Τα αχώριστα μόρια- λαϊκά και λόγια- στη σύνθεση λέξεων, Ενότητα 1,

Αχώριστα μόρια – Προθήματα στη Γλώσσα Β΄ Γυμνασίου

Λόγια Λαϊκά
αρχι- αμφι- δια- δι α- αν- ανα- ξε-
- διχο- δυσ- εισ- ε
κ- εξ- εν- εμ- εγ-
ερ- ελ- επι- επ- εφ
- ημι- περι- συν- σ
υμ- συγ- συ- υπο-
ανα- από- κατά- π
ροσ-

Τα αχώριστα μόρια είναι λέξεις που δε μπορούν να σταθούν μόνες τους στον λόγο, αλλά
χρησιμοποιούνται για την παραγωγή λέξεων. Διακρίνονται σε λαϊκά και λόγια.

Τα κυριότερα λαϊκά αχώριστα μόρια:

α-ή αν-(μπροστά από φωνήεν)ή ανα-(σπανιότερα)

Το στερητικό α σημαίνει άρνηση ή στέρηση εκείνου που δηλώνει το δεύτερο συνθετικό και έχει την
ακριβώς αντίθετη σημασία από αυτή της αρχικής λέξης. π. χ. γνωστός ≠ άγνωστος, ταιριαστός ≠
αταίριαστος

Όταν βρίσκεται μπροστά από φωνήεν γίνεται αν- για λόγους ευφωνίας. π.χ. άξιος ≠ ανάξιος, ίσος ≠ άνισος

Πιο σπάνια παίρνει τη μορφή ανα - π.χ. δουλειά ≠ αναδουλειά, βροχή ≠ αναβροχιά

ξε- ή μπροστά από φωνήεν γίνεται ξ(ξάγρυπνος)

Το αχώριστο μόριο ξε- έχει διάφορες σημασίες όπως: έξω- ξεπορτίζω, ξεχειλίζω πολύ- ξεκουφαίνω,
ξετρελαίνομαι ,εντελώς- ξεπουλώ, ξεπαγιάζω

αντίθεση – αναίρεση ενέργειας: ξεβάφω, ξεκολλώ, τέλος της ενέργειας: ξεδιψώ, ξεϊδρώνω

ανά- ή αν Το αχώριστο μόριο ανά- ή αν- έχει τις παρακάτω σημασίες όπως: πάνω: ανασηκώνω,
αναδύομαι πίσω, πάλι: ανακαλώ, αναγέννηση επανάληψη: αναβαθμίζω, ανακατανέμω
 Τα κυριότερα λόγια αχώριστα μόρια :
αμφί- = από δύο μέρη ,χωρισμός, διαίρεση -αμφι-θέατρο, αμφί-βιο
δια- =ανάμεσα, παντού - δια-βαίνω, δια-λαλώ
διχο- =διαίρεση, διάσπαση σε δύο - διχο-τόμος, διχο-γνωμία
δυσ- =δύσκολα, κακό - δυσάρεστο, δυστυχία
εισ- =κίνηση μέσα - εισ-άγω, εισ-βάλλω
εκ- =αλλαγή, έξω, πολύ - εκ-λαϊκεύω ,εκ-φράζω, έκπληκτος
εν-,εμ-, εγ-,ερ-, ελ =μέσα--- εν-ήλικος, έγ-γραφο, εμπιστεύομαι, ελ-λιμενίζω
επί-, εφ-, επ= επάνω - επί-γειος, έφ-ιπππος, επεκτείνω
ημί- =μισό - ημί-θεος, ημι-σφαίριο
περι-= γύρω, πολύ - περιγιάλι, περίφημος
συν-, συγ-, συλ-= μαζί - σύν-δεσμος, συγγραφέας, σύλλογος
υπο-= κάτω, κρυφά, πίσω - υπό-γειο, υπόδουλος, υπόδικος ,υποκινώ.

Τα αχώριστα μόρια δια- , επι- , υπο- , χάνουν το τελευταίο τους γράμμα όταν το δεύτερο συνθετικό
ξεκινάει από φωνήεν π.χ. υπέδαφος

Το εκ- γίνεται εξ- όταν το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από φωνήεν π.χ. εξαγωγή

Το εν- και το συν- γίνονται εμ- και συμ- μπροστά από χειλικά σύμφωνα και μ.

Το εν- και το συν- γίνονται εγ- και συγ- μπροστά από ουρανικά σύμφωνα.

Το εν και συν γίνονται ελ-, ερ- και συλ- , συρ- όταν ακολουθεί λ, ρ αντίστοιχα. π.χ έρρινος,
συλλαλητήριο, συρροή.

Μεταβολές κατά τη σύνθεση όταν το δεύτερο συνθετικό είναι δασυνόμενη λέξη:

α)Κατά: Κατά + οδός = κάθοδος, κατά + ολικός = καθολικός, κατά + ημέρα = καθημερινός, κατά +
οδηγώ + καθοδηγώ.

β)Μετά: μετά +οδός = μέθοδος, , μετά + επόμενος = μεθεπόμενος.

γ)Αντί: αντί + υγιεινός = ανθυγιεινός, , αντί + υπολοχαγός + ανθυπολοχαγός.

δ)Επί: επί + ήβη = έφηβος, επί + ίππος = έφιππος, επί + οδός = εφόδιο, επί + ορώ = έφορος.

ε)Από: από + ορίζω = αφορίζω, από + ηγούμαι = αφηγούμαι, από + ήλιος = αφήλιο, από + όμοιος =
αφομοίωση.

στ)Υπό: υπό + ήλιος = υφήλιος, υπό + ίσταμαι = υφίσταμαι.

Πηγή: Ε. ΚΑΡΟΥΝΙΑ