Wychowanie w starożytnym Rzymie

Wykopaliska archeologiczne wskazują, że miasto powstało w VIII w. p.n.e.

W V w. p.n.e. przyjęto w nim ustrój republiki - wolni obywatele decydowali o losach państwa.
W 31 r. p.n.e. system rządów się zmienił – powstało cesarstwo, a pierwszym cesarzem był
Oktawian August.
W roku 395 cesarstwo rozpadło się na zachodnie i wschodnie. Pierwsze miało stolicę w
Rzymie, drugie – zwane Bizancjum – w Konstantynopolu (dzisiejszy Stambuł). Cesarstwo
zachodnie upadło w 476 r. na skutek najazdu plemion barbarzyńskich. Wraz z jego
upadkiem kończy się okres starożytności.
Bizancjum przetrwało do 1453 r., kiedy to Konstantynopol zdobyli Turcy. Data ta jest
uważana za przełom między dwoma kolejnymi wielkimi okresami w dziejach...
Wychowanie w okresie republiki-
Wychowanie odbywało się na łonie rodziny. Dzieciom wpajano poszanowanie tradycji,
historii ojczystej, obyczajów. Państwo nie mieszało się w sprawy wychowania, choć istniał
urząd cenzora. Mógł on ingerować w wychowanie, jeśli zachowanie dziecka lub rodziców
urągało obyczajom i normom życia w społeczeństwie.
Rzym początkowo był państwem rolniczym, gdy dzieci podrastały, zadaniem rodziców było
zapoznanie ich z zasadami prowadzenia, zarządzania gospodarstwem.
Rozrastającemu się szybko państwu brakowało ziemi pod uprawę, podbijano więc okoliczne
ludy, powiększając swój stan posiadania. By było to możliwe, Rzymianie musieli dbać o
sprawność bojową. Młodzieńcy nabywali jej, biorąc udział w ćwiczeniach wojskowych.
Ustrój republikański wymagał zapoznania młodzieży z zasadami funkcjonowania państwa.
Młodzież przysłuchiwała się dyskusjom publicznym na Forum Romanum i w ten praktyczny
sposób nabywała umiejętności politycznych.
Ideał wychowania to połączenie cech dobrego gospodarza, polityka i żołnierza.
Wychowanie miało charakter praktyczny. Uczono tego, co jest niezbędne w życiu. W
przeciwieństwie do Greków Rzymianie nie zwracali uwagę na rozwijanie intelektu i zmysłu
estetycznego.
Okres republiki - wychowanie w domach patrycjuszy
Społeczeństwo rzymskie dzieliło się na dwie warstwy – bogatszy patrycjat i biedniejszy
plebs. Każda z grup organizowała wychowanie wedle własnych możliwości i potrzeb.
W bogatych domach mamy do czynienia z wychowaniem i kształceniem domowym. Do 7
roku życia dzieci przebywały pod opieką matki i służby domowej. W 7 roku życia chłopców
wiodącą rolę w ich wychowaniu zaczynał dogrywać ojciec. Córki nadal pozostawały po
opieką matek, ucząc się prowadzenia gospodarstwa domowego, szycia, a także muzyki.
Chłopców przygotowywał ojciec do gospodarowania, zarządzania służbą i służby w
wojsku. Uczył ich prawa rzymskiego na podstawie Prawa XII Tablic. Był to kodeks prawny
regulujący życie wewnętrzne w państwie, a także w rodzinie. Zawierał spis praw i
obowiązków obywateli. Ponadto ojciec wprawiał synów w jeździe konnej, ćwiczeniach
fizycznych, posługiwaniu się bronią i znoszeniu niewygód.
W 16 roku życia młody Rzymianin przywdziewał togę, co oznaczało osiągnięcie
dojrzałości obywatelskiej. Opuszczał wówczas dom i pod okiem wyznaczonego przez ojca
opiekuna poznawał życie publiczne, uczył się polityki na zgromadzeniach ludowych i w
 senacie. Odbywał też dwuletnią służbę wojskową – rok jako zwykły żołnierz, rok w sztabie
dowódczym.
Z czasem jednak ten zwyczaj osobistego doglądania syna przez ojca zanikał. Coraz
częściej ojciec wyznaczał na wychowawcę niewolnika, Greka, który zajmował się
edukacją syna. W II w. p.n.e. o dawny zwyczaj osobistego zaangażowania w wychowanie
upominał się Katon Starszy, który został uznany za wzór wychowawcy w okresie
republiki. Uczył on swojego syna osobiście, pisząc dla niego rodzaj podręcznika do
dziejów historii ojczystej. Uczył go czytać, pisać, prawa rzymskiego i ćwiczeń fizycznych.
Zaszczepiał w sercu syna wierność tradycji i obyczajom.

okres republiki - wychowanie plebejuszy

Wychowanie i nauczanie w niższych warstwach społecznych przebiegało inaczej. Nie odbywało się
ono w domu, jak u patrycjuszy, lecz w prywatnych szkółkach, nazywanych trywialnymi. Uczęszczali
do nich chłopcy i dziewczęta. Uczono czytania i pisania z Prawa XII Tablic, ucząc przy okazji prawa
rzymskiego. Rzymianie nie znali wówczas jeszcze literatury pięknej. Owe Prawo XII Tablic było
jedynym dokumentem pisanym. Nauczycielami byli niewolnicy, pobierający za naukę niewielką opłatę.
Nauczyciel liter nazywał się literatorem, a rachunków… kalkulatorem.
Dominująca metoda nauczania to metoda pamięciowa, a wychowania – nagród i kara, przy czym
dominowała rózga. Tak uczniów dopingowano do nauki, ci zaś się temu specjalnie nie sprzeciwiali.
Rózga nierozłącznie kojarzyła się z nauką..., podobnie jak wcześniej w starożytnej Grecji

Przewrót w wychowaniu rzymskim pod wpływem kultury greckiej

Już w II w. p.n.e. Rzymianie zetknęli się z kulturą grecką. Przeżywali swego rodzaju szok
kulturowy – podbijali kulturę wyższą, która im imponowała i której stopniowo ulegali.
Pamiętajmy, że za sprawą Aleksandra Wielkiego w okresie hellenistycznym kultura grecka
rozprzestrzeniła się w całym basenie Morza Śródziemnego. Teraz to Rzymianie pozostają
pod jej wpływem.
Pierwszym elementem, który przejęli, był język grecki. Urzędnicy i oficerowie rzymscy muszą
go znać, by swobodnie poruszać się i porozumiewać w podbitych państwach. W Rzymie
pojawiają się greccy niewolnicy, którzy patrycjuszy , także ich synów, uczą języka greckiego.
Drugim elementem przejętym od Greków jest system wierzeń. Rzymskie bóstwa moją swych
odpowiedników w greckiej mitologii, np. Neptun to Posejdon, Mars to Ares, a Jowisz to Zeus
itp.
Rzymianie przejęli też od Greków literaturę. Pierwszy autor, na podstawie którego
poznawano grekę, to Homer. W I w. n.e. powstają pierwsze wielkie dzieła rzymskie
Wergiliusza (Eneida) i Horacego.
Rzymianie przejęli też model wychowania greckiego, jednak nie bezkrytycznie. Oddzielili
wychowanie od nauczania, uznając, że wychowanie nadal powinno się odbywać wedle
zwyczajów rzymskich, natomiast nauczanie na sposób grecki.
Z programu nauczania greckiego odrzucili wychowanie fizyczne, ograniczyli też znacząco
wychowanie muzyczne. Przejęli 7 nauk, które zaczęto nazywać 7 sztukami wyzwolonymi.
Były to: gramatyka, retoryka, dialektyka, geometria, arytmetyka, astronomia i muzyka.
Gramatykę i retorykę Rzymianie przejęli w całości, dialektykę zaś, czyli sztukę prowadzenia
dyskusji uznawano tylko na wyższym poziomie kształcenia. Z geometrii za przydatną uznali
wiedzę wykorzystywaną w pomiarach odległości, powierzchni i objętości, z arytmetyki zaś 4
działania arytmetyczne. Astronomia służyła Rzymianom do ustalania kalendarza i
wyznaczania w nim świąt pogańskich, muzykę uznawano zaś tylko w zakresie nauczania
poezji (budowano tzw. metrum, czyli rytm tekstu poetyckiego, wzorując się na rytmie
muzycznym). Rzymian nadal więc w kształceniu umysłowym cechowała daleko idąca
praktyczność.

Szkolnictwo w okresie cesarstwa rzymskiego

Pod wpływem kultury greckiej w okresie cesarstwa zmienił się ideał wychowania. Stał się
nim orator, doskonały polityk-mówca. Za wzór uchodził Cyceron.
By go wykształcić, nie wystarczało już dawniejsze nauczanie domowe. Coraz większą
popularnością cieszyło się nauczanie zbiorowe. Powstały szkoły. Na wzór hellenistyczny w Rzymie
wyodrębniły się trzy szczeble szkolnictwa.
1. Szkoły elementarne - to byłe szkoły trywialne z okresu republiki. Chodzą do nich jednak już nie
biedniejsze warstwy społeczne, ale i bogatsze. Wiele z nich prowadzi naukę języka greckiego
przed łacińskim. Prowadzą je Grecy. Obok nich utrzymują się szkółki dla biedniejszych warstw,
gdzie nadal dominuje łacina. Uczęszczają do nich obie płci.
2. Szkoły średnie. Szkoły elementarne nadal są zakładami prywatnymi, natomiast średnie są
utrzymywane przez państwo. Nauczyciele dostają stałą pensję. Do szkół tych uczęszcza
młodzież męska w wieku od 12 do 15 lat. Dziewczęta mogą zdobywać wykształcenie średnie,
a nawet wyższe, ale prywatnie, w domu. Nauczano 7 sztuk wyzwolonych oraz prawa,
architektury i polityki.
3. Szkoły wyższe. powstało kilka rodzajów szkół wyższych - nie przypominały one jednak
dzisiejszych uniwersytetów, były szkołami zawodowymi, przygotowywały specjalistów w
konkretnym fachu. Rozpowszechniły się szkoły retoryczne. , przygotowujące mówców-
polityków. Najbardziej znaną szkołę retoryczną założył cesarz Hadrian w II w. w Rzymie.
Kształcono się w sztuce układania i wygłaszania mów politycznych. Rozpoczynano od studiów
literaturowych. Z nich czerpano wzorce wypowiedzi. Następnie ćwiczono kompozycję mowy.
Analizowano wstęp, rozwinięcie i zakończenie, by przystąpić do jej wygłoszenia. Zwracano
uwagę na gesty, mimikę, ton i akcent w wypowiedzi mówcy. Uczono się, jak reagować na
pytania lub krytykę oraz odpowiadać. Studia trwały co najmniej 3 lata.
Oprócz szkół retorycznych rozwinęły się także szkoły prawnicze i medyczne. Najbardziej
znane powstały w Bolonii i w Salerno.
Myśl pedagogiczna w starożytnym Rzymie
Poglądy na wychowanie Rzymian przeanalizujemy na przykładzie Marka Fabiusza
Kwintyliana. Był on z wykształcenia prawnikiem, wyspecjalizował się jednak w sztuce
retorycznej. Był też pierwszym nauczycielem retoryki opłacanym przez państwo.
Napisał rozprawę zatytułowaną „O kształceniu mówcy” (inne tłumaczenie "O
wychowaniu mówcy"). Wydał ją w okresie, gdy w Rzymie toczyła się debata na temat
tego, czy dawne nauczanie prywatne (z okresu republiki) można zastąpić zbiorowym
w szkole publicznej. Kwintylian zajął stanowisko w tej kwestii.
W załączniku znajdziecie Państwo fragment dzieła Kwintyliana. Waszym zadaniem
jest znalezienie odpowiedzi na pytania znajdujące się w śródtytułach. Uczulam
Państwa szczególnie na pierwszą rozpatrywaną przez Kwintyliana kwestię: czy lepiej
nauczać prywatnie, czy w szkole? Kwintylian jako pierwszy dał uzasadnienie
wyższości nauki zbiorowej nad indywidualną. Sprawa ta pozostaje jednak dyskusyjna
nawet współcześnie - można się zastanowić, dlaczego dziś kwitnie rynek korepetycji;
szkoła i nauczanie zbiorowe nie jest idealnym rozwiązaniem... Co do trzeciej kwestii:
osobowości nauczyciela - Kwintylian także jako pierwszy zastanawiał się, jakimi
przymiotami powinien się cechować nauczyciel. Można go zatem uznać za prekursora
pedeutologii.
Uwagi proszę zanotować, wiedza bowiem na temat Kwintyliana jest wymagana
zarówno na kolokwium, jak i na egzaminie.