KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 233

6. DRENAJ TASARIMI
Yüzey drenajında, Kollektörler için taşkın tekerrür aralığı 2-10 yıl olarak verilmektedir. Hangi değerin
seçileceği konusunda açıklık getirilmesi faydalı olabilecektir. Örn.(kent içi 10 yıl , kent dışı 2 yıl gibi)
Uygulanacak Min. menfez ebadı belirtilmelidir.
Yüzey Drenajında maksimum ve minimum izgara aralıkları belirtilmelidir.
Suyun yayılma genişliği (G) drenaj tasarımında belirleyici bir faktor olmasına rağmen sınır değeri
belirtilmemiştir. Şerit genişliğinin ¼, ½ yada ¾ ü olarak seçilir ifadesi yerine 2.00 m olmalıdır denilebilir.
Menfez eğimlerinin özel durumlarda düşünülerek (topografyanın apikliği) max alabileceği değerin
belirtilmesi (%20 vb.)

Karayolu drenajı
 Yüzeysel drenaj yapıları
 Yüzeyaltı drenaj yapıları
olmak üzere iki farklı şekilde tasarlanmaktatır.

Yüzeysel drenaj tasarımı, yol tasarımının önemli bir aşaması olup, yağmur sularının yola zarar vermeden
uzaklaştırılması amacıyla yapılır. Yüzeysel yağmur sularının yola verdiği hasarlar aşağıda belirtilmektedir;
 Yüzeysel yağmur sularının kaplama üzerinden dren edilmediği takdirde trafiğin yavaşlamasına,
hidroplan etkisi ile trafik kazalarının artmasına ve su sıçratma ile görüş kaybına,
 Yüzeysel yağmur sularının yol gövdesine girmesi önlenemediği takdirde temel/alttemel tabakaları
ile dolguların kayma mukavemetinin azalmasına ve kaplamanın daha çabuk bozulmasına,
 Yüzeysel yağmur sularının dolgu kesimlerinde dere yataklarındaki suyun engellenmesi halinde
suyun yol gövdesinden aşmasına veya yolun kapanmasına neden olmaktadır.

Yolun yanal eğimi ile yüzeysel sular yol dışına dren edilebilse de yollarda boyuna eğimin minimum % 0,30
ila %0,50 olmasına çalışılarak teker izi oluklarında biriken suların dren edilmesi sağlanmalıdır. Yüzeysel
yağmur sularının yol gövdesine girmesi veya uzaklaştırılması yol hendekleri ile, dere yataklarından gelen
suların yol gövdesinin altından geçirilmesi ise menfezler ile sağlanmalıdır. Yağmur sularının yola zarar
vermeden uzaklaştırılması için gerekli yerlerde ve boyutlarda yüzeysel drenaj yapıları tasarlanmalıdır.

Karayolu yüzeyaltı drenaj yapıları, yeraltı su seviyesini kontrol etmek amacıyla uygun tip ve boyutta
tasarlanmaktadır.

6.1. YÜZEYSEL DRENAJ TASARIMININ ESASLARI

Yüzeysel yağmur sularının yola zarar vermesini önlemek amacıyla aşağıda belirtilen drenaj yapıları
tasarlanmaktadır.
 Dren hendekleri
 Menfezler
 Bordür ve düşüm olukları
 Kollektörler.

Belirli bir miktar yağışın veya daha fazlasının ortalama tekerrür aralığı (T) kullanılarak, standart olasılık
teorisine göre Formül 6.1 ile hesaplanan taşkın olasılıkları Tablo 6.1 de verilmektedir.
P = 1– (1 – 1/T)N (6.1)
P : T yıllık frekans peryodunda n yıllık yağış şiddetinin (In) N yılda aşılma olasılığı veya taşkın riski
T : Frekans peryodu veya ortalama tekerrür aralığı, (yıl)
N : Gözönüne alınan yıl veya risk aralığı yada yapının ekonomik ömrü , (yıl)
1/T : T yıllık frekans peryodunda tahmin edilen yağış şiddetinin aşılma riski
1–1/T : T yıllık frekans peryodunda tahmin edilen yağış şiddetinin aşılmama riski
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 234

Tablo 6.1 – Tasarım Ömrü İçinde Taşkın Olma Olasılığı

Ortalama Her Yıl İçin N Yılda Bir Taşkın Olasılığı, 1- (1-1/T)N
Tekerrür Ortalama Frekans
Süresi (T) (1/T) N=100 N=75 N=50 N=25 N=10 N=5 N=2 N=1
100 0,01 0,63 0,53 0,40 0,22 0,09 0,05 0,02 0,01
75 0,013 0,74 0,63 0,49 0,29 0,13 0,06 0,03 0,01
50 0,02 0,87 0,78 0,64 0,41 0,18 0,09 0,04 0,02
25 0,04 0,98 0,95 0,87 0,64 0,34 0,18 0,08 0,04
10 0,10 1,00 1,00 0,99 0,93 0,64 0,41 0,19 0,10
5 0,20 1,00 1,00 1,00 1,00 0,89 0,67 0,36 0,20
Tablo 6.1’ e göre ekonomik ömrü 75 yıl olan bir yolun n yıllık yağış şiddetinden daha fazla taşkın olma
olasılığı aşağıdaki gibi bulunur.

I100 ’den daha fazla taşkın olasılığı P100 = 0,53 veya %53
I75 ’den daha fazla taşkın olasılığı P75 = 0,63 veya %63
I50 ’den daha fazla taşkın olasılığı P50 = 0,78 veya %78
I25 ’den daha fazla taşkın olasılığı P25 = 0,95 veya %95
I10 ’den daha fazla taşkın olasılığı P10 = 1,00 veya %100

Drenaj sistemi elemanlarının tasarımında kullanılacak taşkın tekerrür aralıkları Tablo 6.2’de verilmiştir.

Tablo 6.2 – Drenaj Elemanlarının Taşkın Tekerrür Aralıkları

Drenaj Elemanı Taşkın Tekerrür Aralığı
Refüj, Kenar, Kafa, Topuk Hendekleri 10 Yıl
Palye Hendekleri 10 Yıl
Kademeli Hendekler 10 Yıl
Özel Hendekler 10–25 Yıl
Toplayıcı Borular (Kollektörler) 2-10 Yıl
Enine Deşarj Yapıları 2–10 Yıl
Asfalt Bordür ve Düşük Olukları 10 Yıl
Şütler (Kolektöre Deşarj Durumunda) 10 Yıl
Şütler (Menfeze Deşarj Durumunda) 10 Yıl
Menfezler (Projelendirme için) Önemine Göre Seçilecek
Menfezler (Kontrol için) 10 Yıl
Menfezler (Taşkın Alanının Önemine 100 Yıl
göre) 10 Yıl
Menfez Giriş ve Çıkış Yapıları 100 Yıl - 500 yıl
Köprüler
Not : Taşkın debisinin tayininde belirtilen T süreleri gerektiğinde mühendis tarafından değiştirilebilecektir.

In yağış şiddetinde, yolun geçtiği en yakın meteoroloji istasyonunun verilerine dayalı olarak Meteoroloji
Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan Frekans-Yağış Süresi-Yağış Frekansı abaklarının en son baskısı esas
alınacaktır.

6.2. MENFEZ TASARIMI

Yağışla akışa geçen doğal dere yataklarının (kuru derelerin) yolu kesmesi durumunda, yağıştan dolayı
yüzeysel akışa geçen yağmur sularının yola zarar vermeden yolun altından geçirilmesi amacıyla yapılan
drenaj yapılarına menfez denilmektedir.

Menfezler uygun boyutta tasarlanmaz ise aşırı yağışlardan sonra kuru dere yataklarında kabaran sular yol
gövdesini aşarak yolun kapanmasına, yol dolgusunun erezyonuna veya dolgu yada dolgu altındaki zeminin
taşıma gücü ve/veya stabilitesinin azalmasına neden olmaktadır. Menfez civarındaki kaplamalardaki oturma,
deformasyon, vb. bozulmaların çoğunlukla yetersiz menfez tasarımından kaynaklandığı gözönünde
bulundurulmalıdır.
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 235

Menfezlerin yatay yerleşimi Şekil 6.1’de görüldüğü gibi, doğal dere yatağının sahip olduğu yatay eksen
üzerinde olmalıdır.

a- Doğal dere yatağı üzerine menfezin yerleşimi b- Doğal dere yatağı dışında menfezin yerleşimi

Şekil 6.1 – Menfezlerin Yatay Yerleşimi

Şekil 6.1a’da görüldüğü gibi menfez doğal dere yatağı üzerine yerleştirildiğinde, doğal dere akışı menfezin
girişinde ve çıkışında bozulmayacağından, çökelti, su kabarması, vb. gibi sorunlar oluşmayacaktır. Doğal
dere yatağı üzerine menfezin yerleştirilmesi sırasında çok uzun bir menfezin yapılması gerekli ise menfezin
yol ekseni ile yaptığı açı yani çarpıklık Şekil 6.1b’de görüldüğü gibi, azaltılarak menfez boyu kısaltılacaktır.
Ancak dere yatağının eğimi çok fazla değiştirilirse çökelti, oyulma, su birikmesi, vb. sorunların oluşacağı
gözönünde tutulmalıdır. Ayrıca, doğal dere yatağının çok keskin dönüşler yaptığı yerlerde, yol gövdesinin
erozyonuna neden olacağı ve çökelti potansiyelinin artabileceği gözönünde bulundurulmalıdır.

Menfezlerin düşey yerleşiminde Şekil 6.2’de görüldüğü gibi, doğal dere yatağının sahip olduğu düşey eksen
üzerinde yapılmasına gayret edilmelidir. Menfez tabanını doğal dere yatağı üzerine yerleştirmeye
çalışılmalıdır. Aksi takdirde çökelti, oyulma, vb. sorunların giderilmesi için gerekli tedbirler alınmalıdır.

Şekil 6.2 – Menfezlerin Düşey Yerleşimi

Menfezler doğal dere yatağının ekseninde ve eğiminde yapıldığında (dere yatağının doğal yatay ve düşey
ekseni üzerine yerleştirildiğinde) menfezin memba ve mansap tarafında ilave bir önlem almak
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 236

gerekmeyecektir. Ancak doğal dere yatağının sahip olduğu yatay ve düşey eksen üzerine bazı nedenlerden
ötürü menfez oturtulamadığında ilave önlemler gerekecektir. Bu amaçla membada oyulmayı ve/veya
mansapta çökeltiyi önleyecek ilave kazı ve beton veya anroşman kaplamalı dere yatakları inşa edilerek su
akış yatağı sağlam bir zemine oturtulacaktır. Doğal dere yatağı çok fazla eğimli (≥ %10) ise suyun akış
hızının artması nedeniyle menfez tabanının aşınması gözönünde tutulmalıdır. Bu durumda menfez tabanı
dayanıklı yapılmalı ve memba kısmındaki dere yatağında dinlendirme çukuru, enerji kırıcı, vb. önlemler ile
suyun akış hızının azaltılmasına çalışılmalıdır. Doğal dere yatağı eğiminin azaltılması gerekli ise menfezin
mansabında dolgunun erezyona uğramaması için beton deşarj kanalları yapılmalıdır. Menfezin menba ve
mansabında veya çok eğimli menfez tabanında alınacak ek önlemler detaylı bir şekilde etüt edilerek
belirlenmelidir.

Menfezin boyutunu ve menfezdeki suyun akış hızını tespit etmek için öncelikle menfez işletme koşulunu
belirlemek gerekmektedir. Menfez işletme koşulu aşağıdaki gibi belirlenmektedir:
 Menfez girişinde su kabarması (veya giriş kontrolü)
 Menfez çıkışında su kabarması (veya çıkış kontrolü)

Menfez girişinde su kabarması Şekil 6.3’de görüldüğü gibi, iki farklı tipte düşünülüp menfezin debi ve hız
hesabı buna böre yapılmalıdır. Ancak zorunlu kalınmadıkça menfezin çıkışında su kabarmasına izin
verilmeyecektir. Zorunlu şartlarda menfez çıkışında suyun kabarmasına müsaade edilmesi durumunda
menfez çıkışında gerekli önlemler alınmalıdır.

Şekil 6.3 – Giriş Kontrollü Menfez İşletme Şartları

Menfez çıkışında su kabarmasına izin verilmesi halinde Şekil 6.4’de görüldüğü gibi, iki tip olarak menfez
debi ve su akış hız hesabı yapılacaktır.
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 237

Şekil 6.4 – Çıkış Kontrollü Menfez İşletme Şartları

Şekil 6.3 ve 6.4’de görüldüğü gibi menfezde akan suyun yüksekliği değişiklik göstermektedir. Bu değişiklik
giriş suyu yüksekliği (Hw), çıkış suyu yüksekliği (Tw) ve akımın kritik yüksekliği (D K) tarafından
belirlenecektir. Ayrıca menfezin debisine ve akış hızına bağlı olarak sabit akış su yüksekliğine karşılık gelen
normal su yüksekliği (Dn) belirlenecektir. Menfez hidroliğine göre kritik kesitteki hız (V K) maksimum debide
oluşmaktadır. Başlıca menfez işletme şartları aşağıda verilmektedir.

 Tip I
 Hw ≤ 1,2 a olduğundan dolayı girişte kabarma yok veya az (a= menfez yüksekliği)
 Doğal dere yatağının nispeten az eğimli ve geniş olduğu durumlardaki menfez akımı
 Girişteki kabarma miktarı Şekil 6.5 ile bulunur
 Kritik hız menfez çıkışında

 Tip II
 Hw > 1,2 a olduğundan girişte kabarma var
 Girişteki kabarma miktarı Şekil 6.5 ile bulunur

 Tip III
 Hw ≤ 1,2 a olduğundan girişte kabarma yok veya az
 Dağlık ve dalgalı arazide karşılaşılan akım şekli
 Girişteki kabarma miktarı Şekil 6.5 ile bulunur

 Tip IV
 Hw > 1,2 a olduğundan dolayı girişte kabarma var
 Tw > a olduğundan dolayı çıkışta kabarma var
 Bu şartlar altında menfez tam dolu akmakta
 Çıkıştaki kabarma miktarı Şekil 6.6 ile bulunur
 Betonarme kutu menfezlerde Giriş Kaybı Katsayıları Tablo 6.3 de verilmektedir.
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 238

Şekil 6.5 – Giriş Kontrollü Menfezlerde Kabarma Tayini

KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 239

(Tablo 6.3)

Şekil 6.6 – Çıkış Kontrollü Menfezlerde Kabarma Tayini

Kutu menfezlerin boyutlandırılması için Şekil 6.7(A-E)’de verilen abaklar kullanılacaktır. Abaktan menfezin
geçireceği debi miktarından dik çıkılıp kritik eğimi kestiği noktadan sola gidildiğinde kritik hız (V K)
bulunacaktır. Aynı şekilde debi miktarından dik çıkılıp menfez eğimi kestirildiğinde akımın normal derinliği
(Dn) ve sola gidildiğinde ise akımın normal derinlikteki normal hızı (V n) bulunacaktır. Ayrıca menfez
yüksekliği ve akım hızının hesabı için Manning formülü Q=A*v = A*(R2/3 *m1/2 /n) kullanılabilecektir.
Kritik akım yüksekliği Formül 6.2 kullanılarak bulunur.

Dk= 3√((Q/B)2 /g) (6.2)

DK : Kritik yükseklik, m
B : Akış genişliği, m.
Q : Yüzeysel akış debisi, m3/san

Akımın normal derinliği kritik derinlikten küçük ise (dn<dk) menfez girişinde kabarma kontrolü gerekir.
Akımın normal derinliği kritik derinlikten büyük ise (dn> dk) menfez çıkışında da kabarma kontrolü
yapılması gerekmektedir.
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 240

Menfez eğiminin, minimum akım hızlarını gerçekleştirebilmesi için en az % 0.5 eğimde olması gerekir.
Aşırı akım hızlarına neden olmamak için maksimum menfez eğimi normal koşullarda % 10 olmalıdır.

Tablo 6.3 – Betonarme Kutu Menfezlerde Giriş Kaybı Katsayıları

Drenaj Yapısı Giriş Kaybı Katsayısı
Dolguya Paralel Kafa Duvarı (Kanat duvarsız)
3 Kenarı dik köşeli 0,5
Yarıçapı gövde boyutunun 1/12’si kadar olacak 0,2
biçimde yuvarlanacak veya 3 kenarı pahlı olacak
Gövdeye 30º’den 75º’ye kadar açı yapan kanat duvarları
Tepe noktası dik köşeli 0,4
Tepe kenarı yarıçap gövde boyutunun 1/12’si kadar 0,2
olacak biçimde yuvarlanacak veya üst kenar pahlı olacak
Gövdeye 10º’den 25º’ye kadar açı yapın kanat duvarları
Tepe noktasına dik köşeli 0,5
Kanat duvarları paralel (Kenarların uzaması)
Tepe noktası dik köşeli 0,7
Kenarı veya şevi daralan giriş 0,2

6.2.1 RASYONEL METOT

Menfez tasarımı deşarj edilecek suyun miktarına bağlıdır. Deşarj edilecek suyun miktarı (yağıştan dolayı dere
yatağında akışa geçen yüzeysel yağmur suları) Rasyonel Metot ile tayin edilecektir. Rasyonel metotda
menfezin boyutlandırılması için gerekli yüzeysel akış debisi Formül 6.3 ile hesaplanacaktır.

Q=C*I*A/3.6 (6.3)

Q : Yüzeysel akış debisi, m3/san

C : Yüzeysel akış katsayısı (Tablo 6.4’den)
I : Yağış şiddeti, mm/saat
A : Yağış sahası, km2

Rasyonel metot ile yapılan menfez tasarımında, belirli bir yağış havzası (yani yağmur sularının toplandığı
alan) için yüzeysel akışa geçen yağmur suları gözönüne alındığından yağışın meydana getirdiği yüzeysel akış
miktarının belirlenmesi gereklidir. Yüzeysel akış miktarı yağış şiddetine bağlıdır. Yağış şiddeti aşağıda
belirtilen nedenlerle artmaktadır.
 Frekansın (tekerrür süresi) artmasıyla
 Yağış süresinin kısalmasıyla
 Yağış alanının küçülmesiyle

Yağış Şiddeti, Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan Yağış - Şiddet-Süre Tekerrür
Eğriler’inden alınır. Taşkın tekerrür aralığı için Tablo6.2’de belirtilen süre esas alınacaktır. Yağış süresi ve
yağış alanını dikkate alan konsantrasyon süresi için (akışın menfeze maksimum erişim süresi) aşağıda
belirtilen esaslar gözönünde tutulmalıdır.

Konsantrasyon süresi, yağış havzasının en uç noktasına düşen bir yağmur damlasının menfeze ulaşması için
geçen süre olup, bu sürenin sonunda yüzeysel akış debisi maksimum değere ulaşmaktadır. Menfezin boyutu
maksimum yüzeysel akış debisine göre belirlendiğinde, yağış havzasında biriken yağmur suları emniyetle
deşarj edilmiş olacaktır. Konsantrasyon süresi
 Ana dere yatağındaki akış süresi
 Arazi üstü (yani dere yatağının başlangıcı ile yağış havzasının en uç ve/veya en yüksek noktası
arasında kalan mesafe) akış süresi toplamına eşit olacağından ayrı ayrı hesaplanacaktır.
 KARAYOLU TASARIM EL KİTABI

Şekil 6.7A – Kutu Menfez (b=1,00m)

241
 KARAYOLU TASARIM EL KİTABI

Şekil 6.7B – Kutu Menfez (b=1,50m)

242
 KARAYOLU TASARIM EL KİTABI

Şekil 6.7C – Kutu Menfez (b=2,00m)

243
 KARAYOLU TASARIM EL KİTABI

Şekil 6.7D – Kutu Menfez (b=2,50m)

244
 KARAYOLU TASARIM EL KİTABI

Şekil 6.7E- Kutu Menfez (b = 3,00 m)

245
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 246

Arazi üstü akış süresi Formül 6.4 ile bulunacaktır.

t1=L1 / (V1*60) (6.4)

t1 : Arazi üstü akış süresi, dakika

L1 : Arazi üstü akış uzunluğu, m
V1 : Arazi üstü akış hızı, m/san

Arazi üstü akış hızı, V1,

 Arazi üstü eğimi < %2 ise 0,08-0,15m/san
 % 2 < Arazi üstü eğimi < %4 ise 0,15-0,21m/san
 Arazi üstü eğimi > %4 ise 0,21-0,30m/san
olarak alınabilecektir.

Ana dere yatağındaki mecra akış süresi Formül 6.5 ile bulunacaktır.

ti =0,0195*(Li3/Hi)0,385 (6.5)

ti : Dere yatağındaki akış süreleri, dakika

Li : Dere yatağı uzunluğu, m
Hi: Dere yatağındaki kot farkı, m

Konsantrasyon süresi Formül 6.6 ile bulunacaktır.

tc = t1 + ti (6.6)

tc : Konsantrasyon süresi, dakika

t1 : Arazi üstü akış süresi, dakika
ti : Ana dere yatağındaki akış süresi, dakika

Belirlenen konsantrasyon süresi ile tasarımı yapılacak menfezin en yakınındaki meteoroloji istasyonuna ait
Frekans-Yağış Süresi-Yağış Şiddeti abağından In değeri mm/saat olarak tespit edilecektir.

Yağış havzasına düşen yağmur suları zeminin yapısı ile eğimine bağlı olarak bir kısmı zemine sızarken bir
kısmıda yüzeysel akışa geçmektedir. Yüzeysel akış katsayısı (C), yağış havzasına düşen yağmur sularının
yüzde kaçının yüzeysel akışa geçtiğini ifade eden bir katsayıdır.

Yüzeysel akış katsayısı

 Arazinin eğimi arttıkça
 Arazinin bitki örtüsü azaldıkça
artış göstermektedir.

Yüzeysel akış sırasında yağmur sularının zemine sızma miktarı aşağıda verilmektedir.
 Kumlu zemin, yüksek permabiliteli : 10 – 25 mm/saat
 Löm (kum + kil + silt) : 3 – 10 mm/saat
 Killi zemin, düşük permabiliteli : 0,3 – 3 mm/saat
 Kayalık veya sızdırmaz zemin : 0,1 – 0,3 mm/saat

Çeşitli arazi şartlarında yüzeysel akış katsayıları Tablo 6.4’den alınacaktır.

KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 247

Yağış havzası (veya drenaj sahası) büyük ve farklı zemin yapısına sahip ise yüzeysel akış katsayısı
Formül 6.7 ile hesaplanacaktır.

Co=(C1*A1+C2*A2+…….+Cn*An) / (A1+A2+…..An) (6.7)

C0 : Yüzeysel akış katsayısının ağırlıklı ortalaması

Ci : Drenaj sahasındaki farklı yüzeysel akış katsayıları
Ai : Drenaj sahasındaki farklı yüzeysel akış katsayısına sahip alanlar

Tablo 6.4 – Yüzeysel Akış Katsayıları

Yol Platformu için C Akış Katsayıları
Yol Platformu ve Kaplanmış Alanlar 0,9
Yüksek Eğimli Yarma veya Dolgu Şevleri ( > 45º) 0,8
Düşük Eğimli Yarma veya Dolgu Şevleri (  45º) 0,5
Düzenlenmiş Düşük Eğimli Alanlar (Refüj vs.) 0,3
Kırsal Havzalar İçin
Geçirimsiz 0,90 – 0,95
Düz-Çıplak 0,80 – 0,90
Dalgalı-Çıplak 0,60 – 0,80
Yumuşak-Çıplak 0,50 – 0,70
Dalgalı-Çayırlık 0,40 – 0,65
Yaprakları Dökülen Orman 0,35 – 0,60
Çam Ormanı 0,25 – 0,50
Meyve Ağaçlıklı 0,15 – 0,40
Ziraat Arazisi 0,15 – 0,40
Kentsel Havzalar İçin
Yoğun ve Kesintisiz Biçimde Yapılaşmış Kentsel Alan 0,80 – 0,90
Ticari/Kentsel Alan, Yakın Yapılaşma 0,70 – 0,85
Kentsel Konut Alanı, Sınırlı Bahçeler 0,45 – 0,75
Banliyöde Bahçeli Konut Alanı 0,35 – 0,65
Kum Tabakası Üzerinde Bütünüyle Yapılaşmış Banliyo 0,25 – 0,55
Park Bahçe ve Çayırlar 0,15 – 0,45

Yukarıda belirtildiği gibi

 I10 ve In ,
 C veya C0
hesaplanan değerler ile Q10 ve Qn değerleri Formül 6.3 ile belirlenecek ve deneme-yanılma ile menfez kesiti
tespit edilecektir.

Seçilen menfez kesiti için Q10 esas alınarak belirlenen menfezdeki su kabarma miktarı, menfez
yüksekliğinden en fazla 20cm ise seçilen menfez kesitinin Q10 için uygun olduğuna karar verilecektir.

Seçilen menfez kesiti için Qn esas alınarak belirlenen menfezdeki su kabarma miktarı, kırmızı kotun yaklaşık
1,25 m altında ve menfez yüksekliğinin en fazla 3 katı kadar ise seçilen menfez kesitinin Q n için uygun
olduğuna karar verilecektir. Seçilen menfez kesiti Q10 ve Qn için istenilen şartları sağlıyor ise uygun olduğuna
karar verilecek aksi halde daha büyük kesit seçilerek işlem tekrar edilecektir.

Yağış havza alanı 10 – 15 km 2’ye kadar olan alanlar için Rasyonel metot kullanılacaktır. Daha büyük alanlar
için ise McMath metodu ve Sentetik Metot kullanılacaktır. Ancak McMath metodu genellikle her
büyüklükteki düz arazide özellikle yüzeysel drenaj kanallarının kapasitelerinin bulunmasında iyi sonuç
vermektedir. Dik eğimli yamaçlardan beslenen yan derelere uygulanmamalıdır.
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 248

6.2.2 MCMATH METODU

McMath metodu ile yağıştan dolayı doğal dere yatağındaki akış debisi Formül 6.8 ile bulunacaktır.
Q = 0,0023 C I A4/5 S1/5 (6.8)
Q : Doğal dere yatağının debisi, m3/san
C : Yüzeysel akış katsayısı
I : Yağış şiddeti, mm/saat
A : Yağış havzası, hektar (=10 000m2)
S : Doğal dere yatağı eğimi, m/km veya eğimin 1000 katı

Yüzeysel akış katsayısı Formül 6.9 ile bulunacaktır.

C = C B + CZ + CT (6.9)
C : Yüzeysel akış katsayısı
CB: Bitki örtüsüne bağlı katsayı
CZ: Zemin cinsine bağlı katsayı
CT: Topografik yapıya bağlı katsayı
CB, CZ ve CT katsayıları Tablo6.5’den alınacaktır.

Tablo 6.5 – Yüzeysel Akış Katsayısı (McMath Metodu)

Akım Şartları CB CZ CT
Düşük Çok iyi örtülü 0,08 Kumlu 0,08 Düz 0,04
Düşük-Orta İyi örtülü 0,12 Hafif 0,12 Hafif eğimli 0,06
Orta Oldukça örtülü 0,16 Orta 0,16 Dalgalı 0,08
Yüksek Seyrek örtülü 0,22 Ağır 0,22 Çok dalgalı 0,11
Çok yüksek Çıplak 0,30 Kaya 0,30 Dik 0,15

Yağış şiddetinin tespiti için doğrudan For. 6.5 ile bulunan konsantrasyon süresi esas alınacak ve tasarımı
yapılan menfeze en yakın meteoroloji istasyonuna ait Frekans-Yağış Süresi-Yağış Şiddeti abağından I 10 ve In
yağış şiddeti belirlenecektir.

Yatak eğimi (S) doğal dere yatağı eğiminin 1000 katı veya yatağın 1 km’sindeki m cinsinden kot farkı (veya
düşü miktarı) olarak alınacaktır. Ancak dere yatağının harmonik eğimi (yani aynı akış süresi ve uzunluğuna
eşdeğer olan akış eğimi) esas alınacak ve Formül 6.10 ile hesaplanacaktır.

Sh=(10/ (∑1/√Si)2 (6.10)

Sh : Dere yatağının harmonik eğimi, m/km

Si : Doğal dere yatak uzunluğunu 10 eşit parçaya bölündükten sonra her bir parçasının ayrı ayrı eğimi
Formül 6.8 ile Q10 ve Qn ayrı ayrı hesaplanıp Rasyonel metotda olduğu gibi menfez boyutları
belirlenecektir.

6.2.3 SENTETİK METOT

Sentetik metot ile yağıştan dolayı doğal dere yatağındaki akış debisi Formül 6.11 ile hesaplanacaktır.

Q=A* qp* ha *10 -3 (6.11)

Q : Yağış havzasının maksimum taşkın debisi, m3/san

A : Yağış havza alanı, km2
qp : 1 mm’lik akışa neden olan izafi debi, lt/sn/ km2/mm
ha : Yağışın akışa geçen miktarı,mm
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 249

Sentetik metot ile taşkın debisi hesabı yapılırken aşağıdaki hususlar göz önüne alınacaktır.
 Yağışın şiddeti ve süresi
 Yağış havzasının bitki örtüsüne bağlı olarak yağışın akışa geçebilen miktarı
 Yağış havzasının topografyası

Birim hidrograf kaidesine göre akışa geçen yağmur sularının akış yüksekliğinin (h a) sebep olacağı debi 1
mm’lik akıştan bulunan debinin ha katı olduğundan “A qp ha” değeri maksimum taşkın debisini verecektir.
Yağış havza alanları 10 – 15 km2’den 1000 km’ye kadar olan büyük alanların taşkın tahmin hesaplarının bu
metotla yapılması uygundur. En uzun akarsu boyu L olmak üzere, drenaj alanı ağırlık merkezinin bu dere
üzerindeki izdüşüm mesafesinden mansaba kadar olan mesafe L c harita üzerinde tespit edilir. Akarsu
menbasından başlamak üzere toplam mesafe 10 eşit parçaya bölünerek sırasıyla si, √si , 1/√si ve ∑1/√si
değerleri hesaplanır. Daha sonra S ve √S hesapla bulunur.

√S=[10/(∑1/√si)]
qp = 414/[A 0.225 x (LxLC/S 0.5 )0.16] formülü ile veya
Yağış havza alanı (A) ve L Lc/√S bağlı olarak ile Şekil 6.8’den elde edilecektir. Buradaki değişkenler

L : Doğal dere yatağının uzunluğu, km

Lc : Yağış havza alanının ağırlık merkezinin dere yatağına olan izdüşümü ile menfez arasındaki mesafe, km
S : Doğal dere yatağının harmonik eğimi, % ve m/100m
si : Kısmi eğim
A: Yağış havza alanı , km2

1 mm. akış için

Qp=Ax qp x10-3x1mm, m3/sn.
 KARAYOLU TASARIM EL KİTABI

Şekil 6.8 – Yağış Havza Alanı – Verim Grafiği

250
Ha = (Hy – 0,2 SC)2 / (Hy + 0,8 SC)
Ha : Akış yüksekliği, mm
Hy : Yağış yüksekliği, mm
SC = (25400 / CN) – 254
CN : Yağış eğri nosu
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI

Şekil 6.9 – Yağış Akış İlişkisi

251
 KARAYOLU TASARIM EL KİTABI

Şekil 6.10 – Yağış Akış İlişkisi

252
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 253

Yağış sağanak süresinin belirlenmesi:

1 mm akış için:
a) Birim hacim (m3) V = A x ha x 1000 =Ax1000
b) Hidrografın devam süresi (saat) T = 3.65 x V / Qp
c) Hidrografın yükseltme zamanı (saat) Tp = T/5
d) Konsantrasyon süresi (saat),Formül 6.5 Tc=0,0195x(Li3/Hi)0,385
e) D=2x√ Tc
f) Şekil 6.11’deki kritik yağış haritasından yağış süresi belirlenir
g) Burada Tp, Tc, D ve kritik yağış sürelerinden en uzun olanı yağış sağanak süresi olarak kabul edilir.
h) Tablo 6.6 yardımıyla Sentetik metot boyutsuz birim hidrograf koordinatları yardımıyla birim hidrograf
koordinatları hesaplanır ve birim hidrograf çizilir.

Akış yüksekliğinin bulunması:

Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanmış olan yağış eğrisinden sağanak sürelerine
göre I10 ve In yağış şiddeti değerleri alınarak yağış yükseklikleri aşağıdaki formül ile hesaplanır.

hy = yağış sağanak süresi x yağış şiddeti

Yağış sağanak süresinde belirlenen zaman toplam zaman olarak kabul edilir. Daha sonra ikişer saat arayla,
zamanın toplam zamana oranına bağlı olarak Şekil 6.12’den yağışın toplam yağışa oranları (dağılım oranları)
bulunur. Dağılım oranları tespit edilirken yağış sağanak süresi aralıkları eşit olacak şekilde 2, 3 veya 4’e
bölünür. Daha sonra bulunan rakamın katları şeklinde olmak üzere her bir durum için ayrı ayrı
hesaplanmalıdır. Örnek olarak yağış sağanak süresi 12 saat ise bu 3’e böldüğümüzde 4 çıkacaktır. Bu
durumda 4, 8 ve 12 saat için ayrı ayrı ikişer saat arayla zamanın toplam zamana oranı hesaplanacak ve
yağışın toplam yağışa oranı bulunacaktır. Bulunan dağılım oranlarının yağış (h y) değeriyle çarpılması sonucu
drenaj alanı yağışı hesaplanmış olur. Tablo 6.7’den seçilen eğri no’ya bağlı olarak akış miktarları Şekil 6.9 ve
6.10’dan akış değerleri ve bu akışlara bağlı olarak artım akışlar bulunur.

Akış yüksekliği aşağıdaki formülle de hesaplanabilir

Ha=(Hy-0,2xSC)2/(Hy+0,8SC)
SC=(25400/CN)-254

Ha= Akış Yüksekliği , mm.

Hy= Yağış Yüksekliği , mm.
CN= Yağış Eğri No.
SC= Ara Değer

Debilerin tespiti için aşağıdaki işlemler yapılacaktır.

a) Birim hidrograf koordinatları (1’er saat arayla okunarak) sol kenara, artım akışlar ise üstte yazılır.
b) Birim hidrograf süresince ikişer saat kaydırılarak süperpoze edilir
c) Her sağanak süresi (4, 8, 12) için Q10 ve Qn tasarım debileri hesap edilir
d) Burada her proje tekerrür süresi için maksimum olan debi değerleri hesap debisi olarak alınır

Menfezlerin boyutlandırılması Rasyonel metotda olduğu gibi yapılacaktır.

KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 254

Tablo 6.6 – Sentetik Metot Boyutsuz Birim Hidrograf Koordinatları

T/Tp Q/Qp T Q

0 0,000

0,1 0,015

0,2 0,017

0,3 0,160

0,4 0,280

0,5 0,430

0,6 0,600

0,7 0,770

0,8 0,890

0,9 0,970

1,0 1,00

1,1 0,980

1,2 0,920

1,3 0,840

1,4 0,750

1,5 0,660

1,6 0,560

1,8 0,420

2,0 0,320

2,2 0,240

2,4 0,180

2,6 0,130

2,8 0,098

3,0 0,075

3,5 0,036

4,0 0,018

4,5 0,009

5,0 0,004
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 255

Tablo 6.7– Hidrolik Zemin Grupları ve Bitki Örtüsüne Göre Akış Eğri No.ları
Arazi Muamele Sızma Hidrolik
kullanması ve için toprak grubu
örtü tatbikat hidrolik
şart A B C D
NADAS SR ---- 77 86 91 94
DİZİ SR Zayıf 72 81 88 91
NEBATI SR İyi 67 78 85 89
Pancar gibi C Zayıf 70 79 84 88
C Zayıf 65 75 82 86
CT Zayıf 66 74 80 82
D. Çok ağır killi veya kayalık zemin, bitkisel toprak çok ince veya hiç yok

CT İyi 62 71 78 81
UFAK SR Zayıf 65 76 84 88
DANELİ SR İyi 63 75 83 87
Duğday gibi C Zayıf 63 74 82 85
C İyi 61 73 81 84
CT Zayıf 61 72 79 82
CT İyi 59 70 78 81
B. Kumu çok, kili az zemin, derince bitkisel toprak

SIK EKİLMİŞ SR Zayıf 66 77 85 89

C. Kumu az, kili çok zemin, sığ bitkisel toprak

BAKLİYAT SR İyi 58 72 81 85
VEYA OT C Zayıf 64 75 83 85
RATOSYONU C İyi 55 69 78 83
CT Zayıf 63 73 80 83
CT İyi 51 67 76 80
ÇAYIRLIK ---- Zayıf 68 79 86 89
VEYA ---- Müsait 49 69 79 84
MEYDAN ---- İyi 39 61 74 80
A. Çok kumlu zeminler

C Zayıf 74 67 81 88
C Müsait 25 59 75 83
C İyi 6 35 70 79
DEVAMLI ÇAYIR ---- ---- 30 58 71 78
ORMAN ---- Zayıf 45 60 77 83
Çiftlik ---- Müsait 36 60 73 79
Ağaçları ---- İyi 25 55 70 77
ÇİFTLİK BİNALARI ---- ---- 59 74 82 86
YOLLAR (Tozlu) ---- ---- 72 82 87 89
YOLLAR (Sert zeminde) ---- ---- 74 84 90 92

TİCARİ VEYA MİLLİ ORMAN HAVZALARI İÇİN

SR = Muntazam sıralı Hidrolojik Toprak Grubu
C = Tesviye münhanilerine paralel Hidrolojik Sınıflar
A B C D
T = Teraslanmış I. En Zayıf 56 75 86 91
CT = Tesviye münhanilerine paralel ve II. Zayıf 46 68 78 84
teraslanmış III. Orta 36 60 70 76
IV. İyi 26 52 62 69
V. En İyi 15 44 54 61
 KARAYOLU TASARIM EL KİTABI

Şekil 6.11 – Türkiye’deki Kritik Yağış Süreleri

256
 KARAYOLU TASARIM EL KİTABI

Şekil 6.12 – Türkiye’de Yağışın İçerisindeki Dağılımı

257
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 258

6.3. KENTİÇİ YOLLARIN YÜZEYSEL DRENAJI

Kentiçi yollarda kaldırım yapılması halinde yolun bombe eğiminden dolayı bordürlerde biriken yağmur suları
uygun bir şekilde dren edilmelidir. Bu amaçla kaldırım kenarlarına yapılacak dikey veya yanal ızgaralar
(veya rogarlar) ile yüzeysel yağmur suları toplanıp büzler ile uygun deşarj noktasına iletilerek dren
edilecektir. Şehiriçi yolların yüzeysel drenajının tasarımı
 Toplayıcı sistem (ızgara veya rogar)
 Taşıyıcı sistem (büz veya boru)
olarak ayrı ayrı yapılacaktır.

Bordür oluğu debisi, yol kenarındaki bordürde üçgen şeklinde biriken yağmur sularıdır. Yolun yanal
eğiminden dolayı yol üstüne düşen yağmur suları üçgen şeklinde yol kaplaması üzerinde yayılmakta ve aynı
zamanda yolun boyuna eğimi ile akışa geçmektedir. Bordür oluğundaki suyun debisi Şekil 6.13’de görüldüğü
gibi, suyun yayılma genişliği (G) ve/veya suyun akış yüksekliği (y) başta olmak üzere yolun yanal eğimi,
yolun boyuna eğimi, kaplamanın Manning pürüzlülük katsayısı, yağış şiddeti, vb.faktörlere bağlıdır. Bordür
oluğu debisi Qb Formül 6.12 ile hesaplanır.

Qb=0.00175*(1/(m*n))*S 1/2 *Y 8/3 (6.12)

Qb : Bordür oluğu debisi, lt/san

m : Yolun yanal eğimi, (Aliymanda 0,02, deverde değişken)
S : Yolun boyuna eğimi, %
Y : Suyun akış yüksekliği, cm
n : Manning pürüzlülük katsayısı, 0,015

Şekil 6.13 – Bordür Su Oluğu

Yol üstüne düşen yağmur suları Şekil 6.14’de görüldüğü gibi, suyun yayılma genişliği (G), suyun bordürde
yükselme miktarına (y) bağlıdır. Ancak suyun yayılma genişliği araçların su sıçratması, kayma direnci,
kavşaklarda karşıdan karşıya geçen yayaların suyun üzerinden atlaması, vb. nedenlere bağlı olarak şerit
genişliğinin ¼, ½ veya ¾’ü kadar olmak üzere seçilir. Ancak su yayılma genişliği azaldıkça rogar ara
mesafelerinin azalacağı gözönünde tutulmalıdır.

Yol yüzeyine düşen yağmur sularının debisi Formül 6.13 ile bulunacaktır.

Qb=C*I*A/3600 (6.13)

Qb : Bordür oluğunda toplanan suyun debisi, lt/san

A : Su toplanma (kaldırım ve kaplamadan gelen sular) alanı, m2
A : a F = Su toplanma genişliği x Rogar Aralığı
C : Yüzeysel akış katsayısı (asfalt kaplama için 0,90~0,95, sathi kaplama için 0,85~0,90)
I : Yağış şiddeti, mm/saat
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 259

S (boyuna
eğim)

Şekil 6.14 – Bordür Oluğunda Yağmur Sularının Toplanması

Bordür olduğunda yağmur sularının toplanma süresi yolun eğimine göre değişim göstermektedir. Yolun
eğimine göre suların toplanma zamanı 5 ila 15 dakika alınır. Bu sürelere boru akış süreleri dahil edilmesi
durumunda daha ekonomik çözüm elde edilir. Boru akış süresi ti= 0.0195*(Li 3/Hi) 0.385 formülüyle
hesaplanarak başlangıç akış süresine ilave edilir.
Eğim % (tc) Suların Toplanma Zamanı (dakika)
5 ve daha büyük 5
2–5 10
2 ve daha küçük 15

Yağış şiddetinin tayini için gerekli frekans Tablo6.8’den alınacaktır.

Tablo 6.8 – Minimum Tasarım Frekansı

Frekans Suyun Kaplamada Yayılması
Yol
(Yıl) Emniyet Şeridi Sağ Şeritde (¼,½,¾)
< 70km/sa 10 √
≥ 70km/sa ≥ 10a √ b
Düşey kurbda 50 √
Not: a) Mühendisin talimatı ile 10 veya 25 yıl
b)Vt ≥ 70 km/sa için kaldırım yapılmayacak fakat yüksek dolgular için mühendisin onayı ile bordür yapılabilecektir.

Tasarım frekansının seçiminde

 Yolun önemi
 Yol güvenliği ve benzer yollardaki kaza sayısı
 Tasarım hızı
 Mevcut ve gelecekteki trafik hacmi
 Yolun gelecekteki önemi ve çevresinin potansiyel gelişimi
gibi hususlar göz önüne alınacaktır.
 KARAYOLU TASARIM EL KİTABI

Şekil 6.15 – Bordür Oluğu Debisi

260
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 261

Şekil 6.16 – Bördüraltı Izgara Kapasitesi

KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 262

Suyun kaplamada yayılma genişliği ise

 Yaya trafiği hacmi
 Yolun önemi
 Trafik hacmi
gibi hususlar göz önüne alınacaktır. Rogar aralığı (F) Formül 6.14 ile bulunacaktır.

F=3600*Qb/a*C*I (6.14)

F : Rogar aralığı, m
Qb : Bordür oluğu su debisi, lt/san
a : Rogarın suyu toplama genişliği, m
C : Yüzeysel akış katsayısı
I : Yağış şiddeti, mm/saat

Şekil 6.14’den görüldüğü gibi rogar ızgara debisi, (Qb = Q1 + Q2) ızgara üstündeki suyun debisi ile kaplama
üstündeki suyun debisinin toplamıdır.
(4.3.3.4)
Şekil 6.15’den veya For.6.12’den su yayılma genişliği (G) için Q b ve (G-g) için Q2 debileri belirlendikten
sonra Q1 = Qb - Q2 ile rogar ızgara debisi belirlenir ve buna göre rogar aralığı (F) hesaplanır.

Yolun boyuna eğimi % 0.5 yada daha küçük olduğu durumlarda bordür altı ızgara yapılabilir. Bordüraltı
ızgara kapasitesi Şekil 6.16 ile tayin edilebilir.

Dere tipi düşey kurbların en düşük noktasındaki biriken suların rogar ızgaraları tarafından deşarj edilecek
suyun debisi aşağıdaki gibi hesaplanacaktır.

H < 12cm ise Q/P = 0,01655 H 1,5 (6.15)

H > 42cm ise Q/A = 0,02963 H 0,5 (6.16)
12 < H < 42cm ise belirsiz

Q : Rogar deşarj debisi, lt/san

P : Islak çevre, cm (=2a +2b)
A : Islak alan, cm2 (=8 ae)
H : Rogar ızgarasının üstündeki su yüksekliği, cm

H <12cm olacağından dolayı a, ızgara genişliği ve b, ızgaralar arasındaki toplam uzunluk olarak alınacaktır.

Şekil 6.17’de görüldüğü gibi bordür oluklarında biriken sular, hesaplanan aralıkta yapılacak ızgaralar
vasıtasıyla önce ızgara bacasına daha sonra kontrol bacasına iletilecektir.

Şekil 6.17 – Izgara ve Kontrol Bacası

KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 263

Q/P
Şekil 6.18 – Dere Düşey Kurbun En Düşük Kotundaki Rogar Izgara Debi Kapasitesi
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 264

Şekil 6.19A –  30 Büz

KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 265

Şekil 6.19B –  40 Büz

KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 266

Şekil 6.19C –  50 Büz

KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 267

Şekil 6.19D –  60 Büz

KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 268

Şekil 6.19E –  70 Büz

KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 269

Şekil 6.19F –  80 BÜZ

KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 270

Kontrol bacaları
 Büz çapının değiştiği yerde
 Kollektörün eğim değiştirdiği yerde
 Maksimum 100m aralıkta
yapılır. Kontrol bacalarından gelen sular yola paralel olarak döşenen kollektör ile yol boyunca iletilerek
uygun yerlerde yüzeye deşarj edilir.

Kollektörler minimum ø30cm çapında boru olup artan debi miktarına bağlı olarak boruçapı değiştirilir.
Borulardaki su akış hızı maksimum 6m/san ve çökelmeyi önlemek için minimum 0,5m/san olmalıdır.
Kollektör boru çaplarının tayini için Şekil 6.19’daki abaklar kullanılacaktır.

6.4. KENTDIŞI YOLLARIN YÜZEYSEL DRENAJI

Kentdışı önemli yollarda özellikle yüksek dolgularda yol yüzeyinden yanal akışa geçen yağmur sularının
dolgu şevini erezyona uğratması sözkonusudur. Bunu önlemek için Şekil 6.20’de görüldüğü gibi, bordürler
ile yüzeysel yağmur suları yol platformunda tutularak belli aralıkta yapılacak düşüm olukları ile araziye
deşarj edilir.

Şekil 6.20 – KentDışı Yollarda Bordür Oluğu

Bordür yüksekliği (h) projesine uygun olarak suyun yayılma genişliği (B) 200cm veya suyun yüksekliği (y)
4 ila 7cm olması için gerekli genişlikte seçilir. Bordür oluğunda biriken suların debisi yine For.6.12 ile
hesaplanır.

Bordür oluğunda toplanan yağmur suları geçirimsiz kaplamalar üzerinde akışa geçmelidir. Aksi takdirde
bordür oluğunda toplanan yağmur sularının bir kısmı yolun boyuna eğimi ile iletilirken bir kısmıda yolun
gövdesine sızarak yol gövdesinin stabilitesini olumsuz yönde etkiler.

Bordür oluğundaki su y yüksekliğine eriştiği noktalarda Şekil 6.21’de görüldüğü gibi, düşüm olukları yapılır.
Düşüm oluğu bordürlerden gelen yağmur sularını dolgu şevine zarar vermeden deşarj eden yüzeysel drenaj
yapılarıdır.

Şekil 6.21 – Düşüm Oluğu

KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 271

Düşüm oluklarının ara mesafesi aşağıdaki gibi hesaplanır.

L=(6.3xS 1/2*Y 8/3/ C*B*I*m*n) (6.17)

L : Düşüm oluklarının ara mesafesi, m

C : Akış katsayısı (=0,90~0,95)
B : Su toplanma genişliği, m
I : Yağış şiddeti, mm/saat
m : Yolun yanal eğimi, %
n : Manning pürüzlülük katsayısı (=0,015)
S : Yolun boyuna eğimi, %
y : Bordürde müsaade edilen su yüksekliği, cm

Bu formülün esası L aralığındaki toplam yağış miktarının (Q) bordür oluğundaki su miktarına oranı, düşüm
oluklarının ara mesafesine eşit olmalıdır. Buna göre aşağıdaki eşitlik sağlanmış olacaktır.

Qb/L = Q/L (6.18)

Burada Qb, bordür oluğu su debisi iken Q, yoldaki yağış alanına düşen yağış debisidir. Yağış debisi Rasyonel
metot kullanılarak aşağıdaki gibi bulunacaktır.

Q=C*I*A/3600 (6.19)

Burada; 10 yıl Tekerrür süreli yağışlar dikkate alınmalıdır.

Q : Yağış debisi, lt/san
I : Yağış şiddeti, mm/saat.
A : Yağış alanı, m2

Bordür oluğundan iletilen yağmur sularının düşüm oluğuna girişinde (veya ağızda) suyun kolaylıkla
alınabilmesi için Lu genişlikte yapılacaktır. Lu genişliği aşağıdaki gibi hesaplanacaktır.
Lu=Q/(0.386*(dh+Y)1.5 (6.20)
Lu : Düşüm oluğu giriş ağzı genişliği, m
Y : Bordür oluğundaki su yüksekliği, m
dh : Banket kotu ile rakordman kotu arasındaki fark (yani depresyon derinliği), m (genel olarak 0,06m)
Q : Deşarj debisi, m3/saat

Düşüm oluğu giriş ağzı (Lu ) ile düşüm oluğu genişliği (b) arasında uygun bir rakordman eğrisi uygulanarak
suyun düşüm oluğuna yönlendirilmesi sağlanmalıdır. Ancak yolun boyuna eğimi fazla olan yerlerde düşüm
oluğunun giriş ağzından suyun tamamı alınamadığından tasarım aşamasında suyun %80 ila %90’ı deşarj
edilebileceği gözönünde tutulmalıdır.

Düşüm oluğu ile alınan sular, arazi eğiminin yola doğru olduğu durumlarda şev dibi hendekleriyle toplanarak
en yakın bir menfeze veya doğal dere yataklarına tahliye edilir.

Yarma hendeklerinde taşınan suların hendek kapasitesini aşması durmunda borulu drenaj yapılarak yarma
hendeği dışına kadar suların taşınması sağlanır.

Yarma hendeği, Palye hendeği, Kafa hendeği ve taşıyıcı borular 10 yıl Tekerrür süreli yağışlar dikkate
alınarak Rasyonel metotla bulunan debiye boyutlandırılmalıdır.
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 272

Hendek veya boru kapasiteleri aşağıdaki gibi bulunacaktır.

Q = A* v = A* (R2/3 m1/2 /n) (6.21)

Q : Hendek veya boru kapasitesi, m3/san

A : Hendek veya boru kesit alanı, m2
v : Su akış hızı, m/san
R : Hidrolik yarıçap (=ıslak alan / ıslak çevre)
m : Eğim, %
n : Manning pürüzlülük katsayısı

Hendek tasarım kriterleri Tablo 6.9’da verilmiştir.

Tablo 6.9 – Hendek Tasarım Kriterleri

Kaplama Tipi Pürüzlülük Katsayısı
Beton Kaplama 0,016
Kaplamasız (Toprak, kil) 0,030
Kaplamasız (Sert kaya) 0,040
Taş Kaplama 0,025
PVC Borular 0,013
Hendek Tipi Zemin Cinsi Maksimum Su Hızı (m/san)
Kaplamasız Sert Kaya Sınır yok
Yumuşak Kaya 6,00
İri Taneli Kohezyonlu 2,50
İri Taneli Kohezyonsuz 1,50
İnce Taneli Kohezyonsuz 1,00
Beton Kaplamalı 6,00
Taş Kaplamalı 3,00
Not: Hendeklerde minimum hız 0,6 m/sn ve minimum hava payı % 10 olacaktır.

6.5. YÜZEYALTI DRENAJI

Karayollarındaki yüzeyaltı drenaj yapıları
 Yeraltı su seviyesinin yüksekliğini
 Yeraltı su seviyesinin düşey hareketini
kontrol altına almak amacıyla yapılır. Bu amaçla
 Uygun yüzeyaltı drenaj sisteminin seçimi
 Uygun dren malzemesinin seçimi
 Yeterli boyutlandırma
birlikte ele alınarak yüzeyaltı drenaj yapılarının tasarımı yapılır.

Ayrıca yüzeyaltı drenajı stabilizasyon hendekleri, yatay drenler, düşey kum drenler, taş drenler, drenaj
galerisi, vb. yüzeyaltı dren yapıları geoteknik araştırma raporlarında belirtildiği gibi yapılır.

Karayollarındaki sandık yarma kesitlerde veya karışık kesitlerde yeraltı suyundan ötürü zemin taşıma gücü
önemli ölçüde azalarak kaplamanın çabuk bozulmasına neden olmaktadır. Bu amaçla belirli derinlik ve
aralıkta yüzeyaltı dren hendekleri yapılarak su tablasının seviyesi düşürülerek yani su tablasının yüksekliğini
istenilen derinlikte tutulup kontrol altına alınır.

Yeraltı su seviyesinin düşürülmesi amacıyla yapılacak yüzeyaltı dren hendekleri için

 Yeraltı su seviyesi
 Zeminin permabilite katsayısı (kz)
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 273

araştırma raporlarından temin edilerek ve Şekil 6.22’den gerekli parametreler tespit edilir. Seçilen dren
hendekleri ara mesafesi (W) ile dren hendek derinliği (h), yeraltı su seviyesini kaplamanın en az 150cm altına
kadar düşmesini sağlayabiliyorsa yeraltı dren yapısı yeterli olarak kabul edilir.

Şekil 6.22 – Yüzeyaltı Drenaj Hendek Uygulaması

Dren hendekleri ara mesafesi aşağıdaki gibi bulunur ve W≥ (PG + 2HG-b) ise yeraltı su seviyesinin istenilen
seviyeye düşürülmüş olur.

W=√(t*kz*D/y) (6.22)

W : Yüzeyaltı dren hendek büz eksenleri ara mesafesi, m

t : Yeraltı su seviyesinin düşürülmesi için gerekli süre, gün
kz : Zemin permabilite katsayısı, m/gün
y : Dren olabilen porozluk (Şekil 6.23’den)

0.20
0.15

0.10

0.07

0.05

0.03

0.02
0.015

0.01
0,1 0,2 0,5 1,0 2,0
(kz, m/gün), log

Şekil 6.23 – Paralel Yüzeyaltı Drenlerde kz – y İlişkisi

Yeraltı su seviyesinin düşürülmesi için dren hendeklerinde büzler arasındaki gerekli mesafe hesaplanırken
t değeri olarak Tablo6.10’da verilen değerler kullanılır.
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 274

Tablo 6.10 – Drenaj Kriteri

Drenaj Kalitesi Suyun Uzaklaştırma Süresi
Mükemmel < 2 saat
İyi 1 Gün
Orta 1 Hafta
Zayıf 1 Ay
Çok zayıf Dren yok

Buna göre t süresi

 Otoyollar için 2 saat – 1 gün
 Bölünmüş yollar için 1-3 gün
 Devlet yolları için 3-7 gün
 İl yolları için 7-15 gün
olarak alınması uygun olacaktır.

Şekil 6.23’de verilen abak ile yüzeyaltı dren tasarımı için gerekli hesaplamalar kolaylıkla yapılabilecektir.
Bunun için d/D oranı ile dik çıkılarak d/D eğrisi kestirildiğinde elde edilen A noktasından sola gidildiğinde
t kz D/W2 ve sağa gidilerek q/kz D eğrisi kestirildiğinde elde edilen B noktasından aşağı inildiğinde q/k z D
değeri elde edilebilecektir. Burada q, dren debisi/birim zaman/birim uzunluk olarak birim zaman içinde birim
dren uzunluğundan dren edilebilecek su miktarı m3/gün/m cinsinden olacaktır. d ve D, Şekil 6.22’den
görüleceği gibi yeraltı su seviyesinin azalma miktarı ve başlangıç yeraltı su seviyesi ile dren borusu tabanı
arasındaki yükseklik olarak alınacaktır.

Şekil 6.24 – Boyutsuz Oranlar Abağı

KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 275

Araştırma raporunda zeminin permabilite katsayısı belirtilmemiş ama zemin sınıfı belirtilmiş ise Şekil
6.25’den yüzeyaltı dren tasarımı için yeter yaklaşımda permabilite katsayısı elde edilebilecektir.

102 101 1 10–1 10–2 10–3 10–4 10–5 10–6 10–7 10–8 10–9

Pratik Olarak
İYİ DRENAJ KÖTÜ DRENAJ
GEÇİRİMSİZ
Çok Yavaş
Çok Hızlı Dren Hızlı Dren Yavaş Dren Dren Beklenmez
Dren
ML, OL, GC, SC,
GW, SW GP, SP CL, CH, OH, PT
GM, SM CL, MH
Çok ince kum, organik ve inorganik
Temiz kum, Temiz kum ve Geçirimsiz
Temiz çakıl siltler, kum–silt–kil karışımı, kil
çakıl karışımı zeminler
tabakaları

102 101 1 10–1 10–2 10–3 10–4 10–5 10–6 10–7 10–8 10–9
k – değeri (cm/san, log ölçek)
Şekil 6.25 – Zemin Sınıfına Göre Permabilite Katsayısı

Yol gövdesinin altındaki yeraltı su seviyesinin düşürülmesi amacıyla yukarıda bahsedilen yöntem bugüne
kadar başarı ile uygulanmış olup aşağıda bahsedilen ikinci yöntem de kullanılabilecektir.

Yeraltı su seviyesinin düşürülmesi amacıyla yapılacak yüzeyaltı drenaj yapısının tasarımı için Şekil 6.26’da
görülen abak kullanılır. Bu abak daha çok belirli derinlikte geçirimsiz bir tabakanın olması halinde
kullanılmalıdır.

q1 debisi aşağıdaki gibi bulunur.

q1=(kz*(H-Ho)2/2Li=(kz*(H-Ho)2/(2*3.8*(H-Ho)) (6.23)
q1 : Dren hendeği debisi, m3/gün/m
kz : Zeminin permabilitesi, m/gün
H : Yeraltı su seviyesinin başlangıç yüksekliği, m
Ho: Geçirimsiz tabaka derinliği, m
Li : Etki mesafesi [=3,8 (H-Ho)], m
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 276

Şekil 6.26 – Yeraltı Su Debisinin Tayini

Zemine sızan yağmur sularının bir kısmı yüzeyaltı dren hendeği tarafından dren (q 1) edilirken bir kısmıda (q2)
kaplama altına sızmaya çalışmaktadır. q 2 debisi abak ile tayin edilir. Temel veya alttemel tabakasındaki
suyun debisi aşağıdaki gibi bulunur.

qs=2q2/W (6.24)
qs : Drenaj tabakasındaki (temel veya alttemel) her birim alan için debi miktarı, m 3/gün/m
W : Dren hendekleri ara mesafesi, m

Yarma şevi yolun tek tarafında ise dren borusu sadece yarma şevinde olacağından dolayı dren borusunun
birim uzunluğundaki yatay debi miktarı aşağıdaki gibi bulunacaktır.
qL=2(q1+q2) (6.25A)
qs=(q1+q2)/W (6.25B)
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 277

Temel ve alttemel tabakasının dren süresi yolun sınıfına göre daha önce belirtildiği gibi alınır. Ancak bu
süreler % 95 drenajın tamamlanması için alınırsa kaplamanın stabilitesi için daha uygun olacaktır. Bu amaçla
Şekil 6.27’de verilen abak kullanılır.

Şekil 6.27 – %95 Drenaj için Zaman – Eğim Faktörü İlişkisi

Drenaj tabakasının (temel veya alttemel) eğim faktörü ve zaman faktörü aşağıdaki gibi bulunur.
Sf=L*s/H (6.26A)

Tf=(k*H*t95)/(ne*L2 ) (6.26B)
Sf : Eğim faktörü
Tf : Zaman faktörü
L : Uzunluk, m
H : Yükseklik, m
S : Eğim, %
k : Drenaj tabakasının permabilitesi, m/gün (6m/gün tavsiye olunur)
t : Süre
ne : Efektif porozite (≈0,80 e) yani boşluk oranı, %20 tavsiye olunur.

Yeraltı su seviyesi yarma kesitli yollarda kapilerite ile zeminin alt kısımından yukarı doğru suyun ilerlemesi
sonucu beslenerek düşey yönde yükselir. Yeraltı su seviyesinin düşey hareketini kontrol altına almak için
Şekil 6.28’de görüldüğü gibi dren şiltesi uygulanır. Dren şiltesine gelen kapiler sular dren şiltesinin yüksek
yatay permabilitesi ile dren borularına yönlendirilerek deşarj edilir. Dren şiltesinin suyu uzaklaştırabilmesi
için yeterli bir hidrolik eğime (=t/0,5W) ihtiyaç vardır. Bu nedenle dren şiltesinin fazla kalın olmaması için
dren hendeklerinin ara mesafesi kısa olmalıdır.
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 278

Şekil 6.28 – Kapiler Sular için Dren Şilte Uygulaması

Özellikle derin sandık yarma kesitlerde yüksek yeraltı su seviyesi mevcut ise kapilerite ile yol kaplamasına
önemli miktarda su gelebilmektedir. Kapiler su ile beslenen su tablasının yükselmesinin kontrol altına
alınabilmesi için gerekli şilte kalınlığı (t) Şekil 6.29’da verilen abak ile belirlenir.

Şekil 6.29 – Dren Şiltesi Abağı

Burada kş/kz (dren şilte permabilitesi/zemin permabilitesi) ve h/D (dren üstündeki su yüksekliği/dren
altındaki geçirimsiz tabaka yüksekliği) ile t/W (dren şilte kalınlığı/dren hendek ara mesafesi) oranı
bulunduktan sonra seçilen W için dren şilte kalınlığı belirlenir. Dren şiltesinden dren edilecek suyun debisi
aşağıdaki gibi bulunur.

q=2t2*kş/ W (6.27)

q : Dren debisi, m3/gün/m

t : Dren şilte kalınlığı, m
kş : Zeminin permabilitesi, m/gün
W: Dren hendek aralığı, m
Yeraltı su seviyesinin dren şiltenin üzerine çıkması istenmiyorsa dren şilte kalınlığı aşağıdaki gibi hesaplanır.

t=0.5*W* √((kz*h/D)/kş) (6.28A)

t≥0.5*W* √(I/kş) (6.28B)

t : Dren şilte kalınlığı, m

kz ve kş : Zemin ve şilte permabilitesi, m/gün
h ve D : Şekil 6.28
I : Yağış şiddeti, m/saat
KARAYOLU TASARIM EL KİTABI 279

Dren hendeklerinde kullanılan dren borusunun çapı sahip olduğu pürüzlülük, eğim ve taşıyacağı suyun
debisine (Q) bağlı olarak aşağıdaki gibi hesaplanır.

Q = A xR2/3 xS1/2 / n (6.29)

Q : Dren debisi, m3/saat

A : Dren borusu kesit alanı, m2
R : Hidrolik çap (= ıslak alan/ıslak çevre)
S : Eğim, %
n : Boru pürüzlülük katsayısı

Kritik akım teorisine göre daire kesitlerdeki maksimum debi, boru çapının 2/3’ü kadar yükseklikte
oluşacağından kritik hız (m/san) ve debi (m3/san) olarak aşağıdaki gibi hesaplanır.

Q = 1,42 D 1/5 (6.30A)

V = 2,47 D 1/2 (6.30B)
D=Boru çapı ,m

Dren borularında rüsubatın birikmesini önlemek amacıyla kritik hızın ve kritik eğimin üzerinde su akışının
sağlanmasına çalışılmalıdır. Kritik hız ile eğim aşağıdaki gibi bulunur..

VK=√(6.10*D) (6.31A)

SK = 31,12 n2/D 1/3 (6.31B)

Çökelmenin önlenmesi için dren borusundaki hızın 0,75m/sn’den daha fazla olması gerekir.