Pochodne wyższych rzędów.

Wzór
Taylora

Tomasz Zabawa

2021
Pochodne wyższych rzędów. Wzór Taylora
Autor/Autorka: Tomasz Zabawa

Możemy obliczyć pochodną funkcji pochodnej. W ten sposób otrzymujemy pochodną rzędu drugiego zadanej funkcji, a także
pochodne wyższych rzędów. Pojęcie pochodnych wyższych rzędów znajduje zastosowanie między innymi we wzorze Taylora,
który umożliwia przybliżanie funkcji w lepszy sposób niż robi to różniczka funkcji czy geometrycznie styczna.

DEFINICJA

Definicja 1: Pochodna rzędu n funkcji w punkcie

Niech n ∈ N.

Pochodną (właściwą) rzędu n funkcji f w punkcie x0 (lub pochodną n-tego rzędu funkcji f w punkcie x0 ) oznaczamy przez
f (n) (x0 ) i definiujemy jako
′
f (n) (x0 ) = [f (n−1) ] (x0 ) dla n ≥ 2,
o ile funkcja f (n−1) jest określona w otoczeniu punktu x0 i istnieje pochodna funkcji f (n−1) w punkcie x0 . Przyjmujemy, że
f (1) (x0 ) = f ′ (x0 ).

DEFINICJA

Definicja 2: Funkcja pochodna rzędu n

Funkcję określoną w przedziale I , której wartości w punktach x ∈ I są równe f (n) (x), nazywamy funkcją pochodną rzędu n
funkcji f w przedziale I lub pochodną n-tego rzędu funkcji f w przedziale I , lub też n-tą pochodną funkcji f w przedziale I i
oznaczamy f (n) dla n ∈ N.

UWAGA

Uwaga 1:

Pochodne wyższych rzędów oznaczamy również w następujący sposób:

f (2) (x0 ) = f ′′ (x0 ),
f (3) (x0 ) = f ′′′ (x0 ).
Ponadto przyjmuje się oznaczenie:
f (0) (x0 ) = f(x0 ).

UWAGA

Uwaga 2:

Dla istnienia pochodnej rzędu n funkcji f w punkcie x0 konieczne jest istnienie f (n−1) w pewnym otoczeniu punktu x0 .
Natomiast dla istnienia pochodnej rzędu n funkcji f w przedziale otwartym I konieczne jest istnienie f (n−1) w tym samym
przedziale otwartym I , ponieważ dla każdego punktu z przedziału otwartego istnieje otoczenie tego punktu, które zawiera
się w tym przedziale. Są to warunki konieczne istnienia pochodnej rzędu n, ale nie są to warunki wystarczające, czyli jest
możliwa sytuacja, gdy istnieje pochodna rzędu n − 1 danej funkcji, ale pochodna rzędu n już nie.
 UWAGA

Uwaga 3:

jest nazywana definicją indukcyjną, ponieważ pochodną rzędu n definiujemy za pomocą pochodnej rzędu n − 1, czyli
definiujemy pojęcie dla n ∈ N za pomocą tego samego pojęcia określonego dla liczb naturalnych mniejszych od n.

Indukcyjnie również definiujemy pochodne jednostronne wyższego rzędu:

DEFINICJA

Definicja 3: Pochodna lewostronna rzędu n funkcji w punkcie

Niech n ∈ N.

(n)
Pochodną lewostronną (właściwą) rzędu n funkcji f w punkcie x0 oznaczamy przez f− (x0 ) i definiujemy jako
′
f−(n) (x0 ) = [f (n−1) ] − (x0 ) dla n ≥ 2,
o ile funkcja f (n−1) jest określona w otoczeniu lewostronnym punktu x0 i istnieje pochodna lewostronna funkcji f (n−1) w
(1)
punkcie x0 . Przyjmujemy, że f− (x0 ) = f−
′ (x ).
0

DEFINICJA

Definicja 4: Pochodna prawostronna rzędu n funkcji w punkcie

Niech n ∈ N.

(n)
Pochodną prawostronną (właściwą) rzędu n funkcji f w punkcie x0 oznaczamy przez f+ (x0 ) i definiujemy jako
′
f+(n) (x0 ) = [f (n−1) ] + (x0 ) dla n ≥ 2,
o ile funkcja f (n−1) jest określona w otoczeniu prawostronnym punktu x0 i istnieje pochodna prawostronna funkcji f (n−1)
(1)
w punkcie x0 . Przyjmujemy, że f+ (x0 ) = f+
′ (x ).
0

Pochodną wyższego rzędu w przedziale definiujemy analogicznie do pochodnej rzędu pierwszego w przedziale:
 DEFINICJA

Definicja 5: Pochodna rzędu n funkcji w przedziale

Mówimy, że funkcja f ma pochodną rzędu n w przedziale otwartym (a, b) , gdzie −∞ ≤ a < b ≤ ∞, gdy funkcja f ma
pochodną rzędu n w każdym punkcie tego przedziału.

Mówimy, że funkcja f ma pochodną rzędu n w przedziale domkniętym [a, b] , gdzie −∞ < a < b < ∞, gdy funkcja f ma
pochodną rzędu n w przedziale otwartym (a, b) i pochodną prawostronną rzędu n w a i pochodną lewostronną rzędu n w
b.

Mówimy, że funkcja f ma pochodną rzędu n w przedziale (a, b] , gdzie −∞ ≤ a < b < ∞, gdy funkcja f ma pochodną
rzędu n w przedziale otwartym (a, b) i pochodną lewostronną rzędu n w b.

Mówimy, że funkcja f ma pochodną rzędu n w przedziale [a, b) , gdzie −∞ < a < b ≤ ∞, gdy funkcja f ma pochodną
rzędu n w przedziale otwartym (a, b) i pochodną prawostronną rzędu n w a.

PRZYKŁAD

Przykład 1:

2
Obliczyć pochodną rzędu drugiego (czyli drugą pochodną) funkcji f(x) = ex oraz pochodną rzędu trzeciego (czyli trzecią
pochodną) funkcji g(x) = x3 .
2 2 2 2 2
f ′′ (x) =(ex )′′ = (ex 2x)′ = ex 2x2x + ex 2 = ex (4x2 + 2)
g′′′ (x) =(x3 )′′′ = (3x2 )′′ = (3 ⋅ 2x)′ = 3 ⋅ 2 ⋅ 1 = 6

Zauważmy, że gdybyśmy policzyli piątą pochodną funkcji x5 otrzymamy też liczbę: 5 ⋅ 4 ⋅ 3 ⋅ 2 ⋅ 1 = 5!. I tak dalej. Są to
szczególne przypadki następującej obserwacji:

UWAGA

Uwaga 4:

Niech Wn będzie wielomianem stopnia n ∈ N o współczynniku an przy xn , czyli

Wn (x) = an xn + an−1 xn−1 +. . . +a1 x + a0 . Wtedy:
Wn(n) (x) = n! ⋅ an ,
Wn(n+1) (x) = 0.

Wykorzystując pochodne wyższych rzędów możemy sformułować twierdzenie o wzorze Taylora.

 TWIERDZENIE

Twierdzenie 1: o wzorze Taylora z resztą Lagrange'a

Jeżeli

1. funkcja f ma ciągłą pochodną (właściwą) rzędu n w przedziale [x0 , x],

2. funkcja f ma pochodną (właściwą) rzędu n + 1 w przedziale (x0 , x),

to

istnieje c ∈ (x0 , x) takie, że

f ′ (x0 ) f ′′(x0 ) f (n) (x0 )
f(x) = f(x0 ) + 1!
(x − x0 ) + 2!
(x − x0 )2 +. . . + n!
(x − x0 )n + Rn ,
(n+1)
f (c)
gdzie Rn = (x − x0 )n+1 .
(n+1)!

Twierdzenie jest prawdziwe również dla przedziału [x, x0 ].

TWIERDZENIE

Twierdzenie 2: o wzorze Taylora z resztą Lagrange'a

Jeżeli

1. funkcja f ma ciągłą pochodną (właściwą) rzędu n w przedziale [x, x0 ],

2. funkcja f ma pochodną (właściwą) rzędu n + 1 w przedziale (x, x0 ),

to

istnieje c ∈ (x, x0 ) takie, że

f ′ (x0 ) f ′′(x0 ) f (n) (x0 )
f(x) = f(x0 ) + 1!
(x − x0 ) + 2!
(x − x0 )2 +. . . + n!
(x − x0 )n + Rn ,
(n+1)
f (c)
gdzie Rn = (x − x0 )n+1 .
(n+1)!

UWAGA

Uwaga 5:

Wyrażenie
f ′ (x0 ) f ′′(x ) f (n) (x0 )
f(x0 ) +(x − x0 ) + 2! 0 (x − x0 )2 +. . . +
1! n!
(x − x0 )n
nosi nazwę wielomianu Taylora stopnia n w punkcie x0 , natomiast
f (n+1) (c)
Rn = (n+1)!
(x − x0 )n+1
jest nazywane n-tą resztą Lagrange'a w punkcie x0 .
 UWAGA

Uwaga 6:

Wzór Taylora dla x0 = 0, czyli wzór postaci:

f ′ (0) f ′′(0) f (n) (0)
f(x) = f(0) + 1!
x + 2! x2 +. . . + n!
xn + Rn ,
(n+1)
f (c)
gdzie Rn = xn+1 , a c leży między liczbami 0 i x, nosi nazwę wzoru Maclaurina. Analogicznie do wzoru Taylora w
(n+1)!
ogólnej postaci wyrażenie
f ′ (0) f ′′(0) f (n) (0)
f(0) + 1! x + 2!
x2 +. . . + n!
xn
nosi nazwę wielomianu Maclaurina stopnia n, natomiast
f (n+1) (c)
Rn = (n+1)!
xn+1
jest nazywane n-tą resztą Lagrange'a.

PRZYKŁAD

Przykład 2:

Wyznaczmy wzór Taylora dla funkcji f(x) = 2x w x0 = 1 z resztą R5 oraz dla funkcji g(x) = sin x w x0 = π z resztą R5 i
R6 . Dla funkcji f mamy:
f(x) = 2x , f(1) = 2,
f ′ (x) = 2x ln 2, f ′ (1) = 2 ln 2,
f ′′ (x) = 2x (ln 2)2 , f ′′ (1) = 2(ln 2)2 ,
f ′′′ (x) = 2x (ln 2)3 , f ′′′ (1) = 2(ln 2)3
i tak dalej, zatem dla n ∈ N:
f (n) (x) = 2x (ln 2)n , f (n) (1) = 2(ln 2)n .
Stąd
2x =
2 ln 2 2(ln 2)2 2(ln 2)3
= 2+ (x − 1) + (x − 1)2 + (x − 1)3 +
1! 2! 3!
2(ln 2)4 2(ln 2)5
+ (x − 1)4 + (x − 1)5 + R5 ,
4! 5!
2c (ln 2)6
gdzie R5 = (x − 1)6 , a c leży między argumentami x i 1.
6!

Natomiast dla funkcji g mamy:

g(x) = sin x g(π) = 0
g′ (x) = cos x, g′ (π) = −1,
g′′ (x) = − sin x, g′′ (π) = 0,
g′′′ (x) = − cos x, g′′′ (π) = 1,
g(4) (x) = sin x, g(4) (π) = 0,
(5)
g (x) = cos x, g(5) (π) = −1,
g(6) (x) = − sin x, g(6) (π) = 0,
g(7) (x) = − cos x.
Zatem
sin x = − 1!1 (x − π) + 1
3!
(x − π)3 − 1
5!
(x − π)5 + R5 ,
− sin c
gdzie R5 = (x − π)6 , a c leży między argumentami x i π.
6!

Natomiast
sin x = − 1!1 (x − π) + 1
3!
(x − π)3 − 1
5!
(x − π)5 + R6 ,
− cos c^
gdzie R6 = (x − π)7 , a c^ leży między argumentami x i π.
7!
 PRZYKŁAD

Przykład 3:

Wyznaczmy wzór Maclaurina dla funkcji f(x) = ex z resztą R5 oraz wielomian Maclaurina stopnia n funkcji f .

W przypadku wzoru Maclaurina nie mamy podanego x0 , bo z definicji x0 = 0.

Zauważmy, że dla dowolnego n ∈ N:

f (n) (x) = ex i f (n) (0) = 1.
Stąd
1
ex = 1 + 1!
x + 2!1 x2 + 1 3
3!
x + 1 4
4!
x + 1 5
5!
x + R5 ,
gdzie R5 = ec 6
x ,ac leży między argumentami x i 0. Natomiast wielomian Maclaurina stopnia n funkcji f ma postać:
6!
1
1+ 1!
x + 2!1 x2 + 1 3
3!
x + 1 4
4!
x + 1 5
5!
x +. . . + n!1 xn
czyli
∑nk=0 xk
k!
.

UWAGA

Uwaga 7:

Wzór Taylora pozwala przybliżyć zadaną funkcję wielomianem. Gdy rozważamy wielomian Taylora stopnia pierwszego, to
otrzymujemy przybliżenie funkcji analogiczne do przybliżenia przez różniczkę funkcji:
f(x) ≈ f(x0 ) + f ′ (x0 )(x − x0 ).
Im wyższy stopień wielomianu Taylora tym dokładniejsze jest przybliżenie funkcji. W szczególności zauważmy, że błąd
przybliżenia funkcji przez wielomian Taylora stopnia n spełnia warunek:
f ′ (x0 ) f (n) (x0 )
f(x)−(f(x0 )+ 1!
(x−x0 )+...+ n!
(x−x0 )n )
lim = 0.
x→x0 (x−x0 )n
Na podstawie tego wzoru możemy powiedzieć, że błąd jaki popełniamy przybliżając funkcję przez wielomian Taylora
Rn
stopnia n dąży do zera szybciej niż (x − x0 )n . Powyższy wzór możemy również zapisać w postaci: lim = 0.
x→x0 (x−x0 )
n

Ilustracją graficzną tej uwagi niech będą wykresy funkcji i ich przybliżeń przez wielomiany Taylora wyliczone w ostatnich
przykładach.

Rysunek 1: Wykres funkcji f(x) = 2x oraz wykres jej wielomianu Taylora stopnia 5 w x0 = 1.

Zwróćmy uwagę, że dla funkcji g(x) = sin x wielomianu Taylora stopnia 5 w x0 = π i wielomianu Taylora stopnia 6 w x0 = π ma
identyczną postać, bo g (6) (π) = 0.
 Rysunek 2: Wykres funkcji g(x) = sin x oraz wykres jej wielomianu Taylora stopnia 5 (lub 6) w x0 = π.

Rysunek 3: Wykres funkcji f(x) = ex oraz wykres jej wielomianu Maclaurina stopnia 5.

Należy jednak zaznaczyć, że wykresy powyższych funkcji i ich wielomianów Taylora nie pokrywają się w żadnym przedziale.

Dla funkcji różniczkowalnej wystarczająco wiele razy możemy, szacując resztę Rn , ustalić stopnień wielomianu Taylora w punkcie
x0 , tak aby przybliżenie danej funkcji przez ten wielomian Taylora miało zadaną z góry dokładność, czyli błąd przybliżenia był
mniejszy lub równy od zadanej wartości. W szczególności przy pomocy wzoru Taylora możemy określić przybliżoną wartość
funkcji dla zadanego argumentu z zadaną z góry dokładnością.
 PRZYKŁAD

Przykład 4:

Korzystając ze wzoru Maclaurina dla funkcji f(x) = ex , obliczmy z dokładnością do 0,0001 wartość liczby e. Wielomian
Maclaurina stopnia n funkcji f(x) = ex ma postać:
1 + 1!1 x + 2!1 x2 + 3!1 x3 + 4!1 x4 + 5!1 x5 +. . . + n!1 xn ,
a n-ta reszta Rn = ec n+1
x , gdzie c ∈ (0, 1). Zauważmy, że e = e1 = f(1). Chcemy określić wartość e z dokładnością
(n+1)!
do 0, 0001, czyli aby Rn ≤ 0, 0001, zatem
1
ec
(n+1)!
1n+1 ≤ 10000
.
Nie znamy wartości c, wiemy jedynie, że c ∈ (0, 1), więc c zastępujemy liczbą, dla której powyższe wyrażenie przyjmie
wartość większą lub równą od wartości dla dowolnego c ∈ (0, 1). Jeżeli tak postąpimy, to nasze oszacowanie błędu będzie
dobre niezależnie, jaka jest rzeczywista wartość c. Wiemy, że liczba e jest mniejsza od 3, zatem ec < e1 < 3 dla każdego
c ∈ (0, 1). W tej sytuacji chcemy, aby
3 1
(n+1)!
≤ 10000
⇔ (n + 1)! ≥ 30000.
Zauważmy, że 7! = 5040, a 8! = 40320, więc dobrą wartością n będzie liczba naturalna taka, że n + 1 = 8. Wnioskujemy
stąd, że wystarczy obliczyć wartość wielomianu Maclaurina stopnia 7 dla x = 1 i otrzymamy szukaną przybliżoną wartość
1 1 1 1 1 1 1 685
e≈ 1+ 1!
+ 2!
+ 3!
+ 4!
+ 5!
+ 6!
+ 7!
= 252
z dokładnością do 0,0001.

Publikacja udostępniona jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0 Polska. Pewne
prawa zastrzeżone na rzecz autorów i Akademii Górniczo-Hutniczej. Zezwala się na dowolne wykorzystanie treści publikacji pod
warunkiem wskazania autorów i Akademii Górniczo-Hutniczej jako autorów oraz podania informacji o licencji tak długo, jak tylko
na utwory zależne będzie udzielana taka sama licencja. Pełny tekst licencji dostępny na stronie
http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/.

Data generacji dokumentu: 2021-07-30 22:57:35

Oryginalny dokument dostępny pod adresem: https://pre-epodreczniki.open.agh.edu.pl/openagh-permalink.php?

link=050b1a350863fcaef74d23a053e7160a

Autor: Tomasz Zabawa