Qidalanma VƏ HƏZM Fiziologiyası

O.H. Oliyev, A.Y.
Baxqahyev,
$.A.Maharremov, F.O.Oliyeva
Qidalanma vo hezm
fiziologiyasr
Ddvlet ve 6zal universitetlarinin

telebalari iigiin
dors vasaiti
1:
.,
-,
Azarbaycan Respublikasr Tchsil Nazirliyinin
24 iyun 2008-ci il tarixli 952 sayh omri ila dars
vrsaiti kimi tosdiq edilmigdir.
Bakr - 2009
downloaded from KitabYurdu.org

6 ir,3{a{}
d 5duo*urr.3+3327
Raygiler: prof., t.e.d. S.C.Oliyev
dos. V.M.Madatova
b.e.n. Q.S.Hesanova
b.e.n. F.C.Zamanova
Elmi redaktoru: prof., b.e.d. O.H.Oliyev,

Gance D6vlet Universitetinin
dekanr, dos. A.M.Riistamov
O.II.Oliyev, A.Y.Baxgahyev, g.A.Meharramov, F.O.Oliyeta, ei-

!q!enq1 va hazmin fiziologiyasr. Bakr: <Bakr Universitetin nigriyyatr.
2009,236 s.
Bu kitab 2 fesilden ibaretdir. Kirabda pavlov maktebi, ona qadar va

m[asir ddvrde hczn sistcmi rlzvlarinin fiziologiyast sahasinda mdvcud oian ade-
biyyat melumarlanm yrfcam halda xarakteriza etmaye sey g<hterrnigik. Birioci
fasilde qidalanma lziologiyasr, ikinci fesilda hazn borusunun mnxtelil s6bola-
rinda gedan hezm prosesiniu sekretor, haraki-motor va sorma funksivaiannrn
xarakteristikasl va sinir-humoral tenziminin mexanizmi verilmi$dir. 'llk drfa
mernbran va ya disrant hazmin fziologiyast, hamrin yap xiisusiyyatlari, haznin
asas fizioloji g6stericileri haqqrnda ayrrca melumat verilrni;dir. Vaiaitdc istiqanh
va soyuqqanll heyvanlarrn hazrn borusunun mfixtelif 56belarinde aoanlan xroni
ki ve kaskin trrlbalar darslari ila elaqadar 12 ip verilmi5dir. Hemin tacrfi*lerda
talabalar
.msde-balrrsaq -boglulunu carrahi yolla agmaq, qanaxmau dayandrr-
maq, kesilmi$ yaraya tikig qoymaq haqqrnda bilik eldo edacekler.
Kitab aspirantlar, univeBitetlo n bakalavr va magistr pillslerinin telaba-
lari iigiin nezarde tutuLnu$dur.
e I907000000
M -6s8(07) -2009
@ <Bah Universitait nagriyyat4 2009

MUQODDiMO
<,insan ,a heyvan fiziologiyasr>> kursu lundamental
bioloji lenlarin slraslna daxildir. Bu kursun teqdim olunmug
proqramrnda <,insan va heyvan fiziologiyasr>nrn lmum_t,
miiqayiseli va xiisusi fiziologiyasr istiqam-tiari iizre 20 gdba_
sindan biri da <Hezmin hziologiyasr> bOlmasidir.
Pavlov maktebinin igi ilc hazm orqanlarrnrn leatiyyati
.haqqrnda miiasir tasewiirlarin asasr qoyulduqdan ,onru, fr_
ziologiyanrn bu sahasinin dilnyada inkigafrna- takan verildi.
Hezm sistemini dyranmak iigiin klassik iisullarla yanagr,
elektrol'iziolji, immunoloji, morfoloji, va biokimyavi tisulla-
-baglandr.
nn son nailiyyetlarindan genig istilada olunma[a
Biitrin bunlar moda-ba[rrsaq traktrnrn sekretor va aze_
le hiiceyrelari, hezm qiresinin tarkibi ve xassasi, qida madda_
lerila qarqrlql elaqesi, hazm hormonlarr haqqinda ve na-
fgya1, bu sistemin iginin humoral va sinir tenzimi haqqrnda
biliyin ohemiyyetli darscada inkiqafina sebab oldu. iavlov
d6vriinden bu giino qeder <Hazmin fiziologiyasu> kursunun
biitiin d6vlet ve 6zal universitetlarinde ixiiias kursu kimi
tedris olundufunu nazare ahb, ddvlat universitetlari iigiin
nazarda tutulan <insan ve heyvan fiziotogiyasu>iizra biologi-
ya magistr proqraru asasrnda bu dars vaialtini tertib etma=yi
lazrm bildik.
Hamin vasait bir-birini tantamlayan va

alaqali olun aSa{rdakt fasil va yartmfasillari ahata edir:
Giri9.
I Fasil. Qidalanma.
II Fesil. Hezm sistemi tizvlorinin timumi xarakteristikasr.
Hazm sistemi iizvlarinin iimumi fiziologiyasr.
Hazm sistemi i.izvlerinin xiisusi fiziologiyasr.
A[rz boglulunda hezm.
Madada hezm.

Onikibarmaq baltrsaqda hazrn.
Madaaltr vezin hazmde rolu.
Qaraciyerin hozmds rolu.
Nazik balrrsaqlarda hezm.
Yolun ba[rrsaqlarda hszm.
Membran hezminin fiziologiyast.
Hazm iizvlarinin sorrna funJ<siyast.
Hszmin yag xiisusiyystlarinin asas g6stericileri.
Hezm sisteminin esas fizioloji gdstericilari.
Hezmin fiziologiyasmrna aid laboratoriya igleri.
Odabiyyat.
Owelki vssaitlerdan ferqli olaraq <Membran hezm>i

haqqlnda ilk defa ayrtca malumat verilmigdir.
Miielliflar ray va tekliflarini verenlare awelcedsn tiz
minnetd arhlrnr bildirirler.

ciRi$
Orqanizm ila miihit arasrndakr qargrhqh alaqe vehdet
tegkil edir. Orqanizmin ya$amasr iigiin zeruri gartlardan biri
da onun qidalanmasrdr. Yani orqanizmin qidalara, vita-
minlare, mineral dudara vs suya ehtiyacr vardrr. Qida fzio-
logiyasrmn asas maqsadi miixtalif yeyinti mehsullannln ter-
kibindo iizvi va mineral maddelerin miqdannrn farqli ol-
dulunu nazare ahb qidalanma norrnasrna uygun qidalanma
balansr hazrrlamaqdrr.
insan ve onurlah heyvanlann akseriyyati ag ciyerlari
va hazm borusu vasitesile xarici miihit ile miibadile edir. Xa-
rici miihitden orqanizma daxil olan qida maddalari bir srra
miirekkab fiziki-kimyavi deyigiklara meruz qalaraq hiiceyra
va toxumalarrn istifada ede bilecak gakle diiqtir. Hamin mad-
dalarin dayigilmasi ham ferdin b<iyiima vs inkigafina, hem da
onun hayatrnrn sonrakr d6vlari iigiin istifade olunan enerji-
nin yerini dolduran gox miihiim fizioloji proseslars sebeb
olur.
Xarici mtihitden orqanizma daxil olan qida maddola-
rinin qana ve limfaya daxil olmastnt nazik bafirrsaqlarrn di-
varrnda yerlagen xovlar temin edir.
Miirekkab qida maddeleri hazm iizvlarine diigdiikde h-
ziki, kimyevi dsyigiklarin tasiri altrnda onlar suda eriyo bilan
sada hissalara pargalandrqdan sonra hiiceyralarin menimseye
bilacsyi yararh hala kegib balrrsaqlardan qana ve limfaya
sorulur ki, bu miirakkeb fizioloji prosese hszm deyilir. Hii-
ceyralarin dissimi-lyasiyasr prosesi zamam itirdiyi enerji as-
similyasiya prosesi neticesinda barpa olunur, elece do soru-
lan qida maddalarinin hesabrna 6lmii9, dalrlmrq htceyreler
yenileri ila avez olunur. Ona g6ra de hazm prosesi maddeler
vs enerjiler miibadilasinin baglanlrcr olub, son darace b<iytik
fi zioloji ehemiyyete malikdir.
Hazmin orqanizmin ya$amasr iigi.in son daraca evaz
olunmuz ohamiyyeti oldugunu, sorulma prosesinin pozul-

masl naticasindo pataloji deyipikliklorin yaranmasr va ya na-
zik bafrrsagrn kasilib g6tiiriilmasi zamanr, eloca de qida
maddalarina hazm iizvlerina deyil, bilavasite qana yeritdik-
da, o qidalar qida kimi yox, yad cisimcikler kimi orqanizmin
zaharlenmasina sabeb olmasrnda gdrmak olar.
Heyvanat aleminin tokamiiiiinda hazm iizvleri miirak-
kablagmig ve inkigaf etmigir (gak.l ve la). inkigafrn mtxtelif
ddwlarinda hezm prosesi iig formada tezahiir etmi$ir: l) ht-
cey,ra daxili hezm; 2) hticeyre xarici hazm; 3) membran hez-
mi (gakil 13).
Nazik bafrrsaqlar miixtelif lunksiyalar yerina yetirir:
sekretor, mator, evakuator, hidrolitik, sorma, endokrin va
tmmun.
Biitiin bunlar son merhele qida maddalerinin bafrr-
saqlarrndan qana va limfaya sorulmasma va ferdin saflam
ya$amaslna xidmet edir.
Hiiceyra daxili hazm. Hezm prosesinin en sade formasr
olub, tok hiiceyralilarde va ibtidai 9ox hiiceyreli heyvanlarda
tasadtif edilir. Hemin heyvanlar qida maddelerini bilavasita
darin sathlari vasitesile qebul edir va maddalar hiiceyra daxi-
linde hazm prosesina ugraylr.
Tok hiiceyrelilerde hazm, qida maddalarini proto-
plazmasr vasitesila faal qabul edib, hezm etmasindon ibarat-
dir. Qidam qobul etmesi iigtin hiiceyra am6bvari harekst za-
mam yalangr ayaqcrqlar gfianb qidanl ahats edib <iz igarisi-
ne ahr. Hiiceyra protoplazmasl daxilinde xiisusi hazm vako-
ullarr vardrr ki, burada miixtelif qidalara qargr mtivafiq
hazm fermentleri hazrrlamr.
Hiiceyre daxili hazm neinki yuxanda qeyd olunan hey-
vanlarda, hatta ali sinif heyvanlarda, o ciimleden insanda
bazi hiiceyrelarda miihafize oiunmugdur. Mosalan, bela hii-
ceyrelara hazm iizvlerinda qidalann orqanizm terafinden
manimsanilmasindo igtirak edan hiiceyraleri, hiiceyra daxili
hezma malik olan qan ve limfada sarbsst harakat eden a[
qan hticeyraleri-leykositlari misal getirmak olar.

Hiiceyre daxili hezmi ilk dafe g6rkemli rus alimi
I.M.Megnitov (1845-1916) kagf etmig vJ bu prosese foqosi-
toz adr vermigdir (faqo-latrnca uduram, faqositler-uducu
hiiceyralar demakdir).
Faqositoz hadisesi b<iyiik bioloji ahamiyyere malikdir.
Ona g6ra ki, leykositler orqanizma d0gsn yad cisimciklera,
orqanizmde dagrlmrg hiiceyrelara, xestelik t6redan mikroor-
qanianlera qargr miibariza apanr, onlan udur ve zararsizlag-
dirilar.
Hiiceyre xarici hazm. Hidralar, -bafrrsaqbogluqlar va
bir srra bagqa ibtidai goxhiiceyreli heyvanlardan bagqa, bii-
tiin heyvanlarda o ciimladan insanda hamr prosesi htceyre
xaricinda gedir. Bela hazma hiiceyre xarici hezm deyilir.
Hiiceyra xarici hazm zamam qida maddeleri hazm bo-
rusuna daxil olub, hezm borusu divarlannda yerlagen hezm
vazilari tarefinden tftaz olunan fermentlarin tasiri altrnda
miirakkab qidalar suda eriya bilon sade hisselare qedar par-
galanaraq hazm borusunun divarlanndan qana ve limfaya
sorularaq hiiceyre ve toxumalann istifadesina verilir.
Hiiceyra daxili hezmda oldufu kimi hiiceyre xarici
hazmde da miixtelif qidalan kimysvi deyigikliye ulradan
daha tasirli hezm fermentlorina tesadiif edilir.
Membran hazmi haqqrnda seh. 157-169-da etraflr ma-
lumat verilmigdir.
Hemin fermentlerdan ziilallan pargalayan fermente-
proteaza, yaglarr pargalayan lermenteJipaza, sulukarbolan
pargalayana-karbohidraza deyilir.
Proteaza fermentinin tesirila ziilallar suda hell ola bilan
amin turgulanna qedar, lipazanrn tasirindan yaflar qliserin ve
yag furgulurana qadar, karbohidrazanln tasiri ile isa mii-
rekkab gekarler qliikoza va fruktozaya qadar pargalamrlar.
Su, dudar ve bir srra tizvi maddalar lermentativ tasira
u[ramadan sorulurlar.
Qida maddelari hezm kanahnda kimyavi dayigikliklare
meruz qalmaqla yana$r mexaniki dayigikliklera u$ayr. Bu

dayigiklik zamanr qidalar kosilir, pargalanrr, didilir, iiyiidii-
liir, hezm giraleri ila qangrb, hezm kanah boyu harekei edir,
bunlann hezn oluna bilmayan hissesi xarice tullanrr.
Hezm iizvlerinin aqagrdakr esas vezifalari vardr: l) sek-
retor, 2) hereki ve ya mator, 3) sorulma vezifesi.
Sekretor vazifasi hazm tarafindan ifraz olunan hean
giraleri va onlarrn tarkibindaki fermentlorin tesirile alaqe-
dardrr. Masolen, ti.ipiircak, meda girosi, panqreas $iresi, 6d,
balrsaq giresi ve s.
Harakat ye ya mator vozifesi hazm iizvlarinin divarla-
nnda yerlagan ozele liflerinin yrlrlmasr sayasinda yerine yeti-
rilir. Mosalen, geyneme, udma, qidarunr hazm kanahndi he-
rakati, dilraksiya ve s. misal gdstermak olar.
Sorulrna vazifasi hezm kanalunr divarlarrnda yerlagen
selikli qigamrun soruculuq qabiliyyati ila elaqadardr.
Hazm iizvlerinin sekretor vazifesindon bagqa ekskretor
vozifasi de vardrr. Bunun sayesinda miibadila zama orqa-
nizma lazrm olmayan bir srra duzlar, <id piqmentleri orqa-
nizmdan xaric edilir.
_ Hezm tizvleri orqanizmin digar iizvlari ile qargrhqh
elaqede olub, vahdat tegkil edir. Hazm iizvlarinin faaliyyjti
miirakkeb reflektoru-humoral tesiri ile tanzim olunur.

I Fesil
eIDALANMA vo HozM.
QiDALANMA
.lerinin
. Qidq fiziologiyasrmn asas maqssdi mi.ixatlif qida n6v_
tarkibinda z[lallarrn, yaglann, karbohidratlann, mi-
nerallann vo vitaminlerin miqdarrrun ferqli oldu[unu nezore
afub, orqanizmin mtixtalif metabolizm sistemlarinin sallam_
hgrm va ig qabiliyyetini temin etmek iigiin qidanrn kaniyyat
va keyhyyatcs terkibini miieyyen edan qidalanma balansl
tertib etmekdatr ibaratdir.
. lnsan tarafindan qabul olunan qida onun orqanizrni-
nin qurulmasr va funksiyalan iigiin lairmdrr; bundan alave,
qidalanma tibbi profilaktika n6qreyi-nazarindan b<iyiik oha-
miyyeta malikdir. Kegmig zamanlarda hakimler q"y-
ri-tam qidalanma naticesinda yaranan naticelarin "r"i"o
aradin
qaldrrrlmasrna qargr tsdbirler g6nirdi.iler; hal-haarda isa on-
lann esas diqqatini.b6yiik dlgiida haddan artrq yemayin te-
zahiirleri calb edir. Ifrat qidalanma piylanmayo gatirib grxa-
rar ki, bunun da slamatleri tez-rez (sivilizasiyi xestjfiyi>
sayrlrr ve orta ya$ d6vrtinii azaltmrg olur. Bununla alaqadar
ytiksek inkigaf etmig dlkolarda piylenmani risqin epidemiolo-
ji laktorlarrndan biri kimi nezerden kegirirtar.
. Qidalanma rejimina 9ox nadir hallarda ssmsrali n6q-
teyi nezerindon yanagrrlar. insan qadimdan qidamn ahnmasr
va qabul edilmasini adat va ananolerla ahata etmaya 6yrag-
miqdir. Bunlara misal olaraq, mtqeddes tamizliyi vj oruc tu-
tulmasrnr gdstermok olar ki, bu di hansr qidalarrn bu ve ya
diger garaitlere uylun olmasrnr miieyyanlagdirir. Tez+ez li6-
kelmani saglamhq ve rifah igaresi kimi qeyd edirlar. Taec-
cfibln deyil ki, frzioloqlann amoyi sayesinde yaradrlan rasio-
nal qidalanma rejiminin esaslandrrrlmasrnrn qargrsrnr fana-
frklarin va garlatanlann <doktrina>sr kasir.

Yeyinti mehsullarrmn
tarkibi ve ehamiyyeti
Yeyinti mehsullarr bolluca bitki va heyvan mengali qi-

da maddaleri enerjisindsn, hamginin vitaminler, duzlar,
mikroelementlar va sudan ibaratdir. Qidanrn qebulu esason
achlrn va susuzlu!un hiss olunmasr vasitasila tanzim olunur.
Qidah maddaler
Qidada enerji qidah maddeler - ziiLlallar, yaglar ve

karbohidratlann terkibinda olur. Ogar bu maddalar lazrmi
qadar qabul edilmirsa qeyri-tam qidalanmarun, hsddan artrq
qida qabul edildikda isa ifrat gox qidalanmantn formalag-
masl ortaya grxrr. Qidah maddalsr egsr onlar pargalananda
onlann birlagmelarinin enerjisi az olursa, onda onlar orqa-
nizm iigiin enerji msnbayi xidmatini gdsterirlar. Ogar onlar
pargalanrb birlegmeler yaradrrlarsa, o zarnal bu birlagmala-
rin enerjisi az olur. Bu zaman lq maddadsn aynlan enerji
miqdarr fizioloji yanma istiliyi ve ya energetik qiymatlilik
adlanrr. Yaplarrn pargalanmasrndan yaranan frzioloji isti-
likden ztilal ve karbohidratlann gdstericilari 2 dafadan gox
olur (lftC x0,24kkal).
Codval 1
Markazi Avropa sakinlari iigiin xarakterik olan qanprq dietadakr
qiila maddalarinin kalorik zanginliyi (kC) (lftC *0,24kktl)
YaIlar Ziilallar Karbohidtstlar Qliikoza Iitil spiff

kC/q 388 17,2 11.2 15,7 29:l
izodinamiya qaydalarr. Enerji menbeyi kimi qida mad-

dolari onlarrn kalorik zanginliyine miivafiq olaraq qargrhqh
olaraq evezlane bilarler (izodinamiya qaydasr). Lakin onlar
orqanizmde energetik funksiyadan alave plastik funksiyalan
da yerino yetirirlar, bele ki, bunlar strukturlarrn sekret va
l0
komponentlsrinin sintezinda istifado olunurlar. Bununla
alaqadar qida rasionuna bezi minimal miqdarda ailal, ya!-
lar vo karbohidratlann da daxil edilmesi uuiibdi..
. Qidanrn spesifik dinamiki tasiri. eidanrn qebul edilma_
sinden sonra metabolizmin intensivliyi yiikselii. Bu effekti
bu va ya digar qidalandrncr maddslarin xiisusi tesiri ilo ala_
qalandirirler va bunu spesifik dinamiki tasir adlandrrular.
-
Qangrq qida qabul edilen hallarda miibadila srirati
t"yuq?.n 6%-a qedar yiiksalir. ZiiLlallann qabulundan sonra
miibadilanin intensivliyi yaflara ve ya kaibohidratlara nis_
batan haddsn artrq bdyiik deraceda irtrr. Bunu onunla gart-
landirmak olar ki, metobolizm prosesi zamaru I mol ATF_in
resintezi iigiin ziilallar, ya! va kirbohidratlara nisbaten daha
gox toleb olunur.
Qida mahsullarrmn tarkibi. Miixtalif qida mahsullan-
nrn enerji zanginliyi va qida maddolerinin teikibini aks etdi-
ren genig cedvallar mdvcuddur. Bitki ekininin metodlannda
ve kand.taserriifatr heyvanlannrn yemlandirilmesinda Jeyig_
maler edildikda mehsullarrn tarkibina ahamiyyatli tasir g6s-
tere bilar. Bununla alaqedar miiasir cedvalleidan istifada et-
mak lazrmdrr.
.. *
Zrilallar - aminturgulardan tegkil olunmug maddalar_
dir. Birlagmelerin terkibinde ve onun normal hayat faaliyye_
tinin tamin olunmasrnda taleb olunur. eidanin tartiUine
miitlaq dlgiide evaz olunmayan amin turgirlar adlandrnlan
ziilallar daxil olunmahdu. Bu amin turgular orquoiirni,
6ztind.e sintez olunmur va ya laami qeder sintez olunmui.
. Insanlarda qebul edilan zrllallarrn boyuk hissasi plastik
miibâdilaya, yani bioloji slrukrurlar va birlsqmelerin
iezata_
lar, lermentler. qan plazmasr ziilallarrnrn va s.) qurulmasr ve
barpasrna sarf olunur. Bununla elaqadar oiaiaq,
ziilallar
yallar ve karbohidratlarla evez oluna Lilmazlar.
. - ^^
Bazi qida mahsullanmn kalorik zanginliyi va tarkibi
(f980{i ilin gdstoricilarina asasan). Bezi ha-llar a rnrfrrufrn
terkibindan (maselen, gizli yalrn rerkibindan)
f,"_
", "rf"i,,
l1
zrlanmasr iisulundan as l olaraq g6starilen roqornlerden
ehemiyyetli kenaragrxmalar ola biler (18 x 0,24kkal ).
Cedvel 2
Qda Kelorilifi Zdhllar YsEler X, rborhilt'atlal Su Xohd litu
mchaulllrr kc-flm( % mddalcr %
llleyYel.i 190 0,7 0,3 10.5 86 2,3
'l -rvazlrr I.6 o,2 3,0 9l 2.0
Xrrtof 2,1 0.t 16.t 19 2.0
Ooz laosi t6.9 5',7 8.2 7 10.1
ot l9 13 0 68 0
C6rek 7.3 1.4 41 40 4.1
YaE 3220 0.6 82.6 0,6 l6 0
P€trdh 1340 23.1 22. 2.8 51 0
Kolbasa s00 I,)O 30. I 55 0
srd 256 3.3 l.t 4,7 E9 0
Meyva rirasi r86 0.3 0.t t0.9 89 0
Pivc 2m 0.5 0 4.8 95 0
Zulallar hsm heyvani, ham de bitki qidalarrnda vardrr.

Lakin badana lazrm olan ziilallau sintez etmak iigiin evaz
edilmayen amin turiularm asas monbayi heyvan mengali qi-
dalar hesab edilir. Heyvani ziilallann asas menbeyi et, bahq,
siid, siid mehsullan vr Jrumurta hesab olunur. Bitki ziilallan
ehamiyyotli <ilqfido g6rekda va kartofda rast gelinir. Bir srra
birki mengeli qidalann (paxla, noxud, lobya, soya ve s.) tar-
kibinda ztilallar olsada, onlann miqdan orqanizmi laam
olan amin turgulan ilo tamin edacok saviyyeye gatrnrr. Ona
g6re da dieatanr heyvan mengali qidalar nezere ahnmadan
ancaq bitki man$eli qidalar nazere allnrxqla tutmaq gatin-
dir.
Yaflar. Adetan qliserol efirlari va ya[ turgularrndan
ibaret triqliseridlarin miixtelif qangrqlanndan ibaret olur.
Doymug va doymamrg ya! turgularr aytrd edirlar. Orqaniz-
mda bazi parqalanmayan yag tur$ulan heyat faaiiyyeti iigiin
vacibdir (sintez olunmayan, avaz olunmayan yaE turgulan).
Yaflar sorulduqdan sonra, onlar oksidleqmeye (enerji
monboyi rolu yerina yetirdiyine g6re), ya da toxumalarda
yrEilaraq enerji ehtiyatr kimi qa1rr. Yaglardan ferqli olaraq
t2
ziilallar ve karbohidratlar yalmz az miqdarda depolagdrrrla
bilirlar- Oaa g6rs da bu -idd"le. eger energetik-ie yJ'pUr-
tik miibadiledo istifada olunmurlarsi, onlar-ya xarictlunur,
ya d,a yaplara gevrilarek bu qekilde da ehtiyat hahnda saxla_
mlrrlar. Ovaz olunmayan ya! turgulan aiasrnda insana en
lazrmhsr linol turgularr hesab olunur.
_ Ya$lar demek olar biitiin heyvan mangali qida mahsul_
lanmn terkibina daxildir. Onlar asas ziilal mangaii - etda. ba_
hqda, siidde, siid mehsullannda vo yumurtada, hamginin
bitki toxumlannda (qoz-findrq) rast galinir. Bitki yafllarr
eksar heyvan mangali yafllardan yiiksak tarkibli doymamrg
ya! turgularrnrn olmasr ile farqlanir.
Xolesterol yalnrz heyvan orqanizmlarin tarkibinda
olur. Orta hesabla.insan giin arzindo qida ila birlikde 750 mq
xolestrol qabul edir. Bu madda yumurtada, siidtin yagrnda,
yagh atda va s. rast gelinir. Doymug ya! turgular qinju *o_
lestorolun qatrhlrnrn artmastna, doymamrg yaf turgularr
aksins, azalmasrna sabab olur. Hiperxolister oieiiya ve hi_
perlipoprotememiya ateroskloroz, firak infaktr va insult xes-
talik.larinin amala gelmssinde asas rol oynayrr.
Karbohidratlar. Osas karbohidrat molekullan mono_
saxiridler. (sada,
_gakarlar) hesab olunur. 2 va daha gox mo-
nosaxiridlerdon ibarat birlagmelar di-, oliqo ve ya polisaxa_
ridler adlanrr. insan rasionunun karbohiirattrrrn* tOyfit
hissesini bitki niqastasr (polisaxaridlar) tegkil edir. Orqanizm_
ie (azalalarda
(heyvani
va qaraciyardo) karboihidratlar qiikogen
.
ni$asta) $oklinde ehtiyatda yr!rhrlar.
. Monosaxarid qliikoza (iizum gakari) - adi qida gakeri
(saxaroza - I molekul qliikoza va I molekul fruktoza mole_
kulundan tagkil olunur) tarkibine daxil olan va nigasta amale
getiren monomerdir. Siidiin tipik disaxaridi olan laktoza
I
molekul qliikoza ve I molekul (alaktozadan yararur.
, , Karbohidratlar hiiceyralar iigiin asas enerji manbayi
hesab olunurlar. Bag beynin energetik telebatr demek olir
tamamile qliikozanrn hesabrna temin olunur.
elukoza nain-
13
ki energetik funksiyaru yerino yetirir, hemginin tikinti mate-
riah kimi bir gox miihiim maddelarin sintezinde da istifade
olunur.
Insan demek olar ki, ancaq bitki karbohidratlan qe-
bul edir.
Cadvel 3
100 qram qidada olan zfllallann, yaftn ve
karbohidratlann %-la
Kalorik ve ya istilik emsah lq maddonin yanmasl za-

manr ayrrlan istiliye deyilir. lq ziilal, ya! va karbohidrat
yanmasl zamanr aynlan istlik emsalt agagdakr kimidir:
1q zfllal - 17,17 KC (4,1 kkal)
1q ya! - 38,94 KC (9,3 kkal)
1q karbohidrat - 17,17 KC (4,1 kkal)
Qida maddalerinin kalorilik amsahnt tsyin etmak iigtn
Bertlonun kalorimetrik bombastrun suya sahnmrg kip bagh
boruda oksigenin b6yiik tezyiqi altrnda todqiq olunan mad-
da yandrnhr va bu zaman aynlan istiliyin bombaru ahate
eden molum olan hecm suyu qzdtrmastna g6ra kalorilik em-
sah teyin edilir. Orqanizmda zfllallarrn, yallarrn va karbo-
hidratlarrn oksidlegmssi zamant emele gelan istilik, bu mad-
delarin kalorimetrik boruda emele galan istiliye tamamila
uylun gslir.
t4
Vitaminler. Vitaminler adlandrrrlan qida komponent_
leri iizvi maddeler olub, orqanizmin oo*ui t ayat A'aiiyyati
iigiin az miqdarda lazrmdrr, lakin orqanizmda- sintez olun_
mur. Vitaminlerin kalorik zonginliyi o qadar da UOytit a.Vif.
Bezi vitaminlarin antaqonistleii mdvcuddur ti, Uiniaia
aa
antrvrtaminlar deyilir.
qu.ryl:;yry giira vitaminlar hedden arrrq zan_
_, ,, F.I.ri
glncllrler. tsu maddalari 2 qrupa ayrrrrlar _ yalda hsll olan
va siidde hall olan vitaminler. Vitaminlar hiicey-relerin
meta_
bolizmindeytiksak spesifik lunksiyalan
V.rlo, v.tlii.ir.. On_
lar Lez-tez fermentlerin terkibins daxil ttur Uu ,, yu-aigr.
sistemlaro miirakkab rasir gdsrrrir (masalan, ,itu-ii
C Uir_
le$dlncl toxumaya).
Vitaminler hem bitki, hem da heyvani qidalarda rast
gelinir. Qida mahsullannda ritaminierin mi{J"i, --i*,rf
ola bilar, bu mohsulun ahnma geraitina"r, ,uitun-urr"a"o
if
va haarlanmasmdan asrh ola bilar. Bazi vitaminlai
,: 9) igrfa, istiliya ve pH-rn dayigilmelarine hrrr*t-rrrfro,
IB.azi olurtu..
vitaminler ise qidada hazri gakilda otmurtar.-Seia ki,
vitamin K normal bafrrsaq florasmda sintez olunur.
. Yagda hall olunan ritaminlar (csdval 4). yaEda hell
olan vitaminlera A, D, E ve K vitaminlari aiddir.
Suda hell olunan vitaminlar (cadval 5). Bu qrupa B (Br;
B:; Be ; Brz)_ vitaminlari, biotin, folin turqu qrupun'a aid vi_
taminlar, nikotin turgusu, nikotinamid, pentoten t*g*r, ,,
C vitaminlari daxildir.
Antivitaminlar. Antivitaminlor dedikda vitaminlarin
bioloji effektini dayanduan kimyavi maddalar Urs^ atiiirft.
Antivitaminlerin goxu vitaminlais oxgayan kimyevi rt'r"i,u-
ra malik olur. (masalen, piridoksin ur-onrn t<onLet ;;i;q._
nistidezoksipiridoksin). Antivitaminlare hamginin ritornin-
larin struktur antoqonistleri olmayan bir sr;; ;iri;;;aler
( moselen, vitam.inlari
parqalayan fermentler) daxildir. Bir
sra qida mahsullannda antivitaminlar attui otunmusaur.
Masalan, yumurra aflrnda avidin vardrr (tioiini
i;;[illrm
l5
maddo), giy bahqlann bir gox nrivlarinds isa vitaminaza
(tiamini pa.rgalayan ferment) vardrr. Bazan mialica meqsedi-
le antivitaminlerdan istifada olunur ki, bunlar da miieyyen
bioloji proseslere tasir gdstarir.
Cerlval 4
Yafda hell olan vitaminler.
Osas manbelari. funksivalarl va tasnifatr
Adlsn, sinonimlari Osas mantelari Asis fimlsiYalan
Vitamin A Qaraciyar, bahq Biitiin epitelial hiiceyralerin heyat
Retinol yagr, siid yagr faaliyyeti vc slmiklerin boy artl-
Antiks€rofta lmik mr iigfin vacibdir.
vitamin
Provitaminlar Aldehid A viumini (rctiuen) ra-
/ -karolin kdkde dopsinin tarkibine daxildir (gdr-
/ -karotitr, karatino- va bir gox bitki manin purpur piqmenti).
idlar mahsullannda
D qrupu vitaminlsri Qaraciyar, bahq C42* sorulmasr va mEbadilain-
(raxit alehina vitamin- yagr, siid yagr,
lari) yumurta sar6l do istirak edir; pamthormonlar
qa$rhqh tasi gdsterir, siimUkle-
Vitamir D2
Kalsilerol rin kalsiumla zenginlagmasina
Vitamio D1 cavab verir.
Xolekalsferol
Vitamin Da
Dihidrokalsferol
Yitamin E Demak olar ki, Antioksidant (mas.len, doyma-
Tokoferol bttiin birki mahsul. mrl yag tursulannln mubadilesin-
larmda, xiisusan dc)
bitki yaElannda
I aravazler, qa- ,Yr11,nm. faLtnr
(antihemorragik raciyeri bagrsaq asasen de protrombinin sintczin-
vitaminler) mikroflorasrnda de igtirak edir.
Vitamin Kr ifraz olunur (ve ya
Filloxinon hazrrlanrr)
Vitamin K:
Mcnaxinon
p -filloxinon
Sular, duzlar va mikroelemcntler
Su. Oksar qida mahsullarrnda suyun miqdarr 50%-den

,uxandrr. Bir sna mahsullar, hamginin gtirek, yag ve pen-
dirda suyun miqdan azdr. Orqanizmde mayenin deqiq ba-
16

lansrnr_tagkil etmok iigiin su ile gelan qidadan olava miibadila
prosesinda onun yaranmaslm da nazjra almaq lazrmdrr. Sa-
kit.qeraitde orqanizmde giin orzinda 350 ml-a
laxrn su amala
galir.
cadval 5
Suda hall olan vitaminlar.
Osas f va tansifatr
Adlsn, sinorinhri Osas minbalari funksive
Tiamin Ancvrin mcnti
Vitamin B: Sid, at, yumurta. Flavin lermentlarinin terkibina
Riboflarin balrq, bufda. daxildir.
Laktoflavin
& qrupu viraminlari Ot, balq, s[d, terc- Mixt.lif fermenr
sistemlerinin ko_
Piridoksin qrupu vaz, bufda. fcrmenti(mes. Amin turqula- nnrn
(piridoksol, piridok. dckarboksilaa transaminaza, de-
sal, piridoksamin) hidrataza, desulfohiraza)
Br2 vitamin (siano- Qaraciyar, digar Nuklein turgulanntn me tilla$me va
kobalamin) heyvan mangali metabolizm fermentlcrinin kompo-
Diger B qrupu
vitaminlari ler, yumurta sanst, dczaminuza komponentleri
Biotio soya; bagrsaq
(Yitamin H) mikroflorasr taro-
'{,(. findan hasil edilir.
Fol tur5usu qrup- Teravez, buEda, at, Birkarbonlu fmqmenrlorin metabo-
lan fol turgusu siid, soya. lizmi, purinlarin ve metioninin
(pferoilquumin sintezi.
tu$usu, tetrahid-
rafosfat tuDusu)
Niastin Ot, balq, siid. Okscr dehidrogenazalann kofer-
Nikotiu tur$usu mentleri (mes. HAAH)
Nikotinamid
Pantoten turqusu Demak olar ki, b[- A kofermeDtinin komponenti
tiin qida mehsulla-
nnda
vltamltr C Aksor-
biD tu$usu kilcr (asasan kar- ranmasrnda m[h[m rol oynayrr,
toi sitrus meyvalr- hidrooksidlagmcde i$rirak edir,
ag rur$ulannln naq
Xolin inozitol fosratidlerin sintezi iiqiin substrat
nnda. biirffn bitki mikrokondriyalarda mnbadilo pro-
va heyvan man;elj

Duzlar. Duzlar da su kimi orqanizmin daxili miihitinin
tarkib hissesinda xidmat edir. ion tcrkibinin va orqanizmin
mayesinin PH sabitliyi - onun hiiceyralrinin normal heyat
foaliyyati iigiin, l-ci n6vbali gsrtdir. ionlar arasrnda an b6-
ynk shamiyyete malik Na+, K+, Ca2+ ve Mg2* kationlan,
hamginin Cl va POar' anionlarrdrr.
Mikroelementler. Buraya orqanizmde ve qidada az miq-
dar tegkil edilen elementler aiddir. Mikroelementleri 3 qrupa
bdliigdirtirler:
1. Melum va ehtimal olunan funksiyalarrn elementlari.
Buraya demir (hemin tarkibine daxildir), ftor, yod (qalxa-
nabanzer vezinin hormonlarrnrn tarkibina daxildir), hamgi-
nin marqans, molibden, sink ve s. (ferment sistemi kompo-
nentleri) aiddirler.
2. Toksiki tasira malik elementler. Buraya siirme, Mig-
yak, sink kadmiy, civa ve taliy aiddir. Oksar bu kimi ele-
mentlarin effektivliyi sanaye toksikologiyasr iigfin b6yiik
maraq kesb edir.
3. Orqanizma lazm olmayan va heg bir hzioloji funk-
siya yerine yetirmayen elementlerdir. Buraya daxildir: alii-
minium, bor, gtimiig va tellur.
Ekstrativ va kobudlifli maddalar. Ekstraktiv maddslcr
qrupuna qidanrn tamrnr ye iyini tayin edon m0xtelif birlag-
meler daxildir. Bu birlagmaler orqanizmin heyat fealiyyeti
figiin vacib deyiller, lakin yaxgr ehvahn yaranmast ve qida
hezmi giralerinin sekresiyasrnda rol oynayrr. Hazm olun-
mayan kobud lifli maddeler - bunlar esason selltloza tipli
polisaxaridlerdir ki, bunlar da bitki hiiceyralari divarlannrn
m6hkemliyini temin edirler. Onlar insamn hazm aktrnda
kimyovi pargalanmaya maruz qalnxrlar.
Derman vasitalari. Hal-hazrrda iri buynuzlu mal-qa-
ranrn yetiqdirilmosinde heyvanlata tez-tez darman vasitelari
yeridirler. Bunu da gigiyenik msqsedla, ya da ki, otlik mahn
kiitlesina qatdlr masr iiqi.in edirlar.
Metallar. Metal qanqrqlarrna toksiki mikroelementler-
IE
den savayr radioaktiv maddeler kimi tamnan seziy -137 ve
stronsiy-9O-da aiddir.
Olaveler. Bu kateqoriyaya aid qarrgrqlara esasen mad_
dalar, ranglayicilar ve konservantlar daxildir ki, bunlar da
qida mehsullan hazrlanma prosesinda alava olunurlar. Bu
maddalar ne qader lazunl olsalar bele onlarr daqiq srnaqdan
grxarmarrug istifadaye vermek diizgiin deyildir.
Hal-hazrrda minlerla qida renglayicileri vo etirverici
alavaler m6vcuddur. Oksar bela maddaiarin goxu farmoko-
loji tasiro malik deyillar, lakin bazi insanalaida bu elavelar
allergik tasir yarada bilor.
Pestisidlar. Pestisidlar-kand taserrifatr mehsullarrnr ve
ehtiyat mahsullarrnr zazervericilarden miidafia etmak meq_
sadila istilade olunan maddalerdir. Restisidlerin 4 ciir
miixtelif n6vlori mdvcuddur: insektisidlor (ziyanverici haga-
ratlarr mahv etmak tgiin), herbisidler (alaqlair mohv etmek
nqin), akarisidler (ganalari mahv etmak iigiin) r,a funqisidlar
(gobelokleri mahv etmak rigiin).
. Bu maddalerin goxu insan tigiin zaharli oldufuna gdra,
onlann qidada miqdan maksimal 6tgiida saxlanrlrr.
Qida normasr: Qida mahsullanndan normadan az va
haddindan gox monimsemanin alametlari. insanlann milxtalil
qida kompanentlarine telabatr bir gox amillsrdan _ yag, cins,
konstitusii, fziki yi.ik, stress va hamilelik ve s. asrhdrr.'bu va
ya digar qida komponentlarine telabatrn azh$ va goxlufun-
dan olaraq onlara qargr gahgmazhq tiiiayir.' Achq va
,asrh
sorulmanrn pozulmasl zamanr birdan-bira bir nege qida
maddelerina_ qargr (ziila1, ya! va karbohidrat), hemginin vi-
taminlaro, duzlara vo mikroelementlara qar$l gatigmazhq
emale gelir. Ogar svvaller hekinrlar qidanrn qatrsm"rlrE,
ticesindo emala galan xastelikleri mtialics etrnali ohudutrsa,
,r-
indi onlar qidanrn gox manimsanilmesi neticasind, imrf"
gelen piylanme, hipervitaminoz, su intoksikasiyasr va-elek-
trolitlarin goxlugu va s. xastaliklari de mitalicoitmelidirler.
Olbatte nezere almaq laamdrr ki, orqanizmin ilili, v^g^
t9
ve karbohidratlara olan telabatt onun enerjiye olan telaba-
hndan asrhdrr. Malumdur ki, an qorxulu gatrqmazhqlar zii-
lallann kifayat qedsr manimsanilmemesi zamant iize grxrr
(Cedval 6).
Cadvel 6
Qida maddalarinin (bdyfiklar iigiin) sutkahq qabulu va or ann
az ye ya cox oabulunun tazahiirii Izra telimatlar
Arhq
Sutkr14 Olavc Depo Cshtnremazl6! q.bul
t lebal (6) t loballal (ehtiyrt) tazahiirii etmrnin
tazz-
Ovez olunmayan Qocalar vs Mobilles- Aclqda, irfeksi- Balrr-

amin Lurlulann usaqlar-1,2-1,5 drrilrni$ yalara ugamaq- saqda
lazmi miqdar ol- q/tq: atsr oz.l5 ehtiyat-45q da meyilli, apa- Ciiriime
inasl $,:ti ile 0,8 iglarizamanr. (40q-eza- tiya,.z.l.l.rin proscsi-
q^q kiideya (m6. ez:lolorin t,(tyii- lalardc. 5q aro[iyasrnda, nin
heyvani ziilal gak- mesina. hamila- qanda vo ugaqlann inkip- nstiinliik
N iDda a.a iimurni lik vo aglr xos- qaraci- frnrn pozulmala- tetkil et-
zilal miqdannrn teliklcrdr - yorde) nnda mosindo
yansrmn qobulu 2qlkq gakiya
qadsr
An azr I00 q Fiziki yiiklam+ 300400 q Anqlama, srek Piylen-
(bcynin qida- l9! zamam qliikogen foaliyyerinin
lanmasr iigiin) ataF dii$mrsi,
v. ya 200 q znlal miibadil. pozul-
(qliikoneogcne) malarr, qipoqli-
kemiya. ketoz
v
(a))+ (bD-25% Fiziki yiiklomt Heddan !ox Arrqlama. amak Qip€rtri-
iirnumikalori lar zanranr genis ehtiya- fealiyy.tinin qliseri-
miqdanndan ta malikdir agag dii{mesi, demiya
yaEda hoil olan va qrpef-
!/ vitaminlerin sa- xoleste-
t$mamadrgr rofemiya
zamanr onlann atcro-
q!' sotolmaslnln sklero-
iE pozulmasr zun ln-
kigfi ile,
piylmma
Umumi yag miq- Fizikiyiikl5mo- Haddan gox Qematuriya. drri E Vita-
dannrn l/l'a ler zamaol 8eni9 ehtiya- xasteliklari, mito- minine
yaxrn ta malikdir xondriyalann z5- qar$r ta-
d.lanrh.si. mad- labahn
delar miibodile. artmasr
B!p sinin pozulmasr (tolofe-
rolc)
20
Codvel 7
Ugaq va yeniyetmalarin ziilal, yag ve karbohidratlara
talabatr
Yat Lt) lallar YaElar Karbohid-
celll Heyvan catru Bitki retlsr
manFll mansali
6 ay-lyas 25 20-25 25 113
1.5-2 yas 48 36 48 160
3-4 yas 53 40 53 5 t92
5-6 yas 63 44 63 8 233
7-10 yas 72 41 72 ll 252
l1-14 yas 80 48 80 l5 234
lrl-17 vas (oElan 96 58 96 l8 382
14-17 yas (qu) 106 64 106 20 422
93 56 93 20 367
Cedval 7-den gdriindiiyii kimi, ugaq orqanizminin qida

maddalerina olan talebatt yaglllara ve qocalara nisbaten
goxdur.
Qida maddalarina minimum talabat.
Ziilal balansr. Z:Jllalsz dieta zamant enerjiya gdra iman
tolabatrnr tam 6dayen zfrlal itkisi sutkada l3- 17 q teskil edir.
Ogar rasiona bu miqdarda ztilal alave elesak ziilal balansr
rmale gelmir. Bu da 2 ciir sabable izah oluna bilar. Birincisi,
melum olmayan sabablera g6ra ztlahn qabulu yriksek suratle
azotun ifraz ilo miigayat olunur (z0lal itikisinin gostaricisi).
ikincisi, orqanizmin ziilallannrn barpa olunmasrnda istifade
olan qidada olan ziilallarrn aminturgulartnln terkibindan
as l olur.
Ziilal balansrmn saxlanmasr iigiin qarrgrq dieta zamam
ziilahn terkibi 30-40q (sutka arzinda) taqkil etmelidir. Buna
ziilai minimumu deyilir. Ziilal optimumu iigiin qida ila qobul
olunan ziilal bedan kiitlesinin lkq-na 0,8qr tegkil etmalidir.
Yaflara va karbohidratlara olan minimal talabat. Ya[-
lara olan minimal talabat onlarda olan yalda hall olan vi-
taminlari va hamginin evaz olunmayan yaf turgulanmn miq-
danndan asrl olaraq miieyyan olunur. Karbohidratlara
2t
olan minimal. talabatr bag beynin hiiceyrelarin qliikozadan
asrh olan talebatr ile (sutkada 100 q_a yaxtn) ssasen
tsyin
etmak miiayyan olur.
Insan ve heyvan orqanizmini tagkil edsn toxuma vo
.hiiceyralarinda
maddelar v1 gnerji miibadilesinin normal ge_
diqi-iigtin ziilal, ya!, karbohidrailardan alava *.i-"i rn,-i,q-
darda vitaminlara da ehtiyac vardrr. Rus atirni N.i.Lunin
1880-ci ilda heyvanlar iizaiinda apardrlr tr".iiU" if" irU-u,
di. Bunun iigiin o 2 qrup sigovuliarr, -bi, q.rprnu t"Uii, ai- ".
grr q.rupunu. snni qida ila qidalandrdrqda, g<irdii ki, siini
qloa rra qrdalanan heyvanlarrn ekssriyyati 6ltir. Buna
sebab
qidada vitaminlerin olmamasr olmuqdur. l9l2_ci
ifua iolga
alimi Funk vitaminlerin esas hissaiini qidamn terkibinda
olan amin qrupu oldulunu nazara alaraq vitamin (vita_he_
yat., vitaminler-heyat amillari) adrm taklif etdi.
lndi elma
malum olmugdur ki, bezi vitaminlarin tarkibinda nainki
amin qruplan, hom da azot yoxdur. Olmasa da onlarda da
vitamin adr saxlan mrgdr.
. Vitaminler enerji manbayi, plastik materiah, hiiceyrs_
ler ve toxumalann qurulmasr maqiadila istifade oluumasalar
da, onlar maddalar miibadilesinin tanzimlanmesinda
.ot
oynayrrlar. "sa,
Buna gcira da qidada vitaminlarin yoxlugu ve yaxud
kifayat qoder olmamasr maddalar miibaditasini-n vo hevran
orqanizminin bir srra digar fizioloji tunksiyalarrnrn tanzimi-
nin pozulmasr naticasinda meydana grxan xasteliklc." ,"b"b
olur (cedvol 8. 9. l0). Orqanizmda vitamin gatrgmazhlrna
avrtaminoz,
.goxluluna hipervitaminoz, azhfrna isa hipovi_
taminoz deyilir.
Vitaminlar. insalarrn vitaminlore olan telebatlan hziki
ig zamanr va bir gox xastaliklarde artmlg olur. i9 zamam
enerjiya olan telebat vitaminlaro olan talabatdan daha gox
dereca artmrg olur. Heddan arhq kalorili olan rasionda hi_
povitaminoz o- zaman .inkigaf edir ki, bu rasion eyni olsun
(mas., vegetarianlarda). Qidada vitaminlarin laami qedar

olmamasr onun dtizgiin hazulanmamaslndan da bag vere
bilar.
Cadvel 8
Yafrla hall olan vitaminlar' Qatrqmamazh$n olamatlari, ehtiyat
YA meslohat olunan normasl.
Vitemitrlor CahimamazlErn Ehtiyst menboyl Giindallk noEmsr
alamatlari
A <<Toyuq korlu[u> Bdyuk miqdarda 0,8-l,I mq
epitelinin pozul- qaraciyarda A vitamini =1,G2,2 mq
masr, boy artrml- p -karotini, maks-
run pozulmasl
doza: l5mq vitamin
D Raxit, siimiklarin Az miqdar qara- 5,0mq ugaqlar va hami-
Syimasinin vc ciyarda bdyrok- lciarda l0mlq; maks-
mdhkemlcnmasi- alarda, bafrrsaq- doza; 25 mkq.
nin pozulmasr larda, slmiikler-
de, kiyrakiistii
vazilerde.
E ez3lolerda meto- Bir nega qr qara- l2 mq takoferol
bolizmin va da- ciyarde yaE toxu-
marlann kegirici- malarruda, ugaq-
liyinin pozulmast hqda, hipofzdc,
Myrekiist[ vezi-
larda
K Qanlri laxtalan- Cox az miqdarda Normal balrrsaq mikro-
ma siiratinin aga- qaraciyer vc b6y- florasrnda lelab olua-
Er olmasl, qanax- reklarde mur: eks halda =lmq.
mamn olmasr
Vitaminlailn orqanizmda olan ehtiyatr. Orqanizmde aha-

miyyetli 5lgnda yafda hall olan vitaminlar ehtiyatr ola bilar.
Bu vitaminlerden bazileri (mes. Vitamin A) bir neqe ila qa-
dar gatan miqdarda suda hell olan vitamin Brz-ds goxlu mi-
qdarda toplanrb, yrglhb saxlamllr.
Hipovitaminozlar. Vitaminlarin gatrsmazhgrrun tezahii-
rii ya diizgiin qidalanmadan, ya da sorulma Eosesinin po-
zulmasrndan bag vera bilar. Hipovitaminozlarda demek olar
ki, hemiga fziki va aqli emak fealiyyatinin aga$ enmasi
mfigahida olunur.
Hipe rritaminozlar. Vitaminlarin haddan artrq qabul
edilmasina hipervitaminoza deyilir.

Suda hall olan vitaminlar. eahgmamazhlrn tazahffrlori,
Vnamto
etma maslehati
qstrt]nattlazllErn
"r:f#f
Ehtiyatr SuttaLq taEuit-
tazrhiirI
Bt 1 Beri-beri, poli- I,l-l,5mq
Qaraci),.rde
I nevrit. MSS-nin 10mq-a yaxrn, ve ya 0,12mq/mC;
I zedalenmasi. mionardda, bag spirtili igki igan-
I iflic. azalalcrin beyinda. larde-yuksek.
I atrofiyasr. iirak
Iqatqmamazhgr
Br
I Boyun arlmrn- Qaraciyarde ve 1,5-1,8mq va ya
I da langimi. dari skelet ezelelerda 0,l4mq/mC
& I rastelikliri lOmq-a yaxrn.
I Dcrmatit, poli- Ozalelorde, qara- 2,0-2,6mq va ya
I ncvrir, qrcolma- ciyarde va baq 0,02mq/q qida
lar.
I
I
beyindc l00mq-a
yaxm.
ziilah
Brz Pcrnisioz 1,5-3mq; esasan 5mkq
anemiya, funi- qaraciyerdo.
kulyar mieloz.
Dermatit Qaraciyer va btil' f Nonfiiagr-rs"q
rakJarde0,4mq-aI mikroflorairnda
yaxrn I trlab olunmur;
I aks reqdirde
I o.3mo
Folley turqusuI pemitsioz 12-15 mq I O,lmq-u yuxrn.
I ancmiya qaraciycrdr I hamila-lita:
Nilotitr | p.ltuqru, foto- I 0.8.o
turtusu ] Qaraciyarde I tS-ZOmq va'ya eO
dermatit, lJomq-a yaxrn dile rripfotondar
I parestezi I
Psntofen tur- | Merkazi sinir 5omq-a yaxrn Etff" I
tusu I sisleminin po- b6yrakistelerinda.I I
I zulmas, kiyraklarde, qa- I I

raciyerde, bag I I
i
beyindc, [rekda I
C I Srnqa, birtasdiri- 1.5 mq ba$ beyin- I 75 mq; siaat.er
I
I
I pozulmasl.
ci toxumanrn de. b6yraklerdc. ] gekanlarda 4Cpl-a I
J da- bdyrakistlerde. J qader viiksak olur I
lmarqanaxmala- madealtl vrzihr- I I

j rr. inleksiyalara de, qaraciyerda, | |
I meyillik, psixoza iirekda I I
Yllrminoi ar
Xolin Melum deyiller Biitiin hiiceyrirrd, 1,5-4,0 q
lnozitol
le-a vaxm

yetkin adanriar u$aq va hamila qadrnlardan
^ _. Okser
larqli olaraq elava D vitaminin qabuluna ehtiyac iuvmurlar.
Yitamin I (retinol (provitamin- p -karotin), retinol
(provitamin-kriptoksantin), retin turgusu) toxumalarda re_
tinol geklinda olur.
Osasen A vitamini karotinoidlarin bitki piqmentli
maddelerindan emala gelir. Bitki qidasr ila provitarniniar aa-
xil,olur (qrrmrzr ve san karotinoidlar). Bitki ka;;ri;;a yer-
k_6k[nda, gdbalsklardo, arikda, qiirmdzii bibarda rasi
eelinir.
Heyvan orqanizminda V provitamini kimi bitki kaiofini
ka_
rotinaz fermenti ile hidroliz zamanr A vitaminina gevrilir.
Karotinaza heyvanlarn qaraciyarina da agkar olunmusdur.
A vitamini miixralif qida mahsullarinda daha gox ba_
Jtg lapnja, |3r.o va8rnaa,
yumurtalarda, qaraciyardi, bahq
kiiriisiinda, siidda olur. Vitamin A_nrn asas funksiyasr s6rme
piqmetinin amale galmasinda, b6yuma va inkigafr ir.iri
epitel va siimtk toxumasrmn normal inkigafinr t.-in"aro
makdir. "t_
. A vitaminin onurlah heyvanJarda gdrma piqmentin
srntezl zamanr igtirak edirlar. Onurlah heyvanlarrn gOziinde
gdrme piqmentinin lormalarr radopsin va iodoropsln
mov-
cuddurlar..A vitamininin qatrgmamasr toyuq korg,trlu xasta-
lyrnrn lnkl5allna, g6ztin buynuz tebaqasinin zedalanmasina
sabeb olur: A avitaminoz xlsteliyinin alrr forrnuluiinin t _
zahfirii zamam skeletin inkigafinda Iengiha va darinin bazi
zedalanmalari miigahida olunur. Avitami no, u un,
zaifliyi, kseroftalmiya, keratomolyasiya
16r^,
-eyaunu f ,xrI'
_. . Sutkalq relabat (dozanr ME il5 teyin edirlai: ME=0,3
-Mkq)-yaghlar
iigiin -1,5 mqr (5000 UE;, hamita qad,nlar
i9i1 -?.qr (6600 ME), siid veren analar iisrn -2,5mqr (8250
fE), l^v^1t^-$gea_qlar iisun - 0,5 mqr trosoutl,
(3300 ME), 7 yasrndan yuxari - r,s rnq (5Ooo Mb;
i-o'yuu -
lqq1
tagkil edir.
.. .Yinynin 8r (tiamin) tiaminfosfat formasrnda metobo-
lzmde igtirak edir. Mada-baltrsaq traklnda sorulduqdan

sonra tiamin tiaminfosfata flosforlagrr. Br vitamini karbo-
hidratlar sayasinda, kofermentlerin kokarboksilaza va de-
hidrazanrn sintezinde, ilziim turgusunun dekarboksillegme-
sinde igtirak edirlar. Tiamin bitki ve heyvan toxumalarrnda
geni$ yayrlaraq, ham aeroblu, ham da anaeroblu hiiceyrelar
iigiin zeruri olur. Yagh insanda tiaminin giindelik talabatr 2-
3 mq tegkil edir. B: vitamini pivs mayastnda, yunan findrq-
lannda, yumurtalarda (yumurta sarrsrnda), govdar ununda,
qarfrdahda rast galinir.
Br avitaminozu zamanr amin turgulaflnrn miibadilosi,
karbohidratlarrn yenidan sintezi, elace da sinir sisteminde
asetilxolinin ameia galmosi pozulur. Avitaminozlu heyvanla-
nn qanrnda karbohidratlarrn pargalanmastntn pentozafos-
fath arahq mahsullannrn ahamiyyatli miqdarr agkar olunur.
Qanda pirivat ve laktatlarrn miqdarr artu.
Orqanizmda tiaminin gatr$mamasl zamant maddeler
mtibadiiesinin pozulmasr kaskin polinervit xastaliyinin inki-
gah ila naticalanir. Neticeda heyvanrn haraketinda pozgun-
luqlar, harekatds miixtelif pozlunluqlar meydana grxarr.
Vitamin Bz (riboflavin) toxumalarda ATFJa birlagir.
flavinmononukleotid ve flavinadenin nukletotida gevrilir.
Bz vitamin quruluguna gdra toxuma piqmenti-flavina
yaxln olur. Riboflavin toxuma flavininin 5 atomlu spirt ribi-
tol ila birlagmasidir. Riboflavin bir gox mikroorqanizmlar,
bakteriyalar, mayalar, ali heyvanlann orqanizminds mdv-
cud olan mikroorqanizmlar vasitasile sintez edilir.
Bz vitaminina mayalarda, danli bitkilerda, pomidor
pastasrnda, kalamds, ynrmurtalarda, qaraciyerde, beyinda
rast galinir. Qidada B: vitamininin gatrgmamasr zamant da-
rinin, g6ztin buynuz tebeqesinin zadslanmasi mtgahide olu-
naraq, cavan heyvanlarda artrm dayanrr. YagL insanda 82
vitaminine olan giindalik talobat 1,8 mq-dir.
Vitamia E (a -taxoferol, 7 +okoferol) doymamrg yag
turgularrmn oksidlegmasinin qars$lnr ahr. Hema va ziilalla-
nn sintezinde va toxuma tanefffisiinda igtirak edir. Giindalik

talebat - I 5ME. Bitki ya[r, taravazin yaqrl yarpaqlarr,
raoa olur. Avrtaminoz zamaru skelet ezclalarinin disirofiya_
wmur-
laprr, cinsi fealiyyat zaiflayir, mitoxondirinin lizosom
v, nti_
ceyre membranrn funksiyasr pozulur. D61[n 6liimtne
sabeb
orur,. t vltamlni goxalma funksiyasrmn temin olunmasrnda
.9t oynayrr.. Onun- yoxlugu ,"-un, ,,uyud" .p"i-oto-
I"gif
zolctl;nn normal inkigafi pozularaq, onlarrn harekatinin
it-
mesl, embnonun sorulmasl m[Sahida olunur. E vitamini
biitiin onurfiah heyvanlar iigiin zaruridir.
. .litamin Br (pantoten rur$usu) _ miibadila prosesine
koenizm A formasrnda daxil ojur, yugf"i ,.G.["[iarut_
larrn miibadilesinde igtirak eair. f tittinllaaur. ir*iUina"
pantoten tur$usu oldugu ve hamda orqanizmde
sintez oluna
Dloly-tne g.ora lnsan orqanizminda onun gatrgmaTh prna
az
tasadiif edilmir. Danli va paxlah bitkilarar, [u.iofE",
qu_
raciyorda, yumurtada, bahqda olur.
. 9: y"g turgulan, steroid hormonlar va s. sintezinda i9-
tirak edir.
Pantoten turgusu hageratlann balrrsaqlannda
mikro-
orqantzrnlenn varLlrndan asrh olmayaraq biitiin
hoseratlar
-iurguru
[9ii.n zaruridir. Gdygeyan heyvanlaida
irrntot.n
kiilli miqdarda birinci meda mikroorqanizmirri, jou*rl"r-
11, I:r^ !ln*.rq
bakteriyalan, insanda irty;r;; 6rgLr"C,n
mrxrollorasl taralinden sintez olunur. yagh insanrrioanto_
ten tur$rsuna olan gtindalik telabat l0 mgtagkil
edir.'Onun
gatlgmamasr zamanr artrmda yubanma, bedan
kttlesinin
tez yorulma, halsrzhq, hugsuzluq, a".muiii
Irl..T1l
lar, selrKll ql$alarda zadalanmaya saglarrn alarmasr,
r.rrir
anemiya
alamatleri miigahida olunur.
Vinmin
^B_itki. va heyva.nBrmengali
(pridoksin) - suda holi olan vitamindir.
qidaiarda (mal eti, qri""iyii, Jor*
al.r: qoyun eri, bahq atinda (bafrrsaq mikrofloiasr
sintez
edir) olur.
Qarrsmamasr hemoqlobinin normal bioloji
",_.^_,1:r:O:!r1",
srntezrnln pozulmasr ila noticalone biler. Miixtelif
heyvanli_

rm qidalarlnda Bo vitamininin gatl$mamasl dermatit ile ne-
ticelinir. Yagh insanda 86 vitaminine olan Sndelik tolebat
2-4 mq toskil edir.
Vitamin Br: (stankobalamin) Vitamin Brz qatr$mazhEr
anemiya va onurfia beyninin arxa va yan siitunda naql edici
yollalarrnrn mielinlegmesinda pozlunlula sebsb olur. Gii-
ndalik telabat 2-5 mkq.
Orqanizmda Brz vitamininin gatl$mamasl qida mah-
sullarrndi onun yoxlufu ile deyil, onun a9ag1 saviyyade ma-
nimsanilmasi, onun meda-baflrsaq traktma daxil olmasrnrn
pozulmasr ila elaqadardrr. Bru vitaminin menimsanilmasi
igiin medanin bazi hiiceyralari ila ifraz olunan kastla amili
kimi xiisusi madde zaruridir. Kiilli miqdarda Br2 vitamini
heyvanlann qaraciyer, bdyrek kimi bazi orqanlarrnda agkar
olunur.
Vitamin C (askorbin turgusu)-suda hall olan vitamin-
dir. Bitki msngoli qida maddalarinda (limon, biber' siiyiid'
portafial, qara qaruEaq goy sofian, pomidor pastasr, kartof,
kelem, itburnu meyvesi) olur' Hiiceyradaxili oksidlaqme-
bsrpaedici proseslcrinda iqtirak edir. Kallogenin, hialuron
turgusu, koitikosteroidlarin sintezinda, triozin, fenilaianin
va ioli turgusunun miibadilasi iigiin lazrmdrr. Vitamin C gii-
ndalik talebat yaghlar iigtin-70mq, uqaqlar iigiin: 6 ayltq -1
yaga qadar - 20mq, 1-1,5yaq - 35mq, 1,5-2 yag -40mq, 3-4
yag - 45mq, 5-10 yaq - 50mq, I l-i3 yaq - 60mq olur. Avita-
minozu zamant omala gelan xastaliklar qanaxma' damarlartn
siiriigmesi, diglerin ttikiilmesi, deride kigik qansrzmalar, dig
dibindan qan axma (sinqa) va s. xestoliklar meydana grxr.
Onur[ah heyvanlarrn bir goxu askorbin turfusunu
kiilli miqdarda sintez etsalar dc, daniz donuzu, meymun va
insan qida ila askorbin turiusunu almahdrrlar'
Vitamin D (xolekaisiferol-D3, erqokalsiferol-Dz) yag-
da hall olan vitamindir. Siimtik va diglarin sintezi iigiin la-
zrmdrr. Bioloji cahatden az feal olan bitki (erqosterol, provi-
tamin Dz) va heyvan (provitamin Dr) mangoii provitaminler
28
ultra ban<ivgayi piialarrn tasir.i ile darida, sonra qaraciyerde,
sonra b6yraklarda bioloji foal formaya _ fuiliv" ?f.ZS_
(OHD-D, qevrilir. Vitamin Dr reseptoila" tr"n.tiipriiun,^
miv.e. a.milidir. Heyvan orqanizminin toxumalarrnda (asasan
oanoe) D vrtarruni ultraban6vgayi gtialarrn tasiri altrnda
7_
dehidroxolesterinden sintez eOitdiyinaen onrn rirt.ri
tiqti,
optimal garait yay mdvsr.imiinda yurunr.. Onu.guri, t
larda D vitaminine olan talabat aqtar otunmu?. -iititti-"vuurr_
miq-
darda D vitaminino esason balq yagrnda ;;
srnda, quglann va bahqlarrn qiraci-yarinda, l"frl,r
il;;;i; .".,_
siinda rast galmek miimktindiir.
lu"i-
Ugaqlarda D vitaminin gatl$mamasl zamanr kalsiu-
mun hecmindeki koskin dayigiklikiar nr rtim,itJ"'tullrrm
dugunun gatrfmamasr ila miigayet olrnun .u*li *.ii.t'iui
inti_
S-iidamer r:gaqlarda D vitaminine .frn giirJ-"iit
:if "dl.^.
lebat 10-25 mq tegkil edir.
t"-
. Vitamin r( (filloxinon). K viraminine qida mehsulla-

gatinir. Daha eox tur$ans, kotom, pomidoi, qoru-
:f911":io,y. Hey:an]r-r orqanizminda
..1f1-o: yogun bafrrsaq tak_
Ienyalan slntez edir. K vitamininin gatl$mamasl iumun,
qu_
nrn_ laxtalanmasr pozularaq, protrombinin qanda
iJrakr
zaifleyir. Protrombin sintezindj igtirak edir,
laxtalanmasrna tesir edir.
ir"i" r'.._a
,.,,,_ f!,1rnilin faaliyyati qaraciyarin funksiyasr ila srx 9a-
kltda elaqodardrr. Qaraciyorda_qarun laxtalanmasrnr miiga_
proseslarda igtirak eden maddaler .intri
*1. :dro.
lrrtlo. mohsujlarrnda daha gox K vitamini olur.
tirnr..
Avitaminoz
qlo?o? vrtamrnrnin qatr$mamasr naricasinde deyil, onun
[
mJdo-baElrsaq
.traktrnda gorulmasr prosesinin pozulmasr
zamanr baq verir. Avitamin o, ,uûoi laxtalanmi
mtidOeti
artrr. m-ada-ballrsaq qanaxmasr, derialtr qanaxma
U"s u.ri..
.H.vitayiyi (biotin). Heyvanlarda Uiotin Uagrislq trat_
trnn bakreriyalan ila sintez edilir. Digcr hallardi
nrnrn gatrsmamasr sulfanilamidli preparatlarrn qabul
H;;*_
oiun-
masl zamam balrrsaq bakteriyalarrmn hayat
faaliyyetinin

pozulmasl neticesinde ve giy yumurta qebulu zamanr inkigaf
edir. Toyuqlarda biotinin gatr$mamasl riigeymlerin talef ol-
masr ve cticalerde skeletin patoloji dayigikliklera maruz qal-
masrna sebob olur.
Yagh insanda H vitamininin giindalik telebatr l0 mq
ve ya 120 Mkq tegkil edir. H vitamininin gattqmamasr za-
mam orqanizmde derinin miixtelif ciir zodelanmssi, zeiflik,
yuxulu veziyyst meydana grxaraq, igtaha pozulur.
Biotin noxud, soya, bufda, g6balak, yumurta sansr,
qaraciyor, b6yrak, tirsk, giil kelem va s. olur.
PP vitamini (nikotin turqusu-nikotinoamid). Suda
hell olan vitamindir. PP vitamini karbohidratlann miibadi-
lesinda vacib rol oynayan kodehidrogenaz kofementlarinin
terkib hissasini eme.la getirir. Nikotin turgusu triptofan bak-
teriyalar va bir gox bitkilerin toxumalan vasitasila sintez
edir. PP vitamininin gatr$mamasl zamam dermatit (dori 6r-
tiiklerinde iltihabi proses), diareya (qann pozulmasr) va de-
mensiya (psixi pozfunluq) kimi xastelikler inkigaf etmiq
olurlar.
NAD (nikotinoamiddinukleotid) va NADF (nikoti-
noamiddinukleotid fosfot) formasrnda kofermentidir. NAD
ve NADF hidrogen ve elektronlarln akseptorlarr olub, ok-
sidlegma va borpa proseslarinde iqtirak edir. Hticeyre ta-
nafhisiinde igtirak edir. Ot va bahq mahsullannda, xiisusi ile
mal eti, bdyrck, irek, qrziil bahq, siyenekda gox olur.
insan orqanizminin PP vitaminina olan giindalik tele-
batr yaghlarda 12-18 mq, ugaqlar iigiin: 6 aydan-l ile qodsr-
6mq, l-1,5 ile-9mq, 1,5-2 ilo-l0mq, 3-4 ila-l2mq, 5-6 yaga
qedar-l3 mq, 7-10 yaqa qedar-l5mq, l1-13 yaga qeder-l9
mq qader olur.
Foli tarsusu (foli turgusu, folisint poliqlutamil folasin).
Qaraciysrda foliturgusu faal formaya kegir - foli ve ya tet-
rahidrofoli tursusu va purin, primidinlarin sintezinda va bazi
amin turgulann gevrilmesinda igtirak edir. Histidin miibadi-
lesinde, meteonii sintezinda, xolin miibadilesinda igtirak
30
edir. Giindalik telabat -01-2 mq-dir. Folatlann hamilaliyin
birinci.iiq ayrnda qebul edilmaii d6iiin inkigafrmn normal
getmesi iigiin gox lazmdrr.
Su, duz ve mikroelementler
. Insanrn suya olan talabatr miixtalif ola bilar. Suya olan

.
telebat ahemiyryatli derecada giiclii tar ifrazr geraitinda artrr.
l0
Yiiksak dozah vitaminlarin qabul olrr-r.hti,fiil"nl
Sutkahq talabat, toksiki dozalar va insanda
Vitamln Sutkahq Toksiki doza Yiksok dozaorn iazahii rii

trlobot (giin erzlnda)
A 0,6-l,l mq 35 mq (ve ya l)arinin, seliyin va siimiiwn da-
bir defaya yitilmasi; ba$ agnlan. eyforiya.
600 mq)
D 25 mkq 500 mkq/kq Simuklerdan Cai yuiulmaii-
Ca2* toxire saLomasr, MSS-nin
vo briiyrakleril pozulmasr
x 0-l mq Iirkan mcnstruasiyataraa -
anemiya. Hardan daxili venava
yeridilnrasindo-kollaos.
Br l-1,5 mq Herdeo daxili vcnaya yeridilm+
sinda - ko)laps.
Nikotitr I5-20 mq 34q Hezmda pozulma, derinin dSii-
tur$Eu gilmasi. gtirmenin kaskin po-
zulmasr
Yetkin insanlarda suya olan talabat $araitdon as l ola_

mq. beden hacminin gakisine gorc 20-45 mq/kq arahgrnda
dayigir. A9alrda qeyd olunan neticaler su balinslni *uikt._
rize edir: 70 kq gekiya malik insanln sutkada suya olan mi-
nimal talebatr raxminen 1750 rnl tagkil edir: oda;dan 650 ml
su ilo, taxminan 750 ml bark qida ila va texmini 350m1 ise
turgu reaksiyalarda yaranan su ile qebul olunur. Ogar qobul
olunan su bu hacmi kegirse, onda siglam insanda irtrq rn"_
ye tdyreklar vasitesile badanden ifraz olunur: flrak ve b6yrek
xestaliyindon aziyyot gakon insanlarda isa maye orqanizmda
3l
saxlan lr.
Suyun lazrmr qeder qebul edilrnemasi. Baden gskisinin
570-ni kegen suyun itirilmasi omak qabiJiyyetinin agalr
dtgmasi ile miipayet olunur. Ogar beden geksinin 10%den
yrD(an su itkisi bag verirsa, bu zaman aptr su itkisi bag verir,
egsr bu 15-200/o va ya suyun orqanizmde olan iimumi mi-
qdarrnrn ll3-114-e (beden kiitlasinin 60%-ni tagkil edir) yaxrn
hissasini tegkil edirse bu zaman 6liim hadisasi bap vers biler.
Cadval 11
Duzlar, Miihiim olan ionlann yetkin insanlarrn
Kalsiuma olan telebat hayatrn o ddvrlerinda artmrg

olur ki, o zallrtan si.imiiklarin artrmr (hamila qadtnlar va
ugaqlarda) bag verir. Laami qader kalsiumun olmamasr za-
manr isa yiiksak tarkibli qalevi turgularr olan qidanrn qebul
olunmasrna mecbur edir. Xiisusan siid ve siid mehsullarl kal-
sium ile zengin olur.
Natirium xloride olan minimal sutkahq telobat (x6rek
duzu) lq-a qeder tegkil olunur. Merkazi Avropa ahalisinin
duzdan istifadesi bu g6stericini taxminan 10 defeye qeder
kegmig olur. Bele ki, hedden gox duzun qebulu arterial tez-
yiqin artmasrna sobeb ola biler, duzun qida ila birlikde sut-
kahq qebulu 10q-dan yiiksak olmamaltdrr.
Mikroelementlar. Miiayyen fizioloji funksiyalarr yerina
yetiran goxlu mikroelement.ler movcuddur. Biz burada yal-
mz damir, ftor, yod vo med nezerden kegiracayik. Damir ve
yoda olan telabat ugaqlar ve hamile qadrnlarda yiiksek olur.
Demak olar ki, biitiin mikroelementlarin yiiksek dozalt qa-
bulu zamam bu va ya digar fizioloji funksiyalartn pozulmasr
hallarr bag vera bilar (cedval 13). Bu cshatdan ltor gox tah-
liikelidir. Bela ki, bu elementin toksini dozasr sutkahq tale-
batl gox ciiei olgiide iistelsyir. Yodun gattgmamazhEr zamanr

qalxanabonzor vezinin Myiimesi ilo xarakteriza olunan xes_
taliyi gertlendirir ve bezen tiroksinin sekresiyasrmn pozul-
masr ila miigayat olunur.
Mcrkezi Avropa geraitinde yayrlmrg ve gatlfmayan ye_
gana qida komponenti demirdir. eidada olan damir bu mik-
roelementa olan telebatr gox getinlikla ddayir, bela ki, balrr_
saqlarda tobii mengali yalna 3-B%o-i va texminsn 236/o hev_
vani (yemin terkibinda) mangeli demir sorulur. Damirin
9a_
trgmazltEl $araitindo asas simptomlar - bag alnlan, halsrzliq,
emsk qabiliyyatinin agagr olmasr va dari-btyun artlmrnln
(saglar, drrnaqlar) pozulmasrnr misal g6starmsk olar. Dami-
rin nezaregarpacaq qador gatrgmamazh[r demirqrthlr ane_
miyasr yaradrr.
Su va mineral maddalar mflbadilasi
Su va mineral maddelerin hiiceyre iigiin qida vo enerji

ehamiyyati o^lmasada, orqanizm iigiin agagida g-.ista.il"n
9u^
miihrim vazifalari yerine yedrirler: l. eanda oksigen ve COz
daqrnmasrnda igtirak edirler. 2. Osmos tezyiqininienziminda
igtirak edirlar. 3. Hiiceyro sitoplazmasrnm, qanrn plazmasr-
ntnr qan cisimciklerinin, limfa va hiiceyraarasr maytnin esas
terkib hisselaridir. 4. Qanrn laxtalanmasmda tur$u-qolevi
.
miivazinatinda yaxrndan igtirak edirler. 5. Bedan temperatu-
runun fiziki vo kimyavi proseslerin neyro-humal tenziminda
yaxrndan igtirak edirlar. 6. va belaliklade homeostazrn sabit
saxlanmasr onlann hficeyrelar, toxumalar ve tam orqanizm_
da olan normal miqdarrndan asdr olur.
. Cadval l2-de orqanizmin giindalik telabatrna uyfun
minerallarrn miqdan haqqrnda mJlumat verilmigdir.
. .Na duzlan orqanizmda suyun saxlanmairna yardrm
edorak K vs Ca duzlarr onun orqanizmdan ilraz olunmarrna
sabab olur.
_ Suyun vo duzlarrn xaric edilmasinda igtirak edan b6y-
rak ve ter vazilerin fealiyyati sinir vo humorai tsnzimler vasi-
JJ
tasilo heyata kegirilir. Ara beyninda hipotalamusun osmore-
septor sinir hiiceyreleri su-duz miibadilasinin tanziminde i9-
tirak edir.
Cadval 12
Minerallara talabat
Minerallar Miqdan
Natrium 3,0 qr
Kalsium 1,2 qr
Kalium l,o qr
Xlor 3,5 qr
Damir 18,0 mqr
Sink l5 mqr
Maqnezium 400 mqr
Yod 150,0 mkqr
Kobalt malurn deyil
Mis malum deyil
Marqans malum deyil
Su-duz miibadilesini tenzim eden sinir markozi ara

beyinda-hipotalamusda yerla;ir.
Su-duz miibadilosinin tanzimindo hipofizin arxa payt-
nm hormonu-vazopressinin ve bdyrekiistti vazin qablq mad-
dasinin hormonu-mineralokortikoidlarin bdyiik ahemiyyati
var. Vazopressin (antidiuretik hormon) b6yrak kanalcrqla-
nnda suyun geriye sorulmasrnl artrrrr ve bununla da diurezi
azaldr. Hipofizin 6n payrnrn hormonu sidik ifrazrna aks is-
tiqametdo tasir edir. B6yrakiistii vazin qabrq maddesinin
hormonu mineralokortikoidlerden aldosteron bdyrak ka-
nalclqlann da natriumun sorulmaslnr artrnr, tksine kaliu-
mun sorulmaslnr azaldlr, suyu orqanizmd3 toplayll.
Natrium miibadilasi (Na') - Turgu-qalavi reaksiyanr
ve osmotik tazyiqi miiayysn edan natrium kationu hiiceyre
membranmdan miixtolif maddelerin dagrnmasrnda igtirak
edir. Fsaliyyet potensiahrun formalagma va naql olunmasrnr
mfieyyen edir. Natriumun gox istifada edilmesi supn orqa-
nizmda saxlanmasrna sabab olur va sirkulyasiya olunan qa-
n1n hacmini ve arterial tezyiqi yrikseldir. Normal ve sallam
34
orta ya;h adamrn natriuma olan giindelik talebahm qida ile
gi.inda elava 12-12,5 qr xdrek duzu qebul etmekla ddamak
olar. Matiriuma olan telebat giinda 4-6 qr tegkil edir. Osmo_
lik tezyiqin yaradrlmasrnda natrium xloiid aias rol oynayrr.
NaCl-orqanizmdan tar va sidikla xaric olurlar. Mineral
maddelar orqanizmin funksional sistemlerine miixtolif tasir
g6ster.irlor. Na+ r,e K* ionlan iirek azelesinin fealiyyatinin,
hiiceyranin membran ve faaliyyat potensiahn tenzimlanme_
sinde feal igtirak edirler. Orqanizmda Na miqdarrnrn nor-
madan az olmasr, ezala taqalliisiiniin pozlunluluna sabab
olur.
Bcdane normadan gox natrium daxil olmasr onun
temperaturunun artmasma hatta zaharlanmasina bela sabeb
ola bilar. isti sexlardo igleyan adanlarda terla, siaikia coxtu
natrium, (45% qeder) ifraz olunur. isti sexlarde igloyonlara
maye itikisinin qarirsrnr nisbetan almaq iigiin girelsi va t 0_ I 5
qr x6rak duzu qatrlmrg su igirtmak lazrmdrr.
. KaJiun miibadilasi (Kt) - hiceyredaxili mayenin ka_
tionu olan kalium memran potensiah yaradrr. Hiiceyra
membranrn oyanmasrnl miiayyan edir. Ozala va sinir hiicey_
rasinin daxilinde kaliumun qatrhlrnm dayigmasi azala ve si-
nir sisteminin funksiyasrna tosir edir. eanda kaliumun miq_
darmln azalmasrna. hipokalemiya, goxilrnustna isa hiperki-
lemiy'a deyilir. Kalium miqdannrn azalmasr iirak ezeiesinin
t1r_lilln, menh tasir edir, bagrrsaqlarda parcz omalo geri_
rir. Bitki manqali qidalardan, kartofun terkibinde kaliumun
miqdarr daha gox olur. Na+ va K* ionlarr iirak azelssin.in
faaliyyatinin tanzimlenmasinde leal igtirak edarek, onun oyan-
ma qabiliyyetini .aherriyyatli gakilda dayiqirlar. Na* qan
plazmasrndan xaric edilmesi azele toxumistnrn yr! ma xas_
salerinin itirilmasi ila natictlenil. K* ionu heyran -hiiceyrosi-
nin esas mineraI kationudur.
Xlor (Cl, ,) - xlor ionu osmotik taryiqin tanziminda,
mada giresinde duz turgusunun (HCl ) yaianmaslnda va si-
naptik lengimada igtirak edir. C(.- ionlar Na+ kationlan ila
35
birlikde qan plazmasrmn ve orqanizmin digar mayelerinin
osmotik tezyiqlarin tegkilinda igtirak edir. Cl- madanin
hozm fermentleri ifraz olunan hazrn fermentlerinin feallag-
masrnda vacib rol oynayan Na C/ -un da tarkibine daxil
olurlar. Xlor orqanizmda esasan x6rok duzunun (Na Cl )
tarkibinda toplanrr. Dari xlorun beposu sayrhr. Xlor orqa-
nizmden sidikla, kal ile, isti olduqda tar va vezilorinden ilraz
olunan terin terkibinde xaric olur.
Kalsium m badilsai (Ca:+,). Kaisium (Ca2*) orqanizm-
de kalsi fosfat gaklinda olur. Hiiceyrc xarici mayede kalsium
ionlarrnrn soviyyesinin yiiksak olmasr, iireyin sistola marha-
lesinda dayanmasrna sebab oiur. Ca2* ionlanmn hiiceyra xa-
rici miihitde qatrhlrnrn az olmasr sinir lifinin spontan bo-
galmasma ve tetanusa sabeb olur. Kalsium ionlan bir gox
fermentativ reaksiyalara tssir edir. Ca2* ionlarr qanln laxta-
lanmasrnda igtirak edir. Orta yagl adamrn kalsiuma giinde-
lik telebatr 0,6-0,8 qr olur. Ca2+ ionlan ugaqlarda s[mtk sis-
temin formalaqmasrnda gox laam oldugu iigiin, onlann kal-
siuma olan giindalik telebatr arhr. Hamilalik d6vriinde qa-
drnlann kalsuma ehtiyacr daha yiiksek olur. Bazi hamila qa-
drnlar bu d6vrde tebagir yemekia kalsiuma olan ehtiyaclan-
nr ddeyirler.
Giindalik qabul edilan kalsiumun forslora nisbati 2:1
olmahdrr. D vitamini fosfat duzlarrnrn badenda normal mi-
qdannrn toplanmasrna tesir edir.
<D> vitamini gatrgmadrqda ugaqlarda raxit xastoliyi,
bdyuklarde ise osteoparez va osteomalyasiya amale gelir.
Qalxanvari etraf vazinin parathormonu kalsium miibadila-
sina tesir gdstarir. Bu hormonun azh[r tetaniya deyilen ve-
ziyyat yaranr. Kalsum orqanizmden b6yraklarde amala ga-
lan sidikle, daridon ifraz olunan tarls, diiz ba$rrsaqdan xaric
olan kalla xaric olur.
Kalsium bitki mehsullanndan kalam, ispanaq, kahr,
yerk6kii va a! turpda, heyvan mehsullanndan siid, pendir va
yumurta sarrsmda olur.

Fosfor miibadilasi - fosfat (PO43-) - hiiceyrodaxili ma-
yenin asas anionudur. Fosfatlar goxlu koenzimlerle d6nan
birlagmaler amela getirmak qabiliyyatine malikdir, ATF,
ADF, SAMF ve bagqa maddalerin funksiyasr ile alaqasi
vardrr- Fosfatlar daha gox miqdarda siimiiyiin terkibinde
olur. Fosfor orqanizme esasan natrium ve kalium duzlan
geklinde daxil olur. Karbohidrat va azala miibadilasinin tan-
zim mexanizminde fosforun rolu daha b6yiikdiir. Uzvi bir-
lagmslerin ve ATF-in tarkibinde olan fosfor enerji manbeyi
kimi orqanizmin foaliyyatine miihiim ehamiyyata malikdii.
Fosforun artrq hissasi sidik vo diiz bagrrsaqdan nacis ila be-
dendan xaric olur.
Damir m badilasi (Fe2+) - Hb amale gelmasinde igti-
rak edir, az miqdarda qaraciyerde va borulu siimiiklerdin
tarkibinde olur. Elektronlarrn dagryrctsr mitoxondiridlarda
olur. Damir oksigenin toxumalara dagrnmasr tigrin ve hiicey-
radaxili oksidlagdirici sistemlar iigtin mtitleq lazrmdrr.
- Demir heyvan orqanizminde hemoqlobin, mioqlobin,
sitoxromlar kimi vacib bioloji birlagmelarin tarkibin; daxi
olur. Eritrositlarin tarkibinda orqanizmde olan biitiin Fe-un
taxminen 70%-i yerlagir. insan orqanizminin Fe-a olan gtin-
delik talebatr 10-30 mq tagkil edir. Fe insan ve heyvan orqa-
nizmine asasen iizvi birlegmelar geklinda daxil olur.
Hamilelik d6vrii ananr, ugalr isa 5-6 ayhlrndan sonra,
yani eiave yemak vermakle demirle tamin etmek laamdrr.
Orqanizmin damira olan talebatmr ot, meyve va terevez,
).umurta sansr, paxla, noxud, giil kalam, alma, ispanaq vo
quru gavah qabul etmekla 6damek olar.
MaqneTium (Mg2t) - hiiceyrsye goxlu fermentativ re-
aksiyalarrn katalizatoru kimi lazrmdrr. Mg hiiceyra xarici
qatrh[rnrn artmasl sinir sistemi ve skelet azslasinin faalhgrnr
azpldrr. Oksina Mg2+ qathfirmn azalmasr oyanrcrh[rn yrik-
saldir, qan damarlanmn geniqlonmasine, iirak ritminin
pozlunlufuna sabeb olur.
Orqanizmin bir stra fermentli sistemlarinin brkibine
37
maqnezium daxil olur. Onun MgClz geklindo olan miiayyan
miqdarrna qan plazmasma rast galinir. Mg2+ ionian onlar
i.irak ezelelorinin oyanmaslnln tenzimlanmasinda igtirak edir-
lar. Bundan bagqa, Mg2+ ionlarr karbohidratlann hidroli-
zinda iqtirak edan fermentlarin sintezinin zeruri komponent-
larincndirlar: M92* igtirakr zamanr fosfatazan fermentli faal-
hfir da artrr.
Brom (Br). Heyvan orqanizminda brom hipofizda
(i5-30 mq%o), elaca de bir sua digor orqanlarda isa 0,1-0,7
mq% qatrhqda agkar olunur. Br orqanizmds rolu miieyyen
olunmasa da, o, darman preparatlann terkibinda orqanizme
sakitlagdirici tasir gdstarerak, sinir sistemindo tormozlaytcr
proseslari stimullagdrrrr.
Yod (Q) - qalxanabanzar vazinin Tr-triyodotrionin va
Ta-trioksin hormonlarrntn haarlanmasr iigiin lazrmdrr. in-
san yoda olan giindolik talebatrnr dafi siixurlarmda olan
vodla zanginloqen suyu igmekle temin edir. Igmali suda yodu
az olan ahalinin yoda olan ehtiyacrnr odemak flgi.in xdrak
duzuna yod alave edilrlor. Bunun iigiin bir ton duza 12 qr
qadar yod qatmaq laamdrr.
Yod en gox daniz yosunlannda olur. Yosunlarrn suya
ifraz etdiyi yodun hesabrna daniz suyunda, bulaq suyuna
nisbatan gox olur. Orta yagh sallam adamlarm yoda olan
ehtiyacr 0,000014 qr teikil edir. Qalxanabenzer vezin hipo-
funksiyasr zamant vezi b6yiiyiir ve zob (Ur) xasteliyi, hiper-
funksiyasr zamanl iso Bazedov xastaliyi miigahido olunur.
Kobalt (2+ ) vitamin 812 esas terkib hissesini reqkil edir,
gatlfmamazllgr anemiya (qanazhgr) xastaliyi amalo gatirir.
t
Miss (Cut+ hiiceyrada oksidlagdirici proseslarda igti-
rak edarek, sitoxromoksidaza, monooksidaza, lizilok-sida-
za, superoksida:za dismutazrnrn tarkibina daxil olur.
Bozi onurlasz heyvanlarda mis onuriah heyvanlarrn
qanlnln Hb oxgar olaraq orqanizmda O:-in dagryrcrsr kimi
xidmat gdsteran hemoqlobinin tarkibine daxrl olur.
Cu2+ ionlarr qan tegkili proseslerinde hemoqlobin ile
38
sitoxror arrn sintezindo da igtirak edirlar. Insan orqanizmi_
nin Cu olan giindelik telebatr 2 mq tegkil edir. Cu hivvanta_
nn orqan va toxumalarrnda, daha gox isa qaraciyarda rast
gslinir (3-5 mqTo). Qida mehsullarrnda Cu qarrs;amasr za_
mam orqanizmde qan tegkili proseslerinin Hb sintezinin po_
zulmast baSlanrr.
Sink (Znz+) - sink orqanizrn iigiin karbohid raza fer
mentinin sintezi zamanr zaruridir. Bu ferment eritrositlerde
va diger hiiceyralardo COz-nrn mribadilesinda igtirai
edir.
Zn az miqdarda insulinin terkibinde da rast galinii.
_Xrom
(CrL)gliikozanrn insulina qar$i hsssashArnr ar_
trnr. Xromun gatrgmamazhg insu.lino qaigr'rezistentli'vi artr-
rrr. Selen barpaedici qulutaLionun oksidlogmasine va tiioksi-
nin, triyod-trionine gevrilmesinds igtirak edir.
Ftor (F-) - az miqdarda ftor srimiiyiin ve dig emahrun
^
formalagmasr iigiin lazrmdtr. Hadindan gox ftor qrlrfu
nyo_
roza sabeb olur. Bu zaman siimiikda lakola, u" 6l9ti.iioti,
b<iyiimasina tasadiif edilir.
Yaxgr matum otan fiziotoji funksiyah riL.o.,"r"illJll '3

Qatrgmamazhfrnrn elamotlari, ehtiyatl va
insanlara iiciin mmlahetl:r
Milro- Cahtmamazhglnu }- Ehtiysh sutrGlqlehE?-
clement zahIrii
Damir dcfi sitliyi anoniya 4-5 q, onlardan 12 mq Fd+: doluq
Damil 800 mq
mobil- qabiliyyatliqadrn-
le;meye qadirdir larda-ltmq
Kariesin profilak-
Ftor tikasr iiqiin- lmq;
5mq-dan yuxan
zaharlidir
(osteoskleroz)
Yod Zob, hiporircoz l0 mq 180-200 mq
Damirin sorulmasrnda 100-150 mq 24mq
Mb ;rczulma, anemiya, piq-
l
mentlasiyanrn ;rczulmasr
39
Qida maddalerinin hazrn olunmasr: qida rasionu
Qida maddolerinin hezmi. Orqanizmin miibadile pro_

seslerine yalnrz qida komponentlari qogula bilar. Bu kom-
ponentlarin b6yiik hissesi hszm zamam da heg de biitiin
maddaiar sorulmaya maruz qalmrrlar. Bu onunla alaqedar-
drr ki, bazi maddalar (mes, tabii karbohidrat selltiloza) insa-
nrn hezm traktrnrn yuxan gobalarinda hezm olunmurlar.
Qida maddolorinin bioloji zanginliyi. Orqanizm iigin
sorulmuq qida maddelerinin zanginliyi o maddelerin tebia-
tindan aslh olaraq miixtslif ola bilar. Bu xiisusiyyat ziilallara
gox xasdrr, bela ki, onlann tarkibinda olan avaz olunmayan
amin turgu.lan dayigilir.
Tabii ziilallann bioloji zenginliyi heyvani ziilallann
bioloji zenginliyindan agafirdrr.
Balanslagdrnlmrg
(ve ya tarazlaqdrnlmlg) rasion
Tarazlagdrrrlmrq rasionun tegkil olunmasr b<iyiik prak-

tiki ahamilyat kasb edir. Qida ras.ionunun ta$kil olunmasr
iigtin 4 asas hzioloji prinsip m6vcuddur.
1. Kalorik. Nezerde tutulan insanrn giindalik rasionu-
nun kaloriliyi onun energetik xarclorina miivafiq olmahdrr.
_ 2. Rasioqnun terkibinda olan zi.ilallar, yaglar ve kar-
bohidratlar en azr minimal talabata g6rs berabei olmahdrr-
lar (bax cedvela).
3. Rasionun torkibine daxil olan vitaminler. duzlar ve
mikroelementlar da en azr onlara olan minimal telabata g<ira
barabar olmahdrrlar.
4. Rasionun tarkibine daxil olan vitaminler, duzlar va
mikroelementler toksiki seviyyedon agalr olmaldrrlar.
Saglam yetkin insanrn sutkahq rasionu a9a!rdakr kimi
olmahdrr:
Osrin awallerinds apanlan elmi tedqiqat igleri netics-
40
sinde I 875-ci ilde alman alimi Foytun rasionundan (ziilal-
.118q,
yag-56q, karbohidrat-453q (gaki %-le 18:8:74, g0nda-
lik .12750 KC)-ferqti qida rasionu teklif edildi: zii6l-84q,
karbohidrat-453q (qokiya g6re l4:11:75), gundalik ll73b
KC. -Bu reqamlere asasan balanslagdrnlmtg rasionda ztilal,
ya!, karbohidrat arasrnda malum olan miinasibat verilmig-
dir (ge1<iye gdra l:I:4 ve ya enerji vahidina gdra l5:30:5570).
Saglam, yetkin insanrn sutkahq rasionu miiasir takiife
g<ira agalrdakr kimi olmahdrr: ziilallar-O,8qi kq, o ciimloden
on]glg yansr heyvani ziilallann payrna diigmalidir; ya[lar
- 25-30% kalorinin iimumi miqdanndan (onlardan f-al t-i
doymug yaE tur$ulanndan ibarat olmahdrr); alrr hziki
emakla meglul olan gaxslerdo energetik israf yalrnlesabrna
4070-e qadar ddanila biler; enerjinin qalan hiiseii egar l}yo-
den yi.iksekdirsa, karbohidratlar terafinden temin olunur
(orta hesabla kalorinin iimumi miqdarmrn 55-65%-i).
Tartib olunan balanslagdrrrlmrg rasionda asas ahemiy-
yat qida maddalarinin mangayidir. Ovez olunmayan amin
turgularr esasen heyvan mengali qidalarda saxlamhr, hansr
ki, bitki mangali mahsul isa dz n6vbasinde suda hall olan vi-
taminler, duzlar va mikroelement iigiin asas manba rolunu
dagryr. Ancaq bitki mangali (vegetarianlarda) mahsullarla
qidalandrqda adetan ziilal gatrqmamazhlr yaramr, bele ki,
bu mahsullarda evez olunmayan amin -tuigulan gatrsrm.
Bundan alava heyvani va bitki mangeli qidalar orqanizmde
turgu-qalevi_ tarazhfirna miixtelif tesir gdstarirlar. Heyvan
msngeli mehsullar zaif turgu reaksiyasrna malik olurlar,
giinki H* donoruna xidmat edirlar. Bitki mangoli mahsullar
ise eksina, zaif asas (H+ akseptorlarrna) ro1 oynayrlar.
ei_
danrn hazrrlanmasrnda balanslagdrrrlmrg qida tigtin bOytik
ahemiyyat dagryrr. Qidamn diizgiin haarlanmasr zamant vi_
taminlarin dalrlmasr (va ya pargalanmasr) bag vera bilar
(masolen, bezi vitaminlar qrzdrrrldrqda dafrla bilar).
4t
Xiisusi dietalar
Dietalarrn yaradrlmasr zamanr tekca tibbi g6toricilar

deyil, ham da insamn yaglnr ve ixtisasrm da nazJrs almaq
lazrmdrr. Bela ki, yagla elaqadar olaraq enerjiye olan telebai
azalrr, doymamr$ amintur$ulara olan telabat isa miitenasib
olaraq arttr.
Agafr kalorili rasionlar. Avropa va $imali Amerika eha-
lisi arasrnda piylonme ile aziyyat gekan adamlarrn demak
olar ki, epidemik masqtaMa artmasr ila elaqedar olaraq
a$agl kalorili rasionun bir sra xiisusiyyatleri iizerinda da-
yanmaq vacibdir. Lakin <anqlama iigtinD dietalarrn 9ox-
lu!u, siibut edir ki, bu maselade ideal hall yoxdur. Hem tam
achq (bunu yalnrz hakim nszarati altrnda aparmaq olar)
kursu zamaru, hem do uzun mtddet bu dietalann aparrlmasr
zamanl, fikir vermek lazrmdrr ki, heg olmasa minimal vacib
miqdarda qida maddalari qabul edilsin. Bela dietalar asason
ziilalh, yafi ve karbohidratir ola bilir. Dietaial segen zaman
onun miisbet vo monl-t tcrefini nazare almaq laztmdrr. Ztilal-
la zongin agalr kalorili rasionun ilstiinltiyii ondan ibaretdir
ki, bu zaman achq hissi lazrmi saviyyada ddenilir ve bundan
alava ziilallarrn spesifik dinamik tasiri naticasinde miibadile-
nin intensivliyi artrr. Bele dietanrn gatrgmamazhlt ise on-
dandrr ki, ziilah mahsullar bahadrr ve bunlarrn da tarkibindo
yallann miqdan yiiksskdir. Yaglarla zengin olan agalr ka-
lorili rasion da hamginin i$tahl yax$r qane edir, lakin nazara
alsaq ki, bela rasion tarkibinde adeton doymug ya! turgulan
goxdur ki, bu da hiperxolesterolemiyaya gatirib grxara bilsr.
Bundan elavc bir srrap adamlarda yiiksak miqdarda yalla-
rrn qabulu hazm sisteminin pozulmasrm yarada bilor. Kar-
bohidratla zsngin agalr kalorili rasionunun iistiinliiyii ondan
ibarotdir ki, yemak vaxtr mada lazrmi miqdarda qida ila
dolmug olur. Lakin bununla bela doyma hissi gox tezlikle
kegir, ham da agalr molekulu karbohidratlarrn qebulundan
sonra qanda gekarin miqdarr deyigmalera maruz qahr va ba-
42
zen hipoqlimik vez;try.t yaramr. Noticsda yene achq hissi
yaranr. Son zamanlar agalr kalorili qida mehsullarr hazrr_
lamaq cehdleri ollmugdur. Bele mohsullarda hacm eyni qal-
maqla baraber kalorik deyar 40-50% agagr sahnmrgdrr. Bunu
elde. etmek iigiin yallar grxarrlr, geker ise agalr kalorili girin
madda ila avez edilir, su vo sellioza torkibli mehsullar elava
o[unur.
.hesabr_Yag[ adamlann qidalanmasr. yagh adam flgiin rasion
zamanr aga[rdalo prinsiplari nazara almaq lazrmdrr:
1. Yagh adamlarda energetik telabat a$agr olur.
. 2. Zii.lallara giindelik ralobat yiiksak olur 1t,2-t,S qlkq

badan gakisina).
.3. Biitiin kaloriliyin taqribsn 30% yaflann hesabrna
temin olunmahdrr (giindalik telebat teqriban 70q). Doyma_
ml$ yaE turgulanna iisttinliik vermak lazmdrr.
4. Karbohidratlann giindalik manimsanilmesi texminan
300q tsgkil etmalidir. Qidada monosaxaridlarin va disaxa_
ridlarin miqdarr miimkiin qddet az olmahdrr.
5. Yagh adam.larda osteoporoza (siimiiklerin yumgal-
masr) meyilllik oldulu igiin rasionun tarkibinda Cai-un mi-
qdannr lazrmi miqdarda tomin etmak lazrmdr. Osas kalsi_
um manbeyi rolunu siid va std mahsullan oynay[.
6. Yagh adamlarda vitaminlara olan talabat tamamila
dayiqmir, lakin bu yagda enerji sarfina olan talebatrn azal-
masr ila slaqedar olaraq qida qebulu azahr ve naticeda hipo_
vitaminoz yarana bilar. Bundan alava yagh adamlar tez ma-
nimsanilen qidaya (piire, a! 96rak va s.;-iisttinliik verdikle_
rindan bu da vitamin gatrgmamazh!rna getirib qtxartr.
. Siini dietalar (pshriz) tozabenztr qida maddalarinin
konsentratlan olmaqla terkiblerinda balanslagdrrrlmrg qida
figiin vacib olan biitiin komponentlara malik olur.
Qidamn kobudlifli komponentlari. ytiksek terkibli ko_
budlifli mshsullara malik dietalann ahamiyyati onunla ela_
qadardr ki, bu perestalikam stimtle etme[l;, baErrsaolarda
qida maddalarinin drttilmesini tezlaqdirir ue heirqinin kat
43
kiitlesinin daha yumgaq konsentrasiyaya malik olmasrna
sebob olur. r_
Har iki bu amil qebizliyin ve onun fesadlannln aradan
qaldrnlmasrnda rol oynayrr. Bununla barabar g6storilmigdir
ki, hatta uzun miiddet lifli maddeler elavo edilmayan sinte-
tik mahsullardan istifade etme zamanr da heg bir poz[unluq
bag vermir. Malum oiur ki, qidanrn mado-bafrrsaq tiaktrn-
da harakatinin normal germosi, hem rasionda kobudlifli
komponentlarin olmasr, hem de onlarrn tam yoxlufu zama-
nr da miimkiindi.ir. Eyni zamanda dietada bu komponentle-
rin miqdarrnrn az olmasr zamanr heqiqatsn de qebzlik mti-
qahida oluna bilar.
Qekinin va badan sathinin

sahasinin hesablanmasr
Piylanma risk faktoru kimi. Epidemiyada statistik tam

dolgun olaraq dmriin qrsalmasr ila alaqadar olan faktorlar
<risq faktoru> adlanrr (bununla belo bunlarrn arasrndakr
sebab alaqasi aydrn deyil). Bu laktorlar <sivilizasiyanrn xas-
teliyi>> - miokard infarktr, insult ve s. ila srx balhdrr. R.isk
faktorlarrndan biri piylanmsdir, bele ki, bu arterial qan tez-
yiqinin artmasrna ve maddeler mtbadilasinin pozulmasrnrn
yaranmaslna sebab olur. Piylsnma ilo dmriin qrsalmasr ara-
srndakr qargrhqh alaqe gox miirakkaMir.
Qakinin nazari g6staricilari. insan gakisi ila alaqadar
olaraq miixtalif gdstsriqler orta qiymatlsr asasrnda (<normal
qeki>), xtisusi kriteriyalar (<<ideal qaki>) va saira asasrnda ig-
ianmigdir. Nezere alsaq ki, orta g6staricilar tadqiq olunan
kontingentin qidalanmasrnrn xarakterinden asrhdrr, onlara
achq ve hedsiz gox qidalanma d6vriinde esash dayiga va va-
riasiya eda biler. Bununla alaqadar olaraq, risk faktorunun
qiymatlendirilmosinda orta gdstaricilars esaslanmaq olmaz.
MLIC ideal geki g6staricileri gakinin ele qiymetini g6s-
tarir ki, gdzlanilan dmnin uzuniulunu daha gox statistik

korrelyasiya edir. Bu g6stericilar Metropolitan Life-insu-
rance
_Company slEorta kompaniyasr (adr da buradan g<i-
tiiriiliib) tarafindan gimali Amerikamn 5 rnln. ahalisinin tad-
qiqi olmasr naticesinde ahnmrgdrr. Nazari gekinin digor g6s-
taricisina. Brok indeksi aiddir (boy smla l00=Brotlnaitsi
kqJarla) va.Ketl indeksi, hansr ki, hamginin badan gakisi
indeksi (BQl) adlanrr, sonunca boyun kvadratrnrn (m-le)
badan gakisine (kqJa) b6liinmasinden ahnan qismata bara_
bardir. Bu indeksin taklif olunan qiymati texminan qadrnlar
iigi.in 22 ve kigilar iigtin 24 togkil edir. Ahnan qida camiyyeti
(esasan praktik ndqteyi-nazardan) Brok indekiini korrLi<si_
yasrz istifada etmayi meslahat 96riir.
Baden gakisinin nazari hesablanmamrsl zamaru mey_
dana gxan problemleri ideal gekinin gdstaricisinin MLT-C
misahnda illyustarsiya etmak olar. Bu g6staricilar miixtalif
yag ve 3 badan tipi-arrq, orta va iri iigiin grxar mrgdrr. Eyni
zamanda
_adamlarr bu 3 qrupdan birina aid etmeyin iimumi
qabul edilmiS. bir kateqoriyasr yoxdur. Bundan jlava, artrq
gaki yalnrz piylanma ilo alaqadar olmayrb (hadsiz yemayin
neticesi), ham da azala kiitlasinin artmasr (magqlerin natica-
sinda) r'a ya orqanizmdeki suyun artmasr (adaton patologiya
zamanr) baE vers biler. Bu iig variantdan yalnri piylanme
profilaktik tibb iigiin ahemiyyat kesb edir: bu mr.ibadila pro-
seslerinda energetik ytiklanmasinin g6staricisidir. Onda ate-
roskleroz. gaksrli diabet ve podaqranr statistik dollun ko-
relvasiya edir.
Yuxanda gdstarilonlerden bele naticeye gelmak olar ki,
piylanme diaqnozu xesbnin badan gekisini <ilgmak ila deyil,
orqanizmda olan piyin miqdarrru tayin etmakle qoyr.rlsun.
Ugaqlarda boy ve gaki arasrndakr miinasibat somaro_
qrarunrn kdmayi ila tayin olunur, bu da miixtolif ya9 d<ivrla-
rini nazere almaqla orta 96stericilera g6ra iglenmigdii.
Badanin tarkibi. Beden gekisi esasen ii9 g6stericiden;
suy,un miqdanndan, ya!rn miqdarrndan ve ez;lJkiitlosinden
as rdrr. Orta hesabla bedan gekisinin texminen 15% hiicey_
downloaded
45 from KitabYurdu.org
rearasr su, 20% piy ve 40To azalenin payrna diigiir. Biitiin bu
3 gdstericiler (xiisusile piy kiitlasi) ahamiyyetli daraceds va-
riasiya eda bilir. Bu g6staricilerden her hansr birinin (ya da
eyn.i zamanda bir negesinin) kanarlanmasr bedan gakisinin
dayiqmosi ila miiqayat olunur.
Suyun miqdannln artmast gigkinliklarin yaranmasrna
sabab olur. Eyni zamanda su miixtelif mayeli bogluqda yayr-
la bilor. insanlarda yaflarrn miqdarr 8 va 50 oZ arairnda de-
yigir, kigilera nisbaten qadrnlarda bu miqdar orta hesabla
nisbatan qox olur (Cedval 14). Yag titdiikca yagrn orta nisbi
miqdarr artrr. Piyin miqdarrnrn qiymetlandirilmasinin rahat
i.isullanndan kronsirkul (kaliper) vasitesi ile d6rd xarakter
sahaiarden dari bi.ikiiglarinin qahnhfrnrn dyranilmssidir (bu
sahaler: ikibagh va figbagl azalenin flst va kiirak altr va qalga
sahesi.
Olgtilmtig naticalarin cami orqanizmdaki piy tarkibinin
faizla miqdarrna miitenasib olur. Hamginin piyin iimumi
miqdarrnr badanin xiisusi gekisi ile elaqedar olaraq hesab-
lamaq olar (xiisusi gakinin suyun sxhlrndan kanarlagmasr
asasen piyin miqdannrn dayiqmasi ila alaqadardrr). Badenin
ezele kiitlasinin achq zamanr azaltr ya izotermin rejimda
(kulturizm) xiisusi magqlar zamanr artr. Ozala kiitlasi ya
kreatinin ekskresiyasrnm 6lgiisiine g610 ya da orqanizmda
kaliumun iimumi miqdannrn radoloji Slgtilmesi yolu ile
(sayfacrn kdmakliyi ila) tayin edirler. Bu iisul ona esaslanrr
ki, kalium asasen ezalalerda olur. Adatan azala kiitlosinin
qiymatlendirilmasi iigiln piysiz badan kiitlasi (PBK) g6stari-
cisinden istifada olunur, bu piy kttlesi srxrlmrg baden ktitla-
sina berabardir.
Badan sathinin sahasi. Baden sathinin sahasini birbaga 619-
mek gox getindir. Bunu taqribi olaraq Dyiibua formulunun
k6mayiile teyin etmak olar ve Dyfibua: S-71.84'Q0,425 '80,725 ,
burada S-beden sathinin sahosi sm2-le; Q-baden gskisi kqJa;
B-boy sm-le. Badan sethinin sahasini dlgiilmesini sadalag-
dirmek tigiin nomoqrammadan istifade etmak olar, lakin bu

zaman yal z taqribi gdstarici ahnrr.
. Yauq sahasinin k)yiikliiytiniin kobud qiymstlandiril_
mesi zamant Uollesin <doqquzluq qu.rrrnrnd"uo, irtifud"
olunur.- Bu qanuna g6ra bedenin timumi sathini aguj,dan
gakilde bdlmak olar: 9%-al, l8%o-ayaq,36%_baden
,, S%_UaS
ve boyun.
Miixtelif yagh.kimi va qadrn orqanizminrla badanin darr:*;il#

nahiyasina uyfun dari alh qatrn summar qahnlflrmn
ve piyin miqdan (normal gakisi olan imanlaria
Broka indeksina uyfiun tartib edilmigdir)
Yaq, il aad;=-- xi
X. MM yaE
Yo X.MM 9k yg
l5-19 1t,o 30,2 48,6 11,4
zUU ?3,0 31,5 49;1 18,9
25-29 75,0 32;7 50,8 20,4
3&.34 77,O 34,0
3A39
Il,e 21.9
19,l 35,2 5? O 8,4
4044 8r.l 36,5 54,0 24,9
4549 83,2 31,',7 55.0 26.4
50-54 85.1 ?qn !6,0 21.9
5959 8 t',4 40,2 57,0 )9,4
Bedan sothinin sahasi fizioloji paramctrlerin <<iimumi

maxrac}> kimi. Bir slra fizioloji g6siariciler, meselon esas
milbadila, qanrn r.imumi hacmi ve iiiayin hacmi badon rilgiila_
rindal asrh olur va gox vaxt bunlan badan sethinin u, yu
9._
kisinin miiayyen I hissesi kimi grisrarilir, bu zaman niJbi t"_
yini elave edilir (maselon: rirayin hocminin nisbiliyi). Bu na_
zori miilahizelarden bela naricaya galmak olar ki,'m0xtalif
fizioloji g6staricilarin <iimumi max;eci)) xtisusiyyatinda ba_
den. gakisini deyil, onun sahesindon istifada olunlun.
iakin
praktikada adatan daha gox bedan gakisindan istifade olu_
nur, bu onunla alaqadardrr ki, onu tayin etmak daha asan
va
daqiq olur, bundan elavo bedan gak.isi sethin sahesini iayin
etmek iigiin asas g6staricilorden biridir.
downloaded
II Fesil
IJozN4 iizl,onixix FoAliyyoriNiN

OyneNir,uosi METoDLARI
Hazm iizvlorinin faaliyyetini 6yranmek iigiin bir srra

iisullar tatbiq edilmigdir.
Ilk ddvrlsrda insanlar carrahiyyo omaliyyatlan zamanr
mabo-ba[rrsaq sisteminin fealiyyati haqqrnda melumatlar
alda etmak iigiin, heg bir diizgrin netice vera bilmeyan miiga-
hide isulundan istilade etmiglor.
Bizim eranrn evvalsrinde ya$amrg K.Qalen (130-201)
madanin depo, qidam xrrdalamasr va haraket etdirmasi haq-
qrnda molumat vermigdir. Hala 200 il bundan evvel madanin
mator evakuator funksiyasr haqqrnda eksperimentler apa-
rrlmrgdrr. Haller (Haller, i 760) duru maddalarin medanin
pilorik hissasindan asan kegdiyini, berk maddelarin isa keg-
mediyini miieyyan etmiqdir. Amerikan alimi Bomon (1833)
medasi yarah xasta iizarindo apardrlr tacriibolerlo maraqlr
malumatlar eldo etmigdir. Hazm borusunun dyrenilmesi ti-
rixinde madanin mator funkiyasrmn tedqiqi iigiin Kenno-
nun (Cappon, 1898, 1902, l91l) rentgenologi i.isulla apardr-
Sr iglerin xiisusi yeri vardrr.
Lakin i.P.Pavlovun rahberliyi altrnda yerino yetirilon vo
hazm traktrnrn dyrenilmasi epoxaslnln osasrm tagkil eden
iglerin nazare almadan, hezm sahesinda aparrlan todqiqatlarr
qiymatlandirmak dtzgiin olmaz.
I.P.Pavlova qadsr hazm iizvlerinin fealiyyatini keskin
tecrtbe iisulu ila dyranmiglar. Bu meqsadle tocriibe ya nar-
koz altrnda, ve yaxud da beyin yarrmkiirelarinin fealiyyeti-
nin.agafr sahnmasr garaitinda hazm iizvlarinin fealiyyati Oy-
renilirdi. Belo geraitde heyvamn qann boglulu agrlr, 6yrani-
lacek iizv ve ya veza kanyula kegirdib sinirlari qrcrqlindr-
maqla ve ya qana xiisusi maddaler yeritmekle iliaz olunan

giranin terkibini Syrenirdilor. Bela tacriiba garaitinde orqa-
nizm zedalanir, onun tarntgr pozulur ve hezm tizvlsrinin
normal faaliyyetini tsqdiq etmak mtimkiin olmur.
I.P.Pavlov ve onun talabalari hazm iizvlarinin normal
faaliyyetini dyrenmek iigiin tatbiq edilen yeni iisul sayasinds
b6yiik miivaffeqiyyetlar alde etmiglar.
Hala 1842-ci ilde rus hakimi V.A.Basov modanin sekre-
to.r vezifesini 6yrenmsk iigiin mado fistulasr metodunu tetbiq
cdir. Bundan bir qeder sonra xarici alimlerdan Tiri-Vella,
Hayde-n Hayn va bagqalarr hezm iizvlarinin laaliyyatini 6y_
ranmek iigiin miixtalif iisullar kagf edirlar.
I.P.Pavlov fistula ilsulunu takmillagdirir va y0ksak do_
racads inkigaf etdirir. O, f-rzioloji cerrahilye iisulunun tatbi_
qi sayosinde xroniki fistul iisulunu irili siirmekla hazm
iizvlorinin faaliyyatinda sinir sisteminin rolunu derinden 6v_
ranmigdir.
I.P.Pavlov hazm iizvlerinin sekretor, sorulma ve mator
vazifalarini normal garaitde dyranmak maqsedila miixtetif
i.isullar teklif etmigdir. Msselen, 1679-cii ildj madaaltr vazi-
nin faaliyyati, 1895-ci ilda ti.ipiircak fistulasr. 1902-ci ilde 6d
axarlarrna fistula borusu qoyulmasl kimi tacriibalerla miixta_
lif qidalarrn tasiri qaraitinde hazm vazilarinin fealiyyatini
diizgiin dyranmeye imkan vermigdir. Hamin iisul vasitesila
istenilan vaxt hezm iizvlarinin fealiy},atini <iyranmak miim_
kiin oiur.
_ $:ry! fiziologiyasr sahesinde apardrfir tadqiqatlara
g6re I.P.Pavlova Nobel milkafatr verilmiqdir.-
_
Hamda afrrsrz iisullar iglanib hazrrlanmrqdrr ki, bunlar
saglamlla zeror yetirmaden adamlann tizerinda genig tetbiq
edilir. Made ve onikibarmaq bafirrsala zond adianan rezin
boru yetirmakla, made ve bagLrsaq piresi atmaq iigiin istifade
edilan zondlama iisulu hamrya meiumdur.
Haarda hezm sistemini dyranmak iigiin klassik iisullar-
la yanagr.elektrofizioloji, renigenoqrafiya radiotelemetrik,
endoskopiya, immunoloji, morfoloji va biokimyavi [sullann
49
son nailiyyetlerindan genig istifade olunur.
Radioelektronikanrn inkigafa ila alaqedar olaraq, hezm
sistemi orqanlannm funksiyasrm dyrenmak iigiin, yeni im-
kanlar miimkiin olmugdur. Bela ki, elektrodu qarrn darisinin
iistiine qoyub, onu cerayan menbei va elektriki dlgen cihaz-
larla alaqalendiracak, madanin saya azelelorinin yr$rlmasr
zamant yarar.an biotoku qeyd etmak olar. Bu iisul-elek-
troqastroqrafiya adrnrn almrgdrr.
Hazm iizvlari sisteminin iimumi xarakteristikasr

(quruluqu, filogenizi va ontogenezi)
Daxili iizvlera (S. Viscera) aid olan hazm iizvleri orqan-

larr bedan bogluqlarrnda (d69, qann va ganaq) yerlesir. Da-
xili iizvlerin goxu boru gekilli oldufu iigiin onlara borulu
iizvler deyilir.
Boruqakilli iizvlarin har bir g<ibesi miiayyen morfoloji va
fizioloji xiisusiyyotlare malik olmaqla, onlarrn divarr agafir-
dakr qiqalardan taqkil olunmugdur (pkil 2).
I . Selikli qiga-tunica mucosae - hezm borusunun diva-
rrnr daxildan 6rtiir. Daxili epiteli, xarici xi.isusi selikli qiga
qatlndan ibaratdir.
2.Selikalh qi$a-tunica submucosae-selikli qigadan alt-
da yerlegmekla, boq birleqdirici toxumadan amale galmigdir.
Bu qiga iizvda bikfiglar amela gatirir.
3.Ozela qigasr-tunca mussullaris - Dil, iidlaq, qida bo-
rusunun bir hissasi miistasna olmaqla daxili iizvlerin azale
qifasl saya azala liflarindan emela galmiqdir.
Boru divarrndakr azele qigasr daxilden - a) dairsvi, xa-
ricdan - b) uzununa tabeqalarden, medade isa alava, ham da
gap ezala liflarindan omale galmigdir.
Hezm borusunun bazi nahiyalarinda holqavi ezale qatr
yolunlagaraq sf,rnkterlor emele getirir.
Bu azelalsrin yrlrlmasr sayosinde borunun menfezi

qurdabanzer perisrahik ola.raq gah genalir,
gah da yrglrr va
boru manfazindaki m6htar Ayyatt yuxandan
anusa dolru he_
rekot etdirir.
4.Seroz qi$a-tunca serosa_borugakilli
i.izvlarin xarici
qipasr. olub, bog birlasdirici roxuma
uurit.rii, ,-i-, iigr., ;t,
birlagir..D69,. qarrn, qisman ganaq boglulunu
seroz,.gdsterilan bogluqlardan xuri.da u.rL9"n
6.tri-!i9uy,
so xarici birlagdirici roxuma tunica
lr"irii'or,r._
'"afur,..
aaveniita- frarr,
qida borusundan dd9 boqlugunu q"a",
nirr"Jinin*_".i"i qisr_
sr advenrasiya. sonrakr hissisi sertz qi$";Ji;;;.$ro.
q,so
seroz maye ifraz edir. Bu maye sero_z-tebaqa
ita o.itiien Uog-
luqlarrn divarrnr saxlayrr vo'bununla ar-il^j.ri.
si.irttinmesinin qargrsrni alrr. ii.]ui.i*
Seroz qiga baden bosluqlan divannl
va bogluqda yer-
Iegan iizvlari 6rriir. Ona s6ia da seroz
qiga ih Ao9_
lulun divarr nr 6rran var-eo ( p;rik;;"t]u",ii;rrlli j'r,
"araqliji-r.
r,"_
min boglugun daxjli iizvlaiiru ortan vorcq (visseral)
viceratis adlanrr. Bu varaqatarin a;".,"4';;;i;;:: lamina
ye daxili [izvlari siirtiinm"d.n
-tituio,.ai..
roz kiselar 4 adaddir. Bu kisalardan
i.r], "r'ul, û-
o*1, *_
tigii doq b69lu[uiir, Ui.i
de qarrn boqlulunda olur. Buntarda;a",
lindan 6rtan,divar plevrasr-r,isseral, firayi
u'JiirErrii*r
onr" qlir-irr"X ti-
sesr-pencardim, qann vo ganaq boglujun
va_daxilden orran-periton ."ro, q$u'uaiur"]ii".,
qir*-ri-xi.l.arn
halqevi ve uzununa ezala qattarr ar".;;;;';;;;;rili"i^. airr""a"
temin sinir hiiceyralarinin y,g,lmu.rnlur .,r_
staltikaya nezarar edan Auerbax. sinir kalafi
r.i.j" grf .r,'p".i-
va vJzilaiin gira
ifrazmr tenzim edsn Meysner k"l"f, y;G;: i.."ffi"i*d"
goxJu.vaziler (clandulaej olur.
ye (sekter, ekskret) ilraz etm-aye
Uii"eyrata.i fr"; h;;'#; _"-
uygunlagan iizva vaz deyilir.
Vazilcrin buraxdrgr mahsul iki nOvd"ii
a) Sekret - oroanizmo lazrm olan mahsula
Mas: siid, mado girasi, agrz suyu vr s. deyilir:
b) Ekskret- oroanirma lazrm olmayan
mahsula deyi_
lir. Mas: sidik, tar va s.
5I
Vazilcr. 1) Tek hiiceyrali - (qedehabanzer olub, tenaf-
ftis yollarrnda, balrraqlarda olur), selikli sekret ifraz edir.
2) Coxhiiceyrali vezilarin bir qismine (divar daxili) in-
tramural vazilsr (mode, balrrsaq divarrnda) deyilir. Digar
qismi vazilar isa divar arxastnda (divar arxasr) ekstramural
vezilar dcyilir. Bunlar boruya 6z axacaqlart vasitesils birlagir
(qaraciyar, madaaltt vei, a$tz suyu vazilar) va s. Vazilsr qu-
rulug ve funksiyalanna g6re:
1) Endokrin ve ya daxili sekresiya vezileri. Buraya
qalxanabenzer vazi, qalxanabanzer atraf vazi, b6yrakiistii
vezilari, hipofiz ve epifiz aiddir.
2) Ekzokrin reziler - xarici sekesiya vazilarine deyilir' Alz
suyt vezilari, qara ciyer, tar va piy vazileri, std vazilari va s.
3) Qarrgrq vaz)ar - ham daxili, ham de xarici sekresi-
yaya malikdir. Buraya medaalh vazi, xayalar, yumurtahqlar
aiddir. Voziler ifraz etma mexanizmina g6ra de iig qruppa
b6liiniir.
I ) Halokrin: 2) Apokrin: 3) Merokrin.
Vaziler quruluguna g6ra tek va goxhiiceyreli olurlar.
Qoxhiiceyrali vszilar borulu, gaxelenmi;, alveollu va
borulu alveollu olmaq izre 4 qrupa ayr tr. Bunlar da oz
n6vbesindo sade va miirakkab olurlar ($skil 3).
VOZiLOR
Te khiiceyreli Qoxhficeyrali
I
Borulu
J
Alveollu
I
Sada,
I
Mflrakkab
,-,,t
^".J,,,, ,"1,
^J",,,
J
Ter vazi Dil, Medealtr
qaraciyar qulaqdibi
52
. _Hezm iizvlari, hezm kanalndan ve bir nega hezm vezi-
lerindon ibaret olub, afilz yarrlrndan Uultuyuruq-unorlu
qrr_
tarl.r.
.Hezm kanah a[rz boglufu ila baglayrr ' (Cavum
' oris).
Alrz boglulunda bir nega rizvlei:
l) Dodaqlar (Lavja).
2) Yanaqlar (Buccae).
3) Diglor (Denres).
4) Dil (Lindua s glossa).
5) Damaq (palatium).
A[rz suyu vazileri (glandula salivates) vardr.
^.6)
Qida agrz boglulunda mii"yyan aera"aae (aarfonarqaan
(lsuhmrs faucium) vasirosila s) udiaga
)lflil_r^r-i..rfburda
(pnarJncx) 9.,siyi,7)
da udulub qida. borusuna 9) (oesophagus;
dtiiriiliir. Qida borusu udulmug qidanr madeya i Oid"n,l"r-
lus gaster) gatdrnr.
M_adaya gelmig qida maddelari kimyavi
, uov$eyen
qalr.
tasira meruz
_heyvanlarda mada d6rd hissedan ibaratdir.
l. Igkanba-rumen.
2. Tor-reticulum.
3- Kitabga-omasum.
4. $rrdan va ya qursaq-ovomasum.
Medadan sonra qida nazik balrrsala (lntesinum
tlnue) kegir. Nazik bagrrsaq tig qdbaya UOiitntii.- '-".'"'
l) l2 barmaq bafirrsaq _ inteiirum duadanum.
2) Acr balrrsaq - intesinum zeiumum.
3) Qalga bagrrsaq _ intestinum ileum.
nazik, bagrsaq.tr sorutur. 12 bannaq ba-
..."-_9111
gtrs.aga "1i.111va
qaraclyar madealtr vazinin axan agrlrr. Bu vazilerin
inkiqafi da hezm iizvlarin borusu ilo alaqedardn
Nazit U"C.-
saqda sorula. bilmayan hisseler yolun Uugr.*g"-
crassum) kegir.. yogun bagrrsaq
-da-iic *
iirl"rtlo"_
Ei,b;ye UEfrirti.--
I ) Korbagrrsaq _ intesinum
iaccum.
2) Qenber bagrsaq - intesinum coG.
53
3) Diiz balrrsaq - intesinum rectum.
Driz balrrsaq anus vasitasilo xarice agrhr.
Hezm sistemi iizvlsri qidal iizvi (ziilal, yag, karbohid-
rat) ve qeyri rizvi (su, mineral duzlar) maddelerin qabulu fi-
ziki, kimyevi dayigikliye ufradrlmasr, sorulub qana ve lim-
faya kegmesi, sorula bilmeyen hissalorin ise kal (necis, pe-
yin) pakiinde bedanden xaric edilmesi vezifesinc xidmet edir.
Hezm sistemi hlogenez - (tarixi inkigai) cahatden digar
iizvlar ve sistemlara nisbetan daha qadimdir.
Tak hiiceyralarden amdbda hazm prosesi hriceyrenin
daxilinde gedir. Am6b tekhiiceyreli bakteriyalara rast gol-
dikde onlarr yalangr ayaqlan vasitasile tutur. Sonra bu qi-
danr protoplazmaya daxil edir. Hezm giresi ilo qidanr ahate
edib, hazm vakuolunda onu hezn edir, sitoplazma torafin-
den menimsenilmamig lazrmsrz hisse baden sethi ile xaric
edilir. Siingarlarda, ba[rsaqboqluqlarda gedan hiiceyradaxili
hezm 1877-ci ildo ilk dafe I.i.Megnikov tirsfindan kegf edil-
miqdir. Qoxhiiceyrali heyvanlardan hidrada hezm prosesi
hiiceyra xaricinda, hazm boglulunda gedir. Hidra qidanr
alrzatrafr qolcuqlar vasitasile tutur ve sonra bu yem bagrr-
sala kegir. Qida hiiceyrelar tarafindani (qamgrl hiiceyralar
qidanr amdbvari hi.iceyraya 6tiiriir), tutulur ve hazm vakuolu
anrsls galir. Laz.msrz hissa alrzla xaric edilir. Demeli ba[rr-
saqboqluqlulardan hidrada ham hiiceyraddaxili, hem da
hiiceyrexarici hezm gedir.
Onurlahlarrn ekariyyetinda (pkil t) va bir gox onurga-
szlarda hazm prosesi hiiceyrdan xaric hazm boglulunda ge-
dir. Ali qurdlarda hazm kanahm (alrz-udlaq, qida borusu-
ginadan, balrsaq, anus) iig g<ibaya b<ilmak olar: 6n, orta, arxa.
Deyirmiafrzhlar - aprz, udlaq, qida borusu, balrrsaq-
lar, anal deliklar var.
Madaaltr vazi ve qaraciyarde hozme xidmat edir.
Xordal arda Negtargade hezm sistemi agrz degiyi ile
baqlanrr. Qida alrzdan udla!a, ordan orta balrrsala, lazrm-
srz hisse anusla xaric edilir. Qara ciyar grxrntrsr var.

Bahqlarda - Bag bafrrsaq, g6vde, ba[rrsaqlara - (6n,
orta, arxa) bdliiniir. Bag bafrrsala aid olunan afz-udlaq 96-
besi hazm vazifesinden alave, tenalfiis vezifesini da yerine
yetirir. Ba9 ba[rrsaqdan suda yaiayan heyvanlarda tanaffiis
vazifasini icra edsn qelsame, quruda yafayan heyvanlarda
isa apciyarler inkigaf edir. Qida borusu va medeni dn ba[rr-
saq amala gatirir. Orta balrrsaq gdbasi qaraciyer, modaaltr
veze malikdir. Arxa balrrsaq yolun bagrrsaq gdbasi adlanrr.
Va hozm olunmayan maddalari anus vasitosile xarice atlr.
Amfidilarda (suda, quruda yagayanlar) 6n balusaq (qida bo-
rusu, mede), orta bafrrsaq ayn-ayn gtibalars b6liinmamig,
arxa balrrsaq genitlanerek kloakaya agrhr. 0d kisasi, qara-
ciyar, medaaltr vezi vardrr. Reptililarda (siiriinanlar) - A!rz-
udlaq 96besi ikinci sart damalrn emala galmasi sayesinda
alz boglulu burun boglufundan ayrlr. Alz boglugu udlaq-
dan ayrrlmrr. Orta balrrsaq ilgeklari goxahr. Arxa bafrrsaq-
kor balrrsaq va kloakaya aynlrr.
Quglarda - Bag balrrsaq gdbesine aid edilan alrz va
udlaq yumgaq damaq vasitasile bir-birinldan ayrrhr.
On bafrrsalrn baglanfrcr, yani qida borusu xeyli uzun
olub d69 boglufuna daxil olmamrqdan qabaq bezi quglarda
geniglenarek ginadan smela getirir. Qida borusundan sonra
meda gelir ki, bu da iki hissedan ibaratldir (vezili mada, eza-
lavi mede). Orta bafrrsaq xeyli uzun olub, onikibarmaq, acr
va qalga balrrsaqlara boliniir. Arxa balrrsaq q6besinda iki
eded kor balrrsaq vardu. Arxa bafrrsa[rn sonu geniglenarak
kloaka emala gatirir. Bura ham da sidik va cinsiyyat iizvleri-
nin axarlan aghrr.
Mamalilarda - Alrz udiaq nahiyyesinde burun boglu-
lunun aynlmasr aydrn g6riiniir. Lakin udlaq tanafliis, hem
da hezm iigiin miigtarek yol olaraq qalrr. Qida borusu ma-
daya agrhu.
Orta balrrsaq (onikibarmaq, acr va qalga) bagusaq
gdbalarins b<iliini.ir. Arxa baf,rrsaq olduqca bdy0k doyigikliye
uErayu. Kor balusaq, genber bafrrsaq va diiz balrrsaq 96-
55
balarina bdltnmtqdiir. Bazi memalilarda (gamirici, meymun,
yutrcr heyvanlarda ve insanlarda) kor bafrsalrn a9a$ hissasi
uzanaraq soxulcanabenzar grxrntr apprendiks emala gatirir.
Insanda appendiks 2-26 sm olur. Hazm sisteminin fi-
logenezini nezardon keqirdikden sonra, onun d6rd bafirrsaq
g6basindan ibarat oldulunu gori.iriirk.
l) Ba$ baErrsaq $obasi a[rz, udlaq.
2) On bagrrsaq gdbasi - qida borusu, made.
3) Orta balrrsaq g6basi nazik bafirrsaqlar (12 bar-
maq bafirrsaq, acr, qalga).
4) Arxa balrrsaq gobesi - (kor, ganber, dnz) yolun
bagrrsaqlar aiddir.
Ot yeyan heyvanlarrn hezm kanal, at yeyenlsrdan
uzun olur. girinki badenindan 3, itinki 5, qoyununku 25-28,
qaramahnkr 6z badanindan 20 dafa uzundur. Yemin hazmi
itlorda 12 saat, g6vgayonlerda 7-8 giin, atlarda 3-4 giin gakir.
Hazm sisteminin ontogenezi (fardi inkisafi)
Hezm kanahnrn mayasr - ilk balrrsaq borusu endoblas-

tik qovucufiun riigeym daxilina soxulan hissasindan amelo
geLir. Hazm kanah rtigeym inkiqafinrn ilk ddvriinde sada bo-
ru gaklinds olur.
Balrrsaqda differensansiva embriogenezin ilk merhala-
larino baglayrb, postnatal inkiqahn 6-7-ci ilinda baga gatrr.
Beloki, embrionun m6vcudlufunun 7-8-ci giininda, hele me-
zoderma formalagana qeder blastodermanrn daxili qat
hiiceyre kttlasindan hiiceyralar amela galir va blastosels kegir
ve ilk bagrrsaq borusunu ve ya arxenleronu emale gstirir.
g-cu haftcda embrionun kaudal ucunda ektoderma al-
trnda ilk gelecek mezodermanrn baglanlrcr qoyulur. l6-cr
hefteda embrion 1,5 mm olub, arxenteron 6rtiilii boru olma-
sada da, iki qatdan (ektoderma va mezoderma) ibarat olur.
Sonrakr iki hafte miiddetinda ilk bagrrsalrn iig hissasi amele

galir. Bat vo ya 6n, orta, arxa ve ya kaudal hissa. Ele bu vaxt
ilk bafrrsagrn boru gsklinds birlegmesi baga gatrr. Bununla
eyni vaxtda san cisma va balrrsaq traktrna geden arteriya va
vena qan damarlan lormalagrr.
D<ird haltalik rii$eymde (4-5 mm) hazm traktrrun miix-
telif orqanlarrnrn emale galmasi baglayrr. On balrrsaqdan
udlaq, qida borusu, meda ve mede altr vazinin baglan[rir ila
birlikda onikibarmaq balrrsaprn bir hissasi va qaraciyir, ar-
xa bafiusaqdan kor balrrsaq, qalx.an, k<indalen, enan, esvari
balrrsaq va dfrz bafrrsalrn yuxan hissasi formalagr.
Insanda embrionun 5-6 heftasinden (5-8 mm) baglaya-
raq balrrsaq uzanmamala baglayrr. 6+r haltada biitiin ba-
lrsaq borusu boyu iig hiiceyra qatr - ektodrema, endoder-
ma, mezodenna aylrd olunur.
Riigeym inkiqaf etdikca ilk bagrsaq borusunun 6n ve
arxa uclarrndan bag ve quyruq ba$rsaq deferensasiya edir.
Ilk ddvrlerde bu bafrrsaqlarrn her ikisi kor bafrrsaqda qur-
tarrr, yani helalik xarici mtihitla slaqalari olmur. Demak a$rz
ve anus deqiklari sonra emala gelir. Diiz bafirrsafirn sonunda
kloaka ve onun zan emala galir. Balrrsaq borusunun kaudal
ucunda oldulu kimi, kranial ucunda da, yani baq balrrsaq
nahiyyasinda de zar amale galir. Bu da udlaq zan adlaur.
llk dovrlerda alrz degiyi olmur, lakin inkigafin sonrakr d6vr-
lerinda udlaq zan sorulur - degilir va agrz degiyi omele gelir.
Bununla da balrrsaq borusu kranial ucdan a[zla, kaudal
ucdan anusla xarici miihit ile elaqedar olur.
insan va heyvan dolularken onun balrrsaq borusu nis-
beton formalagmrq olur, a[rz siidii va adi siidi hazm edecak
bir vsziyyatde olur. Bu hazm tizvlarinin ana batninda siiretdo
inkiqaf etdiyini gdstarir.
A$z boglulunun ontogenezi - rii$eym inkigafimn bi-
rinci ayrnrn sonunda onun bag terJfi qlvvatli inkigaf edarak
beg grxrntr (aLn, iki alt gene, iki ilst gane) verir ki, bunlarda
afrz adlanan guxur emele gatirir. Udlaq zann degilmesi ila
iin bagrsaq bag balrrsalrn hissalari ilo birlogir.
57
. Dil -l-ci va 2-ci qalsema qdvsleri arasrnda olan tak qa-
barcrqdan ibarat olub va tez inkigaf edir. Dil cisninin arxa
hissesi bu qabarcrqdan, dilin kdkn ise ikinci ciit qelssme
q6vsleri nahiyyesindaki selikli qipamn qahnlagmasrndan
amela gslir.
- Damalrn
alrz
inkigafina geldikda, ilk burun boglulu, ilk
boglugundan damaq burun zarr vasitasile aynlir. Rii-
geym inkigafinrn sonrakr marhelesinda bu zar deqilir ve ilk
afirz boglulu ilk burun boglugu ila degik (ilk xoana) vasitasi-
la birleqir. Hsmin zann iki xoana ila burun degikleri arasrn-
da qalan hissesi ilk damaq adlanrr. Gelacek d<ivrlardc son
damaq amala gelir.
Diyar arxasr alrz suyu vazilari agrz boglugunun epiteli
tabaqasinin qabarmaslndan emola galir. Onlardan avuel 9e-
naaltr vezi (1,5 ayhqdan sonra), qulaqal u yezi (2 aydan son-
ra), nehayet dilaltr vazi inkqiaf edir.
Dodaqlar ve yanaqlar dsri biikflqlari kimi tasvir olunur
(xaricdan dori, daxildan selikli qiga).
On balrrsafirn udlaq hissesindan aglz bogluEunun geri
hissasi, udlaq ve bagqa hissalari inkigafedir.
Bafrrsaq borusunun genalmig hissosindan mede, da-
ralmrg hissesindan qida borusu emela golir.
Riigeym inkigafrnrn ilk merhalasinde mede, xorda altrn-
da yerlagen balrrsalrn sada i),r/ari geniglanmesindan ibaret-
dir. Grivgayen heyvanlann goxkamerah madesi da, bir ka-
merah made kimi hamin mayadan amalo gelir. Bir kamerah
mada iki d<iniiglfl, goxkamerah ise ddniig omala gotirmir.
ea-
ramal ddliiniin medesi 6 ayrndan ferment emalJ getirir. HCI
olmur- Ancaq siid turgusu gddiniir. Qaramal rtigeymin ma-
dasi birinci ayrn sonunda iki kameradan ibarst olur. Bu ka-
meralardan birisi iqkenba ve torun, ikincisi isa girdan va ki-
tabganrn mayasr hesab olunur. 34-36-ct giinlsrda kamerala-
nn ddrdrl do amala galir.
Qoyun riigeymi 3sm olandan qoxkamerah medanin
biitiin hisselari adi g6zla g6ri.iniir.

Qaramalada I -ci balgsaq ilgayi 30-cu giinde smale gelir.
Bagrsaqlar inikiqaf edarek, onlarrn divarrnda gira ifraz
eden vaziler, xovlar va mtidafie vazifesi icra edan limfa
diiyiinlari emele galir.
Hezm borusu ile alaqedar olan qaraciyar ve medaaltr
vazi onikibarmaq bafirrsaq divanmn epitelindan inkigaf edir
va divararxasr vazileri adlanu.
Qaraciyar - 6d axan ve onikibarmaq balrrsaq ile birlo-
gir. Q.aramalda bunu embrionun 26-28-ci giintinda g6rmak
olar. Od kisasi de entodermal epitelindan amala galir. -
At, gimal marah, fiI, balinakimilerda, bir 9ox gemirici-
larda 6d kisasi olmur. Riigeym inkigafrnrn ilk dOvrlarinda
qaraciyer an iri olur. Bu da qan yaradrcr vezifesi ils (eritro-
sitleri amele gatirir) alaqadardrr. Qanyaradrcr vszifa baLq,
amfibilarda biitiin 6mr[ boyu qalrr. Mamalilarde isa ancaq
ana batninde iken qaraciysr bu vazifani yerina yetirir.
Qaramalda madaaltr vazi onikibarmaq balrrsaq divan-
mn qabarmasrndan 30-cu gi.inda emsla gslir. 33-cii ginde
bagrrsaq divarrndan aralanrr.
Diglar ektoderma ve mezenximadan inkigaf edir. Diqlar
aga[dakr hissalardan ibaratdir.
Digin tacr - corena dentis.
Digin boynu - collum.
Digin k<ikt - radix.
Dig qurlugca iki maddeden amala gelir.
l) Xarici sort - (dentin emal, sement).
2) Daxili yumqaq - digin 6zeyi va pulpasr.
Dentin digin asas toxumasl olub dig boglufiunda yerla-
gir. Emal ve ya dig minasr dig tacrm xaricdan 6rttir. SCment
vo ya siimiik madda dig boynunu ve k6kiinii shate edir. Di-
gin yumgaq maddesina digin pulpasr va ya <izayi aiddir. Digin
dzsyi torbirlagdrici toxumadaq, sinir va qan damarlarrndan
tegkil.olunmugdur.
Ozeyin vazifesi dentin ve emah qidalandrrmaqdrr. Di9
pulpasr dig boglugunu doldurur. Diglar iist ve alt geneda yer-

lagir. Kasici, k6pak, aa diglorine bdltiniir.
Azr digleri da kigik va b6yiik azr diglerina b61tniir.
. Dig tacrmn dig atini degorok alz boqlu[unda gdriinma-
sine dig grxarma deyilir.
Siid diqlari (kasici, k<ipak, azr). Kigik azr digi grxmrr.
Daimi diqlar (kesici, k6pek, kigik vo bdyiik az) olur.
Insanda 2-7 yaglannda siid diglari grxrr.
Siid diglorinin di.isturu.
2+l+2
2+l+2 =20.
7-13 yagrna qedar isa daimi diglar grxrr. Axrnncr d6rd
edad bdyiik azr diqleri a[rl diqleri adlanr vo 17-30 yaglannda
gxrr. Bazon heq qxmrr.
Daimi diglerin diisturu.
2+l+2+3
=32.
2+1+2+2
Hazm sisteminda diglar miixtelif vazifeler yerine yeti-
rirler. ilk rolu yemi tutmaq, xrrdalamaqdan sonra dzfinii
miidafia, hiicum etmek vazilelarinden ibarJt olmug.
Qaban digi ile torpalr yumgaldrr.
Fil megeda yol agrr.
Qunduz alacr migarlayrr.
Bir defa dig grxarma - 961 siganlarr.
Iki dafa dig gxarma - itda, insanlarda - siid digi, daimi di9.
Qox dofa dig grxarma - memoli heyvanlardan - filde
biitiin dmrii boyu 26 azr diqi olur. Har defe ddrdiinii, altr da-
laye gxarrr.
Hezm sistemi iizvlerinin iimumi liziologiyasr
. - Ha?mrn fiziologiyasr (daha dofirusu qastroentrologi_

ya) 6ztindo iimumi va xiisusi bdlmoleri birlegdirir. Kompleks
elmi olan.qastroentrologiya a9a!rdakr gdbelerden ibaratdir:
l. Umumi qastroentrologiya.
2. Xiisusi qastroentrologiya.
3. Tekamiil qastroentrologiyasr.
4. Nazari qastroentrologiya.

B.u tasnifata uyfiun olaraq iimumi qastroentrologiya -
.
hezm sisteminin qurulug ve funi<siyanrn ,iur qrnuourygun-
luqlannr onun tegkilinin biiti.in saviyyalarindo- (molekul=yar,
submolekulyar hi.iceyra. iizv, sistem ve tam orqanizm) 6yre_
nlr.
Takamiil qastroentrologiyasr - hezm sisteminin onto-
genez va filogenez inkigahnr 6yranir.
Xiisusi clastroen trologiya tizvlor sisteminin morfo_
funksional qanunauyEunluqlarrnr <iyranir.
Xiisusi qastroentrologiya nazari qastroentrologiyanrn
daha tez inkigaf eden sahasi olub, sarbest elm sahal-eii ya-
ratmaga daha gox meyl edir. Mas: hepatologiya, pankrio-
logiya, qastrologiya.
Nazari rastroentrologiya iimumi qastroentrologi_ ya_
nln mriayyen sahalarini tagkil edir. Bura insan ve hewanla-
nn rasional qidalanmasrnr 6yranon gcibo, miialicavi qida-
lanma g6basi, meda-ba[rrsaq traktrnrn morfologiya va iok_
sikalogiya ila elaqadar olan sahasini 6yranan gObi va ya bay_
tarhq qastroentrologiyasrnr 6yrenen gdbe aiddir.
Hiiceyra keqiriciliyi
_ Bu problema maddalerin hiiceyreye daxil olmasrnrn va

onlann hiiceyra ve miihit arasrnda staslonar paylanmasrnrn
qanunauy[unlulu aiddir.
Maddelerin hiiceyraya daqrnmaslnrn 4 tipi ayrrd edilir.
Lakin
-hiiceyraya daxileyni bir madde miixrelif dagrnma- tiplerinde
ola biler.
_ l-ci tip - diffuziya yolu ila bag verir. Bela ki, maddolar
hriceyreya membranrn su vo ya ya[ fazaslnda difiuziya yolu
ile daxil va xaric olur.
. Maddalerin diffuziya yolu ile hiiceyreye daxil olmasr
qatrhq qradiyenti ilo mtirenasibdir.
eatrliq miihitde yiiksak
olarsa, maddalerin hiiceyraye daxil olmisr suratli
iroto_
6l
plazmada yiiksek olarsa, hiiceyradon xaric olmasr yiiksekdir.
Qradiyent 0-a beraber olduqda maddelarin hticeyreyo
daxil vo xaric olmasl beraberlagir.
Maddalarin h[iceyraya dagrnmasrnrn 2-ci tipine kimyavi
daqrnma tipi deyilir.
Qiinki bu zaman kimyavi maddalarin miihitde va ya
hiiceyra daxilinda movcudlulundan as t olaraq, maddelar
kimyevi maddsya birlaqerek, ya hiiceyreye daxil olur va ya
xaric olur.
3-cii tip enerjidan asrh olan dagrnma.
Bu zaman enerji itkisinden asrh olaraq maddelor
hiiceyraye daxil va ya xaric olur.
4-cii dagrnma pinositoz va ya faqositoz adlanrr.
Bu zaman berk maddalar faqositoz yolu ile, ir.i maye
damcrlan ise pinositoz yolu ile htceyraya daxil olur.
Sekretor hiiceyrclar
Bu hticeyreler hazm sisteminin miihiim lunksional va

quruluf vahidi sayrhr. Bu hiiceyrelarin fealiyyetinin <iyrenil-
mesine goxlu emak serf edilmigdir. Bu sahade Beynits (1911-
1932), $afxer (1927), gubnikova (1961, 1966, 1967), Qerlove
(1962, 1963) va s. alimlarin iqleri diqqotelayiqdir.
Hiiceyrolarin mi.ibadile mehsullarml ifraz etmek qabi-
liyyetine sekresiya deyilir.
Belo hiiceyrolare sektor hiiceyralor, vazi hiiceyralari ve
ya qlandulositler deyilir.
Sekresiya va ekskresiya s6zti edabiyyatda indiya qadar
da miibahisalidir. Hansr termini sekresiya ve hansrnr ekskre-
siya adlandrrmaq haqqrnda miixtalif fikirlar vardrr. Babkin
(1950) gdstarir ki, hzioloqlar sekresiya dedikda, su vo elek-
trolitlorin qandan hriceyreye daxil olmasr va hiiceyrada top-
lanmrg kolloid maddalarin mede-bafrrsaq bogluluna xaric
edilmosini baga diigiirlar.
Lakin kegan esrin histoloqlarrndan Rayve (1886-1887),

Boven (1929).bu prosesi ekskresiya adlandrrmrglar. Sekre-
siya terminin iso sekretor hiiceyrelarda hazrrlanin ve beda_
nindan tullamaq iigiin hazr olan iizvi kolloid maddalarle
olaqslendirirdiler.
Babkin sekresiya terminindan orqanizmda toplanan
metabolizm mahsullarrnr bdyreklerden iaric edildikde isti_
lade etmeyi maslehet g6riir.
gubnikova (1967), erigon (1955) tadqiqatlarrna asasla-
naraq, bele. naticeya gelirlar ki, canh sitoplaimada geden fi_
zioloji, yeni metabolitik prosesiarde, yeni anabolizir va ka_
tabolizm prosesinds 3 tip madds aynlir.
L Rekret.
2. Sekret.
3. Ekskret.
Rekret metabolik ve fizioloji prosesler figtin laztm
olan qeyri-iizvii maddelerdir. Bu maddaler hrlceyieya daxil
oldu.qda_n_sonra heg bir kimyavi dayigikliyo ugramadan xaric
olurlar. Mas.: su. ionlar ve s.
Ekgfr.et - ka.tabolizm prosesinde hiiceyralorde amola ga-
,lan maddalar olub, hiiceyraden xaric olunmah mehsullard-rr.
Mes.: CO2, siid tur$usu, sidik ccivhari ve s.
Sekret - voz hiiceyralerinin sintez yolu ile hazuladrEr da-
ha miirekkab va ya nisbsten miirakkab makromolekulli'rdan
ibaret spesifik maddalardir. Bunlar anabolizm prosesleri na-
ticesinda sintez olunurlar. Bu maddeler 9o* ,*t epitel 6r_
tiiytiniin izerina ifraz olunur. Bazan ise qana va limfiya ifraz
olunurlar. Bu zaman ona daxili sekret va ya hormon deyilir.
Sekretin orqanizrn iigiin miihiim ahemiyyeti vardrr.
-
Mes.: mutsin, mukoidlar, seliyabanzar maddaiir olub, to-
xumalarr mexaniki ve kimyovi zadalanmelerdan qoruyurlar.
Sckretor hficeyralorin va sekretor proseslarin men$ayi

ve takamiilfl haqqrnda hipotezlar
_ Filogenezda gira ifrazrntn mengayi ve lormalagmasr
hazm ila sx alaqedardrr.
63
Hezrn prosesinin tekamiilii haqqrnda I esash konsep
siya I.i.Megnikova maxsusdur.
Miiasir ddvrdo sekresiyanrn takamiilii haqqrnda 2 hipo-
tez m6vcuddur (gekil a).
1-ci lordana (1911, 1927, 1929.), 2-ci Uqoleva (1963,
I 967) maxsusdur.
Iordan xarici ekzokrin sekresiyanrn amels golmasini gox
hiiceyrali orqanizmlerin hiiceyradaxili hezmden hiiceyrexa-
rici hazme kegmasi ile elaqelandirir. Onun fikrina 96ro ba[r-
saqda meskan salm$ hiiceyreler daE rr, deyigir va neticode
balrrsaq bogluguna ferment daxil olur. Bu sekresiya tipi da-
ha primitiv ekzokrin sekresiya tipi olub, iordan tarafindan
morfogenetik sekresiya adlanrrlmrgdrr.
Miiasir tasnifata g6re bu sekresiyaya holokrin sekresiya
uyEun golir.
Uqolev bunu 1961-ci ilda morfonekrotik ekskresiya ad-
landrnr.
Bele ki, balrrsaq bogluguna fermentin daxil olmasr na-
inki hiiceyranin qurulugunun dayigilmasile naticolonir, ham
da hriceyrenin dafrlmasnrna, dlmasina sabab or, r.
Takamiil prosesinda orqanizmin qurulu$u mtirakkeb-
logdikca, bagqa sekresiya tipi smela galir. Bu zaman bafirrsaq
boglufiuna fermentin daxil olmasr nainki hiiceyrenin dafrl-
masr ile eksine, htceyranin bazal hissesinin qalmasr, opikal
hissasinin ise dagrlmasr ile naticalanir.
Uc hisse da$ldrqdan sonra dalrlmtg hisso yenidan ren-
generasiya olunur. Bu tip sekresiyaya morfogenetik sekre-
siya deyilir.
Miiasir tesnifatda bu sekresiya tipi apokrin sekresiyaya
uylun gslir.
Tekamiiliin gedigi prosesinde bele sekretor hiiceyrolsrin
hem bazal, hsm da opikal hisssleri salamat qalrr.
Bu tip sekresiyaya morfostatik sekresiya deyilir.
Miiasir tesnifatda bu sekresiya tipi merokrin vazilore
uygun gelir.

Lakin Uqolevin fikrine g6re, lordanrn nezariwasi fer_
mentativ proseslarin inkigafinr, elece do endokrin iekresiya_
nrn emala gelma mangeyini diizgiin izah etmir.
Uqolev tarafindan ekzokrin va endokrin sekresiyant
.izah ed.on
hipotez verilmigdir_ki, bu hipotezler tvtiitterin iitari
vasitasila tasdiq edilmigdir. Hiiceyrsxaricl traan
letzocfltyar;
hiiceyredaxili hazmdon amela galmrqdir. (Megnkov, I gg3i.
. Hiiceyredaxili hezm takhi.iceyrali heyvanlarda'hazm va_
_
kuolu daxilina ifraz olunan ferment t esulrrna Ua9 ,"iii-
. _ Sonralar takamtil inkigafi prosesinda metabolitik mad_
dalann, orqanizmden xaric olan ahamiyyatli maddaler r2e-
rinda iistflnliiyi.inii taqkil edan uygunlagmifu, ,-rfi
*iir. n"-
lalikla, tekamiil gediginda hazm fermentlarinin sJtr"siyu.,
giiclaamig, lakin bagqa fermentlarin ifrazr zaiflamiidir.
Su
isa ali heyvanlarda hficeyraxarici, disrant hezm pi'osesinin
meyclana galmasina sabeb olmugdur. Belelikla, Uqolevin
hi-
potezina g6ra morfostatik sekresiya morfogenetik
sekresi_
yadan yox, morfogenetik ekskresiyidan .-ri, g"t
ni9ai..
Uqolev ( 196 I ) hiiceyrexarici membran he-zmin'meyaa-
.
na gahnesini da morfostatik ekskresiyanrn tetamiiit t<imi
96sterir.
Hansr ki, ekskresiya zamanr fermentin bir hissesi hii-
ceyronin sathino grxrb xiisusi tabeqa emela gatirir. Miiasir
hiiceyra xarici hazm distant va me-brun heaiin buza.r-rru_
srnda yuxarrda. qeyd etdiyimiz hidroliz tiplerinin mtiiettaU_
lo$mosl nrucrslnda amelo galmigdir. Belalikla, ekskretor
hi_
poteza g6re awelca morfostatik tipa uylun ekzokrin
sekre-
siya meydana gelmigdir.
Morfogenetik sekresiya vazili qurulugun takamili.inde
aynca hotta yiiksek quruluglu orqanizmlerda do
tasadiif^rolu.olub,
edilir.
Morfogenetik sekresiyanrn. formalagmasrnrn mangsyi
maselasi hala da elma malum devil.
. Ekskretor hipotez takami.ii prosesinda endokrin sekre_
siyamn emsla gelmasini da izah itmaye gahqrr. Bele ki. ek-

sekresiya prosesinde hiiceyradaxili fermentlor neinki bagrr-
saq bo$luEuna, hemginin bir baga qana da ifraz olunur.
Hansr ki, insanrn ve memeli heyvanlann qanrnda (pepsino-
gen, pankriatik, amilazasrna, tripsin) tapllrr.
Endokrin va ekzokrin sekresiyarun takamiiliiniin mor-
fostatik ekskresiya ilo oxgar olmasrnr bir srra faktlar gdste-
rir. Qana hezm fermentlorindon bagqa, ekskretla birlikdo
diger miibadile mahsullan va kimyavi maddalar daxil olur.
Onlardan amin turgularrnl, asetil xolini, ATF vo s. g6star-
mok olar (Minkevig, 1957).
Bir gox hezm vazileri ham ekzokrin, hem de endokrin
vozife yerina yetirirler. Mes: medealtr, qara ciyor, bdyrekiistii
vazlarin xromofi I hiiceyraleri.
Bu va bagqa masalalsr Qriqoryevskiye imkan vermigdir
ki, ekzo ve endokrin vazileri iimumi sekretor faaliyyeta ma-
lik olduqlarrnr vs hemginin tarixi inkigaf prosesinde (filoge-
nezde) onlan eyni bir hiiceyra mexanizmi asasrnda inkigaf
etdiyini gdstarsin. Lakin ali heyvanlarda mixtolif ndv vezle-
rin sekretor tsiklinde bir srra uyfunlagma getmigdir. Eyni
zamarda giranin sintezi vr ifrazlnda sutkahq, mrivsiimliik ve
bagqa ritmlar meydana galmigdir.
Onurfial arrn hezm sisteminin sekretor qurulugunun

takamiilI haqqrnda bazi malumatlar
Agrz boglulunun sekretor aparatrnln misahnda onur-

fahlarda hozm sisteminin sekretor elementlarinin tekamii-
liini.in bazi seciyyovi deyigikliklari ila tanrg olaq (gekil 5).
A[rz, yani dig aparatrnrn tokami.ilii, heyvamn m6vcud-
lu!u, qidalanma qaraiti ile olaqadardrr (Qerlove, 1951, 1961,
1962,1969).
1. Miiasir onurgal ann acdadlarrnrn alrz boglugu
goxqath yastr epiteli ile 6rttilii olub. Onun flst qat hiiceyrolari
selik ifrazrnr diffuziya yolu ile yerine yetirirdiler.
2. Deyrmtagzliarn alu boglulunun selikli qiqasr

epitelisinin qurulu$u miieyyen qadar onu xatlrladrr. O, selik
xasseli qira ifraz edir.
Deyirmialrzhlarda aptz bogluluna hamginin xiisusi
goxhiiceyreli vazilar agrlr.
. .{emin vazilor dayirmialrzhlarrn yanmparazit heyat
peraitini tamin edir.
_ 3. Bahqlarda ilk defa alz sahasinin epitelinda sekretor
elementlarin va sekretor funksiyalarrn toplinmasr miiqahida
olunur. Bahqlarda takhiiceyrali endoepiGlyar vazilar emela
gelir. Qadahcoxgar vazilar selik ifraz edir. Bunlardan ziilal
ilraz edan tekhiiceyrali vozilera de tasadiilolunur.
. 4. Onurgahlann quru heyat terzina keqmssi ila elaqa_
dar olaraq, onlarda goxhiiceyreli vaziler emela getir. Moia-
lan: amfibilarde ilk dafa olaraq epitel mangsli olmayan ek_
zoepitelyar goxhiiceyrali veziler emala gelir va onlann axar_
larr a$z boglu!unun selikli qigasrna agrirr.
. 5. Siirtnanlarden alz boglulunun vcz aparatekzoepi-
telyar mangali olmayan kigik vaziler hesabrni daha da zen-
ginlagir.
Sfirfinanlarin aksoriyyatinda tamiz selik ilraz eden vazi_
ler olur. Lakin ziilal ifraz eden vazilardo tasadiiledilir. Mese_
lan: ilanlarda zehar vezileri.
Siiriinanlari ecdadrndan 2 qol aynlr.
6. Bunla.rrn biri quglar sinfidir. euglarda alrz boglufiu
.buyn rz qatr ile 6rtrilmiigdiir.
Buynuz qatr asai etibanila
miidafia vezifasini yerine yetirir. Orttik epitelinin terkibinda
olan sekretor elementlar tamamila itir. Lakin alrz boglu-
gunda epitel menqeli olmayan kigik vazilari tesad-iif olunur
ki, bunlar qidanrn kimyevi dayigkliya uEramasrnrn ilk mer-
helosi iigiin gira ifraz edir.
7. Siiriinenlerdcn aynlan 2-ci qol memalilar sinfidir.
Mamalilerde alrz boglulun qoxqath yastr epitelinde buynuz-
lagma getmig ve asinusun selikli qiganrn birlagdirici toxu-a_
srnda yerlagen kigik gox hticeyraii vszilarin sekretor apara_
trnda takmillagma getmigdir. Bununla barabar goxhiiciyreli
67
iri tiipiircak vezileri amalagalmsya baglamrgdtr ki, bunlarrn
da axarlan alrz boglulunun sethina agrlrr.
Takamiil prosesinde vez apara1.:'ntn grxarrcr axarlann-
da ahemiyyetli deyiqikliklar bag vermigdir. Hansr ki, amfibi-
larde, siiriincnlerda, quglarda epitel mangali olmayan gox-
hiiceyrsli kigik vazilar sekretin hazrrlanmasrnda iqtirak edir.
Memalilerde ve insanda ise kigik va xiisusile bdyuk ti.ipiircsk
vezilarin axarlan nainki sekretor vazinin, hemginin suyun,
ionlarrn daqrnmasr va sorulmasrnda igtirak edir.
Hazm vazilerin genetik, morfoloji tesnifatl
Onurgah heyvanlarda hozm vezilerinin esas komponen-

ti epiteli t6ramesindsn amela galan tekamiil prosesinda is:
hozm giresini hazrrlamaq va ifraz etmek xiisusiyyoti olda
edan sekretor hiiceyralardir. Hezm vazilerinin sekretor hii-
ceyralarinin 2 tip epitel toxumaslnln amale galan hiceyrelera
aiddir.
1. Ektodermal mangali vazilar.
2. Entodermal manqali vezilar.
3. Mezodermal mongali vezilar.
Ektodermal tipli vazilare - afrz boglugunun epitelisinin
sekretor vezilari, iri tiipiircak vozileri, deri vazilari aiddir.
Entodermal epitelin tdramalari olan vezilera hezm sis-
teminin qalan biitiin sekretor elementlari aiddir. Mas: mede
vezileri, qara ciyor, madaaltr vozi, nazik va yogun bagrrsalrn
brunner vazilari va s. aiddir (Qrebengikova, 1953).
Qurulug va topoqrafik cehatdan takqath ve goxqath vo-
zilsr, xtisusan ekzokrin vszilar endoepitelyar, ekzoepitelyar
olurlar.
Ekzoepitelyar qoxhiiceyrali vezilar sade va miirekkeb
olurlar.
Sade vezilar gaxalanmig, borulu aoveollu olur.
Miirekkeb veziler de gaxeianmig, borulu, alveollu va
borulu alveollu (qanqrq) olurlar.

Kigik ve iri hezm vezilerinde:
l) sekretor (asinus).
2)(xarrcr axarlar ayrd edilir.
Her ikisi bir yerde-eyni vezifeni yerina yetirirlar.
rn nozm vazrlerinin uc hisseleri hezm kanahnrn
selikli
qisasrnda gekil 3a. Onlann u^n q,i;ir", ';*u.lu.,
.verlagir.
nazm b.o$tuguna agrhr. Mas: qaraciyer, madoaltr,
cak vazileri va s.
iri tiipiir_
Sekresiyanrn tiplori va ddvrlari
_ .Sekretor hiiceyrelar mirakkeb quruluga malik olub,

n veyer sisteminin *ut,.ludi..
*-.lTi: IcTl
nuceyranrn .ko .
biiriin orqanoidlari igtirak edir.
S.[rriY"au
Sekretor vazilords miitadile proseslarinin amala gel-
masi, ondan xaric olmasr ila alaqedar oi", q"rr;"rygr"
dayigiklikler sekreror rsikl adrnr almrgdrr
tjrU"it"*, flOZl.
Oyranme metodlan
_ Sekretor vazilar mrjxtalif funksional vaziyyatlerde

olurlar. Ba$qa s6zla. sekretor tsikl miixtalif hruirtlu'lni*,"_
.vazyyatda olur. Ona g<ira de sekretor fazalarr 6yranmak
lul
iigril l-ci $ert sekretor hiiceyralari eyni funksionat Jrziyyrt,
gatirmakdir. Bu onlarrn feaiiyyetini' sinx;";i;;;'
tina gatirmak demekdir (DerroLertis ," ,. L96at. -- '"-'
;;yy"-
Bu.na miixtalif metodlarla nail olmaq olai.
l.Uzvii sakit veziyyata getirmak iif,:n t Z+ ."ut
ac saxlanrhr. Bu qaraitda zimogen qranulalan"yrun -sekretor
hti-
ceyralarin asinusuna ronlamr
lg"tnikovu, r96t;- o;mun,
1997, Migarina. 1969).
vazli hiiceyrolare sekrerin, qida, pilakarpin.
^^ _,-_,t^Ti]"-l
parrxrrozmrn ve s. maddelor yeritmekla sekret amaie getirir.

. ..Miiasir todqiqatrn esas meqsedi sitoloji, elektromikro_
skopik, avtoradioqrafiya, biokimyevi ve s. metodlaiin uz-
la$drrrlmasl va alaqalandirilmasidir.
Eyni zamanla sekresiya prosesini mtigahida etmek
tigiin fazakontras vs qanla ltiminiset mikroskoapiyadan isti_
fada etmak ahemiyyatlidir.
Sekresiyanrn 2 tipi ayrrd edilir.
1. Fasilasiz.
2. Fasileli.
. Fasilosizde giranin ilrazr onun sintezi ile elaqedar olub,
eyni vaxtda qira ilrazrnrn biiti.in ddvrlari miigahida edilir.
1. Udma.
2. Hiiceyradaxili sintez.
3. giranin ifrazr.
. Bu cir sekresiya madanin selikli qigasrnrn hticeyrola_
rinda tesadiif edilir.
Fasilade isa gira ifrazr vaxta uygun olaraq, miiayyen
-
ardrcrlhqla davam edir. Sekretor maddanin y"ni-prorivorr_
nrn sintezi ewalki hissa hiiceyralarden xuri. stnru
baqlayrr. "dildikdon
Bu ciir sekresiya medaaltr vazin asinus hiiceyreleri vo
balrrsafrn qadehobanzar hriceyrelsrindo tasadiif eaitir (gub_
nikova, 1966, 1967).
Tadqiqatgrlar sekretor tsiklin 3 ddvrdon ibaret oldu-
gunu gristarmiglar.
I. Sekresiya mehsulunun sintezi va onun damcr hahn-
da toplanmasr.
II. Sekretin hiiceyradan xaric edilmesi.
III. Hiiceyranin normal qurulugunun barpa edilmasi.
.. ..
Bglqu tadqiqatgrcar (Qriqoreva ve b. t'lZO) sekretor
ts jklin 4 fazadan ibarat oldulunu g6starmiglar.
I ) giranin sintezi.
2) Onun toplanmasr.
3) Formalagmasr.
4) Xaric edilmesi (Osman, l97l).

Tadqiqatgrlar madealtr vezin iizerinde submikroskopik
tocriibelar apararaq, sekretor tsiklde 5 faza ayrtblat.
I. ilk mehsulun vezli hiiceyrsyo daxil olmasr.
II. Sintezi.
III. Sekretin yetigmesi.
IV. Toplanmasr.
V. Xaric edilmasi.
Yuxarrda qeyd edilenleri nazare ahb, sekretor tsikli
agalrdakr kimi 4 asas marheleya b6lsak, daha dizgrin olar:
I marhelada-sekresiya hiiceyrolari sekret hazrrlamaq
iigiin lazrm olan maddelari, o ciimladan, suyu, qeyrliizvii
duzlan, ya!, amin turgularrnr, monosaxaridlori ve s. qan va
limfadan alrr.
Bu maddeler hiiceyrsnin esas sathinden onun sito-
plazmasrna kegir.
II merhalade-Sekret sintez olunur ve sitoplazmaya top
lanr.
Sekretin emela gelmesi iigiin yarad an ilk miirakkab
iizvi maddaler awalcs endoplazmatik torda sintez olunur.
Sonra bunlardan emela galan sekret danaleri lovhali kom-
pleksde toplantr vo daha sonra onlar 6z yerlerindan qoparaq
sekret qovucuqlarrna gevrilir.
III merhelada-sonuncular (qovucuqlar) vezin opikal
hissasindan sekretor q6besinin boglu!una ifraz olunur.
IV msrhelede-sekret ifraz eden hiiceyrelar 62 tarr lglru
yeniden berpa edir, yeni sekresiyaya hazlrlagrrlar.
Fermentler
Bioloji katalizator olub, protoplazma daxilinde geden

kimyevi reaksiyalann siirotini tanzim edir.
Fermentler sada ve mtrekkeb ziilallar olur. Biitiin fer-
mentler I polipeptid zancirden ibarotdir. Onlann tarkibinda
ziilal molekullarrnda oldu[u kimi, amin turgularr diiziilrniig-
diir (Fermentativ xiisusiyyete mal.ik olmayan).
downloaded
71
from KitabYurdu.org
_ _Fermentin aktivliyi
ham amin turgularrmn spesifik qay-
da ile dtiziiliig[nden asrhdrr. Her bir ferment yalnz -bir
kimysvi reaksiyanln katalizinda igtirak edir.
Mes: amilaza ancaq polisaxaridlari pargalayrr. Her bir
fermentin molekuiunda bir va ya bir nega kigik faal sahaler
vardrr. Bunlara faal markezlar deyilir.
Fermentin tosir etdiyi kimyavi madda, yeni substrat ila
faal markez bir-birine gox miivafiqdir. Bu, adetan aga:rrn oz
qrfihna uylun gelmasi ila miiqayisa edilir. Bazi fermentlarin
tasiri iigiin reaksiyada igtirak eden olava komponentlar ol-
maldr ki, bunlara kofermentler deyilir.
Kofermentler de ziilal xarakteri dagryan iizvi birlagme-
lsr, b6ytik molekulyar gakiye malikdirler. Onlar yiiksek he-
rareto davamhdrr. Komfermentlarin goxu vitamin t6remele-
rindan, bazan ise nuklein turgulanndan ibaratdir. eox za-
man fermentlarin katalitik faalhlr iigiin qeyri-iizvi maddala-
rin igtirakr da zeruridir. Mes: alrz suyu fermenti ptialin ni-
gastanr yalmz xlor ionu olan mrlhitda pargalayrr.
Fermentleri agalrdakr qruplara b6liirlar:
1) hidrolazalar - suyu birlagdirmok yolu ila molekul da-
xili rabiteleri qlrr. Mes: peptid rabiteni hidroliz edan pepti-
daza.
2) Transferazalar - atomlarrn ve ya atom qruplannrn,
habele radikallarm molekuldaxili vo molekularasr krigiirme
reaksiyalannr kataliz edir. Mes: aminotransferaza amin
qruplarrnr bir maddaden digarina kdgiiriir.
3) Oksidoreduktazalar - oksidlaqma - reduksiya reak-
siyalanm kataliz edir. Mas: dehidrogeni azaldrr, hidrogeni
Ou -ya k6giiriir.
4) Lioazalar - qeyri hidrolirik yol ila bu va ya digar
qruplarr substratdan ayrran fermentlardir.
5) izomerazalar - izomer gevrilmalari emela gatiran
fermentlardir.
6) Sintezalar - biosintez reaksiyalarrru ATF vo ya onun
analoqlannrn pargalanmasr yolu ile kataliz edan fermentlardir.
72
Karbohidratlann, ztlallann va yaflann
fermentativ yolla pargalanmasr
Karbohidratlar bir qrup fermentlerin tssirindan (sita-

-.
za., diastaza, amilaza, qlikogenaza) disarxaridlara pargala_
nrr. Sonra hamin disarxaridler digar qrup fermentlaiin tesi-
rindan (saxaro za, inv efiaza, selliibiaza,- maltaza, laktaza)
monosaxaridlere pargalanrr (fruktoza, qliikoza, qalaktoza).
Ziilal substratr pargalayan agagrdakr tip fermenilai vardrr:
_ _ 1) Mada girasinin tarkibinda olan pepsin-iri biitdv
ziilal molekullannr PH-1,5-2,0 olan miihitdi pargalayrr.
2) Medaaltr vezin girasinda olan tripsiogen _ feal olma_
-
yan lormada PH 3,2-8,3 olan miihitde pentonlan pargalayrr.
Tripsin feal formada pH-8,2. 8,7 olan miihiida tam
ziiial molekullarrnr va peptonlarr pargalayr.
3) Erepsin - bagrrsaq giresinin terkibinda olur. pH_ g
olan m[hitda, di va polisaxaridlari pargalayrr.
4) Katep,sin - heyvani iizvlardan ve toxumalardan fa_
al vo qeyri-faal fonnada ifraz olunur. Feal formada pH_4
olan mtihitda ziilal molekullannl va peptonlan, qeyri-faal
formada PH4 olan miihitdo an"uq p"plorrlun purgui^yrr.
. .I"glun pargalayan fermentler esteraza qrupuni daxil
olan lipazalardrr. Hazm sistemina aid olan lipazalarrn tasi-
rindan qidada olan neyrral yallar qliserin va yig turgulanna
qadar pargalanlr. Bu ise onlarrn sorulmasr rigiin vo sonrakr
istifadasi tigiin garait yaradu. Onurlah heyvanlarda meda ve
madaaltr vezi lipazasr malumdur. Made lipazasrmn olmasrnr
bir gox tadqiqatgrlar inkar edir. Bele fikir var ki, madanin
toxuma hiiceyralari mehv olan zaman mada bogluguna diigfir
va lipazarun amala golmasi iigtn esas material oiurlOsas hell-
edici ahamiyyate malik olan lipaza madaaltr vezi terefindan
smele_ galen lipazadrr. Madaaltr vezide emala gelan lipaza
modeda emale galsn lipazzdan 1000 defe goxdur. Onuigah
heyvanlarda lipazanrn ya[lara tosiri dd teiafindan aktiviag_
dirilir.

Heyvanlann qidalanmasr haqqrnda anlayrg
Orqanizmda daimi esas qida maddeleri olan ziilallann,

yafilarrn, karbohidratlann, hornginin vitaminlorin, duzlann,
suyun dagrnmasl onun yagamasr iigiin esas gertlarden biridir.
Fizioloji n6qteyi-nezerdan qidalanma dedikde, homin
maddalsrin orqanizma daxil olmasr va toxumalarda, hiicey-
relarde kimyavi dayigikliys ulramasr baga diigiiliir.
Qidalanma esas etibarilo ekzogen xarakter dagryrr.
Bagqa s6zla, qidalanma orqanizme xaricdan daxil olan
maddelerin hesabrna davam edir. Bu qidalanma formasrn-
dan bagqa, hcm ds endogen qidalanma lormasr molumdur
ki, hansr ki, orqanizmin irziindc olan qida maddalarinin he-
sabrna davam edir.
Endogen qidalanmaya daha aydrn misal helvanlann
aclrq dovriinii gdstermek olar, bunu xiisusila daniz bahqlarr-
ntn miqrasiyasr ddvri.inda daha aydm gdrmek olar.
Miqrasiya edan deniz balqlan girin suda xaricdan qi-
da qebul etmir. Ekzogen qidalanma tamamila dayanrr. Eu
zaman bahfrn badaninda olan ehtiyat qida maddasi parga-
lanrr, istifada olunur, bu isa miqrasiya ddvriinde onun geki-
sinin ksskin azalmasrna sabeb olur. Derjavin gdstarir ki, na-
ra bahqlannrn miqrasiya ddvriinde gakisi 25 dafa azalr. Bu-
nu uyEun gekinin itirilmasine qrg yuxusuna gedan heyvanla-
nn endogen qidalanmasr zamanr tesadiif edilir. Amf-rbilarin,
reptililorin bir gox niimayendelari ekzogen qidalanma olma-
dan. endogen qidalanma yolu ila I il milddstinda yagaya bi-
lirlar. lnsanlar ve memali heyvanlar ac qaldrqlar.r zaman 6z
ilk gakilerinin 1/2, 2/5 hissesini itirdikda 6liirler.
Qidalanmarun n6vlarindan biri da osmotik qidalanmadr.
Osmotik qidalanma haqqrnda nazarivye l9l l-ci ilda
Pyiitter terefi ndan verilmigdir.
Bele ki, su heyvanlarr suda hell olmug tizvi maddalarlo
qidalan bilirlsr. Bela ki, su bitkilari sintez etdiklari bir gox
maddalari suya ifraz edirlar. Bu maddelsr suda hall olurlar.
74
Su heyvanlarr hell olmug bu maddeleri nainki afirzdan, hem
de deri vasitasila qabul edirler. Mesalan: meme-iilarin riige_
yimleri, hamginin balrrsaq parazitleri endo osmotik yoila
qidalanrrlar. Oger z[lallar, yallar, karbohidratlar oan da-
marlanna a$zdan yox, yoni meda-bagrrsaq sistemindan de-
yil, bagqa yolla, deri vasitosila daxil-olaria, bela qidalan_
maya parayentral qidalanma deyilir. Bu qidalanma carrahi
amoliyyatlar, xestsliklar zamanr daha effekili olur.
Bafirrsaq xarici va ya xarici qidalanma.

Hiiceyro xarici hazmin bir n6vii kimi
.. . Hiiceyraxarici hazmin asas xarakter xisusiyyatlarindan

_
biri hezm vozilari tarafindan ifraz olunan haim girasinin
bagrsaq boglulunda qida maddalarini hall etmesidii. tukio
tabietda ele bir hiiceyra xarici qidalanma lormasr vardrr ki,
bu balrrsaqdan xaricda gedir. Bu qidalanmaya xarici qida_
Ianma deyilir.
. Bunun asas mahiyyati ondan ibaratdir ki, bir gox hey_
vanlar balrrsaq vezilari tarafindan haznlanan gireni qida
kimi istifade etdiklari heyvamn badenina yeridiilar. Sonra
qida holl olmug halda udur va ya soruluiar. Buna misal,
bulumayaqhlar ripindan hdriimgakkimiler sinifinin niimav_
andalarini g6stsrmak olar. H<iriimgaklar zaharlo birlikia
hazm fermentini 6z ovlarmrn badanine yeridirlar. I saat so_
nra_ hall olmug qidanr sorurlar. Bele qidalanmaya onurEah_
larda mas: ilanlarda da tasadrif etmek olar.
. _ Iliiceyraxarici hamin ndvii kimi, balrrsaq xarici hezma
neinki heyvanlarda, hsm da bitkilerda rast gelmek olur. Bela
ki, heyvanlar var ki, bitki qidasrndan istifade edirler. Lakin
manenaler bitki iizarino xrisusi gira ifraz edirlar. Bu giranin
tarkibindo karbohidraza fermenti olur. Ferment yarpagt
tarkibinde olan nigastanr qlflkozaya qsder pargalay,.. Sonru
-
ise menana qliikozadan qida kimi istifida edir.
downloaded
75
from KitabYurdu.org
Achq, toxluq ya susuzluEun
fizioloji esaslan
Orqanizmin qida maddalarina olan telabi fizioloji bir
proses olan achq naticesinda yeni orqanizmin qabul etdiyi
qida maddalarinin miqdarrmn d6vran edan qanda va depo-
da azalmasrndan sonra iize gxrr.
Achq subyektiv olaraq xogagolmaz hisslarin:-iirakqalx-
ma, bag aEnsl, ba$ gicellanmasi, iimumi zaiflik va s. amala
galmasine sebab olur. Aohq obyektiv olaraq, achq hissini or-
tadan qaldrrmaq iigiin, qida axtan$lna xidmet edan davranrg
reaksiyasrdrr. Ach[rn istar obyektiv, istersa da subyektiv
olaraq hiss olunmasrna sebeb, merkezi sinir sisteminin
miixtelif g6be va saviyyalarinde yerlagmiq neyronlann qrcrq-
Ianmasrdrr. I.P.Pavlov bu neyronlarrn cemini hazm merkazi
adlandrrmrgdrr. Bu merkazin vezifasi qidanrn axtan$t va qe-
bulu ila alaqodar hazm davranrgrnr tenzim etmakdir. Hazm
markszi - miirakkab hipotalomo limbiko - retikulokortikal
sistemdtr. Biiti.in hezm markezinin aktivatsiyasr hipotalamu-
sun Lateral niivasinin oyanmasr ile baglaylr. Bels ki, hipota-
lamusun lateral niivesinin daftlmasr qidadan imtina etmeya
(Afaqiya) sabab oldugu halda, onun qrcrqlanmasr ise giiclii
qida telobino (hiperflaqiyaya) sobab olur. Yuxarrda qeyd
olunanlara esaslanaraq, demak olar ki, hipotalomusun late-
ral niivasinde achgr hiss eden merkez yerlaqir.
Hipotalamusun ventiromedial niivasini dalrdrlmasr hi-
perfaqiyaya, onun qrcrqlandrrrlmasr ise afaqiyaya sebeb
olur. Demoli, hipotalomusun ventiriomedial niivasinde tox-
lulu hiss edan markaz yerlesir. Lakin qida ddvranlnrn ten-
ziminda hipotalamusun ni.ivalarinda bagqa, limbik sistem,
torabenzar t6romo, bag, beyin yarrm krirelorinin qabrlr da
igtirak edir. Hipotalamusun hozm markazi niivolari qamn
tarkibinin deyigilmesindcn ve miixtalif reseptorlardan daxil
olan qrcrqlarrn tasirinden ya oyanlr, ya da tormozlarur. Bele
ki, ac heyvana tox heyvanrn qanrm k6giirdiikda achq hissi-
nin sdndiiyii miigahide edilir. Qanda olan mtixralif maddele-
76
rin miqdarrndan aslh olaraq, ya achq, ya da toxluq
hissi tiza
9xrr. Agalrda adlan verilmig nezariyyaisr Ur"u t"riiJ"ai..
nezeriyye - qunau qltikozanrn irilanmn
^_, = ljQl"ko,r,atik
azltgrna asaslanrr.
_ eltikozanrn qanda azhEr acllEa sebsb
olur- Bela hesab edirlor ki, hipotalamusaa qiut oie'.entortur
vardlr kl, qanda gakarin miqdannrn dayigmasini hiss
edir.
Qana liikoza vurmaqla qandâ gakarin
-iqaui,nrrli,_"r,
ntporalamusun Lateral niivasinin neyronlannda
elektrik ak-
tivliyinin azalmasrna, ventromedial rtirrrinin n.viorlu"nau
tsa onun miiayyan qadar yiiksalmasina sobab
olur. Ac hey_
y""?,.toT. heyvanrn qanrnrn kdgiiriilmesi beynin 6n gOLrrio_
de elektilk aktivliyinin artmasrna sabeb olmugdur. '
2. Aminostatik nezeriyye _ qanda umin tursularrmn
artmasr qida markazi neyronlannrn oyanmaslna,rri'rlii..
3. Termostatik nezeriyya _ hipotalamus"" ntr.f"rirl
yuyan qanm temperaturuna asaslanrr.
_4. Hidrostatik nazeriyyo _ aclq hissini suyun azhlr ila
asaslandrrrr.
nazsriyys-- biiliin qida maddelerinin par_
^^,.._t. Y.lubolik
galanmasl zamanr amala galen _ Krebs siklinin arahq mah_
suuan qanda d6vre edarak heyvanrn qidaya qargr
oy"n.u_
srna sobab olur.
_.Onikibarmaq bafusalrn selikli qigasrnda sintez olunan
peptld. tebrath arentirin maddasi igtahrn zaiflemasine
sabab
olur. intersistal hormon xolesitbkinin f p"ri.ir.rlil
-
igtahr tanzim edir.
a,
_ Qida merkazinin tanziminda tekca qanrn kimyavi terki-
binin doyigmasi deyil, ham da hazm t.rtt,-, i...'ptoiL.,n_
dan daxil olan aflerent tasirler do
-tfrti- ioi'o"V*yrr.
isbat edilmiedir. ki, madanin i"rr
-.r_lii'qia"
l1*!:l'd
reaKsryasrna. tormozlayrcr, lakin bog madanin
ritmiki hara-
oyandrrrcr tasir edir. Azan siniri va qa_
nn
:tj,r^:l1:lq,lr,rsasina
nrnn lla hazm traktrndan MSS daxil olan afferent
gtcrqlar achq ve toxluq hissinin ror-"1"srnuunu
giibhasiz, qida merkezinin
;;lr;';jr..
tenzimi tr. q"_r1.*iti

ilo, ham ds hozm traktrmn miixtelif nahiyyelarinden gelan
sinir siqnallan ile miiayyen edilir. Qidantn qebulu achlrn
aksine olaraq toxluq voziyyatine sobab olur. Bu, hale qana
hezm olunmug qida mahsullarr daxil olana qedar yaranrr.
Bele toxlula birinci ve ya sensor toxluq deyilir. Sensor tox-
luq qida markazinin tormozlonmastna sebab olur va mtirek-
kab reflektoru tsbieta malikdir. Qana hszm olunmug qida
maddalarinin mehsullan daxil olduqdan sonra sensor toz-
luq, ikincili ve ya tebii toxluqla evaz olunur.
Belalikle hipotalamusun lateral niivasine achq markozi,
ventromedial niivesinda toxluq markazi yerlagir ($akil 6).
Susuduq - Orqanizmda kimyavi tamiz su olmur. Bada-
nimizda iig ciir su olur.
1) Uzvi vs qeyri iizvi maddolerin hsll edicisi olan ssrbast
su; 2) kalloidlerin iglanmesina sabab olan birleqmig su; 3) zii-
lallarrn, yallarrn ve karbohidratlarrn oksidlagmesi zamanr
xaric olan molekul daxil su. Yagh adamlarda sutkaltq suya
olan telabat 2,2-2,,8 I qadar olur. Orqanizma su az daxil ol-
duqda susuzluq hiss olunur. Buna sabab suyun miqdartntn
azhlr zamant osmotik tazyiqin yiiksalmasi neticasinde xtisusi
osmoreseptorlartn oyanmasrdtr. Osmoreseptorlar hipotala-
musda va bir srra daxili iizvlarde olur. Bag beyinde qida
merkazinin analoqu olan <<su merkazlerir> vardrr. Su marka-
zi - neyronlarrn bir-birila funksional birlsgmig sistemi olub,
su miibadilasini tanzim edan bag beyin yanmkiiralerinin qa-
brfrnda, qabrqaltr niivalerde va hipotalamusun niivalerinda
yerlegir. Lakin hipotalamusun pozulmastndan sonra susllz-
luq hissinin yox olmast su d6vrantmn tanziminde merkaz
rolunun hipotalamusa mexsus oldulunu gdstarir.
Hazm sistemi iizvlarinin xiisusi {iziologiyast.

Afirz boplufunda hazm
Hazm kanah alrz boglugundan baglayrr. $akil la. A[r-

za diigen qida miixtelif fiziki va kimyavi deyigikliklera u!-

raylr- Qidanln alrza diigmasinde hiss iizvleri boytik ahamiy-
yat kasb edir. Xiisusila g6rme, qoxu bilma va s. Heyvanlar
qidam axtanr, onlann keyfiyyetini yoxlayrr va qabul edirlar.
Qidalann qsbul olunmasr heyvanlarda- miix6[f formada
o]y. !.gii heyvanlar dodaqlan ile, bozilari digleri ile, digarla_
ri isa dillari ila qidalan tuturlar. Bu igda bazi heyvanlaria 6n
atraflar da miiayyen rol oynayrr. Masalan, itlor vo bir srra
yrrtrcr heyvanlar qidam k6pak diglari vasitasila didir, parga_
Iayrr, atlar qidanr dodaqlan vo dn diglari vasitasih'qabul
edir; inaklerde dodaqlardan bagqa asai qidalanma vasitasi
gox hareketli dil hesab olunur va s.
. . Heyvaniardan ferqli olaraq, insanda amak prosesi na-
ticesinde elin inkigafr beyinin inkiqafrna tasir gdsrirdivi kimi
qrda qobulu prosesind: do i5tirak edir.
A[rz bogluluna diigan qida diglor vasitasile kosilir,
pargalanrr, didlir va iiytidiiliir. Tiiptircak vasitesile isladrhr va
si.iriigkan-loxma hahna diigiir. eida alrzda texminan 15_1g
saniya qalr. Hamin qida dilin kdkiine dolru itolenir ve udu-
lur. Bu zaman qida aptz boglufiundan udliga kegir.
Tiipiircek va bagqa hazm vozlerinin lire iirazr, geyna_
me va udma, miirekkeb reflektoru yol ila tenzim olunur.'Be_
lo ki, dilin sethinda vs alrz boglulunun selikli qigasrnda he_
sas dad, herarat, toxunma va alrr hissine meruz qalan resep_
torlar yerlegir. Bu reseptorlann qrcrqlandrnlmari oyunmuyu
sabeb olur. Oyanmalar tiglii, nz siniri, dil-udlaq siniilari vasi-
tasile sinir markazierina verlir, neticada tiipiiicak va digar
hezm vezlarinin gira ilrazrna sebab olur. Eleca da geynema ve
udma hadisalari baglayrr.
Qeynama
. Qeynamo aktr reflektoru hadisa olub, geynama azelala_

rinin taqalliist sayasindo bag verir. Bu zaminalt gana agagr
enir va sonra qalxaraq iist gonaya yaxrnlagrr ue gananin digi
heraketleri sayesinda alt vr fst gane digleri 6ir-birlari ila

gdriigiir ve qidam kesir, pargalaytr va iiyiidrir.
Qeynema zamau bezi heyvanlarda va insanda qidantn
agrz boglufiundan xarico tdkrilmemasi iigiin afirz yarrg bagh
olur.
inakda ve bezi heyvanlarda geytrame vaxtl aglz yanEl
agrq olur. Bu heyvanlar qida alrzdan di.igmesin deya bagli-
nm ifiqi veziyyatda tuturlar. Qidanrn kamiyyat va keyfiyya-
tindan asrft olaraq miixtelif heyvanlarda geyneme a-kt, bi,
nega deqiqeden 3 saata kimi dava eda bilar.
Qeynema aktr miirekkob reflektoru hadisa olub, beyin
qabrlrmn baggrh[r altrnda nizama sahmr. Ona g6redir ki,
qabul olunan qidanr geynemeden bela xaric etmak olar.
Tiipiircak vazilori
Alrz boglulunda yerlagen vanler 2 qrupa ayr lrlar:

l. Kigik tiipiircsk vezilari. Bu veziler dodaqlarda, ya-
naqda, damaqda, dilin selikli qigasrnda yerlagir. Bu ,aziler
daima selik ilraz etmekle agn nem saxlayrrlar.
2. B6yiik ti.ipiircak vezileri. Bu vazilare qulaqdibi, 9a-
nealtr va dilaltr vezilori aiddir.
Tiipiircak vszilari selik va seroz hiiceyrelorinden togkil
olunmugdur.
Qulaqaltr vez;ilerir iiraz etdiyi tiipiircsk duru olub ter-
kibinda ziilallara va fermentlare tasadiif edilir. Bu vazilarin
hazrrladllr ttipiircek dz axarr ile II azr digi baraberliyindo
agz dehlizina agrhr.
Dilaltr vazilari qan$rq vezilrrdendir. ifraz etdiyi ttipiir-
cayin terkibinda selik va seroz maddasina tasadilf edilir.
Duzlarla zangindir.
Qenoaltr vazilari. Bu vezilarin hazrrladrlr tiipiirceyin
terkibinde selik va mutsin vardrr. Demek olar ki, duzlar ve
fermentlardan mahrumdur.
Qenealtr ve dilaltr vazilarin axarlan ayrr-ayrl olub, hsr
ikisinin axarr bir yerden dilaltr memeciye agrlrr.

Ttpiircek ifrazrnrn tadqiq metodu
Ti.ipiircak vezilarinin foaliyyatini redqiq etmak,

elecado
tiipiircayin rarkibini .yranmck iiiu, .u*tJi#
urrllui
.iisullar ieerisi ndon i.p. puutoui; ki;;;ii' nriri",irrm
Bu "rro,..
qiqliyi a"_
va orjinallfirna g6re daha ;$tmiii;ilil;uu"i
hesab olunur. *rr
. .Bu iisulu hayata keqirmak maqsadila aseptika va anti_
sepktika garai tinda. narkoz altrnda h'e),va",,
aqrlan q-u.laqdibi va ganaaltr vazilard:n "6r'U-.sf "gr",
U"lri""'
qiga ile birlikde agrz boglugundu" "*#'.AiHi
uy",U, tirii, a.ririr" ,iti_
lir...Yara. sagatar[aan son-ra b"l" i;y;;;fii"r^n
tiipi.ircek ifraanr miigahida etmak olar. lir.
_I,nsanda tiiprirctk vazilarinin faaliyyatini 6yrenmok
iigiin- Krasnoqorskinin taklif etd iyi <leq[
L'alrrir,i', jlur"n
fi stutasrnd an is tifade edilir.. Hamin
#;i;;
ns t-rita
lik bciyiikttipinda olub, daxili va -;ri;i k;;;;i;;lun'ilr.",- ii"pil.-
Ele. etmak I azrmd ir ki,
_d-ir...
tiipiircsk vazi axarrna m6hkamlatmak .k"..;;;; ";;;'i.ii"i"r.l'i"r",
;;tt; $;;i:;; ,"-
rucu vasircsila xarici kameranrn havasr
nan tiiprircok daxili kameraya dolur va Urr.iuo l,i;ii;;. Irir,z otr-
nal vasitasile xarice agrlrr.
**rri t^_
Tfipircayin tarkibi
Tiipiircok vazilari tarafindan haarlanan tripiircak

agrz
boglulunda qangrr.
Alrza diigan qida n6vlerinin miixtalifliyindan as
r ola-
raq tiiptirceyin tarkibi kamiyy"t ," t.ynyy"rc. -J"-uiSi..
Tiipiirceyin terkibindan usrl, oiiraq jJ
";;;'rr;;i
olur. Duru triprircok rangsiz, qatr tripiircok "iiirrfif
ise nisbetan bu_
lanrq. olur. Tiipiircak t"iriuioin q"ii
maddasinin, xiisusen mutsinin
;;-;;;;
"irr.r,'r.r"r
-qau.rnaun ul,f r"jr..-ir4rtri,
tiipfircoyi selikli etmakla onu. siinigken
t utu ,uii. Onu .eOrr_
dir ki, tripiircakle islanmrg qid";,;;il];;r;
;;;;;:
8l
Tiiptircsyin terkibinda mutsindan bagqa az.miqdarda
qlobalin iulali, amin turgulart, sidik turgusu, sidik c6vhari,
liriatin, eleca de qeyri-iizvi maddelara tasadiif edilir.
Tiipiirceyin torkibinin 98,5-99,7 faizini su, 0,5- 1,5 fai-
zini berli madde tegkil edir. Bark maddanin taxminon 2/3
hissesi iizvi, l/3 hissesi qeyri-iizvi maddalerdan ibaratdir.
Tiiptircayin qeyri-iizvi torkibi xloridlarden, fosfatlardan ve
bikarbonatlardan ibarotdir.
Miixtslif heyvanlarda va insanda tiipiircayin reaksiyast
yeyilon qidalann noviindan as t olaraq doyigir. Belo ki, it-
ierda PIi -7,5, donuzlarda 7,2, g6vqayanlerde 8,2, insanda
-
5,25-7 ,54 arastnda variasiYa edir.
Tflpiirceyin terkibinda sulu kabronlarr pargalayan fer-
mentler vardlr. Miirakkeb gakarlari orta gekerlere qeder par-
galayan pitialin, orta gekerlari sada gekarlera qader parqa-
i"yur, -ultur" fermenti vardr' Bu fermentlar qalevi miihitda
tesir g6starir.
Hemin fermentler tasirli olsalar da qida alrz boqlu-
gekerlori.lazrmi qa-
$unda uzun miiddet qala bilmediyindan
isr pargalaya bilmirlar. Bu proses az olsa mededa gedir'
da
Mada turgusunun kigik konsentrasiyasr (0'08 faizi) bela fer-
mentleri tesirdan saltr.
insantn qidasrnrn gox hissesini sulukarbonlar tagkil
etdiyi iigfln heyvanlara nisbaten insan tiipfircayinin terkibin-
de bu fermentlerin miqdarr daha gox olur.
Donuzlann tiipiircayinin tsrkibinde bu fermentlor gox
az, gdvgeyan heyvanlarda adi yemlema zamant donuzlara
nisbetan bir qadar az ferment ilraz olunur.
T[PfirceYin ehamiYYati
Tiipiircsyin bir srra fizioloji ahamiyyeti vardrr. Tilpiir-
cek quru qidalarr isladlr ve bununla da qidalann mexaniki
igden grxmasrnr (qidalarrn geynanmesini, udulmasrnt asan-
-
laqdrrlr) temin edir.
Ttipiirceyin terkibinda olan mutsinin tersiri ila islanmrg

qida siiriiSkon hala keqir va onun
udulmasr asanlasrr.
Tiipiircsk qabul olunan bazi qidaian ariairlln,
selikli qigasrnr, dilin dad hrsryyatrnr qabul ug,r,n
edan reseptorla.-
nr. qrcrqlandrrrr. bununla dad hisiyyatrnrn-
g5rn"ri""
sabab olur. "..f1
Hazm olunmavan. v
tiipii.*k';i;;;;';:'b:il'"ff ffi ,Tfl',t"li:;311X#,ttJ,f;
ak alz bogluguna diisen t"-i, *uJJrir;ik;;H# "
Az da olsa tiiotircak .,ezilrri tonafliisa f.l'ir#.iir.
ki, miidabila zamanr cmata S"f,
srl"n k;;;;;;Jffiii'ir^r"rt
tiipiircek vasitesila bodanden-xaric .diti..
d;;;;rJ'iogrl.,
ItJzera garprr riîr]l^]._I]
orqanizmde daha avdrn n.r"..
ilil.|iff11if,,ri;."''" "r.,.," (bogulan gaxsin a!zr-
diigan bir sra rexrib edici turgulan
r_grza
,--,,llr_y,":k
rraua$drraraq agtzn selikli qigasrrun ney_
zedalanmasinin-lu.p,rr-
nr alrr. Bundan alava tiipiircek ,.ii Urtt....ii;rrr;"
kdi r. M iiayyan etmi$lr; k i. tiipiircayi _"_
li
qanizmJsre oldiirticii tesir edan
; ;;;i;;;;;it..r-
fi.oii_ ,aJi ,rli.'irra,,.
ona gdradir ki, yarasr olan_ir.va Uusqu t
ranr yalamaqla onun rez salalmasrna'seb;t
;1r..'
'"' '" y^_
"wunir.-;;r-;;,
yuxanda qeyd etdiyimiz
.
qdarr qidalarrn mrtxtelifiivindan
kimi ttip[rcayin torkibi va mi_
tiipiircak vazileri sutkada-t"*-rnrn "i,riilrr",l'jry#."i;;r",n
l_1,5 litra qodar,' gdvgey_
an heyvanlarda 30-40 litra qodar
liipiircak ifraz edir. --
_ _lll[xtalifqida ndvlarinin tosirinc qarsr

tiipIrcoyin kamiyyat va keyfiyyerca aniiSr*i
.. .. Yuxanda qeyd olundufu.kimi agrza qoyulan qidalarrn

ndvtindan asrl olaraq ifraz olunan riipiircek
keyfi yyatca dayi 9ir. A
kamiwat vc
lrza dti gen yeyi ta iii;;;ffi ;ir"r;
yararsz
fi
maddalarin ;riii liJ iiiiti*vil'i:,ffi:1
yyatce.deyipmasini i.A.pavlorr-"-irrJrr' [ "i#
ilr"_'#iii
qulaqdibi, genaattr va dilalu rrrilr.lnio'*irrun Il"u"
l1l?llrnd"
xan3. c51rd1.lmrg itlor fizarinda, etacs d,
qorskinin legti kapsulundan istifada i;;;;;" il;r"_
"J"i"t'oyi*r#,iu_-
kiin olmugdur.
Bir daqiqe miiddetinda alrza qoyluna qidaya ve yaxud
maddalere qargr ifraz olunan tiipiircak, 1 n6mreli cedvelde
verilmigdir.
Cedval 15
Maddalar Qansrq vazilar Qu.laqaltr vazi
Alrz suyunun bir doqiqa- A[rz suyunun bir daqiqa-
daki miodan. ml-a dakl miqdan. ml-a
at l.l 1,4
AI ctirak )) 1,6
Suxari 3.0 1,9
Ot tozu 4,4 1,9
0,5 faizli HCI 4,3 2,0
mahlulu
10 faidi soda 4,5
mahlulu
Qum 1.9 1,6
$akar 2.0 1,8
Cedvaldsn g6riindiiyii kimi ttpiircek neinki, yeyilan

qidalarrn tcsirine qargr, hetta yararsz yeyila bilmeyon mad-
dalarin tasirina qargr da ifraz olunur. Bu hadisanin son de-
race txiyiik bioloji ahamiyyati vardrr. Bele ki, alrzrn selikli
qigasrnr zodelaya bilsn bezi turqu va qelavilari neytarllagdrrrr.
Cadval melumatlna g6re adi 96reye nisbetan qurudul-
mug 96rsye ve 96rek tozuna qarfl, adi eta nisbetan et tozuna
qarSr goxlu miqdarda tiipiircek ifraz olunur. Buna sebab qu-
ru qidalann bdyiik qrcrqlandlncl satha malik olmasrdr.
Umumiyyetle, yeyilen qidalara qar$l ifraz olunan
ttipiirceyin tarkibinda iizvi maddalardan-mutsin va ziilahn
miqdarr gox olur. Bu maddelerin tr.ipiircayin terkibinda gox
olmasr qidanrn sfiriigkan hala saltnmasrna kSmak edir ve
onun udulmasrnr asanlagdrnr.
Cedvelden aydrn olur ki, 0,5 faizli xlorid turgusu ve 10
faizli soda mehluluna qargr kiilli miqdarda tiipiircek ifraz
oiunur. Ifraz olunan tiipiircak hemin maddalerin dafrdtcr va
agrndrrrcr tasirini azaldrr. A[rza qum t6kdiikde va ya hamar
dag saldrqda qumun tasirine qargr goxlu miqdar duru tiipiir-

cek ifraz olunur. Hamar dagrn qrcrqlandrncr
sathi gox kigik
oldugu iigiin buna qargr ,,
-rqaiitipir""t'ii.-.fli*.
Kond tasarriifatr heyrranlart tir".ira, a. -rri'"ii"n,
larda, donuzlarda ve s. xroniki
!;1d"
larrn ndviinden aslh olaraq tiipiirceyin
ffi.
i, v.viil, qia.-
"t-
fiyyatco deyigdiyini da dyrenmirlar. '
tr_iry#'u,
êrr,rrdr v t"V_
Son illar Slonimen laboritoriyasrnda
da-(da_niz-donuzu, pigik. krp., va
kigik heyvanlar_
s.) tiiptrcak vaz,arinin rea-
lryyatmr 6yrenmak [iciin fistula
.tisuluira"n lrti]ua, .aifrnig-
dir.,Apantan tadqiqailarr nericeleri
vanlarrn r[piircek vazilarinin c;;;ird" ii tu n.y-
tl., ir.ir,-i.p.'pJJrovirn iuuo.u_
toriyasrnda apanlan tacruUrtarn
dir. lanur*rgrririj,irl
Pigiklar, tiilkiiler, kirpilar ve bir srra
"U"-
.rizari .nda ibtidai hewanlar
a pantar tecriibal ardon
vanlarda tiipiircek ifrazr oidanrn"yd,; -r!,za;i;;il;'ti,'t, r,.r_
Hamin heyvanlann ilraz
Aiifirri iir'U"ugfuy,r.
keyfiyyatca deyismasi u"aitrrri" .etdikf".iitptr"Ivi,'r,r"#fr., u,
qijui*rn,#o_iliifiriiina*
asrh olaraq deyisir va s.
Tfpiircayin ifrazrnm tanzim olunmasr
Tiipiircsyin ifrazr reflekroru yolla baqlayrr (gek.

Agza diigen yararh va vararsz maaaalarin lb).
tes],ri ,fll"i" ugl_
zrn selikli qigasrnla y.il"gm reseprorlarrn
ticesinda amale gelan oylnmalai .ini,
q,",qfurr;;;, n"_
rn.ii rr,r#"'# n.qt
olunara.q ri.ipiircak vazilarina grtro
tiipiircek vazilori oyanr r va rtiptir-cet< *, "'
i rprirf ui,'s"a"vlsinde
ifra;;l;;;.'
t,lna gore da aElza diigen qidalarrn qroqlandrrcr
qiiv-
:_".ild"l .asrh olara! qanunauylun gekilda ifraz olunan
tiipiirc*ek kamilryet va teyfi yyercj
dayigii.
. .l.I.pavlovun laboratoriyasrndi'pavlovun
tovig kiigiiklar rj,arina rabii talabasi Si-
s"iti .en"tri".i Jvrlo#;i;'
o: yeni.dolulmus ttifun". ,iiaii: qti', iir'tlrbrr,
,- _
b6yiimakda olan hemin kiigtiU"r" .tiou' gjrira'i'ta. *
ripru'r*t

ifraz olunur, eti gdsterdikdc ise tiipiircak ilraz olunmur. Bela
heyvanlar bir defe at verildikdon sonrv ona et vermeyib ati
g6stardikda tiipiircek ifraz olunur ki, bela reflekse tabii garti
refleks deyilir.
Alrza qoyrlan qidallann qrcrqlandrncr qtwasindan
asrh olaraq tiipiircayin ifraz olunmasr miiddati ds deyiqir.
Belo ki, zeif oyanma amale getira bilan qrcrqlara qargl qlclq-
lanmadan l-3 saniye sonra tiipitcek ifraz olundulu halda
qrctqlandrrtcr amilin tesiri azaldrqca tiipiircek ifrazrnln
miiddati de uzanr.
Qidamn alrza diigmasila tipiirceyin ifraz olunmasr ara-
srndakl kegen qlsa vaxta latent ve ya refraktor dovr deyilir.
Qida alrzda qaldrqca lasilasiz olaraq tiipiircek ilranrta
sobeb olur. Qida qurtardrqda tiipiircak ifrazr da hamin anda
kesilmir. Hamin vaxta tesirden sonrakr dovr deyilir. Az vaxt
kegdikden sonra tiipiircok ifrazr tamamila dayamr.
Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi t[piircak ifrazr reflekto-
ru hadise olub, alrz boglufiundan baglayrr. Tiipiircek ifrazr
markezi uzunsov beyinds - iiz ve dil-udlaq sinirlarinin niiva-
sinda yerlagir.
Dilin sathinda yerlegan reseptorlar qlcrqlandlgl zaman
oyanmalar iiglii sinir ve dil-udlaq sinirlerinin gaxalerila mar-
kaze verilir. $akil lb.
B.P.Babkina gdra uzunsov beyinde yerlosrn tiipiircak
markezi simpatik va parasimpatik hissalare aynlrr. Miivahq
sinirlarla tiipiircak vazileri innervasiya olunur ki, hamin si-
nirlera sekretor sinirler deyilir.
Tiipiircek vezilarina galen simpatik sinirler onur[a
beyninin l-3 d69 seqmentleri beraberliyinda boyun diiyiinle-
rinden kegib tiipiircak vazilerine daxil olurlar.
Tiip[rcak vezilarine galen parasimpatik sinirlera in-
nervasiya bir qedar miirekkebdir. Malum olmugdur ki, qu-
laqaltr vezilerine IX-ciit beyin sinirlarinin (n. glosopharinge-
us) bir gaxosi, Yakobson siniri adr ile daxil olur.
Qanaaltr va dilaltr vszlarina gelan parasimpatik sinirlar

VII ciit beyin sinirindan (n. facilis) ayr u. Bu tebil siniri (n.
chorda timpani) adr ila meghurdur.
Keskin tacriibe garaitinda apanlan tadqiqatlardan me-
,lum olmu$dur kr. srmpatik va parasimpatik sinirler tiipiircek
vezlarinin fea)iyyetine mtixtelif ctir tosii g6starir.
Simpatik sinirlar tiiptircak ifrazrni torm olzayrcr, para-
srmpatik sinirlar oyadrcr tasir gdstarir. Elocs da koskln tac_
r[be zamant tiipiircak ifrazrnrn reflektoru mexanizrna malik
oldugunu aydrnlagdrrmaq olar. Masalen, agrzdayerlagan
re-
septorlarr novakain ve ya kokain mehlullair vasitosila
anes-
teziya etdikdan, ya dilin sethinden baglayan hissi sinirleri
*,:ra^reseptorlan miixtetif iisuliar if ,
\19ik-1.r1.
olqoa tupurcek rlraz olunmur.
ti.,qiuna"_
V_a yaxud, triptircak vezilsrine galan
simpatik va para_
simpatik sinirleri kasdikda reseptoilann q,"iqluraorhuu
yene da tiipiircsk ifrazrna sabab ol-mur.
. Simpatik sinirlerin kesilib, parasimpatik sinirlerin sax-
lanrlmasr geraitinda aErz reseptorla.rnro q,"rqluJiiil*uu
Qo.xru, duru, qeyrr-iizvi maddelarla zangin tiipiirceyin ifrzrna
Oksina, simpatik sinirtari iaxlayiU paiasimpatit
T9rf 9ty,
smrflan kasdlkde az, qa va tizvi maddalarle zengin olan
tiipiircek ifraz olunur.
. .
Sekretor sinirlarin ti.ipiircak vazilarine olan tasir mexa_
nrzmr, hamrn vazilarda qurtaran mtivafiq sinirlarin uclarrn_
dan raz olunan fizioloji faal maddelerin tesiri ile elaqedar-
drr. Aydrn o^lmugdur ki, parasimpatik sinirlerin tesiri sinir
ucrannoan llraz olunan asetilxolinin tasiri ila baslayrr.
Ase-
tilxolin, hatta qan vasitasila digar toxumalaru ,, uriirrc tr-
sir g6stsre bilir.
Qanda va bir srra bagqa toxumalarda hazrrlanan xoli_
nestraza fermenti asetilxolini tasirden sahr. Ona g6re
da ase-
tilxolin uzun miiddat tasir g6stara bilrnir.
. Simpatik sinir uclanndan da adrenalinin tasirins oxgar
simpatin maddesi ilraz olunur.
Sekretor sinirler tiipiircak vozilarins va tfipiircsk
ifra-

zrna tasir gdsterdiyi kimi bu sinirlerin tarkibinde galon sinir
liflari htceyro va toxumalarda gedan maddaler miibadilesina
tesir g6stcrir, hiiceyradaxili maddalar m0badilosini nizama
salr.
Hiiceyredaxili maddaler mribadilasinin sabitliyini
miihafize edan bu sinirlara trofik sinirler deyilir.
Yuxanda qeyd olundugu kimi tripiircek ifrazr miirek-
keb fizioloji hadiso olub, reflektoru tebiata malikdir.
Alrza qidanrn qoyulmasr ve tiipiirccyin ifraz olunma-
srna gertsiz tiiptircek ilrazr refleksi deyilir.
Adi hayat tacriibasinden malumdur ki, qidarun gdrti-
niigii, onun adrnrn gakilmasi qida afirza d0qmadan bele
tiipiircak tfrazrna sebob olur. Bu yolla tiipiircek ifrazrna gerti
tiipiircak ifrazr refleksii deyilir.
i.P.Pavlov ve onun amakdaglarr <iyranmiglar ki, beyin
qabrlr orqanizmin biitiin iizvlarine tasir etmakla hemin
iizvlerin faaliyyetini dayigdirdiyi kimi, triprircak vazilorinin
de faaliyyetine tesir g6sterer.
i.P.Pavlov gerti refleks yolu ile tiipiircak ifraznrn me-
xanizmini aydrnlagdrrmrqdrr. Pavlov ite qida vermazden av-
vai gerti qrcrqlardan istifado etmigdir. Bele ki, har defe qida
vermazdan swal zang galmrg, sonra qida vermig va har dafa
tiiprircek ifrazrna ssbab olmugdur. Tecri.ibani bir yerda bir
nega defa tekrar etdikden sonra qida vermeden zangin sesina
tiipiircrk ifraz olunur. Buna sabeb iki qrcrgn (qartsiz va gar-
ti) eyni vaxtda markazi sinir sisteminin miixtslif nahiyyeleri-
ns, xiisusen bu qrcrqlarda, gerti qrcrfrn beyin qabrgrna diig-
masi laamdrr. Takrar neticosinde miixtalil morkazlar arasrn-
da: yani uzunsov beyindski tiipiircek ifrazr markezi ilo beyin
qabrlrnrn egitmo markazi arasrnda miivoqqeti alaqa yaramr,
bu elaqa mdhkamlandikdan sonra heyvana qida vermedan
bela sas qrcr[rnrn tasirindan egitma merkozinin oyanmasr
uzunsov beyindaki tiipiircak ifraa merkozina tasir edir va
bununla tiipiircak ifrazrna sebeb olur.
Qdalanma ile elaqesi olmayan qroqlann (zang, igq va s.)
E8
tasirina qargr yaradrla bilan qerti reflekslara stni qsrti refleks-
lar deyilir.
Tabii qrcrqlandrrc arrn tasiri altrnda yaradrla bilan va
yaranmr$ garti reflekslara tebii garti refleksler deyilir.
Tiipiircak ifrazl mexanizmi
Tiipiircak vezilerinda tiiprircayin amale galmasini uzun

miiddet K.Lyiidviqin hltrasiya nazeriyyasi kimi izah edirdi-
lar. Liidviqe gdre tiiptircsk vazilarina galan arteriyalarda qan
tazyiqinin yiiksak olmasr sayasinda qanrn duru hissasi vazi-
lara diffuz edir va tiipiircek amala gelir.
Sonradan aparrlan tadqiqatlar filtrasiya yolu ila tii-
piircayin omele galmasinin do!,ru olmadrgnr Ltidviq 6zri da
yaqin etdi. Melum oldu ki, ttpiircak vazilari faaliyyatde ol-
dulu zaman vazi axarrnrn tazyiqi, veza galan qan damarlan-
nrn tezyiqindan iki dafe artrq olur. Bundan alavs tiipiircak
agar filtrasiya yolu ila amale galseydi qanrn tarkibinde olan
iizvi maddalar va duzlar tiipiircayin tarkibindaki maddelere
uy[un olardr. Lakin bunlardan biri digerindan ferqlandiklari
iigtin tfipiircayin sadece filtrasiya yolu ila amela galmasi eh-
timahnrn diizgiin olmadr$nr g6starir.
Apanlan tacrtbelerdan aydrn olmugdur ki, tiipiircak
tiipiircak vazilarinin hsyat faaliyyati sayasinda amala galir.
Hiiceyrelarin hayat fealiyyati onlann oksigena olan ta-
Iebatr ila alaqadardrr. Ona g6ra da faaliyyatda olan vazilarin
oksigena olan ehtiyacr sakit halda olduqlarrna nisbaten 2-3
dela artrr.
Elaca da fealiyyetde olan tiipiircak vazilarinin herarati
yiiksalir.
Mikroskopik tadqiqatlar g6starir ki, vezi hiiceyrelari
sakit vaziyyetda hiiceyre daxilinda ziilal va fermentlardan
tegkil olunmuq daneciklerla zangin o1ur. Faaliyyet zamam
danaciklarin miqdarr azalr. Elece de fealiyyatdon evval tii-
pflrcek vezilerinin gakisi artr, feahyyat zamanr isa azalrr.

, , Oyranmigler ki, riipiircck vezilarino galsn sinirlsr qrcrq_
landrrrldrqda tiipiircak vazilarini fealiyyata gstiren fizioloji
feal maddeler haarlanlr. Bu maddalei-nainfi hamin vszni,
hstta bunlar qana sorularaq qan vasitesile digar ttipiircek
vezilerina tesir etmakle onlan fealiyyete getirir.
Merkazi sinir sistemi, xiisusan onun ali g6basi olan
beyin qabrgr bagqa iizvlsrin laaliyyatine tasir g6stirdiyi kimi,
ti.ipiircok vazilsrinin do faaliyyatine tasir etirakla tiipiircek
emale gelmasini nizama salr.
Udma
Udma reflektoru bir hadisadir. Bu hadise dilin krtkii_

nadan baglayrr (gakil 7).
Udma markezi uzunsov beyinda, tanefliis markazin_
don bir qsdar yuxarr, IV-medeciyin dibinda yerlegir.
A[rz bogluluna diigen qida digler vasitesile mexaniki
iqdan grxrr, tiipiircak vasitasila islanrr, siiriigkan hala diigiir.
. .Bu igda dilin b6yiik ehamiyyeti vardrr. Bela ki, 6z ho-
rakati vasitasila qidanr diElarin arasrna verir, agrz boglufun-
da geynenmig qidanr gevirir, qida qrrrntrlarrn, ii, y"i, 'top
layrr va qidanrn udulmasrnda iqtirak edir. Logrna hahna
diigmiig qida dilin iist ssthine dolru y6naldilir,-bu zaman
geyneme herakatlarinda fasils yaranrr, tenaffiis miivaqqsti
texiro. sahmr, dil qalxrb yumu$aq damala sdykenir, qidinr
dilin ktikiina itelayir. Bu hadisade gena dilaltr ve elaca de di-
laltr azalanin yrlrlmasr, dilin geriyo gekilmesine sabob olur ve
qidanrn geri qayrtmasrna imkan vermir. Bu zaman qida aElz
boglulundan udlafa kegir.
Dil kdkiiniin qrcrqlandrrrlmasl yumsaq damagn va dil
k6ktiniin ezalelarinin taqslliisii sayasinde yum$aq dimaq yu-
xan qalxtb burun daliklerini qapayrr, qidamn -burun bog_
lufiuna diigmasi qargrsrnr alr. Dil harakJt etmeklo qidanrn
udlafa do[ru haraketi rigiin gerait yaradrr. Ele bu vait ditin
k6kii agalr enir, qrrtlaq qapaEmr agalr basrb qrrtlaq daliyini

qapayl!. Belalikle qida udlaqdan yemek borusuna kegir.
Yuxanda qeyd olundufiu kimi udma hadisesi riflekto-
ru olub, bu hadisede bir 9ox ezslelar igtirak edir.
Udlalln selikli qigasrnrn qrcrqlanmasr naticesindo ref-
lektoru yol ila ezalalerin yrlrlmair udma aktrna sebab olur.
. Agz boglugunda qida va ya tiipiircek olmadrqda ud-
ma hadisasi bag verir. Biri-digerinin irdrnca bir negi udma
hareketlari edilorsa, awalca aian, sonra isa bu hadiielar
9e-
tinlagir, nahayar 34 takrardan sonra udma hadisasi miim_
kiin olrnur. Buna sebeb alz boglufiunda qidanru vevilmo-
s.r.1$ag yh o.lmayaraq az da olsa tiiptircali olur. Ttipiircok
dilin k6kiina italendikde udma akrr biglayrr. Ttipiircak qur-
taranda udma akh kasilir.
Qeyd erdiyimiz kimi udma aktr dilin k6kflndan baq-
laytr. 3Jii, dil-dodaq ve alt udlaq sinirlarinin udlaqda qurta_
ran uclan qrcrqlanrr, emela galan oyanmalar udma maikezi-
ne verilir.
Hamin merkazdan mtihita doSu galan haroki impuls_
lann sayesinda udlaq, dil, damaq, giyna-e ve boyun szale-
lerinin yrfrlmasr ba9 verir.
Udma marzkezi uzunsov beyinde yerlagon bagqa sinir
merkezlari ile mesalan, tenaffts markazi, urak failiyyati
markezi ve s. qargrjrqh alaqadedir. Bu alaqe udma akirnda
teneffiisfin miivoqqati dayanmasr, iirak featiyyatinin artmasr
kimi hallann meydana grxmasmda 6ainii eki ltdirir.
Qidamn yemak borusu ila hareketi

Yemak borusunun vazifasi qidanr udlaqdan madaye
titiirmakdir.. Orta yagl gaxslarda 22-25sm uzunluqda olu'b,
daxili selikli, orta-ezele, xarici birlagdirici toxuma qigasrn_
dan taqkil olunmugdur. Selikli qiqada selik ifraz edan vazilar
vardr.-Selik yemek borusunu nam va sr)rfigken halda sax-
Ia.yrr. qigada boylama istiqamatda goxlu miqdarda
.Selikli
biikf4lar vardrr.. Bu biikiiglar qidanrn medeye tez kigmosi
flgiin garait yaradrr.
9t
Yemek borusunun selikli qi$asrnda zengin hissi sinir
uclarr yerlegir. Ozala qigasr daxili halqavi ve xirici boylama
azala liflerindan amala golmigdir. Bu liflarin yrlrlmasi sayo-
sinde yemak borusu peristaltik herekst edit..
Yemak borusunun agagr 2/3 hissasi saya azcle toxuma-
srndan; yuxan l/3 hissosi eninezolaqh ezalo toxumasrndan
tagkil olunmugdur.
Yemek borusu iia harakati mi.irakkeb reflektoru yol ila
tenzim olunur. Heg giibhe yoxdur ki, qidanrn yemek borusu
i1e harakat etmasinde onun giiriiksn olmasrnrn, alrrhlrnrn
miieyyen derecado ahamiyyati vardrr. Udulan qida yemak
borusunun yuxan hissasina daxil olduqda reflektoru yol ila
azelalar yrlrlrr, bu zaman bag veran peristaltik herakatlar
sayesinda qida medaya dolru hareket etmsya baglayrr.
Yemek borusunun peristaltik harakatlari udma aktrn-
dan baglayrr. Yemek borusu kasilmig gaxslar iizerinds apan-
lan tecri.ibelordan aydrn olmugdur ki, kesilmig nahiyaden
agafr yemck borusuna qida saldrqda o madaya dofru hera-
kat etmir. Xasta udqundupu zaman isa qida adi halda ol-
dugu kimi madaya dolru herekat edir.
Qeyd etdiyimiz kimi yemok borusu ila qidanrn haroke-
ti reflektoru hadise olub, markazi uzunsov beyindo yerlaqir.
Yemak borusu azan siniri ve simpatik sinirlarle inner-
vasiya olunur. Azan siniri yemak borusunun herekatlerini
siiretlandirir, simpatik sinirlor eksina, bu harakatlari tormoz-
layr. Azan sinirinin getirdiyi impulslarrn tasirinldon halqavi
azalalsr yrlrhb, boylama azalalarin bogalmasr sayesinda qida
yemak borusunun daralmtg hissesinden agag diigiir. eida
hemin nahiyeya diigen kimi, yaranan refleks sayasinde qida-
dan yrxan yemak borusunun daralmasr qidant agagr dogru
italeyir. Bela refleksler ardrcrl olub, biri digari iigiin refleks
yaradaraq zancir tegkil edir. Nehayat yemek borusunun qa-
nn hissasi boqalrr, qida yemek borusundan madayo dfrgiir.
Bark qidalar duru qidalara nisbeten agrz boglufundan
madaya nisbatan gec kegir. Orta hesabla bark qidalar 8-10,

duru qidalar I -2 saniya mi.iddetinda madevo kecir.
Ele etmak lazrmdrr ki, udulan qiaa meaaya afisdiikdan
bir qadar sonra ikinci rike udulsun. ilu ,u-uri i"-arir-u if,
-f
udma arasrnda olan vaxt berk qidalar figiin i_ii'r-"nivr,
il
duru qidalar.iigi.in 3-4 saniya olmihdrr. eL, iraql.al
uarfun
qloa yemek borusunda iligib qalrr. Xalq arasrnda
bu <tika
iirayimda qaldr>> ifadasi ila mafiqurdur. Urt"*
olaupil ti_i
bu hadisaye sabeb qida yemak borusun, auia*-al"i.n.U
yuxarr yemak borusu daralrr. Hemin qida
fl1111_:lo1o"l
loxmaslnrn madaya. dtigmasina imkan vermedan
ikinci tilieni
uoo.uqoa.udulan qrda yemak borusunun daralmrs
hissasina
ousuD mueyyen vaxt orada qallr va xoga galmayan
alrrlara
sebeb olur.
Su, su kimi duru maddalorde yemak borusunda
qala
bilar. Su qurtum-qurtum igilsedo do
v.-rt U".rrr.ai"
siitunu geklinda madaya axrr. Mayeler igil_
,."-
oryr aman Tiy.
:i.-{.:,]Tr_ yemak borusu peristajtik heraket etmir.
Bu i9_
mani ani dayandrnb son.a du iqdikda iqitan-iu;;;;ii"r"_
zunda iligib qalrr. Buna sabab maye ,, iiitunr"io qi.i*ur,-
dr. Bu zaman bark qidalar qebulunda
yuxarr yemek borusu dara_lrr. "fJrg.
ili* rr"u"aen
.sonradan iglt.n ,,, ari"frrug
hisssda.qalrr va agrr hissi t6radir. Bela
kegdikdan sonra refleksler diizalir ve uai ""riyvrra",
Uii'irar.
,r-iiwrivr-.un,..
qeyd etdiyimiz kimi yemak'bo;;il; y"-
_^-. ,XT..i19g
xan I/J hlssast enrna zolaqh, agagr 2/3 hissasi saya azale
to-
xumasrndan tegkil olunmugdur. Hamin ozatataiin
siyasr arasrnda miioyyan farq vardrr. frlrfr.r,
iii".ru_
oiJre;'- ti.*
saya ezelelarin divarlannda sinir hiiceyrelarinaei
tastrl
olunmug sinir dtiytinlari yerlagir.
^ Bela diiyiinlara eninezolaqh azalalarde tasadiif edilmir.
riya azatalare galan sinirlari kas;,kd,;Gq"_
9T-rj:,9?
u otaraq llltc olma h-ah meydana qrxtr. Lakin bir
to,l.l. ltmr$ vezifabr yenidon berpa olunur. Buna saaf
nece
stnlr ouyuntennrn azaielarinin fealiyyatina gdstardiyisabab
_o."1
yerli
tesir ila alaqadar olmasrdrr.

Yemak borusunun bu qanunauyfunlulu na darecade
tabe olmasrnr 6yrenmek meqsedile Yurkin adh alim 1926-cr
ilde pigiklsr fizarindo tecrtiba aparmrgdrr. O, yemak borusu-
na har iki torefden golert azan sinirlarini kesmig, bundan 9-
24 saat sonra yemak borusunun saya azelalerinin perestaltik
herekatleri barpa olunmuq, enina zolaqh azelaler isa iflic ve-
ziyyetinde qalmrglar.
Madada hazm
Made qarrn boqlulunun sol tsrsfinda, diafraqmamn

sol kiinbezi altrnda yerlegir. Nazik balrrsalrn geniglenma-
sindan amala galmi$dir. Formasr onun dolu va bog olmasrn-
dan asrh olaraq dayigir. gek. la.
Medanin 5/6 hissasi solda, l/6 hissasi safda yerlagir. Me-
danin sol tarafda dibi, dibinin iist daralmrg - hissosi onun gi-
receyi, saE terefe gevrilmig gxacafir-pilorisi, a$a$ grxlq hissasi -
txiyiik eyriliyi, yuran kigik basrq hissasi - kigik eyriliyi vardu.
Madenin divan dord qigadan tagkil olunmugur. gekil 8.
I. Daxili - selikli qiga, silindr formah epitel hiceyrala-
rinden amala galmigdir va biikiiglerle zangindir. Selikli qi;a-
da saysrz-hesabsz boru gekilli vazileri vardrr. Bunlarrn axa-
caqlarr madanin selikli qigasrnda yerla$en biikiiglarin arasrna
agrlrr. Madanin selikli qigasrnda 3 n6v hiiceyrolare tasadiif
edilir: (l) esas-bal hiiceyralar (2) alava va yaxud orriik hii-
ceyralari (3) selik hiiceyrelari. Ortiik hiiceyralar xlorid turgu-
su, ba$ hiiceyralar ferment ifraz edir. Selik hiiceyrelari isa
selik hazrrlayrrlar. Madonin dibinda hem turgu, ham de fer-
mentlar haarlayan hiiceyralara tasadiif edilir. Qrxacalrnda
ba9 hiiceyraler daha goxdur.
II. Selikaltr qi$a. Bo$ birlagdirici toxumadan tagkil
olunmug qan damarlarr ve sinirlarla zongindir. Selikalh qi-
qanrn hesabrna selikli qiSa iizarinds kiilli miqdarda biikiiglar
amala gelir.
III. Ozala qigasr en qalm qi;a olub 3 istiqamatda helqavi,

gap va-bylama gedan ezela liflorindan ta;kil olunmugdur.
Bu ezelolarin yrlrlmasr sayesindan medrnin herekatlcri
peristaltik, reqqasr gakilda tazahiir edir. Medenin divarla_
rrnda azelalar berabar qahnhqda olmur. Onun gxacafirnda,
yani pilorik hissasinda halqevi azala lifleri qahniagrb b,-iizficit
azalani va ya sfinktoru amala getirir.
IV. Xarici-seroz qiga madani xaricden ahata edib xiisu-
si ballar smale gatirir ve madani qarnln arxa divanna va
qongu iizvlere fiksa edir.
Mede qidalarrn toplanmasr iigiin bir anbar vazifasini
g6riir. Madeye dtgan qidalann miixtalifliyindsn asth olaraq
saatlarla qahr.
Bu zaman qida msdada mexaniki va kimyevi deyigik_
liklera ufrayrr,_ba[rrsaqlar iigiin yararh hala kegen qiai iris-
se-hissa mededen onikibarmaq bafrrsala kegir. Normal,
sallam gexsin madesi l-3 litra qadar qida tutur. Kend teser_
riifatr heyvanlannrn qidalanma xiisusiyyatindon as r olaraq
medanin da tutumu dayigir. Meselan: iirn medosi 6-15 litra,
g6vqeyan heyvanlannkr 50-100 litre qadar qida tutur.
Made vazilarinin sckresiyarun

tedqiq olunma iisullan
Hale qadim vaxtlardan alimlarin mada girasi almalr va

mede vazilarinin fsaliyyetini dyrenmaya gahqmrglar. Heyvan-
lara ipa_ballanmrg sfingar uddurub hamin s0ngari mrd"drn
geri gakib siingari srxmaqla mada girosi aldo etrnigler. Elaca
da heyvanlarr yedirtdikdan sonra, onlarr dldiiriib medasini
grxararaq onun selikli qigasrndan gira almrglar. Lakin alda
edilan mede girasi na temiz olmu;, na de moda vazilarinin
faaliyyatini dyrsnmaye imkan vermigdir.
1825-1833-cri illerda Amerika hekimi Bouman 6z giil-
lasi ile dziinii yaralayan Kanada ovgusu Sen Martinin yara-
lanmrg modesini miialica etmig, yara bir qederden ionra
salaimrg, lakin yaramn a[zr bitigmamig, delik vo ya fistula
downloaded
95
from KitabYurdu.org
iaklinda agrq qalmridrr. 7 il miiddatinde xostoden ac qarlna
mada girasi almrg, lakin onu temiz halda alde eda bilmamig-
dir.
insan iizarinde bele tocrtibanin apartlmastnm miimkiin
olmadrlrm g6ran alimler itlsr iizsrinde tacriibe aparmaEa
bagladrlar. Apanlan tedqiqatlardan malum olmugdur ki, it-
lorin made giresi va moda vezlsrinin gira ifrazr mexanizmi
insanrn mada girasi vo made vazilerinin qira ifrazr mexanizmi
arasrnda o qeder da btiyiik farq yoxdur.
Bununla alaqadar olaraq itlsr iizarinde apanlan tecrii-
bolerin naticalari insanda meda vazilarinin fealilryetini tam
aydrnlagdrrmaq 09iin b<iyiik ehemiyyet kesb edir.
1842-ci ilde rus hakimi Basov, 1843-cii ilda fransrz
alim Blondulo biri digarindan xebarsiz itlar iizarinda narkoz
altrnda tecriibaler apararaq itin qann boglugunu agtb me-
daye metaldan diizeldilmig ltstula borunun bir ucu madayo
kegirdilmekle oraya tikilmig, digar ucu xarice gxardrlmrg
qarnn derisina tikilmigdir. Yara sagaldrqdan sonra heyvan-
lar uzun iller yagarmg va istanilan vaxt mada girasi almaq
miimktin olmugdur.
Bele operasiya olunmug itlere qastrotomiye edilmiq it-
ler deyilir. Yani qastro - medo, tomiye - isa dalik demakdir.
Bels heyvanlann yarasl sagaldlqdan sonra heyvanr ac sax-
lamaqla barabar fistul vasitesila meda bir nege dela iltq su ile
yuyulur. Bundan sonra heyvandan made giresi elda edilir.
Ahnan mede girasi tiipiircak ila qarrgdrlr iiqiitr temiz olmur.
1889-cii ilda i.P.Pavlov, E.O.$umova-Simanovskaya
birlikde kiilli miqdarda temiz made giresi ahnmasr tisulunu
kogf edirler. Mada fistulasr olan itin iizarinde ikinci defa cer-
rahi emeliyyat aparrlrr. Heyvantn boyun nahiyyesi orta xatt
iizre kasilir, boyun azelelari ayrrldrqdan sonra yemak borusu
taprlrr vc kasilir. Kasilmig yemak borusunu har iki ucu xa-
rics grxardrlaraq boynun darisine tikilir. Bela ameliyyata ka-
stroezofaqotomiya deyilir. Yara salaldrqdan sonra bele
heyvanlan saatlarla yedizdirdikda bele ne qida, ne ds qida
96
ila qanq619 tiipiircak modayo kegmir, kesilmi$ yemak boru-
sundan xarice tdkiiliir. Bels qidalanmaya yalangr qidalanma
deyilir.
Bela heyvanlar illerle yaqayrr va bunlarr qrdalandrr_
maq lazrm galdikde ya flstul vasitesile medeye qida daxil
edilir, yaxud da kesilmig yemak borusunun modeya teraf
olan ucundan zond vasitesile qida daxii edilir
Hale vaxtile i.P.Pavlov mada vezilerinin fealiyyeti po-
zulmug xestaleri miialice etmek msqsadila yalangr yiaizair_
me iisulu ila qastroezofaqotomira edilmig itlerdan kiilli rni-
qdarda ahnan va temizlanon msde girasindan istifada etmig-
dir. Bela heyvanlardan saatada toxminon 2 litra qedar mede
girssi almaq miimktindiir. i.P.Pavlovun tagkil etdiyi bcla bir
laboratoriya <made giresi fabriki>> adr ile meqhui idi. Hal-
hazrrda da bu i.isul ila tamiz mada qirasi elde edilir.
eastroe-
zofaqotomire edilmig heyvanlar iizarinda apanlan ta-dqiqat_
lar qidanrn agrz bogluluna diiqmasile mada vazilsrinin qira
ifrazr mexanizmini aydrnlaqdrrmrgdrr. Melum oldulu kimi
qidalar medodo saatalarla qalu. Normal hezm zaminr me_
deya dtiqon qidalaun meda vazilerinin gire ilzan mexanizmi-
na tesirini qasterozofaqotomiya edilmig. itlsr tizarindo oy-
ranmak miimkiin olmadr[rnr nezero ahb. i.p.pavlov, elacs da
Hayden-Hayn kigik made alda etmakle modo vezilarinin gira
ifrazr mexanizmini dyranmaye gahgmrglar.
1878-ci ilda Hayden-Haymn teklifi ilo itlar iizerinde
carrahi omaliyyat aparrlr. O, heyvanln qarrn borusunu agrb
medanin boyiik ayriliyi nahiyyssindo iig bucaq geklins kesik
aparlr vo bdyiik mededen kigik made ayrrrr. Her iki hissenin
kasilmig yerlerini tikir, kigik medanin tikilmayen uc hissasini
xarice grxardaraq heyvanrn qarnlnrn derisina tikilir. Be.la
smeliyyat zamanl bir mededan iki mede alda edilir. Osas
medenin hecmi ondan kigik mads ayrrldrg iigiin bir qedar
kigiiir. Hsmin madeda adi hazm prosesi gedir. itincl - kiglt
meda tamamile ssas madedon aynlrr, qida esas madeya diig-
dilyii zaman kigik madeye kegmir, lakin kigik modeden medo

giresi ifraz olunur.
Hayden-Haynrn ayrrdrlr kigik meda asas medede ge-
dsn normal hszm prosesini tamamila aks etdira bilmir.
Hayden-Hayn kigik mede elds etdiyi zaman, kigik medeya
gelan sinir liflerini kasir, bu zaman kigik medenin innerva-
siyasr pozulur, hansr ki, aSza qida qoyulduqda yalangr ye-
dizdirrna iisulu ila mode vazilari qidanrn afirza diigmssindan
5-10 deqiqs sonra mede vezilari gire ifraz etdiyi halda Hay-
den-Haynm tecr&besinde esas medsye qida dtigdiikden 30-50
deqiqe sonra kigik modadon gira ifraz olunur. Bu iisul ila al-
de edilen kigik meds reflektoru gire ifrazr mexanizmini ay-
drnlagdrra bilmediyi kimi, sinir liflerindan tecrid olunmug
kigik mede vezileri atrohllegir, uzun miiddet mode qirasi slde
etmak mrimkiin olmur.
1894-cii ilda l.P.Pavlov Hayden-Haynrn kigik mede-
sinden farqli olaraq, kigik modeye gelon sinir liflerini miiha-
fize etmsk gertila xtisusi tacrid olunmug modecik operasiya
iisulunu taklif etmigdir. gakil 8. 9. Bu iisul ile msda ve me-
dociyin normal innervasiyasr mtihafiza olunmaqla mode ve-
zilarinin sekretor faaliyyetini hzioloji $eraitde miimkiin qa-
dar yaxrn tarzda mri;ahida etmaya imkan yaratdt.
i.P.Pavlovun tacrid olunmug msdecik operasiyasr
aga[rdakr kimi aparrhr. Narkoz altrnda aseptika ve antisep-
tika garaitinde arxasr iizte uzadrlmrg itin qarrn nahiyyesinde
xencere oxgar gurntrdan baglanan orta xott tizro 8-10 sm
uzunluqda kesib aparrhb, qarrn boqlulu agrlrr, madenin
b6yiik oyriliyi hissasinde sinir liflorine paralel istiqamatds
made kaslir. Taxminen lsm kesilmamig hissesinin yalnr se-
likli qigasrnr tamamila kosir ve kenarlarrn bir-birina tikir,
ona g6ra ki, bdytik ayrilikden kegen azan sinirinin lifleri se-
roz ve azsle qigalarr arasrndan kegir. i.P.Pavlov izola edilmig
madacik elda etdikds azan sinirinin liflerini kesmir. Hemin
hissasinin ezala ve seroz qigalanmn kasilon kenarlanm bir-
birine tikir, madeni msdecikden ayran kdrpii alde edir. So-
nra hemin qayda ile mede ve medeciyin kssilmig qigalanrun
98
kenarlarrnr bir-birins tikir, madsyin grxacaglnm tamamila
tikmayib, girs almaq iigiin dalik saxlayrr. Hemin hissasinin
grxacalrnr xarica gxardrb, heyvarun qarnmrn derisine tikir.
Yara salaldrqdan sonra istenilen vaxt medeciye drenaj bo-
rusu sahb meda girasi toplamaq miimkyn olur.
I.P.Pavlov iisulu ila elda edilrnig madacik taxminen
modanin lll0-1112 hissesini tegkil edir. Heyvan qidalandrfir
zaman qida msdaye diigiir, lakin madeciye kege bilmir. Bu
zaman medecikden made girasi ifraz olunur. Bu sahede apa-
rrlan bir qox tecriibslerin naticalerindan aydrn olmuqdur ki,
medacik madenin fealiyyatini deqiq halda oldulu kimi eks
etdirir.
i.P.Pavlovdan sonra onun telebaleri madenin selikli
qigaslmn miixtalif nahiyyalarinda yerlegen vezilarin gire ifrazr
mexanizmini Oyronmek maqsadila medanin miixtalif na-
hiyyalerinin (gxacafrnrn, kiEik ayriliyin ve s.) innervasiyasr-
nl pozmaq gartila tecrid olunmug modecik elda etmiqlar.
Meda vezilarinin faaliyyatini insanda tedqiq etmek
iigiin made zondundan istifado olunur. Bundan <itrii ewelce
Boas-Evald iisulu ila mada giresi almaq msqsodile xostalora
et suyu, keiam qiresi, kolein va ya 5 faizli spirt mahlulu ver-
dikdan 2-3 saat sonra zond vasitesile girs ahnrr. Elacoda yu-
xarrda qeyd olunan maddaleri vermedan bela sovet alimi
Kurtsinin taklifi ila ikiqat zonddan istifada edilir.
Zondun bir qah xaricdo rezin hava verici ballon ile
birlagir. Bunun madade qurtaran o biri ucu rezin kisa ila
alaqalanir. Buna s6ykenmig zondun ikinci qatrrun afzr aqrq
olur. Rezin kiseya hava verdikca gigir, bu madanin mexano-
reseptorlannr qrcrqlandrrrr vo bu zaman ifraz olunan mada
giresi zondun ikinci qatr ila xarica verilir.
Bu iisul ila texminen 2 saat miiddatinde 200-1000 ml-a
qedor made girasi almaq miimkiindiir.
Qeyd etmak laamdrr ki, bu iisulla ahnan mode girasi
xasterlarden zond vasitesila a1rrun mede qirasine nisbaton
tamiz olur.
downloaded
99
from KitabYurdu.org
Son iller radioelektronikanrn inkigafi ile elaqedzir ola_
raq mada vezilarinin lealiyyetini dyranmsk tigiin iadiotele-
metrik iisuldan istifada edilir. Bu maqsadlo *rit"r, aiurn",.i
8_mm, uzunlulu 15 mm olan radio heb uddurulur. Bu heb
elektromaqnit dalfialan veren generatordan vo geviriciden
ibaratdir. Qevirici vasitasile mede girasinin terkibindeki hict-
rogen ionlarrnrn qatlhgr, mede daxili tazyiqi, hararatin dey-
.qabul olunub generatora verilir. ti, L-un emala ga-
igmasi
len rlalEalanmalar xsste ila birlagdirilmig antennaya v.erilir
va nahayet radioqebuledici tarefinden aks olunur.
Mede girasinin tarkibi
. lnsamn, itin va bir sra bagqa heyvanlann temiz mada

giresi rongsiz,. gaffaf.ve turE reaksiyah olur. insanrn meda g!
resinin xtisusi qakisi 1,0083-1,0086 arasrnda variasiya edir.
_Bundan olava mado turgusunun agalrdakr vezifeleri vardrr.
1) xlorid turgusu pepsinin maksimum dareceda tesir etmasi
iigrin lazm olan hidrogen ionlanrun qatilrgrnr yaradrr. 2) Xlo-
rid.turqusu tripsinogeni tripsina qeviiir, t1 Zilollul pepsinin
tosrnno maruz qalmasl iigiin gigirdir. 4) Siidtin laxtala-nmasr
iigiin. siid zi.ilah olan prokazenin kazenina qevrilmesi iigiin
.
pegsin.v.a.ximgzin fermentlgrini feallagdrnr. 5) Mads turgusu
bakterisid tesire malikdir. Beleki, medeya diijan mikroorqa-
nizmlari tosird_an sahr. 6) Meda turgusu-madj ve balrrsaqiar
iigiin hazrr. gekils. drigmii; qidalann hisse-hissa l2iarmaq
ba-lrrsafa keqmasi iigrin garait yaradlr. T) Madadan bafirr_
sala kegan xlorid turgusu madealtr vazin humoral yol ila gire
ifrazr iigiin ehemiyyati olan prosekretini sekretina gevirir.
mado giresinda xlorid turugusunun miqdarr 0,4_
^ _ 70,
0,5 ^l...ulrn
itlerde 0,5-0,6 % arasrnda deyigir. Bu turgunun bir
hissasi selik ve rizvi maddclerle birlogmig gskilda, diger hisse_
si serbast halda olur.
_ Mede girasinin tarkibinda rurgunun qatrftfr sabit olmur.
Melum oldulu kimi mada turgusu qelavi xasieti glra ile qa_
100
rlsdlqda neytraliaglr. i.P.Pavlovun laboratoriyasrnda itlar
rizerinda apanlan tecriibelerden aydrn olmugdur ki, mado
giresi ne qedsr siiretle ifraz olunarsa, o zeil neytrallagdtfr
iigiin terkibinde tur$unun miqdan gox olur.
Meda giresinin terkibinin 99,2-99,6 laizini su, 0/4-0,g
faizini bark madda tegkil edir. Berk madda iizvi va qeyri tizvi
maddelerdan tagkil olunmugdur. Uzvi maddenin goi hissasi-
ni ztilali birlegmsler, sonra siid tur$usu, qliikoza, kriatinfos-
for ve adenizinfosfor turgularr, sidik c6vhari, sidik turgusu
ve s. tagkil edir.
Qeyri-iizvi maddelrldan an gox Na, K, ammonium, Cl,
az miqdarda P va sulfat duzlarrna tesadiifedilir.
Mada girasinin tarkibinde ziillan pargalayan p€psin
fermenti vardrr. Bu lerment turg miihitda mi.irakkab zdlailan
orta ziillara-albumoz ve peptonlara qadar pargalayr. Aparr-
lan tacrtibelardan aydrn olmusur ki, made girasinin pFi-nin
miixtalifliyindan asrlr olaraq hezm qiivvasi dayigir. Bele ki,
PH-rn konsentrasiyast 1,5-3,9 olduqda pensinin tesiri mak-
simuma gatrr, PH-rn konsentrasiyasr 5dan yuxarr olarsa,
pepsinin faalhlr azahr va tasir gdstarmir. Bu baxrmdan ay-
drn olur ki, pepsin ifraz olundulu zaman qeyri-faal formada
olur. Xlorid tur$usunun tesiri altrnda pepsin faallagrr. Ona
g6ra ki, pepsinin torkibinda onun faallagmasrna imkan ver-
meyen z[[al manpli arqinin adh madda turgu tosirindon
p€psindan aynlrr, bundan sonra pepsin faalhgu.
Mede giresinin tarkibinda pepsin tesirini ve ya mada gi-
rasinin hazm qtwasini i.P.Pavlovun laboraioriyasrnda
onun gagirdi Meta xtisusi iisul ila tayin etmi$dir. Bundan
dtrii kapilyar qiige boru igerisina doldurulmug ziilallann ma-
da girosinin tasirile hell olma daracasi mm-le tayin edilir. Bu
tacriibelerden aydrn olmugdur ki, miixtalif ziilallar pepsin
fermentinin tasiri alhnda eyni dareceda hezm olunmuilar.
Masalen: qan zulah - fibrini ot ziilallan va yumurta z[lalla-
nna nisbatan daha tez hazm olunurlar.
Mede giresinin tarkibinda pepsindan bagqa siidii laxta-
l0l
landrran sijuq ve ya ximozin fermenti vardrr. Bu lerment
zaif turgu, zeif qalavi v, neytral miihitde stidiin terkibindeki
prokazenin kazeyins gevirir. Kazein isa pepsinin tesirinden
parqalamr. Bununla da siid laxtalantr. Mede girasi ferment-
larinin tesirindsn laxtalanmtg srid hazm olunur.
i.P.Pavlov mede qiresinin tarkibinde siidii la.xtalandrran
xiisusi lerment oldufunu qabul etmir. O, qeyd edir ki, sidiin
laxtalanmasr bilavasita pepsin fermentinin tasiri ila elaqa-
dardrr.
Qeyd etmek lazmdrr ki, siidemar ugaqlann ve cavan
hevvanlarrn meds qirasinin tarkibinda ximozin lermentinin
miqdarr yagLlara nisbotan gox olur.
Aparrlan tscriibolorden melum olmugdur ki, yeyilen qi-
dalarrn miixtelifliyinden asrh olaraq made girasinin miqdair
ve onun fermentativ terkibr deyigir. Moselcn: siidlii qida qe-
bul etdikda made girasinin miqdarr azaldrpr kimi pepsin ve
tur$unun da miqdan azalrr, sksine ximozinin miqdarr artrr.
Z;j.lallarla zengin qida qabul etdikde qirenin miqdau artrr.
elecs da turgu vo pepsinin miqdan goxahr, ximozinin isa miq-
darr azahr.
Meda giresinin tarkibinda yallarr qliserin ve yag tur$u-
lanna qadsr pargalayan lipaza fermenti dsxi vardri. yaqlt
adamlarrn meda girasinin tarkibinda olan bu ferment emul-
siya gakline diigmiig yaglara ehamiyyatli dareceda tesir gdste-
rir. Siidamar ugaqlann va ya cavan heyvanlarrn mede girasi-
nin terkibindaki lipaza fermenti siid yallarrmn tarkibinin
taxminan 25 faizini pargalayrr. Ona gdre da bu ferment siidle
baslanan heS,anlar ve ugaqlar iigiin bdytik ahamiyyat kasb
edir.
Meda giresinin terkibinde karbohidratlarr pargalayan
lermentlar yoxdur. Lakin a[z boglugunda tiipiircek vasitesi-
la islanan qidalar madaya diigdiikda tiipiiriak fermentlsri
xeyli vaxt karbohidratlan pargalayrrlar.
Malum oldugu kimi tiipiircsyin terkibinda miirakkab
gekarlari orta gekarlera qadsr pargalayan ptialin, orta
$ekor-
102
lari sada gaksrlare qadar pargalayan maltaza fermenti vardrr.
Bu fermentlarin hazm qiiwasi qidanrn meda girasi ila qarrg-
masr derecasindan asth olaraq deyigir. Qida birdan-bire de-
yil, tedricen mada giresine qan$lr. Meda girssina qarrgan qi-
da olun tarkibinde olan xlorid turgusu ptianlin ve maltaza
fermentlarini tasirdan saldrlr iigiin tiipiircek fermentlari su-
Iukarbonlarr pargalaya bilmir.
Mede giresi qidanur ig qatrna gox yavag nifuz etdiyina 96-
re bu qatda olan tiipiircsk lermentlari dz tesirini davam etdirir.
insanrn medesinda ni$astanln gox hissasi tiipiircek fer-
mentlorinin tosiri altrnda pargalanrrlar.
Malum oldugu kimi mada giresi madaye diigsn ziilalla-
rrn pargaladrEr halda madenin 6z divarlannrn onun zfilalh
birlogmalarden amala galdiyine baxmayaraq, tesir etmir. Bu
haqda alimlar bir srra miilahizaler iroli srirmiiglar. Alimlerin
bir qismi toxumalarrn diri va 6lii olmaslndan asrh olaraq
qeyd edir ki, diri toxumalardan ferqli olaraq 6hi toxumalar
mada qirasininin tasiri altrnda parga'lanrr. Bu fikrin na qeder
dofiru olub-olmadrfrm yoxladrqda aydrn olur ki, meda fistu-
lundan biri heyvanrn made va ya bafrrsagrndan kesilmiq bir
parganl ve yaxud diri kigik heyvanlan (sigan, sarge, qurbaEa
va s.) madaya saldlqda bir nega saatdan sonra tamamile
hezm olunur. Bu tecriiba yuxarrdakr hkrin diizgin olma-
dr[rm sfibut edir. Diger alimlarin fikrino 96ro madenin daxili
qigasr medani pargalamaqdan miihafize eden xiisusi qiga ile
6rtulmiigdiir. Bagqasrmn hkrina g6ra made divarlarrnrn da-
marlannda coreyan edan qanrn qalavi xassasi pepsini ney-
trallagdrnr, onun mada divarlanna olan agrndrrcr tssirini
aradan qaldmr.
Nehayet, Danilevskiye g6ra modenin selikli qigasr xiisu-
si antipepsin adh madde hazrrlayrr ki, bu da pepsin tasirdan
saIrr.
Qeyd etmek lazrmdr ki, bu meselanin b6yiik nazeri ve
tacriibi shamiyyeta malik olmasrna baxmayaraq, hale bu
vaxta qeder bela bir vacib mesale aydrnlagdrrrlmamrgdrr.
103
Made giresinin ifrazr mexanizmi
l.P.Pavlov iisulu ila yalangr qidalanma, elece da kigik
,
mada operasiyasr tamiz mede giresi alda etmakle yanasl son
darecade ahomiyyatli mada vezilarinin fealiyyatini, yani gira
ifrazr mexanizmini 6yranmcye imkan verdi. tvtada vazilarinin
fealiyyeti miirekkab reflektoru va neyro-humoral yolu ila
tanzim olunur. Malum olmuqdur ki, meda bog oldugu za-
man modenin pilorik hissosinda yerlegen vezilei selikli zen_
gin, qalevi xassali, olduqca az miqdarda mexaniki vs kimye_
vi qrclqlann tasiri altrnda arasr kaiilmodan gira ifraz edir.
. Elaca da yaglar hemin vazilarin gira ifraam arhrrr.
I.P.Pavlov piloris qirasinin bioloji ahamiyyatini qeyd edarek
gdstarmigdir ki, piloris girosi ya! tebaqalari ila birlegmig bir_
-yaflardan
legdirici toxuma qigasrnr hazm ederak oyr.,.. Bu_
nunla da yallarrn asanhqla bagrrsaqlarda pu.guiurr-urrn,
tamin edir. Bu zaman mede dibi vazilari gira ifrai etmir. La_
kin, madaya qida drigdiikdc onun grxacalrnrn selikli qiqasr-
nrn qrcrqlandrnlmasr piloris girasinin xeyli goxalmasrna sa_
-miiddetindo
bab olur. Aydrn olmugdur ki, hszm d6vni bu
vaziler. taxminan 200 ml-a qadar gire ilraz edir.
. . Itilar iiz-arindo aparrlan tecrtibalar g6stermigdir ki, me-
da.girasinin reaksiyasr qida yemazdan awal va sonra deyigir.
Bela ki, ac qanna yalnrz madanin pilorik hissasinin selikti
qigasrnda yerlegan vazilar qalavi xasrlfi gira ifraz edir.
Oidanr
yedikdo va ya qidalanma ila alaqadar olan qrcrqlann girmo,
egitma, qoxu ve dad bilma iizvlaiina tasiri zimanr maia dibi
vezilori kfllli miqdarda turq xasseli girs ifraz edir.
. Qastroezorlaqotomiro edilmig itlor iizarinda aparrlan
tacriibalerdan malum olmugdur ki, qida medeye diigmâdikda
bela mada vazilari gire ifraz edir.
eidanrn verilmasila gira if-
razr araslnda kegan vaxta lateut d6vrii deyil.ir.
Bu vaxt taxminan 5-6 deqiqeye berabsr olur. Latent
dovrii qidarun ndvilndan, heyvamn- hahndan (ac u,lolu-
gundan) ve merkazi sinir sisteminin funksional fealiyyotin_
dan asrlr olaraq deyigir. eidanrn yalntz aprza diig[b #deye
r04
kêgmadikdo. qida yeyildiyi zaman madaye
diigdiikds ve s.
lrraz.. olunan grronin miqdarr va torkibi dayigir.
Aoarrlan
rocrubalardon aydrn olmugdur ki, mtixtelif qidalann
iesirina
olunan meda girasi kamiyyet va lieyfiyyarce dayi-
11.S],,,.,u,
$rr.. Made vazilerinin gira ilrazr mi.irakksb reflikioru ,e
ney_
ro-humoral yol ile tanzim olunur.
eastrofoqoit*i."'of uo_
mug itlorda va yemak borusu kegmeirrxyirrr' tui.ri_up
talerda onlann ac qalmasr iigiin mado nstrtu
*"r-
op".ariva eOi
lur. H3mrn xastaler tizerinda apanlan bir gox
tacriibalarden
aydrn olmugdur *i, qeynema ie qidanrn uaumu.r-za-un,
qrda mrdeye kegmir) mada vazilarinin gire
!]lo.utan ifraz bag
vertr.
- Tiipiircak vazilarinde oldufiu kimi alua qidamn qo-
yulmasl msdada giranin ifraz olurimasrna
,rEru o-iri. n, v.r_
sire ifrazrna $ertsiz sire ifruz,.efl"kri d"y-
ll_.11.*y-l:lnin
lrr. Hsmtn relleks agrzdan baglayrr. Burada yerla5an miixta_
llr qtclqlara maruz qalan sinir uclanna reseptorlar deyilir.
Bu reseptorlar.qrcrqlarr oyanmalara
lerent - rmpulslarr markaza neql edan c.riri. byun;ulu, uf-
siniriar vasitasile
uzunsov- beyinda yerlagen merkozi verilir.
Hamin uff"r.n,
yollar dll slnr.rr, dil-udlaq siniri, iist udlaq siniri gaxesinin
lif-
to$krl otunmu$dur. Markazden mada vozilerine ge-
l:li::-l
lan seKretor srnirlar simpatik va parasimpatik sinir
liflerin-
orn tDaratdrr. Mada vazilerina galan parasimpatik liflar
azan
siniri ni n tark i bindan aynlrrlar. -Medanin airi.iuiina-u
ror.ouyuntar cmale gatirirlar. Bu diiytinlerdan qD(an
tu f if-
sinir lif-
lari vezi hiiceyralarina verilir.
.., Qastroezofaqotomire olunmug itlor tzarinda apanlan
tacrtibalardan aydrn olmugdu r ki, aprza qiaun,, qoi
slnoan_ )-O ctaqlqe sonra mada vazileri gira
ri."_
ilraz etmaye bag-
-S'i-.'"lf.ua
layrr. Qidanrn aErza qsyulr.rr ila meda ,rrii"rinin
arasrnda kegen vaxt latent dovrii adlanrr. Hamin
vixt mada
vazilarinin siikiin hahndan faaliyyat hahna
kegmesinal, O,.t
lazrmdr. Azan siniri made vaziiaiinin r.uiiyyJt
n, oi-uoa",",
tasir g6sterir. Bu meselani aydrnlagdrrmaq'ld;;;;;^_
t05
faqotmira olunmug itin boyun nahiyesini orta xatt iizra ka-
sirler, yemek borusunun her iki tarafi ila gedan azan sinirla-
rini taprb birini kesirlar, digorinin ise altrndan liqatura ke-
girdirlar, sonra heyvanr yedizdirirlar. Bu zaman medc vezila-
ri gire ifraz edir. Bu vaxt liqaturaya ahnmrg digor azan sini-
rini kesdikda heyvanrn qidalanmasrna baxmayaraq mada
qirasinin ifrazr dayanrr. Kesilmig azan sinirinin periferik
ucunu qrcrqlandrrdrqda moda vazileri giro ilraz ettnaya bag-
layrr. Azan sinirinin mado vazilsrinin faaliyyati iigiin ahe-
miyyetini I.P.Pavlovun kigik medesi olan itler iizerinde apa-
nlan tacriibelerla dyranmiqlar. Bela heyvantn azan sinirlari
kasildikdan sonra yeyilan 100 qram atin tasirina qargt 3,5 ml
mode qirasi ifraz olundu!u halda, azan sinirlari kasilmozdan
avval yeyilen eyni miqdar otin tasirine qarqr 23,6 mI mede
Eirosi ifraz olunur. Azan sinirinin mede vazilarina olan oyan-
drncr tasiri yalnrz qira ifrazrnrn miqdanna deyil, ham de
hezm qtvvasino de tesir g6starir. Bela ki, azan sinirlcri kasil-
diyi zaman mede qirasinin hczm qiiwasi texminan iki dafa
azaln.
Azan sinirlarinin kasildiyindan 3-4 giin sonra bu sinir-
larin periferik ucunu qiivvali corayan ila qrcrqlandrrdrqda
ifraz olunan mads girasinin miqdarr artrr, tur$ulugu goxahr,
hazm qiivvasi yiiksalir. Oksina, zaif elektrik cerayam ila
qrcrqlandrrdrqda qira ilrazr azaldtp:r kimi onun turgulufiu va
hazm qiivvasi da azafu.
Simpatik sinirler mada vazilarine biiyiik daxili 0zvler
siniri tarkibinda gelir. Kaskin tacnibe garaitinda simpatik
sinirlerin qrcrqlandtrtlmast meda vazilarinin gira ifraztnr
azaldrr va tormozlayrr. Xiisusi tacriibc aaraitinde giinag kala-
finden aynhb medaye gelan simpatik sinir liflsrini kesdikdan
va ya nikotin ila z.aharladikden 3-4 giin sonra hsmin kesilmig
sinirlerin periferik uclarrnrn qrcrqlandlrrlmast mada vezilari-
nin gira ifrazrnrn tormozlanmasrna deyil, onun gira ifraarun
artmaslna sebeb olur. Buradan aydrn olur ki, simpatik sinir-
lerin torkibi hem oynadrnct vo hem do tormozlaytct liflerden
106

tagkil olunmugdur. eox giiman ki, bu liflerin nikotin zaheri_
ne_olan hessashfir va onlann degenerasiya mriddoti mfixta_
lifdir. Ona g6ra de nikotinin tasirine torrnozlayrcr liflar daha
tez maruz qahr.lar. Elece da_ kosildikdan sonra kegan 3_4 giin
miiddatinda tormozlayrcr liflor degenerasiyaya ufrayr ve
oynadrrrcr liflarin qalmasr sayesind- simpaiik siniil"ri., qr_
crqlandrrrlmasr tormoz.lamaya deyil, qira iirazrna sebeb olur.
_ Simpatik sinir liflerinin mode vazilarinin gira ifrazrna
olan .tormozlayrcr tesirini H.F.popov tecrid oiunmul ma_
olan itlar iizarinde apardrfir iacriibalerde dyrenrniqdir.
{riyi
0, hamin heyvanrn giinaq kolafini gxarmts Gu kelefdan ma_
doya simpatik sinir liflari galir) bu vaxt simpatik sinir liflari-
nin tormozlayrcr tasirinin aradan qaldrnldrlr iigiin
zilarinin kiilli miqdarda ifrazrna sobab ohulaui. -rJ,
u"_
. Y{:nin
selikli qigasrnda gira ifraz edan vazilerla ya-
nagr hissi sinir uclanna da tasadiil edilir. Bu reseptorlai
me_
xaniki va kimyovi qrcrqlara maruz qalrlar.
Ilk.dafe Hayden-Hayn, sonra A.Ayve ve S.i.eegulinin
rtlar iDarinda apardrqlan tacnibalarda, elace da i.T.kursinin
insanlar iizarind.e-.apardr!r miigahidalardrn uydrn otmuqdu.
Kl, maoanln sellkh qlsasrnln mexaniki qrcrqlandLrrlmasr tur-
qu ile zangin pire ifrazrna sabeb olur. iiin medasinin
selikli
qi$astnln mexaniki qrctqlandrnlmasr ilo gire ifrazr aras,ndakr
vaxt, yani latent d6vni toxminan 40-50 daqiqaya barabar
olur. Itlardan fa_rqli ola.raq insanda latent dOvri 5 daqiqaya
qodar azahr. Mexaniki qrcrq.landrrmanrn tasirindan iatent
ddvrii kegdikdan sonra gira ifrazr birden-bira artrr, qtcrolan_
drrma davam etdikca gira ifraz yiiksalmig seriyyrjs qair.
Qrcrqlandrrmam kasdikda gira ifrazr da dayanrr.-iiela ti, fa-
srlasz qrcrqlandrrma zamanr orta yagh gaxslarda bir saat
miiddatinda 100 ml meda qirasi almaq miimkiindtir.
.. l.Y.9.Cqj"a gdra qidanrn medaya diigmasila meda
vaztlennln $lre llraz etmasi reflektoru hadisa olub, bu refleks
meda reseptorlannrn mexaniki qrcrqlara moruz qalmasr ile
baglayrr. Refleksin afferent yolunu izan sinirin liflari tegkil
107
edir. Buna g6ra da har iki azan sinirini kesib, bundan sonra
made reseptorlannrn qtcrqlandrnlmasr gira ifrazrna sabab
olmur.
Qeyd etdiyimiz kimi qidamn agrz bosluEuna ve me-
daya diigmesi reflektoru yolu ile made vczilorinin qira ifrazr-
na sebeb olur. Aparrlan tec .ibeler g6starmigdir ki, nainki
qidanrn alrz bogluluna ve modoyo diigmasi hetta onun
g<iriiniigii, qoxusu da mede girasi ifrazrna sobeb olur. Bu ciir
mode firtsi ifraztna gerti mada girasi ifra,J refleksi deyilir.
Qastroezofaqotomira olunmug ve I.P.Pavlov madaciyi
olan itlarda mede vezilarinin gire ifrazrna qargr garti refleks-
lcr yaradtlmrgdrr. Bu maqsedla heyvana har dafe yemak
vermezdan bir qadar avvcl gerti qrclqlardan (z:ng, igrq va s.)
istifada edilir. gtibhesiz ki, qidanrn verilmesi melum oldugu
kimi agrz va udlafirn selikli qigasrnda olan reseptorlarrn
qrcrqlandrrrlmasr ila yaranan oyanmalar uzunsov beyindaki
mada girasi ifrazr markezina, buradan isa azan siniri vasitasi-
la meda vozilarina galir va mede girasi ifraz olunur. Qeyd et-
diyimiz kimi bu yolla mada vezilerinin gira ifraz Sertsiz mo-
da girasi ifrazr refleksi adlanrr. Tacrtibe aparrlan heyvanrn
beyin yanmkiiralarini kasib gdtiird0kde bele bu refleks
miihafiza olunur.
$arti qrcrqla $ertsiz (heyvana yemayin verilmesi) qrcrgr
bir yerdo bir nege dala takrar etdikdan sonra heyvana qida
vermeden bela garti qrcrlrn tasiri altrnda mado vezileri $ir3
ifraz edir ki, buna $erti meda girasi ilrazr refleksi deyilir.
I.P.Pavlova gora her hanst qrcrq beyin qabrfr iigiin siqnal ola
bilar. $erti refleksin yaradrlmasrndan 6trii morkezi sinir sis-
teminin miixtalil nahiyyalarina eyni vaxtda azr iki qrcrq (qarti
va gartsiz) diigmelidir. Bunlardan biri markozi sinin sistemi-
nin ali 96besi olan beyin qabrlrna daxil olmahdrr. Bu qrcrq-
larr bir yerda bir nega dofe tekrar beyin qabrlrnda yaranan
mrivafiq merkaz arasrnda miivaqqati olaqa yaramr ve mdh-
kamlenir. Bunun sayasinda heyvana qida verilmadikde bcla
gerti qrcrlrn tesiri altrnda mcds vazilari giro ifraz edir. Bu
r08
hadisaleri bir yerde tekrar etmedikde iki markaz arasrndakr
miiveqqati alaqe pozulur, gerti refleks s6niir. eidalanma ile
alaqesi olmayan $erti qrclqlann tesirile yaranin reflekslaro
siini garti refl.ekslar deyilir. eidalanma ile alaqasi olan garti
qrcrqlarrn tasiri altrnda yaranan reflekslara tabii gerti refleks-
ler deyilir. Mclum oldulu k.imi gertsiz reflekslar anadangal-
ma, daimi olduqlan halda, garti refleksler fardi xarakter da-
gryrr, heyatda yaranan ve miiveqqati olurlar.
Heyvanlar tizarindo apanlan tacriibalerden avdln ol-
mugdur ki, made vazilarinin faaliyyatina qarll gorti refleks
yaradrlmrg. itin_ beyin qabrlrnr grxartdrqdin sonra gertsiz
made girasi refleksleri miihalzo olundulu halda, gerii ref-
lekslar pozulub aradan grxrr. i.S.Sitovigin apardrlr tecriiba-
ler g6starmiqdir ki, 4-5 ay siid va gdrokla bsslenmifkiigtiklare
at g6sterdikda mada vazilerinin gire ifrazrna sabaL olmadrgr
halda, hemin heyvanlara bir va ya bir nege defe at yedizdii-
dikdan sonra onlara et vermayib ati g6sterdikde bela meda
pirasi ilraz olunur. Buna oxgar tecrtibJlari miixtalif sebablar-
den yemok borusu tutulmug, mada fistulu olan gaxslar iiza_
rinde da aparmrglar. Malum olmugdur ki, bela gaxslarin ya_
nrnd.a dadh yemaklar haqqrnda s6hbat etdikda, limon g6s_
tardikda va s. mada vazilcri gira ifraz etmoya baglayrr. gartsiz
ve Serti qrcrqlar hezm iizvlarinin fealiyyatina kompleks
9ek_
linde tasir gdstarir. Bela tasira mtirokiib reflektoru yolu ila
mado vazilarinin gire ifrazr fazasr devilir.
Qeyd etdiyimiz kimi mada vezilerinin gire ifrazr gerti
ve gartsiz_ reflekslar yolu ila meydana grxrr. inian ve heyvan-
larda qidanrn gori.inr.igii, onun qoxusu, insanda hatta qida
lraqqrnda sdhbat gira iftanna sibeb olur. Mesalan: ac ltin
yanlnda et dogradrqda, g<irsk kasdikda o, buna qargr haro-
kot ".4ir, svvalca tiipiircak, bundan bir qadar sonri mada gi-
rasi ifraz. olunmala baglayrr. Bu zaman heyvanrn yemaya
qargr igtahr artrr.
. insan ve helvanlarda bu yol ile ifraz olunan mada gi-
rasine i.P.Pavlov iEtah girasi adi vermiSdir. Srnu gdrc J. i$-
109
tah mada vezilarinin oyanrqhgrhq qabiliyyatinin y[ksalmesi-
na deyilir. Igtah qirasi yemekdon ewol ifraz olunma[a bag-
layr. Bu zaman biittin hezm iizvlerinin fealiyyeti artmaga
baqlayrr. igtah qirasi ytksek hazm qiivvesine malik oluE,
madsya diigen qidalarr pargalamaqla mada vozilerini kimye-
vi yol ils gira ifrazr iigrin hazrlayrr ve tamin edir. igtah giia-
sinin ohemiyyatini itlor i2arinda apanlan tecriibalerla dy-
ranmiglar. It gdrmedan ve ya hiss etmodan onun madasine
hstul vasitesile et daxil etdikde 5 saat miiddotinda otin 58
faizi hezm olundulu halda, eti gdrdiikde vo yaxud yalangr
qidalanma zamant isa hamin miqdarda eti made fistulundan
madoya daxil etdikde eyni vaxt arzinda etin 85 faizi hazm
olunur.
Mada girasi ifrazrmn neyrohumoral tanzimi
Qastroezofaqotomire edilmiq itlerde, e.lace de Hayden-

Hayn ve Pavlov iisulu ile elda edilmig madscikli itler i.izerin-
de aparrlan tecriibelerdan aydrn olmugdur ki, reflektoru yo-
lu ilo mada vozilori l-2 saat miiddatinda gire ifraz edir.
Malum oldu[u kimi adi qidalanma zamanr qidalarrn
n6viinden asrh olaraq mede vazilari 6-10 saat miiddot.inde
gire ifraz edir. G6r[niir ki, mede vezilori reflektoru yolu ilo
gire ifrazr ila yanagr baEqa bir yol ila do gira ifrazna sabeb
olur. It gdrmsden onun modesine fistul vasitesilo at daxil et-
dikde vo yaxud kigik madeciyi olan iti yedizdirdikda taxmi-
non 30-40 doqiqoden sonra mado vazileri qire ifraz etmeye
baglayrr. Bele ki, sinir sistemindon ayulmrg va qan damarlarr
ils alaqasi saxlanan Hayden-Haynrn alde etdiyi msdeciyi
olan itlari qidalandrrdrqda qidaun b6yiik madeya diigiib ki-
qik modede kegmodiyi halda, bir qodar (30-45 deq) vaxt keg-
dikden sonra kigik medo qiresi ifraz etmeya bagalyrr. $ribha-
siz ki, bu yol ila made vazilorinin qira ifrazrna meda reseptor-
lanmn mexaniki qrcrqlandrnlmasr neticosi kimi baxmaq ol-
maz.
il0
_ Aparrlan bir srra tecriibelardan aydrn olmugdur ki, me_
dado hezm zamanr bir srra kimyevi mjdd.la, yaranrr, bunla_
nn bir qismi qidalar vasitasilc medeye daxil oiur, digar qismi
ziilal maddalarinin pargalanmasrndan ahnrr. Bu iraddalar
medcnin divarlanndan qana sorulub qan vasitasile meda
vozilarina tasir ederok uzun mfiddat girs ifrazrna sabab olur.
Buradan aydrn olur ki, kimyevi yol iie gira ifrazr birdan-bira
deyil, qida qabulundan taxminen 30-40 deqiqa sonra bag-
layrr. Gdrtiniir ki, homin vaxt kimyavi laat miaiatarin emata
galmesi vo bunlann qana sorulaiaq mada vazilarina
daxil
olmasr tiqiin lazrmdrr. Kimyavi qrcrqlandrrrcrlarrn qan vasi_
ta_sila mada vezilcrinin piru ifrai,n,n t.rirlni i.F.n-*"nLou
rtla.r fizarinda apardlgr tecriibalarla <iyranmigdir. O, at yediz-
dirilmesindan bir saat sonra itin arteriyairndan 'qan ahr,
bagqa, at qabul etmeyan ac itin venasrna ,rrur. Buodrn
,o-
nra hamin itin meda vazilari gira ifraz edir. Bu tacriibadan
ay-drn olur ki, m.aday.a diiqen ct lcrmenrativ dayigikliya
ugra_
drgr. zaman amala galen bir srra fizioloji faal maddaiar
qana
kegir ve mada vezilerina oyandrncr tasii gdstarir. nu fzioto.li
feal maddelara albumoz peptonlar, at, b-ahq va bezi
nn terkibinda olan ekstrativ maddaler, zcif turugu vatidala_ alko-
qol mehlullan va s. aiddir.
Melum olmugdur ki, yuxarrda gdstarilan bioloii faal
maddolarin humoral yol ila mada vazilarinin gira ifrazina ta_
sir etmasi iigiln bu maddalar madanin pilorik hissasina drig_
malidirler. Ona gdre ki, bu maddalor pilorik hisseden qana
sorulurlar.
..
Aparrlan tacriibeler g6starmigdi ki, madanin gxacafirnrn
selikli qiqasrnda yerle$on xiisusi hticeyraler proqastrin-adh
madda hazrrlayrrlar. Bu madda hazulandrgr ziman qeyri
feal formada olur. Proqastrin mada turg-usu, albumoz-
nentonlar, ekstrativ maddalar va s. kimyevi qrcrqlandrncrla-
nn tesiri altrnda foal qastirina gevrilir. Qastrin qana sorulur,
qan vasitesile mada vazilarina getirilir va gira ifrazrna sebeb
olur.
lil
Madenin pilorik hissasinin humoral tenzim figiin na da-
receda ahmiyyatli oldulunu itler iizarina apar an tocr[baler-
la- dyrenmigler. Aydrn olmuqdur ki, itin modasinin pilorik
hissasini kasib grxartdrqdan sonra moda vazilari giri ifraz
etmir.
1964-cii ilda R.A.Qriqori <ikiiz madesinin pilorik hissa-
sinin selikli qiqasrndan xiisusi madde (polipepiid) alrr. He-
min maddani itin ve ya insamn dsrisi altrnda vurduqda ma-
da vazilerinin fealiyyatina bir stimulyator kimi tesir gdsterir.
R.A.Qriqorin 6z emakdaglan ile birlikda kimyavi sintez
yolu ils feal qastrin ala bilmiqdir. Bu maddenin tosiri altrnda
nainki mede girasi, ham de pankreas girasinin da ifraana se-
bob olmug, elace de mede balrrsaqlarrn horakatlerino siirat-
landirici tesir g<istarmigdir.
Heyvanlar iizarinds apanlan tecriibelerden aydrn ol-
mu$dur ki, gox kigik dozada qana l-1,5 mq histamin rr:r-
duqda bu madda meda vozilarinin gire ifrazrna qflweli oyan-
drrrcr kimi tasir g6starfu. Malum olmugdur ki, histamin bir
srra qidalarrn, xrisusan etin tarkibinda vardrr. Bu maddonin
bir qismi medade hazm zamanr amale galir. Bazi miilahizola-
ra gdra histamin azan sinirini medada qurtaran uclarrnda
hazrrlanrr. Ba;qa toxumal arda va ya tizvlerde histamin his-
tamtnaza fermentinin tosirina meruz qalaraq pargalarur va
tesirdan diigiir. Mede va qaraciyer histaminin yegana parga-
lanmayan yeridir. Histamin qana sorulur, humoral yol ila
mada girasi ifrazrna sebab olur. Histaminin tasiri ilo ilraz
olunan mada giresinin turgululu gox, fermentlarden kasrb
olur.
Yuxarrda qeyd etdiyimiz kimi madado hazm zamanr
amela gelsn ekstraktiv maddelar ve s. bir srra fizioloji feal
maddeler medenin pilorik hissosina taraf harekat ederak
proqastrini qastrina gevirmsklo yanagr, hemin fizioloji faal
maddelar 12 barmaq bafrrsala kegdikden sonra bunlann
bir qrsmi qana sorulur va qan vasitasile made vezilarine tesir
gdstorir. Bundan elava malum olmugdur ki, 12 barmaq
tt2
balrrsafrn selikli qigasrnda xiisusi _ entroqastrin adh
maddo
amele gelir.. B_u madde qana sorulur, qun ,uriiriii,
zilarine getirilerek onlara oyand-rnci tosir gOstarir Su
_.i, ,"_
mada vozilori uzun miiddat gire ifraz edir. Votta
tadqiqatlann noticasinda aydrn olmugdur ki, hzio_
. .. ^So_nmaddalerin
loji feal mada vazilerini,i ti." ifiriinu goslaraiyi
humoral tasiri sinir sistemi ila alaqadardrr. fr{rari,,
iug,._
saqlara gelen azan sinirlarini kasdiidan
tA"n"rnuslyu etait_
da) vo ya atropin vasitasila paraliza ,onri _.a"y.
ckstraktiv maddelar daxil et<likda made "tOif.A"n
giresi if.ui ofun^rr.
Bu hadisani, madanin pilorik hissasinin u, f Z Uuirn"q Ûug,r_
sagrn selikli qigasrnrn sinir uclarrnr kokajn s
rtmaill keyir-
dikdan sonra, hamin yere kimyavi q,",qf rna,ii",iri
au*l
dikda meda vazilorinin gira. ifiaz ermamasi ii, Jr'"va*f^s- ",-
drrmaq, olar..Ona gdra de kimyevi q,crqlundr.,.,lu
ri,i't.si.i
lla maoe vozllannln gira ifrazr fazasrnl xalis kimvovi
deyil, neyro-kimyavi faza adlandrrmaq luzrmd,r
----'" - faza
Mada vezilarinin gira ifrazr

ya onun tormozlanmasl
i.P.Pavlov iisulu ile izoliro olunmug mcdacikli itlar

iizarinde miixtclil q.idalarrn tesirina qargr
$rr€ ltrazlnr oyrenmrqler. Bu zaman asas qida ",r-a" "rilirririn
maddalari
sab edilan ziilallar, karbohidrarlar ,, yrgf*Ju, -irtifua,
he-
olunmugdur. Ziilallann niimayandasi t,nii

i,v +'rul"'tu.-
bonlardan-96rak; yaglardan-sid isladilmiqdirl s;
_rqr"af,
h_eyvana.her defs 200 qr. et ve ya 2b0 q.. gO.rt
siid verilmigdir. Ahnan naticaiar gostarmiedir V*rJ
OiO rnf
ii,-;;;"r",
rn qox ate. lap az siida qargr gira ifiaz olunur. Miiddat'etiba-
nl, an gox g6raye, sonra otJ, on az siide qargr gira ifraz olu-
nur. Ote qargr ikinci saahn axrnna qodai qiie lirrri-r,i."tt"_
nib maksimuma garrr. Sonrakr saa ;rda U. t.Jii"*
ur"fr..
Buna sebeb ot ziilallannrn siiretle eksrrativ ;;;;lr,
lanmasr ve humoral yol ila tasiridir. Ztifoiiu. ;;.9r-
-rjJr*9o*
I lJ
qalmayrb bagrrsafa kegdiklori iigiin 3-cii saatdan baglayaraq
gira ifrazr azalmala bagiayrr vo 8-ci saatrn axmnda gire ifrazr
kesilir. Qrireye qargr bir saat miiddatinda gira ifrazr artrr ve
maksimum qiymotine gatrr. ikinci saatda kaskin halda gire
ifrazt azabr. Ona goro ki, karbohidratlarrn tarkibinde kim-
yavi qrcrqlandrrrciar az olmaqla berabar bitki ziilallan gox
gec vo yava$ pargalandrqlarr iigiin zaif, lakin uzun miidder
tasir gosterirlar. Sonrakr saatlarda gira ifrazt todrican azal-
mafa baglayrb 10-cu saatrn axrnnda dayanrr. Siide qargr 3
saat miiddatinde gira ifraa artrr, sonrakr saatlarda azalr ve
6-cr saatrn axrmda gire ifrazr dayanrr. Bundan aydrn olur
ki, siidi.in tarkibindoki yaElar mede vazilerini tormozlaylr.
Yuxarrda qeyd etdiyimiz kimi miixtalif qidalarrn tesiri alhn-
da nainki ilraz olunan girenin miqdan, hatta onun keyhyyati
dexi deyigilir. Bele ki, qiranin turgulufu on gox ote, bundan
bir qader az stda, lap az glraye qarqr dayigir. Hezim qiiwe-
sine gdre mede girosi an gox gdreye, bundan bir qadar az ats,
lap az isa siide qargr ilraz olunur.
Yuxarrda qeyd etdiyimiz kimi meda vezilerin gire ifrazr
yeyilan qidalann miixtalifliyinden asrh olaraq ksmiyyat va
keyfiyyatce dayiqir. Siidiin tesiri altrnda meda girasi ziilal vs
sulukarbonlara nisbatan az ifraz olunur. Siidtin mads vazila-
rinin gire lfranna gdstardiyi zaif tesiri, onun terkibindeki
yaflarrn olmasr ila elaqedardrr. Itler iizarinda apar an tec-
riibeler gdstarmigdir ki, itin madesino neytral yaflar daxil
etdikden sonra kegan 2-3 saat miiddatinde meda vazilerinin
gire ifrazrnr tormozlayrr. Sonrakr saatlarda meda vszilari gira
ifraz etmays baglayrr. Hamin girsnin hazm qiiwasi nisbaten
zeif olur. Yallarla birlikde mada vazilerina ytkssk oyandr-
ncr kimi tesir gdstera bilen at suyu ve ya meyve giresi qabul
etdikdc miieyyon daraceda yallarrn tormozlaylcl tasirini ara-
dan qaldrrrr. Yafilarrn mede vezilerina olan tormozlayrcr te-
siri reflektoru yol ila meydana grxrr. Bu refleks medadan
deyil, 12 barmaq bafrrsaqdan baglayrr. 12 barmaq bagrr-
saEa kcaen neytral yallar balrrsalrn selikli qigasrnda yerla-
lt4
qen sinir uclarrnt qtctqlandrmaqla
mads giresi ifrazna tor_
mozlayrcr tesir g6sterir. L.A.Orbeli U, iruairroln^r"fl^.ttoru
tebiate malik oldulunu sflbut etmak iigii;
;rd;;;;;
sinirlorini kesdikdan sonra ita ya! vermig bu zairan ,r""
vezilorinin nisbeten zeif tormoziaimo pror.rlnr-_J*,meae_
quf
masrnr miigahide etmigdir.
.. . .
l2 barmaq bagrrsaga daxil olmug neytral yallar uzun
mtiddar moda vozilarina tormozlayrcr tiri,
!,irt"i" 'Uii*rt.r.
-[iir..ii.,^^r,
I i pazanrn tei,n, r
L::lT-l:ê l:ll.nri realanrr. t,nai yu g
:Y:$^Yili1it:-orr, !f
orncl tesrr goster: bilmir.
Qliserin mede vazilerina oyan-
eksinc.yaE turgularr bu vazilaro oyan-
drncr tasir edir. Hamin tasir yaglarir
barmaq balrrsaqdan madaye qayrtmasr ile izah
*irf."
.*f,riff *r,n
Iz
edilir.
Ayveya g6ra 12 barmaq balrrsagn selikli qisasrnda
enteroqastron adh madda emela gelir, bu
madda -Jearn
ba!rrsapa keqan. mada tur$usu ve yaglarrn t".i.i
attrna-" faat_
jlsr]l sorutur \.a qan vasitesilc mcda vezilarina gatirilir
-qunltormozlavtct tesir g6starir.
ve onrara
Son tadqiqatlardin ma-
lum olmu$dur ki, bu maddaiio ,ra.
"rrir".inlJirrrri*",i""
gdsrerdiyi rormozlayrcr tasir sinir sirt"mini;l;ii;;[,'ii,
qadardrr. .rr_
. Yaglardan bagqa qatr duz mahlullarr. yiikssk konsen_

trasiyal xtorid tureusu mada vozilarini,
$ir; ii;;;;; io"..or_
layrr. Bu maddalerin medo vazilarini,
sii,
mozlaycr tasiri reflektoru olub l2 barmaq U"C;r"qd;,
if.""r" ,"._
"i"" U"$_
layrr., Madaya dax i I o I mug q idal a r x ris uii-h;;;;i
;jr;:"r.,
il11::^::rxl ll, ql',!pl hatda
oagrrsaga Keglr ve qaravi balrrsaq giresinin
hissa_his,a f2 b,r_uq
tasiri irc tadrican
neytrallagrr. Meda vazilarinin faaliyyati u.,a,gi
haldan farQli olaraq balrrsala axan mada
r_"r-n nai
arur. rlununta vana5r mada tur$usunun qatrhgr si.rlirin'nioOu.,
yiikselir. Cu,
reflekroru yol ila meda vazilerinin
tlJyvrii""" i;;;;;yr",
tasir g<israrir. Bununla da meda
tini nizama sah r.
rrril.;ill;';;;*;?;fr;.-
i.P.Pavlov ve onun amakdaglan tersfindon
aparrlan
Il5
tedqiqatlann naticalarindan aydrn olmufdur ki, markazi si-
nir sisteminin ali gobasi, xi.isusen beyin qabrlr bagqa iizvlarin
fealiyyetino tesir gdsterdiyi kimi meda vezilerinin de igina
tosir gdsterir. Beyin qabr[rnda cereyan edan sinir hadisaleri
mede vazilarinin foaliyyatine hem oyandtncr ve hom da tor-
mozlayrcl tesir gdstere biler. Mesalsn: qastroezofaqotomira
edilmig itlerde qidanrn goriiniigiine, qoxusuna qartl meda
girasi ifraz artdrgr kimi, xoga gelmeyan qoxular, aln qlcrS
ve s. gricli tasirlarin altlnda made vezilarinin qira ifrazr tor-
mozlan[.
Orqanizmin emosianal vaziyyatindan astlt olaraq ma-
da vezilerinin gira ifrazr doyigir. itter iizarinde apanlan tec-
riibalordan aydrn olmu$dur ki, kiilli miqdarda mado girasi
ifrazr zamant meda fistulu olan ite piqik gdstardikde, qire if-
razr texminen 15-20 doqiqa miiddetinda kasilir. insan iiza-
rinda de buna oxgar tscrtibelar aparmrglar. Malum olmugdur
ki, yaxqr ehval-ruhiyye made vezilarina oyandrncr tosir g6-
sterdiyi halda, ehval-ruhiyycnin pozulmasr, qorxu, qezsb,
keder ve bir sua monl-r emosiyalar mada vazilerinin faaliyye-
tina tormozlayrcr tasir gdstcrir.
Simpatik sinir sisteminin oyanmasl meda veziiarinin
faaliyyctina tormozlayrcr tasir g6starir. Simpatik sinir sistemi
bir tarafdan bilavsite, digar tersfdon daxili sckresiya vazila-
rindan bdyrekiistii vazilerin beyin maddesinin hormonu ad-
renalinin ifrazrm artrrmaqla mede vezilerinin giro ifrazrna
tormozlayrcr tasir g<isterir.
Madanin harakatleri
Madenin harckstlari onun divarlarrnda yerlegen azela

liflarinin yr[rlmasr sayesinda bag verir. Melum oldugu kimi
mada divarlarrnr amole getiron saya azele toxumasl 3 istiqa-
matde (boylama, halqavi va gep) yeriogan ozele liflerindan
tegkil olunmugdur. Ozala qigasr madanin har torehnde bara-
It6
bar qalmhqda olmur. Halqavi azale liflari medanin 9F
gatirir'
i""rr',ta" olfrntasrb biiziicti izelani-sfinqtoru amalo
Madlnin haroketlari sayesinda qida mededa qarltlr- ve me-
daden bafirrsala dolru herekat edir' Madenin harakatlertm
---' etliak ti=ciin bir stra metodlardan
tadoio istifada olunur'
brrnlutduo an genig yaytlanr qralik iisuldur' Bu iisul ila
istar kaskin ve ister;e da xroniki tacrtiba garaitinda mada
haraketlerini tadqiq etmek miimktndiir' Kaskin tacr0balcrde
i medenin divannda-agrlmrg dalikdan, xroniki doldurulmug va
i ,, trur" ile sisirdilmis rezin ballon keqirilir' Rezin ballon
inarein kupsol., adlanan. cihaz ila birlaqdirilir' Madanin ha-
rltrtftri zamam ballon stxtlrr, bu, marein kapsulunda tazyi-
qi yiikseldir, bunun sayasinda marein kapsulunun rezin par-
iaiine birlagen muou"i. qalxrr. Manvelanrn herakotlari ki-
kafzr iizarin-
-oorafrn harakatda olan iilindrinin hislanmig etmak tiqiin
da iz buraxrr. insanrn mada harakatlerini tadqiq
an genig yayrlan rentgenoloji metoddan istifade. edilir' Bu
."ioai, i"'ntgen gialartnr lceg.irtmayan, suda arimayan ba-
.iu- a"^ qairgrgindan istifada edilir' Adi halda madenin
Ji*rtu" ."nig.r, liiulu.rm uda bilmir. Barium qarrqrlr qebul
etdikde rentgin aparatmln kdmayi ila barium qarrgrfr ila
dolmuq medi rentgen $iialarlnl uddu[undan onun konturu
kdlga jaktnde g6riinmeyo baqlayrr. Bu zaman mada harekat-
larifu kino lenti tizarinde yazmaq miimkiindiir'
Mada herekatlarinin tedqiq fisullarrntn naticalarinden
avdrn olmusdur ki, madanin herekatlari dama gakilda olub,
har geydan awal madenin divarlartnda yerlagen ezalalarin to-
qallisiari sayasinda bag verir. Bu horaketler medanin mtxte-
lif nahiyyelarinda eyni qiiwada olmur. Medenin herckatleri
meOanin-aitinaa zeif grxicagrnda' yani pilorik hissasinda isa
2-3 defo qiiwali olur. Meda harakatlerinin qiiwasinin mada-
nin dibinde ve onun grxacalrnda nazere garpacaq dareceda
farqlenmesi, medadaxili tozyiqin da deyigmesine sabab olur'
Bed ki, mianin dibinde yaranan tazyiq 30-40 mm' pilorik his-
seda isa 120-130mm civa si.itunu hiindtrliiyiinda borabar olur'
downloaded
Madsnin hareketlari miixtalil gakilda tszahiir edir. Bu
heraketlar har geyden awel made daxili tazyiqin deyigilmesi-
la alaqadardrr. Melum oldulu kimi tazyiq madanin gireca-
yindon baglayrb onun grxaca!rna doEru yayrlu. Tezyiq dalg-
alannrn yayrlmasr sayesinda medanin helqevi azelo lifllrinin
yrlrlmasr neticasinde medenin miihtoviyyatr srxrlrr ve pilorik
nahiyyada geniglanir. Madanin harakatleri davam etmayan
vo takrar olunan olmaqla iki yera ayrrhr.
Davam etmayan harakatler qida qebulundan sonra
turgu ila zsngin made girasi ifrazr zamam miigahida edilir.
'faqelliis dallalan 5-8mm hiindiirliiyiinda olub,
5-6 deqiqa
davam edir. Bu dalfalar madanin gireceyinden baqlayrb, 9r-
xacala do[ru yayrlr, yedikdan texminan l-2 saat sonra he-
roketlar zeifleyir ve dayanrr. Takrar olunan herakotlar mado-
nin bogalmasr zamanr miigahida edilir. Bu zaman amelo ge-
lan teqalliis dal[alarr hiindiir olur. Teqalliis dal[alan msda-
nin giraccyindan baglayrb, madenin grxacalrna dolru yayrlrr.
Bu proses 10-20 saniya davam edir. Bela yrlrlmalar mada
boqlulunda yiiksek tozyiq yaradrr. Qeyd etdiyimiz kimi me-
danin grxacaflrnda yaranan tczyiq 80-100 mm cive sritunu
hiindiirliiyiine berabar oldugu halda medanin dibinda tozyiq
iki-iig dafs az olub, texminan 35-50 mm-e berabar olur. Ma-
doye diigen qidalarrn, medenin selikli qigasrm mexaniki qr-
crqlandrrrlmasr sayesinda onun herekatlsrina sabob olur.
Mado turgusu, bir srra kimvavi maddalsr ve bazi duzlar me-
de reseptorlarrnr qrcrqlandrrmaqla meda harakatlerina sabab
olur. Sinir sistemi madanin digar lsaliyyet sahelorinin tanzi-
minde igtirakr ile yanagr onun mator funksiyasrna da tesir
gdsterir, beia ki, azan siniri madanin horekatlarina siiratlen-
dirici, simpatik sinirlcr ise tormozlayrcr tosir gosterir.
Apanlan tadqiqatlarrndan melum olmugdur ki, bu si-
niriorin madanin herakat vezilesinr g6sterdikleri tasir heyva-
nrn ha'hndan vo medenin tonusundan, eloce da markazi sinir
sisteminin funksional vaziyyetindan asdr olur. Bele ki, sinir
sistemi medanin, mede ezalalarinin yiiksak tonusu geraitinda
IIE
azan sinirinin qlctqlandlnlmast modo haraketlerinin siiret-
lanmasine deyil, harekatlerin tormozlanmasrna sabeb olur.
Oksina, made tonusunun zaiflamesi garaitinda simpatik si-
nirlarin qrcrqlanmasr mada herakatlerinin zaiflamasina yox,
siiratlanmasine sabab olur. Mede harakatlerina tasir g6steren
har iki siniri kasdikda, made azalelarinin tonusu zlifleyir,
herakatler mtivsqqati itir, lakin siniriari kasdikdan bir-iki
saat sonra heraketler yenidan barpa olunmala baglaytr.
Aparrlan tedqiqatiardan malum olmuqdur ki, madanin'di-
varlannda sinir hiiceyrelerinin yrlrntrstndan amala galmig
sinir diiyiinlari vardrr. Hemin driyi.inlar yerli tasir gostarmak-
la, yani, bu diiyiinlarde periodik gakilda bag veran oyanmalar
madanin harakatlarina sebeb olur.
Medanin heraketlari sinir, hem da humoral yol ile tan-
zim olunur. Mslum olmugdur ki, hezm zamanr medada ema-
le galan bir sra kimysvi maddaler qana sorulur, qan vasita-
sila onun ezelalerina tasir edir. Bu kimyevi maddalarin bir
qismi meda heraketlerina oyandrrrcr, digar qismi tormoz-
laylcl tosir gosterir. Oyandrrrcr maddalera: qastlin, histamin,
xolin, ionlan, tormozlayrcr tasir g6steren maddelare: adrena-
lin, entroqastron, naradrenalin va Ca ionlan daxildir.
Medanin azalalari xaricdan qrcrq vermadsn bela 6z-
<iziina harakat etmok, yani avtonutizm qabiliyyatina malik-
dir._ Badandan aynlmrg medani 37-380 Ringer mahlulu igari-
sinde saxladrqda bir nega saat onun avtomatik hareketleri
miihafize oiunur. Bu haraketler bilavasita medenin rlivarla-
rrnda yerlegen sinir hfrceyrelarinin yrglnttsmdan emele gsl_
mig Averbax sinir diiyiinlarinin fealiyyeti ila elaqadardrr.
Qidamn madaden balrrsafa kegmasi
.
Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi madaye diigen qidalar
q9{enin harekatlari sayasinde mede girasi ila qairgrr, mexa-
niki va kimyavi deyigikliklara ulrayr. Mada ila oni-kibarmaq
bafrrsaq arasrnda helqavi azelelarin qahnlagmasrndan amalo
119
i
I downloaded from KitabYurdu.org
)}
gelan btiziicii ezele - sfinktor vardrr. Bu sllnktorun periodik
darahb va bogalmasr sayssinda qida kiitlasi hissa-hissa me_
dadan balusala kegir. Qidanrn modedon bafrrsa$a kegmcsi
qidanrn isti va soyuqlulundan asrh olaraq deyigii. Sulukar-
bonlu qidalar yallr va ziitali qidalara nirtiti, mededan
ba[rrsala tez keqir. Xiisusan yalir qidalar modade gox qairr.
Sulu qidalar berk qidalara nisbetan, isti qidalamoyuq qid"-
lara nisbstan modadan balrrsala d,aha tiz keqirlai.
Qidala_
rrn.madedan balrrsala kegmasi reflektoru prosesidir. Bu
hadisenin sinir mexanizmini i.p.pavlovun laboratoriyasrnda
Serdyukov oyranmigdir. Mclum olmugdur ki, medo boq ol-
$ygu zaman sfinktor boqalmrq vaziT"yotde, yani agrq olur.
Madada qida oiduqda shnktor periodik daralrr va bogalr.
Madede olan qida mada turgusu ila qarrgrb, ximus hiLna
keqir, turgu ilo hopdurulmug bcle qida madanin giraceyinden
grxacalrna dolru harakat etmaya ba$laylr, turq qida mada
grxacaltnrn selikli qigasrnda yerlaqen hassas sinir uclarrnr
qrcrqlandror. Qrcrqlar sinir oyanmalanna gevrilir. Oyanma_
lar afferent sinirlarle uzunsov beyinden medanin bogalmasr
merkozina verilir. Efferent sinirlerle galan sinir impulilarrnrn
tesiri altrnda sfinkter bogalrr, bir hisse turg qidi onikibar_
maq balrrsala kegir.
Pankreas, ba$rsaq giresi va 6diin tasiri ile qalevi miihit
yaranrr. Onikibarmaq balrrsa[a turg qida kegdikdo onun
divannda yerlagan hassas sinir uclannr qicrqlandrrmaqla ref-
lektoru yolu ile shnktoru biizi.ir, qida madeden bafrrsaga
kega bilmir. Qalavi miihito diigen turg qida bagrrsiqlarrn
agagr nahiyyalarine do[ru harakat etdikca turEululunu ittir
ve bafrrsaqda neytral miihit yarandrqdan sonra ieflektoru
yolu ikinci hissa qida madadcn balrrsafia kegir. Belalikla bu
hadisa yenidan takrar olunur. Apanlan tacriibelardan aydrn
olmuqdur ki, ya[L qidalar medada gox qalrr. Reflekioru
yoldan bapqa madenin herekati va qidalann mededen bafirr-
safa kegmasi humoral yol ile tenzim olunur. Nazik balrsaq
divarlarrnda yerlagen hi.iceyrelar tarofindan hazrrlana-n en-
170
trokastron yaE ye.yaE turgulannm tasirinden faallagrb, qana
sorulur, qan vasitesile madanin herekatlarina u"'-ja"nio
bogalmasrna tormozlayrcr tesir
96sterir.
rentgen iisulu ila insanlar iizsrinda apan_
,^_
lan -SoL,*,*u:lar
tacrtibalerdan melum olmugdur ki, medenin pitorik
his_
sesi kesilmig xastelerin msdesinin toqutrnus, trlJirrri
normal insanlarda oldugu kimi gedir. Buradan avJrn-otur "al
Kl, moderun bogalmasrnda takca made ila baErrsaq
arasrnda
yerloqan sfinkrorun periodik darahb bogaliiasi'a*i
u,
prosesde mede divan ezolalari da ram vahdat pf<lioJr'iiiirat
edir.
eusma
Yeyilen qidalann aks istiqamatda geri qayrtmasrna qus_
ma_ deyilir. eusma hadisasi oiqanizmi-n
-dalio ,.ui.rivu"
olub, yararsrz zahsrli maddala.i^n quna daxil olmasrn'rn qar_
grsrm ahr.
. Dilin kdkiiniin, udlalrn, medanin, balrrsaqlarrn selikli

ql$aslnrn, qaraciyar, ugaqhq va digar qarrn
boglugu iizvleri_
resepto.rlarlnrn qrcrqlanmasr reflektoru yolu qusma
llln
orsJslna sebab olur. eusma hadisasinin merkazi
ha-
uzunsov
beyrnde d6rdtincii modaciyin dibinda yerlagir. Reseptorlarrn
qlctqlandrllmasr ila omala galon oyanmalar azan
va dil_
udlaq sinirlerinin tarkibindJ yerlegen sinir finaii vasitesife
markaza verilir. Refleksin efferent hissasini azan
siniri ve
simpatik sinirler tagkil edir.
. Efferent sinirlarla galan impulslann tasiri altrnda ev_
vetce nazl( ba$rsaq azaleleri yrgrlrr, bu zaman qida
bafrsaq_
dan medaya kegir. Taxminan IO-ZO saniyadari ,onru'-ra,
azelalari yrgrlrr. Madenin giracayi ,, y"-ri. bo-rrrun
ioru-
su zatlleyr. Qann basmasr azalalorinin ve difraqmanrn giiclfi
yrlrlmasr nericasindo q.ida medadan stiretla yemek
b;;;;r",
oradan da aElz vasitesilr xaric edilir. Bu zaman damalr qat_
drran azala yrfrhb damalr qaldrnr. bunun da ioun?fo.rn
(burun boslufunun dal daliklarini) qapamaqla qidanrn
bu-
t2l
run bo$luguna keqmosina imkan vermir. Dilin krtkii geri ita-
lanir, qrrt.laq qapafr agalr enarek qrrtlalrn girocayini tirtiir,
a!rz qeyri iradi agrlrr. Aparrlan tsdqiqatlardan aydrn olmu;-
dur ki, qusma hadisasi garti refleks yolu ila do nizama sah-
nr, yeni bu hadisa bilavasite merkazi sinir sisteminin ali 9d-
basi olan beyin qabrlrnrn tasiri altrnda faaliyyat g6starir. Hi-
pofiz vaziyyatinda olana insana s6yledikda ki, yediyin qida
yararszdrr, (onu qusmahsan> s6ziiniin tosirindon o qus-
mafia baglayrr. Eleceda beyin silkalenmesi, qoxu ve egitme
sinirlarinin qrcrqlandrnlmasl qusma aktrna sabab olur. Bu
hadisalcr bir daha qusma hadisasinin gertsiz-$erti reflektoru
yolu ila tanzim olundu!unu gcisterir.
Miixtalif heyvanlann mcda

hazminin xiisusiyyati
Takamtl prosesinda yeyilen qidalar madenin qurulu-

Sundan ve onda gedan hazm prosesinin gediginde gox
miihiim deyigikliklar emela getirmigdir. On tipik, bir g6zlii
mado ot yeyan heyvanlarrn madasidir. Bu heyvanlarrn mada
qiresinin tarkibi, bagqa heyvanlara nisbetan ztilal lermentlari
ila daha zangin va turg olur. Ot yeyan heyvanlar qidalarrnrn
esas tarkib hissesini selliiloza togkil etdiyi iigiin bu qidalar
gox gatinlikla hazm olundulundan onlarrn madasi bir nega
gdzlii olub mads hezminde da bezi deyigiklikler amale gatir-
migdir. Osas etibarr ile ot yeyen heyvanlarrn modosi sada va
miirekkob olmaqla iki yero ayrrlrr. 1.Bir gdzlii - sade meda.
2. Qox gdzlii - miirakkab mada.
Atrn madasi. Atrn medasi bir gdzlii olub, qox miirekkob
qurulu$a malikdir. Atrn madasinin sa! hissesi onun dibini -
grxacalrnr tegkil edib selikli qigasrna giro ifraz eden vezilari
vardrr. Sol hissesi madenin giraceyini va genig kiseyaoxgar
hissasini ahate edir. Madenin sol hissesinin selikli qigasrnda
gira ifraz edan veziler olmur. Atrn medasi heyvanrn boyun-
dan asrh olaraq 6-15litro qeder qida turur.
122

Pavlov iisulu ila mada listulu ve qastroezafaqotamire
edilmig heyvanlar izerinde apanlan tacr-iibelar ile atin medo
vazilerinin gira ifrazr mexanizmi dyrenilmi;dir. 1933-cii ilde
ilk defe Yeqorov va Kerdokov airn madesine fistula qoy_
muglar. Sonralar Troski va Kudryavsev atlar iizarinde ezo-
faktomiya cerrahi ameliyatrnr apirmrqlar. Apardrqlarr ted_
qiqatlardan aydrn olmugdur ki, itm mada vaii.tori tnun qi-
dalanmasrndan asrl olmayaraq da.ima gire ilraz edir. Tex_
minen atrn made vazileri sutkada 25-,0 ii;r-q;;iiiii ii.u,
edir. 1937-ci ilde rus alimi popov pavlov iizulu ila atlarrn
iizarinde kigik meds operasiyaJl etmig, belo atlar uzun illar
yagamrglar. Bu heyvanlar tizarinda aparrlan tacriibolarden
ayErn olmu$dur ki, atrn mada vazilari qeyd etdiyimiz kimi
arasr ko-silmadan daima gira ilraz edir. Hetta atr yedirtdik-
dan 24-36 saat sonra belo fasilesiz gira ifrazmr miiiahida er
miglar. Atrn mada vezilarinin fasileiiz qira ifraz onun mode-
sinde qidanrn uzun miiddet qalmasr ila elaqadardrr.
Atrn mada vezilerinin g.ire ifraa refliktoru olub, ma-
danin selikli qigasrnda yerlaqen reseptorlarrn kobud qidalar_
la mexaniki qrcrqlandrrrlmasr ila biglayrr. Sekretor iinirlar
azan sinirlerinin tarkibila gedir. Msda iescptorlarrnrn qrcrq-
landrrrlmasr ve made vazilerinin gira ifrazrna gartsiz refleks
deyilir. Bu vazilarin faaliyyatino qar$r $arti refiekslar da ya_
ratmr$lar. Buradan aydrn olur ki, bu heyvanlarrn mada vazi_
lerinin gira ifraz etmesi mr.irakkeb $rrtsiz - garti refleks yolu
ila tanzim olunur.
Mads qiresinin tarkibi yeyilon qidalarrn miixtelifliyin_
dan asrh olaraq deyiqir. Bele ki, lap azquru ot, bir qsdor gox
kepaya, arpaya, en gox teza ota qargr 9i." ifriz olunur- Ata
siid igirtidikdo siidiin terkibinds yilin olmasr moda vaiileri-
nin gire ifrazrnr tormozlayrr. Mixtatif qidalar ifraz olunan
$lranln nalnkl mrqdarrna, ham do onun tarkibinin deyigilma-
sina tesir g6starir. Bagqa heyvanlarda oldulu kimi,
medadan bafusaga kegmesi reflektoru hadiia olub,'bu haai-
ila"nrn
seni nizama salan morkaz uzunsov beyinda yerlagii. Subag_

qa qidalara nisbetan mededen bafrrsafia tez kegir. Buna ss-
bab madenin girecayinin gr.racagma gox yaxrn olmasrdr.
Quru qidalar yedikda taxminan 7-9 daqiqe sonra, biitfln ye-
yilen qidarun hamrsr 4-4,5 saatdan sonra bafrrsafa kegir.
Atrn medasinda sulukarbonlu qidalar tiiptircayin tar-
kibinde olan va bakteriyalar terefrndan hazrrlanan diastaza
fermentlarinin tasirine meruz qahr. Bu ferment malum ol-
dulu kimi qelsvi mi.ihitda tasir gtisterir.
Atrn mede girasinin tsrkibinde taxminan 0,240-a qadar
turqu vardlr. Madaya diiqen qidanrn meda divarrna s6ykanen
hissasi meda girasi ila qargrr. Turq miihitde diastaza l-ermenti
sulu karbonlan pargalaya bilmir. Lakin qidantn daxili qatr
mede $irasi ila qarrga bilmediyinden qalcvi xassssini uzun
miiddot mthafizc edir, elaco da madanin sag genig hissesinda
diastaza fermenti sulu karbonlarr pargalayr.
Qida tamamile medo $iresi ile qarrgdrqda sulukarbon-
lann pargalanmasl dayanrr. Arasr kasilmoden afrz boglu-
lundan madaya qida ila daxil olan sulukarbonlann fermen-
tativ deyiqikliyo ulramasr homige davam edir. Sulukarbon-
larrn pargalanmasr ils yanagr medo gircsinin torkibinda ziilal-
lan pargalayan fermentlar da olur. Bu fermentler asas etiba-
rila bitki ztilallarrnr turg miihitde albumoz-pentonlara qader
pargalayrr. Belelikle, atln made girssinin terkibinda karbo-
hidratlarr pargalayan aminlaza, ztlallarr pargalayan proteza
fermentlari vardrr.
G6vgoycn heyvanlarda mrda

hazminin xiisusiyyatlari
G6vgoyan heyvanlarrn medasi 62 qurulutuna va mada

hazminin xiisusiyyatlarine g6ra baEqa heyvanlann madasin-
dan keskin suretda farqlanir. Bu heyvanlarrn medasi 4 his-
seye ayrrlrr. I iggenbe, II tor, III qat-qdt va ya kitabga, IV
qursaq va ya girdan.
I, IL III hisselerin daxili selikli qigasrnda hozm vezilari
124

olur. Osl medo 4-cii hisse qursaq ve ya girdan adlanrr. Bu
hissanin selikli qigasrnda gira ilraz eden vazilar vardrr. Bagqa
heyvanlarrn bir g6zlii medasina oxsaylr. Bu heyvanlarrn ma-
desinin taxminan 80-100 litro qadar tutumu virdrr. On ms_
daya diigmiig qida arasr kesilmadan II, sonra III g<iza, ora_
dan arasr kasilmsden IV kameraya - giridana kegir. Burada
yerlogan mede vazilarinin fasilesiz gire ifrazr hazm i.igiin garait
yaradrr.
igkanbaya di.igan qidalar kiilli miqdarda buraya galib
.. -
tdki.ilan t0piirceyin tasiri altrnda islanrrlar. Tiipiircayin tirki-
binde sulukarbonlann pargalayan fermentlir olmur. Bu
heyvanlann qidalanmn asasrnr selliiloza tegkil edir. Seliiiloza
va bagqa sulukarbonlu qidalar bakreriyalann t6retdiklcri
qrcqlrma prosesinin tesirile pargalrrlar. pargalanma zamanr
bir srra qazlar (CO2 ve metan) vo ugucu yaflar emale galir,
Ugucu yafilarrn 50 laizini texminan sirkj tirgusu va b'aqqa
ya! turgulan tagkil edir. Elaca de selliiloza qltikoza va siid
turgusuna qedar pargalanrr.
Apanlan tacriibelerdan aydrn olmuqdur ki, igksnbada
bakteriyalann yaratdrqlarr qlcqlrma prosesi zamanr kiilli
miqdarda yag turgularl amala galir. Taxminan bu turgularrn
miqdarr 24 saar miiddetinda 200-500 ml-a qadsr olur.
Bu turgular igkanbanin divarlanndan qana sorulur.
Bununla bakteriyalann tasiri iigiin alverigli qJlavi mrihitini
doyigdire bilmir. Qana sorulan ya! turqulan oiqanizmin isti_
fadosine verilir.
Bakteriyalarla yanagr igkenba kiilli miqdarda infuzor-
.lar vardrr. Burada infuzorlann olmasr igkanbeya quru qida_
larrn diigmesi ila elaqadardrr. iggenba boq olduqda infuzor_
larrn miqdan azalr, bazan tamamila itir., quru qidu il, dolu
olduqda bunlann miqdarr artrr. inluzorlai qidaiarr mexani-
ki deyiqikliye ugradrr, onlarr didib dagrdrr, firmentlarin tasi-
ri i.igi.in gerait yaradr.
Bakteriya ve infuzorlar ham da heyat fealiyyetleri za_
manr yagamaq iigiln zaruri olan ziilal, qlikogen sintez etmok_
downloaded
le heyvanlarrn ziilal va gakerlare olan ehtiyacrnr miieyyan
qadar tamin etmig olurlar.
Igkenbadan bakterioloji dayiqikliya ulramrq qida tora
kegir. Malum olmugdur ki, igganbs ila toi arasinda setikli
qigadan amala galmig biikiiglsr vardrr.
_ Bu nahiyanin azelalari yrfrldrldrgr zaman biikiig igkan_
banin tora agrlan daliyini qisman qapayrr, dar yanq qoklinda
olan_ dalikden yalnrz xrrdalanmt$ qidalar tora kege bi.lir.
Tordan qat-qata kegen qida bir qed-r do yumgaldrqdan so_
nra nahayet IV kamera giridana ve ya qursala kegir.
Onikibarmaq bafirrsaqda hozm
Madadan sonra onikibarmaq bafrrsaq baglayr. Taxmi-

nan 25-30 sm_ uzunlulunda olub nazik bagrrsaqiarrn bagqa
g6belarina nisbaren bir qodar genigdir ($akil lai. Onikibai_
-bagrnr
maq balrrsaq nal gekilli olub, pankreas vezinin ahata
edir. B-agqa bafrrsaqlar kimi onikibarmaq balrrsalrn divarr
3 qigadan tagkil olunmugdur.
l) Xarici birlsgdirici toxuma hiiceyrelarindan amela
qalan seroz qi9a. Bu qiga onikibarmaq bafrrsalrn arxa
hisse_
sinden baqqa har yerini 6rtiir.
. 2) Orta - ezale qigasr qaln qi$a olub boylama vo k6nda-
len azala liflarinden tagkil olunmugdur.
3) Daxili selikli qiga vazili qiqa olub, kdndelan
-
biikiiglsr emala getirir. Selikli qiqada ktilli miqdarda giro if-
raz edan veziler vardrr. Bu vezilero Briinner vazileri deyilir.
. Onikibarmaq balrrsalrn selikli qigasrrun agalr nahiya-
lorinde yerleqen vazilare Li.iberktin vazilari deyilir. -
Onikibarmaq bafrrsaq vazilerinin hazrrladrfir giro pH-i
texminen 28 olub, zsif qalavi xassaya malikdir.
Turg qida balrrsafa kegdikde mtihitin turglanmasrna
sabab olur. Balrrsaq girasi dd va pankreas girasinin tesiri ila
turg miihit neytrallagr. Bu vaxt PH qaleviliye dogru meyl
/
t26
edir. Qeyd etmek lazrmdrr ki, onikibarmaq baprrsalrn gira-
sinin terkibinde iizvi va qeyri-fizvi maddaler vardrr.
Onikibarmaq balrrsaq vazilarinin ifraz etdiyi gira ma-
dodan balrrsa[a kegan miixtalil qidalarrn tasirindan dayigir.
Ba!rrsaq vozilerinin mexaniki qrcrqlandrrrlmasr gira ifrazrnr
artlrlr.
Onikibarmaq balrrsafrn orta hissasina pankreas axarr
ile 6d axarrnrn birlagmesinden amala gelan iimumi axacaq
agrlrr. gakil 10.
Hazm iigiin son darace ahamiyyatli olan pankreas vazi-
nin va qaraciysrin hazrrladrqlan hazm giralari bu axacaq va-
sitasile onikibarmaq ba!rrsa!a agltrr.
Madaaltr vazin hozmda rolu
Pankreas va ya madaaltr vazi. Bu vazi asas etibarile ma-

denin alt ve arxa hissesinda yerlogir. $ak. 10. Qekisi taxmi-
nen 70-100 qr-a qedardir. Xaricdan seroz qiga ilo cirttilmtiq-
diir. Vazi amalo gatiran hiiceyralor 2 qrupa aynlrr. Axacalr
olmayan iri hiiceyrelar zcngin qan kapilyarlarr ilo ehate
olunmuglar. Adi g6zla baxdrqda bela bu hiiceyralar ndqtalor
gaklinde g6ri.iniir. Bu hiiceyralera insulyar hiiceyralar vo ya
Langer-Hans adacrqlarr deyilir. Hazrrladrqlarr bioloji faal
maddeyc hormon deyilir. Hiiceyrclarin hazrrladrfr hormon-
lar hticeyralarin divarlanndan qana kegir. Qan vasitasile bo-
dana yayrlrr. Bu htceyralar insulin ve qlikoqon hormonlarr
hazrrlayrr. Bu hormonlar gakar mi.ibadilasini nizama salrr.
Insulin sada gakarlarin hi.iceyralar tarohndan manimsonilme-
sina va onlann mtrekkab gokara gevrilmasina sebeb oldugu
halda, qlikoqon hormonu eksina, mtirakkeb gakerleri sade
qekarlare qader pargalayrr. Axan olan kigik hiiceyreler isa
pankreas giresi hazrrlayrr. Hiiceyrelardon baglayan kigik
axacaqlar birlaparak b<iy k axacrqlara kegir va onikibarmaq
bafirrsala agrlrr. Itlorda bagqa heyvanlardan farqli olaraq
pankreasrn iki axarr olur. Bunlardan esas axar onikibarmaq
downloaded
t27 from KitabYurdu.org
balrrsa!.rn orta hissosino agrlrr. ikinci alava axar nisbetan
qsa olub, dd axarr ile birlaqarak, onikibarmaq balrrsalrn
yuxan hissesina agrlr. Balrrsafia agrlan nahiyeleida ixar di_
varlannrn helqavi azala lifleri ve balrrsaq azalaleri birlikda
qahnlagaraq, iiziicii azele sfinktor amale getirir.
-
Tomiz pankreas girasi almaq ua_veiin faaliyyatini 6y_
ranmek iigiin miixtalif iisullar vardr. i.p.pavlova
ladar ve-
zin fealiyyeti keskin tacriibo qeraitinds oyranilirdi. il, ,rr"q-
sadle heyvanrn qarrn boglugunu agrb, pankreastn esas axan_
na giiga kanyula kegirib ifraz olunan gilani toplayrdrlar. Vo-
zi mexaniki.qrcrqlara qargr gox hassas oldugu igiin keskin
tecriibe garaitinda onu mexaniki qrcrqlarrn teiiri altrnda faa_
liyyatdan salrr. hatta nekroza ugradri. Ona g6rs de bu iisul
madaaltr vazin fealiyyrtini, arzu edilocek derecada dyrenil-
mesina imkan vermir.
1879-cu ilde i.p.pavlov va ondan bir il sonra Hay_
den-hayn xroniki tacriibe geraitindo pankreas giresini alda
berabor, hem ds gire ilrazr mexanizmini tedqiq eda
:tp+],
bilmiglar.
. LP-Pavlov aseptika va antiscptika (mikrobsuzlagdrr_
ma) garaitinda narkoz altrnda corrahi emaliyyat apanr, Ley-
vanrn qafln boglu[unu agrr. Osas axann onikibarmaq bagrr_
sala agrldrfir doliyi onikibarmaq ba[rrsaq pargasr ila bir yer_
-timtrgru
da k'rsib bafrrsaqdan ayrrrr. BigrrJagrn barpa et_
msk iigiin kesilmig nahiyyani tikir. pinkreas lxarrru oniki_
barmaq balrrsalrn kasilmig nahiyosi ile bir yerda xarice gr_
xanb heyvanrn qarrumn derisina tikir. Heyvinrn yarasr tex_
minan 7-10 gtina safalrr. Bu vaxt an getin mosale odur ki,
diizgiin gullue edilmadikdo axardan t<ikiilan gire heyvamn
dorisini yeyir, derin yara emela getirir. Ona g6ra onrn qu.9r_
stnr almaq iigiin amaliyyatdan sonra heyvamn yu.rrrni t.r-
tez yumaq ve temizlemak lazrmdrr.
- _Yara
salaldrqdan sonra hamin heyvan iizarinde uirun
mfiddat medealh vazin faaliyyatini trdqiq etmak mrimkrin
olur.
downloaded
128
from KitabYurdu.org
_. Kand toserriilatr heyvanlarrnrn madea.ltt vszin f,ea_
liyyatini.6yranmek iisrin i.F.pauto"un
fade edilir... Mrix-tel i f
u;;til;,^;;"ur'
e11, i*i-
.heyva nla rd, pa;k ;;;; on u,
miixtalif vaziyyetda yerlssmasi b,
iliT,i
nlKastnda btr slra gatinlikler t6radir. "r"iiyvut,n
t.*-
vezi qarrn bogluflunun darinliyinda yer-
,^.r,,,11,:_O1r$reas
lagotylnden hale bu vaxta qadar pankreas axarrnr
xarice gr_
xara bilmamiglsr. Lakin bagqa heyvanlaiau
nrn xarica grxanlmasr Qatin olmur.
p"nji..* r*..
I.P.Pavlov iisulu ila pankreas axarr xarica
cuarrlmrg
h3vv.a{ar tecriibodan rorrui, u"*tl".J" r,
qirasi itirdiklari tigiin uzun rniiAa"t
a".l*flimm
haviza etmak olmur. Bunu nrzara alaraq
ontrnn ,.gffiffi,rnr_
lund.a. bir srra dayigikliklar edib.
-*ri"rii,
I.p.pavlovun iisu-
Bu ,:.if
qaraitindo gira xarice t6kiildiiyii frufau i**U,
tr"rtil"a., ,Jrrrt,
pankreas.qiresi xarica deyil, -ri*ri
l1i.lllrd" [.1"
uaxue. yanl baqlrsada axrr. Bp16l2p 6trii ""i"ril,
hom pankreas axarr
olunmug'onikibarmaq balrrsafa, hcm da
i^,:j_"],:,
Dagrrsagn drger g6basina fistul qoyuiur. nazik
iacriibedan kanar
onikibarmaq. ba;[rrsaq fi stulu ila'nazik U"g,*"g,rlaig",
so-
basinin fistulu rezin boru vasitasila Uirleidirit"ir. p"ii..u,
sirosi balrrsaqdan r"rik b;;;;;;; aig.r'ioU"
-onikibarmaq
srne axtr.
Insanlardan ramiz pankreas giresi almaq
mur... pa nkreas vezi n ro; liyt;;;i
miimkiin ol-
onikibarmaq.bagrrsaga naztK reztn zond ffiGHT,il'Illtal,
daxil edirlor. Bun-
dan iimumi klinikada genis istifado edilir.
. 1935-ci ilde pankreas-fistulu olan bir neqa xasre iiza_
rinde tacriiba aparmrglar. Tamiz pankreas
si."ri ui,nrirq
vszin laaliyysri 6yrenilmigdir. ".
pankreas girasinin
terkibi
Pankreas girasi rangsiz, gaffaf. qelavi
reaksiyaya malik
brr mayedir. Bu siranin RH_7.8_8,4 ;."r,;;;i;;ii.'pun_
129
kreas girasinin qelevi reaksiyaya malik olmasr onun torki-
binde bikarbonat duzlannrn olmasl ile alaqadardrr.
$iranin tarkibinde iizvi ve qeyri iizvi maddeler vardrr.
Uzvi maddalerin qox hissasini ziilallar ve selikli madda tagkil
edir. Qeyri-iizvi maddalardan girenin tarkibinde an gox bi-
karbonat duzlan va bagqa duzlar olur. Uzvi maddalarin mi-
qdarr miixtelif sertlardan asrh olaraq 0,5-B % arasrnda dayi-
gir. Giinde pankreas Eirasi vasitasila 10 qrama qadar z0lal
xaric edilir. Pankreas axan xarica gxarrlmrg heyranlarda
ziilal itirmakle karbonat duzlarr da xaric olundu[u iigiin or-
qanizmin turgu-qelevi miivazineti pozulur. Bela heyvanlara
qalavi duzlar vermakla orqanizmin pozulmug bu miivazinati
barpa olunur. Bela heyvanlar uzun iller yagayrrlar. Bu gire-
nin tarkibinda ziilallar, gakrrler ve yafilarr pargaiayan kiilli
miqdarda fermentler vardrr.
ZiJrlallatr pargalayan tripsin fermenti bir nega ferment-
dan ibaretdir.
Polipeptidlari pargalayan ximotripsin, karbooksi-po-
lipeptidaza, orta zi.ilallan pargalayan eripsin, sulu karbonla-
rr pargalayan amilaza, maltaza, laktaza, nuklein turgularrnr
pargalayan nukleza, yallarr pargalayan lipaza lermentleri
vardrr,
Bilavasite pankreas axarrndan ahnan giranin torkibin-
da olan tripsin ve ximotripsin qeyri-feal lormada olub, ziilal-
lan pargalaya bilmirlar. Ona g6ra bu fermentlara tripsino-
gen va ximotripsiogen deyilir.
Bu fermentler balrrsaq girasinin terkibinde enteroki-
naza fermenti ila birlegir, qeyrifaal formadan laal tripsina
vs ximotripsine gevrilir. Enterokinaza fermenti 1899+u ilde
Pavlovun laboratoriyasrnda N.i.Pavlenko kegf etmigdir.
Pavlov bu fermenti, <fermentlerin flermenti>> adlanmrqdr.
Tripsin va ximotripsin fermentleri zaif qelavi miihitda
uzun miiddat tasirini saxlayrr. Mode girasinin tarkibindo
olan pensin fermentinden ferqli olaraq tripsin ve ximotrip-
sin fermentlari miirakkeb va orta ztilallan amin turgusuna
t30
qodar pargalayrr. Erepsin fermenti yalnrz
orta ziilallara tosir
eorr, o_n larr amrn tur$ulanna qedar pargalaytr.
Yaglarr p.argalayan lipaza fermenti nirbrt., qeyri-faal
^
formada olur. Od rur$usunun auzlarr iia ;'irl";;i[d:;,."r"
laallaqrr, yallarr qliserin va.yaE tur$ular,ru qrdri-pr.futry,r.
Pankreas girasinin tarkibindl *irr..i6on-ru.i'
termenrlar taat ot u r. A mit aza r.r."n ii JirJ"r"rrn
;r..tir[-lliT;j]ri
orta gskerlare qadar, malraza, lakraza lermenif.iio.lri.tr.
leri sada gaksrlara qadar parqalayrr.
Pa-nkreas girasi asas hazm girelarindan
. ... olub, onun gii-
ndalik ifrazr qidalann n6viindan, rnuhi;;;;;i,ilrn"
vanrn halrndan asrh olaraq dsyigir. insanrn p.r-t*r. n"v_
rl
sutkada 600-800 miitilitr. *ri
llriti t"v"rri"ia', L-)iio, o"_
nuztarda 8 Iitr, irlarda zoo-ioo *iltriir'. q"jrrii.,
irrir'"ai..
Madaaltr vezin gira ifraanrn mexanizmi
Qidgrn qeynanmasi. udulmasr va yeyilmasi medealrr

voan $rre ttraz:'na sabab oldulu kimi qidanin gdriiniigii.
qo-
xusu, elace da qidalanma ila Jlaqesi oLn q,.lqlur-urJin
ifraana sabab olur. s",
Buradan aydrn olur ki, medaaltr vezi miirakkeb
gerti,
gartsiz reflektoru yol ila oyanrr vo gire
ilraz edir.
. LP.Pavlov pankreas axarr xarica grxardrlmr5 itlar iizo-
rinde apardrfr tadqiqarlardan ryd,, .i;ii;;'ill
slntr slsteru mcdaaltr vazin feali_v_yotina iasir gOsteiir.
".*1",i"
O,
xroniki tacriiba garaitinda itin boyun n"t iyrrlniri[-irlarann-
daki azan sinirini kesib periferik'ucunu Jl._i,
onun digor ucunu zaif induksion coroyan
,f, "i*, iitiU,
q,"iqi"rj"a,-
qda awolce gira ifraanrn tormazlandrirni
.ni"irlll^.i*s_
dir.-Bu tadqiqahn naricosi gostarir ki,- azai ririii"in
binda pankrias vazi vardrr: 1o..orluy,"iu"
,rrti-
"v"ra"r",'*t-
j:..^,_"1T1:1cr,lifl er oyandrncr tifiare n isbotan
linlD. i)' oy u_
rez da yorulurlar. Bu, sinir liflarinin degenarisiya
dati da biri digarinden ferqlsnir. Sctto. toimozfrri" miid_
iinar
lll
sektetor oyandrrcl liflara nisbeten tez degenerasiya edir.
Buna g6re azan sinirinin kesilmig perifik ucunu kesdikdan 3-
4 giin sonra qrcrqlandrrdrqda hamin vaxta sekretor tormoz-
layrcr liflar degenerasiyaya uffadrfr iigiin qrcrqlandrrma gire
ifrazrna sabab olur.
Azan sinirin qrcrqlandrnlmasr ila ifrazr arasrndakt ke-
q€n qlsa vaxta latent ddvrii deyilir. Bu ddvre 2-3 daqiqa vaxt
sorf olunur. Azan sinirinin tekrar qrctqlandrrlmasr zamanl
latent d6vrii uzamr, lakin qira ifrazr artr. Bu tocriiba bir da-
ha azan sinirinin tarkibinde sekretor oyandlrrcl ve sekretor
tormozlaylcl liflorin oldu[unu siibut edir. Yuxarrda qeyd
etdiyimiz kimi madaaltr vazin mtrakkab gartsiz-;arti refleks
yolu ila gira ifraz edir.
$ortsiz refleks yolu ile medealtt vezin gire ifraz etmasi
iigin a[rza dtigan qida dilin sothino, udlaqda yerlegan resep-
torlarr qrcrqlandrrrr, bu zaman yaranan oyanmalar dil, dil-
udlaq sinirlari ila uzunsov beyinda yerlagan markaza verilir.
Azan vs simpatik sinirlarla madaaltt vaza gelen impulslarrn
tosiri alhnda vezi oyantr, girs ilraz edir.
Azan siniri kimi simpatik sinirin da oyanmasr az mi-
qdarda tizvi maddelarla zangin qatr gira ifrazrna sabeb olur.
Bu sinirler nayinki pankreastn girs hazrrlayan hiiceyralerina
elaca de vazo galan qan damarlanna daxil olan lifler biiziiciil
oyandrrrcr va genaldici tasir g6starir.
Madealtr vezi reflektoru olmaqla yanagr humoral yol
ils ds gire ifraz edir. Humoral yol ilo madoaltr vazin gira ifraz
etmesi qidamn medadan onikibarmaq bagrrsaga kegmasi ile
baglayrr. Bu zaman onikibarmaq ba[rrsaqda haarlanan bio-
loji feal maddalar sorulur, qan vasitasils madaaltr vazin fea-
liyyatine tasir gdsterir. Heyvanlar iizerinde apanlan tecriibe-
lardan aydrn olmugdur ki, onikibarmaq bafirrsala NaCl da-
xil etdikde kiilli miqdarda pankreas girasi ifraz olunur.
Turgunun nazik ba[rrsala daxil olmasr ile madealtr
vazin gira ifrazmn mexanizmi haqqrnda bir sua fikirlar o1-
mugdur. Alimlarin bir qismi bu hadisani reflektoru yol ila
132

miimkiin oldulunu izah etmaye gahgmrqlar. Bele ki, ba!r-
saBa kegen turtu bagrrsagln selikli qigasinda yerlsgen resep-
torlan qrcrqlandrmaqla reflektoru yol ila girJ ifraina sabJb
olmasr ila digar alimlsr bu hadiseni turSunun bafirrsaqdan
vezo tesir gdstermesi ila izah etmigler.
... . Yyxalda g6storilen fikirlerdar ferqli olaraq 1902-ci
ilde ingilis fizioloqlanndan Beylis va Starlinq madeiltr vazin
humoral yol ile gira ifrazr mexanizmi dyrenj bilmiglar. Me_
lum olmugdur ki, nazik bagrsafirn yuiarr hissasinin selikli
qigastnda yerlegan hiiceyreler istiya davamh prosekret mad_
dasi hazrrlayrr. Bu madda qeyri-faal gekildi oldugu iigiin
b_afirrsaqdan qana sorula bilmir. Medadan ba[rrsa!-a gedan
HCI-nun tasiri ila bu madda leallagrb, sekretins-gevrlliri Sek_
retin qana sorulur, qan vasitasila medealtr veze oyandrrrcr
tesir g6starir. Bu yol ila medoall vezr 4-9 saata qider gire
ifraz edir. Madaalh vazin gira ifraz etmesi iigiin sekretinin
humoral yol ilo tasirinin na daraceda ahomiyyatli oldu[unu
-Taza
aparrlan bir srra tacriibelerle isbat etmigler. kssllmig
nazik. balrrsaq pargasrm duz turgusu ila qarrgdrrdrqdan so-
nra filtirdan kegirmigler, tamiz turugu qang16rnr ,"nuyu ur.-
duqda kiilli miqdarda pankreas girasi ifraiolun-ri lukin
xalis tamiz tur$unu qana wruqda gire ifrazrna sebe6 olun-
mgdrr. Tadqiqatgrlar pankreas vezin yerini deyigdirdikda,
yeni pankreas vazi boynun derisi altrnda tikib ixarrnr dari-
den xarics guarrrlar, yara safaldrqdan sonra heyvan iizerin_
da,a.parrlan tacriibelardan aydrn olmugdur ki, badenin baqqa
nahiyasina kogiiriilmiig vazi gira ifraz edir.
Qan damarlartnrr gatpaz birlagdirilmesi (parabioz)
zamanr heyvanlardan birinin onikibarmaq baeirsafunda
HCI yeritdikde hamin heyvanrn madaalrr u"ii sir-" ifrZz. et_
dlyr.kirru, onunla birlagan ikinci heyvanrnda pankreas vazi
gire ifraz etmays baglayrr.
. Sabolyov, Serbenyuk, Kogtoyansrn apardrqlan tedqi_

qatlardan malum olmugdur ki, humoral yoiila mada
altr ve_
zi faaliyyatine tosir bilavasite yox, sinir sisteminin iStiralr
ila
downloaded
133
from KitabYurdu.org
olur. Onlar onikibarmaq bagrrsaqda yerlegen simpatik sinir-
larr erqotoksin zohari ila paraliza edirlor. Bu emeliyyatdan
swol ve sonra 20 saniya miiddstinda iliaz olunan -girenini
miqdarrnr yoxlayrrlar. Aydrn olur ki, simpatik siniriari pa-
ralizo etmazden avval 20 saniya miiddetinde pankreas vazi
19,8 millilitr gira ifraz etdiyi halda, zeharladikdan sonra 0,2
ml qaar azafu. Ona g<ire de bunu humoral deyil, neyrohu-
moral tenzim adlandrrmaq lazrmdrr.
.kreas Reflektoru va neyrohumoral yol ilc ifraz olunan pan_
giresinin terkibi arasrna bdynk ferq vardr. Bela ki. ret--
lektoru yol ila ifraz olunan pankreas girasi, qatr iizvi madde-
lorla, xiisusen, fermentlarle zangin olur, neyrohumoral yol
ilo ifraz olunan giranin tarkibinde ise iizvi maddslar va fer_
mentler az miqdarda vs duru olur.
Buradan aydrn olur ki, azan siniri madaalh vazin fea_
liyyetinqa ham sekreror, ham de trofik tasir g6starir.
Qaraciyerlarin hezmda rolu.

Odiin emala ga}nasi va ifrazr
_ Qaraciyar bedonimiza en iri vazi olub, gokisi 1,Skq-drr.

O, sa[ qabrrfaaltr nahiycda, diafraqmanrn altrnda yeriegir.
Qaraciyar hiiceyrelsrinin hazrrladrlr 6d, dd kapilyailarr ile
od kisasine, buradan ise iimumi od axacalr ilJ li barmaq
bafirrsaga tdkiiliir. gek. 10.
- Qaraciyerin xarici sekretor iizv kimi esperimental yol
ila 6yreinlemsina ilk dafa gvann (shwann, 1844) tarafinden
aparhan tecriiba ila baglanmrqdrr. $vann <idiin hamrsrnr hey-
vanrn badanindon xaric etdikden sonra onun arrqlayrb Ol-
diiyiinii miigahide etdi. Bu ona ve digar alimlera (K.Bernar,
Bunq (Cl. Bernard, 1879; Bunge, 1984)) 6diin heyat iigiin
miihiim ahemiyyeti olan gira oldufiunu sribut etdi.
. L1kin, digar alimlar (Blandlo (Blonglot, 1851), Foit
(Voti, 1893) gvanrn tacriibesini takrar etdiliden,onri, Odrin
orqanizm iigiin laztm olmayan ekskret oldulunu g6stardiler.
134
Bu igler, elbatta, sonrakr tadqiqat iglarinin aparlmasrna ta-
kan verdi. Naticeda miieyyen olundu ki, 6d orqanizmdo kar-
bohidrat, ya!, vitamin, piqment, su va duz miibadilasinda
faal rol oynayrr, onunla bir gox zaharlar, m[badilenin son
mahsullan, bir srra darman maddalari orqanizmden xaric
edilir. Bununla da 6d orqanizmin biitiivliikda markezi ve
miihiti sinir sisteminin normal iqini tamin edir. Odiin fizioloji
ehemiyyati 6ziinii keskin tecriiba $araitindo funksional ve
struktur dayigikliklar zamanr daha yax$r gdsterir. Bu zaman
miibadils proseslari, hemginin Ca miibadilasi, fibrinogenin
qaraciyerda sintezi pozulur, hupo va bezan hiperxrom ane-
miya inkigaf edir, daxili orqanlann funksiyasrnrn sinir vo
humoral tonzimi pozulur, trofiki yara, yumurtahqda, to-
xumluqda ve hipohzin 6n payrnda histo-morfoloji dayimgik-
lik emala galir, qaraciyarde serroz, bezan isa qaraciyarin bezi
paycrqlannda nekroz inkigaf edir.
I.P.Pavlovun iimumi 6d axanna fistula qoyulmasr va
bu risulun takmillagmasi yolu ile aparrlan tacriibeler 6diin
emala galmesi, onun tanzimi mexanizmi, ekskretor funksiya-
sr va hazm sisteminin qaraciyarin digsr izvlar ila alaqasi va
onlann sinir va humoral yolla tenzimi haqqrndakr biliklari
xeyli inkigaf etdiriri.
Qaraciyerin funksiyasrm dyranmak iigiin istifade olu-
nan iisullar goxcehatlidir. Qorgkov Kurtsin onlarr iig qrupa
biilfir: l) Od[n sekresiyasrnda. 2) Od kisasinin va 3) 6d yolla-
nnrn tocrid olunmug halda 6yranilmasi.
Qaraciyarin struktur vahidi onun paylarrnr tagkil edan
paycrqdrr. Bunlarrn sayr 500 mina qedsrdir. Qaraciyar sim-
patik ve parasimpatik sinir sistemi tarafindan asasan giinog
kalefi vasitesile ila tanzim olunur. G[na9 kalofindan glxan
liflor 6n va arxa qaraciyar kolefini amela gatirir. On kelalqa-
raciyar arteriyasr ve onun gaxelari, arxa kalal ise qapl venasl
ve 6d yollan ila gedir. Bundan bagqa qaraciyate azar ve
hamginin diafraqma siniri daxil olur.
Belalikla, onikibarmaq ba$rsaga madaalu vazin gira-
135
sindan alava <id de ifraz olunur. Od qaraciyar hiiceyrelarinin
sekretor faaliyyetinin mahsuludur. Oa qr.'u"iy".ar
u.*, tr_
silmedan_amele galir..va onikiba.maq bugrr.ai.-urr"ffi"rIn
prosesinda t6kiiliir. 0d hazm prosesi qur-t.rd,Iqaan
sonia ,ia
kisasino roplanrr. Bir giin miiddetinda insanda SOb_iZiio
rnf
rid hazrrlanrr. Orta hesabla 10,5 ml&q A emata getii. baiin
reaksiyasr (PH 7,3-8,0), xiisusi gekisi j,OOA-t,OtSlair- Oatin
tarkibi agagrdakr kimidir: (faizla)
Su 97,5
Quru qahq - 2,5
Mineral maddalar-0,8-Na, K, Mg, Cl g6stermek olar.
Od
. . tur$usu -O.9 -qlikoxol, tauraxol-qaraciyards xolis_
terinin pargalanmasrnda emala gelir.
Piqmentlar - 0,4-biliverdin. bilirubin.
Xolisterin - 0,1
Mutsin - 0,1
Lesitin - 0,05
Ya[ turgusu va neytral yallar _ 0,15.
. Od. turgulan orqanizmda xolisterinin pargalanma_srn_
gelir. Qaraciyarin ekstripasiyas, ij. iiu"t .Jit*,s-
99,1ryl,
<l.rr kr, dd piqmenti biliverdin ve bilirubin qanda
eritrositla_
rin pargalanmasrndan sonra aynlan hemoqlo_bindon amala
gelir. Qaraciyar bedanden gtxairtdrqdan sonra da piqrn.ntf._
nn mrqdannrn aza.lmamasl, onu gristerir ki, qaraciyardon
ba_qqa, stimiik iliyinda, dalaqda, lifria dtiyriniariia,
galir.
JJr-a.
Qeyd olunan maddalarden bagqa <idiin tarkibinda nek-
rorin, sabun, sidik ciivheri, sidik turqusu, estrogen ve and_
rogenmaddaleri, vitaminlerdan A, B, C, bir srri lermentlar
(am)laza, fosfataza, katalaza, oksidaza), amin turgularr,
qli-
koproteidlar, mineral maddelar, natrium, kalium,' fosfatlir,
demir,..maqnezium, kalsium vo s. vardrr.
Odiin esas torkib hissasini onun keyfiyyatini miiayyen
eden 6d turgusu. piqmentlar ve xolistnerin trg"kit .dir.
Od iki ciir olur: kisa tidii, ysni 6d kissasindan balrrsala
136

va qaraciyor.6dii. Kisa ddii daha qatr olur.
lllyt*.:L
racryer <idii emala galen kimi 6d kisasine tdkiilmedan ea_
bilava_
site balrrsaqlara axtr, onun rangi zaif sart olub agrq quy
gine benzeyir. Od hazm proserind" aqafrdakr fuoi.ivitu.ro
r"n-
yerina yetirilmasinden igtirak edir. Odtii tasiri ita
btit'tin fer-
mentlarin, o ctimledan ztilal, karbohidrat vo yaE fermentle_
rinjn tasiri gticlanir, ya[lan pargalayan lipazarirn tr.i.l ZO
dala artlr-
LiR1lunl, tasiri ile.ya! qliserin ve yag rur$ulanna par-
--,_ Qhsenn suda hall olur va as.anca
galanlr. sorulur, ya! tur$u_
larr suda hell olmur va sorulmur. Od yag turi"fi"i,, nrff
olunmasrna vo sorulmasrna yardrm g6sta#.
.,.u|fiv1rl reaksila oldugu iigrin o, digor
,.^= - 99q
bagrrsaq .qalavi
qiralari ile birlikda madadan ba[rriafa keqmig turg
qida, horraslnr neytrallagdrrr r. Odrin bs;i ilr"
Uugrrrrqf u.,n
narexett guclrnrr, madaaltr vazin girasinin ifrazr artrr, qana
s9n]la.rlq qaraciyera resir edib, tid emele galmasini gficlandi-
rir. Od balrrsaga dezinfeksiyaedici tesir g5stari.. ----
Hormonlar ridtin omele grf-orlnr .m-ilryetli daraca-
da. tasir Vozopressin AKTH va lnsuti" "t stiniut"aici tasir
_edir.
edrr. AK I H-nun tasiri qlikokortikoidlarin tesiri
ila olur.
gT.i ya. dipan krea tizarsiya ve adrenatekrromiya_
I^,!._tlr_:kt
dan son.ra 6drin amela gelmosi azalrr.
earaciyare daxil oian
srnlrlar rlo strmuledici ve tormozlayan impulslar daxil
olur.
Bu impulslar azan ve diafraqma sinirlorinin xotineiqlt
me.i
vasitasila verilir. Belo hesab idirlar ki, azan sioir
tiain
gelmasini ehamiyyetli darecads artrrrr, simpatik "m.te
,irii ir"."""
tormozlayu.
_ Medanin. nazik va yogun bagrrsagrn interoreseptorlarr
terelrnden
:j{ qprl: gelmasina rasir edilmasi tecriita yolu
rla tasd-iq edilmigdir (Kurtsin- I 952).
Odiin- amela galmasi beyin qabrlrnrn tesiri ila gerti
ref_
lektoru yolla da arta biler.
Odtin arasr kasilmaden emala golimasina baxmayaraq
,baSrsaqlara
6d ancaq orada qida Jf", ,-", J"fl'ofu..
137
Qida madadan balrrsapa keganda, onikibarmaq balrrsala
agrlan iimumi 6d axacafirmn shnktoru agrlrr. Onikibarmaq
balrrsaqda qida qurtardrqda sfinktor bafilanrr. Onikibar-
maq ba!rrsaqda hazm qurtardrqdan sonra qaraciyarda amo-
le gslan <id, <id kisasina toplanrr. Odiin ifrazr yemekdan bir
qedar sonra baglanrr. Ot yedikda 8 daqiqe, g6rak yedikda 12
daqiqa, siid igdikda ise 3 daqiqe sonra ifraz olunmala bag-
layrr. Siid ve at yedikda 6d 5-7..saat, gdrak yedikde isa 8-9
saat miiddatinda ifraz olunur. Odiin ifrazr reflektoru yolla
tanzim edilir.
Qida balrrsaqlara daxii olduqda onlann selikli qiga-
srnda yerlegan reseptollar qlclqlanlr. Bunlarda amala gslmig
oyanma merkazi sinir sistemin, oradan da iimumi 6d axa-
calrnrn sfinktoruna gelarak onlarrn agrlmasrna sobab olur.
Umumi dd axacaErntn sfinktoru biitiin hczm prosesi
miiddatinde agrq qahr va <idiin serbast olaraq onikibarmaq
ba[rrsafia t6ktilmasi davam edir. Hezm prosesi qurtardr-
qdan sonra iimumi 6d axacalrnrn sfinktoru baglanrr, 6d ki-
sasinin sfinktoru isa agrlrr, 6d yenidan kisaye dolmafa baq-
Iavrr.
Nazik bafrrsaqlarda hazm prosesi
Nazik balrrsaq uzun boru qaklinda olub (insanda be-

donin uzunlulundan 4-5 dafe gox oiur), madeden baglayan
hissasi 48 mm, yolun bafirrsala agrlan hissasi ise 27 mm-a
qadardir. gokil 1a.
Nazik bagrrsagl anatomik olaraq iig hissaya bdliirlor:
l) onikibarmaq bafrrsaq - insanda 25-30 sm, 2) acr bafrr-
saq, hansr ki, biitiin nazik baErsaErn uzunlugugun 2/5-ni
tegkil edir, 3) qalga balrrsaq ise baSrrsalrn qalan 3/5-ni teg-
kil edir. Nazik balrrsaqlann divarr setikli, selikaltr, azala ve
seroz qigalanndan ibaratdir.
Nazik balrrsaqlann divanmn qurulugu gekil 2-da ve-
rilmigdir.
r38

. Biokimyevi va morfoloji tadqiqatlar vasitosila selikli
qiganrn epitelinada saxaridlarin, miixielif hidrolitik ve oksid-
lagdirici fermentlarin oldu[u isbat edilmigdir. Histokimyavi
malumatlara asascn, mikroxovlar onlarrn iistlnda yerlagir.
Uqolyeve (1963. I967. 1972) g6ra mikroxovlar nainki bagrr-
saltn sorma sathini artrrlr, o hem de katalizator rolunu oy_
nayrr, hamin zona divar 6nii (membran) hazmi va soiulma
funksiyasrnr heyata kegirir. Nazik bafiirsalrn ,"kto.-SrC.-
fun-
ksiyasr onun biiriin 96boleri tarefindan
vi.in.'V"tlrliii.
saq- giresi, modaaltr gira va rid onikibarmaq baerrsaqda
me_
dadan oraya daxil olan ximus ila qarrgrr. Iiagrriaq
Jirasinin
tarkibinin yiiz iller boyu dyranilmesine baxlmaya'ruo.
netica I.P.Pavlovun Iaboratoriyasrnda enterogeniza f"i*"n_ "ru,
tinin ke;fi ila alde edilmiqdir. Brunner vezilarl onikilarmaq
baltrsalrn proksimal hissosindo yerlegir. eurulus u. fon_
ksiyaslna g6ra madanin pilorik hisiesinin ua}lrri ii,
gar olmasrna.baxmay-araq, ondan larqli cahatlari
.o* o*_
da qoxdur.
brunner vazllanntn rlraz etdiyi giranin terkibinda mutsin va
turg miihitda ailal maddasini pargalayan va siidii qiiriidan
pepsinaoxgar ferment olur. Bu vazin ifraz etdiyi madda
oni_
kibarmaq bafirrsagln.selikli qigansrnr drtmalla qoruyr"u
Iunksiyanr yerina yetirir.
Bi.iriin nazik balrrsaq boyu, onun selikli qigasrnda li-
,
DerKyun vaalarr yerlaqir va bunlarrn ifraz etdiyi gira oniki_
barmaq ba$rsaqda qidamn hezmini asanlagdrrrr. '
Baflrrsaq qirasinin tarkibi va xassaleri
. Tamiz bafrrsaq girasini xiisusi operasiya olunmug hey_

vandan almaq olar. Bu zaman Tri-Villa iisulu ila h"vvuna
narkoz verilib onun qann boglugu agrlrr va bagrrsagrn kigik
bir hissesi ela kosilib g6tiinilfir ki. mtisaqiro ,ra"rirn,ir-i9'r,
33o,
tlhiru!l pozulmamrq olsun. Balrrsafrn kesilmig uclannr
olr-olnne trKlrlar ve baElrsa$n qidanr kegirma qabiliyyeti
barpa olunur. Kasilmig bafrrsafirruclannr iarice giiu"i a"_
t39
riya.tikirlor, heyvanrn yarasr salaldrqdan sonra balrrsagn
tecrid olunmug hissasinden temiz bafrrsaq giresi yrlmaq
miimkiin olur. Tamiz balrrsaq tiresi tutqun, rangsiz maye
olub duru hissadan va selik topalanndan, degeneiasiya er
mi; epitel hiiceyrelarindsn ve xolisterin kristallanndan iba-
ratdir. Duru hissani todqiq etmek iigiin intensiv gira ifraana
sabab olan yerli mexaniki tasirdan istifade edirlar. Duru his-
senin reaksiyasr qalavidir. Balrrsafirn selikli qigasrnrn gira-
sinda qida maddalarinin hezminda igtirak edan 22-ya qadar
ferment vardlr.
1 . Enteroginaza - bu ferment gox miqdard a, nazik
bafrrsa[rn gdbaler.inda, xiisusila, onikibarmaq balrrsaqda

sintez olunur. Yofiun ba[rrsaqda sintez olunmur.
O medealtr vozin tiresinin terkibindcki tosirsiz trinsi-
nogeni feal trinsins gevirir.
2. Pentidaza qrupu - digar proteolitik fermentler igari-
sinde peptidaza qrupu - avvaler eripsin adlandrnlan madde
bdyiik ehemiyyate malikdir. Onun esas niimayandalarinden
biri leysinoaminopept.idaza olub, xiisusan zancirin sonunda
leysin, norleysin va norvalin qahlr olan peptidlari daha
bdyrik siiratla pargalayrr. Diger peptidler, mes: arqinin ve
lizin qah[r olan peptidlerdir. Leysinoaminop€ptidaza hem
balrrsalrn selikli qiqasrnda, hem da onun qiresinde goxlu
miqdarda olur.
3. Aminotripeptidaza - miixtalif peptidleri, xi.isusi ola-
raq tripeptidlcri hidroliz edir.
4. Dipeptidaza - dipeptidlari iki amin turutusuna par-
galayrr.
5. Katepsinlar - zoif tur$ miihitde ziilal maddelarinin
pargalaylr.
6. Qalavi fosfataza - qelavi miihitds orta foslat turqu-
sunun monoefi rlsrini hidroliz edir.
7. Turg fosfotaza - turg miihitda qelavi fosfatazanln ta-
sirian oxgar tesira malik olur.
8. Nukleaza - bagrrsa$rn selikli qigasrnda va qirasinda
140
olur. Nuklein turgularrm depolimerize edir.
9. Nukleotidaza - mononukleotidleri defosforlagdrrrr.
10. Fosfolipaza - balrrsaq qirosinde olan fosforiipidle-
Ir par9ataylr.
.11.
Lipaza - neytral yaglarr qtiserin ve ya! turgulanna
parqalayan fermentdir. Balrrsaq girasinin lipaiasr madealtr
vazin eyni lermentine nisbaten az leaidrr.
12. Xolesterinesteraza madaaltr vezin giresinde olan
buna benzer fermentin tasiri ile efirleri xolisterine parga-
layrr. Miieyyen edilmigdir ki, xolisterin ancaq serbast halda
sorulur.
.l Amilaza - niqastanr disaxaridlara pargalayrr. Ba!rr-
3.
saq girasinde gox az miqdarda olur. Bele-hejab ldirlu ki,
buraya qanrn plazmastndan kegir.
. 14. Laktaza - siid gakerinin qliikoza va qalaktozaya
qader pargalayr.
15.lnyertazz - qamrg gekarini parqalyrr.
16. Maltaza - maltozanr pargaiayrr.
Beialikls birbaga balrrsalrn selikli qigasrna tesir edan
mexaniki vs kimyavi qrcrqlandrrrcrlar balrrsaq girasinin
artmaslna sebab olur.
Balrrsalrn gire .ilrazr eyni zamanda qida maddalarinin
pargalanma mshsullarrnrn tesiri ile de emele galir. Mas: qida
maddalarinden siid Eakari, sabun, duz turgusu, ziilahn hazm
mehsullarr vo s. bela maddolerdandir.
Merkezi sinir sisteminin balrrsaq girasino tesiri isbat
olunmamqdrr. Bele ki, mexaniki va kimyavi qrcrqlann tasiri
ile. gire_ ifrazr
_balrrsala innervasiya edeniinirlar (nnVagi, nn
splanchnici) kesildikdan sonra da saxlan lr.
Bafrrsalrn gira ifrazrna balrrsalrn selikli qigasrnrn ek_
strakttm xiisusi iisul ile igledikdan sonra qana yeritmokle
nail o-lmaq olar. Nasset g6stermigdir ki, baprrsaq vezilerinin
gire ifrazrna sebeb sekretin hormonundan da yaxgr tesira
maiik olan ve bafrrsafrn selikli qigasrnda emeli gilm eo-
trokrin hormonunun tesiridir.
141
Nazik bafusaqlarrn haraketinin
tiplari va motor funksiyasr
Bafitrsaqlarrn motor funksiyasr miixtelif harekat n6vlari
sayesinda yerina yetirilir. Balrrsa!rn biitiin yrlrlma n6vlarini,
onun funksional elametlcrine g6re iki qruppa bdlmok olar:
B!1inci - qida kiitlesinin qan$masru ve srirrtilmesini, digari
qida kiitlasinin balrrsaqda harakatini tamin edir. Birinci
-
qrup seqment gokilli, ikinci qrup isa - peristaltik horekatdir.
Viizual, rentgenoloji va kimoqrafik tadqiqatlarrn neticaleri-
ne esasen bafirrsaq harakatlorinin bi.itiin ncivlari d6rd tipe bo-
liiniir: 1) ritmiki seqmentasiya, 2) kofkirvari herekot, 3) peri-
staltik herakat, 4) antiperistaltik horakat.
_ .Nazik bafirrsalrn harakati ikiqat saya azala tebaqssin-
den ibaretdir. Xarici qat uzununa azala liflarindan, daxiii qar
iss halqavi ezelalerdan tagki.l olunur. Boylama ezelalarin yr-
grlmasr qida horrasrnrn qangmaslna, halqavi azelo.larin yr-
lrlmasr qidamn yolun ba!rrsaqlara taref herokat etdirmaye
xidmat edir.
-_ iki nOv azsle yrlrlmasr: kalkirvari va peristaltik yrlrlma
ils tamg olaq.
_
BaErrsaqlann kofkirvari herakati boylama ve helqevi
ezelelerin yrfr.lmasr ila elaqedardrr. Balrrsaltn har hansr bir
hissasinin boylama azelalri yt$ldrqda bu hissa qtsahr va ge-
niglanir. Bu ezalalor bogaldrqda isa homin hissa ulanrr va da-
ralrr. Helqevi azelalar yrgrldrqda isa bir nege dairevi azelo lif-
lari bir-birindan miieyyan masafada yrglrr. eida horrasr ay-
rr-ayn hisselere pargalanaraq bir srra seqmentler emele gaii-
rir. Boylama ve halqavi ezelslarin yrlrlmasr bir-biri ile alaqe-
dardrr. Bunlar n6vbe ve miieyyen ritmla yrlrlrr va qida hor-
rasrnln qantmasrna kdmek edir. Bu iss qidanrn daha yaxgr
v. tezhezm olunmasrna k<imak edir.
Peristaltik va ya qurdabanzer harekat - balrrsalrn bir
hissesinin heiqavi azslelori yrlrlarkan ondan agagrdi olan
hissesinin geniglanmasindan ibaretdir. eida horrisr bagrr-
142
saqlann geniglsnmig hissasina italanir, sonra hemin
bu hissa
yrlrlaraq qida horrasrnr balrrsaqlann genitlenmis
aLlr
sosins qovur. Nazik ba[rrsaqlarr-peristlttik' y,Cii;uirii
lis_
aurg_
l:,=?lli, yolun bafirsafia. oria"un i."-yogun
!"r.,rsrnrn sayasinda
bagrrsaqlarln.hsrskati onun son hissasi olan diiz
Daglrsaga kegrr.
. Balrrsaq hereketina tesir g6steran humoral qrcrqlandr_
ncrlara nazik balrrsalrn selikli qigasrndu,rnrtr''rrf'., u"
heztn zamanl qana daxil olan xolin, serotonin,
ent;krinini
gdstarmek olar.
Balrrsaqlann harekatinin oyandrncrsr yerli mexaniki
qrcrqdrr. Balrrsaq divarlarrnrn gaiilmesi onun qiiuuriii't.,"rr_
olur. Tabii
I11rr- ::bPtsaElrsaqlann sereaitda U"l. q,.,qlrra,r,., qta^
norrasldrr. divarlarrnr qrcrqlandrran va onun
sabab olan kimyevi maddalera iuigu'f'*. qrl""ifrr,
Hr:|..,.,=
oo. sabunlar, duzlar va bezi maddalar aiddir.
. BaSrrsaqlar avtomatik harekata malikdir, yani
bir^f,iq
parga
balrrsaq kosib qidah mahlula daxil ersak
Ui.
elaqasi olmamasrna baxmayaraq onun vatxa$ln ".qiiir_f,yrlrlmasr
davam edecekdir.
. BaErrsaqlarrn hsraketina markozi sinir sistemi_azan
va
simpatik sinirler vasitcsi ilo tasir gdstara Uif*. ar",
,inirin
balrrsaqlarrn harekatini qtirrrtlaoairir,
!,Y!lildlilrysr
srmpatrk srnrrin qrcrqlandrnlmasr isa bu harakaileri -t
laneidir.
B_afirrsaq azalalerinin herakatlari
..n.ttor,-r" u-mo.ut
..
yollarla oyana va tormozlana bilar. Markazi
sini,l-prjrful
balrrsaq divannrn azalalsrina azal ve simpatik sinl.t-5.ta
au_
xil olur. Elektrik qrcrlr ila azan sinirin tn. VuguJ q,"*f"nO,-
Iry1, 12A). herakari ni qiiwatlandirir r,,olr*,rllr' i.t,.,r.
- ir:1,
(gakil. Simpatik sinirin (n. splachnius) q.iqf*a",f-
masr. bafrrsaq harsketinin tormozlinmasrnu'ur
roiirrrrnrrn
koskin azalmasrna sebab olur (gakil fZnl. inranaa 've'trey_
vanlarda emosiona.l
zamanr simpatik sinir .vsziyy"t zu-un, -"r,'q"rrU, qoou, ugn
sisteminin oyanmasl ita etaqaaar
bagrrsaq harekatlari zeifl ayir.
downloaded
Bu qrcrqlanmalar naticesinde azan sinirin ucundan ase_
tilxolin, simpatik sinirin ucundan ise noradrenahn media-
torlan ifraz olunur.
Ogar xolinestraza tesirinden asetilxolinin pargalanma_
srnrn qarsrsrnr ahb, qan daman ikinci ite birlagdirilen birinci
itin azan sinirini qrcrqlandrrsaq, onda ikinci itin balrrsafrnrn
herekotinde dayigiklik emale geldiyini miigahide etmak tlu..
Bu onu g6starir ki, azan sinirin ucundan ifraz olunun ve xo_
linestraza tcrafindon pargalanmayan asetilxolin qana daxil
olub emala galdiyi izve tasir g6stera biler.
Yofiun ba[rrsaqlarda hazm
Qeyd etmak laamdrr ki, yolun bagrsaqlarda ancaq

az miqdarda nazik baErsaqlardan fermentlaris hopdurul_
mug qida maddalerinin bir hissasi qana keqir. Burada esasen
su sorulur. Suyunu itirmig hezm olunmayan qida qahqlarr
balrrsaqlarrn sarhindan qopan hiceyraler, ifraz olunin selik
bir yerda kal ktitlesini amals gatirir. Yolun balrrsaqlar na-
zik bafrrsaqlann igini baqa gatdrrmaqla yanigr ham da
yolun balrrsaq mikroflorasrnda orqanizmin bagqa fizioloji
prosesleri iigiin miihiim ehamilryeti olan vitaminlar sintez
olunur,- Burada bakteriyalann faaliyyati naticasinda heg bir
mexaniki, kimyavi ve fermentativ tesire maruz qalmiyan
bitki hiiceyrosinin selliilozu yofun balrrsalrn 6z giresi ve na_
zik balrrsaqdan az da olsa axan girsnin torkibindaki fer-
mentlerin tasiri ila pargalanrr ve qana sorulur.
Yofun balrrsaqlar anatomik cahetdan hazm sistem!
nin nazik baErrsaqlardan sonra galan 96basi olub, agafrdakr
hisselerldan ibaratdir: gekil 1a.
1. Kor ba!rsaq soxulcanabenzar glxlntrsr ila birlikda;
2. Qanber balrrsaq (bu <iz n6vbesinda qalxan, k6nda_
-
lan, enan, s-o benzar gribalarden tagkil olunur);
3. Diiz bafrrsaq.
Insanda yofun bafrrsaqlann uzunlufu 1,5-2,0 metra
downloaded
144
from KitabYurdu.org
qedor olub, eni ba$lanErc hissade, 7 sm, son hissssinda isa 4-
sm-e gatlr.
Yolun balrrsaqlann da divarr nazik bafirrsaqlarda ol-
dufu kimi selikli, selikaltt, azala va seroz qigalardan ibaret-
dir. Selikli qiga xovlarda mahrumdur.
Yofun ba!lrsaqlarrn sekretor fealiyyati
Yofun balrrsaqlarln sekresiya funksiyasr daha mii-

kammal olaraq, ovvalca i.P.Pavlovun laboratoriyasrnda Ber-
lotksiy (1903) va Stranesko (1904), sonralar isa digar todqi-
qatg ar Babkin-1927, Calalov-1957, Kubanov-1967 va s.
tarefindan itler i.izarinda xroniki tacribalarla 6yranilmiEler.
Aydrn olmuqdur ki, yofun bafirrsaqlarrn girasinda na-
zik balrrsaqlarda oldu[u kimi duru va berk hissaler vardlr'
$iranin duru hissosi qalevi xassaya malik gaffal mayedir (PH
8,5-9,0).
Orta hesabla duru hissenin 98,6 P/o-ni su, 0,63 faizini
iizvi maddalar, 0,68 faizini qeyri iizvi maddalar teskil edir.
$iranin bark hissasi selikli qangrq olan qonur san rangli
kiitladon ibaratdir. Histoloji tedqiqatlarla miieyyan edilmig-
dir ki, yolun va ham ds nazik bafrrsaqlann girasinin bark
hissasini balrrsaq divarlartntn 6lmii$ epitel hiiceyralsri ve az
miqdarda limfoid elementleri tagkil edir.
Qeyd etmek lazrmdtr ki, giranin berk hissasinda fer-
mentlerin miqdarr duru hissaya nisbeten 8- 10 dafa goxdur.
Yogun bafrrsaqlarrn qirosinin tarkibinda entero-
kinaza va saxarzza (alfoqlikozidaza) olmur. Lakin az mi-
qdarda karepsinlera, peptidozlara, lipaza, amiiaza, nuklea-
za, uteazaya ve s. tasadiif olunur. Bunlann igari-sinda daha
yiiksak tasire malik olan qolavi fosfatazrnrn aktivliyidir. Fos-
tofazalarrn sekresiyanrn intensivliyi nazik bagrrsaqlarln yu-
xarr hissalarindakilerina nisbstan zaifdir.
Yolun balrsaqlarda gira lhazt oazrk balrrsaqlara
nisbatan yerli xarakter dagrylr. Bela ki, mcxaniki qrcrqlan-
downloaded
i45 from KitabYurdu.org
drrma ohemiyyetli dareceda yolun bagrrsaqlarda
gire ifrazrnr
attlrlr.
yo!un ba[rrsaqlann
mikrofl orasrmn ehemiyyati
Yogun ba[rrsaq mikroflorasr miixtalif qrup

bakteriya_
Iarla zengindir. Bu bakteriyalar ,$ril;k;'frl;i;j;;"
rina yetirilmasinda yaxrndan isti.ui .?irfrr, êr!\urrqrqr ,.-
I . Miidafie vazilesi dagryan bakteriyalar.
. . 2.Hezm girasinin komponentlarinin pargatanmasrnda

igtirak eden bakteriyalar.
3.. Vitaminlarin, fermentlarin va digar
fizioloii aktiv
maddelerin sinrez.ipil3 i grirak edan UrL t..iioiur. -'''''
,
..Stenl.Fraitda goxaldrlan heyvanlar iizerinda aparrlan

tecriibelerden aydrn olmugdur ki,-hamin
'h"srus het rrri* .irp.ri_
mantal infeksiyaya daha olmaqia.;"larIi iin,na,
a,p, y qlobulinler kaskin ,r..td, ,r"ir.. i;;;
vanlarda retikulo-entotelial sistem va lipolitik
iil n.V_
miiayyan doracade reduksiyaya..ug.uy,..

atiriirt..
d;';;;.
florasr sahibin badaninda tabii immunitetin "v"rrnfruoou [uir.ruq
stimuloedici tesir g6sterir.
. Ba$rrsafrn normal mikroflorasr patogen mikroblara ve
onlarrn toksionlarina qargr tr.tio ant'ulon!ri'"f.ri"fir"
olmaqla, ham da sahibin orqanizmini 'f,rrir-p"i"d*'*t_ rnait
roblann badena daxil olmasrndan u, ootu.r-gJ*rlriurroaun
So-ruyur. Bir gox xastalikler zaman mrs: istatr, qui; vata_
Iag-r, ba grrsaq iltibahtannda t
. r- i"!ii*f
tarkibi, hem da antaqonist *rrrrri asiiEr
_i?rl?io.rrr,r, n
qanizmo antibiotiklsr daxit olduqda
u-it;i;;ril, .._
nistik xassasi kaskin zaiflavir.
bitt"rivrlri*lrLq"_
. _H1m giraleri ve onlarrn aktiv komponentleri (ferment-
lor, foslort u birlcamalar, 6d turgutari ;;: ;; i;;;il;i 'r.rif
Iarini yerine yetirdikdon ,onru uuntu.ini li. Ti.rrli r"ri fr_
balrrsaqlarrn sonunda geriya sorulur, drgrGrrri
;;;ir""r_
downloaded
la birlikdo yogun bagrrsala daxil olur. Bu 96bede bazi bir-
le$meler sorulur va ya mikrofloramn miixtalif
tesirlarine ma_
ruz qalrr.
Antibiotiklerin tasiri ile balrrsaq florasrnrn normal faa_
liyyeti pozulmuq in. Virro va in'. vivo
9a.uitinA"1iui,f mrg
tadqiqatlardan aydrn olmugdur ki, nazik Uag*utfuln
fermentlorindan olan enteroginaza ve qaleii foifotazanrn,
tipit
hemginin pankreasrn fermenilori_triprin,' u-iiuiuiil'lnur.ti
-
vasiyasr prosesinda balrrsaq florasi igtirak
.aii. n'"irril.fr,
qeyd etmak olar.ki,.yogun balrrsaqda inattivasiva
piosesi
balrrsalrn bu qdbasinin seciyyivi funksional i.uiivviinarn
en iimdesi hesab olunur.
.. YgEyn bafirrsaq florasrnrn mikrob kiitlasini pargalayan

diger Siralardan biri da od hesab olunur.
qaraciyardo. sintez otunaraq qlikohol ve ya
.^.._^91,,:::T,
tauronot turgusu gaklinda od ila birlikdo ifraz olunur.
Lakin
kalda 6d turgusu sarbest halda olur.
, Mikrobsuzla_gdrrrlmrg siganlar i.izorinda aparrlmls racni-
aydrn otmugdur ki. bagrrsaq l)orasi olmayan
:,r.,:*-.T mti_
parsalanmasr getmir. Lakin ram orqa_
::::f:_,rrlur,unun
nlzmoa normal balrrsaq florasrnrn hansr niimayandasi yo_
gun balrrsaqda 6d turgusunun pargalanmasrn'a u.-
t,unu
mu_tutrn bu prosesin intensivliyina tssir etdiyi
hala da tam
aydrnlagdrnlmamrqdrr.
Balrrsaq florasr ximusda olan bir srra diger iizvi
.lagmolerin bir_
pargalanmasrnda da igtirak
den bezilari qana sorularaq "ali.
Srii.l"r..l".
_sidik vasiresile t*rri'iilil.*,
indol-3, sirka rurgusu), digrileri kat ila orqanizmaon-xu.i.
olunurlar.
Bafirrsaq mikroflorasr
. . Balrrsaq mikroflorasr bir 9oz rizvi maddalorin hidroli_

"ii"f
llri:r, |"s.u Qatdrntmasrnda. hamqinin U,i. i""
maooelenn srntezinde igtirak edir. Bafirrsaq "li'f""f
florasrnrri K va
downloaded
t47
from KitabYurdu.org
B qrupu vitaminlarinin sintezinda iqtirakr in Vitro va in Vi
Vo qeraitinda miiayyon edilmigdir.
Bu proses iki marhelada gedir.
l. Mikrofloramn vitamin sintez etmasi.
2. Hamin vitaminlerin sahib orqanizm terahndan ma-
nimsanilmasi.
Yolun balrrsaqlarda sintez olunan vitaminlerin miq-
darr ve onlann istifada olunmasr miixtelif heyvanlarda bir-
birindan farqli olur. Bela ki, g6vgeyan heyvanlarda medanin
igkenbe hissasinda yagayan bakteriyalarrn faaliyyati netice-
sind: suda hall olunan vitaminler3 ehtiyacrm tamamile 6da-
yir.
Dovganlarda va siqanlarda vitaminlorin intensiv sintez
olundulu yer ancaq kor balrrsaq hesab olunur. Insanda
bafirrsaq mikroflorastntn vitaminleri sintez etmasi va onlarrn
orqanizm terahndan manimsenilmasi proseslari gdvgeyan
heyvanlara va gemiricilare nisbeten hala yaxgr 6yrenilme-
migdir. Lakin bazi mtialliflarin fikrina g6ra insamn foli tur-
gusuna va b.iotine olan ehtiyacr tamamila, vitaminlerden
tiamin, piridiksinin va Brz olan ehtiyacr az da olsa baflrrsaq
florasrmn sintezi hesabrna 6danilir.
Diger miialliflare g6ra ise insan bafirrsaltnda enteral
sintez olunan vitaminler tacriibi olaraq istifade olunmur.
Yo[un ba[rrsaqlarrn harakati

. Yogun balrsalrn hertkat lunksiyasr agalrdakr vazifa-
larin yerino yetirilmesini tomin edir:
1. Kahn toplanmasr flqiin anbar vezifesi
2. Evakuator fealiyyati (kahn bedandan xaric olunmasr).
3. Sorma vszifesi (asasen su).
Qida qahqlannrn yofiun balrrsaqda herekoti uzun
miiddat davam edir. Demek olar ki, biitiinlfikle hazm prose-
sine serf olunan vaxtrn (1-2 sutka) gox hissasi yogun ba[rr-
saqlarda qida qahqlarrnrn evakuasiyasma serf olunur.
Yolun bafrrsaqlarr barium sryrlr ile doldurulmug
148
iize na apar an rentgenoloji tedqiqatlar haqiqatan
qoxsler
yolun bagrrsaqlarda qida qahqlarrmn zeif hersket etdiyini
bir daha tesdiq etmigdir.
Yolun balrrsaqlarda herekatlor peritaltik ve kefkirva-
ri formada olur. Hamin herakatlarin xarakteri haqqtnda ma-
lumat nazik balrrsaqlarda hareketin <iyranilmesi zimaru ve-
rilmigdir.
Yofun baggrrsaqlar iki qath inervasiyaya malikdir:
1. Daxili-intramural;
2. Xarici ekstramural,
Bu prosesler sinir sisteminin sitimpatik va parasimpa-
tik giibaleri tarefinda heyata kegirilir. Simpatik iinir liflari
iist ve alt miisaqire kelaflerinden, parasimpatik sinirlor iso
azal y.a ganaq sinirleri tarkibi ile galir.
Insanda kor bafrrsaq, genber bafrrsagln qalxan, g6n-
dolen va saf hissasi flst miisaqira kalaiinin ,impatlt siniri ila
inervasiya olunur. Qanber balrrsalrn k6ndelen qdbesinin sol
hissasi, enen va s-o banzar ganbar bafirrsaq, dfiz balusalrn
yuxan hissesi alt miisaqire keleflarinin lifleri ila innervasiya
olunur. Azan sinir yolun balrrsalrn sa! hissosini, gunaq ii-
niri ise onun sol hissesini inervasiya edir. yolun bagrsaqla-
nn divarrnda esas iki sinir kelefi yerlagir:
l.Auerbax.
2.Meysner.
Auerbax kalofe azele qi$aslnrn xarici ve daxili qatlarr
arasrnda yerlagir. Meysner kaleli isa selikalh qigamn aitrnda
yerlsqir.
Hor iki kelef yerli xarakter dagrmaqla balrrsalrn in-
termural inervasiyasrm tomin edir.
Ba[rrsalrn saya azele toxumasr bilavasite kimyevi ve
mexaniki qrcrqlarrn tssirine maruz qalr.
. Yolun ba[rrsaqlarrn motorikasl sinir ve humoral yol_
la tanzim olunur. Yo[un baftrsaqann harekatini ten2im
ed.sn refekslerin qdvslari merkazi sinir sisteminin ali ve agalr
g6belarinde qaparur. Yolun balrrsaqann harakatinin humo-
149
ral tanzimi sinir tenzimina nisbetan az 6yrenilmigdir.
Son melumatlara g6ra bezi hormonlar yolun bagrr-
salrn herakat lealiyyatinc nazik balrrsaqlara nisbetan xiisusi
tasir g6stsrir. Bela ki, serotonin yolun balrrsafirn flaaliyyati-
ne tormolcayrcr, nazik balrrsalrn hareketina isa oyandrncr
tesir g6sterir. Bir srra endokrin vazierinda haarlanan hor-
monlar mesalan, adrenalin, qliikoqon yolun balrrsaqarrn
motor fealiyystini tormozlayrr.
Dcfekasiya aktr
Defekasiya aktr reflektoru hadisasidir. Bu hadisa za-

manr yofun bafrrsaqlann qurtaracalrndan toplanan kal
kiitlasinin tazyiqindon (40-50 sm su siitununun hiindiirlii-
yiindo) selkli qiga iizarinde yerleqan hissi sinir uclarrmn qr-
clqlanmasr neticasinda onurla beyninin bel-oma nahiyasin-
do yerlagan defekasiya morkazine naql olunur. Buna cavab
olaraq markazden diiz bafirrsa$n daxih va xarici sfinktorla-
rrna (biiziicii azalelrina) galan impulslann neticesindo sfink-
tor bogalrr vc yolun bafrrsaqda topanan kal xarice tullanrr.
Bir sutka arzindc insanda nazik baglrsaqlardan yofiun
balrrsaqglara 4000 qrama qadar qida ximusu daxil olur. Bu
kiitlenin 150-250 qramr kal qeklinde badondan xaric olunur.
Kahn l/3 hissasini bakteriykalar tegkil edir. Bitki mangeli
qidalar qabul eden zaman qan;rq ve at qidalarrna nisbotan
daha gox kal amela galir.
Qeyd etmak lazrmdrr ki, defekasiya aktrnrn qeyri-iradi
tanzimi onurEa beyninin bel-oma nahiyasi ils olaqedar ol-
maslna baxmayaraq delrekasiyanrn hoyata kegirilmosi msr-
kezi sinir sisteminin yuxarr qobelarinin (uzunsov beyin, hipo-
talamusa vs beyin qabrfir) igtirakr ila bag verir.
Defekasiya aktrnrn uzunsov beyindaki markazi te-
namis va qusma merkezlerina yaxrn yerlogir. Bu onunla izah
olunur ki, anus sfinktorlarrnrn garginlagmasi zamam tenef-
150
fiis refleksi giiclenir ve qusma refleksii tormodamr. Defeka-
siya asasan parasimptik sinir sisteminin tesiri ile hayata kegi-
rilir. Bela ki, ganaq siniri anus sfinktorunun yrlrlmasrnrn
tormozlayr va diiz baprsalJn motor funksiyastnrn stimula
edir.
Defekasiya ila alaqedar olaraq eyni zamanda qann
basmasr azelelarinin yrlrLmasr da igtirak edir. Bu zaman qa-
rrn boglulunun hecmi kigilir. Tezyiq ise burada 220 mm su
hiindtrliiyiina gatrr.
Defekasiya prosesi reflektoru akt olmaqla yanagr 6z
ndvbesinda bir srra bagqa iizvler vs iizvlar sisteminin fea-
liyyatina reflektoru tesir g6sterir. Bunlardan an nazori celb
eden iirak-damar sistemine olan reflektoru tesiridir. Bu pro-
ses aktmda bir deqiqe erzinda maksimal qan bzyiqi 62 rnm,
minimal 20 mm cive siitunu hiindiirliiyiine qedar, nebz l9-a
qodor arttr.
Membran hazmin fiziologiyasr
Indiki zamanda 2 klassik qidalanma tipinden (hficeyra-

xarici ve hiiceyradaxili) baqqa 3-cii qidalanma tipi do ma-
lumdur ki, bu da memran qidalanmadrr. $ekil 13.
Hiiceyraxarici qidalanma onunla xarakteriza olunur ki,
hiiceyralerda sintez olunan fermentiar hiiceyraxarici mihita
dagrnrr va 6z vezifasini sekretor hiiceyralarden az vo ya gox
masafeda yerlagmakle yerina yetirir. Okser heyvanlarda bu
proses xiisusi bogluqlara gedir ve hi.iceyrexarici qidalanma
kimi qeyd olunur. Lakin, bazi hallarda mssafeli qidalanma
orqanizmdan kenar hayata kegiriiir. Okser hagaratlar hezm
fermentlerini hereketsiz ovunun badenino yeridirlar va bir-
iki saat sonra yeyirlar. Bu zaman mesafali qidalanma bela
hallarda qeyri-sethi proses sayrlrr. Bakteriyalar miixtalif qi-
dalandrncr fermentleri kultural miihita ifraz edirlar.
Hlceyredaxili qidalanma (iordan, 1934, Buddenlrokc,
1956, Miiller, 1963, Bockus 1964) zamam mtayyan qader
t5l
pargalanmrs, yaxud tam pargalanmanx$ qida hiiceyrenin
igsrisina daxil olur va burada sonrakr hidroliza maruz qafu.
Bele tip qidalanma yalruz bir hiiceyrcli va ibtidai orqanizm-
lerda deyil, hemginin memalilerda da genig yayrlmrgdu. Axr-
rrncr halda s6hbet qarun a[ elementinin faqositar xassasin-
dan gedir ve buraya retikuioendotelial sistem da aiddir. Fa-
qositozun miixtolifl iklerinden biri de pinositozdur. Pinositoz
ali heyvanlann ekdo ve endodermal menqeli hiiceyreleri
iigiin az vo ya gox deraca xarakterikdir. Hiiceyredaxili qida-
lanma xflsusi hiiceyredaxili bogluqlarda gede biler. Hezm
vakuollarrnda bunlar ya hamige mdvcud o1ur, ya da faqosi-
toz ve pinositoz proseslori zamanl yararur ve qidanrn xrrda-
lanmasr qurtara L za;man vakuol yox olub gedir.
Membran qidalanma - hiiceyradaxili ve hiiceyrexarici
miihit serheddindeki hiiceyra membram iizerinde hkse
olunmuq fermentlerle hayata kegirilir. Fiziki-kimyevi ba-
xrmdan bu birincili sathlarde heterogen katalizi xatrrladrr.
Fermentler hkse olunmug, onlann aktiv merkezlsri miioyyen
darocade istiqamatlsnmig va bu istiqamatlenme membranrn
sathina va su fazasrna olan miinasibate g6re gdtiiriilmiiqdiir.
Aktiv markezlarin qidalandrrrcl substrata olan miinasibetina
gdre onun sarbest istiqametlanmcsmi mrimkiin deyildir. Ds-
rin qatda yerle$mi; alaqalar, membran qidalanmanr heyata
kegirsn fermentlarin laaliyyati iigrin qeyri miimkiindtir. Bu-
nunla o, bogluq ve hiiceyradaxili qidalanmadan saciyyavi
cahatce fsrqlanmig olur. Membran qidalanma zamanr fer-
mentler ansambhnrn tagkili miimkiindiir. Nehayat, membran
hiiceyrolerinin iist sathlsrinde hidroliz va transmembran da-
$rnma proseslerinin arasrnda effektiv qarqrhqh elaqs heyata
kegirilir. Membran qidalanma, 3-cri tip qidalanma kimi,
hiiceyre membranrnrn sethinds gedan fermentativ hidrolize
yaxrn olmamasr i1o xarakteriza olunur. Bele ki, bu prosese
iki miihit - hticeyrsdaxili va hiiceyrexarici miihiti ayrran hii-
ceyre membramnda fiksa o.lunmug fermentler sebeb olur.
Nazik bagrrsagrn iist sethinde faaliyyet gdstoren fermentlar
152
ikili mengeya malikdir: 1. Ximusdan adsorbsiya olunmuglar
(pankres fermentlari amilaza, lipaza, proteaza ve s.), 2. Ba-
lrrsalrn oziinamaxsus fermentlari olub, bafrrsafirn daxili
hiiceyrelerinda sintez olunur va membran hiiceyrelarinin set-
hinda toplanmrq olur (ol iqosax aridazalar, oliqopeptidazalar.
fosfatazalar va s.
Artrq tamiz nazeri analizlar qidalanmamn har birinin
mexanizminin bazi nadir imkanlara ve mahdudiyyatlare ma-
lik olmasr haqqrnda natice gtxarmala imkan ,eiii. Hiic"yre-
daxili qidalanmada maddalarin hiiceyradaxilinda dagrnma
siirati limita olunmug va hidrolizin yiiksak siiretliliyini temin
eda bilir. Masafoli qidalanma miixtalif substratlann, o ciim-
laden, iri molekul ve molekuli.istii aqreqasiyalann hidrolizini
tomin edir. Lakin, suda parqalanmrg fermentlar tagkil oluna
bilmirler. Ona gdre ds masafali qidalanma effektiv soru.kna-
nr tegkil ede bilmir. Hjdroliz o zaman miimkiindiir ki, mem-
branrn iist sethindo fiksa olunmug hidrolliz olunan elaqslare
fermentlar tasir eda bilsin. Xiisusi eksperimentlarle isbat
edilmigdir ki, membran qidalanma kigik molekullan parga-
layan gox effektiv mexanizm olmaqla yanagr ham de inkigal
etmig mexanizm sayrlrr. Qiinki, qeyd olunan her bir qida-
lanma tipinin 6z layiqli cehsti ve mehdudiyyetlari vardrr ve
tesadtfi deyildir ki, bfltiin bunlann hamrsr tekamiiliin
miixtalif marhelalerinda-ibtidai heyvanlardan mamelilara
qader-tesadiif elidir. Oksar hallarda har bir orqanizmda 2 ve
ya 3 qidalanma tipi miigahida olunur.
Ali heyvanlarda membran qidalanma nazik balusaflrn
epitelinin (hagiyali biikiig) tist sethinda heyata kegirilir, ne-
tica etibarila, qidah maddalarin gevrilmasi vs assimilyasiya-
srnr yaradan ali sistem formalagrr. gak. 14. Molekulaiistii
sistemlar ve iri molekullar balrrsaflrn sathinda fealiyyat 96-
staren fermentlorin tesiri altrnda pargalanrr. Sathi aktivliya
malik olan hagiyali biikiig zonasrna hidrolizin arahq mahsul-
larr elemina (xaric edilir) olunur ki, orada da hidrolizin son
marhalasi baga gatrr ve sorulma zonaslna kegir. Belalikla,
153
membran_ qidalanma qidah maddelerin effektivu konveyer
tipli gevrilmasini va menimsanilmesini tsmin edir. Bela ki, bu
aktiv naqliyyat kimi, hernin sathde hsyata kegirilir va bu
prosesler Tl,man ye makan daxilinda birlag.ir. Bozi hesabla-
malar gristarir ki, membran qidalanma peptidli vo qliikozidli
elaqslarin pargalanmasrrun 80-90 faizini, triqliseridlarin-55-
60 faizini hayata kegirir. Bununla da, kdmekgi deyil, vacib
heyati mexanizm sayrhr. Bafirrsaq sarhoddinde va ximusda
mlhz gox inkigaf etmig balrrsaq membram sethinda giiclii
hidrolizi miimkiindtir. Artrq fizioloji eksperimentlera asasla-
naraq submikroskopik sorulma sathinin m6vcud olmast
haqqrnda natice grxarmaq olar. Bu da ilk ndvbsde aktiv set-
hi kaskin olaraq geniglandirir va ona sorulma katalizatoru
xassasini verir.
^ Bu ciir submikroskopik masamalorin mdvcudlulu
Qrenjer va Beyker (1949, 1950) terafindan siibut olunmuq-
dur. .Onlar ilk dafa olaraq sigovulun nazik balrrsagrnrn epi-
telini elektrik mikroskopu ila tadqiq etmiglar. igrq mokros-
kopunda kutikula kimi g6r[nan, aslinda b<iyiik miqdarda
hiiceyralerin glxlntrlan olmugdur. Qrxrnhlann hiindllniyti
0,62 mkm va diametri taxminan 0,08 mkm-a borabardir. Har
bir hiiceyrada 3000-a yaxrn grxrntr vardrr. Sonralar onlarr
mikroxovcuqlar adlandtrmrglar. Onlar balrrsalrn lmm2 epi-
telinin sathindo isa taxminan 50-200 milyon olur. insanda
mikroxovcuqlarrn hrindiir.liiyii raxminen 0,1 mkm tcakil edir,
diametri 0,7 mkm-dan 1,5 mkm-s qedar arasrnda olur. He-
sablanmr$dlr ki, mikroxovcuqlann olmasr hesabrna bafrr-
saqlarrn sorma sethi l4-39 dale artrr. $aki. 15.
Mikroxovcuqlar-silindrik gxrntrlarr olan, plazmatik
membranla mehdudlanrr. Hiindiirliiklari diametdan 7-10 dafe
qoxdur. Onlar sitoplazmanrn tam strukturunu ehate edir va
xaricdan qahnhgr 100-200 Ao olan tipik hriceyre membranr
ile drtiiliir. Bu, plazmatik membranrn lipoproteinli struktu-
runa tamamila uyfiun galir. Son illar membranrn strukturu
haqqrnda fikirler k6kiindan dayiqilmigdir. Hansr ki. avvollar
154

bu kiyiik vs az srxhqh 3 kompleksli t6rame kimi tesvir edi-
lirdi. Hal-hazrrda <qahn> membran konsepsiyasr dziine gox-
lu tarefdar toplamrgdrr (Benson, 1967; Green, Goloberder,
1967; Vasilyev,Malenkov 1968; Poqlazev, 1970 ve s.).
Nazik bagrrsagrn hagiyali biikiigiiniin strukturu haqqrn-
da texminon bela neticelari Qoldin (1959) va gestopavlova
(1959) da elava etmiglar.
Lakin, Qoldin ve $estopavlova, Qrenaj va Beykerdan
lerqli olaraq bela hesab edirdilar ki, mikroxovcuqlar ho-
mogen strukturlar deyil, biitriv submikroskopik bog silindir-
lsrdir, igarilerindan sorulmaya xidmat edan kanalcrqlar ke-
gir. Bazi hallarda onlar hiiceyre sathinde qrup hahnda yer-
legmiglar. Biitiin adlan gekilen miielliflar, onlarr intenvis so-
rulmau tamin edan aparat hesab edirler.
Elektron mikroskopiyanln verdiyi malumata g6re,
membramn xarici qatrnda filamentler adlandrnlan ve qliko-
kaliksi emala getiren guayabenzar nazlk strukturlar elaqali-
dir. Insanda bu qat gox yaxgr inkigaf etmi9, qaLnhgr 0,1-0,3
mkm teskil edir. Filamentlar membranla qox m6hkam bfu-
legmigdir. Hatta mukolitik ve proteolitik maddalarin tasirin-
da bele gox getinlikla ondan aynlrrlar. Filamentlardan tetkil
olan qatda z:if qelevili mikrolisaxaridlor taprlmr$drr. Bela
ehtimal olunur ki, membran qidalanma takca lipoproteinli
membrann xarici sathi vasitasila deyil, hsm de qliqokaliks-
den kanarda bag verir.
Balrrsaq htceyrelarinin ist sathindaki universal struk-
tur hesab edilan hagiyeli biiktig heyvanat alaminda genig
yayrlml$dlr. Mikroxovcuqlann qurulufunun asas cizgilari
yda-primitiv onurlasrzdan tutmug ali heyvan va insana qe-
der saxlanrlrmqdrr (Uqotev, 1967).
Katalizatorun ohamiyyeti ondadr ki, o ilk n6vbada ak-
tiv sethi artrrrr. Bundan bagqa katalizatorun iglemasi prose-
sinde maddelerin dagrnmasr zorurati de onunla elaqadardr.
Bu dagrnma o zaman bag verir ki, masame molekulun tox-
minen 6lgisii geklinde olsun. Nahayat, mosamanin diametri
155

igori daxil olan molekulun bitytikliik haddini miioyyon edir.
Belelikle, balusalrn iist sathindeki mikroxovcuqlar onu
xiisusi mesameli katalizatora qcvrir.
Hagiyeli biikiigiin iist sathinde bag veran hidrolitik pro-
seslerin heddindan artrq intensivliyi membran qidalanmaya
l-ci deracsli ahemiyyet vermaya imkan verir. Onun bazi
seciyyavi funksional xassslori ondan asrhdrr ki, qidah mad-
delarin pargalanmasr hamin sathde bag verir. Sorulma de
hamin sethda hayata kegirilir.
Membran qidalanmanr baga digmek iigiin onu bilmak
vacibdir ki, hacmle fazalar serhaddinde farqlar m6vcuddur:
1) Uzvi ve qeyri-iizvi maddelarin konsentrasiyasr, 2) Miihitin
PH-t, 3) Molekulun enerjisi, 4) Onlarrn formasr, 5) Fazalar
sarhaddinda molekullarrn istiqamati.
Sethlarde toplanmrq fermentlarin bazi vacib xasselarini
bilmsk lazrmdrr. Hell olunmuq halda olan ve hidrolizi heya-
ta kegiran lermentlar hiiceyredaxili sathlare sorularkan po-
limerizasiyanr da heyata kegirmek qabiliyyotini kasb edir.
Nazik bafrrsafirn sothinds toplanmrg fermentlerin xasselari
haqqrnda melumat gox azdrr. Ag sigovulun nazik bafirrsa!r-
nln sethine sorulmug amilazanrn aktivliyi hell olmug fer-
mentle miiqayisedc koskin suretda artrr.
Boqluq va membran qidalanmamn

qargrhqll alaqasi
Bogluq qidalanmanrn kdmayi ila en awel maddalarin

hidrolizi, balrsagrn sothinde ise arahq ve sonuncu marhele
hidrolizi gedir. gak. 15. Membran qidalanma aralarrndakr
mesafe 100-den 200A.-a yaxrn olan mikroxovcuqlann sot-
hinda gedir. Molekullarrn dlgiisi hagiyali btikiiqiin diamet-
rindan b6ytik oldugundan, onlar membran qidalamaya da-
xil ola bilmir ve boqluq qidalanma ilo miiqayiseda qeyri-
effektiv natica verir.
Qida modadan bafrrsaga kegib, orada pargalan-drqdan
156

sonra bela, 10 laiz peptid alaqelari denaturasiya olunmug
hiiceyre strukturlan fermentlorin tesiri [9[n algatmazdrr.
Bela ki, heyvanlann aksariyyati goxhiiceyrali ve tekhiiceyrsli
orqanizmlarin toxumasrndan qida kimi istifada edirler, ona
giiro de qidanrn en avval bogluq hezmi onlar iigiin vacibdir.
Qi.inki, bafrrsaq htceyrelerinin strukturlarr ile fermentler
alaqedadir. Bu qidalanma merhelasinda fermentlarin effek-
tivliyinin mesafeden tasiri gox nezere garplr. Proteolitik vo
digar fermentlar zedelanmi$ toxumanln membranrna gox
asanllqla daxil olur va hiiceyra daxilinda lokaliza olunmus
substratr hidroliz etmak qabiliyyatina malikdir. Belalikla,
bogluq qidalanma daha iri qida molekullanrun hidrolizi
figiin effektiv mexanizm hesab olunur. Membran qidalanma
- asas etibarile arahq qidalarrn hidrolizi figiin effektlidir.
Kalloid polisaxaridlar (nigasta, qlikogen) balrrsaq sathindo
onlann mahsullannrn natamam hidrolizindan farqli olaraq
demek olar ki, hidroliz olunmur.
Polisaxaridlarin ham borgluqda, ham de ba$rsaq sat-
hinda xndalanmasr pankreas amilazasrnrn tesiri ila gedir.
Haqiyeli biiktigda hidroliz substratrn molekulunun 6l9i.isri
biikiiqiin masamalerinin biikiisiindan kigik olduqda miimkiin
olur. Boqluq vo membran qidalanma arasrndakr ikitarafli
rabita te$kil olunmugdur ki, bu da har iki mexanizmin mak-
simal effektivliyini tamin edir: bogluq qidalanma membran
qidalanma fr giin substratlan hanrlay r.
Membran qidalamamn sterilliyi
Nazik bafrrsagrn ximusunda miixtelif bakteriyalar in-

kigal edir ki, onlann da konsentrasiyasrnrn 1ml-de milyon-
dan gox mikrob olur. Bafrrsalrn bakterial florasr adi garait-
da faydahdlr, giinki o, makroorqanizrnlara lazrm olan bezi
ovazedilmaz amin turgularrmn, vitaminlerin dagryrcrsr say rr.
Lakin bels bir sual meydana gxr. Na tigiin amin turqularr-
nrn, qliikozanrn ve digar qidaL maddalarin menimsenilmasi-
t57
ne makroorqanizmlorin reqiblari olmurlar?
Bu suala bele cavab vermok olar. Hagiyali biikiigiin ul_
tra mssafelerinda geden qidalanmamn son marheissinde
monomerler yaranrr ki, bu da makroorqanizmlarin diffuz
yolla qidalanmasl iigiin alveriglidir. Ogor bagrsaEr tutan
bakteriyanrn olgiisii (1 nege mkm haqiyeli biikiigtin iresama-
larinin dlgiisu (100-200 Ao) ila miiqayise etsek, onda aydrn
olur ki, hagiyali biikugiin daha bir miihiim funksiyasi da
onun dziinemaxsus bakterial filtr funksiyasrna malik olma_
srdrr, neticade de hidrolizin son merhalasi mikroblar iigiin
kegilmez olan hagiyali btkfrgda gox g6zsl steril garaitde gedir
va ona g6ra de makroorqanizmlarin reqibi ola bilmirlar
(Uqolev, 1961, 1963).
Membran qidalanma ve sorma
- Hagiyali biikiig eyni vaxtda sorulma va qidalanma

funksiyasrnr yerina yetirir. Membran qidalanmamn va
membran daxili aktiv neqliyyatrn m6vcud olmasr sayesinde
bu 2 proses arasrnda zaman ve mekanca sx alaqa yaranrr.
Sigovullarda miixtolif di vo monosaxaridlarin soiulmasrnrn
diqqetle tedqiqinden sonra malum olmugdur ki, ekvimolyar
qlikoza va maltoza halledici-larinin sorulma stirati demak
olar eynidir. Bundan bagqa, balrrsala saxaroza daxil edil-
dikden sonra qanda heksozanrn tarkibinin nazoro garpacaq
dareceda artdrgr miigahide olunmugdur. Amma ekvimolyai
qatrLqh qliikoza ve fruktoza daxil edildikdan sonra bu.hadi-
sa miigahida edilmamigdir. Bela ehtimal olunur ki, fruktoza-
nrn noqliyyatrnr tamin edsn mexanizm hem makanca va ham
da funksional cahatca fermentlerle su alaqadardrr ki, bu da
fruktozaru saxarozarun hidrolizinden azad etmig olur (Uqo-
lev, 1967, 1968). Semexsin (Semenza, 1967, 1968) iginden
melum olur ki, bir n6v daxilinda invertaza va qliikozamn
neqliyyatr natrium vasitesile aktivlegir.
downloaded
t58
from KitabYurdu.org
Membran qidalanmarun
miiqayisali fi ziologiyasr
Delillcre asasen bela fikir sdylamek olar ki, membran

qidalanma hsddan gox genig yayrlmrq va demak olar ki,
universal mexanizmdir. Bu qidalanma tipi qidah maddalerin
gevrilmasini goxhticeyrali heyvanlarda, ali ve ibtidailerdo,
miixtalif birhiiceyralilardr ve bitkilarda tamin edir. Membran
qidalanma ancaq ali heyvanlarda dziina b6yiik yer turur.
Bvafrrsaqlarda xovlann olmast bu hipotezin onurgasrzlara
da aid edilmasina imkan verir. Bela kl, dayirmi qu-rdlarda,
askaridlorde hagiyeli biikiigiin srrukturu ali' heyvanlarda ol-
fyg" ti-ig1 (Tekin, 1959). Sonralar Nasel vi b. balrrsaq
htceyralarinin strukturunu darinden tadqiq etmigler. bnlai
gdstarmi$lar ki, hiiceyrelerin yuxarr azad sathinde xovcuq
daha hiindtr olur. Bu alimlarin hesablamalarrna gora, alrtca
hiiceyranin )uxan srthinde 3500-a qader xovcu{ vardu ki,
bunlanada hesabma o, 6z formasrnrn taxminen 75 defa artrnr.
. . .. I{embran qidalanma hcaeratlarda, amfibilarde, xorg€ng-
kimilarda, bal.rq va qu$larda da taprlmrgdrr. eidalalma iunk-
siyalanrun imumi arxitekturasrnda oxgar cehetlar miieyyen
olunmugdur. Xiisusan, hidrolizin baglangrc stadiyasr hazm_
edici bogluqlarda hayata kegirilir, amma ionunca marhalela_
r.i isa-nazik baErrsagn rist sathinde vo onun hisselarinda ge-
dir ki, bunun da ultrasrrukruru inkigaf etmiq hagiyali biikiigfl
xat1rladrr.
Maya gdbalayi hiiceyralarinin iist sathinda invertaza
lokaliza olunmugdur ki, onun da faaliyyati saxarozanln me_
nimssnilmesi iigtin vacibdir.
Bazi tedqiqatgrlar mflgahide ermiglor ki, miixtalif bitki
hiiceyralorinin protoplastrn xarici i.ist sethinde fermentativ
aktivlik m6vcuddur. Masalan: Braun (1955) gdstarmigdir ki,
protoplastrn xarici saxarozamn intensiv hidrolizi g.dir rc
qliikoza 2 kateoqlukon tur$usuna gevrilir. Maraqhdir ki, bu
prosesin sayesinde izola olunmu$ bitki kdkiintin siiratla bov
downloaded
atmaslna imkan yaranrr vs seqmentin boy atmasr ila barabar
protoplastrn yuxan sethinin invertaza aktivliyi de yiikselir.
Membran qidalanmamn rcqulyasiyasr
.XIX asrin_en b6yrik nailiyyetlarinden biri de fuiologi_

ya sahesindo l.P.Pavlovun va onun maktabinin asas hazm
vezilorinin fealiyyatinin tenzimi sahesinde apardrlr iglerdir.
Melumdur ki, qida kompozisiyasrnrn taiiri altrnda
dayiqmaler bafrrsaq hiiceyralarindeki mtixtetif fermentlerin
de terkibini deyigir. Bununla berabar membran qidalanmanr
hayata kegiranler de dayigikliya uErayr. Diqqeii celb edan
cehetdan bir da odur ki, bagrrsaq fermentlsii- hormonlann
sintezine stimuledici tosir g6starir (o ciimladan hipofiz ve qa_
laxanabenzar vezi). Bagrrsaq girasinin terkibindj hormonia_
rrn tasir mexanizmi heg de biitiin hallarda malum devildir.
Kortikosterona qar$t miiqayisada gdstarilmigdir ki, o inver_
tazanrn sintezinda induktor sayrhr vs laktozaya tasir gdste-
rir..Deyl.va Klegmer yeni dogulmug hcyvanlaida aparirqla_
rr eksperimentlarinda mtiqahide etrniqlar ki, kortikoiteronun
daxil edilmesi 2-3 giindan sonra invertaza aktivliyina getirib
qxarrr. Bele hallarda adi garaitde bu yagda olan'heyvinlar_
da aktivlik miigahids olunmur. Bu zaman invertazanrn kon-
sentrasiyast o hedda gatrr ki, bu da siidla qidalanmadan tebi
qidalanmaya kegidla alaqedar tebi induksiya iigtin xarakte-
rikdir.
Fermentlerin sintezi ve paylanma qradientinin dayig-
mesino zeif tenzimedici kimi baxmaq olai. Membran qidi_
lanmada sriretli idara olunma m6vcudlugu haqqrnda ilk ma_
iumatlar toplanmrgdrr. Tox heyvanlardi xovlinn hiindiir-
liiyii, ac heyvanlara nisbatsn goxdur. priselegka va b. (1961)
mfrgahide etdi ki, destanrn xarakteri hagiyali biikiigde olan
qelevi losfatazanrn aktivliyino tesir gdstarir. Buna zaif niza-
ma sahcr kimi da baxmaq olardr, lakin hamin miiallifler
siibut etmigler ki, yemakden bir az sonra qelevi fosfatazaya
160
qar$1 reaksiya bir qsdar dollun forma alrr. yemek
akh or_
qanizmin miixtolif funksiyilar_rna tasir gOstarir, hagiyali
brikiistin ultrastrukturunu dayigir ve onda iotutiiJ oiur*,rg
her hansr bir fermenti aktivligdirir. qiaaaa suUstrJn
UOy_
y^1b., ki gi lmasi baEr rs aq hiiceyielerin do muuf iq
f.-r-
men afln_Vl
-r,_q
artlb va ya azalmasr saviyyesinin uylunluluna ge-
tirib gxarar.
,. Belalikle, achq bafrrsaq fermentlerino mexsus aktiv_
luya nezoragarpacaq darecada tasir gdstarir,
ham da yogun
g]", *, pal kreat i t imilazan i roi.uq' qu Ui-
,91qiTi :ethinda
tlyyetl vardlr. Amma membran hazmini hayata kegiran miix_
talif fermentlorin aktivliyinin dayigmasi
-ii*t.f iioi'u iif rr.
Belaiikla, membran qidalanma da mOvcuaJur-va
.
min hezmin tenziminda agafrdakr gdstaricilar iitii"t
ha-
. .l.Mada-bagusaq traktmn mitorikasr, qiaa maJiatri_ "ai.,

run xrmusdan ha$ryeh biikiiga kegidinin intensivliyina
nezaret.
?. llaEiyetl
biikfl giin masamasinin b6yrikdyii-
. 3. Mayenin bagrsaq hiiceyralarinin iaxilinJa axma in-
tensivliyi.
4. Ferment qatrnln torkibi.
5. Membramn polyarizasiya derecasi.
6. Membrarun resorbsiya xassasi.
Hazm iizvlarinin sorma razifasi
. Xarici miihitdan, badan sathindan va boru sekilli daxili

iizvlarden miixtelif maddalerin bir nege qut frd.rvirfr.arn
teqkil olunmug miirekkob bioloji memtra'nau" q.iu'u"
Iimfaya keqmasi prosesi sorulrniadlamr.
-- a--- ' yu
. Britiin trioloji membranlar, istar bir, istarse de bir nega

qat h_iiceyredan yaranmr$ miirakkab m..t.unlari*t"ci.,.i-
lrK xususlyyetina malikdirler. Bu ise o demalidir
ki, mem-
bran miisyyan maddalori kegirdiyi nufar. Ol!"ii..i"i
il.qtr-
mir. Bela ki, asas maddetoi
-!-t.unj"o't"iii, i"ir.ia
maddsler ise membrandan kegmaye qadir deyildiiler.
Siofoii
161
membranlar bir tarafli kegiriciliye malikdirlar, yoni miiayyen
maddeleri ancaq bir istiqametde kegire bilirlar.
Hezm sisteminda gedan sorulma xiisusi fizioloji aha-
miyyeta malikdir. Orqanizm bu yolla 6aine laam olan qida
meddalarini menimseya bilir. Sorulma esas etibarile nazik
ba$rrsaqlarda gedir. Bagqa hazm iizvlerinde isa sorulma ya
zeif gedir, ya da heg getmir. Mesalen, agz boglu[unda bazi
darman maddaleri sorulur. Mededa sorulma gox zaif, ciizi
miqdarda ba9 verir. Burada mineral duzlar, monosaxaridlar,
spirt va su gox az miqdarda sorulur, 12 barmaq ba[rrsaqda
da sorulan maddalarin miqdan gox deyildir. E.S.Londonun
tecriibelari gdstarmigdir ki, burada sulu karbonlarrn 53-63
faizi z;Jlal va yallarrn az hissesi sorulur, 12 barmaq bagrr-
saqda sorulan ziilahn miqdarr buraya hazm girelsri ile daxil
olan ziilahn miqdarrndan az olur.
Normal fizioloji veziyyetde yofun balrrsaqlarda da
qida maddalarinin sorulmasr zaifdir. Qiinki, qida maddelari-
nin eksor hissasi nazik balrsaqlarda sorulur. Yofun bafirr-
saqlarda tez pargalanan ve asan manimsenilan maddelar so-
rulur. Buna asaslanaraq bazi patoloji hallarda asan manim-
sanilen qida maddaleri imale vasitasilo yolun balrrsafia ye-
ridilir. Ancaq bu i.isulla insanrn uzun miiddot ya$amasrru ta-
min etmek miimkiin olur. Normal fizioloji halda yogun
balrsaqlarda bir giin erzinde 0,4-0,51 su sorulur. Yo[un va
ya nazik balrr-saqlarda su sorulmasr prosesinin pozulmasr
orqanizm terafinden su itkisinin baq vermasins sebeb olur.
Sorulrna nazik baErrsaqlarda intensiv gedir. Gtman
edilir ki, burada sorulma 1 saat arzinde 2-3 litra gatr. Buna
sebab ise nazik bafirrsaqlarda xovlarrn olmasrdr, har bir xov
arteriya, vena ve limfa damanna malikdir. Xova daxil olan
arteriya onun zirvasine qeder gatlr ve burada onun bir hisse-
si kapilyar toruna kegir, diger mahsul isa birbaga esas vena
ile arteriya-vena alaqasi yaradlr. Xown mekazinda, arteriya
ile vena arasrnda limfa kapilyan yerlagir. Xovun daxilida
meysner toru ile birlagan zeif saya dzalo ve sinir gabekesi yer-
162
legir. Meysner toru selikli va selikaltl qigalar
arasrnda sinir
yolu yaradrr va xovlara lifler g<inderir.
gedan membrin hagiyeli epitel adlanan
-Sorulma hii_
ce;raladan ragkil olunmugdul. Bu hL."y."I.. sifinailef<iffi
olub, drametrleri 8 mk. hiindiirltiklari 25 mk-a qedar
olur.
rtiel(rron mlkroskopu altrnda bu hiiceyrelar qahnllAr _3
I mk
ola3 ha_ri19 eeklinda gdriiniir ki, epitei o, oaini lir'tu.uauo
gdttirmiisdi.ir. Elektron mikroskopunun krimayi
ila _t"yyrn
edilmi.gdir ki, bu.hagiye nazik, sip qrtiffi
roxoalardan tagkil olunmugdur. Bir hiiceyra "a;.,iu.j;n-_it_
sethi;do'1500-
3000 mikroxov olur. Bunlann daxilindan mikrolonit",qtu.
kegir. Har bir mikroxovun hiindiirliiyii f -l
-t, ai"_"irl O,OS
mk-o gattr. Onlann m<ivcudlulu ,"fitfi qisrnrn ,o.ltia'srttri_
ni 500 m2-a qader artlrlr.
_ Mtixtalif maddalare qargr nazik balrrsafrn miixtolif
nahiyeleri fsrqli sorulma intensivliyine
nazik balrrsaErn yuxan hissesinde -ifitair.' tniirt.n,
;rL", ,uy" oirUrr* u*C,
hissasindan aksina. su gakara nisbatan i""r'ri"
oe naztk balrrsafirn agagr hissssinda mohlul
*.rir.. flr*
suya nisbaten
tez sorulur.
. .. Bafrrsagrn daxili sathi insanda taqriban 0,65m2_a qa_

dsrdir. Ancaq sathde Kerrinq btiktqlarinin oi-mlsr
qiganrn ktilli miqdarda xovlaila
vi sefikfi
of"r,-u.if i*_r_a,'
1840),sayasinda balrrsalrn iimumi"nit, sarhi 4 i;r-;;i;.
b:rmaq balfsaqdan a$agr btitiin nazik bafirrsalr
.,...^_.,y he,'van
9lxarrmrf tezliklr 6liir. eiinki maddaler asasan-nazii
Cela olunan g6baleriiam q^""."rrf*. A*"..t-
^t1^c11193 zamam nazik bafrrsa$n
f.perrment miiayyan hissasinin' selik-
lu qlgasl zadrleners, r'a ya natrium-florid
vasitesila zeharla_
s.orulma prosesi kes kin pozul ur. Tadq iqat-
llrj.:r"
tar. -l:]::Te, ki, sorulma selikli qiganrn epitelinin
gostrrru$drr
normal
fizioloji funksiyasr ils alaqedardrr.
.loqlarherSorulmanrn mexanizmi meselesini dyrenarken
fizio_
geyden avvel iizvi va qeyri-iizri;;;i-;;b;"r_
Iarda bag veren analoji
-.*u"irrntr.itJqiq*"i_iir".l's"-
163
rulma posesinin izahrnda 2 mexatum: (siiztilme ve diffu-
ziya) bundan bagqa, membran miixtelif maddoler iigiin mi.ix-
telif kegiriciliye malik oldugundan osmos hadisasi g6starilir.
Ancaq takca fiziki-kimyavi tecrtibelar sorulmant izah eds
biknir.
Siiziilmenin mexanizmi miieyyon mexaniki tazyiq na-
ticesinde membrandan kegmasindon ibaretdir. Bagrrsaqda
mexaniki-hidrostatik tezyiq yaradan bazi xiisusiyyatlsr var-
drr: balrrsafrn peristaltikasr, xovlarn sorucu haraketi va s.
starlinq gdstermigdir ki, hidrostatik qiiwaler sorulmanr to-
min eda bilmaz.
Sorulma ela bir miirakkab fizioloji prosesdir ki, bu
zaman miixtalif maddelor balrrsaq divarmrn epitel membra-
nmdan kegarek qana vo ya limfaya daxil olur. Membramn
birterefli kegiriciliyi neticesinde bu maddelar aks istiqamat-
da, yani qandan ve limfadan balrrsaqlara kega bilmir. Yal-
ntz bazi ionla, asasan Na va K ionlan har 2 istiqamatda ke-
9ir.
Sorulmanrn fiziologiyasr maddaler miibadilesi vo xov-
larrn heraketi ilo srx alaqadardrr. Bu biokimyevi vo fizioloji
proseslar de dz ndvbasinda sinir sistemine tabedir.
Sorulma balrrsaq divannrn saya azalalerinin mexanik
yfrlmasr neticasinda balrrsaqda yaranan hidrostatik tazyiq-
den asrldrr. Tadqiqatiar gdsterir ki, balrsaqda tazyiqin 8-
10 mm civa siitunu saviyyasine qadar artmasr x6rek duzu
mahlulunun 2 dela siiretli sorulmasma sabab olur. Lakin
tazyiqin 80-100 mm-e qeder artmasr bafrrsaq divanndakr
xovlann va qan damarlannrn srxrlmasr ila neticalenir ki, bu
da sorulmanrn tam dayanmasrna sabeb olur.
Sorulma prosesinde osmos vo diffuziyanrn ehamiyyeti
b6yiikdiir. Ancaq bunlann sorulmada rolu daqiq miialryon
edilmemigdir. Qiinki, bioloji obyektlerdo osmos tezyiqinin
dzti mtixtalif faktorlardan asrhdrr. Hipotonik mohlullardan
suyun sorlumasl osmos qanunlarrna gdra izah edilir. Lakin,
m6vcud olan ekser faktlar sorulmamn siiziilma, diffuziya ve
t64
osmosun sad, prosesleri ile izahrm redd edir. Heyvarun ba-
frsafrna qandakr miqdarrna g6re zaif qatrhqh qliikoza meh-
lulu yeridildikde qliikoza sorulur. Elece da bagrrsafia NaCl
duzunun izotonik mehlulu yeridi.ldikde duz suya nisbetan
tez sorulur ve mehlul hipotonik olur.
Oz tadqiqatlarrnda suyu va duzlarrn sorulmasrnl izo-
top indikatorlar vasitesila 6yrensn alimlerdan lnqrem va Vi-
ger g6stermiglar ki, balrrsaqlarda su)'un sorulmasr diffuziya
va osmos proseslari ila birlikda oldufundan 100 dafa tez ge-
dir. Oger balrrsaq epiteli natrium-florid vasitasilo zadalan-
migse sorulma btttinlikle osmos va diffuziya qanunlarrna
tab.e olur ve kaskin pozulur. Bu zaman qandan ba$rsala ye-
ridilan mohlulun qatrhlr ve osmos tazyiqinin bera6erlagmesi
mflgahide olunur. Normal fizioloji hallarda bu nadir hadi-
sedir.
Gdstarilan faktlardan aydrn olur ki, balrrsaq epiteiine
takce yarrmkegirici membran kimi yox, ham da miiayyan fi-
zioloji i9 gdron bir orqan kimi da baxmaq lazrmdrr. Struha
prosesi bafrrsalrn selikli qi$aslnln epitel htceyrolarinin
maddalsr miibadilesi ila elaqedardrr. Bu sorulmanin tempe-
raturdan vs oksigenin miqdarrndan asrhh$rnda da zaiflayir.
Enerji miibadilasini pozan zeharlar sorulmanrn da pozulma-
srna sabsb olur.
Sorulrna prosesinda igtirak edan faktorlardan biri de
xovlann saya szela liflerinin yrfirlmasrdrr. Onlar yr[rlarken
<iziindon qan va limfanl srxrgdnb gxanr, bogalarkan bagrr-
saqda hall olmug maddaler sorulur. Bu herakatlar mrixtelif
olur. itin qidalanmasrndan sonra xovlarrn harekoti 2-4 saat
davam edir. Bu zaman btitiin xovlar eyni zamanda deyil,
qruplarla herakat edirlar. Giiclii qrcrqlar zamam isa biitiin
xovlar herakata galir.
Xovlarrn herakati sorulmanrn yegane mexanizmi deyi-
lir. Bele ki, xovlar iflic edildikde da sorulma prosesi davam
edir. Xovlarda qapaqclqlarm olmasr sayesinde limfa yeni-
dan aks istiqametds, yeni xovlarrn limfa damarlanna ieraf
165
axa bilmirlar. Xovlann hereketi naticasinda merkozi limfa
damarlannrn sorma tesiri yaranrr. Mtixtalif heyvanlarda
xovlarm harokatinin mikrokinemotoqrafiya iisulu ilo 6yra_
nilmosi gostarmigdir ki, bu harakat yainrz yedizdirilmig hey_
van.larda m[gahida edilir. Ac heyvanlardi isa bu heiakjti
siini qrcrqlandrrmalar zamanr, mesclen, selikli qiganrn iyno
ile qrcrqlandrrrlmasr zamanr almaq olar. Xoulann'yrlilmau_
na sebab olan qrcrqlandrncrlar miixtalif maddelar oia biler.
Bunalr arasrnda baltrsaqlarda normal hozm prosesi zamanr
yaranan maddeler, mesalen, ziilallarrn pargaianma mehsul_
lan - peptidlar, alanin, leysin, 6d turgusu, qliikoza va s.
xiisusi yer tutur.
12 barmaq balrrsalrn selikli qigasrnda xovlarrn here_
ketini tamin edan xiisusi hormon-viliikinin hazrrlanrr. Xov-
Ia.rrn harakatinin humoral yolla tanzimi bele bir tacriibe tes_
diq
_edir:
ac itin qan damarrna baqqa bir tox itin qammn ye_
ridilmasi xovlarrn herskatine sabeb olur. Gilman edilir ki,
xovlarm saya ezelalarinin yrlrlmasr selikaltr tabaqado verla_
$rn meysner sinir toru ile tanzim edilir.
Sinir sistemi biitiinliikla sorulma prosesine va bafirrsaq
hiiceyrolarinin kegiriciliyine tonzimedici tasir g6sterir. Iirtiiey_
yan edilmigdir ki, sorulma prosesi beyin qabrgr tarafindan
t?l?jqr
:djlirj Saponin balrrsafrn epitel hiceyrJerinin kegi_
riciliyini day.igmakla qliikoza ,," suyun sorulmasrnl giiclendi-
rrr. Japonrnl $artsiz qrctqlandrncr kimi qebul edib, onuD or_
qanizma yeridilecayi ewalcodan xsbJr verildii<de bela,
qliikoza vo suyun somlmasrnr griclendirir. Bununla beyin
qabrlrnrn tanzimedici rolu siibut edilmigdir. Bu refleks qjrti
refleks laaliyyotinin qanununa uygundur: onu srjndtirmak ve
yenidan yaratmaq miimki.indtir.
. 9lrlo_ru ve suyun sorlumasrna zeifledici tasir gdstaren
gorti reflekslrr. da
.yaratmaq mrimkiindiir. Bu zamai gertsiz
qrcrqlandrrrct kimi monoyodsirke tur$usundan istifada edi-
lrr..tsu tur$u sorulmaya langidici tasir g6stairir. yeqin ki,
beyin qabr$ndan galan impulslar bir srri markazi ,, p"rif._
166
rik sinir liflari vasitasi ile bagrrsaq divarrmn kegiriciliyine
tesir g<isterir.
_
Zi.ilallann pargalanma mahsullan nazik bafrsaqlarda
sorulur. Bu mehsullann kimyavi tabiatini 6yranmak tigiin
E.S.Londonun metodundan istilada edilir: qan damarrna
xiisusi kanyula (9ii9a boru) qoymaqla hezm piosesinde ista-
nilan momentde qanrn kimyavi tarkibini mtoyyan etmek
olar. Bu metod anqiastomik metod adlamr. Iiu metodun
\pryayi ila apanlan tadqiqatlar vasitesi ile miieyyen edilmig-
dir ki, hezm za1alJ qapl venasrnda amin turguiannrn miq-
darr artrr. Bu, Abelin vividiffuziya merodu vaiitasi ila sfibut
edilmigdir. Bu zaman qapr venasrnln markazi ve perifekrik
gaxalarina, ihq duz mehlulu ila dolu boruya birljgdirilmig,
kanyula qoyulur. Qan periferik gaxodon gxrb, buradan ke-
gerak markszi gaxeya daxil olur. Qanda olan bezi maddaler,
mesalan, amin turqularr, qliikoza ve s. etraf miihitdeki duz
mahluluna diffuz edir. Bu iisulla hazm zamam ziilal qabu-
lundan sonra etraf miihitdaki duz mahlulundan bir nege
qram amin turgusu almaq mfrmkiindtir.
Amin turgularrnm nazik balrrsaqda sorulmasr sulu
karbon va fosfor miibadilasini zeifladan bazi maddolarin,
masalon, dinitrofenolun tasirindan pozulur. Bu onu g6sterir
ki, amin turgularrmn balrrsaq sathinden qana kegme=si <ak-
tiv naqliyyat> prosesidir. Yaqin ki, amin turgularrmn soml-
masr prosesinde onlarrn fosforlagmasr bag verir. Amin tur-
gusu mahluluna ATF turgusu va qeyri-iizvi losforun alave
ed-ilmasi sorulmam gfrclandirir. eebul edilmig heyvan men-
gali ziilahn 95-80 laizi hezm edilir ve sorulur.
Sulukarbonlar qana baghca olaraq qliikoza ve salan-
toza,
3ox ciizi miqdarda ise lruktoza va pentoza gaklinda so_
rulurlar. Bapqa maddalardon farqli olariq sulu karbonlar 12
Palm_aq
balrrsaqda intensiv, nazik bagrrsiqlarm digar g6be_
lerindo nisbetan zeif sorulur. Bagrrsaga qliikozu yJriaitait-
da, qapr venasrnda onun miqdan 2-3 d;fo ;rtr.
eana qliiko_
zave qalaktozanrn daxil olmunmasr ba$rsaq epiielinin <ak_
t67
tiv neqliyyat>_ xiisusiyyetinin naticasidir. eliikoza ve qalak-
toza bagqa gakorlara nisboten intensitv, halta qauhq qradi_
yentinin eksina, yeni bafrrsaqda onlann qatrhqlan qindakr-
na- nisbatedn az olduqda bele sorulurlar-. Heyvanrn bagrr_
salrnrn selikli qigasrnr monoyodasetat ve ya 2,4 dinitrofenol
ila zaherlemakla sulukarbon miibadilasi ve onlarrn fosfor-
laqmasr prosesi pozularsa qliikozanrn sorulmasro zeifleyir.
Pentozaun sorulmasrnda isa osmos va diffuziya qanunlirr_
n1. pygun olaraq heg bir dayigiklik yaranmrr: Bela giiman
edilirti, sorulma prosesinde qliikoza ve qalaktoza fJrmen-
tativ fosforlagma prosesina ulrayrrlar.
_ .R.O.Faytelberq 6z tecriibaleri ila miieyyan etmigdir ki,
sulu karbonlann nazi.k balrrsaqlarda sorul-asr madealtr
vezin hormonu-insulin vasitosila stimula edilir. Beia ki, insu_
lin orqanizmin sulu karbon miibadilosine tasir ederak, qanda
qliikozanrn miqdarrnr azaldrr. B vitamini gatmadrqda qiiiko-
zantn sorulmasr zeifleyir.
Heyvanlar iizarinda niqanlanmrg atomlann Cra istifada
etmekla aparrlan tacriibeler g6stermigdir ki, hezm sistemindo
orqanizma daxil olan yafirn bazi g6stericilara g6ra 75 fatzi,
bagqa g6staricilera 96ro 30-45 faizi pargalanri. Bu zaman
triqliseridlar mono, diqliseridlarle ve serbest ya! turgulanna
pargalarurlar. Nazik balrrsaqlarda yag turgu.lannrn dw1an,
mono ve diqliseriller, bazan pargalanmamr$ neytral yaglar,
yani triqliseridlar da sorulur. Triqliseridler yalnrz kiqik-yag
damlalarrndan ibaret olan emulsiyaya geviildikden sonra
sorlua bilirler. Emulsiyalagma prosesi 6d tur$usu ve yaEm
pargalanma mehsullarrndan (monoqliserid, yaf turgusu duz-
larr) ibarat miirakkeb kompteks birlogmalaiin tasiii altrnda
gedir. Emulsiyalagmrg triqliseridlar ba[rrsaq xovlarr tsrafin-
dan limfaya sorulur. Ya[ turgularr, mono ve diqliseridler
bagrsagrn epitelindan kegdikdan sonra onlann bir hissesi
neytral yafir resintez edir, digar hissasi ise fosfolipidlarin sin-
tezinda istifada olunur.
Neytral ya$ esasen limfaya sovrulur. Ona g6re da
168
yalh qida qebul etdikdon 34 saat sonra limfa damarlan sii-
dii xahrladan madde ile dolur. Buna baxmayaraq ager itda
ve_ya pigikde ddg limfa axacalr ballansa bela, yallinn so_
rulmasr yena da bag verir. Normal halda qana sorulan yagrn
ancaq kigik bir hissasi daxil olur. Bu ya! turgularrnrn qliie_
ridlarinin bir-biri ile yaratdtqlarr qrsa sulu karbon zencirin-
dan ibaratdir.
Balrrsaqlara su qida vo hezm giroleri ila daxil olur.
Buraya I l-o qedor selik; 1,5-2,5 I made giresi; 0,5-0,75 l6d;
0,7-l I madealtr vazin girasi va l-2 I ba[rrsaq giresi, cami 6-7 I
SaVq la-xif olur. Bu miqdara gundolik su risionu da (taqri_
ban 2-2,3 l) aiddir. Balrrsaqdan ise necis vasitasi ila comi f50
ml, su xaric olur. Qalan miqdar isa balrrsaqlardan qana so-
rulur.
_ Suyun sorulmasr mededan baglayrr, nazik ve yofun
balrrsaqlarda intensiv gedir. Bazi tedqiqatgilar agrr iuyun
(DzO) sorulmasmr 6yranmigler. Alrr suyu madeyaie ya na-
zik balrrsala yeritmakla dyranimigler kj, nazik tagrrsaqlar_
{a_soru-lm.a padlVo nisbatan taqriban 10 dafo inteniiv gedir.
G.6starilmigdir 50 rnl afu suyun nazik balrrsala -daxil
edilmasindan l0 daqiqe sonra onun 95 laizi soru-lur. -
-kr,
Suda hell olunmug K, Ca-nun xloridleri ve fosfotlarr
da baghca olaraq nazik ba[rsaqlarda sorulurlar. Bu prosesa
g<istarilan dudarm orqanizmde miqdarr tosir gdstarir. Bele
ki, qanda Ca-un miqdarr azaldrqdi onun soiulmasr nor_
maya nisbatan daha intensiv gedir.
Bafrrsaqlardan qana sorulmug maddelar (ztilal ve su_
lukarbonlarrn pargalanma mehsullarr) qan vasiiesi ile qara
ciyara getirilir va burada bir srra mtiralikeb kimyavi dayig_
malere ufrayrrlar. Qaraciyarin bu vezifesi miihiim fizioioji
ehamiyyata malik olub, Ekk iisulu ila operasiya edilmig, yani
qapl. venasrnl qaraciyerden ayrrrrb, agapr bog venaya biileg-
mig heyvanlarda mtiayyan edilmiqdir. Bu emiliyyaidan son-
ra yrlrlan qan qaraciyerden kegmaden qan ddviamna daxil
olur. Bu operasiya naticasinde heyvan 6liir. Oltmtin sababi
169
ise orqanizmin zeharlonmesidir. Normal halda pargalanma
neticasinda ahnan zaherli maddaler qaraciyorda zararsizlat-
dirilir.
Qaraciyerin qoruyucu lunksiyasr qanda olan zeharli
maddeleri zarersizle$dirmakden ibaratdir. Mesalen, yofun
balrrsaqlardan qana indol, skatol, fenol kimi zeherli mad-
dalar sorulur. Bu maddelar qaraciyarda oksidgilagerek kii-
kiird ve qliikoron turgularr ila birlagib zararsiz efir-kiikiird ve
ctit qliikuron turqularrna gevrilirlar.
Qaraciyarda geden zsrarsizlagdirici proseslar qoruyucu
sintez adlamr. itin bagrrsagndan g6tiiriilmiig ekstraktln pe-
rifetik qan damarlarrna yeridilmesi heyvanrn zeherlenmasino
sabeb olur. Halbu ki, bu ekstrakt qapr venasrna yeridildikda
zaharlanmo baq vermir. Bu tadqiqat qaraciyarin qoruyucu
vezifasini bir daha siibut edir. Qaraciyar aiagldakt funksiya-
larrn yerine yetirilmasinde de iqtirak edir. 1) Qaraciyer qamn
tarkibinde olan albumin, fibrinogen, qlobulin ziilahm, 2)
Protrombin fermentini, 3) Qanrn laxtalanmasrmn qar$$lnl
alan heparin maddasini, 4) A, D vitaminlerini sintez edir, 5)
Ana batdinda qan yaradrcr funksiyanr yerina yetirir. 6) Artrq
zulah gakara gevirir, 7) Artrq gakeri qlikogene gevirir, 8)
Ziilallarrn pargalanma mahsulu amonyakl sidik cdvharina
gevirir, 9) Qaraciyor dd sintez edir va s. Umumilyotla, qa-
raciyer orqanizmda 40-dan qox fizioloji funksiyalarrn yerina
yetirilmasinde igtirak edir.
Hazmin yag xflsusiyyatlarinin

asas gdstaricilari
Miiasir elmda bdyiima, inkigaf va onun ya$ hiidudlarr-

nl tam ahate edo bilen qsbul olunmug tasnifat yoxdur. Aga-
grdakr cedvalda insan ontogenezinin I-Antenatal, Il-inter-
natal, III-postnatal yag d6vrlari verilmigdir.
Insanda yuxanda qeyd edilan yag ddvrlerina uylun
olaraq miigahida olunan inkigaf prosesi ham da hezm iizvle-
rinin morfo-funksional dayigilmesinde 6zflnii gdsterir.
170
Kitabrn 1-2-ci fasillerinde hazm sisteminin ontogenezi
ve filogenezi haqqrnda melumat verilmigdir. Hezm siitemi-
nin postnatal inkigafa uylun yag xiisusiyyatlari ile qrsa olsa
da agafrda tamg ola bilersiruz.
boglulunda hazmin yag xiisusiyyetlari: alz bo;_
. - hazm_borusunlLn
-AEu
lugu qaprsr olmaqla stimiit .r"., oi* y"g-
ane haan tzvtidiir. Burada dil va diglar yerlaqir. O, hem
dad,
hem de nitq funksiyasrnr yerine yetirir.-Digler qidaniirrda_
layrr, ham da sdzlarin talaffiiziinda igtirak edir. yeni dolul-
mu9 ugaqlann a[rz boglulu nisbaten kigik olur.
Cadval 16
insan d6vrlari
I ll lnteraa- III
Atrtenatrl t8l Poshlatal
l. Herminal vc ya xus@!u[n- I l. Yenidogulm- vJli[lii6iE-
riigeym marhclasi (l hef- I ba5lan- | 2. Siidamar dovr (10 giindcn- I il).
te) | masrndan | 3. llkin usaql'q (l-J il).
2..Embrion d6vr (5 hatb, ciy- | 4. Birinci ugaqhq (4-7 il).
tkt tazayai a) histotrof Jgdbck
I asi
qidalaoma, b) sarrlrq qan I kesilcna | S.lkinci u5aqlq 7- yag (o!lan-
ddvranr. I lar), 8-l I yas (q|zlar).
I oadrr | 6. Yeniyermc l3-16 yas oElanlar.
3. Fardi inkuafrn neole- I keccn d6vr l2- l5 yal qzlar.
tald6vrE (2 hefteda). Ieharaedir.
I
4. Fardi inkigafrn fetal | 7. Ganclik ddvr[ IZ-2t yas oEtao-
lar, 16-21 yas qzlar.
I
I
I
diivr0 (32 heftr): D6tin i 8. Yctkin yag I ditvr 22-35 yas,
a) hemotrof, b) amino- | ki$ilar 22-35 yas qadrnlar.
I
I
trof qidalanma drivrlari. 9. Yctkin ya$ II d<ivr 36-60 vas
qadrular. ' '
I
I
ki5ilar,36-55 ya5 I
10. Ahrl ya5 6t-47 yag ki5itar, 56 |
74 ya5qadrntarda. I
I L Qocahqdovrii 75-90 ya5. I
l2.Uzun om[rliik d6vrii 90 yagan
sonra. I
I
Agalrda yag ddvrlerina uylun olaraq diglorin inkigafi 3

ncimreli cedvelda verilmigdir.
171
Cedval 17
Siid va daimi dislarin crxma vaxh
Diglarin edr Dislarin crxma vaxtr
sid daimi
Orta kcsici 6-8 aylar 7-7.5 yas
Yan kesici 7-10 aylar 8-9 vas
K6pek 1,1-18avlar l0-12 ya$
Birinci kicik az disi 12-14 aylar t0-11 Yas
Ikinci kicik azr disi 20-30 aylar I vas
Birinci bityiik azr disi 6-7 yas
Ikinci Myiik azr disi 12-14 yas
Uciincii ktYiik azl disi l7-25 vas
Cadvelden gririindiiyi.i kimi ugaqlarrn diglari iki marhc-

lada inkisaf edir. Ilk merhelcde 2 ya9, qeder 20 eded siid di-
gi, 6-7 yagrndan 14-15 yaga qadar daimi digler grxrr. Lakin
alrl diqleri l7-25 yaqrna qader gxrr.
A[rz suyu vazilarinin inkigafi ri.igeymin 3-cii amma ve
udma aktlarr ise rfrgeym inkigafimn 5 ayhgrndan baglayrr.
A[z suyunun miqdarr yeni doEulrnu$ ugaqlarda giin ar-
zinde deqiqede 0,01-0,1 ml, l1-12 yaglarda 800 ml; yagh insan-
larda isa 1-1,5 1 rfraz edilir. Qocalarda ise onun miqdan azdr.
Siidamar k6rpolarde aErz suyunda maltaza fermenti olmadr$
tigiin karbohidratlar, disaxaridlare qedor pargalana bilar.
Yemak borusu - yeni dogulmuq ugaqlarda 10-l I sm, 2
ya$rnda 14 sm, 5 ya$rnda 16 sm, 10 ya$rnda l8 sm, 15 yagrn-
da 19 sm, yagirlarda 25 sm olur. Yemak borusunun selikii
qigasr ugaqlarda bdyiiklara nisbatan gox zsifdir.
Moda - yeni dogulmug u$aqlarda ilk 12 ay arzinde
medenin si.iretla b6yiimasi miigahide olunur. Medanin hecmi
7 sm3-dan 300 smr-dak artlr. Madanin formasr 1,5 yaga qe-
dar dairavi, 2-3 yagrnda armudvari, 7 yagrndan sonra yaql-
lara mexsus kisa lormasr alr. Ozels qi$asr da u$aqlarda zaif
inkigal edir. Vaz epitelinin asas hiic€yrclari yaxgr inkigaf et-
mir. Hiiceyra diferensasiyasr 7 yaga qadsr davam edir. Cinsi
yetigkanlit dovriinde isa bu inkigaf baga gatrr. Yeni doful-
mug k6rpanin (10 giina qeder olan vaxt) medesinde xlorid
turqusu olmur, siidemer (10 giindsn 1 ile qadar) d6vrtnda isa
172
az olur. Pensino nisbotan, siid ziilalanr pargalayan ximozin
fermenti gox va hem da ondan aktiv olur. Ana siidii inek
siidiindan tez hazm olunur. Siid qidastndan qarrgrq qidaya
kegen dSvrlerda (6 ayrndan sonra) mada girasinde xlorid tur-
$usunun miqdarr artrr, bu iso pensinin fealhfrnrn artmaslna
sabeb olur.
Yeni dolulmuq uqafiln mede girosinin tarkibinda pen-
sin, ximozin, lipaza, si.id turgusu va birlagmig lormada xlorid
turgusu olur. Turguluq zaif oldufu iigiin ancaq siidiin tark!
binde olan zi.ilah hazm eda bilir. Ximozinin faall[r (siidii gti-
riidan) birinci aya nisbaten, ilin axrrrnda 16-32 vahiddan,
256-512 vahida qeder goxalrr. Lipaza lermenti siidda ollan
yabt 20 faizini pargalaytr. Lakin, bu prosesi ananrnr sii-
diinde olan lipazzda kdmak edir. Yaga uygun lipazanrn faal-
hlr l0-12-dan, 35-40 vahide qoder artrr. Siidamer kdrpada
polisaxaridlera qadar pargalamr. Pargalanma mehsullan sii-
damar kdrpeda medadan qana ve limfaya sorulur. YagL in-
sanlarda ise madade sorulma, ba[rrsaqlara nisbetan gox zaif
gedir. Ugaqlarda ana siidii 2,5-3 saata, inek siidii 3*4 saata,
qidanrnr terkibindo ziilal va yag gox olduqda 4,5-6,5 saata
hezm olunur.
Balrrsaqlar - qida madedan balrrsalrn ilk 96besi oni-
kibarmaq balrrsala kegir. Burada madealtr vozi ve qaraci-
ysrin iid axarlarr agrlrr.
Onikibarmaq balrrsaqda madaalh vaza, baltrsalrn
dzuntn giresinin va 6diin tasirilo qida ahemiyyatli derecada
hazm olunub qana vo limlaya sorulur. Madaaltr vazin gakisi
yeni dolulmup ugaqlarda 3,1 qram, 2-4 yagrnda 27,4 qram,
7-14 yaglarrnda 47,5 qram, 20-30 yagrnda 90,9 qram, 40-50
yaflnda 104,0 qram olur, qocalarda isa vazin gakisi tadrican
azalrr. Onikibarmaq balrrsaqdan qida kiitlasi nazik bagrr-
safln acr, qalga g6belerina, oradan isa yofun bagrrsala daxil
olur, burada lazrmt maddelar qana va limfaya sorulur, 9d-
kiintii mahsullan ise kal gaklinde diiz bafirrsaqdan analdalik
vasitasila xarice tullanrr. Nazik balrrsalm uzunlu[u 5-6 m,
't73
yogun ba$rsaErn uzunlulu 1,5-2 m-e qedar olur. Ugaqlarrn
yolun balrrsaqlannda bakteriya-lar torofindan B qrupu ve
K vitamini sintez olunur.
Ba[usaqlar ugaqlarda bdyiik.lere nisbaten uzun olur.
Bela ki, yaqh adamlarda balrrsaq bedenden 4-5 dofe uzun
oldulu halda, ugaqlarda 6 dafe uzun o'lur. Bu xtsusan ugaq-
lann qarrgrq qidaya kegmeyi ila alaqedar olaraq l-3 vo l0-15
yaglarrnda daha intensiv gedir.
Yeni doflulmug ugaqlarda qaraciyer 150 qram olub,
onun gekisi 8-10 ayrnda iki dafa artrr, 14-15 yagrnda 1,3 kq,
yaghlarda 1,5 kq qadar olur.
Odiin ifrazr 3 ayrndan baglayaraq yagla elaqsdar artr
va sutka erzinda onun miqdarr l-1,5 l-e gatrr. inkigaf ddvrla-
rindo nainki balrrsaqlann uzunlulu, ham da selikli qigada
olan xovlarrn, hagiyali hiiceyralarin miqdarr artrr, qocahqda
ise tadricsn azalrr.
Igrq mikroskopunda gox getiniikle miigahida olunan
xovlar ve onlann mikroxovcuqlarrnrn ugaqlann va yaghla-
nn qida kiitlesini menimsamasinda ahamiyyeti gox b6yiik-
drir: l) sorma sathini artrnb 300-500 m2 gatdrrrr. 2) mikro-
xovcuqlann arasrnda goxlu miqdarda fermentler olur, he-
min fermentlardon ba$rsaq bogluluna qox az miqdarda da-
xil olur. Buna g6ra da balrrsaq divarrnrn epiteiinin, ysni
mikroxovcuqlarrn arasrnda fermentlorin qatillE yiiksek ol-
dulu flgiin esas hezm prosesi baEusaq boglulunda deyil,
mehz mikroxovcuqlann araslnda ba[rrsaq epiteli divannda
gedir. Buna g6ra de bele tip hazrne divardn[, membran ve ya
temas hezmi deyilir.
Bu tip hazm orqanizm iigiin ham da ona g6re gox aha-
miyyatlidir ki, bagrrsaqda olan mikroblar mikroxovcuqlarrn
arasrnda olan masamalera nisbeten gox iri olduqlan iigiin
oraya daxil ola ve ham da orada hezm olunmug qidanr mo-
nimsomaya bilmirler. Ogar mikroblar oraya daxil olub, ara-
dakr qidanr manimsaya bilseydilar, onda qana gox az miq-
darda hazm olunmug qida sorulardt.
174
Hezm iizvlori sisteminin csas
Iizioloii gdstaricilari
1. $irinlik hissina maruz qalan reseptorlar dilin ucun-

da daha gox olur.
2. Ekk fistulasr: Qapr venasr ila aga$ bog vena arasrn-
da yaradrlan anastomoza deyilir.
3. $or va tur$ hissiyatrna meruz qalan reseptorlar dilin
esasen kenarrnda yerlagir.
4. Dad memaciklerinda yerlagan sinir uclan ile duyu-
1ur.
5. Acr dadr qsbul edan reseptorlar dilin esasrnda yerlc-
qirlar.
6. Yagh gaxslarin hszm vazileri gunda 10 I qiro ifraz
edir.
7. Fermentlarin faalhlrna temperatura, pH, duzlar
hazm mahsullannln qatlhEr tosir giistarir.
8. Beyine kegiridilmig elektrodlar vasitasils hipotala-
musu qrcrqlandrrdrqda heyvanlarrn qidalanma reaksiyasrna
sobeb olur (Heyvanrn alzr sulanrr, qidaya taraf harakat
edir). Hipotalamusun lateral niivesinda achq markazi, ven-
tromedial niivosinds toxluq markazi yerlagir.
9. Anadangelma reflektoru tiipiircek merkazi uzunsov
beyinda yerlaqir.
10. Parasimpatik tobil siniri k[lli miqdarda duru
tiipiircak ifrunna sabeb olur.
11. Qenaalu, dilalatr, tiipiircsk vazilarini innerva eden
tabil sinirlarinin uclanndan asetilxolin mediatoru ifraz olu-
nur.
12. Ektomiya - har hansr orqanrn cerrahi yolla grxa-
rrlmasr.
13. Tabil siniri ganealtr, dilaltr tiipiircak vszilarinin qan
damarlannr genaldir. Atropin alkonolondi genalmig qan
damarlan biizmeden tiipiircayin ifrazrnr dayandrrrr.
14. Simptiak sinirlar tiipiircak vazilerinin qan damar-
downloaded
t75
from KitabYurdu.org
larrnr bflziir.
l5.Dil-udlaq sinirinin tarkibindo olan parasimpatik
sinir liflsri qulaqdibi tiipiircek vezilerini innervaiiya edii.
. 16. Ote qarqr genealtr tiipiircak vezi quliqdibi voze
nisbatan gox tiipiircek ifraz edir.
17. Yag qidalara nisbaten quru qidalara (ot vo g6rak
tozu) qargr daha gox ti.ipiircak ifraz olunur.
. _ l8.Tiipiircek qanrn plazmasrna nisbetan hipotonik
mehluldur.
19. insamn siid digleri 20, daimi diglar iso 32-dir.
..
20. YagL gaxslerin meda vezilari gtinda 2-3 I mede gira-
si ifraz edir.
21. Ote daha gox tur$ mede qiresi ifraz olunur.
.-
22. et suyu, terevaz va kelem girasi meda vazilarinin gi-
re ifraana griclti oyandrrrcr tesir g6sterirlar.
..- . T.200 qram 96rak yedikda 10 saat, 200 qram et ye_
dikda 8 saat mtddetinda made giresi ifraz olunur. Mada ve_
zilari lap gox sta, lap az stida gira ifraz edirlar.
24. Mada giresinin bir litrinda 1 10-140 m-ekv sarbest
tur9u, 120-165 m-ekv iimumi turgu vardrr.
25. Bir litr meda girasinde 100-a qadar leykosit olur.
26. Qdrek yedikde mede girasinin tarkibinde fermentle-
rin miqdarr da artr.
27. Asetilxlolin mada vezilarinin sekresiyaslna oyandl-
ncr tasfu gdstarir.
28. Yaflar mada giresi ifrazrm tormozlayrr.
29. Yemak zamanr papiros gokdikda mada vezilerinin
gira ifrazr tormozlanrr.
. .30. Medenin selikli qigasr sidik cdvhari, sidik turgusu,

kreatin ekskresiya edir.
31. Yagh adamrn madealtr vazi 1,5 I pankreas giresi if-
raz edir.
. 32. Pankreas girasi qamn plazrnasrna nisbeten izoto_
nikdir.
33. Pan-kreas girasinin PH 7,5-8,0 arasrnda teraddiid edir.
176
34. Ate daha qox qelevi pankreas giresi ifraz olur.
35- Pankreas girasinin tarkibinde bagqa hazm girala-
rin.lrn farqli olaraq biitiin qidalan pargalayan fermlntlar
vardrr (tripsin, ximotripsin, aminopeptidaza, Iipaza, amita-
za,laktaza va s.).
36. Made turgusu va duru quq iiziimfl ekstraktr pan_
kreas giresinin ifrazrna qiivveli oyandrncr tesir g6sterir.
_ _37.
Pankreas girasi ate va siida nisbatan g6raye uzun
miiddat ve daha gox ifraz olunur.
38. Siid awalce pankreas girasinin ve 6diin ifrazmr na-
zere garpacaq deracsda arttrlr! sonra iso girelarin ifrazrnr
tormozlaytr.
39. Parasimpatik sinirlar medeaiu vazin asas sektor si_
nirlsridirlar. Asetilxolin, karboxolin, pilokarpin, pankreas
vezin sekresiyasrna oyandrrrcr tasir g6stirir.
40. Bagrsagrn selikli qigasr bir srra hormonlar ilraz
edir: l. entroqastron, qastrinin antroqonisti olub onun ifra-
Z,na ya4laI stimul edici tasir g6starir. Enteroqastron mada
turgusu ifrazrnrn tormozlayrr-
41. Atropin pankreas giresi ifraanr tormozlayrr.
42. Azan sinirinin qrcrqlandrulmasr 6d kisaiina zaifla_
dici tasir g6starir.
43. ifraz olunan <idiin 80 faizi bafrrsaqlardan geri-
qana sorulur.
44. Giinda insanrn balrrsaq vazilari 2-3 litra qadar
balrrsaq girasi iliaz edir.
_ 45. Bagrrsaqlann selikli qi$asrnrn mexaniki qrcrqlandr-
rrlmasr gire ifranna giiclii oyandrncr tasir g6starir.
_ 46. _Znlailann pargalanma mahsullan, ya$ turgularr,
sabun, 6d turgulan, siid gakeri, gancgergek yagi, t<aiomet,
ba!rrsaq vazilarinin kimyevi qrcrqlandlrrcrlarrdrrlar.
47. Bagrrsaq qirasinin tarkibide olan entrogenaza fer_
menti pankreas girasinin ifraam artur.
48. Madeden bagrrsaga kegan made giresinin tasiri al-
trnda bafrrsafitn selikli qiEasrnda bir srra hozm fermentlari
downloaded
177
from KitabYurdu.org
hazrrlanrr. Mes.: balrsaq giresi stimuls eden entrokinin,
pankreas giresi ifrazrrun stimula edan panreozmin <jd kisasi-
nin yrfrlmasrnr, 6d sfinktorunun bogalmasrm stimule eden
xolessistokinin ve xovlann harakatlerini siiretlandiran Vili-
kinin fermentleri gtistermak olar.
49. 5 mln. nazik bafinsaq xovlanrun timumi sorulma
sathi 10 mz mikroxovlann hesabtna 350-500 m2 barabar olur.
50. Nazik balrrsaqdan I saat miiddetinde 1 litre yaxrn
maye sorulur.
51. Karbonat turgusu balrrsaqlardan suyun sorulma-
srnr intensivlegdirir.
52. Maqnezium duzu bagrrsaqdan gox yavag sorulur.
53. Qalxanabanzat v)zin hormonu baltrsaqlardan
kalsium duzunun sorulmasrna k6mek edir.
54. Odiin adrlr ve ya tamamilo yoxlugu A, D, E vs K
vitaminlorinin sorulmaslnl gatinlagdirir.
55. Qidalarrn terkibinde fosfor ve D vitaminin azh&,
kalsiumun balrrsaqlardan sorulmmasrnr azaldrr.
_ 56. gakerler, yaflarda hsll olmug mahsullann bafrr-
saqlardan sorulmasrm artlIrr.
57. Amin turgularr balrrsaqlardan qana sorulurlar.
Amin turgulanmn miieyyan hissasinden qaraciyerdo ziilallar
sintez olunur. Ziilallarrn bir qismi oksidlegarok yaglara gev-
rilirlar.
58. Bagrsaqiardan qana sorulan qliikoza, fruktoza va
qalaktozarun mtixtslif dayigma yollan vardrr.
59. Nazik balrsaqlann peristaltik haraketlarinin
yrlrlma stirati l0-30 sm/san barabardir.
60. Nazik bagrsaqdan qidanrn yolun bagrrsaga keg-
mesi, nazik vo yofun bafirsaqda tazyiqin ssviyyasindan lle-
osekal fskinktorun veziyyatinden va nazik bafirrsaqda olan
m6htaviyyatrn ksmiyyat ve keyfiyyatinden asrhdr.
. 61. Yolun bafrrsaqlann bakteriyalan B qrupu vita-
minlerini, K vitaminlarini sintez edirlor. Elece de-Asetilxoli-
nin emola gelmasinda ve fermentlerin pargalanmaslnda igti-
t7E
rak edir.
62. Barium horrasr l-3 gun miiddetinde biiriin hean
traktrndan kegir.
. 63._Diiz ba!:rsaqda 40 mm cive siitununa baraber
tazyiq reflektoru difraksiyasrnrn amale g"t-.riiiftin
edir.
tifuyrt
64. Nacis ktitlasinin orqanizmdan xaric edilmesi prose-
sina defekasiva devilir.
65. Ileosetai Sfinktor va ya Bauhin qapaEr nazik ve
I:ili :.S ?fu'l{3 yerlaeii. Bu qapaq'ae,linau lo,s_ r
lrg,rbrr)
oeqlqadan qlda kiitlesi nazik balrrsaqdan yolun balrr_
saga kegir.
. 66. Nazik bagrrsafrn selikli qigasrnrn har mm2 2500

qader xov olur.
67. Gtnda d6rd dafa yemak lazrmdrr. Sahar
eiindolik
normanrn 25 faizini, nahar 50 faizini, giinorta y._rii
zini, axgam yemeyi l0 faizini re$kil .tnirllai..
is f"i
. 68. Qeyri-faal pepsinogen vo prorenin fermentlerini
madenin dibinde olan esas ve ya zimogen *rilr;;i;;;';1".
69. HCI-un tasirindan qeyri-foaipisinogen faat p"psine
gevrilir va zfilallan hezm edrr.
70. HCI-un tasirindan qeyri-faal prorenin faal renina
gevrilir va Caz igtirakr ila hell-olan.iia zUtutu
trz.inog"nin
koaqulyasiyasrna sabab olur va onun helt otmavan
[aisium
"-^
drtTlanna gevirir. o da pepsinin tesirindan hrli"i;.'
7.1. Ortiik ve paryeral hiiceyralor 0,04_0,0j
" faizli HCI
llraz edlr.
.. _ 72. PH- l -2,5 olan miihitdr pepsinogen pe psina
lir. Bu proses autokataliz adlandrrilrr. e--- r-re"rv Ycevr!
Arqrafil va arqentaffil hriceyroler _ Bit Brz mole-
Kuuannln sorulmasr iigfln made do daxili miihit yaradrr.
t79
HOZMiN FiZiOLOGiYAStr..{A
AiD LABORAToRiYA i$LoRi
ig Jrb1. itlarae tiipircak ifrazrnrn mIgahidasi
l. Lazrm olan material va avadanhqlar: xroniki fostula-

h it, 9ii9a qrf, dercceianmig srnaq borusu, Mendeleyev yaprE-
qam, qfnxzl ve g6y lakmus ka[rrzlarr, 96rak, at, et tozu, su,
pambrq, grnqrl, qum 0,2 faizli xlorid tursusu.
2. Qulaqaltr tflpiircak vazi axanmn xarica grxanlmasr

Tiipiircak vezilerinin faaliyyatini tedqiq etmak, elacc
da ttipiircayin tsrkibini dyranmek iigiin miixtelif iisullan var-
drr. Bu iisullar igarisinda i.P.Pavlorun klassik fistul iisulu,
deqiqliyi va orjinalhlrna gdre daha tekmillegmig miiasir iisul
hesab olunur. Heyvan iizarindo cerrahi ameliyyat apanl-
mazdan avvel onun darisi altrna har iig kq gakiys 2 smr I fa-
izli morh vurulur. Bu emeliyyatdan 30 deqiqa sonra heyvan
arxasr iistiinda carrahi stola baglamlr. Heyvanrn yanaq na-
hiyyasinin tiiklerin qrrxrhr. Heyvaru uarn miiddat narkoz
altmda saxlamaq iigiin, onun bagrna kegirilmip maskaya 2:l
nisbatinda qangdrrrlmrg efir-xloroform narkozu damla-dam-
la elava edilir.
Heyvan darin yuxuya getdikdan sonra, onun genelari
aralanrr, yuxarr ikinci va iigiincii azr digi berabarliyinda, axa-
nn sancaq bagrndan b6yiik olmayan memociyi taprlrr. Axar
texminan 3-5 sm uzunluqda olur. Axarrn momaciyini yaqin-
leqdirdakden sonra, awelca gaquli, sonra iiliiqi veziyyatdo
axara zond kegirirler. Axann vazilystini yadda saxlamaq
flgiin mamacikden 0,5 sm arah,6n ve arxa tarofin selikli qi-
qasrna 10-12 sm uzunlufunda sap kegirib, 5n tarafdeki sapa
bir diiyiin, arxa terefdeki sapa ise iki diiyiin vururlar. Kigik,
iti qaygr ils saplardan kanar daire gaklinda selik qiganr kasir-
ler. Selikli qiga ila axan bir yerde 3-4 sm atraf toxumalardan
tamizlayirlar vs zondu arxadan quarrrlar. Sonra alrz bog-
180
lufu terefden kdzla aprz bucagl xattinin taxminen ortasrndan
daxildan xarica doEru istiqamatde degik agrlar. pinset vasi-
tasi ile sapr selikli qiga ile axan birlikde hamin degikdan xa-
rica grxarrrlar. Axar burulmasrn deye, saplara vurulmug
diiyiinlera diizgrin vaziyyet vermak laamdrr. Bele ki, dn sap
arxadL, arxa sap isa 6nda olmahdrr.
Uzorinda axan olan selikli qiga, 6-8 tikig ils yara atra-
findakr deliya tikilir.
. Aprz boglulunda amale galen yaranr fasilesiz tikig ila
tikmok lazrmdrr. Daridaki yaranln tez salalmasr ve quru-
mamast iigiin pensillin va stereptosid mazlarrndan istifada
edilmalidir. Yaranrn iizerine bir nega qat tanzif 6rttib, tanzi-
fin kenarlanm yapl$qan ila dariya yaplqdrrrrlar.
Omaliyyatdan 34 giin sonra tanzifi aglrlar. Axar tu-
tulmasrn deya 6-7 grin heyvanrn alzrna bir qador 0,2 faiz
HCI turgusu tdkiirler. 10-12 giindan sonra heyvanrn yarasr
safalrr. Bele heyvamn iizorinde tacriibe aparmaq miim-
kiindrlr.
3. isin gedigi
Tiipiircek axalnna fistul qoyulmug iti dazgaha bafla-
yrlar. Heyvanrn heraketlarini mahdudlagdrrmaq tigiin onun
<in va arxa atrafina lambo kegirirlar. Uza grxanlrm$ axarrn
9?liy-. i" etrafi
pambrq ile qurudulur. Sonra xtisusi qrfi
Mendeleyev yaplfqanl vasitesile xarici daliya yaprgdrrrli.
Ifraz olunan tiipiirceyin miqdan damlarala ve ya slnaq bo-
rusunun bdlgularine g6re teyin edilir. Bu qayda ila iti tacr0-
beya hazrrladrqdan sonra, miixtalif qida vo qrcrqlandrncr
maddalarin ifraz olunan tiiptrceyin kamiyyat va keyhyyatce
dayigmasina tosirini 6yrenirler.
By tig:rdla ite 96rek, at, 96rak tozu, su, qum, grnqrl,
0,2- fal.z,li
^
HCI turgusu mahlulu verirler. Bu qrtrqlandrncr
maddelar 30 saniya miiddatinda heyvana verilir. Bir daqiqa
middatinde ifraz olunan ttpiircak tedqiq edilir.
Apanlan tacrtibolerdan aydm olur ki, ifraz olunan tti-
lEl
pfirceyin kamiyyat va keyfiyyeti miixtalif qrcrqlandrrrcr mad-
delerdan asrh olaraq dayigir. Bela ki, quru gdreye ve g6rak
tozuna ifraz olunan tiipiirceyin miqdan toze, yumsaq g6raye
nisbaten gox olur. Turgunun tosirina qargr ifraz olunan tii-
prircayin miqdan son deraca artrr. eiinki ifraz olunan gox ve
duru tiipiircak tur$unu neytrallagdrrmaqla afrzrn selkt qi-
gasrm zedalanmelardan miihafiza edir. itin alzrna qum
t6kdiikde qumun bdyiik qrcrqlandrncr sathe milik olmasr
ilraz olunan tiipiirceyin miqdannca artmasrna sebab olur.
Oksine qrcrqlandrrrcr sathi kigik olan ve ya heg olmayan
grnqrl alrza diigdiikda bu tasira qar$l ya ciizi miqdarda, ya
da heg tiipiircck ifraz olunmur.
Qeyd etdiyimiz kimi miixtelif qrcrqlandrrrcr maddela-
rin tesiri altrnda tiipiirccyin keyflryyatca deyigmasini miigahi-
de etmiglar. Bele ki, tur$unun tesirina qargr ilraz olunan
tiipiircayin terk.ibinde ziilal maddelari gox olur ki, turgunu
ney-trallagdrrst n. Lakin, qum va bir srra bagqa maddelerin
tesirine qarqr ifraz olunan tiipiirceyin tarkibindo ziilal va
bagqa iizvi maddelarin miqdan az, su isa gox olur.
i$ lVe Z. insanda tflpiircayin ifrazrmn miigahidesi
l.Lazrm olan material va avadanhqlar: Krasnoqorski-

nin kapsulu, nazrk rez.in borular, gpris ve s.
2. igin qlsa mazmunu

1907-1908-ci illerde insanlarda riipiirc€k vazilarinin faa-
liyyetini 6yrenmak iigiin Krasnoqorski tarofinden xiisusi
kapsul taklif edilmigdir. Bu kapsul bir-birinin igarisine daxil
edilmig 7-10 mm diametri olan giimiiq kagacrqlardan ibarat-
dir. Bunlarrn darinliyi 2-3 mm, eni 1,5-2 mm, htindiirltiyti isa
2-3 mm berabar olur. Bu kagacrqlar daxili ve xarici olmaqla
iki kameraya aynlrr. Her ikisine gi.imiig borucuq birlagdiiil-
malidir. Daxili kamera riipiircak ifrazr tigiin, xuiici kim"ru
oradakr havanrn sorub Erxarrlmasr iigiin lazrmdrr (gekil ).
t82
J. Itln gedrtr
Krasnoqorskinin kapsulunu 2-ci yuxarr azr digi bara-
berliyinde, qulaqaltr vazi axacalrnrn agtza agian yerindeki
mamaciya barkidirlar. gpris vasitesila xarici kameradakr ha-
vam sorurlar. Bu zaman kapsul afzrn selikli qigasrna m6h-
kem yaprqrr, boru ise sxrcr iie berkidilir. ilraz olunan tiipiir-
cek daxili kameraya, oradan da nazik rezin boru vasitasila
xarice t6kiiliir. ifraz olunan tiipiirceyi toplayrrlar. Bu vasite
ila miixtalif qtcrqlandrncr amillarin ifraz olunan ttipiircayin
kemiyyat ve keyhyyotina tesirini Syranirler.
i$ fit S. Tiipiircayin tarkibi va xassasi
l. Lazrm olan material va avadanhqlar: l0 faizli sirke

tursusu, l0 laizli natrium asasr, 0,1 faizli mis sulfat mehlulu,
2 faizli demir xlorid mehlulu , I taizli taza haarlanmrg niqa-
sta mahlulu, yod, gtativ, srnaq giigalari, giiga gubuq, qrf, filtir
kafrzr, su hamamr, termometr, buz, spirt lampasr ve s.
2. Tiipfirceyin tarkibindaki mutsinin tayini

Tiipiircayin tarkibindeki mutsini teyin etmak iigiin srnaq
giigasino insandan va ya itden ahnmrg 2,0-3,0 mI tiipiircek
elava edilir. Tiipiircayin iizarina bir nego damla l0 faizli sirka
turgusu mehlulu damrzdrrlrlar. Bu zaman tiiptircek bulanu,
giinki sirka mutsini gdkdiriir. Ttipiircek durulagdrqda 6zlii-
liiyii itir.
3. Tiipfircayin reaksiyasrmn tayini

Tiipiirceyin reaksiyasrru tayin etmak istadikda qrrmra
lakmus kalrzdan istifada edirler. Lakmus ka[rzrnr srnaq 9ii-
gasindaki tiipurcaye saldrqda, qrrmra rangli lakmus gdyerir.
4. Tiipiircak fermentlerinin tasirinin Oyranilmasi

Itin va bir srra bagqa heyvanlarrn tiipiircayinde karbo-
hidratlarr pargalayan fermentlar ya c0zi miqdar olur ve ya
rE3
heg..tasadi.if edilmir, ona griro de insan tiipiircsyindan istifade
edilir. Insan r.iipiirceyinin terkibinde sulu kar'bonlarr parga-
layan ptialin ve maltaza fermentlari miixtalif amillorin tesiri
alunda doyigir.
a) Tiipiircek fermentlerinin nigastaya tasiri.
_ Bu maqsadla iki srnaq gtigesi gotiirtib her birina filtir
\agzr olan qrf kegirirlar. Filtir kagrznrn iizorino 10-15 ml I
faizli bigmig nigasta mehlulu tijkiiliir. Bundan sonra birinci
srnaq giigasinin iizarina I ml tiipiircak, ikinci srnaq giigssina
eyni miqdar su elave edirlar. Bir qedar kegdikdan'roo." ,,_
naq qtigelerini yoxlayrrlar vs miiqayisa edirler. Melum olur
ki, tiipiilc?k elave edilmig srnaq qiigasindoki nigasta mohlulu
tiipiircek fermentlarinin tasiri altrnda suda ariya bilan sada
gekarlara gevrildiyi iigiin, filtir kafrzrndan sriziilir.
._ Ikinci stnaq giigasina alava edilmig nigasta mahlulu su
ila.qarrgrr va nipasta pargalana bilmadiyindan ciizi miqdar
bulanrq maye kiitlasi giigonin dibino toplinrr.
ig JfU. Ttp[rcak vazilarinin sinir tanzimi
l Lazrm olan material ve avadanhqlar: it ve ya pigik,

operasiya-stolu., bag tutgacr, pinset, lanset, qaygrlai, piano
srxrcrlan, 0,5 faizli HCI mahlulu.
2.igin qlsa mazmunu

, Tiipiirceyin ifrazr reflekror hadisa olub, alrz boglu-
fundan baglayrr. Tiipi.ircek markazi uzunsov beyi-nda uz va
dil-udlaq sinirlarinin niivasinde yerlagir.
B.P.Babkina 96ro beyinde yerlogan tiipiircek merkezi
simpatik vo parasimpatik olmaq iizre iki hisieya aynlr. Bu
markezdan tiipi.ircek vazilarina miivafiq sinirlar gelir ki, onla_
ra sekretor sinirler deyilir. Tiipi.ircak vozilarina g-alan simpatik
sinirlar.onur[a beyninin 1-3 d<ig feqarelari Leraberliyinda
boyun diiyiinlorindan kegib, tiipiircek vizilorina daxil olur.
Tiipiircek vozilarinin parasimpatik sinirlerle sinirlen_
184
mesi b1: qader miirekkobdir. Bele ki, qulaqaltr tiiptircok vezi_
iarine IX ciit beyin sinirlerinin (dil-udlaq siniri) bir gaxesi
Yakobson siniri adr ila vaza daxil olur. eanealh va d.ilaltr
vazilara galan parsimpatik sinirlar isa VI cit beyin sinirlarin-
den (iiz s;rir;) aynhb, rebil teli adr ila vezilere birlegir.
. limpatik sinirler tiipiircek ifrazrna lsngidici, parasim-
ptiak sinirlar isa eksina oyandrncr tasir edir.
3. igin gedigi
. Tacrtiba it va ya pigikler iizerinde aparrlrr. Omeliyyata
baqlamazadan awel, heyvanl harekatsizlegdirmak iigin ya
narkozdan, ya da desebrasiya [sulundan istifada olunur.
Beyin k6tiiyiiniin uzunsov beyinden yuxarr enina kesib
orta beyindan aynlmasr ameliyyatrna diserbsiya, bele hey-
vanlara isa bulbar heyvanlar deyilir. Heyvam arxasr iista
corrahi stola baflayrrlar. Sonra agalr gana bucalrndan orta
xatt tzre dari ve darialtr toxuma kosilir.
Ehtiyatla derialtlndakr ozalaleri k6ndalan istiqametdo
kasib ayrnrlar. Bu ezelalerin altrnda alz diafraqmairnr tag-
kil edan ezalalar yerlagir. Bu azelalari ihtiyatla icesirler, bu
zaman kasiyin ortasrnda qalm dil siniri aydrn gdriiniir. Bu
sinirlor bir qader kanarda gap istiqamatda, dilaltr vazinin
axarr yerlagir. Axan otraf toxumalardan tamidadikden so-
nra onun alhndan iki sap kegirirlar. Axann periferik hisse-
sini_sapla baflayrrlar, axan gox nazik qaygr il- sapdan yuxa-
rr diametrinin yansr qadar kasirlar va dtiiriicii vaiitesili ora
nazik giiga konyula keqirib, sap ila baglayrrlar. Ifraz olunan
t[piircayi toplamaq iigiin konyulaya nazik gtige boru birlag-
dirirler.
Bu ameliyyatdan sonra vazinin sekretor sinirlarini ta-
prb altrndan sap kegirirler. Tebil siniri dil siniri istiqamari de
axar ile genanin alt kanarr arxasrnda yerlagir. Siniriatraf to-
xumalardan tamizlayib alhndan sap keqirirlar. Sonra hey-
vanrn boyun nahiyesinda bildiyimiz qayda ile boyun azaloli-
rini aralayrb, nafes borusunu taprrlar. Nafes borusunun saf
185
v3 ya sol terafinden yerlagen voqosimpatik k6tiiyti taprb al_
trndan sap kegirirlar.
Heyvanrn dilinin <in 2/3 hissasini 0,5 faizli HCI turqusu
ila isladrrlar. Bu zaman dil sinirinin selikli qigada yerlegan
Lrclan qtclqlamr. Omela galen oyanmalar dil siniri ila ttipiirc-
ek merkezine neql olunur. Buna miivafiq ttipiircek marka_
zinda emole galan impulslai simpatik ,j ta6il sinirleri ila
tlRti_rcak vozisino galir. Bu zaman vezi laaliyyete baglayrr.
Qoxlu miqdarda tiipiircak iftaana sobsb olur.
_ Ogar dil sinirini kasib, yuxanda gdstardiyimiz tacrii-
beni tekrar etsek, o zaman tiipiircak ifrai olunmur. Dil sini_
rinin markezi ucunu zeif elektrik caroyan ile qrcrqlandrrdr-
qda tiipiircek ahnrr.
Tebil sinirini kasib, dil sinirinin merkezi ucunu elek_
trik cerayanr ile_ qrcrqlandrrd tqda az miqdar qatr tiipiircek
ifraz olunur. Tebil sinirini saxlamaq Eeriile simpatili siniri
kosib, tacriibani takrar etdikde goxlu miqdarda duru tiipiirc_
ek ifraz olunur. Kesilmig tabil va simpaiik sinirlerin mi.ihiti
uclarrnr elektrikla qtcrqlandrrsaq yene da eyni naticani ala_
rrq. Ogar har iki sinir ayrr-ayrrhqda qlcrqlanarken ahnan
tiipiircayi fiziki va kimyavi yolla tahlil etsak o zaman gdrerik
ki, tiipiircak vazilarina galen simparik sinirlarin qrcrilandr-
rrlmasr iizvi maddalarla zangin, qatr, az miqdar tiipiirtof lf-
razlna sebob o.ldu[u halda, parasimpatik sinirlorin qtcrqlan_
drrrlmasr ise aksine duzlar ve su ilJ zangin, duru ve gbxlu
ttipi.ircak ifrazr ila naticalenir.
i5 lU S. itlarda mada fistulunun qoyulmasr
l. Lazrm olan material va avadanllqlar: cerrahi alotlar;

2-3 edad lanset, anatomik va cerrahi pinietlar, bir nega pea_
no srxrcrsr. kigik va bdyiik qaygrlar, iynetutan, riti.irticii iyne,
fistul borusu, maska, narkoz, sterilizasiya edilmig carrahi
materiallar, dezenfeksiyaedici mahlullar; yod, spirt, pensilin
ve s.
r86

2. iqin gediqi
Carrahi amaliyyat itlar i.izarinde aseptika, antiseptika
goraitinde aparrlrr.
emaliyyatdan awal bildiyimiz qayda tizre mr_
,lum oozada
.Carrahj
rtln ezelasina morfi vurmaq lazmdr. Texminsn
yartm saat sonra iti arxasr iista stola ballayrrlar va
ona efir_
xloroforma narkozu verirlor. Heyvanui qann nahiyyasinin
ttkler qrrxr.lrr, yuyular, spirt va yod ile tainizlrnir- iln""r*
gutntrdan baglayaraq, orta xatt iizre heyvanrn derisi
9a:zar
o-u sm uzunlulunda ganafia do!ru kasilir. Sonra derialtr
to_
xuma ve apanevrozu kasmak laamdrr. boglufunu
earrn ag_
drqdan sonra,.b6yiik piyliyi bir qedar g.ii
9et<iU,'milani ta_
prnar. Medanl xanca gxarrb isti fizioloji mahlul ilo
isladrl_
m9 lenzife biiriiyiirlar. Medanin b6yiik ayriliyinden taxmi-
nen 3-4 sm._arah onun giraceyin, yixrn nahiyyeda fistulun
qoyutmast iigiin qan damarlarr va sinirlari gox
az olan yer
miiayyanlagdirilir. Sonra orta deracali carrahi iyna vasitesila
seroz qigada fistula milvafiq oval gakilli bnzmo
fasilesiz tikig
apanlrr. tikigi ezala qigasrnr da ehate etmalidir.
.Bu Sonra
cerrahi_ tikigi srxmaqla orta xett iizra seroz ,"
azal. q[asrnr
kosir. Bu zaman peano sxrcrsr vasitasila selikli qii"nr'*^"r,
-qaldrmaq, selikaltr ve ham do selikli qigalarr trr.r[ i-,-_
drr. Cerrah o biri eli ila fistulu medaye daxil edir. Fiitufa"o
kenarda artrq qalan selikli qiga kasilib atrlrr. Sonia-cnatr
btizmali tikigin. sarbest qalan iiplarrnr dartaraq nriJr
rOt -
KOm medantn drvarlarrna berkidir.
Yara tez.safalsrn deyo-, tanzifla sarryrrlar. Fistul digor
y:ylu, t bo.Slugundan kanara gxanb, qarnrn darisina
trkrler. Derini"g tikmazdan awal, avvelca peritonu,
sonra eze-
lo qigasrm tikmak lazrmdrr. Darini tikandan ;;;;;:-;;.r",
y.od temidoyirlar. Taxminan 5-6 giindan ,on.u yiiun,n
-ila.
tikig.leri s6kiiliir. l0-12 grindan sonra &la heyvanlai ti'zaiinda
tacrube aparmaq olar (gekil.). Medaye fistul qoymaq
opera_
slyasmln qastrotomiya deyilr.
tE7
ig mO. Uaaa qirosi ifraamn sinir tonzimi
l. Laam olan vasait: Qastroezofaqotemiya edilmig it, de-

zgah, rezin boru, qrf, brilgiisii olan qrige silindr (25-50 rnl), meda
giresini toplamaq lgiin mezurka, saniya<ilgsn, qrmzr va g6y
lakmus kalzlarr, madeni yumaq iigiin layan, ihq su, at va s.
2. igrn qrsa mazsunu

Ivan Petrovig Pavlovun fisulu ila qastroezolaqotomiya
edilmig itden tamiz mede qirasi alde etmakle yanaqr, son de-
rccede ehemiyyetli olan mede vezilorinin refleks yolu ile gire
ilrazr mexanizmini da dyranmek miimkiindiir. Qastroezofa-
qotomiya edilmig itler i.izarinda apanlan tecriibalardan ma-
lum olumugdur ki, qida medaye diiqmadikdo bela mada vazi-
lari yene da gira ilraz edir. Qidamn verilmesi ila girs ifrazr
arasrnda kegan vaxta latent ddvrii deyilir. Bu vaxt taxminen
5-6 deqiqeye baraber olur. Latent dovrii qidanrn ndviinden,
heyvanrn hahndan (ac va toxlufundan) vs markezi sinir sis-
teminin lunksional vsziyyetindan asrh olaraq dayiqir. Hamin
vaxt medo vozilarinin siikut hahndan lealiyyat hahna kegma-
si ilgiin lazrmdtr.
Tiipiircak vczilerinda oldugu kimi, alrza qidanrn qo-
yr,rlmasr, mede girasinin ifraz olunmasrna sebob olur. Bu yol
ilo mede vezilarinin gira ilrazrna sertsiz gire iliazr refleksii
deyilir. Hemin refleks afirzdan baplayrr. Burada yerlagan
miixtalil qrcrqlara meruz qalan sinir uclarr-reseptorlar qlclq-
lan oyanmalara gevirir, oyanmalar aflerent yen.i markaza-
qagan sinirlar ile uzunsov beyinde yerle$en markaze verilir.
Burada afferent sinir yollarr dil, dil-udlaq, iisr-udlaq sinir
gaxelerindan tagkil olunmuqdur. Markozdan meda vazilorina
gclan parasimpatik sinir liflari azan sinirlardon aynlrr, ma-
danin divarlannda bu lifler diiy0nlar amale gatirirlar. Bu
diiytinlerden grxan sinir liflari vazin hiiceyralerina gedir.
Azan sinir made vazilerinin faaliyyetine oyandtncr tasir g6s-
tarir. Bu tssir gira ilrazrntnt miqdarrna deyil, hem da onun
r88

eyyve-sina- de tesir gdstarir. Simpatik sinirler ise moda vezilo_
rinin faaliyryorini longidirlsr.
Madenin selikli qigasrnda gira ifraz edon vezilarla ya_
nagr, hissi sinir iiclanna da tesadiif edilir. Bu ..r"pttrlur,
kimyavi.va mexaniki qrcrqlann tasirindan oyu.rr.tur.-5'P.C,r_
Quune gore qldantnln madaya diigmosi reflektor yolla meda
vezilerinin gira ifrazrna sabeb olui. Bu refleks
ralarrnrn mexaniki qrcrqlara maruz qalmasr ile -ri"
i"r"pto_
baglayn
Qastrotomire edilmig it iizarinda pavlovun ikinci ematiyyatr
3. igin gedisi
. Cerrahi amaliyyat yuxarrda deyilen qayda iizra asepti-
ka ve antiseptika $araitinda timumi narkoi ,ftr"a" up"rrfr..
Bu. amaliyyatdan sonra heyvanrn Uoyu, nut iylriini'trrrri._
lavtflSr_
_ - Orta xett iizra 6-10 sm uzunlulunda darini kasirlar.
Darialtr toxumalardan sonra, boyunu"n d6$ dilail;
gdrtinfir. Kiit aletle bu azalaleri ayrnb nefas borusunrl"irtrf".l
tapr_
lar. Onun arxasrnda ise yemak tio."ru uyarn v"_
moK Dorusunu blr qoder yuxarr qaldrrrr va taxminen
!ti.tinii..'
4-5 sm
u_zunlulunda yemak borusunu atiaf toxumalardan ayrnrlar.
Ilomin hissoni arxa tarefdan d69-dilaltr azrtete.lna ti(ib'U"r_
kidirler._Oz:le sethins grxardrlmtg yemak U".*rr,
sodan rillqi veziyyetda kasirlor. Kisilmig y.-rt
..t" frir_
Uoiriuouo
har iki kanannr xarice qrxardrb boyunun dorisina iasilesiz
tikig ile tikirlar.
Qeyd etmak lazrmdrr ki, xarice grxanlmrg yemek boru_
sunun uclan bir-birina birlagmasin deya, birini diserindan
bir qedsr arah vaziyyaitde tikmek lazrmdir. y;;rk'b;;ur"-
ucunu deriyo tikdikdan son.a, boyurun yurrs,n,
iil ,nar i5l
trKlrlar, yaraya yod. vazelin surtiirlar. Heyvanrn
varasrnrn
tez safalmasr iigiin, miimkiin olan btitiin imkanlardan
iitifa_
de etmak lazrmdrr. Cerrahi emaliyyatdan ;o;;;;;;ur^
qulluq edilmesi, elece de heyvanrn riiptircak va selik ilraz
downloaded
r89 from KitabYurdu.org
eden vazilarinin fealiyyetini miivaqqati gizlatmak iigiin, l6-18
kq afirftlrnda olan itin bedonina 5-6 mq atronin vurmaq la-
amdrr. Heyvanrn yarasl taxminen 10-12 giinden sonra sa[a-
lrr. Bela heyvan tizerinde tecriiba aparmaq olar. yemek 6o-
rusu iizarinde aparrlan operasiyaya ezofaqotomiya hor iki
operasiaya birlikde qastrofaqotomiya deyilir.
Tacriibo qida qabulundan 20-24 saat sonra apanlrr.
Osls tecriibays baglamazdan ewel heyvamn msdasi bir nege
dsfe gflga qrf ve qrfa birlemig rezin boru vasitesila 30-25 da-
racc qzdrrrlmrg su ile yuyulur. Meda girasi toplmaq iigiin
meda fistuluna kigik 9ii9e qrf su olan 9ii9a boruya baglayrr-
lar. $iiga qrfi heyvanrn belinden as mrg rezin boru ile ba!-
lanmrg biilgii olan giige boruya birlegdirirler. Heyvam 20-3b
deqiqe sakit buraxdrqdan sonra, bir nege daqiqe miiddetinde
gira ifraznr yoxlayrlar. Bu zaman gox ciizi halda selik ifraz
olunmafia baglayrr, bu girani lakmus kalrzr ile yoxlayrrlar.
Sonra heyvana 10 daqiqa miiddetinda d6yiilmiig va ya
do$anmtg at yedizdirirler. Yeyilen at kesilmig yemak boru-
sundan xiisusi qaba tdkiiliir. Saniyedlgon vasitasila mede ve-
zilarinin gira ifrazrnrn latent d6vriinii tayin edirlar. Latent
ddvrii qidanrn afiza qoyulmasr ilo ilk mada giresi damlasrnrn
emala galmesi arasrnda kegen vaxta deyilir.
Bir saat, saat yanm mtiddetindo hor 5 daqiqadan bir
mado girasini toplayrrlar va miqdarrru tayin edirler.
Mada vezilarinin gira ifrazrmn reflektor mexanizmini
aydrnlagdrmaq meqsadils qastroezofaqo-temiya olunmu,
itin boyun nahiyyesini orta xett tizre kasirlar, yemak borusu-
nun her iki terafi ile gedcn azan sinirlari taprb, birini. kesir.
digarinin altrndan liqatura kegirirler. Sonra heyvanr yuxanda
g6stardiyimiz qayda ila yedizdirirlar. Bu zaman fistuladan
mado girasi ifraz olunur. Mede vazileri giro ifraz etdiyi gerait-
do liqaturaya ahnmrg azan siniri kasirlar. Bu zaman heyvarun
qidalanmasrna baxmayaraq gira ifrazr dayamr. Kesilmig azan
sinirinin periferik nahiyyasini zaif elektirik c€reyaru ile qrcrq-
landudrqda yeniden gira ifraz olunmafla baqlayrr.
downloaded
190
from KitabYurdu.org
i$ lU Z. Mada vazilarinin gire ifrazrnm neyro-humoral tanzimi
M iixtalif qidalann noda v azilarinin

Sira ifra4na tasiri
1. Lazrm olan material va avadanhqlar: it, cerrahi alot-

lar, dezgah, drenaj borulan, 20-50 ml bdlgiisii olan Eiiqe bo-
rular, saniya<ilgcn. lakmus kalzlarr. at, g<irak. siid ve s.
2. igin qrsa mazmunu

Madeya d[;an qidantntn, meda vezilerinin faaliyyetine
tasirini 6yranmeyin kiyr)k ahamiyyeti vardrr. i.p.pavlova
qoder alman alimi Hayden-hayn (1878-1879) bu masalani
dyrenmaya say g6st?rmi;dir.
O, itin qarrn boglulunu agrr, medanin dibindan bir
parga kesir, kasilmig mada pargasrnrn kanarlannr bir-birina
tikir ve kigik mada alda edir.
Kigik medan.in daliyini xarica grxanb heyvantn qarnr-
run derisina tikir. Boyuk madenin kesilmig divarlaunr tik-
makla onun tamhprnr barpa edir. Belalikla, yemok borusu
vasitasila esas made ila alaqadar b6yiik mada ve iEarisina qi-
da daxil olmayan tacrid olunmug kigik mada alde edilir (ge-
kil ).
. Lakin Hayden-hayn iizra elda edilen kigik mede
I.P.Pav.lovu maraqlandran asas mcseleni hall eda bilmir,
yeni mode hezmini tam eks eda bilmir. Qiinki bu metodda
madeye gelan sinirler kosildiyinden gira ilrazrnda gox mii-
hiim rol oynayan refleks mexanizmi srradan gxrr. i.p.pav-
lov_ bu n6qsanr aradan qaldrrmaq meqsadila agagrda gristar-
diyimiz kimi sinirlari saxlamaq gartila kigik mada hazrlayr.
Malum oldugu kimi qida alrzdan keqdiyi vaxt aizin-
da, yeni qida qabulu zamanl, elaco de made hazminin bag-
lanfrc dtivrfinda, taxminan bir-iki saat mada refleks yolu iia
gira ifraz edir. Halbuki adi hazm prosesinde qida medade
qaldrlr 8-I0 saat erzinda qire ifraz olunur. Ogar -biz Hayden-
downloaded
hayn frsulu tizra kigik modasi olan its qida versok 30-40 ds-
qiqadan_ sonra yena da girs ifraz olunacaqdrr. Bu miigahide
ve tecriibaler gSstarir ki, mede girasinde refleks mexanizmin_
den bagqa diger mexanizmda vardrr. Bu humoral mexaniz-
mdir. Aparrlan tedqiqatlar g6stermigdir ki, hazm zamam
medada bir srra kimyavi maddalar emalo ga.lir. Bunlarrn bir
qismi qida vasitssile medaya daxil olur. Diger qismi ise
ziilallarrn pargalanmasrndan amala golir. Bu middoiarin giro
ifraztna sebab olmasr iigrin onlar miitlaq madonin piloris his-
sesina diigmelidirler. Bu maddelar madenin grxicaffndakr
selikli qigada amele gelen suda erimayan va qeyri faal hahn-
da olan proqastrin maddasini faallagdrrrb suda eriyon hala
gevirir. Qastrin qana sorulub qan vasitasile meda vazilorina
gelerak onlan oyadrr va gira ifrazrna sabab olur. Bu isa mada
hazminin sonrakr esas d<ivriinda baga gelir.
3. ipin gedigi
Pavlov_ iisulu ile kigik madasi olan it elds etmak iigfln
.heyvan iizarinde cerrahi
emaliyyat aparmaq lazrmdrr. Bu
ameliyyat aseptika, antiaseptika qaydalanna riayat etmakle
iimumi narkoz altrnda apanhr. Hazm vazilarinin foaliyyatini
miivaqqoti daya.ndrrmaq, amrliyyat iigrin alverigli garait yu_
ratmaq meqsadile, awalca itin har kq gekisina 0,3-0,4 mq
hesabr ile darisi alhna atropin turulur. Sonra heyvanr arxa-
sr iistiinda carrahi stola baflayrrlar.
Orta xatt iizra xancarebanzer grxrntrdan gdbeyo dofiru
derini kasirlar. Sonra qarm boglulunu agrlar. Msda ilo p*iy-
liyi qann boglu[undan xarice, yara agzrna gxarrb mejani
salfet ila Ortiirler.
_ Madeya bir torefdan yuxandan tiipiircek, digar taref-
den, aga!1rl.a1 bagtrsaq mdhtaviyyatr daxil olmairn deys
onun giracsk va grxacalrnr rezin borudan hazrlanmrg turna
ila srxrb baglayrrlar.
_Madonin boyuk ayriliyini texminsn 2-3 sm piylikdan
ayrrrrlar. Medanin arxa divanndan onun dibine parilel isti-
downloaded
192
from KitabYurdu.org
qamatde bir-birindon bir sm arah iki srxrcr kegirirlar.
Bu zaman fikir vermak lazrmdrr ki, surcrlar madenin
her iki divannr ehate etsin, srxrcrlardan agalr madanin dib
nahiyasinda 3-4 sm eninde kisa geklinde hisia-qalrr.
. . Kosilan yaraya ttiptircoyin ve seliyin aimamasr iigiin
hamin iki srxrcrdan alava madanin giraciyine dolru aks vs_
ziyyatda awalki srxrcrlara paralel istiqamitde dalia bir srxrcr
kegirilir. Medaya galen sinirler bdyiil ayrilik istiqametinde
elaze va selikalrr qigalarrn arasr ile- kegdiyi iigtin sinirlor ka-
silmasin, zpdelanmasin deya, b6yiik ayriliya texminan l_2 sm
qalana qeder qaygr vasitasile sxrcr aiasrnda qalan hissesinin
har iki divanm kesirler. Kasilmeyan hissonin seroz va azala
qigasr,. b6y[k mada ile kigik madenin birlagdirilmesi iigiin
yaradrlacaq galacak k<irpii iigiin laamdrr.
. Kasik apardrqdan sonra srxrcrlar bir-birinden uzaq_
lagdrnlrr. Diiz iyna vasitasile k6rpiidan baglayaraq ayn-
lyllrqq b<iyr1k va kigik madenin kasilmig sefilli qigatirr bir_
biri.ile fasilasiz tikigle tikilir. eeyd etmai< tazrmdii ki, kigik
modanin. selikli qigasrm axrra qader tikmirlar. etinki tikil-
mayan hisse kigik mada ile miihit arasrnda alaqi saxlamaq
tigiin lazrmdrr.
Selikli qiganr tikdikdan sonra ellari 0,5 faizli amonyak
va ya spirt mahlulu ile yuyurlar. Bu zaman selikli qiga ile
temasda olan alatleri, salfetlari dayigdirmek lazrmdu. Ov-
valco kigik madaciyin ezala va selik qigasrnr, sonra seroz qi_
gasrnrn kanarlannr bir-birlari ila fasilasiz tikigle tikir, surcrnr
agtrlar.
Sonra hamin qayda ile bdyiik madenin ozala vo seroz
qiqasrnrn kanarlarrnr bir-birlori ile tikib srxrcrdan ayrnrlar.
Kigik va b<iyiik meda divarlannr tikdikden sonra k6ipii his_
sani tikmaya baglayrrlar. K6rpii olan nahiyonin arxa ;refin_
dan barmaqla tazyiq edib onu qaldrnrlar. Bu zaman hemin
hissanin selikli qiqasrnrn biikiiglari agrlrr, sonra iti lanset vasi-
tasila selikli qigam k6ndalen istiqamatda kesirlar. Bu qigamn
kanarlanm bir-birindan ayrrrrlar. Ayrrlmrg selikli qigatir bir
r93
terefden kigik madenin, digar terefdan iss b6yuk mrdenin
selikli qiqalanm bir-birina m6hkem tikirler.
Sonra kdndalen istiqamatda selikli qigadan liqaturalar
kegirdirlar (Liqaturalar hem kigik, ham de bdyiik madaye
yaxrn seiikli qigadan kegirmalidir). Liqaturalann sorbast uc-
larrnr ehtiyatla dartrb bafiladrqda k6rp[ boru geklini ahr.
Bciyiik made kigik madedan iki qat selikli qiga ile aynlr.
K<irpiinrin awelca ezale qigasrm, sonra seroz qiganl iiz-fize
tikirlar. Piylikden bir qader kigik medaye sariyib berkidirler.
Kigik medanin kanannda qalmrg daiiyi xarica gxarrb qarrun
yarasr n yaxrnh[rnda dariye tikirlar.
Lakin ela etmek laamdr ki, kigik medenin gxacalr
dari sethinden 1 sm xaricde qalsrn. Sonra qarrn boglulunun
periton qigasrnr tikirlar. Bu qiganr tikdikden sonru qann ezr-
lalerini va qarmn darisini tikirlar.
Yaraya yod ve vazilen siirtiirler. yaram baflayrrlar.
Omaliyyatrn ikinci giinii kigik madeye toplanmrg mida gira-
sini bogaltmaq iigiin ora drenaj qoyurlar. Bu emaliyyatr so-
nrakr giinlar da tekrar etmak lazmdlr. Bele heyvana carrahi
emaliyyatdan sonra diqqetla qulluq edilmalidir. Omaliyyat-
dan sonra kegan l-ci va 2<i gtin heyvanr su verilir. 3-cii,4-cii
giin su ils qarrgdrnlmrg siid, 5-6-cr giin xalis siid, sonrakr
giinler sridde isladrlmg 96rak, d6ytilmii$ ot, et suyu vermek
01ar.
Omaliyyatdan 10-12 giin sonra bele heyvanlar iizerin-
de tecriiba aparmaq miimkfindiir.
i$ m t, Mado girminin tarkibi, xassasi va hazmda ahamiyyati
l.
Laztlln olan vesait: meda girssi 0,5 faizli HCI turgusu,
N/50NaOH, 10 faiz NaOH I faizli CuSO+ lakmus kafzr,
indikator (tenolltalen ve dimetilamidoazbenzol), de;rile
olunmug su, $tativ, srnaq giigesi, su hamamr, termometr. Ta-
bii, qaynadllmrg va neytralla$urlrnrq meda giresi, fibrin,
spirt lampasr, buret, pipet, qaygr, qurbafa ve s.
t94
Insamn, itin va ya bir sra bagqa heyvanlaln temiz
meda $iresi rangsiz, 9affaf reaksiyasr turg olui. lnsamn mads
giresinin xfisusi gekisi 1,0083-1,0086 arasrnda dayigir. HCI
turgusunun miqdarr 0,4-0,5 faiz itlorda 0.5-0,6 faii olur. Bu
tur$unun bir hissesi selik va rizvi maddolarle birlagmig gakil-
da, digar hissasi ise sarbest olur.
. . _ Mede girasinin tsrkibini 93,2-99,5 faiz su, 0,g_0,7 fai_
zini_ bark madda tagkil edir. Bark madde izvi ," q.yii-tiî
maddalarden ibaratdir. Uzvi maddalorin gox hissesini zrilalh
birlagmaler, siid turgusu, qltikoza, keratin fosfat, adenezino_
fosfat turgusu, sidik covheri, sidik turgusu va s. maddeler
taqkil edir. Qeyri iizvi maddalerdan xloridler (NaCl, KCl,
NH+CI) az miqdarda fosfat va sullatlara tasadif edir.
Made girosinin tarkibinda pepsin fermenti vardrr. Bu
-
ferment turg miihitda miirekkeb itilalu., orta ziilallara, yani
albumoz ve peptonlara qader pargalayrr. Apanlan tecriibo_
lardan aydrn olmugdur ki, HCI-nin miqdarrndan asrh ola-
raq mede girasinin hezm qiiwasi da deyigir. Bela ki. HCI_rn
qatrhfr 1,5-3,9 faiza gatdrqda pepsin teiirin maksimum qiy-
met ahr.
. Yr_llrn olmugdur ki, pepsin ifraz olundulu zaman
qeyri-faal formada olur, lakin xlorid turugusu ila b-irlagdikde
faallagrr. Mada qirasinin terkibinde olan pepsinin tesi;ini va
ya medc Airesinin pavlolun laboratoriya_
.hazm qiivvesinin
srnda onun gagirdi Meti xrisusi iisul ile tayin etmigdir. Bun_
dan 6teri kapilyar qil9o boru igarisina yumurta ag; dolduru-
lur. Sonra bela kapilyar 8-10 daqiqa 90-95o qrzdirrlmrg sax_
lanrr. Bele loraitda yumurta agr timamile lixtalanrr, Bele
kapilyarlan 1,0-1,5 sm uzunlula malik pargalara brjli.ib her
parganl made girasina sahr. Mada girasinin tasiri altrnda yu-
murta aElntn hall olma dorecesini mmJa tayin edirlar. Bu
tecriibelerdan aydtn olmu$dur ki, miixtalil 2iilallar pepsin
fermentinin tosiri altrnda eyni doracada hazm olmurlai.
Qan
ziilah fibrin, at vo yurnurta ztilallarrna nisbatan daha tez hall
195
olunurlar.
Made qirssinin terkibinde pepsindon bagqa, siidi.i lax-
talandrran siguk ve ya ximozin fermenti da vardrr. Bu fer-
ment zaif turgu, zaif qalavi ve neytral miihitda siidiin tarki-
bindaki prokazeini kazeine gevirir. Kazein ise pensinin tasi-
rindan pargalamr. Belelikle de laxtalanmrg siid hazm olunur.
Made girasinin tarkibinda yaglan qliserin va yaE turgulanna
qedar pargalayan lipaza fermenti dexi vardr. Yaqh adamla-
nn made girasinin terkibinda olan bu ferment emulsiya hah-
na diiEmiig yallara ehemiyyatli darecsde tesir gdstarir.
Siidsmar ugaqlarrn va ya cavan heyvanlann mada giresinin
tsrkibinde olan lipaza fermenti siiddaki yaflarrn taxminan
25 falzini pargalayrr.
3. igin gedigi
a) Mada giresinin tur$ulugunu teyin etmek iigiin mfix-
talif iisullar vardrr. Mos: saat giigesinc bir nege damla made
giresi t6kdiikden sonra, qirani g6y lakmus ka[rzr ila yoxlayrr-
lar. Lakmus kairamn ranginin qurmasl meda girasinin rur-
gulufunu g6sterir.
Mada girasinin turgululunu titirlame iisulu ile do teyin
edirlar. Bu maqsadla fenolftalein va diamidoza-benzolun l
faizli spirtli mehlulundan indikator kimi istifado edilir. Beia
ki, filtirdon kegirilmig 5 ml mede girasi t6kiikni4 stekana bir-iki
damla I laidi fenolftalein mahlulu elava edirlar. Sonra qangrq
mehlul iizarino biiret vasitasile damla-damla N/50NaOH
mahlulu elava edilir ve stekandakr mehlul qalralamr. Mehlu-
lun rangi dayiqana qeden NaOH mehlulu elava edilir. 5 mI
msda girasinin neytrallagdrnlmasrna sarf olunan NaOH
mahlulunun miqdannr tayin etmaklo msda girasinin iimumi
turluguq daracesini tsdqiq etmsk olur. Melum olmugdur ki,
NaOH mahlulunun har bir ml-i 0,00364 qram HCI tursusu-
nun neytrallagmasrna miivafiq gelir. Bu hesabla 5 mI mada
girasinin neytrallagmasrna serf olunan NaOH miqdarrnr tey-
in etmok olar.
196
b) Made sirasinin hazm teyin ermek iigiin
d<ird srnaq giipesi gdrtirfiliir. f-.i.qiiwesini
i,nuq iuir.i,r,a'S'#iaUii, Z-
cr srnaq srisasina 5 ml oavnadrlm,s. 3:"'[ ;,n;;
n-eytralla gdr'l mrs mada iires i, +-.ti'nuq
-ffi itiirrir" s
.l"l""O,s ",r
r"irt
HCI mehlulu r6kiilitr.
.._Sorya
s4aq giigelarina eyni miqdarda fibrin zfilah
va edib, ela_
3840" harareti otan-su d-il;;"i;:fr'arqiq"
saxladrqdan sonra fi brin rii.lul-,";;;i;;_;
<iyronilir. Aydrn olur ki. tabii ,n"a,
q'uiiuyv"tl
rin ziilaL tamamila eriyir. * iri'li"r"
"iirrrs
nu-
, I\il.i srnaq gtgesina., yani qaynadrlmrg mada 5irasine

olave edilmi5 fibrin ailatr aayiprrur.
qaynadrtdrqda yiiksek hararati"
O."-gorJU],iral si.rri
trrtrira5r' Llir'iirr'.i e.-
mentlo_ri pargalanrr va tosirrnr
rtrnr.
Uctl"fi srna_q piigasina, yoni neytrallagdrrlmamrs
^,_ - . .
qrresrna saLnmrs fi brin zflal, lkinci'srnaq made
kimi dayigikliye uframrr. Bu grranrn itigrrl"j, }arg,
tarkibinde tur$u olma_
drlrndan ziilalfermenti bele miihitde
tasirsiz qalrr.
i;;'thililjjoi uo*
Drirdiinci.i srnaq gilgasine alave edilmig
,.
ve didilir. fibrin ziilah 9i9ir
Buradan malum ti,-p"rt" f".*Tnti *.s
miihitda z[lallan parqalaya bilir. .olur
Meda girasinin haim qiiwesini tayin
ila. diri qurbala iizarinde t"i.uU,,p"rif',i.' etmak maqsadi
nlmr$ qurbaEanr verrikal veziyyatd-e Hrrrtr,rirf Eai_
st"tf, ii.i"iJilif.ir
mantar ldvhaya barkidirlar. n*
fr mantar l6vhedan agalr saroest buraxrlmrg
[i, qu.dr!"rrr,r'"il-C,
et_ olur. Sonra"""_
q"voua'r*i-.J,'ei"ii i#,,ouq
fi i:|iffiffl;aigaiinl
Srnaq giigalsrini slxrcr vasitosile
sonra, onlarr 40o harareti olan su _ $tativo barkitdikden
Taxminsn bir nees saatdan .o.nru- "ri"*rri" ,"r,f"'"A*.
t
atraflan yoxlayrrlar. Melum olur r.l,
onrl-ffiil;ffiil_s
lnmrs asa[r atraf arivir. orrnadrtmi
i.tsrlrilJ"'ri.#;:,r_
apalr atraf isa deyisikive,igiu*r.
il;"|,,#ij ilil;*s
t97
Madealtr vazinin faaliyyetini dyranrna metodlan
Medaaltr ve ya pankreas vszi texminen 70-100 qram

gekiye malik qangrq vazilerden olub, ham daxila va ham de
xarica gira hazrlayn. Vazinin daxili sekresiyasr vezi boyu
sepilmil iri hiiceyreisrden ibaret adacrqlarda haztrlanrr ki,
bunlara lankerhans adactqlarr deyilir. Bu adactqlartn axart
olmadrlrndan hazrrladrqlan insulin ve qliikakon hormonla-
rrru bilavasite qana verirlar. Vazin xrrda hiiceyrelarden iba-
rat olan digar hissasi xtisusi gira hazrrlayrr ki, buna madaaltr
ve ya pankreas qirasi deyilir. Bu qirs xiisusi axar vasitesila
onikibarmaq balrrsalrn enan hissesina t6kiiliir.
Baqqa heyvanlardan farqli olaraq itlarda pankreas ve-
zinin iki axan vardrr. Bu axarlardan biri asas axar olub, ser-
best gakilda nisbeten qrsa olan ikincisi ise 6d axan ilo birlik-
da onikibarmaq balrrsa!a agrhr. Axarlann bafirrsala agrlan
nahiyasinda helqavi azalelarin qahnlagmasrndan sifinqtor
amela galmiqdir.
Pankreas giresi almaq ve vazinin iaaliyyetini iiyrenmak
iigiin miixtatif iisullar vardtr. i.P.Pavlova qadar bu vazinin
faaliyyati kaskin tacriiba qsraitinda dyranilirdi. Bu meqsedle
heyvanrn qann boglu!unu agrrlar, pankreasrn axarlnl taprr-
lar, ona qiiga konyula kcairib bsrkidirler.
Pankreas vezi mexaniki qrcrqlara son deraca hassas
oldufiu iigiin kaskin tacriibe garaitinda bu qrcrqlarrn tesiri
altrnda faaliyyetden qalrr. Ona gora da kaskin tecriiba garai-
tinde vezinin fealiyryatini lazrmr edilacek darecsda oyronmek
miirnkiin olmur.
1879-cu ilde i.P.Pavlov texminen bir nege il sonra alim
Hayden-hayn vezinin fealiyyetini dyronmak iigiin daha sa-
mereli olan xroniki tedqiq iisulunu tatbiq etmigler. Bu iisul
pankreas vezisinin gire ifrazr mexanizmini saglam heyvan-
larda tebii garaitds 6yranmoyo imkan verir.
LP.Pavlov lazrmi carrahi garaitda heyvarun qann bog-
Iulunu aqrr, asas axan 12 barmaq balrrsaqdan ayrrrb, hey-
198
varunln qarntntn darisine tikir, sonra isa ba[rrsalrn tarnllp_
nr barpa edirlar. Heyvarun yarasr taxminen -Z- t O-gune sa!a-
1rr.
Iul$"t giresi rangsiz, gsffaf, qalevi reaksiyaya malik

mayedir. giranin PH 7,8-8,4 arasrnda dayigir.
giranin tarkibinde 98,7 faiz su vaidr. insan giinde
500-800, 200-300 mI, g6vgeyon heyvanlar 6_7, dtnuz-
larda isa 8-itler
I msdaaltr qire ifraz edirler.
gire iizvi va qeyri-iizvi maddalardan ibaratdir. Uzvi
maddalarden giranin terkibinda ziilallar, selik ve fermentlar
olur. Qeyri-iizvi maddelerdan on gox bikarbonarlar v; ba$_
qa duzlar vardrr. Gtinde taxminen pankreas girasi vasitasiia
l0 qrama qedar ziilallar ve biokarbonat duzian xaric olur.
Ona.gdra_de bela heyvanlarm qalavi-turguluq mrivazineti
pozulur. Heyvan.lara biokarbonaI NaHCO: vaiagqa qalavi
dudar-vermekle pozulmug miivazinati berpa etmokolar.
giranin tarkibinda iizvi maddolari pirgalayan
miixrelif
lermentlar v ardr. ZIrlallan pargalayan iripiin, ximotripsin,
karbohidratlarr pargalayan amrlaza, maltiza, iaktaza, nuk_
lern
.tur$ularlnr pargalayan nukleaza, yaflafl pargalayan
tripsin va ximotripsin emala geldiyi zamair qeyri_faal for-
mada olurlar. Ona gdre bu fermentlara tripsintgen ve xi_
motripsinogen deyilir. Bu fermentlsr ilk defe lg-99_cu ilde
f av^lo1u.1 .laboratoriyasrnda N.p.gepovalnikov terofi ndan
kegf edilmig baFrsaq girasinin tarliibinde olan entroginaza
fermentinin tasiri ile faallagrrlar. Faallagmrg bu fermJntlera
tripsin vê ximotripsin deyilir. I.p.pavlov introginaza fer-
.
mentlnl I'ermentlarin fermenti adlandrrmrgdrr.
, ,. Bu fermentlar zeif qalevi miihitde miirekkab va orta
ziilallar_r amin turgularrna qader pargalayrr.
.karlariKarbohidratlan pargalayan fermLntlari miirskkab qs_
orta.gekerlara, orta isa sada gekarlare qadar
parqalayrr. Lipaz" fermenti_gekarlari
isa qeyri_flaal formada olur. 6d
turgusu duzlannrn tasiri ila faallagu, miirekkeb yallan qlise_
rin vo yaf, turgulanna qadar pargalayr r.
J e '-- -
199
Pankreas girasinin terkibinde giiclii fermentlerin olma-
sr ile, bagqa hazm fermentlerindan ferqlanir. Pankreas gire-
sinin miqdan, eleca da onun ferment tarkibi yeyilan qidala-
rrn miixtalifliyindan va bir srra amillarin tasirindan asrL ola-
raq dayigir.
ig ttl l. i.e.favlov iisulu ile

pankreas axartnln xarice Srxardrlmasr
l. Lazlm olan matcrial va avadanhqlar: csrrahi alstlar,

dazgah, qrf, srnaq giigelari, at ve gdrak, elektrostimulyator,
atropin, sekretin, giiga konyula va s.
2. iqin qrsa mazmunu

Cerrahi amaliyyata baglamazdan evval, iizarinda tacrii-
ba aparrlacaq itin yararh olub, olmadrlrru nazero almaq la-
zrmdrr. Bela smaliyyat genig qelasi olan itler iizarindo asep-
tika va antiaseptika qeraitindc iimumi narkoz altrnda apan-
Irr. Arxasr iista heyvanr carrahi stola barkidirlar.
Orta xott iizra xancsrabanzar grxrntrlar g6beye taraf 6-8
sm uzunlufunda dari, azalalsr va periton kesilir, qarrn bog-
lu[u agrlrr, l2 barmaq balrrsaq pankreas ile birlikda xarica
grxar rr. l2 barmaq ba[rrsafrn qarrn boglulunun arxa diva-
rrna baxan sothini 6n tarela gevirib, axarrn 12 barmaq bagr-
sala agrlan nahiyasini miiayyanlagdirirlsr. Bu nahiye nisba-
ten uzun olub, 12 barmaq balrrsaq ile pankreasrn serbast
kenan arasrnda emela galan bucaqdan texminan 3-4 sm yu-
xarr yerlagir. Axarl tapdlqdan sonra onu zadalanmakdon va
kasilmakden qorumaq iigtin axarrn yanlarrndan balrrsalrn
altrna garpazlagdrrrlmrg vaziyyatda iki zond kegirirler.
Burada olan qan damarlannl zadalamekdan qorumaq
iigiin cerrahi ameliyyat miimkiin qadar ehtiyatla apar mah-
drr.
Balrrsalrn 6n va arxa divannrn seroz qigasr iizarinde
iigbucaq gaklinde iki kasik aparrrlar. Bu iigbucaqlarrn zirva-
200
sini mflayyan etdikdan sonra onun merkezini axarln me-
maciyini saxlamaq garti ila romb geklinds kasirlar. Axan ile
bir yerda kasilmig hissani balrsaqdan aynrlar.
Kesilmiq bafirrsala tikirler. Balrrsagr tikandan sonra l2
barmaq bafrrsalr bir-iki tikig vasitasila qann boglulunun 6n
divanmn azelalarine barkidirlar. Axan balrsaq pargast ila
birlikda xarica grxanb, qarntn derisine tikirlar. Tikmazdan
evval darida balrrsaq pargasrmn, yani rombabanzar hissenin
dlgiisiina mtivafiq kesik aparrlrr. Hamin balrrsaq pargasrnl
tikdikda diqqatli olmaq lazrmdrr ki, axar burulmastn.
Kasik meda emaliyyatrnda oldufu kimi cerrahi eme-
liyyatdan sonra heyvana ciddi qulluq etmak lazrmdrr. Tax-
minen heyvarunrn yarasl 7-8 giina sa[alr. Belo heyvan iD+'
rina tecriiba aparmaq olar.
3. igin gedipi
Pankreas axanna fistul qoyulmug iti dezgaha 6yradir-
lar. Pankreas giresi almaq figiin heyvanr yedirtdikdan lzl-20
saat sonra ona qida verilir va taxminena 2-3 daqiqadan so-
nra gira ilraz olunur.
Bela heyvanlar rizarinda miixtalif qidalarrn tasiri ila if-
raz olunana giranin kamiyyat vs keyfiyyatca dayigmosini
eleca da pankreas qirasi fermentlarinin tasir qiiwasini mi5a-
hide etmak olar.
Pankreas qirasinin tarkibini bildikden sonra onun ayn-
ayrr iizvi maddalera g6sterdiyi tesiri tacriibt garaitinde 6y-
renmak olar.
Zfilallan pargalayan tripsin fermentinin tesirini miiga-
hido etmek iigiin ddrd srnaq borusu g6tiiriliir. Birinci iig sr-
naq borusunun herasine I ml adi pankreas giresi, ddrdflncii
srnaq borusuna ise eyni miqdarda qaynadrlmrg pankreas gi-
rasi tdkiiliir.
Birinci srnaq gflgesina 3 ml 0,2 faizli HCI mehlulu, 2-ci
srnaq borusuna 3 ml 0,2 faidi NazCOl mahlulu, 3-cii stnaq
borusuna 3 ml su t<ikiirlar. D6rdiincii srnaq borusuna heg ne
201
olava etmirror. sonra srnaq. borula'mn
ziilah clava edib, 3g_40. qrzdrrrlmrg ddrdi.ina da fibrin
su hamamrnda 20-30 da_
qrqe saxlavtrlar
,.. Tecrilbodan molum olur. ki, l_ci srnaq giigesina daxil
edilmig fibrin zillah sisir .l.cii,
4-cii srnaq borula,na daxil
edilmiq fibrin ztilatr aivistkliya
ugrarrur. ilki-ri)-"i,r,,*q
' t"_
rusuna rdktilmiig fibrin zilal
isa largalanrr.
Amilaza fermentinin sutu t a.Uin'taru
etmak, iiqiin iig srnaq borusu g<itiiriirlai.
tasirini mtigahids
srnaq borulannrn harasina. I Sir""r'iki' ,"1.*fl
mil adi prrf,*rr;;.":i,::.u ,,_
naq borusuna hamin miodard;
t6kiirler. Birinci srnao b.,rusuna.j :^d.Jiil;liilirlr
ml O.Z irlJ fiE)_"i ,,r"q
rirr.i
borusuna 3 rn.l 0,2 Na:COr rnrf,fui,.rtiitirf.i.'j-iri
rusuna ise 3 ml su alava edirtar. .,ilq u"-
S";;;r;;;";;u[.,n,n
2 ml. biemig nisasta mahtulu ,tru,
1. su
:::_1i otan
rarotr .ait.-iiJb" n.-
"-'
hamamrnda 20-30 deqiqesaî;il.
_ , so.lll _srnaq borularrnarr., ,liriu ,rilrrirri",
norar 96tiiriib. sekarin otmasrn,
nrn olmaslnr isa yod reaksiyasr
T;;;;;;;;rlr';rl"ri*r"_ "urr_
rla tayrn edirlar.
Apanlan tecriibalrrden aydrn olur
srnaq boruta.nda olan ni*usia
ki. birinci ve {ict.incij
mat iuiu'h;;;;J;lhdiyi
l,,,lXh
stnaq bo rus u nd'k' ;i;'
llt"'' * ;,il;i,";Ji:l'j 0.,-
YaEr parcalavan lioa zl.ler,menti
nisbatan qeyri-flaal
kilda olur. Balrrsaga rdkrildukdrn 9a_
sonra dd tur$usu duzlan
faal.taerr. Lipazo f"rmeniirir- y"ijrrl
l:-:_":ul.
oyran
.va
mrk iiciin lJi.i"i
ddrd sr n a o [6 1u5u gdl iiriilu..'tsil;;,n""iLoi_
l" 4 I adi. ikisine iso qaynadrtmrs-d;k;;;r";rr;'*irrr.
j,,l#.li,T,".,nrn dordtineda e J, ,i ;;'i;j',.v,Ji'vug
Bu maqsedla istanilsn yagrndan istifade etmak
o11.. Sonra. srnaq eiisatarina -bitki
2_3 d";rfi-i;;;lri"r."i,i r'ilirr,
sprrt mahlulu alave edi.l.ir.
Adi vo eleca da oavnadrlmrg pankres girasi
borularrndan birina 0,i olan srnaq
"rrur'.iiii;H;;;'J# ;:.,
tia
"l
202
lanrun diirdiinii de 38-40" herareti olan su hamamrnda 30
deqiqe saxlayrlar.
ALnan rangleri miiqayise etmakle yallarrn pargalanma-
slnl 6yranirlar. Srnaq borulannda yaf mahlullarrndan rengi-
nin gahrayr ranga gevrilmesi ya[lann qliserin ve ya! turgula-
nna pargalanmasrnr g6sterir. Renglarinin deyigmesini miiqa-
yisa etdikde bir vo iki ndmreli srnaq borularrndakr ya$ mah-
lullanmn rangleri dayigdiyi halda, 3-cii va 4-cii sinaq borula-
nndakr mahlullarrn rengi deyigmir.
Od elava edilmiq l-ci srnaq borusundakr yag mehlulu-
nun ranginden daha tiind olur.
Bu iki srnaq borusundakr yallarrn pargalanma deracs-
sini miieyyenlagdirmak iigfln, har iki srnaq borusundakr yaf
mehlulunu qelevi mahlul ilo titirleyirlar.
Bu tecrfibanin naticalarinden melum olur ki, yalr parga-
layat hpaza fermenti 6d turgusu duzlannm tesiri alirnda fe-
alhlrnr xeyli artrrrr.
ig lU tO. Nazik bafusaq qiresi ifrazrnm miipahidasi

va girenin hazm qiiwasi
1. Laam olan material vo avadanhqlar: it, cerrah alet-

lsr, fizioloji mahlul, 0,2 faizli HCI mahlulu, miixtolif qidalar,
I faizli niqasta mehlulu, pepton ziilah va s,
2. igin qrsa maznunu

Nazik bafirsaqlar hezrn iizvlarinin esas hissesini tegkil
edir. Insanlarda nazik balrrsalrn uzunlufu toxminan 5-6 m
beraberdir. Yuxanda qeyd edildiyi kimi nazik balrsaqlar
iig yera ayr rr: 12 barmaq bafirrsaq, acr balrsaq va qalga
ba[rrsaq.
Acr balrrsaq nazik bafirrsafrn texminen 25 hissesini
tagkil edir. Acr balrrsaqla qalga bafrrsaq arasrnda anatomik
hiidud yoxdur. Her iki balrrsalrn selikli qiqasr 12 barmaq
balrrsaqda oldulu kimi gire ifraz edon Libergiin vezileri ilj

zrngindir. Selikli qiganrn sarhinda krilli miqdar kigik grxrnh_
lar vardrr. Bu grxrntrlara balrrsaq xovlarr deyilii. 'Su ;ovlar
bir q-at epitel ili ortrimtiqdiir. )iovlar qan ka-
^hiiceyralari
prlyarlarr, limfa damarlan va azela liflari ile ahata olunmug_
dur. Iizvi maddaler bu xovlar vasitesila qun" u. iiJ.uyu ,o_
rulurlar.
. .Bagrsaqlartn ezele qigasr boylama ve halqavi azala lif-
larindan tagkil olunmugdur. Ba[risalrn divarlairn<Ia Aver_
bax va Meysner sinir kaleflari vardrr. Bafrrsaq girasinin tsr-
kibinde bir srra mrihiim lermentler vardir ki,'bunlar hazm
prosesini baga gatdnrlar.
. . BaErrsaq. girasi rengsiz maye olub, tarkibinda selik,
epitel hticeyralari, xolestrin kristallarr. 0,6_0,7 faiza qadar
ir-aCl 0,2 faiza qador Na:COr vardrr.
. Bagrrsaq girasinin reaksiyasr qolevidir. BaErrsaq sirasi_
nin tarkibinde qeyri-feal tripsin va ximotripsin-fealligdtran
enterognaza fermentindan bagqa, ziilallara, yafilara, sulu
karbonlara tasir g6staron fermenil"r de vardri. "-
Erepsin fermenti orta ztilallan amin tursulanna qeder
pargalayrr. Bagrrsaq girasinin tarkibinda nuklein turgusunu
pargalayan nukleaza fermentina de tesadiif edilir. iallan
pargalayan lipaza fermenti nisbetan zaif olub. yaglarr qlise-
rin va ya$ turgulanna qadar pargalayrr. ' " '
.. , Karbohidratlarr pargalayan fermentlarden amiliza,
miirakkab gakerlari orta gakarlera, maltaza, invertaza, lakta_
za fermentlari orta gokerlari sada gakarlara, yeni qliii<ozaya
qadar pargalayrr. Lakin bu iisul elveriqli iisui hesab olunmur,
giinki bir qedardan sonra balusalrn selikli qigasr xarica terof
gevrilir, miixtlif mikroorqanizmi-rin bagrrsila diiqmasi ne_
trcosrnde anormal vaziyyat y aradt.
., . I,f.fav]ov bu ndqsanlarr aradan qaldrrmaq meqsedi
ila.kesilmig balrrsalrn har iki ucunu helqa gakiinda'bir-
birino tikir va balrrsala fistul qoyub. onu'hel,vanrn qarrn
denstne grxarrr. Sonra osas balrrsafrn lamllrnr berpa edir.
Bela heyvanlarrn yarasl 10-12 gtinJ sagalr ia onlairn iize-

rinda tecriibe aparmaq miimkiindiir.
Tadqlqatlardan malum olmugdur ki, baErrsaq vozila-
rinin girs ifraa bagqa hezm vazilarinin gira ifra7rnJa=n lerqli
olaraq, qrcrqlandrrrcr amillarin bilavasiia urrlir." t".i. go._
tormesi ila elaqadardrr.
. Bagrrsaq vezilerinin gira ilrazrna merkazi sinir sistemi-
nin tesiri bu vaxra qader dyrenilmemigdir. n"C,ir;e,n'iiuur_
tarrnda yerlo$en sinir,diiyiin va kalaflarinin i;ti;kr
iia burada
$lle [raz muh]u re eks mexanizmi ila icra olunur. Bela heyva-
,ln t:lq olunmug bagrsaq pargasrndan gire if.aan iaaqiq
etmak flgiin heyvana 14-16 saai miidderinda qida;;;;t;r.
Heyvanr dezgaha grxanb.tecrid olunmug bagrrsaq par-
gasrndan giro. ifrazrru miigahida edirlar. Balrrsai -iirr.ini,
rrrazlnl. mufa-ttrde etmek iigiin miixtalif iisullar vaidrr.
Bun-
lardan brnnclsl 'I'ri-Bella, digari ise pavlov iisuludur.
3. igin gedigi
Tri-Bella iisulu ila nazik bafrrsaq pargaslnl tecrid et_
mak iigrln, narkoz altrnda heyvanr arxasr iista corrah
stoluna
ba[layrrlar. Qarrn boglufiunun 6n divannr orta iaii-tizre
o_s
sm uzunlu[unda kesirlor.
boglu!unu-agdrqdan sonra qabrrfiaaltr nahiyedo
_^_,,_ 91:,n
nazrK bagrrsaga mijmkfln qadar l2 barmaq biErrsaEa yaxrn
naruyede raprrtar. Sonra acr bagrrsaq ilgeyini yuxari
dari
sathina grxardrrlar. 20-30 sm uzunlugurd"a lrrifG-t -U"g"-
saq pargasrnrn yeri miialyonlagdirilir. Hamin
hissedan vuxa-
n ve agalr taxminen I sm bir-birindan aralr seroz ve'ezala
qi$asrnr ehate etmak garti ila lasilasiz ttizma
tit<isi qoiurta..
Mfmktin
.qadar_
bu tikiglari qan damarlarr ui 'of]r'"".a,
apannaq lazrmdrr. Sonra iki tikig arasrnda otun iuirr'ol
iti
B.afirsaq pargasrnr iimumi balrrsaqdan
:.1111]lj
aytrdlqdanlr:i.lar.
sonra bir-birind_an aralanmrg nazik -bagrsaga
bag-ba9a soykayib, nazik balrrsaq lyn.ri
ii, t"giir"o"ol*o_
nnr bir-birino m6hkem tikirler. Bununh d; baE'rr;;i;iimu-
mi tamllr barpa olunur. Tecrid edilmig U"g":r"-gri'i-
iti

ucunu bir-birindan arah vaziyyatde qarrmn derisine tikirler.
Bildiyimiz qayda ila qann boglufu ezelalarini ve derisini tik-
dikden sonra yaram yod va bagqa antiseptik maddelar ila
temizleyirler.
Melum olmugdur ki, ac heyvanrn balrsaq vezilari qira
ifraz etmir. Bunu yeqin etdikdan sonra, heyvana adi qayda
ila qarrgrq qida verirlar. 15-20 daqiqa mtidderinda gire ifrazr-
yoxlayrlar. Tacriiba g<isterir ki, heyvantn qidalanmasrna
baxmayaraq, bagqa hazm vazileri gira ifraz etdiyi halda,
tacrid edilmig bagrrsaq parqasrndan gire ifraz olunmur.
Buradan aydrn olur ki, bagqa hazm vazilarinin qire if-
raztndan farqli olaraq, balrrsaq vazileri neyro-humoral yol
i-la gira ifraz etmir.
Bele heyvanrn tacrid edilmig balrrsaq pargasrna qida
yeritdikde vo ya dernaj vasitesila balrrsaq vezilerini qrcrq-
landrrrb bir qador gdzledikda bafrrsaq vazilari gira ifraz et-
meya baglayrr. Balrrsagr qidadan tamizledikda ve ya drenajr
balrrsaqdan grxardrqda qira ifrazr dayanrr.
Tecrid olunmug balrrsafa 0,25 faizli HCI mehlulu
tdkiirlar, bir qader sonra fizioloji mehlul ila onu yuyurlar.
$irs ifrazrnr yoxlayrlar. Turgunun tosirinden bafirrsaq vazi-
leri oyanr, kiilli miqdarda gira ifraz olunur.
Demoli, ba[rsaq vezilsri kimyavi va mexaniki qrcrqla-
nn tasiri altrnda oyanrb gira ifraz edirlar.
Nazik bagrrsaq girasinin hozm qiivvasi rilrenmek maq-
sadi ilo iki srnaq qiigasi g6ttr[b, hsresine I faizli nigasta meh-
lulu t6kiirlor. Srnaq giiqelerindan birine I ml balrrsaq qirasi,
digarina ise su alava edirler. Sonra srnaq giiqalarinde $ekerin
oldulu Trommer reaksiyasr ile tsyin edirler. Bu zaman ba-
grrsaq girasi alavo edilmig srnaq giiqesinda niqasta gakere 9ev-
rildiyi halda, su olavs edilmig srnaq giigesindaki nigasta rnah-
lulu deyigilmamiq qalrr.
Ziilal fermentinin tasirini <iyranmak istedikda iig srnaq
giigesi g6tiiriirlar. Her srnaq giigesina 2 ml pepton ziilah elave
edirlar. Birinci va ikinci srnaq gtiqasine 1 ml balrrsaq girssi,

iigiincti srnaq giigssine eyni miqdarda su elava edirler.
Sonra srnaq giigelarini 38o harareti olan termostda 30
daqiqe saxlaytrlar. Sonra amin turgulartntn oldulun teyin
etmek maqsadila srnaq giigalarinin har birine 10-15 damla
brom suyr elava edirlor.
I -ca va 2-ci srnaq giigslarinda olan mehlulun rangi day-
ipib qahrayr rang aldrlr halda, su alava edilmig srnaq qigasin_
daki mahlulun rangi dayigmir. Bu tecriibalardan meium olur
ki, bafrrsaq girasinin tarkibinda olan erepsin fermenti ziilal_
larr amin turgularrna qadar pargalayrr.
i$ ltt tt. Od, 6d[n ifrazr, ixracr

va hazm iigiin ahamiyyati
l. Lazrm olan matcrial va avadanhqlart: it, carrahi alot_

ler, efir-xloroform narkozu, srnaq giiqaliri, qrf, giige qablar,
bitki yagr, filtir kagrzr, <id va s.

. .Qaraciyer oqranizmdo en boyrik vezn olub, hayat iigiin
ahamiyyatli bir gox fizioloji funksiya dagryrr.
. Qaraciyer biri txiyiik, digori kigik olmaq iizra iki pay_
dan, son. daracsda kigik mikroskopik paycrqlardan r;g[il
olunmugdur.
Paycrqlar vazi hiiceyrelardan emala galmigdir. Bunla-
rrn arasrnda son dareca kigik yanqlar vardrr ki, bunlara 6d
kapilyarlarr deyilir. Bu kapilyarlar bir-birile birtagarak diva-
rr olan nisbatan daha iri kanalcrqiar amala getirir. Bu ka-
pilyarlar d3 get-geda irilagarok qaraciyer axacaErnl omala
getirir, bu ise kisa axacalr ile birlagib timumi dd ixacagr ilo
onikibarmaq bafrrsa[a agrlr.
Qaraciyar hiiceyrelari daimi 6d hanrlayr. Hazrrlanan
od 6d kisesins toplamr. Lakin, qida madeden balrrsala keg-
diyi zaman qaraciyarin hazuladrlr 6d va 6d kisas-ine y,g,lmrg
od iimumi 6d axarr vasitasile onikibarmaq bagrrsagalOkti-
207
liir. Qaraciyerin od hazrrlanmasrna 6d ifraa <id kisosins top-
lanmrq Sdiin 12 barmaq bafirrsala verilmasina 6d ixracr deyi-
lir.
Qaraciyerin hazrrladrlr toze 6d ile, kisa 6dri hem ran-
gina, hem da qatrhlrna g6re biri digarindan aynhr. earaci-
yar 6dli. agrq sarrmtrl rangli, kise 6dii iso tiind qara rengde
olur. Kise 6dii 4-5 dala qaraciyer <idtina nisbetin 4-5 qah
olur. Odiin tarkibinda iizvi maddelarin goxunu dd turgulan
va 6d piqmentlori tagkil edir. Bundan bagqa 6diin tarki6inda
leysitin, xolisterin, mutsin, selik va mineral duzlar vardrr.
Od turgulan tauroxol ve qlipoxol turgularrndan 6d
piqmentleri isa blirubin va bilverdindon ibaratdir. Bilirubin
qara ciyerda dalrlmrg eretrositlarin hemoqlobininden sintez
olur, biliverdin ise bilirubinin oksidlegmasindan amole galir.
-. _.
Apanlan tecriibalar gdsterir ki, qaraciysrdon bagqa bi-
lirubin siimiik iliyinda, dalaqda ve limfa diiyiinlerinda da sin-
tez olunur.
Odiin ifrazr reflektor hadisa olub, qidamn madaye va
bafrrsa[a diigmssi ila baglayrr. Elace da qidanrn qoiuru,
onun g6riiniiEii va qida haqqrnda s6hbat dd ifrazrna sabeb
olur.
6d ifraznrn reflektor mexanizminda azan ve simptik
sinirlar iqtirak edir. Bu sinirlerin gatirdikleri impulslarrn ta-
siri altrnda, qaraciyerin hazrrladrlr 6d vaxtagrrr ya baErsaEa
va ya da 6d kisasine toplanrr. Aydln olmugdur ki, azan siniri
ila <id kisasinin azalalarina ve limum.i 6d axannrn bafiusaga
agrlan nahiyyasinda yerlegan biizticfi ezaleya, yani sfinktora
gelen impulslann tasiri altlnda 6d kisesi yfrhr, sfinktor ise
bo_galrr. Bu zaman qaraciyerin haarladrfr 6d ilo 6d kisasin_
daki 6d 12 barmaq balrrsala agrlrr. Simpatik sinirin oyan-
masr aksine 6d kisosi ozelalarinin bogalmasrna, sfinktorun
biiziilmasina sabab olur. Bu vaxt qaraciyarin hazrrladrgr 6d,
6d kisesine toplanrr. Reflektor mexanizmla yanagr 6Jifra_
zrnqrn humorai mexanizmi da vardr. Bela ki, sekritin, qasr
rin, ekstraktiv maddaler humoral yol ila qaraciyarin vezi

hticeyralerins tasir edarak <jdiin ifraam artrnr. Bundan alave
6d va rid mehsullarr da 6diin amsle galmasine tesir gdstarir.
Elace da 6diin pargalanma mehsullannln bir qismi qunu ,o-
rularaq qaraciyerda <idiin omala gelmesini va himgiuin
stimiik iliyinda eritrositlarin yaranmaslnr siiretlendirir. Gii-
nda 500 ml-dan bir litra qeder 6d ifraz olunur.
3. igin gedigi
. a) Qaraciyerin 6d ifrazr prosesini aydrnlagdrrmaq tigiin
6d.kisosini fistul qoymaq laamdu. Bir gox hallirda qa;aciy-
erda haarlanan 6diin 6d kisasina verilmasini daqiqlapdirmik
maqsedi ila flmumi 6d axarrnr baglayrrlar. Belo locriibanin
d69 qafesi enli olan itlar ilzarinda aparrlmasr daha maqsada
ugyundur.
. Bildiyimiz qayda ile iti cerrahi ameliyyat iigtin hazrr-
layrrlar. Omeliyyat yiingiil morfii, efir-xloioform narkozu
altrnda apanlr. Arxasr iiste carrahi stola bafilanmrg heyva-
nln qarrn nahiyasinda orta xott iizre xancarobanzar grxlntl_
dan baglayaraq dari va ozalalari 8-10 sm uzunlulunda kasir
ve qann boglulunu agrrlar. Sag qabrrlaaltr nahiyani bir qa_
dar qaldrrdrqda qaraciyer va 6d kisasi aydrn g<irtiniir.
Od kisasina fistul qoymazdan avval rimumi dd axarrnr
mdhkam liqatura ila baflayrrlar. Sonra qaraciyer ite 6d kise-
sini bir yerda yaranrn sothina grxarlrlar. Od idsesina qoyu-
Iacaq.fistula miivaflq, onun dibine seroz va ezala qigasrntn
arasr ile biizmali tikig aparrrlar.
Tikigin arasrnr kasirlar, sonra hemin kasilmig yerdan
6d kisesina hstul qoyub, saplan dartrrlar va belalikiahstulu
m6hkam 6d kisasinc barkidirlar.
Fistulun digor ucunu xarica grxanb deriye tikirler. Fis_
tulun deriye barkitmazdan awal, bildiyimi z qayda ila avvalca
peritonu, sonra azelani, On nahayet derini tikmak lazrmdr.
Bela heyvanrn yarasr bir nega giine salalrr.yara sagaldrqdan
sonra heyvan dzerinda tecri.ibe aparmaq miimkiin olur. Od
kisesindan 6d almaq meqsedilo fistulsui da bagqa iisuldan

da istifade etmok olur. yuxarrda g6sterdiyimiz qayda
ila iti
cerrahi emeliyy ata hatrlayrlar. dd kisasinin aifi'ni qu.o,n
tikib, onu bir.qedar kasirlar ve homin kasilmis yer_
Iil,rl1i
oon oo Klsestnda drenaj qoyaraq tid alrrlar.
b) Odun ifraz mexall26ini aydrnlagdrrmaq maqsadi
lia iimumi 6d axannr ., itiuri-l["1"i,^"'qa]"'"y",u,
heyvanrm qarnr n derisine tikirlar. Bu
gdstardiyimiz qayda ile apanlrr. "rirtiw'aivuxa.raa
Heyvanrn qarrn boglulunu agdrqdan sonra, oniki_
,
.bgpuq bagrrsagl qaldrrdrqda axar aydrn goriintir. Bu axar
kigik pan-kreas axarrndan bir qedar u9lg,aiy.A.jii. - -
Umumi rid axannrn on iki barmaq ba$rsila agrldrgr
nahiyani tayin etdikdan sonra, hamin n"niv.Iv, *"r.krii
ur_
ziyyet_vermak $arti ite, on iki barmaq Uagrrsagr iigbucaq get_
linde kasirlar. Bu ba[rrsaq parga.rni t"imezi"n'"wJf<lqik
pankreas axannr ballamaq lazrmdrr.
bagrrsagrn kesilmig nahiyesini 2-3 tikigle
.,,-,,, ,OnikiburTSq
trlflb onun
!1$.1e1n, barpa edirlar. Kasilmig ba[rrsaq parga_
srnr axarla birlikda xarice qxanb heyvanrn quin,n,
l5ririn.
tikirlar.
Yara salaldrqdan sonra heyvan ilzerinda tacdibo
aparmaq miimktin olur.
- Qaraciyorin vezi hiiceyrelerinin hazrrladrqlarr 6dii top-
Iamaq va miigahida etmak igiin ya 6d kisasina'hstui qoyuf_
mu-g iti,.ya kisasi yarayi tikilmig heyvanr ir:ii^nu
^da.6d qayda ila fistuta qrf vi dareceleimig
$u$e qab lla ,Pildiyrmiz
^1.?ct1y-,Ii, brla$dtrir.ler. Heytanln 6d kisasine 3_4 sm uzun_
lu!u olan drenaj kegirirlar.
. . Plgnrj vasitasila bir saat miiddetinda har 15 deqiqa-
dan bir ifraz olunan 6dii roplayrrlar Uu u"ii ut,r* Eatin
ranglne ve qatthlrna nazer yetirirler. ",
_ . Odiin yallara tasirini dyranmak maqsodile, iki srnaq
ontara iearisi fittr kagrzr ira'orttitmrie-iki qrr
::j:_1,^gdlXlb
raxlflar. tst.lrlr kagrzrnrn birini 6d, digarini isa su ila isladrr_
lar. sonra heresrmn iizarjne bir qeder bitki yalr elave
edirler.
2t0
Bir miiddetden sonra <id ila isladrlmrq filtir kagzlndan yag
siiziildiiyu halda, su ile isladrlmrg f,rltir kafrzrnrnizarinda yafi
oldu[u kimi qahr.
Qabul olunan miixtalif qidalarrn 6dtn ifrazrna tesirini
riyrenmek iigiin iimumi tid axarr xarica grxardrlmrg iti dazga_
ha baflayrrlar. 30-40 daqiqe g6zladikdcn ,on.i bi. ,uur
miiddstinda gire ifrazrnr miigahida edirler.
. Qida _vermodikdo qira ifraz olunmadr[rnr yeqin etdik_
dan sonra, ite her defa 250 qram 96rak, 100[ramoivayada
600 qram siid verib bir nega saat miiddatindi har 15 daqiqa-
dan bir gire ifraznr yoxlayrrlar.
Apardan tacri.ibelerdan melum olur ki, qida medoden
onikibarmaq bagrrsa[a kegdikde 6d ifraz olunur. Ifraz o1u_
nan odtn kamiyyat va keyfiyyotcs deyigmasi yeyilen qidamn
kemiyyat ve keyfiyystinden asrL olur.
i5 :fe fZ. Mado-bagrrsaq sisteminin

motor funksiyasr
l. Lazrm olan material va avadanhqlar: eurbaga, pigik,

elektrostimulyator, carrahi alatlar, duz kristallan, lubt t-
zioloji mehlulu, kanyula, 1.10r asetitxoiin, 1.10e erizin, 1.108
adrenalin, Ringer-Lokk mahlulu, qiiga qablar, kimoqraf,
$tativ, $ii$e gubuqlar va s.
2. Igin qrsa mazmunu: Hazm kanahnrn motor vozifasi,
.hezm iizvlari
divarlarrnda yerlagon azelelarin yrlrlmasr saya_
sinda icra olunur.
_
Bu faaliyyat zamam hazm iizvlarine diigan qida bafirr_
saq boyu herakat edir ve qan$lr. Digar torafdan oidalar
hazm rlzvlarinin miieyyan nahiyyalarindi miivaqqeti saxlanr_
lrr. Bu vazife hezm iizvlar sistem.inin mfiayyan nihiyyalarinda
yerlaqen,
_biiziici.i azalalerin, yeni sithktoilann failiyyati ila
olaqadardrr. Hezm iizvlarinin motor funksiyasr p..riultik ,,
raqqasi harakatlar gaklinda 6ziinI g6starir.
Perisaltik hareketler hezrn iizvlarinin divarlannda ver_
2tl
lagan halqovi ezalalarin yrlrlmasr ile baglayr. Bu herekatler
kigik dal[ah olub, taxminan 15-20 saniyJya qadar davam
edir. Bu harakatlar sayasinda qidalar medanin gireceyinden
qrxacaglna dolru harekat edir. Boylama ezelalarin ytEtlmasl
reqsi hsreketlsre sebeb olur. Bu zaman qida madanin divar-
larrna yaxrnlagrr ve ondan uzaqla$lr.
Madenin harakoti zaman1 onun gxacaElndan dibina
nisbatan yiiksak tazyiq yaranr. Bu tezyiq madanin dibinda
35-50, gxacagrnda iso 100-120 mm cive stitunu hiindiirlii-
yiina beraber olur.
Bela yiiksek tazyiqin tesiri altrnda qida medaden nazik
balrrsaSa kegir va brmun ila da balrrsaqlar haraket etmeya
baglayrr. IMedede oldugu kimi, balrrsaqlarrn hereketi de pe-
ristaltik ve raqqasi gakildo meydana gxr. Bu herakatlar say-
asinde qida balrrsaqlarda qangrr. Elace da qidalar balrrsaq-
larrn oral hissesindsn anal hissasina dolru heraket etmoye
baqlayrr.
Hezm iizvlarinin motor vezifasi neyro-humoral yol ila
nizama sahnrr. Aparrlan tadqiqatlar g6sterir ki, azan sinir
hazm i.izvlarinin herakatlerini siiratlandirir, simpatik sinirlar
ise aksine bu harokatlari langidir. Bu sinirlerin hezm iizvleri-
nin motor vazifasine gdsterdiyi tasir, heyvanrn hahndan,
hazm iizvlarinin tonusundan, eleca do markezi sinir qrcrq-
landrrrlmasr hereketlarin siiratlanmosino deyil, aksine lengi-
masine sebeb olur.
Sinir sistemi ila yanagr hezm iizvlarinin motor vazifesi
humoral yol ile de nizama sahmr. Hezm zamam emale galen
bir srra bioioji faal maddalar, miixtelif duzlar hazm flzvlari-
nin haraketlerina tesir gdstarir. Mos: asetilxolin, histamin,
ekstraktiv maddalar, COz, kalium duzlarr horakstleri silrat-
londirir.
Adrenalin, noradrenalin, kalsium duzlarr va s. madde-
lar isa haroketlari lengidirler.
Mede-balrrsaq sisteminin motor vezifosini kaskin ve
xroniki tecrtibalor ile dyrenmak miimkiindiir.
212
3. igin gedisi
. a) Koskin tecrflba garaitinda qurba$anrn hazm iizvleri-
nin motor vezifesinin miigahidasi.
Merkazi sinir sistemi pozulmug qurbalanr arxasl iiste
mantar lcivheya barkidib, qarrn boglulunu bir qador genig
agrrlar. Bu zaman mada va bagrsaqlir iydrn g6riinitr-
. By amaliyyatdan bir nege deqiqs ionri balrsaqlarrn
.hareketi g6riiniir. Nazik balrria!, pirr"t ila srxdrlda ,e ya
duz kristallan ila qrcrqlandrrdrqdi hirakatler siiratlinir.
b) Qurbaladan azan siniri markazinin qrcrqlandrrl-
masrnrn mada-balrrsaq herakatlarino tesiri.
Qurbaganrn kalla siimiiklarini kasib beyini acrrlar.
Uzu.nsov beyini zadalamak garti ile onun markaij ,ini.'ri.r._
minin yuxarr g6balerinden ayrrrrlar.
Bulbar qurbalamn azan siniri markezini taprrlar. Bu
..
amaliyyatdan sonra yuxanda qeyd etdiyimiz kimi'quibaga_
nrn qann.boglulunu agrrlar. Azan sinii markozinin zaif
L_
reyan vasitssila qrcrqlandrrdrqda hezm iizvlorinda harskatle_
rin stiretlandiyi aydrn gdriiniir.
v)_IstiqanL heyvanlarda hazm iizvlerinin motor vezife-
sinin tadqiqi.
Tacniba iigiin pigik va ya kiigiiklsrden istifada edilir.
Heyvanr yedirtdikdan 1,5-2 saat sonra ona efir_xloro_
^ narkozu verib, cerrahi ameliyyata trSf"Vrri"r. - q"Va
form-
etmek lazmdlr ki, hazm iizvlari bog olduqda, herakatlar
miigahide edilmir.
qann nahiyyesini orta xett iizre kasib qann
.bo$tuguna
, -Heyvanrn
aqrrlar. Sonra onu qur$aga qeder igarisi 300 qrz_
drnlmrg Ringer-Lokk mahlulu ila do'lu uunruy" sahilar.
nu
zaman balrrsaqlar Ringer-Lokk mahlulundi sarbast iiziir.
Adi 96z ila balrrsaqlarrn herektlerini miipahide .t.rt Lir..
.q)
Istiqanl heyvanlarda qan sinirinin qrcrqlandlnlma_
srnrn hazm i,izvlerinin motor funksiyaslna tesiii.
. TTruE yuxandakr qayda ilj piqik va kiigiiklar rizerin_
da apanlrr. Heyvanrn boyun nahiyyasinda derini kasib euan
213
siniri tap[ va onu l.iqaturaya ahrlar. Eyni zamanda vidaci
venaya kanyula qoyurlar. Heyvanr igarisina Ringer-Lokk
p"h]yll tokiilmiig vannaya salrrlar. Taxminan l5-20 deqiqa
kegdikden sonra hezm iizvlerinin hareketlorini m,.igahids
edirlar ve zeif elektrik cerayanl vasitssile azan siniri qlcrq-
landrrrrlar. Bu vaxt harakat.lar surotlanir.
Asetilxolinin hazm fizvlarinin motor funksivasrm tasi-
rini iiyronmak istedikde vidaci venaya qoyulmug kanyula
vasitosil 2-3 rnl 1.108 dozada asetilxolin va 1.10q dozada'eze-
rin qangrlr vururlar. Qeyd etmok lazrmdrr ki, ezerin xolin-
stereza lermentini pargaladrgr ilgtin asetilxolinin tasir
miiddetini artrrrr.
Asetilxolin - ezerin qan$lEtnl qana vurduqda hezm
i.izvlarinin haroketlari nazera gapracaq daracede qiivvatlanir,
bir qadar kegdikden sonra avvalki veziyyetina qayrdlr.
Adrenalinin hazm iizvlerinin motor vazifosina tasirini
<iyranmak istedikda kanyula vasitcsila heyvanrn qanlna 1.10E
dozada adrenalin mehlulu yeridilir.
Adrenalinin tesiri ile hezm iizvlerinin hareketleri lan-
giyir.
d) lstiqanh heyvanlarda nazik baErrsaq ilgoyi harakt-
lerinin miiqahidasi va qeydi.
Bu tacriibeni dovganrn, pi;iyin va ya itin nazik bagrr-
salr iizerinda miigahide etmak olar. Heyvamn qarrn bog-
lulunu aqrb nazik bagrrsaqdan taxminan 5-6 sm kesirlar.
Kesilmiq balrrsaq pargaslntn tamizlamek iigiin bir nega dafa
Ringer-Lokk mahlulu ila yuyurlar. Balrrsaq pargasrnr day-
anacala berkidilmig $ii$e qarmaq kegirirlar. Sonra onun
agalr hissesini liqatura vasitasila qarma!a, yazrgrya borkidir-
lar. Yuxan hissesini liqatura vasilasita qarmala birlagdirir-
lar. ,$iigo qarmaq ile bafrrsaq pargasrnr bir yerle Ringer-
Lokk mehlulu ila doldurulmug gilEe qaba salrrlar. Mehlulun
tempreturunu sabit saxlamaq iigiin gti$e qabl su hamamlna
sahrlar. Ovvolca bafirrsaq pargirslnln nomal harakatlerini ki-
moqrafda y aztrlar. Sonra Ringer-Lokk mahluluna ( I : 1 0000)
214
2-3 damla asetilxolin olavo edirlor va yanrlar. Sonra ba!r-
saq pargastnr Ringer-Lokk mahlulunda yuyurlar. Ringer-
Lokk mahluluna 3-4 damla l:10000 adrenalin mahlulu alive
edarak balrsaq harakatlarini yaarlar (gekil ).
e) Bo9 mada herakatlarinin mrigahidesi.
Bu tacrflba Basov iisulu ila mada fistulu olan itlar iiza-
rinde apanlr. Bu iisul vasitasila hszm iizvlarinin motor faa-
liyyatini 6yrenmek olar.
Molum oldu[u kimi, heyvanrn qidalanmasrndan asrh
olmayaraq bog mededa, taxminan har 1,5 saatdan bir perio-
dik_herekotler ila yanaqr medo vezileri de gira ifraz eimoye
baglayrr. Bog madenin hsrekatleri 15-20 daqiqa davam et_
dikdan sonra, sakitlik d6vrti ile avez olunur. Bu harekatleri
mrigahida etmak istadikda heyvanrn madesina rezin balon
kegirirlor. Bu balonu rezin boru vasitasila Mareyin kapsulu-
na birlagdirirlar. Sonra kapsulamn ya grntn gox yarag hrr_
lonen kimoqrafa s6ykeyirlar. Bog madenin periodik heiaket-
lari kimoqraf iizarinda yazrlrr.
Tocrlibalsr l5-20 daqiqadan bir l5-20 saat miiddatinda
apar rr.
s) Kirpikli epitelin sarime harekatinin miigahidasi: Bu_
nu miigahida etmak flgiin onurga &yni pozulmug qurbalanr
arxasr iisto mantar l6vhaya berkidib, qayglnrn iti ucunu igrz
boSlulundan qida borusuna sahb, medeye qedar boylama
istiqamatinda kasib va onun kanarlannr daitaraq mantar
ldvheya barkidirlar. Agz tsrefden qida borusunun baplan-
lrcrna bir parga qan laxtasr, mantar l6vha hisseciyi qoyub,
onun madaya dolru harakotini izlayirik. Bundan sonra qida
borusunun selikli qiqasrmn ;j.zaina l-2 damla Adrenilin
(l:100000), Asetilxoldin (l:100000), fizioloji mahlulu (0,6
faizli) olava edib, mantar ldvhenin hissaceyinin haraketine
nece tasir etdiyini miigahida edirik. Adrenalinin tasirinden
mantar 16vhesinin hissaciyinin herakatini lengitdiyini, asetil-
xolinin ise hamin harakati qiiwetlendirdilni mtgahide edi-
rik.
2t5
$oKiLLOR
$akil l.Bozi onurfiah heyvanlarda va imanda hazm

sistcminin
. qurulugu.
l - nazik balrrsaq: 2 - yolun bigrrsaq: : _ kor bafrrsaq; 4_qida
su7o5 - madaaltr vaz;6 _ oaraciirr: z boru_
.rar:t _iio"[r, s ]L-iki;ri,
10.- baErrsaq borusu; ll. spiraiqapaq. A_miskin;
ballr:Q -qurbaga; D-g<iiarqir:'e_ io"5un;-i_l;;;. -^-'*''V _ xam
B_ akula;
2t6
I
I
$okil la. Hazm traktuun fimumi sxemi.

l. AEz botlugu; 2.Dil; 3.Dilaltr tipfircek vezilari; 4. Yemak borusu;
S.Mada; 6.Mada tagu T.Madonin cismi; S.Madenin pilorik hissasi;
9.Onikibarmaq baEmaq; l0.Qaraciyar; ll.Od kisasi; l2.Omumi iid axa-
rr; l3.Madaaltr vezi; l4.Madaaltr vozin axan; l5.Acr balrrsaq; l6.eal9a
bairrsaq; l7.Kor balrnaq; l8.Qurdabanzar grxrtrtr (appendiks);
l9.Qalxan ganbar balrrsaq; 2O.Kdndalan ganber ba[rsaq; 2l.Yenan
ganbar bafrrsaq; 22.s-a benzer baErsraq; 23.Diiz balrrsaq.
217
$akil lb. Tiipiircayin reflektoru olaraq ifrazrnrn sxemi.
1. Dilin reseptorlan; 2. Dilin reseptorlanndan oyanmanr apanlan
afferent neyron; 3. Efferent neyron;4. T0pffrcak vazisina oyanmanr
naql edan effektor-sekretor sinir; 5. T[piircak vazi ve onun axan;
6. Uzunsov beyinde tiipiircak ifraznr tanzim edon markaz.
218
$ekil 2. Hazm kanahnrn k6ndalan kesivi.
l.Mfisaqir_a; 2.Serroz qat; 3.Birlagdirici serroz qatr; 4.Daiiavi azala qatr;
5.K6ndalan azala qarr: 6.Ayerabax k:lofi; T.Meysner kalafi: '
S.Dairavi qat:9.Selikaltr roxuma: l0.iri vezin axailannrn
cuarr:
I l.Selikli vaz; l2.Selikaltr vaz.
downloaded
2t9 from KitabYurdu.org
+,,
3 lololo loli 0?,
%d
W
gakil 3. Hezm vazilari.
LBirh[ceyrali epiteldaxili; 2.Vezi tumurcugu; 3.Vezi sahasi;

4. Y-azi suxuru; 5-Vazi gxrntsr; 6.Epitel rn-ongali olmayan '
golhiiceyrali borulu vszilor; 7.Sade borulu; a.Sade alueollu;
9.Sade-borulu gaxelanmig; l0.Sada alveollu gaxalanmiqf '
.^ I l.Mrlrakkab borulu vaz; l2.M0rskksb ilveollu;
-
I 3.Miirekkeb borulu-alveollu; l4.Miirokkab torgakili vez.
Qara rang - ashus, Aqrq - grxancr axarlar.
220
gakil 3a. iri hazm vezi.
LM0xtalif 6.l9nl0 grxancr axarlar; 2.X[susi qiga;
3.Sinir lfi: 4.Vazili h[ceyralar; 5.Sekret;
6.Vazin uc 56besi; 7.ean damarlan.
Ox itan6i - maddalarin qan damarlarrndan (7)
.
raz huc.elralarina (4) dofru herokat istiqamatini gdstarir.
downloaded
))1 from KitabYurdu.org
gakil 4. iordan va Uqolyeva gdro sekresiyanrn
takm iinii aks etdiran sxem.
A-marhalasi; 1-morfonekrotik, 2-morfokinetik,
3-morfostatik sekresiYa;
Emarhalasi; I-Qana ve xarici mfihita sekretor madde ifraz edan hiceyre;
II-morfostatik sekresiya; III-morfostatik;
IV-morfokinetik; V-morfonekrorik sekresiya;
VI-Vll-endokrin sckrcsiyanrn inkigaf marhalelari.
Biitiiy xatler -Uqolyeva g6ra takamflld0n marhalalari.
Qrnq xatlor - takamulun miimkiin yollan.
Qara dairelar - hazm fermentlar va sekretor qmnulslar.
A - dairavi+ekretor qranulalar. K - kapilyarlar.
downloaded
\, _=
ry
gakil 5. Bazi onur{ahlarda afirz boglufiunun
sekretor aparatlnm takamiil sxem-i.
_ AErz boiluEunun selikli qigasrnrn goxqarll sekretor eDircli:

l-Onurlalllann hipotetik acdadr; II_Dayirmialzhlar
lriinooal:
III-Sfimiikln bahqlar: I_ birqath epitel aixt u"ztar:----"
..
I v- va v-Suda-quruda yarayanlann agz boglugunun
vazili elementlari
*.:r,-"enlar.(rrsbaga); I _birhiiceyreli epirel xali vazlar,
lq-T_b1g^-" I
,,r-goxqaul epltel manpyi olmayan vazilerin anusu, 3_clxancl axar.
vt-(2u$tafln aglz bogluguDun vazili apparatr (toyuq);
IjQoxqath brry_
nuzla$mrg yastr epiret. 2-Epitet rnangali Llmayan
i"*q",r,
lerinin 0c adbasi; 2-grxancr axar: yIi-Mamelilarin ac,, b"idErir,
iripii".'tl"ri
*t_
l -buynuzta5mrs eoxqarh yaitr epiiel,"2-qoiqartr
l1ll,itrylll,:nowl):
eplret manfJlr olmayan tipfrrcek vazilorinin asinusu: 3-lri
t[p0rcok vazi_
larinin asinusu, 4_e[anct axar.
downloaded
223
from KitabYurdu.org
$akil 6. igtahanrnr hipotalamik tanzimi.
TM-toxluq merkazi, AM-Achq markazi,
$akil 7. insanm qidam udma aktr.

gekil 8. i.P.pavtov flsulu ile tacrid erlilrnig
kigik madaciyin sxemi.
l. Selikli qiga: 2. Ozala qiga; 3. Senoz qiga; G5-6. Fistula borusu:
7. Qar.nrn divannrn darisi. Kigik maaadiyin U"sf"gr""l"l.
maoecr( bo$lugundan (A) avrran ikiqat selikli
ili.il
qip. B_ meaaya gi-
riq; C-Madenin piloris 96besi.
$akil 9. Tacrid edilmig kigik medeciyi olan it.

$ekil 10. Onikibarmaq bafirrsaqda gcdan
hazm prosesini eks etdiran sxem.
i-oralabanzer ba!; 2-qaraciyerin sol payr; 3-qaraciyarin saf payr;

4-qaraciyerin kvadrat payr; 5-sa[ boylama grnm;
6-sol boylama qrrrm; 7-ild kisasi; 8-6d kisasinin axaca[r;
9-qaraciyarin axacafr; l0-iimumi 0d axacafir;
l1-madaaltr vazi; l2-madaaltr vazin bagr; l3-madaaltr vezin quryrufiu;
l4-madaaltr vazin axaca!r; 15-12 barmaq balrrsa!rn yuxan iifiqi hissasi:
16-t2 barmaq ba!rrsalrn enan hissasi; 17-12 barmaq baglrsagln aSagr
iifiqihissasi; l8-12 barmaq bafrrsaltn acr bagrrsaga kegsn hissasi;
l9-acr bagrrsaq.
226
$ekil 11. Nazik bafusafirn divanmn qurulugu.
Qigalar: I-Selikli, Il-Selikaltr, III-Ozala, fV-Serroz.
l-xovlar, 2-9xrntr, 3-epiteli, 4-selikli qigamn xiisusi qah,
5-azale qatr, Gdamar toru, ?Jimfa toru, 8-sinir lfi,
9-1O-selikaltr va azala sinir kaleh.
227
EI
,Et 4
*-r----
$akil 12. Azan (A) va Simpatik (B) sinirin

qtcrqlandmlmasrnln nazik baIrsaqlann
motor faaliyyetine tasiri.

ab
611
)o
ba
gakil 13. Hezmin mtxtlif tiplerinde qidantn

hidroliz t9[n lokalihasiyast'
a) Hficeyre xarici - distant, b) Hriceyra daxili,

v) Membran (divar6n[).
1-h0ceyraxarici maye; 2-h[ceyradaxili maye;
3-h[ceyradaxili vakoul; zl-niiva; 5-hficeyra membraru.
229
'r:tu;:*:.t:#
-"""*";::',:*t:*
.ta"" "" l'-. f;-: "t
i'"g ' 3"b
oo
"#dJ
;.t - b;
oo "" oroqu. i.! HSftEt
d4 q oq" '
$akil f4. Nazik bafrrsaqda qida olan (II) ve qida olmayan fl)
qeraitda bogluq (A) va membran hazminin
(B) qargrhqh elaqesinin sxemi.
l-nazik baitrsaq boglufunda fermentlarin xaotik yerlagmesi,

^
2-mikroxovcuqlar, 3-mikroxovcuqlarrn iist sathindi fermentlar,
_
4-hagiyali,biiknglarin masamasi, 5-haqiyali biiki;iin masamalarinden
kega bilmeyan mikrobtar, 6-7-hidrolizin mtixialif marhalesinda
olan qida maddolari.
230
$akil 15. Bafrrsaq hiiceyresinin sxematik gdriiniiq[.
l-mikroxovcuqlar, 2-terminaltor, 3-dosmoson ar,
tl.mitoxondri, 5-qranulyar retikul, 6holc.i apparatr,
7-bazaI membranr, 8-hamar retikul.
231
ODEBiYYAT
l. (D^n3uonorH, nxureBap€Hufl: pyKoBoAcrBo
no OrcrlononlH. II.
1974, 135 c.
2 Yrgqer A.M. flpncrcHo'rHoe (xonrarnroe) nlrureaapeune. M-JI.
1963,250 c.
3. Yroree A.M. 3sorroufir nrueDapeHu, H npHHrrunbr 3BoJrIclrrur.r
Qyxrqrifi . 3aeueurs coBepeMeHHoro QyHrquana:ua. JI., I 9E5,
290 c.
4. Yroaes A.M. Meu6paHuoe nnBeapeHHe. ,rL, Hayx, 1972,25g c.
5. Ilatrsrpreo C.C. Onrnoloru-s nHUeBapeHHei y.re6, noco6ne,
M., Brrcruar urxo.n4 KypuHH u.
r. 1980,250 c.
6. flasnos H.[I. Aea.quarHnerxsr ontn o6rerrNguoro H3)AeHwr
rucurefi uepnHo /Ierr€JIbHocrH [oBeAeHH.f, xnaornr,x. M., Ha_
yx, 1973, 659 c.
7. Boraq II.I. Mexanygrrl Hepaxofi perynrrluH Moropof
Qynxquu
roHKoro xnrueqHhxa. KHes, 1968.
8. @n:noaorr.rc qenoBeKa. Yqe6Hurc (no4. pe4ar. f.H.Kocuqxoro),
M., Mear.rutna, 1985.
9. O6lfufi rypc $xsuonoraH qeJroBeka H xuBorlrbrx. vqe6unx.
(no,q penax. A.A,Ho:apaqera), M., Bslcua.r ruxo.rra, [99], 512
c.
I0. Korocos H.f. HepeHae cHcreMa nHrxeBapnTen;Horo .rpaxTa rIo_
3BoHortrHbrx H qenosexa. II., 1968.
I l. Oa rearrepr P.O. BcacnaoHue yDreBoAoB, 6erxos H xl.lprofi s
rrureuuuxe, JI., 1967, 305 c.
12. llly6Huroaa E.A. Pyrorogcrro no rluTorrorHfl. 1966, B xx. M.,
J1.,91.
13. H_s_aHoaa T.C. Pecerrropuar HHHepBarI[s rouKofi KrfluKH, 1967,
250 c.
14. Kaaurpos Y.3. BoH nurauu.r. 22,3:28,1963.
15. Qarayev A.i. Faqosirozun fiziologiyasr, 1963.
16. Qarayev A.i..Musrafayev M.K.Msrkezi sinir sisteminin fizio-
logiyasr, dars vesaiti, ADU negriyyatr, 1962, 290 s.
,_
17. Maherremov g.A.. Abdullayev S.A. insan anatomiyasmdan
!ac.rub_ay9
ai! metodik giistariq ve tapgrrrqlar, I hissa, II hissa,
Bakr, 1976, 50 s.
18. Qayibov T.D., Hiiceynov e.O., Hacryev K.C., Meherremov
g.A. lnsan anatomiyasl ve fiziologiyasr, Bakr, 1973.250
s.
232
19. O,u:uororus BcacLrBaHHr; Sxoao4crao no
Sn:uolornr.r, 1977,
666 c.
20. Knu^,los fI.K. OyHruUoHanbHEre B3aHMocBfl3eMHHe B nurrreBa_
pnrerbcrrcreMe. IL, 1967, 269 c.
2 i. Atvaroda. Brochim. Biophys, 1965, 109 : 17
6.
22. Daniel E.E. Caciroentrologiy. 1965, 40: 203.
23. Dewey M.M. Casrtoenkolory 1965,49:395.
24. Ea6xnn B.II. Baeurua-e ceKpKun nHUBopHTeJrbHLrx xene3Hoii
cucrev. M., K. 11.,1967,269 c.
25. Siverman S.I. Orolpystolory, Sb, londs, 1961.
26, Eurxoa K.M. KoparoaoaHoro Mo3ra H BHvrrreHHHe opraHsr. M.,
lt. t947.
27 . Aur.ryoa H.III. Meroguxa HccneAoBaHHc BcocbrmHrx
Hx roHr(o-
ro KrrreqHoxo Ir ycltoBlrfi oc,Iporo excnepnueHrrra_Qasno.n. Tn
CCCP, 1965, X. 51, Ns tO, c. t27Z-1974.
28. Omarov A.i. Cefarov H.i., Xalilov R.i. Oliyev O.H. Oyanan
to_xumalarm fiziologiyasr. Bakr Universiteti nagriyyatr,'1994,
25 s.
29. Qarayev A.i.. Mustafaev M.e. insan vo heyvan hzioloigiyasr
terminlari l{i!ati. Bakr, 1964.
30. Eacxona H.II. u ap., Eolrruofi npaKrHKyM no
Qurxo.norxu ve.no_
BeKa H xuBorHbrx. Yqe6. floco6He. Buc. [flx., 1994,407
c.
31. Oliyev O.H., Oliyeva F.O.. Medatova V.M.-<lnsan ve heyvan
fziologiyasr>. 2007 H.I,4l3 s.,2008, H.II. 599 s. Baki Uni_
versitetinin Ne$riyyatt.
32. Oliyev O.H., Meharremov g.A., Oliyeva F.O. <insan anaro_
miyasur Bakr Universitetinin Nagriyyitr, 200,1 ,412 s.
33. Oliyev O.H., Oliyeva F.O., Medatova V.M. <dnsan ve heyvan
fiziologiyasrndan praktikum). 200g. 2g6 s. <Bakr universiteti>
nagriyyatr.
34. Oliyev O.H., Madetova V.M.. Maharramov g.O., Oliyeva
F.O. Bakalavr hazrrhlr iigiin proqramlar toplusu. B;kt, BDU.
2006, 473 s.
35. Oliyev O.H., Madetova V.M. Magistr hazrrhpr iigiin pro-
qramlar toplusu. Bakr, BDU. 2007, 44 s.
downloaded
Mf]NDoRiCAT
Miiqeddime ....... ..................3

Giri95
I fasil Qidalanma va hszm. Qidalanma.......................--...........9
Yeyinti mahsullarrnrn tarkibi ve ehemiyryeti.............................10
Qidah maddeler. .........-........10
Sular duzlar va mikroelernentlar ........-...........16
Su va mineral maddalar miibadilasi..........................................31
Qida maddelsrinin hezm olunmasr: qida rasionu .....................40
Balanslaqdrrrlmrg (va ya tarazlagdlnlfi[$) rasion.......................40
Xiisusi dieatalar . .. ..........42
Qekinin ve beden sothinin sahesinin hesablanmasr ...................44
II fasil. Hazm iizvlarinin faaliyyatinin tiyreinlamasi metodlarr...50
Hezm sisteminin ontonogenizi ..... ..................56
Hazm sistemi iizvlarinin iimumi fi2ioIogiyasr............................60
Hiiceyra kegiriciliyi .................,... ....,..............61
Sekretorhticeyralar...................... .................62
Sekretor hiiceyrelarin va sekretor proseslenn mangayi ve
takamiilii haqqrnda hipotezlar.......... .............63
Onurlaldan hazm sisteminin sekretor qurulugunun
takamtili haqqrnda bazi melumatlar .......,...............................66
Hozm vazilerinin genetik, morfoloji t0snifatr............................68
Sekresiyanrn tipleri va dijvrlari.... ......-............69
6yranma metodlan ..................... ...................69
Fermentler........ ...................71
Karbohidratlarrn, ziilallann ve yallann fermentativ yolla
Pargalanmasr ......................73
Heyvanlann qidalanmasr haqqrnda anlayrg............. .................74
Balrrsaq xarici ve ya xarici qidalanma. Hiiceyra xarici
hazmin bir nrivii kimi .................... .................7 5
Aclrq, toxluq va susuzlulun fizioloji esaslan.. .........,................76
Hazm sistemi iizvlarinin xiisusi hz.ioligiyasr. .............................78
A[rz bo9lulunda hazm.
Qeyneme........... ..................79
Tiipiircak va2ilari............... ............................80
Tiiptircsk ifrazrnrn tadqiq metodu... ..............81

Tiipiirceyin tarkibi......................... .................g1
Tiipiirceyinahamiyyati.......,.......... . _...............82
Miixtalif qida ndvlarinin tasirina qargt tiipiircayin kamiyyrt
va keyfiyyatca dayigmasi.........._.... ..................g3
Tiipiircayin ifrazrnrn tanzim olunmasl ......................................g5
Tiipiircak ifrazr mexanizmi .............................g9
Udma................ ...................90
Qidarun yemak borusu ile harakati.....-.....................................91
Modada hazm.... ...................g4
Made vazilarinin sekresiyasrnrn tadqiq olunma i.isu1lan............95
Medo q.irasinin terkibi.............-.. .....................100
Meda giresinin ifrazr mexanizmi.... .................104
Mode giresi ifraanm neyrohumaral tenzimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I 10
.
Mada vozilarinin gire ifraa va onun tormozlanmasr.................. 1 I 3

Mcdonin hareketIari..................... ..................116
Qidamnmadadanbafrrsalakegmasi..........._........._..................119
Qusma .............. ...................121
M'jxtelif heyvanlarm mede hazminin xiisusiyyati .....................122
G<ivpaysn heyvanlarda mede hazminin xiisuiiyyctlari..... ..........124
Onikibarmaq ba[rrsaqda hazm ......................126
Madaaltr vezin hezmde rolu ..........................121
Pankreas girasinin tarkibi., .............................129
Madaaltr vezin qira ifrazrmn mexanizmi ..._.....131
Qaraciyarin hozmdo rolu
Odiin omslegolmasi va ifrazr ..........................134
Nazik bagrrsaqlarda ha2m........... ..................139
Bagrrsaq girasinin tarkibi ve xassaleri....................................... t39
Nazik balrrsalrn horeketlerinin tiplcri va motor lunksiyasr ......142
Yolun balrrsaqlarda haan......... ...................|M
Yo[un ba[rrsaqlann sekretor lealiyyoti ........,145
Yolun balrrsaqlarm mikroflorasrmn shcmiyyari..................... 146
Balrrsaq mikroflorasl .............,.... ..................147
Yolun ba[rrsaqlann horakati...... ...................148
Defekasiya aktr. .................150
Membran hazmin luiologiyasr.... ..................151
Bogluq ve membran qidalanmamn qarqrhql alaqasi................. 156
Membran qidalanmanrm sterilliyi............................................157
Membran qidalanma ye sorma .........,...........158
Membran qidalanmamn mijqayiseli fiziologiyasr.....................159
downloaded
23s from KitabYurdu.org
Membranqidalanmanrnrequlyasiyasr..........,..........................160
Hozm iizvlarinin sorma vszifasi .... ..................161
Hszmin yaq xUsusiyyotlarinin asas girstericilari .........................170
Hazm iizvleri sisteminin asas fizioloji gdstericilari.....................175
Hezmin hziologiyasrna aid laboratoriya igleri..........................180
iq Jfs l. itlarda tiipiircek ifrazimn miiqahidasi...........................I80
iq J\! 2. insanda tiipiircayin ifraamn miiqahidasi ......................182
i9 .ltl! 3. Tiipiircayin terkibi va xassasi........................................183
I9 .Jtl! 4. Ti.ipiircsk vozilerinin sinir tonzimi ................................184
ip Ne 5. itlarde modo fistulunun qoyulmasl...............................186
iS J\i 6. Meda girasi ifrazrrun sinii tonzimi ................................188
Qastronomire edilmi$ it [zerindo Pavlovun 2-ci emeliyyatr ......189
i9 Ne 7. Mada vazilarinin gira ifrazrmn neyrohumoral
tan2imi...........-.. .............................-...191
i9 J\I 8. Meda girasinrn tarkibi, xassosi ve hezmda
ehcmiyyati......... .................................194
Medaaltr vazin laaliyyatinin iiyrenmo metodIarr....................._.198
iO J\! f. i.P.Pavlovun iisulu ila pankreas axarrnm xarico
grxanlmasr .............200
ir N10. Nazik balrrsalrn giro ifrazrnrn miiqahidasi.. ................203
IS J\!11. Od. ridiin ifrazr, ixracr va hazm iigiin ahsmiyyati..........20':,
is J\b12. Mada ba[rrsaq sisteminin motor funksiyasi................Zt t
$aki11ar.............. ..................2t6
Odebiyyat......... ..................232
Qapa imzalanmrgdrr: I 2.0 1.2009.

Formatr 6Ox84 l/16.
Hacmi 14.75 c.v. Sayr 200.
<Bakr Universitetir> nagriyyatr, Bakr g.,
AZ 1148. Z.Xelilov kiigasi, 23.

Qidalanma VƏ HƏZM Fiziologiyası

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Qidalanma VƏ HƏZM Fiziologiyası

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

O.H. Oliyev, A.Y.

Ddvlet ve 6zal universitetlarinin

downloaded from KitabYurdu.org

Elmi redaktoru: prof., b.e.d. O.H.Oliyev,

O.II.Oliyev, A.Y.Baxgahyev, g.A.Meharramov, F.O.Oliyeta, ei-

Bu kitab 2 fesilden ibaretdir. Kirabda pavlov maktebi, ona qadar va

@ <Bah Universitait nagriyyat4 2009

downloaded from KitabYurdu.org

Hamin vasait bir-birini tantamlayan va

downloaded from KitabYurdu.org

Owelki vssaitlerdan ferqli olaraq <Membran hezm>i

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Yeyinti mehsullarr bolluca bitki va heyvan mengali qi-

Qidada enerji qidah maddeler - ziiLlallar, yaglar ve

YaIlar Ziilallar Karbohidtstlar Qliikoza Iitil spiff

izodinamiya qaydalarr. Enerji menbeyi kimi qida mad-

Zulallar hsm heyvani, ham de bitki qidalarrnda vardrr.

Kalorik ve ya istilik emsah lq maddonin yanmasl za-

Sular, duzlar va mikroelemcntler

Su. Oksar qida mahsullarrnda suyun miqdarr 50%-den

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Ovez olunmayan Qocalar vs Mobilles- Aclqda, irfeksi- Balrr-

Cedval 7-den gdriindiiyii kimi, ugaq orqanizminin qida

downloaded from KitabYurdu.org

Vitaminlailn orqanizmda olan ehtiyatr. Orqanizmde aha-

downloaded from KitabYurdu.org

tusu I sisleminin po- b6yrakistelerinda.I I

I zulmas, kiyraklarde, qa- I I

lmarqanaxmala- madealtl vrzihr- I I

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

. Vitamin r( (filloxinon). K viraminine qida mehsulla-

downloaded from KitabYurdu.org

Su, duz ve mikroelementler

. Insanrn suya olan talabatr miixtalif ola bilar. Suya olan

Vitamln Sutkahq Toksiki doza Yiksok dozaorn iazahii rii

Yetkin insanlarda suya olan talabat $araitdon as l ola_

Kalsiuma olan telebat hayatrn o ddvrlerinda artmrg

downloaded from KitabYurdu.org

Su va mineral maddalar mflbadilasi

Su va mineral maddelerin hiiceyre iigiin qida vo enerji

Su-duz miibadilesini tenzim eden sinir markozi ara

downloaded from KitabYurdu.org

Yaxgr matum otan fiziotoji funksiyah riL.o.,"r"illJll '3

Qida maddolerinin hezmi. Orqanizmin miibadile pro_

Tarazlagdrrrlmrq rasionun tegkil olunmasr b<iyiik prak-

Dietalarrn yaradrlmasr zamanr tekca tibbi g6toricilar

. 2. Zii.lallara giindelik ralobat yiiksak olur 1t,2-t,S qlkq

Qekinin va badan sathinin

Piylanma risk faktoru kimi. Epidemiyada statistik tam

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Miixtelif yagh.kimi va qadrn orqanizminrla badanin darr:*;il#

Bedan sothinin sahasi fizioloji paramctrlerin <<iimumi

IJozN4 iizl,onixix FoAliyyoriNiN