POLSKA AKADEMIA NAUK

KOMITET INŻYNIERII LĄDOWEJ I WODNEJ

SEKCJA INŻYNIERII PRZEDSIĘWZIĘĆ BUDOWLANYCH

INŻYNIERIA
P R ZE D S I Ę W Z I Ę Ć B U D O W L A N Y C H
REKOMENDOWANE METODY I TECHNIKI

Praca zbiorowa pod redakcją

Tadeusza Kasprowicza

Warszawa 2015
 Rada Redakcyjna

A.M. Brandt, A.Garstecki, P. Konderla, A. Kozłowski, M. Kwietniewski,

A. Siemińska-Lewandowska, J. Szwabowski, W.Świdziński, J. Ziółko

Komitet Redakcyjny

W. Bilon (Niemcy), J. Chróścielewski, L. Courard (Belgia), A. Garbacz,

W. Gilewski, M. Giżejowski, O. Kapliński, W. Marks, Z. Młynarek,
A.S. Nowak (USA), J.Z. Piotrowski, A.P. Tarko (USA), M. Tracz, E.K. Za-
vadskas (LitwaP), H. Zobel (redaktor naczelny).

Redaktor tomu
Tadeusz Kasprowicz

Recenzenci
Zdzisław Hejducki, Oleg Kapliński

© Copyright by Sekcja Inżynierii Przedsięwzięć Budowlanych KILiW PAN

http://sipb.sggw.pl/

Wydanie we współpracy z Polską Izbą Inżynierów Budownictwa

sponsorowane przez
Przedstawicielstwo Korporacyjne w Gliwicach
Sopockie Towarzystwo Ubezpieczeń Ergo Hestia S.A.
Ul. Sienkiewicza 11, 44-100 Gliwice

Zeszyt nr 91

ISBN 978-83-7814-403-8

Wydanie I. Nakład 100 egz.

Ark. wyd. 17,5

Druk ukończono w czerwcu 2015 r.

SPIS TREŚCI
1. Inżynieria przedsięwzięć budowlanych........................................................ 10
1.1. Wprowadzenie ............................................................................................ 10
1.2. Przedmiot badań inżynierii przedsięwzięć budowlanych .............................. 12
1.3. Obszary problemowe i wybrane szczegółowe problemy badań inżynierii
przedsięwzięć budowlanych ........................................................................ 16
1.4. Interdyscyplinarność badań inżynierii przedsięwzięć budowlanych ............. 18
1.5. Podsumowanie ............................................................................................ 19
1.6. Literatura .................................................................................................... 20
2. Wstępna selekcja wykonawców robót budowlanych z zastosowaniem
logiki rozmytej ............................................................................................ 21
2.1. Wprowadzenie ............................................................................................ 21
2.2. Proponowana procedura prekwalifikacji ...................................................... 22
2.3. Kryteria selekcji wykonawców robót budowlanych ..................................... 25
2.4. Modele prekwalifikacji ............................................................................... 26
2.5. Założenia modelu prekwalifikacji z zastosowaniem zbiorów rozmytych ...... 27
2.6. Ogólna charakterystyka modelu .................................................................. 30
2.7. Przykład ilustrujący działanie modelu ......................................................... 34
2.8. Analiza wrażliwości modelu ....................................................................... 42
2.9. Program „Prekwalifikacja” .......................................................................... 43
2.10. Podsumowanie ............................................................................................ 45
2.11. Literatura .................................................................................................... 46
3. Metoda diagnozy i sterowania relacjami partnerskimi przedsiębiorstwa
budowlanego............................................................................................... 49
3.1. Wprowadzenie ............................................................................................ 49
3.2. Model relacji partnerskich przedsiębiorstw budowlanych ............................ 51
3.3. Projekt rozmytego systemu eksperckiego .................................................... 54
3.4. Przykład działania systemu ......................................................................... 73
3.5. System informatyczny do zarządzania relacjami partnerskimi
przedsiębiorstw budowlanych ..................................................................... 76
3.6. Podsumowanie ............................................................................................ 78
3.7. Literatura: ................................................................................................... 79
4. Kontrola kosztów realizacji obiektu budowlanego metodą Earned Value ..... 81
4.1. Wprowadzenie ............................................................................................ 81
4.2. Rekomendowane zastosowania ................................................................... 83
4.3. Analiza i sformułowanie problemu .............................................................. 84
4.3.1. Podstawowe założenia ......................................................................................... 84
4.3.2. Metodyka obliczania wartości wypracowanej ....................................................... 87
4.3.3. Metodyka grupowania zadań i wyznaczania wartości wskaźników EVM .............. 89
4.4. Kontrola zaawansowania metodą EVM w programie MS Project ................ 93
4.4.1. Wprowadzenie .................................................................................................... 93
4.4.2. Przypisywanie kosztów planowanych do zadań .................................................... 95
4.4.3. Wady i zalety różnego sposobu deklarowania kosztów planowanych .................... 98
4.4.4. Deklarowanie kosztów stałych zależnych od długości wykonywanych prac .......... 99

3
4.4.5. Edytowanie kosztów rzeczywistych ................................................................... 101
4.4.6. Ustawienie opcji programu wpływających na przebieg obliczeń wskaźników
EVM ................................................................................................................. 101
4.4.7. Deklarowanie danych z jednej aktualizacji i odczytywanie wartości wskaźników 103
4.4.8. Uwzględnianie zmiany planowanych kosztów i/lub terminu zakończenia robót. . 105
4.4.9. Ocena przebiegu robót na podstawie wskaźników EVM ..................................... 106
4.5. Przykłady zastosowania ............................................................................ 108
4.5.1. Przykład nr 1. Obliczanie wartości wskaźników EVM........................................ 108
4.5.2. Przykład nr 2. Obliczanie wartości wskaźników EVM w arkuszu Excel na
podstawie listy zadań. ........................................................................................ 109
4.5.3. Przykład nr 3. Kontrola zaawansowania metodą EVM w arkuszu Excel
dużego obiektu budowlanego. ............................................................................ 111
4.5.4. Przykład nr 4. Kontrola zaawansowania metodą EVM w programie MS Project . 117
4.5.5. Przykład nr 5. Kontrola zaawansowania metodą EVM w programie
MS Project obiektu budowlanego ...................................................................... 120
4.6. Słownik pojęć i akronimów używanych w metodzie EVM ........................ 122
4.7. Literatura .................................................................................................. 124
5. Optymalizowanie decyzji w planowaniu produkcji budowlanej na
podstawie pracochłonności prac ................................................................ 126
5.1. Wprowadzenie .......................................................................................... 126
5.2. Optymalizacja organizacji zespołu do wykonania zadania ......................... 126
5.3. Ustalanie organizacji brygady do wykonania przedsięwzięcia ................... 130
5.4. Harmonogramowanie produkcji budowlanej ............................................. 134
5.5. Analiza ryzyka planu produkcji budowlanej .............................................. 135
5.6. Podsumowanie .......................................................................................... 138
5.7. Literatura .................................................................................................. 139
6. Modele decyzyjne problemu wyrównania zapotrzebowania na zasoby ....... 141
6.1. Wprowadzenie .......................................................................................... 141
6.2. Ogólna charakterystyka problemu ............................................................. 141
6.3. Analiza i sformułowanie problemu ............................................................ 144
6.4. Przykład testowy rozwiązania modelu wyrównywania zasobów ................ 149
6.5. Podsumowanie .......................................................................................... 154
6.6. Literatura .................................................................................................. 155
7. Analiza sieci pert metodą symulacji komputerowej ................................... 157
7.1. Wprowadzenie .......................................................................................... 157
7.2. Ogólna charakterystyka problemu analizy modeli sieciowych
z niedeterministycznymi czasami realizacji procesów ................................ 157
7.3. Analiza i sformułowanie problemów symulacji modelu sieciowego
metodą Monte Carlo.................................................................................. 159
7.3.1. Szacowanie wiarygodności wyników symulacji ................................................. 159
7.3.2. Definiowanie typów i parametrów rozkładów prawdopodobieństwa czasu
wykonania procesów ......................................................................................... 161
7.4. Przykład zastosowania metody symulacji Monte Carlo do analizy
przedsięwzięć budowlanych ...................................................................... 165
7.4.1. Podstawowe założenia ....................................................................................... 165
7.4.2. Analiza modelu z zastosowaniem metody PERT ................................................ 167

4
7.4.3. Analiza modelu sieciowego metodą symulacji komputerowej ............................. 168
7.4.4. Porównanie wyników analizy modelu sieciowego metodą symulacji
komputerowej z metodą PERT .......................................................................... 168
7.4.5. Analiza modelu sieciowego z ograniczeniem czasowym rozpoczynania
czynności .......................................................................................................... 169
7.4.6. Analiza modelu sieciowego z ograniczeniem dostępności zasobu odnawialnego 169
7.5. Podsumowanie .......................................................................................... 170
7.6. Literatura .................................................................................................. 170
8. Metoda określania pracochłonności i materiałochłonności pali wierconych 173
8.1. Streszczenie: ............................................................................................. 173
8.2. Cel i zakres opracowania ........................................................................... 173
8.3. Ogólny opis problemu ............................................................................... 173
8.4. Metodyka opracowania norm rzeczowych ................................................. 176
8.5. Pracochłonność i norma czasu .................................................................. 184
8.6. Materiałochłonność i norma zużycia mieszanki betonowej ....................... 186
8.7. Przykładowa tabelaryzacja norm pracochłonności i materiałochłonności
pali CFA ................................................................................................... 188
8.8. Podsumowanie .......................................................................................... 190
8.9. Literatura .................................................................................................. 191
9. Model decyzyjny wspomagający utrzymanie budynków mieszkalnych ...... 192
9.1. Wprowadzenie .......................................................................................... 192
9.2. Ogólna charakterystyka problemu ............................................................. 193
9.3. Opis proponowanego modelu .................................................................... 196
9.4. Ocena budynku ......................................................................................... 196
9.5. Ocena wartości użytkowej budynków........................................................ 198
9.6. Klasyfikacja budynków do remontu oraz zaprojektowanie wariantowych
napraw ...................................................................................................... 201
9.7. Wskazanie rozwiązań remontowych .......................................................... 201
9.8. Przykład zastosowania modelu .................................................................. 202
9.9. Podsumowanie .......................................................................................... 205
9.10. Literatura .................................................................................................. 206
10. Metoda oceny ryzyka uszkodzeń obiektów komunikacyjnych
w warunkach kryzysowych ....................................................................... 209
10.1. Wprowadzenie .......................................................................................... 209
10.2. Metodologia badań.................................................................................... 210
10.3. Podstawy teoretyczne metody oceny ryzyka uszkodzenia obiektów
mostowych................................................................................................ 211
10.3.1. Podstawowe założenia dotyczące oceny ryzyka uszkodzenia obiektów
mostowych ........................................................................................................ 211
10.3.2. Metody optymalizacji wielokryterialnej wykorzystywane do oceny ryzyka
uszkodzenia obiektów infrastruktury transportowej ............................................ 212
10.3.3. Kryteria uwzględniane przy ocenie ryzyka uszkodzenia obiektów mostowych .... 216
10.4. Przykład oceny ryzyka uszkodzenia obiektu mostowego ........................... 218
10.5. Aplikacja komputerowa do oceny ryzyka uszkodzenia obiektów
mostowych................................................................................................ 224

5
10.6. Podsumowanie .......................................................................................... 225
10.7. Literatura .................................................................................................. 225
11. Drzewa decyzyjne i użyteczność decyzji ................................................... 229
11.1. Wprowadzenie .......................................................................................... 229
11.2. Przypadek jednoetapowej decyzji .............................................................. 230
11.3. Przypadek decyzji sekwencyjnych............................................................. 232
11.4. Użyteczność decyzji .................................................................................. 237
11.5. Komentarze .............................................................................................. 240
11.6. Literatura .................................................................................................. 243
12. Model oszacowania łącznych kosztów cyklu życia obiektu. ....................... 245
12.1. Wprowadzenie .......................................................................................... 245
12.2. Cel i zakres oszacowania kosztów w cyklu życia ....................................... 246
12.3. Uregulowania prawne i kierunki rozwoju analizy cyklu życia obiektu ....... 247
12.4. Metodyka LCCA....................................................................................... 251
12.5. Procedura LCCA....................................................................................... 254
12.6. Rodzaje kosztów w LCCA ........................................................................ 256
12.7. Ocena stanu technicznego budynku w LCCA ............................................ 257
12.8. Przykład wykorzystania LCCA do porównywania wariantów rozwiązań ... 257
12.9. Wnioski końcowe ..................................................................................... 262
12.10. Literatura .................................................................................................. 263

6
Wprowadzenie
Inżynieria przedsięwzięć budowlanych jest stosunkowo nową specjalnością
w budownictwie. Specjalność ta łączy dotychczasowe specjalności, takie jak: zarzą-
dzanie w budownictwie, technologia i organizacja robót budowlanych, kierowanie
budową, zarządzanie przedsięwzięciami i przedsiębiorstwami budowlanymi, a także
eksploatacja obiektów budowlanych. Nowe oprogramowanie i coraz większe obli-
czeniowe możliwości systemów komputerowych skłaniają zarówno badaczy jak
i praktyków do poszukiwania, opracowania i wdrażania różnych rozwiązań szczegó-
łowych problemów projektowania realizacji przedsięwzięć budowlanych. Skupienie
i ukierunkowanie tego wysiłku w jednej specjalności może poprawić użyteczność
proponowanych koncepcji. Jest to szczególnie ważne ze względu na potrzebę kom-
pleksowych metod projektowania realizacji przedsięwzięć budowlanych.
Opracowanie „Inżynieria przedsięwzięć budowlanych. Rekomendowane metody
i techniki”, które przygotowano w ramach działalności naukowej Sekcji Inżynierii
Przedsięwzięć Budowlanych Komitetu Inżynierii Lądowej PAN, w całości poświę-
cone jest różnym problemom inżynierii przedsięwzięć budowlanych. Jest to drugie
opracowanie Sekcji IPB KILiW PAN [1], które ma charakter monografii i jest po-
święcone metodom i modelom badawczym inżynierii przedsięwzięć budowlanych.
Prezentowane metody i techniki są syntetycznymi opracowaniami naukowymi, które
mogą być rozwijane, uszczegółowiane lub specjalizowane w celu bezpośredniego
zastosowania w praktyce budowlanej. Ogólny zakres badań inżynierii przedsięwzięć
budowlanych, w którym zwierają się kolejne rozdziały, opisano w rozdziale pierw-
szym „Inżynieria przedsięwzięć budowlanych”. Określono w nim przedmiot badań
oraz zdefiniowano podstawowe obszary problemowe i wybrane szczegółowe pro-
blemy badań inżynierii przedsięwzięć budowlanych. W rozdziale drugim „Wstępna
selekcja wykonawców robót budowlanych z zastosowaniem logiki rozmytej” uzasad-
niono potrzebę i zaproponowano ogólną procedurę prekwalifikacji wykonawców
robót budowlanych, określono kryteria selekcji tych wykonawców, zdefiniowano
modele i założenia modelu prekwalifikacji z zastosowaniem zbiorów rozmytych. Na
zakończenie rozdziału przedstawiono przykład ilustrujący działanie modelu. Prezen-
towane rozwiązania mogą znaleźć zastosowanie w początkowej fazie przygotowanie
realizacji przedsięwzięć budowlanych. W rozdziale trzecim „Metoda diagnozy
i sterowania relacjami partnerskimi przedsiębiorstwa budowlanego” zaproponowa-
no model relacji partnerskich przedsiębiorstw budowlanych i projekt rozmytego
systemu eksperckiego. Możliwości zastosowania systemu przedstawiono na zakoń-
czenie rozdziału opisując przykład działania systemu. Przedstawione rozwiązania są
szczególnie ważne dla rynkowego funkcjonowania przedsiębiorstw budowlanych.
W rozdziale czwartym „Kontrola kosztów realizacji obiektu budowlanego metodą
Earned Value” przedstawiono problemy kontroli kosztów z zastosowaniem EVM.
Metoda nie jest w Polsce szeroko znana i stosowana. Jednak korzyści, które mogą
być uzyskane w wyniku jej zastosowania generują coraz szersze zainteresowanie
metodą. Przedstawiony w rozdziale opis problemu oraz rekomendowane zastosowa-
nia wyjaśniają możliwości i sposób jej wykorzystania. Natomiast analiza
i sformułowanie problemu oraz metodyka obliczania wartości wypracowanej, meto-
dyka grupowania zadań i wyznaczania wartości wskaźników EVM stanowią

7
rozszerzenie i uszczegółowienie metody. Bardzo cenne jest też przedstawienie zasad
i sposobu kontroli zaawansowania przedsięwzięcia metodą EVM za pomocą pro-
gramu MS Project. Proponowane podejście pozwala zwiększyć prawdo-
podobieństwo realizacji przedsięwzięć budowlanych na czas i w ramach budżetu.
W olejnym piątym rozdziale „Optymalizowanie decyzji w planowaniu produkcji
budowlanej na podstawie pracochłonności prac” przedstawiono rozwiązanie trzech
istotnych zagadnień związanych z realizacją przedsięwzięć budowlanych. Zapropo-
nowano metodę optymalizacji organizacji zespołu do wykonania zadania oraz
zasady ustalania organizacji brygady do wykonania przedsięwzięcia. Określono
metodę harmonogramowanie produkcji budowlanej i analizy ryzyka planu produkcji
budowlanej. Jest to metoda, która może znaleźć zastosowanie w fazie planowania
przedsięwzięć budowlanych. W rozdziale szóstym „Modele decyzyjne problemu
wyrównania zapotrzebowania na zasoby” przedstawiono ogólną charakterystykę
problemu, sposób jego analizy i sformułowania oraz przykład testowy rozwiązania
modelu wyrównywania zasobów. Przedstawiona metoda umożliwia lepszy stopień
harmonizacji pracy angażowanych zasobów, pozwala na pełne wykorzystanie po-
tencjału wykonawczego, redukcję czasu i kosztu realizacji przedsięwzięć. Oznacza
to, że jej zastosowanie pozwala lepiej wykorzystać posiadane zasoby realizacyjne,
a także przyspieszyć realizację przedsięwzięć budowlanych. W rozdziale siódmym
„Analiza sieci PERT metodą symulacji komputerowej” scharakteryzowano proble-
matykę analizy modeli sieciowych przedsięwzięć realizowanych w warunkach
niedeterministycznych oraz zidentyfikowano problemy praktycznego stosowania
metody symulacji Monte Carlo. Przedstawiono ogólną charakterystykę problemu
analizy modeli sieciowych z niedeterministycznymi czasami realizacji procesów
oraz analizę i sformułowanie problemów symulacji modelu sieciowego metodą
Monte Carlo. W zamieszczonym przykładzie zilustrowano sposób analizy modelu
sieciowego przedsięwzięcia oraz możliwości uwzględniania ograniczeń czasowych
i zasobowych. Jest to kolejna próba doskonalenia już stosowanych metod projekto-
wania procesów budowlanych i lepsze dopasowanie harmonogramów do
przewidywanych warunków realizacji przedsięwzięć budowlanych. W rozdziale
ósmym „Metoda określania pracochłonności i materiałochłonności pali wierco-
nych” przedstawiono analizę pracochłonności i materiałochłonności pali
fundamentowych wierconych świdrem ciągłym oraz metodykę opracowywania
norm czasu i zużycia mieszanki betonowej na podstawie analizy wyników badań in
situ. W badaniach wykorzystano przede wszystkim informacje z monitoringu reali-
zacji pali, które rejestrowane są za pomocą komputera stanowiącego wyposażenie
jest palownicy. Mimo, że prezentowane propozycje dotyczą normalizacji wykonania
pali wierconych to metodyka opracowywania norm może być pomocna w normo-
waniu nakładów rzeczowych innych robót budowlanych. Jest to szczególnie ważne,
gdyż wiele stosowanych norm nie w pełni odpowiada aktualnym uwarunkowaniom
realizacji przedsięwzięć budowlanych. W rozdziale dziewiątym „Model decyzyjny
wspomagający utrzymaniem budynków mieszkalnych” przedstawiono model decy-
zyjny wyboru wariantu remontu lub przebudowy budynków mieszkalnych na
podstawie wielokryterialnej oceny wartości użytkowej, która stanowi podstawę kla-
syfikacji remontowej i określenia najkorzystniejszego zakresu działań remontowych,
z punktu widzenia kosztu ich realizacji. Proponowana metoda jest szczególnie waż-

8
na w sytuacji, gdy znaczna, a czasami większość, eksploatowanej infrastruktury
budowlanej wymaga lub będzie wymagać poprawy lub odtworzenia odpowiednich
warunków użytkowych. W rozdziale dziesiątym „Metoda oceny ryzyka uszkodzeń
obiektów komunikacyjnych w warunkach kryzysowych” zaprezentowano metody
ilościowej oceny ryzyka uszkodzenia obiektów mostowych. Przedstawiono podsta-
wy teoretyczne metody oceny ryzyka uszkodzenia i kryteria oceny ryzyka
uszkodzenia obiektów mostowych, kryteria uwzględniane przy ocenie prawdopodo-
bieństwa uszkodzenia obiektów mostowych oraz kryteria uwzględniane przy ocenie
konsekwencji uszkodzenia obiektów mostowych. Ostateczna ocena ryzyka uszko-
dzenia obiektów infrastruktury transportowej generowana jest, jako rozwiązanie
wielokryterialne. Proponowane podejście dotyczy specyficznych warunków środo-
wiskowych i systemowych. Jednak biorąc pod uwagę możliwe kataklizmy naturalne,
a także negatywne celowe oddziaływanie człowieka, warto i tę metodę propagować,
jako swoiste przygotowanie do sytuacji kryzysowych. Rozdział jedenasty „Drzewa
decyzyjne i użyteczność decyzji” wprowadza nas w problematykę decyzji sekwen-
cyjnych, a przede wszystkim przedstawia sposób uwzględnienia preferencji
decydenta, jego skłonności lub awersję do ryzyka. Rozpatrywane są sytuacje podej-
mowania decyzji w warunkach niepewności. W analizie procesów decyzyjnych
wykorzystano, jako narzędzie, tak zwane drzewo decyzyjne. Rozważania teoretycz-
ne wsparto teorią użyteczności, dzięki czemu określono postawy decydenta wobec
ryzyka. Wpływ tych postaw (np. awersji wobec ryzyka) zobrazowano skutkami
ekonomicznymi. W rozdziale dwunastym „Model oszacowania łącznych kosztów
cyklu życia obiektu” przedstawiono zasady kompleksowej analizy obiektu budowla-
nego. Przedstawione wcześniej w monografii metody i techniki odnosiły się do
wybranych faz przygotowania, budowy lub eksploatacji obiektu budowlanego.
Zgodnie z postulatami Dyrektyw UE istnieje wymóg określania kosztów globalnych
w okresie w wynoszącym 30 lat dla obiektów mieszkaniowych, zaś dla budynków
komercyjnych – 20 lat. W tym sensie spełnienie wymagań zrównoważonego bu-
downictwa wymusza analizę całego cyklu życia obiektów budowlanych. Wskazana
jest analiza kosztów tego cyklu. Takie właśnie podejście, ściśle związane z ogólną
metodą LCCA (Life Cycle Cost Analysis), przedstawiono w rozdziale dwunastym.
Podsumowując można stwierdzić, że poszczególne rozdziały monografii zawie-
rają podstawy teoretyczne oraz metody i techniki rozwiązania różnych problemów
analizy i projektowania przedsięwzięć budowlanych. Są to problemy ważne z punk-
tu widzenia praktyki, a także z punktu widzenia kształcenia inżynierów
budownictwa lądowego. Monografia skierowana jest do członków Sekcji IPB, do
nauczycieli akademickich, studentów i doktorantów wydziałów budownictwa i in-
żynierii lądowej oraz do inżynierów praktyków, a zatem do wszystkich, którzy
realizują lub będą realizować przedsięwzięcia budowlane oraz w różnym zakresie
analizować i rozwiązywać problemy związane z budową, użytkowaniem i utrzyma-
niem obiektów budowlanych, w szczególności z technologią i organizacją robót
budowlanych, kierowaniem budową, zarządzaniem przedsięwzięciami i przedsię-
biorstwami budowlanymi, a także eksploatacją, w tym remontem obiektów
budowlanych.

9
 Tadeusz Kasprowicz1

1. Inżynieria przedsięwzięć budowlanych

1.1. Wprowadzenie
Budowa obiektów budowlanych, technologia i organizacja robót budowlanych,
kierowanie budową, zarządzanie przedsięwzięciami i przedsiębiorstwami budowla-
nymi, a także eksploatacja obiektów budowlanych są przedmiotem badań
i kształcenia inżynierów budownictwa od wielu lat. W tym czasie nastąpił istotny
rozwój zarówno teorii jak i możliwości jej zastosowań do rozwiązywania proble-
mów praktyki. Pojawiły się nowe możliwości analizy i projektowania procesów
budowlanych, ale także nowe potrzeby praktyki w zakresie zarządzania tymi proce-
sami. Wymagania społeczne, techniczne i ekonomiczne wymuszają kompleksowe
analizy i rozwiązania problemów budowy, przebudowy, montażu, remontu lub roz-
biórki i eksploatacji obiektów budowlanych. Konieczne staje się nowe
kompleksowe, systemowe podejście do rozwiązywania tych problemów. Niezbędne
stają się nowe metody i techniki analizy i projektowania realizacji robót budowla-
nych. Takie podejście stało się podstawową przyczyną ukształtowania się
specjalności inżynieria przedsięwzięć budowlanych. Jest to związane z postawą
badacza i projektanta, która ukierunkowana jest na sprawne i efektywne z punktu
widzenia warunków społecznych, technicznych i ekonomicznych, rozwiązywanie
problemów budownictwa. Ponadto, zakłada się wykorzystanie dorobku innych nauk
do rozwiązywania takich problemów. Biorąc pod uwagę różnorodność poglądów
w tym zakresie, warto zdefiniować podstawowe pojęcia i zdefiniować przedmiot
badań inżynierii przedsięwzięć budowlanych. Definicji wymagają trzy podstawowe
określenia: inżynieria, przedsięwzięcie budowlane oraz termin złożony inżynieria
przedsięwzięć budowlanych.
Termin „inżynieria” stosowany jest od dawna w nauce i technice do opisu za-
gadnień związanych z analizą, badaniem i projektowaniem różnych obiektów. Przez
lata rozumienie słowa „inżynieria” ewoluowało, zmieniały się jego zakres i treść.
Obecnie, pojęciem tym najczęściej opisuje się postępowanie, w którym analiza wy-
branego fragmentu rzeczywistości prowadzona jest kompleksowo z zastosowaniem
podejścia systemowego, a proponowane metody i rozwiązania formułowane są
w ujęciu systemowym. Różne koncepcje w tym zakresie są prezentowane w pracach
[1, 2, 3, 4, 5, 6]. Można stwierdzić, że współcześnie, w różnych dziedzinach związa-
nych przygotowaniem zmian i przekształcaniem rzeczywistości, termin „inżynieria”
rozumie się jako:
1. Rozszerzający się dział nauk praktycznych, który opisuje, bada i formułuje
prawa dotyczące określonego fragmentu rzeczywistości, w tym materii nieor-
ganicznej i organicznej, roślin i zwierząt.

1
Tadeusz Kasprowicz, prof. dr hab. inż., Wydział Inżynierii Lądowej i Geodezji, Wojskowa
Akademia Techniczna

10
2. Proces decyzyjny i wykorzystanie zasobów podporządkowane celowi, którym
jest przygotowanie i realizacja jakiegoś przedsięwzięcia.
W odniesieniu do budownictwa termin inżynieria bywa rozumiany różnie.
Zgodnie z „Leksykonem naukowo-technicznym” [7] inżynieria lądowa to technicz-
na dyscyplina naukowa zajmująca się zagadnieniami budowy dróg, kolei, lotnisk
i tuneli. Można stwierdzić, że definicja ta nie obejmuje dużego obszaru budownic-
twa, które definiowane jest, jako technika wznoszenia i konserwacji budowli oraz
związane z nią umiejętności, gdyż budowla [7, 8] to każdy obiekt budowlany niebę-
dący budynkiem lub obiektem małej architektury. Na internetowej stronie Komitetu
Inżynierii Lądowej i Wodnej PAN (http://www.kiliw.pan.pl) określono zakres dzia-
łania komitetu, jako badanie obiektu budowlanego w czasie projektowania,
wznoszenia i eksploatacji w środowisku, a także jego modernizacja i naprawy. Na-
tomiast główne kierunki badań to: obciążenia działające na obiekt, współdziałanie
obiektu z podłożem, materiały budowlane, systemy izolacyjne, systemy ogrzewania,
wentylacji, zaopatrzenia w wodę i energię, sanitarne, ponadto budowle hydrotech-
niczne, inżynieria dróg i mostów, infrastruktura techniczna miast oraz organizacja
i planowanie procesów budowlanych. Definicja ta chyba najlepiej oddaje współcze-
sne rozumienie inżynierii lądowej.
Termin „przedsięwzięcie budowlane” związany jest z często ostatnio używa-
nymi terminami „projekt” i „zarządzanie projektami”. Zarządzanie projektami jest
chyba aktualnie jednym z najbardziej rozpowszechnionych terminów, który jest
wykorzystywany do kompleksowego opisu podejmowanych działań w różnych
dziedzinach i dyscyplinach naukowych, a także w praktyce gospodarczej. Za pomo-
cą terminu „projekt” zwykle opisuje się wszystkie działania związane
z przygotowaniem i realizacją określonego zadania, w tym zarządzanie i realizację
zadania od pomysłu, poprzez opracowanie jego wykonania, realizację i zakończenie.
Taką treść w języku polskim lepiej opisuje słowo przedsięwzięcie [6]. Ponadto,
w budownictwie sformułowanie „zarządzanie projektem budowlanym” może być
i bywa mylące, gdyż terminy „zarządzanie budową”, „projektowanie w budownic-
twie” i „projekt budowlany” zostały wcześniej dobrze zdefiniowane i są
powszechnie jednakowo rozumiane, jednak inaczej niż w określeniu „zarządzanie
projektem”. W tym kontekście, podobnie jak w pracach [1, 2, 3], za pomocą terminu
„przedsięwzięcie budowlane” opisuje się proces przygotowania i realizacji budowy,
przebudowy, montażu, remontu lub rozbiórki obiektu budowlanego w konkretnym
miejscu, czasie, otoczeniu systemowym i środowisku naturalnym. Przedsięwzięcie
budowlane jest realizowane współzależnymi etapami, które zapewniają osiągnięcie
założonego celu. Etapy te to: studia techniczno-ekonomiczno-środowiskowe, opra-
cowanie koncepcji przedsięwzięcia i projektu budowlanego oraz przygotowanie
organizacyjne i realizacja budowy, w tym przekazanie obiektu do eksploatacji. We
wszystkich etapach przygotowania i realizacji przedsięwzięcia budowlanego, po-
szczególne opracowania wykonywane są przez specjalistów posiadających
wymagane uprawnienia. Podstawowym etapem przedsięwzięcia budowlanego są
roboty budowlane na placu budowy. Szczególnym przedsięwzięciem budowlanym
jest eksploatacja obiektu budowlanego, czyli zapewnienie możliwości użytkowania
obiektu zgodnie z przeznaczeniem poprzez utrzymanie jego wymaganego stanu
eksploatacyjnego. W tym sensie użytkowanie obiektu, to zbiór działań związanych

11
z kierowaniem procesem użytkowania i wypełniania przez obiekt wymaganych
funkcji, czyli wykorzystania obiektu zgodnie z przeznaczeniem. Utrzymanie obiek-
tu, to zbiór działań związanych z kierowaniem utrzymaniem i zachowaniem lub
odtworzeniem zdolności wypełniania przez obiekt wymaganych funkcji, włącznie
z koniecznym dostosowaniem do zmian warunków zewnętrznych. W tym sensie
utrzymanie obiektu to jego obsługa funkcjonalna, konserwacja, remont bieżący lub
główny. Podstawą projektowania przedsięwzięć budowlanych jest analiza potrzeb
inwestora, warunków realizacji robót i eksploatacji obiektu. Szczególnym etapem
przygotowania przedsięwzięcia budowlanego jest projektowanie techniczne obiektu.
Można stwierdzić, że projektowanie techniczne, w tym konstrukcji obiektu i opra-
cowanie projektu budowlanego (dokumentacji projektowej), ze względu na
wymaganą wiedzę, niezbędne umiejętności i kompetencje jest realizowane przez
specjalistów, jako wyodrębniona część przedsięwzięcia. Zawsze z uwzględnieniem
wymagań funkcjonalnych oraz warunków technicznych, technologicznych, organi-
zacyjnych, ekonomicznych, systemowych i środowiskowych realizacji robót
i eksploatacji obiektu. Etap ten nie jest w niniejszej pracy szczegółowo opisywany.
Biorąc powyższe pod uwagę oraz aktualny stan badań, można stwierdzić, że
„inżynieria przedsięwzięć budowlanych” to specjalność w ramach inżynierii lądo-
wej, która zajmuje się badaniem budowy, montażu, przebudowy, remontu
i eksploatacji obiektów budowlanych w konkretnym miejscu, czasie, otoczeniu sys-
temowym i środowisku naturalnym. Dotyczy to gromadzenia i tworzenia
specjalistycznej wiedzy, umiejętności i kompetencji, które są niezbędne do projek-
towania przedsięwzięć budowlanych oraz podejmowania decyzji określających
sposób, czas, koszty, jakość, wymagania i miejsce realizacji przedsięwzięcia budow-
lanego. Z tego punktu widzenia, w ramach inżynierii przedsięwzięć budowlanych
prowadzone są badania technologii i organizacji robót budowlanych, przygotowania
i realizacji przedsięwzięć budowlanych, struktury i funkcjonowania przedsiębiorstw
budowlanych oraz procesu eksploatacji obiektów budowlanych. Podstawowym ce-
lem takiej analizy jest spełnienie wymagań zrównoważonego budownictwa
i wykonanie przedsięwzięć budowlanych na czas, w ramach budżetu i powyżej
oczekiwań jakościowych zmawiającego.

1.2. Przedmiot badań inżynierii przedsięwzięć budowlanych

Zgodnie z przedstawioną definicją podstawowym przedmiotem badań inży-
nierii przedsięwzięć budowlanych jest budowa, przebudowa, montaż, remont lub
rozbiórka obiektu budowlanego w konkretnym miejscu, czasie, otoczeniu systemo-
wym i środowisku naturalnym. Badany jest cykl przygotowania, wykonania
i eksploatacji obiektu budowlanego. Oznacza to, że obiekt budowlany w początko-
wej fazie przedsięwzięcia budowlanego fizycznie nie istnieje. W kolejnych fazach
powstaje obiekt. Początkowo jest to ogólne wyobrażenie obiektu, związane z zaspo-
kojeniem potrzeb inwestora, następnie kolejno koncepcja funkcjonalno-
konstrukcyjna, projekt konstrukcji, projekt realizacji robót. Podczas realizacji robót
powstaje obiekt rzeczywisty, który jest przekazywany do eksploatacji i eksploato-
wany. Można stwierdzić, że w fazie precyzowania potrzeb inwestora, opracowania
koncepcji i projektowania przedmiotem działań jest obiekt wirtualny, który, po uzy-

12
skaniu pozwolenia na budowę (jeśli jest wymagane), podczas realizacji robót na
placu budowy, przekształcany jest w obiekt realny i taki przekazywany do eksploat-
acji (rys. 1.1).

Potrzeby budowlane inwestora

Wirtualny obiekt budowlany

Obiekt w fazie studialnej

Obiekt projektowany

Obiekt budowany, remontowany, Produkcja wyrobów

przebudowywany lub montowany budowlanych

Obiekt eksploatowany:
użytkowany i utrzymywany

Obiekt rozbierany

Realny obiekt budowlany

Odpady budowlane

Rys. 1.1. Cykl życia obiektu budowlanego

Prowadzone analizy, prace studialne, koncepcyjne i projektowe wymagają

zwykle wiedzy interdyscyplinarnej i mogą być prowadzone przez specjalistów róż-
nych dziedzin, dyscyplin i specjalności. Często wykonawcy muszą posiadać
określone uprawnienia do ich przeprowadzenia. W pracach studialnych i podczas
przygotowania koncepcyjnego, ze względu na powstawanie coraz bardziej szczegó-
łowego zbioru informacji i danych, może być konieczne powtórzenie lub
weryfikacja wcześniej wykonanych opracowań.
Dlatego jest to skończony ciąg czynności ze sprzężeniami zwrotnymi, który re-
alizowany jest w celu optymalnego lub racjonalnego zaspokojenia potrzeb inwestora
i użytkowników – rys. 1.2 [5, 7, 8, 9].

13
 Inwestor
Odbiór wyników Zamówienia i umowy na
i decyzje Wymagania eksploatacyjne opracowania studialne,
realizacyjne i warunki realizacyjne projektowe i roboty
budowlane

Prace studialne

Studium techniczno-
ekonomiczno-środowiskowe

Opracowanie koncepcji

Koncepcja projektowa lub

program funkcjonalno-użytkowy

Opracowanie dokumentacji
projektowej

Projekt budowlany Projekt wykonawczy

z załącznikami z załącznikami

Pozwolenie na budowę
Organizowanie robót
Powiadomienie o zamiarze
rozpoczęcia robót
Organizacja budowy, dokumentacja
budowy, plac budowy

Wykonanie robót

Obiekt budowlany lub jego część

gotowa do odbioru i eksploatacji

Rozliczenie
i zakończenie Odbiór końcowy Zgłoszenie o zakończeniu
przedsięwzięcia budowy i zamiarze
rozpoczęcia eksploatacji
Dokumentacja budowy i odbioru
Obiekt gotowy do eksploatacji

Eksploatacja obiektu
budowlanego

Likwidacja obiektu

Rys. 1.2. Cykl realizacji przedsięwzięcia budowlanego: Działania warunkowe

W przedstawionym ujęciu, analizy i badania w ramach inżynierii przedsięwzięć

budowlanych realizowane są w pewnym cyklu współzależnych działań i dotyczą
różnych aspektów technicznych, technologicznych, ekonomicznych, organizacyj-
nych i środowiskowych w całym cyklu życia obiektu budowlanego. Pozwala to
kompleksowo analizować i oceniać obiekty budowlane zgodnie z zasadami zrów-
noważonego budownictwa. Przedmiotem badań inżynierii przedsięwzięć
budowlanych są (rys. 1.3):
 procesy budowy, przebudowy, montażu, remontu i rozbiórki obiektów bu-
dowlanych,
 zasady i metody opracowania koncepcji i projektowania budowy, przebu-
dowy, montażu, remontu i rozbiórki obiektów budowlanych,

14
  eksploatacja obiektów.
OBIEKT BUDOWLANY

Środowisko przyrodnicze

Projektowanie
Obiekt budowy, przebudowy, Obiekt
budowlany montażu, utrzymania budowlany
wirtualny i użytkowania istniejący

Otoczenie systemowe

Rys. 1.3. Przedmiot badań inżynierii przedsięwzięć budowlanych

W odniesieniu do obiektów wirtualnych przedmiotem inżynierii przedsię-

wzięć budowlanych jest konstrukcja obiektu budowlanego, niezbędne roboty
budowlane oraz organizacja wykonania przedsięwzięcia budowlanego (rys. 1.4).

Inwestor
Biuro
Przedsiębiorstwo

Przedsięwzięcie
Roboty budowlane Konstrukcja obiektu

budowlane

budowlane projektowe

Środowisko przyrodnicze

Wirtualny obiekt
budowlany

Otoczenie systemowe

Rys. 1.4. Badanie robót, przedsięwzięć i przedsiębiorstw budowlanych

W odniesieniu do obiektów realnych przedmiotem badań jest eksploatacja

obiektów budowlanych. W szczególności (rys. 1.5):
 użytkowanie,
 utrzymanie,
 zarządzanie eksploatacją.

15
 System System System

Zarządzanie
Użytkowanie obiektu Utrzymanie obiektu
eksploatacją
użytkowania utrzymania
eksploatacji

Środowisko przyrodnicze

Istniejący obiekt
budowlany

Otoczenie systemowe

Rys. 1.5. Badanie eksploatacji obiektów budowlanych

Kompleksowa analiza przedmiotu badań jest podstawowym warunkiem sku-

teczności, sprawności i efektywności robót i przedsięwzięć budowlanych.

1.3. Obszary problemowe i wybrane szczegółowe problemy badań

inżynierii przedsięwzięć budowlanych
Analiza przedmiotu badań pozwala określić podstawowe obszary problemo-
we, które wskazują potrzebę analiz i badań w ramach inżynierii przedsięwzięć
budowlanych (rys. 1.6).

Potrzeby inwestora
Problemy eksploatacji: Problemy budowy,
konserwacji, remontu przebudowy, montażu,
i odbudowy Środowisko rozbiórki
przyrodnicze
Problemy Problemy
użytkowania Wirtualny realizacji robót
Obiekt
Problemy budowlany Problemy
utrzymania realizacji
Istniejący przedsięwzięć
Problemy Problemy
zarządzania Otoczenie przedsiębiorstw
eksploatacją systemowe budowlanych

Problemy zrównoważonego rozwoju

w budownictwie

Rys. 1.6. Obszary problemowe badań inżynierii przedsięwzięć budowlanych

W wymienionych obszarach są formułowane szczegółowe problemy badań.

Aktualnie do najważniejszych szczegółowych problemów badawczych można zali-
czyć:
1. Problemy zintegrowanego zarządzania w budownictwie, w szczególności:
a) zintegrowane metody przygotowania, organizacji i realizacji robót i przed-
sięwzięć budowlanych:

16
  standaryzacja procesu inwestycyjnego i systemów realizacji, w tym:
cykl realizacji, wymagania prawa budowlanego i prawa zamówień
publicznych, logistyka,
 analiza technologii i organizacji robót, ocena kosztów i efektywności,
 analiza czasu realizacji, metody harmonogramowania w warunkach
ryzyka,
 analiza i ocena ryzyka, kontyngencja ryzyka,
 systemy, metody i techniki wspomagania przygotowania i realizacji
robót i przedsięwzięć budowlanych, na przykład: Building Infor-
mation Modeling (BIM), Earned Value/Project/Procurement
Management (EVM/EVPM), Analytical Hierarchy Process (AHP),
Life Cycle Cost (LCC), Life Cost Assessment (LCA), Online Remote
Construction Management (ORCM), Accelerated Construction Meth-
od (ACM) itp.;
b) kierowanie robotami i przedsięwzięciami budowlanymi, w tym:
 organizacja kierowania,
 kierowanie operatywne,
 systemy, metody i techniki wspomagania kierowania operatywnego,
zarządzanie ryzykiem;
c) systemy zrównoważonego rozwoju w budownictwie.
2. Problemy zintegrowanego zarządzania eksploatacją obiektów budowlanych:
 metody identyfikacji cyklu życia obiektu budowlanego,
 definiowanie koniecznych normatywnych warunków eksploatacji obiektu
budowlanego, stany normatywne obiektu budowlanego,
 organizacja eksploatacji normatywnej obiektów budowlanych (system in-
proces eksploatacji, użytkowanie, utrzymanie, standardy utrzymania,
zarządzanie eksploatacją, prognozowanie eksploatacji),
 metody oceny i prognozowania stanu eksploatacyjnego podczas eksploata-
cji normatywnej obiektów budowlanych,
 systemy, metody i techniki wspomagania zarządzania eksploatacją.
3. Problemy funkcjonowania przedsiębiorstw budowlanych:
a) tworzenie, struktura i funkcjonowanie:
 zarządzanie i kierowanie, oferty i umowy na roboty budowlane,
 realizacja przedsięwzięć, logistyka, outsourcing, reengineering, lean
management, płynność finansowa, zarządzanie jakością, bezpieczeń-
stwo i ochrona zdrowia itd.).
b) systemy i metody wspomagania podejmowania decyzji (procedury algo-
rytmiczne i heurystyczne, systemy ekspertowe, algorytmy ewolucyjne
i sieci neuronowe, metody symulacyjne itd.,
c) zarządzanie ryzykiem, zarządzanie strategiczne, w tym systemy zrówno-
ważonego rozwoju.
Można stwierdzić, że każdy z wyróżnionych problemów szczegółowych wy-
maga specyficznych metod i technik analitycznych i badawczych.

17
1.4. Interdyscyplinarność badań inżynierii przedsięwzięć budowlanych
Przedmiot badań inżynierii przedsięwzięć budowlanych jest złożony ze
względu na charakterystykę techniczną, technologiczną, organizacyjną, ekonomicz-
ną oraz środowiskową procesu przygotowania i realizacji robót i przedsięwzięć
budowlanych. Dotychczasowe doświadczenia pozwalają stwierdzić, że dobrą meto-
dą analizy, wykrywania, formułowania, badania i rozwiązywania problemów
inżynierii przedsięwzięć budowlanych jest podejście systemowe. Jest to podejście
kompleksowe i interdyscyplinarne, które umożliwia zastosowanie sprawnych metod
analizy systemowej i inżynierii systemów [2, 4, 5] oraz optymalne lub racjonalne
rozwiązywanie złożonych problemów analizy identyfikacyjnej, problemowej, pro-
jektowo-planistycznej i decyzyjnej robót i przedsięwzięć budowlanych. W kolejnych
fazach realizacji przedsięwzięcia analizowane i badane są wymagania i ograniczenia
realizacyjne oraz sprzężenia wewnętrzne i zewnętrzne, a wyniki formułowane są
w ujęciu systemowym. W tym kontekście podejście systemowe oznacza [2, 4, 5]:
1. Identyfikowanie potrzeb i uwarunkowań ich zaspokojenia, analizowanie i pro-
jektowanie robót budowlanych i przedsięwzięcia budowlanego
z uwzględnieniem wewnętrznych związków pomiędzy wyodrębnionymi ele-
mentami i zewnętrznych z elementami otoczenia, widzenie wielokierunkowych
wzajemnych relacji między nimi oraz możliwych zmian uwarunkowań i wyni-
ków działania.
2. Całościowe postrzeganie robót i przedsięwzięcia budowlanego ze względu na
przygotowanie koncepcyjne, budowę, przebudowę, montaż, remont lub rozbiór-
kę i eksploatację obiektu budowlanego. Dotyczy to formułowania potrzeb
inwestora oraz wszelkich uwarunkowań realizacyjnych, organizacji i funkcjo-
nowania wykonawców robót na placu budowy, uwarunkowań eksploatacyjnych
oraz potencjalnych efektów synergetycznych2 we wszystkich fazach przygoto-
wania i realizacji przedsięwzięcia, a następnie podczas eksploatacji obiektu
budowlanego.
3. Wyodrębnienie i badanie przedsięwzięcia budowlanego, jako złożonego syste-
mu względnie odosobnionego. Wyodrębnienie to jest zależne w znacznym
stopniu od analityka. Jednak zawsze powinno uwzględniać realizację wymaga-
nych funkcji obiektu i organizację struktur realizacyjnych stworzonych do
wykonania robót i przedsięwzięcia oraz oddziaływanie bezpośrednie i pośrednie
otoczenia, które może mieć wpływ na przygotowanie i realizację robót i przed-
sięwzięcia.
Zakres badań inżynierii przedsięwzięć budowlanych w proponowanym ujęciu
jest bardzo szeroki. Niezbędne analizy, badanie i efektywne rozwiązywanie proble-
mów inżynierii przedsięwzięć budowlanych wymaga zastosowania specyficznych
metod i odpowiednio przygotowanych specjalistów. Dotyczy to użytecznych metod
i technik modelowania, badania, formułowania i rozwiązywania problemów identy-
fikacji potrzeb inwestora i uwarunkowań ich zaspokojenia, projektowania

2
Synergia – takie zestawienie dwóch lub więcej elementów, by ich oddziaływanie dawało
skutek większy niż suma skutków wywołanych przez każdy z elementów oddzielnie.

18
organizacji i wykonania robót i przedsięwzięć budowlanych oraz eksploatacji obiek-
tów budowlanych. Podejście systemowe, czyli podejście kompleksowe
i interdyscyplinarne, obecnie stosowane jest mniej lub bardziej świadomie.
Uwzględniając aktualny stan wiedzy, rozwój teorii i praktykę badań, potrzeby dy-
daktyczne i praktykę inżynierską oraz złożoność przedsięwzięć budowlanych można
stwierdzić, że termin „inżynieria przedsięwzięć budowlanych” dobrze określa pod-
stawową wiedzę specjalistyczną w dyscyplinie budownictwo. Jednak specyfika
przedsięwzięć budowlanych sprawia, że inżynieria przedsięwzięć budowlanych
powinna korzystać i korzysta z dorobku nauk, dyscyplin i specjalności, takich jak:
prawo, socjologia, ekonomia, psychologia, prakseologia, ergonomia i fizjologia,
matematyka i informatyka, stosowane nauki techniczne, teoria organizacji i zarzą-
dzania oraz inżynieria systemów (rys. 1.7).

prawo socjologia

ekonomia psychologia

prakseologia ergonomia
i fizjologia
INŻYNIERIA
matematyka
i informatyka stosowane nauki
PRZEDSIĘWZIĘĆ BUDOWLANYCH techniczne

teoria organizacji inżynieria systemów

i zarządzania

BUDOWNICTWO
Projektowanie i konstruowanie, technologia i organizacja robót budowlanych,
kierowanie procesem inwestycyjnym, ekonomika budownictwa, zarządzanie robotami
budowlanymi

Rys. 1.7. Inżynieria przedsięwzięć budowlanych w otoczeniu nauk podstawowych i

stosowanych

Podstawowym warunkiem skutecznego wykorzystania dorobku innych nauk

i opracowania efektywnych, specjalistycznych systemów, metod i technik inżynierii
przedsięwzięć budowlanych jest dobra znajomość zagadnień ściśle budowlanych.
Wymagana jest znajomość podstaw pracy konstrukcji i projektowania obiektów
budowlanych oraz gruntowna wiedza, umiejętności i kompetencje w zakresie tech-
nologii i organizacji robót budowlanych, kierowania robotami budowlanymi,
organizacji inwestycji budowlanych, kierowania procesem inwestycyjnym i ekono-
miki budownictwa.

1.5. Podsumowanie
Inżynieria przedsięwzięć budowlanych to specjalistyczna wiedza, umiejętno-
ści i kompetencje niezbędne w budownictwie do wypracowania i podejmowania
decyzji określających sposób, czas, koszty, jakość i miejsce realizacji przedsięwzię-
cia budowlanego. Dotyczy to w szczególności:
(1) znajomości podstaw:

19
  pracy konstrukcji,
 projektowania obiektów budowlanych,
 organizacji inwestycji budowlanych;
(2) wiedzy, umiejętności i kompetencji w zakresie:
 technologii i organizacji robót budowlanych,
 kierowania robotami budowlanymi,
 zarządzania i organizacji przedsięwzięć budowlanych,
 ekonomiki budownictwa,
 eksploatacji obiektów budowlanych;
(3) znajomości dorobku nauk związanych i pokrewych.

1.6. Literatura
[1] Kapliński O. (red.), Metody i modele badań inżynierii przedsięwzięć budowla-
nych. Studia z zakresu inżynierii nr 57, PAN- KILiW – IPPT (patronat SIPB),
Warszawa 2007.
[2] Pszczołowski Tadeusz, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji.
Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk
1978.
[3] http://pl.wikipedia.org
[4] Kasprowicz Tadeusz, Inżynieria przedsięwzięć budowlanych. Metody i modele
w Inżynierii przedsięwzięć budowlanych. Pr. zb. pod red. Kapliński Oleg. PAN
KILiW, IPPT. Warszawa 2007.
[5] Konieczny Józef, Inżynieria systemów działania. WNT. Warszawa 1983.
[6] Słownik języka polskiego, red. S. Skorupka, H. Auderska. PWN, Warszawa
1974.
[7] Leksykon naukowo-techniczny. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne. Warsza-
wa 1984.
[8] Prawo budowlane. (tekst ujednolicony przez GUNB). Dz.U. 1994.89.414 (z
późn. zmianami)
[9] Kasprowicz Tadeusz, „Proces analizy koncepcyjnej, projektowania, organizacji
i realizacji przedsięwzięć budowlanych”. Czasopismo Techniczne/Technical
Transactions. Politechnika Krakowska. Kraków 2010 (str. 177 – 189).‎

20
Edyta Plebankiewicz3

2. Wstępna selekcja wykonawców robót budowlanych z za-

stosowaniem logiki rozmytej
2.1. Wprowadzenie
Wybór właściwego wykonawcy robót budowlanych jest gwarancją pomyślnego
zakończenia przedsięwzięcia budowlanego oraz zwiększa szanse osiągnięcia stawia-
nych w nim celów, jakimi są przede wszystkim dotrzymanie planowanego kosztu
i czasu (terminu) realizacji oraz jakości robót.
Wykonawcy robót budowlanych są wyłaniani głównie w trybach przetargowych.
Przetargi dają wprawdzie zamawiającemu szansę udzielenia zamówienia wykonaw-
cy, który proponuje najniższą cenę i krótkie cykle budowy, ale zazwyczaj nie
pozwalają na precyzyjną ocenę oferenta. Równocześnie, rośnie ilość postępowań,
w których ostatecznym kryterium wyboru oferty jest jedynie cena. Natomiast wyniki
badań wskazują, że najtańszy oferent ma często problem z zakończeniem przedsię-
wzięcia. Hatush i Skitmore (1997) uważają, że akceptacja najniższej ceny jest
podstawową przyczyną problemów z realizacją przedsięwzięcia, ponieważ bardzo
często obniżka ceny wiąże się z obniżką jakości.
Wymienione uwarunkowania sprawiają, że szczególnego znaczenia nabiera wła-
ściwa ocena potencjału wykonawcy do wykonania powierzonych mu zadań. Może
ona przybierać różne formy i być przeprowadzana w różnych etapach wyboru wy-
konawców. W wielu krajach we wstępnym etapie procedury wyboru wykonawcy
stosuje się prekwalifikację.
W najprostszym ujęciu prekwalifikacja jest procedurą przed – przetargową, po-
zwalająca wybrać najbardziej odpowiednich kandydatów, spośród deklarujących
chęć udziału w przetargu (Hatush & Skitmore, 1997).
Prekwalifikacja jest procedurą zalecaną m. in. przez Międzynarodową Federację
Inżynierów Konsultantów (Fédération Internationale Des Ingénieurs-Conseils) –
FIDIC. Jako pomoc dla zamawiających i wykonawców został opracowany standar-
dowy formularz prekwalifikacyjny, pozwalający zachować jednolitą formę
poszukiwań informacji, a zarazem ułatwiając ich wzajemne porównanie (Międzyna-
rodowa Federacja Inżynierów Konsultantów, Standardowy formularz
prekwalifikacyjny dla wykonawców, I wydanie, 1992.) Podobnie Bank Światowy
opublikował „Standardowe dokumenty prekwalifikacyjne” (Procurement of works:
major equipment and industrial installation, The World Bank, Washington, D.C.,
1993). Na pierwszej stronie, wydanego przez Azjatycki Bank Rozwoju (Asian
Development Bank), „Przewodnika prekwalifikacji wykonawców robót budowla-
nych”, można przeczytać: „Jest powszechną praktyką międzynarodową, że
w większości kontraktów na roboty budowlane, wymagana jest prekwalifikacja wy-

3
Edyta Plebankiewicz, dr hab. inż. Instytut Zarządzania w Budownictwie i Transporcie,
Politechnika Karakowska

21
konawców.” (Guide on prequalification of civil works contractors, Asian Develop-
ment Bank, Manila, Philippines, 1992).
W wielu krajach należących do Unii Europejskiej prowadzone są oficjalne wyka-
zy lub systemy rejestracji wykonawców. W krajach takich jak Australia, Stany
Zjednoczone sektor publiczny ma szczegółowo opracowane zasady i procedury pre-
kwalifikacji. Wiele organizacji sektora publicznego opracowuje listy kompetentnych
wykonawców, które są następnie wykorzystywane przez zamawiających publicz-
nych, a częściowo też prywatnych.
Obowiązujące w Polsce w odniesieniu do zamówień publicznych przepisy usta-
wy Prawo zamówień publicznych z 29.01.2004 roku (Dz. U. z 2010 r. Nr 113, poz.
759 i Nr 161, poz. 1078), nie przewidują stosowania wstępnej selekcji wykonaw-
ców, jako procedury przed przetargowej. Kompetencje wykonawców są sprawdzane
w początkowym etapie procedury przetargowej bądź negocjacyjnej, z różnym stop-
niem szczegółowości, w zależności od wartości zamówienia oraz decyzji
zamawiającego. Stosowanie procedury prekwalifikacji w sektorze publicznym jest
więc w dużym stopniu utrudnione albo wręcz niemożliwe.
Właściwa procedura prekwalifikacji jest z kolei coraz częściej stosowana przez
zamawiających prywatnych, a także w przedsięwzięciach o charakterze międzyna-
rodowym. Jednak zamawiający zazwyczaj nie posiadają wypracowanej
i usystematyzowanej procedury prekwalifikacyjnej. W procesie prekwalifikacji sto-
suje się różnego typu kryteria oceny wykonawców. Często same kryteria jak
i uzyskiwane od wykonawców informacje są z natury nieprecyzyjne, subiektywne.
W wielu wypadkach zamawiający po zebraniu wymaganych informacji nie wiedzą,
w jaki sposób racjonalnie je wykorzystać.
W wielu krajach przeprowadzono badania dotyczące różnych aspektów związa-
nych z kryteriami prekwalifikacji. Opracowano także modele matematyczne
prekwalifikacji, mające wielorakie zastosowanie praktyczne.

2.2. Proponowana procedura prekwalifikacji

Zamawiający wybierając wykonawcę, może zastosować bezpośrednio jeden
z trybów przetargowych lub negocjacyjnych, bądź poprzedzić go pewną formą
wstępnej selekcji (prekwalifikacji). Na rys. 2.1 przedstawiono najczęściej wykorzy-
stywane procedury wyboru wykonawcy.
Wybór wykonawcy zamawiający może poprzedzić procedurą wstępnej selekcji.
Prekwalifikacja może mieć formę grupowania wykonawców najlepiej przygotowa-
nych do wykonania określonego rodzaju przedsięwzięć. Prowadzi to w efekcie do
stworzenia „stałej listy” wykonawców. Zakwalifikowani na stałą listę mogą ubiegać
się o realizację konkretnych inwestycji - selekcja „per project". W efekcie prowadzi
to do powstania „krótkiej listy”. Te dwa rodzaje wstępnej selekcji, mogą stanowić
jej dwa etapy, tzn. z wykonawców zakwalifikowanych na „stałą listę”, tworzona jest
„krótka lista”, dla konkretnego przedsięwzięcia. Selekcja „per project” nie musi być
poprzedzona selekcją na „stałą listę”. Efektem prekwalifikacji jest ustalenie listy
kompetentnych wykonawców.

22
 W przypadku, gdy nie jest stosowana wstępna selekcja, wykonawcy składają
oferty w odpowiedzi na ogłoszenie bądź zaproszenie zamawiającego. Ustalenie
kompetencji wykonawców następuje tu zazwyczaj na podstawie danych w ofercie.
Tak więc selekcja kompetentnych wykonawców może odbywać się w różnej
formie. Zazwyczaj dopiero z tej grupy, zamawiający wybiera wykonawcę, oceniając
złożoną przez niego ofertę, według założonych kryteriów, bądź prowadząc z nim
negocjacje.
Zgłoszenie wykonawcy Złożenie oferty

Prekwalifikacja („stała lista”)

Prekwalifikacja („krótka lista”)

Ustalenie listy kompetentnych wykonawców

Ocena ofert na podstawie

Ocena ofert na podstawie kryterium ceny i innych Negocjacje z jednym bądź
kryterium ceny odnoszących się do kilkoma wykonawcami
przedmiotu zamówienia

Ostateczny wybór wykonawcy

Rys. 2.1. Najczęściej stosowane procedury wyboru wykonawcy

Źródło: opracowanie własne
Biorąc pod uwagę doświadczenie państw, gdzie procedura prekwalifikacji jest
szczegółowo opracowana i powszechnie stosowana zaproponowano schemat proce-
dury wstępnej selekcji wykonawców, możliwej do zastosowania przez ogół
zamawiających prywatnych. Przedstawiono go na rys. 2.2.
Pierwszy etap procedury to selekcja na „stałą listę”. Ma on na celu wstępną oce-
nę możliwości wykonawcy.
Początkowym krokiem jest klasyfikacja wykonawców. Wykonawca, który za-
mierza poddać się procedurze prekwalifikacji, w pierwszej kolejności musi ustalić
do jakiej grupy, kategorii, itp., chce być zakwalifikowany. Podziały te mogą mieć
różną formę i dotyczyć zarówno cech przedsięwzięcia (np. rodzaj robót, obiektów),
jak i wykonawcy (np. wielkość firmy). Charakterystyka wykonawcy pozwala na
szczegółowe określenia górnego zakresu wartości danego rodzaju robót (kategoria
wykonawcy), który rozpatrywany wykonawca może wykonywać (system stosowany
np. w Portugalii). Wprowadzona klasyfikacja jest indywidualna i zależy od potrzeb
zamawiającego. Jest ona szczególnie zalecana dla zamawiających, którzy zlecają
realizacje robót budowlanych różnego rodzaju i o zróżnicowanym zakresie. Wpływa
to na późniejsze kształtowanie kryteriów prekwalifikacji. Przykładowo w przypadku
realizacji robót ogólnobudowlanych będzie wymagany inny sprzęt niż dla robót
drogowych. Realizacja dużej, złożonej inwestycji będzie wymagała zaangażowania

23
firmy o odpowiednim potencjale finansowym i kadrowym, który nie jest konieczny
do wykonania drobnych robót remontowych.

Ponowne ubieganie się o kwalifikację w

Selekcja do „stałej listy”
wyznaczonym terminie

Określenie grupy, kategorii do której będzie

kwalifikowany wykonawca

nie spełnia przy-

najmniej jednego
I etap – ocena (0/1) spełnienia podstawo- kryterium
wych kryteriów

spełnia wszystkie kryteria

II etap – ocena punktowa stopnia spełnienia nie uzyskał wyma-

szczegółowych kryteriów dotyczących cech ganej ilości
wykonawcy punktów

uzyskał wymaganą ilość punktów

Selekcja do „krótkiej listy”

Model matematyczny z wykorzystaniem teorii zbiorów

rozmytych

uzyskał wymaganą ilość punktów nie uzyskał wymaganej ilości punktów

Wykonawca może ubiegać się o Wykonawca nie może ubiegać

przedsięwzięcie się o przedsięwzięcie

Rys. 2.2. Schemat procedury prekwalifikacji

Źródło: opracowanie własne
Kolejny krok procedury to ocena spełnienia podstawowych kryteriów. Ma ona na
celu wykluczenie wykonawców, którzy są niewiarygodni, np. są w stanie upadłości
lub w przeszłości dopuścili się rażących błędów w realizacji inwestycji. Pytania te
oceniane są w systemie 0/1 - wykonawcy, którzy nie spełnią któregokolwiek kryte-
rium są wykluczani z dalszego postępowania. W tej sytuacji, mogą oni ubiegać się
o ponowną kwalifikację w wyznaczonym terminie, po zmianie sytuacji powodującej
wykluczenie.
Pozostali kandydaci przechodzą do następnego etapu, w którym są zobowiązani
do udzielenia szczegółowych informacji, stanowiących podstawę oceny wykonaw-
cy przez zamawiającego. Rodzaj wymaganych informacji jak i sposób ich oceny jest
uzależniony od różnych czynników, m. in. od rodzaju (kategorii, grupy) przedsię-
wzięć, do wykonania których jest klasyfikowany wykonawca, a także wymagań
samego zamawiającego. Zakres wymaganych informacji dotyczy zazwyczaj do-
świadczenia, sytuacji finansowej, zasobów kadrowych, sprzętowych, reputacji
wykonawcy itp. Są to podstawowe informacje uzyskiwane od wykonawcy w spe-

24
cjalnie przygotowanym formularzu. Ich sformułowanie powinno pozwolić na jedno-
znaczną, wymierną ich ocenę.
W przykładzie zaproponowano ocenę punktową uzyskanych informacji. Zama-
wiający powinien określić próg punktowy, powyżej którego wykonawca zostanie
wpisany na listę. W przypadku nie uzyskania odpowiedniej ilości punktów, wyko-
nawca ma możliwość ubiegania się o zakwalifikowanie do innej kategorii, grupy
(jeśli wymagania w niej stawiane pozwalają na uzyskanie przez wykonawcę odpo-
wiedniej ilości punktów), lub może ubiegać się o ponowną kwalifikację
w wyznaczonym terminie, po poprawie własnej kondycji.
Dopiero wykonawcy, którzy znaleźli się na liście, mogą ubiegać się o realizację
konkretnych przedsięwzięć. Dokonywana w taki sposób selekcja na „krótką listę”
jest zazwyczaj dokładniejsza, a kryteria w niej stosowane, mogą być związane
z konkretnym przedsięwzięciem.
Przykładowo wykonawca może tu być proszony o podanie proponowanych źró-
deł finansowania inwestycji (wraz z udokumentowaną wysokością posiadanych
środków finansowych lub zdolności kredytowej), czasu zapłaty faktur, proponowa-
nej obsady kluczowych stanowisk do realizacji inwestycji, wraz z danymi
kandydatów, nazw i adresów współpracowników zaznajomionych z postępowaniem
celnym, wizowym itp., których przedsiębiorstwo ma w kraju, gdzie będą wykony-
wane roboty, danych o przedsiębiorstwach stowarzyszonych – proponowanych
renomowanych podwykonawcach.
W wielu wypadkach określane tu kryteria jak i uzyskiwane informacje są niepre-
cyzyjne i subiektywne. Do oceny wykorzystywane są różnego typu modele
matematyczne. W zaproponowanym przykładzie procedury, uwzględniono model
z zastosowaniem teorii zbiorów rozmytych, przedstawiony bliżej w dalszej części
opracowania.

2.3. Kryteria selekcji wykonawców robót budowlanych

W literaturze można znaleźć szereg opracowań dotyczących kryteriów prekwali-
fikacji – m. in. (Al-Harbi, 2001; Hatush & Skitmore, 1997; Holt, 1996;
Khosrowshahi, 1999; Kumarasaswamy, 1996; Russell & Skibniewski, 1988; Russell
& Skibniewski, 1990; Wong, 2004). Na podstawie literatury a także badań własnych
wśród inwestorów zarówno prywatnych jak i publicznych wyselekcjonowano pod-
stawowe kryteria przedstawione w tabeli 2.1.

25
 Tabela 2.1. Kryteria selekcji wykonawców robót budowlanych
Kryteria Przykładowe podkryteria (cechy wykonawcy)
Sytuacja finansowa 1. stabilność finansowa
2. posiadane środki finansowe i zdolność kredytowa
Możliwości techniczne 1. doświadczenie firmy w realizacji inwestycji danego typu
2. posiadany sprzęt i wyposażenie
3. doświadczenie kadry technicznej
4. długość czasu działalności firmy
Zdolności organizacyjne 1. wcześniejsze inwestycje i ich jakość
2. posiadana kadra kierownicza
3. polityka kontroli jakości
4. system zarządzania jakością
5. system zarządzania przedsięwzięciami
6. wiedza menedżerska
Przestrzeganie zasad BHP 1. wypadkowość
2. system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy
3. posiadana polisa ubezpieczeniowa
Reputacja 1. sukces w zakończonych przedsięwzięciach
2. renoma i opinia rynkowa firmy
3. posiadane referencje od poprzednich zamawiających
4. wcześniejsze niepowodzenia w realizowanych przedsięwzię-
ciach
5. wcześniejsze relacje z klientami
6.współpraca z kontrahentami

2.4. Modele prekwalifikacji

Wyselekcjonowanie podstawowych kryteriów prekwalifikacji, było podstawą do
budowy modeli wspomagających zamawiających w podejmowaniu decyzji dotyczą-
cej wstępnej kwalifikacji wykonawców. Literatura podaje kilkanaście modeli
prekwalifikacji. Najważniejsze z nich, według rosnącego stopnia ich skomplikowa-
nia, także z podaniem źródła modeli, zestawiono w tabeli 2.2.
Tabela 2.2. Modele prekwalifikacji wykonawców według literatury przedmiotu
Rodzaj modelu Źródła informacji o modelu
Model wagowy (Jaselskis & Russell, 1991)
Model wagowy rozszerzony
Model dwustopniowy (Russell & Skibniewski, 1990)
Formuła prekwalifikacyjna (Russell, 1992)
Model finansowy
Model liniowy (Hatush & Skitmore, 1997)
Model liniowy wykorzystujący przybliże-
nie PERT (Nguyen, 1985); (Singh & Tiong, 2005)
Model oparty na zbiorach rozmytych (Jaselskis & Russell, 1991)
Model statystyczny (Russell, Skibniewski & Cozier, 1990)
Model wykorzystujący systemy eksperckie (Russell, 1992)
Model hybrydowy (Fong & Choi, 2000); (Al-Harbi, 2001)
Model wykorzystujący analityczny proces (Lam, Hu, Ng, Skitmore & Cheung, 2001);
hierarchiczny (AHP) (Khosrowshahi, 1999); (Elazouni, 2006); (Palan-
Model wykorzystujący sieci neuronowe eeswaran & Kumaraswamy, 2005)
Metoda analizy czynników głównych (Lam, Hu & Ng, 2005)

26
2.5. Założenia modelu prekwalifikacji z zastosowaniem zbiorów
rozmytych
Budowa modelu ujmującego wszystkie uwarunkowania procesu prekwalifikacji
nie jest zadaniem łatwym. W ocenie wykonawców brana jest pod uwagę duża ilość
kryteriów, które z kolei są charakteryzowane przez odpowiednie podkryteria. Nie
wszystkie kryteria są dla zamawiającego tak samo ważne. Ocena zarówno stopnia
ważności kryteriów jak i stopnia ich spełnienia przez wykonawcę, jest często su-
biektywna a jej miara trudna w jednoznacznym ustaleniu, np. ważna w ocenie
„reputacja wykonawcy”. Nie jest łatwym zadaniem także uzgodnienie jednej wspól-
nej skali ocen dla wszystkich kryteriów.
Nie bez znaczenia są także cele, jakie stawia sobie zamawiający w danym przed-
sięwzięciu. Najczęściej wymieniane w literaturze cele, do których dąży się
w większości inwestycji budowlanych, to czas, koszt i jakość robót. W zależności od
różnych czynników, przede wszystkim przeznaczenia inwestycji, zamawiający może
przywiązywać różną wagę do tych celów. Np. w przypadku prestiżowej inwestycji,
najważniejsza może być jej jakość, przy mniejszej wadze przywiązywanej do jej
kosztu. Z kolei w przypadku inwestycji budowanej na sprzedaż, jej jakość może być
mniej ważna niż koszt czy termin realizacji.
Hatush i Skitmore (1997) przeprowadzili badania, których założeniem było po-
znanie wpływu wyselekcjonowanych kryteriów prekwalifikacji na cele
przedsięwzięcia. Badania przeprowadzono w Anglii, w 8 - miu wybranych profesjo-
nalnych instytucjach – 3 z nich byli to zamawiający publiczni, 5 – zamawiający
prywatni. Wyniki badań pozwoliły na ustalenie rankingu 20 kryteriów prekwalifika-
cji, biorąc pod uwagę ich wpływ na wymienione wcześniej cele przedsięwzięcia.
Zgodnie z uzyskanymi rezultatami badań, „niepowodzenia w realizacji poprzednich
inwestycji”, to kryterium mające największy wpływ na wszystkie trzy cele. Inne
kryteria mające duży wpływ na wszystkie trzy cele to: „status finansowy”, „możli-
wości, zdolności”, „personel menadżerski (kadra)”, „doświadczenie”. Pewne
czynniki można uznać za ważne dla osiągnięcia tylko dwóch celów. Takie kryterium
to „gwarancje bankowe” – ważne dla celów: czas i koszt a mniej ważne dla jakości.
Z kolei „wiedza menadżerska”, "zarządzanie przedsięwzięciami”, „wcześniejsze
inwestycje” są ważne dla celów: czas i jakość, mniej ważne dla kosztu. Określenie
stopnia ważności celów dla zamawiającego, jest często w dużej mierze subiektywne.
Ocen w procesie prekwalifikacji dokonuje zazwyczaj zespół decydentów powo-
łany przez zamawiającego. Zespół ten składa się ze specjalistów z różnych dziedzin.
Najczęściej są to pracownicy zamawiającego, ale w niektórych przypadkach mogą
to być także eksperci zewnętrzni, którzy np. oceniają pozycję wykonawcy na rynku,
reputację. Dodatkowy problem stanowi więc konieczność uwzględnienia w modelu
ocen wielu decydentów.
Dążenie do ujęcia ilościowego, wartości uchodzących jeszcze do niedawna za
niemierzalne, doprowadziło w latach sześćdziesiątych do powstania teorii zbiorów
rozmytych i jej szerokiego zastosowania w podejmowaniu decyzji. Formalny opis
teorii zbiorów rozmytych został wprowadzony w 1965 r. przez Zadeh’a (1965)
i jego uważa się za głównego twórcę tej teorii.

27
 W zaproponowanym modelu oceniane elementy traktowane są jako zmienne lin-
gwistyczne. Zadeh (1965) proponuje następujące pojęcie zmiennej lingwistycznej:
”Przez zmienną lingwistyczną rozumiemy zmienną, której wartościami są słowa lub
zdania w języku naturalnym lub sztucznym”. Możemy ją opisać w następujący spo-
sób:
(X, LX, x, Mx) (2.1)
X – symboliczna nazwa zmiennej lingwistycznej np.: wzrost, temperatura, wiek, ocena celu,
LX – zbiór wartości lingwistycznych, które może przyjąć X np.: dla zmiennej lingwistycznej
„ocena celu”, zbiorem wartości może być {bardzo ważny, ważny, …},
x – rzeczywista, ilościowa dziedzina fizyczna zmiennej X;
Mx – funkcja przeliczająca wartości lingwistyczne, na elementy ilościowe x.

W modelu wykorzystano pojęcie a także operacje przeprowadzane na liczbach

rozmytych. W literaturze można znaleźć różne ich definicje. Jedna z najdokładniej-
szych definicji została podana przez Goetschel i Voxmann (1983). Liczba rozmyta A
to szczególny rodzaj zbioru rozmytego określonego na zbiorze liczb rzeczywistych
(X = R), który dodatkowo spełnia następujące warunki:
- jest normalny, czyli istnieje argument, dla którego funkcja przyjmuje wartość 1,
- jest wypukły
- zbiór A jest wypukły, gdy
x, y  X   0;1  A (  x  (1  )  y)  min( A ( x),  A ( y)) ,
- nośnik funkcji A(x) jest przedziałem,
- A(x) jest funkcją przedziałami ciągłą.
W modelu zostaną zastosowane liczby rozmyte o wykresie trapezowym
i trójkątnym. Opis trapezowej funkcji przynależności przedstawiany jest także
w literaturze poprzez tabelę wartości (wzór 2.2)
0, x  x1

( x  x1 ) /( x 2  x1 ), x1  x  x 2
A(x) = 1, x 2  x  x3 (2.2)
( x  x) /( x  x ), x  x  x
 4 4 3 3 4

0, x  x4
Opis trójkątnej funkcji przynależności przedstawiany jest także w literaturze po-
przez tabelę wartości (wzór 2.3)
0, x  x1

( x  x1 ) /( x 2  x1 ), x1  x  x 2
A(x) =  (2.3)
 ( x 3  x ) /( x 3  x 2 ), x 2  x  x 3

0, x  x3

Liczbę rozmytą można zinterpretować jako czwórkę {x1, x2, x3, x4}. x2 i x3 ozna-
czają przedział, w którym funkcja przynależności osiąga wartość 1. x1 i x4 oznaczają
lewą i prawą szerokość rozkładu funkcji przynależności.
Liczbę rozmytą o wykresie trapezowym, możemy więc jednoznacznie określić
przez zadanie uporządkowanej czwórki liczb i zapisać jako:

28
 X={x1, x2, x3, x4} (2.4)
Liczbę rozmytą o wykresie trójkątnym, możemy jednoznacznie określić przez
zadanie uporządkowanej czwórki liczb i zapisać jako:
X={x1, x2, x2, x3} (2.5)
Na dwóch liczbach rozmytych A={a1, a2, a3, a4}, B={b1, b2, b3, b4}, możemy przeprowa-
dzić operacje dodawania, odejmowania, mnożenia i dzielenia. Przedstawiają je wzory 2.6,
2.7, 2.8, 2.9 (Kaufmann & Gupta, 1991).
Dodawanie:
A  B  (a1, a2 , a3 , a4 )  (b1, b2 , b3 , b4 )
(2.6)
 (a1  b1, a2  b2 , a3  b3 , a4  b4 )
Odejmowanie:
A() B  (a1, a2 , a3 , a4 )( )(b1, b2 , b3 , b4 )
(2.7)
 (a1  b4 , a2  b3 , a3  b2 , a4  b1 )
Mnożenie:
A  B  (a1, a2 , a3 , a4 )  (b1, b2 , b3 , b4 )  (a1b1, a2b2 , a3b3 , a4b4 ) (2.8)
Dzielenie:
A() B  (a1, a2 , a3 , a4 )()(b1, b2 , b3 , b4 )  (a1 / b4 , a2 / b3 , a3 / b2 , a4 / b1 ) (2.9)
Zakładając, że ocen, w formie liczby rozmytej, dokonuje zespół decydentów,
według ustalonych kryteriów, koniecznym jest ustalenie średniej oceny. Można ją
wyrazić wzorem:
Aijk  (1 / p)  (aik1  aik2  ... aipk ) j  1,2,..., p (2.10)
gdzie:
k –ilość wariantów oceny (k = 1,…, 4),
i – ocena kryterium (i = 1, …, m), m – ilość kryteriów oceny,
j – decydent (j = 1, …, p), p – ilość decydentów,
Dla liczby rozmytej trapezowej, wartość wyostrzenia możemy określić następu-
jąco (Kaufmann & Gupta, 1991):
e  ( x1  x2  x3  x4 ) / 4 (2.11)

Dla liczby rozmytej trójkątnej, wartość wyostrzenia możemy określić następują-

co (Kaufmann & Gupta, 1991):
e  ( x1  2 x2  x3 ) / 4 (2.12)

Oprócz pojęcia zbioru, następnym podstawowym pojęciem wykorzystywanym

w modelu jest pojęcie relacji rozmytej. Tak jak zbiór rozmyty jest uogólnieniem
zbioru nierozmytego, tak relacja rozmyta jest uogólnieniem relacji nierozmytej.
Relację rozmytą dwuargumentową R między dwoma zbiorami (nierozmytymi) X={x} i
Y={y} definiujemy jako zbiór rozmyty określony na iloczynie kartezjańskim X  Y, tzn. R
 X  Y = {(x,y): xX, y Y} (Kaufmann & Gupta, 1991). Jest ona więc zbiorem par R =
{(R(x,y),(x,y))}, xX, yY, gdzie:
R: X  Y  [0,1] jest funkcją przynależności relacji rozmytej R przypisującą każdej pa-
rze (x,y), xX, yY, jej stopień przynależności R(x,y)[0,1], będący miarą intensywności
relacji rozmytej R między x i y.

29
 W naszych rozważaniach kluczową rolę odgrywa pojęcie złożenia dwu relacji
rozmytych. Określenie złożenia relacji może stanowić przykład niejednolitości teorii
zbiorów rozmytych. W literaturze spotykamy różne definicje złożenia relacji, przy
czym najczęściej definiowane jest złożenie relacji typu max-min.
Załóżmy, że mamy trzy zbiory nierozmyte X = {x}, Y = {y} i Z = {z} wraz
z określonymi na nich dwiema relacjami rozmytymi R  X  Y i G  Y  Z o funkcjach
przynależności R(x,y) i G(y,z).
W opracowaniu wykorzystano definicję podaną przez Klir i Folger (1988):
Złożeniem typu max-min relacji rozmytych R  X  Y i G  Y  Z nazywamy relację
rozmytą R  G  X  Z o funkcji przynależności
 R  G (x,z) = max min(R(x,y), G(y,z)) (2.13)
W opracowanym modelu prekwalifikacji występuje także złożenie typu sum-min
relacji rozmytych, które możemy zdefiniować następująco:
Złożeniem typu cum-min relacji rozmytych R  X  Y i G  Y  Z nazywamy relację
rozmytą R  G  X  Z o funkcji przynależności (Russel i Fayek, 1994):
 R  G (x,z) = sum min(R(x,y), G(y,z)) (2.14)
Po raz pierwszy zbiory rozmyte zostały wykorzystane do budowy modelu po-
zwalającego na selekcję wykonawców przez Nguyen’a (1985). Zaproponował on
procedurę wyboru oferty przetargowej, biorąc pod uwagę trzy kryteria: cenę, pre-
zentację informacji przetargowych i doświadczenie oraz różne scenariusze
preferencji zamawiającego. Ciekawy model prekwalifikacji, bazujący na zbiorach
rozmytych zaprezentowali Singh i Tiong (2005). Model pozwala uwzględnić różne-
go typu kryteria i charakteryzujące je podkryteria. Model uwzględnia subiektywne
oceny (preferencje) przyznawane przez wielu decydentów. Decydenci w ocenie
zarówno kryteriów jak i stopnia spełnienia kryteriów przez wykonawców mogą
wykorzystywać pojęcia lingwistyczne. Sposób interpretacji zmiennych lingwistycz-
nych, zaproponowany przez Singh i Tiong, został wykorzystany w modelu
zaproponowanym w niniejszym opracowaniu.

2.6. Ogólna charakterystyka modelu

Celem zaproponowanego modelu jest ostateczny ranking wykonawców, ubiega-
jących się o realizację konkretnego przedsięwzięcia, w ramach procedury
prekwalifikacyjnej „per project”. W założonym schemacie, przyjmuje się, że
o realizację przedsięwzięcia mogą ubiegać się jedynie wykonawcy zakwalifikowani
do „stałej listy”. Jednak nie jest to etap konieczny. Model może także służyć do
oceny wykonawców, jeśli nie była wcześniej przeprowadzana inna forma wstępnej
selekcji. W tym wypadku, należy zazwyczaj uwzględnić większą ilość kryteriów
ogólnych, nie związanych jedynie z przedsięwzięciem.
W prekwalifikacji „per project” nie tylko ocenia się, czy wykonawcy spełniają
założone kryteria, ale także w jakim stopniu je spełniają. W przypadku znacznej
ilości kandydatów, ogranicza się ich ilość do założonego progu, zazwyczaj nie wię-
cej niż sześciu. Następuje więc wybór nie tylko kompetentnych wykonawców, ale
także z tego grona - najlepszych. W modelu istnieje możliwość uwzględnienia ocen

30
wielu decydentów. W ocenie uwzględnia się różne cele stawiane sobie przez zama-
wiającego w przedsięwzięciu. Ogólnie w modelu uwzględniono następujące cele, do
osiągnięcia których dąży zamawiający: czas, koszt, jakość. Zamawiający może
wziąć pod uwagę także inne cele. Wykonawca oceniany jest według kryteriów okre-
ślonych przez zamawiającego. Brane są pod uwagę zarówno stopień ważności
kryteriów dla zamawiających, jak i stopień ich spełnienia przez wykonawców.
Zaletą modelu jest fakt, że wszystkie oceny zamawiający mogą przedstawić
w formie wartości lingwistycznych. Wykorzystując założenia teorii zbiorów rozmy-
tych, wartości lingwistyczne przekształcane są do formy rozmytej. Tworzone są
relacje rozmyte, a następnie złożenia relacji rozmytych ustalających zależności po-
między celem a wykonawcą poprzez ich związek z kryterium. Stanowi to podstawę
do określenia oceny wykonawcy. Ze specyfiki modelu wynika, że trudno jest
o określenie oceny, która byłaby zadowalająca. Z tego powodu, ważne jest, aby
wszyscy wykonawcy byli oceniani równocześnie. Zakwalifikowana powinna być
wyznaczona przez zamawiającego liczba wykonawców, o najwyższej uzyskanej
ocenie. Równoczesna ocena wszystkich kandydatów, ułatwia także zadanie decy-
dentom, którzy mogą porównać cechy wykonawców.
W modelu zastosowano następujące oznaczenia:
- d p - p-ty decydent,
- c m - m-ty cel jakie stawia sobie zamawiający w danym przedsięwzięciu,
- k n - n-te kryterium mające wpływ na decyzję o zakwalifikowaniu wykonawcy,
- C a - waga celu a (stopień, w jakim zamawiający dąży do osiągnięcia danego celu),
a = 1, 2, …, m; m – liczba celów,
- C aje - ocena celu a, przez decydenta j, dla wariantu e, j = 1, 2,…, p; p – liczba decyden-
tów, k =1, 2, 3, 4; k – liczba wariantów oceny,
- C aj - macierz oceny celów,
- K b - waga kryterium b,
- K bje - ocena kryterium b, przez decydenta j, dla wariantu e, b =1,2,…,n;
n – liczba kryteriów,
- K bj - macierz oceny kryteriów,
- Wcb - waga wykonawcy c, kryterium b (stopień spełnienia kryterium przez wykonawcę),
e
- Wcjb - ocena wykonawcy c, przez decydenta j, dla wariantu e, według kryterium b,
c =1,2,…,t; t – liczba wykonawców,
- Wcjb - macierz oceny wykonawców,
- I ab - wpływ kryterium b, na cel a,
- Oi – ocena wykonawcy, i =1,2,…,t; t- liczba wykonawców.
W modelu zastosowano algorytm przedstawiony w dalszej części.
▪ Decydent określa cele cm jakie stawia sobie zamawiający w przedsięwzięciu.
▪ Wyznaczamy kryteria kn wpływające na decyzję o zakwalifikowaniu wykonawcy.
▪ Decydenci dp oceniają stopień w jakim zamawiający dąży do osiągnięcia danego
celu, stopień ważności kryteriów dla zamawiającego oraz stopień spełnienia kryte-
riów przez poszczególnych wykonawców.

31
▪ Do oceny decydenci wykorzystują wartości lingwistyczne:
 wartości lingwistyczne - {Bardzo ważny, Ważny, Powyżej przeciętnej, Prze-
ciętnie ważny, Poniżej przeciętnej, Mało ważny, Bardzo mało ważny}, odnoszą
się do oceny dążenia do osiągnięcia danego celu;
 wartości lingwistyczne - {Bardzo ważne, Ważne, Powyżej przeciętnej, Prze-
ciętnie ważne, Poniżej przeciętnej, Mało ważne, Bardzo mało ważne}, odnoszą
się do oceny stopnia ważności danego kryterium;
 wartości lingwistyczne - {Bardzo dobry, Dobry, Powyżej przeciętnej, Przecięt-
ny, Poniżej przeciętnej, Słaby, Bardzo słaby}, odnoszą się do oceny stopnia
spełnienia kryterium przez wykonawcę.
▪ Wartości lingwistyczne przekształcane są do postaci rozmytej.
Funkcje przynależności poszczególnych zbiorów rozmytych, określających
wartości lingwistyczne „bardzo słaby ... bardzo dobry” mają kształt trapezowy a dla
wartości „przeciętny” trójkątny, o parametrach odpowiednio dobranych dla powyż-
szych zbiorów, jak to pokazano na rys. 2.3. Jak widać na rysunku, dana wartość
zmiennej x może należeć jednocześnie do kilku zbiorów rozmytych, z różnym stop-
niem przynależności.
Korzystając ze wzorów 2.2 i 2.3, każdą wartość lingwistyczną, możemy przed-
stawić za pomocą uporządkowanej czwórki liczb. Wartości podano w tabeli 2.3.
μ(x)
1.0 BS S PNP P PW D B
P

0.0 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0

Rys. 2.3. Graficzna interpretacja rozmyta wartości lingwistycznych (Singh & Tiong, 2005).
Tabela 2.3.Interpretacja rozmyta wartości lingwistycznych (Singh & Tiong, 2005)
Wartości lingwistyczne Ocena rozmyta (interpretacja)
BD/BW Bardzo dobry/Bardzo ważne (0.8, 0.9, 1.0, 1.0)
D/W Dobry/Ważne (0.6, 0.7, 0.8, 0.9)
PWP Powyżej przeciętnej (0.5, 0.6, 0.7, 0.8)
P Przeciętny/Przeciętne (0.4, 0.5, 0.5, 0.6)
PNP Poniżej przeciętnej (0.2, 0.3, 0.4, 0.5)
S/MW Słaby/Mało ważne (0.1, 0.2, 0.3, 0.4)
BS/BMW Bardzo słaby/Bardzo mało ważne (0.0, 0.0, 0.1, 0.2)
▪ Dla każdego z celów, wyznaczamy wartość rozmytą stopnia, w jakim zamawiający dąży do
osiągnięcia danego celu.
C aje - ocena celu a (a=1,2,…,m), przez decydenta j (j=1,2,…,p), dla wariantu e (e=1,2,3,4)

32
  (C11
1 2
, C11 3
, C11 4
, C11 ) (C121 2
, C12 3
, C12 , C124
) ... (C11p , C12p , C13p , C14p ) 
 1 2 3 4 1 2 3 4 
 (C21, C21, C21, C21) (C22 , C22 , C22 , C22 ) ... (C21 p , C22p , C23 p , C24p ) 
Caj  
e

(2.15)
.
 1 
(Cm1 , Cm21 , Cm3 1 , Cm41 ) (Cm1 2 , Cm2 2 , Cm3 2 , Cm4 2 ) ... (Cmp
1 2
, Cmp 3
, Cmp 4
, Cmp )

Łączna ocena (średnia ocen wszystkich decydentów), według 2.9:

 (C111  C121  ...  C11p ) / p (C112  C122  ...  C12p ) / p (C113  C123  ...  C13p ) / p (C114  C124  ...  C14p ) / p 
 1 
(C21  C221  ...  C21 p ) / p (C  C  ...  C ) / p
2 2 2
(C  C  ...  C ) / p
3 3 3
(C214  C224  ...  C24p ) / p  (2.16)
Caje  
21 22 2p 21 22 2p
 . 
 1 
(Cm1  Cm 2  ...  Cmp / p (Cm21  Cm2 2  ...  Cmp2 ) / p (Cm3 1  Cm3 2  ...  Cmp3 ) / p (Cm1  Cm 2  ...  Cmp ) / p 
1 1 4 4 4

Wprowadzając oznaczenia:
1
(C11  C12
1
 ... C11p ) / p  C11
2
(C11  C12
2
 ... C12p ) / p  C12
3
(C11  C12
3
 ... C13p ) / p  C13
4
(C11  C12
4
 ... C14p ) / p  C14
1
(C21  C22
1
 ... C21 p ) / p  C21
2
(C21  C22
2
 ... C22p ) / p  C22
…
(Cm3 1  Cm3 2  ... Cmp
3
) / p  Cm3
(Cm41  Cm4 2  ... Cmp
4
) / p  Cm4
Macierz oceny celów ma postać:
 C11 C12 C13 C14 
C C22 C23 C24 
Caj   21 (2.17)
 . 
 
Cm1 Cm 2 Cm 3 Cm 4 
▪ Ustalana jest wartość wyostrzenia (średni stopień, w jakim zamawiający
dąży do osiągnięcia danego celu), według 2.11:
Ca  (Ca1  Ca 2  Ca3  Ca 4 ) / 4 (2.18)

Następnie, podobnie jak w przypadku oceny celów, ustalamy ocenę ważności

kryteriów, jak i stopnia spełnienia kryteriów przez wykonawców.
▪ Dla każdego z kryteriów, wyznaczamy wartość rozmyta stopnia ważności kryte-
rium.
K bje - ocena kryterium b (b=1,2,…,n), przez decydenta j (j=1,2,…,p), dla wariantu e
Macierz oceny kryteriów : K bj
▪ Ustalamy wartość wyostrzenia (średni stopień ważności danego kryterium) : Kb
▪ Dla każdego z wykonawców, wyznaczana jest wartość rozmyta stopnia spełnienia kryte-
riów.
e
Wcjb - ocena wykonawcy c (c=1,2,…,t), przez decydenta j (j=1,2,…,p), dla wariantu e

33
 Macierz oceny wykonawców: Wcjb
▪ Ustalamy wartość wyostrzenia (średni stopień spełnienia kryterium przez wykonawcę): Wcb
▪ Obliczamy elementy relacji R(c,k), ustalającej związek pomiędzy celem a kryterium:
R(ca , kb )  Ca  Kb  I ab (2.19)
▪ Wyznaczamy elementy R(k,w), gdzie R(k,w) jest relacją rozmytą określającą średni stopień
spełnienia kryterium przez wykonawcę.
▪ Wyznaczamy elementy Q(c,w), które są złożeniem dwóch relacji rozmytych R(c,k)
i R(k,w) i określają zależność pomiędzy celem c i wykonawcą w, poprzez ich związek
z kryterium k.
Złożenia relacji wyznaczamy zgodnie z zasadą maximum-minimum (max-min)
i cumulative-minimum (cum-min).
 Określamy złożenie relacji max-min dla danych ca i wc:
 
Q1 (c, w)  S  R(ca , wc )  max min R(ca , kb ), R(kb , wc )  kb (2.20)

Oceny wykonawcy dokonuje się zgodnie ze wzorem:

Oi   Q(c , w )/  c
a c a dla a = 1, 2, …, m (2.21)

 Określa się złożenie relacji cum-min dla danych ca i wc:


Q2 (c, w)  S  R(ca , wc )  sum min R(ca , kb ), R(kb , wc ) kb (2.22)

Ocena wykonawcy jest uzyskiwana zgodnie ze wzorem 2.21.

2.7. Przykład ilustrujący działanie modelu

Dla zobrazowania działania modelu zostanie przedstawiony prosty przykład obli-
czeniowy (Plebankiewicz, 2011). Dla przejrzystości przeprowadzonych operacji
w przykładzie zostanie zastosowana ograniczona ilość elementów.
Zamawiający chce ustalić listę wykonawców zdolnych do wykonania przedsię-
wzięcia, polegającego na realizacji inwestycji „Sala sportowo-widowiskowa
z częścią dydaktyczną” zlokalizowanej w Krakowie.
W tym celu chce dokonać oceny pięciu wykonawców (w1, w2, w3, w4, w5). Kwali-
fikacji dokonuje zespół trzech decydentów – przedstawicieli zamawiającego. Cele,
jakie stawia sobie zamawiający w danym przedsięwzięciu to: termin (c1), koszt (c2)
i jakość (c3). Kryteria brane pod uwagę: doświadczenie (k1), sytuacja finansowa (k2)
i środki - personel (k3).
W celu oceny spełnienia kryteriów, wykonawcy byli proszeni o wypełnienie
kwestionariuszy, zawierających szereg danych, dotyczących ich sytuacji. Decydenci
przy ocenie kierowali się także własnym doświadczeniem, wiedzą na temat wyko-
nawców pochodzącą od innych zamawiających i reputacją wykonawców na rynku.
W tabeli 2.4 podano skrót informacji zebranych z kwestionariuszy wypełnianych
przez wykonawców, pozwalających na ocenę stopnia spełnienia kryteriów, branych
pod uwagę przez zamawiającego.

34
 Tabela 2.4. Przykład ilustrujący działanie modelu - dane pięciu wykonawców do realizacji obiektu w Krakowie
Kryterium (cechy wykonaw- Wykonawca 1 Wykonawca 2 Wykonawca 3 Wykonawca 4 Wykonawca 5
cy)
Doświadczenie
Oprócz ogólnych informacji, wszyscy wykonawcy podali dokładne dane dotyczące zrealizowanych inwestycji podobnych do przedmiotu zamó-
wienia (dane zleceniodawcy, charakter prac, rola w umowie (wykonawca, podwykonawca, partner w konsorcjum), wartość umowy, data
podpisania umowy i data zakończenia prac, czas trwania umowy, procentowy udział przedsiębiorstwa w przedsięwzięciu). Wszystkie wymieni o-
ne kontrakty zostały terminowo i zadowalająco zakończone. W przypadku prac w toku, wykonawcy podali także szczegółowe informacje
(nazwa kontraktu, wartość pozostałych prac, przewidywany termin zakończenia)
Liczba lat doświadczenia jako
generalny wykonawca:
- we własnym kraju 15 lat 8 lat 10 lat 10 lat 20 lat
- na rynku międzynarodowym 10 lat 8 lat brak doświadcz. brak doświadcz. 5 lat
35

Liczba lat doświadczeń jako

podwykonawca:
- we własnym kraju 20 lat 8 lat 10 lat 15 lat 20 lat
- na rynku międzynarodowym 5 lat 8 lat 2 lata brak doświadcz. 5 lat
Dane dotyczące umów o 3 podobne przed- 2 podobne przed- 1 podobne przed- 1 podobne przed- 2 podobne przedsię-
podobnym charakterze sięwzięcia sięwzięcia sięwzięcie sięwzięcie wzięcia
Inne osiągnięcia Doświadczenie w Doświadczenie w
realizacji kontrak- realizacji kontraktów
tów wg FIDIC wg FIDIC
Bieżące zobowiązania kon- 6 rozpoczętych 7 rozpoczętych 3 rozpoczęte 3 rozpoczęte inwe- 4 rozpoczęte inwe-
traktowe (prace w toku) inwestycji o łącz- inwestycji o łącz- inwestycje o stycje o łącznej stycje o łącznej
nej wartości nej wartości łącznej wartości wartości pozosta- wartości pozostałych
pozostałych prac pozostałych prac pozostałych prac łych prac prac 120 724 110 zł
101 760 880 zł 70 439 870 zł 26 500 721 zł 92 660 232 zł
 Tabela 2.4. Cd.
Kryterium (cechy wyk.) Wykonawca 1 Wykonawca 2 Wykonawca 3 Wykonawca 4 Wykonawca 5
Sytuacja finansowa
Oprócz podanych informacji, wykonawcy przedstawili także sprawozdanie finansowe za okres ostatnich 3 lat, podali dane banków (nazwa,
adres), od których mogą być uzyskane referencje. Wykonawcy przedstawili także proponowane źródła finansowania inwestycji (wraz z
udokumentowaną wysokością posiadanych środków finansowych lub zdolności kredytowej).

Obrót roczny (sprzedaż robót
budowlano-montażowych)
[tys. zł]
Aktywa całkowite [tys. zł]
Aktywa bieżące [tys. zł]
Zobowiązania bieżące [tys.
36
56 568 (2006 rok) 80 679 (2006 rok) 30 875 (2006 rok) 120 670 (2006 rok) 67 900 (2006 rok)
60 450 (2007 rok) 78 985 (2007 rok) 21 908 (2007 rok) 160 230 (2007 rok) 45 780 (2007 rok)
71 450 (2008 rok) 79 650 (2008 rok) 18 896 (2008 rok) 230 670 (2008 rok) 35 786 (2008 rok)
36 895 (2006 rok) 63 896 (2006 rok) 22 908 (2006 rok) 87 420 (2006 rok) 48 500(2006 rok)
42 845 (2007 rok) 65 894 (2007 rok) 18 908 (2007 rok) 99 800 (2007 rok) 39 670(2007 rok)
44 878 (2008 rok) 60 789 (2008 rok) 17 986 (2008 rok) 117 896 (2008 rok) 37 600(2008 rok)
29 874 (2006 rok) 47 986 (2006 rok) 21 896 (2006 rok) 60 430 (2006 rok) 46 230 (2006 rok)
38 495 (2007 rok) 46 895 (2007 rok) 17 987 (2007 rok) 62 780 (2007 rok) 39 670 (2007 rok)
40 456 (2008 rok) 45 894 (2008 rok) 16 894 (2008 rok) 94 000 (2008 rok) 37 650 (2008 rok)
23 895 (2006 rok) 38 895 (2006 rok) 18 987 (2006 rok) 40 230 (2006 rok) 41 987 (2006 rok)

zł] 30 540 (2007 rok) 39 450 (2007 rok) 16 674 (2007 rok) 23 678 (2007 rok) 36 520 (2007 rok)
38 450 (2008 rok) 40 850 (2008 rok) 13 895 (2008 rok) 31 784 (2008 rok) 30 870 (2008 rok)
Zysk przed opodatkowaniem 3 256 (2006 rok) 1 976 (2006 rok) 1 967 (2006 rok) 8 670 (2006 rok) 4 320 (2006 rok)
[tys. zł] 6 240 (2007 rok) 1 589 (2007 rok) - 1 096 (2007 rok) 10 240 (2007 rok) 890 (2007 rok)
7 984 (2008 rok) 1 289 (2008 rok) - 159 (2008 rok) 15 890 (2008 rok) - 540 (2008 rok)
Kapitał własny [tys. zł] 10 000 (2006 rok) 16 000 (2006 rok) 3 000 (2006 rok) 40 000 (2006 rok) 6 590 (2006 rok)
13 000 (2007 rok) 18 000 (2007 rok) 2 200 (2007 rok) 48 000 (2007 rok) 4 502 (2007 rok)
18 000 (2008 rok) 19 000 (2008 rok) 2 100 (2008 rok) 58 000 (2008 rok) 4 180 (2008 rok)
Środki – personel
Oprócz podanych informacji, wykonawcy przedstawili także dane dotyczące doświadczenia zawodowego czołowego persone-
lu oraz kandydatów, proponowanych do obsady kluczowych stanowisk do realizacji inwestycji.
Personel kierowniczy: 8 osób 12 osób 6 osób 18 osób 9 osób
- technicznego 3 osoby 4 osoby 3 osoby 5 osób 3 osoby
- administracyjnego
 W pierwszym etapie, decydenci dokonują oceny stopnia, w jakim zamawiający
dąży do osiągnięcia danego celu w postaci zmiennych lingwistycznych (tabela 2.5)
Tabela 2.5. Ocena celów (zmienne lingwistyczne)
Cel ocena przez d1 ocena przez d2 ocena przez d3
termin (c1) ważny ważny przeciętnie ważny
koszt (c2) ważny przeciętnie ważny ważny
jakość (c3) bardzo ważny bardzo ważny bardzo ważny

Zmienne lingwistyczne przekształcane są do postaci rozmytej– tabela 2.6.

Tabela 2.6. Ocena celów (interpretacja rozmyta)
cel ocena przez d1 ocena przez d2 ocena przez d3
termin (c1) 0,6; 0,7; 0,8; 0,9 0,6; 0,7; 0,8; 0,9 0,4; 0,5; 0,5; 0,6
koszt (c2) 0,6; 0,7; 0,8; 0,9 0,4; 0,5; 0,5; 0,6 0,6; 0,7; 0,8; 0,9
jakość (c3) 0,8; 0,9; 1,0; 1,0 0,8; 0,9; 1,0; 1,0 0,8; 0,9; 1,0; 1,0

Dla każdego z celów, wyznaczana jest wartość rozmyta stopnia, w jakim zama-
wiający dąży do osiągnięcia danego celu:
(0,6; 0,7; 0,8; 0,9) (0,6; 0,7; 0,8; 0,9) (0,4; 0,5; 0,5; 0,6) 
e
C aj  (0,6; 0,7; 0,8; 0,9) (0,4; 0,5; 0,5; 0,6) (0,6; 0,7; 0,8; 0,9) 
 (0,8; 0,9; 1,0; 1,0) (0,8; 0,9; 1,0; 1,0) (0,8; 0,9; 1,0; 1,0) 
Łączna ocena (średnia ocen wszystkich decydentów):
(0,6  0,6  0,4) / 3 (0,7  0,7  0,5) / 3 (0,8  0,8  0,5) / 3 (0,9  0,9  0,6) / 3
Caj  (0,6  0,4  0,6) / 3 (0,7  0,5  0,7) / 3 (0,8  0,5  0,8) / 3 (0,9  0,6  0,9) / 3
e

 (0,8  0,8  0,8) / 3 (0,9  0,9  0,9) / 3 (1,0  1,0  1,0) / 3 (1,0  1,0  1,0) / 3 
Macierz oceny celów ma postać:
0,533 0,633 0,700 0,800
Caj  0,533 0,633 0,700 0,800
0,800 0,900 1,000 1,000 
Ustalana jest wartość wyostrzenia (średni stopień w jakim zamawiający dąży do
osiągnięcia danego celu):
C1= (0,533 + 0,633 + 0,700 +0,800)/4 =0,667
C2=0,667
C3=0,925
Decydenci dokonują oceny stopnia ważności kryteriów w postaci zmiennych lin-
gwistycznych (tabela 2.7).
Tabela 2.7. Ocena stopnia ważności kryterium (zmienne lingwistyczne)
kryterium ocena przez d1 ocena przez d2 ocena przez d3
doświadczenie (k1) bardzo ważne bardzo ważne bardzo ważne
sytuacja finansowa (k2) ważne bardzo ważne Ważne
środki – personel (k3) mało ważne przeciętnie ważne przeciętnie ważne

Zmienne lingwistyczne przekształcane są do postaci rozmytej – tabela 2.8.

37
 Tabela 2.8. Ocena stopnia ważności kryterium (interpretacja rozmyta)
kryterium ocena przez d1 ocena przez d2 ocena przez d3
doświadczenie (k1) 0,8; 0,9; 1,0; 1,0 0,8; 0,9; 1,0; 1,0 0,8; 0,9; 1,0; 1,0
sytuacja finansowa (k2) 0,6; 0,7; 0,8; 0,9 0,8; 0,9; 1,0; 1,0 0,6; 0,7; 0,8; 0,9
środki – personel (k3) 0,1; 0,2; 0,3; 0,4 0,4; 0,5; 0,5; 0,6 0,4; 0,5; 0,5; 0,6

Dla każdego z kryteriów, wyznaczana jest wartość rozmyta stopnia ważności

kryterium:
0,800 0,900 1,000 1,000 
K bj  0,667 0,767 0,867 0,933
0,300 0,400 0,433 0,533
Ustalana jest wartość wyostrzenia (średni stopień ważności kryterium):
K1=0,925
K2=0,808
K3=0,417
Decydenci dokonują oceny stopnia spełnienia kryteriów przez wykonawców.
Dla kryterium doświadczenie (k1)
Decydenci dokonują oceny stopnia spełnienia kryterium przez wykonawców
w postaci zmiennych lingwistycznych (tabela 2.9).
Tabela 2.9. Ocena stopnia spełnienia kryterium k1, przez wykonawców (zm. lingwistyczne)
wykonawca ocena przez d1 ocena przez d2 ocena przez d3
w1 dobry bardzo dobry bardzo dobry
w2 dobry dobry dobry
w3 przeciętny powyżej przeciętnej dobry
w4 przeciętny dobry dobry
w5 bardzo dobry dobry bardzo dobry

Zmienne lingwistyczne przekształcane są do postaci rozmytej – tabela 2.10

Tabela 2.10. Ocena stopnia spełnienia kryterium k1, przez wykonawców (interpr. rozmyta)
wykonawca ocena przez d1 ocena przez d2 ocena przez d3
w1 0,6; 0,7; 0,8; 0,9 0,8; 0,9; 1,0; 1,0 0,8; 0,9; 1,0; 1,0
w2 0,6; 0,7; 0,8; 0,9 0,6; 0,7; 0,8; 0,9 0,6; 0,7; 0,8; 0,9
w3 0,4; 0,5; 0,5; 0,6 0,5; 0,6; 0,7; 0,8 0,6; 0,7; 0,8; 0,9
w4 0,4; 0,5; 0,5; 0,6 0,6; 0,7; 0,8; 0,9 0,6; 0,7; 0,8; 0,9
w5 0,8; 0,9; 1,0; 1,0 0,6; 0,7; 0,8; 0,9 0,8; 0,9; 1,0; 1,0

Dla każdego z wykonawców, wyznaczana jest wartość rozmyta stopnia spełnie-

nia kryterium:
0,733 0,833 0,933 0,967 
0,600 0,700 0,800 0,900

Wcj1  0,500 0,600 0,667 0,767
 
0,533 0,633 0,700 0,800 
0,733 0,833 0,933 0,967 

38
 Ustalana jest wartość wyostrzenia (średni stopień spełnienia kryterium):
W11=0,867
W21=0,750
W31=0,633
W41=0,667
W51=0,867
Dla kryterium sytuacja finansowa(k2)
Decydenci dokonują oceny stopnia spełnienia kryterium przez wykonawców
w postaci zmiennych lingwistycznych (tabela 2.11)
Tabela 2.11. Ocena stopnia spełnienia kryterium k2, przez wykonawców (zm. lingwist.)
wykonawca ocena przez d1 ocena przez d2 ocena przez d3
w1 dobra Dobra Dobra
w2 przeciętna dobra przeciętna
w3 słaba poniżej przeciętnej Słaba
w4 bardzo dobra dobra bardzo dobra
w5 słaba słaba Słaba

Zmienne lingwistyczne przekształcane są do postaci rozmytej. Dla każdego

z wykonawców, wyznaczana jest wartość rozmyta stopnia spełnienia kryteriów.
Ustalana jest wartość wyostrzenia (średni stopień spełnienia kryterium):
W12=0,750
W22=0,583
W32=0,383
W42=0,867
W52=0,250
Dla kryterium środki – personel (k3)
Decydenci dokonują oceny stopnia spełnienia kryterium przez wykonawców
w postaci zmiennych lingwistycznych (tabela 2.12)
Tabela 2.12. Ocena stopnia spełnienia kryterium k3, przez wykonawców (zm. lingwistyczne)
wykonawca ocena przez d1 ocena przez d2 ocena przez d3
w1 dobry Dobry dobry
w2 bardzo dobry bardzo dobry bardzo dobry
w3 bardzo dobry bardzo dobry bardzo dobry
w4 bardzo dobry bardzo dobry bardzo dobry
w5 dobry bardzo dobry dobry

Zmienne lingwistyczne przekształcamy do postaci rozmytej. Dla każdego z wy-

konawców, wyznaczana jest wartość rozmyta stopnia spełnienia kryteriów. Ustalana
jest wartość wyostrzenia (średni stopień spełnienia kryterium):
W13=0,750
W23=0,925
W33=0,925
W43=0,925
W53=0,808
Do dalszych obliczeń niezbędne jest ustalenie wpływu kryteriów na osiągnięcie
poszczególnych celów (współczynniki Iab). Dla uproszczenia, współczynniki te zo-
stały zaproponowane przez autorkę po konsultacjach z osobami uczestniczącymi w
przetargach i przedstawione w tabeli 2.13. Przykładowo współczynnik I 11=0,8 ozna-

39
cza, że kryterium „doświadczenie” w 80-ciu procentach wpływa na cel „termin”.
Współczynniki te mogą być zmienione przez decydentów.
Tabela 2.13. Wpływ kryterium na osiągnięcie celu
TERMIN -1
Termin – 1; Doświadczenie - 1 I11 = 0,8
Termin – 1; Sytuacja finansowa - 2 I12 = 1,0
Termin – 1; Środki – personel - 3 I13 = 1,0
Termin – 1; Środki – sprzęt - 4 I14 = 0,8
Termin – 1; Zdolności organizacyjne - 5 I15 = 0,8
Termin – 1; Przestrzeganie zasad BHP - 6 I16 = 0,5
Termin – 1; Reputacja - 7 I17 = 1,0
KOSZT -2
Koszt – 2; Doświadczenie - 1 I21 = 1,0
Koszt – 2; Sytuacja finansowa - 2 I22 = 1,0
Koszt – 2; Środki – personel - 3 I23 = 0,8
Koszt – 2; Środki – sprzęt - 4 I24 = 0,5
Koszt – 2; Zdolności organizacyjne - 5 I25 = 0,8
Koszt – 2; Przestrzeganie zasad BHP - 6 I26 = 0,5
Koszt – 2; Reputacja - 7 I27 = 0,8
JAKOŚĆ - 3
Jakość – 3; Doświadczenie - 1 I31 = 0,8
Jakość – 3; Sytuacja finansowa - 2 I32 = 1,0
Jakość – 3; Środki – personel - 3 I33 = 1,0
Jakość – 3; Środki – sprzęt - 4 I34 = 0,5
Jakość – 3; Zdolności organizacyjne - 5 I35 = 1,0
Jakość – 3; Przestrzeganie zasad BHP - 6 I36 = 0,5
Jakość – 3; Reputacja - 7 I37 = 1,0

Obliczamy elementy relacji R(c,k). Współczynniki Iab (wpływ kryterium na osią-

gnięcie celu) przyjmujemy zgodnie z tabelą 2.13.
Przykładowo dla R (c1,k1):
R(c1, k1)  C1  K1  I11 = 0,667 x 0,925 x 0,8 = 0,493
Pozostałe wyniki obliczeń przedstawiono w tabeli 2.14.
Tabela 2.14. Elementy relacji R(c,k)
relacja R(c,k) k1 k2 k3
c1 0,493 0,539 0,278
c2 0,617 0,539 0,222
c3 0,685 0,748 0,385
Wyznaczamy elementy R(k,w), gdzie R(k,w) jest relacją rozmytą określającą
średni stopień spełnienia kryterium przez wykonawcę (tabela 2.15).
Tabela 2.15. Elementy relacji R (k,w)
relacja R(k,w) w1 w2 w3 w4 w5
k1 0,867 0,750 0,633 0,667 0,867
k2 0,750 0,583 0,383 0,867 0,250
k3 0,750 0,925 0,925 0,925 0,808

Wyznaczamy elementy Q(c,w), które są złożeniem dwóch relacji rozmytych

R(c,k) i R(k,w) i określają zależność pomiędzy celem c i wykonawcą w, poprzez ich
związek z kryterium k.

40
 Złożenia relacji wyznaczamy zgodnie z zasadą max-min i sum-min.
 Złożenie relacji max-min dla danych ca i wc określamy według wzoru 2.19. Wyko-
nując obliczenia w pierwszym etapie wybieramy wartości minimalne
a w następnym, z uzyskanych w poprzednim etapie, maksymalne.
Przykładowo dla w1 obliczenia wyglądają następująco:
Q(c1,w1 ) = max min [(R(c1,k1); R(k1,w1)), (R(c1,k2); R(k2,w1)), (R(c1,k3); R(k3,w1 ))] = max
min [(0,493; 0,867), (0,539; 0,750), (0,278; 0,750)] = max [0,493; 0,539; 0,278] = 0,539
Q(c2,w1 ) = 0,617
Q(c3,w1 ) = 0,748
Na podstawie wzoru 2.20 wyznaczamy ocenę dla wykonawcy w1:
O1 = [Q(c1,w1 ) + Q(c2,w1) + Q(c3,w1)]/ [C1 + C2 + C3] = (0,539 + 0,617 + 0,748)/2,26 =
0,843
Pozostałe wyniki obliczeń w tabeli 2.16.
Tabela 2.16. Ocena wykonawców według zasady max-min
złożenie rela- w1 w2 w3 w4 w5
cji Q(c,w)
c1 0,539 0,539 0,493 0,539 0,493
c2 0,617 0,617 0,617 0,617 0,617
c3 0,748 0,684 0,633 0,748 0,684

Oi 0,843 0,815 0,772 0,843 0,794

 Złożenie relacji sum-min dla danych cj i wp określamy według wzoru 2.21. Wyko-
nując obliczenia w pierwszym etapie wybieramy wartości minimalne
a w następnym, sumujemy wartości uzyskane w poprzednim etapie.
Przykładowo dla w1 obliczenia wyglądają następująco:
Q(c1,w1 ) = sum min [(R(c1,k1); R(k1,w1)), (R(c1,k2); R(k2,w1 )), (R(c1,k3); R(k3,w1))]= sum
min [(0,493; 0,867), (0,539; 0,750), (0,278; 0,750)] = sum [0,493; 0,539; 0,278] = 1,310
Q(c2,w1 ) = 1,378
Q(c3,w1 ) = 1,817
Na podstawie wzoru 2.20 wyznaczamy ocenę dla wykonawcy w1:
O1 = (1,310+1,378+1,817)/2,26 = 1,993
Pozostałe wyniki obliczeń w tabeli 2.17.
Tabela 2.17. Ocena wykonawców według zasady sum-min
złożenie relacji w1 w2 w3 w4 w5
Q(c,w)
c1 1,310 1,310 1,054 1,310 1,021
c2 1,378 1,378 1,122 1,378 1,089
c3 1,817 1,652 1,301 1,800 1,319

Oi 1,993 1,920 1,539 1,986 1,517

Ranking wykonawców w metodzie max-min:

w1 i w4, w2, w5, w3.
Ranking wykonawców w metodzie sum-min:
w1, w 4, w2, w3, w5.

41
 Wyniki uzyskiwane w obydwu metodach są w dużej mierze zgodne. Najlepiej
ocenieni zostali wykonawcy w1 i w4. W metodzie sum-min wykonawca w4, uzy-
skał nieco lepszy wynik. Pewna niezgodność istnieje co do ocen wykonawców
w5 i w3, jednak różnice te są niewielkie.
W dalszej części przeprowadzona zostanie analiza wrażliwości modelu, która
wskaże m. in., która metoda powinna być brana pod uwagę w pierwszej kolejności,
w przypadku różnic w uzyskanych ocenach.

2.8. Analiza wrażliwości modelu

Aby zbadać wpływ poszczególnych danych wejściowych na wyniki operacji do-
konywanych na modelu, przeprowadzono analizę wrażliwości. Polegała ona na
zmianie jednej z danych wejściowych przy założeniu, że pozostałe dane są stałe,
i śledzeniu wpływu tych zmian na wyniki końcowe. Miarą wrażliwości modelu jest
zmienność wyników końcowych w odpowiedzi na zmianę poszczególnych parame-
trów danych wejściowych.
W przeprowadzonej analizie zbadano wpływ zmienności następujących parame-
trów na ocenę wykonawcy:
- stopień, w jakim zamawiający dąży do osiągnięcia danego celu,
- liczba celów,
- stopień ważności kryterium,
- stopień spełnienia kryterium przez wykonawcę,
- liczba kryteriów,
- stopień, w jakim kryterium wpływa na cel.
Przeprowadzone analizy miały na celu wyznaczenie pewnych ogólnych tendencji
zachowania się modelu. Na podstawie przeprowadzonych analiz można wyciągnąć
pewne ogólne wnioski odnośnie wpływu danych wejściowych na końcowe wyniki:
1. Największy wpływ na końcowe wyniki ma stopień ważności kryterium dla za-
mawiającego. Nieco mniejszy wpływ ma stopień spełnienia kryterium przez
wykonawcę. Stopień ważności celów i wartość współczynnika Iab w niewielkim
stopniu wpływają na wyniki końcowe.
2. Większy wpływ danych wejściowych na końcowe wyniki występuje w metodzie
sum-min niż w metodzie max-min. Stąd w przypadkach wątpliwych lub uzyska-
nia różnych wyników w obydwu metodach, zaleca się przyjęcie w pierwszej
kolejności wyników zalecanych w metodzie sum–min.
3. Wprowadzanie kolejnych celów lub kryteriów oceny w nieznacznym stopniu
wpływa na końcowe wyniki (w nieco większym przy wprowadzaniu kolejnych
kryteriów).
Zamawiający, korzystając z modelu, powinni szczególną uwagę zwrócić na wagę
przypisaną do kryteriów oceny wykonawców, gdyż to ona będzie miała największy
wpływ na uzyskane wyniki. W przypadku różnic w rankingach, uzyskanych w oby-
dwu metodach, decydująca powinna być ocena uzyskana w metodzie sum – min.

42
2.9. Program „Prekwalifikacja”
Jako pomoc w zastosowaniu procedury i modelu prekwalifikacji autorka opra-
cowała program pod roboczą nazwą „Prekwalifikacja”. Pracuje on w najbardziej
popularnych w Polsce systemach operacyjnych Microsoft Windows XP oraz Vista.
Program jest przeznaczony dla konkretnego zamawiającego, ale po modyfika-
cjach, zwłaszcza w części dotyczącej prekwalifikacji na „stałą listę”, może on być
stosowany przez dowolnego zamawiającego. Celem programu jest ułatwienie za-
mawiającemu oceny wykonawców na „stałą listę”, a następnie wybór z ich grona
wykonawców do konkretnego przedsięwzięcia.
Program jest podzielony na dwie zasadnicze części – moduł wykonawcy i moduł
zamawiającego. W module wykonawcy, kandydat na „stałą” a następnie „krótką”
listę, podaje dane wymagane przez zamawiającego. Ustala je zamawiający i przeka-
zuje wykonawcy w postaci formularza do wypełnienia.
Dużo bardziej rozbudowany jest moduł zamawiającego. Składa się on z trzech
zasadniczych części – pierwsza pozwala na ocenę wykonawcy na „stałą listę’, na-
stępna na przygotowanie danych dotyczących realizowanych przedsięwzięć, kolejna
pozwala ocenić wykonawców „per project”. Dodatkowo w programie zapewniona
jest niezbędna łączność pomiędzy zamawiającym a wykonawcami – przekazywanie
danych, zapytania i uzupełnianie informacji.
Na rys. 2.3 zaprezentowano schemat programu.

43
 MODUŁ WYKONAWCY Krótka lista
Edycja danych wykonawcy
Stała lista Uzupełnienie danych do
Ewentualne uzupełnienie
danych oceny „per project”
Rejestracja wykonawcy.
Klasyfikacja do kategorii,
grupy i poziomu
Odpowiedź na pytania, Eksport pliku danych Import wyników Eksport pliku danych
uzupełnienie danych w wykonawcy oceny i komentarzy wykonawcy
kwestionariuszu

MODUŁ ZAMAWIAJĄCEGO
Import pliku da- Eksport wyników Import pliku danych
Eksport kwestionariusza wykonawcy
nych wykonawcy oceny, komentarzy

Utworzenie nowe- Eksport kwe-

44

go przedsięwzięcia stionariusza

Komentarz danych Ocena po zakoń-

Dodanie wykonaw-
wykonawcy czonej współpracy
ców ze stałej listy
OCENA „PER
PROJECT”
OCENA NA Ocena wykonawcy
STAŁĄ LISTĘ Ocena na stałą
listę „per project”

Rys.2.3. Schemat programu „Prekwalifikacja”

2.10. Podsumowanie
Zamawiający planując realizację inwestycji budowlanej, musi podjąć szereg de-
cyzji, mających wpływ na jej przebieg. Jedną z nich, jest wybór wykonawcy robót
budowlanych.
Jedną z metod oceny kompetencji wykonawców ubiegających się o realizację
zamówienia, jest ich wstępna selekcja. Prawo zamówień publicznych nie przewiduje
procedury prekwalifikacji, rozumianej jako przed - przetargowa selekcja oferentów.
Kompetencje wykonawcy sprawdzane są zazwyczaj dopiero we wstępnym etapie
procedury przetargowej czy negocjacyjnej, co nie zawsze jest korzystne. Z przepro-
wadzonych badań wynika, że zamawiający prywatni, preferują w kolejnych
zamówieniach wykonawców, z którymi współpraca w przeszłości przebiegała po-
myślnie. Mimo to, tylko niewielka część zamawiających posiada wypracowaną
procedurę ich selekcji.
Prekwalifikacja jest procedurą pozwalającą na wyselekcjonowanie kompetent-
nych wykonawców do wykonania określonych przedsięwzięć. Pozwala ona także na
oszczędność czasu i kosztów związanych z przygotowaniem i oceną ofert sporzą-
dzonych przez wykonawców uznanych przez zamawiających za nieodpowiednich.
Prekwalifikacja jest, więc procedurą korzystną zarówno dla wykonawcy jak i zama-
wiającego.
Biorąc pod uwagę wzorce państw, w których prekwalifikacja jest standartową
procedurą, w pracy zaprezentowano schemat wstępnej selekcji wykonawców, pro-
ponowany polskim zamawiającym. Zasadnicze elementy tej procedury to selekcja
na „stałą listę”, pozwalająca na selekcję kompetentnych wykonawców oraz prekwa-
lifikacja „per project”, umożliwiająca wybór kandydatów najodpowiedniejszych do
realizacji konkretnego przedsięwzięcia. Przedstawiono przykład procedury oceny
wykonawcy na „stałą listę”.
Prekwalifikację „per project” wspomagają różnego typu modele matematyczne.
Budowa modelu ujmującego wszystkie uwarunkowania procesu prekwalifikacji nie
jest zadaniem łatwym. W ocenie wykonawców brana jest pod uwagę duża ilość kry-
teriów, które z kolei są charakteryzowane przez odpowiednie podkryteria. Dla wielu
z nich ocena jest subiektywna i jej miara trudna w jednoznacznym ustaleniu, np.
ważna w ocenie „reputacja wykonawcy”. Nie jest łatwym zadaniem także uzgodnie-
nie jednej wspólnej skali ocen dla wszystkich kryteriów. Dodatkowy problem
stanowi konieczność uwzględnienia w modelu ocen wielu decydentów. W celu uła-
twienia pokonania związanych z tym trudności i zobiektywizowania procedury
wyboru odpowiedniego wykonawcy w pracy zaproponowano model matematyczny
zbudowany w oparciu o teorię zbiorów rozmytych.
Przybliżenie problemów prekwalifikacji, może uświadomić zamawiającym wagę
właściwej selekcji wykonawców. Opracowana procedura i model matematyczny
mogą pomóc zamawiającym we właściwym opracowaniu własnej, dla nich najko-
rzystniejszej metody wstępnej selekcji wykonawców, a także wskazać możliwość
bardziej efektywnego wykorzystania informacji posiadanych na temat wykonaw-
ców. Zawarte w opracowaniu informacje, można więc traktować jako materiał
wyjściowy w budowie własnej procedury prekwalifikacji przez zamawiających ro-
boty budowlane.

45
 Summary
The choice of a contractor for a construction venture is one of the most important
decisions taken at the stage of planning a construction. The selection of contractors
usually ensues a call for tenders, where the bidders’ qualifications are checked as
late as at the preliminary stage of the procedure, which is not always advantageous.
Meanwhile, there is an increase in the number of procedures in which the ultimate
criterion for the selection of an offer is exclusively the price. These factors make it
clear how essential an appropriate evaluation of the contractor’s capacity to fulfill
the tasks assigned is. One of the ways of evaluating the qualifications of the contrac-
tors’ proposing to accomplish an order is a prequalification selection.
A schema of a preliminary selection of contractors proposed for Polish clients is
presented. The basic elements of this procedure include the selection on a “standing
list” which allows to select competent contractors, and a “per project” prequalifica-
tion which ensures the selection of the most appropriate candidates for the
completion of a particular venture. An example procedure of an evaluation of a con-
tractor on a “standing list” is provided.
The “per project” prequalification is aided by a number of various mathematical
models. In the study the idea of selected contractors’ prequalification models are
presented. A mathematical model based on the fuzzy sets theory is proposed. It is
explained why the fuzzy sets theory for the creation of the model was chosen and
how the model works, which is illustrated by an example procedure. The analysis of
the sensitivity of the model to the change in the input data is provided.
To help with the implementation of the prequalification procedure the author cre-
ated a computer program. The aim of the program is to facilitate the selection of
contractors on a “standing list” and then choosing the best candidate from among
them to complete a particular construction project. The scheme of the program and
the rules of the contractor evaluation procedure are presented.

2.11. Literatura
[1] Al-Harbi, K. M. (2001). Application of the AHP in project management. Inter-
national Journal of Project Management, 19, 19-27.
[2] Brauers, W. K. M., Zavadskas, E. K., Turskis, Z. & Vilutienė, T. (2008). Multi-
objective contractor’s ranking by applying the MOORA method. Journal of
Business Economics and Management, 9, 245-255.
[3] Elazouni, A. M. (2006). Classifying construction contractors using unsuper-
vised-learning neural networks. Journal of Construction Engineering and
Management, 132, 1242-1253.
[4] Fong, P. S. & Choi, S. K. (2000). Final contractor selection using the analytical
hierarchy process. Construction Management and Economics, 18, 547-557.
[5] Goetschel, R. i Voxmann, W. (1983). Topological properties of fuzzy numbers.
Fuzzy Sets Systems, 9, 31-43.
[6] Guide on prequalification of civil works contractors, Asian Development Bank,
Manila, Philippines, 1992.

46
[7] Hatush, Z. & Skitmore, M. (1997). Evaluating contractor prequalification data:
selection criteria and project success factors. Construction Management and
Economics, 15, 129-147.
[8] Hatush, Z. & Skitmore, M. (1997). Assessment and evaluation of contractor
data against client goals using PERT approach. Construction Management and
Economics, 15, 327-340.
[9] Holt, G. D. (1996). Applying cluster analysis to construction contractor classi-
fication. Building and Environment, 31, 557-568.
[10] Jaselskis E.J., Achieving construction projects through predictive discrete
choice models, PH.D. thesis, University of Texas at Austin, 1988.
[11] Jaselskis, E. J. & Russell, J. S. (1991). An efficiently structured approach for
selection of most promising construction contractors. Project Management
Journal, 12,4, 31-39.
[12] Kaufmann, A. & Gupta, M. M. (1991). Introduction to fuzzy arithmetic theory
and application. New York: Van Nostrand Reinhold.
[13] Khosrowshahi, F. (1999). Neural network model for contractors’ prequalifica-
tion for local authority projects. Engineering, Construction and Architectual
Management, 6, 3, 315-328.
[14] Klir, G. J. & Folger, T. A. (1988). Fuzzy sets, uncertainty and information.
New York: Prentice-Hall, Englewood Cliffs.
[15] Kumarasaswamy, M. M. (1996). Contractor evaluation and selection: a Hong
Kong perspective. Building and Environment, 31,3, 273-282.
[16] Lam, K. C., Hu, T., Ng, S. T., Skitmore, M. & Cheung, S. O. (2001). A fuzzy
neural network approach for contractor prequalification. Construction Man-
agement and Economics, 19, 175-188.
[17] Lam, K. C., Hu, T. & Ng, S. T. (2005). Using the principal component analysis
method as a tool in contractor pre-qualification. Construction Management and
Economics, 23, 673-684.
[18] Międzynarodowa Federacja Inżynierów Konsultantów, Standardowy formularz
prekwalifikacyjny dla wykonawców, I wydanie, 1992.
[19] Nguyen, V. U. (1985). Tender evaluation by fuzzy sets. Journal of Construc-
tion Engineering and Management, 111, 231-243.
[20] Palaneeswaran, E. & Kumaraswamy, M. (2005). Web-based client advisory
decision support system for design-builder prequalification. Journal of Compu-
ting in Civil Engineering, 19,1, 69-82.
[21] Plebankiewicz, E. (2011). Procedura prekwalifikacji wykonawców robót bu-
dowlanych, monografia. Kraków: Wydawnictwo PK.
[22] Procurement of works: major equipment and industrial installation, The World
Bank, Washington, D.C., 1993.
[23] Russell, J. S. (1992). Decision models for analysis and evaluation of construc-
tion contractors. Construction Management and Economics, 10, 185-202.
[24] Russel, J. S. i Fayek, A. (1994). Automated corrective action selection assistant.
Journal of Construction Engineering and Management, 120,1, 11-33.
[25] Russell, J. S. & Skibniewski, M. J. (1988). Decision criteria in contractor
prequalification. Journal of Management in Engineering, 4,2, 148-164.

47
[26] Russell, J. S. & Skibniewski, M. J. (1990). QUALIFIER-1: Contractor prequali-
fication model. Journal of Computing in Civil Engineering, 4,1, 77-90.
[27] Russell, J. S., Skibniewski, M. J. & Cozier, D. R. (1990). QUALIFIER-2:
Knowledge-Based System for Contractor Prequalification. Journal of Construc-
tion Engineering and Management, 116, 157-171.
[28] Singh, D. & Tiong, R. L. K. (2005). A fuzzy decision framework for contractor
selection. Journal of Construction Engineering and Management, 131,1, 62-
70.
[29] Ustawa z dnia 29 stycznia 2004r. Prawo zamówień publicznych (Ustawa z dnia
29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz. U. z 2010 r. Nr 113,
poz. 759 i Nr 161, poz. 1078, z późniejszymi zmianami)
[30] Wong, C. H. H. (2004). Contractor performance prediction model for the Unit-
ed Kingdom construction contractor: study of logistic regression approach.
Journal of Construction Engineering and Management, 130,5, 691-698.
[31] Zadeh, L. H. (1965). Fuzzy sets. Information and Control, 8,3, 338-353.

48
Elżbieta Radziszewska-Zielina 4

3. Metoda diagnozy i sterowania relacjami partnerskimi

przedsiębiorstwa budowlanego
3.1. Wprowadzenie
Można powiedzieć w dużym uproszczeniu, że partnerstwo, w odróżnieniu od
konkurencji, charakteryzuje się nie walką lecz współpracą. Jest to nowy trend w do
realizacji przedsięwzięć budowlanych. Rozbieżność interesów zastępuje wola dzie-
lenia się wspólnym sukcesem w realizacji przedsięwzięcia budowlanego.
Przedsiębiorstwa współpracują mając na uwadze osiągnięcie założonego rezultatu
i obopólne korzyści.
Sam temat relacji partnerskich przedsiębiorstw na rynkach instytucjonalnych jest
aktualny i stosunkowo nowy. W praktyce biznesowej budowanie relacji partnerskich
stało się jednym z priorytetów strategicznych przedsiębiorstw dopiero w latach
dziewięćdziesiątych. Związki partnerskie to zjawisko, które odzwierciedla ogólno-
światową tendencję polegającą na zacieśnieniu współpracy pomiędzy
przedsiębiorstwami.
Construction Industry Institute w raporcie z 1991 roku pt. „W poszukiwaniu do-
skonałego partnerstwa” zaproponował następującą definicję: partnerstwo to
długoterminowe zobowiązanie między dwoma lub więcej organizacjami mające na
celu osiągnięcie konkretnych celów biznesowych poprzez maksymalizację efektyw-
ności zasobów każdego z uczestników. Wymaga to zmiany tradycyjnych relacji na
wspólne środowisko bez względu na granice organizacji. Relacja ta opiera się na
zaufaniu, oddaniu wspólnym celom oraz zrozumieniu wzajemnych, indywidualnych
oczekiwań i wartości. Spodziewane korzyści to zwiększona skuteczność, obniżenie
kosztów, więcej okazji do innowacji i ciągłe polepszanie jakości towarów i usług
(CII, 1991, str. IV). Wspomniany raport opiera się na 27 studiach przypadku doty-
czących partnerstwa w USA i prezentuje wyczerpujący przegląd tematu partnerstwa.
W tym samym 1991 roku The Associated General Contractors of America (Sto-
warzyszenie Generalnych Wykonawców w Ameryce) podało definicję partnerstwa
jako metody osiągania optymalnej relacji między klientem a dostawcą. Jest to taka
metoda prowadzenia interesów, gdzie słowo danej osoby jest jej zobowiązaniem
i gdzie ludzie biorą odpowiedzialność za swoje czyny. Partnerstwo to nie kontrakt
biznesowy, lecz akceptacja tego, że każdy kontrakt implikuje umowę zawartą
w dobrej wierze (AGC, 1991, str. 2).
Definicja pierwsza podana przez CII opisuje „strategic partnering” czyli partner-
stwo strategiczne jako długotrwały proces oparty na długookresowej współpracy
podczas wielu inwestycji. Natomiast druga definicja podana przez AGC definiuje
„project partnering” czyli partnerstwo w projekcie (przedsięwzięciu) rozumiane jako
krótkookresowe partnerstwo w jednej inwestycji budowlanej, w jednym konkretnym

4
Elżbieta Radziszewska-Zielina, dr hab. inż., Zakład Technologii i Organizacji Budownic-
twa, Wydział Inżynierii Lądowej Politechniki Krakowskiej

49
kontrakcie budowlanym. Należy zauważyć, że partnerstwo w przedsięwzięciu jest
pierwszym krokiem w kierunku partnerstwa strategicznego.
Podobnie Crowley i Karim (1995) oraz Matthews (1999) podają, że partnerstwo
definiuje się zazwyczaj na jeden z dwóch sposobów: po pierwsze, odwołując się do
jego atrybutów, takich jak zaufanie, wspólna wizja i długoterminowe zaangażowa-
nie; i po drugie, jako proces, gdzie partnerstwo to rodzaj działania, a więc obejmuje
opracowanie deklaracji misji, uzgodnienie celów oraz organizowanie i prowadzenie
warsztatów dotyczących partnerstwa. Zdefiniowanie partnerstwa na te dwa sposoby
pokazuje zarówno zamierzone rezultaty partnerstwa, jak i proces zastosowany do
osiągnięcia tych rezultatów.
Światowiec (2006) zwraca uwagę na sposób dochodzenia do partnerstwa. Budo-
wanie relacji partnerskich jest procesem długotrwałym i związanym z dużym
ryzykiem. Partnerstwo strategiczne to forma współpracy oparta na zaufaniu i podej-
ściu długookresowym, obejmuje proces, w którym przedsiębiorstwa wraz
z upływem czasu i w efekcie wzmożonego wysiłku tworzą rozległe więzi społeczne,
ekonomiczne i techniczne nastawione na zrozumienie wartości, kreowanie oraz do-
starczanie wartości dla rynków finalnych. Osiągnięcie tego celu prowadzi do
poprawy pozycji konkurencyjnej podmiotów uczestniczących w partnerstwie.
Bennet i Jayes (1998) zwrócili uwagę na budowanie relacji partnerskich. We-
dług nich, zespół współpracujących podmiotów, partnerów w inwestycji, złożony
z inwestora, wykonawców, specjalistów i doradców buduje swoje relacje w oparciu
o strategię, przynależność, sprawiedliwość, integrację, porównywanie, procedury
oraz sprzężenie zwrotne. Kanter (1994) omawia zasady kształtowania relacji opar-
tych w partnerstwie. Są to: indywidualne zaangażowanie, znaczenie,
współzależność, inwestowanie, informowanie, koordynacja, instytucjonalizacja,
zaufanie.
Partnering jako strategia w budownictwie jest wdrażany od niedawna ale jego
idea już rozprzestrzeniła się w bardzo różnych i często bardzo odległych częściach
świata. Ponieważ jest to podejście nowe a szczególnie, co podkreśla większość auto-
rów, nowatorskie w środowisku budowlanym, w którym zakorzeniona jest
rywalizacja, przedsiębiorstwa je stosujące napotykają całą gamę problemów. Zatem
nie dziwi to, że oprócz publikacji optymistycznych, promujących partnerstwo
w projekcie oraz partnerstwo strategiczne i opisujących jego zalety, część opraco-
wań np. Bresnen i Marshall (2000) wskazuje na różnorodne problemy, zarówno
wewnętrzne dotyczące uczestników przedsięwzięcia, jaki i zewnętrzne, np. prawne,
z jakimi borykają się przedsiębiorstwa partnerskie . Większość publikacji dotyczy
partnerstwa w przedsięwzięciu budowlanym. Wiele badań stanowi dowód na to, że
partnerstwo w budownictwie jest zjawiskiem interdyscyplinarnym, mającym istotny
aspekt nie tylko techniczny i ekonomiczny ale również socjologiczny i kulturowy.
Wszystkie prace mają jedną wspólną cechę: żadna nie twierdzi, że podejście part-
nerskie jest dla budownictwa niewłaściwe; wszystkie prace przewidują rozwój
partnerstwa w przyszłości.
Celem opracowania jest stworzenie systemu sterowania relacjami partnerskimi
przedsiębiorstwa budowlanego, którego zadaniem będzie określenie zalecenia
wspomagającego system decyzyjny dowolnego przedsiębiorstwa budowlanego,
które parametry relacji mają być zachowane, zmienione lub zmienione natychmiast

50
oraz wybór tych, które należy zmienić w pierwszej kolejności, ponieważ zmniejsza-
ją efektywność działania przedsiębiorstwa.
W niniejszym rozdziale opracowano system oceny relacji partnerskich przez do-
wolne przedsiębiorstwo budowlane. Zastosowano sterowanie rozmyte metodą
Mamdaniego. Rozmyty system ekspercki sterujący relacjami partnerskimi przedsię-
biorstw budowlanych, w tym baza 112 reguł, został zaprojektowany przy
wykorzystaniu przybornika fuzzy w pakiecie MatLab (biblioteka numeryczna). Na
koniec opracowano system informatyczny do zarządzania relacjami partnerskimi
przedsiębiorstwa budowlanego. Wskazano zastosowanie praktyczne opracowanego
systemu.

3.2. Model relacji partnerskich przedsiębiorstw budowlanych

Współpraca partnerska na rynku instytucjonalnym (business-to-business) oparta
jest na relacjach partnerskich pomiędzy przedsiębiorstwami. Pojęcie relacji partner-
skich nie jest precyzyjnie zdefiniowane i nie jest opisane liczbowo. Podstawowe 3
cechy charakterystyczne dla relacji partnerskich silnie akcentowane we wszelkich
opracowaniach z zakresu partnerstwa to:
 długofalowość relacji,
 wspólne cele partnerów,
 wzajemne zaufanie.
Autorka zadała sobie pytanie jakie są kryteria świadczące o tym czy dane relacje
przedsiębiorstwa budowlanego na rynku instytucjonalnym są partnerskie czy trady-
cyjne. Na podstawie przeglądu literatury przedmiotu, szczególnie (Światowiec,
2006) oraz własnych doświadczeń badawczych i przemyśleń w tym zakresie, autor-
ka opracowała zestaw 14 parametrów kwalifikujących relacje przedsiębiorstw
budowlanych jako tradycyjne lub partnerskie oraz określiła w sposób jakościowy
wartości tych parametrów w obu przypadkach (tabela 3.1).
Tabela 3.1. Charakterystyka parametrów relacji przedsiębiorstwa budowlanego w podejściu
tradycyjnym i partnerskim
Oznaczenie Nazwa parametru Relacje tradycyjne Relacje partnerskie
Podstawa składa- Wybór ze względu Cena nie jest najważniejsza.
nia zamówienia na najniższą cenę Podejście całościowe i
wybór partnera m.in. ze
względu na wysoką jakość
f1 usług i relacji, umiejętność
rozwiązywania problemów,
jego wiarygodność, lojal-
ność i pozytywny
wizerunek
Liczba dostaw- Duża, konkurują oni Ograniczona do najlepszych
f2 ców (towarów i ze sobą partnerów
usług)
Podejście do Każdorazowo in- Kontrola jakości przez
kontroli jakości spekcja przez dostawcę. Nabywca ma
f3
usług nabywcę przy odbio- zaufanie do sprawdzonego
rze partnera

51
 Tabela 3.1. Cd.
Podział kosztów Nabywca przejmuje Wspólne precyzyjne okre-
oszczędności kosztów ślenie udziału w kosztach,
f4 więc dostawca je zysku i ryzyku związanym z
ukrywa. realizacją kontraktu
Strategia win-lose Strategia win-win
Adaptacja do Nabywca sam określa Nabywca i dostawca wspól-
zmian rynko- reakcje na zmieniające nie planują działania i
f5 wych się warunki rynkowe wspólnie opracowują plan
adaptacji do zmian rynko-
wych
Uczestnictwo w Brak Aktywne, wspólne dążenie
f6 nowej ofercie do ciągłego udoskonalania
przedsiębiorstwa usług
Wzajemne rela- Czysto formalne, Często nieformalne, oparte
cje handlowe, oparte na na zaufaniu, nieanonimowe,
f7 umowach. Widoczna bliskie, zindywidualizowane
sztywność w zacho- i wielopłaszczyznowe. Part-
waniu. Anonimowość nerska współpraca
Sposób komuni- Komunikacja mini- Komunikacja otwarta, ini-
kowania się malna ograniczona do cjowana obustronnie,
zamówień i reklama- spontaniczna, zarówno oso-
f8
cji, wymuszona bista jak i pisemna
procedurami (elektroniczna) czy telefo-
niczna
Dzielenie się Ograniczony przepływ Wymiana informacji oraz
f9 informacją informacji doświadczeń. Otwarty,
szybki przepływ informacji
Rozwiązywanie Nabywca jednostron- Wspólne rozwiązywanie
konfliktów nie rozwiązuje konfliktów. Istnieje wspólny
f10
konflikty mechanizm rozwiązywania
konfliktów
Nazwa parame-
Oznaczenie Relacje tradycyjne Relacje partnerskie
tru
Normy, reguły Brak wspólnych reguł Wspólne wartości i cele.
postępowania postępowania Dopasowanie się partnerów
f11 Rozbieżne cele. pod względem procedur,
norm, zwyczajów, zachowań
organizacyjnych
Częstotliwość Pojedyncze kontakty Powtarzające się trwałe
kontaktów kontakty, ciągłość relacji,
f12
długotrwałe relacje bizne-
sowe
Podejście do Wyłącznie skupienie Kompleksowe podejście do
f13 problemów się na jakości tech- problemów jakości. Bardzo
jakości nicznej produktu ważna jakość relacji
Zaufanie Brak zaufania w biz- Widoczne zaufanie
f14
nesie

52
 Stopniowanie poziomu relacji jest spotykane w literaturze przedmiotu. Otto
(1999, s.100) powołując się na (Kotler, 1994) wyróżnia i omawia 5 poziomów rela-
cji nazywając je kolejno: poziom podstawowy, reagujący, odpowiedzialny,
proaktywny, partnerski. Webster (1992) omawiając ewolucję związków pomiędzy
dostawcą a odbiorcą, rozpoczyna rozważania od pojedynczych transakcji, następnie
transakcji powtarzalnych, powiązań długookresowych, związków partnerskich
a kończy na sojuszach strategicznych. Podobnie Fonfara (2004, s. 63) powołując się
na (Hutt i Speh, 1998, s. 108) oraz Otto (1999, s.99) powołując się na (Kotler, 1994)
podają i omawiają różne poziomy relacji pomiędzy sprzedającymi a nabywcami na
rynku przedsiębiorstw począwszy od wymiany koncentrującej się na pojedynczej
transakcji poprzez powtarzanie transakcji, długookresowe relacje, partnerstwo do
wymiany opartej na ścisłej współpracy popartej umową czyli aliansach strategicz-
nych.
Autorka założyła, że relacje mogą kształtować się w skali pięciostopniowej od 1
relacje tradycyjne do 5 relacje partnerskie. Opis skrajnych punktów skali znajduje
się w tabeli 3.1. Autorka przyjęła następujący model badawczy relacji partnerskich.
Zakłada się, że przedsiębiorstwo budowlane pozostaje w relacji z czterema pod-
stawowymi podmiotami otoczenia: dostawcami materiałów, maszyn budowlanych,
podwykonawcami/ głównymi wykonawcami, inwestorami /inwestorami zastępczy-
mi. Każda z tych relacji jest opisana przez 14 parametrów. Nazwy parametrów są
podane w tabeli 3.1.
Dla każdego parametru relacji oraz podmiotu określa się jego ocenę (o 1, o2, …
o14) oraz dla każdego parametru relacji określa się jego ważność (w1, w2, … w14)
i wpływ na sukces przedsiębiorstwa budowlanego (s 1, s2, … s14).
Relacje partnerskie opisano przez funkcje oceny relacji:
fr1 (o1, o2, … o14, w1, w2, … w14) – ocena relacji przedsiębiorstwa budowlanego
z dostawcami materiałów,
fr2 (o1, o2, … o14, w1, w2, … w14) – ocena relacji przedsiębiorstwa budowlanego
z dostawcami maszyn,
fr3 (o1, o2, … o14, w1, w2, … w14) – ocena relacji przedsiębiorstwa budowlanego
z podwykonawcami/ głównymi wykonawcami,
fr4 (o1, o2, … o14, w1, w2, … w14) – ocena relacji przedsiębiorstwa budowlanego
z inwestorami/ inwestorami zastępczymi,
przyjmując, że oi є {1,2,3,4,5} dla i=1,2,…14 oraz wi є {1,2,3,4,5} dla i=1,2,…14.
Do tworzenia funkcji oceny relacji partnerskich przedsiębiorstw budowlanych
wykorzystuje się parametry o1, o2, … o14 oraz w1, w2, … w14 (Radziszewska-Zielina,
2011), natomiast parametry te oraz parametry s 1, s2, … s14, przyjmując, że
si є {1,2,3,4,5} dla i=1,2,…14, wykorzystuje się w sterowaniu relacjami partnerski-
mi przedsiębiorstwa budowlanego przy wyborze parametrów, które
przedsiębiorstwo budowlane powinno poprawić. Ze względu na przejrzystość gra-
ficzną na rysunkach przyjęto oznaczenia parametrów relacji: A….N.

53
3.3. Projekt rozmytego systemu eksperckiego
Tematem niniejszego podrozdziału jest opracowanie rozmytego systemu eks-
perckiego sterującego relacjami partnerskimi dowolnego przedsiębiorstwa
budowlanego. Celem systemu jest poprawa wskaźników oceny przedsiębiorstwa
budowlanego poprzez podniesienie poziomu relacji partnerskich z podmiotami
współpracującymi na rynku instytucjonalnym.
Wspomaganie działań inżynieryjnych za pomocą systemów ekspertowych zosta-
ło m.in. omówione w pracy (Kapliński i Zavadskas, 1997). Kapliński (2008) pisze,
że wyraźnie widać wykorzystanie, w podejmowaniu decyzji przez przedsiębiorstwa
budowlane, metod komputerowych. Techniki planowania i podejmowania decyzji
rozwijają się. Zastosowanie systemów eksperckich w Polsce w roku 1990 i 2005
utrzymuje się na porównywalnym poziomie (Kapliński, 2008, s.496, tab.1), nato-
miast w UE występuje trend wzrostowy dotyczący zastosowania komputerowych
systemów rozmytych (Kapliński 2008, s. 494, rys.1). Autor uważa, że wymienione
w artykule metody nadal są stosowane przez polskie przedsiębiorstwa budowlane
niewystarczająco. W publikacji (Kapliński, 2009) dotyczącej zastosowania różnych
systemów IT przez polskie przedsiębiorstwa budowlane, które wspomagają prze-
pływ informacji oraz lepszą współpracę firmy z otoczeniem, autor zauważa
dynamiczny rozwój narzędzi IT wykorzystywanych w zarządzaniu przedsiębior-
stwem i przedsięwzięciem budowlanym, w tym zastosowanie systemów
eksperckich. Autor stwierdza, że doświadczenie przedsiębiorstw budowlanych suge-
ruje, że aby mogły dobrze działać muszą zintegrować swój system zarządzania
z otoczeniem. Ten cel osiąga się m.in. dzięki współpracy z dostawcami, podwyko-
nawcami i inwestorami. Kapliński i in. (2002) wskazują relacje pomiędzy
otoczeniem bliższym (mikrootoczeniem) a przedsiębiorstwem budowlanym jako
jeden z trzech głównych tematów badawczych w zakresie organizacji i zarządzania
przedsiębiorstwami budowlanymi. Wprawdzie logika rozmyta była już stosowana
w inżynierii przedsięwzięć budowlanych np. do rozwiązania problemu wyboru wy-
konawcy przez inwestora, jednak nie w kontekście tworzenia z nim trwałych relacji
partnerskich. Opracowany rozmyty system ekspercki sterujący relacjami partner-
skimi przedsiębiorstwa budowlanego jest wkładem własnym autorki
w problematykę partnerstwa w budownictwie. Głównym celem przeprowadzonych
przez autorkę badań i analiz jest podniesienie efektywności przedsiębiorstw budow-
lanych (w tym oszczędność czasu i redukcja kosztów związanych z realizacją
przedsięwzięć budowlanych) poprzez sterowanie relacjami z podmiotami otoczenia,
dążąc do tworzenia relacji partnerskich.
System ekspercki zrealizowano na bazie modelu rozmytego typu Mamdaniego.
Modelowanie i sterowanie rozmyte zostało omówione m.in. w opracowaniach (Pie-
gat, 2003), (Kacprzyk, 2001). Na rysunku 3.1 przedstawiono strukturę systemu
rozmytego typu Mamdaniego o 2 wejściach i jednym wyjściu.

54
 Operacja
* INFERENCJA
x1 Operacja Operacja
μA1(x1* ) (wnioskowanie)
FUZYFIKACJA elementy DEFUZYFIKA-
(rozmywanie) y CJA
μ A2 (x1*) - baza reguł
elementy (ostrzenie) y*
y - układ wniosku- μwyn(y)
- funkcje przy- μB1(x2* ) jący elementy
należności wejść - funkcje przyna- - mechanizm
x2 * x1, x2 μB2(x2* ) defuzyfikacji
y
leżności wyjścia y

Rys. 3.1. Struktura przykładowego systemu rozmytego o 2 wejściach i jednym wyjściu.

Źródło: (Piegat, 2003, str.165)
Na wejściu systemu rozmytego zostają wprowadzone ostre wartości x 1* , x 2*.
W bloku FUZYFIKACJA zostaje przeprowadzona operacja rozmywania czyli obli-
czania stopnia przynależności do poszczególnych zbiorów rozmytych Ai, Bj wejść.
Blok FUZYFIKACJA musi posiadać zdefiniowane funkcje przynależności μAi(x1),
μBj(x2 ) do zbiorów rozmytych poszczególnych wejść.
Blok INFERENCJA oblicza na podstawie wejściowych stopni przynależności
μAi(x1*), μBj(x2*) wynikową funkcję przynależności μwyn(y) wyjścia modelu, oblicza-
ną w drodze realizacji inferencji (wnioskowania). Blok INFERENCJA musi
posiadać zdefiniowaną: bazę reguł, układ wnioskujący i funkcje przynależności
wyjścia modelu. Baza reguł zawiera reguły logiczne określające zależności przyczy-
nowo-skutkowe istniejące w systemie pomiędzy zbiorami rozmytymi wejść i wyjść.
Układ wnioskujący oblicza wynikową funkcję przynależności μwyn(y). Układ ten
składa się z następujących części:
1) części obliczającej stopień spełnienia przesłanek poszczególnych reguł,
2) części obliczającej stopień aktywizacji konkluzji poszczególnych reguł,
3) części określającej wynikową postać funkcji przynależności wyjścia μwyn(y) na
podstawie stopni aktywizacji konkluzji poszczególnych reguł.
Poniżej podano algorytm inferencji według (Piegat, 2003, str. 189-190):
Określanie wynikowej funkcji przynależności μwyn(y) konkluzji bazy reguł.
Dana jest baza reguł w postaci koniunkcyjnej typu „jeśli-i-to” (if-and-then) zawiera-
jąca m reguł:
R1: JEŚLI (x1=A11)I…I (xi=A1i)I...I (xn=A1n)TO (y=B1),
Rj: JEŚLI (x1=Aj1) I…I (xi=Aji) I...I (xn=Ajn)TO (y=Bj),
Rm: JEŚLI (x1=Am1) I…I (xi=Ami) I….I (xn=Amn)TO (y=Bm), (3.1)
A11,… Aji,… Amn – zbiory rozmyte przesłanek,
B1,… Bm– zbiory rozmyte konkluzji,
x1,… xn– wielkości wejściowe modelu rozmytego,
x 1* , x 2*– wartości wielkości wejściowych modelu,
y – wielkość wyjściowa modelu.

55
Krok 1
Określenie stopnia spełnienia h przesłanek poszczególnych reguł według wzoru
agregacji przesłanek:

h1=T(μA11(x1*),… μA1n (xn*)),

.
hj=T(μAj1(x1*),… μAjn (xn*)),
.
hm=T(μAm1(x1*),… μAmn (xn*)), (3.2)
T jest jednym z operatorów t-normy (realizujących operację and). Według badań
wśród specjalistów (Pfeiffer 1996) najczęściej jest używany operator product.
Krok 2
Określenie zmodyfikowanych funkcji przynależności μB*j(y) konkluzji poszcze-
gólnych reguł:
μB1* (y)=T(h1, μB1(y)),
…
μBj* (y)=T(hj, μBj(y)),
…
μBm* (y)=T(hm, μBm(y)). (3.3)
Operacja dokonywana jest tylko dla reguł zaktywizowanych, których przesłanki
spełnione są w stopniu h>0. Reguły niezaktywizowane (h=0) nie biorą udziału
w inferencji.
Krok 3
Określenie wynikowej funkcji przynależności μwyn(y) przez akumulację zmody-
fikowanych funkcji przynależności μBj* (y) konkluzji poszczególnych reguł według
wzoru:
μwyn(y)= μB* (y)=S(μB1* (y),… μBm* (y)), (3.4)
S – oznacza jedną z s-norm (realizujących operację or) np. max, a B*=B1* ... 
Bm* zbiór rozmyty wynikowej konkluzji bazy reguł.
W bloku DEFUZYFIKACJA na podstawie wynikowej funkcji przynależności
wyjścia μwyn(y), obliczana jest ostra wartość wyjścia będąca skutkiem podania
ostrych wartości wejść x 1* , x 2* na model.
Działania rozmyte można definiować na różne sposoby.
Działanie or (  ):
-typu max
mfA  mfB x  maxmfA x, mfB x (3.5)
-typu probor
mfA  mfB x  mfA x  mfB x  mfA x  mfB x (3.6)

56
 Rys. 3.2. Graficzna prezentacja typów działania or
Działanie and (  ):
-typu min
mfA  mfB x  minmfA x, mfB x (3.7)
-typu product
mfA  mfB x  mfA x  mfB x (3.8)

Rys. 3.3. Graficzna prezentacja typów działania end

57
 Jak podaje Driankov, Hellendoorn i Reinfrank (1996, s. 160-161), w różnych
opracowaniach, w zależności od autora lub autorów, podaje się różne terminy na
określenie poszczególnych metod antyrozmycia (defuzyfikacji). Podstawowe meto-
dy defuzyfikacji opisane w literaturze przedmiotu (Chojcan i Łęski, 2001),
(Driankov i inni,1996), (Kacprzyk, 2001), (Piegat, 2003) są następujące:
 centroid - metoda środka ciężkości,
 bisector - metoda wartości modalnej (symetralnej powierzchni),
 mom - metoda środka maksimum (średnia z wartości maksymalnych),
 som - metoda pierwszego maksimum (najmniejsza z wartości maksymalnych),
 lom -metoda ostatniego maksimum (największa z maksymalnych).
Autorka przyjęła nazwy metod defuzyfikacji takie jak w pakiecie MatLab.
Metoda defuzyfikacji typu centroid polega na wyznaczeniu całki z wynikowych
funkcji przynależności mf według wzoru podanego poniżej:

 x  mf x dx
xmax


xmin
x defuz (3.9)
 mf x dx
xmax

xmin

Metoda defuzyfikacji typu bisector polega na wyznaczeniu takiej wartości x, aby

pola powierzchni pod funkcją przynależności po lewej i prawej stronie tej wartości
były równe, co przedstawia poniższy wzór:

 mf x dx   mf x dx
xdefuz xmax
(3.10)
xmin xdefuz

Metoda defuzyfikacji typu mom polega na określeniu średniej wartości x z zakre-

su, dla którego funkcja przynależności przyjmuje wartość maksymalną, co
przedstawia poniższy wzór 3.11 (niżej):

x defuz 
  
max x  x min , x max : mf x   maxmf xp   min x  x min , x max : mf x   maxmf xp 
xp xp

2
Metoda defuzyfikacji typu som polega na wyznaczeniu minimalnej wartości x,
dla której funkcja przynależności przyjmuje wartość maksymalna, co przedstawia
poniższy wzór:


xdefuz  min x  xmin , xmax  : mf x   maxmf xp
xp
 (3.12)
Metoda defuzyfikacji typu lom polega na wyznaczeniu maksymalnej wartości x,
dla której funkcja przynależności przyjmuje wartość maksymalna, co przedstawia
poniższy wzór:

xdefuz  max x  xmin , xmax  : mf x   maxmf xp
xp
 (3.13)

Na rys. 3.4 przedstawiono graficzna prezentacje metod defuzyfikacji.

58
 mom

Rys. 3.4.Graficzna prezentacja metod defuzyfikacji

Autorka opracowała system ekspercki sterujący relacjami partnerskimi
w przedsiębiorstwie budowlanym. Celem tego systemu jest poprawa wskaźników
oceny przedsiębiorstwa budowlanego poprzez podniesienie poziomu relacji partner-
skich z podmiotami współpracującymi na rynku instytucjonalnym (oceny wpływu
poszczególnych parametrów relacji na sukces przedsiębiorstwa budowlanego).
Schemat blokowy układu sterownia przedstawiono na rysunku 3.5.
Wejścia x i* w opracowanym przez autorkę projekcie systemu eksperckiego
przyjmuje się jako oceny parametrów relacji O_A…O_N, ważności W_A…W_N
oraz wpływu na sukces przedsiębiorstwa budowlanego S_A…S_N. Z kolei wyjścia
y i* to Wn_A…Wn_N (w bazie reguł oznaczone dla każdego parametru jako Wn_P)
określające czy dany poziom relacji ze względu na poszczególne parametry A … N
powinien zostać zachowany, zmieniony czy zmieniony natychmiast oraz wyjście wn
określające, który parametr należy zmienić w pierwszej kolejności. Wykorzystano
model relacji partnerskich przedstawiony w podrozdziale 2 oraz oznaczenia parame-
trów relacji takie jak w tabeli 3.2).

59
 Sterowanie Wyjście
relacje partnerskie Przedsiębiorstwo wskaźniki oceny przedsiębiorstwa
Budowlane

Defuzyfikacja Baza reguł Rozmywanie

Rozmyty system ekspercki

Ekspert
Reguły sterowania opracowano na podstawie wiedzy eksperta
(opracowanie autorki)

Rys. 3.5. Schemat działania opracowanego rozmytego systemu eksperckiego opartego na

modelu Mamdaniego

Tabela 3.2. Oznaczenia parametrów relacji oraz podmiotów

Oznaczenie
Lp. Nazwa parametru relacji
parametru relacji
1 A Podstawa składania zamówienia
2 B Liczba dostawców
3 C Podejście do kontroli jakości usług
4 D Podział kosztów
5 E Adaptacja do zmian rynkowych
6 F Uczestnictwo w nowej ofercie przedsiębiorstwa
7 G Wzajemne relacje
8 H Sposób komunikowania się
9 I Dzielenie się informacją
10 J Rozwiązywanie konfliktów
11 K Normy, reguły postępowania
12 L Częstotliwość kontaktów
13 M Podejście do problemów jakości
14 N Zaufanie
Oznaczenie podmiotu Nazwa podmiotu
1 Dostawca materiałów
2 Dostawca maszyn
3 Podwykonawca/ główny wykonawca
4 Inwestor/ inwestor zastępczy
Zadaniem zaprojektowanego systemu eksperckiego jest określenie dla każdego
podmiotu i każdego parametru relacji, zalecenia wspomagającego system decyzyjny
dowolnego przedsiębiorstwa budowlanego, czy relacje mają być zachowane, zmie-
nione czy zmienione natychmiast. Nie jest możliwe poprawienie wielu parametrów
na raz w przedsiębiorstwie budowlanym, ponieważ mogłoby to dezorganizować
jego pracę. Istotne jest określenie, który parametr należy zmienić w pierwszej kolej-

60
ności. Z tego względu kolejnym zadaniem systemu ekspertowego jest wybór para-
metrów relacji, które należy zmienić w pierwszej kolejności, ponieważ zmniejszają
efektywność działania przedsiębiorstwa. Wpływ poszczególnych parametrów na
efektywność działania przedsiębiorstwa był oceniany poprzez wskaźnik wpływu na
sukces przedsiębiorstwa budowlanego. Ocenę wskaźnika wpływu na sukces przed-
siębiorstwa budowlanego dokonuje ekspert z przedsiębiorstwa budowlanego w skali
1-5.
Decyzja czy relacje mogą być zachowane, zmienione czy zmienione natych-
miast, dla każdego z parametrów jest podejmowana przez system ekspercki na
podstawie analizy: ważności parametru, oceny parametru oraz jego wpływu na suk-
ces przedsiębiorstwa budowlanego. Z kolei wybór dla danego podmiotu parametru
do poprawy w pierwszej kolejności jest dokonywany na podstawie analizy wszyst-
kich parametrów wejściowych. System ekspercki posiada czterdzieści dwa wejścia
(mamy czternaście parametrów, z których każdy jest opisywany przez ważność
W, ocenę O i wpływ na sukces przedsiębiorstwa budowlanego S). Indeksy przy
oznaczeniach W, O, S określają parametry relacji od A do N. Ponieważ skala ocen
jest od 1 do 5, zakresy zmiennych wejściowych (Range) przyjęto od 1 do 5. System
posiada 15 wyjść. Z każdym parametrem związane jest jedno wyjście, które określa
dla danego parametru decyzję (zachowaj, zmień, zmień natychmiast). Piętnaste wyj-
ście dodatkowe określa, który parametr należy zmienić w pierwszej kolejności.
Decyzje te system podejmuje na podstawie bazy reguł.
W zakresie sterowania relacjami partnerskimi zbiory rozmyte zastosowano do
stwierdzenia na ile w przedsiębiorstwie budowlanym w kontaktach z poszczególny-
mi podmiotami występują relacje partnerskie. Przyjęcie, zgodnie z klasycznym
podejściem, że np. zbiór ocen 1,2,3 nazywamy relacjami tradycyjnymi natomiast
4,5 partnerskimi jest dużym uproszczeniem. Ocenę 3 trudno zaliczyć do relacji tra-
dycyjnych lub partnerskich. Z tego względu zastosowano logikę rozmytą, to znaczy
przyjęto, że zarówno relacje tradycyjne jak i partnerskie opisują zbiory rozmyte.
Do realizacji systemu eksperckiego wybrano model Mamdaniego, charaktery-
zujący się regułami wnioskowania, w których zarówno poprzednik jak i następnik są
rozmyte. System został zaprojektowany przy wykorzystaniu przybornika fuzzy do-
stępnego w pakiecie MatLab (biblioteka numeryczna). Autorka zastosowała zatem
program, w którym zaimplementowano algorytm realizujący działanie zastosowanej
metody. Prezentowane rysunki 3.6-3.11 są wynikiem działania wspomnianego
przybornika fuzzy (MatLab) i przedstawiają interfejs graficzny służący do wprowa-
dzania parametrów rozmytego system eksperckiego. Rysunki 3.6-3.11 prezentują
zadawanie parametrów systemu. Jako działanie and przyjęto typ działania product,
działanie or przyjęto jako probor, typ działania dla implikacji product. Jako typ
działania agregacji wybrano probor. Jako typ defuzyfikacji wybrano mom ponieważ
jest preferowany w systemach decyzyjnych (Driankov i inni, 1996) (rys. 3.6).
Dla wejścia związanego z oceną parametru określono dwa zbiory rozmyte opisu-
jące relacje tradycyjne oraz partnerskie. Relacje w pełni tradycyjne przyjęto na
poziomie 1. Z kolei dla wartości oceny większych lub równych 3 przyjęto, że na
pewno nie są to relacje tradycyjne. Przyjęto, że relacje w pełni partnerskie występują
dla relacji 5. Dla oceny mniejszej lub równej 2 przyjęto, że na pewno nie są to rela-
cje partnerskie (rys.3.7).

61
 Dla wejścia związanego z ważnością parametru określono dwa zbiory rozmyte
opisujące ważność małą i ważność dużą. Ważność małą przyjęto dla oceny 1.
Z kolei dla wartości oceny większych lub równych 3 przyjęto, że na pewno nie jest
to ważność mała. Przyjęto, że ważność duża występuje dla oceny 5. Dla oceny
mniejszej lub równej 2 przyjęto, że na pewno nie jest to ważność duża (rys. 3.8).
Dla wejścia, związanego z wpływem na sukces przedsiębiorstwa wybranego
parametru, określono dwa zbiory rozmyte opisujące wpływ słaby i silny. Wpływ
słaby przyjęto dla oceny 1. Z kolei dla wartości oceny większych lub równych 3
przyjęto, że na pewno nie jest to wpływ słaby. Przyjęto, że wpływ silny występuje
dla oceny 5. Dla oceny mniejszej lub równej 2 przyjęto, że na pewno nie jest to
wpływ silny (rys.3. 9).
Na wyjściu związanym z wybranym parametrem chcemy otrzymać jedną z trzech
decyzji: zachowaj relacje, zmień relacje oraz zmień natychmiast. W związku z tym
zdefiniowano trzy funkcje przynależności odpowiadające każdej z powyższych de-
cyzji (rys. 3.10).
Na wyjściu przedstawionym na rys. 3.11 uzyskuje się numer kolejny parametru,
który powinien zostać zmieniony w pierwszej kolejności. Numery 1, 2, 3,…14 od-
powiadają parametrom A, B, C,…N. Funkcje przynależności zdefiniowano w taki
sposób, aby jednoznacznie określały parametr, z którym są związane.

Rys. 3.6. Struktura systemu eksperckiego do sterowania relacjami partnerskimi w przedsię-

biorstwie budowlanym

62
 Rys. 3.7. Funkcje przynależności zdefiniowane dla wejścia O_A - ocena parametru A

Rys. 3.8. Funkcje przynależności zdefiniowane dla wejścia W_A - ważność parametru A

63
Rys. 3.9. Funkcje przynależności zdefiniowane dla wejścia S_A - wpływ na sukces przedsię-
biorstwa parametru A

Rys. 3.10. Funkcje przynależności określone dla wyjścia związanego z parametrem A

64
 A B C D E F G H I J K L M N

Parametr A

Rys. 3.11. Wyjście określające decyzję, który z parametrów należy poprawić w pierwszej
kolejności

W systemach eksperckich baza reguł jest tworzona na podstawie wiedzy eks-

perta. W niniejszym rozdziale bazę reguł opracowała autorka na podstawie badań
przeprowadzonych na dużej grupie przedsiębiorstw budowlanych w wybranych
regionach w trzech krajach (Radziszewska-Zielina, 2013) oraz konsultacji z eksper-
tami z tych przedsiębiorstw.
Tworząc reguły dla wyjść związanych z parametrami, kierowano się następują-
cymi przesłankami. Jeżeli w danym przedsiębiorstwie relacje były partnerskie to
powinny być zachowane. Chcemy je rozwijać, bo wpływają na wskaźniki sukcesu
przedsiębiorstwa budowlanego, co wykazano w (Radziszewska-Zielina, 2010). Jeże-
li relacje ze względu na dany parametr są tradycyjne i ważność parametru jest duża,
lecz ten parametr w danym przedsiębiorstwie nie przyczynia się do jego sukcesu
(wpływ na sukces przedsiębiorstwa jest słaby) to należałoby go natychmiast zmie-
nić. Z kolei w sytuacji, gdy w przedsiębiorstwie dla pewnego parametru występują
relacje tradycyjne, jego ważność jest duża oraz panujące aktualnie relacje istotnie
przyczyniają się do sukcesu przedsiębiorstwa budowlanego to należy je zachować
pomimo, że są one tradycyjne. Jeżeli relacje są tradycyjne, ich ważność jest mała,
wpływ na sukces przedsiębiorstwa budowlanego słaby, należy zaproponować ich
zmianę na bardziej partnerskie. Może się wówczas okazać, że ich wpływ na sukces
przedsiębiorstwa jest istotny. Powyższe uwagi zostały przedstawione na rys. 3.12,
który pokazuje schemat tworzenia bazy reguł.

65
a) b)
Ważność Ważność

Zmień
Duża Zachowaj Zachowaj Duża natychmiast Zachowaj

Zachowaj
Mała Zmień Zachowaj Ocena Mała Zmień
relacji Ocena
relacji
Tradycyjne Partnerskie Tradycyjne Partnerskie

Rys. 3.12. Schemat tworzenia bazy reguł dla przykładowego parametru w przypadku gdy:
a) jego wpływ na sukces przedsiębiorstwa jest silny,
b) jego wpływ na sukces przedsiębiorstwa jest słaby.

Baza reguł systemu eksperckiego została zdefiniowana następująco:

1. If (O_A is Tradycyjne) and (W_A is Duza) and (S_A is Slabo) then (wn is Par-
ametr A) (1)
2. If (O_A is Tradycyjne) and (W_A is Duza) and (S_A is Silnie) then (wn is Par-
ametr A) (1)
3. If (O_A is Tradycyjne) and (W_A is Mala) and (S_A is Slabo) then (wn is Par-
ametr A) (1)
4. If (O_A is Tradycyjne)and (W_A is Duza)and(S_A is Slabo)then(Wn_P is
Zmien natychmiast) (1)
5. 5. If (O_A is Tradycyjne) and (W_A is Duza) and (S_A is Silnie) then (Wn_P
is Zachowaj) (1)
6. If (O_A is Tradycyjne) and (W_A is Mala) and (S_A is Slabo) then (Wn_P is
Zmien) (1)
7. If (O_A is Tradycyjne) and (W_A is Mala) and (S_A is Silnie) then (Wn_P is
Zmien) (1)
8. If (O_A is Partnerskie) then (Wn_P is Zachowaj) (1)
9. If (O_B is Tradycyjne) and (W_B is Duza) and (S_B is Slabo) then (wn is Par-
ametr B) (1)
10. If (O_B is Tradycyjne) and (W_B is Duza) and (S_B is Silnie) then (wn is Par-
ametr B) (1)
11. If (O_B is Tradycyjne) and (W_B is Mala) and (S_B is Slabo) then (wn is Par-
ametr B) (1)
12. If(O_B is Tradycyjne)and(W_B is Duza)and (S_B is Slabo)then(Wn_P is
Zmien natychmiast) (1)
13. If (O_B is Tradycyjne) and (W_B is Duza) and (S_B is Silnie) then (Wn_P is
Zachowaj) (1)
14. If (O_B is Tradycyjne) and (W_B is Mala) and (S_B is Slabo) then (Wn_P is
Zmien) (1)
15. If (O_B is Tradycyjne) and (W_B is Mala) and (S_B is Silnie) then (Wn_P is
Zmien) (1)

66
16. If (O_B is Partnerskie) then (Wn_P is Zachowaj) (1)
17. If (O_C is Tradycyjne) and (W_C is Duza) and (S_C is Slabo) then (wn is Par-
ametr C) (1)
18. 18. If (O_C is Tradycyjne) and (W_C is Duza) and (S_C is Silnie) then (wn is
Parametr C) (1)
19. If (O_C is Tradycyjne) and (W_C is Mala) and (S_C is Slabo) then (wn is Par-
ametr C) (1)
20. If(O_C is Tradycyjne)and (W_C is Duza)and(S_C is Slabo)then(Wn_P is
Zmien natychmiast) (1)
21. If (O_C is Tradycyjne) and (W_C is Duza) and (S_C is Silnie) then (Wn_P is
Zachowaj) (1)
22. If (O_C is Tradycyjne) and (W_C is Mala) and (S_C is Slabo) then (Wn_P is
Zmien) (1)
23. If (O_C is Tradycyjne) and (W_C is Mala) and (S_C is Silnie) then (Wn_P is
Zmien) (1)
24. If (O_C is Partnerskie) then (Wn_P is Zachowaj) (1)
25. If (O_D is Tradycyjne) and (W_D is Duza) and (S_D is Slabo) then (wn is Par-
ametr D) (1)
26. If (O_D is Tradycyjne) and (W_D is Duza) and (S_D is Silnie) then (wn is Par-
ametr D) (1)
27. If (O_D is Tradycyjne) and (W_D is Mala) and (S_D is Slabo) then (wn is Par-
ametr D) (1)
28. If(O_D is Tradycyjne)and(W_D is Duza)and(S_D is Slabo)then(Wn_P is
Zmien natychmiast) (1)
29. If (O_D is Tradycyjne) and (W_D is Duza) and (S_D is Silnie) then (Wn_P is
Zachowaj) (1)
30. If (O_D is Tradycyjne) and (W_D is Mala) and (S_D is Slabo) then (Wn_P is
Zmien) (1)
31. If (O_D is Tradycyjne) and (W_D is Mala) and (S_D is Silnie) then (Wn_P is
Zmien) (1)
32. If (O_D is Partnerskie) then (Wn_P is Zachowaj) (1)
33. If (O_E is Tradycyjne) and (W_E is Duza) and (S_E is Slabo) then (wn is Par-
ametr E) (1)
34. If (O_E is Tradycyjne) and (W_E is Duza) and (S_E is Silnie) then (wn is Par-
ametr E) (1)
35. If (O_E is Tradycyjne) and (W_E is Mala) and (S_E is Slabo) then (wn is Par-
ametr E) (1)
36. If(O_E is Tradycyjne)and (W_E is Duza)and(S_E is Slabo)then (Wn_P is
Zmien natychmiast) (1)
37. If (O_E is Tradycyjne) and (W_E is Duza) and (S_E is Silnie) then (Wn_P is
Zachowaj) (1)
38. If (O_E is Tradycyjne) and (W_E is Mala) and (S_E is Slabo) then (Wn_P is
Zmien) (1)
39. If (O_E is Tradycyjne) and (W_E is Mala) and (S_E is Silnie) then (Wn_P is
Zmien) (1)
40. If (O_E is Partnerskie) then (Wn_P is Zachowaj) (1)

67
41. If (O_F is Tradycyjne) and (W_F is Duza) and (S_F is Slabo) then (wn is Par-
ametr F) (1)
42. If (O_F is Tradycyjne) and (W_F is Duza) and (S_F is Silnie) then (wn is Par-
ametr F) (1)
43. If (O_F is Tradycyjne) and (W_F is Mala) and (S_F is Slabo) then (wn is Para-
metr F) (1)
44. If(O_F is Tradycyjne)and (W_F is Duza)and (S_F is Slabo)then(Wn_P is
Zmien natychmiast) (1)
45. If (O_F is Tradycyjne) and (W_F is Duza) and (S_F is Silnie) then (Wn_P is
Zachowaj) (1)
46. If (O_F is Tradycyjne) and (W_F is Mala) and (S_F is Slabo) then (Wn_P is
Zmien) (1)
47. If (O_F is Tradycyjne) and (W_F is Mala) and (S_F is Silnie) then (Wn_P is
Zmien) (1)
48. If (O_F is Partnerskie) then (Wn_P is Zachowaj) (1)
49. If (O_G is Tradycyjne) and (W_G is Duza) and (S_G is Slabo) then (wn is Par-
ametr G) (1)
50. If (O_G is Tradycyjne) and (W_G is Duza) and (S_G is Silnie) then (wn is Par-
ametr G) (1)
51. If(O_G is Tradycyjne)and (W_G is Mala)and (S_G is Slabo)then (wn is Para-
metr G) (1)
52. If(O_G is Tradycyjne)and(W_G is Duza)and(S_G is Slabo)then(Wn_P is
Zmien natychmiast) (1)
53. If (O_G is Tradycyjne) and (W_G is Duza) and (S_G is Silnie) then (Wn_P is
Zachowaj) (1)
54. If (O_G is Tradycyjne) and (W_G is Mala) and (S_G is Slabo) then (Wn_P is
Zmien) (1)
55. If (O_G is Tradycyjne) and (W_G is Mala) and (S_G is Silnie) then (Wn_P is
Zmien) (1)
56. If (O_G is Partnerskie) then (Wn_P is Zachowaj) (1)
57. If (O_H is Tradycyjne) and (W_H is Duza) and (S_H is Slabo) then (wn is Par-
ametr H) (1)
58. If (O_H is Tradycyjne) and (W_H is Duza) and (S_H is Silnie) then (wn is Par-
ametr H) (1)
59. If (O_H is Tradycyjne) and (W_H is Mala) and (S_H is Slabo) then (wn is Par-
ametr H) (1)
60. If(O_H is Tradycyjne)and(W_H is Duza)and(S_H is Slabo)then(Wn_P is
Zmien natychmiast) (1)
61. If (O_H is Tradycyjne) and (W_H is Duza) and (S_H is Silnie) then (Wn_P is
Zachowaj) (1) If (O_H is Tradycyjne) and (W_H is Mala) and (S_H is
Slabo) then (Wn_P is Zmien) (1)
62. If (O_H is Tradycyjne) and (W_H is Mala) and (S_H is Silnie) then (Wn_P is
Zmien) (1)
63. If (O_H is Partnerskie) then (Wn_P is Zachowaj) (1)
64. If (O_I is Tradycyjne) and (W_I is Duza) and (S_I is Slabo) then (wn is Para-
metr I) (1)

68
65. If (O_I is Tradycyjne) and (W_I is Duza) and (S_I is Silnie) then (wn is Para-
metr I) (1)
66. If (O_I is Tradycyjne) and (W_I is Mala) and (S_I is Slabo) then (wn is Para-
metr I) (1)
67. If (O_I is Tradycyjne) and (W_I is Duza)and (S_I is Slabo)then (Wn_P is
Zmien natychmiast) (1)
68. If (O_I is Tradycyjne) and (W_I is Duza) and (S_I is Silnie) then (Wn_P is
Zachowaj) (1)
69. If (O_I is Tradycyjne) and (W_I is Mala) and (S_I is Slabo) then (Wn_P is
Zmien) (1)
70. If (O_I is Tradycyjne) and (W_I is Mala) and (S_I is Silnie) then (Wn_P is
Zmien) (1)
71. If (O_I is Partnerskie) then (Wn_P is Zachowaj) (1)
72. If (O_J is Tradycyjne) and (W_J is Duza) and (S_J is Slabo) then (wn is Para-
metr J) (1)
73. If (O_J is Tradycyjne) and (W_J is Duza) and (S_J is Silnie) then (wn is Para-
metr J) (1)
74. If (O_J is Tradycyjne) and (W_J is Mala) and (S_J is Slabo) then (wn is Para-
metr J) (1)
75. If (O_J is Tradycyjne)and (W_J is Duza)and (S_J is Slabo)then (Wn_P is
Zmien natychmiast) (1)
76. If (O_J is Tradycyjne) and (W_J is Duza) and (S_J is Silnie) then (Wn_P is
Zachowaj) (1)
77. If (O_J is Tradycyjne) and (W_J is Mala) and (S_J is Slabo) then (Wn_P is
Zmien) (1)
78. If (O_J is Tradycyjne) and (W_J is Mala) and (S_J is Silnie) then (Wn_P is
Zmien) (1)
79. If (O_J is Partnerskie) then (Wn_P is Zachowaj) (1)
80. If (O_K is Tradycyjne) and (W_K is Duza) and (S_K is Slabo) then (wn is Par-
ametr K) (1)
81. If (O_K is Tradycyjne) and (W_K is Duza) and (S_K is Silnie) then (wn is Par-
ametr K) (1)
82. If (O_K is Tradycyjne) and (W_K is Mala) and (S_K is Slabo) then (wn is Par-
ametr K) (1)
83. If(O_K is Tradycyjne)and(W_K is Duza)and(S_K is Slabo)then(Wn_P is
Zmien natychmiast) (1)
84. If (O_K is Tradycyjne) and (W_K is Duza) and (S_K is Silnie) then (Wn_P is
Zachowaj) (1)
85. If (O_K is Tradycyjne) and (W_K is Mala) and (S_K is Slabo) then (Wn_P is
Zmien) (1)
86. If (O_K is Tradycyjne) and (W_K is Mala) and (S_K is Silnie) then (Wn_P is
Zmien) (1)
87. If (O_K is Partnerskie) then (Wn_P is Zachowaj) (1)
88. If (O_L is Tradycyjne) and (W_L is Duza) and (S_L is Slabo) then (wn is Par-
ametr L) (1)

69
89. If (O_L is Tradycyjne) and (W_L is Duza) and (S_L is Silnie) then (wn is Par-
ametr L) (1)
90. If (O_L is Tradycyjne) and (W_L is Mala) and (S_L is Slabo) then (wn is Par-
ametr L) (1)
91. If(O_L is Tradycyjne)and (W_L is Duza)and (S_L is Slabo)then(Wn_P is
Zmien natychmiast) (1)
92. If (O_L is Tradycyjne) and (W_L is Duza) and (S_L is Silnie) then (Wn_P is
Zachowaj) (1)
93. If (O_L is Tradycyjne) and (W_L is Mala) and (S_L is Slabo) then (Wn_P is
Zmien) (1)
94. If (O_L is Tradycyjne) and (W_L is Mala) and (S_L is Silnie) then (Wn_P is
Zmien) (1)
95. If (O_L is Partnerskie) then (Wn_P is Zachowaj) (1)
96. If (O_M is Tradycyjne) and (W_M is Duza) and (S_M is Slabo) then (wn is
Parametr M) (1)
97. If (O_M is Tradycyjne) and (W_M is Duza) and (S_M is Silnie) then (wn is
Parametr M) (1)
98. If (O_M is Tradycyjne) and (W_M is Mala) and (S_M is Slabo) then (wn is
Parametr M) (1)
99. If(O_M is Tradycyjne)and(W_M isDuza)and(S_M isSlabo)then(Wn_P
isZmien natychmiast)(1)
100. If (O_M is Tradycyjne) and (W_M is Duza) and (S_M is Silnie) then (Wn_P is
Zachowaj) (1)
101. If (O_M is Tradycyjne) and (W_M is Mala) and (S_M is Slabo) then (Wn_P is
Zmien) (1)
102. If (O_M is Tradycyjne) and (W_M is Mala) and (S_M is Silnie) then (Wn_P is
Zmien) (1)
103. If (O_M is Partnerskie) then (Wn_P is Zachowaj) (1)
104. If (O_N is Tradycyjne) and (W_N is Duza) and (S_N is Slabo) then (wn is Par-
ametr N) (1)
105. If (O_N is Tradycyjne) and (W_N is Duza) and (S_N is Silnie) then (wn is Par-
ametr N) (1)
106. If (O_N is Tradycyjne) and (W_N is Mala) and (S_N is Slabo) then (wn is Par-
ametr N) (1)
107. If(O_N is Tradycyjne)and(W_N is Duza)and(S_N is Slabo)then(Wn_P is
Zmien natychmiast)(1)
108. If (O_N is Tradycyjne) and (W_N is Duza) and (S_N is Silnie) then (Wn_P is
Zachowaj) (1)
109. If (O_N is Tradycyjne) and (W_N is Mala) and (S_N is Slabo) then (Wn_P is
Zmien) (1)
110. If (O_N is Tradycyjne) and (W_N is Mala) and (S_N is Silnie) then (Wn_P is
Zmien) (1)
111. If (O_N is Partnerskie) then (Wn_P is Zachowaj) (1)

70
 Rys. 3.13. Powierzchnie przedstawiające działanie rozmytego układu sterującego relacjami
partnerskimi przedsiębiorstwa, na osi x ocena parametru na osi y ważność parametru na osi z
wyjście reprezentujące wskaźnik decyzji (dla wpływu parametru na sukces przedsiębiorstwa
równego 3)

Rys. 3.14. Powierzchnie przedstawiające działanie rozmytego układu sterującego relacjami

partnerskimi przedsiębiorstwa, na osi x ważność parametru, na osi y wpływ parametru na
sukces przedsiębiorstwa, na osi z wyjście reprezentujące wskaźnik decyzji (dla oceny para-
metru równej 2)

71
Rys.3.15. Powierzchnie przedstawiające działanie rozmytego układu sterującego relacjami
partnerskimi przedsiębiorstwa, na osi x ocena parametru, na osi y wpływ parametru na suk-
ces przedsiębiorstwa, na osi z wyjście reprezentujące wskaźnik decyzji (dla ważności
parametru równej 1)

Rys.3.16. Działanie fragmentu systemu sterowania relacjami partnerskim

72
 Na rysunkach 3.13-3.15 pokazano powierzchnie przedstawiające działanie
rozmytego układu sterującego relacjami partnerskimi przedsiębiorstwa. Na rysunku
3.16 przedstawiono działanie przykładowych pięciu reguł (reguły umieszczono w
wierszach) określających jaką decyzję należy podjąć dla wybranego parametru A
(zachowaj, zmień, zmień natychmiast). Wejściami dla reguł są: ocena parametru O,
ważność parametru W, wpływ na sukces przedsiębiorstwa budowlanego S dla przy-
kładowych wartości ocen. W kolumnach zaznaczone są graficznie stopnie
przynależności powyższych ocen do poszczególnych zbiorów rozmytych występują-
cych w poprzednikach reguł. W pierwszych pięciu wierszach ostatniej kolumny
przedstawiono zbiory rozmyte będące wynikiem działania poszczególnych reguł. W
ostatnim wierszu ostatniej kolumny przedstawiono zbiór rozmyty będący wynikiem
działania przedstawionych reguł a czerwoną linią zaznaczono wartość będącą wyni-
kiem działania funkcji defuzyfikacji dla wynikowego zbioru rozmytego. W tym
przypadku wartość ta oznacza decyzję zachowaj aktualnie występujące relacje ze
względu na parametr A.
Dodatkowo przeprowadzono analizę korelacji pomiędzy poszczególnymi para-
metrami relacji. Wyznaczono współczynnik korelacji r oraz na podstawie testu F-
Snedecora poziom istotności p. Wykorzystano wzory analogiczne jak w rozdziale 4.
Ponieważ liczba odrzuconych parametrów powinna być w tym przypadku niedu-
ża (żeby nie stracić informacji) przyjęto poziom istotności 0,01. Jeżeli poziom
istotności (dopuszczalne prawdopodobieństwo odrzucenia hipotezy zerowej wtedy,
gdy jest ona prawdziwa) jest mniejszy lub równy 0,01, to należy odrzucić hipotezę
zerową o braku zależności pomiędzy zmiennymi parametrami i przyjąć alternatywną
o występowaniu związku pomiędzy nimi. Założono, że odrzuca się te parametry, dla
których decyzja o odrzuceniu występuje równocześnie dla wszystkich podmiotów
we wszystkich krajach. Ponieważ nie jest możliwe tylko na podstawie samej analizy
statystycznej jednoznaczne określenie, które zmienne należy usunąć, jeszcze dodat-
kowo analizując działanie systemu eksperckiego, dla danych z badanych
przedsiębiorstw budowlanych, ostatecznie zdecydowano się na usunięcie 3 parame-
trów F,H,K (uczestnictwo dostawcy/nabywcy w nowej ofercie przedsiębiorstwa,
sposób komunikowania się, normy, reguły postępowania). Wynikało to z faktu, iż
system proponując parametry do poprawy zawsze równocześnie proponował para-
metry, wzajemnie skorelowane ze sobą, co potwierdziła analiza statystyczna.
Spośród 2 zmiennych skorelowanych zdecydowano się na usunięcie jednej z nich.
Wymienione 3 parametry nie są uwzględnione w ostatecznych wynikach obli-
czeń specjalnie opracowanego programu ConRel (w zaleceniach dla
przedsiębiorstwa budowlanego odnośnie wyboru jednego parametru relacji z ażdym
podmiotem otoczenia, wymagającego natychmiastowej poprawy).

3.4. Przykład działania systemu

Opracowany system ekspercki ma za zadanie wspomagać proces decyzyjny
przedsiębiorstwa budowlanego w zakresie poprawy relacji partnerskich na rynkach
instytucjonalnych. Do analizy wybrano jedno polskie przedsiębiorstwo budowlane.
Dane uzyskane od eksperta z tego przedsiębiorstwa są podane w tabeli 3.3. Wyko-
rzystano model i metodę oceny relacji partnerskich omówiony w podrozdziale

73
2.System ekspercki został zaprojektowany przez autorkę w pakiecie MatLab. Obli-
czenia do przykładu wykonano w opracowanym przez informatyka programie
ConRel. Uzyskane wyniki analizy stanu relacji partnerskich badanego przedsiębior-
stwa budowlanego z czterema podmiotami, w formie zaleceń zamieszczono w tabeli
3.4.
Tabela 3.3. Oceny uzyskane od eksperta z wybranego polskiego przedsiębiorstwa bu-
dowlanego (w skali pięciostopniowej)
Ważność Poziom relacji z: Wpływ
parametru Parametr relacji dostawcą dostawcą podwy- inwesto- na sukces
relacji materiałów maszyn konawcą rem firmy
5 Podstawa składania 4 3 3 3 4
zamówienia
5 Liczba dostawców/ 3 4 2 3 4
nabywców
3 Podejście do kontroli 3 3 1 4 4
jakości usług
4 Podział kosztów 4 3 3 3 5
5 Adaptacja do zmian 4 4 3 3 5
rynkowych
5 Uczestnictwo w 3 4 4 2 4
nowej ofercie przed-
siębiorstwa
5 Wzajemne relacje 5 4 3 4 4
5 Sposób komuniko- 5 5 3 4 3
wania się
5 Dzielenie się infor- 4 4 2 3 4
macją
5 Rozwiązywanie 3 3 3 3 4
konfliktów
4 Normy, reguły po- 4 3 4 2 5
stępowania
5 Częstotliwość kon- 5 4 5 3 5
taktów
4 Podejście do pro- 4 4 5 5 5
blemów jakości
5 Zaufanie 5 5 4 4 5
Zalecenia dla badanego przedsiębiorstwa budowlanego wspomagające jego sys-
tem decyzyjny w zakresie kształtowania relacji partnerskich na rynkach
instytucjonalnych są następujące.
W relacjach z wybranym lub wybranymi dostawcami materiałów budowlanych
dwa parametry są przeznaczone do zmiany: „podejście do kontroli jakości” czyli
kontrola jakości powinna być głównie przez dostawcę poparta zaufaniem do spraw-
dzonego partnera oraz parametr: „sposób komunikowania się”, czyli powinna być
komunikacja otwarta, inicjowana obustronnie, spontaniczna, zarówno osobista jak
i pisemna (elektroniczna) czy telefoniczna. Pozostałe parametry relacji z dostawca-
mi materiałów budowlanych zostały opatrzone komentarzem: „zachowaj”, czyli na
razie można je pozostawić bez zmian.

74
 Tabela 3.4. Zalecenia dla badanego przedsiębiorstwa budowlanego odnośnie po-
szczególnych parametrów relacji z wybranymi podmiotami otoczenia
Podwykonawca/ Inwestor/
Dostawca ma- Dostawca
Parametr relacji główny wyko- inwestor
teriałów maszyn
nawca zastępczy
Podstawa składania
Zachowaj Zachowaj Zachowaj Zachowaj
zamówienia
Liczba dostawców Zachowaj Zachowaj Zachowaj Zachowaj
Podejście do kon-
Zmień Zachowaj Zachowaj Zachowaj
troli jakości
Podział kosztów Zachowaj Zachowaj Zachowaj Zachowaj
Adaptacja do
Zachowaj Zachowaj Zachowaj Zachowaj
zmian rynkowych
Uczestnictwo do-
stawcy/nabywcy w
Zachowaj Zachowaj Zmień Zmień
nowej ofercie
przedsiębiorstwa
Wzajemne relacje Zachowaj Zachowaj Zmień Zmień
Sposób komuni-
Zmień Zmień Zmień Zachowaj
kowania się
Dzielenie się in-
Zachowaj Zachowaj Zachowaj Zachowaj
formacją
Rozwiązywanie
Zachowaj Zachowaj Zachowaj Zachowaj
konfliktów
Normy, reguły
Zachowaj Zachowaj Zachowaj Zachowaj
postępowania
Częstotliwość
Zachowaj Zachowaj Zachowaj Zachowaj
kontaktów
Podejście do pro-
Zachowaj Zachowaj Zachowaj Zachowaj
blemów jakości
Zaufanie Zachowaj Zachowaj Zachowaj Zachowaj

W relacjach z wybranym lub wybranymi dostawcami maszyn budowlanych je-

den parametr jest przeznaczony do dalszej zmiany: „sposób komunikowania się”
czyli komunikacja powinna być otwarta, inicjowana obustronnie i spontaniczna.
Pozostałe parametry relacji z dostawcami maszyn budowlanych zostały opatrzone
komentarzem „zachowaj”, czyli na razie można je pozostawić bez zmian.
W relacjach z wybranym lub wybranymi podwykonawcami/głównymi wyko-
nawcami robót budowlanych trzy parametry są przeznaczone do zmiany:
„uczestnictwo dostawcy/nabywcy w nowej ofercie przedsiębiorstwa” (przedsiębior-
stwo może pełnić rolę dostawcy lub nabywcy względem głównego wykonawcy lub
podwykonawcy) czyli aktywne, wspólne dążenie do ciągłego udoskonalania usług,
„wzajemne relacje” czyli zwrócić uwagę na nieformalne, oparte na zaufaniu, nie

75
anonimowe, bliskie, zindywidualizowane i wielopłaszczyznowe relacje z podwyko-
nawcami/głównymi wykonawcami robót budowlanych oraz „sposób
komunikowania się” czyli komunikację otwartą, inicjowaną obustronnie i sponta-
niczną. Pozostałe parametry relacji z podwykonawcami/głównymi wykonawcami
robót budowlanych zostały opatrzone komentarzem „zachowaj”, czyli na razie moż-
na je pozostawić bez zmian.
W relacjach z wybranym lub wybranymi inwestorami/ inwestorami zastępczy-
mi dwa parametry są przeznaczone do zmiany: „uczestnictwo dostawcy/nabywcy
w nowej ofercie przedsiębiorstwa” czyli należy zwrócić uwagę na aktywne, wspólne
dążenie do ciągłego udoskonalania usług oraz „wzajemne relacje” co oznacza poło-
żenie nacisku na nieformalne, oparte na zaufaniu, nie anonimowe, bliskie,
zindywidualizowane i wielopłaszczyznowe relacje z inwestorami/ inwestorami za-
stępczymi. Pozostałe parametry relacji z wybranym lub wybranymi inwestorami/
inwestorami zastępczymi zostały opatrzone komentarzem „zachowaj”, czyli na razie
można je pozostawić bez zmian. Żaden parametr nie otrzymał komentarza „zmień
natychmiast”, zatem nie ma parametrów, które należy poddać w pierwszej kolejno-
ści natychmiastowej zmianie.

3.5. System informatyczny do zarządzania relacjami partnerskimi

przedsiębiorstw budowlanych
Program pełni 3 zasadnicze funkcje: komputerowa baza danych przedsiębiorstw
budowlanych, program do diagnozowania i sterowania relacjami partnerskimi
przedsiębiorstwa budowlanego, program wspomagający decyzję wyboru przedsię-
biorstwa budowlanego do współpracy partnerskiej.
Komputerowa baza danych przedsiębiorstw budowlanych
Autorka opracowała koncepcję działania systemu informatycznego do zarządza-
nia relacjami partnerskimi przedsiębiorstw budowlanych, która została
zrealizowana przez informatyka w postaci programu ConRel. Program został tak
nazwany przez autorkę od skrótu słów: construction relationship. Schemat działania
sytemu informatycznego przedstawiono na rys. 3.17. W pakiecie MatLab autorka
zaimplementowała rozmyty system ekspercki, co zostało wykorzystane przez infor-
matyka opracowującego program ConRel. Krótką charakterystykę działania systemu
przedstawiono poniżej.
export danych sterowanie relacjami part-
wydrukiExcel nerskimi przedsiębiorstwa
budowlanego
MatLab
baza danych ConRel
Access Visual Studio wybór najlepszego ze
względu na relacje partner-
skie przedsiębiorstwa
diagnoza relacji part- budowlanego do współpracy
nerskich MatLab
MatLab
Rys. 3.17. Schemat działania sytemu informatycznego do zarządzania relacjami partnerskimi
przedsiębiorstw budowlanych

76
 Aplikacja została zaimplementowana w pakiecie Visual Studio. Wprowadzane
dane są przechowywane w bazie danych typu Access. Integralność bazy danych jest
zagwarantowana poprzez określenie relacji pomiędzy poszczególnymi tabelami bazy
danych. Rekordy w poszczególnych tabelach są identyfikowane na podstawie pola
Id będącego kluczem głównym. Nadawanie wartości tego pola odbywa się automa-
tycznie.
Wszystkie relacje pomiędzy tabelami są skonstruowane w oparciu o to pole.
Przyjęto, że użytkownik definiuje zagadnienia, z którymi związane są parametry
oraz pytania. Zarówno parametr jak i pytanie może być w relacji z tylko jednym
zagadnieniem. Z kolei przedsiębiorstwa budowlane, dla których opracowane są za-
gadnienia, grupuje się w projekty. Poszczególne przedsiębiorstwa mogą być
związane relacją tylko z jednym projektem. Opracowana aplikacja jest zintegrowana
ze środowiskiem Windows poprzez wykorzystanie techniki COM (Component Ob-
ject Model Technologies). Dzięki temu możliwe było do wykonania obliczeń
i wykorzystanie pakietu MatLab. Pakiet ten został wybrany ze względu na obszerną
bibliotekę numeryczną oraz łatwość tworzenia własnych procedur numerycznych.
Aplikacja, w celu wykonania obliczeń, inicjuje pracę konsoli pakietu MatLab (wy-
korzystując technikę COM), a następnie wywołuje odpowiednie procedury
numeryczne. Po zakończeniu obliczeń aplikacja pobiera wyniki oraz zamyka konso-
lę pakietu MatLab. Wykorzystując bibliotekę FUZZY z pakietu MatLab autorka
zrealizowała zarówno procedury umożliwiające ocenę jak i sterowanie relacjami
partnerskimi przedsiębiorstwa budowlanego. Dane wejściowe oraz wyniki obliczeń
można eksportować do programu Excel według szablonu opracowanego przez użyt-
kownika. Program ConRel jest aplikacją bazodanową, w której wykorzystano bazę
danych typu Access. W skład bazy danych wchodzi 6 tabel powiązanych relacjami,
które pozwalają na efektywny dostęp do danych oraz gwarantują zachowanie inte-
gralności bazy. Poszczególne tabele odpowiadają oknom aplikacji służącym do
wprowadzania danych.
Na rynku dostępny jest wprawdzie program CRM Customer Relationship Mana-
gement służący do zarządzania relacjami z klientami, jednak jego wykorzystanie w
praktyce jest nieco inne. CRM jest narzędziem informatycznym przeznaczonym dla
handlowców i menedżerów różnych branż odpowiedzialnych za sprzedaż i obsługę
klienta. Program przechowuje dane o klientach, kontaktach z nimi i zawieranych
transakcjach oraz pomaga analizować i optymalizować działania handlowe. Poprzez
analizę relacji z klientami w długim czasie można przewidywać ich zachowania
w przyszłości oraz opracować odpowiednią strategię działania. Program ten nie ana-
lizuje bezpośrednio relacji partnerskich przedsiębiorstw budowlanych tak jak
specjalnie opracowany w tym celu ConRel.
Program do diagnozowania i sterowania relacjami partnerskimi przedsię-
biorstwa budowlanego
Dla każdego z wprowadzonych przedsiębiorstw program umożliwia wykonanie
analizy parametrów oraz bazując na wynikach systemu eksperckiego, opracowanie
propozycji zmian w relacjach z czterema podmiotami na rynkach instytucjonalnych.
System ekspercki został zaimplementowany w pakiecie MatLab. Dane dla analizo-
wanego przedsiębiorstwa są eksportowane do pakietu MatLab a następnie, bazując
na bibliotece numerycznej, z tego pakietu. Dokonuje się ich analizy z wykorzysta-

77
niem zaimplementowanego systemu eksperckiego. Dane te z kolei są importowane
do programu ConRel z wykorzystaniem techniki COM.
Prezentacja programu i jego możliwości wraz z przykładami zostały omówione
w artykule (Radziszewska-Zielina, 2010).

3.6. Podsumowanie
Efekty naukowe
Efektem naukowym jest opracowanie modelu relacji partnerskich przedsię-
biorstw budowlanych, metody oceny i sterowania relacjami partnerskimi
przedsiębiorstw budowlanych na rynkach instytucjonalnych. Autorka ma nadzieję,
że zainteresuje tym tematem zarówno innych naukowców i niniejsze opracowanie
przyczyni się do rozwoju badań partnerstwa w budownictwie, jak i praktyków
w kontekście wykorzystania zaproponowanego systemu sterowania relacjami part-
nerskimi. Wprawdzie logika rozmyta była już stosowana w inżynierii przedsięwzięć
budowlanych np. do modelowania procedury prekwalifikacji wykonawców robót
budowlanych w celu rozwiązania problemu wyboru wykonawcy przez inwestora,
jednak nie w aspekcie tworzenia z nim relacji partnerskich.
Efekty praktyczne, zastosowanie proponowanej metody
W pakiecie MatLab autorka zaimplementowała rozmyty system ekspercki, co zo-
stało następnie wykorzystane do opracowania program ConRel. Zaprezentowane
wyniki badań mogą być interesuje dla przedsiębiorców budowlanych i wykorzystane
w praktyce. Efektem praktycznym jest powstanie programu komputerowego do
diagnozowania i sterowania relacjami partnerskimi przedsiębiorstw budowlanych na
rynkach instytucjonalnych. Program ten ma wspomagać system decyzyjny przedsię-
biorstwa budowlanego w zakresie zarządzania relacjami partnerskimi.
Wyraźnie widać potrzebę badań oraz publikacji dotyczących zarówno partner-
stwa w inwestycji budowlanej jak i partnerstwa strategicznego. Głębsza
i powszechnie dostępna wiedza na temat podejścia partnerskiego w budownictwie
mogłaby być wskazówką dla praktyków z przedsiębiorstw budowlanych i przyczy-
nić się do rozpowszechnienia zjawiska relacji partnerskich przedsiębiorstw
budowlanych na rynkach instytucjonalnych.
Niniejsze opracowanie ma wspomóc w tym względzie naukę i praktykę. Program
ConRel został już udostępniony zainteresowanym polskim przedsiębiorstwom bu-
dowlanym, a szczegółowe szkolenie w zakresie jego obsługi oraz problematyki
relacji partnerskich w budownictwie autorka prowadzi w ramach kursu podyplomo-
wego na Politechnice Krakowskiej „Zarządzanie przedsiębiorstwem budowlanym”.
Już Dainty i in. (2001, s. 847) pisali na temat wdrożenia podejścia partnerskiego w
budownictwie, że „zmiana nastawienia musi pochodzić z różnych źródeł, w tym
z edukacji wykonawców budowlanych, na przykład umiejętności komunikacyjne
oraz korzyści z podejścia partnerskiego mogą być wdrażane na szkoleniach”.
Autorka jest przekonana, że za kilka lat o relacjach partnerskich przedsiębiorstw
budowlanych nie będzie się mówić tylko jako o pewnym nowym zjawisku w bu-
downictwie ale jako o skutecznej metodzie zarządzania przedsięwzięciami
budowlanymi.

78
3.7. Literatura:
[1] Associated General Contractors of America (AGC). (1991). Partnering: A Con-
cept for Success. Washington, USA: AGC.
[2] Bennet, J. i Jayes, S. (1998). The Seven Pillars of Partnering. London: Reading
Construction Forum Partnering Task Force, University of Reading, Thomas
Telford.
[3] Bresnen, M. i Marshall, N. (2000). Partnering in construction: A critical review
of issues, problems and dilemmas. Construction Management and Economics,
Vol. 18, No.2, 229-237.
[4] Chojcan, J. i Łęcki, J. (2001). Zbiory rozmyte i ich zastosowania. Gliwice: Poli-
technika Śląska.
[5] Construction Industry Institute (CII). (1991). In Search of Partnering Excel-
lence. Special Publication, Report by the Partnering Task Force of CII, No. 17-
1. Austin, Texas, USA: CII.
[6] Crowley, L. G. i Karim, M. A. (1995). Conceptual model of partnering. Journal
of Management in Engineering, Vol. 11, No. 5, 33-39.
[7] Dainty, A. R. J., Briscoe, G. H. i Milett, S. J. (2001). Subcontractor perspectives
on supply chain alliances. Construction Management and Economics, Vol. 19,
No. 8, 841-848.
[8] Driankov, D., Hellendoorn, H. i Reinfrank, M. (1996). Wprowadzenie do stero-
wania rozmytego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowo-Techniczne.
[9] Fonfara, K. (2004). Marketing partnerski na rynku przedsiębiorstw. Warszawa:
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
[10] Hutt, M. i Speh, T. (1998). Business Marketing Management: a Strategic View
of Industrial and Organizational Markets. Orlando Fl: Dryden Press.
[11] Kacprzyk, J. (2001). Wieloetapowe sterowanie rozmyte. Warszawa: WNT.
[12] Kanter, R. M. (1994). Collaborative Advantage: The Art of Alliances. Boston:
Harvard Business Review.
[13] Kapliński, O. (2008). Development and usefulness of planning techniques and
decision making foundations on the example of construction enterprises in Po-
land. Technological and Economic Development of Economy, Vol. XIV, No. 4,
492-502.
[14] Kapliński, O. (2009). Information technology in the development of the Polish
construction industry. Technological and Economic Development of Economy,
Vol. XV, No. 3, 7-452.
[15] Kapliński, O. i Zavadskas, E. (1997). Expert systems for construction processes.
Statyba (Civil Engineering, Vol. 12, No. 4, 49-61.
[16] Kapliński, O., Werner, W., Kosecki, A., Biernacki, J. i Kuczmarski, F. (2002).
Current state and perspectives of research on construction management and
mechanization in Poland. Journal of Civil Engineering and Management, Vol.
VIII, No. 4, 221-230.
[17] Kotler, P. H. (1994). Wining Through Value Oriented Marketing. Singapore:
Seminar, Marketing Institute of Singapore.
[18] Matthews, J. (1999). Applying partnering in the supply chain. W S. Rowlinson i
P. Mcdermott, Procurement Systems, A guide to best practice in construction.

79
 (strony 252-275). London: E&FN Spon.
[19] Otto, J. (1999). Marketing relacji. Koncepcja i stosowanie. Zeszyty Naukowe
Politechniki Łódzkiej, 830. Łódź: Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej.
[20] Pfeiffer, B. M. (1996). 5. Workshop “Fuzzy Control. Automatisierungstechnik,
Vol.44, No. 3, 141-142.
[21] Piegat, A. (2003). Modelowanie i sterowanie rozmyte. Warszawa: EXIT.
[22] Radziszewska-Zielina, E. (2010). System informatyczny do zarządzania rela-
cjami partnerskimi przedsiębiorstw budowlanych. Czasopismo Techniczne,
Technical Transactions, 4-B/2010, issue 19, 99-111.
[23] Radziszewska-Zielina, E. (2011). Assessment methods of partnering relations of
Polish, Slovak and Ukrainian construction enterprises with the use of fuzzy
logic. Archives of Civil Engineering, Nr 1(LVII)/2011, 87-118.
[24] Radziszewska-Zielina, E. (2013). Studies of the Partner Relations of Construc-
tion Companies. Saarbrücken: LAP LAMBERT Academic Publishing.
[25] Światowiec, J. (2006). Więzi partnerskie na rynku przedsiębiorstw. Warszawa:
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
[26] Webster, F. E. (1992). The Changing role of Marketing in the Corporation. Jo-
urnal of Marketing, Vol. 56, No. 4, 1-17.

A method of diagnosis and control of partnering relations in a construc-

tion enterprise
Abstract
It can be said, after considerable simplification, that partnership, in contrast with
competition, is characterised not by struggle but by cooperation.This is a new trend
in the approach to the realisation of construction projects. Divergent interests are
being replaced by the will to share common success in completing construction pro-
jects. Companies work together, with the goal of achieving the target result and
mutual benefits.
The very subject of partnering relations on the institutional market is up-to-date
and relatively new. In business practice, the building of partnering relations has be-
come one of the strategic priorities of enterprises as late as in the 1990s. Partnering
relations are a phenomenon which reflects the global tendency towards tightening
the cooperation between enterprises.
The present chapter develops a system of assessment of partnering relations by
any construction enterprise. The Mamdani fuzzy control has been applied. The fuzzy
expert system which controls the partnering relations of construction enterprises,
including the base of 112 rules, was designed with the use of the fuzzy toolkit in the
MatLab package (numerical library). Finally, an IT system was developed for the
management of the partnering relations of construction enterprises. The practical
application of the system was indicated. The practical effect consists in the devel-
opment of a computer programme for the diagnosis and control of the partnering
relations of construction enterprises on institutional markets. The programme is to
aid the decision-making system of a constructuin enterprise within the scope of part-
nering relation management.

80
Mieczysław Połoński5

4. Kontrola kosztów realizacji obiektu budowlanego metodą

Earned Value
4.1. Wprowadzenie
Podstawowym dokumentem organizacyjnym opracowywanym na etapie
przygotowania obiektu budowlanego do realizacji jest harmonogram budowy. Za-
zwyczaj postrzegany jest on, jako plan przyszłych działań, jednak nie należy
zapominać, że w zależności od założeń jego rola może być znacznie szersza. Wśród
zadań, do których może on być używany, można wymienić między innymi (Jawor-
ski, 1999; Połoński, 2010):
 koordynacja prac i obowiązków poszczególnych uczestników procesu inwe-
stycyjnego (inwestora, głównego wykonawcy, podwykonawców, menadżera
kontraktu),
 podpisywanie kontraktów na wykonanie robót przez podwykonawców (ter-
miny, zakres, koszt),
 zarządzanie realizacją i koordynacja prac na obiekcie,
 planowanie przydziału prac poszczególnym brygadom roboczym czy robotni-
kom,
 bilansowanie zapotrzebowania na zasoby typu praca (pracownicy, sprzęt),
 planowanie zapotrzebowania na materiały w czasie trwania robót,
 kontrola terminów wykonania planowanych zadań,
 kontrola rzeczowego wykonania planowanych prac,
 analiza ryzyka realizacji projektu i zarządzanie ryzykiem w trakcie realizacji,
 planowanie terminów odbiorów poszczególnych etapów robót,
 planowanie zapotrzebowania na środki obrotowe podczas realizacji obiektu,
 fakturowanie kolejnych etapów robót,
 kontrola finansowa.
Jednym z ważniejszych obszarów wymienionych działań są wszelkie czyn-
ności związane z planowaniem i kontrolą kosztów podejmowanych, czy już
realizowanych działań budowlanych (Kasprowicz, 2007; Majewski, 2006). Praktyka
wskazuje, że znaczna część obiektów budowlanych w trakcie wykonywanych robót
przekracza planowany budżet. W literaturze światowej podawane były spektakular-
ne przykłady dużych inwestycji, których plan odbiegał znacznie od wartości
uzyskanych na podstawie faktycznych nakładów określonych po zakończeniu tych
inwestycji. I tak np. Reilly i in. (Reilly, Mcbride, Sangrey, Macdonald i Brown,
2004) wskazuje, że budowa linii metra Jubilee w Londynie została opóźniona o dwa
lata, a koszt realizacji przekroczył koszty planowane o 67% (tzn. 1,4 mld funtów);
tunel pod kanałem La Manche przekroczył o 80% planowany budżet, most nad

5
Mieczysław Połoński, dr hab. inż., Wydział Budownictw i Inżynierii Środowiska,
SGGW w Warszawie

81
Wielkim Bełtem w Danii to 54% przekroczenia kosztów. Takich przykładów
w literaturze można spotkać więcej. Jednak dopiero badania przeprowadzone pod
kierunkiem Flyvbjerga (Flyvbjerg, Holm i Buhl, 2002) zostały przeprowadzone na
dużej, reprezentatywnej próbie statystycznej 258 obiektów. Wyniki tych badań jed-
noznacznie potwierdziły, że problem niedoszacowania planowanych inwestycji jest
powszechny i dotyczy prawie 9 na 10 badanych inwestycji, przy czym średnie prze-
kroczenie analizowanych planowanych kosztów wyniosło 28%.
Podane wyniki badań wyraźnie wskazują na wagę zagadnień dotyczących
monitorowania ponoszonych kosztów od samego początku podejmowanych robót
budowlanych. Jak wiadomo, przebieg prac budowlanych bezpośrednio już na etapie
wykonywanych robót często jest zakłócany przez wiele czynników losowych (Sko-
rupka, 2008, 2009). Mają one oczywiście również wpływ na koszt wykonywanych
robót. Bezpośrednio na koszty i terminowość wykonywanych prac mają wpływ
między innymi:
 błędy w ofertowej wycenie kosztów wykonania poszczególnych elementów czy
robót,
 okresowe zmiany cen materiałów budowlanych,
 okresowe zmiany cen surowców (np. paliwa), energii, wynajmu środków trans-
portowych itp.,
 zmiany przepisów podatkowych (np. zmiana stawki podatku VAT), pochodnych
kosztów pracy,
 fluktuacje w wielkości frontu inwestycyjnego i związane z tym możliwości pozy-
skiwania podwykonawców branżowych,
 termin wykonywania robót i związanych z tym warunków atmosferycznych (np.
długa i mroźna zima),
 błędy w rozpoznaniu warunków wykonywania robót (np. złe rozpoznanie geolo-
giczne czy hydrogeologiczne),
 utrudniony dojazd do placu budowy (szczególnie w warunkach miejskich),
 brak możliwości zorganizowania magazynów i warsztatów bezpośrednio na pla-
cu budowy i konieczność organizacji tzw. montażu z kół,
 utrudniony i/lub ograniczona przepustowość transportu pionowego (szczególnie
w przypadku wznoszenia wysokich obiektów punktowych) itp.
W przypadku umowy ryczałtowej wszystkie te ryzyka bierze na siebie wy-
konawca. Są one najczęściej uwzględnione przez składającego ofertę wykonawcę
przy kalkulowaniu ceny kontraktu, jednak przy silnej konkurencji na rynku i prze-
targowej formie wyłaniania firm wykonawczych kosztowy margines błędu musi być
ograniczony. W takim wypadku wykonawca robót budowlanych jest żywo zaintere-
sowany bieżącą kontrolą kosztów wykonywanych robót tak, aby na każdym etapie
zaawansowania robót mógł porównać koszty planowane z ponoszonymi i przewi-
dywać końcową opłacalność wykonywanych prac (Jacob, 2003). Aktualnie, przy
realizacji coraz bardziej złożonych technologicznie obiektów budowlanych, rosną-
cych kosztach ich wykonania, równoczesnym udziale w wykonaniu prac
budowlanych wielu podwykonawców problem bieżącej kontroli finansowej staje się
coraz bardziej złożony i trudny do wykonania. Dotychczasowe metody zarządzania

82
operatywnego kosztami budowy mają ograniczony zasięg i posiadają liczne wady
jak np. brak możliwości prognozowania końcowych kosztów budowy na podstawie
zaobserwowanych w początkowym okresie realizacji tendencji zmian kosztów. Stąd
próby poszukiwania nowych, odpowiednio do praktyki zaawansowanych technik
zarządzania, kontroli i redukcji kosztów. Jedną z takich technik jest metoda wartości
wypracowanej nazywana najczęściej w literaturze Earned Value Metod (EVM).

4.2. Rekomendowane zastosowania

Kontrola kosztów realizacji robót metodą EVM może być zastosowana na
większości obiektów budowlanych. Należy jednak zauważyć, że zastosowanie me-
tody ma zazwyczaj sens tylko przy projektach trwających dłużej, np. powyżej roku,
gdyż dopiero wówczas w pierwszym okresie realizacji projektu może się ukształto-
wać trwała tendencja, pozwalająca na wiarygodne szacowanie danych dotyczących
zakończenia całego projektu.
Podstawową daną do prowadzenia przyszłej kontroli jest odpowiednio skon-
struowany harmonogram rzeczowo – finansowy planowanych robót. Niezwykle
ważny jest odpowiedni układ poszczególnych pozycji w tym dokumencie, gdyż jego
struktura będzie w dużym stopniu przesądzała w przyszłości o sposobie gromadze-
nia danych do jego aktualizacji. Warunkiem niezbędnym do wdrożenia tej metody
jest również prowadzenie regularnych, pełnych i jednorodnych metodycznie kontroli
zawansowania rzeczowego prowadzonych robót oraz dostępu do wszystkich pono-
szonych na bieżąco kosztów związanych z prowadzeniem prac. Dobrym źródłem
tych informacji jest system księgowy używany w danej firmie.
Metoda EVM posiada dwie ważne zalety. Po pierwsze pozwala łączyć cza-
sową ocenę stanu zaawansowania realizacji robót z ich zaawansowaniem
finansowym na tle wartości planowanych. Po drugie, co jest chyba jeszcze ważniej-
sze, pozwala szacować ostateczny koszt i termin zakończenia projektu na podstawie
tendencji, jakie się ujawniły w dotychczasowej realizacji obiektu. Dzięki przepro-
wadzonym badaniom na ponad 700 dużych amerykańskich projektach stwierdzono,
że przy niespełna 15% - 20% zaawansowaniu projektu użycie metody EVM daje
możliwość przewidzenia wyniku końcowego z dużą dokładnością i to niezależnie od
typu monitorowanego kontraktu, programu czy usługi (Wilkens, 1999).
Metoda EVM posiada również swoje wady. Mimo stosunkowo prostych za-
łożeń, głównym problem, jaki może zaistnieć są niezbędne do pozyskania dane,
konieczne do jej zastosowania. Poprawne szacowanie zawansowania wykonania
robót, szczególnie w zakresie kosztów, dostarcza niekiedy problemów metodycz-
nych (np. w zakresie kosztów pośrednich czy rozliczenia kosztów dużej partii
materiałów używanych do różnych robót). W zależności od tego, czy będziemy się
kierować czasem pozostałym do zrealizowania prac, pracochłonnością czy np. ob-
miarem jednostek fizycznych uzyskamy nieco inne wartości poszczególnych
wskaźników. Między innymi z tego powodu wypływa konieczność opracowania od
samego początku właściwej, konsekwentnie stosowanej metodyki gromadzenia da-
nych na temat przebiegu robót i ich kosztów. Gromadzenie tych danych wymaga
szczegółowego zaplanowania systemu zarządzania obiegu danych finansowych,
zaprojektowania wzorów raportów (arkuszy obliczeniowych), opracowania schema-

83
tów obiegu dokumentów, podziału i zakresu kompetencji itp. Samo gromadzenie i
opracowanie danych wymaga dużej konsekwencji i systematyczności. Opracowując
system zarządzania tymi danymi w każdym wypadku indywidualnie trzeba dosto-
sować się do specyfiki analizowanego obiektu, techniki raportowania stosowanej
w danym przedsiębiorstwie, stosowanych systemów finansowych itp. W prezento-
wanym opisie pominięto ten aspekt badań, koncentrując się na metodyce
prowadzonych analiz i sposobie interpretowania uzyskiwanych wyników.
Należy także pamiętać, iż cała metoda opiera się na rzetelności danych
wprowadzanych do obliczeń. Do jej wad należy również możliwość celowego, krót-
koterminowego manipulowania wartościami obliczanych wskaźników, poprzez
świadomy dobór wykonywanych zadań, które korzystnie wpływają na bieżące war-
tości wybranych wskaźników, lecz nie muszą skutkować realnym wzrostem
uzyskiwanej wydajności w dłuższym horyzoncie czasowym.
Metoda EVM obecnie jest standardem obowiązkowo stosowanym w przy-
padku projektów finansowanych przez Bank światowy, NATO, Lockheed Martin,
Boeing, IBM i inne duże korporacje. Na przełomie 1996 i 97 roku EVM uzyskała
rekomendację PMI (Project Management Institute), największej międzynarodowej
organizacji zrzeszającej kierowników projektów.

4.3. Analiza i sformułowanie problemu

4.3.1. Podstawowe założenia
Założenia metodyki wykonywania obliczeń metodą EVM są stosunkowo
dobrze opisane w literaturze (Anbari, 2003; Czarnigowska, 2009; Fleming
i Koppelman, 2002; Webb, 2008; Wilkens, 1999), więc poniżej podano tylko pod-
stawowe informacje.
Do lat 60-tych przy ocenie projektów stosowano porównanie kosztów po-
niesionych z kosztami planowanymi. Chcąc przeanalizować, co dzieje się
z kosztami przed zakończeniem prac, musieliśmy znać rzeczywisty, poniesiony
koszt robót w momencie kontroli oraz przewidzieć, jaki będzie planowany końcowy
koszt wykonywanego projektu. Wyciągane na tej podstawie wnioski przedstawiały
zaawansowanie prac projektu w czasie. Analiza kosztów porównująca dane plano-
wane z danymi rzeczywistymi przedstawiona została na rysunku 4.1.
Analizowanie projektów w powyższy sposób nie było jednak do końca pra-
widłowe, gdyż poziom zaawansowania projektu w czasie był oceniany tylko
z uwzględnieniem poniesionych kosztów. Na podstawie tego wykresu można zaob-
serwować, że krzywa faktycznie poniesionych kosztów w dniu kontroli odbiega od
krzywej kosztów planowanych, i że aktualne poniesione koszty są poniżej kosztów
planowanych. Fakt ten może wydawać się optymistyczny, jednak jeżeli tych danych
nie odniesiemy do faktycznego rzeczowego zawansowania wykonanych robót i ich
planowanego kosztu, tak naprawdę nie potrafimy poprawnie zinterpretować ponie-
sionych wydatków. Celem opracowania metody EVM była właśnie powiązanie
współzależnego rzeczowego zaawansowania stanu robót i poniesionych kosztów na
tle wartości planowanych. Istotę założeń metody Earned Value przedstawiono na
rysunku 4.2.

84
 Rysunek 4.1. Tradycyjna analiza kosztów; źródło: Wilkens, 1999

Rysunek 4.2. Elementy metody Earned Value; źródło: Wilkens, 1999

Wskaźniki zilustrowane na powyższym rysunku przedstawione są za pomocą

krzywych, gdyż są one funkcją czasu. Krzywa ilustrująca przebieg BCWS, czyli
planowany koszt planowanej pracy wyznaczana jest podczas fazy planowania pro-
jektu, a jej zakończeniem jest BAC, czyli planowany budżet projektu. Planowany

85
termin zakończenia robót oznaczany jest symbolem PD (Planed duration). Krzywe
ilustrujące przebieg BCWP czyli planowany koszt wykonanej pracy oraz ACWP,
czyli rzeczywisty koszt wykonanej pracy wyznaczane są podczas realizacji projektu.
W związku z tym krzywe BCWP oraz ACWP wyznaczone mogą zostać jedynie do
dnia kontroli. Na podstawie tego wykresu można również zapoznać się z odchyle-
niami od budżetu oraz harmonogramu zarówno w dniu kontroli, jak również
wartościami prognozowanymi na zakończenie projektu. Dane z krzywych ACWP,
BCWS i BCWP stanowią podstawę do obliczania dalszych wskaźników. Można je
podzielić na dwie grupy: wskaźniki służące do monitorowania postępu prac oraz
wskaźniki do prognozowania dalszych kosztów i postępu prac na podstawie dotych-
czasowych rezultatów. Wśród pierwszej grupy można wyróżnić:
 CV (Cost Variance - Odchylenie kosztu) - jest to różnica pomiędzy wartością
wypracowaną i rzeczywistymi wydatkami w badanym punkcie raportu:
CV=BCWP-ACWP. Jeśli wartość CV wyrazi się jako ułamek budżetowego
kosztu dotychczas wykonanych prac BCWP uzyska się miarę procentową
oznaczoną zazwyczaj CV%,
 CV% (Cost Variance % - % Odchylenie kosztu) - jest to wartość CV wyrażona
procentowo tzn: CV%=100*(BCWP-ACWP)/BCWP. Wartość CV% pokazuje
różnicę w % o ile mniej lub więcej pieniędzy było użytych do zrealizowania
zadań, które planowano,
 PCS (Percent Complete Scheduled – wyraża planowany procent wykonania
budżetu i obliczane jest jako: PCS=100*(BCWS/BAC).
 PC (Percent Complete - Planowane zawansowanie przedsięwzięcia) -
PC=100*(BCWP/BAC)
 SV (Scheduled Variance - odchylenia od harmonogramu) - SV= BCWP -
BCWS i jest to wskaźnik w funkcji kosztów, którego wartość ujemna oznacza
opóźnienie wyrażone przez kwotę niewykorzystanego budżetu. Jeśli wartość
SV wyrazi się jako ułamek budżetowego kosztu planowanych prac BCWS uzy-
ska się miarę procentową oznaczoną zazwyczaj SV%,
 SV% (Scheduled Variance % - % odchylenia od harmonogramu) tzn. SV%=
100*(BCWP – BCWS)/BCWS. Wartość SV% pokazuje, jaki procent prac nie
został zakończony lub o ile procent prac przekroczono w stosunku do planowa-
nych kosztów,
 CPI (Cost Performace Index - wskaźnik wykorzystania kosztu) - CPI=
BCWP/ACWP i wskaźnik ten oznacza, jaka część kosztów została poniesiona
zgodnie z planem; CPI<1 oznacza, że koszt robót wykonanych jest większy niż
planowano (czyli źle); CPI>1 oznacza, że koszt robót wykonanych jest mniej-
szy niż planowano (jeśli prace wykonywane są zgodnie z planem czasowym to
dobra wiadomość, jeśli nie wartość wskaźnika jest niejednoznaczna).
 SPI (Schedule Performance Index - wskaźnik wykonania harmonogramu) -
SPI= BCWP/BCWS i jest to wskaźnik wykonania harmonogramu w funkcji
czasu (mniejszy od 1 oznacza opóźnienie). Należy zauważyć, że wskaźnik wy-
konania harmonogramu w czasie wyliczany jest na podstawie wartości
kosztów, co czasami podnoszone jest jako zarzut, w stosunku do takiego sposo-
bu jego obliczania.

86
 Wśród wskaźników używanych do prognozowania najczęściej oblicza się na-
stępujące wartości:
 EAC (Estimated at Completion) – jest to szacowany ostateczny koszt projektu
i wyliczana jest wg następującej formuły:
BAC  BCWP
EAC  ACWP 
CPI
 TCPI (To Complete Performance Index- wymagany wskaźnik wykonania kosz-
tów) - TCPI = (BAC - BCWP)/(BAC - ACWP) i jest to wskaźnik ukazujący
stosunek pracy pozostałej do wykonania do pieniędzy pozostałych w budżecie.
 ETTC (Estimated Time At Completion – przewidywany czas wykonania całych
robót) - w klasycznej metodzie EVM czas potrzebny do zakończenia robót pro-
gnozowano na podstawie następującej formuły (Webb, 2008):
PD   AD  SPI 
ETTC  AD 
SPI
gdzie: AD (Actual Duration) to czas jaki upłynął od rozpoczęcia robót a PD
(Planned Duration) to planowany czas realizacji inwestycji.
Jednak podczas licznych badań stwierdzono, że ta formuła niezbyt efektywnie
wyznacza poszukiwany czas zakończenia robót i w literaturze podano kilka in-
nych metod jego obliczania (Anbari, 2003; Lipke, 2009, 2010; Połoński, 2012;
Vandevoorde i Vanhoucke, 2006).
4.3.2. Metodyka obliczania wartości wypracowanej
Podstawową kwestią, na której opiera się opisywana metoda jest umiejętność
poprawnego oszacowania wartości wypracowanej, czyli zaawansowania prac
w stosunku do planu. Ze względu na różny charakter, technologię, powiązania orga-
nizacyjne i sposób wykonywania poszczególnych zadań z którymi możemy zetknąć
się na placu budowy, precyzyjne oszacowanie tej wartości może często być trudne.
Na pewno warto problem ten przeanalizować wcześniej i dostosować do specyfiki
planowanych robót.
Na ogół stosowane są następujące rozwiązania:
 subiektywne szacowanie procentowego zaawansowania – metoda ta, jedna
z częściej stosowana w praktyce, gdy trudno jest wyznaczyć jednoznaczne,
mierzalne kryterium zaawansowania, polega na indywidualnej ocenie opartej
na doświadczeniu przeprowadzanej przez osoby odpowiedzialne za wykona-
nie lub kontrolę wykonania i stwierdzeniu, w jakim procencie w odniesieniu
do konkretnej daty (często nazywanej datą stanu) planowane zadanie zostało
zrealizowane w wymiarze rzeczowym. Wówczas wartość wypracowana zada-
nia wyznacza się na podstawie wzoru: BCWP = OB * %zaawansowania gdzie
OB to planowany budżet zadania (Original Budget), subiektywne szacowanie
czasu, jaki jest niezbędny do ukończenia zadania – stosując tą metodę należy
równocześnie przyjąć założenie, że rozkład kosztów ponoszonych w trakcie
wykonywania tego zadania jest w miarę równomierny. Wówczas:
PD * BCWS
BCWP 
AD  PDWR

87
PD – planowany czas zadania (Planned Duration),
AD - czasu, jaki upłynął od rozpoczęcia prac do dnia aktualizacji (Actual Duration)
PDWR - przewidywanego czasu jaki zajmie dokończenie projektu (Planned Dura-
tion of Work Remaining)
Jeżeli planowany czas zadania został przekroczony, w podanym wzorze w licz-
niku wartość PD należy zastąpić wartością AD.
 wyznaczanie na podstawie pomiarów, zakładając równomierny rozkład kosztów
w stosunku do przerobu – metodę tą stosuje się, gdy jest możliwość jednoznacz-
nego obliczenia rzeczowego zaawansowania robót w stosunku do planu np.
wyznaczenie obmiaru powierzchni ścian działowych wymurowanych do daty
stanu czy wagi prętów powiązanych w zbrojenie i ułożonych w szalunku. Obli-
czenie wartości BCWP następuje wówczas podobnie jak w metodzie
subiektywnego szacowanie procentowego
 wyznaczanie na podstawie pomiarów, zakładając nierównomierny rozkład kosz-
tów w stosunku do przerobu – z przypadkiem takim mamy do czynienia, gdy
pomimo, że istnieje prosty sposób pomiaru wykonanej pracy od początku zakła-
da się, że rozkład kosztów nie jest proporcjonalny do zaawansowania
rzeczowego. Przyjmijmy np. że całe zadanie ma kosztować 18000 zł, ale ze
względu na kłopotliwe przygotowanie zrealizowanie pierwszych 25% prac insta-
lacyjnych pochłonie 60% planowanych kosztów a po osiągnięciu takiego
zaawansowania reszta kosztów rozłoży cię równomiernie. W takim przypadku po
oszacowaniu, że osiągnięto 50% zaawansowania rzeczowego BCWP zostanie
wyliczona jako (18000*0,6) + [0,25/0,75* (18000*(1-0,6)] = 13200 zł. Wadą tej
metody jest konieczność indywidualnego podejścia do każdego zadania oblicza-
nego zgodnie z jej założeniami.
 wyznaczenie na podstawie założonego schematu – metoda ta jest mocno uprosz-
czona, jednak pozwala w łatwy sposób zautomatyzować obliczenia i może być
stosowana przy dużej liczbie zadań trwających stosunkowo krótko tzn. nie więcej
niż trzy okresy aktualizacyjne, realizowanych mniej więcej w tym samym czasie
i nie obciążonych przeważającymi kosztami na tle realizacji całego obiektu.
W metodzie tej przyjmuje się jeden lub kilka stałych schematów naliczania kosz-
tów np. 25% kosztów po rozpoczęciu zadania, pozostałe 75% po osiągnięciu jego
zakończenia.
 szacowanie na podstawie upływającego czasu – z takim sposobem naliczania
kosztów mamy do czynienia w przypadku, gdy koszt nie zależy od zaawansowa-
nia rzeczowego a jedynie jest związany jest z upływem czasu np. koszt
utrzymania placu budowy czy dzierżawa terenu, na których prowadzone są robo-
ty. Jeżeli rozkład tych kosztów jest równomierny i nie zależy od długości okresu
(np. kary umowne po określonym terminie) wówczas BCWP naliczane jest jako
iloczyn czasu i stałej stawki za każdą jego jednostkę. Jeżeli rozkład jest nierów-
nomierny każde takie zadanie należy analizować indywidualnie.
Nieco odrębne zagadnienie, które trzeba będzie rozwiązać, jest sposób określa-
nia ponoszonych faktycznie kosztów (ACWP). Najlepszym źródłem informacji jest
system księgowy stosowany w danym przedsiębiorstwie. Niestety w pewnych sytu-
acjach będą potrzebne dodatkowe analizy, szczególnie, gdy pewne ponoszone
koszty będą rozkładały się w dłuższym okresie czasu (np. zakup partii cementu wy-

88
korzystywanego do wykonywania robót betonowych zaliczanych w schemacie gru-
powania kosztów w kilku różnych pozycjach realizowanych w różnych okresach
aktualizacyjnych) lub będą dotyczyły więcej niż jednego obiektu (przedsiębiorstwo
wydzierżawiło sprzęt, który obsługuje realizację kilku budów). Podobna sytuacja
może wystąpić przy rozliczaniu za wykonane roboty z podwykonawcami np., gdy
praca realizowana jest przez podwykonawcę w ciągu kilku okresów aktualizacyj-
nych a rozliczenie następuje na końcu, za całość wykonanych prac. Należy wówczas
rozważyć, czy koszty wykonanych prac będą naliczane w miarę postępu prac pomi-
mo braku ich fakturowania, co wpłynie na urealnienie wartości wskaźników EVM,
czy też będą naliczane zgodnie z terminami napływających faktur, co może spowo-
dować skokowe zmiany wartości tych wskaźników. Wszystkie tego typu sytuacje
należy przeanalizować przed rozpoczęciem realizacji obiektu i przyjęte ustalenia
wziąć pod uwagę podczas interpretacji wyników obliczeń i w trakcie podejmowa-
nych decyzji wpływających na dalszy przebieg robót.
Należy zauważyć, że stosowanie różnych zaproponowanych metod może pro-
wadzić w podobnych sytuacjach do różnych wartości BCWP, więc tym bardziej
należy rozważnie wybrać stosowaną metodykę w zależności od częstotliwości ak-
tualizacji, liczby zadań, wymaganej dokładności, możliwości uzyskania
precyzyjnych raportów w wyznaczonym terminie, stosowanych metod obliczenio-
wych, szybkości obiegu informacji itp., gdyż będzie ona miała wpływ na
wyznaczane wartości wskaźników EVM. W ramach jednego projektu można stoso-
wać kilka różnych metod wyznaczania wartości BCWP, ważne tylko, aby były one
prawidłowo dobrane merytorycznie do zadań i konsekwentnie stosowane przez cały
czas trwania projektu. Również niezmiernie ważne jest, aby obliczane czy wyzna-
czane wartości BCWP i ACWP dotyczyły na pewno tego samego okresu czasu
i były skoordynowane z kolejnymi okresami aktualizacji.
4.3.3. Metodyka grupowania zadań i wyznaczania wartości
wskaźników EVM
W przedsiębiorstwach budowlanych stosowane są zazwyczaj dwie podstawowe
techniki sporządzania harmonogramów rzeczowo – finansowych. Pierwsza z nich to
zestawienia w arkuszu obliczeniowym Excel (tabela 4.1. Fragment harmonogramu
rzeczowo – finansowego obiektu mieszkalnego wykonanego w arkuszu Excel sta-
nowiącego podstawę konstrukcji krzywej BCWS (Grzybowska, 2012)), druga to
korzystanie z harmonogramów sieciowych i programów specjalistycznych do ich
analizy. Obie techniki różnią się zazwyczaj sposobem opracowania struktury po-
działu pracy (SPP) (Marcinkowski, 2009) i grupowania kosztów. W zbiorczym
arkuszu Excel najczęściej poszczególne pozycje zestawiane są ze względy na tech-
nologiczny charakter robót (często bez podziału na wykonywane elementy), np.
roboty ziemne, przygotowanie zbrojenia, instalacja co, itp., lub bezpośrednich wy-
konawców czy podwykonawców (tabela 4.2. . Przykładowa struktura podziału
kosztów obiektu mieszkalnego, stan zaawansowania (CA) oraz wartości wskaźni-
ków BCWS, BCWP i ACWP dla jednego wybranego okresu aktualizacji w arkuszu
Excel (Grzybowska, 2012).

89
 Tabela 4.1.
ZADANIE NR 2 Koszt ROZPO- ZAKOŃ- 04- 05- 06- 07- 08- 09- 10- 11- 12- 01- 02-
L.p
BUDYNEK A, B, C [tys zł] CZĘCIE CZENIE 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2012 2012
1 STAN ZERO 7 606 500 1.07.2010 31.01.2011
KONSTRUKCJA NAD-
2 7 696 000 1.11.2010 31.08.2011 750 946 750 750 750
ZIEMIA
3 DACHY 1 902 750 1.06.2011 31.08.2011 503 800 600
ŚCIANY‎ZEWNĘTRZNE‎
4 822 500 1.04.2011 31.08.2011 120 150 150 180 122 100
MUROWANE
5 OKNA I DRZWI 3 197 000 1.07.2011 28.02.2012 300 500 500 500 600 400 300 97
ŚCIANY‎WEWNĘTRZNE‎
6 1 778 000 1.05.2011 31.08.2011 300 300 300 300 300 278
I‎DZIAŁOWE
TYNKI‎WEWNĘTRZNE,‎
7 2 091 000 1.06.2011 28.02.2012 200 300 350 250 400 300 291
MALOWANIE
POSADZKI W MIESZ-
8 1 593 500 1.08.2011 30.11.2011 250 750 350 243
KANIACH
IZOLACJE I POKRYCIA
9 549 000 1.09.2011 31.11.2011 145 225 179
BALKONÓW‎I‎TARAS.
10 WINDY OSOBOWE,
1 403 000 1.11.2011 31.01.2012 575 550 278
90

MASZYNY‎PARKUJĄCE
ROBOTY‎WYKOŃCZE-
11 2 103 000 1.12.2011 28.02.2012 675 850 578
NIOWE (Cz.P.)
ŚLUSARKA‎ZEWN.
12 3 812 500 1.09.2011 31.03.2012 600 600 600 600 700 712
I WEWNĘTRZNA
ROBOTY‎WYKOŃCZE-
13 978 500 1.09.2011 31.12.2011 150 250 375 203
NIOWE (G)
14 ELEWACJE 4 287 000 1.09.2011 28.02.2012 500 750 537 1 750 750
15 INSTALACJE SANIT. 6 572 750 1.04.2011 31.03.2012 400 350 550 600 700 800 750 750 450 622 600
INSTALACLE ELEK-
16 3 799 500 1.04.2011 31.03.2012 150 225 250 350 380 345 475 275 425 475 449
TRYCZNE
17 PRZYŁĄCZA 1 076 000 1.05.2012 30.11.2011 50 125 150 225 175 125 226
ZAGOSPODAROWANIE 356
18 981 500 1.10.2011 31.03.2012 75 175 275 100
TERENU 500
SUMA 52 250 01.07.201 31.03.2012 1420 2021 2827 3730 4177 4615 4778 4535 4578 4375 3834
0
 Tabela 4.2.
CA BCWS BCWP ACWP
LP Rodzaj robót
[%] [PLN] [PLN] [PLN]
1 BUDYNEK A /bud.13/ 97,97% 20 775 000,00 20 352 312,05 17 748 340,21
1.1 Stan 0 100% 2 612 000,00ł 2 612 000,00 2 631 183,81
1.2 Konstrukcja nadziemia 100% 3 002 500,00ł 3 002 500,00 3 640 493,34
1.3 Dachy 100% 742 000,00ł 742 000,00 533 200,43
1.4 Ściany zewnętrzne murowane 100% 303 000,00ł 303 000,00 225 469,97
1.5 Okna i drzwi drewniane 97,24% 1 191 500,00 1 158 614,60 910 253,82
1.6 Ściany wewnętrzne i działowe 100% 692 000,00 692 000,00 500 262,24
1.7 Tynki wewnętrzne, malowanie 96,49% 781 500,00 754 069,35 554 218,57
1.8 Posadzki w mieszkaniach 100% 605 000,00 605 000,00 484 999,99

1.9
Izolacje i pokrycia balkonów i 98,35% 203 000,00 199 650,50 137 816,10
tarasów
1.10
Windy osobowe, maszyny parkują- 100% 560 500,00 560 500,00 435 127,09
ce
1.11 Cz. p. - roboty wykończeniowe 98,00% 774 500,00 759 010,00 645 736,37
1.12 Ślusarka zewnętrzna i wewnętrzna 97,10% 1 604 500,00 1 557 969,50 1 186 148,00
1.13 Garaże - roboty wykończeniowe 100% 374 000,00 374 000,00 275 252,09
1.14 Elewacje 99,22% 1 478 000,00 1 466 471,60 1 154 669,93
1.15 Instalacje sanitarne 94,38% 2 417 500,00 2 281 636,50 1 945 zł353,59
1.16 Instalacje elektryczne 94,68% 1 523 000,00 1 441 976,40 1 069 912,11
1.17 Przyłącza 94,00% 1 076 000,00 1 011 440,00 762 951,58
1.18 Zagospodarowanie terenu 98,88% 359 500,00 355 473,60 307 280,57
1.19 Dodatkowe koszty stanu surowego 100% 475 000,00 475 000,00 348 010,60
CA BCWS BCWP ACWP
LP Rodzaj robót
[%] [PLN] [PLN] [PLN]
2 BUDYNEK B /bud.14/ 98,35% 31 965 000,00 31 436 430,15 26 501 027,18
2.1 Stan 0 100% 4 635 000,00 4 635 000,00 4 005 555,51
2.2 Konstrukcja nadziemia 100% 4 642 000,00 4 642 000,00 5 254 924,82
2.3 Dachy 100% 1 121 750,00 1 121 750,00 833 275,69
2.4 Ściany zewnętrzne murowane 100% 519 500,00 519 500,00 385 465,63
2.5 Okna i drzwi drewniane 97,30% 1 972 500,00 1 919 242,50 1 445 945,65
2.6 Ściany wewnętrzne i działowe 100% 1 079 000,00 1 079 000,00 818 880,36
2.7 Tynki wewnętrzne, malowanie 99,11% 1 258 000,00 1 246 803,80 977 372,68
2.8 mieszkań w mieszkaniach
Posadzki 100% 929 000,00 929 000,00 791 255,44

2.9
Izolacje i pokrycia balkonów i 93,03% 346 000,00 321 883,80 221 036,77
tarasów
Windy osobowe, maszyny parkują-
2.10 100% 842 500,00 842 500,00 596 193,90 zł
ce
2.11 Cz. p. - roboty wykończeniowe 98,00% 1 328 500,00 1 301 930,00 1 136 286,92
2.12 Ślusarka zewnętrzna i wewnętrzna 94,76% 2 179 500,00 2 065 294,20 1 487 zł352,58
2.13 Garaże - roboty wykończeniowe 100% 604 500,00 604 500,00 zł
429 407,78
2.14 Elewacje 99,23% 2 749 500,00 2 728 328,85 2 121 776,10
2.15 Instalacje sanitarne 94,76% 4 155 250,00 3 937 514,90 3 186 489,57
2.16 Instalacje elektryczne 97,78% 2 215 500,00 2 166 315,90 1 745 257,92
2.17 Zagospodarowanie terenu 98,21% 622 000,00 610 866,20 498 107,08
2.18 Dodatkowe koszty stanu surowego 100% 765 000,00 765 000,00* 566 442,78ł

91
 Każda taka pozycja następnie pojawia się w harmonogramie w odpowiednich
okresach czasu, kiedy planowane jest wykonywanie tych robót i zawiera planowany
przerób w danym okresie (np. w ciągu miesiąca). Rzadziej jest to zestawienie kon-
kretnych zadań takich jak np. wykonanie wykopu fundamentowego części
garażowej czy przygotowanie i ułożenie zbrojenia muru oporowego, gdzie każde
zadanie określa zarówno co, jak i gdzie ma być zrealizowane. Taki sposób wydzie-
lania planowanych zadań do wykonania jest natomiast charakterystyczny dla
harmonogramów sieciowych. W sieci zależności pokazane są zarówno konkretne
zadania oraz ich powiązania (relacje) z poprzednikami jak i następnikami a w wido-
ku harmonogramu Gantta pokazane są terminy wykonania poszczególnych zadań.
W dużych harmonogram sieciowych wszystkie zadania są dodatkowo zgrupowane
zgodnie z przyjętym podziałem SPP (po angielsku nazywanej WBS - Work Break-
down Structure), najczęściej ze względu na technologiczny charakter robót, np.
roboty fundamentowe, konstrukcja, instalacje itp. (rys. 4.3 i 3.6) (Marcinkowski,
2009; Połoński, 2009b). Przygotowanie struktury SPP polega na podzieleniu głów-
nych etapów projektu na mniejsze, dające się zarządzać zadania, w celu
dokładniejszego oszacowanie czasu i ilości zasobów potrzebnych do ich realizacji.
Szczegółowość SPP zależeć będzie przede wszystkim od wielkości zakresu prac
realizowanego projektu, jego specyfiki i preferencji menedżera projektu. W tym celu
należy w pierwszej kolejności rozpocząć pracę od ogólnej oceny projektu jako cało-
ści oraz określenia jego celu i głównych założeń. W budownictwie najczęściej
kolejność wykonania poszczególnych etapów robót wyznaczą przyjęte rozwiązania
technologiczne. Następnie należy przyjąć kryterium podziału projektu na poszcze-
gólne elementy i zdecydować, jak będzie wyglądała struktura SPP projektu.
Dekompozycję projektu należy rozpocząć od ustalenia poziomu „zerowego” tj. wy-
znaczenia pojedynczego zadania najwyższego szczebla, któremu będą podlegać
pozostałe zadania. Kolejny, „pierwszy” poziom, będzie przeznaczony dla technolo-
gicznych faz projektu, np. wykop, odwodnienie, ławy fundamentowe, piwnice,
parter, itp. Zadania cząstkowe powinny być tak zdefiniowane, aby zakończeniu każ-
dego z nich warunkowało rozpoczęcie kolejnego etapu czy fragmentu robót.
Określając szczegółowość struktury należy również ustalić podstawową jednostkę,
w jakiej następnie będą wyznaczane czasy realizacji wszystkich zadań. W budow-
nictwie taką jednostką najczęściej jest dzień roboczy. Czasy trwania poszczególnych
zadań powinny być tak dobrane, aby manager projektu był w stanie śledzić i odpo-
wiednio reagować na zaistniałe odstępstwa od ustalonych terminów i kosztów
wykonania poszczególnych faz harmonogramu.
Metoda EVM może być zastosowana niezależnie od sposobu konstruowania
harmonogramów, musi być jedynie dostosowana metodyka gromadzenia danych na
temat rzeczywistego zaawansowania rzeczowego i finansowego robót i sposób in-
terpretacji wyznaczonych wartości wskaźników. W przypadku korzystania
z programów do analizy harmonogramów sieciowych, można skorzystać z wbudo-
wanych modułów aktualizacji rzeczywistych terminów planowanych robót
i obliczania wartości wskaźników EVM, należy jednak dostosować się do możli-
wych w danym programie technik przypisywania kosztów do zadań oraz wybrać
odpowiednie ustawienie niektórych opcji programu, wpływających na sposób wy-
konywania obliczeń (często zależnych od wersji danego programu). W przypadku

92
wykonywania analiz w arkuszu Excel jesteśmy zmuszeni sami opracować odpo-
wiednie formuły obliczeniowe do wyznaczania poszczególnych wskaźników, co nie
jest trudne, oraz dbać o stałe aktualizowanie analizowanych danych, jednak za to
mamy pełną dowolność w sposobie definiowania i przypisywania kosztów do po-
szczególnych pozycji harmonogramu. W dalszej części opracowania zostaną
przedstawione przykłady różnego sposobu wyznaczania wskaźników EVM w zależ-
ności od stosowanego układu harmonogramu rzeczowo – finansowego.

4.4. Kontrola zaawansowania metodą EVM w programie MS Project

4.4.1. Wprowadzenie
Stosowanie wyspecjalizowanego programu obliczeniowego z jednej strony
uprości szereg operacji i możliwości prezentowania wyników obliczeń (szczególnie
w postaci graficznej) w stosunku do prowadzenia ich w arkuszu Excel, z drugiej
strony narzuci szereg ograniczeń. Wydaje się, że po takie rozwiązanie sięgną przede
wszystkim ci, którzy wcześniej opracowali harmonogram sieciowy planowanego
przedsięwzięcia oraz planują prowadzić kontrolę realizacji przebiegu robót korzysta-
jąc na bieżąco z tego programu. Przenoszenie danych z programu MS Project do
specjalnie tworzonego arkusza Excel byłoby dodatkową pracą i źródłem ewentual-
nych błędów.
Wykonując kontrolę kosztów i zaawansowania rzeczowego na podstawie
harmonogramu sieciowego i programu MS Project należy wziąć pod uwagę specyfi-
kę tego programu, jego możliwości obliczeniowe, ustawienie opcji a nawet wersję
programu i dopasować do nich harmonogram, deklarowanie kosztów, sposób okre-
ślania kosztów rzeczywistych itp.
Pewne dodatkowe „zamieszanie” powoduje brak usystematyzowanych pojęć
używanych w Metodzie EVM. Zarówno w literaturze angielskojęzycznej, a szcze-
gólnie polskiej, można spotkać określenie tych samych wskaźników przy użyciu
różnych nazw. Dodatkową trudność wprowadziło nazewnictwo stosowane w polsko-
języcznej wersji programu MS Project. Poniżej (tabela 4.3) podano podstawowe
definicje pojęć używanych w metodzie EVM oraz ich odpowiedniki, używane w
programie MS Project 2010 PL (Chatfieldm, 2008; Połoński, 2009a; Webb, 2008;
Wilkens, 1999).
Przeprowadzenie obliczeń z zastosowaniem metody Earned Value w programie
MS Project wymaga przeprowadzenia kilku kolejnych etapów analizy. Najważniej-
sze z nich to:
 opracowanie struktury podziału pracy SPP z określonym stopniem dokładności,
w celu stworzenie struktury zadaniowej, która pozwoli na dokładną analizę pro-
jektu,
 na podstawie struktury SPP określenie planu działań tzn. wskazanie składników
projektu oraz przydzielenie poszczególnych zadań konkretnym jednostkom orga-
nizacyjnym. Ostatecznym efektem tych działań jest stworzenie sieci zależności
z relacjami między zadaniami a w efekcie harmonogramu sieciowego przedsię-
wzięcia,

93
 przydzielenie do poszczególnych zadań planowanych kosztów i opracowanie
budżetu projektu,
 cykliczne, regularne monitorowanie prac jedną ze znanych metod (np. metodą
kamieni milowych, obmiaru czy pomiaru pracochłonności przebiegu przedsię-
wzięcia) w wymiarze rzeczowym i finansowym,
 wykonywanie w wyznaczonych z góry terminach analizy przebiegu przedsię-
wzięcia oraz opracowanie i analiza odchyleń realizowanego przedsięwzięcia od
planowanych wartości,
 analiza zgromadzonych danych, wykonanie obliczeń, zestawień i wskaźników,
sporządzenie odpowiednich do sytuacji raportów, przedstawianie aktualnych in-
formacji wykonawcom i inwestorom projektu oraz podejmowanie działań
niwelujących powstające odchylenia od planu rzeczowego i finansowego.
Tabela 4.3. Akronimy podstawowych wskaźników metody EVM, ich odpowiedni-
ków w programie MS Project oraz ich opis
MS
EVM Project Opis wskaźnika
PV BK Planowany, całkowity koszt zakończonego zadania
BCWS Planowany Koszt Planowanej Pracy, czyli wartość pla-
BKPH
nowanego kosztu zadania uzyskiwana z planu
bazowego harmonogramu
BCWP BKPW Planowany Koszt Wykonanej Pracy, czyli planowana
wartość wykonanych prac wyliczana na podstawie sza-
cowanego, procentowego zaawansowania wykonania
poszczególnych zadań
SV OHR Odchylenia od harmonogramu wyrażone w funkcji
kosztów, którego wartość ujemna oznacza opóźnienie
wyrażone przez kwotę niewykorzystanego budżetu:
SV= BCWP - BCWS
SV% OHRP Jest to odchylenie harmonogramu wyrażone w postaci
procentu zadania do wykonania, jako stosunek odchy-
lenia harmonogramu do wartości wypracowanej.
Wartości równe 0% oznaczają, że zadanie wykonywane
jest zgodnie z harmonogramem, wartości dodatnie to
wykonywane prace wyprzedzają harmonogram, zaś
wartości ujemne występują w zadaniach, które są opóź-
nione względem harmonogramu.
VAC OKC Przedstawia różnicę pomiędzy BK i SKK. Wartości
ujemne w tej kolumnie oznaczają, iż szacowany koszt
przewyższa zakładany budżet końcowy. Wartości do-
datnie informują nas o niższych wartościach kosztów
szacowanych w stosunku do budżetu końcowego

94
 Tabela 4.4. cd.
CV% OKP Odchylenie wyrażone w procentach jako stosunek
odchylenia kosztu do wartości wypracowanej. Jeżeli
koszty zadania są niższe od kosztów planowanych
OKP ma wartość dodatnią, jeśli przyjmuje wartość
0% oznacza to, że koszty rzeczywiste są równe
kosztom planowanym na danym etapie realizacji
przedsięwzięcia, natomiast wartości ujemne przyj-
muje gdy budżet został przekroczony
CV OKS Różnica pomiędzy wartością wypracowaną i rze-
czywistymi wydatkami w badanym punkcie raportu:
CV = BCWP-ACWP.
ACWP RKPW Rzeczywisty Koszt Wykonanej Pracy, czyli realny
koszt, jaki rzeczywiście został do tej pory poniesio-
ny na wykonanie faktycznie zrealizowanych robót
EAC SKK Całkowity, szacowany na podstawie wydajności
uzyskiwanej do daty stanu, koszt zakończonego
zadania
TCPI WWDW Przedstawia stosunek pracy jaka została do wyko-
nania do budżetu jaki został do wykorzystania. W
przypadku gdy współczynnik jest mniejszy od 1
oznacza to, że możemy pozwolić sobie na zmniej-
szenia wydajności gdyż nie spowoduje to
przekroczenia budżetu. Odwrotnie gdy wartość
współczynnika jest większa od 1, oznacz to, że ko-
nieczne jest zwiększenie wydajności pracy aby nie
przekroczyć budżetu
SPI WWH Wskaźnik wykonania harmonogramu w funkcji
czasu obliczany przez wykorzystanie kosztów
(mniejszy od 100 % oznacza opóźnienie): SPI=
BCWP/BCWS
CPI WWK Wskaźnik wykorzystania kosztów oznaczający, jaka
część kosztów została poniesiona zgodnie z planem;
CPI<1 oznacza, że koszt robót wykonanych jest
większy niż planowano: CPI= BCWP/ACWP

4.4.2. Przypisywanie kosztów planowanych do zadań

W programie MS Project wartości kosztów BCWS, BCWP i ACWP nie są de-
klarowane w jawnej postaci, lecz wyliczane przez program na podstawie danych
o zadaniach wprowadzonych w programie przez użytkownika. Jednym z ważniej-
szych działań po stworzeniu struktury sieci i struktury SPP jest właściwe przypisanie
planowanych kosztów do poszczególnych zadań. Można to zrobić na kilka różnych
sposobów, a sposób ich definiowania i przydzielania do zadań wpływa na sposób
naliczania tych kosztów w kolejnych okresach czasu oraz wartości obliczonych
wskaźników wartości wypracowanej EVM (Chatfieldm, 2008; Lipke, 2004), dlatego

95
warto przeanalizować istniejące metody na początkowym etapie budowy harmono-
gramu.
Istnieją trzy podstawowe sposoby definiowania kosztów poszczególnych zadań
(Połoński i Ziółkowska 2012a):
 jako koszty zużycia zasobów typu praca i materiał podczas wykonywania każde-
go zadania,
 jako zasób typu koszt,
 jako koszt stały zadania.
Poniżej opisano każdy z nich:
Jako koszty zasobów typu praca. Całkowity koszt pracy takiego zasobu oraz
jego rozkład w czasie zależy od: stawki za godziny i nadgodziny pracy danego zaso-
bu, zadeklarowanej pracy na zadaniu (odpowiadającej iloczynowi czasu trwania
tego zadania oraz dziennemu zapotrzebowaniu na dany zasób), zdefiniowanych
kosztów za użycie danego zasobu oraz sposobu naliczania łącznie tych dwóch kosz-
tów w czasie trwania zadania (koszty pracy i użycia zasobu mogą być naliczane na
początku, na końcu bądź proporcjonalnie w zależności od preferencji użytkownika).
W przypadku naliczania proporcjonalnego całkowity koszt użycia naliczany jest
pierwszego dnia, a koszty pracy zasobu w kolejnych dniach roboczych. W przypad-
ku naliczania na początku lub końcu zadania, łączny koszt pracy i koszt użycia
naliczany jest odpowiednio w pierwszym lub ostatnim dniu roboczym zadania. In-
formacje na temat przyjętych stawek, kosztów użycia i sposobu naliczania
definiowane są odrębnie dla każdego zasobu typu praca w arkuszu zasobów. Należy
zauważyć, że koszt użycia danego zasobu naliczany jest tylko raz w poszczególnych
zadaniach, jednak, jeżeli użytkownik zadeklarował zapotrzebowanie na kilka sztuk
zasobu jednego typu, naliczony koszt użycia wyniknie z przemnożenia ilości zapo-
trzebowanych zasobów przez jednorazowy koszt użycia każdego z nich.
Dodatkową opcją programu jest możliwość różnicowania stawek godzinowych
jak i kosztów użycia jednego zasobu zarówno w czasie (deklarując datę, od której
będzie obowiązywała dana stawka), jak i ze względu na inne kryteria wyboru (tabela
stawki kosztów A do E) np. wykonawcę danego zadania.
Poniżej, na rys. 4.3 podano przykład, przedstawiający harmonogram składa-
jący się z trzech zadań: A, B i C oraz zadania sumarycznego, obejmującego
wszystkie trzy zadania. W harmonogramie zadeklarowano dwa zasoby typu praca.
W zasobie „praca1” zadeklarowano: stawka zasadnicza i za godziny ponadwymia-
rowe: 10 zł, 500 zł za każde użycie oraz proporcjonalny sposób naliczania kosztów.
W zasobie „praca2” zadeklarowano: stawka zasadnicza i za godziny ponadwymia-
rowe: 15 zł, 300 zł za każde użycie oraz naliczania kosztów na rozpoczęciu zadania.
Jak można odczytać na rysunku do zadania A przypisano zasób „praca1” w ilości
jednego, pełnego etatu (osiem godzin pracy dziennie), do zadania B przypisano za-
sób „praca1” w ilości dwóch pełnych etatów, a do zadania C przypisano zasób
„praca2” w ilości półtora etatu. Łączny koszt wykonania każdego zadania i całego
projektu można odczytać w górnej części rysunku, w kolumnie „koszt całkowity”,
natomiast rozkład kosztów w czasie w dolnej części rysunku. Koszt wykonania za-
dania A wynosi 980 zł (48godz x 10zł + 1*500zł), przy czym w pierwszym dniu
naliczono 80zł koszt pracy zasobu oraz 500zł kosztu użycia a w pozostałych po 80zł
dziennie. Koszt wykonania zadania B wynosi 1640zł (64godz x 10zł + 2*500zł),

96
przy czym w pierwszym dniu naliczono 160zł koszt pracy dwóch jednostek zasobu
oraz po 500zł kosztu użycia dla obu jednostek zasobu. Koszt wykonania zadania C
wynosi 990 zł (36godz x 15zł + 1,5*300zł), przy czym całe koszty zostały naliczone
zgodnie z deklaracją zasobu „praca2” pierwszego dnia.

Rysunek 4.3. Rozkład kosztów w czasie dla zasób typu praca.

Jako koszty zasobów typu materiał. Całkowity koszt pracy takiego zasobu
oraz jego rozkład w czasie zależy od: sposobu zdefiniowania zużycia, zadeklarowa-
nego zużycia materiału na zadaniu, zdefiniowanych kosztów za użycie jednostki
danego zasobu oraz sposobu naliczania łącznie tych dwóch kosztów w czasie trwa-
nia zadania. Zużycie materiału na każdym zadaniu można deklarować na dwa
sposoby. Pierwszy polega na podaniu całkowitego, łącznego zużycia danego mate-
riału na określonym zadaniu (jednostką wówczas jest ilość: sztuk, ton czy m3).
W takim przypadku zmiana czasu zadania nie wpłynie na zadeklarowaną ilość mate-
riału (a więc również jego koszt), zmieni się natomiast zapotrzebowanie dzienne.
Drugi sposób polega na deklaracji zużycia w jednostce czasu, a wówczas jednostką
jest ilość sztuk, ton czy m3 określonych na jednostkę czasu (godzinę, dzień roboczy).
W tym wypadku zmiana czasu zadania spowoduje obliczenie nowego zapotrzebo-
wania na dany materiał i zmianę jego kosztu. Sposób definiowania kosztu użycia
materiału jest podobny jak w przypadku zasobów typu praca, przy czym koszt uży-
cia nie jest uzależniony od ilości zużywanego materiału. W tym wypadku również
stawkę za jednostkę materiału deklarowaną w arkuszu zasobów można różnicować
w czasie i wg tabeli stawki (A do E).
Jako koszty zasobów typu koszt. Całkowity koszt pracy takiego zasobu oraz
jego rozkład w czasie zależy wyłącznie od kosztu przypisanego do danego zadania
i sposobu naliczania (proporcjonalny, na początku lub końcu). Na rys. 4.4 do zada-
nia A z poprzedniego przykładu dodano koszt „delegacje” wynoszący łącznie
1200zł naliczany ostatniego dnia realizacji zadania.

97
 Rysunek 4.4. Rozkład kosztów w czasie dla zasób typu koszt.

Jako koszt stały zadania. Koszty stałe definiuje się indywidualnie dla każdego
zadania w kolumnie „koszt stały” dowolnej tabeli z danymi zadania. W tej kolumnie
można dodać inne, nieuwzględnione wcześniej koszty. Ten rodzaj kosztu również
może być naliczany na trzy opisane wyżej sposoby (proporcjonalny, na początku lub
końcu). Na rysunku 4.5 pokazano koszt stały przypisany do zadania C w ilości 150zł
naliczany proporcjonalnie. Jego rozkład został przedstawiony w dolnej części ry-
sunku w wierszu „koszt końcowy”. Koszt wielkości 210zł został automatycznie
rozłożony proporcjonalnie przez cały czas trwania zadania i w przeciwieństwie do
pozostałych opisanych wcześniej typów kosztów nie można ręcznie edytować jego
rozkładu w czasie trwania zadania.

Rysunek 4.5. Rozkład kosztów stałych w czasie na zadaniu C.

4.4.3. Wady i zalety różnego sposobu deklarowania kosztów

planowanych
Każda z wymienionych powyżej metod deklarowania kosztów posiada swo-
je mocne i słabe strony, które należy uwzględnić wybierając sposób deklaracji
kosztów w harmonogramie. Naturalnie, najczęściej korzysta się z kilku metod rów-
nocześnie, chodzi jednak o to, aby w każdej sytuacji dobrać najefektywniejsze
rozwiązanie. Rozważając wybór odpowiedniego rozwiązania, należy wziąć pod
uwagę następujące spostrzeżenia:
 jako koszty zasobów typu praca. Taki sposób należy stosować wówczas, jeżeli
w harmonogramie rzeczywiście uwzględnia się takie zasoby. Wprowadzanie ta-
kiego fikcyjnego zasobu tylko po to, aby przypisać koszty do zadań w ten sposób
nie jest rozwiązaniem efektywnym. Należy zauważyć, że wszystkie zasoby typy
praca mają wpływ na wyniki bilansowania zasobów i zaplanowane terminy za-

98
 dań. Silną stroną takiego sposobu naliczania kosztów jest możliwość edytowania
rozkładu pracy (a więc i kosztów) na każdym zadaniu indywidualnie i to zarów-
no wartości planowanych jak i rzeczywistych. Należy również zauważyć, że
naliczając koszty za użycie zasobów typu praca program zawsze uwzględnia tyl-
ko zaplanowane użycie zasobu (a nie zadeklarowaną dostępność), a więc również
nie nalicza kosztów w dni wolne.
 jako koszty zasobów typu materiał. Zasoby materiałowe nie wpływają na wyniki
bilansowania, lecz jedynie pozwalają wykazać, kiedy i w jakiej ilości (a więc
i koszcie) są niezbędne na budowie. Ten zasób również pozwala edytować jego
rozkład na zadaniu a lista zadeklarowanych zasobów materiałowych jest nieo-
graniczona. Należy pamiętać, że zapotrzebowanie na ten zasób można
deklarować na dwa sposoby: jako całkowitą sumę lub zapotrzebowanie dzienne
a zużycie jest naliczane tylko wówczas, gdy wykonywana jest praca wymagająca
zapotrzebowania na dany materiał.
 jako koszty zasobów typu koszt. Wydawało by się, że ten sposób jest najbardziej
wskazany, jeżeli w harmonogramie chcemy analizować koszty bez bilansowania
zasobów, tym bardziej, że rozkład tych kosztów również można edytować na za-
daniu. Niestety, ten typ kosztów ma jedną podstawową wadę: nie jest
uwzględniany przy naliczaniu wartości wskaźników metody wartości wypraco-
wanej EVM. W znacznej mierze przekreśla to efektywne wykorzystanie takiego
typu zasobu, chyba że użytkownik świadomie rezygnuje z korzystania z tego na-
rzędzia.
 jako koszty stały zadania. Edycja tego typu kosztu jest bardzo łatwa, można rów-
nież deklarować wartości ujemne, jednak program nie dopuszcza ręcznej edycji
rozkładu planowanej wartości kosztów stałych zadania w czasie i zawsze wylicza
ją automatycznie. Sposób obliczenia kosztów dziennych np. przy zmianie czasu
zadania w dużej mierze zależy od ustawienia opcji. Dotyczy to również sytuacji,
gdy następuje przerwa w wykonywaniu zadania. Kolejną cechą takiego sposobu
deklarowania ponoszonych kosztów jest specyficzny sposób naliczania wartości
całkowitej projektu, również zależny od ustawień opcji programu. Po zadeklaro-
waniu zakończenia zadania (lub w trakcie realizacji) koszt zadania wyliczany jest
jako koszt rzeczywisty (plus ewentualnie koszt części niedokończonej) + koszt
stały, co prowadzi do zawyżenia kosztu całkowitego, chyba, że deklarując koszt
wykonania zadania pominie się przewidywany koszt stały a poda jedynie koszty
rzeczywiste pracy i materiałów. Niestety, jeżeli ktoś chce używać wyłącznie
kosztów stałych zadań bez deklarowania zasobów i w trakcie śledzenia projektu
edytuje koszty rzeczywiste, spowoduje błędne naliczenie kosztu całkowitego
projektu.
4.4.4. Deklarowanie kosztów stałych zależnych od długości wy-
konywanych prac
Jedną z istotnych kwestii naliczania kosztów budowy jest możliwość uwzględ-
niania w obliczeniach kosztów stałych budowy, takich jak np. utrzymanie placu
budowy czy koszty wyłączenia obiektu z ruchu. Cechą charakterystyczną tej grupy
kosztów jest fakt, że koszty te są zależne od czasu trwania całej budowy lub okre-
ślonej grupy robót i nie są związane z zaawansowaniem prac na poszczególnych

99
zadaniach harmonogramu. Dobrym sposobem definiowania tego rodzaju kosztów
jest przypisywanie ich do zadań sumarycznych (rys.4.6), obejmujących w zależności
od potrzeby cały harmonogram lub wydzielony jego fragment, w postaci kosztów
materiału z deklarowanym kosztem użycia na jednostkę czasu. Ponieważ czas trwa-
nia zadań sumarycznych jest wyliczany automatycznie z czasów zadań im
podległych, w miarę wprowadzania kolejnych aktualizacji może on ulegać zmianie
a ponieważ koszt użycia przypisanego materiału wynika z ilości jednostek czasu
będzie on natychmiast przeliczany w miarę wprowadzanych zmian o zaawansowa-
niu rzeczowym poszczególnych zadań rzeczywistych.

Rysunek 4.6. Deklaracja kosztów utrzymania placu budowy.

Na rys. 4.6 zadeklarowano zasób typu materiał pt. „Plac bud.” definiując
stawkę użycia tego zasobu równą 100zł za jednostkę. Równocześnie przypisano ten
zasób tylko do zadania sumarycznego „Całość” obejmującego wszystkie zadania
deklarując użycie zasobu, jako 1 jednostkę na dzień. Wszystkim zadaniom rzeczy-
wistym przypisano także zasób „Robotnik” typu praca ze stawką 10 zł za godz. Jak
można odczytać na rysunku, koszt całkowity przedsięwzięcia wyniósł 2160zł tzn: 12
dni * 8 godz * 10 zł = 960zł za pracę robotników oraz koszt utrzymania placu bu-
dowy 12 dni * 100zł za dzień = 1200zł. Zmieniając czas pracy np. zadania C z 4 dni
do 6 (patrz rys. 4.7) zwiększono czas trwania całego przedsięwzięcia z 12 do 14 dni,
co automatycznie spowodowało zmianę całkowitego kosztu na 2520zł: 14 dni * 8
godz * 10 zł = 1120zł za pracę robotników oraz koszt utrzymania placu budowy 14
dni * 100zł za dzień = 1400zł.

Rysunek 4.7. Koszt utrzymania placu budowy po zmianie czasu przedsięwzięcia.

100
 4.4.5. Edytowanie kosztów rzeczywistych
Niezależnie od sposobu przypisania kosztów planowanych do zadań na eta-
pie aktualizacji niezbędna będzie deklaracja kosztów rzeczywistych, poniesionych
na realizację kolejnych zadań. Project dopuszczę dwie wersje naliczania kosztów
rzeczywistych: wyznaczania kosztów automatycznie przez program na podstawie
wartości planowanych i zadeklarowanego zaawansowania wykonania zadania (fi-
zycznego lub procentowego) lub wprowadzania ręcznie przez użytkownika.
Zastosowanie jednej z tych metod jest rozłączne, czyli że nie można ich mieszać i na
części zadać stosować jedną metodę, a na innej drugą. Użytkownik w zależności od
sytuacji od samego początku musi się zdecydować na wybór jednej z nich, gdyż
zmiana opcji w trakcie wykonywania aktualizacji powoduje wykasowanie kosztów
rzeczywistych wprowadzonych bądź naliczonych inną metodą.
Naturalnie lepszą elastyczność śledzenia zgodnego z rzeczywistością zaa-
wansowania finansowego robót daje metoda edycji ręcznej, jednak wymaga od
użytkownika większego nakładu pracy i staranności w zbieraniu i wprowadzaniu
danych. Z drugiej strony, użytkownik ma wówczas pełną kontrolę nad wprowadza-
nymi kosztami oraz ich rozkładem w czasie trwania każdego zadania. Ręczną edycję
całkowitego kosztu rzeczywistego można przeprowadzić w dowolnej tabeli w ko-
lumnie „Rzeczywisty” natomiast rozkład tego kosztu w czasie na poszczególnych
zadaniach na widoku „Obciążenie zadaniami” po wybraniu odpowiednich wierszy
z danymi, które będą wyświetlane w tym widoku.
4.4.6. Ustawienie opcji programu wpływających na przebieg
obliczeń wskaźników EVM
Program MS Project posiada szereg opcji, których wybór w znaczący spo-
sób wpływa na przebieg i sposób wykonywania obliczeń. O ile mają one mniejsze
znaczenie przy tworzeniu planowanego harmonogramu i w związku z tym rzadko są
modyfikowane domyślne ustawienia programu, o tyle w przypadku śledzenia prze-
biegu projektu i prowadzenia obliczeń związanych z aktualizacją planu bazowego
właściwe ustawienia opcji mają zasadnicze znaczenie. Należy również pamiętać, że
ustawienia opisywanych opcji wpływające na sposób obliczania aktualizowanych
terminów zadań w harmonogramie, będą również miały znaczenie przy obliczaniu
wskaźników metody EVM. Poniżej wymieniono opcje programu MS Project 2010,
których ustawienia powinno się rozważyć przed rozpoczęciem wprowadzania da-
nych na temat przebiegu realizacji projektu.
W zakładce „harmonogram” należy ustawić następujące opcje:
 opcja dotycząca trybu planowania nowego zadania (ręczna lub automatyczna),
 opcja dopuszczająca lub nie podział czynności w trakcie wykonywania,
 opcja dotycząca edycji i obliczania kosztów rzeczywistych przez program Project
(ręcznie lub automatycznie).

101
 Rysunek 4.8. Opcje wartości wypracowanej w programie MS Project 2010
W zakładce „zaawansowane” (rys. 4.8) w części dotyczącej wykonywania obli-
czeń należy zadbać o ustawienia wszystkich wymienionych opcji. Pierwsze dwie
z nich dotyczą zadań, które zgodnie z harmonogramem miały się rozpocząć po dacie
stanu, jednak w rzeczywistości rozpoczęły się wcześniej. Kolejne dwie dotyczą
czynności, które miały się rozpocząć przed datą stanu, ale w rzeczywistości rozpo-
częły się później. Opcje te są przydatne w trakcie śledzenia harmonogramu.
W zależności od rzeczywistego, procentowego zaawansowania zadania pozwalają
na przesunięcie zadania w czasie, tak by rzeczywiste zaawansowanie dostosować do
aktualnej daty. Pozwala to pokazać, jak opóźnienia oraz przyspieszenia wpływają na
strukturę harmonogramu oraz termin końcowy przedsięwzięcia. Definicje wymie-
nionych opcji można znaleźć w pomocy programu a ich wpływ na przebieg obliczeń
został szczegółowo opisany w (Połoński i Ziółkowska 2012b).
Rozpoznanie wymienionych opcji programu jest potrzebne do świadomego
obliczania terminów wykonania zadań podczas przeprowadzanych aktualizacji
w programie MS Project. W trakcie przeprowadzania aktualizacji harmonogramu
oraz podczas wyznaczania wskaźników metody EVM najważniejsze jest posiadanie
kompletnych danych dotyczących postępu prac. Jeśli użytkownik posiada dane za-
równo o zaawansowaniu procentowym zadań, rzeczywiście poniesionym koszcie
oraz informacje dotyczące terminu rozpoczęcia, czasu trwania zadania oraz terminu
zakończenia, program potrafi określić bardzo dokładnie stan projektu w odniesieniu
do planu bazowego. Przy posiadaniu pełnych danych co do kosztów i rzeczywistych
terminów realizacji zadań, określenie opcji, które należy zaznaczyć a które odzna-
czyć jest stosunkowo proste. Wystarczy odznaczyć „Koszty rzeczywiste są zawsze
obliczane przez program Project” i wprowadzać aktualizację kosztów kolejno dla
poszczególnych zadań. Jest to pracochłonne, lecz użytkownik będzie miał pewność,
że wszystkie wskaźniki EVM wyliczane będą zgodnie z postępem prac a wyniki
analiz będą najbliższe prawdy.
W przypadku, jeśli użytkownik posiada tylko informacje dotyczące rzeczywi-
ście poniesionych kosztów oraz zaawansowania, a nie zna danych na temat
rzeczywistych terminów wykonania zadań, musi zastanowić się, jakie opcje progra-
mu wybrać. W zależności od preferencji, program będzie zmieniał układ
poszczególnych czynności (dzielił zadania i przesuwał) oraz co za tym idzie, rozkła-
dał koszty zgodnie z wybranymi ustawieniami. Należy rozważyć, czy w konkretnej

102
sytuacji, zależnej w głównej mierze od specyfiki realizowanego projektu, korzystne
jest uaktywnienie opcji „Podziel zadania w trakcie wykonywania”, gdyż wprowa-
dzane podczas aktualizacji przerwy mogą nie odwzorowywać faktycznego
przebiegu prac na budowie (przewidywane przerwy podczas wykonywania zadań
wynikają zazwyczaj z przyczyn technologicznych i uwzględnia się je już podczas
planowania harmonogramu). Jeśli użytkownikowi zależy na tym, aby planowane
terminy nie uległy zmianom w przypadku opóźnień zadań, należy pozostawić termin
końcowy a skrócić czas trwania, co wiąże się z koniecznością intensyfikacji działań,
żeby wykonać to samo zadanie w krótszym czasie. Inna sytuacja występuje, gdy
zadania mogą się opóźnić a założony termin może ulec zmianie. Wtedy należy
w trybie automatycznym oraz przy zaznaczonych wszystkich opcjach w części doty-
czącej wykonywania obliczeń EVM, wprowadzać informacje o stanie
zaawansowania zadań, a program będzie przesuwał zadania w czasie na podstawie
ich rzeczywistego przebiegu.
Z punktu widzenia metody EVM najwięcej uwagi wymagają czynności, któ-
re podczas aktualizacji są w trakcie wykonywania, gdyż wskaźniki wyliczane są na
podstawie kosztu skumulowanego, liczonego od początku realizacji bądź poprzed-
niej kontroli do daty aktualizacji bieżącej. Nie ma znaczenia czy czynność została
wykonana tydzień temu czy 2 tygodnie temu, zgodnie z planem bazowym czy nie.
Ważne, że wykonana została w 100 % i jej koszt został uwzględniony w koszcie
wykonanym do tego momentu.
Ustawienia opcji programu wpływają na terminy aktualizowanych czynno-
ści, a w związku z tym również na rozkład kosztów. To od użytkownika i jego
potrzeb nie związanych z metodą EVM zależy, jak szczegółowo będzie chciał przy-
pisywać oraz aktualizować koszty. Aby wyznaczyć wskaźniki metody EVM
wystarczy bazować na sumarycznych kosztach zadania, bez rozpatrywania poszcze-
gólnych rodzajów kosztów. Oczywiście można je modyfikować w czasie (zgodnie
z rzeczywistym rozkładem), jednak do wyznaczania parametrów tej metody po-
trzebny jest łączny koszt czynności w chwili aktualizacji.
4.4.7. Deklarowanie danych z jednej aktualizacji i odczytywa-
nie wartości wskaźników
Każda aktualizacja wymaga wykonania tych samych działań prowadzących
do sporządzenia wymaganych raportów. Schemat postępowania przy każdej wyko-
nywanej aktualizacji przedstawiono na rys 4.9.
Obliczone przez program wskaźniki wartości wypracowanej są dostępne
w trzech tabelach, dostępnych w menu: Widok, Tabela:…, Więcej tabel (Rys. 4.10):
 Tabela ‘Wartość Wypracowana’, zawierająca domyślnie oprócz kolumn z pod-
stawowymi wartościami kosztów planowanych, wypracowanych i poniesionych
(BKPH, BKPW i RKPW) kolumny z następującymi danymi:
 OHR – Odchylenie od harmonogramu
 OKS – Odchylenie kosztowe
 SKK – Szacowany koszt końcowy
 BK – Koszt wg planu bazowego
 OKC – Odchylenie końcowe

103
 Aktualizacja planu podczas wykonywania kontroli zapisz nowy plan bazowy, w którym zawarto wszelkie
bazowego zaktualizowane na dany dzień wartości wykonanej pracy i poniesionego kosztu

Ustawienie daty określ datę kontroli i zadeklaruj ją w programie jako datę stanu; zostanie ona użyta do
stanu obliczenia wskaźników wartości wypracowanej

Sprawdzenie określ stan realizacji zadań wykonywanych w projekcie w celu uzyskania informacji na temat
postępów projektu ich stanu zaawansowania rzeczowego i finansowego

Obliczenie wartości określ w programie metodę obliczenia wskaźników wartości wypracowanej oraz wskaż
wypracowanej właściwy plan bazowy (Narzędzia, Opcje, zakładka Obliczanie, Wartość wypracowana)

Raport wartości
sporządź raport z wynikami obliczeń wskaźników wartości wypracowanej (Raporty, Raporty
wypracowanej w
wizualne, Raport Wartość wypracowana w czasie, Wyświetl )
czasie

Interpretacja przeanalizuj i zinterpretuj wyniki obliczeń korzystając z tabel wskaźników harmonogramu

wyników oraz raportu wartości wypracowanej

Rysunek 4.9. Schemat wykonywania obliczeń wskaźników wartości wypracowanej podczas

jednej kontroli.

Rysunek 4.10. Wybór układu kolumn w części tabelarycznej dotyczących wartości wypra-
cowanej

104
 Tabela ‘Wskaźniki harmonogramu Wartości Wypracowanej’, zawierająca do-
myślnie m.in. kolumny:
 OHR – Odchylenie od harmonogramu
 OHRP – Odchylenie od harmonogramu procentowe
 WWH – Wskaźnik wydajności harmonogramu
 Tabela ‘Wskaźniki kosztu Wartości Wypracowanej’, zawierająca domyślnie
m.in. kolumny:
 OKS – Odchylenie kosztowe
 OKP – Odchylenie kosztów procentowe
 WWK – Wskaźnik wydajności kosztów
 BK – Koszt wg planu bazowego
 SKK – Szacowany koszt końcowy
 OKC – Odchylenie końcowe
 WWDW – Wskaźnik wydajności do wykonania
Wszystkie tabele można modyfikować dodając lub usuwając poszczególne ko-
lumny w menu podręcznym stosując funkcje ‘Wstaw kolumnę’ lub ‘Ukryj kolumnę’
lub też tworząc zupełnie nowy układ wybranych kolumn, dopasowany do potrzeb
użytkownika. Warto również zauważyć, że istnieje możliwość nadawania własnych
tytułów kolumnom, co często jest przydatne przy prezentacji wyników w szerszym
gronie. Dodatkowym ułatwieniem jest łatwa prezentacja wyników obliczeń i prze-
biegów wartości poszczególnych wskaźników w postaci wykresów.
4.4.8. Uwzględnianie zmiany planowanych kosztów i/lub termi-
nu zakończenia robót.
Stosunkowo częstą sytuacją, z którą spotykamy się w praktyce budowlanej
jest podpisywanie już w trakcie trwania robót budowlanych aneksów do umów po-
między inwestorem a wykonawcą zmieniających wartość planowanych robót i/lub
termin ich zakończenia. Najczęściej bezpośrednią przyczyną powodującą koniecz-
ność wprowadzenia takich zmian jest znaczne opóźnienie prowadzonych robót
w stosunku do planowanych terminów lub zmiana przez inwestora zakresu wyko-
nywanych prac. W przypadku umowy ryczałtowej może to być również znaczna
rozbieżność kosztów planowanych od faktycznie ponoszonych na budowie (np. na
skutek znacznej zmiany cen materiałów). Warto zauważyć, że sygnałem wskazują-
cym na konieczność urealnienia planowanych terminów czy kosztów są często
właśnie wartości wskaźników EVM, uzyskiwane w trakcie wcześniejszych aktuali-
zacji. Trzeba również zauważyć, że w pewnych sytuacjach dochodzi do przebudowy
krzywych BCWS i BCWP oraz wartości BAC i PD bez podpisywania formalnego
aneksu do umowy, a jedynie na podstawie realistycznej oceny zaawansowania robót
i kosztów w stosunku do planu, jednak w takim wypadku mechanizm wyliczania
nowych wartości wskaźników EVM pozostaje taki sam, jak w przypadku podpisa-
nego aneksu.
Wprowadzenie poprawek w już realizowanym harmonogramie wpływa na-
turalnie na wykonywanie dalszych obliczeń wskaźników EVM, gdyż zmienia
wartość planowanego budżetu BAC i/lub planowany termin zakończenia robót PD,
co pociąga za sobą konieczność zmiany rozkładu krzywej BCWS i BCWP a w kon-

105
sekwencji rzutuje na wartości wszystkich pozostałych wskaźników EVM.
W literaturze można spotkać opis kilku różnych metodologii rozwiązania tego pro-
blemu (Webb 2008). Przyjęcie jednego z nich w dużej mierze zależy jednak od
przyjęcia założenia, czy obliczenia mają oddawać realną sytuację budowy, czy też
zależy nam na porównaniu istniejącej sytuacji z przyjętym wcześniej planem, mając
nawet świadomość, że może on być już mało realistyczny. W pewnym sensie ma to
związek, kto i w jakim celu wykonuje obliczenia: inwestor w celu sprawdzenia
przebiegu robót z założonym planem czy np. wykonawca, aby możliwie wcześniej
wykryć ewentualne rozbieżności i móc realnie ocenić faktyczny koszt (termin) za-
kończenia robót. Jeżeli chodzi o wartość kosztów BAC, to istnieją co najmniej dwie
możliwości. Pierwsza to przyjęcie nowego BAC’ równego pierwotnej wartość BAC
+ wynegocjowana i aneksowana wartość robót dodatkowych. Drugie i bardziej rea-
listyczne podejście, to przyjęcie wartości BAC’ równej przewidywanemu kosztowi
całkowitemu EAC sprzed daty zmiany planu + ewentualna wartość robót dodatko-
wych. Podobna sytuacja dotyczy nowego terminu PD’: albo przyjmujemy ją
z podpisanego aneksu, albo z realistycznej oceny tego terminu np. na podstawie
wartości wyliczonej ze wskaźników EVM. Naturalnie nie zawsze musi zachodzić
rozbieżność między oceną realistyczną a danymi zapisanymi w aneksie i taka sytua-
cja jest na pewno najkorzystniejsza.
Zmiana punktów granicznych PD i BAC, do których dąży krzywa BCWS,
powoduje konieczność ustalenia nowego jej przebiegu. Jeżeli nie zmienia się plano-
wany termin zakończenia robót (PD) najczęściej planowany koszt planowanej pracy
(BCWS) do dnia aneksu jest zrównywany z dotychczasowym przebiegiem wartości
wypracowanej BCWP i dalej jest ustalany nowy przebieg BCWS dostosowany do
wprowadzonych zmian w harmonogramie. Taki sposób aktualizacji powoduje
zwiększenie intensywności prac na budowie i najczęściej powoduje przekroczenie
planowanego budżetu, co należy od razu brać pod uwagę, decydując się na takie
rozwiązanie. Natomiast, gdy dopuszczone jest opóźnienie pierwotnie planowanego
terminu, krzywą BCWS do dnia zmiany harmonogramu można zrównać z ACWP
(czyli wartości planowanych kosztów przyjąć na podstawie faktycznie poniesio-
nych) a dalszy przebieg BCWS zaplanować na podstawie zmienionego
harmonogramu, zgodnie z z nowym terminem zakończenia robót (PD’) i nowym
budżetem (BAC’). Niezależnie od przyjętej metody w dniu wprowadzania zmiany
harmonogramu otrzymujemy dwa zestawy wskaźników EVM: jeden obrazujący
przebieg robót przed aneksem i drugi, nowy ustalony na podstawie wprowadzonych
zmian w terminie i/lub budżecie robót, przedstawiający aktualny stan robót w per-
spektywie planowanych zmian.
4.4.9. Ocena przebiegu robót na podstawie wskaźników EVM
Wykonując kolejne aktualizacje i obliczając wartości wskaźników EVM na
bieżąco możemy analizować sytuację budowy. Ocenę możemy dokonywać zarówno
z perspektywy jednej, konkretnej aktualizacji, lecz znacznie korzystniej będzie ana-
lizować rozwój sytuacji śledząc zmiany poszczególnych wskaźników w kolejnych
okresach czasu. W takiej sytuacji wartości wskaźników obliczane są na podstawie
wartości skumulowanych BCWS, BCWP i ACWP od początku robót do daty danej
aktualizacji. Wartości wskaźników można odnosić do wybranej grupy zadań (a na-

106
wet pojedynczego zadania) jak i całego obiektu, co stosuje się częściej. Jak już
wspomniano, większe korzyści ze stosowanie metody i trafniejsze wnioski można
wyciągnąć, gdy liczba aktualizacji jest większa a projekt trwa dłużej. Zakładając, że
aktualizacje są wykonywane regularnie co miesiąc, minimalny okres trwania robót
to około pół roku, lepiej rok. Szczególnie w początkowym okresie, zanim nie wy-
kształci się wyraźny trend i tempo realizowanych robót, należy być powściągliwym
w wyciąganiu pochopnych wniosków na podstawie samych wartości wskaźników
i zawsze należy przeanalizować bieżącą sytuację panującą na budowie. Same warto-
ści wskaźników nie wskazują przyczyn zaistniałej sytuacji jak również nie
podsuwają prostych rozwiązań a jedynie mogą pomóc w ocenie sytuacji i alarmować
z pewnym wyprzedzeniem o grożących zagrożeniach w możliwości utrzymania się
w zaplanowanym budżecie czy terminie zakończenia robót. Dlatego ważne jest, kto
analizuje wyniki z poszczególnych aktualizacji, jakie ma rozeznanie w realnej sytu-
acji na budowie oraz jakie ma uprawnienia w zakresie podejmowania wiążących
decyzji co do dalszych działań takich jak np. dopuszczenie okresowych opóźnień,
uruchomienie środków rezerwowych czy przesunięcie środków z jednych zadań na
inne. Menadżer podejmujący takie decyzje powinien również być dobrze zaznajo-
miony z metodologią prowadzenia obliczeń poszczególnych wskaźników EVM,
technikami wyznaczania wartości BCWP i ACWP stosowanymi w danym projekcie,
zastosowanym grupowaniem zadań czy rozkładem kosztów na poszczególne grupy.
Napotykając na wartości wskaźników, które wskazują na występowanie dużej roz-
bieżności od planu zawsze należy dociec, co jest tego przyczyną i czy zaistniała
sytuacja wynika z realnej sytuacji na budowie czy np. przyjętej metodologii obliczeń
lub prostego błędu w zebranych danych czy wykonanych obliczeniach. Dobrym
zwyczajem jest dołączanie do każdej aktualizacji krótkiej pisemnej analizy wartości
obliczonych wskaźników na tle aktualnej sytuacji projektu ze szczególnym zwróce-
niem uwagi na ewentualne zagrożenia, odstępstwa od planu czy zmiany w stosunku
do poprzednich wyników.
Najprostszymi wskaźnikami charakteryzującymi aktualny stan projektu są
odchylenie kosztów CV oraz odchylenie harmonogramu SV. Pokazują one w naj-
prostszej postaci rozbieżności między planowanymi a poniesionymi kosztami
w dniu aktualizacji dla całego projektu i/lub wybranej grupy zadań w zależności od
metodyki obliczeń dla całego okresu robót lub od dnia ostatniej aktualizacji. Tak jak
wszystkie pozostałe wskaźniki pokazuje się je najczęściej na wykresie, gdzie osią
odciętych jest czas upływający od początku robót a rzędną wartość danego wskaźni-
ka. Wartości ujemne wskazują na niekorzystną sytuację projektu. Ujemny wskaźnik
CV pokazuje o ile koszty rzeczywiste przekroczyły wypracowaną wartość planowa-
nych kosztów a ujemny wskaźnik SV oznacza opóźnienie robót w stosunku do
planu, przy czym opóźnienie (a więc czas) wyrażone jest przez kwotę niezrealizo-
wanego budżetu. Chcąc mieć ocenę tych wartości nie w wartościach bezwzględnych
(różną dla różnych projektów w zależności od ich budżetu) lecz w stosunku do cało-
ści projektu należy sięgnąć po wskaźniki procentowe: CV% i SV%, przy czym ich
sens merytoryczny pozostanie ten sam.
Jednak do oceny kompleksowej całego projektu najczęściej używane są dwa
inne wskaźniki: CPI i SPI. Oba są wyrażane w liczbach bez miana, a ich wartość
oscyluje w okolicach 1. Wartości poniżej 1 oznaczają pogorszenie sytuacji w sto-

107
sunku do planu, wartości powyżej 1 wskazują na sytuację lepszą niż planowano.
Wartości równe 1 oznaczają, że przebieg robót jest zgodny z planem. Szczególnie
użyteczny jest wskaźnik CPI, który pokazuje realną wartość tego, co zostało wytwo-
rzone w projekcie tzn np. wartość CPI równa 0,90 wskazuje, że na produkcję wartą
wg planu 90 groszy wydano złotówkę. Wskaźniki CPI i SPI nie muszą wykazywać
takich samych tendencji i tak np. CPI =1.15 a SPI=0,80 dla tej samej daty aktualiza-
cji wskazuje, że realizujemy projekt poniżej kosztów planowanych i można się
spodziewać pewnych oszczędności kosztów w stosunku do planu (CPI =1.15) jed-
nak budowa jest opóźniona i prawdopodobnie nie uda się dotrzymać planowanego
terminu (SPI=0,80). Analizując obliczone wartości wskaźnika SPI trzeba wziąć pod
uwagę, że po przekroczeniu planowanego terminu zakończenia robót, jego wartość
dąży do wartości jeden niezależnie od faktycznej realizacji harmonogramu i w efek-
cie może wprowadzać w błąd. Najlepszym rozwiązaniem w takiej sytuacji jest
zaktualizowanie planu do realnych wartości, o czym była mowa w poprzedniej czę-
ści opisu metody
Chcąc wyznaczyć spodziewany koszt zakończenia projektu na podstawie je-
go aktualnej sytuacji należy obliczyć wartość EAC, a aby wyliczyć o ile trzeba
poprawić wydajność pracy, aby jednak zamknąć projekt w wyznaczonym budżecie
można obliczyć wskaźnik TCPI. Przygotowując raporty z danej aktualizacji należy
zadbać, aby były widoczne nie tylko same wyniki obliczeń, lecz również podstawo-
we dane wyjściowe do tych obliczeń a więc wartości BCWS, BCWP i ACWP.
Wprawny menadżer znając tylko te wartości jest w stanie poprawnie ocenić sytuację
projektu.

4.5. Przykłady zastosowania

4.5.1. Przykład nr 1. Obliczanie wartości wskaźników EVM
Pierwszy przykład dotyczyć będzie bardzo prostej sytuacji, gdy obliczane są
zbiorcze wskaźniki dla całego obiektu na podstawie założonych danych. Przyjmij-
my, że realizacja obiektu budowlanego zaplanowana jest na 12 miesięcy i całość ma
kosztować 42 mln zł. Zakładamy, że rozkład planowanych kosztów w kolejnych
miesiącach jest taki sam (42/12 = 3,5 mln zł każdego miesiąca). Po 6 miesiącach od
rozpoczęcia robót przeprowadzono kontrolę poniesionych nakładów i ustalono, że
wydano 18 mln zł a zaawansowanie rzeczowe robót wynosi 37,5%. W takim razie,
podstawowe wartości danych wyjściowych do obliczenia wskaźników wynoszą
(w mln zł.):
 BCWS = 21 (tyle planowano wykonać po 6 miesiącach),
 ACWP = 18 (tyle wydano naprawdę),
 BCWP = 42*0,375= 15,75 (planowany koszt zrealizowanych prac, czyli wartość
wypracowana).
Teraz możemy wyznaczyć planowane wykonanie i zaawansowanie budżetu:
 Planowany procent wykonania budżetu PCS = 100*(BCWS/BAC) czyli
100*(21/42) = 50%.
 Planowane zawansowanie przedsięwzięcia PC = 100*(BCWP/BAC) czyli
100*(15,75/42) = 37,5%

108
 Należy zauważyć, że w tym bardzo prostym przykładzie wskaźniki są wylicza-
ne zbiorczo dla całego obiektu, czyli jak dla harmonogramu z jednym zadaniem.
Stąd wartości wskaźników PCS i PC są oczywiste. W praktycznych zastosowaniach
parametry BCWS i BCWP są wyznaczane jako wartości sumaryczne z kilkudziesię-
ciu czy więcej pozycji i w takiej sytuacji wyznaczenie wartości PCS i PC dostarcza
pewnych zbiorczych informacji na temat sytuacji realizowanego obiektu, których
nie sposób obliczyć w sposób intuicyjny.
Następnie można obliczyć kolejne wskaźniki EVM:
 Odchylenie kosztu CV = BCWP – ACWP=15,75 – 18 = -2,25; wartość ujemna
wskazuje, że realizujemy powyżej zakładanego kosztu o CV% = 100*(BCWP-
ACWP)/BCWP czyli 100*(15,75 – 18)/15,75 = -14,3%.
 Odchylenie harmonogramu SV = BCWP – BCWS = 15,75 –21 = -5,25; wartość
ujemna wskazuje, że realizujemy wolniej (kosztowo) niż planowano o SV% =
100*(BCWP – BCWS)/BCWS czyli 100*(15,75 – 21)/21 = -25%.

Podstawowe wskaźniki, najczęściej używane do zbiorczej oceny zawansowania

robót mają następujące wartości:
 Wskaźnik wykonania kosztu CPI=BCWP/ACWP=15,75/18=0,875; wartość po-
niżej 1 wskazuje, że realizujemy drożej niż zakładano,
 Wskaźnik wykonania harmonogramu SPI=BCWP/BCWS= 15,75/ 21=0,75; war-
tość poniżej 1 wskazuje, że realizujemy wolniej(kosztowo) niż planowano.
Warto zauważyć, że czym wartości wskaźników CPI i SPI są bardziej poniżej
wartości granicznej 1, tym w gorszej sytuacji znajduje się analizowany obiekt.
I odwrotnie, czym wartości tych wskaźników są większe od 1, tym taniej (CPI)
i szybciej (SPI) przebiegają roboty niż planowano.
Znając wyliczone wskaźniki można również łatwo wyznaczyć przewidywany
koszt i termin zakończenia robót:
EAC = ACWP + (BAC – BCWP)/CPI = 18+(42-15,75)/0,875 = 48 mln zł.
ETTC = AD + (PD – (AD * SPI))/SPI = 3+(7-(3*0,75))/0,75 = 9,3 miesiąca
4.5.2. Przykład nr 2. Obliczanie wartości wskaźników EVM
w arkuszu Excel na podstawie listy zadań.
Dany jest harmonogram rzeczowo – finansowy przedsięwzięcia (tabela 4.4)
składającego się z 8 zadań. Planowany termin wykonania prac to 7 miesięcy a cał-
kowity koszt wykonania robót to 50500 zł. W tabeli podany jest czas wykonania
poszczególnych zadań, planowane terminy realizacji oraz łączny koszt wykonania
każdego zadania.

109
 Tabela 4.4. Harmonogram rzeczowo – finansowy przedsięwzięcia
Czas Koszt
Miesiąc 1 2 3 4 5 6 7
m-ce (PV)
Zad1 2 10000
Zad2 4 12000
Zad3 2,5 2500
Zad4 1,5 6000
Zad5 3 6000
Zad6 1,5 9000
Zad7 2 2000
Zad8 2 3000
50500

Tabela 4.5 Planowany rozkład kosztów poszczególnych zadań w czasie

Czas Koszt
Miesiąc 1 2 3 4 5 6 7
m-ce (PV)
Zad1 2 5000 5000 10000
Zad2 4 1500 3000 3000 3000 1500 12000
Zad3 2,5 1000 1000 500 2500
Zad4 1,5 4000 2000 6000
Zad5 3 1000 2000 2000 1000 6000
Zad6 1,5 3000 6000 9000
Zad7 2 500 1000 500 2000
Zad8 2 * 1500 1500 3000
Razem 6500 8000 9000 11000 10500 3500 2000 50500
Skumulowane 6500 14500 23500 34500 45000 48500 50500

Tabela 4.6. Stan zaawansowania i wskaźniki EVM po 3 miesiącach od rozpoczęcia

realizacji robót
%
BCWP=
wykona BCWS BCWS
Zad. ACWP %wyk * CV SV CPI SPI EAC ETTC
nia 7m 3m
BCWS
(CA)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Zad1 100 10000 10000 9500 10000 500 0 1,053 1,000

Zad2 45 12000 7500 9800 5400 -4400 -2100 0,551 0,720

Zad3 10 2500 1000 1200 250 -950 -750 0,208 0,250

Zad4 15 6000 4000 1700 900 -800 -3100 0,529 0,225

Zad5 20 6000 1000 2100 1200 -900 200 0,571 1,200

Zad6 0 9000 0 0

Zad7 0 2000 0 0

Zad8 0 3000 0 0

Razem 50500 23500 24300 17750 -6550 -5750 0,730 0,755 69135,2 9,3

110
 W kolejnej tabeli (3.2) podany jest planowany rozkład kosztów poszczególnych
zadań w czasie. W tabeli 3.3 podano stan zawansowania zadań po 3 miesiącach (kol.
2) oraz rzeczywiste koszty wykonania ACWP (kol. 5) w tym czasie. Na podstawie
zawansowania obliczono wartość wypracowaną BCWP (kol. 6) a następnie wyzna-
czono wskaźniki EVM dla poszczególnych zadań i całego obiektu. Dla całego
obiektu wyznaczono również przewidywany koszt i termin zakończenia prac. Jak
łatwo zauważyć cały projekt jest realizowany drożej (CPI<1) oraz wolniej (SPI<1)
niż zakładano. Jeżeli kosztochłonność i tempo prac zostanie utrzymane projekt za-
miast planowanych 7 miesięcy będzie trwał ponad 9 oraz będzie kosztował ponad 69
tys. zł.
Analizując przykład należy zauważyć, że planowane terminy rozpoczęcia i za-
kończenia wszystkich zadań pozostały bez zmian a jedynie zmieniły się
zaawansowanie i rzeczywiste koszty wykonanych prac. W wielu realnych harmono-
gramach, każdy kolejna aktualizacja harmonogramu często wnosi również nowe
terminy wykonania jeszcze niezakończonych, czy nierozpoczętych zadań.
4.5.3. Przykład nr 3. Kontrola zaawansowania metodą EVM w
arkuszu Excel dużego obiektu budowlanego.
Obiekt na podstawie którego przedstawiono możliwość zastosowania meto-
dy EVM do kontroli kosztów robót budowlanych z użyciem arkusza Excel to
samodzielny, duży budynek użyteczności publicznej wyposażony we wszystkie
niezbędne instalacje (Komandarek, 2010; Połoński i Komendarek, 2011). Budynek
posiada dwie kondygnacje podziemne i dziewięć kondygnacji nadziemnych. Po-
wierzchnia całkowita budynku to ok. 16500 m2, powierzchnia użytkowa - 9600m2
a kubatura 75000m3. Realizacja inwestycji zaplanowana została przez Generalnego
Wykonawcę (GW) na 23 miesiące a planowany koszt realizacji na 62.267 tys. zł.
Jak już wspomniano, bardzo duży wpływ na wiarygodność danych służą-
cych do obliczenia poszczególnych wskaźników metody EVM jest sposób zbierania,
gromadzenia, dokumentowania i weryfikacji danych dotyczących zaawansowania
rzeczowego oraz planowanych i poniesionych kosztów w kolejnych okresach reali-
zacji robót. W omawianym przypadku okresem rozliczeniowym był jeden miesiąc,
co w praktyce oznaczało, że ok. 20-tego następnego miesiąca znane były wszystkie
ww. dane dotyczące poprzedniego miesiąca. Sporządzane miesięczne raporty były
zestawiane zawsze w tym samym schemacie. Comiesięczna wycena kontraktu do-
konywana była przez kadrę inżynierską budowy na podstawie analizy następujących
elementów:
 procentowego zaawansowanie produkcji własnej na podstawie planowanego
uprzednio budżetu na poszczególne elementy robót budowlanych (belki, stropy,
ściany itp.) z wyliczeniem wykonanych jednostek rzeczowych (m3 betonu, kg
stali itp.) i w oparciu o normy wydajności robocizny,
 analizy kosztów pośrednich (geodezja i geotechnika, transport różny, zaplecze,
ochrona, koszty funkcjonowania, transport pionowy, deskowania, sprzęt, kadra
techniczna, BHP),
 analizy zaawansowania prac i kosztów podwykonawców,

111
 bilansu budowy, czyli zestawienie wszystkich danych wynikających z zaawan-
sowania robót oraz z kosztów rzeczywistych celem wyliczenia działalności na
koniec bieżącego miesiąca.
Wskaźniki realizacji z pierwszych sześciu miesięcy trwania budowy (rys.4.11)
wyraźnie wskazują na fakt, iż budowa rozpoczęła się z lekkim opóźnieniem. Od
kwietnia krzywa BCWP biegnie równolegle do krzywej BCWS co świadczy o tym,
że roboty biegną „zgodnie z planem” tyle, że o jeden miesiąc później. Przebieg
krzywej ACWP pokazuje, że w pierwszych 6 miesiącach realizacji faktycznie pono-
szone koszty równe są tym planowanym, czyli nie mamy do czynienia
z przekroczeniem budżetu. Wskaźnik EAC z pierwszych miesięcy realizacji nie
zakłada większych różnic pomiędzy zakładanym, a prognozowanym kosztem pro-
jektu. Jeśli chodzi o szacowany czas trwania projektu (ETTC) to w pierwszych
miesiącach realizacji obarczony jest on dużym błędem. Decydujący wpływ miało tu
opóźnienie o jeden miesiąc rozpoczęcia pozycji, która ma bardzo duży koszt jed-
nostkowy rozłożony zaledwie na 2 miesiące. W tym wypadku bardzo ważna jest
umiejętność technicznej oceny sytuacji projektu, która pozwala na właściwą inter-
pretację tego wskaźnika.

Rysunek 4.11. Wykres krzywej BCWS przed pierwszym aneksem oraz przykładowy prze-
bieg krzywych BCWP i ACWP w okresie 03.2006 do 07.2007 (Połoński
i Komendarek, 2011).
Wszystkie comiesięczne dane i obliczone na ich podstawie wskaźniki EVM ze-
brano w tabele (patrz tabela 4.7), dla każdego z kolejnych miesięcy realizacji
oddzielnie. Ze względu na bardzo dużą ilości danych i długi czas realizacji projektu
analizę uzyskanych wskaźników przeprowadzono w odstępach sześciomiesięcznych.
Obliczenia wskaźników projektu rozpoczęto od marca 2006 r. Ze względu na ogra-
niczone możliwości prezentowania bardzo bogatego, analizowanego w badaniach
materiału w postaci raportów charakteryzujących zaawansowanie finansowe i rze-

112
czowe prowadzonych robót, komentarzy do nich, wyników przejściowych obliczeń
pomocniczych, itp. przedstawiono tylko najważniejsze, zagregowane wyniki prze-
prowadzonych analiz.
Tabela 4.7. Przykładowy sumaryczny miesięczny raport wskaźników EVM budowy (Po-
łoński i Komendarek, 2011)
WSKAŹNIKI REALIZACJI PROJEKTU - LIPIEC 2007 (przed aneksem nr I)
PC BCWS BCWP SV SV ACWP CV CV BAC EAC VAC ETTC
SPI CPI
[%] [tys zł] [tys zł] [tys zł] [%] [tys zł] [tys zł] [%] [tys zł] [tys zł] [tys zł] [m]

KOSZTY BEZPOŚREDNIE
ROBOCIZNA BEZPOŚREDNIA 100,00% 2 037 2 037 0 0% 1,00 2344 -307 -15% 0,87 2 037 2 344 -307

BETON 100,00% 1 735 1 735 0 0% 1,00 1946 -211 -12% 0,89 1 735 1 946 -211

STAL 100,00% 1 990 1 990 0 0% 1,00 2253 -263 -13% 0,88 1 990 2 253 -263

MATERIAŁY RÓŻNE 80,45% 133 107 -26 -20% 0,80 209 -102 -95% 0,51 133 260 -127

POPRAWKI POW. BETONU 0,00% 25 0 -25 -100% 0,00 0 0 0% 0,00 25 25 0

KOSZTY POŚREDNIE

ROBOCIZNA POŚREDNIA 74,22% 264 239 -25 -9% 0,91 304 -65 -27% 0,79 322 409 -87

GEODEZJA I GEOTECHNIKA 91,11% 180 164 -16 -9% 0,91 168 -4 -2% 0,98 180 184 -4

TRANSPORT RÓŻNY 61,63% 205 151 -54 -26% 0,74 92 59 39% 1,64 245 149 96

ZAPLECZE 68,82% 298 234 -64 -21% 0,79 306 -72 -31% 0,76 340 445 -105

OCHRONA 67,70% 176 153 -23 -13% 0,87 134 19 12% 1,14 226 198 28

KOSZTY FUNKCJONOWANIA 76,08% 848 722 -126 -15% 0,85 506 216 30% 1,43 949 665 284

TRANSPORT PIONOWY 97,97% 640 627 -13 -2% 0,98 650 -23 -4% 0,96 640 664 -24
DESKOWANIA 100,00% 517 517 0 0% 1,00 814 -297 -57% 0,64 517 814 -297

SPRZĘT 86,01% 173 166 -7 -4% 0,96 211 -45 -27% 0,79 193 245 -52

KADRA TECHNICZNA 62,11% 867 708 -159 -18% 0,82 892 -184 -26% 0,79 1 140 1 439 -299
GRZANIE BETONU 100,00% 57 57 0 0% 1,00 18 39 68% 3,17 57 18 39

BHP 93,33% 15 14 -1 -7% 0,93 24 -10 -71% 0,58 15 26 -11

PODWYKONAWCY

ODWODNIENIE 100,00% 199 199 0 0% 1,00 115 84 42% 1,73 199 115 84

ZIELEŃ 36,71% 39 29 -10 -26% 0,74 39 -10 -34% 0,74 79 107 -28

WYKOP I ROZBIÓRKI 98,47% 719 708 -11 -2% 0,98 577 131 19% 1,23 719 586 133

KONSTRUKCJA STALOWA 80,71% 420 339 -81 -19% 0,81 306 33 10% 1,11 420 379 41

IZOLACJE PRZECIWWODNE 69,68% 188 131 -57 -30% 0,70 114 17 13% 1,15 188 164 24

ROBOTY MUROWE 85,94% 441 379 -62 -14% 0,86 379 0 0% 1,00 441 441 0

DACH 44,64% 223 100 -123 -55% 0,45 157 -57 -57% 0,64 224 351 -127

IZOLACJE TERMICZNE 64,04% 89 57 -32 -36% 0,64 68 -11 -19% 0,84 89 106 -17

ŚLUSARKA ZEWNĘTRZNA 19,67% 8 854 1 741 -7 113 -80% 0,20 2 017 -276 -16% 0,86 8 853 10 287 -1 434

ELEWACJE KAMIENNE 39,63% 4 976 1 972 -3 004 -60% 0,40 1 716 256 13% 1,15 4 976 4 328 648

TYNKI WEW. I MALOWANIE 20,54% 461 152 -309 -67% 0,33 152 0 0% 1,00 740 740 0

SZLICHTY , POSADZKI 10,27% 690 71 -619 -90% 0,10 75 -4 -6% 0,95 691 728 -37

STOLARKA WEWNĘTRZNA 3,07% 2 712 125 -2 587 -95% 0,05 102 23 18% 1,23 4 069 3 309 760

WINDY I DŹWIGI 49,79% 1 458 726 -732 -50% 0,50 707 19 3% 1,03 1 458 1 418 40
INSTALACJE SANITARNE I ELEKT. 18,12% 11 430 2 479 -8 951 -78% 0,22 2 304 175 7% 1,08 13 683 12 678 1 005

PRZYŁĄCZA SANITARNE 92,33% 860 794 -66 -8% 0,92 812 -18 -2% 0,98 860 879 -19

DROGI I CHODNIKI 0,00% 0 0 0 0% 0,00 0 0 0% 0,00 296 296 0

WYKOŃCZENIA INNE 0,00% 0 0 0 0% 0,00 0 0 0% 0,00 21 21 0

ŚCIANY SZCZELINOWE 99,79% 3 339 3 332 -7 0% 1,00 3 108 224 7% 1,07 3 339 3 115 224

INSTALACJE TELETECHNICZNE 3,88% 3 259 177 -3 082 -95% 0,05 139 38 21% 1,27 4 566 3 595 971

PRZYŁĄCZA ELEKTRYCZNE 87,29% 968 845 -123 -13% 0,87 847 -2 0% 1,00 968 970 -2

GRESY, KAMIEŃ WEWNĘTRZNY 39,08% 900 508 -392 -44% 0,56 567 -59 -12% 0,90 1 300 1 447 -147

WYKŁADZINA, PARKIET 0,00% 765 0 -765 -100% 0,00 0 0 0% 0,00 765 765 0

ŚCIANKI GK I SUFITY PODW. 2,34% 1 370 32 -1 338 -98% 0,02 49 -17 -53% 0,65 1 368 2 104 -736

WYKOŃCZENIE NIETYPOWE 0,00% 0 0 0 0% 0,00 0 0 0% 0,00 605 605 0

WYPOSAŻENIE 0,00% 0 0 0 0% 0,00 0 0 0% 0,00 606 606 0

SUMA 39,37% 54 520 24 517 -30 003 -55% 0,45 25 221 -704 -2,9% 0,97 62 267 62 224 43 51,1

113
 Ze względu na przebieg robót na obiekcie oraz wynikające z nich zmiany kon-
traktu cały okres realizacji można podzielić na trzy etapy:
 03.2006 do 07.2007; okres od rozpoczęcia prac do podpisania pierwszego aneksu
do umowy. Pierwotny planowany koszt realizacji: 62.267 tys. zł. Planowany ko-
niec robót: XII 2007 (22 miesiące),
 08.2007 do 10.2008; okres od podpisania pierwszego aneksu do umowy do pod-
pisania drugiego aneksu. Planowany koszt realizacji: 65.512 tys. zł. Planowany
koniec robót: V 2008 (27 miesięcy),
 11.2008 do końca budowy tzn. 05.2009; okres od podpisania drugiego aneksu do
końca robót. Planowany koszt realizacji: 65.512 tys. zł (bez zmian). Planowany
koniec robót: III 2008 (37 miesięcy)
Faktyczne zakończenie robót nastąpiło w maju 2009 roku po 39 miesiącach od
rozpoczęcia robót.
Śledzenie miesięcznych raportów oraz sporządzanych krzywych BCWP
i ACWP (na tle znanej od początku krzywej BCWS) pozwoliło na bieżąco dokony-
wać oceny rzeczowego postępu robót, ponoszonych wydatków na tle wartości
planowanych oraz w odniesieniu do rzeczowego zaawansowania robót jak również
prognozować końcowy koszt (EAC) i termin zakończenia robót (ETTC).
W okresie od września 2006r do lutego 2007r wskaźniki monitorujące przebieg
realizacji wskazują na fakt, iż niestety nie udaje się nadrobić opóźnienia z począt-
ków projektu. Od początku roku 2007 różnica pomiędzy wartościami BCWS
i BCWP nawet się powiększa i wskazuje na niebezpieczeństwo narastania opóźnie-
nia. Rzeczywiste koszty projektu w dalszym ciągu równe są tym zakładanym.
Z wartości wskaźnika SPI jasno wynika, iż do lutego 2007r wykonano jedynie 65%
zakładanych robót. Wskaźnik EAC nadal nie wskazuje na możliwość wzrostu kosz-
tów całego obiektu, natomiast ETTC stabilizuje się na poziomie około 35 miesięcy,
wskazując na bardzo realne wydłużenie realizacji projektu. Analiza z lipca 2007
coraz wyraźniej wskazuje na powiększające się opóźnienie robót. W okresie od lu-
tego do lipca 2007r wskaźnik realizacji harmonogramu SPI spadł z 0,65 do wartości
0,45 – czyli wykonano jedynie 45% zaplanowanych do tego momentu prac. Wykres
krzywej BCWP wskazuje, iż opóźnienie będzie się nadal powiększać. Faktyczne
koszty wykonanych robót (ACWP) nadal nie odbiegają znacząco od planowanych
(BCWP). Wskaźnik ETTC wskazuje wartość ponad 55 miesięcy.
Poszukując przyczyny tak dużego opóźnienia robót należy wskazać wprowa-
dzenie przez inwestora obiektu nowej aranżacji wnętrz. Spowodowało to
renegocjację umowy i podpisanie aneksu wydłużającego zakończenie prac o 5 mie-
sięcy do maja 2008r i zwiększającego wynagrodzenie o 3.645 tys. zł.
Zaktualizowanie zarówno kosztu jak i terminu końcowego budowy wymusza
wyznaczenie nowego przebiegu krzywych BCWS i BCWP. Zasadniczą sprawą było
wyznaczenie nowej, planowanej wartości obiektu (BAC). Istnieją tutaj co najmniej
dwie możliwości. Pierwsza to przyjęcie BAC równego pierwotnej wartość BAC +
wynegocjowana i aneksowana wartość robót dodatkowych. Drugie i bardziej reali-
styczne podejście, to przyjęcie wartości BAC równej przewidywanemu kosztowi
całkowitemu EAC sprzed daty zmiany planu + wartość robót dodatkowych. W opi-
sywanym przykładzie przyjęto rozwiązanie, które możliwie najwierniej oddaje stan
faktyczny zaawansowania rzeczowego i finansowego na budowie tak, aby nowo

114
wyliczone wskaźniki mogły pomóc w realnym zarządzaniu budową. W obliczeniach
przyjęto wydłużenie terminu realizacji do maja 2008r i zwiększenie budżetu projek-
tu (BAC) do wartości 65.869 tys. zł. Wartości kosztów rzeczywistych ACWP
zarejestrowane od początku realizacji do dnia aktualizacji, wprowadzono jako nowe
wartości BCWS (czyli jako wartość planowaną przyjęto rzeczywiste wartości aktu-
alnie wykonanych robót) a nową krzywa BCWS skonstruowano na podstawie
planowanych, zaktualizowanych wartości nie zrealizowanych dotychczas robót za-
czynając od wartości BCWS w dniu aktualizacji do wartości BAC w maju 2008
roku. Tak zmodyfikowane dane stanowiły podstawę dalszych analiz.
Kolejną analizę wskaźników EVM przeprowadzono w lutym 2008, a więc po
27 miesiącach od rozpoczęcia robót. Niestety, również po aneksowaniu umowy
roboty są wykonywane z lekkim opóźnieniem. Początkowo mamy do czynienia
z wykonaniem ok. 92 % planowanych robót a na koniec analizowanego okresu wy-
konanie spada do wartości 85%. W tym okresie zaczyna się również pojawiać dość
wyraźna różnica pomiędzy planowanym, a faktycznym kosztem wykonanych do tej
pory robót. W styczniu 2008 r. faktyczna nadwyżka kosztów wynosi już 2.708 tys.
zł., a na koniec robót przewidywana strata może osiągnąć 4.055 tys. zł. Podobną,
niekorzystną tendencję można także zaobserwować w przypadku wskaźnika ETTC
czyli przewidywanego czasu trwania projektu. Jego wartość wzrasta z 27 do 31,8
miesiąca. Również w tym przypadku opóźnienie rośnie, można więc spodziewać się
pogorszenia sytuacji w następnych miesiącach.
Analiza sytuacji na budowie w lipcu 2008 (po 29 miesiącach) potwierdza tą
przewidywaną, niekorzystną tendencję. Aneks nr I przedłużał realizację projektu do
końca maja 2008 r., lecz niestety, wciąż narastające opóźnienia spowodowały, że nie
udało się ukończyć wszystkich prac w tym terminie. W lipcu 2008r (2 miesiące po
zakładanym terminie) stan realizacji jest następujący: procent ukończenie robót
(PC): 89%, koszty realizacji robót przekroczone o 7.958 tys. zł. Powyższe dane naj-
lepiej obrazują bardzo złą sytuacje budowy. Wskaźniki prognozujące dalszą
realizację wskazują, iż w przypadku nie wprowadzenia planu naprawczego czas
realizacji może sięgnąć nawet 33 miesięcy, a koszt całkowity może zostać przekro-
czony o prawie 10 milionów złotych.
W listopadzie 2008r wykonano prawie 95% zaplanowanych do tej pory robót.
Termin ustalony aneksem nr I przekroczony został już o 6 miesięcy. Odchylenie
kosztów założonych (BCWP) od rzeczywistych (ACWP) na tym etapie realizacji
wynosił już 11.482 tys. zł. Największe straty generują roboty, które zostały wyraźnie
niedoszacowane na etapie przygotowania oferty, a więc ślusarka zewnętrzna i ele-
wacje kamienne. W związku z przekroczeniem założonego terminu realizacji koszty
pośrednie generują miesięcznie straty w wysokości ok. 300 tys. zł. Przewidywane
straty finansowe na końcu realizacji (VAC) przekraczają już 12 mln zł. Wskaźnik
ETTC (przewidywany czas trwania) wskazuje prawie 35 miesięcy. W związku ze
stanem realizacji i pojawieniem się robót zamiennych podpisano z inwestorem drugi
aneks, wydłużający po raz kolejny czas realizacji i zwiększający wynagrodzenie.
Zmiany wartości BAC, BCWP i BCWS wprowadzono w sposób analogiczny do
zmian planu po aneksie nr I. Nowy, zaplanowany termin zakończenia robót to ma-
rzec 2009 r., a nowa wartość wykonywanych robót (BAC) to 78.331 tys. zł. I tak od
grudnia 2008 r wartość BCWS została kolejny raz zrównana z wartością ACWP.

115
 Ostatecznie realizacja zakończyła się w maju 2009 r., po 39 miesiącach prac.
Ostateczny koszt realizacji obiektu wyniósł 77.627 tys. zł., czyli był wyższy aż
o 15.360 tys. zł od pierwotnie założonej wartości robót (BAC z marca 2006).
Uwzględniając oba podpisane aneksy zwiększające wartość wynagrodzenia o 3.984
tys. zł, koszt rzeczywisty robót (ACWP na końcu realizacji) jest wyższy o 11.376
tys. zł od pierwotnie zakładanego. Jest to ogromna strata finansowa. Wynika ona
z niedoszacowania czasu trwania inwestycji, niedoszacowania kosztów niektórych
zadań oraz ogromnymi problemami z pozyskaniem firm podwykonawczych
w związku z „boomem” budowlanym występującym w omawianym okresie.

ZMIENNOŚĆ WSPÓŁCZYNNIKÓW SPI I CPI W CZASIE

1,40

1,20

1,00

0,80

0,60

Wartość SPI
0,40 Wartość CPI

0,20

0,00
Wrzesień

Wrzesień

Wrzesień
Sierpień

Sierpień

Sierpień
Kwiecień

Październik

Kwiecień

Październik
Luty

Kwiecień

Październik

Kwiecień
Czerwiec

Czerwiec

Luty

Luty
Czerwiec
Grudzień

Grudzień

Grudzień
Styczeń

Styczeń

Styczeń
Lipiec

Lipiec

Lipiec
Listopad

Listopad

Listopad
Maj

Maj

Maj

Maj
Marzec

Marzec

Marzec

Marzec

2006 2007 2008 2009

Rysunek 4.12. Wartość współczynników SPI i CPI w czasie realizacji obiektu. Źródło: obli-
czenia własne

Bieżąca analiza wskaźników EVM wyraźnie pokazuje, jak bardzo faktyczny

stan realizacji projektu odbiegał od pierwotnie założonego. Roboty były opóźnione
już od samego początku realizacji i nie dość, że nie udawało się nadrobić opóźnie-
nia, to ciągle się ono powiększało. Dwa najbardziej użyteczne wskaźniki
uzyskiwane z metody EVM to wskaźnik wykonania kosztów CPI oraz wskaźnik
wykonania harmonogramu SPI. Przebieg tych dwóch wartości w trakcie realizacji
analizowanego projektu pokazano na rysunku 4.12.
Wartości współczynników CPI i SPI wskazują, iż projekt był opóźniony już od
pierwszych miesięcy realizacji (krzywa SPI – cały czas poniżej wartość 1). Przebieg
krzywej CPI informuje, że przez pierwsze kilka miesięcy realizacji budowa była
prowadzona poniżej zakładanego kosztu (czyli z zyskiem). Niestety już praktycznie
od początku 2007 r. koszty rzeczywiste były powyżej założonych. Bardzo ważne
jest, aby przy interpretacji tych wskaźników dokładnie znać faktyczną sytuację na
budowie, np. aby zdawać sobie sprawę, że drastyczny spadek wskaźnika SPI
w kwietniu 2006 r. wynika z opóźnienia krótkiego zadania o bardzo dużym koszcie
jednostkowym (wykonanie ścian szczelinowych – czas trwania 2 miesiące, koszt

116
3.339 tys. zł). Nieznajomość sytuacji i zła ocena projektu mogłaby spowodować
błędną interpretację wartości wskaźników i przełożyć się na niewłaściwe decyzje
kierownictwa budowy.
4.5.4. Przykład nr 4. Kontrola zaawansowania metodą EVM w
programie MS Project
Pierwszy przykład wpływu opcji programu MS Project na przebieg aktualizacji
harmonogramu oraz wskaźniki metody EVM zilustrowany zostanie na przykładzie,
który wcześniej został już obliczony w arkuszu Excel (tabele 3.1 - 3.3) . Analizowa-
ny harmonogram składa się z 8 zadań, których łączna realizacja planowana jest na 7
jednostek czasu, planowany koszt realizacji wynosi 50 500 zł. Należy zauważyć, że
w programie do obliczeń brany jest łączny koszt zadania, na który może się składać
kilka typów kosztów (np. materiał, pracownik, koszt pośredni, itp). Użytkownik
może wyszczególnić oddzielnie wszystkie koszty zadania, ale ostatecznie do obli-
czeń przyjąć należy sumaryczny koszt. W przykładzie planowane koszty zostały
zadeklarowane jako łączne koszty stałe zadań. Aktualizację przeprowadzono na
koniec trzeciego okresu realizacji. Rzeczywiste zaawansowanie procentowe oraz
poniesiony koszt na dzień aktualizacji przedstawiono w tabeli 4.8.
Tabela 4.8. Aktualizacja na koniec 3 dnia realizacji w postaci harmonogramu Gantta.
Koszt
Dzień 1 2 3 4 5 6 7 (ACWP)
zad. 1 100% 9 500
zad. 2 45% 9 800
zad. 3 10% 1 200
zad. 4 15% 1 700
zad. 5 20% 2 100
zad. 6 0
zad. 7 0
zad. 8 0

Na podstawie przedstawionych danych dokonano obliczeń podstawowych

wskaźników i parametrów metody EVM, które zestawiono w tabeli 4.9.
Należy podkreślić, że dotychczasowe zaprezentowane obliczenia wykony-
wane były w arkuszu Excel. Dodatkowo należy zauważyć, że harmonogram w tej
postaci nie dostarcza informacji o typie relacji pomiędzy poszczególnymi czynno-
ściami (ZR, RR, RZ, ZZ).
W celu przeprowadzenia pełnej aktualizacji harmonogramu należałoby ze-
brać trzy rodzaje informacji:
 zaawansowanie rzeczowe (w przykładzie przedstawione w postaci %),
 zaawansowanie finansowe, czyli rzeczywiście poniesione koszty na dzień ak-
tualizacji,
 informacje dotyczące rzeczywistych terminów rozpoczęcia i zakończenia oraz
czasów trwania poszczególnych zadań.

117
 Tabela 4.9. Zestawienie danych i obliczonych na ich podstawie wskaźników Metody EVM
BAC Stan rzeczywisty Plan bazowy Odchylenia Wskaźniki
Koszt Wyk. ACWP/ BCWP/ Wyk. % BCWS/ CV/ SV/ CPI/ SPI/
Czas
(PV) % RKPW BKPW (CA) BKPH OKS OHR WWK WWH

zad. 1 2 10 000 100 9 500 10 000 100 10 000 500 0 1,053 1

zad. 2 4 12 000 45 9 800 5 400 63 7 500 -4 400 -2 100 0,551 0,72
zad. 3 2,5 2 500 10 1 200 250 40 1 000 -950 -750 0,208 0,25
zad. 4 1,5 6 000 15 1 700 900 67 4 000 -800 -3 100 0,529 0,23
zad. 5 3 6 000 20 2 100 1 200 17 1 000 -900 200 0,571 1,2
zad. 6 1,5 9 000 0
zad. 7 2 2 000
zad. 8 2 3 000
Razem 50 500 24 300 17 750 23 500 -6 550 -5 750 0,730 0,755

W analizowanym przykładzie obliczenia wykonano na podstawie dwóch pierw-

szych danych. Ponieważ w oryginalnym przykładzie brak jest informacji
dotyczących tego, czy czynności rozpoczęły się w założonych terminach, czy ich
rzeczywisty czas trwania był taki jak planowany oraz czy nastąpiły przerwy w reali-
zacji przyjęto, że wszystkie zadania wykonywano w zaplanowanych terminach.
Poniżej przedstawione zostanę obliczenia dla tego samego przykładu w pro-
gramie MS Project. Aby przeprowadzić aktualizację przykładu należy ustawić opcje
harmonogramu w taki sposób, aby wskaźniki EVM były zgodne z podanymi w tabe-
li 3.6 oraz aby poszczególne zadania nie zostały przesunięte. Po pierwsze należy
odznaczyć opcję „Koszty rzeczywiste są zawsze obliczane przez program Project”.
W automatycznym trybie tworzenia zadań dodatkowo należy odznaczyć opcję „Po-
dziel zadanie w trakcie wykonywania” (ponieważ nie ma informacji o tym czy
nastąpiły przerwy w trakcie realizacji zadań). Aby wartości BCWP, BCWS oraz
ACWP zgadzały się z obliczeniami w Excelu należy także zaznaczyć w zakładce
„zaawansowane” opcje „Przenieś zakończenie wykonanych części po dacie stanu do
daty stanu”. Ustawienia opcji „i przenieś rozpoczęcie pozostałych części do daty
stanu” oraz „Przenieś zakończenie wykonanych części po dacie stanu do daty sta-
nu” przy przyjętych założeniach nie wpływają na zmianę parametrów EVM. Dobór
opcji wynika z faktu, że realizacja zadania 5 jest wykonywana szybciej. Gdyby op-
cja „Przenieś zakończenie wykonanych części po dacie stanu do daty stanu” nie
została uaktywniona, program nie uwzględniłby przyspieszenia 3%-owego w aktua-
lizacja dla BKPW, i policzyłby koszt taki jak dla BKPH, czyli 17%. Dla czynności
opóźnionych podczas wyliczaniu BKPW i BKPH w programie MS Project problem
ten się nie pojawia. Na rysunku poniżej (rys.4.13) przedstawiono zrzut ekranu
z wyliczonymi wskaźnikami EVM przy takim ustawieniu opcji.

118
 Rysunek 4.13. Harmonogram w programie MS Project z danymi do obliczeń oraz
wskaźnikami EVM i ustawionymi opcjami : wyłączona „podziel zadania w trakcie
wykonywania” i włączonych „Przenieś zakończenie wykonanych części po dacie stanu do
daty stanu” i dowolnym ustawieniu opcji „przenieś rozpoczęcie pozostałych części do daty
stanu” oraz „Przenieś rozpoczęcie pozostałych części sprzed daty stanu do daty stanu”.
W przypadku planowania czynności w trybie ręcznym, czynności po wprowa-
dzeniu zaawansowania nie przesuwają się. Bez względu na wybór opcji, użytkownik
nie uzyska poprawnych wyników dla tego przykładu, ponieważ nie posiada danych
o rzeczywistych terminach rozpoczęcia i zakończenia zadań, by odpowiednio prze-
sunąć zadania (chyba, że wymusi to, przesuwając zadanie ręcznie). BKPW
czynności przyspieszonej zawsze będzie obliczane błędnie. Przedstawiono to na
rysunku 4.14 poniżej:

Rysunek 4.14. Harmonogram w programie MS Project z ustawionymi opcjami : wyłączona

„podziel zadania w trakcie wykonywania” i włączonych „Przenieś zakończenie wykonanych
części po dacie stanu do daty stanu” i „przenieś rozpoczęcie pozostałych części do daty
stanu” i, „Przenieś rozpoczęcie pozostałych części sprzed daty stanu do daty stanu

119
 Dodatkowo należy zauważyć, że dla omawianego przykładu wszystkie koszty
zostały przypisane do poszczególnych zadań jako koszty stałe. Łączny planowany
koszt do poniesienia w trakcie realizacji całego harmonogramu wynosi 50 500 zł. Na
rysunku 4.13 w dolnej jego części można zauważyć, że koszt rzeczywisty poniesio-
ny w chwili aktualizacji wynosi 24 300 zł, natomiast „Koszt” 74 800 zł. Dzieje się
tak, ponieważ program sumuje w kolumnie „Koszt” rzeczywisty koszt poniesiony
w momencie aktualizacji oraz całkowity koszt planowany.
4.5.5. Przykład nr 5. Kontrola zaawansowania metodą EVM
w programie MS Project obiektu budowlanego
Kolejny przykład kontroli realizacji z zastosowaniem programu MS Project
dotyczy wykonania obiektu biurowego (Oksztulski, 2009). Wyjściowy harmono-
gram sieciowy robót zawierał 185 zadań zgrupowanych w trzypoziomowej
strukturze SPP. Planowany czas wykonania całego obiektu to 366 dni roboczych,
kalendarz pracy przewidywał system pracy 5 dniowy po 8 godzin dziennie, termin
rozpoczęcia robót to 01.07.2009, data zakończenia 24.11.2010. W projekcie zdefi-
niowano listę 10 zasobów typu praca oraz 6 zasobów typu materiał, którym
przypisano koszty użycia. Poszczególnym zadaniom przypisano zapotrzebowanie na
zdefiniowane wcześniej zasoby i w ten sposób określono planowane koszty wyko-
nania każdego z nich. Zadaniom nie przypisywano kosztów stałych. Zasoby zostały
zbilansowane w ramach zdefiniowanych dostępności nie powodując opóźnienia
planowanego terminu zakończenia robót. Planowany koszt wykonania obiektu wy-
nosił 577443 zł. Po zbudowaniu ostatecznej wersji harmonogramu przed
rozpoczęciem robót zapisano plan bazowy. W trakcie wykonywania robót wykona-
no pięć aktualizacji: 2009-10-01, 2010-01-04, 2010-04-05, 2010-07-03 i 2010-11-
19. W trakcie każdej aktualizacji, po zadeklarowaniu daty stanu, wprowadzano dane
na temat zaawansowania każdego rozpoczętego i/lub zakończonego zadania oraz
rzeczywistych kosztów ich wykonania (do dnia aktualizacji). Koszty rzeczywiste
były wprowadzane ręcznie z klawiatury. W projekcie nie zmieniano planowanych
terminów wykonania zadań. Poniżej prezentowane są zrzuty ekranowe wybranych
widoków dla aktualizacji z 2010-01-04. Układ kolumn z danymi i widok harmono-
gramu Gantta został dobrany indywidualnie. Analizując uzyskane wyniki na
poziomie całego harmonogramu można generalnie stwierdzić (rys. 4.15 i 4.16), że
zaawansowanie całego projektu wynosi 27%, roboty są realizowane po kosztach
bardzo zbliżonych do planowanych (WWK=0,99), jednak prace są dosyć opóźnione
(WWH=0,85). Planowany koszt zakończenia robót to 584301,77 zł (SKK), czyli
więcej o 6858,31 zł (OKC ujemne oznacza przekroczenie planowanych kosztów) niż
planowano (BK=577443,47 zł). Różnica pomiędzy wartością wypracowaną i rze-
czywistymi wydatkami wynosi -3 180,66 zł (OKS) co stanowi -1% (OKP)
w stosunku do wartości wypracowanej. Stosunek pracy, jaka pozostała do wykona-
nia do budżetu, jaki został do wykorzystania (WWDW, czyli wymagane
zwiększenie wydajności) jest korzystny i wynosi 1,01, natomiast OHRP= -15% po-
kazuje na znaczne procentowe opóźnienie harmonogramu w stosunku do planu.
Chcąc bliżej przeanalizować sytuację poszczególnych grup robót należy podobną
analizę przeprowadzić dla wskaźników tej grupy.

120
Rysunek 4.15. Fragment harmonogramu z podanym zaawansowaniem robót i z wartościami
BKPH, BKPW i RKPW

121
Rysunek 4.16. Fragment harmonogramu z podanym zaawansowaniem robót i z wartościami
wskaźników EVM dla poszczególnych zadań i całego projektu

4.6. Słownik pojęć i akronimów używanych w metodzie EVM

 ACWP (Actual Cost of Works Performed) – rzeczywisty koszt wykonanej pracy
 AD (Actual Duration) – czas, jaki upłynął od rozpoczęcia prac do dnia aktuali-
zacji
 BAC (Budget At Completion) – planowany koszt wykonania obiektu
 BCWP (Budgeted Cost of Works Performed, EV) – wartość wypracowana czyli
planowany koszt wykonanej pracy
 BCWS (Budgeted Cost of Works Scheduled) – planowany koszt planowanej
pracy
 BK (MS Project) patrz PV
 BKPH (MS Project) patrz BCWS
 BKPW (MS Project) patrz BCWP
 CA (Copleted Actual) – stan zaawansowania zadania w dniu aktualizacji

122
 CP (Copleted Planned) – planowany stan zaawansowania zadania w dniu aktuali-
zacji
 CPI (Cost Performance Index) – wskaźnik wykonania budżetu CPI=
BCWP/ACWP
 CV (Cost Variance – Odchylenie kosztu) – jest to różnica pomiędzy wartością
wypracowaną i rzeczywistymi wydatkami w badanym punkcie raportu:
 CV = BCWP – ACWP
 CV% (Cost Variance % – % Odchylenie kosztu) – jest to wartość CV wyrażona
procentowo: CV% = 100*(BCWP – ACWP)/BCWP
 EAC (Estimated at Completion) – jest to szacowany ostateczny koszt projektu
 ETG (Estimate to Go) – przewidywany koszt dokończenia inwestycji
 ETTC (Estimated Time At Completion) – przewidywany czas, jaki zajmie reali-
zacja całej inwestycji
 EV (Earned Value) – wartość wypracowana oznaczana też BCWP
 FCST (Forecast of Remaining Work) – przewidywany skumulowany koszt do-
kończenia robót
 OHR (MS Project) patrz SV
 OHRP (MS Project) patrz SV%
 OKC (MS Project) patrz VAC
 OKP (MS Project) patrz CV%
 OKS (MS Project) patrz CV
 PC (Percent Complete) – procentowy stan zaawansowania realizacji zadania
PC = 100*(BCWP/BAC)
 PCS (Percent Complete Scheduled – wyraża planowany procent wykonania bu-
dżetu: PCS = 100*(BCWS/BAC)
 PD (Planned Duration) – planowany czas realizacji inwestycji
 PDWR (Planned Duration of Work Remaining) – przewidywany czas, jaki zaj-
mie dokończenie projektu
 PV (Planned Value) – planowany koszt planowanej pracy, czyli BCWS
 RKPW (MS Project) patrz ACWP
 SKK (MS Project) patrz EAC
 SPI (Schedule Performance Index) – wskaźnik wykonania harmonogramu:
SPI = BCWP/BCWS
 SV (Schedule Variance) – odchylenie od harmonogramu mierzone w pionie:
(BCWP – BCWS)
 SV% (Scheduled Variance % – % odchylenia od harmonogramu): jest to war-
tość SV wyrażona procentowo: SV% = 100*(BCWP – BCWS)/BCWS
 TCPI (To Complete Performance Index– wymagany wskaźnik wykonania kosz-
tów) – wskaźnik ukazujący stosunek pracy pozostałej do wykonania do
pieniędzy pozostałych w budżecie TCPI = (BAC – BCWP)/(BAC – ACWP)
 VAC – (Variance at Completion) – różnica pomiędzy planowanymi kosztami
wykonania obiektu a aktualną prognozą: VAC = BAC – EAC
 WWDW (MS Project) patrz TCPI
 WWH (MS Project) patrz SPI

123
 WWK (MS Project) patrz CPI

4.7. Literatura
[1] Anbari, F. (2003). Earned value method and extensions. Project Manage Jour-
nal, Dec. 34(4), 12-23.
[2] Chatfieldm, C. (2008). Microsoft Office Project 2007 krok po kroku. Warsza-
wa: Wydawnictwo RM, Wyd. I.
[3] Czarnigowska, A. (2009). Kontrola postępu realizacji przedsięwzięcia metodą
Earned Value. Przegląd Budowlany, 2, 50-55.
[4] Fleming, Q. W. i Koppelman, J. M. (2002). Earned Value Management: Miti-
gating the Risks Associated with Construction Projects. Program Manager,
March-April, 90-95.
[5] Flyvbjerg, B., Holm, M. S. i Buhl, S. (2002). Underestimating Costs in Public
Works, Error or Lie. American Planning Association Journal, Vol. 68, No. 3,
Summer, 279-295.
[6] Grzybowska, M. (2012). Kontrola rzeczowo – finansowa metodą EVM budowy
Villa Verde zlokalizowanej przy ul. Branickiego w dzielnicy Warszawa Wila-
nów (praca magisterska). Warszawa: SGGW.
[7] Jacob, D. (2003). Forecasting project schedule completion with earned value
metrics. The Measurable News, No. 1 (March), 7-9.
[8] Jaworski, K. M. (1999). Metodologia projektowania realizacji budowy. War-
szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
[9] Kasprowicz, T. (2007). Inżynieria przedsięwzięć budowlanych. W O. Kapliński
(red.), Metody i modele badań w inżynierii przedsięwzięć budowlanych. (strony
69-74). Warszawa: Polska Akademia Nauk, Komitet Inżynierii Lądowej i
Wodnej, Instytut Podstawowych Problemów Techniki.
[10] Komendarek, P. (2010). Bieżąca kontrola kosztów wykonania robót budowla-
nych na przykładzie budowy Naczelnego Sądu Administracyjnego przy ul.
Boduena w Warszawie (praca magisterska). Warszawa: SGGW.
[11] Lipke, W. (2004). Connecting earned value to the schedule. The Measurable
News, Winter, 1, 6-16.
[12] Lipke, W. (2009). Project Duration Forecasting ...a comparison of Earned Val-
ue Management methods to Earned Schedule. The Measurable News, May, 2,
24-31.
[13] Majewski, W. (2006). Zarządzanie kosztami i doradztwo finansowe w procesie
budowlanym. Inżynier budownictwa, 6 i 7, 29-35.
[14] Marcinkowski, R. (2009). Struktura podziału pracy (SPP) w planowaniu przed-
sięwzięć budowlanych. W J. Szwabowski (red.), Materiały Konferencji
Naukowo-Technicznej Inżynieria Przedsięwzięć Budowlanych Wisła 2009.
(strony 221-228). Gliwice: Katedra Procesów Budowlanych Politechnika Ślą-
ska.
[15] Oksztulski, K. (2009). Kontrola zaawansowania finansowego realizacji obiek-
tów budowlanych na podstawie metody wartości wypracowanej (praca
magisterska). Warszawa: SGGW.

124
[16] Połoński, M. (2009a). Kontrola zaawansowania finansowego realizacji budyn-
ku biurowego metodą EVM w programie MS Project. W PZITB Oddział
Warszawski [PZITB], Problemy przygotowania i realizacji inwestycji budow-
lanych : warsztaty inżynierów budownictwa : VI konferencja naukowo-
techniczna : Puławy 19-21 października 2009 r. (strony 101-110). Puławy:
PZITB.
[17] Połoński, M. (red.). (2009b). Kierowanie budowlanym procesem inwestycyj-
nym. Warszawa: Wydawnictwo SGGW.
[18] Połoński, M. (2010). Wpływ budowy sieci zależności na przebieg ścieżki kry-
tycznej i wyniki aktualizacji harmonogramu sieciowego. Czasopismo
techniczne, 1-B/2010 Zeszyt 2 Rok 107, 325-340.
[19] Połoński, M. (2012). Prognozowanie czasu zakończenia inwestycji na podsta-
wie jej bieżącego zaawansowania. Metody ilościowe w badaniach
ekonomicznych, Tom XIII/3, 169-179.
[20] Połoński, M. i Komendarek, P. (2011). Bieżąca kontrola kosztów realizacji
obiektu budowlanego metodą earned value. Metody ilościowe w badaniach
ekonomicznych, Tom XII/2, 279-290.
[21] Połoński, M. i Ziółkowska, A. (2012). Edycja kosztów w programie MS Pro-
ject. Archiwum Instytutu Inżynierii Lądowej, Vol. 13, 277-284.
[22] Połoński, M. i Ziółkowska, A. (2012). Wpływ ustawień opcji programu MS
Project na sposób aktualizacji harmonogramu i wyznaczanie wskaźników war-
tości wypracowanej. Przegląd Naukowy Inżynieria i Kształtowanie Środowiska,
Vol. 21 (3) nr 57, 195-212.
[23] Reilly, J., Mcbride, M., Sangrey, D., Macdonald, D. i Brown, J. (2004). The
development of CEVP® - WSDOT’s Cost-Risk Estimating Process. Pobrano z
lokalizacji Boston Society of Civil Engineers:
http://www.wsdot.wa.gov/projects/projectmgmt/riskassessment
[24] Skorupka, D. (2008). Identification and Initial Risk Assessment of Construction
Projects in Poland. Journal of Management in Engineering, Volume 24, Num-
ber 3, July, 120-127.
[25] Skorupka, D. (2009). Method of planning construction projects taking into ac-
count risk factors. Operations Research and Decision, Vol. 3, 119-128.
[26] Vandevoorde, S. i Vanhoucke, M. (2006). A comparison of di?erent project
duration forecasting methods using earned value metrics. International Journal
of Project Management, Vol. 24, 289-302.
[27] Webb, A. (2008). Wartość wypracowana w praktyce. Warszawa: PROED.
[28] Wilkens, T. (1999). Earned Value, Clear and Simple. Pobrano z lokalizacji
PRPJECSTMART.CO.UK: http://www.projectsmart.co.uk/docs/earned-
value.pdf

125
Roman MARCINKOWSKI6

5. Optymalizowanie decyzji w planowaniu produkcji bu-

dowlanej na podstawie pracochłonności prac
5.1. Wprowadzenie
Każdy proces budowlany o charakterze produkcyjnym wymaga zużycia pracy zasobów
czynnych oraz zużycia materiałów i wyrobów budowlanych – nakładów rzeczowych.
O sprawności wykonania zadań budowlanych decydują w zdecydowanej większości sytuacji
planistycznych niezbędne nakłady pracy zasobów czynnych na wykonanie zadań i liczba
przydzielonych zasobów, które te nakłady mają ponieść. Znając nakłady pracy zasobów na
wykonanie określonego zakresu robót, możemy ustalić możliwości czasowe wykonania tych
robót dysponowanym potencjałem środków pracy.
Nakłady pracy na wykonanie procesów budowlanych są uniwersalną charakterystyką
do planowania robót. Przez ich pryzmat określa się koszty pracy, zużycie czasu pracy zaso-
bów, możliwości współpracy zasobów (współużytkowania zasobów w realizacji kilku
zadań), niezbędny czas na wykonanie zadań, i inne istotne parametry analizy planistycznej.
Możemy też prowadzić symulację realizacji przedsięwzięcia, bez lub z- analizą ryzyka do-
trzymania określonych terminów i kosztów.
Dlaczego nie prowadzimy tych wszystkich analiz przez pryzmat wydajności środków
pracy? Powód jest w zasadzie jeden – zbyt zróżnicowana struktura procesów roboczych
w budownictwie. Wydajność określa ilość produkcji w jednostce czasu, produkcji różnorod-
nej wykonywanej przez ten sam środek pracy w danym dniu, czy na danym froncie robót.
Aby więc ustalić możliwości czasowe i koszty wykonania określonych robót, trzeba by było
ustalać szczegółowo co i kiedy środek pracy wykonuje i zestawiać to w proces łączny. Ła-
twiej jest ustalić zużycia czasu pracy zasobów na wykonanie poszczególnych robót
i zsumować je dla zakresów robót, które stanowią elementy struktury podziału pracy w pla-
nowaniu.
Problemy planowania produkcji budowlanej mogą być różne. W planowaniu projektu-
jemy systemy kompleksowej mechanizacji (Jaworski, 2002 i 2004), ustalamy
najkorzystniejsze rozwiązania organizacyjne współpracujących ze sobą środków pracy
(Marcinkowski i Koper 2011), harmonizujemy wykonanie zadań z bilansowaniem potrzeb
i dostępności zasobów (Marcinkowski 2002), oceniamy koszty wykonania prac (Kowalczyk
i Zabielski, 2005), analizujemy ryzyka (Marcinkowski i Koper, 2008), itd. Podstawowym
zagadnieniem planistycznym jest jednak wyznaczenie zespołu do wykonania określonego
zakresu prac w ustalonym lub poszukiwanym optymalnym czasie. Wybrane zagadnienia
decyzyjne z tego zbioru będą w niniejszym rozdziale przedmiotem modelowania i propozy-
cji technik planistycznych ich rozwiązywania.

5.2. Optymalizacja organizacji zespołu do wykonania zadania

Rozpatrzmy problem organizacji zespołu do wykonania pojedynczego zadania.
Planista przydziela zasoby do wykonania zadania na podstawie znajomości nakła-
dów pracy na wykonanie tego zadania, lub analizując wydajności angażowanych
zasobów. Zajmijmy się pierwszym przypadkiem. Do wykonania zadania z potrzeba

6
. Roman Marcinkowski, dr hab. inż., Wydział Budownictwa, Mechaniki i Petrochemii Poli-
techniki Warszawskiej

126
zaangażować zasoby czynne tworzące zbiór R  r1 , r2 ,...,rn  , dla których jednost-
kowe nakłady pracy identyfikuje wektor N  n1 , n2 ,...,nn  . Przydzielając do
wykonania zadania z zasoby w liczbie l (ri ) dla i  1,2,...,n , planista podejmuje decy-
zję ustalającą czas wykonania zadania według zależności:
ni  p( z )
t ( z )  max i  1,2,...,n , (5.1)
i l (ri )
gdzie p(z) – określa zakres zadania z.
Jeżeli zadanie z będzie jedynym zadaniem wykonywanym przez zasoby zbioru
R, i zasoby te będą na miejscu wykonywania zadania z przez cały czas jego trwania,
to przydział taki wiąże się ze stratą z tytułu niepełnego wykorzystania czasu pracy
zasobów czynnych, wyznaczaną według zależności:

S ( z )   t ( z )  l (ri )  ni  p( z )  ci ,
n
(5.2)
i 1

gdzie ci jest jednostkową stratą z tytułu niepełnego wykorzystania czasu pracy i-tego
zasobu.
Jednostkowe straty ci możemy wyznaczyć według zasad przedstawionych w [3,
8, 9], co sprowadza się do jej obliczenia dla każdego rozpatrywanego zasobu według
wzoru:
wkp  w 
ci  cip   1  z  , (5.3)
100  100 

gdzie: c ip  cena jednostkowa pracy i-tego zasobu, wkp , w z - wskaźniki procentowe

kosztów pośrednich i zysku.
Zależności powyższe są użyteczne dla planisty w każdym przypadku, gdy musi
on zdecydować o liczbie środków pracy współpracujących ze sobą w wykonania
zadania z. Nietrudno jednak sobie wyobrazić, że planista może mieć możliwość
wyboru środków pracy. Na przykład do wykonania wykopu może zastosować ko-
parkę o wydajności 40 m3/godz. lub większą o wydajności 60 m3/godz. Jeżeli więc
przyjmiemy, że zasoby czynne do wykonania procesu budowlanego nie są ustalone
i trzeba je wybrać ze zbioru zamienników (maszyny o tym samym przeznaczeniu,
jednak o różnej wydajności), to problem ustalenia zespołu wykonawczego do reali-
zacji procesu z staje się zadaniem programowania matematycznego.
Sytuację tą zamodelujmy następująco. Planista, jak poprzednio, zna zakres ro-
bót do wykonania określony zmienną p(z ) . W wykonaniu tych robót współpracują
ze sobą środki pracy, tworzące zbiór rodzajowy M  m1, m2 ,...,mr  . Planista dyspo-
nuje różnymi typami środków pracy w poszczególnych ich rodzajach m1, m2,…, mr.
Niech tworzą one podzbiory Mi (i=1,2,…,r) dostępnych środków produkcji. W każ-
dym podzbiorze dostępnych środków produkcji Mi są wyróżnione typy (np.
konkretne maszyny) {mi1, mi 2 ,...,mi mi } , które mogą się zastąpić, i których liczba jest

127
ograniczona zmienną l (mij ) dla ( j  1,2,..., mi ). Typy środków pracy mają określoną
wydajność odniesioną do jednostki miary, w której wyrażony jest zakres robót zada-
nia z. W rozwiązaniu problemu należy ustalić liczby zaangażowanych typów
środków pracy do wykonania procesu z, zapewniając wykonanie tego zadania
w dyspozycyjnym czasie t min , t max i minimalizując straty z tytułu niepełnego wy-
korzystania wydajności wyznaczonych do zadania z środków pracy. Sformułujmy
zadanie optymalizacji decyzji.
Niech zmiennymi decyzyjnymi będą liczby wyróżnionych typów środków
pracy skierowanych do realizacji zadania z. Oznaczmy je zmiennymi xij  R c , gdzie
indeks i będzie identyfikował rodzaj środka pracy, zaś indeks j – jego typ, charakte-
ryzujący się określoną wydajnością wij (możliwą do osiągnięcia w warunkach
realizacji zadania z). Zmienne te powinny spełniać warunek całkowitoliczbowości
i ograniczenie:
xij  l (mij ) dla ( j  1,2,..., mi ; i  1,2,...,r ) . (5.4)

Zmienne decyzyjne muszą mieć takie wartości, aby spełnione były warunki wyko-
nania całości robót, a mianowicie:
mi xij
p( z )    t ( z ) dla i  1,2,...r  , (5.5)
j 1nij

gdzie nij określa nakład pracy i-tego rodzaju j-tego typu środka pracy na wykonanie
jednostki zadania z.
Czas wykonania zadania z można określić z zależności:
p( z )
t ( z )  max mi
(i  1,2,...,r ) . (5.6)
i xij
 
j 1nij

Czas ten powinien spełniać warunek:

tmin  t ( z)  tmax . (5.7)
Jeżeli przyjmiemy, że środki pracy w liczbie xij będą uczestniczyły w realiza-
cji zadania z przez cały czas t(z), to niektóre z nich (z powodu niedopasowania
wydajności) będą częściowo niewykorzystane. To niepełne wykorzystanie środków
pracy będziemy chcieli minimalizować przez pryzmat kosztów strat. Obliczyć je
możemy według zależności:
 mi xij 
  t ( z )   p( z )
r mi  j 1nij 
S ( z)     mi x
  xij  cij , (5.8)
i 1 j 1 ij

j 1nij

128
c ij  jednostkowe koszty strat z tytułu niepełnego wykorzystania środka pracy mij
(za jednostkę czasu pracy) określane według zależności (5.3).
Zadanie optymalizacyjne polega na wyznaczeniu zmiennych decyzyjnych
xij  R c , minimalizujących wartość funkcji (5.8), przy spełnieniu warunków okre-
ślonych zależnościami (5.4), (5.5) i (5.7). Model taki można rozwiązać przy
wykorzystaniu symulacji komputerowej, realizowanej na przykład metodą ewolu-
cyjną w arkuszu kalkulacyjnym. Zastosowanie arkusza kalkulacyjnego do
rozwiązywania problemu pozwala planiście eksperymentować, ograniczając liczbę
dostępnych środków pracy do wykonania zadania z, lub zmieniając dyspozycyjny
przedział czasu na wykonanie zadania. Przykład takiego arkusza przedstawiono
w tablicach 5.1 i 5.2.
Tablica 5.1. Dane do zadania optymalizacji organizacji zespołu w programie EXCEL.
Zadanie "z" – zakres p(z) 4000 Czas wykonania (od - do) 10 20
Struktura zasobów czynnych do wykonania zadania "z"
Rodzaje środków produkcji m1 - koparki m2 - spycharki m3 - walce m4 - śr. transp.
m11 m21 m31 m41
m12 m22 m32 m42
Wyróżnione typy środków
m13 m23 m33 m43
produkcji
m14 m24 m44
m15
Dostępność zasobów do wykonania zadania "z"
m4 - śr.
Rodzaje środków produkcji m1 - koparki m2 - spycharki m3 - walce
transp.
0 2 1 5
2 2 2 3
Liczba dostępnych środ-
2 0 1 0
ków produkcji l(mi,j)
0 3 2
1
Nakłady pracy środków produkcji na realizację jednostki zadania "z"
m4 - śr.
Rodzaje środków produkcji m1 - koparki m2 - spycharki m3 - walce
transp.
0,0167 0,0100 0,0100 0,0500
Nakłady pracy środków 0,0125 0,0083 0,0083 0,0333
produkcji na realizację 0,0143 0,0125 0,0125 0,1000
jednostki zadania "z" ni,j 0,0167 0,0143 0,0250
0,0250
Jednostkowe koszty strat za niewykorzystanie środka produkcji
m4 - śr.
Rodzaje środków produkcji m1 - koparki m2 - spycharki m3 - walce
transp.
50 40 20 40
Jednostkowe koszty strat 60 50 30 60
za niewykorzystanie środka 60 30 15 30
produkcji 50 25 80
30

129
 Tablica 5.2. Wyniki optymalizacji organizacji zespołu uzyskane w programie EXCEL dla
danych z tabeli 5.1.
Zmienne decyzyjne
Rodzaje środków produkcji m1 - koparki m2 - spycharki m3 - walce m4 - śr. transp.
0 2 1 3
Liczba środków pracy skie- 2 0 1 2
rowanych do wykonania 0 0 0 0
zadania "z" xi,j 0 0 2
1
Czas wykonania zadania
20,00
t(z)
Koszty strat (wartość FC) 90,91

W arkuszu można zidentyfikować wszystkie dane i wyniki, uzyskane drogą

symulacji komputerowej. Planista może zmieniać liczbę dostępnych środków pracy,
i czas dyspozycyjny i poszukiwać racjonalnej organizacji zespołu roboczego. Orga-
nizację tą określają liczby środków pracy skierowanych do zadania z.

5.3. Ustalanie organizacji brygady do wykonania przedsięwzięcia

Często przedsiębiorca budowlany stoi przed problemem organizacji brygady do
wykonania zbioru prac w określonym miejscu (froncie robót). Prace te o różnym
charakterze i zakresie najczęściej wymagają zaangażowania różnych środków pracy
i w różnej liczbie. Sytuację taką możemy zidentyfikować na przykład w robotach
remontowych, wykończeniowych, czy branżowych, wykonywanych w obrębie jed-
nego obiektu lub kompleksu budowlanego. Znając rodzaje i zakresy procesów
budowlanych do wykonania w rozpatrywanej sytuacji (nazwijmy je przedsięwzię-
ciem), przedsiębiorca chce ustalić brygadę (rodzaj środków pracy i ich liczbę),
która będzie w stanie wykonać przedsięwzięcie w akceptowanym czasie, a środki te
będą mogły być wykorzystane efektywnie. Cel jest więc taki sam jak w problemie
organizacji zespołu do wykonania zadania, jednak „zadanie” reprezentowane tu jest
przez sekwencję procesów o niejednorodnym zapotrzebowaniu na zasoby, ściślej –
niejednorodne nakłady pracy.
Zamodelujmy sytuację decyzyjną. Niech przedsięwzięcie składa się ze zbioru
procesów budowlanych P  p1 , p 2 ,..., p m  , których kolejność wykonania identyfi-
kuje graf skierowany GP, U  (Kapliński, 2007). W grafie tym P jest zbiorem par
(ik , j k ) identyfikujących zdarzenia początku i końca procesów budowlanych
k  1,2,...,m , zaś U jest zbiorem relacji, określonym na zbiorze zdarzeń początku
i końca procesów budowlanych, identyfikowanych przez zbiór par (il , jl ) (l U ) .
Każdy proces pk charakteryzowany jest nakładami pracy zasobów, niezbędnymi do
wykonania procesu. Zasoby niezbędne do wykonania wszystkich wyróżnionych
w przedsięwzięciu procesów pracy niech tworzą zbiór R  r1 , r2 ,...,rn  . Relacje
definiują kolejność robót, i ewentualną zwłokę czasu pomiędzy uzależnionymi zda-
rzeniami. Przykład grafu przedstawiającego 6 procesów z ustalonymi zależnościami
kolejności ich wykonania przedstawia rys.5.1.

130
 Proces budowlany 5 6

9 10
1 2

7 8

3 4
Relacja poprzedzania 11 12

Rys. 5.1. Graf – model sieciowy przedsięwzięcia.

Tablica 5.3. Zestawienie nakładów pracy zasobów na wykonanie procesów budowlanych
przedsięwzięcia - przykład.
Procesy budowlane Nakłady pracy zasobów
(zadania) r1 r2 r3 r4 r5
1-2 10,00 5,00 500,00 12,00 80,00
3-4 0,00 4,00 400,00 14,00 0,00
5-6 20,00 6,00 300,00 0,00 0,00
7-8 30,00 7,00 0,00 13,00 60,00
9-10 0,00 0,00 200,00 20,00 20,00
11-12 20,00 6,00 100,00 20,00 40,00
Nakłady pracy zasobów na
80,00 28,00 1500,00 79,00 200,00
wykonanie przedsięwzięcia

Znając nakłady pracy na wykonanie każdego procesu budowlanego nie jeste-

śmy w stanie ustalić potrzeb zasobowych w skali czasu dopóki nie określimy czasu
przeznaczonego na realizację procesów. Czas ten jednak jest zależny od liczby za-
sobów pracy przydzielonych do wykonania procesów, a to z kolei zależy od
organizacji brygady, która ma wykonać wszystkie procesy przedsięwzięcia. Przy-
pomnijmy, celem naszym jest ustalenie składu brygady, która wykona
przedsięwzięcie w akceptowanym czasie. Pamiętajmy też, że skrócenie czasu wyko-
nania przedsięwzięcia może niekorzystnie wpłynąć na efektywność wykorzystania
środków pracy – na czym nam zależy. Aby rozwiązać to zagadnienie proponuje się
wykorzystanie do analiz programu do planowania przedsięwzięć (np. MS Project)
i arkusza kalkulacyjnego. Tok postępowania powinien być następujący.
Tablica 5.4. Warianty organizacji brygady do wykonania przedsięwzięcia – do przykładu.
Nr wariantu organizacji Liczba środków pracy w brygadzie
brygady r1 r2 r3 r4 r5
w1 3 1 60 3 7
w2 2 1 40 2 5
w3 1 1 20 1 2
Jednostkowe koszty strat 15 50 1 20 8

131
 Zestawienie nakładów pracy na wykonanie planowanych w ramach przedsię-
wzięcia procesów budowlanych (przykład – tab. 5.3) powinno być podstawą do
określenia propozycji składu brygady w kilku wariantach (przykład – tab.5.4).
Wykorzystując te informacje, należy ustalić czas, w którym jest możliwe wy-
konanie przedsięwzięcia danym zespołem. W tym celu dla każdego wariantu
organizacyjnego brygady należy sporządzić harmonogram wykonania procesów
budowlanych przy zbilansowaniu potrzebnych nakładów pracy z możliwymi nakła-
dami (wynikającymi z liczby dostępnych zasobów (Marcinkowski, 2002).
Przydziały maksymalne zasobów do zadań najczęściej skutkują nadmierną alokacją
zasobów (Marcinkowski, 2002) i (Marcinkowski i Koper, 2011) w czasie realizacji
przedsięwzięcia (rys. 5.2).
Id. Zas ób Pracochł
Szczegóły Wto, 21-lut Śro,‎22-lut
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
1 r1 80 godz. Praca 3h 3h 3h 1h 3,43h 6h 6h 6h 6h 6h 6h 3,28h 3h 3h 3h 3h 3h 3h 3h 3h 3h 0,28h
2 r2 28 godz. Praca 2h 2h 2h 2h 1h 1,15h 2h 2h 2h 2h 2h 1,43h 0,43h 0,57h 1h 1h 1h 1h 1h 0,43h
3 r3 1 500 godz. Praca 120h 120h 120h 120h 120h 120h 100h 60h 20h 34,3h 60h 60h 60h 60h 25,7h 68,6h 120h 65,7h 45,7h
4 r4 79 godz. Praca 6h 6h 6h 6h 2h 1,72h 3h 3h 3h 2,28h 3,43h 6h 6h 6h 6h 6h 6h 0,57h
5 r5 200 godz. Praca 7h 7h 7h 7h 7h 7h 7h 7h 7h 7h 7h 7h 7h 7h 7h 7h 7h 7h 7h 7h 8h 14h 14h 9h 7h 7h 1h
Id. Nazwa Cz. trw.
Wto, 21-lut Śro,‎22-lut
zadania
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
2 1-2 1-2
11,43 godz. 11,43 godz.
r1[3];r2;r3[60];r4[3];r5[7]
3 3-4 3-4
6,67 godz. 6,67 godz.
r1[3];r2;r3[60];r4[3];r5[7]
4 5-6 6,67 godz. 5-6 6,67 godz.
r1[3];r2;r3[60];r4[3];r5[7]
5 7-8 10 godz. 7-8 10 godz.
r1[3];r2;r3[60];r4[3];r5[7]
6 9-10 6,67 godz. 9-10 6,67 godz.
r1[3];r2;r3[60];r4[3];r5[7]
7 11-12 6,67 godz. 11-12 6,67 godz.
r1[3];r2;r3[60];r4[3];r5[7]

Rys.5.2. Harmonogram przedsięwzięcia z rysunku 5.2 z nadmierną alokacją zasobów

Analizę w programie MS Project prowadzimy w następujący sposób:

 w kalendarzu projektu ustawiamy dyskretną skalę czasu (bez dni i godzin wol-
nych od pracy);
 definiujemy zbiór zasobów typu praca i ich dostępność (liczbę);
 wprowadzamy zbiór zadań przedsięwzięcia, ilość pracy dla zdefiniowanych
zasobów oraz dokonujemy maksymalnego7 przydziału liczby zasobów do wy-
konania poszczególnych zadań;
 wprowadzamy model sieciowy przedsięwzięcia - zależności (R-R, R-Z, Z-Z, Z-
R) między zadaniami;
 bilansujemy zasoby (rys.5.3), dopuszczając możliwość dostosowywania przy-
działów zasobów do zadań i podziały pracy pozostałej (ustawienia standardowe
programu);
 identyfikujemy wyznaczony przez program czas wykonania przedsięwzięcia.

7
Przydział zasobów do wykonania zadania nie może przekraczać liczby dostępnych zaso-
bów według rozpatrywanego wariantu organizacji brygady.

132
 Rys.5.3. Bilansowanie zasobów w programie MS Project.
Tablica 5.5. Wyniki oceny efektywności wykorzystania brygad zorganizowanych według
wariantów z tab.5.2 w realizacji rozpatrywanego przedsięwzięcia.
Nr wariantu Ustalony czas Koszty strat za niepełne wykorzystanie zasobów
Sumaryczne
organizacji realizacji
r1 r2 r3 r4 r5 koszt strat
brygady przedsięwzięcia
w1 42 690,00 700,00 1020,00 940,00 752,00 4102,00
w2 61 630,00 1650,00 940,00 860,00 840,00 4920,00
w3 130 750,00 5100,00 1100,00 1020,00 480,00 8450,00

Dalsze analizy wykonywane są w arkuszu kalkulacyjnym. Mając ustalone moż-

liwe czasy wykonania przedsięwzięcia przez brygady zorganizowane według
poszczególnych wariantów, i wykorzystując dane o jednostkowych kosztach strat za
brak pracy dla zasobu (środka pracy), oceniamy poszczególne warianty organizacji
brygad wyliczając dla nich koszty strat za niepełne wykorzystanie zasobów w cyklu
realizacji przedsięwzięcia. Obliczenia wykonujemy według wzoru (5.2), traktując
przedsięwzięcie jak pojedyncze zadanie z ustalonym czasem trwania. Do realizacji
przedsięwzięcia należy skierować brygadę, dla której S(wi) osiąga wartość minimal-
ną. Wyniki analiz dla danych zestawionych w tabelach 5.3 i 5.4 oraz ustalonej na
rys. 5.1 kolejności wykonania procesów budowlanych, przedstawiono w tabeli 5.5.
Przedstawione podejście do problemu ustalenia składu liczebnego brygady nie
rozwiązuje całości zagadnienia. Można przecież wyobrazić sobie sytuację, że przed-
siębiorca będzie miał możliwości wyboru typów środków pracy, jak to
przedstawiono w poprzednim punkcie rozdziału. W tej sytuacji trzeba dokonać wy-
boru typów środków pracy i ustalić ich liczbę. Jak dotychczas taki problem nie
znalazł rozwiązania w współczesnych metodach planowania i harmonogramowania
przedsięwzięć. Pozostaje nam mozolne analizowanie wariantów organizacyjnych, co
przy dobrze przygotowanych narzędziach komputerowych nie jest takie pracochłon-
ne.

133
5.4. Harmonogramowanie produkcji budowlanej
Harmonogramowanie produkcji budowlanej przez pryzmat nakładów pracy za-
sobów jest już stosunkowo dobrze znaną techniką. Służą temu specjalnie
opracowane aplikacje komputerowe, pozwalające łączyć kosztorys budowlany
z harmonogramem robót (Marcinkowski, 2002 i 2010). Chodzi o automatyzację
przekazu informacji o nakładach rzeczowych z kosztorysu do programu wspomaga-
jącego opracowanie harmonogramu. Kosztorysy opracowywane są przez pryzmat
norm nakładów rzeczowych – bazy KNR. Mimo niedoskonałości tej bazy, trzeba
stwierdzić, że tylko przez pryzmat nakładów rzeczowych jest możliwość zautomaty-
zowania analiz planistycznych przy zachowaniu wymiernego ich charakteru.
Posługując się popularnymi programami do planowania przedsięwzięć MS Pro-
ject & Projekt+ lub PLANISTA, i podając wartości nakładów rzeczowych, ich
kosztów jednostkowych oraz liczby środków pracy, używany program komputerowy
wyznaczy czas realizacji zadań, a uwzględniając zależności między zadaniami
i terminy dyrektywne, możemy ustalić harmonogram realizacji analizowanego zbio-
ru zadań.
Istotnym elementem tak utworzonego harmonogramu jest możliwość zarzą-
dzania zasobami. Należy tu zapewnić pewną elastyczność w przydziale zasobów do
zadań. Jeżeli przyjmiemy, że nakłady pracy są podstawą planowania, to należy defi-
niować zadania ze stałą pracą, a dopuszczać aby program komputerowy określał
niezbędne liczby jednostek zasobów do wykonania zadania w zakładanym czasie
(rys.5.5).
Analizę planistyczną w programie MS Project prowadzimy wg następującej meto-
dyki:
1. Definiujemy kalendarz projektu oraz termin rozpoczęcia planowanego przed-
sięwzięcia
2. Definiujemy zbiór zasobów, ich koszty jednostkowe oraz dostępność i kalenda-
rze dla poszczególnych zasobów typu praca – przykład – rys. 5.4.

Rys. 5.4. Arkusz zasobów w programie MS Project

3. Wprowadzamy zbiór zadań przedsięwzięcia, nakłady zdefiniowanych zasobów
oraz na ich podstawie określamy realny czas na wykonanie poszczególnych za-
dań (rys. 5.5).

134
 Rys. 5.5. Arkusz zadania w programie MS Project
4. Wprowadzamy model sieciowy przedsięwzięcia i analizujemy uzyskany efekt –
obciążenie dostępnych zasobów (rys.5.6).

Rys. 5.6. Arkusze „Obciążenie zasobów” i „Harmonogram Gantta” w programie MS Project

5. W sytuacji niedopuszczalnego przeciążenia zasobów, bilansujemy zasoby, do-
puszczając możliwość dostosowywania przydziałów zasobów do zadań
i podziały pracy pozostałej (ustawienia standardowe programu);
Z rysunku 5.6 wynika bardzo wiele informacji dla planującego. Opracowany
harmonogram generuje zbyt duże obciążenie zasobów dla robotników i spycharek.
Przekroczenie dostępnej ilości pracy dla tych zasobów sygnalizowane jest kolorem
czerwonym i procentem wykorzystania potencjału. Planujący ma możliwość pogo-
dzenia się z tym faktem lub podjąć proces wyeliminowania nadmiernej alokacji.
Niewielkie przekroczenia mogą być akceptowane, bowiem nadmiar pracy do wyko-
nania może być zrealizowany w nadgodzinach, bądź w innym czasie – gdy zasoby te
nie są w pełni wykorzystane.

5.5. Analiza ryzyka planu produkcji budowlanej

Ryzyko to pojęcie z zakresu teorii decyzji, oznaczające sytuację, w której wy-
branie danego wariantu pociąga za sobą możliwości wystąpienia różnych
konsekwencji, przy znanym prawdopodobieństwie wystąpienia każdej z możliwości.
Ryzyko w zarządzaniu projektami, oznacza możliwość wystąpienia nieoczekiwa-

135
nych okoliczności powodujących powstanie opóźnień w projekcie lub wzrost kosz-
tów realizacji.
Poprzez analizę ryzyka należy rozumieć rozpoznanie zagrożeń oraz ustalenie
ich przyczyn i możliwych następstw. Przeprowadzenie takiej analizy pozwala pod-
jąć działania przeciwdziałające prognozowanym skutkom niepożądanym.
Zasadniczą miarą ryzyka jest prawdopodobieństwo zaistnienia szkody i jej konse-
kwencje.
Ryzyko w planach produkcji budowlanej odnoszone jest do ustalonych
i uzgodnionych terminów węzłowych, w tym do terminu zakończenia przedsięwzię-
cia oraz do kosztów zrealizowania prac. Charakterystyki te są funkcją rodzaju
i zakresu zadań składających się na przedsięwzięcie, wymaganych nakładów zaso-
bów, dostępności środków produkcji i kosztów środków produkcji. Niepewność
nakładów rzeczowych, dostępności i kosztów środków produkcji implikuje niepew-
ność dotrzymania uzgodnionych terminów oraz bilansu kosztów realizacji zadań
i uzgodnionej kwoty kontraktu. Zwiększone koszty realizacji prac budowlanych
mogą pochodzić z zwiększonych (w stosunku do normowych) nakładów na ich wy-
konanie, przekroczenia terminów umownych, konieczności zatrudnienia
pracowników i maszyn w nadgodzinach, w dni ustawowo wolne od pracy, itp. Są
one więc zasadniczą miarą konsekwencji szkody w ocenie ryzyka. Oceniając ryzyko
określonego programu produkcyjnego, należy ustalić prawdopodobieństwo zdarzeń
niekorzystnych i obliczyć ich koszty. Ponieważ w umowach na roboty budowlane
określa się terminy wykonania prac, cenę umowną i różnego rodzaju kary i potrące-
nia, ryzyko produkcji budowlanej należy też odnosić do czasu wykonania zadań.
Podstawowym zagadnieniem w ocenie ryzyka planu realizacji produkcji jest
więc probabilistyczna ocena czasu trwania i kosztu realizacji zadań (przykłady opisu
tych danych przedstawiono na rys. 5.7) oraz analiza wpływu tej oceny na spełnienie
wymagań umownych (zakładanych).

Rys. 5.7. Okienka dialogowe programu Pertmaster Project Risk do wprowadzania rozkładów
zmienności nakładów pracy i kosztów jednostkowych zasobów.
Sposób analizy tak rozumianego ryzyka metodą symulacyjną w planach pro-
dukcyjnych został przedstawiony w (Marcinkowski i Koper, 2008). Symulacja
komputerowa, którą proponują twórcy programów Pertmaster Project Risk, czy też,
@RISK for Project umożliwia zdefiniowanie wartości danych jako zmienne losowe
o określonych rozkładach, i symulowanie realizacji planowanego programu robót
z oceną interesujących nas wielkości. Wielkości te są zapamiętywane, a na zakoń-

136
czenie symulacji poddane analizie statystycznej, którą otrzymuje planujący jako
wynik analizy. Oto krótka charakterystyka tej metody z wykorzystaniem programu
Pertmaster Project Risk.
Posługując się programem z możliwością symulacyjnej analizy ryzyka, wpro-
wadzamy do programu charakterystyki probabilistyczne nakładów czasu i ich
kosztów8 i tak przygotowany plan poddajemy symulacji. Program losuje wielkości
charakterystyczne danych według zdefiniowanych rozkładów i ustala następujące
charakterystyki:
 czasy trwania i koszty realizacji zdefiniowanych grup zadań ,
 terminy rozpoczęcia i zakończenia poszczególnych zadań,
 nakłady pracy zasobów na realizację całego analizowanego zbioru zadań,
 termin i koszt zrealizowania całego analizowanego zbioru zadań.
Charakterystyki te podawane są przez program w postaci graficznej – funkcji
(zobrazowanej histogramem) rozkładu i dystrybuanty zmiennej losowej oraz opiso-
wej – statystyki uzyskanej w wyniku symulacji próby.

Rys. 5.8. Wyniki symulacji terminu zakończenia realizacji przedsięwzięcia.

8
Program Pertmaster Project Risk nie umożliwia definiowania kosztów nakładów w postaci zmiennych
losowych, jednak możliwość definiowania w programie podzasobów pozwala na określenie kosztu
jako podzasobu zasobu, którego ten koszt dotyczy, i ustalenia charakterystyki probabilistycznej dla
podzasobu.

137
 Rys. 5.9. Wyniki symulacji kosztu realizacji przedsięwzięcia.
Program jest przygotowany do symulacji analizy ryzyka dla wybranych roz-
kładów statystycznych opisujących poszczególne zmienne, składające się na dane
wyjściowe do planowania. Zadaniem projektanta jest wybór rozkładu najlepiej pasu-
jącego do opisu danego zadania. Nie jest to zadanie łatwe, tym bardziej, że aktualnie
brak jest badań ukierunkowanych na ten problem.
Wyznaczone w wyniku symulacji charakterystyki zmiennych losowych czasu
i kosztów nie są ryzykiem. Na rysunkach 5.8 i 5.9 widzimy bowiem wartości cha-
rakterystyczne czasów, terminów, kosztów, z oceną prawdopodobieństwa ich
osiągnięcia w realizacji projektu. Ryzyko jest iloczynem straty z tytułu niepowodze-
nia i prawdopodobieństwa nastąpienia tej straty.
Ryzyko związane jest zawsze z decyzją. Nie rozstrzyga ono jednak o istocie
problemu, który rozwiązujemy. Charakteryzuje za to samą decyzję. Stąd są decyzje
o mniejszym i większym ryzyku. Nie jest więc istotne „spełnienie się” ryzyka.
Kwantyfikacja ryzyka jest potrzebna do porozumiewania się decydentów między
sobą i podejmowania decyzji wraz z akceptacją lub alokacją ryzyka.

5.6. Podsumowanie
Planowanie produkcji budowlanej przez pryzmat nakładów rzeczowych jest
podstawą wszystkich programów komputerowych wykorzystywanych w tym prze-
znaczeniu. Planiści chcą szybko i wiarygodnie ustalać zużycie czasu i koszty prac
budowlanych. Na bazie tej wiedzy podejmują decyzje operatywne i planistyczne.
Problemy na wyznaczenie środków pracy do wykonania określonych robót
(decyzje operatywne) są bardzo często bagatelizowane. Najczęściej wykonawcy
budowlani chcą wykonać zadania szybko, nie zastanawiając się przy tym nad glo-
balnymi skutkami takiego postępowania. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z tego,
że efektywność rozwiązań organizacyjnych mierzona jest w sensie globalnym kosz-
tami straconego czasu. Kryterium takie dawno temu sformułował w (Adamiecki,
1985) prekursor naukowej organizacji pracy Karol Adamiecki. Dążenie do skracania

138
cykli realizacyjnych, tak często podejmowane w różnych projektach, w sensie glo-
balnym jest nieracjonalne.
Technika harmonogramowania i analizy ryzyka przez pryzmat nakładów pracy
jest również niedoceniana. Uznaje się, że jest szereg mankamentów takiego plano-
wania, wynikających z zbyt drobiazgowego rozpatrywania zasobów i nierealności
norm.
Baza wiedzy o nakładach pracy na wykonanie procesów pracy jest bardzo kry-
tykowana. Istnieją w niej przestarzałe technologie, nakłady są odniesione do bliżej
nieokreślonych maszyn, procesy pracy mają niesprecyzowane warunki wykonania.
Nie prowadzi się też opisu norm nakładów pracy z uwzględnieniem ich niepewności
(opisu probabilistycznego). Mimo tej krytyki, firmy oferujące oprogramowanie dla
budownictwa w zakresie wykonawstwa budowlanego dokładają wielu starań o uak-
tualnianie bazy KNR, upatrując w niej jedyną możliwość komputeryzacji procesów
kalkulacyjnych w kosztorysowaniu i planowaniu produkcji budowlanej.

5.7. Literatura
[1] Adamiecki, K. (1985). O nauce organizacji. Warszawa: PWE.
[2] Jaworski, K. M. (1999). Metodologia projektowania realizacji budowy. War-
szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
[3] Jaworski, K. M. (2002). Wielokryterialna analiza jakości harmonogramów bu-
dowlanych. Przegląd Budowlany, 1, 18-21.
[4] Jaworski, K. M. (2004). Podstawy organizacji budowy. Warszawa: Wydawnic-
two Naukowe PWN.
[5] Kapliński, O. (red.). (2007). Metody i modele badań w inżynierii przedsięwzięć
budowlanych. Warszawa: KILiW PAN, Instytut Podstawowych Problemów
Techniki.
[6] Kowalczyk, Z. i Zabielski, J. (2005). Kosztorysowanie i normowanie w budow-
nictwie. Warszawa: WSiP.
[7] Marcinkowski, R. (2002). Metody rozdziału zasobów realizatora w działalności
inżynieryjno-budowlanej. Warszawa: Wojskowa Akademia Techniczna.
[8] Marcinkowski, R. (2007). Harmonogramowanie produkcji przedsiębiorstwa
budowlanego. Przegląd Budowlany, 2, 41-47.
[9] Marcinkowski, R. (2010). Metodologiczne aspekty analiz efektywności procesu
budowlanego. W R. Marcinkowski (red.), Problemy naukowo-badawcze bu-
downictwa. (strony 215-243). Płock: Wydział Budownictwa Mechaniki
i Petrochemii Politechniki Warszawskiej.
[10] Marcinkowski, R. i Koper, A. (2008). Ocena ryzyka czasu i kosztów w plano-
waniu produkcji budowlanej. Przegląd Budowlany, 7/8, 70-75.
[11] Marcinkowski, R. i Koper, A. (2011). Projektowanie zespołu maszyn zapew-
niających ciągłość betonowania konstrukcji monolitycznej. Budownictwo
i Inżynieria Środowiska, wyd. Politechniki Białostockiej, 2, 583-587.
[12] Marcinkowski, R. i Krawczyńska, A. (2011). Koncepcja metody analizy efek-
tywności wykorzystania deskowań systemowych w budowie obiektu
żelbetowego. Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej, 58, 257-264.

139
[13] Milian, Z. (2005). Wybrane metody oceny ryzyka niedotrzymania terminów
realizacji budowy. Przegląd Budowlany, 12, 45-47.

Optimization decisions of planning construction on the basis of its work

Roman Marcinkowski1

Abstract: Man or machine hours needed by various resources to complete construction

works are the basis for work estimation and scheduling. In particular, they enable the planner
to estimate labor costs or time needed to complete the task, review resources’ workload and
availability of resources assigned to particular task, check the possibility of sharing re-
sources across various tasks and determine other rates and factors useful in works
scheduling. The project schedule can be analyzed both on no and in consideration of risk of
the end date of the project being pushed out or going over budget on the project.
Issues presented above are the subject of this paper. The methods of solving described
problems consider thoroughly optimization of a loss that derives from partial utilization of
assigned resources’ productivity.

140
Piotr Jaśkowski9

6. Modele decyzyjne problemu wyrównania zapotrzebowa-

nia na zasoby
6.1. Wprowadzenie
W każdej działalności należy dążyć do uzyskania wyniku optymalnego, któremu:
„odpowiadają najwyższe efekty działalności możliwe do uzyskania w określonych
warunkach” (Jaworski, 1999). Efekty te mogą być oceniane za pomocą różnych
kryteriów wynikających z celów funkcjonowania organizacji. Ponieważ działalność
o charakterze gospodarczym powinna być realizowana w sposób racjonalny i przy-
czyniać się do maksymalizacji zysków, przedsiębiorstwa dążą do redukcji kosztów
operacyjnych i zwiększenia przychodów. Realizując przedsięwzięcia budowlane
należy dążyć do uzyskania największego stopnia harmonizacji pracy angażowanych
zasobów, co przejawia się w zapewnieniu ciągłej i równomiernej produkcji przy
pełnym wykorzystaniu potencjału wykonawczego. Przyczynia się to do redukcji
czasu i kosztu realizacji przedsięwzięć.
Celem badań, których wyniki zaprezentowano w tym rozdziale, jest opracowanie
modeli decyzyjnych wspomagających projektowanie realizacji przedsięwzięć bu-
dowlanych i optymalizację wykorzystania zasobów organizacji wykonawczej.
W kolejnych podrozdziałach przedstawiono dotychczasowy stan badań w tym
zakresie oraz dokonano klasyfikacji dotychczas stosowanych metod wyrównania
zapotrzebowania na zasoby odnawialne. Zidentyfikowano ograniczenia problemu
harmonogramowania przedsięwzięcia budowlanego typu kompleks operacji oraz
dokonano ich formalizacji matematycznej, zakładając możliwość przerwania ciągło-
ści wykonania wszystkich lub wskazanych procesów. Zaproponowano trzy
zastępcze funkcje kryterialne, zapisane za pomocą zależności liniowych, pozwalają-
ce na uzyskanie harmonogramu z pożądanym profilem zapotrzebowania na zasoby.
Opracowane modele mogą stanowić podstawę tworzenia dedykowanych aplika-
cji komputerowych pozwalających na generowanie alternatywnych harmonogramów
budowlanych (jak w zamieszczonym przykładzie), których analiza i ocena przez
decydenta pozwoli na wybór najlepszego (według jego preferencji) wariantu pro-
jektu realizacji przedsięwzięcia.

6.2. Ogólna charakterystyka problemu

Dobór, alokacja zasobów oraz synchronizacja ich pracy w czasie stanowi inte-
gralną cześć procesu harmonogramowania przedsięwzięć. Celem harmonizacji jest
wyeliminowanie nieuzasadnionych przerw w pracy zasobów.
Wyróżnia się następujące kategorie zasobów (Węglarz, 1981):
— odnawialne, dla których tylko liczba jednostek w każdej chwili jest ograniczona
(robotnicy, zespoły robocze, brygady, maszyny i zestawy maszyn);

9
Piotr Jaśkowski, dr inż., Wydział Budownictwa i Architektury, Politechnika Lubelska

141
— nieodnawialne, dla których tylko zużycie w każdym przedziale czasu (lub ca-
łym horyzoncie planowania) jest ograniczone (np. surowce i wyroby
budowlane),
— podwójnie ograniczone, dla których ograniczone zarówno jest liczba jednostek
w każdej chwili jak i zużycie (np. środki finansowe);
— zasoby podzielone w sposób dyskretny (np. robotnicy) i ciągły (np. materiały
masowe);
— przywłaszczalne (jeśli jednostka tego zasobu może zostać odebrana aktualnie
wykonywanemu procesowi i przydzielona do innego) i nieprzywłaszczalne.
Przydział zasobów występuje na szczeblu inwestora jak również wykonawcy.
Podejmowanie decyzji o przydziale zasobów na szczeblu inwestora, przy pełnej jego
samodzielności, najczęściej odbywa się w trybie przetargowym – pertraktacji mię-
dzy inwestorem a wykonawcami. Przydział zasobów budowlanych do
poszczególnych zadań na szczeblu wykonawcy jest zazwyczaj wewnętrzną sprawą
przedsiębiorstw. Problem ten może wystąpić na szczeblu kierownictwa przedsię-
biorstwa, budowy, brygady i w różnych fazach planowania (przygotowanie oferty,
planowanie operatywne) oraz projektowania realizacji budowy.
Do projektowania realizacji przedsięwzięć budowlanych typu kompleks operacji
w warunkach deterministycznych powszechnie wykorzystuje się metody sieciowe
(Biernacki i Cyunel, 1989; Jaworski, 1999; Marcinkowski, 2002). Umożliwiają one
wykorzystanie elektronicznej techniki obliczeniowej, co ułatwia ciągłą aktualizację
planów przy zmiennych warunkach działania. Stosowane są dwie techniki odwzo-
rowywania sieci zależności technologicznych i organizacyjnych – dwupunktowa,
i coraz częściej, ze względu na upowszechnienie programów komputerowych ją
wykorzystujących, wspomagających zarządzanie przedsięwzięciami – technika jed-
nopunktowa.
Metody sieciowe pozwalają na analizę modelu sieciowego przedsięwzięcia
w funkcji czasu (poszukiwanie najkrótszego czasu realizacji) bez uwzględnienia
dostępności zasobów oraz w funkcji czasu i zasobów (realizatorów, środków pro-
dukcji, zasobów finansowych).
Oprócz najprostszych metod drugiej grupy, pozwalających na sumowanie zapo-
trzebowania na zasoby w poszczególnych jednostkach czasu, tworzenie
harmonogramów sprawdzających (esogramów) zapotrzebowania na nie lub zużycia
(w przypadku zasobów nieodnawialnych), są rozwijane metody umożliwiające two-
rzenie planów optymalnych (lub suboptymalnych) przy uwzględnieniu istniejących
ograniczeń.
Powszechnie w zarządzaniu przedsięwzięciami jest stosowana metoda ścieżki
krytycznej (CPM – Critical Path Method). Umożliwia ona opracowanie harmono-
gramu dla minimalnego czasu realizacji oraz wyznaczenie procesów krytycznych,
których terminowe wykonanie decyduje o możliwości dotrzymania terminu zakoń-
czenia przedsięwzięcia, a przez to wspomaga funkcje kontrolne i planowania w
ramach zarządzania operatywnego, wskazując zadania priorytetowe (dla których
należy podejmować działania niwelujące negatywny wpływ zakłóceń) i ułatwiając
ewentualną aktualizację planów. Metodę tę cechuje jednak wiele niedoskonałości
i uproszczeń. Jednym z nich jest założenie o nieograniczonej dostępności zasobów.
Metoda ta umożliwia jedynie tzw. bilansowanie zasobów – opracowany harmono-

142
gram na podstawie analizy modelu sieciowego w funkcji czasu jest podstawą do
sporządzenia pochodnych wykresów zatrudnienia (pracy) zasobów i określenia po-
trzeb ich zaangażowania przy realizacji przedsięwzięcia.
Problemy wyrównania poziomu zapotrzebowania na zasoby są najczęściej rozpa-
trywane teoretycznie na bazie metod optymalizacyjnych stosowanych w badaniach
operacyjnych. Dotychczas formułowane zadania optymalizacji harmonogramów
przedsięwzięć typu kompleks operacji różnią się między sobą formalnym ujęciem
problemu, wielkością (liczbą zmiennych i parametrów, warunków ograniczeń), me-
todą rozwiązania. Problem decyzyjny jest formułowany zazwyczaj następująco
(Jaworski, 1999; Pawlak, 1999):
 przy zadanym poziomie dysponowanych zasobów należy zminimalizować czas
realizacji przedsięwzięcia lub zoptymalizować wartość innego, przyjętego kry-
terium (rozlokowanie ograniczonych zasobów);
 przy dyrektywnie ustalonym (lub minimalnym) czasie realizacji należy zopty-
malizować poziom zapotrzebowania na zasoby, tak aby np. zminimalizować
koszty zaangażowania zasobów, co jest równoważne z wyrównaniem zapotrze-
bowania na nie w czasie.
Oba podejścia są często łączone. Między innymi Jaworski (2000) analizował
problem ustalenia takiego poziomu limitów w kolejnych przedziałach czasu oraz
wielkości robót budowlanych, aby sumaryczne koszty związane ze zmianą limitu
zasobu oraz koszty niewykorzystania zaangażowanych zasobów były minimalne. Do
rozwiązania tego zagadnienia zaproponował on zastosowanie znanych algorytmów
rozwiązywania zadań programowania liniowego, a także zależności rekurencyjnych
programowania dynamicznego.
Podobny problem rozważał Połoński (2013). Opracował on algorytm wyznacze-
nia optymalnego wyrównania wykresu zatrudnienia ze względu na kryterium
kosztowe, gdy ponoszony jest równocześnie koszt przekroczenia wymaganego zapo-
trzebowania na analizowany zasób oraz koszt zmiany poziomu zatrudnienia.
Założył, że obie funkcje zmiany kosztów nie muszą być liniowe, zatrudnienie musi
być zawsze zaspokojone i nie może być magazynowane. Algorytm – oparty na gra-
fach skierowanych – wyznacza pożądane zatrudnienie każdego analizowanego dnia,
poszukując rozwiązania ze względu na minimalny łączny koszt przekroczenia wy-
maganego zapotrzebowania i zmiany poziomu zatrudnienia.
W obu przypadkach istnieje jednak trudność w ustaleniu jednorazowych kosztów
zwiększenia limitów, bardziej racjonalnym byłoby uwzględnienie kosztów utrzy-
mywania zwiększonych limitów i uzależnienia ich od czasu ich pracy.
W idealnym harmonogramie zatrudnienia / pracy lub zapotrzebowania na zasoby
w kolejnych dniach realizacji zapotrzebowanie na nie powinno być równe ich do-
stępności. Zakładając, że limit dostępności jest stały i niezmienny w czasie budowy,
wykres zatrudnienia powinien mieć kształt prostokąta. W przypadku produkcji bu-
dowlanej dopuszcza się drobne nierównomierności w zatrudnieniu robotników
poszczególnych specjalności zawodowych – mogą one być wyrównane przez załogę
budowy. Istotne jest natomiast dążenie do wyrównania zatrudnienia ogólnego (ro-
botników wszystkich specjalności) i tym samym do minimalizacji zapotrzebowania
dziennego. W przypadku pracy maszyn nierównomierności w ich zaangażowaniu są
źródłem strat finansowych, ze względu na niepełne wykorzystanie parametrów pra-

143
cy maszyn w okresie najmu. Racjonalne wykorzystanie zasobów niezbędnych do
realizacji przedsięwzięcia wpływa na efektywność ekonomiczną jego realizacji oraz
ułatwia gospodarkę zasobami w skali całego przedsiębiorstwa wykonawczego. Wy-
równany poziom zapotrzebowania na zasoby sprzyja pełnemu wykorzystaniu
potencjału wykonawczego.
Problem wyrównania zapotrzebowania na zasoby można również rozpatrywać
jako istotny z punktu widzenia logistyki i optymalizacji przepływów zasobów
w skali budowy oraz przedsiębiorstwa budowlanego. Nierównomierność zatrudnie-
nia wymaga kosztownych przerzutów sił i środków na place budów, utrudnia
racjonalną gospodarkę zasobami w skali całego przedsiębiorstwa, zwiększa koszty
zagospodarowania palcu budowy.
W modelach problemu wyrównywania zasobów zakłada się, że są one dostępne
w wymaganej ilości, a problem decyzyjny polega na ustaleniu terminów realizacji
procesów w taki sposób, aby przedsięwzięcie mogło być zrealizowane w założonym
czasie (zwykle minimalnym) przy optymalnym wykorzystaniu dostępnych zasobów.
Celem optymalizacji jest ograniczenie fluktuacji zasobów oraz likwidacja szczytów
w ich zatrudnieniu.
Prezentowane w literaturze przedmiotu metody rozwiązywania zagadnień har-
monogramowania przedsięwzięć budowlanych z optymalizacją zapotrzebowania na
zasoby można podzielić następująco:
 poszukiwanie rozwiązań optymalnych z wykorzystaniem programowania cał-
kowitoliczbowego, metody podziału i ograniczeń, programowania
dynamicznego i binarnego;
 poszukiwanie rozwiązań suboptymalnych z wykorzystaniem algorytmów heu-
rystycznych, w tym stosowanie:
a) heurystyk specjalizowanych,
b) metod metaheurystycznych – przeszukiwanie tabu, symulowane wyżarzanie,
algorytmy genetyczne;
 wykorzystanie metod sztucznej inteligencji – systemów eksperckich, sztucz-
nych sieci neuronowych oraz systemów hybrydowych.

6.3. Analiza i sformułowanie problemu

Modelowanie ograniczeń problemu
Podobnie jak w klasycznych modelach matematycznych problemu wyrównywa-
nia zasobów, przyjęto następujące założenia:
a) procesy są realizowane bez przerw, tzn. termin zakończenia realizacji procesu
jest sumą terminu jego rozpoczęcia i ustalonego czasu wykonania;
b) terminy rozpoczęcia wykonywania procesów i czasy ich realizacji są całkowito-
liczbowe;
c) zapotrzebowanie na zasoby niezbędne do wykonania każdego procesu jest zna-
ne i stałe;
d) dostępność zasobów jest nieograniczona;
e) jest określony dyrektywny termin zakończenia realizacji wszystkich zadań;
f) muszą być zachowane wszystkie relacje kolejnościowe między procesami
przedsięwzięcia (zależności technologiczne i organizacyjne).

144
 Zakres przedsięwzięcia oraz kolejność poszczególnych procesów budowlanych
są modelowane za pomocą skierowanego, niecyklicznego i spójnego unigrafu
G  V , E bez pętli. V  1, 2, , n jest zbiorem wierzchołków grafu (procesów
budowlanych) z jednym wierzchołkiem początkowym i końcowym, E  V  V to
relacja dwuczłonowa, określająca kolejność procesów (łuki grafu). Realizacja każ-
dego procesu i  V wymaga zaangażowania stałej liczby z ir jednostek zasobów
r  R ( R – zbiór rodzajów zasobów). Dla każdego procesu i  V został ustalony
czas jego realizacji t i . Analiza modelu sieciowego w funkcji czasu umożliwia wy-
znaczenie m.in. najwcześniejszych terminów rozpoczęcia procesów t iwr
i najpóźniejszych t ipz terminów ich zakończenia (dla ustalonego dyrektywnego ter-
minu zakończenia przedsięwzięcia T , nie mniejszego od terminu minimalnego).
Wprowadźmy następujące oznaczenia:
s i – termin rozpoczęcia wykonywania procesu i  V ,
f i – termin zakończenia wykonywania procesu i  V ,
Z rt – wartość dziennego zapotrzebowania na zasób r  R w dniu t ( t  1, 2, ..., T ),
y it – binarna zmienna decyzyjna, która przyjmuje wartość 1, gdy proces i  V jest
realizowany w dniu t ( t  tiwr  1, tipz ), wartość 0 – w przeciwnym przypadku.
Wartość dziennego zapotrzebowania na zasoby można określić na podstawie na-
stępującej zależności:

Z rt  z ir  
 yit , r  R, t  t iwr  1, t ipz . (6.1)
iV

Dopuszczalne wartości zmiennych decyzyjnych (terminów rozpoczęcia i zakoń-

czenia procesów oraz zmiennych binarnych y it ) muszą spełniać następujące
ograniczenia:
1) Termin rozpoczęcia pierwszego procesu jest równy 0:
s1  0 . (6.2)
2) Termin zakończenia każdego procesu – przy założeniu, że jest on realizowany
bez przerw – jest sumą terminu jego rozpoczęcia i czasu wykonania:
f i  si  ti , i V , (6.3)
Ze względu na tę zależność, jest możliwe wyeliminowanie z modelu zmiennych
fi .
2) Kolejne procesy mogą rozpocząć się po zakończeniu ich bezpośrednich poprzed-
ników:
s j  f i , i, j   E (6.4)
lub w postaci równoważnej:
s j  si  ti , i, j   E . (6.5)

145
3) Termin zakończenia przedsięwzięcia nie może przekroczyć terminu dyrektywne-
go:

fn  T (6.6)

lub:
sn  t n  T (6.7)
4) Liczba dni, w których dany proces jest realizowany, jest równa czasowi jego wy-
konania:


y t ,
it
t tiwr 1, tipz
i i  V . (6.8)

5) Termin rozpoczęcia każdego procesu przypada na początek pierwszego dnia jego

realizacji:

 
T  si  max T  t  1  yit : t  t iwr  1, tipz , i V ,  (6.9)
co można zapisać w postaci liniowej następująco:

T  si  T  t  1  yit , i V , t  tiwr  1, tipz .   (6.10)

6) Termin zakończenia każdego procesu przypada na koniec ostatniego dnia jego
realizacji:

 
f i  max t  yit : t  tiwr  1, tipz , i V ,  (6.11)
co można zapisać w postaci liniowej jako:

f i  t  yit , i V , t  t iwr  1, tipz  (6.12)

lub w postaci równoważnej, uwzględniając zależność (3):

si  ti  t  yit , i V , t  tiwr  1, tipz  . (6.13)

7) Termin rozpoczęcia każdego procesu nie może być mniejszy od terminu najwcze-
śniejszego:
si  t iwr , i  V . (6.14)
8) Termin zakończenia każdego procesu musi być mniejszy od terminu zakończenia:
f i  t ipz , i  V (6.15)
lub równoważnie:
si  ti  tipz , i  V . (6.16)

9) Zmienne y it muszą przyjmować wartości binarne:

146
  
yit  0, 1, i V , t  tiwr  1, tipz . (6.17)
Warunek (6.3) zapewnia ciągłość realizacji poszczególnych procesów. Karaa
i Nasr (1989) zauważyli, że w wielu przypadkach jest zasadne przerwanie realizacji
niektórych procesów i alokacja niezaangażowanych (uwolnionych) zasobów do
realizacji innych procesów. Umożliwia to lepsze wyrównanie wykresów zapotrze-
bowania lub pracy zasobów. Takie podejście – stosując inny sposób formalizacji –
zastosowano m.in. w następujących pracach: Son i Skibniewski (1999), Mattila
i Abraham (1998), Son i Mattila (2004), Hariga i El-Sayegh (2011).
Należy zaznaczyć, że w przypadku pominięcia zależności (6.3) i dopuszczenia do
przerw w wykonywaniu procesów, obliczone terminy ich rozpoczęcia ( s i ) i zakoń-
czenia ( f i ) wykonywania, ze względu na przyjęty sposób linearyzacji zależności
(6.9) i (6.11), mogą być zaniżone lub zawyżone. Prawidłowe wartości należy ustalić
na podstawie wartości zmiennych binarnych y it .
Zastępcze funkcje kryterialne
Cel optymalizacji w modelach matematycznych zagadnień wyrównywania zaso-
bów jest wyrażany w postaci różnych funkcji kryterialnych, np. jest to minimalizacja
maksymalnego poziomu zatrudnienia (Wagner i inni, 1964), minimalizacja sumy
kwadratów odchyleń poziomu zatrudnienia dziennego od poziomu średniego (Bur-
gess i Killebrew, 1962) lub sumy wartości bezwzględnych odchyleń (Easa, 1989),
minimalizacja momentu wykresu zatrudnienia względem osi czasu (Harris, 1990),
minimalizacja sumy wartości bezwzględnych różnic między zapotrzebowaniem
dziennym w kolejnych dniach realizacji przedsięwzięcia (Senouci i Eldin, 2004) itp.
Dobór odpowiedniej funkcji celu powinien uwzględniać preferencje decydenta
(Mattila i Abraham, 1998). Poniżej przedstawiono przykłady trzech funkcji kryte-
rialnych, które można przedstawić w postaci liniowej, ułatwiającej znalezienie
rozwiązania modelu.
1) Minimalizacja maksymalnego zapotrzebowania na zasoby.
Maksymalne zapotrzebowanie na zasoby  r r  R jest podstawą projektowania
wielu rozwiązań elementów zagospodarowania placu budowy, tym samym wpływa
na koszty jego urządzenia. Okresowy wzrost zatrudnienia wymaga pozyskania na
krótki okres dużej liczby pracowników lub maszyn, zwiększa koszty przerzutów sił
i środków z jednego placu budowy na inny lub straty spowodowane przerwami
w pracy zasobów. Funkcje celu dla kryterium minimalizacji „szczytów” w zapotrze-
bowaniu na zasoby każdego rodzaju można zapisać następująco:
min  r :  r  max Z rt , r  R . (6.18)
t1, T 

Ze względu na zaangażowanie wielu rodzajów zasobów, mamy do czynienia

z problemem optymalizacji wielokryterialnej. Można go sprowadzić do następującej
postaci liniowej z addytywną funkcją użyteczności:
min z : z  
rR
r (6.19)

i dodatkowymi ograniczeniami w formie nierówności:

147
 Z rt   r , r  R, t  1, T  . (6.20)
2) Minimalizacja sumy odchyleń dziennych zapotrzebowań na zasoby od poziomów
średnich
Wahania poziomu zapotrzebowania na zasób utrudniają racjonalną gospodarkę
zasobami i – w przypadku zasobów czynnych – powodują przerwy w ich zatrudnie-
niu. Kryterium oceny równomierności poziomu zapotrzebowania na zasoby można
zapisać w następującej postaci:
T
min z : z   Z
t 1 rR
r  Z rt (6.21)

lub w sposób równoważny:

T
min z : z   u
t 1 rR
rt  v rt  , (6.22)

Z r  Z rt  urt  vrt , r  R, t  1, 2, ...,T , (6.23)

urt , vrt  0, r  R, t  1, 2, ...,T , (6.24)

Z r – średni poziom zapotrzebowania na zasób r  R

u rt , vrt – odchylenia dzienne (w dniu t) zapotrzebowania na zasób r od poziomu
średniego (jeżeli Z r  Z rt  0 , to Z r  Z rt  u rt , vrt  0 ; jeżeli Z r  Z tr  0 , to
Z r  Z rt  vrt , u rt  0 ).
3) Minimalizacja sumy ważonej wartości bezwzględnych różnic między zapotrze-
bowaniem dziennym w kolejnych dniach realizacji przedsięwzięcia.
W przypadku przedsięwzięć budowlanych realizowanych według koncepcji pra-
cy potokowej, można wyodrębnić trzy fazy wykonania budowy: rozwijania pracy
równomiernej, ustabilizowanej pracy równomiernej i zanikania pracy równomiernej.
W pierwszej fazie w kolejnych okresach zapotrzebowanie na zasoby powinno stop-
niowo wzrastać, w drugiej – być ustabilizowane, a w trzeciej maleć. Przeciwne
tendencje świadczą o zaburzeniach ciągłości zaangażowania zasobów. Idealny profil
wykresów zapotrzebowania można uzyskać dla funkcji celu minimalizującej sumę
ważoną wartości bezwzględnych różnic między zapotrzebowaniem w kolejnych
dniach, odpowiednio ustalając wagi (koszty) różnic. Funkcja ta ma postać:

 w 
T 1

min z : z  rt  u rt  wrt  vrt , (6.25)
rR t 1

Z rt  Z r t 1  u rt  vrt , r  R, t  1, 2, ...,T  1 , (6.26)

urt , vrt  0, r  R, t  1, 2, ...,T  1 , (6.27)

u rt , vrt – różnice zapotrzebowań dziennych na zasób r w dwóch kolejnych dniach

t , t  1 (jeżeli Z rt  Z r t 1  0 , to Z rt  Z r t 1  u rt , vrt  0 ; jeżeli Z rt  Z r t 1  0
, to Z rt  Z r t 1  vrt , u rt  0 ).

148
wrt , wrt – waga (koszt) obniżenia (przyrostu) dziennego zapotrzebowania na zasób r
w kolejnym dniu w stosunku do zapotrzebowania w dniu t.

6.4. Przykład testowy rozwiązania modelu wyrównywania zasobów

Na rysunku 6.1 przedstawiono graf modelujący zależności kolejnościowe między
procesami dla przykładowego przedsięwzięcia. W tabeli 6.1 zestawiono dane o cza-
sach realizacji poszczególnych procesów i zapotrzebowaniach na dwa rodzaje
zasobów (np. robotnicy wykwalifikowani i niewykwalifikowani).

5 6 7

1 2 3 4 10

8 9

Rys. 6.1. Graf dla przedsięwzięcia w przykładzie

Tabela 6.1. Dane do przykładu (czasy wykonania procesów, terminy realizacji i zapotrzebo-
wanie dzienne na zasoby dla wariantu podstawowego)
Czas Zapotrzebowanie Zapotrzebowanie Najwcześniejszy Najpóźniejszy
Nr
wykonania dzienne na zasób 1 dzienne na zasób 2 termin rozpo- termin zakoń-
procesu
[dni] [j.z./dzień] [j.z./dzień] częcia czenia
1 0 0 0 0 0
2 6 5 4 0 6
3 6 6 6 6 12
4 4 8 3 12 16
5 4 4 4 0 7
6 4 4 7 4 11
7 5 3 3 8 16
8 3 5 5 0 12
9 4 6 5 3 16
10 0 0 0 16 16

Przeprowadzono analizę modelu w funkcji czasu. Dyrektywny termin realizacji

przedsięwzięcia przyjęto równy minimalnemu ( T  16 ). Harmonogramy zatrudnie-
nia zasobów (rys. 6.2), opracowane na podstawie harmonogramu realizacji
przedsięwzięcia dla najwcześniejszych terminów rozpoczynania procesów, są nie-
równomierne. Rozwiązanie modeli matematycznych dla przykładu z
uwzględnieniem i bez uwzględnienia warunku realizacji procesów bez przerw
przedstawiono na rysunkach 6.3–6.5.

149
 Nr procesu Kolejne dni
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

9
17
16
Harmonogram zatrudnienia

15
14
13
12
11
zasobu 1

10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
19
Harmonogram zatrudnienia zasobu 2

18
17
16
15
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1

Rys 6.2. Harmonogram realizacji przedsięwzięcia dla najwcześniejszych terminów rozpo-

częcia oraz harmonogramy zatrudnienia zasobów (przykład)

150
 Nr procesu Kolejne dni
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

9
17
16
Harmonogram zatrudnienia

15
14
13
12
11
zasobu 1

10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
19
Harmonogram zatrudnienia zasobu 2

18
17
16
15
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1

Rys 6.3. Harmonogram realizacji przedsięwzięcia z wyrównanym zapotrzebowaniem na

zasoby (rozwiązanie optymalne przykładu dla obu funkcji celu z założeniem ciągłej realiza-
cji procesów)

151
 Nr procesu Kolejne dni
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

9
17
16
Harmonogram zatrudnienia

15
14
13
12
11
zasobu 1

10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
19
Harmonogram zatrudnienia zasobu 2

18
17
16
15
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1

Rys 6.4. Harmonogram realizacji przedsięwzięcia z wyrównanym zapotrzebowaniem na

zasoby (rozwiązanie optymalne przykładu z funkcją celu minimalizującą maksymalne po-
ziomy zatrudnienia dziennego i z opcją przerywania realizacji procesów)

152
 Nr procesu Kolejne dni
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

9
17
16
Harmonogram zatrudnienia

15
14
13
12
11
zasobu 1

10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
19
Harmonogram zatrudnienia zasobu 2

18
17
16
15
14
13
12
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1

Rys 6.5. Harmonogram realizacji przedsięwzięcia z wyrównanym zapotrzebowaniem na

zasoby (rozwiązanie optymalne przykładu z funkcją celu minimalizującą sumę odchyleń
zatrudnienia dziennego od poziomów średnich z opcją przerywania realizacji procesów)

153
 W modelach przyjęto dwie różne funkcje celu: minimalizacje maksymalnego po-
ziomu zatrudnienia dziennego oraz minimalizację sumy odchyleń zatrudnienia
dziennego w kolejnych dniach od poziomu średniego (dla zasobu nr 1 – poziom
średni przyjęto równy 11 robotnikom, dla zasobu nr 2 – 10 robotników). Obliczenia
przeprowadzono stosując do rozwiązania modeli programowania liniowego program
LINGO 12.0 Optimization Modeling Software.
Uzyskano identyczne rozwiązanie przy zastosowaniu obu funkcji celu w przy-
padku, gdy przerwy w realizacji procesów były niedopuszczalne (rys. 6.3).
Maksymalne poziomy zatrudnienia dziennego wyniosły w obu przypadkach 15 osób
(zasób nr 1) i 13 osób (zasób nr 2).
Takie same wartości uzyskano dla kryterium minimalizacji maksymalnych po-
ziomów zatrudnienia, gdy dopuszczono możliwość przerywania realizacji procesów
(rys. 6.4).
W przypadku kryterium minimalizującego sumę odchyleń dziennych poziomów
zatrudnienia od poziomów średnich, dopuszczenie przerwania realizacji procesów
umożliwiło zmniejszenie wartości funkcji celu z 64 (procesy realizowane ciągle) do
60 (rys. 6.5). Nie są to jednak wszystkie rozwiązania optymalne analizowanych
modeli. Stopień wykorzystania zasobów można poprawić zezwalając dodatkowo na
zmianę sposobu wykonania niektórych procesów (lub ich fragmentów) na wariant
z mniejszym zapotrzebowaniem na zasoby i dłuższym czasem realizacji (np. ostatni
etap realizacji procesu 9 na rys. 6.5) (Jaśkowski, 2013).
Na podstawie analizy uzyskanych wyników można stwierdzić, że przyjęcie a
priori założeń do modelu i wybór funkcji kryterialnej jest trudny. Podjęcie decyzji
powinno być wspomagane analizą wyników uzyskanych dla różnych opcji. Możli-
wość ich wyboru i dowolnego kształtowania, a także łączenia kryteriów
i rozwiązywania zagadnień wielokryterialnych, powinna być uwzględniona przy
tworzeniu narzędzi komputerowych projektowania realizacji budowy.

6.5. Podsumowanie
Przedsięwzięcia budowlane nie mają charakteru powtarzalnego, a zatem proces
projektowania realizacji przedsięwzięcia budowlanego – na każdym etapie szczegó-
łowości – powinien uwzględniać istniejące warunki działania i ograniczenia, a jego
wynikiem powinien być harmonogram realizacyjny optymalny ze względu na przy-
jęte kryteria oceny. Wybór określonego kryterium podejmowania decyzji
i określenie jego istotności zależy od konkretnej sytuacji. Efektywność wykorzysta-
nia własnych zasobów stanowi jedno z podstawowych kryteriów stosowanych przy
optymalizacji harmonogramów realizacyjnych – ogólnych i szczegółowych –
w ramach projektowania realizacji budowy.
Analizowany w rozdziale problem wyrównania zapotrzebowania (lub pracy) za-
sobów przedstawiono w formie zadania programowania liniowego (ze zmiennymi
ciągłymi i binarnymi), dla których opracowano wiele efektywnych algorytmów
rozwiązania. Aby można było efektywnie rozwiązywać modele zagadnień praktycz-
nych o dużych rozmiarach, należy jednak stosować wspomaganie procesu
rozwiązywania techniką komputerową. Do tego celu może być użyte uniwersalne
oprogramowanie z zakresu przeprowadzania obliczeń matematycznych. Można tu

154
wyróżnić takie narzędzia programowe, jak np. LINGO, Mathematica, MatLab,
MathCAD, Excel Solver. Należy jednak rozważyć zasadność zastosowania algoryt-
mów heurystycznych lub metaheurystycznych i opracowywania z ich
wykorzystaniem specjalizowanego oprogramowania do rozwiązywania złożonych
problemów praktycznych (programy dedykowane), umożliwiającego dowolne mo-
delowanie założeń i kryteriów optymalizacji. Dostępne na rynku programy
wspomagające zarządzanie przedsięwzięciami umożliwiają jedynie sygnalizowanie
konfliktów zasobowych (przekroczenie limitów dostępności) i ich automatyczną
likwidację z wykorzystaniem niejawnych reguł heurystycznych.
Prace badawcze były finansowane z środków statutowych przyznanych przez
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (S/63/2014).

6.6. Literatura
[1] Biernacki, J., Cyunel, B. (1989). Metody sieciowe w budownictwie. Warszawa:
Arkady.
[2] Burgess, A. R. i Killebrew J. B. (1962). Variation in activity level on a cyclical
arrow diagram. Journal of Industrial Engineering, 13(2), 76-83.
[3] Easa, S. M. (1989). Resource leveling in construction by optimization. Journal
of Construction Engineering and Management, 115(2), 302-316.
[4] Hariga, M. i El-Sayegh, S. M. (2011). Cost optimization model for the
multiresource leveling problem with allowed activity splitting. Journal of
Construction Engineering and Management, 137(1), 56-64.
[5] Harris, R. B. (1990). Packing Method for Resource Leveling (PACK). Journal
of Construction Engineering and Management, 116(2), 331-350.
[6] Jaśkowski, P. (2013). Projektowanie realizacji przedsięwzięć budowlanych ze
zmienną w czasie intensywnością wykonania procesów niekrytycznych. Zeszyty
Naukowe Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych im. Gen T. Kościuszki,
167(1), 150-159.
[7] Jaworski, K. M. (1999). Metodologia projektowania realizacji budowy. War-
szawa: Wydawnictwo Naukowe.
[8] Jaworski, K. M. (2000). Problemy optymalizacyjne w wyrównywaniu wykre-
sów sprawdzających. Materiały Konferencji Naukowo-Technicznej: Procesy
Budowlane 2000, Realizacja procesów i obiektów budowlanych. Gliwice–
Kokotek, 75-80.
[9] Karaa, F. i Nasr A. (1989). Resource management in construction. Journal of
Construction Engineering and Management, 112(3), 346-357.
[10] Marcinkowski, R. (2002). Metody rozdziału zasobów realizatora w działalności
inżynieryjno-budowlanej. Warszawa: WAT.
[11] Mattila, K. G. i Abraham, D. M. (1998). Resource leveling of linear schedules
using integer linear programming. Journal of Construction Engineering and
Management, 124(3), 232-244.
[12] Pawlak, M. (1999). Algorytmy ewolucyjne jako narzędzie harmonogramowania
produkcji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
[13] Połoński, M. (2011). Algorytm optymalnego wyrównania wykresu zatrudnienia
z zastosowaniem grafu. Budownictwo i Inżynieria Środowiska, 2(3), 377-382.

155
[14] Senouci, A. B. i Eldin, N. N. (2004). Use of genetic algorithms in resource
scheduling of construction projects. Journal of Construction Engineering and
Management, 130(6), 869-877.
[15] Son, J. i Mattila K. (2004). Binary resource leveling model: Activity splitting
allowed. Journal of Construction Engineering and Management, 130(6), 887-
894.
[16] Son, J. i Skibniewski, M. (1999). Multiheuristic approach for resource leveling
problem in construction engineering: Hybrid approach. Journal of Construction
Engineering and Management, 125(1), 23-31.
[17] Wagner, H. M., Giglio, R. J. i Glaser, R. G. (1964). Preventive Maintenance
Scheduling by Mathematical Programming. Management Science, 10(2), 316-
334.
[18] Węglarz, J. (1981). Sterowanie w systemach typu kompleks operacji.
Warszawa–Poznań: PWN.

Abstract
In the course of construction works one should attempt to harmonize the work of resources.
Such harmonization is reflected in the continuity of works and steady production output with
full utilization of resource capacities, and results in reduced construction time and cost.
Selection and allocation of the resources and synchronization of their work are an integral
part of project scheduling. The aim of research presented in this section is to develop
decision models to facilitate the construction work planning process and the search for
optimal solutions with respect to resource utilization. The consecutive subsections present:
current state of research and classification of resource leveling methods, identification and
mathematical formulation of scheduling constraints for the complex-of-operations-type
projects with the assumption that all or selected processes can be split, a proposal of three
substitute criteria functions described by linear equations that enable the user to construct
a schedule of desired resource demand profile. The models can be developed into dedicated
software for generating optional schedules (as the example presented in this section). The
analysis of such options is to guide the decision-maker, according to their preferences,
through the planning process.

156
Sławomir Biruk10

7. Analiza sieci pert metodą symulacji komputerowej

7.1. Wprowadzenie
Metoda planowania sieciowego PERT (Program Evaluation and Review Technique) zo-
stała opracowana w 1958 r. i od tego czasu jest powszechnie stosowanym narzędziem
wspomagającym planowanie przedsięwzięć budowlanych w warunkach losowych. Jej popu-
larność wynika z tego, że przyjęte założenia umożliwiły uproszczenie analizy modeli
sieciowych dla warunków niedeterministycznych. Drugą zaletą metody jest prosty sposób
estymacji parametrów zmiennych losowych czasów trwania procesów budowlanych, bazują-
cy na doświadczeniu uczestników procesu inwestycyjnego (ekspertów).
Konkurencyjnym narzędziem wykorzystywanym przy planowaniu przedsięwzięć budow-
lanych w warunkach losowych oraz w analizie ryzyka jest metoda symulacji cyfrowej Monte
Carlo. Zaletą metody symulacji jest możliwość analizowania modeli sieciowych złożonych
z czynności, których czas trwania jest opisany dowolnymi rozkładami prawdopodobieństwa,
bez konieczności wprowadzania dodatkowych założeń upraszczających. W metodzie symu-
lacji MC można modelować dowolne ograniczenia czasowe, zasobowe i kolejnościowe.
Ograniczenia takie występują przy realizacji przedsięwzięć budowlanych, kiedy kooperuje
ze sobą duża liczba niezależnych podmiotów gospodarczych.
Celem badań w niniejszym rozdziale było wskazanie możliwości zastosowań metody
symulacji Monte Carlo, w celu uwzględnienia ograniczeń realizacyjnych występujących
podczas realizacji przedsięwzięć budowlanych. W kolejnych podrozdziałach opracowania
scharakteryzowano problematykę analizy modeli sieciowych przedsięwzięć realizowanych
w warunkach niedeterministycznych oraz zidentyfikowano problemy praktycznego stosowa-
nia metody symulacji Monte Carlo. W zamieszczonym przykładzie zilustrowano sposób
analizy modelu sieciowego przedsięwzięcia oraz możliwości uwzględniania ograniczeń
czasowych i zasobowych.
Metoda symulacji komputerowej modeli przedsięwzięć budowlanych zapewnia uzyska-
nie wiarogodnych oszacowań terminów realizacji etapów i całego przedsięwzięcia
budowlanego. Podstawowym ograniczeniem jej stosowania praktycznego jest konieczność
stosowania wspomagania komputerowego – znajomości języków programowania lub korzy-
stania z oprogramowania komercyjnego.

7.2. Ogólna charakterystyka problemu analizy modeli sieciowych

z niedeterministycznymi czasami realizacji procesów
W budownictwie przy projektowaniu przedsięwzięć budowlanych w warunkach
ryzyka i niepewności, gdy czasy wykonania procesów nie są ustalone w sposób de-
terministyczny, stosuje się metodę PERT oraz metodę symulacji komputerowej.
W metodzie PERT przyjęto, że czas realizacji przedsięwzięcia jest zmienną lo-
sową o rozkładzie normalnym, jako suma niezależnych zmiennych losowych
czasów realizacji procesów krytycznych. Założenie to bazuje na centralnym twier-

10
Sławomir Biruk, dr inż., Wydział Budownictwa i Architektury, Politechnika Lubelska

157
dzeniu granicznym (tw. Lindeberga–Fellera): jeżeli E X1 , E X 2 , , E X n  są warto-
ściami oczekiwanymi, a D 2  X 1 , D 2  X 2 , , D 2  X n  wariancjami zmiennych
losowych X 1 , X 2 , , X n o różnych rozkładach prawdopodobieństwa f 1 , f 2 , , f n , to
rozkład zmiennej losowej X  X 1  X 2    X n dąży, przy n   , do rozkładu nor-
malnego o wartości oczekiwanej:
E X   E X 1   E X 2     E X n 

i wariancji:
D 2 X   D 2 X 1   D 2 X 2     D 2 X n  .

W praktyce dobre przybliżenie rozkładu normalnego można uzyskać, gdy ścieżkę

krytyczną tworzy ponad 30 procesów, w ostateczności 20 lub nawet 10. Dokładność
oszacowania terminu zakończenia realizacji przedsięwzięcia w dużej mierze zależeć
będzie od liczby procesów krytycznych, a także od podobieństw rozkładów prawdo-
podobieństwa zmiennych losowych czasu realizacji procesów należących do ścieżki
krytycznej.
Założenie o normalnym rozkładzie terminu realizacji całego przedsięwzięcia jest
prawdziwe w przypadku niezależności sumowanych zmiennych losowych i pod
warunkiem, że termin rozpoczęcia dowolnego procesu następuje w momencie za-
kończenia dokładnie jednego procesu poprzedzającego. W konsekwencji nie
uwzględnia się wpływu dróg zbiegających się w węzłach sieci – o terminie zaistnie-
nia zdarzenia decyduje droga dochodząca do węzła złożona z czynności należących
do ścieżki o największej sumie wartości oczekiwanej czasów realizacji procesów,
a pomijane są drogi pozostałe. Wpływ tych dróg może być duży, szczególnie w
przypadku, gdy ich długości nie różnią się istotnie od drogi najdłuższej (dla czasów
średnich), a wariancje ich zmiennych losowych są większe od wariancji czasu dla
drogi uwzględnianej w obliczeniach. Termin wyznaczony w sposób dokładny może
być nawet o 25% dłuższy od obliczonego zgodnie z metodą PERT (Jaworski, 1999).
Skutkiem przyjętego założenia, że procesy muszą rozpoczynać się zaraz po za-
kończeniu poprzedników, jest niemożliwość uwzględniania innych strategii
rozpoczynania procesów. Nie można na przykład ująć w modelu ograniczenia, że
proces nie może rozpocząć się wcześniej od ustalonego terminu, gdy jest to możliwe
(jeśli zapas czasu czynności jest niezerowy). W praktyce często termin rozpoczęcia
procesu jest uzgadniany z kooperantami, np. moment dostarczenia na plac budowy
specjalistycznych maszyn budowlanych czy montażu wyposażenia technologiczne-
go przez specjalizowanych podwykonawców.
Analiza prowadzona metodą symulacji pozwala na wyeliminowanie większości
upraszczających założeń metody PERT. Zmienne losowe terminu wystąpienia zda-
rzeń, także terminu końcowego, określane są na podstawie zarejestrowanych
obserwacji (pomiarów) w symulatorze z kolejnych przebiegów symulacyjnych. Dys-
trybuanty rozkładów są nieznane – określa się je na podstawie próby (obserwacji).
Komputerowe wspomaganie metody symulacji pozwala na wygenerowanie próby
o dużej liczebności, co podnosi wiarygodność statystyczną rezultatów.
W metodzie symulacyjnej uwzględnia się wpływ wszystkich ciągów dochodzą-
cych do węzła na termin zaistnienia zdarzenia. W modelu symulacyjnym można

158
wprowadzić dodatkowe ograniczenia czasowe terminów rozpoczynania czynności
w stosunku do momentu wystąpienia innych zdarzeń (rozpoczynania i zakończenia
realizacji pozostałych procesów), jako opóźnienia o charakterze deterministycznym
lub losowym. Daje to możliwość modelowania ustalonych z góry terminów umow-
nych rozpoczynania prac przez podwykonawców lub weryfikacji wielkości buforów
czasu wprowadzanych do modelu w celu zwiększenia prawdopodobieństwa dotrzy-
mania terminu umownego (Jaśkowski i Biruk, 2011).
W modelach sieciowych można uwzględnić dodatkowe ograniczenie w postaci
dostępności zasobów odnawialnych. Równoległe wykonywanie czynności może
spowodować przekroczenie limitów dostępności zasobów. W modelu musi zostać
wprowadzony sposób alokacji zasobów. Przebieg przedsięwzięcia jest symulowany
wielokrotnie przy różnych strategiach alokacji, w celu ustalenia postępowania za-
pewniającego osiągnięcie głównego celu realizacji przedsięwzięcia, np. skrócenia
czasu trwania przedsięwzięcia, maksymalizacji stopnia wykorzystania zasobów, czy
zapewnienia równomierności zapotrzebowania na nie lub minimalizacji wartości
aktualnej netto przedsięwzięcia (NPV). Przydział zasobów może odbywać się w
sposób losowy lub mogą być stosowane reguły priorytetowe, które w pierwszej ko-
lejności przypisują zasoby do procesu (Kanagasabapathi i Ananthanarayanan, 2005;
Kemppainen, 2005):
− najdłużej oczekującego (FIFO –"first-in-first-out"),
− najkrócej oczekującego (LIFO –"last-in-first-out"),
− o najmniejszym zapasie czasu,
− o najwcześniejszym/najpóźniejszym planowanym terminie zakończenia,
− o najdłuższym/najkrótszym czasie realizacji,
− najbardziej opóźnionego w stosunku do terminów planowanych,
lub przydział jest dokonywany w taki sposób, aby zmaksymalizować liczbę równo-
legle realizowanych procesów.
Wartości priorytetów mogą być stałe lub się zmieniać w kolejnych przebiegach
symulacyjnych i być obliczane na podstawie stanu realizacji przedsięwzięcia (para-
metrów rejestrowanych w symulatorze).

7.3. Analiza i sformułowanie problemów symulacji modelu sieciowego

metodą Monte Carlo
7.3.1. Szacowanie wiarygodności wyników symulacji
Celem analizy modeli sieciowych przedsięwzięć metodą symulacji cyfrowej
Monte Carlo jest najczęściej ustalenie wartości średniej, wariancji lub typu oraz
innych parametrów rozkładu zmiennych terminów zaistnienia zdarzeń i
i  1, 2, ...,m na podstawie obserwacji xi, j dokonanych w j  j  1, 2, ...,n przebie-
gach symulacyjnych. Metoda symulacji cyfrowej modelu sieciowego polega na:
 generowaniu – w każdej replikacji j – czasu trwania c l , j czynności zgodnie
z przyjętym rozkładem prawdopodobieństwa, przy zastosowaniu dla każdej
czynności l l  1, 2, ., k  niezależnych od siebie ciągów liczb losowych ul , j
z przedziału 0, 1 , gdzie k to liczba procesów tworzących przedsięwzięcie,

159
 obliczaniu terminów zaistnień zdarzeń xi , j , jak w metodzie ścieżki krytycznej
(CPM),
 określeniu rozkładów prawdopodobieństwa i dystrybuant terminów wystąpienia
zdarzeń (w tym realizacji całego przedsięwzięcia),
 ocenie wiarygodności statystycznej badań symulacyjnych.
Wartości xi , j zarejestrowane w poszczególnych przebiegach symulacyjnych
można traktować jako realizacje zmiennych losowych X i terminów zaistnienia zda-
rzeń (Platt, 1974; Tyszer, 1990). Dlatego nieobciążonym estymatorem punktowym
średniej i  E X i  , wyznaczonym na podstawie n przebiegów symulacyjnych, jest:
1 n
i   xi , j i  1, 2, ...,m ,
n j 1
(7.1)

a wariancja estymatora  i dana jest wzorem:

 
D 2 i 
 i2
n
i  1, 2, ...,m , (7.2)

gdzie  i2 jest wariancją zmiennej losowej Ti , tzn.  i2  D 2  X i  .

Nieobciążony estymator wariancji jest wyznaczany następująco:

 x 
n 2
1
ˆ i2   i i  1, 2, ...,m . (7.3)
n 1
i, j
j 1

Wariancja zmiennej losowej terminu zaistnienia zdarzenia i jest nieznana i wy-

znaczamy ją na podstawie obserwacji rejestrowanych w kolejnych przebiegach
symulacyjnych, a zatem zmienna losowa:
i  i
ti  i  1, 2, ...,m (7.4)
ˆ i
n
ma rozkład t Studenta o n-1 stopniach swobody. Z tablic rozkładu t Studenta o n-1
stopniach swobody jest odczytywana taką wartość t , dla ustalonego poziomu ufno-
ści 1   , że:
P t  t i  t   1   i  1, 2, ...,m . (7.5)
Stąd przedział ufności średniej  i można wyznaczyć następująco:

 ˆ ˆ 
P  i  t i   i   i  t i   1   , i  1, 2, ...,m (7.6)
 n n

a długość przedziału ufności terminu wystąpienia zdarzenia wynosi:

ˆ i
d i  2t  i  1, 2, ...,m . (7.7)
n

160
 W praktyce przyjmuje się długość przedziału ufności, jaką chcemy uzyskać,
równą niewielkiej części (np. 0,01) obliczonej na podstawie badań symulacyjnych
wartości estymatora.
Projektując eksperymenty symulacyjne należy dążyć do minimalizacji długości
przedziałów ufności, co jest gwarantem dobrej jakości uzyskanych wyników (Mi-
łosz i Sobotka, 1990). Jednym z podstawowych sposobów zawężania przedziału
ufności (redukcji wariancji estymatora) jest zwiększanie liczby przebiegów symula-
cyjnych, co jednak powoduje wydłużenie czasu badań symulacyjnych. Na
dokładność wyznaczanych charakterystyk wpływa także sposób generowania
zmiennych (danych) wejściowych lub wybór estymatora. Postępowania, mające na
celu zmniejszenie „rozrzutu” obserwowanych wartości zmiennych wyjściowych,
w literaturze określa się mianem metod redukcji wariancji (Avramidis, 1996; Law
i Kelton, 1996; Tyszer, 1990). Efektywność poszczególnych metod redukcji warian-
cji zależy przede wszystkim od konfiguracji sieci zależności i stosowanych typów
oraz parametrów rozkładów czasu trwania czynności, ale także od doświadczenia
i umiejętności badacza. Metody redukcji wariancji w badaniach symulacyjnych sieci
stochastycznych były wykorzystywane między innymi w pracach (Avramidis, 1996;
Biruk i Jaśkowski, 2012; Biruk i Jaśkowski, 2011).
7.3.2. Definiowanie typów i parametrów rozkładów prawdopo-
dobieństwa czasu wykonania procesów
W komercyjnym oprogramowaniu do analizy przedsięwzięć w warunkach loso-
wych wykorzystuje się predefiniowane generatory liczb losowych o różnych typach
rozkładów prawdopodobieństwa. W przypadku ich braku, korzystając z generatorów
liczb pseudolosowych U o rozkładzie jednostajnym na przedziale 0, 1 , jest możliwe
losowanie liczb o dowolnym rozkładzie. W tym celu opracowano wiele metod gene-
rowania rozkładów np. odwracania dystrybuanty czy eliminacji oraz
specjalizowanych algorytmów dla poszczególnych typów rozkładów (Gentle, 2005;
Law i Kelton, 1991; Tyszer, 1990).
Wartość normy czasu pracy, stosowanej zazwyczaj do określenia niezbędnych
nakładów czasu na wykonanie procesu w przeciętnych warunkach realizacji, odpo-
wiada wartości mediany rozkładu (nie znamy rozrzutu wartości). Stąd ich
przydatność w analizie sieci PERT metodą symulacji jest ograniczona. Typy i para-
metry rozkłady czasów trwania czynności mogą być ustalane na podstawie
następujących informacji: oszacowań dokonanych przez ekspertów oraz danych
historycznych, analizowanych metodami statystycznymi (Ravindran, 2009).
Jakość oszacowań ekspertów zależy od ich indywidualnych doświadczeń. Eks-
perci ze strony inwestora mogą mieć tendencję do zbyt optymistycznych oszacowań,
natomiast wykonawca stara się uwzględnić w oszacowaniach czasu jak największy
poziom ryzyka i jego oszacowanie może być zawyżone.
Rozkłady czasu trwania czynności modelu mogą być ustalane na podstawie da-
nych historycznych, które pochodzą z realizacji przedsięwzięć o podobnym
charakterze, realizowanych w zbliżonych warunkach. Uzyskanie niezbędnych in-
formacji jest trudne ze względu na jednorazowy, niepowtarzalny charakter
przedsięwzięć budowlanych. W metodach statystycznych należy szczególnie ostroż-
nie traktować wielkości wykraczające poza zakres danych użytych do budowy

161
modelu prognostycznego. W metodach symulacyjnych najczęściej przyjmuje się, tak
jak w metodzie PERT, że czasy realizacji procesów (czynności modelu sieciowego)
są zmiennymi losowymi o rozkładzie betat a , t b ,  ,   . Rozkład definiowany jest
poprzez dwie wartości skrajne t a i t b oraz parametry kształtu  i  . Rozkład ten
nazywa się rozkładem PERT-beta, rzadziej beta PERT. Rozkład beta poprzez zmia-
nę parametrów umożliwia uzyskiwanie różnych kształtów funkcji gęstości
prawdopodobieństwa. Rozkład beta na przedziale t a , t b  (niektóre źródła podają
przedział domknięty [ta, tb]) ma funkcję gęstości prawdopodobieństwa w postaci
(Jaworski, 1999; Law i Kelton, 1991):

f t  
t  t  t  x 
a
 1
b
 1

; t a  t  tb ;  ,   0 , (7.8)
B ,  t  t 
   1
b a

a funkcja beta dana jest wzorem:

1

B ,    s  1 1  s 

 1
ds . (7.9)
0

Wartość oczekiwana  i wariancja  2 rozkładu beta wynoszą odpowiednio:

  tb    ta
 , (7.10)
 
    t b  t a 
2

2  , (7.11)
    1     2
natomiast moda wynosi:
t a   1  t b   1
m ,   1 . (7.12)
  2

W metodzie PERT zakłada się, że średnia i odchylenie standardowe zmiennej lo-

sowej czasu trwania czynności mogą być ustalone na podstawie następujących
wzorów (Hillier i Lieberman, 1990; Jaworski, 1999; Malcolm i inni, 1959):
t a  4t m  t b
 , (7.13)
6
t  t 2
2  b a , (7.14)
36
gdzie: t a – czas optymistyczny, t b – czas pesymistyczny, t m – czas najbardziej
prawdopodobny trwania procesu t a  t m  t b  .

Aby wyznaczyć jednoznacznie parametry  i  należy poczynić dodatkowe za-

łożenia. Można przyjąć, że średnia zgodna z wyrażeniem (7.10) jest równa średniej
obliczanej zgodnie z założeniami metody PERT (7.13) oraz wariancje (7.11) i (7.14)
są jednakowe. W ogólnym przypadku, obliczenie wartości  i  wymaga rozwią-

162
zania równania trzeciego stopnia. Davis (2008) wykazał, że dla rozkładu PERT-beta
(wariant I) można przyjmować:
   ta    t a   t b    
   
  1 , (7.16)
 tb  ta  2 
 t      t a   t b    
   b 
  1 . (7.17)
 t b  t a  2 

W celu jednoznacznego ustalenia kształtu krzywej rozkładu gęstości prawdopo-

dobieństwa, najczęściej przyjmuje się, że     6 (wariant II). Uzasadnienie tego
założenia podano m.in. w Pleguezuelo (2003) oraz Kamburowski (1997). Parametry
kształtu rozkładu beta można wówczas wyznaczyć z następujących wzorów (Vose,
2008):
 6
  t  , a
(7.18)
t  t 
b a

 6
t    .
b
(7.19)
t  t 
b a

W tabeli 1 przedstawiono parametry rozkładu PERT-beta obliczone dla trzech

przykładowych czynności (z rozkładem lewoskośnym, symetrycznym i prawosko-
śnym czasu wykonania), według wariantu I i II, a funkcje gęstości tych rozkładów
przedstawiono na rys. 7.1.
Tabela 7.1.Parametry rozkładu PERT–beta obliczone dla wariantu I i II
Metoda PERT
ta tm tb  2   m Funkcja gęstości (rys.1)
Czynność a 5,00 8,00 15,00 8,67 2,78
Czynność b 5,00 12,00 15,00 11,33 2,78
Czynność c 5,00 10,00 15,00 10,00 2,78
Rozkład PERT–beta wariant I; równania (16) – (17)
ta tm tb  2   m Funkcja gęstości (rys.1)
Czynność a 5,00 8,00 15,00 8,67 2,78 2,70 4,66 8,17 Krzywa nr 1
Czynność b 5,00 12,00 15,00 11,33 2,78 4,66 2,70 11,83 Krzywa nr 2
Czynność c 5,00 10,00 15,00 10,00 2,78 4,00 4,00 10,00 Krzywa nr 3
Rozkład PERT–beta wariant II; równania (18) – (19)
ta tm tb  2   m Funkcja gęstości (rys.1)
Czynność a 5,00 8,00 15,00 8,67 3,32 2,20 3,80 8,00 Krzywa nr 4
Czynność b 5,00 12,00 15,00 11,33 3,32 3,80 2,20 12,00 Krzywa nr 5
Czynność c 5,00 10,00 15,00 10,00 3,57 4,00 4,00 10,00 Krzywa nr 6

163
 Rys. 7.1. Funkcje PERT-beta gęstości prawdopodobieństwa czasu trwania czynności; 1 –
czynność a (wariant I), 2 – czynność b (wariant I), 3 – czynność c (wariant I) , 4 – czynność
a (wariant II), 5 – czynność b (wariant II), 6 – czynność c wariant II

Planista może także korzystać ze zmodyfikowanego rozkładu PERT-beta, dla

którego (Vose, 2008):
ta    tm  tb
 , (7.20)
 2
gdzie  waga czasu najbardziej prawdopodobnego tm.
Korzystanie ze zmodyfikowanego rozkładu PERT-beta pozwala na modelowa-
nie warunków niepewności poprzez zmianę wartości wagi  (rys. 7.2). Wartość tą
szacuje ekspert bazując na doświadczeniu uzyskanym podczas realizacji innych
przedsięwzięć.

Rys. 7.2. Przykładowe funkcje gęstości prawdopodobieństwa zmodyfikowanego rozkładu

PERT-beta czasu trwania czynności, określone na przedziale 5, 15 dla różnych wartości
parametru 

164
 Rozkład trójkątny, oparty o oszacowania czasu optymistycznego t a , pesymi-
stycznego tb i czas najbardziej prawdopodobnego t m (rys. 7.3), o gęstości
prawdopodobieństwa

 2t  t a 
 t  t t  t  dla t a  t  t m
f t    m a b a
2t b  t 
, (7.21)
 dla t m  t  t b
 t b  t m t b  t a 

może – zamiast rozkładu PERT–beta – być wykorzystywany do opisu trwania czyn-

ności w warunkach niepewności. Jest on prosty i łatwy do interpretacji, nawet dla
osób niezwiązanych z modelowaniem procesów budowlanych (Williams, 1992).
f(t)

2/(tb-ta)

t.

ta tm tb

Rys. 7.3. Funkcja gęstości prawdopodobieństwa rozkładu trójkątnego określonego na prze-

dziale [ta, tb] o wartości najbardziej prawdopodobnej tm

W przypadkach, gdy łatwo jest oszacować jedynie wartości skrajne, natomiast

trudno jest oszacować modę, może być stosowany przy braku innych, lepszych
oszacowań, rozkład równomierny na przedziale t a , tb  .

7.4. Przykład zastosowania metody symulacji Monte Carlo do analizy

przedsięwzięć budowlanych
7.4.1. Podstawowe założenia
Możliwości stosowania metody symulacji komputerowej do analizy modeli
sieciowych zostaną przedstawione na przykładzie analizy przedsięwzięcia budowla-
nego (budowy budynku mieszkalnego), którego graf zależności technologiczno-
organizacyjnych przedstawiono na rys. 7.4, a estymowane czasy trwania zestawiono
w tabeli 7.2. Badania i analiza modelu przedsięwzięcia zostaną przeprowadzone
etapami. W pierwszym etapie do analizy modelu zastosowano klasyczną metodę
PERT. Drugi etap to badania symulacyjne modelu przedsięwzięcia. Przeprowadzono
je przy zastosowaniu dwóch wariantów określania parametrów kształtu rozkładu
beta-PERT oraz wykorzystano rozkład trójkątny. W trzecim etapie badań uwzględ-
niono ograniczenia terminowe, a w czwartym ograniczenia w dostępności zasobu
odnawialnego.

165
 1 2 3 4 5 6

7 8 9 10 15

11 12

13 14

Rys. 7.4. Graf przedsięwzięcia budowlanego (przykład)

Tabela 7.2. Czasy realizacji procesów budowlanych przedsięwzięcia budowlanego
Czas najbardziej
Czas optymistyczny Czas pesymistyczny
Proces Nazwa procesu prawdopodobny
ta tb
tm
1-2 Roboty ziemne 5 6 8
2-3 Konstrukcja 20 30 45
3-4 Dach 8 10 15
4-5 Krycie dachu 5 7 10
5-6 Elewacja 20 25 35
3-7 Ścianki działowe 15 17 22
7-8 Tynki 5 7 10
8-9 Podkłady 6 8 11
9-10 Malowanie 5 7 10
10-15 Posadzki 4 5 7
11-12 Instalacje sanitarne 24 26 29
13-14 Instalacje elektryczne 22 25 32

Według Tyszera (1990) najbardziej pracochłonnym etapem prowadzenia badań

symulacyjnych jest proces programowania modeli symulacyjnych. Model może
zostać zakodowany za pomocą języka algorytmicznego ogólnego przeznaczenia.
np.: C++ czy Python. Wykorzystanie języków programowania pozwala na elastycz-
ne modelowanie złożonych systemów, ale jest pracochłonne. Czas niezbędny do
budowy symulatora można skrócić wykorzystując języki symulacyjne, które uła-
twiają odwzorowanie analizowanego modelu. Zawierają wbudowane mechanizmy
upływu czasu systemowego i sterowania przebiegiem symulacji, generatory zmien-
nych losowych oraz procedury zbierania i prezentacji wyników symulacji.
Programowanie przy wykorzystaniu języków symulacyjnych pozwala na szybką
modyfikację analizowanego problemu. Do najbardziej znanych języków symulacji
dyskretnej należą: GPSS, Simscript i Simula.
Do analizy modeli sieciowych można stosować także tzw. symulatory, które
bez znajomości języków programowania pozwalają na zbudowanie modelu, prze-

166
prowadzenie badań symulacyjnych i analizę wyników (Perkowski, 1980). Do tej
grupy należy program iGrafx® Process™, w którym można wizualnie stworzyć sieć
zależności, zdefiniować typy i parametry rozkładów czasu trwania czynności, okre-
ślić niezbędne zasoby do ich wykonania oraz definiować zależności pomiędzy
czynnościami (obiektami systemu). Wbudowany mechanizm symulacji pozwala na
jej prowadzenie bez konieczności sterowania jej przebiegiem. Wadą symulatorów
jest mała elastyczność w modelowaniu ograniczeń i wzajemnych interakcji pomię-
dzy elementami systemu.
Popularnym programem do analizy i planowania przedsięwzięć jest pakiet Mi-
crosoft Project. W celu implementacji metody symulacji MC w tym programie, są
stosowane dodatkowe programy tzw. nakładki; np.: @RISK for Project firmy Pali-
sade czy RiskyProject opracowany w Intaver Institute. Microsoft Project jest
uniwersalnym narzędziem do planowania przedsięwzięć i nie uwzględnia specyfiki
branży budowlanej. Dlatego do bardziej skomplikowanych projektów inżynierskich
poleca się stosowanie wyspecjalizowanych programów, np. Primavera Risk Analysis
(Połoński i Pruszyński, 2006). Program ten ma wbudowane procedury analizy sieci
PERT metodą symulacji Monte Carlo. W obu przypadkach planista ma do dyspozy-
cji wbudowane generatory rozkładów prawdopodobieństwa, najczęściej
wykorzystywanych do opisu czasu trwania procesów.
Proste modele symulacyjne można analizować za pomocą arkusza kalkulacyj-
nego (Davis, 2008). W arkuszu Excel, czasy trwania procesów o rozkładzie PERT-
beta generowane są metodą odwracania dystrybuanty przy wykorzystaniu funkcji
BETAINVRAND  ;  ;  ; ta ; tb , gdzie formuła RAND  generuje liczbę losową
z przedziału 0, 1.
Ze względu na kompromis pomiędzy pracochłonnością programowania
a możliwościami modelowania ograniczeń zasobowych i czasowych, symulator sieci
PERT został zaprogramowany w języku symulacji ogólnego przeznaczenia GPSS
World firmy Minuteman Software (General Purpose Simulation System). Język ma
blokową strukturę, a każdy zdefiniowany blok pełni funkcję symulowanego procesu.
Połączenia pomiędzy blokami ustalają zależności kolejnościowe pomiędzy realizo-
wanymi procesami. Przebieg symulacji sterowany jest automatycznie przez program
główny, a w bloku TABULATE są zapamiętywane czasy realizacji przedsięwzięcia,
obliczane w każdym przebiegu symulacyjnym.
W celu uzyskania dużej wiarygodności wyników symulacji (wyrażenie 7), za
każdym razem przeprowadzono 10000 replikacji (obliczeń modelu sieciowego).
Rozkłady czasu trwania dla każdego z procesów były generowane niezależnie od
siebie. Do generowania rozkładu beta wykorzystano wbudowany generator
BETARN ,  ,  , ta , tb  , gdzie RN to numer generatora liczb U ~ N 0, 1. Do losowania
wartości czasów o rozkładzie trójkątnym wykorzystano generator systemowy
w postaci TRIANGULARRN , ta , tb , tm .

7.4.2. Analiza modelu z zastosowaniem metody PERT

W pierwszej kolejności model sieciowy był analizowany zgodnie z zasadami
metody PERT, tzn. średnie i wariancje czasów wykonania czynności obliczono
zgodnie z wyrażeniami (7.13) i (7.14). Ścieżkę krytyczną (wg wartości oczekiwa-

167
nych czasów) tworzą czynności: 1–2, 2–3, 3–11, 11–12, 12–8, 8–9, 9–10 i 10–15.
W konsekwencji termin końcowy realizacji (wystąpienia zdarzenia 15) traktuje się
jako zmienną losową o rozkładzie N 83,67, 4,46 – krzywa 1 na rys. 7.5.

7.4.3. Analiza modelu sieciowego metodą symulacji kompute-

rowej
Przedsięwzięcie analizowano następnie metodą symulacji komputerowej
z wykorzystaniem trzech rozkładów czasu trwania czynności bazujących na tych
samych oszacowaniach czasu pesymistycznego, najbardziej prawdopodobnego
i optymistycznego.
 W sposobie pierwszym średnie i wariancje czasów przyjęto jak w metodzie
PERT, a parametry kształtu rozkładu beta czasu trwania czynności obliczo-
no zgodnie z wyrażeniami (7.16) i (7.17) – wariant I rozkładu PERT-beta
(krzywa 2 na rys. 7.5) .
 W sposobie drugim parametry kształtu rozkładu czasu trwania czynności
obliczono zgodnie z zależnościami (7.18) i (7.19) – wariant II rozkładu
PERT-beta (krzywa 3 na rys. 7.5).
 W sposobie trzecim założono, że czasy trwania czynności mają rozkład trój-
kątny (krzywa 4 na rys. 7.5).

Rys. 7.5. Dystrybuanty empiryczne czasu trwania przedsięwzięcia; 1 – metoda PERT, 2 –

PERT-beta wariant I, 3 – PERT-beta wariant II, 4 – rozkład trójkątny
7.4.4. Porównanie wyników analizy modelu sieciowego metodą
symulacji komputerowej z metodą PERT
Największe wartości czasu realizacji przedsięwzięcia uzyskano przy stosowaniu
rozkładów trójkątnych czasów wykonania procesów. W przypadku rozkładu beta
waga czasu najbardziej prawdopodobnego t we wzorze na wartość oczekiwaną jest
m

równa jest 4, natomiast dla trójkątnego 1. Analizując przedsięwzięcie metodą PERT

(analitycznie), uzyskujemy czas realizacji przedsięwzięcia krótszy niż w metodzie

168
symulacji, nawet dla tych samych wartości średnich i wariancji czasów trwania
wszystkich procesów. Wynika to z uwzględnienia w metodzie symulacyjnej wpływu
ciągów podkrytycznych na termin końcowy realizacji przedsięwzięcia. W metodach
I i II ustalania parametrów rozkładu PERT-beta prawdopodobieństwa dotrzymania
terminu realizacji całego przedsięwzięcia są zbliżone do siebie.
7.4.5. Analiza modelu sieciowego z ograniczeniem czasowym
rozpoczynania czynności
W kolejnej analizie założono, że rozpoczęcie czynności 8–9 może nastąpić nie
wcześniej niż 70 dnia realizacji a termin ten wynika z zapisów umownych
z podwykonawcą. Wprowadzenie warunku ograniczającego wpływa na zmniejsze-
nie prawdopodobieństwa dotrzymania terminu realizacji przedsięwzięcia przed
upływem terminu dyrektywnego T (rys. 7.6), ale zwiększa prawdopodobieństwo
d

wystąpienia luzów zdarzeń poprzedzających to zdarzenie w sieci zależności.

Rys. 7.6. Empiryczna dystrybuanta czasu trwania przedsięwzięcia;1 – brak ograniczeń, 2 –

ograniczenie T8  70 dni

7.4.6. Analiza modelu sieciowego z ograniczeniem dostępności

zasobu odnawialnego
W analizowanym przypadku wprowadzono maksymalny limit pracowników na
budowie. Może on wynikać np. z wielkości zaplecza socjalnego. Przyjęto, że proces
1–2 będzie wykonywać brygada złożona z pięciu pracowników, 2–3 z czterech, 3–4
dziesięciu, 4–5 trzech, 5–6 dziesięciu, 3–7 sześciu, 7–8 sześciu, 8–9 pięciu, 9–10
czterech, 10–15 trzech, 11–12 ośmiu oraz 13–14 pięciu. Wprowadzone założenie
uniemożliwia równoległą realizację części procesów. Zależność czasu realizacji
przedsięwzięcia od poziomu limitu przedstawiono w tabeli 7.3.
W obu badaniach symulacyjnych wykorzystano wariant II ustalania parametrów
rozkładu PERT-beta.

169
 Tabela 7.3. Wpływ poziomu zatrudnienia na czas realizacji przedsięwzięcia
Limit zatrudnienia na budowie
Wielkość
10 11 12 13 14 15 16
Średnia  zmiennej losowej czasu [dni] 170 151 151 144 137 114 107
Odchylenie standardowe zmiennej loso-
5,72 5,47 5,47 5,47 5,53 5,17 4,92
wej czasu ˆ [dni]
Średni poziom zatrudnienia 7,4 8,3 8,4 8,7 9,2 11,0 11,7

7.5. Podsumowanie
Zaletą stosowania metody symulacji w planowaniu przedsięwzięć budowlanych
w warunkach losowych jest możliwość uwzględniania wielu ograniczeń realizacyj-
nych. Powtarzanie analiz przy różnych warunkach brzegowych (założeniach)
pozwala na oszacowanie wpływu wielu czynników na przebieg realizacji przedsię-
wzięcia (np. limitów dostępności zasobów, terminów dyrektywnych rozpoczynania
procesów lub etapów robót itd.). Doświadczony planista, dzięki metodzie symulacji
MC, potrafi wybrać determinanty mające największy wpływ na osiągnięcie celu
głównego przedsięwzięcia, ustalić ich wartości optymalne a nawet sporządzić har-
monogram niepodatny na dezaktualizację.
O wiarygodności metody decyduje przede wszystkim jakość oszacowania para-
metrów probabilistycznych modelu, w szczególności rozkładów
prawdopodobieństwa czasów trwania procesów budowlanych. Przy braku wiary-
godnych danych historycznych, co zazwyczaj ma miejsce w przypadku realizacji
przedsięwzięć budowlanych, rozkład PERT-beta o właściwie określonych parame-
trach, może być zastosowany do odwzorowania wpływu zmienności warunków
realizacji procesów budowlanych.
Wyniki prac były finansowane z środków statutowych przyznanych przez Mini-
sterstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (S/63/2014).

7.6. Literatura
[1] Avramidis, A. N. i Wilson, J. R. (1996). Integrated Variance Reduction Strate-
gies for Simulation. Operational Research, 44(2), 327–346.
[2] Biruk, S. i Jaśkowski, P. (2012). Ocena skuteczności wybranych metod redukcji
wariancji w badaniach symulacyjnych modeli sieciowych przedsięwzięć bu-
dowlanych. „Studia Ekonomiczne”, Zeszyty Naukowe Wydziałowe
Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, 97, 405–416.
[3] Biruk, S. i Jaśkowski, P. (2011). Zastosowanie metody losowania LHS w bada-
niach symulacyjnych modeli sieciowych. Civil and Environmental
Engineering/ Budownictwo i Inżynieria Środowiska, 2, 209–213.
[4] Davis, R. (2008). Teaching Project Simulation in Excel Using PERT-Beta Dis-
tributions. Informs Transactions on Education, 8(3), 139–148.
[5] Gentle, J.E. (2005). Random Number Generation and Monte Carlo Methods.
Statistics and Computing, Springer.
[6] Hillier, F.S., Lieberman, G.J. (1990). Introduction to Stochastic Models in Op-
erational Research. Mc-Graw Hill Publishing Company.

170
[7] Jaśkowski, P. I Biruk, S. (2011). The Method for Improving Stability of Con-
struction Project Schedules through Buffer Allocation. Technological and
Economic Development of Economy, 17(3), 429–444.
[8] Jaworski, K.M. (1999). Metodologia projektowania realizacji budowy. War-
szawa: Wydawnictwa Naukowe PWN.
[9] Kamburowski, J. (1997). New validations of PERT times. Omega, Internation-
al Journal of Management Science, 25(3), 323–328.
[10] Kanagasabapathi, B. i Ananthanarayanan, K. (2005). A Simulation Model for
Resource Constrained Scheduling of Multiple Projects. Khosrowshahi, F. (red.),
21st Annual ARCOM Conference. (2, strony 823–831). 7–9September 2005,
SOAS, University of London: Association of Researchers in Construction
Management.
[11] Kemppainen, K. (2005). Priority Scheduling Revised - Dominant Rules, Open
Protocols and Integrated Orders Management. Helsinki School of Economics:
Acta Universitatis Oeconomicae Helsingiensis.
[12] Law, A.M. i Kelton W.D. (1991). Simulation Modeling & Analysis. Mc-Graw
Hill International Editions.
[13] Malcolm, D.G., Roseboom, J.H. i Clark C.E. (1959). Application of a Tech-
nique of Research and Development Program Evaluation. Operations Research,
7, 646–669.
[14] Miłosz, M. i Sobotka, A. (1993). Organizacja i zarządzanie w budownictwie,
Cz. IV. Modelowanie procesów budowlanych. Lublin: Wydawnictwa Uczelnia-
ne Politechniki Lubelskiej.
[15] Perkowski, P. (1980). Technika symulacji cyfrowej. Warszawa: WNT.
[16] Platt, C. (1974). Problemy rachunku prawdopodobieństwa i statystyki matema-
tycznej. Warszawa: PWN.
[17] Pleguezuelo, R.F., Pérez, J.G. i Rambaud S.C. (2003). A note on the reasona-
bleness of PERT hypotheses. Operations Research Letters, 31, 60 – 62.
[18] Połoński, M. i Pruszyński K. (2006). Probabilistyczne aspekty procesu budow-
lanego (cz. 2). Przegląd Budowlany, 12, 49–53.
[19] Ravindran, A.R. (red). (2009). Operation Research Applications. CRC Press:
Taylor & Francis Group.
[20] Tyszer, J. (1990). Symulacja cyfrowa. Warszawa: WNT.
[21] Vose, D. (2008). Risk Analysis: a Quantitative Guide. John Wiley and Sons.
[22] Williams, T.M. (1992). Practical Use of Distributions in Network Analysis.
Journal of Operational Research Society, 43, 265–270.

Abstract
Since its creation in 1958, the Program Evaluation and Review Technique (PERT)
has been a widely used tool that facilitates project planning in stochastic states. Its
popularity results, on the one hand, from the method’s accounting for non-
deterministic conditions typical for real-life projects, and on the other hand, from the
ease of estimating distribution parameters of process durations on the basis of expert
opinions. Among the planning techniques, the PERT’s contender is Monte Carlo
(MC) simulation – with its applicability to analysing networks of processes of any

171
duration distributions without distorting the model with simplifying assumptions.
MC allows the planner to assume any time, resource or sequence related constraints.
These are typical for construction projects with their large number of cooperating
contractors.
This chapter presents applications of Monte Carlo simulation to scheduling
construction projects and the ways of modelling their typical constraints. The
consecutive sections describe the problem of analysing network models under non-
deterministic conditions and identify the issues arising from applying MC to
practical cases. An example illustrates the way of analysing a network model and
accounting for time and resource related constraints.
A computer simulation of project flow allows the planner to get reliable duration
estimates of the project as a whole and its consecutive stages. However, the planner
needs to dispose of adequate programming skills or commercial software.

172
Marta Pająk11, Anna Sobotka12

8. Metoda określania pracochłonności i materiałochłonności

pali wierconych
8.1. Streszczenie:
Praktyka w realizacji przedsięwzięć budowlanych wskazuje na złe doświadczenia
z przygotowania procesu inwestycyjnego. Przyczyny są oczywiście bardzo różne, ale jedną
z nich jest źle opracowany kontrakt. Jednym z jego elementów jest określenie czasu i zaso-
bów generujących koszt przedsięwzięcia. Do ich określenia potrzebne są odpowiednie dane
- normy nakładów jednost-kowych, które ułatwiają szacowanie danych decydujących o ofer-
cie i kontrakcie. Brakuje dostępnych baz z takimi danymi dla wielu wprowadzanych wciąż
nowych technologii budowania. Dlatego też autorki podjęły się zadania opracowania metody
do określenia norm pracochłonności i materiało-chłonności nowej generacji pali fundamen-
towych pale wierconych świdrem ciągłym w systemie CFA (Continuous Flight Auger),
wykorzystując przede wszystkim informacje z monitoringu realizacji pali, rejestrowanych za
pomocą komputera, w który wyposażona jest palownica.
Słowa kluczowe: pale CFA, normowanie, pracochłonność, materiałochłon-
ność

8.2. Cel i zakres opracowania

Celem opracowania jest przedstawienie możliwości wykorzystania informacji
uzyskanych z wysokiej klasy urządzeń budowlanych, wyposażonych w elektronikę,
sterowanych komputerowo, w programy rejestrujące dane z przebiegu ich pracy
podczas realizacji robót budowlanych, do planowania realizacji robót i przedsię-
wzięć budowlanych. Przedmiotem niniejszych badań jest wykonywanie pali
fundamentowych wierconych świdrem ciągłym (CFA – Continuous Flight Auger
Piles) i analiza pracochłonności oraz materiałochłonności ich realizacji do określenia
norm pracy i zużycia materiałów niezbędnych do planowania przebiegu robót (cza-
su, zasobów i kosztów) na etapie przygotowania budowlanego procesu
inwestycyjnego. Tym bardziej jest to celowe, gdyż brak jest baz normatywnych do
projektowania organizacji robót i kosztorysowania powszechnie już stosowanych
nowoczesnych rozwiązań pali fundamentowych w tym pali wierconych w systemie
CFA. Praca przedstawia metodę określania ww. norm pracy, powstała w oparciu
o liczne badania in-situ zakończone pracą doktorską M. Pająk (2009).

8.3. Ogólny opis problemu

Realizacja fundamentów palowych związana jest z intensywnym rozwojem bu-
downictwa. Coraz częściej wznoszenie obiektów budowlanych odbywa się na
trudnych terenach z punktu widzenia warunków gruntowych i lokalizacyjnych (np.

11
Marta Pająk, dr inż., Instytut Konsultacyjno – Badawczy GEOCONTROL Sp. z o.o.
12
Anna Sobotka, prof. dr hab. inż., AGH Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie

173
tereny gęsto zabudowane, itd.). Niejednokrotnie tereny, które do tej pory były uzna-
wane za nieprzydatne do celów budowlanych teraz są wykorzystywane do
wznoszenia nowych konstrukcji inżynierskich, które wymagają przeniesienia du-
żych obciążeń na podłoże. W trudnych warunkach gruntowych realizacja
posadowienia bezpośredniego nie jest możliwa i w takich przypadkach są wykony-
wane pośrednie fundamenty palowe.
Jednym z rodzajów pali o dużym praktycznym zastosowaniu, są pale wiercone świ-
drem ciągłym w systemie CFA (rys. 8.1). Jest to znana technologia wykonywania
pali. Szeroko opisywane są w literaturze doświadczenia z ich realizacji i dość po-
wszechnie stosowane np. w Małopolsce (Berzi i in., 1998; Kłosiński i Rychlewski,
2003).

a) b) c) d)
4

Rys. 8.1. Etapy realizacji pali CFA; a) wiercenie świdrem ciągłym; b) betonowanie pala
przez rurę rdzeniową świdra z równoczesnym podciąganiem świdra; c) zakończenie betono-
wania; d) wprowadzenie zbrojenia;1-podłoże gruntowe, 2-świder wiertniczy, 3-beton, 4-
zbrojenie

Projekt posadowienia dla każdej realizowanej konstrukcji obejmuje wykonanie

projektu konstrukcyjnego pali oraz projektu robót palowych. Opracowanie obu tych
projektów następuje w oparciu o analizę tych samych informacji zawartych w do-
kumentacji geologicznej z uwzględnieniem charakterystyki projektowanego obiektu
(tzn. głównie wielkości i rodzaju obciążeń przekazywanych z obiektu przez funda-
ment na podłoże; przeznaczenia i sposobu eksploatacji obiektu) oraz po rozpoznaniu
możliwości realizacji posadowienia dla planowanego obiektu.
Jednakże opracowanie projektu robót budowlanych zawierającego także infor-
macje o czasie i niezbędnych zasobach do wykonania pali, realizowanych
w nowoczesnych techno-logiach, wymaga danych o ich pracochłonności, materiało-
chłonności i innych. Takich danych nie zawierają dostępne katalogi nakładów
rzeczowych, w oparciu, o które zwykle opracowuje się kosztorysy i harmonogramy
(planowanie robót, ofertowanie, kierowanie). Natomiast dane zawarte w obligato-
ryjnych Szczegółowych Specyfikacjach Technicznych dotyczą głównie technicznej
strony wykonywania pali i warunków odbioru robót (dopuszczalne odchylenia, tole-
rancje wymiarów, rodzaje stosowanych materiałów, itp.).
Wykonywanie pali w systemie CFA posiada możliwość uzyskania metryk pali
w sposób automatyczny dzięki wyposażeniu maszyny palującej w komputer „zbiera-
jący” dane z urządzeń rejestrujących. Informacje z komputerowych metryk

174
pozwalają na bieżącą kontrolę jakości wykonywania pala (długość, ciągłość, średni-
ca, ciśnienie betonowania) oraz parametrów technologicznych (czasy wiercenia
i betonowania, zużycie mieszanki betonowej, itd.). W metryce każdego pala zareje-
strowane są podstawowe informacje dotyczące wykonawstwa, są to:
1. Data jego realizacji [dd-mm-rr];
2. Numer pala [nr];
3. Rzeczywista średnica [m];
4. Uzyskane pochylenie pala [stopnie];
5. Zapis głębokości wwiercania świdra (informuje o długości pala) [m p.p.t.];
6. Zapis czasu rozpoczęcia i zakończenia pogrążania świdra [godz];
7. Zapis początku i końca betonowania [godz];
8. Pomiar prędkości obrotowej podczas wiercenia [obroty na minutę];
9. Pomiar prędkości pogrążania świdra podczas wiercenia [m/h];
10. Pomiar momentu obrotowego podczas wiercenia [bar],
11. Pomiar prędkości podnoszenia świdra w czasie betonowania [m/h];
12. Pomiar ciśnienia betonowania [bar];
13. Zapis całkowitej objętości wtłoczonego betonu [m3];
14. Pomiar dodatkowego zużycia betonu, nie wynikającego z geometrii pala [%].
W przypadku wykonywania pali wierconych świdrem ciągłym w systemie
CFA występuje dodatkowe zjawisko, które wpływa na pracochłonność i materiało-
chłonność robót, wnikanie mieszanki betonowej w podłoże gruntowe, wskutek
czego zużycie materiału jest większe niż wynika to z geometrycznych wymiarów
pala. Jest to tzw. ponad zużycie i ma ono duży wpływ na planowanie zużycia mate-
riału, a w efekcie na ponoszone rzeczywiste koszty robót palowych.
Opracowanie norm pracochłonności i materiałochłonności pozwala zarówno na
planowanie ofertowe realizacji robót palowych przed przystąpieniem do wykony-
wania przedsięwzięcia budowlanego, jak i na sterowanie w trakcie robót,
uwzględniając na bieżąco rejestrowane parametry wykonawcze, charakterystyki
warunków gruntowych i inne zmieniające się czynniki zewnętrzne wpływające na
przebieg robót palowych, których monitorowanie jest dzięki odpowiedniemu wypo-
sażeniu maszyny do palowania (rys. 8.2).
Rysunek 8.2 przedstawia dane, które uzyskuje się podczas monitoringu wyko-
nywania pali i ich możliwość wykorzystania zarówno do zapewnienia jakości
realizowanych pali jak i materiał statystyczny do opracowania norm nakładów rze-
czowych niezbędnych w przygotowaniu inwestycji (harmonogramy, kosztorysy,
oferty) i planowaniu oraz stero-waniu robotami palowymi. Przedstawione w niniej-
szym opracowaniu rozwiązania propo-nuje się wykorzystywać także przy tworzeniu
bazy danych do projektowania wykonywania pali w systemie CFA i zarządzania
logistycznego np. określenie liczby zestawów sprzętu, liczby brygad roboczych ,
dostawami zbrojenia i mieszanki betonowej itd.

175
 1 Sporządzanie pełnej dokumentacji
2 powykonawczej robót palowych

3
Określenie rzeczywistej charakterystyki Kontrola zgodności
4
geometrycznej wykonanych pali  Określanie czasu
5 wykonanych pali z trwania robót
założeniami projektu palowych i kosztów
wykonawczego robót palowych
itd.
6
7 Określanie wpływu rodzaju
gruntów na czas realizacji Sprawdzenie zgodności  Opracowanie ofert
pojedynczego pala warunków gruntowych, w przetargowych
których formowany jest pal itp.;
8
z opisem z dokumentacji
geologicznej  Sporządzanie
9 Informacja o rodzaju gruntów, harmonogramów
10 w których formowany jest pal dostaw betonu itd.;

Projektowanie robót
11
12 Informacje o uzyskanej palowych
ciągłości formowanego pala

13
Określenie wpływu rodzaju warunków
14
gruntowych na rzeczywistą objętość
zużywanej mieszanki betonowej

Rys. 8.2. Schemat możliwości wykorzystywania danych z metryk komputerowych w projek-

towaniu i wykonawstwie robót palowych w systemie CFA. Liczby w bloczkach z lewej
strony rysunku wskazują numer czynnika opisanego wyżej w tekście.

8.4. Metodyka opracowania norm rzeczowych

Metodyka opracowania norm czasu i zużycia mieszanki betonowej, na podsta-
wie analizy wyników badań in-situ - na wielu budowach, obejmuje następujące
etapy:
1) analiza wykonywania i kontroli jakości pali CFA w aspekcie możliwości wyko-
rzystywania danych z monitoringu komputerowego palownicy i obserwacji pracy
na budowie, do określania pracochłonności i materiałochłonności pali;
2) budowa modelu graficzno – werbalnego, który zawiera:
 określenie struktury systemu realizacji pali CFA (rys. 8.3),
 charakterystykę elementów i procesów systemu,
 wskazanie zależności między elementami systemu.
Model ten stanowi podstawę do przeprowadzenia analizy wieloczynnikowej sys-
temu robót palowych. W wyniku tej analizy wskazane są czynniki decydujące
o pracochłonności i materiałochłonności realizacji pali CFA (rys. 8.4 i 8.5).
3) opracowanie modelu matematycznego do określenia pracochłonności i materia-
łochłon-ności pali CFA na podstawie analizy wieloczynnikowej, a w tym:
 wskazanie klasy i określenie struktury modelu,
 określenie metody znalezienia postaci analitycznej modelu,
 określenie mechanizmu zależności między parametrami,
 estymacja parametrów modelu matematycznego w oparciu o dane z badań
tereno-wych dla różnych stanów gruntów spoistych i parametrów geome-
trycznych pali.

176
 Poszukiwany model matematyczny będzie funkcją wielomianową, co wynika
z zasad budowy normy czasu i zużycia materiałów. Niektóre z wyrazów poszu-
kiwanej funkcji są nieznane, a ich postać jest określana na podstawie badań
z wykorzystaniem metody analizy regresji.
4) określenie norm pracochłonności i materiałochłonności wykonywania robót pa-
lowych w zależności od stanu gruntów spoistych i parametrów geometrycznych
pali,
5) weryfikacja modeli pracochłonności i materiałochłonności,
6) tabelaryzacja wyników badań: norm pracochłonności i materiałochłonności dla
różnych przypadków (warunków gruntowych i geometrycznych pali).

Ad. 1. Wykonanie pojedynczego pala fundamentowego jest złożonym procesem

produkcyjnym, który można podzielić na procesy przygotowawcze i zakończeniowe
o charakterze pomocniczym, ale są niezbędne do wykonania pala oraz na procesy
zasadnicze obejmujące właściwe formowanie pala z jego zazbrojeniem. Równolegle
z zasadniczym procesem formowania pala przebiega proces kontrolny. Proces kon-
trolny w systemie CFA jest dostępny dzięki bieżącemu, w trakcie realizacji pali,
komputerowego monitoringu.
Wymienione procesy można podzielić na następujące operacje robocze:
I. PROCES PRZYGOTOWAWCZY
1) wyznaczenie geodezyjne osi pala;
2) przygotowanie platformy roboczej dla maszyny wykonującej palowanie i samo-
chodów dowożących mieszankę betonową;
3) rozpoznanie zaleceń projektowych i rozpoznanie warunków na budowie;
4) ustalenia kierownika zadania z zespołem roboczym dot. kolejności wykonywania
pali;
5) ustawienie maszyny palującej na stanowisku roboczym;
6) przyjazd betoniarki oraz pompy do betonu = gotowość mieszanki betonowej;
7) podłączenie rury contractorowej podającej beton z betoniarki do palownicy;
8) wypozycjonowanie świdra palownicy (nad wyznaczoną osią pala);
9) przygotowanie zbrojenia pala;
II. PROCES ZASADNICZY
8) wiercenie pala-zagłębianie świdra spiralnego (wwiercanie ruchem złożonym, tj.
ruchem posuwistym i obrotowym) do głębokości zapewniającej projektowaną
długość pala;
9) zatrzymanie wwiercania świdra po osiągnięciu zamierzonej głębokości;
10) otwarcie dolnego zaworu rury rdzeniowej, przez którą wtłaczany jest beton;
11) rozpoczęcie wyciągania świdra ruchem postępowym – bez obrotu świdra,
z równoczes-nym wtłaczaniem mieszanki betonowej przez rurę rdzeniową
świdra;
12) wkładanie zbrojenia, w ciekłą mieszankę betonową, po zakończeniu formowa-
nia pala;
III. PROCES KONTROLNY (przebiega równocześnie z procesem zasadniczym)
13) kontrola warunków gruntowych (moment obrotowy, opory wiercenia, prędkość
pogrążania świdra, prędkość obrotu świdra, czas wiercenia);

177
14) kontrola parametrów wykonawczych pala (ciśnienie betonowania, prędkość
betonowania, czas betonowania);
15) kontrola geometrii wykonywanego pala (długość, średnica);
IV. PROCES ZAKOŃCZENIOWY
16) dokumentowanie wykonania kolejnych pali w dzienniku budowy;
17) kompletowanie dokumentacji powykonawczej (w tym komputerowych metryk
z realizacji kolejnych pali);
18) przejazd palownicy na następne stanowisko robocze.
Większość z tych operacji jest rejestrowana za pomocą wyposażenia palownicy
a inne dokumentowane przez kierowników robót i stanowią podstawę do analizy
pracochłonności i materiałochłonności wykonywania pali CFA.

Ad.2. W przyjętej metodzie projektowania system palowania CFA oznacza wyko-

nywanie robót fundamentowych palowych obejmujących wszelkie działania
techniczne brygad fundamentowych i sprzętu do robót fundamentowych, które mają
na celu wykonanie fundamentu w postaci określonej w projekcie fundamentowania.
System ten składa się z elementów, które razem tworzą funkcjonalną całość wyod-
rębnioną z otoczenia. Otoczeniem jego jest rzeczywistość, która określa i warunkuje
funkcjonowanie systemu. Analizie poddano wpływy wielkości wejściowych na wyj-
ściowe oraz ogólne cechy systemu, jego strukturę i mechanizmy działania. Rysunek
8.6 przedstawia wyodrębnione elementy systemu palowania, oraz powiązania mię-
dzy nimi w postaci modelu graficzneg, który uzupełniony jest opisem
charakteryzującym elementy, ich cechy i powiązania. Opracowany model badawczy
stanowi uproszczoną reprezentację (odwzorowanie) rzeczywistego systemu wyko-
nywania pali CFA. Wskazano także elementy z otoczenia mające wpływ na
wykonanie tych robót oraz powiązania między nimi.
Struktura systemu palowania CFA oraz relacje występujące pomiędzy elemen-
tami systemu są następujące:
1) pal fundamentowy CFA formowany jest przy zastosowaniu specjalistycznej
palownicy CFA, wyposażonej w komputerowy system monitoringu realizacji
i jakości formowanych pali. Pal charakteryzuje się bardzo dużą nośnością w po-
równaniu z palami wykonanymi w innych systemach palowania. Jest to
skutkiem między innymi zjawiska, które specyfikuje ten właśnie system, tj.
zjawisko wnikania mieszanki betonowej w podłoże wokół formowanego pala.
Zjawisko to jest monitorowane komputerowo i kontrolowane przez operatora
palownicy, a jego zakres zależy od warunków gruntów w podłożu otaczającym
pal oraz parametrów wykonawczych;

178
 Zakłócenia

Dostawcy Lokalizacja
mieszanki placu
betonowej budowy

Kierownik
robót‎
palowych

Operator
palownicy
Zespół‎
roboczy

Pal
Monitoring fundamentowy
komputerowy

Podłoże‎
Maszyna gruntowe
palująca

Betoniarka
samochodowa
z‎pompą‎

Dostawcy
zbrojenia Charakterystyka
pali terenu budowy

Zagospodarowanie
placu budowy

SYSTEM OTOCZENIE
ROBÓT SYSTEMU
PALOWYCH ROBÓT
PALOWYCH

Rys.8.3. Elementy systemu realizacji pali CFA i ich powiązania w robotach fundamento-
wych
2) rodzaj podłoża gruntowego (podłoże gruntowe może być jednorodne lub uwar-
stwione, spoiste lub niespoiste, w podłożu wyróżnia się rodzaje i miąższości
kolejnych warstw gruntowych) wpływa istotnie na przebieg i ostateczną formę
realizowanego pala. Wpływ rodzaju podłoża, w którym wykonywany jest pal
dotyczy głównie czasu wiercenia i czasu betonowania, uzyskiwanej średnicy
pala oraz powierzchni pobocznicy pala (pobocznica pali CFA charakteryzuje
się chropowatością pobocznicy, co skutkuje bardzo dobrą współpracą po-
wierzchni bocznej pali z podłożem otaczającym pale). W pewnych rodzajach
gruntu otaczającego formowany pal, obserwuje się bardzo intensywne wnikanie
mieszanki betonowej w warstwy gruntu otaczającego pal. Powoduje to zwięk-
szenie średnicy uformowanego pala od średnicy projektowanej;
3) maszyna wykonująca pale CFA charakteryzuje się specjalną konstrukcją za-
równo masztu wiertniczego, jak i samego narzędzia wiertniczego. Maszty
palownic CFA są bardzo długie (standartowo do 30 m, ale producenci maszyn
palowych konstruują dłuższe maszty na indywidualne zamówienia). Palownice
charakteryzują się dużymi siłami wyciągającymi świder oraz wysokimi mo-

179
 mentami obrotowymi świdra. Świder wiertniczy typu CFA charakteryzuje się
odpowiednią proporcją średnicy rury tłoczącej beton do średnicy całego świdra.
W doborze średnic rury tłoczącej beton i skrzydełek wiertniczych dąży się do
takich proporcji, aby osiągać maksymalne przemieszczenia poziome gruntu
wokół formowanego pala i tym samym ograniczyć wydobywanie urobku grun-
towego na powierzchnię. Średnica całego świdra jest dobierana zgodnie ze
średnicami pali zaprojektowanych w projekcie konstrukcyjnym palowania;
4) na podstawie bieżącego monitoringu w trakcie realizacji pala, operator ma in-
formacje, w jakiej warstwie znajduje się świder wiercący pal. Urządzenie
monitorujące wykonywanie pala, które jest zamontowane na maszynie przeka-
zuje na bieżąco dane do monitora w kabinie operatora palownicy. Dzięki temu
może natychmiastowo reagować np. stosownie zwiększając wykorzystywaną
moc maszyny. Skutkuje to wzrostem prędkości wiercenia (na etapie wiercenia)
lub zwiększeniem ciśnienia betonowania (na etapie betonowania pala);
5) operator palownicy od początku do końca wykonywania pala, w trakcie procesu
zasadniczego formowania pala jest zobowiązany do prowadzenia w sposób nie-
przerwany, na bieżąco monitoringu komputerowego. Informacje przetwarzane
przez system komputerowy docierają z czujników zamontowanych na wiertni-
cy. Na podstawie danych, które na bieżąco docierają do operatora prowadzi on
bieżące sterowanie parametrami wykonawczymi, takimi jak moment obrotowy
świdra na danej głębokości, prędkość obrotowa świdra, prędkość wiercenia,
prędkość betonowania, ciśnienie betonowania, objętość przepływającego beto-
nu, itd.;
6) kierownik (lub zastępca kierownika) kontroluje czy postęp robót oraz jakość
formowanych pali są odpowiednie i zgodne z zaleceniami podanymi w Szcze-
gółowej Specyfikacji Technicznej, która jest przygotowywana każdorazowo dla
kolejnego zadania palowego (dla kolejnej budowy) po uwzględnieniu warun-
ków lokalizacyjnych danego palcu budowy. Kierownik odpowiada za ciągłość
w wykonywaniu każdego kolejnego pala oraz dokumentuje przebieg robót.
7) zespół roboczy (poza kierownikiem i jego zastępcą oraz operatorem maszyny)
pracujący przy realizacji pali CFA składa się z pracowników, którzy odpowia-
dają za podłączenie pompy podającej mieszankę betonową z betoniarki do
palownicy, ustawienie osi świdra przed rozpoczęciem wiercenia w miejscu pro-
jektowanej osi pala, usuwanie ewentualnego urobku gruntowego
z wydobywanego świdra maszyny podczas betonowania pala oraz zagłębienie
zbrojenia pala;
8) Niezbędna do rozpoczęcia betonowania pala jest obecność na stanowisku robo-
czym betoniarki samochodowej wyposażonej w pompę do betonu, podłączenie
rury podającej beton z betoniarki do maszyny palującej. Betoniarka przyjeżdża
na plac budowy na ustaloną przez kierownika robót palowych godzinę, dlatego
też jej przyjazd bezpośrednio wpływa na możliwość rozpoczęcia formowania
pala.
Analiza systemu pozwoliła na wyznaczenie wielu czynników, które wpływają na
pracochłonność (rys. 8.4) i materiałochłonność (rys. 8.5, spośród których w następ-
nym etapie badań wyznaczono najistotniejsze.

180
Ad. 3, 4. Badanie pracochłonności i materiałochłonności wykonywania pali CFA
prowadzące do opracowania jednostkowych nakładów rzeczowych i czasu (norm)
objęły:
a) Przyjęcie podstawowej postaci (klasy) modelu norm jako funkcji addytywnych;
b) Ustalenie metody obliczania poszczególnych składników tych funkcji;
c) Określenie metody wyznaczania składników norm wymagających uwzględnienia
danych z monitoringu komputerowego palownicy, w tym;
 Sprawdzenie minimalnej liczebności próby badawczej;
 Badanie charakteru rozkładu czasu wykonywania pali i rozkładu zużycia
mieszanki betonowej;
 Wstępne szacowanie i wnioskowanie dotyczące pracochłonności i materia-
ło-chłonności palowania;
 Określenie funkcji regresji czasu wiercenia i betonowania pala oraz żużycia
mieszanki betonowej względem stanu gruntów i parametrów geometrycz-
nych;
 Obliczenie i tabelaryzacja normy pracochłonności i żużycia mieszanki beto-
nowej;
d) Weryfikacja modeli pracochłonności i materiałochłonności;
e) Analiza wyników badań i wnioski.
Badania wykazały, że poszukiwane modele norm są funkcjami addytywnymi.
Niektóre składniki modelu mają charakter stały i zostały określone na podstawie
analiz danych zawartych w dokumentacjach powykonawczych z realizacji pali (np.
dzienniki budów, protokoły z kontroli nadzoru budowlanego lub inwestorskiego,
zbiory wyników kontrolnych badań pali, protokoły odbiorcze robót palowych i in-
ne). Pozostałe elementy funkcji modelowych przedstawionych w pracy, które
odwzorowują kolejne etapy złożonego procesu wykonywania pali CFA określono na
podstawie analiz informacji dostępnych w archiwizowanych metrykach pali oraz na
podstawie wywiadów i opinii ekspertów (kierownicy budów, projektanci, autorzy
specyfikacji technicznych, kosztorysanci, operatorzy maszyn itd.).
W badaniach wykorzystano wyniki badań bezpośrednich in situ z wykonywa-
nia 930 pali. Analizie poddano metryki z ich realizacji. Były to pale o średnicach
L= {6,0 ÷ 19,0} [m]. Łącznie analiza objęła 12 059
mb pali wykonanych w gruntach spoistych.

181
Liczba brygad
Mechanizacja i Wydajność‎
Kwalifikacje i automatyzacja procesu zasobów‎
doświadczenie‎ wykonawczego ludzkich
pracowników
Moc maszyn
Liczba maszyn
Wydajność‎
Doświadczenie‎ zasobów
operatora Stan techniczny mechanicznych
maszyn
Rodzaj‎podłoża
Rodzaj gruntu
Warunki geotechniczne
Wielkość‎obciążeń

Liczba pali
Długość‎pali
Średnica pali

Dostawy‎materiałów Geometria pali

Przygotowanie Zamawianie Pracochłonność

platformy materiałów
roboczej wykonywania pali
Gotowość‎
Wytyczenie placu
fundamentowych
osi pali budowy
Przygotowanie
frontu‎robót w technologii CFA

Realizacja pali
in situ w gruncie Stopień‎
prefabrykacji
robót
Montaż‎prefabrykowanego‎zbrojenia

Palownica
Betoniarka Stopień‎
Łopata mechanizacji
robót
Dokumentowanie
postępu‎robót

Kontrola‎zgodności‎
robót‎z‎proj. wyk. Czynniki
formalne
Nadzór‎robót

Lokalizacja
placu budowy
Czynniki
Rzeźba‎terenu zewnętrzne
Twardość‎
podłoża
Twardość‎
podłoża

Nawodnienie Temperatura
terenu powietrza

Rys. 8.4. Grupy czynników wpływających na pracochłonność wykonywania pali CFA

182
 Liczba pali1
Rysunek Założenia konstrukcyjne
projektu
Długość pali
Geometria pali
Średnica pali

Konsystencja betonu Cechy

stosowanego
materiału
Ciśnienie podawania betonu

Parametry
Średnica rury rdzeniowej podającej beton
techniczne
maszyny,
Rodzaj gruntu wykonującej
pal
Stan gruntu Warunki
geotechniczne
Konsystencja gruntu
Materiało-
Wilgotność gruntu chłonność
Właściwo- wykonywania
ści
Gęstość gruntu pali
fizyczne
gruntów fundamen-
Porowatość gruntu towych
CFA
Miąższość zalegających warstw gruntowych

Uskoki warstw gruntowych

Kawerny i pustki w podłożu

Charakterys-
tyka warunków
Nieciągłości zalegania warstw gruntowych
gelogicznych

Specyficzne zjawiska geologiczne

Rys. 8.5. Grupy czynników wpływających na materiałochłonność wykonywania pali CFA

Wybór badań in situ w podłożu zbudowanym z gruntów spoistych podyktowany

był tym, że zazwyczaj właśnie grunty spoiste stanowią o nośnościach i odkształcal-
nościach podłoża, w którym niemożliwe jest bezpośrednie posadowienie
fundamentów na palach. Warstwy nośne w podłożu gruntowym spoistym zalegają
z reguły na tak dużych głębokościach, że „dojście” do nich przez fundament bezpo-
średni jest niemożliwe. Tak, więc to głównie słabe grunty spoiste występujące

183
w podłożu gruntowym wymuszają konieczność posadowienia konstrukcji na funda-
mentach specjalnych głębokich, w tym głównie na palach.

Ad. 5. Formuły do określania obu norm zostały poddane weryfikacji z wyko-

rzystaniem wyników, które nie były wykorzystane do ich budowy. Wykorzystano
wyniki z realizacji pali, które nie zostały ujęte w próbach badawczych do poszuki-
wania postaci modeli (Pająk, 2009). Parametry geometryczne pali przyjęto zgodnie
z projektem konstrukcyjnym. Wyniki z realizacji pali, poddanych weryfikacji po-
chodzą z budowy, gdzie pale formowano w podłożu spoistym (jest to zgodne
z podstawowym założeniem przyjętym do analiz i budowy modelu).

8.5. Pracochłonność i norma czasu

Analiza pracochłonności wykonywania pali prowadzi do określenia normy cza-
su. Całkowity czas normowany składa się z następujących elementów (Rowiński,
1982; Jaśkowski i Taczanowska, 1998).:
 czasu właściwego wykonywania pala CFA, Tw:
1) wiercenie Twrc,
2) betonowanie Tbet,
3) zbrojenie Tzbr,
 i czasu czynności pomocniczych (uzupełniających tj.:
4) czasu czynności przygotowawczo – zakończeniowych, Tpz.
5) czasu na obsługę stanowiska roboczego, Tosr.
6) czasu na odpoczynek i potrzeby naturalne, Ton.
Określana w pracy norma czasu uwzględnia ww. czasy stanowiące sumę cza-
sów potrzebnych na wykonanie poszczególnych operacji i czynności roboczych
wymienionych w rozdz. 3 a składających się na proces palowania.
Źródło danych o czasach: poz. 1 i 2 to metryki wykonania pali, poz. 3 – w doku-
mentacjach powykonawczych pali, poz. 4,5,6 - obserwacje bezpośrednie złożonego
procesu wykonywania pali CFA oraz analizy archiwizowanych danych z zapisów
w dziennikach budów, protokółów z kontroli Nadzoru Inwestora i inne.
Elementy czasu normowanego i procesy, które obejmuje norma są uzależnione
od wielu czynników wpływających na pracochłonność. Na podstawie ciągłych, bez-
pośrednich obserwacji pełnego procesu wykonywania kilkuset pali CFA,
przeprowadzonej analizy wyników badań terenowych i dokumentacji powykonaw-
czych pali na rys. 8.4. wyróżniono czynniki wpływające na pracochłonność
wykonywania pali CFA.
Wszystkie czynniki zostały pogrupowane na dziesięć grup, a w wyniku wyko-
nanej selekcji wskazano dwie grupy czynników, które są uwzględnione
w opracowanym modelu normy. Pierwszą grupą czynników są warunki geotech-
niczne (stopień plastyczności opisujący stan gruntów spoistych); druga grupa to
parametry geometryczne pali. Pozostałe grupy czynników nie są uwzględniane
w normie czasu, gdyż w wyniku przeprowadzonych obserwacji i analiz, ich wpływ
na pracochłonność robót palowych jest znacznie mniejszy niż wpływ czynników
geotechnicznych i geometrycznych. Niektóre z czynników zależą od decyzji, które
rozstrzygane są jeszcze przed rozpoczęciem robót palowych (np. przyjęcie na etapie

184
projektowania konstrukcyjnego liczby pali do wykonania w ramach danej budowy
jest zależne od zakresu obciążeń konstrukcyjnych; wydajność zasobów ludzkich
i mechanicznych jest dobierana na etapie ofertowania w zależności od tego, jaki czas
na realizację robót fundamentowych przewiduje generalny wykonawca).
Czas wykonania pala CFA jest sumą wymienionych wyżej czasów.
Czas właściwy jest sumą trzech czasów wykonywania procesów zasadniczych,
którym towarzyszą procesy kontrolne, ale przebiegają one równolegle z procesami
zasadniczymi, tj. w czasie właściwego wykonywania pala.
Tw = Twrc + Tbet + Tzbr, (8.1)
Czas wiercenia i betonowania pala w podłożu gruntowym zależy od stopnia
plastyczności gruntów oraz od średnicy i długości formowanego pala. Nieznana
postać tych zależności /funkcji f i g można wyznaczyć na podstawie analizy infor-
macji dostępnych w metrykach pali CFA.
Twrc = f (IL, , L), (8.2)
Tbet = g (IL,, L), (8.3)
IL – stopień plastyczności podłoża gruntowego, w którym wykonywane są pale,
 – średnica wykonywanych pali, [m],
L – długość wykonywanych pali, [m].
Czas zbrojenia jest zależny od mieszanki betonowej, jej konsystencji, stosowa-
nych dodatków, domieszek itd. Jest on określony na podstawie danych dostępnych
w dokumentacji powykonawczej dla każdego pala, zawartych w dziennikach budów.
Czas zbrojenia można przyjąć jako stały dla danego typu pali na danej budowie.
Stała wartość czasu zbrojenia pala jest wynikiem niezmiennych warunków, które
decydują o czasie jego trwania, ponieważ mieszanka betonowa i jej konsystencja dla
pali CFA jest stała (B30).
Czas uzupełniający stanowi sumę czasów przygotowawczo-zakończeniowego,
obsługi stanowiska roboczego oraz czasu na odpoczynek i potrzeby naturalne zespo-
łu roboczego. Czas przygotowawczo-zakończeniowy będzie określony na podstawie
analizy wyników badań terenowych z budów oraz analizy zapisów w dokumenta-
cjach powykonawczych. Czas na odpoczynek i potrzeby naturalne zespołu
roboczego przyjmuje się jako stały na danej budowie i zależny od klasy robót (np.
dziewięć procent normy czasu zgodnie z wytycznymi dla procesów ciężkich (Jaś-
kowski i Taczanowska, 1998).
Tu = Tpz + Tosr + Ton, (8.4)
oznaczenia jak wyżej.
Elementy czasu uzupełniającego wykonywania pali CFA, tj. czas przygoto-
wawczo – zakończeniowy; czas obsługi stanowiska roboczego oraz czas na
odpoczynek i potrzeby naturalne można określić na podstawie obserwacji systemu
palowania oraz analizy danych powykonawczych z robót palowych w tym systemie.
Zatem czas wykonania pala i okreslona na jego podstawie norma czasu jako
czas wykonania jednego m pala ma postać:
T = Twrc + Tbet + Tzbr+ Tpz + Tosr + Ton, (8.5)

185
Jest to funkcja wielomianowa, wieloargumentowa z dwoma wyrazami Twrc oraz
Tbet, których postać będzie poszukiwana metodą analizy regresji przy wykorzysta-
niu danych z metryk komputerowego monitoringu wykonywania pali CFA.
Wnioskowanie statystyczne objęło kolejno trzy etapy:
 etap I – wnioskowanie statystyczne jednowymiarowe, które obejmuje zależ-
ność czasu wiercenia oraz czasu betonowania pala tylko od stanu gruntów, następnie
zależność czasu wiercenia i betonowania tylko od średnicy pali oraz zależność czasu
wiercenia i czasu betonowania tylko od długości pala;
 etap II – wnioskowanie statystyczne dwuwymiarowe, które obejmuje zależ-
ność czasu wiercenia oraz czasu betonowania pala od stanu gruntów i średnicy pali
oraz zależność czasu wiercenia i czasu betonowania tylko od stanu gruntów i długo-
ści pala;
 etap III – wnioskowanie statystyczne wielowymiarowe, które obejmuje za-
leżność czasu wiercenia oraz czasu betonowania pala od stanu gruntów, średnicy
i długości pali.
Przeprowadzone wnioskowanie statystyczne za pomocą programu STATISTI-
CA wykazały zasadność przyjęcia modelu otrzymanego w etapie III analizy (Pająk,
2009) i przyjecie następującej zależności do do określania pracochłonności
Nt = Tw + Tu = -6,241 * IL + 0,025 * Ø – 0,013 * L + 5,126 + 4,799 * IL – 0,018 * Ø
+ 0,135 * L + 0,656 + Tzbr+ Tpz + Tosr + Ton , (8.6)
R=0,96; R2=0,92; p<0,000 → p<α = 0,05, błąd standardowy estymacji wynosi 0,08.
Dla weryfikowanych przypadków czasów wiercenia, betonowania (weryfikacja
z wykorzystaniem przedziału ufności) i właściwego wykonywania pali (test istotno-
ści dla wartości oczekiwanych) obejmujących próby z badanej populacji, ale nie
ujętych w próbach, na podstawie których szacowano funkcje regresji czasów wyko-
nywania pali względem badanych parametrów, wartości czasów zawierają się
w obliczonych przedziałach czasów. Na tej podstawie przyjmuje się, że z prawdo-
podobieństwem 0,95 przedstawione w pracy modele mogą być wykorzystywane do
obliczania normy czasu wykonywania pali w gruntach spoistych w zakresie średnic
od 0,4 do 1,0 m i o długościach od 6 do 19m (Pajak 2009).

8.6. Materiałochłonność i norma zużycia mieszanki betonowej

Tradycyjna formuła na określanie normy zużycia materiału uwzględnia podsta-
wowe zużycie materiału, odpady oraz straty i manka materiałowe. Normę zużycia
materiału określa się jako
100  N P
Nm  , (8.7)
100  (n o  n m )
gdzie: Nm – norma zużycia materiału, m3/jednostkę,
NP – norma podstawowa, m3/jednostkę,
no – norma odpadów, %,
nm – norma manka i strat, %.
Podczas wykonywania pali w systemie CFA praktycznie nie występują odpady
ani straty lub manka. Wynika to z wysokiej jakości technologii palowania, odpo-
wiedniej budowy maszyn używanych w realizacji pali oraz stosowanego

186
ciśnieniowego betonowania. Dlatego też w prowadzonych badaniach, przyjęto war-
tości zerowe dla norm odpadów oraz strat i manka. Bardzo istotne przy określaniu
normy zużycia materiałów jest wskazanie wartości tzw. ponad zużycia betonu.
W związku z powyższą specyfiką wykonywania pali wierconych świdrem cią-
głym z ciśnieniowym betonowaniem konieczne jest przy określaniu normy zużycia
materiałów uwzględnienie wartości ponad zużycia mieszanki betonowej. Zatem
norma zużycia materiału Nm obejmuje dwa składniki
  2  L
Nm = NP + NPz, =  N Pz (8.8)
4
gdzie: NP – norma podstawowa według projektu,
NPz – norma ponad-zużycia zużycia – wielkość określana na podstawie wy-
ników badań in- situ, m3/jednostkę,
 – średnica wykonywanych pali, m,
L – długość wykonywanych pali, m.
Wartość pierwszego wyrazu tego wzoru, czyli normę podstawową, można
określić na podstawie danych z projektu konstrukcyjnego palowania tj. założeń kon-
strukcyjnych projektu dotyczących geometrii pali i założeń materiałowych.
Natomiast wartość drugiego wyrazu jest zależna od stanu gruntu charakteryzującego
podłoże gruntowe, w którym formowany jest pal oraz od parametrów geometrycz-
nych pala tj. średnicy i długości.W związku z tym należy znaleźć postać funkcji h na
podstawie informacji zawartych w metrykach z realizacji pali CFA
NPz = h (IL,  , L) (8.9)
IL – stopień plastyczności charakteryzujący podłoże gruntowe, w którym
wykonywane są pale.
Pozostałe oznaczenia jak w (8.8).
Na podstawie wyników z metryk komputerowych z realizacji 12 059,00 m pali
CFA i przy zastosowaniu oprogramowania STATISTICA określono funkcje ponad-
zużycia mieszanki betonowej względem stanu gruntów (stopnia plastyczności grun-
tu) oraz długości i średnic formowanych pali. Ogólna funkcja regresji wielorakiej
(Sobczyk, 1994), w przypadku trzech zmiennych niezależnych, przyjmuje postać,
dla próby obejmującej pale wykonane o średnicach   {0,4, 0,6, 0,8, 1,0} m i dłu-
gościach L {6, 7,...,19} m w gruntach o stopniu plastyczności IL  {0,00,...,1,00}
m analityczny model normy ponad-zużycia jest następujący
NPz = 5,866 IL – 0,007  – 0,139  L + 2,929 (8.10)
R = 0,94; R2 = 0,91; p<0,000 → p<α = 0,05; błąd standardowy estymacji wynosi 0,14.
Postać formuły do określania całkowitej normy materiałochłonności tj. zużycia
mieszanki betonowej na pal jest następująca:
  2  L
Nm = NP + NPz = + 5,866  IL – 0,00  – 0,139  L + 2,929 (8.11)
4
Oznaczenia jak wyżej.
W procesie weryfikacji otrzymanych funkcji badania wykazały, że z prawdo-
podobieństwem 0,95 przedstawiony model może być wykorzystywany

187
w obliczeniach normy zużycia materiałów dla pali wykonanych w gruntach spoi-
stych w zakresie średnic od 0,4 m do 1,0 m i długości od 6,0 m do 19,0 m. Wyniki
dla przypadku dotyczącego pali o długości i średnicy wykraczających poza przyjęte
do budowy modelu (funkcji regresji ponad-zużycia mieszanki) założenia, wskazują,
że dla współczynnika ufności 0,95 wyniki modelu nie pokrywają wartości oczeki-
wanej.
8.7. Przykładowa tabelaryzacja norm pracochłonności
i materiałochłonności pali CFA
W tabeli 8.1 przedstawiono wartości czasów wiercenia Twrc i czasu betonowania
Tbet jednego metra pala, w zależności od stanu gruntów otaczających pal oraz jego
średnicy, określone na podstawie funkcji (8.6). Czasy te stanowią podstawowe ele-
menty czasu właściwej realizacji pala Tw.
Tabela 8.1. Norma pracochłonności i jej składowe na 1 m pala
Nt = Tw + Tu = Twrc + Tbet + Tzbr+ Tu [min/m]
T wrc = - 6,2412 × IL + 0,0245 × Ø – 0,0131 × L + 5,1263[min/m]
Tbet = 4,7994 × IL – 0,0175 × Ø + 0,1348 × L + 0,6566[min/m]
Tzbr = 1 [min / m]
Tu = Tpz + Tosr + Ton [min/m]; Tpz + Tosr = 5 [min/m]
Ton = 0,09 (Twrc + Tbet + Tzbr) [min/m]
T wrc T bet Tw Nt
[m] Il [-]
[min /m] [min / m] [min / m] [min / m]
[0,00÷0,25] 4,30 2,33 7,63 13,30
(0,25÷0,50] 3,14 3,20 7,34 13,00
0,40
(0,50÷0,75] 1,89 4,14 7,03 12,66
(0,75÷1,00] 0,73 4,93 6,66 12,24
[0,00÷0,25] 4,31 2,33 7,64 13,32
(0,25÷0,50] 3,15 3,20 7,35 13,02
0,60
(0,50÷0,75] 1,90 4,14 7,04 12,68
(0,75÷1,00] 0,74 4,93 6,67 12,26
[0,00÷0,25] 4,32 2,33 7,65 13,34
(0,25÷0,50] 3,16 3,20 7,36 13,04
0,80
(0,50÷0,75] 1,91 4,14 7,05 12,70
(0,75÷1,00] 0,75 4,93 6,68 12,28
[0,00÷0,25] 4,33 2,33 7,66 13,36
(0,25÷0,50] 3,17 3,20 7,37 13,06
1,00
(0,50÷0,75] 1,92 4,14 7,06 12,72
(0,75÷1,00] 0,76 4,93 6,69 12,30
Wartości Tzbr = 1 min/m, i Tpz + Tosr = 5 [min/m] przyjeto na podstawie ob-
serwacji procesu palowania na kolejnych budowach, jak również są średnim
wynikiem dla wartości odczytanych z kolejnych dokumentacji powykonawczych W
tabelach 8.2 i 8.3 przedstawiono przykładowe wartości normy podstawowej, normy
ponad-zużycia i całościową normą materiałochłonności dla pali o różnych średni-
cach i długościach wykonywanych w gruntach o różnych stopniach plastyczności.

188
 Tabela 8.2. Wartości normy materiałochłonności dla pali o długości L = 6,0 [m]
P Pz Ncałk
 Np N Pz Nm [m3/ pal] [m3/pal] [m3/pal]
IL [m3/m] [m3/m] [m3/m] Zużycie
[m] Ponad- Zużycie
podsta-
wowe
zużycie całkowite
[0,00 ÷ 0,25] 0,018 0,144 0,110 0,864
(0,25 ÷ 0,50] 0,027 0,153 0,161 0,915
0,4 0,126 0,754
(0,50 ÷ 0,75] 0,038 0,164 0,228 0,982
(0,75 ÷ 1,00] 0,049 0,175 0,294 1,048
[0,00 ÷ 0,25] 0,041 0,323 0,243 1,939
(0,25 ÷ 0,50] 0,061 0,343 0,363 2,059
0,6 0,283 1,696
(0,50 ÷ 0,75] 0,085 0,368 0,512 2,208
(0,75 ÷ 1,00] 0,110 0,393 0,661 2,357
[0,00 ÷ 0,25] 0,072 0,574 0,432 3,446
(0,25 ÷ 0,50] 0,107 0,609 0,644 3,658
0,8 0,502 3,014
(0,50 ÷ 0,75] 0,152 0,654 0,909 3,923
(0,75 ÷ 1,00] 0,196 0,698 1,175 4,189
[0,00 ÷ 0,25] 0,019 0,804 0,113 4,823
(0,25 ÷ 0,50] 0,028 0,813 0,168 4,878
1,0 0,785 4,710
(0,50 ÷ 0,75] 0,039 0,955 0,237 5,732
(0,75 ÷ 1,00] 0,051 0,967 0,306 5,801

Tabela 8.3. Wartości normy materiałochłonności dla pali o długości L = 19,0 [m]

 Np. NPz N P Pz Ncałk

IL
[m] [m3/ m] [m3/m] [m3/m] [m3/pal] [m3/pal] [m3/pal]
[0,00 ÷ 0,25] 0,017 0,143 0,327 2,713
(0,25 ÷ 0,50] 0,045 0,171 0,859 3,245
0,4 0,125 2,386
(0,50 ÷ 0,75] 0,081 0,207 1,536 3,922
(0,75 ÷ 1,00] 0,115 0,248 2,188 4,574
[0,00 ÷ 0,25] 0,038 0,321 0,736 6,105
(0,25 ÷ 0,50] 0,102 0,385 1,935 7,304
0,6 0,283 5,369
(0,50 ÷ 0,75] 0,183 0,465 3,467 8,836
(0,75 ÷ 1,00] 0,261 0,544 4,954 10,323
[0,00 ÷ 0,25] 0,068 0,571 1,303 10,849
(0,25 ÷ 0,50] 0,181 0,683 3,429 12,975
0,8 0,502 9,546
(0,50 ÷ 0,75] 0,321 0,823 6,099 15,645
(0,75 ÷ 1,00] 0,461 0,963 8,753 18,299
[0,00 ÷ 0,25] 0,107 0,892 14,915 2,032 16,947
(0,25 ÷ 0,50] 0,282 1,067 5,355 20,270
1,0 0,785
(0,50 ÷ 0,75] 0,501 1,286 9,518 24,433
(0,75 ÷ 1,00] 0,719 1,505 13,669 28,584

189
8.8. Podsumowanie
Dzięki rozwojowi wiedzy i techniki, otwartych rynków istnieje możliwość sto-
sowania nowoczesnych technologii i systemów budowania. Efektywne stosowanie
ich wymaga wiedzy z zakresu planowania i organizowania robót z wykorzystaniem
nowych technologii. Dla wielu nowych technologii jak na przykład wykonywania
pali w systemie CFA brak jest szeroko dostępnych danych na temat materiałochłon-
ności i pracochłonności robót, które potrzebne są do planowania robót,
organizowania pracy a przede wszystkim szacowania kosztów przy sporządzaniu
ofert. Dlatego też autorki artykułu podjęły się badań opracowania norm zużycia
mieszanki betonowej dla wykonywania pali CFA, wykorzystując informacje z badan
in-situ zawartych w metrykach komputerowych wykonanych pali.
Znalezione zostały formuły do określania normy czasu i zużycia materiału do wy-
konania pali CFA w gruntach spoistych, dla pali o długości od 6 do 19 m i średnicy
od 0,6 do 1.0 m. Przyjęte założenia wynikają, z faktu że w praktyce fundamentowej
z reguły nie stosuje się pali wierconych świdrem ciągłym o długościach mniejszych
niż 6,0 m, i sporadycznie wykonuje się pale o długości powyżej 19,0 m.
Badania wykazały, że zarówno pracochłonność i materiałochłonność pali zależy
przede wszystkim od stanu gruntu (scharakteryzowanego w pracy stopniem pla-
styczności), w którym formowany jest pal a następnie średnicy i długości pali.
W gruntach twardoplastycznych ponad-zużycie mieszanki betonowej jest najmniej-
sze; w gruntach plastycznych wartości są średnie, natomiast największe ponad-
zużycie występuje przy wykonywaniu pali w gruntach miękkoplastycznych
Opracowane wyniki analizy, w postaci norm pracochłonności i materiało-
chłonności wykonywania pali, mogą być wykorzystywane do projektowania robót
palowych już na etapie przygotowywania oferty przetargowych oraz wyboru wyko-
nawcy palowania.
W praktyce inżynierskiej normy te pozwolą na planowanie organizacji robót palo-
wych z zapewnieniem niezbędnej jakości ich wykonania oraz umożliwi
optymalizację zużycia materiałów, czasu i kosztów realizacji; sterowanie robotami
fundamentowymi.
Określenie funkcji pracochłonności względem stanu gruntów i parametrów geome-
trycznych pali pozwoliło na analityczny opis wpływu budowy podłoża gruntowego
i warunków konstrukcyjnych pali na czas ich realizacji.
Na podstawie norm pracochłonności można określać czas wykonywania pojedyn-
czego pala, a następnie grupy pali stanowiących całość zadania palowego według
projektu konstrukcyjnego. Tak określony czas uwzględnia warunki geologiczne
występujące w podłożu gruntowym, w którym zaprojektowane są pala oraz ich
geometrię.
Ważnym zagadnieniem jest dokładność w przewidywanej ocenie czasu i kosztów
wykonania planowanego przedsięwzięcia (zadania ofertowego), na które pozwalają
normy pracochłonności i materiałochłonności. Normy te stanowią podstawę do kal-
kulacji czasu i kosztów (tj. kosztorysowania robót) i zmniejszają ryzyko w ich
niedotrzymaniu. Oba te czynniki – czas i koszt – decydują o efektywności produkcji
budowlanej i realizacji obiektów.
Podsumowując wyniki przeprowadzonej analizy można stwierdzić:

190
 Opracowanie normy pracochłonności i materiałochłonności wykonywania pali
CFA mają zastosowanie w planowaniu robót fundamentowych palowych w sys-
temie CFA;
 Czas realizacji i zużycie materiału w systemie palowania CFA zależy od stanu
gruntów, w których formowane są pale oraz od parametrów geometrycznych
formowanych pali;
 Określenie czasu wykonywania zadania palowego może następować na podsta-
wie opracowanych norm pracochłonności wykonywania pali;
 .Określenie kosztów zużycia materiałów dla zadania palowego może następować
na podstawie opracowanych norm materiałochłonności wykonywania pali.

8.9. Literatura
[1] Berzi P., Skov R., Lorincz J., Quality control of CFA piles by low-strain
and high-strain dynamic testing, 3rd International Geotechnical Seminar
on Deep Foundations on Bored and Auger Piles, Ghent, Belgium, 19-
21.09.1998, Printed by A.A. Balkema, Rotterdam, Brookfield, 1998r.
[2] Jaśkowski P., Taczanowska T., Ergonomia w budownictwie, Wyd. Poli-
techniki Lubelskiej, Lublin, 1998r
[3] Kłosiński B., Rychlewski P., Analysis of bearing capacity and settlement
of CFA piles, 4th International Geotechnical Seminar on Deep Founda-
tions on Bored and Auger Piles, Ghent, Belgium, 2-4.06.2003, Printed by
Millpress Rotterdam, 2003r.
[4] Pająk, M., Analiza pracochłonności i materiałochłonności pali wierco-
nych świdrem ciągłym. Praca doktorska pod kierunkiem Anny Sobotki.
Politechnika Warszawska, Płock 2009.
[5] Rowiński L., Organizacja produkcji budowlanej, Arkady, Warszawa,
1982r.
[6] Sobczyk M., Statystyka, PWN, Warszawa 2007.

191
Robert Bucoń13

9. Model decyzyjny wspomagający utrzymanie budynków

mieszkalnych
9.1. Wprowadzenie
Zarządzanie budynkami mieszkalnymi jest zadaniem trudnym i złożonym,
wymagającym od zarządcy utrzymania budynku w stanie niepogorszonym
i nakładający na niego obowiązek zasadnego inwestowania środków finansowych
przeznaczonych na remont (Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997r. o gospodarce
nieruchomościami (Dz. U. 1997 nr 115 poz. 741). Trudności temu towarzyszące są
głównym powodem, dla którego podejmowanie decyzji przy wyborze napraw
budynku wymaga od niego dużego doświadczenia i umiejętności. Wynika to
z konieczności oceny stanu budynku, która powinna uwzględniać wymagania
określone przepisami Prawa budowlanego oraz potrzeby i oczekiwania
mieszkańców. Określenie na tej podstawie zakresu remontu wymaga również
uwzględnienia czynników ograniczających, tj. określonej dostępności środków
finansowych.
Celem badań, którego wyniki zaprezentowano w niniejszym rozdziale, jest opra-
cowanie modelu decyzyjnego wyboru wariantów remontu lub przebudowy
budynków mieszkalnych na podstawie wielokryterialnej oceny wartości użytkowej,
stanowiącej podstawę do klasyfikacji remontowej i podejmowania najkorzystniej-
szego zakresu działań remontowych, z punktu widzenia kosztu jego
przeprowadzenia.
Zakres opracowania obejmuje analizę stanu wiedzy w zakresie jedno
i wielokryterialnych metod oceny stanu obiektów budowlanych oraz systemów
wspomagających podejmowanie decyzji DSS (Decision Support System) w zakresie
działań remontowych i modernizacyjnych. W kolejnych podrozdziałach przedsta-
wiono analizę budynku w odnośnieniu do jego elementów składowych (elementów
oraz ustrojów budowlanych) oraz cech tych składników będących podstawą do
przeprowadzenia napraw. Zaadoptowano metody do oceny wybranych kryteriów, tj.
stanu technicznego, energetycznego i funkcjonalnego, na podstawie których okre-
ślana jest wartość użytkową budynku. Opracowano strukturę systemu
pozwalającego na ocenę jego wartości użytkowej, której wartość jest podstawą do
klasyfikacji remontowej budynku i wskazania najbardziej opłacalnych działań re-
montowych i modernizacyjnych z punktu widzenia maksymalizacji wartości
użytkowej budynku, przy ograniczonej kwocie przeznaczonej na remont.
Opracowany model wpisuje się w potrzebę planowanego utrzymania nierucho-
mości budynkowych. Może być stosowany, jako narzędzie wspomagające zarządcę
przy podejmowaniu decyzji remontowych. Uwzględnia ona specyfikę oraz ograni-
czenia finansowe, w jakich podejmowane są tego typu decyzje. Wymiernym

13
Robert Bucoń, dr inż., Wydział Budownictwa i Architektury, Politechnika Lubelska

192
rezultatem wdrożenia proponowanego podejścia jest również poprawa jakości użyt-
kowej budynków mieszkalnych.

9.2. Ogólna charakterystyka problemu

Do oceny stanu budynku stosowane są metody odnoszące się do jednego lub wie-
lu wymagań eksploatacyjnych. Dotychczasowa ocena budynków mieszkalnych
przeprowadzana była wyłącznie w odniesieniu do stanu technicznego. Stosowano do
tego celu metody czasowe (wstępnego szacowania stanu budynku) i metody wizual-
ne (dokładne) (Konior, 1997; Niezabitowska i inni, 2003). Inne metody, w których
wykorzystywane są bardziej zaawansowane techniki obliczeniowe, tj. sztuczne sieci
neuronowe czy teorie zbiorów rozmytych, przedstawione są w pracach (Knyziak,
2007; Urbański, 2001; Rusek, 2010).
Według wielu autorów, m.in. Orłowski i Szklennik (2011), Kasprowicz (2005),
Zavadskas i inni (2004), Kaklaukas i inni (2005), ocena stopnia zużycia techniczne-
go budynków jest jednym z wielu wymagań, jakie powinny być brane przy ocenie
budynku. Kompleksowa ocena budynku, oprócz zużycia technicznego, powinna
obejmować również inne cechy między innymi, odnoszące się do funkcjonalności
budynku, jego estetyki, energooszczędności itd. Przykład takiego wielokryterialnego
podejścia, w którym oprócz aspektu technicznego, uwzględniono również czynnik
funkcjonalny, społeczny (oparty na konsultacjach społecznych) i ekonomiczny
(ukierunkowany na energooszczędność budynku) przedstawiła Ostańska (2008).
Zaproponowany przez autorkę algorytm rewitalizacji pozwala określić działania
prowadzące do ustalenia wytycznych i programów rewitalizacji osiedli mieszkanio-
wych wybudowanych w technologii budownictwa prefabrykowanego.
Wielokryterialną ocenę obiektów budowlanych w odniesieniu do tzw. budynku
referencyjnego przedstawiono w pracy (Owczarek i inni, 2006). Autorzy wyszcze-
gólnili w niej cztery grupy czynników opisujących stan budynku (techniczny,
funkcjonalny, estetyki, ekonomiczny). Jej rozwinięciem jest zaproponowany algo-
rytm (Orłowski i Szklennik, 2011), który pozwala ocenić wartość użytkową obiektu,
porównać cechy analizowanego obiektu z cechami obiektu odniesienia tzw. budyn-
ku referencyjnego, a następnie określić stopień zużycia analizowanego obiektu
będący podstawą przy podejmowaniu decyzji w zakresie modernizacji budynku.
Inny sposób oceny stanu budynku, który odnosi się do wymagań zawartych
w art. 5 ustawy Prawo budowlane, przedstawił Kasprowicz (2005). Wybrane czyn-
niki podzielił na mierzalne (ilościowe) i niemierzalne (jakościowe). Autor zakłada,
że w zależności od rodzaju, właściwości oraz możliwości pomiaru, wyznaczenia lub
obliczenia wartości cech eksploatacyjnych obiektu, wyróżnić można cechy eksploat-
acyjne, które mogą być wartościami ustalonymi, rozmytymi lub probabilistycznymi,
co wymaga zastosowania odpowiednich metod pomiarowych. Zaproponowane po-
dejście pozwala przejrzyście określić stopień spełnienia wymagań eksploatacyjnych
przez obiekt.
Przykładem kompleksowego podejścia do oceny budynków jest powstała
w latach dziewięćdziesiątych metoda LEED (Leadership in Energy and Environ-
ment Design) (Azhar i inni, 2011). Metoda pozwala oceniać budynek
z uwzględnieniem zasad zrównoważonego rozwoju, takich jak lokalizacja budynku,

193
wykorzystanie zasobów wodnych, zużycie energii, recykling materiałów, środowi-
sko wewnętrzne, a także innowacyjność materiałowo-technologiczna i regionalne
priorytety środowiskowe. W brytyjskim systemie BREEAM (Building Research
Establishment Enviromental Assessment Method), opisanym w pracy (Cha i inni,
2009), przy ocenie budynku brane są pod uwagę zarówno wymagania związane
z ochroną środowiska (oszczędność energii, wody, ekologiczność oraz recykling
materiałów użytych do budowy, zanieczyszczenia i lokalizacja budynków), jak rów-
nież wymagania dotyczące zdrowia mieszkańców oraz sposobu zarządzania
budynkiem. Jeszcze bardziej różnorodne wymagania obejmuje niemiecki system
DGNB (German Sustainable Building Council), w którym zakres oceny odnosi się
do właściwości ekologicznych, ekonomicznych, społeczno-kulturowych, technicz-
nych projektowych oraz lokalizacji budynku (Ziemba i inni, 2013).
Odpowiednikami omawianych systemów jest unijny program EU GreenBuilding
oraz australijski Green Star i japoński CASBEE (Compehensive Assessment System
for Built Environment Efficiency) (Azhar i inni, 2011; Cha i inni, 2009).
Narzędziem do diagnostyki stanu obiektów biurowych, na podstawie którego
możliwe jest określanie kosztów jego modernizacji, jest system TOBUS (Tool for
Office Building Upgrading Solutions) (Caccavelli i Gugerli, 2002). Jego odpowiedni-
kiem, dla obiektów hotelowych, jest system XENIOS (Dascalaki i Balaras, 2004).
Proponowane systemy obejmują zakresem ocenę stanu fizycznego elementów budyn-
ku, starzenie funkcjonalne (względy finansowe, techniczne, estetyczne oraz zgodność
z obowiązującymi przepisami), zużycie energii (ogrzewanie, klimatyzacja, oświetle-
nie, urządzenia, zużycie wody itd.), jakość środowiska wewnętrznego (ocena
komfortu cieplnego, jakość powietrza wewnętrznego, oświetlenia i akustyki budynku).
Jako przykład komputerowego narzędzia wielokryterialnej oceny budynków, należy
wskazać system INVESTIMMO (A Decision Making Tool for Long-Term Efficient
Investment Strategies in. Housing Maintenance and Refurbishment) (Bahr i Lennerts,
2010). System umożliwia przeprowadzenie oceny budynku w odniesieniu do przyjętego
kryterium i na tej podstawie określenia jego przydatności oraz wartości dla konkretnych
uwarunkowań technicznych i prawnych. Wyniki uzyskane z zastosowania
INVESTIMMO stanowią przydatne informacje, które mogą być wykorzystane przy
opracowaniu wieloletnich planów remontowych spółdzielni mieszkaniowych i zabez-
pieczania środków na przyszłe remonty.
Wielokryterialna ocena stanu budynku, stanowi punkt wyjścia w procesie podej-
mowania decyzji remontowych. Istnieją jednak inne problemy, których wystąpienie
uniemożliwia przeprowadzenie remontu, w takim zakresie jak wynika to z oceny
stanu budynku, są to m.in. brak wystarczających środków finansowych. Określenie
w tej sytuacji możliwego do przeprowadzenia remontu wymaga ze skorzystania
z bardziej złożonych modeli wspomagających proces podejmowania decyzji (Deci-
sion Support System). Modele te oparte są na analizach wielokryterialnych MCDM
(Multiple Criteria Decision Making), systemach ekspertowych oraz metodach
sztucznej inteligencji (SI) wykorzystujących zbiory rozmyte, sieci neuronowe, algo-
rytmy ewolucyjne itd.
Przykładami, w których do wielokryterialnej oceny budynku przyjęto czynniki,
odnoszące się, m.in. do wymagań technicznych, estetycznych, politycznych, eko-
nomicznych itd., są metody przedstawione w pracach (Kaklauskas i inni, 2005;

194
Perng i inni, 2007; Turkis i inni, 2009; Preiser i Vischer, 2005; Zavadskas i inni,
2004). Perng i inni (2007) do określenia istotności każdego z nich zastosowali me-
todę AHP (Analytic Hierarchy Process). Wynikiem przeprowadzonej oceny jest
wskazanie tzw. stopnia potrzeby przeprowadzenia remontu. Wybór rozwiązań re-
montowych przeprowadzany jest przy użyciu algorytmu ewolucyjnego, który
w oparciu o wyznaczony stopień potrzeby remontu, wskaźnik lokalizacji (odnoszący
się do regionu, ulicy, budynku, elementu) oraz wskaźnik podobieństwa (pracy ele-
mentów, elementów do naprawy, harmonogramu napraw, stopnia technologicznej
interwencji) pozwala określić najbardziej opłacalne naprawy w budynkach,
z uwzględnieniem ograniczeń finansowych.
Podobne podejście, w którym do oceny stanu budynku, zaproponowano, takie kryte-
ria jak: bezpieczeństwo, użyteczność, zdrowie użytkowników, komfort użytkowania,
przydatność, przedstawiono w pracy (Juan i inni, 2009). Istotność każdego z nich rów-
nież oceniana jest za pomocą metody AHP. Do wskazania rozwiązań remontowych
zastosowano algorytm ewolucyjny oparty na dwóch różnych funkcjach celu. Celem
pierwszej jest określenie najkorzystniejszego zakresu napraw, dla których nie przekro-
czono zakładanej kwoty budżetu przeznaczonego na remont budynków. Celem drugiej
jest wskazanie najkorzystniejszych napraw ze względu na koszt ich przeprowadzenia,
przy założeniu, że osiągnięty zostanie minimalny poziom progowy oceny budynku lub
poziom docelowy wskazany przez decydenta.
Kolejnym przykładem złożonego systemu, jest łączący ze sobą stochastyczny
model predykcji oceny ryzyka opartego na łańcuchach Markowa, z wieloatrybuto-
wym modelem optymalizacji (Lounis i Vanier, 2000). Model pozwala określić
priorytetowe elementy utrzymania, w tym naprawy, wymiany oraz umożliwia prze-
prowadzenie optymalizacji w zakresie alokacji środków finansowych. Ocena ryzyka
wystąpienia uszkodzeń przeprowadzana jest w oparciu o informacje, takie jak: ro-
dzaj systemu oraz użytych materiałów, czynniki środowiskowe, wiek elementu,
jakość wykonania oraz poziom utrzymania. Zadaniem wieloatrybutowego systemu
optymalizacji opartego na zasadzie optymalności wg Pareto, było poszukiwanie
satysfakcjonującego rozwiązania, opartego na konflikcie trzech celów, tj.: minimali-
zacji i kosztów napraw, maksymalizacji jakości utrzymania oraz minimalizacji
wystąpienia ryzyka awarii.
Innym przykładem systemu wspomagającego zarządzanie utrzymaniem obiektów
budowlanych jest BMDSS (Building Maintenance Decision Support System) (Lan-
gevine i inni, 2006). Opracowany model obejmuje sześć etapów, tj.: dekompozycję
budynku i określenie ważności jego składowych za pomocą metody AHP, komplek-
sową ocenę stanu budynku. Następnie przy zastosowaniu mechanizmu modelowania
niszczenia, opartego na łańcuchach Markowa, przeprowadzana jest predykcja przy-
szłych stanów elementów budynku. Na końcu wybierana jest odpowiednia strategia
utrzymania, dla której przeprowadzana jest optymalizacja wyboru napraw w budyn-
ku, której głównym celem jest maksymalizacja przyrostu wskaźnika oceny stanu
budynku.
Interesującym przykładem systemu wspomagania decyzji i wyboru alternatyw-
nych napraw jest (Decision Support Model for Semi-Automated Selection of
Renovation Alternatives) (Rosenfeld i Shohet, 1999). System składa się z czterech
etapów, tj.: wstępna ocena zgodności obiektu z wymaganiami prawnymi

195
i środowiskowymi (określenie możliwego zakresu unowocześnienia budynku
i stwierdzenia zasadności jego przeprowadzenia), przeprowadzenie oceny stanu
fizycznego i funkcjonalnego elementów budynku (konstrukcja, zewnętrzna elewa-
cja, powierzchnie wewnętrzne, drzwi i okna, hydraulika, systemy elektryczne itd.),
proponowanie możliwych do przeprowadzenia działań zmierzających do poprawy
stanu budynku oraz przeprowadzanie jakościowych i techniczno-ekonomicznych
porównań proponowanych wariantów napraw.
Przykładem komputerowego systemu wspomagania decyzji przy wyborze roz-
wiązań remontowych jest system EPIQR (Energy Performance and Indoor Quality
Retrofit) (Balaras i inni, 2000). Służy on do szacowania kosztów renowacji budyn-
ków przy uwzględnieniu racjonalizacji użytkowania energii i poprawy standardu
mieszkań. Jest to zintegrowany system diagnostyki stanu budynków i wspomagania
komputerowego w podejmowaniu decyzji o kierunku i zakresie prac remontowych,
z uwzględnieniem przedsięwzięć termomodernizacyjnych, przy różnych scenariu-
szach zaprogramowanych robót, z jednoczesną ciągłą kontrolą kosztów
przedsięwzięcia.

9.3. Opis proponowanego modelu

W proponowanym modelu decyzje, dotyczące wyboru zakresu napraw, uzależ-
nione są od trzech ocen budynku, tj. oceny stanu technicznego, energetycznego
i funkcjonalnego. Na podstawie powyższych ocen, określony jest syntetyczny
wskaźnik wartości użytkowej budynku. Jest on podstawą wyboru rozwiązania re-
montowego pozwalającego uzyskać największy przyrost wartości użytkowej
budynku, w stosunku do wielkości zaangażowanych środków finansowych. Propo-
nowany model decyzyjny stanowi złożony problem obliczeniowy, który wymaga
rozwiązania następujących etapów obliczeniowych:

9.4. Ocena budynku

Budynki poddawane są ocenie według trzech przyjętych kryteriów, tj.: K1 – stan
techniczny, K 2 – stan funkcjonalny, K 3 – stan energetyczny. Dla każdego z nich
zaproponowano odpowiedni sposób oceny.
Ocena stanu technicznego. Określono zbiór elementów budowlanych
E  {E1, E2 ,.... En } , na podstawie których przeprowadza się ocenę stopnia zużycia bu-
dynku. Oceniane są, m.in. takie elementy jak: ściany, stropy, dach, schody, balkony,
wiatrołapy, itd. Elementy Ei  E oceniane są na podstawie zbioru czynników
Ei  {u1, u2 ,...,u p } opisujących jego uszkodzenia, np. przy ocenie ścian: pęknięcia,
osiadanie, odchylenia, zawilgocenie. Do oceny stanu technicznego OK1 przyjęto
metodę „średniej ważonej” (Niezabitowska i inni, 2003), w której wskaźnik stopnia
zużycia budynku wyrażony jest w skali 0÷100 %.
n
wEi  OEK1
OK1  
i 1
100
i
, (9.1)

wEi – waga ocenianego elementu stanu technicznego,

196
 OEK1 – stopień zużycia technicznego i-tego elementu budynku [%].
i

Określenie wymagań Przyjęcie metod do oceny Określenie ważności

eksploatacyjnych wymagań eksploatacyjnych elementów

OCENA BUDYNKÓW

Rozmywanie zmiennych Określenie reguł wnioskowania Wyostrzanie

wejściowych Wnioskowanie

OCENA WARTOŚCI UŻYTKOWEJ BUDYNKÓW

KLASYFIKACJA REMONTOWA BUDYNKÓW

Oszacowanie kosztu napraw dla różnych technologii wykonania

OPRACOWANIE MOŻLIWYCH NAPRAW BUDYNKÓW

Tworzenie populacji Generowanie rozwiązań Ocena rozwiazań

początkowej remontowych remontowych

WSKAZANIE ROZWIAZAŃ REMONTOWYCH

Rys. 9.1. Etapy proponowanego modelu

Ocena poszczególnych elementów budynku Ei wyrażona jest w skali 0÷100 %.

Przeprowadzana jest w oparciu o stwierdzone uszkodzenia u i , na podstawie których
ekspert określa stopień zużycia elementu O EKi1 , posługując się przyjętą skalą ocen
lingwistycznych: D (dobra), ZA (zadowalająca), Ś (średnia), M (mierna), Z (zła).
Ocena stanu funkcjonalnego. Określono zbiór cech budynku C  {C1, C2 ,..,Ck } ,
na podstawie których przeprowadzana jest ocena stanu funkcjonalnego budynku.
Przy ocenie wzięto pod uwagę takie cechy jak: funkcjonalność balkonów, wejść do
budynku, komunikacje wewnątrzklatkową, bezpieczeństwo i ochronę mienia oraz
wentylację. Na ocenę każdej z cech budynku Ci C wpływa wiele innych czynników
Ci  c1 , c2 ,...,c o , np. przy ocenie funkcjonalności balkonu: jego powierzchnia, ro-
dzaj wykończenia, bezpieczeństwo, zabudowa, estetyka, itd. Do oceny stanu
funkcjonalnego OK 2 przyjęto jak wyżej metodę „średniej ważonej”, która w tym
przypadku polega na ocenie cech budynku Ci w oparciu o stopień spełnienia wyma-
gań odnoszących się do każdego z czynników ci . Obliczanie stanu funkcjonalnego
przeprowadza się według wzoru:
k
OK 2  w
i 1
Ci  OCKi 2 , (9.2)

197
wCi – waga ocenianej cechy stanu funkcjonalnego,
OCK 2
i
– ocena cechy stanu funkcjonalnego [pkt].
Ocena funkcjonalna elementów budynku wyrażona jest w skali 0÷5 pkt. Eks-
pert na podstawie stwierdzonego stanu cechy budynku Ci przypisuje jej ocenę OCKi2
posługując się zaproponowaną skalą ocen lingwistycznych: D (dobra), ZA (zadowa-
lający), Ś ( średnia), M (mierna), Z(zła), B (brak elementu), którym przypisano
oceny od 5 do 0 wyrażone w pkt.
Ocena stanu energetycznego. Określono zbiór elementów budynku
E  {E1, E2 ,.... Em} , na podstawie których będzie oceniany stan energetyczny budynku.
Niektóre elementy Ei E jak np. ściany, dach, strop piwnic, stolarka zewnętrzna, itd.
pokrywają się z tymi ocenianymi według kryterium K1 . Ocenę stanu energetyczne-
go OK 3 proponuje się przeprowadzić w oparciu o obowiązującą metodę,
pozwalającą określić sezonowe zapotrzebowanie budynku na energię do ogrzewania
Qh , wyrażone w kWh/m2  rok .
OK3  Qh / A, (9.3)
A – pole powierzchni przegród zewnętrznych [m2].

9.5. Ocena wartości użytkowej budynków

Wartość użytkowa budynków WUB jest obliczana na podstawie oceny według
trzech kryteriów K j . Każde z nich jest reprezentowane przez zmienną lingwistyczną
x j wyrażoną zbiorami rozmytymi Ai j w pewnej przestrzeni X j .
 
Ai j   x j ,  j ( x j )  : x j  X j ,  j ( x)  [0,1], (9.4)
  Ai  Ai

 j ( x j ) – stopień przynależności do zbioru rozmytego Ai j .
Ai

Rozmywanie zmiennych wejściowych wymaga określenia liczby zbiorów roz-

mytych oraz ustalenia charakterystyk i kształtu opisujących je funkcji
przynależności. Każdy ze zbiorów rozmytych Ai j , oprócz skrajnych, jest wyrażony
za pomocą trójkątnych funkcji przynależności, których wierzchołki są usytuowane
w środku każdego z n–przyjętych przedziałów.
  1 1 1
x1  A11 , A21 ,....,A51 , gdzie: A1 , A2 ,....,A5 oznaczają zbiory rozmyte przyjęte do oceny
według kryterium K1 , dla których zastosowano określenia lingwistyczne, kolejno:
dobry D, zadowalający ZA, średni Ś, mierny M, zły Z, dla których stopień zużycia
wyrażony w % wynosi odpowiednio: 0÷15, 16÷30, 31÷50, 51÷70, 71÷100.
  2 2 2
x2  A12 , A22 , A32 , gdzie: A1 , A2 , A3 oznaczają zbiory rozmyte przyjęte do oceny kryte-
rium K 2 , dla których zastosowano określenia lingwistyczne, kolejno: dobry D, średni
Ś, zły Z, którym odpowiadają następujące oceny OCKi2 [pkt]: 0÷2,5, 0÷5, 2,5÷5.
  3 3 3
x3  A13 , A23 ,....,A63 , gdzie: A1 , A2 ,....,A6 oznaczają zbiory rozmyte przyjęte do oceny
kryterium K 3 , dla których zastosowano określenia lingwistyczne, kolejno: niskoener-

198
getyczny NE, energooszczędny EO, średnioenergooszczędny ŚEO, średnioenergo-
chłonny ŚEC, energochłonny EC, wysokoenergochłonny WEC, dla których wskaźnik
zużycia energii E [kWh/m2  rok ] wynosi odpowiednio: 20÷45, 45÷80, 80÷100,
100÷150, 150÷250, > 250.
Informacje o związkach, jakie zachodzą pomiędzy przesłankami stanowiącymi
zmienne wejściowe x j a konkluzją reprezentującą zmienną wyjściową y ujęte są
w postaci zbioru reguł Rm , które możemy zapisać następująco:
if  A1 ( x1 )  0 and  A2 ( x2 )  0 and  A3 ( x3 ) then WUB( n) ( y)  0 (9.5)
t u v

 Ai ( x j ) – stopień przynależności zmiennej x1, x2 , x3 do zbiorów rozmytych t , u, v ,

j

WUB ( n) ( y) – stopień przynależności zmiennej y do WUB(n).

Zmienne lingwistyczne pojawiające się po lewej stronie reguł rozmytych są wej-
ściowymi i zwane są przesłankami (oznaczone jako t , u, v ), będącymi
aktywowanymi zbiorami rozmytymi. W wyniku ich spełnienia następuje urucho-
mienie reguły. Konkluzja każdej z reguł zapisana jest po prawej stronie równania.
W rozpatrywanym modelu zmienna wyjściowa y wyrażona jest przy użyciu pięciu
singletonów wyrażonych w [pkt]: bardzo wysoka BW (100), wysoka W (80), średnia
Ś (60), przeciętna P (40), niska N (20).
Baza reguł. Określanie reguł wnioskowania systemu odbywa się na podstawie
wiedzy eksperckiej. W pracy zastosowano autorski algorytm generowania bazy re-
guł systemu (Bucoń i Sobotka, 2012), który stanowi integralną część opracowanego
modelu. Wymaga on przeprowadzenia pięciu etapów obliczeniowych:
1) Pozyskanie wiedzy od ekspertów, których zadaniem jest przypisanie każdej
z pięciu wartości zmiennej wyjściowej y , odpowiedniego zakresu wartości zmien-
nych wejściowych x j , np. jeśli x1 = D i x2 = W i x3 =NE to y =BW.
2) Obliczanie wag przyjętych kryteriów przy zastosowaniu rozmytej metody AHP
(Jaśkowski i inni, 2010). Ich Istotność ustalana jest poprzez agregację ocen grupy K
ekspertów, z których każdy dokonuje m  n  (n  1) / 2 porównań parami kryteriów
(określa względny stopień przewyższania, preferencji, ważności), stosując skalę 1/9,
1/7, 1/5, 1/3, 1, 3, 5, 7, 9 rozszerzoną ewentualnie o oceny pośrednie 1/8, 1/6, 1/4,
1/2, 2, 4, 6, 8.
3) Obliczenie stopni przynależności  Ai ,WUB ( n) ( y) zbiorów rozmytych zmiennych
i

wejściowych x j do poszczególnych wartości użytkowych budynku zmiennej y .

 j ( y)  O j / N, n  1,2,3,...5 (9.6)
Ai ,WUB( n) Ai ,WUB( n)

O A j ,WUB (n) – liczba ekspertów potwierdzających regułę „jeżeli oceny według kryte-
i

rium j należą do termu Ai j , to zmienna wejściowa należy do termu

WUB(n) ,
N – liczba wszystkich ekspertów.
4) Obliczanie wartości konkluzji reguł. Liczba reguł m jest równa iloczynowi zbio-
rów rozmytych zmiennych wejściowych x j . Dla każdego Ai j , wybierany jest numer

199
zbioru rozmytego sij , dla którego funkcja przynależności przyjmuje maksymalną
wartość.
 j  max { j ( y),....., j ( y)}, (9.7)
WUB ( s ) i A , WUB ( N ) i A , WUB ( BW ) i
W dalszej kolejności dla każdej wygenerowanej reguły Rm obliczana jest kon-
kluzja Km:
n m
Km   w
i 1 j 1
j  WUB ( S j )  WUB ( sij ) ,
i
(9.8)

w j – waga zmiennej wejściowej j = 1, 2, 3,

WUB ( sij ) – wartość użytkowa budynku określona dla i-tego zbioru Ai j zmiennej x j ,
sij – przesłanki j- tego kryterium dla i = u, t, v; u = 1, 2,., 5, t = 1,2,., 6, v = 1,2,3.
5) Każdej m-tej regule R przyporządkowana jest wartość zmiennej wyjściowej
WUB(n) , na podstawie obliczonego wskaźnika konkluzji K m . Za konkluzję reguły
przyjmuje się tą wartość zmiennej wyjściowej y, dla której stopień przynależności
WUB (n) jest większy.


Rm  WUB(n)  max WUB ( N ) ( y),.....,WUB ( BW ) ( y)  (9.9)

Wnioskowanie. Na tym etapie ma miejsce uruchomienie każdej z reguł, której prze-

słanki są spełnione. Ogólnie rzecz biorąc w oparciu o przesłanki (oznaczone jako t , u, v )
znajdowana jest odpowiednia wartość wyjściowa y , będącą wnioskiem z przyjętych
reguł rozmytych.
Wnioskowanie na podstawie bazy reguł odbywa się w dwóch etapach:
1) Obliczenie stopnia przynależności  A j przesłanek i  t , u, v będących zbiorami
i

rozmytymi każdej z trzech zmiennych wejściowych x j .

2) Obliczenie stopnia spełnienia całego warunku (reguły) jako funkcji przynależno-
ści iloczynu zbiorów rozmytych obliczanego przy użyciu operatora prod:

WUB
Rm
( n)  prod ( j ( x1 )   j ( x2 )   j ( x3 ) (9.10)
Ai Ai Ai

W przypadku, gdy stopień spełnienia przesłanek jest równy zero, reguła nie zostanie
uruchomiona i nie bierze udziału podczas wnioskowania.
Wyostrzanie. Obliczanie wartości użytkowej budynku WUB, jest wynikiem aktywa-
cji konkluzji poszczególnych reguł systemu. Proces wyostrzania wymaga zastosowania
odpowiedniej metody defuzyfikacji. Dla modelu Takagi-Sugeno-Kanga przyjęto metodę
„sumy ważonej” (Takagi i Sugeno, 1985), której wyostrzona wartość użytkowa budyn-
ku y wyznaczana jest jako średnia ważona z wartości otrzymywanych z
aktywowanych reguł:
90
y   WUB
Rm
m 1

( n )  WUB(n) WUB( n ) ,
Rm
 (9.11)

WUB(n) – wartości zmiennej wyjściowej y , tj. (BW, W, Ś, P, N),

200
WUB
Rm
( n) ( y)
– stopień przynależności zmiennej wyjściowej y do m -tej reguły.

9.6. Klasyfikacja budynków do remontu oraz zaprojektowanie

wariantowych napraw
Wskazanie budynków do naprawy odbywa się na podstawie obliczonej wartości
użytkowej budynków. Jeśli ocenie poddawanych jest kilka budynków
B  {B1, B2 ,...,Bk }, możliwy jest wybór spośród nich tych, dla których ustalona war-
tość progowa nie przekracza zakładanej wartości wskaźnika WUB.
Naprawy (zakres, technologia wykonania) dla wytypowanych budynków ustala-
ne są na podstawie przeprowadzonej oceny elementów stanu technicznego,
energetycznego i funkcjonalnego. Naszym zadaniem jest zaproponowanie odpo-
wiedniej technologii przeprowadzenia naprawy (najlepiej w kilku wariantach), dla
których wymagane jest oszacowanie kosztu ich przeprowadzenia oraz obliczenie
przyrostu dla przyjętych w pracy kryteriów K j , posługując się proponowanym
w pracy sposobem oceny. Wszelkie prace naprawcze, proponowane na tym etapie,
powinny zapewnić użytkowanie istniejących budynków na poziomie odpowiadają-
cym wymaganiom ujętym w Prawie budowlanym i innych przepisach oraz normach.
Dla każdego budynku Bi  B zaklasyfikowanego do remontu określany jest, w opar-
ciu o przeprowadzone oceny według kryteriów K j , zbiór możliwych do
przeprowadzenia napraw N Bi  {Ni1 , Ni2 ,...,Nim } .
Każda naprawa Nis  N Bi może być wykonana na wiele możliwych sposobów, tzw.
wariantów Wris , z których każdy przedstawia inne rozwiązanie pod względem zasto-
sowanych materiałów, technologii wykonania oraz kosztów ich przeprowadzenia.

9.7. Wskazanie rozwiązań remontowych

Problem wyboru rozwiązań remontowych sprowadza się w opracowanym mo-
delu do:
 maksymalizacji przyrostu wartości użytkowej budynków, przy ograniczeniu:
 dostępnych środków pieniężnych przeznaczonych na remont.
W wyniku przeprowadzonej optymalizacji spośród proponowanych napraw
elementów budynku/ów N Bi wyłaniane jest rozwiązanie w , które jest zbiorem wa-
riantów napraw Wris przynoszącym największy przyrost wartości użytkowej
budynku, dla założonej kwoty K (stanowiącej warunek ograniczający).
K
Przyrost wartości użytkowej każdego z budynków OBi j jest wynikiem przyro-
stu wartości trzech kryteriów wejściowych. Przy obliczeniu przyrostu wartości
użytkowej wszystkich budynków WUB , uwzględniana jest ich powierzchnia użyt-
kowa Pu ( Bi ) , co pozwala uwzględnić ważony udział każdego z nich w całkowitej
powierzchni budynków.
3 k K
W UB   (wK j  OB j )  Pu ( Bi ) / Pu ( Bi ) (9.12)
i
j 1i 1

201
wK j – waga j- tego kryterium.
Rozwiązaniu najbardziej satysfakcjonującemu, wybranemu ze zbioru rozwiązań
dopuszczalnych, powinna odpowiadać maksymalna wartość funkcji przystosowania,
zapewniająca największy przyrost wartości użytkowej budynku lub budynków.
Rozwiązanie to stanowi kombinację różnych wariantów wykonania napraw, których
koszt nie powinien przekraczać środków finansowych przeznaczonych na remont.
Problem ten zapisano w uproszczonej postaci:
max z : z   WUB(w), K (w )  B, w W, (9.13)
w – rozwiązanie obejmujące zbiór wariantów remontu budynków,
ΔWUB(w) – przyrost wartości użytkowej budynków dla rozwiązania w,
K ( w ) – koszt dla rozwiązania w .
Do rozwiązania zadania optymalizacyjnego wykorzystano algorytm ewolucyjny,
którego zadaniem jest poszukiwanie rozwiązań optymalnych lub suboptymalnych
(akceptowanych). Poszczególne etapy jego działania, polegają na:
1) Utworzeniu populacji początkowej (rozwiązań początkowych). Zastosowano
reprezentacje osobników (rozwiązań dopuszczalnych) w postaci genów zawie-
rających informację o proponowanych wariantach naprawy budynków. Wartość
poszczególnych genów w chromosomie ustalana jest w sposób losowy.
2) Generowaniu możliwych rozwiązań remontowych w procesie selekcji, krzyżo-
wania, mutacji (Rutkowski, 2006).
3) Ocenie rozwiązań remontowych, która odbywa się przy zastosowaniu dwóch
funkcji przystosowania F1 i F2 . Zadaniem F1 jest poszukiwanie najlepszego
rozwiązania remontowego, którego koszt K nie przekracza ustalonej kwoty bu-
dżetu B, natomiast funkcji F2 rozwiązań, których koszt nieznacznie może
przekroczyć zakładany budżet, w wyniku czego możemy uzyskać lepsze roz-
wiązanie.
WUB
F1  , (9.14)
1  k  ( K  B / B)

WUB  ( B / K )
F2  , (9.15)
1  k  ( K  B / B)

k – współczynnik kary za przekroczenie budżetu.

9.8. Przykład zastosowania modelu

Zastosowanie modelu przedstawiono na przykładzie trzech wielorodzinnych bu-
dynków mieszkalnych, wykonanych w różnych systemach prefabrykacji i o różnej
wielkości powierzchni użytkowej Pu . Wyniki przeprowadzonych ocen budynku
według przyjętych kryteriów, tj. K1 – stan techniczny, K 2 – stan energetyczny, K 3 –
stan funkcjonalny, zestawiono w tabeli 9.1.

202
 Tabela 9.1. Ocena stanu budynku według przyjętych kryteriów
Nr ST SF SE Pu
budynku [%] [pkt] [kWh/m2·rok] [m2]
1 52,15 1,82 145,20 4017,2
2 53,37 2,05 163,70 4484,0
3 48,78 2,31 159,40 2862,5

Ocena wartości użytkowej budynków WUB wymagała w pierwszej kolejności

określenia reguł wnioskowania, które określono przy użyciu autorskiego algorytmu
do ich generowania (Bucoń i Sobotka, 2012). Dane potrzebne do obliczeń uzyskano
od 10-ciu ekspertów, których zadaniem było wskazanie przedziału wartości ocen
budynku, tj. ST, SE, SF, odpowiadających każdej z pięciu ocen wskaźnika WUB.
Wyniki obliczeń, na podstawie których określono konkluzję każdej z 90 reguł sys-
temu, przedstawiono w tabeli 9.2.
Tabela 9.2, Baza reguł systemu rozmytego
WUB BW W Ś P N
D
ZA
ST Ś
M
Z
NE
EO
ŚEO
SE ŚEC
EC
WE
D
C
SF Ś
Z
Rm 3 2 1 9 2 6 2 1 1 1 2 1 1 4 3 1 2 6 2 1 3 2 1 1 1 2 1 2 9 2 6 2 1 1 2 3

Na podstawie ocen stanu budynku (tab. 9.1), stanowiących dane wejściowe mo-
delu, przeprowadzono obliczenia wartości użytkowej każdego z trzech budynków.
Uzyskano dla nich następujące wartości, dla B1 = 34,09 pkt, B2= 32,52 pkt, B3=
38,54 pkt. Zakwalifikowano do naprawy wszystkie trzy budynki, dla których w ta-
beli 9.3 zestawiono propozycje napraw. Mogą one być w większości przypadków
przeprowadzone według różnych wariantów, o różnym zakresie prac i rozwiązań
materiałowo-technologicznych. Oszacowano również maksymalne i minimalne
koszty przeprowadzenia wszystkich proponowanych napraw w budynkach.
Tabela 9.3. Proponowane naprawy i warianty ich wykonania dla budynków
Nr budynku Liczba napraw Liczba wariantów napraw Kmin Kmax
1 11 24 638 636 1 610 768
2 14 24 969 349 1 636 711
3 11 21 588 520 1 224 483

Rodzaj i sposób napraw przyjęto na podstawie stanu faktycznego, tj. przeprowa-

dzonych ocen ST, SE, SF. Dane do obliczeń uzyskano z dokumentacja technicznej,

203
na podstawie której oszacowano koszt proponowanych napraw. Następnie określono
przyrost wartości dla ocenianych stanów budynku według formuł (9.1, 9.2, 9.3).
W zależności od zastosowanej naprawy przyrost ten może odnosić się do poprawy
jednego, dwóch a nawet trzech stanów budynku – tabela 9.4.
Tabela 9.4. Proponowane naprawy dla jednego z budynków
Element Przyrost
budynku Warianty remontowe elementu K [zł]
ST SE SF
1 docieplenie, tynk 6,53 31,80 0,00 386 832
1 Ściany 2 j.w., okładzina cokołu 7,00 31,80 0,00 412 176
zewnętrzne
3 naprawa, malowanie 1,40 0,00 0,00 68 850
1 wymiana pokrycia, obróbki 2,34 0,00 0,00 118 660
2 Dach 2 wymiana j.w., docieplenie 2,34 5,17 0,00 220 148
3 docieplenie 0,00 5,17 0,00 101 488
1 naprawa, malowanie 0,42 0,00 0,00 17 936
3 Wiatrołapy 2 j.w., montaż domofonów 0,42 0,00 0,20 37 736
3 Przebudowa 1,26 0,00 0,84 61 786
1 naprawa okładziny, tynku 0,98 0,00 0.00 34 331
4 Balkony 2 wymiana kompleksowa 2,43 0,00 0,00 177 716
3 wymiana j.w., naprawa balustrad 2,70 0,00 0,44 207 403
5 Orynnowanie 1 wymiana 0,70 0.00 0,00 18 374
Stolarka 1 wymiana- klatka schodowa 1,26 4,02 0,00 51 418
6 zewnętrzna
2 wymiana - klatka schodowa, piwnice 1,73 5,35 0,00 73 038
Stolarka 1 naprawa, malowanie 0,18 0,00 0,00 5 280
7 wewnętrzna
2 Wymiana 1,08 0,00 0,40 52 800
Ściany we- 1 naprawa ścian, tynku 2,20 0,00 0,00 72 521
8 wnętrzne
2 naprawa ścian, wymiana tynku 3,08 0,00 0,00 100 019
Instalacja 1 wymiana instalacji, osprzętu 3,71 0,00 0,00 195 502
9 elektryczna
2 naprawa instalacji, wymiana osprzętu 1,06 0,00 0,00 34 975
10 1 ocieplenie, wykończenie – strop 0,00 11,7 0,00 102 680
Stropy
piwnic
Schody 1 wymiana okładziny, naprawa tynku, 2,88 0,00 0,252 130 783
11 wewnątrz balustrad
klatek 2 wymiana okładziny, tynku, balustrad 3,60 0,00 0,756 166 842

Te wyniki są w następnej kolejności punktem wyjścia do optymalizacji, tj. wyboru

zakresu robót remontowych przynoszących największy przyrost WUB, przy założeniu
dysponowania ograniczonymi środkami przeznaczonymi na remont. Poszukiwano ze
zbioru wszystkich proponowanych napraw tych, dla których koszt będzie zawierał się
lub nieznacznie przekroczy zakładany budżet wynoszący 1 oraz 3 mln zł. W wyniku
przeprowadzonych obliczeń uzyskano po pięć rozwiązań remontowych, dla każdej
z zakładanych kwot dysponowanego budżetu, spośród których rozwiązania R1 są naj-
bardziej preferowane, że względu ma najlepszy stosunek przyrostu WUB do
poniesionych kosztów K (tab. 9.5).
Tabela 9.5. Wygenerowane rozwiązania remontowe Ri , dla założonych kwot budżetu B
B = 1 000 000 zł B = 3 000 000 zł
Ri
∆WUB [pkt] EF K [zł] ∆WUB [pkt] EF K [zł]
1 14,65 14,62 1 001 645 34,03 11,34 3 001 211
2 14,51 14,51 1 000 180 33,99 11,33 3 000 406
3 14,44 14,40 1 002 656 33,97 11,31 3 002 571
4 14,10 14,10 999 720 33,82 11,28 2 998 388

204
 5 13,98 14,00 998 484 33,77 11,25 3 000 942
Najlepsze rozwiązania remontowe w obydwu przypadkach przekroczyły zakła-
daną kwotę budżetu, odpowiednio o 1645 zł i 1211 zł, pozwalając na uzyskanie
przyrostu wartości użytkowej budynków ∆WUB równego 14,65 i 34,03 pkt. Można
zauważyć, że efektywność wykorzystania środków pieniężnych EF maleje wraz ze
wzrostem kwoty przeznaczanej na remont. W pierwszym przypadku wyniosła ona
14,62, zaś w drugim 11,34. Wynika to z faktu, iż w pierwszej kolejności zgodnie
z założeniami modelu, wybierane są naprawy najbardziej opłacalne a dopiero
w dalszej kolejności pozostałe.
Rozwiązania remontowe, które nie przekroczyły zakładanej kwoty budżetu,
w obydwu przypadkach R4 , okazały się mniej korzystne. Przyrosty wartości użyt-
kowej wyniosły odpowiednio 14,10 oraz 33,82 pkt. Wartości współczynnika
efektywności EF wynosiła dla nich odpowiednio 14,10 i 11,28.
Każde z pięciu rozwiązań remontowych przedstawionych w tabeli 9.5, składa się
z odmiennych wariantów napraw dla budynków. W tabeli 9.6 przedstawiono, dla
dwóch założonych kwot budżetu, szczegółowe zestawienie wariantów napraw (roz-
wiązań remontowych R1 ) z podziałem kosztów ich wykonania, dla każdego z trzech
budynków.
Tabela 9.6. Zestawienie wariantów napraw dla założonych kwot budżetu
Budżet Numer Koszt napraw Koszt łączny
[mln zł] budynku Naprawa/wariant [zł] [zł]
1 3/1, 4/1, 5/1, 6/2, 8/2, 9/2, 11/2 445515
1 2 5/1, 6/1, 7/2, 8/1, 13/1, 14/2, 329306 1001645
3 1/3, 2/1, 6/1, 8/2, 9/1 226824
1 3/3, 4/1, 5/1, 6/2, 7/2, 8/2, 9/1, 10/1, 11/2 1336208
3 2 1/2, 2/1, 4/1, 5/1, 6/2, 7/2, 8/1, 9/1, 13/1, 14/2 1002545 3 001 211
3 1/2, 2/1, 5/1, 6/2, 7/2, 8/2, 9/1 662458

9.9. Podsumowanie
Zarządzanie obiektem budowlanym wymaga ciągłej kontroli stanu budynku
i podejmowania działań naprawczych, w celu utrzymania go we właściwym stanie.
Zadanie to wymaga w pierwszej kolejności diagnostyki stanu obiektu, która może
być przeprowadzona na wiele różnych sposobów proponowanych w literaturze.
Znaczna ich część obejmuje jednak zbyt wąski zakres, odnoszący się wyłącznie do
oceny stanu technicznego. Stosowane natomiast wielokryterialne metody oceny
budynku, takie jak LEED, BREEAM i inne, wydają się nieodpowiednie do oceny
budynków mieszkalnych w Polsce, ze względu na przyjęte kryteria i sposób oceny
budynku.
W pracy zaproponowano ocenę budynku, wg trzech kryteriów, tj. ST, SE, SF,
do oceny których zastosowano powszechnie znane metody, jak np. metoda średniej
ważonej oraz metoda określania wskaźnika zużycia energii dla budynku. Komplek-
sowa ocena budynku wyrażona jest za pomocą syntetycznego wskaźnika WUB,
którego wartość określana jest na podstawie wiedzy eksperckiej i teorii zbiorów
rozmytych. Drugim ważnym elementem, którego rozwiązanie przedstawiono
w pracy, dotyczy podejmowania decyzji remontowych przez zarządzającego, w

205
warunkach ograniczonej dostępności środków finansowych. Zastosowano w tym
celu algorytm ewolucyjny, który w sytuacji występowania dużej liczby możliwych
rozwiązań pozwala szybko znaleźć rozwiązanie suboptymalne.
Zastosowanie modelu ogranicza się do wyboru napraw, których wykonanie
podnosi wartość użytkową budynku. Tego rodzaju naprawy nie wymagają natych-
miastowej realizacji, jak ma to miejsce, np. w przypadku napraw odnoszących się do
bezpieczeństwa konstrukcji, dlatego mogą one być uwzględniane w planach remon-
towych budynków i przeprowadzane w miarę dysponowania przez zarządcę
odpowiednimi środkami finansowymi.
Komputerowa implementacja opracowanego modelu pozwala określić najko-
rzystniejszy zakres napraw, z punktu widzenia przyjętych kryteriów oceny, których
wykonanie przyniesie największy przyrost wartości użytkowej. Opracowany model
wpisuje się w potrzebę strategicznego planowania zarządzania nieruchomościami
budynkowymi oraz stanowi narzędzie wspomagające zarządcę przy podejmowaniu
decyzji remontowych.
Wyniki prac były finansowane z środków statutowych przyznanych przez Mi-
nisterstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (S/63/2014).

9.10. Literatura
[1] Azhar S., Carlton, W. A., Olsen, D. i Ahmad I. (2011). Building information
modeling for sustainable design and LEED rating analysis. Automation in
Construction 20(2), 217-224.
[2] Bahr, C. i Lennerts, K. (2010). Quantitative validation of budgeting methods
and suggestion of a new calculation method for the determination of
maintenance costs. Journal of Facilities Management 8(1), 47 - 63.
[3] Balaras, C. A., Droutsa, K., Agririou, A. A. i Asimakopoulos D. N. (2000).
EPIQR surveys of apartment buildings in Europe. Energy and Buildings
31(2), 111-128.
[4] Bucoń, R. i Sobotka A. (2012). Model decyzyjny wyboru rozwiązań remon-
towych budynków mieszkalnych. Budownictwo i Inżynieria Środowiska,
59(3), 57-65.
[5] Caccavelli, D. i Gugerli H. (2002). TOBUS – a European diagnosis and
decision-making tool for Office building upgrading. Energy and Buildings
34(2), 113-119.
[6] Cha, H., Kim, J. i Han, J. (2009). Identifying and Assessing Influence Factors
on Improving Waste Management Performance for Building Construction
Projects. Journal of Construction Engineering and Management 135(7), 647-
656.
[7] Dascalaki, E. i Balaras, C. A. (2004). XENIOS – a methodology for assessing
refurbishment scenarios and the potential of application of RES and RUE in
hotels. Energy and Buildings 36(11), 1091-1105.
[8] Jaśkowski, P., Biruk, S. i Bucoń R. (2010). Assessing contractor selection
criteria weights with fuzzy AHP method application in group decision
environment. Automation in Construction 19 (2), 120-126.

206
[9] Juan, Y. K., Kim, J.H., Roper, K. i Lacouture D. C. (2009). GA - based
decision support system for housing condition assessment and refurbishment
strategies. Automation in Construction 18(4), 394-401.
[10] Kaklauskas, A., Zavadskas, E. K. i Raslanas S. (2005). Multivariant design
and multiple criteria analysis of building refurbishments, Energy and
Buildings 37(4), 361-372.
[11] Kasprowicz, T. (2005). Eksploatacja obiektów budowlanych. Materiały
Konferencji Naukowo-Technicznej: Problemy Naukowo-Badawcze
Budownictwa. Krynica, 171-178.
[12] Knyziak, P. (2007). Analiza stanu technicznego prefabrykowanych budynków
mieszkalnych za pomocą sztucznych sieci neuronowych. (Rozprawa doktorska
niepublikowana). Warszawa: Politechnika Warszawska.
[13] Konior, J. (1997). Wpływ utrzymania budynków mieszkalnych na techniczne
zużycie ich elementów. (Rozprawa doktorska niepublikowana), Wrocław:
Politechnika Wrocławska.
[14] Langevine, R., Allouche, M. i AbouRizk, S. (2006). Decision support tool for
the maintenance management of buildings. Joint International Conference on
Computing and Decision Making in Civil and Building Engineering, Montre-
al, Canada. Pobrano z lokalizacji: http://itc.scix.net/data/works/att/w78-2006-
tf349.pdf
[15] Lounis, Z. i Vanier D. J. (2000). A Multiobjective and stochastic system for
building maintenance management. Journal of Computer-Aided Civil and
Infrastructure Engineering 15(5), 320-329.
[16] Niezabitowska, E., Kucharczyk-Brus, B. i Masły, D. (2003). Wartość
użytkowa budynku, Warszawa: Verlag Dashofer.
[17] Orłowski, Z. i Szklennik, N. (2011). Zakres modernizacji budynku – jako
wynik analizy diagnostycznej budynku. Budownictwo i Inżynieria
Środowiska, 2(3), 353-360.
[18] Ostańska, A. (2009). Problemy rewitalizacji zespołów prefabrykowanych
zabudowy mieszkaniowej na przykładzie osiedla im. Stanisława Moniuszki
w Lublinie. Budownictwo i Architektura, 4(1), 85-104.
[19] Owczarek, S., Orłowski, Z. i Szklennik, N. (2006). Koncepcja systemowej
oceny zużycia budynków. Materiały Konferencji Naukowo-Technicznej:
Technologia i zarządzanie w budownictwie. Karłów, 341-346.
[20] Perng, Y. H., Juan, Y. K. i Hsu, H. S. (2007). Genetic algorithm-based
decision support for the restoration budget allocation of historical buildings.
Building and Environment 42(2), 770-778.
[21] Preiser, W. F. E. i Vischer J. C. (2005). Assessing Building Performance.
Oxford: Elsevier Butterworth-Heinemann.
[22] Rosenfeld, Y. i Shohet, I. M. (1999). Decision Support model for semi-
automated selection of renovation alternatives. Automation in Construction
8(4), 503-510.
[23] Rusek, J. (2010). Modelowanie stopnia zużycia technicznego budynków na
terenach górniczych z wykorzystaniem wybranych metod sztucznej inteligencji.
(Rozprawa doktorska). Pobrano z lokalizacji:
http://winntbg.bg.agh.edu.pl/rozprawy2/10217/full10217.pdf.

207
[24] Rutkowski, L. (2006). Metody i techniki sztucznej inteligencji. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
[25] Takagi, T. i Sugeno, M. (1985). Fuzzy identification of systems and its
applications of modeling and control, IEEE Transactions of Systems. Man
and Cybernetics 15(1), 116-132.
[26] Turskis, Z., Zavadskas, E. K. i Peldschus F. (2009). Multi-criteria optymaliza-
tion system for decision ma king In construction design and management.
Inzinerine Ekonomika - Engineering Economics 1(61), 7-17.
[27] Urbański, P. (2001). Ocena stopnia zużycia technicznego wybranej grupy
budynków mieszkalnych za pomocą sztucznych sieci neuronowych. (Rozprawa
doktorska niepublikowana). Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski.
[28] Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U.
1997 nr 115 poz 741)
[29] Zavadskas, E. K., Kaklauskas, A. i Gulbinas, A. (2004). Multiple Criteria
Decision Support Web-Based System for Building Refurbishment. Journal Of
Civil Engineering and Management 10(1), 77-85.
[30] Zieba, M., Belniak, S. i Gluszak M. (2013). Demand for sustainable office
space in Poland: the results from a conjoint experiment in Krakow. Property
Management 31(5), 404-419.
Abstract
Residential building management requires to maintain the building in non-deteriorated con-
dition and obliges the administrator to reasonably invest funds for repairs.It involves making
difficult and complex decisions regarding the selection of repair solutions. Deciding on the
choice of repair solutions is a difficult and complex task. Building administrators have to
consider both, the benefits of some repair works, and limitations due to the availability of
funds. Selection of a repair solution, bearing in mind the above, requires a comprehensive
approach that will allow assessment of the building condition and determining the repair
scope required. The research conducted by the author was aimed at developing a decision-
making model and its computer-aided implementation, taking into account a number of oper-
ating demands. The system algorithm proposed comprises five stages including: building
condition assessment, building use value evaluation, repair classification, multiple variants of
repair and the choice of repair solutions. The article describes individual stages of the model
in detail, giving numerical application examples of the method for repair solution choice.

208
Dariusz Skorupka 14, Artur Duchaczek15

10. Metoda oceny ryzyka uszkodzeń obiektów komunikacyj-

nych w warunkach kryzysowych
10.1. Wprowadzenie
Integralną częścią infrastruktury krytycznej, zgodnie z zapisami Ustawy o zarzą-
dzaniu kryzysowym (2007), jest system transportowy, który odpowiada za
przemieszczanie ładunków pomiędzy stacjonarnymi elementami sieci i systemami
logistycznymi (Pyza, 2010). Jednym z elementów tego systemu jest jego infrastruk-
tura, którą tworzą drogi wszystkich gałęzi transportu, punkty transportowe oraz
urządzenia pomocnicze służące do bezpośredniej obsługi dróg i punktów transpor-
towych (Kogut, 2012). Nieodzownym elementem dróg zarówno samochodowych,
jak i kolejowych są zawsze obiekty mostowe, do których zaliczamy różnego rodzaju
mosty, wiadukty, estakady i przepusty. Zagrożenia ze względu na źródło powstania
można podzielić na zagrożenia naturalne, techniczne i antropogeniczne (Grocki,
2012). Zagrożenia militarne i terrorystyczne wchodzą w skład zagrożeń antropoge-
nicznych, które są przedmiotem rozważań niniejszego rozdziału.
Podatność obiektu komunikacyjnego na jego celowe uszkodzenie (zniszczenie)
można rozpatrywać z punktu widzenia wrażliwości danej konstrukcji na zamierzone
działanie człowieka lub stopnia jego znaczenia dla prawidłowego funkcjonowania
systemu transportowego na danym obszarze kraju (Kamyk & Szelka, 2008). Pierw-
sze podejście opiera się na znajomości technicznych właściwości elementów danej
konstrukcji mostowej (Ray, 2007; „Recomendation …”, 2003), gdyż wiedza ta po-
zwala określić słabe punkty konstrukcji obiektu mostowego oraz sposoby jego
ochrony przed ewentualnym sabotażem z użyciem materiałów wybuchowych. Dru-
gie podejście polega natomiast na ocenie konsekwencji zniszczenia danego obiektu
mostowego. Przy czym takie podejście przeznaczone jest głównie dla organów za-
rządzających systemem infrastruktury transportowej na danym obszarze (Kamyk &
Szelka, 2008). Zatem wydaje się, że opracowanie ilościowej metody oceny ryzyka
uszkodzenia obiektów mostowych będzie miało utylitarny charakter, ponieważ ich
wynik będzie mógł być cenną informacją zamieszczaną na mapach ryzyka (Ducha-
czek & Skorupka, 2013b).
W Polsce istnieje kilka ośrodków naukowych zajmujących się problematyką
związaną z projektowaniem konstrukcji mostów wojskowych. Nie ma jednak ośrod-
ka, w którym prowadzone byłyby badania nad oceną ryzyka uszkodzenia tych
obiektów w sytuacjach kryzysowych.
Biorąc pod uwagę, że literatura przedmiotu dotycząca omawianej problematyki
jest stosunkowo uboga, zatem dodatkowe opracowanie powinno cieszyć się zainte-

14
Dariusz Skorupka, dr hab. inż., Wydział Zarządzania, Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk
Lądowych
15
Artur Duchaczek, dr inż. Wydział Zarządzania, Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądo-
wych

209
resowaniem środowiska naukowego. Autorzy podejmowali się już przedmiotowej
problematyki (Duchaczek & Skorupka, 2013a,b,c), jednak niniejsze opracowanie
jest zbiorczym kompendium dotyczącym metody oceny ryzyka uszkodzeń obiektów
komunikacyjnych z uwzględnieniem sytuacji kryzysowych, takich jak np. ataki ter-
rorystyczne.

10.2. Metodologia badań

W Polsce obiekty mostowe projektuje się z odpowiednim zapasem bezpieczeń-
stwa. W obliczeniach tych nie są jednak uwzględniane obciążenia wyjątkowe, takie
jak np. działania terrorystyczne. Mimo, że mosty mają ustalony okres użytkowania,
to istnieje zawsze możliwość wystąpienia sytuacji kryzysowych związanych z ich
eksploatacją, których efektem jest zachwianie prawidłowego działania systemu
transportowego na danym obszarze kraju. Dlatego też:
Celem niniejszego opracowania jest stworzenie metody oceny ryzyka uszkodzenia
obiektów komunikacyjnych na przykładzie obiektów mostowych.
Osiągnięcie celu zależy od rozwiązania głównego problemu naukowego w posta-
ci następującego pytania:
W jaki sposób dokonać ilościowej oceny ryzyka uszkodzenia obiektów mostowych?
Ze względu na złożoność problemu głównego zachodziła konieczność rozłożenia
jego treści na następujące problemy szczegółowe:
Jakie kryteria uwzględniać podczas oceny ryzyka uszkodzenia obiektu mostowego
i jaką metodą określać wagę tych kryteriów? W jaki sposób określać prawdopodo-
bieństwo i konsekwencję (wielkość strat) uszkodzenia określonego obiektu
mostowego?
Ograniczeniem dotyczącym zakresu czynności badawczych prowadzonych nad
problemem naukowym będzie skupienie głównej uwagi na obiektach mostowych
występujących na ustalonym obszarze kraju oraz ograniczenie sytuacji kryzysowych
do uszkodzenia elementów konstrukcyjnych tych obiektów przy użyciu materiałów
wybuchowych.
Dotychczas stosowane metody oceny ryzyka uszkodzenia obiektów mostowych
w większości przypadków określają to tylko w sposób jakościowy, tzn. poprzez opis
lub zmienne lingwistyczne. W ocenie jakościowej duże znaczenie ma jednak intuicja
oceniającego. Wydaje się, że w ocenie ilościowej istnieje możliwość większego
obiektywizmu, gdyż oceniający będzie działał według ściśle określonego algorytmu.
W związku z tym sformułowano następującą ogólną hipotezę roboczą:
Autorska metoda oceny ryzyka umożliwi w sposób kompleksowy ilościową ocenę
ryzyka uszkodzenia obiektów mostowych w kontekście ataków terrorystycznych.
Założono, że rezultaty pracy będą mogły znaleźć praktyczne zastosowanie
w procesie tworzenia map ryzyka na potrzeby planów zarządzania kryzysowego.
Główne założenia tego rozdziału stanowiła dotychczas nagromadzona wiedza na
temat technologii budowy i odbudowy obiektów mostowych, projektowania przęseł
i podpór, metod określania trwałości konstrukcji stalowych i betonowych, metod
optymalizacji wielokryterialnej, metod oceny ryzyka przedsięwzięć budowlanych
oraz zasad niszczenia konstrukcji mostowych, a także zasady prac minerskich.

210
 Zasadniczą metodą stosowaną do rozwiązania problemu badawczego była anali-
za systemowa oraz modelowanie matematyczne. W omawianych badaniach
zastosowano również narzędzia badawcze, takie jak wskaźniki liczbowe, arkusze
kalkulacyjne, zestawienia liczbowe oraz wzory matematyczne.

10.3. Podstawy teoretyczne metody oceny ryzyka uszkodzenia obiektów

mostowych
10.3.1. Podstawowe założenia dotyczące oceny ryzyka
uszkodzenia obiektów mostowych
Ryzyko jest terminem ogólnie znanym i często używanym w różnych obszarach
działalności człowieka. Podobnie jednak, jak w przypadku planowania, definicja
i sposób rozumienia ryzyka są różne. Wydaje się jednak, że przeważa opisowe roz-
ważanie ryzyka nad jego ilościową interpretacją (Skorupka, 2007).
W praktyce pojęcie ryzyka jest różnie rozumiane i definiowane (Regan, 2003;
Willet, 1951; Knight, 1921; Pfeffer, 1956; Sienkiewicz, 1994; Kasprowicz, 2002).
Inaczej rozumieją ryzyko ekonomiści, którzy skupiają się zazwyczaj jedynie na
aspektach finansowych, a inaczej inżynierowie odnoszący problem ryzyka do zakłó-
ceń w pracy maszyn, czy procesów produkcyjnych. Żołnierze oceniają ryzyko
wykonania zadania, a policjanci traktują pojęcie ryzyka jako zagrożenie dla poten-
cjalnego obywatela. Jeszcze inaczej zwykli pracownicy, którzy często oceniają
ryzyko utraty przez siebie pracy (Skorupka, 2007).
Można uznać, że ten fakt determinuje potrzebę badania problemu ryzyka. Wyda-
je się jednak, że najbardziej znanym równaniem umożliwiającym określenie ryzyka
uszkodzenia obiektu mostowego może być wyrażenie (10.1) (Skorupka, 2007):
R=P×C (10.1)
P - to prawdopodobieństwo ataku terrorystycznego na obiekt mostowy, natomiast C
to konsekwencja jego uszkodzenia lub zniszczenia, również traktowana jako wiel-
kość mierzalna.
Co oznacza, że pojęcie ryzyka można zdefiniować jako prawdopodobieństwo
wystąpienia zdarzenia niekorzystnego (czynnika ryzyka) w trakcie realizacji przed-
sięwzięcia w iloczynie z konsekwencją jego oddziaływania na wykonywane
przedsięwzięcie (Skorupka, 2007).
W niniejszym rozdziale zaproponowano jeden z możliwych przykładów identy-
fikacji i kwantyfikacji ryzyka uszkodzenia obiektów infrastruktury transportowej na
skutek eksplozji ładunku materiału wybuchowego (Duchaczek & Skorupka,
2013b,c). Zaproponowano aby ryzyko Ri wystąpienia takiego ataku na i-ty obiekt
mostowy na określonym obszarze kraju określić, stosując wyrażenie (2), to jest jako
iloczyn prawdopodobieństwa pi wystąpienia tego zdarzenia i konsekwencji ci wyni-
kających ze zniszczenia tego obiektu podzielony przez sumę tych iloczynów dla
wszystkich n analizowanych mostów (Duchaczek & Skorupka, 2013b,c):
pi ci
Ri  (10.2)
s

211
 n
s  ( p c ).
i 1
i i (10.3)

przyjmując, że wartość prawdopodobieństwa pi i konsekwencji ci jest liczbą z przedziału

<0, 1>.
Zakładając jednocześnie, że suma prawdopodobieństwa p zniszczenia wszystkich
obiektów mostowych, suma konsekwencji c ich zniszczenia oraz ryzyko R uszko-
dzenia n obiektów mostowych na analizowanym obszarze kraju jest równe jedności.
Do obliczania wartości prawdopodobieństwa pi i konsekwencji ci zaprezentowa-
no nietypowe zastosowanie dwóch wybranych metod optymalizacji
wielokryterialnej. Zaletą zaprezentowanych analiz jest fakt, że przyjętą hierarchię
wariantów decyzyjnych będzie można prosto w naukowy sposób wyjaśnić, a nie
odwoływać się tylko do swojej wiedzy, doświadczenia i intuicji.
W literaturze przedmiotu zaprezentowano wiele metod optymalizacji wielokryte-
rialnej, które można było zastosować do rozwiązania przedmiotowego zagadnienia.
Autorzy licznych prac, między innymi Książek (2011), zaprezentowali zarówno
klasyfikację, jak i porównanie tychże metod. Dlatego w niniejszym opracowaniu nie
prezentowano już tego materiału. Zdaniem Autorów pracy są dwie cechy, które zde-
cydowały o wyborze metod optymalizacyjnych. Po pierwsze był to charakter
zmiennych (lingwistyczne lub liczbowe), po drugie prostota i przejrzystość danej
metody.
O charakterze zmiennych użytych do analiz decydowały kryteria przyjęte przez
autorów do obliczania zarówno prawdopodobieństwa pi, jak i konsekwencji ci omó-
wione w dalszej części pracy. W przypadku użycia czynników niemierzalnych
(zmienne lingwistyczne) użyto metody Analitycznego Procesu Hierarchicznego
(AHP), natomiast w przypadku użycia czynników mierzalnych (zmienne liczbowe)
użyto metody Bellingera (Duchaczek & Skorupka, 2013a,b,c).
Prostota i przejrzystość danej metody jest bardzo ważnym elementem, ponieważ
wpływa bezpośrednio na chęć stosowania danej metody w praktyce inżynierskiej.
Metoda nawet najlepsza jeżeli jest zbyt skomplikowana i mało przejrzysta nie będzie
stosowana przez inżynierów w codziennej praktyce zawodowej.
10.3.2. Metody optymalizacji wielokryterialnej wykorzystywane
do oceny ryzyka uszkodzenia obiektów infrastruktury
transportowej
Podstawy teoretyczne metody AHP
W niniejszej pracy do oceny prawdopodobieństwa uszkodzenia obiektów mo-
stowych zastosowano metodę Analitycznego Procesu Hierarchicznego (AHP).
Metoda AHP została opracowana i opisana przez Saaty’ego (1991; 2001).
W oparciu o prace Przybyło i Krężołka (2003), Gindy (2007), Kastelik-Gindy
(2012), Teknomo (2012), a szczególnie pracę Ostręgi (2004), autorzy w niniejszym
opracowaniu przedstawili tylko najważniejsze założenia teoretyczne metody AHP.
Z założenia metoda ta powinna ułatwiać dokonywanie optymalnych wyborów
w przypadku optymalizacji wielokryterialnej, dzięki ich redukcji do serii porównań
wykonanych parami. Metoda AHP ma oczywiście wiele zalet, ale za jedną z naji-

212
stotniejszych należy uznać możliwość jednoczesnego użycia czynników mierzal-
nych i niemierzalnych (Ostręga, 2004).
Ponieważ cechą charakterystyczną metody jest fakt, że dokonuje się porównania
parami każdego elementu z każdym, zatem standardowo używane skale ocen są tu
generalnie bardzo mało przydatne. Z tego względu wprowadzono nową 9-cio punk-
tową skalę ocen. Porównując ze sobą dwa elementy ustalamy, który z tych dwóch
elementów jest ważniejszy i w jakim stopniu (Przybyło & Krężołek, 2003).
W przypadku porównania elementów, które nie mają charakteru mierzalnego na-
leży stosować tzw. podejście lingwistyczne, w którym zmienna lingwistyczna
przyjmuje jako swoje wartości tzw. określenia werbalne. W celu oceny elementów
znajdujących się na poszczególnych poziomach analizowanej struktury zbudowano
macierz porównań, której stopień równy jest liczbie porównywanych elementów
(Ostręga 2004):
 a11  1 a12 ... a1n 
 
a21  1 1 ... a2n 
 a12 
A  (10.4)
 ... ... ... ... 
 1 
an1  1 ... amn 
 a1n 
A – macierz kwadratowa o elementach aij (i,j = 1, 2, …, n), podlegającym następują-
cym zasadom:
1
a) jeżeli aij = z, wtedy a ji  ,z≠0
z
b) jeżeli kryterium Ci jest równoważne w stosunku do kryterium Cj, wtedy aij = 1
i aji = 1, a w szczególności aij = 1 dla i=j.
Przy czym macierz A spełnia również następującą własność:
1
aij  0, aij   i, j  1,2,...n.
a ji
Wszystkie elementy analizowanego modelu są porządkowane według ważności
wektorów priorytetów W = w1, .., wn. Aby dokonać obliczeń wektora priorytetów W
należy w pierwszej kolejności dokonać normalizacji macierzy A (powstaje wówczas
macierz B), poprzez podzielenie każdego jej elementu przez sumę elementów ko-
lumny, w której się on znajduje (Ostręga, 2004):
aij
bij  n
. (10.5)
a i 1
ij

Następnie określamy wartości średnie dla każdego wiersza nowej macierzy bę-
dące elementami wi wektora priorytetów W (Ostręga, 2004):
n

b
j 1
ij

wi  , (10.6)
n

213
 n
i, j = 1, …, n przy czym w
i 1
i  1 . W przypadku wektora priorytetów analizowa-

nych kryteriów używamy symbolu ki, natomiast dla wektora priorytetu obiektu i-
tego według kryterium j-tego stosujemy symbol oij.
Wartość współczynnika AHP oznaczonego hi określano na podstawie zależności:
n
hi   (k o ) ,
i 1
i ij (10.7)

ki to wartość elementu wektora priorytetów dla i-tego kryterium (tzw. waga i-tego
kryterium), natomist oij to wartość elementu wektora priorytetu j-tego obiektu pod
n
względem i-tego kryterium, przy czym h
i 1
i  1.

Zatem można stwierdzić, że porównania poszczególnych kryteriów oraz anali-

zowanych wariantów dokonuje się poprzez określanie stopnia przewagi jednego
elementu nad drugim. Czynność tę realizują specjaliści na podstawie swoich niestety
dość subiektywnych opinii. Pomimo swojej wiedzy oni również mogą popełnić błę-
dy w przyznawaniu ocen, wynikające przede wszystkim z braku tzw. konsekwencji
przy ocenianiu (Ostręga, 2004).
Jak podaje A. Ostręga (2004) w metodzie AHP sprawdzenie wiarygodności wy-
ników odbywa się przede wszystkim poprzez obliczenie współczynnika
konsekwencji CR obliczanego według zależności:
CI
CR  100% , (10.8)
RI
RI to indeks losowy, zależy od stopnia macierzy n, przybierający wartości od 0÷1,57
(tabela 10.1). Szczegóły dotyczące obliczania wartości indeksu losowego RI zapre-
zentował Saaty (1991).
Wskaźnik konsekwencji CI określamy natomiast z zależności:
(max  n)
CI  (10.9)
(n  1)
λmax to maksymalna wartość własna macierzy, zawsze większa lub równa stopniowi
macierzy n.
Tabela 10.1. Wartość indeksu losowego RI (Ostręga, 2004; Kastelik-Ginda, 2012)
Wymiar
n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
macierzy
Indeks
RI 0,00 0,00 0,58 0,90 1,12 1,24 1.,32 1,41 1,45 1,49 1,51 1,54 1,56 1,57
losowy

Przybliżoną maksymalną wartość własną macierzy λmax można obliczyć jako

wartość sumy iloczynów uśrednionych wierszowo wartości znormalizowanych wag
i kolumnowych sum odpowiadających poszczególnym kryteriom, co można zapisać
wyrażeniem (Ginda, 2007; Kastelik-Ginda, 2012; Teknomo, 2012):
n  n 
max   a w
 i
i 1 
ij


(10.10)
j 1 
Przyjęto, że wartość współczynnika konsekwencji CR nie powinna przekraczać
10%, gdyż wówczas należałoby powtórzyć proces oceny (Ostręga, 2004).

214
Podstawy teoretyczne metody Bellingera
W niniejszej pracy do oceny konsekwencji uszkodzenia obiektów mostowych za-
stosowano metodę Bellingera. Skorupka, Duchaczek i Szleszyński (2012), w oparciu
o prace Wolnego (2007) i Górnego (2004), przedstawili przejrzysty opis metody
Bellingera. Metoda ta swoją nazwę wzięła od nazwiska jej twórcy Bernharda Bel-
lingera. Jest to jedną z metod analizy wielokryterialnej, która porządkuje obiekty na
podstawie wartości oceny łącznej wyznaczonej ze zbioru przyjętych kryteriów
cząstkowych. P. Górny (2004) przedstawił szczegółowy algorytm obowiązujący w
omawianej metodzie, ujmując go w ośmiu etapach. W pierwszym etapie następuje
określenie wymagań i ograniczeń dla przyszłych hipotetycznych wariantów rozwią-
zań analizowanego problemu. Etap drugi to przede wszystkim zdefiniowanie
dostępnych w danej sytuacji wariantów decyzyjnych. W etapie trzecim następuje
szczegółowe określenie przyjętych kryteriów oceny, przyjęcie jednostek pomiaro-
wych i pożądanego kierunku zmian w obrębie danego kryterium (stymulanty
i destymulanty), a także dolnej i górnej granicy zmian dla analizowanych kryteriów
cząstkowych. Etap czwarty polega na ustaleniu hierarchii poszczególnych kryteriów,
poprzez ustalenie wag jakie nadaje decydent przyjętym kryteriom oceny. W etapie
piątym następuje tworzenie macierzy zawierającej rzeczywiste wartości analizowa-
nych kryteriów pod kątem poszczególnych wariantów. Etap szósty obejmuje
zaprezentowanie wszystkich liczb z macierzy z etapu piątego jako procentu tzw.
drogi od stanu najmniej do najbardziej pożądanego. W etapie siódmym mnożymy
wszystkie liczby otrzymane w etapie szóstym przez wagi przyjęte w etapie czwar-
tym. Etap końcowy (ósmy), to określenie wariantu najlepszego na podstawie sumy
ocen przyznanych poszczególnym wariantom z uwzględnieniem wszystkich anali-
zowanych kryteriów (Górny, 2004). Przedstawiony proces oceny wariantów
decyzyjnych przy zastosowaniu metody Bellingera można opisać zależnościami
(10.11-10.13).
Odległość pomiędzy kresem górnym i dolnym zbioru wartości j-tego kryterium
oceny wariantów decyzyjnych j określamy z zależności (Skorupka, Duchaczek &
Szleszyński 2012):
 j  sup_X  inf_X (10.11)
sup_X oznacza kres górny zbioru dopuszczalnych wartości j-tego kryterium,
natomiast inf_X to kres dolny zbioru dopuszczalnych wartości j-tego kryterium.
Ocenę i-tego wariantu decyzyjnego na podstawie j-tego kryterium oceny oxij
określamy (Skorupka, Duchaczek & Szleszyński 2012):
- dla stymulanty:
sup_X  xi
o xij  100% , (10.12)
j
- dla destymulanty:
inf_X  xi
o xij  100% , (10.13)
j
xi przydzielona przez analityka wartość liczbowa dla i-tego wariantu decyzyjnego.
Ocena końcowa wariantu decyzyjnego wyznaczana jest na podstawie zależności
(14), gdzie uwzględniana jest waga danego kryterium lub preferencja decydenta

215
(Skorupka, Duchaczek & Szleszyński, 2012):
m
Oxi  w
j 1
j  o xij (10.14)

gdzie Oxi to ocena i-tego wariantu decyzyjnego, natomiast wj to waga j-tego

kryterium oceny (preferencja decydenta) o wartość z przedziału <0,1>.
10.3.3. Kryteria uwzględniane przy ocenie ryzyka uszkodze-
nia obiektów mostowych
Wyznaczając prawdopodobieństwo uszkodzenia obiektu mostowego przyjęto, że
jest to wielkość określająca nasze oczekiwania co do możliwości wystąpienia dane-
go zdarzenia. Wielkość ta jest wykorzystywana zatem do wyznaczania (szacowania)
możliwości zajścia pewnego „zdarzenia losowego” i przyjmuje wartości z przedzia-
łu <0; 1>, przy czym suma tych liczb (tzn. całkowita wartość dla wszystkich
analizowanych obiektów mostowych) równa jest zawsze jedności. Ponieważ okre-
ślenie prawdopodobieństwa w oparciu tylko o subiektywne przesłanki i odczucia
może być nieprzydatne dla praktyki inżynierskiej, należało zatem określić metodę
wyznaczania tegoż prawdopodobieństwa (Duchaczek & Skorupka, 2013a).
Biorąc pod uwagę założenie, że suma prawdopodobieństwa P zniszczenia obiek-
tów mostowych na danym terenie ma być równa jedności, tzn. zniszczony zostanie
tylko jeden obiekt mostowy oraz fakt, że zawsze łatwiej jest porównywać ze sobą
tylko dwa warianty, szczególnie kiedy ich hierarchia jest wyrażona zmiennymi lin-
gwistycznymi, do wyznaczania wartości tego prawdopodobieństwa wykorzystano
metodę AHP. Przyjęto założenie, że prawdopodobieństwo uszkodzenia obiektu mo-
stowego jest równe współczynnikowi danego wariantu, uzyskanemu w metodzie
AHP, przy czym wariantami są tu wszystkie obiekty mostowe zlokalizowane na
danym obszarze (Duchaczek & Skorupka, 2013a). Natomiast przy ocenie konse-
kwencji uszkodzenia obiektów mostowych przyjęto hierarchię tych obiektów
wyrażoną zmiennymi liczbowymi, przez co do jej wyznaczania wykorzystano meto-
dę Bellingera (Duchaczek & Skorupka, 2013b).
Obiektywność prowadzonych analiz uzależniona jest zawsze od przyjętych kryte-
riów. Ponieważ jednak obiekty mostowe to specyficzne budowle, charakteryzujące
się zróżnicowaną konstrukcją, to kryteria przyjmowane do obliczeń ryzyka ich
uszkodzenia mogą być tak naprawdę każdorazowo różne. Należy być jednak świa-
domym, że zbyt duża liczba kryteriów zdecydowanie utrudnia prowadzenie
przedmiotowych analiz, a jednocześnie tylko w nieznacznym stopniu zwiększa
„obiektywizm” otrzymanych wyników (Duchaczek & Skorupka, 2013b).
Analizując możliwości dokonania ataku z użyciem materiałów wybuchowych na
obiekty mostowe stwierdzono, że kryteriami oceny prawdopodobieństwa uszkodze-
nia takich obiektów jest przede wszystkim lokalizacja obiektu oraz możliwość
zniszczenia (uszkodzenia) konstrukcji nośnej obiektu (Duchaczek & Skorupka,
2013a).
W przypadku lokalizacji obiektu mostowego należy uwzględnić takie aspekty jak
możliwość ochrony i obrony danego obiektu, co zazwyczaj związane jest z odległo-
ścią od centrum miasta (K1) oraz natężenie ruchu na moście (K2), co jest związane
bezpośrednio z klasą drogi. Można założyć, że obiekty oddalone dalej od centrum

216
miast nie będą monitorowane ani ochraniane, a zatem prawdopodobieństwo związa-
ne np. z wcześniejszym zaminowaniem mostu będzie większe. Jeżeli chodzi
o natężenie ruchu to oczywistym jest, że atak na obiekt mostowy związany jest
z paraliżem komunikacyjnym na danym obszarze kraju, wydaje się zatem, że obiek-
ty o znacznym natężeniu ruchu powinny być ciekawszym i ważniejszym celem
(Duchaczek & Skorupka, 2013a). Szczegóły dotyczące konstrukcji obiektu mosto-
wego należy rozpatrywać w kilku aspektach, m.in. konstrukcji podpór, konstrukcji
przęseł oraz rodzaju materiału z jakiego zostały one wykonane. Zgodnie z instrukcją
Prace minerskie i niszczenia (1995) obiekty mostowe należy niszczyć przede
wszystkim w sposób częściowy, który polega na wyborze takich elementów kon-
strukcji, których uszkodzenie uniemożliwi odtworzenie przejezdności tych obiektów
przez położenie przęseł mostów towarzyszących. Za optymalne rozwiązanie czę-
ściowego zniszczenia tych obiektów uważa się uszkodzenie przęsła na długości
przekraczającej 25 m, znajdującego się nad nurtem rzeki, przy jednoczesnym unik-
nięciu konieczności burzenia podpór pośrednich.
Analizując konstrukcję mostu pod kątem jego zniszczenia należy ustalić jaki jest
typ ustroju nośnego przęseł, gdyż ładunki materiałów wybuchowych powinny zna-
leźć się na ich elementach nośnych. Mimo, że nie jest to wymóg konieczny, to
miejsca przyłożenia materiału wybuchowego powinny znajdować się tam, gdzie
występują największe momenty zginające (a przez to i naprężenia) w konstrukcji
przęsła. Pamiętając o zasadzie stosowania minimalnej liczby ładunków bardzo czę-
sto przekroje niszczenia należy ustalić tam, gdzie jest najmniej elementów do
przebicia w przekroju poprzecznym przęsła.Zgodnie z instrukcją Prace minerskie
i niszczenia (1995), w przypadku mostów o przęsłach dłuższych niż 30 m wystarczy
zniszczyć tylko przęsła, w innym przypadku należy niszczyć zarówno przęsła jak
i podpory pośrednie (K3).
Uwzględniając materiał z jakiego wykonane zostały mosty (K4) stwierdzono, że
najłatwiej niszczyć mosty drewniane, kamienne, betonowe, żelbetowe, a następnie
dopiero stalowe. Wynika to z faktu, że mosty stalowe mają zazwyczaj dużo więcej
nośnych elementów konstrukcyjnych, niż znacznie masywniejsze od nich mosty
betonowe, czy żelbetowe. Stal jest również materiałem bardziej plastycznym, zatem
w przypadku równego rodzaju pęknięć bezpieczniejsze od materiałów kruchych, jak
np. beton.
Uwzględniając samą konstrukcję mostu należy stwierdzić, że zazwyczaj najbar-
dziej wrażliwe na ataki terrorystyczne są mosty wiszące i podwieszone, następnie
kratownicowe i belkowe (o małej liczbie belek), a na końcu łukowe i płytowe (K5).
Wydaje się również, że nie bez znaczenia jest wysokość położenia przęsła nad
poziomem wody lub gruntu (K6) ponieważ wpływa to bezpośrednio na możliwość
zaminowania przęsła od spodu, co dla większości konstrukcji (np. w mostach bel-
kowych i płytowych) jest wskazane ze względu na umiejscowienie elementów
rozciąganych.
Autorzy opracowania zaproponowali przyjęcie siedmiu kryteriów oceny konse-
kwencji uszkodzenia obiektów mostowych, a mianowicie: długość przęsła, liczba
pasów ruchu na moście, liczba podpór pośrednich, wysokość przęsła nad powierzch-
nią lustra wody, natężenie ruchu, występowanie alternatywnego przejazdu oraz
możliwość szybkiego usunięcia uszkodzonego przęsła (Duchaczek & Skorupka,

217
2013b). Założono, że im dłuższe przęsło tym większe konsekwencje jego zniszcze-
nia, gdyż odbudowa analizowanego obiektu związana jest z czasem i ze znacznymi
kosztami odbudowy (K1).
Przyjęto, że liczba pasów ruchu na moście wpływa bezpośrednio na konsekwen-
cję jego zniszczenia (K2). Związane jest to z faktem, że w przypadku mostów
jednokierunkowych (z jednym pasem ruchu) możliwość jego tymczasowej odbudo-
wy jest znacznie łatwiejsza i szybsza niż w przypadku przęseł z kilkoma pasami
ruchu.
Następnie uwzględniono liczbę podpór pośrednich (K3). W przypadku występo-
wania bowiem podpór pośrednich istnieje także niebezpieczeństwo ich zniszczenia,
co pociąga za sobą dodatkowe nakłady czasu pracy i kosztów związanych z ewentu-
alną ich odbudową.
Kryterium czwartym (K4) była wysokość położenia przęsła nad powierzchnią lu-
stra wody lub terenu wyrażana w metrach. Przyjęto, że w przypadku mostów
niskowodnych istnieje więcej środków technicznych umożliwiających odbudowę ich
przęseł, niż przy tzw. mostach wysokowodnych. Przyjmuje się zatem, że wysokość
położenia przęsła nad powierzchnią lustra wody jest wielkością wprost proporcjo-
nalną do konsekwencji jego zniszczenia.
Jednym z najważniejszych kryteriów było oczywiści natężenie ruchu (K5). Zało-
żono, że wraz ze wzrostem natężenia ruchu na przęśle konsekwencje jego
zniszczenia są bardziej uciążliwe.
Występowanie alternatywnego przejazdu, wyrażane w procentach, było kryte-
rium szóstym (K6). Zaproponowano aby w przypadku braku alternatywnego
przejazdu przyjąć 0%, zaś gdy występuje przejazd spełniający idealnie warunki
techniczne dla obiektu pierwotnego wówczas przyjąć 100%. Uzasadnione jest to
faktem, że możliwość wykonania alternatywnego objazdu przeszkody wodnej lub
terenowej zmniejsza zdecydowanie konsekwencje zniszczenia pierwotnego obiektu
mostowego.
Równie istotnym kryterium (K7) wydawała się możliwość szybkiego usunięcia
uszkodzonego przęsła wyrażana w procentach. Zaproponowano wartość bliską
100% w przypadku prostych (leżajowych) przęseł drewnianych, 50% dla przęseł
mostów stalowych o nieskomplikowanej konstrukcji (np. mostów belkowych lub
niewysokich kratownic) oraz 0% w przypadku masywnych obiektów betonowych
i żelbetowych. Przyjmuje się, że materiał budowlany z jakiego wykonano przęsło
wpływa bezpośrednio na łatwość usunięcia przęsła z osi podłużnej mostu, a przez to
na czas udrożnienia miejsca budowy nowego przęsła (Duchaczek & Skorupka,
2013b).

10.4. Przykład oceny ryzyka uszkodzenia obiektu mostowego

W pracy zaprezentowano praktyczne zastosowanie proponowanej metody okre-
ślania ryzyka uszkodzenia obiektów mostowych na określonym obszarze kraju.
Przeanalizowano sześć mostów znajdujących się w okolicy Wrocławia. Wybrane
mosty charakteryzowały się zarówno różnorodną konstrukcją, jak i lokalizacją (tabe-
la 10.2 i tabela 10.11).

218
 Tabela 10.2. Dane mostów wybranych do analizy („Mosty we Wrocławiu”, 2012)
Numer kryterium
Wariant Nazwa mostu
K1 K2 K3 K4 K5 K6
W1 Bolesława Chrobrego Słaba Małe 3 x 25 + 48 Żelbetowy Łukowa B. Dobra
W2 Bolesława Krzywoustego Dobra B. Duże 3 x 21 Żelbetowy Belkowa B. Dobra
W3 Władysława Sikorskiego Dobra Duże 2 x 46,5 Stalowy Kratownicowa Słaby
W4 Polanowicki Słaba B. Małe ok. 30 m Stalowy Belkowa Dobry
W5 Grunwaldzki B. Dobra B. Duże 112,5 Stalowy Wisząca Słaby
68 + 153 + Żelbetowy +
W6 Milenijny B. Dobra B. Duże Wantowa Dobry
68 Struny stalowe

Analizy rozpoczęto od określenia prawdopodobieństwa uszkodzenia wybranych

obiektów mostowych przy wykorzystaniu metody AHP. Korzystając ze wzorów
(10.4-10.6) określono wartość wektora priorytetów dla przyjętych kryteriów ki, które
przedstawiono w tabeli 10.3 jako wagi tych kryteriów. Subiektywna ocena wyrażona
wartością priorytetu wykazała, że największy wpływ na wartość prawdopodobień-
stwa uszkodzenia konstrukcji przęsła będą miały natężenie ruchu (K2) i konstrukcja
przęsła (K5).
Tabela 10.3. Wagi kryteriów przyjętych do analiz (Duchaczek & Skorupka, 2013a)
Priorytet
Wyszczególnienie K1 K2 K3 K4 K5 K6
ki
Ochrona obiektu K1 1,00 0,60 0,80 5,00 0,80 6,0 0,201
Natężenie ruchu K2 1,67 1,00 1,00 6,00 0,80 5,00 0,246
Długość przęsła K3 1,25 1,00 1,00 3,00 0,90 5,00 0,212
Materiał konstrukcyjny K4 0,20 0,17 0,33 1,00 0,25 2,00 0,058
Konstrukcja przęsła K5 1,25 1,25 1,11 4,00 1,00 6,00 0,245
Dostęp do spodu przęsła K6 0,17 0,20 0,20 0,50 0,17 1,00 0,038
Współczynnik CR = 2,20%

W tabelach 10.4-10.9 przedstawiono oceny poszczególnych wariantów (rodza-

jów mostów) według przyjętych sześciu kryteriów. W tym przypadku również w
tabelach w ostatniej kolumnie podano wartości wektora priorytetów oij dla każdego
z wariantów uzyskane także przy zastosowaniu wzorów (10.4-10.6).
Tabela 10.4. Ocena wariantów wg kryt. nr 1 – Ochrona obiektu (Duchaczek & Skorupka,
2013a)
Wyszczególnienie W1 W2 W3 W4 W5 W6 Priorytet oi1
Bolesława Chrobrego W1 1,00 4,00 4,00 1,00 8,00 8,00 0,366
Bolesława Krzywoustego W2 0,25 1,00 1,00 0,40 4,00 4,00 0,125
Władysława Sikorskiego W3 0,25 1,00 1,00 0,40 4,00 4,00 0,125
Polanowicki W4 1,00 2,50 2,50 1,00 8,00 8,00 0,310
Grunwaldzki W5 0,13 0,25 0,25 0,13 1,00 1,00 0,036
Milenijny W6 0,13 0,25 0,25 0,13 1,00 1,00 0,036
Współczynnik CR = 1,71%

219
 Tabela 10.5. Ocena wariantów wg kryt.nr 2 - Natężenie ruchu (Duchaczek & Skorupka,
2013a)
Piorytet
Wyszczególnienie W1 W2 W3 W4 W5 W6
oi2
Bolesława Chro- 0,042
W1 1,00 0,10 0,50 2,00 0,20 0,10
brego
Bolesława Krzy- 0,327
W2 10,00 1,00 3,00 9,00 2,00 1,00
woustego
Władysława 0,128
W3 2,00 0,33 1,00 6,00 0,70 0,60
Sikorskiego
Polanowicki W4 0,50 0,11 0,17 1,00 0,10 0,10 0,025
Grunwaldzki W5 5,00 0,50 1,43 10,00 1,00 0,90 0,204
Milenijny W6 10,00 1,00 1,67 10,00 1,11 1,00 0,274
Współczynnik CR = 2,88%
Tabela 10.6. Ocena wariantów wg kryt. nr 3 - długość przęsła (Duchaczek & Skorupka,
2013a)
Wyszczególnienie W1 W2 W3 W4 W5 W6 Priorytet oi3
Bolesława Chrobrego W1 1,00 1,50 0,40 0,60 0,20 0,10 0,053
Bolesława Krzywoustego W2 0,67 1,00 0,30 0,50 0,15 0,09 0,040
Władysława Sikorskiego W3 2,50 3,33 1,00 3,00 0,70 0,50 0,174
Polanowicki W4 1,67 2,00 0,33 1,00 0,40 0,20 0,080
Grunwaldzki W5 5,00 6,67 1,43 2,50 1,00 0,80 0,255
Milenijny W6 10,00 11,11 2,00 5,00 1,25 1,00 0,398
Współczynnik CR = 1,68%
Tabela 10.7. Ocena wariantów wg kryt. nr 4 - Materiał konstrukcji (Duchaczek & Skorupka,
2013a)
Wyszczególnienie W1 W2 W3 W4 W5 W6 Priorytet oi4
Bolesława Chrobrego W1 1,00 1,00 4,00 4,00 4,00 4,00 0,334
Bolesława Krzywoustego W2 1,00 1,00 4,00 4,00 4,00 4,00 0,334
Władysława Sikorskiego W3 0,25 0,25 1,00 1,00 1,00 1,00 0,083
Polanowicki W4 0,25 0,25 1,00 1,00 1,00 1,00 0,083
Grunwaldzki W5 0,25 0,25 1,00 1,00 1,00 1,00 0,083
Milenijny W6 0,25 0,25 1,00 1,00 1,00 1,00 0,083
Współczynnik CR = 0,00%
Tabela 10.8. Ocena wariantów wg kryt. nr 5 - Konstrukcja przęsła (Duchaczek & Skorupka,
2013a)
Priorytet
Wyszczególnienie W1 W2 W3 W4 W5 W6
oi5
Bolesława Chrobrego W1 1,00 0,80 0,60 0,80 0,40 0,20 0,081
Bolesława Krzywoustego W2 1,25 1,00 0,80 1,00 0,60 0,40 0,115
Władysława Sikorskiego W3 1,67 1,25 1,00 1,40 0,80 0,40 0,144
Polanowicki W4 1,25 1,00 0,71 1,00 0,40 0,20 0,094
Grunwaldzki W5 2,50 1,67 1,25 2,50 1,00 0,80 0,215
Milenijny W6 5,00 2,50 2,50 5,00 1,25 1,00 0,351
Współczynnik CR = 1,22%

220
 Tabela 10.9. Ocena wariantów wg kryt. nr 6 - Dostęp do spodu przęsła (Duchaczek & Sko-
rupka, 2013a)
Wyszczególnienie W1 W2 W3 W4 W5 W6 Priorytet oi6
Bolesława Chrobrego W1 1,00 1,00 8,00 4,00 8,00 4,00 0,351
Bolesława Krzywoustego W2 1,00 1,00 8,00 4,00 8,00 4,00 0,351
Władysława Sikorskiego W3 0,13 0,13 1,00 0,25 1,00 0,25 0,036
Polanowicki W4 0,25 0,25 4,00 1,00 4,00 1,00 0,113
Grunwaldzki W5 0,13 0,13 1,00 0,25 1,00 0,25 0,036
Milenijny W6 0,25 0,25 4,00 1,00 4,00 1,00 0,113
Współczynnik CR = 2,84%

W tabeli 10.10 zaprezentowano końcowe wyniki obliczeń przeprowadzone we-

dług wzoru (10.7). Otrzymane wyniki w jednoznaczny sposób wykazały, że
obiektem najbardziej narażonym na ataki terrorystyczne jest most Millenijny (W6),
następnie most Bolesława Krzywoustego (W2) i most Grunwaldzki (W5). Oczywi-
ście do takich wniosków można dojść także intuicyjnie, jednak przy użyciu metody
AHP uzyskujemy wartości liczbowe, które można wykorzystać do dalszych analiz.
Tabela 10.10. Wyniki obliczeń metodą AHP (Duchaczek & Skorupka, 2013a)
Wariant Nazwa mostu Współczynnik AHP - hi
W1 Bolesława Chrobrego 0,1476
W2 Bolesława Krzywoustego 0,1751
W3 Władysława Sikorskiego 0,1349
W4 Polanowicki 0,1177
W5 Grunwaldzki 0,1704
W6 Milenijny 0,2543

Następnie przeanalizowano wartości konsekwencji uszkodzenia wybranych

obiektów mostowych używając do tego celu metody Bellingera. Tak jak
wspomniano wcześniej, w pracy przeanalizowano sześć wybranych mostów
znajdujących się w okolicy Wrocławia (tab. 10.11). Przy czym dane w tabeli 10.11
dotyczące natężenie ruchu (K5) oraz wysokości przęsła nad powierzchnią lustra
wody (K4) zostały przyjęte tylko orientacyjnie.
Analiza została przeprowadzona na podstawie siedmiu kryteriów K1–K7
opisanych również w tabeli 10.11. Na wstępie przyjęto pożądany kierunek zmian
liczbowych oraz dolną i górną granicę zmian dla poszczególnych kryteriów, co
przedstawiono w tabeli 10.12. Jako dolną i górną granicę zmian dla poszczególnych
kryteriów przyjęto wartość ekstremalną poszczególnych kryteriów.

Tabela 10.11. Dane mostów wybranych do analizy („Mosty we Wrocławiu”, 2012)

Numer kryterium
Wariant Nazwa mostu
K1 K2 K3 K4* K5* K6 K7
W1 Bolesława Chrobrego 48 2 3 13 2000 60 25
W2 Bolesława Krzywoustego 21 4 2 3 30000 10 25
W3 Władysława Sikorskiego 46,5 2 1 11 10000 90 50
W4 Polanowicki 30 2 0 2 3000 30 50
W5 Grunwaldzki 112,5 4 0 9 30000 90 50
W6 Milenijny 153 4 2 16 40000 40 50
* Przyjęto wartości orientacyjne

221
 Tabela 10.12. Pożądany kierunek zmian liczbowych oraz dolna i
górna granica zmian dla poszczególnych kryteriów
(Duchaczek & Skorupka, 2013b)
Wartość kryterium K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7
pożądana (stymulanta) 112,5 4 3 16 40000 10 50
niepożądana (destymulanta) 21 2 0 2 2000 90 25

Następnie przyjęto wagi dla poszczególnych kryteriów (tabela 10.13) oraz

wartości kryteriów dla porównywanych wariantów (tabela 10.14).
Tabela 10.13. Wagi dla poszczególnych kryteriów (Duchaczek & Skorupka, 2013b)
Wyszczególnienie K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7
Wartość wagi 0,15 0,15 0,10 0,10 0,20 0,20 0,10
Tabela 10.14. Wartości kryteriów dla poszczególnych
wariantów (Duchaczek & Skorupka, 2013b)
War./Kryt. K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7
W1 48 2 3 13 2000 60 25
W2 21 4 2 3 30000 10 25
W3 46,5 2 1 11 10000 90 50
W4 30 2 0 2 3000 30 50
W5 112,5 4 0 9 30000 90 50
W6 153 4 2 16 40000 40 50

Następnie w tabeli 10.15 przedstawiono liczby z tabeli 10.14 (z etapu V) jako

procent drogi od stanu najmniej do najbardziej pożądanego. Z kolei w tabeli 10.16
również te liczby ale po uwzględnieniu wag podanych w tabeli 10.13. W tabeli
10.17 dla analizowanego przypadku zaprezentowano wyznaczone oceny łączne
uzyskane w wyniku obliczeń. Z przeprowadzonej analizy wynika, że z punktu
widzenia preferencji decydenta (wartości wag) oraz przyjętych kryteriów łączną
ocenę najwyższą, a mianowicie 95,81 otrzymał Most Milenijny.
Tabela 10.15. Liczby z tabeli 14 jako procent drogi od stanu najmniej do
najbardziej pożądanego (Duchaczek & Skorupka, 2013b)
War./Kryt. K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7
W1 29,5 0,0 100,0 78,6 0,0 37,5 0,0
W2 0,0 100,0 66,7 7,1 73,7 100,0 0,0
W3 27,9 0,0 33,3 64,3 21,1 0,0 100,0
W4 9,8 0,0 0,0 0,0 2,6 75,0 100,0
W5 100,0 100,0 0,0 50,0 73,7 0,0 100,0
W6 144,3 100,0 66,7 100,0 100,0 62,5 100,0
Tabela 10.16. Liczby z tabeli 14 jako procentu drogi
od stanu najmniej do najbardziej pożądanego z
uwzględnieniem wag podanych w tabeli 13
(Duchaczek & Skorupka, 2013b)
War./Kryt. K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7
W1 4,4 0,0 10,0 7,9 0,0 7,5 0,0
W2 0,0 15,0 6,7 0,7 14,7 20,0 0,0
W3 4,2 0,0 3,3 6,4 4,2 0,0 10,0
W4 1,5 0,0 0,0 0,0 0,5 15,0 10,0
W5 15,0 15,0 0,0 5,0 14,7 0,0 10,0
W6 21,6 15,0 6,7 10,0 20,0 12,5 10,0

222
 Tabela 10.17. Oceny łączne uzyskane w wyniku obliczeń (Duchaczek & Skorupka, 2013b)
Ocena łączna
Wariant
oryginalna – oi zmodyfikowana, równa konsekwencji – ci
W1 29,78 0,100
W2 57,12 0,192
W3 28,15 0,095
W4 27,00 0,091
W5 59,74 0,201
W6 95,81 0,322

Biorąc pod uwagę fakt, iż założono, że konsekwencja ci uszkodzenia

poszczególnych mostów jest wielkością z przedziału <0; 1>, należało zatem
otrzymane wartości oceny łącznej oi (przedstawione w drugiej kolumnie tabeli
10.17) w odpowiedni sposób zmodyfikować. Określenia wartości konsekwencji ci
dla poszczególnych mostów dokonano stosując wyrażenie (Duchaczek & Skorupka,
2013b):
oi
ci  (10.14)
Ow
gdzie Ow to suma wszystkich ocen łącznych oi, obliczana jako:
n
Ow  o
i 1
i (10.15)

Analizując dane zaprezentowane w tabeli 10.17, stwierdzono, że po

przeprowadzonych obliczeniach Most Milenijny (W6) ma oczywiście nadal
największą wartość konsekwencji, a mianowicie C6 = 0,322. Oznacza to, że przy
założonych warunkach brzegowych uszkodzenie tego mostu powodowałoby
największe konsekwencje dla mieszkańców analizowanego obszaru kraju
(Duchaczek & Skorupka, 2013b).
Aby dokonać obliczenia ryzyka uszkodzenia wybranych obiektów mostowych
wykorzystano dane zaprezentowane w tabeli 10.10, dotyczące oceny prawdopodo-
bieństwa uszkodzenia tych obiektów. W kolumnie 3 tabeli 10.18 przedstawiono
wyniki uzyskane w czasie obliczeń prawdopodobieństwa uszkodzenia mostu przy
wykorzystaniu metody AHP. W tabeli tej przedstawiono również wyniki obliczeń
ryzyka uszkodzenia wybranych obiektów mostowych (kolumna 5) realizowanych
według zależności (10.2–10.3).
Tabela 10.18. Wyniki obliczeń oceny ryzyka uszkodzenia wybranych obiektów mostowych (Du-
chaczek & Skorupka, 2013b)
Wariant Konsekwencja Prawdopodobieństwo Iloczyn Ryzyko uszkodzenia
(most) Ci Pi Ci × Pi obiektu mostowego R
W1 0,1001 0,1476 0,0148 0,0786
W2 0,1919 0,1751 0,0336 0,1789
W3 0,0947 0,1349 0,0128 0,0679
W4 0,0907 0,1177 0,0107 0,0568
W5 0,2007 0,1704 0,0342 0,1820
W6 0,3219 0,2543 0,0819 0,4357
Suma 1,00 1,00 0,18789 1,00

223
 Analizując wyniki zaprezentowane w tabeli 10.18 stwierdzono, że największym
ryzykiem uszkodzenia obarczony jest obiekt szósty (W6), tj. Most Milenijny. Prze-
prowadzone analizy wykazały, że obiekt ten jest ponad dwu i pół krotnie bardziej
narażony na ataki z użyciem materiału wybuchowego niż obiekt W2 i W5, natomiast
ryzyko uszkodzenia pozostałych obiektów (W1, W3 i W4) jest już nawet kilkukrot-
nie niższe (Duchaczek & Skorupka, 2013b).

10.5. Aplikacja komputerowa do oceny ryzyka uszkodzenia obiektów

mostowych
Zazwyczaj wykonywanie obliczeń przy wykorzystaniu metod optymalizacji wie-
lokryterialnej jest dość pracochłonne. Z tego względu opracowano aplikację „Ocena
ryzyka – ver. 1.0”, której schemat blokowy przedstawiono na rys. 10.1a (Duchaczek
& Skorupka, 2010).
Pracę z programem rozpoczyna się od okna dialogowego zaprezentowanego na
rys. 10.1b. Następnie dokonuje się obliczeń oceny prawdopodobieństwa uszkodze-
nia obiektów mostowych używając opcji Prawdopodobieństwo. Uruchamia ona
moduł „Metoda AHP – ver. 1.0” (rys. 10.2a), w którego oknie dialogowym określa
się preferencję poszczególnych kryteriów. Następnie tyle razy ile mamy wariantów
rozwiązań (tzn. obiektów mostowych) pojawia się kolejne okno dialogowe umożli-
wiające ocenę danych obiektów mostowych w odniesieniu do konkretnego
kryterium (rys. 10.2b). Przy czym zgodnie z założeniami metody AHP porównań
dokonujemy tylko parami (Duchaczek & Skorupka, 2010).

Moduł – Ocena prawdopodobieństwa

Metoda AHP (zmienne lingwistyczne)

Moduł – Ocena konsekwencji

Metoda Bellingera (zmienne liczbowe)

Moduł – Ocena ryzyka

a) b)
Rys. 10.1. Aplikacja komputerowa do oceny ryzyka uszkodzenia obiektów mostowych:
a) schemat blokowy, b) początkowe okno dialogowe (Duchaczek & Skorupka, 2013c)
Po zakończeniu obliczeń wraca się do pierwszego okna dialogowego (rys.
10.1b), gdzie używając opcji Konsekwencja uruchamia się moduł „Metoda Bellinge-
ra – ver. 1.0” (rys. 10.3), który umożliwia ocenę konsekwencji uszkodzenia
wybranych obiektów mostowych.

224
 Aby zakończyć proces obliczeń uruchamiamy moduł „Ocena ryzyka – ver. 1.0”
przy użyciu opcji Ocena ryzyka. Otrzymane wyniki obliczeń zastają zaprezentowane
wówczas w formie tabelarycznej i graficznej (rys. 10.1b).

10.6. Podsumowanie
Zaletą metody zaprezentowanej przez autorów jest możliwość jednoczesnego po-
równania ryzyka uszkodzenia kilku obiektów pod względem tych samych kryteriów.
Metoda zaprezentowana przez Ray’a (2007) umożliwia szczegółową ocenę ryzy-
ka uszkodzenia elementów konstrukcyjnych wybranego obiektu mostowego pod
względem wybranych czynników. Jednak dla osób organizujących zabezpieczenie
logistyczne wynikające z realizacji działań kryzysowych na danym obszarze kraju,
jest ona mało praktyczna. Wynika to z faktu, że uzyskane oceny ryzyka dla kilku
obiektów najprawdopodobniej nie będą uwzględniały tych samych kryteriów, ze
względu na zróżnicowanie elementów nośnych poszczególnych mostów, a zatem
porównywalność uzyskanych ocen ryzyka będzie niepełna.
Metoda oceny ryzyka uszkodzenia obiektu mostowego zaprezentowana przez
Bourdon’a (2010) nawiązuje bezpośrednio do liczby ataków terrorystycznych zrea-
lizowanych w założonym okresie rozliczeniowym, co z praktycznego punktu
widzenia wydaje się bardzo uzasadnione i w przyszłości powinno być uwzględnione
w prezentowanej przez autorów metodzie.
Celem przedstawionego w rozdziale przykładu było ukazanie możliwości zasto-
sowania metod optymalizacji wielokryterialnej do rozwiązania przedmiotowego
problemu. Obiektywność prowadzonych analiz uzależniona jest od ilości i „jakości”
przyjętych kryteriów, co zależy już od wiedzy osoby prowadzącej analizy. Obiekty
mostowe mają praktycznie niepowtarzalne konstrukcje przez co przyjęcie wszyst-
kich kryteriów uwzględniających ten fakt jest praktycznie niewykonalne. Nie ulega
również wątpliwości, że zbyt duża liczba kryteriów zdecydowanie utrudni prowa-
dzenie przedmiotowych ocen i ograniczy ich prowadzenie tylko do wąskiej grupy
ekspertów, do których dostęp szczególnie w mniejszych miejscowościach może być
ograniczony.
Problematyka oceny ryzyka uszkodzenia obiektów mostowych w aspekcie ata-
ków z użyciem materiałów wybuchowych oparta na metodach optymalizacji
wielokryterialnej, może zostać użyta również w obszarze szeroko rozumianej inży-
nierii przedsięwzięć budowlanych (Kapliński & Janusz, 2006; Kasprowicz, 2000;
Połoński, 2006), jak i samej logistyki budowlanej (Sobotko & Czarnigowska, 2005).

10.7. Literatura
[1] Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz.U. 2007 nr 89
poz. 590).
[2] Pyza, D. (2010). System transportowy i jego ukształtowanie w systemie logi-
stycznym polski, Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej, Transport, 76,
113-129
[3] Kogut, A. (2012, March 20). Infrastruktura transportowa [Web log message].
Retrieved from http://mfiles.pl/pl/index.php/Infrastruktura_transportowa.

225
[4] Grocki, R. (2012). Zarządzanie kryzysowe. Dobre praktyki. Warszawa,
Wydawnictwo DIFIN S.A.
[5] Kamyk, Z., Szelka, J. (2008). Wrażliwość obiektów mostowych na ataki ter-
rorystyczne. Archiwum Instytutu Inżynierii Lądowej, 4, 83-93.
[6] Ray, J. C., (2007). Risk-Based Prioritization of Terrorist Threat Mitigation
Measures on Bridges. Journal of Bridge Engineering, 12(2), 140-146.
[7] Recommendations for Bridge and Tunnel Security, Federal Highway Admin-
istration (FHWA). FHWA-IF-03-036, Sept. 2003.
[8] Duchaczek, A., Skorupka, D. (2013a). Evaluation of probability of bridge
damage as a result of terrorist attack. Archives of Civil Engineering, 2, 215-
227
[9] Duchaczek, A., Skorupka, D. (2013b). Ocena ryzyka uszkodzenia obiektów
mostowych. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych, 3,
99-109.
[10] Duchaczek, A., Skorupka, D. (2013c). Zastosowanie metod optymalizacji
wielokryterialnej przy ocenie ryzyka uszkodzenia obiektów mostowych. Bu-
downictwo i Architektura, 12, 31-38.
[11] Skorupka, D. (2007). Metoda identyfikacji i oceny ryzyka realizacji przedsię-
wzięć budowlanych. Wojskowa Akademia Techniczna. Warszawa.
[12] Regan, Sean T., (2003). Risk Management Implementation and Analysis,
2003 AACE International Transaction, (CSC.10.1– CSC.10.7), The Associa-
tion for the Advancement of Cost Engineering, USA, Orlando.
[13] Willet, A.H. (1951). The Economic Theory of Risk Insurance. Philadelphia,
University of Pensylwania Press.
[14] Knight, F. H. (1921). Risk, Uncertainty and profit. Boston, University of Bos-
ton Press.
[15] Pfeffer, J. (1956). Insurances and Economic Theory. Illinois, Irvin Inc.,
Homewood.
[16] Sienkiewicz, P. (1994). Analiza systemowa (Podstawy zastosowania). War-
szawa, Wydawnictwo Bellona.
[17] Kasprowicz, T. (2002). Inżynieria przedsięwzięć budowlanych. Warszawa.
Instytut Technologii Eksploatacji w Radomiu.
[18] Książek, M. (2011). Analiza porównawcza wybranych metod wielokryterial-
nych oceny przedsięwzięć inwestycyjnych. Budownictwo i inżynieria
środowiska, 2, 555-561.
[19] Ginda, G. (2007, April 8). Prognozowanie na podstawie analizy wieloatrybu-
towej. Prognozowanie i symulacje. Ćwiczenie laboratoryjne nr 6.
Politechnika Opolska. Retrieved from
http://www.bopis.po.opole.pl/pis06_win.pdf
[20] Kastelik-Ginda, K. (2012, April 6). Wykorzystanie metody AHP do ustalenia
końcoworocznej klasyfikacji ucznia w klasie maturalnej. Retrieved from
www.kkastelik.scholaris.pl
[21] Teknomo, K. (2012, April 6). Analytic Hierarchy Process. Kardi Teknomo’s
Homepage. Retrieved from
http://people.revoledu.com/kardi/tutorial/AHP/AHP.htm

226
[22] Saaty, T. L. (1991). Some Mathematical Concepts of the Analytic Hierarchy
Process. Behaviormetrika, 29, 1-9.
[23] Saaty, T.L., Vargas, L. (2001). Models, Methods, Concepts and Applications
of the Analytic Hierarchy Process. Boston, Kluwer Academic Publishing.
[24] Ostręga, A. (2004). Sposoby zagospodarowania wyrobisk i terenów po eks-
ploatacji złóż surowców węglanowych na przykładzie Krzemionek
Podgórskich w Krakowie. Rozprawa doktorska. Kraków, Wydział Górnictwa
i Geoinżynierii Akademii Górniczo-Hutniczej.
[25] Przybyło, W., Krężołek, S. (2003). Zastosowania ahp w budownictwie. VI
Konferencja Naukowo-Techniczna. Aktualne problemy naukowo-badawcze
budownictwa. Olsztyn-Kortowo, 161-170.
[26] Skorupka, D., Duchaczek, A., Szleszyński, A. (2012). Optymalizacja doboru
środków transportowych w logistyce magazynowej materiałów budowlanych,
Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych, 4, 137-145.
[27] Wolny, M. (2007). Wspomaganie decyzji kierowniczych w przedsiębiorstwie
przemysłowym. Wieloatrybutowe wspomaganie organizacji przestrzennej ko-
mórek produkcyjnych z zastosowaniem teorii gier. Gliwice, Wydawnictwo
Politechniki Śląskiej.
[28] Górny, P. (2004). Elementy analizy decyzyjnej. Warszawa, Akademia Obrony
Narodowej.
[29] Prace minerskie i niszczenia (1995). Warszawa, Sztab Generalny WP, Szefo-
stwo Wojsk Inżynieryjnych.
[30] Mosty we Wrocławiu (2012, April 6). Retrieved from:
http://pl.wikipedia.org/wiki/Kategoria:Mosty_we_Wroc%C5%82awiu,
[31] Ray J.C., Risk Based Mitigation Prioritization. US Army Engineer Research
and Development Center (ERDC). Vicksburg, MS. Prezentacja multimedial-
na.
[32] Bourdon, S., Assessing and Conveying Risk in a Capability-Based Frame-
work. Prezentacja multimedialna z dnia 4 października 2010.
[33] Kapliński, O., Janusz, L. (2006). Three phases of multifactor modelling of
construction processes, Journal of Civil Engineering and Management, 12(2),
127-134
[34] Kasprowicz, T. (2000). Cost-time scheduling of construction works execution,
J. Infrastructure Planning and Management, 660(IV-49).
[35] Połoński, M. (2006). The analysis of the reliability of realization cost and
investments, time-limits in Warsow. Electronic Journal of Polish Agricultural
Universities Topic Civil Engineering, 9(4), #10.
[36] Sobotka, A., Czarnigowska, A. (2005). Analysis of supply system models for
planning construction project logistics. Journal of Civil Engineering and
Management, 11(1), 73-82.

Damage risk assessment method of bridge objects in conditions of crisis

One element of a transport system is its infrastructure, which is made up of roads and
bridge facilities. The bridge facilities include bridges, viaducts, flyovers and culverts. The

227
destruction of either of them can cause substantial disruptions to transport and logistics. The
reduction of the potential effects of such disruptions or their elimination can be ensured by
risk identification and assessment. The Act of 26 April 2007 on Crisis Management includes
the notion of risk map, defined as a map or a description showing potential negative effects
of the impact of risk on people, the environment, property and infrastructure. It can be as-
sumed that the development of the quantitative method of assessing the risk of damage to
bridge facilities will be of utilitarian nature, as its result will constitute a valuable piece of
information featured on such maps.
The authors suggest that the risk Ri of a terrorist attack on an i-th bridge facility in the
specified area of the country should be defined as the product of the probability pi of the
occurrence of that event and the consequences ci resulting from its destruction divided by the
sum of those products for all the n analysed bridges. Assuming at the same time that the
value of the probability pi, the consequence ci, and the risk itself Ri is a number from the set
<0;1>.
For the assessment of the probability of the risk of damage to bridge facilities the Analyt-
ic Hierarchy Process (AHP) was used, a method developed and elaborated by T. L. Saaty.
Determining the probability of damage to a bridge facility, it was assumed that it was the
value determining our expectations with regard to the possible occurrence of a given event,
in this case an act of terror.
Analysing the possibility of a terrorist attack on bridge facilities, it was concluded that
the criteria for evaluating the probability of damage to such facilities mainly include the
location of the facility and the possibility of destroying (damaging) its load-bearing structure.
Ultimately, six such criteria were adopted for calculations.
For the assessment of the consequences of damage to bridge facilities the Bellinger’s
method was employed, a method which derives its name from the surname of its creator B.
Bellinger. It is one of the multiple criteria analysis methods which organises facilities on the
basis of the value of the cumulative assessment determined from the set of the adopted par-
tial criteria. At this stage of study the authors suggested the adoption of seven criteria for
evaluating the consequences of damage to bridge facilities. Assuming that the consequence ci
of damage to individual bridges is a value from the set <0; 1>, it was necessary to properly
recalculate the obtained values of the cumulative assessment oi.
Analysing the presented results, it was concluded that the highest risk of damage is posed
to Facility 6 (W6), i.e. the Milenijny Bridge. Obviously, such conclusions can also be drawn
intuitively; however, with the use of selected multi criteria optimisation methods specific
numerical values are obtained, which can then be used for further analyses conducted on a
larger scale.
The example presented in the article was supposed to show the possible employment of
multiple criteria optimisation methods to solving the problem under discussion. The use of
the AHP method to evaluate the probability of a terrorist attack and the Bellinger’s method to
assess the consequences of damage to bridge facilities certainly does not exclude highly
subjective experts’ assessments, yet it does make it easier for them to formulate such an
assessment.

228
Oleg Kapliński16

11. Drzewa decyzyjne i użyteczność decyzji

11.1. Wprowadzenie
Niniejszy rozdział wprowadza nas w problematykę decyzji sekwencyjnych,
a przede wszystkim przedstawia sposób uwzględnienia preferencji decydenta, jego
skłonności lub awersję do ryzyka. Wkraczamy tym samym w problematykę
podejmowania decyzji w warunkach niepewności.
Rozwiązanie procesu decyzyjnego w warunkach niepewności, polegające na
wyznaczeniu optymalnej decyzji, może być przedstawione na wykresie, zwanym
dendrytem, lub – jak przyjęto ten wykres nazywać w teorii podejmowania decyzji –
drzewem decyzyjnym. Drzewo decyzyjne jest wygodnym narzędziem w analizie
procesów decyzyjnych, zwłaszcza gdy procesy te charakteryzują się pewnym
stopniem skomplikowania. Narzędzie to umożliwia ukazanie anatomii danej decyzji
([1–2], [8], [11], [18], [20]). Analiza procesu decyzyjnego za pomocą drzewa
decyzyjnego nosi nazwę ekstensywnej formy analizy [16].
Drzewo decyzyjne składa się z szeregu tzw. węzłów i gałęzi. Alternatywne kie-
runki działania są rozpatrywane przez główne gałęzie, z kolei mają gałęzie
pomocnicze dla powiązania możliwych zdarzeń występujących w kolejności chro-
nologicznej. Oprócz struktury alternatyw drzewo zwykle ukazuje wypłaty dla każdej
ścieżki (gałęzi) oraz prawdopodobieństwa wystąpienia różnych możliwych zdarzeń.
Oprócz przedstawienia ogólnego obrazu sytuacji decyzyjnej, drzewa decyzyjne mo-
gą także uzasadniać kryteria decyzyjne i określać informację niezbędną do podjęcia
decyzji.
Niestety, nie ma jednego, najlepszego sposobu tworzenia drzewa decyzyjnego.
Jego konstruowanie powinno być ograniczone do decyzji i zdarzeń, których konse-
kwencje decydent pragnie porównać. Zwykle przed przystąpieniem do rozwiązania
problemu za pomocą drzewa decyzyjnego należy odpowiedzieć na cztery podsta-
wowe pytania ([9], [14], [19]):
 Jakie są możliwe alternatywy decyzyjne?
 Jakie wyniki mogą dać poszczególne decyzje i jakie są wartości odpowiednich
wypłat?
 Jakie są prawdopodobieństwa poszczególnych stanów natury, a czego w danej
sytuacji przewidzieć nie można?
 Jakie są kryteria decyzyjne, tzn. na jakiej podstawie decydent dokonuje wyboru?
Konstruowanie drzewa decyzyjnego zaczynamy od punktu zwanego węzłem de-
cyzyjnym, przedstawianym jako kwadrat. Z niego wychodzą linie reprezentujące
decyzje. Wynik podjęcia każdej decyzji zależy od tego, który z możliwych stanów
natury wystąpi, co jest oczywiście sprawą losową. Te możliwe wyniki są reprezen-
towane przez linie wychodzące z tzw. węzłów losowych, czyli węzłów

16
Oleg Kapliński, prof. dr hab. inż., Politechnika Poznańska, Wydział Architektury, Instytut
Architektury i Planowania Przestrzennego (IAP), 60-965 POZNAŃ, ul. Nieszawska 13C

229
prawdopodobieństwa, oznaczanych przez kółka lub punkty. Wreszcie trzeba osza-
cować poszczególne wielkości rozpatrywane w analizie, a w szczególności
prawdopodobieństwa poszczególnych zdarzeń i wyników działań oraz koszty i zyski
zdarzeń i działań.
Po zbudowaniu drzewa decyzyjnego wraz z wpisaniem wszystkich niezbędnych
danych można przystąpić do analizy problemu decyzyjnego. Decydent dysponuje
już porządkiem chronologicznym zarówno alternatyw decyzyjnych (które podlegają
woli decydenta), jak i stanami natury, które są od niego w części lub całkowicie
niezależne, a więc mają charakter probabilistyczny. Analiza polega na przesuwaniu
się od gałęzi do pnia, w stroną początkowego węzła decyzyjnego. W każdym węźle
decyzyjnym:
- oblicza się oczekiwane wartości (np. pieniężnych) dla wszystkich możliwych
wariantów decyzyjnych,
- dokonuje się wyboru wariantu, któremu odpowiada maksymalna wartość ocze-
kiwana.
Szacowane wypłaty dla wszystkich węzłów wpisuje się na diagram, przy czym
wypłata węzła losowego to ważona suma wypłat węzłów decyzyjnych, które po nim
występują. Tymi wagami są prawdopodobieństwa. Podobnie, wypłata węzła decy-
zyjnego to maksymalna wypłata węzłów losowych, które po mim występują, co
wskazuje również, którą alternatywę decyzyjną należy wybrać w danym węźle.
Użyteczność drzew decyzyjnych może być znacznie zwiększona, jeśli prawdopodo-
bieństwa każdego możliwego wyniku są obliczone w tym samym czasie, kiedy są
określone wyniki działań. Dokonuje się tego stosując prawdopodobieństwa warun-
kowe ([1], [4–5], [13], [15]).

11.2. Przypadek jednoetapowej decyzji

Kierownik – decydent z firmy INSTALATOR rozważa zamówienie 1 000 lub
2 000 sztuk kształtek po cenie 700 zł za sztukę. Kierownik może też zachować się
pasywnie i wcale nie zamawiać kształtek. Występuje tu następujący element ryzyka:
Jeśli popyt na kształtki będzie w następnym okresie (np. wiosną, kiedy rozpoczną
się roboty ziemne) duży, to będzie można mieć znaczny dochód. Jeśli popyt będzie
niewielki, co spowodowane może być złą koniunkturą (przedłużający się okres zi-
mowy, brak nowych frontów robót – można wiele stracić. Kierownik przewiduje, że
uda się osiągnąć cenę sprzedaży (po wbudowaniu kształtki) na poziomie 850 zł.
Niewbudowany asortyment (do wiosny następnego roku) może być sprzedany zale-
dwie po 300 zł za kształtkę. Analizę drzewa decyzyjnego dla powyższego problemu
przedstawiono na rysunku 11.1.
Popyt może przybierać wartości n = 1000 lub n = 2000 sztuk. INSTALATOR
może podjąć trzy decyzje oznaczone xA, xB oraz xC. Po prawej stronie (rys.11.1)
naniesione zostały wartości tych decyzji (dochód). Określenie dochodu dokonuje się
następująco: przy zamówieniu 1 000 sztuk kształtek (xB) i przy popycie n = 1 000
zyskamy na różnicy cen, czyli 850 – 700 = 150 zł. Łącznie uzyskamy 150 000 zł.
W kolejnym wariancie uzyskamy również 150 000 zł mimo zwiększonego popytu.

230
 0

x A - nie zamawiać kształtek

popyt n = 1 000
150 000
0,5
// 150 000
x B - zamówić 1000 szt.

// popyt n = 1 000
150 000
0,5
x C - zamówić 2000 szt.
popyt n = 2 000
-250 000
0,5
25 000

popyt n = 2 000
300 000
0,5

Rys. 11.1. Drzewo decyzyjne dla problemu INSTALATORA

Kolejna wartość na rysunku, to ujemny dochód rzędu – 250 000 zł. Zamówienie
jest planowane na 2 000 sztuk (decyzja xC) a popyt może być jedynie na poziomie
1000 sztuk. Nie sprzedane kształtki to 1000 sztuk, które można będzie sprzedać na
wiosnę ale po niższej cenie, tj. 700 – 300, czyli po 400 zł za kształtkę, co daje stratę
w wysokości – 400 000 zł. Jednakże w tym czasie sprzedamy tysiąc sztuk po 850 zł
(przy cenie zakupu 700 zł), co daje 150 000 dochodu. Łącznie na tym wariancie
możemy mieć stratę rzędu – 250 000 zł (150 tys. – 400 tys.).
Największy dochód INSTALATOR osiągnąłby przy zamówieniu 2 tys. sztuk
i przy takim samym popycie, tj. (850 – 700)•2 000 = 300 000 zł.
Należy jeszcze określić wartości oczekiwane (kosztu/dochodu) w węzłach loso-
wych ED(xj). Zwróćmy uwagę na fakt, że dla INSTALATORA
prawdopodobieństwa zaistnienia każdego z rozważanych wariantów sytuacji jest
takie samo i wynosi 0,5. Dla pierwszego węzła logicznego (od góry) otrzymujemy:
ED(xB) 0,5•150000 + 0,5•150000 = 150000 zł,
co wpisujemy w tym przypadku nad węzłem. Dla drugiego węzła logicznego:
ED(xC) = 0,5•(-250 000) + 0,5•300 000, co daje zaledwie 25 000 zł. Dla porządku
ścieżki (warianty) niekorzystne oznaczamy //. Zatem najkorzystniejszym wariantem
dla INSTALATORA będzie decyzja xB, tj. zamówienie 1 000 sztuk kształtek.
Przedstawione rozważania dotyczą jednego okresu, stąd przykład ten ilustruje
tzw. decyzje jednoetapowe. Nie zdobywa się w tym czasie dodatkowych informacji,
które mogą mieć bardzo istotny wpływ na wynik rozważań. Taki przypadek jest
bogato prezentowany w literaturze – np. [1–2], [4–8], [14]. Przypadek decyzji se-
kwencyjnych rozpatrzymy w następnym przykładzie.

231
11.3. Przypadek decyzji sekwencyjnych
Poprzedni przykład nieco rozbudujemy. Decydent może odłożyć decyzję w cza-
sie na kupno kształtek do późnej jesieni roku bieżącego. Wówczas mógłby nabyć
kształtki, ale po cenie większej, tj. po 750 zł za sztukę. W okresie zimowym mógłby
przygotować z nich komplety, aby wczesną wiosną, wraz z robotami ziemnymi,
przystąpić do ich wbudowywania. Z doświadczeń decydenta wynika, że istotny
wpływ na ceny w roku następnym ma sezonowość.
Przy krótkim sezonie zimowym wzrasta popyt, jest więcej otwartych frontów
inwestycyjnych. Decydent zakłada, że popyt na jego kształtki wyniesie co najmniej
2 tys. sztuk, a cena zbytu (po wbudowaniu) wyniesie aż 900 zł za sztukę. Przy dłu-
gim okresie zimowym popyt na jego wyroby będzie znacznie mniejszy, tj. zaledwie
1 tys. sztuk kształtek, a cena sprzedaży wyniesie zaledwie 770 zł za sztukę.
Sekwencje INSTALATORA przedstawia rysunek 11.2, na którym naniesiono po
prawej stronie spodziewane wyniki. Dla gałęzi dotyczącej zdarzenia Z 1 otrzymuje-
my: (770 – 750)•1 000 = 20 000. Dla gałęzi ze zdarzeniem Z2: (900 – 750)•1 000 =
150 000. Analogicznie postępujemy z kolejnymi gałęziami.
Otrzymaliśmy w ten sposób następujący obraz. Kierownik INSTALATORA de-
cyduje o tym, czy podejmować działalność. Jeśli tak, to czy składać zamówienie na
kształtki korzystając z promocyjnej ceny – warianty xB oraz xC, czy też wstrzymać
się z decyzją (kupnem) – wariant xD – aby wykorzystać dodatkowe informacje
o koniunkturze i sezonowości. W wariancie xD dopiero po uzyskaniu wspomnianych
dodatkowych informacji decydent określi wielkość zamówienia. Decyzja o odłoże-
niu zakupu wymaga analizy dostępnych danych o koniunkturze i warunkach
budowy. Bywa, że zwlekanie z zakupem może stać się nieopłacalne ze względu na
ruch cen.
Zatem mamy tu do czynienia z ryzykiem, wynikającym z prognozowania wspo-
mnianej koniunktury. Istotną t staje się liczba sytuacji losowych. Każdą z nich
określamy prawdopodobieństwem ich wystąpienia. Przyjmijmy za [21] następujące
oznaczenia:
W1 – zdarzenie polegające na wystąpieniu złej koniunktury dla budownictwa jesie-
nią,
W2 – zdarzenie polegające na wystąpieniu dobrej koniunktury dla robót budowla-
nych jeszcze jesienią (np. temperatury powietrza),
Z1 – zdarzenie polegające na wystąpieniu długiej przerwy w robotach budowlanych,
Z2 – zdarzenie polegające na wystąpieniu krótkiej przerwy w robotach budowlanych,
umożliwiającej otwarcie wielu frontów robót.

232
 nie zamawiać kształtek
0

n = 1 000
150 000

P5
xA
n = 2 000 150 000
n = 1 000
xB - 250 000

P6
(770 – 750)•1 000
xC
n = 2 000 300 000
długa przerwa w robotach
Z1 20 000
P1 (900 – 750)•1 000
xE - zamówienie 1 000szt.
P7

Z2 krótka przerwa
150 000
P3 długa przerwa
- 430 000
W1 Z1
xD zła koniunktura xF – 2 000 szt.
(chłonna jesień) P8

Z2 krótka przerwa
300 000
P2 długa przerwa
20 000
Z1
xE – 1 000 szt.
W2 P9
dobra koniunktura (ciepła
Z2 krótka przerwa
jesień) 150 000
P4 długa przerwa
- 430 000
Z1
xF – 2 000 szt.

Z2 krótka przerwa
300 000

Rys. 11.2. Drzewo decyzyjne dla problemu INSTALATORA: sekwencje

W takiej sytuacji posiłkujemy się danymi historycznymi o sytuacji temperaturo-

wej oraz sezonie „martwym” w budownictwie. Informacja taka może być
przedstawiona następująco: w 75 przypadkach na 100 po złej koniunkturze jesienią
(niskie temperatury) następował długi okres przestoju w budownictwie; po łagod-
nym okresie jesiennym w 10 na 100 przypadków następował krótki okres
wstrzymania prac w okresie zimowym. Dane te przedstawia tablicy 11.1.

233
 Tablica 11.1. Dane historyczne dotyczące koniunktury i sezonowości

Długi okres wstrzyma- Krótki okres wstrzyma-

Zdarzenia nia prac budowlanych nia prac budowlanych
Z1 Z2
Chłodna jesień W1 75 25 100
Ciepła jesień W2 10 90 100

Tak więc proces decyzyjny na tym etapie jest wzbogacony o nową porcję infor-
macji. Najczęściej są to dane subiektywne, a prawdopodobieństwa subiektywne
nazywać będziemy prawdopodobieństwami a priori.
Następnie obliczamy prawdopodobieństwo a priori tego, że jesienią koniunktura
będzie niekorzystna oraz tego, że jesienne temperatury będą sprzyjające dla prowa-
dzenia robót budowlanych. Korzystamy z tablicy 11.1:
100
P(W1 )  P(W2 )   0,5.
200
Prawdopodobieństwa warunkowe tego, że po złej koniunkturze jesienią wystąpi
zły okres dla budownictwa (długi okres zimowy):
75
P( Z1  W1 ) 200
P( Z1 / W1 )    0,75 .
P(W1 ) 0,5
Kolejne prawdopodobieństwa warunkowe określimy w podobny sposób:
25
P( Z 2 / W1 )  200  0,25 ,
0,5
10
P( Z 1 / W2 )  200  0,1 ,
0,5
90
P( Z 2 / W2 )  200  0,9 .
0,5
Jak wspomniano, analizę decyzyjną drzewa zaczynamy od końców gałęzi, prze-
suwając się w kierunku pnia. Określamy węzły losowe. W węźle losowym P7
wartość oczekiwana dochodu wyniesie:
ED7 = 0,75•20 000 +0,25•150 000 = 52 500 zł.
Dla kolejnych węzłów:
ED8 = 0,75•(-430 000) + 0,25•300 000 = - 247 500,
ED9 = 0,1•20 000 + 0,9•300 000 = 137 000,
ED10 = 0,1•(-430 000) + 0,9 • 300000 = 227 000.

234
 Na tym etapie rozważań będziemy stosowali kryterium maksymalizacji korzyści
(dochodu). W każdym węźle decyzyjnym wybieramy maksymalną wartość oczeki-
waną dochodu. Dla węzłów P3 oraz P4 otrzymujemy:
ED3 = max {52 000; -247 000}= 52 000,
ED4 = max {137 000; 227 000} = 227 000.
Dla węzła początkowego D 1 otrzymujemy:
ED1 = max {0; 150 000; 25 000; 227 000} = 227 000.
Wyniki naniesiono na drzewo - rys. 11.3.
Dla decydenta wynik nie jest zaskoczeniem. Skorzystał z dodatkowych informa-
cji, podbudowując decyzje o odłożeniu zamówienia. Zatem najkorzystniejszą
decyzją jest wstrzymanie się aż do symptomów lepszej koniunktury i dopiero wów-
czas złożyć zamówienie. Decyzja D4 jest w tym przypadku właściwą. W dalszej
kolejności pod względem dochodu znajduje się decyzja D5 (150 000 zł dochodu): od
razu inwestować, wykorzystując bieżącą koniunkturę cen.
W przypadku INWESTORA opłaciło się pozyskać dodatkową wiedzę. Pozyska-
nie dodatkowych informacji często wiąże się z wydatkiem, który powinien być
uwzględniony w analizie. Oczywiste jest, że przy innej konfiguracji danych (jak
w tablicy 11.1) możemy otrzymać inny wynik. Wpływ informacji na wynik w pro-
cesie podejmowania decyzji w warunkach niepewności jest istotny. Prześledzimy to
na tym samym przykładzie lecz nieco zmieniając dane historyczne z tablicy 11.1.
(jedynie zmiana jednego wiersza). Nowe dane zestawiono w tablicy 11.2.
Wówczas:
P(W1) = P(W2) = 0,5,
P(Z1/W1) = 0,75,
P(Z2/W1) = 0,25,
P(1/W2) = 0,4,
P(Z2/W2) = 0,6.

Wartości oczekiwane dochodu wynoszą:

ED7 = 52 500,
ED8 = - 247 500.
Natomiast nowe wartości:
ED9 = 0,4•20 000 + 0,6•150 000 = 98 000,
ED10= 0,4•(-430 000) + 0,6•300 000 = 8 000.
ED3 = 52 500; ED4 = 98 000, natomiast ED1 = 150 000.
Ten wynik sugeruje INSTALATOROWI wybór wariantu x B, co diametralnie zmie-
niłoby planowanie robót w tej firmie.

235
 nie zamawiać kształtek
0

n = 1 000
150 000

P5
xA
150 000
n = 2 000 150 000
n = 1 000 - 250 000
xB

\\ P6
\\ xC 25 000
n = 2 000 300 000
\\ długa przerwa w robotach
Z1 0,75 20 000
P1
xE - zamówienie 1 000szt.
P7
227 000 52 500
52 000 Z2 krótka przerwa
150 000
0,25
P3 długa przerwa
- 430 000
W1 Z1 0,75
zła koniunktura na //
xD xF – 2 000 szt.
jesień P8
0,5 - 247 500
Z2 krótka przerwa
0,25 300 000
P2 z danych historycznych: długa przerwa 20 000
P(W1) = 0,5
Z1 0,1
0,5 xE – 1 000 szt.
W2 P9
dobra koniunktura
227 000
\ 137 000
Z2
jesienna krótka przerwa
\ 0,9
150 000
P4 długa przerwa
- 430 000
Z1 0,1
xF – 2 000 szt.
P10
227 000
Z2 krótka przerwa
300 000
0,9

Rys. 11.3. Analiza decyzyjna

Tablica 11.2. Dodatkowe dane historyczne (wariant II)

Z1 Z2
W1 75 25
W2 40 60

236
Dalej:
Problem pozyskania dodatkowej informacji wiąże się z opisem stanów środowi-
ska (świata) zewnętrznego oraz określeniem wartości informacji. Z tą problematyką
związane są trzy pojęcia:

(1) Reguła racjonalnego pozyskiwania informacji: przyrost oczekiwanego zysku

w wyniku pozyskania dodatkowej informacji (wiedzy) powinien przewyższać
koszt pozyskanej informacji;
(2) Maksymalizacji wartości oczekiwanej: kryterium to pozwala oszacować przy-
szłą wartość osiągniętego dochodu. Reguła ta jest w pełni uzasadniona
w przypadkach, gdy proces decyzyjny jest powtarzany wiele razy w tych sa-
mych warunkach;
(3) Maksymalizacji oczekiwanej użyteczności: w tej samej sytuacji różni decyden-
ci, mając tę samą wiedzę o rozpatrywanym zjawisku, mogą podjąć zupełnie
odmienne decyzje. Reguła ta uwzględnia problem skłonności do ryzyka.

11.4. Użyteczność decyzji

W dalszej kolejności zajmiemy się maksymalizacją oczekiwanej użyteczności.
Jak wspomnieliśmy, kryterium maksymalizacji oczekiwanych (spodziewanych)
korzyści jest uzasadnione w specyficznych warunkach (por. pkt 2 powyżej).
W przypadku decyzji jednorazowej, nie będzie właściwa analiza oparta na kryterium
maksymalizacji spodziewanych korzyści, lecz analiza uwzględniająca preferencje
decydenta, a więc oparta na kryterium maksymalizacji spodziewanych użyteczności
(por. pkt 3 powyżej). 17
Użyteczność, inaczej cenność, to relatywna wartość możliwych wyników decy-
zji, biorąca pod uwagę preferencje decydenta. Mamy tu do czynienia z subiektywną
miarą cenności określonych wyników decyzji lub stopniem zadowolenia decydenta
z osiągniętych korzyści. Tymi zagadnieniami zajmuje się teoria użyteczności, do-
brze opisana w literaturze, np. przez W.Sadowskiego [16]. Porównaj także: [3], [6,
7], [12], [19], [22].
W problemie INSTALATORA mamy sześć możliwych wyników: -430 000; -
250 000; 0; 20 000; 150 000; 300 000. Ponieważ skala użyteczności jest dyskrecjo-
nalna, możemy przyjąć, że użyteczności (U) skrajnych wyników wynoszą:
U(300 000) = 1 i U(-430 000) = 0.

17
W praktyce dominują decyzje jednorazowe. Na przykład, decydent – właściciel małej
firmy może w konkretnym przypadku obawiać się straty (przy dużym prawdopodobieństwie)
związanej z kontraktem. Podpisuje gorszy – na podstawie kryterium maksymalizacji spo-
dziewanych korzyści – lecz który ryzykuje poniesienie znacznie mniejszej straty
z mniejszym prawdopodobieństwem. Stanowisko decydenta (właściciela) będzie zależało od
jego postawy (resentymentu lub predylekcji) wobec ryzyka, wynikającej z takich czynników,
jak sytuacja majątkowa firmy lub jej sytuacja w zakresie płynności finansowej a także osobi-
stych cech charakteru.

237
 Następnie należy określić użyteczności wyników pośrednich. Istnieje kilka spo-
sobów określania użyteczności wyników pośrednich. Na przykład T. Trzaskalik [21]
proponuje stosowanie dwóch funkcji użyteczności:

10 x dla x  0,

U 1 ( x)    x 2
 10 dla x  0

oraz
 x2
 dla x  0,
U 2 ( x)   10
 10 x dla x  0.


Pierwsza z nich opisuje zachowanie się decydenta z awersją do ryzyka, a druga

opisuje zachowanie się decydenta ze skłonnością do ryzyka. Gdyby założyć, że nasz
kierownik z firmy INSTALATOR preferowałby funkcję U1, czyli miał awersję do
ryzyka, to zakupienie aż 2 tys. kształtek (jak w przykładzie) będzie z pewnością
decyzją dla niego zbyt ryzykowną.
Innym sposobem określania użyteczności wyników pośrednich będzie postawie-
nie decydenta przed wyborem między pewnością danego wyniku a loterią (grą)
między dwoma skrajnymi wynikami. Taki sposób możemy znaleźć między innymi
w pracach [21] i [22].
Naszego określonego decydenta (INSTALATORA) należy porosić o dokonanie
wyboru między możliwością pierwszą - oznaczającą pewny wynik (kolejno
150 000, 20 000, 0, -250 000, -430 000) – oraz możliwością drugą, tj. loterią (grą),
w której może wystąpić 300 000 z prawdopodobieństwem p lub –430 000 z prawdo-
podobieństwem 1 – p. Przy p = 0 decydent wybierze oczywiście pewne 150 000, ale
zwiększając prawdopodobieństwo wygrania 300 000 dojdziemy do takiego rozkładu
prawdopodobieństwa, gdzie obie możliwości będą dla decydenta równorzędne (jed-
nakowo dobre). Mogłoby to się zdarzyć przy prawdopodobieństwie 0,95 wygrania
300 000 i prawdopodobieństwie 0,05 straty 430 000:

300 tys. p
150 tys.(pewne) .
 430 tys. 1  p
Zatem, U(150 000) = U(300 000)•0,95 +U(-430000)•0,05 = 1•0,95 + 0•0.05 = 0,95.
Podobnie postępujemy z następną kwotą: prawdopodobieństwo, przy którym de-
cydent nie ma preferencji wyboru, dla 20 tys. zł wynosi 0,75:

300 tys. p 0 0,1 ... 0,75

20 tys.(pewne) ,
 430 tys. 1  p 1 0,9 ... 0,25

stąd: U(20 000) = U(300 000)•0,75 +U(-430 000)•0,25 = 0,75.

238
 W podręcznikach (godnych polecenia) T. Tyszki i T. Zalaśkiewicza [22] oraz
J. Supernata [19] mamy szereg przykładów zastosowania tej procedury określania
użyteczności wyników pośrednich18.
Dla potrzeb dydaktycznych określimy dwie funkcje użyteczności, obrazujące
dwie postawy wobec ryzyka. W tablicy 3 zestawiono uzyskane wyniki dla potrzeb
rozpatrywanego problemu INSTALATORA. Graficzna interpretacja awersji
i skłonności do ryzyka przedstawiona jest na rys 11.4.

Tablica 11.3. Dwa warianty postaw decydenta wobec ryzyka

Wynik Użyteczności
(dochody) zł Wariant I Wariant II
300 000 1 1
150 000 0,95 0,50
20 000 0,75 0,2
0 0,66 0,1
- 250 000 0,1 0,05
- 430 000 0 0
Decydent z awersją do ryzyka Decydent o skłonności do
ryzyka

18
Wyjaśnijmy za [22] sposób określania użyteczności na podstawie wspomnianej loterii
(grze). Prosimy kierownika by wziął udział w następującym „badaniu”.
Badanie 1: Zastanów się i powiedz, jaka jest najwyższa suma pieniędzy, którą zapłaciłbyś
za zakład (za prawo udziału w nim)? Jeśli wypadnie orzeł, otrzymasz 1 000 zł, jeśli reszka,
nic nie uzyskasz. Odpowiedź kierownika: Przypuśćmy, że 100 zł. Oznacza to, że dla kierow-
nika użyteczność (subiektywna wartość) 100 zł otrzymanych na pewno jest identyczna
z następującą kombinacją użyteczności: ½·U(1 000 zł) + ½·U(0 zł). Formalnie: U(100) =
0,5·U(1 000) + 0,5·U(0). Możemy użyteczność 1 000 zł oznaczyć przez 1, a użyteczność 0 zł
przez 0. Z powyższego równania wynika, że znaleźliśmy odpowiednik użyteczności równej
0,5, albowiem: 0,5·(0) + 0,5·(1) = 0,5.
Badanie 2: Jaka jest najwyższa suma pieniędzy, którą zapłaciłbyś za podobny zakład, ale
za orła otrzymałbyś 100 zł, za reszkę nic nie uzyskasz? Odpowiedź: Przypuśćmy, że 25 zł.
Zatem: U(25 zł) = ½·U(100 zł) + ½·U(0 zł), znaleźliśmy odpowiednik użyteczności równej
0,25.
Podobnie przeprowadzamy dalsze badania. Już przy dwóch badaniach otrzymujemy trzy
punkty tworzące wykres funkcji użyteczności kierownika dla kwot pieniędzy od 0 zł do
1 000 zł. Na osi rzędnych oznaczamy użyteczności (od 0 do 1), na osi odciętych wartości w
złotych, w tym przypadku od 0 do 1 000. Oczywiste jest, że prawdopodobieństwa losowania
orła i reszki są sobie równe i wynoszą ½.

239
 1

0,8
Użyteczność
0,6
Wariant I
Wariant II
0,4

0,2

0
-600 -400 -200 0 200 400
Dochód w tys. zł

Rys. 11.4. Dwa warianty krzywych użyteczności dla problemu INSTALATORA

Wyniki analizy naniesiono na drzewo – rys. 11.5. W pierwszej kolumnie po pra-

wej stronie przedstawiono użyteczności dla wariantu I i odpowiednio w drugiej
kolumnie dla wariantu II. Wyniki analizy dla wariantu I zapisano nad zdarzeniami,
natomiast wyniki dla wariantu II pod zdarzeniami (kursywą).
W pierwszym przypadku (wariant I) mamy do czynieni z decydentem, który ma
wyraźną awersję do ryzyka i który będzie preferował wybór wariantu xB, natomiast
w drugim przypadku (wariant II) mamy do czynienia z decydentem z większą
skłonnością do ryzyka. Taki decydent wybierze wariant decyzyjny xF i Z2, tj. odcze-
ka na odpowiednią sytuację i zakupi od razu 2 tys. sztuk kształtek. Zakłada on po-
ponadto, krótszą przerwę w pracy na budowie, dzięki czemu może osiągnąć dochód
300 000 zł.

11.5. Komentarze
Analiza przedstawiona na rys. 11.4 oraz 11.5 wskazuje na znaczenie postaw de-
cydenta wobec ryzyka. Wyrażeniem postawy decydenta jest krzywa użyteczności.
Najczęściej jest to subiektywna ocena postaw. Generalnie możemy wyróżnić trzy
typy krzywych użyteczności. Zestawiono je na rys. 11.6.
Krzywa (a) o kształcie wklęsłym obrazuje różne stopnie resentymentu (czyli niechę-
ci) wobec ryzyka. W życiu codziennym występuje ten przypadek bardzo często,
albowiem większość (kierownictwo i personel) jest ostrożna. Krzywa (b) o kształcie
wypukłym właściwa jest decydentom o większej lub mniejszej predylekcji (czyli
skłonności) do ryzyka.
Zaważmy, jeśli krzywa (a) lub (b) została narysowana dokładnie , to można dla
ustalenia optymalnej strategii posłużyć się wartościami użyteczności zamiast ope-
rować wielkościami finansowymi (por. analizę przedstawioną na rys. 11.5).

240
 Wariant I:
0,66 0,1 resentyment
(niechęć do
ryzyka)
0,95 0,50
0,95 0,5
Wariant II:
predylekcja
0,50 (skłonność do
0,95 0,50 ryzyka)
0,5

0,5 0,1 0,05

0,55

0,525 1 1
0,95 0,5 0,75 0,2
0,75
0,8
0,90
0,275
0,8 0,95 0,50
0,25
0,275 0 0
0,25 0,75

0,93 0,25
1 1
0,25
0,9 0,1 0,75 0,2
0,93

0,47
0,93
0,95 0,50
0,95

0,1 0 0
0,9 0,9

0,9
1 1
0,9

Rys. 11.5. Wyniki analizy przy zastosowaniu dwóch funkcji użyteczności

241
 1 1

0,75 0,75
Użyteczność

0,5 0,5

0,25 0,25

0 0
wynik najgorszy
0 wynik najlepszy
10 0 najgorszy
wynik 10
wynik najlepszy

a) 1 b)

0,75

0,5

0,25

0
wynik
0 najgorszy wynik najlepszy10 c)

Rys 11.6. Powszechne trzy przypadki krzywych użyteczności: a) decydent z awersją do

ryzyka, b) decydent ze skłonnością do ryzyka, c) brak resentymentu jak i predylek-
cji do ryzyka

Prosta (c) charakteryzuje osoby o braku zarówno resentymentu, jak i predykcji

do ryzyka. W tym przypadku, jeśli przetworzylibyśmy efekty finansowe na użytecz-
ności za pomocą prostej, zmieniłoby to jedynie skalę wyników, a zastąpienie tych
rezultatów odpowiadającymi im użytecznościami nie wpłynęłoby na zmianę wyboru
najlepszego działania. Oznacza to, że w przypadku (c) decydent nie musi posiłko-
wać się użytecznościami.
W praktyce krzywa użyteczności może zawierać elementy krzywych (a), (b) oraz
(c). Często osoby na kierowniczych stanowiskach wykazują resentyment wobec
ryzyka w wyższych rejonach takiej krzywej i jednocześnie predylekcję do ryzyka w
dolnych rejonach krzywej. Wówczas krzywa użyteczności przybiera kształt zbliżony
do litery S.
Istotną rolę w analizie drzewa decyzyjnego odgrywa informacja, jak również sto-
sowane kryteria. Jeśli pozyskanie informacji jest kosztem, to należy uwzględnić tę
pozycję w drzewie decyzyjnym. Na ogół posiłkujemy się modelami upraszczający-
mi rzeczywistość. Jest to możliwe, jednakże powinniśmy zdawać sobie sprawę
z wartości modelu i otrzymanych wyników. W analizie przykładu (w tym rozdziale)
został pominięty problem dyskonta wpływów. Jest to istotne na przykład w przy-

242
padku decyzji inwestycyjnych. Zasady analizy nie uległyby zmianie. Należałby jed-
nakże, przy stopie oprocentowania większej od zera, uwzględnić terminy wpływów
i wydatków.
Również istotny wpływ na modelowanie procesu decyzyjnego za pomocą drzew
celów mają przyjęte kryteria. W ramach omawianego przykładu poznaliśmy dwa
kryteria: maksymalizacji oczekiwanych korzyści oraz maksymalizacji spodziewa-
nych użyteczności. Bardziej wyrafinowana analiza drzew decyzyjnych polega na
stosowaniu następujących kryteriów:
 kryterium pesymizmu, polegającym na wyborze decyzji najlepszej z najgor-
szych. W skrócie kryterium to ma zapis max-min (w przypadku zysków) lub
min-max (w przypadku kosztów).
 kryterium optymizmu, polegającym na wyborze decyzji najlepszej z najlep-
szych, w skrócie max-max (w przypadku zysków) i odpowiednio min-min
(w przypadku kosztów),
 kryterium minimalizacji (lub maksymalizacji) żalu, zwanym kryterium
L. J. Savage, również w skrócie zapisywanym min-max.
Wszystkie wymienione powyżej kryteria są charakterystyczne dla modeli podej-
mowania decyzji w warunkach niepewności i są przede wszystkim stosowane
w modelach teoriogrowych [10].

11.6. Literatura
[1] Andrzejczak K., Elementy analizy decyzyjnej, Poznań, Wydaw. K.Andrzejczak
1992.
[2] Anholcer M., Gaspars H., Owczarkowski A., Przykłady i zadania z badań ope-
racyjnych i ekonometrii, Poznań, Wydaw. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu
2005.
[3] Decyzje menedżerskie z Exelem, red. T.Szapiro, Warszawa, PWE 2000.
[4] Gaspars-Wieloch H., Drzewa decyzyjne – zarządzanie ryzykiem projektów,
kbo.ue.poznan.pl/gaspars/def_wzory_zarzadzanie_ryzykiem.pdf
[5] Heilpern S., Podejmowanie decyzji w warunkach ryzyka i niepewności, Wro-
cław, Wydaw. Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu 2001.
[6] Kapliński O., Risk management of construction works by means of the utility
theory: a case study. Procedia Engineering. Elsevier, 2013, Volume 57, 533-539.
[7] Kapliński O., The utility theory in maintenance and repair strategy. Procedia
Engineering, 2013, Elsevier, Edited by Franz Nestmann, Erik Schlangen and
Sholihin As'ad, Vol. 54, 604-614.
[8] Kopańska-Bródka D., Wprowadzenie do badań operacyjnych, wyd. 2, Katowice,
Wydaw. Akademii Ekonomicznej w Katowicach, 1998.
[9] Krzakiewicz K., Podejmowanie decyzji kierowniczych, Poznań, Wydaw. Aka-
demii Ekonomicznej w Poznaniu 1993.
[10] Luce R.D., Raiffa H., Gry i decyzje, Warszawa, PWN 1964.
[11] Miller D.W., Starr M.K., Praktyka i teoria decyzji, Warszawa, PWN 1971.
[12] Mitchell G.H., Badania operacyjne. Metody i przykłady, Warszawa, WNT
1977.

243
[13] Modelowanie preferencji a ryzyko, red. T.Trzaskalik, Katowice, Wydaw.
Akademii Ekonomicznej w Katowicach 2008.
[14] Moore P.G., Wprowadzenie do badań operacyjnych, Warszawa, WNT 1973.
[15] Pankowski T., Drzewa decyzyjne, www.put.poznan.pl/~pankowsk.
[16] Sadowski W., Decyzje i prognozy, Warszawa, PWE 1981.
[17] Samuelson W.F., Marks S.G., Ekonomia menedżerska, Warszawa, PWE
1998.
[18] Tamošaitienė J., Kapliński O., Strategic environmental assessment (SEA) of
socio-economic systems: a systematic review. Technological and Economic
Development of Economy, 2013, Vol. 19(4), 661–674.
[19] Stodulny P., Drzewa decyzyjne, [w] W.Sikora (red.), Badania operacyjne,
Warszawa, PWE 2008.
[20] Supernat J., Techniki decyzyjne i organizatorskie, wyd. 2, Wrocław, Kolonia
Limited 2003.
[21] Trzaskalik T., Wprowadzenie do badań operacyjnych z komputerem, War-
szawa, PWE 2003.
[22] Tyszka T., Zalaśkiewicz T., Racjonalność decyzji, Warszawa, PWE 2001.

244
Agnieszka Dziadosz19

12. Model oszacowania łącznych kosztów cyklu życia obiektu.

12.1. Wprowadzenie
Pierwotną potrzebą uwzględnienia kosztów życia obiektu były problemy
ochrony środowiska, które przyczyniły się do rozpowszechnienia w XX wieku kon-
cepcji zrównoważonego rozwoju. Zgodnie z jej ideą pojawiło się nowe spojrzenie na
wykorzystanie odnawialnych i nieodnawialnych zasobów środowiska. Postulowano
podejmowanie działań zmierzających do zapobiegania wszelkim zanieczyszczeniom
środowiska w każdej działalności i na każdym etapie procesu, potrzebę zmniejszenia
materiałochłonności i odpadowości na rzecz ochrony środowiska m.in. poprzez wy-
korzystanie odpowiednich materiałów (w tym biodegradowalnych), technologii
(korzystanie z zasobów naturalnych jak wiatr, słońce, itp.), stosowanie recyklingu.,
itp. a także konieczność minimalizacji zużycia energii i innych podstawowych zaso-
bów (m.in. wytyczne w dyrektywach i innych dokumentach odnośnie możliwości
i sposobów zmniejszenia zapotrzebowania na energię). Zasady te stanowiły kanwę
normy PN ISO 1400 System Zarządzania Środowiskowego (1996 r.) oraz Eco-
Management and Audit Scheme przyjętego przez UE w 1993r.
Nurt zgodny z ogólnym kierunkiem polityki energetycznej Unii Europejskiej,
popierający dążenie do jak największego obniżenia zużycia energii na cele związane
z użytkowaniem budynków zainicjował potrzebę bliższego przyjrzenia się kosztom
w całym cyklu życia obiektu i konieczności ich optymalizacji z perspektywy przyję-
tych rozwiązań projektowych na etapie planowania (tj. budynki energooszczędne
i zero-energetyczne) [32-39]. Planując inwestycje potencjalny inwestor powinien
konsekwentnie przeanalizować koszty realizacji, koszty niezbędnych uzgodnień
wymaganych prawem, ale także koszty eksploatacyjne, w tym remonty, naprawy,
modernizacje, koszty systemów zastosowanych w budynkach inteligentnych, koszty
rozbiórki i ewentualnie zyski wynikające ze sprzedaży gruntu na koniec okresu
użytkowania. Zgodnie z postulatami Dyrektyw UE przyjmuje się koszty globalne w
okresie w wynoszącym 30 lat dla obiektów mieszkaniowych, zaś dla budynków
komercyjnych –20 lat.
Na cykl życia budynku składają się trzy podstawowe okresy: inwestycja (pla-
nowanie, przygotowanie i realizacja), eksploatacja (utrzymanie i użytkowanie) oraz
bardzo często pomijana w rachunkach efektywności inwestycji – rozbiórka (rozbiór-
ka obiektu ze sprzedażą działki włącznie - wartość rezydualna). Aczkolwiek
w zależności od opracowania normowego podział na poszczególne etapy/okresy
może być bardziej lub mniej rozbudowany. Uwzględnienie wszystkich grup kosztów
w ramach poszczególnych okresów procesu inwestycyjnego jest możliwe dzięki
przeprowadzeniu analizy LCCA, czyli analizy kosztów w całym cyklu życia inwe-
stycji (ang. Life Cycle Cost Analysis). Celem analizy tej jest określenie

19
Agnieszka Dziadosz, dr inż., Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Politechnika
Poznańska

245
ekonomicznej efektywności inwestycji oraz weryfikacja hipotezy o znacznym
wpływie przyjętych na etapie planowania przedsięwzięcia rozwiązań projektowych
na koszty w pełnym cyklu życia obiektu, a także sprawdzenie wrażliwości rachunku
opłacalności na zmienność stopy dyskonta 20.
Począwszy od fazy planowania i przygotowania przedsięwzięcia inwestor po-
dejmuje liczne decyzje dotyczące m.in. sposobu oszacowania kosztu realizacji
i kosztów eksploatacji, doboru uczestników procesu inwestycyjnego (w tym także
kreowanie relacji partnerskich), normowania i harmonogramowania, weryfikacji
i monitoringu kosztów, kontroli zaawansowania przedsięwzięcia, identyfikacji
ograniczeń czasowych i zasobowych, a także wyboru najkorzystniejszego zakresu
działań remontowych lub przebudowy budynków mieszkalnych na podstawie wie-
lokryterialnej oceny wartości użytkowej z punktu widzenia kosztu ich realizacji.
Pomocą w podejmowaniu decyzji służą liczne metody i techniki badawcze, które
odnoszą się do różnych faz cyklu przygotowania, realizacji i eksploatacji przedsię-
wzięć budowlanych.
Kompleksowe podejście w zakresie szacowania kosztu w procesie inwestycyj-
nym zawarte jest w metodologii LCCA, która analizuje koszty z uwagi na przyjęte
rozwiązania projektowe na każdym etapie wspomnianego procesu. Rozdział ten
przedstawia podstawy teoretyczne metody LCCA oraz przykład jej praktycznego
wykorzystania.

12.2. Cel i zakres oszacowania kosztów w cyklu życia

Obecnie, rachunek kosztów w cyklu życia jest przedmiotem zwiększonego za-
interesowania, co zauważalne jest także w przytoczonej literaturze przedmiotu,
normach, wytycznych, uregulowaniach prawnych, dyrektywach UE, itp. [1-39].
Znajomość przebiegu cyklu życia, a co za tym idzie – podstawowych faz, funkcji
i mechanizmów w nim zachodzących, stanowi podstawę do prawidłowej identyfika-
cji stanu obiektu budowlanego w każdym momencie jego powstawania
i późniejszego istnienia. Stosunkowo często popełnianym błędem jest niedocenianie
lub bagatelizowanie znaczenia pierwszych faz cyklu życia, tj. definiowania, plano-
wania i projektowania. Konsekwencją nieprzemyślanego wyboru rozwiązań w fazie
planowania może być znaczny wzrost nakładów ponoszonych w późniejszych eta-
pach cyklu życia obiektu. Dlatego też w trakcie planowania tak istotne jest
przeprowadzenie precyzyjnej wielokryterialnej analizy inwestycji oraz wybór opty-
malnych rozwiązań materiałowych, które pozwolą na minimalizacje późniejszych
kosztów eksploatacyjnych.
W każdej fazie procesu ważnym elementem jest oszacowanie kosztów. Zesta-
wienia te różnią się stopniem szczegółowości, celem wykonania, a także
dostępnością danych potrzebnych do przeprowadzenia kalkulacji. W fazie przedin-

20
Stopę dyskonta, służąca do określania wartości obecnej, można określić na wiele sposo-
bów, m.in. w oparciu o stopę bazową, publikowaną przez Komisję Europejską. Stanowi ona
podstawę do obliczenia stopy referencyjnej, którą w zależności od zastosowania, ustala się
poprzez dodanie do opublikowanej stopy bazowej odpowiedniej marży określonej w Komu-
nikacie Komisji Europejskiej [34].

246
westycyjnej szacunek kosztów ma istotne znaczenie dla inwestora – określenie pla-
nowanych wydatków jest niezbędne dla przeprowadzenia oceny efektywności
ekonomicznej przedsięwzięcia. Zainteresowanie inwestora związane jest również
z wielkością przyszłych nakładów. Faza realizacyjna wymaga ustalenia kosztów na
podstawie dokumentacji projektowej (kalkulacja kosztorysowa) oraz ich weryfikacji
i kontroli na podstawie rzeczywiście ponoszonych wydatków (monitoring kosztów).
Określenie wydatków w tej fazie ma istotne znaczenie dla wykonawcy. Natomiast
analiza kosztów w fazie eksploatacji, dotyczy robót remontowych, modernizacyj-
nych, kosztów zużycia energii z uwagi na przyjęty system ogrzewania, wentylacji
i ciepłej wody, robót adaptacyjnych, rewitalizacyjnych, wykorzystanych systemów
BMS (systemy w budynkach inteligentnych), itp., zaś ostatnia faza odnosi się do
rozbiórki i likwidacji [17]. Indywidualny charakter obiektów, sposób ich eksploata-
cji i utrzymania, zdarzenia losowe, oraz sytuacja na rynku (np. ceny usług
i materiałów budowlanych, inflacja) mają wpływ na trudności w szacowaniu kosz-
tów robót remontowych i modernizacyjnych oraz kosztów robót rozbiórkowych
(utylizacja, recykling).
Obserwacje wykazały, że znaczna część kosztów cyklu życia jest konsekwencją
decyzji podejmowanych we wcześniejszych fazach kształtowania produktu, czyli
na etapie sporządzania koncepcji i projektowania obiektu. Decyzje podejmowane
w tym czasie mogą wpływać na 70 - 85% kosztów produktu. Szacunkowy wykres
ponoszonych kosztów w cyklu życia przedstawia rysunek 12.1.

Rys. 12.1. Koszty poniesione i możliwe do oszacowania w poszczególnych fazach cyklu

życia produkt [6].

12.3. Uregulowania prawne i kierunki rozwoju analizy cyklu życia

obiektu
W ostatnich latach nastąpił zwrot w kierunku pełnej analizy cyklu życia
(LCCA). Zauważalne jest to w przytoczonych, obowiązujących uregulowania praw-
nych poświeconych odrębnym aspektom prowadzenia inwestycji budowlanych

247
w Polsce [29-36]. Warto przyjrzeć się tej metodologii, gdyż rekomendowana jest
w wielu unijnych dokumentach i strategiach promujących zrównoważony rozwój
oraz służących do polepszenia ekonomicznej efektywności środowiskowej procesów
i wyrobów. Przy tym należy przywołać m.in. dyrektywę 2009/125/WE z dnia 21
października 2009 r. ustanawiającą ogólne zasady ustalania wymogów dotyczących
ekoprojektu dla produktów związanych z energią.
Myślenie w kategoriach cyklu życia oznacza ukierunkowanie na zmniejszenie
całkowitego oddziaływania na środowisko mogącego wystąpić w każdej fazie cyklu
życia produktu, w tym obiektu budowlanego (COM 302 2003). W przytoczonych
opracowaniach prym wiedzie zintegrowane podejście produktowe. Postuluje by
klienci którzy użytkują daną technologie/produkt posiadali wiedzę o kosztach i ko-
rzyściach w okresie ich całego cyklu życiowego. Na tej podstawie można stwierdzić,
iż: technologie/produkty przyjazne środowisku albo proekologiczne to takie, których
stosowanie jest mniej szkodliwe dla środowiska i chroni je, dzięki mniejszej emisji
zanieczyszczeń, bardziej racjonalnym zużyciu zasobów, zapewnieniu recyklingu
produktów i odpadów lub bardziej racjonalnym unieszkodliwianiu wytwarzanych
odpadów niż stosowane technologie.
Problematyka LCCA powinna uwzględniać następujące, spójne ze sobą ele-
menty, mianowicie normy, dyrektywy, opracowania zwarte w postaci
podręczników, itp. i ich propozycje zmian. Do najbardziej newralgicznych elemen-
tów należą:
 zmiany warunków technicznych (...), które obowiązują już od 1 stycznia 2014
roku (Dz.U 2013, poz. 926) oraz Prawa budowlanego,
 zmiany w PZP, które idą w kierunku najniższego kosztu a nie najniższej ceny,
w ramach kosztów rozpatrywane są również koszty utrzymania inwestycji [37-
39],
 dyrektywy Unii Europejskiej odnośnie oceny/porównywania budynków pod
względem zużycia energii w cyklu życia [39].
Kwestia ochrony środowiska i cyklu życia pojawiła się w kilku opracowaniach
krajowych, tj.:
 Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. Nr 62, poz.
627),
 II Polityka Ekologiczna Państwa – postuluje wprowadzenie ustawowego obo-
wiązku wykonywania cyklu życia produktu dla grup produktów o wysokiej
materiałochłonności i odpadowości oraz produktów zawierających substancje nie-
bezpieczne dla środowiska,
 Polityka Ekologiczna Państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektywy
na lata 2007-2010 – wprowadzenie obowiązku oceny cyklu życia dla wybranych
produktów (wprowadzanych do obrotu towarowego),
 strategia zmian wzorców produkcji i konsumpcji na sprzyjające realizacji zasad
zrównoważonego rozwoju w celu wspierania inwestycji w ochronę środowiska
proponuje m.in. włączenie analizy cyklu życia (LCA) i Deklaracji Środowisko-
wych Produktu (EPD) do analizy wpływu na środowisko produktów i usług,
 zielone zamówienia publiczne [37] - odwołują się do „Strategia Europa 2020”
jako jednego z priorytetów dla Unii Europejskiej, oznaczają politykę, w ramach,

248
 której podmioty publiczne włączają kryteria lub wymagania ekologiczne do pro-
cesu zakupów i poszukują rozwiązań minimalizujących negatywny wpływ
produktów/usług na środowisko oraz uwzględniających cały cykl życia produk-
tów, a poprzez to wpływają na rozwój i upowszechnienie technologii
środowiskowych,
 Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka – zmniejszenie szkodliwego od-
działywania na środowisko m.in. na podstawie ograniczenia energo-, materiało-
i wodochłonności produktów i usług, zastosowanie oceny cyklu życia na wszyst-
kich etapach projektowania procesów technologicznych.
Jedno z pierwszych opracowań, które odnosiło się do kryterium kosztowego
w zakresie zamówień publicznych, pojawiło się w 2011 r. Opracowanie to dotyczyło
kryteriów oceny ofert w postępowaniach o udzielenie zamówienia publicznego [38].
Podkreślano w nim, że dla zamówień publicznych LCC będzie narzędziem uży-
tecznym w zakresie racjonalizacji dokonywania przez zamawiających wydatków na
zamówienia w perspektywie całego okresu użytkowania nabywanego produktu,
z uwzględnieniem kosztów, takich jak cena zakupu, koszty użytkowania, konserwa-
cji i koszty utylizacji. Kolejne opracowanie zostało wydane przez UZP w roku 2012
poświęcone zielonym zamówieniom publicznym. Podręcznik ten obejmuje zagad-
nienia efektywności energetycznej w budownictwie, omówienie metodologii
kosztów cyklu życia (LCCA), zużycia energii oraz zewnętrznych kosztów środowi-
skowych w zamówieniach publicznych w związku z transpozycją dyrektywy
2009/33/WE [34].
W dniu 28 marca 2014 r. opublikowane zostały w Dzienniku Urzędowym Unii
Europejskiej trzy nowe dyrektywy: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady
2014/24/UE z dnia 26 lutego 2014 r. w sprawie zamówień publicznych, Dyrektywa
Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/25/UE z dnia 26 lutego 2014 r. w sprawie
udzielania zamówień przez podmioty działające w sektorach gospodarki wodnej,
energetyki, transportu i usług pocztowych, uchylająca dyrektywę 2004/17/WE oraz
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/23/UE z dnia 26 lutego 2014 r.
w sprawie udzielania koncesji. Nowe regulacje wpisują się w realizację celów „Stra-
tegii Europa 2020” na rzecz zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu
społecznemu. W dyrektywach tych odnajdziemy zmiany dotyczą kryteriów ceny
ofert. Dyrektywy modyfikują podejście w tym zakresie, promując zastosowanie
pozacenowych kryteriów, a także kładąc nacisk na możliwość uwzględniania kosz-
tów cyklu życia produktu. Omawiają metodykę rachunku kosztów cyklu życia, tj.
obliczania wartości ekonomicznej poszczególnych etapów życia produktu stanowią-
cego przedmiot zamówienia aczkolwiek wprowadzając fakultatywność przy
określaniu zakresu i rodzaju kosztów [39]. Nowe dyrektywy powinny zostać zaim-
plementowane do prawa krajowego najpóźniej do dnia 18 kwietnia 2016 r.,
Szczegółowe informacje w sprawie zmian przy udzielaniu zamówienia zgodnie
z zamówieniami publicznymi w Unii Europejskiej po modernizacji odnajdziemy na
stronach Urzędu Zamówień Publicznych. Propozycja zastąpienia kryterium najniż-
szej ceny poprzez kryterium najniższego kosztu, w szczególności w kontekście
wykorzystania rachunku kosztów cyklu życia (LCCA) uzyskało uznanie Rządu RP
(Projekt Stanowiska RP przygotowany w związku z art. 7 ustawy z dnia 8 paździer-
nika 2010 r. o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach

249
związanych z członkostwem Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej (Dz. U.
Nr 213, poz. 1395).
Pewne aspekty związane cyklem życia pojawiły się w proponowanych zmianach
w prawie budowlanym po wejściu nowelizacji z dnia 20.02.2015 r. odnośnie kon-
serwacji oraz drobnych napraw uwzględnianych w LCCA a koniecznością
uzyskania pozwolenia. W zależności od ilości wykonywanych robót niezbędnych do
odtworzenia wymaganego stanu technicznego i estetyki niezbędny może być re-
mont konserwacyjny bądź bieżący przygotowany, a często również w przypadku
posiadania wymaganych umiejętności wykonywany samodzielnie przez użytkowni-
ków obiektu. W odniesieniu do tego rodzaju prac nie jest wymagane pozwolenie na
budowę ani zgłoszenie. W przypadku zaistnienia większych usterek np. rys i pęknięć
ścian przekraczających wartości normowe, wizualnie łatwych do wymagany jest
remont główny (kapitalny). W związku ze zmianą Prawa budowlanego przy tego
rodzaju pracach wystarczy jedynie zgłoszenie [10].
Z perspektywy przytoczonych opracowań regulujących niektóre obszary proce-
su inwestycyjnego, LCCA możemy śmiało traktować jako koncepcję wspomagającą
ocenę przedsięwzięcia inwestycyjnego polegającą na określeniu całkowitego kosztu:
nabycia, eksploatacji, konserwacji, przebudowy i dyspozycji. Interesujące wska-
zówki na wdrożenie metodologii optymalizacji kosztów odnajdziemy także w pracy
[33]. W poradniku zostały uwypuklone konsekwencje wyboru różnych wartości dla
kluczowych czynników (np. stóp dyskontowych, wariantów symulacji / pakietów,
koszty, ceny energii., a także problem przyjęcia właściwej perspektywy kalkulacji
kosztów. Przytoczono badania dotyczące optymalizacji kosztów w trzech pań-
stwach: Australii, Niemczech oraz w Polsce. Badania te wykazały, że dla Polski
istnieje bardzo duża różnica między obecnymi wymaganiami i osiągniętymi wyni-
kami.
Dążenie do optymalizacji kosztów i zmniejszenia zużycia energii, w tym także
szkodliwego oddziaływania na środowisko, ograniczenia energo-, materiałochłonno-
ści i odpadowości produktów sprzyja rozpowszechnianie koncepcji budynków
o niemal zerowym zużyciu energii. Państwa członkowskie UE zostały zobowiązane
do przedstawienia definicji i praktycznych mierników koncepcji budynków tzw.
zero-energetycznych i planów działania Komisji Europejskiej przed 2013 r. Wspar-
cie w tym zakresie, a przede wszystkim w obszarze poprawy izolacji termicznej
i urządzeń do ogrzewania, chłodzenia, wentylacji i ciepłej wody dla 3 podstawo-
wych typów budynków realizowanych w Polsce zostało przedstawione w pracy [34].
Podstawowym celem symulacji było określenie konsekwencji gospodarczych i fi-
nansowych dla każdego wariantu w celu określenia najbardziej odpowiednich
i niedrogich rozwiązań w określonych warunkach panujących w danym kraju.
Koncepcja LCCA pojawiła się także przy propozycji rozszerzenia koncepcji
BIM, tj. Building Information Modeling jako BLM, czyli o Building Lifecycle
Modeling przy modelowaniu 7D. BIM to proces modelowania informacji o budynku
celem zwiększenia produktywności w projektowaniu i budownictwie. Obejmuje
geometrię budynku, relacje przestrzenne, informacje geograficzne oraz ilości i wła-
ściwości komponentów budowlanych. Przedstawiane jest jako BIM 7D, który skupia
uwagę także na Facility Management (3D plus elementy O&M). Elementy te doty-
czą eksploatacji i utrzymaniu obiektu w całym cyklu jego życia w odniesieniu do 3D

250
– projektowanie i koordynacja prac projektowych, 4D - harmonogramowanie, 5D –
kalkulacja kosztów oraz 6D – koordynacja podwykonawców i dostawców.

12.4. Metodyka LCCA

Zgodnie z ISO 15686 Life Cycle Cost Analysis (LCCA) jest to technika, która
zapewnia porównanie kosztów dotyczących określonego okresu, przy czym pod
uwagę brane są wszystkie istotne czynniki ekonomiczne związane z kosztami po-
czątkowymi inwestycji budowlanej i późniejszą jej eksploatację. Rachunki
prowadzone w ramach analizy LCC wykorzystują metody dyskontowe uwzględnia-
jące wartość pieniądza w czasie opierając się na metodzie NPV. Zadaniem analizy
LCC jest wykazanie, że wszelkie oszczędności operacyjne (tj. oszczędności użytko-
we, wynikające z przyjętych rozwiązań na etapie projektowania inwestycji) są
wystarczające, aby uzasadnić wybór zaakceptowanych i wdrożonych, niejednokrot-
nie droższych rozwiązań. O ile koszty nabycia w ramach LCC są łatwe do
identyfikacji i obliczenia, o tyle określenie kosztów posiadania (tj. eksploatacji),
stanowiących często główny składnik analizy, jest bardziej skomplikowane. Gene-
ralnie główny problem tkwi w określeniu częstości i zakresu kosztów remontów
oraz napraw bieżących obiektu. Zależy to w głównej mierze od trwałości zastoso-
wanych materiałów budowlanych. Zazwyczaj wielkości remontów przyjmuje się
jako stałe w całym cyklu życia. Jednakże warto pamiętać że ten składnik kosztów
powinien mieć większy udział w analizie LCC po ok. 25-30 latach istnienie budyn-
ku. Do kolejnych nieścisłości we wspomnianej analizie należy zaliczyć niepewność
co do zakresu danych wejściowych, ułomności metod dyskontowych uwzględniają-
cych wartość pieniądza w czasie, pewność co do wielkości przyjętych kosztów
remontu, itp. Pomimo drobnych niuansów związanych z przyjęciem określonych
założeń analiza LCC umożliwia, już we wczesnym stadium planowania i projekto-
wania, dokonanie wyboru najbardziej korzystnego scenariusza powstania obiektu
budowlanego, uwzględniając przy tym zarówno aspekty technologiczne, ekono-
miczne, jak i społeczne.
Podstawowe cele analizy LCCA to: ułatwienie wyboru pomiędzy konkurencyj-
nymi alternatywami, bardziej efektywna ocena wariantów inwestowania oraz pomoc
w efektywnym zarządzaniu projektami. Do osiągnięcia wspomnianych celów anali-
zy LCC niezbędne jest zidentyfikowanie kilku podstawowych elementów,
mianowicie [28]:
 nakładów początkowych
 kosztów operacyjnych i kosztów utrzymania
 przyjęcie właściwej stopy dyskonta
 kosztów rozbiórki, ewentualnie recyklingu
 niepewności wyników (w tym analiza wrażliwości).
W literaturze odnajdziemy kilka definicji związanych z cyklem życia, aczkol-
wiek odnoszących do różnych zakresów tego zagadnienia, tj.:
 Life Cycle Management - LCM, zarządzanie cyklem życia - jest koncepcją
zarządzania uwzględniającą ideę cyklu życia, która może być stosowana do
tworzenia i wdrażania strategii zrównoważonego rozwoju. Zarządzanie cy-
klem życia dotyczy minimalizowania zagrożeń środowiskowych. usługi.

251
  Life Cycle Assessment - LCA, ocena cyklu życia, jest to proces zbierania
i oceny wejść, wyjść oraz potencjalnych wpływów na środowisko systemu
wyrobu w okresie jego cyklu życia [35,36].
 Life Cycle Cost – LCC [32], koszty cyklu życia gdzie wyróżniamy całkowi-
te koszty zakupu produktu/usługi oraz koszty produktu/usługi występujące
podczas całego życia.
 Social Life Cycle Assessment – SLCA, technika oszacowania, której celem
są społeczne i socio-ekonomiczne aspekty produktów i ich potencjalnych
pozytywnych i negatywnych wpływów wciągu ich cyklu życia.
Podstawową formułę kalkulacji the Life Cycle Cost możemy zapisać w postaci:

LCC = Koszt nabycia + Koszt posiadania + Koszt likwidacji – Wartość rezydualna,

gdzie:
LCC - Life Cycle Cost
Koszt nabycia – koszty związane z realizacja obiektu (robocizna, materiały, sprzęt),
nakłady początkowe
Koszt posiadania - koszty eksploatacyjne, w tym naprawy, remonty, utrzymanie obiek-
tu
Koszt likwidacji - koszty rozbiórki i utylizacji na koniec okresu użytkowania
Wartość rezydualna (pozostałościowa) - oczekiwana wartość po sprzedaży majątku na
końcu życia (m.in. sprzedaż gruntu).
Wyznaczania kosztów cyklu życia dokonuje się w oparciu o metodę analizy
efektywności inwestycji wykorzystującą zdyskontowane przepływy pieniężne –
NPV (Net Present Value). Według literatury z zakresu finansów przedsiębiorstw
[2,24,25] metoda ta mierzy nadwyżkę sumy zdyskontowanych wydatków i wyrażo-
na jest wzorem:
CF1 CFn
NPV   I 0   ..... 
1 r (1  r ) n (12.1)
gdzie:
CFt – oczekiwany przepływ środków pieniężnych w okresie t (traktowane jako
wpływy ze sprzedaży)
I0 – początkowe wydatki inwestycyjne
r - stopa dyskontowa w okresie t (wymagana stopa zwrotu lub koszt kapitału dla
konkretnego przedsięwzięcia)
n – okres eksploatacji inwestycji
Wzór ten można przedstawić w bardziej ogólnej postaci rozszerzając zakres su-
mowania od okresu zerowego do n-tego oraz przyjmując I0 = CF0.
Zgodnie z [37] wzór na NPV prezentuje się następująco:
T
Cn
NPV   1  i 
n 0
n
, (12.2)

gdzie:
Cn – nominalna wartość przepływu pieniądza w n-tym roku [traktowane jako prze-
pływy pieniężne to korzyści minus koszty]

252
n – lata eksploatacji
i – stopa dyskonta
T – długość rozpatrywanego okresu, w latach
Analizę LCC można czasami uprościć do określenia kosztów nabycia (Kn)
i kosztów użytkowania, jako kosztu energii elektrycznej pobranej z sieci w okresie
eksploatacji [37]. Ponieważ koszty nabycia Kn ponoszone są w roku bazowym
(n = 0), wzór można zapisać następująco:
T
Kn
LCC  K no   , (12.3)
n 0 1  i 
n

gdzie:
K – ponoszone koszty
i – stopa dyskonta
n – lata eksploatacji
T – długość rozpatrywanego okresu, w latach

CFn * (1  q) ,
RV  (12.4)
(r  q)
gdzie:
r - stopa dyskontowa przyjęta do wyceny
q - szacowana, możliwa do osiągnięcia stała stopa zwrotu wartości przepływów
pieniężnych po okresie ich szczegółowej prognozy
CFn – oczekiwany przepływ środków pieniężnych ustalone na lata następne po
ostatnim roku prognozy
Wartość rezydualna nieruchomości RV jest to wartość nieruchomości, jaką bę-
dzie ona posiadać po okresie prognozy (okres prognozy założony w projekcie).
Wartość tę należy zdyskontować, czyli sprowadzić do wartości aktualnej na dzień
wyceny nieruchomości za pomocą współczynnika dyskontującego.
RV - wartość rezydualna nieruchomości obliczana jest zwykle techniką kapitalizacji
prostej, gdyż można założyć, że po okresie prognozy, strumienie pieniężne oraz
stopy dyskontowe będą stałe. Założenie to wynika z tego, że po okresie prognozy
nie jesteśmy w stanie przewidzieć zmian strumieni pieniężnych.
Tok postępowania przy określaniu LCCA jest następujący:
1. oszacowanie wolnych przepływów
2. ocena ryzyka przepływów pieniężnych
3. określenie stopy dyskontowej (np.: na podstawie poziomu ryzyka przepły-
wów, średniego kosztu kapitału, WACC - Weighted Averaged Cost of
Capital, itp.)
4. oszacowanie wartości zaktualizowanej każdego z przepływów środków pie-
niężnych
5. suma zdyskontowanych przepływów, ewentualnie określenie ekwiwalentu
rocznego.
Jeżeli NPV przyjmuje wartości dodatnie, inwestycja jest dochodowa i należy ją
realizować. Przy ocenie rywalizujących przedsięwzięć inwestycyjnych, NPV jest
najskuteczniejszym sposobem określenia, która opcja jest optymalna w obliczu
przyjętych kryteriów. Ważną kwestią jest właściwa identyfikacja istotnych przepły-

253
wów środków pieniężnych i określenie stopy dyskonta. Decyzje o preliminowaniu
wydatków inwestycyjnych muszą być oparte na przepływach środków pieniężnych
a nie na dochodzie księgowym. Natomiast okres życia celem wyliczenia kosztów
globalnych zgodnie dyrektywami UE przyjmuje się: dla mieszkaniówki – 30 lat, dla
budynków komercyjnych – 20 lat.
Oceniając efektywność przedsięwzięć inwestycyjnych przy wykorzystaniu ra-
chunku LCC musimy pamiętać o zachowaniu czasowej porównywalności
poszczególnych składników. Głównym zadaniem rachunku jest porównanie bieżą-
cych nakładów inwestycyjnych z przyszłymi dochodami, uwzględniając zmienność
wartości pieniądza w czasie. Zakładana w rachunku stopa dyskontowa pełni rolę
„równoważnika”, sprowadzając nakłady i efekty do porównywalności czasowej. Jest
ona jednym z najistotniejszych elementów rachunku efektywności.
Poruszając zagadnienie wartości pieniądza w czasie należy przytoczyć 2 podstawo-
we terminy: wartości przyszła FV i wartości obecna PV wykorzystywana
w rachunku LCC.
Wartość przyszła: Wartość aktualna:
r m* n FV
FV  PV * (1  ) PV 
m (1  ref ) n
(12.5) (12.6)
gdzie:
r – nominalne oprocentowanie roczne, wyrażone dziesiętnie,
m – liczba okresów kapitalizacji w roku,
n – liczba lat,
ref – oprocentowanie efektywne:
r
ref  (1  ) m  1
m (12.7)
Dyskontowanie jest to ustalenie bieżącej wartości zarówno wydatków i wpły-
wów obecnych jak i przyszłych. W teorii zazwyczaj przyjmuje się stopę procentową
równą stopie dyskonta, a jednak istnieje pomiędzy nimi pewna relacja. Przyjmowa-
na stopa dyskonta odzwierciedla realny zysk jaki możemy osiągnąć
z zainwestowanego kapitału oraz powinna uwzględniać stopę inflacji i czynnik ry-
zyka [28, 31].
r
d 
1 r gdzie: d – stopa dyskonta, r- stopa procentowa (12.8)

12.5. Procedura LCCA

Celem analizy LCC jest wybór najbardziej efektywnego wariantu ze zbioru al-
ternatyw przy wykorzystaniu odpowiedniego modelu kosztów. W tym wypadku
warto osiągnąć najniższy długoterminowego koszt wynikający z realizacji i użytko-
wania inwestycji.

254
 Koszty eksploatacyjne, w tym remonty,
rozpatrywane w długim przedziale cza-
su są trudniejsze do przewidzenia
z uwagi na zmiany cen czynników pro-
dukcji, zmiany wielkości opłat, zmiany
wysokości podatków i inflacji oraz
wpływ czynników losowych. Dlatego
coraz częściej coraz częściej w literatu-
rze przedmiotu proponuje sie
rozszerzenie analizy LCC o analizę
ryzyka i wykorzystanie modelu stocha-
stycznego. Niepewność i ryzyko
błędnego określenia kosztów eksploata-
cyjnych, w tym także wielkości
i częstości napraw głównych i częścio-
wych wiąże się z pewną
niedogodnością w ich oszacowaniu,
gdyż należy wyznaczać je na podstawie
doświadczenia.
Kolejnym zagadnieniem wymagającym
wnikliwej analizy jest kwestia określe-
nia stopnia zużycia a właściwie jego
wpływ na koszty. Losowy charakter
zdarzeń wpływających na cały cykl
życia skłania do podjęcia próby
uwzględnienia ryzyka w modelach
i analizach. Ryzyko, uwzględniane
w modelach traktowane jest jako czyn-
nik negatywny, powodujący wzrost
kosztów. Stanowi punkt wyjścia do
oszacowania przedziałów kosztów
możliwych do poniesienia w cyklu
życia.
Rys. 12.2. Propozycja procedury LCCA przy selekcji inwestycji budowlanych

Przygotowując model LCC, niezwykle istotne jest zidentyfikowanie kosztów,

które w największym stopniu przyczyniają się do kształtowania wielkości łącznych
wydatków ponoszonych w całym cyklu życia obiektu. Niemniej jednak nie należy
lekceważyć wydatków, które z pozoru w niewielkim stopniu mogą wpływać na koń-
cowy wynik LCCA [32]. Autorzy [1,29] zwracają uwagę na podejście
wielokryterialne pozwalające uwzględnić w rachunku kosztów zarówno kryteria
ilościowe, jak i jakościowe wpływające na LCC przy wyborze ostatecznego warian-
tu. Nie bez znaczenia jest etap wyboru metody analizy kosztów w procedurze LCC.
Przegląd metodologii LCC i narzędzi z uwzględnieniem specyficznych modeli kosz-
tów, z jednoczesnym podaniem ich możliwości i ograniczeń przedstawiono w pracy
[5]. Większość istniejących metod/modeli wyznaczania LCC bazuje na determini-

255
stycznym modelu opartym na zdyskontowanych przepływach pieniężnych - NPV
(wartość bieżąca netto). Jednakże ryzyko może mieć wpływ na wartość ostateczną
kosztów cyklu życia.

12.6. Rodzaje kosztów w LCCA

Każda inwestycja budowlana jest inna, niemniej jednak pewne elementy kosz-
tów pozostają niezmienne. W miarę precyzowania kolejnych założeń planowanego
przedsięwzięcia, możliwa jest coraz dokładniejsza kalkulacja kosztów. Najłatwiejsze
do oszacowania są koszty nabycia, których wysokość można przewidzieć jeszcze
przed podjęciem decyzji o rozpoczęciu inwestycji. Zdecydowanie trudniejsze do
wyznaczenia na tym etapie są tzw. koszty posiadania, czyli wszelkie nakłady, które
inwestor musi ponieść w czasie eksploatacji. Koszty, które ponosimy w okresie eks-
ploatacji możemy podzielić na dwie zasadnicze grupy: koszty stałe związane
z bieżącym utrzymaniem budynku, jak i koszty, które ponosimy w pewnych prze-
działach czasowych, związane z remontem, naprawami, modernizacją budynku.
Czynniki obniżające koszty w cyklu Czynniki generujące dodatkowe
życia koszty w cyklu życia
 zastosowaniem lepszych materiałów  koszty zarządzania przedsięwzięciem,
izolacyjnych i różnych rozwiązań ener-  koszty badania rynku,
gooszczędnych  niższe opłaty stałe,  koszty specyfikacji wymagań
 zastosowaniem trwalszych materiałów  koszty analizy wpływu na środowisko
konstrukcyjnych i wykończeniowych  koszty analizy ryzyka
 niższe koszty remontów,  koszty zarządzania jakością
 wykonywaniem mniejszej ilości robót  opracowania logistyki
remontowych ze względu na obecność  koszty recyklingu i bezpiecznej likwi-
trwalszych materiałów  niższe kosz- dacji.
ty utylizacji.
Podstawowe grupy kosztów, które powinny być rozważane w całym cyklu ży-
cia budynku to [14,21]:
1) koszty na etapie planowania i realizacji przedsięwzięcia (tj. nakłady początkowe):
- koszty zakupy gruntu, koszty wykonania dokumentacji projektowej, koszty ro-
bót budowlanych, koszty instalacji, itp.
2) koszty na etapie eksploatacji obiektu:
- koszty związane z użytkowaniem obiektu – opłaty za wodę, prąd, czynsz, wy-
wóz śmieci, itp.,
- koszty związane ze zużyciem technicznym budynku czyli remonty i naprawy,
- koszty operacyjne - podatki, ochrona obiektu, ubezpieczenie budynku, itp.
3) koszty związane z rozbiórką obiektu oraz ze sprzedażą gruntu (faza wycofania) -
płacone zazwyczaj na koniec eksploatacji (koszt jednorazowy, wartość rezydualna).

W analizie warto zdefiniować jakie składniki łącznych kosztów cyklu życia ge-
nerują dodatkowe koszty i sprecyzować alternatywne rozwiązania minimalizujące
ich wpływ. Niekiedy w analizie uwzględnia się także roczne zyski (tj. dochód z wy-
najętej powierzchni). Wówczas dochód oraz wartość rezydualna (pozostałościowa)
traktowane są jako negatywne wartości [14].

256
12.7. Ocena stanu technicznego budynku w LCCA
Obiekty budowlane składają się z wielu elementów, które charakteryzuje różny
stopień zużycia technicznego. Długość okresu użytkowania związana jest również
z mnogością czynników i zróżnicowaniem ich oddziaływań. Wszystko to powoduje
utrudnienia w przewidywaniu trwałości i przebiegu życia. Analiza wymaga znajo-
mości zachowania się w czasie elementów budynku, materiałów, urządzeń i wiedzy
dotyczącej okresów ich użytkowania. Umożliwia to dokonanie wyborów optymal-
nych już na etapie projektowania. Konieczne jest, aby elementy nośne miały
trwałość większą od założonej trwałości obiektu. Trwałość elementów wykończenia
i wyposażenia jest zwykle mniejsza, bowiem wymagają one wymiany lub napraw
w okresie eksploatacji [4]. Trwałość oznacza zdolność obiektu do zachowania zało-
żonych wymagań eksploatacyjnych w określonym czasie, przy czym wymagany jest
brak nadmiernych kosztów utrzymania i obniżenia wartości użytkowej obiektu. Na-
tomiast z trwałością związany jest termin zużycie. Pojęcie zużycia zaś związane jest
z utratą szacowanej wartości nieruchomości spowodowane jej zużyciem technicz-
nym (fizycznym), funkcjonalnym (użytkowym) i środowiskowym. Zużycie
techniczne odnosi się do wieku obiektu budowlanego, trwałości zastosowanych
materiałów, wad projektowych i jakości wykonania obiektu, sposobu użytkowania i
warunków eksploatacji. Skutkuje to spadkiem wartości jego materialnej. Im mniej-
sza trwałość, tym szybsze zużycie, a co za tym idzie częstsze naprawy lub
ewentualna wymiana, która powinna być uwzględniona w LCCA.

12.8. Przykład wykorzystania LCCA do porównywania wariantów

rozwiązań
W oparciu o metodę analizy efektywności inwestycji na podstawie zdyskonto-
wanych przepływów pieniężnych (NPV) wyznaczono wartość kosztów cyklu życia
dla dwóch alternatywnych sposobów wykonania obiektu. Dla wariantu pierwszego
(Budynek A) przyjęto materiały o różnej trwałości i niższych kosztach wykonania
w stosunku do wariantu drugiego (Budynek B), aczkolwiek większej częstotliwości
napraw. Założono 30-letni okres użytkowani i zmienna stopę dyskonta.
W celu porównania wariantów wykorzystano deterministycznym model okre-
ślenia łącznych kosztów budynków (LCCA) poprzez określenie bieżącej wartości
netto dla poszczególnych kategorii kosztów wykorzystując technikę dyskontowania.
Naprawy częściowe dla wybranych elementów konstrukcyjnych i wykończeniowych
przyjęto w wysokości 10-30% pierwotnego kosztu elementu (tab.12.1).
Badania uwypukliły wrażliwość metody LCCA, służącej do analizy kosztów
w cyklu życia na zmienne parametry tj. stopę dyskonta, długość okresu analizy,
odchylenie kosztów eksploatacyjnych od zakładanego poziomu (wpływ czynników
ryzyka), itp. Przy dłuższym okresie użytkowania różnica w wysokości NPV pomię-
dzy budynkami A i B maleje i w dużej mierze zależy od przyjętej stopy dyskonta
(rys. 12.3 i 12.4). Przykład obliczeniowy pokazuje, że wartość stopy dyskonta prze-
kłada się na wartość obliczonych kosztów cyklu życia obiektu budowlanego. Im
wyższa stopa tym zdyskontowana wartość kosztów jest niższa (rys. 12.5 i 12.6).

257
 Tabela 12.1. Dane wyjściowe do analizy LCCA.
RODZAJ NAKŁADU Budynek A Budynek B Częstotliwość
naliczania
Nakłady inwestycyjne 242 876,65PLN 283811,43 PLN
Utrzymanie 3000 PLN 3000 PLN co 1 rok
Prąd, gaz, ogrzewanie 6000 PLN 4500 PLN co 1 rok
Zimna woda, ścieki 1500 PLN 1500 PLN co 1 rok
Wywóz nieczystości 400 PLN 400 PLN co 1 rok
Ubezpieczenie podatek 1000 PLN 1000 PLN co 1 rok
Utylizacja 100 PLN 100 PLN co 10 lat, co 30 lat
300 PLN
Remonty dla Budynku A Remont okresowy Remont generalny
Płytki lastrykowe 5 493 PLN co 10 lat 25% war- co 30 lat
tości
Wykładzina dywanowa 3001 PLN co 10 lat
Stolarka z PCV 7 373 LN co 30 lat
Tynk mineralny 4 183 PLN co 10 lat 30% war- co 30 lat
tości
Dachówka bitumiczna 9 790 PLN co 30 lat
Remonty dla Budynku B Remont okresowy Remont generalny
Płytki gresowe 6277,73 PLN co 20 lat 20% war-
tości
Parkiet dębowy 9877,22 PLN co 10 lat 12% war- co 30 lat
tości
Stolarka drewniana 9 672,26PLN co 10 lat 20% war- co 30 lat
tości
Tynk silikonowy 5 833 PLN co 20 lat 20%
Dachówka ceramiczna 22 678,99 PLN co 30 lat

Rys. 12.3. Wykres wartości NPV dla budynków A i B ze wskazaniem różnicy wartości
[NPV(B)-NPV(A)] po okresie 20, 40, 60 i 80 lat przy stopie dyskontowej równej 6%

258
 Rys. 12.4. Wykres wartości NPV dla budynków A i B ze wskazaniem różnicy wartości
[NPV(B)-NPV(A)] po okresie 20, 40, 60 i 80 lat przy stopie dyskontowej równej 10%
Badania uwypukliły wrażliwość metody LCCA, służącej do analizy kosztów
w cyklu życia na zmienne parametry tj. stopę dyskonta, długość okresu analizy,
odchylenie kosztów eksploatacyjnych od zakładanego poziomu (wpływ czynników
ryzyka), itp. Przy dłuższym okresie użytkowania różnica w wysokości NPV pomię-
dzy budynkami A i B maleje i w dużej mierze zależy od przyjętej stopy dyskonta
(rys. 12.3 i 12.4). Przykład obliczeniowy pokazuje, że wartość stopy dyskonta prze-
kłada się na wartość obliczonych kosztów cyklu życia obiektu budowlanego. Im
wyższa stopa tym zdyskontowana wartość kosztów jest niższa (rys. 12.5 i 12.6).

Rys. 12.5. Wykres kosztów początkowych oraz kosztów eksploatacyjnych dla budynków A i
B po okresie 10, 20 i 30 lat przy stopie dyskontowej równej 6% i 10%

259
 Rys. 12.6. Wykres wartości NPV w i-tych latach cyklu życia dla budynku A
Rozpatrując wszystkie koszty w całym cyklu życia zakładamy długi horyzont
czasu. Wówczas możliwość przewidywania może być obciążona błędem wynikają-
cym z wystąpienia czynników losowych (ryzyka) powodujących zmianę
(odchylenie) danej grupy kosztów od zakładanego poziomy (odchylenie standardo-
we od wartości oczekiwanej kosztu).
Do deterministycznego modelu kosztów przy użyciu LCCA wprowadzono
element stochastyczny, wykorzystując w tym celu podejście PERT, jednocześnie
uwypuklając możliwe zmiany wartości NPV(Koszacowany). Jest to szeroko stoso-
wana metoda wykorzystująca własności standaryzowanego rozkładu normalnego
Gaussa [N(NPV,NPV)]. Dla każdej grupy kosztów przyjęto wspomniany rozkład,
natomiast nie jest to obligatoryjne. Typ rozkładu (trójkątny, jednostajny, itp.) można
przyjąć dowolnie, kierując się doświadczeniem w zakresie rozkładu kosztów w ca-
łym cyklu życia. Istotny jest rozrzut zmian kosztów (odchylenie standardowe,
współczynnik zmienności), który daje pewność co do ich wysokości w przyszłości.
Im większa zmienność tym mniejsza pewność wyników (rys. 12.7 i 12.8, tab. 12.2,
12.3 i 4).
Tabela 12.2. Zależność wartości NPV (Koszacowany) i odchylenia
standardowego od wielkości stopy dyskonta

260
 Tabela 12.3. Kalkulacja kosztów do analizy LCCA dla budynku A

Tabela 12.4. Zdyskontowane wartości kosztów dla stopy dyskonta na poziomie 6%

261
 Rys. 12.7. Wykres gęstości NPV (Koszacowany) dla budynku A

Rys. 12.8. Dystrybuanta NPV (Koszacowany) dla budynku A

12.9. Wnioski końcowe

Dokładne określenie kosztów ponoszonych w cyklu życia jest trudne i wymaga
analizy wielu czynników wpływających na budynek. Jakość zastosowanych materia-
łów wpływa na rzadsze prowadzenie remontów i związaną z tym mniejszą ilość
utylizowanych odpadów. Stąd wielkość opłat ponoszonych w cyklu życia budynku
również może być niższa. Materiały o lepszych parametrach izolacyjnych oraz roz-
wiązania energooszczędne przyczyniają się do powstania oszczędności w zużyciu
energii i ogrzewania. Inwestowanie w lepsze rozwiązania i trwalsze materiały na
etapie projektowania i budowy przynosi korzyści w późniejszym okresie. Aczkol-
wiek warto analizę LCC rozszerzyć o analizę czynników ryzyka wpływającego
zarówno na wysokość stopy dyskonta, jak również na ocenę efektywności inwestycji
z uwagi na zmienność kosztów czynników produkcji oraz zmianę sytuacji na rynku
usług budowlanych w tak długim okresie czasu. Wydaje się, że LCCA będzie naj-

262
 bardziej właściwą metodą oceny wariantów inwestycyjnych, gdyż również dyrekty-
wy UE wskazują na konieczność takiej analizy.

Model of estimation of Life Cycle Cost of Building.

S ummar y
Until recently, in considering of the total costs of a building it has been taken in-
to account only the costs associated with its construction (by specifying the bill of
construction work quantity resulting from a quantity survey as well as the prices of
production factors). However, the technological progress and the trend of cost opti-
mization for the particular technological and material solutions caused the other
method to evaluate construction projects, namely by taken into account all the costs,
i.e. the costs incurred both in the planning phase and erection phase of a building, as
well as during its service life. Investors increasingly recognize the need to assess the
cost of the project, with taking into account the project usage phase and its liquida-
tion. They tend to incur higher initial costs in order to reduce the future costs of fees,
maintenance, repairs and disposal. The LCC analysis allows one to make the optimal
choice. This paper aims to highlight the action lines presented in the standards about
the environment management and to present the sensitivity of the LCC analysis,
used for the analysis of costs in the life cycle, on the following variable parameters,
i.e., the discount rate, the operating costs deviation from the desired level.

12.10. Literatura
[1] Banaitienė, N.; Banaitis, A.; Kaklauskas, A.; Zavadskas, E. K. 2008. Evaluating
the life cycle of a building: a multivariant and multiple criteria approach, Ome-
ga-International Journal of Management Science 36(3), (2008) 429–441.
[2] Bringham Brigham E.F., Podstawy zarządzania finansami, tom II, PWE War-
szawa 1997
[3] H. Paul Barringer, P.E., Barringer & Associates, Inc., A Life Cycle Cost Sum-
mary, Humble, Texas USA, 2003
[4] Dębowski, J. Problematyka określania stopnia zużycia technicznego budynków
wielkopłytowych [online]. Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej,
2007
[5] Durairaj S.K., Ong S.K., Nee A.Y.C., Tan R.B.H., Evaluation of Life Cycle
Cost Analysis Methodologies, Corporate Environmental Strategy, Vol. 9. No.1
(2002), pp. 30-39
[6] Dziaduch, I. Modele szacowania kosztu cyklu życia: przegląd literatury [onli-
ne]. Wrocław.
[7] Dziadosz A., The influence of solutions adopted at the stage of planning the
building investment on the accuracy of cost estimation, Procedia Engineering
54 (2013), 625–635
[8] Gajzler M., Puklińska N., Dziadosz A., Wpływ rozwiązań projektowych na
wielkość kosztów w cyklu życia inwestycji budowlanej, Archiwum Instytutu
Inżynierii Lądowej, Wydawnictwo Politechniki Poznańskie, 13/2012 , s.123-
130

263
[9] H-S Ang A., Life-cycle consideration in tehe development of risk-based criteria
for structural design, , w: Advances in Life-Cycle Cost Analysis and Design of
Civil Infrastructure Systems. (ed. A.S. Nowak, D.M. Frangopol), Proceedings
of the 4th International Workshop on Life-Cycle Cost Analysis and Design of
Civil Infrastructure Systems, Cocao Beach, Florida, May 8-11, 2005, p. 23-36
[10] Kamińska A., Więcej robót bez żadnych formalności, Murator 5/2015
[11] Kapliński, O. Development and usefulness of planning techniques and decision-
making foundations on the example of construction enterprises in Poland,
Technological and Economic Development of Economy, Vol.14, No.4., (2008)
pp. 492-502
[12] O.Kapliński (red.), Metody i modele badań w inżynierii przedsięwzięć budow-
lanych. PAN, KILiW, IPPT, Seria Studia z Zakresu Inżynierii Nr 57. Warszawa
2007, 415ss.
[13] Kasprowicz T., Proces analizy koncepcyjnej, projektowania, organizacji i reali-
zacji przedsięwzięć budowlanych, Czasopismo Techniczne. Technical
Transactions, z. 1-B, 177-189, 2010
[14] Khanduri, A.C., Bedard, C., Alkass, S., Assessing office building life cycle
costs at preliminary design stage 1996. Structural Engineering Review, Vol. 8.
No.2/3 pp. 105-114.
[15] Knyziak P., Propozycja nowej metody określania zużycia technicznego budyn-
ków, Problemy naukowo badawcze budownictwa, tom V, Wydawnictwo
Politechniki Białostockiej, Białystok 2008, s.573-580
[16] Kozik R., Leśniak A., Plebankiewicz E., Zima K.., Dokładność wstępnych
oszacowań kosztów stanu zerowego obiektu kubaturowego, Archiwum Instytu-
tu Inżynierii Lądowej, Politechnika Poznańska" 2012, nr 13, str. 201-207
[17] Krupa, A. O przyczynach różnic cenowych w szacowaniu inwestycji budowla-
nych na etapie projektowania i w ofertach wykonawców [on-line].
[18] Mearig, T. Life Cycle Cost Analysis Handbook – 1st edition [online]. Juneau
VA: 1999
[19] Maes M.A., Troive S., Risk perception and fear factors in life cycle costing, w:
Advances in Life-Cycle Cost Analysis and Design of Civil Infrastructure Sys-
tems. (ed. A.S. Nowak, D.M. Frangopol), Proceedings of the 4th International
Workshop on Life-Cycle Cost Analysis and Design of Civil Infrastructure Sys-
tems, Cocao Beach, Florida, May 8-11, 2005, p. 151-158
[20] Palka-Wyżykowska K., Metoda LCC i jej przydatność do ekonomicznej oceny
efektywności systemów energetycznych na przykładzie systemów grzewczych
w budownictwie mieszkaniowym [online]. SiUChKl, Wydział Mechaniczny
Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2008
[21] Plebankiewicz E., Dziadosz A., Łączne koszty budynków, MAX Przewodnik
dla inwestora, nr 2, 2007
[22] Plebankiewicz E., Kierunki działań zmierzających do obniżenia kosztów
w cyklu życia budynków miejskich, Budownictwo na obszarach zurbanizowa-
nych, monografia, Wydawca: Politechnika Lubelska,(2014) s. 271-282
[23] Reichelt, B.: Melnikas, B: Vilutiene, T., The model for selection of a mainte-
nance strategy for municipal buildings, International Journal of Environment
and Pollution, Vol.35, No.2/3/4, (2008), pp. 219-236

264
[24] Rutkowski A., Zarządzanie finansami, PWE W-wa 2003
[25] Samuelson W.F., Marks S.G., Ekonomia menedżerska, PWE W-wa 1998
[26] Selech J., Kurczewski P., Life Cycle Costing (LCC) jako nowoczesny model
zarządzania kosztami cyklu życia na przykładzie obiektów technicznych, "Pro-
blemy eksploatacji" [online], nr 1-2012, str. 99-108.
[27] Sobotka A., Rolak Z., Multi-attribute analysis for the eco-energetic assessment
of the building life cycle, Technological and economic development of econo-
my, 2009, Vol. 15(4): 593–611
[28] Woodward, D.G. Life cycle costing-theory,information acquisition and applica-
tion. International Journal of Project Management. Vol.15, No.6 (1997), pp.
335-344
[29] Zavadskas, E.K.; Kaklauskas, A.; Kvederyte, N., Multivariant Design and Mul-
tiple Criteria Analysis of a Building Life Cycle, Informatica, Vol. 12, No. 1
(2001), pp.169–188
[30] Zavadskas, E.K.; Kaklauskas, A.; Andruškevičius, A.; Vainiūnas, P.; Banai-
tienė, N. Model for an integrated analysis of a building‘s life cycle, in CDVE
2005, Lecture Notes in Computer Science 3675: (2005) 218–226.
[31] Life Cycle Cost Analysis Handbook – 1st Edition, State of Alaska - Department
of Education & Early Development. 1999, 28pp.
[32] IEC 60300-3-3, Dependability management - Part 3:Application guide – Sec-
tion 3: Life cycle costing, 25 pp. [PN-EN 60300-3-3:2004 Zarządzanie
niezawodnością. Przewodnik zastosowań. Szacowanie kosztu cyklu życia, Pol-
ski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 2006.]
[33] Implementing The Cost – Optimal Methodology in EU Countries. Wydawnic-
two.: The Buildings Performance Institute Europe: (2013), coordinator: Bogdan
Atanasiu
[34] Implementing nerly zero-energy buildings (nZEB) in Poland – towards a defi-
nition and roadmap, Wydawnictwo.: The Buildings Performance Institute
Europe: (2012) Project coordinator: Bogdan Atanasiu
[35] ISO 14040:2006 - Zarządzanie środowiskowe – ocena cyklu życia – zasady i
struktura
[36] ISO 14044:2006 - Zarządzanie środowiskowe – ocena cyklu życia – wymaga-
nia i wytyczne.
[37] Zielone Zamówienia Publiczne, podręcznik II, Urząd Zamówień Publicznych,
Warszawa 2012
[38] Kryteria oceny ofert w postępowaniach o udzielenie zamówienia publicznego –
przykłady i zastosowanie, Urząd Zamówień Publicznych, Warszawa 2011
[39] Zamówienia publiczne w Unii Europejskiej po modernizacji. Nowe unijne dy-
rektywy koordynujące procedury udzielania zamówień publicznych. Urząd
Zamówień Publicznych, Warszawa 2014

265
 Poprzednio wydane tomy w serii

STUDIA Z ZAKRESU BUDOWNICTWA

1. ŁEMPICKI Jerzy – Teoria zginania belek żelbetowych statycznie niewyznaczalnych.
Warszawa, PWN 1958; s. 115, rys. 62, tabl. 21; Rez., Sum.
2. KACNER Artur, LEWICKI Bohdan – Praca budynków z elementów wielkowymiarowych
pod działaniem sił poziomych parcia wiatru. Warszawa, PWN 1959; s. 110, rys. 55, tabl.
2; Rez., Zsf.
3. LEWICKI Bohdan – Nośność konstrukcji w przypadku technicznego obciążenia osiowe-
go. Warszawa, PWN 1960; s. 113, rys. 33, tabl. 15; Rez., Zsf.
4. SKAŁMOWSKI Włodzimierz – Gipsy i anhydryty w Polsce. Możliwości i kierunki ich
zastosowań w budownictwie. Warszawa, PWN 1969; s. 87, mapa 1, ilustr.; Rez., Zsf.
5. LEWICKI Bohdan, KUKULSKI Wojciech, PAWLIKOWSKI Jan – Ściany i słupy z beto-
nu
i muru obciążone mimośrodowo. Podstawy teoretyczne obliczeń. Warszawa, PWN 1962;
s. 129, rys. 83, tabl. 15; Rez., Sum.
6. BRANDT Andrzej M. – Odkształcalność betonu w świetle pomiarów sześciu składowych
stanu odkształcenia. Warszawa, Arkady 1968; s. 120, rys. 88, tabl. 2; Rez., Res., Sum.
7. OSTOJA-PIĘTKOWSKI Jan – Wpływ konstrukcji budynków mieszkalnych na architektu-
rę ich elewacji. Warszawa, Arkady 1970; s. 68, rys. 59; Rez., Res., Sum.
8. KUKULSKI Wojciech – Nośność smukłych ściskanych elementów betonowych. Warsza-
wa, Arkady 1970; s. 116, rys. 65, tabl. 14; Rez., Res., Sum.

STUDIA Z ZAKRESU INŻYNIERII

9. Mechanizacja budowy mostów (praca zbiorowa). Warszawa, WKiŁ 1971; s. 572, rys. 343,
tabl. 102.
10. MIANOWSKI Krzysztof M. – Zagadnienie siły poprzecznej w belkach strunobetono-
wych. Warszawa, PWN 1971; s. 124, rys. 59, tabl. 7; Rez., Res., Sum., Zsf.
11. KASPERKIEWICZ Janusz – Dyfuzja wilgoci i deformacje skurczowe w betonie. Warsza-
wa, PWN 1972; s. 129, rys. 69, tabl. 4; Rez., Sum.
12. Zagadnienia inżynierii komunikacyjnej (praca zbiorowa). Warszawa, PWN 1973; s. 192,
rys. 45, tabl. 55; Rez., Res., Sum., Zsf.
13. JENDRZEJEK Stefan, WESELI Jerzy – Zagadnienia analizy dynamicznej belkowych
i płytowych mostów drogowych. Warszawa, PWN; s. 118, rys. 27; Rez., Sum.
14. ABSI Elie, BRANDT Andrzej M. – Analiza i badania płyt żelbetowych w stanie zaryso-
wania. Warszawa, PWN 1974; s. 128, rys. 60, tabl. 54; Rez., Res., Sum.
15. MURZEWSKI Janusz – Teoria nośności losowej konstrukcji prętowych. Warszawa, PWN
1976; s. 114, rys. 49, tabl. 6; Rez., Res., Sum.
16. Nowoczesne metody projektowania dróg komunikacyjnych (praca zbiorowa). Warszawa,
PWN 1977; s. 138, rys. 47, tabl. 8; Rez., Sum.
17. DREWNOWSKI Sławomir – Betonowe konstrukcje mostowe sprężono-rozprężne. War-
szawa–Łódź, PWN 1978; s. 80, rys. 60, tabl. 2; Rez., Res., Sum.
18. RADOMSKI Wojciech – Badania betonu pod obciążeniami uderzeniowymi. Warszawa
–Łódź, PWN 1978; s. 135, rys. 81, tabl. 10; Rez., Res., Sum.
19. Matematyczne modelowanie ujęć wody podziemnej (praca zbiorowa). Warszawa–Łódź,
PWN 1980; s. 251, rys. 103, tabl. 14; Rez.
20. PATAS Piotr – Własności betonu w złożonych stanach naprężenia. Warszawa–Łódź,

266
 PWN 1981; s. 61, rys. 17, tabl. 2; Rez., Sum.
21. BILISZCZUK Jan – Reologiczna redystrybucja stanu naprężenia w niejednorodnych,
izostatycznych konstrukcjach betonowych. Warszawa–Łódź, PWN 1982; s. 150, rys. 103,
tabl. 10; Rez., Res., Sum., Zsf.
22. BARYŁA Adam, SOBOCIŃSKA Elżbieta – Teoria płyt żelbetowych z rysami. Warsza-
wa–Łódź, PWN 1983; s. 110, rys. 39, tabl. 4; Rez., Sum.
23. MAZURKIEWICZ Bolesław K. – Mechanika gruntów dna morskiego. Warszawa–Łódź,
PWN 1985; s. 148, rys. 102, tabl. 7; Sum., Zsf.
24. GIŻEJOWSKI Marian – Nośność sprężysto-plastycznych belek ciągłych o przekrojach
otwartych. Warszawa–Łódź, PWN 1986; s. 159, rys. 71, tabl. 36; Sum.
25. Zastosowanie probabilistyki w nowoczesnych normach konstrukcji i obciążeń (praca zbio-
rowa). Warszawa–Łódź, PWN 1987; s. 128, rys. 40, tabl. 23; Rez., Sum.
26. Badania doświadczalne żelbetowych ustrojów płytowo-słupowych (praca zbiorowa pod
red. Włodzimierza Starosolskiego). Warszawa–Łódź, PWN 1988; s. 129, rys. 80, tabl. 26;
Rez., Rés., Sum., Zaf.
27. BRUGGELING A.S.G. A new approach to conctrete structures classification and design.
Warszawa–Łódź, PWN 1989; s. 102, rys. 40, tabl. 8; Streszcz., Sum., Zsf., Rez.
28. Struktura a własności betonu i kompozytów betonopodobnych. Stan wiedzy w Polsce
(praca zbiorowa pod red. Janusza Kasperkiewicza). Warszawa–Łódź, PWN 1989; s. 104,
rys. 9, tabl. 1; Rez., Sum.
29. LEWIŃSKI Paweł Marek – Nieliniowa analiza płyt i tarcz żelbetowych metodą elemen-
tów skończonych. Warszawa–Łódź, PWN 1990; s. 126, rys. 40, tabl. 4; Rez., Sum.
30. BĄK Grzegorz, STOLARSKI Adam – Analiza nieliniowa prętowych ustrojów żelbeto-
wych obciążonych impulsowo. Warszawa 1990; s. 137, rys. 62; Rez., Sum.
31. Stan krajowych prac badawczych z zakresu technologii betonu (praca zbiorowa pod red.
Stanisława Bastiana). Warszawa 1991; s. 85; Rez., Sum.
32. OWCZAREK Stefan – Optymalizacja kształtu budynków energooszczędnych o podstawie
wieloboku. Warszawa 1992; s. 132, Sum.
33. PIEŃKOWSKI Kazimierz, STEMPNIAK Andrzej – Wykorzystanie akumulacyjności
cieplnej budynku w pracy instalacji centralnego ogrzewania. Warszawa 1992; s. 78, rys.
30, Sum.
34. LASKOWSKI Leszek – Systemy biernego ogrzewania słonecznego. Zagadnienia funkcjo-
nowania i efektywności energetycznej. Warszawa 1993; s. 126, rys. 35, Sum.
35. ZAWADA Bernard A. – Analiza procesu użytkowania energii cieplnej w eksploatacji
obiektów przemysłowych. Warszawa 1993; s. 126, rys. 61, Sum.
36. CZKWANIANC Artem, KAMIŃSKA Maria – Metoda nieliniowej analizy żelbetonowych
elementów prętowych. Warszawa 1993; s. 128, Sum.
37. CHWIEDUK Dorota – Słoneczne i gruntowe systemy grzewcze. Zagadnienia stymulacji
funkcjonowania i wydajności cieplnej. Warszawa 1994; s. 144, Sum.
38. Metody optymalizacji materiałów kompozytowych o matrycach cementowych (praca zbio-
rowa pod red. A. M. Brandta). Warszawa 1994; s. 270, rys., tabl., Sum.
39. LESZCZYŃSKA-SYDOR Małgorzata – Dynamiczna izolacja cieplna przegród budowla-
nych. Warszawa 1994; s. 77, rys., tabl., Sum.
40. GRYCZMAŃSKI Maciej – Wprowadzenie do opisu sprężysto-plastycznych modeli grun-
tów. Warszawa 1995; s. 157, rys., tabl., Sum.

267
41. CHMIELNICKI Witold Józef – Sterowanie mocą w budynkach zasilanych z centralnych
źródeł ciepła. Warszawa 1996; s. 168, rys., tabl., Sum.
42. BŁAZIK-BOROWA Ewa, FLAGA Andrzej, KAZAKIEWICZ Michaił I. – Problemy
interferencji aero-dynamicznej dwóch walców kołowych. Warszawa 1997; s. 100, rys.,
tabl., Sum.
43. KAPLIŃSKI Oleg – Modelling of construction processes. A managerial approach. War-
szawa 1997; s. 176, rys., tabl., Streszcz.
44. WYRWAŁ Jerzy, ŚWIRSKA Jadwiga – Problemy zawilgocenia przegród budowlanych.
Warszawa 1998; s. 108, rys., tabl., Sum.
45. KOSSECKA Elżbieta – Wybrane zagadnienia dynamiki cieplnej ścian budynków. War-
szawa 1998; s. 120, rys., tabl., Sum.
46. Optymalizacja wielokryterialna budynków energooszczędnych (praca zbiorowa pod re-
dakcją W. Marksa i S. Owczarka). Warszawa 1999; s. 191, rys., tabl., Sum.
47. GRZESZCZYK Stefania – Reologia zawiesin cementowych. Warszawa 1999; s. 108, rys.,
tabl., Sum.
48. BOŁTRYK Michał – Rola wibracji w kształtowaniu właściwości cementowych ośrodków
dyspersyjnych. Warszawa–Białystok 1999; s. 150, rys., tabl., Sum.
49. MARKS Maria – Analiza i optymalizacja kompozytów uzbrojonych dwiema rodzinami
włókien. Warszawa 2000; s. 115, rys., tabl., Sum.
50. ROŻNIAKOWSKI Kazimierz – Zastosowanie promieniowania laserowego w badaniach
i modyfikacji właściwości materiałów budowlanych. Wybrane zagadnienia. Warszawa–
Łódź 2001; s. 198, rys., tabl., Sum.
51. STOLARSKI Adam, CICHORSKI Waldemar – Modelowanie statycznego i dynamicznego
zachowania niesprężystych tarcz żelbetowych. Warszawa 2002; s. 210, rys. 82, tabl., Sum.
52. MARYNOWICZ Andrzej, WYRWAŁ Jerzy – Badanie właściwości wilgotnościowych
wybranych materiałów budowlanych w warunkach izotermicznych. Warszawa 2005; s. 96,
rys., tabl., Sum.
53. SZCZURASZEK Tomasz (Red.) – Badanie zagrożeń w ruchu drogowym. Warszawa
2005; s. 120, rys., tabl., Sum.
54. JĘDRZEJUK Hanna – Optymalizacja osiedli mieszkaniowych. Warszawa 2006; s. 220,
rys., tabl., Sum.
55. MIEDZIAŁOWSKI Czesław, MALESZA Mikołaj – Budynki o szkielecie drewnianym
z poszyciem. Warszawa–Białystok 2006; s. 320, rys., tabl., Sum.
56. PIEŃKOWSKI Cezary A. – Centralne ogrzewanie i komplikacje związane z rozliczaniem
kosztów. Warszawa–Białystok 2006; s. 90, rys., Sum.
57. Metody i modele badań w inżynierii przedsięwzięć budowlanych (praca zbiorowa pod red.
Olega Kaplińskiego). Warszawa 2007; s. 415, rys. 119, tabl. 26; Rez., Sum.
58. PALECZEK Witold – Metoda określania wielkości i zasięgu deformacji powierzchni
terenu powodowanych podziemną eksploatacją złóż z uwzględnieniem własności geome-
chanicznych skał górotworu. Warszawa 2007; s. 166, rys. 94, tabl. 3; Sum.
59. KWIETNIEWSKI Marian – GIS in water supply and wastewater systems. Warszawa
2008; s. 242, rys. 75, tabl. 11; Sum.
60. JAWORSKI Jan – Termografia budynków w otaczającym środowisku. Obrazy termalne
budynków w ocenie ich sprawności cieplnej. Warszawa 2008; s. 178, rys. 34, tabl. 9; Sum.
61. SIWOŃ Zbigniew, ŁOMOTOWSKI Janusz, CIEŻAK Wojciech, LICZNAR Paweł, CIE-
ŻAK Jan – Analizy i prognozowanie rozbiorów wody w systemach wodociągowych.
Warszawa 2008; s. 120, rys. 48, tabl. 22; Sum.

268
62. SZCZURASZEK Tomasz – Prędkość pojazdów w warunkach drogowego ruchu swobod-
nego. Warszawa 2008; s. 168, rys. 57, tabl. 37; Sum.
63. BILIŃSKI Tadeusz, ŚREDNIAWA Wojciech, FURTAK Kazimierz, CHOLEWICKI
Andrzej, SZULC Jarosław, ROEHRYCH Paweł – Konstrukcje zespolone. Warszawa
2008; s. 98, rys. 78, tabl. 2; Sum.
64. SULEWSKA Maria – Sztuczne sieci neuronowe w modelowaniu zagadnień oceny zagęsz-
czenia gruntów niespoistych. Warszawa–Białystok 2009; s. 164, rys. 64, tabl. 43; Sum.,
Rez.
65. PERKOWSKI Zbigniew – Modelowanie mikrouszkodzeń w kruchych materiałach budow-
lanych z uwzględnieniem zjawisk powierzchniowych. Warszawa 2009; s. 152, rys. 38, tabl.
12; Sum.
66. KLEDYŃSKI Zbigniew, RAFALSKI Leszek – Zawiesiny twardniejące. Warszawa 2009;
s. 254, rys. 137, tabl. 34; Sum.
67. KWIETNIEWSKI Marian, RAK Janusz – Niezawodność infrastruktury wodociągowej
i kanalizacyjnej w Polsce. Warszawa 2010; s. 134, rys. 23, tabl. 30; Sum.
68. KOTOWSKI Andrzej, KAŹMIERCZAK Bartosz, DANCEWICZ Andrzej – Modelowanie
opadów do wymiarowania kanalizacji. Warszawa 2010; s. 170; Sum.
69. GAWIN Dariusz – Procesy degradacji mikrostruktury kompozytów cementowych w wyso-
kiej temperaturze. Warszawa 2010; s. 232; rys. 23, tabl. 17; Sum.
70. SZELKA Janusz – Konstrukcje składane w mostownictwie. Warszawa 2010; s. 128, rys.
91, tabl. 8; Sum.
71. PIEŃKOWSKI Cezary A. – Regulacja rozliczenia kosztów ogrzewania w budynkach
wielorodzinnych. Warszawa–Białystok 2010; s. 100, rys. 11, tabl. 8; Sum.
72. BRANDT Andrzej M. (red.) – Zastosowanie popiołów lotnych z kotłów fluidalnych w
betonach konstrukcyjnych. Warszawa 2010; s. 300, rys. 174, tabl. 116; Sum.
73. HEIM Dariusz – Modyfikacja termo-optycznych właściwości transparentnych elementów
obudowy budynków. Warszawa 2011; s. 228, rys. 100, tabl. 66; Sum.
74. WALERIAN Elżbieta - To live in better environment. Warszawa 2011; s. 200, rys. 20,
tabl. 13; Streszcz.
75. KLEMM Katarzyna – Kompleksowa ocena warunków mikroklimatu w luźnych i zwartych
strukturach urbanistycznych. Warszawa 2011; s. 172, rys. 66, tabl. 41; Sum.
76. ŁAGODA Marek – Wzmacnianie konstrukcji mostowych kompozytami polimerowymi.
Warszawa 2012; s. 208, rys. 114, tabl. 14; Sum.
77. ŚWIRSKA-PERKOWSKA Jadwiga – Adsorpcja i ruch wilgoci w porowatych materia-
łach budowlanych w warunkach izotermicznych. Warszawa 2012; s. 226, rys. 114, tabl.
22; Sum.
78. KRYKOWSKI Tomasz – Modelowanie uszkodzeniam otuliny wywołanego korozją zbro-
jenia w żelbecie. Warszawa 2012; s. 173, rys. 60, tabl. 20; Sum.
79. ŻUKOWSKI Mirosław – Modelowanie zużycia ciepła przez budynek. Warszawa - Biały-
stok 2012, s. 186, rys. 95, tabl. 20; Sum.
80. GARBALIŃSKA Halina – Desorpcyjne badania nieliniowości dyfuzji wilgoci w zakresie
higroskopijnym. Warszawa 2013, s. 187, rys. 71, tabl. 26; Sum.
81. GILEWSKI Wojciech – Fizyczne funkcje kształtu w metodzie elementów skończonych.
Warszawa 2013, s. 222, rys. 55, tabl. 1.
82. JANOWSKA-RENKAS Elżbieta - Budowa superplastyfikatora a efektywność jego wpły-
wu na właściwości zaczynu cementowego, Warszawa 2013, s. 119, rys. 75, tabl. 16, Sum.

269
83. PIOTROWSKI Jerzy Zbigniew - Procesy wymiany ciepła i ruchu powietrza w przegro-
dach wentylowanych, Warszawa 2013, s. 158, rys. 62, tabl. 25, Sum.
84. MERKISZ Jerzy, PIELECHA Jacek, FUĆ Paweł - Badania i analizy zużycia energii i
emisji zanieczyszczeń przez pojazdy w sieci drogowej, Kraków 2013, s. 161, rys.105, tabl.
31, Sum.
85. Stan aktualny i kierunki rozwoju nauki w zakresie zaopatrzenia w wodę, usuwania i
unieszkodliwiania ścieków i osadów oraz gospodarki odpadami - praca zbiorowa pod re-
dakcją KWIETNIEWSKIEGO Mariana, PODEDWORNEJ Jolanty, SOZANSKIEGO
Marka, Warszawa 2014, s. 368, rys. 1, tabl. 1, Sum.
86. TRACZ Marian, WOŹNIAK Krystian, BUCZEK Piotr - Rola obwodnic w poprawie kli-
matu akustycznego otoczenia przejść drogowych przez miasta, Kraków 2014, s. 193, rys.
84, tabl. 12, Sum.
87. NAGÓRSKI Roman, BŁAŻEJEWSKI Krzysztof, NAGÓRSKA Magdalena, Studium
właściwości mechanicznych konstrukcji nawierzchni drogowej podatnej z uwzględnieniem
trwałości. Zagadnienia wybrane, Warszawa 2014, s. 141, rys. 63, tabl. 111, Sum.
88. OLASZEK Piotr, Cyfrowe metody pomiarowe w zastosowaniu do badań mostów, War-
szawa 2015, w druku
89. SZELKA Janusz, WRONA Zbigniew, Informatyczne wspomaganie procesów informacyj-
no-decyzyjnych w budownictwie komunikacyjnym, Warszawa 2015, w druku
90. KORENTZ Jacek, Metoda analizy żelbetowych elementów prętowych w stanie deformacji
pokrytycznych, Warszawa 2015, w druku

270