GLS Last

Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí õýìýýõ èõ õºëãºí
ñóäàð îðøâîé
(Àëòàíãýðýë ñóäàð)
Íàìó Áóääõàÿà
Íàìó Äõàðìàÿà
Íàìó Ñàíãõàÿà
Ýíýòõýãèéí õýëíýý: Àðúÿà Ñóâàðíà áðàâõà ñîòòà ìà ñóòðýíäðà ðàçà íàìà ìàõà
ÿàíà ñóòðà.
Òºâäèéí õýëíýý: Ïàãâà Ñýð îä äàìáà, äî äýé âàíáó æàëáó, øýéæàâà, òýãâà ÷èí
áóó äî.
Ìîíãîëûí õýëíýý: Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäàð.
[Òýðã¿¿í õýñýã]
I á¿ëýã: Òýðãүүëýí ºã¿¿ëýõ¿é
ªíãºðñºí, èðýýä¿é, ýä¿ãýý öàãò çàëàðñàí õàìàã áóðõàä, áîäüñàäâà õèéãýýä õóòàãò
áðàäèãàáóä i, øàðâàãà íàðò ìºðãºì¿é.
Èéí õýìýýí ìèíèé ñîíññîí íýãýí öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð Ðàæàãðèõà (ìîí:
Õààíû îðäîí) õîòûí ìàø àðèóí, ã¿í íîìûí ÷àíàðò, ò¿¿í÷ëýí çàëðàãñàäûí äýýä àðèóí
îðîí áîëñîí Ãðèäðàêóòà (ìîí: Òàñûí öîãöîñò) óóëûí òàãòíàà àÿãà òýõèìëèã¿¿äèéí èõýñ
õóâàðãóóä çýðýã åñºí ò¿ì íàéìàí ìÿíãàí àÿãà òýõèìëèã¿¿ä ë¿ãýý õàìò íýãíýý çàëàðñàí
áºëãºº. Òýä á¿ãäýýð èõ àðõàä, çààí ñ¿ðãèéí ìàíëàé ìýò ìàøèä àìèðëàíãóé, öóâèðàëàà
áàðñàí, íèñâààíèñ ¿ã¿é, ìàøèä òèéí ãýòýëñýí ñýòãýëò, ìàøèä òèéí ãýãýýðñýí áèëèãò,
¿éëýý ¿éëäñýí, ¿¿ðãýý ¿¿ðñýí, ººðèéí òóñûã äàãàí îëñîí, ñàíñàðò áàðèëäóóëàõûã îãîîò
òàñàëñàí, äýýä ýðõòèéí ìàíëàéã îëñîí, àñàð àðèóí øàãøààáàäàä ñàéòàð îðøñîí, àðãà
áèëãýýð ñàéòàð çîõèîñîí, íàéìàí òèéí ãýòëýõ¿éã èëòýä áîëãîîæ ãàãöõ¿¿ ÷èíàä õÿçãààðò
õ¿ðýãñýä áºëãºº.
Òýäãýýð áîëîõ íàñàí ãàâúÿàò, á¿õíèéã ìýäýã÷ Êàóíäèíÿà, íàñàí ãàâúÿàò Àñâà÷è, íàñàí
ãàâúÿàò Áàøèé, íàñàí ãàâúÿàò Ìàõàíàäè, íàñàí ãàâúÿàò Áàäàðàõè, íàñàí ãàâúÿàò Ìàõà
Ãàøèá, íàñàí ãàâúÿàò Óðóáèëà Ãàøèá, íàñàí ãàâúÿàò Íàäè Ãàøèá, íàñàí ãàâúÿàò
Øàðèïóòðà, íàñàí ãàâúÿàò Ìàõà Ìóíãîëæèéâóó, Íàíäè òýðã¿¿òýí ýäãýýð èõ øàðâàãà íàð
¿äøèéí öàãò òóñ òóñäàà äîòîîä ¿íýìëýõ¿é áÿñàëãàëààñàà áîñîæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàí õààíà áóé òýð ç¿ãò îäîæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºðãºæ,
ãóðâàíòàà ýðãýæ íýãýí ç¿ãò ñóóâàé.
Áàñõ¿¿ çóóí ìÿíãàí ãîëäè áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàð ÷ òýíä ñóóõ áºëãºº. Òýäãýýð
áîäüñàäâà íàð íü ëóñûí èõ õààä ìýò öîã õèéãýýä ñ¿ð æàâõëàíãààðàà á¿õýíä
àëäàðøñàí, ºãëºã õèéãýýä àðèóí øàãøààáàäûã ¿ðãýëæèä ñàõèõûã õ¿ñýã÷èä, òýâ÷èõ¿é
õèéãýýä õè÷ýýíã¿éã ò¿ðâýëã¿é ãàëâóóäàä ¿éëäýã÷èä, äèÿàí á¿õíýýñ õýòýð÷ äóðüäàõóéã
èëò áîëãîñîí, áèëã¿¿íèé ¿¿äèéã òèéí íýýæ, óðàí àðãûã ìàøèä á¿òýýãñýä, äýýä ýðõýýð
òèéí öýíãýæ, èëò ìýäýë äýýäèéã ýðõøýýí, èõ òîãòîîëûã îëîãñîä, áàðàãäàøã¿é ñàìáààò,
íèñâààíèñ õèéãýýä îéðûí íèñâààíèñ á¿ãäèéã òýâ÷ñýíýýð äàðóéä õàìàã ç¿éëèéã
ìýäýã÷èéí áèëýã áèëãèéã îëæ, øóëìàñ õèéãýýä òýðñ¿¿äèéí ºìãèéã äàðàã÷, íîìûí èõ
õýíãýðãèéã äýëäñýíýýð õàìàã òýðñ¿¿äèéã íîìõîòãîæ ìàøèä ñ¿æèãò ñýòãýëèéã ¿¿ñãýæ
¿éëäñýí, äýýä íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëñýíýýð òýíãýð õ¿ì¿¿í îëíûã ãýòýëãýí ¿éëäýã÷,
àðâàí ç¿ãèéí áóðõàíû îðîí á¿õíèéã ÷èìýí ¿éëäýã÷, çóðãààí ç¿éëä îðøñîí àìüòàíä
äýýä òóñûã õ¿ðãýñýí, èõ áèëýã õîòîë òºãññºí, èõ òýâ÷ýýð òºãñ, àñðàõóé òºãñ, èõ
íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëä îðøñîí, áàòòàé èõ õ¿÷ òºãºëäºð, õàìàã áóðõàíûã õ¿íäëýí ¿éëäñýí,
ãàñëàíãààñ îãîîò õýòðýëã¿é èðýýä¿éí õÿçãààðã¿éä îðøèõóé äîð òàíãàðãèéã áàðüñàí,
îëîí áóðõàíä àðèëñàí øàëòãààíûã ¿¿ñãýæ, ãóðâàí öàãèéí íîì òºðºõ ¿ã¿éä òýâ÷ýýðèéã
îëæ, áðàäèãàáóä, øàðâàãóóäûí ÿâäëààñ ìàøèä õýòýðñýí, èõ ìýðãýí àðãààð åðòºíöèéã
1
óäèðäàã÷, áóðõàäûí àéëäñàí ã¿í íàðèéí íîìûí óòãûã òàéëáàðëàõäàà ìýðãýí, õîîñîí
÷àíàðò èëòýä áîëñíîîð òýýíýãýëçýýã îãîîò òàñàëñàí áºëãºº.
Òýäãýýð áîëîõ Òîðîëòã¿é íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëýã÷ áîäüñàäâà, ¯ðãýëæèä íîìûí õ¿ðäèéã
ýðã¿¿ëýõýä ñýòãýë ¿¿ñãýã÷ áîäüñàäâà, ¯ðãýëæèä õè÷ýýã÷ áîäüñàäâà, Õè÷ýýëèéã ¿ë
îðõèã÷ áîäüñàäâà, Ìàéäàð áîäüñàäâà, Ìàíæóøðè áîäüñàäâà, ýðõýò Æàíðàéñýã
áîäüñàäâà, Òîãòîîëûí ýðõýò õààí áîäüñàäâà, Èõ îþóíû ñàìáààãààð áàéãóóëàã÷ õààí
áîäüñàäâà, Óóëûí õààí áîäüñàäâà, Ã¿í äàëàéí õààí áîäüñàäâà, Èõ ýðäýíèéí îõü
áîäüñàäâà, Àóãàà èõ ýðäýíèéí îõü áîäüñàäâà, Ãàçðûí ç¿ðõýí áîäüñàäâà, Îãòîðãóéí
ç¿ðõýí áîäüñàäâà, Ìóòàðòàà ÷àíäìàíü ýðäýíýò áîäüñàäâà, Î÷èðâààíü áîäüñàäâà,
Áàÿñãàëàíãèéí õ¿÷èò áîäüñàäâà, Èõ íîìûí õ¿÷èò áîäüñàäâà, Ìàøèä ãýðýë çîõèîã÷
áîäüñàäâà, Àëòàíãýðýë èõýä öàöðóóëàã÷ áîäüñàäâà, Àðèóí øàãøààáàäàò áîäüñàäâà,
Íàñàä äèÿàí÷ áîäüñàäâà, Ìàøèä àðèóí îþóíò áîäüñàäâà, ×èí õè÷ýýíã¿éò áîäüñàäâà,
Îãòîðãóé ìýò ñýòãýëò áîäüñàäâà, Èõ åðººëèéã ¿ë îðõèã÷ áîäüñàäâà, Ýì õàéðëàã÷
áîäüñàäâà, Íèñâààíèñûí ºâ÷íèéã àðèëãàã÷ áîäüñàäâà, Îòî÷èéí õààí áîäüñàäâà,
Áàÿñàëàíãààð öýíãýñýí õààí áîäüñàäâà, Äýýä áîøãûã îëñîí áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí àðèóí
ãýðýëò áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí íîìûã áàðèã÷ áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí àëäàð áàÿñãàëàíò
áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí õÿçãààðëàøã¿é àëäðûã ¿ç¿¿ëýã÷ áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí àðñëàí äóóò
áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí ñ¿ðãèéí ìàíëàé äóóò áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí ºëçèé õóòàãò áîäüñàäâà,
Èõ ¿¿ëýí ýðäýíý öîãò áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí íàðíû ç¿ðõýí áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí ñàðíû
ç¿ðõýí áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí îäíû ãýðýë áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí ãàëûí ãýðýë áîäüñàäâà,
Èõ ¿¿ëýí ãèëáýëãýýíèé ãýðýë áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí ëóóí äóóò áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí
áèëã¿¿í á¿õýíä òîäîðñîí áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí àðèóí õóðûí õààí áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí
öýöýã ìîäíû õààí áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí óäâàëûí ¿íýðò áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí ýðäýíèéí
çàíäàíãèéí ñýð¿¿í ¿íýðò ëàãøèíò áîäüñàäâà, Èõ ¿¿ëýí õàðàíõóéã ãèéã¿¿ëýã÷ áîäüñàäâà,
Èõ ¿¿ëýí á¿ðýëçýëãýýã àðèëãàã÷ áîäüñàäâà òýðã¿¿òýí õýìæýýëøã¿é òîîëøã¿é
áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà ýäãýýð áóþó òýä òóñ òóñäàà ¿äøèéí öàãò äîòîîä ¿íýìëýõ¿é
áÿñàëãàëààñàà áîñîæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õààíà á¿õèé òýð ç¿ãò îäîæ, ßëæ òºãñ
íºã÷ñºíèé õî¸ð ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºðãºæ, ãóðâàíòàà òîéð÷ íýãýí ç¿ã äîð ñóóâàé.
Ìºí òýíä ýäãýýð îðü çàëóóñ áóþó, Ëèçàáàÿàí, Àðñëàíãèéí ãýðýë îðü çàëóó, Àðñëàí
îþóíò îðü çàëóó, Íîìûã ºãºã÷ îðü çàëóó, Ýðõ ºãºã÷ îðü çàëóó, Èõ ãýðýë îðü çàëóó, Èõ
öîãò îðü çàëóó, Áóðõàí ñàõèõóé îðü çàëóó, Íîì ñàõèõóé îðü çàëóó, Õóâðàã ñàõèõóé îðü
çàëóó, Î÷èð ñàõèõóé îðü çàëóó, Îãòîðãóé ñàõèõóé îðü çàëóó, Îãòîðãóéí íºõºð îðü çàëóó,
Ýðäýíèéí ç¿ðõýí îðü çàëóó, Äýýä ºëçèéò ç¿ðõýí îðü çàëóó òýðã¿¿òýí òàâàí áóì íàéìàí
ìÿíãàí äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òóóëñàí áîäü õóòàã äîð àìãàëàí îðøñîí, èõ õºëãºíä ìàøèä
ñ¿æèãëýã÷ òýä á¿ãäýýð òóñ òóñäàà ¿äøèéí öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õààíà á¿õèé òýð
ç¿ãò îäîæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºðãººä, ãóðâàíòàà òîéð÷
íýãýí ç¿ãò ñóóâàé.
Áàñõ¿¿ ýäãýýð òýíãýðèéí õºâã¿¿ä áóþó, ¯çâýýñ áàÿñãàëàíò íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í, Ìàø
áàÿñãàëàíò íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í, Íàðàí ãýðýëò íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í, Ñàðíû
øàíõàò íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í, Òîäîðõîé áèëã¿¿íò íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í, Òèéí àðèóí
îãòîðãóéí áèëã¿¿íò íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í, Íèñâààíèñûí ºâ÷íèéã àðèëãàã÷ íýðò
òýíãýðèéí õºâã¿¿í, ªëçèéò íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í òýäãýýð òýðã¿¿òýí äºðâºí ò¿ìýí õî¸ð
ìÿíãàí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä ÷ èõ õºëãºíèéã ñàõèàä, ¿íýí íîìûã äàãàí áàðüæ, ¿ðãýëæ
òàñðàëòã¿é ¿éëäýõ¿éä àãóó èõ åðººëèéã òàâüñàí òýä á¿ãäýýð ¿äøèéí öàãò ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàí õààíà á¿õèé òýð ç¿ãò îäîæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû ºëìèéä
îðîéãîîðîî ìºðãºæ, ãóðâàíòàà òîéð÷ íýãýí ç¿ã äîð ñóóâàé.
Áàñõ¿¿ ëóñûí õààä ýäãýýð áóþó, Áàäìàà íýðò ëóñûí õààí, Ýëýéí íàâ÷ íýðò ëóñûí õààí,
Èõ õ¿÷èò íýðò ëóñûí õààí, Èõ äóóí íýðò ëóñûí õààí, ª÷¿¿õýí äîëãèîí íýðò ëóñûí õààí,
Ìºðºí áàðèã÷ íýðò ëóñûí õààí, Àëòàí í¿¿ðò íýðò ëóñûí õààí, Æàâõëàíò íýðò ëóñûí
õààí òýðã¿¿òýí õî¸ð ò¿ì íàéìàí ìÿíãàí ëóñûí õààä á¿ãäýýð èõ õºëãºíèé íîìûã áàðèã÷,
áàðèõóéÿà áèøðýã÷, îãîîò äýëãýð¿¿ëýõ, ñàõèõûí ñýòãýëèéã ÿìàãò ¿¿ñãýñýí áºãººä òýä
á¿ãäýýð òóñ òóñäàà ¿äøèéí öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õààíà á¿õèé òýð ç¿ãò îäîæ,
2
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºðãºæ, ãóðâàíòàà òîéð÷ íýãýí ç¿ãò
ñóóâàé.
Áàñõ¿¿ ÿã÷èñûí õààí Âàéøðàâàíèéí õºâã¿¿í òýðã¿¿òýí ãóðâàí ò¿ì çóðãààí ìÿíãà ýäãýýð
áóþó, Àìàðà õ¿ñýã÷ íýðò ÿã÷èñ, Àìàðà áàðèã÷ íýðò ÿã÷èñ, Ëÿíõóàí ãýðëèéí ç¿ðõýí íýðò
ÿã÷èñ, Ëÿíõóàí í¿¿ðò íýðò ÿã÷èñ, Õèëýíò íýðò ÿã÷èñ, Èõ àþóëûã ¿ç¿¿ëýã÷ íýðò ÿã÷èñ,
Ãàçàð õºäºëãºã÷ íýðò ÿã÷èñ, Èäýý áóëààã÷ íýðò ÿã÷èñ òýðã¿¿òýí ÿã÷èñ òýäãýýð ò¿¿í÷èëýí
èðñýíèé ¿íýõýýð àðèóí íîìä ñ¿ñëýýä ñàõèõàä ÿìàãò õè÷ýýã÷èä áºëãºº. Òýä á¿ãäýýðýý
¿äøèéí öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õààíà á¿õèé òýð ç¿ãò îäîæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàíû ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºðãºæ, ãóðâàíòàà òîéð÷ íýãýí ç¿ãò ñóóâàé.
Áàñõ¿¿ ãàðüäûí õààí, Õ¿æèéí èõ çààíû õ¿÷èò õààí òýðã¿¿ëýí äºðâºí ò¿ì åñºí ìÿíãà
õèéãýýä áàñõ¿¿ ¯íýð èäýøò, Àñóð, Ìèàìæè, èõ Äî÷ý òýðã¿¿òýí, óóë, îé öýöýðëýã, ìºðºí
ãîë, äàëàéí òýíãýðèéí àðø íàð õèéãýýä, èõ õààä õèéãýýä òýäíèé íºõºä, õàòàí, õºâã¿¿ä
õèéãýýä ÿçãóóðûí õºâã¿¿ä áà ÿçãóóðûí îõèä, òýíãýð õ¿ì¿¿í òýðã¿¿òýí òýä á¿ãäýýð äýýð
¿ã¿éí èõ õºëãºíèéã óðüæ, óíøèæ, òîãòîîæ, öýýæèëæ, áè÷èæ, äýëãýð¿¿ëæ, ñàõèæ,
àâàðñóãàé õýìýýí åðººëèéã îãîîò òàâüñàí òýä á¿ãäýýðýý ¿äøèéí öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàí õààíà á¿õèé òýð ç¿ãò îäîæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû ºëìèéä îðîéãîîðîî
ìºðãºæ, ãóðâàíòàà òîéð÷ íýãýí ç¿ãò ñóóâàé.
Òýð ìýò øàðâàãà õèéãýýä áîäüñàäâà íàð, òýíãýð, õ¿ì¿¿í, àñóð, ãàðüä òýðã¿¿òýí òýäãýýð
íàéìàí àéìàã ¿¿ë ìýò ÷óóëàãñàä íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð àëãàà õàìòàòãàæ í¿äýý
àíèëã¿éåý ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû íèãóóðûã ¿çýæ, äýýäèéí íîìûã íîìëîõóéÿà
áèøðýíã¿éãýýð ñî¸ðõîë òàëáèâàà.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí ¿äøèéí öàãò äèÿàíààñàà áîñîæ, ÷óóëñàí îëîí íºõäèéã
áîëãîîæ, ýäãýýð ø¿ëã¿¿äèéã íîìëîâîé:
Ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí

Ñîíñâîîñ ìàøèä íàðèéí õèéãýýä
Ñàéòàð øèíæâýýñ ã¿íçãèé óòãàò
Äýýä Àëòàíãýðýëò ¿¿íèéã íîìëîñóãàé!
Äºðâºí ç¿ãèéí áóðõàä áýýð

Äýýä àäèñòýäýýð àäèñëàñàí
Äîðíî ç¿ãò Àêøîáÿà,
ªìíº ç¿ãò Ðàòíàêåòó,
ªðíº ç¿ãò Àìèòàáà,
Óìàð ç¿ãò Äóíäóáèñâàðà
Õàìàã õèëýíöèéã àðèëãàõ ó÷èð

Õàíüöàøã¿é äýýä ºëçèéò íîìëîë áóþó
Õèëýíöýò ¿éëèéã áàðàí ¿éëäýã÷,
Õàìàã æàðãàëàíã ºãºí ¿éëäýã÷,
Õàìàã çîâëîíã ýâäýí ¿éëäýã÷,
Õàìãèéã áîëãîîã÷ ÿìàãòûí ñóóðèéã
Õàìàã öîãîîð ñàéòàð ÷èìýýä
Õàìàã àäèñòýäèéã îðøîîæ ºã¿¿ëñ¿ãýé!
Àëèâàà àìüòíû ýðõòýí äîðîéòñîí,

Àìüäðàõ íàñ íü áàðàãäñàí áàñ äîðîéòñîí,
Õîòîë òºãñ áóñ àëèí õàëäñàí,
Õàìãààëàõ òýíãýð¿¿ä àðààðàà ç¿ãëýñýí,
Õàéðò ñàäàí òºðë¿¿ä ¿çýí ÿäñàí õèéãýýä
Õàëàìæëàõ áîîë, ýõíýð òýðã¿¿òýí õºíººõ,
Õàðèëöàí ýñðýã òýñðýã ¿ë çîõèëäîõ,
Õóðààñàí ýä õîìñäîæ õºíººãäºõ,
3
Õàëóóí çîâëîíãîîð àëæààõ, íýðâýãäýõ,
Õºíººõ àþóë, ¿ã¿éðýë õîîñðîë áîëîí
Îä ãàðèã áà õàðààë ç¿õýë õèéãýýä
Îãîîò äóóñàøã¿é àäààð ýíýëýí õîõèðñîí,
Õàòóó ãàøóóí çîâëîíä ýâýðøýýæ,

Õèëýíöýò ìóó ç¿¿äèéã ç¿¿äëýõ áîëîõíîî ÷
Òýä á¿ãäýýð ìàøèä óãààãäàí àðèóñàõ áîëúþó.
Òèéìýýñ ñóäðûí äýýä ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëä!
Àëèâàà áóÿíò ñàéí ñýòãýë òºãñ áàéæ

Àðèóí õóâöàñ äýýëýýð ñàéòàð ãî¸æ,
Àãóó ã¿í áóðõàíû ìýäëèéí îðîí
Àâðàëò ñóäàð ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäâýýñ
Àâðàëò ñóäàð ¿¿íèé ñ¿ð õ¿÷ýýð
Àìüòàí á¿ãäèéí õîðëîë, çýòãýð
Àñàð äóóñàøã¿é çîâëîí ýíý àäèëóóä
Àëèí òýäãýýð àøèä àìèðëàõ áîëúþó.
Åðòºíöèéã ñàõèã÷ ýçýí õààä áà

Ýðõ äàðõàò ò¿øìýäèéí ÷óóëãàí ñýëò
Îëîí ãîëäè òîîò ÿã÷èñóóä áýýð
Îíöîëæ òýäãýýð á¿ãäèéã ñàõüþó
Èõ îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè áà
Íèðàíçàíà ìºðºíä îðøèã÷ íàð,
Àä øóëàì, áóëààã÷ ýõ áà
Ãàçðûí îõèí òýíãýð Âàñóäàðè,
Ýñðýíãèéí õààä áà Õóðìàñò òýíãýð,
Èõ õ¿÷èò ëóñûí õààäóóä,
Ýðõýò Ìèàìæè áà Àñóðûí ýðõýò,
Ýíý ìýò÷èëýí Ãàðüäûí õààäóóä,
ªìºã ñàäàí, õ¿÷èí ÷àäàë, õ¿ëýã ìîðüòîéãîî
¯ëäýëã¿é òýä á¿ãäýýð òýíä öóãëàæ
ªäºð, øºíº á¿ãäýä àëãàñðàëã¿é
ªíºä òýäíèéã ñàõèí ¿éëäþ¿.
Áóðõàíû ã¿í ÿâäëûí îðîí
Áóðõàí á¿ãäèéí íóóö íü áîëñîí
Ãîëäè òîîò ãàëâóóäàä ÷ îëîõóéÿà áýðõ
Ãîë ñóäðûã ñàéòàð íîìëîñóãàé.
Õýí íýãýí ýíý ñóäðûã ñîíñîõ áà

Õýí íýãýí áóñàääàà ñîíñãîõ áà
Õýí íýãýí äàãàí áàÿñàõ áà
Õýí íýãýí òàõèæ ¿éëäýõ,
Òýäíèéã òýíãýð õèéãýýä ëóñóóä
Ò¿¿í÷èëýí õ¿í áà ìèàìæè íàð
Òýíãýð áóñ áà ÿã÷èñ íàð áýýð
Òýäíèéã òîîëøã¿é îëîí ãàëâóóäàä òàõèõ áîëúþó.
Áàñ áóÿí ¿éëäýã÷ àìüòäûí

Áóëòààðàà õóðààñàí áóÿíû öîãö íü
Áóéí õÿçãààð ¿ã¿é, òîî ¿ã¿é õèéãýýä
Á¿õíèé ñýòãýëä áàãòàøã¿é áîëúþó.
Àðâàí ç¿ãèéí òóóëñàí áóðõàä áà

Àëèí ò¿¿í÷èëýí ã¿í íàðèéí ÿâäàëòàí,
Õàìàã áîäüñàäâà òýä á¿ãäýýð ÷
4
Õàðèëòã¿é ñàéòàð äýìæèõ áîëúþó.
Àðèóí äýýëèéã ñàéòàð ºìñºæ,

Àíõèëóóí ¿íýðò õóâöñûã àâ÷,
Àñðàõóé ñýòãýëèéã îéð àãóóëààä,
Àëãàñðàë ¿ã¿éãýýð òàõèæ ¿éëä.
ªºðèéí ñýòãýëèéã õèð ¿ã¿é

Àãóó äýëãýð ñàéòàð áîëãîæ,
Ñýòãýëýý ìàøèä òóíãàëàã áîëãîîä,
Ñóäàð àéìãèéí äýýäèéã ñîíñîãòóí.
Õýí íýãýí ñóäàð ¿¿íèéã ñîíñâîîñ

Òýäãýýð õ¿ì¿¿íèé äîòîð ñàéòàð èðíý,
Õ¿ì¿¿íèé òºðëèéã ñàéòàð îëíî,
Àìæèðãàà àìãàëàíãààð àìüäðàõ áîëúþó.
Õýí íýãíèé ÷èõíèé í¿õýí äîòîð ÷

Ýíýõ¿¿ íîìëîë äóóðñàõ áîëáîîñ,
Áóÿíû ¿íäñèéã òýä ñóäàëñàí áîëíî
Áóðõàí á¿ãä áýýð ìàøèä ñàéøààíà.
Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí

õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäðààñ
“Òýðãүүëýí өãүүëýõ¿é” õýìýýõ òýðã¿¿í á¿ëýã áîëîé.
* * *
II á¿ëýã: Ò¿¿í÷ëýí çàëðàãñäûí íàñàí ñ¿¿äðèéí õýìæýýã ¿ç¿¿ëýõ¿é
Òýð öàãèéí òýð ¿åä Ðàæàãðèõà èõ õîòîä Ðó÷èðà-êåòó (ìîí: ¯çýñãýëýíãèéí îõü) õýìýýã÷
áîäüñàäâà-ìàõàñàäâà óðüäûí áóðõàíä ¿ëýìæ á¿òýýëèéã ¿éëäýí áóÿíû ¸çîîðûã
¿¿ñãýñýí, çóóí ìÿíãàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè áóðõàíä ºðãºë õ¿íäëýëèéã ¿éëäñýí íýãýí ñóóæ
áàéæýý. Òýð áýýð èéí õýìýýí áîäâîé, “ßëæ òөãñ íөã÷ñөí Øàãæàìóíè áóðõàí ÿìàð ó÷èð,
ÿìàð øàëòãààíààð ýíý ìýò íàñ ñ¿¿äýð àõàð íàÿõàí íàñëàõ áîëîâ?”. Áàñ èéí õýìýýí
áîäîâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð ÷ ‘Õî¸ð ó÷èð øàëòãààíààð óðò íàñëàõ áîëîé.
Õî¸ð íü àëü âý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò àìü òàñëàõûã òýâ÷èõ õèéãýýä àìíû èäýýã ìàøèä
ºãºõ áîëîé’ õýìýýí çàðëèãëàñàí áºëãºº. ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè áóðõàí íü
òîîëøã¿é îëîí çóóí ìÿíãàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ãàëàâò àìü òàñëàõûã òýâ÷èõ áîëîîä àðâàí
áóÿíû ¿éëèéí ìºðèéã õ¿ðòýë ¿íýíõ¿¿ àâàí îðøèæ áàéñàí. Àìíû èäýýã, ìºí ãàäíà äîòíû
ýä ç¿éëñýý àìüòäàä îãîîò ºã÷ýý. Óëìààð ººðèéí áèåèéí ìàõ õèéãýýä öóñ, ÿñ, ÷ºìãººðºº
÷ ºëññºí àìüòäûã öýíã¿¿ëýí çîõèîñîí àòàë ýãëèéí èäýý, áóñäûã õýëýõ þó áàéõ âý”.
Òýãýýä äýýä òºðºëõòºí òýð áýýð Áóðõàíû òàëààð áîäñîí áîäëîîñîî ýíý ìýòèéí ¸ñûã
ñàíàæ, ýäãýýðèéã ñýòãýâýýñ ò¿¿íèé ãýð íü óóæèì õèéãýýä àãóó, õºõ áèíäýðúÿàãààñ
á¿òñýí, òýíãýðèéí ýðäýíý îëíîîð ÷èìýãëýãäñýí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð ºíãèéã íü
óðâóóëæ, òýíãýðèéí ýäýýñ ÷ õýòýðñýí ¿íýðòíýýð ò¿ãýõ áîëîâ. Ò¿¿íèé ãýðèéí äºðâºí
ç¿ãýýñ òýíãýðèéí ýðäýíèéí äºðâºí øèðýý ãàð÷ øèðýý òýäãýýðýýñ ÷ òýíãýðèéí ýäýýð
óðëàñàí ýðäýíèéí öýìáýí äýâñãýð ãàðñàí. Øèðýý òýäãýýð ÷ òýíãýðèéí öýöýã, èõ
ýðäýíèéí ëÿíõóà îëíîîð ÷èìýãëýãäýæ, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð ºíãèéã íü õóâèëãàñàí
íóãóóä áîëñîí. Ëÿíõóà òýäãýýðýýñ ÷ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí äºðâºí áóðõàí ãàðñàí áîëîé. Ç¿¿í
ç¿ãýýñ íü Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Àêøîáÿ ãàðàâ; ºìíº ç¿ãýýñ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ðàòíàêåòó
ãàðàâ; áàðóóí ç¿ãýýñ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Àìèòàáà ãàðàâ; õîéä ç¿ãýýñ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
Äóíäóáèñâàðà ãàðàâ. Àðñëàíò øèðýý òýäãýýðýýñ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð
ãàðìàãö òýð öàãò Ðàæàãðèõà õîò èõ ãýãýýãýýð ò¿ãýâ. Òýðõ¿¿ ãýðýë íü ãóðâàí ìÿíãàí èõ
åðòºíöèéã õ¿ðòýë ìºí àðâàí ç¿ã á¿õýí äýõ õèéãýýä Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíû òºäèé
åðòºíöèéí îðîí õ¿ðòýë ò¿ãýõ áîëîâ. Ò¿¿í÷ëýí òýíãýðèéí öýöãèéí õóð ÷ áóóæ, òýíãýðèéí
5
õºãæìèéí äóó ÷ ãàðàâ. Áóðõàíû õ¿÷ýýð ãóðâàí ìÿíãàí èõ åðòºíöèéí îðîí ýíä àìüòàí
á¿ãä íü ÷ òýíãýðèéí àìãàëàí ëóãàà òºãºëäºð áîëæ; ýðõòýí äóòóó àìüòàä íü ýðõòýí á¿ãä
íü òºãºëäºð áîëæ; õàðàëãàí ñîõîð àìüòàä íü í¿äýýðýý ä¿ðñèéã ¿çýæ; ÷èõ ä¿ëèé àìüòàä
íü ÷èõýýðýý äóó ñîíñîæ; óõààí ìóíõàðñàí àìüòàä íü îé ñàíàìæàà òóñ òóñ îëæ; ñýòãýë íü
íýí àëãàñàðñàí àìüòàä íü ñýòãýë íü íýí àëãàñðàë ¿ã¿é áîëæ; ¿ãýýã¿é ÿäóó àìüòàä íü
õóâöñûã ºìñºõ áîëæ; ºëññºí àìüòàä íü ÷ õîäîîä íü öàòãàëàí áîëæ; óíäààññàí àìüòäûí
óíäààññàí íü àðèëæ; ºâ÷èíä íýðâýãäñýí àìüòäûí ºâ÷èí íü ýäãýæ; ýðõòýí äîðîéòñîí
àìüòàä íü ýðõòýí á¿ðýí áîëæ; åðòºíöºä ìàøèä ãàéõàìøèãòàé þìñ àãóó èõ ãàðñàí
áàéíà.
Òýãýýä Ðó÷èðà-êåòó áîäüñàäâà áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýðèéã ¿çýýä ìàøèä
ãàéõàí àëìàéðààä, öýíãýí áèøèð÷ áàÿññàí õèéãýýä ìàøèä áàÿñààä, áàÿñãàëàí õèéãýýä
ñýòãýëèéí àìãàëàí òºðæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð õààíà áóé òýð ç¿ãò àëãàà
õàâñðàí ñºãäººä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýðèéã äàãàí äóðäàâ. Òýãýýä ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí Øàãæàìóíèéí ýðäìèéã äàãàí ñàíàæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè áóðõàíû íàñ
ñ¿¿äðèéí õýìæýýíä ýðãýëçýæ, “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè áóðõàí ýíý ìýò íàÿ íàñëàõ
áºãººä íàñ ñ¿¿äýð íü àõàðõàí ýíý ìýò íü þó íýã âý?” õýìýýí ñýòãýí ñóóâ.
Ò¿¿íèé ñàíààã ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð áîëãîîí ìýäýæ, Ðó÷èðà-êåòó õýìýýõ
áîäüñàäâàä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí õºâã¿¿í òà, ‘ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè
áóðõàí ýíý ìýò íàñ ñ¿¿äýð àõàðõàí áîëîé’ õýìýýí èéí á¿¿ ñýòãýãò¿í! Òýð þóíû òóëä
õýìýýâýýñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, äàéñíûã äàðñàí, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áóðõàäààñ ººð òýíãýð íàð, øóëìàñ íàð, ýñðýí òýíãýð, áóÿíûã ñóäëàà÷èä, áÿðìàíãèéí
òºðºëõòºí çýðýã åðòºíöºä òýíãýð, õ¿í, àñóð ñýëò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
Øàãæàìóíè áóðõàíû íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýý õÿçãààð, ñ¿¿ëèéí õÿçãààð òºãñãºëèéã ÷ ýä
áýýð õýí íü ÷ ìýäýæ ÷àäàõã¿é”.
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð áýýð Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýýã
íîìëîõûã ºã¿¿ëìýãö òýð äàðóéä áóðõàíû õ¿÷ýýð õ¿ñýë ýäëýã÷ òýíãýðèéí õºâã¿¿ä
õèéãýýä ä¿ðñ ýäëýã÷ òýíãýðèéí õºâã¿¿ä, òýíãýð, ëóñ, ÿã÷èñ, ¿íýð èäýøò, àñóð, ãàðüä,
ìèàìæè, èõ äî÷ý, îëîí çóóí ìÿíãàí ãîëäè ò¿ã ò¿ìýí áîäüñàäâà õóðààä, Ðó÷èðà-êåòó
áîäüñàäâûí ãýðò öóãëàâàé. Òýãýýä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí òýäãýýð áýýð á¿ãä òºãºëäºð íºõºä
òýäýíä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè áóðõàíû íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýýã íîìëîñîí ø¿ëãèéã
òîâ÷ëîí çàðëèãëàñàí áîëîé.
Õàìàã äàëàéí óñ á¿ãäèéí

Äóñàë á¿ðèéã òîîëæ ÷àäàõíàà ÷
Õàðèí Øàãæàìóíèéí íàñíû õýìæýýã
Õýí áýýð ÷ òîîëæ ¿ë ÷àäúÿ óó!
Õàìàã Ñ¿ìáýð óóë á¿õýíä áóé

Õàìãààñ íàðèéí òîîñûã òîîëæ ÷àäàâ÷
Õàìàã ãàçàðò àëèí áàéãàà

Õàìãààñ íàðèéí òîîñ õýäèé ÷èíýý
Õàìàã á¿ãäèéã òîîëæ ÷àäàõ áàéëàà ÷
Õàðèí áóðõàíû íàñíû õýìæýýã ÷àäàõã¿é
Õýðýâ çàðèì áýýð îãòîðãóéã

Õýìæýýñ íýãýýð æèøèõèéã õ¿ñýâ÷
Ãýãýýðñýí áóðõàí ºäèé ÷èíýý îðøèíî

Ãàëâóóä íü òºäèé ÷èíýý íýã
6
Ãàëàâ ãîëäè, çóó áîëîé õýìýýí
Òîîãèé íü îëæ ¿ë áîëîõ áîëîé
Ó÷èð íü ò¿¿íèé ¿éëäýõèéí øàëòãààí õî¸ð,

Óã øàëòãààí ÷ õî¸ð ÿíç ãýæ çàðëèãëàñàí
Àëèâàà áóñäûã õºíººõèéã òýâ÷èõ õèéãýýä
Àìíû èäýý îëíûã ºãºõ áîëîé
Òèéìèéí òóë èõ ìºí ÷àíàðò ò¿¿íèé

Íàñ ñ¿¿äðèéí òîî õýìæýýã îëîõã¿é áºãººä
Ãàëàâ ºäèé ÷èíýý íýã õýìýýõ þì óó
Òîîëøã¿é íü ÷ áàñ ò¿¿í øèã áîëîé
Òèéìýýñ ýðãýëçýõ ¿ã¿é áîëíî

ª÷¿¿õýí ÷ á¿¿ ýðãýëçýõò¿í
Òóóëñàí áóðõàíû íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýýíèé
Ýöñèéí òîî íü õààíà ÷ áàéõã¿é áîëîé.
Òýãýýä Ðó÷èðà-êåòó áîäüñàäâà áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí Øàãæàìóíèéí íàñ
ñ¿¿äðèéí õýìæýýíèé íîìëîëûã ñîíñîîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýðò èéí õýìýýí
àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ìºí àòàë ÿàãààä òýð ìýò íàñ
ñ¿¿äðèéí õýìæýýã àõàðõàí ãýæ ¿ç¿¿ëýõ áîëîâ” õýìýýñýíä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí òýäãýýð
áóðõàä áýýð áîäüñàäâà Ðó÷èðà-êåòó -ä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: “Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, ßëæ
òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè òýðýýð òàâàí öºâ¿¿í öàãèéí åðòºíöºä òºðºëõòºí á¿ãäèéí
íàñíû õýìæýý íü çóóí æèë õ¿ð÷ ÷àäàõ ¿åñò ìýíäëýýä, ñ¿æèã áèøðýë ìóóòàé àìüòàí,
áóÿíû ¸çîîð õèéãýýä ñ¿æèã áàãàòàé òýäãýýð àìüòàíä ìèíèéìõèéëýí ¿çýõ, àìüòàíä ¿çýõ,
àìèí äîð ¿çýõ, àìüäàð÷ áàéíà ãýæ ¿çýõ, áîäãàëä ¿çýõ, áóðóóãààð ¿çýõ áà áè õèéãýýä
ìèíèéìõèéëýí áàðèã÷ íàð áà ìºíõºä õèéãýýä òàñàðõàéä ¿çýõ òýðã¿¿òýí íÿëõàñ ýãýë
òºðºëõòºí íàðò òóñëàõ, áàñõ¿¿ òýðñ¿¿ä íàðò ¿íýíõ¿¿ ¿çëèéã òºð¿¿ëæ ò¿ðãýí òýíöýøã¿é
áîäèéã îëóóëæ ¿éëäýõèéí òóëä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Øàãæàìóíè òýð áýýð íàñ ñ¿¿äðèéí
õýìæýýãýý àõàðõàí áîëãîæ ¿ç¿¿ëñýí áîëîé.”
“Áàñõ¿¿ ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí òýð ãàñëàíãààñ íºã÷èãñºíèéã

¿ç¿¿ëñíýýð áóðõàäòàé óóëçàí ó÷ðàõàä õîâîð áýðõèéí õóðàí ìýäýë õèéãýýä áýðõøýýë
çîâëîíãèéí õóðàí ìýäëèéã àìüòàí òýäýíä ¿¿ñãýñíýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû
çàðëèãëàñàí ñóäàð ýäãýýðèéã ò¿ðãýí áàðèõ, õàäãàëàõ, óíøèõ, á¿ãäèéã îéëãîæ óõààðàõ,
áóñäàä ÷ àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ çààæ ºãâºë õî÷ëîë òàëáèõ çýðýã áàéõã¿é áîëîõ ó÷ðààñ,
òýäãýýðèéí òóëä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð íàñ ñ¿¿äýð àõàðõàíûã ¿ç¿¿ëñýí áîëîé.
Òèéíõ¿¿ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí åðòºíöºä ìºíõºä îðøèæ ãàñëàíãààñ ýñ ãýòýëâýýñ àìüòàí
áèøðýë ¿ã¿é áîëæ óóëçàõàä áýðõòýéí õóðàí ìýäýë òºðºõã¿é ó÷ðààñ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
áýýð çàðëèãëàñàí ñóäàð ýäãýýðèéã ò¿ðãýí áàðèõ, õàäãàëàõ, óíøèõ, á¿ãäèéã îéëãîí
óõààðàõ, áóñäàä ÷ àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ ¿ç¿¿ëæ çààõã¿é áîëîé. Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ
òýð íü ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ìºíõºä åðòºíöºä îðøèíî ãýæ áîäñîíû òóëä áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, æèøýýëáýë, çàðèì íýãíèé ýöýã ýõýä íü îëîí îâîîëãîòîé èõ ýðäýíý
áàéãààã ¿çâýýñ ýðäýíý ãýäýã õîâîð õèéãýýä ãàéõàìøèãòàéí õóðàí ìýäýë ò¿¿íä òºðºõã¿é
áîëîé. Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ ýöýã ýõèéí ýðäýíý, ýä áàÿëàã ¿ðãýëæèä áàéõûí õóðàí
ìýäýë òºðñíèé òóëä áîëîé. Ò¿¿í øèã ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ¿ðãýëæèä ãàñëàíãààñ ¿ë
õýòýðâýýñ ò¿¿íèéã õîâîð àãààä ó÷ðàõóéÿà áýðõ ãýæ õóðàí ìýäýë òºðºõã¿é áîëîé.
ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áàñ ¿ëãýðëýâýýñ, ýöýã ýõ íü ÿäóó, ýä òàâààðààð õîìñ íýãýí áýýð
õààí þìóó, èõ ò¿øìýë íýãíèé ãýðò î÷îîä òýäãýýðèéí ãóó ñàí, ýä òàâààð, èõ ýðäýíý
òýðã¿¿òýí äýëãýðýíã¿é îëíûã ¿çâýýñ, ò¿¿íä õîâîð õèéãýýä îëîõóéÿà áýðõèéí õóðàí
ìýäýë òºðæ ÿäóó òýð áýýð ýä ýðýõèéí àðãûã á¿òýýõýä õè÷ýýæ ¿éëäýõ áîëîé. Òýð íü ÿäóó
ç¿ä¿¿ã òýâ÷èæ, àìãàëàí õèéãýýä äîðèâæèëãîîã á¿òýýõèéã õ¿ñýõèéí òóëä áîëîé.”
7
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òýð ìýò ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ãàñëàíãààñ õýòðýõèéã ¿çâýýñ òýðýýð
õîâîð, ó÷ðàõóéÿà áýðõ õýö¿¿ ãýõ çýðãèéí ãàñëàí çîâëîíãèéí õóðàí ìýäýë ÷ òºðºõ
áºëãºº. ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí åðòºíöºä ãàðàõ íü ÷ òîîëøã¿é ãàëàâò
õààÿà íýã ãàðäàã. ¯ëãýðëýâýýñ óäàìáàð öýöýã õààÿà, ãàíö íýã óäàà ãàðäàãòàé àäèë.
Àìüòàä ò¿¿íèéã õîâîð õèéãýýä ó÷ðàõóéÿà áýðõ õóðàí ìýäëèéã ¿¿ñãýñíýýð ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí ò¿¿íä áèøðýë òºðºõ áîëíî. Íèãóóðààñ íü çàðëèãëàñàí ñóäðóóäàä ÷ ¿íýíèé
õóðàí ìýäýë õèéãýýä ã¿éöýä áàðèõûí õóðàí ìýäëèéã ¿¿ñãýõ õèéãýýä õî÷ òàëáèæ
¿éëäýõã¿é áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéìýýñ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí òýðýýð óã òýðõ¿¿ ó÷èð øàëòãààí

ò¿¿íèé òóëä åðòºíöºä ºíº óäààí îðøèõ ¿ã¿é, ò¿ðãýí ãàñëàíãààñ ãýòëýí çîõèîñíîîð
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàä ìýðãýí àðãà õîòîë ÷óóëãàí òýð ìýòýýð àìüòäûã îãîîò ãýòýëãýí
çîõèîäîã áîëîé.”
Òýãýýä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí äºðâºí áóðõàí òýäãýýð ÷ ¿ë ¿çýãäýõ áîëîâ. Òýãýýä áîäüñàäâà
ìàõàñàäâà Ðó÷èðà-êåòó õèéãýýä õýìæýýëøã¿é çóóí ìÿíãàí áîäüñàäâà õèéãýýä áàñ
õýìæýýëøã¿é çóóí ìÿíãàí ãîëäè àìüòàä õàìòðàí Ãðèäðàêóòà óóë õààíà áóé òýíä î÷îîä
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíä îðîéãîîðîî ìºðãººä íýãýí ç¿ãò
ñóóâàé. Òýãýýä Ðó÷èðà-êåòó áîäüñàäâà áýýð ÿìàð ìýò áîëñîí òýäãýýðèéã àéëòãàâ.
Òýãòýë ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàí òýð äºðºâ áýýð ÷ Òàñûí öîãöîñò óóëàíä ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí Øàãæàìóíè îðøèæ áàéãààãèéí äýðãýä çàëàð÷, òóñ òóñûí ç¿ãèéí ñóóäëûí äýýð
îðøîîä áîäüñàäâà íºõºääºº çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí õºâã¿¿í îäîãòóí! ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
Øàãæàìóíè áóðõàíä õîðëîë õèéãýýä ç¿äðýë áàãà áóþó? ßâäàë õºíãºí ¿¿? Àìãàëàíòàé
îðøèæ áàéíà óó? õýìýýí àéëòãàãòóí! Áàñ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
Øàãæàìóíè áóðõàíä Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí
ìàø ã¿íçãèé ¿¿íèéã àìüòàí á¿ãäýä òóñëàõ õèéãýýä ãàí çóäûí àþóëûã îãîîò àðèëãààä
á¿ãäèéã àìãàëàíòàé áîëãîõûí òóëä ¿¿íèéã ¿ç¿¿ëñýí íü ñàéí áàéíà. Äàãàí áàÿñàí çîõèîõ
áîëîé õýìýýí àéëòãàãòóí!”. Òýãýýä òóñ òóñûí äýðãýä áàéñàí áîäüñàäâà òýäãýýð áýýð
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí Øàãæàìóíè áóðõàí õààíà áóé òýíä õ¿ð÷ î÷îîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé
ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºðãººä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí äºðâºí áóðõàí òýäãýýðèéí ÿìàð ìýò
çàðëèãëàñàí ò¿¿í÷ëýí àéëòãàâàé. Òýãýýä ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, äàéñíûã
äàðñàí, ¿íýíõ¿¿ òóóëñàí Øàãæàìóíè áóðõàí áýýð áîäüñàäâà òýäãýýðò, ñàéí áîëîé
õýìýýí çàðëèãëààä ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé. Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí äºðâºí áóðõàí áýýð ÷
àìüòàí á¿ãäýä òóñëàõ õèéãýýä àìãàëàíãèéí òóñàä äýýäèéí íîì ¿¿íèéã íîìëîõûã íàäàä
ñàíóóëàí çîõèîñíîîð òýð öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð ø¿ëýã ýäãýýðèéã íîìëîñîí áîëîé.
Òàñûí öîãöîñò óóëàíä áè îðøîîä

Èõ ýðäýíý ñóäàð ¿¿íèéã íîìëîí çîõèîñîí ÷
Îëîí òºðºëõèéòýí ýäãýýðèéã ãýòýëãýõèéí òóëä
Îãîîò ãàñëàíãààñ ãýòëýõèéã ÷ ¿ç¿¿ëýí çîõèîíî
¯çýë áóðóóäñàí ýãýë íÿëõàñ òýä

Ýä¿ãýý ìèíèé øàæèíä ñ¿æèãëýæ ýñ ¿éëäñýí
Îð÷ëîíãîîñ òýäãýýð á¿ãäèéã ãýòýëãýõèéí òóë
Îãîîò ãàñëàíãààñ ãýòëýõèéã ÷ ¿ç¿¿ëýí çîõèîíî
Òýãýýä òýð öàãò íºõäèéí äóíä õýìýýã÷ õèéãýýä îëîí ìÿíãàí áÿðìàíãóóä ßëæ òºãñ
íºã÷ñºíä òàõèëûã ¿éëäýýä, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, îãîîò èõ ãàñëàíãààñ ãýòëýã÷äèéí äóóã
ñîíñîîä, äàðóé óéëæ ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé õî¸ð ºëìèéä ñºãäºí áîøãî ¿ç¿¿ëýã÷, áàãø
áÿðìàí Ãîóíäèíÿà ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä àéëòãàâ: “Õýðâýý ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí
àìüòàí á¿ãäèéã ýíýðýí òààëæ, òºãºëäºð èõ íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð òóñëàõûã õ¿ññýí, àìüòàí
á¿ãäýä ýöýã ýõ ìýò òýíö¿¿ áóñûã ÷ òýíö¿¿ä ¿çýõ, ñàð ìýò ãèéã¿¿ëýí çîõèîæ, áèëã¿¿í
õèéãýýä èõ áèëã¿¿íèé íàðûã óðãóóëàõ ìýò áàéäàã áºãººä õýðâýý òà àìüòàí á¿ãäèéã
Ðàõóëà (ò¿âä: Äàæèíçèíáà) øèã áîëãîîäîã ë áîë íàäàä äýýä íýãèéã õàéðëàí ñî¸ðõ.”
Áóðõàí áàãø þó ÷ ¿ë çàðëèãëàí ñóóâàé.
8
Òýíäýýñ áóðõàíû õ¿÷ýýð íºõäèéí äîòðîîñ îðü çàëóó Ëèã÷àâè Ñàðâà-ëîãà-ïðèÿà-
äàðøàíà (ìîíãîë: Àìüòàí á¿ãä áýýð ¿çâýýñ áàÿñàõóé) õýìýýã÷ òýð áýýð ñàìáàà òºðººä áàãø,
ýø ¿ç¿¿ëýã÷ áÿðìàí Ãîóíäèíÿà-ä èéí õýìýýí ºã¿¿ëð¿¿í: “Èõ áÿðìàí òà ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàíààñ äýýä íýã þóã àéëòãàâ. Áè áýýð òàíä äýýäèéã ºãºõ áîëíî.”
Áÿðìàí áýýð ºã¿¿ëýâ, “Îðü çàëóó Ëèã÷àâè, Áè ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíûã òàõèõ òóë
÷àíäàðûí ¿íñ õýðýãòýé áàéíà. ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû þíãàðûí ¿ð òºäèé ÷àíäàðûã
íýãèéã ø¿òýõèéã õ¿ñýæ áàéíà. Þíãàðûí ¿ð òºäèé ÷àíäàð ò¿¿íèéã èëòýä òàõèâààñ Ãó÷èí
ãóðâàí òýíãýðèéí îðíû ýçýí ÿìàãòûã îëíî õýìýýí àëäàðøñàí. Àÿà îðü çàëóó Ëèã÷àâè,
Äýýäèéí Àëòàíãýðýëò ñóäàð øàðâàãà õèéãýýä áðàäèãàáóä á¿ãäýýðýý ìýäýõýä áýðõòýé,
äîòðîî áàãòààõàä áýðõ, òýð ìýòèéí áèëýã ÷àíàð õèéãýýä ýðäýì òºãºëäºð äýýä
Àëòàíãýðýëò ñóäðûã íîìëîíî õýìýýí àëäàðøñàíûã ñîíñîãòóí! Àÿà îðü çàëóó Ëèã÷àâè,
Äýýäèéí Àëòàíãýðýëò ñóäàð ýíý íü òýð ìýò ìýäýõýä áýðõòýé õèéãýýä îíîõîä áýðõòýé
ó÷ðààñ àëñ õîë ãàçðûí áÿðìàí áèä íàð, àëèí ò¿¿íèéã õàäãàëâààñ àìüòàí á¿õíýý
ò¿ðãýíýý Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðíû ýçýí áîëîõ þíãàðûí ¿ð òºäèé ÷àíäàðûã ýðäýíèéí
õàéðöàãò õèéæ õàäãàëæ ÷ áîëîõ áîëîé. Àÿà îðü çàëóó Ëèã÷àâè òà þó áîëîõíîî ÷
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñíààñ þíãàðûí ¿ð òºäèé ÷àíäàðûã àéëòãààä, ÷àíäàðûã ýðäýíèéí
õàéðöàãò õàäãàëñíààð àëèâ àìüòíûã Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðíû ýçíèé òºðëèéã
îëóóëàõûã õ¿ñýõã¿é áàéíà óó? Àÿà îðü çàëóó Ëèã÷àâè, áè áýýð äýýä òýð ìýòèéã àéëòãàæ
áàéíà.”
Òýãýýä îðü çàëóó Ëèã÷àâè Ñàðâà-ëîãà-ïðèÿà-äàðøàíà òýðáýýð ýøèéã ¿ç¿¿ëýã÷ áàãø

áÿðìàí Ãîóíäèíÿàä ø¿ëýãí¿¿äèéã äàõèí ºã¿¿ëýâ:
Õýçýý íýãýí öàãò “Ãàíãà”-ûí óðñãàëààñ

Õýýðèéí öýöã¿¿ä òºðºõ áà
Õýðýý óëààí áîëîõ õèéãýýä
Õºõºº äóí ìýò ºíãºòýé áîëîõ,
Çàìáóó ìîäîíä äàëèéí ¿ð òîãòîõ
Çîâëîíò ìîäîíä àìàðààí æèìñ óðãàõ
Òýð öàãò þíãàðûí ¿ð òºäèé
×àíäàðûã õàéðëàõ áîëíî áóé çàà.
Õýçýý íýãýí öàãò ÿñò ìýëõèéí ¿ñýýð

Õóâöñûã ñàéòàð íýõýõ áîëîîä
ªâëèéí õ¿éòíèéã àðèëãàæ ¿éëäýõ
Òýð öàãò ÷àíäàð áàéõ áóé çàà.
Õýçýý íýãýí öàãò áàòãàíûí ãàð õºëººð

Òóëàõ áàãàíûã ñàéòàð ¿éëäýõ¿éä,
Õºäëºøã¿é õèéãýýä ìàø áàò áîëâîîñ
Õýçýý íýãýí öàãò ëÿíõóé õîðõîé á¿õíèé

Ø¿ä íü öàéðàí óðãàõ áîëîîä
Õóðö õèéãýýä èõ áîëîõ
ªíäºð ÿçãóóðò àâèðàõûí òóëä

ªäãºº íýãýí öàãò òóóëàéí ýâð¿¿äýýð
ªãñºõ øàòûã ñàéòàð ¿éëäýõ áîëîõ
Íýãýí öàãò øàò ò¿¿ãýýð àâèðààä

Íÿëõàñ áýýð ñàðûã èäýõ õèéãýýä
Ò¿¿í÷ëýí Ðàõàä ÷ ãýñýí õîðëîæ ¿éëäýõ
9
Òîñãîíä íèñýõ çºãèé áýýð
Áààðòàé àðõèéã øèìýí ñóóãààä
Áàéøèí ãýðòýý òóõëàí ¿éëäýõ
Õýçýý íýãýí öàãò èëæèã õººðõºí áîëæ
Õîøóó íü óëààí áèìáà æèìñ ìýò áîëîîä
Äóó, á¿æèãò ìýðãýí áîëîõ
Õýçýý íýãýí öàãò øàð øóâóó, õýðýý õî¸ð

Õýýð óóëçààä ýíõðèéëýëäýõ õèéãýýä
Õàðèëöàí çîõèëäîõ áîëîõ áîëáîîñ
“Áàëàøà”-ãèéí íàâ÷ íóãóóä

Ãóðâàí ýðäýíèéí ø¿õýð áîëîîä
Áóóõ õóðààñ õàëõàëæ ÷àäàõ áîëîõ
Õýçýý íýãýí öàãò äàëàéí èõ îíãîö

Õ¿ðä õèéãýýä äàðâóóëíóóäàà
Òàëä äýðâ¿¿ëýýä îäîõ áîëáîîñ
Õýçýý íýãýí öàãò õýðýý, øàð øóâóóíóóä

Ãàíäàìàäàíà (ìîíãîë: Õ¿æèéí ¿íýð àíõèëóóëñàí) óóëûã
Õîøóóíäàà çóóãààä íèñýõ áîëîõ
Ýøèéã ¿ç¿¿ëýã÷ áàãø, áÿðìàí Ãîóíäèíÿà áýýð ýäãýýð ø¿ëã¿¿äèéã ñîíñîîä îðü çàëóó îðü
çàëóó Ëèã÷àâè Ñàðâà-ëîãà-ïðèÿà-äàðøàíà ò¿¿íä ø¿ëýã ýäãýýðýýð õàðèó ºã¿¿ëýâ:
Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé, çàëóó ýðõýì!

Áóðõàíû õºâã¿¿í èõ ñóðãààëò,
Áààòàðëàã õèéãýýä ìýðãýí àðãàò,
Áîøãèéã ¿ç¿¿ëýõèéí äýýäèéã îëñîí,
Åðòºíöèéí èòãýë àâðàë áîëñîí

Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ýðäýì ÿìàãòààñ
Åð ñàíààíä áàãòàøã¿éã äàðàà÷ëàí
Çàëóó áýýð íàäàä ñîíñãîæ ¿éëäëýý.
Áóðõàíû ýðäýì ñàíààíä áàãòàøã¿é

Ò¿¿í÷ëýí çàëðàãñàä òýíöýë ¿ã¿é.
Áóðõàí á¿ãä ¿ðãýëæèä àìèðëàñàí.
Áóðõàí á¿ãä ¿íýíõ¿¿ ãàðñàí.
Áóðõàí á¿ãä ºíãº òýíö¿¿.
Ýíý íü áóðõàíû ìºí ÷àíàð ìºí áîëîé.
ßëæ òºãññºí íü çàñâàðòàé áóñ.

ßìàð÷ëàí çàëàðñàí ¿ë ýâäðýõ ó÷èð
Î÷èð ìýòèéí áàò ëàãøèí
Õóâèëãààíû ëàãøèíã òºð¿¿ëýí çîõèîñîí
Òèéìýýñ èõ àðøèéí ÷àíäàð íü
Þíãàðûí ¿ð òºäèé õýìýýõ ¿ã¿é.
10
Ò¿¿íèé ëàãøèíä ÿñ, öóñ ¿ã¿é áîëáîîñ,
×àíäàð áàéíà ãýæ õààíààñ áîëîõ âý?
Àìüòàí òýäýíä òóñëàõûí òóë
Àðãààð ÷àíäàðûã àãóóëàí çîõèîäîã.
Òóóëñàí áóðõàíû íîìûí ëàãøèí,

Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí íîìûí ÷àíàð
Íîìûã ¿ç¿¿ëýí çîõèîõ ÿìàð àäèë
ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé ëàãøèí ÷ òýð ìýò
Áè áýýð ¿¿íèéã ñîíñîæ ìýäýýä

Áè áýýð äýýäèéã ñî¸ðõîí àéëòãàâ
Çºâõºí òýð ÿìàãòûã èø ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä
Çºâëºí ºã¿¿ëýõèéã áè áýýð ¿éëäýâ.
Òýãýýä ãóðâàí ò¿ì õî¸ð ìÿíãàí òýíãýðèéí õºâã¿¿í áýýð Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû íàñ
ñ¿¿äðèéí õýìæýýã ¿ç¿¿ëñýí ã¿íçãèé ýíý ìýòèéã ñîíñîîä, á¿ãäýýðýý òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñ áîäü ñýòãýëèéã ¿¿ñãýýä áîäîë á¿õýíäýý ìàøèä áàÿñààä äóó õîîëîéãîî íèéë¿¿ëýí
ø¿ëýã ýäãýýðèéã ºã¿¿ëýâ:
Áóðõàí ìºíõ áóñûã îãîîò ¿ç¿¿ëýõ áóñ;

Áóðõàíû íîì íü ÷ áàëðàõ áóñ;
Îëîí àìüòíûã òºãñ áîëîâñðóóëàí çîõèîõûí òóëä,
Îãîîò ãàñëàíãààñ ãýòëýõ¿éã çààí ¿ç¿¿ëýõ.
ßëæ òºãññºí áóðõàí ñàíààíä áàãòàøã¿é;

Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ìºíõèéí ëàãøèí,
Àìüòàí á¿õýíä òóñëàõûí òóëä
Àäèëã¿é ëàãøèí ýëäâèéã ¿ç¿¿ëäýã.
Òýãýýä Ðó÷èðà-êåòó áîäüñàäâà ìàõàñàäâà áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð
õèéãýýä äýýä òºðºëõòºí òýð õî¸ðîîñ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýýã
ºã¿¿ëýõèéã ñîíñîîä ñóóäëààñàà áîñîîä àëãàà õàâñðàí ìºðãººä èéí õýìýýí àéëòãàâ:
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òýð ìýò ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð íü ìºíõ áóñûã ¿ë ¿ç¿¿ëñýí
áîëáîîñ, ÷àíäàð íü åðòºíöºä àãóóëæ áîëîõã¿é áèø ¿¿?. Þóíû òóëä ñóäðûí àéìãóóäààñ
áóðõàí ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëýõ õèéãýýä ÷àíäàð íü åðòºíöºä áàéõàä òýíãýð õèéãýýä õ¿ì¿¿í
áýýð áèøðýõ, õ¿íäýòãýõ çýðãýýð ¿éëäýõ áà ýðò öàãèéí áóðõàí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí íàðûí
÷àíäàð åðòºíöºä áàéõàä òýíãýð õèéãýýä õ¿ì¿¿í åðòºíöèéí òàõèëààð òàõèâààñ áóÿí
õýìæýýëøã¿é îëîõ áîëîé õýìýýí çàðëèãëàñàí áà ºíººäºð ýíä òýäãýýðèéã ¿ã¿é áîëîé
õýìýýí çàðëèãëàæ áàéãàà ýíý íü ÷ ÿìàð ìýò þì áý? ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí
íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð ñàéòàð ÿëãàí íîìëîí ñî¸ðõ.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð Ðó÷èðà-êåòó áîäüñàäâà ìàõàñàäâà òýðã¿¿òýí
õóðñàí íºõºä òýäãýýðò çàðëèãëàâàé: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ãàñëàíãààñ õýòðýýä ÷àíäàðàà
åðòºíöºä ¿ëäýýíý õýìýýí çàðëèãëàñàí íü òààëëûí óòãàíä ¿ç¿¿ëñýí ãýæ ìýäýæ
¿éëäýýðýé. ßçãóóðûí õºâã¿¿í áîäüñàäâà ìàõàñàäâàà, ýäãýýð ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí,
äàéñíàà äàðñàí, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí áýýð ¿íýìëýõ¿é ¿íýíèé ¸ñîíä àðâàí ç¿éë èõ
ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí áàéäàã ãýæ ìýäýýðýé. Àðàâ àëèí õýìýýâýýñ ýíý ìýò þì:
(1).Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñíóóä íèñâààíèñûí ò¿éòãýð õèéãýýä ìýäýãäõ¿¿íèé ò¿éòãýðèéã îãîîò

òýâ÷ñýíýýð ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(2).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä áýýð áîäüãàëûí áè ¿ã¿é õèéãýýä íîìûí áè ¿ã¿éã èëòýä
áîëãîîñíîîð ãàñëàíãààñ õýòýðñýí,
(3). áèåíèé îðîí õèéãýýä íîìûí îðîí áîëñíîîð ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(4). àìüòäûã íîìõîòãîõûí çîõèîë íü çºíãººðºº á¿òñýí ó÷èð ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýõ,
(5). ¿íýìëýõ¿é ÿìàãòûã èëòýä áîëãîîñíîîð áèëýã ÷àíàð òóñ òóñäàà ¿ã¿é ó÷ðààñ íîìûí
ëàãøèíã òýíö¿¿ëñýíèé òóë ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
11
(6). îð÷ëîí õèéãýýä íèðâààíû ìºí ÷àíàð õî¸ð ¿ã¿éã èëòýä áîëãîîñíîîð ãàñëàíãààñ
ãýòýëñýí õýìýýñýí,
(7). þì á¿ãäèéí ìºí ÷àíàðûã ìýäñýíýýð íýí àðèëñàíûã èëòýä áîëãîîñíû òóë ãàñëàíãààñ
õýòýðñýí õýìýýñýí,
(8). þì á¿ãä òºðºõ õèéãýýä ýâäðýõ ¿ã¿é á¿òýõýä ìýðýãæñýí òóë ãàñëàíãààñ õýòýðñýí
õýìýýñýí,
(9). ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò, íîìûí ìºí ÷àíàð õèéãýýä ¿íýìëýõ¿é õÿçãààðûã òýãøèòãýñýí
áèëã¿¿íèéã îëñîíû òóë ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(10). þì á¿ãäèéí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä ãàñëàíãààñ ãýòýëñýíèé ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòàä ÿëãàà
¿ã¿éã áîëãîîñîí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí áîëîé.”
“Áàñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿í áîäüñàäâà ìàõàñàäâàà, àðâàí íîì ýäãýýðýýð íü ò¿¿í÷ëýí

çàëàðñàí äàéñíàà äàðñàí ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí áýýð ¿íýìëýõ¿é õèéãýýä ¿íýíèé
¸ñîíä èõ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí áàéäàã ãýæ çàðëèãëàñàí áîëîé. Àðàâ àëèí õýìýýâýýñ, ýíý
ìýò íèñâààíèñ á¿ãäèéí ñóóðü íü øóíàë õ¿ñýë áºãººä àëèí äîð òýì¿¿ëñýí ò¿¿íäýý
øóíàë òºðºõ áîëîé.
(1). Áóðõàí ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí íü øóíàë õèéãýýä õ¿ñëýýñ õàãàöñàíû òóë ãàñëàíãààñ
õýòýðñýí õýìýýñýí,
(2). ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàä íü øóíàë õèéãýýä õ¿ñýë á¿ãäýýñ õàãàöààä íîì àëèíûã ÷ ¿ë
àâñàíû òóë áàðèõ ¿ã¿é, îäîõ, èðýõ, àâàõ ¿ã¿é, òèéìèéí òóë ãàñëàíãààñ õýòýðñýí
õýìýýñýí,
(3). îäîõ, èðýõ, àâ÷ ¿éëäýõ áàéõã¿é òýð íü íîìûí ëàãøèí áºãººä òºðºõ õèéãýýä õààãäàõ
¿ã¿é áîëîé. Òºðºõ õèéãýýä õààãäàõ ¿ã¿é òýð ÿìàãò íü ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(4). òºðºõ õèéãýýä õààãäàõ ¿ã¿é òýð íü ¿ãýýð ºã¿¿ëøã¿é, ¿ãèéí ìºðíººñ òàñàðñàíû òóë
ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(5). áè ¿ã¿é áà áîäüãàë ¿ã¿é õèéãýýä òºðºõ áà õààãäàõûí þì òºäèéãººñ îðøèõ þ¿ëýõèéã
îëñîíû òóë ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(6). íèñâààíèñ õèéãýýä îéðûí íèñâààíèñ íóãóóäûã çóóðäûí ç¿éëä áîëãîîñîí õèéãýýä
àëèí íîìûí ÷àíàð òýð íü îðøèõ áóþó îäîõ áà èðýõ ¿ã¿é ãýæ áóðõàí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áýýð èëòýä áîëãîîñíû òóë ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(7). ¿íýìëýõ¿é íü ¿íýí áºãººä òýðíýýñ áóñàä íü õóäàë áîëîé. Àëèí ¿íýí òýð ÿìàãò íü
¿íýìëýõ¿é áºãººä ¿íýìëýõ¿é ÿìàãò íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ÿìàãò ó÷ðààñ ò¿¿íèéã
(8). ¿íýìëýõ¿éí õÿçãààð ÿìàãò íü öàöðàëò ¿ã¿é, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ãàíöààðàà
¿íýìëýõ¿éí õÿçãààðûã èëòýä áîëãîîñîí õèéãýýä öàöàðëûã ÷óõàë àìèðëóóëñàí òýð
ÿìàãòûã ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí,
(9). òºðºõ ¿ã¿é íü ¿íýí òºðºõ íü õóäàë ó÷ðààñ íÿëõàñ ýãýë òºðºëõòºí¿¿ä íü îð÷ëîíãèéí
øàâàðò øèãäñýí, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ëàãøèí íü ¿íýí ¿íýìëýõ¿é áóñ áèøèéí òóë
(10). ¿íýìëýõ¿é áóñ þì íü øàëòãààíààñ òºðñºí, ¿íýìëýõ¿é ¿íýí þì íü øàëòãààíààñ
òºðñºí áèø, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû íîìûí ëàãøèí íü ÷ ¿íýìëýõ¿é ¿íýí ÿìàãò ìºí ó÷ðààñ
ò¿¿íèéã ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí áîëîé.”
“Áàñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿í áîäèñàäâà ìàõàñàäâàà, èéì àðâàí íîìîîð ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
äàéñíàà äàðñàí ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàä áýýð ¿íýìëýõ¿é õèéãýýä ¿íýíèé ¸ñûã
ìýäñýíýýð èõ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí ãýæ ìýäýõ áîëíî. Àðàâ àëèí õýìýýâýýñ ýíý ìýò þì:
(1).Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð ºãëºã õèéãýýä ºãëºãèéí ¿ðèéã áè õèéãýýä ìèíèéìõèéëýí

¿éëäýëã¿éãýýð ìàøèä ìýäñýí ó÷ðààñ ºãëºã òýð áà ò¿¿íèé ¿ðä áóðóó íýí àòãàãëàõûã
îãîîò òýâ÷ñýí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýñýí,
(2).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð øàãøààáàä õèéãýýä øàãøààáàäûí ¿ðèéã áè õèéãýýä
ìèíèéìõèéëýí ¿éëäýëã¿éãýýð ìàøèä ìýäñýí ó÷ðààñ øàãøààáàä òýð áà ò¿¿íèé ¿ðä
áóðóó íýí àòãàãëàõûã îãîîò òýâ÷ñýí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýñýí,
(3).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð òýâ÷ýýð õèéãýýä òýâ÷ýýðèéí ¿ðèéã áè õèéãýýä ìèíèéìõèéëýí
¿éëäýëã¿éãýýð ìàøèä ìýäñýí ó÷ðààñ òýâ÷ýýð òýð áà ò¿¿íèé ¿ðä áóðóó íýí àòãàãëàõûã
12
(4).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð õè÷ýýíã¿é õèéãýýä õè÷ýýíã¿éí ¿ðèéã áè õèéãýýä
ìèíèéìõèéëýí ¿éëäýëã¿éãýýð ìàøèä ìýäñýí ó÷ðààñ õè÷ýýíã¿é òýð áà ò¿¿íèé ¿ðä áóðóó
íýí àòãàãëàõûã îãîîò òýâ÷ñýí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýñýí,
(5).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð äèÿàí õèéãýýä äèÿàíû ¿ðèéã áè õèéãýýä ìèíèéìõèéëýí
¿éëäýëã¿éãýýð ìàøèä ìýäñýí ó÷ðààñ äèÿàí òýð áà ò¿¿íèé ¿ðä áóðóó íýí àòãàãëàõûã
(6).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð áèëã¿¿í õèéãýýä áèëã¿¿íèé ¿ðèéã áè õèéãýýä ìèíèéìõèéëýí
¿éëäýëã¿éãýýð ìàøèä ìýäñýí ó÷ðààñ áèëã¿¿í òýð áà ò¿¿íèé ¿ðä áóðóó íýí àòãàãëàõûã
(7).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð àìüòàí õèéãýýä àìüòàí ¿ã¿éã ìàøèä áîëãîîñîí õèéãýýä þì
á¿ãäèéí ìºí ÷àíàð ¿ã¿éä áóðóó íýí àòãàãëàñíûã îãîîò òýâ÷ñýí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ
ãýòýëñýí õýìýýñýí õèéãýýä àëèí øóíàëûí ìºí ÷àíàðòàé íü ìýäýðõ¿éä øàìäàí ¿éëäýõ
áîëîé. Ìýäýðõ¿éä øàìäàí ¿éëäñýíèé ýðõýýð çîâëîí ýëäýâ ÿíçûã àìñàõ áîëîé.
(8).Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä íü áè õèéãýýä ìèíèéìõèéëýí áàðèõûã îãîîò òàñàëñàí
õèéãýýä ìýäðýõ¿éã ¿ë ýðõøýýñýí ó÷ðààñ ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýñýí
(9).õóðàí ¿éëäñýí þì á¿ãä íü òîî õèéãýýä õýìæýý áàéõ äîð õóðàí ýñ ¿éëäñýí þìñ íü òîî
õèéãýýä õýìæýý á¿ãäýýñ õàãàöñàí áºãººä áóðõàí áýýð õóðàí ¿éëäñýí þìûã òýâ÷ñýí
õèéãýýä õóðàí ýñ ¿éëäñýí þìûã èëòýä çîõèîí òîî õèéãýýä õýìæýý ¿ë ýðõøýýñýí òóë
(10).ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð àìüòàí õèéãýýä þìñûí ìºí ÷àíàð á¿õýí õîîñîí õèéãýýä
õîîñîí ò¿¿íýýñ áóñàä íü ÷ áàéãàà áóñ õèéãýýä õîîñîí ìºí ÷àíàðòàé òýð ÿìàãò ¿íýíõ¿¿
íîìûí ëàãøèí ìºí ó÷ðààñ òèéìèéí òóë ò¿¿íä ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí áóþó
ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý àðâàí íîì òýäãýýðýýð íü ãàñëàíãààñ õýòýðñýí õýìýýñýí áîëîé.”
“Áàñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ãàñëàíãààñ õýòðýýã¿é òýð ÿìàãò èõ

ãàéõàìøèãòàé áèø. Áàñ ãàéõàìøèãòàé ¿éëäâýð àðâàí íîì áàéäàã. Òýð íü ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé. Àðàâ àëèí õýìýýâýýñ ýíý ìýò:
(1). Îð÷ëîí íü ãýì ëóãàà òºãºëäºð íèðâààí íü àìèðëàíãóé õèéãýýä àãëàã ìºí áîëáîîñ
îð÷ëîí õèéãýýä íèðâààí òýð õî¸ðûã òýíö¿¿ ìýäñýí ó÷ðààñ îð÷ëîíä ÷ ¿ë îðøèõ
íèðâààíä ÷ ¿ë îðîõ áºãººä àëèí àìüòäûí òóñàä ¿ë óéñàõ òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.
(2). Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä áýýð ýãýë íÿëõàñûí ÷àíõ áóðóó ÿâäàë õèéãýýä ýëäýâ
íèñâààíèñààð ýçëýãäñýíèéã áîëãîîñîí ÷ ýäãýýðèéã íýí ãýòýëãýæ ¿éëäýõ áîëîé õýìýýí ¿ë
áîäîõ áîëîâ÷ óðüäûí íèã¿¿ëñýíã¿é õèéãýýä áóÿíû ¸çîîðûí õ¿÷ýýð àìüòàí ýäãýýðèéí
òóñ òóñûí óõààí õèéãýýä ìºí ÷àíàð áà ñàíàà þóíä äóðëàñíûã, àòãàãèéã ¿ë ýðõøýýí
çºíãººðºº á¿òýõèéí ¸ñîîð ñ¿¿ë÷èéí õÿçãààðò òóëàõ ¿ã¿éãýýð òóñ õ¿ðãýõ õèéãýýä íîìûã
¿ç¿¿ëäýã òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.
(3). Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä áýýð àìüòàí áîäüãàëä ýðõýì çàðëèã àðâàí õî¸ð
ãèø¿¿íèéã äýëãýðýíã¿é ¿ç¿¿ëñýíýýð òóñ õ¿ðãýõ áîëîé õýìýýí òààëàõã¿é áîëîâ÷ óðüäûí
íèã¿¿ëñýíã¿é õèéãýýä áóÿíû ¸çîîðûí õ¿÷ýýð àìüòàí ýäãýýðò ýöýñ õîéäîä òóëàõ ¿ã¿éãýýð
íîìûã äýëãýðýíã¿é ¿ç¿¿ëñýí òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.
(4). Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä õîò, òîñãîí, ñóóðèíä çàëàðñàí õèéãýýä õààí áà ò¿øìýë,
áÿðìàí, õààíû ÿçãóóð, íî¸äûí ÿçãóóð, äîîä ÿçãóóð òýðã¿¿òíèé ãýðò áèíàâààäûã àâàõ
áîëîé õýìýýí òààëààã¿é áîëîâ÷ óðüäûí ëàãøèí, çàðëèã, òààëëûí ÿâäëûã áÿñàëãàñíû
õ¿÷ýýð çºíãººðºº á¿òñýí áèíàâààäàä ìîðèëîõ õèéãýýä òóñ õýðãèéã çîõèîñîí òýð íü
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.
(5). Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ëàãøèí ºëñºõ õèéãýýä óíäààñàõûã ÷ ¿ë ýðõøýýñýí,
ºòãºí, øèíãýíýýñ ëàãøèí íü ýíýëæ äîðîéòîõûã ÷ ¿ë ýðõøýýí áèíàâààäûã àâàõ íü
¿çýãäñýí ÷ ò¿¿íä ñî¸ðõîõ íü ÷ ¿ã¿é, ò¿¿íèé íýí àòãàã íü ÷ ¿ë ýðõøýýñýí áîëîâ÷ àìüòàíä
òóñëàõûí òóëä áèíàâààäûã ñî¸ðõîæ ¿çýãäýæ áàéãàà òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí
çºíãººðºº á¿òñýí ÿâäàë áîëîé.
(6). Àëèí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð àìüòàí ýäãýýðèéí óõààí äýýä, äóíä, àäàã ÿìàð ìýò
íîìûã ¿ç¿¿ëýõ áîëîé õýìýýí òààëàõã¿é áîëîâ÷ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð òóñ òóñûí
óõààí õèéãýýä ñàâ ÿìàð ìýò áîëîõûã àòãàãèéã ýðõøýýëã¿é ìàøèä áîëãîîõ õèéãýýä
òýäãýýðò íîìûã ¿ç¿¿ëýõ òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.
(7). Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä áýýð àìüòàí ýäãýýð íü áèøðýëã¿é, ¿ðãýëæèä øèð¿¿í
¿ãýýð ìóóã ºã¿¿ëäýã ìºí ó÷ðààñ ýäãýýðòýé õàìò ºã¿¿ëýõã¿é áîëîé, àìüòàí ýäãýýð íü
13
íàäàä ¿ðãýëæèä áèøèð÷ ¿éëäýõ ìàãòàõ õèéãýýä ÿðóó ºã¿¿ëäýã ìºí ó÷ðààñ ýäãýýðòýé
õàìò ºã¿¿ëæ ¿éëäýõ áîëîé õýìýýí Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð òààëàõã¿é áºãººä àñðàõóé
áà íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð õî¸ð ¿ã¿é òýãøèä òààëàõ òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë
áîëîé.
(8). ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä àñðàí óóðëàõ, îìîã, õ¿ñýë, õàðàì òýðã¿¿òýí íèñâààíèñ
ýðõøýýãýýã¿é áîëîâ÷ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä íü ¿ðãýëæèä àãëàãò áàÿñàõ õèéãýýä
õóðàí ¿éìýýí á¿ãäèéã òýâ÷ýýä, õ¿ñýë áàãûã ñàéøààí çîõèîäîã òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.
(9). Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä íü çàðèì íýã íîì òºäèéã ¿ë ìýäñýí áóñ áóþó òààëàëäàà
áàãòààãààã¿éã ýðõøýýãýýã¿é õèéãýýä îðîí á¿ãäýä òîëü ìýò áèëã¿¿íèéã èëòýä áîëãîñîí
ó÷ðààñ íýí àòãàã ¿ã¿é áîëîâ÷ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð àìüòàí ýäãýýðèéí ¿éë õèéãýýä
ÿâäëûã áîëãîîãîîä òýäãýýðèéí ñàíààíä çîõèëäîí íàéðóóëñíààð àðãààð òàòàõ õèéãýýä
îð÷ëîíãîîñ ãýòýëãýõ òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.
(10). Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä áýýð àìüòàí àëèí áàÿí õèéãýýä èäýðõýíèéã áîëãîîõíîî
÷ áàÿñàë ¿ë òºðæ, ãóòàðñàí õèéãýýä äîðîéòñîíûã áîëãîîõíîî ÷ ãóòàðëûã ¿ë çîõèîõ
áîëîâ÷ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä àìüòàí òýäãýýðèéí ¿íýíõ¿¿ ÿâäàë á¿òýýëèéã
áîëãîîãîîä òîðîëòã¿é èõ íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð àâðàí çîõèîäîã áîëîé, çàðèì àìüòäûí áóðóó
ÿâäàëûã áîëãîîõíîî ÷ òà÷ààõ ¿ã¿é èõ íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð àâðàõ õèéãýýä áàðüäàã òýð íü
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí ÿâäàë áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý íü Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí

áóðõàäûí ¿íýìëýõ¿é ÿâäàë õÿçãààðã¿éã ¿ç¿¿ëñýí õèéãýýä ãàñëàíãààñ õýòýðñýí
¿íýìëýõ¿é ¿íýíèé áèëýã ÷àíàðò õóðàí ìýäýæ ¿éëäýõò¿í! Áóñàä ¿åñò ãàñëàíãààñ õýòðýõ
õèéãýýä ÷àíäàðûã åðòºíöºä îðõèíî õýìýýí ¿éëäñýí òýð íü ìýðãýí àðãûã ¿ç¿¿ëñýí
áºãººä àìüòàí òºðºëõòºíèé òàõèë, ºðãºë õ¿íäëýëèéã ¿éëäýõ òýäãýýð íü ÷ ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàíû íèã¿¿ëñýíã¿é õèéãýýä áóÿíû ¸çîîðûí õ¿÷ ìºí ãýæ ìýäýæ ¿éëäýýðýé! Ò¿¿íä
çàðèì íýãýí òàõèæ õ¿íäýëæ ¿éëäñýí òýð íü èðýýä¿é öàãò íàéìàí ÷ºëººã¿éã îãîîò
òýâ÷ýýä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäòàé ó÷ðàõ, áóÿíû ñàäàíòàé òºãºëäºð áàéõ, áîäü
ñýòãýëèéã ¿ë îðõèõ, áóÿí õýìæýýëøã¿é àðâèæèõ, îð÷ëîíãîîñ ò¿ðãýí ãýòëýõ, îð÷ëîíãèéí
õ¿ëýýñýýð õ¿ëýãäýõã¿é äýýä ÿâäàë ýíý ìºí ó÷ðààñ ÷è áýýð øàìäàí á¿òýýæ àëãàñðàëã¿é
¿éëäýýðýé!”
Òýãýýä Ðó÷èðà-êåòó áîäüñàäâà áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ãàñëàíãààñ ¿ë ãýòëýõèéí óòãà
õèéãýýä ã¿íçãèé òýâ÷ýýðèéã ¿ç¿¿ëýõýä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºíººñ èëòýä ñîíñîîä àëãàà
õàâñðàí ñºãäººä èéí õýìýýí àéëòãàâàé: “ªíººäºð áè áýýð Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí èõ
áàãøààñ ãàñëàíãààñ ¿ë ãýòëýõ õèéãýýä ÷àíäàðûã åðòºíöºä îðõèõ áîëîí àìüòàí íóãóóäàä
àãóó èõ òóñûã çîõèîõ ¿¿íèéã ìýäýýä áèå, ñýòãýë ìèíü áàÿñàí ãàéõàí áèøðýõ áîëáîé.”
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýý ¿¿íèéã ¿ç¿¿ëáýýñ òîîëøã¿é, õýìæýýëøã¿é,

õÿçãààðëàøã¿é àìüòàí òýäãýýð á¿ãä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñ áîäü ñýòãýëèéã ¿¿ñãýâýé.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàí òýäãýýð ÷ ¿ë ¿çýãäýõ áîëîîä Ðó÷èðà-êåòó áîäüñàäâà ÷
ñóóäëààñàà áîñîîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé ºëìèéä ìºðãººä äàõèí ººðèéí îðîí òýð
ÿìàãòàä ñóóâàé.

“Ò¿¿í÷èëýí çàëðàãñäûí íàñàí ñ¿¿äðèéí õýìæýýã ¿ç¿¿ëýõ¿é”
õýìýýõ õî¸ðäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
III á¿ëýã: Ãóðâàí ëàãøèíã ÿëãàæ ¿ç¿¿ëýõ¿é
Òýãýýä Îãòîðãóéí ç¿ðõýí õóðñàí õýìýýõ áîäüñàäâà ìàõàñàäâà òýäíèé äîòðîîñ

ñóóäëààñàà áîñîîä íîìò õóâöñàà íýã ìºðºíäºº áóóëãààä áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò õàòãààä
àëãàà õàâñðààä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé õî¸ð ºëìèéä ìºðãººä àëò õèéãýýä èõ ýðäýíèéí
öýöýã, èõ ýðäýíèéí äóàç, ø¿õýðèéí äýýäýýð òàõèæ ¿éëäýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä
14
èéí õýìýýí àéëòãàâàé: “Áîäüñàäâà ìàõàñàäâà, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûí òààëàë
ìàøèä ã¿íçãèé ò¿¿íèéã ¸ñ÷ëîí ÿìàð ìýò á¿òýýí ¿éëäýõ âý?”
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ñàéòàð ìàøèä ñîíñîæ,
ñýòãýëäýý áàðèõòóí! ×àìä ò¿¿íèé óòãûã ñàéòàð ÿëãààä ¿ç¿¿ëæ ¿éëäüå! ßçãóóðûí
õºâã¿¿íýý, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí á¿ãä ãóðâàí ëàãøèíã ýðõøýýñýí áàéäàã áºãººä ãóðàâ íü
àëü âý? õýìýýâýýñ, õóâèëãààíû ëàãøèí, òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí, íîìûí ëàãøèí
áîëîé. Ýíý ìýòèéí ãóðâàí ëàãøèí íü çºíãººðºº á¿òñýí ó÷ðààñ òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèéã áàðüñàí õýí áýýð ò¿¿íèéã èëòýä áîëãîñîí òýðáýýð õîðâîîãîîñ ãàð÷
¿éëäýõ áîëîé. Ò¿¿í äîð ÿìàð ìýò áîäüñàäâà áýýð õóâèëãààíû ëàãøèíã ìýäýæ ¿éëäýõ
âý? õýìýýâýýñ, ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí óðüä ãàçàð ìºðèéã íýí
ñóäàëæ áàéõ ¿åäýý òºðºëõòºí á¿ãäèéí òóëä ýëäýâ ÿíçûí íîìûã á¿òýýñýí áîëîé. Òýð ìýò
ÿâäëûã ñóäàëñíààð á¿òýýëèéí ýöýñò õ¿ðñýí áîëîé. Á¿òýýë ò¿¿íèé õ¿÷ýýð èõ àâøãèéã
îëñîí áîëîé. Èõ àâøãèéí õ¿÷ýýð òºðºëõòºíèé ñàíàà ÿìàð ìýò, ÿâäàë ÿìàð ìýò õèéãýýä
îðîí ÿìàð ìýò÷èëýí á¿ãäèéã èëò áîëãîîä öàãò íü òààëààã¿é, öàãààñ íü õýòðýýã¿é,
îðîíòîé çîõèëäñîí, öàãòàé çîõèëäñîí, ÿâäàëòàé çîõèëäñîí, íîìûã íîìëîõîä ÷
çîõèëäîæ ýëäýâ ÿíçûí ëàãøèíã ¿ç¿¿ëñýí ò¿¿íèéã õóâèëãààíû ëàãøèí õýìýýí ¿éëäýõ
áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý áîäüñàäâà áýýð òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèíã ÿìàð ìýò ìýäýæ
¿éëäýõ âý? õýìýýâýýñ, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí á¿ãä áýýð áîäüñàäâà íàðò òîðîëò ¿ã¿éã îëæ
¿éëäýõèéí òóëä ¿íýìëýõ¿é ¿íýíèéã ¿ç¿¿ëñýí áºãººä îð÷ëîí õèéãýýä íèðâààíòàé õàìò
íýã ãýæ ìýäýæ ¿éëäýýä, ýâäðýõèéí ÷óóëãàíä ¿çýõèéã àðèëãààä, àéìøèãò àìüòàí á¿õèéã
áàÿñóóëæ ¿éëäýõ õèéãýýä áóðõàíû íîì õÿçãààðëàøã¿éí óã áîëîõ ó÷ðààñ ¿íýí ÿìàãò
õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûí áèëã¿¿íòýé çîõèëäîæ, óðüäûí åðººëèéí õ¿÷ýýð ëàãøèí
ò¿¿íèéã ¿ç¿¿ëýõ áîëîõ áóþó ãó÷èí õî¸ð áýëýã õèéãýýä íàÿí ¿ëãýðýýð ÷èìýãëýãäñýí
ãýðýëò ëàãøèíä îð÷ëîíä á¿òñýí òýð íü òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí õýìýýæ ¿éëäýõ áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áîäüñàäâà ìàõàñàäâà áýýð íîìûí ëàãøèíã ÿìàð ìýò ìýäýæ
¿éëäýõ âý? õýìýýâýýñ, íèñâààíèñûí ò¿éòãýð á¿ãäýýñ õàãàöàæ òºãñãºñíèé òóë õîîñîí
÷àíàð õèéãýýä ¿íýìëýõ¿é áèëã¿¿í òºäèéä îðøèõ òýð íü íîìûí ëàãøèí õýìýýæ ¿éëäýõ
áîëîé. Óðüäàõ õî¸ð ëàãøèí òýð íü íýðèéòãýëèéí òºäèé áîëîé. Íîìûí ëàãøèí íü
¿íýìëýõ¿é áºãººä òýð õî¸ð ëàãøíû ñóóðèéã ¿éëäýõ áîëîé. Òýð ÿìàð ó÷ðààñ âý?
õýìýýâýýñ, íîìûí ëàãøèí íü ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä íýí ¿ë àòãàãëàõûí áèëã¿¿íýýñ
òóñäàà áóðõàíû íîì àëèí ÷ áàéõã¿éí òóëä áîëîé. Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä íü áèëã¿¿í
õîòîë ÷óóëãàí áîëæ, íèñâààíèñ á¿ãäèéã òýâ÷ñýíèé òóë ýöýñò õ¿ðñýí ó÷ðààñ áóðõàíû íýí
àðèëñàíûã îëñîíû òóë íîìûí õîîñîí ÷àíàð õèéãýýä ¿íýìëýõ¿é áèëã¿¿íèé áóðõàíû íîì
íóãóóäûã îãîîò áàðüñàí áîëîé. Áàñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áóðõàí á¿ãä íü ººð õèéãýýä
áóñäûí òóñûã ýöýñò íü õ¿ðãýñýí áºãººä ò¿¿í äîð íîìûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòààð ººðèéí òóñûã
çîõèîæ, ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûí áèëã¿¿íýýð áóñäûí òóñûã çîõèîñîí áîëîé. ªºð áóñäàä òóñûã
çîõèîõîä ýðõèéã îëñîí òóë õÿçãààðëàøã¿é ýëäýâ çîõèîë íü çºíãººðºº á¿òñýí áîëîé.
Òèéì ó÷ðààñ áóðõàí á¿ãäèéí íîì õýìæýýëøã¿é, õÿçãààðëàøã¿é ýëäýâ îëíûã
ÿëãàìæààòàé ¿ç¿¿ëýõ áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ¿ëãýðëýâýýñ íýí àòãàãëàõûí ñýòãýëä ø¿òýýä íèñâààíèñ îëîí ÿíç,
¿éë îëîí ÿíç, ¿ð îëîí ÿíçûã ¿ç¿¿ëäýã ò¿¿í øèã íîìûí ìºí ÷àíàð õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí
ÿìàãòûí áèëã¿¿í äîð ø¿òýýä áóðõàíû íîì ýëäýâ ÿíç, áðàäèãàáóäûí íîì ýëäýâ ÿíç,
øàðâàãûí íîì ýëäýâ ÿíç îëíûã ¿ç¿¿ëäýã áîëîé. Íîìûí ìºí ÷àíàð õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí
ÿìàãòûí áèëã¿¿í äîð ø¿òýýä áóðõàí á¿ãäèéí íîìîíä õîòîë ÷óóëãàíû ýðõèéã îëñîí òýð
íü äýýä, æèøèõýä áýðõòýé áîëîé. ¯ëãýðëýâýýñ îãòîðãóéä çóðàã çóðààä ÷èìãèéã ¿éëäýõ
òýð íü æèøèõýä áýðõòýé áîëîé. Ò¿¿í÷ëýí ¿íýìëýõ¿é íîì õèéãýýä ¿íýìëýõ¿é áèëã¿¿í
äîð ø¿òýýä áóðõàíû íîì á¿ãäèéã á¿òýýõ íü ÷ æèøèõýä áýðõòýé ìºí áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ÿìàð àäèë áîëáîîñ íîìûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí
ÿìàãòûí áèëã¿¿í äîð íýí àòãàãèéã ¿ë ýðõøýýñýí õèéãýýä ¿éëñ äîð ýðõøýýëèéã îëñîí
ìºí õýìýýâýýñ, ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ¿ëãýðëýâýýñ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ãàñëàíãààñ
õýòýðñýí ÷ åðººëä ýðõøýýëèéã îëñîí ó÷ðààñ ¿éëñèéí áàéäàë á¿ãäèéã ÷ çîõèîäîã.
15
Ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûí áèëã¿¿í äîð õýðýã á¿ãäèéã á¿òýýõýä
ýðõøýýëèéã çîõèîñîí ÷ òýð ìýò áîëîé. Áàñ áîäüñàäâà ìàõàñàäâà ñàìàäèä òýãø
îðøñîíîîñ óðüäûí åðººëèéí ýðõýýð äèÿàí ò¿¿íýýñ áîñîîä õýðýã, ¿éëñ á¿ãäèéã çîõèîäîã
ìýò þìñ áàéäàë õî¸ðò ÷ íýí àòãàãëàõ ¿ã¿é õýðýã á¿ãäèéã çîõèîõîä ýðõøýýëèéã îëñîí
áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ¿ëãýðëýâýýñ íàð õèéãýýä ñàðàíä ÷ íýí àòãàãëàõ ¿ã¿é, óñ õèéãýýä
òîëèíä ÷ íýí àòãàãëàõ ¿ã¿é, ¿çýãäýë äîð ÷ íýí àòãàãëàõ ¿ã¿é áîëîâ÷ ãóðâóóë
õóðàëäñàíààñ ä¿ðñ ãàðàõ áîëîé. Òýð ìýò íîìûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí
ÿìàãòûí áèëã¿¿í äîð ÷ íýí àòãàã ¿ã¿é áîëîâ÷ åðººëèéí ýðõýýð õóâüòàé àìüòàí áîëãîíä
òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí õèéãýýä õóâèëãààíû ëàãøèíã ÷ íàð ñàðíû ä¿ðñ ìýò óã õèéãýýä
øàëòãààí õóðñàíààñ ãàðàõ áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áàñ ¿ëãýðëýâýýñ, õýìæýýëøã¿é, òîîëøã¿é óñ õèéãýýä òîëü çýðýã íü

¿çýãäýë äîð ø¿òýýä õîîñîí ä¿ðñ áèëýã ÷àíàð òóñäàà îëîí ¿çýãäýõ áîëîé. Õîîñîí õýìýýõ
íü áèëýã ÷àíàð ¿ã¿é áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òýð ìýò òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí
õèéãýýä õóâèëãààíû ëàãøèíãààð íºõºä øàâü íàðò íîìûí ëàãøèíãèéí ä¿ðñèéã ¿ç¿¿ëýõ
åðººëèéí ýðõýýð òýð õî¸ð ëàãøèí ¿çýãäýýä òýìäýã ýëäýâ ÿíçàä ¿çýãäýõíýý ÷ íîìûí
ëàãøèíãèéí îðîíä áèëýã ÷àíàð òóñ òóñäàà ¿ã¿é áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ëàãøèí òýð
õî¸ðò îðøîîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäûã ‘öîãöîñûí ¿ëäýãäýë ñýëòòýé ãàñëàíãààñ
ãýòýëñýí’ õýìýýí çàðëèãëàñàí. Íîìûí ëàãøèíã òààëààä ‘öîãöîñûí ¿ëäýãäýëã¿é
ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí’ õýìýýí çàðëèãëàñàí áîëîé. Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ òýð íü þì
á¿ãäèéã áàðàõûí ýöýñò áîëñîí ó÷ðààñ ëàãøèí ýíý ãóðàâò ø¿òýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàä ‘¿ë îðøèõûí ãàñëàíãààñ ãýòýëñýíä’ îðøèíî õýìýýí íîìëîñîí áîëîé. Õî¸ð
ëàãøèíã ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýí çàðëèãëààã¿é ó÷èð íü íîìûí ëàãøèíãààñ ººð
áóðõàí ¿ã¿é òóë áîëîé. ßàãààä õî¸ð ëàãøèíä ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýí ¿ë ¿éëäýâ
õýìýýâýýñ òýð õî¸ð ëàãøèí íü ¿íýìëýõ¿é áóñ íýðèéí òºäèé ó÷ðààñ àãøèí íýãä òºðºõ
õèéãýýä ýâäðýõ, ¿ðãýëæèä ¿ë îðøèõ, äàõèí äàõèí ãàðàõ ó÷ðààñ ìàãàäëàë ¿ã¿é ìýò
áºãººä íîìûí ëàãøèí íü òýð àäèë áóñ áîëîé.
[Õî¸ðäóãààð õýñýã]
“Òèéìèéí òóëä òýð õî¸ð ëàãøèí íü ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýí ¿ë ¿éëäýõ áîëîé. Íîìûí
ëàãøèí ÷ òýð õî¸ð ¿ã¿é òóë, ãàñëàíãààñ ãýòýëñýíä îðøèõ ¿ã¿é ó÷ðààñ, òýð ãóðâàí ëàãøèí
äîð ø¿òýæ ¿ë îðøèõ òóë, ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí õýìýýí çàðëèãëàñàí áîëîé. ßçãóóðûí
õºâã¿¿íýý, ò¿¿í äîð íÿëõàñ ýãýë òºðºëõòºí¿¿ä ãóðâàí áèëýã ÷àíàðûí òóë õ¿ëýãäýõ
õèéãýýä ò¿éòãýðëýãäýõ áàéãàà ó÷ðààñ ãóðâàí ëàãøèíãààñ õîë áàéäàã áîëíî. ßìàð ãóðàâ
õýìýýâýýñ á¿õýí íýðèéòãýëèéí áèëýã ÷àíàð, áóñäûí ýðõèéí áèëýã ÷àíàð õèéãýýä îãîîò
á¿òýõèéí áèëýã ÷àíàð áîëîé. Áèëýã ÷àíàð òýäãýýðèéã ìýäýõ õèéãýýä õîðèõ õèéãýýä
àðèóñãàõ áîëîîã¿é òèéìèéí òóë ãóðâàí ëàãøèíã ýñ îëñîí áîëîé. Òýð ìýòèéí áèëýã ÷àíàð
ãóðâûã ìýäýõ õèéãýýä õîðèõ õèéãýýä àðèóñãàñíààð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä ãóðâàí
ëàãøèíã îãîîò ã¿éöýýñýí áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, íÿëõàñ ýãýë òºðºëõòºí íàð òèéí ìýäýë ãóðâûã ýñ òýâ÷ñýíèé òóë
ãóðâàí ëàãøèíãààñ õîë áàéäàã áîëíî. Ãóðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, áîäèòîéä îðîõûí òèéí
ìýäýë, á¿õíèé ñóóðèíä îðøèõûí ñýòãýë, á¿õíèé ñóóðèéí òèéí ìýäýë áîëîé. Ìºðèéã
ñóäëàõàä îðøñîíîîð îðîõûí òèéí ìýäëèéã àðèóñãàõ áîëîé. Òàñëàõûí ìºðä îðøñîíîîð
á¿õíèé ñóóðèíä îðøñîí ñýòãýëèéã àðèóñãàõ áîëîé. Äýýä ÿëãóóëñàíû ìºðä îðøñîíîîð
á¿õíèé ñóóðèéí òèéí ìýäëèéã àðèóñãàõ áîëîé. Îðîõûí òèéí ìýäëèéã àðèóñãàâààñ
õóâèëãààíû ëàãøèíã îëîõ áîëîé. Á¿õíèé ñóóðèíä îðøñîí ñýòãýëèéã àðèóñãàâààñ òºãñ
æàðãàëàíãèéí ëàãøèíã ¿ç¿¿ëýõ áîëîé. Á¿õíèé ñóóðèéí òèéí ìýäëèéã àðèóñãàñíààð
íîìûí ëàãøèíã îëîõ áóþó. Òýð ìýò áîëáîîñ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí á¿ãä ãóðâàí ëàãøèíã
çºíãººðºº á¿òñýí õýìýýí ¿éëäñýí áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áóðõàí á¿ãäèéí
õóâèëãààíû ëàãøèí íü áóðõàí á¿ãäèéí ÿâäàë çîõèëäîõ áîëîé. Òºãñ æàðãàëàíãèéí
ëàãøèí íü áóðõàí á¿ãäèéí òààëàë çîõèëäîõ áîëîé. Íîìûí ëàãøèí íü áóðõàí á¿ãäèéí
ëàãøèí çîõèëäîõ áîëîé.
16
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áóðõàíû õóâèëãààíû ëàãøèí íü ýãýë òºðºëõòºíèé ñýòãýë ëóãàà
çîõèëäîí îëîí áàéäëààð ýëäýâ áýëýã øèíæèéã ¿ç¿¿ëäýã òóë îëîí õýìýýí ¿éëäñýí
áîëîé. Òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí íü íºõºä øàâü íàðûí ñýòãýë íýã ó÷ðààñ áýëýã ÷àíàð
íýãèéí òóë áýëýã ÷àíàð íýã õýìýýí ¿éëäñýí áîëîé. Íîìûí ëàãøèí íü ýëäýâ áýëãýýñ
¿íýíõ¿¿ ãýòýëñýí áýëýãò áàðèõûí ÿâäëûí îðîí áèø áºãººä òèéì ó÷ðààñ íýã á¿õýë ÷ áèø
òóñ òóñäàà ÷ áèø õýìýýí ¿éëäñýí áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, õóâèëãààíû ëàãøèí íü
òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèíä ø¿òýýä èëòýä ¿çýãäýõ áîëîé. Òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí íü
íîìûí ëàãøèíä ø¿òýýä èëòýä ¿çýãäýõ áîëîé. Íîìûí ëàãøèí íü ¿íýìëýõ¿é áºãººä þóíä
÷ ¿ë îðøèõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òýð ãóðâàí ëàãøèíã ìºíõ ãýæ íîìëîñîí ÷ áàéäàã,
ìºíõ áóñ ãýæ íîìëîñîí ÷ áàéäàã áîëîé. Õóâèëãààíû ëàãøèí íü ìýðãýí àðãààð áàéäàë
á¿ãäýä çîðèãäîë ÿìàð ìýò ¿ðãýëæèä òàñðàëòã¿é íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëäýã òóë ìºíõ
õýìýýõ áîëîé. Ò¿¿íèéã ñóóðèíä áîëîîã¿éãýýð èõ çîõèîë õîòîë ÷óóëãàíûã èëòýä
¿ç¿¿ëäýãã¿é òóë ìºíõ áóñ õýìýýõ áîëîé. Òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí íü òýðã¿¿ëøã¿é
öàãààñ ¿ðãýëæëýë íü ¿ë òàñðàõ áºãººä áóðõàí á¿ãäèéí íîì õîëüöîî ¿ã¿é ó÷ðààñ îãîîò
áàðèõ õèéãýýä õóðààõûí òóë, àìüòàí áàðàãäàøã¿é ó÷ðààñ ÿâäàë íü ÷ ¿ë áàðàãäàõ
áºãººä òèéìèéí òóë ìºíõ õýìýýõ áîëîé. Ò¿¿íèéã ÷ áàñ ñóóðèíä áîëãîîã¿éãýýð èõ çîõèîë
õîòîë ÷óóëãàíûã èëòýä ¿ë ¿ç¿¿ëýõ ó÷ðààñ ìºíõ áóñ õýìýýõ áîëîé. Íîìûí ëàãøèí íü
õóðàí ¿éëäýõèéí íîì áóñ áèëýã òóñ òóñäàà ¿ã¿é ¿íäýñ õèéãýýä ñóóðü áîëñîí òóë
îãòîðãóé ÿìàð ìýò ó÷ðààñ ò¿¿íèéã ìºíõ õýìýýñýí áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, íýí ¿ë
àòãàãëàõ áèëã¿¿íýýñ òóñäàà õóòàãòûí áèëã¿¿í ¿ã¿é áîëîé. Ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûí íîìûí ìºí
÷àíàðààñ ÷ èë¿¿ ÿâäëûí îðîí ¿ã¿é áîëîé. Òýð íü íîìûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä
áèëã¿¿íèé ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò òýð õî¸ðûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò íü íýã
á¿õýë ÷ áóñ, òóñ òóñäàà ÷ áóñ ó÷ðààñ òèéìèéí òóë íîìûí ëàãøèí íü áèëã¿¿í íýí
àðèëñàí õèéãýýä òýâ÷èë íýí àðèëñàí õî¸ðûí òóë íîìûí ëàãøèí íü íýí àðèëñàí õîòîë
÷óóëãàí õýìýýõ áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áàñ ýíý ãóðâàí ëàãøíû ÿëãàà íü ÷ äºðâºí ÿíç áºãººä õóâèëãààíû
ëàãøèí ìºí áîëîâ÷ òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí áèø íü ÷ áàéíà. Òºãñ æàðãàëàíãèéí
ëàãøèí ìºí áîëîâ÷ õóâèëãààíû ëàãøèí áèø íü ÷ áàéíà. Õóâèëãààíû ëàãøèí ìºí
õèéãýýä òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí ìºí áîëîõ íü ÷ áàéíà. Õóâèëãààíû ëàãøèí áèø
õèéãýýä òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí áèø íü ÷ áàéíà. Õóâèëãààíû ëàãøèí ìºí áîëîâ÷
òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí áèø íü àëèí õýìýýâýýñ, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä
ãàñëàíãààñ õýòýðñýí áîëîâ÷ åðººëèéí ýðõýýð ÿìàð ìýò õóâüä íü òààðóóëàí òóñ õ¿ðãýäýã
íü õóâèëãààíû ëàãøèí õýìýýõ òýð áîëîé. Òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí ìºí áîëîâ÷
õóâèëãààíû ëàãøèí áèø íü àëèí õýìýýâýýñ, ãàçðûí óðüäàõ ëàãøèí áîëîé. Õóâèëãààíû
ëàãøèí ìºí õèéãýýä òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí ìºí òýð íü àëèí õýìýýâýýñ ¿ëäýãäýë
ñýëòòýé ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí ëàãøèí áîëîé. Õóâèëãààíû ëàãøèí ÷ áèø õèéãýýä òºãñ
æàðãàëàíãèéí ëàãøèí ÷ áèø òýð íü íîìûí ëàãøèí áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, íîìûí ëàãøèí òýð íü íîì õî¸ð ¿ã¿é èëòýä áîëñîí áîëîé. Õî¸ð
àëèí áý? õýìýýâýýñ íîìûí ëàãøèí ò¿¿íä áýëýã ÷àíàð õèéãýýä áýëýã ÷àíàðûí ñóóðü
õî¸óë ¿ã¿é áóþó. Áóé ÷ áóñ, áóé áóñ ÷ áóñ. Íýã á¿õýë ÷ áóñ, òóñ òóñäàà ÷ áóñ, òîîëîõ ÷
áóñ, òîîëîãäîõ ÷ áóñ, ãýãýý ÷ áóñ, õàðàíõóé ÷ áóñ áóþó. Òýð ìýò ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûí
áèëã¿¿í äîð áýëýã ÷àíàð õèéãýýä áýëýã ÷àíàðûí ñóóðü ÷ ¿ã¿é áóþó. Áóé áîëîí áóé áóñ
íü ÷ ¿ë òóõàéëàãäàõ, á¿õýë õèéãýýä òóñ òóñäàà ÷ ¿ë òóõàéëàãäàõ, òîîëîõ ÷ ¿ë
òóõàéëàãäàõ, òîîëîãäîõ íü ÷ ¿ë òóõàéëàãäàõ, ãýãýý õèéãýýä õàðàíõóé ÷ ¿ë òóõàéëàãäàõ
áóþó. Ýíý ìýòèéí ÿâäëûí îðîí íýí õèéãýýä áèëã¿¿í íýí àðèóí òýð ÿëãàà ¿ã¿é, çàâñàð
¿ã¿é õîðèõ õèéãýýä ìºðèéí ñóóðü áîëñîí áºãººä òèéìèéí òóë íîìûí ëàãøèí òýð íü
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ýëäýâ çîõèîëûã èëòýä ¿ç¿¿ëíý. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý ëàãøèí íü
óã õèéãýýä øàëòãààí, ÿâäëûí îðîí, îðîí õèéãýýä ¿ð äàãàâàð, ñóóðü ÿìàãòàä ø¿òäýã
ñàíààíä áàãòàøã¿é áºãººä óòãà ò¿¿íèéã èëòýä ìýäâýýñ ëàãøèí òýð ÿìàãò íü èõ õºëãºí
áîëîé. Òýð ÿìàãò Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ìºí ÷àíàð áîëîé. Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ç¿ðõýí
øèì áºãººä ëàãøèí ò¿¿í äýýð ø¿òýýä ñýòãýëèéã àíõëàí ¿¿ñãýõ õèéãýýä ãàçðûã îãîîò
ñóäëàõûí ñýòãýë èëòýä ãàðñàí áºãººä ãàçðààñ ýðãýí ¿ë áóöàõûí ñýòãýë ÷ èëòýä áîëñîí
õèéãýýä íýãýí òºðëººð òóëñàí ñýòãýë õèéãýýä î÷èð ìýòèéí ñàìàäè õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàíû òààëàë ÷ èëòýä áîëæ, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû äýýäèéí íîì õýìæýýëøã¿é
òîîëøã¿é á¿ãä ÷ èëòýä ãàðàõ áîëíî. Íîìûí ëàãøèí äîð ø¿òýýä ñàíààíä áàãòàøã¿é èõ
17
ñàìàäèéã ÷ èëòýä áîëãîõ áîëíî. Íîìûí ëàãøèí ýíý äîð ø¿òýýä èõ áèëã¿¿í á¿ãäèéã ÷
¿çýõ áîëíî. Òèéì ó÷ðààñ õî¸ð ëàãøèí íü ñàìàäè õèéãýýä áèëã¿¿í äîð ø¿òýýä ãàðñàí
áîëîé. Íîìûí ëàãøèí ýíý íü ººðèéí ìºí ÷àíàð äîð ø¿òñýí ó÷ðààñ ìºíõ õýìýýõ áîëîé.
Áè õýìýýõ áîëîé. Èõ ñàìàäèä ø¿òñýí ó÷ðààñ àìãàëàí õýìýýõ áîëîé. Èõ áèëã¿¿íä
ø¿òñýí ó÷ðààñ íýí àðèóí õýìýýõ áîëîé. Òèéìèéí òóë Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ¿ðãýëæèä
àìãàëàí õèéãýýä íýí àðèóíä ýðõøýýëèéã îëñîí õèéãýýä îðøèõ áîëîé. Èõ ñàìàäè äîð
ø¿òýýä, áààòàðëàã îäîõûí ñàìàäè òýðã¿¿òýí ñàìàäè á¿ãä õèéãýýä îéð àãóóëàõ íîìûí
äóðüäàë òýðã¿¿òýí îéð àãóóëàõ äóðüäàë á¿ãä, èõ àñðàõóé õèéãýýä èõ íèã¿¿ëñýíã¿é
õèéãýýä òîãòîîë á¿ãä, èëò ìýäýë á¿ãä, àâøèã á¿ãä, òýãø ÿìàãòûí íîì á¿ãäèéã áàðèõ
òýðã¿¿òýí áóðõàíû íîì á¿ãä èëòýä ãàðàõ áîëíî. Èõ áèëã¿¿í äîð ø¿òñýí ó÷ðààñ àðâàí
õ¿÷, äºðâºí àéìøèã ¿ã¿é õèéãýýä òóñ òóñàä íü ¿íýíõ¿¿ óõààðàõ äºðºâ òýðã¿¿òýí õîëüöîî
¿ã¿é íîì çóóí íàÿ, ãàéõàìøèãòàé á¿ãä õèéãýýä ñàíààíä áàãòàøã¿é íîì á¿ãäèéã èëòýä
áîëãîõ áîëîé. ¯ëãýðëýâýýñ õ¿ñëèéã õàíãàã÷ èõ ýðäýíý äîð ø¿òýýä ýëäýâ ÿíç
õýìæýýëøã¿é òîîëøã¿é èõ ýðäýíý á¿ãä ãàðàõ áîëîé. Ò¿¿í øèã èõ ñàìàäèéí èõ ýðäýíý
õèéãýýä èõ áèëã¿¿íèé èõ ýðäýíýä ø¿òâýýñ áóðõàí á¿ãäèéí äýýäèéí íîì ýëäýâ ÿíç
õýìæýýëøã¿é òîîëøã¿é èëòýä ãàðàõ áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òýð ìýò íîìûí ëàãøèí, ñàìàäè, áèëã¿¿í íü áèëýã á¿ãäýýñ
¿íýìëýõ¿é õýòýðñýí, áèëãýýð õàëäààãäààã¿é, íýí àòãàã ¿ã¿é ìºíõ ÷ áóñ, òàñàðõàéòàõ íü
÷ áóñ áºãººä òýð íü òºâ ìºðèéã á¿òýýõ õýìýýõ áîëîé. Íýí àòãàãòàé ìýò ¿çýãäýâ÷ ìºí
÷àíàðòàà íýí àòãàã ÷ ¿ã¿é, ãóðàâò òîîëîõ áàéãàà áîëîâ÷ áîäüòîé ãóðàâò ÷ ¿ã¿é áîëîé.
Àðâèæèõ õèéãýýä õîìñäîõ ¿ã¿é òýð íü ç¿¿ä õèéãýýä èëáý ìýò áºãººä áàðèãäàõóóí ÷ áóñ,
áàðèã÷ ÷ áóñ áîëîé. Íîìûí ìºí ÷àíàðûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò íü íýí ãýòýëãýõèéí îðîí ìºí
áºãººä ¿õëèéí ýçíèé ÿâäëûí îðíîîñ íýí ãýòýëñýí, îð÷ëîíãèéí õàðàíõóéãààñ èëòýä
ãýòýëñýí, òºðºëõòºí á¿ãä áýýð á¿òýýæ ¿ë ÷àäàõ ýöýñò íü õ¿ðãýæ ¿ë ÷àäàõ áóðõàí õèéãýýä
áîäüñàäâà á¿ãäèéí îðøèæ ¿éëäýõèéí îðîí áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ¿ëãýðëýâýýñ
àëèí íýãýí àëòûã õ¿ñýýä îðîí á¿õýíä ýðýýä àëòíû õýñãèéã îëîîä õýñýã ò¿¿íèéã íÿãò
àæèãëààä øèìèéã íü õàéëóóëàõ õèéãýýä àðèóñãàñíààð íýí àðèóí áîëîõ áà àëò ò¿¿íèéã
áóãóéâ÷ òýðã¿¿òýí ÷èìýã ýëäýâ ÿíçûã ñýòãýë÷ëýí óðâóóëààä ýäëýõíýý ÷ àëòíû ìºí ÷àíàð
ÿìàãò íü ¿ë óðâàõ áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, áàñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí àëèí åðòºíöèéí áóÿíûã
ýäëýõèéã äóðëàñàí òýðáýýð Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí þìóó Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû íºõºä
òýäãýýðèéã ¿çýýä îéð øàäàðëààä ò¿¿íä èéí õýìýýí àéëòãàõ áîëîé: ‘ßëæ òºãñ íºã÷ñººí,
áóÿí íü àëü, í¿ãýë íü àëü âý? ¯íýìëýõ¿é á¿òýýë àëèíã ¿éëäñýíýýð íýí àðèóí ÿâäëûã
îëîõ áîëîõ âý?’.
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä õèéãýýä ò¿¿íèé íºõä¿¿ä òèéí õýìýýí àñóóõàä èéí áóé õýìýýí
òààëààä: “ßçãóóðûí õºâã¿¿í õèéãýýä ÿçãóóðûí îõèí ýäãýýð íü äýýäèéí íîìûã ñîíñîõûã
õ¿ññýí õèéãýýä íýí ñóäëàõûã õ¿ññýí áºãººä ýäãýýðò ¿íýíõ¿¿ íîìûã ¿ç¿¿ëýõ áîëîé”
õýìýýõ áîëîé. “Ò¿¿íèéã ñîíñîîä ÷ ¸ñ÷ëîí ñýòãýëäýý ¿éëäýõ áºãººä øàìäàíãóéãààð
ñàíàí áîäîõ òºðºõ õèéãýýä õè÷ýýñíèé õ¿÷ýýð çàëõóóãèéí ò¿éòãýð õèéãýýä õèëýíö
í¿ãëèéí íîì á¿ãäèéã àðèëãààä ñóðòãààëûí îðîí á¿ãäýä ìàøèä áèøðýí îðøèõ õèéãýýä
ñýòãýëèéí æèâýë áà äîãøðîëûã àðèëãààä ‘àíõíû ãàçàðò îðîõ’ áîëîé. Àíõíû ãàçðûí
ñýòãýëä ø¿òýýä îëîí àìüòíû òóñàä õè÷ýýõýä ò¿éòãýðëýõèéã òýâ÷ñýíýýð ‘õî¸ðäóãààð
ãàçàðò îðîõ’ áîëîé. Òýð ãàçðààñ íèñâàíèñûí ò¿éòãýðèéã òýâ÷ýýä ‘ãóðàâäóãààð ãàçàðò
îðîõ’ áîëîé. Òýð ãàçðààñ ñýòãýëèéã íýí ñóäëàõàä ò¿éòãýðëýõèéã òýâ÷ýýä ‘äºðºâä¿ãýýð
ãàçàðò îðîõ’ áîëîé. Òýð ãàçðààñ ìýðãýí àðãûí ò¿éòãýðèéã òýâ÷ýýä ‘òàâäóãààð ãàçàðò
îðîõ’ áîëîé. Òýð ãàçðààñ ¿íýìëýõ¿é áà ÿíàãóóõàä çîðüñîí ò¿éòãýðèéã òýâ÷ýýä
‘çóðãàäóãààð ãàçàðò îðîõ’ áîëîé. Òýð ãàçðààñ áýëýã ¿çýãäýë õèéãýýä ÿâäàëä çîðüñîí
ò¿éòãýðèéã òýâ÷ýýä ‘äîëäóãààð ãàçàðò îðîõ’ áîëîé. Òýð ãàçðààñ áýëýã ¿çýãäëèéã õîðèõûã
÷ ¿ë çîðèõûí ò¿éòãýðèéã àðèëãààä ‘íàéìäóãààð ãàçàðò îðîõ’ áîëîé. Òýð ãàçðààñ áýëýã
¿çýãäýëä òºðºõºä ÷ ¿ë çîðèõ ò¿éòãýðèéã òýâ÷ýýä ‘åñä¿ãýýð ãàçàðò îðîõ’ áîëîé. Òýð
ãàçðààñ çóðãàäóãààð èëò ìýäëèéí ò¿éòãýðèéã òýâ÷ýýä ‘àðàâäóãààð ãàçàðò îðîõ’ áîëîé.
Òýð ãàçðààñ ìýäýãäõ¿¿íèé ò¿éòãýð õèéãýýä á¿õíèé ñóóðü òèéí ìýäëèéã òýâ÷ñýíýýð
‘Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ãàçàðò îðîõ’ áîëîé.
18
“Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàíû ãàçàð íü ãóðâàí íýí àðèëñàí á¿ðäñýí òóë ìàøèä íýí
àðèëñàí õýìýýäýã þì. Òýð ãóðàâ íü àëü âý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò þì. Íýãä¿ãýýðò,
‘íèñâàíèñ íýí àðèëñàí’. Õî¸ðäóãààðò, ‘çîâëîí íýí àðèëñàí’ Ãóðàâäóãààðò, ‘áýëýã ¿çýãäýë
íýí àðèëñàí’ áóþó. ßìàð ìýò ñàéí àëòûã õàéëãàõ õèéãýýä íîìõîòãîîä ñóäëàõàä òîîñ áà
õèðýýð äàõèí õàëäàõã¿é õèéãýýä ìºí ÷àíàð íü íýí àðèóññàí àëò ÿìàãòàä ¿çýãäýõ áºãººä
àëòíû ìºí ÷àíàð íýí àðèóññàí ÷ ¿ã¿é áîëîõ ¿ã¿é òýð ìýò áîëîé. ¯ëãýðëýâýýñ
áóëèíãàðòàé óñûã òóíãààõ õèéãýýä íýí òóíãààãààä óñíû ìºí ÷àíàð ÿìàãò òîäðîõ áèëýý.
Óñ ººðºº ¿ã¿é áîëîõ íü ÷ ¿ã¿é áîëîé. Òýð ìýò íîìûí ëàãøèí íü ÷ íèñâàíèñ õèéãýýä
çîâëîí ýëäýâ õóðñàíûã òýâ÷ýýä àâúÿàñûã õîöðîëã¿é àðèëãààä áóðõàíû ìºí ÷àíàð íýí
àðèóí ÿìàãò ¿çýãäýõ áîëìîé. Áîäèò ÷àíàð íü ¿ã¿é áîëîõ ÿìàãò íü áèø áîëîé. Áàñ
¿ëãýðëýâýýñ îãòîðãóé óòàà, ¿¿ë, òîîñ, ìàíàí áóäàíãààð õàëõëàãäàõ ¿ã¿é áîëáîîñ
îãòîðãóéí îðîí òýð íýí àðèóí áîëñîí áîëîõîîñ îãòîðãóé òýð ¿ã¿é áîëæ áàéãàà áèø
áîëîé. Ò¿¿í øèã íîìûí ëàãøèí íèñâàíèñ á¿ãä áàðñàíû òóë íýí àðèóí õýìýýõ ëàãøèí
¿ã¿é áîëæ áàéãàà áèø áîëîé. Áàñ ¿ëãýðëýâýýñ çàðèì íýãýí íîéðîíä àâòñàí ç¿¿äýíä èõ
óñààð àâòààä áèå õèéãýýä õºë ãàð íü õ¿÷ëýýä áèå áà ñýòãýëèéí øàìäëààð öààä çàõàä
íü õ¿ð÷ áàéãààã ç¿¿äëýõ áîëîé. Ç¿¿ä ò¿¿íýýñ ñýðýõ õèéãýýä óñ áà íààä, öààä ýðýã òóñ
òóñäàà áàéãààã ¿çýõ ¿ã¿é ÷ ñýòãýë ÿìàãò áàéõã¿é áèø áîëîé. Îð÷ëîíä íýí àòãàãëàõ
áàðàãäñàí ÷ îþóí íýí àðèóí áºãººä àðèóñàí äýëãýðýõ íü áàéõã¿é áèø áîëîé. Ò¿¿í øèã
íîìûí ìºí ÷àíàðò íýí àòãàãëàõ á¿ãä ¿ë òºðºõ òóë íýí àðèëñàí õýìýýñýí áºãººä áóðõàí
á¿ãäèéí ¿íýìëýõ¿é ëàãøèí íü áàéõã¿é áèø áîëîé.
“Áàñ ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, íîìûí ëàãøèí íü íèñâààíèñûí ò¿éòãýð íýí àðèëñàíààð òºãñ
æàðãàëàíãèéí ëàãøèí ¿çýãäýõ áîëíî. ¯éëèéí ò¿éòãýð íýí àðèëñàíààð õóâèëãààíû
ëàãøèí ¿çýãäýõ áîëíî. Áèëã¿¿íèé ò¿éòãýð íýí àðèëñàíààð íîìûí ëàãøèí ¿çýãäýõ áîëíî.
¯ëãýðëýâýýñ õîîñîí îãòîðãóéä ø¿òýýä ãÿëáàà ãàðàõ áîëîé. Ãÿëáààíä ø¿òýýä ãýðýë
ãàðàõ áîëîé. Òýð ìýò íîìûí ëàãøèíä ø¿òýýä òºãñ æàðãàëàíãèéí ëàãøèí ãàðíà. Òºãñ
æàðãàëàíãèéí ëàãøèíä ø¿òýýä õóâèëãààíû ëàãøèí ãàðàõ áîëîé. Ò¿¿íä ìºí ÷àíàð íýí
àðèëñàíû òóë íîìûí ëàãøèí ãàðàõ áîëîé. Áèëã¿¿í íýí àðèóññàíààð òºãñ æàðãàëàíãèéí
ëàãøèí ãàðàõ áîëîé. Ñàìàäè íýí àðèóññàíààð õóâèëãààíû ëàãøèí ãàðàõ áîëîé. Òýð
ãóðàâ íýí àðèóññàí íü íîìûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä áóñàä áèøèéí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò
õèéãýýä íýãýí àìòûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä íýí ãýòëýõèéí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä
õÿçãààðààñ õýòýðñýí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûí òóë áóðõàí á¿ãä íü ëàãøèí òóñ òóñäàà áóñ áîëîé.
ßçãóóðûí õºâã¿¿í áà ÿçãóóðûí îõèí àëèí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí íü ìèíèé èõ áàãø áîëîé
õýìýýí ºã¿¿ëýõ õèéãýýä áîäîõ òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ëàãøèí õî¸ð ¿ã¿éã ñàíàñàí
òºäèéãººð ìýäýõ áîëíî.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, òèéìèéí òóë ÿâäëûí îðîí á¿ãäýä ¿íýìëýõ¿é áèøèéí àòãàãèéã
îãîîò àðèëãàñíààð þìñ òýäãýýðò áýëýã ÷àíàð õî¸ð ¿ã¿é õèéãýýä íýí àòãàã ¿ã¿é õóòàãò
íàðûí á¿òýýí ¿éëäýõ ò¿¿í äîð ÿìàð àäèë ÿìàð ìýò õî¸ð ¿ã¿éí ¸ñîîð ¿íýíõ¿¿
á¿òýýñíýýð òýð àäèë òýð ìýò ò¿éòãýð á¿ãäèéã àðèëãàõ áîëîé. Õýäèé ÷èíýý ò¿éòãýðèéã
àðèëãàõ áîëíî òºäèé ÷èíýý íîìûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûí áèëã¿¿í
íýí àðèóí äýýäèéã îëîõ áîëíî. Õýäèé òºäèé íîìûí ìºí ÷àíàð õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí ÿìàãò
õèéãýýä ¿íýìëýõ¿é áèëã¿¿í íýí àðèóñàõ òýð òºäèé àâøèã õîòîë ÷óóëãàí á¿ãäèéã ÷ áàðèõ
õèéãýýä îãîîò ã¿éöýýõ áîëíî. Ò¿éòãýð á¿ãä ÷ àðèëàõ áîëíî. Ò¿éòãýð á¿ãä íýí àðèëñàí
òóë òýð íü ¿íýìëýõ¿é ÿìàãò õèéãýýä ¿íýìëýõ¿éí áèëã¿¿í õèéãýýä ¿íýíèé áýëýã ÷àíàðò
¿çâýýñ ò¿¿íèéã ¿íýìëýõ¿é õýìýýíý. Õóòàãòûí áîëãîîëò õýìýýíý. ¯íýìëýõ¿é ¿íýíèé
¸ñîíä áóðõàíûã ¿çñýí õýìýýõ áîëîé. Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ ¸ñ÷ëîí õîîñîí ÷àíàðûã
¿çñýíèé òóë áóðõàä áýýð ÷ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí á¿ãäèéã èëòýä áîëãîîñîí õýìýýõ áîëîé.
Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ øàðâàãà õèéãýýä áðàäèãàáóä ãóðâàí îðíîîñ èëòýä ãàðñàí
õèéãýýä ¿íýìëýõ¿éí õÿçãààðààñ õýòýðñýí ó÷ðààñ õóòàãò áîäãàë òýð àäèë áýýð ¿çýæ
÷àäàõã¿é áîëîé. Òýð ýñ ¿çñýí ó÷ðààñ íÿëõàñ ýãýë òºðºëõòºíã¿¿ä á¿ãä íü ÷ ÷àíõ
áóðóóãààð áóðòàãëàãäñàí íýí áóðóó àòãàãëàñàí ó÷ðààñ ìýäýæ ÷àäàõã¿é áºãººä
¿ëãýðëýâýýñ ìàøèä õ¿÷ áàãàòàé ‘òóóëàéí ÷èíýý òóëìààð’ áýýð äàëàéã ¿ë ãàòëàõ ìýò
íÿëõàñ ýãýë òºðºëõòíèé ìýäýë áýýð íîìûí ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòûã èëòýä ìýäýæ ÷àäàõã¿é
áîëîé. Ãýâ÷ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí íýí àòãàã ¿ã¿éãýýð þì á¿ãäýä èõ àâøãèéã îëñîí íýí
àðèóí áèëã¿¿í ã¿íçãèé ëóãàà òºãºëäºð ººðèéí ÿâäëûí îðîí ìºí áºãººä áóñàä ëóãàà
íèéòýä áîëîõã¿é áîëîé. Òèéìèéí òóë ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä íü õýìæýýëøã¿é
19
òîîëøã¿é ãàëàâò áèå õèéãýýä àìèà õàéðëàëã¿é õàòóóæëûã ýäýëñýíýýð ìàøèä äýýä
òýíöýøã¿é ñàíààíä áàãòàøã¿é ¿ã õèéãýýä ºã¿¿ëýõèéí îðíîîñ õýòýðñýí ìàøèä
àìèðëàíãóé àéìøèã á¿ãäýýñ õàãàöñàí ëàãøèí ò¿¿íèéã îëñîí áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, òýð ìýòèéí íîìûí õîîñîí ÷àíàðûã ìýäýõ õèéãýýä ¿çýõ íü òºðºõ,
õºãøðºõ, ºâäºõ, ¿õýõ ¿ã¿é ó÷ðààñ ºíº óäààí àìüäðàõ áîëîé. Íîéðîíä àâòàõ õèéãýýä
ºëñºõ áà öàíãàõ ¿ã¿éãýýð ñýòãýë íü ¿ðãýëæ ñàìàäèä îðøîîä õºäëºõ õèéãýýä öàöðàõ ¿ã¿é
áîëîé. Àëèí íýãýí Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíä öàöðàëò ñýòãýëèéã ¿¿ñãýâýýñ òýðáýýð Ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàíûã ¿çýæ ÷àäàõã¿é. Àëèí íýãýí Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàí áýýð íîìëîñîí ýíý íü
òóñòàé áºãººä õýí áýýð ñóäàð ¿¿íèéã ñîíññîí òýð àðààòàí õèéãýýä õýðöãèé á¿ãä õèéãýýä
àéìøèãòàé òºðºëõòºíòýé óóëçàõã¿é áîëíî. Íîì ¿¿íèéã ñîíññîíû ¿ð íýí áîëîâñðîõ íü ÷
áàðàãäàõã¿é áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä íü ýø ¿ë ¿ç¿¿ëñýí õèéãýýä îðîí á¿ãäýä
áîëãîîí òààëñàíû óòãûã ¿ë ýðõøýýõ áîëîé. Îð÷ëîí õèéãýýä íèðâààíä òóñäàà òààëàõûã
¿ë ýðõøýýõ áîëîé. Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíä ¿ë àæèãëàñàí ýø ¿ç¿¿ëýõèéã ¿ë ýðõøýýõ áîëîé.
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí íü äºðâºí ÿíçûí ÿâäëûí ìºðä áèëã¿¿íýýð ¿ë áàðüñàí íü ¿ã¿é
áîëîé. Þì á¿ãäèéã íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð ¿ë áàðüñàí íü ¿ã¿é áîëîé. Àìüòàí á¿ãäýä òóñëàõ
õèéãýýä àìãàëàíãààð ¿ë áàðüñàí íü ¿ã¿é áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí
àëèí íýãýí áýýð äýýä àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìàã ¿¿íèéã ñîíñîîä ñ¿æèãëýâýýñ
òýðýýð, òàì, àäãóóñ, áèðä, àñóðûí îðîíä õýçýý ÷ óíàõã¿é áîëîé. ¯ðãýëæèä òýíãýð
õèéãýýä õ¿íèé îðîíä òºðººä, äîîäîä ¿ë òºðºõ õèéãýýä ¿ðãýëæèä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàíä ºðãºë õ¿íäëýëèéã ¿éëäýõ, äýýäèéí íîìûã ñîíñîí áàðèõ õèéãýýä áóðõàíû íýí
àðèëñàí îðîíä ÷ òºðºõ áîëîõ áºãººä òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ òýð õ¿í ìàø ã¿íçãèé
¿¿íèéã ñîíññîíû òóë áîëîé.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í, ÿçãóóðûí îõèí òýäãýýðèéã ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð òýíöýøã¿é

¿íýíõ¿¿ òºãñ áîäü ñýòãýëýýñ ýðãýí ¿ë áóöàõûã ÷ áîëãîîõ õèéãýýä ýøèéã ÷ ¿ç¿¿ëýõ áîëîé.
Àëèí ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí õýí íýãýí áýýð ìàøèä ã¿íçãèé äýýäèéí íîì
ýíý ÷èõýíä íü íýã óäàà òºäèé ñîíñîõíîî ÷ òýð íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíä ýðãýëçýõ ¿ã¿é
áîëíî. Äýýäèéí íîìûã ¿ë ìóóëíà. Õóòàãò íàðò ¿ë õî÷èëíî. Òºðºëõòºí á¿ãäèéí áóÿíû
¸çîîð òºðººã¿é íü òºðæ ¿éëäýíý. Òºðñºí áóÿíû ¸çîîð íü àðâèæèõ õèéãýýä îãîîò
áîëîâñîð÷ ¿éëäýõ õèéãýýä åðòºíöèéí îðîíä àìüòàí õýäèé÷èíýý áàéíà òýäãýýðò
÷àíàäàä õ¿ðýõ ÿâäëûã ¿ç¿¿ëæ ¿éëäýõ áîëîé.”
Òýãýýä Îãòîðãóéí ç¿ðõýí õýìýýõ áîäüñàäâà õèéãýýä Õóðìàñò òýíãýð, Ýñðýí òýíãýð,
Äºðâºí ìàõðàíç òýðã¿¿òýí òýíãýð íàð ñóóäëààñàà áîñîîä äýýäèéí õóâöñàà ìºðºíäºº
òîõîîä àëãàà õàâñðàí ñºãäººä ìàøèä áèøðýíã¿éãýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû ºëìèéä
îðîéãîîðîî ìºðãººä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Ñóäðûí àéìãèéí
äýýä ýðõò õààí áóþó Õóòàãò Àëòàíãýðýëò ¿¿íèéã íîìëîñîí îðîí òýäãýýðò òóñ ýðäýì
äºðâºí ÿíç ýäãýýð ãàðàõ áîëíî. Äºðºâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, òýð îðîíä õààä íü
ýñýðã¿¿öýõ äàéñàí õèéãýýä ºìºã öýðãýýð ¿ë õºíººãäºõ õèéãýýä ºâ÷èí á¿ãä àðèëàõ
õèéãýýä óðò íàñòàé ºëçèé õóòàã áîëîîä àìãàëàíãààð ¿íýíõ¿¿ íîìûã ¿ç¿¿ëæ ¿éëäýõ
áîëîé. Õàòàí, õ¿¿, îõèí õèéãýýä ò¿øìýë¿¿ä íü ÷ ýâòýé õèéãýýä òýìöýë ¿ã¿é òààðàìæòàé,
áàøðààð àìüäðàõûã òýâ÷ñýí ó÷ðààñ õààí áýýð ºðøººëòýé õèéãýýä õ¿íäýòãýëòýé áîëîõ,
áóÿíòàé áºãººä áÿðìàí òýðã¿¿òýí äýýäèéí íîìûã ¿éëäýõ õèéãýýä ºâ÷èí ¿ã¿é,
àìãàëàíãààð ãýíýò ¿õýõ ¿ã¿é, áóÿíû ÷óóëãàí á¿ãäèéã á¿òýýõ õèéãýýä îãîîò áàðèõ, àëèí
öàã á¿õýíä äºðâºí èõ ìàõáîä ¿ë òààðàõ ¿ã¿é õèéãýýä ¿ðãýëæèä òýíãýð íàð ñàõèõ, àâðàõ,
àñðàõ, íèã¿¿ëñýíã¿é òýíö¿¿ãýýð õîðëîõ ¿ã¿é õèéãýýä õºíººõèéí ñýòãýë ¿ã¿é, àìüòàí á¿ãä
÷óõàã äýýä ãóðàâò àâðàëûã îäóóëàí áîäüñàäâûí ÿâäëûã á¿òýýõýýð åðººë òàëáèõ áîëîé.
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, áèä ÷ ãýñýí ¿ðãýëæèä ñóäðûí àéìàã ¿¿íèéã äýëãýð¿¿ëæ
¿éëäýõèéí òóë ñóäðûí àéìàã ¿¿íèéã áàðüñàí áîäüãàë õýí ò¿¿íèé îðîíä îðøèõ õèéãýýä
òóñûã õ¿ðãýæ ¿éëäýõ áîëîé” õýìýýí àéëòãàñàíä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð ñàéí
áîëîé õýìýýí çàðëèãëààä: “Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé! ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òýð ìýò
ò¿¿í÷ëýí òà áýýð ÷ ñóäðûí àéìãèéí õààí äýýä ¿¿íèéã åðòºíöºä ºíºä óäààí îðøóóëæ
¿éëäýõèéí òóë àðâèæóóëàõ õèéãýýä äýëãýð¿¿ëæ ¿éëäýõýä õè÷ýýõò¿í.”
20
“Ãóðâàí ëàãøèíã íýí ÿëãàñàí” õýìýýõ ãóðàâäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
IV á¿ëýã : Çүүäýíä íàìèí÷ëàõóé
Òýíäýýñ Ðó÷èðà-êåòó (ìîí: ¯çýñãýëýíãèéí îõü) áîäüñàäâûí ç¿¿äýíä, ¿ëãýðëýâýýñ íàðíû õîò
ìàíäàë àäèë ìàøèä ãýðýëòñýí àëòàí õýíãýðýã íýãýí ¿çýãäâýé. Ç¿ã á¿õýíä ÷ ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí òîîëøã¿é, õýìæýýëøã¿é áóðõàä èõ ýðäýíèéí ìîäíû ºìíº, èõ ýðäýíèéí
áèíäýðúÿà øèðýýíä çàëðàõ áºãººä îëîí çóóí ìÿíãàí íºõäººð îãîîò õ¿ðýýëýãäýýä,
ºìíººñ íü õàðààä íîìûã ¿ç¿¿ëýõèéã ¿çñýí áîëîé. Òýíäýýñ áàñ áÿðìàí òºðºëõòºíãèéí
ä¿ðñò ìýò íýãýí õýíãýðýã ò¿¿íèéã äýëäýõèéã ¿çýæ, õýíãýðýãèéí äóó ò¿¿íýýñ ¿ç¿¿ëñýí
ø¿ëýã ýíý ìýò¿¿ä ãàðñàíûã ñîíññîí áîëîé.
Òýãýýä áîäüñàäâà Ðó÷èðà-êåòó ñýðýíã¿¿òýý ¿ç¿¿ëñýí ø¿ëýã ýäãýýðèéã ýðãýí ñàíàñàí

áîëîé. Ýðãýí ñàíààä ÷ òýð øºíèéã áàðàãäàíãóóò Ðàæàãðèõà èõ õîòîîñ ãàðààä îëîí
ìÿíãàí àìüòàíòàé õàìò Òàñûí öîãöîñò óóë õààíà áóé õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí õààíà
áóé òýíä õ¿ð÷ î÷îîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºðãººä, ßëæ òºãñ
íºã÷ñºíèéã ãóðâàí óäàà ýðãýýä íýãýí ç¿ãò ñóóâàé. Íýãýí ç¿ãò ñóóãààä Ðó÷èðà-êåòó
áîäüñàäâà áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí õààíà áóé ò¿¿íä àëãàà õàâñðàí ñºãäººä, ç¿¿äýíä
õýíãýðãèéí äóóíààñ ¿ç¿¿ëñýí ø¿ëýã àëèí ñîíññîí òýäãýýðèéã ñî¸ðõâîé:
Óðüä øºíº, àëãàñðàë ¿ã¿é,

Ó÷èðò ç¿¿äèéã áè ç¿¿äýëñýí íü:
¯çýñãýëýíò èõ õýíãýðýãèéã ¿çýõ¿é
Á¿ãäýä àëòàí ãýðýë íü
Íàð ÿìàð ìýò áàäàð÷,
Á¿õýíä íýí òîäîðõîé áºãººä
Àðâàí ç¿ã¿¿äèéã ãèéã¿¿ëýõ áîëîâ.
Á¿õýíä èõ ýðäýíèéí ìîäíû ºìíº

Áèíäýðúÿà ýðäýíèéí øèðýýí¿¿äýä
Áóðõàä íóãóóä çàëðàí îðøîîä
Áóëò îëîí çóóí ìÿíãàí
Íºõäèéí äóíä ºìíººñ õàðñàíûã ¿çýâ.
Áÿðìàí àäèë ä¿ðò íýã

Èõ õýíãýðýãèéã ìàøèä äýëäýõèéã ¿çýâ;
Òýðáýýð ò¿¿íèéã äýëäýõ ëóãàà
Ø¿ëýã íîìëîë ýäãýýð ãàðàâ:
Äýýä àëòàí ãýðýëò èõ õýíãýðýãèéí äóóãààð

Ãóðâàí ìÿíãàí åðòºíö, ãóðâàí åðòºíö ýíä
Ìóó çàÿàíû çîâëîí, ýðëýãèéí çîâëîí õèéãýýä
Õîîñðîõûí çîâëîí, çîâëîí àìèðëàõ áîëòóãàé.
Èõ õýíãýðýãèéí äóó õýë ¿¿ãýýð

Ýíý åðòºíöèéí ìóíõàã á¿ãä àìèðëàõ áîëòóãàé.
ßìàð ìýò ÷àäàã÷èéí ýðõò àéìøèãã¿é, àéìøãèéã àìèðëóóëñàí ìýò
Àìüòàí àéìøèãã¿é, àéìøèã ëóãàà õàãàöàõ áîëòóãàé.
ßìàð ìýò îð÷ëîíä Á¿õíèéã áîëãîîã÷ ÷àäàã÷èéí ýðõò

ßëãóóëñàí õóòàãòûí ýðäýì á¿õýí ëóãàà òºãºëäºð òýð ìýò,
Òºðºëõòºí á¿ãä ñàìàäè, áîäèéí ãèø¿¿íèé
Ýðäýì òºãñ õèéãýýä ýðäýìèéí äàëàé áîëúþó.
21
Èõ õýíãýðýãèéí äóó õýë ¿¿ãýýð,
Ýãýë àìüòàä ýñðýíãèéí äóó òºãºëäºð áîëæ;
Áóðõàí áîäèéí äýýäýä õ¿ðýõ áîëòóãàé;
Áóÿí íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëýõ áîëòóãàé.
Ñàíààíä áàãòàøã¿é ãàëàâò îðøèõ áîëòóãàé;

Àìüòàíä òóñëàõûí òóëä íîìûã ÷ ¿ç¿¿ëýõ áîëòóãàé;
Íèñâàíèñèéã äàðæ çîâëîíã àðèëãàõ áîëòóãàé;
Õ¿ñýë òà÷ààë óóð ìóíõàãèéã àìèðëóóëàõ áîëòóãàé.
ßìàðâàà àìüòàä àëèí ìóó çàÿàíû ãàçàðò îðøîîä,

ßñ áèåíä íü ãàëûí î÷ ìàøèä áàäàðñàí,
Òýäãýýð èõ õýíãýðýãèéí äóóã ñîíñîõ áîëòóãàé;
Òýñýøã¿é çîâëîí á¿ãä íü ìàøèä àìèðëàõ áîëîîä,
“Áóðõàíä ìºðãºõ áîëîé” õýìýýõ ¿ãèéã ñîíñîõ áîëòóãàé.
Àìüòàí á¿ãäýýð òºðºë îëîí çóó õèéãýýä

Ìÿíãàí ãîëüò íàñàíä òºðëºº ñàíàõ áîëòóãàé;
×àäàã÷èéí ýðõòèéã ¿ðãýëæèä ñàíàõ áîëòóãàé;
Òýäãýýðèéí àãóó èõ çàðëèãèéã ñîíñîõ áîëòóãàé.
Èõ õýíãýðýãèéí äóó õýë ¿¿ãýýð íü

Áóðõàä ëóãàà ¿ðãýëæèä íºõºðëºõ áîëæ,
Õèëýíöèéí ¿éë¿¿äèéã íýí òýâ÷èõ áîëòóãàé;
Õè÷ýýæ áóÿíû ¿éë¿¿äèéã ¿éëäýõ áîëòóãàé.
Òýíãýð õ¿í õèéãýýä àìüòàí á¿ãä,

Òýäãýýðèéí ñàíàà áà åðººë àëèí
Òýðõ¿¿ èõ õýíãýðýãèéí äóó ¿¿ãýýð
Òýäãýýðèéí ãîðèë á¿õýí òºãñºõ áîëòóãàé.
Àìüòàí àëèí íóãóóä áàðàãäàøã¿é òàìä òºðæ,

Áèåíä íü ãàëûí î÷ ìàøèä áàäàðñàí
Àâðàë ¿ã¿é ãàñëàíò õèéãýýä îãîîò òýí¿¿÷èëñýí
Õ¿ì¿¿í òýäãýýð íü ìàøèä àìèðëàõ áîëòóãàé.
Àìüòíû òàì áèðä õ¿íèé åðòºíöºä

Àìüòíû çîâëîí áàðàãäàøã¿é õàòóó àëèí
Òýðõ¿¿ èõ õýíãýðýãèéí äóó ¿¿ãýýð
Òýäãýýðèéí çîâëîí á¿õýí àìèðëàõ áîëòóãàé.
Ø¿òýýí ¿ã¿é, ºìºã ñàäàí ¿ã¿é õèéãýýä

Ø¿òýõ àâðàë ¿ã¿é áîëñîí íóãóóä,
Òýäãýýðèéã àâðàõ õèéãýýä ºìºã ñàäàí,
Òýòãýõ ø¿òýýíèé äýýä íü áè áîëîõ áîëòóãàé.
Áóðõàí õî¸ð õºëòºíèé äýýä íóãóóä,

Ýíýðýë íèã¿¿ëñýíã¿é òºãºëäºðèéí òààëàë,
Àëèí àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä çàëàðñàí
Àâðàëò áóðõàä íàìàéã áîëãîîí ñî¸ðõ.
Áè áýýð óðüä õèëýíöèéí ¿éë

Ìàøèä áàðàãäàøã¿é àëèí ¿éëäñýíèéã
Àðâàí õ¿÷èéí ìýëìèéí ºìíº áè
Ñºãäººä òýäãýýð á¿ãäèéã íàìèí÷ëàí ¿éëäüå.
22
Ýöýã ýõ íóãóóäûã ¿ë õ¿íäëýõ õèéãýýä
Áóðõàä íóãóóäûã ¿ë áèøðýõ õèéãýýä
Áóÿí íóãóóäûã ¿ë áàðèõ çýðýã
Áè áýýð õèëýíö àëèíûã ¿éëäñýí;
Áàÿðõàõ áà îìãîîð äýýðýëõýõ õèéãýýä

ßçãóóð áà òºãñ ýäëýëýýð îìãîðõîõ õèéãýýä
Çàëóóãèéí îìãîîð äýýðýëõýõ çýðýã
Ãýìèéã ñàíàæ, ãýìòýéã ºã¿¿ëñýí õèéãýýä

Ãýìòýé ¿éëäñýí ¿éë íóãóóä õèéãýýä
Ãýìèéí çîðèãäîëä ¿ë õàðñàíààð
Ýãëèéí îþóíààð îðîõ õèéãýýä

Ìýäýõã¿éí õàðàíõóé ñàíàà áîëîí
Õèëýíöèéí íºõðèéí ýðõýíä îðîõ áà
Íèñâàíèñèéã íýí õÿìðóóëàõûí ñàíàà;
Òîãëîîì áàÿñëûí ýðõýíä îðîõ õèéãýýä
Ãàñëàí áà ºâ÷íèé ýðõýíä îðîõ áîëîí
Ýäýýð ¿ë õàíàñàíû ãýìýýð
Ýãýë òºðºëõòºíèéã õîðëîõ áîëîí

Àòàà, õàðàì áà÷ õèéãýýä
Áàøèð õèéãýýä õîîñîðñîíû ãýìýýð
Õîîñðîõ çîâëîí ãàðàõûí öàãò

Õ¿ñýë íóãóóäûí àþóëûí óã õèéãýýä
Áàÿí áóñ ÿäóó áîëñîíîîð
Áàøèð ñýòãýëèéí ýðõýíä áîëîõ õèéãýýä

Õ¿ñýë õèéãýýä óóðûí ýðõýíä áîëîõ
ªëñºõ öàíãàõààð õîõèðñîíû ýðõýýð
Áèå õèéãýýä õýë, ñýòãýëèéí õèëýíö

Ãýìò ÿâäàë ãóðâàí ÿíçûã õóðààæ,
Ýíý ìýòèéí ¸ñîîð àëèí ¿éëäñýí
Òýäãýýð á¿ãäèéã áè íàìèí÷èëìîé.
Áóðõàí á¿ãä áà íîì á¿ãä õèéãýýä

Ò¿¿í÷ëýí øàðâàãà íóãóóä äîð ÷
Áèøðýë áàéõã¿é àëèí ¿éëäñýí
Áàñ àëèí áðàäèãàáóä íóãóóä

Áîäèéí ñýòãýëòýí íóãóóä äîð ÷
Áèøðýë áàéõã¿é ¿éëäñýí íóãóóä
Äýýäèéí íîìûã ºã¿¿ëýã÷ íóãóóä äîð ÷

Áèøðýë áàéõã¿éã ¿éëäñýí õèéãýýä
Íîìä ÷ áàñ áèøèð÷ ýñ ¿éëäñýí
23
Áè áýýð ¿ðãýëæèä ìýäýõã¿é ó÷ðààñ

Äýýäèéí íîìûã òýâ÷ñýí õèéãýýä
Ýöýã ýõ íóãóóä äîð ýñ áèøèðñýí
Òýíýã õèéãýýä íÿëõàñ õèéãýýä

Õ¿ñýë øóíàë óóð ìóíõàã áîëîí
Îìîã äýýðýíã¿éãýýð ò¿éòãýðëýãäýí ¿éëäñýí
Áè àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä

Àðâàí õ¿÷òýí á¿õíèéã òàõèõ áîëòóãàé.
Áè áýýð àðâàí ç¿ãèéí åðòºíö á¿ãäèéã
Çîâëîí á¿õíýýñ ãàðãàõ áîëòóãàé
Àìüòàí ñàíààíä áàãòàøã¿é á¿ãäèéã

Àðâàí ãàçàð íóãóóäàä áàéãóóëàõ áîëòóãàé.
Àðâàí ãàçàð íóãóóäàä îðøèõ áîëîîä ÷
Àëèí á¿ãäýýð áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé.
Õýäèéã õ¿ðòýë çîâëîíãèéí äàëàéãààñ

Òýäíèéã ãýòýëãýí ¿éëäýæ ÷àäàõûã õ¿ðòýë
Àìüòàí íýã á¿ðèéí òóëä ÷
Îëîí ãàëàâò õè÷ýýõ áîëòóãàé.
Äýýä àëòàíãýðýëò õýìýýí íýðèéäýõ

¯éë á¿ãäèéã àðèëãàí ¿éëäýã÷
Ã¿íçãèé íóãóóäûã ¿ç¿¿ëñýí ¿¿íèéã
Àìüòàí òýäãýýð íîìëîõ áîëòóãàé.
Àëèí õýí áýýð ìÿíãàí ãàëàâò

Ìàøèä áàðàãäàøã¿é õèëýíöèéã ¿éëäñýí,
Àãøèí íýãä ñàéòàð íàìèí÷èëñàíààð
Òýäãýýð á¿ãä àðèëàõ áîëíî.
Àëèí áýýð ¿éëèéí ò¿éòãýð íóãóóäûã

Àøèä ò¿ðãýí ¿íýíõ¿¿ áàðàõ
Äýýä àëòàíãýðýëò áóÿí íîìûí
Íàìàí÷èëãàà ýäãýýðýýð íàìèí÷èëñàíààð
Èõ ýðäýíý ãàðàõûí îðîí äýýä àðàâ
Àðâàí ãàçàðò îðøèõ áîëòóãàé.
Áóðõàíû ýðäìèéã ¿çýõ áîëòóãàé.
Îð÷ëîíãèéí äàëàéãààñ ãýòëýõ áîëòóãàé.
Áóðõàí-äàëàé ìºðºí õèéãýýä

Ýðäýì-äàëàé ã¿íçãèé òýð
Áóðõàíû ýðäýì õÿçãààðëàøã¿éãýýð
Á¿õíèéã áîëãîîæ òºãñãºõ áîëòóãàé.
Çóóí ìÿíãàí ñàìàäè õèéãýýä

Ñàíààíä áàãòàøã¿é òîãòîîëóóä áà
Ýðõ õ¿÷ áîäèéí ãèø¿¿íýýð
Àðâàí õ¿÷èéí äýýäýä áîëîõ áîëòóãàé.
Òààëëûí ñýòãýëýýð áóðõàä íóãóóä

24
Íàäàä íýí áîëãîîí ñî¸ðõ.
Íèã¿¿ëñýíã¿é òºãºëäºð ñýòãýëýýð
Ýíä¿¿ðëèéã ìàøèä áàðèí ñî¸ðõ.
Áè áýýð çóóí ãàëàâ íóãóóäàä

Óðüä õèëýíö àëèíã ¿éëäñýí,
Òèéìèéí òóëä áè ãàñëàíãèéí ñýòãýë
Õàðàìñàõ õèéãýýä ãàñëàí àéäñààð íýðâýãäýâ.
Õèëýíöèéí ¿éëíýýñ àéæ ¿éëäñýí

Ñýòãýë ìèíü ¿ðãýëæèä äîîäîä áîëîâ.
Õààíà õèéãýýä õààíà îäîí ¿éëäñýí
Áè áýýð àëèíä ÷ áàÿñàõ áàéõã¿é.
Áóðõàí á¿ãä íèã¿¿ëñýíã¿é òºãºëäºð

Á¿õ àìüòíû àþóëûã àðèëãàñíààð
Ýíä¿¿ðëèéã ìàøèä áàðèí ñî¸ðõ
Àéìøèã íóãóóäààñ íàìàéã ãýòýëãýí çîõèî.
Ìèíèé íèñâàíèñûí ¿éë íóãóóäûí

Õèðèéã ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð àðèëãà.
Áóðõàí íóãóóä áýýð íàìàéã
Íèã¿¿ëñýíã¿éí óñààð óãààí ñî¸ðõ.
Õèëýíö á¿ãäèéã íàìèí÷èëæ ¿éëäüå:

Óðüä áè áýýð àëèí ¿éëäñýí áà
Îäîî áè áýýð õèëýíöèéã ¿éëäñýí,
Òýäãýýð á¿ãäèéã áè íàìèí÷èëúÿ.
Ýíä¿¿ð÷ ¿éëäñýí ¿éë á¿ãäèéã

Äàõèí äàâòàõã¿é áîîìòèëæ ¿éëäüå.
Õîðëîæ áè áýýð àëèí ¿éëäñýí
Õèëýíö ò¿¿íèéã íóóæ ¿ë ¿éëäìîé.
Áèåíèé ¿éë ãóðâàí ÿíç õèéãýýä

Õýëíèé ¿éë äºðâºí ÿíç áîëîí
Áàñ ñýòãýëèéí ¿éë ãóðâàí ÿíç
Àëèâàà áèå áà õýëýýð ¿éëäñýí,

Ñýòãýëýýð íýí ñàíàñàí áîëîí
Àðâàí ¿éë¿¿äèéã ¿éëäñýí íóãóóä
Àðâàí õàð í¿ãëèéã òýâ÷ýýä

Àðâàí áóÿíûã ø¿òýæ ¿éëäýýä,
Àðâàí ãàçàðò áè îðøèõ õèéãýýä
Àðâàí õ¿÷èéí äýýäýä áîëîõ áîëòóãàé.
Ìèíèé õèëýíöèéí ¿éë àëèí òýäãýýð

Ìóó õ¿ñýøã¿é ¿ðèéã îëãîã÷ áºãººä
Áóðõàíû ìýëìèéí ºìíº ñóóãààä
Á¿ãäèéã ñàéòàð íàìèí÷ëàí ¿éëäìîé.
Ýíý çàìáóóòèâä àëèí õýí íóãóóä

ªºð åðòºíöèéí áóñàä îðîíä ÷
Àëèâàà áóÿíû ¿éëèéã ¿éëäñýí
25
Àëèí á¿ãäýä äàãàí áàÿñìîé.
Áèå, õýë, ñýòãýëýýðýý ÷

Áè áýýð áóÿí àëèíã á¿òýýñýí,
Ìèíèé áóÿíû ¿íäýñ ò¿¿ãýýð
Äýýä áîäèä õ¿ðýõ áîëòóãàé.
Îð÷ëîíä áóóðàõ, áàäðàõ ýãëèéí îþóíààð

Ìàøèä ýñ áàðàãäàõ õèëýíö àëèíã ¿éëäñýíýý,
Òýíöýøã¿é àðâàí õ¿÷òýíèé ìýëìèéí ºìíº îäîîä,
Òýð á¿õ õèëýíöèéã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëúÿ.
Òºðëèéí äîðîéòîë, ñàíñàðûí äîðîéòîë õèéãýýä
Åðòºíöèéí äîðîéòîë, áàøèð ñýòãýëèéí äîðîéòîë
Áèåèéí ÿâäàë ýëäâýýð áóóðñàí çýðãýýð
Áè áýýð õèëýíö àëèíã õóðààñàí ò¿¿íèéã íàìèí÷èëìîé.
Íÿëõàñ ìóíõàð÷ ¿éëäñýí, íèñâàíèñûí äîðîéòîë áà

Õèëýíöèéí íºõºð ëóãàà óóëçñàí äîðîéòîë õèéãýýä
Ñàíñàðûí äîðîéòîë, øóíàëûí äîðîéòîë áîëîí
Óóð ìóíõàãèéí õàðàíõóéí äîðîéòîë õèéãýýä
Àëæààõûí äîðîéòîë, öàãèéí äîðîéòîë õèéãýýä
Áóÿí á¿òýýõýä òîòãîð ó÷ðóóëàõûí äîðîéòîë á¿õíèéã
Òýíöýøã¿é ÿëãóóñàíû ºìíº èëòýä ñóóãààä
Òýð á¿õ õèëýíöèéã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäüå.
Àëòàí ºíãºò ñ¿ìáýð óóë ìýò áóðõàí

Ýðäýìèéí äàëàé àäèëä ìºðãºõ áîëîé.
ßëãóóñàí òýäãýýð íóãóóäàä àâðàëûã îäóóëúÿ
ßëãóóñàí òýäãýýð á¿ãäýä îðîéãîîð ìºðãºå.
Õèð ¿ã¿é àëòàí ºíãºò àëòàí ãýðýëò ëàãøèí,

Õèð ¿ã¿é òèéí àðèóí áèíäýðúÿà ãèø¿¿í ìýëìèé,
Áóðõàí íàðàí öîã àëäàð ãàðàõûí îðîí
Íèã¿¿ëñýíã¿éí ãýðýë àðèóíààð ìóíõàãèéí õàðàíõóéã àðèëãàãòóí.
Ãèø¿¿í ìàøèä õèð ¿ã¿é ìàøèä ñàéí áàéäàëò ¿çýñãýëýíòýé

Áóðõàí íàðàí ãèø¿¿í õèð ¿ã¿é àëò àäèëààð ò¿ãñýí;
Íèñâàíèñûí ãàëààð ýíýëñýí ñýòãýëòýí áàäàðñàí ãàë àäèëä
×àäàã÷ ñàðíû ãýðýë àäèëààð öýíã¿¿ëýí çîõèî.
Ëàãøèí íàéðãèéí ãó÷èí õî¸ð ýðõòýí ãèø¿¿í ¿çýñãýëýíòýé;

¯ëãýð íàéðãèéí ñàéí ãèø¿¿íýýð íýí ¿çýñãýëýíòýé,
Öîã æàâõëàí, áóÿí áàäðàí ìýíäýëñýí ãýðëýí òîðîîð
Ãóðâàí åðòºíöºä õàðàíõóéí äîòîð íàð ìýò îðøèíî.
Õèð ¿ã¿é àãóó èõ ºíãº ýëäýâ áèíäýðúÿà,

Õàð, øàð, óëáàð áà ìºíãº õèéãýýä óëààí áîëîð ìýò ãèø¿¿í
Ýëäýâ ÿíçûí ãýðëèéí òîðîîð ñàéòàð ÷èìýãëýãäñýí
Èõ ÷àäàã÷ òà íàðàí òýð àäèë ¿çýñãýëýíòýé.
Ãàñëàíãààð õÿìðàëäñàí ºòëºõèéí äàâàëãààòàé ¿õëèéí óñòàé

Çîâëîíãèéí èõ ìºðºí, õîîñîð÷ ÿäóóðàõûí ãîë ìºðºíä óíàõ
Ìàøèä øèð¿¿í, õ¿÷òýé, õàòóó óñò çîâëîíãèéí äàëàéã
Àìãàëàí çàëàðñàíû íàðíû îëîí ãýðëýýð õàòààíà.
Ãèø¿¿í íü àëòíû ºíãºíä íýí ¿çýãäýõ¿é,

Áèëýã áèëã¿¿í ãàðàõûí îðîí ãóðâàí åðòºíö á¿õíèé äýýä;
26
Ìàøèä ¿çýñãýëýíòýé áýëãýýð ¿å ãèø¿¿í íü ÷èìýãëýãäñýí
Áóðõàíû áàäàðñàí àëòàí ëàãøèíä ìºðãºì¿é.
ßìàð ìýò äàëàéí óñ íü õýìæýýëøã¿é õèéãýýä

ßìàð ìýò ãàçàðò õóìõèéí òîîñ õÿçãààðëàøã¿é áà
ßìàð ìýò ñ¿ìáýð óóëàíä ÷óëóó õÿçãààðã¿é áàéõ
ßìàð ìýò îãòîðãóéí õÿçãààð íü õÿçãààðëàøã¿é.
Ò¿¿í÷ëýí áóðõàíû ýðäýì íü õÿçãààðëàøã¿é áºãººä
Àìüòàí á¿õýí áýýð ìýäýæ ¿ë ÷àäàõ áîëîé
Îëîí ãàëàâò áîäîí ñàíàõ áîëîõíîî ÷
Ýðäìèéí õÿçãààðûã ìýäýæ ¿ë ÷àäàõ áîëîé.
Óñûã ¿ñíèé ¿ç¿¿ðèéí õýìæýý òºäèé õèéãýýä

×óëóó ñýëò, óóë áà äàëàé ñýëòèéã íü
Ãàëâààð òîîëáîîñ ìýäýæ ÷àäàõ áàéâ÷
Áóðõàíû ýðäìèéã ìýäýæ ÷àäàõã¿é áîëîé.
Ýðäýì ºíãº, ÿðóó àëäàð õèéãýýä

Áóÿíû áèëãýýð ÷èìýãëýãäñýí ëàãøèí,
Ñàéí íàéðàã íàÿàð ÷èìñýí òýð ìýò
Àìüòàí á¿ãä òýð àäèë áîëîõ áîëòóãàé.
Ìèíèé áóÿíû ¿éë ýäãýýðýýð

Åðòºíöºä óäàëã¿é áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé.
Àìüòàíä òóñëàõûí òóëä íîìûã ÷ ¿ç¿¿ëýõ áîëòóãàé.
Àìüòàí îëîí çîâëîíä íýðâýãäñýíèéã ãýòýëãýõ áîëòóãàé.
Õ¿÷òýé ºìºãòýé øóëìàñààñ ÿëàõ áîëòóãàé.

Áóÿí íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëýõ áîëòóãàé.
Ñàíààíä áàãòàøã¿é ãàëàâò îðøèõ áîëòóãàé.
Ðàøààíû óñààð àìüòäûã öýíã¿¿ëýõ áîëòóãàé.
Óðüäûí áóðõàä ÿìàð ìýò òºãñãºñºí àäèë

×àíàäàä õ¿ðýõ çóðãààã òýíöýøã¿é òºãñãºõ áîëòóãàé.
Íèñâààíèñûã äàðàõ õèéãýýä çîâëîíã àðèëãàõ áîëòóãàé.
Øóíàë, óóð, ìóíõàãèéã àìèðëóóëàõ áîëòóãàé.
Çóóí òºðºë õèéãýýä ãîëüò ìÿíãàí òºðºëä

Áè áýýð ¿ðãýëæèä òºðëºº äóðüäàõ áîëòóãàé.
×àäàã÷èéí ýðõýòèéã ¿ðãýëæèä ñàíàõ áîëòóãàé.
Òýäãýýðèéí çàðëèãèéã àãóó èõ ñîíñîõ áîëòóãàé.
Õè÷ýýæ ¿éëäñýí ìèíèé áóÿí ýäãýýðýýð

¯ðãýëæèä áóðõàíòàé íºõºðëºõèéã îëîõ áîëòóãàé.
Õèëýíöèéí ¿éë¿¿äèéã íýí òýâ÷èõ áîëòóãàé.
Àìãàëàí ãàðàõûí îðîí áóÿíûã ýäëýõ áîëòóãàé.
Á¿õ îðíû àìüòàí á¿ãäèéí ÷

Åðòºíöèéí çîâëîí á¿õýí àìèðëàõ áîëúþó.
Àìüòàí ýðõòýí äóòóó ¿å ãèø¿¿í äîðîéòñîí
Òýäãýýð á¿ãä ºíººäºð ýðõòýí á¿ðäýõ áîëòóãàé.
Àëèí á¿õ ºâ÷íººð ºâäºæ, ÿäàð÷ áèå äîðîéòñîí õèéãýýä

Àðâàí ç¿ã á¿õýíä àâðàë ¿ã¿é áîëñîí íóãóóä
Òýä á¿õýí ò¿ðãýí ºâ÷íººñ ãýòëýõ áîëòóãàé.
ªâ÷èí ¿ã¿é õ¿÷ õèéãýýä ýðõèéã îëîõ áîëòóãàé.
27
Õýí áýýð õààí, äýýðýì÷èí, äàéñíààð õºíººãäºõ, àëàãäàõ ëóãàà ó÷ðàõ õèéãýýä
Çîâëîí ýëäýâ ÿíç îëíîîð ãóòðàõ áîëñîí,
Ãàñëàíò áîëñîí áà çîâëîíò àìüòàí òýäãýýð á¿õýí
Àéìøãèéí äýýä áàðàãäàøã¿é îëîí ò¿¿íýýñ ãýòëýõ áîëòóãàé.
Àëèí á¿õ çîäóóëàí, õ¿ëýýñýýð õ¿ëýãäýí íýðâýãäñýí,

¯ãýýã¿é ýëäýâ çîâëîíä îðøèõ áîëñîí õèéãýýä
Íèñâààíèñ îëîí ìÿíãààð õÿìàðñàíààð ÷
Áàðàãäàøã¿é àþóë ýëäýâ ãàñëàíã îëñîí
Òýä á¿ãä õ¿ëýýñíýýñ ãýòëýõ áîëòóãàé.
Çîäóóëàõ íóãóóä íü çîäóóëàõààñ ãýòëýõ áîëòóãàé.

Àëàãäàõ íóãóóä íü ÷ àìü ëóãàà òºãºëäºð áîëîõ áîëòóãàé.
¯ãýýã¿é õîîñîí á¿ãä àþóë ¿ã¿é áîëîõ áîëòóãàé.
Àìüòàí àëèí íóãóóä ºëñºõ áà óíäààñàõààð íýðâýãäñýí,
Òýäãýýð èäýý áîëîí óíäàà ýëäâèéã îëîõ áîëòóãàé.
Ñîõîð áýýð ýëäýâ ÿíçûí ä¿ðñ¿¿äèéã ¿çýõ áîëòóãàé.

Ä¿ëèé áýýð ñýòãýëä çîõèñòîé äóóíóóäûã ñîíñîõ áîëòóãàé.
Í¿öãýí áýýð ýëäýâ ÿíçûí õóâöàñóóäûã îëîõ áîëòóãàé.
¯ãýýã¿é ÿäóó àìüòàí áýýð óóðõàé íóãóóäûã îëîõ áîëòóãàé.
Ýä, ¿ð ýðäýíý ýëäýâ ÿíç îëíîîð
Àìüòàí á¿ãä àìãàëàí ëóãàà òºãºëäºð áîëîõ áîëòóãàé.
Àëèâàà çîâëîíã ìýäðýõ¿éãýýð /àìññàíààð/ õîðëîë ¿ë áîëæ

Àìüòàí á¿ãä õàðâààñ ¿çýñãýëýí ãóà õèéãýýä
Ä¿ðñ ñàéí ¿çýñãýëýíòýé õèéãýýä ºíºä ºëçèéò áîëòóãàé.
¯ðãýëæèä àìãàëàí îëíûã õóðààõ áîëîõ áîëòóãàé.
Ñýòãýëèéí èäýý óíäàà, ìàøèä ó÷ðàë áóÿí íóãóóäûã

Ñàíàñàí äàðóéä òýäãýýð á¿õýí á¿òýõ áîëòóãàé.
Èõ õýíãýðýã, äàìàð, õóóðûí ÿðóó äóó õèéãýýä
Áÿëõñàí áóëàã õèéãýýä á¿ðä öººðºì íóãóóä
Àëòàí ëÿíõóà, óäâàë öýöã¿¿ä õèéãýýä
Èäýý óíäàà, õóâöàñ, ñóâä ýðäýíý, ýä òàâààð,
Àëòàí ÷èìýã, ýëäýâ ÿíçûí ýðäýíý áèíäýðúÿà,
Òýäãýýð á¿ãä ñàíàñàí äàðóéä á¿òýõ áîëòóãàé.
Åðòºíö àëèíä ÷ çîâëîíãèéí äóó ýñ ãàð÷

Àìüòàí íýã íü ÷ ¿ë çîõèëäîõûã á¿¿ ¿çýõ áîëòóãàé.
Òýäãýýð á¿ãä ºíãº àãóó èõ õèéãýýä
Õàðèëöàí áèå áèåñýý ãèéã¿¿ëæ ¿éëäýõ áîëòóãàé.
Õ¿íèé åðòºíöºä õîòîë ÷óóëãàí àëèí áàéãàà

Òýä á¿ãä ñàíàõóéä òºðºõ á¿ãä áîëæ,
Ñàíàà á¿ãäèéã ñàíàñàí äàðóéä ÷
Áóÿíû ¿ð íü îãîîò ã¿éöýõ áîëòóãàé.
Õ¿æ õèéãýýä öýöãèéí ýðõýñ¿¿ä ò¿ðõëýã áà

Õóâöàñ õèéãýýä ÷èõìýë áîëîí ýëäýâ öýöýã,
Ãàëáèðâààñàí ìîäíîîñ ãóðâàí öàãò áóóõ áîëòóãàé.
Àìüòàä òýäãýýðèéã àâàí áàÿñàõ áîëòóãàé.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí õÿçãààðã¿é á¿ãä õèéãýýä

Òóóëñàí áîäèéí ñýòãýëòýí øàðâàãà õèéãýýä
Òîîñíîîñ õàãàöñàí õèðã¿é ñóðãààë íîìîíä ÷
Àðâàí ç¿ã íóãóóäàä òàõèëûã ¿éëäýõ áîëòóãàé.
28
Äîîðä àìüòàí á¿ãäèéã òýâ÷èõ áîëòóãàé.
×ºëººã¿é íàéì íóãóóäààñ ãýòëýõ áîëòóãàé.
Äýýä ÷ºëºº ó÷ðàëûí õààíûã îëîõ áîëòóãàé.
¯ðãýëæèä áóðõàíòàé íºõºðëºõ áîëòóãàé.
¯ðãýëæèä ºíäºð ÿçãóóðò òºðºõ áîëòóãàé.

Ýä òàâààð õèéãýýä ¿ð òàðèàíû ãóó ñàíãààð áàÿëàã áîëîõ áîëòóãàé.
ßðóó àëäàð õèéãýýä ä¿ðñ ºíãº íóãóóäààð
Îëîí ãàëàâò ñàéòàð ÷èìýãëýãäýõ áîëòóãàé.
Ýìýãòýé á¿ãä ¿ðãýëæèä ýðýãòýé áîëîîä

Áààòàðëàã õèéãýýä ýðýìãèé ìýðãýí áîëîõ áîëòóãàé.
Òýä á¿ãä ¿ðãýëæèä áîäèéí òóëä ÿâàõ áîëæ,
×àíàäàä õ¿ðýõ çóðãààä õè÷ýýõ áîëòóãàé.
Àðâàí ç¿ã íóãóóäàä ýðäýíèéí ìîäíû ýðõýòèéí ºìíº

Áóðõàí àìãàëàí çàëàð÷ áèíäýðúÿà ýðäýíèéí
Øèðýýíä çàëàðñàíûã áè ¿çýõ áîëòóãàé.
Íîì íîìëîõûã íü ÷ òýäãýýð ñîíñîõ áîëòóãàé.
Áè áýýð õèëýíöèéí ¿éë íóãóóäûã á¿òýýñýí íü

Àþóëò åðòºíöºä óðüä àëèíûã á¿òýýñýí;
Òýäíýýñ õ¿ñýøã¿éí ¿ð àëèí íóãóóä ãàðàõ
Òýäãýýð á¿ãä õîöðîë ¿ã¿é áàðàãäàõ áîëòóãàé.
Àëèâàà àìüòàä îð÷ëîíä õ¿ëýãäýí îðøñîí á¿ãä,

Îð÷ëîíãèéí öàëàì äýýñýýð ÷àíãà õ¿ëýãäñýíèéã
Áèëã¿¿íèé ãàðààð õ¿ëýýñèéã òàéëàõ áîëòóãàé.
Çîâëîí íóãóóäààñ ãýòëýõèéã îëîõ áîëòóãàé.
Àëèâàà àìüòàä ýíýõ¿¿ çàìáóó òèâ õèéãýýä

Àëèâàà åðòºíöèéí îðîí áóñàä íóãóóäàä
Ýëäýâ áóÿí ã¿íçãèé íóãóóäûã ¿éëäñýí
Òýäãýýð á¿ãäýä äàãàí áàÿñ÷ ¿éëäìîé.
Áèå áà õýë, ñýòãýëýýð á¿òýýñýí

Áè áýýð äàãàí áàÿññàí áóÿí ò¿¿ãýýð
Ìèíèé åðººë á¿òýæ ¿ð íü áîëîâñðîõ áîëòóãàé.
Òîîñíîîñ õàãàöñàí òýíöýøã¿é áîäèéã îëîõ áîëòóãàé.
Àëèí íóãóóä ¿ðãýëæèä õèðýýñ õàãàöñàí õèéãýýä

Õèðã¿é ñýòãýëýýð ìºðãºæ òàõèñàí õèéãýýä
Îãîîò çîðèóëàí ºã¿¿ëñýí ¿¿ãýýð
Æàðàí ãàëàâò ìóó çàÿàã îãîîðîõ áîëòóãàé.
Ýäãýýð ø¿ëãèéã ºã¿¿ëñýíýýð

Ýðýãòýé, ýìýãòýé, áÿðìàí õààíû ÿçãóóðààñ
Àëãàà õàâñðàí ñóóãààä áóðõàíûã ìàãòñàí àëèí
Íàñ á¿õýíäýý òºðëºº ñàíàõ áîëæ,
Ýðõòýí ãèø¿¿í á¿ãäýýð ¿íýíõ¿¿ ÷èìýãëýãäýæ,

Ýëäýâ ýðäýì, áóÿí íóãóóäààð òºãºëäºð áîëæ,
Õ¿íèé ýðõýò õààí áýýð ¿ðãýëæèä ò¿¿íèéã òàõèàä,
Òýð õèéãýýä òýäãýýð á¿ãä íü òýð àäèë áîëòóãàé.
Àëèí íóãóóäûí ÷èõýíä íàìèí÷èëãàà ýíý íü äóóðñàõ áîëîõ,

29
Òýäãýýð íü íýã áóðõàíû äýðãýäýýñ áóÿíûã ¿éëäñýí áèø,
Õî¸ð áèø, äºðºâ áèø, òàâ áèø, àðàâ áèø,
Òýð ìýò ìÿíãàí áóðõàíû äýðãýäýýñ áóÿíûã ¿éëäñýí ìºí áîëîé.
Òýð öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð ø¿ëýã òýäãýýðèéã ñîíñîîä áîäüñàäâà Ðó÷èðà-êåòó-ä èéí
õýìýýí çàðëèãëàâàé: “Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé! ßçãóóðûí õºâã¿¿í ÷èíèé ç¿¿äýíä àëòàí
õýíãýðýãíýýñ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ¿íýìëýõ¿é ýðäìèéã ñàéøààñàí õèéãýýä õèëýíöèéã
íàìèí÷èëñàí ýäãýýðèéã àëèí áýýð ñîíññîí òýä á¿ãä áóÿíû öîãö àãóó èõ ëóãàà òºãºëäºð
áîëæ, îëîí òºðºëõòºíä òóñëàõ õèéãýýä àìãàëàíãààð öýíã¿¿ëýí ¿éëäýæ, ò¿éòãýð á¿ãäèéã
àðèëãàõ áîëîõûã ìýäýæ ¿éëäýõò¿í. Ýíý ìýòèéí ÿâäàë ÿëãàìæàà òºãºëäºð ýäãýýð á¿ãä
íü óðüäûí ºíãºðñºí öàãò Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí íóãóóäûã ìàãòñàí õèéãýýä àãóó èõ åðººëèéã
òàâüñíû øàëòãààí áîëîí Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû àäèñòýäýýð òýäãýýðèéã ñîíñîõ áîëñîí
ìºí áîëîé” õýìýýí çàðëèãëàâ. ×èíãýýä õóðñàí íºõºä òýäãýýð á¿ãäýýð ßëæ òºãñ
íºã÷ñºíèé çàðëèãèéã èëòýä ìàãòñàí áîëîé.

“Çүүäýíä íàìèí÷ëàõóé” õýìýýõ äºðºâä¿ãýýð á¿ëýã áîëîé.
* * *
V á¿ëýã: Үéëèéí òүéòãýðèéí үðãýëæëýëèéã òàñëàã÷
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí ¯íýíõ¿¿ íýí ÿëãàñàí õýìýýõ íýðò ìàøèä ã¿íçãèé äýýä
áîëñîí ñàìàäèä îðøñîí äàðóéä ëàãøèíãèéí øàð ¿ñíèé í¿õ á¿ðýýñ íü ýëäýâ ÿíçûí
ºíãºòýé ìÿíãà ò¿ìýí ãýðýë õýìæýýëøã¿é ãàðàõóéÿà, Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîãîîð ÷
¿ëãýðëýõ áà õýìæèí æèøèæ ÷àäàøã¿é àðâàí ç¿ãèéí áóðõàíû îðîí á¿ãä òýð ãýðëèéí
äîòîð òîäðîí ¿çýãäýõ áîëáîé. Òàâàí öºâ¿¿í öàãèéí åðòºíöèéí îðîí ãýðýë ò¿¿ãýýð ãèéõ
áîëîõóéä àìüòàí òýäãýýð íü àðâàí õàð í¿ãëèéí ìºð áîëîí çàâñàðã¿é òàâûã ¿éëäñýí áà
÷óõàë äýýä ãóðâûã õî÷ëîí ìóóëñàí, áàãø áîëîí ñàäàí òºðºëäºº à÷ëàë áàãàòàé, áàãø
õèéãýýä áÿðìàíä õ¿íäëýë ¿ë ¿éëäýã÷ íàð áîëîí ìºí òàì, àäãóóñ, áèðäèéí òºðºëä
óíàñàí àìüòàä òýäãýýðèéí îðîíä òýð ãýðýë áýýð õ¿ðýëöñýí äàðóéä äîð á¿ðíýý æàðãàëûã
àìñàõ áîëáîé.
Àëèí áýýð ãýðýë ò¿¿íèéã ¿çñýí áîëîí òýð ãýðëèéí õ¿÷ýýð á¿ãä àìãàëàí õèéãýýä
áàÿñãàëàíòàé, ºíãº áà ä¿ðñ ñàéíû äýýäèéã îëñîíîîð áèëèã õîòîë ÷óóëãàí áîëæ, áóÿí
õèéãýýä áèëã¿¿íèé ÷óóëãàíààð ÷èìýãëýãäñýíýýð ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäûã ¿çýõ
áîëáîé. Òýð ¿åä Õóðìàñò òýíãýðèéí õààí îëîí òýíãýðèéí ÷óóëãàí õèéãýýä Ãàíãûí-Ëõàìó
òýðã¿¿òýé õóðñàí íºõºä òýäãýýðò áèëèã áîëñîí ãýðýë ò¿¿ãýýð õºòëºãäºæ ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàí õààíà áóé òýíä õ¿ð÷ î÷îîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíûã ãóðâàí óäàà
ýðãýýä íýãýí ç¿ãò ñóóâàé. Òýãýýä íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà ñóóäëààñàà áîñîîä,
äýýäèéí õóâöñûã íýãýí ìºðºíäºº áóóëãààä, áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò õàòãààä, ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí õààíà áóé òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí ñºãäººä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí
ñî¸ðõâîé: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í áóþó ÿçãóóðûí îõèí, øàðâàãûí
õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí, èõ õºëãºíä
¿íýíõ¿¿ îðøñîí, àìüòàí áóñäóóä ÷ þìóó òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä
ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõûã õ¿ññýíýýð ¿éëèéí ò¿éòãýð îëíûã ÿìàð ìýò òóñ òóñàä íü
íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ âý?”
Èéí õýìýýí ñî¸ðõñîí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðàä èéí
õýìýýí çàðëèãëàâàé: “Øàðèïóòðà, ¿¿íä ÿçãóóðûí õºâã¿¿í áóþó ÿçãóóðûí îõèí, øàðâàãûí
õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí, èõ õºëãºíä
¿íýíõ¿¿ îðøñîí, àìüòàí áóñäóóä ÷ þìóó òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä
ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõûã õ¿ññýíýýð ºäºð ãóðàâ, øºíº ãóðâàí óäàà äýýäèéí õóâöñûã
íýãýí ìºðºíäºº áóóëãààä, áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò õàòãààä, àëãàà õàâñðààä, ¿ã èéí
õýìýýíý: ‘Îëîí òºðºëõèéòºíä ýì÷ îòî÷ áîëæ, îëîí òºðºëõèéòºíä àìãàëàí áà åðòºíöºä
30
íèã¿¿ëñýíã¿é áîëîí èõýíõ òºðºëõèéòºí, òýíãýð õ¿ì¿¿ñèéí òóñ, ýì, àìãàëàíãèéí òóëä
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí àëèí òýäãýýð îäîî àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîîä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëæ, íîìûí
õ¿ðäèéã ìàøèä ¿ç¿¿ëæ, íîìûí ¸ñûã ìàøèä áàðüæ, íîìûí ºãëºãèéã ìàøèä çîõèîæ,
íîìûí çóëûã ìàøèä áàäðààí çîõèîæ, íîìûí õóðûã ìàøèä áóóëãàæ, íîìûí õýíãýðãèéã
ìàøèä äýëäýæ, íîìûí èõ õýíãýðãèéã ìàøèä äýëäýæ, íîìûí ëàâàéã ìàøèä ¿ëýýæ,
íîìûí àìèí ìîäûã ìàøèä áîñãîæ, àìüòàí á¿ãäèéã íîìûí ºãëºãººð öýíã¿¿ëýí çîõèîñîí
àëæààëã¿é ÿâäàëä îðñîí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýðò áè ìºðãºõ áîëîé.
[Ãóðàâäóãààð õýñýã]
‘ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òàõèëûí îðîí, ìºðãºë ¿éëäýõèéí îðîí õ¿íäýòãýë ¿éëäýõèéí
îðîí, àéëäàë áîëñîí, ìýëìèé áîëñîí, ãýð÷ áîëñîí, øàëãàäàã áîëñîí, àéëäàë ëóãàà
òºãºëäºð, áîëãîîë ëóãàà òºãºëäºð òýäãýýðò áè òýðã¿¿í õèéãýýä õýë, ñýòãýëýýð ìºðãºõ
áîëîé.
‘Ýõëýë õèéãýýä òºãñãºë ¿ã¿é îð÷ëîíä ýðãýëäýõèéí öàãò áè øóíàëààð íýðâýãäñýí þìóó,
óóðààð íýðâýãäñýí þìóó, ìóíõàãààð íýðâýãäýæ áèå, õýë, ñýòãýëýýðýý ¿éëèéí ò¿éòãýð
àëèíûã èëòýä õóðààæ ¿éëäñýí, áóðõàíä ìýäýýã¿é, íîìä ìýäýýã¿é, õóâðàãò ìýäýýã¿é,
áóÿí õèéãýýä í¿ãýëä ìýäýýã¿é áîëîí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíààñ ìóó ñýòãýëýýð öóñ ãàðãàñàí,
äýýäèéí íîìûã òýâ÷ñýí, õóâðàãèéí õàãàðëûã ¿éëäñýí, ãýëýí àðõàäûã àëñàí, ýöýã ýõèéã
àëñàí õèéãýýä áèåíèé ãóðâàí ÿíç, õýëíèé äºðâºí ÿíç, ñýòãýëèéí ãóðâàí ÿíç áóþó àðâàí
õàð í¿ãëèéã ¿éëäñýí, ¿éëäýõýä îðóóëñàí, ¿éëäýõýä äàãàí áàÿññàí õèéãýýä çàðèì íýãýí
àìüòàíä øèð¿¿í ¿ãèéã ºã¿¿ëñýí, õî÷èëñîí, æèíë¿¿ðò áàøðûã ¿éëäñýí, õýìæýýíä
áàøðûã ¿éëäñýíä õèéãýýä îð÷ëîíä çóðãààí àìüòàíä ýðãýõäýý ýöýã ýõèéã ¿ë áàÿñãàæ
¿éëäñýí, áîäãàëèéí þìóó, ñóâàðãàíû þìóó, õóâðàãèéí þìóó, äºðâºí ç¿ãèéí õóâðàãèéí,
àÿãà òàõèìëàãèéí õóâðàãèéí ýäèéã õóëãàéëñàí õèéãýýä ÿìàð ìýò ñóðòãààëûí ñóóðèéí
õóóëü íóãóóäûí íîìõîòãîëòîé õàðøëàí ¿éëäñýí, õàìáà áà ëîâîí áýýð ñóðãàñíûã ¿ë
ñîíññîí, øàðâàãûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿
îðøñîí, èõ õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí òýðíýýñ áóñàä àìüòäàä ÿðóó áóñûã ¿éëäñýí,
çýìëýõ, çîäîõ, òýäãýýðò õýðöãèé õèéãýýä óóðûã ¿¿ñãýñýí áîëîí àòàà áà õàðìààñ ãàðñàí
ñýòãýëýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäàä øèð¿¿í ¿ãèéã ºã¿¿ëñýí, äýýäèéí íîìîíä íîì áèø
õýìýýí ¿éëäñýí, íîì áóñûã äýýäèéí õýìýýí ¿éëäñýí òýäãýýðèéã ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàí àéëäàë áîëñîí, ìýëìèé áîëñîí, ãýð÷ áîëñîí, øàëãàäàã áîëñîí, àéëäàë ëóãàà
òºãºëäºð, áîëãîîë ëóãàà òºãºëäºð òýäãýýðèéí ìýëìèéí ºìíº òóñ òóñ íàìèí÷èëìîé,
ãýìøìîé, ¿ë íóóìîé, õîéøèä ¿ë ¿éëäìîé.
‘Áè ¿éëèéí ò¿éòãýð àëèíààð ò¿éòãýðëýãäýýä, àìüòíû òàì áîëîí àäãóóñíû òºðëèéí îðîí,
áèðäèéí îðîí, àñóðûí ÷óóëãàíû äîòîð îäîõ áîëîõ, áóðõàí íîì õóâðàãèéã áàÿñãàæ
¿éëäýýã¿é, ÷ºëººã¿é í¿ã¿¿äýä òºð¿¿ëýõ ¿éë ò¿¿íèéã áèå ýíý ÿìàãòàä íýí áîëîâñðóóëààä
áóñäàä ¿ë àìñàõ áîëãîãòóí. Ò¿¿íèéã ÷ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí àéëäàë áîëñîí, ìýëìèé
áîëñîí, ãýð÷ áîëñîí, øàëãàäàã áîëñîí àéëäàë ëóãàà òºãºëäºð, áîëãîîë ëóãàà òºãºëäºð
òýäãýýðèéí ìýëìèéí ºìíº òóñ òóñ íàìèí÷èëìîé, ãýìøìîé, ¿ë íóóìîé, õîéøèä ¿ë
¿éëäìîé.
‘ßìàð ìýò óðüäûí áîäüñàäâà ìàõàñàäâà íàð óðüä áîäèéí òóëä øàìäàõäàà ¿éëèéí
ò¿éòãýð íóãóóäûã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëñàí õèéãýýä ¿ë íóóñàí ò¿¿í÷ëýí áè áýýð ÷
¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã òóñ òóñ íàìèí÷èëìîé, ãýìøìîé, ¿ë íóóìîé, õîéøèä ¿ë
¿éëäìîé. ßìàð ìýò èðýýä¿é öàãèéí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà òýäãýýð áîäüñàäâûí
ÿâäëààð ÿâàõäàà ¿éëèéí ò¿éòãýð íóãóóäûã òóñ òóñàä íü íàìèí÷ëàõ áîëîõ õèéãýýä ¿ë
íóóõ áîëîõ ò¿¿í÷ëýí áè áýýð ÷ ¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã òóñ òóñ íàìèí÷èëìîé,
ãýìøìîé, ¿ë íóóìîé, õîéøèä ¿ë ¿éëäìîé. ßìàð ìýò îäîî öàãò àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä
áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà èõýñ íóãóóä áîäèéí òóëä õè÷ýýõäýý ¿éëèéí ò¿éòãýð íóãóóäûã òóñ
òóñàä íü íàìèí÷èëñàí õèéãýýä ¿ë íóóñàí ò¿¿í÷ëýí áè áýýð ÷ ¿éëèéí ò¿éòãýð íóãóóä
ýäãýýðèéã òóñ òóñ íàìèí÷èëìîé, ãýìøìîé, ¿ë íóóìîé, õîéøèä ¿ë ¿éëäìîé. ßìàð ìýò
ºíãºðñºí, èðýýä¿é, îäîî ãàðñàí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàð áîäüñàäâûí ÿâäàëä
õè÷ýýõäýý ¿éëèéí ò¿éòãýð íóãóóäûã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëñàí õèéãýýä òóñ òóñàä íü
íàìèí÷ëàõ õèéãýýä òóñ òóñàä íü íàìèí÷ëàõ áîëîõ ò¿¿í÷ëýí áè áýýð ÷ ¿éëèéí ò¿éòãýð
31
òýäãýýðèéã òóñ òóñ íàìèí÷èëìîé, ãýìøìîé, ¿ë íóóìîé, õîéøèä ¿ë ¿éëäìîé õýìýýí
ºã¿¿ëæ ¿éëäýõ áîëîé.
“Øàðèïóòðà, òýð àäèë áîëáîîñ, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí þì á¿ãäýä
ò¿éòãýð ¿ã¿é íýí àðèëñàíûã îëîõûã õ¿ñâýýñ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð íóãóóäûã òóñ òóñàä
íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ áîëîé. Õýí
áýýð èõ õ¿æíèé ìîä ìýò áàÿëàã ýä èõòýé, òºãñ ýäëýë èõ, øèæèð àëò õèéãýýä ýä òàâààð
îëîí, ìàøèä æàðãàëòàé, èõ óíààã ýäýëäýã õààíû ÿçãóóðò òºðºõèéã õ¿ññýí òýðáýýð ÷
¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ
¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ áîëîé.
“Õýí áýýð èõ õ¿æíèé ìîä ìýò áÿðìàíãèéí ÿçãóóðò õèéãýýä èõ õ¿æíèé ìîä ìýò áàÿëàã ýä
èõòýé òºãñ ýäëýë èõ, øèæèð àëò õèéãýýä ýä òàâààð îëîí ìàøèä æàðãàëòàé èõ óíààã
ýäýëäýã ãýðèéí ýçíèé ÿçãóóðò òºðºõèéã õ¿ñâýýñ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã òóñ
òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ áîëîé.
“Õýí äºðâºí ìàõðàíçûí ÿçãóóðûí òýíãýð íóãóóäûí ä¿ð áàéäàëòàé èæèëõýí òºðºõèéã
õ¿ññýí òýðáýýð ÷ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ
áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ áîëîé. Õýí ãó÷èí ãóðâàí òýíãýð
íóãóóäûí ä¿ð áàéäàëòàé èæèëõýí òºðºõèéã õ¿ññýí òýðáýýð ÷ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð
òýäãýýðèéã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë
¿éëäýõ áîëîé.
“Ò¿¿í÷ëýí õýí òýìöëýýñ õàãàöñàí, òºãñ áàÿñãàëàíò, õóâèëàõàä áàÿñãàëàíò, áóñäûí

õóâèëãààíûã ýðõýíä ¿éëäýã÷, ýñðýíãèéí ÿçãóóð, ýñðýíãèéí ò¿øìýë, ýñðýíãèéí á¿õ íºõºð,
èõ ýñðýí, áàãà ãýðýëò, õýìæýýëøã¿é ãýðýëò, òîäîðõîé ãýðýëò, áàãà áóÿíò, õýìæýýëøã¿é
áóÿíò, áóÿí äýëãýðýã÷, ¿¿ë ¿ã¿é, áóÿí òºðºõ, ¿ð èõò, õóðàí ìýäýë ¿ã¿é àìüòàí, ýëáýã
¿çýãäýëò, ìàøèä ¿çýõ¿é, èõ ¿ã¿é, ýíýëýë ¿ã¿é, äîîð áóñûí (àãíèñòûí) òýíãýð íàðûí ä¿ð
áàéäàë ëóãàà èæèëõýí òºðºõèéã õ¿ññýí òýðáýýð ÷ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð íóãóóäûã òóñ
òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ áîëîé.
“Õýí ä¿ðñ ¿ã¿é îðíû îãòîðãóé õÿçãààðã¿é òºðºí òóõàéëàõàä ÷óõàë îäîã÷, òèéí ìýäýë
õÿçãààðã¿é òºðºí òóõàéëàõàä ÷óõàë îäîã÷, þó ÷ ¿ã¿éí òºðºí òóõàéëàõàä ÷óõàë îäîã÷,
õóðàí ìýäýë ¿ã¿é, õóðàí ìýäýë ¿ã¿é áóñûí òºðºí òóõàéëàõàä ÷óõàë îäîã÷ òýíãýð íàðûí
ä¿ð áàéäàë ëóãàà èæèëõýí òºðºõèéã õ¿ññýí òýðáýýð ÷ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð
òýäãýýðèéã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë
¿éëäýõ áîëîé.
“Õýí ¿ðãýëæèä îðøèõûí ¿ð, ò¿ð íýã ýðãýí èðýõèéí ¿ð, ýðãýí ¿ë èðýõèéí ¿ð, äàéñíàà
äàðàã÷ ÿìàãòûã èëòýä ¿éëäýõèéã õ¿ññýí òýðáýýð ÷ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã
òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ
áîëîé.
“Õýí ãóðâàí óõààí þìóó, èëò ìýäýë çóðãàà þìóó, õ¿÷ íóãóóä þìóó, ýðõòýí íóãóóä þìóó,
øàðâàãûí ÷àíàäàä õ¿ðýõ þìóó, øàðâàãûí ýðõ èõýä àëäàðøèõ þìóó, áðàäèãàáóäûã
èëòýä ¿éëäýõèéã õ¿ññýí òýðáýýð ÷ ¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã òóñ òóñàä íü
íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ ¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ áîëîé. Õýí
á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí áèëã¿¿í, íýí àðèëñàí áèëã¿¿í, ñàíààíä áàãòàøã¿é áèëã¿¿í, àäèë
¿ã¿é áèëã¿¿í, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàíû áèëã¿¿íèéã èëòýä á¿òýýõèéã õ¿ññýí òýðáýýð ÷
¿¿í÷ëýí ¿éëèéí ò¿éòãýð òýäãýýðèéã òóñ òóñàä íü íàìèí÷èëæ ¿éëäýõ áîëîé. ¯ë íóóæ
¿éëäýõ áîëîé, õîéøèä ÷ ¿ë ¿éëäýõ áîëîé. Òýð þóíû òóëä âý? õýìýýâýýñ, Øàðèïóòðà,
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð þì á¿ãä íü ø¿òýí áàðèëäàæ ãàðñàí áîëîé õýìýýí çàðëèãëàñíû
òóëä áºãººä óã áîëîí øàëòãààí, áóñàä õèéãýýä áóñäààð ººð íýãýí òºðºõ áîëîé, ººð
íýãýí õààãäàõ áîëîé. Ò¿¿íä ºíãºðñºí þìñ àëèí ìºí òýäãýýð íü õààãäàõ, áàðàãäàõààñ
õàãàöñàí íýí áîëîõ áºãººä òýäãýýðò ÷ ¿éëèéí ò¿éòãýð º÷¿¿õýí ÷ ¿ã¿é áîëîé. Îäîî õóðàí
¿éëäñýí àëèí ìºí òýäãýýð ÷ áóé áóñààñ ãàðñàí áºãººä òýäãýýðò ÷ ¿éëèéí ò¿éòãýð
º÷¿¿õýí ÷ ¿ã¿é áîëîé. Òýð þóíû òóëä âý? õýìýýâýýñ, Øàðèïóòðà, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
32
áýýð þì á¿ãä õîîñîí, àìüòàí ¿ã¿é, àìü ¿ã¿é, áîäãàë ¿ã¿é, ¿ë òºðñºí, ¿ë õààãäñàí, õóðàí
ýñ ¿éëäñýí õýìýýí çàðëèãëàñíû òóëä áîëîé. Øàðèïóòðà, þì á¿ãä áè-ãýýñ ãàðñàí ÷ áè ÷
áàéãàà áóñ áîëîé. Øàðèïóòðà, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí àëèí íýãýí ýíý
ìýò àìüòàí ¿ã¿é õÿçãààðûí íîìûí ¸ñ ¿¿íä îðñîí ýíý íü ¿éëèéí ò¿éòãýðèéí
¿ðãýëæëýëèéã òàñëàã÷ õýìýýõ áºãººä Øàðèïóòðà, ýíý íü òóñ òóñàä íàìèí÷ëàë áîëîé.”
Òýãýýä áàñ ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà áýýð èéí õýìýýí àéëòãàâàé:
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí øàðâàãûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿
îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí, èõ õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí,
áóñàä àìüòàä ÷ þìóó òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ, áóðõàí
áîëîõûã õ¿ññýíýýð ÿìàð ìýò áóÿíû ¸çîîð íóãóóäàä äàãàí áàÿñ÷ ¿éëäýõ âý?”.
Òèéí õýìýýí àéëòãàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà-ä èéí
õýìýýí çàðëèãëàâàé: “Øàðèïóòðà, ýíä ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí áýýð ºäºð
ãóðâàí óäàà, øºíº ãóðâàí óäààä äýýäèéí õóâöñûã íýã ìºðºíäºº áóóëãàæ, áàðóóí ºâäãºº
ãàçàðò õàòãààä, àëãàà õàâñàð÷ ¿ã èéí õýìýýíý: ‘Àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä àìüòàí àëèí
íóãóóä ºãëºãººñ ãàðñàí áóÿíû ¿éë áîäèòîé õèéãýýä øàãøààáàäààñ ãàðñàí áîëîí
áÿñàëãàëààñ ãàðñàí áóÿíû ¿éë áîäèòîé, èëòýä õóðàí ¿éëäñýí òýäãýýð á¿ãäýä ÷ äàãàí
áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Äàãàí áàÿñàõûí äýýä õèéãýýä ýðõýì õèéãýýä
ÿëãàìæààò, ìàøèä, òóéë, ãàéõàìøèãò, äýýä òýíöýøã¿é äýýð ¿ã¿é, àäèë ¿ã¿é òýíöýøã¿é
ëóãàà òýíö¿¿ãýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðîíä àëèí àìüòàä
ºãëºãººñ ãàðñàí áóÿíû ¿éë áîäèòîé õèéãýýä øàãøààáàäààñ ãàðñàí áîëîí áÿñàëãàëààñ
ãàðñàí áóÿíû ¿éë áîäèòîé, èëòýä õóðàí ¿éëäýõ áîëîõ òýäãýýð á¿ãäýä ÷ äàãàí áàÿñàõûí
äýýäýýð äàãàí áàÿñàõààñ äàãàí áàÿñàõ òýíöýøã¿é ëóãàà òýíö¿¿ õ¿ðòëýõýýð äàãàí
áàÿñàõ áîëîé. Àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðîíä àëèí àìüòàä ºãëºãººñ ãàðñàí áóÿíû ¿éë
áîäüòîé õèéãýýä øàãøààáàäààñ ãàðñàí áîëîí áÿñàëãàëààñ ãàðñàí áóÿíû ¿éë áîäüòîé
èëòýä õóðàí ¿éëäñýí òýäãýýð á¿ãäýä ÷ äàãàí áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõààñ äàãàí
áàÿñàõ òýíöýøã¿é ëóãàà òýíö¿¿ õ¿ðòëýõýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé.
‘Áîäüñàäâà íàð îäîî öàãò ñýòãýëèéã àíõëàí ¿¿ñãýñýí òýäãýýðèéí àíõëàí áîäèä ñýòãýë
¿¿ñãýñýí ëóãàà òºãºëäºð áóÿíû ¸çîîð àëèí áàéãàà, çóóí ãàëâààð ãàðñàí áîäüñàäâà
íàðûí áóÿíû öîãö àëèí áàéãàà, ¿ë òºðºõèéí íîìîíä òýâ÷ýýðèéã îëñîí áîäüñàäâà
íàðûí áóÿíû öîãö àëèí áàéãàà, ýðãýí ¿ë áóöàã÷ íàðûí áóÿíû öîãö àëèí áàéãàà, íýãýí
òºðëººð òîðîã÷ áîäüñàäâà íàðûí áóÿíû öîãö àëèí áàéãàà òýäãýýð á¿ãäýä ÷ äàãàí
áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõààñ äàãàí áàÿñàõ òýíöýøã¿é ëóãàà òýíö¿¿ õ¿ðòëýõýýð
äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Áîäüñàäâà ìàõàñàäâà òýäãýýð óðüä áîäüñàäâûí ÿâäàëä õè÷ýýõäýý
÷àíàäàä õ¿ðýõ çóðãààä òºãºëäºð áóÿíû ¸çîîð èëòýä õóðààí ¿éëäñýí òýäãýýð á¿ãäýä ÷
äàãàí áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Äàãàí áàÿñàõûí äýýä, ýðõýì, ÿëãàìæààò,
ìàøèä, òóéë, ãàéõàìøèãò, äýýä òýíöýøã¿é äýýð ¿ã¿é, àäèë ¿ã¿é òýíöýøã¿é ëóãàà
òýíö¿¿ãýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Èðýýä¿é öàãèéí áîäüñàäâà ìàõàñàäâà òýäãýýð
áîäüñàäâûí ÿâäàëä õè÷ýýõäýý ÷àíàäàä õ¿ðýõ çóðãààä òºãºëäºð áóÿíû öîãöîñûã èëòýä
õóðààí ¿éëäñýí òýäãýýð á¿ãäýä ÷ äàãàí áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Äàãàí
áàÿñàõûí äýýä, ýðõýì õèéãýýä ÿëãàìæààò, ìàøèä, òóéë, ãàéõàìøèãò, äýýä òýíöýøã¿é
äýýð ¿ã¿é, àäèë ¿ã¿é òýíöýøã¿é ëóãàà òýíö¿¿ãýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Áîäüñàäâà,
ìàõàñàäâà ýä¿ãýý öàãò àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä òýäãýýð áîäüñàäâûí ÿâäàëä õè÷ýýõäýý
÷àíàäàä õ¿ðýõ çóðãààä òºãºëäºð áóÿíû öîãöîñûã èëòýä õóðààí ¿éëäñýí òýäãýýð á¿ãäýä
÷ äàãàí áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Äàãàí áàÿñàõûí äýýä, ýðõýì õèéãýýä
ÿëãàìæààò, ìàøèä, òóéë, ãàéõàìøèãò, äýýä òýíöýøã¿é äýýð ¿ã¿é, àäèë ¿ã¿é òýíöýøã¿é
ëóãàà òýíö¿¿ãýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé.
‘Îëîí òºðºëõèéòºíä ýì, îëîí òºðºëõèéòºíä àìãàëàí áà åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é, èõýíõ

òºðºëõèéòºí áà òýíãýð, õ¿ì¿¿ñèéí òóñ õèéãýýä ýì, àìãàëàíãèéí òóëä óðüäûí ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí, äàéñíàà äàðñàí, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí òýäãýýð áýýð òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ, áóðõàí áîëîîä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëæ, íîìûí
õ¿ðäèéã ìàøèä ¿ç¿¿ëæ, íîìûí ¸ñûã ìàøèä áàðüæ, íîìûí ºãëºãèéã ìàøèä çîõèîæ,
íîìûí çóëûã ìàøèä áàäðààí çîõèîæ, íîìûí õóðûã ìàøèä áóóëãàæ, íîìûí õýíãýðãèéã
ìàøèä äýëäýæ, íîìûí èõ õýíãýðãèéã ìàøèä äýëäýæ, íîìûí ëàâàéã ìàøèä ¿ëýýæ,
33
íîìûí àìèí ìîäûã ìàøèä áîñãîæ, àìüòàí á¿ãäèéã íîìûí ºãëºãººð öýíã¿¿ëýí çîõèîñîí
àëæààëã¿é ÿâäàëä îðñîí àëèí áàéãàà õèéãýýä ò¿¿í äîð øàðâàãûí õºëãºíòºí þìóó
áðàäèãàáóäûí õºëãºíòºí þìóó, áîäüñàäâûí õºëãºíòºí þìóó, òýðíýýñ áóñàä àìüòàä
áýýð áóÿíû ¸çîîðûã ¿¿ñãýñýí àëèí áàéãàà òýäãýýð á¿ãäýä ÷ äàãàí áàÿñàõûí äýýäýýð
äàãàí áàÿñàõààñ äàãàí áàÿñàõ òýíöýøã¿é ëóãàà òýíö¿¿ õ¿ðòëýõýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé.
Îëîí òºðºëõèéòºíä ýì, îëîí òºðºëõèéòºíä àìãàëàí áà åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é, èõýíõ
òºðºëõèéòºí áà òýíãýð õ¿ì¿¿ñèéí òóñ õèéãýýä ýì, àìãàëàíãèéí òóëä èðýýä¿é öàãèéí ÿëæ
òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ, áóðõàí
áîëîîä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëýõ áîëîõûã õ¿ðòýëõ íóãóóä àëèí áàéãàà õèéãýýä
ò¿¿í äîð øàðâàãûí õºëãºíòºí þìóó áàðàäèãàáóäûí õºëãºíòºí þìóó, áîäüñàäâûí
õºëãºíòºí þìóó, òýðíýýñ áóñàä àìüòàä áýýð áóÿíû ¸çîîðûã ¿¿ñãýõ áîëîõ àëèí áàéãàà
òýäãýýð á¿ãäýä ÷ äàãàí áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõààñ äàãàí áàÿñàõ òýíöýøã¿é
ëóãàà òýíö¿¿ õ¿ðòëýõýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé. Îëîí òºðºëõèéòºíä ýì, îëîí
òºðºëõèéòºíä àìãàëàí áà åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é, èõýíõ òºðºëõèéòºí áà òýíãýð
õ¿ì¿¿ñèéí òóñ õèéãýýä ýì, àìãàëàíãèéí òóëä îäîî öàãò àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä ÿëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ, áóðõàí áîëîîä
íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëæ, íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ¿ç¿¿ëæ, íîìûí ¸ñûã ìàøèä
áàðüæ, íîìûí ºãëºãèéã ìàøèä çîõèîæ, íîìûí çóëûã ìàøèä áàäðààí çîõèîæ, íîìûí
õóðûã ìàøèä áóóëãàæ, íîìûí õýíãýðãèéã ìàøèä äýëäýæ, íîìûí èõ õýíãýðãèéã ìàøèä
äýëäýæ, íîìûí ëàâàéã ìàøèä ¿ëýýæ, íîìûí àìèí ìîäûã ìàøèä áîñãîæ, àìüòàí á¿ãäèéã
íîìûí ºãëºãººð öýíã¿¿ëýí çîõèîñîí àëæààëã¿é ÿâäàëä îðñîí àëèí áàéãàà õèéãýýä ò¿¿í
äîð øàðâàãûí õºëãºíòºí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíòºí þìóó, áîäüñàäâûí õºëãºíòºí
þìóó, òýðíýýñ áóñàä àìüòàä áýýð áóÿíû ¸çîîðûã ¿¿ñãýñýí àëèí áàéãàà òýäãýýð á¿ãäýä ÷
äàãàí áàÿñàõûí äýýäýýð äàãàí áàÿñàõààñ äàãàí áàÿñàõ òýíöýøã¿é ëóãàà òýíö¿¿
õ¿ðòëýõýýð äàãàí áàÿñàõ áîëîé õýìýýí ºã¿¿ëæ ¿éëäýõ áîëîé.’
“Øàðèïóòðà, ýíý íü äàãàí áàÿñàõûí áóÿíû öîãö áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó,
ÿçãóóðûí îõèí äàãàí áàÿñàõûí áóÿíû öîãö ¿¿ãýýð äàãàí áàÿñâààñ áóÿíû öîãö îëîí
òîîëøã¿é õýìæýýëøã¿éã ¿¿ñãýõ áîëîé. Øàðèïóòðà, ãóðâàí ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí
îðíû àìüòíààñ åðòºíöèéí îðîí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîòîé àìüòàí õýäèé÷èíýý
òýäãýýð á¿ãä äàéñíàà äàðàã÷, íèñâàíèñàà áàðàã÷ áîëñîíä ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó,
ÿçãóóðûí îõèí àëèí íýãýí áýýð òýäãýýðò õýäèé àìüäðàõûã õ¿ðòýë õóâöàñ, èäýý, ºâ÷íèéã
àíàãààõ ýì áîëîí ýä ç¿éëýýð õ¿íäýëæ ¿éëäñýíýýñ àëèí íýãýí äàãàí áàÿñàõ ¿¿ãýýð äàãàí
áàÿñâààñ ýíý íü ò¿¿íýýñ èõýä îëîí òîîëøã¿é õýìæýýëøã¿é áóÿíã òºð¿¿ëýõ áîëîé.
Øàðèïóòðà, òèéì ó÷ðààñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõûã õ¿ñâýýñ äàãàí áàÿñàõ ¿¿ãýýð äàãàí
áàÿñ÷ ¿éëäýýðýé. Ýõíýð, ýðýãòýéí òºðëèéã îëîõûã õ¿ññýí õèéãýýä ýìýãòýé òºðëèéã
ñîëèõûã õ¿ññýí áýýð÷ äàãàí áàÿñàõ ¿¿ãýýð äàãàí áàÿñ÷ ¿éëäýýðýé.”
Òèéí õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà
áýýð èéí õýìýýí àéëòãàâàé: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èðýýä¿éí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò
õàéðëàæ ¿éëäýõ õèéãýýä îäîî öàãèéí áîäüñàäâà íàðò ñ¿æãèéã ¿¿ñãýõ, ñàíóóëàõûí
íîìûí öîãöûã ÷ ñî¸ðõîî” õýìýýí àéëòãàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð íàñàí
ãàâúÿàò Øàðèïóòðà-ä èéí õýìýýí çàðëèãëàâàé: “Øàðèïóòðà, ¿¿í äîð ÿçãóóðûí õºâã¿¿í
þìóó ÿçãóóðûí îõèí, øàðâàãûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíä
¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, èõ õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, áóñàä àìüòàä ÷ áîëõîíîî
òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõûã õ¿ññýí áýýð ºäºð,
øºíº ãóðàâ ãóðâàí óäàà äýýäèéí õóâöñûã íýã ìºðºíäºº áóóëãàæ áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò
õàòãààä, àëãàà õàâñðààä ¿ã èéí: ‘Îäîî öàãò àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðîíä òýíöýøã¿é
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëñîí òýäãýýðò ìºðãºõ áîëîé. ßëæ
òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýðò ìºðãººä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëýõèéã ñàíóóëñàíààð
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð áýýð îëîí òºðºëõèéòºíä ýì, îëîí òºðºëõèéòºíä
àìãàëàí áà åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é õèéãýýä èõýíõ òºðºëõèéòºí áà òýíãýð õ¿ì¿¿ñèéí òóñ,
ýì, àìãàëàíãèéí òóëä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëýí ñî¸ðõ, íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä
¿ç¿¿ëýí ñî¸ðõ, íîìûí ¸ñûã ìàøèä áàðèí ñî¸ðõ, íîìûí ºãëºãèéã ìàøèä çîõèîí ñî¸ðõ,
íîìûí çóëûã ìàøèä áàäðààí çîõèîæ ñî¸ðõ, íîìûí õóðûã áóóëãàí ñî¸ðõ, íîìûí õóðûã
òàëáèí ñî¸ðõ, íîìûí õýíãýðãèéã ìàøèä äýëäýí ñî¸ðõ, íîìûí èõ õýíãýðãèéã ìàøèä
34
äýëäýí ñî¸ðõ, íîìûí ëàâàéã ìàøèä ¿ëýýí ñî¸ðõ, íîìûí àìèí ìîäûã ìàøèä áîñãîí
ñî¸ðõ’ õýìýýí ºã¿¿ëâýé.
“Øàðèïóòðà, áàñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí, øàðâàãûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿
îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, èõ õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí
þìóó, áóñàä àìüòàä ÷ áîëõîíîî ºäºð øºíº ãóðàâ, ãóðâàí óäàà äýýäèéí õóâöñûã íýã
ìºðºíäºº áóóëãàæ, áàðóóí ºâäºãºº ãàçàðò õàòãààä, àëãàà õàâñðààä ¿ã èéí: ‘Îäîî öàãò
àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðîíä íàñ ñ¿¿äðèéí õóðàí ¿éëäëèéã îðõèñîí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàí òýäãýýðò ìºðãºõ áîëîé. ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýðò ìºðãººä ñî¸ðõîëûã
òàëáèñíààð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð áýýð îëîí òºðºëõèéòºíä ýì, îëîí
òºðºëõèéòºíä àìãàëàí áà åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é, èõýíõ òºðºëõèéòºí áà òýíãýð,
õ¿ì¿¿ñèéí òóñ õèéãýýä ýì, àìãàëàíãèéí òóëä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ë, íîìûí
çóëûã ìàøèä áàäðààí çîõèî, íîìûí õóðûã áóóëãà, íîìûí õóðûã òàëáè, íîìûí
õýíãýðãèéã ìàøèä äýëä, íîìûí èõ õýíãýðãèéã ìàøèä äýëä, íîìûí ëàâàéã ìàøèä ¿ëýý,
íîìûí àìèí ìîäûã ìàøèä áîñãî, íîìûí çóëûã òóõàéëàí çîõèî, àìüòàí á¿ãäèéã íîìûí
ºãëºãººð öýíã¿¿ëýí çîõèî, àëæààë ¿ã¿é ÿâäàëä îðîõ õèéãýýä ò¿ð íýã îðøèí ñî¸ðõ.
Ñî¸ðõîëûã òàëáèõûí öîãö ýíý íü ÷ òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä îãîîò çîðèóëààä
ÿìàð ìýò òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä îãîîò çîðèóëñàí ò¿¿í÷ëýí ¿¿íèéã îãîîò
çîðèóëàõ’ õýìýýí ºã¿¿ëæ ¿éëäýõ áîëîé.
“Øàðèïóòðà, ýíý íü ñî¸ðõîëûã òàëáèõûí öîãö áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí
îõèí ñî¸ðõîëûã òàëáèõûí öîãö ¿¿ãýýð ñî¸ðõîëûã òàëáèâààñ, îëîí òîîëøã¿é
õýìæýýëøã¿é áóÿíûã ¿¿ñãýõ áîëîé. Øàðèïóòðà, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí
àëèí íýãýí áýýð ãóðâàí ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí îðîí õýäèé÷èíýý òýäãýýðèéã
äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíýýð ä¿¿ðãýýä, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäàä ºðãºñíººñ àëèí áýýð
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí òýäãýýðò íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëýõèéã ñàíóóëáààñ òýð íü ò¿¿íýýñ èõýä
îëîí òîîëøã¿é õýìæýýëøã¿é áóÿíã ¿¿ñãýõ áîëîé. Øàðèïóòðà, ãóðâàí ìÿíãàí èõ ìÿíãàí
åðòºíöèéí îðîí á¿¿ õýë Øàðèïóòðà, åðòºíöèéí îðîí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîòîé
òýíö¿¿ õýäèé÷èíýý òýäãýýðèéã ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí àëèí íýãýí áýýð
äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíýýð ä¿¿ðãýýä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäàä ºðãºñíººñ àëèí áýýð
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí òýäãýýðò ñî¸ðõîëûã òàëáèâààñ òýð íü ò¿¿íýýñ èõýä îëîí òîîëøã¿é
õýìæýýëøã¿é áóÿíã ¿¿ñãýõ áîëîé. Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ Øàðèïóòðà, áè áýýð óðüä
áîäüñàäâûí ÿâäàëä õè÷ýýõäýý ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàäàä íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëýõýä
ñî¸ðõîëûã òàëáèàä áóÿíû ¸çîîð ò¿¿ãýýð íàäàä õóðìàñò òýíãýðèéí õààí õèéãýýä
òýñýøã¿é åðòºíöèéí ýçýí ýñðýí áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí îëîí òºðºëõèéòºíä ýì,
îëîí òºðºëõèéòºíä àìãàëàí, åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é õèéãýýä èõýíõ òºðºëõèéòºí, òýíãýð
õ¿ì¿¿ñèéí òóñ õèéãýýä ýì, àìãàëàíãèéí òóëä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëýí ñî¸ðõ
õýìýýí íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëýõýä ñî¸ðõîëûã òàëáèñàí áîëîé. Øàðèïóòðà, áè
áýýð óðüä áîäèéí òóëä ÿâäàëä õè÷ýýõäýý ò¿¿í÷ëýí àæèðñàí íóãóóäàä ºíºä îðøèõûã
àéëòãààä áóÿíû ¸çîîð ò¿¿ãýýð àéìøèãã¿é äºðºâ, ò¿¿í÷ëýí àæèðñàíû àðâàí õ¿÷,
áóðõàíû íîì õîëüöîîã¿é àðâàí íàéì, òóñ òóñ ¿íýíõ¿¿ óõààðñàí äºðºâ, èõ àñðàõóé, èõ
íèã¿¿ëñýíã¿é, îãîîò ãàñëàíãààñ ãýòëýõèéã îëñîí áºãººä ìèíèé äýýäèéí íîì ÷ ºíºä
óäààí îðøèõ áîëñîí áîëîé.”
Èéí õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä ßëæ íºã÷ñºí áóðõàíä íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà áýýð
áàñ èéí õýìýýí àéëòãàâàé: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ÿçãóóðûí øàðâàãûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿
îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, èõ õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí
þìóó, áóñàä àìüòàä ÷ áîëõîíîî òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ
áóðõàí áîëîõûã õ¿ññýíýýð á¿õíèéã áîëãîîã÷ ÿìàãò áîëæ ¿éëäýõèéí òóëä áóÿíû ¸çîîðûã
ÿìàð ìýò çîðèóëæ ¿éëäýõ âý?”. Òèéí õýìýýí àéëòãàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí
áýýð íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà-ä èéí õýìýýí çàðëèãëàâàé: “Øàðèïóòðà, ýíä ÿçãóóðûí
õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí, øàðâàãûí õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí þìóó, áðàäèãàáóäûí
õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí, èõ õºëãºíä ¿íýíõ¿¿ îðøñîí, áóñàä àìüòàä ÷ þìóó òýíöýøã¿é
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõûã õ¿ññýíýýð ºäºð øºíº ãóðàâ,
ãóðâàí óäàà ¿ã èéí: ‘Ýõëýë õèéãýýä òºãñãºë ¿ã¿é îð÷ëîíä ýðãýëäýõèéí öàãò áè áýýð
áóÿíû ¸çîîð èëòýä õóðààí ¿éëäýõ, áóðõàí áîëîí íîì, õóâðàã, áîäãàë, àäàãëàâààñ
àäãóóñíû òºðºëä òºðñºí þìóó, áóñàä àìüòàíä ÷ áîëõîíîî ¿ìõ ãóðèë íýã òºäèéã
35
õàéðëàõ, õèéãýýä íàìèí÷èëñàí àëèí áàéãàà, ñî¸ðõîë òàëáèñàí àëèí áàéãàà, àâðàëûã
îäóóëñàí àëèí áàéãàà, ñóðòãààëûí ñóóðü ëóãàà òºãºëäºð áóÿíû ¸çîîð àëèí áàéãàà, òóñ
òóñ íàìèí÷èëñàí ëóãàà òºãºëäºð áóÿíû ¸çîîð àëèí áàéãàà, äàãàí áàÿñàõ ëóãàà
òºãºëäºð áóÿíû ¿éë áîäèòîé àëèí áàéãàà, ñî¸ðõîëûã òàëáèõ ëóãàà òºãºëäºð áóÿíû
¸çîîð àëèí áàéãàà, òýäãýýð á¿ãäèéã íýãä õóðààæ õýìæýýã íü íèéë¿¿ëýýä ñýòãýëèéã
íîìõîòãîõ õèéãýýä íýí ãýòýëãýõ õèéãýýä áàðèõ ¿ã¿éãýýð àìüòàí á¿ãäýä õàéðëàõ áîëîé.
ßìàð ìýò áóÿíû ¸çîîðûã àìüòàí á¿ãäýä òàëáèæ ¿éëäñýí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð
áóðõàíû áèëã¿¿í òîðîõûã ¿ë ýðõøýýñýí áýýð ÿìàð ìýò áîëãîîñîí òýð àäèëààð áè áýýð
áóÿíû ¸çîîð ò¿¿íèéã ºãºõ áºãººä àìüòàí á¿ãä ìóòàðòàà èõ ýðäýíý òºãºëäºð áîëîõ
áîëòóãàé. Îãòîðãóéí ãóó õèéãýýä òºãñ ýäëýë áàðàãäàøã¿é, áóÿí áàðàãäàøã¿é, íîì
áàðàãäàøã¿é, áèëã¿¿í áàðàãäàøã¿é, ñàìáàà áàðàãäàøã¿é, òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëñîí, á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí áèëã¿¿íèéã îëîõ áîëòóãàé.
Áè áýýð áóÿíû ¸çîîð ¿¿íèéã àìüòàí á¿ãäýä õàéðëàñíààñ ãàðñàí áóÿí àëèí ìºí òýäãýýð
á¿ãäèéã íýãä õóðààæ õýìæýýã íü íèéë¿¿ëýýä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä îãîîò
çîðèóëàõ áîëîé. Áóÿíû ¸çîîð ¿¿ãýýð áè õèéãýýä àìüòàí á¿ãä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé. Á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí
áèëã¿¿íèéã ÷ îëîõ áîëòóãàé. ßìàð ìýò óðüäûí áîäüñàäâà ìàõàñàäâà òýäãýýð áýýð
áîäèéí òóëä õè÷ýýõäýý òýð á¿õíèéã áîëãîîã÷ ÿìàãòàä áîëæ ¿éëäýõèéí òóëä áóÿíû ¸çîîð
íóãóóäûã îãîîò çîðèóëñàí òýð ìýò áè áýýð ÷ á¿õíèéã áîëãîîã÷ áîëæ ¿éëäýõèéí òóëä
áóÿíû ¸çîîð íóãóóäûã îãîîò çîðèóëàõ áîëîé. Áóÿíû ¸çîîð ¿¿ãýýð áè õèéãýýä àìüòàí
á¿ãä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé.
Á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí áèëã¿¿íèéã ÷ îëîõ áîëòóãàé. ßìàð ìýò èðýýä¿é öàãèéí áîäüñàäâà,
ìàõàñàäâà òýäãýýð áýýð áîäèéí òóëä õè÷ýýõäýý á¿õíèéã áîëãîîã÷ ÿìàãòàä áîëæ
¿éëäýõèéí òóëä áóÿíû ¸çîîðûã îãîîò çîðèóëàõ áîëîõ òýð ìýò áè áýýð ÷ á¿õíèéã
áîëãîîã÷ áîëæ ¿éëäýõèéí òóëä áóÿíû ¸çîîð á¿õíýý îãîîò çîðèóëàõ áîëîé. Áóÿíû ¸çîîð
¿¿ãýýð áè õèéãýýä àìüòàí á¿ãä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ
áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé. Á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí áèëã¿¿íèéã ÷ îëîõ áîëòóãàé. ßìàð ìýò òýð
àäèë áîëáîîñ îäîî ãàðñàí áîäüñàäâà ìàõàñàäâà òýäãýýð áýýð áîäèéí òóëä õè÷ýýõäýý
á¿õíèéã áîëãîîã÷ ÿìàãòàä áîëæ ¿éëäýõèéí òóëä áóÿíû ¸çîîð á¿õíýý îãîîò çîðèóëñàí
òýð ìýò áè áýýð ÷ á¿õíèéã áîëãîîã÷ áîëæ ¿éëäýõèéí òóëä áóÿíû ¸çîîð á¿ãäèéã îãîîò
çîðèóëàõ áîëîé. Áóÿíû ¸çîîð ¿¿ãýýð áè õèéãýýä àìüòàí á¿ãä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé. Á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí
áèëã¿¿íèéã ÷ îëîõ áîëòóãàé. ßìàð ìýò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Øàãæàì¿íè
òýðáýýð áîäèéí ç¿ðõýíä îðøîîä, áóðõàíû ñàìàäè ñàíààíä áàãòàøã¿é õèðã¿é ìàøèä
öàãààíä îðøîîä, õèëýíöýò øóëìàñûã äàðààä, ìýäýæ ¿éëäýõ õèéãýýä õàðæ ¿éëäýæ,
áîäîæ ¿éëäýæ, èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëæ ¿éëäýõ àëèí þó áîëîõíîî ÷ òýð á¿ãä
îãòîðãóéí ¿¿ð õàÿàðàõûí öàãò íýãýí àãøèí ëóãàà òºãºëäºð áèëã¿¿íýýð ðàøààíûã îëîîä
¿õýøã¿é ÿâàõûí ìºðèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëñîí òýð ìýò áè õèéãýýä àìüòàí á¿ãä ÷
òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõ áîëòóãàé. Á¿õíèéã
áîëãîîã÷èéí áèëã¿¿íèéã ÷ îëîõ áîëòóãàé. ßìàð ìýò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí Îäáàãìýä, Îä÷îã, Îäãý, Ñîäíàìîä, Ìèíò¿ãâà, Ñýíãý, Îäñýðæàâà, Îäñýðòîâà,
Îäæèäàâàæàí, Ðèí÷ýíîäïðî, Îäâàð, Íàíâèæàëáî, Øèíä¿æàí, Ðèí÷ýíäîã,
×îéæèæàíöàí, ßíëàã÷îã õýìýýõ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãññºí
áóðõàí òýäãýýð õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áóñàä áýýð ÷ òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîîä þó òºäèé îëîí òºðºëõèéòºíä ýì, îëîí
òºðºëõèéòºíä àìãàëàí, åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é, èõýíõ òºðºëõèéòºí òýíãýð õ¿ì¿¿ñèéí
òóñ õèéãýýä ýì, àìãàëàíãèéí òóëä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä ýðã¿¿ëñýí òýð ìýò áè õèéãýýä
àìüòàí á¿ãä ÷ òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîîä îëîí
òºðºëõèéòºíä ýì, îëîí òºðºëõèéòºíä àìãàëàí, åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é, èõýíõ
òºðºëõèéòºí òýíãýð õ¿ì¿¿ñèéí òóñ õèéãýýä ýì, àìãàëàíãèéí òóëä íîìûí õ¿ðäèéã ìàøèä
ýðã¿¿ëýõ áîëòóãàé’ õýìýýí ºã¿¿ëæ ¿éëäýýðýé.
“Øàðèïóòðà, ýíý íü îãîîò çîðèóëàõûí öîãö áºãººä áóÿíû öîãö ºìíºõ áýýð îãîîò
çîðèóëàõûí öîãö ¿¿íèé çóóíû õóâüä ÷ îéðòîí îäîõã¿é áºãººä ¿ëãýðèéã õ¿ðòýë ÷
áàðàãäàøã¿é áîëîé. Øàðèïóòðà, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí àëèí íýãýí
ñóäàð ¿¿íèéã àâàõ þìóó á¿õíèéã áàãòààæ ¿éëäýõ þìóó, áàðèõ þìóó, óíøèõ þìóó áóñäàä
36
÷ àãóó èõ ¿íýíõ¿¿ ìàøèä ¿ç¿¿ëáýýñ òýð íü áóÿíû öîãö ò¿¿íýýñ èõýä îëîí òîîëøã¿é
õýìæýýëøã¿éã ¿¿ñãýõ áîëîé. Øàðèïóòðà, ãóðâàí ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí îðíû
àìüòàí õýäèé ÷èíýý áàéãàà òýäãýýð á¿ãä óðä, õîéä ¿ã¿é õ¿íèé áèåèéã îëîõ áîëîõ áºãººä
óðä õîéä ¿ã¿é õ¿íèé áèåèéã îëîîä ÷ ººðºº áîäèéã îëîõ áîëîîä òýäãýýðò ÿçãóóðûí
õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí àëèí íýãýí áýýð õ¿íäëýõ, òàõèæ ¿éëäýõèéí òóëä õóâöàñ áà
èäýý, äýâñãýð, ºâ÷íèéã àíàãààõ ýì, ýä ç¿éëýýð õýäèé àìüäðàõûã õ¿ðòýë ºðãºæ ø¿òýæ
¿éëäýýä, õ¿íäëýí ¿éëäýõýä ò¿ð íýã òºäèé ÷ èõ ýðäýíèéí öîãö ñ¿ìáýð óóëûí ÷èíýý èõ
ýðäýíýñèéã îãîîò áàðàí ¿éëäýõýä îãîîò ãàñëàíãààñ ãýòëýõíýý ÷ òýäãýýðèéí ñóâàðãà,
äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíý áºãººä àëò, ìºíãº, ñóâä, áèíäýðúÿà, áîëîð, öàãààí ø¿ð, óëààí
ñóâäíààñ ºðãººøºº àðâàí áýýðèéã á¿òýýæ òýäãýýðò ø¿õýð õèéãýýä æàíöàí, äóàç, íàðèéí
äóàçààð òàõèæ ¿éëäâýýñ Øàðèïóòðà, ¿¿íèéã þó ãýæ áîäîæ áàéíà, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í
þìóó ÿçãóóðûí îõèí ñóóðü ò¿¿íýýñ áóÿí îëíûã ¿¿ñãýõ ¿¿?”
Øàðèïóòðà: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí ìèíü îëîí áóé çàà, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ìèíü îëîí
áîëîé.” õýìýýí àéëòãàâ. Çàðëèãëàâ: “Øàðèïóòðà, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí
àëèí ñóäàð ¿¿íèéã áàðèõ þìóó, á¿ãäèéã áàãòààæ ¿éëäýõ þìóó, óíøëàãàíä ¿éëäýõ þìóó
óíøèæ, îëîí òºðºëõòºíä ¿íýíõ¿¿ ìàøèä ¿ç¿¿ëæ, òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä
åðººë òàâèáààñ òýð íü ò¿¿íýýñ áóÿí èõ îëíûã ¿¿ñãýõ áîëîé. Áóÿíû öîãö ºìíºõ áýýð
áóÿíû öîãö ¿¿íèé çóóíû õóâüä ÷ îéðòîí î÷èõã¿é áºãººä ¿ëãýðèéã õ¿ðòýë ÷ òýñýøã¿é
áîëîé. Òýð þóíû òóëä âý? õýìýýâýýñ, Øàðèïóòðà, ýíý ìýò ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó,
ÿçãóóðûí îõèí ýíýõ¿¿ á¿òýýëä îðøîîä àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðíû ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàäàä íîìûí õ¿ðäèéã ýðã¿¿ëýõèéã ñàíóóëñàíû òóëä áîëîé. Øàðèïóòðà, ºãëºã¿¿äèéí
äîòðîîñ ýíý ìýò íîìûí ºãëºã íü äýýä õýìýýí áè áýýð íîìëîñîí áèëýý.”
Òýãýýä íºõäèéí äóíäààñ ò¿ìýí àìüòàí ñóóäëààñàà áîñîîä äýýäèéí õóâöñûã íýãýí
ìºðºíäºº áóóëãààä áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò õàòãààä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õààíà áóé
òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí ñºãäººä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí àéëòãàâàé: “ßëæ
òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, áèä íàð ñóäàð ¿¿íèéã ø¿òýæ ¿éëäüå. Áóñäàä ÷ àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿
¿ç¿¿ëæ ¿éëäüå. Á¿òýýëä îðøèæ ¿éëäüå. Òýð þóíû òóëä âý? õýìýýâýýñ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõààí, áèä íàð íü áóÿíû íîì òýäãýýðýýð òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã èëòýä
ã¿éöýýæ áóðõàí áîëîõûã õ¿ññýí þì”. Òýãýýä òýíãýðèéí õààí õóðìàñò áýýð ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàí õèéãýýä íîìûí òèéí òîî ¿¿íä òýíãýðèéí öýöýã ìàíäàðâààãààð èëòýä
òàõèâàé. Èëòýä òàõèàä ÷ ¿ã èéí õýìýýí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, íîìûí òèéí òîî ýíý
íü áîäüñàäâà íàðûí áóÿíû ¿íäñèéã á¿òýýõ õèéãýýä ¿éëèéí ò¿éòãýðèéí ¿ðãýëæëýëèéã
òàñëàõûí ýðõýì ¿éë áàéíà.”
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð çàðëèãëàâàé: “Òýð òèéì áîëîé. Ãîâîøèãà, òýð òèéì áºãººä òýð
þóíû òóëä õýìýýâýýñ, Òýíãýðèéí õààíàà, áè áýýð èëòýä ìýäýõ áºãººä ýíäýýñ
òîîëøã¿éãýýñ ÷ èõ òîîëøã¿é ãàëàâ áîëîõîä Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí,
¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Èõ ãýðëèéí öîãö õýìýýã÷ óõààí õèéãýýä ºëìèé òºãºëäºð,
àìãàëàí çàëàðñàí, åðòºíöèéã áîëãîîñîí, òºðºëõèéòíèéã íîìõîòãîõûí àìûã æîëîîäîã÷,
òýíöýøã¿é òýíãýð õèéãýýä õ¿ì¿¿ñèéí áàãø ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí åðòºíöºä ãàðàõ
áîëíî. Òýíãýðèéí õààíàà, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áóðõàí Èõ ãýðëèéí öîãö ò¿¿íèé íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýý íü æàðàí ãîëäè æèë õ¿ðýõ áîëíî.
Ò¿¿íèé øàðâàãûí àíõäóãààð ÷óóëãàí íü áóìàí ãîëäè áàéõ áºãººä á¿ãä äàéñíàà äàðñàí,
íèñâàíèñûã áàðñàí ÿìàãò áàéíà. Ò¿¿íèé øàðâàãûí õî¸ðäóãààð ÷óóëãàí íü çóóí ãîëäè
åðýí íàéìàí ìÿíãà áàéõ áºãººä á¿ãä Äàéñíàà äàðñàí, íèñâàíèñûã áàðñàí ÿìàãò áàéõ
áîëîé. Ò¿¿íèé øàðâàãûí ãóðàâäóãààð ÷óóëãàí íü çóóí ãîëäè åðýí åñºí ìÿíãà áàéõ
áºãººä á¿ãä äàéñíàà äàðñàí, íèñâàíèñûã áàðñàí ÿìàãò áàéõ áîëîé.
“Òýíãýðèéí õààíàà, òýíäýýñ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, äàéñíàà äàðñàí, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí

áóðõàí Èõ ãýðëèéí öîãö òýð òýíãýð ñýëòèéí åðòºíö õèéãýýä ýñðýí ñýëò áà áóÿíûã
ñóäëàà÷ áÿðìàí ñýëòèéí òºðºëõèéòºí á¿ãäèéí òóñûí òóëä ÿâàõ áîëîé. Òýíãýðèéí
õààíàà, òýð öàãò Ãàíãûí ëõàìî ãýã÷ íýãýí ýõíýð õóðñàí íºõºä òýäãýýðèéí äîòîð áàãòàæ
ñóóñàí òýðáýýð íîìûí òèéí òîî ¿¿íèéã ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Èõ ãýðëèéí
öîãöîîñ èëòýä ñîíñîæ äîòðîî áàãòààæ àâààä îëîí òºðºëõèéòºíä ¿íýíõ¿¿ íîìëîñîí
áºãººä òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä ¿íýíõ¿¿ îðøèõ áîëîâ. Òýãýýä òýð ¿õýí
37
åã¿¿äýýä ýõíýðèéí áèåèéã òýâ÷èæ, ýðýãòýé òºðëèéã îëîîä, ¿ðãýëæèä òýíãýð õ¿ì¿¿ñèéí
äîòîð òºðººä íàéìàí ò¿ì äºðâºí ìÿíãàí óäàà çàãàðâàðäûí õààíä òºðººä ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí Èõ ýðäýíèéí ãýðýë öàöðóóëàã÷ õýìýýã÷ áîëîâ.
Ãîâîøèãà ýíäýýñ ç¿¿í ç¿ãò áóðõàíû îðîí çóóí ìÿíãàí ãîëäèä íîì íîìëîæ áàéãààã áè
áýýð îäîî ÷ õàðæ áàéíà. Ãîâîøèãà, õýí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà
äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí, áóðõàí Èõ ýðäýíèéí ãýðýë öàöðóóëàã÷ ò¿¿íèé íýðèéã
ñîíññîí òýäãýýð á¿ãä ìàãàäòàé îãîîò ãàñëàíãààñ ãýòëýõ áîëíî. Á¿ñã¿é àëèí íýãýí áýýð
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Èõ ýðäýíèéí ãýðýë
öàöðóóëàã÷ ò¿¿íèé íýðèéã ñîíñîõ þìóó ¿õýõèéí öàãò èëòýä ¿éëäâýýñ òýð íü ò¿¿íèé
ýìýãòýé òºðëèéí ýöñèéíõ ìºí áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, äýýä àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäðûí àéìãèéí õààí ¿¿íèé òóñ ýðäýì ýëäýâ ÿíç ãàðàõ áîëîõ áºãººä áîäèéí áóÿíû íîì
îãîîò äýëãýðýõ áîëîõ áºãººä ¿éëèéí ò¿éòãýðèéí ¿ðãýëæëýë á¿õýí òàñðàõ áîëîõ áîëîé.
Áàñ ãýëýí áóþó ãýëýíìàà áóþó ãýíýí áóþó ãýíýíìàà àëèí íýã áýýð äýýä àëòàíãýðýëò
áóþó ñóäðûí àéìãèéí õààí ¿¿íèéã íîìëîõ õèéãýýä ¿ç¿¿ëýõ îðîí áà ýðãýí òîéðîíä òóñ
ýðäýì ýíý äºðâºí ÿíç ãàðàõ áîëíî. Äºðºâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, Týð îðíû õààí ºâ÷èí
¿ã¿é õèéãýýä õîðëîë á¿ãäýýñ õàãàöàõ áîëîõ áà íàñ óðò, áàðöàä ãàðàõã¿é õèéãýýä äàéñàí
áà ÷àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíààð äàðàãäàõã¿é áîëîõ õèéãýýä àìãàëàí àìüäàð÷ äýýäèéí
íîìûã îãîîò äýëãýð¿¿ëæ ¿éëäýõ òýð íü õ¿íèé õààí ò¿¿íä õóðìàñò ýñðýí åðòºíöèéã
òýòãýã÷ äºðºâ ÿã÷èñûí ýçýí òýðã¿¿òýí áýýð îãîîò ñàõèñíû òóëä áîëîé.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð òýíãýðèéí íºõºä òýäãýýðò: “ßçãóóðûí õºâã¿¿äýý, òýð, òýð
àäèë ìºí ¿¿” õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä Xóðìàñò õèéãýýä ýñðýí òýðã¿¿òýí
õýìæýýëøã¿é íºõºä òýäãýýð òóñ òóñäàà ¿ã èéí õýìýýí àéëòãàâàé: “Òýð òèéì áàéíà. ßëæ
òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, îðîí àëèíä ñóäðûí àéìãèéí õààí ¿¿íèéã óíøèõ õèéãýýä óíøëàãà
áà ¿ç¿¿ëñýí ò¿¿íèé õààí õèéãýýä îðîí íóòàã òýíä îðøîîä, ò¿¿íä áèä íàð áýýð ¿ðãýëæèä
ñàõèæ, õàìò îðøèæ ¿éëäýýä õààí ò¿¿íèé ÷àíàäûí äàéñàí õèéãýýä õîðëîë áàðöàä ºâ÷èí
ãàñëàí òýðã¿¿òýí á¿ãäèéã ¿ã¿é áîëãîæ ¿éëäýõ áîëîé. Óðò íàñ, àìãàëàí, ºëçèé õóòàã
òºãºëäºð õèéãýýä ñàíàà á¿ãäèéã á¿òýýõ ó÷ðààñ ¿ðãýëæèä áàÿñãàëàíò ñýòãýëèéã ÷ ¿éëäýõ
áîëîé. Õààíû íºõºä ò¿¿íèé öýðã¿¿ä ÷ áààòàðëàã õèéãýýä ýðýìãèé áîëíî”. Òèéí õýìýýí
àéëòãàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð ñàéí áîëîé õýìýýí çàðëèãëààä “Ñàéí
áîëîé, ñàéí áîëîé! ßçãóóðûí õºâã¿¿äýý, ÿìàð ìýò ºã¿¿ëñýí òýð ìýò á¿òýõ áîëòóãàé.
Õààí òýð íîì÷ëîí ÿâñàíààð ò¿¿íèé àëáàò íàð ÷ õààí øèãýý íîì÷ëîí ÿâàõ áîëíî. Ò¿¿íä
÷èíèé õ¿÷ õèéãýýä ºíãº õîòîë ÷óóëãàíààð ýçëýãäýõ õèéãýýä òóñ äýýäýýð îðøèõ õèéãýýä
íºõºä òýðã¿¿òíèé ãýðýëò¿¿ëæ ¿éëäýõò¿í. Òýãýýä õóðìàñò õèéãýýä ýñðýí òýðã¿¿òýí áýýð ÷
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð ÿìàð ìýò çàðëèãëàñíû äàãóó ¿éëäýõ áîëîé” õýìýýí àéëòãàâàé.
Òýãýýä áàñ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð çàðëèãëàâ: “Àëèí ñóäðûí àéìãèéí õààí ¿¿íèéã çààõ
õèéãýýä äýëãýð¿¿ëæ ¿éëäñýí îðîí óëñ òýíä õààíû ò¿øìýä íàðò äºðâºí ÿíçûí òóñ ýðäýì
ýíý ãàðàõ áîëíî. Äºðºâ àëèí áý? Hýã íýãýíäýý áèøðýëòýé õèéãýýä ñàäàíãèéí ñýòãýëòýé
áîëîõ áà ¿ðãýëæèä õààí áýýð çºâøººðºõ õèéãýýä áóÿíûã ñóäëàà÷ áà áÿðìàí áàãà õààä
òýðã¿¿òýí áýýð àðèóíä èòãýìæëýõ õèéãýýä äýýäèéí íîìûã õ¿ñýæ àøèã õîíæîî àëäàð
íýðèéã ¿ë ýðñýíýýð èõ àëäàð íü ç¿ã á¿õýíä äýëãýðýõ õèéãýýä á¿ãäýýð ìàãòàæ, óðò íàñòàé
àìãàëàíã ýäëýõ áîëîõ ýäãýýð äºðºâ áîëîé. Áàñ äýýäèéí íîì ¿¿íèéã ¿ç¿¿ëñýí îðîí
ò¿¿íèé áóÿíûã ñóäëàà÷ áà áÿðìàí íàðò äºðâºí ÿíçûí òóñ ýðäýì ýíý ãàðàõ áîëíî. Äºðºâ
àëèí áý? Õóâöàñ, áèíâààä, äýâñãýð, ýì òýðã¿¿òíýýð ¿ë õîîñðîõ áîëíî. Òýäãýýð á¿ãä ÷
¿çýõ, óíøèõûí ñàíààãààð ñýòãýë íü àìãàëàíòàé áîëíî. Óóë áîëîí îé öýöýðëýã
òýðã¿¿òýíä îðøèõíîî ÷ àìãàëàí ñóóõ áîëíî. Àëèí ñàíàæ ¿éëäñýí ñàíàà ò¿¿íèéãýý îãîîò
ã¿éöýýõ áîëîõ ýäãýýð äºðºâ áîëîé. Áàñ ñóäàð ¿¿íèéã óíøñàí îðîí ò¿¿íèé òºðºëõòºí
òýäãýýð ºâ÷èí ¿ã¿é áà àìãàëàí àðâèäàæ, òàâààð áà ýä ç¿éë, èõ ýðäýíý òýðã¿¿òýí
á¿òýýõýä ò¿ðãýí á¿òýõ õèéãýýä áóÿí àðâèæèõ òýðã¿¿òýí çýðýã òóñ ýðäýì òýäãýýð íü
òºãºëäºð áîëîõ áîëîé”.
Òýãýýä Õóðìàñò áà Ýñðýí, äºðâºí Ìàõàðàíç òýðã¿¿òýí íºõºä òýäãýýð áýýð èéí õýìýýí
àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí ìèíü ýý, ã¿íçãèé óòãûã ¿ç¿¿ëñýí ñóäðûí àéìàã ¿¿íèéã
õýäèé ÷èíýý åðòºíöºä îðøèõûã õ¿ðòýë áîäèéí ç¿ãèéí íîì áîëîõ ãó÷èí äîëîîí ýðäì¿¿ä
÷ îðøèõ áîëíî. Ñóäðûí àéìàã ýíý õýçýý ¿ë îðøèõ áîëîõ òýð öàãò äýýäèéí íîì áóñàä ÷
38
¿ã¿é áîëîõ þìóó?” õýìýýí àéëòãàñàíä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð çàðëèãëàâ: “Òýð
òèéì þì. ßçãóóðûí õºâã¿¿äýý, òèéì ó÷ðààñ òà íàð Äýýä Àëòàíãýðýëò ñóäàð ¿¿íýýñ
àäàãëààä íýã ¿ã þìóó, íýã ø¿ëýã ÷ þìóó, íýã á¿ëýã ÷ þìóó, ñóäðûã á¿òíýýð íü ÷ þìóó
¿íýíõ¿¿ óíøèæ ¿éëä, öýýæèëæ ¿éëä, ñàíàæ ¿éëä, îãîîò á¿òýýæ ¿éëäýýðýé. Îëîí àìüòíû
àøäûí õýðýã õèéãýýä òóñ, àìãàëàíãèéí òóëä á¿õýíä íîìëîõ õèéãýýä äýëãýð¿¿ëæ
¿éëäâýýñ òýð íü áóÿíû öîãö õýìæýýëøã¿é òºãºëäºð áîëíî” õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû çàðëèãèéã èëòýä ìàãòâàé.

“Үéëèéí òүéòãýðèéí үðãýëæëýëèéã òàñëàã÷”
õýìýýõ òàâäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
[Äºðºâä¿ãýýð õýñýã]
VI á¿ëýã: Ãàçðûã íýí òýòãýã÷
Òýãýýä Áàðàãäàøã¿é Îþóíò áîäüñàäâà ìàõàñàäâà ñóóäëààñàà áîñîîä äýýäèéí õóâöñûã

íýã ìºðºíäºº áóóëãààä, áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò õàòãààä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õààíà
áóé òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí ñºãäººä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä ýëäýâ ÿíçûí èõ ýðäýíèéí
öýöãýí ø¿õýð áà öýöãèéí ÷èõìýëýýð òàõèàä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí
àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, Áîäü ñýòãýëòýí áîäü ñýòãýëèéã õýðõýí ¿éëäýõ âý?.
ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, þó òºäèé ¿éëäâýýñ áîäüñàäâà áîäèéí ñýòãýë òºãºëäºð áîëîõ âý?
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, áîäèéí ñýòãýë ãýæ þó áàéíà? ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí,
áîäü õóòàãò çîðèõ áóþó áîäüñàäâàä çîðèõ íü ¿ã¿é. Çîðèõ íü ÷ ¿ã¿é, çîðèãäîõ íü ÷ ¿ë
áîëîõ áîëîé. Áîäèîñ áóöëàà ÷ áîäü ñýòãýë ¿ë òóõàéëàãäàõ áóþó. Áîäü íü ºã¿¿ëæ
áîëøã¿é, ñýòãýë íü ä¿ðñ ¿ã¿é, ¿ç¿¿ëæ áîëøã¿é, òîðæ òóëàõ ¿ã¿é, íýí ìýäðýãäýõ ¿ã¿é
õèéãýýä áîäüñàäâà ÷ ¿ë òóõàéëàãäàõ áîëâîîñ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, ÿàæ ýäãýýð
íîìûí óòãûã ìýäýæ ¿éëäýõ þì áý?”
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíä áîäü íü äîõèî þìóó,
íýð þìóó, òîì¸îëîëä ¿ë çîðèãäîõ õèéãýýä áîäèîñ òóñäàà áîäèéí ñýòãýë ÷ ¿ë çîðèãäîõ
äîð, áîäü íü ºã¿¿ëæ áîëøã¿é ñýòãýë íü ä¿ðñ ¿ã¿é, ¿ç¿¿ëæ áîëøã¿é, òîðæ òóëàõ ¿ã¿é, íýí
ìýäðýõ ¿ã¿é õèéãýýä ñýòãýëòýí ÷ ¿ã¿é áîëîé. Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ áîäü íü
ºã¿¿ëøã¿é áºãººä áîäü ÿìàð àäèë ñýòãýë íü ÷ òèéì áîëîé. Ñýòãýë ÿìàð àäèë áîäü ÷
òèéì áîëîé. Áîäü õèéãýýä ñýòãýë ÿìàð àäèë ñýòãýëòýí ÷ òèéì áîëîé. Ñýòãýëòýí òà íàð
ÿìàð àäèë ºíãºðñºí áà èðýýä¿é õèéãýýä ýä¿ãýý öàãèéí þì á¿ãä ÷ òèéì áîëîé. ßçãóóðûí
õºâã¿¿íýý, òèéì áîëîõîîð áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàð áîäüñàäâûí íýðèéã îëñîí þì. Þì
á¿ãäèéã äàãàí îäñîí ñýòãýë òýð íü áîäèéí ñýòãýë õýìýýõ áîëîé. Áîäü íü ºíãºðñºí áà
èðýýä¿é õèéãýýä ýä¿ãýý ãàðñàí ÷ áèø áºãººä ñýòãýë ÷ òèéì áîëîé. Þì á¿ãä ¿ë çîðèãäîõ
òóë ýíä þó ÷ îëäîõã¿é áºãººä áîäü ÷ ¿ã¿é, áîäèä íýðèéäýõ íü ÷ ¿ã¿é, àìüòàí ÷ ¿ã¿é,
àìüòàíä íýðèéäýõ íü ÷ ¿ã¿é. Øàðâàãà ÷ ¿ã¿é, øàðâàãàä íýðèéäýõ íü ÷ ¿ã¿é, áðàäèãàáóä
÷ ¿ã¿é, áðàäèãàáóäàä íýðèéäýõ íü ÷ ¿ã¿é, áîäüñàäâà ÷ ¿ã¿é, áîäüñàäâàä íýðèéäýõ íü ÷
¿ã¿é, áóðõàí ÷ ¿ã¿é, áóðõàíä íýðèéäýõ íü ÷ ¿ã¿é, õóðàí ¿éëäñýí ÷ ¿ã¿é, õóðàí ¿éëäýõýä
íýðèéäñýí ÷ ¿ã¿é, õóðàí ýñ ¿éëäñýí ÷ ¿ã¿é, õóðàí ýñ ¿éëäýõýä íýðèéäýõ íü ÷ ¿ë
çîðèãäîõ, çîðèãäîõ íü ¿ë áîëîõ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ãýâ÷ ¿ëãýðëýâýýñ Ñ¿ìáýð óóëûí ¸ñîíä áóÿíû ¸çîîð á¿ãäýýð,
‘¿íýíõ¿¿ õóòàãòûí àíõíû ñýòãýë’ òºðºõ áºãººä ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü ºãëºãèéí ÷àíàäàä
õ¿ðýõ þì. Õî¸ðäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü þì á¿ãäèéí ¿éëäâýðèéí îðíû ¸ñîîð ãàçàð
ìýò ¿çýõ áºãººä ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü øàãøààáàäûí ÷àíàäàä õ¿ðýõ þì. Ãóðàâäóãààð
ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü àéìøèã ¿ã¿é, æèãýýðýìøèõ ¿ã¿é, ýìýýõ ¿ã¿éí ¸ñîîð ãºðººñíèé õààí
çîãäîðò àðñëàíãèéí õ¿÷ ìýò ¿çýõ áºãººä ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü òýâ÷ýýðèéí ÷àíàäàä
õ¿ðýõ áîëîé. Äºðºâä¿ãýýð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü ýðãýí ¿ë áóöàõûí ¸ñîîð øóíàë ¿ã¿é
39
òýíãýðèéí õºâã¿¿íèé õ¿÷ õèéãýýä ÷àäàë, øóäàðãà, õè÷ýýë, íîìõîòãîë ìýò ¿çýõ áºãººä
ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü õè÷ýýëèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõ áîëîé. Òàâäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü
áóÿíààð õàíàí ¿ë ìýäýõèéí ¸ñîîð ýëäýâ ÿíçûí áóÿíààð ¿íýíõ¿¿ ¿ëýìæ ìýò ¿çýõ áºãººä
ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü äèÿàíû ÷àíàäàä õ¿ðýõ þì. Çóðãàäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü
øºíèéí ò¿íýð õàðàíõóéã àðèëãàõûí ¸ñîîð íàðíû õîò ìàíäëûí òîäîðõîé ãýðýë ìýò ¿çýõ
áºãººä ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõ þì. Äîëäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ
íü ñàðòâààõü èõ ñàíãààð áàÿëàã ìýò îð÷ëîíãèéí áºãë¿¿ òîñãîíîîñ ãýòëýõèéí ¸ñîîð
ñàíàà á¿ãäèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäñýíýýð ò¿¿í äîð ñàéòàð ÷èìýã ìýò ¿çýõ áºãººä ò¿¿íèé
óã øàëòãààí íü ìýðãýí àðãûí ÷àíàäàä õ¿ðýõ þì. Íàéìäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü
øèíèéí ñàðíû õîò ìàíäàë íýí àðèóíû ¿ëãýðèéí ¸ñîîð ò¿éòãýð á¿ãäèéã íýí àðèóññàíûã
îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäñýí ìýò ¿çýõ áºãººä ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü åðººëèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõ
áîëîé. Åñä¿ãýýð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü îãîîò àðèóí áóðõàíû îðíû ýðäìèéí ÷èìãèéã
áàéãóóëñàí á¿ãäèéí õîò ìàíäàëûí ¸ñîîð ñàíàà á¿ãäèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõ ìýòýä
¿çýõ áºãººä ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü õ¿÷íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõ áîëîé. Àðàâäóãààð ñýòãýëèéã
¿¿ñãýõ íü ýðäýì õèéãýýä áèëã¿¿í áà þì á¿ãäýä ýðõýíä óðâóóëàõ àâøãèéã õ¿ðòýýõèéã
îëîõ ó÷ðààñ õ¿ðäýýð îð÷óóëàã÷èéí áèëèãèéí ¿ëãýðèéí ¸ñîîð îãòîðãóé ëóãàà àäèë ìýòýä
¿çýõ áºãººä ò¿¿íèé óã øàëòãààí íü áèëèã áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõ áîëîé. ßçãóóðûí
õºâã¿¿íýý, áîäüñàäâà íàðûí ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü ýäãýýð àðàâ ìºí áºãººä ýäãýýðò
òºãºëäºð ó÷ðààñ áîäüñàäâà õýìýýí íýðèéäñýí þì. ¯íýìëýõ¿é óòãàíäàà èéíõ¿¿ áîäü ÷
¿ã¿é, áîäüñàäâà ÷ ¿ã¿é, áîäèéí ñýòãýë ÷ ¿ã¿é áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí ºãëºãèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº

îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áóé. Àðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó. ªìíº îäóóëàõ
ñ¿æãèéí ýðõòýí, ºìíº îäóóëàõ ñàíàà, ºìíº îäóóëàõ ¿ëýìæèéí ñàíàà, ºìíº îäóóëàõ
÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ èõ àñðàõóé, ºìíº îäóóëàõ èõ íèã¿¿ëñýõ¿é, ºìíº
îäóóëàõ àìüòíû ø¿òýýí, ºìíº îäóóëàõ õóðààíãóé ç¿éë, ºìíº îäóóëàõ áóðõàíû íîìûí
õ¿ñýë, ºìíº îäóóëàõ á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí áèëèã áèëã¿¿íèé õ¿ñýë ýäãýýð áºëãºº.
ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý! Ýíý íü áîäüñàäâà íàðûí ºãëºãèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº
îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí øàãøààáàäûí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº

îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Àðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: ºìíº
îäóóëàõ áèåíèé ¿éë îãîîò àðèóññàí, ºìíº îäóóëàõ õýëíèé ¿éë îãîîò àðèóññàí, ºìíº
îäóóëàõ ñýòãýëèéí ¿éë îãîîò àðèóññàí, ºìíº îäóóëàõ íýí ¿ë õºíººõ¿é, ºìíº îäóóëàõ
ìóó çàÿà á¿ãäèéã íýí òýâ÷èõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ÷ºëººã¿é íàéìûã íýí òýâ÷èõ¿é, ºìíº
îäóóëàõ øàðâàãà áà áðàäèãàáóäûí ãàçðààñ ãýòýëñýí, ºìíº îäóóëàõ áóðõàíû ýðäýì äîð
áàéãóóëàõ, ºìíº îäóóëàõ ñàíààã îãîîò ã¿éöýýõ, ºìíº îäóóëàõ åðººëèéã îãîîò ã¿éöýýõ
ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý íü áîäüñàäâà íàðûí øàãøààáàäûí ÷àíàäàä
õ¿ðýõèéí ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí òýâ÷ýýðèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº

îäóóëàõ äàãàí òà÷ààõûã òýâ÷èõ¿é, ºìíº îäóóëàõ óóðûã òýâ÷èõ¿é, ºìíº îäóóëàõ áèåíä
¿ë õàðàõóé, ºìíº îäóóëàõ àìèíäàà ñýòãýë ¿ë òóøààõ, ºìíº îäóóëàõ ñ¿æèã, ºìíº
îäóóëàõ àìüòäûã îãîîò áîëîâñðóóëæ ¿éëäýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ àñðàõóéí õ¿÷, ºìíº
îäóóëàõ ã¿íçãèé íîìîíä èòãýõ òýâ÷ýýð, ºìíº îäóóëàõ àãóó èõýä ñ¿æèãëýõ¿é, ºìíº
îäóóëàõ ¿ë ìýäýõèéã àðèëãàõóé ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý íü áîäüñàäâà
íàðûí òýâ÷ýýðèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áîëîé”.
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ìºíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí õè÷ýýíã¿éí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº

îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Aðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: өìíө
îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí ¿éë þó áàéíà õýìýýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ áèå õýë ñýòãýëèéí
áóÿíûã èëòýä á¿òýýõýä äàãàí áàÿñàõóé, ºìíº îäóóëàõ ìÿòðàøã¿é, ºìíº îäóóëàõ ýðãýí
¿ë áóöàõûí ãàçàðò õóðàõûã îëîí ¿éëäýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ¿íýíõ¿¿ õè÷ýýë, ºìíº îäóóëàõ
äóðüäëûã ÷óõàë àãóóëàõ, ºìíº îäóóëàõ íèñâààíèñûí äàéñíûã íîìõîòãîõóé, ºìíº
îäóóëàõ á¿õ þìñààð àãëàãäàõóé, ºìíº îäóóëàõ àìüòäûã îãîîò áîëîâñðóóëæ ¿éëäýõ¿é,
ºìíº îäóóëàõ á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí áèëèã áèëã¿¿íèéã ¿íýíõ¿¿ á¿òýýõ ýäãýýð áºãººä
40
ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý íü áîäüñàäâà íàðûí õè÷ýýíã¿éí ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº
îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ìºíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí äèÿàíû ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº îäóóëàõ
àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Aðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: ºìíº îäóóëàõ áóÿíû
íîìîíä îðøèõóé áîëîí, ºìíº îäóóëàõ ñàìàäè, ºìíº îäóóëàõ òýãø îðøèõóé, ºìíº
îäóóëàõ ¿íýíõ¿¿ ã¿éöýýñýí áîäü, ºìíº îäóóëàõ äèÿàí áà íýí ãýòëýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ
ñàìàäèéí ýðõýò, ºìíº îäóóëàõ ñàìàäèéí õ¿÷, ºìíº îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí
íèñâààíèñûã òýâ÷èõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ñàìàäèéí öîãöûã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõ¿é, ºìíº
îäóóëàõ äýýäèéí íîìûã îãîîò ñàõèõóé ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý íü
áîäüñàäâà íàðûí äèÿàíû ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì
áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº

îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Aðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: ºìíº
îäóóëàõ öîãöîä ìýðãýæèõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ìàõáîäûí îðîíä ìýðãýæèõ¿é, ºìíº îäóóëàõ
òºðºí òóõàéëàõàä ìýðãýæèõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ø¿òýí áàðèëäàæ ãàðàõóéä ìýðãýæèõ¿é,
ºìíº îäóóëàõ ¿íýíä ìýðãýæèõ¿é, ºìíº îäóóëàõ áóðóó ¿çýë áîëñîí á¿ãäèéã àðèëãàõóé,
ºìíº îäóóëàõ áèëã¿¿íèé ýðõýò, ºìíº îäóóëàõ ¿ë òºðºõèéí íîìîíä èòãýëèéí òýâ÷ýýð,
ºìíº îäóóëàõ áóðõàíû íîì á¿ãäèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ò¿éòãýð ¿ã¿é
áèëã¿¿íèéã ¿çýõ¿é ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý íü áîäüñàäâà íàðûí áèëã¿¿íèé
÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí ìýðãýí àðãûí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº
îäóóëàõ àìüòíû ñàíàà õèéãýýä ÿâäàëä îðîõóé, ºìíº îäóóëàõ àìüòíû ø¿òýýí áîëîõóé,
ºìíº îäóóëàõ àñðàõóé áà èõ íèã¿¿ëñýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ àìüòíûã îãîîò áîëîâñðóóëæ
¿éëäýõýä ¿ë óéñàõóé, ºìíº îäóóëàõ áóðõàíû íîì á¿ãäýä îðîõóé, ºìíº îäóóëàõ
ÿëãàìæààòàé áèëèã áèëã¿¿íèéã ¿çýí ìýäýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿éã îãîîò
ñóäàëæ ¿éëäýõ áà îãîîò áîëîâñðóóëæ ¿éëäýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ þìñûã ÿìàð ìýò÷èëýí
îãîîò àòãàãëàõóé, ºìíº îäóóëàõ ñýòãýëèéí õ¿÷èéã ÷óõàë á¿òýýõ¿é, ºìíº îäóóëàõ ýðãýí
¿ë áóöàõûí ãàçðûã ã¿éöýä îëæ ¿éëäýõ¿é ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý íü
áîäüñàäâà íàðûí ìýðãýí àðãûí ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì
áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí åðººëèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº

îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí ñýòãýëèéí ÿâäàë äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ
àìüòàí á¿ãäèéí íèñâààíèñûí äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí
ýðõòýí äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí ñàíàà õèéãýýä ñ¿æèã
äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí ñàíàà õèéãýýä ¿ëýìæèéí
ñàíàà áà ñ¿æèã äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ ººð ººð åðòºíöèéí îðîí
õèéãýýä ãóðâàí îðíû äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí ñàíàà
õèéãýýä äàëä øóðãàëñàí äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí ¿õýí
åã¿¿òýõ õèéãýýä òºðºë äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ àìüòàí á¿ãäèéí ãóðâàí
öîãöîä íýí àãóóëàõ äàëä ÷óõàë ã¿éã÷èéã ìýäýõ, ºìíº îäóóëàõ ýðõòýí ¿ë óéñàõ àìüòíûã
îãîîò áîëîâñðóóëæ ¿éëäýõ¿é ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý íü áîäüñàäâà íàðûí
åðººëèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí õ¿÷íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí ºìíº îäóóëàõ
àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Àðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: þì á¿ãä àíõíààñàà
ãàðàõ ¿ã¿éã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä àíõíààñàà áèëèã ÷àíàð ¿ã¿éã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä
àíõíààñàà òºðºõ ¿ã¿éã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä àíõíààñàà áóé áóñûã ºìíº îäóóëàõ, þì
á¿ãä àíõíààñàà òà÷ààõ ¿ã¿éã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä îðîõ ¿ã¿éã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä
áóöàõ ¿ã¿éã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä áîäèòîé ¿ã¿éí ìºí ÷àíàðòàéã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä
ýõýí áîëîí äóíä àäàãò òýíö¿¿ ÿìàãòûã ºìíº îäóóëàõ, þì á¿ãä ò¿¿í÷ëýí ÿìàãòàä îðîõûí
àòãàã õèéãýýä íýí àòãàã ¿ã¿éã ºìíº îäóóëàõ ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý íü
41
áîäüñàäâà íàðûí õ¿÷íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì
áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà íàðûí áèëèã áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí

ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áàéäàã. Àðàâ àëèí áý? õýìýýâýýñ, ýíý ìýò áóþó: þì
á¿ãä íýí ÿëãàõàä ìàøèä ñàéòàð øèíæëýõ¿éã ºìíº îäóóëàõ, öàãààí ç¿ãèéí íîìûã ìàøèä
îãîîò ã¿éöýýõèéã ºìíº îäóóëàõ, áîäèéí ÷óóëãàíûã õýìæýýëøã¿é õóðààõûã ºìíº
îäóóëàõ, áóÿí õèéãýýä áèëã¿¿íèé ÷óóëãàí îãîîò èõèéã áàðèõûã ºìíº îäóóëàõ, èõ
íèã¿¿ëñýíã¿é óóæìûã äîòîîä ñýòãýëäýý ¿¿ñãýõèéã ºìíº îäóóëàõ, åðòºíöèéí îðíûã íýí
ÿëãàõûí çýðãèéã ìýäýõèéã ºìíº îäóóëàõ, àìüòíû ìàõáîäûí îðîí õèéãýýä íèñâààíèñûí
ÿâäàëä îðîõûã ºìíº îäóóëàõ, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ÿâäëûí îðîíä îðîõ õèéãýýä äàãàí
îäîõûã ìýäýæ áîäîæ ¿éëäýõèéã ºìíº îäóóëàõ, àðâàí õ¿÷ õèéãýýä ¿ë àéõ áà áóðõàíû
íîì õîëüöîîã¿éä ¿ëýìæ çîðèõ áîëîí á¿õíèéã ìýäýæ ¿éëäýõèéã ºìíº îäóóëàõ, áàéäàë
á¿ãäèéí äýýä ëóãà òºãºëäºð á¿õíèéã áîëãîîã÷èéí áèëã¿¿íä àâøèãèéã õ¿ðòýýõèéí ãàçðûã
îëîõûã ºìíº îäóóëàõ ýäãýýð áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý íü áîäüñàäâà íàðûí áèëèã
áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ¿¿íèé ºìíº îäóóëàõ àðâàí ÿíçûí íîì áîëîé.”
“Ò¿¿íä ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà àëèí ìºí áý? õýìýýâýýñ, ßâäëûí ÿëãàìæààã îãîîò
ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Áèëã¿¿í ã¿íçãèé õèéãýýä îãîîò
ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Õóðàí ¿éëäýõ õèéãýýä õóðàí
ýñ ¿éëäñýíä òà÷ààõ ¿ã¿éí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Îð÷ëîíãèéí ãýìèéã
ÿìàð ìýò÷èëýí ìýäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. ¯ë ìýðãýæñýí
òºðºëõèéòºí íàðûã äîòðîî áàãòààæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé.
Íîìûí ãóó ñàí áàðàãäàøã¿éã ¿íýíõ¿¿ ¿ç¿¿ëýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé.
Ò¿éòãýð ¿ã¿é íýí ãýòëýõèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà
áîëîé. Àìüòíû ìàõáîäèéí îðîíã ìàøèä ìýäýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí
óòãà áîëîé. ªãëºã òýíö¿¿ ÿìàãòûã äàãàí ìýäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé.
Øàãøààáàä òýíö¿¿ ÿìàãòûã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà
áîëîé. Òýâ÷ýýð òýíö¿¿ ÿìàãòûã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà
áîëîé. Õè÷ýýíã¿é òýíö¿¿ ÿìàãòûã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí
óòãà áîëîé. Äèÿàí òýíö¿¿ ÿìàãòûã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí
óòãà áîëîé. Áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿éä ìýäýí ìýðãýæèõèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí
óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Þì á¿ãäèéã ìàøèä ìýäýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü
÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. ¯ë òºðºõèéí íîìîíä òýâ÷ýýðèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí
óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Ýðãýí ¿ë áóöàõûí ãàçðûã ¿íýíõ¿¿ îëæ ¿éëäýõèéí
óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Áóðõàíû îðíûã îãîîò ñóäëàõûí óòãà íü ÷àíàäàä
õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Àìüòàí á¿ãäèéã îãîîò áîëîâñðóóëæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä
õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Áîäèéí øèìä áóðõàíû áèëã¿¿íèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà
íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Øóëìàñ á¿ãäèéã íîìõîòãîæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä
õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Îð÷ëîí õèéãýýä ãàñëàíãààñ õýòðýõ õî¸ð ¿ã¿é ãýæ ¿ç¿¿ëýõ õèéãýýä
ãýòýëãýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Ýðäýì á¿ãäèéí ÷àíàäàä îäîõûí óòãà
íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. ×àíàäûí ýñýðã¿¿öýã÷ á¿ãäèéã ýöýñëýí òàñëàõûí óòãà
íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Àðâàí õ¿÷ õèéãýýä àéìøèãã¿é áîëîí áóðõàíû íîì
õîëüöîî ¿ã¿é àðâàí íàéìûã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà
áîëîé. Áóðõàíû íîì á¿ãäèéã îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýõèéí óòãà íü ÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà
áîëîé. Òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãññºí áîäèéã èëòýä ã¿éöýýæ ãýãýýð÷ ¿éëäýõèéí óòãà íü
÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé. Íîìûí õ¿ðäèéã àðâàí õî¸ð ÿíçààð ýðã¿¿ëýõèéí óòãà íü
÷àíàäàä õ¿ðýõèéí óòãà áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ìºíõ¿¿ áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâàãèéí àíõäóãààð

ãàçðûí óðüä÷èëñàí øèíæ òýìäýã íü ãóðâàí ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí îðîí ãóó ñàí ò¿ã
ò¿ìýí çóó ìÿíãàí ãîëäèîð îãîîò ä¿¿ðñýíèéã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿
áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí õî¸ðäóãààð ãàçðûí øèíæ íü àëèí ãóðâàí
ìÿíãàí èõ åðòºíöèéí îðîí àëãàíû òîëèî ìýò áîëñîíä èõ ýðäýíý ò¿ã ò¿ìýí çóóí ìÿíãàí
ãîëäè îëíîîð ñàéòàð ÷èìýãëýãäñýíèéã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿
áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí ãóðàâäóãààð ãàçðûí øèíæ íü ººð ÿìàãò
áààòàð õèéãýýä çýð çýâñýã áîëîí õàòóó ÷àíãà õºº õóÿãèéã ºìñººä ÷àíàäûí ýñýðã¿¿öýã÷
42
á¿ãäèéã íîìõòãîõûã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà
íàðûí áîäüñàäâûí äºðºâä¿ãýýð ãàçðûí øèíæ íü äºðâºí ç¿ãýýñ äºðâºí õèéí õîò
ìàíäàëààð á¿ãä ëóãàà òºãºëäºð èõ ãàçðûí õîò ìàíäàëä ýëäýâ ÿíçûí öýöãýýð èëòýä
öàöàõûã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí
áîäüñàäâûí òàâäóãààð ãàçðûí øèíæ íü ÷èìýã á¿ãäýýð ÷èìýãëýñýí á¿ñã¿éí îðîéä
çàìáàãà öýöãèéí ýðõèñèéã ç¿¿õèéã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà,
ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí çóðãàäóãààð ãàçðûí øèíæ íü æèðèéñýí äºðâºí øàò
òºãºëäºð àëòàí ýëñ òîãòóóí, áóëèíãàð ¿ã¿é õèéãýýä òóíãàëàã íàéìàí ãèø¿¿í òºãºëäºð
óñààð îãîîò ä¿¿ðñýí óäâàë, ã¿ì¿äà, öàãààí ëÿíõóà öýöãýýð ÷èìýãëýãäñýí óñûã ¿çýõ
áºãººä ò¿¿íä ººðºº òîãëîí áàÿñàõ õèéãýýä îãîîò ýäëýæ áàéõûã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí
õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí äîëäóãààð ãàçðûí øèíæ
íü áàðóóí, ç¿¿í õî¸ð ç¿ãò òàìûí àìüòíû õàëèë ãàçðûã ¿çýõ áºãººä òýíäýýñ ººðºº óíàæ
äîðîéòîëã¿é ýðãýí áóöàõûã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà,
ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí íàéìäóãààð ãàçðûí øèíæ íü õî¸ð ìºðºíäºº ãºðººñíèé
õààí çîãäîðò àðñëàíãèéí òèòìèéã ç¿¿æ àðààòàí íàðèéí á¿ãäèéã àéëãàí ¿éëäýõ õèéãýýä
ñóóæ áàéãààã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà ìàõàñàäâà íàðûí
áîäüñàäâûí åñä¿ãýýð ãàçðûí øèíæ íü çàãàðâàðäûí õààí áîëîîä ò¿ã ò¿ìýí çóóí ìÿíãàí
îëîí ãîëäè òºðºëõèéòíýýð îãîîò õ¿ðýýëýãäýõ õèéãýýä ºìíººñ íü õàðæ òîëãîé äýýðýý
ýëäýâ ÿíçûí èõ ýðäýíýýð ÷èìýãëýãäñýí öàãààí ø¿õýð áàðèõûã ¿çýõ áîëîé. ßçãóóðûí
õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí àðàâäóãààð ãàçðûí øèíæ
íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ëàãøèíã îëîîä àëòàí ºíãèéí ãýðýë àëä ä¿¿ðýí öàöàð÷ ò¿ã ò¿ìýí
çóóí ìÿíãàí îëîí ãîëäè ýñðýíãýýð îãîîò õ¿ðýýëýãäýæ ºìíººñ íü õàðààä íîì çààõûã ¿çýõ
áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýäãýýð àðàâ íü áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí
àðâàí ãàçðûí øèíæ ìºí áîëîé.”
“Òèéíõ¿¿ ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, þóíû òóëä àíõäóãààð ãàçðûã ‘ìàøèä áàÿñàõóé’ õýìýýí
íýðëýâ õýìýýâýýñ òýð íü àíõëàí åðòºíöººñ õýòýðñýí ñýòãýë óðüä îëîîã¿é ò¿¿íèéã îëîîä
èõ õýðãèéí ñàíàà õîòîë ÷óóëãàí áîëñîí òóë ìàøèä èõ áàÿñãàëàí òºðºõ ó÷ðààñ
àíõäóãààð ãàçðûã ‘ìàøèä áàÿñàõóé’ õýìýýñýí áîëîé. Íàðèéí óíàëûí õèð õèéãýýä
øàãøààáàäûí ãýì á¿ãä íýí àðèóññàí òóë, õî¸ðäóãààð ãàçðûã ‘õèð ¿ã¿é’ õýìýýñýí áîëîé.
Õýìæýýëøã¿é áèëã¿¿í õèéãýýä ñàìàäèéí áèëã¿¿í ãýðýë ¿çýãäýë òýð õºäºëãºæ ÷àäàøã¿é
õèéãýýä àëèíû ÷ ñ¿ðýýð äàðàãäàøã¿é, ¿ë ìàðòàõûí òîãòîîëä îðøñîíû òóë, ãóðàâäóãààð
ãàçðûã ‘ãýðýëò¿¿ëýã÷’ õýìýýñýí áîëîé. Áèëã¿¿íèé ãàëààð íèñâàíèñ á¿ãäèéã ò¿ëýõ
õèéãýýä áîäèéí ç¿ãèéí íîìûã áÿñàëãàñíû ãàëûí ãýðýë íü èõýä öàöðàõ áîëñîí ó÷ðààñ
äºðºâä¿ãýýð ãàçðûã ‘ãýðýë öàöðóóëàã÷’ õýìýýñýí áîëîé. Ò¿¿íèéã áÿñàëãàõûí àðãà
õèéãýýä äýýäèéí áèëã¿¿í äîð ýðõýíä óðâóóëàõàä áýðõòýé õèéãýýä ¿çýõ¿é áîëîí
áÿñàëãàõûí ìºðººð òýâ÷ñýí íèñâàíèñ íîìõîòãîõîä áýðõòýéã íîìõòãîñíû òóë òàâäóãààð
ãàçðûã ‘ìàøèä ñóäëàõàä áýðõ’ õýìýýñýí áîëîé. Õóðàí ¿éëäýõèéí íîì ñààäã¿é èëò
áîëîîä òýìäýã ¿ã¿é ñýòãýëäýý ¿éëäñýí á¿ãäèéã èëòýä ¿éëäñýí ó÷ðààñ çóðãàäóãààð
ãàçðûã ‘èëòýä áîëîõ’ õýìýýñýí áîëîé. Öóâèðàëò ¿ã¿éí íîì íóãóóäàä ñààäã¿é õèéãýýä
òýìäýã ¿ã¿éã ñýòãýëäýý áÿñàëãàñíààð, íýí ãýòëýõ ñàìàäèéã ºíº óäààí áÿñàëãàñíààð
ãàçàð òýð íü íýí àðèóí õèéãýýä òîðîëòã¿é òóë, äîëäóãààð ãàçðûã ‘ºíºä îäñîí’ õýìýýñýí
áîëîé. Òýìäýã ¿ã¿éã ñýòãýëäýý ¿éëäýõ áÿñàëãàëä ýðõèéã îëîîä íèñâàíèñóóäààð ¿ë
õºäëºõ áîëîõ ó÷ðààñ íàéìäóãààð ãàçðûã ‘¿ë õºäëºõ’ õýìýýñýí áîëîé. Áàéäàë á¿ãäýä
íîìûã ¿ç¿¿ëýõäýý ýðõèéã îëñîí ó÷ðààñ àìëàøã¿é í¿ãýë áàéõã¿é õèéãýýä îþóí íü ìàøèä
óóæèì òîðîëòã¿éã îëñîíû ó÷èð åñä¿ãýýð ãàçðûã ‘ñàéí îþóí’ õýìýýñýí áîëîé. Íîìûí
ëàãøèí îãòîðãóé ìýòýä èõ áèëã¿¿íèé ¿¿ë ìýòýýð ò¿ãýí á¿ðõñýíèé òóë àðàâäóãààð ãàçðûã
‘íîìûí ¿¿ë’ õýìýýñýí áîëîé.”
“Ò¿¿íä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, íîì õèéãýýä áîäãàëä òýìäýãò èëòýä øóíàõûí ìóíõðàë
õèéãýýä îð÷ëîí áà ìóó çàÿàíû íèñâàíèñààð àéõ ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð àíõäóãààð ãàçàðò
ò¿éòãýðëýõ áîëîé. Íàðèéí óíàëûí ýíä¿¿ðýëä ìóíõðàõ õèéãýýä ¿éë áîëîí ÿâäàë ýëäýâ
ÿíçûã èëòýä ¿¿ñãýõèéí ìóíõðàë áà ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð õî¸ðäóãààð ãàçàðò ò¿éòãýðëýõ
áîëîé. Îëîîã¿éã îëîõûã õ¿ñýõèéí ìóíõðàë áîëîîä äýýäñèéí äýýä òîãòîîëûã îëîõîä
ìóíõàðñàí õèéãýýä ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð ãóðàâäóãààð ãàçàðò ò¿éòãýðëýõ áîëîé. Òýãø
áÿñàëãàõûí àìòàíä áàÿñàí øóíàõûí ìóíõðàë õèéãýýä íýí àðèóí íîìä øóíàõûí
ìóíõðàë áà ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð äºðºâä¿ãýýð ãàçàðò ò¿éòãýðëýõ áîëîé. Îð÷ëîíä
43
ìàøèä óéñàõûí ìóíõðàë õèéãýýä ãàñëàíãààñ ãýòëýõ¿éä èëòýä øóíàõûí ìóíõðàë áà
ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð òàâäóãààð ãàçàðò ò¿éòãýðëýíý. Õóðàí ¿éëäýõèéí ã¿éäýë èëòýä
áîëîõûí ìóíõðàë õèéãýýä á¿ä¿¿í òýìäýã èëòýä áîëîõûí ìóíõðàë áà ìóíõðàë ýíý
õî¸ðîîð çóðãàäóãààð ãàçàðò ò¿éòãýðëýíý. Íàðèéí òýìäýã èëòýä áîëîõûí ìóíõðàë
õèéãýýä òýìäýã ¿ã¿éã ñýòãýëä ¿éëäýõèéí ìóíõðàë áà ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð äîëäóãààð
ãàçàðò ò¿éòãýðëýíý. Òýìäýã ¿ã¿éä òóõàéëàí õè÷ýýõèéí ìóíõðàë õèéãýýä òýìäýãò áàðèõàä
ýðõèéã îëîõûí ìóíõðàë áà ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð íàéìäóãààð ãàçàðò ò¿éòãýðëýíý. Àëèí
íîìûã ¿ç¿¿ëýõ íü õýìæýýëøã¿é õèéãýýä ¿ã áà ¿ñýã õýìæýýëøã¿éä ìýðãýí ¿ë áîëîõûí
ìóíõðàë áîëîí ñàìáààíä ýðõèéã ¿ë îëîõûí ìóíõðàë áà ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð åñä¿ãýýð
ãàçàðò ò¿éòãýðëýíý. Èëò ìýäýë èõýä ýðõýíä óðâóóëàõûã ¿ë îëîõûí ìóíõðàë õèéãýýä
õýðýã áà ¿éë íàðèéí íóóöàä ìýðãýí ¿ë áîëîõûí ìóíõðàë áà ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð
àðàâäóãààð ãàçàðò ò¿éòãýðëýíý. Ìàøèä íàðèéí ÿâäëûí îðîí á¿ãäýä ìýäýãäýõ¿¿íèé
ò¿éòãýðèéí ìóíõðàë õèéãýýä ìàøèä íàðèéí íèñâàíèñûí ìóó îðíû àâàëä ìóíõðàõ áà
ìóíõðàë ýíý õî¸ðîîð áóðõàíû ãàçàðò ò¿éòãýðëýõ áîëíî.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâûí àíõäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà íü

ºãëºãèéí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîõ áîëîé. Áîäüñàäâûí õî¸ðäóãààð ãàçàðò íü
øàãøààáàäûí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîíî. Ãóðàâäóãààð ãàçàðò íü òýâ÷ýýðèéí
÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîíî. Äºðºâä¿ãýýð ãàçàðò íü õè÷ýýíã¿éí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã
¿ëýìæ áîëãîíî. Òàâäóãààð ãàçàðò íü äèÿàíû ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîíî.
Çóðãàäóãààð ãàçàðò íü áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîíî. Äîëäóãààð ãàçàðò íü
ìýðãýí àðãûí ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîíî. Íàéìäóãààð ãàçàðò íü åðººëèéí
÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîíî. Åñä¿ãýýð ãàçàðò íü õ¿÷íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ
áîëãîíî. Àðàâäóãààð ãàçàðò íü áèëèã áèëã¿¿íèé ÷àíàäàä õ¿ðýõèéã ¿ëýìæ áîëãîíî.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéíõ¿¿ áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí àíõäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ

íü èõ ýðäýíý ¿íýíõ¿¿ ¿ëýìæ ñàìàäèãààð ã¿éöýä áàðèàä òºðºõ áîëîé. Õî¸ðäóãààð
ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü îðøèõ ¿ã¿éí ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ áîëîé. Ãóðàâäóãààð
ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü ìàøèä õºäºëøã¿é ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ áîëîé.
Äºðºâä¿ãýýð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü ýðãýí ¿ë áóöàõûí ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ
áîëîé. Òàâäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü èõ ýðäýíèéí öýöãèéí ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä
òºðºõ áîëîé. Çóðãàäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü íàðíû ãýðëèéí ñ¿ð æàâõëàíãèéí
ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ áîëîé. Äîëäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü õýðýã á¿ãäèéã
á¿òýýõèéí ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ áîëîé. Íàéìäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü îäîî
öàãèéí áóðõàí èëòýä îðøèõûí ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ áîëîé. Åñä¿ãýýð
ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü áèëýã áèëã¿¿íèé çóëûí ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ áîëîé.
Àðàâäóãààð ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ íü áààòàðëàã îäîõûí ñàìàäèãààð îãîîò áàðèàä òºðºõ
áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýäãýýð íü áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ
àðàâ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, ìºíõ¿¿ áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí áîäüñàäâûí àíõäóãààð

ãàçàðò ‘ÿëãàìæààòàéãààð àäèñëàã÷’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áºãººä òîãòîîë òýð íü
‘ÒÀÄßÀÒÀ Á¯ÐÍÀ ÌÀÍÎÐÒÝ, Ä¯Õ¯ Ä¯Õ¯ Ä¯Õ¯, ßÀÂÀÄ Ñ¯ÐßÀ ÀÂÀ ÂÕÀ ÑÂÀÕÀ,
ßÀÂÀÄ ÇÀÍÄÐÀ ÄÎÓÄÀÄÝ, ÄÀÂÀÄÀ ÐÀÃ×À ÌÀÍÀ, ÄÀÍÄÀ ÂÀÐÈ ÕÀÐÀÌÀ Ã¯Ð¯
ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý òîãòîîëûã íýãýí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð àíõäóãààð ãàçðûí áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä çàðëèãëàñàí
áºãººä õýí íýãýí ýíýõ¿¿ òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ õèéãýýä öýýæèëáýýñ àéìøèã á¿ãäýýñ
àâðàãäàõ áîëíî. Òýð íü ÷ ýíý ìýò áàð áà àðñëàí çýðýã àéìøèãò àðààòíû ÿçãóóð õèéãýýä
á¿õ áèðä¿¿ä áà õ¿í áîëîí õ¿í áóñ òýðã¿¿òýí äàéñàí, õóëãàé÷, ãàðèã, ìóó ñýòãýë¿¿ä
õèéãýýä òàâàí ÿíçûí ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ àíõäóãààð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ
áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý! áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðûí õî¸ðäóãààð ãàçàðò ‘áóñàä áýýð ¿ë
äèéëýõ’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ’ÒÀÄßÀÒÀ ¯ÄÎËÈ ÇÈÐÈ
ÇÈÐÈ, ¯ÄÎÐÀ ÄÎÐÀÍÀÌ ØÀÍÄÎ ØÀÍÄÎ, ÀÄÎËÈ Õ¯Ë¯ Õ¯Ë¯ ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí
õºâã¿¿íýý, ýíý òîãòîîëûã õî¸ð Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàä áýýð õî¸ðäóãààð ãàçðûí áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä çàðëèãëàñàí áîëîé. Õýí íýãýí
44
ýíýõ¿¿ òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ õèéãýýä öýýæèëáýýñ àéìøèã á¿ãäýýñ íýí àâðàãäàõ
áºãººä òýð íü àéìøèãò àðààòàí áà àéìøèãò áèðä, õ¿í áîëîí õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òíýýð
õºíººãäºõ õèéãýýä ãàäíû äàéñàí, ãàðèã, ìóó ñýòãýë, çîâëîí áîëîí òàâàí ÿíçûí
ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ õî¸ðäóãààð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, ãóðàâäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò ‘ìàøèä
îðøñîí’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÄÀÄßÀÒÀ ÄÀÍÒÈÃÝ
ÁÀÍÒÈÃÝ ÃÀÐÒÈ ÃÎÐÒÈ ÃÎÞÓÐÝ ÄÀÍÄÈËÈ ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý
òîãòîîëûã ãóðâàí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð
ãóðàâäóãààð ãàçðûí áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä çàðëèãëàñàí áîëîé. Õýí íýãýí ýíýõ¿¿
òîãòîîë òàðíèéã öýýæëýõ õèéãýýä óíøñàí òýðáýýð àéìøèã á¿ãä õèéãýýä àéìøèãò
àðààòàí, àþóëò àä, õ¿í õèéãýýä õ¿ì¿¿í áóñóóäààð õºíººãäºõ áà ãàðèã, ãàäààäûí äàéñàí,
ýëäýâ ÿíçûí çîâëîí áîëîí òàâàí ÿíçûí ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ ãóðàâäóãààð ãàçðûã
äàãàí äóðüäàõ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, äºðºâä¿ãýýð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò

‘íîìõîòãîõîä áýðõ’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÒÀÄßÀÒÀ ØÈÐÈ
ØÈÐÈ ÄÈÌÈ ÄÈÌÈÍÈ ÄÀÐÈ ÄÀÐÈÍÈ ØÈÐÈ ØÈÐÈÍÈ ÁÈØÈËÀ ÁÈØÈËÀ ÁÀØÀ
ÁÀØÀÍÈ ÁÀÍÄÀ ÍÈËÈ ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý òîãòîîëûã äºðâºí Ãàíãà
ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð äºðºâä¿ãýýð ãàçðûí
áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä çàðëèãëàñàí áîëîé. Õýí íýãýí ýíýõ¿¿ òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ
õèéãýýä öýýæèëáýýñ òýð íü àéìøèã á¿ãä áà äîãøèí àðààòàí, àþóëò áèðä, õ¿í õèéãýýä
õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òýí ÷àíàäûí äàéñàí, îëîí çîâëîíãîîð õºíººãäºõ õèéãýýä ãàðèã áîëîí
òàâàí ÿíçûí ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ äºðºâä¿ãýýð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, òàâäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò ‘ýðäýì
ýëäâýýð áàéãóóëàãäñàí’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÒÀÄßÀÒÀ
ÕÀÐÈ ÕÀÐÈÍÈ ÇÈÐÈ ÇÈÐÈÍÈ ÃÀÐÈÌÀÍÈ ÑÀÄÀÃÀÐÈÌÀÍÈ ÑÀÌÁÀÑÀÍÈ
ÇÀÌÁÕÀÍÈ ÄÀÌÁÕÀÍÈ ÌÎÕÀÍÈ ÀßÌÁÓÃÝ ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý
òîãòîîëûã òàâàí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð
òàâäóãààð ãàçðûí áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä çàðëèãëàñàí áîëîé. Õýí íýãýí ýíýõ¿¿
òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ õèéãýýä öýýæèëáýýñ àéìøèã á¿ãä õèéãýýä äîãøèí àðààòàí,
àþóëò áèðä, õ¿í õèéãýýä õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òýí, ãàäíû äàéñàí áà ýëäýâ ÿíçûí
çîâëîíãîîð õºíººãäºõ õèéãýýä ãàðèã áîëîí òàâàí ÿíçûí ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ
òàâäóãààð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, çóðãàäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò

‘áèëã¿¿íèé õîò ìàíäëûí çóë’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÒÀÄßÀÒÀ
ÁÈÄÎÐÈ ÁÈÄÎÐÈ ÌÀÐÈÍÈ ÃÀËÈ ÃÀËÈ ÁÈÄÕÎ ÕÀÍÀÄÈ Ë¯Ë¯ Ë¯Ë¯ Ç¯Ë¯ Ç¯Ë¯
ÄÎË¯ÂÀ ÄÎË¯ÂÀ ØÀØÀ ØÀÇÖÀ ÁÀÐÈØÀ ÑÓÑÄÈ ÑÀÐÂÀ ÑÀÄÓÍÀÌ ÑÈÄÕÀßÀÍÄ¯
ÌÀÌÀ ÌÀÍÄÐÀ ÁÀÂÀÍÈ ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý òîãòîîëûã çóðãààí Ãàíãà
ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð çóðãàäóãààð ãàçðûí
õèéãýýä öýýæèëáýýñ àéìøèã á¿ãä õèéãýýä äîãøèí àðààòàí, àþóëò áèðä, õ¿í õèéãýýä
õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òýí, ãàäíû äàéñàí áà ýëäýâ ÿíçûí çîâëîíãîîð õºíººãäºõ õèéãýýä
ãàðèã áîëîí òàâàí ÿíçûí ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ çóðãàäóãààð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ
áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, äîëäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò

‘ÿëãàìæààòàé èë¿¿’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÒÀÄßÀÒÀ ÇÀÕÀ
ÇÀÕÀÐ¯ ÇÀÕÀ ÇÀÕÀ ÇÀÕÀÐ¯ ÁÝË¯ÃÝ ÁÝË¯ÃÝ ÀÌÐÈÄÀ ÃÕÀÍÝ ÁÀÐÓØÀÍÝ
ÁÝÐ¯ÄÈÃÝ ÁÀÐÓÁÀÄÄÝ ÁÈÄÕÈÕÈÃÝ ÁÈÍÄÀ ÁÈËÈÍÈ À ÌÐÀÌ Ë¯ÄÈÃÝ ÁÝÇ¯Þ¯
ÁÝÇ¯Þ¯ ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý ýíý òîãòîîëûã äîëîîí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé
òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð äîëäóãààð ãàçðûí áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä
çàðëèãëàñàí áîëîé. Õýí íýãýí ýíýõ¿¿ òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ õèéãýýä öýýæèëáýýñ
àéìøèã á¿ãä õèéãýýä äîãøèí àðààòàí, àþóëò áèðä, õ¿í õèéãýýä õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òýí,
45
ãàäíû äàéñàí áà ýëäýâ ÿíçûí çîâëîíãîîð õºíººãäºõ õèéãýýä ãàðèã áîëîí òàâàí ÿíçûí
ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ äîëäóãààð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, íàéìäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò ‘áóëèíãàð
¿ã¿é áîäîë’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÒÀÄßÀÒÀ ØÈÐÈ ØÈÐÈ
ØÈÐÈÌÈ ÌÈÄÝ ÌÈÄÝ ÃÀÐÈ ÃÀÐÈ ÕÝÐ¯ ÕÝÐ¯ Ç¯Ð¯ Ç¯Ð¯ ÁÀÍÄÀÍÈ ÑÂÀÕÀ’.
ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý òîãòîîëûã íàéìàí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàä áýýð íàéìäóãààð ãàçðûí áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä çàðëèãëàñàí áîëîé.
Õýí íýãýí ýíýõ¿¿ òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ õèéãýýä öýýæèëáýýñ àéìøèã á¿ãä õèéãýýä
äîãøèí àðààòàí, àþóëò áèðä, õ¿í õèéãýýä õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òýí, ãàäíû äàéñàí áà ýëäýâ
ÿíçûí çîâëîíãîîð õºíººãäºõ õèéãýýä ãàðèã áîëîí òàâàí ÿíçûí ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ
áîëæ íàéìäóãààð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ áîëîé.”
“ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, åñä¿ãýýð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà, ìàõàñàäâà íàðò ‘¿¿ä
õÿçãààðààñ ¿ðãýëæëýõ’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÒÀÄßÀÒÀ
ÕÀÐÈÇÀÍÄÀËÈÃÝ Ã¯ËÀÌÀ ÁÕÀÄÝ ÄÎÐÀØÈ ÁÀÄÀ ÁÀÄÀÑÈ ØÈÐÈ ØÈÐÈ ÃÀØÈÐÈ
ÃÀÂÈØÈÐÈ ÑÓÑÄÈ ÑÀÐÂÀ ÑÀÄÓÍÀÌ ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý òîãòîîëûã
åñºí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð åñä¿ãýýð ãàçðûí
õèéãýýä öýýæèëáýýñ àéìøèã á¿ãä õèéãýýä äîãøèí àðààòàí, àþóëò áèðä, õ¿í õèéãýýä
õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òýí, ãàäíû äàéñàí áà ýëäýâ ÿíçûí çîâëîíãîîð õºíººãäºõ õèéãýýä
ãàðèã áîëîí òàâàí ÿíçûí ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ åñä¿ãýýð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ
áîëîé.”
ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, àðàâäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâà ìàõàñàäâà íàðò

‘áàðàãäàøã¿é ýðäýíý’ õýìýýõ òîãòîîë ýíý òºðºõ áîëîé. Òîãòîîë òýð íü ‘ÒÀÄßÀÒÀ
ÑÈÄÄÀÕÝ Ñ¯ ÑÈÄÄÀÕÝ ÌÎÇÀÍÈ ÌÎÃ×ÀÍÈ Ì¯ÃÄÝ ÁÈÌ¯ÃÄÝ ÀÌÀËÝ ÁÈÌÀËÝ
ÄÀÌÀËÝ ÌÀÍÃÀËÝ ÕÈÐÀÍÀßÀ ÃÀÐÂÝ ÐÀÄÍÀ ÃÀÐÂÝ ÑÀÌÀÍÄÀ ÁÀÄÐÝ ÑÀÐÂÀ
ÀÐÒÀ ÑÀÄÀÍÈ ÌÀÍÀÑÈ ÌÀÕÀ ÌÀÍÀÑÈ ÀÄÂÀÕ¯ÄÝ ÀÄßÀÂÀÕ¯ÄÝ ÀÐÇÝ ÁÈÐÇÝ
¯ÇßÀÄÝ ÀÌÐÈÄÝ ÀÐÇÝ ÁÈÐÇÝ ÁÐÕÀÌÝ ÁÐÀÕÌÀ ÑÀÐÝ ÁÓÐÍÈ ÁÓÐÍÀ ÌÀÍÀÐÒÝ
ÑÂÀÕÀ’. ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý òîãòîîëûã àðâàí Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîíîîñ èë¿¿
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàä áýýð àðàâäóãààð ãàçàðò îðøñîí áîäüñàäâàã ñàõèõûí òóëä
çàðëèãëàñàí áîëîé. Õýí íýãýí ýíýõ¿¿ òîãòîîë òàðíèéã óíøèõ õèéãýýä öýýæèëáýýñ
àéìøèã á¿ãä õèéãýýä äîãøèí àðààòàí, àþóëò áèðä, õ¿í õèéãýýä õ¿ì¿¿í áóñ òýðã¿¿òýí,
ãàäíû äàéñàí áà ýëäýâ ÿíçûí çîâëîíãîîð õºíººãäºõ õèéãýýä ãàðèã áîëîí òàâàí ÿíçûí
ò¿éòãýðýýñ íýí ãýòëýõ áîëæ àðàâäóãààð ãàçðûã äàãàí äóðüäàõ áîëîé.”
Òýãýýä Àðñëàíãèéí îõèéí ãýðýë ¿çýãäýë òîðîëòã¿é õýìýýã÷ áîäüñàäâà ìàõàñàäâà áýýð
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð ýäãýýð òîãòîîëûã íîìëîõûã ñîíñîîä ñóóäëààñàà áîñîæ,
äýýäèéí õóâöñûã íýã ìºðºíäºº áóóëãààä, áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò õàòãàæ, àëãàà õàâñðàí
ñºãäººä ºëìèéä íü ìºðãººä ø¿ëýã ¿¿ãýýð ìàãòâàé:
Ã¿íçãèé, áýëýã ÷àíàð ¿ã¿é íîìîíä

Òºðºëõòºí ìýäýë äîðîéòñîí íóãóóä
ßëæ òºãññºí ãàíöààð ãýòýëãýí çîõèîñîí
¯ëãýðëýøã¿é òàí äîð ìºðãºõ áîëîé.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû áèëãèéí ìýëìèé

Íîìûí áýëýã ÷àíàð íýãèéã ¿ë áîëãîîâ
¯íýíõ¿¿ íîìûí ìýëìèéãýýð
Á¿õíèéã òîäðóóëñàí íü ñàíààíä áàãòàøã¿é
Àëü ÷ þì òºðºõ ¿ã¿é áºãººä
Õààãäàõ íü ÷ áàñ ¿ë áîëîõ áîëîé.
Òýð ìýò òýãøèä áîëãîîñíîîð

Òýíöýøã¿é îðîíä îðøèõ áîëîâ
Îð÷ëîí íóãóóä ÷ ¿ë ýâäðýõ äîð
46
Ãàñëàíãààñ ãýòëýõ íü ÷ ¿ë îðøèõ õèéãýýä
Õî¸ð õÿçãààðò ¿ë îðøèõ áºãººä
Òèéìèéí òóë ãàñëàíãààñ õýòðýõèéã îëîâ.
Àðèëñàí õèéãýýä ¿ë àðèëñàí ç¿ã äîð ÷

Íýí ÿëãàë ¿ã¿éí òóë
ßëæ òºãññºí íýã ìºí ÷àíàðòàéä áîëãîîñîí òóë
Íýí àðèëñàíû äýýäèéã îëñîí áîëîé.
ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé õýìæýýëøã¿é ëàãøèí áýýð

Íýã ¿ãèéã ¿ç¿¿ëýõ áàéõã¿é áîëîâ÷
Ýäãýýð îëîí íºõºä á¿ãäýä
Íîìûí õóðààð öýíã¿¿ëýí çîõèîâ.
Àìüòàí ýäãýýð á¿ãäèéí

Áýëýã ÷àíàðûã íýí áîëãîîõ ¿ã¿é ÷
Íèñâàíèñ çîâëîí á¿ãäýýñ
ßëæ òºãññºí ¿ðãýëæèä àâðàí çîõèîäîã.
Àìãàëàí õèéãýýä çîâëîí, ìºíõ, ìºíõ áóñ

Áè õèéãýýä áè ¿ã¿é òýðã¿¿òýí
Íýã õèéãýýä òóñ òóñäàà áóñ
Òºðºõ ¿ã¿é õèéãýýä õààãäàõ ¿ã¿é
Òýð àäèëûí óòãûí áàéäàë äîð
Íýí ÿëãàõ õèéãýýä ¿ç¿¿ëýí çîõèîâ.
¯ëãýðëýâýýñ õîîñîí õàäíû öóóðàé

Ò¿¿íèé óòãûã áóðõàä áýýð áîëãîîñîí
Þìñûí ìºí ÷àíàð íü ÿëãàëò ¿ã¿é ó÷èð
¯ë çîõèëäîõ õºëãºí áóñàä ¿ã¿é áºãººä
Àìüòäûã ãýòýëãýõèéí òóëä
Ãóðàâò íýí ÿëãàí çîõèîâ.
Òýãýýä Ýñðýíãèéí õààí Èõ ýðõò áàÿëàãò áýýð ñóóäëààñàà áîñîîä äýýäèéí õóâöñûã íýã
ìºðºíäºº áóóëãààä, áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò õàòãàí, àëãàà õàâñðàí ñºãäºæ, ßëæ òºãñ
íºã÷ñºíèé ºëìèéä îðîéãîîð ìºðãººä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí àéëòãàâ:
“Äýýä àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ýíý ìàøèä õîâîð õèéãýýä
æèøèõýä áýðõòýé, àíõàíäàà ÷ áóÿí, çàâñàðò íü ÷ áóÿí, ýöýñòýý ÷ áóÿí, óòãà ñàéí, ¿ã
ñàéí, õîëüöîîã¿é îãîîò ã¿éöýä, áóðõàíû íîì á¿ãäèéã õîòîë ÷óóëãàí áîëãîí çîõèîñîí
¿¿íèéã àëèí íýãýí õàäãàëàõ õèéãýýä áàðüñàí òýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäûí çîõèîëûã
óðëàñàí ìºí áîëîé.”
Òèéí õýìýýí àéëòãàñàí áà ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí õºâã¿¿í
ýý, ÿìàð ìýò ºã¿¿ëñýí òýð ìýò áºãººä ÿçãóóðûí õºâã¿¿í àëèí ñóäðûí àéìàã ¿¿íèéã
ñîíñîæ ¿éëäýõ íü òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèîñ ýðãýí ¿ë áóöàõ áîëîé. Òýð þóíû
òóëä âý? õýìýýâýýñ, ÿçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, ýíý áýýð ãàçðààñ ýðãýí ¿ë áóöàõ áîäüñàäâà
íàðûí áóÿíû ¿íäýñ äýýäýä áîëîâñðîí ¿éëäýõ õèéãýýä íîìûí äýýä òàìãà ìºí áà ñóäàð
àéìàã á¿ãäèéí õààí áîëîõ áºãººä òèéìèéí òóëä ñîíñîõ õèéãýýä öýýæëýõ, óíøèõ áîëîí
óíøëàãàíä ¿éëäýõ áîëîé. Òýð íü ÷ ÿçãóóðûí õºâã¿¿í áóÿíû ¿íäýñ ¿ë òºðºõ õèéãýýä
áóÿíû ¿íäýñ îãîîò ¿ë áîëîâñðîõ áà îëîí áóðõàíä ºðãºë õ¿íäëýëèéã ¿ë ¿éëäñýí àìüòàí
òýäãýýð áýýð äýýäèéí íîì ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿ë ÷àäàõ áîëîé. ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, íîìûí
òèéí òîî ¿¿íèéã ñîíññîí òºäèéãººð ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèä ¿ëýìæèéí
ñàíàà îãîîò àðèóñàõ õèéãýýä áóðõàíûã ¿çýõ ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëîé. Äýýäèéí íîìûã
ñîíñîõ ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëíî, õóâðàãóóäûã õ¿íäëýí òàõèæ ¿éëäýõ ëóãàà ¿ë õàãàöàõ
áîëíî. Äàëàéí òàìãà áàðàãäàøã¿éã èëòýä á¿òýýõèéí òîãòîîë ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëíî,
àìüòíû ñàíàà õèéãýýä ÿâäàë áîëîí äóóíä îðîõûí òîãòîîë ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëíî,
íàðíû îõèéã ¿çýõèéí òîãòîîë ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëíî, ñàðíû îõèéã ¿çýõèéí òîãòîîë
47
ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëíî, á¿õíýýñ áîññîí á¿ãäèéã íýí äàðàõûã á¿òýýõèéí òîãòîîë ëóãàà
¿ë õàãàöàõ áîëíî, î÷èð ìýò õàòóó õèéãýýä áàòòàé óóëûã íýí äàðàõ òîãòîîë ëóãàà ¿ë
õàãàöàõ áîëíî, ºã¿¿ëøã¿é óòãûã ¿ç¿¿ëýõýä ¿íýíõ¿¿ õè÷ýýñýí òîãòîîë ëóãàà ¿ë õàãàöàõ
áîëíî, ¿ã áà ÿâäàë áîëîí äóó á¿ãäýä îðîõ òîãòîîë ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëíî, îãòîðãóéí
õîò ìàíäàë õèð ¿ã¿éã á¿òýýõèéí òàìãààð òàëáèñàí òîãòîîë ëóãàà ¿ë õàãàöàõ áîëíî,
áóðõàíû ëàãøèí õÿçãààðëàøã¿éã îãîîò ã¿éöýýæ á¿òýýõèéí òîãòîîë ëóãàà ¿ë õàãàöàõ
áîëíî.”
“Òýíãýðèéí õºâã¿¿íýý, ýäãýýð òîãòîîëûã îëñîíîîð áîäüñàäâà íàð àðâàí ç¿ãèéí áóðõàíû
îðîíä áóðõàíû ëàãøèíã èëòýä õóâèëãààä íîìûã íîìëîõ áîëîé. Íîìûí ÷àíàðààñ ÷ ¿ë
õºäëºõ áºãººä îäîõ ÷ ¿ã¿é, èðýõ ÷ ¿ã¿é áîëîé. Àìüòäûã îãîîò áîëîâñðóóëæ ¿éëäýõíýý ÷
àìüòàíä çîðèãäîõ íü ÷ ¿ã¿é áîëîé. Íîìûã ¿ç¿¿ëýõíýý ÷ ¿ñýã òýíö¿¿ ÿìàãòààñ ¿ë õºäëºõ
áîëîé. ¯õýí åã¿¿òýõ õèéãýýä òºðºõèéã ¿ç¿¿ëýõíýý ÷ ¿õýõ íü ÷ ¿ã¿é, òºðºõ íü ÷ ¿ã¿é
áîëîé. Þì á¿ãäýä íýí àòãàã ¿ã¿éí òóë õóðàí ¿éëäñýí á¿ãä õààíà ÷ îäîõ ¿ë áîëíî.
Õààíààñ ÷ èðýõ ¿ë áîëíî.”
Íîìûí òèéí òîî ¿¿íèéã íîìëîâîîñ ãóðâàí ìÿíãàí áîäüñàäâà áýýð ¿ë òºðºõèéí íîìîíä
èòãýõ òýâ÷ýýðèéã îëîâ ãýíý. Õýìæýýëøã¿é áîäüñàäâà íàð áýýð áîäèéí ñýòãýëýýñ ýðãýí
¿ë áóöàõ áîëîâ. Õýìæýýëøã¿é ãýëýí õèéãýýä ãýëýíìàà íàð áýýð íîìîíä íîìûí í¿ä íýí
àðèëñàíûã îëîâ. Öàãëàøã¿é îëîí àìüòàí áýýð òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãññºí áîäèä
ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ áîëñîí õèéãýýä òýãýýä òýð öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð ø¿ëýã
¿¿íèéã çàðëèãëàâ:
Îð÷ëîíãèéí ¿ðãýëæëýëèéã òàñëàõ äýýäèéí ýíý íîì

Îéëãîõîä ã¿íçãèé õèéãýýä íàðèéí ¿çýõýä áýðõòýé
Òà÷ààë õ¿ñëýýð õàëõëàãäñàí õàðàëãàí íóãóóä
Ò¿¿íèéã ¿ë ìýäñýíýýð çîâëîíã àâìóé.
Òýãýýä òýäãýýð õóðñàí íºõºä ñóóäëààñàà áîñîîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû ºëìèéä
îðîéãîîðîî ìºðãººä èéí õýìýýí àéëòãàâàé: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, Äýýä
àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõò õààí ¿¿íèéã óíøèõ õèéãýýä óíøëàãà áîëãîõ
áà ¿ç¿¿ëñýí áîëîí îðøñîí òýíä áèä á¿ãä áàéãààä íîìûã ¿ç¿¿ëýõèéí íºõºðò ¿éëäýýä
ò¿¿íä òóñëàõ õèéãýýä àìãàëàíã õàéðëàæ, áèå ñýòãýëèéã àìèðëóóëæ ¿éëäýíý. Áèä íàð
áýýð íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð òàõèæ ¿éëäýíý. Ñîíñîã÷ íºõä¿¿äèéã ÷ àìãàëàíãààð
öýíã¿¿ëæ ¿éëäýíý. Õààíû îðîí òýíä ÷ ÷àíàäûí äàéñíû àþóë áà õºíººë õèéãýýä ãàí
çóäààð çîâîõ áàéõã¿é õèéãýýä îëîí òºðºëõèéòºí áýýð äýëãýð¿¿ëýõ õèéãýýä îãîîò ò¿ãýýæ
¿éëäýíý. Ýíý íîìûã íîìëîñîí îðíû õîò ìàíäàë ¿¿íèéã òýíãýð áà õ¿í, àñóð òýðã¿¿òýí
á¿ãä õèéãýýä àìüòàí á¿ãä áýýð ¿ë ÷àäàãäàõ õèéãýýä àðèóñãàæ ¿éëäýõ áîëîé. Òýð þóíû
òóëä õýìýýâýýñ íîìûã íîìëîñîí îðîí òýð íü ñóâàðãà áîëñîíû ó÷èð ø¿õýð õèéãýýä äóàç,
öýöýã, õ¿æ, òóóçààð îãîîò òàõèæ ¿éëäýõ áîëîé. Áèä íàð áýýð ÷ ¿ðãýëæèä ñàõèõ õèéãýýä
àâàð÷ ¿ë äîðîéòóóëàí ¿éëäìîé.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð õóðñàí íºõºä òýäãýýðò çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí
õºâã¿¿í ýý, òà áýýð ñóäðûí àéìãèéí äýýä ¿¿íèéã á¿òýýõýä õè÷ýýæ ¿éëäýõò¿í. Äýýäèéí
íîì ýíý íü ýíý åðòºíöºä ºíº óäààí îðøèõ áîëíî.”

“Ãàçðûã íýí òýòãýã÷ “ õýìýýõ çóðãàäóãààð á¿ëýã áîëîé.
[Òàâäóãààð õýñýã]
VII á¿ëýã: Өíãөðñөí, èðýýäүé, ýäүãýý öàãò çàëàðñàí Үíýíõүү òөãññөí áóðõàíû îðîí
áүãäèéã ìàãòñàí.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð ßçãóóðûí îõèí òýíãýð Áîäüñàäâà-ñàìóê÷àÿà-ä
(ìîí: Áîäèéã ¿íýíõ¿¿ õóðààõóé) èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí îõèí òýíãýð ýý, òýð ¿åèéí
48
òýð öàãò Ñóâàðíà-áóæåí-äðà (ìîí: Àëòàí ìóòàðûí ýðõò) õýìýýã÷ õààí òýð áýýð ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí á¿ãäèéí ìàãòààë ‘Ëÿíõóà ãàðàõûí îðîí’ õýìýýõ ¿¿ãýýð ºíãºðñºí, èðýýä¿é,
ýä¿ãýý öàãèéí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäûã èëòýä ìàãòñàí áîëîé:
Àëèâàà óðüä çàëàðñàí áóðõàä õèéãýýä

Àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöºä àìüäàð÷ áóé àëèí
ßëãóóãñàí òýäãýýð á¿ãäýä ìºðãºæ ¿éëäýýä,
ßëãóóãñàí òýäãýýð á¿ãäèéã áè áýýð ìàãòìîé.
×àäàã÷èéí ýðõýò íü àìèðëàíãóé, ìàøèä àìèðëàñàí, íýí àðèóí.

Ëàãøèí íü àëòàí ºíãºòýé ìàøèä áàäàðñàí.
Ýãøèã äóó á¿ãäýýñ áóðõàíû çàðëèã ÿðóó,
Ýñðýí òýíãýðèéí àÿëãóó ìàøèä äóóðññàí çàðëèã.
Øàðãàëòàõ çºãèé, òîãîñ, õºõ óäâàë ìýò òýðã¿¿í,
Øàíõ ¿ñíýð íü õàð õºõ çàøà ºâñ àäèë.
Øèíýõýí öàñ, äóí ìýò ìàøèä öàãààí ø¿ä

Øèæèð àëò ìýò ¿ðãýëæèä ìàø ¿çýñãýëýíòýé áàéíà.
Õèðã¿é áºãººä óðò, òóíãàëàã ìýëìèé íü
Õºõ óäâàë ìàøèä äýëãýðñýí ìýò.
Õýë íü èõ áºãººä óëààí ëÿíõóàí ºíãºòýé

Ëÿíõóà ìýò ¿çýãäýõ ëÿíõóàí õ¿éñ àäèë.
Ìàãíàéí ãóó ñàí ¿ñ íü ëÿíõóàí ¿íäýñ, äóíãèéí õýý ìýò
Ìàøèä ¿çýñãýëýíò áèíäýðúÿàí ºíãºòýé çºâ òèéø ýð÷èëñýí.
×àäàã÷èéí ëàãøèí íü ñàðíû ä¿ðñ ìýò áºãººä

Ñàðàí àäèë òóíãàëàã ìýëìèé íü çºãèé ìýò.
Íèãóóð ºíäºð, õàìàð íü ¿ðãýëæèä èëõýí áºãººä
Çººëºí õèéãýýä ãàçðûí àëò ìýò ñàéí ºíãºòýé.
¯ðãýëæèä áóðõàí á¿ãä áýýð àìòûí äýýä

Çººëºí õèéãýýä äýýäèéí äýýä ìàøèä ¿ëýìæ.
¯ñíèé í¿õíýýñ íü íýã íýã òºðæ
¯ñí¿¿ä òºðñºí çºâ òèéø ýðãýñýí áºãººä
Ãÿëàëçñàí, îãòîðãóé ìýò õºõ ¿ñíýð íü

Òîãîñíû ãóà õîîëîé ìýò õºõðºõ íü ¿çýñãýëýíòýé.
Ìýíäýëñýí äàðóéäàà ëàãøèíãààðàà ãèéã¿¿ëæ ¿éëäñýí

Àðâàí ç¿ãèéí åðòºíö á¿ãäèéã ä¿¿ðãýñýí;
Ãóðâàí åðòºíöºä çîâëîí äàÿàðûã àìèðëóóëñàí
Àìãàëàí á¿õíýýð àìüòàí á¿ãäèéã ÷ öýíã¿¿ëñýí.
Àìüòíû òàìä òºðñºí áîëîí àäãóóñàíä òºðñºí õèéãýýä

Áèðä áà òýíãýðèéí îðîí, õ¿íèé òºðºëä òºðºãñºä,
Àìüòàí òýäãýýð á¿ãä àìãàëàíãààð öýíãýæ,
Ìóó çàÿàíä òºðºãñºä á¿ãä àìèðëàñàí.
Ñàéí ºíãºòýé àëò ëóãàà àäèë ãýðýëò,

Øèæèð àëò ìýò ìàøèä ãýðýëòñýí ëàãøèíò,
Ñàéòàð çàëàðñàí ìàøèä õèðã¿é ñàð ìýò íèãóóðò,
Ìèøýýñýí íýí ¿çýñãýëýíòýé ìàøèä òóíãàëàã íèãóóð.
Íÿëõ çàëóó ìýò áèå ëàãøèí ãèø¿¿í íü çººëºí;

Àðñëàí àäèë õ¿÷ýýðýý äàðàõûí äýýä.
Óðò ìóòàðò áºãººä ìóòàð íü ìàøèä óðò òýíèéõ
49
Ñàëûí áóðãàñ ñàëõèàð õºäëºõ ìýò.
Àëä ä¿¿ðýí ãýðýë áàäàðñàí, ãýðýë ìàøèä ãàðñàí

Ìÿíãàí íàð ìýò ìàøèä èâ èëõýí.
×àäàã÷èéí ýðõýòèéí õèðã¿é äýýä ëàãøèí
Õÿçãààðã¿é îðîí á¿ãäèéã ìàøèä ãèéã¿¿ëíý.
Áóðõàíû ãýðýë íü íýí èâ èëõýíýýð

Õÿçãààðëàøã¿é çóóí ìÿíãàí îðîíä ò¿ãýõ áà
Ñàéõàí öàðàéò îëîí íàð ñàð
Òýäãýýð á¿ãä ãýðýë ¿ã¿é áîëúþó.
Íàðàí áóðõàä åðòºíöèéí çóë áºãººä

Çóóí ìÿíãàí òîîò íàðàí áóðõàä íü
Õÿçãààðëàøã¿é çóóí ìÿíãàí îðîíä çàëðàõ áà
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí òýäíèéã àìüòàä ¿çíý.
Çóóí ìÿíãàí òîîò áóÿí òºãºëäºð ëàãøèí,

Ýðäýì á¿ãäýýð ìàøèä ÷èìýãëýñýí ëàãøèí.
ßëãóóëñàíû ìóòàð íü èõ ýðõýò çààíû õîøóó àäèë,
Ìóòàð, ºëìèéí ãýðýë íü ìàøèä ¿çýñãýëýíòýé àãààä õèðã¿é.
Ãàçðûí äýýðõ òîîñíû òîîòîé àäèë

Íàðèéí òîîñíû òîîòîé ñàöóó ºíãºðñºí áóðõàä àëèí õèéãýýä
Àëèí íàðèéí òîîñíû òîîòîé ñàöóó èðýýä¿éí áóðõàä;
Àëèí íàðèéí òîîñíû òîîòîé ñàöóó çàëðàí áóé.
Áóðõàí òýäãýýðò ìàøèä ñ¿æèãëýí

Áèå, õýë, ñýòãýëýýð öýöýã ºðãºõ õèéãýýä
Õ¿æñèéã ºðãºõ áà ìàãòààë îëîí õèéãýýä
Áóÿíû ñýòãýëýýð ÷ áóðõàäàä ìºðãºõ áîëîé.
Áóðõàíû ýðäýì áóÿí áîëñîí àëèí á¿ãä,

Ìàøèä äýýä øèì ýëäýâ îëîí áºãººä
Áè áýýð ìÿíãàí ãàëàâò õýëýý çóó õóâèëãààä ÷
Áóðõàíû ýðäìèéã ºã¿¿ëæ ã¿éöýøã¿é áîëîé.
Ãàíöõàí áóðõàíû ýðäýì ÷àäëûã

Õýëýý ìÿíãà õóâèëãààä ÷ º÷¿¿õýí ºã¿¿ëæ ¿ë áàðàõ,
Òèéìýýñ áè áýýð áóðõàä á¿ãäèéí
Ãàíöõàí ýðäìèéã ÷ äýëãýð ºã¿¿ëæ õààíààñ ÷àäàõ âý?
Òýíãýð ñýëòèéí åðòºíö á¿ãä äàëàéä àâòààä

Îð÷ëîíãèéí ¿ç¿¿ðýýñ äîîø óñààð ä¿¿ðñýíèéã
¯ñíèé ¿ç¿¿ðýýð õýìæèæ áîëîõ ÷
Àìãàëàí çàëðàãñàäûí ãàíö ýðäìèéã ÷ òèéí ÷àäàõã¿é.
Áèå áà õýë, ñýòãýë ìàøèä ñ¿æèãëýñíýýð

Áóðõàí á¿ãäèéã áè áýýð ñàéøààí ìàãòñàíààð
Áè áýýð áóÿíû ¿ð äýýäèéã õóðààñàí àëèí
Ò¿¿ãýýð àìüòàä ÿëãóóãñàíàà õ¿ðýõ áîëòóãàé.
Òýð ìýò õààí áýýð áóðõàäûã ìàãòààä, ýíý ìýò åðººë òàëáèñàí íü:
Èðýýä¿éí õÿçãààðëàøã¿é ãàëâóóäàä ÷

Àëèí áà àëèíä áè òºðâººñ,
Ç¿¿äýíäýý ýíý àäèëûí õýíãýðãèéã ¿çýõ õèéãýýä
50
Òýð íü íàìèí÷èëãàà ýíý àäèëûã ñîíñîõ áîëòóãàé.
ßëãóóëñàíû ìàãòààë Ëÿíõóà ãàðàõûí õààí ýíý àäèë
Òºðºë çàÿà òýð õèéãýýä òýð á¿õýíä îëîõ áîëòóãàé.
Áóðõàíû ýðäýì õÿçãààðëàøã¿é, òýíöýøã¿é õèéãýýä

Àëèí ìÿíãàí ãàëàâò ÷ îëîõîä áýðõòýé,
Òýäãýýðèéã ç¿¿äýíäýý ÷ ñîíñîõ áîëòóãàé.
ªäºð áîëîõûí öàãò ÷ òýäãýýðèéã ¿ç¿¿ëýõ áîëòóãàé.
Àìüòíûã çîâëîíãèéí äàëàéãààñ ãýòýëãýõ áîëòóãàé.

×àíàäàä õ¿ðýõ çóðãààã òºãñãºæ ¿éëäýýä,
Õîéøèä òýíöýøã¿é áîäèéã îëîõ áîëòóãàé.
Ìèíèé îðîí íü õàíöàøã¿é áîëîõ áîëòóãàé.
Õýíãýðãèéã ºðãºñíèé íýí áîëîâñðîõûí ¿ð õèéãýýä

Áóðõàí á¿ãäèéã ÷ ìàãòñàíû øàëòãààíààð
Øàãæàìóíè áóðõàíûã èëòýä ¿çýõ áîëòóãàé.
Òýíä áè áýýð ýø ¿ç¿¿ëýõèéã îëîõ áîëòóãàé.
Êàíàêà-áóæåíäðà (ìîí:Àëòàí ãàðíû ýðõýò) õèéãýýä Êàíàêà-ïðàáà (ìîí:Àëòàí ãýðýë),
Ìèíèé õ¿¿ àëèí ìºí ýíý õî¸ð ÷
Òýíä õºâã¿¿í ýäãýýð õî¸óëàà ÷
Òýíöýøã¿é áîäèä ýø ¿ç¿¿ëýõèéã îëîõ áîëòóãàé.
Àìüòàí àëèí íóãóóä îðîí ¿ã¿é, ø¿òýýí ¿ã¿é õèéãýýä

Àâðàë ëóãàà õàãàöààä õîîñîí áîëñîí á¿ãä
Òýäãýýðò ÷ èðýýä¿é öàã á¿õýíä
Àâðàã÷ áà ºìºã ñàäàí, àâðàë áîëîí ø¿òýýí áîëîõ áîëòóãàé.
Çîâëîí ãàðàõûí øàëòãààíûã áàðàí ¿éëäýõ áîëòóãàé.

Àìãàëàí á¿ãä ãàðàõûí îðîí áîëîõ áîëòóãàé.
ªìíèéí õÿçãààð ºíãºðñºí òýäãýýð õýäèé ÷èíýý
Èðýýä¿éí ãàëàâò áîäèéã ýäëýõ áîëòóãàé.
Äýýä Àëòàíãýðýëòèéí íàìèí÷èëãààãààð,

Ìèíèé õèëýíöèéí íóóð õàòàõ áîëòóãàé.
Ìèíèé ¿éëèéí äàëàé áàðàãäàõ áîëòóãàé.
Ìèíèé íèñâàíèñûí äàëàé øèðãýõ áîëòóãàé.
Ìèíèé áóÿíû äàëàé ä¿¿ðýõ áîëòóãàé.
Õèðã¿é áèëã¿¿íèé äýýä ãýðëýýð

Ìèíèé áèëã¿¿íèé äàëàé íýí àðèóñàõòóí.
Ýðäýì á¿ãäèéí äàëàé áîëîõ áîëòóãàé
Áîäèéí ýðäìèéí èõ ýðäýíèéí ýðäýì òºãñºõ áîëòóãàé.
Äýýä Àëòàíãýðýëòèéí íàìèí÷èëãààíû õ¿÷ýýð
Ìèíèé áóÿí ìàøèä ãèéõ áîëòóãàé.
Ìèíèé áîäèéí ãýãýý íýí àðèóí áîëæ,

Õèðã¿é áèëã¿¿íèé äýýä ãýãýýãýýð
Ìèíèé áèåíèé ãýðýë íü ãèéõ áîëòóãàé.
Áóÿíû ãýãýýã èëõýí ¿éëäýõèéí òóëä
Ãóðâàí åðòºíöºä ÿëãàìæààòàé èë¿¿ áîëîõ áîëòóãàé.
Áóÿíû õ¿÷ ëóãàà ¿ðãýëæèä òºãºëäºð áîëîõ áîëòóãàé.
Çîâëîíãèéí äàëàéãààñ ãýòëýõ õèéãýýä

Àìãàëàí á¿ãäèéí äàëàé àäèëààð
Èðýýä¿éí ãàëàâò
Áîäèéã ýäëýæ ¿éëäñ¿ãýé.
51
Óðüä õýäèé ÷èíýý ãóðâàí åðòºíöºä çàëàðñàí,
Áóðõàäûí îðîí äýëõèéä òýäãýýð á¿ãäèéí
Õÿçãààðëàøã¿é ÿëãàìæààòàé ýðäýì þó àäèë îðøñîí
Õÿçãààðëàøã¿é ýðäýì òýäãýýð íü ìèíèé îðîí äýëõèéä
Èðýýä¿é öàãò òýð ìýòýýð áîëîõ áîëòóãàé.
Ðó÷èðà-êåòó áýýð ìýäýæ ¿éëä,

Õààí Àëòàí ãàðûí ýðõýò áýýð
Óðüä öàãò åðººë ¿¿íèéã òàâüñàí áºãººä
Òýð ÿìàãò îäîî ÷è ìºí þì.
Óðüä öàãèéí õî¸ð õ¿¿ íü

Àëòàí ãàðò áà Àëòàíãýðýëò
Òýð ÿìàãò Ìºíãºí îõüò, Ìºíãºíãýðýëò õýìýýí
Áè áýýð òýð öàãò ýø ¿ç¿¿ëñýí áîëîé.
Òýäãýýð îëîí íºõºä ¿¿íèéã ñîíñîîä

Á¿ãäýýð áîäèéí ñýòãýëèéã ¿¿ñãýâ.
Îäîî, èðýýä¿é öàã íóãóóäàä
¯ðãýëæèä íàìèí÷èëãà ¿¿íèéã ¿éëäýãò¿í

“Өíãөðñөí, èðýýäүé, ýäүãýý öàãò çàëàðñàí Үíýíõүү òөãññөí áóðõàíû îðîí
áүãäèéã ìàãòñàí“ õýìýýõ äîëäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
VIII á¿ëýã: Àëòàò íýðò òîãòîîë (òàðíè ).
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð íºõäèéí äóíäààñ áîäüñàäâà ìàõàñàäâà
Àìãàëàí îðøèã÷-ä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí õºâã¿¿í ýý, ‘Àëòàò’ õýìýýõ òîãòîîë
¿¿íèéã àëèí ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí õýí íýãýí áýýð ºíãºðñºí, èðýýä¿é,
îäîî öàãèéí áóðõàí á¿ãäèéã èëòýä òàõèõ õèéãýýä õ¿íäëýí ¿éëäýõèéã õ¿ññýíýýð
ñýòãýëäýý õàäãàëàí áàðüæ ¿éëäýýðýé. Òýð þóíû òóëä õýìýýâýýñ ýíýõ¿¿ òîãòîîë íü
ºíãºðñºí, èðýýä¿é, îäîî öàãèéí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí á¿ãäèéí ýõ ìºíèé òóëä þì.
Ýíýõ¿¿ òîãòîîëûã ñýòãýëäýý áàðèâààñ áóÿíû ÷óóëãàí àãóó èõýýð àðâèäàõ áîëíî.
ªíãºðñºí öàãèéí õýìæýýëøã¿é ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäàä áóÿíû ¿íäñèéã ¿¿ñãýã÷ íàð
áàðèõ áà õàäãàëàõ áîëîé. Øàãøààáàä íýí àðèóí ýñ äîðîéòñîí õèéãýýä ãýì ¿ã¿é íàð
íîìûí òèéí òîî ìàøèä ã¿íçãèé ¿¿íä îðæ ÷àäàõ áîëîé.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð çàðëèãëàâ: “Òîãòîîë òàðíèéã á¿òýýõ çàí ¿éëèéí óðüä íü
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õèéãýýä áîäüñàäâûí àëäàð ýäãýýðèéã ºã¿¿ëýí íýãýí ¿ç¿¿ðò
ñýòãýëýýð ìºðãººä òýãýýä òàðíè ¿¿íèéã óíøèæ ¿éëäýýðýé.”
“Àðâàí ç¿ãèéí áóðõàí á¿ãäýä ìºðãºì¿é. Áîäüñàäâà ìàõàñàäâà íàðò ìºðãºì¿é. Øàðâàãà,
áðàäèãàáóä áà õóòàãò á¿ãäýä ìºðãºì¿é. Øàãæàìóíè áóðõàíä ìºðãºì¿é. Ç¿¿í ç¿ãèéí
Ìèíò¿ãâà áóðõàíä ìºðãºì¿é. ªìíº ç¿ãèéí Èõ ýðäýíèéí îõü áóðõàíä ìºðãºì¿é. Áàðóóí
ç¿ãèéí Õýìæýýëøã¿é ãýðýëò áóðõàíä ìºðãºì¿é. Õîéä ç¿ãèéí Õýíãýðýãèéí äóóíû õààí
áóðõàíä ìºðãºì¿é. Äýýä ç¿ãèéí Óóæèì öîã áóðõàíä ìºðãºì¿é. Äîîä ç¿ãèéí ¯çýãäýë
äýýäèéí öîã áóðõàíä ìºðãºì¿é. Èõ ýðäýíèéí ç¿ðõ áóðõàíä ìºðãºì¿é. Á¿õýíä ãýðýëòýã÷
áóðõàíä ìºðãºì¿é. Á¿õýíä ¿çýãäýã÷ áóðõàíä ìºðãºì¿é. Õ¿æèéí äýýäèéã äàâõàðëàñíû
õààí áóðõàíä ìºðãºì¿é. Öýöãèéí äýýä áóðõàíä ìºðãºì¿é. Òýãø áîëãîîã÷ áóðõàíä
ìºðãºì¿é. Èõ ýðäýíèéí ¿ñíýðò áóðõàíä ìºðãºì¿é. Èõ ýðäýíèéí äýýä áóðõàíä ìºðãºì¿é.
Èõ ýðäýíèéí ãýðýë áóðõàíä ìºðãºì¿é. Õèðã¿é ãýðýë ¿çýãäýë áóðõàíä ìºðãºì¿é.
Ñàìáààãààð áàéãóóëàí òààëàã÷ áóðõàíä ìºðãºì¿é. Ñàðíû ãýðýë íýí àðèóí àëäàðûí
52
îõèéí õààí áóðõàíä ìºðãºì¿é. Öýöýã ãýðýë áàéãóóëàã÷ áóðõàíä ìºðãºì¿é. Ãýðýë
ãýãýýíèé õààí áóðõàíä ìºðãºì¿é. Áóÿíû ãýðýë õèð ¿ã¿é àëäàðûí õààí áóðõàíä
ìºðãºì¿é. Ìýëìèéãýýðýý áîëãîîã÷èéí ýðõò ¿ë àéã÷ áóðõàíä ìºðãºì¿é. Àéìøèã ¿ã¿éí
àëäàð áóðõàíä ìºðãºì¿é. Ìàø äýýä õààí áóðõàíä ìºðãºì¿é. Æàíðàéñèã áîäüñàäâà
ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é. Ñàÿè íÿíáóó áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é. Íàìõàé íÿíáóó
áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é. Ìàíæóøðè áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é.
Âàæðàïàíè áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é. Ã¿íäñàìáóó áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä
ìºðãºì¿é. Áàðàãäàøã¿é îþóíò áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é. Èõ õ¿÷èéã îëñîí
áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é. Ìàéòðåÿà áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é. Ñàéí
îþóíò áîäüñàäâà ìàõàñàäâàä ìºðãºì¿é “.
Òýäãýýðò ìºðãººä òîãòîîë ¿¿íèéã óíøèæ ¿éëäýýðýé:

ÍÀÌÓ ÐÀÄÍÀ ÒÐÀßÀßÀ ÒÀÄßÀÒÀ ÃÓÄÈ ÃÓÄÈÍÈ È ÌÈ ÐÈÄÎ ÃÝ ÕÀ ÍÈ È ÌÈ
ÐÈÍÈ È ÐÈ ÑÂÀÕÀ”
Òýãýýä Áóðõàí áàãø áýýð áîäüñàäâà Àìãàëàí îðøèã÷-ä çàðëèãëàâ: “Ýíý òîãòîîë íü
ãóðâàí öàãèéí áóðõàäûí ýõ ìºí òóë ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí õýí íýãýí
òîãòîîë ¿¿íèéã õàäãàëàõ õèéãýýä áàðèâààñ áóÿíû ÷óóëãàí õýìæýýëøã¿é, æèøèøã¿é
àðâèæèõ áîëíî. Òîîëøã¿é áóðõàäàä õ¿íäýòãýë õèéãýýä òàõèë, ºðãºë, ñàéøààëûã
¿éëäñýí áîëíî. Òýäãýýð áóðõàä ÷ äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä òýäãýýðèéã ýø
áîøãèéã ¿ç¿¿ëýõ áîëíî. Àìãàëàí îðøèã÷îî, õýí íýãýí òîãòîîë òàðíè ¿¿íèéã õàäãàëàã÷
òýð áýýð õóâöàñ õèéãýýä ºäðèéí çîîã, èõ ýðäýíý, îëîíòàà ñîíñîõ õèéãýýä ìýðãýí, ºâ÷èí
¿ã¿é óðò íàñòàé òýðã¿¿òíèéã ñýòãýë÷ëýí îëîîä áóÿí íü ìàøèä îëíîîð àðâèæìóé. Þó
õèéãýýä þó õ¿ññýí òýð õèéãýýä òýä á¿ãä á¿òýõ áîëíî. Àìãàëàíòàé îðøîîä òàðíè ¿¿íèéã
ñýòãýëäýý õàäãàëàõ õèéãýýä áàðèâààñ äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã îëîõûã õ¿ðòýë
¿ðãýëæèä áîäüñàäâà Àëòàí õîò óóë õèéãýýä Ìàéäàð áîäüñàäâà, Äàëàé áîäüñàäâà,
Á¿õýíä ìýëìèéãýýð áîëãîîã÷èéí ýðõò áàÿëàã áîäüñàäâà, Ìàíçóøèð áîäüñàäâà, Èõ
áèíãàëà áîäüñàäâà òýðã¿¿òýí ëóãàà õàìò îðøîîä áîäüñàäâà òýäãýýð áýýð ñàõèí ¿éëäýõ
áîëîé.
“Àìãàëàí îðøèã÷îî, ýíýõ¿¿ òîãòîîëûã á¿òýýõ çàí ¿éë íü ýíý õýìýýí ìýäýæ ¿éëä.
Àíõëàí óðèëãà òàðíèéã íýã ò¿ì íàéìàí òîîã ä¿¿ðòýë óíøèæ á¿òýýí ¿éëäýõ áîëíî. Äàðàà
íü àãëàã çýë¿¿ä áàéøèíãèéí äîòîð õîò ìàíäàëûã õèéãýýä àðâàí çóðãààíû ºäºð óãààë
¿éëäýæ øèíý õóâöàñ ºìñººä õ¿æ, öýöýã, îëîí ÿíçûí àìíû èäýý òýðã¿¿òíýýð òàõèë
ºðãºæ, õîò ìàíäàëûí äîòîð ñóóãààä, ýõëýýä óðüä ºã¿¿ëñýí áóðõàä áîëîí áîäüñàäâà
íàðûí àëäàðûã ºã¿¿ëýýä, áèøðýíã¿éãýýð ìºðãºõ õèéãýýä í¿ãýë õèëýíöýý íàìèí÷ëààä,
áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò ñºõðººä, òýðõ¿¿ òàðíèéã íýã ìÿíãà íàéìàí òîîã ä¿¿ðòýë óíøèíà.
Òýãýýä áèåý öýõ áîëãîí ñóóãààä þó õ¿ññýí ò¿¿íèéãýý ñàíààíäàà áîäîîðîé. Íàð óðãàõààñ
ºìíº õîò ìàíäàëûí äîòîð àðèóí àìíû èäýýã íýã ñóóäàë äýýð èäíý. Èéíõ¿¿ àðâàí òàâ
õîíîã áîëîîä ñàÿ õîò ìàíäàëûí äîòðîîñ ãàðàõ áºãººä õ¿ì¿¿í òýð íü áóÿí áîëîí ñ¿ð õ¿÷
ñàíààíä áàãòàøã¿é ëóãàà òºãºëäºð áîëæ, ñàíàñàí ñàíàà á¿ãä á¿ðýí ã¿éöýõ áîëíî.
Õýðâýý ñàíàà ýñ á¿òýõíýý ÷ õîò ìàíäàë òýíä ñóóâààñ ñàíàà á¿ðýí ã¿éöýõ áîëîõ ó÷ðààñ
òýðíýýñ õîéø ÷ ¿ðãýëæèä äàãàí äóðüäàæ ¿éëäýýðýé.”

“Àëòàò õýìýýõ íýðò òîãòîîë “ õýìýýõ íàéìäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
IX á¿ëýã: Õîîñîí ÷àíàð
Áóðõàí áàãø òýðõ¿¿ òîãòîîëûã çàðëèãëàæ äóóñààä ìºí áàñ òýð öàãò áîäüñàäâà
ìàõàñàäâà íàð áà òýíãýð, õ¿í òýðã¿¿òýé õóðñàí íºõºä òýäãýýðò òóñëàõ õèéãýýä àìãàëàíä
õ¿ðãýõèéí òóë ¿íýìëýõ¿é ¿íýí õîîñîí ÷àíàðûã ¿ç¿¿ëñýí ø¿ëýã ýäãýýðèéã çàðëèãëàâàé:
Õîñã¿é ãàéõàìøèãò áóñàä ñóäðóóäàä

53
Õîîñîí ÷àíàðûã äýëãýðýíã¿é íîìëîñîí òóë
Õàðèí ñóäðûí äýýä Àëòàíãýðýë ¿¿íä
Õîîñîí ÷àíàðûã òîâ÷õîí òºäèé íîìëî¸.
Óõààí º÷¿¿õýí àìüòàä íýí ìóíõàðñàí òóë

Óõàæ þìñ á¿ãäèéã ìýäýæ ¿ë ÷àäìóé.
Ó÷èð èéìèéí òóë ñóäðûí äýýä ¿¿íä
¯íýìëýõ¿é õîîñîí ÷àíàðûã òîâ÷ òºäèé íîìëî¸.
Àìüòàí á¿ãä õîæèì ìýäýõ áîëîõ

Èðýýä¿éí òýäýíä íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëèéí ýðõýýð,
Àðãà ¸ñ øàëòãààí áóñàä á¿ãäýýð
Ýðõò äýýä ñóäàð ¿¿íèéã íîìëî¸.
Ýíýõ¿¿ áèå íü õîîñîí õîò ìýò áºãººä

Ýðõòýí¿¿ä íü öýðýã äýýðýì÷èí õóëãàé÷ àäèë
Õàìàã á¿ãä íýãýí áàëãàñàíä îðøèâ÷
Õàðèëöàí áèå áèåíýý íýí ¿ë ìýäìîé.
Í¿äíèé ýðõòýí ºíãº ä¿ðñýíä øîõîîðõîæ,

×èõíèé ýðõòýí äóóã íýí ñîíñîíî.
Õàìðûí ýðõòýí ýëäýâ ¿íýðò òà÷ààæ,
Õýëíèé ýðõòýí ¿ðãýëæèä àìòàíä òàøóóðíà.
Áèåíèé ýðõòýí õ¿ðýëöýõ¿éí òóëä ã¿éæ,
Ñýòãýëèéí ýðõòýí þìñûã íýí àæèãëàíà.
Ýäãýýð çóðãààí ýðõòýí ÿíàãø ÷àíàãø

ªºð ººðèéí îðîíäîî ìàøèä îðæ ¿éëäýíý.
Äîòîîä ñýòãýë íü èëáý ìýò õºäëºõ -
Òýäãýýð çóðãààí ýðõòýí îðíûã íýí ìýäðýõ -
Õîîñîí òîñãîíä õýí íýãýí ã¿éõ õèéãýýä
Õóëãàé÷ äýýðýì÷èí öýðã¿¿ä îðøèõ ìýò.
ßìàð ìýòýýð ìýäðýõ çóðãààí îðîíä îðøèõ áºãººä

Ýðõòýíèé ÿâäëûí îðíóóäûã ÷ ìàøèä ìýäýõ;
Òýð ìýò ñýòãýë íü îðîí, îðøèõ ñýëò õèéãýýä
Ýðõòýíèé ÿâäëûí îðíóóäûã ÷ ìàøèä ìýäì¿é.
Àëèâàà ä¿ðñ, äóó ìºí ¿íýð õèéãýýä

Àìò õ¿ðýëöýõ¿é áàñ ìýäëèéí îðîí þìñ,
Àëèí çóðãààí ýðõòýí á¿ãäýä áèäíèé ñýòãýë,
Àâòàæ ýðõýíä îðñîí ìýò õºäëºõ áîëíî.
Ýðõòýí àëèí õààíà îðøèí áóé
Ýðõòýí òýð íü ìýäëèéí ìºí ÷àíàðòàé
Ýíý áèå íü õºäëºõ ¿ã¿é, ¿éëäâýð ¿ã¿é áà,

Ýöýñòýý øèìã¿é øàëòãààíààñ ãàðñàí ìºí.
¯íýìëýõ¿é áóñ áîäîë ñýòãýëýýñ ãàðñàí,
¯éëèéí ýíä¿¿ðýãò õîîñîí áàëãàñ ìýò.
¯¿ñãýã÷ øîðîî, ãàë, óñ, õèéí¿¿ä

ªºð ººð ç¿ãèéí áàëãàñàíä îðøèíî.
¯ëãýðëýâýýñ õîðò ìîãîéíóóä íýã ¿¿ðýíä öóãëàâààñ,
¯ðãýëæèä õàðèëöàí ¿ë çîõèëäîõ ìýò.
¯çòýë ìàõáîäûí äºðâºí ìîãîé òýäãýýð íü ÷

Õî¸ð íü ººäºº, õî¸ð íü óðóó òýì¿¿ëìîé.
54
Äºðâºí ç¿ã çîâõèñò õî¸ð õî¸ð áºãººä
Äºðâºí ìàõáîäûí ìîãîé òýä ýâäðýõ áîëíî.
Øîðîîí ìîãîé áà óñíû ìîãîé õî¸ð,

Øóóä äîîø ñóâèðàí áàðàãäàõ áîëíî.
Ãàëûí ìîãîé áà õèéí ìîãîé õî¸ð,
Ãàðöààã¿é äýýø îãòîðãóéä îäîõ ìºí.
Óðüä ¿éëäñýí ¿éë òýäãýýðèéí ýðõýýð

Óõàìñàð, ñ¿íñ á¿ãä îðíîîñîî ÿâìîé.
Òýíãýð, õ¿í, ãóðâàí ìóó çàÿà çýðýã
Òýð ìýò ¿éëäñýí ¿éëèéí ñàíñàðò òºðì¿é.
Áàäãàíà, õèé, øàð íü áàðàãäàõ áîëáîîñ,

Áààñ, øýýñ, áººëæñººð áèå íü ä¿¿ð÷,
Õýí ÷ ¿ë áàÿñàõ õîðõîéí öîãöîñ áîëæ,
Õ¿¿ðèéí äîòîð îðõèãäîæ ìîä ìýò õàòíà.
Îõèí òýíãýð ÷è áýýð ýäãýýð æàì ¸ñûã õàð.

Îð÷ëîí ýíä àìüòàí õýí íýãýí áàéõíàà ÷,
Þìñ ¿çýãäýë òýä á¿ãä õîîñîí ÷àíàðòàé.
Ìóíõàã ñýòãýëèéí øàëòãààíààñ ãàðñàí ìºí þì.
Èõ ìàõáîä ýäãýýð íü èõýýñ ãàðàõ áóñ,

¯ë ãàðàõààñ ãàðñàí, ãàðàõ íü ¿ã¿é áîëîé.
Àëèíû òóë ãàðñàí ÷ áóñ, ýñ ãàðñàí ÷ áóñ
Òèéìèéí òóë èõ ìàõáîä õýìýýí áè ºã¿¿ëñýí.
Áàéãàà áóñ áà, õýçýý ÷ áàéãàà áóñ.
Ìóíõàã ñýòãýëèéí øàëòãààíààñ ãàðñàí ìºí.
Ìóíõàã ýíý íü áàéãàà áóñ áºãººä

Òèéìýýñ áè ìóíõàã ¿¿íèéã íîìëîñîí.
Õóðàí ¿éëäñýí, òèéí ìýäýë, íýð, ä¿ðñ ñýëò
Õàìàã òºðºí ò¿ãýõ¿é, õ¿ðýëöýõ¿é, ìýäðýõ¿é õèéãýýä
Òà÷ààõóé, õ¿ñýõ¿é ò¿¿í÷ëýí ñàíñàð õèéãýýä
Òºðºõ, õºãøðºõ, ¿õýõ ãàñëàí õîðëîë á¿ãä
Îð÷ëîíãèéí çîâëîí ñàíàà ñýòãýëä áàãòàøã¿é

Îð÷ëîíãèéí õ¿ðä ÿìàð ìýò îðøñîí á¿ãä
Ýñ ãàðñàíààñ ãàðñàí áà ¿ë ãàðñàí õèéãýýä
¨ñ áóñûí ñýòãýëýýð íýí àæèãëàõ õèéãýýä
Áè-ä áàðèõ ¿çëèéã òàñàëæ ¿éëä;

Áèëã¿¿íèé èëäýýð íèñâàíèñûí òîðûã òàñàë;
Ãóòàìøãèéí îðîíä õîîñîí áîëîõûã ¿ç;
Ãýãýýðëèéí ýðäýì àãóó èõèéã ìýäýæ ¿éëä.
Ðàøààíû èõ õîòûí ¿¿äèéã ÷ áè íýýì¿é

Ðàøààíû äóñëûí ñàâûã ÷ á¿õýíä ¿ç¿¿ëì¿é.
Ðàøààíû èõ õîò ò¿¿íä áè îðìóé.
Ðàøààíû äóñëààð ººðèéãºº áè öýíã¿¿ëì¿é.
Äýýä íîìûí èõ õýíãýðãèéã áè äýëäì¿é.

Äýýä íîìûí öàãààí ëàâàéã ÷ áè ¿ëýýì¿é.
Äýýä íîìûí çóëûã áè áàäðààìóé.
Äýýä íîìûí õóðûã áè áóóëãàìóé.
55
Íèñâàíèñûí äàéñíû ÷óóëãàíûã áè ÿëíà.
Íîìûí äóàç äýýäèéã áè ºðãºíº.
Ãóòàìøèãò îð÷ëîíãèéí äàëàéãààñ àìüòíûã ìàøèä ãýòýëãýæ,
Ãóðâàí ìóó çàÿàíû ìºð¿¿äèéã áè õààìóé.
ªºäã¿é íèñâàíèñûí ãàëààð ýíýëñýí àìüòàä,

ªìºã ñàäàí ¿ã¿é, ø¿òýýí ¿ã¿é áîëñîí á¿ãäèéã
Àìüòàä íèñâàíèñûí ãàëààð ýíýëñýíèéã àìèðëóóëæ,
Ðàøààíû ñýð¿¿í äóñëààð öýíã¿¿ëæ áè ¿éëäì¿é.
Ñýòãýøã¿é îëîí ãàëâûí òýðòýýãýýñ áè,

Ñàíààíä áàãòàøã¿é îëîí ñàðòâààõèéã òàõèí ¿éëäýæ,
Íîìûí ëàãøèí ò¿¿íèéã á¿ðíýý ýðýí õàéæ,
Íîìõîí æóðàìò ÿâäëààð áîäèéí òóëä õè÷ýýâ.
Ãàð, íүä, õºëºº áîëîí

Ãèø¿¿íèé äýýä áà үçýñãýëýíò îõèí, õөâãүүíýý,
Ýä, ýðäýíý, ñóâäàí ÷èìýã áà àëò,
Ýëäýâ èõ ýðäýíý, áèíäýðúÿà á¿õíèéã ºðãºñºí.
Îëîí ìÿíãàí íàéëçóóð ìîä á¿ãäèéã

ªâñ íîãîî óðãàìàë á¿ãäèéã
Îé öýöýðëýã áà øèìò ãàçðààñ
Óðãàñàí á¿ãäèéã òàñëàí õóìèàä,
Òýä á¿ãäèéã íóõëàí áóòàëæ

Òóí íàðèéí òîîñ ìýò áîëãîæ
Îãòîðãóéí õîò ìàíäàë õýäèé òºäèéä
¯éðìýãèéí öîãöûã õóðààí öîãöëîîæ
¯¿íèéã ãóðâàí õóâü õóâààæ ÷àäìóé.
Ãàçàðò áàéãàà òîîñîíöîð á¿ãä

Ãóðâàí ìÿíãàí åðòºíö á¿ãäèéí
Òîîñíû îðîí ñàíààíä áàãòàøã¿é.
Àìüòàí á¿ãäèéí ìýäýë àëèí

Ò¿¿íèéã íýãýí àìüòàí áîëãîæ
Àëèâàà ìýäýë ò¿¿ãýýð òîîñíóóäûí
¯éðìýãèéã òîîëæ ¿éëäýõ àâààñ,
Á¿õ àìüòäààñ ¿ëýìæ èë¿¿
Áèëèã óõààí òºãºëäºð õ¿ì¿¿ñ áýýð
Á¿ãäèéã òîîëæ ÷àäàõ áàéõíàà ÷
Áóðõàíû óõààíûã ¿ë ÷àäìóé.
Îíöãîé èõ ÷àäàã÷èéí áèëã¿¿í

¯òýð ò¿ðãýí ñýòãýõ áîëîâ÷
Îëîí ãîëäè ãàëàâûí òóðø
Àëèíä ÷ òîîëæ ¿ë ÷àäìóé.

“Õîîñîí ÷àíàð“ õýìýýõ åñä¿ãýýð á¿ëýã áîëîé.
* * *
X á¿ëýã: Õîîñîí ÷àíàðò øүòýæ ñàíààãàà áүðýí ãүéöýýõ
56
Òýãýýä Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíý íýðò îõèí òýíãýð ìàøèä ã¿íçãèé íîì àéëäâàð
ò¿¿íèéã ñîíñîîä áàÿñàë áèøðýë òºðæ, õóðñàí íºõºä ò¿¿íèé äîòðîîñ ñóóäëààñàà
áîñîîä, íîìò õóâöñûã íýã ìºðºíäºº áóóëãàæ, áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò õàòãàæ, ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàí õààíà áóé òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí ñºãäººä, ã¿íçãèé ñóðãààë ¿¿íèéã ÿìàð
ìýò áÿñàëãàõûã àñóóõûí òóë áóðõàí áàãøèä èéí ø¿ëýãëýí àéëòãàâ:
Õî¸ð õºëòºíèé ýðõýì ÿëãóóëñàí,

Õîðâîî åðòºíö á¿õíèéã ãèéã¿¿ëýã÷,
Áîäèéí çàìíàë ¿íýíõ¿¿ ¸ñûã
Áèäýíä íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð íîìëîí ñî¸ðõ.
ßçãóóðûí îõèí òýíãýðò: “×àìä ýðãýëçýý þó áàéíà, àñóóõ ç¿éëýý àéëòãàõòóí. Ñàéòàð
ÿëãàí íîìëîæ ¿éëäüå” õýìýýí çàðëèãëàâ.
Òýãýýä ßçãóóðûí îõèí òýíãýð áýýð áóðõàí áàãøèä äàõèí èéí àéëòãàâ:
ªºð áîëîí áóñäàä òóñëàõûí òóë

Èõ áîäüñàäâà íàð á¿ãäýýð
Îð÷ëîí áîëîí íèðâààíààñ õàãàöñàí
Áîäèéí ÿâäëûã õýðõýí ¿éëääýã âý?
õýìýýõ¿éä Áóðõàí áàãø áýýð ÿçãóóðûí îõèí òýíãýðò èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: “Îõèí
òýíãýðýý íîìûí ÷àíàðò îðøîîä áîäèéí ÿâäàëä õè÷ýýñíýýð òýãø ÿìàãòàä øàìäàæ
¿éëäýýðýé.”
Òèéí çàðëèãëàõàä ÿçãóóðûí îõèí òýíãýð áýýð áóðõàí áàãøèä èéíõ¿¿ àéëòãàâ: “Àðèóí
ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õýðõýí íîìûí ÷àíàðò îðøîîä áîäèéí ÿâäàëä õè÷ýýõ
õèéãýýä òýãø ÿìàãòàä øàìäàæ ¿éëäýõ âý?”
Áóðõàí áàãø çàðëèãëàâ: “Îõèí òýíãýðýý, òýð íü òàâàí öîãöîñûã íîìûí ÷àíàð õýìýýí
íýðèéäñýí áºãººä íîìûí ÷àíàð íü òàâàí öîãöîñ ÿìàãò áîëîé. Òàâàí öîãöîñ íü ÷
ºã¿¿ëøã¿é, òàâàí öîãöîñ áóñ íü ÷ ºã¿¿ëøã¿é áºãººä íîìûí ÷àíàð òýð íü òàâàí öîãöîñ
ìºí áîëáîîñ òàñðàõûí õÿçãààðò óíàìóé. Õýðâýý òàâàí öîãöñîîñ òóñäàà ãýæ ¿çâýýñ
ìºíõèéí õÿçãààðò óíàõ áîëíî. Õî¸ð áýëýã õàãàöñàí, õî¸ð õÿçãààðò ¿ë îðøñîí, ¿çýë ¿ã¿é,
¿çýãäýõ¿¿íýýñ õýòýðñýí íýð áà áýëýã ¿ã¿é òýð íü íîìûí ÷àíàð õýìýýí ºã¿¿ëñýí þì.
ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òàâàí öîãöñûã íîìûí ÷àíàðò õýðõýí íýðèéäýâ õýìýýâýýñ òàâàí
öîãöîñ òýð íü óã áà øàëòãààíààð ýñ ¿¿ññýí áºãººä òýð íü ÷ õýðâýý óã õèéãýýä
øàëòãààíààñ òºðñºí ìºí áîëáîîñ òºðñºíөөñ òºðºâ ¿¿, ýñ òºðñºíөөñ òºðºâ ¿¿ õýìýýíý.
Õýðâýý òºðñºíөөñ òºðâººñ óã õèéãýýä øàëòãààí ÷ õýðýãã¿é. Õýðâýý ýñ òºðñºíөөñ òºðâººñ
òºðºõ ¿ã¿é áîëíî. Òýð ÿìàð ó÷ðààñ õýìýýâýýñ, àëèâàà ýñ òºðñºí þìñ íü ýñ îðøèõ ìºí
òóë íýð ¿ã¿é, áýëýã ¿ã¿é, ìýäýõ, æèøèõ, ¿ëãýðëýõýýð ºã¿¿ëøã¿é áºãººä óã õèéãýýä
øàëòãààíààð ¿¿ñãýãäýõ¿¿í áóñ áîëîé. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, ¿ëãýðëýâýýñ õýíãýðãèéí
äóó íü ìîä áà øèð, ãàðûí õºäºëãººíä ø¿òýýä äóó ãàðñàí ìºí áîëîâ÷ õýíãýðãèéí äóó òýð
íü ºíãºðñºíä ÷ õîîñîí, èðýýä¿éä ÷ õîîñîí, îäîî îðøèõ íü ÷ õîîñîí áºãººä òýðõ¿¿
õýíãýðãèéí äóó íü ìîäíîîñ ãàðààã¿é, øèð áà ãàðûí õºäºëãººíººñ ÷ ãàðààã¿é, ãóðâàí
öàãò ¿ë ¿¿ññýí òóë ýñ òºðñºí áºãººä àëèâàà ýñ òºðñºí òýð íü ¿ë ýâäðýõ ìºí. Àëèâàà ¿ë
ýâäðýõ òýð íü õààíààñ ÷ ¿ë èðì¿é. Õààíààñ ÷ ¿ë èðýõ òýð íü õààøàà ÷ ¿ë îäìóé.
Õààøàà ÷ ¿ë îäîõ òýð íü ìºíõðºõ áîëîí òàñðàõ áóñ òóë, íýãäìýë ÷ áèø, òóñ òóñäàà ÷
áèø áîëîé. Ò¿¿íèé ó÷èð þó õýìýýâýýñ, õýðâýý íýãäìýë ìºí áîëáîîñ íîìûí ÷àíàðààñ
òóñäàà áèø áîëîõ òóë ýãýë æèðèéí òºðºëõòºí¿¿ä ÷ ¿íýìëýõ¿é ¿íýíèéã èëòýä ìýäýð÷,
ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí äýýä àìãàëàíã îëîõ áîëíî. Ãýòýë òèéì áóñ ó÷ðààñ òýð íýãäìýë áèø
þì. Õýðâýý òýð òóñ òóñäàà ìºí áîëáîîñ áóðõàí áà áîäüñàäâà íàðûí îíîæ ìýäñýí íü ÷
çºâõºí áýëýã ò¿¿íèéã áàðüñàí ìºí áîëîõ òóë íýí ãýòëýõ íü ÷ ¿ë áîëîõ áºãººä
íèñâàíèñûí õ¿ëýýñíýýñ ¿ë õàãàöàõ ó÷ðààñ äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ¿ë
ãýãýýðñýí áîëíî. Òýð ÿìàð ó÷ðààñ õýìýýâýýñ, õóòàãò íàð íü õóðàí ¿éëäñýí õèéãýýä
õóðàí ýñ ¿éëäñýí õî¸ð ¿íýìëýõ¿é ìºí ÷àíàðò íýãäìýë òóë, òóñ òóñäàà áèø áîëîé. Òèéì
ó÷ðààñ òàâàí öîãöîñ òýð íü îðøèí áàéãàà ÷ áèø, ýñ îðøèõóé ÷ áèø, óã õèéãýýä
57
øàëòãààíààð ¿¿ññýí ÷ áèø, óã õèéãýýä øàëòãààí ¿ã¿éãýýð ¿¿ññýí ÷ áèø, ¿ãýýð îíîæ ¿ë
ºã¿¿ëýãäýõ, íýð áà áýëýã ¿ã¿é, óã áà øàëòãààí ¿ã¿é, ¿ëãýðýýð ¿ç¿¿ëøã¿é, ýõýí àäàã ¿ã¿é,
ººðèéí àÿíäàà õîîñîí. Ó÷èð үүíèéã íü õóòàãò íàð áýýð áîëãîîí ¿éëäñýí ìºí áºãººä өөð
áóñäûí ìýäëèéí îðîí áèø þì. Òèéìýýñ òàâàí öîãöñûã íîìûí ÷àíàðò ¿ç¿¿ëñýí áîëîé.
Áàñ ÿçãóóðûí îõèí òýíãýðýý! Àëèâàà ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó ÿçãóóðûí îõèí õýí íýãýí
áýýð äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäü ¿íýìëýõ¿é õèéãýýä ÿíàãóóõ, áóñàä áà áóñàä áóñ
õýìýýí ¿çäýã òýð íü æèøèõýä áýðõòýé áºãººä õóòàãò áîëîí ýãýë òºðºëõòºíèé ìýäëèéí
îðîí íü íýãäìýë áîëîí òóñ òóñûí ìºí ÷àíàð áèø áºãººä ÿíàãóóõèéã ÷ ¿ë òýâ÷èæ,
¿íýìëýõ¿éãýýñ ÷ ¿ë õàãàöàõ òýð íü íîìûí ÷àíàðò îðøñîí áîäüñàäûí ÿâäàëä õè÷ýýñýí
ìºí.”
Òýð öàãò áóðõàí áàãø èéí çàðëèãëàñàí õèéãýýä, ßçãóóðûí îõèí òýíãýð òýð ìàøèä
áàÿñàí ñýòãýëèéí àìãàëàí òºðººä ñóóäëààñàà áîñîæ, îðîéãîîðîî ìºðãººä, äýýä
õóâöñûã íýã ìºðºíäºº áóóëãààä, áàðóóí õºëºº ãàçàðò ñºõðººä, àëãàà õàâñðàí áºõèéæ
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Áóðõàí áàãøàà, ÿìàð ìýò ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áýýð çàðëèãëàñàí áîäüñàäâûí ÿâäàë ò¿¿íä áè øàìäàí ñóðàëöìóé.”
Ìºí òýð ¿åä õóðñàí íºõäèéí äóíä ñóóæ áàéñàí “Òýñýøã¿é” åðòºíöèéí ýçýí Èõ Ýñðýí
òýðáýýð ÿçãóóðûí îõèí òýíãýð Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíýýñ èéíõ¿¿ àñóóâ: “Îõèí
òýíãýðýý, á¿òýýõýä ìàøèä áýðõòýé áîäüñàäûí ÿâäàëä ÷è õýðõýí áÿñàëãàæ ýðõèéã
îëîâ?”
Ò¿¿íèé õàðèóä ÿçãóóðûí îõèí òýíãýð áýýð Èõ Ýñðýí òýíãýðò èéí ºã¿¿ëýâ: “Ýñðýíãèéí èõ
õààíòààí, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð ÿìàð ìýò çàðëèãëàñàí òýðõ¿¿ óòãà íü ìàøèä ã¿íçãèé
ó÷ðààñ ýãýë òºðºëõòºí á¿ãä ò¿¿íèé óòãûã ¿ë ìýäýõ áºãººä õóòàãò íàðûí ìýäëèéí îðîí
ó÷ðààñ õàìãààñ íàðèéí ìýäýõýä áýðõòýé áîëîé. Áè ýíý íîìûã áÿñàëãàæ àìãàëàí
îðøèõóéã îëñîí áèëýý. Õýðâýý ýíýõ¿¿ ¿ã ¿íýí áîëáîîñ, òàâàí öºâ¿¿í öàãèéí ýäãýýð
åðòºíöèéí õýìæýýëøã¿é, òîîëøã¿é, æèøèøã¿é àìüòàí òýäãýýð á¿ãä àëòàí ºíãºòýé
áîëîîä ãó÷èí õî¸ð áýëãý òºãºëäºð, ýðýãòýé ÷ áóñ, ýìýãòýé ÷ áóñ ÿìàãò áîëîîä èõ
ýðäýíèéí öýöãýí ñóóäàëä ñóóæ, õýìæýýëøã¿é àìãàëàíã ýäëýõ õèéãýýä òýíãýðèéí
ãàéõàìøèãò öýöãèéí õóð áóóæ, òýíãýðèéí ÿðóó àÿëãóó áà öîõèóð ÷àâõäàñã¿é ººðºº
ãàðñàí õºãæìèéí òàõèë òýð áүãäýýð òºãºëäºð áîëîõòóí” õýìýýí ºã¿¿ëñýí äàðóéä òàâàí
öºâ¿¿í öàãèéí åðòºíöèéí îðîí á¿ãäýä àìüòàí õýäèé ÷èíýý áàéãàà òýäãýýð á¿ãä àëòàí
ºíãºòýé, èõ òºðºëõòºíèé áýëãý òºãºëäºð, ýðýãòýé ÷ áóñ, ýìýãòýé ÷ áóñ áîëîîä èõ
ýðäýíèéí öýöãýí ñóóäàëä ñóóæ, õýìæýýëøã¿é àìãàëàíã ýäëýõ áîëîâ. Àäèëòãàâààñ,
“Áóñäûí õóâèëãààíûã ýðõýíä ¿éëäýã÷” õýìýýõ òýíãýðèéí ñýòãýøã¿é õàðøèä ìóó çàÿà
á¿ãä ¿ã¿é áîëæ ýëäýâ ÿíçûí èõ ýðäýíèéí ãàëáèðâàñàí ìîä öýöãýëæ, äîëîîí ÿíçûí èõ
ýðäýíèéí öýöãýýð åðòºíöèéí îðîí ò¿ãýæ, äîëîîí èõ ýðäýíý õèéãýýä òýíãýðèéí öýöãèéí
õóð áóóæ, ýëäýâ ÿíçûí òýíãýðèéí õºãæìèéã ñîíñîí öýíãýæ ñóóõ ìýò áîëîâ. Òýãýýä
ÿçãóóðûí îõèí òýíãýð Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíý ººðºº ýìýãòýé áèåíýýñýý ýñðýí
òýíãýðèéí áèåä õóâèëàí ñóóâ.
Ýñðýíãèéí Õààí áîäüñàäâà Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíýýñ èéí õýìýýí àñóóâ: “Àðèóí
ñàíâààðòààí, òà õýðõýí áîäüñàäûí ÿâäëààð çàìíàñàí áý?”
ªã¿¿ëýâ: “Ýñðýíãèéí èõ õààíòààí, “óñàíä òóññàí ñàð” àäèëä áîäîæ áîäèéí ÿâäàëä
õè÷ýýõ çýðãýýð áè ÷ áîäèéí ÿâäàëä õè÷ýýñýí. “Ç¿¿ä” àäèëä áîäîæ áîäèéí ÿâäàëä
õè÷ýýõ ìýò áè ÷ áîäèéí ÿâäàëä õè÷ýýñýí. “Çýðãýëýý” àäèëä áîäîæ áîäèéí ÿâäàëä
õè÷ýýõ ìýò áè ÷ áîäèéí ÿâäàëä õè÷ýýñýí. “Öóóðàé“ àäèëä áîäîæ áîäèéí ÿâäàëä õè÷ýýõ
ìýò áè ÷ áîäèéí ÿâäàëä õè÷ýýñýí áîëîé.”
Òèéíõ¿¿ íîìëîõûã Èõ Ýñðýí áýýð ñîíñîîä áîäüñàäâàãààñ èéíõ¿¿ àñóóâ: “Àðèóí

ñàíâààðòààí, òà óòãà àëèíä îðøîîä ¿ã ¿¿íèéã ºã¿¿ëýâ?”
Îõèí òýíãýð áýýð ºã¿¿ëýâ: “Ýñðýíãèéí õààíòààí, ÿìàð ÷ þìñ óã áîëîí øàëòãààíä ø¿òýæ
á¿òñýí ó÷èð, ¿íýí ìºí ÷àíàðààðàà ýñ á¿òñýí ìºí.”
58
Ýñðýíãèéí õààí áýýð: “Õýðýâ òèéì áîëáîîñ ýãýë òºðºëõòºí á¿ãä ÷ äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýðñýí áóðõàí áîëîõ íü ýý?” õýìýýí ºã¿¿ëýâ.
ªã¿¿ëýâ: “Òºðºëõèéòºí òà þóíû òóëä òèéíõ¿¿ ºã¿¿ëíý âý. Ýãýë íÿëõàñ ÷ ººð, ìýðãýí íü ÷
ººð, áîäü ÷ ººð, áîäü áóñ ÷ ººð, íýí ãýòëýõ¿é ÷ ººð, íýí ãýòëýõ¿é áóñ íü ÷ ººð ìºí ãýñýí
áîëîâ÷, Èõ Ýñðýýí, òýäãýýð á¿ãä íü íîìûí ÷àíàðò òýíö¿¿ òóë òóñ òóñäàà áóñ, ¿íýíõ¿¿
ÿëãàë ¿ã¿é, çàâñàð ¿ã¿é, àðâèæèõ õèéãýýä õîìñäîõ ¿ã¿éä èëòýä òà÷ààí áàðüñàí áîëîé.
Ýñðýíãèéí õààíòààí, ¿ëãýðëýâýýñ, èëáý÷èí þìóó ò¿¿íèé øàâü èëáý õóâèëãààíä
ìýðãýæñýí, ñóäàëñàí íýã áýýð, çàìûí óóëçâàðò øîðîî, ýëñ, ìîä, ºâñ, íàâ÷ òýðã¿¿òíèéã
íýãýí äîð õóðààãààä èëáý áîëãîí õóâèëãàõ, æèøýýëáýýñ, àäóó ¿õðèéí ÷óóëãàí õèéãýýä
öýðýã áà ìîðèí òýðýã òýðã¿¿òíèé ÷óóëãàí, äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíèéí öîãö, ãóó ñàí
òýðã¿¿òýí ýëäýâ ÿíçûã á¿õýíä ¿ç¿¿ëýõ öàãò, ó÷èð ¿ë ìýäýõ ýãýë àìüòàä òýäíèéã ¿çýýä
èëáý õóâèëãààí ãýæ ìýäýõã¿é, àäóó, èõ çààí, òýðã¿¿òýí ¿çýãäýæ ñîíñîãäñîí ýäãýýð íü
‘¿íýõýýð áàéãàà ìºí’ áºãººä áóñàä íü õóäàë õýìýýí ñàíàõ áà õîæèì íü ÷ ò¿¿íèéã
íÿãòëàí àæèãëàæ ¿éëääýãã¿é. Õàðèí ó÷ðûã ìýäýã÷ ìýðãýä áýýð, òýäãýýðèéã òýð ìýò áèø
áºãººä èëáý õóâèëãààí ìºí ãýäãèéã ìýäýæ, ¿çýãäýæ ñîíñîãäñîí òýäãýýðò èéí õýìýýí
áîäîõ áóþó àäóó èõ çààí òýðã¿¿òýí ìèíèé ¿çñýí ýäãýýð íü ‘¿íýíõ¿¿ áóñ’ èëáýäýí
õóâèëãàæ áóñäûí í¿äèéã õóóðñàí áºãººä àäóó, èõ çààí, ãóó ñàí òýðã¿¿òýí ýäãýýð íü
òýäãýýðò ¿çýãäýõ òºäèé, ìèíèé ¿çñýí ñîíññîí÷ëîí ¿íýí áóñ ãýæ áîäíî. Õîæèì íü íÿãò
àæèãëàõíààí ÷ õóäàë õóóðìàãèéí ç¿éëä ìýäýõ áîëîé. Òèéì ó÷ðààñ, ìýðãýí óõààíòíóóä
íü ýäãýýð þìñ á¿ãä íü ¿íýìëýõ¿é áóñ ìºí ÷àíàðòàéã ìýäýæ, ÿìàð ìýò ¿çýãäýæ
ñîíñîãäîõíîîí ÷ õóóðìàã òºäèé òýäãýýðèéí óòãûã æèøèí, ¿ãèéí òîìú¸îëîëä ø¿òýýä
¿íýìëýõ¿é óòãûã ìýäýí ¿éëäýõ òºäèéä áàðàãäàíà. ¯íýìëýõ¿é óòãà íü òýð ìýò áèø áîëîé
õýìýýíý. Áàñ Èõ Ýñðýýí, ýãýë òºðºëõèéòºí áóþó åðòºíöººñ õýòýðñýí õóòàãòûí
áèëã¿¿íèé í¿äèéã ýñ îëñîí òýäãýýð íü, ýäãýýð þìñ á¿ãäèéí ìºí ÷àíàð ºã¿¿ëøã¿éã ÷ ¿ë
ìýäýæ, àëèí ¿çñýí, ñîíññîí õèéãýýä õóðàí ¿éëäñýí, ýñ õóðàí ¿éëäñýí þìñ á¿ãä ÿìàð
ìýò õàðàãäàõ òýð äàãóó ¿íýõýýð á¿òñýí ãýæ èëòýä øóíàõ òóë, þìñûí ìºí ÷àíàð
ºã¿¿ëøã¿é ¿íýìëýõ¿é óòãûí ¸ñ ò¿¿íèéã ìýäýæ ¿ë ÷àäìîé. Õàðèí õóòàãò íàð àëèí
áîëãîîæ, ñîíññîí áà õóðàí ¿éëäñýí, õóðàí ýñ ¿éëäñýí þìñ á¿ãäèéí àëèí õ¿÷ õèéãýýä
¿éë ìýò ýä, ìºí ò¿¿íä ¿íýí áîëîé õýìýýí èëòýä ¿ë øóíàõ áºãººä õóðàí ¿éëäñýí þì ÷
¿íýí áóñ, õóðàí ýñ ¿éëäñýí þì ÷ ¿íýí áóñ, ¿íýìëýõ¿é áóñ áîäëîîð íýðèéäñýí òºäèéä,
õóðàí ¿éëäñýí õèéãýýä õóðàí ýñ ¿éëäñýí þìñûí ìºí ÷àíàð íü ÷ íýð òºäèé ë áîëîõîîñ
¿íýí ìºí ÷àíàðò á¿òýýã¿é. Òèéìýýñ õóòàãò íàð ÿíàãóóõ íýð òîìú¸îíä òóëãóóðëàí
¿íýìëýõ¿é ¿íýíèé óòãà ò¿¿íèéã íîìëîæ ¿éëäýíý. Ýñðýíãèéí õààíòààí, ìºí àëèí õóòàãò
íàð íü õóòàãòûí áèëã¿¿í õèéãýýä õóòàãòûí óõààðñíààð þìñûí ìºí ÷àíàð ºã¿¿ëøã¿é òýð
ìýòýýð õóðàí ¿éëäñýí áà õóðàí ýñ ¿éëäñýí þìñ ÷ ìºí àäèëààð ÿíàãóóõ óòãàíä íýð áà
áýëýãò òóëãóóðëàí áóñäàä íîìëîæ ¿éëääýã þì.
×èíãýýä Èõ Ýñðýí áýýð áàñ áîäüñàäâà Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíýä èéí õýìýýí
ºã¿¿ëýâ: “Õýäèé òºäèé àìüòàä ýíýõ¿¿ ã¿íçãèé íîìûã îíîõ áà ìýäýæ ÷àäàõ âý?”
ªã¿¿ëýâ: “Èõ ýñðýýí, àëèí îëîí õóâèëãààíò ñýòãýë áîëîí ñýòãýëýýñ ãàðñíààð ã¿íçãèé
íîì ¿¿íèéã ¿íýíõ¿¿ ìýäýõ áîëñîí òýä áýýð ìýäýõ áîëîé.”
Ýñðýíãèéí õààí àñóóâ: “Õóâèëãààí òýäãýýðò ÷ ìºí ÷àíàð áàéãàà áóñ áîëáîîñ òýäãýýðèéí
ñýòãýë áîëîí ñýòãýëýýñ ãàðñàí õààíààñ òºðºõ âý?“
ªã¿¿ëýâ: “Àëèí íîìûí ÷àíàð áàéãàà ÷ áóñ, áàéõã¿é ÷ áóñ ãýäãèéã ¿íýíõ¿¿ ìýäñýí òýäãýýð
áýýð ã¿íçãèé ò¿¿íèé óòãûã ìýäýæ ÷àäàõ áîëîé” ãýâ.
Òýãýýä Èõ Ýñðýí áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ
íºã÷ñººí, ýíý áîäüñàäâà Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíý íü ñýòãýøã¿é ãàéõàìøèãòàé. Ó÷èð
íü ã¿í ã¿íçãèé ãîë íîì ¿¿íä ìýðãýæñýí áàéíà.” ãýâ.
Áóðõàí áàãø çàðëèãëàâ: “Òýð òèéì áîëîé. Òýð ÿìàð ìýò Èõ Ýñðýí òàíû ºã¿¿ëñýí òýð ìýò
þì. Ýíý áîäüñàäâà Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíý áýýð òàíä ÿìàð ìýò ¿ç¿¿ëñíèé äàãóó
øàìäàí á¿òýýõò¿í. ¯ë òºðºõ¿éí íîìîíä òýâ÷ýýðèéã îëîõ áîëíî.” õýìýýâ.
59
Òýãýýä òýíãýðèéí õààí Èõ ýñðýí áîëîí áóñàä ýñðýíãèéí íºõºä òýä ñóóäëààñàà áîñîîä
äýýä õóâöñàà íºã ìºðºíäºº áóóëãàæ, áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò ñºõðººä, àëãàà õàâñðàí
áîäüñàäâà Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíèéí õî¸ð ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºðãººä, ¿ã ¿¿íèéã
ºã¿¿ëýâ: “ªíººäºð èõ òºðºëõòºí òàíüòàé ó÷èð÷, áèä íàð äýýäèéí íîì ýíý ìýòèéã ñîíñîõ
áîëñîí íü èõýä ãàéõàìøèãòàé áàéíà.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí Èõ ýñðýíä õàíäàí: “Áîäüñàäâà Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ
ýðäýíý ýíý áýýð èðýýä¿é öàãò Èõ ýðäýíèéí ãýðýë öîãèéí ç¿ðõýí íýðò Ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí, óõààí áà ºëìèé òºãºëäºð, àìãàëàí
çàëàðñàí, åðòºíöèéã áîëãîîã÷, äýýð ¿ã¿é òºðºëõòºíèéã ãýãýýð¿¿ëýõ æîëîîã çàëóóðäàã÷,
òýíãýð áà õ¿íèé áàãø, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áîëíî” õýìýýí çàðëèãëàâ.
Òèéíõ¿¿ çàðëèãëàõ òýð öàãò ò¿ì ãóðâàí ìÿíãàí áîäüñàäâà áýýð äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áîäèîñ ýðãýí ¿ë áóöàõ áîëîâ. Íýã ò¿ì íàéìàí ìÿíãàí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä
õèéãýýä õààí, ò¿øìýë òýðã¿¿òýé õýìæýýëøã¿é òîîëøã¿é íàð òîîñ ¿ã¿é áà òîîñíîîñ
õàãàöñàí íîìä íýí àðèóí íîìûí í¿äèéã îëîîä ìºí õóðñàí íºõºä òýäíèé äîòîð òàâèí
òүìýí ãýëýí, áîäüñàäûí ÿâäàëä õè÷ýýã÷, áîäèéí ñýòãýëýýñ ýðãýí ¿ë áóöàõûã ñàíàã÷
òýäãýýð ÷ áîäüñàäâà Ãýðýë öàöðóóëñàí èõ ýðäýíý ýíýõ¿¿ íîìûã íîìëîõûã ñîíñîîä
áîäèéí ñýòãýë íü õîéøèä óëàì áàòæèæ, ñýòãýøã¿é, äýýð ¿ã¿é åðººëèéã á¿ðýí ã¿éöýýãýýä
äàõèí áîäü ñýòãýëèéã ¿¿ñãýæ, òóñ òóñäàà ººð ººðèéíõºº ºìññºí õóâöñûã òàéëààä
áîäüñàäâàä ºðãºæ, äýýð ¿ã¿é äýýäèéí äýýä ñýòãýëèéã ¿¿ñãýýä åðººëèéã èéíõ¿¿ ñî¸ðõîâ:
‘Áèä íàð áóÿíû ñóóðü þó áàéãàà òýä á¿ãäèéãýý äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä á¿ðýí
çîðèóëìîé’ õýìýýí åðººë òàâèâ.
.
“Èõ Ýñðýýí, ýäãýýð ãýëýíã¿¿ä òýðõ¿¿ áóÿíäàà ø¿òýýä ÿìàð ìýò ºã¿¿ëñíýýðýý øàìäàí
á¿òýýãýýä åðýí èõ ãàëâûí äàðàà îð÷ëîíãîîñ îãîîò ãýòëýõèéí îþóí ìýäýë òºðºõ áîëíî.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýäãýýð ãýëýíã¿¿äýä çàðëèãëàâ: “Ãýëýíã¿¿äýý, òà íàð
òîîëøã¿é ãó÷èí ãàëàâ ºíãºðñºíèé õîéíî äýýð ¿ã¿é, ãýãýýðñýí áóðõàí áîëîõ áºãººä
ãàëâûí íýð íü ßëãóóëñàíä áàÿñàõ ãýðýëèéí õààí õýìýýõ áà îðíû íýð íü Õèð ¿ã¿é ãýðýë
õýìýýã÷èä íýã öàãò á¿ãäýýð äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýðñýí áóðõàí
áîëîõ áîëíî. Òýä á¿ãä ÷ àëäàð íü Åðººëèéã íýí áàéãóóëñàí õààí õýìýýí ýðäìèéí àðâàí
àëäðûã á¿ðýí ã¿éöýýõ áîëíî” õýìýýí ýø áîøèã ¿ç¿¿ëýâ.
“Áàñ Èõ Ýñðýýí, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã àëèí
ñîíñîõ õèéãýýä ñýòãýëäýý áàðèõ òýäãýýð íü õ¿÷ áîëîí èõ ñ¿ð æàâõëàí òºãºëäºð áîëíî.
Үëãýðëýâýýñ, õýí íýãýí áýýð òөãөëäөð áóñ àðãààð çóðãààí ÷àíàäàä õ¿ðýõýýð íàéìàí
ìÿíãàí èõ ãàëàâò õè÷ýýñíýýñ, àëèí ÿçãóóðûí õºâã¿¿í þìóó, ÿçãóóðûí îõèí õýí íýãýí
áýýð äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñóäàðò áè÷ýýä ñàðûí
õàãàñûí õàãàñò íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð óíøâààñ, óðüäàõ áóÿíû öîãö òýð íü áóÿíû öîãö
үүíèé çóóí õóâüä íü ÷ õ¿ðýõ ¿ã¿é, òîîíä òîîëîõ õèéãýýä ¿ëãýðëýí æèøèæ ÷ ÷àäàõã¿é
áîëîé. Èõ ýñðýýí, òèéì ó÷ðààñ òà ¿ðãýëæèä ñýòãýëäýý áÿñàëãàæ, øàìäàí á¿òýýõ õèéãýýä
ñýòãýëäýý áàðüæ áóñäàä ÷ ¿íýíõ¿¿ àãóó èõýýð íîìëîæ ¿éëäýýðýé. Òýð þóíû òóëä
õýìýýâýýñ, óðüäûí ºíãºðñºí öàãò áè áîäüñàäûí ÿâäàëä õè÷ýýõäýý, ÿìàð ìýò áààòàðëàã
òºðºëõòºí áàéëäààíä àìü áèåý ¿ë õàéõàðäàã ìýò, áè ÷ ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí
¿¿íèéã ñýòãýëäýý áàðèõ, ñàíàõ, óíøèõ õèéãýýä áóñäàä ÷ àãóó èõýýð ¿ç¿¿ëýõýä òîðîëòã¿é
áîëñîí áîëîé. Èõ ýñðýýí, ¿ëãýðëýâýýñ Õ¿ðäýí óðâóóëàã÷ õààí åðòºíöºä õýäèé îðøèõûã
õ¿ðòýë äîëîîí çүéëèéí èõ ýðäýíý ÷ ¿ã¿é áîëîõã¿é áîëîé. Õýðâýý õààí ýñ îðøâîîñ
äîëîîí çүéëèéí èõ ýðäýíý ÷ òýð äàðóéä ¿ã¿é áîëíî. Èõ ýñðýýí, òýð ìýò ò¿¿í÷ëýí äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ýíý åðòºíöºä õýçýý îðøèõûã õ¿ðòýë
õàíüöàøã¿é íîì èõ ýðäýíý á¿ãäýýð ÷ äîðîéòîõã¿é áîëíî. Ýíýõ¿¿ ñóäðûí àéìãèéí õààí
íü õýçýý ¿ã¿é áîëáîîñ áóñàä íü ÷ äîðîéòîõ áîëíî. Òèéì ó÷ðààñ ñóäðûí àéìãèéí õààí
¿¿íèéã íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð ñîíñîõ, áàðèõ, óíøèõ, áóñäàä àãóó èõýýð íîìëîõ, ¿ñãýíä
áè÷èõýýð îðóóëàõ õèéãýýä àìü áèåíäýý õàðàìëàëã¿é, àëæààë ç¿äðýëèéã òýâ÷èõ,
õè÷ýýíã¿éí ÷àíàäàä õ¿ðýõýä øàìäàæ ¿éëäýõ áºãººä áóÿíû äîòðîîñ äýýä íü ìºí ãýæ
ìèíèé íºõä¿¿ä ÷ òýð ìýò ñóðàëöàõ õèéãýýä øàìäàæ ¿éëäýýðýé.” õýìýýâ.
60
Ýñðýíãèéí èõ õààí òýðã¿¿òýí òîîëøã¿é Ýñðýíãèéí íºõºä, òýíãýðèéí ýðõýò Õóðìàñò
õèéãýýä Äºðâºí èõ õààí, áàñ ßã÷èñûí õààí òýðã¿¿òýí òýä á¿ãä ñóóäëààñàà áîñîîä
äýýäèéí õóâöñûã íýã ìºðºíäºº áóóëãàæ, áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò ñºõðººä, àëãàà õàâñðàí
áºõèéæ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, áèä
íàð ÷ äýýä àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñàõèõ õèéãýýä á¿ðýí
äýëãýð¿¿ëæ ¿éëäýíý. Ýíýõ¿¿ íîìûã íîìëîõûí öàãò çýòãýð áîëîí ñààä á¿õíèéã àðèëãàæ,
áóÿí áîëîõ õèéãýýä ºíãº áà õ¿÷ á¿ðýí ã¿éöýæ, òîðîëòãүé ñàìáàà, áèå áîëîí ñýòãýëèéí
àìãàëàíòàé áîëìîé. Ò¿¿íèé íºõºä øàâü íàð ÷ àìãàëàíã àìñàõ õèéãýýä àëèíä îðøñîí
îðîí òýíä ÷ çóä òóðõàí, äàéñíû àþóë, õ¿ì¿¿í áóñûí õºíººë íýã áàéõíààí ÷ òýíãýð
áèäíèé íºõä¿¿ä á¿ðýí ñàõèõ ó÷ðààñ òýíä àìãàëàí æàðãàëàíòàé áîëæ, õîðëîë ñààä
ãàðàõã¿é áîëíî. Òýä ÷ òýíãýð áèäíèé õ¿÷èéã ýðæ ¿éëäýíý. Õýí íýãýí áýýð ñóäàð àéìàã
¿¿íèéã òàõèí õ¿íäýëæ ¿éëäâýýñ ò¿¿íèéã áèä íàð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí àäèë òàõèí
õ¿íäýëæ ¿éëäýíý.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð òýíãýðèéí õààí Èõ Ýñðýí òýðã¿¿òýé òýäãýýð
òýíãýðèéí íºõºä õèéãýýä Äºðâºí èõ õààí áà ßã÷èñûí õààí òýðã¿¿òýí íàðò ñàéí áîëîé
õýìýýí çàðëèãëàâ: “Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé! ßçãóóðûí õºâã¿¿í òà, ãүíçãèé äýýäèéí íîì
¿¿íèéã ÷ ñîíñîæ, ñóäðûí àéìãèéí õààí ýíý áîëîí ¿¿íèéã áàðèã÷èéã ñàõèõ õèéãýýä
àâðàõûí ñýòãýëèéã ¿¿ñãýñýí ò¿¿ãýýð õýìæýýëøãүé áóÿíû ÿëãàìæàà òºãºëäºð áîëæ ¿òýð
ò¿ðãýí äýýðã¿é, ¿íýíõ¿¿, òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýð÷ áóðõàí áîëíî.”
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí òèéí õýìýýí çàðëèãëàõàä Ýñðýíãèéí õààí òýðã¿¿òýí áóðõàí áàãøèéí
çàðëèãèéã èëòýä ìàãòàâ.

“Õîîñîí ÷àíàðò ø¿òýýä ñàíààãàà á¿ðýí ã¿éöýýõ” õýìýýõ
àðàâäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XI á¿ëýã: Èõ äөðâөí õààí òýíãýð áîëîí õүìүүíä íýí õàðñàí
Òýãýýä èõ õààí Âàéøðàâàíà (ìîí: Íýí ñîíñîã÷èéí õºâã¿¿í, ò¿âä:Íàìñðàé) áîëîí èõ õààí
Äðòàðàøòðà (ìîí: Îðíûã ñàõèã÷), èõ õààí Âèðóäàêà (ìîí: Õóòàãò òºðºëò), èõ õààí
Âèðóïàêøà (ìîí: Ìýëìèé ñàéí áóñ) íàð ñóóäëààñàà áîñîîä äýýäèéí õóâöñûã íýã ìºðºíäºº
áóóëãààä áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò ñºõºð÷, Áóðõàí áàãø õààíà áóé òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí
áºõèéæ áóðõàí áàãøèä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ýíý íü ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí á¿ãäèéí
çàðëèã, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí á¿ãäèéí áîëãîîë, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí á¿ãäèéí òààëàë,
áîäüñàäûí ÷óóëãàí á¿ãäýýð îãîîò áàðüñàí, òýíãýðèéí ÷óóëãàí á¿ãäýýð ìºðãºë ¿éëäñýí,
òýíãýðèéí ÷óóëãàí á¿ãäýýð òàõüñàí, òýíãýðèéí õààäûí ÷óóëãàí á¿ãäýýð èëòýä ìàãòñàí,
åðòºíöèéã òýòãýã÷ á¿ãäýýð òàõèõ õèéãýýä ñàéøààñàí áóþó. Өã¿¿ëýí ìàøèä õ¿íäýëñýí,
òýíãýðèéí îðä õàðø á¿ãäèéã ãèéã¿¿ëýí ¿éëäñýí, àìüòàí á¿ãäýä äýýäèéí àìãàëàí
á¿ãäèéã ìàøèä ºã÷ ¿éëäñýí, àìüòíû òàì õèéãýýä àäãóóñíû òºðºë, ýðëýãèéí åðòºíöèéí
çîâëîí á¿ãäèéã õàòààã÷, á¿õ àþóëûí ¿ðãýëæëýëèéã òàñëàã÷, ÷àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàí
á¿ãäèéã ìàøèä áóöààã÷, ãàí çóäûí ãàìøèã á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëàí ¿éëäýã÷, ºâ÷íèé
ãàìøèã á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëàí ¿éëäýã÷, ãàðèã ýðõýñèéí õîðëîë á¿ãäèéã àðèëãàæ
äýýäýä àìèðëóóëàí ¿éëäýã÷, ãàñëàí áà íèñâàíèñ á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëàí ¿éëäýã÷,
ýëäýâ ÿíçûí õîðëîëûã ìàøèä àìèðëóóëàí ¿éëäýã÷, áóìàí õîðëîëûã ìàøèä äàðàí
¿éëäýã÷ áîëîé.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò
õààí ¿¿íèéã íºõäèéí äóíä àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ ìàøèä íîìëîâîîñ, íîìûã ñîíññîí, íîìûí
ðàøààíû øèì ¿¿ãýýð èõ õààí áèäíèé ºìºã áîëîí çàðö ñýëò òýíãýðèéí áèå ýíý èõ ñ¿ð
61
æàâõëàíãààð íýí àðâèäàõ áîëíî. Áèäíèé áèåíä õè÷ýýë õèéãýýä õ¿÷ ÷àäàë ÷ òºðºõ
áîëíî. Ñ¿ð æàâõëàí áà öîã õîòîë ÷óóëãàí ÷ áèäíèé áèåíä îðîõ áóþó.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èõ äºðâºí õààí áèä íàð íîì òºãºëäºð, íîìûã
ºã¿¿ëýã÷, íîìûí õààí áîëúþó. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áèä íàð íîìîîð
òýíãýð, ëóñ, ÿã÷èñ, àñàð, ãàðüä, ¿íýð èäýøò, ìèàìæè, èõ äî÷ý íàðûí õààí áîëíî.
Òýñýøã¿é àäûí ÷óóëãàí, íèã¿¿ëñýë ¿ã¿é áóñäûí ñ¿ð æàâõëàíã áóëààã÷ íàðûã áóöààæ
¿éëäýíý.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, äºðâºí èõ õààí áèä íàð ÿã÷èñûí àéìãèéí õîðèí
íàéìàí èõ íî¸í õèéãýýä îëîí áóìàí ÿã÷èñòàé õàìò öàã ¿ðãýëæèä íýí àðèóí, õ¿íýýñ
õýòýðñýí òýíãýðèéí í¿äýýð á¿õ çàìáóó òèâèéã õàðæ ¿éëäýíý. Ñàõèæ ¿éëäýíý. Îãîîò
òýòãýæ ¿éëäýíý.
“Àðèóí ñàíâààðò ÿëæ òºãñ íºã÷ñººí, ò¿¿íèé òóëä äºðâºí èõ õààí áèä íàðûã ‘åðòºíöèéã
òýòãýã÷’ õýìýýí íýðèéäñýí áîëîé. Àðèóí ñàíâààðò ÿëæ òºãñ íºã÷ñººí, àëèí õýí íýãýí
áýýð, ýíýõ¿¿ çàìáóó òèâä ÷àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíààð îðîí ýçëýãäñýí þìóó, ãàí, çóä,
ºâ÷íèé ãàìøèã þìóó, ýëäýâ çóóí õîðëîë õèéãýýä ìÿíãàí õîðëîë, áóìàí õîðëîëîîð
õºíººãäºõ áîëáîîñ, àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èõ äºðâºí õààí áèä íàð äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã áàðèã÷ ãýëýí, íîìûã ºã¿¿ëýã÷
òýäãýýðèéã õ¿íäëýí ¿éëäýíý.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õýçýý èõ äºðâºí õààí áèä íàð ðèä õóâèëãààí
àäèñòýäýýð íîìûã ºã¿¿ëýã÷ ãýëýí òýäãýýðèéã õ¿íäëýâýýñ, îðîí àëèí õèéãýýä àëèíä
áàéãàà äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã îðîí òýð õèéãýýä
òýäãýýðò àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ íîìëîõ áîëîîä ýëäýâ çóóí õîðëîë õèéãýýä ýëäýâ ìÿíãàí
õîðëîë òýäãýýð îðîíä ãàðñàí ýíý ìýò ýäãýýð íü ìàøèä àìèðëàõ áîëíî.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿íèé õààí õýí íýãíèé óëñàä ñóäðûí àéìãèéí
ýðõýòèéã áàðèã÷, íîìûã ºã¿¿ëýã÷ ãýëýí òýäãýýð áàéõ áîëáîîñ òýäãýýð îðîíä äýýä
àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí áýýð ¿¿íèéã ÷ áÿñàëãàæ áîëíî.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õýçýý õ¿íèé õààí áýýð äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã àíõààðàí ñîíñîîä, ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò ¿¿íèéã
áàðèã÷ òýäãýýð ãýëýíã ãàäíû ýñýðã¿¿öýë á¿ãäýýñ õýçýýä ñàõèæ ¿éëäýíý. Á¿ðýí àâðàõ
õèéãýýä á¿ðýí õàìãààëæ, á¿ðýí òýòãýæ ¿éëäâýýñ, àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èõ
äºðâºí õààí áèä íàð õ¿íèé õààí ò¿¿íèé îðîí á¿ãäýä îðøèõ àìüòàí á¿ãäèéã õýçýýä
ñàõèæ, á¿ðýí àâàð÷, á¿ðýí õàìãààëæ, á¿ðýí òýòãýæ, àìèðëàíãóé õèéãýýä àìãàëàí ñàéí
áîëãîæ ¿éëäýíý.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿íèé õààí áýýð õýçýý íýãýí ãýëýí þìóó ãýëýíìàà,
ãýíýí þìóó, ãýíýíìàà ñóäàð àéìãèéí ýðõýòèéã áàðèã÷èä àìãàëàíãèéí ó÷ðàë á¿ãäýýð
àìãàëàíã ¿éëäâýýñ, àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èõ äºðâºí õààí áèä íàð õ¿íèé
õààí ò¿¿íèé îðîí á¿ãäýä îðøèõ àìüòàí á¿ãäýä àìãàëàíãèéí õýðýãñýë á¿ãäýýð àìãàëàí
õèéãýýä ýä á¿ãäèéí õîòîë ÷óóëãàíûã ¿éëäýõ áîëíî.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õýçýý íýãýí õ¿ì¿¿íèé õààí ãýëýí þìóó ãýëýíìàà,
ãýíýí þìóó ãýíýíìàà ñóäàð àéìãèéí ýðõýò ¿¿íèéã áàðèã÷èä õ¿íäýòãýí ¿éëäýí äýýäýä
¿éëäýí ºðãºìæèëæ, ¿éëäýí òàõèâààñ àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èõ äºðâºí õààí
áèä íàð õ¿íèé èõ õààí ò¿¿íä á¿õ õààäààñ èë¿¿ èõýä õ¿íäýòãýæ èë¿¿ èõýýð äýýäëýæ,
èë¿¿ èõýýð ºðãºìæèëæ, èë¿¿ èõýýð òàõèæ ¿éëäýõ áºãººä îðîí á¿ãäýä ÷ ìàøèä ñàéøààæ
¿éëäýíý.
“Èõ äөðâөí õààí òýíãýð áîëîí õүìүүíä íýí õàðñàí “
õýìýýõ àðâàí íýãä¿ãýýð á¿ëýã áîëîé.
62
* * *
[Çóðãàäóãààð õýñýã]
XII á¿ëýã: Äөðâөí èõ õààí áýýð óëñ ãүðíýý áүðýí òýòãýõ.
×èíãýýä ßëæ òºãññºí áóðõàí äºðâºí ìàõàðàíçàä ñàéí õýìýýí ºã¿¿ëæ: “Èõ õààäàà, ñàéí
áîëîé, ñàéí áîëîé. Èõ õààä òà íàð áàñ ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé. Èéí áóþó: Òà íàð
áîëáîîñ óðüäûí áóðõàäàä ¿ëýìæ ñàéí ¿éëäâýð ¿éëäñýí, áóÿíû ¿íäñèéã ¿¿ñãýñýí, îëîí
áóìàí, ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè áóðõàäàä òàõèë ºðãºñºí, íîìîíä òºãºëäºð, íîìûã ºã¿¿ëýã÷,
íîìûí õààí, íîìîîð òýíãýð, õ¿íèé õààí áîëñîí áîëîé.
“Èéí õýìýýí: Òà íàð áýýð ºíº óðòàä õàìàã àìüòàíä òóñëàõ ñýòãýë òºãññºí, æàðãààõ
õèéãýýä àñðàõóé ñýòãýëòýé, õàìàã àìüòàíä òóñëàõ õèéãýýä æàðãóóëæ ¿éëäýõ ¿ëýìæ
ñýòãýëä îðøñîí, ¿ë òóñëàõ á¿ãäèéã õîðüñîí, õàìàã àìüòàíä õàìàã æàðãàëûã ò¿ðãýí
á¿òýýí ºãºõºä õè÷ýýã÷èä áóé çàà.
“Èõ õààäàà! Òà äºðºâ áýýð õ¿íèé õààí, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò
õààí ¿¿íèéã òàõèõ õèéãýýä õ¿íäëýí ¿éëäýõýä õè÷ýýã÷ òýäãýýðèéã á¿õýíä ñàõèí
¿éëäýãò¿í. Îãîîò àâðàõ õèéãýýä ñàéòàð äàãàí áàðèàä, ñàéòàð èâýýãýýä, àìèðëàíãóé
õèéãýýä àìãàëàí ñàéí áîëãîæ ¿éëäýãò¿í.Òýãýõ àâààñ èõ õààä ºìºã õèéãýýä çàðö, îëîí
áóìàí ÿã÷èñ ëóãàà ñýëò òà äºðºâ ºíãºðñºí áà èðýýä¿é, îäîî öàãò çàëàðñàí áóðõàí ßëæ
òºãñ íºã÷ñºí¿¿äèéí íîìûí ¸ñûã á¿õýíä ñàõèõ áîëíî. Ñàéòàð òýòãýæ ñàéòàð äàãàí áàðèõ
÷ áîëíî.
“Òèéì ó÷ðààñ èõ õààä ºìºã õèéãýýä çàðö, îëîí áóìàí ÿã÷èñ ñýëò òà äºðºâ òýíãýð
õèéãýýä àñóðò áàéëäàí ¿éëäâýýñ ÿëàõ áîëíî. Àñóð íàð ÿëàãäàõ áîëíî. Ýíý ìýò Äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ÷àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàí á¿ãäèéã
íîìõîòãîí ¿éëääýã. Èéìèéí òóë ãýëýí þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó ãýíýíìàà ñóäàð
àéìãèéí ýðõýòèéã áàðèã÷ òýäãýýðèéã á¿õýíä ñàõèí ¿éëäýãò¿í. Îãîîò àâðàõ õèéãýýä
ñàéòàð äàãàí áàðèàä ñàéòàð èâýýãýýä, àìèðëàíãóé õèéãýýä àìãàëàí ñàéí áîëãîæ
¿éëäýãò¿í.”
Òýãýýä èõ õààí Âàéøðàâàíà (ìîí: Íýí ñîíñîã÷èéí õºâã¿¿í) õèéãýýä èõ õààí Äðòàðàøòðà (ìîí:
Îðíûã ñàõèã÷) õèéãýýä èõ õààí Âèðóäàêà (ìîí: ¯ëýìæ òºðºëõòºí) õèéãýýä èõ õààí
Âèðóïàêøà (ìîí: Ìýëìèé ñàéí ¿ã¿é) äºðºâ ñóóäëààñàà áîñîîä äýýäèéí õóâöàñûã íýãýí
ìºðºíäºº áóóëãààä áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò ñºõºð÷ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí õààíà áàéãàà
òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí ñºãäººä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Àðèóí ñàíâààðò
ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èðýýä¿é öàãò Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí
¿¿íèéã øèëòãýýí þì óó, õîò, áàëãàñ, óëñ îðîí, õààíû îðäíû îð÷èì àëèíä óíøèõ õèéãýýä
õ¿ì¿¿íèé õààí àëèí õèéãýýä àëèíû îðîíä óíøèæ áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ
íºã÷ñººí, õ¿íèé õààí áîëñîí õýí íýãýí ‘Òýíãýðèéí ýðõýòèéí òàíãàðàã’ õààíû ñóäàð
¿¿ãýýð õààí òºðèéã áàðèõ áîëîí ¿ðãýëæèä òàñðàëòã¿é Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð
àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîõ þìóó õ¿íäëýõ áóþó. Ãýëýí õèéãýýä ãýëýíìàà, ãýíýí
õèéãýýä ãýíýíìàà àëèí ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààíûã áàðèã÷ òýäãýýðò ÷ õ¿íäëýí ¿éëäýæ,
áèøèð÷ ¿éëäýæ, àñàð÷ ¿éëäýõ õèéãýýä òàõèàä öàã ¿ðãýëæèä Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààíûã ñîíñâîîñ íîìûã ñîíññîíû ìºðíèé óñààð, íîìûí ðàøààíû
äóñàë ò¿¿ãýýð áèä èõ õààä ºìºã õèéãýýä çàðö ñýëò äºðºâ, îëîí áóìàí ÿã÷èñ òýíãýðèéí
áèå ýäãýýðèéí èõ ñ¿ð æàâõëàí íýí àðâèæèõ áîëúþó. Áèäýíä õè÷ýýíã¿é õèéãýýä õ¿÷
÷àäàë èõèéã ÷ ºãºõ áîëíî. Áèäíèé ñ¿ð æàâõëàí õèéãýýä öîã õîòîë ÷óóëãàí ÷ íýí àðâèäàõ
áîëîé.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èõ õààä áèä äºðºâ ºìºã õèéãýýä çàðö ñýëò îëîí
áóìàí ÿã÷èñ íàð áèåý ¿ë ¿ç¿¿ëýí ¿éëäýýä îäîî õèéãýýä èðýýä¿é öàãò øèëòãýýí, õîò,
áàëãàñ, îðîí îðäíû îð÷èì àëèí íýãýíä Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò
õààí ¿¿íèéã óíøèæ áàéãàà òýäãýýðèéí äýðãýä õ¿ð÷ ¿éëäýíý. Õ¿íèé õààí áýýð Äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîõ õèéãýýä õ¿íäëýí ¿éëäñýí,
63
òàõèæ ¿éëäñýí, òýäãýýðèéã á¿õýíä ñàõèí ¿éëäìîé. Îãîîò àâðàõ õèéãýýä ñàéòàð äàãàí
áàðüæ, ñàéòàð òýòãýæ, øèéòãýëèéã íÿöààæ, àìèðëàíãóé õèéãýýä àìãàëàí ñàéí áîëãîæ
¿éëäýíý. Õààíû îðäíû îð÷èì õèéãýýä îðîí òýäãýýðèéã ÷ á¿õýíä ñàõèæ ¿éëäýíý. Îãîîò
àâðàõ õèéãýýä ñàéòàð äàãàí áàðüæ, ñàéòàð òýòãýæ, øèéòãýëèéã íÿöààæ, àìèðëàíãóé
õèéãýýä àìãàëàí ñàéí áîëãîæ ¿éëäýíý. Îðîí òýäãýýðèéã ÷ àþóë áà õîðëîë, õÿìðàë
á¿ãäýýñ îãîîò ãýòýëãýæ ¿éëäýíý. ×àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíûã ÷ æè÷ áóöààæ ¿éëäýíý.
“Õ¿íèé õààí àëèí íýãýí Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã
ñîíñîõ õèéãýýä õ¿íäýëæ ¿éëäñýí áà òàõèæ ¿éëäñýí ò¿¿íèé òýíñýõ äàéñàí îéð îð÷ìûí
õààí áóñàä íýã áàéõíàà ÷, Àðèóí ñàíâààðòàí ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, îéð îð÷ìûí òýíñýõ
äàéñàí ò¿¿íèé õààí òýð: ‘Áè ºìºãèéí ÷óóëãàí äºðâºí ãèø¿¿í ëóãàà õàìòðàí òýð îðîíä
î÷îîä îðîí ò¿¿íèéã íýí ýâäñ¿ãýé’ õýìýýõ áîäëûã ¿¿ñãýâýýñ, Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ
íºã÷ñººí, òýð öàãèéí òýð ¿åñò Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí
¿¿íèé ñ¿ð æàâõëàíãèéí õ¿÷ýýð îéð îð÷ìûí òýíñýõ äàéñíû õààí òýð áýýð áóñàä õààä
ëóãàà õàòãàëäàí ¿éëäýõ áîëíî. ªºðèéí îðîíä áóöñàí ÷ îðîí íü õÿìðàõ áîëíî. Õààíû
õÿìðàë áàðàãäàøã¿é ãàðàõ áîëíî. Îðîí óëñàä ãàðèã õèéãýýä ºâ÷èí ÷ ãàðàõ áîëíî. Îðîí
óëñàä ýëäýâ õóéâàëäààí ¿éìýýí ÷ îëîí ãàðàõ áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ
íºã÷ñººí, õýçýý íýãýí öàãò îéð îð÷ìûí òýíñýõ äàéñíû õààí òýð ººðèéí îðîíä áóöâààñ
ýëäýâ õîðëîë îëîí õèéãýýä ýëäýâ ¿éìýýí îëîí ýíý ìýò ãàðàõ áîëîé. Àðèóí ñàíâààðò
ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, îéð îð÷ìûí òýíñýõ äàéñàí ò¿¿íèé õààí òýð äºðâºí ãèø¿¿íò öýðãýý
õóðààãààä ÷àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíä õàëäàõûí òóëä ººðèéí îðíîîñ ãàðààä äºðâºí
ãèø¿¿íò ºìãèéí ÷óóëãàí ëóãàà õàìò òýð îðîíä ýðýí îäîõ õèéãýýä àëèíä Äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèé îðøñîí îðîí òýð íýí ÿëàãäàõ
áîëáîîñ Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºãöñººí, áèä äºðâºí èõ õààä ºìºã õèéãýýä çàðö ñýëò
îëîí áóìàí ÿã÷èñ ëóãàà õàìò áèåý ¿ë ¿çýãä¿¿ëýýä òýíä î÷èæ ¿éëäýíý. ×àíàäûí öýðãèéí
÷óóëãàí òýð îðøèí ýçýëñýíèéã ÷ òýð ÿìàãòààñ íü áóöààæ ¿éëäìîé. Ýëäýâ ¿éìýýí
îëíóóäûã ÷ äàðóé á¿òýýæ ¿éëäýíý. Õîðèãèéã ÷ ¿éëäýíý. Èéí õýìýýí òýð îðîíä ÷àíàäûí
öýðãèéí ÷óóëãàí òýð èðæ ¿ë ÷àäâààñ, îðíûã ýâäýæ ¿éëäýõ õààíààñ áàéõ âý äýý.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí äºðâºí èõ õààí òýäãýýðò ÷ ñàéí áîëîé õýìýýí ñàéøààæ: “Èõ
õààäóóäàà! Ñàéí, ñàéí! Èõ õààäóóä òà ÷ ñàéí áîëîé! Òà òîîëøã¿é ò¿ã ò¿ìýí ãîëüò îëîí
áóìàí ãàëàâò ÷ ¿íýíõ¿¿ á¿òýýñýí òýíöýøã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäü ¿¿íèé òóëä
õ¿ì¿¿íèé õààí áýýð Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã
ñîíññîí õèéãýýä õ¿íäëýí ¿éëäñýí, òàõèæ ¿éëäñýí òýäãýýðèéã á¿õýíä ñàõèæ ¿éëäýãò¿í.
Îãîîò àâðàõ õèéãýýä ñàéòàð äàãàí áàðüæ, ñàéòàð òýòãýæ, øèéòãýëèéã íÿöààæ,
àìèðëàíãóé õèéãýýä àìãàëàí ñàéí áîëãîæ ¿éëäýãò¿í. Õààíû îðäíû îð÷èì òýäãýýð
õèéãýýä èõ õîò òýäãýýð, îéðûí îðîí òýäãýýð, îðîí òýäãýýðèéã ÷ á¿õýíä ñàõèãòóí. Îãîîò
àâðàõ õèéãýýä ñàéòàð äàãàí áàðüæ, ñàéòàð òýòãýæ, øèéòãýëèéã íÿöààæ, àìèðëàíãóé
õèéãýýä àìãàëàí ñàéí áîëãîæ ¿éëäýãò¿í. Îðîí òýäãýýðèéã ÷ àþóë õèéãýýä õîðëîë
õÿìðàë á¿ãäýýñ îãîîò ãýòýëãýæ ¿éëäýãò¿í. ×àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíóóäûã áóöààæ
¿éëäýãò¿í. Çàìáóó òèâ á¿õýíä îðøñîí õ¿íèé õààí òýäãýýð ¿ë äàéòàõ õèéãýýä õîðèãèéã ýñ
óóäàëæ, ¿ë òýìöýëäýõ õèéãýýä ÿëãàëã¿é ¿éëäýõýä äóðëàæ ¿éëäýõò¿í. Èõ õààä ºìºã
õèéãýýä çàðö ñýëò òà äºðºâ çàìáóó òèâ ýíä õýçýý íàéìàí ò¿ì äºðâºí ìÿíãàí èõ õîò
òýäãýýðò íàéìàí ò¿ì äºðâºí ìÿíãàí õààí òýäãýýð ººð ººðèéí îðîíä èëòýä áàÿñãàõ
õèéãýýä õààí òºðèéí ýðõýò áàÿëàã ò¿¿ãýýð èëòýä áàÿñàõ õèéãýýä ººðèéí ýäèéí öîãöîîð
õàðèëöàí íýí ¿ë õºíººõ õèéãýýä õàðèëöàí íýí õºíººõèéã ¿ë ¿¿ñãýõ õèéãýýä ººðºº ÿìàð
ìýò óðüäûí õóðààñàí ¿éëýýð õààíû ÿçãóóðûã îëñîí ººðèéí õààí òºðèéí ýðõýò áàÿëãààð
áàÿñàõ õèéãýýä õàðèëöàí îðíûã ýâäýæ ¿ë ¿éëäýõ õèéãýýä îðíûã ýâäýõèéí òóëä ÷àíàäûã
¿ë õîðëîõ õèéãýýä õýçýý íýãýí çàìáóó òèâ ýíä íàéìàí ò¿ì äºðâºí ìÿíãàí èõ õîòóóäàä
òýäãýýð íàéìàí ò¿ì äºðâºí ìÿíãàí õààä õàðèëöàí àñðàõóé ñýòãýëòýé áîëæ, àñðàíãóé
ñýòãýë õèéãýýä òóñ÷ ñýòãýëòýé áîëîîä õàðèëöàí ¿ë áàéëäàæ, õîðèãèéã ¿ë óóäàëæ, ¿ë
òýìöýëäýæ, ¿ë ÿëãàæ ººð ººðèéí îðíóóäàä áàÿñàõ áîëáîîñ ò¿¿íèé òóëä èõ õààä ºìºã áà
çàðö ñýëò òà äºðºâ çàìáó òèâ ¿¿íèéã äýëãýð¿¿ëýõ áîëíî, æèë ñàéõàí áîëíî, àíõààðàí
áàÿñàõ áîëíî, òºðºëõòºí õèéãýýä îëîí õ¿ì¿¿ñýýð ä¿¿ðýõ áîëíî, ãàçàð ¿ðæèë øèìòýé
áîëíî, öàã áà ñàð, õàãàñ ñàð, æèëèéí ýðãýí òîéðîíä á¿ãäýä ÷ ¿íýíõ¿¿ öàã ëóãàà òºãºëäºð
áîëíî. Ãàðèã õèéãýýä îä, ñàð, íàð ÷ ºäºð øºíºä ñàéòàð îð÷èõ áîëíî. Õóðûí ¿ðãýëæëýë
÷ ãàçàðò öàã öàãòàà áóóõ áîëíî. Çàìáóó òèâä îðøèã÷ á¿õ àìüòàí ýä õèéãýýä ¿ð òàðèà
64
á¿ãäýýð áàÿëàã áîëíî. Òºãñ ýäëýë èõòýé õèéãýýä õàðàìã¿é áîëíî. ªãºõèéí ñýòãýëýýð
òºãºëäºð áîëæ, àðâàí áóÿíû ¿éëä ÷ òºãºëäºð áîëíî. Èõýíõäýý ñàéí çàÿà ºíäºð
ÿçãóóðûí åðòºíöºä òºðºõ áîëíî. Òýíãýðèéí îðîí ãýð¿¿ä ÷ òýíãýð áà òýíãýðèéí
õºâã¿¿äýýð ä¿¿ðýõ áîëíî.
“Èõ õààäàà! Õýí íýãýí õ¿íèé õààí áîëñîí òýð Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí
ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîîä õ¿íäëýí ¿éëäýæ, òàõèí ¿éëäýæ, ãýëýí áîëîí ãýëýíìàà þìóó,
ãýíýí þìóó ãýíýíìàà ñóäàð àéìãèéí ýðõýòèéã áàðüñàí òýäãýýðò ÷ ø¿òýí ¿éëäýæ,
äýýäëýí ¿éëäýæ, õ¿íäëýí ¿éëäýæ, òàõèí ¿éëäýõ õèéãýýä èõ õààä òà äºðºâ ºìºã õèéãýýä
çàðöûí õàìò îëîí áóìàí ÿã÷èñò íèã¿¿ëññýíèé òóë ¿ðãýëæèä Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñâîîñ íîìûã ñîíñîõûí ìºðºí, íîìûí ðàøààíû
äóñàë ò¿¿ãýýð òà íàðûí áèå ýäãýýð íü öýíãýõ áîëíî. Òà íàðûí òýíãýðèéí áèå ýäãýýðèéí
ñ¿ð æàâõëàí ÷ íýí àðâèäàõ áîëíî. Òà íàðò õè÷ýýíã¿é õèéãýýä õ¿÷ ÷àäàë ÷ òºðºõ áîëíî.
Òà íàðûí ñ¿ð æàâõëàí öîã çàëü õîòîë ÷óóëãàí ÷ íýí àðâèäàõ áîëíî. Õ¿ì¿¿íèé õààí òýð
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Øàãæàìóíè íàäàä ÷
ñàíààíä áàãòàøã¿é àãóó èõ ñýòãýøã¿é îëîí òàõèëûã ¿éëäñýí áîëíî. Õ¿ì¿¿íèé õààí òýð
ºíãºðñºí, èðýýä¿é, îäîî öàãò ãàðñàí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëüò îëîí áóìàí
áóðõàäàä ÷ ñàíààíä áàãòàøã¿é ñýòãýøã¿é àãóó èõ ýä ç¿éëñ á¿õíýýð òàõèæ ¿éëäñýí
áîëíî. Òèéì ó÷ðààñ õ¿íèé õààí ò¿¿íèéã èõýýð ñàõèæ ¿éëäýõ áîëîé. Òèéìýýñ õ¿íèé õààí
ò¿¿íèéã á¿õýíä ñàõèõ õèéãýýä îãîîò àâðàõ õèéãýýä ñàéòàð äàãàí áàðüæ, ñàéòàð òýòãýæ,
øèéòãýëèéã íÿöààæ, àìèðëàíãóé õèéãýýä àìãàëàí ñàéí áîëãîæ ¿éëäýõ áîëíî. Õààíû
îðäíû îð÷èìä îðøèõ òýíãýð á¿ãä ÷ èõýä ñ¿ð æàâõëàí òºãºëäºð èõ õ¿÷ òºãñ, àìãàëàí
õèéãýýä ñýòãýëèéí àìãàëàí ñàíààíä áàãòàøã¿é ëóãàà òºãñ áîëíî. Ýëäýâ áàÿñãàëàíã
àìñàõ áîëíî. Õîò òýäãýýð õèéãýýä îðäîí òýäãýýðèéã ÷ á¿õýíä ñàõèõ áîëíî. Ñàéòàð
òýòãýõ áîëíî. Õîðëîë ¿ã¿é áîëíî. Äàéñàí ¿ã¿é áîëíî. ×àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàí á¿ãäýýð
÷ ýñ ÿëàãäàõ õèéãýýä õºíººë ¿ã¿é, õÿìðàë ¿ã¿é áîëîõ áîëîé.”
Òèéí õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èõ õààí Âàéøðàâàíà áà èõ õààí
Äðòàðàøòðà, èõ õààí Âèðóäàêà, èõ õààí Âèðóïàêøà òýäãýýð áýýð èéíõ¿¿ àéëòãàâ:
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿íèé õààí õýí íýãýí Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîõ áîëáîîñ ººðòºº ÷ èõ ñàõèóñûã ¿éëäýõ áîëíî,
äýýä õàòàí õèéãýýä õàí õºâã¿¿ä áà õààíû ã¿íæ íàð áîëîí ã¿íæèéí íºõäèéí ÷óóëãàí
á¿ãäýä ÷ èõ ñàõèóñûã ¿éëäýõ áîëíî. Õààíû îðäíû îð÷èì òýð á¿õýíä ÷ àìèðëàíãóé
õèéãýýä ñàéí àìãàëàí áîëæ, èõýä ñàíààíä áàãòàøã¿é ¿ëýìæ äýýä ÿëãàìæààòàé
õàíüöàøã¿éã ¿éëäýõ áîëíî. Ýíý íàñàíäàà ººðèéí õààí òºðèéí ýðõýò áàÿëàã èõýä
ñàíààíä áàãòàøã¿éãýýð íýí àðâèäàí ¿éëäýõ áîëíî. Õààí ººðºº ñàíààíä áàãòàøã¿é
ëóãàà òºãºëäºð áîëíî. Áóÿíû öîãö õýìæýýëøã¿éã ÷ ñàéòàð õóðààõ áîëîé. Ìèíèé îðîí
á¿ãäèéã ÷ á¿õýíä ñàõèõ áîëíî. Îãîîò òýòãýõ áîëíî. ªºðèéí îðîíä õîðëîë ¿ã¿é õèéãýýä
äàéñàí ¿ã¿é, ÷àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíä ¿ë ÿëàãäàõ áà õàëäâàðò ºâ÷èí ¿ã¿é, õÿìðàë ¿ã¿é
áîëãîæ ¿éëäýõ áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿ì¿¿íèé õààí òýð áýýð ¿ë
àëãàñðàõ ñýòãýë õèéãýýä áèøðýëò ñýòãýë, õ¿íäýòãýõ ëóãàà ñýëòýýð Äýýä Àëòàíãýðýëò
áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã áèøèð÷ õ¿íäëýýä ñîíñîæ ¿éëäýõ áîëîé. Äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîõûí òóëä õ¿íèé õààí òýð
îðäíîî ¿ëýìæ ÿëãàìæààòàé áîëãîæ ¿éëäýíý. Òèéíõ¿¿ áîëãîîä õààíû îðäíûã ¿íýðò óñ
ýëäýâ îëíîîð ñ¿ð÷èõ õèéãýýä öýöãèéí áàãëàà ýëäýâ ÿíçààð ÷èìæ ¿éëäýíý. Ýëäýâ ¿íýðò
óñààð ñ¿ð÷èæ òàëáèñàí ò¿¿íäýý íîìûí øèðýý ºíäºð áà ýëäýâ ÷èìãýýð ñàéòàð
÷èìýãëýñíèéã áýëäýæ ¿éëäýíý. Òýð ç¿ãò ø¿õýð áà ÿëãóóëñàíû òýìäýã, ýëäýâ äóàçààð
ñàéòàð ÷èìýãëýæ ¿éëäýíý. Õ¿íèé õààí òýð áèåý óãààæ ¿éëäýíý. Ìàøèä ñàéõàí ¿íýðòýé
¿çýñãýëýíò øèíý õóâöñûã ºìñººä ýëäýâ ÷èìãýýð ÷èìæ ¿éëäýíý. ªºðèéíõºº ñóóäëûã
ìàøèä äîîð çàñàæ ¿éëäýýä, ñóóäàë ò¿¿í äýýðýý ñóóãààä õààíû îìîã äýýðýíã¿éãýý îðõèõ
áîëíî. Òýð áýýð õààí òºðèéíõºº ýðõýò áàÿëàãò ýñ òà÷ààíà. Îìîã õèéãýýä äýýðýíã¿é
á¿ãäèéã íýí òýâ÷ñýí ñýòãýëýýð Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí
¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäýíý. Íîìûã ºã¿¿ëýã÷ ãýëýí ò¿¿íä ÷ áóðõàí áàãøèéí õóðàí ìýäëèéã
¿¿ñãýíý. Õ¿íèé õààí òýð áýýð òýð ¿åèéí òýð öàãò äýýä õàòàí õèéãýýä õàí õºâ¿¿ä, ã¿íæ
íàð áîëîí ã¿íæèéí íºõäèéí ÷óóëãàíóóäàä òóñëàõààð õàðæ ¿éëäýíý. Äýýä õàòàí õèéãýýä
õàí õºâã¿¿ä, õààíû ã¿íæ íàðò ÿðóó ¿ãèéã ºã¿¿ëæ ¿éëäýíý. Ã¿íæèéí íºõäèéí ÷óóëãàí
á¿ãäýä ÷ ÿðóó ¿ãèéã ºã¿¿ëæ ¿éëäýíý. Íîìûã ñîíñîõûí òóëä ýëäýâ ÿíçûí òàõèëûã
65
áýëòã¿¿ëæ ¿éëäýíý. Ñàíààíä áàãòàøã¿é, ç¿éðëýøã¿é áàÿñãàëàíãààð ººðºº öýíãýæ
¿éëäìîé. Ñàíààíä áàãòàøã¿é áàÿñãàëàíãààð æàðãàæ ¿éëäìîé. Ýðõòýí àìèðëàæ
¿éëäýíý. Ìàøèä èõ áàÿñãàëàíã òºð¿¿ëýýä, íîìûã ºã¿¿ëýý÷èéã óãòàæ ¿éëäýíý.”
Òèéíõ¿¿ àéëòãàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí èõ õààäàä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: “Èõ
õààäàà, òýð öàãèéí òýð ¿åñò õ¿íèé õààí òýð á¿õýëäýý öàãààí, øèíý, ¿çýñãýëýíòýé
õóâöñûã ºìñºæ ¿éëäýíý. Óíæëàãà õèéãýýä ýëäýâ ÷èìãýýð ººðèéãºº ñàéòàð ÷èìýãëýæ
¿éëäýõ áîëíî. Öàãààí ø¿õðèéã ÷ áàðüæ ¿éëäýõ áîëîé. Õààíû èõ áààòðóóä õèéãýýä
õààíû èõ áàðàà áîëîã÷èä ýëäýâ ÿíçûí ºëçèéò ÷èìãèéã áàðèàä õààíû îðäîí òýíäýýñ
ãàð÷ íîìûã ºã¿¿ëýý÷èí ò¿¿íèéã óãòàõûí òóëä òýð ç¿ãò îäîæ ¿éëäìîé. Òýð þóíû òóëä âý?
õýìýýâýýñ, õ¿íèé õààí òýð ç¿ãò õýäèé÷èíýý àëõñàí òºäèé÷èíýý ò¿ã ò¿ìýí ãîëüò áóìàí
ãàëâààð îð÷ëîíãîîñ ýðãýí áóöàõ áîëíî. Òýð ÿìàãòààð çàãàðâàðäûí õààíû ÿçãóóðûã ò¿ã
ò¿ìýí ãîëüò áóìàí óäàà îëîõ áîëíî. Òýð ç¿ãò àëõàì õýäèé òºäèé àëõñàí òºäèé÷èíýýãýýð
ýíý íàñàíäàà õààí òºðèéí ýðõýò áàÿëàã ñàíààíä áàãòàøã¿é èõýýð àðâèäàõ áîëíî. Ò¿ã
ò¿ìýí áóìàí ãîëüò îëîí ãàëàâò îðîí óóæèì õèéãýýä àãóó èõ òýíãýðèéí øèëòãýýí äîëîîí
ÿíçûí èõ ýðäýíýýð á¿òýýãäñýí¿¿äèéã îëîõ áîëíî. Õ¿íèé õààíû ÿçãóóð õèéãýýä òýíãýðèéí
àãóó èõ îðîí îëîí áóìûã îëîõ áîëíî. Òºðºë á¿õýíäýý èõ ýðõýò áàÿëãèéã îëîõ áîëíî. Óðò
íàñëàõ áîëíî. ªíº óäààí àìüäðàõ áîëíî. Àâõààëæ ñàìáàà òºãºëäºð áîëæ ¿ãèéã íü
äàãàâààñ çîõèñòîé áîëíî. Àëäàð òºãºëäºð áîëæ, ºã¿¿ëñýí íü ìàøèä àãóó èõ áîëíî.
Òýíãýð õ¿íèé àìãàëàí àãóó èõ õèéãýýä àãóó èõèéã îëîõ áîëíî. Õ¿÷ ÷àäàë èõòýé áîëæ,
ìàø èõ õ¿÷ ÷àäàë òºãºëäºð õèéãýýä ä¿ðñ ñàéòàé áîëíî. ¯çýñãýëýíòýé õèéãýýä õàðâààñ
ãóà ñàéí ºíãº äýëãýðñýí äýýä òºãºëäºð áîëíî. Òºðºë á¿õýíäýý ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíòàé
ó÷ðàõ áîëíî. Áóÿíû ñàäàíãóóäûã îëîõ áîëíî. Áóÿíû öîãö õýìæýýëøã¿éã îãîîò áàðèõ
áîëíî. Èõ õààäàà, òóñ ýðäýì ýíý àäèëóóäûã ñîíñîîä õ¿íèé õààí òýð íýãýí áýýð àëñààñ
íîìûã ºã¿¿ëýý÷èéã óãòàæ ¿éëäýíý. Çóóí áýýð õèéãýýä ìÿíãàí áýýðýýñ ÷ óãòàæ ¿éëäýíý.
“Áàñ òýðáýýð èéí õýìýýí: ‘Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áóðõàí Øàãæìóíè ºíººäºð ìèíèé õààíû îðäîí ¿¿íä çàëðàõ áîëíî. ªíººäºð Ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Øàãæìóíè ìèíèé õààíû îðäîí
ýíä çîîã áàðèõ áîëíî. ªíººäºð Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áóðõàí Øàãæìóíèéí íîì á¿õ åðòºíöòýé ¿ë çîõèëäñîíûã ñîíñîõ áîëíî. ªíººäºð áè íîì
ñîíññîíû áóÿí ¿¿ãýýð äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèîñ ýðãýí ¿ë áóöàõ áîëíî.
ªíººäºð áè áýýð îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè Ò¿¿í÷ëýí çàëðàãñàäûã áàÿñãàæ ¿éëäýõ
áîëíî. ªíººäºð áè áýýð ºíãºðñºí áà èðýýä¿é, îäîî öàãò çàëàðñàí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàäàä ñàíààíä áàãòàøã¿é èõ òàõèë óóæèì õèéãýýä àãóó èõèéã ¿éëäýõ áîëíî. ªíººäºð
áè òàìûí àìüòàí, àäãóóñíû òºðºëò, ýðëýãèéí åðòºíöèéí çîâëîí á¿ãäèéí óðñãàëûã
ìàøèä òàñëàõ áîëíî. ªíººäºð áè Ýñðýíãèéí ýðõýò õààíû áèåèéã îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí
ãîëäè óäàà îëîõ áóÿíû ¿íäñèéí ¿ðèéã òàðèõ áîëíî. ªíººäºð áè Õóðìàñò òýíãýðèéí
áèåèéã îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè óäàà îëîõ áóÿíû ¿íäñèéí ¿ðèéã òàðèõ áîëíî.
ªíººäºð áè Õ¿ðäýí ýðã¿¿ëýã÷ õààíû áèåèéã îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè óäàà îëîõ
áóÿíû ¿íäñèéí ¿ðèéã òàðèõ áîëíî. ªíººäºð áè îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ãàëàâ
îð÷ëîíãîîñ îãîîò ãýòýëæ ¿éëäýõ áîëíî. ªíººäºð áè áóÿíû öîãö õýìæýýëøã¿é, äýýð
¿ã¿é, ýíã¿é õèéãýýä àãóó èõ, ñàíààíä áàãòàøã¿éã ñàéòàð õóðààõ áîëíî. ªíººäºð áè
õàòíû íºõäèéí ÷óóëãàí á¿ãäýä èõ ñàõèóñûã ¿éëäýõ áîëíî. ªíººäºð áè áýýð õààíû
îðäíû îéð îð÷èì ýíä àìèðëàíãóé áà ñàéí àìãàëàí ñàíààíä áàãòàøã¿é, ìàøèä
ÿëãàìæààòàé ¿ëýìæ, äýýð ¿ã¿éã ¿¿ñãýæ ¿éëäýõ áîëíî. ªíººäºð áè ýäãýýð îðîí á¿ãäèéã
á¿õýíä ñàõèõ áîëíî. Ñàéòàð òýòãýõ õèéãýýä õîðëîë ¿ã¿é, äàéñàí ¿ã¿é, ÷àíàäûí öýðãèéí
÷óóëãàí á¿ãäýýðò ¿ë ýçëýãäýõ, õàëäâàðò ºâ÷èíã¿é, õÿìðàëã¿é áîëîõ áîëíî õýìýýí
ñýòãýëèéã ¿¿ñãýæ ¿éëäýíý’ ñàíàõ áîëíî.”
“Èõ õààäàà, ãýëýí áîëîí ãýëýíìàà þìóó, ãýíýí áîëîí ãýíýíìàà äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã áàðèã÷ òýäãýýðò õ¿íèé õààí òýð áýýð äýýäèéí íîìîíä
áèøèðñýí òýð àäèëààð áèøèð÷ ¿éëäýíý, äýýäýëæ ¿éëäýíý, õ¿íäýëæ ¿éëäýíý, òàõèæ
¿éëäýõ õèéãýýä èõ õààí òà äºðºâ ºìºã áîëîí çàðö ñýëò õèéãýýä òýíãýðèéí ÷óóëãàí
òýäãýýð áîëîí îëîí áóìàí ÿã÷èñóóäàä ìýäýë îþóíààð äýýäèéã ºãâººñ õ¿íèé õààí
ò¿¿íèé áóÿí èëòýä õóðæ ¿éëäýõ õèéãýýä áóÿí èëòýä õóðàí ¿éëäñýí òýð ë¿ãýý ýíý íàñíû
õààí òºðèéí ýðõýò áàÿëàã ñàíààíä áàãòàøã¿éãýýð íýí àðâèæèõ áîëíî. Ýíý íàñàíäàà
66
õààíû ñ¿ð æàâõëàí ñàíààíä áàãòàøã¿é èõýýð òºãºëäºð áîëíî. Öîã õèéãýýä õîòîë
÷óóëãàí ñ¿ð õ¿÷ýýð ÷ ÷èìýãëýãäýõ áîëíî. ×àíàäûí ýñýðã¿¿öýã÷ á¿ãä áîëîí äàéñàí
á¿ãäèéã íîìûí ¸ñîîð ìàøèä ýñëýí øèéòãýõ áîëíî.”
Òèéí õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä äºðâºí ìàõàðàíç òýäãýýð
èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, õýí íýãýí õ¿íèé õààí
áîëñîí òýð áýýð íîìîíä òýð àäèëûí ñ¿ñýã áèøðýëýýð ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí áóþó
äýýä Àëòàíãýðýëò ¿¿íèéã ñîíñîîä ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã áàðèã÷ ãýëýí
áîëîí ãýëýíìàà, ãýíýí áîëîí ãýíýíìàà òýäãýýðò ÷ áèøèð÷, äýýäëýæ, õ¿íäýëæ, òàõèæ
¿éëäýõ õèéãýýä èõ õààä áèä íàðûí òóëä õààíû îðäîí ò¿¿íèéã ìàøèä àðèóñãàí öýâýðëýæ
¿éëäýýä, ¿íýðò óñ ýëäâýýð ñ¿ð÷ëýã ñàéòàð òàëáèæ èõ õààä áèä äºðºâòýé õàìò íèéòýýðýý
ãàéõàìøèãò íîì ò¿¿íèéã ñîíñîõ õèéãýýä ººð áîëîí òýíãýð á¿ãäèéí òóñàä áóÿíû ¸çîîðûí
ºëçèé º÷¿¿õýí íýãèéã ºã÷ ¿éëäâýýñ, Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, íîìûã
àéëäàã÷ ãýëýí òýð íîìûí ñóóäàëä ñóóñàí äàðóéä õ¿íèé õààí òýð èõ õààä áèä äºðâèéí
òóñûí òóëä õ¿æèéã àñààæ, ºðãºñºí äàðóéä ýëäýâ ÿíçûí ¿íýðòí¿¿äýýñ ¿íýðò áà õ¿æíèé
îðîîíãî ìîä ýëäýâ îëíîîð ãàðààä, òýäãýýð àãøèí õîðîì òºäèéä èõ õààä áèä äºðâèéí
ººð ººðèéí áàéøèíãèéí äýýä àãààðò ¿íýðò áà õ¿æíèé îðîîíãî ìîä ýëäýâ îëíû ø¿õýð
áîëîí îðøèõ áîëíî. Õ¿æèéí ¿íýð àãóó èõýýð àíõèëàõ áîëíî. Àëòíû ºíãº ìýò ¿çýãäýë
ãàðàõ áîëîõ õèéãýýä ¿çýãäýë ò¿¿ãýýð áèäíèé áàéøèí á¿ãä ÷ ãýðýëòýí ãèéõ áîëíî. Àðèóí
ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ¿íýðò áà õ¿æíèé îðîîíãî ìîä ýëäýâ ÿíçóóä àãøèí õîðîì
òºäèéä òýñýøã¿é îðíû ýçýí Ýñðýí (ñàíñ: Áðàõìà) õèéãýýä òýíãýð íàðûí ýðõýò Õóðìàñò
(ñàíñ: Èíäðà) õèéãýýä èõ îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè (ìîí: Ýãøèãëýíò); èõ îõèí òýíãýð Äðäà (ìîí:
Áàò-ýõ); Øðè (ìîí: Öîãò); ÿã÷èñûí àéìãèéí íî¸í Ñàìæíàÿà (ìîí: ¯íýìëýõ¿é ìýäýã÷) õèéãýýä
ÿã÷èñûí àéìãèéí õîðèí íàéìàí èõ íî¸í; òýíãýðèéí õºâã¿¿í Ìàõåøâàðà (ìîí: Ýðõýò
áàÿëàã); èõ ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í Âàæðàïàíè (ìîí: Ìóòàðòàà î÷èðò); ÿã÷èñûí àéìãèéí
èõ íî¸í Ìàíèáàäðà (ìîí: Ñàéí ýðäýíý); Õàðèòè (ìîí: áóëààã÷ ýõ) òàâàí çóóí õ¿¿ íºõºð ñýëò;
èõ ëóñûí õààí Àíàâàòàïòà, èõ ëóñûí õààí Ñàãàðà (ìîí: Äàëàé) õèéãýýä òýäãýýðèéí òóñ
òóñûí áàéøèíãèéí äýýðõ îãòîðãóéä ãàðààä ¿íýðò áà õ¿æíèé îðîîíãî ìîä ýëäâèéí
ø¿õðèéí áàéäëààð îðøèõ áîëíî. Õ¿æèéí ¿íýð àãóó èõýýð ÷ àíõèëàõ áîëíî. Áàéøèí
á¿ãäèéí äîòîð àëòàí ãýãýý ãàðàõ õèéãýýä ãýãýý ò¿¿ãýýð îðîí á¿ãä ãýðýëòýí ãèéõ áîëíî.”
Òèéí õýìýýí àéëòãàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí äºðâºí ìàõàðàíçàä èéí
õýìýýí çàðëèãëàâ: “Èõ õààäàà, èõ õààí òà äºðâèéí ººð ººðèéí áàéøèíãóóäûí äýýðõ
îãòîðãóéä õ¿æ õèéãýýä ýëäýâ ¿íýðò îðîîíãî ìîä òýäãýýð ø¿õðèéí áàéäàëòàé îðøñîí
òºäèé áóñ þì. Òýð þóíû òóëä âý? õýìýýâýýñ, Èõ õààäàà, õ¿íèé õààí òýð äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã òàõüñàíû òóëä þì. Ýëäýâ õ¿æ
òýäãýýð ø¿õýðëýõ äàðóéä ãàðòàà õ¿æíèé ñàâ íýãèéã áàðüñàí ò¿¿íýýñ õ¿æ õèéãýýä ýëäýâ
¿íýðòíèé îðîîíãî ìîä áàãøðàí ãàðààä òýäãýýð íü àãøèí õîðîì íýã òºäèéä ãóðâàí
ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí îðîí òýäãýýð á¿ãäýä àëèí çóóí ãîëäè ñàð, çóóí ãîëäè íàð,
çóóí ãîëäè èõ äàëàé, çóóí ãîëäè óóëûí õààí ñ¿ìáýð óóë áà ñ¿ìáýð óóëûí îéð îð÷èì
áîëîí çóóí ãîëäè èõ îéð îð÷èì, çóóí ãîëäè äºðâºí èõ òèâò åðòºíöèéí îðîí, çóóí ãîëäè
äºðâºí ìàõàðàíçûí ÿçãóóðûí òýíãýð, çóóí ãîëäè ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðýýñ ýõëýýä çóóí
ãîëäè õóðàí ìýäýë ¿ã¿é, õóðàí ìýäýë ¿ã¿é áóñ ò¿¿íä îéð îäñîíûã õ¿ðòýëõ òýíãýð
õèéãýýä ãóðâàí ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí îðîí òýäãýýð á¿ãäýä Ãó÷èí ãóðâàí
òýíãýðèéí ÿçãóóð çóóí ãîëäè á¿ãäýä òýíãýð, ëóñ, ÿã÷èñ, ¿íýð èäýøòýí, ãàðüä, àñóð,
ìèàìæè, èõ äî÷ýãèéí ÷óóëãàíóóäûí òóñ òóñûí ãýð¿¿äèéí äýýðõ îãòîðãóéä õ¿æ áîëîí
ýëäýâ ¿íýðòíèé îðîîíãî ìîä ø¿õýð÷ëýí îðøèõ áîëíî. Õ¿æíèé ¿íýð àãóó èõýýð ÷
àíõèëàõ áîëíî. Òýíãýðèéí áàéøèíãóóäàä àëòíû ºíãº ìýò ãýãýý ÷ ãàðàõ áîëîõ õèéãýýä
ãýãýý ò¿¿ãýýð ÷ òýíãýðèéí áàéøèíãóóä ãýðýëòýí ãèéõ áîëíî. Èõ õààäàà, ýíý ìýò ãóðâàí
ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí îðîíä òýíãýðèéí áàéøèí á¿ãäèéí äýýðõè îãòîðãóéä õ¿æ
õèéãýýä ¿íýðòíèé îðîîíãî ìîä òýäãýýð ø¿õýð÷ëýí îðøèõ òýð ìýò äýýä Àëòàíãýðýëò
áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã òàõèõûí òóë õ¿íèé õààí òýð áýýð ýëäýâ õ¿æ
òýäãýýðèéã àñààñàí äàðóéä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèé
ñ¿ð æàâõëàíãèéí õ¿÷ýýð õ¿æ õèéãýýä ýëäýâ ¿íýðòíèé îðîîíãî ìîäóóä áàãøðàí ãàðíà.
“Àãøèí õîðîì íýã òºäèéä, àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðîí á¿õýíä Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé
òîîòîé òýíöýõ¿éö ò¿ã ò¿ìýí áóìàí ãîëäè áóðõàíû îðîíä, Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîò ò¿ã
67
ò¿ìýí áóìàí ãîëäè ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû îãòîðãóéä õ¿æ õèéãýýä ýëäýâ ¿íýðò îðîîíãî
ìîäóóä íü ø¿õýð÷ëýí îðøèõ áîëíî. Òýäãýýð íü ÷ ò¿ã ò¿ìýí áóìàí ãîëäè îëîí áóðõàíû
îðîíä õ¿æ õèéãýýä ýëäýâ ¿íýðòýí àãóó èõ õèéãýýä õýìæýýëøã¿é èõ àíõèëàõ áîëíî.
Àëòíû ºíãº ìýò ãýãýý ãàðàõ áîëîõ õèéãýýä ãýãýý ò¿¿ãýýð ÷ Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîò ò¿ã
ò¿ìýí áóìàí ãîëäè îëîí áóðõàíû îðîí ãýðýëòýí ãèéõ áîëíî. Èõ õààäàà, èõ ðèä
õóâèëãààí òýð ìýò òýäãýýð ãàðñàí äàðóéä Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîîãîîð òýíöýõ¿éö ò¿ã
ò¿ìýí áóìàí ãîëäè îëîí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí íóãóóä íîìûã ºã¿¿ëýã÷ ò¿¿íä áàÿñàí: ‘Äýýä
òºðºëõòººí! Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé. Äýýä òºðºëõòºí òà äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð
àéìãèéí ýðõýò õààí ¸ñ ¿¿íä ã¿íçãèé óòãà ýíý ìýò, ã¿í ¿çýãäýë ýíý ìýò, ýðäýì ñàíààíä
áàãòàøã¿é ýíý ìýò ëóãàà ¿¿íèéã àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ ñàéòàð íîìëîõûã õ¿ññýí òà ÷ áàñ
ñàéí áîëîé õýìýýí ñàéøààëûã ºãºõ áîëîé. Õýí íýãýí àäàãëààä ñóäàð àéìãèéí ýðõýò
õààí áóþó äýýä Àëòàíãýðýëò ¿¿íèéã ñîíññîí òýäãýýð àìüòàä ÷ áàãà ñàãà áóÿíû ¿íäýñ
òºãºëäºð òºäèé ¿ë áîëîõ áîëáîîñ àëèí íýãýí ñýòãýëäýý áàðüñàí áà õàäãàëñàí,
íîìëîñîí, óíøñàí, á¿õíèéã áàãòààæ ¿éëäñýí, íºõºääºº àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ ìàøèä
çààñàí ò¿¿íèéã ºã¿¿ëýõ õýðýã þó áàéíà? Òýð ó÷èð þó âý? õýìýýâýýñ, äýýä òºðºëõòºí
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí áóþó äýýä Àëòàíãýðýëò ¿¿íèéã ñîíñîîä ñîíññîí äàðóéäàà
ò¿ã ò¿ìýí îëîí áóìàí ãîëäè áîäüñàäâà íàð äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñ áîäèîñ ýðãýí ¿ë
áóöàõ áîëäîã òóë áîëîé.’
“Òýãýýä àðâàí ç¿ã á¿õýíä ò¿ã ò¿ìýí áóìàí ãîëäè Ãàíãà ìºðíèé ýëñíèé òîî ÿìàãò
áóðõàíû îðîíä ò¿ã ò¿ìýí îëîí áóìàí ãîëäè ò¿¿í÷ëýí çàëðàãñàä ººð ººðèéí áóðõàíû
îðîíä îðøèí áóé òýäãýýð òýð öàãèéí òýð ¿åñò íýã ¿ã õýë íýã àâèàãààð íîìûí øèðýýí
äýýð ñóóñàí, íîìûã ºã¿¿ëýý÷ ãýëýí ò¿¿íä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: ‘Äýýä òºðºëõòºí òà
áýýð èðýýä¿é öàãò áîäèéí ç¿ðõýíä îäîõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà áîäèéí ç¿ðõ äýýäèéí
äýýäýä îäîîä õààí ìîäíû ºìíº ñóóãààä ãóðâàí åðòºíö á¿ãäýýñ ÿëãàìæààòàé èë¿¿
àìüòàí á¿ãäýýñ ìàøèä õýòýðñýí ä¿ð áàéäàë õèéãýýä õàòóóæèëò ÿâäëûí õ¿÷èéã
¿¿ñãýñíèé àäèñòýäýýð îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè áýðõ ÿâäëóóäûã ¿ç¿¿ëýõ áîëíî. Äýýä
òºðºëõòºí òà áîäèéí øèìèéã ñàéòàð ÷èìýãëýí ¿éëäýõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà ãóðâàí
ìÿíãàí èõ ìÿíãàí åðòºíöèéã îãîîò àâðàõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà õààí ìîäíû ºìíº
ñóóãààä ñàíààíä áàãòàøã¿é ä¿ðñ íü ìàøèä àéìøèãòàé áîëñîí, ãóà áóñûã ¿ç¿¿ëñýí,
ìóóõàé ä¿ðñò ýëäýâ ÿíç øóëìàñûí àéìãóóäûã ÿëàõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà áîäèéí
ç¿ðõ äýýäèéí äýýäýä îäîîä, äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäü ¿ëãýð ¿ã¿é ìàøèä
àìèðëàñàí, òîîñ ëóãàà õàãàöñàí, ã¿íçãèé èëòýä òºãñãºñºí áóðõàí áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí
òà î÷èð ñóóäëûí ç¿ðõýíä áàòòàé ñóóãààä áóðõàí á¿ãäýýð èëòýä ñàéøààñàí íîìûí õ¿ðä
ìàøèä ã¿íçãèé, äýýð ¿ã¿é àðâàí õî¸ð ç¿éëèéã ìàøèä ýðã¿¿ëýõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà
äýýð ¿ã¿é íîìûí èõ õýíãýðãèéã äýëäýõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà äýýð ¿ã¿é íîìûí
öàãààí ëàâàéã ¿ëýýõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà íîìûí èõ ÿëãóóëñàíû òóãèéã ìàíäóóëàõ
áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà äýýð ¿ã¿é íîìûí çóëûã áàäðóóëàí ¿éëäýõ áîëíî. Äýýä
òºðºëõòºí òà äýýð ¿ã¿é íîìûí õóðûã áóóëãàõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà îëîí áóìàí
íèñâàíèñûí äàéñíûã ÿëàõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà ò¿ã ò¿ìýí îëîí áóìàí àìüòäûã
ìàøèä àéìøèãòàé èõ àþóëûí äàëàéãààñ ãýòýëãýõ áîëíî. Äýýä òºðºëõòºí òà ò¿ã ò¿ìýí
îëîí áóìàí àìüòäûã îð÷ëîíãèéí ýðã¿¿ëãýýñ îãîîò ãýòýëãýí ¿éëäýõ áîëíî. Äýýä
òºðºëõòºí òà ò¿ã ò¿ìýí îëîí ãîëäè áóðõàäóóäûã áàÿñãàí ¿éëäýõ áîëíî.’ “
Òèéí õýìýýí çàðëèãëàâàé. Ìºí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä äºðâºí ìàõàðàíç òýäãýýð èéí
õýìýýí àéëòãàâ: “Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿íèé õààí áýýð äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààíû ýðäýì, ýíý íàñ õèéãýýä èðýýä¿é
õîéøèä ãàðàõ ýíý ìýò ýäãýýðèéã ¿çýæ îëîí áóìàí áóðõàäàä áóÿíû ¸çîîðûã ¿¿ñãýæ,
áóÿíû öîãö õýìæýýëøã¿éã îãîîò áàðèõûã ¿çýýä íèã¿¿ëñýíã¿éí òóëä Àðèóí ñàíâààðò ßëæ
òºãñ íºã÷ñººí, ººð ººðèéí ãýðò îðøèõ äºðâºí ìàõàðàíç áèä íàð, ºìºã õèéãýýä çàðö
ñýëò, îëîí áóìàí ÿã÷èñ íàð õ¿æ õèéãýýä ýëäýâ ¿íýðòíèé îðîîíãî ìîäíóóäûí ø¿õðýýð
õºòëºãäººä áèåý ¿ë ¿ç¿¿ëýýä õ¿íèé õààí ò¿¿íèé àð÷èæ öýâýðëýñýí îëîí äàâõàð
áàéøèí, ñàéòàð öýâýðëýñýí, ¿íýðò óñ ýëäýâ ÿíçààð ñàéòàð ñ¿ð÷ñýí, ýëäýâ ÷èìãýýð
ñàéòàð ÷èìýãëýñýí õààíû îðäîí õààíà áóé òýíä íîìûã ñîíñîõûí òóëä îäîæ ¿éëäýíý.
“Òýñýøã¿éí ýçýí Ýñðýí;òýíãýðèéí ýðõýò Õóðìàñò; èõ îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè; èõ îõèí

òýíãýð Øðè (ìîí: Öîãò); ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà (ìîí: Áàò-ýõ); õèéãýýä ÿã÷èñûí àéìãèéí
68
èõ íî¸í Ñàìæíàÿà, ÿã÷èñûí àéìãèéí õîðèí íàéìàí èõ íî¸í; òýíãýðèéí õ¿¿ èõ
Ìàõåøâàðà; ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í Âàæðàïàíè; ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í
Ìàíèáàäðà; Õàðèòè-í õ¿¿ òàâàí çóóí íºõäèéí õàìò; ëóñûí õààí Àíàâàòàïòà; ëóñûí õààí
Ñàãàðà ò¿ã ò¿ìýí îëîí áóìàí ãîëäè òýíãýð¿¿ä áèåý ¿ë ¿çýãä¿¿ëýýä ýëäýâ ÷èìãýýð
÷èìýãëýãäñýí õèéãýýä íîìûã ºã¿¿ëýý÷ ò¿¿íèé íîìûí ñýíòèé ìàøèä ºíäºð, ýëäýâ
÷èìãýýð ñàéòàð ÷èìýãëýãäñýí, öýöãèéí áàãëààã áýëäñýí òýðõ¿¿ õ¿íèé õààíû îðäîí
ãàçàðò íîìûã ñîíñîõûí òóëä îäîõ áîëíî.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, èõ õààä áèä äºðºâ ºìºã õèéãýýä çàðöûí õàìò îëîí
áóìàí ÿã÷èñ òýäãýýð á¿ãä çîõèëäîí ¿éëäýýä, áóÿíû íºõðèéã ¿éëäñýí, áóÿíûã îëæ
¿éëäñýí, äýýð ¿ã¿é íîìûí èõ ºãëºãèéã ºãñºí õ¿íèé õààí ò¿¿íä íîìûí ðàøààíû øèì
¿¿ãýýð öýíãýõ áîëîõ òýð äàðóéä õ¿ì¿¿íèé õààí ò¿¿íèéã á¿õýíä ñàõüæ ¿éëäýíý. Á¿ðýí
àâðàõ õèéãýýä á¿ðýí õàìãààëæ, á¿ðýí òýòãýæ, àìèðëàíãóé áà àìãàëàí ñàéí áîëãîæ
¿éëäýíý. Õ¿ì¿¿íèé õààíû îðä õàðø, èõ õîò, óëñ ò¿¿íèéã ÷ á¿õýíä ñàõüæ ¿éëäýíý. Á¿ðýí
àâðàõ õèéãýýä á¿ðýí õàìãààëæ, á¿ðýí òýòãýæ, àìèðëàíãóé áà àìãàëàí ñàéí áîëãîæ
¿éëäýíý. Øèéòãýëèéã òýâ÷èõèéã ÷ ¿éëäýíý. Òýðõ¿¿ óëñûã àþóë, õîðëîë, õàëäâàðò ºâ÷èí,
õÿìðàë á¿ãäýýñ á¿ðýí ãýòýëãýæ ¿éëäýíý.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, àëèí õýí íýãýí õ¿íèé õààí áîëîîä õ¿íèé õààí
ò¿¿íèé óëñàä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ýíý ãàð÷, Àðèóí
ñàíâààðò ÿëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿íèé õààí òýð ãýëýí þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó ãýíýíìàà
äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã áàðèã÷ íàðò ¿ë õ¿íäëýõ, ¿ë
äýýäëýõ, ¿ë ºðãºìæèëæ, ¿ë òàõèâààñ, äºðâºí èõ õààí áèä íàð õèéãýýä îëîí áóìàí ò¿ã
ò¿ìýí ãîëäè ÿã÷èñ íàðò ýíýõ¿¿ íîìûã ñîíñîõ õèéãýýä íîìûí ðàøààíû øèì ¿¿ãýýð ¿ë
öýíã¿¿ëýõ, ¿ë õ¿íäëýõ, òýíãýðèéí áèå ýäãýýðèéí ñ¿ð æàâõëàí ÷ íýí àðâèæèæ ¿ë ¿éëäýíý.
Áèäíèé õè÷ýýíã¿é õèéãýýä õ¿÷ ÷àäàë ÷ ¿ë òºðæ áèäíèé áèåíä ñ¿ð õ¿÷ öîã áà õîòîë
÷óóëãàí ÷ íýí àðâèæèæ ¿ë ¿éëäýõ áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ºìºã
õèéãýýä çàðö ñýëò äºðâºí èõ õààí áèä íàð áîëîí îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ÿã÷èñ íàð
îðîí ò¿¿íèéã õÿñàëä îðõèíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áèä íàð îðîí ò¿¿íèéã
õÿñàëä îðõèâîîñ òýð îðîíä îðøèõ òýíãýðèéí ÷óóëãàí á¿ãä ÷ îðîí ò¿¿íèéã õÿñàëä îðõèõ
áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òýíãýð íàð îðîí ò¿¿íèéã õÿñàëä îðõèâîîñ
òýð îðîíä óëñ íü íýí õÿìðàë ýëäýâ ÿíç ãàðàõ áîëíî. Õààíû õÿìðàë áàðàãäàøã¿é îëîí
ãàðàõ áîëíî. Àëèí îðîíä îðøñîí àìüòàí á¿ãä ÷ òýìöýëäýõ õèéãýýä õîðèãèéã óóäàëæ
õÿìðàëäàõ áîëíî. Ãàðèã õèéãýýä ºâ÷èí ýëäýâ ÿíç òýð óëñàä ãàðàõ áîëíî. Ç¿ã òàë òàëààñ
îäíû ñóì óíàõ áîëíî. Ãàðèã õèéãýýä îäóóä ÷ õàðèëöàí ¿ë çîõèëäîõ áîëíî. Өâëèéí ñàð
óðãàâààñ íàð ìýò áàéõ áîëíî. Ñàðíû ãàðàã õèéãýýä íàðíû ãàðàã ãàðàõ áîëíî. Íàð
õèéãýýä ñàð îãòîðãóéä îðøèõíîîí ÷ öàã ¿ðãýëæèä õèðòýõ áîëíî. Öàã öàãò îãòîðãóéä
ñîëîíãûí ºíãº ìýò õóéëðàõ áîëíî. Ãàçàð ÷ õºäëºõ áîëíî. Ãàçàðò îðøñîí õóäàã ÷ äóó
ãàðãàí äóóðñàõ áîëíî. Îðîí íóòàãò õ¿÷òýé ñàëõè ÷ ãàðàõ áîëíî. Èõ ¿åð áóóõ áîëíî.
Îðîí íóòàãò ãàí çóäûí àþóë ãàðàõ áîëíî. ×àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíààð óëñ äàðàãäàõ
áîëíî. Óëñ òýð íü äîðîéòîõ áîëíî. Àìüòàí òýäãýýð íü íèñâàíèñ èõòýé áîëíî. Òýð îðîí
áàÿñãàëàíã¿é áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí!, ºìºã çàðö ñýëò äºðâºí èõ
õààí áèä íàð õèéãýýä îëîí áóìàí ÿã÷èñ, îðîíä îðøèõ òýíãýð, ëóñ íàð îðîí ò¿¿íèéã
îðõèâîîñ òýð óëñàä ýíý ìýò ýëäýâ ÿíçûí îëîí çóóí õîðëîë õèéãýýä îëîí ìÿíãàí õîðëîë
ãàðàõ áîëíî.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, àëèí õýí íýãýí õ¿íèé õààí áîëîîä òýð ººðèéãºº
á¿õýíä èõýä ñàõèæ ¿éëäýõèéã õè÷ýýõ áîëíî. Õààíû ýëäýâ àìãàëàíã ºíº óäààí àìñàõûã
õè÷ýýõ áîëíî. Àìãàëàí á¿ãäèéã ýäëýõ ñýòãýëèéí õààí áîëîõûã õè÷ýýõ áîëíî. Óëñäàà
õàðúÿàëàãäàõ àìüòàí á¿ãäèéã àìãàëàíòàé áîëãîõûã õè÷ýýõ áîëíî. ×àíàäûí öýðãèéí
÷óóëãàí á¿ãäèéã ÿëàí ¿éëäýõèéã õè÷ýýõ áîëíî. Îðîí á¿ãäýä ºíº óäààí á¿ðýí òýòãýõèéã
õè÷ýýõ áîëíî. Íîìûí õààí áîëîõûã õè÷ýýõ áîëíî. ªºðèéí óëñûã ÷ àþóë õîðëîë,
õàëäâàðò ºâ÷èí, õÿìðàë á¿ãäýýñ á¿ðýí ãýòýëãýæ ¿éëäýõèéã õè÷ýýõ áîëáîîñ Àðèóí
ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿ì¿¿íèé õààí òýð äàìæèãã¿é äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëä. Ãýëýí þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó
ãýíýíìàà ñóäàð àéìãèéí ýðõýòèéã áàðèã÷ òýäãýýðèéã ÷ õ¿íäýëæ ¿éëä, äýýäýëæ ¿éëä,
ºðãºìæèëæ ¿éëä, òàõèæ ¿éëä. ªìºã õèéãýýä çàðö ñýëò äºðâºí èõ õààí áèä íàð ÷ íîìûã
69
ñîíñîõûí áóÿíû ¿íäñèéã õóðààñàí ýíý õèéãýýä íîìûí ðàøààíû øèì ¿¿ãýýð öýíãýæ
¿éëäýíý. Áèäíèé òýíãýðèéí áèå ýäãýýðèéí èõ ñ¿ð æàâõëàí ÷ íýí àðâèäàæ ¿éëäýíý. Òýð
þóíû òóëä âý? õýìýýâýýñ, Aðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õ¿íèé õààí òýð äàìæèãã¿é
äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäñýí áóþó.
Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí
ýíý íü Ýñðýíãèéí õààí åðòºíöºä õèéãýýä åðòºíöººñ õýòýðñýí ýëäýâ ÿíçûí øàñòèð
õýäèé÷èíýý íîìëîñîí, Òýíãýðèéí õààí Õóðìàñò ýëäýâ ÿíçûí øàñòèð õýäèé÷èíýý
íîìëîñîí, òàâàí èëò ìýäýëò àðø ýëäýâ ÿíçóóä òýäãýýð àìüòíû òóñûí òóëä åðòºíö áà
åðòºíöººñ õýòýðñýí ýëäýâ ÿíçûí øàñòèð õýäèé÷èíýýíèéã íîìëîñíîîñ èõ äýýä
ÿëãàìæààòàé èë¿¿.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òýäãýýð áóìàí ýñðýíãèéí õààí, îëîí áóìàí, ò¿ã
ò¿ìýí ãîëäè õóðìàñò, îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè òàâàí èëò ìýäýëò àðø á¿ãäýýñ èõ
äýýä, èõ ÿëãàìæààòàé èë¿¿ã Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð àìüòàí á¿ãäèéí òóñûí òóëä àãóó
èõýýð ¿íýíõ¿¿ ìàøèä íîìëîñîí áîëîé. Þó áîëîõíîî ÷, á¿õ çàìáóó òèâä îðøèõ
õ¿ì¿¿ñèéí õààä áýýð õààíû ¿éëèéã õèéõ, þó áîëáîîñ àìüòàí á¿ãä àìãàëàíòàé áîëîõ, þó
áîëáîîñ ººðèéí óëñ îðîí á¿õíýý ñàõèõ, á¿ðýí òýòãýõ, þó áîëáîîñ îðîí á¿ãäýä õîðëîë
áîëîí äàéñàí ¿ã¿é áîëîõ, þó áîëáîîñ ÷àíàäûí öýðãèéí ÷óóëãàíûã ÿëààä ãýäðýã áóöààõ,
þó áîëáîîñ òýäãýýð îðîíä õàëäâàðò ºâ÷èí ¿ã¿é, õÿìðàëã¿é áîëîõ, þó áîëáîîñ îðîí
á¿ãä íîìîîð õÿìðàëã¿é, õóâààãäàõã¿é áîëîõ, þó áîëáîîñ õ¿íèé õààí òýäãýýð ººð
ººðèéí óëñ îðîíä íîìûí èõ çóëûã áàäðààæ ¿éëäýõ, ãèéã¿¿ëýí ¿éëäýõ, þó áîëáîîñ
òýíãýðèéí îðä õàðø á¿ãä òýíãýð¿¿ä áà òýíãýðèéí õºâã¿¿äýýð ä¿¿ðýõ, þó áîëáîîñ ºìºã
õèéãýýä çàðö ñýëò äºðâºí èõ õààí áèä íàð, îëîí áóìàí ÿã÷èñ, çàìáóóòèâä îðøèõ
òýíãýðèéí ÷óóëãàí á¿ãäýýð öýíãýõ õèéãýýä ºðãºë õ¿íäëýëèéã ¿éëäýõ, þó áîëáîîñ áèäíèé
òýíãýðèéí áèå ýäãýýð èõ ñ¿ð æàâõëàíãààð íýí àðâèæèõ, þó áîëáîîñ áèäíèé áèåä
õè÷ýýíã¿é áà õ¿÷ ÷àäàë áèé áîëîõ, þó áîëáîîñ áèäíèé áèåä ñ¿ð õ¿÷ öîã çàëü õîòîë
÷óóëãàí ìàøèä îðîõ, þó áîëáîîñ çàìáóó òèâ á¿ãäýä æèë ñàéí áîëîõ, áàÿð
áàÿñãàëàíòàé òºðºëõòºí áà îëîí õ¿ì¿¿íýýð ä¿¿ðýõ, þó áîëáîîñ çàìáóó òèâ á¿ãäýä
îðøèõ àìüòàí á¿ãä àìãàëàíòàé áîëîõ, ýëäýâ áàÿñãàëàíã àìñàõ, þó áîëáîîñ àìüòàí
á¿ãä îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ãàëàâò òýíãýð áà õ¿íèé àìãàëàí àãóó èõ õèéãýýä àãóó
èõèéã àìñàõ, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäòàé õàìò íýã äîð îðøèõ, èðýýä¿é öàãò äýýð ¿ã¿é,
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýðñýí áóðõàí áîëîõ áîëîé. ßëæ òºãñ íºã÷ñºí,
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí áýýð îëîí áóìàí ò¿ã
ò¿ìýí ãîëäè ýñðýíãèéí õààíààñ ¿ëýìæ èë¿¿ èõ íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëèéí õ¿÷ òºãºëäºð
àäèñòýä, îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè Õóðìàñò òýíãýðèéí óõààíààñ ¿ëýìæ èë¿¿ ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàíû áèëã¿¿í äýýð ¿ã¿é, îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ýëäýâ ÿíçûí òàâàí èëò
ìýäýëò àðøèéí ÷óóëãàí á¿ãäýýñ ¿ëýìæ èë¿¿ àäèñòýä òýä á¿ãäýýð îäîî Ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí áýýð àìüòàí á¿ãäèéí òóñûí òóëä
äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ýíýõ¿¿ çàìáóó òèâä àãóó
èõýýð ¿íýíõ¿¿ ìàøèä íîìëîñîí áîëîé.
“Õ¿íèé õààíû үéë õýðýã, õààíû øàñòèð, õààíû ¿éëäâýð á¿õ çàìáóó òèâä áàéãàà àëèí
íýãýí õèéãýýä àëèí íýãíýý ýäãýýð àìüòàí á¿ãäèéã àìãàëàíòàé áîëãîñîí òýäãýýð á¿ãä
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí áýýð
äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ÷óõàë÷ëàí íîìëîæ, á¿ðýí
ºã¿¿ëæ, ¿íýíõ¿¿ ñàéòàð íîìëîñíû õ¿÷ þì. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òýðõ¿¿ óã
òýðõ¿¿ øàëòãààíààð õ¿ì¿¿íèé õààí òýð äàìæèãã¿é äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð
àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã áèøðýíã¿éãýýð ñîíñîæ, áèøðýíã¿éãýýð õ¿íäýëæ,
áèøðýíã¿éãýýð òàõèæ ¿éëäñýí áîëîé.
Òèéí õýìýýí ñî¸ðõñîí õèéãýýä ßëæ òºãñ íº÷ñºí áóðõàí äºðâºí èõ õààíä èéí õýìýýí
çàðëèãëàâ: “Òèéìèéí òóë, Èõ õààí òà äºðºâ, ºìºã áîëîí çàðö íàðûí õàìòààð äàìæèãã¿é
õ¿íèé õààí äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíññîí,
õ¿íäëýí ¿éëäñýí, òàõèæ ¿éëäñýí òýäãýýðèéã á¿õýíä ñàõèõûí òóë áàÿñàë äóðøèë àãóó
èõèéã òºð¿¿ëýõò¿í. Èõ õààäàà, ãýëýí þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó ãýíýíìàà àëèí ñóäàð
àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã áàðüñàí òýäãýýðèéã ÷ áóðõàíû çîõèîëûã áàðèõàä
îðóóëàõòóí. Òýä òýíãýð, õ¿í, àñóð íàðûí ýíý åðòºíöºä áóðõàíû çîõèîëûã ¿éëäýõ áîëíî.
70
Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ ìàøèä
íîìëîõ áîëíî. Èõ õààí òà äºðºâ þó áîëîâ÷ ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààíûã áàðüñàí ãýëýí
þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó ãýíýíìààã ñàõèõ õèéãýýä õîðëîë ¿ã¿é ºâ÷èí ¿ã¿é, õÿìðàë
¿ã¿é, ñýòãýëèéã àìãàëàí áîëãîõ õèéãýýä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò
õààíûã ¿íýíõ¿¿ ìàøèä íîìëîõîä ãýëýí þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó ãýíýíìàà ñóäàð
àéìãèéí ýðõýòèéã áàðèã÷ òýäãýýðèéã á¿ðýí ñàõèæ ¿éëä, á¿ðýí àâàð÷, á¿ðýí õàìãààëæ,
á¿ðýí òýòãýæ, àìèðëàíãóé áà àìãàëàí ñàéí áîëãîæ ¿éëäýýðýé.”
Òýãýýä èõ õààí Âàéøðàâàíà ñóóäëààñàà áîñîîä èéíõ¿¿ àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí,
íàäàä ‘Õ¿ñëèéã õàíãàã÷ ÷àíäìàíü ýðäýíý’ õýìýýõ òîãòîîë áóé. Õýí íýãýí үүíèéã áàðèõ
õèéãýýä õàäãàëàõûã õ¿ññýí òýäãýýð àìüòàíä áóÿí õýìæýýëøã¿é áîëîõ õèéãýýä, áè ººðºº
¿ðãýëæèä òýð õүíèéã ñàõèõ áà àâðàõ òóë, ò¿¿íèé á¿õ çîâëîí íü àðèëàí àìãàëàí îðøèõ
áîëíî. Áóÿí áîëîí áèëã¿¿íèé ÷óóëãàíûã ÷ ¿¿ñãýæ ¿éëäìîé. Òàðíè òîãòîîë ¿¿íèéã
áàðèõûã õ¿ññýí õýí íýãýí áýýð áèåý ñàõèõûí òóëä ºìíº íü ýíýõ¿¿ òàðíèéã ºã¿¿ëæ
¿éëäýýðýé:
ÍÀÌÓ ÁÝ ØÀÐÁÀÍÀßÀ ÌÀÕÀ ÐÀÇÀßÀ ÒÀÄßÀÒÀ ÐÀÐÀ ÐÀÐÀ ÃÓÍÎ ÃÓÍÎ

ÕÓÍÎ ÕÓÍÎ ÐÓÍÎ ÐÓÍÎ ÑÀÂÀ ÑÀÂÀ ÃÀÐÀ ÃÀÐÀ ÌÀÕÀ ÁÈÃÀÐÀÌ ÌÀÕÀ
ÁÈÃÀÐÀÌ ÌÀÕÀ ÃÀËÀ ÌÀÕÀ ÐÀÇÀ ÐÀÃ×À ÐÀÃ×À ÄÓ ÌÀÌ ÑÀÐÂÀ ÑÀÄÓ ÍÀÍÇÀ
ÑÂÀÕÀ
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ýíýõ¿¿ òàðíèéã öàãààí óòñàíä íýã óäàà ¿ëýýõäýý íýã çàíãèëàà
çàíãèäàæ òýð ìýò äîëîîí óäàà ¿éëäýýä ºâäãºíäºº ç¿¿âýýñ òýð õýðýã íü ìàãàäòàé á¿òýõ
áîëíî. Òýãýýä àãëàã çýë¿¿ä áàéøèíãèéí äîòîð óãààë ñàéí ¿éëäýæ, öýâýðõýí õóâöñûã
ºìñººä ã¿ãýë, çàíäàí, ãàâàð, ä¿ð¿ãà, àãàð, áîéãàð òýðã¿¿òýí ýäãýýðèéã òýíö¿¿
íàéðóóëñàí õ¿æýýð òàõèæ, ýíýõ¿¿ òàðíèéã òîîëæ èõ õààí Âàéøðàâàíà-ã óðèí çàëæ
¿éëäýýðýé:
ÍÀÌÓ ÁÝ ØÀÐÁÀÍÀßÀ ÌÀÕÀ ÄÀÍÄÀßÀ ÇÀÍÄÝ ØÓÐÀßÀ ÀÃÀÐÕÀ ÀÁÀÐÀ

ÇÈÄÀ ÇÀÍÄÀ ØÓÐÀ ÁÀÐÀÌÀ ÃÀÐ¯ÍÈÃÀ ÑÀÐÂÀ ÑÀÄÓ ÕÈÄÀ ÇÈÍÄÀ ÌÀÌÀ
ÄÀÍÀ ÁÀÐÀÄÎ ÁÝÐßÀ ØÓÐÀ ÑÓßÀÌÀ ÀÃÀÐÀßÀ ÑÂÀÕÀ
“Ýíýõ¿¿ òàðíèéã äîëîîí óäàà òîîëñíû äàðàà ¿íäñýí òàðíèéã òîîëæ ¿éëäýýðýé. Ýíý
òàðíèéã óíøèõ ¿åñò ÷óõàã äýýä ãóðàâ áîëîí èõ õààí Âàéøðàâàíà-ä ýõëýýä ìºðãºë
¿éëäýíý. Èõ õààí Âàéøðàâàíà íü àìüòàí á¿ãäèéí ñýòãýëèéã õàíãàõ õèéãýýä ýäèéã ºã÷,
àìüòàí á¿ãäèéã àìãàëàíòàé áîëãîõ òóë ‘Õ¿ñëèéã õàíãàã÷ ÷àíäìàíü ýðäýíý’ õýìýýõ òàðíè
¿¿íèéã òîîëáîîñ òýäãýýð àìüòàä õ¿ññýí÷ëýí àìãàëàíã îëîõ áîëíî. Òýãýýä òýíãýðèéí
õààí Âàéøðàâàíà ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû ìýëìèéí ºìíº ‘Õ¿ñëèéã õàíãàã÷ ÷àíäìàíü
ýðäýíý’ õýìýýõ òàðíèéí ç¿ðõýí ¿¿íèéã ºã¿¿ëñýí þì:
ÍÀÌÓ ÐÀÄÍÀ ÄÀÐßÀßÀ ÍÀÌÓ ÁÝ ØÀÐÂÀÍÀßÀ ÌÀÕÀ ÐÀÇÀßÀ ÒÀÄßÀÒÀ

ÑÈÌÈ ÑÈÌÈ ÑÓÌÓ ÑÓÌÓ ÇÀÍÄÀ ÇÀÍÄÀ ÇÀÐÀ ÇÀÐÀ ÑÀÐÀ ÑÀÐÀ ÃÀÐÀ ÃÀÐÀ
ÃÈËÈ ÃÈËÈ ÃÓÐÓ ÃÓÐÓ ÌÓÐÓ ÌÓÐÓ ÇÓÐÓ ÇÓÐÓ ÑÀÍÄÀßÀ ÀÄÌÀÍÀÌ ÍÈÄÀ
ÄÀßÀÍÀ ÀÍÄÀ ÇÀÍÄÓ ÑÂÀÕÀ. ÍÀÌÓ ÁÝ ØÀÐÁÀ ÍÀßÀ ÑÂÀÕÀ. ÄÀÍÄÀ ÄÀßÀ
ÑÂÀÕÀ. ÍÀÌÓ ÐÀÒÀ ÁÀÐÈ ÁÓÐÀßÀ ÑÂÀÕÀ.
“Ýíýõ¿¿ òàðíèéã ýõëýýä ìÿíãàí óäàà òîîëñíû äàðàà àãëàã áàéøèíãèéí äîòîð õèãýýñò
õîò ìàíäàë æèæèãõýí íýãèéã ¿éëäýýä èäýý þó áàéãààãààðàà òàõèæ ¿éëä. Äýýä õ¿æèéã
øàòààñíû óòààíû ¿ðãýëæëýëèéã òàñëàëã¿é ºäºð øºíèéí òóðø íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð
òàðíèéí ç¿ðõ ¿¿íèéã ñîíñîãäîõ òºäèé òîîëîí ¿éëäýíý. Òýãýýä èõ õààí Âàéøðàâàíà-ãèéí
õºâã¿¿í Çèíàðàøàáà õýìýýã÷ çàëóó õ¿íèé ä¿ðýýð ò¿¿íèé äýðãýä èðýýä ìèíèé ýöýãò þó
àéëòãàõ âý õýìýýí àñóóæ ¿éëäýíý. Òýãýõýä òýðýýð: “Áè ÷óõàã äýýä ãóðâûã òàõèõûí òóë ýä
ýðäýíý íýãèéã àéëòãàæ áàéíà, õàéðëàõòóí” õýìýýí ºã¿¿ë. Òýãýýä õ¿¿ Çèíàðàøàáà áýýð
ýöýãòýý: “Íýãýí äýýä òºðºëõòºí ÷óõàã äýýä ãóðâûã òàõèõûí òóëä ýä ýðäýíý íýãèéã
àéëòãàæ áàéíà” õýìýýí àéëòãàíà. ×èíãýýä ýöýã áýýð: “×è ò¿ðãýí îäîæ, íýã ºäºðò çóóí
ãàðøàáàíà ºãºãò¿í” õýìýýí çàðëèãëàíà. Òýãýýä òàðíèéã á¿òýýã÷ òýð øèíæ òýð ìýòèéã
¿çýýä õ¿ññýí õýðýã á¿òýõèéã ìýäýæ àãëàãèéí îðîí ò¿¿íäýý ººðºº ãàíöààðàà õ¿æèéã
71
øàòààæ óíòàõ ¿åäýý äýðýíäýý ¿íýðò õàéðöàã íýãèéã òàâèàä óíòàæ ¿éëäýíý. Ò¿¿íýýñ
õîéø ºãëºº áîëãîí ò¿¿íèé äîòðîîñ ýä þó ãàðñàí ýä ò¿¿íèéã, òýð ºäºðò ÷óõàã äýýä ãóðâûã
òàõèõ ýä ç¿éë, öýöýã, õ¿æ, àìíû èäýý òýðã¿¿òýíä çàðöóóëàõ õèéãýýä ñàäàí òºðºë ¿ãýýã¿é
ÿäóóñò ÷ ºãºí áàðæ äóóñãàæ ¿éëäýýðýé. Àìüòàí á¿ãäýä àñðàõûã ñàíà. Óóð õèéãýýä
àìüæèðãààíû ñàíàà òºðâººñ òýð äîðîéòîõ áîëîõ ó÷ðààñ óóðûí ñýòãýëèéã òºð¿¿ëýëã¿é
¿ðãýëæèä ñàõèæ ¿éëäýýðýé. Òýãýýä áàñ ýíýõ¿¿ òàðíèéã áàðèã÷ òýð ºäºð á¿ð òýíãýðèéí
õààí Âàéøðàâàíà áà áàñ õ¿¿ õèéãýýä îõèí íºõºð ñýëòèéã ¿ðãýëæèä ñàíàæ ìàãòàõ
õèéãýýä ñàéøààæ ¿éëäýýðýé. ¯ðãýëæèä àðâàí áóÿíû ¿éëèéí ìºðººð ÿâàõ õèéãýýä
òýíãýð òýðã¿¿òíèé õ¿÷ áà áóÿí èëòýä àðâèæèõ áîëîõ õèéãýýä áóÿí äýëãýðýõ õèéãýýä äýýð
¿ã¿é áîäèéã ÷ îëîõ áîëíî. Òýíãýð òýäãýýð òýð ìýò ¿éëäýõ ò¿¿íèéã ¿çýýä á¿ãä áàÿñàõ
õèéãýýä áèøèð÷ èðýí ò¿¿íèéã ñàõèæ àâàð÷ ¿éëäýíý. Òàðíè÷èí òýð ÿìàãò ÷ íàñ ñ¿¿äýð
õýìæýýëøã¿é îðøèõ õèéãýýä ãóðâàí ìóó çàÿàã îãîîò òýâ÷èæ çýòãýð ñààä á¿ãä ÷ ¿ã¿é
áîëíî. Ñýòãýë÷ëýí á¿òýýõ ÷àíäìàíü ýðäýíý ýíý õèéãýýä ãóó ñàí áóñäûã ÷ îëîõ áîëíî.
Ðèä õóâèëãààíûã ýðõýíäýý óðâóóëæ ñàíàñàí á¿ãä íü ÷ á¿òýõ áîëíî. Õýðâýý ýä áàÿëãèéã
õ¿ñâýýñ ñýòãýë÷ëýí á¿òýõ õèéãýýä øóâóó áîëîí àðààòíû õýë á¿ãäèéã ÷ ìýäýõ áîëíî. ßëæ
òºãñ íºã÷ñººí, òàðíè á¿òýýã÷ òýð íàìàéã ¿çýõèéã õ¿ñâýýñ øèíèéí íàéìàí þìóó àðâàí
òàâíû ºäºð öàãààí äààâóóí äýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé ëàãøèíãèéí ä¿ðñèéã ãàâèäàòàé
íàéðóóëñàí áóäãààð ýëäýâ ÷èìãýýð ÷èìæ çóðàà÷ íü ñýðãýýí àðèóñãàõ íàéìàí ãèø¿¿íò
ñàõèëûã õ¿ðòýæ áóðõàíû ç¿¿í òàëä öîãò îõèí òýíãýðèéí ä¿ðñèéã çóð, áóðõàíû áàðóóí
òàëä èõ õààí íýí ñîíñîã÷èéí õºâã¿¿í íàìàéã õ¿¿ íºõºð ñýëòòýé íü çóðààä òýð îðîíäîî
äýëãýýä ýëäýâ öýöýã îëîí ÿíçûí ¿íýðòýí çóëûí äýýä ýëäýâ ÿíçûí àìíû èäýýãýýð ºäºð
øºíº ¿ðãýëæèä òàñðàëòã¿é òàõèæ ¿éëäýýðýé. Ýíýõ¿¿ òàðíèéã òîîëîõäîî ñýòãýëýý
àëãàñðàëã¿é ¿éëäýõ õèéãýýä èõ õààí Âàéøðàâàíûã óðèí çàëàõ ýíýõ¿¿ òàðíèéã òîîëæ
¿éëä:
ÍÀÌÓ ØÐÈ ÃÀÍÀ ÕÀßÀ ÁÓÄÄÀßÀ ÍÀÌÓ ÁÝ ØÀÐÁÀÍÀßÀ ÀÃÀÐÀÇÀßÀ

ÌÀÕÀÐÀÇÀßÀ ÀÄÈÐÀÇÀßÀ ÍÀÌÀ ØÐÈ ÌÀÕÀ ÄÝÆÝ ÒÀÄßÀÒÀ ÄÀÐÀ ÄÀÐÀ
ÄÓÐÓ ÄÓÐÓ ÁÀÐÀ ÁÀÐÀ ÑÓØÓÄÄÎ ÑÓØÓÄÄÎ ÕÀÍÀ ÕÀÍÀ ÌÀÍÈÃÀÍÀÃÀ
ÁÀÇÀÐ ÁÈÍÄÝÐÚßÀ ÌÓÃÀ ÄÈÃÀ ÀËÀÌ ÄÈÄÀ ØÀÐÈ ÐÀßÀ ÑÀÐÂÀ ÑÀÄÓ ÄÈÄÀ
ÃÀÌÀ ÁÝØÐÀ ÂÀÍÀ ØÐÈßÀ ÄÝÂÈ ÁÐÀÂÀßÀ ÝÕÈ ÝÕÈ ÌÀÂÝ ËÀÌÂÀ ÃÓÐÍÀ
ÃÓÐÍÀ ÁÀÐÀÑÀßÀ ÁÀÐÀÑÀßÀ ÄÀÍÀÕÈ ÌÀÌÀ ÄÀÐØÀÍÀÃÀ ÌÀÑÀßÀ
ÄÀÐØÀÍÀÌ ÌÀÌÀ ÌÀÍÀ ÁÀÐÀËÀÕÀÄÀßÀ ÑÂÀÕÀ.
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áè òàðíèéã óðèõ òýð õèéãýýä òàõèë àãóó èõèéã ¿çýýä áè àñðàõóé
õèéãýýä áàÿñàõûí ñýòãýë òºðººä ò¿¿íèé ºìíº ýãýë íÿëõñûí ä¿ðýýð þìóó àëü ýñâýë
õºãøèí ºâãºí ýñâýë ãýëýíãèéí ä¿ðýýð ãàðòàà ÷àíäìàíü ýðäýíý àëòàí ñàâ ñýëòèéã
áàðèàä õîò ìàíäàëûí äîòîð îðîîä áèåýðýý áèøðýëèéã ¿ç¿¿ëæ áóðõàíû àëäàð íýãèéã
ºã¿¿ëýýä òýðõ¿¿ òàðíè÷èä èéí õýìýýí ºã¿¿ëíý: “Òà þó õèéãýýä þó ãóéñàí òýäãýýð á¿ãäèéã
á¿òýýæ ¿éëäýõ áóþó. Àãëàã îé öýöýðëýãò îäîõûã õ¿ññýí þìóó, èõ ýðäýíý õ¿ññýí þìóó,
îëîí õ¿íèé ñýòãýëä çîõèñòîéã õ¿ññýí þìóó, àëò ìºíãº òýðã¿¿òýé ýä õ¿ññýí þìóó, áóñàä
òàðíèéã á¿òýýõ øèä á¿òýýë õ¿ññýí þìóó, ðèä õóâèëãààí èëò ìýäýë óðò íàñûã õ¿ñýõ
õèéãýýä ýìèéí øèìèéã àâàõûã õ¿ñýõ òýðã¿¿òýí ñàíàà á¿ãäèéã íü ñýòãýë÷ëýí á¿òýýæ
¿éëäýíý.” Áè òýäãýýð þìñ òýðã¿¿òíèéã òîâ÷ òºäèé íýãèéã ºã¿¿ëñýí þì. Òýðíýýñ ººð
áóñàä íýãèéã õ¿ñýõíýýí ÷ á¿ãäèéã ñýòãýë÷ëýí îãîîò á¿òýýæ ¿éëäýõ áºãººä èõ ýðäýíèéí
áàðàãäàøã¿é óóðõàé õèéãýýä áóÿí öàãëàøã¿é ëóãàà òºãºëäºð áîëãîíî. ¯ëãýðëýâýýñ íàð
ñàð ýíý ãàçàðò óíàõ õèéãýýä ýõ ãàçàð ýíý íü áóñäàä óðâàõ öàã áàéñàí ÷ ýíýõ¿¿ ¿íýí ¿ã
ýíý íü õýçýý ÷ õóóðìàã áîëîõã¿é òóë ¿ðãýëæèä àìãàëàíòàé õèéãýýä ñýòãýëäýý æàðãàëòàé
òºãñ ýäëýëèéã îëîõ áîëíî.
“Áàñ ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ñóäàð àéìãèéí õààí ¿¿íèéã õýí íýãýí áàðèõ áà õàäãàëàõ, óíøèõ
áîëîõíîîí ÷, òàðíè ¿¿íèéã á¿òýýõíýýí ÷ òºâºã áàãàòàéãààð ò¿ðãýí á¿òýýõ áîëíî. ßëæ
òºãñ íºã÷ñººí, áè áýýð, õîîñîí ÿäóóãèéí çîâëîíãîîð õîõèðñîí àìüòäûí òóëä òàðíè
¿¿íèéã íîìëîñîí ó÷èð òýð áýýð ýëáýã áàÿí, äýýä àìãàëàí, õîòîë ÷óóëãàíòàé íýã
íàñàíäàà ó÷ðàõ áîëíî. Áè áýýð ÷ ò¿¿íèéã á¿ðýí ñàõèõ õèéãýýä àâðàõ òóë äàãàí òýòãýæ
õîðëîë áà õºíººë á¿ãäèéã ¿ã¿é áîëãîæ ¿éëäýíý. Áàñ äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð
àéìãèéí ýðõýò õààí ò¿¿íèéã áàðèõ õèéãýýä äýëãýð¿¿ëýí ¿éëäýã÷ ýíýõ¿¿ òàðíèéã
õàäãàëñàí áîäüãàë ò¿¿íèéã çóóí àëõàìûí äîòîð ãýðëýýð ãèéã¿¿ëýí ¿éëäýýä ìèíèé íºõºð
72
ìÿíãàí ÿã÷èñ íàð áýýð ÷ ¿ðãýëæèä ò¿¿íèé çàðöûã õèéõ áºãººä áîîëûí àæëûã ñàíààíû
äàãóó ¿éëäýí îðøèíî. Ìèíèé ¿íýí ¿ã ýíý õóóðìàã ¿ã¿éã ÷ ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð òààëàí
ñî¸ðõ.”
Èõ õààí Âàéøðàâàíà áýýð òàðíèéã òèéíõ¿¿ ºã¿¿ëñýí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí
ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé õýìýýí çàðëèãëààä: “Èõ õààí òà áýýð àìüòàí á¿ãäèéã øóíàëààð
ýíýëýõ çîâëîíãèéí òîð á¿ãäýýñ õàãàöóóëæ ýëáýã áàÿí áà àìãàëàíòàé áîëãîõûí òóë
òàðíè ¿¿íèéã ºã¿¿ëñýí õèéãýýä áàñ ñóäàð àéìàã ¿¿íèéã åðòºíöºä îãîîò äýëãýð¿¿ëýõèéí
òóë òàðíè ¿¿íèéã íîìëîñîí íü ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé.”
Òýãýýä äºðâºí èõ õààí ñóóäëààñàà áîñîîä äýýäèéí õóâöàñûã íýã ìºðºíäºº áóóëãààä,
áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò ñºõðººä, àëãàà õàâñðàí ñºãäºæ, õî¸ð ºëìèéä íü îðîéãîîðîî
ìºðãººä òýð öàãò èëòýä ¸ñîíä çîõèëäñîí ø¿ëýã ýäãýýðýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèéã èëòýä
ìàãòàâ:
ßëãóóñàí õèðã¿é ñàð ìýò ëàãøèí;

ßëãóóñàí ìÿíãàí ãýðýëò íàðíû ãýðýë;
ßëãóóñàí õèðã¿é ëÿíõóà ìýò ìýëìèé;
ßëãóóñàí öîìèðëîã ìýò òîîñã¿é ø¿ä;
ßëãóóñàíû ýðäýì äàëàé àäèë áºãººä

Ýëäýâ ýðäýíý ãàðàõûí îðîí ìºí.
ßëãóóñàí äàëàé áèëã¿¿íèé óñààð ä¿¿ðñýí.
Îëîí çóóí ìÿíãàí ñàìàäèãààð ìàøèä ä¿¿ðñýí.
ßëãóóñàíû ºëìèé íü õ¿ðäýýð õýýëñýí àäèë,

Ýðãýí òîéðíû õ¿ðýý ò¿¿í÷ëýí ìÿíãàí õèãýýñ,
ªëìèé áà ìóòàð íü òîðîîð õýëõýãäñýí áºãººä
ªëìèéí òîð íü ãàëóóíû õààíûõ ìýò.
Àëòàí óóë ìýò ìàøèä ¿çýñãýëýíòýé.

Àðèëñàí õèðã¿é àëòàí ñ¿ìáýð óóë,
Ýðäýì á¿ãä ñ¿ìáýð óóë àäèë áºãººä
Àðèóññàí áóðõàí ñ¿ìáýð óóëûí õààíä ìºðãºå.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ñàð óñíû ñàð àäèë
Òýð ìýò áàñ îãòîðãóé ëóãàà ÷ àäèë.
Èëáý çýðýãëýý ìýò õ¿ñýë òà÷ààë ¿ã¿é
Ýíä¿¿ðëèéí õèðã¿é áóðõàí òàíä ìºðãºå.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íº÷ñºí áóðõàí, äºðâºí èõ õààíä ø¿ëýã ¿¿íèéã çàðëèãëàâ:
Àðâàí õ¿÷ýýñ ¿¿ññýí àðèóí äýýä Àëòàíãýðýëò

Ýðõýò ñóäàð àéìãèéí õààí ýðõýì äýýä ¿¿íèéã
Ýðõ õ¿÷èò åðòºíöèéã òýòãýã÷ òà íàð áýýð
Èõ áàòòàé õè÷ýýëýýð òýòãýí ñàõèæ ¿éëä.
Ýíý ìýò ñóäàð àéìàã õîâîð äýýä ã¿íçãèé

Ýõ áîëñîí àìüòäàä àìãàëàíã ºãºã÷ ýíý
Ýíã¿é îëîí àìüòäûí òóñ àìãàëàíãèéí òóëä
Ýíý çàìáóó òèâä ºíº óäààí îðøèõ áîëíî.
Ýíý ìýò ãóðâàí ìÿíãàí, èõ ìÿíãàí

Ýíý åðòºíö á¿õýíä ìóó çàÿàíû çîâëîí õèéãýýä
Àìüòíû òàìûí çýðýã õàìàã àìüòàí á¿ãäèéí
Àëèâàà çîâëîí á¿ãä àìèðëàí ¿éëäýõ áîëíî.
Ýíýõ¿¿ çàìáóó òèâèéã ýçëýí îðøñîí

73
Èõ õààä õýí ìºí á¿ãä
Ìàøèä èõ áàÿñãàëàíã òºð¿¿ëýýä,
Ìàãàä îðîí óëñàà òýòãýæ ¿éëäýíý.
Àëèí áýýð çàìáóó òèâ ýíä àìãàëàí õèéãýýä

Æèë ìàøèä äýëãýð÷ õàìàã á¿ãä áàÿñ÷
Àÿà çàìáóó òèâ á¿ãäýä ÷
Àìüòàí á¿ãä àìãàëàíòàé áîëæ ¿éëäýíý.
Ýíý íü õ¿íèé õààí àëèí á¿ãä

Îðîí óëñàà áàÿñãàæ, ººðºº àìãàëàí áàÿñàë õèéãýýä
Õààí òºðèéí íýí äîðèâæèëãîî áàÿñãàëàí ò¿¿ãýýð
Ñóäàð àéìãèéí ýðõýò ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäýíý.
Ñóäàð àéìãèéí ýðõýò ýíý äýýä áóÿíûã ¿¿ñãýíý.

Ñºðãºëäºõ ÷àíàäûí äàéñíûã ¿íýíõ¿¿ äàðæ ¿éëäýíý.
Äîòëîõ öýðãèéí ÷óóëãàíûã áóöààí ¿éëäýã÷ áóÿíò,
Äýýä àþóë õîîñðîëûã íýí àðèëãàí ¿éëäýã÷.
¯ëãýðëýâýýñ ¿çýñãýëýíò èõ ýðäýíèéí ãàëáèðâààñàí ìîä

Ýðäýì á¿ãä ãàðàõûí îðîí ººðèéí ãýðò áàéãàà ìýò,
Ýðäýìèéã õ¿ñýã÷ èõ õààä íàð áýýð ÷
Ýíýõ¿¿ ñóäðûí äýýäèéã òýð ìýò ¿ç.
¯ëãýðëýâýýñ öàíãààã òàéëàã÷ ñýð¿¿í óñûã

¯ëýìæ õàëóóöàí ç¿äýðñýí òýð îëñîí ìýò,
Ýðäìýýð öàíãàñàí èõ õààí ò¿¿íä
Ýíýõ¿¿ ñóäðûí äýýä òýð ìýò ìºí.
¯ëãýðëýâýýñ èõ ýðäýíý á¿ãä ãàðàõûí îðîí

Ýðäýíèéí õàéðöàã àëãàí äýýð áàéãàà ìýò,
Õàìàã õ¿íèé õààäàä äýýä Àëòàíãýðýëò
Õààí ñóäðûí äýýä ýíý òýð ìýò ìºí.
¯¿íèéã òýíãýðèéí ÷óóëãàí áýýð èëòýä òàõèæ,

¯ëýìæ ñóäðûí õààíä õóðìàñò ìºðãºñºí òóë
Åðòºíöèéã òýòãýã÷ èõ ðèä õóâèëãààíò
Òýð äºðºâ áýýð á¿õýíä ñàõèñàí ìºí.
Õàìàã ç¿ãò áóðõàä íàð áýýð ÷

Õààí ñóäàð ¿¿íèéã ¿ðãýëæèä òààëæ,
Õààí ñóäàð ¿¿íèéã íîìëîõ àâààñ
Õàìàã áóðõàä áýýð ñàéí õýìýýí ìàãòìóé.
Çóóí ìÿíãàí ãîëäè ÿã÷èñ íàð áýýð ÷

Ç¿ã á¿õýíä îðíûã ÷ ñàõèí ¿éëäýíý.
Ñàéòàð áàÿñàõ áà ìàøèä áèøðýõ ñýòãýëýýð
Ñóäàð àéìãèéí õààí ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäì¿é.
Òèéíõ¿¿ çàìáóó òèâä îðøèí áóé

Òýíãýðèéí ÷óóëãàíóóä ñàíààíä áàãòàøã¿é
Òýíãýðèéí ÷óóëãàí òýä á¿ãä ÷ ìàøèä áàÿñàí
Òèéíõ¿¿ ñóäðûí õààí ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäì¿é.
Ñóäàð íîìûã ñîíñîí ¿éëäñýí ¿¿ãýýð

Ñ¿ð æàâõëàí áà õ¿÷ õè÷ýýíã¿éã îëìóé.
Ñ¿ð õ¿÷ èõýýð òýíãýðèéí áèå íü
74
Ñàéòàð äýëãýð÷ íýí àðâèäàõ áîëìóé.
Òýãýýä äºðâºí èõ õààí áýýð Áóðõàí áàãøààñ ø¿ëýã ýíý ìýò ýäãýýðèéã ñîíññîí äàðóéä
àëìàéðàí, ãàéõàí áàÿñààä òýä íîìûí õ¿÷ýýð íýãýí àãøèíä óéëààä, íóëèìñàà àð÷èæ,
òýäãýýðèéí áèå íü àðâèäàæ, ãèø¿¿í íü äýëãýð÷, áàÿñàë àìãàëàí ñýòãýëèéí àìãàëàí
ñàíààíä áàãòàøã¿é òºãºëäºð áîëîîä äàõèí Áóðõàí áàãøèä òýíãýðèéí öýöýã
ìàíäàðâàãààð òàõèí èëòýä áàÿñãàâ. Èëòýä áàÿñãààä, ñóóäëààñàà áîñîæ, äýýä õóâöàñûã
íýã ìºðºíäºº áóóëãààä, áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò ñºõºð÷, áóðõàí áàãø õààíà áóé òýð ç¿ãò
àëãàà õàâñðàí áºõèéæ ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Àðèóí ñàíâààðò ßëæ
òºãñ íºã÷ñººí, äºðâºí èõ õààí áèä íàð èõ õààí òóñ òóñäàà ÷, òàâ òàâàí çóóí ÿã÷èñòàé
õàìò íîìûã ºã¿¿ëýã÷ ò¿¿íèéã ñàõèõ õèéãýýä á¿ðýí òýòãýõèéí òóëä ¿ðãýëæèä íîìûã
ºã¿¿ëýã÷ ãýëýí ò¿¿íèéã ñ¿¿äýð ìýò äàãàõ áîëíî. Õýðâýý ñóäàðûí àéìàã ¿¿íýýñ ¿ãèéí óòãà
çàðèì íýãèéã ºã¿¿ëýõ áîëîõíîî ÷, áèä íàð ò¿¿íä äóðüäàë õèéãýýä ¿ë ìàðòàõ äýýäèéí
òîãòîîë íîìûí òèéí òîîã á¿ðýí ã¿éöýýæ ¿éëäýíý. Ñóäàð àéìãèéí ýðõýò ýäãýýð õààíà
îðøèõ îðîí òýäãýýðèéí àìüòàä áýýð á¿ðýí äýëãýð¿¿ëæ ¿éëäñýíýýð õýçýý ÷ ¿ë äîðîéòîõ
áîëìóé.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð õóðñàí íºõºä òýäãýýðò íîìûí òèéí òîî ¿¿íèéã
íîìëîõûí öàãò òýäãýýð àìüòàä áýýð áèëã¿¿í áîëîí îþóíû ñàìáàà, áóÿíû ÷óóëãàí
õýìæýýëøã¿éã îëæ, íèñâàíèñûã òýâ÷èõèéí àìãàëàí òºãºëäºð áîëîîä øàñòèð á¿ãäýä
ìýðãýæèæ îð÷ëîíã á¿ðýí òýâ÷ýýä äýýð ¿ã¿é áîäèîñ ýðãýí ¿ë áóöàõûã ò¿ðãýí îëñîí
áîëîé.

“Äºðâºí èõ õààí áýýð óëñ ãүðíýý á¿ðýí òýòãýõ á¿ëýã “
õýìýýõ àðâàí õî¸ðäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
[Äîëäóãààð õýñýã]
XIII á¿ëýã: Òà÷ààë үãүé òîãòîîë.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð íàñ òºãºëäºð Øàðàäóäèéí õ¿¿ä (Øàðèïóòðà)
çàðëèãëàâ: “Øàðèïóòðà ýíý ìýò áóþó. ‘Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë’ õýìýýõ íîìûí òèéí òîî ýíý
íü, íîì á¿ãäèéã áÿñàëãàã÷ áîäüñàäâà íàðûí ýõ àäèë áºãººä áîäüñàäûí óðüäûí ÿâäàë
õèéãýýä áîäüñàäûã îãîîò áàðèã÷ ìºí áîëîé.”
Òèéí õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä Áóðõàí áàãøèä íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà èéíõ¿¿
àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òîãòîîë íü îðîíä ¿ë îðøèíî, ç¿ãò ¿ë îðøèõ àâààñ, ßëæ
òºãñ íºã÷ñººí, òîãòîîëûã ìýäýí ¿éëäýã÷ òîãòîîëûí ¿ã óòãà òýð õààíà áóé?“
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðàä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ:
“Øàðèïóòðà, ÷è ÿìàð ìýò èõ õºëãºíä îðøñîí õèéãýýä, èõ õºëãºíä ñ¿æèãëýñýí, èõ
õºëãºíä ¿ëýìæ ¿éëäâýð ¿éëäñýí ìºí áºãººñ, Øàðàäóäèéí õ¿¿ ìèíü! ×è ÿìàð ìýò
òîãòîîë íü îðîíä ¿ë îðøèõ, ç¿ãò ¿ë îðøèõ, íîì ÷ áóñ, íîì áóñ íü ÷ áóñ, ºíãºðñºí ÷ áóñ,
èðýýä¿é ÷ áóñ, îäîî ãàðñàí ÷ áóñ, áîäèòîé ÷ áóñ, áîäèòîé ¿ã¿é íü ÷ áóñ, øàëòãààíààñ
ãàðñàí ÷ áóñ, øàëòãààí ¿ã¿éãýýñ ãàðñàí ÷ áóñ, îäîõîîñ ãàðñàí ÷ áóñ, îäîõ ¿ã¿éãýýñ
ãàðñàí ÷ áóñ, þì àëèí áýýð òºðñºí ÷ áóñ, õîðüñîí ÷ áóñ ãýæ íîìëîñîí áîëîí áîäüñàäâà
íàðò òóñëàæ ¿éëäýõèéí òóë ýíý ìýò áóðõàíû ýðäýì õèéãýýä áóðõàíû øàãøààâàä,
áóðõàíû ñóðòãààë, áóðõàíû òààëàë, áóðõàí ãàðàõ ýíý ìýò áîëñîí ‘Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë’
õýìýýã÷ íîìûí òèéí çүéëèéã á¿òýýõ ìºðèéí óõààí áà õ¿÷íèé îðíûã ¿ç¿¿ëñýí ñàéí
áîëîé, ñàéí áîëîé” õýìýýí çàðëèãëàñàí áîëîé.
Íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðà ßëæ òөãñ íөã÷ñөíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Áóðõàí áàãøàà, ýíý
ìýò áóþó. Òîãòîîëûã îëæ àëèíä îðøâîîñ áîäüñàäâà íàð äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí,
75
áîäèîñ ýðãýí ¿ë áóöàõ, ¿íýíõ¿¿ àíäãàéëàõ, ø¿òýýí ¿ã¿é íîìûí ìºí ÷àíàðûí ñàìáààòàé
áàãø áîëîõ, ìºðä ìàøèä îðøèõ òîãòîîëûí íîìûí òèéí òîîã íîìëîí ñî¸ðõ îî. Àìãàëàí
çàëàðñàí ìèíü, íîìëîí ñî¸ðõ îî!” õýìýýí àéëòãàâ.
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð íàñàí ãàâúÿàò Øàðèïóòðàä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ:
“Øàðàäóäûí õ¿¿ ìèíü! Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé. Øàðèïóòðà òýð òýð ìýò áóþó.
Òîãòîîëûã îëñîí áîäüñàäâà ò¿¿íèéã áóðõàí àäèë ºã¿¿ëýõ áóþó. Øàðèïóòðà, õýí íýãýí
òîãòîîëûã îëñîí áîäüñàäâàã õ¿íäýëæ ¿éëäñýí, äýýäëýæ ¿éëäñýí, ºðãºìæèëæ ¿éëäñýí,
òàõèæ ¿éëäñýí òýðýýð áóðõàíä õ¿íäëýë ¿éëäñýí áîëíî. Øàðèïóòðà, õýí íýãýí òîãòîîë
¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäñýí, àëèí íýã òîãòîîë ¿¿íèéã íîìëîæ ¿éëäñýí, àëèí íýãýí ñ¿ñýãëýí
¿éëäñýí òýä íàð áîäüñàäâà íàðààñ ¿ë õàãàöñàíààð áóðõàíûã ÿìàð ìýò òàõüñàí òýð
àäèë áîëíî. Øàðèïóòðà, òîãòîîë òýð íü ýíý ìºí þì:
ÄÀÄßÀÒÀ ÑÀÍÀ ÄÀÐÀ ÍÈ ÓÄ ÄÀÐÀ ÍÀÍÈ ÑÓ ÑÀÌ ÁÐÀ ÄÈØÒÈÄÈ ÑÓ ÍÀÌÀ

ÑÓ ÁÐÀ ÄÈØÒÀÄÀ ÁÈÇÀßÀ ÂÀËÀ ÑÀÄÄÀ ÁÐÀ ÄÈÇÀ ÑÓ ÀÐÎ ÕÀ ÇÀÍÀ ÁÀÄÈ
ÓÄÀ ÁÀÄÀ ÍÈ À ÂÀÍÀ ÂÀÍÈ ÀÁÕÈ ÕÝÍÇÀ ÍÈ ÀÁÕÈ ÁÀßÀ ÕÀÐÀ ØÓÁÕÀ ÕÀÄÝ
ÑÓÄÈÑÀ ØÐÈ ÄÀ ÁÀÕÓ ÃÓÌÀ ÁÀ ÀÁÈ ÁÀÄÀ ÑÂÀÕÀ
“Øàðèïóòðà, ‘Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë’-ûí ¿ã ¿¿íèéã áîäüñàäâà àëèí áýýð ìàøèä îðøèæ,
ñàéòàð áàðèí, õàäãàëàí ¿éëäñýí òýðýýð ãàëàâ þìóó, ãàëâààñ èë¿¿ ìÿíãàí ãàëàâ áîëîí,
çóóí ìÿíãàí ãàëàâò ÷ åðººë íü ¿ë áàðàãäàõ áîëíî. Ò¿¿íèé áèå íü ìýñýýð ¿ë õºíººãäºõ
áîëíî. Õîð áà õîðò ìîãîéãîîð ¿ë õºíººãäºõ áîëíî. Òýð ÿìàð ó÷ðààñ âý? õýìýýâýýñ,
Øàðèïóòðà, ‘Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë’ ýíý íü óðüä çàëàðñàí áóðõàäûí ýõ, èðýýä¿éä çàëðàõ
áóðõàäûí ýõ, îäîî çàëàðñàí áóðõàäûí ýõ ìºí áºãººä ýíý ìýò ‘Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë’
õýìýýã÷ íîìûí òèéí çүéë ìºí áîëîé. Øàðèïóòðà, õýí íýãýí áýýð, àðâàí áóìàí,
òîîëøã¿é ãóðâàí ìÿíãàí, èõ ìÿíãàí åðòºíöèéí îðíûã äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíýýð
ä¿¿ðãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäàä õàðàìæèíä ºðãºõ õèéãýýä òýäãýýð ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàäûã òîîëøã¿é ãàëàâò õóâöàñ õèéãýýä àìíû èäýý ýëáýã áàÿëãààð îðøîîí
¿éëäñýíýýñ, õýí íýãýí áýýð ‘Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë’-ûí íîìûí òèéí çүéë ¿¿íýýñ, íýã ¿ã
òºäèé áàðèí ¿éëäñýí òýäãýýð àìüòàí ò¿¿íýýñ èõýä îëîí èõ áóÿíûã òºð¿¿ëýõ áîëíî. Òýð
ÿìàð ó÷ðààñ âý? õýìýýâýýñ, Øàðèïóòðà ýíý ‘Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë’-ûí íîìûí òèéí çүéë
íü áóðõàí á¿ãäèéí ýõ ìºí áîëîé.”

“Òà÷ààë ¿ã¿é òîãòîîë” õýìýýõ
àðâàí ãóðàâäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XIV á¿ëýã: Õ¿ñëèéã õàíãàã÷ ýðäýíèéí òîãòîîë
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð íàñàí ãàâúÿàò Àíàíäàä çàðëèãëàâ: “Àíàíäàà,
àÿíãà (öàõèëãààí) á¿ãäèéã áóöààã÷ òóñ òóñàä íü áàðèã÷ óðüäûí ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áóðõàäûí çàðëèãëàñàí ò¿¿íèéã ÷ îäîî íîìëîæ ¿éëäüå, ÷è áýýð ñýòãýëäýý áàðèõòóí.
Àíàíäàà, ç¿¿í ç¿ãò Èðýã÷ õýìýýõ àÿíãà áàéíà. Àíàíäàà, óðä ç¿ãò Çóóí õýëò õýìýýõ àÿíãà
áèé. Àíàíäàà, áàðóóí ç¿ãò Ãýðýë ãèéã¿¿ëýã÷ õýìýýõ àÿíãà áèé. Àíàíäàà, õîéä ç¿ãò
Äàìæëàãûí ýçýí õýìýýõ àÿíãà áóé áºãººä Àíàíäàà, õýí íýãýí ýäãýýð àÿíãóóäûí íýðèéã
ìýäýõ áîëîí íýí îðøèõ ç¿ãèéã ìýäñýí ò¿¿íä àÿíãûí àþóë á¿ãä ¿ë ãàðàõûã ìýäýæ
¿éëäýýðýé. Àÿíãûí íýð ýäãýýðèéã ¿ñãýíä áóóëãààä îðîí õààíà õààíà òàâüñàí òýäãýýð
ãàçàðò àÿíãà á¿ãä ¿ë áóóíà.”
Ìºí òýð öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð “Äàâèäà”-ûí íóóö òàðíèéí ¿ã ýäãýýðèéã çàðëèãëàâ:
“ÝÍÝ ÌÝÒ ÌªÍ, ÍÈÌÈ ÍÈÌÈ ÍÈÌÈÍ ÄÀÐÝ, ÃÓÐÂÀÍ ÅÐÒªÍÖÈÉÃ

ÃÈÉÃ¯¯ËÝÍ ¯ÉËÄÝÃ× ÌÓÒÀÐÒÀÀ ÑÝÐÝÝÒ ÁÝÝÐ ÝÍÝ Ç¯ÃÒ ÀßÍÃÀ Á¯ÃÄÝÝÑ
ÍÀÌÀÉÃ ÑÀÕÈÕÒ¯Í ÑÀÕÈÕÒ¯Í ÑÂÀÕÀ.”
76
Áàñ òýð ¿åä áîäüñàäâà ìàõàñàäâà õóòàãò Æàíðàéñèã âàí÷¿ã òýäãýýð íºõäèéí äóíä õóðàí
ñóóæ áàéñàí òýð áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áè ÷
áàñ íîìûí òèéí òîî ¿¿íä Äàâèäà-ûí íóóö òàðíèéí ¿ã¿¿äèéã ºã¿¿ëæ ¿éëäüå:
“ÝÍÝ ÌÝÒ ÌªÍ. XÀÄÝ ÂÈÕÀÄÝ ÍÈÕÀÄÝ ÁÐÀ ÄÀßÀ ÐÒÝÃÀ ÁÐÀ ÄÀßÀ ÍÈßÀ
ÄÐÝ Ø¯ÄÄÝ Ì¯Ã¯ÄÝ ÂÈÌÀËÝ ÁÐÀ ÂÀ ÑÓÐÝ ÀÍÄÀÐÝ ÀÍÄÀÐÝ ÂÀÍÄÀÐÝ
Ø¿ÄÝ ÂÀÍÄÀÐÀ ÂÀÑÈÍÈ ÕÀÐÈ ÃÀÐÀÄÈ ÁÈÍÃÀËÀ ×ÝÄ ÕÈÌ¯ÕÈ. ÖÀÃ ÁÓÑÛÍ
¯ÕÝË Á¯ÃÄÝÝÑ ÍÀÌÀÉÃ ÑÀÕÈÕÒ¯Í ÑÀÕÈÕÒ¯Í. ÕÓÒÀÃÒ ÆÀÍÐÀÉÑÈÃ
ÂÀÍ×¯ÃÈÉÍ Ñ¯Ð Õ¯×ÝÝÐ ÁÈ ÖÀÃ ÁÓÑÛÍ ¯ÕÝË Á¯ÃÄÈÉÃ ÝÑ ¯ÇÝÕ
ÁÎËÎÕÒÓÍ ÑÂÀÕÀ.”
Ìºí íóóöûí ýçýí Âàæðàïàíè (ìîí: Ìóòàðòàà î÷èðò), ßëæ òºãñ íºã÷ñºí õààíà áóé òýð ç¿ãò
àëãàà õàâñðàí ñºãäººä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áè ÷
áàñ íîìûí òèéí çүéë ¿¿íä òîãòîîëûí ¿ãñèéã ¿éëäüå:
ÝÍÝ ÌÝÒ ÌªÍ ÌÓÍÈ ÌÓÍÈ ÌÓÍÈ ÐÈÐÝ ÌÓÍÀ ÌÀÄÈ ÌÀÄÈ ÑÓ ÌÀÄÈ ÌÀÕÀ
ÌÀÄÈ ÕÀÕÀ ÕÀÕÀ ×ÀÌÄ ÕÈËÝÍÖ ¯Ã¯É Á¯¯ ÀÉÕÒÓÍ ÕÝÌÝÝÍ Î×ÈÐÂÀÀÍÜ
ÁÝÝÐ ªÃ¯¯ËÜÅ ÄÈÂÈÄÀ ÑÂÀÕÀ.
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ìèíèé ñàõèóñ áóñäàä ¿ë ÷àäàãäàõ ¿¿íèéã õýí ç¿ðõýíäýý áàðüñàí
þìóó ¿ñãýíä áóóëãàñàí òýäãýýðèéã ¿ðãýëæèä àþóë á¿ãäýýñ ñàõèæ ¿éëäýíý. Öàã áóñûí
¿õýë á¿ãäýýñ ãýòýëãýæ ¿éëäýíý.”
Ìºí áàñ Òýñýøã¿é åðòºíöèéí ýçýí Ýñðýí áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéíõ¿¿ àéëòãàâ: “ßëæ
òºãñ íºã÷ñººí, áè ÷ áàñ àìüòàí á¿ãäèéí õýðýã õèéãýýä òóñ àìãàëàíã ¿¿ñãýõèéí òóëä
íîìûí òèéí çүéë ¿¿íä íóóö òàðíèéí òîãòîîëûí ¿ã ýäãýýðèéã ºã¿¿ëæ ¿éëäüå:
ÝÍÝ ÌÝÒ ÌªÍ. ÕÈËÈ ÌÈËÈ ÇÈËÈ ÑÂÀÕÀ. ÁÐÀÕÌÀ ÑÀÐÝ ÑÂÀÕÀ. ÁÐÀÕÌÀ
ÃÀÐÂÝ Á¯ØÂÀ ÑÀÍÄÀÐÝ ÑÂÀÕÀ.”
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ýíý íü ìèíèé ñàõèóñ ‘Ýñðýíãèéí öààç’ õýìýýã÷ áºãººä öàã áóñûí
¿õýë á¿ãäýýñ îãîîò àâàð÷ õèëýíö á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëàí ¿éëäýã÷ áîëîé.”
Ìºí áàñ òýíãýðèéí õààí Õóðìàñò áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí õààíà áóé òýð ç¿ãò àëãàà
õàâñðàí ñºãäººä ÿëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéíõ¿¿ àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áè ÷ áàñ íîìûí
òèéí òîî ¿¿íä íóóö òàðíèéí òîãòîîëûí ¿ãñèéã ºã¿¿ëæ ¿éëäüå.
ÝÍÝ ÌÝÒ ÌªÍ. ÍÈÂÀ ÐÀÍÈ ÁÀÍÄÀÌÀ ÄÀÍÄÝ ÌÀ ÄÈÄÈ ÄÈÄÈ ÃÎÐÈ
ÃÀÍÄÀÐÈ ÇÀÍÄÀËÈ ÌÀÄÀÍÃÈ ÁÀÐÀÍÀËÝ ÕÀÍÀ ÌÀÄßÀ ÌÀÄÀ ÐÈÍÈ ÌÀËÀÍÈ
ÄÀËÀ ÌÀÄÄÝ ÇÀÃÀÐ ÁÀÃÝÐ ØÀÂÀÐÈ ØÀÂÀÐÈ ÑÂÀÕÀ.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ýíý íü ìèíèé àðâèñ òàðíè ‘î÷èð õýëèéã áóóëãàã÷’
õýìýýã÷ áºãººä àþóë á¿ãäýýñ ãýòýëãýí ¿éëäýæ öàã áóñûí ¿õýë á¿ãäýýñ îãîîò àâðàõ
áîëîé.”
Ìºí áàñ èõ õààí Äðòàðàøòðà õèéãýýä Âèðóäàêà, Âèðóïàêøà, Âàéøðàâàíà íàð ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí õààíà áóé òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí ñºãäººä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéí õýìýýí
àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áèä íàð ÷ áàñ îëîí òºðºëõèéòºíä òóñëàõ õèéãýýä îëîí
òºðºëõèéòºíä àìãàëàí áîëîí îð÷ëîí åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿éí òóëä íîìûí òèéí òîî
¿¿íä íóóö òàðíèéí òîãòîîëûí ¿ãñèéã ºã¿¿ëæ ¿éëäüå:
ÝÍÝ ÌÝÒ ÌªÍ. Á¯ØÁÀ Á¯ØÁÀ Ä¯ÌÀ ÁÀÐÈ ÕÀÐÝ ÀÐßÀ ÁÀÐÀ ØÀÄÝ
ÍÈÌ¯ÃÄÝ ÌÀÍÃÀËÝ Ä¯ÄÝ ÄÀÂÈÄÝ ÑÂÀÕÀ.
77
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ýíý íü èõ äºðâºí õààí áèäíèé ñàõèóñ ‘àþóë ¿ã¿é’
õýìýýã÷ áºãººä àþóë á¿ãäýýñ àâðàí ¿éëäýæ, íàñûã òýòãýæ öàã áóñûí ¿õýë á¿ãäýýñ îãîîò
àâðàõ áîëîé.”
Òýãýýä áàñ ëóñûí õààí Äàëàé õèéãýýä ëóñûí õààí Àÿíãûí ãýðýë, ëóñûí õààí Èë÷ã¿é,
ëóñûí õààí Àÿíãûí î÷, ëóñûí õààí Çóóí ãýðýëò íàð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí õààíà áóé òýð ç¿ãò
àëãàà õàâñðàí ñºãäººä ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áèä
íàðûí èõ ñàõèóñ ‘õ¿ñëèéã á¿òýýã÷ ýðäýíý’ õýìýýã÷ àÿíãà á¿ãäèéã áóöààæ öàã áóñûí ¿õýë
á¿ãäýýñ àâàð÷, õîðò ñýòãýëèéã àìèðëóóëàí ¿éëäýæ, ýðëýãèéí ýë÷, õàðààë÷, áîññîí õ¿¿ð,
ºëçèé áóñûã ýâäýí ¿éëäýã÷ ìºí òóë, ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ëóñ áèä íàðûí ëóñûí òºðëèéí
îðîí ýíäýýñ ãàðàõ õèéãýýä õàðìûã òýâ÷èõèéí òóëä íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð òààëàí ñî¸ðõ. Òýð
þóíû òóëä õýìýýâýýñ ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ëóñ áèä íàð õàðàì÷ áºãººä õàðìûí ñýòãýëýýð
õ¿ðýýëýãäñýí áàéäàã áîëîé:
ÝÍÝ ÌÝÒ ÀÐßÀ ÇÝ ÀÌÀÐÝ ÀÌÐÈÄÀ ÀÃ×ÀÅÝ ÁÓÍßÀ ÁÀÐßÀÂÀ ÑÀÐÂÀ ÁÀÁÀ
ÁÀÐÀ ØÀÌÀÍÈÅÝ ÑÂÀÕÀ. ÀÐßÀ ÁÓÍÈÅÝ ÑÎÂÀÃÈÅÝ ÑÂÀÕÀ.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, íóóö òàðíèéí ¿ã ýäãýýðèéã ýðýãòýé þìóó, ýìýãòýé
õýí íýãýí õýëýíäýý óíøèæ, ¿ñãýíä áóóëãàñàí ò¿¿íä àÿíãûí àþóë á¿ãä ¿ã¿é áîëîõûã áèä
ìýäýæ ¿éëäüå. ¯íäñýí õîð þìóó ñî¸îíû õîð þìóó ãîë õîð, àëèí áóñàä ãèø¿¿íýýñ
ãàðñàí õîð òýäãýýðýýð õîðëîãäîí ¿õýõã¿é áîëîé. Àþóë á¿ãä õèéãýýä õîðëîë á¿ãäýýñ
àâðàãäàí àìãàëàíòàé áîëîõ áîëòóãàé.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí Õóðìàñò, Ýñðýí, åðòºíöèéã òýòãýã÷, ëóñûí õààí
òýäãýýðò ñàéí áîëîé õýìýýí ìàãòààë õàéðëààä: “¯çýñãýëýíò òà íàð îëîí òºðºëõòºíä
òóñëàõ õèéãýýä îëîí òºðºëõòºíèé àìãàëàíãèéí òóëä àéëòãààä, íîìûí òèéí çүéë ¿¿íèéã
äàãàí îãîîò áàðèõûí òóëä ‘äàëà áèä’- í íóóö òàðíèéí ¿ãñèéã íîìëîñîí ñàéí áîëîé, ñàéí
áîëîé. Ç¿ã á¿ãäýä óíòñàí áîëîí ñîãòñîí, ìàøèä ñîãòñîí íàðûã ñàõèõ áîëíî.”
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð òèéíõ¿¿ çàðëèãëàõàä, òýäãýýð ãýëýíã¿¿ä áà õóðìàñò, ýñðýí,
åðòºíöèéã òýòãýã÷ òýä õèéãýýä ëóñûí õààä áîëîí òýíãýð, õ¿í, àñàð, ¿íýð èäýøò ñýëò
åðòºíö á¿ãäýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû çàðëèãò äàãàí áàÿñ÷ èëòýä ìàãòâàé.

“Õ¿ñëèéã õàíãàã÷ ýðäýíèéí òîãòîîëûí á¿ëýã”
õýìýýõ àðâàí äºðºâä¿ãýýð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XV á¿ëýã: Ñàðàñâàòè (ìîí: Ýãøèãëýíò) îõèí òýíãýðèéí áүëýã.
Òýãýýä Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýð áýýð äýýäèéí õóâöñûã íýã ìºðºíäºº áóóëãààä, áàðóóí
ºâäãºº ãàçàðò ñºõðººä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí õààíà áóé òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí áºõèéæ
áóðõàí áàãøèä èéíõ¿¿ àéëòãàâ:
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, Èõ îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè áè áýýð ÷ íîìûã
ºã¿¿ëýý÷ ãýëýí ò¿¿íèé ¿ãèéã ÷èìýõèéí òóëä îþóíû ñàìáààã ÷óõàë á¿òýýæ ¿éëäýíý.
Òîãòîîëûã ÷ õàéðëàæ ¿éëäýíý. Ìàãàäëàõ ¿ãýýð ºã¿¿ëýõèéã á¿õýíä àãóóëæ ¿éëäüå. Íîìûã
ºã¿¿ëýý÷ ãýëýí ò¿¿íä ìýäëèéí èõ ãýãýý òºðíº. Äýýä àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí
ýðõýò õààí ¿¿íýýñ ¿ã þìóó ¿ñýã àëèí íýãíèéã áèä îãîîò àíõààðàõ áîëîõ þìóó áîëáîîñ
áè áýýð íîìûã ºã¿¿ëýý÷ ãýëýí ò¿¿íèé ìàãàäëàõ äóó, ¿ã, ¿ñýã òýäãýýð á¿ãäèéã á¿òýýæ
¿éëäýíý. Þó áîëîõíîî ÷ îëîí áóìàí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä áóÿíû ¿íäñèéã ¿¿ñãýñýí
òýäãýýð àìüòíû òóñûí òóëä äýýä àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã
çàìáóó òèâä ºíºä óäààí îðøîîõ õèéãýýä ò¿ðãýí ¿ë äîðîéòîõ õèéãýýä îëîí àìüòàä áýýð
äýýä àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîîä áèëã¿¿í íü ñàíààíä
áàãòàøã¿é õóðö áîëæ, áèëã¿¿íèé öîãö ñàíààíä áàãòàøã¿éã îëîõ õèéãýýä ýíý íàñàíäàà
78
íàñ õîòîë ÷óóëãàíûã ìàøèä îëîõ áîëæ, àìèíä òóñ õ¿ðãýõ õèéãýýä áóÿíû öîãö
õýìæýýëøã¿éã ìàøèä áàðèõ áîëíî. Ýëäýâ àðãààð ìàøèä ýðæ øàñòèð á¿ãäýä ìýðãýæèõ
áîëíî. Ýëäýâ ÿíçûí óðëàõ ¿éëèéã õîòîë ÷óóëãàí áîëãîíî. Äîðîéòóóëæ ¿éëäýõã¿éí òóëä
ò¿¿íä òîãòîîëûã ÷ õàéðëàæ ¿éëäýíý.
“Íîìûã ºã¿¿ëýý÷ ãýëýí òýð õèéãýýä íîìûã ñîíñîã÷ àìüòàí òýäãýýðèéí òóñûí òóëä òàðíè
áîëîí ýì ëóãàà òºãºëäºð óãààëûí ¿éëèéã ºã¿¿ëæ ¿éëäýõ áºãººä ãàðèã, îä ýðõýñ, òºðºõ,
¿õýõèéí õîðëîë õèéãýýä òýìöýëäýõ, çºð÷èëäºõ, õÿìðàëäàõ, õºíººëäºõ, ìóó ç¿¿ä áîëîí
óðóó òàòàã÷èéí õîðëîë á¿ãä õèéãýýä õàðààë áîëîí áîññîí õ¿¿ð á¿ãä ìàøèä àìèðëàõ
áîëíî. Àëèí áýýð ìýðãýä íàð óãààë ¿éëäýõýä çîðèóëñàí ýì áà òàðíè íü ýäãýýð þì: (1)
âà÷à, (2) ãîðî÷àíà, (3) ñïðêêà, (4) øèðèñà, (5) øàìÿàêà, (6) øàìè, (7) èíäðàáàñòà, (8)
ìàõàáàãà, (9) æíàìàêà, (10) àãàðó, (11) òâà÷, (12) øðèâåøòàêà, (13) ñàðæà-í äàâèðõàé
(14) øàëëàêè, (15) ã¿ãã¿ë¿, (16) òàãàðà, (17) ïàòðà, (18) øàéëåÿà, (19) ÷àíäàíà, (20)
ìàíàõøèëà, (21) ñàðî÷àíà, (22) êóøòà, (23) êóíêóìà, (24) ìóñòà, (25) ñàðøàïà (26)
íàëàäà, (27) ÷àâÿà, (28) ñóêøìàéëà, (29) óøèðà õèéãýýä (30) íàãàêåñàðà.
Ýäãýýðèéã õóâü òýíö¿¿ íàéðóóëæ

Ýçíèéã õààí îäîíä ¿éëäýæ
Òàëõàíä íü òàðèíû ¿ã ¿¿íèéã
Çóóí óäàà èëòýä òàëáèí ¿éëä:
ÒÀÄßÀÒÀ ÑÓÊÐÒÅ ÊÐÒÀ ÊÀÌÀËÈÆÀÍÀÊÀÐÀÒÝ/ ÍÀÌÊÀÐÀÒÝ ÈÍÄÐÀÆÀËÈ/

ØÀÊÀÄÄÐÅÏÀØÀÄÄÐÅ/ ÀÂÀÐÒÀÊÑÈÊÅ/ ÍÀ ÊÓÒÐÀÊÓ/ ÊÀÏÈËÀ ÊÀÏÈËÀÌÀÒÈ/
ØÈËÀÌÒÈ/ ÑÀÍÄÈ ÄÓÄÓÌÀÌÀÂÀÒÈ/ ØÈÐÈ ØÈÐÈ/ ÑÀÒßÀØÈÒÅ ÑÂÀÕÀ
Àðãàëààð õîò ìàíäàëûã ¿éëäýýä

Öýöãèéí áàãëààã äýëãýæ ¿éëä.
Àëòàí ñàâ áà ìºíãºí ñàâàíä
Áýëòãýñýí ø¿¿ñèéã òàâüæ ¿éëä.
Òºðºëõòºí õºº õóÿã ºìññºí äºðâèéã

Òýð ºäºð ÷ áàñ áýëäýæ ¿éëä.
Ìàøèä ÷èìýãëýñýí äºðâºí îõèíûã
Áóìáà áàðèóëàí áýëäýæ ¿éëä.
¯ðãýëæèä ã¿ã¿ëèéã óóãèóëæ ¿éëä.

Òàâàí ÿíçûí õºãæìèéã äóóðñãàõàä õè÷ýý.
Ø¿õýð äóàç ÿëãóóñàíû òýìäãýýð
Îõèí òýíãýð ò¿¿íèéã ñàéòàð ÷èìýãëý.
Çàâñàð çàâñàðò íü òîëü òàâü.

Ñóì, õóðö ¿ç¿¿ðò æàäûã áýëä.
Òýãýýä õ¿ðýý òàòàæ ¿éëä.
Ò¿¿íèé äàðàà õýðãýý ýõýë.
Òàðíèéí ¿éë ýäãýýðýýð

Õºë õîðèõûã ÷ òóóðâèæ ¿éëä:
ÑÀßÀÄßÀÒÅÄÀÍÀ ÀÐÀÊÝ/ ÍÀßÀÍÅ/ ÕÈËÅ/ ÌÈËÝ/ ÃÈËÝ/ ÕÈÕÈËÅ ÑÂÀÕÀ
ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé õàæóóä óãààëûã ¿éëäýýä òàðíè ¿¿íèéã òîîëæ ¿éëäâýýñ
óãààëààð àìèðëàíãóéä ó÷èðíà:
ÒÀÄßÀÒÀ ÑÀÃÀÒÅ/ ÁÈÃÀÒÅ ÁÈÃÀÒÀÁÀÒÈ ÑÂÀÕÀ
Äºðâºí ç¿ãò àëèí îðøñîí

Îä ãàðèã ìèíèé íàñûã ñàõèõòóí.
79
Òºðñºí îäíû õîðëîë õèéãýýä
Öîãöîñûí ¿éëèéí àþóë õèéãýýä
Ìàõáîäèéí îðíóóä õÿìàð÷ ¿éëäýõ
Áàðàãäàøã¿é àþóë àìèðëàõ áîëòóãàé!
ÒÀÄßÀÒÀ ØÀÌÅ/ ÁÈØÀÌÅ ÑÂÀÕÀ/ ÑÀÃÀÒÅ/ ÁÈÃÀÒÅ ÑÂÀÕÀ/ ÑÈÊÀÒÈÍÀÒÅ

ÑÂÀÕÀ/ ÑÀÃÀÐÀÑÀÌÁÓÒÀßÀ ÑÂÀÕÀ /ÑÊÀÍÄÀÌÀÒÀßÀ ÑÂÀÕÀ/ ÍÈËÀÊÀÍÒÀßÀ
ÑÂÀÕÀ/ ÀÏÀÐÀÇÈÒÀÁÈßÀßÀ ÑÂÀÕÀ/ ÕÈÌÀÁÀÒÈÑÀÁÓÒÀßÀ ÑÂÀÕÀ/
ÀÍÈÌÈËÀÁÀÊÒÐÀßÀ ÑÂÀÕÀ/ ÍÀÌÎÁÀÃÀÒÅ/ ÁÐÀÌÀÍÅ/ ÍÀÌÀ ÑÀÐÀÑÂÀÒßÀÈ
ÄÝÁßÀÈ ÑÈÄÀÌßÀÒÓÌÀÍÒÐÀÏÀÄÀ/ ÄÀÌÁÐÀÕÌÀ ÀÍÓÌÀÍßÀÒÓ ÑÂÀÕÀ
Íîìûã ºã¿¿ëýã÷ ãýëýí, ò¿¿íèéã ñàõèõ õèéãýýä íîìûã ñîíñîã÷ òýäãýýð áîëîí ¿ñãýíä
áóóëãàã÷ òýäãýýðèéí òóñûí òóëä óãààëûí ¿éë ¿¿ãýýð áè òýíä î÷èæ ¿éëäýíý. Òýíãýðèéí
÷óóëãàí á¿ãäýýð õàìòäàà õîò þìóó, òîñãîí, õèéä îðîíä ºâ÷èí á¿ãäèéã ìàøèä
àìèðëóóëæ ¿éëäýíý. Þó áîëîõíîîí ÷, ãýëýí þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó ãýíýíìàà ñóäàð
àéìãèéí ýðõýòèéã áàðèã÷ òýäãýýðèéí àìèíä òóñ õ¿ðãýõ õèéãýýä õîðâîîãîîñ ãýòëýõèéã
îëîõ, äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèîñ ýðãýí ¿ë áóöàõ õèéãýýä ò¿ðãýí äýýð ¿ã¿é
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýð÷ áóðõàí áîëîõ, ãàðèã ýðõèñ õÿìðàë, çºð÷èë çýðýã
îäíû õîðëîë, ìóó ç¿¿ä áîëîí óðóó òàòàã÷èéí õîðëîë á¿ãä õèéãýýä õàðààë áà áîññîí
õ¿¿ð á¿ãä íýí àìèðëàæ ¿éëäýíý.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðò: “Èõ îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè, òà
îëîí òºðºëõòºíä òóñëàõ õèéãýýä îëîí òºðºëõòºíä àìãàëàíãèéí òóë àéëòãàñàí áºãººä òà
áýýð òàðíè áà ýì òºãºëäºð ¿ã ýíý ìýòèéã íîìëîñîí íü ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé!” õýìýýí
ìàãòñàí áºãººä Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýð áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé ºëìèéä ìºðãººä íýãýí
ç¿ãò ñóóâàé.
Ìºí áàñ ýøëýëèéã ¿ç¿¿ëýã÷ áÿðìàí Êàóíäèíÿà áàãø áýýð Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýð
ò¿¿íèéã äóóäàâ:
“Èõ îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè òàõèõàä çîõèñò èõ òýâ÷ýýðò,

Ýíý åðòºíö á¿ãäýä òèéí ç¿éë, äýýäèéã ºãºã÷, èõ ýðäýìò,
¯ç¿¿ðò îðøñîí ¿çýñãýëýíò ä¿ðâà ºâñººð õóâöñûã õýëõñýí,
Ä¿ðâà ºâñºí õóâöñûã ºìññºí íýã õºëººðºº îðøèã÷,
Òýíãýð á¿ãä öóãëààä èéíõ¿¿ ¿ãèéã ºã¿¿ëýýä
Àìüòàí á¿ãäýä àðèóí ¿ãèéã íîìëî, õýëýý ñî¸ðõîõòóí!.
ÑÀßÀÄßÀÒÅÄÀÍÀ ÌÓÐÅ/ ×ÈÐÅ/ ÀÂÀÆÅ ÀÂÀÆÀÁÀÒÈ/ ÕÈÍÃÓËÅ ÌÈÍÃÓËÝ/

ÏÈÍÃÀËÀÂÀÒÈ/ ÌÀÍÃÓØÅ/ ÌÀÐÈ×È/ ÑÀÌÀÒÈ/ ÄÀØÀÌÀÒÈ/ ÀÃÐÈÌÃÐÈ/ ÒÀÐÀ
×ÈÒÀÐÀ/ ×È×ÈÐÈ ØÈÐÈ ÌÈÐÈ/ ÌÀÐÈ×È ÏÐÀÍÀÅÝ ËÎÊÀÆÀßÐÅÒÅ
ËÎÊÀØÐÅÐÅÒÅ/ ËÎÊÀÏÐÈÅÝ ÑÈÄÄÈÏÐÈÒÅ/ ÁÈÌÀËÀÌÓÊÈ ØÓ×È ÊÀÐÈ/
ÀÏÐÀÒÈÕÀÒÅ/ ÀÏÐÀÒÅÕÀÒÀ/ ÁÓÄÄÅ/ ÍÀÌÓ×È ÍÀÌÓ×È/ ÌÀÕÀÄÅÁÈ
ÏÐÀÒÈÃÐÈÍÀ ÍÀÌÀÑÊÀÐÀÌ
Ìèíèé îþóí òîðîëòã¿é áîëîõ áîëòóãàé.
ÒÀÄßÀÒÀ ÌÀÕÀÏÐÀÁÀÂÅ/ ÕÈËÈ ÕÈËÈ/ ÌÈËÈ ÌÈËÈ
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ýõ Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðèéí õ¿÷ýýð, áè íýí ÿëàõ áîëòóãàé!
ÃÀÐÀÒÅ ÊÅÞÓÐÅ/ ÊÝÞÓÐÀÁÀÒÈ/ ÕÈËÈ ÌÈËÈ/ ÕÈËÈ ÌÈËÈ/ ÕÈËÈ ÕÈËÈ
Áóðõàíû ¿íýí õèéãýýä íîìûí ¿íýí õèéãýýä õóâðàãèéí ¿íýí, ýðõýòèéí ¿íýí, óñíû
òýíãýðèéí ¿íýíýýð Èõ îõèí òýíãýðèéã äóóäàæ ¿éëäüå. Õýí íýãýí åðòºíöèéí ¿íýíèéã
ºã¿¿ëýã÷ òýäãýýðèéí ¿íýí õèéãýýä ¿íýí ¿ãýýð Èõ îõèí òýíãýðèéã äóóäàæ ¿éëäüå.
ÒÀÄßÀÒÀ ÕÈËÈ ÕÈËÈ/ ÕÈËÈ ÌÈËÈ/ ÕÈËÈ ÌÈËÈ

80
Áè íýí ÿëàõ áîëòóãàé! ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ýõ, Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðò ìºðãºì¿é! Íàäàä
íóóö òàðíèéí ¿ãñ á¿òýõ áîëòóãàé!”
Òýãýýä Îõèí òýíãýð òàðíèéí ¿ã ò¿¿íèéã ºã¿¿ëýýä áàñ áÿðìàí Êàóíäèíÿà-ä èéí õýìýýí
ºã¿¿ëýâ: “Èõ òºðºëõòºí òà àìüòàí á¿ãäýä äýýäèéí ñàìáàà õèéãýýä ðèä õóâèëãààí, èëò
ìýäýë, èõ áèëã¿¿í, ýä ýðäýíý òýðã¿¿òíèéã ºãñºíººð òóñëàõ õèéãýýä ò¿ðãýí äýýðã¿é
áîäèéã îëîí ¿éëäýõ ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé! Ñóäàð àéìàã ¿¿íèéã áàðèõûí çàí ¿éëèéã
¿ç¿¿ëýõèéí òóëä ø¿ëýã ýäãýýðèéã ºã¿¿ëýâ:
Ýíýõ¿¿ òîãòîîëûã àíõëàí õýí óíøèõäàà

Ýðäýíýò ÷óõàã äýýä ãóðàâò ìºðãººä,
Ýíä¿¿ðýë ¿ã¿éãýýð òîîëîí ¿éëäâýýñ
Ýðõýì øèä á¿òýýëèéã îëîõ áîëíî.
Áóðõàä áîëîí äýýäèéí íîì

Áðàäèãàáóä áà øàðâàãà,
Ýñðýí òýíãýð áà Õóðìàñò òýíãýð,
Èõ äºðâºí õààíä ìºðãºõ áà
¯ðãýëæèä àðèóí ÿâäëûã ÷
¯íýëýí áèøèð÷ ñàíààä
Àìèðëàíãóé àãëàãèéí îðîíä
Äóóã ¿¿ñãýæ òîãòîîë áà ìàãòààëûã ºã¿¿ë.
Õýäèé ÷èíýý áóðõàí òýíãýð ëóñàä

Òºäèé ÷èíýý òàõèëûã èõýýð áýëä
Îëîí ÿçãóóðûí òºðºëõòºíä
Ýíýðýíã¿é ñýòãýëèéã ÷ òºð¿¿ëæ ¿éëä.
Àëòàí ºíãºò ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèéã
Àëãàñðàëã¿é ñýòãýëýýð áÿñàëãàæ ¿éëä.
Ýðõýì çàðëèã äýýäèéí íîìûí íîìîîð

Ýðõòýí òóñ òóñ ìàãàäëàí çîõèîõ
Ò¿¿íèé ¿ãèéã àâ÷ ñàéòàð ñàíààä
Õîîñîí ÷àíàðûã á¿òýýõýä îðøèæ ¿éëä.
Íèéò áóðõàäûã ñýòãýëäýý èëò

Íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð áÿñàëãàí ¿éëäâýýñ
Òóñò ñàìàäè áèëã¿¿í õèéãýýä
Òîãòîîë äýýäèéã îëîõ áîëíî.
Áóðõàíû öîãò äóóëàë íîì çàðëèãààð

Äýýäèéí ýãøãýýð øàâü íàðûã íîìõîòãîíî.
Õýëýýð ãóðâàí ìÿíãàí åðòºíöèéã á¿ðõýí çîõèîæ,
Òóñ òóñàä íü þó çîõèñòîé ãàéõàìøãèéã ¿ç¿¿ëíý.
Òýð ìýòèéí çàðëèãèéí äýýä äîð

¯ðãýëæèä ñàíàæ àþóëûã òýâ÷.
Ñàíààíä áàãòàøã¿é õýëíèé áèëýãèéã
Ñýòãýøã¿é åðººëèéí ýðõýýð îëíî.
Þìñûã áàéõã¿é ãýæ ¿ç¿¿ëýí çîõèîñîí

ßìàð ìýò îãòîðãóéä ¿ë òîðîõ àäèë
Áóðõàíû õýëíèé áèëýã çàðëèã äóó
Ò¿¿íèé ñàíààã öàãëàøã¿é åðººëººð á¿òýýíý.
Ýãøèãëýíòèéã õýí íýãýí èëòýä òàõèõ þìóó

81
Ýñâýë øàâü áýýð óâüäàñ ìýò
Ýøëýëèéí äàãóó íîì ò¿¿íèéã á¿òýýâýýñ
Ýðõýì õ¿íäëýëèéí äýýäèéã îëîõ áîëíî.
Õýí íýãýí áèëã¿¿í äýýäèéã á¿òýýõíýýí ÷

Íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð íîì ¿¿íèéã áàðü.
Áóÿí áèëã¿¿í ÷óóëãàíûã àðâèäóóëæ
Ìàãàäëàí á¿òýýõýä òýýíýãýëçýýã òýâ÷.
Õýí íýãýí ýäèéã á¿òýýñýí ýä ëóãàà òºãºëäºð

Àøèã õèéãýýä àëäàð íýðèéã ÷ ò¿¿í÷ëýí á¿òýýíý
Ãàðàõûã õ¿ññýí ÷ íýí ãýòýëãýõýä
Ìàãàä á¿òýýëýýð õî¸ð ñýòãýëèéã òýâ÷èíý.
Ýðäýì îëîí õýìæýýëøã¿éã ÷

Ñàíààíû äàãóó á¿ãäèéã á¿òýýñíýýð
¯¿íä ¸ñ÷ëîí àëèí îðøñîí
Ìàãàäòàé á¿òýýæ õî¸ð ñýòãýëèéã òýâ÷èíý.
Àãëàãò àðèóí õóâöñûã ºìñººä

Õîò ìàíäàë þó òààðàõûã á¿òýýñýí òýðáýýð
Äýëãýð¿¿ëýã÷ äºðâºí áóìáûã òàâèõ áºãººä
Òýð öàãò öýöýã, õ¿æýýð òàõü.
Äóàç, ø¿õýð, óíæëàãûã óíæóóëæ

×èõìýë õººìëººð äýëãýðýíã¿é ÷èìýãëý.
Áóðõàí áà Ñàðàñâàòè-ã òàõü
Òýíãýð ò¿¿íèéã ¿çýõèéã õ¿ñâýýñ ¿çýõ áîëíî.
Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýð ò¿¿íèé ºìíº

Ãóðâàí äîëîî õîíîã òàðíèéã òîîëîîä,
Õýðâýý òýíãýð ò¿¿íèéã ýñ ¿çâýýñ
Áàòòàé ñýòãýëýýð åñ õîíîã òîîë,
Ò¿¿íèé øºíº íü ÷ ýñ ¿çâýýñ

Áóñäààñ ìýäýõèéí îðíûã õàéãààä,
¨ñ÷ëîí îõèí òýíãýðèéí ä¿ðñèéã çóðæ
Òàõèõ õèéãýýä òîîëîõûã á¿¿ òàñàë.
ªºðò áîëîí áóñäûí òóñ öàãëàøã¿éä

ªäºð øºíº ¿ðãýëæèä õè÷ýýæ ¿éëä
Ò¿¿íèé ¿ð áóñäàä õ¿÷
Òýðíèé ñàíàà á¿òýõ áîëíî.
Òýðíèé ñàíàà ýñ á¿òâýýñ

Ãóðàâ çóðãàà åñºí ñàð
Ýñâýë õè÷ýýëýýð á¿òýí æèë òîîëâîîñ
Èëò ìýäýë çóðãàà òýðã¿¿òíèéã ÷ îëíî.”
Òýãýýä áÿðìàí Êàóíäèíÿà òèéíõ¿¿ íîìëîõûã ñîíñîîä áàÿñàë áèøðýë õýìæýýëøã¿é

òºðººä õóðñàí íºõºä òýäãýýðò èéíõ¿¿ ºã¿¿ëýâ: “Òýíãýð, õ¿í òýðã¿¿òýé íºõºä á¿ãä
àëãàñðàë ¿ã¿é íàìàéã ñîíñîõòóí. Áè ÿíàãóóõ ¿íýíä òóëãóóðëàí Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýð
äýýäèéã ìàãòàõûí òóëä ø¿ëýãëýí ºã¿¿ëæ ¿éëäüå:
Ìºðãºå èõ õ¿÷èò îõèí òýíãýðò

Åðòºíö îðîí ýíä ýðõèéã îëñîí
Óðüäûí àðø áýýð íîìëîñîí ó÷ðààñ
82
Ó÷èð èéìä áè òàíûã ìàãòúÿ.
Öîã òºãºëäºð ñýòãýë íü àìãàëàíòàé õèéãýýä

¯ë ìàðòàõ ¿çýñãýëýíò àëäàð òºãºëäºð
Ýíý åðòºíöèéã ¿¿ñãýñýí ýõ íü ÷ ìºí
¯ðãýëæèä öîãò èõ õè÷ýýëèéã ýäëýã÷.
Ýõèéí îðíîîñ ¿ðãýëæèä ÿëñàí,

Íèãүүëñýí òýñýæ, íîìõðóóëæ ¿éëäýõ,
Ýðëýãèéí îõèí ìàíãàñò áèåèéã ¿ç¿¿ëñýí,
¯ðãýëæèä õºõ òîðãîí äýýëèéã ýðõøýýñýí.
¯çýñãýëýíò, ¿çýñãýëýíò áóñ ëàãøèíã ¿ç¿¿ëñýí,

Õýí íýãýí ¿çâýýñ óóð òºðºõ,
Õýìæýýëøã¿é ÿâäàë íü åðòºíöººñ õýòýðñýí,
Õýí ÷ àâðàëä ýðâýýñ äàãàí áàðèíà.
Çàâñàðûí óóë áà õàäàíä îðøèíî,

Çàâñàðûí àãóé áà óñíû çàõàä
Ýñâýë ìîä îé öýöýðëýã,
Îðîí òýäãýýðèéã îõèí òýíãýð ø¿òíý.
Òèéíõ¿¿ óóë õàäàíä õ¿ì¿¿ñ áýýð

Òîãîñíû ºäººð ø¿õðèéã õèéæ
¯ðãýëæèä îõèí òýíãýð ò¿¿íèéã òàõüâààñ
¯åñ á¿ãäýä åðòºíöèéã àâàðíà.
Áàð áà àðñëàí ýðãýí ¿éëäýæ,

Áààâãàé áà øóâóó ÷ ò¿¿íèéã ø¿òíý.
Èõ õîíõíû äóóã èëòýä äóóðñãàñíààð
Èõ Áèíä¿¿í óóëàíä öóóðàéòàõ áîëíî.
Ìóòàðòàà äðèø¿ë, òîëãîéäîî òîîðöîã

Ìºí ýñâýë íàð ñàðíû äàëáààã áàðüæ,
Õóó÷ðàõ ñàðíû àðâàí íýãýí þìóó
Åñíèé ºäºð òàõèëûã ¿éëä.
Áàéëäààíû ¿åä íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëýýð

Á¿õ åðòºíöèéã áîëãîîõûí òóëä
Îõèí òýíãýð ýä áàðààíû ä¿ðñèéã ¿ç¿¿ëñíýýð
Îõèí òýíãýðèéí äýýä áºãººä ç¿éðëýøã¿é áîëîé.
Áàÿñãàëàíò ìàë÷íû ä¿ðèéã ¿ç¿¿ëýõ õèéãýýä

Òýíãýð¿¿ä òýìöýëä ¿ðãýëæèä ÿëíà.
ªíº óäààí åðòºíö àìãàëàíòàé îðøèæ
Çàðèìäàà óóðëàæ çàðèìäàà àìèðëàíà.
Áÿðìàíû ºã¿¿ëýõ íü äºðâºí íîì õèéãýýä

Ðèä õóâèëãààí íóóö òàðíè á¿õýíä ìýðãýæèæ
Òýíãýðèéí ýðõèéí àðøèéã îëñîíîîð
Èõ ãàçàð ýíý ëóãàà õºðºíãèéã ¿éëäýíý.
Îõèí òýíãýð õóðàõ öàã ¿åä ÷

Äàëàéí äàâàëãàà ìàãàäòàé ãàðíà.
ßã÷èñ Ã¿ëà òýðã¿¿òýí á¿ãäèéí
Ãîëëîí ¿éëäýã÷èéã íîìõîòãîæ ÷àäíà.
83
Ýìñ á¿ãäèéí àðèóí ÿâäëûí äýýä
Ýíý åðòºíöèéí ýðõì¿¿äýä ýðõøýýñýí,
ßëãóóñàíû îðîíä ÷ ëÿíõóà ìýò
Ãîë ìºðºíä ÷ îíãîö áà ã¿¿ð.
Àðâàí òàâíû ñàðàí ìýò íèãóóð íü äýëãýðñýí.

Îëîíòàà ñîíñîõ òºãºëäºð ø¿òýýíèéã ÷ ¿éëäýíý
Óóëûí ¿ç¿¿ð ìýò ¿ëýìæ ñàìáàà
Ñàíààãààð òèâ õèéãýýä õàìãèéã ÷ ¿ç¿¿ëíý.
Àñàð íàðò óóæèì òýíãýð íàð áýýð

Á¿ãäýýð ýðäìèéã ìàãòàí ñàéøààñàí.
Ìÿíãàí ìýëìèéò òýíãýðèéí õààí õóðìàñò ÷
Áèøðýõèéí ñýòãýëýýð íèãóóðàà ¿ç¿¿ëñýí.
Àìüòàí àëèí þó õ¿ññýí

Òýð á¿ãäèéí ñàíààã ò¿ðãýí õàíãàñàí
Óõààí ò¿ðãýí ñîíññîíûã áàðèõ íü ÷
Èõ ãàçàð îðîí ýíä á¿õíèé äýýä.
Àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðîí á¿ãäýä

¯ðãýëæèä èõ çóëûã ãèéã¿¿ëýí ¿éëäñýí,
Àðààòàí æèã¿¿ðòýí áèðä¿¿äèéí ÷
Á¿ãäèéí ñàíààã îãîîò õàíãàñàí.
Ýõíýðèéí äýýä ñ¿ìáýð óóë ìýò

Ýíý åðòºíöºä óóë ìýò îðøèõ àðø
Îõèí òýíãýð çàëóó áîëîâ÷ õ¿ñýë ëóãàà õàãàöñàí
Òýñýøã¿éí ýçýí ìýò ¿íýí ºã¿¿ëýã÷.
Åðòºíöòýé çîõèëäñîí ä¿ðñèéã ¿ç¿¿ëñýí

Õ¿ñýëò îðíû òýíãýðèéí îðîíä ÷
Òà îõèí òýíãýðèéí ýðõýì ìºí ó÷ðààñ
Ò¿¿íýýñ äýýä àìüòàí ¿ã¿é.
Õýðâýý áàéëäààí àéìøãèéí îðîí

Ãàëò ãóóíä óíàõ þìóó
Ãîë ìºðºí õÿñàà çýðëýã õ¿ì¿¿ñèéí
Àþóë ò¿¿íýýñ ãýòýëãýí çîõèîíî.
Õààíû öààçààð õ¿ëýãäýõ þìóó

Ýñâýë äàéñàíä àëàãäàõ áîëîõíîîí ÷
Ñ¿ñýãëýñýí ñýòãýë íü ¿ë àëãàñàðâààñ
Çîâëîí òýäãýýðýýñ ãýòýëãýõ áîëíî.
Áóÿí õèéãýýä í¿ãýë á¿õýíä àâàðíà

Àñðàë õèéãýýä ýíýðëýýð ºìíº îðøèíî
Èéìèéí òóë áè ñýòãýëýýðýý ñºãäººä
Èõ îõèí òýíãýðò ìºðãºõ áîëîé.”
Òýãýýä áàñ ýøèéã ¿ç¿¿ëýã÷ áÿðìàí Êàóíäèíÿà áàãø áýýð èõ îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè-ã
ø¿ëýã ýäãýýðýýð èëòýä ìàãòâàé:
Àäûí ÷óóëãàí á¿ãä íàìàéã ñîíñîæ ¿éëä!

Òýíãýð õèéãýýä ¿íýð èäýøò òýíãýðèéí õààí ñýëò åðòºíöºä
Á¿ñã¿éí äýýä îõèí òýíãýð äýýäèéí äýýä àëèí ìºí
Äýýä îõèí òýíãýðèéí èõýä ¿çýñãýëýíòýé í¿¿ðèéã ìàãòúÿ.
84
Ýðäýì ýëäýâ ÿíçûã õóðààñíààð ãèø¿¿íèéã ÷èìñýí
Ñàðàñâàòè õýìýýõ ìýëìèé óóæèì áóÿí íü áàäàðñàí
Õèðã¿é áèëã¿¿í ýðäýì ìýäëýýð íýí ÷èìýãëýñýí
Îëîí ÿíçûí èõ ýðäýíý ìýò õàðàãäàõ òóë
Ìàøèä äýýä òàíû ýðäýì ¿ëýìæèéã ìàãòìîé.
Äýýäèéí äýýä øèä á¿òýýëèéã ¿éëäýã÷ õèéãýýä

¯íýíõ¿¿ ñàéøààñàí ýðäìèéã ¿éëäýã÷ õèéãýýä
Õèðã¿é äýýä ëÿíõóàã áàäðààã÷ õèéãýýä
Äýýä ìýëìèé áà ìýëìèéí äýýä õèéãýýä
Áóÿíû îðîí õèéãýýä áóÿíûã ¿çýõ õèéãýýä

Ýðäýì ñàíààíä áàãòàøã¿é ÷èìýãò õèéãýýä
Ñàðàí àäèë õèðã¿é ãýðýëò õèéãýýä
Áèëã¿¿í ãàðàõûí îðîí äóðüäëûí äýýä õèéãýýä
Àðñëàíãèéí äýýä áà õ¿íèéã óíàñàí õèéãýýä

Íàéìàí ìóòðàà íýí ÷èìýãëýõ¿é
Íóì ñóì áîãèíî æàä, èëä, öýðãèéí ñ¿õ õèéãýýä
Øèéäýì, òºìºð, õ¿ðä, öàëìûã áàðüñàí.
Íàðàí ñàðàí ìýò ãýðýëò öàðàé

Ñýòãýëä çîõèñòîé ÿðóó ýãøèã
Ã¿íçãèé áèëã¿¿í ëóãàà òºãºëäºð áºãººä
Èõ õýðãèéã á¿òýýã÷ àìüòäûí äýýä õèéãýýä
Òýíãýð àñàðûí õààäóóä òàõèí ¿éëäñýí

Òýíãýð àñàðûí ÷óóëãàí á¿ãä îðíûã ºã¿¿ëñýí
Àäûí ÷óóëãàíû îðíûã ¿ðãýëæèä òàõèõûí òóë
Ñâàõà áèä íàð îõèí òýíãýð ¿¿íä ìºðãºå.
Íàäàä ÿëãàìæààò ýðäìèéí ìºðºíã õàéðëàõòóí
Õýðýã á¿õýíä øèä á¿òýýëèéã íàäàä õàéðëà
Äàéñíû äîòîð íàìàéã ¿ðãýëæèä ñàõü.
¯ñãèéã ã¿éöýýñýí ¿ãèéã äýëãýð¿¿ëñýí ýäãýýðèéã

Ìàðãààø áîñîîä àðèóí ºã¿¿ëæ ¿éëä.
Ñàíàà õèéãýýä ýä òàðèà á¿ãäèéã îëíî.
Øèä á¿òýýë áóÿí àãóó èõèéã îëîõ áîëíî.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð áÿðìàí Êàóíäèíÿà-ä ñàéí áîëîé õýìýýí çàðëèãëààä: “×è
áýýð àìüòàí á¿ãäýä òóñ õèéãýýä àìãàëàíãèéí òóëä Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðèéã ìàãòàõ
õèéãýýä øèä á¿òýýëèéí äýýäèéã ãóéñàí íü õýìæýýëøãүé áóÿí òºãºëäºð áîëîé.” õýìýýâ.
[Íàéìäóãààð õýñýã.]
Òýãýýä áàãø ýøèéã ¿ç¿¿ëýã÷ áÿðìàí Êàóíäèíÿà áýýð ìàãòààë õèéãýýä íóóö òàðíèéí
¿ãýýð Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðò ñî¸ðõîîä áàñ òýäãýýð íºõºääºº ºã¿¿ëýâ: “Òºðºëõòºí òà
Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðèéã óðèí çàëæ, ò¿¿íèé íèã¿¿ëñýëýýð àâðàãäàõ õèéãýýä ýíý
íàñàíäàà òîðîëòã¿é ñàìáàà õèéãýýä ñîíññîíûã áàðèõ èõ áèëã¿¿í òºãºëäºð áîëæ, ñóäàð
á¿ãäýä ìýðãýæèæ, ¿ãèéã íàéðóóëàõûí ÷èìãèéã òîäðóóëàõ õèéãýýä òîðîëòã¿é á¿òýýõèéã
õ¿ñâýýñ ìàãàä ñàíàà áà áèøðýõèéí ñýòãýëýýð Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðèéã óðèí çàëàõ ¿ã
¿¿íèéã ºã¿¿ëæ ¿éëäýýðýé:
Áóðõàíä ìºðãºì¿é
Íîìä ìºðãºì¿é
Õóâðàãò ìºðãºì¿é
Áîäèñàäâà õèéãýýä øàðâàãà, áðàäèãàáóä òýðã¿¿òýé ºíãºðñºí, èðýýä¿é, îäîî
çàëàðñàí õóòàãò á¿ãäýä ìºðãºì¿é.
85
Àðâàí ç¿ãèéí áóðõàí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, ¿íýíõ¿¿ ¿íýí çàðëèãò îðøñîí, òóñ òóñûí ýðõòýí
çîõèëäñîí, ¿íýíèéã ¿ç¿¿ëýõýä õóóðìàã ¿ã¿é çàðëèãò õýìæýýëøã¿é ãîëäè ãàëàâò ¿íýíõ¿¿
¿íýíèé ¿ãèéã ¿ðãýëæèä ¿ç¿¿ëñýí õèéãýýä çàðëèã òýäãýýðò äàãàí áàÿñìîé. ¯íýíèéã
çàðëèãëàñíààð óóæèì óðò õýëèéã äýëãýæ, çàìáóó òèâ äºðâºí ìàõàðàíç íýã ìÿíãàí, õî¸ð
ìÿíãàí, ãóðâàí ìÿíãàí åðòºíöèéí îðîí õèéãýýä àðâàí ç¿ãèéí åðòºíöèéí îðîí
õýìæýýëøã¿é á¿ãäýä äýëãýðýí ä¿¿ðñýí íèñâàíèñûí ýíýëýë á¿ãäèéã àðèëãàñàí ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàí á¿ãäýä áèåýðýý ñºãäººä ìºðãºõ áîëîé. Õýëíèé áèëãèéí äýýä òýð àäèë
áîëîí õýìæýýëøã¿é ñàìáàà òºãºëäºð áîëîõ áîëòóãàé áè.
Ìºðãºå, ßëæ òºãññºí ýãøèãëýíò äýýä

Èõ áîäü ýãøèãëýíò äýýä
Õóòàãò áðàäèãàáóä ýãøèãëýíò äýýä
Õîñ äºðºâ, ñîíäãîé íàéì, ýãøèãëýíò äýýä
Äºðâºí ¿íýíèéã çàðëèãëàñàí ýãøèãëýíò äýýä

¯íýíõ¿¿ áîëãîîñîí ýãøèãëýíò äýýä
Àðø ýñðýíãèéí íºõºð ýãøèãëýíò äýýä
Îõèí òýíãýð Óìà ýãøèãëýíò äýýä
Õàòààí ¿éëäýã÷ òýíãýð ÷ ýãøèãëýíò äýýä

Ñ¿ð æàâõëàíò ëóñ ÷ ýãøèãëýíò äýýä
Øºíèéí îõèí òýíãýð ýãøèãëýíò äýýä
Äºðâºí ìàõàðàíç ýãøèãëýíò äýýä
Àìãàëàí îðøèõ òýíãýðèéí õºâã¿¿í ýãøèãëýíò äýýä

Î÷èð íóóöûí ýçýí ýãøèãëýíò äýýä
Ò¿ãýí îðîã÷ òýíãýð ÷ ýãøèãëýíò äýýä
Îõèí òýíãýð Ïàëìó ýãøèãëýíò äýýä
×óóëãàíû ýçýí òýíãýð ÷ ýãøèãëýíò äýýä

Öîãò îõèí òýíãýð ýãøèãëýíò äýýä
Öîãò îþóí ýãøèãëýíò äýýä
Õèðè ¿ñãèéã õàäãàëàã÷ ýãøèãëýíò äýýä
Ìàìó á¿ãäèéí äýýä ýãøèãëýíò äýýä

Áóëààã÷ ýõ ÷ ýãøèãëýíò äýýä
ßã÷èñ á¿ãä ÷ ýãøèãëýíò äýýä
Àðâàí ç¿ãèéí õààí ýãøèãëýíò äýýä
Íàäàä ¿éëèéí äýýä á¿ãäèéí õ¿÷ õÿçãààðëàøã¿é ýãøèãëýíò äýýäèéã îëîí çîõèî.
Õóóðìàãã¿éä ìºðãºì¿é.
Íýí ãýòýëñýíä ìºðãºì¿é.
Øóíàëààñ õàãàöñàíä ìºðãºì¿é.
Õ¿ëýýñèéã òàñàëñàíä ìºðãºì¿é.

Íýí ñýòãýëä ìºðãºì¿é.
Ãýðýë ¿çýãäëèéí çîõèîëä ìºðãºì¿é.
¯íýí ¿ãèéã çàðëèãëàñàíä ìºðãºì¿é.
Òîîñ ëóãà õàãàöñàíä ìºðãºì¿é.

¯íýìëýõ¿é îðøñîíä ìºðãºì¿é.
Îëîí íºõäèéí ýðõýíä ìºðãºì¿é.
Ýãøèãëýíò òýíãýðò ìºðãºì¿é.
Áè òîðîëòã¿é ºã¿¿ëýí çîõèî.

Ìèíèé ñàíàà þó áàéãàà
Á¿ãäèéã ò¿ðãýí á¿òýýí çîõèî.
86
ªâ÷èí ¿ã¿é ¿ðãýëæèä àìãàëàí õèéãýýä
Óðò íàñûã ÷ îëîõ áîëòóãàé.
Óõààíû îðíóóäàä ìýðãýæèõ õèéãýýä

Áîäèéí ìºðä õè÷ýýõ áîëîí
Îëîí òºðºëõòºíä òóñ á¿ãäèéã çîõèî
Á¿õ ãîðèëûã íü ò¿ðãýí õàíãà.
Ìèíèé ¿íýìëýõ¿é ¿íýí ¿ã áà

Ìèíèé õóóðìàãã¿é ¿ãèéã ºã¿¿ëñýí
Äýýä ýãøèãëýíò îõèí òýíãýð áýýð
Ìèíèé õýðãèéã á¿òýýí çîõèî.
Îõèí òýíãýð ýíä çàëðàí ñî¸ðõ

Ìèíèé ¿ã òîðîëòã¿éã çîõèî
Áèå áà õýëýíä ò¿ðãýí îðøèõ õèéãýýä
Ò¿ðãýí ñýòãýëèéí ñàìáààã ã¿éöýýí çîõèî.
Àÿà ìèíèé õýëíèé ýðõòýíä

Àìãàëàí çàëàðñàíû ñàìáàà òºðæ,
¯ãèéí ñ¿ð æàâõëàíãèéí õ¿÷ýýð
Àìüòàí á¿ãäèéã íîìõîòãîí çîõèî.
Áè ¿ã þóã ºã¿¿ëñýí
Á¿õ õýðýã á¿òýõ áîëòóãàé.
¯ãýíä íü á¿ãä áèøðýí õ¿íäýòãýæ
¯éëäâýð á¿õýí ¿ë øàìøààãäìóé.
Õýçýý íýãýí ìèíèé õ¿ñýë ñàíàà

Õýðýã òýð ýñ á¿òýõ áîëáîîñ
Îõèí òýíãýð òàíû ¿íýí ¿ã
Îðã¿é á¿ãä õóóðìàã áîëíî.
Çàâñàðã¿é òàâàí õèëýíö ¿éëäñýíèéã
Çºâõºí áóðõàíû çàðëèãààð íîìõîòãîíî
Àëèí äàéñíàà äàðàã÷èä õèéãýýä

¯éëèéã óðëàõ ¿ãñ¿¿ä áà
Øàðèïóòðà áà Ìóäãàëúÿàíà
Øàâü íºõäèéí ýðõýì äýýä
Òýð á¿ãäèéí ¿íýí ¿ã ÷
Á¿ãä íàäàä á¿òýõ áîëòóãàé.
Áóðõàíûã øàðâàãà øàâü íàðûí õàìò

Áè áýýð ºíººäºð ýíä óðèí çàëúÿ.
Ìèíèé ãîðèëûã õàíãàõûí òóë
Á¿ãä ò¿ðãýí çàëðàí ñî¸ðõ.
×èí ¿íýí ¿ãèéã ñî¸ðõñîí
×óõàì á¿ãä õóóðìàãã¿é áîëòóãàé.
Àëèí îð÷ëîíãèéí ¿ç¿¿ðýýñ äîîø

Àðèóí îðîí á¿ãä õèéãýýä
Ýñðýí èõ ýñðýí ò¿øìýë õèéãýýä
Ýñðýíãèéí õààíû íºõºä á¿ãä
Ãóðâàí ìÿíãàí îð÷ëîí áîëîí
Òýñýøã¿é åðòºíöèéí ýðõýì äýýä
Òýð áîëîí ò¿¿íèé íºõºä
Òýä á¿ãäèéã ºíººäºð ýíä óðèí çàëúÿ.
87
Íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð íàìàéã òýòãýí çîõèî.
Íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð á¿ãäèéã àâðàí çîõèî.
Áóñäûí õóâèëãààíûã ýðõýíä ¿éëäýõ òýíãýð¿¿ä áà

Áàñ ÷ Õóâèëãààíä áàÿñàã÷ òýíãýð¿¿ä õèéãýýä
Òºãñ áàÿñãàëàíò îãòîðãóéí îëîí òýíãýð
Òºãñ ãýãýýðñýí Ìàéäàð áóðõàíû îðîí
Òýìöëýýñ õàãàöñàí îðíû òýíãýð¿¿ä õèéãýýä
Ò¿¿í÷ëýí Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðíû òýíãýð¿¿ä,
Èõ äºðâºí õààíû îðíû òýíãýð¿¿ä,
ªºð áàñ òýíãýðèéí íºõºä á¿ãä,
Øîðîî, óñ, ãàë, õèéí òýíãýð¿¿ä,
Ñ¿ìáýð óóëàíä îðøèõ òýíãýð¿¿ä õèéãýýä
Äîëîîí ìºðºí óóëûí òýíãýð¿¿ä õèéãýýä
Òýä á¿ãä íºõºä ëóãàà ñýëò,
Òàâàí øàíõàò ýäèéã äýëãýð¿¿ëýã÷ áîëîí
Òýð÷ëýí íàð, ñàð, ãàðèã îä õèéãýýä
Ýíý òýðã¿¿òýé äýýä òýíãýð¿¿ä áà
Ýíý åðòºíöèéí àìãàëàíã ýäëýõ îðîí,
Òýð òýðã¿¿òýé òýíãýð á¿ãä,
Àëèâàà õèëýíöèéã ¿ë õ¿ñýã÷,
Àðèóí áóðõàíä áèøðýõèéí ýõ,
Ìàø çàëóó õ¿¿ä àñðàõ õèéãýýä
Ìºí òýíãýð, ëóñ, ÿã÷èñ íàð,
¯íýð èäýøò áà àñàð íàð,
ªºð áàñ ìèàìæè íàð,
Èõ Äî÷ý òýðã¿¿òýí íàð,
Ýä á¿ãäèéã ÷ áóðõàíû õ¿÷ýýð
ªíººäºð ýíä áè óðèí çàëúÿ.
Íèã¿¿ëñýíã¿é ýíýðýíã¿é ñýòãýëýýð
Íàäàä òîðîëòã¿é ñàìáààã òºð¿¿ë.
Áàñ òýíãýð áà õ¿ì¿¿ñ á¿ãäèéí

Áóñäûí ñýòãýëèéã áîëãîîã÷ íàð
Á¿ãäèéí õ¿÷ýýð àäèñëàõ õèéãýýä
Íàäàä ñàìáààíû äýýäèéã õàéðëàà÷.
Õýäèé ÷èíýý îãòîðãóéí ýöýñò òóëàõ

Õîîñîí ÷àíàðûí ýöýñ õÿçãààðã¿éä
Õàìàã àìüòàí òýä á¿ãä áýýð
Íàäàä ñàìáààíû äýýäèéã õàéðëàà÷.
Òèéíõ¿¿ Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðò áÿðìàí Êàóíäèíÿà òèéí õýìýýí àéëòãàñàí õèéãýýä
îõèí òýíãýð áýýð èõ òºðºëõòºí ò¿¿íä áóÿí áîëîé õýìýýí ºã¿¿ëýýä: “Àëèí ÿçãóóðûí õ¿¿
þìóó ÿçãóóðûí îõèí õýí íýãýí áýýð ýíý ø¿ëãýýð ìàãòàõ õèéãýýä òàðíèéí ¿ã òýäãýýðèéã
õàäãàëàõ áîëîí áàðèõ, ÷óõàã äýýä ãóðàâò àâðàëûã îäóóëæ, äóð ñýòãýëýý äàãàí çîðèãäîæ,
þó õ¿ññýí õýðãýý çàí ¿éëèéí äàãóó á¿òýýâýýñ ¿ë øàìøààãäàõ áîëíî. Áàñ äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ìàøèä íàðèéí õèéãýýä ã¿íçãèé ¿¿íèéã
ñýòãýëäýý áàðèõ áà õàäãàëàõ, õóðñàí, óíøñàí ò¿¿íèé ñàíàà á¿ãä ò¿ðãýí á¿òýõ áîëíî.
Ñýòãýë àëãàñàð÷ ¿éëäâýýñ ¿ë á¿òíý.”
Òèéí õýìýýí ºã¿¿ëñýí áºãººä áÿðìàí Êàóíäèíÿà ìàøèä áàÿñàæ ñýòãýëä íü àìãàëàí
òºðººä àëãàà õàâñðàí ¿éëäýýä äàãàí áàðüñàí áîëîé.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðò ñàéí áîëîé õýìýýí çàðëèãëàâ:
“Îõèí òýíãýð òà äýýäèéí íîì ¿¿íèéã îãîîò ñàõèõ õèéãýýä îãîîò äýëãýð¿¿ëæ ¿éëäýõ áà
ýíýõ¿¿ ñóäðûã áàðüñàí àìüòàí á¿ãäýä íîì ýíý ìýòèéã ¿ç¿¿ëñýíýýð àìãàëàí, áóÿí,
88
ñàìáàà õýìæýýëøã¿é àðâèäàõ áîëîîä àëèí áîäü ñýòãýëèéã ¿¿ñãýñýí á¿ãä ÷ ò¿ðãýí äýýð
¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèéã îëæ ¿éëäýõ ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé.”

“Ñàðàñâàòè îõèí òýíãýðèéí áүëýã”
õýìýýõ àðâàí òàâäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XVI á¿ëýã: Øðè (ìîí: Öîãò) îõèí òýíãýðèéí áүëýã.
Ìºí òýð ¿åä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä èõ îõèí òýíãýð Øðè áýýð èéí õýìýýí àéëòãàâ:
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, Èõ îõèí òýíãýð Øðè áè áýýð þó áîëîõíîî ÷, íîìûã
ºã¿¿ëýý÷ ãýëýí ò¿¿íèéã õîòîë ÷óóëãàí áîëãîõ ýä çүéë áүãä õèéãýýä áàðèëäëàãà õîîñîí
¿ã¿éã îëîõ, ñýòãýëèéí çºíã îëãîõ, ñýòãýë àìãàëàíòàé áîëãîìó õèéãýýä, Äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íýýñ áàéäàë òóñäàà, ¿ã áîëîí
¿ñýãí¿¿äèéã ñîíñîí ìýäýæ, ñýòãýëäýý ñàíàæ, ¿íýíõ¿¿ ºã¿¿ëýõ õèéãýýä çóóí ìÿíãàí
áóðõàäàä áóÿíû ¿íäñèéã ¿¿ñãýñýí òýäãýýð àìüòíû òóñûí òóëä, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ýíý çàìáóó òèâä ºíº óäààí îðøèõ áîëæ, ò¿ðãýí ¿ë äîðîéòíî.
Àìüòàí òөðөëõòөí ÷ äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîæ,
îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ãàëàâò òýíãýð áà õ¿íèé àìãàëàíã àìñàõ õèéãýýä, ãàí çóä
¿ã¿é áîëæ, æèë ñàéõàí áîëæ, àìüòàí á¿ãä ÷ àìãàëàíãèéí ó÷ðàë á¿ãäýýð àìãàëàíòàé
áîëæ, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ëóãàà íºõºðëºõ áîëæ, èðýýä¿é öàãò äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿
òºãñãºñºí, áîäèä èëòýä ãýãýýð÷ áóðõàí áîëîõ õèéãýýä àìüòíû òàì áà àäãóóñíû òºðºë,
ýðëýãèéí åðòºíöèéí çîâëîí á¿ãäèéí ¿ðãýëæëýë ìàøèä òàñðàõ áîëîõ ýíý ìýò áóþó.
Õóâöàñ, èäýý, îðîí áàéð, ñóóäàë, ºâ÷íèéã àíàãààõ ýì, ýìèéí ç¿éë, ýä õýðýãëýë, áàãàæ
çýìñýãèéí ç¿éë¿¿äýýð ÷ íîìûã ºã¿¿ëýã÷ ãýëýí ò¿¿íèéã ¿ë äóòààæ ¿éëäìîé.”
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, äàéñíàà äàðñàí, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Ðàòíà-êóñóìàãóíà-

ñàãàðà-âàéäóðÿà-êàíàêàãèð-ñóâàðíà-êàí÷àíà-ïðàáàñàøðè (ìîí:Èõ ýðäýíèéí öýöýã, ýðäìèéí
äàëàé áèíäýðúÿà õèéãýýä Àëòàí óóë ñàéí ºíãºò, ãýðýëä ¿çýãäýõèéí öîã) õýìýýã÷ ò¿¿íä èõ îõèí
òýíãýð Øðè áýýð áóÿíû ¿íäñèéã ¿¿ñãýñýí áºãººä òýð áýýð îäîî ç¿ã àëèí õèéãýýä àëèíä
ñýòãýõ, ç¿ã àëèí õèéãýýä àëèíä õàðàõ, ç¿ã àëèí õèéãýýä àëèíä îäîõûí ç¿ã òýð õèéãýýä
ò¿¿íä îëîí áóìàí, ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè àìüòàä àìãàëàíãèéí íàéðóóëãà á¿ãäýýð àìãàëàíòàé
áîëæ, èäýý, óíäàà, ýä, ¿ð òàðèà õèéãýýä õóäàëäàà÷èä àëò ýðäýíý, ñóâä, áèíäýðúÿà, äóí,
áîëîð, ø¿ð, ìºíãº, øèæèð àëò õèéãýýä ýä ç¿éë áóñäààð ÷ ¿ë õîîñðîõ áîëîõ õèéãýýä
òýäãýýð àìüòàíä ýä ç¿éë á¿ãäèéã ó÷ðóóëàõ áîëíî. Èõ îõèí òýíãýð Øðè-ãèéí õ¿÷ýýð
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ò¿¿íä òàõèë ºðãº, õ¿æ öýöýã ¿íýðòýíèéã ÷ ºðãºæ ¿éëä. Èõ îõèí òýíãýð
Øðè-ãèéí íýðèéã ãóðâàí óäàà ºã¿¿ëýõ õèéãýýä ò¿¿íä ¿íýðòýí õ¿æ öýöýã ºðãºæ, ýëäýâ
àìòûã ÷ ºðãºâººñ ò¿¿íèé ¿ð òàðèàíû èõ öîãö íýí àðâèäàõ áîëíî. Ò¿¿íä èéí õýìýýñýí
áºãººä:
Ãàçàðò ãàçðûí øèì¿¿ä íýí àðâèäíà;

Òýíãýð¿¿ä ¿ðãýëæèä ìàøèä áàÿñàõ áîëíî.
¯ð æèìñ, ¿ðæèëò ìîäíû òýíãýð¿¿ä
Ýëäýâ ñàéí öýöýã æèìñ¿¿ä ÷ äýëãýðíý.
Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààíû íýðèéã ºã¿¿ëñýí òýäãýýð àìüòíûã
èõ îõèí òýíãýð Øðè ñàíàõ áîëíî. Òýäýíä èõ öîãèéã ¿éëäýõ áîëíî.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð, èõ îõèí òýíãýð Øðè-ä ñàéí áîëîé õýìýýí çàðëèãëàâ:
“Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé! Îõèí òýíãýð òà áýýð óðüä ¿éëäñýíèéã äàãàí äóðüäñàíààð
ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíä òàõèõ õèéãýýä õýìæýýëøã¿é àìüòàí á¿ãäýä òóñëàõ áà àìãàëàíãààð
òýòãýõ õèéãýýä ñóäàð àéìãèéã ÷ îãîîò äýëãýð¿¿ëæ ¿éëäýõèéí áàðàãäàøã¿é áóÿí òºãºëäºð
áîëîâ.”
89
“Øðè îõèí òýíãýðèéí áүëýã”
õýìýýõ àðâàí çóðãàäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XVII á¿ëýã: Èõ Îõèí òýíãýð Øðè áýýð ýäèéã îãîîò àðâèäóóëàõ.
Òýãýýä Èõ Øðè (ò¿âä: Ëõàìî Áàë÷ýíìî) îõèí òýíãýð áýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéíõ¿¿
àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ýíäýýñ õîéä ç¿ãò õîëã¿é íýãýí ãàçàðò òýíãýðèéí õààí
Âàéøðàâàíûí Àäàêà-âàòè (ìîí: Áóðãàñíû íàâ÷èò) îðäíû îð÷èìä, Ïóíÿà-êóñóìà-ïðàáà (ìîí:
Äýýä áóÿíû öýöãèéí ãýðýë) õýìýýõ íýðò æàðãàëàíãèéí öýöýðëýãò äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíýýñ
á¿òñýí äýýä áàéøèí Ñóâàðíà-äâàæà (ìîí: àëòàí äóàçàò) õýìýýã÷èä áè îðøèõ áºëãºº. Õýí
íýãýí õ¿í ¿ð òàðèàíû öîãöûã àðèâæóóëàõûã õ¿ññýí òýð áýýð ººðèéí ãýðèéã ñàéòàð
öýâýðëýæ, óãààëûã ñàéòàð ¿éëäýæ, öýâýð àðèóí öàãààí õóâöàñûã ºìñºæ, ìàøèä ñàéõàí
¿íýðòýé äýýëèéã àñààæ ¿éëäýýðýé. Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿
òºãñãºñºí áóðõàí Ðàòíà-êóñóìàãóíà-ñàãàðà-âàéäóðÿà-êàíàêàãèð-ñóâàðíà-êàí÷àíà-
ïðàáàñàøðè ò¿¿íä ìºðãºõ õèéãýýä àëäðûã íü ÷ ãóðâàíòàà ºã¿¿ë. Èõ îõèí òýíãýð Øðè-
ãèéí ãàðààñ Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíä òàõèëûã ¿éëä. Öýöýã, õ¿æ, ¿íýðòíèéã ÷ ºðãº. Ýëäýâ
ÿíçûí àìòòàí øèìòòýíèéã ÷ ºðãº. Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààíû
íýðèéã ÷ ãóðâàí óäàà ºã¿¿ë. ¯íýí ¿ãèéã ÷ ºã¿¿ë. Èõ îõèí òýíãýð Øðè-ä ÷ òàõèõ áà öýöýã
õ¿æèéã ÷ ºðãº. Ýëäýâ ñàéõàí àìòòàíû äýýæèéã ÷ ºðãºâººñ äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèé õ¿÷ýýð òýð öàãò èõ îõèí òýíãýð Øðè òýð ãýðèéã
ñýòãýëäýý àíõààð÷, ò¿¿íèé ¿ðèéí èõ öîãöûã ÷ àðâèäóóëàõ áîëíî. Èõ îõèí òýíãýð Øðè-ã
äóóäàõûã õ¿ññýí õýí íýãýí áýýð óõààíû íóóö òàðíè ýäãýýðèéã ñàíàæ ¿éëäýýðýé:
ªíãºðñºí áà èðýýä¿é, îäîî öàãò çàëàðñàí áóðõàí á¿ãäýä ìºðãºì¿é!

Áóðõàí õèéãýýä áîäüñàäâà á¿ãäýä ìºðãºì¿é!
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ðàòíà-øèêõèí (ìîí: Èõ ýðäýíèéí ¿ñíýðò)-ä
ìºðãºì¿é!
ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Âèìàëîæ-æâàëà-ðàòíà-ðàøìè-ïðàáàñàêåòó
(ìîí: Õèðã¿é áàäàðñàí èõ ýðäýíý ãýðýë ¿çýãäýëèéí îõü)-ä ìºðãºì¿é.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-æàìáóäâà-æàêàí÷àíàáà (ìîí: çàìáóóí àëòàí äóàçàò
àëòàä ¿çýãäýõ¿é)-ä ìºðãºì¿é.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-áàñàãàðáà (ìîí: Àëòàíä ¿çýãäýõèéí ç¿ðõýí)-ä ìºðãºì¿é.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-øàòàðàøìè-ïðàáàñà-êåòó (ìîí: Çóóí íàðíû ãýðýë
¿çýãäýëèéí ç¿ðõýí)-ä ìºðãºì¿é.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-ðàòíà-êàðàê÷à-òðàêóòà (ìîí:Àëòàí óóë èõ ýðäýíý ãàðàõûí
îðîí äàâõàð ø¿õýð)-ò ìºðãºì¿é.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-ïóøïîæ-æâàëà-ðàøìè-êåòó (ìîí:Àëòàí öýöýã áàäàðñàí
ãýðëèéí îõü)-ä ìºðãºì¿é.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ìàõà-ïðàäèïà (ìîí:Èõ çóë)-ä ìºðãºì¿é.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ðàòíà-êåòó (ìîí:Èõ ýðäýíèéí îõü)-ä ìºðãºì¿é.
Ç¿¿í ç¿ãèéí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Àêøîáÿà (ò¿âä: Ìèíò¿ãâà)-ä ìºðãºì¿é.
ªìíº ç¿ãèéí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ðàòíà-êåòó (ìîí: Èõ ýðäýíèéí îõü)- ä ìºðãºì¿é.
Áàðóóí ç¿ãèéí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Àìèòàþóñ (ò¿âä: Öýâàãìýä) ò¿¿íä ìºðãºì¿é.
Õîéä ç¿ãèéí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Äóíäóáèñâàðà (ìîí:Õýíãýðýãèéí äóó) -ä ìºðãºì¿é.
Áîäüñàäâà Ìàéòðåÿà-ä ìºðãºì¿é!
Áîäüñàäâà Ðó÷èðà-êåòó (ìîí:¯çýñãýëýíãèéí îõü)-ä ìºðãºì¿é!
Áîäüñàäâà Ñóâàðíà-áàñîòòàìà (ìîí:Äýýä àëòàíãýðýëò)-ä ìºðãºì¿é!
Áîäüñàäâà Ñóâàðíà-ãàðáà (ìîí:Àëòàí ç¿ðõ)-ä ìºðãºì¿é!
Áîäüñàäâà Ñàäà-ïðàðóäèòà (ìîí:¯ðãýëæèä óéëàã÷ -ä ìºðãºì¿é!
Áîäüñàäâà Äàðìîäãàòà (ìîí: ¯ëýìæ íîìò)-ä ìºðãºì¿é!
Áîäüñàäâà Ìàøèä îðøèã÷-ä ìºðãºì¿é!
90
Òýäãýýðò ìºðãººä, óõààíû òàðíè ýäãýýðèéã äàâòàæ ¿éëä.
Ýíýõ¿¿ óõààíû òàðíè íàäàä ó÷ðàõ áîëòóãàé!
ÑÀßÀÄÀßÀÒÝÄÀÍÀ / ÏÐÀÒÈÏÓÐÍÀÂÀÐÅ /
ÑÀÌÀÍÒÀÄÀÐØÀÍÅ / ÌÀÕÀÁÈÕÀÃÀÒÅ /
ÑÀÌÀÍÒÀÁÅÄÀÍÀÃÀÒÅ / ÌÀÕÀÊÀÐÀÌßÀÏÐÀÒÈÏÐÀÁÀÍÅ /
ÑÀÒÒÂÀÀÐÒÀÑÀÌÀÍÒÀÍÓÏÐÀÏÓÐÅ / ÀßÀÍÀÄÀÐÌÀÒÀ
ÌÀÕÀÁÎÃÈÍÅ / ÌÀÕÀÌÀÉÒÐÅÓÏÀÑÀÌÕÈÕÅ / ÕÈÒÀÈØÈ
ÑÀÌÃÐÈÕÈÒÝ / ÒÅÑÀÌÀÐÒÀÍÓÏÀËÀÍÈ
Ýäãýýð íü îðîéãîîñ àâøèã õ¿ðòýýõ æàì ¸ñíû íóóö òàðíèéí ¿ã, õîîñîí ÷àíàðûã ¿íýíõ¿¿
á¿òýýñýí ºãëºã, õóóðìàãã¿é óòãûí ¿ã ìºí. Çàâñàðûí ÿâäàëò àìüòàä, ãýì õèëýíö ¿ã¿é
áóÿíû ¿íäñ¿¿äýýð, òàðíèéã äîëîîí æèë õ¿ñýí áàðèõ áîëîí íàéìàí ãèø¿¿íò ìàöàã áàðèõ
ñàõèëûã ñàõèàä ººð áîëîí áóñàä á¿õ àìüòäûã á¿õíèéã áîëãîîã÷ áèëã¿¿íèéã îãîîò
ã¿éöýýõèéã á¿ðýí òºãñãºæ ¿éëäýõèéí òóë ¿äýýñ õîéø áîëîí ºìíº áóðõàí á¿ãäèéã öýöýã
áà õ¿æýýð òàõèàä: “Ò¿¿ãýýð ìèíèé ýíýõ¿¿ ñàíàà á¿òýõ áîëòóãàé. Ò¿ðãýí á¿òýõ áîëòóãàé!”
õýìýýíý.
Îðîí õèéä þìóó àãëàã îðîí ÷ áàéñàí ãýð ò¿¿íèéãýý ìàøèä öýâýðëýí àðèóòãàæ, àðãàëààð
õîò ìàíäàë á¿òýýãýýä õ¿æ áà ¿íýðòíýýð àðèóëæ ¿éëä, àðèóí ñóóäëûã ÷ äýëãýæ
¿éëäýýðýé. Ãàçàðò íü öýöãèéí áàãëàà äýëãýýä ¿çýñãýëýíòýé áîëãîâîîñ òýð àãøèíä èõ
îõèí òýíãýð Øðè èðýýä òýíä ñààòàõ áîëíî. Òýðíýýñ õîéø ãýð þìóó, òîñãîí þìóó, èõ õîò
þìóó, õîò, íîìûí ñ¿ì, õèéä îðîíä õýçýý ÷ õîîñîí ÿäóóãèéí çîâëîí ¿ã¿é áîëíî. Çî÷èí áà
àëò, èõ ýðäýíý, ¿ð òàðèà, ýä ç¿éë á¿ãä ó÷ðàõ õèéãýýä àìãàëàíãèéí íàéðóóëãà á¿ãäýýð
àìãàëàíòàé áîëíî. Áóÿíû ¿íäýñ àëèíûã ¿éëäñýí òýäãýýð á¿ãäýýñ èõ îõèí òýíãýð Øðè-ä
îþóí óõààíààð äýýäèéã ºã÷ ¿éëä. Òýãâýýñ òýð õýäèé àìüäðàõûã õ¿ðòýë òýíä îðøèæ, ¿ë
õîîñðîõ áîëíî. Òýäãýýðèéí ñàíàà á¿ãä á¿ðýí ã¿éöýõ áîëíî.

“Èõ îõèí òýíãýð Øðè áýýð ýäèéã îãîîò
àðâèäóóëàõ á¿ëýã” õýìýýõ àðâàí äîëäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XVIII á¿ëýã: Ãàçðûí Îõèí òýíãýð Äðäà (ìîí: Áàò- Ýõ) -ãèéí áүëýã.
Ìºí òýð öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà (ò¿âä: Ñàåé Ëõàìó Äàíìà)
áýýð èéí õýìýýí àéëòãàâ: “Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ýíý îäîî áîëîí èðýýä¿é öàãò òîñãîí áà õîò, èõ õîò, îðîí
óëñ, àãëàã õèéä, óóëûí ýìèéí îðîí, îðäíû õ¿ðýý àëèíä îðøèõ áîëîõîä õîò, èõ õîò, îðîí
óëñ, àãëàã õèéä, óóëûí ýìèéí îðîí, îðäíû õ¿ðýý ò¿¿íä, Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ
íºã÷ñººí, ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà áè ñàõüæ ¿éëäýíý. Áóðõàí áàãøàà, õààíà äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ ñàéòàð
íîìëîõ õèéãýýä àëèí íýãýí ãàçàðò íîìûã íîìëîã÷ ãýëýí ò¿¿íèé íîìûí øèðýýã áýëäýõ áà
õàà íýãýíòýý íîìûã ºã¿¿ëýý÷ ñóóäàëäàà ñóóãààä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäàð
àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿ ñàéòàð íîìëîæ áóé òýð ãàçàðò, Àðèóí
ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà áè òýð áîëîí òýäãýýð ãàçàðò
õ¿ðýëöýí î÷íî. Áèåý íóóöëàí íîìûí øèðýýíèé äîîð îðøîîä, áèåèéí äýýä òîëãîéãîîðîî
íîìûã ºã¿¿ëýý÷ ãýëýí ò¿¿íèé õºëèéí óëíààñ íü ò¿øèæ ¿éëäýíý. Áèä íàð íîì ñîíñîõ
õèéãýýä íîìûí ðàøààíû øèì ¿¿ãýýð öýíãýõ áîëíî. Ìàøèä õ¿íäýëæ ñàéòàð òàõèæ
¿éëäýíý. Áè öýíãýõ áîëæ, ºðãºë õ¿íäëýëèéã ¿éëäýæ, ìàøèä áàÿñààä, æàðàí íàéìàí
ìÿíãàí áýýð ãàçðûí öîãö ýíäýýñ ãàçðûí î÷èðò ñóóðèíä òóëàõûã õ¿ðòýë ãàçðûí øèìýýð
íýí àðâèäóóëàí ¿éëäýíý. ¯íýíõ¿¿ õ¿íäëýëèéã ¿éëäýæ îãîîò ã¿éöýýæ ¿éëäýíý. Õºðñºí
äýýð ÷, äàëàéí çàõûã õ¿ðòýë ãàçðûí õîò ìàíäàë ¿¿íèéã ãàçðûí øèì òîñîîð ÷èéãëýæ
¿éëäýíý. Èõ ãàçàð ýíý ìàøèä ñ¿ð æàâõëàí òºãºëäºð áîëíî. Òýãýýä ýíýõ¿¿ çàìáóó òèâä
ºâñ õèéãýýä íàéëçóóð ìîä, ýìèéí óðãàìàë, îé öýöýðëýã¿¿ä ñ¿ð æàâõëàí ìàøèä
91
òºãºëäºð óðãàõ áîëíî. Áàÿñãàëàíãèéí öººðºì, öýöýðëýã, ãàëáèðâààñàí ìîä á¿ãä
õèéãýýä íàâ÷, öýöýã, ¿ð æèìñ ýëäýâ ÿíç á¿ãä ÷ ìàøèä ¿çýñãýëýí òºãºëäºð áîëæ, ¿íýð íü
ìàøèä àíõèëæ, øèì íü ñàéòàð áîëîâñîð÷, ñàéõàí àìòòàé áîëæ õàðâààñ ñýòãýëä ìàøèä
èõ ãóà áîëíî. Àìüòàí òýäãýýð á¿ãä ÷ ýëäýâ ÿíçûí èäýý óíäàà òýäãýýðèéã ýäëýýä íàñ,
õ¿÷, ºíãº ç¿ñ áèå ýðõòýí íü íýí àðâèäàõ áîëíî. Ñ¿ð æàâõëàí, õ¿÷ ÷àäàë, ºíãº ä¿ðñ
òºãºëäºð áîëîîä ãàçàðò áàéãàà îëîí áóìàí ýëäýâ ÿíçûí ººð ººð àæèë õýðã¿¿äèéã
¿éëäýõ áîëíî. Õè÷ýýõ áîëíî, øàìäàõ áîëíî. Õ¿÷òýé ¿éë¿¿äèéã ¿éëäýõ áîëíî. Àðèóí
ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, íºõöºë ò¿¿ãýýð çàìáóó òèâ á¿ãäýä àìàð àìãàëàí õèéãýýä
æèë ñàéæðàõ õèéãýýä äýëãýð÷ áàÿð áàÿñãàëàíòàé áîëíî. Òºðºëõèéòºí õèéãýýä îëîí
õ¿ì¿¿ñýýð ä¿¿ðýõ áîëíî. Çàìáóó òèâèéí àìüòàí á¿ãä àìãàëàíòàé áîëæ, ýëäýâ ÿíçûí
áàÿð áàÿñãàëàíã àìñàõ áîëíî. Àìüòàí òýäãýýð ñ¿ð æàâõëàí, õ¿÷ ÷àäàë, ºíãº ä¿ðñ
òºãºëäºð áîëíî. Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèé òóëä
ãýëýí þìóó ãýëýíìàà, ãýíýí þìóó ãýíýíìàà ñóäàð àéìãèéí ýðõýòèéã áàðèã÷ òýäãýýð
íîìûí øèðýý ñóóäëûí äýýð çàëðàõ áîëíî.
“Òèéíõ¿¿ çàëðààä, ìàøèä òóíãàëàã ñýòãýëýýð àìüòàí á¿ãäèéí õýðýã òóñ àìãàëàí õèéãýýä
äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã àãóó èõýýð ¿íýíõ¿¿
íîìëîæ ¿éëäýõèéí òóëä íîìûã ºã¿¿ëýý÷ òýäãýýðò ñî¸ðõîë òàâèõ áîëîé. Òýð ÿìàð
ó÷ðààñ âý? õýìýýâýýñ, Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäàð àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñàéòàð íîìëîâîîñ, ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà áè áîîë
çàðö ñýëò ìàøèä ñ¿ð æàâõëàí õèéãýýä ìàøèä õ¿÷ òºãºëäºð áîëíî. Áèäíèé áèåíä õ¿÷
÷àäàë õè÷ýýë õèéãýýä ñýòãýëèéí èõ õ¿÷ òºðºõ áîëíî. Áèäíèé áèåíä ñ¿ð æàâõëàíãèéí öîã
õèéãýýä õîòîë ÷óóëãàí ÷ áóé áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ãàçðûí îõèí
òýíãýð Äðäà áè íîìûí ðàøààíû øèì ¿¿ãýýð öýíãýõ áîëíî. Ñ¿ð æàâõëàí õ¿÷ ÷àäàë
õè÷ýýíã¿é õèéãýýä ñýòãýëèéí èõ õ¿÷èéã îëîîä èõ ãàçàð äîëîîí ìÿíãàí áýýðèéí çàìáóó
òèâ ¿¿íèéã ãàçðûí èõ øèìýýð íýí àðâèäóóëàõ áîëíî. Èõ ãàçàð ñ¿ð æàâõëàí ìàøèä
òºãºëäºð áîëíî. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ãàçàðò ø¿òñýí ýäãýýð àìüòàí á¿ãä ÷
àðâèæèõ õèéãýýä äýëãýð÷ óóæèì, àãóó èõ áîëíî. Ãàçàðò îðøñîí òýäãýýð àìüòàä èõ
áîëîîä òºãñ ýäëýë ýëäýâ ÿíçûã ýäëýõ áîëíî. Ò¿¿íèéã áè ÷ àìñàõ áîëíî. Òýä á¿ãä èäýý
óíäàà ýëäýâ ÿíç õèéãýýä õóâöàñ, îð äýâñãýð, ñóóäàë, îðîí áàéøèí, îðä õàðø,
áàÿñãàëàíãèéí öýöýðëýã, ãîðõè, öººðºì, áóëàã øàíä, íóóð, óñàí îðãèëóóð ýíý ìýò
àìãàëàíãèéí ýä ýëäýâ ÿíç îðøèæ ãàçðààñ ãàðñàí, ãàçàðò ø¿òñýí ýäãýýðèéã ýäëýõ áîëíî.
Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, óã øàëòãààí ò¿¿ãýýð òýäãýýð àìüòàí á¿ãä ìèíèé
à÷èéã õàðèóëàõ áîëíî. Äàìæèãã¿é äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí
¿¿íèéã õ¿íäëýí ¿éëäýæ, ñîíñîí ¿éëäýæ, ºðãºìæëºí ¿éëäýæ, äýýäëýí ¿éëäýæ òàõèæ
¿éëäìîé.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òýäãýýð àìüòàí íîìûã ºã¿¿ëýý÷èéí äýðãýä áàéõûí
òóëä, ººð ººð ÿçãóóð, ººð ººð ãýðýýñ ãàðàí îäîîä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí
àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîõ áîëíî. Ñîíñîîä ÷ ººð ººðèéí ÿçãóóð õèéãýýä ãýð,
òîñãîí, õîò òóñ òóñäàà îðøîîä, ººð ººðèéí ãýðòýý îðøèõäîî õàðèëöàí èéí õýìýýí: ‘Áè
ºíººäºð ã¿íçãèé íîìûã ñîíññîí, ºíººäºð áèä íàð ñàíààíä áàãòàøã¿é áóÿíû öîãö
õóðààñàí, áèä íàð íîìûã ñîíññîíû áóÿí ò¿¿ãýýð îëîí áóìàí, ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàí áóðõàäûã áàÿñãàí ¿éëäñýí. ªíººäºð áèä íàð íîìûã ñîíññîíû áóÿí ¿¿ãýýð
àìüòíû òàìààñ îãîîò ãýòýëñýí. Àäãóóñíû òºðºë áà ýðëýãèéí åðòºíö, áèðäèéí îðíîîñ
îãîîò ãýòýëñýí. Өíººäºð áèä íàð íîìûã ñîíññîíû áóÿí ¿¿ãýýð èðýýä¿é öàãò îëîí áóìàí
òºðºëäºº òýíãýð áà õ¿íèé òºðëèéã îãîîò áàðèõ áîëíî’ ¿ã õýëýëöýõ áîëíî. Òóñ òóñûí ãýðò
îðøèí áóé òýäãýýð àìüòàí áóñäàä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí
¿¿íýýñ àäàãëààä íýãýí ¿ëãýð òºäèéã ºã¿¿ëýõ þìóó, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí
àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íýýñ íýã á¿ëýã þìóó, óäèðòãàë íýã þìóó, ýñâýë áîäüñàäâûí íýð
þìóó, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû àëäàð íýã þìóó, àäàãëààä äºðâºí ìºðò ø¿ëýã íýã þìóó, ¿ã
íýãèéã òýäãýýð àìüòàíä ñîíñãîæ ¿éëäýõ þìóó, àäàãëààä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèé àëäàð íýðèéã ìàøèä ¿ç¿¿ëýõ þìóó, Àðèóí ñàíâààðò
ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, àëü íýãýí ãàçàðò ýëäýâ ÿíçûí àìüòàí òýäãýýð ººð ººð ç¿ãò ñóäàð
àéìãèéí ýëäýâ ÿíçûí íîòëîõ ¿ã ýíý ìýò ýäãýýðèéã íýã íýãýíäýý ºã¿¿ëýõ þìóó, ñîíñãîæ
¿éëäýõ þìóó, ò¿¿õ áîëãîí ÿðèâààñ, Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òýäãýýð á¿õ
ãàçàð ìàøèä ñ¿ð æàâõëàí òºãºëäºð áîëæ, ìàøèä øèìòýé áîëíî. Òýäãýýð ãàçðóóäàä
92
àìüòàí òýäãýýð á¿ãäèéí òóëä ãàçðûí øèì, ýëäýâ ÿíç õèéãýýä ýä ç¿éë á¿ãä äýëãýðýõ
áîëíî. Íýí àðâèäàæ, ìàøèä äýëãýð÷ òýäãýýð àìüòàí á¿ãä ÷ àìãàëàíòàé áîëíî. Ýä èõ
òºãñ ýäëýë èõ õèéãýýä ºãëºãò äóðëàõ áîëíî. ×óõàã äýýä ãóðàâò èëòýä ñ¿æèãëýõ áîëíî.”
Èéí õýìýýí àéëòãàâ. ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð, Ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà-ä èéí
õýìýýí çàðëèãëàâ: “Ãàçðûí îõèí òýíãýðýý, íîìò õýí íýãýí äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íýýñ àäàãëààä íýãýí ¿ãèéã ñîíñâîîñ, òýäãýýð íü õ¿íèé
åðòºíö ¿¿íýýñ ¿õýí åã¿¿äýýä Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí äîòîð òýíãýðèéí ÿçãóóð àëèí
íýãýíä òºðºõ áîëíî. Ãàçðûí îõèí òýíãýðýý, õýí íýãýí àìüòàä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã òàõèõûí òóëä îðîí òýäãýýðèéã ñàéòàð ÷èìýãëýí
¿éëäýõ þìóó, àäàãëààä ø¿õýð íýã þìóó, äóàç íýã þìóó, àì äààâóó íýãýýð á¿òýýâýýñ
ãàçðûí îõèí òýíãýðýý ¿ðãýëæèä ÷èìýãëýñýí îðîí òýäãýýð õ¿ñýë ýäëýã÷ òýíãýðèéí äîëîîí
ÿçãóóð ýäãýýðò äîëîîí ÿíçûí òýíãýðèéí èõ ýðäýíèéí îðä õàðø ÷èìýã á¿ãäýýð ñàéòàð
÷èìýãëýãäñýí òýäãýýðò îðøèõ áîëíî. Àëèí öàãò òýäãýýð àìüòàä õ¿íèé åðòºíö ¿¿íýýñ
¿õýí åã¿¿äýýä äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíèéí îðä õàðø òýäãýýðò òºðºõ òýð öàãò, Ãàçðûí
îõèí òýíãýðýý, äîëîîí ÿíçûí èõ ýðäýíèéí îðä õàðø íýæãýýä íýæãýýäýä ÷ äîëîî äîëîîí
óäàà òºðºõ áîëíî. Òýíãýðèéí àìãàëàí ñàíààíä áàãòàøã¿é îëíûã ÷ àìñàõ áîëíî.”
Òèéí õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä ãàçðûí îõèí Äðäà áýýð èéí
õýìýýí àéëòãàâ: “Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òèéì ó÷ðààñ ãàçðûí îõèí òýíãýð
Äðäà áè, íîìûã ºã¿¿ëýý÷ ãýëýí íîìûí øèðýýí äýýð ñóóñàí ò¿¿íèé íîìûí ñóóäëûí
äîîðîîñ ç¿ã òýäãýýðò îðøèæ ¿éëäýíý. Þó áîëîõíîî ÷, îëîí áóìàí áóðõàíä áóÿíû
¿íäñèéã ¿¿ñãýñýí òýäãýýð àìüòíû òóñûí òóëä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí
ýðõýò õààí ¿¿íèéã Çàìáóó òèâä ºíº óäààí îðøèõ õèéãýýä ò¿ðãýí ¿ë äîðîéòîõ áîëíî.
Àìüòàí õүí á¿ãäýýð ÷ äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã
ñîíñîõ áîëîõ õèéãýýä èðýýä¿é öàãò îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ãàëàâò òýíãýð áîëîí
õ¿íèé àìãàëàí ñàíààíä áàãòàøã¿éã àìñàõ áîëîõ õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ëóãàà
íºõºðëºõ áîëæ, èðýýä¿é öàãò äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí, áîäèä èëòýä ãýãýýð÷ áóðõàí
áîëîõ õèéãýýä àìüòíû òàì áîëîí àäãóóñíû òºðºë, ýðëýãèéí åðòºíöèéí çîâëîí á¿ãä
ìàøèä òàñðàõ áîëîõûã áèåý íóóöëàí ¿éëäýõ áºãººä íîìûã ºã¿¿ëýã÷ ãýëýí ò¿¿íèé õºëèéã
áèåíèé äýýä òýðã¿¿íýýðýý õ¿íäëýí ¿éëäýíý.
Òýãýýä ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä ç¿ðõýí òàðíè
íýã áàéãàà ¿¿íèéã òýíãýð õèéãýýä õ¿í á¿ãäýä òóñëàõ áà àìãàëàíòàé áîëãîõ áóþó.
Ýðýãòýé, ýìýãòýé äºðâºí íºõºð àëèí íýãýí íàìàéã èëòýä ¿çýõèéã õ¿ññýí õèéãýýä, ýä,
ýðäýíý, ¿íýò ýäëýë òýðã¿¿òíèéã õ¿ñýõ õèéãýýä, ñàéí ýìýýð óðò íàñòàé, ºâ÷èíãүé áàéõûã
õ¿ñýõ õèéãýýä, ÷àíàäûí äàéñàí á¿ãä áà ãàäíû ýñýðã¿¿öýý÷ á¿ãäèéã ÿëàõûã õ¿ñâýýñ ë,
àãëàã îðîíä õîò ìàíäëûã á¿òýýãýýä óãààë ¿éëäýæ, øèíý õóâöñûã ºìñºæ, ä¿ðâà ºâñºí
äýýð, ÷àíäàðëàñàí ëàãøèíãèéí ºìíº ñóóõ þìóó, ÷àíäàðò ñóâàðãàíû ºìíº öýöýã õèéãýýä
ýëäýâ ÿíçûí õ¿æ, àìíû èäýý, çîîãîîð òàõèàä, õààí îäòîé òîõèîñîí øèíèéí íàéìàíä
íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð òîãòîîë òàðíè ¿¿íèéã òîîëæ óðèí çàëàõ áóþó. Òàðíè íü:
ÒÀÄßÀÒÀ ÇÈËÈ ÇÈËÈ ÇÓÐÓ ÇÓÐÓ ÃÓÐÓ ÃÓÐÓ ÃÓÄÓ ÃÓÄÓ ÄÎÄÓ ÄÎÄÓ ÁÀÕÀ
ÁÀÕÀ ÁÀÐÈØÀ ÁÀÐÈØÀ ÑÂÀÕÀ
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, äºðâºí íºõºð õýí íýãýí íàìàéã óðèí çàëàõûí òóëä òàðíèéí ¿ã
¿¿íèéã çóóí íàéìàí óäàà òîîëáîîñ, áè ò¿¿íèé äýðãýä î÷èõ áîëíî. Ìºí áàñ ßëæ òºãñ
íºã÷ñººí, àìüòàí õýí íýãýí íàäòàé óóëçàõ õèéãýýä ºã¿¿ëýõèéã õ¿ñâýýñ çàí ¿éë óðüäàõûí
¸ñîîð áýëäýýä òàðíè ¿¿íèéã òîîëæ ¿éëäýýðýé:
ÒÀÄßÀÒÀ ÀÍÇÀÍÈ ÆÀËÈÃÃÀÍÈ ØÈØÈÄÀÐÈ ÕÀÕÀ ÕÈÕÈ ÃÓÐÓ ÁÀÐÝ ÑÂÀÕÀ
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òàðíèéí ¿ã ¿¿íèéã çóóí íàéìàí óäàà òîîëîîä óðüäàõ òàðíèéã òîîëæ
¿éëäâýýñ ò¿¿íèé ºìíº áèåý ¿ç¿¿ëýýä ìàãàäòàé ñàíààã íü ã¿éöýýæ ¿éëäýíý. Õýí íýãýí
ýíýõ¿¿ òàðíèéã òîîëîõûã õ¿ñâýýñ óðüä íü áèåý ñàõèõûí òóëä òàðíè ¿¿íèéã ºã¿¿ëíý.
93
ÒÀÄßÀÒÀ ØÈÐÈ ØÈÐÈ ÁÀØÀ ÃÀÄÈ ÄÀÄÈ ÃÓÄÄÈ ÁÓÄÝÐÝ ÁÓÄÝÐÈ ÄÈÄÈ
ÁÀÄÈ ÃÓÃÓÄÈ ÃÀÁÀ ÇÈËÈ ÑÂÀÕÀ
“ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, òîãòîîë òàðíè ¿¿íèéã á¿òýýõ çàí ¿éë íü òàâàí ºíãèéí óòñàíä
òàðíèéã íýã óäàà òàëáèæ çàíãèëàà íýã íýãèéã òàëáèõ áîëîé. Òýð ìýò õîðèí íýãýí óäàà
óíøààä, ç¿¿í ãàðòàà ç¿¿âýýñ àþóë á¿ãä àðèëæ áèå ñàõèõ áîëîé. Ñýòãýë àëãàñðàëã¿éãýýð
òàðíè ¿¿íèéã òîîëáîîñ ñàíàà á¿ãä á¿òýõ áºãººä ìèíèé ¿ã ýíý õóóðìàã ¿ã¿é áîëîõûã
áóðõàí ÷óõàã äýýä õèéãýýä íîì, õóâðàã ÷óõàã äýýä¿¿ä íàäàä èëòýä áîëãîîõ õèéãýýä
òààëàí ñî¸ðõ îî.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áýýð, Ãàçðûí îõèí òýíãýðò ñàéí áîëîé õýìýýí çàðëèãëààä:
“Àëèí ÷èíèé ¿íýí òàðíèéí ¿ã ¿¿ãýýð ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò ýíý õèéãýýä íîìûã ºã¿¿ëýý÷
¿¿íèéã ñàõèí ¿éëäñýí íü ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé. Òèéìèéí òóë òà ººðºº ÷ õýìæýýëøã¿é
áóÿíû ÷óóëãàí òºãºëäºð áîëíî.”

“Ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà-ãèéí á¿ëýã”
õýìýýõ àðâàí íàéìäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XIX á¿ëýã: ßã÷èñûí õààí Ñàìæíàÿà (ìîí: ¯íýíõ¿¿ ìýäýë) -ãèéí á¿ëýã.
Ìºí ò¿¿íèé äàðàà ßã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í Ñàìæíàÿà (ò¿âä:Íîäæèíæàëáóó), õîðèí

íàéìàí ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸íû õàìò ñóóäëààñàà áîñîîä, äýýä õóâöñûã íýãýí
ìºðºíäºº áóóëãààä, áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò ñºõðººä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí õààíà áóé òýð ç¿ãò
àëãàà õàâñðàí ñºãäººä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºíä èéí õýìýýí àéëòãàâ:
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ºäãºº áîëîí èðýýä¿é öàãò äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó
ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã òîñãîí þìóó õîò, èõ õîò îðîí óëñ, àãëàãèéí ç¿ã
õ¿ì¿¿íèé ýìèéí îðîí, îðä õàðøèéí îð÷èì àëèíä ãàðàõ áîëîõ òýíä àðèóí ñàíâààðò ßëæ
òºãñ íºã÷ñººí, ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í Ñàìæíàÿà áè, õîðèí íàéìàí ÿã÷èñûí àéìãèéí
èõ íî¸í òýäãýýðèéí õàìò òîñãîí þìóó õîò, èõ õîò, îðîí óëñ, àãëàãèéí ãàçàð, óóëûí
ýìèéí îðîí, îðä õàðøíû îð÷èì òýíä î÷èæ ¿éëäýíý. Áèåý íóóöëààä íîìûã ºã¿¿ëýã÷
ãýëýí ò¿¿íèéã ñàõèæ ¿éëäýíý. Á¿ðýí àâàð÷, á¿ðýí õàìãààëæ, á¿ðýí òýòãýõ õèéãýýä
àþóëûã òýâ÷èõ õèéãýýä àìèðëàíãóé áà ñàéí àìãàëàíòàé áîëãîæ ¿éëäýíý. Ýðýãòýé þìóó
ýìýãòýé, õ¿¿ þìóó îõèí, íîìûã ñîíñîã÷ òýäãýýð á¿ãä õèéãýýä õýí íýãýí äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íýýñ àäàãëààä äºðâºí ìºðò ø¿ëýã
íýãèéã ñîíñîõ áîëîí, ýñâýë íýãýí ¿ã þìóó, ýñâýë äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí
àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íýýñ áîäüñàäâûí íýð íýã þìóó áóðõàíû àëäàð íýãèéã ñîíñîõ
áîëîîä áàðüñàí õèéãýýä, àëü ýñâýë äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò
õààí ¿¿íèé íýðèéã ñîíñîõ áîëîîä áàðüñàí òýäãýýð á¿ãäèéã á¿õýíä ñàõèæ ¿éëäýíý. Îãîîò
àâðàõ õèéãýýä á¿ðýí õàìãààëæ, àìèðëàíãóé õèéãýýä ñàéí àìãàëàíòàé áîëãîíî. ßçãóóð
òýäãýýð õèéãýýä ãýð òýäãýýð áîëîí, õîò òîñãîí òýäãýýð áà, õààíû îðäíû íºõºä
òýäãýýðèéã ÷ á¿õýíä ñàõèæ ¿éëäýíý. Á¿ðýí àâàð÷, á¿ðýí õàìãààëæ, á¿ðýí òýòãýõ õèéãýýä
àþóëûã òýâ÷èæ àìèðëàíãóé áîëîí ñàéí àìãàëàíòàé áîëãîíî.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, óã øàëòãààí àëèíààð áè ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í
Ñàìæíàÿà õýìýýõ íýðèéã îëîõ áîëîâ? õýìýýâýýñ, ýíý íü àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí òàíä èë áºãººä àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áè þì á¿ãäèéã ýðýõ áîëîé.
Þì á¿ãäèéã îãîîò ýðýõ áîëîé. Þì á¿ãäèéã äîòðîî áàãòààõ áîëîé. ßíàãóóõ ¿íýíèé þì
á¿ãä õèéãýýä ¿íýìëýõ¿é ¿íýíèé þì á¿ãä áîëîí îðîí àëèí áàéãàà õèéãýýä þìñ á¿ãä àëèí
áàéãàà þìñ á¿ãäèéí ÿçãóóð àëèí áàéãàà õèéãýýä àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, þì
á¿ãä íàäàä èëò áîëîé. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, þìñ ¿çýãäýë á¿ãäýä ìèíèé
áèëã¿¿íèé ¿çýãäýë ñàíààíä áàãòàøã¿é, áèëã¿¿íèé ãýãýý ñàíààíä áàãòàøã¿é, áèëã¿¿íèé
ã¿éëò ñàíààíä áàãòàøã¿é, áèëã¿¿íèé öîãö ñàíààíä áàãòàøã¿é áîëîé. Àðèóí ñàíâààðò
ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, þìñ ¿çýãäýë á¿ãäýä ìèíèé áèëã¿¿íèé îðîíä îðîõóé ñàíààíä
94
áàãòàøã¿é áîëîé. Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí áè þìñ ¿çýãäýë á¿ãäèéã ¿íýíõ¿¿
á¿ðýí ýðñýí, ¿íýíõ¿¿ á¿ðýí àæèãëàñàí, ¿íýíõ¿¿ á¿ðýí ýðñýí, ¿íýíõ¿¿ íýí õàðñàí,
¿íýíõ¿¿ äîòðîî áàãòààñàí øàëòãààí ò¿¿ãýýð Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áè
ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í Ñàìæíàÿà õýìýýõ íýðèéã îëñîí.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, áè áýýð íîìûã ºã¿¿ëýã÷ ãýëýí ò¿¿íèé ¿ãèéã ÷èìæ
¿éëäýõèéí òóëä ñàìáààã íü ÷óõàë á¿òýýæ ¿éëäýíý. Þó áîëñîí ÷ íîìûã ºã¿¿ëýã÷ ò¿¿íèé
áèåèéã àëæààõ ¿ã¿é áîëãîõ õèéãýýä áèåíèé ýðõòýíã àìãàëàíòàé áîëãîæ, ìàøèä
áàÿñãàëàíã òºð¿¿ëýõ õèéãýýä àëèí îëîí áóìàí áóðõàäàä áóÿíû ¿íäñèéã ¿¿ñãýñýí
àìüòäûí òóñûí òóëä äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ýíý Çàìáóó
òèâä ºíº óäààí îðøèõ õèéãýýä ò¿ðãýí ¿ë äîðîéòîõ áîëîîä àìüòàí á¿ãä ÷ äýýä
Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîõ áîëæ, áèëã¿¿íèé öîãö
ñàíààíä áàãòàøã¿éã îëîõ áîëæ, áèëã¿¿í ëóãàà òºãºëäºð áîëæ, áóÿíû öîãöûã ìàøèä
áàðèõ áîëæ, èðýýä¿é öàãèéí ò¿ã ò¿ìýí áóìàí ãîëäè ãàëàâò òýíãýð áîëîí õ¿ì¿¿íèé
àìãàëàí ñàíààíä áàãòàøã¿é îëíûã àìñàõ áîëîõ õèéãýýä ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ëóãàà
íºõºðëºõ áîëîîä èðýýä¿é öàãò äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýðñýí
áóðõàí áîëîõ õèéãýýä àìüòíû òàì àäãóóñíû òºðºëò, ýðëýãèéí åðòºíöèéí çîâëîí á¿ãäèéã
ìàøèä àìèðëóóëæ ¿éëäýõèéí òóëä ò¿¿íèé øàð ¿ñíèé í¿õ¿¿äýä ñ¿ð æàâëàíã õàéðëàõ
áîëíî. Ò¿¿íèé áèåíä õ¿÷ õèéãýýä ÷àäàë, èõ õè÷ýýíã¿éã ¿¿ñãýæ ¿éëäýíý. Ò¿¿íèé
áèëã¿¿íèé ãýãýý ñàíààíä áàãòàøã¿é áîëíî. Ò¿¿íèé äóðüäëûã äîòðîî áàãòààæ ¿éëäýíý.
Òýð èõýä äýâøèæ ¿éëäýíý.”
Òýãýýä ÿã÷èñûí èõ ýçýí Ñàìæíàÿà èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, íàäàä òàðíè
òîãòîîë íýã áàéãàà ¿¿íèéã àìüòàí á¿ãäýä òóñëàõ õèéãýýä ýíýðýõèéí òóë, ßëæ òºãñ
íºã÷ñºíèé ìýëìèéí ºìíº áè áýýð òàðíè ¿¿íèéã óíøèæ ¿éëäüå. Òàðíè íü:
ÍÀÌÓ ÁÓÄÄÀßÀ ÍÀÌÓ ÄÀÐÌÀßÀ ÍÀÌÓ ÑÀÍÃÀßÀ ÍÀÌÓ ÁÀÐÕÌÀßÀ ÍÀÌÀ

ÇÀÄÓÐ ÍÀÌÀ ÍÀÌÀ ÈÍÄÐÀßÀ ÍÀÌÀ ÇÀÄÓÐ ÍÀÌÀ ÌÀÕÀ ÐÀÇÀ ÍÀÌÀ
ÒÀÄßÀÒÀ ÕÈËÈ ÕÈËÈ ÌÈËÈ ÌÈËÈ ÃÓËÈ ÌÀÕÀ ÃÎÂÓÐÈ ÃÀÍÄÀÐÈ ÌÀÕÀ
ÃÀÍÄÀÐÈ ÄÈÌÈÄÈ ÌÀÕÀ ÄÈÌÈÄÈ ÄÀÍÄÀ ÕÓÕÓÍÄÝ ÕÀÕÀ ÕÀÕÀ ÕÈÕÈ ÕÈÕÈ
ÕÓÕÓ ÕÓÕÓ ÕÀËÎ ÄÀÌÝ ÃÓÄÀÌÝ ÇÀÇÀ ÇÀÇÀ ÇÈÇÈ ÇÈÇÈ ÇÓÇÓ ÇÓÇÓ ÇÀÍÄÝ
ØÓÐÀ ØÈÕÀÐÀ ØÈÕÀÐÀ ÓÄÈØÒÀÕÈ ÁÀÃÀ ÁÀÍÀ ÑÀÍÄÈÍÇÀßÀ ÑÂÀÕÀ
“Àëèí íýãýí áýýð óõààíû òàðíè ¿¿íèéã õàäãàëàõ õèéãýýä áàðèâààñ, áè ò¿¿íä
àìæèðãààíû ýä ç¿éë ºäðèéí çîîã, õóâöàñ, öýöýã, ¿ð æèìñ, ýä ýðäýíý òýðã¿¿òýí á¿ãäèéã
õàéðëàæ ¿éëäýíý. Àëèí íýãýí îõèí, õ¿¿ õèéãýýä ýð, ýì çàðö õèéãýýä àëò, ìºíãº, ¿íýò
ýðäýíý õèéãýýä ÷èìýã òýðã¿¿òýí ýä ç¿éëèéã õ¿ñâýýñ ÷, áè ò¿¿íä õ¿ññýí÷ëýí òóñ òóñàä íü
õàéðëàæ ¿éëäýíý. Ýíýõ¿¿ óõààíû òàðíè íü õ¿÷ õèéãýýä èõ ñ¿ð æàâõëàí òºãºëäºð òóë,
ýíýõ¿¿ òàðíèéã óíøèõûí öàãò áè ¿òýð ò¿ðãýí ò¿¿íèé äýðãýä î÷èæ þóã ÷ òîðîëòã¿é á¿òýýæ
¿éëäýíý. Íóóö òàðíè ¿¿íèéã á¿òýýõ çàí ¿éë íü ýõëýýä ÿã÷èñûí èõ ýçýí Ñàìæíàÿà-ãèéí
ä¿ðñèéã óðòààø íü äºðºâ þìóó òàâàí áàðèì, ãàðòàà áàéëäààíû ñ¿õ áàðüñàíààð
çóðñàíû ºìíº äºðâºëæèí õîò ìàíäëûã á¿òýýñíèé äºðâºí òàëä íü áàë þìóó áóðàìòàé
óñààð ä¿¿ðñýí äºðâºí áóìáûã òàâüæ ò¿ðõëýã õèéãýýä, òàëõ áà õ¿æèéã óóãèóëæ öýöãèéí
ýðõñýýð ÷ òàõèæ ¿éëäýýðýé. Áàñ õîò ìàíäàë ò¿¿íèé ºìíº ºãëºãèéí ò¿ëëýãèéí òóëãà
áàéãóóëæ, óòààã¿é ãàëûí äîòîð òîñ õèéãýýä þíãàðûã õîëüæ òàðíè íýæãýýäèéã óíøèæ
òóëãà ò¿¿íèé äîòîð ºãëºãèéí ò¿ëëýãèéã ¿éëäýíý. Òýð ìýò çóóí íàéìàí óäàà ò¿ëýõ äàðóéä
áè ò¿¿íä áèåý èëòýä ¿ç¿¿ëýýä, ×è þó õ¿ñýæ áàéíà? õýìýýí àñóóæ ¿éëäýíý. Òýãýýä
á¿òýýë÷èí òýð áýýð ÷, þó õ¿ññýí ò¿¿íèéãýý ºã¿¿ëýõèéí çýðýãöýý þó õ¿ññýí ò¿¿íèéã ºã÷
¿éëäýíý. Àëèí àëò ìºíãèéã õ¿ñýõ õèéãýýä, óóðõàéã ýðýõèéã õ¿ññýí õèéãýýä, òýíãýðèéí
àðøèéã õ¿ññýí ÷ òýð íü á¿òýýä îãòîðãóéä íèñýí îäíî. Áàñ òýíãýðèéí í¿ä õèéãýýä áóñäûí
ñýòãýëèéã ìýäýõ òýðã¿¿òýí èëò ìýäýë á¿ãäèéã ÷ îëæ ¿éëäýíý. Àìüòàí á¿ãäèéã ñýòãýë÷ëýí
ýðõøýýõ õèéãýýä íèñâàíèñ á¿ãäèéí ¿ðãýëæëýëèéã òàñëààä íýí ãýòëýõèéã îëîõ áîëíî.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð, ÿã÷èñûí àéìãèéí èõ íî¸í Ñàìæíàÿà-ã, ñàéí
áîëîé õýìýýí ñàéøààñàí áºãººä: “Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé! Àëèí òà áýýð àìüòàí á¿ãäýä
òóñëàõ õèéãýýä àìãàëàíòàé áîëãîõ äýýäèéí íîì ¿¿íèéã îãîîò ñàõèõûí òóëä òàðíèéí ¿ã
¿¿íèéã ºã¿¿ëñýíýýð õýìæýýëøã¿é áóÿí àðâèäàõ áîëíî.”
95
“ßã÷èñûí õààí Ñàìæíàÿà-ãèéí á¿ëýã”
õýìýýõ àðâàí åñä¿ãýýð á¿ëýã.
* * *
ÕÕ á¿ëýã: Òýíãýðèéí Ýðõýòèéí òàíãàðàã.
Òýíäýýñ Ãàçðûí îõèí òýíãýð Äðäà õýìýýã÷ òýð òýäãýýð îëîí íºõäèéí äóíäààñ
ñóóäëààñàà áîñîîä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áàãøèéí ºëìèéä îðîéãîîðîî ìºðãºæ
àëãàà õàâñðàí ñºãäººä èéí õýìýýí àéëòãàâ: “ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, õýí íýãýí íóòàã
îðîíäîî õ¿ì¿¿íèé õààí áîëñîí òýðýýð ¿íýíõ¿¿ íîìûã ýñ ¿éëäâýýñ, òºð óëñàà áàðèõ
õèéãýýä îëîí àìüòíûã æàðãóóëàõ, ººðèéí áèåèéã ìàíäóóëàõ, ºíäºð ñóóäàëä ºíº óäààí
îðøèæ ÷àäàõã¿é ó÷èð èõ íèã¿¿ëñýíã¿é òºãºëäºð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí òà ¿íýìëýõ¿é õààíû
øàñòèðààð òºð óëñûã õýðõýí áàðèõûã íîìëîí ñî¸ðõ. Ò¿¿íèéã ñîíñîîä õ¿ì¿¿íèé
õààäóóä, íîì òýð ìýòýýð åðòºíöèéã òýòãýæ õààíû äýýä ñóóäàëä ºíº óäààí îðøñîíîîð,
àìãàëàíòàé áîëîõ õèéãýýä, íóòàã îðíû èðãýä òýä á¿ãä ÷ îãîîò àìãàëàíòàé áîëîõ þì.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí ÷óóëñàí îëîí íºõäèéí äóíä Ãàçðûí îõèí òýíãýð ò¿¿íä
èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: “Ãàçðûí îõèí òýíãýðýý, òèéí áîëáîîñ ÷è ìàøèä ñàéí ñîíñîãòóí.
Ýðò óðüäûí ºíãºðñºí öàãò Áàëåíäðà-êåòó (ìîí: Õ¿÷èéí ýðõýò îõü) õýìýýõ õààíä Ðó÷èðà-
êåòó (ìîí:¯çýñãýëýíãèéí îõü) íýðò õàí õ¿¿ áàéæýý. Ò¿¿íèéãýý õààí øèðýý çàëãàìæëóóëààä
ºíº óäàëã¿é íýãýí öàãò: ‘Äýýä ýöýã Âàðåíäðà-êåòó (ìîí: Ýðõýòèéí îõü) õààíààñ
óëàìæèëñàí Òýíãýðèéí ýðõýòèéí òàíãàðàã õýìýýã÷ õààíû øàñòèð íýãýí áàéñàí áà, áè
óðüä íü Òýíãýðèéí ýðõýòèéí òàíãàðàã õààíû øàñòèð ò¿¿ãýýð õî¸ð ò¿ìýí æèëèéí òóðø
õààí òºðèéã áàðüñàí áºãººä óðüäûí òýð öàãò àäàãëààä, ñýòãýëèéí íýã õîðîì òºäèé ÷
íîì áóñûí ç¿éë þóã ÷ áîäîæ áàéãààã¿é. Õ¿¿ ìèíü ýý! Òýíãýðèéí ýðõýòèéí òàíãàðàã
õýìýýõ õààíû øàñòèð òýð íü àëèí áý? õýìýýâýýñ’
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä Áàëåíäðà-êåòó áýýð, õàí õ¿¿ Ðó÷èðà-êåòó-ä
Òýíãýðèéí ýðõýòèéí òàíãàðàã õýìýýã÷ õààíû øàñòèðûã ýäãýýð ø¿ëãýýð àãóó èõýýð,
¿íýíõ¿¿ ìàøèä ¿ç¿¿ëñýí áîëîé:
Àìüòàí á¿ãäýä òóñëàã÷,

Ýðãýëçýý á¿ãäèéã òàñëàã÷,
Õàìàã ãýìèéã ýâäýã÷,
Õààíû øàñòèðûã íîìëîñóãàé.
Á¿õ õààäóóä òóñ á¿ðòýý

Áàÿñàíãóé ñýòãýëèéã òºð¿¿ëæ,
Òýíãýðèéí ýðõýòèéí òàíãàðàã á¿ãäèéã
Àëãàà õàâñðàí ñîíñîæ ¿éëä.
Ýðõýò óóë Âàæðà-êàðà (ìîí:Õóâèðøã¿é îðîí) ýíä

Õóðìàñòûí õààí ÷óóëñàíû äîòðîîñ
Ýðõýò õààä íàð áîñîæ
Ýñðýí òýíãýðýýñ èéí àñóóâ:
‘Òà òýíãýðèéí ýðõýì ýñðýí áèëýý;

Òà òýíãýð íàðûí ýðõò áàÿëàã áèëýý;
Òà áèäíèé ýðãýëçýýã òàñëàã÷ áèëýý;
Òèéìýýñ áèäíèé ñýæãèéã òàñëàí ñî¸ðõ.
Õ¿í áîëæ òºðñºí õààí ò¿¿íèéã

Õýðõýí þóíä òýíãýð õýìýýí ºã¿¿ëíý?
96
ßìàð ó÷ðààñ õ¿íèé õààíûã
ßìàãò òýíãýð õýìýýí õ¿íäëýõ áîëîâ?
Õýðâýý òýíãýð íü ÿìàð ìýò
Õ¿íèé åðòºíö ýíä òºðæ,
Õ¿íèé ýçýí áîëæ õ¿ì¿¿ñèéí
Õààí íü áîëæ ¿éëääýã þìóó?’
Ýðõýì äýýäñ¿¿ä Ýñðýí òýíãýðýýñ

Èéíõ¿¿ îãîîò àñóóñàí õèéãýýä
Òýíãýðèéí ýðõýí ýñðýí òýð áýýð
Òýäãýýð õààäàä èéí õýìýýí ºã¿¿ëýâ:
Òýð ìýò åðòºíöèéã òýòãýã÷ íàð áýýð

Òèéíõ¿¿ íàäààñ àñóóñàí ó÷èð
Àìüòàí á¿ãäýä òóñëàõûí òóëä
Àãóó øàñòèðûã áè íîìëîñóãàé.
Õ¿íèé îðîíä ìýíäëýí òºðñºí
Õààí áîëîãñîäûí òºðºë õèéãýýä
ßìàð øàëòãààíààð îðîí òýäãýýðò
ßëãóóñàí õààí áîëäîãèéã íîìëî¸.
Õ¿÷èò òýíãýð¿¿äèéí àäèñòýäýýð

Õ¿íèé îðîíä òºðäºã áóþó;
Òýíãýð óðüä íü àäèñòýäëýýä,
Ò¿¿íèé õîéíî óìàéä îðäîã áîëîé.
Õ¿íèé åðòºíöºä òºðººä òýð,

Õ¿ì¿¿íèé ýçýí áîëîõ áºëãºº.
Òýíãýðýýñ òºðñºí ó÷ðààñ ò¿¿íèéã,
Òýíãýðèéí õºâã¿¿í õýìýýí ºã¿¿ëäýã.
‘Òà áîë òýíãýðèéí õ¿¿ ìºí’ õýìýýí

Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí õààí áýýð
Õààíû õóâèéã ò¿¿íä ºãººä
Õ¿íèé ýçýíä ºðãºìæëºõ áîëîé.
Í¿ãýëò ¿éë á¿õíèéã õîðüæ,
Íîì áóñûã òýâ÷èõ õèéãýýä
Àìüòàí á¿ãäèéã ñàéí ¿éëýíä áàéãóóëàí,
Àðèóí òýíãýðèéí îðîí ìýò áîëãîõûí òóë
Õ¿íèé õààí òýð çàðèìäàà õ¿í ä¿ðýýð,

Õààÿà òýíãýð áîëîí õààÿà ¿íýð èäýøò,
Õààÿà çàíäàë÷èí áà ìàíãàñûí ÷ ä¿ðýýð,
Õèëýíöýò ¿éëèéã áóöààæ ¿éëäýíý.
Õàðèí ñàéí ¿éëèéã ¿éëäýã÷ íàðò

Õààí òýðáýýð ýöýã ýõ ìýò
Òèéí áîëîâñîðñîí ¿ðèéã ¿ç¿¿ëýõýä
Òýíãýð áýýð õààíûã àäèñëàñàí áîëîé.
Ýíý íàñàíäàà ñàéí ¿éë õèéñýí áà

Ýëäýâ ãýìèéã ¿éëäýã÷ íàðûí
Òèéí áîëîâñîðñîí ¿ðèéã ¿ç¿¿ëýõýä
Òýíãýð áýýð õààíûã àäèñëàñàí áîëîé.
Õàðúÿà óëñàä íü ãýìò ¿éë¿¿ä áóé àòàë

Õýðâýý õààí áýýð ýñ õàéõàð÷,
97
Õèëýíöèéã ¿éëäýã÷ òºðºëõòºí íàðûã
Õóâü çîõèëäñîí öààçààð ýñ òàñàëæ,
Òýðñ¿¿ä ¿éë¿¿äèéã çºíä íü îðõèâîîñ
Òýð öàãò íîì áóñ ìàøèä àðâèäíà.
Òýìöýë áîëîí áàøèð õýðã¿¿ä

Òýð óëñàä õîéøèä èõýñ÷,
Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðîíä
Òýíãýðèéí ýðõò õÿìðàõ áîëíî.
Õàðúÿà óëñàä íü ãýìò ¿éë¿¿ä îðøèâ÷

Õýðâýý õààí áýýð ýñ õàéõàðâààñ,
Òýð öàãò áàðàãäàøã¿é áàøèð õóóðìàã
Òýñâýðëýøã¿é îëíîîð óëñ ýâäðýõ áîëíî.
Òýðñ¿¿ä äàéñíóóä äîâòëîí õàëäàæ,
Òýðõ¿¿ óëñûã íýí ò¿éâýýíý.
Òºãñ ýäëýë áîëîí ÿçãóóð ÷ ýâäýðíý.
Õóðààñàí õºðºíãº àëèí áàéõíàà ÷
Õóóðàì÷ áàøèðòàé îëîí ¿éëýýð
Õàðèëöàí íýã íýãíýýñýý áóëààõ áîëíî.
Àëü íýãýí àðãààð õààí ººðºº

Àìèðëóóëæ ò¿¿íèéã ýñ ¿éëäâýýñ,
Èõ çààíóóä öººðìèéã ýâäýõ ìýò
ªºðèéí îðíûã íýí ýâäýíý.
Àéìøèãò äîãøèí ñàëõè áîñîæ;

Àþóëò èõ ¿åð áóóíà;
Íàð áà ñàðàí áîëîí;
Ãàðèã îäóóä äîãøðîõ áîëíî.
Õààí íü õàéõðàëã¿é çºíä íü îðõèâîîñ,

Õºðºíãº, íîãîî, ¿ð æèìñ
Ã¿éöýä ýñ áîëîâñðîõ õèéãýýä
Ãàí çóä ¿ðãýëæëýõ áîëíî.
Õàðúÿà óëñàä íü ãýìò ¿éë¿¿ä îðøèâ÷,

Õýðâýý õààí áýýð ýñ õàéõàðâààñ,
Òýð öàãò òýíãýð¿¿ä îðäîíäîî
Ñýòãýë íü áàÿñãàëàí ¿ã¿é áîëíî.
Ýðõò òýíãýðèéí õààí òýä á¿ãä

‘Ýíý õààí íîì òºãºëäºð áóñ áºãººä
Ýãíýãò íîì áóñûí ç¿ãò îðøèæ áàéíà’ õýìýýí
ªºð õîîðîíäîî õýëýëöýõ áîëíî.
Òýð õààí áýýð ºíº óäàëã¿é

Òýíãýð íàðûã õÿìðóóëàõ áîëíî.
Òýíãýð íàð ìàøèä õÿìàðñàíààð
Ò¿¿íèé óëñ íü íýí ýâäýðíý.
Çîõèñã¿é ç¿éë¿¿ä òýð îðîíä ãàð÷,

Çýâñýã ìýñýýð ÷ ýâäðýõ áîëíî.
ªºäã¿é áàøèð áà òýìöýë õèéãýýä
ªâ÷èí ÷ á¿õýíä òàðõàõ áîëíî.
Òýíãýðèéí ýðõýò¿¿ä ìàøèä óóðëàæ,

98
Òýòãýõýý áîëèí õÿñàëä îðõèíî.
Òýð îðîí íü àþóëä íýðâýãäýæ,
Òýðõ¿¿ õààí áýýð ãàñëàíã àìñàíà.
Àõ ä¿¿ þìóó ýñâýë õ¿¿,

Àñðàëò ñàäàí ëóãàà õàãàöàõ áîëíî.
¯çýñãýëýíò ýõíýð ëóãàà õàãàöàõ áîëíî.
Ýñâýë îõèí íü ¿õýõ áîëíî.
Òýäíèé îä íü ÷ óíàõ áîëþó;

Ò¿¿í÷ëýí íàðàí àäèë ãàðàõ áîëúþó.
Ãàäíû äàéñíû öýðýã õèéãýýä
Ãàí çóä ìàøèä ãàðàõ áîëúþó.
Ò¿¿íèé õàéðò çààí õèéãýýä

Ò¿øèãëýõ ò¿øìýä íü ÷ ¿ã¿é áîëíî.
Ò¿¿íèé äàðàà õóðäàí õ¿ëýã
Ýíõðèé òýä íü ÷ ¿õýõ áîëíî.
Ãýð áîëîí ýä ç¿éëñ¿¿äèéã ÷
Ãýíýä¿¿ëæ õàðèëöàí áóëààëäàõ áîëúþó.
Ãàçàð ãàçàðò èðò ìýñýýð
Ãýíýò áèå áèåíýý õºíººõ áîëúþó.
Ãýìò õýð¿¿ë òýìöýë áàøèð õóóðìàã

Ãàçàð íóòàã á¿ðò ãàðàõ áîëæ,
Ýðãýí òîéðîíä àä çýòãýð øóðãàëæ,
Ýäãýøã¿é ºâ÷í¿¿ä ÷ ãàðàõ áîëíî.
Ò¿¿íèé äàðàà ºãëºãèéí îðîí íü ÷

Íîì ëóãàà òºãºëäºð áóñ áîëíî.
Ò¿¿íèé íºõºä áîëîí ò¿øìýä¿¿ä íü ÷
Íîì ëóãàà òºãºëäºð áóñ áîëíî.
Ò¿¿íèé õîéíî íîì ëóãàà òºãºëäºð áóñ
Òºðºëõòºí òýäãýýðèéã òàõèõ áîëíî.
¯íýíõ¿¿ íîì òºãñ õ¿ì¿¿ñ¿¿äèéã
¯ðãýëæ öààçààð òàñëàõ áîëíî.
Íîìã¿é õóóðàì÷óóäûã ºðãºí õ¿íäýëæ,

Íîìò ìýðãýäèéã ºøëºí öààçàëñàíààð,
Òýðõ¿¿ íóòàãò óñ, ãàðèã, ñàëõè
Òýð ãóðàâ íýí õÿìðàõ áîëíî.
Äýýð íü íîìã¿é òºðºëõòºí ýçýëñýí òóë

Äýýäèéí íîìûí øèìò òóÿà,
Àìüòíû ºíãº, ç¿ñ, ãàçðûí øèì
Àëèí òýð ãóðàâ íýí ýâäýðíý.
Ñààð ìóó òºðºëõòºíèéã ìàøèä õ¿íäýëæ,

Ñàéí äýýäñèéã ã¿òãýí ìóóëñàí òóë
Ãóòàìøèãò ¿õýë, õýë àì, ãàí çóä
Ãóðâàí ç¿éë òýð îðîíä ãàðàõ áîëíî.
¯ð òàðèà æèìñ áèåèéí ºíãº

¯¿íèé õîéíî ¿ã¿é áîëîõ áîëúþó.
ªâ÷èíä íýðâýãäñýí îëîí àìüòàä
Îðîí íóòãóóäààð ãàðàõ áîëíî.
99
Àìòòàé áºãººä ¿ðæèëòýé ¿ð æèìñ
Àëèí íóòãóóäàä áàéõ áîëîâ÷
Õÿðóó áîëîí õàëóóí íàðàíä
Õàòàí øàìøààãäàõ ÿìàãò áîëíî.
Áàÿñãàëàíò òîãëîîì íààäãàé õèéãýýä

Óðüäûí áàÿñãàëàíò á¿õ ç¿éëä
Áàÿñàõ íü äîðîéòîæ ¿ë áàÿñàõ áîëæ
Îëîí íèñâàíèñààð íýí õÿìðàõ áîëîé.
Æèìñ õèéãýýä ¿ð òàðèàíû
Ø¿¿ñ òîñ íü áàðàãäàõ òóë
Áèå õèéãýýä ìàõáîä ýðõòýí
Øèìòýí öýíãýõ íü ¿ë áîëîõ áîëîé.
Õ¿í àäãóóñ íü ºíãº ìóó

Õ¿÷ áàãà ìàøèä òóðàíõàé
Õîîë óíä õè÷íýýí èäñýí ÷
Õàíàí öýíãýõ áàéõã¿é áîëíî.
Õ¿÷ ÷àäàë õè÷ýýë ç¿òãýë íü ÷
Ò¿¿íèé õîéíî ¿ã¿é áîëíî.
Õè÷ýýë äîðîéòñîí çàëõóó àìüòàä
Òýäãýýð íóòàãò ãàðàõ áîëíî.
Ýëäýâ ºâ÷íººð íýðâýãäñýí

Ýìãýãò àìüòàä îëøðîõ áîëíî.
Ýëäýâ ìàíãàñààñ õóâèëñàí
Ýðõýñ îä ãàðèãóóä ãàðàõ áîëíî.
¨ñ áóñûí ç¿ãò ìàøèä îðøîîä

Õààí áýýð íîìûã ýñ äàãàñíààð,
Åðòºíö á¿ãäèéí õ¿ðýýí äîòîð
Ãóðâàí åðòºíö íýí ýâäýðíý.
Àëèí öàãò õààí ç¿ãò îðøîîä

Àéìøèãò õýðã¿¿äèéã õºñºð îðõèâîîñ,
Ýíý ìýòèéí îëîí ãýì çýì¿¿ä
ªºðèéí óëñàä íü ãàðàõ áîëíî.
Ýðõò òýíãýð¿¿ä õýðýã àëèíû òóë

Ýçýí õààíûã àäèñëàñàí õýäèé ÷
Õààí ººðºº ¿ë ¿éëäýæ
Õàìàã õýðãèéã õºñºð îðõèâîîñ
Ñàéí ¿éëèéã ¿éëäñýí àìüòàí òýä

Òýíãýðèéí îðîíä òýíãýðò òºðì¿é.
Ñààð ìóóã ¿éëäñýíýýð áèðä áîëîí
Òàì õèéãýýä àäãóóñàíä òºðì¿é.
Àëèí öàãò õààí áýýð óëñ îðîíäîî

Àëèâàà õèëýíöèéã õºñºð îðõèâîîñ,
Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðíîîñ
Ãýìò ¿éëýýð óíàõ áîëíî.
Õààí ººðºº ¿ë ¿éëäâýýñ

Õ¿¿ íü ÷ áàñ ýñ ¿éëäýíý.
Òýíãýðèéí õààí ýöýã íàðûí
Îðîíä ãýì ëóãàà ñýëò áîëíî.
100
Òýñýøã¿é áàøèð õóóðìàãààð
Àëèí öàãò óëñ íü ýâäðýõ áîëîõ,
Òèéìýýñ òýíãýðèéí ýðõò íàð áýýð
Õ¿íèé õààí ò¿¿íèéã àäèñëàõ áîëíî.
Ñààð ¿éë¿¿äèéã àìèðëóóëàõûí òóë

Ñàéí ¿éëýíä îðóóëàõ áîëîí,
Óëñûí íîìûí õýðãèéí òºëºº
Ýíý íàñàíä íü àìüòàí á¿ãäýä
¯ð äàãàâðûã àìñóóëæ ¿éëäýã÷
Ýðõò òýð íü õààí ìºí.
Òóñòàé áîëîí ãýìò ¿éëèéí

Òèéí áîëîâñðîõ ¿ð äàãàâàðûã
Òóñ òóñàä íü ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä
Òóøààã÷ ò¿¿íèéã õààí ãýìîé.
ªºðèéí òóñ áîëîí áóñäûí òóñ,

Óëñûí íîì õýðãèéí òóõàéä
Òýíãýðèéí ÷óóëãàí áýýð ò¿¿íèéã àäèñëàâ.
Òýíãýð íàð ÷ äàãàí áàÿñàâ.
Õàìàã óëñûí àëáàò èðãýí
Õèëýíöòýí áàøèðòàíûã íîìõîòãîõ õèéãýýä
Óëñûí íîì õýðãèéí òóõàéä
Àìü áîëîí õààí òºðºº ÷ ºãºõ áîëîé.
Ìóíõàã ¿éëñèéã òýñýí ººãø¿¿ëæ,

Ìýäýìñýðèéã õÿñàëä îðõèõ áîëâîîñ
Óëñ îðîíä áàðàãäàøã¿é èõ àéìøèã
Óãòàà òýðíýýñ ººð áàéõã¿é áîëîé.
Áàøèð õóóðìàã ÿìàð ìýò ãàðàõàä

Áàøèðëàí ¿éëäýã÷èéã öààçààð ýñ øèéòãýâýýñ,
Îðîí óëñàä ìàøèä áàðàãäàøã¿é
ªºäã¿é áàøðóóä õîéøèä ãàðàõ áîëíî;
Èõ á¿ðäèéã ýâäýõ çààíû ñ¿ðýã ìýò
Îðîí ò¿¿íèéã íýí ýâäýíý.
Òýíãýðèéí ýðõýò¿¿ä ÷ õÿìðàõ áîëíî,

Òýíãýðèéí îðîí íü íýí ýâäýðíý;
Õàðúÿà óëñàä þì á¿õýí
Õàðãèñ ìóíõàãò óðâàõ òóë
Ãýìò õèëýíöèéã ¿éëäýã÷ íàðûã

Ãýìèéíõ íü õýìæýýãýýð øèéòãýí ¿éëä.
Íîìîîð îðîí óëñàà òýòãýæ ¿éëä.
Íîì áóñûã òýòãýæ á¿¿ ¿éëä.
Õàéðòàé àìèà ÷ á¿¿ õàéõàð,

Õàðèí ãýìèéã á¿¿ ºìãººë.
Óðàã ñàäàí áîëîí áóñàä òºðºëõòºí
Óëñ îðíû á¿õ òºðºëõòºíä
Ýçýí õààí áýýð èæèë òýãø õàíä
Ýñ áºãººñ ‘ç¿ãò óíàõ’ áîëíî.
Àãóó íîìò õààí ò¿¿íèé

101
Àëäàð íü ãóðâàí åðòºíöºä äóóðñàæ,
Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðîíä
Òýíãýðèéí õààí áàÿñàõ áîëîîä:
“Ýä¿ãýý Çàìáóó òèâä áèäíèé õ¿¿

Ýíý ìýò íîì òºãñ õààí ìºí.
Íîìûí òºð óëñûã òýíä òîãòîîæ
Íýí ãàðàõóéä òºðºëõòºíèéã áàéãóóëìîé.
Õààí ýçýí íü ñàéíûã ¿éëäñýíýýð

Õàìàã òºðºëõòºí íü ýíä áàÿñààä,
Òýíãýð áîëîí òýíãýðèéí õºâã¿¿äýýð
Òýíãýðèéí îðîí ä¿¿ðìîé’ õýìýýìîé.
Íîìûí ¸ñò òºð ò¿¿íèéã ¿ç¿¿ëñýíýýð

Ýçýí õààäóóä íü íýí áàÿñìîé.
Õóðìàñò òýíãýð ìàøèä áàÿñààä,
Õ¿ì¿¿íèé õààí ò¿¿íèéã ñàõèìîé.
Îð÷ëîíãèéí íàð, ñàð ìºí ò¿¿í÷ëýí
Îä ãàðèã ñàéòàð çîð÷èõ áîëíî.
Õèé ÷ öàãòàà áîñîõ õèéãýýä
Õóð áîðîî ÷ öàãòàà áóóõ áîëíî.
Äýýä òýíãýðèéí îðîí áîëîí ìºí

Äýëõèéí îðíóóäàä ÷ æèë ñàéõàí ãàð÷,
Òýíãýð áîëîí òýíãýðèéí õºâã¿¿äýýð
Òýíãýðèéí îðíóóä ä¿¿ðýõ áîëîé.
Ýíý ìýò ó÷èð ýçýí õààí áýýð

ªºðèéí õàéðòàé àìèà çîëèõíîî ÷
Àëèí áýýð åðòºíöèéã àìãàëàíòàé áîëãîõ
Àâðàëò íîì áóðõàíûã ¿ë îðõèõ áºãººä
Ýðäýì îëíîîð ººðèéãºº ÷èìýãëýñýí
Íîìò äýýäñèéã ø¿òýæ ¿éëä.
ªºðèéí àëáàòóóäàà ¿ðãýëæ áàÿñãàæ,
Í¿ãýë õèëýíöèéã íýí òýâ÷.
Íîìûí ¸ñîîð óëñ îðíîî òýòãýæ ¿éëä.

Íîìûã ÷ ¿íýí çºâººð íîìëîæ ¿éëä.
Ñàéí ¿éëò àìüòäûã îðóóëàõòóí.
Ñààð ¿éëýýñ òýäíèéã áóöààõòóí.
ßìàðâàà õèëýíö ¿éëäýã÷ íàðûã

¸ñ÷ëîí íîìõðóóëæ ¿éëäýõèéí öàãò
Îðîí óëñàä æèë ñàéõàí äýëãýð÷,
Ýçýí õààí ñ¿ð æàâõëàíòàé áîëíî.
Õààíû àëäàð ÷ áàäðàõ õèéãýýä
Õàìàã àðäóóäûã ÷ àìãàëàíãààð òýòãýíý.

“’Òýíãýðèéí ýðõýòèéí òàíãàðàã’- õààíû øàñòèð”
õýìýýõ õîðüäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
[Åñä¿ãýýð õýñýã]
102
XXI á¿ëýã: Ñóñàìáàâà (ìîí: Ñàéí ãàðñàí)-ãèéí á¿ëýã.
Ìºí òýð öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð ø¿ëýã ýäãýýðèéã çàðëèãëàâàé:
Ýðò öàãò Õ¿ðäýýð óðâóóëàã÷ õààí áîëæ,

Ýõ äýëõèé áîëîí äàëàé ñýëò á¿ãäèéã
Ýðäýíýýð ä¿¿ðñýí äºðâºí òèâ ñýëòèéã ÷
Óðüäûí áóðõàí á¿ãäýä áè ºðãºñºí.
Àðèóí íîìûí ëàãøèíã á¿ðíýý îëîõûí òóëä

Àëèí ñýòãýëä çîõèñòîé áà ýäëýõýä õàéðàí
Àëèâàà ç¿éë á¿ãäèéã áè ºðãºñºí.
Àñàð õàéðòàé àìèà ÷ îëîí ãàëàâò ºãñºí.
Ýðò óðüäûí ñýòãýøã¿é ãàëàâûí òýðòýý
Ðàòíàøèêõèí (ìîí: Èõ ýðäýíèéí ¿ñíýðò) àìãàëàí çàëàðñàí.
Òýñýøã¿é ãàñëàíãààñ íºã÷ñºí, àìãàëàí çàëàðñàí

Ò¿¿íèé øàøèíä Ñóñàìáàâà õýìýýõ õààí ãàðàâ.
Ò¿¿íèéã äºðâºí òèâèéã ýðõøýýñýí Õ¿ðäýýð óðâóóëàã÷ õýìýýí
Òýíãýñ äàëàéã õ¿ðòýëõ á¿õ ãàçàðò ìàøèä ¿ç¿¿ëýã÷,
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàí ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí.
Òýð öàãò äýýäýñ õààí õàðøäàà íîéðñîæ áàéõàä

Íîéðñîã÷ ò¿¿íèé ç¿¿äýíä Áóðõàíû ýðäýì ñîíñîãäîæ
Íîìûã íîìëîã÷ Ðàòíîê÷àÿà (ìîí: Èõ ýðäýíý õóðààã÷) ç¿¿äýíä íü
Íýí èëõýí ñóäàð àéìãèéí õààí ¿¿íèéã
Íÿãò íàðèéí íîìëîí ñóóõûã ¿çýæ ãýíý.
ªãëºº íü õààí òýð áýýð íîéðíîîñîî ñýðýõýä,

ªºðèéí á¿õ áèå áàÿñãàëàíãààð ä¿¿ð÷,
Ñ¿ñýãëýí áèøðýýä õààíû îðäíîîñîî ãàð÷,
Øàðâàãà äýýä õóâðàãèéí îðîíä î÷èâ.
Ýðõýì áóðõàíû õóâðàãóóäàä òàõèëûã ºðãºí ¿éëäýýä

‘Ýíý õóòàãòóóäûí äóíä Ðàòíîê÷àÿà,
Ýðäýì òºãºëäºð ãýëýí õààíà áóé?’ õýìýýí
Íîìûã ºã¿¿ëýã÷ Ðàòíîê÷àÿà-ã á¿õíýýñ àñóóâ.
Òýð öàãò Ðàòíîê÷àÿà òýð íü

Ò¿¿íýýñ ººð íýãýí àãóéä ñóóãààä,
Àãóó ãàéõàìøèãò ñóäðûí õààí ¿¿íèéã áÿñàëãàæ
Àìíû óíøëàãà áîëãîí ìàøèä àìãàëàíòàé ñóóæ áàéæýý.
Íîìûã ºã¿¿ëýã÷ ãýëýí Ðàòíîê÷àÿà òýð

Íýí õîòîë ÷óóëãàí ñ¿ð æàâõëàíãààð áàäàð÷,
Òýðòýýõ àãóéä ñóóæ áàéñàí òýð
Òýð öàãò õààí ò¿¿íèé äýðãýä èðýâ.
Ýíä íîìûã ºã¿¿ëýã÷ Ðàòíîê÷àÿà ýíý,

Ýðõýì õààíû ÿâäàë ã¿íçãèéã áàðèàä;
Ñóäðûí äýýä Àëòàíãýðýë õýìýýõ
Ñóäðûí õààíûã ¿ðãýëæèä íîìëîí ¿ç¿¿ëýâ.
Ðàòíîê÷àÿà-ãèéí ºëìèéä ñºãäºí ìºðãººä,

Ýðõýìñýã õààí Ñóñàìáàâà èéí àéëòãàâ:
103
‘Ñóäðûí äýýä Àëòàíãýðýë ñóäðûí õààí
Ñàð, íàðíû íóóð àäèëûã íîìëîí ñî¸ðõ’.
Ýðõýìñýã õààí Ñóñàìáàâà ò¿¿íèé àéëòãàëûã

Ðàòíîê÷àÿà õóâðàã ÷ õ¿ëýýí çºâøººðñºí òóë
Ãóðâàí ìÿíãàí åðòºíö á¿ãäýä îðøèõ
Òýíãýð á¿ãä ìàøèä áàÿñàõ áîëîâ.
Õàðèí òýð öàãò õ¿íèé õààí áýýð ãàçàð äýëõèéí

Õàìãèéí ãàéõàìøèãò àðèóí äýýä íóòàã òýíä
Ýðäýíèéí óñ áà ¿íýðò óñààð ÷èéãëýí ñýð¿¿ö¿¿ëæ,
Ýëäýâ öýöãèéí áàãëààã äýëãýí øèðýý çàñààä,
Øèðýý ò¿¿íèéã ø¿õýð áîëîí äóàç õèéãýýä

Øèíý òîðãî îëîí ìÿíãààð ñàéòàð ÷èìæ,
Òýðõ¿¿ øèðýýíäýý äýýä àðèóí çàíäàí áà
Òºðºë á¿ðèéí ñàéõàí ¿íýðòíèéã èëòýä öàöàâ.
Òýíãýð, ëóñ, àñàð áîëîí ìèàìæè,

Òýñýøã¿é ÿã÷èñ ò¿¿íèé õààí, äî÷ý,
Òýíãýðèéí öýöãèéí ìàíäàðàâàãèéí õóðûã
Òýð øèðýýí äýýð èëòýä ìàøèä áóóëãàæýý.
Ñîíñîõûã õ¿ññýí ò¿ã ò¿ìýí ìÿíãàí ãîëäè òýíãýð íàð,

Ñàíààíä áàãòàøã¿é àëèí òýä îãòîðãóéä öóãëàí áàãøèð÷,
Ðàòíîê÷àÿà õóâðàã èëòýä çàëðàõ ¿åñò
Ýõ ãàçàðò ýëäýâ öýöãèéã èëòýä öàöàí òàõèâ.
Íîìûã ºã¿¿ëýã÷, Ðàòíîê÷àÿà òýð ººðºº ÷

Íýí ñàéòàð óãààë ¿éëäýí àðèóí õóâöñûã ºìñººä,
Àðèóí íîìûí øèðýý ò¿¿íä îéðòîîä,
Àëãàà õàâñàð÷ çàëáèðàí ìºðãºëèéã ¿éëäýâ.
Õóðìàñò áà òýíãýð áîëîí òýíãýðèéí îõèä,

Õóðàí ÷óóëæ, àãààð ìàíäëààñ ìàíäàðàâà öýöãèéí
Õóðûã áóóëãàí, çóóí ìÿíãàí ÿðóó äóóò
Õºãæìèéí àÿëãóó ñàíààíä áàãòàøã¿éã ìàøèä äóóðñãàâ.
Àðèóí ñàíâààðò, íîìûã ºã¿¿ëýã÷ Ðàòíîê÷àÿà òýð

Àðâàí ç¿ãèéí ìÿíãàí ãîëäè áóðõàí
Òîîëøã¿é îëîí òýäíèéã äóðüäàí áÿñàëãààä,
Òýðõ¿¿ øèðýýí äýýð èëòýä çàëðàí ñóóâ.
Àìüòàí á¿ãäýä ýíýðýíã¿é ñýòãýëèéã ¿¿ñãýæ,
Àñàð íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëèéã ÷ ¿íýíõ¿¿ òºð¿¿ëýýä,
Ñóñàìáàâà íýðò òýðõ¿¿ õààíä
Ñóäðûí àéìàã ¿¿íèéã òýð öàãò íîìëîâ.
Ýçýí õààí àëãàà õàâñðàí ñºãäººä,

Ýëýãñýã ¿ãýýð ò¿¿íä äàãàí áàÿñààä,
Ýíã¿é íîìûí õ¿÷ýýð íóëèìñ íü ìýëìýð÷
Ýíý áèå íü áàÿñãàëàíãààð ò¿ãýí ä¿¿ðýâ.
Ñóäàð àéìàã ¿¿íèéã òàõèõûí òóë

Ñóñàìáàâà õààí áýýð òýð öàãò
Õ¿ñëèéã õàíãàã÷ ÷àíäìàíü ýðäýíèéã àâ÷,
Õàìàã àìüòíû òºëºº åðººëèéã èéíõ¿¿ òàâèâ:
104
‘Èõ äîëîîí ýðäýíý òºãºëäºð ÷èìã¿¿ä õèéãýýä
Ýíý çàìáóó òèâèéí õàìàã àìüòàí á¿ãäèéã
Àìàð àìãàëàíòàé áîëãîõ õîâîð íàíäèí ýðäýíèéí
Àñàð àðâèí õóð ºíººäºð çàìáóó òèâä áóóëàà.’
Ãýòýë òýð öàãò äîëîîí èõ ýðäýíý,

Ãàð, õîîëîé, ÷èõíèé äýýä ÷èìýã,
Òýð÷ëýí õîîë, õóâöàñ, óíäààíóóä ÷
Äºðâºí òèâä õóð ìýò áóóâàé.
Ýçýí õààí Ñóñàìáàâà Çàìáóó òèâä

Èõ ýðäýíèéí õóð áóóñàí ò¿¿íèéã ¿çýýä,
Èõ ýðäýíýýð ä¿¿ðñýí äºðâºí òèâèéã
Ðàòíàøèêõèí ò¿¿íèé øàøèíä ºðãºâ.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Øàãæàìóíè áè,

Òýð öàãò Ñóñàìáàâà õààí áîëîîä
Ýðäýíýýð ä¿¿ðñýí äºðâºí òèâ áóþó
Ýíý ãàçðûã áè áýýð îãîîò ºðãºñºí.
Òèéíõ¿¿ õààí Ñóñàìáàâà ò¿¿íä

Òýð öàãò ñóäàð ¿¿íèéã ìàøèä ¿ç¿¿ëñýí
Ðàòíîê÷àÿà õýìýýõ íîìëîã÷ ãýëýí òýð
Ýä¿ãýý öàãèéí Àêøîáÿà áóðõàí áîëîé.
Ýðòíèé òýð öàãò ñóäàð ¿¿íèéã áè ñîíñîæ,

Ýëýãñýã ¿ãýýð ò¿¿íä äàãàí áàÿñààä,
Ìèíèé áóÿíû ¿éë òýð ÿìàãò õèéãýýä
Íîìûã ñîíñîí äàãàí áàÿñàæ ¿éëäñýíýýð,
¯çýñãýëýíò ºíãº áà îëîí áóÿíû òýìäýã,
¯çâýýñ ãóà áºãººä í¿äíýý èëò ¿çýñãýëýíòýé,
Õàìàã òýíãýð¿¿ä ìàøèä áàÿñàí ¿éëäýõ,
Õ¿ì¿¿ñ õàðâààñ áàÿñàõ áèåèéã ¿ðãýëæèä îëñîí.
Çóóí ãîëäè åðýí åñºí ìÿíãàí ãàëàâò

Õ¿ðäýýð óðâóóëàã÷ õààí áîëñîí áèëýý.
Îëîí çóóí ìÿíãàí ãàëàâûí òóðø ÷
Îðíû õààí áîëñîí þì áè.
Ñýòãýøã¿é îëîí ãàëàâò Õóðìàñò áîëîâ.

Ñýòãýë÷ëýí Ýñðýíãèéí õààíûã ìºí àäèë
Õýìæýýñ àëèí íü õýçýý ÷ ¿ë áàéõ
Õýìæýýëøã¿é àðâàí õ¿÷èéã áè áàÿñãàñàí.
Àëèí ìèíèé ñóäðûã ñîíñîæ äàãàí áàÿññàí,

Àðèóí áóÿíû öîãö íü òýð ìýò õýìæýýëøã¿é îëîí
ßìàð ìýò õ¿ññýíýýð áè áýýð áîäèéã îëñîí
ßëãóóëñàí íîìûí ëàãøèí äýýäèéã ÷ áè îëâîé.

“Ñóñàìáàâà-ãèéí á¿ëýã.”
õýìýýã÷ õîðèí íýãä¿ãýýð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XXII á¿ëýã: ßã÷èñûí îðîí õýìýýã÷ á¿õýíä ñàõèõûí á¿ëýã

105
“Öîã òºãºëäºð Øðè îõèí òýíãýðýý, àëèí íýãýí ÷èí ñ¿ñýãò ÿçãóóðûí õºâã¿¿í áîëîí
ÿçãóóðûí îõèí ºíãºðñºí, èðýýä¿é, îäîî öàãèéí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäàä ýä ç¿éë
á¿ãäýýð èõ òàõèëûã ìàøèä äýëãýðýíã¿é õèéãýýä àãóó èõ, ñýòãýøã¿éãýýð ¿éëäýõèéã õ¿ññýí
áà ºíãºðñºí, èðýýä¿é, îäîî öàãèéí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäûí áóðõàíû ã¿í ã¿íçãèé
ÿâäëûí îðíûã îãîîò ìýäýõèéã õ¿ññýí òýð áýýð, òàõèëûí ñ¿ì þìóó àëü íýãýí õèéäýä ÷
þìóó õààíà Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã àãóó èõýýð
¿íýíõ¿¿ ìàøèä íîìëîñîí òýð ãàçàðò íîìûã õ¿ñýã÷ òýä ìàãàä àëçàëã¿é î÷îîä àëãàñðàë
¿ã¿é ñýòãýëýýð ÷èõýý ñàéòàð òîñîæ, Äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò
õààí ¿¿íèéã ñîíñîæ ¿éëäýýðýé.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí ýíýõ¿¿ óòãûã íºõºääºº äýëãýðýíã¿é àéëäàõûí òóë òýð
öàãò ø¿ëýã ýäãýýðèéã çàðëèãëàñàí áîëîé:
Õýí íýãýí ãýãýýðñýí áóðõàí á¿ãäýä

Õýìæýýëøã¿é òàõèëûã ¿éëäýõèéã õ¿ñýæ,
Ãýãýýðñýí áóðõàäûí ÿâäëûí îðîí þó
Ã¿íçãèéã ìàøèä ìýäýõèéã õ¿ñâýýñ,
Õèéä þìóó òàõèëûí îðîí
Õààíà äýýä Àëòàíãýðýë õýìýýõ
Äýýä ñóäàð ¿¿íèéã íîìëîñîí
Òýð ãàçàðò õ¿ðýëöýí î÷.
Ýíý ñóäàð íü ñàíààíä áàãòàøã¿é

Ýðäýìèéí õÿçãààðã¿é äàëàé þì.
Õ¿ñýøã¿é îëîí çîâëîíãèéí äàëàéãààñ
Õàìàã àìüòäûã ãýòýëãýæ ¿éëäýíý.
Ýíýõ¿¿ ñóäðààñ ýõýí õèéãýýä

Ýöýñ áîëîí äóíäûã ¿çíý
Çàðëèãèéí ýðõýò, ìàøèä ã¿íçãèé
Ç¿éðëýõ æèøýý ¿¿íä áàéõã¿é:
Ãàíãà ìºðºí, ãàçàð äýëõèé,
Ãàäààä äàëàé áîëîí îãòîðãóéä
Îðøèí áóé òîîñ àëèí ÷
Îíöîëæ ò¿¿íèéã æèøèæ ÷àäàõã¿é.
Òºãñ ÷àíàðò îðîõûã õ¿ñâýýñ

Òýð öàãò îðæ ¿éëä.
Íîìûí ìºí ÷àíàðò èõ ñóâàðãà
Ìàøèä áàòòàé àëèí ìºí.
Ñóâàðãà ò¿¿íèé òºâ ãîëä íü

Øàãæàìóíè áóðõàí ¿çýãäýíý.
Ñýòãýëä çîõèñòîé àÿëãóó ýãøãýýð
Ñóäàð ¿¿íèéã ìàøèä íîìëîíî.
Òîîëøã¿é áºãººä ñàíààíä áàãòàøã¿é
Ò¿ìýí îëîí ãàëàâûí òóðø
Òýíãýð áîëîí õ¿í òºðºëõòíèé
Òààòàé àìãàëàí á¿ãäèéã àìñàíà.
Ìºíõ¿¿ ñóäàð ¿¿íèéã ñîíñîæ
Ìèíèé õóðààñàí áóÿíû öîãö
Òîîëøã¿é èõ á¿òëýý õýìýýí
Òýð öàãò ò¿¿ãýýð òýð ìýò ìýä.
Ýë÷èò ãàëûí ãóóãààð çóóí áýýðò

Ýðãýí òîéðîí õ¿ðýýëñíýýñ ãýòýëæ,
106
Øàíàëàë ìýäðýëèéã òýñýæ ¿éëäýýä,
Ñóäðûí àéìãèéã ñîíñîæ ÷àäàõ
Ñ¿ì äóãàí õèéä îðîíä
Ñ¿ñëýí îðñîí òýð äàðóéä
Õèëýíö ò¿éòãýð ¿ã¿é áîëíî.
Îëèãã¿é ìóó ç¿¿ä õèéãýýä
Îãòîðãóéí ãàðèã îäíû õîðëîë,
Øèâøëýã õàðààë áàðàãäàøã¿é àä ÷
Ñ¿ñëýí îðñîí òýð äàðóéä
Á¿ãä áóñäàä ç¿ãëýõ áîëíî.
Ñàéí ç¿ãèéí ëóñûí õààäóóä

Øºíèéí ç¿¿äèéã ¿ç¿¿ëñýí þó àäèë
Òýíä ëÿíõóà àäèë øèðýý
Òýð ìýòèéã ÷ áýëäýí ¿éëä.
Òýðõ¿¿ øèðýýí äýýð çàâèëàí ñóóãààä
Ýíýõ¿¿ ñóäðûã ñàéòàð íîìëî.
¯ñãýíä áè÷ñýíèéã óíøèæ ¿éëä.
Óòãûã ¸ñ÷ëîí ìýäýæ ¿éëä.
ªíäºð øèðýý ò¿¿íýýñ áóóãààä
ªºð îðîíä îäîõ áîëîõíîî ÷
Øèðýý ò¿¿í äýýð áàéõàä ¿çýãäñýí
Ðèä õóâèëãààíóóä ¿çýãäýõ áîëíî.
Õààÿà òýð íü íîì íîìëîî÷

Õ¿íèé ä¿ðýýð ¿çýãäýõ áîëíî.
Çàðèìäàà ãýãýýðñýí áóðõàíû ä¿ðýýð,
Çàðèìäàà ãýòýëãýã÷ áîäüñàäâà,
Çàðèìäàà áîäüñàäâà Ñàìàíòàáàäðà,

Çàðèìäàà áîäüñàäâà Ìàíæóøðè,
Çàðèìäàà áîäüñàäâà Ìàéòðåÿà-ãèéí ä¿ðýýð ÷
Øèðýý ò¿¿í äýýð ¿çýãäýõ áîëíî.
Çàðèìäàà çºâõºí ãýðýë ¿çýãäýíý;

Çàðèìäàà òýíãýð¿¿ä ¿çýãäýõ áîëíî,
Àãøèí íýãä òýäãýýð ¿çýãäýýä,
Àñàð óäàëã¿é ¿çýãäýõã¿é áîëíî.
Áóðõàíûã ¿çâýýñ ñàéøààõ áîëíî.

Á¿ãäèéã ÷ áàñ á¿òýýæ ¿éëäýíý.
Öîã ýðäýì ºëçèé õóòãèéí ÷óóëãàí,
Öºì á¿ãä áóðõàíû õóâèëãààí ìºí.
Öîã, ÿëàëò, àëäðûã îëæ,

×àíàäûí ýñýðã¿¿öëèéã ÷ áóöààõ áîëíî.
Ãàäíû äàéñíûã ìàøèä äàðæ,
Äàéñíóóä òóëààíä ÿëàãäàõ áîëíî.
Ìóó ç¿¿ä á¿ãäèéã àìèðëóóëæ,
Ìóó ¿éëèéã ìàøèä äàðíà.
Õèëýíö á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëæ,
Õàìãààëàõ òóëààíä ÿëóóëæ ¿éëäýíý.
Ýíý Çàìáóó òèâ äàÿàð

Àëäàð íü ìàøèä ò¿ãýõ áîëíî.
Ò¿¿íèé ºøòºí äàéñàí á¿ãä íü
Òºâºãã¿é ìàøèä äîðîéòîõ áîëíî.
107
Õàìàã äàéñíûã ¿ðãýëæèä äàðæ
Õàìàã õèëýíöèéã ìàøèä òýâ÷èíý.
Òýìöýë í¿¿ðëýõýýñ íýí ÿëæ,
Äàéñíààñ õàãàöàæ äýýäýä áàÿñíà.
Ýñðýí òýíãýð, Õóðìàñò òýíãýð,

Ýíý åðòºíöèéã òýòãýã÷ íàð,
Âàæðàïàíè, ÿã÷èñûí õààí,
Ìàíëàéëàã÷ õààí Ñàìæíàÿà,
Àíàâàòàïòà íýðò ëóñûí õààí,
Ìºí ò¿¿í÷ëýí Ñàãàðà õèéãýýä
Ìèàìæè áîëîí Àñóðûí õààí,
Ìºí ò¿¿í÷ëýí Ãàðüäûí õààí,
Òýäãýýð òýðã¿¿òýé áóñàä àìüòàä,
Òýíãýð òýäãýýð á¿ãä ÷ ãýñýí
Ñýòãýøã¿é íîìûí àðèóí ñóâàðãàíä
¯ðãýëæèä òàõèëûã ¿éëäýõ áîëíî.
Õàâü îéðûí õàìàã àìüòàä,

Õàðàí ¿çýæ áàÿñàõ áîëíî
Ýðõýò äýýä òýíãýðèéí õààäóóä,
Èéí õýìýýí ñýòãýõ áîëíî:
‘Õàìàã òýíãýð òýä á¿ãä

Õàðèëöàí äîòðîî ºã¿¿ëýëäýæ ¿éëäýâ.
Áóÿí öîã ñ¿ð æàâõëàíãóóä
Á¿õíèéã õóðààñàí òýäíèéã õàð.
Àëèí ã¿íçãèé ñóäàð ¿¿íèéã
Àíõààðàí ñîíñîõîîð ýíä èðñýí.
Á¿õ õ¿ì¿¿ñ íü ìàøèä ñóäàëñàí
Áóÿíû ¿íäñýýð ýíä èðñýí áîëîé.
Íýí ñ¿æèã ñýòãýøã¿é èõýýð

Íîìûí ñóâàðãàíä áèøðýí ¿éëäýæ,
Òýä åðòºíöºä íèã¿¿ëñýíã¿é òºãºëäºð
Òýä àìüòàíä òóñûã ¿éëäýíý.
Òýä ã¿íçãèé äýýäèéí íîìûí
Àìòàò ðàøààíû àðèóí ñàâ,
Òºãñ ÷àíàðò îðñîí õýìýýâýýñ
Òýäãýýð ìàøèä îðñîí ìºí.’
Àëèí íýãýí äýýä ñóäàð

Àëòàíãýðýëèéã ñîíññîíû áóÿíààð
Óðüä öàãèéí ãýãýýðñýí áóðõàí
Îëîí ìÿíãûã òàõüñàí ìºí.
Ñàéí áóÿíû ¸çîîð ¿¿ãýýð

Ñóäàð ¿¿íèéã ñîíññîí òýäãýýðò
Ýðõò òýíãýðèéí õààä õèéãýýä
Ñàðàñâàòè ìºí ò¿¿í÷ëýí
Øðè õèéãýýä Âàéøðàâàíà áà
Öîãò äºðâºí Ìàõàðàíç õèéãýýä
Îëîí ìÿíãàí ÿã÷èñ áîëîí
Èõ õ¿÷èò ðèä õóâèëãààíòíóóä
Ñóóõ îðíûõ íü äºðâºí ç¿ãýýñ
Ñàõèí õàìãààëàõûã ñàéòàð ¿éëäýíý.
108
Ýðõýò ñàðàí áà Ýðëýã õèéãýýä
Õèé áîëîí óñíû òýíãýð
Ñêàíäà, Âèøíó, Ñàðàñâàòè õèéãýýä
Ïðàæàïàòè áà òºðºëõòºí á¿ãä,
Èõ õ¿÷èò Õóòàøàíà (ìîí:×àíàäûã äàðàã÷),
Ýíý åðòºíöèéã òýòãýã÷ á¿ãä ÷
ªäºð øºíº àëãàñðàë ¿ã¿éãýýð
ªºðñäºº òýäíèéã ñàõèæ ¿éëäýíý.
Èõ õ¿÷èò ÿã÷èñûí õî¸ð õààí

Íàðàÿàíà (ìîí:Èõ ýðõ áàÿëàãò) áà Ìàõåøâàðà (ìîí:Øóíàëã¿éí õºâã¿¿í),
Ñàìæíàÿà òýðã¿¿òýí çýðýã
Ìºí áàñ õîðèí íàéì õèéãýýä
Îëîí ìÿíãàí ÿã÷èñ íàð
Èõ õ¿÷ ðèä õóâèëãààíòíóóä
Ò¿ãø¿¿ðò àþóë àéìøèã á¿ãäýýñ
Òýäãýýð á¿ãäèéã ñàõèæ ¿éëäýíý.
ßã÷èñûí õààí Âàæðàïàíè õèéãýýä

ßã÷èñûí õºâã¿¿í òàâàí çóó áà
Àâðàã÷ áîäüñàäâà á¿ãäýýð ÷
Àëèí òýäãýýðèéã ñàõèæ ¿éëäýíý.
ßã÷èñûí õààí Ìàíèáàäðà (ìîí: Ñàéí ýðäýíý)

ßìàð ìýò Ïóðíàáàäðà (ìîí: Ñàéí ä¿¿ðýí) õèéãýýä
Êóìáèðà (ìîí: Þóí àþóë) áîëîí Àòàâàêà (ìîí: Àãëàãò îðøèã÷)
Ïèíãàëà (ìîí: Óëààí øàð) áîëîí Êàïèëà (ìîí: Øàðàâòàð),
ßã÷èñûí õààí íýã íýãýýðýý
Òàâàí çóóí ÿã÷èñ íºõäºº äàãóóëààä,
Õýí íýãýí ñóäàð ¿¿íèéã ñîíññîí
Òýä á¿ãäèéã ñàõèí ¿éëäýõ áîëíî.
Ýëäýâ ¿íýð èäýøòýíèé àéìàã,

Ýðõýì äýýä ìàíëàéëàã÷èéí õààí,
Ìàíèêàíòà (ìîí: Ìàãàä õîîëîéò) áà Íèêàíòà (ìîí: Ýðäýíèéí õ¿ç¿¿ò)
Ìºí áàñ Âàðøàäèïàòè (ìîí: Õóðûí ýçýí)
Ìàõàãðàñà (ìîí: Èõ ã¿æèð) áîëîí Ìàõàêàëà (ìîí: Õàð ºíãºòýé)
Àëò àäèë Ñóâàðíàêåøà (ìîí: Øàðãàë ¿ñò)
Ïàí÷èêà (ìîí: Òàâàí öýíãýëò) áà ×àãàëàïàäà (ìîí: ßìààí ÷ºìºãò)
Ò¿¿í÷ëýí áàñ Ìàõàáàãà (ìîí: èõ ãàëàâ)
Ïðàíàëèí (ìîí: Áºõ íîéðò) õèéãýýä Äàðìàïàëà (ìîí: Íîìûã òýòãýã÷)
Ìàðêàòà (ìîí: Áè÷) áîëîí Âàëè (ìîí: Îðîîí ¿éëäýã÷)
Ñó÷èðîìà (ìîí: ªðãºñ ¿ñò) õèéãýýä Ñóðÿàìèòðà (ìîí:Áóÿíû ñàäàí)
ªºð áàñ Ðàòíàêåøà (ìîí: Ýðäýíèéí ¿ñò)
Ìàõàïðàíàëèí (ìîí: Èõ îðîíò) áà Íàêóëà (ìîí: Ãýð ¿ã¿é)
Êàìàøðåøòà (ìîí: Õ¿ñëèéí äýýä) áà ×àíäàíà (ìîí: Çàíäàí) õèéãýýä
Íàãàÿàíà (ìîí: Õ¿÷ èõò) áà Õàéìàâàòà (ìîí: Öàñòàí) õèéãýýä
Ñàòàãèðè (ìîí: Àìãàëàíãèéí óóë) çýðýã ìºí ò¿¿í÷ëýí
Èõ õ¿÷ýýð ÷àíàäûã äàðàã÷
Ðèä õóâèëãààíò òýä á¿ãä ÷
Ýíýõ¿¿ ñóäàðò áàÿñàí áèøðýã÷
Òýäãýýð á¿ãäèéã ñàõèí ¿éëäýíý.
Àíàâàòàïòà íýðò ëóñûí õààí

Ìºí ò¿¿í÷ëýí Ñàãàðà (ìîí: èõ äàëàé)
Ìó÷èëèíäà (ìîí:ªãëºãèéã áàðèã÷) áà Åëàïàòðà (ìîí: Ýëààí-íàâ÷èò),
109
Óïàíàíäàêà (ìîí: Îéð-áàÿñàã÷), Íàíäà (ìîí: Áàÿñàã÷) õî¸ð
Îëîí ìÿíãàí ëóñ íàð
Èõ õ¿÷ ðèä õóâèëãààíòíóóä,
Ò¿ãøèí àéõ àþóë á¿ãäýýñ
Èõ õ¿÷èò Íàìó÷è (ìîí: àéìøãèéã ¿ë ºãºã÷),

Âåìà÷èòðà (ìîí: Çýñ óóë) õèéãýýä Ñàìâàðà (ìîí: Äýýä àìãàëàíò),
Ïðàõëàäà (ìîí: Ìàøèä öýíãýã÷) õèéãýýä Êàðàñêàíäà (ìîí: Øèð¿¿í àòààðõàã÷),
Ìºí ò¿¿í÷ëýí àñóðûí õààí,
Îëîí çóóí ìÿíãàí àñóð,
Èõ õ¿÷ ðèä õóâèëãààíòíóóä,
Ò¿ãø¿¿ðò àþóë ãàðàõ áîëáîîñ
Àäûí ìàì Õàðèòè (ìîí: Áóëààã÷ ýõ),

Àþóëò òàâàí çóóí õ¿¿ãèéí õàìò ÷
Ñóóõ õýâòýõ ñîãòîõûí öàãò,
Ñàõèæ òýäíèéã õàìãààëàí ¿éëäýíý.
×àíäà (ìîí: Çàíäàë÷èí ýì) áà ×àíäàëèêà (ìîí: Äîãøèí ýì)

Çàðèì ßêøèíè ×àíäèêà (ìîí: ÿã÷èñ Õîðëîã÷ ýì)
Êóíòè (ìîí: Ëàâàéò) õèéãýýä Êóòàäàíòè (ìîí: Äàâõàð ñî¸îò)
Àìüòàí á¿ãäèéí ñ¿ðèéã áóëààã÷
Èõ õ¿÷ýýð ÷àíàäûã äàðàã÷
Ðèä õóâèëãààíò òýä á¿ãä ÷
Õàìàã ç¿ã çîâõèñ á¿ãäýýñ
Õàìãààëàí òýäíèéã ñàõèæ ¿éëäýíý.
Ñàðàñâàòè òýðã¿¿òýé îõèí òýíãýð,

Ýãëèéí ñàíààíä áàãòàøã¿é îëîí
ªºð áàñ Øðè òýðã¿¿òýé
Îõèí òýíãýð á¿ãä õèéãýýä
Òýð÷ëýí ãàçðûí îõèí òýíãýð,
Òàðèà ¿ð îéí òýíãýð,
Îëîí áàÿñàõ ìîä ñóâàðãàí äîð
Îðøèã÷èä áîëîí ñàëõèí òýíãýð,
Îëîí òýíãýð¿¿ä á¿ãä ýíä
Îíöãîé ìàøèä áàÿñàõ ñýòãýëýýð
Õýí ñóäðûí àéìàã ¿¿íä áèøèðñýí
Òýä á¿ãäèéã ñàõèí ¿éëäýíý.
Íàñ, ç¿ñ, õ¿÷ ÷àäàëä

Íèã¿¿ëñýæ òýäíèéã ó÷ðóóëæ ¿éëäýíý;
Öîã áóÿí, ñ¿ð õ¿÷
Öîãöëîí ÷óóëñàíààð ¿ðãýëæèä ÷èìíý.
Ãàðèã îä ýðõýñèéí õîðëîë
Ãàé òýä á¿ãäèéã àìèðëóóëæ ¿éëäýíý.
Õàìàã ãóòàìøèã õèëýíö ìóó ç¿¿ä,
Õàðóóñàëò á¿ãäèéã àìèðëóóëæ ¿éëäýíý.
Ã¿í õèéãýýä èõ õ¿÷ òºãºëäºð

Ãàçðûí îõèí òýíãýð òýð ººðºº
Ñ¿ñëýí áèøèð÷ äýýä Àëòàíãýðýë
Ñóäðûí õààí ¿¿íèé àìòààð öýíãýíý.
Çóó çóóí áýýðýýð òîîëáîîñ

110
Æàðàí íàéìàí ìÿíãàí áýýðèéí òýðòýýãýýñ
Î÷èðò ñóóäàëä òóëàõûã õ¿ðòýëõ
Îðíû øèì íü ìàøèä àðâèäíà.
Õýäýí çóóí áýýðèéí õýìæýýòýé
Õºðñíººñ äîîø øèì íü àðâèäààä,
Ãýäðýã òýð íü ýðãýí áóöààä
Ãàçðûí äýýä õºðñèéã øèìòýé áîëãîíî.
Õîâîð ñóäðûã ñîíññîí õ¿÷ýýð

Õàìàã òýíãýð òýä á¿ãä ÷
Ñ¿ñëýí áèøèð÷ äýýä Àëòàíãýðýë
Ñóäðûí õààí ¿¿íèé àìòààð öýíãýíý.
Ìàøèä ñ¿ð æàâõëàí òºãºëäºð áîëíî,

Ìàøèä ñàìáàà òºãºëäºð áîëíî,
Ìàãàä àìãàëàíòàé öýíãýõ áîëíî,
Ýíý Çàìáóó òèâä áàéãàà
¯ð òàðèà îéí òýíãýð¿¿ä
Ýëäýâ àìòààð öýíãýõ áºãººä
Ýíã¿é èõýýð áàÿñàõ áîëíî.
Ýíý ñóäðûí àìòààð öýíãýýä,

¯ð òàðèà æèìñ íîãîîíóóä
Ýëäýâ ÿíçûí öýöýã õèéãýýä
Ýëäýâ ¿ðèéí ãàëáèðâàñàí ìîäóóä ÷
Èõýä ñàéí òºëæèí óðãàíà.
Á¿õ ¿ðèéí ãàëáèðâàñàí ìîäóóä

Áàÿñãàëàíò á¿ðä áîëîí îé öýöýðëýãò
Àëàã öýöã¿¿ä ò¿ãýí äýëãýð÷,
Àíõèëóóí ¿íýð íü ìàøèä õàíõàëíà.
Ýëäýâ ÿíçûí öýöýã äýëãýð÷,
Ýëäýâ îëîí ¿ð áîëîâñîðñîí
ªâñ óðãàìàë îé öýöýðëýã¿¿ä
ªâ÷ ãàçðûã á¿ðõýõ áîëíî.
Ñàö ýíýõ¿¿ Çàìáóó òèâä

Ñàíààíä áàãòàøã¿é ëóñûí îõèä
Íýí áàÿñãàëàíãààð ñýòãýë íü óðâààä
Íóóð öººðìèéí äýðãýä îäîõóéä
¯òýð öººðºì òýä á¿ãäýä
¯çýñãýëýíò ã¿ì¿äà áàñ ëÿíõóà
Óäâàë áîëîí ìºí ò¿¿í÷ëýí
Ýëäýâ öàãààí ëÿíõóà äýëãýðíý.
Õàðèí îãòîðãóéä óòàà õèéãýýä

Õàëõëàõ ¿¿ëã¿é íýí öýëìýæ,
Õàðàíõóé áîëîí òîîñ ¿ã¿é áîëæ,
Õàìàã ç¿ãò ãýðýë ìàøèä öàöàðíà.
Ò¿ìýí ãýðýë òºãºëäºð íàð ÷

Òîðîí ãýðëýýð èë÷ýý ò¿ãýýíý.
Ã¿íçãèé àðèëñàí ¿çýãäë¿¿äýýð
Ãàéõàìøèãò áàÿñàë óðãàõ áîëíî.
Ýðõýò íàðàí íýðò òýíãýðèéí õºâã¿¿í,

Ýíý çàìáóó òèâèéí àëò ìýò
111
Ýðäýíèéí õàðøèä ñóóãàà òýð ÷
Ýíýõ¿¿ ñóäðààð íýí öýíãýíý.
Ýðõýò íàðàí ìàøèä áàÿñààä,
Ýíý çàìáóó òèâä óðãàí ìàíäàíà.
Õÿçãààðã¿é ãýðëèéí îëîí öàöðàãààð
Õàìàã á¿ãäèéã ãèéã¿¿ëæ ¿éëäýíý.
Àëèí òýð óðãàñàí òºäèéãººð

Àëòàí öàöðàãàà õàðàìã¿é ºãíº.
Íóóð öººðºì ýëäâèéã á¿÷ñýí
Ëÿíõóà öýöã¿¿ä ÷ äýëáýýãýý íýýíý.
Ýíý çàìáóó òèâ á¿ãäýä

Ýëäýâ ýì ¿ð öýöýã,
¯íýíõ¿¿ îãîîò áîëîâñðîí ¿éëäýæ,
Ãàçàð á¿ãäèéã áàÿñãàõ áîëíî.
Îð÷ëîíãèéí íàð ñàðàí õî¸ð ÷

Îíöãîé ¿ëýìæ ãýðýëòýõ áîëíî.
Îä ãàðèã ¸ñîîðîî ãàðàõ õèéãýýä
Ñàëõè ÷ ¸ñîîðîî áîñîõ áîëíî.
Çàìáóó òèâèéí ãàçàð á¿õýíä

Æèë óëèðàë ñàéí áîëîîä;
Õààíà ýíýõ¿¿ ñóäàð áàéíà
Òýð îðîí íü ¿ëýìæ ÿëãàìæààòàé.

“ßã÷èñûí îðîí õýìýýã÷ á¿õýíä ñàõèõûí á¿ëýã”
õýìýýõ õîðèí õî¸ðäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XXIII á¿ëýã: Òýíãýðèéí õºâã¿¿íä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí íü
Áóðõàí áàãø òèéíõ¿¿ çàðëèãëàñàí áºãººä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä ÿçãóóðûí îõèí
òýíãýð Áîäèñàòòâà-ñàìóê÷àÿà (ìîí: Áîäèéã ¿íýíõ¿¿ õóðààã÷) áýýð èéí õýìýýí àéëòãàâ:
“Àðèóí ñàíâààðò, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõààí, Æâàëàíàí-òàðàòåæîðàæà (ìîí: ßëãàìæèò,
ñ¿ð æàâõëàíò, áàäðóóëàã÷ õààí) òýðã¿¿òýé íýã ò¿ìýí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä áýýð, ÿìàð óã, ÿìàð
øàëòãààí, áóÿíû ¸çîîð þó àäèë õèéãýýä þó ¿éëäýí õóðààñíààð ýäãýýð ãóðâàí äýýä
òºðºëõòºí äýýä áîäèä ýø ¿ç¿¿ëýõèéã ñîíñîîä îäîî, Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðíîîñ
áóóí, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíààñ íîìûã ñîíñîõûí òóëä èðýâ ýý?”
“Ýíý ìýò. Áîäüñàäâà, äýýä òºðºëõòºí Ðó÷èðà-êåòó, ýíý áýýð èðýýä¿é öàãò òîîíîîñ
õýòýðñýí, òîîëøã¿é, ò¿ã ò¿ìýí îëîí áóìàí ãîëäè ãàëâûí òýðòýý Ñóâàðíà-ïðàáàñèòà (ìîí:
Àëòàí ¿çýãäýë) õýìýýõ íýðò åðòºíöèéí îðîíä äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä
ãýãýýð÷ áóðõàíûí õóòãèéã îëîîä, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿
òºãñãºñºí, óõààí áîëîí ºëìèé òºãºëäºð áóðõàí, àìãàëàí çàëàðñàí, åðòºíöèéã áîëãîîã÷,
òºðºëõòºíèéã íîìõîòãîí æîëîîäîã÷, äýýð ¿ã¿é, òýíãýð õ¿ì¿¿íèé áàãø, ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàí Ñóâàðíà-ðàòíà-êàðàê÷à-òðàêóòà (ìîí: Àëò ýðäýíýñ ãàðàõûí îðîí Äàâõàð ø¿õýð) õýìýýã÷
áóðõàí áîëæ åðòºíöºä çàëàðíà. Íýãýí öàãò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí,
Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Ñóâàðíà-ðàòíà-êàðàê÷à-òðàêóòà òýð,
ãàñëàíãààñ îãîîò íºã÷ººä, äýýäèéí íîì äîðîéòîîä, ò¿¿íèé øàøèí áàéãàà á¿ãä äîðîéòîõ
áîëîõ òýð ¿åä Ðóïÿà-êåòó (ìîí: Ìºíãºí îõü) íýðò ýíý õºâã¿¿í áýýð ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí
ò¿¿íèéã çàëãàìæëààä Âèðàæàäâàæà (ìîí: Òîîñ ¿ã¿é äóàç) íýðò åðòºíöèéí îðîí òýíä
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Ñóâàðíà-æàìáóäâà-
112
æàêàí-÷àíàáà (ìîí: Àëòàí çàìáóó àëòàí äóàçûí ãýðýë) õýìýýã÷ áîëæ åðòºíöºä çàëðàõ áîëîé.
Õýçýý íýãýí öàãò Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí
Ñóâàðíà-æàìáóäâà-æàêàí-÷àíàáà òýðýýð îãîîò ãàñëàíãààñ íºã÷ººä, ò¿¿íèé øàøèí
áàéãàà á¿ãä íü äîðîéòîõîä õ¿ðýõèéí öàãò Ðóïÿà-ïðàáà (ìîí: Ìºíãºí ãýðýë) íýðò ýíýõ¿¿
õºâ¿¿í áýýð ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ò¿¿íèé õîé÷èéã çàëãàìæèëæ, Âèðàæàäâàæà íýðò
åðòºíöèéí îðîí òýíä äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýð÷ áóðõàíû õóòãèéã
îëîîä, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí, óõààí áà ºëìèé
òºãºëäºð, àìãàëàí çàëàðñàí, åðòºíöèéã áîëãîîã÷, òºðºëõòºíèéã íîìõðóóëàõ æîëîîã
çàëóóðäàã÷, äýýð ¿ã¿é, òýíãýð áîëîí õ¿ì¿¿íèé áàãø, ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí Ñóâàðíà-øàòà-
ðàøìè-ïðàáàñà-êåòó (ìîí: Çóóí àëòàíãýðýëä ãýðýëòñýí ç¿ðõ) õýìýýã÷ áóðõàí áîëîí åðòºíöºä
çàëðàõ áîëîé” õýìýýí ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð òýäãýýðèéã òèéíõ¿¿ äýýð ¿ã¿é
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí áîëîé.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä ÿçãóóðûí îõèí òýíãýð Áîäèñàòòâà-ñàìóê÷àÿà áýýð èéí
õýìýýí àéëòãàâàé: “Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ìèíü ýý, Æâàëàíàí-òàðàòåæîðàæà
òýðã¿¿òýé íýã ò¿ìýí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä òýäãýýð íü, òýð òºäèéä áîäüñàäâûí ÿâäàë àãóó
èõèéã òóóðâèàã¿é ÷, óðüä íü çóðãààí ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿éä èõýä õè÷ýýñýí íü ÷ ¿ã¿é, óðüä
ãàð, õºë, í¿ä çýðýã áèå ýðõòíèé äýýä òîëãîé çýðãýý, ¿ð õ¿¿õýä, ýõíýð, îõèí çýðýã õàéðòàé
ç¿éë¿¿äýý îãîîò èõýýð ºãñºí íü ÷ ¿ã¿é, óðüä ýä, ¿ð òàðèà, çî÷èëãîî, àëò ýðäýíý, ñóâä,
áèíäýðúÿà, äóí, ìàíà, ø¿ð, ìºíãº, øèæèð àëò çýðýã èõ ýðäýí¿¿äèéã îãîîò ºãñºí íü ÷
¿ã¿é, óðüä èäýý óíäàà, óíàëãà, õóâöàñ, äýâñãýð îëáîã, ãýð áàéøèí, îðä õàðø,
áàÿñãàëàíãèéí õ¿ðýý, öººðºì á¿ðä çýðãèéã îãîîò ºãñºí íü ÷ ¿ã¿é, óðüä èõ çààí, ¿õýð,
ýìíýã ìîðüä, ýëäýâ çàðö øèâýã÷èí íàðûã ÷ îãîîò ºãñºí íü ¿ã¿é. Ãýòýë òîîëøã¿é îëîí
áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè áîäüñàäâà òýäãýýð íü, ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàäóóäààñ ò¿¿í÷ëýí
çàëàðñàíû íýðä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëýõèéã îëîõûã õ¿ðòýë, ýðò óðüäûí òîîëøã¿é îëîí
áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ãàëâûí òýðòýýãýýñ òýäãýýð íü òîîëøã¿é îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí
ãîëäè áóðõàäàä ñàíààíä áàãòàøã¿é îëîí áóìàí ýëäýâ òºðëèéí òàõèë õèéãýýä ýä ç¿éë
á¿ãäýýð òàõèæ îãîîò ºðãºæ, áîäèòîé á¿õíýý á¿ðíýý ºðãºæ, ãàð áîëîí õºë, í¿ä, ãèø¿¿íèé
äýýä òîëãîé, õ¿¿, ýõíýð, îõèí çýðýã ºðãºæ áîëîõ á¿õíýý ÷ á¿ðíýý ºðãºñºí, ýä, ¿ð òàðèà,
çî÷èëãîî, àëò ýðäýíý, ñóâä, áèíäýðúÿà, äóí, ìàíà, ø¿ð, ìºíãº, øèæèð àëò çýðýã ºðãºæ
áîëîõ á¿õíýý ÷ á¿ðíýý ºðãºñºí, èäýý óíäàà, óíàëãà, õóâöàñ, äýâñãýð îëáîã, ãýð áàéøèí,
îðä õàðø, áàÿñãàëàíãèéí õ¿ðýý, àç æàðãàëûí öýöýðëýã, öººðºì á¿ðä, èõ çààí, ¿õýð,
ýìíýã ìîðüä, ýëäýâ çàðö øèâýã÷èí çýðýã ºðãºæ áîëîõ á¿õíýý ÷ á¿ðíýý ºðãºñºí õèéãýýä
÷àíàäàä õ¿ðýõ çóðãààã äýñ äàðàà÷ëàí á¿ãäèéã îãîîò ã¿éöýýí ¿éëäýæ, äýñ äàðàà÷ëàí
çóðãààí ÷àíàäàä õ¿ðýõ¿é ã¿éöýýæ ¿éëäýæ áàéæ, îëîí áóìàí àìãàëàíä ÷ ó÷ðàõ áàéäàã.
“Àðèóí ñàíâààðò ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, ãýòýë ÿìàð óã, ÿìàð øàëòãààí, áóÿíû ¸çîîð þó
àäèë íýãèéã ñóäàëñàíààð, Æâàëàíàí-òàðàòåæîðàæà õààí òýðã¿¿òýé íýã ò¿ìýí òýíãýðèéí
õºâã¿¿ä ýäãýýð ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä íîìûã ñîíñîõûí òóëä èðýâ? Ýäãýýðèéã ßëæ
òºãñ íºã÷ñºí áýýð ýíý ìýò èðýýä¿é öàãò òîîëøã¿é îëîí áóìàí ò¿ã ò¿ìýí ãîëäè ãàëàâò
Ñàëåíäðà-äâàæàãðàâàòè (ìîí: Øèæèð ýðõýò ºíäºð äóàç òºãºëäºð) õýìýýã÷ íýðò åðòºíöèéí
îðîí òýíä ÿçãóóð õèéãýýä ÿñ ¿íäýñ áîëîí íýð íýãòýéãýýð äýñ äàðàà÷ëàí äýýð ¿ã¿é,
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä òºãñãºñºí áóðõàí áîëîõ áóþó Ïðàñàííàâàäàíîòïàëà-
ãàíäàêóòà (ìîí: Ìàøèä òóíãàëàã í¿¿ð óäâàëûí ¿íýðèéã äàâõàðëàñàí) õýìýýã÷ íýã ò¿ìýí áóðõàí
åðòºíöºä çàëðààä, óõààí áà ºëìèé òºãºëäºð, àìãàëàí çàëàðñàí, åðòºíöèéã áîëãîîã÷,
òºðºëõòºíèéã íîìõðóóëàõ, æîëîîã çàëóóðäàã÷, äýýð ¿ã¿é, òýíãýð áîëîí õ¿ì¿¿íèé áàãø,
ÿëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áîëîõ áîëîé õýìýýí îäîî äýýð ¿ã¿é ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäü
îëîõ ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëæ áàéíà?”
Õýìýýí àéëòãàñàíä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð, ÿçãóóðûí îõèí òýíãýð Áîäèñàòòâà-
ñàìóê÷àÿà-ä èéí õýìýýí çàðëèãëàâàé: “ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, Æâàëàíàí-
òàðàòåæîðàæà òýðã¿¿òýé íýãýí ò¿ìýí òýíãýðèéí õºâã¿¿í ýäãýýð íü þóã ¿éëäýæ
õóðààñíààð, íîì ñîíñîõûí òóëä ºíººäºð Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðíîîñ ýíä èðñýí
ò¿¿íèé áóÿíû ¸çîîð íü àðèóí áàéíà. Ò¿¿íèé óã áàéãàà, ò¿¿íèé øàëòãààí íü ÷ áàéãàà.
ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, äýýä òºðºëõèéòºí ýíý ãóðàâ áýýð, áîäèä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí
ýíý íü ¿¿íèéã, äýýä Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíñîîä,
ñîíññîí äàðóéäàà ¿¿íèéã ìàøèä ñ¿æèãëýæ, áàÿñàë áèøðýëèéã îëñîí áîëîé. Òýð
113
òºäèéãººð õèð ¿ã¿é áèíäýðúÿà ìýò íýí àðèóí ñýòãýë òºãºëäºð áîëæ, õèðã¿é òóíãàëàã,
ìàøèä äýëãýðýíã¿é, àãóó èõ, ìàøèä òóíãàëàã îãòîðãóé ìýò óóæèì ñýòãýë òºãºëäºð áîëîâ.
Õýìæýýëøã¿é áóÿíû öîãöîñûã îãîîò èõýýð õóðààâ. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, Æâàëàíàí-
òàðàòåæîðàæà òýðã¿¿òýé íýã ò¿ìýí òýíãýðèéí õºâã¿¿í ýäãýýð òýð òºäèéä äýýä
àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí ¿¿íèéã ñîíññîí äàðóéäàà, ¿ëýìæ
áèøèð÷, ìàøèä ñ¿æèãëýõèéã îëîîä òýð òºäèéä õèðã¿é áèíäýðúÿà ìýò îãîîò àðèóí
ñýòãýë òºãºëäºð áîëñîí òóë ýø áîøãèéã äàãàí ¿ç¿¿ëñýí áîëîé. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý,
íîìûã ñîíññîí áóÿíû ¸çîîð ýíý õèéãýýä óðüäûí åðººëèéí õ¿÷ýýð Æâàëàíàí-
òàðàòåæîðàæà òýðã¿¿òýé íýã ò¿ìýí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä ýäãýýðèéã ºíººäºð äýýð ¿ã¿é,
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí áîëîé.”

“Òýíãýðèéí õºâ¿¿íä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí á¿ëýã”
õýìýýõ õîðèí ãóðàâäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XXIV á¿ëýã: ªâ÷èí á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëàí ¿éëäñýí íü
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, óðüäûí åðººë òýäãýýð àëèí áý? Ýðò óðüäûí ºíãºðñºí öàã
òîîëøã¿é, èõ òîîëøã¿é, ñàíààíä áàãòàøã¿é, äýëãýðñýí, õýìæýýëøã¿é áîëñîí ãàëâûí
òýðòýýõ òýð ¿åä Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí óõààí
áà ºëìèé òºãºëäºð, àìãàëàí çàëàðñàí åðòºíöèéã áîëãîîã÷, òºðºëõòºíèéã íîìõðóóëàõ
æîëîîã çàëóóðäàã÷ äýýð ¿ã¿é, òýíãýð áîëîí õ¿ì¿¿íèé áàãø ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí
Ðàòíà-øèêõèí (ìîí: Èõ ýðäýíèéí ¿ñíýðò) õýìýýã÷ åðòºíöºä çàëàðñàí áîëîé.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí,
¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Ðàòíà-øèêõèí òýð ãàñëàíãààñ îãîîò íºã÷ººä, äýýäèéí íîì
äîðîéòîæ, äýýäèéí íîì ¸ñ òºäèé ç¿éë áîëîõ ¿åä, Ñóðåøâàðà-ïðàáà (ìîí: Òýíãýðèéí ýðõýò
áàÿëãèéí ãýðýë) íýðò íîìò õààí, íîìûí õààí, íîìîîð õààí òºðèéã òýòãýã÷, íîì áóñûã ¿ë
áàðèìòëàã÷, îðîí á¿ãäýä îðøèõ àìüòäûã ýöýã ýõ ìýò ¿çýã÷ íýãýí ãàð÷ýý.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä Ñóðåøâàðà-ïðàáà íýðò õààíû óëñàä
õóäàëäàà÷íû íî¸í Æàòèìäàðà (ìîí: Øàíõûã áàðèã÷) íýðò àíàãààõ óõààíû îðîíä
íýâòýðõèé ìýðãýí îòî÷ ýì÷, àþóð âåäèéí óõààíû íàéìàí ãèø¿¿íò äàìæëàãà òºãºëäºð
íýã ãàðñàí áîëîé. Àÿà! ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý !, Týð öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû íî¸í
Æàòèìäàðà õýìýýã÷ ò¿¿íèé õ¿¿ Æàëàâàõàíà (ìîí: Óñ áóóëãàã÷) íýðò ¿çýñãýëýíò ñàéõàí
ä¿ðñò, ¿çâýýñ ãóà ñàéõàí ºíãºòýé, äýëãýðýíã¿é äýýä òºãºëäºð, ýëäýâ øàñòèðò ìýðãýí,
øàñòèð á¿ãäèéã äîòðîî áàãòààæ îíîñîí, ¿ñýã, òîî, ãàðûí õýý, çóðõàé çýðýãò ìàøèä
ñóðàëöñàí íýãýí áàéñàí.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààí ò¿¿íèé óëñ ã¿ðíèé
îëîí áóìàí àìüòàí ýëäýâ ºâ÷íººð íýðâýãäýõ áîëîâ. Ýëäýâ ÿíçûí ºâ÷íººð îãîîò
ºâ÷èëæ, òýñýøã¿é õàòóó øèð¿¿í çîâëîí, ñýòãýëä çîõèñã¿é íàæîä ýäëýõ áîëîâ. ßçãóóðûí
îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà òýð áýýð ýëäýâ ÿíçûí
ºâ÷íººð ºâ÷èëæ íýðâýãäñýí îëîí áóìàí àìüòàä òýäãýýðèéí òóñûí òóëä èõ íèã¿¿ëñýíã¿é
ñýòãýëèéã ¿¿ñãýâ: ‘Îëîí áóìàí àìüòàä òýäãýýð íü ýëäýâ ÿíçûí ºâ÷íººð ºâ÷ëºí
íýðâýãäýýä òýð ìýò òýñýøã¿é õàòóó øèð¿¿í çîâëîí ñýòãýëä çîõèñã¿é íàæîä àìñàæ áàéõ
ýíý öàãò, ìèíèé ýöýã õóäàëäàà÷íû íî¸í Æàòèìäàðà àíàãààõ óõààíû îðîíä íýâòýðõèé
ìýðãýí ýì÷, àþóð âåäèéí íàéìàí ãèø¿¿íèé äàìæëàãà òºãºëäºð ýíý ýöýã ìèíü õºãøèð÷
ÿäàð÷ ç¿äðýõèéí ìºðä îðøèæ, íàñíû ýöýñò õ¿ð÷, òàÿã òóëàí áýäýð÷, òîñãîí õîò ãàöàà
óëñ îðîí, õààíû îðäíû íºõä¿¿äýä î÷èæ ¿ë ÷àäàõ çýðýã áîëñîí ó÷ðààñ, ýëäýâ ÿíçûí
ºâ÷íººð ºâ÷èëæ íýðâýãäñýí îëîí áóìàí àìüòàä òýäãýýðèéã ýëäýâ ºâ÷íººñ íü îãîîò
ãýòýëãýæ ¿éëäýõèéí òóëä, áè ººðºº ººðèéí ýöýã Æàòèìäàðà-ãèéí äýðãýä î÷èæ ºâ÷íèéã
àíàãààõûí òóëä ìàõáîäèéí îðîíä ìýðãýæèæ ¿éëäýõèéã àñóóõ áà ìàõáîäèéí îðîíä
ìýðãýæèæ ¿éëäýõèéã àñóóñàí ò¿¿ãýýðýý áè, òîñãîí õîò ãàöàà óëñ îðîí õààíû îðäíû
114
áàðàà áîëîî÷ íàðò î÷èæ ¿éëäüå. Î÷îîä ýëäýâ ºâ÷íººð ºâ÷ëºí íýðâýãäñýí îëîí áóìàí
àìüòäûã ýëäýâ ºâ÷íººñ íü îãîîò ãýòýëãýæ ¿éëäüå’ õýìýýâ.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà ººðèéí ýöýã
Æàòèìäàðà õààíà áóé òýíä î÷îîä ººðèéí ýöýã Æàòèìäàðà-ãèéí õºëä îðîéãîîðîî
ìºðãººä àëãàà õàâñðàí íýãýí ç¿ãò ñóóâàé. Íýãýí ç¿ãò ñóóãààä õóäàëäàà÷íû õ¿¿
Æàëàâàõàíà áýýð ººðèéí ýöýã Æàòèìäàðà-ä ø¿ëýã ýäãýýðýýð ìàõáîäèéí îðîíä
ìýðãýæèõèéã èéí àñóóâ:
ßìàð ìýòýýð ýðõòýí ýâäðýõ âý?

ßàãààä ìàõáîä íü ÷ îãîîò õóâèðíà âý?
Àëü ¿åä àìüòäûí áèå ìàõáîäîä
ªâ÷íèé ÿçãóóðóóä ãàðàõ áîëîõ âý?
Öàã áà öàã áóñûí èäýýã èäñýíýýð

Öààøèä õýðõýí àìãàëàíòàé áîëîõ âý?
Àëèí íü áèå ìàõáîäûí äîòîð
¯ëäýæ, áèåä õîðëîë ¿ë áîëîõ âý?
Õèéíýýñ áîëñîí áà øàðààð áîëñîí

Õóðñàíààñ áîëñîí áà áàäãàíààñ áîëñîí
ªâ÷èí òýäãýýðèéã àìèðëóóëàõûí òóëä,
ßìàð àðãààð àíàãààæ ¿éëäýõ âý?
Õ¿íèé áèåä õîðëîë áîëîõ

Õèé àëü öàãò õºäëºõ âý,
ßìàð öàãò øàð õºäëºõ âý,
Áàäãàíà áàñ ÿìàð öàãò õºäëºõ âý?
“Òýãýýä õóäàëäàà÷íû íî¸í Æàòèìäàðà áýýð õóäàëäàà÷íû íî¸íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà-ä

ýäãýýð ø¿ëã¿¿äýýð ìàõáîäèéí îðîíä ìýðãýæèí ¿éëäýõèéã íýí ¿ç¿¿ëýâ:
Ãóðâàí ñàð íü çóí, ãóðâàí ñàð íü íàìàð,

Ãóðàâ íü ºâºë áºãººä ãóðàâ íü õàâàð ìºí.
Òýð ìýò ñàðíû äàðààëëààð çóðãààí öàã
Òèéíõ¿¿ æèëä àðâàí õî¸ð ñàð áàéíàì.
Ãóðàâ ãóðâààðàà óëèðàëä õóðààãäàõûã ìýä;

Õî¸ð õî¸ðîîð öàã áîëîõûã ¿ç¿¿ëñýí.
Èäýý óíäàà íü òýð ìýò øèíãýõ áîëíî,
Ýì÷, ìàõáîä, öàãèéã ÷ áàñ ¿ç¿¿ëñýí.
Ýðõòýí áà ìàõáîäóóä òýäãýýð á¿ãä íü

Íýã æèëèéí äîòîðõ óëèðàë óëèðëààð óðâàíà.
Ýðõòýí¿¿ä íü îãîîò óðâàí ººð÷ëºãäºõ ¿åä
Ýëäýâ ºâ÷èí àìüòäûí áèåä ãàðíà.
Ýíä ýì÷ áýýð ãóðâàí ñàðààð äºðâºí

Óëèðàëä õóâààõ áà çóðãààí öàãóóäàä
Çóðãààí ìàõáîäîä ìýðãýæèõèéã ìýäýæ ¿éëä.
Çîîã, óíäàà, ýì¿¿ä äýñ äàðàà÷ëàí:
Õèé èõýäñýí ºâ÷èí íü çóíû öàãò áîñíî;

Õàðèí íàìàð áîëáîîñ øàð õºäºëíº;
ªâëèéí öàãò õóðìàë ºâ÷èí èõñýíý;
Áàäãàíà èõýäñýí ºâ÷èí õàâàð áîñíî.
115
Çóíû öàãò òîñëîã, èë÷ëýã, äàâñëàã áà èñãýëýí;
Íàìàð öàãò àìòëàã, òîñëîã, ñýð¿¿í òºäèé;
ªâëèéí öàãò àìòëàã, òîñëîã, èñãýëýí òºäèé;
Õàâðûí öàãò õàëóóí, øèð¿¿í àìò.
Áàäãàíà èõäýõ íü èäñýí äàðóéä áîñíî,

Øàð èõäýõ íü øèíãýõèéí ¿åä áîñíî,
Õèé èõäýõ íü øèíãýñýí äàðóéä áîñíî;
Ãóðâàí ìàõáîä õºäëºõ íü òýð ìýò þì.
Õèéí ºâ÷íèéã øèìò ç¿éëýýð àíàãààíà;

Óãààõ ýìýýð øàðûã àðèëãàæ ¿éëäýíý;
Õóðìàë íü ãóðâóóëàíã õ¿÷ òºãºëäºð àõóéä,
Áàäãàíû ¿å áóóâààñ áººëæèõ ýìèéã ºã.
Õèé èõäýõ õèéãýýä øàð, õóðìàë áîëîí

Áàäãàíà èõäýõèéí ¿åñèéã ìýäýæ ¿éëä.
ßìàð öàãò ÿìàð ìàõáîä áèå íü ÿìàð áàéãàà,
Ò¿¿íèé ýì õèéãýýä èäýý óíäààã ¿ç¿¿ëæ ¿éëä.
“Òýãýýä õóäàëäàà÷íû íî¸íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà, ìàõáîäîä ìýðãýæèõ ýíý ìýòýýð òýð òºäèé
íýãèéã îãîîò ìýäñýí òýðáýýð, àþóð âåäèéí íàéìàí ãèø¿¿í á¿ãäèéã ìýäýõ áîëîâ.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû íî¸íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà,
Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààíû óëñàä òîñãîí, õîò ãàöàà, îðîí óëñ õààíû îðäíû áàðàà áîëîã÷
á¿ãäýä î÷èæ, ýëäýâ ÿíçûí ºâ÷íººð ºâäºæ íýðâýãäñýí îëîí áóìàí àìüòàä òýäãýýðò: ‘Áè
áîëáîîñ ýì÷ áàéíà, áè ýì÷ áàéíà’ õýìýýí ººðºº àíäãàéëààä, ‘Áè òà íàðûã ýëäýâ
ºâ÷íººñ ÷èíü àíãèæðóóëæ ¿éëäýíý’ õýìýýí ºã¿¿ëñýí áèëýý.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, õóäàëäàà÷íû íî¸íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà-ãèéí ýíýõ¿¿ ¿ãèéã

ºã¿¿ëýõèéã ñîíññîí äàðóéä îëîí áóìàí àìüòàí á¿ãä ìàøèä èõýýð áàÿñàë òºðºâ. Òýðõ¿¿
¿ãèéã ñîíñîîä áàÿñàæ, àìãàëàíò áîëæ, ñýòãýøã¿é ñýòãýëèéí àìãàëàí òºãºëäºð áîëîâ.
Òýð öàãèéí òýð ¿åñò ýëäýâ ÿíçûí ºâ÷íººð ºâäºæ íýðâýãäñýí îëîí áóìàí àìüòàä ýëäýâ
ºâ÷íººñºº îãîîò ãýòýëæ ºâ÷èí ¿ã¿é áîëîâ. ªâ÷èí ¿ã¿é áîëîîä óðüäàõ øèãýý õ¿÷ ÷àäàë,
õè÷ýýë ç¿òãýë òºãºëäºð áîëîâ.
“Òýð öàãèéí òýð ¿åä ýëäýâ ºâ÷íººð ºâäºæ íýðâýãäñýí îëîí áóìàí àìüòàä òýäãýýðèéí
äîòðîîñ õýí íýãýí õ¿÷òýé ºâ÷íººð íýðâýãäñýí òýä á¿ãä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà
õààíà áóé òýíä õ¿ð÷ î÷èõîä, ýëäýâ ºâ÷íººð ºâäºæ íýðâýãäñýí îëîí áóìàí àìüòàí
òýäãýýðò õóäàëäàà÷íû íî¸íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà áýýð ýì æîð àëèí þó òààðàõûã
¿ç¿¿ëñýíýýð òýäãýýð àìüòàí á¿ãäèéí á¿õ ºâ÷èí íü ìàøèä èëààðøèâ. ªâ÷èí ¿ã¿é áà
ºâ÷èí áàãà áîëæ, óðüäàõûí àäèë õ¿÷ ÷àäàë, õè÷ýýë ç¿òãýë òºãºëäºð áîëîâ.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààíû óëñàä òîñãîí õîò
ãàöàà îðîí, ýðãýí òîéðîí, õààíû îðäíû îéð îð÷èì á¿ãäýä ýëäýâ ÿíçûí ºâ÷íººð ºâäºæ
íýðâýãäñýí îëîí áóìàí àìüòàí òýäãýýð á¿ãäèéã õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà ýëäýâ
ºâ÷íººñ íü îãîîò ãýòýëãýæ ¿éëäñýí áîëîé.”

“ªâ÷èí á¿ãäèéã ìàøèä àìèðëóóëàí ¿éëäñýí”
õýìýýõ õîðèí äºðºâä¿ãýýð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XXV á¿ëýã: Æàëàâàõàíà-ãèéí íîìõðóóëñàí çàãàñíû óðüäûí öàäèã

116
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, áàñ Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààíû óëñàä õóäàëäàà÷íû õ¿¿
Æàëàâàõàíà àìüòàí á¿ãäèéã ºâ÷èí ¿ã¿é áîëãîñíîîð ºâ÷èí áàãàñàæ, õ¿÷ òºãºëäºð áèåòýé
áîëãîâ. Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààíû óëñàä àìüòàí á¿ãä áàÿñãàëàí õèéãýýä õàéð ýíýðëýýð
áàÿñàõ áîëæ, ºãëºã¿¿äèéã ÷ ºã÷ áóÿíûã ¿éëäýõ áîëîâ. Õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà-ä
‘Õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà ÿëàõ áîëòóãàé, ÿëàõ áîëòóãàé. Ýìèéí õààí, àìüòàí
á¿ãäèéí ºâ÷íèéã àíàãààã÷, ìàãàäòàé èëòýä áîäüñàäâà, àþóð âåäèéí íàéìàí ãèø¿¿í
á¿ãäèéã ìýäýã÷’ õýìýýí èëòýä ìàãòàí ¿éëäñýí þì.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà òýðýýð Æàëàìáó-ãàðáà (ìîí:

Óñíû ëÿíõóàí øèì) íýðò íýãýí ýõíýðòýé áàéâ. Æàëàìáó-ãàðáà òýð õî¸ð õ¿¿ òºð¿¿ëæýý. Íýã
íü Æàëàìáàðà (ìîí: Óñíû õóâöàñ) õýìýýõ íýðòýé, íºãºº íü Æàëàãàðáà (ìîí: Óñíû øèì)
õýìýýõ íýðòýé áºëãºº. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, íýãýí óäàà õóäàëäàà÷íû õ¿¿
Æàëàâàõàíà õî¸ð õ¿¿ãèéí õàìò òîñãîí, õîò, ãàöàà îðîí íóòàã, îéð îð÷èì, õààíû îðäíû
áàðàà áîëîî÷èéí ãàçàðò àÿëàí î÷èâ. Òýãæ ÿâòàë, ìàõàí èäýøò íîõîé, ÷îíî, ¿íýã,
òóðëèàõ, áóñàä ìàõ÷èí øóâóóíóóä íýãýí õàäàí õàâöëûí öººðºì áàéãàà òýð ç¿ãò ã¿éõèéã
¿çýýä òýð èéí õýìýýí áîäîâ: ‘Þóíû òóëä ìàõàí èäýøò íîõîé, ÷îíî, øóâóó õ¿ðòýë ýäãýýð
àìüòàä ýíý ç¿ãò ã¿éõ áîëîâ’ õýìýýâ. Òýãýýä áàñ èéí áîäîâ: ‘Áè íîõîé, ÷îíî, ¿íýã,
òóðëèàõ øóâóóíóóäûí àëü ç¿ãò ã¿éñýí òýð ç¿ãò î÷ú¸’. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýãýýä
õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà àëãóóð ÿâàí ÿâñààð õàäàí õàâöëûí äóíä íýãýí öººðºì
áàéãàà òýíä õ¿ð÷ èðýâ.
“Èõ öººðºì òýíä íýã ò¿ìýí çàãàñ àìüäàð÷ áàéæýý. Òýð áýýð òýíä îëîí çóóí çàãàñ óñíààñ
õàãàöñàíûã ¿çýýä, èõ íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýë òºðñºí õèéãýýä ìºí òýíä ìîäíîîñ òàë áèåý
öóõóéëãàõ íýãýí îõèí òýíãýðèéã ¿çýâ. Îõèí òýíãýð òýð áýýð õóäàëäàà÷íû õ¿¿
Æàëàâàõàíà-ä èéí õýìýýí ºã¿¿ëýâ: ‘ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý! Ñàéí, ñàéí áîëîé. ßìàð ÷
áàéñàí Æàëàâàõàíà, Óñ áóóëãàã÷ õýìýýã÷ òà áýýð, ýäãýýð çàãàñíóóäàä óñ ºãºãò¿í. Õî¸ð
øàëòãààíààð Æàëàâàõàíà ãýæ íýðèéäñýí áèëýý. Íýã óòãà íü óñ áóóëãàã÷ õèéãýýä íºãºº
óòãà íü óñ ºãºã÷ áîëîé. Òèéì ó÷ðààñ ººðèéí íýðòýéãýý çîõèëäñîí ¿éëèéã ¿éëäýãò¿í’. Óñ
áóóëãàã÷ áýýð õàðèó ºã¿¿ëýâ: ‘Îõèí òýíãýðýý, ýíä õè÷íýýí çàãàñ áàéíà âý?’. Îõèí òýíãýð
áýýð ºã¿¿ëýâ: ‘Íýã ò¿ìýí çàãàñ áàéãàà.’ ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû
õ¿¿ Æàëàâàõàíà ìàøèä èõ íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýë òºðñºí þì.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãò õàäàí õàâöëûí äîòîð áàéãàà òýðõ¿¿ èõ öººðºìä
º÷¿¿õýí òºäèé óñ ¿ëäñýí áàéñàí ó÷èð, íýã ò¿ìýí çàãàñ ¿õëèéí ¿¿äýíä î÷èæ, óñíààñ
õàãàöñàí òýäãýýð çàãàñ íýí òàð÷èëæ áàéâ. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýãýýä õóäàëäàà÷íû
õ¿¿ Æàëàâàõàíà áýýð äºðâºí ç¿ãò íü ã¿éñýí õèéãýýä ò¿ìýí çàãàñ òýäãýýð õóäàëäàà÷íû
õ¿¿ Æàëàâàõàíà àëü ç¿ãò îäíî, òýð ç¿ãò Æàëàâàõàíà-ã õººðõèéëºëòýéãººð õàðæ áàéâ.
ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà áýýð äºðâºí ç¿ãò ã¿éí óñ õàéñàí
÷ òýíäýýñ óñ ýñ îëîâ. Äºðâºí ç¿ãò õàðâààñ õýòýðõèé õîëã¿é íýãíýý îëîí òîì ìîä áàéõûã
¿çýâ. Òýäãýýð ìîäîíä àâèðààä, ìîäíû ìº÷ð¿¿äèéã òàñëààä, ìîäíû ìº÷èð òýäãýýðèéã
àâààä, èõ á¿ðäýí äýýð èðæ ìîäíû ìº÷ð¿¿äýýð ò¿ìýí çàãàñ òýäãýýðò ìàøèä ñýð¿¿í
ñ¿¿äðýâ÷èéã áàðèâ.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà òýðõ¿¿ öººðºìä öóòãàõ óñûã
äºðâºí ç¿ãò ã¿éí õàéâ÷ õààíààñ ÷ öóòãàõ óñûã ýñ îëîâ. Òýíäýýñ ò¿ðãýíýýñ ò¿ðãýí óñíû
óðññàí õóóðàé çàìààð îäîâ. Õàäàí õàâöàëä áàéãàà òýð öººðºìä Æàëàãàìà (ìîí: óñûã
áóóëãàã÷) õýìýýõ èõ ìºðºí ò¿¿íýýñ òýíä óñ öóòãàäàã áîëîâ÷, òýð öàãò òýðõ¿¿ ìºðíèéã
íýãýí õèëýíöýò àìüòàí áýýð áîîæ, ò¿ìýí çàãàñ òýäãýýðèéã õºíººõèéí òóëä ãàäíà òàëààñ
òýäãýýð çàãàñàíä ÿàâ÷ óñ ¿ë áóóõ áîëãîñíûã ¿çæýý. Òýð ò¿¿íèéã ¿çýýä, ‘îëîí ìÿíãàí õ¿í
áàéñàí ÷ ýíý ìºðºí óñûã òýð çàì ðóó óðñãàæ ÷àäàõã¿é ó÷èð áè ãàíöààðàà óðñãàæ
õààíààñ ÷àäàõ âý?’ õýìýýí áîäîîä ýðãýí áóöàâ.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà ÿàðàí ñàíäðàí, Ñóðåøâàðà-

ïðàáà õààí õààíà áàéãàà òýíä î÷îîä, Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààíû õºëä îðîéãîîðîî
ìºðãººä íýãýí ç¿ãò ñóóãààä ýäãýýðèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí ºã¿¿ëýâ: ‘Áè áýýð òýíãýð äýýäñèéí
òààëëûí äîð òîñãîí, õîò, ãàöàà á¿ãäýä àìüòäûí ºâ÷íèéã àìèðëóóëñàí ÷, èéì íýãýí
117
õàäàí õàâöàëä áàéäàã ãàçàð íýãýí öººðºì ò¿¿íä íýã ò¿ìýí çàãàñ óñíààñ õàãàöààä
ýíýëýí øàíàëæ áàéíà. Õýðõýí õ¿ì¿¿ñ áèäýíä çàÿàñàí øèã àäãóóñíû òºðëèéã îëñîí
òýäãýýðò ÷ àìèà õàéðëàõ ñýòãýë áàéãàà. Òèéìýýñ òýíãýð äýýäñýý, õîðèí èõ çààí íàäàä
õàéðëàí ñî¸ðõîî.’ õýìýýí àéëòãàâ. Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààí: ’Îòî÷ èõ õààíä õîðèí èõ
çààíûã ºãºãò¿í!’ õýìýýí ò¿øìýä¿¿ääýý òóøààâ. Ò¿øìýä¿¿ä áýýð: ‘Èõ õ¿ì¿¿íýý, èõ õîðèí
çààíûã õºòëººä, îëîí àìüòàíä òóñûã õ¿ðãýæ àìãàëàíã ºãºãò¿í’ õýìýýí ºã¿¿ëýâ.
“Õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà ººðèéí õ¿¿ Æàëàìáàðà õèéãýýä Æàëàãàðáà õî¸ðûí

õàìò èõ õîðèí çààíûã õºòëººä èõ çààíû õàðèóëàã÷ààñ çóóí ¿õðèéí øèðýí òóëìûã àâààä
ýðãýâ. Æàëàãàìà õýìýýã÷ èõ õ¿ðõðýýíèé äýðãýä î÷îîä, òýäãýýð òóëìàà óñààð ä¿¿ðãýýä
èõ çààíû íóðóóíä óñàà à÷èâ. Ò¿ðãýíýýñ ò¿ðãýí õàäàí õàâöëûí äóíä áàéãàà òýðõ¿¿
öººðºì äýýð õ¿ð÷, èõ çààíû äýýðýýñ óñàà áóóëãàæ, äºðâºí òàëààñ íü öººðìèéã óñààð
ä¿¿ðãýæ òîéðîí ÿâàõàä, õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà õààíà îäíî òýð ç¿ãò ò¿ìýí çàãàñ
äàãàí ñýëýâ.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà èéí ‘Þóíû òóëä ýäãýýð ò¿ìýí
çàãàñóóä íàìàéã õààíà áàéíà òýð ç¿ãò õóéëðàâ?’ õýìýýí áîäîâ. Òýð áàñ ‘ýäãýýð ò¿ìýí
çàãàñ ºëñºõèéí ãàëààð îãîîò õîõèð÷ íàäààñ õîîë ãóéñàí íü ìàãàäòàé. Áè õîîëûã ºã÷
¿éëäüå’ õýìýýí áîäîâ.
“Õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà ººðèéí õ¿¿ Æàëàìáàðà-ä èéí õýìýýí ºã¿¿ëýâ: ‘Õ¿¿ ìèíü
ýý, èõ çààí á¿ãäèéí äîòðîîñ õàìãèéí õóðäíûã óíààä ººðèéí ãýðòýý ¿òýð ò¿ðãýí î÷èæ
õóäàëäàà÷íû íî¸í ºâººäºº: “Àÿà ºâºã ýöýã ìèíü Æàëàâàõàíà ýöãèéí çàõèñíààð ýíýõ¿¿
ãýðò áóé ýöýã ýõ, ñàäàí òºðºë, ¿ð õ¿¿õýä, çàðö øèâýã÷èí ¿éë ¿éëäýý÷ á¿ãä íàéðóóëñàí
àìíû èäýý àëèí áàéãàà á¿ãäèéã íýãòãýí íèéë¿¿ëýýä èõ çààíûã óíàñàí Æàëàìáàðà-ãèéí
ãàðò ò¿ðãýí èëãýýãò¿í” õýìýýæ áàéíà õýìýýí ¿éëäýãò¿í’.
Òýãýýä õ¿¿ Æàëàìáàðà èõ çààíûã óíààä ¿òýð ò¿ðãýí ìàøèä õóðäàëæ ººðèéí ãýð õààíà
áóé òýíä î÷îîä òýäãýýðèéã äýñ äàðàà÷ëàí íÿãò ºã¿¿ëñýí áºãººä õ¿¿ Æàëàìáàðà óðüä
ºã¿¿ëñýí íàéðóóëñàí èäýý òýäãýýð á¿ãäèéã èõ çààíû íóðóóíä à÷ààä èõ çààíàà óíàæ
õàäàí õàâöàëûí öººðºì õààíà áóé òýíä èðýâ. Æàëàâàõàíà ººðèéí õ¿¿ Æàëàìáàðà-ã
¿çýýä áàÿñàí áèøèð÷ õ¿¿ãýýñ èäýýã àâàí æèæèãëýýä òýðõ¿¿ öººðºìä öàöàõàä ò¿ìýí
çàãàñ òýäãýýð öýíãýí ¿éëäýâ. Áàñ ‘Óðüä íýãýí öàãò áè áýýð íýãýí õèéäýä èõ õºëãºíèé
íîìëîã÷ íýãýí ãýëýíãýýñ, õýí íýãýí ¿õýõèéí öàãò Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ðàòíà-øèêõèí
áóðõàíû àëäðûã ñîíñâîîñ òýð ºíäºð ÿçãóóðûí ñàéí çàÿàíä òºðäºã õýìýýí ñîíññîí
áèëýý. Áè òýäãýýð çàãàñíóóäàä ø¿òýí áàðèëäàí ãàðàõûí ã¿íçãèé íîìûã ÷ íîìëî¸.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Ðàòíà-øèêõèí ò¿¿íèé
àëäðûã ÷ äóóðñãàæ ¿éëäüå’ õýìýýí áîäîâ.
“Òýð öàãò ýíýõ¿¿ Çàìáóó òèâä, àìüòäàä õî¸ð ÿíçûí ¿çýë áàéâ. Çàðèì íýã íü èõ
õºëãºíèéã èëòýä ìàãòàæ, çàðèìóóä íü ìóóëæ áàéñàí. Òýãýýä õóäàëäàà÷íû õ¿¿
Æàëàâàõàíà òýð öàãò òýðõ¿¿ öººðºìä õî¸ð õºëíèéõºº ºâäºãèéã äàëäëàõ òºäèéä îðîîä,
‘ßëæ òºãñ íºã÷ñºí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí
Ðàòíà-øèêõèí ò¿¿íä ìºðãºì¿!’ õýìýýí òóõàéëàí ºã¿¿ëýõ ò¿¿ãýýð òóõàéëàí ºã¿¿ëýâ.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ðàòíà-øèêõèí óðüä áîäüñàäâûí ÿâäàëä õè÷ýýõäýý, “Àðâàí ç¿ãò õýí
÷ áàéñàí ¿õýõèéí öàãò, ìèíèé íýðèéã ñîíññîí òýäãýýð àìüòàä, òýíäýýñ ¿õýí åã¿¿äýýä
Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí îðîíòîé õóâü òýíö¿¿ òºðºõ áîëòóãàé” õýìýýí åðººëèéã òèéíõ¿¿
òàâüñàí þì.
“×èíãýýä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà àäãóóñíû òºðºëä òºðñºí òýäãýýðò íîì ¿¿íèéã
íîìëîâ: ‘Ýíý ìýò áóþó. Ýíý áàéâààñ ýíý ãàðíà. Ýíý òºðâººñ ýíý òºðºõ áºãººä ýíý ìýò
ìóíõàãèéí øàëòãààíààð õóðàí ¿éëäýã÷èä, õóðàí ¿éëäýã÷èéí øàëòãààíààð òèéí ìýäýë,
òèéí ìýäëèéí øàëòãààíààð íýð ä¿ðñ, íýð ä¿ðñèéí øàëòãààíààð çóðãààí òºðºí ò¿ãýõ¿é.
Çóðãààí òºðºí ò¿ãýõ¿éí øàëòãààíààð õ¿ðýëöýõ¿é, õ¿ðýëöýõ¿éí øàëòãààíààð ìýäýðõ¿é,
ìýäýðõ¿éí øàëòãààíààð øóíàë, øóíàëûí øàëòãààíààð àâàõóé, àâàõóéí øàëòãààíààð
ñàíñàð, ñàíñàðûí øàëòãààíààð òºðºë, òºðëèéí øàëòãààíààð õºãøðºõ ¿õýõ õèéãýýä
ãàñëàí, õàðóóñàë çîâëîí, àìãàëàíã¿é ñýòãýë, õÿìðàë çýðýã ãàðàõ áîëíî. Òýð ìýò
118
çîâëîíãèéí èõ öîãö ýäãýýð íü ãàðàõ áîëíî. Ýíý ìýò áóþó. Ìóíõàãèéã õààñíààð õóðàí
¿éëäýã÷èä õààãäàõ áîëîõ áºãººä òýð ìýò çîâëîíãèéí èõ öîãö ýíý íü ÷ õààãäàõ áîëîõ
áîëîé’ õýìýýõèéã õ¿ðòýë íîìëîñîí þì.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð ìýò òýð öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà
àäãóóñíû òºðºëä òºðñºí òýäãýýðò íîì òºãºëäºð ýíýõ¿¿ ¿ãèéã ºã¿¿ëýýä, ººðèéí õ¿¿
Æàëàìáàðà áîëîí Æàëàãàðáà õî¸ðûí õàìò ººðèéí ãýðò ýðãýí èðýâ.
“Òýðíýýñ õîéø íýãýí öàãò õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà èõ áàÿðûí èäýýã çîîãëîæ,
äàðñàíä ñîãòîîä äýâñãýð äýýð àìðàõ òýð ¿åèéí òýð öàãò, èõ øèíæ òýìäýã ãàð÷: Òýð
øºíèéã ºíãºðºõºä ò¿ìýí çàãàñ òýäãýýð ¿õýõèéí öàã íü áîëîîä Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí
îðîíä õóâü ñàéò áîëîí òºðæýý. Òºðñºí äàðóéäàà òýäãýýð íü ýíý ìýò ¸ñûã ýðãýö¿¿ëýõ
ñýòãýë íýí òºðæ: ‘Áèä ÿìàð áóÿíû ¿éëýýð Ãó÷èí ãóðâàí îðíû äîòîð òºðºâ ºº?’ õýìýýí
áîäîâ. Òýäãýýð ÷ èéí õýìýýí áîäîâ: ‘Áèä Çàìáóó òèâä íýã ò¿ìýí çàãàñ áîëîîä àäãóóñíû
òºðºëä òºðºõºä ìèíü õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà áýýð, èõ óñ õèéãýýä èäýýíèé
äýýäýýð öýíã¿¿ëýí ¿éëäýâ. Ìºí áèäýíä ø¿òýí áàðèëäàí ãàðàõûí ã¿íçãèé íîìûã ÷
¿ç¿¿ëæ, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Ðàòíà-øèêõèí-
èéí àëäàðûã ÷ äóóðñãàñíààð áóÿíû íîìûí óã òýð áîëîí øàëòãààí ò¿¿ãýýð áèä òýíãýðèéí
äîòîð òºðñºí áàéíà. Áèä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà õààíà áóé òýíä õ¿ðýýä ò¿¿íä
òàõèë ºðãºå.’ õýìýýâ.
“Íýã ò¿ìýí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä òýäãýýð Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí äîòðîîñ ¿ë ¿çýãäýõ áîëæ,
õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà èéí ãýðò èðýõýä òýð öàãò õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà
äýâñãýð äýýðýý íîéðñîí áàéõóéä, òýíãýðèéí õºâã¿¿ä òýäãýýð íýã ò¿ìýí ñóâäàí ç¿¿ëòèéã
òýðã¿¿íèéõ íü õàðãàëäàà òàâüæ, íýã ò¿ìýí ñóâäàí ç¿¿ëòèéã õºëíèéõ íü äýðãýä òàâüæ, íýã
ò¿ìýí ñóâäàí ç¿¿ëòèéã áàðóóí òàëä íü òàâüæ, íýã ò¿ìýí ñóâäàí ç¿¿ëòèéã ç¿¿í òàëä íü
òàâèâ. ªâäºã äàëäàðòàë ìàíäàðâà öýöãèéí èõ õóðûã ÷ áóóëãàæ, òýíãýðèéí õºãæìèéã ÷
ýãøèãë¿¿ëýõýä çàìáóó òèâèéíõýí á¿ãä íîéðíîîñîî ñýðæ õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà
÷ ìºí ñýðñýí áîëîé. Òýãýýä íýã ò¿ìýí òýíãýðèéí õºâã¿¿ä òýäãýýð ÷ îãòîðãóéä íèñ÷
õººðºâ. Òýäãýýð òýíãýðèéí õºâã¿¿ä Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààíû óëñ îðîí õèéãýýä, áóñàä
óëñ îðîíä ÷ ìàíäàðâàà öýöãèéí õóðûã áóóëãàâ. Îé øóãóéä áàéãàà èõ öººðºì õààíà áóé
òýíä î÷îîä èõ öººðºì òýíä ìàíäàðâàà öýöãèéí èõ õóðûã èëòýä áóóëãàâ. Òýð äàðóéäàà
¿ë ¿çýãäýõ áîëæ äàõèí òýíãýðèéí îðîíäîî î÷æýý. Òýíä õ¿ñëèéí òàâàí ýðäìýýð áàÿñàí
íààäàæ, áàÿñàë öýíãýëèéí öîã áîëîí ñàéí õóâèéã àìñàí ýäëýâ.
“Çàìáóó òèâä ¿¿ð öàéõûí öàãò, Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààí áýýð çóðõàé÷èä áîëîí èõ ò¿øìýä
òýäýíäýý ºã¿¿ëýâ: ‘Þóíû ó÷èð ýäãýýð ãàéõàìøèãò øèíæ¿¿ä ãàðàâ?’. ‘Òýíãýð äýýäñýý
áîëãîîí ñî¸ðõ. Õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà-ãèéí ãýðò äºðâºí ò¿ìýí ñóâäàí ç¿¿ëòèéí
õóð áóóñàí õèéãýýä ìàíäàðâàà öýöãèéí õóð ÷ áóóñàí áàéíà’ õýìýýí òýäãýýð ºã¿¿ëýõýä:
‘Òà íàð ºíººäºð õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà-ã ÿðóó ¿ãýýð äóóäàõòóí!’ õýìýýí
çàðëèãëàâ. Çóðõàé÷èä áîëîí èõ ò¿øìýä¿¿ä Æàëàâàõàíà-ãèéí ãýð õààíà áóé òýíä î÷îîä
õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà-ä, ‘Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààí òàíûã äóóäñàí áîëîé’ õýìýýí
ºã¿¿ëýâ.
“Òýãýýä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà èõ ò¿øìýäèéí õàìò Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààí

õààíà áóé òýíä áàðààëõàõàä õààí áýýð: ‘Æàëàâàõàíà àà, ýíý ìýòèéí ãàéõàìøèãò øèíæ
ãàðñàí ýíý þóíû øèíæ áîëîõûã ìýäñýí ¿¿?’ õýìýýí àñóóâ. Õóäàëäàà÷íû õ¿¿
Æàëàâàõàíà Ñóðåøâàðà-ïðàáà õààíä: ‘Òýíãýð äýýäñýý, áè ìýäýæ áîëíî. Íýã ò¿ìýí
çàãàñ òýäãýýð ¿õñýí íü ãàðöààã¿é áîëîâ óó?’ õýìýýí àéëòãàâ. Õààí: ‘ßàæ ìýäýõ âý?’
õýìýýí àñóóâ. Æàëàâàõàíà: ‘Òýíãýð äýýäñýý, Æàëàìáàðà-ã òýðõ¿¿ á¿ðäýíä íýã ò¿ìýí
çàãàñ òýäãýýð ¿õñýí, ýñ ¿õñýíèéã ¿ç¿¿ëýõýýð èëãýýíý ¿¿’ õýìýýí ºã¿¿ëýâ. Õààí áýýð: ‘Òýð
ìýò ¿éëäýõò¿í’ õýìýýí çàðëèãëàâ. Õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà áýýð ººðèéí õ¿¿
Æàëàìáàðà-òàà èéí õýìýýí çàõèâ: ‘Õàäàí õàâöàëûí äóíä áàéãàà á¿ðäíèé íýã ò¿ìýí
çàãàñ òýäãýýð ¿õñýí ýñ ¿õñýíèéã ¿çýõò¿í’. Òýíäýýñ õ¿¿ Æàëàìáàðà ¿òýð ò¿ðãýí õàäàí
õàâöëûí äóíä áàéãàà èõ á¿ðä õààíà áóé òýíä î÷èõîä íýã ò¿ìýí çàãàñ òýäãýýð ¿õýõèéí
öàãèéã ¿éëäñýí áîëîîä ìàíäàðâàà öýöãèéí èõ õóð áóóñíûã ÷ ¿çýýä ãýäðýã áóöàí èðæ
ààâäàà: ‘çàãàñíóóä ¿õñýí áàéíà’ õýìýýí ºã¿¿ëýâ.
119
“Õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà õ¿¿ Æàëàìáàðà-ãèéí òýðõ¿¿ ¿ãèéã ñîíñîîä Ñóðåøâàðà-
ïðàáà õààí õààíà áóé òýíä õ¿ðýâ: ‘Òýíãýð äýýäñýý áîëãîîí ñî¸ðõ: Íýã ò¿ìýí çàãàñ
òýäãýýð á¿ãä ¿õýýä Ãó÷èí ãóðâàí òýíãýðèéí äóíä òºðæýý. Òýäãýýð íü ìèíèé õ¿÷ýýð òºðæ,
ãàéõàìøèãòàé òýð ìýò áóÿíû øèíæ òýäãýýðèéã ãàðãàñàí áºãººä ìèíèé ãýðò ÷ äºðâºí
ò¿ìýí ñóâäàí ç¿¿ëò, òýíãýðèéí ìàíäàðâàà öýöãèéí õóðûã ÷ áóóëãàñàí áàéíà’ õýìýýí
òýäãýýðèéã äýñ äàðàà÷ëàí íàðèéí íÿãò àéëòãàõàä õààí òýð áèøðýí äàãàí áàÿññàí þì.”
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí, ßçãóóðûí îõèí òýíãýð Áîäèñàòòâàñàìóê÷àÿà-ä èéí
õýìýýí çàðëèãëàâ: “ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä, Ñóðåøâàðà-ïðàáà
õýìýýã÷ õààí áîëñîí òýð íü, áóñàä íýã ìºí õýìýýí ÷è ñàíàâààñ, òýð íü òýð ìýò áèø þì.
Ó÷èð þó âý? õýìýýâýýñ, Äàíäàïàíè (ìîí: Ãàðòàà áýðýýò) Øàãæà íü òýð öàãò Ñóðåøâàðà-
ïðàáà õýìýýã÷ õààí áàéñàí þì. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý! Týð öàãèéí òýð ¿åä
õóäàëäàà÷íû íî¸í Æàòèìäàðà õýìýýã÷ òýð íü, ººð íýãýí ìºí õýìýýí ÷è ñàíàâààñ, òýð
íü òýð ìýò áèø þì. Ó÷èð þó âý? õýìýýâýýñ Øóääîäàíà (ìîí: Ñàéí èäýýò) õààí íü òýð
öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû íî¸í Æàòèìäàðà õýìýýã÷ áàéñàí þì. ßçãóóðûí îõèí
òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû õ¿¿ Æàëàâàõàíà õýìýýã÷ òýð íü, ººð íýãýí
ìºí õýìýýí ÷è ñàíàâààñ, òýð íü òýð ìýò áèø þì. Ó÷èð þó âý? õýìýýâýýñ, áè áýýð òýð
öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû íî¸í Æàòèìäàðà-ãèéí õ¿¿ Æàëàâàõàíà õýìýýã÷ áàéñàí
þì. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, Òýð öàãèéí òýð ¿åä ýõíýð Æàëàìáó-ãàðáà õýìýýã÷ òýð íü,
ººð íýãýí ìºí õýìýýí ÷è ñàíàâààñ, òýð íü òýð ìýò áèø þì. Ó÷èð þó âý? õýìýýâýýñ,
Øàãæààí îõèí Ãîïà (ìîí: Ãàçàð òýòãýã÷ ýõ) áýýð òýð öàãèéí òýð ¿åä õóäàëäàà÷íû íî¸íû
õ¿¿ Æàëàâàõàíà-ãèéí ýõíýð Æàëàìáó-ãàðáà õýìýýã÷ áàéñàí þì. Ðàõó áàðèã÷ òýð öàãèéí
òýð ¿åä õ¿¿ Æàëàìáàðà õýìýýã÷ áàéñàí þì. Àíàíä íü òýð öàãèéí òýð ¿åä õ¿¿
Æàëàãàðáà õýìýýã÷ áàéñàí þì. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä íýã ò¿ìýí
çàãàñ áîëñîí òýäãýýð íü, ººð íýãýí ìºí õýìýýí ÷è ñàíàâààñ, òýð íü òýð ìýò áèø þì.
Ó÷èð þó âý? õýìýýâýýñ, Æâàëàíàí-òàðàòåæîðàæà õààí òýðã¿¿òýé íýã ò¿ìýí òýíãýð
òýäãýýð íü òýð öàãèéí òýð ¿åä íýã ò¿ìýí çàãàñ áàéñàí. Áè óñ áîëîí èäýýíèé äýýäýýð
öýíã¿¿ëæ, ø¿òýí áàðèëäàí ãàðñàí ã¿íçãèé íîìûã ÷ ¿ç¿¿ëæ, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà
äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí Ðàòíà-øèêõèí-û àëäðûã ÷ äóóðñãàñàí çýðýã òýðõ¿¿
áóÿíû ¿éëèéí øàëòãààíààð ìèíèé äýðãýä ýíä èðñýí áºãººä òèéìýýñ ºíººäºð äýýð ¿ã¿é,
¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí áîëîé. Ìàøèä áàÿñãàëàí, ìàøèä ñ¿æèã,
äýýä áàÿñãàëàí áèøðýëòýéãýýð íîìûã ñîíññîíîîð, á¿ãä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëñýí õýìýýõ
íýðèéã îëñîí áîëîé. ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, òýð öàãèéí òýð ¿åä ìîäíû îõèí òýíãýð
áîëñîí òýð íü, ººð íýãýí ìºí õýìýýí ÷è ñàíàâààñ, òýð íü òýð ìýò áèø þì. Ó÷èð þó âý?
õýìýýâýýñ, ßçãóóðûí îõèí òýíãýð ÷è, òýð öàãèéí òýð ¿åä ìîäíû îõèí òýíãýð õýìýýã÷
áàéñàí þì.
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, ýíý ìýò îð÷ëîíä ýðãýõèéí öàãò áè ÿìàð ìýò îëîí àìüòíûã
áîäèéí õóòàãò îãîîò áîëîâñðóóëàí ¿éëäýæ, òýäãýýð á¿ãäèéã äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí
áîäèä ýø áîøãèéã ¿ç¿¿ëýõ ãàçðûã îëîõ áîëñîíûã ìýäýæ ¿éëäýýðýé.”

“Æàëàâàõàíà-ãèéí íîìõðóóëñàí çàãàñíû öàäèã”
õýìýýõ õîðèí òàâäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
[Àðàâäóãààð õýñýã]
XXVI á¿ëýã: ªëºã÷èí áàðñò áèåý ºãñºí íü
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýðýý, áàñ áîäüñàäâà íü áóñäàä òóñëàõûí òóëä áèåý îãîîò ºãäºã
áîëîé. Òýð þó âý?”
“Xèð ¿ã¿é, ìàøèä äýëãýðñýí, ýëäýâ îëîí ÿíçûí ýðäìèéí ãýðýë ãýãýý áîëîí òýíãýðèéí
îðîíä íýí öàöàðñàí, òîðîëòã¿é áèëã¿¿íýýð ¿çýõ õ¿÷ýýðýý ÷àíàäûã äàðñàí, ßëæ òºãñ
120
íºã÷ñºí áóðõàí áýýð, ìÿíãàí ãýëýíãýýð õ¿ðýýë¿¿ëæ, Ïàí÷àëàñ (ìîí: Òàâàí öîãöîñûã àâàõ)
íóòàãò öóâðàí îäîæ, íýãýí îé öýöýðëýãò çàëðàí àâàé. Òýðáýýð òýíä õºõºðñºí çººëºí
õºõºìäºã ç¿ëýãíèé äýýð ýëäýâ ÿíçûí ñàéõàí ¿íýðò öýöãýýð ìàøèä ÷èìýãëýãäñýí íýãýí
ãàçðûã áîëãîîñîí áîëîé. Áîëãîîãîîä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð íàñàí ãàâúÿàò
Àíàíäàä çàðëèãëàâ: ‘Àíàíäàà, ýíýõ¿¿ ãàçàð íü ¿çýñãýëýíòýé áºãººä ò¿¿õýí ãàçðûí
òýìäýã áàéãàà ó÷èð îäîî Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû ñóóäëûã äýâñýõò¿í.’
Òýðáýýð, ßëæ òºãñ íºã÷ñºíèé çàðëèã÷ëàí ñóóäëûã çàñàâ. Ñóóäëûã çàñààä ßëæ òºãñ
íºã÷ñºí áóðõàíä èéí õýìýýí àéëòãàâ:
ßìàãò õ¿ì¿¿ñò äýýäèéã õàéðëàæ, îð÷ëîíãèéí õ¿ëýýñíýýñ ãýòýëãýã÷,

ßëæ òºãññºí ýðõýì äýýä áàãø ìèíü òàíû ñóóäëûã áýëäýâ.
Çàëðàí ñààòàæ õ¿ì¿¿ñò, çîâëîíãîîñ ãýòýëãýõ ýì áîëîõ
Çàðëèã çàõèàñ äýýäèéí ðàøààíàà àéëòãàí ñî¸ðõ îî.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ñóóäàëäàà çàëðààä ãýëýíã¿¿äýä çàðëèãëàâ: ‘Ãýëýíã¿¿äýý, òà

íàð áýðõ õàòóóæèëò ¿éëèéã ¿éëäñýí áîäüñàäâûí öîãöîñûã ¿çýõèéã õ¿ñ÷ áàéíà óó?’
Òèéí õýìýýí çàðëèãëàñàí õèéãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíä òýäãýýð ãýëýíã¿¿ä èéí
õýìýýí àéëòãàâ:
Òºãñ ãýãýýðñýí àðø ìèíü ýý, èõ õ¿ì¿¿íèé øèì áîëñîí

Òýâ÷ýýð õèéãýýä èõ õè÷ýýíã¿é, àìèðëàíãóé, íîìõîí äºëãººí,
Îþóí, äóðüäàë, áàÿñàë õýìæýýëøã¿é ýðäìèéí îðîí áîëñîí
Öîãöîñûã áèä õàðàõ öàã áîëáîîñ òýð ñàéí áèëýý.
“×èíãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð òîëèîíäîî ìÿíãàí õèãýýñò õ¿ðäýí õýýòýé ºëìèé
áîëîí ãàìàëà öýöýã äýëáýýãýý íýýõ ìýò çººëºí ìóòðààðàà ãàçðûí õºðñºí äýýð äàðæ
õàòãàñàí òºäèéä, ãàçàð äýëõèé çóðãààí ÿíçààð õºäëººä ýðäýíý áîëîí àëò ìºíãººð
óðëàñàí íýãýí ñóâàðãà ãàð÷ èðýâ. Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí íàñàí õóòàã òºãºëäºð
Àíàíäàä çàðëèãëàâ: ‘Àíàíäàà, ýíý ñóâàðãûã íýýõò¿í’. Íàñàí ãàâúÿàò Àíàíä áóðõàí
áàãøèéí çàðëèãèéã ñîíñîîä ñóâàðãà ò¿¿íèéã íýýõýä àëòàí ãýðýë öàöàðñàí, ýðäýíý
áîëîí ñóâäààð á¿ðõñýí íýãýí àëòàí õàéðöàã ò¿¿íèé äîòîð áàéõûã ¿çýâ. Ò¿¿íèéã ¿çýýä
áóðõàí áàãøèä èéí õýìýýí àéëòãàâ: ‘ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, íýãýí àëòàí õàéðöàã áàéíà’.
Áóðõàí áàãø áýýð, ‘Ýðäýíèéí äîëîîí õàéðöàã á¿ãäèéã íýýõò¿í’ õýìýýí çàðëèãëàâ.
Çàðëèãèéí äàãóó á¿ãäèéí àìûã íýýõýä öàñàí öàãààí ºíãºòýé ã¿ì¿äà öýöýã ìýò íýãýí ÿñ
ò¿¿íèé äîòîð áàéõûã ¿çýâ. ¯çýýä áóðõàí áàãøèä, ‘ßëæ òºãñ íºã÷ñººí, Õýñýã ÿñ áàéíà’
õýìýýí àéëòãàâ. Áóðõàí áàãø áýýð, ‘Àíàíäàà, Èõ òºðºëõèéòíèé öîãöîñûã àâ÷ èðýãò¿í’
õýìýýí çàðëèãëàâ. Íàñàí ãàâúÿàò Àíàíä òýäãýýð ÿñíóóäûã àâààä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàíä ºðãºõºä áóðõàí áàãø õóâðàãóóäûí ºìíº ÿñíóóäûã ìóòàðòàà áàðèàä:
Ýäãýýð ÿñ íü ìàøèä äýýä ýðäìèéí ÷óóëãàí òºãºëäºð, îþóíû äýýä,

Ýíã¿é èõ òýâ÷ýýð, õè÷ýýë, øàãøàáàä, äàÿàí, àëäàðûí äýýä áºãººä
Óõààí òºãºëäºð¿¿äýä, õîéøèä ¿ðãýëæèä, áîäü õóòàã ò¿¿íä
Óëàì õè÷ýýë, ñ¿ñýã, îþóíû äýýäèéã ºãºõ òóë áàÿñàí ¿éëäýõò¿í.
õýìýýí çàðëèãëàâ.
“Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí áýýð: ‘Ãýëýíã¿¿äýý, øàãøààáàä õèéãýýä ýðäìýýð îãîîò
õàëäñàí, ìàøèä ¿çýõýä áýðõ, áóÿíû îðîí áîëñîí áîäüñàäâàãèéí öîãöîñ ýäãýýðò
ìºðãºãò¿í’ õýìýýí ãýëýíã¿¿äýä çàðëèãëàâ. Òýäãýýð ãýëýíã¿¿ä àëãàà õàâñðààä, ¿íýí
ñ¿æèãò ñýòãýëýýð òýäãýýð ÿñíóóäàä ìºðãºâ.
“Òýð öàãò íàñàí ãàâúÿàò Àíàíä àëãàà õàâñðààä áóðõàí áàãøèä èéí õýìýýí àéëòãàâ: ‘ßëæ
òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí íü á¿õ åðòºíöººñ ¿ëýìæ èë¿¿ õàìàã àìüòíû
ìºðãºëèéí îðîí àòàë, ÿìàð ó÷ðààñ Òà ººðºº ýäãýýð ÿñàíä ìºðãºë ¿éëäýâ?’
121
“Áóðõàí áàãø Àíàíäàä èéí õýìýýí çàðëèãëàâ: ‘Àíàíäàà, ýäãýýð ÿñíû õ¿÷ýýð áè, ýíý ìýò
¿òýð ò¿ðãýí, äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä èëòýä ãýãýýð÷ áóðõàí áîëñîí þì.
Àíàíäàà, ýðò óðüäûí ºíãºðñºí öàãò Ìàõàðàòà (ìîí: Èõ çàìûã ãàðãàã÷) õýìýýõ íýðò óíàëãà,
õ¿÷ ÷àäàë òºãºëäºð, òîðîëòã¿é õ¿÷ýýð ÷àíàäûã äàðàã÷ íýãýí õààí áàéñàí. Ò¿¿íä èäýð
çàëóó òýíãýð àäèë ãóðâàí õ¿¿ áàéñàí áºãººä Ìàõàïðàíàäà (ìîí: Èõ äóóò), Ìàõàäåâà (ìîí:
Èõ òýíãýð), Ìàõàñàòòâà (ìîí: Èõ ÷èí çîðèãò) íýðòýé áàéæýý.
“Õààí çóãààöàõûí òóëä æàðãàëàíãèéí öýöýðëýãýýð àÿëñàí õèéãýýä çàëóó õºâã¿¿ä

æàðãàëàíãèéí öýöýðëýã ò¿¿íèé ¿çýñãýëýíä øîõîîðõîæ, öýöýãíýýñ öýöãýíä äàìæèí íààø
öààø ã¿éëäñýýð àðâàí õî¸ð èõ öýöýðëýãèéí ã¿í ð¿¿ îðæ ÿâ÷èõæýý. Õàí õºâã¿¿äèéí
áàðàà áîëîî÷ íàð ÷ õàí õºâã¿¿äèéã äóóäàí íààø öààø õàéõ, ñàõèí õàìãààëàõûí òóëä
áàÿñãàëàíãèéí öýöýðëýãèéí àðâàí õî¸ð èõ øóãóéí ã¿íä îðæýý. Òýãýýä Ìàõàïðàíàäà
õî¸ð ä¿¿äýý: ‘Ìèíèé ñýòãýëä àéäàñ òºðæ áàéíà. Áèäíèéã àðààòàí àëàõààð ýíä èðæ
ìàãàäã¿é, îäîî áóöàõòóí’ ãýæ ºã¿¿ëýâ. Ìàõàäåâà áýýð ºã¿¿ëýâ: ‘Íàäàä àéõ íü ¿ã¿é
áîëîâ÷, ýíõýð õàéðòàé õ¿íýýñýý õàãàöàõ ñîâèí òºðæ áàéíà’. Ìàõàñàòòâà ºã¿¿ëýâ:
Áóðõàí áýýð ñàéøààñàí àãëàã öýöýðëýã ýíä,

Áè àéõ ¿ã¿é çîâëîí ÷ ¿ã¿é áàéíà.
Ìàøèä èõ õýðãèéã îëîõ áàéõ õýìýýí
Ìèíèé ñýòãýëä ìàøèä áàÿñãàëàí òºðæ áàéíà.
“Èéíõ¿¿ ºã¿¿ëýëäýýä èäýð çàëóó òýäãýýð õààí õºâã¿¿ä àðâàí õî¸ð öýöýðëýã òýäãýýðèéí
äîòîð îäîâ. Ãýòýë çóëçàãàëààä çóðãàà þìóó äîëîî õîíîãîîñ õýòðýýã¿é, ºëºã÷èí ýì áàð
òàâàí çóëçàãààðàà õ¿ðýýë¿¿ëýýä ºëñºæ óíäààñàí òóéëäàæ, áèå íü ìàøèä äîðîéòñîí
òýð ìýò íýãèéã ¿çýâ. Ò¿¿íèéã ¿çýýä Ìàõàïðàíàäà áýýð: ‘Àÿà! Àéìøèãò ýíý àìüòàí òºðººä
çóðãàà þìóó äîëîî õîíîãîîñ õýòðýýã¿é áîëîâ÷, õîîë îëäîõã¿é áîë àëü ýñâýë ººðèéí
çóëçàãàà èäýõ, àëü ýñâýë ºëññººð ¿õýõ áîëíî äîî’ õýìýýí ºã¿¿ëýâ.
“Ìàõàñàòòâà áýýð, ‘Àéìøèãò ýíý àìüòíû õîîë íü þó âý?’
“Ìàõàïðàíàäà áýýð, ‘Ýíä øèíý ìàõ, íîéòîí öóñ áàéâààñ òýð íü áàð, õàð ãºðººñ,
áààâãàé, ºòºã, àðñëàí íàðûí õîîë ìºí áîëîé’ õýìýýí õýëýâ.
“Ìàõàäåâà áýýð: ‘Ýíý àéìøèãò àìüòàí ºëñºæ, öàíãàæ òóéëäñàí òóë àìüäðàõ õóãàöàà
º÷¿¿õýí òºäèé íýã ¿ëäñýí áàéíà. Ìàøèä ºëäºæ ÿäàðñàí ýíý àìüòàí ýíý øóãóéä èäýý
óíäàà õàéæ ÷àäàõã¿é ó÷èð, ¿¿íèé àìèéã àâðàõûí òóëä õýí íýãýí ººðèéí áèåý á¿ðíýý
ºãºõ áîëòóãàé’ õýìýýâ.
“Ìàõàïðàíàäà ºã¿¿ëýâ: ‘Àÿà ººðèéí áèåèéã îãîîò ºãºõºä áýðõ áîëîé.’
“Ìàõàñàòòâà áýýð ºã¿¿ëýâ: ‘Áèä ìýòèéí àìü áèåíäýý èëòýä òà÷ààäàã º÷¿¿õýí
îþóíòíóóäàä ýíý ¸ñûã ¿éëäýõýä áýðõ áèç ýý. Áèäíýýñ ººð, áèåý îãîîò ºãºõºä îðîã÷èä,
áóñäàä òóñëàõûã õè÷ýýã÷ äýýä òºðºëõèéòºí íàðò ¿éëäýõýä áýðõ áóñ áîëîé.
Ýíýðýë íèã¿¿ëñýëýýñ ãàðñàí õóòàãò áîäüñàäâà íàð

Ýíý ãàçàð áîëîí òýíãýðèéí îðîíä áèåèéã îëíî õýìýýí
Áóñäûí àìü íàñíû òºëººõ çîõèëäîí áàÿñàõ ñýòãýëýýð
Áóöàëò ¿ã¿éãýýð ýíä îëîí ÿíçààð ýíýðñýí áóé.
“Òýãýýä çàëóó õàí õ¿¿ òýð ìàøèä ãóíèãëàæ ýì áàðñ ò¿¿íèéã í¿äýý öàâ÷èëã¿é õîëîîñ
õàðñààð îäîâ. Òýð ¿åä Ìàõàñàòòâà èéí õýìýýí áîäîâ: ‘Îäîî áè ýíýõ¿¿ áèåèéã îãîîò
ºðãºõ öàã íü áîëæýý. Òýð þóíû òóëä âý? õýìýýâýýñ,
Ýâäýð÷ ñàðíèõ æàìòàé, ýöýñòýý õàãàöàõ, ýöýñòýý ìóóäàõ, èäýý áýýðò

Ýíýõ¿¿ áèåèéã èäýý óíä, îð äýâñãýð, óíàà óíø çýðýã
Èõ çîõèñòîé ç¿éëýýð ºíº óäààí ñàõèñàí ÷,
‘óðüä ¿ã¿é’ ãýõ ººðèéí æàìòàé òóë îðõèõã¿é ãýâ÷ àðãà ¿ã¿é ìºí.
122
Áàñ á¿ãä àðèóí áóñ áîëîõ ó÷ðààñ, òèéí àìüäðàõ íü óòãà ¿ã¿é. Òèéìýýñ áè ¿¿íèéã èë¿¿
ñàéí ¿éëýíä ó÷ðóóëæ ¿éëäüå. Òýãæ ÷àäâààñ ýíý áèå ìèíü íàìàéã òºðºõ õèéãýýä ¿õýõèéí
äàëàéãààñ ãýòýëãýõ èõ çàâü ìýò áîëíî.
¯ð øèìã¿é, óñíû õººñ ìýò, îëîí õîðõîéãîîð ä¿¿ðñýí ýöýñòýý ¿ðýãäýí îäîõ,
¯ð àäèëûí îëîí çîâëîí òºãºëäºð ºòãºí øèíãýíýýð ä¿¿ðñýí ¿¿íèéã ºãººä
Ãàñëàí ¿ã¿é, óðâàëò ¿ã¿é, ãóòàìøèã ¿ã¿é, õèð ¿ã¿é, äàÿàí òýðã¿¿òýí ýðäìýýð
Ã¿éöýä ä¿¿ðñýí íîìûí ëàãøèí áîëãîæ, îëîí ýðäìýýð áàÿëàã, òîîñíîîñ õàãàöñàí
ò¿¿íèéã îëîíòàà ¿éëäüå.
“Òýð äýýä èõ íèã¿¿ëñýíã¿éí óòãà òºãºëäºð ñýòãýëýýð ººðèéãºº òýð ìýò ñóðãààä: ‘Òà õî¸ð
àæðàí ñî¸ðõ. Áè ººðèéí íýãýí ¿éëèéí òóëä àðâàí õî¸ð èõ öýöýðëýãèéí äîòîð îðîõ
áîëîé’ ãýýä òýð õî¸ðûã ÿâóóëæýý. Òýãýýä çàëóó õàí õ¿¿ Ìàõàñàòòâà òýðýýð îéãîîñ ãýäðýã
áóöàæ, áàðûí äýðãýä î÷îîä ìîäíû ìº÷èðò õóâöñàà ºëãººä, èéí åðººë òàâèâ:
Áè àìüòàíä òóñëàõûí òóëä àäèëã¿é áîäèéí àìãàëàíã îëîõûã õ¿ñýýä

Áóñäûí ºãºõºä áýðõòýé áèåèéã óðâàëòã¿é îþóí íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëýýð ºãüå.
Áè áîäüñàäâà íàðûí õ¿ñäýã ãýì ¿ã¿é áîäèéã ºíº óäàëã¿é îëîõ áîëòóãàé.
Áè ìàøèä àéìøèãòàé îð÷ëîíãèéí äàëàéãààñ ãóðâàí åðòºíöèéã ãýòýëãýæ ¿éëäüå.
“Òýãýýä Ìàõàñàòòâà áýýð ýì áàðûí ºìíº õýâòýõýä, òýð àñðàë òºãºëäºð áîäüñàäâàä
õîðëîë þóã ÷ ýñ ¿éëäýâ. Áîäüñàäâà áýýð: ‘Àÿà ýíý àìüòàí ÿäàð÷ ç¿äýðñýí òóë èäýæ
÷àäàõã¿é áàéíà’ õýìýýãýýä, íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëýýð õóòãà ìýñèéã õàéõàä õààíààñ ÷ ìýñ
îëäñîíã¿é. Ãýðýëò ìîäíû çóóí æèë áîëñîí õàòóó ìº÷èð íýãèéã àâààä ººðèéí õîîëîéã
òàñëàæ ýì áàðûí ºìíº õýâòæýý. Áîäüñàäâàã õýâòñýí äàðóéä, íóóðûí äóíä õºâºõ çàâèéã
ñàëõè òóóõ ìýò, òýðõ¿¿ öàãò ãàçàð äýëõèé çóðãààí ÿíçààð õºäëºâ. Íàð ÷ ãýñýí õèðòñýí
ìýò èõ ãýðýë íü ¿çýñãýëýíã¿é áîëîâ. Òýíãýðèéí ¿íýðòýí ¿éðìýã õîëèëäñîí öýöãèéí õóð ÷
áóóâ. Íýãýí òýíãýð ìàøèä ãàéõàí áèøèðñýí ñýòãýëýýð áîäüñàäâàã èéíõ¿¿ ìàãòàâ:
Ñàéí îþóíò òà ýíä ÿìàð ìýò íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð õàìàã àìüòíûã ýíýð÷,

Õ¿íèé ýðõò ìàøèä áàÿñàíãóéãààð ÿìàð ìýò ëàãøèíãàà îãîîò ºãñºíººð
Òºðºë áîëîí ¿õýõèéí óòãààñ õàãàöàæ àìèðëàíãóé îðøèõûí äýýä áîëñîí
Àìèðëàíãóé áîëæ, àðèóí òà áýýð ýíä òºâºãã¿é, ºíº óäàëã¿é áîäèéã îëíî.
“Òýãýýä ýì áàð òýðáýýð áîäüñàäâàãèéí áèåíýýñ öóñ àñãàðàõûã ¿çýýä àãøèí òºäèéä ìàõ
öóñûã èäýæ, ÿñ òºäèé íýãèéã ¿ëäýýæýý.
“Òýð ¿åä Ìàõàïðàíàäà òèéíõ¿¿ ãàçàð õºäëºõèéã ìýäýýä Ìàõàäåâà-äàà èéí õýìýýí
ºã¿¿ëýâ:
ßìàð ìýò àðâàí ç¿ãèéí äàëàéí ÷àíàäûã õ¿ðòýë

Ýíý ãàçàð ìàøèä õºäëºæ, íàðíû ãýðýë íü ¿ã¿é áîëîâ.
Öýöãèéí õóð áóóõ õèéãýýä ìèíèé ñýòãýë ÷ õÿìàð÷ áóé òóë
ªíººäºð ìèíèé ä¿¿ ººðèéí áèåèéã ºãñºí áèø áàéãàà.
“Ìàõàäåâà ºã¿¿ëýâ:
Òýð ÿìàð ìýò íèã¿¿ëñýíã¿é ¿ãèéã ºã¿¿ëñýí áà,

ªëñºæ öàíãàñàí îëîí çîâëîíãîîð íýðâýãäñýí
Ìàøèä äîðîéòîæ ººðèéí ¿ð çóëçàãàà ÷
Èäýõýä øàõàìäñàíûã ò¿¿íèéã õàðààä áè ÷ ñýæèã òºðñºí.
“Òýãýýä õî¸ð õàí õ¿¿ ìàøèä àéäàñ òºðæ, í¿ä íü íóëèìñààð ä¿¿ð÷, òýð çàìààðàà ýðãýí
áóöàæ ýì áàðûí ºìíº õ¿ðýõýä, á¿õ õóâöñàà ãýðýëò ìîäíû ìº÷èðò ºëãºæ, õàìàã ÿñ íü
òàðàí áóòàð÷, õàëóóí öóñ íü øîðîîòîé õîëèëäîæ, ñýâëýã ¿ñ íü ç¿ã á¿ðò õèéññýíèéã ¿çýâ.
123
Ò¿¿íèéã ¿çýýä ìóóæèð÷, áóòàðñàí ÿñíû äýýð òýðèéí óíààä, õýñýã õóãàöààíû äàðàà óõààí
îðæ áîñîîä, õî¸ð ãàðàà ºðãºí õàðóóñàë ãàñëàíãèéí äóóã ãàðãàâ:
Ýâèé õººðõºí ä¿¿ ìèíü ýý!

Ýíõðèé õ¿¿ãýý ýëáýðýí õàéðëàõ
Õààí ýöýã, õàòàí ýýæäýý þó ãýæ õýëýõ âý, áèä?
‘ªäãºº öýöýã àäèë ñîðìóóñò
¯ð ìèíü õààíà áàéíà?’ ãýæ
Ýýæ ìèíü ëàâòàé àñóóíà äàà.
Àÿà! áèä õî¸ð ýíý ë ãàçàðòàà
¯õâýýñ ñàéí áèç, ÿàæ àìüä ÿâàõ âý.
Ìàõàñàòòâà ÷è ¿ã¿é áîëîõîîð
Ýöýã ýõ ìèíü ÿàæ áèäíèéãýý õàéðëàõ âý?
“Òýãýýä õî¸ð õàí õ¿¿ íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëýýð îëîí óäàà óéëàí äóóëàõàä çàëóó õàí
õ¿¿äèéí áàðàà áîëîî÷ íàð ÷ òýäíèéã ýðýõ õèéãýýä ç¿ã çîâõèñ á¿ãäýä õàéæ íýã íýãèéãýý
¿çýýä: ‘Çàëóóñàà ÿàñàí áý? õºâã¿¿ä ìèíü ÿàñàí áý?’ õýìýýí àñóóâ.
Òýð öàãò õàòàí îðîíäîî íîéðñîõ ç¿¿äýíäýý õàéðòàé õ¿¿ãýýñýý õàãàöàõûã ç¿¿äëýâ. Õî¸ð
õºõ òàñðàõ, ø¿ä óíàõ, õºõººíèé ºõººðäºì ãóðâàí àíãààõàé îëñîí ÷ íýãèéã íü õàðöàãà
àâëàà õýìýýí ç¿¿äýëæýý. Òýãýýä õàòàí áýýð ãàçàð õºäëºõºä ñýòãýë ò¿ãøèæ òýð
äàðóéäàà ñýðæ, áîäîë áîëîâ:
Àìüòíû ñóóðü - “äàëàéí õóâöàñò” ýíý á¿õýí ÿàãààä ìàøèä èõ õºäëºâ?

Íàðíû ãýðýë ¿ã¿é áîëñíîîð ìèíèé ñýòãýëä ãàñëàí áîëîâ.
Ìèíèé áèå ìÿòàð÷, í¿äíèé çîâõè òàòàæ, ººðèéí õºõ òàñðàâ õýìýýí ç¿¿äëýâ.
Ìèíèé õºâ¿¿ä îé öýöýðëýã ýíä òîãëîæ íààäàõààð ÿâñàí þìñàí, ñàéí áàéãàà
áîëîâ óó ?
“Ò¿¿íèé øèâýã÷èí ÷ ñýòãýë ò¿ãøèí èðýýä, õàòàíä àéëòãàâ: ‘Èõ õàòàí ìèíü, õºâã¿¿äèéí
áàðàà áîëîî÷ íàð õºâã¿¿äèéã õàéæ áàéíà. Äýýäýñ àëãà áîëëîî õýìýýæ áàéíà’ ãýõýä
ò¿¿íèéã ñîíññîí äàðóéäàà õàòàí ç¿ðõ ÷è÷èð÷, í¿¿ð í¿ä íü íóëèìñààð ä¿¿ðýýä, õààíû
äýðãýä î÷îîä ºã¿¿ëýâ: ‘Òýíãýð äýýäñýý! Ìèíèé õàéðò õ¿¿ îñîëäîâ õýìýýí ñîíñëîî.’
ãýõýä, Õààí ÷ ñýòãýë ò¿ãøèí ìàøèä ñàíäàð÷, “ Àÿà, áè õàéðò õ¿¿ãýýñýý õàãàöàâ óó”
õýìýýí ºã¿¿ëýâ.
“Òýãýýä õààí õàòíàà òàéâøðóóëàõûí òóëä: ‘Îäîî õºâã¿¿äýý ýðæ îëîõîîð øàìäñóãàé!
Õàòàí ìèíü, ãàñëàæ á¿¿ ¿éëäýãò¿í’ õýìýýâ. Õºâã¿¿äèéã îëîõîîð îëîí õ¿ì¿¿ñ õýñýã õýñýã
áîëîîä õàéñàíä ºíº óäàëã¿é õààí õî¸ð õ¿¿ã àëñààñ èðýõèéã ¿çýâ. ¯çýýä èéí ºã¿¿ëýâ:
‘Õºâã¿¿ä ìààíü èðýâ÷ á¿ðýí áèø áàéíà. Àÿà! Õ¿¿ãýýñýý õàãàöàâ’ õýìýýí øàíàëàí çîâîâ:
Àÿà, ¿ðýýñýý õàãàöíà ãýäýã ÿìàð èõ çîâëîí áý.

Õ¿ì¿¿ñ õ¿¿òýé áîëîîä õè÷íýýí èõ áàÿðëàäàã áèëýý.
Õ¿¿ãýý àëäñàí, ¿õ¿¿ëñýí íü æàðãàäàã þìóó,
Àìüä àâ÷ ÿâàà íü æàðãàäàã þì óó?
“Õàòàí ìàøèä õàðóóñàí ãàñàëæ, èíãýí òýìýý áóéëàõ ìýò ýíýëñýí èõ äóóã õàäààâ:
Òýð ìýò ãóðâàí õ¿¿ ìèíü áàðàà áîëîî÷äûí õàìò

Öýöãýýð ä¿¿ðñýí îé øóãóéí äîòîð çóãààëñàí ÷,
Ìèíèé ýíõðèé áàãà õ¿¿ òýð ìèíü ýðãýí ¿ë èðýâ
Ìèíèé ç¿ðõ ëóãàà àäèë áàãà õ¿¿ òýð ìèíü õàà÷èâ?
“Èíãýýä õî¸ð õ¿¿ã èðýõýä õààí ààâ íü õºâã¿¿äýýñ: ‘Áàãà õ¿¿ õàà÷èâ?’ õýìýýí àñóóâ.
“Òýä õàðóóñàí ãàñàëæ í¿ä íü íóëèìñààð ä¿¿ð÷, òàãíàé óðóóë àì ø¿ä íü õàòààä, þó ÷
õýëæ ÷àäñàíã¿é. Õàòàí ºã¿¿ëýâ: ‘Ìèíèé õàéðò áàãà õ¿¿ ìèíü õàà÷èâ? Ìèíèé ýíý ç¿ðõ
124
õàãàðàõ áîëîõ íü ýý. Áèå ìèíü òýñýøã¿é ìàøèä çîâæ áàéíà. Ìèíèé óõààí áàëàðòàõ íü,
ò¿ðãýí ºã¿¿ëýý÷’.
“Õî¸ð õ¿¿ áýýð ÿìàð ìýò áîëñîí ÿâäëûã íýã á¿ð÷ëýí ºã¿¿ëýâ. Ò¿¿íèéã ñîíññîí äàðóéäàà
õààí, õàòàí õî¸ð ìóóæðàí óíàæ, óõààí ñýðãýýä, õàéð ýíýðëèéí äóóãààð óéëàí, òýð ç¿ãò
ÿâàâ. Õààí, õàòàí õî¸ð ìàõ öóñ øºðìºñã¿é òýäãýýð ÿñíóóä õèéãýýä èéø òèéø õèéññýí
¿ñí¿¿äèéã ¿çýýä ñàëõèíä óíàñàí ìîä ìýò óíàâ. Íî¸ä ò¿øìýë áàðàà áîëîî÷ íàð òýð ìýò
áîëîõûã ¿çýýä óñ áà Ìàëàÿà óóëûí çàíäàíãèéí ò¿ðõëýãýýð õààí, õàòàí õî¸ðûí áèåèéã
ñýð¿¿ö¿¿ëýí ¿éëäñýíä íýëýýä óäñàíû äàðàà õààí áîñîí, ýíýðýë õàðóóñëààð èéí õýìýýí
öóðõèðàâ:
Àÿà! Õàéðò õ¿¿, ñýòãýëä ýíõðèé, ¿çýõýä áàÿñãàëàíò,

¯õëèéí ýçíèé ýðõýíä þóíû òóëä ò¿ðãýí îäîâ?
¯õëèéí ýçýí ÿàãààä íàäàä ò¿ð¿¿ëæ èðñýíã¿é âý?
Íàäàä çîâëîí ¿¿íýýñ èë¿¿ ãàðñàíã¿é.
“Õàòàí ÷ ñýðãýí áîñîîä ¿ñýý çóëãààæ, õî¸ð ãàðààðàà ºâ÷¿¿ãýý äýëäýýä, çàãàñ òàëä ¿ñ÷èõ
ìýò ãàçàð äýýã¿¿ð ºíõºð÷, òóãàëàà àëäñàí ìàõý ¿õýð, áîòãîî àëäñàí èíãý ìýò
íèã¿¿ëñýíã¿é äóóãààð èéí ¿ãëýí óéëàâ:
Àÿà! Õàéðòàé ýíõðèé öýöýãõýí õ¿¿ã ìèíü

Õýí èíãýæ ãàçðààð íýã òàñäàæ òàðààâ?
Ñýòãýëä çîõèñòîé, í¿äýíä äóëààí, ñàð àäèë öàðàéò ìèíèé õ¿¿ã
Ìèíèé äàéñàí õýí ºíººäºð ýíý ãàçàðò ¿ã¿é õèéâ?
Àÿà! Ýíý ãàçàðò õàéðòàé õ¿¿ãýý àëàãäñàíûã ¿çýýä

Ýíý áèå þóíû òóëä ºíººäºð ýâäðýõã¿é áàéíà?
Çîâëîí ýíý ìýòèéã ¿çýõíýýí ÷ ¿ë õàãàðàõ
Ìèíèé ç¿ðõ òºìºð ìºí þì áîëîâ óó.
ªíººäºð ç¿¿äýíä ìèíèé õºõèéã èëäýýð òàñäàæ,

Ø¿ä ÷ óíàñíààð ºíººäºð ìèíèé õ¿¿ ò¿ðãýí îñîëäîâ.
Áè õºõººíèé ãóðâàí àíãààõàé îëñîíû íýãèéã íü õàðöàãà ø¿¿ðñýí ìýò
Ìèíèé ãóðâàí õ¿¿ãèéí íýãèéã íü ºíººäºð ¿õëèéí ýçýí àâ÷ýý.
Àÿà! Í¿ãýëòýé ç¿¿ä ò¿¿íèé ¿ð á¿òñýí íü ýíý ìºí áàéíà.
“Õààí, õàòàí õî¸ð íèã¿¿ëñýë, ãàøóóäëààð îëîíòàà ¿ãëýæ, õàìàã ÷èìýã ç¿¿ëòýý òàéëààä,
îëîí íºõäèéí õàìò õ¿¿ãèéí ÿñàíä òàõèëûã ¿éëäýýä çàëóó õàí õ¿¿ãèéí ÿñûã ýíý ãàçàðò
òàâüñàí þì.
“Àíàíäàà, òýð öàãèéí òýð ¿åä, õàí õ¿¿ Ìàõàñàòòâà õýìýýã÷ áîëñîí ò¿¿íèéã ººð íýãýí
ìºí õýìýýí ÷è á¿¿ ñàíààðàé. Ó÷èð íü áè ººðºº òýð öàãèéí òýð ¿åä õàí õ¿¿ Ìàõàñàòòâà
áàéñàí þì. Àíàíäàà, õ¿ñýë òà÷ààë óóð õèëýí ìóíõàãèéí õàðàíõóéãààñ á¿ðýí ãýòëýýã¿é
òýð öàãò ÷ òàì òýðã¿¿òýé àìüòíû çîâëîíãîîñ áè àìüòàí á¿ãäýä òóñûã õ¿ðãýýä ãýì
á¿õíýýñ õàãàöàæ, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áóðõàí áîëñîíûã îäîî ºã¿¿ëýõ õýðýã þó áàéíà. Òýð
ìýò àìüòàí íýã á¿ð÷ëýíãèéí òóëä ÷ àìüòíû òàìä ãàëâûí òóðø îðøèõûã õè÷ýýñýí
õèéãýýä òºðºëõòºíèéã õ¿ðäíýýñ íýí ãýòýëãýñýí þì. Àìüòíû òºëºº ìàøèä ¿éëäýõýä
áýðõòýé ýëäýâ ÿíçûí îëîí ¿éëýýð õàìàã àìüòàíä òóñûã õ¿ðãýñýí.
“Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí òýð öàãò ýäãýýð ø¿ëãèéã çàðëèãëàñàí þì:
Äýýä áîäü ¿¿íèéã îãîîò ýðæ,

Îëîí ãàëàâò áè áèåý ÷ ºãñºí.
ßìàð ìýò õààí õèéãýýä õààí õ¿¿ áîëæ,
Òýð áîëãîíä áè áèåñèéã îãîîò ºãñºí.
Óðüäûí òºðºë á¿õíýý äàãàí ñàíàõàä,

125
Ìàõàðàòà õýìýýõ õààí ãàðñàí.
Ò¿¿íä èõ ºãëºã÷ íýãýí õ¿¿,
Ìàõàñàòòâà õýìýýã÷ äýýäýñ áàéñàí.
Ò¿¿íä ýðýìãèé õî¸ð àõ áàéñàí,

Ìàõàïðàíàäà áîëîí Ìàõàäåâà õýìýýõ íýðòýé.
Ñàäàí íºõä¿¿ä îé äóíä îäîæ,
Òýäãýýð ºëññºí ýì áàðûã ¿çñýí.
Ò¿¿íä, äýýä òºðºëõèéòºí ò¿¿íä íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýë òºðæ:

‘Ýíýõ¿¿ ýì áàð ºëñºæ, öàíãàõàä íýðâýãäñýíýýð
ªºðèéí çóëçàãà òýäãýýðèéã èäýõ àþóë èðíý.
Òèéìýýñ áè îäîî áèåý ºãüå.’
Ìàõàðàòà-ãèéí õ¿¿ Ìàõàñàòòâà,

ªëññºí áàðûã ¿çýýä ýõ çóëçàãà íàðûã
Ãýòýëãýæ ¿éëäýõèéí òóëä èõ íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëýýð
Óóëûí õàâöëààñ ¿ñýðñýí õèéãýýä
Ãàçàð óóë á¿ãä õºäºëæ,

Øóâóóäûí ÷óóëãàí íýí îëîí ¿çýãäýæ,
Ãºðººñèéí ÷óóëãàí àéí ñàíäàð÷,
Ýíý åðòºíöèéã õàðàíõóé íºìðºõºä
Ò¿¿íèé àõ Ìàõàïðàíàäà õèéãýýä

Ò¿¿í÷ëýí ìºí Ìàõàäåâà òýð õî¸ð
Èõ øóãóé òýíä õàéâààñ
Ìàõàñàòòâà-ã ýñ îëîîä,
Ìàøèä ãàñëàíãààð ñýòãýë íü øàíàëæ,

Ìàíñóóð÷ îé äîòóóð íààø öààø ã¿éæ,
Áàãà ä¿¿ ò¿¿íèéã îãîîò ýðýí,
Áàðõèðàí îé äóíäóóð õýðýâ÷,
Ìàõàïðàíàäà áîëîí Ìàõàäåâà

Àõ ä¿¿ òýäãýýð õàí õºâã¿¿ä,
Òóéëäàæ ÿäàðñàí ýì áàðûí ¿¿ð
Òýíä îéðòîí î÷èæ õàðòàë,
Ýì áàð áîëîí ò¿¿íèé çóëçàãà
ªëñãºëºí òýäíèé õîøóóí äàõü öóñ,
Õóâõàéðñàí ÿñ, ¿ñ ãýçýã íü

Õàà ñàéã¿é áóòàðñàíûã ¿çýâ
Ò¿¿íèé öóñíû õýñýãõýí äóñàë
Òýðõ¿¿ ãàçàðò øèíãýñýí áàéâ.
Óëñûí õààíû õî¸ð òîì õ¿¿,
Óëàéðñàí öóñ ò¿¿íèéã ¿çýýä,
Ãýíýò áàëìàãäàí òýðõ¿¿ ãàçàðò
Ãýäðýã õàðàí ìóóæðàí óíàâ.
Õàìàã áèåíä íü øîðîî íààëäàæ
Õàìãèéã ìàðòàí ñýòãýë íü ìàíñóóðàâ.
Ýðõýìñýã òýäãýýðèéí áàðàà áîëîî÷ íàð ÷

Èõýä õàðàìñàí óéëàí ãàøóóäàâ.
Òýäãýýð óñûã ìàøèä öàöëàí
Òýíãýð õàðàí óéëàí ñóóâ.
126
Òýäíèéã ìóóæðàí óíàõ ¿åä
Òýíãýðëýã äýýä õàòàí ýõ
Îëîí ýìñ øèâýã÷íýýð õ¿ðýýë¿¿ëýí,
Îðäíû äîòîð àìðàí áàéòàë,
×èíýñýí õî¸ð õºõíèé ¿ç¿¿ðýýñ

Öóñ ñ¿¿ õîëèëäîí ãîîæèæ,
Õàìàã áèå ¿å ìº÷ á¿õýí
Õóðö ç¿¿ãýýð õàòãàõ ìýò ºâäºæ,
Ñýòãýë íü ìàøèä ãàñëàíãààð ä¿¿ð÷,

Õàãàöàë õàðóóñëûí ñóìàíä îíîãäîæ,
Ýçýí õààíû äýðãýä î÷îîä,
Ýíýëýí õàðóóñàí ìàøèä ò¿ãøèæ,
Ýíýðëèéí äóóãààð èõýä óéëàí
Ìàõàðàòà õààíä èéí ºã¿¿ëýâ:
‘Ýðõò õ¿íèé õààí, íàìàéã ñîíñ:

Ýíý áèå ìèíü øàíàëëààð ò¿ëýãäýâ;
Ìèíèé õî¸ð õºõíèé ¿ç¿¿ðýýñ
Ìóó öóñ ñ¿¿ ìýò ãîîæèæ,
Ç¿¿ãýýð õàòãàñàí ìýò á¿õ áèå ºâäºæ;

Ç¿ðõ ìèíü ÷ áàñ õàãàðàõ øàõàâ.
Õàéðòàé õàí õºâã¿¿ä ìèíü
Õîéøèä ¿ë ¿çýãäýõ ìóó ¸ð ãàðàâ.
Àëàã ¿ðñèéã ìèíü ýðæ õàéãàà÷.

Àñàð÷ íèã¿¿ëñýí, àìü ºðøººãºº÷.
ªíººäºð áàñ ìèíèé ç¿¿äýíä
ªõººðäºì õºõººíèé ãóðâàí àíãààõàé
Îëñîí ìèíèé õºõººäèéí äîòðîîñ
Îíöãîé õººðõºí íýãýí áàéñàí,
Õººðõèé ò¿¿íèéã ¿õëèéí ýçýí
Õàðöàãà øóâóó ø¿¿ðýí îäñîí.
Ãàéòàé ýíýõ¿¿ ç¿¿ä íàäàä

Ãàñëàí õàðóóñëûã ñýòãýëä ìèíü àâ÷ðàâ.
Ò¿ãøñýí ñýòãýë ìèíü ìàøèä ýíýëæ,
Òóí óäàëã¿é áè ¿õýõ áîëîâ óó.
Ýíõðèé õºâã¿¿äèéã ìèíü ýðæ îëîí,
Ýíýðýí íèã¿¿ëñýæ àìèéã ìèíü àâðàà÷.’
Òèéíõ¿¿ ºã¿¿ëýýä ýõ õàòàí

Òýð ãàçàðò ìóóæðàí óíàâ.
Äóðüäëûí ýðõòýí íýí äîðîéòîæ
Ñýòãýë íü õîîñîð÷, ñàíàìñàðã¿é áîëîâ.
Õàòíû áàðàà áîëîî÷ øèâýã÷èí á¿ãä ÷

Õàðóóñàí ºðºâäºæ ìàøèä óéëàâ.
Òýíãýðëýã õàòàí óõààí àëäàæ,
Òýð ãàçàðò óíàõûã ¿çýýä,
Òýð äàðóéä ýçýí õààí

Õ¿¿ãýýñýý õàãàöàõûí ãàñëàíä äàðàãäàâ.
Ò¿øìýë áîëîí áàðàà áîëîî÷ íàð ÷
Ò¿ðãýí õºâã¿¿äèéã õàéõààð îäîâ.
127
Á¿õ õîòûí àðä èðãýä
Á¿ãä òóñ òóñûí ãýðýýñ ãàð÷,
Óéëàí í¿äíýýñýý íóëèìñ àñãàðóóëæ,
Ìàõàñàòòâà-ã õàà ñàéã¿é õàéâ:
‘Àìüä þìóó àëü ýñâýë ¿õñýí

Ìàõàñàòòâà òýð õààíà îäîâ?
Áèä ºíººäºð ¿çñýí áèë¿¿?
Ñýòãýëä çîõèñòîé àìüòàí çàðèì íýã
ªíººäºð ÿðóó áóñûã ñîíñîõ áîëîâ?’
ªíº óäààí áàðàãäàøã¿é ãàñëàíãààð îãøèâ.

Äóó ¿ë õ¿ðýõ õèéãýýä õÿçãààðëàøã¿é,
Õ¿÷òýé äóóãààð õàøãèðàí õàéâ.
Ìàõàðàòà õààí
Èõ ãàñëàíãààð ãàøóóäàí óéëæ,
Ýíõðèé õàòàí ãàçàð óíàñíûã
ªºðºº óñààð öàöàí ñ¿ð÷èæ,
Õýäèé ñýðãýí áîñîõ áîëîõ
Òºäèé õ¿ðòýë óñûã öàöàâ:
‘Ìèíèé õºâã¿¿í ¿õñýí þìóó àìüä þì óó?’ õýìýýí
Ìÿòàðñàí ñýòãýëýýð àñóóæ ¿éëäýâ.
Ýçýí õààí Ìàõàðàòà

Ýðõýì õàòàíä èéíõ¿¿ ºã¿¿ëýâ:
‘Ò¿øìýä áîëîí áàðàà áîëîî÷ íàð ÷
Òýäíèéã õàéõààð ãàäàãø îäîâ.
×è ìàøèä ñýòãýëýý õÿìðóóëæ,
¯ðãýëæèä ãàñëàí á¿¿ çîâ’
Òýð ìýò Ìàõàðàòà õààí

Òèéíõ¿¿ õàòíûã àðãàäàí òàéâøðóóëààä,
Õààíû îðä õàðøíààñ ãàð÷,
Õàðóóñàëä äàðàãäàí óéëàí óéëñààð
Ò¿øìýäèéí ÷óóëãàíààð îãîîò õ¿ðýýëýãäýí,
Ò¿ãøèí ñàíäàð÷ áèå íü ÷ äîðîéòîâ.
Îëîí çóóí àìüòàä ÷ áàñ

Óéëàí õàðóóñàí òýäíèéã äàãàëäàâ.
Õààí õ¿¿äèéã ýðýõèéí òóëä
Õîò áàëãàñààñ õîëäîí ãàð÷,
Õààí ãàð÷ ÿâàõûã ¿çýýä

Õààíû õîéíîîñ á¿ãä äàãàâ.
Ìàõàðàòà õààí òýð
Èõ õîòîîñ ãàðñàí äàðóéäàà
Õàéðòàé õ¿¿ãýý õàðàõûí òóëä
Õóðö í¿äýýð ç¿ã á¿ð õàðàâ.
Òîëãîéãîî á¿òýýæ ÿäàð÷ ñóëüäñàí

Òîîñ á¿õ áèåèéã íü õóâöàñ ìýò á¿ðõñýí
Í¿¿ð íü íóëèìñààð ä¿¿ð÷ óéëàí õàéëñàí
Íýãýí õ¿í èðýõèéã ¿çýýä
Ìàõàðàòà-ãèéí ç¿ðõ ñýòãýëä ÷

128
Èõýä áàðàãäàøã¿é ò¿ãø¿¿ð òºðæ,
Í¿¿ð í¿äýíä íü íóëèìñ õóðæ,
Ãàðàà ºðãººä óéëàí ñóóâ.
Òýãýýä ò¿¿íèé íýãýí ò¿øìýë

Òýð õîëîîñ ò¿ðãýí ÿàðàí èðæ
Èõ ýçýí õ¿ì¿¿íèé õààí
Ìàõàðàòà-ä èéí õýìýýí àéëòãàâ:
‘Òààëëàà õÿìðóóëàí á¿¿ çîõèîõòóí ýçýí ìèíü,

Òàíû õºâã¿¿ä ñýòãýëä çîõèñòîé áàéíà.
ªíº óäàëã¿é òàíû ýíý îðîíä
ªºðñäºº èðýõèéã òà áîëãîî!’
Õààí ò¿ð íýã öààø ÿâàõàä

Õî¸ðäîã÷ èõ ò¿øìýë õ¿ð÷ èðýâ;
Õàìàã õóâöàñ íü õèð òîîñ áîëñîí òýð
Õààíäàà óéëàí èéí àéëòãàâ:
‘Ýçýí õààí ìèíü ýý, òàíû õî¸ð õ¿¿

Ýíýëýí ìàøèä ãàøóóäàæ áàéíà.
Ýçýí òàíû íýã õ¿¿ àëãà
Ìàõàñàòòâà ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëýâ.
Ýì áàð çóëçàãàëààä ºíºä óäààã¿é ÷

ªºðèéí çóëçàãóóäàà èäýõèéã õ¿ñýõèéã ¿çýýä
Òýäãýýðò çàëóó èõ õ¿ì¿¿í òýð
Òýñýøã¿é èõ íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýë òºðººä
Àðèëñàí áîäèä åðººëèéã èõýä òàâèàä:
“Àìüòàí á¿ãäèéã áè ãýòýëãýæ ¿éëäüå,
Àñàð ã¿íçãèé àãóó èõ áîäèä
Àñàð óäàëã¿é áè õ¿ð÷ ¿éëäüå”.
Èõ õ¿í òýð õàäàí õàâöàë ðóó õàðàéæ;

ªëññºí ýì áàð ò¿¿íèéã áîñãîõîä
Àãøèí òºäèéä áèåíä íü ìàõ ¿ã¿é áîëãîæ,
Ýíä òýíä õýäýí ÿñ ¿ëäæýý.’
Ìàøèä àéìøèãòàé ¿ã ò¿¿íèéã ñîíñîîä,

Ìàõàðàòà õààí ìóóæðààä,
Ãàçàðò óíààä ñýòãýë íü ÷ õîîñîí áîëæ,
Ãàñëàíãèéí ãàë ìàøèä áàðàãäàøã¿é áàäðàâ.
Õàìàã íºõºä ò¿øìýä¿¿ä õàëàãëàñàí ¿ãýýð
Õàðóóñàí ãàøóóäàæ ýçýí òýäãýýðèéã ÷
Óñààð ñýð¿¿ö¿¿ëýí ãàðàà ºðãºí ìàøèä óéëàâ.
Ãóðàâ äàõü ò¿øìýë õààíä ºã¿¿ëñýí íü:

‘Áè ºíººäºð õî¸ð çàëóó õ¿¿ã
Èõ îé òýíä ìàøèä ìóóæèð÷,
Ãàçàðò óíàæ ñýòãýë íü ÷ õîîñîðñîíûã ¿çýâ.
Óõààí íü ñýðãýýä áîñîõûã õ¿ðòýë

Óñààð áèä íàð ìàøèä ñ¿ð÷èæ,
Äºðâºí ç¿ã á¿õíýýñ áàäðàõûã ¿çñýí;
Àãøèí òºäèé ñýðãýýä àõèí ãàçàð óíàñàí;
Àñàð õººðõèéëºëòýéãººð ìàøèä óéëàí äóóëñàí;
¯ðãýëæèä ãàðàà ºðãºí ñóóãààä
129
Ä¿¿ ò¿¿íèéõýý ñàéøààëûã ìàøèä ºã¿¿ëñýí.’
Õààí òýíä ìàøèä ñýòãýë õÿìàð÷,

Õ¿¿ãýýñýý õàãàöñàíààð ñýòãýë íü çîâëîíä äàðàãäàâ.
Õàðóóñàí ìàøèä ýíýëæ ¿ãëýí äóóëàâ.
Õààí òýð íü èéí õýìýýí îãîîò ñýòãýâ:
‘Õàéðòàé õ¿¿, ñýòãýëä çîõèñòîé íýã íü

Õàìàã àìüòíû òóëä ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëýâ.
Ìèíèé õî¸ð õ¿¿ òýä ÷
Ãàñëàíãèéí ãàëààð àìèà àëäàõ âèé äýý.
Òèéìýýñ áè ò¿ðãýí òýíä î÷îîä
¯çýõ¿é áàÿñãàëàíò õºâã¿¿äýý õàðæ ¿éëäüå.
Õóðäàí óíààãààð õààíû îðäíû

Õààíû õàðøèä ò¿ðãýí õºòºëæ ¿éëäüå.
Òýäãýýðèéã òºð¿¿ëñýí ýõèéí ç¿ðõ
Òýñýøã¿é ãàñëàíãààð õàãàðàõ øàõàæ áàéãàà.
Õî¸ð õ¿¿ãýý ¿çýýä àìèðëàõûã îëîõ áîëîîä,
Àìü íàñíààñ õàãàöàõã¿é áîëîõ áèç ýý.’
Õààí ò¿øìýëèéí ÷óóëãàíààð õ¿ðýýëýãäýýä,

Èõ çààíûã óíààä õºâã¿¿äýý õàðàõààð îäîâ.
Õî¸ð õ¿¿ íü õººðõèéëºëòýéãººð ìàøèä óéëàí,
Ä¿¿ãèéíõýý íýðèéã äóóäàí çàìààð èðýõèéã ¿çýâ.
Ýçýí õààí òýð õî¸ðûã õºòëººä,

Ìàøèä óéëàí ãýðòýý î÷îîä,
Òýðáýýð çîðèãëîí ò¿ðãýí ÿàðàí
Èõ õàòàíä ººðèéí õºâã¿¿äèéã ¿ç¿¿ëýâ.
Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Øàêÿàìóíè áè,

Òýð öàãèéí Ìàõàðàòà õààíû
Ìàõàñàòâà õ¿¿ áîëæ
Àëèí áýýð ýì áàðûã àìèðëóóëàí ¿éëäñýí þì.
Ýðõýò äýýä õààí Øóääîäàíà (ìîí: àðèóí èäýýò) òýð íü

Ìàõàðàòà õýìýýã÷ õààí áàéñàí
Õàòàí íü ÷ äýýä õàòàí Ìàÿà (ìîí: Èëáý õóâèëãààíò) áàéñàí þì.
Ìàõàïðàíàäà íü Ìàéòðåÿà áàéñàí þì.
Ìàõàäåâà íýðò òýðõ¿¿ õàíõ¿¿ íü
Ýíý öàãèéí Ìàíæóøðè ìºí þì.
Ýì áàðñ íü Ìàõàïðàæàòè (ìîí: òºðºëõòºí á¿ãäèéí èõ ýçýí)
Ýíõðèé çóëçàãàíóóä íü òàâàí ãýëýí þì.
“Ìàõàðàòà õààí áîëîí õàòàí èõýä ãàøóóäàí, õàìàã ÷èìãýý òàéëæ, îëîí íºõäèéí õàìò
õ¿¿ãèéí ÿñûã òàõèí ¿éëäýýä, Ìàõàñàòòâà ò¿¿íèé ÿñ ýäãýýðèéã ýíýõ¿¿ ãàçàðò òàâüñàí
áºãººä äîëîîí èõ ýðäýíèéí ñóâàðãà ¿¿íèéã áîñãîñîí þì. Ìàõàñàòòâà òýð ýì áàðàíä
áèåý ºãººä: ‘Áèåý îãîîò ºãñºíèé áóÿí ò¿¿ãýýð èðýýä¿é õîé÷èéí öàãò òîîíîîñ ìàøèä
õýòýðñýí îëîí ãàëàâò õàìàã àìüòàíä áóðõàíû çîõèîëûã ¿ç¿¿ëíý’ õýìýýí åðººëèéã
òèéíõ¿¿ òàâüñàí.
“Ñóðãààë ¿¿íèéã íîìëîõîä òýíãýð, õ¿ì¿¿í çýðýã òîîëøã¿é õýìæýýëøã¿é îëîí àìüòàä
äýýð ¿ã¿é, ¿íýíõ¿¿ òºãñãºñºí áîäèä ñýòãýëèéã ¿¿ñãýâ. Ñóâàðãà ¿¿íèéã ýíä ¿ç¿¿ëñýíèé óã
íü ýíý ìºí øàëòãààí íü ÷ ýíý ìºí áîëîé.
“Òýðõ¿¿ ñóâàðãà íü ÷ áóðõàíû àäèñòýäèéí õ¿÷ýýð òýðõ¿¿ ãàçðûí äîòîð îðøèí áàéãàà.”
130
”Ýì áàðàíä áèåý îãîîò ºãñºí íü”
õýìýýõ õîðèí çóðãàäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XXVII á¿ëýã: Áîäüñàäâà á¿ãäýýð ìàãòñàí íü
Òýãýýä òýäãýýð îëîí áóìàí áîäüñàäâà íàð Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-ðàòíà-

êàðàê÷àòðàêóòà (ìîí: Àëò áîëîí èõ ýðäýíý ãàðàõûí îðîí äàâõàð ø¿õýð) õààíà áóé òýíä õ¿ð÷,
î÷îîä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-ðàòíà-êàðàê÷àòðàêóòà-ãèéí ºëìèéä
îðîéãîîðîî ìºðãººä íýãýí ç¿ãò ñóóâ. Íýãýí ç¿ãò ñóóíãóóòàà òýäãýýð îëîí çóóí ìÿíãàí
áîäüñàäâà íàð àëãàà õàâñðàí çàëáèð÷, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Ñóâàðíà-ðàòíà-
êàðàê÷àòðàêóòà ò¿¿íä ø¿ëýã ýäãýýðýýð ìàãòààë ºðãºâ:
Àâðàëò áóðõàíû ëàãøèí øèæèð àëò ìýò

Àðèóí òóíãàëàã áèå íü òóíàìàë àëòàí ºíãºòýé.
Àëòàí óóë ìýò ñ¿ðäýì áàõäàì ëàãøèí,
Àëòàí øàðãàë ºíãºòýé ÷àäàã÷ öàãààí ëÿíõóà.
Àëèâàà ñàéí áèëãýýð ëàãøèí íýí ÷èìýãëýãäñýí;

Ýëäýâ ñàéí íàéðãààð áèå ëàãøèí õýýëýãäñýí;
Íàðíû ãýðýë ìýò ¿çýñãýëýí íýí áàäàðñàí.
Íýí àìèðëàíãóé õèðã¿é ñ¿ìáýð óóë ìýò,

Ýñðýíãèéí äóó áîëîí ÿðóó ýñðýíãèéí ýãøèã.
Àðñëàíãèéí àðõèðàà áîëîí äóóðñàõ ëóóíû õºã;

Ãàéõàìøèãò æàðàí ýðäýìò íèñâàíèñ ¿ã¿é çàðëèã;
Ãî¸ìñîã òîãîñ áà ãàëáèíãààí ÿðóó àÿëãóó;
Áóðòàã õèðã¿é õèëýíöýýñ õàãàöñàí ñ¿ð æàâõëàí;
Áóÿíû îëîí áèëãýýð ÷èìýãëýãäñýí áóðõàí.
Áîëãîîã÷èéí äàëàé õèðã¿é õèëýíöã¿éí äýýä;

Áóðõàí ýðäýì òºãñ áàÿëàã èõ óóë ìýò.
Õàìàã àìüòàíä òóñëàõ íèã¿¿ëñýíã¿éí òóéë
Õàìàã åðòºíö á¿õýíä àìãàëàíã ºãºõèéí îðãèë.
Ãàãö áóðõàí òà äýýä óòãóóäûã ¿ç¿¿ëýýä,
Ãàñëàíãààñ ãýòýëñýí àìãàëàíä îðóóëäàã áèëýý.
¯õýë ¿ã¿é àìãàëàíã ¿ðãýëæ õàéðëàã÷ áºãººä

¯íýí íîìûí ðàøààíûã ìàøèä ¿ç¿¿ëýã÷ þì.
Õàðóóñàë ¿õýë ¿ã¿é èõ õîòîä õ¿ðãýã÷,
Õàìàã àìãàëàí ãàðàõ òºãñ æàðãàëàíãèéí îðîí.
Àìüòíû çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã ãýòýëãýí çîõèîã÷ áóðõàí,

Àéìøèãò çîâëîíãèéí äàëàéãààñ òºðºëõòºí á¿ãäèéã ãýòýëãýã÷;
Àìèðëàíãóéí çàìä òºðºëõòºí á¿ãäèéã ìàøèä îðóóëæ,
Àìàð àìãàëàí á¿ãäèéã òºðºëõòºí á¿ãäýä õàéðëàã÷.
ßìàð ÷ æèøýýãýýð òàíûã ç¿éðëýæ ¿ë ÷àäíà

ßìàð÷ëàí òàòàã÷èéí áèëã¿¿í ýðäýìèéí äàëàé,
Àìüòàí á¿ãäýä òàíû íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýë õèéãýýä
Àñðàõóéí õ¿÷ áîëîí àðãà õè÷ýýíã¿é çýðýã.
131
Àâðàëò áóðõàí òàíû ýðäýì óõààíû äàëàéãààñ
Àëèí îëîí ìÿíãàí ãîëäè ãàëâûí òóðø ÷
Äóñàë íýã òºäèé ÷ ýðäìèéã ã¿éöýä ¿ç¿¿ëýõ
Äýýä òýíãýðèéí äîòîð ÷ òèéì ÷àäàë ¿ã¿é.
Ýðäìèéí èõ äàëàéãààñ ýðäìèéí äóñëûã àâààä

Ýíý ìýò áè òîâ÷ëîí õóðààæ íîìëîâ.
Àëèí ìèíèé õóðààñàí áóÿí ò¿¿íèé õ¿÷ýýð
Àìüòàí òýä á¿ãä äýýä áîäèä õ¿ðýõ áîëòóãàé.

“ Áîäüñàäâà á¿ãäýýð ìàãòñàí á¿ëýã”
õýìýýõ õîðèí äîëäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XXVIII á¿ëýã: Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä á¿ãäèéã ìàãòñàí
Ò¿¿íèé äàðàà áîäüñàäâà Ðó÷èðà-êåòó (ìîí: ¯çýñãýëýíãèéí îõü) ñóóäëààñàà áîñîîä íîìò
õóâöñàà íýã ìºðºíäºº áóóëãàæ, áàðóóí ºâäãºº ãàçàðò õàòãààä, ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí
õààíà áàéãàà òýð ç¿ãò àëãàà õàâñðàí ñºãäººä, ýäãýýð ø¿ëã¿¿äýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí
áóðõàíûã èëòýä ìàãòàâ:
×àäàã÷èéí ýðõò òà, îëîí áóÿíû áèëýã;

Öîãò ìÿíãàí ¿çýñãýëýí ýðäìèéí ÷óóëãàíààð ÷èìýãëýãäñýí;
Àãóó èõ ºíãº äýýä àìèðëàíãóéã ¿ç¿¿ëñýí;
Àëòàí íàð ìýò ãýðëèéã íýí öàöðóóëñàí.
Îëîí ãýðýë áàäðóóëñàí ãýðëýýð ò¿ãñýí.

Ýëäýâ ºíãººð ä¿¿ðýí èõ ýðäýíý ìýò,
Õºõ, öàãààí, øàð áèíäýðúÿà
Çýñ õèéãýýä öàéâàð áîëðûí ãýðýë ìýòýýð
Î÷èðò óóë ñ¿ìáýð óóëûã ñ¿ðýýð äàðàõ õèéãýýä
Îëîí ãîëäè îðíûã ãèéã¿¿ëýí çîõèîã÷;
Áàðàãäàøã¿é õàòóó çîâëîíã àìèðëóóëàí çîõèîã÷;
Áàðàãäàøã¿é äýýä àìãàëàíãààð öýíã¿¿ëýí çîõèîã÷.
Ä¿ðñ ýðõòýí òîäîðõîé õàðâààñ ¿çýñãýëýíò;

Õàðààä õàíàøã¿é õýí ÷ ¿çâýýñ áàÿñàõ;
Òýðã¿¿íèé ¿ñ íü òîãîñíû ºä ìýò ¿çýñãýëýíòýé;
Ò¿ìýí çºãèé ä¿¿ðñýí ¿¿ð ìýò ñîíèí.
Òààëàë íü íýí àðèóí òîîëøã¿é ýðäìýýð ä¿¿ðñýí.

Òºâëºðºë, àñðàõóé äýýä áóÿíûã õóðààñàí.
Ñàéí íàéðàã ýëäýâ ºíãº òºãºëäºð áºãººä
Ñàìàäè áîäèéí ãèø¿¿í ýðäì¿¿äýýð ÷èìñýí.
Ìàøèä öýíã¿¿ëýí çîõèîã÷ òóñûã ¿éëäýã÷;

Ìàãàä àìãàëàíã ºãºã÷ àìãàëàí ãàðàõûí îðîí;
Ìàø ã¿í ã¿íçãèé îëîí ýðäìýýð ÷èìñýí;
Ìÿíãà ìÿíãàí îðîíä èâ èëõýí çàëàðñàí.
Øºíèéí ãàëûí ãýðýë ìýò ãýðëýýð ¿çýñãýëýíòýé,

Ñàíñàð îãòîðãóéä íàðàí ã¿éöýä ìàíäñàí àäèë,
Ñ¿ìáýð óóë ìýò ýðäýì á¿õýí òºãºëäºð,
Õàìàã åðòºíöèéí îðîí á¿õýíä ò¿ãñýí.
132
Öàãààí ã¿ì¿äà, òàðàã, ñàð ìýò õèéãýýä
Öàñíû ºíãº áà ñàéí öàãààí àäèë,
Ñàéí ãàëóóíóóä îãòîðãóéä çýëëýõ ìýò
Ø¿äíèé ýðõýñ òàíû í¿¿ðèéã ÷èìæýý.
Òàíû àìèðëàíãóé í¿¿ðýíä ñàð ìýò

Áàðóóí òèéø õóéëàðñàí äîòðîî áàãòààñàí àäèë,
Áèíäýðúÿà àäèëûí ëàãøèíãèéí öàãààí ãýðëýýð
Îãòîãóéí òºâä íàð ìýò ¿çýñãýëýíòýé.

“Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áóðõàä á¿ãäèéã ìàãòñàí”
õýìýýõ õîðèí íàéìäóãààð á¿ëýã áîëîé.
* * *
XXIX á¿ëýã: Òºãñãºëèéã õóðààñàí
Òýãýýä ÿçãóóðûí îõèí òýíãýð Áîäèñàòòâà-ñàìóê÷àÿà (ìîí: Áîäèéã ¿íýíõ¿¿ õóðààã÷) òýð öàãò
ýäãýýð ø¿ëã¿¿äýýð ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíûã ìàãòàâ:
Ìàøèä àðèóí íîìîíä ñàìáààò îþóíûã ýðõøýýñýí;
Ìóó ¿éëèéí ìºðººñ õàãàöñàí îþóíûã ýðõøýýñýí;
Ñàíñàð íèðâààíûã áîëãîîñîí àðèóññàí îþóíûã ýðõøýýñýí;
Ñàéòàð íýí ãýãýýðñýí îþóíûã ýðõøýýñýíä ìºðãºìîé.
Àÿà, àÿà! Áóðõàí õÿçãààðëàøã¿é ñ¿ð æàâõëàíò.

Àÿà, àÿà! Ñ¿í äàëàé áà ñ¿ìáýð óóë ìýò.
Àÿà, àÿà! Áóðõàíû ìýäëèéí îðîí õÿçãààðëàøã¿é.
Óäàìáàð öýöýã ìýò ìàøèä íýí õîâîð.
Àìüòàí á¿ãäèéã äàãàí áàðèí òýòãýõèéí òóëä

Àëèí áýýð ñóäàð àéìãèéí äýýä ýíý ìýòèéã ìàøèä íîìëîñîí,
Àÿà õ¿íèé ýðõýò íàðàí, Øàãæààí ýçýí, ÿçãóóðûí îõü,
Àÿà àÿà, Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí èõ íèã¿¿ëñýíã¿éí ýçýí.
Àìèðëàíãóé Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí Øàãæààí ÷àäàã÷èéí ýðõýò,

Àìãàëàíãèéí äýýä íèðâààíû õîòîä ìàøèä îðøñîí,
Àñàð ã¿íçãèé àìèðëàíãóé ñàìàäè, òîîñíîîñ õàãàöñàí,
Àâðàëò áóðõàíû ÿâäëûí îðîí ò¿¿íä ìàøèä îðøñîí.
Õàìàã øàðâàãà òýä á¿ãäèéí áèå íü õîîñîí;

Õî¸ð õºëòºíèé äýýä áóðõàäûí îðøèõ íü ÷ õîîñîí.
Õàìàã þìñ öºì á¿ãä õîîñîí áîëáîîñ
Õàìàã àìüòàä õîîñîí ÷àíàðààñ ¿ë õýòýðìîé.
ßìàð ÷ öàãò áóðõàíûã äóðüäàí ñàíàõ áºëãºº.

ßëãóóñàíûã ýñ ¿çâýýñ ¿ðãýëæèä ãàíñðàõ áóé.
Òºãñãºñºí áóðõàíû íàð òàíûã ¿çýõèéí òóëä
Öàã ¿ðãýëæèä åðººëèéã ìàøèä òàâüæ ¿éëä.
Áè ¿ðãýëæèä áàéãàà ãàçàðòàà ºâäºã ñºõðºí,

Áóðõàíû ä¿ðèéã áÿñàëãàí ìàøèä ñàíàíà.
Òàòàãäàõûí òóëä íèã¿¿ëñýíã¿é ñýòãýëýýð äóóäàæ ¿éëä;
Áè àìãàëàí çàëàðñàíûã ¿çýõýýð ìàøèä áÿñàëãàíà.
Ãàñëàíãèéí ãàëààð á¿õýíä áàäðàõ áîëíî
¯çýõèéí ñýð¿¿í óñûã íàäàä ¿ðãýëæèä õàéðëà.
133
Áè òàíû ä¿ðñèéã ¿çýæ ìàøèä áÿñàëãàíà.
Íèã¿¿ëñýíã¿éí óñààð íàìàéã ìàøèä öýíã¿¿ëýí çîõèî.
Òàòàã÷ òà íàäàä íèã¿¿ëñýíã¿éãýýð àâðàí ñî¸ðõ.
Àìèðëàíãóé ä¿ðèéã ¿çýõèéã íàäàä õàéðëàí ñî¸ðõ.
Òà òýíãýð ñýëò àìüòäûí àâðàã÷ áèëýý.
Ýíý ìýò øàðâàãà íàðûí áèå íü õîîñîí áºãººä

Àìüòàí á¿ãä íü ç¿¿äíèé ìºí ÷àíàðòàé òóë
Îãòîðãóé ìýò îãòîðãóéí ìºí ÷àíàðòàé áàéíà.
Èëáý çýðýãëýý óñàíä òóññàí ñàð ìýò
Èòãýëò áàãø òà íàñ ëóãàà òºãºëäºð ìºí.
Òýãýýä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàí ñóóäëààñàà áîñîîä Ýñðýíãèéí äóóãààð çàðëèãëàâ:
“ßçãóóðûí îõèí òýíãýð ÷è ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé! Òà ÷ áàñ ñàéí áîëîé!”
Áóðõàí áàãø òèéí õýìýýí çàðëèãëààä, ßçãóóðûí îõèí òýíãýð Áîäèñàòòâà-ñàìóê÷àÿà, Èõ

îõèí òýíãýð Ñàðàñâàòè òýðã¿¿òýí òýíãýðèéí îõèä òýäãýýð á¿ãä, èõ îõèí òýíãýð Øðè
òýðã¿¿òýí îõèí òýíãýðèéí ÷óóëãàí òýäãýýð á¿ãä, ìºí Âàéøðàâàíà òýðã¿¿òýí òýíãýðèéí
õààí òýä á¿ãä á¿õ íºõºä áîëîí òýíãýð, õ¿í, àñóð, ¿íýð èäýøò çýðýã åðòºíö á¿ãä äàãàí
áàÿñààä ßëæ òºãñ íºã÷ñºí áóðõàíû çàðëèãèéã èëòýä ìàãòàâ.

“Òºãñãºëèéã õóðààñàí”
õýìýýõ õîðèí åñä¿ãýýð á¿ëýã áîëîé.

õýìýýõ èõ õºëãºí ñóäàð òºãñâýé.
Ýíýòõýãèéí áàíäèäà Çèíàìèäðà áîëîí Øèëýí-äðà-áîäè, òºâäèéí èõ àðèóòãàã÷

õýëìýð÷ áàíäè Èø-äý íàð ýíýòõýãèéí õýëíýýñ òºâä õýëíýý îð÷óóëñàí áàéíà.
Òºâä õýëíýýñ îð÷óóëñàí Äàø÷îéíïýë äàöàíãèéí øóíëàéâ ãàâæ Ñ.Ãàíòºìºð
Íîìûí Èõ áóÿíä äàãàí áàÿñìó.

2007 îíû 6 – ð ñàðûí 22 áóþó XVII ðàâæóíãèéí ãàë Ãàõàé æèë, çóíû äóíä ñàðûí øèíèéí
äîëîîí. [Íèéò 29 áүëýã, 10 õýñýãòýé.]
Ò. Áóëãàí , îð÷óóëãûã õÿíàí òîõèîëäóóëàâ.
134

GLS Last

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

GLS Last

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

GLS Last

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí õýìýýõ èõ õºëãºí

I á¿ëýã: Òýðãүүëýí ºã¿¿ëýõ¿é

Ñóäðûí àéìãèéí ýðõýò õààí

Äºðâºí ç¿ãèéí áóðõàä áýýð

Õàìàã õèëýíöèéã àðèëãàõ ó÷èð

Àëèâàà àìüòíû ýðõòýí äîðîéòñîí,

Õàòóó ãàøóóí çîâëîíä ýâýðøýýæ,

Àëèâàà áóÿíò ñàéí ñýòãýë òºãñ áàéæ

Åðòºíöèéã ñàõèã÷ ýçýí õààä áà

Õýí íýãýí ýíý ñóäðûã ñîíñîõ áà

Áàñ áóÿí ¿éëäýã÷ àìüòäûí

Àðâàí ç¿ãèéí òóóëñàí áóðõàä áà

Àðèóí äýýëèéã ñàéòàð ºìñºæ,

ªºðèéí ñýòãýëèéã õèð ¿ã¿é

Õýí íýãýí ñóäàð ¿¿íèéã ñîíñâîîñ

Õýí íýãíèé ÷èõíèé í¿õýí äîòîð ÷

Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí

II á¿ëýã: Ò¿¿í÷ëýí çàëðàãñäûí íàñàí ñ¿¿äðèéí õýìæýýã ¿ç¿¿ëýõ¿é

Õàìàã äàëàéí óñ á¿ãäèéí

Õàìàã Ñ¿ìáýð óóë á¿õýíä áóé

Õàìàã ãàçàðò àëèí áàéãàà

Õýðýâ çàðèì áýýð îãòîðãóéã

Ãýãýýðñýí áóðõàí ºäèé ÷èíýý îðøèíî

Ó÷èð íü ò¿¿íèé ¿éëäýõèéí øàëòãààí õî¸ð,

Òèéìèéí òóë èõ ìºí ÷àíàðò ò¿¿íèé

Òèéìýýñ ýðãýëçýõ ¿ã¿é áîëíî

“Áàñõ¿¿ ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí òýð ãàñëàíãààñ íºã÷èãñºíèéã

“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, òèéìýýñ ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí òýðýýð óã òýðõ¿¿ ó÷èð øàëòãààí

Òàñûí öîãöîñò óóëàíä áè îðøîîä

¯çýë áóðóóäñàí ýãýë íÿëõàñ òýä

Áóðõàí áàãø þó ÷ ¿ë çàðëèãëàí ñóóâàé.

Òýãýýä îðü çàëóó Ëèã÷àâè Ñàðâà-ëîãà-ïðèÿà-äàðøàíà òýðáýýð ýøèéã ¿ç¿¿ëýã÷ áàãø

Õýçýý íýãýí öàãò “Ãàíãà”-ûí óðñãàëààñ

Õýçýý íýãýí öàãò ÿñò ìýëõèéí ¿ñýýð

Õýçýý íýãýí öàãò áàòãàíûí ãàð õºëººð

Õýçýý íýãýí öàãò ëÿíõóé õîðõîé á¿õíèé

ªíäºð ÿçãóóðò àâèðàõûí òóëä

Íýãýí öàãò øàò ò¿¿ãýýð àâèðààä

Õýçýý íýãýí öàãò øàð øóâóó, õýðýý õî¸ð

“Áàëàøà”-ãèéí íàâ÷ íóãóóä

Õýçýý íýãýí öàãò äàëàéí èõ îíãîö

Õýçýý íýãýí öàãò õýðýý, øàð øóâóóíóóä

Ñàéí áîëîé, ñàéí áîëîé, çàëóó ýðõýì!

Åðòºíöèéí èòãýë àâðàë áîëñîí

Áóðõàíû ýðäýì ñàíààíä áàãòàøã¿é

ßëæ òºãññºí íü çàñâàðòàé áóñ.

Òóóëñàí áóðõàíû íîìûí ëàãøèí,

Áè áýýð ¿¿íèéã ñîíñîæ ìýäýýä

Áóðõàí ìºíõ áóñûã îãîîò ¿ç¿¿ëýõ áóñ;

ßëæ òºãññºí áóðõàí ñàíààíä áàãòàøã¿é;

(1).Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñíóóä íèñâààíèñûí ò¿éòãýð õèéãýýä ìýäýãäõ¿¿íèé ò¿éòãýðèéã îãîîò

“Áàñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿í áîäüñàäâà ìàõàñàäâàà, àðâàí íîì ýäãýýðýýð íü ò¿¿í÷ëýí

(1).Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí áýýð ºãëºã õèéãýýä ºãëºãèéí ¿ðèéã áè õèéãýýä ìèíèéìõèéëýí

“Áàñ ÿçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí ãàñëàíãààñ õýòðýýã¿é òýð ÿìàãò èõ

“ßçãóóðûí õºâã¿¿íýý, ýíý íü Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàí, Äàéñíàà äàðñàí, ¯íýíõ¿¿ òºãñãºñºí

Ò¿¿í÷ëýí çàëàðñàíû íàñ ñ¿¿äðèéí õýìæýý ¿¿íèéã ¿ç¿¿ëáýýñ òîîëøã¿é, õýìæýýëøã¿é,

Õóòàãò Àëòàíãýðýëò áóþó ñóäðûí àéìãèéí äýýä ýðõýò õààí

Òýãýýä Îãòîðãóéí ç¿ðõýí õóðñàí õýìýýõ áîäüñàäâà ìàõàñàäâà òýäíèé äîòðîîñ