Selçuk Üniversitesi

Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi

Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009

SALİHLİ’NİN (MANİSA) YERLEŞME ÖZELLİKLERİ

Ayhan Akış1, Hasan Ozan Başkan2

1
S. Ü. Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi,
ay_body@yahoo.com
2
Nesrin ve Ayşegül Kardeşler İlköğretim Okulu Sosyal Bilgiler Öğretmeni,
ozancografya@hotmail.com

ÖZET

Araştırma sahasını oluşturan Salihli, Manisa iline bağlı bir ilçe olup Ege
Bölgesi’nin Asıl Ege Bölümü’nde yer alır. Sahayı Ahmetli ve Gölmarmara
(Manisa) batıdan; Gördes, Köprübaşı ve Demirci (Manisa) kuzeyden; Kula ve
Alaşehir (Manisa) doğudan ve Ödemiş ile Kiraz (İzmir) güneyden
çevrelemektedir. Saha 28o 10ı ve 28o 40ı doğu boylamları ile 38o 20ı ve 38o 45ı
kuzey enlemleri arasında konumlanmıştır.
Bu çalışmanın amacı Salihli’deki yerleşmelerin özelliklerini ve gelişme
süreçlerini ortaya koymaktır. Bu çalışmada literatür çalışması yanında sahada
savaştan ve göçten etkilenmiş olanlarla yüz yüze görüşmeler yapılmıştır. Sahanın
yerleşmeyle alakalı haritalarını hazırlayabilmek için Harita Genel
Komutanlığı’nın 1/100.000 ölçekli İzmir K-19, K-20 ve İzmir N-19, N-20
paftalarından yararlanılmıştır. Ayrıca, Salihli’deki kent ve kırsal yerleşmelerin
gelişim özelliklerini gözlemlemek için sahada birkaç defa arazi çalışması
yapılmıştır.
Bölgesel olarak düşünüldüğünde Salihli kentinin yerleşme tarihi oldukça eskidir.
Salihli kentinin asıl gelişimi İzmir’i iç bölgelerle bağlayan 1875 tarihli Devlet
Demir Yolu’yla olmuştur. Ayrıca, Salihli’deki Devlet Karayolu ilçenin
gelişimine büyük katkı sağlamıştır. Dolayısıyla Salihli’nin transit bir yol
üzerinde bulunuşu sahadaki gelişmenin asıl nedenidir. Salihli ilçe merkezi gerek
nüfus gerekse fonksiyonel açıdan sahadaki tek kent yerleşmesidir. Salihli ilçe
genelinde nüfusun sektörlere dağılımında tarım ve hayvancılık daha dikkat çekici
bir faaliyet kolu olmasına karşın, Salihli ilçe merkezinde hizmet ve sanayi
sektörü, sırasıyla, en önemli faaliyet kollarıdır.

Anahtar Kelimeler: Salihli, Yerleşme, Dam, Çiftlik, Gürlek.

Selçuk Üniversitesi
Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi
Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009

THE SETTLEMENT CHARACTERISTICS OF SALİHLİ

(MANİSA)

Ayhan Akış1, Hasan Ozan Başkan2

1
Selcuk University Faculty of Education, Department of Geography Education,
ay_body@yahoo.com
2
Nesrin and Ayşegül Kardeşler Primary School, ozancografya@hotmail.com

ABSTRACT

Salihli, the field of research, is a district of Manisa and located in Actual Aegean
Section of the Aegean Region. It is bordered by Ahmetli and Gölmarmara
(Manisa) in the west, Gördes, Köprübaşı and Demirci (Manisa) in the north,
Kula and Alaşehir (Manisa) in the east and Ödemiş and Kiraz (Izmir) in the
south. The field is located between 28° 10ı and 28° 40 ı Eastern longitudes and
38° 20 ı and 38° 45 ı Northern latitudes.
The aim of this study is to introduce the characteristics and development
processes of settlement in Salihli. First of all, the literature study was performed
to display the study. In addition this, the people who were affected from the war
and migration were interviewed. The maps of General Commandership of
Cartography in the scale of 1/100.000 with the map sections of Izmir K-19, K-
20, and Izmir N-19, N-20 were used. Besides, a few field studies were performed
to observe the development structures of urban and rural settlements in Salihli.
The settlement in the town of Salihli is quite old when compared to the region.
Salihli started to develop especially after the railway connecting Salihli to Izmir
was built in 1875. Besides, the State Routes built all around Turkey and also in
Salihli significantly helped to the development of the town. Therefore, Salihli’s
being on a transit road is the main reason for the development of the region. The
centre of Salihli town is both functionally and in terms of population is the only
city center in the region. Although agriculture and stockbreeding are more
significant fields of activity in the sector distribution in general, service and
industrial sectors are the most two important fields of activity, respectively.

Keywords: Salihli, Settlement, Farmstead, Gürlek.

Salihli’nin (Manisa) Yerleşme Özellikleri 33

GİRİŞ

Manisa ili sınırları içinde yer alan Salihli ilçesi, Bozdağlar’ın kuzey yamaçlarıyla
Dibek Dağı’nın güney yamaçları ve Gediz Ovası üzerinde kurulmuştur. İlçe
merkezi ise Boz Dağların kuzey eteklerinde kurulmuştur. Salihli ilçe merkezi
sahadaki tek kent yerleşmesini oluşturmaktadır. Sahada birçok sürekli kırsal
yerleşmeye rastlamak mümkündür. Sahadaki en yaygın sürekli köy altı yerleşme
Türkiye’nin diğer bölgelerinde olduğu gibi sürekli yerleşme çekirdeklerini
oluşturan mahallelerdir. Atalay’a (1997, s. 312) göre; mahalle çoğu kez iskân
çekirdeği ve küçük iskân gruplarının birleşmesinden meydana gelmiştir.
Araştırma sahasında köy altı geçici kırsal yerleşmeler de görülmektedir. Sahada
en yaygın köy altı yerleşmesi olarak dam evleri görülmektedir. Sahada köy altı
geçici kırsal yerleşmeler dışında tarımsal üretimde kullanılan bağ evleri ve
çiftlikler dikkat çekmektedir.

Salihli ilçesinin nüfusu Cumhuriyet’in ilanından sonraki yıllarda, hızlı bir artış
göstermiştir. 1927’de 28.328 olan nüfus 1935’de 36.431 kişi, 1960’da 77.464
kişi, 1980’de 111.228 kişiyi bulmuş ve 2000 yılında ise 149.151’e yükselmiştir.
Salihli ilçe genelinde nüfusun büyük bir bölümünün geçim kaynağı tarım ve
hayvancılık olmakla birlikte ilçe merkezinde yaşayan nüfusun asıl geçim kaynağı
hizmet sektörüdür. Salihli’de 31 adet tuğla-kiremit fabrikasında yoğun bir üretim
yapılırken günümüzde sadece 5 tuğla-kiremit fabrikası işletilmektedir. Salihli’de
en önemli yatırım alanı gıdaya dayalı sanayi sektörüdür. Sahada gıdaya dayalı
sanayi sektörü geliştirilirse bununla Salihli’den dışarıya yapılan göçün önüne
geçilebilir.

Salihli’de ekonomik faaliyetin geliştirilebilmesine uygun olan bir başka sektör

turizmdir. Sahada turizmi besleyecek yeterli turistik doğal ve tarihi eser yer
almaktadır. Salihli’de paranın tarihte ilk basıldığı yer olan Sart başlı başına bir
çekim alanı olabilir. Sahada bunun dışında; Akropol, Artemis Tapınağı,
Bintepeler, Kurşunlu kaplıcaları ve Çamur Hamamı kaplıcaları gibi turizm
açısından büyük öneme sahip yerler bulunmaktadır. Sahada turizmin gelişmesini
sağlayabilmek özellikle kaplıca turizmine önem vermekle mümkün olacaktır.
Sağlık turizmi konusunda gerek yerel yönetimlerin gerekse Turizm
Bakanlığı’nın tesis kuracak yatırımcılara teşvik vermeleri ve önderlik etmeleri
gerekmektedir. Salihli’de sağlık turizminin gelişmesi için İzmir’deki
turizmcilerin tecrübelerinden yararlanılabilinir.

Araştırma Sahasının Coğrafi Konumu ve Sınırları

İnceleme sahasını oluşturan Salihli, Manisa iline bağlı bir ilçedir. Ege
Bölgesi’nin Asıl Ege Bölümü’nde yer alan ilçeyi batıdan Ahmetli ve
Gölmarmara; kuzeyden Gördes, Köprübaşı ve Demirci; doğudan Kula ve
Alaşehir; güneyden İzmir iline bağlı Kiraz ve Ödemiş ilçeleri çevrelemektedir
(Şekil 1). Ortalama yükseltisi 111 m ve yüzölçümü 1.302 km2 olan saha 28o 10ı

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
34 A. Akış, H.O. Başkan

ve 28o 40ı doğu boylamları ile 38o 20ı ve 38o 45ı kuzey enlemleri arasında
konumlanmıştır.

Şekil 1. Salihli’nin Lokasyon Haritası

YÖNTEM

Bu çalışmanın amacı Salihli ilçesinde yer alan kırsal ve kentsel yerleşmelerin

özelliklerini ortaya koymaktır. Sahadaki yerleşmelerin nüfus ve ekonomik
özelliklerini tespit etmek araştırmanın diğer amaçlarıdır.

Çalışma ortaya konulurken öncelikle saha ile alakalı önceki çalışmalar

incelenmiş. Salihli’nin tarihten bugüne göç alan bir saha olması dolayısıyla tarihi
kayıtlarla alakalı çalışmalar ortaya koyan araştırmacıların çalışmalarına
başvurularak yerleşmelerde yaşayanların bir kısmının geliş yerleri saptanmaya
çalışılmıştır. Yerleşmeyle alakalı olarak sahada yaşayan canlı tanıklarla
mülakatlar yapılmıştır. Salihli’deki yerleşmelerin ve kırsal mesken tiplerinin
özelliklerini ortaya koyabilmek için sahada birkaç kez arazi çalışması
yapılmıştır.

Bu çalışmada Harita Genel Komutanlığı’nın 1/100.000 ölçekli Topografya

Haritası’ndan yararlanılarak Salihli ilçesinin “yerleşme haritası” ve “nüfus

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
Salihli’nin (Manisa) Yerleşme Özellikleri 35

yoğunluğu haritası” oluşturulmuştur. Araştırmada ayrıca, Köy Hizmetleri Genel

Müdürlüğü’nün verileri, D.İ.E. yayınları, ilçedeki kamu kurum ve kuruluşları ile
meslek odalarından alınan beşeri ve ekonomik özelliklerle ilgili veriler ve
raporlardan yararlanılmıştır.

BULGULAR VE YORUMLAR

Araştırma sahasında yerleşmelerin tarihi M.Ö. 1750-1200 yıllarına kadar

dayanmaktadır. Sahanın yerleşmesinin eski olmasının en önemli nedenleri; tarım
potansiyelini oluşturan; verimli tarım arazilerinin, suyun ve ılıman iklimin
burada bulunuşudur. Sahanın coğrafi konumu da yerleşme açısından önemli
olmuştur. Saha Anadolu’nun batısı ile doğusunu birbirine bağlayan özel bir
konuma sahiptir. Salihli ilçe merkezinin gelişiminde Türkiye’nin iç ve doğu
kısımlarıyla batısını birbirine bağlayan Devlet Karayolu ve Devlet
Demiryolu’nun varlığı önemlidir. Saha bu yönüyle günümüzde de önem arz
etmektedir.

Salihli’nin Tarihçesi

Araştırma sahasının tarihi Otman’a (1998, s. 8) göre şöyledir; Salihli’nin tarihini

anlatmaya antik Sardes kenti ile başlamak gerekmektedir. “Sart/Sardes” Gediz
Havzası’nda, Sart Çayı kıyısında ve Bozdağlar’ın batısındaki tepelerin kuzey
yamaçları üzerinde Meles adlı bir kral tarafından kurulmuştur. M.Ö. 1750-1200
yıllarında Hititler döneminde Sardes’in içerisinde bulunduğu bölge Assuwa
olarak anılmaktadır. Sardes’in bu döneminde köy-kasaba mı? Ya da saraya bağlı
bir şehir mi olduğu bilinmemektedir. M.Ö. 1200-1000 yılları arasında önemli bir
yerleşim merkezi olmakla birlikte özellikle M.Ö. 7. ve 6. yüzyıllarda büyük
gelişme göstermiş; Lidya devletinin başkenti olmuş ve büyük önem kazanmıştır.

Salihli'nin tarihi gelişim süreci Ergül’e (1992, s. 40-41) göre şu şekildedir;

endüstriyel buluşlar, para, ülkeler arası ticaret, lirik şiir, müzik, astronomi,
coğrafya ve felsefe alanlarındaki çalışmalar M.Ö. 7.-6. yüzyıllarda Sardes’te
yapılmaktadır. Sardes, Lidya Devleti Persler tarafından yıkıldıktan sonrada
önemini korumuş, Persler döneminde satraplık merkezi, Romalılar devrinde
eyalet merkezi olmuştur. Sardes, Bizans’ın son dönemlerinde dünya ticaret
yollarının değişmesi sonucunda önemini yitirmiştir. 1075 yılında Selçukluların
Sardes’i almasıyla bu yerleşim yeri Sart olarak anılmaya başlanmıştır. ‘‘Sart’’
1098 yılında Haçlıların desteği ile tekrar Bizanslıların eline geçmiş, 1313 yılında
Germiyanoğulları’ndan Aydın Bey tarafından kesin olarak Türk egemenliği
altına alınmıştır.

Salihli’nin yerleşmesi Otman’a (1998, s. 12-13) göre, 16. yüzyıla ait Osmanlı
Tımar defterlerinde adı geçen ve Aydın Sancağı Sart kazasına bağlı olan “Veled-
i Salih/Salihoğlu Köyü” büyük olasılıkla Salihli ilçesinin çekirdeğidir. Köyün
kuruluşunu “Salihlu (Salihler)” adlı yörük topluluğunun gerçekleştirdiğinden
kuşku duyulmaz. Bu isime Saruhan ve Aydın sancakları dışında daha birçok

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
36 A. Akış, H.O. Başkan

sancak kazalarında rastlanması, büyük ve etkili bir topluluk olduğunu

göstermektedir. Saruhan Sancağı 1923 yılında bağlı bulunduğu Aydın
Vilayetinden ayrılır ve bağımsız bir vilayet olur. 1927 yılında da Saruhan
Vilayeti’nin adı değiştirilir ve bugünkü Manisa ili ortaya çıkar.

Salihli Şehrinin ve Yakın Çevresinin Yerleşme Tarihi

Oldukça eski bir tarihe sahip olan Salihli’nin tarihçesi Otman’a (1998, s. 8-10)
göre; Antik Sardes kenti ile bağlantılıdır. Lidya Devleti’nin başkenti olan Sardes
Lidya Devleti yıkıldıktan sonrada önemini korumuş ve Perslere satraplık merkezi
olarak hizmet vermiştir. Daha sonraları Romalılar ve Bizanslıların hâkimiyetine
giren Sart 1075 yılında Selçuklu akınları sonucunda alınmış, Haçlı istilası ile el
değiştirmişse de 1313 yılında Germiyanoğulları Beyliği’nin komutanı Aydın Bey
tarafından kesin olarak Türk hâkimiyeti altına alınmıştır. Bugünkü Salihli
ilçesine ait ilk kayıt, 1515 yılına ait olan veled-i Salih/Salihoğlu köyü olarak
anılmakta ve Sart kazasına bağlıdır. Günüzmüzdeki Salihli ilçesinin kökenini
Salihoğlu köyü oluşturur. Salihoğlu köyü Salihler adlı yörük topluluğu
tarafından kurulmuştur. Ergül de (1992, s. 42), Otman’ın görüşünü
destekleyerek; ‘‘Salihler/Salihli/Salihlu’’ adlı bir yörük topluluğunun varlığını
göstermektedir. Bu yörük topluluğu, Saruhan ve Aydın sancakları ile Tarsus
Sancağında Kusun Paşa Sancağı’nda Edirne Kazası, Kütahya Sancağı’nda Ezine
Kazası, Niğbolu Sancağı’nda Hezargrad Kazası, Çirmen Sancağı’nda
Uzuncaabad Kazası, Arapgir Sancağı’nda Eğin Kazası, Niğde Sancağı’nda
Çamardı Kazası’nda görüldüklerini belirtmiştir.

Aksakal ve Otman’a (2004, s. 20) göre; Tanzimat Fermanı’nın ilanından sonra

1840-1852 yılları arasında yönetimde öncekilere kıyasla çok önemli değişiklikler
yapılmıştır. 1842 yılında yapılan değişikliklerle kaza, ilk kez yönetim birimleri
arasına girmiştir. O tarihe kadar kaza, sadece mahkemenin bulunduğu yer
anlamındadır. 1840 yılında yapılan değişikliklerle eyaletler varlıklarını
korumuşlardır. Bu dönemde Sart ve Salihli, Aydın Eyaleti’ne bağlıdır. 1864
yılında yapılan bir değişiklikleyse Osmanlı Devleti vilayet sistemine geçmiş,
1867 yılında Alaşehir, Salihli ve Sart Aydın Sancağı’ndan ayrılmış ve Saruhan
Sancağı’na bağlanmıştır. Osmanlı Devleti’nde belediye örgütleri Tanzimat’tan
sonra oluşturulmuştur. 19. yüzyılda Salihli’nin gelişimi artmaya devam etmiştir.
Bunda 1875 yılında açılan demiryolunun büyük önemi vardır. Salihli 1831
yılındaki nüfus sayımında Aydın Sancağı’na bağlı, Sart ile birlikte bir kaza
kimliğinde bulunuyordu. Sart’ın o tarihe kadar Aydın Sancağı’nın bir kazası
olduğu tımar defterlerinden anlaşılmaktadır. Bu sayımda Salihli ile birlikte
anılması, Sart’ın yönetim işlevinin zayıfladığını göstermektedir. Salihli’nin
büyüdüğü ve kaza merkezliğini devralmaya hazır olduğunu ortaya koyması,
kentin 19. yüzyılın ilk yarısında büyümesinin ve tanınmasının sonucudur. İlçenin
büyümesi ve tanınmasında çarşamba günleri kurulan pazarın etkisi olmuştur.
Salihli’nin 19. yüzyıldaki yaşamında yönetsel merkezlik dışında meydana gelen
diğer olgu da, kasabadan demiryolu hatlarından biri olan İzmir-Kasaba
(Turgutlu) demiryolu, 1866 yılında tamamlandıktan sonra, bu hattın Alaşehir’e

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
Salihli’nin (Manisa) Yerleşme Özellikleri 37

kadar uzatılmasına karar verilmiş 1875 yılında Salihli’den demiryolu geçirilerek

hizmete açılmıştır. İşte Salihli 19. yüzyılın sonlarında, bu olayın etkisiyle gelişen
bir kasaba halini almıştır.

Salihli’de belediye örgütünün 1877 yılında kurulması Salihli’nin yerleşme

merkezi olarak gelişmesine etki eden önemli bir faktördür. Çünkü ilçe
merkezinde birçok resmi kurumda çok sayıda kişi görev yapar. Bu nüfusun
ihtiyacının karşılanması da ticareti artıran bir faktör olmuştur. Belediye
faaliyetlerinin olması ilçe merkezini cazibe yeri haline getirmiş ve dışardan göç
almıştır.

Otman’a (1998, s. 10) göre; “19. yüzyılda “1908 Aydın Vilayeti salnamesine”
göre, Salihli Kazası’nın nüfusu 4.441 kişidir. 911 ev, 315 dükkan, 1 otel, 19 han,
1 hamam, 9 un değirmeni, 4 pamuk çırçır fabrikası, 3 yağhane, 14 fırın ve 33
kahvehane vardır”. İşyeri ve konaklama tesislerinin fazlalığı o dönemde de
Salihli’de ticaretin canlılığının kanıtıdır. Yine Otman’a (1998:12-13) göre;
“Saruhan Sancağı 1923 yılında bağlı bulunduğu Aydın Vilayeti’nden ayrılır ve
bağımsız bir vilayet olur. 1927 yılında da Saruhan Vilayeti’nin adı değiştirilir ve
bugünkü Manisa ili ortaya çıkar. Bu tarihten sonra Salihli Manisa’ya bağlı bir
ilçe olmuştur”.

Salihli Yerleşmesi ve İlçedeki Yerleşmelerin Gelişimine Etki Eden Faktörler

Gediz Ovası ve Gediz Nehri’nin bulunmasına bağlı olarak saha oldukça verimli
geniş topraklara ve su kaynaklarına sahiptir. Bu özellikler sahada tarımsal
zenginliği ortaya çıkarmıştır. İnsanlar geçimlerini kolayca sürdürebilecekleri
içinde bu sahaları yerleşme yeri olarak seçmişlerdir.

Salihli yerleşmesinin ve ilçede yer alan yerleşmelerin gelişimine etki eden birçok
faktör vardır. Bu faktörlerden en önemlileri doğal nüfus artışı, göçler ve
savaşlardır. Baykal (1998, s. 43); “Yunanlıların işgal dönemine kadar
Salihli’nin nüfusunun 15.000 dolayında olduğunu savaş döneminden sonra ise
nüfusun 8.000’e düştüğünü” belirtmiştir. Araştırma sahası özellikle 1950’li
yıllardan sonra Türkiye’de tarımda makineleşmeyle beraber fazlaca göç almıştır.

Sahanın Batı Anadolu ile İç Anadolu’yu birbirine bağlayan hat üzerinde olması
buna bağlı olarak Devlet Karayolu ve Devlet Demir Yolu üzerinde olması
özellikle Salihli ilçe merkezinin gelişmesine etki eden en önemli faktördür.
Salihli’nin eski bir yerleşme ve ticaret merkezi olması da gelişmeyi etkileyen bir
başka faktördür.

Salihli şehri bir köy yerleşmesi olarak kurulduğundan beri sürekli göç almıştır.
Salihli’nin bulunduğu Gediz Havzası, Osmanlı Devleti döneminde aşiretlerin
konakladıkları ve sonradan yerleştikleri bir yerdir. Sahadaki bazı yerleşmelerin
aşiret yerleşmesi olduğunu burada yer alan; Karayahşi, Dombaylı, Burhan,

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
38 A. Akış, H.O. Başkan

Araplı ve Bayındırlı gibi bazı köy yerleşmelerinin isimlerinden anlamak

mümkündür. Çünkü bu köy isimleri sahadaki yörük aşiretlerinin isimleridir.

Baykal’a (1998, s. 74) göre, “aşiretlerin son iskânında 19. yüzyılda Salihli’ye
Karatekeli ve Karasığıralıcısı aşiretleri yerleştirilmiştir. 1890’da Bulgaristan’dan
göç eden Türk nüfus Yılmaz Köyü’nü kurmuştur. II. Abdülhamit döneminde
Kırım’dan sahaya gelen Çerkezlerin bir bölümü Kırveli Mahallesi ve
Süleymaniye Köyü’ne yerleştirilmişlerdir. Salihli’nin 19. yüzyıldaki nüfusunda
önemli bir etnik grupta Rumlardır. İlçe merkezinde 1922 yılına kadar sürekli
artan Rum nüfusun yanında, az sayıda Ermeni ve Yahudi’nin de varlığı
bilinmektedir” (Tablo 1).

Tablo 1. (Hicri 1307-1326) Aydın Vilayet Salnamelerinde Salihli Kaza Merkezi Nüfusu
Hicri Takvim 1307 1311 1312 1313 1314 1317 1318 1320 1326
Miladi Takvim 1891 1893 1894 1895 1896 1899 1900 1902 1908
Müslüman Nüfus --- --- --- --- 1 343 1 372 1 372 1 160 3 002
Rum Nüfus --- --- --- --- 469 370 370 468 1 139
Ermeni Nüfus --- --- --- --- 43 43 43 45 85
Yahudi Nüfus --- --- --- --- 39 41 41 41 215
Toplam Nüfus 3 091 3 091 1 329 1 329 1 874 1 826 1 826 1 314 4 441
Kaynak: Baykal; 1998, s. 69.

Sahanın tarihi incelendiğinde, büyük nüfus kayıplarına veya kazanımlarına

neden olabilecek savaş ve işgallerin olduğu görülür. Salihli I. Dünya Savaşı
sonrasında Yunanlılarca işgale uğramış, bu işgal süresince yerli Türk nüfus ilçeyi
terk etmemekle birlikte kırsal kesime gitmiştir. Ova köylerindeki halk Dibek
Dağı ve Bozdağlar’a doğru yerleşmişlerdir.1

Salihli’de Nüfusun Dağılışı ve Yoğunluğu

Tümertekin’e (1994, s. 69) göre; iklim, bitki örtüsü, yer şekilleri, toprak ve
madenler gibi doğal faktörlerin, nüfusun dağılış ve büyüklüğünün
şekillenmesinde önemli yerleri vardır.

Salihli’de nüfusun dağılışını etkileyen en önemli faktörler; yüzey şekilleri, tarım

arazilerinin dağılışı, su kaynakları, ulaşım ve ticarettir. Araştırma sahasında
verimli bir alüvyal ovanın bulunması yerleşmelerin alçak kesimlerde ovalık
sahalarda toplanmasına neden olmuştur. Sahada yüksek kesimlerdeki bazı
yerleşmeler ise vadi boylarında sıralanmıştır. Nüfusun özellikle Gediz Ovası’nda
toplanmasının nedeni; yükseltinin ve eğimin az olması, tarım yapılabilecek
alanların fazlalığı ve yıllık sıcaklık ortalamalarının Boz Dağlara ve Dibek
Dağı’na oranla daha düşük olmasıdır (Şekil 2).

Sahanın tarih boyunca ticaret merkezi olması ve Anadolu’nun iç kısımlarıyla

kıyı kesimlerini birbirine bağlayan karayolu üzerinde yer alması sahada
yerleşmeyi sağlayan diğer önemli etkenlerdir.

1
Yunan işgaliyle ilgili bazı bilgiler, Dombaylı Köyü sakinlerinden Mehmet ÇEKİÇ’ten alınmıştır.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
Salihli’nin (Manisa) Yerleşme Özellikleri 39

Salihli’de aritmetik nüfus yoğunluğu; 1980’de 85,5 iken, 1985’te 96,7’ye,

1990’da 101,9’a ve 2000’de ise 114,6’ya yükselmiştir. Araştırma sahasının
aritmetik nüfus yoğunluğunun sayım yıllarına göre hızla arttığı görülür. Bunda
ana neden Salihli’nin yakın çevredeki daha az gelişmiş yerleşmelerden ve son
yıllarda doğu ve güneydoğu bölgelerinden aldığı göçlerdir.

Şekil 2. Salihli’nin Nüfus Yoğunluğuna Göre Yerleşme Haritası

Salihli’nin nüfus dağılışı incelendiğinde ise kır yerleşmelerinin bazılarında

büyük bir düzensizlik görülmektedir. Yerleşmelerin bir kısmında nüfus 500’ü
geçmezken, bir kısmında 1000’den fazladır (Şekil 2). Bazı köylerde nüfusun 500
den az olmasının nedeni bu köylerin arazilerinin verimsiz ve yetersiz olmasıdır.

Salihli İlçesinde Yerleşmeler ve Başlıca Özellikleri

Araştırma sahası M.Ö. 1750 yılından bu yana yerleşmeye konu olmuştur.

Özellikle tarımsal zenginlik ve özel konum sahanın yerleşme konusunda
günümüzde de canlılığını sürdürmesinde önemli bir etkendir.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
40 A. Akış, H.O. Başkan

Yerleşme Şekilleri

Araştırma sahasındaki yerleşme şekilleri kentsel ve kırsal olarak iki şekilde

değerlendirilebilir. Sahada kent olarak Salihli ilçe merkezi yer almaktadır.
Sahadaki kırsal yerleşmeleri sürekli ve geçici yerleşmeler olarak gruplandırmak
mümkündür. Belde ve köy yerleşmeleri sahadaki sürekli kırsal yerleşmeleri
temsil etmektedirler. Sahada 8 belde 72 tane köy bulunmaktadır. Araştırma
sahasında geçici kırsal yerleşmeleri ve tarımsal ekonomik faaliyetleri temsil eden
bağ, çiftlik, dam ve yaylalar yer almaktadır. Bunlardan çiftlik ve dam
yerleşmeleri Salihli’de yaygınlık gösterir.

Kent Yerleşmesi

Salihli ilçe genelinde nüfusun sektörlere dağılımında tarım ve hayvancılık daha

dikkat çekici bir faaliyet kolu olmasına karşın, Salihli ilçe merkezinde kent
özelliğinin bir sonucu olarak hizmet ve sanayi sektörü, sırasıyla, en önemli
faaliyet kollarıdır. Salihli ilçe merkezinde çalışanların sektörlere göre dağılımı
incelendiğinde; 9.882 kişiyle (% 55,2) hizmet sektörü birinci sırada yer
almaktadır. İlçe merkezinde sanayi sektöründe çalışanlar 6.060 kişiyle (% 33,9)
ikinci sırada, tarım sektöründe çalışanlar ise 1.952 kişiyle (% 10,9) üçüncü sırada
yer alırlar (Tablo 2).

Tablo 2. Salihli İlçe Merkezinde Çalışanların Sektörlere Dağılımı (2005)

Ekonomik Faaliyetler Erkek Kadın Toplam Yüzde (%)
Tarım 1.486 466 1.952 10,9
Sanayi 5.446 614 6.060 33,9
Hizmet 5.026 1.856 9.882 55,2
Toplam 11. 958 2. 936 17. 894 100
Kaynak: D.İ.E., 2005.

Salihli ilçe merkezinde tarım dışı faaliyetlerde çalışanların oranı % 89,1’dir.

Dolayısıyla bu oran Doğanay’ın (1997, s. 23), “bir yerin şehir sayılabilmesi için
orada çalışan nüfusun % 50’den fazlasının tarım dışı faaliyetlerde çalışıyor
olması gerekir” diye belirtmiş olduğu sınıflandırmaya uymaktadır. Boratav
(2004, s. 89), köylüyü tanımlarken “eli toprağa değen köylüdür” demiştir. Yani
Boratav, kentli olmanın kuralını; tarım dışı faaliyetler olarak ortaya koymuştur.
Doğanay da (1997, s. 424) Boratav’ı destekleyerek; “kent yerleşmesinin
nüfusunun geniş ölçüde topraktan kopmuş olması” gerektiğini belirtmiştir.
Doğanay (1997, s. 418) ayrıca; kentin önemli idari niteliklerinden birisinin orada
belediye hizmetlerinin verilmesi olarak belirterek ve belediye teşkilatı olmayan
ve nüfusuna bu hizmetlerin verilmediği bir yerleşmenin kent sayılmaması”
gerektiğini belirtmiştir. Bu tanımlamalara göre de Salihli ilçe merkezi şehir
sınıfına girmektedir.

Salihli ilçe merkezinin nüfusunun 83.137 olduğu düşünülürse bu Darkot’un

(1972, s. 60) bir yerin şehir sayılabilmesi için kabul ettiği 10.000 nüfus ve üzeri
sınıflandırmasına uymaktadır. Kısaca yukarıdaki tasniflere göre; araştırma
sahasında şehir özelliği gösteren tek yerleşme Salihli ilçe merkezidir.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
Salihli’nin (Manisa) Yerleşme Özellikleri 41

Kırsal Yerleşmeler

Sahadaki kırsal yerleşmeler genel olarak Gediz Ovası üzerinde kurulmuşlardır.

Gediz Nehri ve verimli tarım arazilerinin varlığına bağlı olarak kırsal yerleşmeler
ovalık sahada fazlaca yer almaktadır. Sahadaki engebeli arazileri oluşturan
Bozdağlar’ın kuzey etekleri ve Dibek Dağı’nın güney eteklerinde kurulan
yerleşmeler ovalık alanda kurulan yerleşmelere oranla daha az ve daha seyrek
nüfusludurlar. Araştırma sahasındaki kırsal yerleşmeler gevşek doku özellikleri
gösterirler. Araştırma sahasındaki kırsal yerleşmeleri belde ve köy yerleşmeleri
oluşturmaktadır. Sahada tarımsal hayatın en önemli göstergelerinden olan dam
yerleşmeleri ve çiftlikler ayrıca incelenmiştir.

Belde Yerleşmeleri: Salihli ilçesinde 8 tane belde bulunmaktadır. Sahadaki

beldeler belediye teşkilatı kurulmuş olmasına karşın nüfus ve fonksiyonel açıdan
şehir yerleşmesi özelliği göstermezler aksine kırsal yerleşmedirler. Köy
yerleşmelerine kıyasla daha fazla nüfus barındırmaları ve merkezi özellik
göstermeleri bakımından beldelerin genel özelliklerine aşağıda kısaca
değinilmiştir.

Adala Beldesi; Adala, Salihli’nin 18 km kuzeyinde, Salihli ilçesine bağlı bir

beldedir. Gediz Havzası’nın orta kesiminde yer almaktadır. Demirci-Gördes
Devlet Karayolu’na, Dombaylı köyünden ayrılan 1 km’lik asfalt yolla bağlıdır.
Demirköprü Barajı Belde’nin sınırları içerisinde yer almaktadır. Gediz Nehri de
beldenin içinden geçmektedir.

Durasıllı Beldesi; Salihli İlçe merkezine 10 km uzaklıkta bulunan Durasıllı

40.000 hektarlık yüz ölçüme sahiptir. Durasıllı 1981 yılında belde statüsüne
kavuşmuştur. Durasıllı, İzmir-Ankara Karayolu (E-96) etrafında kurulmuştur.
Ulaşım sorunu olmayan Belde, verimli arazi üzerinde kurulmuş olup, Belde’nin
sınırları içerisinde 10 kiremit fabrikası, 1 palamut fabrikası, 1 yem fabrikası ve 1
mermer fabrikası bulunmaktadır.

Poyrazdamları Beldesi; Poyrazdamları, adını buraya yapılan bağ damlarından

almaktadır. Salihli ilçe merkezine 17 km uzaklıkta bulunan Poyraz Beldesi
günümüzden yaklaşık 80-100 yıl kadar önce Poyraz Köyü’nde yaşayan ailelerin
bağlarına ve tarlalarına zirai faaliyetlerde bulunmak amacıyla gidiş gelişlerde
mevsimlik olarak konaklamak için yapılan bağ damlarının çoğalması sonucunda
daimi bir yerleşme halini almıştır. Beldedeki en önemli ekonomik etkinlik
tarımdır. 1990’lı yılların sonuna kadar üzüm, tütün ve pamuk tarımının yoğun
olarak yapıldığı bir yer iken, günümüzde tütün ekimi Pazar koşulları nedeniyle
tamamen ortadan kalkmış, fiyatların düşüklüğü nedeniylede pamuk ekim alanı
daralmıştır. Günümüzde çekirdeksiz kurutmalık üzüm ve bağ fidancılığı
Durasıllı’nın önemli tarımsal faaliyetlerindendir.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
42 A. Akış, H.O. Başkan

Gökeyüp Beldesi; Salihli İlçe merkezine 50 km kadar uzaklıkta bulunan Belde,

Dibek Dağı’nın doğuya bakan yamaçları üzerinde kurulmuştur. 1992 yılında
belde statüsüne kavuşan Gökeyüp’te başlıca ekonomik etkinlik; mercimek,
buğday, arpa ve tütün tarımıdır. Ayrıca çömlek imalatı araştırma sahasında
sadece Gökeyüp Beldesi’nde bulunmaktadır.

Mersinli Beldesi; Mersinli beldesi Salihli ilçe merkezinin 22 km doğusunda

İzmir-Ankara Karayolu üzerinde bulunur. Belde sakinlerinden alınan bilgilere
göre; Harmandalı Aşireti’nden Emirler, Kocaaliler ve Lökçülere ait 9 çadır
buraya ilk yerleşen topluluklardır. Belde’de yetiştirilen en önemli tarım ürünleri
baklagiller ve buğdaydır. İlçe Tarım Müdürlüğü’nün öncülüğüyle Belde’de 2002
yılında 2000 adet incir fidanı dikilerek, meyve yetiştiriciliğini özendirici
çalışmalar başlatılmıştır. Ayrıca Belde’de geçmişte önemli bir meslek olan deve
kervancılığı bugün yerini kamyon nakliyatçılığına bırakmıştır.

Sart Beldesi; Sart Beldesi Salihli ilçe merkezinin 9 km batısında bulunur. 1972
yılında Sart Mahmut ve Sart Mustafa köylerinin birleştirilmesiyle belde
statüsüne kavuşmuştur. Günümüzde bu köyler beldenin aynı isimli
mahalleleridir.

Aksakal ve Otman’a (2004, s. 90-91) göre; Sart tarih olarak Salihli ilçe
merkezinden de eski bir yerleşmedir. Sart’ın tarihi, M.Ö. 1579 tarihinde Lidya
Devleti’ne başkentlik yapmasına kadar uzanır. Belde M.Ö. 574 yılında Pers
istilasına uğramış M.Ö. 213’de Roma egemenliğine girmiştir. Sart’a ilk Türk
akınları 11. yüzyılda Selçuklular tarafından yapılmıştır. 1313 yılında
Germiyanoğulları’ndan Aydın Bey Sart’ı Bizanslılardan almış. Osmanlı
egemenliğine girmesi ise 1391 yılında olmuştur.

Yerleşmedeki başlıca ekonomik etkinlikler üzüm, incir, sebze, tahıl ve zeytin

tarımıdır. Ayrıca yerleşmenin sınırları içerisinde işletilmekte olan birde altın
madeni bulunur. Sart, fazlaca tarihi esere sahip olduğu için turizm potansiyeli
açısından önem arz etmektedir. Buradaki en önemli tarihi eserler; Artemis
Tapınağı, Gymnasium ve Sinagog’tur.

Taytan Beldesi; Taytan Beldesi Salihli ilçe merkezinin 8 km kadar

kuzeydoğusunda Gediz Nehri ile Alaşehir Çayı’nın ara kesiminde kurulmuş bir
yerleşmedir. Beldenin bulunduğu yer 1960 yılına kadar bataklık, sazlık tarıma
elverişli olmayan sürekli taşkınların görüldüğü bir saha iken, D.S.İ.’nin yaptığı
ıslah çalışmaları sayesinde taşkın tehlikesinden kurtulmuş ve tarıma
kazandırılmıştır. Yerleşme 1992 yılında belde statüsüne kavuşmuştur. Beldedeki
başlıca ekonomik etkinlikler tarım ve hayvancılıktır. Tarım ürünü olarak en
fazla; üzüm, pamuk, mısır ve buğday yetiştirilir. Ayrıca, belde sınırları içersinde
1 konserve fabrikası ve 1 tane de bağ fidanı yetiştiren işletme vardır.

Yılmaz Beldesi; Yılmaz yerleşmesinin eski adı Tatar Hristiyan’dır. 1891 yılında
Balkanlardan göçen 200-250 kişilik bir ailenin bu çiftliği satın almasından sonra

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
Salihli’nin (Manisa) Yerleşme Özellikleri 43

yerleşmenin adı Tatar İslam olarak anılmaya başlanmıştır. 1943 yılında ise
yerleşme Yılmaz adını almıştır. Yılmaz Köyü 1989 yılında belde statüsüne
kavuşmuştur. Yılmaz Beldesi’nde yetiştirilen başlıca tarım ürünleri şunlardır;
üzüm, turfanda sebzecilik, meyve, pamuk, arpa ve buğdaydır. Belde’de 30 tane
tavuk çiftliği bulunmakta olup çiftliklerin her biri 10.000 adet tavuk
kapasitelidir. Yerleşme 4.768 kişilik nüfusu ile Salihli’nin en kalabalık
beldesidir.

Köy Yerleşmeleri

Salihli’de 72 köy yerleşmesi bulunmaktadır. Bu yerleşmeler genel olarak

isimlerini bulundukları yerin coğrafya şartlarından, arazinin durumundan,
ekonomik etkinliklerinden ve eski Türk oymaklarının isimlerinden almışlardır.

Köy yerleşmeleri kuruluş yerlerine göre incelendiğinde, yerleşmelerin kuruluş

yerini belirleyen en temel faktörün topografya şartları olduğu görülür. Araştırma
sahası Gediz Ovası ve bu Ova’nın güneyinde bulunan Bozdağlar’ın kuzey
yamaçlarından gelen akarsularla derin yarılmış vadiler, kuzeyde Dibek Dağı’nın
güney eteklerinden Gediz Ovası’na doğru akan mevsimlik akarsularla
parçalanmıştır. Araştırma sahasında köy yerleşmelerinin yoğun olarak ovalık
sahada yer aldığı görülür. Bunun temel nedenleri kısaca şunlardır; verimli tarım
arazilerinin bolluğu, suyun bol bulunuşu, ılıman iklimin varlığı ve ulaşım
olanaklarının fazlalığıdır.

Salihli’deki dağ yamacı yerleşmeleri Bozdağlar ve Dibek Dağı eteklerinde

kurulmuş olanlarda geçmişte ana geçim kaynağı küçükbaş hayvancılık, özellikle
kıl keçisi yetiştiriciliği, iken günümüzde özellikle Bozdağlar eteklerinde bulunan
köylerde hayvancılık yerini bahçe tarımına ve arıcılığa bırakmıştır. Burada bahçe
tarımının yaygınlaşmasının ana nedeni iklim şartları nedeniyle yetiştirilen
ürünlerin ova köylerine göre daha geç olgunlaşması ve yetiştikleri dönemde
piyasada daha iyi fiyatla satılmalarıdır. Bu sahadaki Allahdiyen, Gökköy ve
Bahceçik köylerinde yetiştirilen kirazlar yurt dışına ihraç edilmektedir. Yamaç
yerleşmelerindeki en temel sorun toprak kayması, küçük ölçeklide olsa heyelan
tehlikesidir. Özellikle Allahdiyen köyünde çok sık toprak kayması
görülmektedir. Dibek Dağları’nın güney yamaçlarında görülen köy
yerleşmelerinde ise geçmişte önemli bir ekonomik etkinlik olan küçükbaş
hayvancılık devam etmekle birlikte son 10 yıldır zeytin ve kiraz dikim alanları
genişlemiştir.

Araştırma sahasındaki kır yerleşmelerinin (köy ve belde) hepsinde içme suyu

şebekesi bulunmaktadır. Tarımsal sulama ise günümüzde Demirköprü Barajı’yla
sağlanmaktadır. Ovalık sahalarda bu nedenlerle sulama suyu problemleri
çekilmemektedir. Tarımsal sulama özellikle Dibek Dağları’nın güney
yamaçlarındaki yerleşmelerde açılan sondaj kuyularıyla sağlanmaktadır.
Bozdağlar’ın kuzey yamaçlarındaki kırsal yerleşmelerde ise tarımsal sulama
açısından herhangi bir sorun bulunmamaktadır.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
44 A. Akış, H.O. Başkan

Sahada hayvancılık Dibek Dağı’nın güney yamaçlarında yoğun olarak

yapılmaktadır. Genellikle tarım alanlarının az olduğu köylerde otlak ihtiyacı için
geçmişte yaylalara çıkılırken günümüzde yaylalar kadar yüksek olmayan dam
yerleşmeleri hayvancılık amacıyla kullanılmaktadır.

Köy Altı Yerleşmeleri ve Tarımsal İşletmeler

Araştırma sahasında yoğun olarak görülen köy altı yerleşmeleri mahalle, dam
yerleşmeleri ve çiftliklerdir.

Mahalleler; sürekli bir yerleşme biçimidir. Atalay’a (1997, s. 312) göre;

“mahalle yerleşmeleri en fazla görülen köy altı yerleşmesidir. Bu yerleşme
birimi, çoğu kez iskân çekirdeği ve küçük iskân gruplarının birleşmesinden
meydana gelmiştir. Mahalle aynı kökten gelen akrabaların bir araya gelmesiyle
oluşabildiği gibi sosyal, ekonomik bağlar ve karşılıklı dayanışma sonucu
ailelerin birleşmesiyle de oluşabilir”.

Salihli’de 8 beldede toplam 11 mahalle yerleşmesi bulunmaktadır. Bu mahalleler

daha çok yakın akrabaların bir araya yerleşmelerinden oluşmuştur. Buna örnek
olarak Sart beldesindeki Sart Mustafa ve Sart Mahmut mahalleleri verilebilir.
Poyrazdamları Beldesi’ndeki Simavlılar ve Taytan Beldesi’ndeki Bezirganlı ve
Gediz mahalleleri geçmişte dışardan göçle gelenlerin kurmuş olduğu
mahallelerdir. Gediz Mahallesi, Kütahya’nın Simav ve Gediz ilçelerinden göç
edenlerin buraya yerleşmeleriyle oluşmuştur. Salihli ilçe merkezinde 24 tane
mahalle bulunmaktadır. Kocaçeşme Mahallesi, Salihli’nin kuruluşuna temel
teşkil etmiş eski bir mahalledir.

Dam Yerleşmeleri

Araştırma sahasında sıkça rastlanılan “dam yerleşmeleri” Türkiye’nin farklı

bölgelerinde farklı anlamlarda kullanılmaktadır. Antalya yöresinde; bir ev ve
eklentilerini ifade etmek için kullanılır. Bu yörede dam evler; taş malzemeden
çamur harcıyla yapılan genellikle iki katlı olup, kıl keçisi barınağı ve bazı
eklentilerini içine alan yapının adıdır. Dam evler hayvancılık yapan aileler
tarafından kullanılır. Hayvancılık yapan aileler tarafından yapılıp kullanıldığı
içinde damın hayvanların kolaylıkla otlatılabileceği araziye yakın olması
düşünülmüştür.

Göney’e (1975, s. 314-316; akt. Doğanay; 1997, s. 314;) göre, “dam yerleşmeleri
köylerdeki bazı ailelerin tarla ve bahçelerinde çalışmak, otlaklarda hayvanlarını
otlatmak amacıyla birkaç aylığına kullanılan yerlerdir. Buralardaki evlere dam ya
da bahçe evleri demek mümkündür”. Yücel’e (akt. Doğanay; 1997, s. 314) göre,
“dam yerleşmeleri her zaman bağımsız meskenlerden ibaret değil, aynı zamanda
15-20 kadar mesken sayısı bulunan dağınık yerleşme noktalarıdır”. Yücel, dam
yerleşmelerinin faaliyet açısından bulundukları çevredeki ekip-biçme ve
hayvancılık faaliyetlerine hizmet ettiklerini belirtmiştir. Doğanay (1997, s. 314)

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
Salihli’nin (Manisa) Yerleşme Özellikleri 45

ise damı; “farklı amaçlar için tarım faaliyetlerinde kullanılan bir ya da birkaç
odadan ibaret binadır” şeklinde tanımlamaktadır.

Görüldüğü gibi gerek sahadaki gerekse saha dışındaki bölgelerde dam ya da dam
yerleşmesi kavramı hayvancılık ya da ziraat faaliyetleri yapan ailelerin
kullandıkları bina veya yerleşmelerin adıdır. Bu durumda bina olarak
düşünüldüğünde dam çevrenin coğrafi özelliğine uygun inşaat malzemesinden
yapılmaktadır. Araştırma sahasındaki dam ve dam yerleşmelerinde birincil
ekonomik faaliyet hayvancılıktır. Sahadaki dam yerleşmelerinde ayrıca ikincil
ekonomik faaliyet olarak ziraat faaliyetleri dikkat çekmektedir.

Salihli ilçesindeki damlar, ev ve bunun eklentisi görünümünde olan hayvan

barınakları şeklindedir (Şekil 3). Salihli’deki dam yerleşmeleri çoğunlukla Dibek
Dağı’nın güney eteklerinde bulunur. Araştırma sahasındaki dam yerleşmeleri aile
ve akraba grupları tarafından kurulmuş ve aynı ailelerin adlarıyla anılan
yerleşmelerdir. Sahadaki dam yerleşmelerinin kurulumunu ve bu yerleşmelerin
gelişmesini etkileyen en önemli faktör topografya şartlarıdır.

Şekil 3. Salihli’de Dibek Dağı’nda Bir Dam Yerleşmesi Örneği

Dibek Dağı’nın güney yamaçları (500-800 m) dağ ve plato özellikleri olan

engebeli bir arazi görünümündedir. Bu nedenlerle, sahada, nüfuslanmaları
gelişerek köy ya da kasaba kimliği kazanmaları mümkün olmamıştır. Araştırma
sahasındaki dam yerleşmelerinde genel olarak hayvancılık yapılmakla birlikte,
ailelerin kendi sebze ihtiyaçlarını sağlayacak kadar bahçe tarımı da
yapılmaktadır. Geçmişte yapılan yaylacılık faaliyetinin yerini dam yerleşmeleri
almıştır. Ancak bu yerleşmeler daimi olma özelliği kazanmışlardır. Günümüzde
dam yerleşmelerinde ailelerin fertlerinden oluşan birkaç ev burada devamlı
olarak hayvanların bakımı için bulunmaktadır. Karasavcı köyünün güneyinde
bulunan Savrandamı yerleşmesi hayvancılık faaliyetinin yanında tarımsal
faaliyetlerinde yapıldığı devamlı bir dam yerleşmesidir. Demirköprü Baraj
gölünün batısında bulunan Damla, Veliler ve Ünlüler dam yerleşmeleri;

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
46 A. Akış, H.O. Başkan

Gökeyüp Beldesi’nin batısındaki Bozgaç ve Yahyalar yerleşmeleri sadece

küçükbaş hayvancılık faaliyetlerinin yapıldığı dam yerleşmeleridir (Şekil 4).

Şekil 4. Salihli’deki Dam Yerleşmeleri ve Çiftliklerin Dağılımını Gösteren Yerleşme Haritası

Çiftlikler

Doğanay (1997, s. 311), çiftlikleri oba, yayla, mezra ve komlar gibi bir geçici
yerleşme olarak kabul etmenin yanlış olduğunu vurgulamaktadır. Buna göre
Salihli’deki çiftlikler sahadaki ekonomik faaliyetlerin organize edildiği mekânlar
olarak algılanmalıdır. Salihli’deki çiftlikler günümüzde eski önemlerini
kaybetmiş olmakla beraber hâlâ tarımsal faaliyetlerin yapıldığı yerlerdir.
Araştırma sahasında bulunan çiftliklerden Hasmama Çiftliği’nde sadece pamuk,
tahıl ve yemlik mısır tarımı yapılırken; Karaosmanoğlu çiftliğinde pamuk, üzüm,
tahıl ve yemlik mısır tarımı yapılmaktadır (Şekil 4). Gürlek Çiftliği ise hem
büyükbaş hayvancılık hem de tahıl, üzüm, pamuk, sebze ve zeytin tarımı yapılan
bir çiftliktir. Bu çiftliklere özellikle hasat mevsimlerinde Doğu ve Güneydoğu
Anadolu bölgelerinden mevsimlik işçi göçü olmaktadır. Çiftliklerdeki genel
yapı; çiftlik sahibinin evi, kahya konutu, ahırlar, tarım alet ve makineleri için
garaj, mevsimlik işçiler için barınma alanı şeklindedir. Çiftlikler içerisinde
geleneksel manada çiftlik özeliği taşıyan yerleşme Gürlek çiftliğidir.
Çiftliklerden sadece Gürlek Çiftliği’nde Batı Anadolu’da eski bir gelenek olan
güreş devesi beslenmektedir (Şekil 5 ve Şekil6).

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
Salihli’nin (Manisa) Yerleşme Özellikleri 47

Şekil 5. Salihli’de Çiftlik Binası Planına Bir Örnek (Gürlek Çiftliği Planı)

Şekil 6. Salihli’de Çiftlik Yerleşme Planına Bir Örnek (Gürlek Çiftlik Yerleşmesi)

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
48 A. Akış, H.O. Başkan

Konut Tipleri

Araştırma sahasında mesken yapı malzemesinin ve inşaat tekniğinin özelliğini

fiziki coğrafya faktörü yanında insanların sosyo-kültürel ve ekonomik yapıları da
etkilemiştir. Sahadaki köy yerleşmelerinde ana yapı unsuru geçmişte kerpiç ve
taş iken günümüzde ana yapı malzemesi tuğla ve kiremittir. Ova köylerinde
günümüzde 2-3 katlı şehir tarzı evler yapılmakla birlikte genel mesken tipi tek
katlı 2 oda, mutfak, banyo ve hayat denilen bir günlük yaşam alanı bulunan
tuğladan yapılmış çatısı kiremitli evlerdir. Bu evlerde tuvalet kimi zaman evin
içerisinde kimi zaman ise evin dışındadır.

Bozdağlar’ın kuzey eteklerinde bulunan Allahdiyen, Gökköy, Bahçecik gibi köy

yerleşmelerinde ise yapının ilk katı taş üst kısmı ise tuğladır. Bu yamaç
yerleşmelerinde yapıların alt katı ambar ve ahır olarak kullanılmaktadır.
Yerleşmelerdeki meskenlerde kullanılan malzemeler ev sahiplerinin maddi
imkânlarına göre değişiklik göstermektedir. Özellikle maddi olanaklar
doğrultusunda çatıda kullanılan yapı elemanları kiremit ve çinko olmaktadır.

İlçe merkezindeki konutlar ise geçmişte bahçeli tek katlı evler iken, özellikle
1980’li yıllardan sonra kişilerin maddi olanaklarının gelişmesi doğrultusunda
yaptırdıkları 2-3 katlı betonarme konutlar şekline dönüşmüşlerdir. Ancak 1990
yılından sonra ilçe merkezinde konut yapı kooperatiflerinin yoğun bir şekilde
kurulmasıyla Yörük, Cumhuriyet, Kurtuluş, Kocaçeşme ve Sağlık
mahallelerinde 5 katlı çift daireli konutlar yoğunluk kazanmıştır.

Salihli’de özellikle kırsal yerleşmelerde geleneksel teknikle yapılan taş

malzemeli meskenler görmek mümkündür. Sahanın deprem bölgesinde olması
dolayısıyla gerek kent gerekse kırsal alanlarda inşaat yapı malzemesinin daha
kaliteli ve inşaat tekniğinin daha bilimsel olması gerekmektedir. Ancak bu temel
hususlara dikkat edilirse depremin yıkıcı etkisi azaltılabilir ya da ortadan
kaldırılabilir.

SONUÇ VE TARTIŞMA

Araştırma sahasında alüvyal bir ovanın bulunması yerleşmelerin ova tabanında,

yüksek kesimlerde, vadi boylarında ve Bozdağlar’ın eteklerinde sıralanmalarına
neden olmuştur. Bu alanlarda, yükseltinin ve eğimin az olması, tarım
yapılabilecek alanların fazlalığı, sıcaklık ortalamalarındaki artış gibi faktörler
nüfusun buralarda yoğunlaşmasının nedenleridir.

Salihli’de ilçe merkezinin gelişimi önemli oranda ulaşımın etkin olmasıyla

alakalıdır. İlçenin gelişiminde en önemli etki Devlet Demir Yolu’na ve Devlet
Karayolu’na aittir. Demiryolunun yapılmasıyla Salihli’de üretilen pamuk ve
diğer tarım ürünleri İzmir’e taşınabilmiştir. Tarım ürünlerinin pazara ulaşması
tarımsal üretimi ve ticareti artırarak yerleşmenin gelişmesine büyük etki
yapmıştır.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
Salihli’nin (Manisa) Yerleşme Özellikleri 49

Araştırma sahasının birinci derecede riskli deprem bölgesinde olması sahada

özellikle inşaat tekniği ve yapı malzemelerinin depreme dayanıklı olmasını
zorunlu kılmaktadır. Ancak, bu konuda kırsal alanlarda ciddi bir boşluk söz
konusudur. Çünkü kırsal alanlarda yapılan meskenlerde taş ve toprak malzeme
hâlâ etkin bir şekilde kullanılmaktadır. Depreme karşı sağlam olmayan bu yapı
malzemesinden vazgeçilerek, sahanın deprem kuşağında olduğu unutulmadan,
yapılarda daha sağlam malzeme tercih edilmelidir.

Salihli’de dam yerleşmeleri ve çiftliklerin tarımsal üretimde önemli yeri vardır.

Sahada damlar Dibek Dağı’nda yaygın olup özellikle hayvancılık faaliyetleri
bakımından önem taşırlar. Dam yerleşmelerinin bu bölgede özellikle
hayvancılıkla meşgul olması damların yaylacılığın yerini almasından
kaynaklanmaktadır. Bu damlarda ziraat faaliyetlerinin de yapıldığı görülür.

Çiftlikler sahada Gediz Nehri’ne yakın alüvyal ovada yaygındır. Salihli’de

çiftlikler eski önemini kaybetse de hâlâ tarımsal faaliyetlerin yapıldığı önemli
organize merkezleridir. Sahada çiftlikler aslında modern tarımın en iyi şekilde
uygulanabileceği yerler olması ve tarımsal üretime önderlik yapması bakımından
önem arz etmektedirler. Dolayısıyla sahada çiftliklerin tarımsal üretim ve bazı
tarım uygulamalarında organize merkezleri olarak kullanılmaları da mümkündür.

YAZAR NOTLARI

Bu çalışma Hasan Ozan Başkan’ın S. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Orta Öğretim

ve Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı Coğrafya Öğretmenliği Bilim Dalı’nda
2006 yılında kabul edilmiş olan “Salihli’nin (Manisa) Beşeri ve Ekonomik
Coğrafyası” isimli yüksek lisans tezinden hazırlanmıştır.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009
50 A. Akış, H.O. Başkan

KAYNAKLAR
Atalay, İ. (2000). Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği. İzmir: Dokuz Eylül Üniv.
Basımevi.
Arpat, E. & Bingöl, E. (1969). Ege Bölgesi Graben Sisteminin Gelişimi Üzerine
Düşünceler. M.T.A. Dergisi, Sayı: 73.
Aksakal, A. & Otman, A. (2004). Salihli: Antik Çağdan Günümüze. Salihli:
Sönmez Güven Matbaası.
Baykal, F. (1988). Salihli: Kentsel Coğrafya Açısından Bir Araştırma. Doktora
Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Boratav, K. (2004). Tarımsal Yapılar ve Kapitalizm. İstanbul: İmge Kitapevi
Yayınları. 3. Baskı.
Doğanay, H. (1997). Türkiye Beşeri Coğrafyası. İstanbul: Millî Eğitim Yayınları,
No: 2982, Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi, No: 877, Eğitim Dizisi, No: 10.
Göney, S. (1975). Büyük Menderes Bölgesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi,
Yayın No: 1895, Coğrafya Enstitüsü Yayınları, No: 79.
Otman, A. (1998). Dünden Bugüne Salihli. İzmir: Anadolu Matbaası.
Özey, R. (1991). Bozdoğan ve Çevresinde Bahçe Evleri. Türk Dünyası
Araştırmaları Dergisi, Sayı: 71.
Tümertekin, E. (1994). Beşeri Coğrafyaya Giriş. İstanbul: İst. Üniv. Yayınları.
Yücel, T. (1966). İmroz’da Coğrafya Araştırmaları. D.T.C.F. Coğrafya
Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1.
D.İ.E. (2000). 1927-2000 Nüfus Sayımı Verileri. Ankara: Devlet İstatistik
Enstitüsü Matbaası.
D.İ.E. (1997). Manisa Köy Envanter Raporu. Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü
Matbaası.
D.İ.E. (2001). Manisa Nüfusunun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri. Ankara:
Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası.
KHGM. (1998). Manisa İli Arazi Varlığı. Ankara: Köy Hizmetleri Genel
Müdürlüğü Yayınları.
Salihli İlçe Tarım Müdürlüğü Kaymakamlık Brifing Raporları (2003-2005).
Salihli Organize Sanayi Bölgesi Müdürlüğü 2005 Brifing Raporu.
Salihli Sağlık Grup Başkanlığı 2004 Verileri.
Harita Genel Komutanlığı. (1982). 1/100.000 İzmir K-19, K-20 ve İzmir N-19,
N-20 Paftaları.

Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 27, Sayfa 31 -50, 2009