Ahmetcan YURT 24.12.

2023
180511017

İTİKADİ MEZHEPLERİN DOĞUŞUNA TESİR EDEN FAKTÖRLER

Giriş

İnsanlık tarihi boyunca toplumlar belirli birtakım faktörlerden dolayı fikir ayrılıklarına
düşmüş ve bölünmüşlerdir. İslam Medeniyeti Tarihi’nde de Hz.Peygamber’in vefatından sonra
meydana gelen olaylar neticesinde de Müslümanlar fikir ayrılıklarına düşmüş bazı bölünmeler ortaya
çıkmıştır. Bu bölünmelerden birisi de itikadi alanda ortaya çıkmış ve Müslümanlar farklı itikadi
mezheplere bölünmüşlerdir. İtikadi alandaki bu bölünmelerin nedenlerini doğru şekilde anlayabilmek
için İtikadi Mezheplerin doğuşuna zemin hazırlayan iç ve dış faktörleri inceleyip bunlar üzerinden bir
değerlendirme yapmak gerekmektedir.

1. Mezhep Kavramının Kökeni

Zehâb kökünden gelen mezhep kelimesi sözlükte “gidilecek yer ve yol” anlamına gelirken
dini ıstılahta ise otorite kabul edilen âlimlerin dini hükümlerin dayandığı kaynağı bulmak ve
bunlardan çıkardığı anlamlarla ortaya koyduğu görüş ve yorumların sistemli haline verilen isimdir. 1
Günümüzde hem itikadi hem fıkhî bütün bölünmelerin hepsi mezhep olarak adlandırılsa da bu
adlandırma konular arasında karışıklığa sebep olmaktadır. Bu nedenle klasik dönemde fıkhî ekoller
için mezhep, itikadî mezhepler için daha çok fırka ve nihle kelimeleri kullanılarak bir ayrıma
gidilmiştir.2

Mezhep isimlendirilmelerinde genelde iki farklı yol benimsenmiştir. İsimlendirmeler

Mâtürîdîyye ve Eş’ârîyye mezheplerinde olduğu gibi kurucusuna atıfta bulunarak ya da Şia ve
Mu’tezile mezheplerinde olduğu gibi bir görüş etrafında birleşen topluluğa nispetle yapılmıştır. 3

2. Mezheplerin Doğuşuna Tesir Eden Doğal Faktörler

Mezheplerin oluşumuna etki eden birçok doğal etken bulunmaktadır. Hiç şüphesiz bunların
en başında da insanın tabiatı gelmektedir. Her insan tabiatı gereği özel ve biriciktir, bu özellikte

1 İlyas Üzüm, "MEZHEP", TDV İslâm Ansiklopedisi, (Erişim 24 Aralık 2023).

2 Mehmet Haberli, “İtikâdi İslam Mezheplerinin Ortaya Çıkışına Etki Eden Faktörler”, İnsan ve Toplum
Bilimleri Araştırmaları Dergisi 1/1 (2012), 161.
3 Hasan Kurt, “İtikadî Mezheplerin Oluşum Serüveni”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3
(2013), 24.
insanın düşünce ve yorumlasının kendine has ve özel olmasını sağlamıştır. Kendine has düşünce
yapısı olan insan dini anlama ve yorumlama açısından da özel ve diğerlerinden farklı düşünce ve
görüş ortaya koymuştur.4 İşte insanın düşüncesinin bir sonucu olarak ortaya çıkan bu farklılıkta
mezheplerin doğuşuna etki eden en temel faktördür.

Arap dili özelliği bakımından edebi ve söz sanatlarına açık bir dildir. Bu nedenle de farklı
şekilde anlamlandırma ve yorumlamalara açıktır. Kur’ân-ı Kerim’in de Arapça olması içerdiği bazı
hükümlerde farklı görüşlerin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Bunun yanı sıra Kur’ân-ı Kerim’in
kendi muhtevasından dolayı ayetler muhkem ve müteşabih olarak ayrılmıştır. Müteşabih ayetler de
anlaması zor kapalı oldukları için bu ayetler hakkında yorum yapan ve görüş belirten müfessirlerin
Arap dilinin ve İslam dininin özüne olan hakimiyetleri, akıl ve yorumlama derecelerine göre
değişmekte bu da farklı mezheplerin oluşmasına zemin hazırlamıştır. 5

Mezheplerin ortaya çıkışına etki eden doğal bir etken de başka toplum ve medeniyetlerle olan
temastır. İslam fetihleriyle birlikte İslam büyük coğrafyalara yayılmış bu da farklı toplumlarla
etkileşime girilmesini sağlamıştır. Bu etkileşimlerle birlikte farklı din, toplum ve kültürlerden insanlar
İslamiyet’i benimsemiş ve müslüman olmuşlardır. Bu insanların geçmiş düşünce yapılarından kalan
bazı özellikleri, İslam’ı anlama ve yorumlama alanında da farklılıklara neden olmuş ve birtakım
bozuk itikadi görüşlerin ortaya çıkmasına kaynak olmuştur.6

3. Mezheplerin Doğuşuna Tesir Eden Beşeri Faktörler

Mezheplerin doğuşuna etki eden doğal faktörler olduğu gibi insanlar arasında meydana gelen
hadiselerden dolayı ortaya çıkan birçok beşeri faktör de bulunmaktadır. Hz.Peygamber’in vefatından
sonra ortaya çıkan otorite boşluğu müslümanlar arasında ilk ihtilafları da beraberinde getirmiştir.
Hz.Peygamber’in vefatı esnasında ortaya çıkan Kırtâs olayı, ümmetin liderliğini yapacak kişi
hakkında fikir ayrılıklarına neden olmuş özellikle Ehl-i Sünnet ile Şia arasında olan ayrışmaların en
temel sebebi olmuştur.7

Hz.Osman’ın şehit edilmesi de İslam Tarihi’nde itikadi görüş ayrılıklarının ortaya

çıkmasındaki en önemli beşeri faktörlerden birisidir. Hz.Osman’ın tutum ve davranışlarını eleştiren ve
onun dinden çıktığını düşünen bir grup onu şehit ederken bir başka grup şehit edenlerin yanlış

4 Mehmet Saffet Sarıkaya (ed.), İslâm Mezhepleri Tarihi (Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık 2022), 22
5 Haberli, “İtikadi Mezheplerin Ortaya Çıkışına Etki Eden Faktörler”, 164.
6 Haberli, “İtikadi Mezheplerin Ortaya Çıkışına Etki Eden Faktörler”, 166.
7 Haberli, “İtikadi Mezheplerin Ortaya Çıkışına Etki Eden Faktörler”, 168.
yaptığını, Hz.Osman’ın davranışlarının doğru olduğunu ifade etmişlerdir. 8 Hz.Osman döneminde
başlayan fikir ayrılıkları, taşkınlıklar ve karışıklıklar Hz.Ali döneminde de devam etmiş ve hatta
artmıştır. Hz.Ali ve Hz.Muaviye arasında yapılan ve birçok sahabenin karşı karşıya gelmiş olduğu
sıffïn savaşı ve sonrasında halifenin tayin edilmesi için yapılan hakem olayına karşı çıkan ve bunu
kabul etmeyenler ayrılık farklı bir görüşü benimsemiş ve İslam Medeniyeti’nde yeni bir fırkanın daha
oluşmasına etki etmişlerdir.9

Sonuç

İslam Tarihi’nde birtakım faktörler nedeniyle itikadi ayrışmalar meydana gelmişlerdir.

Bunlardan bir kısmı insan tabiatı, Arap dilinin kapalılığı, başka kültürlerle iletişim gibi özel bir
nedene bağlı olmadan ortaya çıkan doğal faktörler; diğer kısmı ise İslam toplumunda meydana gelen
Kırtâs olayı, Hz.Osman’ın şehit edilmesi, sıffin savaşı ve hakem olayı gibi bazı özel olaylara bağlı
olarak ortaya çıkan beşeri faktörlerdir. Sonuç olarak, İslam toplumunda ortaya çıkan birtakım
faktörlerden dolayı itikadî mezhepler ortaya çıkmıştır.

8 Kurt, “İtikadi Mezheplerin Oluşum Serüveni”, 27.

9 Kurt, “İtikadi Mezheplerin Oluşum Serüveni”, 30.
 KAYNAKÇA

1. Haberli, Mehmet. “İtikadi İslam Mezheplerinin Ortaya Çıkışına Etki Eden Faktörler”.
İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırma Dergisi 1/1 (Mart 2012), 160-177.
https://dergipark.org.tr/tr/pub/itobiad/issue/8761/109335
2. Kurt, Hasan. “İtikadi Mezheplerin Oluşum Serüveni” Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi 2/3 (Haziran 2013), 23-35.
https://dergipark.org.tr/tr/pub/gifad/issue/16036/167766
3. Sarıkaya, Mehmet Saffet (ed.), İslâm Mezhepleri Tarihi. Ankara: Nobel Akademik
Yayıncılık, 2022.