रचना / Racanā

Source: South Asia Open Archives , 04-13-1976

Stable URL: https://www.jstor.org/stable/saoa.crl.33275035

JSTOR is a not-for-profit service that helps scholars, researchers, and students discover, use, and build upon a wide
range of content in a trusted digital archive. We use information technology and tools to increase productivity and
facilitate new forms of scholarship. For more information about JSTOR, please contact support@jstor.org.

This item is being shared by an institution as part of a Community Collection.

For terms of use, please refer to our Terms & Conditions at https://about.jstor.org/terms/#whats-in-jstor

South Asia Open Archives is collaborating with JSTOR to digitize, preserve and extend access to
South Asia Open Archives

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 This content downloaded from
49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 This content downloaded from
49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 श्वी ५ महाराजाधिराज शाहदेव
शुभ-जन्मोत्सवमा हादिक शुभेच्छासहित

साहित्यिक प्रकाशन ]
२०३३, पुस-माघ | वर्ष १४, अंक ४

लक्ष्मीप्रसाद
—
लक्ष्मोप्रसाद देवकोटा : २००४ ज्येष्ठ १५, १६, १७ चलेको

| २२
साहित्य-सम्मेलनमा दिएको भाषण | ६

टिप्पणी : आफ्ना कविताहरूबारे | २३-३९

[भिखारी : देवकोटा, शैली र भिखारीको अथे | ३३; यात्री-
बारे | ३७; मार्ग वा | ३२८; वन | ३९]
छोटो किस्सा | ४१

दुई अप्रकाशित कविता | ४५-५७

[छात्र विद्रोह | ४५; ए पंपा | ५४]

चार अप्रकाशित गीति | ५८-६१

[हुनुको मात | ५८; वाणीप्रति | ५९; यो युग | ६०

तुलारामको सिद्धान्त ) | ६१]

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 दयाराम श्रेष्ठ | मुता-मदनको स्रोत तथा प्रेरणा |

बन्धु | देवकोटा बनारसमा | ८९

अभि सुवेदी एक ग्रेसियन | ९३
कुमारधर शर्मा 'ज्ञानी' | देवकोटा र भाषा | १०१
काशीनाथ तमोट | गोरखापत्रमा अंकित लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा :

केहो टिप्पणी र टिपोट | १०६

प्रधान | देवकोटा : केही स्मृतिविम्ब | ११०

राहुल सांकृत्यायन | नेपाली देवकोटा | ११५
सोमनाथ 'व्यास' | साहिँला बाजे : मेरा सम्ळनामा | १२३
कुति समीक्षा | १२०-१३७

[लक्ष्मी : परिधि | ठाकुर पराजुली

कथाकार देवकोटा : जोशी
महाकवि देवकोटा : एक व्यक्तित्व, दुई रचना | जगदीश घिमिरे

कुमारबहादुर जोशी | समालोचना र देवकोटा | १३७

मुरारिप्रसाद रेग्मी | देवकोटाको कथामा | १४३

शिवप्रसाद सत्याल 'पोठ' | महाकविका केही साहित्यिक मान्यता | १५

बालकृष्ण सम | महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा | १५३

अम्बिका | सम्झना र घटना | १५४

माधव घिमिरे | ती हाम्रा दिन गै गए ! | १५७

हाम्रो कुरा | १६३

सम्पादक : रोचक घिमिरे, भाउपन्थो

प्रकाशक : रोचक घिमिरे,

मुद्रक : सेवक प्रेस,

काठमाडौं ।
सम्पर्कः रचना-कार्यालय, पो. ब नं १९१ काठमाडौं ।

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 ४ ०१६

मेरो अगाडि मृत्युको भयङ्कर रूप खडा भैसकेको

छ । म अहिले कृत्रिम शरीर धारण गर्द छु । आकाशका

तारामण्डल छुन खोज्छ, मैले आफूलाई शान्ति

दिन सकिनँ । म उठ्न सके आफै आत्महत्या गर्ने थिएँ,

अनि मेरा वाल-वच्चालाई पनि. . . .। म यस दुनियालाई

र चिन्ता दिन चाहन्नँ । अरूले मलाई बुद्धिजीवी भने

तापनि म आफ्नो निमित्त भएँ, अन्धो भएँ, । म त्यो

ज्योतितिर ढल्कन तर अन्धकारले मलाई

वोलाइरहन्छ । म यो असह्य वेदना खप्न । पोटा-
सियम साइनेड दिए म उसलाई आफ्नो जीवनको
सच्चा साथी सम्झने थिएँ । म अपराधी हुँ; त्यसैले म

अपराध मेट्न चाहन्छु, कसैले सके मेरा प्रकाशनका नाम

पनि । म विलीन हुन चाहन्छ मरुभूमिमा एक जलकण

अव । कसैले मलाई नचिनुन् ।

एक साथी

लक्ष्मीप्रसाद

[श्री हरि श्रेष्ठलिखित वेवकोटा सम्झेर,

प्रथम संस्करण, २०२२ बाट साभार]

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 नेपाली साहित्य-जगत्मा महाकवि देवकोटाको निष्काम सेवा कुनै
सक्ने कुरा छैन । हामीहरूका बीच आज उहाँ नहुँदा
एक अपुरो भावनाको अनुभव हुनु स्वाभाविक नै छ ।

हुन ता उहाँको असाध्य रोगको विकट अवस्थामाधि खास गरी नेपाल

पनि यथाशक्य मेहनत जस्तो लाग्दछ । सोबारे

हाम्रा हजुरमा जाहेर हुन बखत पसि हुन सक्ने सहायता प्रदान
गरिएको । तर अति दुःखको घटना घटिहाल्यो ।
जति श्रद्धाभाव प्रकट गरे पनि अपूरो तै ।

२०१६ आश्विन १० ५

नेपाली साहित्य-जगत्का एक महान् विभूति महाकवि श्री

असामयिक निधनबाट देशलाई हुन आएको ठूलो क्षतिउपर
थो सदनले हादिक दुःख प्रकट गर्दै उहाँको दिवंगत आत्माको
लागि आन्तरिक कामना गर्दछ साथै उहाँको सन्तप्त परिवारका प्रति

समवेदना प्रकट गर्दछ ।

वि० सं० २०१६ (तत्कालीन प्रतिनिधिसभा तथा

महासभाद्वारा पारित

नेपाली साहित्यमा देवकोटाको आविर्भाव एक घटना थियो, उनको

हाप्रयाण एक इतिहास । निस्सन्देह विश्वकविहरूको पंक्तिमा उनको

पनि छ । यस अभावको क्षतिपूर्ति सजिलै हुन । यस्तो

युगान्तरकारी प्रतिभा पाउनको लागि राष्ट्रले फेरि उत्सर्गशील तपस्या-

रत । यी कविलाई पाएर नेपाली साहित्य विश्वसाहित्यको

समकक्षमा सदाका लागि गौरवशाली भएको छ ।

डा० शिवमङ्गल सिह 'सुमन'

(सुप्रसिद्ध हिन्दी साहित्यकार)

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 जन्म जन्म यस भाषाको भक्ति र

सेवा गर्नाका खातिर

जन्मन्छ, दुःख सक्, योभन्दा
असल सेवा गन सक्
-दवकाटा

[निःसन्देह देवकोटाजो एउटा हुन्, विभूति

हुन् र नेपाली साहित्य-गगनका एउटा प्रोज्ज्वल नक्षत्र हुन् । उनको

प्रशंसनीय विशेषता । प्रतिभालाई लिएर तुलना

- नेपाली एकले होलान् । देबकोटाजीको
खूब छ । भोज राजाका राजकवि
र लेखकहरू झे खालि पुरस्कार र प्रोत्साहनको प्रभावले मात्र प्रतिभा
जागेर आएको जस्तो लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाजीको प्रतिभा जागरित

भएको होइन । शायद पुरस्कार र प्रोत्साहनले सुदूर भविष्यको गर्भमा

निराकार रूपमा अस्तित्व ग्रहण गरिरहेका होलान तर

पूर्णतया प्रतिभाशाली भइसकेका छन् ।

उनको प्रतिभालाई अगाडि बढ्ने प्ररणा, उँभो चढ्ने उमङ्ग

र पस्ने शक्ति दिएको केवल प्रकृतिको मोहकता, लेखनरुचि

र आत्म-प्रसन्नताले मात्र हुन् । यिनीहरूका प्रबलताको कारण परि-
स्थितिले सधे चिथोरिरहे तापनि देवकोटाजीको प्रतिभा अगाडि ज्ञान
रोकेन । ४० करोड आबादी भएको हिन्दुस्तानमा
बेवकोटाजीको जस्तो प्रतिभा भएका मानिस छन् । भारतीय
लेखकहरूमा राहुल सांकृत्यायन र नाटककार सेठ गोविन्ददासको नाम
सुनिन्छ । केवल दुई तोन दिनमा यिनीहरू एउटा पुस्तक लेखि-
रे । फुलस्केप साइज, ६६६ को
भन्ने ग्रन्थ राहुलजीले केवल ३२८ दिनमा समाप्त गरे । सेठ
गोविन्ददासलाई पनि एउटा नाटक लेख्नलाई चार-पाँच दिन सिवाय
कहिल्ये बढ्ता लाग्देन रे । पनि लेख्नमा
थिनीहरूभन्दा केहो कम छैनन् । ५५७ पृष्ठको “शाकुन्तल' महाकाव्य
केवल तीन महीनामा समाप्त गरिदिए । ३१३

रचना | ५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 'सुलोचना' काव्य दशै दिनमा खत्तम ! गत कवि-सम्मेलनमा सभा-
पतिको हैसियतबाट सुनाएका ४०।५० पृष्ठको भाषण
केवल दुई दिनमा ने सिध्याएका थिए । प्रकाशित उनका
कृति त सबैका नजरअगाडि छन् कति पुस्तक रूपमा
पडिरहेका छत् । उन्मत्तता र एकसुरेपन पनि पुरा
हुदो रहेछ । त्यही र एकसुरेपनमा रचना देव-
कोटाजीले सिंगान पुछेर मिल्काइदिएका छन् । कति कृति चुरोटको
आगोले सल्केर भएका छन् । प्रतिभा र
उत्साहले पुरा धाप पाएको भए साहित्यक्षेत्रमा मात्र हैन,
संसारको साहित्य-भूमिमा पनि देवकोटाजो हुन नसके पनि
एउटा जगमगाउँदो तारा त अवश्यमेव हुन सक्लान् ।

संपादकीय : वर्प १ संख्या ४, २००४ ]

२००४, ज्येष्ठ १५, १६, १७ गते कवि-सम्मेलनमा

प्रो. लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा वी. ए.) बी. एल, बाट

गरिएको
तथा महोदय,
म एक क्षद्र व्यक्तिलाई यो बृहद सभाको सभापतिको पदमा
नियुक्त मर्ने साहित्य-परिषद्का प्रधानाध्यक्ष तथा कार्यकारीहरूलाई धन्यवाद
चढाउँदा चढाउँदै म आफूलाई यति ठूलो सम्मानका निमित्त कमै योग्यता भएको

ठहऱ्याउँछ मभन्दा बड़े लेखक र सुयोग्य व्यक्तिहरू हुँदा हुँदै, मैले

यो सम्मान पाउनाकोः कारण यति कि अरू महनुभावका समयको कमीले
अथवा नामंजूरीले मात्र मलाई यो महान् स्थान मिलेको हुनुपर्दछ,
आफ्नो बल, बुद्धि, वर्गतले भेटेसम्म साहित्य-परिषद् तथा स्वदेशी राष्ट्रभाषाको

सवा गरू ला भन्ने म यस हैसियतमा यत्रो वृहत्सभाका अगाडि

उपस्थित ।

आजको दिन हा'म्रो स्वदेशी एक नयाँ दीवाली यो एक'नेपाली

आजको दिनमा एक नवीन युगको प्रकाश छ, यो एक

रेतिहासिक दिवम हो-हृदयको रुधिरभन्दा प्यारी हाम्री मातृभूमिका हृदयमा एक
थियो । त्यो एक नेपाली अभाव ।
६

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 स्वदेशी लेखक एक ठाउँमा जुटेर केन्द्रीभूत प्रकाशको उद्दीपन गर्न पाएका थिएनन् ।

आजको दिनमा त्यसको पूर्ति भयो । हामी रोएर जुटेका छौं .. सच्चा
जो यस सभामा जुटेका छन् ती तपस्वीका प्रभाव काम
थिए । आँसु बहाउन सक्छ हराउन । ... ... ~.
यस्ता संस्था-सम्मेलनहरूले हरेक ठाउँमा जन्म पाऊन्- हरेक क्षेत्रमा धर्मको,
साहित्यको सामाजिक सुधार, विकासको क्षेत्रमा समेत, तर खेदको विषय
छ कि नेपालमा या सम्मेलनका नाम लिदा मनुष्यमा नोलो त्रास पदा
कालो शङ्का पदा हुन्छ र टोपी फुकालेर भाग्दछन् । कोही
शङ्का पार्दछ- के यो प्रजातन्त्र-संस्था हो ? त्यस्तालाई हामी जवाफ दिन्छौं अर्को

प्रश्नले- के घर हो ? प्याक्क बोल्न सजिलो छ, हामीलाई

बादल पन्छ्याउन पर्दछ । भोज राजाका पालीमा के साहित्यसम्मेलन
थिएन ? यस्तो पत्रिव निक्खरा साहित्यिक सम्मेलनलाई कालो बोको अयवा भई

सौजन्यको विकार हो । यसको राजनीतिसँग सम्बन्ध । तर राज-

नीतित्व नीति हो भने यो साहित्य-परिषद् ... ... ... राजाकै नीतिमा
चलेको छ विरोध छैन, चल्ने पनि छैन । साहित्यिक महासमा
भन्ने पनि पाउन संभव जहाँ समस्त स्वदेशी लेखक र साहित्यिक

जुट्तछन् त्यहाँ सिवाय अरू के छ ? के हुन सक्छ !

यसमा दाण्डिक विधान या पक्षशास्त्र खडा गरेर साहित्यको प्रकट प्रगतिउपर

कुनै अवरोधी राखेको यसमा पक्षपात छ भन्लान् ती

बोल्दछन् । हामी सबको मुख । तर राष्ट्रसेवा पथमा
हामी सत्य, न्याय, धर्म, समता छोडेर विचलित हुनेछैनौं । भर्खर बालक जन्मियो,

नामकरण र विकास शुरू भएको छैन हामी यसलाई स्वार्थी दृष्टिकोगले जेतेमेते
गर्ने अगाडि नसरौं । यसलाई फुलाउनु, फस्टाउनु, विकास्नु
हाम्रो एकमात्र हो, हामी गौंथली हिलोचुचे बतेर माटाको नजीक नीच
उडान नराखौं, हामी कोकिलको नवोच्छवसित उत्साहले हर्षोत्फुल्ल उच्चारण गरौं-

हाम्रो नव वसन्तको उदय भइरहेछ । को छ यस बृहत्सभामा

जो यसको बाल्यलाई नाघ्न ? पानी दिन चिर शुष्क नजरले ?
को यसको मुख बन्द गर्न चाहन्छ? को यसको घाँटी रेट्न चाहन्छ को यसलाई

पुष्टि दिन ? विकास दिन चाहँदैन ? सहाय दिन म आशा

यहाँ कुनै त्यस्तो ढुङ्गो होओइन ! त्यस्ता पाषाण भने चूप लागून् । हामी
मुलसडक लिन्छौं हाम्रा कानले माखा हिडाइमा
भुकाइ काम ... ...
यस सरस्वती-सदनमा, यहाँ आजकाल ऐतिहासिक दिवसमा साहित्यले महासभा

रचना | ७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 जुटेको छ, जो हिमालयभन्दा छ
भित, स्वर्गको जम्बूनद प्रकाशले समुल्लसित,
सार्वजनिक शिवको दिव्य मस्तिष्कको प्रमण्डित, पवित्र सलिला भाव-

अविरल धाराले साहित्यिक तपस्वीका काल्पनिक जटाजूटमा भगीरथ

प्रवाहको शान्त कलकल कोलाहल-केलियुक्त नेपालीय आयंदेवका राष्ट्रोहीपनका

स्फुलिङ्गमालाले चमत्कार-चयर्चाचत, राष्ट्रभाषासेवीदलको यो वृहत्

जमघट बर्साउँदै स्वदेशको कर्णविवरमा पीयूष घोल्दै आजको दिन
समस्त नेपालीका हृदय मन्दिरलाई चन्दन-शीतल । साहित्यिकहरू
आफ्ना आफ्ना क्षेत्रमा शिवजीका अवतार हुन् । एक एक लेखक एक एक सूड

छन् । ती स्वदेशका शङ्कर हुन् । तिनको डमरु स्वदेशको सभ्यता हो । साहि-

त्यका बृषभ-वाहनहरू अमृतको धारण गदछन् ।

तथा तपस्याका तीन रेखा समुच्छित तर्कशील भ्रभा; भस्म
छ; पवित्र भावधाराको कलुष-प्रक्षालक
। कठिनाइका व्या घ्रध्वंसी ती त्रिकालका त्रिनेत्र छन् । कर्पूर अन्तःकरण
छ । विश्व-लिङ्गशक्तिलाई शिवमार्गमा लैजाने हुन्छन् ।
ताण्डव आकाशमा नाचिरहेछ । तिनैको समाधिले संसार धारण गर्दछ । ती बीर-

भद्र भिखारीका वेशमा हिड्दछन्, आफ्ना गणनाथ माग्दछन् । रोटी त पाउँछन्

बदमाशले कुकुर लगाइदिन्छ । तर ती काँढा कुल्चेर दुइचार

आँसुका दाना । शिवको रूपमा शान्त छन् । उग्र छन् ।
रूपमा राष्ट्रवन छ । हृच्छक्तिले दुनियाँ ताती गरिरहेछ । समय-

लाई पाको तुल्याउने काम हो। अँधेरी रातभर तिनीहरू धुनी जगाइ-
रहेका थिए । ब्रह्माकाश चूप छैन । असलको या खराबको
हच्छक्ति काम छ । विश्वको विजया बूटीमा निर्माणको तरङ्ग छ ।
चरित्रका आदशं भावका पवित्र प्रवाह, राष्ट्रका वाङमुख देशका उपदेशका,
रूडका प्रोज्ज्वल, शिवका प्रचालक, आत्माका ध्वनि जातिका
दुक्कुर, प्रभावका उद्दीपक, गगनका तारा, अशिक्षितका
आँखा शिक्षितका प्रेरक भविष्यनिर्माणका, राष्ट्रका प्रगति, सभ्यताका
दीपावली, यिनै हुन् । यिनै लेखक, यिनै कवि, राष्ट्रनिर्माता
व्यक्तित्वमा दैवता छ । देवता होइन, काठ होइन, कल्पना होइन ।
सच्चा देवता हो, हो, आयं-प्रतिभा हो, आर्य-आत्मा
हो । त्यो देवता दोगमा बस्तैन । सच्चाइमा, आत्म-
बस्तछ । एक रूडको ब्रह्माण्ड-शक्तिमा तेत्तीस कोटि जादू छन् । सत्य-
पथमा त्यों आत्मा रोकिदैन त्यो देवता हराउन्न । अन्धकार

८ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 छ । विश्वमा छैन ।

भाव विजुली हो, अकाशभन्दा पतला भए पनि; विचार शक्ति हौ, हावाभन्दा
मसिनो भए पनि, कल्पना सभ्यता हो-सच्चा प्रबन्धमा चल्न सक्ते राष्ट्रसेवी
कल्पना; विचारको परमाणुशक्ति विश्व थर्काउँछ, विश्व निभाउँछ; विश्व
बनाउँछ; यो तरवारभन्दा ठूलो छ । यही हो राष्ट्रको अग्न्यस्त्र, यही हो वाय-

व्यास्त्र, यही वस्तु हो यही हो ब्रह्मास्त्र- यसैले आगो यसैले

प्रभावको हावा चलाउँछ, करुण-रसद्वारा आँसु बहाउँछ, यही ब्रह्म
शब्दको हतियार हो, सत्य, धम्मं, न्यायमा चल्नाले यिनं अस्त्रहरू राष्ट्रका
निर्माता । त्यसको विरुद्ध चल्नाले राष्ट्रका ध्वंसक ।
विश्वसंचालक शक्ति स्वदेशभक्ति, राष्ट्रसेवा, सत्य-प्रकाश, न्याय-

संचालनमा लागेको जब हामी देख्न पाउँछौं तब हाम्रा बैकुण्ठलाई जंगलमा जानु-

पर्देन, हाम्रो स्वर्ग घरघरमा । हाम्रा देवता विचरण गर्ने-

छन् । हाम्रो ध्वनि विश्वले । भाग
विस्मृतिका अन्धगुहामा विलीन हुनेछैन । हामी मासु होइनौं, हामी पिण्ड
होइनौं, हामी होता हौं, हाम्रो चेत उडिरहेछ केका लागि ?
धर्मका लागि राष्ट्रधम्मेका न कि लागि, न कि
रक्षणका लागि, रुद्रले कामलाई भस्म गर्दो छ । भस्म काया हामी आफ्ना
वेदीतरफ हर-हमेशा चलिरहेका हुन्छौं । हामी हौं, हामी
हौं, हामी राष्ट्रका फुलिङ्गा हौं, हामी खरानी होइनौं, हामी
होइनौं । हामी स्वदेशी उत्तरदायी व्यक्तित्व हौं । दामी मुर्दा होइनौं,
हामी विश्वबन्धु हौं । हाम्रो स्वधमं तत्त्वमा निर्धारित छ । हाम आकाश हौं
संसार पृथ्वी हो । हामी तारा हौं, संसार सागर हो । हाम्रो औंला
। हामी जात धारण उति देवता हौं।
नत्र हामी विष-कुम्भ हौं, जहरीला साँपै हों, नैतिक विप फैलाउने समाजका
भुजङ्ग हौं। हामीहरूले अमृतको अग्निमा हस्तक्षेप गरेका छौं । दुनियाँको भाव-
नेता बनेपछि उत्तरदायित्व पन्साउन पाइँदैन । हामीले हरएक भावमा, हरेक
कदममा अनन्तको आगो छोएर सत्यको प्रतिज्ञा गरेका छौं, धर्म्मको प्रतिज्ञा

गरेका छौं, न्यायको प्रतिज्ञा गरेका छौं । हरेक कदममा हामी

विष धारण गछौं, । हामीले असत्य अधम फिजायौं,
अन्याय फैलायौं, हामी अनन्त कालसम्म महानरकको गन्धक-ज्वालामा रोएर
। विचार बन्दछन्, हाम्रै भाव साँप
डस्नलाई । जो लेखकको आत्मा सत्य-प्रकाशन गर्ने उत्साह र नैतिक साहस छैन

त्यसले कलमं उठाउनु आफ्नो नाक आफैले काट्नु हो जो एक सत्य बोल्न

रचना | ९

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 सत्तरी हजार नशामा काँप्दछ त्यो साहित्यिक नबनोस् । आत्म-प्रका-
पथमा सत्य धारण गर्ने नसके म एक लवज लेख्न । तर्सालु

लेखक हुन सक्तैन, जलनरासी कवि सक्तैन, दोधारे

हुँदैन । के तिमी निर्भीक छौ ? लेखनी लेऊ, देवता काम के तिमी
आत्माको ध्वनि प्रकट गर्नेदेखि डराउँछौ ? यो विश्वको वजन, यो शिवजीको

तिमी उठाउन पाउँदैनौ । तिम्रो आत्मबलले कला-मुन्दरीलाई स्वयंवरमा

। अरूसँग आफ्नो हृदय पोख्न नसक्नु कायरता हो, त्यस क्षेत्रमा जहाँ

हृदयको रुधिर मसी छ त्यस पथमा म बादशाहसँग डराउन

उनका छन् । तर मलाई असत्यमा चलेमा विश्वका
ज्यादा दखल गर्नेछन् । म असत्यमा डराउँछ,
अन्यायमा प्रीत राखं तर मेरो राजा सत्य हो, मेरी रानी धर्म्माधिकार हुन्,
मेरो न्याय हो । तब के यो साहित्य भनेको दाल-भात-डुकुको गुन्द्र क
हो? के यो जङ्गली कामको घोडदौड हो ? अथवा नक्कली मुजूरको
अहंकारी पंख फिजारी हो बदलीदार आकाशका मन्तिर ? होइन यो विचारको
हो, भावको हो, यो देवताको अग्निपा हो । हरेक
विचार आफ्नो निमित्त अमर छ । हरेक भाव चित्रगुप्तका बहीखातामा लेखिएका

छन्, आफ्ना निमित । चित्रगुप्त भनेको कल्पना होइन, त्यो चिदाकाश छदा-

काशको अङ्कु दिने शासन्ति हो- जो कहिल्यै मर्दन, सत्य, धर्म्म,

क्रिया यसतरफ आधा इन्द्रेणी छ, पूरा छ। हामी
भाग्न पाउन्नौं, हाम्रो बचावट छैन त्यस भयङ्कर सत्यबाट। गरुड-पुराणलाई

हामी गर्दछौं । तर त्यो महत्त्व मनुष्य जाने-

छ । विचारको क्षेत्रमा हिडने विशालका यात्रीहरू अन्धकारका 'भुल-
कस्ता छन्, कसरी विचारका खुकुरीधारे पातहरू
कहाँ उम्रन्छन्, कहाँ जीवनको अरू मरुभूमिमा नखलि-
अधर्मको क्षेत्रमा गर्नेहरू छन्, मूसाका दाँत-जीवनमा ।
सामाजिक क्षेत्रमा हामी भविष्य निर्माण गर्दै चलिरहेका हाम्रो नेतृत्वमा
जति त्यति हाम्रा छाल्डा छन् । जति विष फैलन्छ त्यति हाम्रो
गोलो हुन त आत्मा गरलभक्षी हुतासन तर
शिव-संकल्पमा मात्र त्यो हैमियत लिन सक्छ । हामी प्वाँख छ हलुके
आत्म-चतनहीन नौजवान अक्सर भएर हामी ती
गर्न जमबाट सुधार छैन भन्ने देखेर निराशको ठण्डा
पानी खानुपर्नेछ ।

बुद्धिमान त्यो हो जो फल देख्न सक्तछ । हामीलाई तराजू चाहिन्छन्,

१० | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 काँटा हामीले तोलनुपर्दछ, कदम-कदममा होशि-
यारी । यस विचारक्षेत्रमा साथी छन् अगुवा आफै अर्काको
उज्यालो कम काम लाग्दछ। यस भावक्षेत्रमा न॑ शिक्षित पुरुषको सच्चा शिक्षा

शुरू हुन्छ । यहाँ भाव-पाठशाला, विचार-विद्यालय प्रारम्भ हुन्छ, स्वकीय

दिन-दिनका क्षण-क्षणका सजीव पाठहरू यही विचार-
देव-दानवको लडाइँ छ । यहीं छन्, यहीं लोभानी पापानी
चलिरहेछन् । यही क्षेत्रलाई जान्ने श्रीकृष्ण भगवान् हुनुभयो । यही क्षेत्र
जति रहेछ । सच्चा साहित्यिक पुरुष क्षेत्र हो । यस
शान्तिहरू ठीक ठीक ठाउँमा राखिनुपर्दछ, तौल र मेल सच्चा
बन्दोबस्त प्रबन्धक चिन्ने काम गरेर ।
विचारको पर्दादार गुह्य मुलुकमा मानिसलाई अखण्ड स्वतन्त्रता छ
वस्थामा । तर अनन्त छानबीन, अनन्त सम्भावनाको अनन्त ढङ्गले चल्न
सक्छ । यस छानबीनमा वेहोशी आत्मा विश्वभण्डारबाट जथाभावीसँग स्वेच्छा-
चारी उसलाई अनन्तको चेत हुँदैन । उ
गरें भन्ठान्छ, तर आफ्नो खुस्केको थाहा पाउँदैन यस कारण भाव-विचार
जस्ता भयङ्कर शक्ति सह्यालेर राष्ट्रोपयोगी विश्वहितकारी बनाउनका लागि यस

भावको क्षेत्रमा यम विचारका मुलुकमा यथोचित प्रबन्ध गराउनका लागि वेद,

शास्त्र, पुराणहरूको जन्म भयो । नीति विज्ञान शुरू भए । हरेक मनुष्यले जथा-

भावी विचार गरेका खण्डमा संसार अँध्यारो त फुक्ने विचार-

भन्ने डरले प्राचीन ऋषि मुनि, नवीन लोक-
तत्त्वहरू, परमार्थ बनाएर हामीलाई उनी चर्खा
ज्यादा बचाएका छन् । साहित्य विचार हो, हाम्रो यस
क्षेत्रमा नास्तिक हुन्छ, हुँदैन । सच्चा साहित्य दुर्भावना, दुष्कर्म, कुरीतिको चिता

हो । असत्क्रीडा, मूल हुन्, वेद त्यहीं

जन्मेको थियो । साहित्य पनि वेदको व्यावहारिक विस्तार हो । एक मूलमा
करोडन् शाखा हालेर यो फॅलिरहेछ । मध: शाखा' यसैको नाम
हो । यस साहित्यक क्षेत्रमा निरुत्तरदायी नास्तिक हुनु हुँदैन । हामी नि:शस्त्र
रुद्र हौं । आफ्नो रुद्रत्व आफैले चिन्नुपर्दछ । त्यस सत्यको निमित्त हामीले काम

गर्नुपर्दछ जो राष्ट्रको अमृत हो त्यस न्यायको जो राष्ट्रको आधार हो ।

हामी राष्ट्रका संरक्षक हौं । यही राष्ट्रको जरा हो, समाजको पिता हो, दुष्भावना

विता हो । भाव, विचारको उत्तरदायित्व राजाको भन्दा छ ।

जति जीवन छ, त्यी घर-घरमा छैन । यो अनन्त अग्निबाट यो अग्नि-
पथमा चल्दछ, अग्नि-उहीपनका निमित्त जमले राष्ट्रजीवन तातो रहनेछ नसेलाई

रचना | ११

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 अनस्त कालका निमित्त । शिवको निमित गरिन्छ त्यही हाम्रों जातिको

अमृत हो । नत्र यही साहित्य हलाहल निमित नरकको आगो,

सत्यको निमित्त अग्निपयद्वारा स्वर्गको शीतलता । सावंजनिक हृद्केन्द्रमा एक

सजीष ब्रह्मको प्रतिष्ठा अंग्रेजी सम्मम् वोनम् अथवा

शिखर-शङ्कर भन्ने नाम दिन्छन् । परमेश्वरको वासस्थान त्यहीं छ, लेखक, कवि,

नाटककारहरू लैजाने देवता हुन् । दृटिष्ले संसार उज्यालो

रहनेछ । देवन्यायाधीश; पितृ-आत्मा आकाशमा त्यस उहीपनको
सच्चाइका निमित्त । हामीहरूले विश्वास संसारको सावंजनिक
मुखास्पदका तर्जनका लागि, देव-पितृका आत्मासँग भेट गर्नाका लागि, उडानका

लागि, सडेल-पडेलबाट लागि । एक स्वर्ग स्वजातिको

उडान र अनुष्ठान परभेश्वर विनानीति-विज्ञान बोक्र त्यस
स्वर्गको पदमा कृतिहरू ढीला पयरमा चलेर
सर्मापत हुन जाऊन् । त्यो साक्षात् कृति त्यसको त्यस
वेला हुनेछ जब सत्यपथी जीवनयात्रा सिध्याएर जवाफ-
देहीको लागि अनन्तको पर्दा । के हाम्रो भाव विचार
छन् र के परमेश्वर छैन ? .उ नभए पनि हामी सर्वोच्च, सर्वोत्तम, सर्वो-

त्कृष्ट गुणले सम्पन्न, महासाक्षी, अनन्त सर्वावद्, पुरुषोत्तम,

व्यक्तित्व नजरका अगाडि खडा गरेर, कसौटीमा भाव,
विचार गरू त्यो छ जस्तो हाम्रो आत्मा छ, राष्ट्र छ, त्यसको
न अत्मा न अत्मा गण, यस संसारबाट । त्यसको
सत्यविरुद्ध अन्तिम मतुष्य चल्त त्यस्तै असत्य गन आत्माका
निमित्त नरक छ, जस्तो कुकुरलाई नरक छ । जवाफदेही छ यम

जीवनको लागि । कित कि पूर्ण सत्य, पूर्ण न्याय, पूर्ण धम्मंल यसपार
पूरक क्रिया त्यम कारग संसारको अनियत
आत्मा हो, विषधर नभए पनि । ऊ सार्वजनिक आदरको
पद ग्रहण त्यसले जरूर संसारलाई भीरमा लैजानेछ ।
सपना, पछि कम्मे । हाम्रा सपनाले बताउँछन् हामीहरू कतातिर
। कस्का एक विधि बिग्रियो कि भन्ने हामीमा हुनुपर्दछ ।
पनि क्षेत्रमा त्यत्तको सजीव नभए पनि साहित्यक्षेत्रमा जरूर
केही काम । कामोत्त जक, रेभोरू वर्णन इत्यादि अदृश्य चीज हुन् त्यस
ठाउमा जहाँ साहित्यिक गंभीर उत्तरदायित्वसाथ संसारको छोडेर

उच्चाकाशी बन्दछ । छूताछूतको तत्त्व मानसिक क्षेत्रमा ज्यादा विचारणीय

वस्तु हामी आफ्ना पवित्र मनले स्फटिक अन्तस्करणले, शुद्ध हृदयले,

१२ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 चमार विचारले, गन्दा नालीदार भावलाई छूँला कि भनेर
विचारमा भावमा त्रास हुँदैन, भीति हुँदैन, नास्तिकहरूलाई आस्तिकहरूको
स्वभाव हो । हामी देवहरूले आफ्नो देवत्वमा विश्वास गर्ने-
पदछ । हामी नास्तिक हुन । आस्तिक हुनु सच्चा मात्रामा विश्वको
कल्याण हो, कट्टरपन भूल हो, विश्वादार सहानुभूति मूल
हो । हाम्रो विचार राष्ट्रको हो । नास्तिक हुनाले मोलतोलको कसी
पाइन्त, आस्तिक आँखाले सुन र फलाम जाँच्न सकिन्छ । श्री पशुपतिनाथलाई
पारसर्माण भनेको हो ¡ त्यहाँ हाम्रो छ । शास्त्रले भाव-
विचार यसरी अनुशासित राख्दछन् । तर सार्नु भागवत होइन, कीरा
वेद होइन । समयको प्रगतिअनुसार पूर्वपुरुष विकास हाम्रो
ब्रह्मशब्द स्फुरितं गराएर लौकिक व्यवहारमा विस्तार गराइदिनु साहित्यिकको
प्रथम हो । तर साहित्यिक बन्धनमा चल्दैन । चल्दछ तक-
सिद्धिले । तैपनि मात्र अति प्रमाणरूप नगरीकन दुनियाँ
चलाउन सक्तेन । त्यो पनि मूल सत्यबाट आधारित भएर निस्कनुपर्दछ ।

प्राचीन कालमा वैदिक काल सिद्धिएपछि व्यास, वाल्मीकि प्रभृति

मूलाधारमा क्षेत्रमा वेद-विस्तार गर्दै
जानुभयो । वहाँहरूले ऐतिहासिक अथत्रा बटुलेर
धम्भचेतको निरीक्षक-क्रिया परिपक्व गराएर भूत साधेर, वर्तमान पक्रेर
भविष्य-सन्देशका लागि व्यावहारिक क्षेत्रमा राजा, महाराजा,
राज्यव्यवस्थां, काव्यरूपमा प्रदर्शन गर्नुभयो । मूल व्यवहारमा
राष्ट्रक्रियामा दर्शाइयो । परमेश्वरको
रहेको छन । त्यो मूल सत्य पौराणिक समयमा राष्ट्रक्रियामा कर्म्मशील
थियो । व्यास बाल्मीकि इतिहासका आँखा हुत् । श्रीराम,
श्रीकृष्णमा वेद सत्यक्रियामा तथा उच्च साहित्य नै धर्म-पुस्तकको
खडा हुन आयो । सभ्यता, इतिहास, वेद, सत्य, कविता
आचार, नीति सब टनाटन भरिएकोले ती हाम्रा स्वदेशी दौनत हुन्,
चित्र देवताको रूपमा पूजिन्छन् । हामी तिनैले जिउँछौं, तिनका ।
भारतवर्षको उच्च साहित्य नै भारतीय स्वधम्मं हो । साहित्य सभ्यताको
वेद हो जब यो त्रिकालदर्शी सच्चा तपस्वीबाट हामी नक्कल गरेर
आङमा कामला पाल्न चाहँदैनौं तर साहित्यिक क्षेत्रमा भित्री,
खोलेर सच्चा हुनु हाम्रो परम हो । यस युगमा व्यास
हुनेछुन्, यस युगमा नयाँ बाल्मीकि हामीहरूमध्ये नै कोही जना हुन सक्छन् ।
नवीन वेचमा होलान्, यहीं होलान्,
रचना | १३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 सब राष्ट्रका तारा हुन् । सबको मार्ग स्वपथमा उद्दीपक छ र यि हाम्रो
जातीय तथा संस्कृतिको बागडोर हातमा लिएका छन् । मनुष्य
मात्र उसलाई समय-समयमा बौद्धिक खाना चाहिन्छ ।
समाज भोको हुन्छ । हामी चारा कोही पश्चिमबाट कोही पूर्वबाट ।
अगाडि साहित्यका सामग्री सीमित देखिदा छन् ।
जर्ज शाले शायद हामीहरू बाल्मीकिका, कालिदासका,
काँधमा । युग युग छ । यहाँ महाकाव्यका
मात्रामा पाइन्छन् । नेपालको
सांस्कृतिक जागृति, समानको नवीन उँभल इत्यादिमा हामी प्रशस्त
फेला पार्न दाँते, व्यास महाकविका महाकाव्यसइश
रचनाका लागि महाकाव्यको युग अब फुटकरको युग छ। र
नै दुनियाँको प्रगति छ भन्ने संकुचित समालोचकका सामुन्ने हामी
जोडसाथ उच्चारण गर्दछौं-महाकाव्यको भारतीय युग नै यही हो। यही
हो, यों नाटकीय छ, महाकाव्यात्मक छ । यसमा सच्चा त्रिकालदर्शी
प्रतिभा खडा भएर प्राचीन मूल सत्यको जगमा आधुनिक प्रगतिको घर
बसालेर साम्य निकालेर सत्य-बन्ध, सन्देशक्रो विस्तार
गर्न सक्यों भने जातीय इतिहास धेरै लामो, यों
भाँडोमा सुन र फलाम मिसिएर जान संभव छ । तर सुन र फलाम
मिसिए पनि चहकिलो, फलामभन्दा गहकिलो केही अर्को वस्तु
उपलभ्य भए रहनेछ । हामी आजकल धर्म्मलाई
व्यावहारिक क्षेत्रमा यसरी फलाम पनि सुन
भईदियो भने हामीलाई “कसरी जिउनु ?” यसको उत्तर-साहित्य
भन्दछन् । प्रजाको प्रश्वसन नै धर्म्म हो । त्यसैको प्रश्वसन र उच्छवसन

न॑ साहित्य हो । आधुनिक गेटे वन्न सक्छौं, होमर सक्छौं,

बन्न सक्छौं, कालिदास बन्न सक्छौं तर जे बने पनि कविमा या

लखकमा विश्व-सहानुभूति, र त्रिकालदर्शी नजर खलेर आएका

पछ । नाबेल पारितोषिक कविताको या साहित्यिक रचनाको
दाइन । त्या जङ्गलको हाँगेफल हो । ठल्ठला कवि जस्तो टी

यस्ता ग्रहण गर्न गरेका छन् । मतलब, हाम्रा ध्येय

सत्यको । हाम्रा काम,

न हामी जतिजसरी पनि,
क्षजुनेतमू्रलमासत्यको
१४ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 जगलाई बिलकुल उखाडेर हावामा घर बनाउन । इब्सनल वेदलाई कतै

छुनेछ, शाले पुराणलाई कतै शेक्सपियरले स्मृतिलाई इत्यादि ।

हामी सब ठाउँ सक्छौं, तर हाम्रो घरको कला हाम्र॑ हुनेछ, हाम्रो जग
स्वदेशी मूलतत्त्व रहनेछ । हाम्रो दान स्वदेशलाई काम नलाग्दो ठहरे गोमनको

केही कुरो भएन । हामी त्यसरी चलू त्यस

त्यो ढङ्गल जसले गर्दा राष्ट्र विकासशील,
संस्कारशील हुन सक्छ । हामी मर्हाष हामी रूड हुनुपर्दछ, हामी
हुनुपर्दछ ।
। सुरुवाल पिअर सोपको चार
पाश्चात्य वातावरणको पुतली साहबहरू कम्मरतुने लालीदार नवयुवक-
हरूलाई व्यास, वाल्मीकि जस्ता स्यू स्यू राजाका पालाका रुवो फड्केजस्ता
दाढी र तीन धके चन्दनको र
सिकाउन यो पादरीव्याख्यान यस सभामा खोज्ने जब सारा आफ्ना

अमृतधाराको किलमिलावट दर्शाएर शानदार रवाफसँग डटिडटाउ यस सभामा

खडा छन् । म भन्दछु चन्दनको रंग हाम्रो आत्मा
भए पनि हाम्रो मासीभित्र हाम्रो छ । हाम्रो
हाड नगली हाम्रो जातित्व गल्दैन । कोट-पतलून आधुनिकता
हुन् । हाम्रो आत्मा एउटै छ, हामी साथसाथ खान्छौं, साथमा
हाम्रो एक ध्येय छ । हामी मयलपोश-सुरुवालमा मर्हष हुन सक्छौं,
हाम्रा मुखका पाउडर साधु-भस्मको काम समेत दिन सक्छन् केवल हाभीले
स्वराष्ट्र र स्वजातिको सत्य हुँदैन र आफ्नो स्वजाति-विकासक तपस्या
भृल्न हुँदैन । कोही लेखक जङ्गली छावा बाँच्नेछन्, कोही ह्योमेलिनको
जादूगर बनेर नौ देशका गाँस्तछन्, कोही चटपट चटक
लेख्छन्, कोही कविका अङ्ग-भङ्ग गरेर चारहाते चमत्कार बन्न
कोही वेश्या-भावना कोही काम
गर्दछन् । कुने पाश्चात्य पण्डितको अनुकरण मात्र । तर म भन्दछ

व्यक्तित्व धारण । त्यो

आत्म-सत्यको सच्चा निरीक्षण र विकास दुई प्रकाशविना कोही लेखक-

छोडेर हिंड्ने, बोल्ने, साहित्यिक होइन । नैतिक त्यहीं

लेखकको कसी त्यही हो । त्यहीं रहन्छ ।

तर म ती पुरुषमध्ये आफूलाई जो स्वर्णयुग आउँदै छ

जो हाम्रो सर्वस्व सिद्धिसक्यो, अब प्रलय मात्र बाँकी छ

रचना | १५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 जो आशावादी छन्, जसको सिद्धान्त छ-प्रलयस्थ सृष्टि । सिवाय

कालभैरव बुळछन्, जो महाकालीमा विश्वास गर्दछन् । तर मेरो भनाइ

यों होइन कि हामीलाई समरज्वर नै सबभन्दा स्वस्थ औषधि हो । भाव,
विचार हृदयलाई प्रकृत दिनु स्वस्थ कार्ये हो, तर ज्यादा
सल्का उनु, उचाल्नु र निमित्त महाकाली जगाउनु भीषणक निमित्त
भैरव निकाल्नु यथोचित करम्में होइनन् । ती चीज विशेष मौकामा
जाग्दछन्, जगाइरहनुपर्देन । तैपनि प्रलय हुन्छ भनेर हात-पयर

जस्तो होईन आत्मा र सत्यको रूड उग्रताबाट आफै

तसिनु वा डराउनु साहित्यिक स्वभाव हुन । साहित्यिकले सृष्टि पनि
गर्नुपर्दछ, पालनको अभिभारा पनि र प्रलयको वेदना पनि
सहन सक्नुपर्दछ ।

हाम्रो नेपाली हो, हाम्रो नेपाली हौं, हामी हौं, हाम्रो ध्येय एक
छ। हाम्रो फूट छैन । हामी एक सितारका तार हौं । हामी आफ्नो
गनं । आँखा सग्ला रहून् । हामी सब समदृष्टिल हेन
सकौं । हामीमा साम्य होस् । द्यौमा शान्ति, शान्ति, जलमा शान्ति,
आँखाको जलमा हाम्रों साहित्यिक शान्ति,
हाम्रो प्रकृतिमा हृदयको शान्ति, हामी विश्वदेवमा शान्ति
रहोस् । सनातन साम्य नै हाम्रो धम्म हो । साहित्यका क्षत्रमा पक्षपातको भावना

। हामी परेव।को पस्न चाहँदैनौं हामी स्वदेशको

हावामा स्वतन्त्र उद्गार गर्न चाहन्छौं-एक पक्षका लागि होइन,

लागि, ममूचा म्वदेशका लागि । हामी जब एक निमित्त खडा

। जब सर्वस्वको निमित्त खडा हुन्छौं र तव
हामी सग्ला हुन्छौं, एक हुन्छौं रहन्छौं, अफूट रहन्छौं । हाम्रो
नेपाली रहेको छ । नेपाली नै । अरू भाषाहरू फेनं आत्म-
विकास गर्ने ठाउँ हामी । तर शब्द नेपाली ने
नेपाली नै हामी सबैको मातृभापा हो । हाम्रो मुटुको ढुकढुक यही
यो हामीलाई जोडिदिन्छ । भारतवर्षको आत्मासँग
नजीकमा संस्कृतको सच्चा सन्तति ।
सम्वन्ध स्थापित गराउँछ । यसको गुण भारतीय छ । यही
फल्ने फुल्ने गराउनु हाम्रो नेपाली प्रधान ध्येय
यो ठो । यो कुनै जाति-विणिप्ट भाषाको
। यही लागि नेवार, पर्वते, गुरुङ, लिम्बू सारा जात,
मारा सम्मिलिन भएर अगाडि काम
१६ |

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 एक एक जाति बनाउँछ । एक जातिले राष्ट्र । एक
राष्ट्र भएपछि एक सभ्यता हुन्छ, एक धम्मं हुन्छ, एक ध्येय हुन्छ । सब
रहन्छन् । सहस्रशीर्षा पुरुष सहस्रक्षाः
जन्मन्छ, धपधपाउँछ, यो राष्ट्रभाषा सावंजनिक दौलत
हो । सबले सुरक्षित यो सबको हृदयको हो ।
पहिले पहिले, किन, अछ, अहिले पनि नेपालीभाषा भन्दा मानिस नाक फर्काउँ-
छन् घृणाको दृष्टिले उही कुरा गर्दा राम्रो सुनिने, उही
कुरा पढ्दा नेपालीमा सिन्की नमीठो लाग्ने -
खराब अदतको कारण हो । हामी नाक । नेपाली
पढ्दा नाक गर्दछौं यो विदेशी आदत व्यक्तित्वको विनाणक छ ।
हामीलाई स्वदेशमा घमण्ड स्वकीय संस्कृतिमा गत्र
हाम्रो नेपाली स्वदेशी राष्ट्रभाषामा हाम्रो शिर ठाडो । स्वदेशी
उत्तरदायी व्यक्तिको विकासाभावले मात्र यस्तो भएको हाम्रो
राष्ट्रचेत र राष्ट्रीय भावहरूको हामी यस्ता भएका छौं ।
हामीले आफ्नो आमाको आत्माको बराबर सक्नु र
तिनलाई आदर गर्न सक्नु ने हाम्रो परम कतव्य हों । नेपालीभाषामा शब्द छैन

भन्ने अब त्यो क्रन्दन मात्रामा छ । नेपाली भाषाका

निमित्त अफ्नो जीवनको गरी आफ्ना क्षुद्र पक्रन सक्ते जति
घाम-पानीका सत्यहरू प्रकाश भन्ने प्रतिज्ञा त्यस दिनदेखि करीब
यी पच्चीस म नेपालीभाषाको मिठास, चमत्कार, लचक, शान, ठाँट, रवाफ,

तडक, भडक, जाद्, रङ्ग पत्तां लगाउँदै अएको छ । एक प्रसिद्ध

बेलावालाले भनेका थिए, “बीस म यस बेलाको आत्मा जाँचिरहेछ मेले
अझ यसको क ख ग एक जीवनमा
पत्ता लगाइसक्नु छैन । जन्म जन्म यस भाषाको भक्ति र गर्नाका खातिर
म फेरि फेरि यतिकै दु:ख पाउन योभन्दा असल सेवा गर्न ।
मलाई अहिले कालले आएर बोलाए चाहन्छु ? शायद एउटा लेखनी र
एक पहाड कागज यस निमित्त कि अर्को पाली पनि म मातृभाषाको
विचार र सन्देशलाई प्रकाशन गर्ने सन्तोष पाउँ । भाषा जति बढ्दै जान्छ उति

राष्ट्रको समुन्नति पनि बढ्दछ । भाषाको अवस्था स्वदेशको सभ्यताको उँचाइको

संकेतक हो । यो हाम्रो हामी रुदा यसमा पुकारा गर्दा

पुकारा गर्दछौं । सच्चा वेद हाम्रो यसैमा रहन्छ । सच्चा पुकारा यसँमा
चढ्छ यही भाषा बोल्नु हाम्रो धम्मं हो । यसमा लेख्नु हाम्रो कार्य्य हो ।
हाम्रो देशका सजिलोसँग शिक्षा हासिल गर्न माध्यम यही

रचना | १७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 छ । उन्नतिका लागि हामीलाई ईश्वरका करुणाले यो साहित्य-परिषद्
खोल्ने सौभाग्य मिल्यो ।

हाम्रा नेपाली साहित्य-परिषद्को ध्येय राष्ट्र, साहित्यलाई विश्व-

साहित्यको दाँजोमा भन्ते वाक्य हाम्रो उद्देश्य-प्रकाशनमा झल्काइ-

एको छ । यो वाक्यांश केही मात्रामा जस्तो लागे पनि हामीहरू
साधारणतया यसको अथे सक्तछौं । नेपाली साहित्य पनि विश्व-साहित्यके
एक अङ्ग हो। तर नेपालो साहित्यलाई विश्वका प्रधान साहित्यको दर्जामा
पुऱ्याएर आदरले सुशोभित गराएर विश्वलाई पोख्न सक्ने
बनाएर महोच्च स्थानमा समुच्छित
गराउनु नै यस वाक्यको सच्चा अथे हाम्रों भाषाको पैदावारीले जब
हृदय पगाल्न विश्वको मुटुमा जब यसले पकड लिन सक्छ
हाम्रो राष्ट्रिय प्रतिष्ठा पनि धेरै मात्रामा बढेर जानेछ । संमानको
मुख्य अंग नै हाम्रो वैश्व प्रभाव हो । यो भाषा हाम्रो राष्ट्रसाथ
धर्मराष्ट्रका साथ जिउँछ । यस कारण यसलाई बनाउन सक्त
यसको महती ध्वनि विश्वमा सक्नु नै हाम्रो सच्चा विश्व-विजय हो ।
नेपालीको राष्ट्र शब्द आकाशमा हराउतेछैन यो चन्द्र; हुन्जेन,
जाति रहुन्जेल नेपालका आकाशमा गुञ्जायमान । हाम्रो साहित्य-
परिषद्को ध्येय मातृभाषाको विकासको सहायता । एक एक
एक एक सच्चा अवभास पाएका रचना एक एक आविष्कार, एक एक

निर्माण, एक एक राष्ट्रिय उपनिवेश हुन । हरेक साहित्यिक देशको भावक्षेत्रमा एक

सनापति हो । उ विचारका पल्टन खेलाउँदछ, भावको संचालन गदछ,

गर्दछ, पहाड बनाउँछ, विजयभेरी बजाउँछ स्वदेशबाट विदेशसम्मका कानमा ।

तर यहाँ नेपालमा आफ्नो साहित्यिक क्षेत्रका सेनापतिलाई राम्रो कदर थिएन ।

मिल्काएका टाला थिए । मगन्ता । ती दुङ्गा पघाल्ने तपस्वी-

हरूलाई साहित्यिक पेशा थियो । समिति र
केही सहायता थिए । तर प्रजाका तरफबाट साहित्यिक सम्मेलन
निकालेर लेखकलाई काम दिने, साहित्यिकलाई पेशा दिने, अल्सीलाई प्रेरणा

दिने, नपाउनेलाई रोटी दिने, योग्यलाई काम दिने, साहित्यलाई पुष्टि

दिने लेखकहरूलाई परस्पर भाव-प्रकाणनको अवकाश राम्रा पुस्तक
लेखक-मण्डलीको विचार-प्रकाशनलाई तथां साहित्यिक समालोचना-
लाई जस्तो पत्रिका निकालिदिने, कवि-सम्मेलन, लेखक-सम्मेलन-

मनोरञ्जन र विचार-विनिमयलाई प्रोत्साहन दिने, सुयोग्य

पुरस्कार र उपाधि-समाधि वितरण गर्ने इत्यादि कार्यमा सास फेर्न

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 मुश्किल समिति र भाषानुवाद-परिवद्ले मात्र सब काम चलाउन नसक्ने
हुनाले हामीहरू मिलेर यस साहित्य-परिषद्को उद्घाटन गराइमागेका हौं। र
परमेश्वरको र सच्चा देशभक्तको राम्रो दयादृष्टि यसमाथि गयो भने हामी
यसलाई प्रशस्त मात्रामा सफल बनाउँला भन्ने हामीले हादिक आशा राखेका छौं ।

यो साहित्य-परिषद् नेपालीभाषाको मुहार हो, मातृभूमिको जुहार हो,

साहित्यको फुहार हो, सारा सम्मिलित लेखकहरूको हृदयको पुकार हो सारा
प्रतिभाको फुआर हो । एक मगज चमत्कार छ, यति सय प्रतिभा एक भीम
शक्ति छ, एक जादूघर छ, एक तिलस्मी उपन्यास छ, यस सभाको अगाडि शब्द

डराउँछ, भाषा कम्पित हुन्छ, कहीं कहीं बिग्रेला कि त्यस्तो

ठाउँमा यति लम्बा गन्थन मैले सुनाउँदा धैर्यको नै प्रशंसा हृदयले
गर्दछ । व्याख्यान हामीले सुनेका छौं । भाषामा
अके भडक छं । पतलूनदार या आङ्गल पण्डितले १५ फट्कारेर
अभ्यस्त गराएको तिखारु जिभ्रो घोक्रोको सहायताले नाकको कार्य

गड्कन्छ । जोड, उच्चारण-ढङ्गा उसमा वेग्लै छन् । हामी ज्यादा प्रकृत

छौं । हामी सभाका अगाडि व्याख्यान गर्ने रीतिमा उस्तो यो काम

नपरिआएकोले ज्यादा लापर्वाही छौं । जीमा यस्तो उच्चारण हु न्छ, जस्तो-

The western waves of day
Rolled the glen their level way
Each purple peak each fainty spire
Was ftahed in floods of curning fire
But not setting beam could glow
The dark and deep ravines below
Where turned the path in shadow
Midst many a locky pyramid
Shooting abruptly from the dells
Its thunder splintered penacle

यहाँ या जोड शब्दांश-शब्दांशमा परेर शानदार

उच्चारण गरेर प्रभाव देखाउन सकिन्छ । अंग्रेजको धोक्रो हुन्छ नाक हुँदैन ।
कण्ठबाट बोल्छन्, हामी नाकका सहाराले । नाक ज्यादा लाग्यो
भने हाम्रो भाषामा भ्वाङ-प्वालको बिरालोले- उ कि नि-आँ-उ”
भन्या जस्तो उच्चारण फलस्वरूप व्यक्तित्व 'म्याउँ
जस्तो देखिन जान्छ । अप्राकृत हुनु त असल होइन तर अलिकति शान
रवाफ नभए भाषोच्चारण तथा व्याख्यान पनि त मार्जार तपस्वीका
उपदेशभन्दा कति राम्रा भइहाल्लान् ।

रचना | १९

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 तर नेपाली भाषामा उच्चारण प्राकृत जोड, या तथा
शन या उच्चारण-शैली पाइन्छ । जस्तो “तिमी कहाँबाट आयौ ?” यसलाई
करति किसिमसँग भन्न सकिन्छ । विदेशीले बोल्दख, “तिमी कहाँबाट आइएका

छौ” तर हामी बोल्दछौं, “तिमी काँ' ट आयौ” अथवा “तिमी कहाँबाट आएका हो”

इत्यादि । यही जोड र शैलीलाई केही मात्रामा बढाएर उच्चारण गरेका

खण्डमा त भाषामा के अंग्रजी या उदू को जस्तो जोडदार शान रबाफ
आउने थिएन र ... श्री लेखनाथजीका पंक्तिमा जस्तो
कविताको उच्चारण गर्दा तीन चार उच्चारण गर्न सकिन्छ ।

शिरमा जटा वदन फुस्रो गरी ।

वसी बिजन ठाउँमा नयन नासिकामा धरी

बिचार कुन तत्वको अकेली बनो ।

सखी भन वियोगिनी भयौ कि वा योगिनी ।।

(तीन उच्चारण)

यरी तीन-चार किसिमका उच्चारणमध्ये समाका लागि शायद

जोडदार शानदार उच्चारण नै मूसाकाने उच्चारण यहाँ
त्यतिको उपयोगी हुन सक्तैन, कारण जस्त॑ यहाँ काम धेरै
पनि लामा-लामा । शायद कानको शंख विलाइहालोस्, अथवा
छेकिदिइहालोस् । कारण सबैल राम्ररी सुन्न सक्ने, स्पष्ट
उच्चारण भएको शानदार, सबमा सक्ते तबरले कविताको उच्चारण

बेश हुनेछ । तर चित्त आफ्नो तरीकामा पाठ गर्नु शायद पाप

लागोइन । मातृक शब्दमा गीत गाउनु जो जोडदार उच्चारण गर्नु न॑ वेश होला ।

जस्तो म कवि शीर्षक कविता । जहाँ भाव गम्भीर छ या

छ त्यहाँ त्यस्तै तवरले भावानुरेखी उच्चारण आधा
हो । प्रकृतिले खराब दिएका कविलाई कविता पढाई
पनि प्रभावकारी हुन सक्छ । अब हामी कुरा नलम्व्याऔं ।

कविता भन्दा प्रबल जोडदार हुन्छ, शानदार हुन्छ अटाउन

सक्छ, चाँडो हृदय हृदयद्वारा मस्तिष्कमा चाँडो छ, लयदार हुन्छ,

भाषाका तरन गुणउपर पकड राखेर गतिलाई

कल्पनायुक्त धारण गं, अडेर भावक जीवनमा
पहूँचाउँछ, रोदन हास्य जस्तो हुन्छ, एक र रोशनी
भदछ र हृदयका दाना-दाना । यी सब गुण गद्यमा । कवि-
तामा ज्यादाजसो भाव तथा भरिएको हृनाले र त्यम-
२० | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 उपर प्रगतिशील र अर्थात्मक संगीति शब्द समेत पूर्ण गएकाले हाम्रा

हृदयमा त्यसको प्रशस्त प्रभाव पर्दछ । कविता मुटुको बोली हो; गद्य मस्तिष्कको

ध्वनि हो । छन्द या मात्रिक लयले गर्दा कवितामा विश्वस्थितिका

प्रथम स्फुरणको विस्तार र लयदार चाल लिएर आएका हुनाले
हामी कविता त्यसको नजीक गद्य-रचनामा भन्दा विश्वको चैतत्य-
शोल नियम सत्य, शिव, सुन्दरमा जहाँ निर्धारित हुन गएको छ, ठाउमा
हृदाकाशमा गुञ्जेर एक प्रसिद्ध समालोचकको उच्चारणमा-दर्शन-
शान्तिको कविता नै सत्य हो । ज्यादा लागेका कविता दाशंनिक ढङ्गका
हुन्छन् । हृदय लागेका कविता भावुक ढङ्गका सच्चा करविता हुन्छन् ।
कविता जीवनबाट जागेर आउँछ । चरित्र न॑ यसको वाग्द्वार हो । आत्म-सत्यको

नै कविता हो । रुधिर-सञ्चालनमा भिजेर, हृदयमा चुभेर

कल्पनाका नजरअगाडि फुनेर खुलेर आएका कविता-
हृरू अत्युत्तम । हुन त वैज्ञानिक युगमा परिश्रमशील
एको कवितामा कजा पाउँदछन् आधुनिकहरू; तैपनि मलाई ता प्रवाहमा
सत्यको प्रकाश छुल्किएर आएको कविता नै पहिला दर्जाको जस्तो लाग्दछ ।
सच्चा कवि एक साधु हो जो बेदाग हृदयको स्वर्गको प्रकाश थापेर
दिव्य समयमा । जीवतलाई तथा दिव्पको धप्कामा पक्रन्छ र
साधारणबाट र चीजबाट आफूलाई अलग्ग राख्दछ । उसको जादूको जाली
फल्ने ढङ्ग पनि न साधारणलाई उ तिलस्मी बनाएर अपनाउँछ । उत्तम

कविता त्यो हो जसमा सजीव अनुभव छ, जो सोझो

जो निर्भीक प्रवाहमा आगोले आत्म-विश्वाससाथ चल्दछ,
जो वैश्व तत्त्वमा आफ्नो विषय सक्छ, जो सच्चा सुन्दर
तथा प्रभावकारी राखेर र उच्चारणमा लय र प्रसाद-

कविता आत्मा । र ते
गुणले सम्पन्न शब्दाडम्बर कविता होइन, मात्र कविता होइन, लय मात्र

सच्चाइका हुन् ।
अब हामी यस विषयलाई नै सच्चा कविको गुणगान
... सुन्नुहोस् मेरो नामक
बाट उद्धृत गरिएको एक अप्रकाशित हो ।
“कविता'

[नेपाली भाषा-साहित्यको सबभन्दा

दिइएको यो भाषण वष १ संख्या ४ श्रावण, सं. ५ भाद्र,
सं ६-७ ८-९ मार्ग-पौष २००४ सालबाट साभार । ]

| २१

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 समकालीन कविको सामीप्यको कारण,

समालोचना स्थायी ठोस मोलको

बनाउनु अत्यन्त कठिन हुन जान्छ,

कविकृतिको सच्चा कसी ता समयलाई

[महाकवि देवकोटाले साहित्यको कुन
नै मान्नुपर्ला । समालोचक बन्दा हामी-
कलम चलाउनुभएन
भन्दा हामी ।
हरू ज्यादाजसो आफ्ना युगले सीमिन
भएर, भविष्यले सक्ने धेरे
तर थाहा पाइयो समालोचना
कुराहरू देख्न एक दृष्टिकोण-
पनि उहाँबाट नछोइएको विषय रहेनछ ।
मा प्रत्येक व्यक्ति एक घेराको केदी
यो नौलो र गहन कृति छाप्न
जरूर रहन्छ । निजो प्रवृत्ति ज्यादा
पाएकोमा “रचना' देवकोटा-परिवार-
समुच्चारित भएका व्यक्तिले समालो-
प्रति कृतज्ञता व्यक्त
चना गर्दा हमेशा रहनु
पनि अत्यावश्यक

यी निजी नजरमा राख्दा राख्दै पनि, आफ्तो उहेश्यको छायाको

फोटो खोज्नु एक स्वाभाविक प्रवृत्ति हो, त्यसउपर लेखकको समेत
मूल्यजिज्ञासाको प्ररणा पाएपछि त, मलाई यस कठिन कार्यबाट अलग रहन
अमम्भव हुन गयो । यस कारण म लेखनीको चुच्चो उजाएर दाना-दानाको
गन्ध र गहक हेने लागिरहेछु-त्यस काव्यको जसको प्रसिद्धि मात्र
छ ।
काव्य आद्यीपान्त मलाई भूमिका मत लाग्यो, कारण, स्वाभाविक
विशिष्ट थियो । मलाई पढेर एक
भूमिका पनि लेख्ने समय छ कि भन्ने सोधनी गर्नुभएको माननीय
सल्लाहकार र त्यो पनि विरोधी दलको नेतृत्व भनाउँदो लिएकोले र अरू घरको

धन्दाले दिन नामेट गरेकाले, मैले २।४ दिनपछि लिएर जाउँला

भनी पुस्तक पनि उहाँको छाडी आएको थिएँ । त्यसमा केही
भाव पनि मनको अन्तर-स्तरमा उठ्यो होला । नेपाल राष्ट्रका एक

अद्वितीय युगप्रवर्तक वयोवृद्ध कवि-शिरोमणिजीको परिपक्व काव्यलाई म

तवरले छ्न सक्ने । निधारका तीन रेखा खुम्च्याएर टटोल्न, जोख्न निके
समय र प्रयत्न होला, तर मैलें अनुरोध बेफुमंदीले
र पछि हुँदै एकान्तमा काटेर वसें, मलाई ठलो अपशोस
लाग्यो । पछि श्री समजी जस्ता विशाल व्यक्तित्वबाट यो
भएको थाहा पाएर मलाई फेरि खेद भएन र श्री लेखनाथजीलाई

पनि मैले यसे विन्ती हुँला । मैले भूमिका पढ़ें ।

२२ |

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 भूमिकामा समजी गदगद भएर पोखिनुभएको पाएँ । विरोधी शैली र
कलाका दुई विशाल साहित्यिक व्यक्तित्वमा यो पारस्परिक प्रतिबोध मलाई एक

सुन्दर साहित्यिक सुलक्षण जस्तो साहित्यको क्षेत्र सल्लाहकार-सभा

जस्तो जरूर हुन सक्तैन । यसमा बिरोधी नेताहरू पारस्परिक रसास्वादनमा
कर्ति निप्पक्षपाती रहन्छन् !

म रसास्वादनको थिएँ । पढ्दै । अद्वितीय सिद्धहस्त' कवि-

शिरोमणि भन्ते शब्द पढ्दा मलाई रातीगेडीको फरक परेजस्तो लागेन त्यति म

पनि भन्न तयार छ- निजी क्षेत्रका साम्राज्यमा' भन्ने अनुध्वनि

त्यसमा मेरो हृदयले । नेपालीभाषाको औंठीमा जडिएको कुनै
एक श्लोक छैन भन्ने उच्चारण प्रायः मॅले स्त्रीकार 'एक दुई श्लोक या
सिवाय' भन्ते थप हालु कि जस्तो पनि लाग्यो ।
दिलका ध्वनिहरू व्यक्त गर्दे छ। बहाँले छानेको सर्वोत्तम श्लोक मलाई सर्वोत्तमका

दर्जामा राख्न लाग्यो । द्वितीय श्रेणीमा राख्ने परीक्षकलाई म॑ जरूर

रेटाहा सक्थें । तर ठीक सर्वोत्तम एकमात्र भन्न कि
राम्ररी अन्दाज । त्यो अर्को वाचनलाई छोडें । तर जब यस काव्यलाई

गरेका ठाउँमा पुगें, अलि । म संस्कृतको पण्डित ता

होइन । म ठीक भन्न ती दूई चीजका र अन्तर अरू समालोचक-
ले निकालून् । तर ग्रेको इलिजी सँग तुलना गरेको देख्दा मलाई निश्चित
चित्त बुझेन । एलिजी विषादात्मक कविता हो । विशेष मृतकका प्रति बिलौना ।

तर बराबर केवल विषादप्राण कवितालाई पनि एलिजो बोलिन्छ ।

प्रधान ध्वनि जस्तो छ ? म॑ने एक छिन अफ्ता भावनालाई खोतलें ।

विषाद यसमा छ, तर विहित पनि छ । यस्तो लाग्यो कविको हृदाक्राशमा

गम्भीर बादन आफ्नै जनको वजनले बर्पत तखोजी मलाई कुनै
कवितालाई भन्न जस्तो लाग्यो । यममा विषाद नै प्रधान प्रेरक
तया । कविको निजी या व्यक्तिगत जीवनमा खास काही
यस्तो चोट या अघात परेर ज्यादाजसो यो उद्गारित हुन्छ । तब के एलिजायक
टोन् अयवा वैलापिक प्राधान्यले समजीले यो टिप्पणी गर्नुभएको होला
त ? रुलाइको लब्ज प्रमुख भएको पाइन । यहाँ विलाप छैन । यहाँ
वैराग्य प्रधान छ । वैराग्यको अधार चोट हुन सक्तछ, तर चोट पुरानो भएर खन

निको हुँदै अवस्थामा यसको विकास ज्यादाजसो पाइएला । यम्तमा

व्यक्तिगतभस्दा समष्टिगत प्राधान्य । यो र
मर्मको वाणी हो, न कि ऐकान्तिक विनाप । यसमा आँखाले एक प्रधान

घातक घटना मात्र । तब यी दुई चीज केवल दिक्दा-

रचना | २३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 ~
रीको भावमा मात्र कहीं चुम्बन गर्दा हुन् । यी विचार लहरिएर आएर फेरि
प्राथमिक छापाहरू दृष्टि डाल्त खोजे । के
चरो कवि ? के मजदूर, किसानको भोक र
लाचारीमा बिलाप्दैन ? के आखिरी उसको पागल विवेकी हाँसोमा भूमण्डल-
व्यापक रुन्चे हाँसो छैन ? मैले आफूलाई अनेक
प्रश्नले खोतलें र खोजें । मलाई समजीको समालोचना कता कता ।
मैले भन्न सकिनँ राम्ररी-किन ? ...एक वार पढ्ने इच्छा प्रादुर्भाव
भयो । वास्तवमा जीवनको घामपानीको एक विशाल
हो । यो लेखनाथ रूखको श्रद्धामुखरित मौन, विश्वाममय,
स्पन्दनशील संदेश, तथा वक्षवाणी हो। लखनाथीय फलको
प्रयत्न हो । यहाँ कवि मार्गप्रदर्शनमा अग्रसर छ । यो एक
चल्दैन, जस्तो शायद मेघदूत । रूखमा आँख्ला बांगाटिगा बढेका पाइन्छन्
तर बलिया जोर्नी पति छन् । यो उडेर जाँदैन, तर रेलगाडी
जस्तो बरावर या सामयिक अडान लिएर लम्बा मार्ग ढाक्ने
राख्दछ । यसमा लिरिकमा पाइने गुण पाइन्छन् ! तैपनि यो लिरिक
अल्प महाकाव्य हों । कवि आ बोल्दैन तर पर्दापदछाडिबाट एक पात्र खडा

गराएर निजी भावने सजीव बनाएर वोलाउँदछ। तब नाटकीय

एकभापी कवितासँग या सादृश्य केही मात्रामा राख्दछ पनि । तैपनि बराबर

सर्गारंभमा सर्गान्तमा कवि देखा परेर यसको नाटकीय

गर्दछन् । मानौं कविका दृई स्तरका व्यक्तित्व छन् ।
मयकडा माढे बोल्दछ । भित्रको देउता-समाधिमा लाग्यो-
हुन्छन्, या चूप रहन्छन् यस्तो काब्यलाई
भवान रूपक भन्न कि जस्तो मलाई लाग्दछ । तर कविको मूल
निजी निचोडको कवितात्मक प्रदर्गन पाइन्छ । कविताले
जितेर लगेको देखिन्छ, धेरैजसो दर्शनको वजनले तर दर्शनले थिच्ला भनेर कवि

हरहमेशा कलाकारको जरूर राख्दछ । खतरनाक क्षण-

सचेष्टता । तर ठाउँ
जहाँ कविगत भएर भएको पाइयोस, यो प्रशंसनीय
। मा जीले कविता नेखेर जीवन
छन । यस कारण भारले श्लोकहरू कम लच्कन्छन् ।
तीका कविता छैनन् । जहाँ
उच्चतम वौद्धिक विकास दिन्छन्, त्यहाँ
पाइन्छन् । यम कारण दार्णनिकता
२४ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 कविता या उच्चारण मैले निके विचारणीय ठानेको छु ।
कालिदासमा दार्शनिकता होस् सही, त्योभन्दा बढ़ी मात्राको दार्शनिकता लेख-
नाथजीमा हुनुमा-विशेष यस काव्यमा-हामी केही सींग-पुच्छर देख्न ।
समजीले यस न त कुनै परिचायक विश्लेषण ने गर्नुभएको
शायद दर्शन थिएन । सार या हामी
निकाल्न सकौंला । तव लेखनाथजीलाई हामी $ला
' किन नभनौं ? भन्यौं भने केही शब्द खेर फाल्नु सित्राय होत्रैत
जस्तो मलाई लाग्दछ । साहित्यिक अस्पष्ट हुनु । प्रवृति
। सत्यको दाना बाङ्गो टिपिन पनि संभव छ र अपत्य हन जानु संभव ।
समजीले स्पष्टीकरण दिनुभए हामीलाई सफा हुने थियो तर वहाँ ज्यादै छोटकरी
हुनुभएको छ । एलिजीभन्दा, तरुणतपप्तो लाई माथि
कुरामा प्रशस्त बिवाद हुन । म भए भन्ने थिएँ कि एनिजी
काव्यस्तरबरावर लेखनाथजी यसमा छ । सबै ठाउँमा किन
होइन त ? कारण घाम जति स्पष्ट छ । ग्र को एलि
तरुणतपसी करीब बीस गुना होला । र एक ठाँट यति
लामो काव्यमा कुनै कविको रहनु प्रायः असंभव ठाँट र शब्दको
ठाँट बराबर रहें पनि उदेभासित भाव एक भएर ज्यादा लामो पथमा
। नत्र उद्भास उदभास होइन र मान्छे देवता हो, मान्छे होइन । मेरो
भनाइको तात्पर्य यो हो कि र तरुणतपसीको काव्यस्तर र
काव्यभेदमा जोडी सादृश्य विवारहीत समा हुत सक्तछ । मलाई
ता नेपाली एलिजी होइन । शायद नेपालो ड्राइडनको एक परिष्कृत
हो ।
मेर भनाइ यो होइन कि तुलना प्रथम श्रेणीका अंग्रेजी
हुन सक्तैन । जरूर शैलीको वहाँलाई अलेक्जेन्डर
पोप या ड्राइडन जस्ता निजी युगका हामी समकक्ष ।
नेपालीभाषालाई सफा गर्न, एक सुन्दरी बनाउने काम पहिजे कसले
गरेको थियो ? यस वहाँको ऐतिहासिक स्थान र साहित्यिक मूल्यमा न
पहिलेको, न पछिको कुने कवि शायद म यस कुरामा
पूरा । यस शैलीमा यसभन्दा पर पुग्न
गाह्णो छ । यस अरू अलू गुगमा । तर त्यो
इतर जनलाई दुरल
् भ्य बस्तु छ । कारग

। ग्रेमा पति गु
तथा पोपसँग लगर । णायद या भावता

| २५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
। तर पोपको मानवउपर निबन्धनामक काव्यभन्दा
लेखनाथजीको तरुणतपसी जरूर माथि राखिन सकिएला । यसमा शैलीको

सुथर पूर्णता मात्र विशिष्ट गुण छैन । यसमा हृदयग्राहिता ठाउँ-ठाउँमा निकै

चर्को छ, जो पोपको अळ लामो काव्यमा कम पाइन्छ ।

समजीकै भनाइमा कविता गणित होइन, न दरशन ने तर कविताको

कलाकारमा चेत पनि, चेत पनि केही मात्रामा
र तरुणतपसीमा ती विशेष उपस्थित पनि पाइन्छन् ।
गणितचेतको सूक्ष्म सहज क्रिया हों । कविले एक निमेषमा
गुनि नसक्तु संख्या-स्थिति, संख्याफल पत्ता लगाइसक्तछ र
। यस तवरले नेपाली भाषामा छन्दमा शब्द-संभावनाका सूक्ष्मा-

तिसूक्ष्म चमत्कारले हामीलाई चकित कविको हात

कविले चौबीस घण्टा निकाल्ने छन्द र शब्दको सामञ्जस्य
एक मिनेटमा निकाल्न सक्नुहुन्छ र त्यतिले हामी पूर्ण संतुष्ट ।
करीब प्रत्येक पंक्ति विशिष्ट प्राप्ति जस्ता । अत्युक्तिमा
जान सक्तैन । ती शब्द र
मुधार्न खोज्नोस्, तपाई आफूलाई विफल यति भन्नु
मिद्धहस्तको सुनौला तक्मा दिनु हो। वार्णिक छन्द कठिन सिपालुको
हो । त्यहाँ स्वतंत्रता अनुभव गर्दन । तालका मात्राखंडको
चत राखेर लेखनाथजी तालमा अलाप्न यों परिपक्वताको
विशेपता हो । थस चेतमा वहाँका कुनै
वहाँलाई हमेसी जित्न सक्तैनन् । समजी मसँग भन हुन्थ्यो, कनि
पटक लेखनाथीय छन्द र शैलीमा टप्ने प्रयास गर्दा
प्रयोग विफल । यम गम्भीर सा तत्त्व
। एक (पोष र आफ्नो शैली
अनुकरणात्मक वृत्ति सानातिना प्रतिभाले विकास
र साहित्यको नव नव सिर्जना र सजीवताले प्रेरणा दिने सार
। नतीजा यो हुन्छ कि त्यर्स शैलीदेखि नै एक विरोधी आन्दोलन
उठ्न थाल्दछ । यो इतिहास
गर्न नसकेर विरोध
निर् माण गर् नुभतयो
िकोजो
अनि आफ्नो निजी अ देख्नुभयो र निजी विरो

सजीव जत्
हुनाको कारण
२६ |

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 युगमा हुने साहित्यिक क्रिया अनुभव गरेर ।
चुलिनुभयो । आजकल लेखनाथजी आफ्नै अजेयताले जागृत गरेका स्वस्थ विरोधी
साहित्यिक आन्दोलनका लहरीबीचमा जीवित ऋषिका दाढी हुनुहुन्छ जस्तो
मलाई वहाँका कमजोर क्षणमा वहाँलाई धरमर या
लाग्दो होला । तर बलिष्ठ क्षणमा, आफूलाई चिन्दा, वहाँ आफ्नो
क्षेत्रमा ठम्केर हिँडनुहुन्छ । यस दृष्टिकोण र॒ तदनुसार
बदलिएका भाव-मुहाविराको अनुकरण वहाँका खतरा छन् । वहाँका हालसालका
पनि यो मेरो विचार भएजस्तो मलाई लाग्दथ्यो, किनकि,
वहाँका भनाइमा वहाँ रे ! त्यो तबलको कित्ता
त्यही जहाँ वहाँ सम्राट् गायक हुनुहुन्छ । तर साम्राज्यको भावना
गर्दा मरो विचार यो होइन कि क्षेत्रमा वहाँ अगाडि बढ्ने अरू हुनेछैनन् ।
बास्तवमा वहाँलाई ऐतिहासिक महत्त्वको लाभ छ एक क्षेत्रको

। शायद भविष्यले पछित्राट हेर्दा ऐतिहासिक

हत्त्व वृद्धिशील होला, विचार-पदार्थ छन् दूरवर्ती, हमेशा
चहकिलो !

म भन्दै थिएँ क्रि चेत कविमा हुन्छ र स्फुरणात्मक

दर्शन कविता-दशंन हो । विचारवाट बुद्धिदर्शन या विवेक दर्शत
तरुणतपसीमा हामी दुवैको संमिश्रण तर कविता-दर्शनको प्राधान्य
भएकोले; बिग्रेर भएको छ भने जति हामी पुग्न ।
यो विषयउपरको मेरो टिप्पणी हो । दार्णनिक मानव-खप्परको
साग्रो घेराभित्र नाच्दछ, कवि हृदयको विशाल गोलाभरि घुम्दछ । हजार
एक चीज कविताले एक निमेपना । यम क्रिमालाई हामी
स्फुरण भन्न । यस क्षेत्रमा लगायो भने बिग्रेर
बन्दछ । तर चत ज्यादा
लाग्दछ, यहाँ कम लागको पाइन्छ । यस कारण तरुगतपसी काव्य हो, दर्शन
होइन । यो अधिकांश मात्रामा, तर के बीचबीचमा आफ्ना
र कविले सचेत तवरले कविताको रूपमा ढाल्न
हामी बराबर ? मनाई लाग्दछ बराबर पाउँछौं । हामी शैलीको
लालित्य र छकिएर भुलेर ठाउँठाउँना कविता
बोल्न लहसिन
एक हुँदा एक रहस्य थियो । दुई भयो,
यसमा तीन तत्त्व छन् भनी भन्न छ भन्दछन् । यहाँ
मलाई तीन फसाद छन् ।

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 या भाव-पदार्थ दार्शनिक पदार्थ या तथा शैली । म
अहिले गर्ने । किनकि मैले दुई पटक मात्र पढेकोछ र
ज्यादा विचार गर्ने समय पाएकों छैन । हृदय चलेको छ, सकेको

छैन तैपनि आफ्ना प्राधन प्रांथमिक भावना मात्र व्यक्त गर्दे

समजीको भनाइमा तरुणतपसीको प्राचीनता तापनि
आधुनिकता छ । यसलाई पनि पूर्णतया म स्वीकार गर्ने सक्तिनँ ।
केही सत्य जरूर छ यम भनाइमा तर आंशिक मात्र ।
छन्दका पंक्तिप्रबन्ध छन् । यस न ती प्राचीन छन्, न आधुनिक छन् ।
ती भाषाका निजी प्रवाहका लहरका रूपहरूमध्ये एक
न पुरानो चीज हो न । जरा छन । छुँदैन ।
यो कुरा केही सत्य छ ।
आजकल भइरहेछ । कडा
उच्चाट र विद्रोह भइरहेछ । अधिकांश कविहरूले यो
जंजीर फालिसके । यसमा अवरोध मात्र भावप्रवाहतरफ । शायद
वेगको ज्यादा अभिरुचि बढेको पाइन्छ । युग कोल्टो फेर्दे छ।
यस कारण यी श्लोकवन्धमा लागेको मानिस तर यो भावना
विद्रोहले रंगिएको भावनाको अनुहार मात्र हो । यो न हो न हाई हो।
श्रो यस परम्परालाई अघि बढाउनमा सफलता हासिल गरिरहन

भएक छ । अव यो नदीले छोडेको हुने

सम कारण र प्रावीन भएकोले हामी यसलाई प्राचीनता
चीज भन्न त्यति मात्रामा मात्र सक्तछौं । तर नेपाली कविता-साहित्यका
यो विशिष्ट बस्तु थियो र लेखनाथजी हुन्जेल यो सजीव छ
भालासम्म र शायद घिमिरेजी समेत नवदलुन्जेलसम्म नवीन । यस कारण कि
यसमा आधुनिकता र नवीनता पाइ
तथा हाम्रा वडा समीपवर्ती समेत । यति टिप्पणीसाथ प्राचीनता भन्ने

म समजीबाट ग्रहण ग्ने तयार छु तर आधुनिकता

समजीले के देख्नुभयो होला म
तरीका हो भने, लेखनाथजीको त्यसको
न वहाँमा म
वहा दिवक भएर, शीतल
जहाँ-भन्ने
भय खोज्नुहुन्छ ।

प्रधान छ । वहाँ
२८ / रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 हुन्छ पछाडि फर्कन । न कि यस फलामे युगसेतुबाट कारखानातिर अगाडि
बढ्न । वहाँ विज्ञानलाई शक्ति मान्नुहुन्छ तर त्यसलाई दिन
हुन्न । यो हो । त्यस भित्री चूरो अध्यात्मज्ञान विज्ञान
रोएर मर्दछ भन्न चाहनुहुन्छ बहाँ र ज्ञान हाँसेर शायद समजीको
प्रासंगिक भावनासँग यो उद्धरण मिलोइन । ज्ञान जति चर्को हुन्छ सप्तदशवि-

श्राममा म सम्झन्छ त्यो ज्ञान सबभन्दा गर्हिरिन्छ, उत्ति हाँस्न र गर्ने

तयार हुन्छ । वहाँको ज्ञान अलिकति भोजनभट्ट जस्तो छ । अनौठा
सिल्ली हुन्छ । यो पागलपन विवेकको पराकाष्ठा दहो
भनाइमा, वहाँ सूटप्यान्ट लाउने दार्शनिक
स्कुरणका वहाँका छन् । वहाँको आदर्शवादी साम्यवाद
छ, जसले बाघमा नंग्रा छ भन्ने वोको लाचार छ भन्ते स्त्रीकार गर्दन,

बाज र भँगेरा त्यहाँ मितेरी लाउने कर्तव्यतिर प्रवृत्त । या

श्रमशोषणको महापाप र पूँजीको पाजी प्रवृत्ति देखेर
खोज्नु कविको स्वाभाविक भावुकता भात्र हो। यसलाई म आधुनिक दर्शन या
भावशैली भन्ने नामकरण गर्न केही मात्रामा गर्दा
लेखनाथ जी समस्यातरफ चियाउन खोज्तुहुन्छ । तर वहाँ पर
छ । यो प्रवृत्तिले न वहाँको प्रगति हुन सक्तछ । वहाँको एकतत्त्व
विश्व ढाक्न सक्तछ । तत्त्व ढाक्न सक्नैन समय र अवकाश पारी

भाग्न सक्नुहुन्छ, प्रत्यक्षवादी भाग्न सक्तैन । आँखाले नदेखिने र हृदयले भाविने

र वचनले नबोलिने र बुद्धिले वस्तु ब्रह्मको छ । यस

कारण भावशैली (यदि समजीको यो भए) आधुनिक छैन ।
मलाई त लाग्दछत् । मेरो भून भए वहाँने ।
तरुणतपसी को दर्शन, अधिकांश केही बौद्धिक भएर वेदकालको
स्फुरणात्मक र कहिले क्रियाको अनुकरण गर्दै, श्रीमद्भगवद्गीताको
अनासक्ति खोजेको म तर बोक्रे कवि जस्तो
गीताको छन्द-विस्तारसाथ विवरणमा
त्यस्तो साहित्यिक कलाकार हुनाले कते,
प्रवृत्ति देखाउनुभएको छन । विजय यस कुरामा
छ कि वहाँ जीवनानुभूतिबाट निजी प्राप्ति श्रृति-सूत्रमा उनेर
चढाउनुहुन्छ। यहाँ उपनिषद् बोल्दछ तर कागजबाट होइन, हृदयका
भिजेका जराबाट । त्यस कारण यो काब्य रसप्रधान छ । तर्कप्रधान म
कविजी रूखमा देख्नुहुन्छ र प्रावीन घृसेर
एक सदस्यको रूपमा विशाल नै हुनुहुन्छ । वहाँलाई चून,

रचना | २९

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 ईट, र फलाम म॒न पर्देनन् । हरियो मन पर्दछ, त्यो पनि बाक्लो र
यस कारण यो काव्य लाल रंगको छैन । हामी हरियो काव्य भन्न
यसको कवितात्मक विशेषता यो छ कि यसले रूखको आत्मा सजीव पारेर
कल्काउँदछ ।

आत्मा छु । अमर छ । खोस्टा गुदी होइन, गुदी बिलाउन्न । चरा

भट्टाउन खोज्नु हो त्यो शिव हो । त्यसलाई जीव

शिव हुन्छ, नत्र अलग द्वैत पग्लन सक्तछ । त्यो लय हो । यसको नाम
हो । या भनौं ब्रह्म, छाया नै संचालन शक्ति हो । टकले संसार
भासमान प्रकृतिको उपाधि-विलय पथ हो । ज्ञानी-
बिलपाउँछ । त्यस अवस्थामा विशाल मायाको जादू विशाल
भ्रम भाममान । आफ्नो र अरूको भय देखेर ज्ञानी ।
साम्राज्यमा उपहास गछ जब उसले तर
त्यम स्थितिमा पुग्न भावनाको सींढीमा । शिवका
पदका र वेदनाहरू असल बन्दछन् । व्यामोह-
विलयमा त्रिगुणातीत निवास छ र सिद्ध हुन जान्छु
जीवन साधन हो चेलाको प्रमाणपत्र हो मूल मायाउपर
उठेर एक देख्नु र एक पाउनु, अनासक्तिको साधन कठिन छ तर
यही सच्चा प्राप्तिका तपस्या हो । मेरो तरुणतपसी दार्शनिक
पक्षको तथ्य या सार यही होला तर यसलाई बार छैन ।

यस मारलाई शायद हामी ब्रह्मवेदान्तसार या भन्न ।

यो कविको नयाँ देन होइन न त कुनै नयाँ अविष्कार । यसलाई विवेकसंगत
गद्यमा व्यक्त गरे यो एक दर्शनको रूपमा खडा शायद पुरानो

तर
दर्शनका मूल बाटोलाई यसले बीचबीचमा छाडेर निजी भ्रमण लिन समेत

यसमा वेदान्तउपर नयाँ या भएजस्तो त मलाई

लागन । तब म भन्न जस्तो अधिकांशको
मौलिक छैन पारम्परिक र मात्र आउँछु । त्यसउपर मयति
पनि भन्न वेदको भावको सच्चा बच्चा कविलाई

या काव्यात्मक दर्णन ।
हन्छ कविताको
एक जीवनको
द प पाइन दर्
सक्शतछनभन्नअवण
े एक पति
३० | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 छ र केही मात्रामा पनि छ । त्या तवरले
द॒ निकालिएको भावुक पाठकको समालोचनाफल हो । त्यस्तो भए
पनि यो प्रयास नित्य सम्किन सकिदैन तर कच्चा तवरले यो काम गर्ने भने बडो

खतरनाक हुन जान्छ ।

श्री समजीको भन्ने शब्द हुन भावको तरीका या

भावप्रकाशनको ढंग । यी दुईमा सामंजस्य रहनु कविताको सफलताको लक्षण
मानिन सक्तछ, किनकि जस्तो पानी छ उस्तै स्रोतमा वा त्यसलाई
वगाउनु कला या कलाकारको महत्त्वको प्रधान लक्षण हो । तर पहिलो
म लेखनाथजीको ऋग्वेद प्राचीन सम्ळन सक्तछ, दोस्रो
अथेमा मात्र अर्वाचीन । यस कारण म आफूलाई अक स्पष्ट गर्ने चाहन्छु ।

हाम्रो भावना वा विचार कुने नयाँ छन् न॑ भन्न पनि गाह्णो हुन्छ । आविष्कार

भन्ने वस्तु विज्ञानमा यस क्षेत्रमा पाउनु मुश्किल तर साहित्यिक

कलाकारको रचितलाई रंग र र तीव्रता दिनु र तिनको
निमित्त यथोचित भाषा हामी एक भाव-परम्परामा
चल्न र यो कुनै पाप । प्रवृत्ति हुन सक्तछ । तर हाम्रो
निजी देन खास हरेक भावना बगेर बोल्नु र हरेक विचार भाविएर
बग्नुमा हुन्छ जस्तो मलाई लाग्दछ । कवि केवल विचार मात्र सगत या
असंगत । उ तिनलाई हृदयद्वारा जराबाट बढाएर फुलाउँछ र नवीन
बनाउँछ । यो भावात्मक गुण पनि हो र तर्कीबी गुण पनि हो मुटुमा फेला परेर

विचार कविता बन्न सक्तछ । ताजा नवीनता लिनुमा त्यसको

शैलीको गुण रहन्छ । यो कसीमा घोट्दा लेखनाथजीको अधिकांश
सफल भाव र शैलीको समरेखिता असल कविताको लक्षण हो, पारस्परिक

भाव यहाँ जरा हाल्ने पाइन्छन् र स्वस्थ

माध्यममा । दश॑नले जितेको भए यो काव्यशास्त्र हुने थियो । तर
यहाँ हृदयले कविताकृत दर्शनलाई भावेर कि जहाँ
छन्द दुगुदछ ती खाडल र खतरा छन् भन्न
सकिन्छ ।

यस भावप्रकाशनको शैलीलाई अर्वाचीन छ भन्नुमा केही भ्रम पैदा हुन सक्तछ ।

माध्यम यहाँ पाइन्छ । यस शैलीको अनु-

करणात्मकता सचेत त अचेत तवरले काम गर्दछ । शुद्ध, निर्मलता,

आत्मनियन्त्रण, प्रभावफलको सचेतनता, सूक्तिको होश, सोधाइ, रुचि-

केलाई, कारीगरी, माधुर्य, सिँगारपटार, अनुप्रासीयता, रस-परिपाकको
लक्षण यहाँ । जो । र विकृत रूपमा अवगुण पनि ।

रचना | ३१

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 विकृत ज्यादा हुन पाउन्नन् त्यस कारण गुणैका रूपमा विद्यमान छन् । अनु-

अन्तर्धारा तपाई' होशियार पाठकलाई पनि चुड्किलो तवरले

। तपाई यो लक्षण अतिमा कहिल्यै । कवि जान्दछ
यसको अतिशयता अधम गुण हो तर तपाईको कानमा आदत
स्वाभाविक र निष्प्रयत्न बनाएर लैजान परिपक्व र सिपालु छ ।
बगेको छैन तर सरे लाग्दछ । प्रवाह्य छ । तर अनिवायं जोडको

लिरिकी प्रवाहं होइन । धनी पानीको प्रवाह गुद्धिलाई हामी

गुण भनेर निन्दा गर्न । छन्द डग्दैन, व्याकरण भासिएर
। शद तोडिन्न, बटारिन्न । जे छोए पनि समान
स्तर र उचाइमा आफ्नै सरस्वती-पर्वतका बराबर शिखरभश्रेणी भेट्टाएर
चल्दछ । । पतलेला, ठाउँ-ठाउँमा, तर शब्दशेली एकनासे छ ।
मतलव यो हो कि भाषारूपी बाजामा हात र औंलाले एक लामो

जीवनभरको मास्टरी लिइसकेको छ । नजमेको ठाउँ पनि जम्न जान्छ र त्यहाँ

तपाई मात्र थाहा पाउन कि चमत्कार

यति लेखनाथजीलाई नेपालीभाषाका एक विशाल वस्ताद

त?
बरावर छ तर के यस आधुनिक शैली भन्न सक्नुहुन्छ

कोही भन्नेछन् यो पुरानो शैली हो । थोरे कोही भन्नेछन् यो नवीन हो । मतभेदको

कारण तपाई सक्नुहुन्छ । भानुभक्तको पनि

माध्यम छ । उनले प्रारंभ गरेको लेखनाथजीमा विशुद्ध निर्मलताको
पुगेर सुनौला भएर । अब, तपाई मन मनभन्नुहुन्छ-
भन्दा यो पर जान सक्तैन । कत्तै गजब रातो होला, कतै नीलो, तर यसरी

काम यहीं मात्र हुन । कोही गुलाबी रङ्ग, कोही हरित, कोही
धानीलाई ज्यादा रुचाउलान् । तर यो चाहि साँच्चिकै अद्वितीय

टो । यो हो न कि तर के अपूर्व मळाइ आधा या

तीन चौथाइ होइन र ? वस, यही किसिमको काम ड्राइडेनले
अंग्रेजी साहित्यमा गरेका थिए । उनको प्रतिभा तर
थियो राजनेतिक ल्यांपूनतफ खोज्दछ,
कहिले मात्र लेखनाथजीको बराबर
फल्कन्छ, तर म व्यंग्यप्रधान कवि मान्न छैन । तर जस्तो
ड्राइइन रूप या परम्परालाई अगाडि
र रचनात्मक गुण महानता अंग्रेजी
निन्छन्, त्यस्तै भाषाको मास्टरी तथा
३२ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 नेपाली भन्न प्रवृत्त हुन्छु । निजी भाषाको तथा
परिष्कारमा समरेखी स्थान छ जस्तो मलाई लाग्दछ । तर
ग्रे कवि, जो महान् एलिजीका लेखक हुन् । उनैका शैलीका अनुयात्री
। उनको परिकार निजी तौरले अद्वितीय भए पनि यो ड्राइडन र पोप
कविबाट सिकेको र वराबरीमा पहुँचाएको गुण मात्र हो । साथै उनी
संक्रान्तिकालीन कवि थिए तथा उनको कवितात्मक पैदायसी छ यद्यपि यो
अंश प्रथम कक्षाको प्रदान छ । लेखनाथजी
ग्रेलाई पैदावारीमा र परिमाणमा जित्नुहुन्छ, र वहाँको तरुणतपसी एलिजी-
भन्दा लामो र बिस्तृत वस्तु भईकन, एलिजी जस्तो कसिएर चार पेजी चमत्कार

भएको । केव परिष्कृतिमा वहाँ तुलनीय तर ड्राइडनसँग

दाँज्नु मलाई ज्यादा यथरेचित जस्तो लाग्दछ तर पाउन्डको ए गरल

कविता वृक्षको नामले मात्र उद्धरण गरेर देखाउनुभएको मालूम हुन्छ ।

त्यो वृक्ष र यो वृक्षको आनका तान । मैल यसउपर लामो
व्याख्यान गर्नु अनावश्यक । सादृश्य यत्ति छ कि एउटाले रूख
देख्छ, अर्काले रूखमा तपस्वी । (रचना : वषे ४, अङ्क १ बाट)

जन्म केही टिप्पणी : आफ्न

हाल उमेर भावको प्रवाहको जोडले गर्दा

देवकोटा,
र भिखारीको अथं
बगेर गएको शैली छ । प्रवाहको गुण छ ।
बराबर छन्द वा व्याकरणमा समेत ठक्कर खाएर पनि बेरोक चल्दछ ।

अगाडिका कविता भाव-प्रधान छन् । यस कारण तिनमा सरलता, भावुकता र

ताजगी ज्यादा पाइन्छ । जवानीका रचना नयाँ पालुवा जस्ता अति
छन् । पहिलेका विचारप्रधान भएर छिप्पिएका जस्ता छन् ।
लेखनाथका लहरो तर देवकोटामा रूमानी
शैलीको छाया ज्यादा उल्लास, सौन्दयेको उपासना,
प्रेमले कविता भरिएका छन् । जहाँ लेखनाथजी उपदेश दिने नैतिक
गुरुको रूपमा देखा देवकोटा उपदेश दिनुको बदला हृदयलाई स्पशं गर्ने

प्रवृत्त ।
पहिले दिललाई छोएर मस्तिष्कलाई पक्रनु नै सच्वा कलाको
स्वभाव मानिएको छ । बालक्कष्ण कविता
रचना / ३३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 अथवा बुनोट पारेर, फूलजडी भरेर । देवकोटाका
कविता आफै बगेर पाइन्छन् । कविलाई राम्रो या चमत्कारी
वस्तुले छुनासाथ कवि वसन्तको चरो आफ्नो दिलको आनन्द पोख्न
छन्द बनाइरहनु या अक्षर गनिरहनु या अडी अडी कनी कनी । यस
शैलीमा वेग, र जोड पाइन्छ । बरावर वर्षाको खहरे ज्यादा
वढ्न जाँदा, किनार र बाँध पनि दुटाउला कि भन्ने डर हुन्छ । त्यस्तै बाढी पनि

बढ्न धमिलो बनेर मुनका हिलो र माटो पनि उत्ति बगाउला कि

भन्ने डर
परिष्कार गर्न, माळन या देवकोटा र कहिले
अस्पष्टता, या दुर्वोधता पनि कवितामा घुस्न जान्छन् । ढंग बराबर
देखिन्छ । बाहिरी छपलाई भित्री क्रियाका छाया
देख्दछन् । प्रकृतिको चित्रणमा भित्रका गहिरो
। लेखताथजीलाई एउटा चित्रपट या पृष्ठभूमि
देवकोटालाई प्रकृति एक सजीव संगिनी या खानी
। प्रवृत्ति उनमा शेली वा प्रभावने
गएको भन्ते हामी अंग्रेजी साहित्यको, विशेष रूमानी साहित्यको
रस चुसेकाले कविमा त्यसको रंगिलो छाप देखिन्छ । देवकोटामा आस्ति-
कताको जो गुण छ, लेखनाथजीमा दार्शनिक तवरले पाइन्छ
समजीमा पाइन्न । उनी संसारको राजा एउटा परमेश्वर र शरीरको राजा आत्मा

मान्दछन् । एक अक्षर उडान देखिन्छ ।

मा भिखारी मानिसको रूपमा आँगनमा आएको एक इश्वर जस्तो
खडा देखिन्छ, जो दु:खको मानवीय भाषा मानवको आत्मालाई सचेत गराउन
पुकारा गरिरहेछ । तर यो ईश्वर अन्धरूढि, परम्पराको
पाइन्छ । कविजी आफ्नो स्पष्ट देखाउँछन् कि रहेको
सवा गर्न नै सच्चा धर्म हो । देवकोटाको
कविधर्ममा निष्क्रियताको पाठ छेन । उत्ती मानव-सेवाउपर नै विशेष जोड
दिइरहेका ल्याउँछ सेवा-सन्देश ।
सांमारिक शक्ति, धन दौलत, विलास, मुखभोगतफ उपेक्षाको भाष

थनमा कविले अफ्तो उच्च आदर्श छन् । अँध्यारो

यसमा बत्ती बाल्नु छ । उनलाई स्वर्ग र लालसा छैन । उनी

पनि अवहेननामा राख्दछन् । घरबार उज्यालो
उसको जीवनको मूल यही भावनामा छ।
संसारको भलो गरेर आफ्नै परिश्रमको पैदायस मात्र चाख्न जस्तो मीठो

३४ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 अमृत उनलाई केही छैन । शुद्ध हृदयमा ईश्वरको छ । तर
गर्दा गर्दे एक दिव्य, उच्च प्रत्येक पुरुषले
उद्देश्य के लिनु ? उडी चन्द्र एक !

कविहरू, विशेष जस्तै देवकोटामा पनि बाल्यकालको आदर्शी-

करणको प्रवृत्ति पाइन्छ उनी बालक (रूप) . मा गुद् र दिव्य कल्पना र
भावनाको जिन्दगी जो प्राप्त दुःखी मानवलाई प्राप्त हुन
संभव छैन । मनुष्यलाई सुखी हुन धेरै चीजको जरूरत छैन भन्ने
देवकोटाको गरीबको उददेश्य हो । ईश्वरले दिएका कल्पनाशक्ति, विवेकशक्तिसाथ

संतोषको पन मिलाएर हृदय कमाइमा निर्भर भएपछि प्रकृति-

भित्रै अनगिन्ती दौलत पाइन्छन्, स्वर्ग मिल्न सक्तछ । साधारण

महत्त्वको वर्णन, जो एक गुण हो, सो पनि देवकोटामा पाइन्छ ।

जस्नो किसानको सुखमय महत्त्वको बयान । देवकोटाको सौन्दर्यका
उपासनाहरू चारु, वसन्त, घेसिया गीत जस्ता ।
उनी निष्क्रिमताको बिरोधी छन् । मौसममा प्रत्येक मनुष्यले
खेत खनेर सुनौली बालीलाई तयारी भन्ने उनको सिद्धान्त छ ।
त्यस्तै पनि विद्रोही छन्, जस्तो । उनको असल जीवन र
शान्त, निमेल, अन्त्यको कामना छ । संसारका आँधीले, राग-अनुरागको त्फानले
हलचल नमचाएको शुद्ध तृप्त, हृदय लिएर उनी संसारबाट बिदा हुन चाहन्छन् ।

भित्री शक्तिको संसारलाई ळिलिमिली पार्नु आफ्नो जीवनको कर्तव्य

सम्झन्छन् । अनि त्यस्तै अरूको कर्तव्य चाहन्छन् । मानवीय सेवाका
भावनाले देवकोटाको हृदय ज्यादा छोइएको देखिन्छ । घाँसीको दिव्य भावनाले
भानुभक्त कविको हृदयमा बत्ती बालेर नेपाली साहित्यको विकास भएको
यस्ता दिव्य सेवाका भावना भएका अरू घाँमी र कर्विहरू पनि
नेपालमा हुन् भन्ने उती कामना ।
शैली-- १. भावोल्लास र प्रवाहको चहकिलो र वेगदार छिटो शैली । २.
रूमानी साहित्यको प्रकृतिको प्रमले भिजेको र उपासनाले
रसाएको विचित्रको जादूल छोएको । ३. छायावादौ प्रवृत्ति- बाहिरी वस्तु-
रूपमा आफ्ना भित्री गहिराइका सत्यहरूको छाया झल्केको पाउने र संकेतद्वारा
छल्काउने । यस कारण यो सांकेतिकता, ध्वनि छायाहरूमा

बाँध कवि ज्यादा बन्धन

आधारित छ । ४. प्रवाहको गुण-ज्यादा जोड र वेगको अवगुण । ५.

र तिनलाई तोडून चाहन्छ । ६. भावप्रधान भएर

पहिले दिललाई छोएर पछि र विचार गाइन खोज्दछ । ७. कल्पनाको

| ३५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 प्रशस्त रंगिएको शैलो छ । ८. दुई अन्त्यानुप्रासले
लाइन (पंक्ति) हरूले भावनाका विचारका लहरीलाई बीच-बीचमा
काटिने लेखनाथीय शैलीबाट विचारलाई यथेष्ट बस्ने अवकाश
दिने प्रयत्न छ । ९. जहाँ कविलाई ठोक शब्द आउँदैन
शब्द रचता पति गर्दछन् । १०. कलिलो, हरियो,
वसन्तको पालुवाको गुण पहिला कविताहरूमा पाइन्छन् । पछि त्यो
रङ्ग अलि विचारले जान्छ । ११. पहिलेका संस्कृतप्रधान
शैली भए पनि क्लिप्टता कम छ- सरलता ज्यादा छ। पछि क्लिष्ट
ज्यादा प्रयोग गर्त थाल्दछन् । १२. पुरानो मात्र
छैन । नयाँ ध्वनिहरू पाइन्छन् । १३.
अर्थ कोही ठाउँमा १४, दूरान्वय,
पुनरुक्ति जम्ता दोपहरू यताउता परिरहेका हुन्छन् । यी ज्यादा छिटो दौडेका
दोप । १५. भाव र चित्रमा एउटै केन्द्रीय भावको एकता रहेको
पाइन्छ । १६. छ- कल्पनाको रङ्गले यथार्थलाई
गाँजेको पाइन्छ ।

आधारहरू : १ करुण-रसको कविता, २ वारणिक छन्द

त्याग गरेर मात्रिक छन्दको प्रयोग, २. श्लोकबन्ध नयाँ तरीकाको छ, ४. भन्त्यानु-

प्रामको तर्जमा छ, ५. कविता गेयताको ढङ्ग लिन्छ, ६. सांकेतिक शैली छ

भाव-प्रधान छ, ७. शब्दमा धेरे भाव अटाउन खोजेको छ, ८. पहिने

भिखारीको मूर्ति देखिन्छ, संकेत, भिखारी

एक चामलका लागि मरी मरी तर्डापरहेछ, उसको प्रकृतिको पहिलो
भाग खाना ( भोजन ) छैन । त्यसपछि उसको
पुकारमा सवै दिन, दरिद्रकों पुकार कवि सुन्दछन् र
। उसको मानवीय र जोड । उ पति
एक बावुको रत्न, एक आमाको राजा हुँदो हो, कुनै आशाले संसारमा आयो

होला तर यसको जीवनको बत्ती यसरी मधुरो भएर

खोजेको देखिनु अफसोसको कुरो मात्र समाजको अभावुकता
मताको हो । कवि भिजेर त्यसको गर्हिरो पुकार राम्ररी
खोज्दछन् । याद । मानवीय वेदनाको दृश्यमा
विशाल हृदय दुःखको रूख काट्ने खोज्न गएका थिए । आखिर
कति आँगनको भिखारीलाई मानिसको रूपमा एक ईश्वर
। जो घर घर चाहारेर मानवीय
करुण पुकार गर्दै । ९. यो कविता करुणरसको

३६ | रचनां

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
वादी कविता हो । १०. शब्दचित्र सुन्दर छन्, भाव गहिरो छ, हृदयलाई
घचघच्याउँछ । मानव-भावना बुद्ध विशाल भावनालाई
छन खोज्दछ । ११. राणाकालमा लेखिएको हुनाले यसमा समाजको वैषम्यप्रति
स्पष्ट विद्रोहको ध्वनि नदेखिएजस्तो भए पनि दिल अभावुक समाजको
कान छ । १२. यो कविता बगेको छ, चढ्दै चढ्दै बढेर चुल्लिएको
छ, भावप्रधान छ र विचारलाई उत्त जना दिन्छ । स्पष्ट पाइन छ ।

भावना रूमानी व्यक्त गरिएको छ। केही छायावादी ढङ्गले- तर पुरानो

भए पनि शाश्वत भई लम्केको छ ।
१. अन्ध-परम्पराको, धर्मको यहाँ विद्रोहको भावना
छ । २. चिसो परमेश्वर होइन, ईश्वरको मूर्ति केवल संकेत
र प्रतीक मात्र हो- त्यो दिव्य तत्त्वको जो मानिसभित्रै छ र जनतारूपी जनादंनको

रूपमा समाजमा बसेको छ । ३. शिवरात्रिको ताक शोषक पूँजीपति

मानिसको घोडा चढेर गर्न जान लागेको देखेर कविले यो कविता लेखेका

हुन् । त्यो पूजारी अन्धो रूढिको मार्गमा चलेको थियो । उसलाई कविजी मानव-

तफ र मानावताको सचेत गराउने चेष्टा । मुख्य आत्मा

नारायण हो, त्यसको मुटु नै मानवता हो भन्ने कविको भनाइ सक्रिय
जनसेवाको मात्र भगवान् प्रसन्न हुन सक्तछन् । यो र्
सेवाको भाव, मक्रियताको उपदेश, मानवताको पुकार अतिशय बन्न
गएको छ । यस कवितामा उपमाहरू छन् । जस्तो कि मनुष्यको
शरीरलाई ईश्वरको मन्दिरसँग दाँजेको छ । मुनको छाना हो । इन्द्रिय-
हरूका यसमा छन् ! खम्बा हुन् । मासुको पिण्ड मन्दिरको
रंगीन भित्ता हो। नशाका पवित्र गङ्गाका । यो उपमा
अत्यन्त सुन्दर र मौलिक छ । कविको भनाइ छ कि प्रत्येक मनुष्य ईश्वरको एक

मन्दिर र एक सजीव मूर्ति हो । ५. रहेको, शरीरको

मन्दिरभित्र रहेको नर-नारायणलाई चिन्न । यो हो । आफू-
लाई यसरी चिनेर आत्मालाई पनि
सक्नुपर्दछ । सच्चा मानवीय मार्ग यही हो भनी
संकेत गरेका छन् । ६. यो कविता र देखिए पनि
कवितात्मकताबाट विचलित भएको छैन । कोरा धम्मं या छैन ।
यसमा भाव प्रधान छ। कलात्मकता उच्च दर्जाको देखिन्छ । ७. अन्ध-परम्परामा

चल्ने यात्रीले चिसो भनी ठान्दछ । जति पाप गरे पनि एक

दर्शनले आफूलाई पखालें भन्ने । छालाको आँखा

| ३७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 च्यातेर मात्र ईश्वर जस्तो वस्तु । वास्तवमा ईश्वर भमो
वस्तु देखिने वस्तु नै होइन । अन्तर्मुखी बनेर आँखा चिम्लेर
मात्र भगवानलाई साक्षात्कार गर्दछन् । तर कविजी कम्मे-क्षेत्रमा सेवाको मार्ग

पक्रेर जनता-जनादेनको दर्शन गर्ने

८. प्रकृतिका सुन्दर ध्वनि र दृश्यमा पनि ईश्वरको पाइन्छ । साथी
अथवा अरू मान्छेको साथ ईश्वर हर-हमेशा आफूसँग छ अरू मनुष्य-
अफ्नो कर्तव्य ईश्वर-प्राप्तिको मार्ग खुल्दछ । त्यस्तै पीडित

जनको ईश्वर बोलिरहेको हुन्छ । मानवताको भित्री दु:खको पुकार

सुन्नु नै ईश्वरको आबाज दिव्य वाणी सुन्नु हो। यस कारण कविजी अन्धो
यात्रीको आँखा खोलाई उसलाई मोड्न चाहन्छन् । आतंको
घाउमा मलम लगाउन जाने पाठ सिकाउँछन् । आजको
आँसुदार दुनियाँले दिलमा शीतल मलम पाएर मुख भने ईश्वर
प्रसन्न भएर मुहारमा हाँसेका पाइन्छन् भन्ने कविको
तात्पर्यं ९. यो कबिता समाजको सुधारको भावना भएको सेवाभावको द्योतक

मानवताको धम्मं पढाउने, अन्धपरंपराको विद्रोही, बिलकुल आधुनिक, सरल

गाउन सकिने मात्रिक छन्दमा लेखिएको हृदयस्पर्शी कविता छ । कविको
कल्पनाको धनी रंग, भावको विचारको उच्चता यसमा यथेष्ट
गएका छन् ।

१. यस कवितामा प्रश्नोत्तर ढङ्गले कविले

वा उच्च जीवनका छन् ।

इन्द्रदेवताका राजाको अमृत जस्तै पृथिवीको

अमृत सच्चा कमाइ गरी अरूको पसीनाको शांषण नगरी खानु हो, सुख सब प्राणीको

लक्ष्य हो । तर सच्चा र स्थायी सुख परसेवामा आफ्नो बलिदान दिनुमा नै

रहेको छ । शान्ति भन्ने योगी र महात्माको खोज कवि या साधुले

अवस्थामा प्रकृतिका सौन्दयंबीच पाउँदछ । चाँदनीसँग रूखको बुट्टे

छहारीमा । ईश्वर निर्मल हृदयमा बसेर मुस्काउँदछन् । जीवन
रहस्यमय छ। यसको गूढ तत्त्व बुळनलाई गएर एक गुलाफको फूल
र फुलेको हेरे जाहेर हुन्छ । गुलाफ पनि एक सुन्दर जीव हो। त्यसलाई
एक नियत स्थिति चाहिन्छ । तारा, सूर्य, चन्द्र ठीक ठीक

चल्नुपर्दछ । सब विश्वका नियम चालू हुनुपर्दछ । त्यस्तै गुलाफले आफ्नो

र र बास्नाले भर्छ मनुष्यले

३८ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 पनि यस्तै जीवन लिन सक्नुपर्दछ । विरोध परैमा,
आकाशमा हेरेर अफ्नै दिलसँग प्रश्न गर, कविको भनाइ छ । आकाशमा तारा-

गण अँध्यारो संसारमा उज्यालो दिन्छन्, आफ्ना आफ्ना विचलित

हुँदैनन् । एक दिव्य भ्रातृत्व ठक्कर नखाई आफ्ना बाटामा चल्दछन् ।
त्यस्तै अँध्यारो समाजलाई ज्योति फिंजाउने गरी सबको चलेर,
आफ्नो हृदय स्वच्छ राखेर आफ्नै ब्रह्मसँग सोधे आफ्नै अन्तःकरणको भित्री गहिरो

आफ्नो आफूलाई बताइहाल्दछ भन्ने कविको भनाइको

तात्पर्यं हो । परिश्रम र विवेक जस्तो महत्त्वपूर्ण कविका दृष्टिमा दुनियाँभरमा

केही । तर संसारको स्तरमा काम गर्दा गर्द पनि एक अक्षर अजर, अमर,

उच्च दिव्य आदशं मनुष्यले पृथिवीको धरातलबाट बराबर उडेर

एक चन्द्रमा पक्रन खोज्नुपर्दछ। २, यो कविता छोटो, छरितो, गहिरो,
छ । ३. औपदेशिकता भईकन पनि कलात्मक भनाइ छ। हृदय छुन्छ । ४. कवि

ताकिक, दार्शनिक गुरु भएर र खस्केको छैन । ५.

भाव र विचार व्यक्त गरिएका छन् । ६. भाषा र शैली सांकेतिक छन् ।
शब्दबाट अनेक कुराको सूचना निकाल्नुपर्दछ। ७, स्पष्ट गाह्णो छ

तर दिलले बुळिने किसिमको कविता छ । ८. यो कवितामा कठिन गूढ तत्त्व

भरिएका छन् । ९. छन्द वसन्ततिलका छ, वाणिक भए पनि प्रयोग रसिलो
छ । अन्त्यानुप्रास मिलेका छन् । ११. करविता छोटो भैकन गहकिलो
पाइन्छ ।

१. कविजीले आफ्नो जीवनका उच्च आदर्श देखाएका छन् ।

भौतिक प्रलोभनको प्रभावमा नफसेर समाजमा उज्यालो फैलाउनु
र मनुष्यको सेवा गर्नु नै सर्वोत्तम भनी देखाएका छन् । कविजीलाई केही
वोट ठोकर परेको छ । जिन्दगीको जंगलमा रुलाइको अवस्थामा आफ्नो उच्च

त्क गरिरहेछन् । उनका केही आशा छन् । तिनका

आँसु बसेका अवस्थामा अनेक चीज आएर उनलाई फुल्याउन र बहकाउन
गर्दछन् । पहिले लालसाले मोहिनी स्वरूप लिएर
कोशिश गर्दछ । तर धूलो र खरानी भन्ने भौतिक
नाई तुच्छ ठानेर कविजी लालसालाई पर पन्साउँदछन् । कुबेरको पनि
उनी तुच्छ । उनी धनको पछि आत्मा र स्वतन्त्रता बेच्न
। यसको बहकावटमा कविजी लाग्न चाहँदैनन् । दुनियाको चलती
चलेर कीति कमाउनुभन्दा त रहेर लगाएर सत्यलाई नठग्नु
१ उनी आफ्नो । सांसारिक शक्ति पनि बडो मीठो देखिन्छ । तर यसलाई

रचना | १९

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 पि उनी महत्त्वपूर्ण । कविजीको निमित्तमा नवसेवाभन्दा ठूलो

अमृत केही छैन । निष्क्रिय योगमा मुक्तिसाधना पनि उनी आफ्नो सच्चा बाटो

दैनन । समाज, संसारमा आँखा चिम्लेर आफ्नो स्वार्थी मुक्तिसाधना पनि

आफ्नो सच्चा बाटो । समाज, संसारमा आँखा चिम्लेर आफ्नो स्वार्थी
या निमित्त साधना गर्नुभन्दा त, आफ्ना दाज्यूभाइ, मानिसहरूको घरबार

हेने कर्तव्य गर्नु अरू ठूलो सम्झन्छन् । मनुष्यको

सुधार गर्नुपर्दछ भन्ने उनको भनाइ छ । यस्ता उँचा लिदा सफलता
कठिन हुन सक्छ । कठिनाइले एक छिन तर्साउँछ । पहाड नाघ्ने काग
पर्ला । तर जति अग्लो पहाड, जत्रो कठिनाइ भयो उति त्यसको विजयले
नजीकको शिखरमा चढाउँदछ । मार्गमा काँढा या होलान् । तर

काँढा छ त्यहाँ फूल पनि जरूर भनी कवि आशावादी रहन्छन्

काँढा मात्र भएर फूल नफुले के गर्ने भनी तर्साउँदा कविजीको भनाइ यो छ कि

भित्र जरा असल छ, अथवा ध्येय दिव्य, हृदय स्वच्छ छ भने फूल नफुली

सुख पाउँदैन । कविजीको नियममा दृढ विश्वास छ। असल

गरेको असल कर्म जति विघ्न-बाधा दु:ख परे पनि सफल । दिलको शुद्धी-
करण नै सच्चा मार्ग हो, भन्ने कविको छ । स्वच्छ हृदय ईश्वरको
सिहासन हो । निष्क्रिय ईश्वरपूजालाई कविजी हेलाको हेदेछन् । वीरको
बलिदानको वेदीमा उनी जीवनको भेटीले ईश्वरको पृजा गर्न चाहन्छन् । तर

मनुष्यको जीवन छोटो छ र सुधारका काम गर्नु समाजमा बाँकी

छ भन्ने माव कविजीलाई छ । उनी सन्देश
फैलाउन । उद्योग, र साहस र समाजसेवाको सिद्धान्त र
न॑ यस हो । २, यस कवितामा उपदेशको सूत्र भए पि
कविताको केवल औपदेशिक छैन । भनाइमा विचित्रता छ ।
मुटु छुने कुरा छन् । हृदयस्पर्शी वाक्यहरू भरिएका छन् । ३. कविले
मोडमा उच्च आदर्श बनाएर जनताको सेवा र जीवनं
भन्ने निश्चय गरेको । ४, कविता सरत
भईकन गहिरो तथा मर्मस्पर्शी पाइन्छ। ५. अन्त्यानुप्रासका तरकीवहरू राम्रा?

मिलेका छन् । मात्रिक छन्दको मफल प्रयोग छ । ६. कवितामा

गाढा रञ्ग जमेको छ । ७. कविताले दिल उचाल्न खोजेर प्रेरणा छिन खोज्दछ

सुधारवादी लक्ष्य लिएर पनि कलात्मक कविता बन्न गएको छ ।

(जयन्तो अंक २-भाद्र २०२७, ऐ० अंक ४-५, ऐ० ६,

ऐ० अंक ७, ऐ० अंक ८ बाट साभार ।)

४० | रचता

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 छोटो किस्सा एउटा सानो हो एउटा सानो
संसारमा चियाइन्छ । ठ्लोभन्दा सानो छन् ठूलो छ; किस्सा
पनि संकेत र मूर्तिमा हुन्छ। आजकल
लण्डनमा सेन्ट पालको सुई मूसाभन्दा दिटो आधुनिक जीवनका
सबब र समयको घोडदौडको कारण छोटो किस्सा .टेबुलमाथिको
मीठो वास्तवमा छोटकरी रचना नै आजकल सच्चा
साहित्य बनिरहछ ।

नेपालमा पचासगजे नालिशको समय अळ राम्ररी । त्यस कारण

कथा पनि हुनु अप्राकृत होइन । तर मीठो र हुनु
छोटो किस्साको पानीहो ।

किस्सा सानु होइन । यसले करति प्रभाव पार्न सक्छ यो

कुरा लिओ टल्स्टायका हामो अनुमान गर्न सक्तछौं । अलेकजेण्डर
कुप्रिन, ठाकुर, प्रेमचन्द इत्यादि लेखकहरू छोटो मामूली
समाजउपर दक्खल हामी सजिलैसँग बुळन सक्छौं ।
एकातिर कथाको औपन्यासिकता, सरसता र भाव-
प्रदर्शन, औपदेशिकता छोटो कहानी मात्र
होइन पनि हुन जान्छ । यो जत्तिको समाजसुधारक
प्रभावकारी कुरा अरू छँदै कि भन्ने जस्तो लाग्छ । सब रस
सकिन्छ । महान् संसारको प्रदर्शन हुन सक्छ । चित्रण
हुन सक्छ र अभिप्राय र॒ आशयहरूको पारस्परिक संघषक, मनोवैज्ञानिक
निदर्शन हुन सक्छ । यसैमा हृदयको सत्य अनौठा कलकमा कल्काउन सकिन्छ ।

यसैभित्र गरी उपदेश सकिन्छ, राष्ट्रिय जागृति

हुन सक्छ; धर्मका तत्त्वहरू भने सकिन्छ र यसमा छायावाद
प्राकृत कार्यहरूको कथात्मक संवेदन इत्यादि चीज रहन । छोटकरी,
यो पति एउटा संसार हो र महान् संसार हो ।

यसमा कला त्यो जसलाई रवीन्द्र ठाकुर एक

छेउमा मात्र अलिकति थिए। एक कुनै पहिला दर्जाका नामं
बेला-वस्तादको भनाइ थियो कि बीस वर्ष उनले अभ्यास गरेर बेलाको

वादन-कलामा थिएनन्; र त्यहाँभित्र लुकेका देवदूत र

अप्सराका आवाजहरू कहिले मात्र अचानकमा निस्कन्थे । छोटो
कहानीको कला महाकाव्यको भन्दा कठिन र सूक्ष्म छ र तिनै र
हरूको ध्वनि नतिस्की, यो छोटो कथा पनि भएर ।
यसको नाटकीय हुन्छु । जीवनलाई एक ठाउँ-ठाउँमा रङ्ग

रचना | ४१

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 तस्बीर र चाल नियममा संवद्त्रैन चल्दछ; र
किसिमले (अक्सर गरेर) टुङ्गिन्छ । तर खाली बोलचालमा मात्र
कार्यको चित्र यसमा हुँदैन; यस कारण यो कथा हो ।

यसको रचनामा दुई क्रिसिमको तरीका भएजस्तो लाग्छ । एउटा

तरीका, एउटा प्राकृत सच्चाइको । जब म कलम लिन्छु त म वास्तविक

तिर फर्कन्छ र केही गरी रङ्ग थपेर बनाउँछ; कि म एक

र पात्र-रचना गर्दै भित्री विचारलाई घटाउन
किसिममा जीवनको अनुभवको जरूरत छँदै छ । तर अक्सर यी ढङ्ग भएर
र विचित्र तवरले काम गर्दछन् ।
र शब्दान्वेषणलाई रसायनी तराजू चाहिन्छ, थोरेले धेरै भनोस् र

छोटकरीमा; मनमा र बढाउने सूचनात्मक तत्त्वले भरिएका चित्रण या

भाषण । साहित्यको सच्चाइ जीवनको मुदु छुनुमा छ; र छोटो किस्साले

जब सच्चा अनुभूतिको मुटु पक्रिन्छ तब साहित्य बन्छ । छोटो होस् क्लिष्ट

नहोस् । सजिलो तर तर कठिन होओस् ।

जति उति बुळनयोग्य; जति पढ्यो उति मजा लाग्ने; तर छोटो कथा
एक बार सिवाय दुई बार पढ्छ पढ्दैन म भन्न सक्दिनँ । पाठकले
एक बार कथाको दोस्रो बार कलाको निम्ति, तेत्रो बार शब्द-योजना र

भनाइको निम्ति पढोस् तब त्यो किस्सा अनि

पनि लेखिन सकिन्छ जसमा केटाकेटीले चाख र
निक दाढीवालहरूले सेतो फुलेको बुद्धिको चाउरी परेको हात लगाएर
मुसारून्; छलफल गर्ने सामग्री प्रशस्त अथवा
धम॑वेलाहरू या पुरुषहरू भाव र भावनाको विश्लेषण गर्दै लाभ
उठाऊन् ।

तब कसरी लेख्ने ? यो त प्रतिभाले बताउँछ । गुंड बनाउन

कसले सिकायो ! कला पनि त्यस्तै छ । कुनै बुद्धिभित्रबाट निस्कन्छ
तैपनि याति भन्न सकिन्छ कि पहिले कल्पनामा कथा बन्छ, सेतो

भुई मा कालो भएर निस्कन्छ ! यस कारण छोटो कथा लेख्नेले पहिले

गुन्नुपर्छ, अनि टिप्नुपर्छ र । तस्बीर
खडा भएपछि एक कुनाबाट साने शुरू गर्दछ सेतो भित्र राम्ररी नदेखीकत
लेखेको राम्रो होला जस्तो यस कारण हरेक लेखकले मनमनै
खिन्ने अभ्यास गर्नुपर्दछ; टकौ र त्यसलाई आँखा खोलेर जीवनमा

वश्लेषणको पार छ। “मेरो

४२ |

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 छेन भनेर म भन्ने धेरे छन् । तर प्रतिभा भनेको आखिर
सरस्वतीको वरदान भए पनि यो पूजामा भन्दा अभ्यासमा निभेर एक
जनाले यसको परिभाषामा लेखेका भनेको दु:ख गरी उद्योग
गने सक्ने हो ।”
सभ्यता त्यस सींढीमा पुगेको छैन जसमा मानिसहरू एउटा कमिला या
अध्ययनको निमित्त एक जीवन गर्ने दृढ इरादा गरेर
। छोटकरी कथाको बुळत सक्नेले के यसैमा समुचा जीवन दिए
चमत्कार होभोइन ? मिस्टर कतै भनेका छन्
एउटै अभिप्राय वा उद्देशय
् मा जोत गर्नु हो ।” के
नेपाली दाजु-भाइमा एक जना कोही यस्तो होओइन ? अरू एक जनाले त्यसतर्फ

लाग्दैमा अरू निराश हुते कारण पनि “जति व्यक्ति उति उक्ति;
भक्ति उति शक्ति अलम् ! ”

टल्सटायले त्याग गरेर, जीवन दिएर उनले यो किस्साको

क्षेत्रमा र सामाजिक बीजारोपण गरेर ठूलो प्रभाव पैदा
गरेथे ।

जुन व्यक्तिमा मोलिकता छैन, शक्ति छैन त्यसले पुराण, भागवत इत्यादि र
अरू छोटकरी रूपमा दिन रजनी' छ,
“इलिएट' छ, शेक्सपीयरका नाटक छत् । रोम र
बाँकी छन्; इतिहास छ, भूगोल छ, ज्योतिष छ, विज्ञान छ छोटो
किस्सा पोषण पाउन सक्छ ।

आर्को छ उल्था । दुनियाँमा छोटकरी किताबहरूबाट अनुवाद

गर्न सकिन्छ । हिन्दीबाट त स्कूलका नानीहरूले पनि सक्छन् । कलकत्तामा
पढ्ने र व्यापार गर्नेले उल्था गर्न सकून् । अनि अंग्रेजी-बाजले
फ़ र अरू अंग्रे जी अनुवादमा हेरेर नेपालीमा निकाल्न
सक्छन् । यस क्षेत्रमा दृष्टि जाओस् भनेर म॑ने क्षुद्र बुद्धिले
आफ्नो अल्पज्ञता प्रकट गरेको छ । दार्शनिकलाई आफ्नो या सिद्धान्त-
हरू जीवनमा घटाएर कथा अरू तवरले लेख्न मन लाग्यो भने के
उसले छोटकरी किस्सा गर्न सक्तैन ? थोरै या धेरै कुराको संकेत दिएर लेख्नु
पनि एउटा हो ।
चार-चार पेज-जतिको होओस्, कुनै सय आफ्नो संसार भर्न सकिन्छ,
आफ्नो मत प्रचार गने एक किताबले नाम लिन सकिन्छ । राष्ट्रिय

लाभ दिन सकिन्छ र भानुभक्तीय रामायणको बराबर प्रभावकारी

रुचि र उपदेशको महान् काय्यं गर्न सकिन्छ । खाली कुनै मानिसले

रचना | ४३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
आँखा मात्र देखोस् ! के यो दान होइत्त ,अनन्त काललाई एक अल्पामुवाट र

पारावारलाई । त्यसउपर तमाखु र गोठाले ठट्टाको समयमा । यति

काम गर्न सके कति काम भयो ! के त आफ्नो विकास यसबाट: हुँदैन ? के यो

पनि एउटा स्कूल होइन ? मॅले पाएको मत बोक्रो सम्झन्छ र

अभ्यास तब शुरू भयो जब कलेज पार गरें र जीवनको पढाइ गरें ।
त्यस उपर र कलाको रुचि रूपमा बढाउनु सभ्यता
होइन, आनन्द पनि हो । मैले पहिला कविता लेख्दा छन्दमा अक्षर मिलेको

एउटा नयाँ गरेजस्तो लाग्दथ्यो । कथाको सिर्जनामा उही उज्यालो

छ, जो एडीशनले बिजुलीबत्तीको रोशनीमा आफ्नो भनेको मजालाग्दो
हुन्छ । आफ्नो सिर्जना म्वाइँ जस्तै हुन्छ । र आत्मप्रकाशनमा आके
आनन्द छ जो इन्द्रका व्यञ्जनमा । म आफूनाई निकाल्न
आडमा एउटा संसार ! आफूले भनेजस्तो त्यहाँ
मरा रङ्ग म हुन जान्छ अनि बढाउन
खान सिगानं चाहन्छु फेरि देखाउन सुहृत्-
हृदयलाई, हेरेर मजा लिनेलाई, आगामी युगहरूलाई । कलामा म॒जित्न
र मेरो मत्यंताउपर विजय !
पाठक महाशय भए लेख्न शुरू । अरू नभए त
भयो ! पहिने सफल तर अभ्यास त !
म बिन्ती छोटो किस्साभित्र नयाँ नयाँ संसार, सभ्यता
भर्रिदिनुहोस् । यस निम्ति म हेनं र मेरा साना केटाकेटीलाई कथा
पाऊ । र मैं पनि बुद्धिमान बन्न । रोम, चीन, जापानमा
तपाईं पुग्नुभएको छ ! तिनको सार अँगिनुमा सुन्न
पाउनु छ ! (natural history) , (botany), भूगोल
), ज्योतिष (astronomy देवविद्या
) इत्यादि इत्यादि हाम्रा भविष्यका सेनालाई कथाको रूपमा
किन बतलाउन र (The and the
जस्ता, किस्सा 'विश्वासको पाठ' (A ०f faith ) इत्यादि जस्ता

वरल क किस्सा किन हामीले नपाउनु ?

¡ हाम्री 'शारदा'को तैपनि
न्छ कि मलाई यति गन्थन नगरी चित्त ।

(वि. मं. १०९९ पुनर्मुद्रित )

४४ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
महाकवि देवकोटाका अप्रकाशित दुई कविता र चार गीति

१. छात्र-विद्रोह

(रचनामिति : ज्येष्ठ १९, २०१३ साल)

क. चिर प्रतिष्ठित
ज्ञानशाला
छाड्न लाग्यौ आज हामी
कसरी यसको ऋण ?
काष्ठमंडप राजधानीं

यो तरु !
संसार छेक्ने छाया यसमा

अब के गरू ?

छौं
आज मुगले बाहिर डाक्यो

| ४५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 साधिएथ्यो
दलिनला
गोठ गर्दै होस् बरु

पाठोलाई प्यारको छ,

गाँसिएको सारको छ,

गन्छ को
बिदा लिदा भै ?

ग. पार्णिनि औ कालिदास

तो बेचारा
ब्रह्मा जस्ता
हिउँका दाढी य॑ किनारा !

क्या सुपाडी फोनं

शब्द लोहा कडाका !
क्या गला घत्याई बोल्थे

गुरुले विद्याका !
आधा घंटा रन्न कान

सब मथिंगल,
श्लोक एकका तीस टोका,

सायण !
निसास्यौं क्यं अतास्यौं

अन्धकुण्ड कति कुरू ?

किन कि दिन्छ हाँक

रोमंथ भे अव के म रू ?

पृथ्वो चेप्टी, राहु टाटो,

कंप सब !
देख्यौं अचला साटो,
यो धरा गजब !
वर्षालाई
बसिएको भन्थे !

(सत्तं ! एक दिन माकुरोले

लाएछ गुंड ! )

४६ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 भो, भो !
तम
आज युगमा

नव दिवसको लालो छाई

ताडपत्ती-
ले टी० बो० भो के गरू ?

हावा खोज्छौं, घाम खोज्छौं,

पारावारको तट !

गाँजाको तुंबा सरी यो

गुम्बा सरी यो
प्राचीनको खंबा सरी यो

हामी के न रू
सब अशान्तिको श्मशान यो

मुर्दा शान्तिको ने प्राण यो

सदा यो
देऊ क्ये आँसुको चरु

लगुड यसको एक पाले

अंध-खेतका भ्यागुताले

रातभर क्या कोठरोमा

नित तुंबुरु
उल्लूक यसका छतमा हुन्थे

निद्रा यसका
करले के गरू ?
राजनीति सूनसान यो

प्रगतिदेवीको चिहान यो

बन्द स्थान यो
के गरू
पूजी तंत्री पढ्थ्यों विज्ञान,

मंत्र जप्थ्यौं मानं घमशान

देखेर अवसान
छौं !
एह ! गुरु सुत्नुभा' छ ?
खे बिदाइ ?

४७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 समय अब छ
हामीलाई ?

बोल्यो लाल
जागा नेपालीले
'खुकुरो
ए! फसाद भो ! गर्न के हो ?

पवाँ गुरु ?
शेषशायी चढ्छ एं हो ?

बोल्छौं
ब्वाँ गुरु ! ब्वाँ गुरु !
वेला भैगो जानलाई

?
लौ बितायो !
देउकोटा !

एउटा लेन !

छोए मार्लान यो नजीकमा एक उद्वोधन गरू

! ! गुरु !
! ! गुरु !
किमिरेका जर्जर पत्ती

भित्र विश्व जत्ती

उत्तिमा बालेर बत्ती

कोठरीमा जालीदार

निल्नुभो सब,
ज्यान दो घोटेर
शब्दकोश सारा हजन भो,

व्याकरणको रण खतम भो

सब गतम भो
आफ्नो खाल्डो लिनुभो
गर्थ्यो !
शास्त्रको पर्वा भदालत

वकालत
सोझो पंक्ति सर्प चल्थ्यो

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
पार्नृहुन्थ्यो तिल पहाड

ज्ञानको त्यो भास कस्तो ?

बुद्धिको त्यो रास कस्तो ?

छोप्न सक्ने !
( एक मगर्नी राखे भन्छन्)

तो चलेनन् कुचाल
किन कि सारा शास्त्रद्दारा

जो गर्ये जाल ।

राणाशाहीका कसाही-
-का च्पीका धार-साँध;
बाज निर्दोष बोलिदिन्थे

` आह् !
चाणक्य जस्तो नीति

मौका ळे ईश्वर हुँदैन;

देश काल बुद्धि भन्थे

भान्सा गन्थे चारवाक् !

हामी चेला, नि फेला !

युगले बोल्छ “बेपत्ता ! ”

सशंक बन्दे, सोच्छौं

बुद्धिमान् को हो त दुइमा ?

यो गुरु कि त्यो गधा ?

(हल नभे) युगको

स्वीकार गछौं के गरू ?

उठ्नुभएन अझ गुरु ?

(ए ठटाओ साथी जोडले)

! ! गुरु !
! ¡ !
प्रश्नले पो आत्तियौं

के
सेकेण्डमा डल्लो झर्छ

हातमा

भने उंचाइ कति भन्छन्

| ४९

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 चढ्छ के यो माथमा

नून भन्ने तत्त्व के रे?

हा ! लवण !

वर्ष पढी
तेरो कण !

एक बित्ता वारिपारि

बार दुइ छन् भन्दछन्

प्रश्न गर्दा गाला फोरे

कान अछ दुइ बन्द छन्

के हो भन्दा गुरुले
“उल्ल् ! वेताल” भन् भने;

रेडियोको तत्त्व सोद्धा

“गोता फेरि भने ।

रेशमी जालीहरूका

माखा
कीडासँग अब के गरू ?

अष्टपादको ऋण !

रित्तो टीन त्यो ठोक !

भो अबेला
एक नमस्कार ता गरू

! गुरु !
आज
ढ्वांग ! गुरु !

हेनं जान्छौं

लाटोकोसेरोको यो
जान्छौं

मानिस 'उड्ने कल पुर्जा

जड्न जान्छौं

आफ् बस्ने नाशपातो

जाँच्न
ढोका बन्द थियौं जो यसतिर,
घन हुरीमा
हिड्छौं बाहिर

५० | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 पुज्यौ
वनचरो

-को उपेक्षा दीघं भो अब

मन
आगो पानो जान्छौं
साथो हो !

सड्नुभन्दा जल
जाती हो !

विश्वको अडकल अति भो

टिप कणी !

प्रयोगशालामा
के भनो !

गायत्री, सब मन्त्र,
धेर जप्यों !

तृणको स्नायु यंत्र, लौ

हरिको नरले
जब अण्;

कल्की देख्छौं हामी बानर ?

के
आज आफ्नो
-का नशा !

आज जर्जर हिउँद झारको

!
आज आफ्नो घर
चिनू !
गणित तिनको कठिन छ
पाठ लिनु !

आज खोली सिक्ने

नव पाठ शुरू !
घेराभन्दा परको घेरा-

भन्दा परको
छन् के गुरु
(शब्द केही ! )

रचना | ५१

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 ! गुरु
! !
बोक्सी बुद्धि टूना
अब
अन्धी शुद्धिलाई

भब
मोल खूब टपे सब
अब
अनिश्चित वन
ठोस
अडकल हटाई
अणुमा
क्या अतोतको झाडी !
वर्तमानको
फर्का ।
साँढे गुरु गह्णाए,
परेवा ।
बाघको
पर ।
क्षात्र ब्राह्मणको चारखुटटे

यो जनावरदे
पर
छत्तीस फूलको एक धागो

अब
ज्यापू गर्छन् तपस्या
इन्द्र डगमग

कालो बादलको छ स्वर्ग

हातमा छ,
जगमग !
पुराण छ
लेख्नु आल

लूतो दिन हो
आज प्याला फुट्ने दिन हो

५२ |

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 आज गाला भिज्ने दिन हो;

ताज !
बुद्धि नेलमा
आज
आज वंचित आत्मा मोचन

पाउन
आज छ एंठन
सकल छूट

आज एक निर्माण निम्ति

ज्यान लूट !

आज युगको
लो अजिङ्गर !

हाम्रो छातीको छ स्वीकार

तेरो डर !

बाल-जर्णेल
!
फ्याउराको सत्ययुग गो

आज जनको मुटुको बल !

स्ठवाँ लाठ,
लंपटात्मा चीफ-जात

दुष्ट अंधा रे प्रधान

जनका बेईमान

नागरिकको चेत

गुरु
बिनु के गरू !

यत्तिकं भो लौ बिदाइ

! ढ्वांग ! गुरु !
! ढ्वांग ! गुरु

| ५१

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 ए पंपा !

(रचनाकाल : मार्ग, २०१३)

ए पंपा ! ए पंपा !

मूर्ख केटी ! धापतिर

मीठो, उज्यालो पापतिर !

परंपराको कालो छाया तेरो पछाडि

दगुरिरहेछ !

बाजार जहाँ छ,
देख्दछु कालो दानवले

तेरो आत्मा किनिरहेछ !

अज्ञानले यो नरकको ज्वाला

बकुंठज्योति भनिरहेछ !

सीधो ! तले चिनिनस् संसार !

मानिसको ए छोरो!

बहिनो !

फर्को, गम् एक बार !

मासुको हो तेरो, भन्ने,

हृदयहीन लवजको मोठो धार !

गोहोको त्यो शिकारउपरमा

खुशको आँसु !

हरूको हो त्यो चुंबन,

पाई मासु !

यो ठगीको हो रे दरबार !

चिता हो !
प्रेतहरूको हो यो घरबार !

श्मशानघाटको रमिता हो !

ई टहरू यो आहहरू हुन्

अवालका तो

जो कहिन्छन् गरीबहरूका
जल्दा छातो !

बाँसमा छन्
५४ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 !
यौवनका छन यसका
लोह आरोहण,
आँसु रगतका, अनि अवसान !

निम्नस्तरका हुन्,
जिउने यत्नहरू !

फूलका यी ए !
कालो साँप छ !

देख्छ मानव-बहिनी !
मुटु यो काँप्छ !

ए डरा ! त्यो माथि उठको

फणा हेर् जिउँदो छ !

भाग् ए अज्ञानी !
देख्ने मेरो कचौरा छ !
साफ गाला, गोरा छाला, मोतीमाला;
रेशमवाला, अत्तरडाला,

देख्दा सुन्दर,

सुनको मंदिर,

मतिका बंदर,

महापशुकन भन्ने गर्दछ दुनियाँ सारा

बाबुसाब, !
त्यसको घरको तेरो कारा !

धनको खाडीमा सोख छ !

कस्तो हुन्छ चिता ? ए पगली !

बावरलेटी कसेको,
नीलो रोशन, शान्त, मिशेको,

मखमलमाथि घसेको,
एउटा प्रेत जहाँ छ उचाली हात बसेको,

त्यसमा आत्मा सधेभर जल्छन् !

त्यसमा इन्द्रिय दाउरा ।

पोरा धूवाँ आखिर फल्छन् !

रचना | ५५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 स्वर्ग कस्तो हुन्छ ? ए अंधी !

तातो हंडो !
कालो खरको बांगो छानो !

आँगनमा एक कुक्कुर सानो !

केही बर्तन !

कोदाली र दैनिक !
भोकको कुत्कुती

मस्त सुताइ !

कुख्रोबासा उठाइ
जहाँ छ एउटा बाँसको घारी !

शान्त, रसीलो घरो !

घनेरो
नितंबको त्यो मसाला

खंदिलो, !

त्यो मधु-ज्वाला बेशको चूलो,

उमेर दिव्यका संपद् !

खोटा मोहरले तं

म
बेचिरहिछस् ! ए अंधो !

भोग्लिस् आपद्

हेरू मिल्किरहेको,
तेरो रगतको डल्लो बालक ? -यो मदिराको

तेरो ?
दिव्य यो विकच पुष्पको
बास्ना बेसको,

पैदा यसमा पाऊ ?

प्रेतपुत्र एक, जसको बाबु,

नव मानवको मुख
हर्षन्छ ?
यस्तो कोलो आर्को
मेरो मानव-मुदुमा बहिनी ?

मृत्युवेदना आर्को दिन्छेस् ?

५६ |

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 यस कविलाई तं पनि ?

हेरू फेरि मातृभूमिको आर्की

छकिई, लुटिई, छातो फोरी,

एक माग्दो माम,
नखराले ?

त्यसपछि बाद्भा खुट्टा भईकन

तोन बनेकी,
कुटुनो, यो साँपहरूको,
विष-राले ?

! ए देवताहरूकी अमृत !
पोथी बेस !

मेरा स्वदेशी वनका बाघ वाहन

लायक अम्बे !

!
गौरो चूली !

मान्छे फूलकी !
नार कलेवरकी विभूति !

अप्सराकी एउटी दौलत !

तयार बीजाकांक्षिणी !

शीघ् अल्पिने स्वर-ज्योति

सुन्दरताको छालउपरकी, सिउर परेकी,
फॅनिल फूल !

अतिमानवकी माता !

!
यी नास्तिकले काटिरहेछन्, फोरिरहेछन्,

मेरो छ, कराई, कराई, चिच्याई,

लाखौं बार !

सुवर्ण प्याला किन

पशुलातका यी खाई मार ?

दानवहरूले फूल च्याते !

रचना | ५७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 चार गीति

हुनुको मात
(रचनामिति : २०१३ जेठ १८)

क. विहान जस्तो क्ये छैन भगवन् !

विजय कालको, संज्ञाको छाल यो,

ढोका को चाल यो;

ज्योतिको निराकारउपर, प्रलय,
जागृति निर्भय, दर्शन, सदय !

ख. हावा घण्टलाई बोकी नमा हरायो,

देनिक जन्म पाएको गुनले

मानिसले मन्दिर बनायो सुनले, शब्दमा लहरायो,

चराले हेरी मिरमिरको मुख करायो,

बकुल्ला-ताँतीले सह्लायो !
ग. लाखबत्तो बालूं भन्दछ मन यो हिमालका
चढाऊ अघं
भन्दछ दिल यो सुनका नारात ! पाउको धूलीमा;

फुलेछन् लाल लाल क्यं बादल, च्यातेर छरू कि ?

दाना गलामा धरू कि ?
किनकि अहिले अस्तित्व कस्तो मधुर मात छ,

फर्को नाचेको पात छ !

हुनु मानो हरियो हुन्छ, डाँडा फें;
दूबाको जस्तो
आज
५८ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 हुन्छ तलाउ जस्तो लहर चल्दा
कुन चरौ उडो प्वाँखमा उँचीली सुरीली !
स्वतन्त्र आकाश-क्षेत्रको मिठास पाएकी पगली !

कुसुस मधु पिई दिल लठ सारा;

मुटुको ! नशाको बलबल !

मनको कुककुक ! इच्छाको !

रङ्गढङ्गको मीठो अनन्तनिम्ति, नमस्कार हे प्यारा !

वाणीप्रति

(रचनामिति : २०१३ साल, जेठ १८)

मेरो सपना उडी बादलमा बिलाई,

मेरो बिपना ओर्लो पलाई !

चिम्लेका जादू डर लाग्छन् मलाई
दिनको खुला उज्यालो संसारको भलाइ !
गरीबीलाई पहिले अपनाउँये
अब त्यो कालो खिच्छु धुजामा,
बदली संसार रमाउने मन हो एक वरदान;
आफुमा मस्त हुन्छ त्यो अखिर

संसारलाई छाया, घर रच्छ, क्ये प्राण !

हेर ! त्यो गन्दा गल्लोमा छाप्रो कुहिन्छ;
भत्कन तयार बगेर भित्ता, बादले !
बनाउनु भाइ र घरबार छ,
सँगुरको खोरलाई गिज्याउने जहाँ सुनको दरबार छ ।
विषय मेरा र जङ्गलका बिरुवा,
कविताका मेरा !
कही छ कहो छ कही छ सिचन
खेत युगलाई रचन !
असुन्दरभित्र सुन्दर जो हो हिलोको कमल,

कविको किरण समातो असल !

घनको तन्द्रा सुखको निद्रा चाहिन्न
मानिसको आँखा भाखा,
आकाश छूने धोबिनी गीत, विहानी मलाई !

रचना | ५९

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 A\

यो युग

(रचनाकाल : २०१३ वि० सं०)

मन्दिरका उखेल यो युग हो नवोन पुजनको !

आज छन्, छोटा ग्याँचे, जाली,

बादलुमा गर्ज वज्र फाली !
नेपालीमा बोल्दैनन् ती, खालि !

उनका रौं, हाँसो उठ्छ खालि !

ए लेखक ! सिक ! यो छोटो, रमाइलो अभिमान हो!

मूसाहरू उनलाई पुज्छन्, तिकडमका राजा !

उनको गर्जन जसले दिन्छ !

जिभ्रोलाई हुन्न लवजमा लाज !
च्याउ उनको छ, ताज !
छन् उनका सेना ! सुन, सुन आज !
क्या प्रगति भाषाको ! मुखमा बेईमानको !

अंग्रेजीका ठूठा लवज हाँक !

छापाखाना साथो राख, चिया पिई बम्क !

आफ्ना मुखका हम्क !

चम्कन्छौ उजेलो काठ कोठामा अंधेर जो छ !

के !
तेत्तोस वादका जोरी ऊट जस्तो उठ !

छूठा तुलाअघि सारो संसारलाई लूट !

भाषा त चोज हो । तटले तिनलाई के बाँध्यो ?

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 च. एउटा मोटो नेता पाएं कस्तो हुन्थ्यो ? आहा !

मारवाडो गर्थे ! यहाँ !

भ्रा कला, साहित्यका झण्डा फरफर !
ठेक्का हुन्थ्यो ! फिंजाइदिन कुहर !
रिसले क्या जल्दछ छातो, प्रतिभा हो ! मसान हो !
छ. आज लेखक यहाँ ! आज अन्धो पाठक !
केही ! नाटक !
सकेदेखिन् अन्धा गल्लीबीचमा ठला खाँदों !

बथान मिलो हात्तीको बेर !

त्यो मेरो ¦ पाइला 'नि हेर है ! उडलाऊ है हावाले बेईमानको !

(रचनाकाल : २०१३ वि० सं०)

तुहृदल ारामको सिद्धान्त
यको मेरो तुला, गछ
कहिले संसार ज्यादा, कहिले चढ्छ तारा !
दुवे ठिक्क मिलाउने छ सारा !
काँटा मिल्दा मात्र थाप्ने हात स्वीकार !

पृथ्वी ताराको सब वजन भुईमा

तारा लाटो माटो, लाश छ वजनद्वारा
नमिलेमा विफल छ व्यापारको भारा !

आत्मासँग मासुलाई वजन मिल्नुपर्छ !

कोही उठे आकाश ज्यादा, केही छरे धरा;

एउटालाई अर्कोसँग मेरो बानी !

समान गरी नाफा ज्यादा, खप्नु छैन हानि

गुलाफ र किरणको मितेरो छ वरा

काँटलाई मैले दिएँ मानवता नाम-

स्वर्ग पृथ्वी संतुल यही छ अभिराम !

(यी सबै रचना उपलब्ध भएकोमा रचना देवकोटा-परिवारप्रति आभार प्रकट

रचना | ६१

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 गो 'मुना-मदन' को स्रोत तथा प्रेरणा-
बारेको इतिहास रोचक, ऐति-
र गौरवशाली रहेछ भन्ने कुरो
दयाराम स्पष्ट छ । स्वयम् यस काव्यका

स्रष्टाले हाम्रा कानमा भनेकै ... चार दिनभित्र डुई घण्टा

रे काव्यको रचना गर यस
लगाएर “मुनामदन नामक
तथ्यको स्रोत तथा प्रेरणाबारेको पृष्ठभूमिलाई स्रष्टाले यसरी स्पष्ट पारेका

छन्, नेपाली खेत बाँझो देखेर डल्ला फोरफार गर्ने काम

र दुइचार बीउ रोप्ने काम मैले पनि अगाडि गरेको थिएँ कविताको
सम्भावनाउपर नजर गएको थिएन, त्यस समयसम्म ...म जव
अथवा मौका-मौकामा यी स्वदेशी गीतिका मधुर मधुर
लयमा गीत गाइएका अक्सर मलाई मनमा एक किसिमको खेद
र उल्लास दुवै पैदा । अफसोस लाग्दथ्यो कि ती गीतका धेरै
यौनभावका फोहोरी जस्ता साथ-साथै खुशी लाग्दथ्यो क्रि नेपालका
घाँसी, गोठाला, किसान विनापढाइका मीठा गीत प्रकृतिकविका स्वरूपमा
वीच-वीचमा यति चहकिलो तवरले देखिन्थे । मलाई मनमा यस्तो

लाग्यों कि नीच रुचि र फोहोरीपनाबाट उठाएर शिव, सत्य,

सुन्दरका अमर झल्का भएका स्वदेशी ग्राम्य छन्दका कवितास्वरूपमा उठाएर

नेपाली जनताका सामुन्ने पेश । यस भावनाअनुसार मेरो दृष्टि

काव्यको रचनातरफ लाग्न गयो र फलस्वरूप मैले 'मुना-मदन' नामक
काव्यको रचना लेख्ने प्रेरणाको पृष्ठभूमिमा कुनै न कुनै
एउटा लोकगीत विद्यमान छ भन्ने कुरो स्पष्ट छ । जसको दृष्टिमा वाग्नर

नेपालको खेत-बारीमा कोदालो खन्ददछन्, हलो जोत्दछन् र कालिदास

आषाढको पन्ध्रमा धाराप्रवाह गीत त्यस्ता व्यक्तिका निम्ति
वा अत्यधिक आकर्षण हुनु ज्यादै स्वाभाविक कुरो हो । आषाढको
पन्ध्र निबन्धवाट पनि वा लोकगीतप्रति देवकोटाको अनुराग थियो भन्ने

१. लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, पहाडी लेखक : धर्मराज थापा

काठमाडौं, रत्न पुस्तक-भण्डार, २०१४ (दो० सं०) पृष्ठ १, पहिलो सं०
२००२ साल ।

२. ऐजन ।

३. लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, 'के नेपाल सानो छ ?'

काठमाडौं, प्रकाशन, २०२५ (पाँचौं संस्करण) ; पृष्ठ ८७

रचना | ६२

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
कुरो यी थाहा पाउन “यिनीहरूको सुरिलो सहज आवाजले
हावाका लहरमा हृदयको चढाइदिन्छ । यस्ता गलाको
माधुरीले सारा गान-विद्याका कठोर तरज, सास पसीना - वस्तादहरूका
रफत, महफीलका चेहरादार सारा कुण्ठित रसिकहरूको शिर
हिलाई सभ्य समाजको सारा गानविद्याको चेहरा शरमले लाल
नेपालको हृदयका सच्चा आवाज लहराइरहेछन् ।”
रोपाइँ वा असारे गीतहरूले नं स्पष्टतया लेख्ने र स्रोतका
लागि महत्त्वपुर्ण भूमिका खेलेको रोपाइँका वेलामा मात्र खेतका आली-

आलीमा घन्कने यी गीतहरू नयाँ र परिष्कृत रूपमा को

अनुहार लिएर हृदयको सच्चा आवाज' उठाउन र लहराउन देखा
परेको हो भन्ने कुरामा हुन सकिन्छ । यस विश्वासले यस काव्यको स्रोत

र प्रेरणाबारेको इतिहासलाई यसरी अलिक लामो, तर फन् रोचक

सन्धानीय बनाएकोछ, “Devkota was talking lightly of the Newari
language and asked me point black, whether
there was any ballads in Newari literature. replied that there
score of such and told him the ballad of ‘The Udas
merchant and his newly wedded wife, who pleaded with her
mother-in-law, not to send his son for that ear to Lhasa. But

her mother-in-law was adament and turned a deaf ear to her

entries. Her husband tore himself from weeping wife with a great

agony of heart. The pang of separation was beyond endurance

to the young woman, who was always bathed in her tears all
the night. Her husband was set out on the hazardons
saw many things which evil. After many years of
absence her husband’s friends mischievously brought news of
his death, though he was alive in Lhasa. At this ill news
she died of The tragic song touched the heart
of Devkota who brought it in the new and polished form of
Muna-Madan, which is his master-picce.”®
१. वास्तवमा नायिका सती जान्छे ।
२. C. B. Shresthe, “Devkota’s Outpouring of Sentimental
Thoughts,” ‘Rising Vol. V, No. 133, Monday
Apr. 27, 1970: Pg. 4-5
३. 'सहदौंतरी' हुनाक॑ कारणले होला “Rising Nepal’
इ. १९७० का मार्च ३१, अप्रिल १०, १७, २४ र २७ मई १२ ६ त॒था

जून ३० का देवकोटाका कृतित्व र रोचक तथ्यहरू

प्रस्तुत गर्नुभएको छ । रचना | ६३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
सी. बी. माथिका पंक्तिहरूमा 'मुनामदन' को स्रोत र प्रेरणा एउटा
नेवारी गीतिकथा नै हो भन्ते कुरो छ ।
त्यो नेवारी गीतिकथा “जि वया ला लखि मदुनि” (अर्थात्-म
आएको महीना दिन पनि त भएको छैन)' नै हो भन्ने कुरामा पूर्णत: विश्वस्त

हुन सकिन्छ । यस नेवारी गीतिकथालाई सिग्फोड प्रेमबहादुर कसा,

चित्तधर 'हृदय' र ठाकुरलाल मानन्धर जस्ता (Rice
Plantation अर्थात् रोपाइँ-गीत) भनी छ र लोक-प्रचलनमा
यही रूपमा यसले ख्याति पनि प्राप्त गरेको काठमाडौं उपत्यकामा यस
गीतिकथात्मक लोक-गीतले जुन लोक-प्रसिद्धि पाएको छ, त्यो हेर्दा यस गीतप्रति

देवकोटाको ध्यान जानु स्वाभाविक देखिन्छ । यस

कुनै नदेखिए तापनि, अर्को एउटा स्वाभाविकता पनि
देखा पर्दछ, त्यो हो-- देवकोटा नेवारी भाषा बोल्न र लेख्न दुवे जान्दथे ।

२००७ सालमा बीरगञ्जमा राष्ट्रिय विद्यापीठ'को पहिलो

वार्षिकोत्सवको उपलक्ष्यमा आयोजित देवकोटाले भाषान्तर नेवारी

भाषामा तत्कालै कविता सुनाएका थिए भन्ने कुरो श्रेष्ठले उल्लेख

गर्नुभएको छ स्वयम्भूलालले लेख्नुभएको छ, नेवारी भाषा त उनी

१. प्रेमबहादुर कसा (सम्पा०), “जि वया लां बाखं-म्ये, यें,

च्वसापासा, ने० सं० १०८३; पृष्ठ ४१-४७

म्ये”, स्वयं सं०, १०७६; पृष्ठ ६७-७२

अथवा, चित्तधर हृदय (सम्पा०), नेपाल भाषा साहित्यया जात, कान्तिपुर

ने० सं० १०९१; पृष्ठ १६५-१७०

मानन्धर (सम्पा०), पुलांगु-म्ये कान्तिपुर,
नेपाल-भाषा परिषद्, ने० सं० १०८८; पृष्ठ ५३-५८

Lienhard, नेवारी गीति-मञ्जरी

and Wiksell International,
1974, No. 87 d 89.

अथवा, हरि श्रेष्ठ (अनु०), “म आएको मास नहुँदै”, लोकगीत,

काठमाडौं, नेपाल राजकीय प्रज्ञा-प्रतिष्ठान, वि०सं० २०३१ › पृष्ठ २३-३०

२. स्वयम्भूलाल श्रेष्ठ, “महाकवि देवकोटा : संक्षिप्त जीवनी र केही संस्मरण”,

भानु (देवकोटा-विशेषाङ्क), वर्ष ५, किरण १२, फागुन २०२५;

पृष्ठ १८९

६४ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 धाराप्रवाह बोल्थे । उनी नेवारी भाषामा पनि कविता लेख्न सक्छन ... यस

कुरोलाई स्पष्ट प्रमाणित जसमा देव-

कोटाले शुद्ध नेवारी भाषामा पनि कविताको प्रवाह छुटाएका म जब
आषाढका पन्ध्नमा अथवा मौका-मौकामा यी स्वदेशी गीतिका मधुर लयमा गीत
गाइएका ”* देवकोटाले सम्भवतः माथि उल्लेख गरिएको
गीतिकथालाई नै सङ्केत गरेको हुन सक्तछ । देवकोटाको नेवारी भाषा-ज्ञान

यस्तो स्वाभाविकता हो जसको आधारमा 'जि वया ला लखि

उनको ध्यान गएको अनुमान गर्ने सकिन्छ । यस स्वाभाविकतालाई पनि
आवश्यक नमान्ने तक दिने हो भने पनि सी० बी० श्रेष्ठको
स्मृत्यालोक-लेखनलाई स्वाभाविक मान्न उत्सुक हुन सकिन्छ । कारण स्पष्ट
छ- देवकोटाले मुनामदनको मुलाधार माथि उल्लिखित नेवारी गीतिकथालाई
न॑ बनाएका । यस मतको पुष्टिका लागि यी दुई कृतिको तुलनात्मक
अध्ययन अपेक्षित हुने हुँदा यस लेखमा त्यो प्रयास पनि गरिएको छ ।

विषय, दृष्टिले समेत यी दुई तुलनात्मक

अध्ययन गर्दा धेरै नजीकका समानताका लक्षणहरू देखा । पात्र-समायोजन,
कथा-वस्तुको संघटन, विस्तार र अन्तिम परिणति तथा परिवेश-मण्डलका
दृष्टिले पनि यी दुवे कृति समान कक्षाका । कथोपकथनात्मक
गंली दुवैमा छ; गीत्यात्मकता दुवैमा छ र घटना-संयोजनका लागि दुवै रचना-
कारहरू बीच-बीचमा देखा पर्दछन् । गुणहरू
विद्यमान रहनुका दुवैमा प्रेमलाई नै विषय बनाएर
हरुले चेतनालाई अभिव्यक्त गरेका छन् । आमा, छोरो र
तीन पात्र सम्मिलित परिवारबाट नै हुन्छ र अन्तमा यहीं
आएर पनि । यो शुरूआत र दुवैमा सम्पूर्ण
निम्ति यी दुवै कृतिका नायकहरू (अथवा मुख्य पात्र )
ह्वासा जान्छन् । पतिलाई ह्वासा जानबाट रोक्न नेवारी गीतिकथाकी नायिकाले-

“अयले प्रभु स्वामि सँ धाय् मते | भिन जा जिनं मताया |

१. हेर्नोस् सं० ६४ को नं० २
२. लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा शारदा ११, सख्या ६, ७ र ८
संवत २००२, पृष्ठ ९७-१०३ । यस शौषकमा देवकोटाका संस्कृत, नेपाली

हिन्दी, नेवारी, बङ्गाली, , अंग्रेजी, गरी जम्मा ९

भाषामा छापिएका छन् । धर्म

३. लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, पहाडी (लेखक : धमराज थापा),
काठमाडौ, रत्न पुस्तकभण्डार, २०१४ संस्करण, पृष्ठ १

रचना | ६५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 मदु पलेस्वान गथे होइ | होइगु आशा जित न्हा ।'
भनेर विरह र मानसिक उदासीनता व्यक्त मुनामदनकी ( मुना)
पनि- जानोस् हे मेरा प्राण ! अकेली मलाई | मनको वनमा

गरी विरह जलाई ! | ... | रातीका सुर्जे, बिदामा हाँसो कसरी मिलाऊ |
... | तस्बीर मनमा तिम्रो मुहार अमोल आँसु
खिन्नता व्यक्त तर ह्वासा नगई नछाड्ने दृढतापू्ण निश्चय दुव नायकमा
छ । नेवारी गीतिकथाको नायकले- मिसा हाय ताकाल
मखु | जक चोना न्हा । शुभ दिन बेला मङ्गल याना थास |
मते धीरज मि याव भनेर आफ्नो बाटो पार्न मुनामदन-
को नायक (मदन) पलि मेरी मुना ! नभन त्यसो, जूनमा फुलेकी |
फर्कन्छु फेरि म चाँडै भन्ने किन हो भुलेकी ? | म दिन बसुँला
दिन | नहाल प्यारी ! बाटामा मेरो यो बाधा ।'

पतिसँगको बिछोडलाई सहन नसक्ने स्थिति दुव॑ नायिकाहरूमा छ । बिछोडको

सम्भावनालाई तोड्न नेवारी गीतिकथाकी आफ्नो दाइजो

सबै ने सुम्पिदिन तत्परता देखाउँछे भने मुनामदनकी
“हातका सुनको थेला, के गर्नु धनले | साग र सिस्नु खाएको बेश
मनले | हे मेरा प्यारा ! अमीरी मनले भनेर पतिको मन-परिवर्तन प्रयत्न

गर्छ । वस्तुतः तत्परता र प्रयत्न पतिसँग बिछोडको सम्भावनालाई तोड्नु

तर यो सम्भावना तोड्न सकिने लक्षण दुवै आफ्ना-आफ्ना
बाटोतिर सर्मापत हुन्छन्. अर्थात् नेवारौ पार माग्दछे
भने मुना चाहि जाने आग्रह । तर दुबैका समर्पणको बाटो भत्कन्छ,

दुव॑ विफल हुन्छन्, अर्थात् नेवारी गीतिकथाकी नायिकाले पार पाउँदिन, न मुना ने

ह्वासा जान पाउँछे । यसको साटो दुवैमा गहन भारी

दुवे कृतिहरूमा यो भारी लाद्ने काम नायकहरूबाट नै हुन्छ । नेवारी
गीतिकथाको नायक पार माग्ने आफ्नी पत्नीलाई यसो 'छंत पार मदु मिंसा

१. हे मेरा स्वामी जाने विचार | छोडेर घर लक्षण शुभ

देख्तिने ... | नभए पानीपोखरीबीच कमल र ? | देख्दिनँ
त्यो भाशा मन भो दिक्दार ।”( अनु० हरि नेवा रो
२. हे मेरी प्रिया, बस्दिनें बिरानो देशमा | एक दुई वषे बसेर मात्र फर्कन्छ

|'यो शुभ्र दिन यो शुभ वेला ठाउँ यो मङ्गल/धीरज

गरे नरोए यहाँ गरेर अमङ्गल ।' (अनु० हरि श्रेष्ठ, ऐजन)

६६ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
जिगु भाला छंत | भिनक निदां याना चोंव न्हा यसरी नैं मदन पनि

“नभन त्यसो ¦ मुना ! थुङ्गा त्यो पाउ, काँडा उकाला

ठाडा, कसोरी |हे पहाड नआऊ | ती यौटी आमा,
वत्ती, नछाड सुसार | तीन बीस हिउँद खाएकी आमा टुहुरी नपार |
ती हेरी यो चन्द्रमुहार !' वास्तवमा घरको सम्भार र 'आमाको
सुसार भनेर एउटे अथे यी दुवे कृतिहरूमा गरिएका छन् ।
नेवारी गीतिकथाकी नायिका पनि मुना ळे त्यस घरकी बुहारी हो र मुनाकी
गीतिकथाकी नायिकाकी पनि घरमा एकली सासू छ । तसथं यहाँ
'मुमार गर्न र सम्भार एकार्थबरोधक भएर रहेको पाइन्छ ।

दुवै नायकहरू ह्लासा जान्छन् । अब दुवै नायिकाहरू बिछोडको आगोमा रातो-दिन

। नेवारी गीतिकथाकी नायिकाको वेदना, र

कुतूहललाई मुखबाट यसरी व्यक्त गरिएको 'यो छयालं कोसोय
गात थो गथे चोने | जि प्रभु बनबास लात न्हां | गुगु थास दिल प्रभु गुगु
बनस दिल प्रभु | जि नुगल तथांतय् मज्यू न्हां/... मिसा हल लासा लासे
फुङ्ग तसे | नगुतिनं फांगा फासे दिल न्हां।| ... .. ... | जि प्रभु लुमनिव
जुल प्रभू ननानं लिहां न्हाँ | माया मदु मायां क्यंका
छाल थनि | छिन जित तोलति मताया | ... | नखत वइबले चखत
| जि नुगल मज्यू न्हाँ
उता मुनाको स्थिति पनि कम दुःखलाग्दो छैन । चाहि स्वयं रचना-
कार ) देखा परी मुनाका वेदना र यसरी व्यक्त
'पूसको फूल सुकेर गइन् आँसु ने आँखा
सासूको सुत्ता तकिया भिज्थ्यो चिन्ताले --. |आँखामा
१. दिन तिमीलाई पार, मेरो यो घर नै जान्छु सम्भार गरी
राम्ररी बस्नू है (अनु० हरि श्रेष्ठ, ऐजन)

२. यो पुग्यो मलाई रहन घर यो | ती मेरा प्रभु कसरी आज

वनको बास भो | बस्नुभोकहाँ ती मेरा प्रभु कहाँको वनमा राख्न यो
मन रोयो कल्पेर छिनछिनमा ।| ... ... --. ... | रूखको पात गरी

ढुङ्गाको सिरानी | ताराको ओढी सिरक हाय बस्नुभो हाला

ती मेरा प्रभु आई विह्वल भो मन | हे मेरा प्रिय चाँडै नै अब
आउन । | लगाई माया कहाँको कहाँ जानुभो | यसरी बिछोड हुने
त मैले गरिनँ बिचार | ...... ... | आउँदाखेरि चाड र बाड रमिता-वेला
त्यो | यो मन भने कल्पेर रुन्छ बन्छ पो ।' (अनु० श्रेष्ठ,

रचना | ६७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
आँसु मन चिन्ताको आहार | स्वरमा आँसुको सिम्सिमे वर्षा मसिनो
| गाना विरह | उडेन सास भनेर ती
| दिनको दिन गुलाब जस्ती रहन्छिन् । | |
कृष्ण ! मलाई भूल्यौ नि निठुरी मन लिएर भन, कसरी नि | ...

पाहाड त्यस्तो ! जङ्गल त्यस्तो पथरा कि

नायकको मृत्युका सम्भावनाहरूलाई देखाउन यी दुव॑ कृतिहरूमा

हरूलाई अपशकुन देखाइएको छ। नेवारी गीतिकथाको नायिका भन्छे-
मत बिया सोया जिनं मत जा बुलुसे वन |... ... |
ह्यनाचोन जि प्रभु मंत धका खोयाव जि चोना ह्ला । | जोशीयात केना
सोया बायमालि मखु धाल | बिजोग याना बिल | ... |
सुथ दना जिनं पुना वेले | कोखनं लायबुया केन
ठीक यसरी नै मुना पनि आफ्नी सासूलाई भन्छे- मैले के देखें आज ?
| यो मुदु काँप्छ त्यो भैसी सम्छी हिलामा | ... |
दाहिने आँखा फर्फर मनमा लाग्यो पीर | कहाँ हो कहाँ मुटुमा दुख्छ
घृम्द॒छ मेरो शिर ।।'

यी दुवै कथावस्तुको विस्तार यसरी सँगसँगं जाँदा नायक

गएको छ महीना बितिसकेर पनि नआएको कुरो स्पष्ट हुन्छ । यो
कुरो नेवारी गीतिकथामा नायिकाबाट थाहा हुन्छ भने मुनामदनमा
विस्तारमा घटना-योजना यी दुवे कृतिहरूमा एके प्रकारबाट
१, “बालेर हेरें बत्ती त मैले कोठाको | त्यो बत्ती किन मधुरो हुँदै
भएको । ... ... सपनी देखें ती मेरा प्रिय भएको |
विरह भई म रोएँ अधीर मन भो मैले ज्योतिषीलाई
हुन्न रे आज बिजोग गरे भटिन्छ कहिले | ... ... ... [सघं गरी
कुचो उठेर | कागले पनि जिस्क्याई गयो मलाई उडेर ।”

किनभने खुला दइन लिस पौनं थ्यंगु मखु जि

प्रभु गथे गथे जुल न्हां । [अनुवाद-''पुग्न नै लाग्यो छ मास पत्र आएन

| ती प्रभुलाई भएको के हो पाइनँ थाहा क्यै (अनु० हरि श्रेष्ठ,

ऐजन) ]

अनि भन्छे- “छ भयो खसम ! गएको

पो क्या र ? हजुरलाई तरुगी खासामा ?” मुनाको
यो भनाइ पनि सादृश्यमूलक नै 'धेरै नै भयो खबर केही आएन
| चिठीको भर पर्दछ बस्नु, चिठीको आशाको”

६८ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
भएको छ, अथवा घटनालाई अन्तिम परिणति दिन छली र
नायकको मृत्यु भएको खबर कथामा समायोजन गरिएको छ ।
नेवारी गीतिकथामा स्वयं एक जना छली साथी मृत्युको
एउटा हीराको औँठी लिएर देखा भने मृत्युको खत्रर लेखेर
एक जना गुण्डाले केवल पत्रमात्र पठाउँछ । यम दुवै कृतिमा
नायिकाको अन्त गराएर रचनाकारहरूल कथावस्तुलाई अरू
धकेलेका छन्- त्यों हो नायकको गृहागमन । आफ्ना पत्नीहरूको
अन्तको कारण नायकहरूले थाहा र हृदयमा असह्य चोट परेको
गर्दछन् । गुण्डाहरूको पड्यन्त्र थाहा नहुँदा जसरी नेवारी गीतिकथाको
भलिचा गन वना चोन ? (अर्थात्- दुलही मेरी गएकी कहाँ
यो घर छाडेर ? ) भनेर पत्नीलाई खोज्दछ, ठोक यसरी नै मुनामदन-
को नायक पनि- “भनन, भन हे मेरी दिदी ! ती मुना कहाँ छिन ? | आमाको

यस्तो बिछोड पर्दा यहाँ छन् । भनेर आफ्नी मुनालाई खोज्दछ। तर

पछ्चि उद्घाटन भएपछि नेवारी गीतिकथाको नायक त्यो साथी
भनाउँदो गुण्डालाई गाली दिन्छ र भिरेर वैराग धारण
मुनामदनको मदन “हे मेरी दिदी यो घरजम तिमीले चलाऊ | पाटी

र धारा आमाको इच्छा तिमी नै |... | औषधि छैन हे मेरी

दिदी फुटेको भन्दै प्राणत्याग गर्दछ । कृतिका कथा यसरी
स्वर लिएर एकै डोर लागेर । यहाँनेर अळ् एउटा के
कुरो रोचक देखिन्छ भने कथा यहीं टुंगिए तापनि रचनाकारहरूका
अन्तमा केही कुरो भन्न बाँकी राखिएको छ; त्यो भन्न बाँकी राखिएका कुरा
दुव॑ कृतिमा परम्परागत ढङ्गका छन्, त्यो हो- नेवारी गीति-
कथामा यो गीत रचना गरिएको समयका श्री ५ राजेन्द्रविक्रम शाहदेवको शुभ

नाम उल्लेख साथै सौजन्य प्रकट गर्दे (आफ्तो नामलाई राखी,

किनकि लोकगीत व्यक्ति-विशेषको रचना नभएर समूहको हुन्छ) यसरी क्षमा-

याचना गरिएको छ- नृपति श्री राज राजेन्द्र विक्रम शाहदेव | परताप

वोल ह्वां । | ज्ञानी गुणीपनिसेन हिस्याय मते | दोनगुलि क्षमा याय माल

मुनामदन मा चाहि महाकवि देवकोटाले मानवतावादी तथा जीवनवादी सत्य र

१. श्री राजेन्द्रविक्रमदेवको भई उज्जल भयो नेपाल-मण्डल

सुज्ञानी जन सबले हाँसो नगरी दिए है | भएको दोप भूल क्षमा
गरे हु ।” (अनु० हरि श्रेष्ठ, ऐजन)

रचना | ६९

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 सन्देश व्यक्त गर्दै यसरी कृतिलाई टुंग्याएका छन्- 'कर्म नै पूजा ईश्वर भन्छ यो

लक्ष्मीप्रसाद ।'

श्री ५ शाहको शासन-काल वि० सं० १८७३-१९०३ भएको

हुँदा यहाँ वया ला मदुनि' यही

रचिएको अनुमान गर्ने सकिन्छ । “यो गीतिकथा नयाँ नै हो भन्नुपर्ला । तर नगाँ

भएर पनि पुरानो जस्तो लागेर आउने यो कथा हो" भन्नुहुने श्री प्रेमबहादुर

कसाज्युको भनाइमा विश्वास गर्ने सकिन्छ । “This, too, is a reasona] song

sung during the rice-plantation and is about two hundred years

भन्नुहुने सिग्फीड मतलाई स्वीकार्ने हो भने यो गीतिकथा

करीव दुई सय व्ष पुरानो । तर मत स्वीकार्न यस गीति-
कथाको अन्तिम चरणले बाधा गर्ने कुरो स्पष्ट छ । जे होस्, वि० सं० १९६७

भन्दा पछि रचिएको गीतिकथा यो होइन, किनभने यसै सालमा तत्कालीन

श्री ३ चन्द्रशमशेरले बन्द गराएका यहाँ नेवारी
गीतिकथामा नायिका आफ्नो मृत्युको खबर पाएपछि सती जाने कुराको
उल्लेख भएको हुँदा वि०सं० १९६७ भन्दा अगाडि नै यो गीतिकथा मौखिक रूपमा

कथिएको वा भन्ने अनुमानमा प्रमाण मिल्दछ । प्रमाण न

यस गीतिकथाको अन्तिम श्लोकले नँ दिने हुँदा वि० सं० १८७३-१९०३ बीचको

समयलाई नै यसको रचनाकाल मान्नु युक्तिसङ्गत ठहर्दछ । यसरी रचनाकालको

दृष्टिले विचार गर्दा यो गीतिकथा मुनामदनभन्दा धेरै जेठो नै करीव

वर्ष जति जेठो । मुनामदनको रचनाकाल लाई मान्ने
हो वा वि०सं० १९९७ लाई विवाद उत्पन्न भई अनुसन्धानको विषय

यी दुईमध्ये कुनै एक साललाई मान्ने हो भने पनि

कृतिहरूलाई स्नोत बनाएर तथा

ट प्रभाव गरेर तिनमा आफ्नो

जु
पृयषा्ठ हे
वा तस्करी व्यापार होइन, जब कि
कारलाई पनि हुन्छ । यो सृजना अधिकार साहित्य-
“श्व =
Ibid, Page No, 212
३. 'मदन-
न-सौरभ मा मुनामदन को रचनाकाल सं० १ ९९२ भनिएको छ भने
पाण्डेकृत 'महाकवि मा सं० १९९६ ।
७० | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
प्रभावको एक सीमालाई आफ्नो प्रतिभामाथि चोट पने नदिई त्यस लेखकले

त्यस प्रभावलाई स्वीकार मछे भने । कवि श्री माधव घिमिरेज्यूले राजेश्वरी

को रचना प्रभाव र प्रतिभाको यही वेग्ला बेग्लै क्षेत्रलाई स्वीकारी गर्नुभएको

हो भन्ने कुरो उहाँको यस भनाइवाट स्पप्ट हुन्छ- “अतीतको यस पुण्यगाथालाई

मैले पनि आज आफ्नो स्वरमा उताने प्रयत्न गरेको छु । यस कार्यमा मेरो

मुख्य आधार 'सती भन्ने नेवारी लोकगीत छ, जो हेलम्बुमा

निर्वासित भएदेखि वाग्मतीमा सती गएसम्मको मर्ममधुर जीवनको
शेष सम्वन्ध राख्दछ... ... त्यो सती जाने लोकगीत सुन्दा मेरो
मनमा लागेको एउटै कुरा यो हो- एकाकी जीवन
विताउन किन ?”' यही आफ्नो प्रतिभाको पूण प्रयोग
गरेर को एउटा स्वतन्त्र मूल्य स्थापना गर्नुभएको
छ। ठीक यसरी विश्वविख्यात एलिजावेथकालीन विलियम
शेक्सपीयरका ३० भन्दा बढी स्रोत तथा प्रेरणाविन्दु
विभिन्न कृतिहरू नै हुन् भन्ने कुरो छ । उनले होलीनसेडको
(Cronicles) लाई स्रोत बनाएर हेनरी, १-८', र
जस्ता नाटकहरू, मोण्टेमेयरको डायना ( ) लाई स्नोत बनाएर
‘The Two Gentlemen of Verona’ नाटक, लिब्स्
(Lives) लाई स्रोत बनाएर सिजर्', तथा
'कोरियोल्यानस्' जस्ता नाटक, बोक्यावियोको डेकामेरन (Decameron) र
क्रोनिकल्स लाई मुख्य स्रोत बनाएर 'सिम्वेलिन्'
जस्तो नाटक, पेण्डोस्तो लाई स्नोत बनाएर “द
टेल' जस्तो नाटक लेखेका छन् । यी उपयोगद्वारा नै शेक्सपीयर
वास्तवमा शेक्सपीयर हुन सकेका हुन् भन्ने प्रमाणबाट के कुरों हुन्छ भनें
कवि वा लेखकको मूल व्यक्तित्व प्रतिभा नै हो एउटा बेग्लै
स्थानमा महत्त्वपूर्ण जीवन बाँच्न सघाउ । 'मुनामदन' प्रतिभाको
सजीव भएको यस्तै एउटा नेपाली साहित्यको ठूलो सम्पदा हो । यस
कृतिको स्रोत पत्ता लागेर वास्तवमा यसको महत्त्व अरू ज्यादा बढ्न गएको छ,

किनभने पाठक वा अनुसन्धानकर्ताहरूने तुलतात्मक अष्प्रयनद्वारा यस कृतिको

आफ्नै उभिन सक्ने क्षमतालाई चिन्न पाएका छन् ।

अव यी दुई कृतिबीच असमानताका लक्षणहरू स्पष्ट गर्न पनि चासोपर्दो देखिन्छ,

किनभने यसो गरेपछि मात्र देवकोटाको निजत्व तथा प्रभावको सीमा अलग्ग

१. माधव घिमिरे--राजेश्वरी, काठमाडौं, नेपाल एकेडेमी, २०१७ पृष्ठ क-ख ।

रचना | ७१

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 निम्ति “जि वया ला मदुनि' को नायक र मुनामदनको मदन
जान्छन् ह्लासा जानाको कारण दुवैका फरक फरक छन् । नेवारी
नायक आफ्नो रोजगार नभएकाले गर्दा ह्लासा जान्छ र ऊ जानमा

उसकी पनि सहमति देखिन्छ भने मदनको चाहि जानाको कारण

यस्तो छ- 'ती आमालाई दूधको घुड्काले गला | उनको यौटा पाटी र
धारा इच्छाको यो हातलाई सुनको वाला रिनले थोत्रो
घरको जग वियालो बनाऊ यी पंक्तिहरूमा देवकोटाले नेपाली जीवनप्रक्रिया, नेपाली- '

मात्रका प्रवृत्ति र आकांक्षा तथा नेपाली मनःस्थिति-विशेषको जुन तथ्य प्रस्तुत गरेका

छन् त्यो नेवारी गीतिकथामा पाइन्न । देवकोटाले हिमाली भेगको दृश्य र परिवेश-

लाई जति र पारदशक रूपमा चित्रण गरेका छन् त्यो

नेवारी गीतिकथामा । नैनी, र दिदी पात्र तथा मदनलाई
हैजा लाग्नु जस्तो घटना देवकोटाको बिलकुल निजी मौलिकता हो ।
नेवारी लोकगीतमा नायक ह्वासामै परलोक भएको खवर दिन नायकके
एक जना साथी होराको चिनोस्वरूप लिएर देखा भने मुनामदनमा
गुण्डाले मदन कुरो उल्लेख गरेर केवल मात्र पठाउँछ । नायकको
मृत्यु भएको खबर पाएर नेवारी लोकगीतकी नायिका सती जान्छे भने मुना
चाहि भई प्राणत्याग । तेवारी लोकगीतमा नायककी
मृत्यु भएको देखाइएको तर यो छ । छलीहरूको
कारणले आफ्नी पत्नीको 'ट्रेजिक' अन्त भएको कुरो थाहा नेवारी
गीतिकथाको नायक हरिको नाम जपी भिरेर वैरागी बन्दछ भने
मुनामदनको मदन “जिउने रोग' द्वारा ग्रस्त भई सधैंको निम्ति कालको

काखमा निदाउँछ । यसरी अपेक्षाकृत बढ़ी छ र यस

स्वरलाई काव्यात्मक अभिव्यक्तिद्वारा देवकोटाले अरू बढी पारेका छन ।

१ वास्तवमा र कुनै नाम नभएर जाति-

विशेष र स्थानविशेषका व्यक्तिलाई भनिने सम्बोधन हो । नेवारी

भाषामा (हजाम) को स्त्रीलिङ्ग 'नौनी' हुन्छ ।

नं हाम्रो समाजमा नङ काटिदिने, माउर लगाइदिने जस्ता कामहरू

र 'मुनामदन' को कुटिनीको काम गर्न समाजमा ठ्लो भूमिका

हुन्छ । यही आधारबाट निश्चय नै 'नौनी कै हो
भन्न प्रमाण मिल्दछ । ठीक यसरी तिब्बतको पश्चिमी क्षेत्रलाई वा
र त्यहाँका बासिन्दालाई 'चाङबा' वा भनिन्छ ।

७२ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
यी दुई कथावस्तुका विभिन्न अडानहरूमा देखिने यी वैभिन्यहरूका
अतिरिक्त अन्य कतिपय मौलिक स्वरूप र विशेषताहरूका सम्बन्धमा पनि

कतिपय देखा पदछन् । वस्तुतः यी कृति भिन्दा भिन्दै

रङमा डुबाइएका देखिन्छन् । नेवारी लोकगीतमा संस्कृतिकै जिउँदा पद-
भेटिन्छन् भने मुनामदनमा हृदयको सच्चा
लाई मूर्त रूप दिने प्रयास भएको हुँदा कुनै एक
सांस्कृतिक परिधिबाट बाहिर निकालेर यसलाई नेपाली. हृदयभरि व्याप्त

पारिएको छ । सम्भवतः यही लक्ष्यप्राप्तिका लागि देवकोटाले मूल नेवारी

गीतिकथाको कथावस्तुलाई कतिपय आफ्नै मौलिक तवरले परिवर्तन
गर्नुपरेको थियो । मुनामदनको मुना नेवारी गीतिकथाकी नायिका ळैँ आफ्नो

दाइजोलाई महत्त्व दिएर'कुरा गदिन औ मदनसँग पारपाचुके गर्न पनि

गदिन, न पूजा-आराधना गर्छ, न पतिको मृत्युको खबर पाएर सती
जान्छे । नेवारी संस्कृतिको प्रभाव मुनामा बिलकुल छैन, न छ । त्यसँले

नेवारी गीतिकथाक प्रभावको दृष्टिले सांस्कृतिक परिधिबाट मुक्ति

हो भने यसमा व्यञ्जित नेपाली मुटुको प्रतिध्वनिको दृष्टिले नेवारी
समेतलाई जोड्ने सेतु पनि हो । जीवन-निर्वाहका लागि नै जान प्रेरित
भई जीवन बिताउनुपर्ने नेपालीहरूको जीबनको तिक्तता, आथिक
उत्पीडन र मानसिक तडपन, समाजका कुव्यक्तिहरूको भूमिकां,
धर्म तथा व्यक्तिबीचको सम्बन्ध जस्ता समाज-सापेक्षिक
यथार्थहरू यी कृतिमा समान रूपमा पाइन्छन् । सम्भवतः यही न॑ यी

रचनाकारहरूका सामूहिक चेतनाको अभिव्यक्ति हो जसले संस्कृतिको समान

धरातलमा दुवैलाई प्रतिष्ठित पार्दछ । वास्तवमा नेपाली संस्कृति भन्नु नं

एउटा भुइँफुट्टा संस्कृति नभएर सामूहिक एउटा पुञ्ज हो; र यो

पुञ्ज नेवार, बाहुन, क्षेत्री, मगर, गुरुङ, भोटे आदि जातका संस्कृतिको
सामञ्जस्यबाट बनेको छ । साहित्य तथा कलाका दृष्टिले उन्नत नेवारी

संस्कृति' त अळ् सम्पूर्ण नेपाली संस्कृतिक एक ठूलो सम्पदा हो भन्न इतिहासले

हामीलाई कर । नेवारी गीतिकथाको प्रभावमा सृजित

मदन' नेपाली संस्कृतिको निर्माणमा एउटा सम्बन्ध-सूत्र नै हो ।

मुनामदनको रचनामा देवकोटाको हात स्वतन्त्र रूपमा चलेको देखिन्छ । “सहज

प्रतिभा र प्राकृत उद्गार नै सच्चा कविताको सच्चा आत्मा भन्ने कुरामा

१. लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, “भूमिका”, पहाडी सङ्गीत (ले० धापा)

काठमाडौं, रत्न पुस्तकभण्डार, २०१४ (दो० पृष्ठ ५

रचना | ७३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 विश्वास देवकोटाको रोमान्टिक प्रवृत्ति यस कृतिमा टडकारँ देखा पर्दछ ।
विशेषता यस कृतिमा नेवारी गीतिकथामा स्पष्टै छ; यस
गीत्यात्मकतालाई हामी तत्त्व' नै भन्न सक्छौं । प्रकृतिसहचार्यको

दृष्टिले पनि यो कृति रोमान्टिक प्रवृत्तिको समर्थनमा उभिएको छ भन्न

पुराना परम्परा र रूढिहरूको उच्छेदलाई रोमान्टिक प्रवृत्ति मान्दा यस कृतिले
परम्परागत शास्त्रीय छन्दलाई लात दिएर छन्दलाई साहित्यिक सम्भा-
वनातिर प्रेरित गरेको तथ्य बिर्सन नेपाली साहित्यमा
एउटा क्रान्ति थियो जुन क्रान्तिमा हामी रोमान्टिक वैशिष्ट्य
। डा० “The essence of Romanticism is inspiration’

मुनामदनमा पनि नेवारी प्रेरणा प्रबल देखिन्छ भन्ने कुरो

यहाँ फेरि नपर्ला । यस 'प्रेरणा' शब्दको
सम्बन्ध 'आत्मप्रकाशन' सँग नै मानिन्छ- रोमान्टिक काव्य-कोशमा ।

देवकोटाको काव्यकोशमा प्रतिभा र प्रकृत भनिएको छ, स्वयम्

देवकोटा भन्दछन्, मगणका प्रवेग नपाएका सादा
जनतालाई के मातृभूमिले भावको हृदयउपर छन्दाभावको कडा बिर्को लगाएर
दिलको मुहान थुनी राखून् देवकोटाभित्रका आत्मप्रकाशनको स्वच्छन्द

प्रवाहले छन्दको बार नाघी सहज प्रवाहको बाटो खोज्यो र मुनामदनको

मृजना भयो । वस्तुतः यही आत्मपरकताको गुणले गर्दा नै नेवारी गीतिकथाको

धेरै पछि छाडी मुनामदनले नेपाली साहित्यमा स्थायी मूल्य स्थापना

देवकोटा सफल
पात्रहरूको चरित्र-स्थापना तथा कवितात्मक उदग
छन् । यी पंक्तिहरू हेरौं- 'कि
१- स्वयम् देवकोटाले लेखिसकेपछिको इतिहास यसरी लेखेका छन

“कालिदास, भवभति जस्ता दरबारिया

खेलेर स्वकीय स्वदेशीयता र मौलिकता समेत गुमाइसकेको
पुरानो या साहित्यिक मण्डल ळयाउरेको नाम सुन्दै नाक
। ... तत्कालीन साहित्यिकहरू सोध्दथे मलाई, “होइन,
पनि सच्चा साहित्यिक, काव्य हुन सक्छ र ?
के काव्य हो ? म त्यस्तै तवरले
र मिठासको गर्ने पनि समय थियो ।”
पहाडी सङ्गीत, ऐजन, पृष्ठ १-३
२. ऐजन, पृष्ठ
७४ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 इरादा, | अनार-दाना दाँतका लहर
खोलेर हाँसन | तिमीले हाँसे म हाँक्न इन्द्रको आसन,
हातका मैला, सुनका के गर्नु धनले ? | साग र सिस्नु खाएको वेस

आनन्दी मनले |... | ईश्वरको हाँसो पाएका फूल छोएर नमार |

जस्तो फुलेको दिल कोपिला हुँदैन, |जो एक बाजि सुम्पियो
सो आफ्नो हुँदैन | ... -- | मानिम दिलले हुन्छ जातले
हुँदैन | ... ... | खन्छ, छुँदैन | क्या
तिमीले क्या लिन्छ मैले मागेर |... ... ... ... ... | औषधि छैन
मेरी दिदी ! फुटेको ।'

यीं केवल उपदेश वा लागि दिइने कोरा होइनन् ।

जीवनका लागि प्रेरणा दिने, स्वावलम्बनतफ मानिसलाई
तत्त्वको आस्वादन गराउने, जातिप्रथालाई संकीर्णताबाट मुक्ति दिने र हृदयका

व्यथालाई मार्मिक रूपमा प्रस्तुत गर्ने जस्ता महत्त्वपूर्ण कुरालाई स्वच्छन्द रूपमा

यी पंक्तिहरूमा गरिएका छन् । यस्तै रोमान्टिक प्रवृत्तिको

देवकोटामा कति धेरै पाइन्छ भने निम्न पंक्तिहरू- 'पृथिवीवारि पृथिवीपारि ती

मुना अङ् छिन्; | फूलमा हाँस्छिन् जलमा ! तारामा चम्कन्छिन् |

कोयलीकण्ठ बोल्दछ तिन्को आँखा छ उज्यालो | शीतमा रुन्छिन् उदास हुन्छिन्

देखिन्छ तुवाँलो ! |... ... ... ... | हे मेरा भाइ ती तिम्री मुना मरेकी
छैनन् ती । ` पढ्दा विलियम 'लूसी कविताका यी
हामीलाई सम्झना हुन्छ-
“_Yet some maintain that to this day / She is a living child; |

That you may see sweet Lucy Gray / Upon the lonesome wild.

O’er rough and smooth she trips along/ And never looks behind;/

And sings a solitary song / That whistles in the wind.”

प्रकृतिमा आत्मीयताको दर्शेन यी कविका पंक्तिहरूमा सादृश्यमूलक

यसरी यहाँ नेवारी लोकगीत मुख्य भएर पनि मुनामदनका लागि
केवल आधारभूत कार्यभूमि मात्र बन्न गएको छ । मुनामदनमा पाइने राष्ट्रिय

भावना र मानवतावादी स्वर, परिवेशलाई चिन्न सक्ते रचनाकारको क्षमताको

परिचय र मानवमात्रको व्यथा नेवारी गीतिकथामा पाइँदैन । समयको परिवर्तन

र बर्दालदो सामाजिक गठनलाई ध्यान दिएर देवकोटाले मुनामदनलाई

नेवारी गीतिकथाको मौलिक स्वरूपबाट अर्क मोडेका छन् भन्न माथि

चर्चा गरिएका यस विशेषताहरूले ठूलो आड दिन्छ। यसको अर्थ मुनामदन

लेखिएपछि “जि वया ला मदु नि'- को मूल्य घट्न घएको छ भन्ने होइन,

रचना | ७५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 वया ला मदु नै मुनामदनको हो भन्ते पत्ता
मुनामदनको अवमूल्यन भएको छ भन्ने हो । यी दुवे कृति
स्थानमा आफ्नै महत्त्व र महत्ता लिएर अप्रतियोगीका रूपमा बाँचेका छन् ।

बरु स्पष्ट भएर के भन्न सकिन्छ भने नेवारी लोकगीतको प्रभाव स्पष्ट भएर

मुनामदनको साहित्यगत खास गरी जन-साहित्यगत | मूल्य-स्थापनामा

वृद्धि भएको छ ।

'जि वया ला लोकगीत अपेक्षाकृत मुनामदनभन्दा लघु

भासमा अटाइएको भए तापनि यो त्यतिक मार्मिक, पूण र सामूहिक चेतनामूलक

पनि छ । अवसरमा जनसाधारणको निधारबाट तप्किएको

हृदयबाट भुलभुलिएर फुटेको लयदार भावहरू सजिलो भाषामा यस लोक-गीतमा
व्यक्त भएका छन् । 'ह्वा' ('है' को अर्थमा) शब्दको उत्पन्न गीत्या-
त्मकतामाथिको जोडले यो लोकगीत सुनेपछि सम्मोहित अवस्थामा श्रोतालाई
नेवार जातिको संस्कृति र परिधिलाई यस लोकगीत
को पूर्णत्व अद्वितीय छ । निम्ति जानेसम्बन्ध्री
नेवारी लोकगीतहरू प्रशस्त छन,' तथापि मर्मस्पशिता र कलात्मकताको

अपेक्षाकृत यही चाहि लोकगीत बढ़ी प्रसिद्ध नेवारी भाषामा प्रकाशित

धेरैजसो लोकगीत-संग्रहमा यो लोकगीत संगृहीत भएको तथ्यबाट पनि यसको
प्रसिद्धि अनुमान हुन्छ । स्वाभाविकताको चित्रणको दृष्टिले पनि यो लोकगीत

यथार्थ र प्रतिनिधिमूलक वन्न गएको छ । नेवार जातिमा प्रथा” को व्यवस्था

भएको हुंदा यस गीतिकथाकी नायिकाले नायकसँग पारपाचुके गर्न खोजेको

देख्दा अस्वाभाविक देखिदैन । यही प्रथाको कारणले गर्दा नेवार जातिमा
'सतीप्रथा' नभएको हुँदा यस गीतिकथाकी नायिका सती गएकी देख्दा भने

पाठकलाई अस्वाभाविक लाग्न सक्छ । तर यहाँनेर के कुरो स्पष्ट हुनु आवश्यक

छ भने प्रारम्भदेखि नै बौद्ध हिन्दूधर्मको प्रभाव

प्न थालेको थियो । यही कारणले गर्दा नेवार जातिका स्त्रीहरू आफ्नो
कर्तव्य सती जाने यद्यपि सती बाध्यता थिएन । यम
लोकगीत (गीतिकथा) मा पनि यस श्लोकबाट यस कुरोमा पुष्टि मिल्छ-
लायकुया वल थव थिति जम्मा जुल | सकसिनं धाल |
उदाहरणका लागि यी लोकगीतहरूलाई लिन सकिन्छु- 'मते मते श्री

भौमराज,' पुरूषन वाना जित प्रभ परदेश नुगल

रे”, खोयाव जि गथे चोने प्रभ “नमस्तु श्री भीमराज
जि सँ धाल', चानम्ह कायया श्री भीमराज
दया तस्य बिहुंनि” आदि ।

रचना | ७६

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 मिसाया धर्म जुल स्वामियाके भक्ति याय | जि प्रभुया शरणस वने

अनि, सम्भवतः बौद्ध धर्ममाथि बढ्दो कारणले होला

आफ्ती पत्नीको अन्त भएको कुरो थाहा पाएपछि नायक चाहि बौद्ध
भिक्षु नबनेर हरिको नाम लिई नायक भन्छ- माम
तुम्बा देसांतर हिला जुय | नाम कया वने
यसरी जातीयताको सांस्कृतिक यस नेवारी गीतिकथामा जति केन्द्रित

छ त्यो मुनामदनमा धनोपार्जनको जाने कुरासँग

अत्यधिक मात्रामा नेवार जाति (अळ खास गरीकन उदास र प्रधान ) सम्बन्ध

राख्दछ । नेवार जातिहरू वढी संलग्न भएका देखिएकाले नेवार

सम्प्रदायमा सामान्य कुरो भएको छ । परिणामस्वरूप हामी
जानेसँग सम्बद्ध धेरै लोकगीतहरू पाउँदछौं जसको चर्चा हामीले माथि

ने गरिसकेका छौं । अब के कुरो स्पष्ट हुन्छ भने क्षत्री मदनलाई ह्वासा पठाउनु

अपवाद पनि के चाहि स्वाभाविक देखिन्छ भने नेवारी गीतिकथालाई मुख्य

बनाएर देवकोटाले नेवारी संस्कृतिको आंशिक प्रभाव पनि
छन्, तर विस्तृत दृष्टिबाट हेर्दा चाहि यो कृति सांस्कृतिक परिधिबाट
मुक्ति नै हो-यसबारे चर्चा पनि हामीले माथि नै गरिसक्यौं ।

मुनामदनको प्रेरणाबारे श्री पाण्डज्यूले लेख्नुभएको छ -“ ... ... कवि-

जीको धरमा बसेको तामाङ नोकरसँगको कुराकानी र १९९५ सालमा
गोसाइथानको तीथं गर्ने उत्तरी हिमालक्षेत्रबाट देखिएको प्राकृतिक
सौन्दयं र बस्तीको प्रभावको प्रेरणाबाट यो काव्य तयार भएको हो

पाण्डजीले के कुरो पनि उल्लेख गर्नुभएको छ भने देवकोटाले आफ्नो दाज्यूसँग

गोसाइँ थान यात्रा गरेका थिए । यही यात्राक्रममा उनलाई पहाडको स्थिति
अध्ययन गर्ने मौका मिल्यो । उनलाई प्राकृतिक पति जागेर आयो र
सार्मायक घटना राखेर गोसाइथान यात्रामा देखिएको
भोटको चित्रण पनि । पाण्डेज्यूको कथनमा एउटा
१. "प्रधान आए राजाको अनि कुटुम्ब जम्मा सती नजाऊ भनी रोक्न
नै खोजे है । | नारीको धर्म स्वामीको सेवा सिवाय अरू के ? | अब
शरण वहाँको उपाय अरू के ?” (अनु० हरि श्रेष्ठ ऐजन)

२. “देऊन आमा मलाई अब झोली र तुम्बा त्यो लिएर नाम

अब म (ऐजन)
३. नित्यराज पाण्डे “मुनामदन” महाकवि देवकोटा, ललितपुर, मदनपुरस्कार-
२०१७, पृष्ठ २३१ (सन्दभेगत पृष्ठ १४ पनि)

रचना | ७७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 कृरो प्रमाणसिद्ध देखिन्छ, त्यो के भने भोटको बाटो बस्ती र

(यी शब्दहरू फेरि क्षमा माग्दछु) । तर यस चित्रणलाई

नै मुनामदनको प्रेरणा मान्न यस कृतिको कथावस्तुको मूल प्रवाहले बाधा
भोटको विविध चित्रण गर्ने उद्देश्य यस होइन जसको गोसाई-
थानको यात्रा राख्दछ । मुनामदनको कथावस्तुमा पहाडी स्थितिभन्दा
शहरीया स्थितिक॑ गन्ध ज्यादा छ जहाँ (स्वयं कविले
छन्-“शहरको यौटा गुण्डाले देख्यो अप्सरा खसेकी”) स्वार्थको
र आफ्नो पेशाको साथसाथमा ती गुण्डाहरूको भरौटेको काम
गर्दछुन् । पहाडी स्थितिमा यस्तो गन्दापन ज्यादे कम हुन्छ । फेरि,
“समसामयिक आधिक घटना' केवल मुनामदनको कथानक
हेरी लगाइएको एउटा अनुमान मात्र देखिन्छ, किनभने त्यस घटनालाई
स्पप्ट पार्न सक्नुभएको छैन । सबभन्दा कुरो त वि० सं० २००२ सालमा
पहिलो प्रकाशित 'पहाडी (धर्मराज थापालिखित) को भूमिकामा
मुनामदनको प्रेरणाबारे स्वयं देवकोटाले व्यक्त गर्नुभएका विचारसँग पाण्डे-
ज्यूको विचारले बिलकुल मेल खाँदैन । विचार (परिकल्पना
ज्यादा आधारित देखिन्छ । बरु को भूमिकामा
देवकोटाले परोक्ष रूपमा मृनामदनको सत्य र स्पप्ट मत गरेका

छन् । मुनामदनको लयको पाण्डेज्यूको मत चाहि सत्य देखिन्छ, उहाँ

भन्नुहुन्छ-“आष।ढ १५ गते रोपारहरूले गाएको लय सुनी मुग्ध भएर
कविजीले त्यही लय मुनामदनमा हो ।”९ जुन
लयमा गाइन्छ त्यो लय होइन भन्ते प्रमाण यसबाट मिल्छ ।

राममणि आफ्नो “नेपाली काव्य र कि" (प्रकाशक : साळा

वि० सं० २०३१) भन्ने पुस्तकको ३५३ मा मुनामदनको कथानक नेवारी
भाषाको 'स्वेगु निगु' (तीन तारा) भन्ने लोककथात्मक गीतसँग मिल्छ भनेर

आधारमा भन्नुभयो त्यो प्रमाणसिद्ध छैन । विषय, उद्देश्य; मूलभाव तथा

दृष्टिले पनि यी दुई कृति वा रचनादरूवीच साम्यता छैन । एक चोटि त्यो

नेवारी लोककथात्मक गीत पढ्ने दु:ख गर्नुभएको भए रिसालजीले शायद यस्ता

लेख्नुहुने थिएन लेखकले लाग्नु

सुहाउदो कमे नै ।

द्रष्टाहरू मा सस्तो र अति भावुक आदर्शका फलाकाहरू पनि देख्छन्

ज्यादा भोतिकवादी नै बनेर गइरहेका छन् ।

रचना | ७८

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 पोको दिदा नलिने भोटेलाई तिनै द्रष्टाहरूले पनि । मुना
मरिसकेर पनि 'मुना मरेकी छैन' भन्ने वाणीमा ती द्रष्टाहरू व्यर्थ
कविताका हरपहरू पाउँदछन् । यसरी नै ती द्रप्टाहरू
मदनलाई लागेको देखेर छक्क पर्दछन्, किनभने जुन क्षेत्रमा सदा हिउँ टम्म

हुन्छ र कहीं पनि हुँदैन, फोहोर मैला भए हिउँको

त्यसलाई फैलन जहाँको हावा-पानी सदा स्वच्छ
जहाँ मानिसको आवत-जावत कम हुने हुँदा अर्को
हैजा सने सम्भावना हुँदैन ठाउँमा मदनलाई हैजा लागेको
देखेर ती द्रष्टाहरू छक्क स्वाभात्रिक पनि हो । द्रष्टाहरू फेरि के
भन्छन् भने लाई भन्न, चाहि जनसाहित्य भनिन्छ तर पात्र र घटनाको

यथार्थतालाई लत्त्याएर संस्कृत-काव्य काव्य सामन्ती आड

पाएर फैलिएको थियो) ले छे कायम राख्न चाहन्छ, इत्यादि... इत्यादि ।

कुनै द्रष्टाको हुने हुँदा सम्पूर्ण रूपमा सहमत हुन वा नहुन

स्वतन्त्र अधिकार छ । हाम्रो चासोको विषय 'मुनामदन' का स्रोत र
निक्यौंल भएको हुँदा अब अन्तमा यही विषयतिर पनि
त देशको भाषा हो। प्रशस्त समृद्धशाली प्राचीन साहित्य र संस्कृति
भएको हाम्रे भाषा”' भन्ने देवकोटा यहाँ नेवारी गीतिकथाबाट प्रभावित

भएनन् भन्न नमान्ने कुरो हो । हिन्दी, बङ्गाली, उदू, वा यूनानी

लोकगीत होइन कि स्वदेशी लोकगीतको प्रभावलाई नैं उनले ग्रहण नै

'मुनामदन' को गौरव हो । देवकोटाको महानताको मूल सम्बल नै

तथ्य हो। यो कृति व्यक्तित्व र कृतित्वको
सम्पूणं परिचायक हो-यो पनि हो । त्यसैले के पनि
स्वीकृत तथ्य हो भने आफ्नो अन्तिम सासलाई सको नसकी रोक्दै

इच्छा थिए रे -“मुनामदन' बाहेक मेरा अरू सब डढालिदिन् ।”

आज अव देवकोटाका यी सबै शब्दहरूमा प्राण फुकेर कुन तथ्यलाई
बघि सारी हामी भन्छौं भने पनि हामी नेपाली चाहि एकमुखले

ती सबै कृति अमर छन्, बाँचिरहनेछन् । अब यस

मुनामदलाई त 'अमर' मात्र भनेर पुग्दैन होला । त अजर पनि रहेछ । आज
तीस व्ष पुगिसकेर पनि यो त्यत्तिकै प्रिय पहिले थियो

१. स्वयम्भूलाल श्रेष्ठ “महाकवि देवकोटा संक्षिप्त जीवनी र केही संम्मरण”,

भानु ) वर्ष -५ किरण १२, फागुन २०२५, पृष्ठ १८९ ।

२. कमल दीक्षित “प्रकाशकीय”, मुनामदन, काठमाडौं, साळा प्रकाशन, २० ३१

संस्करण ।

रचना | ७९

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 अबुद्ध ज्यादी सतायो | म
हिड्छु यी पंक्ति देवकोटाले
देवकोटा बनारसमा प्रवासकालमा लेखेको
कविताक हों । गौतम बुद्धले
देवकोटाले पनि आसन,
सर्वोच्च साहित्यकारको सम्मान, इप्ट-

मित्रको आदर, पत्नी र माया सबै थोक छोडेर

आगोको खोज्न गए। नेपालको इतिहासमा जस्तो
त्याग देखाएका थिए, त्यस्तै किसिमको त्याग देखाए
देवकोटाले । भारतीय र वादकलहरूको
आगमननामक अंग्रेजी लेखमा उनी भन्छन् : बनारसमा
अभियान मात्रामा चल्दा मैले त्रिचन्द्र कलेजको नेपाली साहित्यको
प्राध्यापकको कुर्सीलाई लत्याएर विना कुनै अनुमति र
कारसँग पहाड र जंगलको बाटो हुँदै बनारसमा हाम्रा
साथीहरूसँग सम्मिलित हुन हिडें । मैले नेपालमा मेरो असहाय पत्नी केटा-
केटी गरी ६ जनाको परिवारलाई छोडिदिएको जानुभन्दा अघि

उनको कुरा पूर्णबहादुर एम्० ए० तथा

सेलरसँग भएको थियो, घरका पनि केही नभनी हिडे । हिड्ने वेलामा
छोरो कृष्णप्रसादले जुत्ता लुकाइदिएको कुरा उनी
बच्चाको सम्झनामा । २००४ सालको साउन ३ गते उनले बनारसको
निम्ति प्रस्थान गरे ।

उनको प्रस्थानपछि नै उनका विषयमा खोजी हुन थाल्यो । मनःस्थिति खल-

मानिस भएकाले २-४ दिनको उनको अनुपस्थिति अरू परिचित र

शासकहरूको निम्ति चर्चाको विषय थियो तर उतको परिवारमा भने दु ख देन्य,

निराशा र छटपटीले प्रवेश । सामान्य अभाव उनीहरूको लागि साधारण

कुरो भइसकेको थियो तर यही अभावका वीचमा छोरा
भए र ओखतीको कुरा त जाओस् साधारण पथ्य पनि नपाएर टाइ-
फाइडले उनको देहान्त भयो । कृष्णप्रसाद बिरामी हुँदा नैं देवकोटा बनारस

गएर कांग्रेसमा सम्मिलित भएको कुरा शासकहरूलाई थाहा भयो र॒ उनको

घरको खानतलासी शुरू भयो । सरकारी सिपाही आएर उनका घरका कोठा

कोठा पसी खोतलेर लागे। यसरी हेरेको वेलामा उनीहरूले कोठा-कोठामा

ताल्चा लगाइदिएकाले उनका विरामी छोरालाई पानी ख्वाउने भाँडा समेत

। सरकारी सिपाही आउन थालेपछि कांग्रेसमा लागेको

रचना | ८०

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 मान्छेको घर भनेर इष्टमित्र र दाजुभाइ पनि उनका घरमा गएनन । त्यस्तो

अवस्थामा उनको सहयोग गर्ने कुरा त परे भयों, छोरो मरेको सान्त्वना
दिने र मलामी गईदिने इष्टमित्रहरूको पनि समयमा उपलब्ध हुन मकेन ।
मृत सन्तान लिएर मूर्च्छित अवस्थामा विहानदेखि बसिरहेकी आमाको त्यो

अवस्था हृदयविदारक थियो । ४ बजेतिर उहाँकै आएर

त्यो गति देखेपछि बल्ल अन्तिम संस्कार भयो ।

कसैलाई केही नभनीकन होइन, पछिबाट कांग्रेसमा लागे रे भन्ने

सूचना आएपछि उनको जागीर त गइहाल्यो नेपाली साहित्य-परिषदका सभा-

पतिबाट पनि उनलाई निकालियो, सूचना हिडेकोमा दोषी

संभवतः परिषद्ले देवकोटाबारे हामीलाई केही थाहा छैन भन्ने कुरा देखाउन
गरेको काम थियो । तर र शारदामा उनका कृतिहरूको
प्रकाशन चाहि भइ ने रह्यो ।

राणा-शासकहरू भित्रबाट त्रस्त भए पनि बाहिर बाहिर कांग्रेसहरूको अभियान

केटाकेटीहरूको खेल हो, त्यसमा नयाँ ठिटाहरू छन् र तिनीहरूमा र

छैन भन्ने कुरा उनीहरू गर्थे । देवकोटा पनि कांग्रेसमा गए भन्ने
कुरा थाहा पाएपछि पनि उनीहरूलाई विशेष चिन्ता लागेन किन भने उनी
जस्ता नरम दिलका, नम्र र राणाका छोराहरूलाई पढाएका मास्टरबाजेबाट के
भइहाल्ला त ? तर मगज त साधारण छैन ? अरू जस्तो होइन ऊ त ! देव-

कोटाको पछिल्लो भाषण सुन्नेहरू भने सशंकित नै भए । लेखेर होस् वा बोलेर,

देवकोटामा जनतालाई प्रभावित पार्ने सक्ते शक्ति छ भन्ने कुरा धेरैलाई गएको

जेठतिर थाहा भइसकेको थियो ।

देवकोटा बनारस गएपछि कांग्रेसमा सम्मिलित भए र यसका क्रियाकलापहरूमा

अरूलाई सहयोग दिन थाले । देवकोटा मूल रूपमा साहित्यकार त्यसमा

पनि बढ़ी मात्रामा कवि । त्यस कारण उनमा व्यावहारिकताको अंश कम र

दाउपेच चाहि सास्ति ! बनारस पुगेको केही दिनपछि नै कांग्रेसहरूका निम्ति

देवकोटा भार जस्तै देखिन थाले । उनको प्राथमिक आवश्यकतातिर वास्ता गर्ने

छाडियो। उतनी त कवि थिए, कविता लेख्न सक्थे, खण्डकाव्य, महाकाव्य.

कथा जे पनि लेख्न सक्थे ।

प्रवासकालमा लेखेका कृतिहरूको तिथिमिति पाउन सकिएको निर्वासित

छैन, तर २००५ सालको देवकोटाकी धर्मपत्नी कथा
मनदेवी देवकोटा बनारस त्योभन्दा अघि नै देवकोटाले कालिदासको

ढाँचामा नेपाली लेखे होलान् भन्ने अनुमान गर्ने सकिन्छ । अक

रचना | ८१

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
२००४ सालको माघ १३ गतेदेखि थालिएको सम्पादक काम
अघि नै नेपाली मेघदूत लेखिएको हुन सक्छ ।

यसको प्रारम्भ यसरी हुन्छ : नेपाली क्वे विरहरहमा उत्ताल ताल, |

चौडा युगल सरिता-स्नेहको अङ्कुमाल । | प्रकृति नभएको

प्रवाही, | वर्बब॑न्दा अलिअलि दूर वाराणसीमा ।

१२७ श्लोकको यस खण्डकाव्यमा शुरूका ११ श्लोक प्रज्ञा-प्रतिष्ठानमा सुरक्षित

। यसमा उनल आजादीको विभव लुटिंदा

गो विदेशी भनेर आफ्नो प्रवासको कारण बताएका छन् र कालिदासको मेघदतमा

उनी मेघलाई दूत बनाएर आफ्नी पत्नीलाई सन्देश पठाउँछन् । यसरी

मघदूतमा उनले नायक बनाएका छन् त्यो साधारणीकृत छ र

यो कुरा उनी जस्तो लागेका माथि पनि लागू हुन्छ ।
यसको नायक कान्तिपुरी जाने बाटो आफ्नो सन्देश आफ्नो
अनुरोध गर्छे । र काशीबाट काठमाडौंसम्म आउँदा बाटामा
पर्ने स्थलहरूको वर्णन मेघद्तर्क ढाँचामा गरिएको छ । देवकोटाले आफ्नी
नायिकाको वर्णन यसरी गरेका छन्: खिन्ना बिधव
| होलिन् मेरो रुदित ज्वलना दूर भेरी गिरीका ।

देवकोटाले बाटामा पनें स्थलहरूको गर्दा पनि समसामयिक स्थितिको चित्र

प्रस्तुत गरेका छन् । अरू कृतिहरूमा यसमा पनि मौका पर्नासाथ देशको
प्रकृतिवर्णन गर्ने उनी । तर कतिपय अरू कृति छै देवकोटाको यो

कृति पनि वेग र रोगले ग्रस्त छ। तर शाकुन्तलका ठाउँमा

नेपाली शाकुन्तल र ठाउँमा नेपाली ' मेघदूत दिने देवकोटाले अघिल्लो
कृति क्रममा थिए भने दोस्रो चाहि आफ्नै भावनाहरूको
अभिव्यक्तिका क्रममा लेखेका

झोल र देवकोटा वैगुन (अर्थात् ` र उसिनेको चामलका भरमा

कविताको पनि कविता लेख्न थाले । त्यहाँ उनको भेट
पं० धितालसँग भयों । थिनले १९८९ देखि नेपाली भाषाको पुस्तकहरू
प्रकाशित गरेर संस्था नेपाली सौभाग्य पुस्तकालय खोलेका थिए । बता-
रसको दुग्धविनायकमा उनको त्यों पसल थियो र उनको अथवा देवकोटाको

सौभाग्यले भनौं उनीहरूको भेट भयो धितालले एक चार आनाको

हिसाबले पारिश्रमिक दिने गरी विभिन्न रसका कविताहरू लेख्न अनुरोध गरे ।

बराल (२०२५, पृ. १४३) का अनुसार :

१२५ शलोक राखी नौ रसका नौ पुस्तक लेखाउने

८२ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 मनसायले एक दिन एक जना नैपाली प्रकाणकले चार
आना दिने भाका गरी उनलाई सगाउन खोजे । त्यसको भोलि पल्ट

१२५ लेखोट लिएर उनी ती

पुग । त्यस दिन प्रकाशकले कविलाई खुणीसाय दक्षिणा
भोलि पल्ट अर्का रसको लेखोट लिएर जाँदा प्रकाशकलाई दक्षिणा

अलिक पऱ्यो । तेस्रो दिन लिएर

जाँदा प्रकाशकलाई चौथो दिन कवि चौथो रसको
आफ्नो रचना लिएर जाँदा प्रकाशकले हात जोरेर आफ्नो

विवशता देखाएर कविलाई यस द्र.त गतिले सगाउन नसक्ते कुरो

जाहेर गरे ।

धितालको अनुरोधमा देवकोटाले कसरी र कुन कति अवधिमा

लेखेर दिए र कति पारिश्रमिक लिए भन्ने कुरा विस्तृत रूपमा हामीलाई थाहा
छैन । देवकोटा नै त्यस्तो स्थितिमा सहयोग गरेकोमा पछि २०१२

सालमा धिताललाई छन् धितालले व्यापारिक

दृष्टिले नै कविताहरू किनेका थिए होलान् भन्न सकिन्न ।
देवकोटा आफ्ना ती भाण्टाका निम्ति (त्यहाँ
छोल सस्तो थिएन ।) ती कृतिहरू बेच्नका निम्ति सक्रियता
देखाए । चुरोट र बिडी (त्यस ताक बिडी पनि पाउन भएको थियो) का
निम्ति पनि त केही आवश्यक थियो । लेखायो। उनले
सावित्री-सत्यवान् पनि थिए र धितालले त्यो र वसन्तो २००९
धितालले देवकोटासँग नवरस (नौ रस) का कविताहरू,
नेपाली मेघदूत, सर्सती, कटक, आकाश बोल्छ कुरा, सुन्दरी
प्रोजपीना, आनन्द कवियात सतसा र लहरी आदि र
काव्यहरू पनि दिएका थिए । तर ती र देवकोटा वसन्ती मात्र

छापेको हेर्न पाएको देखिन्छ । यी कृतिहरू लिएपछि अफ्नो प्रकाशित

कितापका पछिल्ला गातामा नेपाली भाषाका उच्च साहित्यका कितापहरू

छन् भनेर विज्ञापन दिए । यस्तै एउटा पुस्तकका गातामा चाहि 'नेपाली
सौभाग्य पुस्तकालयबाट प्रकाशित उच्च साहित्यका पुस्तकहरू' छापिएको पनि

र मैले देखेका यस्ता सूचीहरूमा एउटामा ११, अर्कोमा १५, अर्कोमा

१७, र अर्कोमा सत्यवान्-सावित्री समेत २० कृतिहरूका नाम परेका । ती
हृन्: वीररस, करुणरस, हास्यरस, भयानक
रस, रौद्र रस, शान्त रस, नवसामृतधारा, नेपाली
बिगुलगान, वसन्ती नेपाली मेघदूत, छोरीको आँसु, मायाविनो

रचना | ८३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 र वरिपरिको संसार, जून र सावित्री-सत्यवान् नाटक ।
यी कृतिहरूमा सौभाग्य वसन्ती र सावित्री-सत्यवान्
दोस्रो संस्करण प्रकाशित भए । अरू कृतिहरू नवरस (विभिन्न नौ रसका
संकलन माथिको सूचीमा विभिन्न रसका नौ किताब र नवरसामृतधारा
सबैको संकलन यही थियो ), कटक ( माथिको सूचीमा बिगुलगान

भनेको संभवतः यही थियो ), आकाश बोल्छ ( २०२५, संभवतः

सूचीमा “जिन्दगी र वरिपरिको संसार' भनेको कृति यही थियो, किनभने यो

जिन्दगी र संसारलाई समर्पण गरिएको छ ), मायाविनो
कुरा (२०२६, संभवतः यो कुनै प्रकाशित
अर्को सूचीमा परेको साहित्यको संकलन थियो,
किनभने यो नेपाली साहित्यको गरिएको छ) प्रकाशित छन् ।
यी कृतिहरूमा नवरस र मायाविनी नेपाली साहित्य-घरबाट र अरू तीन

पुस्तक उत्तराविकारी केशवराज धितालल पुस्तकालयवाट

प्रकाशित गरे । तर नेपाली साहित्यका पाठकहरूको अवस्थाले गर्दा यी किताप-

हरू विकेनन्, अनि प्रकाशक अफ्नो सर्वाधिकारमा रहेका कितापहरू किन्ने ग्राहक

साहित्यको केही अंश,

खोज्न । तिनमा अप्रकाशित पांडुलिपिहरूमा आनन्द सतसा,

वा सुन्दरी प्रोजपीना, नेपाली भयानक रस

र समाजवाद तथा र दुई लेख राजकीय
किनेको छ, र यी अहिले नेपाल राजकीय प्रज्ञा-प्रतिऽठानको

सुरक्षित छन् । तर सूचीमा परेका छोरीको आँसु र जून

कहाँ छन् हामीलाई थाहा ।२

अंश छैन तर त्यो अपूर्ण छ र नेपानी

साहित्यको झ्याउरे शीर्षकमा छ । आनन्द कवियात सतसामा नेपाली

१०१ श्लोक छन् । मैना गीतिकथाको उनले भूमिका पनि लेखेका छन्

लेखकक भनाइअनुसार यो दिनमा तयार भएको काव्य हो । भयानक रस

) मा १२५ श्लोक छन् र यी नबरसमा परेकाभन्दा बेग्लै हुन् ।

एक लेखेको भयानक रसको वर्णनबाट लेखक वा प्रकाशक संतुष्ट

नभएर अके बन्न गएको हुन अर्को काव्यको नाम

३८७
मात् छ र छ। यो
न्र र ले
१२खदेिएको
खि मात्र छन् ।
८४ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 रूपमा रहेका र
शर्माको (२०२५) लेखमा चर्चा छ र आधारमा देवकोटालाई अनी-
पनि भनिएको छ ।
यी कतिपय कृति लेखेबापत देवकोटाले कति पाए भन्ने कुरा पनि थाहा हुन्छ र

यस विषयमा बनेका उखानहरूको सत्यताबारे विचार गर्ने केही आधार मिल्छ ।

संभवतः नवै रसबारे लेखिएका कविता शुरूमा लेखिएका हुन् र

देवकोटाले एक श्लोकको चार आना पाएको हुन सक्छ । मैनाको
एकै ठाडँमा बीस लेखिएको छ र ७८ श्लोकको निम्ति वीम
भनेको हो भने यो चार आना जस्तै पर्ने आउँछ ।
१२ रुपियाँ ७ आना दिनू भनिएको यो प्रतिश्लोक १० केही
बढी पर्न आउँछ । तर त्यसै ठाउँमा दिएको भनेर तीन रुपियाँ तीन आना,

५ रुपियाँ र २ रुपियाँ लेखिएको हुनाले यी चार कलम हिसाब

के हुत् ? भन्न सकिन्न । योभन्दा स्पष्ट हिसाब सुन्दरो पाइन्छ ।
यस काव्यमा जम्मा १६९ श्लोक छन् र प्राप्तव्य भनेर जम्मा ५

रुपियाँ ४ आना २ पैसा (५-४-२) देखाइएको छ । यस कैयाँ हिसाबअनुसार

यस काव्यको कविताको भाउ प्रतिश्लोक दुई पने आउँछ ।

यसरी देवकोटाले साहित्यको रस बेचेर बैगुनको झोल किने । नेपाली साहित्यका

पाठकहरू के ठान्छन् भने धितालले देवकोटालाई शोपण गरे, दुहे । तर देव-
कोटाको स्थिति र आवश्यकतालाई ध्यानमा राखेर हेर्दा अनि अरू दुहुनाहरूसित
तुलना गर्दा यो धितालले देवकोटालाई गरेको ठूलो सहयोग थियो । काशीवाट
फर्केर २०१२ सालमा धिताललाई लेखेको चिठीमा पनि देवकोटाले यो कुरा

छन् । संभवतः त्यो चिठी । किनभने त्यो घरमा

भेटिएको हो । चिठी यस प्रकार छ :

तपाईले म बनारसमा दुरावस्थामा रहँदा अत्यन्त प्रेम र॒कदरका

साथ मलाई सहायता जो पुऱ्याउनुभएको थियो, त्यसको सदा ऋणी
म आफूलाई सम्झन्छु ।

नवरसहरू छापिएका छन् भन्ने यहाँले लेख्नुभएको रहेछ । म कति

बार पटना भई यताउता जाँदा बनारस आउने विचार तर
परिस्थितिले दिएन । ती नवरसका कविताहरू अलि ठीक मानसिक
अवस्थामा सफा र शास्त्रीय तवरले लेखिएका छन् जस्तो मलाई
अळ विश्वास लागेको छैन यदि मैले तिनलाई सच्याई
सफा गरेर मात्र जनतासामुन्ने तिनलाई उपस्थित गराएँ भने मात्र

रचना | ८५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 राम्रो हुन्थ्यो जस्तो मलाई लाग्दछ । नछपाएको भए केही दिन

थाम्नु विवेक हुने थियो । |

र निबन्ध र कथाको संग्रह इत्यादि संकलन
गरी छपाउने विचार पनि गरिरहेको छु पछि नेखूंला
साहित्यिक रचनातर्फ अब अग्रसर हुने विचार छ र
चीज तपाई कहाँ उपस्थित गर्न पाए मलाई पनि खुशी लाग्ने थियो ।
तपाईको सदाको
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा

तर त नै छापिएको थियो, न देवकोटालाई त्यसको संशोधन गर्ने सौभाग्य

। बरु पछि नवरस त्यसमा मोहनराज शर्माको रसवारेको
शास्त्रीय विवेचनासहित छापियो । २०१२ सालतिर देवकोटा अक भइसकेका
थिए । आफ्ना कृतिलाई संशोधन र परिष्कार गर्नेतिर उनी लागेका थिए । तर

काशीमा उनले त्यतातिर त्यति चासो लिएनन् । यस चिठीले के पनि

देखाउँछ भने देवकोटाले प्रेम र कदर गर्नेलाई कहिल्यै र २०१२ तिर
पनि उनले आफ्ना कृति प्रकाशित गर्ने धिताललाई ।

२००४ सालको माघ १३ गतेदेखि बनारसबाट

सुषुप्त आँखा खोली, प्रकाशनमा नामक

उच्चरित भो युगवाणो साप्ताहिक पत्रिका निस्कन थाल्यो । यसका

सम्पादक-मंडलमा चार जनाको नाम देखिन्छ । ती हुन् : लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा,

नारायणप्रसाद उपाध्याय, बालचन्द्र शर्मा र कृष्णप्रसाद । पहिलो

सम्पादकीयमा भारतमा प्रकाशित भएका गोर्खाली, र तरुग गोर्खा

जस्ता चर्चा गर्दे नेपाली-भाषाभाषीहरूको आवश्यकताको अनुभव

गरी यसको प्रकाशन थालिएको कुरा बताइएको छ। यसैमा “पत्रिकाले अफ्नो
प्रथम उद्देश्य आफ्नो निष्पक्ष राजनीतिक विवेचना राखेको छ' भनिएको छ ।

समाजको विकासको लागि समाजको मानसिक स्तर पति विकसित हुनुपर्छ

र यसका लागि अध्ययन आवश्यक छ भनी समाजशास्त्रमा जोड

दिएर युगवाणीले समाजशास्त्रको दिग्दशेन गराउने काम पनि लिएको छ भन्ने

कुरा गरिएको छ । यहाँ समाजशास्त्रले यति ज्यादा महत्त्व किन पायो थाहा छैन ।

वेलातिर लेखिएको देवकोटाको समाजशास्त्र भन्ने लेख पनि यससम्बन्धमा

उल्लेख्य यसका साथै देशका मान्छेलाई शिक्षित र सम्पन्न बताउने आथिक

योजना तथा शैक्षिक योजनामाथि पनि प्रकाश पानेछ भनिएको छ। सम्पादकीयको

जस्ता देखिन्छन् :
यो अंश अरू कमेको तर यसका निम्नलिखित पंक्तिहरू

रचना | ८६

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 ऋपि आज भन्नु फुलो हो । बन्न सक्तैन भन्नु धूलो हो । युग
नचिनेर हाड कट्टरता हो । भएको हाइ नमास तब यहाँ
ताजा सच्चा आत्माको ध्वनि निस्केको छ। यो खुला आँखा गंभीर-

चेता आधुनिक युगको विचित्र वाणी हो। यो

युगवाणी भन्ने आजको आवाज यहाँ अन्धा सिद्धको
गुफा-सन्देशमात्र छन । यहाँ आज छ, यथार्थ समप्टिको हृन्नाद
छ । सत्य यसैबाट ध्वनित हुन्छ । काल्पनिक विकार, पुरातन गोरु-

पुच्छरका फौ गागान, अटेसमटेस सिद्धान्त यहाँ । यहाँ

गरम सत्य अहिलेको आजको हल, भोलि बालीको बीउ ।

यसको नाम हो । -युगवाणी (१:१ पृ० ३)

निम्ति चार हाड घोटेर वज्र
बनाए । उनीहरूले भोक र तिर्खा सुख र सुविवा ।
सामान्य रूपले देनिक आवश्यकताको पूर्तिका साधन भए भैहाल्थ्यो । बालचन्द्र

र भट्टराईबन्धुहरू पनि नेपालको निम्ति त्याग गरिरहेका थिए ।

युगवाणी १:१ को मुखपृष्ठमा देवकोटाको युगवाणी कविता छ । युगौंदेखिको
हटाउँदै, जागरणका घंटा बजाउँदै करोड नेपालीका र
आकांक्षालाई साकार गर्दे युगवाणी भन्ने भाव यसमा छ ।
अन्तिम श्लोक छ : 'डेढ करोडका आंशु यसमा, यसमा डेढ करोडौं आणशा,|
यसमा सारा नेपालीको | यसमा स्वर्ग मतोहर,
यममा शीतल जलखानी, | भविष्यचेता उद्गारित भो युगवाणी ! '

२००४ साल माघ १७ गते नाथूराम

! अब कहाँ त्यो
गान्धीको र गर्दा सारा संसारमा
भारतश्री अकल्प ?
न॑ ल्याएको थियों । युगवाणीको दोस्रो अंक
यसले महात्मा श्र प्रकट गरेको थियो र समाचारहरू
थियो । अंकमा लेख र कविता पनि छापिए अनि यो
रूपमा निस्क्यो । जीवत संसारका व्यक्तिहरूका लागि
प्रेरणादायी भएकाले उनको मृत्युपछि नै वातावारण ।
युगवाणीको मुखपृष्ठमा पत्नि देवकोटाको दुई श्लोक कविता
जसमा उनले गान्धीलाई कृष्ण, राम र बुद्धको संगम भनेका छन् र आफ्ना
संसारलाई प्रभावित संसारका अतुलतीय व्यक्ति भनेका छन् । यसे अंकमा

प्रकाशित (पृ० १) मा देवकोटाले दस वटा गांधीप्रति

श्रद्धाञ्जलि प्रकट गरेका छन् । यसमा उनले गांधीलाई पितातुल्य
किनभने उनको व्यवहार नै त्यस्तो थियो र उनको मृत्युले गर्दा हामी

रचना | ८७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 सबै भएका छौं भन्दै संसारमा ल्याउने धेरै भए उनले
नै पनि थिएन भनेका छन् र युगपुरुषहरूका
परति मनेका छत् । गांधीलाई पाएर भारत गौरवान्वित भएको छ र
उनने लगाएको ऋण तिर्न नसकिते खालको छ तर अहिले उनी अस्ताएकाले
दृतियाँ अन्धकारको अनुभव गर्दै छ र उसका जलले चिता छन् ।

यमुनाको चिता (युग० १:६ पृ० १) फागुन २१ गते मात्र प्रकाशित

भयो । बुद्ध र ईसाका साथै देखाएको चित्र
र तल श्री देवकोडाको यो करविता
पनि : “श्री बुद्धको अत्त | ईसा अनन्त
मन्त | जसमा सत्को समाधि | प्रणाम गांधी'
श्री को हुन् ? कि उनका जेठा छोरा प्रकाशप्रसाद
देवकोटा ? संभवतः यों चित्र र प्ति हो । किनभने युगवाणीमा
श्री प्रकाण र प्रकाशका कृति । २००४ को प्रकाश प्रसाद
गएका थिए । सम्भव छ त्यहाँ उनले कविता लेखे र चित्रहरू
बनाए । प्रकाणका साहिला भाइ देवकीटाल मलाई भन्नुभएअनुसार
वस्दा लेखेको एउटा डायरी पनि पाइएको छ । आशा छ यो

डायरी प्रकाशित भएपछि देवकोटाले बस्दा गरेका कार्यहरू र लेखेका

हामीलाई अरू जानकारी मिल्नेछ ।

मानिसको हक लिऊ' २००५ सालको भदौ महीनामा देवकोटाको पहाडो

पुकार लोकलयमा लेखिएको सानो किताब जन-
प्रकाणनालय, प्रकाशित भयो । भारतमा नेपाली कांग्रेसका नेताहरू
नपाललाई राणातन्त्रवाट मुक्त गर्न सचेष्ट थिए र देवकोटा पनि यसमा सम्मिलित

थए । कार्यालय रक्सौलमा पनि थियो । यहाँबाट नेपालीहरूका

बीच आफ्ना विचारहरू प्रचारित गर्न सजिलो थियो र पहाडी
५००० प्रति केही बिके । यी गीतहरूमा नेपालको स्थिति
दखाएर उनीहरूलाई क्रान्ति गर्ने गरिएको थियो : 'ज्यानै पो जाओस

पाण पा जाआस् | पर्वाह गर्दैनौं | मानिसलाई चाहिने हक नलिई छोड्दैनौं | मर्न

त एक दिन पछे | पणु न जिऊ | मानिस हुँ भने मानिस जिऊ

हक |
ताक देवकोटालाई भेट्दा देवकोटा रक्सौलमा
पहाडी पुकारको गर्दै नेपाली जनतालाई जगाउँदै र जोस्याउँदै

। त्यम वेलाका छुरा श्रेष्ठ (२०२५, पृ. १८९) लेख्नुहुन्छ :

एक दिन मलाई पनि चरोट भाइ भन्नुभयो । एक छिन त म

रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 अकबक्क भएँ, आफू चुरोट नखाने, त्यहाँ भएका दुई जना साथी-
पनि चुरोट थिएन । उनको वचन कसरी गर्ने
चुरोट किनेर भनी उठेको वस वस भैगो भनेर इन्कार
गरे । त्यस वेला उनी आफ्नो पहाडी पुकारको
थिए । अर्को साथीलाई इशारा गरी चुरोट किन्न पठाए । दिनभरि

नै उनीसँग बसेर विरोधको पाठ पढ्दै रहें । ५-६

घण्टामा १२ बट्टा चुरोट धूवाँ भयो । आण्चयं ! बीचवीचमा उनी

नेवारीमा बोल्थे । नेवारी भापा कसरी सिक्नुभयो भनी मैले

उनले जवाफ दिए, “के कुरा नेवारी भाषाको
बसेर नेवारी । मेरा नेवार छन् । म उनीसंग
प्रायः नेवारीमै कुरा गर्छ । जसको जे भाषा छ उही
कुरा मलाई बडो आनन्द आउँछ । ज्यादै
पनि वोध हुन्छ ।”

२००५ सालको देवकोटाकी धर्मपत्नी देवकोटा परनि

लागेका लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको साथ दिन जानुभयो ।
त्यस वेलासम्म उहाँ कालीमाटीसम्म पनि जानुभएको थिएन । तीर्थ जान
पर्ने एउटी महिलासँग काखकी छोरीलाई लिएर उहाँ बनारस पुग्नु-
भयो । गरेर एउटा विद्यार्थीले उहाँलाई देवकोटाका डेरामा
। देवकोटा एउटा अँध्यारो कोठामा सानो वसेका थिए र
थियो । हेर्दा उनी जस्ता लाग्थे । त्यस्तै अवस्थामा
पतिलाई देख्दा उहाँको खुशीको सीमा रहेन । तर निर्वासित जीवनका दारुण
कथाले उहाँलाई निकै पनि बनायो । यथासंभव स्थितिलाई
गर्नुभयो र परिस्थितिसँग कडा गर्द देवकोटाको परिवार

अब देऊ
काशीमा केही कालसम्म ।

२००५ माघ मही कलकत्तामा ल

मदीनामा सुन्छ, मलाई
गपाली देवकोटालाई निम्ता गरेको हृनाल
देवकोटा केही दिनमै भनी जसो बनारस पुगेकी
छोडेर कलकत्ता । कलकत्तामा देवेन्द्रराज शर्माले देवकोटालाई

नेपालीमा भावपूर्ण कविता लेख्न अनुरोध गरे-

अनुसार ९३ आँसु कविता उनले लेखे । यो उनको
आन्तरिक रोदन : मलाई अब देऊ | गुष्क भयो
सार | मरुमा चल्दा धूली मिल्दा | छुक छुक दिलका तार'
देवेन्द्रराज शर्माले देवकोटालाई महात्मा ब्रिपमा

| ८९

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 कविता अनुरोध गर्नुभयो र आँसुले महात्मा
प्रति ५२ लेखे । तीमध्ये दुइटा मान्न ।
देवेन्द्रराज शर्मा र रामहरि हुनु संभव छ । देवकोटालाई
७-८ फर्काएर ल्याउने कुरा बताएर लगेका थिए, ढीलो भएपछि उनकी
चिन्ता र अफ्नो अवस्था बताउँदै छिटो आउन आग्रह गरेर
चिटी उनीहरूले देवकोटालाई बनारस ल्याइदिए । २२ दिन बसेर उनी
काणी फर्के ।

टिस्टा २००५ देवकोटा दार्जीलिङ

जोवनको हो र कालिम्पोझ त्यहाँ दार्जीलिङ
हाईस्कलका शिक्षक र परिचय धरणीधर कोइरालाले
भेटवाटको आयोजना गर्नुभएको प्रधानले देवकोटालाई
वेला पहिलो पटक । र वर्षहरूमा
देवकोटालाई भारतोका माध्यमले नेपाली समाजलाई परिचित गराउनुभयो ।
बेला प्रवान (१९६९) ले देवकोटालाई अफ्नो शब्दकोश
पनि अर्पण गर्नुभएको थियो । प्रधान (उहीं) कै भनाइअनुसार त्यस वेला
मुनामदनका कविले कवितामा नै नाके स्वरमा आफ्नो दिएका थिए ।

त्यसपछि देवकोटा पुगे । त्यहाँ उनले नेपालीमा कविता सुनाएपछि

अंग्रेजीमा पनि कविता लेख्न आग्रह गरियो र विषय दिइयो टिस्टा । देवकोटाले

तत्कालै ४० अंग्रेजी भाषामा कविता लेखे । तीमध्ये ९२ ओटा मात्र

हिमालयन टाइम्समा भएको देखिन्छ । यो कविता देवकोटाले
१७ अप्रिल १९४८ मा
फर्क फर्क हें ! ००६ लागेपछि देवकोटाले कमजोरीको पनि
अनुभव गर्न थाले । आथिक संकट नै यसको प्रबल कारणं

थियो । राजनैतिक क्षेत्रका उनको प्राथमिक आवश्यकताको

व्यान दिएनन् । उनी त्यहाँ पनि वेला-वेलामा र
चुरोट वा एक वण्डल बिडी दिएर गाईलाई दुहुनेहरू पि
। तर पछिपछि त उनले लेख्न पनि सकेनन् । उनी
पनि थाले । श्रीमती देवकोटाका भनाइमा, “एक दिन त चार घण्टामा चार

सक्नुभएन” । (घिमिरे २०२५:४१४ मा उद्धृत) दुई घण्टामा

६० शिखरिणी-छन्दमा देवकोटाको यो अवस्था थियो !
यस्तो अवस्थामा बस्नुभन्दा त नेपालै वेस भनेर आफ्नी धर्मपत्नीले

पनि शायद जहानियाँ शासनलाई ढलाएर नै नेपाल फर्कने विचार भएर

होला देवकोटाले, “भैगो म यीं बस्छ भने ।

९० | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 देवकोटा आफ्नी साथ दुर्गाघाटमा घरमा बस्न गए ।
त्यहाँ आएपछि उनी, पहिलेदेखि नै कमजोर छँदै थिए, छन् बिरामी भए।
उनलाई मलेरियाले पनि आक्रमण उनी परे र ओछ्यानमा नै
गर्न थाले । जरो १०६-७ सम्म पुग्थ्यो । एक पटक जरा
आएको वेलामा उठ्दा पछारिएका थिए । यसरी एक महीना जति नै
उनलाई कडा जरोले आक्रमण । यस्तो वेलामा उनीहरूसँग थिएन ।
श्रीमती देवकोटाल कलकत्तामा बसेका सुन्दरराज चिठी लेखेपछि
उताबाट २०० जति आया र उपचार र साँक-विहानको छाक
केही सजिलो भयो । पैसावाट उहाँल एक॑ पल्ट ४-५ पाथी चना किनेर
राख्नुभयो र त्यसले पछिसम्म मद्दत गऱ्यों ।

जब प्राणे धान्न पनि धौ धौ छ र केंही गर्ने शक्ति पनि छैन भने

त देशमा बस्तु जाती भन्ने विचारल आफ्नो पत्नीको

देवकोटाले पनि सहमति देखाए । सरासर आउँदा शासकहरूले
उनलाई र दिने संभावना पनि त्यसकारण श्रीमती
देवकोटाले निवेदनपत्र लेखन लगाउनुभयो र बबरशमशेरका सेवामा उनी पहिले
पनि भएकाले उनलाई प्रधानमन्त्री गर्दा
आफ्नो प्राणमात्र वाँकी रहेको देखाई निवेदनपत्र लेखिएको थियो । अनि
दनपत्र आएपछि नरेन्द्रमाणि आचार्य दीक्षितल जों
छात्र-जीवनका शिक्षक पनि थिए, देवकोटाले केंही अवांछित काम
गरे तापनि अहिले उनको हाडछालामात्र पछि
कुनै किसिमको राजनीतिक लहडबाजी शर्तमा प्रवेशाज्ञा दिन आवश्यक

भएको कुरा टिप्पणीका साथ जाहर गरे खर्च पनि दिएर

उनलाई लिन पठाउने निश्चय भयो । देवकोटाका भाइ मधुसूदन देवकोटा साथमा

हरिलाल लिएर दाजुलाई लिन जानुभयो र २००६ सालको

उनी काठमाडौं फर्के ।

१. २००३ ले नेपाली मेघदूत र मायाविनी सर्सीको संक्षिप्त

विवरण दिनुभएको छ र २०३१ ले
आएका कृतिहरूको चर्चा गर्नुभएको छ ।

२, उसिना चामल र भण्टाको तरकारी ! घिमिरे २०२५ मा श्रीमती

देवकोटाको हिन्दीमा यसलाई बैगन भनिन्छ र जिब्रामा यो

हुन्छ । नेपालीहरू यसलाई बैगुनी ।

रचना | ९१

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
३. सावित्री-सत्यवान् २२.९.१९४७ ई० मा प्रकाशनको
धिताललाई दिएको देखिन्छ र उनले अरू पनि वेला
दिए होलान् भन्न सकिन्छ ।

सन्दभं

२०२५: बज्येका दृष्टिमा बुबाहजूर भ

तिम्सिता, रूपरेखा ७:८5 डिल्लीरामः २०२ महाकवि देवकोटाका तीन वटा

।
नित्यराजः २०१७ महाकवि ललितपुर: ।
पारसमणिः १९६९ लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा,
विजता पाँच पौरखी पृ० २३-६४ मा संकलित । `

बराल, २०२५ तृतीय संस्क्ररणमा देवकोटाका परिचय ।

दाहाल ।
२०३१ लक्ष्मोप्रसाद देवकोटालाई
पाछं, गोरखापत्र, भाद्र २९, २०३१ ।

मोहनराज, २०२५ साहित्यको नैतिक व्यक्तित्व

देबकोटा, भानु ५:१२,

स्व्रयम्भूलाल २०२५ महाकवि संक्षिप्त जीवनी, भानु ५:१२

र देवकोटाको कवितात्मक प्रत्युत्पन्नमतिको

त्कारिक अनुभव मेले देवकोटाको
गरेको सहवासमा पाएको छ । सन् १९४५ जनवरीको कुरा हो, एक दिन हामो
केहौ साथीहरू एक कोठामा थियों । महाकवि परनि मैलं
भनें, “गुरु केही ।” उहाँले “के विषयमा ?” मेले
यसो हाम्रो साहित्यमा कमो थियो । मैले त्यहो विषय प्रस्तुत
गरें । लेखाउन थाल्नुभयो । आँसु जस्तो कठिन विषयमा उहाँको

कविता लाग्यो । चार

मा ।
लागेर आयो र हाम्रो अनुरोधमा उहाँले आफ्नो प्रवाह
भयो । उहाँले लेखाउनुभएको आँसु मायिको कविताहरू हामीले पछि भारती

-देवेन्द्रराज उपाध्याय

मृत्यु : प्रहरी २५ पोष, २०१६)

९२ | रचता

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 तालीम गर वीर :
कद | लिएर साथमा | यो सच्चा ररेसियन

| महोद्देश्यमा भूल सुद्धी- एक आत्मविलास

| (१-४१) अभि सुवेदी
सर्सी लक्षमीप्रसाद देवकाटाका ढीलो खण्ड-काव्य हो। यसको
पुरावृत्त ) वाट लिइएको छ । देवकोटाल यस खण्ड-
काव्यमा ) को प्रयोग गरेका छन् । यस ख़ण्ड-काव्यको
साधारण परिचय यत्ति हो । देवकोटाका विपय-वस्तुका कथा-मूल ( )
अनेकौं । विलियम आफ्ना ३६ नाटकहरूमध्ये
कथावस्तु प्रचलित कथा र साहित्यबाट लिएका छन् । यस कुराले गर्दा उनका
समकालिक समीक्षक र उत्तरकालिक आलोचकहरूले उनको
चर्चा गरे । तर जब उनको सही चिने उनका मूल
उढभवबारे अति महत्त्वसाथ सोच्न छोडियो । देवकोटाको विषय-

वस्तु छुनोटको व्यापकताले गर्दा घरे मान्छेले देवकोटालाई अनेकौं ढङ्गमा

गरेका छन् । देवकोटाले- “हाम्रा विजयको हैम भनेर
प्राचीन भारतीय शकुन्तलाको कथा लिएर पाठकलाई रिंगाउने गरी शाकुन्तल
महाकाव्य लेखे; महाराणा प्रतापमा पुनः एक भारतीय राजा र एक जातीय

प्रधान (Chief) को कथावस्तु लिएर काव्य लेखे; प्रमेथियस ग्रीक पुरा-

वृत्त हो; मायाविनी सर्सी एक ग्रीक पुरावृत्त हो जसलाई अनेकौं पाश्चात्य, खास

गरेर र अंग्रेजी भाषाका, प्रयोग गरेका छन् । यिनै आधारमा

देवकोटालाई जाँच्ने हो भने र यदि समीक्षकको घेरा केवल कथावस्तुमा मात्रै

सीमित छ भने देवकोटा अराष्ट्रिय, अमौलिक र नोस्ट्यालजिक भने

हुन्छ । उनका केही रचना मुना-मदन, सुलोचनालाई स्वदेशी भएका

भनेर उनीहरूले भन्न सक्छन् । थिनीमध्ये क्रतिपयमा भने देवकोटाको आफ्नै

होला वा ती कुनै प्रचलित स्वदेशी लिइएका होलान् ।

देवकोटाको कथामूल ) बारे धेरै ध्यान दिने, देवकोटाको कृतित्वलाई
भन्दा उनको व्यक्तित्वको एक आख्यायिका बनाउने हाम्रा शिक्षक,

समीक्षकहरूको प्रवृत्तिले गर्दा देवकोटाको काव्यको अहिलेसम्म सही

हुन सकेको छैन । निकाल्दा र
बनाउँदा उनको पठनपाठनमा लाग्नेहरूले यस कुरालाई बढ़ी ध्यान
दिनु छ भन्ने विश्वास छ ।)
मायाविनी सर्सी' एक ग्रीक कथा हो र एक सावभौमिक पात्र

कथाहरूको एक सजिलो र गुण छ जसले गर्दा तिनीहरूलाई उत्तरवर्ती

| ६३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 आफ्ना र मिल्ने
किसिमले प्रयोग गरेको देखिन्छ ।

साहित्यिकहरूबाहेक बीसौं शताब्दीमा मनोविज्ञानको क्षेत्रमा नयाँ आयाम थप्ने

फ्रोइडले छुक्किएर आमासँग विवाह गर्नेको ग्रीक कथा इडिपस्

'इडिपस कमप्लेक्स्' (छोराले आमालाई अवचेतन मनले प्रेम गर्ने ग्रन्थि),

कम्प्लेक्स' (छोरीले बाबुलाई त्यसरी प्रेम गर्ने प्रवृत्त) र पानीमा

आफ्नै सुन्दर रूप हेरेर विभोर हुने देवता
शरीरसँग प्रेम गर्ने ग्रन्थि) भन्ने ग्रन्थि-परिभाषाहरू निकाले;
भाषाका अस्तित्ववादी लेखक कामुले ग्रीक कथा
मान्छेको विसंगत चरित्रलाई वर्णन गने आधार बनाए; त्यस्ते
रोमांटिक कवि शेलीले कथालाई आफ्नो कल्पनाको उत्ताल स्वरूपको
प्रतिनिधित्व गर्ने एक स्वर्गीय चेतना चोरेर पृथ्वीमा ल्याउने कर्विको रूपमा हेरे;

एडोनालाई आफ्ना साथी-कवि मृत्युमा गाउने शोकगीतको रूपमा

प्रयोग गरे । डी० एच० लरेन्स र जम्स ज्वायसूले ग्रीक कथाबाट आफ्ना

स्वकीय भावना र मान्छे वा सावेभौमिक मान्छेका चरित्रको

वर्णन माध्यमको रूपमा लिए । सारांशमा आजका लेखकहरू र ती प्राचीन

कथाहरूमा के फरक छ भने प्राचीन लेखकहरूको जीवन-बोध सांकेतिक,

र हुन्छ भने आधुनिक लेखक-कविहरूको प्रमुख चासो
व्यक्तिगत समस्याहरूमा हुन्छ । पुरावृत्तको इडिपस् व्यापक छ भने

प्रत्येक मान्छेभित्र छ, सिसिफस् हामी हरेक व्यक्ति हौं;

यात्रा अनुभवको यात्रा हो; मायाविनी सर्सीसँगको युद्ध
मानवतावादी कविको र वा अनियन्त्रित सुन्दरतासँगको अनुभूति.
जनित युद्ध हो ।

खण्डकाव्यको आरम्भमा एक काम गर्ने प्रेरणाको जादूले

ऊ बाँच्नुको अर्थ र जीवनको उद्देश्य जस्ता मूलभूत
त्यसको पछि एक मानवतावादी संवेग छ; एक अन्ध आवेग नभएर
विजयको एक छ । यसबाट सभ्यताको शैशव कालको
अवस्था र विजय मारेको देखाउन
| यो ईश्वरको नियतिसार; |
मृत्यु राखिदिए | त्रास हटाउन; | पूर्ण पूर्ण बनाउन |
आखिरकार जीवन । मृत्यु खतरा !
लिने जीवनले नै सिर्जना गर्न सक्तछ; प्रकृतिको अन्ध-शक्ति
नियन्त्रणमा । त्यो क्रमलाई देवकोटाले
| ९४

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 रूपमा सृष्टिको विद्यमान तत्त्व भनी देखाउन खोजको छन् ।
जहिले पनि मोडमा हुन्छ जसलाई उनले अवस्था
छन् । त्यो युगचेतनाको पूर्वाभास एक कविको मानसमा
पनि गाउँथ्यो | जसरी गाउँछन् कवि | मस्तिष्कमा भरिएका |
भार
आविदितको छ' भन्ने कुरालाई देवकोटाले आफ्ना निबन्ध-
पनि छन् । उनको विचारमा मान्छेको कुनै स्थान
र समयमा सीमित छैन । त्यसले यी घेरालाई तोडेर बाहिर जान्छ किनकि-

जीवनको | अविदितको हो आह्वान; | खतरा हो विलास

मानवको; | अन्वेषणमा हराउनु उत्थान
आफ्तो पन ) हराइदिनु उत्थान हो, अथवा त्यसले
हामीलाई अर्को खण्ड-काव्यको
आरम्भमा छ । खण्ड-काव्यको प्रथम खण्डलाई
प्रायगः ओगटेको छ । यी उन्माद छ र संवेग एक
गर्ने र प्रकृतिमाथि विजय गर्ने चेतना व्याप्त छ ।
यस चेतनालाई हामी ग्रीक भन्न । ग्रीक चेतना मानवका समस्या-
धेरै तगीच भएकोले त्यसमा प्रकृति र जीवनको अनवरत देखाइएको

हुन्छ । ग्रीक बहादुरीमा धर्म-शास्त्र र क्रिश्चियन पुरावृत्तको आद्यरूपीय

र नरकको छैत । ग्रीक देवताहरूको मानवीय चरित्र हुने
हुनाले मानवीय बहादुरहरूको स्वभाव धीरोदात्त हुन्छ । तितीहरू मनुष्यको लागि

स्वर्गको पृथिवीमा ल्याई बर

देव-कोप-भाजन हुन ।
आह्वान एक नाटकीय आत्म-संवाद (monologue) जस्तो छ ।
युलिसम्को मनको रंगमंचमा जुन गतिले भावना हुन्छु
त्यसमा नाटकीय गुण हुँदा हुँदै पनि त्यो काव्यात्मक गरुण हुन पुग्दछ किनकि

व्यक्तित्व एक घेराभित्र मात्र अटाउन नसक्ते गरी माथि

यो काव्यात्मक उत्ताल वरु देवकोटीय छ। यो
र काव्यात्सक गर्दा वाह्य फैलाएको हातले
एक अन्तरनिहित अथवा मनको नाटकतिर ठानेको
के डराउनु ग्रेसियन हुनु हो ?| के मृत्यु-त्रस्त भयो कुने
वीर | मृत्यु त हाम्रो जीवनको | भेट्ने खेलमात्र हो । | ध्येय लिएर
|लौ भन भाइ हो; | के अल्छी श्रेयस्कर | जलकी
उथन-पुथल | जक, आनन्दमय विलास होइन ?| यस मृत्यु-निनादक

रचना | ९५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 जलमा, | उग्र छेलमा/लीला गर्न अवतरित | के हामी [-
उल्लास धनी | यहाँ छैनौं यो एक र
नाटकीय गुण यो आत्म-संवादपछि क्रिया छ जुन क्रिया एक
स्थूल रङ्गमश्वमा घटित हुन्छ । त्यो स्थूल रङ्गमश्च काव्यको परिपाटीभित्र

आउँछ र युलिसस्को व्यक्तित्व जीवनभन्दा ठूलो ( larger than |

खण्ड-काव्यको आरम्भमा प्राप्त एक बौद्धिक र भावनात्मक परिपाटीले आगामी

कथाको पूर्वाभास । देवकोटाले आरम्भमा जुन

देखाएका छन् त्यसबाट उनले एक दार्शनिक पृष्ठभूमि तयार गरेका छन् ।
प्लेटोको सम्वादको आभास दिने, कर्म र कर्तव्यको प्रसङ्ग निकाल्ने

दर्शनलाई देवकोटाले आत्मविलास' भनेका छन् ।

युलिसस्को आत्मोत्कर्ष एक ग्रीक पात्रको जस्तै छ, तर ऊ एरिस्टोटलले
भनेजस्तो मध्यम गुणसम्पन्न व्यक्ति नभएर एक धीरोदात्त र गुण
हुनाले ऊ नाटकको पात्र जस्तो नभएर एक एपिक् पात्र हुन पुगेको छ । तर त्यो

पात्रलाई देवकोटाले कल्पनाले छैनन् । त्यो दार्शनिक प्रस्थान

जीवन र मृत्युको असीमितता, र ज्ञानप्राप्तिको लागि घरदेखि

टाढा भन्ने एक पूर्वीय वानप्रस्थी र बुद्धको

धारणा हो- हो जीवन, महासागर विशव, | अविदित यसको रहस्य, |
मृत्यु छ एक नितान्त अवश्य | अन्वेपण हो ज्ञान, | खतरा मोहिनी, आत्माको

उल्लास | जति जति पर भयो घरदेखि भाइ | उति उति ज्ञानको

यो गीतामा बणित हो । फेरि प्रयासलाई नै हो वा गर्न
खोज्नु खोज्नु, यही हो भनेर देवकोटाले त्यस दर्शनलाई
वढी व्याख्या दिएका छन् । त्यसमा वीरको आत्म-स्वर भनेको उग्रमा
हो र ध्येय हो आत्म-पथ' |
यात्रावर्णन देवकोटाले एक एपिक् शैलीमा गरेका छन् ।
एक रोमान्टिक गर्ने गुण छ- 'भोलि पल्ट
मिरमिरपछि | मुन उम्ल्यो पानीमा, द्यौत गगनमा अनि | पूर्ण कनकको
| माथि | | सुनौलो जलको प्रशान्त टलपलउपर ।'
जस्तै एक अद्भूत देखाउने
विशेषता । द मरिनर्' भन्ने लामो कवितामा बूढो जाहाजीले पानी

रङ्गमा समुद्रका लहरहरूको वर्णन गरेजस्तै उपर्यक्त हरपहरुले

यात्राको देखिएको समुद्रको वर्णन गर्दछन् ।
वर्णन अथवा काव्यात्मक उडान वाह्य संसारसँग सम्बन्धित छ।

आकाश र स्थून एपिक मनभित्रको

९६ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 एक सातो अटाउँछ र (नाट्य) र देवकोटीय (काव्यात्मक)
एक नाटकीय हुन्छ जुन यस खण्ड-काव्यको सबभन्दा
विशेपता हो-
बोले युलिसस् - “वीर हो, | स्कन्ध, जलाधिरूढ | समय यसरी |
तमोमयीले | ठाउँ छोड्दा बिउँळयो | सुवणं प्रभात- |
आशामय उद्भासित ! | हान्नो एकलो महासागर नोरमा | मनको

डुङ्गा मनको एक बहिर्मुखी हुँदा हुँदै पनि अन्तर्मुखी हो ।

एक दार्शनिक हो जसको दर्शनको व्याख्या माथिका हरफमा पनि
गरिएको छ । युलिसस् एक नायक भएकोले ऊ स्वभावतया वहादुर
र धीरोदात्त छ । उसको दर्शन काम गर्नु हो । उसको देवकोटाले पूर्वीय

पत्ति आयाम छन्- वाधिकारस्ते मा फलेषु

भन्ने गीताको भनाइ युलिसस् प्राप्तिमा भन्दा कर्ममा
विश्वास राख्तछ- 'के यही हो अविश्रान्त गमन ? |
के प्राप्ति ने महावस्तु हो ?'

बुलिससूको नाटकीय स्वरूप र उसका मान्यताहरूको नाटकीकरण हुन्छ । उसको

नाटक बाह्य संसार नै हो । उसको नाटकीय दुई तह छन्- एक,
अथवा मनभित्रको र अर्को अथवा वीरहरू लिएर जाने र मायाविनी
सर्सीसँग गर्ने स्वभाव जहाँ उसका मान्यता र उसको संयमको परीक्षा हुन्छ ।

बहादुरहरू जब सर्सीका प्याला पिउन थाल्दछन् युलिसस् अलग बसिरहन्छ । देव-

कोटाले नाटकीय स्वरूपलाई यहाँनेर कमजोड छन् । यदि मिल्टनको

उसलाई निस्तेज गने गरिएका अनेकौं प्रयासहरू र प्रलोभन

(temptations) लाई सामना सर्सीको प्रलोभन र आत्म-
युद्ध देखाएका भए नाटकीय महत्त्व जटिल हुने थियो । यस्तो दृश्य ज्यादै
छोटो 'मधुर-भाषिणी, कोमलकंठी | सर्सी भन्छिन्--| “किन महावीर,
अस्वीकृत मेरो यो क्षुद्र सत्कार ? | हा ! म अभागिन् | मारिन् तब

एक कडा | सम्पूर्ण मोहिनी डाली | महावीर अति त्रस्त रहे | मौन भावमा
हृदय उचाली' त्यसपछि उसको आग्रह तर 'महागंभीर
युलिसस् महावीरले मौन भावले मनमा चाहि महाविष हो भन्ते धारेः । बो

स्थिति धेरै काल रहँदैन । युलिसस् र सर्सीको बीचमा मनोगत केही छैन ।
अविजेय जस्तै अचल छ । अवस्थामा
के राक्षसी ?' गर्ज्यो मेघ, | गरू तेरो संहार | यस
करवालले सर्सी खुम्चिएर आफ्नो, मायाविनी स्वरूपलाई भंग गर्दछे र
वीरहरूलाई सागरको पानी फेरि मान्छे बनाउँछन् ।

रचना | ९७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 प्रकार कि वणित नाटकीय छीनो र,
गक्ति र संयम यति धेरै छ कि त्यसको नाटकीय नें छन । घटनाले

'एपिक्' (महाकाव्यको ) कथाको स्वरूप ।

वास्तवमा देवकोटाले जति पनि उद्गारहरू व्यक्त गरेका छन् ने

गराएका युलिसस् आरम्भदेखि नै एक धीरोदात्त, संयमी, महावीर

र एक तत्त्वज्ञानी दार्शनिकको रूपमा देखा पर्दछ । त्यसैले केहोर महावीर

के हुन् र हाम्रो कर्तव्य के भन्ने कुरा देवकोटाले नै
भनाएका छन् । वास्तवमा यस खण्ड-काव्यको सारवस्तु पनि त्यही हो । यस

काव्यमा सांकेतिक अर्थ थोरे छन्, सवै कुरा युलिससूले अनेकों पटक गरी
प्रप्ट गरिसकेको छ केवल सर्सी र युलिसस् यस काव्यका सांकेतिक

( symbolic) स्वरूप हुन् ।

मानव-उद्देश्य र प्राप्तिबारे युलिसस्को दर्शनको माथि घर्चा भैसकेको छ ।

पशुत्वको उसले यसरी गर्दछ- पशु हो, पशु हो |

पशु हो चतुष्पाद ... | उसको
पुच्छर उसको विचलित ' मानवले आफ्नो
चेतना गुमाइसकेको हुनाले उसको भएको वेला उसलाई
केवल आभास हुन्छ किनकि- “मानव आच्छादित हुन्छ |
'पशु भनेको प्रकृति-भावमा केवल 'आत्मचेता',
नन्दी' 'यूथचेता' र 'संघर्षी' हुन्छन् र आखिर
लाचारीमा । यो पशुत्व-बोधलाई सर्वसाधारण जीवनको एक
अभिन्न स्वरूप मानेका । जनावर भएका वीरहरूको यस वर्णनबाट यो

तथ्यको पुष्टि सजिला प्रकृत अवस्थामा लेटी | संसारलाई

आंखा | साधारण समाजका भद्रपुरुष | निश्चिन्त'- उपर्युक्त मादकतालाई
देवकोटाले भाव भनेका छन् जुन मादकता प्रकृतिको अन्यमन-
स्कता यो भएका पुरुपहरू पूर्वाध्येयच्युत हुन्छन् । यसमा
नासम्बन्धी (पूर्वीय वा ) पृष्ठभूमि महापुरुष भनेको यो
व्यक्ति हो । यस अर्थमा युलिसस् एक महापुरुष हो ।
सवभन्दा नौलो कुरा मलाई देवकोटाको
धारणा । 'सत् छ सुन्दर॑ छ सत्'
भनी ठान्ने देवकोटाले यहाँ मुन्दरताको गरेका छन्- ए
| शान्त क्षणको विलास हो | अधिक शक्तिको |
हो मार्गमा; | त्यसपछि देवकोटाले सुन्दरतालाई
हुन्छ भनी देखाएका छन्, शिवत्व-गुण नभएको
९८ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
सा एक भ्रम हो- उपासना | शिव सत्यले मात्र | छ नित्य |
सुन्दर केवल श्रमको कारण, | उपहासले |
वक्र गराउने मात्र हो ।'
सुन्दरताले प्रकृतिको ध्येयवाट हामीलाई च्युत गराउँछ । यस प्रकार
देवकोटाले हेतु ) शिवत्वलाई माथि
। यसबाट देवकोटाको लागेको काव्यात्मक मोड देखिन्छ । हेतुवादी
विवारलाई उनले जोड दिएका । उसका पगुत्व-वोध भएका
वीरहरूलाई सम्बोधन वन, विश्लेषक वन | यो संगीत होइन |
हो राक्षसीको जादू | ... | वच, बच त्यस-देखि जो
हेतु वा कारणको अर्को स्वरूप अनुभूति हो- 'तर अनुभव वीर हो; | आत्मा-
को बिद्यालय हो,

अन्तिम मुक्ति र मानवताको रक्षा पशुताको दमनमा आधारित छ-

गर पशुता | जसले | मानवताको संहार
प्रकार यहाँ र पशुताको वीचमा छ । त्यस हृवन्द्वलाई एक
ग्रीक राखेर देवकोटाल चरित्र दिएका छन् ।
यस्त खण्ड-काव्यमा देवकोटाको भाषा खालको सधै
शब्दहरूको प्रशस्त प्रयोग यसमा पनि भएको छ । प्रयोग गर्दा

खुम्च्याएर राख्ने उनको विशेषता हुनाले र यस खण्ड-

क्रिया अति छिटो परिचालित हुँदा र धेरे कुराहरू केही
हरप र हुँदा यसमा समासको प्रयोग भएको छ,
(पृ० १), ७), मृत्यु-खतरा (पृ०
शान्ति (पृ० १४), युग-जीवन, घन-संसार (पृ० १५),
गगन-स्कन्ध, १६), प्रकृति-पथी, (पृ० १८), प्रलय-
पात्र, (पृ० १९), हस्ति-द्वार-चक्षु (पृ० २१); अन्धकार-मसी निशा,
धन-केशिनी (पृ० २३), अक्षर-तन्त्री-वादक (पृ० २४), जग-कॉलाहल, जगदशा

२८), पीयूष-प्रभा (पृ० २९), पुष्प-कोमला, घरेलू (पृ० ३०),

विस्मृत-स्वप्न-प्रवोधक, विस्मृत-भाव-विवोधक; धन्य-
३६), मुरली नाक (पृ० ३७), (पृ० ४५),
भावन (पृ० ४८), (पृ० ५०), (पृ० ५६) इत्यादि ।
पी समासहरू अर्थल भरिएका छन् । कुनै कुनै समासमा दुई तीन अथ
छ र यस खण्ड-काव्यको अध्ययन गर्दा उपर्युक्त कुरालाई ध्यान
।
देवकोटाले लेखेका रचनाहरूमा मायाविनी को आफ्नो स्थान

रचना | ९९

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 किनकि यसमा देवकोटाको आयामको उदाहरण माथि
अनेकौं प्रसङ्गहरूमा पाउन सकिन्छ । काव्यको आरम्भमा
यो एउटा ग्रेसियन आत्मविलासको देवकोटीय काव्य हो ।

टिप्पणी

१. कथाकी एक प्रसिद्ध हो । ऊ हेलियस र समुद्र-परी

छारी हो । उसले र पशु बनाउन
सक्थी र बनाएका सिह, हूल लिएर एउटा टापूमा मस्तसँग
बस्थी । उसको टापूमा एक पटक युलिससूले आफ्ना साथीर्साहत भ्रमण

मर्मीले सबै मित्रहरूलाई जनावर बनाईदिई । पाएको

महतले सर्सीलाई बाध्य गराएर ती बहादुरलाई पुनः मान्छे
युलिसस् एक वर्षसम्म सर्सीसँगै बस्छ । सर्सीले बाटोबाट
गई आफ्नो भाग्यवारे सोधेर देखाइदिएको बाटोबाटै घर
।
२. ग्रीक भाषामा भनिने यो नायकलाई ग्रीक लेखकदेखि लिएर आज-
सम्मका लेखकहरूले लेख, कविता, नाटकको विषय बनाएका
र ओडिसमा होमरले उसलाई एक पराक्रमी र पुरुष भनेका
छन्; पिण्डार र एक धूत राजनीतिज्ञ र सोफोक्लिजले ज्यावस्
नाटकमा एक वुद्धिमान् व्यक्ति भनेका छन् । रोमन लेखक उसलाई
रोमको लागि आदर्श मानिने ध्वस्त गर्ने भनो निन्दा गरेका छन्

भने होरेस् र उसको प्रशंसा गरेका छन् । अंग्रेजी लेखक कविहरू

टेनिसन् र जेम्सज्वायसले उसलाई आफ्नो पात्र बनाएका छन् । र
आधुनिक ग्रीक उपन्यासकार उसलाई आफ्नो विषय बनाइसकेका

छन् । यस खण्ड-काव्यमा देवकोटाले उसलाई एक निष्काम कर्मयोगी, बहादुर

र अनुभूतिगम्य भएको पात्र बनाएका छन् । तर पनि

उसका आद्य स्वरूपलाई भङ्ग गरेका छैनन् ।()

जय देवकोटा ! हिजो संध्याकालमा ने देवकोटाजीको यथार्थ

जन्म अब उहाँको मृत्यु कहिले पनि । उहाँ

अष्ट-चिरञ्जोवो तबसम्म जबसम्म सगरमाथाको
नेपालो फहराइरहनेछ, नेपालीभाषा बोलिनेछ ।

जय महाकवि देवकोटा ! जय देवकोटा-साहित्य !

भीमनिधि तिवारी

(महाकवि देवकोटा : प्रहरी, २५ पौष २०१६ )

१०० | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
दृष्टिकोणअनुसार प्रत्येक |
भाषालाई कुनै न कुनै महाकवि देवकोटा र भाषा
थप योगदानलाई सूचित गछ, कुमारधर 'ज्ञानी'
भाषाले मानिसलाई होइन
भाषालाई जन्म दिएको हो । यस दृष्टिकोणलाई यथास्थित
विचार गर्ने हो भने हामीलाई मान्छेपिच्छेबाट भाषालाई प्राप्त योगदान-
ताई गर्ने पदन । प्रबुद्ध मानिसले भाषालाई सबभन्दा बढ़ी योग-

सक्छ भन्ने कुरामा सम्भवतः मतभिन्नता देखा भावाभि-

लागि निर्धारित स्वर-प्रतीक हो । मानिसमा भावाधिक्य देखिएपछि
भावका स्वरात्मक प्रतीकहरूको संख्यामा अभिवृद्धि हुनु अस्वाभाविक. होइन ।

अभिवृद्धिले मस्तिष्कलाई रन्थनको स्थितिमा पनि

कुरा होइन । सम्भवतः गर्दा भाव-प्रतीकलाई स्वर-प्रतीकमा
गरी स्वर-प्रतीकहरूको भावका प्रतीकहरू खडा
प्रधा चलेको हुनुपर्छ । तर यति हुँदा हुँदै पनि हामीलाई समस्या अक्षर
हो भने शब्द तथा वाक्य भाव-प्रतीक हुन् । सामान्य स्वरले हाम्रो

कुनै पनि भाव प्रकट हुँदैन भने शब्द तथा वाक्यको प्रयोगद्वारा हामी हाम्रा

भावहरूलाई समष्टिगत रूपमा बनाउन सक्छौं, अनि शब्द तथा

ध्वन्यात्मक प्रतीकहरूलाई कुनै चीजमा कोरेर अक्षरात्मक
दिन । यसतिर प्रबुद्ध मानिसहरूले आफ्नो प्रयासलाई
पार्न थाले । यो प्रयासको आशातीत सफलता सामान्य जनताको सामु

रूपमा उभिन पुगेको छ । यसरी समस्या खडा गर्ने विभिन्न भाषाका

विभिन्न प्रबुद्ध व्यक्तिहरूको समूहमा हाम्रा महाकवि देवकोटा पनि पर्छन् भन्दा

शतप्रतिशत पाठकहरूबाट समर्थन पाउने सम्भावना शतप्रतिशत नै छ भन्ने

बिश्वास गर्ने सकिन्छ । संभवतः म देवकोटाकै भावनालाई ।

मैले भन्न खोजेको के हो भने- देवकोटाका अभिव्यक्ति सहजबोध्य छैनन्,

स्ट भन्ते हो भने- उनी अधिकतर ठाउँमा क्लिष्ट छन् । उनी कल्पनाका

भर्ने अघि सरेपछि हामी वेगमा उड्न शायद सक्दैनौं नै । उनका

हामीलाई सामान्य हवाइ उडानको तमाशा मात्र देखाउँछन् भने उनका

कविताहरू रकेट बनेर चन्द्रमा तथा मङ्गलसम्म । तर हामी

पाठक भने देवकोटाबाट तत्सम्बन्धी तालीम प्राप्त नभैसकेको हुँदा

दुई गज माथि पुगी अलमल्ल अनि रन्थनिएर धरतीमै

पुग्न बाध्य हुन्छौं । कोही मानिस उनका सम्पूर्ण कृतिलाई भन्छ
उसले बुद्धिटोपल्छु मात्र भन्नु उपयुक्त होला भन्ने लाग्छ; तर

| १०१

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 पर्त चाहँदैनन् भने तिनलाई हामील सलाम गरी
बेश होला, किन भने पृथ्दीलोकमा उनीहरूजोडाका प्रतिभाशाली तथा
मति-व्यक्तिहरू पाउन होला, तिनीहरू सबैले मिलेर
स्पत्य लोक खडा गर्न पनि सक्लान् । हामी तिनलाई दिनको लाख
गर्ने बाध्य छौं ।

देवकोटाका कृतिहरू शब्द-प्रयोगद्वारा मात्र दुर्बोध्य हुन पुगेका हैनन्।

विभिन्न शास्त्रका कुरालाई आफ्नो प्रबन्धमा भित्र्याउँदा ती शास्त्रका

घृसाउने बाध्यता पनि छ, अनि संस्कृत हाम्रो

हुँदा संस्कृतका शब्द घृसाउने अधिकार पनि हामीलाई अवश्यं छ,
भन्ने होशियारीलाई पन्छाउनु हितकर होइन ।
देवकोटा यस्ता मात्र हैन कुनै पनि बन्धनलाई सिद्धहस्त हुन् ।
उनका अनेक त्रुटिहरू छन् भाषानुशासनको ।
त्रुटिहरूतिर जानाजान पनि विवेचक
महाकवि श्री लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा रूपमा प्रतिभाशाली थिए,

उनका दोप चाहेनन् वा चाहेर पनि मात्र

छोडिदिए । बास्तवमा हामीले गुणग्राही पनि । देवकोटा स्वयं
हुन्, अतः उनका दोषतिर उनको व्यक्तित्व
हाम्रो व्यक्तित्व बढ्छ भन्छान्नु हाम्रो कोरा मूखेता मात्र हो । आफ्नो नग्नता तथा

धूमधामको उपहास पनि शम्भु महादेव नै ठहरिए, त्यस

देवकोटालाई पनि उपहास गरेर सकिन्न । उनको दाँजोमा अब

पनि सकिन्न; देवकोटा भूत, भविष्यत् र वर्तमानका एकमात्र

महाकवि हुन्, उनीतिर औंला ठड्याउनु र बर्बरताको पराकाष्ठा हो।

टुन्छ' भन्ने देवकोटा सत्यलाई बिटुलिन्छन् जस्तो

। उनको उनका कमजोरीलाई जितिसकेका ब
लेख्न अरूहरू आउनेछन्, तर यहाँ शायद पोथी गुण
सक्न कविले ती दोपमै पनि चमत्कार देखे होलान् भन्न सकिन्न र ?
दाप हो र गुण गुणै हो कुरा त हामीले ।
उनको एउटा नमूना यहाँ प्रस्तुत गरिन्छ- त्यस ठाउँमा

कारहरूका मालिक
नभएसाहित्
न यदेकारहरू
वकोटापेटअसमयमा
को लागि
१, लक्ष्मी निवन्ध-संग्रह, भूमिका ।

१०२ |

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 हत्या गराएर बस्थे । देवकोटाको उपर्यक्त परोक्ष व्यंग्य यहाँ

स्पष्ट रूपमा व्यक्त भएको खाँद्थे, भोटे खाँद्थे पुरुखा

| आकांक्षा | खाल्डा हाली हाम्रा | हामी
पिउरी, हामी धूपौरा, हामी | हात नित जोडेका, | हामी खडे छौं,

कुक्कुर बबुरा | | ढोका कुर्न दिनभर, थरथर

धरथर, | केवल कमाइ, दाल, भात दौरा ।

देवकोटाका भाषामा कति सशक्त अभिव्यञ्जना छ भन्ने कुरा माथिको

थाहा हुन्छ । उक्त कुरा सुन्न लागि
रूपमा मात्र माथिको कविता लेखिएको हो । यहाँ पचाएर
सक्नेहरू मात्र हुने हुँदा देवकोटा जस्ता
प्रज्ञा भएकाहरूले पनि आपनो मर्का
हुन्छ, तथापि बहिरा कानले सुन्ने ?
देवकोटाको भाषा कते सरल हुन्छ, कते भने अबोध्य । कतै त अभिव्यञ्जना

नै अस्पष्ट हुन्छ । शब्दसित खेल्ने अतिले गर्दा उनी यसरी हु

पुगेका हुन् । जहाँ उनी भावासित खेल्छन् उहाँ सुबोध्य छन्, शब्दसित मात्र
उनी दुर्बोध्य छन् र॒ अबोध्य पनि । कतिपय ठाउँमा शब्द-प्रयोग
अनावश्यक पनि लाग्छन्, अनि नमिल्दा पनि । “आरम्भ गर्दा अन्त्य (स्त

को वारेमा त्रास रहनु स्वाभाविक भएको हुनाले हामी हिन्दूहरू

शुभ नाममा हृदयलाई आधार दिन्छौं ।”' यो वाक्यको गठनलाई मिल्दो

हामी मान्न सक्दैनौं, अनि यसमा प्रयुक्त शब्द भएको छ । त्यस्तै

“तैपनि मानव अन्ननलीमा त्यस्तो काँढादार कुकुल्दुक गर्ने ढिँडो
पुलीसको काम दिएको देख्न मलाई न॑ दयनीय लाग्यो
दृष्टिले हो। यस्ता कैयौं अशुद्ध वाक्यहरू
गएका छन् कतिपय वाक्य-गठनहरू पनि छन् ।
बढाउन' भन्नुपर्ने ठाउँमा लेखिएको पति
देखिन्छ । “सुधार त्यहाँ हुन सक्तैन जहाँ जीवन अक्षरको रेखासम्म चिन्न सक्तैन

भन्ने हमेशा हो यो. वाक्य-गठन पति मिलेको ।

भन्नुपर्ते ठाउँमा आँखा चिम्लेर भोटेतीहरूको लेखिएको
पनि । यस्ता अनेक वुटिहरूको साथमा कर्ताको साथमा र
दुवै क्रियालाई बैकल्पिक प्रदान गरी लेखिएको पनि
देखिन्छ

उद्बोधन (करविता । २. लक्ष्मी-निबन्ध-संग्रह, नमः ।

उही : पहाडी जीबन हामी नेयालो आदी कविता

रचना | १०३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
संस्कृत तथा विदेशी भाषाहरूको प्रयोगले र त्यसलाई जबर्जस्त
नेपालीकरण गर्नाले उनका कविताका कतिपय शाब्दिक
च्याएको देखिन्छ । अनुप्रासको यस्तो प्रयोग वास्तवमा भाषा
जस्तो मात्र हुन जान्छ । शादी, खुश, आँखा मुदी,
दीवानी, पीली, रू, बतलायो, मुलायम, राज्दछ,
डाली, बिलसनु, पर्दा-नशीन, धुँधलो, सकुची, चमन, हिल्नु, सन्नाटा,
दिलताज, शिल्पन, खिलाउनु, घनी, सहलाउनु,
जी बबण्डर, सोइरहेछ आदि अनेक प्रयोगहरू छन्, ती
। महाकविको प्रयोग भनेर हामीले ध्यान नदिनु अके कुरो हो, तर
त्यस्तो प्रयोग हामीले गर्नुको अथे हाम्रो भाषाको व्यञ्जनाशक्तिको उपहास गर्न

मात्र हो, यद्यपि हाम्रो त्यस्तो हैन । ( बाट ),

बाट ) रूपहरू बनाउनु के हास्यास्पद कुरा हैन ? त्यस्तै बिहे, खुसी,
चिम्लनु, लुकामारी, आत्मा, सुम्सुम्याउनु आदि नेपाली सुष्ठु
यस्तो प्रयोग गनं थाल्दा हाम्रा शब्दको आत्म-
विश्वास हराउँदै जानु धेरै सम्भव कतै देवकोटाले लेखेजस्तै “मातृभाषा
नेपाली बाँच्दैन कहिल्यै, राज गर्दछिन्”' हुन जाने त हैन
भन्ने डर हामीलाई प्रयोगले गर्दा लाग्छ । अरू भाषाको प्रभावमा बढी
पर्नाले आफ्नो भाषाको अस्तित्वमा समेत सम्भावना छ । माउभाषा

पनि यथासंभव कम प्रयोग हुनु हो । तर ज्ञान

भने हामीलाई । प्रयोगको विषयमा त महाकविले
धारणा पनि बनाउनुभएको छ- “संस्कृत प्रचुर मात्रामा प्रयोग गरेको
देखिएला । त्यो म सम्झन्छु यस किसिमका रचनालाई आवश्यकीय

श्यक? ) छ आफ्नो रचनाको क्लिष्टता उनी स्वयं पनि महसूस गर्थे । तव त

उनले भने- “पट्टयार जरूर लाग्ला । पण्डितहरूलाई ठाउँ-ठाउँमा

तर्साउँछ, ग्याजुएटलाई संस्कृतले, साधारण पाठकलाई विचारको र शब्दको

क्लिष्ट नवीनताले ।”” कारण उनले 'शाकुन्तल' लोकप्रिय होला भनी

चिताएका सम्म पनि थिएनन् । उनले त पढिदिने एक हातको

गन्न काफी छ सम्म पनि भनेका थिए । उनलाई
आलोचनाको डर पनि थियो । तर उनी आलोचना आउला भन्ने डरले अफ्नो
प्रयोगलाई रोक्न सक्दैनथे, लेखनीलाई थाम्न चाहँदैनथे । उनले स्पष्ट

छन्-“म सदा समालोचकको त्रासमा रहन्छु । हुन त समालोचकको

१. झटारो (कविता)
२. महाकाव्य

| १०४

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 चिलाउने ठाउँमा लिसा परेको ठाउँमा
घाउ चिरिदिन्छ, पुच्छ । व्याकरणले वर्धन्याको
घुम्टो ठाउँ-ठाउँमा मिलेन भनेर नाक अवकाश कहीं
पाउला तर उनी यस कुरामा शायद गछन्, यमरी- “तर
रतिक अर्क चीजमा रमाउला । कविता कोमलवनिता रसयति रसेत
।”
आफ्तो भाषा तथा अन्य सम्पूर्ण पक्षका त्रुटिहरू सुधार्ने प्रण यसरी बराबर

यसलाई गरुला भन्ने आशा

गर्ह । अहिले धेरै होलान् ।” ... “एक वार यस्तै भयी, पछि राम्रो

आदि । तर उनको भाव-प्रवाहले सधै उनलाई वगाइ नै रह्यो ।

उनी कहिल्यै अथवा प्रवाहको उल्टो दिशामा लाग्नु उनलाई
लागेन । उनको यस धारणाले गर्दा उनी ठेट नेपालीमै लेख्दा पनि

अस्पप्ट भएका छन्, मानो उनी धारामा माने खोज्दे छन् ।

शब्दको आधिक्य त सर्माथत पक्ष न॑ भयो । तथापि निम्न-
लिखित जस्ता कविताले के हाम्रो नेपालीभाषामा विकासको अध्याय
थप्न सक्ला

मिष्टकथा सुभाषिणी, | । | वनशीतलवारिवा-

हिनी |
यस्ता अनेक उदाहरण देवकोटाका काव्यबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ । सरलता-

को पराकाष्ठामा पुग्ने कवि पनि यिनै हुन्- “कुन मन्दिरमा जान्छौ यात्री ।
कुन मन्दिरमा जाने हो ?”९ आदि लेखी । यति सरल कविता लेख्ने,

जस्तो प्रसादगुणयुक्त काव्य लेख्न सक्ने कवि कहिलेकाहीं "सुतट

स्निग्ध गोवरी, उफर सानुशावके सानु स्वर्ग छ” जस्ता नवीन प्रयोग

गर्न पनन पछि । अतः उनी भाषा-प्रयोगमा विश्वसनीय प्रयोगवादी
चाहि हैनन् भन्ने मान्नैपछे । त्यस कारण उनी नेपालीभाषालाई प्रशस्त कोसेली

कवि हुँदा हुँदै पनि उनको योगदानको बढी वजन भाषातिर नभएर साहित्य-
तिर छ भन्ने ।

१. शाकुन्तल महाकाव्य

२. यात्री (कविता)

रचना |

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 बहुमुखी प्रतिभा- गोरखापत्रमा अंकित
टिप्पणी शाली देवकोट (वि.
तं. १०६६-२०१६) को व्यक्तित्व लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा;

आज साहित्यको अनेक विषयको अध्ययन-केन्द्र केही टिप्पणी र टिपोट

बनेको छ। यस्तो बखतमा उनको जीवन र काशीनाथ तमोट
साहित्यका सामग्री सबैभन्दा पहिले
आवश्यक पर्ने हुन्छ । यहाँ गोरखापत्रमा छरिएर रहेका उनको जीवन-कालीन

घटना, प्रसंगहरू आफ्ना आँखाले केही टिप्न सकिएका जरि

प्रस्तुत गरिएको छ । तल दिइएका विवरणात्मक सूची सिलसिलावद्ध,
विवरणयुक्त नभई रिपोट मात्र भएको छ, त्यसको कारण हो सो
वि० सं० २०३२ जेठ १८ देखि असार मसान्तसम्म करीब्र डेढ महीना राष्ट्रिय

अभिलेखालयमा गोरखापत्र: विवरणात्मक ( वि० सं०

२००७, दुई खण्ड र वि० सं० २००८-२०१७, दुई खण्ड, प्रकाणन : वि०

२०३२) श्री सा० वि० ठाकुर, श्री दयाराम 'संभव' र मैले तयार गर्ने काम हुँदा

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटासम्बन्धी देखेजति प्रसंगहरू सांकेतिक रूपले

काम गरेको फोसा काम हुनाले, र उत्सुक व्यक्तिहरूले

यति संकेतले पनि चाहिने कुराहरू खोज्न सक्ने विश्वासले यहाँ यस्तो रूपमा
प्रस्तुत गरिएको हो

पाइएका टिपोटहरूले लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको खास गरी शैक्षिक, केही

र खास गरी राजनेतिक पक्षलाई चिनाउँछ। गोरखापत्रमा औपचारिक

र आधिकारिक रूपले दिइएका समाचारहरूले देवकोटाका जीवनका कतिपय

अरू कुराहरूमा प्रकाश पार्ने सहयोग गर्नेछ, सुनेका कुराहरूको वा

खण्डन हुनेछ, उनका जीवनका इतिहासका
नेपालको सन्दर्भमा सोच्दा पनि उनीसम्बन्धी प्रस्तुत टिपोटहरूले
तत्कालीन शैक्षिक र राजनैतिक गतिविधिको सानो देखाउँछ ।

दिइएका टिपोट अध्ययन गर्दा कता कता हामीलाई भित्र अके रूप भएको
देवकोटा' को आभास अनुभव हुन्छ, 'राजनीतिज्ञ देवकोटा' ले

जस्तो लाग्छ । हामीलाई उनी साहित्यिक प्रतिभाबाहेक

पनि विशिष्ट व्यक्तित्व जस्तो यसबाट
भनाइमा गरी त मन्त्री बाटोतिर

साहित्यकार सं० २०१४ साउन ११

१०६ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
कातिक २९ गतेसम्म ११२ दिन शिक्षा र स्वायत्त बनेको कुरा
आउँछ ।

खास कुनै विषय केही माथि नै भनियो यो केही

टिप्पणी र टिपोट' मात्र हो, शायद यो त्यति पनि होइन । जे होस् देवकोटाका

बिविध पक्षमा पीएच्. डी. गर्नेहरूको ताँती लागिरहेको आजको समयमा यसले
नगण्य भए पनि सक्ने विचारले प्रस्तुत सामग्रीलाई
हो । ]

( )
टिपोट

१. २६, संख्या ३, वि० सं० १९८३ २१ ।

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा र अरू दुई जना पहिलो श्रेणीमा
उत्तीर्ण भएको ।
२. पास भए- वषं ३०, संख्या ८, वि० सं० १९८७ २०, पृष्ठ १।
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा मात्र एक जना बी. ए. उत्तीण भएको समाचार ।

यो परीक्षा पटना त्रि-चन्द्र कलेजमै भएको हो ।

३. जयगान वर्ष ४१, संख्या ४९, वि० सं० १९९८ चैत्र २३,

पृष्ठ ५ ।

४, नेपाली ४७, संख्या २१, वि० सं० २००४ ज्येष्ठ १७,

पृष्ठ
यो लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाका सभापतित्वमा सरस्वतीसदनमा

भएको थियो । यही साल बैशाख ३ गते (पृष्ठ ४) नेपाली साहित्य

परिषद् र नेपाली ज्येष्ठ ४ (पृष्ठ ४) मा

उद्घाटन अनि ज्येष्ठ ६ (पृष्ठ १) को गोरखापत्रमा भापण छापिएको

५. सानु टुंडिखेलमा सावजनिक सभा- वि० सं० २००८ १९, पृष्ठ १।

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा सभापति ।

६. समितिमा पुनर्गठन- वर्ष ५३, संख्या १, वि० सं० २००८

२, पृष्ठ १।
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको परनि प्रसंग ।

७. संगीतमय नाटक वर्ष ५३ संख्या २१, पृष्ठ

८. सल्लाहकारसभामा सल्लाह- वषं ५३ संख्या
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाबाट पनि प्रस्तुत ।

रचना | १०७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 आश्विन २, पृष्ठ २ ।

देवकोटाको पनि चर्चा ।

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा उपसभापति ।

साहित्यिक गोष्ठी- वर्ष ५५, संख्या ९, वि० सं० २०११

बैशाख २१, पृष्ठ १ ।

करविता सुनाएको ।

२० ।
वैठकमा कार्यस्थगन-प्रस्ताव पेश- ५५,
२७, वि० सं० २०११ ज्येप्ठ ३२ १।

२,
गाही संशोधनको ५५, संख्या २८, सं० २०११

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको पनि प्रसंग । पृष्ठ ४ मा विजयबहादुर मल्ल-

को प्रसंग ।

श्री मातृकाप्रसाद कोइरालालाई “अनरेरी जनरल' प्रदान गरिएकोमा

प्रकट- वर्ष ५५, संख्या ३८, वि० सं० २०११ ३०, पृष्ठ
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाद्वारा ।

लेखकसंघको प्रतिनिधिको हैसियतले संयुक्त सुझाउ प्रस्तुत- वर्ष ५५

संख्या १४, सं० २०१२ ज्येष्ठ २, पृष्ठ १ ।

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाद्वारा ।

साहित्य एकेडेमो कायम गर्नेबारे प्रारम्भिक सं०

फागुन २२, पृष्ठ १ (संख्या १३३ मा पनि छ) ।
लक्ष्माप्रसाद देवकोटाको अध्यक्षतामा सो समिति गठन भएको हो ।

२०१३ माघ १, पृष्ठ

सांस्कृतिक स्वागत-समारोहमा नेपाली लेखक-
नता लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको भाषण । (संख्या १०६
गएको कुरा र संख्या १०८ मा एशियाली
गई नेपाल फर्किएको चर्चा छ।। )
साहित्य-कला एकेडेमी स्थापित २०१४
१

पृष्ठ १।

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 अचेल बर्सेनि जन्म-दिवस मनाउने चाल पाइन्छ- सोही साल
९ गते सो एकेडमी स्थापित भयो । लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको
पनि प्रसंग ।

२१
, विभाग-विभाजन- ५७, संख्या ४०, वि० सं० २०१४
श्राबण १४, पृष्ठ १ ।

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा शिक्षा, स्वायत्त ।

त्रिभवन राजपथमा परेकाप्रति समवेदना- वपं ५७,संख्या

२ नाटक वषे ५७, संख्या ७८, वि० सं० २०१४
कातिक १४, पृष्ठ

२३. पनौति गएकों- वर्ष ५७, संख्या

गएको- ५७, संख्या ८१।

५. बोलेको- वर्ष ५७, संख्या
६, नेपाली पटनामा-वर्ष ५७, सँख्या १२७, वि० सं० २०१४

फागुन १५, पृष्ठ १ ।

भारतका विश्वविद्यालयहरू निरीक्षण गर्न प्रतिनिधिमण्डल गएकोमा

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा पनि सम्मिलित ।

२७. लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको अवस्था चिन्ताजनक- वर्ष ५९, संख्या ५५,

वि० सं० २०१६ भाद्र १५, १ ।

महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको वषं ५९, संख्या ६२,

वि० सं० २०१६ भाद्र ३१, पृष्ठ १।

२ चन्द्रमामा पुग्यो- वषं ५९, ६२, वि० २०१६ भाद्र

भाद्र २९ गते 'ल्यूनिक नेपाली समयअनुसार विहान २ बजेर

४२ मिनेट जाँदा चन्द्रमामा यो चन्द्रमामा पुग्ने पृथ्वीको

पहिलो वस्तु हो ।

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको मार्ग कविताको उद्देश्य के लिनु ? उडी छुनु

एकको प्रसंगमा नेपाली साहित्यमा यस रूसी ब्रह्माण्ड-रकेटको

गरिन्छ । यो चन्द्रमामा पुगेको समाचार सुनेपछि लक्ष्मीप्रसाद

देवकोटाले यसै दिन २०१६ साल भाद्र २९ गते साँछ ६ बजेर १०

मिनेट जाँदा प्राणत्याग गरेको स्मरणीय

३०, भीमनिधि तिवारी- देवकोटा । वर्ष ५९, संख्या ६३, वि० सं०

२०१६ २, पृष्ठ
सख्या ६६ र ६७ मा पनि ।

रचना ,| १०९

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 देवकोटा : कोठाभित्र कोही प्रवेश

केहीं स्मृति-विम्ब लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा

प्रधान मेरा दुवै हात छातीअगिल्तिर जोडिन
भाइ...' देवकोटा नमस्कार फर्काइसकेका हुन्छन् ।

ललाट, चौडा वक्ष,

प्रतिस्थापित सबै छैन) शब्दहरूको स्केचभित्र एउटा बिम

प्रतिस्थापित हुन्छ । त्यहाँ मैभन्दा पनि देवकोटा

भएजस्तो उनको सहजता अवलोकित गरें ।
२००३ सालको संयोग हो यो ।

वर्प सन्देशगृह खोलेको थिएँ-एक जना

लिएर । त्यसको माथिल्लो एउटा लाइब्रेरी पनि स्थापना गरेका
हामीले । शायद नाम थियो पुस्तकालयको । उस वेला
सुविधा थिएन । पुस्तकालय खोल्न पाइन्नथ्यो । अखबा रहरू अहिले सर्वमुलभ
थिएनन् । पढ्नु सबका लागि सम्भव हुन्छ । र जति पनि
लहर आयो जागृतिको, प्रथम प्रथम उत्सकालमा-यसका

माध्यम पनि भएका थिए । यसै सन्दर्भमा उस वेलाका

स्कूल र केही पुस्तकालय पनि खुलेका हुन् । देवकोटा पुस्तकालय हेर्न आएका
थिए दाजुसँग । सरस्वती-पुत्रसँग मेरो प्रथम भेट र पहिलो चिनारी सरस्वतीको

यस मन्दिरमा भएको थियो । कुनै गुह्य सत्यको खोजीमा तल्लीन जस्तार

लट्टिएका नेत्रयुगल; कुरा गर्दा गर्दै पनि कल्पनामा विचरण
धुनमा प्रवाहित, चिन्तनमा विस्मृत र एकाग्रता भर्ग भएजस्तो तुरुन्तै
देवकोटाको र वेपर्वाही संस्मृत छ ।
तत्कालीन सरकारको स्वीकृति लिएर २०
सभापति देवकोटा र
सालमा नेपाली साहित्य-परिषद्को स्थापना
गद्य-कवितामा भाषण
थियो । संस्थागत तहमा
खुलेको पहिलो साहित्यिक संगठन शायद यही
। सालमा यसले तीन दिन वृहत् साहित्य-सम्मेलनको
गरेको थियो सरस्वती-सदनमा । त्यो पनि टिकटमा, निःशुल्क होइन । नेपालको

इतिहासमा प्रथम भएर होइन, टिकटमा आयोजित त्यत

सम्मेलनको र भव्यता न भूतो न भविष्यति जस्तै सिद्ध भयो
सम्भेलनका सभापति थिए लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा । दिन
हुनुअघि सभापतिको देवकोटाज्यूल भाषण गरे । भाषण
थियो, अक्षरमा लेखिएको उनको त्यो भाषण ३२
११० | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
बुक भरिएको थियो । कहिल्यै भाषण गर्ने अवसर प्राप्त नभएको
भाषण गर्नुपर्ने । राणा डाइरेक्टरहरू पनि थिए । तर देवकोटा न॑ धर-

त अलमलिए । एक हातमा भाषणको कापी छ जो हातकै चालमा

। कहिलेकाहीं हेने पनि गर्थे तर आँखा जोतेर

एक छिन हेर्थे, एक घण्टा त्यस दौडन्थे । प्रवाहित थियो
मान पहाडी खोला हो । यति सुन्दर भनाइ-लाग्थ्यो गद्यमा कवितापाठ गर्दै

। काव्यमय भाषा, निबन्धको शैली र उपन्यासको रोमांच, साहित्यको

नागरिकको र लेखकको दायित्व भएको उनको
लिखित भएर पनि अलिखित थियो । के लेखेर ल्याएका थिए, के

बोल्दै छन् सबै विस्मित, सवै विसर्मापत थिए । रातले वसेपछि बल्ल
देवकोटा लिन्छन् ।

देवकोटा खानमा कम थिएनन् । खान पनि खूव

खान्थे र जे पनि स्वाद मानेर खान्थे । कुरा गर्मीयामको गर्मो, आँप
धियो । आँपको सिजन शुरू भएजस्तो र देवकोटांको
शनिबारको दिन। बाहिर । एक
!
बजेको हुँदो हो । के पुगेको थिएँ वोलाएको

फर्केर देवकोटा रहेछन् । घाममा पुर्पुरो सेकेर एक हातले

साइकल लुखुरलुखुर आइरहेका थिए ।
'कता जान लाग्नुभएको यस्तो घाममा
'काम । तपाई त पसीनाले निथ्रुक्क हुनुभएछ ?' भनें ।
अँ हगि, गर्मी छ । कस्तो चिरिने घाम ।'

देवकोटा निधार पुछ्न थाल्छन् । लामो कालो शेरवानी कोट, मुडुलो टाउको,

केही भाग कपाल खुइलेको तालु-घामले नै भयो ।

एक ठाउँमा ।' सुइँय्य सास फेरेर देवकोटाज्यू उत्तरको प्रतीक्षा
।
? कता ?'

गर्मी छ । एक छिन शीतल गरौं । हनुमान्दासकहाँ । हुन्न ?'

दुवे मखनको बाटो लाग्यौं । आँप बडो मीठो आज त्यसकहाँ आँप

मलाई लाग्यो आँप खाने अठोट गरेरै निस्केका

। आँपको धूनमा ताप हरायो । साहूजी व्यापार गरिरहेका थिए ।
हुनासाथ खूब सम्मानपूर्वक भित्र लगे । दुकानमा चाङ लगाई
कपडाहरूको एउटा कुनामा बसाले ।
रचना | १११

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
के सेवा गरू ?' शायद उनले आज हामीलाई ।
सुस्ताउन आएको एक छिन, साहूजीको काममा बाधा कि ?
पानी मगाउनुसून आज त पो गर्मी
'होइन हजूर । जहिले पनि स्वागत छ । यहाँ जस्ता महापुरुषको दर्शन
सौभाग्यको कुरा हो ।'

साहूजीले हुन्न देवकोटाज्यू भन्छन्, (यस पाली आँपको

ढीलो हगि ?'

उनले, 'होइन हजूर, भन्दै नोकरलाई पानी र आँप ल्याउन ।

बम्बई आँपको टोकरी नै आइपुग्यो । एक दुई गर्दे मैले पाँच वटा खाएं,

कोटाज्यूले दश वटा !

देवकोटाज्यूलाई क्यान्सर भइसकेको थियो ।

रूसको उपचारबाट पनि स्वस्थ हुन रोग ठूलो कि भोक ठूलो !

नसकेका उनी आर्थिक मार र्थापदा
भए । औषधिको क्रम टुट्यो, खानपानमा नियमितता रहेन । एक कुइका
सुपारीले व्यथा चर्काइदिन्छ (देवकोटाको भनाइ) । उपचाराथं कलकत्ता
शान्तभवन । घर । शान्तभवन-घर । यो क्रम महीनौं चालू रह्यो।
कलकत्तावाट कुरा, म घरमा । ।
बजार थिएँ । एउटा घरको ळयालबाट गर्दे कोही
बाहिर हेर्छन् । म त्यसै घरमन्तिरवाट पर पुगिसकेको थिएँ र हिड्दै थिएँ।

“कृष्णचन्दरजी ।' कोही बोलाउँछ ।

हैर्दा देखें चिरपरिचित, स्वनामधन्य

भने, 'कहाँ ?' मैले देवकोटाज्यूकहाँको गन्तव्य ।
उहाँ त यहीं
विस्मयसाथ शंका व्यक्त गरें ।

को विश्वस्त उत्तरपछि धन्यवाद दिदै म त्यसै घरमा प्रत्यागमित भएँ ।

धसि ।
स्वास्थ्योपचार र प्रगतिवारे सामान्य कुराकानीपछि कोठा एक
शून्य प्रतीत भयो । एकातिर पल्टाएर निर्णय लेख्न बसेका एक

थिए मेचमा लाएर गोडा

टेविलमाथि थियो
प्रत्येकमुख दलिन र पालै कोटका
तेल-कांगियोले नछोइएको केश।
बा
माथि , र पालैसित दायाँ-बायाँ कोटका

| ११२

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 ल॒ लेख्ने सज्जन अलि अनकनाउँछन् । मिटिङ्ग रहेछ भन्ने
हुन उठे। देवकोटा स्पष्ट साहित्यकारको निम्ति
हुने मिटिङ्गमा एक जना साहित्यकार भएर के भयो ? विपय र
कुरा हो । बस्नुस् ! '
पछि आउँला ।' पनि सही थापी आग्रह गरेपछि
सज्जनको आशंका अनुभव गरें । त्यहीं रहें ।
ष पृष्ठसम्मको एउटा साप्ताहिक पत्रिका निकाल्ने ।' सज्जन लेख्न ।
नेखका लेखकलाई रू. १००।- पारिश्रमिक दिने

माथि गइसकेका हुन्छन् । र उनी अनुपस्थित

नै । देवकोटा एकलै निर्णय गर्दै लेखाइरहन्छन् । यो त्रिया जारी
देवकोटा मतिर आमुख भई भन्छन्, ... हो ।
र साहित्यकारको हितबारे कहिल्यै भने के काम ? होइन त ? एउटा
लेखकको महीनामा चार वटा लेख छापियो भने उसले कमसे कम चार सय

पारिश्रमिक पाउँछ । यति मात्र भए पनि ङिच्च दाँत देखाई खणामद त

! दासता सबभन्दा ठूलो रोग हो । यसवाट मुक्त नभई कसरी
साहित्यको उन्नति गर्ने । बढीसे बढी पारिश्रमिक पाउने योजना ।

से बढी पुस्तक छाप्ने कार्यक्रम । अनि पो लेखक-साहित्यकारबाट पनि

देशको सेवा (शब्द मेरा, भनाइ देवकोटाको )

महोदय फूल उठेको मक लिएर कोठाभित्र प्रवेश ।

टेबिलमाथि के राखिएको थियो देवकोटाको हात ।
फाँक्दै चपाउन थाल्दछन्-
मैले हस्तक्षेप गरें । (कहिलेकाहीं यसो पनि सम्वोधन सुपारी
एक कुड्काले त रोग कलकत्ता भने मकै स्वस्थकर
होला र ?”

जस्ता आँखाले हेरेर सविस्मय भन्छन्, 'कृष्णचन्द्र-

णौ ! भोकाएको मान्छेलाई के स्वस्थकर, के अस्वस्थकर । रोग ठूलो कि भोक

? चार दिनदेखि राम्ररी खान पाएको छैन । तपाई भन्नुहुन्छ मके

हुन्न
निराशा र आक्रोशमिश्रित विक्षिप्ततामा काटेको बाहुला माथि सारेर एक
छाड्छन् ।
आइमाई रिकापीभरि काटेको हरियो काँक्रो राखेर जान्छे ।

पनि तपाई'को निम्ति हितकर होइन कि ?'

मते दोस्रो पल्ट गुनासो गरें । (जानेर होइन, मेरो शंकामात्र थियो। थाहा

११३ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
हैन रोगीले काँक्रो, मकै खानु हुन्छ कि हुँदैन । )

एक काँक्रो टिपेर देवकोटा भन्दछन्, त हुन्छ होला।

। साहित्यकारबन्धु हेरि मात्र दिन्छन् । अनि एक काँग
खान । म हुन्छु । विरोधको असर ब्ग
किसिमको जलपान आउँदैन । (शायद उनी पनि विवश थिए कि ?
अर्को एक मक॑ चपाउँछन्-करक्क, ।
यस पल्ट । मिटिङ्ग सकियों सकिएन
यसँ स्थितिमा देवकोटा उठे, साथे उच्छवासहरू उठे अनि कोटका बाहुलाहरू
वास्तवमा परेको अजङ्गको त्यो शरीर बाँस
आकाश-पाताल गरी देवकोटा उठेका थिए ।
कुनै टिप्पणी हुँदैन । फर्कनलाई । देवकोटा गइसकेका हुन्छन् ।
'सँगे जाउँला बस्नुस्न

साहित्यकार अर्को कोठातिर पुगिसक्छन् ।

नेपथ्यबाट कराएको फलानो ! खे मेरो सुरुवाल ! '

एक छिन मौन ।

एउटी आइमाई लगेर ।

“ए फलानो ! '

! '
जुत्ता ?'

महोदय म बसेको कोठामा आइसकेका । रोगनले टल्केको जुत्ता

बन्धुवर जुत्ता लगाइसकेपछि ढोकाको । आइमाई
फीता दाँध्न एकपछि अर्कोमा ।

म चाहि सम्किरहेको हुन्छु-नेपाली उद्धारका लागि

देवकोटाज्यूको गुरुयोजना । म दृश्यावलोकित भइरहन्छु उनको

आवाज- !
विक्षिप्तता, देह र सुनिरहेको हुन्छ चर्वणबाट त्यही

निज वा परराष्ट्रमा होस् साहित्यका गोष्ठी हुँदा

जो वर्षा गर्दै प्रतिभा महाकविको सदा
त्यो आज अमरावतीमा सब होलान्
हामो सब तडपिरहेछौं यो शून्य धरतीतलमा बसी ! !
स्व० लेखनाथ पौड्याल

(महाकवि शोकमा : प्रहरी, २५ पौष २०१६)

रचना | ११४

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 १९५३ मा म पाँचौं पल्ट नेपाल

दिन नेपाली कविहरू र महाकवि देवकोटा

गोष्ठीमा एक जना राहुल सांकृत्यायन
सहृदय कविले मेरो स्वागत गर्दा
अतिथि' भन्ने शब्द प्रयोग गरेथे, त्यस बखत मेरो मन सियो रोपिदा
। स्वतन्त्र देश हो र उसको राष्ट्रिय एकाई छ, यस
कारण त्यसलाई एउटा प्रदेश । तर अरू कति कुरा
गर्दा म त्यसलाई विदेश पनि मान्न सक्तिनँ । उही हिमांचलका वरपुत्र
ह्यम्रा पन्त छन् र दोस्रो श्रेष्ठ पुत्र महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा हुन् ।

ग्रो कसरी हुन सक्ला-पन्तलाई म आफ्नो भनूँ र देवकोटालाई विदेशी !

ब्रस पल्टको यात्रामा देवकोटालाई भेट्टाउनु मेरो लागि अर्को नयाँ आविष्कार

थियो । नेपाली साहित्यमा आदिकवि भानुभक्त १८१४ ई० मा जन्मिए र

६९ ई० मा उनको मृत्यु भयो । नेपाली कविता-साहित्यको धालनी यस

शताब्दीमध्यदेखि भयो । हिन्दी कवितालाई
शताब्दीदेखि बीसौं शताब्दीको मध्यसम्म जे जस्ता अवस्था पार नेपाली

कवितालाई हा'म्रो चार शताब्दीको यात्रा शताब्दीमा पूरा तर

यस्तो हतारलाई हेरी त्यसलाई अपरिपक्व हुन्न । यसको लागि एउटा प्रमाण
देवकोटा नै छन् जसमा हामी हाम्रा हिन्दीका पन्त, प्रसाद. निराला-

सम्पूण रूपमा पाउने मात्र होइन, बरु उनमा “प्रिय-प्रवास'

को कवि हरिऔधलाई विकसित रूपमा पाउँछौं भने अर्कोतिर महाकवि

पनि पाउँछौं जो अहिलेसम्म हिन्दीमा छैन । देवकोटा जनताको सरल

र सुललित भाषामा “मुना-मदन', महान् गायक हुन् ।

एकातिर हामी उनका कवितामा पाउँछौं-'समय सुन्दर सान्ध्य वर्णको

वनपर्णको । जलनिनाद लिदा ललितांशुका तल

पृथ्वीतिर मेनका ३/२६) आज बनूँ अतीत
त त्यो त सुषुप्त भाव अघिका, पर्दा लगाऊ यता |
पो कोलाहल मृतकको यो नामको जीवन ।| पाल्नोस् सज्जनवृन्द, यो
मीठो छ वृन्दावन ।। -(शाकुन्तल ९)
एकातिर हामी उनका लादिएका उदाहरण पाउँछौं भने
प्रिय काव्य मुना-मदनको-गाउँले गीत चाहि हामी कत्त
सरल, कोमल र सरस भाषा : नहेर मुना !
आँसु लिएर चिनो म भेट्न आउँछु,| प्रेमको हीरा छुटेको तल, म लिई
भाउँछू | कसरी आगोले दिदी ! कमलको शरीर ? | कसरी खायो

रचना | ११५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
कमलको शरीर | म कहाँ पाउँ ? ती मुनालाई छातीमा ? |
मिनको मलाई छातीमा | हे मेरी आमा ! हे मेरी मर
यहाँ ! | म यहाँ अब आमा ! म यहाँ
“हे मेरा भाइ ती तिम्री मुनां मरेकी छैनन् ती | ज्योतिको स्वरूप लिएर गइन्

बगैचा वसन्ती | चरा गाउँछन् उनको मधुर जयन्ती |”

पर्दाले छेक्यो, हे दिदी ! मलाई ! | ! गएर

तिनीलाई ! हे दैव पर्दा उठा ¦ धन्य छ तँलाई !
बाल्मीकि करुणरसका महाकवि थिए । अजविलाप-प्रसंग
कालिदासलाई करुणरसका कवि भन्न सकिन्छ । त्यस्तै देवकोटा पनि खास गरेर

महाकवि हुत् । अरू पुराना सजातीय कविहरूको निजी

वारेमा हामीलाई केही पनि थाहा नभएकाले तिनका कवितामा उनीहरूको
आफ्नो जीवनको प्रभाव कत्तिको परेको छ हामी ठम्याउन तर

कोटाको ता बाल्यावस्थादेखि नै दु:ख र संघर्षको जीवन बित्यो ।

अर्को गरेर उनका तीन वटा छोरा । यस अवस्थामा
सल्केको मुटु लिए तापनि उनी मुखमा जबर्जस्ती हाँसो ल्याउन खोज्छन्
भनेर कसेले लेख्छ भने हामीले अचम्म मानिरहनुपर्देन ।

विगत जीवनको कुनै दिन भीषण घटना घटेपछि तिनका हृदयमा एउटा

बेदना टुसायो र जति जति उनको उमेर बढ्दै गयो उति उति त्यो पनि
गयो, गयो । पहिलो पल्ट उनलाई देख्ने बित्तिकै उनी कुनै

मर्मान्तक पीडाले छन् भनेर ठम्याउन जसले पनि सक्तछ । चुरोट

तिनको चिरसांथी हो भने भावना अनि वेदना चाहि उनको
जीवनको वरदान नै भनिदिए पनि हुन्छ ।

कविको जन्म सन् १९०९ ई० ( दीपावली, संवत् १९६५ ) मा

डिल्नीबजार-टोलमा एउटा शिक्षित तर गरीब ब्राह्मण-परिवारमा भएको थियो।

आफ्नो जीवनका बारेमा कवि लेखेका छन्-

उमेरको थिएँ तब मेरा भर्खर जस्तो पास भएर त्यस
जवानीको तीन सयउपर कमाइरहनुभएको म
दुनियाँको आदर्णमा । माताजी पनि बराबर
देखाउने
लाई अक् ।षरशः..
। मलाई
मोहनीले गोसाई थानले पानी

रचना | ११६
प॑सा को मोहनीले यताउति

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 हुं तदि लागिरहेकी थिई । घरका चिन्तित मुहारहरूबाट शिशुले
र दरिद्रताको घरमा शिशुहृदयमा पनि आथिक
नै जीवत हो भन्ने । म माप्टर हुन चाहन्थं,े
कमाउन, घर उज्यालो बनाउन, दाइलाई महत गर्ने, दूधभात सबैलाई

। चाँडै पास गर्नाको मले खेल्न छाडें । म भातमा स्वाद

। मेरो मगज गाँजा बाबुराम माप्टरका भूगोलका
हुन्थ्यो । म अंग्रेजी किताबका पत्रहरूको सपना
तकियामा सुत्थें । खेलवहाडमा कहिन कहिले चार र छ बजेको
भाइको साथ ज्यादाजसो ठोकेर र
राति र विहान पाँच मेरो
चलिरहेकै हुत्थ्यो र यही किसिमसँग पाँच पहिला पासको निमित्त
बिताएँ । थियो नौ वर्षको, मैले पाँचै वर्षमा ख़तम गरें र यी पाँच वर्षमा
भातको अनुहार कम हेरे र पहिला पास
नलगाउने गर्ने स्पर्धाशील साथीसँग आफ्नो धेरै कुरामा
। मैले दुनियासँग बोल्दे भने पनि स्त्री-
म ज्यादे अप्रिय थिएँ, किनकि उनका किनमेल इत्यादिमा एक

पाइला चाल्दैनथे । पासको धुन सवार १९२६ ई० मा पहिला पास

पटना विश्वविद्यालयमा गरेपछि मेरो नाक अलि ठाडो भयो तर दिल ।

पढ्न चाहन्थे र॒बी० ए० की मोहनीले मलाई बोलाउन लाग्यो ।”

(लक्ष्मी निबन्धसंग्रह पृ० ६१-६५)

कविका पिता तिलमाबव उपाध्याय पण्डित हुनुका साथै संस्कृत र नेपालीका

कवि पनि थिए, र रूपमा नेपालका पाँच दरबारमा
तिनको पहुँच थियो । दरबारको मनग्गे सेवा गरे तापनि गरीबीले भने उनलाई

। साहित्यकारिता र कवित्व देवकोटाले उत्तरा-

पाएका थिए, यो कुरा चाहि हो। उनकी आमा अमरराज-
लक्ष्मी ( मृत्यु १९३७ ई० ) पनि कुनै असाधारण थिइनन् ।
नराम्रो हालत पास गरिसकेपछि पढ्न देवकोटा
त्रिचन्द्र कलेजमा भर्ना भए । ध्यान दिनुपर्ने कुरा के पनि छ भने
न्वारनमा भन्ने नाउँ राखिएको थियो, तर तिहारको
लक्ष्मीपूजाका दिन जन्मेका हुनाले उनलाई लक्ष्मीप्रसाद भन्न थालियो, र
हुँदा त्यही नै उनको आफ्नो भयो; तर लक्ष्मीको प्रसाद भने उनले

पाएनन् । आजको दुनियाँमा सरस्वतीका त्यो पाउनु कहाँ

हुन्थ्यो र ? कलेजमा उनले आफ्नो विषय अंग्रेजी, अर्थशास्त्र गणित

| ११७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 लिएका मेधा र परिश्रम दुवैले साथ दिएकाले देवकोटालाई पाठ्य
विपयमा कत्ति पनि गाह्णो लाग्दैनथ्यो । साहित्यमा घुसेपछि तिनको

अंग्रेजीका महान् कविहरूतिर हुन । वर्डस्वथेको

उनी प्रभावित भए । पैसा कमाउनुपछ' भन्ने अठोट
लिएर पढ़ाइ चालू गरिरहेका देवकोटाबाट अब कविताले पनि केही समय लिन
थाल्यो र उनी साताको कम्तीमा पनि दुई दिन घरमा बसेर करविता लेख्न

थाले । अंग्रेजी त भूतले उनको पीछा थियो । त्यस कारण

उनले नेपालीका साथै-अंग्रेजीमा पनि कविता कोर्न आवश्यक थियो । अचेल पनि

उनी अंग्रेजीमा कविता लेख्छन् । उनले लेखेको एउटा पद्यमय नाटक

पनि सुनें । म त्यसको पारखी त भाषा, भाव र

छन्दमा पनि देवकोटाको असाधारण अधिकार छ भनेर त मान्नैपछ ।
बी० ए० खेरि आफूले पढ्नाको साथै उनले दिनको घण्टा
पनि गर्नपर्दथ्यो अनि अंग्रेजीमा
मधुरो गाँजा साइकल चढाएर शहर र पुछार घुमाउँथ्यो । म नेपाली
नेपाली बोल्नेसँग बोल्दैनथे; मलाई यस्तो लाग्थ्यो मानौं नेपालीमा

छैनन्, ब्यक्त हुँदैन, मानौं नेपाली भाषा नै होइन । ... म॑

अंग्रेजीमा विचार र ।' यसरो घरको अभाव हटाउन
सहयोगी हुँदै कविले १९३० ई० बी० ए० पास गरे । नेपालमा कुनै कानूनी
अदालत थिएन त्यस कारण पास गरेर केही फाइदा पनि थिएन,

१९३२ ई० मा बी० एल्० पास गरे र एम्० ए० का लागि

पनि केही दिन खचच गरे, तर कमाउन छाडेर बसेर पढ्नु असम्भव थियो
त्यस कारण यो संकल्प पनि ।
हुने बिरुवाको पात' जन्मजात कवि बाल्यावस्थामा नै आफ्नो

प्रतिभा नदेखाई वस्न किन सक्तथे र ? कवि देवकोटा जब दस वर्षका थिए

तिनका मुखबाट यी निस्के- संसार जान

| नगरे घमण्ड कहिले मर्नु छ हामीलाई” -मानौं यस नै कवि-

लाई देखाईदिएको उनका दुःखको बाढी उलिरहेको

थियो । पनि साक्षात्कार भएको थियो, तर तिनले त्यसलाई
हटाउने वाटो पनि पहिल्याएका थिए । कविले छटकारा पाउन घमण्ड

र मन॑ कुराबाट चित्त थिए । उनका कविताको बारेमा

आज पनि के भनिन्छ भने- “उनका धेरजसो कृतिहरू दुःखान्त छन् । अथवा
भएर पन जुन जुन ठाउँमा करुणाको प्राधान्य छ ती उनी विशेष

रूपमा देखिन्छन् ।” दु:खको भुमरीमा जाकिनेहरूका निम्ति आफै

११८ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
कविको हृदयमा अपार संवेदना थियो । गरीब र
बर्णन गने जब उनको कलम चल्दछ त यस्तो लाग्छ मानौं व्यो कलम आफ्नो

निजी बाटोमा आफ छ। यो कुरा उनीबाट चित्रित मुनामदन,

गोरे आदिमा स्पष्ट देख्न सकिन्छ । कविता मात्र होइन
उनको यो यसरी व्यक्त हुन्छ- “भलाई धेरै दिनदेखि पहाडी जीवन
हेर्नाको चाख रहेको थियो । मैले पहाडहरू देखेको थिएँ,
तर पहाडी जीवन देखेको थिइनँ । बाटामा जो देखियो सो प्रतिविम्बित थिएन ।

एक दुई एक दुई बजार, अरू वन, देखिएन । ..एक

ठाउँमा मैले एउटा सिस्नु पकाएर वच्चालाई
आमासँग सोधें, यहीं बस्तछौ ?' उसले जवाफ दिई, त यहाँ
देखिन्न ।' उसिनेको सिस्नोसँग ढिँडो खान लागेका थिए, अलि-
कति ताताले मर्दा । मानत्र-अन्ननलीमा त्यस्तो काँढांदार पदार्थले

गर्ने पुलीसको काम दिएको देख्न मलाई न॑ दयनीय

दृश्य लाग्यो । ती केटाकेटीहरू दुब्ला, ख्याउटे, रातोमाटे रोगनका,
अज्ञानका जंगली आँखा उठाएर मलाई हेदथे
देवकोटा नेपालीका पन्त-प्रसाद-निराला तीनै हुन्, यसमा अतिशयोक्ति छन ।
केही गुण पनि उनमा छन् तर त्यति मात्रामा चाहि होइन ।
निरालालाई राँची लैजाने कुरा मात्रे पल्ट चल्यो, तर जब देवकोटालाई
घरका मान्छेहरूले विक्षिप्त ठानेर राँची लैजाने कुरा उठाए तब उनले कत्ति पति

नाइँनास्ति गरेनन् अनि राँचीको पागल खानामा पनि केही दिन बसेर आए ।

तर उनी पागल चाहि होइनन् । प्रतिभान्न कहिलेकाहीं पागलपनको

सीमारेखालाई देखिन्छ, यही कुरा देवकोटाको बारेमा हो ।
पागल नभए कहिलेकाहीं त्यो प्रभाव देखिन्छ । आज ४४ वषको उमेरमा
उनले नेपाली र अंग्रेजीमा सबै मिलाएर जम्मा अस्सी वटा यीमध्ये

छब्बीस वटा हराए रे यस कुरामा मैल अचम्म मान्दा कविको साथमा वसेका
मित्रमण्डलीले के बताए भने- “यसमा अचम्म मान्नुपर्ने कुरो के छ कयौं
किताब हर्ताकर्ताहरूको वेवास्ताल नष्ट
भए जहाँ महीनाको एक सथ रुपियाँ तलबमा कविले नोकरी गरका थिए,
फेरि लेख्ने र च्यात्ने त बानी नै छ ।” एउटा नाटकका कतिपय प्रसंगहरू

कविले दिन सुनाएका पनि थिए । त्यहाँ के कुरा थाहा भो भने उनले पूरा
नाटक एक पल्टमै लेखिसिध्याएका थिए, पछि रही कागत त्यही नाटक-

लाई पारेर फ्याँकिदिए । अब फेरि यो नाटक लेखिदै छ ।

यसको पनि गति हुन के बेर ? यस्तो नहोस् नेपाली साहित्य-

रचना | ११९

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
कविका अक्षर कागतमा उत्रन[साथ किताब पूरा हुनेतिर
नक्कल सारदे जानुपछ । नेपालका पहाडी क्षत्रमा 'गाइने' नाउँ भएका
चारण गायक-जाति छन्, तिनका गीत ज्यादै नै लोकप्रिय हुन्छन् । देवकोटाले

नामक एक काव्य लेखेका थिए जुन हराउनाले ज्यादै

थक्क थक्क लागेको छ । लेख्तै, वर्ष बिताएपछि
पच्चीस वर्षको १९३४ ई० मा शारदाको पहिलो अङ्कमा कविको गरौब
शीर्षक कविता छापियो । त्यही नैं उनको पहिलो प्रकाशित कविता हो । तर यस-

भन्दा पहिले न॑ १९३३ ई० (सौर आषाढ १५) को रोपाइँजात्राको किसान

छिटीहरूल गाएको गीत सुनेर कविको हृदय लोकगीततिर आकृष्ट
भएको थियो । उनले लयमा १९३३-३४ ई० मा खण्डकाव्य
थिए । आफ्नो यस लोककाव्यको उनी विशेष पक्ष लिन्छन् र
लाई उनी कति माया गर्छन् भन्ने कुरा तलका यी पंक्तिहरूबाट थाहा
मीठो नेपाली गाना भनेको ! | यो खेतभित्र
विस्वा नदेखी खनका | फुलर जाओस् ईश्वर-इच्छा हो, |
पयरमुनि नकुल्च भाई ! यो मेरो भिक्षा हो। | यो फुलिजाओस् यो
! बसन्त | भनी नगर हेला हे प्यारा सज्जन ! | नरम
गरास् चरम-चुली उडाई पुऱ्याओस्, | निर्मल वाना लहर जस्ता अधर |
यो डाँडाल दाहोऱ्याऊन् ।' आफ्नो यस पहिलो
काव्यमा नै स्वाभाविकता र लालित्यको परिचय दिएका छन् । नायक
मदन आफ्नी प्यारी मुनालाई छाडेर तिब्बत को यात्रामा जान्छ ।
तिव्यतका डाँडाकाँडा र दलाई लामाको दरबारको कति राम्रो वर्णन
तलका यी “डाँडा उकाला ठाडा,
हजार, | भोटको बाटो ढुंगा र माटो नगा र उजार, | डम्म हिउँले टम्म
त्यों विष फुलेको, | सिम्सिमे पानी बतास चिसो बरफ फुलको, | मसाने
लामाका गुम्बा शिर गोल खौरेका | बाटामा जाने हात ताने, आगाले
| स्याउला चीसा ओछ्यान खासा जाडोले बज्ने दाँत, | पकाई
नखान पाई भात | आखिर ठूलो सुनको छाना सुहायो, |
पोटाला मनी ह्वासा नै मुस्कायो | आकाश छुने पहाड जस्तो
तामाको, | सुनको छाना, दरबार अजड त्यो दलै लामाको | चौंरीको
पर्दा बुद्धको मूर्ति सुनमा कुँदेको | रगीन अप्सरा सारी |
शीतल पानी, हरिया पात, हिउँका टाकुरा | सिरीष फुलेको सेतो, रूखका
| खोला, लिकारको दृश्य, अम्बानको महल, | यूतोक स्याम्पा
त्यो फूल राम्रो, त्यो ह्लासा | ती हस्तिहाड सरिका सेता भोटिनी

१२० | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
भर्खरका, | आँखाका, काला, नौनीको छाला, त्यो शहरका ।'
नायक मदन जब घर फर्क्यो त्यस वेला
वियोगिनी मुनाले निम्ति यस संसारबाट बिदा लिइसकेकी थिई । कविले

यसको बडो वर्णन गरेका छन् । वर्णन विस्तृत छ, त्यसका एक एक

पंक्तिहरूबाट करुणरसको मूल फुट्दै जान्छ । प्यारीको बिछोडले गर्दा
छिया भएको छाती लिएको मदन आफ्नी दिदीसँग सोध्छ- छ मेरी ती

मुनालाई ? हेरेर को आयो ? | पानीको ती कसले

? ”
दिदी : हे प्यारा भाई ! ती मुनालाई यो जल चाहिन्न

मदत : ती निकी भइन् निरोगी भइन् औषधि चाहिन्न ?

दिदी : हे प्यारा भाई म जान्थें, बाटो नै पाइन्न !

मदन : ती निकी भइन् आउन्नन् किन ? यो मेरो अवस्था !

दिदी : खोज्दिहुन् तिनी आउन भाई ! ती रस्ता !

मदन : गजब लाग्छ यो कुरा सुन्दा मावली कहाँ छ ?

दिदी : बादल पारी, उज्यालो भारी, मुलुक जहाँ छ ?

मदत : हे मेरी दिदी ! हे मेरी दिदी ! मुना छन भनन !

ती मुना मेरी छन् भनन, मुना, छन् भनन् !

दिदी : पृथिवी वारी पृथिव्री पारी ती मुना छिन्,

फुलमा हाँस्छिन् जलमा ! तारामा चम्कन्छिन्

कोयली कण्ठ बोल्दछ आँखा छ उज्यालो

शीतमा उदास हुन्छिन् देखिन्छ ।

मदन : मरेकी छैनन् ती मेरी मुना ज्यूँदी छन् भनन् !

मावलभित्र छन् मेरी मुना, आउँछिन् भनन !

आशाकी जरा, मनकी चरा, मुना! छन् भनन

कुनै दिन दिदी ! भनन !

दिदी : हे मेरा भाई ! ती मुना छैनन् पृथ्वी वारीमा,

दुःखको लेश नहुने देश

टिपेर बस्छिन् सुखका फूल स्वर्गको बारीमा

मदन : निठुरी दिदी ! दिदी ! माऱ्यौ नि मलाई

आशाको फूल दिन आँखामा
कानमा मेरो विषको घुट्का पिलाई !
हे मेरी मुना ! हे मेरी मुना ! छाडेर गयौ नि

पूजाकी मन्दिर प्राणकी अंजीर, तिमी ने थियौ नि !

| १२१

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 है मेरी प्राण ! तिमी नै थियौ नि, प्राण छाडेर गयौ नि !

दैबले हान्यो शिरमा मेरो घनले,

के गरी ? के गरी रहुँ ? जिउँदो मनले, सहनसौमा नाघेको मनले,
है मेरी दिदी ती मुनालाई छिन्,
ती डाकन दिदी ! एक॑ छिन् !
हे मेरी मुना ! हें मेरी मुना ! र आऊन,
है मेरी रानी ! मुहार तिम्रो म देख्न पाऊन, मुना र आऊन !

जुन किताबहरू छापिए तिनमा १९३४ ई० मा सावित्री-सत्यवान्

(नाटक), १९३६ मा प्रसिद्ध १९३७ मा शाकुन्तल
सुलोचना (महाकाव्य), र कुञ्जिनो (खण्डकाव्य) अनि १९३९ मा
हुन् । देवकोटा बडो तीब्र गतिले रचना । उदाहरण
सर्गको महाकाव्य शाकुन्तल छ, यसलाई कामबाट पाएको
लेखेर उनले तीन महीनामा पूरा गरे । सुलोचना महाकाव्य ता उनले
दसै दिनमा थिए । यस्तो कतै लतपत
भएको छ कि भन्न पनि शाकुन्तल का पढेपछि हामी सक्तेनौं ।

लेख्ता उनी नेपाली मापाप्रकाशिनीसमितिका जागीरे थिए । त्यहाँ

भाषा र ब्याकरणसंबन्धी नियमहरूमा बाँधिएर उनले लेख्नुपर्थ्यो नत्र

ता शाकुन्तलको अनुहार अर्के हुन्थ्यो होला ।

कामबाणले घायल भएकी उसकी साथी प्रियंवदाले कुरा गर्दाका

यी केही पंक्तिहरू प्राकृत प्रवृत्ति तत्परा । हास्य-चारु-अधरा
प्रियम्वदा ।।| नखरासितं कुरा ।| चतुरी प्रिया धरा ।।| गर्दछिन्
प्रश्न आलिमा मिष्ट भाव प्रति नाट कन्दरा ।।| मोहिनी मृदुल-मार-म-

न्दिरा ।| 'बोल्दिनौ किन संगी ! शकुन्तला ? नजर निम्न |

।| मञ्जरी-कुसुम-रुद्ध भै गला ।।| मूक छौ कि भन
कण्ठकोकिला ? या फुलेर मृदु वैस सुन्तला ? | खोज्छ प्रेम भूँवरा सुमंजुला ? के

छ उत्तर खुला शकुन्तला

देवकोटाले कविता, कथा, नाटक, निबन्ध सफलतापूर्वक कलम चला-

एका छन् । भाषाका ता ती हुन्, यो कुरा नेपाली र अंग्रेजी दुवै भ।षामा
लेखिएका उनका थाहा पाइन्छ । नयाँ नयाँ शब्दहरूबाट उनले
नेपाली भाषाको निकै नै भरिदिएका छन् । यसो गर्दा तिनले खालि
तको मात्र सहारा लिएनन् वरु नेपालका कुनाकाप्चामा लुकेर बसेका सयौं शब्द-

हरूको उद्धार गरेर तिनको प्रयोग गरेका छन् । इल, आलु आदि

जोडेर उनले शब्दहरू बनाइदिए, यस्तो देखेर पुराना

१२२ रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
शुरूमा नाक र हाँसो उडाउँथे, तर आज तिनै शब्दहरू
नेपालीभाषामा प्रयोग छन् । लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा जस्ता
प्रतिभालाई पाएर नेपाल र नेपाली साहित्य धन्य भएको छ । पन्त-प्रसाद-निरालाको

पंक्तिमा उनलाई उभ्याएर हामी पनि आफूलाई गौरवान्वित ।

[दिल्ली (भारल) बाट आजकल हिन्दी मासिक, ९ संख्या
१, मई १९५३ बाट साभार अनूदित] ©

महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको निधन वि० सं०

२०१६ सालमा म उहाँसँग वि० सं० बाजे
१९९६ देखि परिचित भएँ । यसरी उहाँसँग मेरो मेरा
अवधि बीस वर्षको रहेछ । बीस वषं
सोमनाथ घिमिरे
कुनै लामो अथवा छोटो समय होइन तर आफूसँग

परिचितलाई चिन्न र जान्न यो अवधि पर्याप्त र यो अवधिभित्र

मैले देवकोटालाई जति चिनें जति जानें त्यसका आफ्नो दृष्टि र धारणा-

युक्त नगरी म यहाँ केही प्रसंगहरूको उल्लेख गर्नेछु । यसो गर्नाले म

देवकोटालाई चिनाउने प्रयासमा हुनेछु न कि उहाँको माध्यमबाट
भइरहनेछू ।
देवकोटासँग मेरो परिचय म लागि खास स्मरणीय आफूलाई
नेपाली साहित्यमा केही चाख भएको र देवकोटाजीले त्यस वेला यस क्षेत्रमा प्रखर

प्रतिभा देखाइसक्नुभएको हुनाले उहाँको आकर्षणमा अरू सरह नै

मपनि हुँला । परिचित भएँ हुँला । यस परिचयमा
चाहि पछि, शायद उहाँको माध्यमबाट भएको थियो ।
सम्बद्ध हुनुहुन्थ्यो भने म पनि त्यही दरबारसँग
सम्बन्धित हुन पुगेको थिएँ । यसै मेलोमेसोले म देवकोटाको नजीक पुग्नु कुनै
अनौठो कुरा भएन । शुरूको उहाँसँग मेरो भेटघाट बढ्न थाल्यो
र क्रममा मैले उहाँलाई विविध चिन्ने मौका पाएँ । प्रत्येक पल्ट

जसो देवकोटाको प्रभाव-विम्ब ममा नयाँ नै हुन्थ्यो । उहाँको सुन्दर अनुहारको

प्रभावले उजेलिएको उहाँको व्यक्तित्व र सम्मोहक थियो भने उहाँको

पनि अतीव वेगिलो थियो ।
परिचय हेमखेममा बदलिएपछिको कुरा । उहाँको जन्म लक्ष्मीपूजाका
दिन भएको थियो तर उहाँलाई साथ दिइन् सरस्वतीले । लक्ष्मी
उहाँको पछि लाग्न चाहे पनि सरस्वतीको प्रभावले होला देवकोटाले लेखनाथ
उनलाई लुटाउनमै आनन्द मान्नुहुन्थ्यो । एक दिन म उहाँको घर पुगें । देव-

रचना | १२३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
कोटाजी सदा छैँ लेख्नमा मग्न हुनुहुन्थ्यो । म आएको चाल पाएपछि उहाँ लेख्न

थामेर मसँग थाल्नुभयो । कुरै कुरामा मैले भनिदिएँ, “साहिँला

बाजे, तपाईको नाम त लेखनाथ पो ।” उहाँले सोध्नुभयो,
“किन ?”म भने उहाँलाई हेरेर मुस्काइरहें । बिस्तारै मेरो कुराको अर्थ

गएपछि उहाँ पनि घत मानेर हाँस्तुभयो र, डाकेर भन्न थाल्नुभो,

! ए बज्यै ! ! लौ सुन पण्डिज्जीका कुरा श्रीमती द्रेवकोटा शायद

भान्सामा आई हामी बसेको कोठाको ढोकामा उभिएर सोध्नुभयो, “किन

बुबाहजूर ?” देवकोटा त्यही कुतकुतीमा मग्न हुनुहुन्थ्यो भन्नुभयो, “लौ
सुन, म त लेखनाथ पो हुनुपर्ने रे ! ” श्रीमती देवकोटाले पनि त्यो कुरा शायद

त्यसैले एक॑ छिन अलमलिनुभयो र अथं फुकेपछि भन्न थाल्नुभयो,

“हो त, हुनुहुन्छ सम्पन्न, हजूर भने चौबीसँ घण्टा
। उहाँको नाम पो हजूरको जस्तो हुनुपर्ने अनि हजूर
। क्या मिल्ने थियो उहाँको भनाइमा श्रद्धा-दया र॒पारि-
स्थितिप्रति वेदना लुकेको थियो तापनि त्यस वेलाको घतमा गलल
।
देवकोटाजीको मैतीदेवीस्थित भेटघाट गर्ने पं०
साम्वभक्त सुवेदी र म गयौं । कोठाभित्र जताततै कागतहरू
रक्त र
_ थिए । सुकुलमाथि दुवै घुँडा मारेर देवकोटाजी वस्नु-
यजुवद भएको थियो । उहाँको लुगा, फाटेको सुकुल, वरिपरि

थुप्रिएको, कतै मसी कतै माटो नाना रंग भित्तामा पोतिएका, मारेर देब्र
हातले टेकेर निहुरेर नजाने उहाँ कुन सुरमा मस्त । घरी घरी
अगाडिको कापीमा सीसाकलम पनि चल्दै थियो । केटाकेटीले खाँदा सुकुलमा

छरिएका भटमास, च्यूरा एक हातले छाम्दै टिपेर बीच-बीचमा टोक्दै

पनि हुनुहुन्थ्यो । कहिले टाउको, कहिले हात कुनै संगीतको लयमा ताल
चलिरहेको भान पर्थ्यो । बीच-बीचमा एक, दुई, तीन गरेर दलिन
डन्डी कहिले खिसिक्क हाँसेको र कहिले
अनुहार देखिन्थ्यो । करीब पाँच मिनेट जति उभिइ नै रह्यौं । बल्लतल्ल

उहाँको दृष्टि हामीमा । शिरदेखि र शिरसम्म उहाँले

हामीलाई मानौं उहाँ कुनै वस्तुको जाँच गर्दे । यसपछि दुवै
हातले हामीलाई बोलाउनुभयो र साम्बजीको परिचय सोध्ने भन्नुभयो,
“पण्डित त पण्डितै हो- (दाहिने चोर औंला राख्तै) तर यो दिमागले
सकेन मैले साम्वजीको परिचय दिएँ, “ मा पर्ने सुब्बा
कृष्णलाल उहाँका भिनाज्यू हुनुहुन्थ्यो । खेती' का अधिकांश भागहरू

१२४ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 नै लेख्नुभएको थियो । संस्कृतका विद्वान् ।”

सै बखत देवकोटाजीका एक छात्र पढून भनी ती छात्रले उहाँलाई

फूलमार चुरोट च्याप्न दिए र सल्काइदिए अनि अस्ति भनेअनुसार

संगीत सिकाइदिन अनुरोध गरे । उहाँले हुन्छ भन्नुभयो र लगातार
धू्वांले कोठा डम्म भएपछि राग ढाल्न लाग्नुभयो । उहाँको रागमा
केवल अक्षर थिए, 'गाना' । यी दुई अक्षरलाई उहाँले 'गाऽऽ ना, गाना
इत्यादि छाँटले गलाको सुर मिलाएर आधा घण्टा जति
हामी छक्क पऱ्यौं । उहाँको यो गायन सकिएपछि हामीले उहाँका

नयाँ कृतिबारे जिज्ञासा । देवकोटाजीले गंभीर भएर भन्नुभयो, “शुक्ल

र कृष्ण दुइटा मात्र छन् तर अब म रक्त र पीत यजुर्वेद लेख्तै छु ।”
अनि अगाडिको कापी उहाँ सार-स्वरसहित त्यो वेद सुनाउन लाग्नु-
भयो । यस्तो अभूतपूर्व नयाँ वेदध्वनि सुनेर हामी छक्क । हामीलाई न्
उहाँले एउटा रामायणको ठेली र त्यसको प्रत्येक
अगिल्ला अक्षर तलदेखि माथिसम्म पढेर वेद बनाउने तरीका बताउनु
भयो र “बुळनुभो पागल दुनियाँलाई यस्तै वेद दिनुपर्छ, पछि यो
महान् कृति हुनेछ र सबैले पढ्नेछन् । शुक्ल र कृष्ण यजुर्वेद हराउनेछन् !

महाकविका कृतिहरूमा त्यो वेद पनि पाइनुपर्ने हो । परे नपरेको मलाई

थाहा छैन ।

एक दिन म आफ्नो लेखको बोकी

महाकविकहाँ गएँ । सधैं छे उहाँ लेख्नमा मग्न
। कुराकानीपछि उहाँले मेरो पाण्डुलिपि हेरेर इण्डियन ग्लास
अकस्मात् भन्नुभयो, “पंडिज्जी चश्माको र मान्छेका कुरा
हो !” यो अप्रत्याशित सोधाइले म
अकमक्क र सोधें, “किन ? के भयो र ?” मैले यति सोधें पनि

र आफ्नो हात चश्मातिर लगें । मलाई शंका लाग्यो- मेरो चश्माको शोशामा
खराबी देखिएको छ । महाकवि मेरो यस क्रियाले हाँस्नुभयो र भन्नुभयो,
'अब चश्माको ग्लास । ग्लास किनभने
ग्लासले शक्ति दिन छोड्यो ।” मैले बिस्तारै कुरा
महाकविले मलाई दृष्टिविस्तार गरिनुपर्नेतिर संकेर गर्नुभएको रहेछ । यस्तं
मेरो हेरेपछि महाकविले भन्नुभयो, “पंडिज्जी, अब
देउताका कुरा हैन मान्छेका कुर। लेख्नुहोस् । हेर्नोस्, मैले यति लेखिसकं,
तीमध्ये 'मुना-मदन' अरू कुनै कृति पनि त्यति भएन किनकि
तिनमा भन्दा मुनामदनमा मान्छेका कुरा बढ़ी छन् । देउता र

| १२५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 बारेमा होइन अब हामीले मान्छेको वारेमा लेख्नुपर्छ ।”

लेखेको नामको पुस्तकमा भने अके घटना

भयो । त्यसको उहाँलाई देखाउँदा त्यो सरसरो
पढेर सुरुसुरु अंग्रेजीमा केही लेख्न थाल्नुभयो । मैले सोधें, “के
लाग्नुभयो साहिँला बाजे ?” महाकविले टाउको नठड्याई
मिनिस्टर

भन्नुभयो, “यो पुस्तक तपाईले संस्कृत र

लेख्नुभएको रहेछ । यसको महत्त्व दर्शाउन अंग्रेजीमा लेखिदिदे
छ । थाहै छ पंडिज्जी यो जमाना अंग्रेजीबाजहरूको हो । त्यसैले

यो भूमिकाले पुस्तकको महत्त्व बढाउनेछ ।” यति भनेर उहाँले त्यो

भूमिका लेखी दिनुभयो । आज पनि त्यस भूमिकाको महाकविको हस्ता-
क्षरमा लिखित पाण्डुलिपि छँदै छ । त्यसमा उहाँले प्रयोग गर्नुभएको
मिनिस्टर' भन्ने उपाधिप्रति मलाई अत्यन्त घत लागेकोले सबै
भूमिका परिशिष्टस्वरूप' दिएको ।
महाकविको खानासम्बन्धी रुचिबारे अनेक कुरा छन् ।
तर यो घटना न त त्यसरी खानको लागि खाएको बारे
बिस्कुट-भक्षण र हो, न त महाकविको अतिरञ्जना हो
विषय-निमग्नता तापनि घटनाले भने उहाँको विषय-निमग्नता र
विद्या-विलासिताको एउटा प्रस्तुत गर्दछ ।
त्यस्तै एक दिन बसेर साहित्यसम्बन्धी कुराकानी थिएँ ।
एक जना छात्र पढून भनी उनको हातमा पुस्तक बाहेक एक
ठूलो बिस्कुट पनि थियो । देवकोटाजीले त्यस बटटातिर संकेत गरेर सोध्नु-

भयो, “के ल्यायौ त्यो हाँमेर दिए, “बिस्कुट हो गुरु । भाइ-

बहिनीका लागि ल्याइदिएको ।”

“ए, लौ बस त ।” महाकविले र छात्र पनि डब्बा राखेर बसे ।

उनले ठाने पढिसकेपछि केटाकेटीलाई वाँडिदिउँला । तर यता पढाउन थालेका

गुरुले भने चट्ट हत्केलो दिने इशारा गरे । छात्रले पनि

फोरेर एउटा बिस्कुट दिए । त्यो बिस्कुट खाँदै र सिद्धिएपछि

फेरि हत्केलो फैलाउनुभयो । छात्र के भनुन् । त्यो त पल्ट थियो । यसरी

ने पढाउँदै खाँदै माग्दै, खाँदै पढाउँदै गर्दा उता छात्रले भने
ध्यान दिन पाएनन्- बिस्कुट सिद्धियो भन्ने पीरले होइन वरु
गुरुले एकसुरमा केटाकेटीको खाजा उडाइदिएकोले ! बीचैमा भने
पनि पढ़ाइको सुर नभनूँ भने यता रित्तिने । देवकोटाले
त्यति विस्कुटका भरमा ठ्याक्कै दुई घण्टा लेक्चर दिनुभयो । उहाँले बिस्कुट

१२६ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
सिद्धिएपछि नै भनौं पढाइ पनि र छात्रलाई विदा गर्तभयो । शायद

ग्रो घटना ती उति बेलाका छात्रले आफ्ना गुरुप्रति आदरसिक्त स्मरण

गर्नेछन् । देवकोटाको त्यो पनि उनको
तर अत्यस्त हत्केलोको आयतनलाई
देवकोटाजीका भाइ मधुसूदन देवकोटा कलकत्ता-

स्थित मेरो निवास ३ नं० जजूकोटें रोड आउनुभयो ।

“साहिँला दाइ (ल० प्र० देवकोटा) लाई क्यान्सर भएकोले ब्रह्मस्व-मोचन

यहाँ ल्याएका छौं, पी० जी० हस्पिटलमा राखेकाछौ । उहाँले भेट्न

निकै इच्छा गर्नुभएको छ,” भनी गलाई भन्नुभयो । त्यम दिन मलाई फुर्सद

नभएकोले भोलि पल्ट ११ बजे पी० जी० हस्पिटलको देवकोटाजी वस्नुभएकों

कोठामा पुगें । त्यस कोठामा उहाँकी श्रीमती, काहिँला भाइ ठूला-
कान्छा भाइ गोपीमाधव र देवकोटाजीकी अविवाहिता छोरी पनि वस्नुभएको
रहेछ । उहाँ सुत्नुभएको पलङ्गअगाडि मैले, “साहिँला बाजे तपाई लाई

कस्तो छ ?” भन्ने प्रशन मात्र के गरेको थिएँ पलङ्गवाट जुरुक्क उठी

लम्पसार परेर मेरो खुटा समात्नुभयो र बलीन्द्र धारा आँमु चुहाएर
गर्द भन्न थाल्नुभयो, “ब्रह्मन् मेरो उद्धार गर, म जस्तो पापी संसारमा

कोही छैन । उपाध्यायको कुलमा ब्रह्मनिष्ठ, आस्तिक

पण्डित तिलमाधवको हुँ । वेदका विधिले मेरो जातकर्म,
उपनयन कर्म आदि भए । आफ्नो संस्कार र संस्कृतिले परिमाजित

ब्रह्मपुत्र म थिएँ । त्यो सबै आस्तिकता मैले अंग्रेजीको अध्ययन

थालें। देशविदेश सब घुमें । भक्ष, अभक्ष, वाच्य, अवाच्य, अस्पश्ये आदि
केहीको भेदभाव । मलाई यमराजले पटक तर लान
सकेन । म विचार गर्छ--म जस्तो घोर पापीलाई दण्ड दिने ठाउँ त्यहाँ बनिसकेको

छोड्यो । त्यस्तो ठाउँ तयार हुने मलाई

मैले अनेक कागत कम॑ऱ्याएर किस्सा कहानी कविता अदि लेखें तर
नाउँमा केही लेख्न सकिनँ । समाजलाई देन दिन सकिने । धिक्कार छ

मेरो जन्मलाई । लौन बन्धु हो, मैले लेखेका सबै पोथी-पात्राहरू जम्मा गरिदेओ,

र त्यसैको आगो तापेर यो ज्वलन शान्त ।” मैले उहाँका

गी प्रबल संस्कारी कुरा सुनेर भनें, “साहिँला बाजे, तपाई' नआत्तिनोस्, आफूले

गरेका कर्महरूलाई पश्चात्ताप गर्नु नैं प्रायश्चित्त हो । अब तपाई निष्कलङ्क

हुनुहुन्छ ।” उहाँले भन्नुभयो, “उसो भए मेरो शिरमा हात

त ! " भन्दै उहाँको शिरमा हात राखिदिएँ । अनि सबैले उठाएर
पलङ्गमा राख्यौं । उहाँका एक संरक्षकले आफ्नो कञ्चटमा

रचना | १२७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 चौर राख्तै इशाराले उहाँको दिमाग ठीक छैन भन्ने संकेत । तर

यो इशारा लुक्न सकेन र यो देखेर क्षुब्ध भएका देवकोटाजीले भन्नुभयो, “यी...

यी... मेरो उपचार गराउन आएका हुन् र ? कलकत्ताको आएका !
राम्रा राम्रा सारी किन्न आएका ! सिनेमा हेने आएका भित्रदेखि आकुल-

व्याकुल हुँदै उहाँले हेरेर फेरि स्वरले भन्नुभयो, “ब्रह्मन् तपाईले

भन्नुभयो- अव मेरा सम्पूर्ण पापहरू नप्ट भए तर म त अब यही नै
मर्ने भएँ, मैले मुक्ति पाउने । आफ्नो जन्मभूमिको हुन्छ,
घाटको याद आउँछ, पशुपतिनाथलाई । अब त्यहाँ पुग्ने मेरो शक्ति
छैन, ल्याएको खच सकियो, एक पैसा अब साथमा छैन । कुन भावी
निस्कला र मलाई मेरो जन्मभूमि, मैले
“तपाई लाई कति रुपियाँ भए पुग्छ ?” उहाँले काहिला भाइ मधुसूदन देवकोटातिर

इशारा गर्नुभयो । मधुसूदनजीले हिसाव गरेर पाँच सथ भए पुग्छ भन्नु-

भयो मैले तुरुन्त पाँच सय रुपियाँ देवकोटाजीको हातमा राखि-
दिदै भनें, “लौ आफ्नो इच्छा पूणं ।” उहाँले मधुसूदनजीलाई कागत लेख्न

भन्नुभयो । मैले भनें, “तमसुकलाई पत्याएर मैले यो रुपियाँ दिएको हैन,

व्यक्तित्वलाई पत्याएर दिएको हुँ । तपाई निश्चिन्त रहनुहोस् ।” उहाँले

भन्नुभयो, “ब्रह्मस्व खाएर मरे भने ?” मैले अभय दिदै भनें, “तपाई लाई
यसको ब्रह्मस्व सन्चो भएपछि फिर्ता गर्नुहोला ।” आफ्नो आत्मालाई
सान्त्वमा दिनका निम्ति उहाँले आफ्ना वरिपरि रहेका केही किताबका गातामा

'पं० सोमनाथ घिमिरेसँग भा० रू० ५००। लिएको छु” भन्ने

लेख्नुभयो ।

त्यसको भोलि पल्टै उहाँ प्लेनबाट काठमाडौं फर्कनुभयो । केही दिनपछि २०१६

भाद्र २९ गते ६ बजे आर्यातीर्थमा सचेतावस्थामा उहाँको देहावसान

भयो । तर त्यों ऋण ऋण रहेन । उहाँको सम्पूर्ण ऋण तिरिदिने तत्कालीन

सरकारको निर्णयअनुसार मेरो नाउँमा उक्त भा० रू० पाँच सयको हुने
नेपाल राष्ट्र बैंकको चेक आयो । उहाँको दिवंगत यो कुरा
थाहा हुन सफेन । उहाँ ब्रह्मस्व खाएँ भन्ने सन्तापवाट उत्ति हुन
भएको भए कति वेस हुने थियो तर यो हुन सकेन ।

१. परिशिष्ट

This book written and published by Pandit Soma Nath Ghimire

contains varieties of interesting matter, ranging from rules of

religion, relating to the observance of mourning to in

verse of family life, ideal education poetic sketches of his ances-

१२८ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
tral birth place among the Nepalese mountains. verse addresses
etc. The Panditis an orthodox Sanatan Brahmin of Nepal,
proud of his ancesrtal creed and civilisation. The Brahmin 1S,
indeed, as he writes, the most important and the most indis-

pensable man in society and his cultural standard and his spiri-
tual vision are of the highest quality. This noble pride in the

ancient culture and civilisation and Nepal isa fine

source to the composition. This author has traced out through

various researches and extreme labour his family origin and

has demonstrated that he isa Malaviya apraximate relation
Madan Mohan Malaviya himself. very interesting and
informative, because the origin of many Brahmin families of
the in Nepal is still buried in obscurity with a few
exceptions, The Brahmins, the Upadhayas of Nepal, have come
into Nepal, from India and preserved the sanesity of the
Sanatan religion and remained caste and the guiding
priesthood of the country. The Brahmins of India have wrong

conceptions about these Nepalese Brahmins and do not know

that they are of the same family, The researches on
this point have thrown much light on these relations. I hope this

book will be ofgreat interest to readers here as well as abroad,

I wish it a very wide journey in the world,

Lakshmi Prasad Devkota
Education &
Local Self Government Minister.
Now Nepal Academy.
Kavikunja, Maiti Devi
Kathmandu, Nepal

12 th Marga. 2015

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 | कृतिसमीक्षा क्षा | कृतिसमीक्षा
लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा नेपाली
लक्ष्मौ कविता-संग्रह ` हुन् त्यति अत्युक्ति
देवकोटाको नयाँ परिधि नहोला । विशेष गरेर आधुनिक नेपाली

साहित्यका बहुमुखी मुनाहरू व्याडवाट पलाएका

आधुनिक नेपाली साहित्यको अध्ययन र मूल्याङ्कनमा देवकोटाका कृतिहरूलाई
सिरान नराखी सम्भव छेन । यस्तो स्थितिमा देवकोटाका समस्त कृतिहरूको

प्रकाशन नितान्त आवश्यक हुन्छ । सामा प्रकाशनले हालै प्रकाशमा ल्याएको

लक्ष्मी कविता-संग्रह दृष्टिकोणवाट ज्यादे सामयिक र महत्त्वपूर्ण

प्राध्यापक चूडामणि संपादित र संकलित यस संग्रहमा
अन्तिम लेखिएका कविताहरू समावेश गरिएका छन् । संग्रहलाई सम्पादक

र प्रकाशक दुर्वले वि० सं० २०१३-२०१६ कालखण्डका कविता भनी संकलन

गर्नुभएको छ र यस समयभित्रका सबै रचना भन्ने उद्देश्य राखी

२०१६ र देवकोटाको चिल्लापातहरू- ०१९ ब्राट पनि केही
कविताहरू (२०१३ सालतिर लेखिएका भनी प्रमाणित भएका) सम्मिलित

गराइएका छन् । निश्चय नै (२०१३) का देवकोटा आफ्नो

र साधना-सयमका दृष्टिले विशिष्ट छन् र यही विशिष्टता-
में उनी अडिग रहें । २०१३ साललाई केवल लाक्षणिक
अर्थमा देवकोटाको मान्न सकिन्छ । वस्तुतः देवकोटाको आफ्नो
काव्य-साधनाको महत्तम प्रगति (२०१० ) र प्रमिथस
आरम्भ हुन्छ । मंयोगवश यस संग्रहमा पागल (२०१०), नौलकाँटाको आवाज
(२०१२), फूलको (२०१२), माघको विहानको जय
(२०१२), हामी (२०१२) जस्ता कविताहरू पनि समावेश
आएका छन् । जसन कविको मुसारमुमुर रहे पनि प्रथम
बीजाधान २०१२ सालपहिले नै पाइसकेका थिए । यद्यपि देवकोटाका कृतित्वका

अगाडि यम॑ त्यति मूल्य छैन तथापि यस संग्रहको प्रकाशन देवकोटाको

अन्तिम रूपमा लिइएको छ भने र त्यसको २०१३
लाई ने म।निएको हो भने निश्चय नै त्यो सीमा संकुचित हुन आउँछ ।

यस संग्रहमा कविका प्रकाशित र अप्रकाशित गरी जम्मा ७२ वटा कविताहरू

सम्मिलित हुन आएका छन् । तरङ्ग कविताका पारिवारिक शीर्षकलाई समेत

१- लक्ष्मी कविता-संग्रह : लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा; प्रकाशक : साळा प्रकाशन,

काठमाडौं, पृष्ठसंख्या २४६; : १४।५० संस्करण : पहिलो

१३० | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
गणना गर्ने हो भने अठासी वटा कविता यहाँ परेका छन् र पहिलो पटक
प्रकाशित कविता मात्रै पनि यहाँ ४९ वटा मिसित आएका छन् ।

कवितामा इन्द्रेनीकं रचना ज्यादा छन् । शाहजहाँको इच्छा, एक सुन्दरो

वेश्याप्रति, ज्वरशमना प्रकृति, पितृविलाप जस्ता कवितालाई लामा करविता बा
खण्डकाव्यका रूपमा पनि सकिन्छ । तेर यहाँ कविताका रूप र
आधारमा वर्गीकरण गर्ने प्रयास गरिएको छैन । प्रकाशित दुबै थरी
कविताको संपादन र संकलनमा ज्यादै मेहनत परेको कुरा परिशि-
थाहा संपादक बन्धुज्यून प्रत्यक
र अप्रकाशित रचनाको गर्नुभएको छ र उपलब्ध पछिल्लो
पाण्डलिपिलाई यहाँ स्थान छ । यो विवेक निश्चय नै
कवि-भावनाको होला भन्न सकिन्छ । पुस्तकको कलेवर अभिप्रायले
पाठान्तर जति यहाँ नदिए पनि केही आवश्यक टिप्पणीलाई भने यहाँ स्थान
दिन सकिन्थ्यो तर यस दिशामा सम्पादकले पर्याप्त देखाएको प्रतीत

हुन्छ । जे होस् प्रकाशनमा सम्पादक र प्रकाशक थरीको जुन

तत्परता देखिन्छ- त्यो स्वागतयोग्य छ ।

नेपाली साहित्यमा दृष्टिबाट देवकोटाका यस कालका कविताको दूरगामी

प्रभाव परेको छ । स्वयं देवकोटा पनि यक्त कालका आफ्ना विशिष्ट

उपलव्धि ठान्थे । संवत् २००४ सालपछि सात साल-

राजनैतिक ताकाका कविताले देवकोटाको साहित्यिक प्रतिप्ठालाई

एक किसिमले फीका गराइसकेको अनुभव इतर साहित्यिक मात्र होइन

स्वयं कविले पनि अनुभव गरेका थिए । त्यस वेलाको घोर आधिक संकट र
मानसिक तथा पारिवारिक विचलनले गर्दा देवकोटा आफ्ना कवितालाई

राखिएको सागयात सरह लिएर उत्रन वाध्य

थिए । यसे कारणले गर्दा चार सालदेखि दस देवकोटा आफ्ना
र प्राप्तिका दृष्टिले त्यति सक्तैनन् । यद्यपि यस
कालका कवितामा बाघले बच्चा किन खान्छ ?, ! मलाई भेडो बनाऊ,
कि मेरो कलम जस्ता कविता र जस्ता काव्यको स्थान माथिल्लो
छ तथापि समष्टि-निष्कर्षलाई हेर्दा यस कालका रचनाले ठोस
उपलब्धि दिन सकेनन् । दस सालतिर देवकोटालाई यस कुराको

भएपछि पुनः आफ्नो गुमेको प्रतिष्ठा फिर्ता ल्याउन उनी कटिबद्ध फल-
स्वरूप प्रमिथस जस्तो काव्य र यहाँ संकलित कविता निःसृत भए । देवकोटाक्रो

यात्राल ०२-०३ सालमै चरमचूलीलाई छौइसकेको

धियो । भिखारो, सुलोचना, शाकुन्तल र लक्ष्मी जस्ता रचना यिनै

| १३११

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 थिए भने चार सालदेखि दस सालभित्रका सामाजिक, आधिक
तथा राजनैतिक क्षेत्रका स्थूल र भोगाइलाई उनले आफ्ना अन्तिम

समय (२०१०-२०१६) तिरका अन्तर्मुखी रूप दिने प्रयास गरे; जस-

मध्येका फुटकर कविता यसै संग्रहमा संकलित हुन आएका छन् । छोटो शब्दमा

भन्ते हो भने यी कविता वाह्य चेतताका बौद्धिक प्रस्तुति यहाँ संकलित

हुरीको गीत, गधा बोल्छ, चराको भजन,
जुरेलीको गान, सघन एक सुन्दरो वेश्याप्रति, पागल,
गोलो हो, ज्वरशमना प्रकृति, अहो ! मलाई ताजूब लाग्छ,
माटो रुन्छ जस्ता कला र शिल्पसाधनाको
सामाजिक विद्रोहका टर्रा हुंकार पनि चर्का रूपमा ध्वनित भएका
भावात्मक वेगका देवकोटा यहाँ पनि सशक्त र अविजेय
छन् । यहाँ कवितामा शुद्ध कवित्वका शाहजहाँको इच्छा
सर्वोत्कृप्ट छ । जसल भाव, शिल्प र आवेगको असाधारण परिमार्जन पाएको

प्रकृति र देवकोटाका यी कविताहरू बाँडिएका छन् तर सबै

कविताको केन्द्र विन्दु हो मानवतावाद । मूलतः देवकोटा रोमान्टिक हुन् तर
हाँ उनी रोमान्टिक कवि नभएर प्रगतिवादी रोमान्टिक देखिन्छन् ।
सामाजिक विपमता र विसंगतिका सजग विद्रोही, सचेष्ट व्यंग्यकार
वादी भएर उनी यी कवितामा प्रवेश गरेका छन्- त्यसैले यी
देवकोटाले व्यक्तित्व र आयामलाई प्राप्त गरेका छन् । कविले
आफ्नै जीवनकालमा यी कविताहरूको गराउन चाहेका थिए ।
छहरा-२०१६ बाट उनको यो आकांक्षा मुखरित हुन्छ तर विभिन्न कारणले
इच्छा हुत पाएन र उक्त संकलन अपूर्ण र
जेहोस् ढीलै भए पनि यस संग्रहमा उनको त्यो अधूरो
सपना साकार हुन खोजेको छ कि ? भन्ने अनुभव गर्ने सकिन्छ । देवकोटा
आफ्नो यहाँ कति विप्लिएका छन्- त्यो पक्ष हो तर उनका आफ्ना
जोवनका उत्तरकालमा जीवन र आस्था र धारणा कस्ता थिए र

पुस्तालाई उनी नेपाली कविताको कस्तो रूप छोड्न चाहन्थे-त्यसको

दस्तावेज यी कविता हुन् । देवकोटाले यो पनि देखाइदेएका छन्- कवित्व

परिमाणमा होइन, गुणमा आधारित हुन्छ, त्यसको गौरव दुर्वोध र अस्पष्टतामा

व्यञ्जनामा रहन्छ, आदि ।

नामकरणका यो संग्रह आलोच्य यदि देवकोटाका अरू

पनि यसे संकलित हुने हुन् र यसलाई अन्तिम
सम्पादक र प्रकाशक दुवैको योजना हो भने प्रस्तुत

१३२ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 नामकरण हुनछ । मुद्रणसम्बन्धी अशुद्धिल पाठकलाई पर्याप्त विच-
लित गराउँछन् भने कविले प्रयोग गरेका केही दुरूह शब्दावलीले टिप्पणीको पनि

अपेक्षा राखेका छन् । आवरणपत्र छ तर कागज र भित्रको शीर्पक

कञ्जुसीपूर्ण छ । थोरे मात्र भार बढ्ने भए पनि प्रत्येक शीर्षकको

आरम्भ नयाँ पृष्ठबाट गर्नु वाञ्छनीय हुन्थ्यो । संक्षेपमा पुस्तकको प्रकाशन

स्वागतयोग्य छ । - ठाकुर पराजुलो

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा पहिले कि, त्यसपछि

र अनि पछि मात्र कयाकार कथाकार कु कथाकार देवकोटा'

एक भन्नको लागि जति पात्रविशेषको
प्रवृत्त, उसको परिवेश र परिस्थितिका
त्यस ध्वनिको रूपमा व्यक्त गर्दछ, त्यस्तै रूपमा
देखाउने कोशिश देवकोटाका कथाहरूबाट लक्ष्मी कथा-संग्रहभित्रका
१३ कथाहरूमध्ये एउटा बाहेक कथाको बनावट-कौशल-
बाट आफसे-आफ भन्नुपर्ने कुरोल।ई कथाकारले अफ्नै तर्फवाट पचकाएर
भनिएको पाइन्छ ।

कथाकारले कथाको माध्यमवाट कुनै विषयमा आफ्नो जस्तो विश्वास छ, त्यस-

लाई व्यक्त कथा हुँदैन भन्ने त छैन । तर आफ्नो राय

कसरी भन्ने विषयमा चाहि विचार गर्नु आवश्यक
देवकोटाका कथाहरूमा ठोक नलागेका विषयहरूको चित्रण जुन रूपमा
प्रस्तुत गरिएको छ, त्यो त्यति सारो रुचिकर हुन सकेको छैन । नमूनाको लागि

शिशिली आफ्नो बिहे आफे र अजिमालाई लिन पहिलोमा

नारीअधिकार खोज्ने युवतीको रूप र त्यस्तो प्रवृत्तिको गर्नु नै
कथाकारको प्रमुख लक्ष्य रहेको छ । तर त्यस्तो हुन सक्छ कि सक्तैनतिर आव-

रूपमा ध्यान गएको छैन । यही त्यस कथाको एउटा ठूलो त्रुटि हो, जसबाट
कथा लेख्ने सम्बन्धमा आवश्यक रूपमा गर्ने कष्ट देवकोटाले उठाएका

रहेनछन् कि भन्ते शंका

यही कथाको सम्बन्धमा अर्को पक्षबाट विचार गरे शिशिलीका न्याय

गरेका थिए भनी देखाउनु पनि कविको ध्येय देखिन्न । पुरानै परम्पराकी
महिला हुनाले जस्तोसुकै वरलाई पनि देवता भनी उनले विश्वास

१. लक्ष्मी कथासंग्रह : लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा; प्रकाशकः साळा प्रकाशन,

काठमाडौं । पृष्ठ ६१५ : संस्करण : पहिलो, वि० सं० २०३२

रचना | १३३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 गर्नु अनुचित हैन । तर दाज्यूचाहिनेल भने बहिनीलाई माइतबाट पन्छाउन मात्र

खोजेका हुन कि देखिन्छ । यसबाट त यस्तो लाग्छ यस कथाद्वारा कविले

के भन्न खोजेका हुन् त्यही एकातिर शिशिलीको उत्ताउलो
आधुनिकताप्रतिको प्रेमको निन्दा छ त अर्कोतिर छोरीको अथवा
बहिनीको इच्छाको नगर्ने दाज्यूको घमण्डको वा स्वार्थ को
निन्दा छ । यसरी दृष्टि उचित नदेखिनाले कविको अर्को लक्ष्य यही

हुन सक्ने समयमा यस्तै यस्ता समाजका शरीरको खटिरा

जन्मन्छन् र अनर्थका भन्नु । तर
भन्नको यस्ता कथाहरू प्रस्तुत हुनु भने कथा लेख्ने दृष्टिबाट
अलि अनौठो ने ।
अजिमा कथामा या अन्धविश्वास (?) को निन्दा गर्ने
एउटा कथा गरिएको छ। आज गुभाजुमा भन्दा डाक्टरको औषधिमा वढी

हुनु छ, तर जुन समयदेखि लोक-

हृदयमा बलियो जरा गाडेको थियो, दृष्टि कुनै
पक्षविशेषको निन्दा गर्न लेखिनु र अजिमा कथाको रूपमा त्यसलाई प्रस्तुत

गर्नु अलि कस्तो कस्तो लाग्ने बिषय बनेको छ । लोकविश्वासको रूपमा

कुनै समाजका चलेका प्रथा पनि उही रूपमा ।
नियमअनुसार प्रथाको ठाउँ अके त्यस प्रथाले लिन तयार हुन लागेको वेलासम्ममा

पुरानो प्रथाको चलनलाई आफ्नो वृत्ति बनाउँदै प्रत्येक पेशावालको अवस्था

त्यस गुभाजुको जस्तै हुन्छु जस्तो अजिमा कथामा देखाइएको छ । यो ठीक छ ।

तर त्यस प्रथाको भरमा वाँचेकाहरूप्रति कथाकारको मनमा अवहेलनाको भावना

। जुन पक्षतिर कविको दृष्टि नजानाले २७ पृष्ठको लामो कथा

पनि कथामा केही न केही नपुगेळ लागि नै रहन्छ । मानिसहरूको
मनमा रूपमा रहने कमजोरीप्रति सहानुभूति देखाउँदा देखाउँदै पनि
त्यस्तो कमजोरीलाई मिल्काउने प्रेरणा पाठकको मनमा जगाउनु नै प्रिय वाक्य

साहित्यको लक्ष्य हो ।

तारा कथामा पनि सानी बालिका छोरी आमाको वियोगको वेदनाले छटपटाउँदै

मरिन् भन्ने विश्वास पर्दा ताराको बाबु पं० कोमलनाथ जसरी बेहोश भएका र

अन्त्यमा बिउँके पनि स्वस्थ अवस्थामा फर्कन र त्यसो हुँदा हुँदै एक दिन
मरेको घटना जुन रूपमा देखाइएको छ, त्यो असंभव नभए पनि संसारमा गंभीर

देखाउने गरेको परम्पराको मार्गमा कवि लागेका

र कथामा केही नपुगेजस्तो पनि लागि नै

कथा जुन रूपमा छ, त्यसअनुसार कथाको नायक कोलमप्रसाद हुन्

१३४ |

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 भन्ने देखिन्छ, तर कथाको नायिका अर्की । पाठकले कथाको
हेरी पं० कोमलप्रसाद त्यसरी मर्नुको मनोवैज्ञानिक कारण किन नदेखाइएको
होला भनेको खण्डमा नखोज्नुपर्ने कुरा खोजे भन्न मिल्दैन ।

देवकोटा विशुद्ध कथाकार हैनन् । संसारका प्रसिद्ध कथाकारहरूको

जस्तो कथा पाइए हुन्थ्यो भन्न त सकिन्छ, तर पाउनैपछ भन्न उचित हुन्न
तथापि र अरू पनि जुन तहका कथाहरू उनले दिएका छन्, त्यसलाई
उनको प्रतिभाको बहुमुखी प्रशंसा गर्न नै उनीप्रति न्याय
गरेको ठहरिनेछ । छरिएका कथाहरू पुस्तकाकारमा संगृहीत गर्ने संकलक र
देवकोटाका कृतिहरूको सजगता देखाउने दुवै धन्यवादका
पात्र छन् । छपाइ आदि छन् । कथाहरू खोजी आगामी संस्करणमा
सामेल गरिएमा लक्ष्मी कथा-संग्रह भन्ने नामअनुरूप देवकोटाको प्रतिनिधि-कथा-

संकलन हुते थियो । -रत्नध्वज जोशी

साळा प्रकाशनले महाकवि देवकोटा-एक

व्यक्तित्व, दुई रचनानामक पुस्तक महाकवि देवकोटा';

गरेको छ। यसका लेखक हुनुहुन्छ जनक लाल एक व्यक्तित्व, दुई रचना

शर्मा । गोजी आकार (पाकेट साइज)
को यस पुस्तकमा मुख्य सामग्री र बाँकी एकाउन्न पानाको
परिशिष्ट मुख्य पहिलो तृतीयांश महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको
व्यक्तित्व चर्चामा होइन पण्डित कुलचन्द्र गौतमको र उनका ससुराली-खानदान

छपकीका पोखरेल-बन्धुहरूको खर्च गरिएको छ । समीक्ष्य

बाइस पानासम्म नपढीकन सो गुणगानको रहस्य । अन्त्यमा भेद के रहेछ
भने लेखकको पण्डित कुलचन्द्र गौतमसँग गुरु-चेलाको सम्बन्धले गर्दा उनी

पोखरेलहरूसँग हुन पुगे र पछि देवकोटालाई

लगाएर मामा भन्न पुगे । यो कुरा लेखकले एक
वाक्यमा वा बढीमा एक परिच्छेदमा भनेको भए देवकोटाको व्यक्तित्व र

कृतित्वप्रति जिज्ञासा राख्ने पाठकहरू बढी प्रसन्न हुने थिए होलान् ।

दोस्रो तृतीयांश शर्माजीले आफूले भारतको मुजफ्फरपुरमा वेश्याको

नांच हेरेको, प्रथम श्रेणीमा भारतको रेलयात्रा गरेको, सुन बन्धक राखेको
आदि उस्तै महाकवि देवकोटाको व्यक्ति र चासो नभएको गोठाले

१. महाकवि देवकोटा : एक व्यक्तित्त्व दुई रचना : जनकलाल शर्मा

मकाशक : प्रकाशन, पृष्ठसंख्या : ११८, संस्करण : पहिलो, २०२२, मूल्य : ३

रचना | १२५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 तेस्रो तृतीयांश ४२ पानाको “आजकल' देवकोटाको हातमा नामक
थालिएर ६७ पानामा सकिन्छ । यो अंश यस प्राण हो । यस माथिका

दुई तिहाइ र देवकोटासँग असम्बन्धित भए तापनि यस

अंशका निमित्त लेखक पात्र हुनुहुन्छ ।
यस अंशमा देवकोटाका दुई सर्वाधिक कविता पागल र भूतलाई
निर्माणमा के व्यक्तिहरू तथा के कस्ता सहायक
भन्ने कुराको चर्चा छ । महाकवि देवकोटाको सान्निध्यमा घनिष्ट स्वजतका

रूपमा रहेका लेखकले सो कुरा पाठक-जगत्सम्म

सक्नुभएको छ ।

देवकोटाको पागल कविता संभवतः नेपाली साहित्यका तर

एक हो । तर समेत यो थाहा
नहुन सक्छ, कि पागल निर्माण भारतबाट निस्कने प्रकाशित
भारतका महापण्डित राहुल सांकृत्यायनको एक लेखकों प्रतिक्रियास्वरूप भएको
हो । त्यस लेखमा राहुल यसो लेख्छन्, “नेपालीका महाकवि लक्ष्मीप्रसाद
देवकोटामा हामी पन्त-प्रसाद-निराला तीनै जनाको पूर्ण विकास
पाउँछौं । यति मात्र होइन, एकातिर हामी देवकोटामा प्रिय प्रवासका कवि
विकसित रूप भने, अर्कोतिर उनमा अर्का महाकवि जो
मुनामदन र कुञ्जिनी जस्ता जनताको सरल भाषा र् शैलीमा लेख्न सक्छ,
पाउँछौं जुन हिन्दीमा आजसम्म जन्मेको छैन । यसै क्रममा राहुल अगाडि
लेख्छन्, 'देवकोटा नेपालीका पन्त-प्रसाद-निराला तीनै जना हुन्, यसमा अतिशयोक्ति

छैन । निरालाका केही अन्य गुण पनि उनमा छन् । तर त्यति होइन ।
निरालालाई राँची लैजाने कुरा मात्र धेरै पटक जब देवकोटा-
लाई घरका मान्छेले राँची लैजाने कुरा गरे उनले यसको गरेनन् र
राँचीको पागलखानामा केही दिन बसेर पनि आए ।”

देवकोटाको न॑ लेखिएको सो लेख भए तापनि माथिको उद्धरणका

पछिल्ला हरपको आघातले देवकोटाले पागल कविता लेखेका हुन् भन्ते कुरा यस

पुस्तकमा वताइएको छ ।

पुस्तकमा चर्चा गरिएको दोस्रो कविता हो । यो कविता पनि

नेपालका त्यस वेलाका गण्यमान्य र तथाकथित मुखबाट साहि-
प्रचार-अभियानमा निस्केका देवकोटाले जब सुने, “नेपाली
वाँच्तैन कहिल्यै हिन्दीले राज कविताको जन्म भयो । यस परिस्थितिको

पनि रोचक पृष्ठभूमिको वर्णन छ पुस्तकमा ।

पठनीय र संग्रहणीय छ। लेखक मूल प्रसंगमा भन्दा बढी अति-

१३६ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
रिक्त प्रसंगहरूमा नबरालिनुभएको भए पुस्तक फन् उच्च कोटिको हने धियो ।

शैली छ तर भाषामा वढी हिन्दी प्रयोग भएको छ । पाना प्रयुक्त

णुमारी' वुळन 'उर्द्-नेपाली शब्दकोश' भने 'सामने', 'अनेक
जस्ता हिन्दी शब्दहरू थुप्रै छन् ।

मोल सस्तै तीन रुपियाँ । प्रकाशनले गोजी-पुस्तक छाप्न थालेर

नेपाली पाठकहरूलाई सस्तो मूल्यमा उपयोगी पुस्तक दिन सक्नेछ भन्ने आशा

सकिन्छ । आवरण र छपाइ बेश छन् । - जगदीश घिमिरे

समालोचना
विभिन् न कोण- र देवकोटा
बाट हेर्नु या निरीक्षणः गर्नु समालोचना कुमारवहादुर
शब्दको शाब्दिक हो । परन्तु, समालोचनाको प्रचलित र मान्य अर्थ चाहि
केवल यस प्रकारले निरीक्षग गर्नु मात्र होइन, अपितु कुनै ग्रत्थ, ग्रन्थकार, कृति

वा त्यसरी गरिएको निरीक्षणपश्चात् गुण-दोपको व्याख्या-

विश्लेषण गर्द त्यसउपर आफ्नो मन्तव्य प्रकट गर्नु या व्यक्त गर्नु नै हो ।

यसरी समालोचना शब्द विशेषतः गुण-दोपहरूको व्याख्या-विवेचनाम रूढ

सकेको छ भने पर्यायवाची शब्द अलोचना चाहि अचेल खास गरेर

दोष, त्रुटि या कमजोरीहरूको व्याख्या-विश्लेषणमा नै प्रयुक्त जे होस्,

यो आलोचना शब्दका साथै समीक्षा, विवेचता, मीमांसा, मूल्यांकन,
अध्ययन जस्ता अन्य शब्दहरू पति समालोवताक पर्याय रूपमा पनि

प्रयोग गरिएका पाइन्छन् ।

ममालोचनाका प्रकार वा भेद छन्, दृष्टान्तका लागि कुनै कृतिको परिचय दिदे
राम्रो बा वा भन्नु परिचयात्मक हुन्छ भने खोज र
अन्वेपणद्वारा कवि वा जन्म, स्थान, समय, जीवनी अदि प्रकाश

पार्द तिनका कृतिमा तत्कालीन प्रभाव केलाउनु अनुसन्धानात्मक हुन्छ;

पूर्वीय र पाश्चात्य आधारमा पारख गर्नु शास्त्रीय
वा भनिन्छ भने समालोच्य कृतिको अध्ययन-निरीक्षणपश्चात् त्यसबाट

परेको व्यक्तिगत रुचि, भावना, धारणा,

मान्यता र आदर्शका अनुसार निर्णय दिनु प्रभाववादी मानिन्छ; अन्याय कृतिहरू-

सँग समालोच्य कृतिको तुलना गर्दै समालोचना गर्नु तुलनात्मक कहिन्छ भने कुनै

रचनाकारको जीवनीसँग अन्योन्याश्रित रूपमा केलाउनु जीवनीपरक

समालोचकको निजी साथसाथ प्रचलित मान्यता र नियम

आधारमा कुनै कृतिलाई उत्कृष्ट या निकृष्ट कुन कोटि या हो भन्ने

रचमा | १३७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 त्यसबारे दिनु भनिन्छ भने रचनाको कक्षा
वा श्रेणी त्यसमाको विशेषता त्यसउपर प्रकाश पर्ने व्याख्या
गर्न व्याख्यात्मक समालोचना मार्निन्छ । यस्त, वा
भौतिकवादको मूल्यांकन गर्नु या प्रगतिशील
समालोचना भने सिद्धान्तहरूका आधारमा रचनाको
विवेचता मनोविज्ञानपरक समालोचना भनिन्छ । यसँ गरी नीतिपरक,
आदि अन्यान्य पनि नाम लिन सकिन्छ ।
महाकवि लक्ष्मीप्रसाद मूलत. समालोचक होइनन्, मूनतः त उनी
आफ्नो युगका एक कवि र हुन्, उनका
कृतिहरू हेर्दा उनको समालोचक पनि कम्ती दर्जाको रहेनछ भस्ने

।
यथार्थमा देवकोटाले आफ्नै साहित्यिक कृतिहरूका साथै अरू कवि-लेखक र तिनका

कृतिउपर पनि समालोचना छन् । अफ्नो शाकुन्तल वारेमा

उनी “समितिको लेख्ने प्रयास गरेकोले
वैयाकरण बलिदान दिनुपरेको स्पष्ट देखिएना । पुरानो शेली ने अपनाउन
खोजियो- । विस्तार नै यसको गुण र अवगुण होला
प्रचुर मात्रामा प्रयोग गरेको देखिएला । त्यो म यस किसिमका रचना-
लाई आवश्यकीय छ । ..पण्डितहरूलाई ठाउँ-ठाउँमा आधुनिकताले
ग्रयाजुएट्लाई साधारण पाठकलाई बिचारको र शब्दको क्लिष्ट
नवीनताले ।”

अति संक्षिप्त भए पनि माथिको उद्धृतांशमा शाकुन्तल महाकाव्यको केवल

परिचय मात्र होइन, अपितु त्यसमाका गुणावगुणको सूक्ष्म सबै
थरी पाठकका लागि त्यो महाकाव्य कति कारणले क्लिष्ट भन्ने कुरा
पनि सारभूत रूपमा व्यक्त भएको छ । कारण देवकोटाले
यस वक्तव्यलाई उक्त महाकाव्यउपरको एक संक्षिप्त एवं समीक्षा वा
मान्न सकिन्छ । यस समालोचनाका अतिरिक्त देवकोटाले
उक्त शाकुन्तल ठाउँ-ठाउँमा कवितात्मक समालोचना पनि गरेका

छन्, उदाहरणका लागि केही पंक्ति उदधृत छन्- हो हुन ता

गहिरा आँखा हने सज्जन । | दाना सुन्दर स्वर्णका
कण | जो अयो तर कालोनिलोबाट यो । | जो जो
ल्याउँछ सो बिनी बिनिलिने सौजत्यको सोब | (सगं १: श्लो० ७)
'ढूला नीति प्रजाहरू माधुरी । | ज्ञानी ज्ञान
कविहरू यो चानुरी ।। | जानून् विलास दिव्य यसमा

१३८ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
सारा नवाबी जन । | बस्तौ नव्य बसाउने हून् एकान्त
(ऐ०: ३१)
माथि उद्धृत दुई श्लोकवाट मात्रै पनि हामी शाकुन्तल कस्तो किसिमको
हो, यसमाका गुणदोष के के हुन् र यसवाट क-कसले के के सिक्न
सक्छन् इत्यादि कुरा जान्न ।

सुलोचनाको भूमिकामा देवकोटा लेख्छन्- “यो पुस्तक दशै दिनका गर्भ-

धारणबाट पैदा भएको हो । खहरेको वेग थियो वाढी आएको
बेलामा पानी जरूर धमिलो होला । माटो भए पनि वाग्मती जस्तो

या जस्तो न्यूनता राख्ने खोलो भए चाखलाई

काम लाग्दो हो । तर छ साधारण सामाजिक औपन्यासिक सामग्री र युक्तिको
रचना गरिएको जसलाई महाकाव्य भन्ने साधारण
उपाधि शायद उपाधि नै हुते गरी दिइएको छ म यहाँ कवितात्मक

बनेको हुँला अथवा पद्यात्मक उपन्यासकार । ... यहाँ बुनाइ, कताइ,

छुनाइ, तौल, नाप, जाँच, पाइनेछैनन् ।' यस पनि सुलोचना-
को कत्ति हो, यसको विषयवस्तु कस्तो किसिमको छ, यसमा के के छन्
रके के छैनन्, यसमाक। गुण-दोष के के हुन्, यसलाई महाकाव्य भन्नमा औचित्य वा

भनौचित्य के छ, इत्यादि कुराहरूबारे संक्षिप्त भए पनि प्रशस्त प्रकाश पनं गएको

सष्टै छ । यस्त। कुराहरू वास्तवमा समालोचकले नं भन्ने हुन्, भन्न सक्तछन् ।

स्वाभाविक एवं भरिएको प्रतिमाप्रसूत काव्य जसको

ब लय नेपालीहरूको सच्चा जातीय जीत्रन बोल्ने छ भने यस्तो सच्चा

साहित्यले जनमानसलाई स्पर्श गर्नेछ भन्ने आफ्नो मन्तव्य र

नै प्रति' शीर्षक दिएर कवि देवकोटा आफ्नो
भुनामदन' खण्डकाव्यको कवितात्मक मूल्यांकम
नेपाली गेडा, नेपाली दाना, नेपाली रसले, | भिजेको मीठो, गीत,
कसले, | भन्ने कसले आँखा नै चिम्लेला | प्रतिभाबाट छहरा
हृदय नछौला ?'

र सुख रस जो जीवन | रसको धर्म लिएर पग्ली गीतमा

| नेपाली सच्चा जातीय जीवन बोल्दछ | कोदाली तालमा,
फालमा, नाचेर
सच्चा साहित्य यही जनको नाडीछन्द | कविता-देवी यहीं
लिई बन्ध,' इत्यादि ।

थस्तै फेरि, आफ्नो गीतिकाव्यको बारेमा देवकोटाले लेखेका छन्- न्दु

एउटा तामाङ लयको फूल हो ।...यस सानो गीतिकाव्यमा छोटा साना

| १३६९

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 द्विशव्दांशीदेखिन् लिएर चार, पाँच, छ, सात शब्दांशी पंक्तिसम्म पाइन्छन् ।

कोही कोही कुनै ?) छन्द त संस्कृतका विद्युन्माला या त्यस किसिमका

अरू मिल्न जान्छन् । ...यहाँ पहाडी केही नीलो कुहिरोले
ढाकेको र सरल-तरल संसार । हामी हाम्रा महाकाव्य र उच्च
बुर्जामा दुनियाँवाट कति टाढा र विदेशी छौं। नेपाली
काव्य-साहित्यलाई जनतातिर लैजाने र जनताको मुटुको सपनाको अन्वेषण तथा
उदधाटनको सूप बनाउने प्रवृत्ति हुनुपर्दछ भन्ने एक अमुर्खारत सिद्धान्त केही

मात्रामा यस गीतिकाव्यले प्रकट ...यो अँग्रेजीमा वेलाड्को

लिन खोज्दछ र प्रेमको उच्चता, विशालता र अमरत्व यसको आत्मा हो ।

यो पनि वियोगात्मक छ (मुनामदन जस्तै) तर वियोगलाई न॑ संयोगको रूप

दिएर मृत्युको काँढाको तीखो र जीवनपछिको अनन्त जीवन तथा

शान्तिको तत्त्वको संकेत गर्दछ । युद्धभन्दा बलिदान ठूलो छ- त्यों आफ्नै । आत्म

समर्पण नै सर्वोच्च मार्ग हो र जीवनको महाविजय हो र प्रेमपथ ने सर्वोत्तम पथ

हो भन्ने ।” ~
मनोरञ्जन प्रभृति आफ्ना अन्यान्य पनि
देवकोटाले भूमिकाहरू लेखेका छन्, जसलाई कम्तीमा पनि परिचयात्मक-
व्याख्यात्मक समालोचनाको श्रेणीमा राख्न सकिन्छ ।

लक्ष्मी निबन्धसंग्रहको देवकोटाले आफ्ना जे लेखेका

छन्, त्यसलाई हामी स्पष्ट समालोचना मान्न सक्तछौं । यस संग्रहमा

संगृहीत निबन्धहरूमा त खुद समालोचना नै पनि परेका छन् भनी देवकोटा

भूमिकामा यसरी स्पष्टतया गरेका छन्- “पाइनेछन् यहाँ
समालोचना पनि- जहाँ अरूका आफ्नो विवेकशक्तिलाई
आनन्दका समयमा ।”
नभन्दै लक्ष्मी निवन्धसंग्रहमा संगृहीत निबन्धहरूमध्ये श्रीगणेशाय नमःले
देवकोटाका निवन्धकार र निबन्धलाई तिनमा पाइने गुण र कमजोरीहरूको
विवेचना राज्नरी चिनाउने काम गरेको छ भने नेपाली साहित्यको
इतिहासमा पुरुष र पं० लेखनाथको विषयमा शीर्षक लेखहरूले चाहि
भानुभक्त आचायं तथा लेखनाथ पौड्याल यी दुईका कवित्व तथा कृतित्वमाथि

ने प्रशस्त प्रकाश छनें काम गरेका छन् । यस्तै किसिमका लेख

न त समालोचना हुन्

जेहोस्, देवकोटाको प्रकाशित लेख चाहि वि० सं०

१९९८ फागुनको शारदा ७।११ मा प्रकाशित (नेपाली साहित्य-गगनका) दुई
नक्षत्र नामक लख नै हो, जुन लेखमा उनले कवि भवाती भिक्षु र कवयित्री

१४० |

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
श० यद्वा प्रेमराजेश्वरी थापाका फुटकर लिएर तिनका
कवित्वको मुक्तकण्ठले प्रशंसा गरेका छन् । देवकोटाको समालोचकलाई चिनाउने
क्रममा मात्रै होइन, नेपाली साहित्य-समालोचनाको ऐतिहासिक क्रममा नै समेत
यस लेखको विशेष छ। देवकोटामा समालोचक बन्ने ठूलो रहर
पनि थियो भन्ने कुरा चाहि उनले वि० सं० २००२ आशिन १५ मा

श्री प्रधानको केही ताटक नामक आलोचनात्मक ग्रन्थमा

भूमिकाको रूपमा लेखेको दुई शब्दबाट स्पष्ट थाहा
सर्वश्री तुलसीताथ तथा शर्मा 'नेपाल' को सम्पादनमा प्रका-
शित जय॑न्ती नामक नेपाली मासिक साहित्य-संकलन-पत्रिकाका अंक ३२ देखि

४-५, ६, ७ र ८ मा प्रकाशित उनका कविताउपरका लेखहरू त

स्वस्थ, सुन्दर, स्पष्ट एवं प्रौढ समालोचना हुन् ।

बि० सं० २०२७ भाद्र ३० मा प्रकाशित उक्त जयन्तीको अंक ३ मा भिखारी

गुण-दोष-विवेचनाको श्रीगणेश गर्ने सिल-

सिलामा आफ्नो कविको परिचय दिदै देवकोटा लेख्छन्- “जन्म १९६६
ब्राह्मणपरिवार । अंग्रेजी । हाल उमेर ४८ भावको जोडले गर्दा
त्यसै बगेर गएको छ । ... बराबर छन्द वा व्याकरणमा समेत ठक्कर खाएर

पनि बेरोक गतिले चल्दछ । भावभ्रधान छन् । यस कारण

तिनमा सरलता, भावुकता र (खिरिलोपन) ज्यादा तर देव-
कोटामा अंग्रेजी रूमानी शेलीको छाया ज्यादा पाइन्छ। भावको उल्लास,

सौन्दर्यको उपासना, प्रकृतिको प्रेमले ज्यादाजसो कविता भरिएका छन्

केवल माथि उदधृत अंशबाट मात्रै पनि देवकोटाले विश्लेषण
कति स्वस्थ, सन्तुलित, निष्पक्ष एवं सुन्दर ढंगले गर्ने सकेका रहेछन्, छ ।

समालोचनाको अर्का गुण औचित्यपूर्ण तुलनात्मकता हो भते त्यो पनि देवकोटामा

यथोचित रूपमा विद्यमान दुष्टान्तका लागि उक्त
अगाडिका अंश उद्धृत छन्- जहाँ लेखनाथजी उपदेश दिने नैतिक गुरुका रूपमा
देखा देवकोटा उपदेश दिनुको हृदयलाई स्पशं गर्ने
भएका । समजीमा कविता निस्कन्छ- खूब चित्र-
कारीको अथवा राम्रो बुनोट पारेर, फूलजडी भरेर । देवकोटाका
१. कविले यसरी आफ्न हस्ताक्षरमा आफले लेखेको फेला
परेपछि अब पनि उनको जन्मर्मिति अन्यथा लेख्ने भूल गर्नेछैनन्
भन्न सकिन्छ ।- लेखक ।

।
२. यसबाट यो समालोचना सं० २०१४ तिर लेखेका रहेछन् भन्ने

| १४१

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 कविता निष्प्रयत्न आफै निस्केका पाइन्छन् । कविलाई राम्रो या चमत्कारी
वस्तुले छुनासाथ कवि चरा आफ्नो दिलको आनन्द थाल्दछ ।'
इत्यादि ।

देवकोटा आफ्ता काव्यगत गुण-दोष केलाउनमा पनि ईमानदार र

छन् । उक्त समालोचतामै उनी अगाडि लेख्छन्- बराबर वर्षाको खहरे

ज्यादा जोड बढ्न जाँदा किनार र बाँध पनि कि भन्ने डर
त्यस्तै बाढी पनि बनेर सुनका हिलो र माटो पनि उत्ति
बगाउला कि भन्ने डर हुन्छ । परिष्कार गर्न, या दोहोऱ्याउन देवकोटा

र कहिले कहिले दूरान्वय या दुर्बोधता पनि

। ढंग बराबर छायावादी देखिन्छ । कल्पनाको
शैली छ जहाँ कवितालाई भावअनुसारको ठोक शब्द आउँ-
दैन, उनी नयाँ शब्दरचना पनि कवितामा
शैली भए क्लिष्टता कम छ- सरलता ज्यादा । पछि संस्कृत शब्द
ज्यादा प्रयोग गर्न थाल्दछन् ।' इत्यादि ।

हुन त का उपर्युल्लिखित विशेषत: भिखारी, वन,

यात्री, गरीब, किसान, चारु, सन्ध्या, जस्ता आफ्ना
देवकोटा आफैले लेखेका यी उनले आफ्ना
साहेवज्यू श्री हरिविक्रम शाहलाई पढाउने सिलसिलामा अभ्यास-पुस्तिकामा
आफैले उत्नि खराखरी लेखिदिएका मात्र हुन् अर्थात् समालोचना

भनेर कस्सिएर आवश्यक समय सबै जुटाएर लेखेका होइनन्,

तापनि यी संक्षिप्त भए पनि स्वस्थ, सुन्दर, सन्तुलित, निष्पक्ष
एवं उत्कृष्ट रचनात्मक समालोचनामा गनिन सक्छन् । कवि देवकोटा
जति महान् र अनुपम छन् अथवा निबन्धकार देवकोटा जति .
छन्, त्यति नै नभए त्यस्तै त्यस्तै महान् र सशक्त छन् समालोचक देवकोटा

पनि ।

अंग्रेजी साहित्यका आधिकारिक विद्वान् तथा संस्कृत, हिन्दी, बंगाली आदि

अन्य भापा-साहित्यका पनि मर्मज्ञ अध्येता देवकोटा यसरी महान्
गुणले विभूपित हुनु स्वाभाविकै पनि हो ।
अन्तमा वि० सं० २०११ मा लिखित तथा वि० सं० २०२४
१, महाकवि देवकोटाले आफ्नै हस्ताक्षरमा लेखेर छाडेका यस्ता समालोचना-

कृति एक-दुई वटा हामीसँग सुरक्षित छन्, प्रकाशित गर्न बाँकी ने छ

भनी उक्त जयन्तो का सम्पादक श्री वसत्तकुमार शर्माजीले यही गएको

लक्ष्मीपूजा ताका कुराकानीको प्रसंगमा मलाई सुनाउनुभएको थियो । -ले०

रचना | १४२

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 रचना ४/१ मा प्रकाशित त लेखनाथ
तरुण-तपसीमाधि लेखिएको महाकवि देवकोटाको प्रसिद्ध,
प्रौढ एवं स्तरीय समालोचना नै हो भन्ने निवेदन गर्द यसलाई म यहीं विसाउन

चाहन्छु । ©

देवकोटाको कथाकार देवकोटाका दुइटा कथाहरू व्यक्तित्व र

[ट नारीको भसन्तुप्ट, असंगठित र अव्यव-

स्थित जीवनको विद्रोह र हुंकार ध्वनित
एक हुन्छ । व्यक्तित्व कथाकी बिजुलो प्रगतिशील, आधुनिक
मुरारिप्रसाद रेग्मी र पोइल गएकी थिई । ऊ एम्० एस्सी० मा पढिरहेकी
छात्रा, महिला-मंडलकी सभानेत्री र विद्रोही नारी पनि थिई । विज्ञानको

नीति मन पर्थ्यो, परम्परागत नीति होइन । अनुसार “लाटा,

अतिरोगी अति शिशु, अति वृद्ध यी हाम्रा होइनन्
बाट विज्ञानको आभ्यन्तरिक वर्णन भएजस्तो लाग्छ।
अर्को शब्दमा भन्ते हो भने नारीहरू सबल व्यक्तित्व भएको
पुरुषलाई नै पतिको रूपमा स्वीकार गने मन पराउँछन् ।
विजुलीको “म परम्पराबाट अमलेख हुन व्यक्तित्वका लागि...'
बाट पनि नारीको असन्तुष्ट वर्तमान जीबनको विक्षोभ र आन्दोलन नै प्रस्फुटित

हुन्छ । यसै कथनको पुष्टि अर्को वावय- “जो परम्पराविरुद्ध

छ, त्यसमा म व्यक्तित्व ले गछ । यी कथनहरूवाट यो सिद्ध हुन्छ कि
ऊ उन्मुक्त र बन्धनमुक्त भएर आफ्नो व्यक्तित्वको खोजी गरी जसको
लागि उसलाई पोइल पनि । उसले असन्तुप्ट अतीतको जीवनको
संघर्षबाट मुक्त हुनको लागि एउटा सबल व्यक्तित्व-निमणिको खोजमा आफूलाई
अग्रसर गराई । उसमा मार्गदर्शन थियो जसमा पनि प्रभाव
परेको देखिन्छ ।

बिजुलीको अनुसार धर्म एउटा प्रगतिवादी मानवजीवनलाई र बिकसित

गर्ने नियम हो । उसको विचारलाई विकासवादी प्रभाव
पारेको देखिन्छ । आधारित भएर जीवन बिताउँदा अन्धपथ
फे देखिन्छ एवं अफ्नो लक्ष्य प्राप्ति पनि बाधा देखा पछ ।

बिजुलीने प्राचीन परम्पराको विरोधमा

द्वारा आफ्नो व्यक्तित्वको उत्थान गरेर समाजलाई जीवनशेलीको नूतन नमूना
देखाई । यो एउटा र मुक्तिको सफल प्रयोगात्मक प्रतीक हो ।
देवकोटाको यस कथाले पनि नारी-समाजको

रचना | १४३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 अनमेल बिवाह, वृद्ध-विवाह र अपरिपक्व विवाहहरूको खण्डन देखिन्छ ।
उनकी बिजुलीले प्राचीन रूढिवादी धार्मिक परम्परालाई एवं
यस कमीलाई पूरा गर्न उसले वैज्ञानिक नीतिलाई अँगाली एबं आफ्नो व्यक्ति-

त्वको विकासको साथै समाजमा र सम्मान प्राप्त गरी। यस प्रकार

बिजुली सामाजिक गर्न सफल भई ।

बिजुलीको कथन- पुरुषद्वारा जाति-संहार हुन सम्भव हुन
जान्छ । व्यक्तित्वविनाका मानवजातिको उच्च विकास हुन सक्दैन ।”-
बाट व्यक्तित्वको महत्ता र यसवाट मानवीय गुणहरूको विकास हुन्छ भन्ने देव-

कोटाको धारणा थियो भन्ने कुरा प्रस्टिन्छ ।

चरित्रको दृष्टिकोणबाट बिजुली अतीतकी पतिता वा वेश्या भएर पनि उसको

वर्तमान शैक्षिक योग्यता र व्यक्तित्वको विकासले गर्दा उसमा न्यूनता र निम्नता

देखिदैन । ऊ अतीतमा कुसमायोजित थिई तर उसको वर्तमान-जीवन अभि-

योजित छ । उसमा जीवनप्रति निराशा, चिन्ता र वेदना छैन । ऊ प्रगतित्रादी,

आशावादी भएर महिला-समाजकी अग्रणी र भई । यस प्रकार

देवकोटाको बिजुलीमा अतीतका चारित्रिक पतनलाई वर्तमान व्यक्तित्वको उन्नति-

।
बाट सपारिएको र देखिन्छ । यसले देवकोटाको आधुनिक प्रगतिवाद

व्यक्तित्व कथाको अर्की नारी पराको परम्परामा आस्था

देखाइएको छ । उसले गीता, भागवत-पाठ गर्दा गर्दै पनि उसको बिजुलीको
वार्तालापको फलस्वरूप एवं विजुलीको विकासवादी विचारहरूले परामा मानसिक

बीजांकुरण गरिदिन्छ । ऊभित्र रहेको पुरुषत्वको

मिलन र क्षतिपूर्तिको लागि हुंकार मच्चायो। उसको मानसिक असन्तुलन
वढ्यो । उसलाई र दित विचारहरूले प्रताडित
। उसको अचेतन रव र काथिक स्वमा वेदका तत्त्वहरूबाट
चेतंन-स्वका प्रतिमात्मक प्रदर्शित गरिएका छन् एवं यौनभावलाई
मूलप्रवृत्तिको परिपूर्तिले मात्र॑ ऊ आफ्नो मानसिक स्वास्थ्य
सन्तुलित गरिराख्न सक्छे । यौनभावले पराको स्वको ठोस अचेतन

अभावलाई अंकित गर्छ एवं वेदले जातीय परम्परागत मान्यताहरू-

लाई व्यक्त गछ जसबाट यथार्थ स्वलाई प्रतिबन्धहरूका साथ सफलता-
चित्रित गरेको देखिन्छ ।

पराको अतीत सच्चरित्रताले ओतप्रोत भए तापनि उसको पतिको दुश्चरित्र,

भ्रष्ट र पतित अतीतले गर्दा उसको जीवन विषाक्त र विद्रोही हुन गएको
हो । उसको लोग्ने साहिँला बाजेलाई कथाकारले स्वामीजी भनी व्यंग्यात्मक नाम-

रचना | १४४

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
करण गरिदिएकाले कथामा अल्प-प्रहसनको तत्त्व पनि समाविष्ट भएकौ छ ।
बाजेले आफ्नो उपचार रीति-रिवाज,
आस्थाको गछन् । उनले अतीतको कुचरित्रतालाई
गर्न नपुंसकताको उपनाम खोक्रो पाखण्डी ब्रह्मचर्यको आश्रय । तर जव
यो रहस्यको रक्षायुक्तिलाई पराले अन्वेषण गरेर पराको
चेतन-अंतरालमा घृणा र विद्रोहको तीब्र भावनाले गर्दा आफ्नो सम्बन्ध
नै विच्छेद गर्तेमा वाध्य ।
पराको विद्रोह उसको छोरीको जीवन गरी बिगारिदिने
हो ! ! ” बाट व्यक्त हुन जान्छ । लोग्नेलाई आदर्श मानेर बस्ने
पतिब्रताले पनि लोग्नेको प्रेरित भएर आफ्नो व्यक्तित्वको उत्थान

गर्ने तवीन कदमबाट जीवनलाई अर्थपूर्ण सामाजिक र रोचक बनाउनामा

सक्षम भई र त्यस नवीनताको तरखर एवं अत्तीत र वर्तमान अन्धकारने

भरिएको जातीय परंपरागत धार्मिक आडम्वरयुक्त वाटोलाई छाड्दै, भविष्यको
नूतन अति वर्तमान बाटोलाई अँगाल्न विद्रोहको तूफानमा ।
पराले गर्दै आफ्नो बाटो खोजी गरी ।
विकासको वाटोमा लम्कने दोल्नी नारी परा हो । ऊ पनि आधुनिकताले प्रभावित

छ एवं प्राचीन सामाजिक काँचुली

देवकोटाको अर्की पात्रा शिशिली हो, जसको नारीको अनमल
विवाहको प्रबल विरोध । यस कथामा परम्परागत मान्यताको
घोर विरोध छ । नारीमाथि गरिने यस्तो अत्याचारको लागि देवकोटाले

समाजलाई दोयी ठान्दछन् । उनको यो कथा समाजप्रतिको व्यंग्य हो । शिशि-

लीले घटनाले उसको उन्मुक्त, जीवनको

चित्र अंकित गर्दछ । उसको हुंकार--“श्याबास ! जन्तु अव म कहाँ
जाऊ ? प्रतिरोध ज्वाला दन्किरहेको छ । वास्तवमा
शिशिलीले अफ्नो लोग्नेलाई धिक्काने चाहन्थी । ऊ दार्शनिक पनि
व्यंग्य गछ, निम्न यो व्यंग्य चित्रित यौटा
। अथवा लिखा टिपाइ। नाक घरभित्र पस्न ।” अर्को
“मेरो पार्वतीलाई कालो महादेव मन पर्देन ! बरु
साथी देऊ र मलाई ! काक देऊ”-बाट उसको प्रेमपूर्ण जीवनको

अतृप्त व्यथा र प्रतिध्वनित पनि आफ्नो बाटो

आफै निर्माण गर्न सकी । अन्ततोगत्वा एक दिन उसले प्रेमी पाई--त्यो
थियों सलिल लोचन । उसको र त्यसको प्रेम भयो एवं शिशिली आफ्नो
स्त्रित्वको प्रकृत अधिकारमा दावा राखेर माइतबाट तडातड निस्की । परा

रचना | १४५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
जस्तै सुहाउँदो जीवनसाथीको खाँचो रहेछ जसले गर्दा उसमा
पनि व्यक्तित्व बिकास गर्ने अठीट जागृत भयो ।

देवकोटाको कथामा प्रगतिशीलता, नवीन साथै उसको वर्णन गर्ने

मौलिक शैली देखिन्द्र उनले कहीं-कहीं त आफैले पनि तटस्थ रहन नसकेर
आफ्नै व्यक्तित्व लिएर हामफाल्दै पात्र जस्तै उक्ति

"
! स्त्रीमध्ये बहादुर होस् । नमस्कार देवा !

देवकोटा जस्तै गुरुप्रसाद मैनालीको कथामा पनि स्त्री-सुधारको सन्देश त पाइन्छ

तर पात्राहरूमा नवीन आधुनिक व्यक्तित्व-विकासको खोज गर्ने प्रवृत्ति पाइँदैन ।

।
मैनालीको प्रायश्चित्त कथामा विधवा गौरी रूप देखेर तृप्त हुन्थी ।
गोविन्द आणावादी छ एवं गौरी निराशावादी छे । सामाजिक संसर्गले गर्दा

गौरीले पतिको चित्रलाई देखेर गर्न उसको कामापराध-

प्रवृत्ति परिलक्षित हुन्छ । यस प्रकार मैनाली सामाजिक परम्परालाई समर्थन

गर्ने खालका सिद्धहस्त एवं सरल अग्रगण्य प्रथम कथाकार

हुन् । उनको पात्राहरूले कहिलेकाहीं सामाजिक मान्यता र पालन
गर्न अक्षमता र रुग्णता देखाउँछन् । गौरीको आत्महत्याबाट एकातिर
उसको नैतिक स्व पराजित छ त अर्कोतिर उसले प्रम गरी एवं अवैध
पनि प्रवृत्त्यात्मक खाँचोले गर्दा । यही हो नारी-व्यक्तित्वको कम-
जोरी र चपलता जसले गर्दा उसको पतन हुन्छ । गौरीको सर्मापताको चरित्रले

सामाजिक मान्यता र कुल्चिने उर्जा (९०९1४) बिजुली, परा र

शिशिलीमा छैन । यस प्रकार गौरीमा नारीपात्रा व्यक्तित्व-
प्रवर्धन र स्थापनका खाँचोहरूको अभाव पाइन्छ । अतः यहाँ यो भन्त सकिन्छ

कि मैनालीमा पूर्वीय एवं देवकोटाको कथामा र

प्रबल छाप देखिन्छ । यस कारग व्यक्तित्वको खाँचो,
नारी-स्वतन्त्रताको लागि विद्रोह र उनीहरूको अधिकारको खोज
देवकोटाका आफ्ना मार्ग आफै निर्माण गर्नी एवं उनीहरूमा
साथै पनि पाइन्छ । अर्कोतिर हा
कमजोर, अन्धपथका शिकार भएका देखिन्छन् ।
देवकोटाका पात्राहरू देखिन्छन् भने मैनालीका
र परिस्थितिका देखिन्छन् । देवकोटाका नवीन परिस्थिति
मृजना गरेर समाजमा नवीन क्रान्ति गर्न । तर यसको यो होइन
कि देवकोटाका सवै पात्राहरू सवल छन् । मर्स्याङ्दी एउटी निर्वी, बेसहारा,

१४६ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
केटी थी जसलाई देवकोटाले र परिस्थितिको दासी वनाए ।
यसबाट उनी समाजको सजीव र ज्वलन्त चित्र उतार्न सफल भए ।

निम्नवर्गीया पात्रा हो विजुली, परा र शिशिली मध्यम-

वर्गीया पात्रा हुम् । अतः बिजुली जस्ता देवकोटाका मध्यमवर्गीया
परिवार र समाजको अवहेलना एवं तिरस्कार गछन् । यसको साथै उनीहरूले

आफूलाई समाजभन्दा ठूलो बनाउन खोजमा हिड्छन् र नवीन

जीवनका नूतन मान्यताहरूलाई स्वतन्त्रतापूर्वक स्वच्छन्द भएर अँगाल्दछन् ।
तर यही कुरा निम्नवर्गीया गने सकिन ऊ त सर्वदा गाँस र
जटिल समस्याबाट पीडित यिई । यस प्रकार देवकोटाका
पात्राहरू अशिक्षा, प्राचीन परम्परा, र
समस्याल प्रताडित छन् । लागि व्यक्तित्व भनेका के
चीज हो, त्यसको कुने चेतना थिएन । यस प्रकार देवकोटा पनि निम्न-

वर्गीया पात्राहरूद्वारा समाजसुधार गराउने एवं कुरीतिहरू चिन्रित

गर्ने देखिन्छन्, जस्तो कि मैनाली छन् ।

देवकोटाको जस्तै निम्नवर्गीया नायिकाको जीवनलाई

गने अर्का ख्यातिप्राप्त कथाकार हुन् भवानी । यिनको बन्दोबस्त
कथाकी पिरतिमाया सामाजिक प्रपंच, छल,
शिकार भई । मध्यमवर्गीय मारले
गर्दा ऊ जस्ती श्रमजीवी निम्नवर्गीया निर्बलाले वन्दी हुन पुगी ।
उसलाई चोरको उपाधि पनि दिइयो । ऊ माग्दे खान थाली एबं केही दिनपछि

होटेलमा कुचो लगाउने र भाँडा माळने काम गर्न थाली । यसै दुर्गतिको वेला ऊ

एउटा कसाई केटोको वासनाको शिकार पनि भई । उसले पेट बोकेकी रहिछ ।
ऊ जस्तै गौरी, पनि पेट बोकेका थिए । यस प्रकार सामाजिक
कुरीति र व्यभिचार चित्रित मैनाली, भिक्षु देवकोटाको
केही घटकहरूमा निकाल्न गौरी र भिक्षुको
पिरतिमाया दुवै वासनाको शिकार भए, पेट बोके, सामाजिक
परम्पराको शाप भोगे एवं दुवैले पनि गरे । आत्म-हत्याले गर्दा
नै उनीहरू समाजको चंगुलबाट मुक्त भए । पिरतिमाया परिस्थितिका
प्रहारन गर्दा बारम्बार परास्त र दु:खी । उसको अवशेष रहेको
सामाजिक सम्मान नप्ट भैसक्यो । कसाइ-बच्चा पनि उसले पनि

अपनो गरी । उसले आफ्नो मात्रे प्रायश्चित्त गरी

किन्तु समाजको फल (शिशु) लाई र कठोर काखमा
छाडी आफ्नो अन्तिम बन्दोबस्त मिलाएकी थिई ।

रचना | १४७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
मैनालीले जहाँ समाजको परम्परागत मान्यतालाई उँचा ठानेर कायम राख्न
खोजेका छन् एवं त्यसलाई जोगाउन उनका पात्राहरूको बर्वादी देखिन्छ,
त्यहीं भिक्षुल समाजको पर्दा उदांग पार्छन् एवं सामाजिक
परम्पराको साटो कुकृत्य र क्रियाकलापको कतिपय खाल्डाहरूमा
पारिएको । भिक्षु जस्तै समाजको छर्लङ्ग देखाउने काम
द्ववकोटाले हो । देवकोटाको घरेलु कथामा नारीको धर्मान्धताको
ज्व॑लस्त चित्रण छ। उनको अनुसार नारीको धर्ममा भक्ति र
कामेच्छाको स्थानान्तरण हो । उनकी पात्रा रमालाई छोरा मन ।
ऊ लागि हरहमेशा वामनराजकहाँ । उसको घर वरबाद भयो ।
आज मागेर र रमाको संपूर्ण धन
। व्यक्तित्व थियो । ऊ र दरशन
त्यसको प्रचारक पोषित गरेर प्राप्त हुन्छ भन्ने
विचारमा थिई । रमा परम्परागत अन्धविश्वासको शिकार
भएर उसको सबै धनको अपहरण भयो, उसको नै भयो ।

परा र शिशिली भिक्षुकी पिरतिमाया खोजमा

होइन अपितु क्षुधाको तुष्टिका लागि जीवनयापन गर्नलाई
कामको खोजमा अग्रसर भएकी देखिन्छे । भिक्षुकी पिरतिमाया र देवकोटाकी
मर्स्याङदीले भोगेका सामाजिक घटनाहरूमा सकिन्छ ।
दुवै निम्न स्तरका पात्रा हुन् एवं दुवै समाजको क्र र पापवाट ग्रसित भएका

छन् । यस स्थलमा भिक्षु र देवकोटा दुव र श्रमजीवीहरूको चित्र

सफल भएका कथाकार देखिन्छन् । उनीहरूका निम्नवर्गीया
व्यक्तित्व सामाजिक बिध्त, बाधा र चापले गर्दा बिकसित हु
नसकेर दमित र कुण्ठित भएको देखिन्छ ।

सामाजिक अनाचार कुत्सित परिमितिभित्र मातृत्वको

भार वहन गर्न नसक्ने रुग्ण व्यक्तित्व भएकी मर्स्याङदीले छोरालाई बचाउन

सकिन । देवकोटाले निम्नवर्गीय र सेतेको मानवीय प्रेमको

दृश्य चित्रित गरेका छन् । सेतेले मर्स्याङदी र उसको छोरोको मृत्यु खप्न
नसकेकाले आफ्नो खप्पर फोरेर पछारियो र मानवीय प्रेमको विशुद्ध परिचय
दियो । मर्स्याङदी र सेतेको प्रेममा कामजन्य दोष नभएर पप्रिकृत आदर्श

स्थापित भैरहेको थियो एवं तिनीहरूको प्रेम आधूनिका मीना र

युवकको दाँज्न सकिन्छ । गर्दा मीना दुर्घटनाको शिकार भई
जसको फलस्दरूप उसको जीउ युवक (नाम नभएको ) ले
उसमाथि देखाएको मानवीय प्रेम सतेले प्रेम
१४८

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
छ । सेतेले आत्महत्या युवकभन्दा पनि बढी प्रेमको महत्त्वं
स्थापित गर्नमा उसले सफलता प्राप्त गर्न ।

देवकोटा आफ्ना केही कथाहरू र उपन्यास चम्पामा नारीको स्थूल

र सगुणोपासकत्वका आडम्बरहरूमाथि गर्दे यी सब नारीले
देखाएको अचेतन यौन-संतुप्टि हो भनी उनीहरूको व्यक्तित्वमा यौन-दोप आरो-

पित गरेर धर्मान्ध नारीहरूको जरो उखेल्न बाध्य भएका । के सबै

धार्मिक नारीहरू यौनजन्य प्रताडित र ग्रसित छन् त? के
स्थलमा मानवीय सम्वन्ध हुँदैन र ? के नाम लिएर घरका सासू वा
बुहारीहरूले अवसर प्राप्त गर्न र परिवारको भार र
पलायन लिएको ? देवकोटा जस्ता विचारकमा पनि सूक्ष्म
निर्णयको कमी देखिन्छ । यस प्रकार देवकोटाले सामा-
जिक दृष्टिकोणले विश्लेपण नगरेको देखिन्छ । संघले गर्दा पनि विभिन्न
व्यक्तिहरूमा र सहिष्णुता देखिन्छ । तर यो कमी ढंगबाट भए
पनि मैनालीको कथाबाट पूरा गने नासो कथाकी लक्ष्मील सौता
सुभद्राको काखमा सुभद्राको मनोविकार शुद्ध । लागि
नासो दिएर जाने पात्ना लक्ष्मीले गर्दा सुभद्राभित्रको अतृप्त, अविकसित मातृत्वको

कोपिला एवं उसको नार्यत्वतिर मैनालीले प्रकाश पारे तर देवकोटा-

को माता भएर पनि छोरामाथि प्रेम नदेखाएर वामनराजसितको लसपसले गर्दा

नारीमा र नार्यत्व देखेनन् । यहाँ यो भन्न सकिन्छ कि देवकोटाले

बढ़ी शंका र अविश्वास उसको यौन-सम्बन्धलाई अंकित गर्नेमा नै अति

देखाए । यही चेतन यौन-सम्बन्धको पूर्ण अभावले गर्दा पनि बिजुली

आधुनिका भई र पराले अर्को लोग्नेको साथै नूतन व्यक्तित्व अँगाल्न अघि बढ़ी
होला । तर संसार र॑ जीवनमा केवल यौन-उर्जा नै केन्द्र हुँदैन । देवकोटाका
प्रगतिशील पात्रा बिजुली, परा र शिशिलीमा यौन-अतृप्ति नै मूल प्रेरक तत्त्व
भए पनि उनीहरूलाई नै नारी-समाज र नारी-वर्गको प्रतिनिधि मान्न करे
लाग्छ र यसकै रम्य वर्णन देवकोटाका कथाहरूमा पाइन्छ । ©
पशुर्पात जाँदा मैले वहाँलाई
नेपाली साहित्यको गति
सोधेको हैन, तर पनि, “अब नेपाली साहित्यको
गति के ?” भन्ने दिली उद्गार मेरो निस्केछ । झट्ट वहाँले मलाई भन्नु-
भयो, “घिमिरेजी, जस्ता हुनुहुन्छ, नेपाली साहित्य-
को चिन्ता मलाई त । मैले आफ्नो जिन्दगो हरिनाम नजपेर, नास्तिक भएर
बिताएछु, अब जान आँटिहालें, मलाई त यही चिन्ता छ,” भन्नुभयो ।
पूर्ण प्रसाद

| १४१९
: प्रहरी २५ पौष, २०१६)

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 माध्यम, क्रिया र विषयका सीमावद्धताबाट

महाकविका केही मुक्त रचनाका निम्ति नेपाली साहित्यको

साहित्यिक मान्यकोटाल
ता मानदण्
महाकवि देव-
डको रूपमा स्वीकार गर्ने
शिवप्रसाद सत्याल 'पीठ'
सकिने केही प्रस्थापना पनि गएका

उनी मानबको सम्पूर्णतालाई भापाशैलीमा संवेदनशील

संयोजना गरी प्रस्तुत गर्ने सफल स्नष्टा हुनाले प्रवृत्तिको मूलपथबाट
अविचल छन्, तापनि काव्यानन्दका निम्ति मात्र अतीतका
ललित अभिव्यक्ति गर्दै समकालीन विषमताप्रति प्रहार गर्ने
पारदर्शी दार्शनिक पनि हुन् । र मूर्तिपूजाको असल बहानाले समानधर्मी
मनुप्यमाथि गरिने सामाजिक शोषणको विरोध गर्नुदेखि लिएर विषम अधिक
सामाजिक दयनीयताको खुला अस्वीकार गर्ने समालोचकको रूपमा
पनि महाकविको ख्याति छ । विधागत मुक्त प्रायः यथा-
उच्छलन महाकविले सिद्धान्त-निर्माणको निम्ति न त प्रयत्न
गरे न त सिद्धान्त-समन्वयको निम्ति कलम नै चलाए । तर पनि उनले आपाततः

गरेको मान्यतामूलक प्रस्थापना र समालोचना, भूमिका वा निबन्ध लेख्ता प्रसङ्ग-

बश व्यक्त विचारलाई संकलित गरी समालोचनाको निम्ति

स्वतन्त्र मानदण्ड मान्न सकिने सिद्धान्त-निर्माण हुन सक्ने हुनाले तिनको अन्वेषण,

संकलन र सम्पादन, प्रकाशन हुनु नितान्त कुरा हो । अनेक विधा,

विषय र विवृतिलाई व्याख्या गर्ने उनका विविध धारणा यत्रतत्र छरिएका छन्,

तिनको हुनु आवश्यक छ भन्ने ध्यानाकर्षणको

निम्ति यहाँ केही साहित्यिक धारणा मात्र दिइएका छन् । धारणा दिदा
स्रोत, वैशिष्ट्य, मूल प्रवृत्ति र प्रकृति, जीवनसँगको सम्बन्ध र
संयोजित गर्न सकिने हो, तापनि केहीको उल्लेख मात्र यहाँ गरिएको छ ।

क. कला- १. कला भनेको सिर्जनात्मक कल्पनाद्वारा सत्यको सुन्दर

प्रकाशन हो ।' २. कलाको उत्पत्ति मनुष्यको अनस्त चेतको प्रतिभाबाट

हुन्छ ।' ३. सत्यता, सौन्दर्य, सिर्जना र सूचनात्मकता यी कलाका

मुख्य गुणहरू हुन् ४. कलाको मौलिक प्रकृति नै तारल्य हो
५. राम्रो बनाउने सचेत भावले मनुष्यको कला बिग्रन्छ । बनावटी कलाभन्दा

कला हुन्छ ६. जस्तो शरीर र छुट्याउन

सकिन्न उस्तै कला र जीवनलाई अलग गराउन कला र
अहार्य सम्बन्ध
१, कला र जीवन २. सरिताको कलकल ३. श्रीगणेशायनमः ।

१५० | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 र... प्रभावकारिता राख्ने नव कला
२. हृदय र मस्तिष्कको सन्तुलित बिकासको पैदावारी गराउने चेष्टाद्वारा

प्रकाशवान् व्यक्तित्वबाट धारालाई हामी साहित्य

भन्दछौं ।' ३. समय र स्थानमा, आफूलाई सबभन्दा सच्चा तवरले
छामेर, सवभन्दा तवरले देखाएर, आफ्नो आदर्श रूपलाई ठोस या

ग्राह्य ढंगले हमेशा अनुभूत गराउनु व्यक्ति तथा जातिको कला तथा

साहित्य हो ४. साहित्यको जीवनको मुटु छुनुमा

५. साहित्यले सच्चा तवरले जिउन ६. साहित्यिक
ताको नाप जनतामा परेको प्रभाव र निर्भर
रहन्छ ।

नाटक- १. आजकल सूत्रधार र नटीको नाक

युगमा ... ।“ २, वियोगलाई सै संयोगको रूप दिएर मृत्युको काँढाको
तीखो टुप्पा र जीवनपछिको अनन्त जीवन तथा शान्तिको तत्त्वको
संकेत
कवि- १. सच्चा कवि वसन्तको फूलबारी २. मादव
खप्परको साँग्रो घेराभित्र नाच्तछ कवि हृदयको बिशाल गोलाभरि

काव्य-प्रवृत्त- १. नेपाली जनतातिर र

जनताको मुटुको सपनाको अन्वेषण तथा उद्घाटनको रूप बनाउने प्रवृत्ति

सानो संसार २. छोटो कहानीको कला भन्दा

कठिन र सूक्ष्म छ र तिनै देवदूत र अप्सराहरूको ध्वनि यो छोटो
कथा पनि सफल भएर । ३. एकातिर कथाको
सिकता, सरसता र चाख अर्कोतिर चरित्रचित्रण, भावप्रदर्शन, आदर्शो-

दघाटन, औपदेशिकता इत्यादिले छोटो कहानी रुचिलो मात्र होइन, विका-

सक हुन जान्छन् । ४. आधुनिक जीवनको सवब र समयको

घोडदौडको कारण छोटो किस्सा टेबिलमाथिको आँपभन्दा मीठो ।

किस्सा : शारदा (८।१), २. साहित्यमा शिवत्व : प्रगति (१।५),

रचना | १५१

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 ५. थोरैमा र भरिलो हुनु छोटो पानी हो। ६. छोटो
जब सच्चा अनुभूतिको मुटु तब बन्छ ।
७, छौटो किस्सा लेख्न उन्नुपछे अनि
टिप्नुपर्छ र । (सबै उद्धरण छोटो ले०)
ज. कविता- १. मानिसका सच्चा रुवाइमा सधैं कविता हुन्छ, यस्त॑ सच्चा
उल्लासमा ।' २. कविता पनि त शरीरको माटोमा जरा हालेर फुलेको

सौन्दर्यको पुप्प मनको जागरणकालमा प्रादुर्भाव भएको न हो ! त्यो सच्चा

कविता हो, जसमा माटोले सौन्दर्यको कोमल लिन्छ र हृदयलाई

कहाँ ३. दार्शनिक चेत पनि क्रियाशील हुन्छ र स्फुर-
णात्मक दर्शन हो ४. तर्कले हजार वर्षमा एक चीज पहि-
ल्याउँछ, कविले एक निमेपमा । यस हामी स्फुरण भन्न
१. एउटा हँसिलो, गफाडी, ...
नाम प्रबन्ध हो
समालोचना र १. सिर्जनाभन्दा पनि एक दृष्टिकोणले त म
समालोचनालाई नै ठूलो २. विचारका जरा, भावका मूल,
मनका कमानी, समयको परिस्थितिको असर, जीवनको दौड, इच्छा र

प्रवृत्तिका दुगुराइ इत्यादि सब लेखकका लेखनीद्वारा कुन किसिमसँग काग-

जका क्षेत्रमा उत्रिएका छन्, यी सब काम समालोकचको हो

३. समदर्शी, सूक्ष्मदर्गी, दूरदर्शी, गुणज्ञ, कलाविद्, चतुर,

पारखी, सद्भावी, दयालु, निर्णायक आदि । आलो-
चकमा यी सब गुण-विशेपता अनिवार्यता देखरे ...। ४,
वाँध हो, उ प्रतिभालाई आफ्ना सचेत गराउँछ,
सुन्दरको दौडाउँछ, नराम्रो ह्यत पकडन्छ, राम्रो हातमा कुतकुती

लगाउँछ, दुनियाँदो आँखा १. हामी सृजनाभन्दा ज्यादा

समालोचना चाहन्छौं ।

ढ. कल्पना- सच्चा कुरा यही जान कल्पना विश्व हो सब । | जस्तो भो कल्पना

हुन्छन् मानिस विश्वमा २. सच्चा प्रतिभा कल्पनाको क्रियामा

देखिन्छे र सच्चा क्रियामा उच्च कक्षाको कल्पना सङ्गति, साम्य, मिलाप,

आकृति र आनन्द लिएर काम गरिरहेकी

ठ. साहित्यहेतु- १. प्रतिभावाट छुटे हृदय ?5 २, साहित्यकारको

१. २. ३. : रचना (४।१),
५ नाटक : दुई शब्द
६. सुलाचना, । ७. कल्पना, ८. मुनामदन,

१५२ | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 जीवन ने साहित्यको मूल छहरा ।' ३. रचना
नजरका ४. त्यहाँबाट लेख्न मन लागोस् जहाँ मानव-
प्राकृतिक भावमा जहाँ सत्यको आमन्त्रण आत्मामा
सुन्दरको स्पष्टीकृत हुन्छ ५. प्रतिभाको चमत्कार यही छ कि
अविदितसँग हाम्रो चिनाजानी गराइदिन्छ र हामीलाई यदी दुनियां-
भित्र अर्को आश्रय र अर्को मोहनी देखाइदिस्छ ।

ड. सत् छ | सुन्दरे छ सत्

महाकवि देवकोटा

लक्ष्मीप्रसाद, उनलाई इच्छा थिएन, कुनै अलङ्कारको चाहना थिएन,

ऐश-आरामको कामना थिएन, उनी केवल आफ्नो नितान्त
थिए; द्रव्य दियो भने बरु ती रहन्थे एउटा सानो
प्रशंसालाई केवल ननाशिने यो पृथ्वी खान पाए पनि ती भोके
रहन्थे, एक केवल एक तिनी भोका थिए। मैले शरोर
ढाकेर प्रशंसाको चौबर दोसल्ला मानिसलाई त देखेको छु, तर आफू
निर्वाङ्ग भएर पनि केवल मात्रप्रशंसाको मजेत्रो ओढेर सन्तोष लिने एकमात्र
महाकवि देखेको छु । उनलाई भन्नु उनलाई होच्याउनु
हो, उनी त्यो उनी कवि मात्र होइनन् स्वयं काव्य नै थिए, दिनमा
उनले लेखेको सुलोचना त्यसको दृष्टान्त छ । त्यो काव्य कसतरी तयार भयो
त्यो स्वयं देख्नेलाई मात्र पत्यार लाग्दछ, त्यो देख्ने म एक भाग्यवन्त थिएँ ।

मैले देवकोटालाई वरबाट गर्ने अवसर पाएको छु, उनौ आफ्नो

शक्तिभन्दा कवितालाई मास्तिर उफानं चाहन्थे, कति ठाउँमा उनी त्यसमा
सफल पनि भएका थिए, म उनैले भनेको मलाई कहिले कहिले
यो आकाश आफ्न खप्परमा खसेको जस्तो लाग्छ !' त्यस्तो मानिसलाई को

।
के भन्न सक्छ ? ती करविता महान् थिए । उती पुग्ने ठाउँमा मात्र

होइन उफ्रेर पुग्ने ठाउँमा कवितालाई म उनलाई

१. साहित्यमा शिवत्व : प्रगति (१।५), मुनामदन, ३. नेपाली साहित्यको

इतिहासमा पुरुप, ४. कला र जीवन, ५. शरद्

रचना | १५३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 समयका सबल लहरहरूले छोप्दै ल्याउन सकेको छैन-

र घटना मेरो मस्तिष्कमा अङ्कित ती मीठा ।

अम्बिका बुवा (लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा) लाई कुनै तीतो
घटनाले मनमा घोच्न यो नै मेरा लागि उहाँको

पहिलो महानता हो । उहाँको कोमल र मीठो स्वभावदेखि म सदा

हुन्छु । संस्मरणं या ताँती नै छ मसँग । उहाँको मृत्यु असा-

नै थियो तापनि उहाँले हामीलाई यति माया र स्नेह दिनुभयो जसले गर्दा

(हामी साने छँदा उहाँको मृत्यु भएको हो र पनि) हामी उहाँलाई बिर्सन सक्तैनौं।

यी मीठा कोमल र माघको खुलेको विहानको कलिलो घम जस्ता सम्कनाहरू

बस्दा मन पनि उड्न थाल्छ । मेरो कलम काम्छ र आँखामा
सरस घटनाहरू ।
एक पटक मैले सातो भाइलाई कुन कुरोमा । बुवाले भाइ रोएको

मुनेर कुरा वुळी मलाई माथि बोलाउनुभयो । साधारणतया रिसाउनु-

हुन्नथ्यो र म सदा हाँस्दै उहाँको अगाडि पुगें । उहाँले मलाई
देखाउँदै भन्नुभयो, “बाहिर हेर त, के छ त्यहाँ भुइँमा मैले उत्सुक
हुँदै त्यता हेरें, त्यहाँ तर केही पनि थिएन । मैले थिएँ बुवाले

फूल देखाउनुहुँदै छ । मैले, “केही छैन बुवा,” भनेर उहाँलाई उहाँले

फेरि भन्नुभयो, “भुइँमा हेरन, के छ ?” पल्ट मैले भनें, “घाँस
मात्रै त छ ।” मेरो कुरा सुनेर उहाँले भन्नुभयो, “हो, त्यो घाँस लागि
हो, किन भाइलाई ।”
थियो उहाँको तरीका
मम॑ग एउटा लामो कथा जस्तो अर्को छ जुन मेरो दृष्टिमा त

छ साथै बुवाको व्यक्तित्वलाई पनि चिनाउन सहायक हुनेछ।

बुवाले परिवारको (भनूँ आफ्नी धर्मपत्नीलाई खुशी पानेका लागि) र उति
वेलाको चलनअनुसार पनि घरैमा गाई र भैंसी पाल्नुभएको थियो । यी
लागि उहाँले एक जना नोकर राख्नुभएको थियो । उसको
नाम थियो- । कुन जातको थियो अहिले सकिनँ तर उसकी
एउटी छोरी थिई । लालबहादुर ढल्न लागेको उमेरको थियो त्यसैले काममा
लागको केही समयपछि कामको बोळ लाग्न थाल्यो ।

उसका कामको बोळ बढ़ेको भए पनि पनि बुवाले

वते चिन्ता । वेला-मौकामा उहाँले उसलाई डाकेर सोध्नु-
हुन्थ्यो । उहाँलाई लाग्थ्यो उसलाई नोकर भतेर हेना पो गरिन् कि,
अथवा खानपिनमा कि, कि पो ? लानवहादुरले के के भन्थ्यो

रचना | १५४

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 कुन्नि, बुवाले उसको हातमा सुटुक्क १०/-, १५|- रू. राखिदिने गर्नुहुन्थ्यो ।

यत्ता कुरो हुन्थ्यो । परिवारका लागि दुःख किन काट्नु भनी मसिनो

चामल र नोकरहरूका लागि तौली चामल किन्ने प्रस्ताव मुमाले बुवाको

समक्ष राख्दा उहाँलाई मन पर्देनथ्यो र त्यस्तो भन्नुहुन्थ्यो, “यसरी
छुट्याउनु । ऊ पनि मान्छे, हामी पनि मान्छे । उसको लागि तौली र हाम्रो

लागि मसिनु ¦! यो त भएन । अर्को कुरा, तिम्रा छोराछोरीहरूको जूठो-

पुरो उसकी छोरीलाई ख्वाउन नदिए । दुखाउला
उता लालबहादुर भने अके सुरको हुन गयो । बुवाले त्यसरी एकान्तमा बोलाएर

सोध्ने मौकाको नाजायज फाइदा उठाउन पाइने रहेछ भनेर उसले मुमाका
र पेटभरि खान नदिने भनी कुरा लाउन लाग्यो । त्यसताका
राति १०, ११ एक जना मानिसलाई लाल्टिन दिई डिल्लीबजारको

कप्तानको होटलबाट लिन पठाउनुपर्थ्यो । उहाँ होटेलमा जुट्ने साहित्यिक

चर्चामा मग्न हुने । यसरी लिन नगएमा उहाँ धोबीधाराका आफ्ना
दाजुभाइक घरमा । लिन जानुपर्नेमा अरू मानिस को
पर्थ्यो र ? उही लालबहादुर हुन्थ्यो । मौका ताकिरहने उसले उहाँलाई लिई

आउँदा बज नजाती भन्ने कुरा मरमसला हालेर मुनाउँदै

तार्थ्यो । यसरी ऊ उहाँको मनमा लागि करुणा जगाइरहन
सफल हुन्थ्यो र यो कलामा ऊ पारंगत पनि थियो ।

यसरी उसले गरेका भरमा परी बुवाले उसको

नोकर पनि राख्नुभयो । लालबहादुरको जिम्मामा भने गाई मात्र
र राति उहाँलाई होटेलबाट लिई आउने काम रह्यो । मुमालाई भने आदेश
भयो- लालबहादुरका लागि पनि भात पकाई ख्वाउन् र उसलाई सास्ती नदिई
। घरको जूठा भाँडा एक जनाले र भान्छा अर्काले गने ठेकियो ।
तर लालबहादुर त धियो । ऊ अब नोकरहरूमाथि जाइलाग्यो र
उनीहरूको खेदो खनेर । यसरी क्रमिक रूपमा नोकर रहे ।
तर बुवाले लालबहादुरमाथि अविश्वास गर्नुभएन । यसरी विश्वास बढ्नाले नै
उसले सोच्यो-बज्यैलाई नै हटाउन पाए त म न॑ हुने ।
दिस दिने गरी उसको बानी उसले कामको नाममा एक
छोड्यो । खाली बुवाको अनुहार लाटाले पापा गरी
हेर्ने गन॑ थाल्यो । यता गाई र भैंसी पनि गोठालो चने जाने र
फर्कने गर्थे तर एक दिन गाई आएन भने अर्का पल्ट भैसी नै बेपत्ता परिदियो ।

यस कारण गाई-बस्तुको कुरे रहेन ।

बुवा लेख्न बमेपछि समथ बितेको । आज

रचना | १५५

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 विहान दशै बजे भात है भनेको दिउँसो एक दुई बजेसम्म
मस्त रहनुहुन्थ्यो । हामी (म-अम्बु र मीरा) छोरीहरू उहाँको आङमा
चढेर भान्सा तयार भएर सेलाइसकेको भन्न थाल्दा धपाएळ नचलाउन

लाटी भन्नुहुन्थ्यो । अन्तमा, केही नलागेपछि कलम कागज खोसी

मात्र उठ्न बाध्य हुनुहुन्थ्यो ।

उहाँले लेखिरहेको वेला कहिलेकाहीं जब कागज, मसी वा चुरोट सलाई जे

चाहिन्थ्यो त्यो मगाउन अगाडि जो पर्थ्यो उसैलाई स्वाभाविक
हो- यस्ता वेलामा लालवहादुर उपस्थित रहेको होस् । माथि
भान्छामा भने पानी ओसाने र भाँडा माळने गरिरहेको वेलामा नोकर

चाहि अलमस्त उभिरहनुतिर बुबाको ध्यान जाँदैनथ्यो । ऊ चाहि

बज्यैको गरिरहँदो रहेछ- खान दिनुहुन्न, जति काम गरे पनि खुशी
इत्यादि भनेर ।

उसलाई गरेर काम नगर्ने निकली,

जा भनेको लागी लाग्दो हो, ऊ पनि त
मान्छे नै हो नहकार भनी भन्नुहुन्थ्यो । अनि लालबहादुरले पनि ताक पारेको
वेला ठानी दयनीय भएर बज्यैको अन्यायबारे कन्था । एक पल्ट त

बुवाले मुमालाई तिमी लालबहादुरमाथि धेरै अन्याय नगर म हेर्ने सक्तिनँ, बरु
भन महीनाको कति चाहिन्छ ? नत्र हामी (लालबहादुर, उसकी सानी
र बुबा) होटलमा बस्न जान्छौं बज्यैल आफ्नो सफाइ दिएको नसुनी
उहाँले लालवहादुर अब गुन्टा कस, हामी यहाँ नबस्ने, भो ।” भनीभान्सा
गर्न थाल्नुभयो । लालबहादुर थाल्यो र बज्यैलाईगिज्याएको
हने थाल्यो ।
मुमा थना धेरै दिनदेखि माइत जान छाड्नुभएको थियो । त्यस घटनाले
पिरेकोल उहाँ दिन हामीलाई अब म फर्किन्न भनी दुःख
मनाउ गरी जानुभयो । हामी अत्यन्त । लालबहादुर बज्ये गएपछि

गाउँघर भाफ्ना बहादुरी बखान्न थाल्यो । बज्यैल मलाई सताएकी हुनाले

बाजले उनलाई निकालिदिए भनी हल्ला गर्दे हिड्यो ।
हामीलाई फसाद परेको थियो । आमा नभएको घरमा केटाकेटीको के !

त्यों दिन बित्यो । भोलि पल्ट पनि नआउनुभएकोले हामी ने

गर्यौ । आमालाई रोई कराई फकाईवरि । दिउँसको दुई बजेको
हुँदो हो । घरमा कोही थिएन- बाहेक । उसलाई देख्नासाथ मुमाले
जा भन्न थाल्नुभयो । के मानोस्, बाजे
जानुपरे जाउँला भनेर हटेन । मुमाले हातमा लिएर रणचण्डौ हुँदै

रचना | १५६

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 खेदेपछि बल्न ऊ गयो । “जान त जान्छ बज्यै तर पछि रुनु
नपरोस्,” भनी ।
सधै साँछ लालबहादुरको नाउँ डाक्दै घरभित्र के पस्नुभएथ्यो
मुमाले उल्टो-सुल्टो कुरा गरेर 'ऊ भाग्यो अब भन लालबहादुर, त्यस्ताको
नाउँ लिने? पिठिउँ फर्काइदियो, गयो भनी भन्नुभयो । बुवा कुरा के कसो
नसकी जिल्ल परिरहनुभयो।
आज लालबहादुर होला, नहोला यस संसारमा थाहा भएन तर उसको नाम
मलाई यो घटना दोहोरिएर कुतकुती लाग्छ र म त्यसै पनि
। ©
देवकोटा कस्ता थिए
सोध्छन् । उनी नेपालीका प्रिय कवि, आफ्नो ती दिन गे गए
प्रिय कविको व्यक्तित्वको घिमिरे
पनि आत्मतृप्ति दिन्छ-श्रद्धाको फल

तृप्ति हो। कविको व्यक्तिको सानै सूचनाले पनि उसको अथं

प्रभातको एके किरणले फूनको रङ्ग उघारे जस्तै । जसले देवकोटालाई देख्न
पाएनन्, तिनी उनका समकालीन हामीहरूलाई छोएर उनलाई छून चाहन्छन् ।
अमर कवि हाम्रा जनमानसमा छाएका छन् ।

देवकोटाजी कस्तो होलान् ? १९९५ सालतिर मलाई पनि कोतूहल लाग्यो ।

तिनताका मुना-मदन भर्खरै निस्किएको थियो । वार्णिक-छन्दमा करविता
लेख्ने गर्भ । मुनामदन पढ्दा मेरो मनमा एक विम्ब बन्यो अग्लो, गोरो, उत्साही

उदार एक युवकको विम्ब । त्यो मदन पनि थियो र लक्ष्मीप्रसाद पनि थियो ।

मॅले देवकोटाजीलाई देखेका थिइनँ ।

एक दिन विहान मैले देवकोटाजीलाई निम्ति डिल्ली-

बजारस्थित घरमा पुगेको थिएँ । तीनतले घरको छिँडीको दलानको
उघारो कोठामा उनी ।- हृष्टपुष्ट शरीर, निधार, केही
कालो कपाल, प्रशरत खातापाता, सेता दन्त रौं विशाल
छाती-जो ओढेको ऊनी मण्डी आधा खुलेर देखिइरहेको थियो, तामा तडी, संगीत-
मय स्नेह बसिरहेको थियो । उनी अदम्य वीर र शान्त तपस्वी
जस्तो लागे । रथमा इन्दर् को साथमा बसेर वैदिक ऋषि जस्तो
लगे । वर्ग र जीउको मोटाइ हटाइदिने हो भने मैले कल्पना गरेको

१. ते हि नो दिवसा गताः (भवभूति)

| १५७

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 मदन जस्तै ।

उनको बोलाइमा पुरुपोचित गम्भीर स्वर । उनी पढ्न

दई छात्रसँग गर्दै थिए । तिनमा एक छात्र गोरो र मोटो
। “कुनै त “भरेङमुनि हुन्छन् नि” भनेर उनी खिसिक्क हाँसे ।
चक भयो कि को भावमा । बावुसाहेबले घडीको
कसरी भनेर । देवकोटाका आँखाका गेडी केही
संगीत सुनेजस्तै र क्यै सोचेजस्तै । उनले दुई वाबुसाहवतिर
चरोट समात्ने मुद्रा रहेछ । एक चुरोट तानिसकेपछि दायाँतिर आधा
अर्को शीतल सर्कोने हावा ताते । अनि एके छिन आँखा चिमनिम

गरेपछि उनी गुस्कुराए “लौ त' को भावमा शिर केही उनी

थाले । मुटुको घण्टी कसरी गणित गछ र ठीक
समयमा हामीलाई प्रकृतिका सहज संकेतमा मानिम कगरी दास
बन्दै जान्छ ?- यिनै कुरा उनी धाराप्रवाहले वोल्दै गइरहेका
।- यही थियो देवकोटाको पहिलो दर्शन । कुनै कविको कविता मधुर
लाग्छ, स्वयं कवि भेटिन्छ । तग कवि देवकोटालाई भेट्दा ज्यूँदो कविता
जस्तो लाग्यो ।

सालतिर देवकोटा आए । त्यसका अध्यक्ष पुष्कर-

अन्तर्वार्ताको 'वन' निबन्ध बोलेर उनी जे मा पनि
लेख्न सक्थे । एक दिन पाती परेको वेला समितिको कार्यालयभित्र भिजेको

देखाएर श्री (समितिका गर्न

भने । छाता अकाश देवकोटा स्वरमा
धेरे वेर उनी आएपछि त्यहाँको साहित्यिक वातावरणमा वसन्त
। सन आउँथे, रिमाल, बदरीनाथ भट्टराई,
पूर्ण प्रसाद र् म सवै परिपद्का मौलिक ग्रन्थ लेख्तै थियौं, हामी सवै देवकोटाका

निवन्ध, सुन्ध्यौं, उनी जस्तै । देवकोटा र दुई महारथी

बहस गर्ने दुव हार्न । पक्ष समले लिए भने
पक्ष । एक दिन चर्चामा देवकोटाले भने, “म
(मत्र अर्वात् विरोधमा पनि लेखिदिन
नै थाहा ।” एक निवन्ध लुते कुकुर
ल्याए । त्यसमा सहज हराएको लुते सहज
संपन्न वनेर हुँडारमँग लड्ने थियो र प्रजालाई दास र
लाई स्वामी राणालाई ललकार ये संकेतको गन्ध पाएर होला

रचना | १५८

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 पुष्करशमशेरले त्यो निबन्धलाई आपत्तिजनक लामो
हिन्दुस्तान जाँदा यस्तो देखे” भनेर प्रारम्भमा हो भने निबन्ध
सक्छ भनेर पुष्करशमशेरल भन । भापानुवादका तीन वपं देवकोटाका साहित्यिक
हुन्- यहीं उनले लक्ष्मी निबन्धसंग्रह लेखे, जसलाई म
देवकोटाको कृति मान्छु, यहीं उनले शाकुन्तल महा-
काव्य लेखे, जो महाकाव्यमा छ । परेको वर्ण, माघको
एधार बजे उनी कौसीमा हिउ डल्लो पारेर खेलिरहेका थिए ।
भने, हिउँ खेलों, कवि प्रकृतिका शिणु

देवकोटाजी भाषानुवादपरिषद्मा आउँदा म महाकाव्प्र लेखिरहेको थिएँ ।

त्यो देख्नासाथ देवकोटाले भन, “ए, नेपालीमा पनि महाकाव्य छ! ”

महीनामा निबन्धसंग्रह' लखिसकेर त्यसपछि शाकुन्तल महाकाव्य थाल ।

जति ढीलो म त्यति नै दिटो उती अनि समितिका अध्यक्ष
भन्थे, चरो भुइँ मात्र अर्को चरा उडेर वेग

एक चचत उफर
हान्छ र बेपत्ता हुन्छ ।” परिपद्मा ने देवकोटाको समस्त-

सानु शावके सानु स्वर्ग छ ।' त्यही शैलीलाई अलि सरल बनाएर, त्यही
लम्बित छन्दमा देवकोटाजीले प्रथम सग लेखे । उनको उन्मुक्त कल्पना

र अखण्ड प्रवाहको निम्ति साना थिएनन् र साना छन्दका

चार पाउभन्दा बढी पाउ राखेर नयाँ प्रयोग गरिरहेका थिए । एक दिन

मैले यो चर्चा गरेर के भने, “कवि जति जान्छ, उति

लामा छन्दको प्रयोग गछ । लेखनाथजील पनि सत्यसन्देशमा गरे, कालिदास-
ले पनि मेघदूतमा त्यसै गरे, तपाई पनि ।” त्यस वेला त उनले
त्यो कुरा गरे, तर भोलि पल्टै आठ अक्षरको दीघं भएको
सानो छन्दमा करविता सुनाए । त्यों जान लगिका रथ-
वर्णन थियो । करविता अत्यन्त सजीव थियो । म चूप लागें । केही
उनले शकुन्तलाविरह लेखे- त्यो सुनेर
आँसु । अनि मैले देवकोटालाई भने,-“तपाई ले
प्रथम सर्ग पनि लामो छन्दमा लेख्नुभएको भए यस्तै सफल हुने थियो ।
अस्पष्ट छ, रोटो छ ।” त्यसको उनले प्रथम सर्गलाई शार्दूल-
विक्रीडितमा लेखेर सुनाए । अनि मैले भनें, “हो, बल्ल मैले भनेजस्तो भयो । ”

देवकोटाजीको हातको चुरोटलाई म के भनूँ । हातको बाँसुरी ?

रचना | १५९

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 नाईँ, यो ठीक भएन, ठीकै बालककालदेखि समातेको
बाँधुरी व्याधाको बाण गोडामा लागिसकेपछि पनि बजाइरहे । रवीन्द्रनाथ
बाँसुरीलाई सम्बोधन गरेर त॑ अमृत पनि र गरल हृदय
विदारण पनि गछ॑स् र हृदय हरण पनि देवकोटाको चुरोटले नेपाली

साहित्यलाई अमृत समान पनि दियो र आखिर त्यही विषल क्यान्सर

गरायो र हाम्रो बीचबाट उनलाई असमयमै हरेर लग्यो । देवकोटाजीको
लगातार खाने बानी ममा पनि र चुरोट म पनि कविता
नसक्ने भएँ । चुरोट मैले धेरै बाजि छोडें- एक न एक पारेर फेरि त्यो
खाएँ । २०१५ सालतिर देवकोटाजीको स्वास्थ्य बिग्रिरहेको वेला मैले भनें,

तपाई चुरोट छोड्नुहोस्, म पनि निम्ति छोड्छु ।” खानेकुरो

खानासाथ घन्टाजति मुख बन्द गरेर बस्ता नवौं दिनमा चुरोटको तलतल
नलाग्ने स्थितिमा म । केही दिनसम्म देवकोटाजील पनि खाएको
देखिनँ । तर, एक दिन उनको जाँदा-उनी बैठके नली
लगाएर तमाखु तानिरहेका रहेछन् । उनी हाँसे र भने “यो नभे म
नलेखी सक्तिनँ । पानीले निकोटिन छान्छ त्यसपछि दुव
जनाले नखाएको वेलाको ब्याजै समेत उपर गर्ने गरी फेरि चुरोट खान थाल्यौं ।

भाषानुवादपरिषद्मे कुरो एक दिन श्री पूर्ण प्रसाद दवाडी

व भने, “तपाईको कल्पनाशक्ति छ, संस्कृतका महाकवि
नि यस्तै थियो ।” महाकाव्य
पदन खोजे, लगर त्यसको केही समितिका अगाडि
आएको बसेर देवकोटा केही
लेखेका रहेछन् । उनले ब्राह्मणजी र मलाई त्यो
सुनाएर हाम्रो मागे । हामीले भन्यौं, “व्याकरण मिलेको छैन, कविता

छ ।” उनले भने, “तपाई हरूको संस्कृतभाषामा पनि कस्तो

हुँदो रहेछ भनेर प्रयास मात्र गरेको हुँ । कविता भने व्याकरणको केही
कुरा छन

शाकुन्तल महाकाव्य लखिसकेपछिको कुरो हो। देवकोटाजी र म

थियौं । उनले भते, “आज भोलि म शकुन्तला आज त
लेख्ता लेख्तै रात पनि बितेछ, विहान धोबिनी बासेपछि मात्र थाहा पाएँ । करीब

करीब सिद्धिन लाग्यो । नोभेल प्राइजमा दिऊ' जस्तो लागेको छ, कसो हुन्छ ।

१६० | रचना

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
टाइप गर्नु छ, जाऔं असनतिर मुगत दासको पसलमा, टाइप गर्ने कागत
पाइन्छ कि ।” त्यो रचनाको टाइप भएको केही अंश पनि थिएँ ।
उनी स्वर्गे भएपछिका रिक्तताका दिनमा मेरो मनमा लागिरह्यो-नोभेल प्राइजको
उमेद गर्न सक्ने साहित्यको एक बीचमा भाँच्चियो

०१२।०१३ सालतिर एक विदेशी आएर काठमाडौंमा 'स्पेरान्तो'

विषयमा विद्वत्तापूर्ण भाषण गरे । त्यो सभामा देवकोंटाजी पनि थिए ।
त्यसको केही दिनपछि म देवकोटाकहाँ जाँदा उनी ठूलो कापी पल्टाएर लेखि-
रहेका थिए । उनी यौटा नयाँ भाषा बनाउन लागेका जस्तै ।
त्यो कापी कोश त्यो वेला त्यसका दुई मात्र लेखिएका
थिए । उनले भने, “यो यौटा हुन्छ ।” त्यस नाउँ
राखेका ।' त्यो नाम संस्कृतको भुवर्लोक-भाषा र
अंग्रेजीको वल्ड भ्वाइसको र राखिएका त्यो
ले'खएको मैले देखिनँ ।
देवकोटाजीलाई प्रकृतिले बोलाउँथ्यो । उनी तपस्या गर्ने जाऔं । एक दिन

फागुनको महीनामा स्वयंभू-वन डुल्दै सरस्वती-स्थान । त्यहाँ स्तुति-

क्वचिदपि कुमाता ।' स्वयंभू-शिखरमा
पुग्यौं । देवकोटाजी बौद्ध स्तूपका माने हिडे र बुद्धका ज्ञान र
आँखाअगाडि उनले पनि त्यसरी आँखा चिम्लेर ध्यान गरे। अंनि
त्यहीं सरस्वतीस्थानमा गाएको शिखरिणी-छन्दमा करविता गाउन
लागे । २४।२५ श्लोक रचिसकेपछि उनका आँखा खुले- उनको प्रसन्न
अनुहारमा अपार शान्ति र थियो । मलाई लाग्यो-'देवकोटाजी
धर्म र संप्रदायभन्दा पनि माथि ऋतंभरा तत्र प्रज्ञा' को भूमिमा पुगेका कवि हुन् ।

एक दिन भाषानुवाद-परिषद्मा छँदा देवकोटाजीले आफ्नो बायाँ कोखतिर

देखाएर मलाई भनेका थिए, “मैले संस्कार छोडें, भास्सिएँ । मेरो यहाँ

एक खाडल छ, अन्धकार छ ।” सत्यलाई देख्ने, हृदयको

ईश्वरको अनुभूति गर्ने देवकोटाको यो विरक्ति ! उनलाई उनका
कविताका यिनै उदार उपलब्धिको उल्लेख गरेर सान्त्वना दिन खोजे' । तर

उनले भने, “यो अन्धकारले मेरा वाल-बच्चालाई निल्यो भने के गर्ने ?” १५

वर्षपछि आखिर देवकोटालाई त्यहीं क्यान्सर यो संयोग मात्र थियो कि

कुनै अज्ञात घाउको परिणाम थियो ? मकेही भन्न सक्तिनँ । तैपनि उनका

रचना | १६१

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 कृतिमा वैयक्तिक पीडाका आँसु । बाटो भुलेर धरतीतिर आएको
त्यो देवदूतले उभिएर फूलका गीत गायो । जीवनमा केही सुख-सुविस्ता
वेलामा ऊ हाम्रो गयो ।

शान्त भवनको एक ! देवकोटाजी क्यान्सरसँग जुधिरहेका मृत्यु

निश्चित जस्तँ थियो, उनी हारेका थिएनन् । उनले डाक्टर मिलरको सामु
हाम्रो दिनचर्या बताए, असह्य पीडासँग
प्रमेथिसका कविता बोलेर मेरो भरे । त्यो साँछ श्री रामहरि शर्माले

भने, “साहिँला दाइ ! यो वेला कस्तो परलोक र विषयमा

कस्तो अनुभव गर्नुहुन्छ ?” देवकाटाले भने, “खै अन्धकार मात्र देख्छु, कते

उज्यालो छ कि भनेर तारा ।”

शान्त भवन अस्पतालको एक विहान ! - अब देवकोटालाई रगत दिन थालिएको

थियो । डाक्टरले ४८ घण्टाको अर्वाध दिएको थियो । आठ बजेतिर म पुग्दा

देवकोटाको स्थिति अकं थियो- जीवनमा पहिलो बाजि उनलाई मैले आत्तिएका

देखें । मैले भनें, “विद्यार्थीहरू चाहिँदो रगत दिन छन्, बाँचे उपाय
उनले भने, “रगत दिने अफर मकहाँ । अव अर्काको
रगतमा कति जात बाँचे पनि छ ।”

एक दिन उहाँको घरमा थिएँ । कुरा हुँदा उहाँले भन्नुभयो, “विनभरि

भारी बोक्यो, भारो बिसाई दिंडो खाएर सुत्नेहरू कति सुखी छन् ।
पल्टेपछि उनीहरूको मगजमा केहीले पनि दुःख दिदेन । मस्त निद्रा आइहाल्छ ।

हुन पाए कति आनन्द हुनेथ्यो । मैले किन जानें, किन ? यो टाउको
गरुङ्गो भयो त्यो पर्खालमा हानेर जस्तो ।”

सुरेन्द्रबहादुर शाहा

( देवकोटाज्यूको सम्झनामा : प्रहरो २५ पौष २०१६)

१६२ |

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 कुरा
यो अङ्क रचनाले रूपमा निकालेको छ। यसलाई
यो अङ्कः विशेषांक भन्न सकिएन कारण महाकवि देवकोटाको व्यक्तित्व र

कृतित्वको व्यापक पक्ष अँगाल्न अळ् पनि प्रयास गर्नुपर्ने थियो । यो

थाहा पनि सकिएन-समय, साधन र सम्पर्क-अभावका ।

तर यसने आफ्ना सहधर्मी भानु, दियालो आदिले निर्वाह गरी
देवकोटा-विशेषांकको परम्परामा नयाँ पाइलो लिएको
रचनाले दिवंगत आफ्नो श्रद्धाञ्जलि व्यक्त गर्नुपर्ने कर्तव्य
छ । उहाँको सृजनशील प्रतिभाको बहुआयामी गर्दा नै उहाँवारे जति
खोजिपस्यो उति उति नयाँ कुरा थाहा पाइने र तिनबाट अभिभूत भइंदो
रहेछ । त्यसैले पनि यस अङ्कलाई एक सानो भन्नु उपयुक्त होला ।
रचनाले सकेसम्म महाकविका तथा महाकविसम्बन्धी दुर्लभ र अप्राप्य भैसकेका
सामग्री हरू दिने प्रयास गरेको कति त्यस्ता रचनाहरू खोजिलाग्दा पनि

पर्न सकेनन् यसका लागि रचनाले आउँदा आफ्नो प्रयास जारी

राख्नेछ र उपलब्ध सामग्रीहरू क्रमिक रूपमा छाप्दै जानेछ ।
महाकविका प्रस्तुत र अन्यत्र प्रकाशित सामग्रीहरूको अध्ययन गर्दा
उहाँको प्रतिभाको चमत्कारपूर्ण हुन बाँकी नै रहेछ भन्ने विश्वास
गर्ने सकिन्छ । उहाँको चिन्तनक्रममा अनेकस्तरीय समयसँग-
सँगै नयाँ भाषा र आएको देखिन्छ । नेपाली प्रज्ञाको
प्रतिनिधित्व गने सक्ने उहाँको ज्ञान-सम्पदा र विलक्षण उहाँलाई
आधुनिक विश्व-साहित्यको नयाँ जागरूक र प्रयोगोन्मुख बनाएको
थियो । उहाँको भापण (२००४ सालको साहित्य-सम्मेलनमा दिइएको)
लाई अध्ययन गर्दा उहाँले तत्कालीन परिवेशको प्रभावलाई अस्वी-

कार गरेर भाषा र साहित्यसम्बन्धी अनेक सत्य कुराहरू बोलेको पाइन्छ ।

उहाँको महानता विनम्र र मिष्टभाषी हुनुका सतही आचरणहरूमा टिकेको

थिएन बरु स्वयंका विचारहरूको खण्डन र परिशोधनको निरन्तरतामा रहने
जिज्ञासु व्यक्तित्वमा थियो । यस सतत परिशोधनले प्राप्त गर्दा हामीले

निश्चय नै अन्यतम कृति पाउने थियौं । उहाँको मृत्यु असाम-

मृत्यु प्रतिभाको असामयिक मृत्यु उहाँ शायद बाँच्नुहुँदो हो
यदि उहाँ प्रतिभा द्वेषबाटजोगिन पाउनुभएको भए । महाकविको सन्दर्भमा

थोत्रो मुद्रामा शोकमग्न यस सम्भावनाबाट मुक्त हुन

रचना | १६३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 देवकोटाको प्रतिभाशोषण र असामयिक मृत्युका लागि
उत्तरदायी छ । कारण स्पष्ट

।
स्वभाव निरन्तर विकासशील छ भन्ने सप्यप्रति आँखा चिम्लिने प्रवृत्ति

सकेको छन ।
छ । यही प्रवृत्ति सामयिक नेपाली प्रज्ञामा नदेखिने हैन । यसले गर्दा नै सही

रचनाको हुन सक्तैन र लेखनको मूल प्रेरणाभूमि नेपाली समाज हुन

महाकविको व्यक्तित्व र कृतित्वको संग्रहण संरक्षण र प्रकाशन आदिबारे सम्ब-

न्धित प्रतिष्ठान, संस्थान र मन्त्रालयले ध्यान दिनुपरेको छ । ने०रा०प्र०प्र० मा

सुरक्षित ती रचनाहरू किन र कहिलेसम्म थन्किरहने हुन् ? (हेर्नोस्-देवकोटा

चाहने लागि लालायित

बनारसमा भन्ने लेख) । साहित्यलाई विभिन्न चेपमा पारेर प्रभावहीन वनाउन

विद्वद्मण्डलीवाट यम हुते जमर्को होला अकासको फल नै

नेपाली साहित्यका लागि एकान्तसेवी र लोकसंस्कृतिका मर्मज्ञ, लोक-

बधाई छन्दमा जनजीवनका आशा र प्रणयरसका मुखर गायक

कवि श्री माधव घिमिरे २०३३ सालका लागि त्रिभुवन प्रज्ञा-पुरस्कार

द्वारा सम्मानित हुनुभएकोमा रचना वधाई दिन्छ को पुरस्का-

रनीति छन यस पालि पुरस्कारद्वारा सम्मान
माधव प्रज्ञाको गौरवान्वित गराउने प्रतिभा छ ।
इन्द्रराज्यलक्ष्मी प्रज्ञा-पुरस्कारबाट सम्मानिता गायिका पनि बधाई
। उहाँ दीर्घकालीन गायनसेवाका लागि पनि पुरस्कारयोग्या हुनुहुन्छ ।
नेपाली साहित्यमा कथा, नाटक र उपन्यास विधामा केही स्मरणीय रचना प्रदान

गर्नुहुने श्रो मल्ल मानार्थ ज्ञा-सदस्य हुनुभएकोमा

पनि वधाई छ ।

यस लागि सामग्री दिनेहरूमध्ये महाकविको भाषण

आभार छापिएका केही अङ्क दिनुहुने श्री
प्रधान तथा राहुल लेख छापिएको हिन्दी
पत्रिका आजकल दिनुहुने श्री जनकलाल शर्मा, महाकविका अमुद्रित कविताहरू
दिने देवकोटा-परिवार एवम् रचनाको देवकोटा आ-आफ्ना सारगभित
रचना दिनुभई सहयोग गर्ने लेखकहरूप्रति हादिक आभार प्रकट गर्दछौं ।

यसै सन्दर्भमा ती पत्रिकाहरूप्रति पनि आभार प्रकट गरेका छौं जसबाट रचनाले

किकी पुनः छाप्न ।

| १६४

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
महाकवि देवकोटा उपन्यासकार, निबन्धकार, गीतकार, अनुवा क,
नाटककार पनि थिए-

उक्त सबै विधाका केही प्रकाशित कृतिहरू हुन्-

मूल्य

उपन्यास- चम्पा २।४०

कथा-संग्रह- लक्ष्मी कथासंग्रह ६।८०
खण्डकाव्य- कुञ्जिनी २।५०
२।५०
गाइने गीत २।५०
मुनामदन
म्हेन्दु
राजकुमार प्रभाकर
रावणजटायु-युद्ध
लूनी १।५०
कविता संग्रह- भिखारी १।८०
१।७५
लक्ष्मी कवितासंग्रह १४।५०

बाल-कविता- पुतली २।३५

सुनको विहान २।२५
महाकाव्य- ८।
सुलोचना
वनकुसुम ६।७५
नाटक- २।५०
निबन्ध- निवन्धसंग्रह ७।
अनुवाद- प्रसिद्ध १।
साळा प्रकाशन
काठमाडौं

तथा (काठमाडौं) र
अधिराज्यभर शाखा, उपशाखा र प्रशाखा

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
श्री ५ महाराजाधिराज
शाहदेव सरकारको

३२ सौं शुभ-जन्मोत्सवको

महान् उपलक्ष्यमां

दीर्घायु-कामना गर्दछौं

स्विस् रेष्ट्राँ

लेकाठमाडौं
क साइड
(Swiss Restaurant)

षोखरा

विभिन्न परिकारहरूको स्वाद लिन

पाल्नुहोस् सदा स्वागत

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 ३२ सौं उपलक्ष्यमा
मौसूफ सरकारको सुस्वास्थ्य र दीर्घायुको

शुभ-कामना गर्दछौं

साल्ट टृ करपोरेशन लि०

खाद्य उद्योग (प्रा०)
परिवार ।

प्यारा राजा
युग युग चिरायु
आसिक यही दिऊन्
गर्ने
समस्त साझा संस्थाहरू

श्री ५ शाहदेवको
सभक्ति गर्दछौं
काठमाडौं-पोखराको यात्राका निम्ति

स॒न्दरी माई मिनि

[Swiss Bus Service]
लाई सम्कनुहोस्

प्रस्थान समय : प्रत्येक विहान ७ बजे

कार्यालय

५ महाराजाधिराज सरकारको

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 श्री ५ महाराजाधिराज
वीरेन्द्रवीरविक्रम शाहदेवको

३२ औं
सरकारको

चिरायु कामना गर्दछौं तथा देशवासीको उत्तरोत्तर

समृद्धिका लागि शुभ-कामना गर्दछौं ।

काठमाडौं

शाही नेपाल वायुसेवा निगम

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 शाहदेवको
चिरायुका लागि

प्राथना

1९८४)

श्री ५ महाराजाधिराज
शाहदेव सरकारको

बत्तिसौं शुभ-जन्मोत्सवको

महान् गौरवमय तथा उल्लासमय उपलक्ष्यमा मौसूफ सरकारको

५ महाराजाधिराज
सुख, समृद्धि, चिरायु, सुस्वास्थ्य तथा सुयशको अभिवृद्धिको साथे

देशविकास गर्ने महान् अभियान सफल हुँदै

मंगलमय शुभ-कामना ।

नेशनल परिवार

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 श्री ५ महाराजाधिराज

शाहदेवको

३२ सों शुभ-जन्मोत्सवको

सुखद उपलक्ष्यमा

हामी मौसुफ सरकारको चिरायु, एवं सुस्वास्थ्यको

मङ्गलमय कामना ।

चुरोट कारखाना लि०

परिवार

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
महान् गौरवमय तथा उल्लासमय उपलक्ष्यमा मौसूफ सरकारको सुख,

समृद्धि, चिरायु, सुस्वास्थ्य तथा सुयशको अभिवृद्धिको साथै देश-

विकास गर्ने महान् अभियान सफल हुँदै जाओस् भन्ने

मंगलमय शुभ-कामना अर्पण गर्दछौं ।

पश्चिमांचल नेपालगञ्ज

समस्त नेपालका राष्ट्रनायक

श्री ५ महाराजाधिराज सरकारको

३२ पुनीत
मौसूफ सरकारका गाथमा आरोग्यता तथा दीर्घायुको निम्ति
अभिवादन अर्पण गर्दछौं
नेपाल खाद्य संस्थान

परिवार

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 शाहदेबको

३२ ओं
महान् उपलक्ष्यमा

सभक्ति चिरायु कामना गर्दछौं

तथा

श्री ५ महाराजाधिराज

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
श्री ५ महाराजाधिराज वीरेन्द्रवीरविक्रम
शाहदेव सरकारको

महान् गौरवमय तथा उल्लासमय उपलक्ष्यमा मौसूफ सरकारको

सुख, समृद्धि, चिरायु, सुस्वास्थ्य तथा सुयशको अभिवृद्धिको साथै

देशविकास गर्ने महान् अभियान सफल हुँदै जाओस् भन्ने

मंगलमय गर्दछौं ।

जनकपुरधाम नगर-पंचायत
धनुपा, जनकपुर अश्वल

श्री महाराजाधिराज
शाहदेवको
३२ ओं शुभ-जन्मोत्सवमा
सरकारको
चिरायु कामना गर्दछौं तथा देशवासीको उत्तरोत्तर

समृद्धिका लागि शुभ-कामना गर्दछौं ।

इट टायल कारखाना लि०

हरिसिद्धि

| १७३

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 श्री ५ महाराजाधिराज विक्रम
शाहदेवको

३२ शुभ-जन्मोत्सवको

महान् उपलक्ष्यमा

सभक्ति चिरायु कामना

तथा

सरकारका र देश विकासको लागि सवल

नेतृत्व नेपालीले सदाकाल पाइरहून् भनी

श्री पशुपतिनाथसँग
गर्दछौं ।

जिल्ला कार्यालय, धादिङ

रचना | १७४

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 This content downloaded from
49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms
 RACHANA Vol. XIV. No.4 बा. का. द. नं. ११६/२१३
A Bi-monthly Literary publication

रचनाको आगामी अंक

नेपाली हास्य-व्यंग्यविधाका प्रतिभा भैरव अर्याल रचनाको सम्पादन-

कार्यसँग सम्बद्ध हुनुहुन्थ्यो । उहाँको दुःखद अन्तप्रति शोक-

` सन्
अर्तयप्ाल-अं
त छ ककोर उहाँ
रूपमाको निकाल्
स्मृतिमा रचनाले
ने गरे को छ;आगामी
यो उहाँअंपक्रतिभैरव
रचनाको हो ।

अर्यालको मृत्युपछि अनेको अनुमान र टिप्पणी सुनिए, लेखिए

तर उहाँका लागि मृत्यु अप्रत्याशित र अनपेक्षित थिएन ।
संवेदनशीलतायुक्त स्वमृत्युको निर्णयसंकेतक एउटा सशक्त
जरूरत । एउटा लघु कविता,
चिसो मेचमा बसेर भोगेको मानसिक यातनाका सहज
मूलक अनेक पत्रांश र कथित शुभचिन्तकहरूप्रति उहाँका धारणाहरू..-
जीवन र जागीरप्रति उहाँले लेख्नुभएका अन्तिम शब्दहरू, उहाँका ती पत्रहरू
जसमा पत्रलेखनकलाको नयाँ आयाम छ तिनको केही पत्रांश, पन्नकारिंता,
संबन्धी लेख्न लागिएको ग्रन्थका केही अ'शहरू, डायरीमा अङ्कित
भोगाइहरू

कृष्णचन्द्रसिह, दाताराम शर्मा, रमेश विकल, नारायणबहादुर सिह,

डा० नवराज चालिसे, क्षेत्रप्रताप अधिकारी, रोचक घिमिरे, बलराम
अर्याल, टीकाकुमार शाह आदिबाट उहाँसम्बन्धी संस्मरण
टे० वो० मुखिया र शशी शाहका
उहाँका निजी क्षणका केही चित्रहरू,

तथा अरू अनेक सामग्री

रचनाको अर्थाल- अंकले

भरव पक्ष प्रस्तुत

This content downloaded from

49.37.49.92 on Sat, 27 Jan 2024 11:12:36 +00:00
All use subject to https://about.jstor.org/terms