Temat 2: Na czym polega propaganda w filmie dokumentalnym?

Opisz na
wybranych przykładach, spośród tych, które omawialiśmy w tym semestrze na
zajęciach.

Początki kinematografii nieodłącznie wiążą się z filmem dokumentalnym. Pierwsze filmy

nakręcone przez braci Lumière (m.in. “Wyjście robotników z fabryki” (1895), “Wjazd pociągu na
stację w La Ciotat”(1896)) były w swojej naturze pierwowzorem filmu dokumentalnego. Film
dokumentalny pokazywał i pokazuje widzom to, jaki jest świat, jak wygląda. Jest prawdziwy, a
scenariusz pisze życie. Tak przynajmniej było na początku. Wraz z wybuchem wojen, a tym
samym przewagą systemów autorytarnych w dużej liczbie krajów świata, prawdziwość filmów
dokumentalnych odbierała propaganda. Z uwagi na wysoką częstotliwość występowania
propagandy w polskiej kinematografii z czasów socrealizmu, w tym tekście skupie się właśnie na
tej sferze historii filmu dokumentalnego.

Zanim jednak przejdziemy do omawianego tematu, czym tak naprawdę jest propaganda?

Według słownika języka polskiego PWN, propaganda to: “celowe oddziaływanie na zbiorowości
i jednostki zmierzające do pozyskania zwolenników i sojuszników, wpojenia pożądanych
przekonań i wywołania określonych dążeń i zachowań” 1. Władze radzieckie we wszystkich
przejętych po wojnie krajach. szerzyły propagandę jak tylko mogły. Poprzez gazety, telewizję czy
radio, przez sztukę, nakładając na artystów i twórców restrykcje dotyczące publikowanych treści.
Artyści nie mogli obierać tematyk emocjonalnych, związanych np. z uniesieniami miłosnymi.
Wszechobecny był kult pracy, gdzie każda osoba pracująca przedstawiana była jako wielki
bohater, który z uśmiechem na ustach dąży do rozwoju ku czci całej komitywy. Nie było tam też
miejsca na fantastykę, a przede wszystkim zakazane było jakiekolwiek krytykowanie władz,
systemu politycznego czy samego społeczeństwa. Oczywiście, Związek Radziecki bardzo lubił,
gdy o nim się mówiło, lecz jedynie w pozytywnym świetle, wychwalając zarówno cały kraj, ale
przede wszystkim wielkiego wodza jakim był Józef Stalin. Właśnie tak narodził się realizm
socjalistyczny, nazywany również socrealizmem. Okres w sztuce, gdzie prawda była zakrzywiona,
upiększona, by zjednać jak najwięcej ludzi w wierze w system autorytarny jakim był komunizm.
Restrykcje nałożone na artystów i twórców medialnych sięgały od 1949 do 1955 roku.
Andrzej Munk “Kierunek Nowa Huta”

Jednym z czołowych przykładów socrealistycznego filmu dokumentalnego jest “Kierunek - Nowa

Huta!” w reżyserii Andrzeja Munka. Produkcja została wydana w roku 1951 przez Wytwórnie
Filmów Dokumentalnych, a autorem scenariusza jest Artur Międzyrzecki. Film traktuje o budowie
miasta i kombinatu robotniczego, a późniejszej dzielnicy Krakowa – tytułowej Nowej Huty.

Pierwszym zabiegiem propagandowym zastosowanym w filmie jest przedstawienie na samym

początku czasów sprzed rozpoczęcia budowy. Ukazane są tam kadry przepełnione biedą, głodem
i ciężką, niewdzięczną pracą. Tworzy to widoczny kontrast między kolejnymi ujęciami,
przestawiającymi w promieniach słońca do tej pory zbudowane miasto. Dodatkowo narzucające
jest też pytanie zadane przez lektora odnośnie okresu sprzed budowy: “Czy był wtedy czas na
radość?”. Choć można na nie odpowiedzieć w różnorodny sposób, schemat zbudowania tej
sekwencji filmu sugeruje odpowiedź “nie, nie było wtedy czasu na radość”. Tak sprytnie
zbudowane pytanie retoryczne sprawia, że odbiorca omawianego filmu przybierze odpowiedź
chwalącą system socjalistyczny jako swoją własną. Tym samym nawet sceptycznie, czy nawet
wrogo nastawiony do komunizmu widz, zostaje postawiony przed negatywną wizją świata sprzed
socjalizmu i pozytywną w trakcie jego trwania. Tak prosty zabieg montażowy może bardzo
efektywnie wpłynąć na zdanie widowni, zwłaszcza tej mało asertywnej.

Dalsza część filmu to ujęcia robotników szykujących się do pracy. Ci, z uśmiechem na ustach
witają nowy dzień pełni energii i nadziei. Ma to bezpośrednie przełożenie na odbiór całego narodu.
Bez kontekstu historycznego, przeciętny widz przyjmie, że faktycznie dobrze żyło się ludziom w
tamtych czasach. Każdy jest tam uśmiechnięty, nawet jeśli ciężko pracuje. Dodatkowo,
przedstawienie w filmie wybranych osób znajdujących się na placu budowy, przybliża widowni
całe społeczeństwo. Grupa w filmie to nie tylko “jakieś osoby”, to bliscy nam ludzie, przyjaciele
i znajomi z okolicznych miast czy wsi, którzy tak samo jak i my pracujemy dla dobra kolektywu.
Atmosferę zwycięstwa uwydatnia charakterystyczna żabia perspektywa kadrowania. Patrzenie na
uczestników budowy z takiego kąta, wzmacnia w widowni poczucie wyższości osób
uwiecznionych w filmie, ich sukcesu i statusu społecznego. Kolejnym aspektem społecznym jest
pokazanie przypadku konkretnej osoby, której kariera potoczyła się niczym w amerykańskim śnie.
Przedstawiony w filmie Karol Hajto, który: “jeszcze rok temu był majstrem murarskim, a dzisiaj
jest kierownikiem odcinka robót”, to naoczny przykład tego, że ciężka praca jest drogą do sukcesu
i udanego życia. Kolejnym zabiegiem stosowanym na podstawie społeczeństwa w filmie jest
wyolbrzymienie, czego przykładem jest scena udanego podłączania prądu do jednego z bloków.
Gdy z okien mieszkania zaczyna widnieć światło, duża grupa osób zgromadzonych rozpoczyna
wielką celebrację. Wszyscy cieszą się i klepią po plecach. Mało prawdopodobne jest, by każde
podłączone do prądu mieszkanie wywoływało taką radość, lecz upraszczanie w głowie widza,
przekłada jedną scenę, na całą atmosferę budowy Nowej Huty. Opisane sekwencje filmu jasno
emanują kultem pracy i pochwalają ówczesny system.

W filmie Nowa Huta to wyznacznik całego społeczeństwa. Pracownicy przyczyniają się nie tylko
do budowy mieszkań dla swoich rodzin, ale wspierają całe państwo. Podawane są tam przykłady
różnych miejsc, które mają bezpośrednio czerpać z nowego zakładu pracy. Wspominana jest też
współpraca ze Związkiem Radzieckim, który również ma pozyskiwać do swojego rozwoju dobra
wytworzone w hucie. Tworzy to swego rodzaju heurystykę wnioskowania2. Odbiorca, widząc
pojedyncze jednostki, mówiąc językiem socjologicznym bardzo małą próbę, wyciąga wnioski o
całym kilku milionowym społeczeństwie. Oczywiście w myśl stosowanej propagandy, wnioski te
są pozytywne, wychwalające ówczesną władzę.

Bardzo ważnym zabiegiem stosowanym w tej produkcji jest też tautologia. Polega ona na bardzo
konkretnym opisywaniu przez narratora przedstawianych scen. Na myśl przywodzi to
audiodeskrypcję używaną przez telewizje dla osób niewidzących. Chociaż widz bardzo dobrze
widzi wszystko, co znajduje się w kadrze, narrator opisuje choćby najmniejsze wydarzenie. Z
punktu widzenia dzisiejszego kręcenia filmów dokumentalnych jest to błąd, lecz tutaj ma swoje
wytłumaczenie. Prowadzenie widza “za rękę” sprawia, że ten oddaje się odbieranej treści.
Opisywane wydarzenia faktycznie dzieją się na ekranie, zatem odbiorca zaczyna w pełni wierzyć
narratorowi. Gdy to się stanie, za pewne bierze wszystko co będzie mu przekazane. Wtedy, choćby
narrator twierdził rzeczy sprzeczne z poglądami widza, ten zacząłby mu wierzyć.

Cała produkcja Andrzeja Munka, choć mająca w swoim zamiarze wpłynąć negatywnie na
społeczeństwo szerząc myśl komunistyczną, jest doskonałym przykładem prostej, lecz skutecznej
propagandy. Reżyser, mając narzucone przez władzę restrykcje, musiał dopasować się do nich, by
stworzyć coś swojego. Wykorzystane i opisane powyżej sztuczki, z racji na swoje działanie, były
stałym elementem socrealistycznych filmów dokumentalnych.
 Choć przedstawiona w filmie Nowa Huta zdawałaby się być pięknym miejscem, w
rzeczywistości było inaczej. Wraz ze zdjęciem restrykcji propagandowych nałożonych przez
ZSRR, na ekrany wychodził prawdziwy obraz świata komunistycznego. Brudny i biedny, gdzie
każdy dzień przepełniony jest bezsensowną, ciężką pracą, a na sklepowych półkach ciężko było
znaleźć cokolwiek prócz octu. Świat, w którym by kupić bochenek chleba stało się od czwartej
rano w kolejce, a jakiekolwiek podstawowe dobra trzeba było pozyskiwać nielegalnie. Sama Nowa
Huta pierwotnie miała być sztandarem komunizmu, miastem, od którego biło będzie pracowitością
dla wspólnego dobra. Jak się okazało, efekt był odwrotny. Miejsce to stało się kolebką walki z
ówczesnym systemem politycznym, który przez prawie pół wieku więził nie tylko Polskie
społeczeństwo.

1propaganda, Encyklopedia PWN: źródło wiarygodnej i rzetelnej wiedzy.

https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/propaganda;3962718.html
2Nęcka, E. (2006). Psychologia poznawcza. Academica Wydawnictwo SWPS.