Chương HI

VĂN H Ọ C - N G H Ệ THUẬT N G Ô N TỪ

Mục tiêu:

- Xác lập khái niệm văn học.

- Hiếu được dặc trưng, bần chất của hình tượng nghệ thuật.

- Nắm vững vai trò của ngôn từ trong sáng tác văn học.

1. KHÁI NIỆM VĂN HỌC

Trở l ê n đ ã t ì m h i ể u n ộ i d u n g xã h ộ i v à t í n h c h ấ t t h ẩ m mĩ của v ă n
học. Đ ã đ ế n l ú c đ i s â u t ì m h i ể u b ả n t h â n v ă n học. " V ă n học l à g ì " x ư a n a y
đ ã có r ấ t n h i ề u đ ị n h n g h ĩ a k h á c n h a u v à đ a d ạ n g . Đ ê h i ế u s â u v ấ n đ ề có
t h ế p h â n l à m h a i c ấ p đ ộ . T r ư ớ c h ế t , t ì m h i ế u n ộ i h à m h a i c h ữ " v ă n học"
v à t i ế p t h e o t ì m h i ể u n ộ i h à m k h á i n i ệ m v ă n học. P h ẩ n n à y t ì m n g h ĩ a
hai c h ữ v ă n học.

T h u t n g ủ " V ă n h ọ c " n g à y n a y d ù n g đ ể c h ỉ l o ạ i v ă n học n g h ệ thut,

bao g ồ m t h ơ ca, t i ể u t h u y ế t , t á n v ă n . k ị c h b ả n v ă n học. k í . k ị c h b ả n đ i ệ n
ả n h . . . N h ư n g t ừ x ư a đ ế n n a y n ó đ ã t r ả i q u a n h i ề u c á c h h i ể u . bao h à m ba
ý n g h ĩ a cờ b ả n m à t a có t h ể n ó i l à n g h ĩ a r ộ n g . n g h ĩ a h ẹ p v à n g h ĩ a c h i ế t
trung.

1.1. Văn hoe theo nghĩa rộng

X é t t h e o n g h ĩ a r ộ n ? v ă n học là t h u t n g ữ g ọ i c h u n g m ọ i h à n h v i n g ô n
n g ữ n ó i , v i ế t v à t á c p h ẩ m n g ô n n g ữ . bao g ồ m c á c t á c p h ẩ m m à n g à y n a y
có t h ổ x ế p v à o l o ạ i c h í n h t r ị , l ị c h sử, t r i ế t học. t ô n g i á o . H ọ c g i ả c n đ ạ i
T r u n g Q u ố c C h ư ơ n g B ỉ n h L â n ( 1 8 6 9 - 1 9 3 6 ) n ó i r ằ n g : " C á i g ọ i l à v ă n học là
d ù n g v ã n t ự đ ể g h i v à o t r ú c l ụ a . n ê n g ọ i là v ă n ; b à n v ề c á c h l à m v ă n t h ì
g ọ i là v ã n học". Đ â y c ũ n g l à n ộ i h à m h a i c h ữ v ă n c h ư ơ n g . P h a n B ộ i C h â u

6 GT văn học tpl 31

t r o n g b à i Quan niệm của tôi về văn chương (1931) đ ã l i ệ t v à o v ă n c h ư ơ n g
" l ụ c k i n h " ( s á u b ộ k i n h đ i ể n c ủ a N h o gia, g ồ m : Kinh thi, Kinh thư, Kinh
lễ, Kinh dch, Kinh Xuân Thu, Kinh nhạc), c ò n k ể c ả s á c h Thái huyền,
Pháp ngôn c ủ a D ư ơ n g H ù n g , Binh pháp của T ô n Tẩn.v.v... ở p h ư ơ n g T â y
c ũ n g có q u a n n i ệ m v ă n h ọ c r ộ n g n h ư v y . T h e o R e n e W e l l e k t r ư ớ c 1800
c á c t á c p h ẩ m t r i ế t học, t h ầ n h ọ c , k i n h t ế học, t i ế n h o a l u n đ ề u g ọ i là " l i t -
e r a t ú r e " cả.

V ớ i n g h ĩ a r ộ n g n à y v ă n h ọ c đ ồ n g n g h ĩ a v ớ i v ă n hoa. K h ổ n g T ử t ừ n g
h i ể u " v ă n " là l ĩ n h vực t r i thức, " v ă n học" là m ộ t k h o a t r o n g "tứ khoa", b ê n
c ạ n h đ ứ c h ạ n h , n g ô n n g ữ , c h í n h sự. C h o đ ế n t h ò i N g ụ y T ấ n c á c h h i ể u
n à y v ẫ n c h i ế m đ ị a v ị c h ủ đ ạ o . V ă n h ọ c k i ể u n à y bao g ồ m c ả c á o , c h i ế u ,
b i ể u , h ị c h , v ă n b i a . . . Ớ p h ư ơ n g T â y v ă n học g ồ m n h ữ n g b à i d i ễ n t h u y ế t ,
g i ả n g đ ạ o , s á c h t r i ế t h ọ c , l ị c h sử. V ớ i n g h ĩ a r ộ n g n à y n g h ệ t h u t c ủ a v ă n
học n ằ m ở l ĩ n h vực t u t ừ ( R h é t o r i c ) .

1.2. Văn học theo nghĩa hẹp

V ớ i n g h ĩ a h ẹ p v ă n h ọ c c h ỉ k h á i n i ệ m v ă n học n g h ệ t h u t m à t a q u e n
d ù n g h i ệ n n a y , bao g ồ m c á c t á c p h ẩ m n g ô n t ừ b i ể u h i ệ n t ì n h c ả m v à s á n g
t á c b ằ n g h ư c ấ u , t ư ở n g t ư ợ n g . V ó i n ộ i d u n g n à y p h ư ơ n g T â y g ọ i l à "Belles
lettres", còn ở T r u n g Quốc, t ừ t h ò i L ụ c T r i ề u , T i ê u T h ố n g d ù n g t ừ "văn
c h ư ơ n g " : " C á i g ọ i là v ă n c h ư ơ n g là b i ể u h i ệ n b ề n g o à i của t í n h t ì n h , là
â m đ i ệ u của t h ầ n m i n h " . V ă n học theo nghĩa h ẹ p n à y ở V i ệ t N a m mãi
đ ế n n ă m 1927 ô n g V õ L i ê m S ơ n t r o n g b à i Văn học với xã hội mới nói:
" C á i d a n h t ừ " v ă n h ọ c " b â y g i ờ , n g ư ờ i T à u , n g ư ờ i N h t c h ỉ d ù n g theo
nghĩa mới, nghĩa h ẹ p , c ũ n g n h ư h a i c h ữ m ĩ v ă n (Belles l e t t r e s ) , nghĩa 1

là n h ữ n g t h ứ v ă n có t ì n h c ả m , m ĩ c ả m , t h u ộ c v ề p h ạ m v i n g h ệ t h u t , chứ
k h ô n g g ồ m c ả bao n h i ê u v ă n t ự k ĩ t h u t k h á c , n ó t h u ộ c v ề p h ạ m v i k h o a
học". T u y n h i ê n c á c s á c h Việt Nam văn học sử yếu của D ư ơ n g Q u ả n g
H à m , Việt Nam cổ văn học sử c ủ a N g u y ễ n Đ ổ n g C h i v ẫ n c ò n d ù n g theo

1. Theo Từ điển từ ngoại lai của Trung Quốc, thì người Nht đã mượn từ văn học để
dịch từ literature của tiếng Anh và hiểu theo nghĩa mối, sau đó người Trung Quốc mượn
cách dịch của Nht, r ồ i cách dịch ấy truyền vào Việt Nam.

82
nghĩa r ộ n g hay đ ú n g h ơ n là nghĩa chiết trung, n h ư n g d ầ n d ầ n việc d ù n g
theo nghĩa hẹp đ ã c h i ế m ư u t h ế . 1

1.3. Nghĩa chiết trung của văn hoe

Đ ứ n g g i ữ a h a i n g h ĩ a r ộ n g v à h ẹ p n ó i t r ê n c ò n có nghĩa c hiết trung,

chỉ n h ữ n g t á c p h ẩ m n g ô n n g ữ v i ế t v à nói k h ô n g d ễ d à n g x ế p l o ạ i . C h ẳ n g
h ạ n v ă n x u ô i c h ư t ử , t á c p h ẩ m sử t r u y ệ n , t ạ p v ă n , p h ó n g sự, v ă n c h í n h
l u n c ó n g h ệ t h u t . N h i ề u b ộ v ă n h ọ c sử h i ệ n n a y đ ề u d ù n g t h e o n g h ĩ a
chiết t r u n g này.

1.4. Ý nghĩa quy ước - N g o à i ba ý nghĩa c h í n h t r ê n đ â y , t h u t n g ữ

v ă n h ọ c c ò n có m ộ t ý n g h ĩ a n ữ a g ọ i l à ý n g h ĩ a q u y ước. C h ẳ n g h ạ n thấy
v ă n v ầ n t h ì gọi là t h ơ , n h ì n v ă n học theo d ấ u h i ệ u b ê n g o à i hay theo t i ê u
c h u ẩ n t ổ n g t h ể . C ó t á c p h ẩ m t h ò i n à y k h ô n g x e m l à v ă n học n h ư n g t h ò i
k h á c l ạ i xem là v ă n học. Đ i ề u n à y c ũ n g g i ố n g n h ư m ộ t đ ồ g ố m t h ò i cổ
l à m ra đ ể d ù n g , n h ư n g đòi sau x e m là n g h ệ t h u t , đ e m t r ư n g b à y ở V i ệ n
b ả o t à n g . ơ V i ệ t N a m c á c t á c p h à m n h ư Nh thập tứ hiếu, Ngư tiêu y
thuật vấn đáp vu... đ ề u coi l à t á c p h ẩ m v ă n học.

T r o n g c á c ý n g h ĩ a t r ê n , n g h ĩ a h ẹ p c ủ a v ă n học l à q u a n t r ọ n g n h ấ t ,
n ó đ á n h d ấ u sự h ì n h t h à n h q u a n n i ệ m v ề v ă n học n h ư m ộ t n g h ệ t h u t
n g ô n t ừ v ó i n ộ i h à m đ ầ y đ ủ n h ấ t . C ò n v ă n h ọ c t h e o n g h ĩ a r ộ n g c ũ n g có
t í n h n g h ệ t h u t chỉ ở p h ư ơ n g d i ệ n t u từ.

2. HÌNH TƯỢNG - ĐẶC TRƯNG cơ BẢN CỬA VĂN HỌC

2.1. Khái niệm hình tượng như một phương tiện giao tiếp

2.1.1. Hình tượng là một sáng tạo biểu ý. D o đ ố i t ư ợ n g v ă n h ọ c có t í n h

cụ t h ể , t h ẩ m m ĩ , t o à n v ẹ n , m a n g g i á t r ị v à ý n g h ĩ a n h â n s i n h cho nên

1. Ở Việt Nam Đặng Thai Mai có một phân biệt đáng chú ý: "Văn học là một bộ môn
của văn hoa và gồm t ấ t cả những công trình sáng tác về vn văn hay tản văn. Văn học
cũng có nghĩa là khoa học nghiên cứu về các áng văn đó". Hiểu theo nghĩa thứ hai này,
văn học cũng là một khoa học, như là sử học, triết học, toán học, vt lí học... (Văn học
khái luận). Tuy nhiên theo thói quen, để chỉ khoa học văn học ngươi ta gọi là khoa nghiên
cứu văn học mà không gọi là văn học.

83
h ì n h t h ứ c p h ả n á n h đ ố i t ư ợ n g đ ó c h ỉ có t h ể l à hình tượng. Trong tiêng
H á n c h ữ " t ư ợ n g " v à " h ì n h " x u ấ t h i ệ n t r o n g s á c h Chu Dch có n g h ĩ a là
h i ệ n t ư ợ n g ( " k i ế n n à i v ị c h i t ư ợ n g , h ì n h n à i vị c h í k h í ' n g h ĩ a l à c á i t h ấ y
đ ư ợ c t h ì g ọ i l à t ư ợ n g , c á i có h ì n h t h ế t h ì g ọ i l à đ ồ v t ) , sau c h ỉ b i ể u t ư ợ n g ,
h ì n h v ẽ , h ì n h ả n h t ư ở n g t ư ợ n g t r o n g đ ầ u ó c . T r o n g T h i ê n Hệ từ truyện
có c â u : " T h ầ y K h ổ n g n ó i : V i ế t k h ô n g n ó i h ế t l ờ i , l ờ i k h ô n g n ó i h ế t ý , v y
t h ì c á i ý c ủ a t h á n h n h â n k h ô n g t h ấ y h ế t đ ư ợ c sao? T h ầ y K h ố n g nói:
T h á n h n h â n l à m r a t ư ợ n g đ ế n ó i cho h ế t ý , đ ặ t r a q u ẻ đ ể n ó i cho h ế t sự
tht, giả" . V y người xưa đã biết d ù n g h ì n h ảnh, biểu tượng để diễn đạt
1

n h ữ n g đ i ề u m à l ờ i n ó i k h ô n g b i ể u đ ạ t h ế t đ ư ợ c . C ũ n g t r o n g t h i ê n Hệ từ
hạ có đ o ạ n : " D ị c h l à m r õ c á i đ ã q u a m à x é t c á i s ắ p t ớ i , l à m s á n g t ỏ cái
k í n đ á o , m ở c á i b í m t . ( V ă n v ư ơ n g ) k h a i t r i ể n h ì n h t ư ợ n g ( h a y ý nghĩa),
p h â n b i ệ t m ọ i v t đ ú n g v ớ i t ê n c ủ a c h ú n g ; n g ô n đ ư ợ c c h í n h , l ờ i đ o á n được
đ ị n h r ồ i , t h ế l à đ ầ y đ ủ " , ở đ â y n ó i h ì n h t ư ợ n g l à h ì n h v ẻ có c h ứ c n ă n g
2

b i ể u đ ạ t n h ữ n g ý s â u xa, t h ầ m k í n .

0 p h ư ơ n g T â y t ừ h ì n h tượng (image) với t ư c á c h là m ộ t t h u t ngữ,

ý n g h ĩ a c ũ n g n h i ề u l ầ n t h a y đ ô i . L ú c đ ầ u có n g h ĩ a l à " c h â n d u n g ' ' , " h ì n h
ảnh", " h ì n h ả n h p h ả n chiếu", n h ấ n m ạ n h tới h ì n h ả n h thị giác. Lí lun
c ũ n g s ử d ụ n g t h e o n g h ĩ a n à y . T r o n g Nghệ thuật thi ca A r i s t o t e d ù n g t ừ
h ì n h t ư ợ n g đ ể chỉ sự t r a n g t r í . c ò n b ả n c h ấ t s á n g t á c t h ì x e m là mô
p h ỏ n g , m ặ c d ù s ả n p h ẩ m c ủ a m ô p h ỏ n g sẽ cho t a h ì n h t ư ợ n g t r o n g ý
n g h ĩ a s â u sắc h ơ n l à h ì n h ả n h t h ị g i á c . v ề s a u h ì n h t ư ợ n g đ ư ợ c d ù n g chỉ
sự p h ả n á n h , chỉ h ì n h t ư ợ n g b i ể u ý, k h ô n g giới h ạ n v à o t í n h c h ấ t thị
g i á c n ữ a , đ ặ c b i ệ t c h ỉ n h ữ n g h ì n h t ư ợ n g g i à u sức t ư ở n g t ư ợ n g do n g ô n
t ừ gợi n ê n .

D o b ả n c h ấ t l à s á n g t ạ o b i ể u ý cho n ê n h ì n h t ư ợ n g l à m cho n h u n g
suy n g h ĩ , b i ể u t ư ợ n g t r o n g đ ầ u đ ư ợ c h i ệ n h ì n h r a n g o à i cho người khác
c ả m n h n . N h à lí l u n M ĩ S u s a n n e L a n g e r cho r ằ n g : " B ớ i vì đ ờ i sống
t ì n h c ả m c ủ a con n g ư ờ i có đ ặ c đ i ể m l à k h ô n g có h ì n h t h ứ c , cho n ê n c á c
k ý h i ệ u n g ô n n g ữ m a n g n ộ i d u n g k h á i n i ệ m k h ô n g t h ể p h ả n á n h được
t h ế g i ớ i n ộ i t â m , do đ ó p h à m n h ữ n g g ì m à n g ô n n g ữ k h ó b ề b i ê u đ ạ t . n h ư

1. Kinh Dch. Nguyễn Hiến Lê dịch. Nxb Văn học. 1992. tr. 470.
2. Sđd. tr. 490.

84
b i ê u đ ạ t b ả n c h ấ t v à c ấ u t r ú c h o ạ t đ ộ n g t ì n h c ả m , đ ề u do n g h ệ thut
đ ả m n h i ệ m " . " B ở i vì h ì n h t ư ợ n g l à m cho q u á t r ì n h b ê n t r o n g có đ ư ợ c m ộ t
h ì n h t ư ợ n g b ê n n g o à i , k h i ế n cho n g ư ờ i k h á c đ ề u n h ì n t h ấ y . . . T á c p h ẩ m
n g h ệ t h u t n à o c ũ n g đ ê u có h ì n h t ư ợ n g c ả . d ù l à m ộ t m à n m ú a , m ộ t t á c
p h ẩ m đ i ê u k h ắ c , m ộ t bức hoa, m ộ t b ả n n h ạ c , m ộ t b à i t h ơ , v ê b ả n c h ấ t
đ ê u l à s ự b i ê u h i ệ n r a b ê n g o à i c ủ a cuộc s ô n g n ộ i t ạ i , đ ê u l à sự h i ê n h i ệ n
k h á c h q u a n c ủ a h i ệ n t h ự c c h ủ q u a n " . N h à b á c học A . E n s t e i n c ũ n g có
1

m ộ t c â u n ó i r ấ t s â u sắc: " K h i t h ế g i ớ i n à y k h ô n g t h o a m ã n đ ư ợ c t h ế g i ớ i
c ủ a c h ú n g ta, k h i c h ú n g t a v ớ i t ư c á c h l à con n g ư ờ i t ự do t i ế n h à n h t h á m
d ò , q u a n s á t t h ế g i ớ i , c h ú n g t a sẽ đ i v à o l ĩ n h v ự c k h o a học v à n g h ệ thut.
N ế u d ù n g n g ô n n g ữ l ô g í c h đ ể m i ê u t ả n h ữ n g đ i ề u m à cơ t h ể , t â m h ồ n t a
c ả m n h n đ ư ợ c t h ì đ ó sẽ l à k h o a h ọ c . N h ư n g n ế u m u ố n t r u y ề n đ ạ t n h ữ n g
ấ n t ư ợ n g m à lí t r í k h ô n g t i ế p n h n đ ư ợ c , m à c h ỉ có t r ự c g i á c l ĩ n h h ộ i
được, t h ì đ ó l à s á n g t ạ o n g h ệ thut" . 2

2.1.2. Hình tượng như một kí hiệu phi ngôn ngữ

X é t t ừ g ó c đ ộ g i a o t i ế p ( C o m m u n i c a t i o n ) h ì n h t ư ợ n g sở d ĩ có c h ứ c
n ă n g biêu ý và t r u y ề n đ ạ t n h ữ n g t h ô n g t i n m à ngôn ngữ k h ó bê biêu đ ạ t
được đ ể u do t í n h c h ấ t v ố n có c ủ a p h ư ơ n g t i ệ n giao t i ế p . L í t h u y ế t g i a o
t i ế p cho r ằ n g h ì n h t ư ợ n g c ũ n g l à m ộ t p h ư ơ n g t i ệ n d ù n g đ ể t r u y ề n đ ạ t
t h ô n g t i n , đ ư ợ c g ọ i l à k í h i ệ u p h i n g ô n n g ữ . Đ ú n g n h ư n h à n g ô n n g ữ học
M ỹ E . S a p i a n h n x é t , đ ó l à " m ộ t t h ứ m ã k h ô n g có ở v ă n t ự , k h ô n g a i b i ế t ,
được t h i ế t k ê t i n h v i m à m ọ i n g ư ờ i đ ê u h i ể u đ ư ợ c " . Đ i ê u đ ó có n g h ĩ a l à
3

h ì n h t ư ợ n g có k h ả n ă n g b i ê u đ ạ t t h ô n g t i n n h ư n g ô n n g ữ , n h ư n g k h ô n g
có t í n h m i n h x á c k h á i n i ệ m n h ư n g ô n n g ữ . C h ẳ n g h ạ n , n g h e d i ễ n t h u y ế t
với đọc b à i d i ễ n t h u y ế t t h ì sự t i ế p n h n k h á c h ẳ n n h a u , bơi k í h i ệ u
t r u y ề n đ ạ t k h á c n h a u . K h i nghe d i ễ n t h u y ế t n g ư ờ i nghe t i ế p n h n b ằ n g
hai h ệ t h ố n g k í h i ệ u . M ộ t là n g ô n n g ữ v à h a i là h ệ t h ố n g " h ì n h tượng",
g ồ m â m t h a n h , đ i ệ u bộ, n é t m ặ t , á n h mắt, giọng điệu, động tác. H ệ

1. Susanne Langer. vấn đề nghệ thuật. Nxb. Khoa học xã hội Trung Quốc. 1983. tr.8.
2. Anhxtanh nói về cuộc dờ. Nxb T h ế giới t r i thức. 1984. tr.39 - 40.
3. Dần theo Khái luận lí thuyết giao tiếp của Shram Poter. Tân Hoa xuất bản. 1984.

85
thống n à y t ă n g cường h i ệ u quả biểu đạt, biểu đ ạ t bổ sung n h ữ n g nội
d u n g m à n g ô n n g ữ k h ô n g b i ể u đ ạ t được, t h m c h í có k h i b i ể u đ ạ t được
m ộ t n ộ i d u n g t h ô n g t i n n g ư ợ c v ớ i t h ô n g t i n n g ô n n g ữ . C h ẳ n g h ạ n lòi n ó i
t h ì q u y ế t t â m m à g i ọ n g n ó i t h ì do d ự y ế u ó t , n h á t g ừ n g , đ ó l à d ấ u h i ệ u
p h ủ đ ị n h . M ộ t n h à l í t h u y ế t g i a o t i ế p M ĩ t í n h t o á n , k h i h a i n g ư ờ i giao
t i ế p v ớ i n h a u có k h o ả n g 6 5 % t h ô n g t i n đ ư ợ c t r u y ề n đ ạ t b ằ n g p h ư ơ n g t i ê n
p h i n g ô n n g ữ . N g h i ê n c ứ u c á c k í h i ệ u p h i n g ô n n g ữ cho b i ế t , k í h i ệ u h ì n h
t ư ợ n g c ó c á c đ ặ c đ i ể m n h ư : K h i b i ể u đ ạ t t ư t ư ở n g t ì n h c ả m n ó có t í n h
k h u y n h h ư ớ n g x á c đ ị n h , n h ư n g l ạ i có t í n h m ơ h ồ , k h ô n g c ầ n x á c đ ị n h về
lượng đ ố i với t í n h k h u y n h h ư ố n g đó. M ố i quan h ệ giữa h ì n h tượng và ý
n g h ĩ a m à n ó b i ể u đ ạ t c ũ n g k h ô n g x á c đ ị n h v à c h ặ t c h ẽ . H ì n h t ư ợ n g chỉ
có t í n h á m t h ị , k h ê u g ợ i . D o đ ó so v ớ i n g ô n n g ữ k h á i n i ệ m n ó v ừ a m ơ h ồ ,
vừa r ộ n g r ã i l ạ i v ừ a h à m s ú c n h i ề u h ơ n . X é t v ề m ặ t t í n h c h u ẩ n xác và
t í n h l ô g í c h t h ì c ó m ấ t m á t , n h ư n g x é t v ê t á c d ụ n g b i ể u đ ạ t c ả m n h n của
con n g ư ơ i t h ì l ạ i l à m ộ t p h ư ơ n g t h ứ c r ấ t có h i ệ u q u ả . Q u a n t r ọ n g h ơ n
n ữ a , n g h i ê n c ứ u k ý h i ệ u h ì n h t ư ợ n g c ò n cho n g ư ơ i t a t h ấ y , " n h ữ n g gợi ý
p h i n g ô n n g ữ v ô ý h è l ộ r a c ò n t h ú v ị h ơ n n h i ề u so v ớ i đ i ề u n g ư ờ i t a c ố ý
cung cấp. C á c t h ô n g t i n n h n được b ằ n g t h ô n g t i n p h i n g ô n n g ữ phần
n h i ề u là t h ô n g t i n v ề n h ữ n g đ i ề u s â u k í n của n ộ i t â m , n h ữ n g đ i ề u muốn
g i ấ u m à k h ô n g đ ư ợ c . N h ư t h ế , h ì n h t ư ợ n g t r u y ề n đ ạ t t h ô n g t i n q u a con
đ ư ờ n g c ả m g i á c . N ó c ó t h ể k í c h t h í c h n ă n g l ự c c ả m q u a n c ủ a con n g ư ờ i ,
t h m c h í có t h ể k í c h t h í c h v à o n h ữ n g m i ề n v ô t h ứ c , h u y đ ộ n g c á c k i n h
n g h i ệ m sống chỉ l ư u g i ữ t r o n g v ù n g c ả m giác, t ì n h c ả m , t ư ở n g tượng và
l i ê n t ư ở n g c ủ a con n g ư ờ i . N h ữ n g k i n h n g h i ệ m s ố n g c ả m t í n h t i n h v i , t ế
n h ị , s i n h động, cụ t h ể của con n g ư ờ i , nói chung, c á c k h á i n i ệ m t r ừ u tượng
k h ô n g bao g i ò có t h ể đ á n h t h ứ c đ ư ợ c " .

C h í n h v ì n h ư v y m à x ư a n a y c á c n h à lí l u n l u ô n k h ẳ n g đ ị n h v a i
t r ò của h ì n h t ư ợ n g đ ố i v ớ i s á n g t á c n g h ệ t h u t . N h à t r i ế t học Đ ứ c Hegel
n ó i : " N g h ệ t h u t sở d ĩ k h á c v ó i t ô n g i á o v à t r i ế t h ọ c l à v ì n ó d ù n g h ì n h
t h ứ c c ả m t í n h đ ể b i ể u h i ệ n n h ữ n g đ i ề u cao c ả n h ấ t , do đ ó l à m cho c á i cao
cả n h ấ t ấ y c à n g g ầ n g ũ i v ớ i h i ệ n t ư ợ n g t ự n h i ê n , c à n g g ầ n g ũ i v ớ i c ả m
giác v à t ì n h c ả m của con n g ư ờ i " , "Sứ m ệ n h n g h ệ t h u t là ở chỗ d ù n g
1

h ì n h thức h ì n h tượng nghệ t h u t cảm tính để l à m h i ệ n lên t í n h chân

1. Hegel. Mĩ học. Tp Ì, bản Trung văn in 1979. tr.8.

86
t h ự c " . " H ì n h t h ứ c c ủ a n g h ệ t h u t l à n h ữ n g h ì n h t ư ợ n g có k h ả n ă n g n ó i
1

v ớ i g i á c q u a n con n g ư ờ i " . H e g e l đ ã n ó i r õ h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u t là h ì n h
2

t h ứ c c ả m t í n h , song h ì n h t h ứ c ấ y n h ư t h ế n à o t h ì ô n g c h ư a nói r õ . N h à
p h ê b ì n h v ă n học Nga B i ê l i n s k y nói: " N h à t h ơ d ù n g h ì n h ả n h v à bức
t r a n h đ ể n ó i chuyện", " n h à t h ơ được v ũ t r a n g b ằ n g sự m i ê u t ả h i ệ n thực
m ộ t c á c h s i n h đ ộ n g , sắc n é t " , v à " c h ỉ h ì n h ả n h v à bức t r a n h m à t h ô i " . 3

M á c x i m G o r k y c ũ n g nói: " T á c p h ẩ m n g h ệ t h u t k h ô n g p h ả i là k ể ra, m à

là d ù n g h ì n h t ư ợ n g v à bức t r a n h đ ể m i ê u t ả h i ệ n t h ự c " . C ả B i ê l i n s k y
4

l ẫ n G o r k y đ ề u n h ấ n m ạ n h t ớ i h ì n h t h ứ c h ì n h t ư ợ n g , h ì n h t h ứ c bức t r a n h
đ ể k h ẳ n g đ ị n h đặc t r ư n g của v ă n học.

2.2. Tính chất tưởng tượng, hư cấu của hình tượng văn hoe

2.2.1. L à m ộ t p h ư ơ n g t i ệ n giao t i ế p , h ì n h t ư ợ n g v ă n học là s ả n phẩm

s á n g tạo của n h à v ă n n h ằ m b i ể u h i ệ n c ả m n h n , ấ n tượng, t ư t ư ở n g của
m ì n h đ ố i v ớ i cuộc s ố n g . T í n h c h ấ t t ư ở n g t ư ợ n g v à h ư c ấ u c ủ a h ì n h t ư ợ n g
v ă n học là r ấ t t i ê u b i ể u . H ă m l é t , Đ ô n K i h ô t ê , T ô n N g ộ K h ô n g , K i ề u , L ụ c
V â n Tiên, C h í P h è o , L á c Hạc... đ ề u là sản p h ẩ m s á n g tạo b ằ n g tưởng
t Ợ n g , k h ô n g có t h t t r o n g t h ự c t ế . Đ á c u y n n ó i " t ư ở n g t ư ợ n g l à m ộ t t r o n g
n h ữ n g đ ặ c đ i ể m t r ò i p h ú t ố i cao c ủ a n h â n l o ạ i " . M a r x c ũ n g n ó i " T r í t ư ở n g
t ư ợ n g l à p h ú b ẩ m v ĩ đ ạ i đ ã t h ú c đ ẩ y m ạ n h m ẽ cho n h â n l o ạ i p h á t t r i ể n " .
T ấ t n h i ê n t r í t ư ở n g t ư ợ n g c ầ n cho n h à k h o a h ọ c , n h à s á n g c h ế v à n h à
v ă n . N g ư ơ i t a c h i a r a t ư ở n g t ư ợ n g k h o a học, t ư ở n g t ư ợ n g t h ự c t i ễ n , t ư ở n g
tượng tôn giáo, tưởng tượng h à n g n g à y và tưởng tượng nghệ thut.
T ư ở n g t ư ợ n g n g h ệ t h u t có chức n ă n g s á n g t ạ o r a n h ữ n g con n g ư ờ i sống,
t í n h h u ố n g sống t r o n g t á c p h ẩ m , tức là h ì n h tượng, n h ữ n g k h á c h t h ể t ồ n
t ạ i qua c h ấ t l i ệ u v à t r o n g c ả m t h ụ b ằ n g t ư ở n g tượng.

2.2.2. T í n h c h ấ t t ư ở n g t ư ợ n g , h ư c ấ u đ e m l ạ i cho v ă n h ọ c n h ữ n g k h ả
n ă n g t o l ố n . A r i s t o t e t r o n g Nghệ thuật thơ ca đ ã n ó i : " N h i ệ m v ụ c ủ a n h à
t h ơ k h ô n g p h ả i l à n ó i v ề c á c sự v i ệ c đ ã t h ự c sự x ả y r a (cái dĩ n h i ê n -

1. Hegel. Tlđd, tr.65

2. Hegel. Tlđd. tr.87
3. V.Biêlinsky. Nhìn qua văn học Nga năm 1847.
4. M.Gorky. Bàn về văn học, trong bài Trò chuyện với các dội xung kích thanh niên
sáng tác văn học.

87
T Đ S ) . m à l à n ó i v ề n h ữ n g c á i có t h ể x ả y r a t h e o q u y l u t x á c s u ấ t (tức
cái k h ả n h i ê n , cái hoặc n h i ê n - T Đ S ) hay quy l u t t ấ t n h i ê n " ( c h ư ơ n g IX).
C á i k h ả n h i ê n v à t ấ t n h i ê n l à p h ạ m v i c ủ a sự s á n g t ạ o . N h à v ă n c ó t h ê
t ự do t h ê m , b ớ t đ ố i v ớ i t à i l i ệ u t h ự c t ế , k h ô n g bị l ệ t h u ộ c , c h ạ y t h e o sự
v i ệ c có t h t v à do đ ó c ó t h ê p h á t h u y v a i t r ò k h á i q u á t c ủ a m ì n h đ ê t ạ o
r a n h ữ n g h ì n h t ư ợ n g đ i ể n h ì n h . C h ẳ n g h ạ n v i ệ c có t h ê m c u ộ c t ì n h v ớ i
T h ị N ở , có t h ê m ý n g h ĩ đ ò i l à m n g ư ờ i l ư ơ n g t h i ệ n v à cuộc t r ả t h ù đ ẫ m
m á u đ ã n â n g cao g i á t r ị c ủ a h ì n h t ư ợ n g C h í P h è o h ơ n h a n m ộ t a n h c h à n g
c h ỉ b i ế t r ạ c h m ặ t ă n v ạ . X e m l ị c h sử s á n g t á c t r u y ệ n K i ề u ở T r u n g Quốc.
v i ệ c t ạ o t h ê m g i a đ ì n h V i ê n N g o ạ i , có t h ê m n g ư ờ i t ì n h K i m T r ọ n g , c u n g
c ấ p cho T h ú y K i ề u n h i ề u t à i n h ư t à i đ à n , t à i v ă n t h ơ . t à i t h u x ế p c ô n g
v i ệ c . . . n h ữ n g sự k i ệ n k h ô n g h ề có t r o n g sự t í c h T h ú y K i ê u đ ã n â n g t ầ m
k h á i q u á t cho h ì n h t ư ợ n g .

T í n h h ư c ấ u cho p h é p n h à v ă n sử d ụ n g n g u y ê n m ẫ u m à k h ô n g bị
t r á c h cứ. N h i ề u k h i n h à v ă n sử d ụ n g n g u y ê n m ẫ u t r o n g đ ờ i s ố n g r ồ i đôi
h ọ . t h a y t ê n . t h a y lí l ị c h , x ó a b ỏ m ố i l i ê n h ệ t r ự c t i ế p v ớ i t h ự c t ế đ ể t r á n h
m ọ i sự p h i ề n t o á i .

T í n h h ư c ấ u cho p h é p n h à v ă n t h a y đ ổ i t ỷ l ệ c ủ a sự v t có t h t . có
t h ê k é o d à i h a y r ú t n g ắ n t h ò i g i a n , có t h ể m ở r ộ n g h a y t h u h ẹ p không
g i a n . có t h ê c ấ p cho n h â n v t n h ữ n g t h u ộ c t í n h v à k h ả n ă n g m à t h ự c t ê
k h ô n g có. T í n h h ư c ấ u m ỏ r ộ n g k h ô n g g i a n s á n £ t ạ o v à c ả m t h ụ . H ư c ấ u
cho p h é p n h à v ă n có t h ê n h p t h â n v à o b ê n t r o n í Ị n h â n v t đ ế m i ê u t ả
t â m tư. t ì n h c ả m . c ả m x ú c của n h â n v t , t h ể n g h i ệ m n h ữ n g k i n h n g h i ệ m
n h â n sinh đ a d ạ n g của c h ú n g .

2.2.3. T í n h c h ấ t t ư ở n g t ư ợ n g cho p h é p h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u t chỉ

s ố n g t r o n g t h ế g i ớ i t i n h t h ầ n , c h ứ k h ô n g có t h t . D o t í n h c h ấ t k h ô n g có
t h t m à n g ư ờ i t a n ó i h ì n h t ư ợ n ẹ có t í n h h ư c ấ u . T ấ t n h i ê n h ư c ấ u k h ô n g
h ê có n g h ĩ a là b ị a đ ặ t t ù y t i ệ n . m à c h ỉ l à n ó i t í n h c h ấ t k h ô n g có t h t ( h ư ) .
T í n h h ư c ấ u n ó i l ê n m ộ t q u a n h ộ đ ặ c b i ệ t g i ữ a v ă n học v à h i ệ n t h ự c . H ư
c ấ u có n g h ĩ a l à n h ữ n g n h â n v t . n h ữ n g sự k i ệ n . n h ữ n g b i ê u h i ệ n m à v ă n
học n ó i t ớ i c h ỉ có t r o n g v ă n học m à t h ô i , n ó đ á n h d ấ u k h o á n g c á c h t h ẩ m
m ĩ g i ữ a v ă n h ọ c v à t h ự c t ế b ê n n g o à i . N g ư ờ i t a k h ô n g có c á c h gì đ e m c á c
t h ự c t ê b ê n n g o à i m à k i ể m n g h i ệ m n h ữ n g đ i ề u v ă n học n ó i . n h ư đ ô i h à i

88
b ả y d ặ m , c h i ế c t h ả m bay. n ồ i c ơ m T h ạ c h S a n h , c h u y ệ n con h ố c ứ u n g ư ờ i ,
c h u y ệ n n g ư ờ i h ó a t h à n h b ư ớ m , n g ư ờ i h ó a t h à n h côn t r ù n g . G i á trị của
t r ầ n t h u t k h ô n g c ò n p h ụ t h u ộ c v à o t h ự c t ế b ê n n g o ả i v ă n học... H ư c ấ u
xác đ ị n h m ộ t giá trị c h â n thực nghệ t h u t k h á c h ẳ n với c h â n thực thực
t ạ i . N g ư ờ i k ể c h u y ệ n t r o n g v ă n t ự sự, n h â n v t t r ữ t ì n h t r o n g t h ơ đ ề u
k h ô n g đ ồ n g n h ấ t với t á c g i ả . T ư ở n g tiíỢng v ả h ư cấu v ề m ộ t m ặ t n à o đó
cho p h é p n h à v ă n đ ư ợ c h ư ở n g q u y ề n m i ễ n t r ừ đ ặ c b i ệ t đ ể k h o a t r ư ơ n g .
c ư ờ n g đ i ệ u , t ự do l i ê n t ư ở n g . . . m à k h ô n g bị t r á c h cứ v ì b ị a đ ặ t . V ấ n đ ê l à
h ư c ấ u v à t ư ở n g t ư ợ n g p h ả i tạo được h i ệ u q u ả là t u y h ì n h t ư ợ n g k h ô n g
có t h t n h ư n g có ý n g h ĩ a q u a n t r ọ n g h ơ n n h i ề u n h ữ n g đ i ề u có t h t . T h ự c
c h ấ t của h ư cấu t r o n g v ă n học k h ô n g p h ả i là m ô p h ỏ n g thực t ạ i , m à là
tạo ra m ộ t k h ô n g gian t h ẩ m m ĩ m à h i ệ n thực t h i ế u , là v é n t ấ m m à n k h ả
n ă n g cho n g ư ờ i t a n h ì n t h ấ y n h u n g đ i ế u b í ẩ n x a x ô i .

2.2.4. S ự x e m n h ẹ t í n h t ư ở n g t ư ợ n g , h ư c ấ u d ẫ n đ ế n đ ồ n g n h ấ t h ì n h
tượng với thực t ế , l ấ y thực t ế l à m đ i ể m quy c h i ê u đê đ á n h giá t í n h c h â n
t h t c ủ a h ì n h t ư ợ n g l à m ộ t sai l ầ m t h u ộ c x ã h ộ i d u n g t ụ c . C h a n g h ạ n ,
khi T ố H ữ u viết về H ồ Chí M i n h .

Tiếng Người thét

Mau lên gươm lắp súng.

Và cả đ o à n q u â n t h ừ a h u y ế t k h í t h a n h n i ê n

R p b ư ó c t i ế n b ê n n g ư ờ i cha a n h dũng

t h ì k h ô n g t h ể l ấ y cớ " B á c H ồ k h ô n g bao g i ờ t h é t " đ ể c h ê b à i t h ơ t h i ế u

c h â n t h ự c , v ì đ â y c h ỉ l à b i ể u t ư ợ n g c ủ a n g ư ờ i c h ỉ h u y t ố i cao, b i ê u t ư ợ n g
của ý c h í d â n tộc t r o n g n h ữ n g giò p h ú t lịch sử đặc b i ệ t . H o ặ c k h i T ố
H ữ u viết:
T i ế n g c ủ a N g ư ờ i k h ô n g p h ả i l à s ấ m t r ê n cao

T h ấ m t ừ n g t i ế n g ấ m v à o l ò n g m o n g ước

Con nghe B á c t ư ơ n g nghe lời non nước

T i ế n g n g à y x ư a v à c ả t i ê n g m a i sau...

t h ì k h ô n g p h ả i n h à t h ơ đ ã " t i ế n bộ" h ơ n v ề t ư t ư ở n g v à t ì n h c ả m , m à chỉ

là b i ể u h i ệ n m ộ t k h í a c ạ n h k h á c của n g ư ờ i l ã n h tụ! H ì n h t ư ợ n g nghệ

89
t h u t , d ù l à h ì n h t ư ợ n g v ề n g ư ờ i t h t c ũ n g k h ô n g p h ả i l à sao c h é p y n h ư
t h t ! N ế u q u ả n h ư v y t h ì m ọ i n h à t h ơ chỉ s á n g t á c được m ộ t h ì n h tượng
H ồ Chí M i n h giống h ệ t n h a u m à thôi!

2.3. Tính chỉnh thể và tính quan niệm của hình tương
văn hoe

2.3.1. K h á i n i ệ m h ì n h t ư ợ n g t r o n g v ă n học có t h ể d ù n g đ ể chỉ một

c h i t i ế t , m ộ t h ì n h ả n h , có t h ể c h ỉ m ộ t n h â n v t , s ự k i ệ n , c ó t h ể c h ỉ m ộ t
p h o n g c ả n h , h o à n cảnh... v à có t h ể chỉ t o à n b ộ t h ế giới n g h ệ t h u t trong
t á c p h ẩ m . M ỗ i c á c h g ọ i h ì n h t ư ợ n g n h ư v y đ ề u c h ỉ m ộ t đ ớ n v ị có ý
n g h ĩ a , có t h ể coi l à m ộ t k ý h i ệ u n g h ệ t h u t . N h à lí l u n v ă n h ọ c Nga
P a l i e p s k y có l í k h i x e m cây n g ư u b à n g , cây sồi già t r o n g s á n g tác
L.Tolstoi là k í h i ệ u , cả c á c n h â n v t l à k í h i ệ u . C h í n h vì đ ề u là k í h i ệ u
cho n ê n c á c n h â n v t h ư c ấ u h o à n t o à n n h ư N a t a s a , P i e Bêdukhốp,
A n d r â y B ô n c ô n s k y . . . m ớ i có t h ể sống c h u n g t r o n g m ộ t t h ế giới với
N a p ô l ê ô n g , C u t u d ố p , l à n h ữ n g n h â n v t lịch sử có t h t trong tiểu
t h u y ế t Chiến tranh và hòa bình của L.Tolstoi.

Song các đơn vị h ì n h t ư ợ n g nói t r ê n p h ả i liên k ế t v ớ i n h a u tạo t h à n h

c h ỉ n h t h ể t á c p h ẩ m ( h ì n h t ư ợ n g t o à n t á c p h ẩ m ) t h ì m ớ i có ý n g h ĩ a đ ầ y
đ ủ . T í n h c h ỉ n h t h ể c ủ a h ì n h t ư ợ n g k h ô n g c h ỉ l à n ó i v i ệ c m i ê u t ả cuộc
sống t o à n v ẹ n , cụ t h ể , c ả m t í n h , m à c h ủ y ế u nói đ ế n m ố i l i ê n h ệ n ộ i t ạ i
của các đ ớ n vị h ì n h t ư ợ n g t r o n g t á c p h ẩ m , v à chỉ t r o n g c h ỉ n h t h ể tác
p h ẩ m t h ì m ỗ i đ ơ n v ị ấ y m ớ i có ý n g h ĩ a c ủ a m ì n h . V í d ụ , t r o n g c â u t ụ c
n g ữ " G ầ n mực t h ì đ e n , g ầ n đ è n t h ì rạng", h a i t ừ "mực" v à "đèn" k h ô n g
có n g h ĩ a m ự c v à đ è n t h ô n g t h ư ớ n g n ữ a . T r o n g Chiến tranh và hòa bình
của L.Tolstoi, việc m i ê u t ả t ư ớ n g C u t u d ố p , n h à q u â n sự l ỗ i lạc của n h â n
d â n N g a t h à n h m ộ t n g ư ờ i t i ê u cực n h ư c h m c h ạ p , h a y n g ủ g t . . . l à
n h ằ m t h ể h i ệ n t ư t ư ở n g đ ề cao v a i t r ò c ủ a n h â n d â n t r o n g c u ộ c c h i ế n
t r a n h . T r o n g AQ c hính truyện c ủ a L ỗ T ấ n , v i ệ c n h à v ă n cho b ắ c h a i k h ẩ u
s ú n g m á y c h ĩ a v à o đ ề n T h ổ Cốc đ ể b ắ t A Q , m ộ t k ẻ l ẻ o k h o è o , k h ô n g có
t ấ c s ắ t t r o n g t a y , t h t l à p h i lí. S o n g đ ặ t t r o n g c h ỉ n h t h ể t á c p h ẩ m nhà
v ă n m u ố n n ó i , v ũ k h í t r o n g t a y n h à đ ư ơ n g cục n ế u k h ô n g d ù n g đ ể đ ố i
p h ó v ớ i đ á m c ù n g d â n n h ư A Q , t h ì c ò n d ù n g đ ể l à m gì?

N h ư t r ê n đ ã n ó i t í n h h ư c ấ u đ ã l à m cho h ì n h t ư ợ n g c ó ý n g h ĩ a t r o n g
b ả n t h â n nó. T í n h chỉnh t h ể của h ì n h t ư ợ n g t h ể h i ệ n m ố i liên h ệ v ề ý

90
n g h ĩ a của các c h i t i ế t bộ p h n của h ì n h t ư ợ n g . T á c h r ờ i các bộ p h n v ớ i
n h a u , n g ư ờ i ta k h ô n g t h ể h i ể u đ ú n g được ý nghĩa của h ì n h tượng.

2 . 3 . 2 . T í n h c h ỉ n h t h ể c ủ a h ì n h t ư ợ n g có đ ư ợ c l à do h ì n h t ư ợ n g có m ộ t
q u a n n i ệ m c h u n g v ề c u ộ c s ố n g v à con n g ư ờ i . Q u a n n i ệ m c h u n g đ ó l à c á c h
h i ế u , c á c h c ắ t n g h ĩ a , c á c h c ả m n h n c h u n g v ề cuộc s ố n g v à n g h ệ t h u t .
V í d ụ t r u y ệ n cổ t í c h n h ư Tấm Cám, Thạch Sanh có đ ư ợ c l à do có q u a n
n i ệ m v ề sự t r ừ n g t r ị v à đ ề n b ù c ô n g b ằ n g t r o n g cuộc s ố n g , q u a n n i ệ m v ề
p h é p m à u t r o n g c u ộ c đ ò i . T r u y ệ n Tây du kí có đ ư ợ c l à do có " n g ụ ý "
c h u n g , có m ộ t " t h â m ý " , " ẩ n ý " , t ứ c l à q u a n n i ệ m m u ố n b i ể u đ ạ t . Câu
c h u y ệ n l ấ y k i n h của Đ ư ờ n g T a m T ạ n g t h ố n g n h ấ t trong quan n i ệ m về
sự t u t â m ( T h e o t á c g i ả M ĩ A n d r e w H . P l a k s , 1987), t r o n g đ ó có cơ sở t r i ế t
học của t a m g i á c ( P h t , Đ ạ o , N h o ) n h ư â m d ư ơ n g , n g ũ h à n h . V í d ụ , T ô n
N g ộ K h ô n g t h ắ n g B á t G i ớ i là k i m k h ắ c mộc, T ô n N g ộ K h ô n g t h u ộ c k i m ,
k h ô n g sợ l ử a t h i ê u , n h ư n g x u ố n g n ư ớ c t h ì p h ả i n h ò B á t G i ớ i . H ạ t n h â n
quan n i ệ m l à "ý m ã t â m v i ê n " (lòi n h à P h t , t ứ c l à ý c h ạ y n h a n h n h ư
con n g ự a , t â m n h ả y t h o ă n t h o ắ t n h ư con v ư ợ n , h ì n h d u n g t â m ý n g ư ờ i
p h à m t ụ c v ô t h ư ờ n g ) b i ế n T ô n N g ộ K h ô n g t r ở t h à n h t ư ợ n g t r ư n g cho l ò n g
n g ư ờ i t h i ê n b i ế n v ạ n hoa. T á c p h ẩ m t h ơ t ư ợ n g t r ư n g p h ụ c t ù n g q u a n
n i ệ m về tượng t r ư n g , tác p h ẩ m siêu thực phục t ù n g quan n i ệ m siêu thực,
t á c p h ẩ m t ự n h i ê n c h ủ n g h ĩ a của Zola, M a u p a s s a n t k h ô n g h ề là l o ạ i s á n g
t á c sao c h é p c u ộ c s ố n g n g u y ê n x i , k h ô n g g i a c ô n g k h á i q u á t , m à c h í n h l à
x u ấ t p h á t t ừ q u a n n i ệ m c ủ a h ọ m ở r ộ n g q u a n n i ệ m v ề cuộc s ố n g , t h ă m
d ò c á c q u y l u t t ự n h i ê n đ ã t á c đ ộ n g t ớ i c u ộ c đ ờ i con n g ư ờ i n h ư t h ế n à o .
T á c p h ẩ m v ă n h ọ c c á c h m ạ n g l ạ i có q u a n n i ệ m k h á c : t h ể h i ệ n k h u y n h
h ư ớ n g x ã h ộ i đ ấ u t r a n h cho m ộ t lí t ư ở n g v ề c h ế đ ộ x ã h ộ i đ ư ợ c t h ắ n g l ợ i .
N ê u c á c t á c p h ẩ m c ủ a V . H u g o có m ộ t q u a n n i ệ m lí t í n h r õ r à n g , t h ì l ạ i
có t á c p h ẩ m k h á m p h á p h ư ơ n g d i ệ n p h i lí t í n h . C á c t á c p h ẩ m c ủ a A .
C a m u s , F . K a í k a , J . - p . S a r t r e c h ỉ có t h ể h i ể u đ ư ợ c n ế u t a t h ừ a n h n
q u a n n i ệ m h i ệ n s i n h , q u a n n i ệ m p h i lí c ủ a h ọ . N h ư t h ế , t í n h c h ỉ n h t h ể
của h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u t g ắ n liên với t í n h q u a n n i ệ m của c h ú n g . T í n h
q u a n n i ệ m q u y đ ị n h v i ệ c l ự a c h ọ n c á c c h i t i ế t , sự k i ệ n , s ắ p x ế p q u a n h ệ
n h â n vt, quy đ ị n h cách t r ầ n t h u t , m i ê u tả, d ù n g từ, w . . . Các đ i ể m n à y
l ạ i gắn l i ề n với t í n h chất h ư cấu, tưởng tượng nói trên.

91
 3. NGÔN TỪ - CHẤT L I Ệ U CỦA VĂN HỌC

3.3.1. Áp lưc của ngôn từ đối với văn hoe

M ọ i người đều biết chất liệu đóng vai trò r ấ t quan trọng trong nghệ
t h u t . T u y theo c h ấ t l i ệ u k h á c n h a u m à n ộ i d u n g b i ể u h i ệ n . p h ư ơ n g thức
t á c động. quv c á c h k ế t cấu, t h ủ p h á p n g h ệ t h u t đ ề u k h á c n h a u . Vì t h ế
c ă n cứ v à o đặc t í n h của c h ấ t l i ệ u m à n g ư ờ i ta chia ra l à m b ố n l o ạ i n g h ệ
t h u t : n g h ệ t h u t tạo h ì n h , n g h ệ t h u t b i ể u diễn, n g h ệ t h u t n g ô n t ừ và
n g h ệ t h u t t ổ n g h ợ p . N g h ệ t h u t t ạ o h ì n h sử d ụ n g c h ấ t l i ệ u . m à u sắc,
h ì n h k h ố i đ ể s á n g t á c , n h ư h ộ i h ọ a , đ i ê u k h ắ c : n g h ệ t h u t b i ê u d i ễ n sử
d ụ n g t h a n h â m , t i ế t t ấ u , g i a i đ i ệ u h o ặ c sự v n đ ộ n g c ủ a cơ t h ể đ ê s á n g
t á c , v í d ụ n h ư â m n h ạ c . m ú a , n h ả y . . . V ă n học t h u ộ c n g h ệ t h u t n g ô n t ừ ,
n g ô n t ừ l à c h ấ t l i ệ u s á n g t á c t á c p h ẩ m . N g h ệ t h u t t ổ n g h ợ p sử d ụ n g t ấ t
c ả c á c p h ư ơ n g t i ệ n , c h ấ t l i ệ u n ó i t r ê n đ ể s á n g t á c . N g h ệ t h u t t ô n g hợp
bao g ồ m s â n k h ấ u , đ i ệ n ả n h , t r u y ề n h ì n h .

V ă n học l à n g h ệ t h u t n g ô n t ừ , cho n ê n đ i s â u t ì m h i ể u c h ấ t l i ệ u
n g ô n t ừ có ý n g h ĩ a q u a n t r ọ n g đ ặ c b i ệ t đ ể h i ể u đ ư ợ c v ă n h ọ c . T ừ l â u c á c
n h à lí l u n đ ã b i ế t đ ư ợ c t ầ m q u a n t r ọ n g c ủ a n g ô n t ừ t r o n g s á n g t á c v ă n
học, x â y d ự n g h ì n h t ư ợ n g , b i ế u đ ạ t t ư t ư ở n g v à đ ã q u a n t â m t ớ i c á c v ấ n
đề n h ư các p h é p tu từ, p h ư ơ n g thức b i ể u đạt, các t h ủ p h á p n g h ệ t h u t
n g ô n n g ữ . N h ư n g do sự h i ể u b i ế t v ề n g ô n n g ữ n g à y c à n g s â u , n g ư ờ i ta
c à n g có n h u c ầ u n h n t h ứ c r õ v a i t r ò c ủ a n g ô n t ừ t r o n g v ă n h ọ c . A i c ũ n g
b i ế t do n h u c ầ u g i a o t i ế p m à có n g ô n n g ữ n h ư l à m ộ t h ệ t h ố n g k í h i ệ u .
N h ư n g s a u k h i có n g ô n n g ữ , q u a n h ệ g i ữ a n g ư ờ i v à n g ư ờ i c à n g t h ê m
p h ứ c t ạ p . Đ ố i v ó i m ỗ i c á t h ế n g ư ờ i , k h i s i n h r a l à đ ã có n g ô n n g ữ r ồ i ,
n g ô n n g ữ có t r ư ớ c sự t ồ n t ạ i c ủ a n ó . D o đ ó m ỗ i n g ư ờ i t ự m ì n h p h ả i học
n g ô n ngữ, h i ể u n g ô n ngữ, m à đ ó là m ộ t c ô n g việc k h ô n g đ ơ n g i ả n , bởi
n g ô n n g ữ l à m ộ t h ệ t h ố n g m ã n h ằ m c h ỉ c á c l o ạ i sự v t , h i ệ n t ư ợ n g . N g ô n
n g ữ l ạ i l à m ộ t t h ứ v ă n hoa. m ộ t t h ứ t r u y ề n t h ố n g , l à k h o t à n g t r í t u ệ c ủ a
m ộ t d â n t ộ c , có g ó c r ễ s â u xa t r o n g sức m ạ n h t i n h t h ầ n c ủ a d â n t ộ c . M ỗ i
n g ô n n g ữ h à m c h ứ a m ộ t t h ế g i ớ i q u a n . D o đ ó học n g ô n n g ủ l à h ọ c v ă n
hoa, học m ộ t h ệ t h ố n g g i á t r ị v à k h á i n i ệ m .

K . M a r x n ó i : " N g ô n n g ữ l à h i ệ n t h ự c t r ự c t i ế p c ủ a t ư d u y " do đ ó m ọ i
t ư duy, c ả m t h ụ , b i ể u đ ạ t của con n g ư ờ i đ ề u chịu ả n h h ư ở n g của n ộ i h à m

92
v ă n hoa t r o n g n g ô n n g ữ . N g ô n n g ữ t r ở t h à n h v t t r u n g g i ớ i , g i á n c á c h
g i ữ a con n g ư ờ i v à t h ế giói. Con n g ư ờ i h i ể u t h ê giới qua n g ô n n g ữ . M ọ i t r i
t h ứ c c ủ a con n g ư ờ i v ề t h ê g i ớ i đ ề u n h ò n g ô n n g ữ t h a m g i a m ớ i h ì n h
t h à n h v à l ư u t r u y ề n đ ư ợ c . K h ô n g g i a n v ố n k h ô n g c ó p h ư ơ n g v ị , k h ô n g có
t r u n g t â m , b ê n l ể , k h ô n g c ó p h ư ơ n g h ư ớ n g , n h ò có c o n n g ư ờ i đ ặ t t ê n m à
có sự p h â n b i ệ t . N g ô n n g ữ đ ã đ e m m ộ t m ô h ì n h k h ô n g g i a n c ủ a mình
c h ụ p l ê n t h ế g i ớ i . g i ú p con n g ư ờ i x á c đ ị n h đ ư ợ c p h ư ơ n g h ư ớ n g . T h ò i g i a n
c ũ n g n h ư t h ế . C á i g ọ i l à t h ế k ỉ n à y , t h ế k ỉ n ọ đ ề u do n g ô n n g ữ q u y ước
m à t h à n h , t h ế l à n g ư ờ i t a m o n g t h ế k ỉ cũ c h ó n g q u a , g ử i h y v ọ n g v à o t h ế
kỉ m ớ i . V a i t r ò to l ớ n của n g ô n n g ữ dược n h à t r i ế t học v ă n h ó a Đức là
E.Cassirer p h á t b i ê u n h ư sau:

" N g o à i h ệ t h ố n g c á c k h í q u a n c ả m t h ụ v à h ệ t h ố n g c á c cơ q u a n h o ạ t
đ ộ n g m à m ỗ i g i ố n g l o à i đ ộ n g v t đ ề u có, con n g ư ờ i c ò n có m ộ t k h â u t h ứ
ba l à h ệ t h ố n g k í h i ệ u . n ó t ồ n t ạ i g i ữ a h a i h ệ t h ố n g đ ó . C á i h ệ t h ố n g m ớ i
đ ó đ ã l à m đ ô i t h a y c u ộ c s ố n g l o à i n g ư ờ i . So v ớ i đ ộ n g v t . con n g ư ờ i k h ô n g
c h ỉ s ố n g t r o n g t h ự c t ạ i bao l a . m à c ò n có t h ê n ó i . s ố n g t r o n g t ọ a đ ộ c ủ a
m ộ t t h ự c t ạ i m ớ i . G i ữ a s ự p h ả n ứ n g c ủ a cơ t h ể v à sự ứ n g đ ố i c ủ a con
n g ư ờ i có m ộ t sự k h á c b i ệ t k h ô n g t h ế b ỏ q u a . T r o n g sự p h ả n ứ n g c ủ a cơ
t h ể , sự đ á p l ạ i k í c h t h í c h c ủ a n g o ạ i g i ớ i đ ư ợ c t h ự c h i ệ n t ứ c k h ắ c v à t r ự c
t i ế p . c ò n t r o n g sự ứ n g đ ô i c ủ a con n g ư ờ i , sự đ á p l ạ i p h ả i k é o d à i do q u á
t r ì n h phức t ạ p v à c h m c h ạ p của t ư duy n g ắ t q u ã n g v à h ò a h o ã n . . .

N ă n g l ự c h o ạ t đ ộ n g k í h i ệ u c ủ a con n g ư ờ i p h á t t r i ề n đ ư ợ c bao nhiêu

t h ì c á i t h ự c t ạ i v t lí c ũ n g l ù i b ư ớ c đ ư ợ c c h ừ n g ấ y . T r ê n m ộ t ý n g h ĩ a n à o
đ ó , con n g ư ờ i k h ô n g n g ừ n g l à m v i ệ c v ớ i c h í n h m ì n h , c h ứ k h ô n g p h ả i ứ n g
p h ó v ớ i b ả n t h â n s ự v t . N h ư t h ê con n g ư ờ i b ị bao v â y t r o n g h ì n h t h ứ c
ngôn ngữ, trong tưởng tượng nghệ thut, trong kí hiệu t h ầ n thoại và
nghi thức t ô n giáo, đ ế n n ỗ i , n ế u k h ô n g dựa v à o các p h ư ơ n g t i ệ n môi giới
n h â n t ạ o , t h ì con n g ư ờ i k h ô n g t h ê n h ì n t h ấ y h a y n h n t h ứ c b ấ t cứ sự v t
n à o " . T ấ t n h i ê n C a s s i r e r đ ã có p h ầ n k h u ế c h đ ạ i v a i t r ò c ủ a k í h i ệ u , b ỏ
1

q u a v a i t r ò c ủ a t h ự c t i ễ n x ã h ộ i , n h ư n g d ù sao ô n g c ũ n g n ó i đ ư ợ c một
c h â n lí q u a n t r ọ n g .

Ì E.Cassirer. Bàn về c on người. Nxb Dịch văn Thượng Hải. 1985. tr.33.

93
 N g ô n n g ữ t á c đ ộ n g t ớ i h o ạ t đ ộ n g giao t i ế p của c á t h ể t r ư ớ c h ế t là ở
câu trúc ( s t r u c t u r e ) v à ở kiểu lời nói (disscourse)*. C ấ u t r ú c đ â y l à c á c
q u y p h ạ m c ủ a n g ô n t ừ , t h ể l o ạ i , m ô h ì n h t r ầ n t h u t . . . K i ể u l ờ i n ó i l à chỉ
m ộ t h ì n h t h á i n g ô n n g ữ h ì n h t h à n h t r o n g h o ạ t đ ộ n g n ó i n ă n g , do sự
c h u y ể n h ó a của m ộ t p h ạ m v i t r i thức v ă n h ó a t h à n h m ộ t h ì n h thức n g ô n
n g ữ , do đ ó t ạ o t h à n h n h ữ n g đ ơ n v ị n g ô n n g ữ h a y m ã v ă n h ó a c h i p h ố i
h o ạ t đ ộ n g g i a o l ư u t ư t ư ở n g c ủ a con n g ư ờ i . T r o n g kiểu lời nói t h ư ờ n g ẩ n
t à n g một nội h à m h ì n h thái ý thức xã hội n h ấ t định. Xét về m ặ t kí hiệu
học, k i ể u l ờ i n ó i k h ô n g p h ả i l à k í h i ệ u n ó i c h u n g , m à l à n h ư m ã (code) có
chức n ă n g l p m ã , có t í n h c h ấ t p h ù hợp quy tắc x ã h ộ i . C ấ u t r ú c v à k i ể u
l ờ i n ó i đ ã đ ư ợ c q u y đ ị n h t r ỏ t h à n h c á c q u y p h ạ m n g ô n n g ữ có t r ư ó c cá
t h ể , có t á c đ ộ n g l ớ n đ ế n v i ệ c sử d ụ n g v à t i ế p n h n s á n g t á c v ă n học. Đ ặ c
b i ệ t là t h à n h ngữ, q u á n n g ữ , c á c b i ể u t r ư n g v ă n h ó a , v ă n học, các m ô típ
truyện, các k i ể u liên tưởng, t h m chí các loại công thức, các sáo ngữ đều
có v a i t r ò k h ô n g t h ể k h ô n g c h ú ý đ ố i v ó i s á n g t á c . N h ư v y n g ô n n g ữ ,
t h ô n g qua c ấ u t r ú c v à k i ể u lòi n ó i có m ộ t á p l ự c t í c h cực v à t i ê u cực
k h ô n g n h ỏ đ ố i v ố i v ă n học.

3.2. Mâu thuẫn giữa lời và ý trong hoai đông văn hoe

C h ú n g ta đ ề u b i ế t v ă n học là n g h ệ t h u t n g ô n t ừ , n g ô n t ừ là p h ư ơ n g
t i ệ n v t c h ấ t của v ă n học. N h ư n g m ặ t k h á c n g ô n n g ữ k h ô n g p h ả i là v ă n
học. T h m c h í t r o n g t á c p h ẩ m v ă n h ọ c h a y có k h i n g ư ơ i t a q u ê n n g ô n
n g ữ . N h à t h ơ T ố H ữ u có l ầ n n ó i : " B à i t h ơ h a y l à m cho ngươi ta k h ô n g
còn t h ấ y c â u thơ. Chỉ còn c ả m t h ấ y t ì n h người. Q u ê n r ằ n g đó là tiếng
n ó i c ủ a a i , n g ư ờ i t a t h ấ y n ó n h ư t i ế n g ca t ừ t r o n g l ò n g m ì n h , n h ư l à c ủ a
m ì n h " . N h à n g ô n n g ữ học M ĩ là E. Sapia c ũ n g n ó i ; t r o n g t á c p h ẩ m v ă n
1

h ọ c v ĩ đ ạ i n g ư ờ i t a k h ô n g c ò n c ả m t h ấ y sự t ồ n t ạ i c ủ a c h ấ t l i ệ u n g ô n n g ữ ,
m à c h ỉ t h ấ y m ộ t " ả o g i á c t ự do t u y ệ t đ ố i " 2

* Từ này ở ta thường dịch là diễn ngôn, ngôn bản. Người Trung Quốc dịch là "thoại
ngữ", nghĩa là lời nói.
1. Tô Hữu. Xây dựng một nền văn nghệ làn, xứng đáng với nhăn dân ta, thời đại ta.
tr.287.
2 E. Sapia. Bàn về ngôn ngữ. Nxb Thương vụ. 1997 tr.198

94
 V ề s ự m â u t h u ẫ n g i ữ a ý v à lòi, b à i T ự a c ủ a M a o T r ư ờ n g v i ế t cho t p
K i n h T h i có đ o ạ n n ó i k h á hay: "Thơ là nơi đ ế n của chí, ở t r o n g l ò n g là
chí, p h á t ra lời là thơ. T ì n h r u n g động ở t r o n g l ò n g m à h i ệ n h ì n h ra t h à n h
lời, l ờ i d i ễ n t ả m à k h ô n g thoa t h ì k ê u than, k ê u t h a n m à k h ô n g thoa t h ì
ca h á t , n g â n n g a , ca h á t n g â n n g a m à k h ô n g t h o a t h ì b ấ t g i á c t a y múa
c h â n n h ả y đ ể b ù đ ắ p , c ố t sao cho t ì n h c ả m đ ư ợ c g i ả i t h o á t " . P h â n t í c h
m â u t h u ẫ n g i ữ a ý v à l ờ i có t h ể n h n t h ấ y ba đ i ể m .

3 . 2 . 1 . M ộ t l à do ý t ư ở n g p h o n g p h ú , d ồ i d à o m à k í h i ệ u l ờ i n ó i k h ô n g
đ á p ứ n g được việc b i ể u đ ạ t . N g ư ờ i ta t h ư ờ n g nói: " L ò n g v u i k h ô n g b ú t
n à o t ả x i ế t " " N ỗ i đ a u l ò n g k h ô n g sao n ó i h ế t " c h í n h l à n h ư v y . L ụ c C ơ
xưa nói:" T h ư ờ n g h n n g ô n t ừ cạn, k h ô n g n h ư ý tứ sâu". L ư u H i ệ p cũng
nói: " T i n h t h ầ n k h ó m ô phỏng, l ờ i nói hay c ũ n g k h ô n g theo kịp". N h à
thơ P h á p B a n d e l a i r e nói: " Đ ể thoa m ã n đòi h ỏ i của t ì n h c ả m t i n h v i ,
b i ế t t ì m đ â u m ộ t n g ô n n g ữ c ó đ ủ m à u sắc m ã n h l i ệ t v à c ó đ ủ b i ế n h o a
t ế n h ị ?"

M ộ t t r ư ờ n g h ợ p n g ư ợ c l ạ i , do n g ô n t ừ có n h i ề u n g h ĩ a q u á , l à m thế
n à o đ ể n g ô n n g ữ v ố i t í n h đ a n g h ĩ a c ủ a n ó k h ô n g che l ấ p m ấ t m ỗ i c ả m x ú c
cụ t h ể x á c đ ị n h . N h ấ t là n g ô n n g ữ h i ệ n t ạ i n g à y c à n g t r ừ u tượng, đ ầ y
c h ấ t lí t í n h k h ô n g b i ể u đ ạ t đ ư ợ c n h ữ n g t ì n h c ả m t i n h v i .

3.2.2. H a i l à b ả n t h â n s ự c ả m t h ấ y c ủ a v ă n h ọ c v ố n c ụ t h ể , đ ộ c đ á o
v à g i à u c á t í n h , c ó đ ặ c đ i ể m l à k h ô n g n ó i r a đ ư ợ c , có n ó i c ũ n g k h ô n g h ế t .
Đ ó l à đ i ề u m à n g ư ờ i x ư a n ó i "có t h ể l ĩ n h h ộ i m à k h ô n g t h ể n g ô n t r u y ề n " .
N h à v ă n P h á p M a r c e l P r o u s t t r o n g s á c h Đi tìm thời gian đã mất có nói:
" M ộ t v t c h ú n g ta đ ã n h ì n t h ấ y t ừ trước, n ế u ta l ạ i n h ì n t h ấ y nó t h ì nó
sẽ đ e m c á i á n h m ắ t m à t a đ ã n h ì n n ó t ừ t r ư ớ c , c ù n g vối t o à n b ộ h ì n h
t ư ợ n g c ủ a n ó m à t a n h ì n t h ấ y b â y g i ò t ặ n g l ạ i cho t a . Đ ó l à b ở i v ì s ự v t ,
c h ẳ n g h ạ n m ộ t c u ố n s á c h b ì a đ ỏ hay b ấ t cứ v t gì, ngay k h i ta n h ì n t h ấ y
nój n ó l i ề n b i ế n t h à n h m ộ t v t p h i v t c h ấ t l ư u g i ữ t r o n g h ồ n ta, giống
n h ư m ọ i t h ứ lo â u h a y c ả m g i á c m à ta có l ú c ấ y , v à c h ú n g hoa t r ộ n v à o
v ớ i n h a u k h ô n g sao t á c h r ò i r a đ ư ợ c . M ộ t t ê n n g ư ờ i t r ư ớ c đ â y đọc t h ấ y
t r o n g m ộ t t p s á c h , g i ữ a n h ữ n g â m t h a n h của n ó còn l ư u g i ữ cả t i ế n g gió
t h ổ i qua h a y á n h n ắ n g rực rỡ k h i ta đọc t p s á c h ấy... H ơ n t h ế nữa, một
đ ồ v t m à t a n h ì n t h ấ y h a y m ộ t c u ố n s á c h t a đọc v à o m ộ t l ú c n à o đ ó , n ó
m ã i m ã i k h ô n g chỉ là k ế t hợp v ớ i m ọ i v t x u n g q u a n h c h ú n g ta, m à còn

95
k ế t h ợ p m ộ t c á c h t r u n g t h ự c v ớ i c h í n h c h ú n g t a l ú c ấ y . C h ỉ c ó t h ô n g qua
c ả m g i á c , t h ô n g q u a c á i t ô i c ủ a t a l ú c ấ y t h ì m ó i có t h ể g ọ i c h ú n g t r ở v ê . . . "

Đ o ạ n v ă n đ ã n ó i r õ đ ặ c đ i ể m p h ứ c t ạ p , n h i ề u m ặ t c ủ a t h ế n g h i ệ m con
n g ư ờ i n h ư là m ộ t t h ể phức t ạ p của n h i ề u q u a n h ệ , n h i ề u t á c động. Sự tác
đ ộ n g có t h ể n g ẫ u n h i ê n , b ấ t n g ờ , m à ấ n t ư ợ n g t h ì l ạ i v ô c ù n g p h o n g p h ú .
N h ư t h ế t h ể n g h i ệ m k h ô n g có c á i t r t t ự l ô g í c h c ủ a n g ô n n g ữ . k h ô n g có
c ấ u t r ú c t u y ế n t í n h c ủ a n g ô n n g ữ . k h ô n g có q u a n h ệ l p l u n . n h â n q u ả
t ư ờ n g m i n h n h ư n g ô n n g ữ , t h ì n g ô n n g ữ l à m sao có t h ể b i ể u đ ạ t đ ư ợ c cho
đ ầ y đủ, t o à n vẹn?

3.2.3. M â u t h u ẫ n t h ứ b a t h ể h i ệ n t r o n g q u á t r ì n h n ả y s i n h c ả m t h ụ .
C á i n g ô n n g ữ v ố n có t r ư ó c t r o n g đ ầ u óc con n g ư ờ i sẽ ả n h h ư ở n g t ó i b ả n
t h â n c ả m g i á c v à t ư d u y , do đ ó m à h ạ n c h ế s ự h ì n h t h à n h c á i c ả m t h ụ v à
t ư ở n g t ư ợ n g của c á c cá t h ê . Đ â y là đ i ê u m à n h i ề u n g ư ờ i k h ô n g c ả m t h ấ y
được, l à đ i ề u l à m t h à n h n ỗ i đ a u n g ô n t ừ c ủ a n h à v ă n . L ỗ T ấ n n ó i : ' ' N g ư ờ i
k h á c t h ì k h ô n g b i ế t , r i ê n g tôi, v ì đ ọ c n h i ề u s á c h c ũ ( v ă n n g ô n - T Đ S )
....cho n ê n ả n h h ư ở n g đ ế n v ă n b ạ c h t h o ạ i , t h ư ờ n g k h ô n g t r á n h khỏi
n h ữ n g c â u v ă n . t h ể c á c h v ă n n g ô n . T ô i đ a n g k h ổ sở v ì p h ả i g á n h t r ê n v a i
c á i h ồ n x ư a cũ ấ y , k h ô n g t h o á t r a đ ư ợ c , t h ư ờ n g c ả m t h ấ y m ộ t s ự n ặ n g n ề
đến ngột ngạt" . Để thoát khỏi gánh
1
nặng ngôn từ, nhà triết học
Heidegger đ ã v ứ t bỏ t r i ệ t đ ê các t h u t n g ữ t r i ế t học t r u y ề n t h ố n g , tìm
c á c h n ó i m ớ i đ ê d i ễ n đ ạ t c ả m t h ụ c h â n t h ự c của h ữ u t h ê . T ấ t cả n h ữ n g
m â u t h u ẫ n t r ê n đ ặ t r a cho v ă n học n h i ệ m v ụ v ừ a s ử d ụ n g n g ô n n g ữ l à m
c h ấ t l i ệ u . vừa k h ắ c phục h ạ n c h ê của n ó đ ê tạo t h à n h m ộ t n g ô n t ừ nghệ
t h u t p h ù hợp v ố i n h i ệ m v ụ n g h ệ t h u t của mình.

3.3. Đặc điểm của ngôn từ nghê thuật

T ừ n h ữ n g m â u t h u ẫ n n ê u t r ê n . k h i n g h i ê n cứu đặc đ i ể m của n g ô n t ừ

n g h ệ t h u t ta c ầ n p h ả i x é t ở h a i b ì n h d i ệ n . M ộ t là đặc đ i ể m của n g ô n t ừ
v ă n h ọ c so v ớ i c h ấ t l i ệ u c ủ a c á c n g h ệ t h u t k h á c v à h a i là đ ặ c đ i ể m của
n g ô n t ừ v ă n học so v ớ i n g ô n t ừ k h o a h ọ c v à lòi n ó i t h ự c d ụ n g . p h i n g h ệ
thut hàng ngày.

1. Lỗ Tấn. Viết sau tập Nấm Mồ, Toàn tập 1. 1981. tr.285.

96
 3.3.1. So với chất liệu các nghệ thuật khác ngôn từ văn học có các dặc
điểm sau:

3 . 3 . 1 . 1 . M ộ t l à tính chất phi vật thê của n g ô n t ừ v ă n h ọ c . H ì n h t ư ợ n g

v ă n học t u y có chỗ giống v ớ i c á c n g h ệ t h u t b i ể u h i ệ n v à t ạ o h ì n h ở
p h ư ơ n g d i ệ n â m t h a n h , n h ạ c đ i ệ u , có t h ể t á c đ ộ n g v à o t h í n h giác, n h ư n g
có n h ữ n g đ ặ c t r ư n g v à k h ả n ă n g k h á c h ẳ n . C á c n g h ệ t h u t n h ư h ộ i hoa,
đ i ê u k h ắ c , s â n k h ấ u , đ i ệ n ả n h sử d ụ n g các c h ấ t l i ệ u n h ư m à u sắc, k h ố i
m ả n g , d i ễ n v i ê n , đ ạ o c ụ , h ì n h ả n h c h ụ p . . . n ê n có t h ể t ạ o r a c á c h ì n h
t ư ợ n g h ữ u h ì n h v t t h ể có k h ả n ă n g t á c đ ộ n g t r ự c t i ế p v à o t h ị g i á c , t h í n h
g i á c con n g ư ờ i , g â y n h ữ n g ấ n t ư ợ n g c ả m t í n h x á c t h ự c m ạ n h m ẽ .

X â y d ự n g b ằ n g c h ấ t l i ệ u n g ô n t ừ , h ì n h t ư ợ n g v ă n học t á c đ ộ n g v à o
t r í t u ệ , t ư ở n g t ư ợ n g v à l i ê n t ư ở n g của n g ư ờ i đọc. K h ô n g ai n h ì n t h ấ y h ì n h
t ư ợ n g v ă n h ọ c b ằ n g m ắ t t h ư ờ n g . N ó c h ỉ bộc l ộ v ớ i h ọ q u a c á i " n h ì n " b ê n
trong t h ầ m kín. Đó là t í n h c h ấ t t i n h t h ầ n hay t í n h " phi v t t h ể " của h ì n h
t ư ợ n g v ă n học.

Tuy nhiên không nên n g h ĩ r ằ n g h ì n h t ư ợ n g v ă n học t h i ế u k h ả n ă n g

g â y ấ n t ư ợ n g m ạ n h m ẽ . C h ú n g t a b i ế t r ằ n g con n g ư ờ i v ừ a s ố n g t r o n g t h ế
g i ớ i v t c h ấ t , v ừ a s ố n g t r o n g t h ế g i ớ i t i n h t h ầ n (sự p h ả n á n h c ủ a t h ế g i ớ i
v t c h ấ t ) , do đ ó h ì n h t ư ợ n g v ă n h ọ c có k h ả n ă n g t á c đ ộ n g t r ự c t i ế p v à o
thệ g i ó i t i n h t h ầ n c ủ a c o n n g ư ờ i . M ặ t k h á c , do c h ấ t l i ệ u n g ô n t ừ , v ă n h ọ c
là p h ư ơ n g t i ệ n v ạ n n ă n g đ ể c h i ế m l ĩ n h t h ế giói.

Q u ả v y , h ì n h t ư ợ n g v ă n h ọ c c h ẳ n g n h ữ n g có t h ể t á i h i ệ n n h ữ n g đ i ề u
m ắ t t h ấ y v à n h n b i ế t b ằ n g c á i n h ì n t h ị g i á c n h ư h ộ i hoa, đ i ê u k h ắ c , đ i ệ n
ảnh m à còn t á i h i ệ n cả n h ữ n g đ i ề u c ả m t h ấ y b ằ n g k h ứ u giác, t h í n h
giác, x ú c g i á c . C á c n g h ệ t h u t t ạ o h ì n h k h á c chỉ b i ể u h i ệ n n h ữ n g h i ệ n
t ư ợ n g đ ó m ộ t c á c h g i á n t i ế p , c ò n v ă n h ọ c có t h ể g ọ i " đ í c h d a n h " c h ú n g r a :

N ắ n g chói sông Lô

Hò ô tiếng hát

Chuyến phá rào rạt

B ế n n ư ớ c B ì n h Ca.

V ă n h ọ c có t h ể n ắ m b ắ t t ấ t c ả n h ữ n g c á i m ơ h ồ , v ô h ì n h n h ư n g có
t h t t r o n g c ả m xúc v ề t h ế giới. C h ẳ n g h ạ n n h ư n h ữ n g c â u thơ X u â n D i ệ u

7 GT văn học tp 1 97
n ó i v ề t ì n h y ê u : " K h ô n g g i a n n h ư có d â y t ơ . B ư ớ c đ i sẽ đ ứ t , đ ộ n g h ò sẽ
tiêu", hoặc " S ư ơ n g n ư ơ n g theo t r ă n g ngừng l ư n g tròi. T ư ơ n g t ư nâng
l ò n g l ê n c h ơ i v ơ i . . " N g ô n t ừ c ó t h ể đ ư a con n g ư ờ i t h â m n h p v à o b ề s â u
c ủ a t h ế g i ớ i b ằ n g c á c h s ử d ụ n g n h ữ n g m à u sắc h ư ả o m à k h ô n g h ọ a sĩ
n à o t h ự c h i ệ n đ ư ợ c . T ô Đ ô n g P h a v ị n h hoa m ẫ u đ ơ n c ó c â u : " N h ấ t đ o a
y ê u h ồ n g t h ú y d ụ c l ư u " ( m ộ t đ o a h ồ n g n o n t o á t v ẻ x a n h ) . Đ ã h ồ n g sao
l ạ i xanh? T h ì r a " h ồ n g " l à m à u t h ự c . C ò n " t h ú y " là h ư , chỉ c á i v ẻ tươi
m ơ n m ở n . H ồ C h ủ t ị c h v i ế n g m ộ l i ệ t sĩ c á c h m ạ n g T r u n g Q u ố c ở V ũ Hoa
Đ à i ( N a m K i n h ) có đ ề b ố n c h ữ " B í c h h u y ế t t h i ê n t h u " , t h ì "bích" đ â y
k h ô n g p h ả i l à m à u x a n h , m à l à v ẻ t ư ơ i t h ắ m : M á u ( l i ệ t sĩ) n g h ì n n ă m
t ư ơ i t h ắ m ! C ũ n g v y , t r o n g c â u t h ơ n ổ i t i ê n g c ủ a G o e t h e "lí l u n t h ì
m à u x á m , còn cây v à n g của đòi l ạ i m à u xanh", m à u x á m , m à u vàng,
m à u x a n h đ ề u là h ư cả. L ạ n h ấ t là h ì n h ả n h " m ặ t t r ờ i đ e n " t r o n g thơ
v ă n t h ế g i ớ i . N h à t h ơ L í H ạ đ ò i Đ ư ờ n g c ó c â u : " H a i m ặ t t r ò i c ù n g mọc,
á n h đ e n chiếu đ ầ y tròi" (Lưỡng n h t tịnh xuất, hắc quang b i ế n thiên).
H u y g ô t r o n g t p Tỉnh quan ( L e s C o n t e m p l a t i o n s ) có c â u : m ộ t m ặ t t r ờ i
đ e n k h ủ n g k h i ế p c h i ế u toa r a m ộ t đ ê m â m u ( U n a f f r e u x soleil n o i r d'où
r a y o n n e l a n u i t ) - M . S ô l ô k h ố p c u ố i t i ể u t h u y ế t Sông Đông êm đềm cũng
để x u ấ t h i ệ n m ộ t v ầ n g m ặ t trời đ e n chói chang. V à m à u đ e n ở đ â y không
p h ả i là m à u t h ự c c ủ a m ặ t t r ờ i m à chỉ là m à u h ư , n ó i l ê n ý n g h ĩ a n à o đó
với người cảm thụ.

H ì n h t ư ợ n g v ă n h ọ c t h ư ờ n g c ấ u t ạ o b ằ n g l i ê n t ư ở n g , v í v o n , ẩ n d ụ có
t h ê l à m cho c á c sự v t v t c h ấ t v ố n k h ô n g có l i ê n q u a n , h o ặ c k h ô n g hoa
n h p v à o n h a u đ ư ợ c b ỗ n g có t h ể l ồ n g v à o n h a u v à soi s á n g t r o n g n h a u .
L ắ m k h i chỉ m ộ t ẩ n d ụ đ ơ n g i ả n n h ấ t c ũ n g tạo r a được m ộ t h ì n h ả n h l à m
cho n g ò i b ú t h o a sĩ b ấ t l ự c , c h ẳ n g h ạ n c ả n h " N h ớ c h â n N g ư ờ i b ư ó c l ê n
đèo. N g ư ờ i đi, r ừ n g n ú i t r ô n g theo b ó n g Người"(TỐ H ữ u ) .

V ă n h ọ c c ó t h ể k h ô n g c ầ n t á i h i ệ n c ụ t h ể b ề n g o à i c ủ a sự v t , c h ỉ t á i
h i ệ n t á c đ ộ n g của sự v t v à o con n g ư ờ i hoặc p h ả n ứ n g c ả m x ú c của con
n g ư ờ i đ ố i v ớ i c h ú n g , c ũ n g có t h ể t ạ o n ê n n h ữ n g bức t r a n h cụ t h ể sinh
đ ộ n g v ề h i ệ n t h ự c . P h ầ n n h i ề u c á c đ o ạ n t ả p h o n g c ả n h , c h â n d u n g , t ả sắc
đẹp, t i ế n g h á t , t i ế n g đ à n t r o n g v ă n học đ ề u t h ự c h i ệ n theo c á c h đó.

T í n h c h ấ t " p h i v t t h ể " c ò n cho p h é p v ă n học t h ự c h i ệ n n g u y ê n tắc

t á i h i ệ n chỉnh t h ể qua bộ p h n của các n g h ệ t h u t theo c á c h r i ê n g . Giữa

98
c á c c h i t i ế t v ớ i c h ỉ n h t h ể h ì n h t ư ợ n g t h ư ờ n g d à n h m ộ t k h o ả n g k h ô n g cho
t r í t ư ở n g t ư ợ n g h o ạ t đ ộ n g . Đ ồ n g t h ò i sức b i ể u h i ệ n c h ỉ n h t h ể c ủ a c h i t i ế t
c ũ n g t h t p h i t h ư ờ n g . C ó t h ể n ó i t r í l ự c con n g ư ờ i c h i ê m l ĩ n h t h ế g i ớ i t ớ i
m ứ c n à o t h ì h ì n h t ư ợ n g v ă n h ọ c có t h ể đ ạ t t ớ i t ầ m v ó c ấ y .

3.3.1.2. H a i l à chất liệu văn học không b hạn c hế về không gian và

thời gian

V ă n học t h u ộ c l o ạ i n g h ệ t h u t t h ò i gian, nghĩa là h ì n h t ư ợ n g của n ó

mở d ầ n ra trong thòi gian, k h á c h ẳ n các loại nghệ t h u t tạo h ì n h k h á c .
L e s s i n g c ó t h ể coi l à n g ư ờ i đ ầ u t i ê n l u n c h ứ n g v ề s ự k h á c b i ệ t n à y . Ô n g
n ó i h ộ i h o a sử d ụ n g " c á c v t t h ể v à m à u sắc t ồ n t ạ i t r o n g k h ô n g g i a n l à m
p h ư ơ n g t i ệ n k í h i ệ u , c ò n t h ơ ca t h ì sử d ụ n g c á c â m t h a n h p h á t r a từng
tiếng l ầ n lượt trong t h ò i gian". V à n ế u " p h ư ơ n g t i ệ n b i ể u h i ệ n t ư ơ n g
q u a n m t t h i ế t v ớ i c á i đ ư ợ c b i ể u h i ệ n " t h ì d ễ h i ể u l à p h ư ơ n g t i ệ n v ă n học
có t h ể b i ể u h i ệ n n h ữ n g đ ố i t ư ợ n g m à c á c b ộ p h n c ủ a n ó x u ấ t h i ệ n l ầ n
lượt t r o n g t h ò i gian, "còn h ộ i hoa t h ì b i ể u h i ệ n đ ố i t ư ợ n g m à các p h ầ n của
n ó được sắp x ế p c á i n à y b ê n c ạ n h c á i kia". N ó i g ọ n l ạ i , h ộ i họa m i ê u t ả
c á c v t t h ể v à t h u ộ c t í n h c ủ a c h ú n g , t h ơ ca m i ê u t ả c á c h à n h đ ộ n g . H ộ i
h ọ a c ũ n g t h ể h i ệ n h à n h đ ộ n g , n h ư n g g i á n t i ế p , c ũ n g n h ư v ă n học c h ỉ có
thể miêu tả v t t h ể trong k h ô n g gian một cách gián tiếp bằng cách l ầ n
l ư ợ t k ể r a c á c t h u ộ c t í n h c ủ a n ó . L é s s i n g đ ã cho t h ấ y s ự t ư ơ n g đ ồ n g g i ữ a
1

chất l i ệ u n g ô n t ừ v à đôi t ư ợ n g m i ê u t ả của nó, p h á t h i ệ n n h ữ n g k h á c b i ệ t

quan t r ọ n g giữa v ă n học v à h ộ i họa. C h ẳ n g h ạ n n h ư H ô m e "chẳng m i ê u
t ả gì k h á c n g o à i c á c h à n h đ ộ n g l i ê n t ụ c c ủ a n h â n v t " , v à k h i n à o ô n g
d ừ n g l ạ i m i ê u t ả m ộ t s ự v t , c h ẳ n g h ạ n n h ư c á i b á n h xe c ủ a G i u n o n g ,
cái k h i ê n của A s i n h a y c á i c u n g của P h a n d a r t h ì ô n g l ầ n lượt chỉ ra c á c
b ộ p h n c ủ a c h ú n g đ ã đ ư ợ c l à m r a v à sử d ụ n g n h ư t h ế n à o , v à n h ư v y
h ó a r a ô n g v ẽ c h i ề u s â u l ị c h sử c ủ a s ự v t , m ộ t v i ệ c m à h ộ i h ọ a k h ô n g
l à m đ ư ợ c . M ặ t k h á c , n ế u c h ỗ n à o n h à v ă n sa v à o k ể l ể s ự v i ệ c t ĩ n h t ạ i
2

t h ì đ o ạ n v ă n sẽ t r ở n ê n n ặ n g n ề . T u y n h i ê n L e s s i n g n h ì n t h ấ y s ự k h á c
b i ệ t g i ữ a v ă n học v à n g h ệ t h u t k h á c chỉ ở p h ư ơ n g d i ệ n h ộ i họa v à p h i
h ộ i h ọ a , do đ ó k h ô n g n h ì n t h ấ y h ế t c á c đ ặ c đ i ể m k h á c c ủ a v ă n học.

1. Lessing. Laokoon hay là giới của hội họa và thơ ca. Sđd. tr, 187, 183 (Tiếng Nga).
2. Lessing. Sđd, tr, 194, 199.

99
 N ế u k h i L é s s i n g p h á t h i ệ n ra k h ả n ă n g p h ả n á n h t h ò i gian của v ă n
h ọ c t h ì k h o a h ọ c n g à y n a y đ ã n h n t h ấ y v ă n h ọ c có t h ể t ạ o r a đ ư ợ c n h ữ n g
d ò n g t h ò i g i a n c ó n h ị p đ ộ , đ ộ d à i r i ê n g đ ể p h ả n á n h h i ệ n t h ự c . V ă n học
có t h ể " k é o c ă n g " t h ò i g i a n b ằ n g c á c h m i ê u t ả r ấ t c h i t i ế t n h ữ n g g i â y
p h ú t h ệ t r ọ n g của con n g ư ờ i , n h ư g i â y p h ú t N i c ô l e n c a c ả m t h ấ y n ỗ i
k h ủ n g k h i ế p trước cái chết của m ẹ t r o n g t á c p h ẩ m Thời thơ ấu của
L.Tolstoi, hoặc giây p h ú t K i ề u t h ắ p h ư ơ n g trưốc m ộ Đ ạ m T i ê n trong
Truyện Kiều. V ă n h ọ c l ạ i có t h ể " d ồ n n é n " t h ờ i g i a n b ằ n g c á c h t á i h i ệ n -
một khoảng thòi gian dài trong một dòng t r ầ n t h u t ngắn, chẳng hạn
đ o ạ n t ả n h ữ n g n g à y ê chề t r i ể n m i ê n của K i ề u ở l ầ u x a n h trong Truyện
Kiều. N h à v ă n có t h ể l à m cho t h ờ i g i a n t r ô i n h a n h h a y c h m , đ ề u đ ặ n ,
ê m đ ề m h a y b i ế n đ ộ n g c ă n g t h ẳ n g . N h à v ă n l ạ i c ó t h ể t ạ o r a n h ữ n g liên
h ệ t h ò i gian, có k h i r ấ t xa n h a u giữa q u á k h ứ , h i ệ n t ạ i , t ư ơ n g l a i . N h à
v ă n l ạ i có t h ể d ẫ n d ắ t n g ư ờ i đ ọ c đ i c ù n g c h i ề u v ớ i t h ờ i g i a n t ự n h i ê n ,
n h ư n g c ũ n g có t h ể d ắ t h ọ đi ngược l ạ i t h ò i gian, t ừ h i ệ n t ạ i trở v ề q u á
k h ứ , c h ẳ n g h ạ n n h ư n h ữ n g đ o ạ n h ồ i t ư ở n g . V ấ n đ ề k h ô n g c h ỉ l à sự t ư ơ n g
đồng giữa d ò n g n g ô n t ừ t r ầ n t h u t với d ò n g thòi gian k h á c h quan, mà
c ò n l à s ự t ư ơ n g q u a n v ớ i d ò n g t h ờ i g i a n c ả m t h ụ , t ư ơ n g q u a n g i ữ a các
l ớ p , c á c đ o ạ n t h ò i g i a n k h á c n h a u c ủ a h i ệ n t h ự c . C h í n h đ i ề u đ ó l à m cho
v ă n học có t h ể c h i ế m l ĩ n h đòi sống t r ê n m ộ t t ầ m s â u r ộ n g m à đ i ê u khắc,
hội họa k h ó b ề đ ạ t t ố i .

K h ô n g g i a n t r o n g v ă n h ọ c c ũ n g có đ ặ c sắc r i ê n g . K h ô n g t h ể t á i h i ệ n
đ ò i s ố n g m à k h ô n g d ự n g l ạ i đ ị a đ i ể m , n ơ i n h â n v t s ố n g , h à n h đ ộ n g , hoặc
n h ữ n g c h â n t r ò i m à n h â n v t m ơ ước. V ă n h ọ c k h ô n g t h ể cho n g ư ờ i ta
t h ấ y được t ư ơ n g q u a n các v t t h ể t r o n g k h ô n g g i a n n h ư h ộ i họa, điêu
khắc; n h ư n g n ó tạo ra n h ữ n g giới h ạ n k h á c của k h ô n g gian n h ư k h ô n g
g i a n t â m t ư ở n g ( t h ế g i ớ i c ủ a s u y t ư v à m ơ ước c ủ a c o n n g ư ờ i ) , k h ô n g g i a n
l ị c h sử, c h ẳ n g h ạ n n h ư đ o ạ n t h ơ n ổ i t i ế n g c ủ a T ố H ữ u :

C h à o 6 1 ! đ ỉ n h cao m u ô n t r ư ợ n g !

Ta đứng đây m ắ t n h ì n bốn hướng

Trông l ạ i nghìn xưa, trông tới mai sau

T r ô n g B ắ c t r ô n g N a m , t r ô n g cả địa c ầ u !

100
 K h ô n g g i a n t r o n g t á c p h ẩ m có t h ể n ó i l à k h ô n g b ị một hạn chê nào
n h ư t r o n g c á c t i ể u t h u y ế t Tây du ký, Tam quốc diễn nghĩa, Chiến tranh
và hòa bình. T r ò n g t h ơ v ă n , con m ắ t t á c g i ả d ễ d à n g d i c h u y ể n t ừ k h ô n g
gian n à y sang k h ô n g gian k h á c , t ừ đỉnh n ú i sang c á n h đồng, t ừ t h i ê n
đ ư ờ n g x u ố n g t r ầ n g i a n , v à o đ ị a n g ụ c . Đ ặ c đ i ể m n à y l à m cho v ă n h ọ c có
t h ế p h ả n á n h đ ờ i sống t r o n g sự t o à n v ẹ n , đ ầ y đ ặ n của n ó .

Đ ặ c t r ư n g n ổ i b t của k h ô n g g i a n v à t h ò i g i a n t r o n g v ă n học là t í n h
quan n i ệ m của c h ú n g . N h à v ă n k h ô n g c h ỉ đ ơ n g i ả n t á i h i ệ n l ạ i c h u ỗ i sự
k i ệ n hay các h i ệ n t ư ợ n g của t h ế giới m à còn đ ề x u ấ t m ộ t q u a n n i ệ m k h á i
q u á t t ư t ư ở n g r õ r ệ t v ề c h ú n g . C h ẳ n g h ạ n n h ư t r o n g Thơ Mới lãng mạn
t r ư ố c 1945, c h ú n g t a t h ư ờ n g b ắ t g ặ p n h ữ n g " c h i ề u m ồ côi", " c h i ề u t n
t h ể ' ; còn t r o n g thơ T ố H ữ u l ạ i x u ấ t h i ệ n n h ữ n g " n g à y mai", "tương lai"
t ư ợ n g t r ư n g cho t h ò i đ ạ i m ó i . K h ô n g g i a n c ũ n g v y . T r o n g t i ể u thuyết
Sống mòn c ủ a N a m Cao, k h ô n g g i a n l à m ộ t h ì n h ả n h c ủ a s ự s ố n g m ò n .
T h ứ t ừ n g ư ó c m ơ v à o S à i G ò n r ồ i đ i P a r i , n h ư n g r ú t cuộc l ạ i t r ở v ề H à
Nội, c h u y ể n t ừ n h à t r ọ sang p h ò n g n ộ i t r ú , t ừ đó sang buồng ô n g Học, r ồ i
l ạ i t r ở v ề q u ê , n ơ i x u ấ t p h á t , m à T h ứ c ầ m c h ắ c c u ộ c s ố n g "sẽ m ò n đ i , m ố c
lên, rỉ ra."

T ó m l ạ i , k h ô n g g i a n v à t h ờ i gian t r o n g v ă n học r ấ t t i ê u b i ể u cho k h ả n ă n g

c h i ế m K n h đòi sống rộng, s â u v à n h i ề u m ặ t của n g h ệ t h u t n g ô n t ừ .

3.3.1.3. Ba là, khả năng phản ánh ngôn ngữ, tư tường của hình tượng
văn học

Đ i ể m độc đ á o n h ấ t c ủ a v ă n học, k h á c h ẳ n c á c n g à n h n g h ệ t h u t
k h á c , l à ở c h ỗ n ó p h ả n á n h m ọ i h o ạ t đ ộ n g n g ô n t ừ c ủ a con n g ư ờ i . C o n
n g ư ờ i t r o n g v ă n học l à n g ư ờ i b i ế t n ó i n ă n g , suy nghĩ b ằ n g n g ô n t ừ . V ă n
b ả n t á c p h ẩ m v ă n học bao g i ờ c ũ n g l à m ộ t h ệ t h ố n g g ồ m n h i ề u lòi p h á t
ngôn của n g ư ờ i t r ầ n t h u t , n h â n vt, n g ư ờ i k ể chuyện, n h â n v t trữ
t ì n h . Đ ú n g n h ư n h à n g h i ê n c ứ u v ă n học N g a M . B a k h t i n k h ẳ n g định,
n g ô n t ù c h ẳ n g n h ữ n g là p h ư ơ n g t i ệ n m i ê u t ả m à còn là đ ố i tượng m i ê u
t ả của v ă n học .1

1. M.Bakhtin. Mấy vấn đề thi pháp của Đôxtôiépxki. Matxcơva. 1979.

loi
 H o ạ t đ ộ n g l ờ i n ó i , s u y n g h ĩ l à m ộ t m ặ t cơ b ả n c ủ a đ ò i s ố n g x ã h ộ i của
con n g ư ờ i . K h ô n g t h ể n à o h ì n h d u n g đ ư ợ c m ộ t x ã h ộ i n g ư ờ i m à k h ô n g có
t i ế n g n ó i v à suy n g h ĩ . H ộ i h ọ a v à đ i ê u k h ắ c m i ê u t ả t h ế giới h ữ u h ì n h và
c á i n h ì n c ủ a con n g ư ờ i . D ĩ n h i ê n c á i n h ì n c ủ a h ộ i h ọ a , đ i ê u k h ắ c r ấ t
m ã n h l i ệ t . N ó n h ì n t h ấ y v ẻ đ ẹ p , t ì n h y ê u , n h ì n t h ấ y sự k h ổ đ a u , l ò n g căm
g i n , n h ì n t h ấ u b ả n c h ấ t sự v t . N h ư n g đó là m ộ t t h ế giới i m l ặ n g , nó
" n ó i " b ằ n g sự i m l ặ n g . Â m n h ạ c đ ư a t a t h â m n h p v à o n h ữ n g t ì n h c ả m
v à r u n g đ ộ n g t h ầ m k í n , c ó k h i m a n g t í n h t h ể c h ấ t n ữ a , n h ư n g v ẫ n là
p h ầ n " k h ô n g lòi", n h ư n g c h ỉ r i ê n g p h ầ n có lòi đ ã l à m ộ t đ ặ c đ i ể m v ô song
c ủ a v ă n h ọ c . Q u a v ă n h ọ c t a có t h ể n g h e t h ấ y t i ế n g n ó i c ủ a m ọ i t ầ n g lớp
n g ư ờ i ở c á c t h ò i đ ạ i k h á c n h a u , c á c g i ọ n g đ i ệ u k h á c n h a u . V ă n học còn
g i ữ l ạ i n h ữ n g lòi n ó i , t ừ v ự n g , n g ữ đ i ệ u , c á c h n ó i g ắ n l i ề n v ớ i v ă n h ó a ,
p h o n g t ụ c , đ ờ i s ố n g t ì n h c ả m , t ư t ư ở n g c ủ a m ộ t t h ò i . T u y n h i ê n v ă n học
k h ô n g đ ư ợ c l ạ m d ụ n g n g ô n t ừ . N ó k ị s ự l ắ m lòi v à k h ô n g d ừ n g l ạ i ở t á i
h i ệ n b ề n g o à i c ủ a n g ô n t ừ . V ă n c h ư ơ n g n g h ệ t h u t c ũ n g b i ế t n ó i b ằ n g sự
i m l ặ n g g i ữ a c á c c â u , c h ữ . N g ô n t ừ v ă n h ọ c có t í n h h à m s ú c l à v ì v y .

G ắ n l i ề n v ớ i h o ạ t đ ộ n g l à l ò i n ó i , l à h o ạ t đ ộ n g t ư d u y . T ư d u y là
g ư ơ n g m ặ t đ í c h t h ự c của con n g ư ờ i , n h ư n g k h ô n g d ễ gì n h ì n t h ấ y . Các
n g h ệ t h u t k h ô n g sử d ụ n g n g ô n t ừ , có t h ể v ẽ t ư d u y c o n n g ư ờ i , n h ư n g
k h ô n g t h ể d ự n g l ạ i con n g ư ờ i đ a n g t ư duy. N g a y m ộ t s ố t r ư ờ n g hợp n g h ệ
sĩ có ý đ ị n h t á i h i ệ n con n g ư ờ i đ a n g t ư d u y , n h ư t ư ợ n g Người suy nghĩ
c ủ a R ô đ i n , n h à đ i ê u k h ắ c c ũ n g k h ô n g cho t h ấ y đ ư ợ c r õ r ệ t n h ữ n g g ì đ a n g
d i ễ n r a t r o n g t â m t r í n h â n v t ; t r á i l ạ i , t ừ c á c s ử t h i t h ò i cổ đ ạ i c ủ a  n
Đ ộ , H i L ạ p , h a y c á c á n g t h ơ v ă n cổ x ư a c ủ a T r u n g H o a đ ế n t o à n b ộ d i
s ả n v ă n h ọ c c n đ ạ i v à h i ệ n đ ạ i , t a đ ề u có t h ể b ắ t g ặ p n h ữ n g c o n n g ư ờ i
đ a n g t ư d u y trước đ ờ i sống, n h ữ n g q u y ế t đ ị n h l ớ n lao, n h ữ n g t í n h t o á n
l ầ m l ỡ , n h ữ n g do d ự n g p n g ừ n g , n h ữ n g q u y ế t t â m s ắ t đ á , n h ữ n g s u y t ư
t ỉ n h t á o . . . D ĩ n h i ê n v ă n học x ư a n a y k h ô n g p h ả i chỉ t p t r u n g m i ê u t ả t ư
d u y , n h ư n g p h ư ơ n g d i ệ n n à y l ạ i l à m ộ t t h ế m ạ n h h i ể n n h i ê n c ủ a v ă n học.
C h ỉ m ộ t b à i Tùng c ũ n g cho t a b i ế t bao đ i ề u t h ầ m k í n m à b ứ c c h â n d u n g
N g u y ễ n T r ã i c ò n l ạ i k h ô n g cho b i ế t đ ư ợ c .

T ừ k h ả n ă n g t á i h i ệ n n g ô n t ừ v à h o ạ t đ ộ n g t ư d u y , v ă n h ọ c có t h ể
k h ắ c h ọ a chân dung tư tưởng c ủ a c o n n g ư ờ i . C h ú n g t a đ ề u b i ế t v ă n học
c ũ n g n h ư các n g à n h n g h ệ t h u t k h á c đ ề u là h ì n h t h á i ý thức xã h ộ i , là

102
s ự t h ể h i ệ n c ủ a t ư t ư ở n g x ã h ộ i . N h ư n g v ă n h ọ c k h ô n g c h ỉ bộc l ộ t ư
t ư ở n g , m à còn m i ê u t ả t ư t ư ở n g . M ư ợ n t h u t n g ữ của n h à b á c học Nga
M . B a k h t i n , có t h ể n ó i r ằ n g c á c n h â n v t c h í n h của N g u y ễ n D u , của
Balzac, của L.Tolstoi, của Dostoiepski, của Goethe, của L ỗ T ấ n . . . đ ề u là
n h ữ n g " n h à t ư tưởng". N h à v ă n đ ã k h ắ c họa t ư tưởng của n h â n v t n h ư
l à s ự ý t h ứ c v ề đ ị a v ị , h o à n c ả n h v à s ố p h n c ủ a h ọ t r o n g x ã h ộ i . M ỗ i lòi
nói, ý nghĩ của n h â n v t đ ề u là n h ữ n g ý k i ế n đồng t ì n h hay p h ả n đ ố i
t r ư ớ c h i ệ n t r ạ n g c ủ a c u ộ c đ ò i v à con n g ư ờ i . C o n n g ư ò i t r o n g v ă n học
k h ô n g g i ả n đ ơ n l à n g ư ờ i b i ế t s u y n g h ĩ , c ả m x ú c , m à l à n g ư ờ i có ý k i ế n
t r ư ó c v n m ệ n h , t h ờ i cuộc. H ã y n h ớ l ạ i ý k i ế n của T ừ H ả i , của K i ề u t r o n g
Truyện Kiều, ý k i ế n c ủ a ô n g Q u á n t r o n g Truyện Lục Vân Tiên, ý k i ế n của
Phaust trong tác phẩm cùng tên của Goethe, của Vôtơranh hay
R u s t i n h ắ c t r o n g t i ể u t h u y ế t Lão Gôriô c ủ a B a l z a c , c á c ý k i ế n v ề cuộc
s ố n g v à t h ờ i đ ạ i t r o n g t i ể u t h u y ế t N a m Cao v à c ủ a N g u y ễ n K h ả i , h o ặ c
c á c s u y n g h ĩ c ủ a H ă m l é t , c á c lòi d ạ y c ủ a P ô l ô n i e t r o n g k ị c h Hămlét của
S h a k e s p e a r e . . . M ỗ i n h â n v t đ ề u có m ộ t l p t r ư ờ n g , m ộ t q u a n đ i ể m đ á n h
g i á , m ộ t k h ẩ u h i ệ u s ố n g . V ă n h ọ c đ ã c u n g c ấ p b i ế t bao c h â n d u n g c h â n
t h ự c của n h ữ n g con n g ư ờ i m a n g t ư t ư ở n g của t h ờ i đ ạ i h ọ . N h ữ n g tư
t ư ở n g được m i ê u t ả đó có t h ể n g h i ê n g v ề n ộ i d u n g t r i ế t học hay c h í n h t r ị ,
t â m lí hay đ ạ o đức, học t h u t h a y k i n h t ế t ạ o t h à n h n h ữ n g sắc thái
r i ê n g , n h ư n g bao g i ò c ũ n g l à n h ữ n g t h á i đ ộ x á c đ ị n h t r ư ớ c cuộc s ố n g .

C h í n h là vì v ă n học có k h ả n ă n g m i ê u t ả t ư t ư ở n g v à c á c x u n g đ ộ t t ư
t ư ở n g , n ê n t í n h t ư t ư ở n g c ủ a t á c p h ẩ m v ă n h ọ c sắc b é n h ơ n , n ổ i b t h ơ n .
V ề b ả n c h ấ t , v ă n học l à m ộ t cuộc t r a o đ ổ i , t r a n h l u n , đ ố i t h o ạ i ngấm
n g ầ m hay c ô n g k h a i v ề t ư t ư ở n g t r o n g ý nghĩa đích thực của t ừ đó. T u y
n h i ê n v i ệ c h i ể u t í n h t ư t ư ở n g của t á c p h ẩ m v ă n học qua các t ư t ư ở n g
được p h á t b i ể u t r ự c t i ế p t r o n g t á c p h ẩ m t h ư ờ n g là k h ô n g đ ủ . T ư t ư ở n g
của v ă n học t h ư ờ n g n ằ m s â u h ơ n t r o n g m ố i liên h ệ giữa các t ư tưởng,
giữa t ư t ư ở n g v à đòi sống.

3.3.1.4. Bốn là, tính vạn năng và tính phô thông của văn học

L ấ y n g ô n t ừ l à m c h ấ t l i ệ u , v ă n học đ ạ t được t í n h v ạ n n ă n g trong

p h ả n á n h đ ò i s ố n g . V ă n h ọ c c ó t h ể p h ả n á n h b ấ t cứ p h ư ơ n g d i ệ n n à o c ủ a
đ ờ i s ố n g h i ệ n t h ự c . C ò n c ó p h ư ơ n g d i ệ n n à o m à n g ô n n g ữ t ừ con n g ư ờ i

103
k h ô n g n ó i đ ế n được?. D ĩ n h i ê n l à m u ố n n ó i được n h ữ n g đ i ề u s â u sắc, n h à
v ă n k h ô n g t h ể sử d ụ n g n h ữ n g lòi c ũ k ĩ s á o m ò n m à p h ả i k h ô n g n g ừ n g
t ì m t ò i , đ ô i m ớ i . N h ư n g v ề n g u y ê n t ắ c , v ă n học có k h ả n ă n g v ô h ạ n t r o n g
t á i h i ệ n đ ờ i sống, có k h ả n ă n g t h ự c h i ệ n c h ứ c n ă n g n h n t h ứ c , b i ể u h i ệ n
t ư t ư ở n g c ủ a v ă n n g h ệ m ộ t c á c h t r ọ n v ẹ n n h ấ t . H é g e l đ ã n ó i v ă n học là
" n g h ệ t h u t p h ổ q u á t , có k h ả n ă n g d i ễ n đ ạ t v à p h á t b i ể u b ấ t cứ n ộ i d u n g
n à o d ư ớ i b ấ t cứ h ì n h t h ứ c n à o " . T ấ t n h i ê n l à c á i m à c á c n g h ệ t h u t k h á c
1

do ư u t h ê c ủ a c h ấ t l i ệ u có t h ể b i ể u h i ệ n t r ự c t i ế p t h ì v ă n học c h ỉ có t h ể
b i ê u h i ệ n g i á n t i ế p . N h i ề u l ĩ n h v ự c đ ò i s ố n g m à c á c n g h ệ t h u t h i ệ n có
đ ề u k h ô n g b i ể u h i ệ n được, n h ư n g v ă n học l ạ i có t h ể k h ắ c h ọ a t à i t ì n h ,
c h ẳ n g h ạ n l ĩ n h vực các m ù i h ư ơ n g , vị. N h ư n g chỉ vói k h ả n ă n g t h â m
n h p v à o m ọ i l ĩ n h vực của đòi sống x ã h ộ i v à t h i ê n n h i ê n cũng đ ủ làm
cho v ă n học t r ở t h à n h b ộ " b á c h k h o a t h ư " v ề cuộc s ố n g .

V i ệ c l ấ y n g ô n t ừ - p h ư ơ n g t i ệ n giao t i ế p p h ổ t h ô n g c ủ a m ọ i n g ư ờ i l à m
c h ấ t l i ệ u c ũ n g m a n g l ạ i cho v ă n học m ộ t t í n h c h ấ t p h ổ t h ô n g t r ê n các
m ặ t s á n g t á c , t r u y ề n b á v à t i ế p n h n . M ớ i l ọ t l ò n g , c o n n g ư ờ i có t h ể t i ế p
x ú c v ớ i c â u ca q u a đ i ệ u h á t r u , b ắ t đ ầ u đ i h ọ c l à đ ế n v ớ i t á c p h ẩ m v ă n
học. V ă n học có t h ể x u ấ t b ả n v ớ i s ố l ư ợ n g l ớ n m à v ẫ n t r u y ề n được b ả n
c h í n h t ớ i n g ư ờ i đọc, m ộ t v i ệ c m à h ộ i h ọ a , đ i ê u k h ắ c r ấ t k h ó l à m .

V i ệ c t à n g t r ữ , t i ế p n h n v ă n học c ũ n g k h ô n g đ ò i h ỏ i n h i ề u p h ư ơ n g
t i ệ n v t c h ấ t n h ư â m n h ạ c , h ộ i h ọ a , đ i ê u k h ắ c , đ i ệ n ả n h , s â n k h ấ u . . . có
t h ể n g h ĩ r ằ n g v i ệ c t r u y ề n b á m ộ t b à i t h ơ í t k h ó k h ă n h ớ n n h i ề u so v ớ i
t r u y ề n b á m ộ t đ i ệ u m ú a . N g ư ờ i t h ư ở n g t h ứ c v ă n h ọ c có t h ể t u y ý c h ọ n
l ấ y n h ị p đ ộ đọc n h a n h h a y c h m , có t h ể t r ở đ i t r ở l ạ i n g h i ề n n g ẫ m n h ữ n g
t r a n g h a y đ o ạ n hay, m ộ t v i ệ c k h ó l ò n g đ ạ t đ ế n k h i x e m p h i m h a y xem
k ị c h , m ú a . T h m c h í n g ư ờ i đọc có t h ể học t h u ộ c l ò n g n h ữ n g đ o ạ n v ă n t h ơ
h a y đ ể t h ư ở n g t h ứ c v à v n d ụ n g t r o n g cuộc s ố n g t â m h ồ n . K h ô n g p h ả i
n g ẫ u n h i ê n m à t r o n g c á c t h ò i k ì đ ấ u t r a n h x ã h ộ i k h ó k h ă n t h ì v ă n học
l à p h ư ơ n g t i ệ n được ư a c h u ộ n g n h ấ t , d ễ p h ổ b i ế n n h ấ t .

N ế u n ó i m ỗ i n g ư ờ i đ ề u có t h ể m a n g t r o n g m ì n h m ộ t m ầ m m ô n g n g h ệ
sĩ t h ì c á i m ầ m n g h ệ sĩ n g ô n t ừ có n h i ề u t h u n l ợ i đ ể gieo h ơ n c á i m ầ m

1. Hégel. Mĩ học (4 tp). Matxcơva. 197. tr.350 (tiếng Nga).

104
â m n h ạ c h a y h ộ i h ọ a . P h ả i c h ă n g v ì v y m à v ă n h ọ c có n h i ề u t h u n l ợ i
t r o n g t r u y ề n bá, s á n g t á c tức h ứ n g , t r u y ề n miệng? T ấ t n h i ê n n h ư thế
k h ô n g có n g h ĩ a v ă n học được y ê u c h u ộ n g n h ấ t trong các n g à n h nghệ
t h u t . C o n s ố t h ố n g k ê x ã h ộ i h ọ c c ó t h ể cho b i ế t t ỉ l ệ n g ư ờ i đ ọ c k h ô n g
p h ù h ợ p v ớ i đ i ề u đ ó n h ư n g n h ữ n g đ i ề u t r ê n cho t h ấ y t i ề m n ă n g v ă n h ọ c
r ấ t l ớ n t r o n g cuộc s ố n g v à t r o n g c á c h m ạ n g .

3.3.2. So s á n h v ớ i n g ô n t ừ k h o a h ọ c v à n g ô n t ừ t h ự c d ụ n g , n g ô n t ừ
v ă n h ọ c có c á c đ ặ c đ i ể m sau:

T r o n g đ ờ i s ố n g con n g ư ờ i n g ô n t ừ đước sử d ụ n g t r o n g n h i ề u l ĩ n h vực.

Có t h ể chia l à m ba l o ạ i lòn: n g ô n t ừ k h o a học ( d ù n g t r o n g k h o a học t ự
n h i ê n , k h o a h ọ c x ã h ộ i , k h o a h ọ c n h â n v ă n ) , n g ô n t ừ t h ự c d ụ n g (lòi ă n
tiếng nói h à n g n g à y , n g ô n t ừ b á o chí, t u y ê n t r u y ề n l u t p h á p , đơn từ,
c h ứ n g t ừ . v . v . . . ) v à n g ô n t ừ n g h ệ t h u t ( t h ơ ca, t i ể u t h u y ế t , t ả n văn,
kịch...). M u ố n h i ể u đặc đ i ể m của n g ô n t ừ v ă n học c ò n c ầ n p h ả i p h â n b i ệ t
nó với hai loại ngôn t ừ trên.

T h e o R o m a n J a k o b s o n , n g ô n t ừ v ă n h ọ c c ó " t í n h v ă n học", t ứ c l à có
c á c h t ổ c h ứ c , k ế t h ợ p đ ặ c b i ệ t đ ể g â y c h ú ý v à o b ả n t h â n n ó v à do đ ó t ă n g
cường h i ệ u q u ả b i ể u đ ạ t n g h ệ t h u t . N ó i c á c h k h á c n g ô n t ừ v ă n học là
n g ô n t ừ b i ế n dị theo quy l u t n g h ệ t h u t chứ k h ô n g r ă m r ắ p t u â n theo
quy c h u ẩ n t h ô n g t h ư ờ n g của n g ô n t ừ thực d ụ n g .

T r o n g n g ô n t ừ t h ự c d ụ n g , tác giả lời nói, chủ thể lời nói v à ý thức lời
nói t h ố n g n h ấ t l à m m ộ t . T á c g i ả l ò i n ó i c à n g có t ầ m q u a n t r ọ n g c à n g l à m
cho t r ọ n g l ư ợ n g l ờ i n ó i t ă n g l ê n . ( V a i m a n g t ú i b ạ c k è k è , N ó i ấ m n ó i ớ
người nghe ầ m ầm!) T r o n g n g ô n t ừ n g h ệ t h u t t h ì k h ô n g t h ế . T á c giả lời
n ó i - n g ư ờ i s á n g t á c r a lòi n ó i t h ư ờ n g n á u m ì n h đ i đ ể cho n h â n v t , n g ư ờ i
t r ầ n t h u t , c h ủ t h ể t r ữ t ì n h - n h ữ n g h ì n h t ư ợ n g do t á c g i ả s á n g t ạ o r a
đ ó n g v a i t r ò c h ủ t h ể l ờ i n ó i . T r ọ n g l ư ợ n g lòi n ó i p h ụ t h u ộ c v a i t r ò của c h ủ
t h ể l ờ i n ó i v à ý t h ứ c lòi n ó i c ó ý n g h ĩ a t i ê u b i ể u t ớ i m ứ c n à o . Đ ặ c đ i ể m
n à y l à m cho lời văn nghệ thuật là lời hư cấu, lời mang tính chất hỉnh
tượng của lời nói, c h ứ k h ô n g p h ả i l à lòi t r ự c t i ế p c ủ a t á c g i ả n h ư t r o n g
n g ô n t ừ t h ự c d ụ n g . C h ẳ n g h ạ n Đ ặ n g T r ầ n C ô n n h ư ờ n g l ò i cho ngươi
c h i n h p h ụ , N g u y ễ n G i a T h i ề u n h ư ờ n g l ờ i cho n g ư ờ i c u n g n ữ , L ỗ T ấ n l á n h
đ i cho n g ư ờ i đ i ê n v i ế t n h t k í .

105
 T í n h c h ấ t h ư c ấ u n à y l à m cho m ọ i v t t r o n g t h ê g i ớ i đ ề u có t h ể V-.Ó
t i ế n g n ó i c ủ a c h ú n g . H ồ X u â n H ư ơ n g đ ể cho c á i b á n h t r ô i n ư ớ c , h ò n đ á
m à i l ê n t i ế n g , T ô H o à i đ ể cho D ế M è n t ự k ể c h u y ệ n . . .

T r o n g v ă n x u ô i n g h ệ t h u t c ò n có k h ả n ă n g k ế t h ợ p h ò a t r ộ n nhiều
g i ọ n g đ i ệ u v à o t r o n g m ộ t lòi, đ a n b ệ n n h i ề u c h ủ t h ể t r o n g m ộ t l ờ i n ó i n h ư
l ờ i n h ạ i , lòi n ử a t r ự c t i ế p , l ờ i đ ộ c t h o ạ i n ộ i t â m , d ò n g ý t h ứ c . Đ ó l à n h ữ n g
s á n g t ạ o n g h ệ t h u t v ề lòi n ó i m à c h ỉ t r o n g p h ạ m v i n g h ệ t h u t n g ô n t ừ
m ớ i có được.

N g ô n t ừ v ă n học c ò n g â y c h ú ý đ ế n b ả n t h â n n ó b ằ n g p h é p " l ạ h ó a " .

N h à n g h i ê n c ứ u v ă n học V i k t o r S h l o v s k i g i ả i t h í c h n h ư sau: " S ự t ồ n t ạ i
c ủ a n g h ệ t h u t l à đ ể l à m cho con n g ư ờ i k h ô i p h ụ c l ạ i c ả m g i á c đ ố i vói đời
sống, k h i ế n cho con n g ư ờ i c ả m t h ụ đ ư ợ c s ự v t , k h i ế n h ò n đ á t ỏ r a cái
c h ấ t đ á c ủ a n ó . M ụ c đ í c h c ủ a n g h ệ t h u t l à l à m cho n g ư ờ i t a c ả m t h ấ y
được sự v t , c h ứ k h ô n g p h ả i c h ỉ l à b i ế t v ề sự v t . T h ủ p h á p n g h ệ t h u t
l à k h i ê n cho đ ố i t ư ợ n g l ạ h ó a đ i , l à m cho h ì n h t h ứ c t r ở n ê n k h ó k h ă n , gia
t ă n g độ k h ó v à độ d à i của t h ò i gian c ả m giác, bởi vì b ả n t h â n q u á trình
c ả m giác c h í n h là mục đích t h ẩ m mĩ, n ê n p h ả i t ì m cách kéo dài. Nghệ
t h u t là m ộ t p h ư ơ n g thức cấu t h à n h n g h ệ t h u t đ ể t h ể n g h i ệ m đối
tượng, chứ b ả n t h â n đ ố i tượng k h ô n g p h ả i là quan trọng" . Vì v y nhiều 1

n h à n g ô n n g ữ học x á c n h n n g ô n t ừ n g h ệ t h u t t h ư ờ n g đ p v õ c ấ u t r ú c
t h ư ờ n g quy của n g ô n t ừ đ ể cấu t ạ o l ạ i theo quy tắc n g h ệ t h u t .

N g ô n t ừ v ă n học sở d ĩ có t í n h c h ấ t g ợ i c ả m g â y ấ n t ư ợ n g l à do n ó p h á
vỡ sự p h ả n ứ n g t h e o t h ó i q u e n c ủ a con n g ư ờ i đ ố i v ớ i n g ô n t ừ t h ự c d ụ n g
h à n g n g à y . K h i m i ê u t ả m ộ t sự v t , v ă n h ọ c k h ô n g d ù n g t ê n g ọ i đ ã quen
c ủ a n ó , n h ằ m đ á n h t h ứ c c ả m g i á c c ủ a con n g ư ờ i v ề cuộc sống, k h i ế n
n g ư ờ i đọc c ả m t h ụ sự v t n h ư l ầ n đ ầ u . V í d ụ :

Ngực lép b ố n n g h ì n n ă m , t r ư a nay cơn gió m ạ n h .

Thổi b ù n g lên. T i m bỗng hóa m ặ t trời

C ó con c h i m n à o t r o n g t ó c n h ả y n h ó t h ó t c h ơ i .

1. V.Shlovsky. Nghệ thuật như một thủ pháp.

106
 Ha! N ó h ó t cái gì v u i v u i nghe t h i ệ t ngộ!

G i ó g i ó ơi! H ã y l à m g i ô n g l à m t ố

C u ố n t u n g l ê n cờ đ ỏ m á u t h ơ m t ư ơ i

V à n g v à n g bay, đ ẹ p q u á , sao sao ơi!

( T ố H ữ u - Huế tháng Tám)

ơ đ â y n h ữ n g t ừ v à c ụ m t ừ ngực n h ư lép bốn n g h ì n n ă m , t i m h ó a m ặ t

t r ờ i , t ó c v à n g , sao... g â y ấ n t ư ợ n g m ạ n h . M i ê u t ả n h ữ n g c h i ế c c à v ạ t ,
N g u y ễ n T u â n v i ế t : " Đ á m c à v ạ t tơ, n h ữ n g d ả i l ụ a m à u , n h ữ n g t h â n tơ
ó n g ả, n h ữ n g k i ế p t ơ t ằ m n h u ộ m t h ắ m , l o à i t ơ q u ấ n cổ, n h ữ n g c u n g n h â n
b ị b ỏ r ơ i , n h ữ n g n à n g p h i t h ấ t s ủ n g " . {Cái cà vạt đen). N g ư ờ i t a có v ô v à n
c á c h l ạ h ó a n g ô n t ừ . V í d ụ N g u y ễ n D u p h á vỡ c á c t ừ q u e n t h u ộ c đ ể t ạ o
t ừ m ó i c h ư a đ â u có n h ư " g i ó l á c à n h c h i m " , " b ư ớ m c h á n o n g chường",
" b ư ớ m l ả o n g lơi", "hoa t h ả i h ư ơ n g t h ừ a " , " h ồ n r ụ n g p h á c h r ờ i " , " l i ễ u é p
hoa n à i " , " c ư ớ i p h ấ n c ợ t son"... N g ư ờ i t a c ò n t h ê m đ ị n h n g ữ h o ặ c r ú t g ọ n ,
t ỉ n h lược, đ ả o c â u , t r ù n g đ i ệ p , p h á v ỡ sự t ư ơ n g ứ n g t r o n g k ế t h ợ p đ ể g â y
ấ n tượng.

Tuy n h i ê n n g ô n t ừ n g h ệ t h u t k h ô n g h ề là một cấu tạo h ì n h thức

t h u ầ n tuy. M ọ i biến đ ổ i về ngôn t ừ đ ề u n h ằ m mục đích nghệ thut. Đó
l à nội chỉ hóa h a y ý chỉ hóa, b i ế n n g ô n t ừ t ừ k í h i ệ u g ọ i t ê n c á c sự v t
của t h ế giới t h à n h p h ư ơ n g t i ệ n chỉ h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u t , b i ế n t ê n gọi
t h à n h p h ư ơ n g t i ệ n t h ể h i ệ n h à m n g h ĩ a c ủ a c h ủ t h ể . Đ ó l à nội cảm hóa
k h i ế n cho n g ô n t ừ b i ể u đ ạ t đ ư ợ c n ộ i d u n g t h ể n g h i ệ m , c ả m x ú c , t ì n h c ả m
h ứ n g t h ú c ủ a con n g ư ờ i . Đ ó l à cá thể hóa, cá tính hóa, l à m cho n g ồ n t ừ
m a n g đ ư ợ c b ả n sắc r i ê n g c ủ a t ừ n g n g h ệ sĩ.

" L ạ h ó a " k h ô n g có n g h ĩ a l ú c n à o c ũ n g v ặ n vẹo l à m b i ế n d ạ n g n g ô n t ừ

tự n h i ê n , giản dị. B ả n t h â n n g ô n t ừ tự nhiên, giản dị cũng là một vẻ đẹp
v à m ộ t c á c h b i ể u h i ệ n n g h ệ t h u t cao c ư ờ n g . Đ ó l à s ự giản d mà phong
phúNí d ụ c â u t h ơ T ố H ữ u m ớ i m ẻ t r o n g n g ữ c ả n h l ị c h sử:

Ngẩng đ ầ u lên trong sáng tuyệt t r ầ n

T h á n g T á m trời thu xanh thẳm

M â y n h ở n n h ơ bay

Hôm nay n g à y đẹp l ắ m

107
 M â y của ta, t r ò i t h ắ m của ta

Nước V i ệ t N a m d â n chủ cộng h ò a .

H o ặ c c â u t h ơ N g u y ễ n Đ ì n h T h i t r o n g b à i Đất nước: " S á n g m á t trong

n h ư s á n g n ă m xưa, Gió thổi m ù a t h u h ư ơ n g cốm mới. Tôi nhớ những
m ù a t h u đ ã xa...".

T ó m l ạ i n g ô n t ừ n g h ệ t h u t là n g ô n t ừ được s á n g t ạ o n h ằ m m ụ c đích
nghệ thut, gắn l i ề n với việc s á n g tạo h ì n h tượng nghệ thut.

4. ĐẶC TRƯNG CỦA HÌNH TƯỢNG VĂN HỌC

D o s ử d ụ n g c h ấ t l i ệ u n g ô n t ừ n h ư t r ê n , h ì n h t ư ợ n g v ă n h ọ c có n h ữ n g
đặc đ i ể m m à c á c n g h ệ t h u t k h á c k h ô n g có được.

4.1. Tỉnh chất gián tiếp của hình tương văn học

N h ư đ ã n ó i ỏ t r ê n h ì n h t ư ợ n g v ă n học k h ô n g có t í n h c h ấ t v t t h ể , trực
tiếp n h ư h ì n h t ư ợ n g â m n h ạ c , h ộ i h ọ a . H ì n h t ư ợ n g v ă n h ọ c do n g ô n t ừ
gợi l ê n , m à n g ô n t ừ l à c á c h b i ể u đ ạ t b ằ n g t í n h i ệ u â m t h a n h (hoặc chữ
v i ế t ) v ớ i n h ữ n g ý nghĩa k h á i q u á t ở đ ằ n g sau m ỗ i t ừ . Do đó đ ố i v ớ i n h ữ n g
ai k h ô n g b i ế t t h ứ t i ế n g m à v ă n học sử d ụ n g t h ì c h ẳ n g t h ấ y h ì n h tượng
n à o cả.

Đ ố i với n h ữ n g ai b i ế t t h ì h ì n h t ư ợ n g c ũ n g được gợi l ê n t ừ t r ầ n thut,

m i ê u tả, b i ể u h i ệ n . Ý nghĩa của t ừ n g ữ t u y là k h á i q u á t n h ư n g trong t â m
t h ứ c m ỗ i n g ư ơ i đ ề u l u ô n g ắ n v ố i n h ữ n g b i ể u t ư ợ n g , k i n h n g h i ệ m , k í ức.
V ớ i c á c h t r ầ n t h u t , m i ê u t ả có n h i ề u c h i t i ế t l i ê n t ụ c c á c b i ể u t ư ợ n g l i ê n
k ế t nhau để tạo ra h ì n h tượng nghệ thut. Đặc b i ệ t là l ố i v ă n gợi cảm
n h ư " n g ô i n h à đ ứ n g s ừ n g s ữ n g " , "con đ ư ờ n g v ư ơ n r a b ồ s ô n g " , " m à n đ ê m
b u ô n g x u ố n g " , " m ặ t t r ò i đ ổ b ó n g x u ố n g " . . . c ó sức k h ê u g ợ i r ấ t m ạ n h m ẽ .
B ứ c c h â n d u n g T h ú y V â n , T h ú y K i ề u g i à u sức t ư ở n g t ư ợ n g . K i m T h á n h
T h á n l à n g ư ờ i r ấ t s à n h v ă n , đ ã p h á t b i ể u n h i ề u n h n x é t s â u sắc v ề v ă n :

" V ă n c h ư ơ n g h a y n h á t l à m ắ t n h ì n c h ỗ n à y , t a y t ả c h ỗ k i a , n ế u có l ú c
m ắ t m u ố n n h ì n chỗ n à y thì tay t ấ t p h ả i t ả chỗ kia... N ế u k h ô n g h i ể u ý
ấy, m ắ t n h ì n chỗ n à y tay t ả chỗ ấ y t h ì x e m x o n g là h ế t ngay...

108
 V ă n c h ư ơ n g hay n h ấ t là m ắ t n h ì n chỗ n à y , song k h ô n g t ả ngay, l ạ i
t ừ xa t ả l ạ i . K h i t h o n g t h ả t ả g ầ n t ớ i nơi h ã y d ừ n g l ạ i đó. L ạ i t ừ chỗ xa
k h á c , l ạ i t h o n g t h ả l ạ i , v à k h i sắp tới nơi r ồ i , l ạ i d ừ n g l ạ iở đó... Cứ t h a y
đôi v à i ba l ầ n n h ư t h ê , l ầ n n à o c ũ n g t ừ c h ỗ xa xa, t h o n g t h ả t ả l ạ i , k h i
sắp t ớ i nơi, l ạ i d ừ n g l ạ i ở đó... C h ứ c ũ n g k h ô n g t ả chỗ m ắ t m ì n h nhìn
n ữ a , đ ể cho n g ư ờ i đ ọ c t h o á n g t r ô n g t h ấ y c h ỗ đ ó ở n g o à i v ă n c h ư ơ n g . . . " .

Đ ó c h í n h l à c á c h k h ê u gợi c h ú ý, g â y c h ò đ ợ i , k í c h t h í c h n g ư ờ i đọc l i ê n
tưởng s á n g tạo. L ấ y đ o ạ n mĩ n h â n k ế diệt t r ừ L ã Bố, Đổng Trác trong
Tam quốc diễn nghĩa m à s u y t h ì t h ấ y r õ n g h ệ t h u t c ủ a v ă n học, v ă n h ọ c
l u ô n d ù n g p h ụ c b ú t - g à i đ ặ t sự v i ệ c , c h i t i ế t đ ể g â y đ ợ i chờ.

H ì n h t ư ợ n g v ă n h ọ c k h ô n g c h ỉ h ì n h t h à n h do sức g ợ i c ủ a c h i t i ế t v à
n g ô n t ừ m à c ò n do cơ c h ế h ồ i cố, t í c h l ũ y . M ỗ i s ự t r i ể n k h a i m i ê u t ả , t r ầ n
t h u t đ ề u g ợ i n h ớ l ạ i c á c v i ệ c đ ã x ả y r a t ừ t r ư ớ c , b ồ i đ ắ p cho c h i t i ế t t r ư ớ c
được đ ầ y đ ặ n t h ê m .

K h i n g ư ờ i đ ọ c đ ã s ố n g h ẳ n v à o cuộc đ ò i c ủ a n h â n v t t h ì k h ô n g c á c h
gì có t h ể d ứ t h ọ r a k h ỏ i t r a n g s á c h đ ư ợ c nữa.

H ì n h t ư ợ n g v ă n h ọ c k h á c h ì n h t ư ợ n g h ộ i hoa, â m n h ạ c , m ú a n h ả y ở
c h ỗ n ó l à tâm ảnh. Q u á t r ì n h tạo t h à n h h ì n h tượng trong tiếp n h n là q u á
t r ì n h t ư ở n g t ư ợ n g v à l i ê n t ư ở n g , v n d ụ n g c á c h ì n h ả n h k í ức v à h ì n h ả n h
s á n g t ạ o , k ế t h ợ p c h ặ t c h ẽ v ớ i p h ư ơ n g t i ệ n n g ô n n g ữ . V ớ i sự t r ợ g i ú p c ủ a
n g ô n n g ữ , con n g ư ờ i c ó t h ể c ả m n h n t h ế g i ớ i r ấ t s i n h đ ộ n g , c h â n t h ự c
n h ư đ ã t ừ n g t r ả i q u a . C h ú n g t a có t h ể c ả m t h ấ y m ù i v ị c ủ a sự v t , n h ì n
r õ sự v t c h ư a t ừ n g b i ế t , n g h e t h ấ y â m n h ạ c c h ư a t ừ n g n g h e . N g ô n n g ữ
đ ạ t t ớ i m ứ c ả o t h u t , v ă n h ọ c t ạ o m ộ t k h ô n g g i a n c ả m t h ụ bao la, t r o n g
s u ố t , k h ô n g g i ả n đ ơ n d ừ n g l ạ i v ớ i m ộ t sự v t n à o . C h ẳ n g h ạ n b à i Giải sầu
c ủ a T ả n Đ à t ả m ố i s ầ u d a i d ẳ n g , t r i ề n m i ê n , k h ô n g c á c h gì t h o á t được:

" T ừ đ ộ s ầ u đ ế n n a y , n g à y c ũ n g có l ú c s ầ u , đ ê m c ũ n g có l ú c s ầ u . M ư a
d ầ m lá r ụ n g m à sầu, t r ă n g t r o n g gió m á t m à c à n g sầu; m ộ t m ì n h tịch
mịch m à sầu; đ ô n g n g ư ờ i cười nói m à c à n g sầu, n ằ m v ắ t tay lên t r á n m à
c à n g s ầ u ; đ e m t h ơ v ă n n g â m v ị n h m à c à n g s ầ u . s ầ u k h ô n g có m ố i c h é m
sao cho d ứ t ; s ầ u k h ô n g có k h ố i đ p sao cho t a n ; m u ố n k i ế m t h u ố c đ ể t i ê u
s ầ u m à t ì m đ â u cho thấy!".

( Tản Đà tản văn)

M ộ t h ì n h t ư ợ n g n h ư t h ế n g h ệ t h u t n à o t h ể h i ệ n được?

109
 4.2. Tính chủ thể trực tiếp của hình tượng văn hoe

N h ư đ ã n ó i t r ê n h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u t n à o c ũ n g có t í n h c h ủ t h ể .
N h ư n g k h á c v ớ i c á c n g h ệ t h u t k h á c , t í n h c h ủ t h ể c ủ a v ă n học được bộc
l ộ t r ự c t i ế p do sự t h a m gia c ủ a n h â n v t t r ữ t ì n h v à n g ư ờ i k ể c h u y ệ n .
T r o n g h ì n h t ư ợ n g v ă n học p h ư ơ n g d i ệ n c h ủ t h ể l u ô n l u ô n n ổ i l ê n b ề m ặ t
của h ì n h tượng.

T r o n g t ù k h ô n g r ư ợ u c ũ n g k h ô n g hoa,

C ả n h đẹp đ ê m nay k h ó h ữ n g hò.

N g ư ờ i n g ắ m t r ă n g soi n g o à i cửa sổ

T r ă n g n h ò m k h e cửa n g ắ m n h à t h ơ .

H a i c â u đ ầ u bài thơ t h ể h i ệ n chủ t h ể m ộ t cách trực tiếp, còn hai câu

sau g i á n t i ế p . T h ơ m ớ i l ạ i c à n g t r ự c t i ế p :

Tôi m u ố n t ắ t n ắ n g đi

Cho m à u đ ừ n g n h ạ t m ấ t

Tôi m u ố n buộc gió l ạ i

Cho h ư ơ n g đ ừ n g b a y đ i . . .

T r o n g v ă n x u ô i , sự m i ê u t ả , t r ầ n t h u t p h a b ì n h l u n , p h â n t í c h c à n g
l à m cho t í n h c h ủ t h ể n ổ i l ê n . C h ẳ n g h ạ n t r o n g Toa nh Kiều:

" T ô i t h ư ơ n g h a i cô n h ư h a i con v t n g ẩ n n g ơ t r o n g r ừ n g l ạ n h , k h i
c h i ề u g i ă n g l ư ớ i q u a m u ô n gốc c â y . B u ổ i c h i ề u c ủ a h a i cô m ò n h ạ t v à k é o
d à i , h a i cô l ẫ n t r o n g m ù s ư ơ n g . Đ á n g t ộ i n g h i ệ p n h ấ t l à h a i cô k h ô n g s ầ u
t ư , k h ô n g có m ộ t n ỗ i c h á n n ả n g ớ m g h ê , n ó x u i t a c ầ u x i n c á i c h ế t .
K h ô n g , h a i cô l à h a i cô g á i , c h ỉ b i ế t b u ồ n m ờ , b u ồ n l ặ n g , n h ư n g b u ồ n l â u .
H a i cô l à h a i c á n h đồng...".

N h â n v t t r o n g v ă n học c ũ n g t h ư ờ n g x u ấ t h i ệ n n h ư l à c h ủ t h ể :

" H ắ n v ừ a đi v ừ a c h ử i . Bao g i ờ c ũ n g v y cứ r ư ợ u x o n g l à h ắ n c h ử i . B ắ t
đ ầ u h ắ n c h ử i t r ò i . C ó h ề gì? T r ờ i có c ủ a r i ê n g n h à n à o ? R ồ i h ắ n c h ử i đòi.
T h ế c ũ n g c h ẳ n g sao: đ ò i l à t ấ t cả n h ư n g c h ẳ n g l à a i . T ứ c m ì n h h ắ n c h ử i
n g a y t ấ t cả l à n g V ũ Đ ạ i . N h ư n g cả l à n g V ũ Đ ạ i a i c ũ n g n h ủ : " C h ắ c n ó

no
t r ừ m ì n h ra!". K h ô n g a i l ê n t i ế n g c ả . T ứ c t h t ! T ứ c t h t ! ồ , t h ế n à y t h ì
tức t h t ! Tức chết đi được mất!...".

(Chí Phèo)

T r o n g k ị c h , t í n h c h ủ t h ể c ủ a n h â n v t c à n g bộc l ộ r õ h ơ n nữa.

T í n h c h ủ t h ể t r ự c t i ế p t ạ o t h à n h sức m ạ n h đ ố i thoại đi s â u vào t â m

tư, t ì n h c ả m của con n g ư ờ i .

4.3. Tính khái quát của hình tương ván hoe

N h ư t r ê n đ ã n ó i m ọ i h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u t đ ề u có t í n h k h á i q u á t ,
m ọ i h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u t đ ề u có t í n h t ư ợ n g t r ư n g . T u y v y h ì n h t ư ợ n g
v ă n h ọ c có t í n h k h á i q u á t n ổ i b t h ơ n c ả .

M ộ t l à lòi v ă n m i ê u t ả , g i ớ i t h i ệ u , g ọ i t ê n t r o n g v ă n h ọ c đ ã t ự có n ó
t í n h k h á i q u á t . Ví d ụ N g u y ễ n D u giới t h i ệ u n h â n v t T h ú y K i ề u :

K i ề u c à n g sắc sảo m ặ n mà

So b ề t à i sắc l ạ i l à p h ầ n h ơ n

L à n t h u thủy nét x u â n sơn

Hoa ghen thua t h ắ m liễu hờn k é m xanh

Giới t h i ệ u n h â n vt Hoạn Thư:

V ố n d ò n g h ọ H o ạ n d a n h gia

Con q u a n L ạ i bộ t ê n là H o ạ n T h ư

D u y ê n đ ằ n g t h u n nẻo gió đ ư a

C ù n g c h à n g k ế t t ó c xe tơ n h ữ n g n g à y

0 ă n thì n é t cũng hay

N ó i đ i ề u r à n g buộc t h ì tay c ũ n g già.

N h ữ n g l ờ i g i ớ i t h i ệ u , m i ê u t ả t r o n g v ă n học bao giò c ũ n g t h ấ m n h u ầ n

t i n h t h ầ n k h á i quát. Trong thơ cách gọi t ê n cũng t h ấ m n h u ầ n t í n h k h á i quát.

N g ư ờ i n g ắ m t r ă n g soi n g o à i cửa sổ

T r ă n g n h ò m k h e cửa n g ắ m n h à t h ơ

I U
 M ấ y chữ "người", " n h à thơ" đ ã mang nội dung k h á i quát, nói lên rằng
c ả m x ú c t r o n g b à i t h ơ đ ã s i ê u t h o á t l ê n t r ê n sự t ầ m t h ư ờ n g c ủ a k ẻ " t ù
nhân".

H a i là, b ả n t h â n h ì n h t ư ợ n g l ạ i còn t h ể h i ệ n t ầ m k h á i q u á t điển

h ì n h , x ã h ộ i , n h â n l o ạ i của v ă n học. C ả K i ề u , H o ạ n T h ư đ ề u m a n g ý
n g h ĩ a k h á i q u á t x ã h ộ i , n h â n l o ạ i . B ả n t h â n K i ề u đ ã ý t h ứ c được t í n h
k h á i q u á t ấ y k h i suy nghĩ: " Đ a u đ ó n thay, p h n đ à n b à , L ờ i r ằ n g bạc
m ệ n h c ũ n g l à l ò i c h u n g " . C h o n ê n c ó t h ể n ó i ở v ă n h ọ c có t í n h c h ấ t h a i
l ầ n k h á i q u á t . K h á i q u á t v ề con n g ư ờ i , k h á i q u á t x ã h ộ i . M ộ t h ì n h t ư ợ n g
m à t h i ế u t í n h k h á i q u á t t h ì s ẽ t h i ế u sức n ặ n g v à sức h ấ p dẫn.

C ó đ i ề u v ă n h ọ c k h á i q u á t k h ô n g p h ả i b ằ n g k h á i n i ệ m , b ằ n g sự t u n g
h ô m à b ằ n g v i ệ c n ắ m b ắ t t r ú n g c á c n é t đ ặ c t r ư n g có t ầ m p h ổ b i ế n . X ư a
n a y c á c n h à v ă n v à n h à lí l u n đ ề u coi t r ọ n g v i ệ c n ắ m b ắ t đ ặ c t r ư n g .
H e g e l t ừ n g n ó i : " N ề n t ả n g c ủ a v i ệ c đ á n h g i á v à b ồ i d ư ỡ n g n ă n g lực
thưởng thức nghệ t h u t một cách đ ú n g đ ắ n n ằ m ở n g u y ê n tắc n ắ m bắt
đặc t r ư n g " . Theo ô n g "đặc t r ư n g " là các d ấ u h i ệ u cá b i ệ t t ổ hợp t h à n h bản
c h ấ t của sự v t , m ọ i y ế u t ố c á b i ệ t đ ể u góp p h ầ n b i ể u h i ệ n n ộ i d u n g và
biểu hiện chỉnh t h ể " . 1

L e s s i n g , G o e t h e đ ề u c o i t r ọ n g đ ặ c t r ư n g . G o e t h e n ó i : "Sức s ố n g đ í c h
t h ự c của n g h ệ t h u t là ở chỗ n ắ m b ắ t v à m i ê u t ả sự v t đặc t h ù c á biệt",
" c h ỉ có n g h ệ t h u t n à o t h ể h i ệ n đ ư ợ c đ ặ c t r ư n g m ớ i l à n g h ệ t h u t đ í c h
thực" . 2

Hyppolite Taine là n g ư ờ i đ ư a đặc t r ư n g lên t h à n h n g u y ê n tắc h à n g

đ ầ u c ủ a n g h ệ t h u t . T r o n g s á c h Triết học nghệ thuật ô n g nói ý nghĩa, giá
t r ị , v ị t r í c ủ a n g h ệ t h u t l à do v i ệ c t r u y ề n đ ạ t v à l à m n ổ i b t c á i đ ặ c
t r ư n g quyết định. Đ ẳ n g cấp của n g h ệ t h u t c ũ n g p h ụ thuộc v à o việc n ắ n f
b ắ t đặc t r ư n g quan t r ọ n g tới mức n à o . Ô n g p h â n b i ệ t đặc t r ư n g c h í n h và
đặc t r ư n g phụ. Đặc t r ư n g c h í n h chi phối đặc t r ư n g phụ, b i ế n tác p h ẩ m
t h à n h c h ỉ n h t h ể . Đ ặ c t r ư n g c h í n h m ớ i có ý n g h ĩ a p h ổ b i ế n , b i ể u h i ệ n
đ ư ợ c b ả n c h ấ t sự v t . M ụ c đ í c h c ủ a n g h ệ t h u t l à l à m cho đ ặ c t r ư n g p h ổ

1. Hegel. Mĩ học. Tp ì. Tlđd. tr. 22.

2. Trích theo Bosanquet. Lch sử mĩ học. Thương vụ xuất bản. 1985. tr. 400.

112
b i ế n c h i ế m vị t r í chi p h ố i . T ư tưởng của Taine t u y c h ư a t h o á t k h ỏ i quĩ
1

đ ạ o c ủ a lí t h u y ế t m ô p h ỏ n g t r u y ề n t h ố n g n h ư n g v i ệ c v ạ c h r a đ ặ c t r ư n g
của đ ố i t ư ợ n g là r ấ t đ ú n g đ ắ n . C á c h ì n h t ư ợ n g k h á i q u á t n h ư Gia Cát
L ư ợ n g , T à o T h á o , G ơ r ă n g đ ê , A Q , C h í P h è o . . . c h ẳ n g p h ả i l à do đ ã nắm
t r ú n g v à n ê u b t đ ặ c t r ư n g có ý n g h ĩ a p h ổ b i ế n h a y sao?.

L í l u n t â m lí học G e s t a l t ( h o à n h ì n h ) c ũ n g p h á t t r i ể n t ư t ư ở n g v ề
đặc t r ư n g của n g h ệ t h u t . R u d o l f A r n h e i m gọi đặc t r ư n g c h ủ y ế u là "đặc
t r ư n g c ấ u t r ú c " , vì theo ô n g , t ừ m ộ t sự v t p h ứ c t ạ p c h ọ n l ấ y n h ữ n g đặc
t r ư n g n ổ i b t , là đ ã q u y ế t đ ị n h được sự n h n t h ứ c đ ố i v ớ i đ ố i t ư ợ n g t r i
giác, có t h ể s á n g t ạ o được h ì n h t ư ợ n g h o à n c h ỉ n h c h â n t h ự c v ề sự v t đ ó
v à có t h ể t h ứ c t ỉ n h k ý ứ c c ủ a m ọ i n g ư ờ i v ề s ự v t p h ứ c t ạ p ấ y .

T ừ n h ữ n g lí l u n t r ê n t a đ ã có t h ể t h ấ y r õ , sự k h á i q u á t t r o n g h ì n h
t ư ợ n g v ă n học k h ô n g p h ả i thực h i ệ n b ằ n g k h á i n i ệ m t r ừ u t ư ợ n g mà
bằng việc p h á t h i ệ n , m i ê u t ả các đặc t r ư n g m a n g b ả n chất và tư tưởng
về đối tượng.

1. Xem H. Taine. Triết học nghệ thuật. Phó Lôi dịch ra Trung văn. Bắc Kinh. Nxb.
N h â n dân văn học. 1964. xem mục 5 chương ì.

113
 HƯỚNG DẪN HỌC TẬP

1. Nắm vững các khái niệm: v ă n học, h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u t , n g ô n t ừ

v à v ă n học, đ ặ c đ i ể m của n g ô n t ừ n g h ệ t h u t , đ ặ c đ i ể m của h ì n h tượng
v ă n học.

2. Câu hỏi suy nghĩ:

a. C á c k h á i n i ệ m k h á c n h a u v ề v ă n h ọ c c ó ý n g h ĩ a g ì đ ố i v ớ i n g ư ờ i
n g h i ê n c ứ u v ă n học?

b. H i ể u h ì n h t ư ợ n g n h ư m ộ t p h ư ơ n g t i ệ n g i a o t i ế p có ý n g h ĩ a n h ư t h ế
nào?

c. H ã y cho b i ế t s ự m â u t h u ẫ n v à t h ố n g n h ấ t g i ữ a p h ư ơ n g t i ệ n n g ô n
t ừ v à s á n g t á c v ă n học. N g ô n t ừ v ă n học đ ã k h ắ c p h ụ c c á c thuộc
t í n h chung của n g ô n ngữ để trở t h à n h m ộ t n g ô n t ừ nghệ thut
n h ư t h ế n à o ? N ê u đặc đ i ể m của n g ô n t ừ v ă n học. N ê u ví d ụ
chứng minh.

d. H ã y n ê u r õ c á c đ ặ c đ i ể m c ủ a h ì n h t ư ợ n g v ă n h ọ c . N ê u v í d ụ
chứng minh.

3. Giải thích khái niệm

• Văn học - t h e o n g h ĩ a r ộ n g , v ă n h ọ c l à t ê n g ọ i c h u n g m ọ i t á c p h ẩ m
b ằ n g n g ô n n g ữ n ó i h a y v i ế t , bao g ồ m c á c t á c p h ẩ m m à n a y g ọ i l à v ă n
h ọ c , t r i ế t học, c h í n h t r ị , t ô n g i á o . . .

Theo nghĩa h ẹ p là v ă n học n g h ệ t h u t , tức các s á n g t á c n g ô n t ừ bằng

h ư c ấ u , t ư ở n g t ư ợ n g , b i ể u h i ệ n t ì n h c ả m con n g ư ơ i n h ư t h ớ , t i ể u t h u y ế t ,
t ả n v ă n , k ị c h .v.v...

T h e o ý n g h ĩ a c h i ế t t r u n g v ă n học chỉ n h ữ n g t á c p h ẩ m n g ô n n g ữ nói

hoặc v i ế t n ằ m giữa v ă n học nghĩa r ộ n g v à nghĩa hẹp, k h ó quy v ề một
loại nào.

114
• Hình tượng nghệ thuật: H ì n h tượng nghệ t h u t là m ộ t sản phẩm
v t c h ấ t h o ặ c t i n h t h ầ n có t í n h c ụ t h ể , c ả m t í n h , có t í n h c h ỉ n h t h ể v à
t í n h q u a n n i ệ m đ ư ợ c s á n g t ạ o b ằ n g h ư c ấ u , t ư ở n g t ư ợ n g , có k h ả n ă n g
b i ể u ý , l à m ộ t t h ế g i ớ i đ ư ợ c c ấ u t ạ o b ằ n g k í h i ệ u s i ê u n g ô n n g ữ có g i á
trị b i ể u h i ệ n đặc t r ư n g , t r u y ề n c ả m và t h ể h i ệ n t ư tưởng.

• Ngôn từ và văn học: N g ô n t ừ là sản p h ẩ m của h o ạ t động n g ô n t ừ

n h ằ m m ụ c đ í c h giao t i ế p giữa n g ư ờ i v ớ i n g ư ờ i t r o n g x ã h ộ i . Do đặc
đ i ể m c h u n g c ủ a t ừ n g ữ l à k h á i q u á t v à g ọ i t ê n sự v t cho n ê n n g ô n
t ừ t h ô n g t h ư ờ n g k h ó b ề b i ể u đ ạ t sự c ả m t h ụ n ộ i t ạ i , t i n h v i , phong
p h ú v à b i ê n h ó a c ủ a c o n n g ư ờ i . V ì t h ế m à s ả n s i n h r a v ă n học n h ư
một h ì n h thức n g ô n t ừ đặc t h ù n h ằ m b i ể u h i ệ n tư tưởng, t ì n h cảm và
sự t h ể n g h i ệ m c u ộ c s ố n g c ủ a con n g ư ờ i .

• Đặc điểm của ngôn từ nghệ thuật: Ngôn từ nghệ t h u t vừa phân
b i ệ t với các p h ư ơ n g t i ệ n b i ể u h i ệ n của các n g h ệ t h u t k h á c , vừa p h â n
b i ệ t với n g ô n t ừ k h o a học v à n g ô n t ừ thực d ụ n g . Xét p h ư ơ n g d i ệ n t h ứ
n h ấ t n g ô n t ừ n g h ệ t h u t có t í n h p h i v t t h ể , k h ô n g b ị h ạ n c h ế v ề
k h ô n g gian, t h ò i g i a n , có k h ả n ă n g p h ả n á n h t r ự c t i ế p t ư tưởng, n g ô n
n g ữ , có t í n h v ạ n n ă n g t r o n g t á c đ ộ n g đ ố i v ớ i đ ò i s ố n g con n g ư ờ i . X é t
m ặ t t h ứ h a i , n g ô n t ừ n g h ệ t h u t là n g ô n t ừ được c ấ u t ạ o theo n g u y ê n
t ắ c n g h ệ t h u t đ ể g â y ấ n t ư ợ n g , b i ể u c ả m , v à có g i á t r ị t h ẩ m m ĩ . N g ô n
t ừ n g h ệ t h u t c h ủ y ế u được tạo ra bởi n g u y ê n tắc l ạ hóa, nội cảm
h ó a , ý c h í hoa, c á t í n h h o a v à sử d ụ n g p h ổ b i ế n c á c b i ệ n p h á p t u t ừ
nghệ thut.

• Đặc điểm của hình tượng văn học: H ì n h t ư ợ n g v ă n học được s á n g

t ạ o b ằ n g c h ấ t l i ệ u n g ô n t ừ , n ó có t í n h g i á n t i ế p t r o n g v i ệ c g ợ i r a h ì n h
t ư ợ n g , n h ư n g l ạ i t r ự c t i ế p b i ể u h i ệ n sức c ả m t h ụ c ủ a c h ủ t h ể , n ó có
t í n h k h á i q u á t cao do t h ể h i ệ n đ ư ợ c c á c đ ặ c t r ư n g m a n g b ả n c h ấ t v à
t h ể h i ệ n quan n i ệ m t ư tưởng của n h à v ă n .

115
 TRÍCH Y Ế U T ư LIỆU

• Về phạm trù hình tượng nghệ thut

H ì n h t ư ợ n g l à p h ạ m t r ù , x é t v ề m ặ t l ị c h s ử h ầ u n h ư đ ã đ ư ợ c m ĩ học
cổ đ i ể n n h ư H e g e l x e m x é t t o à n d i ệ n , c h i ế m v ị t r í t r u n g t â m t r o n g lí l u n
v ă n h ọ c t ừ B i ê l i n x k i ( n ử a đ ầ u t h ế k ỷ X I X ) cho đ ế n P ô t é p n i a v à t ừ c u ố i
t h ế k ỷ X I X đ ầ u t h ế k ỷ X X đ ã được lí g i ả i theo n h i ề u h ư ớ n g k h á c nhau:
văn hóa - lịch sử (như Vêxêlốpski), tâm lí h ọ c (như Ôpxianikô -
K u l i k ố p s k i ) , n h n t h ứ c l u n ( n h ư lí l u n T i m ô p h ê é p , P ô x p ê l ố p ) , n g ô n
n g ữ học, h ì n h t h ứ c c h ủ n g h ĩ a . . . T ừ đ ầ u t h ê k ỷ X X c á c t r ư ờ n g p h á i lí l u n
n h ư c h ủ nghĩa c ấ u t r ú c , k ý h i ệ u học l u ô n l u ô n p h ủ n h n h ì n h t ư ợ n g nghệ
t h u t . V . S k ơ l ố p s k i n g a y t ừ n h ữ n g n ă m 20 đ ã n h n x é t : P h ạ m t r ù h ì n h
t ư ợ n g " r ấ t h ì n h t ư ợ n g " , t h i ế u c h ặ t c h ẽ , c h í n h x á c , c á i g ì n ó c ũ n g c h ỉ được:
h ì n h ả n h n g ô n từ, chi tiết, n h â n v t t o à n tác p h ẩ m , h ì n h tượng tác giả!
Q u ả đ ú n g v ă n b ả n là thực t ạ i duy n h ấ t đ ố i với các p h ư ơ n g p h á p nghiên
c ứ u c h í n h x á c , n h ư n g h ì n h t ư ợ n g k h ô n g p h ả i l à bịa đ ặ t của lí l u n t r u y ề n
t h ố n g . N h à k h o a h ọ c c ó s ứ m ệ n h n g h i n g ờ . N h ư n g m ộ t p h ạ m t r ù đ ã có
lịch sử t ồ n t ạ i l â u d à i , t ấ t n ó p h ả i p h ả n á n h m ộ t t h u ộ c t í n h b ả n c h ấ t n à o
đó của đ ố i tượng, k h ô n g dễ m ộ t lúc m à p h ủ i bỏ sạch trơn.

T r o n g Mỹ học, Hegel là một trong n h ữ n g người đ ã xem xét h ì n h

t ư ợ n g k h á t o à n d i ệ n . Ồng xem nghệ t h u t là m ộ t hoạt động thực tiễn
t i n h t h ầ n n h ằ m n h â n đôi b ả n t h â n m ì n h . " N g a y h a m m u ố n đ ầ u t i ê n của
đ ứ a b é c ũ n g đ ã chứa đ ự n g ở n ó m ộ t sự t h a y đ ổ i t h ự c t i ễ n các sự v t b ê n
ngoài. C u bé n é m h ò n đá xuống sông và k h o á i chí n h ì n n h ữ n g vòng tròn
t a n d ầ n r a t r ê n m ặ t nước, đ ồ n g t h ờ i n g ắ m sự s á n g t ạ o của m ì n h " . N h u
cầu đó đ ã đẻ ra nghệ t h u t n h ư là m ộ t " h ì n h thức t ự c h ế tạo ra mình
t r o n g các sự v t b ê n n g o à i " . N h ư v y , n g h ệ t h u t là m ộ t s á n g t ạ o v t
c h ấ t có t h ê t r i g i á c c ả m q u a n , n h ư n g k h ô n g n h ằ m t h ể h i ệ n đồ v t , m à
n h ằ m t h ể h i ệ n đời sống t i n h t h ầ n , n ó m a n g t í n h cá biệt, c ả m t í n h , n h ư n g

116
k h ô n g p h ả i l à sự v t c á b i ệ t m à m a n g t í n h p h ổ b i ế n c ủ a ý n i ệ m t u y ệ t đ ố i ;
n ó có t í n h p h ổ b i ế n , n h ư n g l ạ i k h ô n g p h ả i là k h á i n i ệ m t r ừ u tượng... C á i
cách m i ê u t ả t á c p h ẩ m n g h ệ t h u t của Hegel đ ã t h ể h i ệ n quan n i ệ m v ề
h ì n h tượng. " M ụ c đích của n g h ệ t h u t là m i ê u t ả cái t u y ệ t đ ố i m ộ t c á c h
c ả m t í n h " , " n ộ i d u n g của n g h ệ t h u t là t ư tưởng, còn h ì n h thức của n ó là
ự t h ể h i ệ n một cách h ì n h tượng, cảm tính". Trong nghệ t h u t cần phải
c á t h ể h o a c á i p h ổ q u á t , đ e m đ ế n cho n ó m ộ t t í n h c á c h c ả m t í n h , c á b i ệ t .
^íếu t á c p h ẩ m n g h ệ t h u t k h ô n g đ ư ợ c s i n h r a b ở i n g u y ê n t ắ c c á t h ể hoa
tó, m à l ạ i n h ấ n m ạ n h c á i p h ổ q u á t n h ằ m đ e m đ ế n m ộ t b à i h ọ c trừu
ư ơ n g , t h ì y ế u t ố h ì n h t ư ợ n g , c ả m t í n h sẽ c h ỉ c ò n l à sự t r a n g t r í t h ừ a t h ã i
i b ê n n g o à i , c ò n t á c p h ẩ m t h ì sẽ b ị r ờ i r ã ra, h ì n h t h ứ c v à n ộ i d u n g t r o n g
tó k h ô n g t o á t r a t ừ c ủ a n h a u , c á i c á b i ệ t , c ả m t í n h v à c á i p h ổ q u á t t i n h
h a n l ạ i n ằ m b ê n n g o à i n h a u . T í n h h ì n h t ư ợ n g n h ư v y l à có t í n h h ư ả o :
ló l à c á b i ệ t , c ả m t í n h n h ư n g k h ô n g p h ả i c á i c á b i ệ t , c ả m t í n h t ự n ó , m à
à cái cảm tính, cá biệt p h ổ q u á t , mang t í n h chất t i n h thần; nó k h ô n g
) h ả i l à c á i t i n h t h ầ n t r ừ u t ư ợ n g t ự n ó , m à đ ã hoa t h â n v à o c á i c á t h ể ,
: ả m t í n h . K h á i n i ệ m n à y r ấ t s â u sắc, b ở i n g h ệ t h u t l à c á i c h ỉ đ ể n g ắ m ,
ĩể t h ư ở n g t h ứ c t ừ p h ư ơ n g d i ệ n t i n h t h ầ n , k h ô n g có g i á t r ị t h ự c d ụ n g n h ư
ìồ v t . T ừ c á c h h i ể u n à y có t h ể h i ể u r ộ n g r a v ề t í n h h ì n h t ư ợ n g . B ấ t cứ
n ọ t sự v t n à o t ồ n t ạ i chỉ đ ể n g ư ờ i ta n h n ra m ộ t cái k h á c n ó , v ư ợ t ra
Ìgoài nó, t h ì đó là h ì n h t ư ợ n g . M ặ t t r ă n g d ư ớ i nước, b ó n g n g ư ờ i t r o n g
lương, h ì n h n g ư ờ i trong t r a n h , trong ảnh... đ ề u là h ì n h tượng, hình
ư ơ n g n g h ệ t h u t đ ạ t được sự t h ố n g n h ấ t cá b i ệ t , c ả m t í n h v ớ i cái p h ổ
j u á t t i n h t h ầ n , h ì n h t h ứ c v à t ư t ư ở n g . H ì n h t ư ợ n g v ă n h ọ c c h ỉ đ ể cho
Ìgười ta t h ể n g h i ệ m m ộ t ý n i ệ m p h ổ q u á t v ề t i n h t h ầ n . Hegel p h ả n đ ố i
Ì g h ệ t h u t sao c h é p , l à m g i ố n g n h ư t h t c á c đ ố i t ư ợ n g c ủ a t ự n h i ê n .

T i ế p t h ụ q u a n n i ệ m c ủ a H e g e l , có l ú c B i ê l i n x k i đ ã x e m n ộ i d u n g
Ìghệ t h u t v à n ộ i d u n g khoa học là giống n h a u , chỉ k h á c n h a u ở h ì n h
hức, m ộ t đ ằ n g t ư d u y b ằ n g h ì n h t ư ợ n g , m ộ t đ ằ n g t ư d u y b ằ n g k h á i
n ệ m , s u y lí. Q u a n n i ệ m n à y t ừ n g l à m cơ sở cho c á c s á n g t á c m i n h hoa
ầ m t h ư ờ n g . T ừ n h ữ n g n ă m 50, n g ư ờ i t a đ ã n h n r a s a i l ầ m n à y . B u r ố p
ì ã đ ặ t l ạ i v ấ n đ ề n ộ i d u n g đ ặ c t h ù c ủ a t á c p h ẩ m n g h ệ t h u t l à m cơ sở
:ho h ì n h t h ứ c n g h ệ t h u t .

117
 N ế u n h ư H e g e l x e m t á c p h ẩ m l à sự s á n g t ạ o p h ả n á n h k h á i n i ệ m p h ổ
q u á t t i n h t h ầ n c ủ a con n g ư ờ i , t h ì c á c n h à lí l u n d u y v t l ạ i " l t n g ư ợ c "
H e g e l t h e o t i n h t h ầ n c ủ a M a r x , x e m t á c p h ẩ m l à sự p h ả n á n h t h ế g i ớ i cụ
thể, cảm tính. K h á i n i ệ m h ì n h tượng gắn với p h ạ m t r ù p h ả n á n h duy vt:
ý thức là h ì n h ả n h c h ủ quan của t h ế giới k h á c h quan. V ớ i quan n i ệ m n à y
h ì n h t ư ợ n g được h i ể u q u á r ộ n g , t h i ê n v ề p h ư ơ n g d i ệ n n h n thức, một
h ì n h t h ứ c n h n t h ứ c đ ặ c t h ù b ê n c ạ n h h ì n h t h ứ c k h á i n i ệ m , s u y lí. Đ ặ t
t r o n g t h ế p h ả n á n h , m à k h á i n i ệ m p h ả n á n h p h ả i được h i ể u theo t i n h
t h ầ n t í c h cực, t h ì k h á i n i ệ m h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u t đ ò i h ỏ i p h ả i g i ả i
q u y ế t m ấ y v ấ n đ ề : đ ố i t ư ợ n g đ ặ c t h ù , n ộ i d u n g đ ặ c t h ù c ù n g h ì n h thức
đặc t h ù , h ì n h thức của n h n thức n g h ệ t h u t .

M ộ t thòi gian dài, nói tới h ì n h tượng n g h ệ t h u t là n g ư ờ i ta nói tới

h ì n h t ư ợ n g n h â n v t , phong cảnh... Thực ra đó chỉ là y ế u t ố của h ì n h
t ư ợ n g n g h ệ t h u t t r o n g m ộ t s ố l o ạ i h ì n h n g h ệ t h u t , n h ư v ă n học. N g à y
nay, t r ê n q u a n đ i ể m v ă n hoa học n g ư ờ i ta h i ể u h ì n h ừượng n g h ệ t h u t
l à n ề n t ả n g c ủ a ý t h ứ c n g h ệ t h u t , l à p h ạ m v i h o ạ t đ ộ n g t h ẩ m m ĩ của
con n g ư ờ i . H ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u t l à c á i t í n h c h ấ t l à m cho t á c p h ẩ m t r ỏ
t h à n h t á c p h ẩ m n g h ệ t h u t . " C h ấ t v ă n " , " t í n h v ă n học" m à c á c n h à cấu
t r ú c đ ề r a n h ư là p h ẩ m c h ấ t t h i ế t y ế u của t á c p h ẩ m v ă n học, chỉ k h i
n à o g ắ n v ớ i t í n h h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u t t h ì m ớ i t h ể h i ệ n đ ặ c t r ư n g của
v ă n học.

H ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u t t r o n g t í n h c h ỉ n h t h ể t h ể h i ệ n t h à n h t h ế giới
n g h ệ t h u t . Đ i ề u n à y đ ã đ ư ợ c k h ẳ n g đ ị n h t ừ đ ầ u n h ữ n g n ă m 60. K h á i
n i ệ m " t h ế giới n g h ệ t h u t " h o à n t o à n k h ô n g p h ả i là c á c h d i ễ n đ ạ t ẩ n dụ,
b ó n g b ẩ y v ề h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u t , m à l à t h u t n g ữ k h o a học v ề t h ự c
t ạ i n g h ệ t h u t t r o n g t á c p h ẩ m . T h ế g i ớ i n g h ệ t h u t có c á c toa đ ộ c ủ a n ó ,
k h ô n g g i a n , t h ờ i g i a n c ủ a n ó , c ó con n g ư ờ i , x ã h ộ i , l ị c h sử, t h i ê n n h i ê n ,
đ ồ v t . . . của n ó , đ ể h o à n t o à n p h â n b i ệ t v ó i toa đ ộ , c á c c h i ề u , s ố đ o . . . của
t h ế giới thực t ạ i ngoài n g h ệ t h u t .

Q u a n n i ệ m h ì n h t ư ợ n g n g h ệ t h u t là m ộ t t h ế giới n g h ệ t h u t p h ù
h ợ p v ó i q u a n đ i ể m m ớ i c ủ a t â m lí h ọ c t r i g i á c , t h e o đ ó t r i g i á c l à q u á t r ì n h
d i ễ n r a t r ê n cơ sở m ộ t h ì n h ả n h v ề t h ế g i ớ i ( X e m : A . N . L ê ô n c h i é p - Hình
ảnh thế giới). Ý thức h ì n h ả n h n à y n ằ m t i ề m t à n g trong ý thức, trong tác
p h ẩ m n ó l ạ i đ ư ợ c b i ể u h i ệ n r a . Q u a n n i ệ m cũ, n g â y t h ớ , x e m h ì n h t ư ợ n g

118
n h â n v t n h ư m ộ t h ì n h t ư ợ n g độc l p , n h ư l à m ộ t con n g ư ờ i t h ự c t ạ i .
Q u a n n i ệ m m ớ i xem n h â n v t n h ư là m ộ t y ế u tố, m ộ t " m ệ n h đ ề " của t h ế
giói n g h ệ t h u t , p h ụ t h u ộ c v à o c á c quy tắc c ấ u t ạ o c h u n g của t h ế giói
n g h ệ t h u t . Q u a n n i ệ m v ề t h ế giới n g h ệ t h u t c ũ n g p h ù hợp v ố i q u a n
n i ệ m v ă n hoa h ọ c v ề ý t h ứ c c o n n g ư ờ i . Đ ó l à " c á i n h ì n v ề t h ế g i ớ i " ( h o ặ c
c ò n g ọ i l à "bức t r a n h t h ế g i ớ i " , " h ì n h ả n h t h ế g i ớ i " , " m ô h ì n h t h ế g i ớ i " )
mang m ộ t quan n i ệ m p h ổ q u á t v ề xã h ộ i v à t h i ê n n h i ê n (Xem: G u r ê v í c h
- Những vấn đề văn hoa trong nghiên cứu thi pháp học lch sử). Khái
n i ệ m t h ế giới n g h ệ t h u t n g à y nay đ ã trở t h à n h p h ổ b i ế n k h i m u ố n nói
đ ế n t í n h t o à n v ẹ n của h ì n h tượng nghệ thut.

(Trích Trần Đình Sử. Lí luận và phê bình văn học.

N x b G i á o dục. H à N ộ i . 2003)

• Nghệ thut như là một thủ pháp

N h ữ n g s ự v t đ ã đ ư ợ c c ả m t h ụ n h i ề u l ầ n sẽ b ắ t đ ầ u đ ư ợ c t i ế p n h n
b ằ n g sự n h n b i ế t : sự v t n ằ m trước m ắ t ta, c h ú n g ta b i ế t có n ó , n h ư n g
n h ì n m à k h ô n g t h ấ y n ó . V ì t h ế c h ú n g ta k h ô n g t h ể n ó i gì v ề n ó cả. Đ ể
1

l à m cho s ự v t t h o á t k h ỏ i t í n h t ự đ ộ n g c ủ a c ả m t h ụ t r o n g n g h ệ thut
người ta thực h i ệ n theo n h ữ n g cách thức k h á c nhau; trong b à i n à y tôi
muốn n ê u lên một trong n h ữ n g cách thức m à L.Tolstoi đã d ù n g gần n h ư
thường xuyên, t h m chí Merejkovski c ũ n g cho r ằ n g d ư ờ n g n h ư Lev
Tolstoi chỉ v i ế t v ề các sự v t n h ư c h í n h ô n g n h ì n t h ấ y c h ú n g , n h ì n t h ấ y
tường tn, trong k h i viết k h ô n g h ề thay đổi c h ú t nào.

T h ủ p h á p l ạ hoa ở L . T o l s t o i n ằ m ở chỗ ô n g k h ô n g g ọ i sự v t b ằ n g t ê n
của n ó , m à m ô t ả n ó n h ư được n h ì n t h ấ y l ầ n đ ầ u , c ò n c á i n g ẫ u n h i ê n n h ư
cái x ả y r a l ầ n đ ầ u t h ì được ô n g d ù n g đ ể m ô t ả sự v t k h ô n g p h ả i theo t ê n
gọi các bộ p h n của n ó n h ư đ ã được c h ấ p n h n , m à gọi c h ú n g n h ư n h ữ n g
b ộ p h n t ư ơ n g ứ n g k h á c t r o n g c á c s ự v t đ ư ợ c g ọ i . T r o n g b à i xấu hổ,
L . T o l s t o i l à m n ổ i b t k h á i n i ệ m " q u ấ t " n h ư t h ế n à y : "... N g ư ờ i t a l ộ t t r ầ n
những k ẻ v i p h ạ m p h á p lut, đè họ xuống s à n và d ù n g roi v ụ t vào lưng";
q u a m ấ y d ò n g : " N g ư ờ i t a v ụ t v à o n h ữ n g c á i m ô n g đ ế t r â n " . 0 đ ó có n ê u

1. Xem Viktor Shklovski. Sự phục sinh của từ.

119
m ộ t n h n x é t : " M à t ạ i sao l ạ i p h ả i d ù n g đ ú n g c á c h g â y đ a u đ ớ n ngu
xuẩn, dã m a n ấy, m à k h ô n g d ù n g m ộ t cách n à o k h á c : d ù n g k i m chích vào
vai hay m ộ t chỗ n à o k h á c t r ê n t h â n t h ể , k ẹ p c h â n v à tay l ạ i , hay một
c á c h gì t ư ơ n g tự". T ô i x i n l ỗ i vì c á i v í d ụ n ặ n g n ề ấ y , n h ư n g n ó là tiêu
b i ể u cho c á c h t h ứ c c ủ a T o l s t o i d ù n g đ ể x o á y t n l ư ơ n g t â m . V i ệ c q u ấ t r o i
t h ô n g t h ư ờ n g đ ã đ ư ợ c m ô t ả n à y l à m n ổ i b t l ê n , v à m ệ n h đ ề ấ y được
thay đổi về h ì n h thức n h ư n g k h ô n g l à m thay đ ổ i về thực chất. Phương
p h á p l ạ hoa được Tolstoi d ù n g t h ư ờ n g x u y ê n : t r o n g m ộ t t r ư ờ n g hợp (Con
ngựa già), c â u c h u y ệ n được n h â n v t con n g ự a k ể l ạ i , v à đ ố i v ớ i tôi n h ữ n g
t ừ n h ư " đ ấ t của tôi", " k h ô n g k h í của tôi", " n ư ó c của tôi" nghe t h t l ạ lùng.

B ằ n g t h ủ p h á p n à y , T o l s t o i đ ã m ô t ả t ấ t cả c á c t r n c h i ế n trong
Chiến tranh và hoa bình. T ấ t c ả c á c t r n c h i ế n đ ấ u đ ề u t r ư ớ c h ế t được
t ả t h t g h ê sợ. T ô i k h ô n g d ẫ n r a n h ữ n g m ô t ả ấ y v ì q u á d à i , - l à m n h ư
t h ế sẽ p h ả i t r í c h m ộ t p h ầ n r ấ t l ớ n t ừ b ộ t i ể u t h u y ế t b ố n t p n à y . Ô n g
cũng m ô t ả các xa l ô n g v à s â n k h ấ u n h ư v y .

T h ủ p h á p l ạ hoa k h ô n g p h ả i l à r i ê n g c ủ a T o l s t o i . T ô i d ẫ n r a sự mô
t ả c ủ a ô n g t h e o n h ữ n g t à i l i ệ u c ủ a ô n g c h ỉ v ì n h ữ n g l í do t h ự c t i ễ n , chỉ
vì n h ữ n g t à i l i ệ u ấ y m ọ i n g ư ờ i đ ề u đ ã b i ế t .

B â y giò, đ ể l à m r õ t í n h c h ấ t của t h ủ p h á p n à y , ta t h ử c ố g ắ n g xác

đ ị n h g ầ n đ ú n g n h ữ n g r a n h g i ớ i c ủ a v i ệ c á p d ụ n g n ó . C á n h â n t ô i cho
r ằ n g sự l ạ hoa ấ y có h ầ u k h ắ p chỗ n à o có h ì n h t ư ợ n g .

Tức l à có t h ể n ê u l ê n sự k h á c n h a u , g i ữ a q u a n đ i ể m của c h ú n g tôi với

quan đ i ể m của Potebnia n h ư t h ế n à y : h ì n h t ư ợ n g k h ô n g p h ả i là m ộ t chủ
n g ữ c ố đ ị n h có n h ữ n g v ị n g ữ t h a y đ ổ i . M ụ c đ í c h c ủ a h ì n h t ư ợ n g k h ô n g
p h ả i là n h ữ n g ý nghĩa của n ó g ầ n đ ú n g v ớ i c á c h h i ể u của c h ú n g ta, m à
là việc tạo ra m ộ t c ả m t h ụ đặc b i ệ t v ề đ ố i tượng, tạo ra " k h ả n ă n g n h ì n
thấy" nó m à k h ô n g p h ả i là " n h n b i ế t " nó.

(Trích từ sách Nghệ thuật như là thủ pháp.

Đ ỗ L a i T h ú y b i ê n soạn. H u y ề n G i a n g dịch.

Nxb H ộ i n h à văn. 2001.

T r ầ n Đ ì n h sử h i ệ u đính đoạn trích)

120
 TÀI L I Ệ U T H A M K H Ả O

1. N g u y ễ n Đ ì n h T h i . Tiếng nói nghệ thuật, t r o n g t p Tuyển tập

Nguyễn Đình Thi. T p T i ể u l u n b ú t k í . N x b V ă n học. 2 0 0 1 .

2. Trần Đình Sử. Lí luận và phê bình văn học. Nxb Giáo dục. Hà Nội.
2003.

3. Đỗ Lai Thúy biên soạn. Nghệ thuật như là thủ pháp. Nxb Hội nhà
v ă n . H . , 2001.

4. Trần Đình Sử. Thi pháp truyện Kiều (phần Nguyễn Du, nghệ sĩ
n g ô n t ừ v à c á c b i ệ n p h á p n g h ệ t h u t ) . N x b G i á o dục. H à N ộ i . 2002.

5. Phương Lựu, Trần Đình Sử... biên soạn. Lí luận văn học. Nxb
G i á o dục. 2 0 0 3 ( c h ư ơ n g I X . V ă n học n g h ệ t h u t n g ô n t ừ ) .

6. Trần Đình Sử. Tính mơ hồ, đa nghĩa của văn học. Tạp chí Văn
học. 1996. s ố 1.

121