WYŻSZA SZKOŁA PEDAGOGICZNA

. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ N KRAKOWIE

PRACE MONOGRAFICZNE
Nr 149

BOŻENA MUCHACKA

Zabawy badawcze
dzieci w przedszkolu

WYDAWNICTWO NAUKOWE WSP

 IS S N 0239-6025

Zabawy badaw cze

dzieci w przedszkolu
 Prace Monograficzne
Wyższej Szkoły Pedagogicznej
w Krakowie
Tom 149

Etudes Monographiques
de l'Ecole Normale Supérieure
a Cracovie
Fascicule 149
 BOŻENA MUCHACKA

Zabawy badawcze
dzieci w przedszkolu

Kraków 1992
WYDAWNICTWO NAUKOWE WSP
 Recenzenci
Prof, dr WINCENTY OKOŃ
Doc. dr hab. WŁADYSŁAW DYNER
Prof, dr hab. ZOFIA KRZYSZTOSZEK

Barbara Kiedrzycko-Szatko
(redaktor Wydawnictwa)
Romana Hulewicz
(korektor)

WYDAWNICTWO NAUKOWE WSP. KRAKÓW, UL. KARMELICKA 41

Noki. 200 egz. Ark. wyd. 10. Zam. 17-92.
 W STĘP

W w yniku b a d a ń p r z e p r o w a d z o n y c h p r z e z Z o fię T op iń sk ą w l a ­
ta ch p ię ć d z ie s ią t y c h , do t r e ś c i program u w ychow ania przedszkol­
n e g o w łą c z o n o w P o l s c e zabaw y b a d a w c z e , t r a k t u j ą c je ja k o pod­
stawową formę r o z w i j a n i a w p r z e d s z k o l u w ł a s n e j a k ty w n o ś c i dzie­
cka. W zabaw ach b a d a w c z y c h d z i e c k o o p e r u je , m a n ip u lu je p rzed ­
m io ta m i, d o c i e r a do ź r ó d e ł różnych z ja w isk z zakresu przyrody
n ie o ż y w io n e j. D o z n a je p r z y tym r ó ż n y c h w rażeń z m y s ło w y c h . Po­
p r z e z w ła s n e b a d a n i e z a sp o k a ja p otrzeb ę poznawczą, rozszerza
swe d o ś w i a d c z e n i e .
Jednakże d o ty c h c z a s ten rodzaj zabaw n i e p r z y c i ą g n ą ł szcze­
g ó ln e j uw agi b a d a c z y . Z a c h o d z i z a te m k o n i e c z n o ś ć t e o r e ty c z n e g o
o p r a c o w a n ia p r o b l e m u , m . i n . z d e f i n i o w a n i a zabawy b a d a w c z e j ,
w yo d ręb n ien ia je j ro d za jó w i e ta p ó w r o z w o ju w o k r e s i e p rz ed ­
szkoln ym .
T eoretyczn e op ra co w a n ie zabaw ba da w czych s t a n o w i ł o b y pod­
s ta w ę do z a p r o p o n o w a n i a m eto d k i e r o w a n i a wychowawczego t ą dzie­
d zin ą aktyw n ości d z i e c k a . W p r a k ty c e w ie lu n a u c z y c i e l i przed­
sz k o li za n ie d b u je czas p r z e z n a c z o n y na c z y n n o ś c i dowolne dzie­
c i, k o n ce n tru ją c się z b y t mocno na z a j ę c i a c h d yd ak tyczn ych .
Jedną z przyczyn t a k ie g o stan u rzeczy j e s t na pewno b r a k opra­
cowań, k t ó r e m o g ły b y s t a n o w i ć d la n a u c z y c ie li in sp ir a c ję spo­
sobów w y k o r z y s t y w a n i a s p o n t a n i c z n y c h zabaw badawczych d z i e c i
do c e ló w w y c h o w a w c z o - d y d a k t y c z n y c h . D l a t e g o p o d ję c ie monogra­
ficz n e g o o p r a c o w a n i a zabaw b a d a w cz y c h n a l e ż y do p iln y c h zadań
naukowych, stan ow i ono bowiem n ow ość zarówno z p u n k t u w i d z e ­
n ia t e o r i i , ja k i p ra k ty k i p e d a g o g icz n e j.
W n in ie jsz e j pracy p rz e d sta w io n o t e o r e t y c z n ą a n a lizę za ­
baw badaw czych d z i e c i o p a r t ą na z e b r a n y c h p r o t o k o ł a c h obser­
w a c ji te g o ro d za ju zabaw z 3 5 o d d z i a ł ó w d z i e c i w w ie k u 3 ;2 -
- 7;1 l a t , p rz e d sz k o li w ie js k ic h , m ie jsk ic h i m a ły c h m i a s t .
P o n a d t o podano p r o p o z y c j e in s p ir o w a n ia zabaw badawczych w t o k u
z a ję ć o r g a n iz o w a n y c h d l a c a łe j grupy d z i e c i .
Praca sk ła d a s i ę z dwóch c z ę ś c i : te o re ty czn e j i empirycznej.
Część te o rety czn a za w ie ra t r z y ro z d z ia ły . W p ie r w s z y m r o z d z i a ­
le p ro blem zabaw u j ę t y je s t w św ie tle d otych czasow ych opraco­
wań t e o r e t y c z n y c h p s y c h o l o g i c z n y c h , p ed agogiczn ych , s o c jo lo ­
giczn ych i filo z o fic z n y c h . Dokon any je s t rów n ież p r z e g lą d
n ie k tó ry ch k l a s y f i k a c j i ro d za jó w zabaw w a s p e k c i e ich związku
z zabawami b a d a w cz ym i.
W ro z d z ia le d r u g im z a p r e z e n t o w a n o d e f i n i c j ę zabawy badaw­
czej o r a z dokonano je j a n a liz y , z w r ó co n o uwagę n a z w i ą z e k z a b a ­
wy b a d a w cz e j z zabawą m a n i p u l a c y j n ą i k o n stru k c y jn ą o k r e ś la ­
ją c ró w n ie ż j e j ź ró d ło . P rzed sta w io n o próbę u k a z a n ia e w o lu cji
zabawy b a d a w c z e j, k tó rą sz cz e g ó ln ie z w ią z a n o z roz w ojem myś­
l e n ia d zieck a 3 - 7 - l e t n i e g o . P o n a d t o u k a z a n o w a r t o ś c i wycho­
wawcze swobodnych i in sp ir o w a n y ch zabaw b a d a w c z y c h .
R o zd zia ł t r z e c i z a w i e r a m e to d y k ę badań w ł a s n y c h , a w ię c
przed m iot i p ro blem atykę pracy, m ie jsc e , czas, o rg a n iz a c ję i
p r z e b i e g badań o r a z sposób o p raco w an ia m a t e r i a łu badaw czego.
Dokonano t a k ż e c h a r a k t e r y s t y k i p o d sta w o w y c h m etod i te ch n ik
badaw czych z a s t o s o w a n y c h w p r a c y .
C z ę ś ć e m p ir y c z n a z a w i e r a t r z y d a lsz e ro z d z ia ły .
R o z d z ia ł czw arty je s t a n a liz ą 5 4 0 p r o t o k o ł ó w zabaw b a d a ­
wczych d z i e c i w p r z e d s z k o l u . W y o d r ęb n io n o r o d z a j e zabaw ze
w z g lę d u na i c h t r e ś ć poznawczą o r a z e t a p y r o z w o ju w każdym z
t y c h r o d z a jó w zabaw.
W ro z d z ia le p i ą t y m d o k on an o podsumowań na t e m a t k i e r o w a ­
n i a zabawą badaw czą w d z i a ł a l n o ś c i w ychow aw czej p r z e d s z k o l a
na p o d s t a w i e 100 a n k i e t przeprow adzonych w śró d n a u c z y c i e l i
p rz e d sz k o li. K o le jn e p o d ro zd zia ły d o t y c z ą rozu m ien ia przez
n ich isto ty i zn aczen ia oraz z a s a d m eto d yczn ych k ie ro w a n ia
tym r o d z a j e m za ba w . Ponadto z a p r e z e n t o w a n o w tym r o z d z i a l e
p rzy k ła d y i n s p i r o w a n i a zabaw b a d a w c z y c h d z i e c i 6 - l e t n i c h oraz
z a s a d y m e to d y c z n e k i e r o w a n i a tym r o d z a j e m zabaw .
Na k o ń c u dokonano p od su m ow an ia i w y s u n ię to w n io sk i z ba­
dań.
 Część I

I. Z A G A D N I E N I E ZABAW Y

W L IT E R A T U R Z E P S Y C H O L O G IC Z N E J I P E D A G O G IC Z N E J

1 .1 . CHARAKTERYSTYKA LITERATURY PRZEDMIOTU

Zabawa w ż y c i u d z ie c k a z a jm u je ważne m i e j s c e . D la te g o od
dawna b y ł a tematem badań f i l o z o f ó w , p sy c h o lo g ó w , pedagogów ,
so c jo lo g ó w . Jedn akże s t a n o w i s k a wobec zakresu p o j ę c i a "zabawy",
wobec k l a s y f i k a c j i zabaw n i e są je d n o lite . Na p r z e s t r z e n i l a t
po w stały lic z n e te o rie zabawy, w y j a ś n i a j ą c e genezę i isto tę
zabawowych c z y n n o ś c i d z i e c i . P ie rw sze sy ste m a ty czn e b a d a n ia
p o d e jm u ją c e p r o b l e m a t y k ę zabaw d z i e c i p r z e p r o w a d z o n o w końcu
X IX i p o c z ą t k u XX w ieku (H . Spencer, К. G ro os, W. S t e r n , K.
B ü h le r, S . H a ll, E. C la p a rè d e i in n i). Każdy z badaczy uzasad­
n ia ją c s w o je pogląd y z m i e r z a ł do s t w o r z e n i a c a ł k o w i t e j koncep­
c ji te o r ii zabawy d z i e c k a . O b e cn ie , szeroko w ś w i e c i e p r z y ję t a
z o sta ła te o ria zabawy ja k o sp e cy ficzn e g o ro d za ju d z ia ła ln o śc i
d zie ck a .
Z a in te r e s o w a n ie w sp ó łczesn y ch au to ró w p r o b l e m a t y k ą zabaw
d z ie ci p rze b ie g a w trze ch k ieru n k a ch i d o tyczy n a stę p u ją cy ch
grup z a g a d n i e ń :
- a n a liz y i krytyczn ego p rze g ląd u t e o r i i za ba w ,
- z n a c z e n i a zabaw d l a r o z w o ju d z i e c k a z u w zg lęd nieniem
konkretnych p r o p o z y c ji p r a k t y c z n y c h do r e a l i z a c j i w toku pracy
w y ch o w a w c z e j,
- ukazan ia i s t o t y różnych rod zajów zabaw w d r o d z e badań
e m p iry czn y ch ,
 E. C la p a rè d e dokonał k r y ty c z n e j a n a liz y d a w n ie jsz y c h tec
r ii zabaw i na i c h tle u k a z a ł w łasn ą t e o r i ę 110 s . 2 9 8 - 3 2 3 1.
Także E .A . A rkin |1 s . 2 1 -3 9 | p o d k re śla ją c wychowawcze z n a ­
czen ie zabawy e k s p o n u j ą c pozytyw ne i n e g a ty w n e elem en ty ty c h
te o r ii.
W p ó ź n ie jsz y c h la ta ch D .B . E lk o n in tw o rzą c sw o ją ko n ce­
p c ję zabaw y p r z e p r o w a d z i ł k ry ty c zn ą a n a liz ę św iato w ej lite r a ­
tu ry p sy c h o lo g ic z n e j na t e n te m a t, a ta k że w ykorzystał do t e ­
go c e lu s z e r o k i e b a d a n ia e t n o g r a f i c z n e |22 s . 4 9 -1 7 9 1 •
Na k o n i e c z n o ś ć z a ję c ia się p ro b lem a ty k ą t e o r i i zabaw w
P o lsce zw ró cił uwagę W. Okoń |4 5 s . 5 —1 9 | • W o s t a t n i c h latach
a u to r p o d e jm u je próbę p re z e n ta cji nowej te o r ii |4 6 |. Wcześniej
je d n a k p o g lą d y na tem at t r e ś c i i gen ez y zabaw w y p o w ia d a li na t l e
in n ych t e o r i i S . B a ley |2|, S . Szuman j 6 6 1 . K rytyczn ego prze­
g l ą d u dawnych i nowych s t a n o w i s k wobec zabawy d o k o n a l i H. Spło­
nek |61 s. 2 9 -4 2 | , M. P rz e łą c z n ik o w ą |54 s . 3 4 - 4 1 |, W. B o b r o -
w sk a-N ow a k |4 s. 2 2 5 —2 3 0 | , W . J . Dyner |21 s. 5 -3 4 | . Zabawę
w św ie tle p sy c h o lo g ic z n e j te o r ii czynności u k a z a ła L. W o ło -
s z yn o w a |75 s. I - X X I |.
Drugą grupę za g a d n ie ń z w i ą z a n ą z p r o b l e m a t y k ą zabaw przed­
s ta w ia ją p o d rę czn ik i p s y c h o lo g ii d zieck a i p ed ago giki przed­
szk o ln e j oraz p u b lik a c je p o p u la r n o n a u k o w e d l a rod ziców i wycho­
wawców.
Jedn ym z p i e r w s z y po d ręczn ik ó w p sy c h o lo g ii d zieck a, na­
p is a n y m d l a p o trzeb o rg a n iz u ją c e g o się w naszym k r a j u wycho­
w a n ia p r z e d s z k o l n e g o , był p o d rę c zn ik S. Szumana 16 5 1- A u t o r
na p o d s ta w ie b o g a te g o m a te r ia łu em p iry cz n e go oraz t e o r i i
p re z e n tu je w n im , m ię d z y i n n y m i , za g a d n ie n ie isto ty i rodza­
jów , a t a k ż e r o z w o j u zabaw d z i e c i na r ó ż n y c h s z c z e b l a c h wieku
p rz e d sz k o ln e g o .
Zagad nieniem eta p ó w r o z w o j u zabawy d z i e c k a od 0 - 3 la t,
a ta k że zasadam i o d d z ia ły w a n ia wychowawczego na d z i e c i w tym
w ie k u w c z a s i e ic h zabaw z a jm o w a ła s i ę w swym p o d r ę c z n i k u
H. S p i o n e k |61|. N a t o m i a s t w p o d r ę c z n i k u poświęconym rozw ojowi
i wychow aniu d z i e c i w w ie k u p r z e d s z k o l n y m , k tó reg o a u to ra m i
s ą A. Landy, M. K w ia to w s k a i Z. T o p iń sk a |4 1 | s c h a r a k t e r y z o w a n o
m ię d z y in n y m i r o d z a j e i rozw ój zabaw o r a z r o l ę d o r o s ł y c h wobec
zabawy d z i e c k a 3 - 7 - l e t n i e g o .
D la p o tr z e b p e d a g o g ik i p rz e d sz k o ln e j p ro b lem atyk ę zabaw
d zie ci op racow ały w k o le j n y c h p o d rę c zn ik a ch : M. K w ia t o w s k a i
Z. T o p iń sk a |3 9 , 52 |. A u to r k i do k o n ały p o d z ia łu zabaw u z u p e ł ­
n ia ją c y c h dotych czasow e k la sy fik a c je , o m ów iły r ó w n i e ż warun­
ki m a te ria ln e , sp o łe czn e i z d r o w o t n e zabaw w p r z e d s z k o l u .
W M etod yce w ych ow an ia p r z e d s z k o l n e g o , pod r e d a k c j ą I . Du­
d z iń sk ie j 11 5 | , szeroko p rzed sta w ion o p r o b l e m wpływu r ó ż n y c h
r o d z a jó w zabaw na w s z e c h s t r o n n y r o z w ó j d z ie ck a .
Z ab aw ie d z i e c k a p r z e d s z k o l n e g o p o św ię c a ją t e ż w ie le m ie j­
s c a pedagodzy r a d z ie c c y : P .A . R u d nik 15 7 1 omawia r o d z a j e za­
baw i ich z n a c z e n i e w ychow aw cze, A.W . C z e rk o w |1 3 | p o d k r e ś l a
ro lę zabawy w k s z t a ł t o w a n i u sp o łe czn e g o za ch o w a n ia d z i e c k a .
P ro b le m o w i z n a c z e n i a zabaw d l a r o z w o j u d z i e c k a p o ś w ię c o n e
b y ł o m ię d z y n a ro d o w e s e m in a r iu m w S o f i i w 1965 roku |7 7 | . Te­
mat?, kę zabaw omawiano w a s p e k c i e p sy c h o lo g ic z n y m i p e d a g o g i­
cznym, a także zajmowano s i ę problem em z a b a w k i . P o d k re śla n o
m. i n . p otrzeb ę swobody d z i e c k a w z a b a w i e , sa m o d z ie ln e g o zdo­
b yw a n ia d o ś w i a d c z e ń , ko n ieczn o ść u m ie ję tn e g o k ie ro w a n ia za­
bawą i je j zw iązek z in n y m i form am i p r a c y z d ziećm i w p rzed­
szk o lu . R efera ty w y g ło s ili m .i n . G .D . P irie w |4 8 | , Z. T o p iń ­
ska I6 9 |, Ł . S . G eorgiew |2 7 | .
U P o ls c e ,z in ic ja ty w y R . T r z e ś n i o w s k i e g o j l 7 0 1( zorganizowano
w o sta tn ic h la ta ch k o n fe r e n c ję p o ś w ię c o n ą pro blem ow i r o l i za­
bawy w r o z w o j u i wychow aniu d z i e c k a .
L i c z n ą g r u p ę s t a n o w i ą w yd a w n ictw a p o p u la r n o n a u k o w e d o t y ­
czące p ro b lem a ty ki zabaw o r a z p u b lik a c je m eto d y czn e d l a n au ­
c z y c ie li p r z e d s z k o l i . W o k r e s i e powojennym I . M erżan 14 3 1 ja k o
p ierw sza a d reso w a ła k s ią ż k ę d la rod ziców o m a w ia ją c w n i e j za­
gad n ien ia w a r to ś c i zabaw d l a ro zw o ju f i z y c z n e g o i p s y c h ic z n e g o
d zieck a o r a z warunków u d a n e j zabawy.
 M. D u n in -W ą sow icz |1 7 , 1 8 | p o ś w i ę c a uwagę w s z e c h s t r o n n e j
r o li zabaw ki w ro zw o ju p e ł n e j osobow ości d z ie c k a , je j przy­
d a tn o ści d yd ak ty czn ej o r a z warunkom d o b r e j zabawy |16|. Wa­
runki d ob rej zabaw y omawia t e ż M. Jacu ń sk a |3 4 |. C z y n n ik i
w p ły w ają c e na zabawę d z i e c i , d o b ó r zabawek w z a l e ż n o ś c i od
w ie k u d z i e c k a i d la d z ie ci z wadami w z r o k u , słu ch u , z n ie d o ­
r o z w o je m umysłowym i p rze w le k le chorych s ą te m e te m k s i ą ż k i .
I. Ja n o w sk ie j i J. S m o le ń sk ie j |3 6 | . B . H oły ń sk a |3 1 | , oma­
w ia ją c pro blem sty m u la c ji r o z w o j u mowy, p o d a je ko n k retn e z e sta ­
wy zabaw s ł u ż ą c y c h temu c e l o w i . P r o p o z y c j e zabaw d l a rodziców
i d z ie ci, o r g a n i z o w a n y c h w domu, na s p a c e r z e , na w a k a c j a c h
d a je M. K lim o w a |3 7 | .
D o c e n ia ją c zn aczen ie zabaw d l a ro zw o ju f i z y c z n e g o d z ie c k a ,
wyboru zabaw r u c h o w y c h d l a d z i e c i w p rzed szk o lu d o k o n a ł y jako
p ierw sze J. P iz ło -Ip p o ld to w a |4 9 | i S. M o lie r e |4 4 | , a póź­
n ie j A. Grzęska j 2 2 1 , A. K o ło d z ie jc z y k 13 8 1 , R . T r z e śn io w sk i
|7 1 | , K . W l a ź n ik |7 3 | , R . Frey, J. Pęksa |2 6 | .
O p ra c o w a n iem zabaw m u z y c z n o - r u c h o w y c h d l a p r z e d s z k o l i za­
ję ły się M. C u k ierów n a i M. Wieman |11|, a z e s t a w y swych z a ­
baw d a ł y n a stę p n ie U. Sm oczyńsk a-N achtm an |6 0 | , M. Dąbrowska,
J. G rafczyń ska |14|, B. P o d o lsk a |5 1 | ■ N a s t ę p n i e swe d o ś w i a d ­
cze n ia . d o ty czą ce form p r a c y p r z e d s z k o la w ro z w ija n iu tw ór­
czej e k sp r e sji d z ie ci p re z e n tu je B. Sta n k ie w icz |6 2 |. Problem
zabawy i n s c e n i z o w a n e j , z p o d a n ie m p r z y k ł a d ó w do w y korz ystan ia
w p r a c y w y ch o w aw c z ej w p r z e d s z k o l u a n a liz u ją J. C y b u lsk a ,
I. D u d z iń sk a , S. L ip in a , E. L ip sk a 11 2 1 . Isto tą zabaw drama­
ty czn y ch , ic h ro d za ja m i i wychowawczym z n a c z e n i e m zajmow ała
się ta k że L. R yb otycka |5 9 | , p o d a ją c p ro p o z y cje i form y t y c h
za ba w . Om ów ienie i p rzy k ła d y zabaw d y d a k t y c z n y c h p re z e n tu je
Z. B ogdan o w icz |5 | , a ta k że tłu m a czo n a z j ę z . r o sy jsk ie g o
ksią żk a Ł .A . W e n g ie r |7 2 | . T e m a ty k ę o r g a n i z a c j i warunków z a b a ­
wy w r o l e i zabaw k o n s t r u k c y j n y c h p o r u sz a ją pedagodzy n ie ­
m i e c c y M. C h riste n se n , I. Launer [9|.
W ielu au to ró w zw raca ło uwagę na p r o b le m y swobody i dyscyp­
lin y w za b a w ie. S z c z e g ó ln e zn aczen ie te g o p r o b le m u d l a pra-
ktyk i p ed ag o giczn ej za z n a czy ła Z. T o p iń sk a |6 8 , 6 9 |• S p o ł e ­
czne fu n k cje zabaw t e m a t y c z n y c h d o s t r z e g a rów n ież T . P e tro ­
va 146 I .
W o sta tn ic h la ta ch za cz y n a ją się p o ja w ia ć nowe m y ś l i doty­
czące z a g a d n i e n i a zabaw d z i e c i w p r z e d s z k o l u , czego przykładem
są a r ty k u ły o tera p eu tyczn ym o d d z i a ł y w a n i u zabaw |5 8 | cz y t e ż
o zn aczen iu k o n ta k tu d z i e c i z f u n k c jo n o w a n i e m t e c h n i k i kompu­
terow ej I7 4 I . A le ju ż w c z e ś n ie j Z. Freud w sw ej t e o r i i psy­
c h o a n a lity c z n e j sfo rm u ło w a ł p o g lą d , że zabawa d z i e c k a oprócz
in n y c h je j w alorów p o s i a d a i ten , że e lim in u je n a p i ę c i e |26a|.
Mimo i ż z p u n k tu w i d z e n i a p r a k t y k i p ed agogiczn ej d ocen ia
się tę formę d z i a ł a l n o ś c i d zie ck a , ja k ą j e s t z a b a w a ,to d otąd
istn ie je z b y t m ała l i c z b a teo retyczn ych op r a c o w a ń z a g a d n i e n i a
zabawy, p o p a rty ch b a d a n i a m i . Na p r o b le m t e n zw raca uwagę
D .B . E lk o n in p o w o łu ją c się na p u b li k o w a n e w l a t a c h sie d e m ­
d zie sią ty ch w y p is y d o t y c z ą c e zabawy o p rac o w an e przez am ery­
k a ń sk ieg o p s y c h o lo g a J . Brunera i je g o w s p ó łp r a c o w n ik ó w :

" . . . Znaczna l i c z b a z a m ie sz c z o n y c h w k s i ą ż c e a rtykułów po­

ś w ięcon a j e s t badaniom m a n ip u la c y jn o -z a b a w o w ej a k t y w n o ś c i n i ż ­
s z y c h i w yższych m a łp , z n a c z n ie n a t o m i a s t m n i e j prac p o ś w i ę c o ­
no 1badaniom p rz ed m io to w o -m a n ip u la c y jn ej zabawy d z i e c i . . . " 122 s.26|

W cześn iej S. Szuman p ro w a d z ą c ro z le g łe b a d a n i a nad zabawą

d zieck a d o s tr z e g a b rak i w p o l s k i e j p s y c h o l o g i i ro zw o jo w ej:

" . . . z a m a ło , j a k d o t ą d , p o ś w ię c a m y w y s i ł k u i c z a s u , aby
z ba da ć d o k ł a d n i e i ś c i ś l e : j a k , czym , w j a k i c h w a r u n k a c h , jak
c z ę s t o , ja k d łu g o , w j a k i s p o s ó b , z ja k im z a in te r e s o w a n ie m ,
w ja k im s t o p n i u s a m o d z i e l n i e , z j a k ą k o r z y ś c i ą d l a r o z w o j u
swego um ysłu ba w ią s i ę d z i e c i w p r z e d s z k o l u " 163 s . 3 1 .

Jak o p ierw sza su g e stie S. Szumana p o d j ę ł a Z. Topińska 16 7 1-

A u t o r k a o b s e r w o w a ła zabawy d z i e c i 5 -le tn ic h w warunkach przed­
sz k o la . Na p o d s t a w i e a n a l i z y p ro to k o łó w o b se rw a c ji sfo rm u ło ­
w ała w n i o s k i d o t y c z ą c e ro d z a ju zabaw i s p o s o b u k i e r o w a n i a ic h
rozw ojem w p r z e d s z k o l u .
Obszerna m o n o g ra fia W .J . D y n e r a na t e m a t zabaw t e m a t y c z ­
nych d z i e c i w domu i w p rz e d sz k o lu |2 0 | j e s t dotąd je d y n ą
źródłow ą p ra c ą p r e z e n t u ją c ą w w ie lu a sp ek ta ch je d e n t y l k o ro­
dzaj zabaw . A u tor d o k o n u je szcze g ó ło w e j a n a liz y zabaw t e m a t y ­
cznych , ic h tr e śc i, stru k tu ry i f u n k c j i . Na p o d s t a w i e obser­
w a c ji p rz e b ie g u w ie lu zabaw t e m a t y c z n y c h o k r e ś l i ł i c h ź r ó d ł o ,
is to tę , d e fin ic ję , typ y i r o d z a je . Ukazał t a k ż e wartości wycho­
wawcze t y c h zabaw. C h a ra k terystyk ą zabaw t e m a t y c z n y c h z a jm o ­
w a ły s i ę r ó w n i e ż w swych b a d a n i a c h A. M atczak |4 2 |i A. D z i e r -
żanka |1 9 |• I s t n i e j e też w ie le przyczyn kow ych p ra c zw iązanych
z za ga d n ien iem zabawy t e m a t y c z n e j . Na p r z y k ł a d R . I . Żukow ska
w y k a z a ł a w sw ych b a d a n i a c h wpływy z a j ę ć p r z e d s z k o l n y c h na
różnorodne w a ria n ty s a m o d z ie ln e j zabawy t e m a t y c z n e j d z ie ci
"W s k l e p " . T .A . Markowa b a d a ł a wpływ l i t e r a t u r y d z ie cię ce j
na swobodne zabawy t e m a t y c z n e d z ie ci |22 s . 3 4 - 3 5 |.
B a d a n ia na te m a t ch a ra k te ry sty c z n y c h cech o r g a n i z a c j i za­
baw t e m a t y c z n y c h d z i e c i w w ie k u p r z e d s z k o l n y m o r a z t e g o , ja k
z m ie n ia s i ę ta o r g a n i z a c j a w raz z w ie k i e m d z i e c k a przeprow a­
d z iła W. H a j n i c z |3 0 |. A u tork a p o d a ła e ta p y t e j o rg a n iz a c ji
w z a le ż n o ś c i od w ie k u d z i e c i . S tw ie r d z iła p on a d to, że obser­
w acja o r g a n i z a c j i zabaw d z i e c i je s t jednym z ele m e n tó w d i a ­
gnozy p e d a g o g i c z n e j .
R ó w n ie ż H. Jan ko w ska |3 5 | s t w i e r d z a , ż e p o p r z e z obserwację
zabaw d z i e c i można z a o b s e r w o w a ć zm ia n ę stru k tu r czynności
d zieci oraz w ja k i sposób czynność zabawowa u z a l e ż n i o n a je s t
od a k t u a l n e g o p o z io m u r o z w o j u p o s z c z e g ó l n y c h procesów pozna­
w czych. A u torkę sz c z e g ó ln ie in te r e s u ją z a g a d n i e n i a zmian form
i stru k tu r zabawy t e m a t y c z n e j i k o n stru k c y jn e j pod wpływem
rozw oju d z i e c k a o ra z , w ja k im sto p n iu pow yższe zabawy są
o d z w ie rc ie d le n ie m te go ro z w o ju .
Próba p rz e g lą d u lite ra tu r y z zakresu zabaw d z i e c i w p r z e d ­
sz k o lu p o z w a la s t w i e r d z i ć , iż dorobek w sp ó łcze sn y ch pedagogów
w w ię k szo ści do tyczy sposobów o r g a n iz o w a n ia r ó ż n y c h r o d z a jó w
zabaw w d z i a ł a l n o ś c i w ychow aw czej p r z e d s z k o la oraz u k azan ia
zn aczen ia ty ch zabaw w r o z w o j u p s y c h o f i z y c z n y m d z ie ck a .
 W lite ra tu r z e p sy c h o lo g ic z n e j p o d k re śla się zn aczen ie i
ro z w ó j p o sz cz e gó ln y ch f u n k c j i w zabaw ach d z i e c i . N ato m ia st
n ie w ie le je st p u b lik a c ji d o ty c z ą c y c h m o n o g ra ficzn e g o opraco­
w an ia p o s z c z e g ó l n y c h ro d za jó w zabaw n a p o d s t a w i e ba da ń empiry­
cznych. Zatem p r o b le m zabaw b a d a w c z y c h d o strzeżo n y przez
Z. T o p iń sk ą w n in ie jsz e j ro zp raw ie je s t próbą p ierw sz ego
p o d e j ś c i a do z a g a d n i e n i a .

1 .2 . DAWNIEJSZE I WSPÓŁCZESNE POGLĄDY

NA ISTOTĘ I ZNACZENIE ZABAW

Zakres p o ję c ia "zab aw a", o k re śle n ie je j ź r ó d e ł, c e lu , i s ­

to ty i zn aczen ia d la rozw oju d z i e c k a w różn y sposób p r z e d s ta ­
wiano jna p r z e s t r z e n i wieków w l i c z n y c h te o ria c h z a b a w y . War­
to ści wychowawcze zabawy b y ł y w y k o r z y s t y w a n e ju ż w n a j o d l e ­
g le js z e j s ta r o ż y tn o śc i. S y n te ty z u ją c z a te m dawne i w sp ó łcze s­
ne p o g l ą d y i te o rie z i n t e r prętow ad je można pod w zględem f u n k ­
c ji. c z y li z n a c z e n i a zabawy w r o z w o j u i w ychow an iu d z ie ck a ,
*
ja k ie p rz y p isy w a li j e j ró ż n i a u to rzy .
Na z n a c z e n i e zabawy d l a w ych ow an ia u m ysło w ego zw ró cił
uwagę t w ó r c a s t a r o ż y t n e j p s y c h o lo g ii A r y s t o t e l e s , k t ó r y propa­
gował t w ó r c z ą za b a w ę , z w ł a s z c z a w p ie r w s z y m o k r e s i e ż y c ia
d zieck a. Także M .F . K w in ty lia n , o p ie ra ją c się na p o g l ą d a c h
filo z o fó w g r e c k i c h , r o z w in ą ł w łasn ą k o n c e p c ję p ed ago giczn ą,
w któ rej z a k ła d a ł, że zabawa je s t n atu ra ln ą form ą d z i a ł a n i a
u ła tw ia j.ą c ą d z ie c k u do l a t sz e śc iu z d o b y w a n ie w ia d o m o śc i,
stan ow i czy n n ik z a c h ę t y do op a n o w a n ia p o t r z e b n y c h s p r a w n o ś c i .
S ą d z i ł , ' że e l e m e n t a r n a n au k a c z y t a n i a pow in n a odbywad s i ę drogą

P r z y om aw ianiu t e o r i i zabaw o p ie r a m s i ę g ł ó w n i e na p r a ­
c a c h n a s t ę p u j ą c y c h a u to r ó w : Z . B o b ro w sk a -N o w a k |4 | , S.Wołoszyn
I 7 b | , C h . B u h l e r |7 ! , E . C l a p a r è d e 110 | , W . J . D y n er J2 1 1, E . Hur­
le ck |3 2 1 . J . C h a t e a u 18 , J . H u i z i n g a |3 3 1 , D . B . E l k o n i n 12 2 1,
S . B a l e y I 2 | , S . Szuman 64, 6 5 I •
sw o b o d n ej, p rz y je m n e j zabawy, w k t ó r e j n a le ż a ło b y w ykorzys­
ta ć o d p o w ie d n ie do t e g o c e lu za b a w k i.
W o k re sie Renesansu w ie lu m y ś l i c i e l i zw ró ciło uwagę na
k sz ta łcą cą ro lę zabawy. W ie le m i e js c a zabawom i zabawkom poś-
.w ię c i w p o c z ą t k u XV I w ieku L . V i v e s , H isz p a n . Był on z w o le n ­
n ik iem p o z n a w a n ia p r z e z d zie ci o ta cz a ją ce g o św ia ta poprzez
o b se rw a c ję i w ja k n a jc z ę stsz y m k o n ta k c ie z przyrodą.
0 dużym z a i n t e r e s o w a n i u z n a c z e n i e m zabawy d z i e c i w t e j
epoce św iad czy t e ż nam alowany w 1 5 6 0 r o k u o b r a z P. B r u e g l a
p t. "Z a b a w y d z i e c i ę c e " , któ ry p rzed sta w ia e n c y k l o p e d i ę zabaw
d zie cię cy ch .

" . . . P o u c z a j ą c e j e s t z e s t a w i e n i e o b r a z u B r u e g l a z o p is e m
zabaw d z i e c i ę c y c h , j a k i d a ł R a b e l a i s : " D z i e c i b a w i ł y s i ę i h a ­
s a ł y n a d w o r z e : c h ł o p c y m a c h a l i k o z ł y , s k a k a l i , b i e g a l i , je ź ­
d z i l i n a b e c z c e , c h o d z i l i na s z c z u d ł a c h , g r a l i w ś l e p ą b a b k ę ,
p u s z c z a l i b a ń k i m y d la n e , g o n i l i o b r ę c z e , w ł a z i l i na p ł o t y ,
j e ź d z i l i w ie r z c h e m j e d e n n a d r u g i m . D z i e w c z y n k i n i a ń c z y ł y dzie­
c i , t a ń c z y ł y r o z p o s t a r ł s z y s z e r o k o swe s p ó d n i c z k i , baw iły s i ę
w g o s p o d y n i e , b a w i ł y s i ę b ą k i e m . . . " |76 s . 1 1 6 |.

W ie le c e n n y c h uwag d o t y c z ą c y c h zabaw i z a b a w k i ja k o ś r o d ­
ków w y c h o w a n ia u m y sło w e g o w n i ó s ł w X V I I w ie k u f i l o z o f i peda­
gog a n g i e l s k i J . Locke. Uważał o n , że jednym z warunków wy­
c h o w a n ia u m y sło w e g o je s t b u d zen ie z a c ie k a w ie n ia , a do t e g o
c e lu -s łu ż y ć może d o b r z e p r o w a d z o n a z a b a w a . W swych p o g l ą d a c h
Locke u z a s a d n ił także ro lę zabaw ru ch ow ych d l a r o z w o ju f iz y c z ­
nego d z i e c k a .
J .J , Rousseau, w y b itn y filo z o f epoki O św ie ce n ia , był
z w o le n n ik ie m n a t u r a ln e g o w y c h o w a n ia . W k a te g o rii zabawy wypo­
w ia d a ł s i ę , aby s tw o r z y ć d zie ck u w a r u n k i do s a m o d z ie ln e g o myś­
le n ia i d z ia ła n ia . P r o p a g o w a ł w tym c e l u n atu ra ln e za b a w k i
(g a łą z k i, n a sio n a , kam yki, p ia se k ).
Do r o z w o j u w ł a s n e j aktyw n ości d z ie c k a poprzez sam orzutne
zabawy p r z y w i ą z y w a ł t e ż w i e l k ą uwagę J . H . P e s t a l o z z i , peda­
gog i p isa rz s z w a j c a r s k i na p r z e ł o m i e X V III i XIX wieku. Autor
ten d o s tr z e g a ł ścisłe z w i ą z k i m ię d z y wychowaniem f i z y c z n y m ,
umysłowym i moralnym w z a ba w a ch d z i e c i .
 W P o lsce z okresu d z i a ł a l n o ś c i K o m isji E d u k a c j i Narodowej
n ow a torskie s ą p o g l ą d y D .M . K ra je w sk ie g o o łą cz e n iu nauki
z zabawą m a łe g o d z i e c k a i z a c h o w a n i u m ię d z y n im i w ł a ś c i w y c h
p ro p o rcji oraz p o g lą d y d o ty c z ą c e p o d sta w o w y c h p o t r z e b d zieci:
d z ia ła n ia i ruchu.
Jednym z p i e r w s z y c h a u to ró w , którzy o p raco w ali te o r ię za­
baw b y ł F . W .A . F ro b e l, pedagog z p o c z ą tk u XIX w ie k u . Po r a z
p ierw szy o k re ślił on zabawę ja ko n a tu ra ln y i pod sta w ow y r o ­
dzaj d z ia ła ln o śc i d zieck a. U w a ża ł o n , że zabawa p o w o d u je roz­
wój u c z u ó , w o li i ch a ra k te ru . Za p o b u d z a j ą c e w y o b r a ź n i ę i s łu ­
żące r o z w o jo w i w ł a s n e j tw órczości d z i e c k a uważał zabawy k l o c ­
k a m i. Frobel opracow ał m a te r ia ł d y d a k t y c z n y do zabaw z dziećmi,
s łu ż ą c y jk sz ta łto w a n iu w ie d z y d z i e c k a o św iecie i w zb o ga c an iu
p o ję ć .
H. W e g n ie , p o lsk i pedagog o k r e su pozytyw izm u , p o stu lo w a ł
s t o p n i o w e w p ro w ad z an ie ele m e n tó w n a u k i do zabaw d z i e c i przed­
szk o ln y ch , a le o p r ó c z w a lo ró w p o z n a w c z y c h d o s t r z e g a ł w zaba­
wie duże z n a c z e n i e d la sfery e m o cjo n a ln e j. U w a ża ł, że zabawa
po / i n a p r z e d e w s z y s t k i m d o s t a r c z a ć d z ie c k u w e s o ł o ś c i i ra d o ści.
T a k ż e K. i Ch. B u h lero w ie, p s y c h o l o g o w i e w i e d e ń s c y z początku
XX w ie k u , w y ja śn ia ją c zn aczen ie zabawy w r o z w o j u d z i e c k a wysu­
n ę li na p l a n p ierw szy p rzy jem n o ść, ja k ą d a je ona baw iącem u
się .
Z końcem X I X w ieku p o j a w i ł o się w ie le te o r ii in te r p r e tu ­
ją c y c h zn aczen ie zabawy z b i o l o g i c z n e g o p u n k t u w id z e n ia .U w a ż a ­
n o, że zabawa s p e ł n i a swą r o l ę głó w n ie d l a fiz y c z n e g o rozwoju
d zie ck a . Według s z w a j c a r s k i c h pedagogów S c h a l l e r a i M.Lazarusa
zabawa j e s t w y tch n ie n ie m , d a je w y p o c z y n e k o r g a n iz m o w i lub umys­
ło w i. T akie w y ja ś n ie n ie z n a c z e n i a zabawy z r o d z i ł o się pod
wpływem w c z e ś n i e j s z y c h p o g lą d ó w p o e t y , filo z o fa i pedagoga
n ie m ie ck ie g o F . S c h ille r a ( d r u g a p o ło w a X V I I I w iek u ) i je go
kontyn u atora f i l o z o f a , p rz y ro d n ik a i p sy c h o lo g a a n g ie lsk ie g o
H. Spencera ( d r u g a p ołow a X IX w i e k u ) , któ ry ro lę zabawy upatry­
wał w r e g u l o w a n i u n a g r o m a d z o n e j e n e rg ii. T w órca f u n k c j o n a l n e j
te o r ii zabaw К . Groos t w i e r d z i ł , że r o l a zabawy p o le g a na ć w i ­
czen iach n ie z b ę d n y ch d l a ro zw o ju m ię ś n i i p sy c h ik i, a w ię c
czynności zarów n o f i z y c z n y c h , ja k i u m y sło w y c h .
W edług a m e r y k a ń s k i e g o p s y c h o l o g a H . C a r r a zabawa j e s t jak
gdyby ś ro d k ie m o c z y sz c z a ją c y m , łagod zącym n a p i ę c i e i urazy
oraz s z c z e g ó ln ie agresyw ne in s ty n k ty .
Z d otych czasow ego p r z e g lą d u w yn ika, że p o s z c z e g ó l n i a u to ­
rzy n ie w y ja śn ia li zn aczen ia zabawy d l a r o z w o j u d z i e c k a w spo­
sób c a ło śc io w y , a le o g ra n ic z y li się do z a a k c e p t o w a n i a jednego
ty lk o a sp ek tu . U k a z a li przede w szystkim je j z n a c z e n i e d la roz­
w o ju p s y c h i c z n e g o - w se n sie o d d z i a ł y w a n i a na s t r o n ę poznaw­
czą i e m o cjo n a ln ą o ra z d l a ro zw o ju f i z y c z n e g o . U k a zu ją c fiz ­
jo lo g ic z n e i b io lo g ic z n e tło zabawy, p o z o s ta w ili d zieck o
w o d e r w a n i u od s p o ł e c z e ń s t w a , w k t ó r y m ż y j e ; i w iz o la c ji
od wytworów c z ł o w i e k a . Jedn ak że ju ż o d ' p o c z ą t k u XX w ie k u
z a g a d n ie n ie zn aczen ia zabawy d l a ro zw o ju d z i e c k a za częto
ujmować s z e r z e j. S z w a jca rsk i p sy c h o lo g E. C la p a rèd e p isa ł,
ż e w a r t o ś c i wychowawcze zabawy b y ł y w y k o r z y s t y w a n e n i e ś w i a ­
dom ie ju ż od s t a r o ż y t n o ś c i , a le p e d a g o g o w ie d otych czas n ie
z d a li so b ie z n ic h ja sn o spraw y. A u tor dokonał a n a l iz y daw­
n ie jsz y c h te o r ii zabawy i łą cz ą c w ie le ic h ele m e n tó w rozw inął
w łasn ą k o n c e p c ję na te m a t r o l i zabawy. C la p a rèd e nazywa zaba­
wę f u n k c j ą z a s t ę p c z ą / c z y l i k o m p e n s a c y j n ą / i mówi:

" . . . F u n k c j a zabawy p o l e g a na d a n i u o s o b n i k o w i możliwości

z r e a l i z o w a n i a sam ego s i e b i e , r o z w i n i ę c i a s w e j o s o b o w o ś c i ,
p ó j ś c i a po c h w i l o w e j l i n i i n a j w i ę k s z e g o swego za in teresow a n ia,
w t y c h w y p a d k a c h , gdy t e g o n i e może d o k o n a ć z a pośrednictwem
z a j ę ć p o w a ż n y c h . Zabawa j e s t w i ę c n a m i a s t k ą , zastępstw em
d z i a ł a l n o ś c i p o w a ż n e j . . . " |10 s . 3 2 0 | .
i ; ■' д ® > . -v v ' v ; . !

To je s t g łó w n a f u n k c j a z a b a w y , a l e obok n i e j a uto r wymie­

n ia ta k że je j fu n k cję p rzygotow aw czą, u s p r a w n i a j ą c ą zarówno
o g ó ln e p rz e b ie g i u m ysło w e: p o s t r z e g a n i e , m o t o r y c z n o ś ć , tw o ­
rz e n ie p o ję ó , u czu cie , ja k i sp e c ja ln e - w alk ę, m y ślistw o ,
m iło ść , t o w a r z y s k o ś ć , n a ś l a d o w n i c t w o . W s k a z u je p o n a d t o na
ro lę ro z ry w k o w ą zabawy, w y tc h n ie n ia po p r a c y ,a ta k że ja -
ko na c z y n n i k r o z w o ju sp o łe czn e g o oraz c z y n n ik przekazyw an ia
p o ję ć i o b y c z a jó w .
Na z n a c z e n i e zabawy d l a sp o łe czn e g o r o z w o j u d z i e c k a zwró­
c ił ju ż uwagę w d r u g i e j p o ł o w i e X I X w ie k u c z o ł o w y p e d a g o g ,
tw órca t e o r i i szk o ły w R o s j i - K. U szy ń sk i. Zabawę t r a k t o w a ł
on ja k o podstaw ową formę d z i a ł a l n o ś c i d zie ck a , p o b u d za jącą
d zieck o do t w ó r c z e g o w y s i ł k u i m a j ą c ą pod sta w ow e zn aczen ie
w r o z w o ju p s y c h i k i i k sz ta łto w a n iu ch a ra k te ru . D o strzeg a ł,
że w c z a s i e zabawy d z i e c k o n a w i ą z u j e k o n t a k t y grupowe, ujawnia
swe s k ł o n n o ś c i , potrzeb y i z a in te r e so w a n ia . U w a ż a ł , że poprzez
zabawę n a l e ż y w prow adzić d z ie c k o w ś w i a t z ja w is k społecznych |6|.
R ó w n ież J . M . B aldw in , am erykański p s y c h o lo g i filo z o f,
na p r z e ł o m i e X I X i XX w ie k u w y r a z i ł p o g lą d , że zabawy są n i e ­
zbędne d l a r o z w o ju s o c j a l n o - p s y c h i c z n e g o . U w a ż a ł b o w ie m ,ż e d z i e c ­
ko wzywa s i ę w różnorodne so cja ln e sy tu a c je i z a z n a j a m i a s ię
z n ie s k o ń c zo n ą r ó ż n o r o d n o ś c ią stosun ków s p o łe c z n y c h i w ten
sposób z o s t a j e wprowadzone w r z e c z y w i s t o ś ć .
W s p ó ł c z e ś n i a m e ry k a ń s c y p s y c h o l o g o w i e t a k ż e zw racają uwa­
gę na f u n k c j ę s p o ł e c z n ą za ba w . Na p r z y k ł a d E. H u rlock obok
k sz ta łcą c e j fu n k cji zabawy b a r d z o mocno a k c e n t u j e je j znacze­
n ie d l a w ychowania m o r a l n e g o . S z c z e g ó ln ie w z a b a w ie grupow ej
d zieck o uczy s i ę rz e te ln o śc i, u c z c i w o ś c i ,p r a w d o m ó w n o ś c i , szyb­
k iego r o z p o z n a w a n ia norm w s p ó ł ż y c i a sp o łeczn eg o .
F r a n c u s k i p sy c h o lo g J . C h â te a u na c z o ł o wysuwa podobne
zn aczen ie zabawy. P isz e on :

" . . . J e d y n i e w g r u p i e i d z i ę k i g r u p i e d z i e c k o d o c h o d z i do
a k t y w n o ś c i zabawowej na wyższym p o z i o m i e . J e d y n i e w g r u p i e
i d z i ę k i g r u p i e zdobywa ono z d o l n o ś c i p a n o w a n ia nad sobą i ma
s p o s o b n o ś ć w y k a z a n ia t e g o . W z a b a w ie j u ż od p o c z ą t k u t r z e b a
s o b i e n a r z u c i ć p o d p o rz ą d k o w a n ie s i ę p r z e p i s o m , t r z e b a hamo­
wać s w o je w y b r y k i " |8 s . 1 6 2 | .

Tę s p o ł e c z n ą f u n k c j ę zabawy J . H u iz in g a w y ja śn ia n a s tę ­
p u ją c o :

" . .. Z a b a w a j e s t n ie z b ę d n a ja k o f u n k c j a b i o l o g i c z n a d la
p o s z c z e g ó l n e j o so b y i n i e z b ę d n a d l a s p o ł e c z e ń s t w a z uwagi na
z a w a r t y w n i e j s e n s , z e w z g l ę d u na s w o je z n a c z e n i e , na w a r to ś ć
w y ra z u i z u w a g i na z w i ą z k i duchowe i s p o ł e c z n e , k t ó r e tw o ­
r z y : s ło w e m , j a k o f u n k c j a k u l t u r a l n a " |33 s . 2 2 | .

J. H u i z i n g a w y k a z a ł w. s w o i c h wywodach, że c z y s t a zabawa
stan ow i podstaw ę i cz y n n ik k u l t u r y , słu ży k u ltu rz e i je st n ie ­
odzow na d l a n ie j, a n aw et w i ę c e j - sama s t a j e się k u ltu rą .
E. H u rlo ck w yróżn ia je sz c z e dw ie fu n k cje zabawy o p r ó c z
in terp reto w a n y ch d o ty ch cza s. W edług a u t o r k i zabawa z m n i e j s z a
fr u str a c je , n a p ię c ia i e m o c je , gdyż d z ie c k o z a sp o k a ja w n ie j
w ie le p o trzeb i ż y c z e ń ,ty c h , k tó re n ie mogą być zre a liz o w a n e
w ż y c iu co d z ie n n y m . Zabawa u c z y t a k ż e sp o s o b ó w w y ra ża n ia
sw oich u czu ć i ro z w ią z a n ia o so b isty ch p ro b le m ó w . W tym p r z e ­
ja w ia s i ę je j tera p eu ty czn a fu n k cja . Zabawa p o n a d t o d a j e moż­
liw o ść w szech stron n ego pozn a n ia d z ie c k a , je go a k t u a l n e g o roz­
w o ju f i z y c z n e g o , u m y s ło w e g o , s p o ł e c z n o - m o r ą l n e g o , a t a k ż e poz­
w ala z o r ie n to w a ć o b s e r w a to r a w m o ż liw o jścia ch in d y w id u a ln y ch
każdego z n ic h . Można by t ę fu n k cję o k re ślić ja k o d i a g n o -
s t y c z n ą .
W ie lk ie u zn a n ie w ś w i e c i e z y sk a ła w la ta c h trz y d z iesty ch
XX w ie k u k u l t u r o w o - h i s t o r y c z n a t e o r i a rozw oju czło w iek a
L .S . W y g o tsk ie g o , k tó r a d a ła p o d s t a w y do op racow an ia przez
p sy ch o lo g ó w ra d z ie c k ic h te o r ii cz y n n o ści. Podstawowym t w i e r ­
d z e n ie m t e o r i i czynności je s t teza o j e d n o ś c i d z i a ł a n i a i psy­
c h ik i, k tó rą r o z w i n ę l i m .i n . L .S . R u b in sz te jn , A .N . Leontiew,
D .B . E lk o n in . W p o ls k ie j p sy c h o lo g ią t e o r i ę czynności repre­
z e n tu je T. T om a szew sk i. Z o g ó ln e j te o r ii czynności z ro d z iła
się i zo sta ła p o t w i e r d z o n a b a d a n ia m i p s y c h o l o g ó w r a d z i e c k i c h
te o r ia zabawy ja ko sp ecy ficzn eg o ro d za ju d z i e c i ę c e j d z i a ła l n o ś c i.
O bszerna a n a liz a t e j te o r ii, ukazana w ś w i e t l e w ie lu koncep­
c ji zabawy na ś w i e c i e , z n a jd u je się w m o n o gra fii D .B . E lk o -
n in a I 2 2 I . Naukowcy r a d z i e c c y b ro n ią s ta n o w isk a , iż zabawa
is tn ie je je d n o c z e śn ie n ie z b io lo g ic z n ą , a le z so cja ln ą natu­
rą d z ie ck a , z p o t r z e b ą o b c o w a n ia z d o r o s ł y m i , p r z e k s z t a łc a ją c ą
się w te n d e n c ję do t e g o , aby ż y ć ż y c ie m wspólnym z d o r o s ł y m i .
E lk o n in p r o p o n u je ; o b j a ś n i e n i e z n a c z e n i a zabawy w r o l e (tem a­
ty c zn e j) d l a rozw oju p s y c h ic z n e g o d zieck a, po jm u je j przy tym
je j fu n k cję ja k o czy sto d yd ak tyczn ą .
P ro p o z y cja t a zro d z iła się pod wpływem p r z e p r o w a d z o n y c h
na t e n t e m a t e k s p e r y m e n t ó w . W edług je j a u to ra isto tn e i zn a­
czące je s t to , że:

" . . . w z a b a w ie p o w s t a j e nowa p s y c h o l o g i c z n a
forma m o t y w ó w . . . , d o k o n u j e s i ę p r z e j ś c i e od motywów
m a ją c y c h form ę p r z e d ś w ia d o m y c h a f e k t y w n i e z a b a r w i o n y c h prag­
n i e ń , do motywów m a j ą c y c h form ę uogólnionych z a m i e r z e ń , s t o j ą ­
c y c h na p o g r a n i c z u ś w i a d o m o ś c i . . . " |22 s . 3 5 8 |.

D rugim z n a c z e n i e m zabawy t e m a t y c z n e j d la ro zw o ju p s y c h i ­
cznego d z ie c k a je s t to , że d o k o n u j ą s i ę w n ie j pod sta w ow e
procesy z w ią z a n e z p r z e z w y c i ę ż e n i e m " p o z n a w c z e g o ego cen try z m u ".
D zię k i z a b a w ie n a s t ę p u j e k o o r d y n a c j a swego p u n k t u w i d z e n i a
z in n ym i m ożliw ym i p u n k ta m i w i d z e n i a , " ...ta z m ia n a o t w i e r a
m o ż liw o ś c i i drogę p rz e jśc ia m y ś l e n i a na nowy p o z io m i k s z t a ł ­
t o w a n i a nowych i n t e l e k t u a l n y c h o p e r a c ji..." |22 s . 3 6 5 |.
Po t r z e c i e w z a b a w i e odbywa s i ę k sz ta łto w a n ie p rze sła n ek
do p r z e j ś c i a c z y n n o ś c i u m ysłow ych na n ow y, wyższy etap - czyn­
n o ś c i um ysłow ach o p a r t y c h o mowę.
W reszcie po c z w a r t e D .B E l k o n i n mówi o z a b a w i e jako szkole
d ow oln eg o z a c h o w a n i a . W z a b a w ie, oprócz fu n k cji o d g ryw an ia
przez d zie ck o r o li, rodzi się "fu n k c ja k o n to ro li sw ego zacho­
w a n ia ..., zabawa j e s t s z k o łą m o ra ln o ści r e a liz o w a n e j w d z i a ł a ­
n iu ..." 122 s . 3 7 1 |. A u to r w k o n k l u z j i stw ie rd z a , że pod sta­
wą w s z y s t k i c h w ychowawczych e f e k t ó w zabawy (zgran y d zie cię ­
cy z e s p ó ł , sa m o d z ie ln o ść d z i e c i , p o z y ty w n y sto su n ek do p r a ­
cy, k o rek ta n ie k tó r y ch o d c h y l e ń w z a c h o w a n iu d z i e c i i t p . ) je st
wpływ, ja k i zabawa w y w ie r a na r o z w ó j . p s y c h i c z n y d zie ck a .
W p o lsk ie j p s y c h o lo g ii do 1 9 8 7 r . n ie podejmowano p r ó b
tw o r ze n ia t e o r i i zabawy. W c z e śn ie j je d y n ie o d n ie sio n o s i ę do
n ie j j a k o do form y d z i a ł a l n o ś c i i a ktyw n o ści d z i e c k a . W ielu
p s y c h o lo g ó w w swych p r a c a c h w sk a z y w a ło j e d n a k na z n a c z e n i e
zabawy d l a r o z w o ju d z i e c k a . P ie r w s z y m t e o r e t y k i e m zabawy w
P o lsce był E. P ia se c k i - lek a rz i teo rety k w ych o w a n ia f i z y ­
c z n e g o . Próbow ał w y ja ś n ić genezę zabawy/ a p o n a d t o p rzed sta w ił
k la sy fik a c ję zabaw i g ie r |4 8 a , 48b|. S. B a le y , a n a liz u ją c
zabaw ę, porównał ją z pracą tw ó rcz ą . U w ażał, że d z i e c i w k ła ­
d a j ą w zabawę w i e l e w y siłk u , tra k tu ją ją o d p o w ie d z ia ln ie , do­
chodzą w je j.w y n ik u do t w ó r c z y c h , o r y g i n a l n y c h k o n c e p c ji.
W sw ych wywodach naukow ych w i e l e m ie jsca zabaw ie p o św ię ­
c ił S . Szu m a n . 0 m otyw ach p o d e jm o w a n ia p r z e z d z ie ci zabawy
i o je j w a rto śc ia ch p isa ł n a stę p u ją co :

" . . . D z i e c k o baw i s i ę po t o , aby s i ę b a w i ć , i z u p e ł n i e n ie

z d a j e s o b i e sprawy z t e g o , że p r z e z t e ró żn e a k ty w n o ś c i zab a­
wowe r o z w i j a s w ó j u m y s ł , r o z s z e r z a swe d o ś w i a d c z e n i a , d o s k o ­
n a l i s p r a w n o ś c i i u m i e j ę t n o ś c i swe w z a k r e s i e p s y c h i c z n y m i
f i z y c z n y m , i że d z i ę k i zabawom, w w ie k u p r z e d s z k o l n y m w c i ą ż
s i ę c z e g o ś nowego u c z y , a u c z ą c s i ę , r o z w i j a s i ę d u c h o w o . . . "
I 65 s . 11 I .

Ze z j a w i s k i e m zabawy S . Szuman w i ą ż e c z te ry cz y n n ik i
k s z ta łtu ją c e p sy c h ik ę d z i e c k a w w ie k u przed szk oln ym , od
któ rych zabaw a z a l e ż y . W y r ó ż n ia n e p r z e z p s y c h o lo g ię ra d z ie ­
cką c z y n n ik i a u to r k la sy fik u je w n a stę p u ją c y sposób. Do czyn­
n ikó w w e w n ę tr z n y c h z a l i c z a b io lo g ic z n e , tj. a n a tom iczn e -
fiz jo lo g ic z n e w y p o s a ż e n ia ,r o z w ija n ie się , w z r a s t a n ie , d o jrze w a -
n ie o r g a n iz m u (s z c z e g ó ln ie m ózgu) oraz p o tr z e b y , sk ło n n o ści
i d ą ż e n ia , s to ją c e u źródeł aktyw n ości w łasn e j d z ie ck a . Do
c z y n n ik ó w z e w n ę t r z n y c h : śro d o w isk o , w którym d z i e c k o ż y je
oraz z a b ie g i n a u c z a ją c e i w ychow aw cze. S z c z e g ó ln e m ie jsc e
S. Szuman p r z y z n a j e c zy n n ik o w i w ła s n e j a ktyw n o ści d zie ck a :

" . . . Zabawa j e s t w r e z u l t a c i e n ic z y m innym , j a k pewnym

s p o so b em r o z w i j a n i a p r z e z d z i e c k o w o t a c z a j ą c y m je św ie cie
a k t y w n o ś c i w ł a s n e j . . . " |64 s . 1 4 3 | .

R o z p a tr u ją c z a g a d n ie n ie zn aczen ia zabawy d l a r o z w o ju p s y ­
c h ic z n e g o d z i e c k a u w a ża ł, że n a j c e n n i e j s z e w z a b a w ie je st to,
że d z i e c k o w sposób czynny, p r o d u k ty w n y z b i e r a d o ś w i a d c z e n i a ,
c z y li że się uczy. D o strzeg ł w ię c a n a lo g ię m ię d z y zabawą a nau­
k ą m ó w ią c , że w z a l e ż n o ś c i od r o d z a j u podejm ow anych zabaw
d zie ck o zdobywa in n e w ia d o m o ś c i i u m ie ję tn o śc i.
 Do swych badań nad zabawą d z i e c k a w łączył S . Szuman M. Prze­
łą czn ik o w ą , W. D y n e r a , E . . Fran usa, Z. T o p iń sk ą , k tó rzy sta li
się ko ntyn uatoram i je go id e i.
Teoretycznym za g a d n ie n io m zabaw y w i e l e uwagi p o św ię ca
M. Tyszkow a. A u t o r k a w y c h o d z ą c z z a ł o ż e ń budowanej przez s ie b i e
k o n ce p cji ro z w o ju p s y c h i c z n e g o je d n o stk i ja k o procesu stru -
k tu ra c ji i r e str u k tu r a c ji d o ś w i a d c z e n i a } u z a s a d n i a r o l ę zabawy
w g e n e z ie i sa m o o rg a n iza cji p sy c h ik i j e d n o s t k i w o k r e s i e dzie­
ciń stw a I7 2 a I .
P rób ę o p r a c o w a n ia now ej t e o r i i zabawy p o d j ą ł w o s t a t n i c h
la ta c h W. Okoń |46a|. A u t o r mówi, iż :

" . . . o s o b l i w o ś c i ą zabawy j e s t r ó w n o c z e s n e i s t n i e n i e dwu

k a t e g o r i i r z e c z y w i s t o ś c i . J e d n e j - p r a w d z i w e j , z k t ó r ą dziec­
ko n ig d y n i e p r z e s t a j e s i ę l i c z y ó , i d r u g i e j - f i k c y j n e j ,
k t ó r a o dp ow iad a warunkom, j a k i e p o t r z e b n e s ą d z i e c k u do odgry­
wania j a k i e j ś r o l i . . . " 146a s . 18| .

W. Okoń w s z e l k i e j zabaw ie p rz y p isu je cechę t w ó r c z o ś c i,

którą t r a k tu je ja k o w sz e c h str o n n ą d z i a ł a l n o ś ć d zieck a.
Mówiąc o w s p ó ł c z e s n y c h p o g lą d a ch na t e m a t isto ty i zna­
c z e n i a zabaw d l a r o z w o ju i w y ch o w a n ia d z i e c k a , n i e można po­
minąć dą żeń R y s z a r d a W i ę c k o w s k i e g o . A u t o r u w a ża , że elem en ­
tem ró żn ic u jąc y m p o szczegó ln e system y pracy p e d a g o g ic z n e j
w P o lsce i w ie lu k r a ja c h ś w i a t a może być o s o b i s t y t y p "podej­
ścia p e d ago giczn ego " i w yró żn ia t r z y różn e p o d e j ś c i a ekspo­
nowane w t e o r i i i p ra k ty ce p rz e d sz k o ln e j, a to : "p o d e jśc ie
zadaniow e", "p ro je k to w a n ie o k a z ji ed u k a cy jn y ch " oraz " p o d e j­
ście sy tu a c y jn e " |73a s . 6 |. A n a liz u ją c p o szczegó ln e p o ję c ia
a u t o r opo w ia da s i ę za t r z e c i m , c z y li s y t u a c j a m i wychowawczymi
o c h a ra k terze zabawowym. " ...P e d a g o g ic z n e p o d e j ś c i e s ytua cyjn e"
oparte je s t na p o z n a w c z e j k o n c e p c j i r o z w ija ją c e g o się d z ie c k a ,
a t a k ż e na a d a p t a c y j n e j k o n c e p c ji r o z w o ju o s o b o w o ś c i ..." |73a
s. 7 1. O z n a c z a t o , ja k w y ja ś n ia R. W ię c k o w s k i , " . . . że rozwój
w arunkuje » u k ła d t w o r z ą c y i p r z e t w a r z a j ą c y « i n f o r m a c j e . U kła­
dem > tw orzącym « i n f o r m a c j e są w p rz e d sz k o lu » sy tu a c j e zaba­
wowe*, z a ś » p r z e t w a r z a ją c y m in fo rm a c je * - d z i e c k o . D zie ck o
je s t s w o i s t y m u k ła d em s a m o d z i e ln y m i tw órczym . Tak więc dziec­
ko u c z e s t n i c z ą c w « sy tu a cja c h zaba w ow ych« , o cen ian ych d od at­
n io w św ie tle k r y te r ió w p e d a g o g ic z n o -p s y c h o lo g ic z n y c h oraz
s p o łe c z n y c h ,w y k a z u je te n d e n c je r o z w o j o w e . A d a p t a c y j n a koncep­
c ja ro zw o ju osobow ości d z ie c k a o p a rta je s t na p o g l ą d z i e , że
zja w isk o ro zw o ju z a c h o d z i w ów czas, k i e d y j e d n o s t k a p o d e jm u je
próbę a d a p t a c ji w toku w ła sn e j d z ia ła ln o śc i do r z e c z y w i s t o ś c i
przezeń o c z e k iw a n e j..." |73a s . 7 |.
N in ie jsz e ta k skrom ne o p r a c o w a n i e w ą s k i e g o t y l k o zagad­
n ie n ia zabawy w y c h o d z i w i ę c n a p r z e c i w n ajn ow szym t e n d e n c j o m
w p r a c y w y ch o w a w c z o -d y d a k ty c z n e j p rze d szk o la .
G e n e ra ln ie rzecz u j m u j ą c , można s t w i e r d z i ć , że w sp ó łc z e ­
sne t e o r i e i p o g l ą d y na t e m a t z n a c z e n i a zabawy d l a r o z w o ju
d zieck a tra k tu ją rzecz c a ło śc io w o . P o sz c z e g ó ln i a u to rz y są
zgodni c o do t e g o , że zabaw a w ż y c i u d z ie ck a n ie sp e łn ia
je d n e j w y izo lo w a n e j fu n k c ji, a le słu ży ona ł ą c z n e j r e a liz a c ji
jedn ego zin te gro w a n e g o procesu ro z w o ju . D z ię k i z a b a w i e d z ie c ­
ko ma m o ż l i w o ś ć d z i a ł a n i a , w y z w a la w n i e j różne r o d za je swo­
je j a k ty w n o śc i.
W ielu au to ró w p o d k r e ś l a n a d a l fu n k cję k sz ta łcą cą i wycho­
wawczą z a b a w y . J e d n a k ż e w y s t ę p u j ą ju ż próby ś c i ś l e j s z e g o
o k r e ś l e n i a wpływu zabaw n a r o z w ó j p sy ch iczn y d z ie c k a , op arte
na b a d a n i a c h e k sp ery m en taln y ch . W o sta tn ic h la ta ch ko n tyn u ­
u je się też te n d e n c je w y ja ś n ia n ia te ra p e u ty cz n e g o i p ro je k ­
c y jn e g o z n a c z e n ia zabawy.
 1 . 3 . K L A S Y F IK A C JE ZABAW

K la sy fik a c ja zabaw j e s t problem em t r u d n y m , ponieważ zmien­

na j e s t zarówno t r e ś ć , ja k i form a zabaw ow ej a k t y w n o ś c i d z ie c ­
ka. P o sz c z e g ó ln e r o d za je zabaw c z ę s t o w y stę p u ją łą cz n ie .
D zieck o np. p o d e jm u je zabawę t e m a t y c z n ą w r y c e r z y , w z n o s i z a ­
mek z p i a s k u , u s t a w i a na nim w i e ż e , w z b o g a c a b u d o w lę w r ó ż ­
ne e l e m e n t y ( z a b a w a k o n s t r u k c y j n a ) , b a d a z j a w i s k o w łosk ow a-
to ści u z u p e łn ia ją c wodą f o s ę w o k ó ł zamku ( z a b a w a ba d a w cz a ) .
M ło d s z e d z i e c k o często porzuca p o d ję tą zabawę i przechodzi
do i n n e j . Owo m i e s z a n i e się p o sz cz e g ó ln y ch ro d za jó w zabawowej
a k tyw n ości p s y c h o lo g ic z n ie uwarunkowane je s t poziomem ro z w o ­
ju w y o b r a ź n i, k o n c e n t r a c j i uwagi^ a t a k ż e p o t r z e b ą p o z n a w a n ia
o t o c z e n i a o ra z u m i e j ę t n o ś c i ą p la n o w a n ia p o s z c z e g ó ln y c h czyn­
n o ści przez d z ie c k o .
R ó żn i b a d a c z e , d o k o n u jąc o b se rw a c ji zabaw d z i e c i , wyodręb­
n ili różne ic h r o d z a je , b io rą c pod uwagę c h a r a k t e r y s t y c z n e
cechy i w ła śc iw o śc i p o sz c z e g ó ln y ch zabaw . W p sy c h o lo g ii i
p e d a g o g i c e n i e ma j e d n o l i t e g o k ry te riu m ic h p o d z ia łu .
Zabawy k l a s y f i k o w a n o w r ó ż n o r o d n y s p o s ó b . Jak o podstaw o*-
we k r y t e r i a p o d z ia łu zabaw b r a n o pod uwagę m . i n . g e n e z ę , for­
mę, t r e ś ć , sto p ie ń św iadom ego z a a n g a ż o w a n i a s i ę d zieck a,
r e z u lt a t y , zn aczen ie, w ie k , śro d o w isk o i in n e .
S to su ją c k r y te r ia f o r m a l n e M. P rz e łą cz n ik o w ą d z i e l i za­
bawy z a l e ż n i e od s t o p n i a in ic ja ty w y d z i e c k a na zabawy swobo­
dne i kierow an e |54 s . 4 2 | . W edług t e g o samego k r y t e r i U m
Z. T o p i ń s k a w y o d r ę b n ia zabawy s p o n t a n i c z n e , sp o n ta n iczn e z
ud ziałem n a u c z y c i e l k i oraz zabawy w e d łu g o k r e ś l o n y c h zasad
I 52 s . 169|.
Z a le ż n ie od s t o p n i a sp ó jn o ści i p oziom u u s p o ł e c z n i e n i a
d z ie ci M. P r z e łą c z n ik o w ą w y o d ręb n ia : zabawy r ó w n o l e g ł e jp a ra -
l e l n e I , zbiorow e i zesp ołow e |54 s . 4 2 |, Z. T o p iń sk a zaś
za b a w y , w k t ó r y c h u cze stn icz y dużo i m ało d z i e c i oraz zabawy
sam otne |52 s . 1 7 7 | . Ze w z g l ę d u na l i c z b ę u c ze stn ik ó w zabawy
M. P r z e ł ą c z n i k o w ą w y m ie n ia t e ż zabawy i n d y w i d u a l n e |samotne|
i zabawy grup ow e |54 s . 4 2 |. B io rą c pod uwagę t e r e n zabawy
Z. T o p iń s k a d o k o n u je p o d z ia ł u na zabawy w budynku i zabawy
w o g ro d z ie |52 s . 1 7 8 |.
Zabawy można t a k ż e d z ie lić w e d łu g k r y t e r i u m ic h s tr u k tu r y .
M. P r z e ł ą c z n i k o w ą w y r ó ż n i a zabawy w e d łu g i c h p r z e b i e g u w cza­
sie i p r z e str z e n i, zabawy c h a o t y c z n e i o t w a r t e ( b e z w y ra ź n e g o
początku i końca) oraz zabawy p la n o w a n e i zam k n ięte 154 s . 4 2 1.
Jedn ak że stw ie r d z ić n a le ży , iż w p ra k ty ce is tn ie je tru d n ość
w y o d r ę b n i e n i a zabaw wg t e g o k r y te r iu m ^ m .i n . ze w z g l ę d u na
zm ien n ość tre ści i form y a k t y w n o ś c i d z i e c k a , je go sposobu
m y śle n ia itp .
Jed n ym z n a j s t a r s z y c h p o d z ia łó w zabaw ( k o n i e c X I X wieku ;
je s t p o d z i a ł w e d łu g F . Q u e y r a t a . Za p o sta w ę p o d z ia łu zabaw
p r z y j ą ł on i c h p o ch o d z e n ie i w y ró żn ił zabawy d z i e d z i c z n e ,
n aśla d o w cze , zabawy o p a r t e na w y o b r a ź n i , p o d k r e ś l a j ą c ic h
zn aczen ie w y ch o w a w c z e , i w y ró żn ił zabawy r u c h o w e , zabawy
k s z ta łc ą c e .z m y s ły , zabawy w z r u s z e n i o w e , zabawy k s z t a ł c ą c e
w o lę i zabaw y a r t y s t y c z n e , c z y l i e ste ty c z n e , e p iczn e, a rch i­
te k to n ic z n e , n aślad o w n ictw o p la sty c z n e , m a lo w a n ie, zabawy
dram atyczn e ! 56 s . 7 5 - 1 0 4 1.
P o d z ia ł E. C l a p a r è d e 'a obe jm u je d w ie g r u p y zabaw ć w i c z ą ­
c y c h pewne f u n k c j e fiz y cz n e i p sy c h ic z n e . P ie rw sz a grupa za­
baw o d n o s i się do z d o l n o ś c i o g ó ln y c h , są to : zabawy s e n s o r y ­
czne , ( p r ó b o w a n ie różnych s u b s t a n c ji , w yw oływ a n ie d ź w ię k ó w ,
o g lą d a n ie barw , d o ty k an ie p rzed m io tó w ), zabawy m o t o r y c z n e
(d o sk o n a lą ce ruchy i k sz ta łcą c e mowę) oraz zabawy p s y c h o l o ­
g i c z n e ^ um ysłow e ( n p . lo te r y jk i, s z a c h y , z a g a d k i, zm yślan ie
op o w ia d a ń , e k sp e ry m e n to w a n ie u m y s ło w e )i,w z r u s z e n io w e ( ćw iczą­
ce u c z u c i a i w o lę ). D rugą grup ę tw orzą zabawy ć w i c z ą c e funk­
c je s p e c ja ln e . E. C la p a re d e w y m ie n ia t u : zabawy z a p a ś n i c z e
(w a lk a c ie le sn a i u m y sło w a ), zabaw a w łow y ( g o n i t w a , gra w
chow an ego itp ), zabawy t o w a r z y s k i e ( p r z e c h a d z k i, tw o r ze n ie
obozów , sp o rty zb io ro w e), zabawy r o d z i n n e ( n p . zabawa w dom)
oraz zabawy n a ś l a d o w c z e |10 s . 3 3 1 - 3 4 0 |.
 Ch. B ü h ler d o k o n a ła n a s t ę p u ją c e g o p o d z ia łu za b a w : zabawy
f u n k c j o n a l n e ( m a n ip u lo w a n i e p rze d m io ta m i, p lu s k a n ia w w odzie,
gaw orzen ie, b a z g r o t y , n a k rę c a n ie bąków l u b i n n y c h m e c h a n i c z ­
nych za ba w ek, p rzen o szen ie różnych rzeczy z m ie jsca na m i e j ­
sce i in n e ), zabawy f i k c y j n e (w r o l e ) , zabawy r e c e p t y w n e
(o g lą d a n ie obrazk ów , słu ch a n ie w i e r s z y , opow iadań ) o ra z z a b a ­
wy k o n s t r u k c y j n e , k t ó r y c h e f e k t e m j e s t określony wytwór \l s . 159|.
J. P ia g e t k o le jn y m fazom r o z w o j u um ysłowego d zieck a przypi­
su je n ie k tó r e ro d za je zabaw. Uważa na p r z y k ł a d , iż faza in ­
te lig e n c ji se n so ry c z n o -m o to ry c z n e j ch a ra k te ry sty c z n a d la
d zie ci od 0 - 2 roku ż y c ia d o ty czy m a n ip u lo w a n ia p r z e d m i o t a m i
o r a z b a d a n ia s k u t k ó w zm ian w yw oła n ych rucham i i g esta m i, któ­
r e d o p r o w a d z i ł y do i n t e r e s u j ą c e g o w y n ik u , a w ię c zabaw e k s -
p loratyw n ych |47 s. 1 6 - 1 7 |. Z okresem w czesnego d z i e c i ń s t w a
( 2 - 7 l a t ) w ią że J . P ia g e t p o sta ć m y śle n ia i n t u i c y j n e g o , k tó ­
re j e s t p rze d łu że n ie m m y ś le n ia se n so ry czn o -m o to ry czn e g o z
okresu w c z e ś n i e j s z e g o . D o św ia d cz e n ie i ko o rd y n a cje sensom o-
to ry czn e w o k r e s i e w czesnego d z ie c iń s tw a są je d n a k odtwarzane
c z y a n tycyp ow a n e d z i ę k i w y r a ż e n io m 147 s . 2 9 1. Z atem wg
J. P i a g e t a zabawy e k s p l o r a t y w n e są ch a ra k te ry sty cz n e d la
d z i e c i m ło d s z y c h i w .w ie k u 5 l a t n ie są ju ż typow e. W ystępu­
ją ce w w ieku 2 - 7 la t m y śle n ie ego cen tryczn e w c z y s t e j pos­
t a c i p rz e ja w ia s i ę z d a n iem a u t o r a w zabawach s y m b o l i c z n y c h -
w y o b ra ź n i i n a ś la d o w n ic tw ie | 47 s . 2 6 |.
M. D onaldson p o d j ę ł a d y s k u s j ę z J. P ia ge te m do ty czą cą
zakresu i ro zw o ju z n a c z e n i a e g o c e n t r y z m u we wczesnym d z i e c i ń ­
stw ie . W o g ó ln e j k o n k lu z ji a u to rk a s t w ie r d z iła , że z d o ln o ś c i
do d e c e n t r a c j i czy te ż z d o l n o ś c i w czu cia s i ę w pun kt widzenia
in n e j osoby n i e s ą u d z i e c i w w ie k u p r z e d s z k o l n y m t a k ogra­
n iczo n e , ja k p r z e z w ie le la t u tr z y m y w a ł P i a g e t 11 5a s . 3 6 | .
T w ie rd z e n ie P ia g e ta d o tyczące e g o c e n t r y z m u z o s t a ł o zakwes­
tio n o w a n e p r z e z M. H ugesa, k tó ry d o w ió d ł w swych b a d a n i a c h ,
że d z i e c i ba d a n e p r z e z P ia g e ta n ie ro zu m ia ły dob rze in stru k ­
c ji motywów i in te n c ji p o sta ci w y stę p u ją c y ch w zadaniu'
kierowanym do d z i e c i |1 5a s . 2 6 |.
 W in n y ch d o ś w ia d c z e n ia c h tw ie rd z e n ie P ia ge ta z a k w e stio ­
n o w a li t a k ż e T. Bow er i J .. W i s h a r t 11 5a s . 31 - 3 2 | .
E .B . H u rlo ck uważa, że form a d a n e g o t y p u zabawy z a l e ż y
od w ieku d z i e c k a i p o z io m u je g o ro zw o ju . W o k resie dziecięcym
a u to r k a w y o d rę b n ia n a s t ę p u ją c e t y p y zabaw p o j a w i a j ą c e się
w r o z w o ju k o l e j n o : zabaw ę sw ob od n ą, sp o n ta n icz n ą (w w ię k s z o ś ­
ci wypadków ma o n a c h a r a k t e r b a d a w c z y ) , zabawę udawaną ( i l u -
z y jn ą ), zabaw ę k o n s t r u k c y j n ą , k o le k cjo n o w a n ie , gra i sp o rty
|32 s . 4 3 2 - 4 4 7 |. T a k ż e do zabaw j a k o w s z e l k i c h czynności
sp ra w ia ją cy ch d zieck u p rzy jem n o ść a u to rka z a licz a film , r a d io ,
te le w iz ję .
In n y p u n k t w i d z e n i a n a zabawę d z i e c i r e p r e z e n t u je P .P Błoń­
sk i. Uważa o n , ż e to , co k r y j e się pod p o j ę c i e m z a b a w a , nazywa
się k o n stru k c y jn ą i dram atyczn ą s z tu k ą d z ie c k a . Przeprow adza
n a stę p u ją cą a n a liz ę tych ro d za jó w czynności d z i e c i , które
łą cz y s ię z te rm in e m "z a b a w a ": pozorne zabawy; c z y l i m an ip u­
la c je p o ch o d z en ia im p u ls y w n e g o , zabawy k o n s t r u k c y j n e , c z y l i
k o n stru k cy jn ą sz tu k ę d z ie c k a ,o r a z zabawy n a ś l a d o w c z e , dram a-
ty z a c je , zabaw y ru c h o w e i in te le k tu a ln e , c z y li dram atyczn ą
sztu k ę d z ie ck a . P.P. B ł o ń s k i w y łącza z zabaw zabawy m a n i p u la ­
cy jn e d z i e c i n a j w c z e ś n i e j s z e g o w ie k u o r a z e k s p e r y m e n t o w a n ie
przez d z i e c i ja k o fo rm ę b a d a n i a n ie k tó r y ch p rzed m io tó w (za
D. B . E l k o n i n e m |2 2 s. 1 8 4 - 1 8 5 |).
Na p o d z i a ł zabaw B ł o ń s k i e g o p o w o łu je s i ę D .B . E lk o n in
i w y m ien ia w s w e j k la s y fik a c ji: zabawy n a ś l a d o w c z e , w k tó r y c h
d z ia ła n ie d z ie ci sprow adza s i ę do p r o s t e g o n a ś l a d o w n i c t w a
o k reślo n ych d z ia ła ń n a p o d s t a w i e d a n e g o w zo ru , zabawy drama­
tyczn e o p a rte na o k r e ś l o n e j t r e ś c i , zabawy z n i e s k o m p l i k o w a ­
nymi p r a w i d ł a m i na p o d s t a w i e treści o r a z zabawy z p ra w id ła ­
mi bez t r e ś c i i e lem en tarn e gry sportow e 122 s . 7 8 1.
P. A. R u d n i k w y m i e n i a 4 g rup y zabaw o d z n a c z a j ą c y c h się
sp ecy ficzn y m i w ł a ś c i w o ś c i a m i ważnymi z e w zględów p e d a g o g i c z ­
nych. Są t o z a ba w y k o n s t r u k c y j n e , tw órcze, d y d a k t y c z n e i ru­
chowe |57 s . 89I
 R. E th e rin g to n z W ie lk ie j B ry ta n ii p rze d sta w ił w 1980г.
o g ó ln y p o d z ia ł zabaw n a : e k sp lo ra c y jn e , en ergety czn e, z rę cz­
n o ściow e, s o c j a l n e , tw órcze zw iązan e z r o z w ią z y w a n ie m pro ble­
mów 17 a s . 5 1 .
W P o lsce S . Szuman d o k o n a ł k l a s y f i k a c j i z a b a w . W yodręb­
n ił on n a s t ę p u j ą c e g r u p y zabaw j a k o c h a ra k te ry sty cz n e d la
d z i e c i w w ie k u p r z e d s z k o l n y m : zabawy i l u z y j n e i fik c y jn e ,
zabawy m a n i p u l a c y j n e i k o n stru k c y jn e oraz m a js te r k ę , gry i
zabawy u m y s ło w e , gry i zabawy z e s p o ł o w e i to w a rzy sk ie |65
s. 7 6 - 8 9 |.
Z. T o p iW sk a w swych b a d a n i a c h z a jm o w a ła s i ę p r z e d e w szy­
s t k i m warunkami z a b a w y . Na p o d s t a w i e o b se r w a c ji d z i e c i 5- l e t ­
n i c h we w s p ó ł c z e s n y c h p r z e d s z k o l a c h u d o w o d n i ł a , że spośród
in n y c h zabaw w y b i j a s i ę g r u p a zabaw b a d a w c z у c h , natomiast
rz a d z ie j w y s t ę p u j ą u d z i e c i w tym w ie k u zabawy t r o p i ą c e oraz
zabawy p o l e g a j ą c e na r o b i e n i u żartów , na p r z e k o m a r z a n i u się ,
a ta k ż e m a n ip u la c y jn e , k tó r e s ą w stępnym e ta p e m zabaw k o n ­
s tru k c y jn y c h i badaw czych |52 s . 1 7 3 |- W edług m a t e r i a ł u ba­
da w czego a u t o r k i , w g ru p ie d z ie ci 5 -le tn ic h g łó w n e r o d z a je
zabaw w pro cen tow ym u j ę c i u p r z e d sta w ia ją s i ę n a stę p u ją co :
na o g ó l n ą l i c z b ę 183 zabaw w y s t ą p i ł o 35% zabaw t e m a t y c z n y c h ,
24% zabaw b a d a w c z y c h , 21% zabaw r u c h o w y c h , 19% zabaw konstruk­
c y jn y ch i 1% zabaw t r o p i ą c y c h |6 7 s . 3 8 |. Dodaó n a l e ż y , że
p rz e d m io te m o b s e r w a c j i a u t o r k i b y ł a s p o n t a n i c z n a zabawa d z i e c i .
B a d a n ia Z . T o p iń sk ie j i i n n y c h a u to r ó w p o z w o l i ł y uznać
4 podstaw ow e t y p y d o w o l n e j d z i a ł a l n o ś c i d z ie ci, k tó re m a ją
swe o d p o w i e d n i k i w d z i a ł a l n o ś c i z o rg a n iz o w a n e j. P e d a g o g ik a
p rze d szk o ln a w P o ls c e p r z y j ę ł a w ię c n a s t ę p u j ą c e k ry te riu m
p o d z ia łu zabaw wg t r e ś c i aktyw n ości d z ie c k a . Na r o d z a j e za­
baw s a m o r z u t n y c h w p r z e d s z k o l u s k ła d a ją się zabawy r u c h o w e ,
tem a ty czn e, k o n stru k cy jn e i badaw cze. M a ją one swe o d p o w i e d ­
n ik i wid z ia ła ln o śc i d z ie c i z o rg a n iz o w a n e j przez d o ro sły ch ,
a w ię c w zabaw ach i ćw icz e n ia c h ruchowych, w in s c e n iz a c ja c h ,
pracach k o n str u k c y jn y ch wg w zoru o r a z w zabaw ach i grach dydak­
tyczn ych |40 s . 8 -4 2 , 52 s . 1 7 2 |.
 P rz e d sta w ię o b e cn ie te o re ty czn e tło p o sz cz e g ó ln y ch rodza­
jów za b a w , ic h is to tę , sta d ia ro zw o ju .

1.3.1. Zabawy t e m a t y c z n e

D la zabaw n az y w a n y c h p r z e z P.A. R u d ik a "tw ó r c z y m i" |57

s. 8 9 -1 1 5 1 p rz y ją ł się w P o lsc e te rm in zabawy t e m a t y c z n e j .
W in n y ch p o d z ia ła ch sp otykam y s i ę z ta k im i o k re śle n ia m i jak:
zabawy i l u z y j n e , fik c y jn e , w ro le , d ra m atyczn e, n aślad o w cze
i odtw órcze , tw ó rcze, udawane i przed sta w ien iow e 120 s . 42 |.
W iele uwagi zabawom i l u z y j n y m p o św ię cił S. Szum an, któ ry na
p o d sta w ie o b se rw a c ji ukazał ph arakter i p rz e b ie g tych zabaw
u d z ie ci w w ie k u p r z e d s z k o l n y m |65 s . 78|.
Sz cz egó ło w e b a d a n i a nad zabawami t e m a t y c z n y m i przeprow a­
d z ił J . W. Dyner u z a s a d n ia ją c m ię d z y in n y m i a d e k w a t n o ś ć t e g o
te rm in u tym , iż ma on z n a c z e n i e szersze od p o z o s t a ł y c h i z tego
w z g l ę d u uważa go z a n a j b a r d z i e j rep reze n ta ty w n y . A u tor poda­
je n a stę p u ją cą d e fin ic ję zabawy t e m a t y c z n e j

" ...Z a b a w y tem a ty czn e d z i e c i to t a k i r o d z a j ic h d z i a ł a l ­

n o ś c i , w k t ó r e j one o d t w a r z a j ą w s p o s ó b l u d y c z n y r z e c z y w i s ­
to ś ć o ta c z a ją c e g o je ś w ia ta , a w s z c z e g ó ln o ś c i d z ia ła n ia
l u d z i d o r o s ł y c h , i c h ż y c i e i s t o s u n k i s p o ł e c z n e . . . " 120 s . 1|.

Zabawy t e m a t y c z n e c h a r a k te r y z u ją n astęp i ją c e c z y n n ik i:
te m a t, tre śd , p a rtn erzy, czy n n o ści, tek st m ów iony, re k w iz y ty
i p rzed m io ty za stęp cze |20 s . 5 2 - 5 9 I • T e m a ty k a zabaw je st
różnorodna i bardzo szeroka, krąg tem atyczny ro z sz e b z a się
w raz z w i e k i e m . Początkow o d z ie ci cz e rp ią t r e ś c i do zabaw
z ż y c ia c o d zie n n e g o . S t o p n i o w o p r z e c h o d z ą do i n s c e n i z o w a n i a
w zabawach t r e ś c i za cze rp n ię ty ch z o p o w ia d a ń , w ie rsz y , piose­
nek, a n a stę p n ie do za b a w , w których o d tw a rza ją szersze tre­
ś c i . sp o łe c z n e .
P r o b l e m r o z w o j u zabawy t w ó r c z e j na p o d s t a w i e w ł a s n y c h .
badań p r z e d s t a w i a j ą m . i n . : P.J. Fra d k in a |2 4 | , D . B . E lk o n in
|23 !> P.A. R u d ik |5 7 |. W edług o b s e r w a c j i a u to r ó w m a n i p u l o ­
w a n ie p r z e d m i o t a m i we w czesnym d z i e c i ę c t w i e p r z e c h o d z i w na­
śla d o w n ictw o d z i a ł a ń osób d o r o s ły c h , potem w zabawę odtwórczą
i ro z w ija s ię s t o p n i o w o w zabawę o c h ara k terze tw órczym .
U d zie ci 3 -le tn ic h sens zabawy p o l e g a na s a m e j czyn n ości,
d z ie ci 4 -le tn ie w id z ą ju ż sens zabawy w samym o d t w a r z a n i u ro­
li, n a to m ia st d la d z ie c i 5 -le tn ic h i starszy ch sens zabawy
p o l e g a na p o d p o r z ą d k o w a n iu s i ę p r a w id ło m z a b a w y , k tó re okreś­
lo n e s ą praw id ła m i p o s tę p o w a n ia t y c h osób, któ rych ro le d zieci
p r z y j m u j ą na s i e b i e .
Zabawy t e m a t y c z n e w z b o g a c a j ą form ę mowy, uczą sam o d ziel­
n ego m y ś l e n i a , r o z w ija ją tw órcze z d o ln o ści, p o m y s ło w o ś ó ,
w yob raźn ię, uw agę. W ie l u a u to r ó w p o d k r e ś l a ł o też sp o łe cz n y
ch a ra k te r te g o ro d za ju za ba w . S t a n o w i ą o n e ‘bowiem s z c z e g ó l n y
rodzaj p ra k ty k i sp o łe cz n e j d z ie ci - za ic h p o ś r e d n i c t w e m mo­
gą s a m o d z i e l n i e w y m ie n ia ć m y ś l i i u c z u c ia oraz je d n o czy ć się
we własnym d z i a ł a n i u , a także p rzy sw o ić so b ie normy s p o ł e -
'z n o - m o r a l n e |9|.

1.3.2. Zabawy k o n s t r u k c y j n e

M. P r z e ł ą c z n i k o w ą do zabaw k o n s t r u k c y j n y c h w i c h n a js z e r ­
szym z n a c z e n i u z a l i c z a : "...te w szy stk ie czynności zabawow e,
w k t ó r y c h w yniku p o w s t a j e o k r e ś l o n y w y tw ó r , n ie z a le ż n ie od
tego , 1/ c z y t e n wytwór z o s t a j e sporządzony z danego ro d za ju
m a te ria łu t y lk o rę k a m i d z i e c k a , ja k np. b u d o w la z k l o c k ó w ,
lu d z ik z p la ste lin y , czy te ż z o sta je uform owany z a pomocą
o d p o w i e d n ic h n a r z ę d z i , np. babka z p ia s k u ( w ia d e r k o , ł o p a t k a ) ,
rysunek, (o łó w e k , k re d k i), itp, 2/ czy d zieck o k o n str u ù je
sw ój wytwór z w y o b r a ź n i , czy te ż s p o r z ą d z a go wg o k r e ś l o n e g o
wzoru o m o d e l u . . . " |53 s . 3 6 7 |.
Ten r o d z a j zabaw b y ł p rzed m iotem w ie lu badań, na p o d s t a ­
w ie k t ó r y c h o k re ślo n o okres ich p o ja w ia n ia się w ż y c iu dziec­
ka, a także sta d ia ic h ro zw o ju . Ja k k o lw ie k zabawy k o n s t r u k c y j
ne za czy n a ją się p o j a w i a ć w 2 ro k u ż y c i a , to je d n a k d o p ie r o
w o k re sie p rzed szk o ln ym z n a cz n ie w zrasta ic h lic z b a .
 Według S . Szumana d z i e c i początkowo szeregują klocki,
pot em d o p i e r o s t a w i a j ą wieże |65 s . 8 2 |. Cechą c h a r a k te r y s t y ­
c z n ą zabaw d z i e c i 3-4-letn ich jest ich indywidualny c harakter.
Jednakże, ja k wykazał E. Franus, d zie ci 4-letn ie mogą odwzo­
rować bramkę składającą się n a we t z 9 k l o c k ó w |25 s . 3 4 1.
We dł u g ba da ń A. Ges e l l a , ; b a r d z i e j s k o m p l i k o w a n e wzory
( bram ki, schodki) odtw arzają dopiero dzieci 5 i 6 -letn ie
I 55 s . 433|.
U m iejętności odtwarzania coraz bardzej złożonych prac
k o n s t r u k c y j n y c h , w g wzoru p r z e z d z i e c i od l a t 2 do 7 , była
p r z e d m i o t e m b a da ń J . Popiel. Autorka s t w i e r d z ł a , ż e pod k o ­
niec wieku p r z e d s z k o l n e g o obserwuje się u dzieci dobrą orien­
tację za równo w s t r u k t u r z e wzoru, jak i w m ateriale b u d o wl a ­
nym p r z e z n a c z o n y m do d a n e j zabawy. D z i a ł a n i e dzieci jest już
pozbawione metody prób i błędów, staje się ostrożne i racjo­
nalne ( z a M. Przełącznikową 55 s . 4 3 3 ) .
Wychowawcze z n a c z e n i e zabaw k o n s t r u k c y j n y c h podkreśla
S. Sz uma n, który pisze, iż b ud owa ni e r o z w i j a w dziecku wyobra­
źnię przestrzeną, uczy d z i e c k o planowania i rozplanowywania
swych c z y n n o ś c i w m y ś l i i.w yobraźni |65 s . 8 3 I .

1 .3 .3 . Zabawy ruchowe

W kw estii praw idłowości rozw oju różnych s p r a w n o ś c i do­

k o na n o w i e l u ' b a d a ń . A. G esell i G utteridge stw ierdzili na
przykład, że chociaż dzieci 2 -letn ie próbują to c zy ć albo
rzucać piłkę, to jednak n i e wykonują dobrze tej czynności.
D o p ie r o w 6 roku ż y c i a w i ę k s z o ś ć dzieci umie wykonywać t e
czynności. Autorzy stw ierd zili również, że w i e l k o ś ć piłki
wpływa na m e t o d ę rzucania i odległości rzutu. G utteridge
przedstaw ił też stadia chwytania p i ł k i przez d z i e c i w wi e ku
przedszkolnym. Początkowo d z i e c i używają c a ł e g o ciała, aby
złapać piłkę, a następnie obu r ą k p r z y m n i e j s z e j ogólnej
ruchliw ości. Podobnie autorzy w yróżn ili też pewne s t a d i a
w rozwoju sprawności n o g i . Około 5 roku ż y c i a d z i e c k o umie
biegać przy względnie niedużej liczb ie upadków, umie t e ż brać
u d z iał w grach bieżnych . Około 4 roku ż y c i a dziecko skacze
sprawnie. Przeskakiw anie, s k o k i w bok, s ą możliwe w 6 roku
życia. D ojrzały sposób w spinania s i ę dziecko o s i ą g a w 4 roku
życia, je śli m ia ło dość okazji do ć w i c z e ń ( z a E . B . H u ro c k 132
s. 227-2361).
, B a d a n i a nad r o z wo j e m s p r a w n o ś c i ruchowych d z i e c i w wieku
przedszkolnym p r z e p r o w a d z i l i w Polsce: H. Gniewkowska, S. Mo­
lière i M. D e me l . Autorzy b a d a li m .in ., jak z wiekiem n a s t ę ­
puje rozwój rzutu, biegu, skoku i równowagi d y n a m i c z n e j . I nt e ­
resujące s ą na p r z y k ł a d dane d o t y c z ą c e przechodzenia d z i e c i
po r ów n o w a żn i . Równowagę u t r z y m a ł o t y l k o 10% d z i e c i 4 - l e t n i c h ,
50% d z i e c i 5-letn ich , a 80% 6 - l e t n i c h |28 s . 256|.'
Bardzo w nikliw e są t e ż s p o s tr z e ż e n ia E. F r a n u s a na te m a t
swobodnych zabaw r u c ho wy c h ć w i c z ą c y c h o g ó l n ą s p r a w n o ś ć moto-
ryczną, z m y sł równowagi o r a z zabaw r u c h o w y c h z r e g u ł a m i |25|.
Dla d z i e c i w w i e k u p r z e d s z k o l n y m r u c h s t a n o w i ważny waru­
nek r o z w o j u . D zięki s amor z ut ny m zabawom ruchowym dzieci
kształcą o g ó ln ą sprawność fizyczną, ć w i c z ą p od st a w ow e f ormy
ruchu j a k : chód, bieg, skoki, wspinanie się. Ponadto zabawy
ruchowe o r g a n i z o w a n e ćwiczą koordynację ruchów, szybkość,
zwinność, orientację przestrzenną, spostrzegawczość, odwagę
i w spółdziałanie.
P rowa dz one system atycznie w sali i na p o w i e t r z u zabawy
ruchowe s t a n o w i ą d l a d z i e c k a warunek c z y n n e g o w y p o c z y n k u ,
podnoszą s t a n zdrowotny organizmu, hartują.

1 .3 .4 . Zabawy badawcze

Ten r o d z a j zabaw Z . T o p iń s k a o k r e ś l a w s p osób następujący:

" . . . j e s t w n i c h d ą ż e n i e d z i e c k a , by p r z e d m i o t c z y zjawisko,
k t ó r e j e z a i n t e r e s o w a ł o , n a m a c a l n i e o g a r n ą ć . W i e l e w tym
"ogarnianiu"|bywa sw o isteg o ro d zaju pracy umysłowej, d o c ie ­
k a n i e by w i e d z i e ć , " j a k t o j e s t " , a l e n i e t y l k o w i e d z i e ć , bo
t a k ż e doznawać r ó ż n o r a k i c h wr a ż eń d z i a ł a j ą c y c h na uczuciowość
i w r a ż l i w o ś ć e s t e t y c z n ą " |67 s . 56 | .
 W daw niejszych klasyfikacjach nie wyodrębniono zabaw b a ­
dawczych, ani też nie dostrzeżono związku między nimi a z a ­
bawkami przyjętym i w in n ych klasyfikacjach . Zabawy badawcze
posiad ają w sobie elementy zabaw w z r u s z e n i o w y c h (pobudzanie
przyjemnych i n i e p r z y j e m n y c h w z r u s z e ń ), sensorycznych (dozna­
w a n i e w r a ż e ń z m y s ł o w a c h : wywo ł yw a ni e d ź w i ę k ó w, o g l ą d a n i e barw,
i
gładzenie pow ierzchni, próbow anie,jak smakuje) z klasyfikacji
F. Queyrata i E. Claparéda. Zabawy b a da wc z e z a w i e r a j ą t e ż
elementy zabaw f u n k c j o n a l n y c h , z k l a s y f i k a c j i Ch. B u h l e r , oraz
m ajsterki jako czynn ości, w k tó rej dziecko poznaje budowę
i funkcję różnych przedmiotów, narzędzi - według k l a s y f i k a c j i
S. Sz u ma na .
K a ż d a za ba wa b a d a w c z a może wywoł a ć u c z u c i a p r z y j e m n e
bądź n i e p r z y j e m n e , n p . próby u s u n i ę c i a przez dziecko ciężkiego
kamienia przez t o c z e n i e , p o d w a ż a n ie , a więc p ok on y w a n i e du­
żych oporów, są d la niego uczuciem nieprzyjemnym, w ią żą się
bowiem z w y s i ł k i e m fizycznym . Jednakże p o t r z e b a poznawcza j e s t
w tej sytu acji tak duża, że d z i e c k o w zabawie chętnie pokonu­
je ten w y siłek. W ten sposób, nie zdając sobie jeszcze z tego
sprawy, dociera p r z e z własne dośw iadczenie do ź r ó d e ł konkre­
tnych z j a w i ^k f i z y c z n y c h , w tym wypadku do z j a w i s k statyki
(tarcie potoczyste, zasada d z i a ł a n ia dźw igni).
Zabawa b a d a w c z a z a p e w n i a d o z n a n i e w i e l u wr a ż eń zmysłowych,
np. w ywo ł yw a ni e r ó ż n y c h d ź wi ę k ów na s k u t e k zderzen ia,tarcia,
zabawy w e c h o , odbieranie promieni św ietlnych p r z y pomocy l u s ­
terka, zabawy w k t ó r y c h d z i e c k o ba da z a c h o w a n i e p r z e d m i o t ó w
p r z e s u w a n y c h po r ó ż n y c h p o w i e r z c h n i a c h . Równocześnie jednak
w z aba wa c h t y c h d z i e c k o odbierając w r a ż e n i a e s t e t y c z n e , zas­
pokaja potrzebę p o z n a n i a d z i ę k i własnym b a d a n i o m , a tym s a ­
mym r o z s z e r z a swe d o ś w i a d c z e n i a r ó w n i e ż w z a k r e s i e zjawisk
fizyk i (o p ty k i, akustyki, statyk i).
Zabawa b a d a w c z a z a ws z e zawiera w sobie cechy zabaw wzru­
szeniowych i s e n s o r y c z n y c h , np. w próbach t a k i e g o ułożenia
klocków, a by n i e s po w o d o w a ł y d r g n i ę c i a ściany, dzieck o nie
tylko k sz ta łci logiczn e m y ś l e n i e , wyobraźnię i doznaje róż­
norodnych w r a ż e ń , ale t o w a r z y s z y mu p r z y tym s t a n n a p i ę c i a
emocjonalnego. Po r a z pierwszy styka się z zasadą z ja w isk a
r ównowa gi .
Zabawa z e st aw e m " M a ł y e l e k t r y k " to nie tylko docieranie
d z i e c k a do z j a w i s k elektrotech n iki, nie t y l k o o d c z u w a n i e emo­
c ji, wrażeń z m y s ł o w y c h , ale rów nież poznawanie, m i ę d z y innymi,
funkcji żarówki.
Ten r o d z a j z aba w, który jest p r z e d m i o t e m r o z wa ż a ń n i n i e j ­
szej pracy, zasługuje w ięc na w y o d r ę b n i e n i e i słusznie na­
zwany z o s t a ł przez Z. T o p i ń s k ą zabawami badawczymi
Zabawa b a da wc z a w i ą ż e się o tyle z i n n ymi r o d z a j a m i z a ­
baw, że c zas em j e s t on a punkt em w y j ś c i a , i n s p i r a c j ą do p o d j ę ­
c i a przez d z i e c k o innego ro d za ju zabawy - n a j c z ę ś c i e j konstruk­
cyjnej lub te m a t y c z n e j. Innym raz em wypływa ona z' i n n y c h r o ­
d z aj ów zabaw i przeradza s ię w zabawę b a d a w c z ą . Cz a s e m z a b a ­
wa badawcza p o j a w i a s i ę na k r ó t k o w czasie innej z abawy,
k i e d y d z i e c k o po z a s p o k o j e n i u ciekaw ości poznawczej, po z b a d a ­
niu in te r e s u ją c e g o je w danej chw ili związku, relacji, kontynu­
uje rozpoczętą w cześn iej zabawę samo l u b z r ó w i e ś n i k a m i .
Zabawa b a da wc z a może p r z y b r a ć charakter zabawy dydakt ycz­
nej, je śli zostanie zainicjow ana i w całości z a p l a n o w an a
przez n a u c zy c iela .
Z n a c z e n i e wychowawcze samorzutnych i inicjow anych zabaw
badawczych p o l e g a p r z e d e w s z y s t k i m na t ym, ż e d a j ą one k a ż ­
demu d z i e c k u m o ż l i w o ś ć i n d y w i d u a l n e g o wykr ywan i a z a l e ż n o ś c i
przyczynowo-skutkowych w t r a k c i e bezpośredniego działan ia,
doświadczenia. 0 w ielu innych w artościach zabaw b ad a wc z yc h
będzie j e s z c z e mowa w t e j pracy.
 1 .3 .5 . Zabawy t r o p i ą c e

Zabawy t r o p i ą c e , t o w k l a s y f i k a c j i C l a p a r è d e ^ zabawy ćwi­

czące funkcje specjaln e - zabawy "w ł o w y " . Według m a t e r i a ł u
badawczego Z. Topirfskiej ten rodzaj zabaw s t a n o w i z a l e d w i e 1%
w szystkich z aba w. Charakterystyczne s ą one d l a d z i e c i w wieku
szkolnym jako tzw . harcerskie gry t e r e n o w e , je d n a kż e w praktyce
pedagogicznej podejmowano p r ó b y z o r g a n i z o w a n i a zabaw t r o p i ą ­
cych w g r u p ie dzieci 6-letn ich . Tropienie po ś l a d a c h w n a t u ­
ralny sposób zaznajamia d z i e c i z sym boliką, u c z y odczytywania
poszczególnych z nak ów. Duże emocjonalne z a a n g a ż o w a n i e dzie­
ci w tych z ab a wa ch p o w o d u j e , iż z o c h o t ą w y k o n u j ą one rozma­
ite zadania (odm ierzają, p rzeliczają, czytają, śpiew ają, roz­
w iązują zagadki). Zabawy t r o p i ą c e p o s i a d a j ą w i ę c dużą w ar t oś ć
wychowawc z ą, g d y ż w równym s t o p n i u organizują z arówno s f e r ę
fizyczną, emocjonalną, społeczno-m oralną, jak i intelektualną.
Szczególne z a s t o s o w a n i e mogą m i eó w p r zy g ot o w a wc zy m o k r e s i e
elem entarnej nauki c z y t a n i a w p r z e d s z k o l u , w którym i s t o t n ą
rolę o d g ry w a o d c z y t y w a n i e symboli przez dzieci.

1 .3 -6 . Zabawy p o l e g a j ą c e na r o b i e n i u żartów

Ż a r t , humor, przekomarzanie m ie ś c i się w klasyfikacji

C l a p a r e d e ' a w za ba wa c h z a p a ś n i c z y c h . Z. Topińska p isz e 167
s. 6 6 |, i ż żart, fig ie l w ystępują już u najmłodszych dzieci
i często wplątane są w t r e ś ć zabaw t e m a t y c z n y c h . N i e s t e t y ,
w pracy pedagogicznej p o ś w i ę c am y mu s t o s u n k o w o mało m i e j s c a .
Dotychczas jednak ani zabawy t r o p i ą c e , ani zabawy polega^
jące na r o b i e n i u ż ar t ów' n i e były obiektem szerszych badań
naukowych.

1 .3 .7 . Zabawy d y d a k t y c z n e

Zbawy d y d a k t y c z n e są w c a ł o ś c i opracowane, inicjow ane

i kierowane przez nauczyciela. S ą one p l a n o wa ne zarówno pod
wzgl ędem formy o r g a n i z a c y j n e j , jak i z a ł o ż e ń wychówawc zo-dydak-
tycznych. Istn ieją różnorodne k l a s y f i k a c j e zabaw d y d a k t y c z ­
nych. Z. Bogdanowicz |5 s . 9 -1 9 | p od zieliła zabawy d y d a k t y c z ­
ne z e w z g l ę d u na m a t e r i a ł stosowany w ty c h z ab a wa ch i wyróż­
niła:
- zabawy z pomocami g o t o w y m i , w k t ó r y c h k o n s t r u k c j i zawar­
te jest zadanie do w y k o n a n i a ,
- produkowane u k ł a d a n k i , łam igłów ki, zagadki obrazkowe,
l o t e r y j k i , gry sto lik o w e itp . ,
- zabawy s ł o w n e ( z a g a d k i , niedokończone rymy i in n e).
- c h o wa n i e i szukanie przedmiotów
o r a z z e w z g l ę d u na c e l , jaki w n i c h w y s t ę p u j e , na:
- zabawy, w k t ó r y c h dzieci określają cechy przedmiotów
i ich p o ło ż e n ie ,
- zabawy, w k t ó r y c h dzieci utrw alają p o ję c ia i stosunki
liczbow e,
- z a ba wy, w których dzieci u t r w a l a j ą w i a d o m o ś c i o otocze­
niu społecznym i przyrodniczym,
- zabawy m a j ą c e na c e l u usprawnienie i korektę wymowy.
Do zabaw d y d a k t y c z n y c h za licza się również g r y dydaktycz­
ne, w których i s t o t ą jest występujący w nich element w spół­
z a w o d n i c t w a w d ą ż e n i u do w y g r a n e j . F . B le c h e r uważa, że z a ­
daniem k a ż d e j gry dydaktycznej jest nauczenie d z i e c k a nowej
um iejętności lub u trw a len ie jakichś zdobytych już przez nie
wiadomości, nawyków l u b o r i e n t a c j i w otaczającym św iecie 13 1•
Zarówno z a b a wy , jak i gry dydaktyczne posiadają ogromne
w a r t o ś c i wychowawcze i kształcące. Przede wszystkim doskona­
lą s p r a w n o ś c i umysłowe - spostrzegawczość, uwa gę , pam ięć,
um iejętność analizy i syntezy oraz logicznego m yślenia. Uczą
współzawodnictwa, d y scy p lin y , uczciw ości um iejętnego przegry­
wania.
W i e l e uwagi grom d y d a k t y c z n y m p o ś w i ę c i l i psychologowie
r a d z ie c c y C z a N.N. Podd jakowem 150 s . 6 3 —6 5 1). R . I . Ż ukowska
traktuje je jako zabawowe me t o dy n a u c z a n i a na zajęciach,
W. R. Biespałow a jako formę organizacyjną nauczania, J . I . Udal-
cowa uważa g r y dydaktyczne z a ważny ś r o d e k pracy wychowawczej
z dziećm i.

P o d s u mo w an i e

A naliza literatu ry specjalistyczn ej na t e m a t zabaw d z i e ­

ci przyczyniła się do s t w o r z e n i a k o n c e p c j i monograficznego
opracow ania p r o b l e m a t y k i zabaw ba d a wc z yc h d z i e c i w przedszkolu.
Dotychczas bowiem t e n rodzaj zabaw n i e p r z y c i ą g n ą ł uwagi b a d a c z y .
Starano się podkreślić m iejsce zabaw b a d a w c z y c h na t l e
ogólnej problem atyki zabaw d z i e c i o r a z różnych jej aspektów.
A nalizie p o d d a no n a s t ę p u j ą c e tezy:
1. Istn ieje w praktyce pedagogicznej odrębny r o d z a j za­
baw, który można nazwać b a d a w c z y m i .
2. Różna je st t e m a t y k a zabaw b a da wc z yc h pod e j mowa nyc h
przez d z i e c i w przedszkolu.
3. Ew olucja z abaw ba da wcz yc h z w i ą z a n a jest z etapami
rozwoju m y ś l e n i a dzieci w przedszkolu.
4. Zabawy b a d a w c z e mogą s t a n o w i ć środek d z i a ł a l n o ś c i
w yc h owawc ze j przedszkola.
 P RZ Y P I S Y DO ROZDZIAŁU I

>1
E.A . Arkin, Zabawa i praca w życiu d z ie c k a , w: W. Okoń,
0 zabawach d z i e c i , Warszawa 1 9 5 0 .
o
S. B aley, Zarys p sych olo gii w związku z rozwojem p s y ­
chiki dziecka, Lwów - Wa rsz a wa.

3 F. Blecher, Gry d y d a k t y c z n e i pomoce do g i e r w przed­

szkolu, Warszawa 1 9 5 2 .
4
W. B o b r o w s k a - N o w a k , H i s t o r i a w y c h ow a n ia p r z e d s z k o l n e g o ,
Warszawa 1 9 7 8 .
5
Z. Bogdanowicz, Zabawy d y d a k t y c z n e dla przed szkoli,
Warszawa 1 9 7 3 .

^ S. Borejsza, Konstanty Uszyński o wych owan i u d z i e c i

w w i e ku p r z e d s z k o l n y m . Wychowanie w p r z e d s z k o l u 1970 n r 2 .

J. Bukowski, Rola zabawek w wychowani u d z i e c k a , w:

D l a k o go z aba wk a . Wybór i opracowanie J. Bukowski, Warszawa
1989.
7
Oh. Biih ler, D ziecięctw o i m ł o d o ś ć . Geneza ś w i a d o m o ś c i,
Przekład W. P t a s z y ń s k a , Warszawa 1 9 3 3 .
Q

J. Chateau, Zabawa d z i e c k a , w: Psychologia dziecka.

Re d . M. Debesse, Warszawa 1 9 6 3 .
o
N. Christensen, I. Launer, 0 z a b a wi e dzieci przedszkol
nych. Wychowanie w P r z e d s z k o l u 1980 nr 4 .

^ E. Claparède, Psychologia dziecka i pedagogika ekspe­

rymentalna. P r z e k ł a d M. Górska. Wydanie 2 , Warszawa 1 9 2 7 .
11
M. Cukierówna, M. Wieman, Zajęcia um uzykalniające w
przedszkolu, Warszawa 1 9 5 7 ,
12
J. Cybulska, I. Dudzińska, S. Lipina, Inscenizow anie
zabaw na p o d s t a w i e literatury d ziecięcej, Warszawa 1 9 7 4 .
 1 3
A.W. Czerkow, R ola zabawy w k s z t a ł c e n i u społecznego
zachowania s i ę dziecka, W. Okoń, 0 z a ba wa c h d z i e c i , Warszawa
1950.
1A
M. Dąbrowska, J. Grafczyńska, Zabawy r y t m i c z n e i umuzy­
kaln iające dla d z i e c i , Warszawa 1 9 6 9 .
1 5a
M. Donaldson, M aślenie dzieci, Warszawa 1 9 8 6 .
15
I. Dudzińska (re d .), M e t o d y k a wyc h ow a n i a w p r z e d s z k o l u .
Warszawa 1 9 7 4 .

^ M. Dunin-Wąsowicz, 0 dobrej z a b a w i e , Warszawa 1 9 7 2 .

17
M. D u n i n - W ą s o w i c z , 0 z aba wc e w r ę k u d z i e c k a , Warszawa
1975-
18
M. Dunin-Wąsowicz, Zabawka w ż y c i u dziecka, w: Ws pó ł ­
czesna Rodzina. Inform ator, Warszawa 1 9 7 7 .
19
A. Dzierżanka, Kącik lalek w przedszkolu, w: M. Z e b r o ­
wska ( r e d . ) , Rozwój i w y c h o w a n i e . K s i ą ż k a ku c z c i prof. S. Szu-
mana, Wydanie 2 , Warszawa 1 9 6 3 .
20
W .J. Dyner, Zabawy t e m a t y c z n e dzieci w domu i przed-
szkolu,Wrocław - Warszawa - Kraków - Gd ań s k - Łódź 1 9 8 3 ,
21 W . J . D y n e r , Z a g a d n i e n i a zabawy w p r z e d s z k o l u , Warszawa

1958.
22 D .B. Elkonin, Psychologia z a b a w y , Warszawa 1 9 8 4 .
23
D .B. Elkonin, Psychologiczne p r o b l e m y zabawy d z i e c i
w wieku p rz e d sz k o ln y m , w: W. Okoń, 0 z abawac h d z i e c i , Warsza­
wa 1 9 5 0 .
24
F .J. Fradkina, E tapy rozwoju zabawy we wczesnym d z i e c i ń ­
stw ie, w: W. Okoń, 0 za ba wa c h d z i e c i , Warszawa 1 9 5 0 ,

^ E. F r a n u s , R o z wó j d z i e c k a w w i e ku p r z e d s z k o l n y m , War-
s z awa 1 9 7 5 ,

~^a Z. F r e u d , P o z a z a s a d ą p r z y j e m n o ś c i , Warszawa 1 9 7 6 ,
 ^ R. Frey, J. Pęksa, Gry i zabawy na p o w i e t r z u , Warszawa
1967.

^ Ł. J 3. Georgiew, Treść zabawy - warunki em i wskaźnik iem

psychicznego rozwoju d z i e c k a . Wychowanie w P r z e d s z k o l u j l 9 6 5 nr 8.
28
H. G n i e w k ow s k a , Problemy r o z w o ju sp ra w n o ś ci ruchowej
dzieci przedszkolnych, w: M ateriały do n a u c z a n i a p s y c h o l o g i i
pod r e d . L. Woł os z ynowe j . Seria II, t.'3, Warszawa 1 9 6 9 .
29
A. Grząska, Zajęcia ruchowe w p r z e d s z k o l u , Warszawa
1964 .
30
W. H ajnicz, R o z wój organ izacji zabaw d z i e c i w wieku
przedszkolnym, Warszawa 1 9 8 2 .
31
B. Hołyńska, Zabawy r o z w i j a j ą c e mowę d z i e c k a , Warszawa
1978.
32
E .B . H u r l o c k , R o z wój dziecka. P rzekła d : В . Hornowski,
S. Kowalski, В . R o se m a n n , Warszawa I 9 6 0 .
33
J . Huizinga, Homo l u d e n s . Zabawa j a k o źródło ku ltu ry.
P r z e k ł a d : M. Kurecka, W. W irpsza, Warszawa 1 9 8 5 ,
34
M. Jacuńska, Zabawa i za ba wk a w ż y c i u d z i e ck a w i e j s k i e g o ,
Warszawa 1 9 7 7 .
35
H. Jankowska, R o z wój czynności poznawczych u d z i e c i ,
Warszawa 1 9 8 5 .

I. Janowska, J. Smoleńska, Dobór zabawek d l a d z i e c i do

s i ó d me go r o k u ż y c i a , Warszawa 1 9 8 2 .
37
M. Kl i mo wa , Zabawy z moim d z i e c k i e m , Warszawa 1 9 8 2 . -
38
A. K ołodziejczyk, Zabawy i g r y ruchowe na ś n i e g u i lo­
dzie, Warszawa 1 9 5 3 -
39
M. Kwiatowska, Z. Topińska (re d .), Pedagogika przed­
s z k o l n a j Warszawa 1 9 7 8 .
40
M. Kwiatowska, Proces wychowani a w p r z e d s z k o l u , Oświata
i Wychowanie - w e r s j a В nr 1 9 , 1984.
 41
A. Landy, M. Kwiatowska, Z. Topińska, Roz wój i wycho­
wanie d z i e c k a w wieku prz d sz k oln ym , Warszawa 1 9 7 0 .
42
A. Matczak, A naliza zabawy t e m a t y c z n e j jako d z i a ł a l n o ­
ści, czy li aktywności celow ej. P s y c h o l o g i a Wychowawcza 1964,
nr 3.
43
I. Merżan, D z i e c k o w domu i w p r z e d s z k o l u , Warszawa
1951 .
44
S. M o l i e r e , M e t o d y k a w y c h ow a n ia f i z y c z n e g o w przedszko­
lu, Warszawa 1971
45
W. Okoń, 0 z aba wa c h d z i e c i , Warszawa 1 9 5 0 .
46a
W. Ok oń, Zabawa a r z e c z y w i s t o ś ć , Warszawa. 1 9 8 7 .
46
E. Petrova, 0 społecznych funkcjach zabaw t e ma t y c z n y c h .
Przekład : E. Dinkowa, Wychowanie w p r z e d s z k o l u 1 9 7 9 nr 12.
47
J. Piaget, Studia z psych ologii dziecka. Przekład :
T. K o ł a k o w s k a , Warszawa 1 9 6 6 .
48a
E. Piasecki, B a d a n i a nad g e n e z ą ć w i c z e ń cielesn ych ,
P o z na ń 1922.

E. P iasecki, Zarys teo rii wychowani a f i z y c z n e g o , Lwów

1935,
48
G.D. Pieriew , Znaczenie zabaw d l a rozwoju d z i e c k a , Wy­
chowanie w P r z e d s z k o l u , 1965, nr 8.
49
J. Pizło-Ippoldtow a,Zabaw y i ćw iczenia r u c h o w e , w: Za­
bawy i ćw iczenia ruchowe w p r z e d s z k o l u , Warszawa 1 9 5 3 -
50
N .N . P o d d j a k ó w , Wychowanie umysłowe d z i e c k a w wi e ku
przedszkolnym. P r z e k ła d : E. M adejski, Warszawa 1 9 7 6 .
С Л

J S. Podolska, Bawiło się lato z w i o s n ą , Warszawa 1 9 8 3 .

52 |
M. Kwiatowska (re d .), Podstawy pedagogiki przedszkolnej,
Warszawa 1 9 5 8 .
53
M. Przetacznikow a, H. S p i o n e k , Wiek p o n i e m o w l ę c y , w:
P s y c h o l o g i a r o z w o j o wa d z i e c i i m łodzieży. Red. M. Żebrowska,
Warszawa 1 9 7 5 .

^ M. Przełącznikową, G. M akiełło-Jarża, P s y c h o l o g i a wycho­

wawcza, społeczna i kliniczn a, Warszawa 1 9 7 9 ,

M. Przełącznikową, Wiek p r z e d s z k o l n y , w: M. Żebrowska,

Psychologia rozwojowa d z i e c i i m łodieży, Warszawa 1 9 7 5 .
56
F. Queyrat, Gry i zabawy d z i e c i ę c e , Studia nad w o b r
nią twórczą u d z i e c i . Tł u m. M. R o dy s o w a , Warszawa 1 9 0 5 -
57
P.A . Rudnik, Rodzaje zabaw d z i e c i ę c y c h i ich w łaści­
wości, w: W. Okoń: 0 zabawach d z i e c i , Warszawa 1 9 5 0

B. Rudnicka, Zabawa wodą i jej terapeutyczne oddziały­

wanie, Wychowanie w P r z e d s z k o l u 1984, nr11/12.
59
L. Rybotycka, 0 zabawac h d r a m a t y c z n y c h , Wychowanie w
Przedszkolu 1974, nr 2.

U. S m o c z y ń s k a - N a c h t m a n , K a l e n d a r z muzyc zny w p r z e d -
szkoli^Warszawa 1983.

H. Spłonek, Znaczenie zabawy d l a psychicznego rozwo

małego d z i e c k a , w: Roz wój i wychowanie m a ł e g o d z i e c k a , War­
szawa 1 9 6 7 ,

^ B. Stankiew icz, Zabawy t w ó r c z e i widowiska la lk o w e w

wychowaniu p r z e d s z k o l n y m , Warszawa 1 9 7 5 .

^ S. Szuman, Wstęp, w: W .J. Dyner, Zagadnienie zabawy

w przedszkolu, Warszawa 1 9 5 8 .

64 S . Szuman, 0 czynnikach k s z t a ł t u j ą c y c h psychikę dziecka

w wieku p r z e d s z k o l n y m , w: Z a g a d n i e n i a dynamiki rozwoju c z ł o ­
wieka, Zeszyty Probl emowe "Kosm osu", z. 11, Warszawa I 9 6 0 ,
65
S. Szuman, P s y c h o l o g i a wychowawcza w i e ku d z i e c i ę c e g o ,
Warszawa 1 9 4 6 .

^ S. Szuman, Rozwój psychiczny dzieci i m łodzieży, Ency­

k l o p e d i a w y c h owan i a , Warszawa 1 9 4 6 .
 ^ Z. Topińska, Kierowanie zabawą d z i e c k a w p r z e d s z k o l u
a warunki jego a k t y w n o ś c i , Warszawa 1 9 6 1 .

Z. Topiriska, P r o b l e m swobody i dyscypliny w zabawie.

Wychowanie w P r z e d s z k o l u 1972, nr 6 ,
69
Z. Topińska, Zabawa jako teren społecznych doświadczeń
dziecka. Wychowanie w P r z e d s z k o l u 1965, nr 8 .
70
R. T r z e ś n i o w s k i , W. Gniewkowski (re d .), Zabawa w ż y c i u
i rozw oju dziecka, Warszawa 1 9 8 3 .
71
R. Trześniow ski, Zabawy i gry r u c h o w e , Warszawa 1 9 6 6 .
72a
M. Tyszkowa, Zabawa d z i e c k a i sym bolizacja, poznawanie,
autokom unikacja, Kwartalnik Pedagogiczny 1988, nr 3 / 4 •
72
Ł . A . Wengier, Gry d y d a k t y c z n e dla d z ie ci w w i e ku przed­
szkolnym. Przekład: C. Kunkiew icz-W aligura, Warszawa 1 9 8 3 .
73a
R. W ięckowski, Współczesne tendencje w p r a c y wychowaw­
czej przedszkola, Oświata i Wychowanie 1989, nr 2 7 ,
73
К. W l a ź n i k , Wychowanie fizyczne w przedszkolu, Wa rs z a­
wa 1 9 7 2 .
74
J . W ojciechow ski, Dziecko i k o m p u t e r , Wychowanie w Przed­
szkolu 1983, nr 1 2 ,
75
I. W oł o s z y n o wa , Przedmowa, w: D .B. Elkonin, Psychologia
z a b a w y , Warszawa 1 9 8 4 ,

^ S. Wołoszyn, D zieje wyc h o w a n i a i m yśli pedagogicznej

w z a r y s i e , Warszawa 1 9 6 4 .
77
Z. Woźniaka, Międzynarodowe seminarium w S o f i i , Wychowa­
nie w Przedszkolu 1965, nr 8 .
 II. IS T O T A I W Ł A Ś C IW O Ś C I ZABAW Y BADAW CZEJ

2.1. ANALIZA P O J Ę C I A ; ZABAWA BADAWCZA

Według J . H uizingi "zabawa j e s t czynnością s w o b od n ą, któ­

rą odczuwa s i ę jako "nie tak pomyślaną" i pozastającą poza
•ykłym ż y c i e m , a k t ó r a mimo t o może c a ł k o w i c i e zaabsorbować
grającego ; czynnością, z k tó rą nie łączy się żaden i n t e r e s
m aterialny, przez k tó r ą nie można o s i ą g n ą ć ko rzyści, która
dokonuje się w obrębie własnego określonego czasu i własnej
określonej przestrzeni ; czynnością przebiegającą w pewnym
p o r z ą d k u w ed ł u g o k r e ś l o n y c h reguł i p o w o ł u j ą c ą do ż y c i a zwią­
zki społeczne, które ze swej strony chętnie otaczają się ta­
j e m n i c ą l u b p r z y pomocy p r z e b r a n i a u w y d a t n i a j ą swoją inność
wobec z w y c z a j n e g o ś w i a t a . . . | 11 s. 2 8 |. W innym mi e j s cu J . H u i ­
zinga p isz e :

" . . . Z a b a w a j e s t d o b r o w o l n ą c z y n n o ś c i ą l u b z a j ę c i e m , doko­
nywanym w pewnych u s t a l o n y c h g r a n i c a c h c z a s u i p r z e s t r z e n i
według d o b r o w o l n i e p r z y j ę t y c h , l e c z bezwarunkowo o b o w i ą z u j ą ­
c yc h r e g u ł , j e s t c e l e m sama w s o b i e , t o w a r z y s z y j e j z a ś n a ­
p i ę c i e i r a d o ś ć i ś wi ad o mo ś ć " o d m i e n n o ś c i " od " z w y c z a j n e g o
ż y c i a " . . . " |11 s . 4 8 | .

Opierając się na t y c h d efin icjach i w ybierając z nich

pięć e l e me n t ów z i n t e r p r e t o w a ć można p o s z c z e g ó l n e rodzaje za­
baw, a więc t a k ż e i zabawy b a d a w c z e .
W s z e l k a z abawa, w ed ł u g J . H uizingi, jest najpierw i przede
w s z y s t k i m swobodnym d z i a ł a n i e m . Dziecko bawi się, ponieważ
znajduje w tym p r z y j e m n o ś ć i w łaśnie na tym p o l e g a jego swobo­
da 111 s. 2 0 |.
 Dziecko podejm uje zabawę n i e z o b o w i ą z k u czy przymusu; l ecz
z w łasnej w oli. Tę c e c h ę zabawy wy e ks po n owa ł j u ż w swych po­
glądach K. Uszyriski. W yraził on o p i n i ę , że zabawy wymyśl one
przez dorosłych a nie stworzone przez dzieci mają c h a r a k t e r
czegoś sztucznego. Zabawa t r a c i cały s wó j s e n s , gdy prz es t aj e
być w o l n ą d z i a ł a l n o ś c i ą dziecka ( z a W. Bobrowska-Nowak, 2 s .
422-423).
Cechę przyjem n ości wyróżnia w swej d efin icji również
Ch. Bühler, m ó w i ą c d e f i n i u j e m y więc zabawę jako r uc h
zm ierzający in ten cjon aln ie do p r z y j e m n o ś c i płynącej z opa n o­
w ania. . . " I4 s . 91 | .
E. Hurlock jeszcze w yraźniej eksponuje cechę przyjemności
w d efin icji zabawy o d n o s z ą c ten t e r m i n do " . . . każdej czyn­
ności pod jętej dla przyjem ności, lecz b e z w z g l ę d u na koricowy
r e z u l t a t . J e d n o s t k a bawi s i ę dobrowolnie, b e z prz ymus u z zew­
nątrz , a c e l e m zabawy jest tylko ro zry w k a ..." |12 s . 4 1 |.
S. Szuman r o z p a t r u j e zabawę z r ó ż n y c h punkt ów w i d z e n i a .
M .in . charakteryzuje ją jako czynność z a b a r w i o n ą przyjemnym
przeżyciem

" . . . D z i e c k o bawi s i ę o d d a j ą c s i ę p r z y j e m n o ś c i b a w i e n i a
s i ę . P rz y je m n o ść, jaką bawienie s i ę sprawia d z i e c k u , j e s t
ważnym motywem s k ł a n i a j ą c y m j e do p o d e j m o w a n i a t e j c z yn n oś ci
i potrzymującym j ą . . . " |33 s . 1 1 |.

Cechę przyjem ności znajduje m y również w d e f i n i c j i zabawy

W. Okonia. Według n i e g o "...za b a w a to działaln ość wykonywana
dla przyjem ności, którą sama s p r a w i a . . . " |19 s . 3 5 8 |, a now­
sza d e fin ic ja a u t o r a brzmi :

" z a b a w a j e s t d z i a ł a n i e m wykonywanym d l a w ł a s n e j p r z y j e m ­
n o ś c i , a o p a r t y m na u d z i a l e w y o b r a ź n i , t w o r z ą c e j nową rzeczy­
w i s t o ś ć . . . " |20a s . 4 4 | .

Cytowani autorzy określają zabawę jsko działanie swobod­

ne. Uważają p o n a d t o , ż e głównym motywem p o d e j mo w a n i a zabawy
jest przyjem ność, jaką s p r a w i a ona każdemu d z i e c k u . T e n , poz­
ba wi on y p r z y m u s u , charakter zabawy w y r a ż a s i ę tym, ż e dziecko
w y b i e r a d o w o l ny r o d z a j z a ba w. Z własnej w oli p o d e j m u j e także
zabawę b a d a w c z ą , k t ó r e j pośrednią przyczynę, źródło stanowi
charakterystyczna, jedna z głównych p o t r z e b psychicznych
dziecka w ok resie przedszkolnym - p o t r z e b a pozn awa nia otocze-
,nia. W trakcie zabawy b a d a w c z e j dziecko odk r ywa bowiem n i e
znane mu d o t y c h c z a s w łaściw ości przedmiotów i zjaw isk oraz
z w i ą z k i m ię d z y n i m i .
Na s k u t e k poleceń d z i e c i mogą c z a s e m podejmowaó zabawę
d y d a k t y c z n ą l u b r uc ho wą , które to zabawy w c a ł o ś c i zorgani­
zowane s ą p r z e z n a u c z y c i e l a . Cz a s e m r ó w n i e ż z abawa b ad a wc z a
może być inspirowana, lecz wówczas n a u c z y c i e l w ten sposób
p o w i n i e n do n i e j dzieci zachęció, aby s t a n o w i ł a dla nich
przyjemnośó i radość. Ka żd ą z t y c h inspirowanych zabaw dz ie c ­
ko powinno wybrać d o b r o w o l n i e i wówczas s p e ł n i ona warunek
s wo b od y .
Zabawa w e d ł u g J . H uizingi jest bezinteresowna, ponieważ
cele, k t ór ym s ł u ż y , same z n a j d u j ą się poza g r a n ic a m i bezpoś­
rednio m a t e r i a l n y c h interesów |11 s. 23 | •
Kryterium b e z i n t e r e s o w n o ś c i wiąże się z autotelicznym
c h a r a k t e r e m zabaw, który podkreślało wielu psychologów. Zda­
niem J . Piageta

" . . . k a ż d a zabawa ma c h a r a k t e r a u t o t e l i c z n y , g d y ż j e s t
c z y n n o ś c i ą s k i e r o w a n ą z a s a d n i c z o na s i e b i e i t r w a j ą c ą w tym
c h a r a k te r z e ta k d łu g o , ja k dłu go z a b a w ia ją c y s i ę kontempluje
w ł a s n ą moc s p r a w c z ą , d o p ó k i c i e s z y go t r a k t o w a n i e s i e b i e jako
p r z y c z y n y w ł a s n e j a k t y w n o ś c i . . . " ( z a B. S u ł k o w s k i m , 29 s . 12 ) .

A utoteliczny charakter zabawy p o d k r e ś l a t e ż H. Wallon

mówiąc, że "...m ian em zabawy można o k r e ś l i ć w szelkie zajęcie,
które n i a ma ż a d n e g o i n n e g o celu p o z a nim s a m y m . . . " ( z a R. G l o -
ton, C. Clero Il0 s. 69l).
Bezinteresowność jest niezwykle ważną c e c h ą zabawy. Dziec­
ko n i e podejmuje zabawy z m y ś l ą o j a k i c h k o l w i e k korzyściach
materialnych, ale kieruje się chęcią przyjemnego wypełnienia
wo l ne go c z a s u .
Na c e c h ę bezinteresowności z w r a c a uwagę M. Tyszkowa, któ­
ra p i s z e , iż " . . . m o t y w e m zabawy n i e jest osiągnięcie prakty­
cznie waż n yc h r e z u lta tó w , ani nawe t samo d z i a ł a n i e ( t j . przy­
jemność fun kcjon aln a), lecz przeżycie pewnych ważnych dla
dziecka stron rz e c z y w isto śc i..." 136 s . 43|.
Ka ż d y r o d z a j zabawy p r z y n o s i dziecku natom iast korzyści
wewnętrzne, chociaż w oczach obserwatora d z ia ła ln o ś ć zabawowa
może wydawać się niepotrzebna i bezużyteczna. Na p r z y k ł a d
dziecko nie wznosi budowli zakładając, że w z a b a wi e t e j będzie
doskonalić precyzję rąk, rozw ijać m yślenie czy wyobraźnię,
lecz w y ł ą c z n y m motywem t e j zabawy jest przyjem ność, jaka pły­
nie z samego k o n s t r u o w a n i a m a j ą c e g o d o p r o w a d z i ć do o k r e ś l o ­
n e g o w y tw o r u .
Także z abawa b a d a w c z a j e s t działaln ością bezinteresowną.
W tej zabawie dla dziecka nie n ajw ażniejszy jest rezultat
ani żaden m a t e r i a l n y interes z nim z w i ą z a n y , lecz samo dzia­
łanie, które doprowadziło do t a k i e g o a nie innego e f e k t u . Tą
wewnętrzną k o r z y ś c i ą dla dziecka jest w tym p r z y p a d k u jedynie
zaspokojenie potrzeby poznawczej i przyjemność w ynikająca
z o p a n o wa n i a n i e z n a n e g o .
Z motywacją a u t o t e l i c z n ą wiąże się n a s t ę p n a c e c h a w yr óż ­
niona w d e f i n i c j i zabawy p r z e z J . Huizingę - n a p ię c ie .ó w
element napięcia odg ry wa nawet s z c z e g ó l n i e ważną w n i e j r o l ę . . . "
111 s. 25|
Napięcie towarzyszy dziecku na p r z y k ł a d w z abawac h rucho­
wych b i e ż n y c h , z elementem r z u t u , celow ania, r ó w no w a g i , w za­
bawach w w o d z i e , na ś n i e g u i innych: w zabawach t r o p i ą c y c h ,
gdy d z i e c k o bardzo z a an g a ż o w an e em ocjonalnie szuka śladów
p r o w a d z ą c y c h do c e l u ; w z a ba wa c h i g r a c h d y d a k t y c z n y c h , w któ­
rych elem en t w spółzaw odnictwa wywołuje szczególn ie silne
em ocje.
Zjaw isko n ap ię cia daje się także z a o b s er wo w a ć z w ł a s z c z a
w za ba wa c h b a d a w c z y c h , które dostarczają n iezliczonej ilości
nowych p r z e ż y ć , związanych z odkrywaniem r z e c z y nieznanych.
Gdy d z i e c k o w zabawie badawczej po r a z pierwszy spotyka s ię
z nieznanymi zjaw iskam i, to napięcie, które t o w a r z y s z y bada-
 niu i obserwacji tego, do c z e g o ono d o p r o w a d z i ł o , j e s t większe
n iż w innych rodzajach zabaw. Na t e m a t aktyw ności poznawczej
charakterystycznej d l a d z i e c k a w wieku p rz e d sz k oln ym , w ten
s p o s ó b w y p o w i a da ł się S. Gerstmann:

" . . . P r z y j e m n e u c z u c i a mają również ź r ó d ł o w a k ty w n o ś c i

p o z n a w c z e j d z i e c k a w w i e ku p r z e d s z k o l n y m , g d y z a s p o k a j a swą
c i e k a w o ś ć . . . Z a c h o w a n i e d z i e c k a wobec p r z e d m i o t u , k t ó r e j e
z a c i e k a w i a , n a j c z ę ś c i e j n ie j e s t ju ż żywiołowe i spontaniczne.
J a k o z a s a d n i c z e r y s y p o z n a w c z e g o p o s t ę p o w a n i a d z i e ck a najczę­
ś c i e j o b s e r w u j e s i ę p o w o l n e , j a k b y o s t r o ż n e z b l i ż a n i e s i ę do
p r z e d m i o t u i z a l e ż n i e od m o ż l i w o ś c i , p r ó b y m a n i p u l o w a n i a nim,
b a d a n i e . Ma t o d o p r o w a d z i ć do nowych d o z n a ń , z e b r a n i a nowych
d o ś w i a d c z e ń i tym samym p o z n a n i a n i e z n a n y c h j e s z c z e w ł a ś c i ­
w o ś c i p r z e d m i o t u . . . " |9 s . 1 0 0 - 1 0 1 |.

Dzięki napięciu towarzyszącemu w zabawie badawczej dzie­

cko d o z n a j e różnorodynch uczuć i n t e l e k t u a l n y c h : przyjemności,
zadowolenia, triu m fu , s a t y s f a k c j i , że coś poznało, osiągnęło,
odkryło, doszło do w n i o s k u .
Kolejną cechą, którą w d e f i n i c j i zabawy uwzgl ędni a J . Hui­
zinga j e s t jej odrębność i o g r a n i c z o n o ś ć . Cecha ti dotyczy
ograniczoności w czasie i przestrzen i. Z ograniczonością w
czasie H u iz in g a wiąże cechę pow tarzalności, k t ó r ą uważa z a
n ajistotn iejszą cechę z abawy.

"We w s z y s t k i c h n i e m a l w y ż e j r o z w i n i ę t y c h f o r m a c h zabawy
e l e m e n t y p o w t a r z a n i a , r e f r e n u , odmiany k o l e j n o ś c i t w o r z ą coś
w r o d z a j u wąt ku i k a n w y . . . " |11 s . 2 3 | .

Jeśli na p r z y k ł a d w zabawach t e m a t y c z n y c h i t r o p i ą c y c h Do­

bywających s i ę w sali lub ogrodzie przedszkolnym d z ie c k o może
przenieść akcję w czasie (np. zabawa w k r ó l e w n ę , tropienie .
Indian wrogiego s z c z e p u ), to w zabawach b a d a w c z y c h c z a s uwa­
runkowany jest ściśle zjaw iskiem , które w danej chw ili dzie­
cko b a d a , o dk r ywa. Gdy d z i e c k o n p . poznaje zjaw isko z dzie­
dziny statystyki (bada ilom a klockam i obciążyć dźw ig, aby go
przeważyć) i gdy o d k r y j e zasadę, natychmiast p o w t a r z a zabawę
w sposób id e n t y c z n y z poprzednim, aby u pe wn i ć się o dokona­
nym o d k r y c i u . J e ś l i natom iast tę samą zabawę p o w t a r z a w i n ­
nym c z a s i e , to jest ona ju ż raczej udoskonalona - d z i e c k o ba-
48
da bowiem d a l s z e zależn ości, relacje, cechy te g o samego z j a ­
wiska. Jak pisze J. H uizinga:

" . . . Z c h w i l ą gd y r a z s i ę r o z e g r a ł a , p o z o s t a j e we wspom­
n i e n i u j a k o t w ó r duchowy l u b duchowy s k a r b , j e s t p r z ek az yw a ­
na i w k a ż d e j c h w i l i może b y ć p o w t ó r z o n a . . . " 111 s .' 2 3 1 .

Także za ba wa b a d a w cz a z o s t a j e czasem powtórzona p rzez

dziecko i wykorzystana w konkretnej sy tu a cji. Np. podczas
czynności p o r z ą d k o w y c h po s k o ń c z o n e j zabawie k o n s t r u k c y j n e j
dziecko zbiera klocki zabawką-dźwigiem z a m i a s t rękam i.
Przestrzeń, w której z abawa s i ę odbywa J . Huizinga t r a ­
ktuje jako "...tym cza so w y ś w i a t w o b r ę b i e świata zwyczajnego. . . "
111 s. 2 4 1. W zabawie t e m a t y c z n e j przestrzeń jest najczęściej
fik cyjn a. Te n t y m c z a s o w y świat stanowi np. urządzony w alta­
nie albo w kąciku sali przedszkolnej kącik lalek i inne.
Dziecko wybiera te r e n zabawy z ani m j ą rozpocznie. Zabawa ba­
d a w c z a sama o k r e ś l a t e r e n , w którym s i ę odbywa. Jeśli n p.
dziecko poznaje w s p o s ó b przypadkowy z j a w i s k o powstawania
baniek m ydlanych, t o wówczas m i e j s c e m zabawy s t a j e s i ę ł a zi en ­
ka. Kiedy d z ie ck o zaineresuje rzucanie k a m i e n i do wody, a więc
zjaw isko ton ięcia cia ł, z abawa t o c z y się nad r z e k ą , jeziorem
lub przy w annie. N atom iast, gdy d z i e c k o poznaje w łaściw ości
p i a s k u m ok r e go i suchego staw iając "babki", "zam ki", czyni t o
w piaskow nicy. A więc dla dziecka świat z w y c z a j n y w momencie
badania staje się światem wyłącznym, enklawą, w której odkry­
wa c i e k a w e dla siebie sprawy.
" . .. Z a b a w a tworzy p o r z ą d ek , sama j e s t ładem. Wnosi w nie­
doskonały św iat i zaw iłość życia o g r a n i c z o n ą w c z a s i e dos ko­
n a ło ść ...". W ten sposób ujmuje J . H uizinga k o le jn ą cechę za­
bawy 111 s. 2 4 1. W k a ż d e j zabawie istn ieją jakieś reguły,
które tworzą ten p o r z ą d e k . W zabawie dydaktycznej i innych
z aba wa c h o b m y ś l o n y c h p r z e z dorosłych są nimi p r a w id ła , k t ó ­
rym d z i e c i musz ą s i ę podporządkować, aby z abawa s i ę udała,
w zabawie t e m a t y c z n e j reguły te tworzą p r z y j ę t e przez d z ie c i
ro le, umówiona p r z e s t r z e ń , w k t ó r e j zabawa odbywa s i ę oraz
wybrane p r z e d m i o t y i zabawki, które mają p e ł n i ó określoną
rolę. Zabawy badawcze t a k ż e posiadają ład wewnętrzny. DzieoKO
p r z e d e w s z y s t k i m musi d o s t r z e c problem, poszukiwać sposobu
jego rozwiązania i dostrzec osiągn ięty rezu lta t. Jeżeli któ­
rakolwiek z tych reguł zostaje naruszona, z abawa s i ę nie uda­
je. Jeżeli dziecko nie dostrzeże problemu, nie podejmie za­
bawy b a d a w c z e j . Gdy s p o s ó b rozw iązania spotkanego przez dzi e­
cko pro bl emu zostanie "podpowiedziany" przez dorosłego, to
zabawa z o s t a n i e popsuta - dziecko nie dojdzie do r e z u l t a t u
sam odzielnie.
Zabawa j a k pisze J. Huizinga, "...o ta c z a się. tajem nicą
wiadomą t y l k o d z ie c k u ...". W trakcie zabawy b a d a w c z e j d z i e ­
c ka ! n i e in teresu je dalszy świat poza terenem eksploracji i nic,
co d z i e j e się wokół n i e g o , lecz całkow icie pochłonięte jest
t ym, c o w danym momencie je z a b s o r b o w a ło . W zabawie badawczej
dziecko odkrywa " me c hani z m ś w i a t a " . Dziecko mu si zachowywać
się ja k badacz, aby o d p o w i e d z i e ć na z a d a ne "św iatu" pytanie.
Nieświadomie, in tu icyjn ie trafia na s c h e m a t działan ia, któ­
ry d op r owad z a do o d k r y c i a . Potrafi przyjąć drogę w łaściw ą,
elim inując niektóre czynności i nie robi tego przypadkowo,
gdy p o w t a r z a z a b a wę . Zat em można p o w i e d z i e ć , że w z a b a w i e
badawczej d z i e c k o samo o k r e ś l a jej porządek, s t w a r z a go w t r a ­
kcie zabawy.
Wprawdzie R . C aillos dodaje do d e f i n i c j i J. H uizin gi, że
reguła nie jest koniecznym c zynn ik iem k a ż d e j zabawy |5 s . 3061,
niemniej okazuje się, że zabawa b a da wc z a m i e ś c i się w tej
d e fin icji.
S. Szuman p i s a ł :

" . . . D z i e c k o p o d e j m u j e i r e a l i z u j e c z y n n o ś c i zabawowe po
p r o s t u d l a t e g o , że do p o d st a w o wy c h j e g o p o t r z e b n a l e ż y być
c zynnym, poznawać w s z y s t k o , c o j e o t a c z a , w c h o d z i ć w k o n t a k t
z r z e c z a m i i os oba mi b ę d ą c y mi w j e g o z a s i ę g u - d z ia ła ć ...
Dziecko nie pozn aje r z e c z y i z ja w is k p r z y g l ą d a j ą c się im
z d a l e k a , l e c z wy k o n u j e n a j r o z m a i t s z e d z i a ł a n i a na n i c h l u b
z a i c h p o m o c ą . . . " 132 s . 1 4 3 - 1 4 4 1.
 Zabawa b a d a w c z a , podobnie jak i inne rodzaje zabaw, jest
s p o s o be m r o z w i j a n i a a k t y w n o ś c i w ł a s n e j dziecka. W zależn ości
od t e g o , jaką zabawę d z i e c k o podejmuje, r ó ż n e k s z t a ł c i ona f u n ­
kcje r o z w o j o w e . Na p r z y k ł a d w z a b a w i e konstrukcyjnej rozwija
m .iń . w yobraźnię, kształci precyzję r ą k , w zabawie ruchowej
doskonali ogólną sprawność ruchową, orientację przestrzenną,
w zabawie dydaktycznej um iejętności w sp ółdziałan ia, podporząd^
kowania się regułom i t p . 0 specyfice zabawy b a d a w c z e j sta­
nowi jej t r e ś ć . Dziecko n ajbardziej dzięki tejże z a b a w i e , bo
w sposób czynny i sam odzielny, zdobywa d o ś w i a d c z e n i e umysło­
we. D ziałając - m yśli, poznaje funkcjonowanie przedmiotów,
zjaw isk, ich cech y, w ła ściw o ści,a także różnego r o d z a j u zale­
żności p r z y c z y n o w o - s k u t k o w e m i ę d z y ba danymi przedmiotami i z j a ­
wiskami .
Spotykany w p s y c h o lo g i i term in "czynności eksploracyjne",
k t ó r y w pewnym s t o p n i u odzw ierciedla istotę in teresu jącego
nas rodzaju z a b a w, określany jest następująco :

" . . . C z y n n o ś c i e k s p l o r a c y j n e p o l e g a j ą na b a d a n i u nowych
z j a w i s k i o b ie k t ó w , k t ó r e mają s ł u ż y ć a lb o rozpoznawaniu
przedmiotu - specyficznem u lub niespecyficznem u - albo te ż
p o z n a n i u c z e g o ś , c o n i e b y ł o p o p r z e d n i o n i g d y spostrzegane. . . "
( z a M. P r z e ł ą c z n i k o w ą , 26 s . 1 5 7 ) .

Maria K i e l a r czynności ba da w c z e t a k ż e nazywa e k s p l o r a c y j ­

nymi. "...P o ja w ia ją się one w k o n t e k ś c i e nowych bodźców
i sytu acji, p r o wa d z ą do z a s p o k o j e n i a p o t r z e b poznawczych je­
dn ostki, w ystępu ją w formie n astaw ienia receptorów, zbliża­
nia się do p r z e d m i o t u , m a n i p u l o w a n i a n i m, s t a w i a n i a wobec
niego pytań i h ip o te z ..." 11 6 a s . 503 ! - P r z e z eksplorowanie
dziecko zdobywa m a t e r i a ł do t w o r z e n i a w y o b r a ź n i i pojęć oraz
przygotowuje się do r o z w i ą z y w a n i a probl emów p o p r z e z kombina­
cję różnych sposobów d z i a ł a n i a . Dziecko uczy się c hętnie tego,
co je zaciekaw ia, samo u s t a l a t e m a t y do w ł a s n y c h b a d a ń . Uczy
się n ajlep iej wtedy, gdy c z y n n i e eksperym entuje. D z i e c k o chce
iść w łasn ą d ro gą w poznawaniu, d o c h o d z ić do w ł a s n y c h rozwią­
zań.
 Według S t a n i s ł a w y Włoch "...a k ty w n o ść b a d a w c z a p o l e g a na
wykrywaniu o k r e ś l o n y c h praw idłowości w otaczająycym nas świę­
cie. Zaws ze skierowana jest na p o z n a n i e r z e c z y w i s t o ś c i , a nie­
k i e d y na j e j p rzek ształcan ie. . . " |37 s . 5 0 8 |.
Obecnie oraz w ięcej nawiąż j e się do p o g l ą d ó w psychologów
a m e r y k a ń s k i c h na t e m a t różnic między z abawą a b a d a n i e m . Pog­
l ą d y na t e m a t badania sformułował Berlyne, rozszerzył H utt,
a stosunek b a d a n i a do g r y ok reślił K e lle r, Voss, Schneider
111 a s . 15 1.
H. Voss |38 s . 4 4 -5 8 | podkreśla, że według pow szech n ie
wypowi adanego p o g l ą d u b a d a n i e i gra s ą na p i e r w s z y rzut oka
r óż nymi k l a s a m i z a ch o w a ń , ale w rzeczyw istości mogą byó prob-
emy w z d e f i n i o w a n i u tych p o ję ć . W eisler i McCall rozpatruje
óżnice m i ę d z y b a da ni em a g r ą t y l k o jako słowne r ó ż n i c e . Bal­
dwin w s k a z u j e na z w i ą z e k b a d a n i a i gry z a d o ś wi a dc ze ni ami nad
zwierzętam i. Werner s u g e r u j e w ykorzystanie m ikrogenetyki w
analizie rozwoju g i e r i badania. Ontogenetyczne pod ejście do
gier i badania r e p r e z e n tu je Belsky, Fein, M cCall.
W konklu zji swej w y p o w i e d z i H. Voss stw ierdza, ż e naukow­
cy z a s t a n a w i a j ą się c z y b a d a n i e może być oddzielone od g r y .
N iektórzy starają się określić granice gry i badania p rzed s­
taw iając model g i e r i b a d a n i a p o z w a l a j ą c y na r o z r ó ż n i e n i e ich.
Jedna z naukowych h i p o t e z stw ierdza, że oddziaływanie in s­
ty tu cji kształcących i innych zabija c i e k a w o ś ć i chęć g i e r oraz
sukcesywnie zastępuje je t ypowymi gram i, takim i jak sport,
malarstwo i inne.
Gdy jednak czynności b a da wc z e podejmowane s ą p r z e z dzie­
cko d l a z a b a w y , w y n i k a j ą one z p o t r z e b y zabawy, zatem t e
czynności mają c h a r a k t e r zabawy. Można w i ę c pow iedzieć, że
czynności eksploracyjne w ypełniają zabawę b a d a w c z ą . Przyjąć
zat e m można n a s t ę p u j ą c ą d e f i n i c j ę zabaw b a d a w c z y c h : z abawa
badawcza jest jednym z r o d z a j ó w d z i a ł a l n o ś c i ludycznej zwią­
zanej z ope r owa ni e m p r z e d m i o t a m i , k t ó r e j treścią są czynnoś ci
poznawcze polegające na o d k r y w a n i u n i e znanych d o t y c h c z a s
dziecku cech przedmiotów i z j a w i s k o r a z z wi ązków między n i m i .
52
 Scharakteryzowane zostaną obecni poszczególne elementy
d efin icji, które pod da ne b ę d ą w e r y f i k a c j i na p o d s t a w i e mat e­
r i a ł u badawczego w d a l s z y c h rozdziałach.

2 . 1 . 1 . Zabawa b a d a w c z a j a k o działaln ość

Zagadnieniem znaczenia d z ia ła ln o ś c i i praktyki dla roz­

woju d o ś w i a d c z e n i a i u m y sł u d z i e c k a z a j mo w a ł się S. Szuman.
Traktując akt działan ia jako rozwiązywanie zadania autor
w yszczególnił w nim o s i e m i s t o t n y c h czynników: podmiot d z i a ­
łania, przedmiot d ziałan ia, cel działan ia, warunki d z i ał a n i a ,
sposoby d z i a ł a n i a , środki d ziałan ia, skutki działan ia, plan
działan ia |30 s. 8 7 - 9 3 |.
Na p o d s t a w i e obserw acji zabaw b a d a w c z y c h d z i e c i w przed­
s z k o l u możliwe jest scharakteryzow anie tego rodzaju zabaw
w kontekście struktury aktu d z ia ła n ia . Podobnie r ó w n i e ż uczy­
n ili to A. Dzierżanka | 6|, A. Matczak 11 7 1 , W. D yn e r |7| ana­
lizu ją c z abawy t e m a t y c z n e .
P od m i ot e m d z i a ł a n i a w z a b a w i e . badawczej jest d z i e c k o ra­
zem z e swymi p o t r z e b a m i poznawczymi, z p o t r z e b ą zdobywania
o rien tacji w św iecie.
Przedmioty d z i a ł a n i a sensomotorycznego - p i s z e S. Szuman -
są przedmiotami m aterialn ym i rzeczyw istości z e w n ę t r z n e j , po­
siadającym i określone, obiektywne w ła ś c iw o ś c i, które pobu­
dzają p o d m i o t do o d b i e r a n i a w r a ż e ń i odzw ierciedlania przed­
mi ot ów o r a z do o d d z i a ł y w a n i a na n i e w s p o s ó b o k r e ś l o n y |30
s. 89|. W zabawie badawczej przedmiotem d z i a ł a n i a jest dla
dziecka otaczająca rzeczyw istość, czyli cały świat przedmio­
t ów i zjaw isk z ich strukturą, w yg l ą d e m , funkcją, właściwo­
ściam i, wzajemnymi z a le ż n o ś c ia m i^ także w ar u n ka mi , w jakch
z abawa s i ę odbywa.
N ajczęściej spotykanymi p r z e d m i o t a m i w zabawch badawczych
są m ateriały dostępne dla d z i e c k a w ś r o d o w i s k u n a t u r a l n y m ; np.
piasek, liście , śnieg, woda, patyki, kora, kamyki, m uszelki,
kw iaty, owoce, n asio n a itp .^ oraz n a r z ę d z i a do z a j ę ć plasty­
cznych i technicznych i przedmioty t e c h n i k i dostępne w śro­
d ow i s ku p r z e d s z k o l n y m , n p . m a g n e s , ko mp a s , termometr, lupa,
b a t e r ie , w iatrak, zestaw "Mały e l e k t r y k " , sznurki, szpu lki,
- V

różne r o d z a je papieru, dziurkacz, i n s t r u m e n t y mu z yc zn e itp .

Zabawy b a d a w c z e , w t r a k c i e k t ó r y c h wykorzystywane są wszys­
tkie te prz e d m io ty / wywołują i ro z w ija ją u dziecka uczucia
in telektualn e.
Cel d z ia ła n ia , wg S . Sz umana, to uzyskanie zamierzonych
s ku t ków d z i a ł a n i a . W zabawie badawczej celem d l a d z i e c k a jest
gromadzenie d o ś w i a d c z e ń , w ia dom ośc i i o d k r y w a n i e wiedzy o świę­
c ie , a także doskonalenie um iejętności korzystania i posługi­
wa n i a s i ę nowymi p r z e d m i o t a m i oraz doznawanie przyjemnych
przeżyć in telektualn ych i estetycznych.
Warunki m a j ą wpływ na p r z e b i e g i wyniki d z i a ł a n i a . S. Szu-
man w y r ó ż n i ł w ar u n k i z e w n ę t r z n e i w e w n ę tr zn e . W zabawach b a­
dawczych w ar un ki zewnętrzne stanowią w sz y stk ie przedmioty
i z j a w i s k a o d d z i a ł y w a n i a wraz z o t o c z e n i e m , w k t ó r y m s i ę znaj­
dują. Warunki t e można a n a l i z o w a ć z punktu w i d z e n i a m a t e r i a l ­
nych m o ż l i w o ś c i k o r z y s t a n i a przez dzieci z rozm aitych przed­
mi ot ów, jak również z punktu w id z e n ia n a u c z y c i e l a j a k o m.in.
o r g a n i z a t o r a d n ia pobytu d z i e c k a w p r z e d s z k o l u , j a k o wycho­
wawcy r o z u m i e j ą c e g o potrzeby dziecka. Do warunków w e w n ę t r z ­
nych S . Szuman z a l i c z a stan, w ja kim s i ę znajduje tzw. świat
wewnętr zny jego (podmiotu) organizmu - stan zdrowia, poziom
rozwoju e m o c jo n a ln e g o , umysłowego.
Sposoby d z i a ł a n i a w k a ż d e j konkretnej sytuacji przybie­
r a j ą wg a u t o r a s wój indywidualny, skonkretyzowany charakter
oraz odgrywają s z c z e g ó l n i e ważną r o l ę w k s z t a ł t o w a n i u m y śl e ­
nia d z ie ck a . Dzieci p o d e j m u j ą zabawy ba da wcz e w r ó ż n y c h sy­
t u a c j a c h . S p o s o b y d z i a ł a n i a w zabawach b a d a w c z y c h z a l e ż ą od
warunków s t w o r z o n y c h d z i e c i o m do t y c h zabaw, a więc od możli­
wości k o r z y s t a n i a z pomocy, zabawek - ich ilo ści i jakości,
a przede w szystkim d o s t ę p n o ś c i o r a z d o t y c h c z a s o w y c h doświad­
czeń d z i e c i w zakresie "odkrywania".
 Środkami działania wg S . Szumana s ą a l b o n a r z ą d y (organy),
albo narzędzia. W z a ba wa c h badawczych d z i e c i p o z n a j ą z j awi s ka
z a pomocą m a n i p u l o w a n i a przedm iotam i. W t r a k c i e b a d a n i a dzie­
ci o p e r u j ą więc rękami i przedm iotam i.
N ajistotn iejszym momentem p r z e b i e g u procesu d z ia ła n ia ,
również w zabawie b a da wc z ej ^ s ą skutki. S. Szuman w y mi e ni a
skutki zewnętrzne^ c z y l i z m i an y n a s t ę p u j ą c e w s t r u k t u r z e i wła­
ściw ościach przedm iotu, oraz skutki wewnętrzne, czyli zmiany
w strukturze i w łaściw ościach o r g a n i z m u ; a s z c z e g ó l n i e w móz­
gu. W zabawie badawczej dziecko z m i e r z a do u z y s k a n i a informa­
cji. O siągn ięcie tej in form acji, a więc założonego ce lu ( jest
owym s k u t k i e m zewnętrznym, którego pojaw ienie się w y wo ł uj e
u dziecka nie tylko uczucie rad ości, przyjem ności, ale także
rozw ija wyobraźnię, rozumowanie, przenosi myślenie na w y ż s zy
etap, pełni zatem funkcję rozwojową d l a jego psychiki. Skutek
zewnętrzny p o c i ą g a więc za s o b ą , w sposób n a t u r a ln y , skutek
wewnętrzny.
Plan działan ia przew iduje, zgodnie z S. Szumanem, co,
w jakich warunkach, w jakim celu , jakim i sposobami i z jakim
skutkiem będzie się czynn iło. Dziecko nie planuje samej za­
bawy b a d a w c z e j . Ona p o j a w i a się z przypadku. W n i e j bawi dz i ec ­
ko sama c z y n n o ś ć działan ia i odkrywania. W trakcie zabawy
dziecko jednak znajduje schemat d z i a ł a n i a i dalsze j e g o dzia­
łania s ą wyborem spośród pra w d o p o do b n y c h i nieprawdopodob­
n yc h m o ż l i w o ś c i .

2 .1 .2 Zabawa b a d a w c z a j a k o czynność p o z na wc za

Zebrany m a t e r i a ł ba da wc z y p o z w a l a u p o r z ą d k o w a ć zabawy
b a da wc z e wg i c h treści poznawczej w pięć g r u p z z a k r e s u przy­
rody nieożyw ionej.
Pierw szą grupę stanowią z a ba wy , w których dzieci intere­
sują się r u ch am i ciał m aterialnych o r a z warunkami i przyczy­
n a m i, na s k u t e k których ciała poruszają się lub pozostają
w spoczynku. Odkrywają więc n iektóre n ajprostsze zjaw iska,
k t ó r e w nauce n a l e ż ą do:
- statyki (nauka o z ja w i s k a c h r ównowa gi sił) np. z abawa
dź wi g Lem, „
- kinematyki (nauki badającej ruchy c i a ł n iezależn ie od
ich p rzy czy n y ),n p . zabawa z p o d r z u c a n i e m i spuszczaniem p i ­
łeczki - d e m o n s t r a c j a ruchów o p ó ź n i o n y c h i przyspieszonych,
- dynamiki (nauki badającej p r z y c z y n y z m i an y r u c h u c i a ł ) ,
np. w jaki sposób przewieźó pajacyka w a u c i e , a by s i ę nie
przew rócił.
D r u gą g r u p ę sta n o w ią zabawy, w k t ó r y c h dzieci poznają
z ja w is k a termodynamiki (zmiany stanów s k u p i e n i a pod wpływem
ciepła i c iś n ie n ia ),n p . topnienie śniegu, z a m a r z a n i e , zabawy
l odem.
Do t r z e c i e j g r u p y można z a l i c z y ć te zabawy, w k tó r y c h
dzieci poznają nieznane zjaw iska z zakresu o p tyk i i akustyki.
Np. z g r u p y zabaw o p t y c z n y c h p r o m i e n i o w a n i e w i d z i a l n e , wyczu­
wal ne zmysłem w z r o k u , p o d o b n i e zabawy z l u s t r e m - puszczanie
zajączków. Z grupy z j a w i s k akustycznych ton y, d ź w i ę k i , szme­
ry, np. różne dźw ięki instrumentów. D z i e c i wywołują d ź w ię k i
uderzaniem jednych przedmiotów o i n n e , bawią s i ę echem i t p .
Grupa c z w a r t a t o zabawy z w i ą z a n e z poznawaniem z j a w i s k
elektryczności i m ag ne t yz mu , np. zabawa magnesem, świecenie
żarówki.
W grupie piątej znajdują się z a b a wy , w których d z ie c i
badają w ła śc iw o śc i ciał stałych (np. sprężystość), cieczy
(np. przekazywanie d r g a ń na c o r a z dalsze cząstki ośrodka -
rzucanie do wody k a m i e n i r ó ż n e j w ielkości).
D zieci p o z n a ją więc zjaw iska dostrzegaln e z m y s ł o w o , któ­
rymi z a j m u j ą s i ę różne d z i a ł y fizyk i.
Jak k o lw iek zebrany m a te r ia ł nie zawarł innych rodzajów
zabaw, to jednak w p r a k ty c e obserwuje się też zabawy p o l e ­
g a j ą c e na b a d a n i u w ł a ś c i w o ś c i o r g an i z mów ż y w y c h , np. badanie
budowy kw i at ó w czy t e ż poznawanie p r z y c z y n i s k u t k ó w pod­
czas drastycznego obchodzenia s i ę z owa d am i . P r z e d m i o t e m z a ­
bawy b a d a w c z e j jest więc t a k ż e p r z y r o d a ż ywa .

2 .2 . GENEZA ZABAWY BADAWCZEJ

I J E J ZWIĄZEK Z ZABAWĄ MANIPULACYJNĄ I KONSTRUKCYJNĄ

Ze w z g l ę d u na i s t o t ę i charakterystyczne cechy, zabawy

m anipulacyjne, konstrukcyjne i b a da wc z e można z e s t a w i ć w kon­
tekście różnic i podobieństw o r a z w za j e mn y c h związków. Wpraw­
dzie w rozdziale 1 .3 . scharakteryzowane zostały poszczególne
rodzaje zabaw, jednakże aby omówió t o "zagadnienie" należy
wróció do d e f i n i c j i .
Ch. Bühler i H. Hetzer do zabaw k o n s t r u k c y j n y c h zaliczały
" . . . te c z y n n o ś c i, w toku których dziecko świadomie i in ten ­
cjon aln ie z m i e r z a do s p o r z ą d z e n i a i uzyskania jakiegoś wy­
tworu o ra z dostrzega rezu ltat swego d z i a ł a n i a ; tym w ł a ś n i e
w y m i e ni o n e czynności różnią się od p r o s t s z y c h c z y n n o ś c i mani­
pulacyjnych. Te o s t a t n i e mogą w p ra wd z i e p r o w a d z i ć r ó w n i e ż do
uzyskania konkretnego produktu, wykon an e g o z j a k i e g o ś mate­
r i a ł u z a pomocą r ą k lub n a r z ę d z i , produkt te n pow staje jednak
przypadkowo, a dziecko nie p o ś w i ę c a mu s w e j u wa g i ; interesuje
je sama c z y n n o ś ć , m a n i p u l a c j a , a nie "dzieło" będące jej re­
z u lta te m ..." ( z a M. Przełącznikow ą i H. Spionek, 25 s . 3 6 7 1.
Autorki traktu ją zabawy k o n s t r u k c y j n e bardzo s z e r o k o , bo­
wiem z a l i c z a j ą do n i c h z a równo bu d o wa ni e z -klocków, budowanie
z piasku, glin y, rysow anie, w ycinanie, przyszywanie guzików,
opowiadanie, śpiewanie piosenek. R ó w n ie ż n p . puszczanie ba­
niek i rzucanie cien i, które należałoby zakw alifikow ać do
zabaw b a d a w c z y c h , Ch. Bühler za licza do zabaw k o n s t r u k c y j n y c h .
Zabawom k o n s t r u k c y j n y m S. Szuman n a d a j e węższe rozumie­
nie. W y o d r ę b n i a z n i c h bowiem zabawy m a n i p u l a c y j n e i majster-
kę. Autor t w i e r d z i , ż e w każdym z t y c h r o d z a j ó w zabaw d o k o ­
nują s ię inne osiągn ięcia rozwojowe d z i e c k a i to różni te
zabawy m i ę d z y s o b ą . Na p r z y k ł a d w z abawac h m a n i p u l a c y j n y c h
dziecko poznaje cechy zmysłu i funkcjonowanie przedmiotów,
w zabawach k o n s t r u k c y j n y c h dzieci poznają m ożliw ości składa­
nia c a ł o ś c i z e l em e nt ó w i r o z k ł a d a n i a na n i e - jest to pier­
wowzór m a n i p u l a c y j n e j analizy i s y n t e z y , w z aba wa c h t y p u maj-
sterka - dziecko bada problem z a l e ż n o ś c i funkcji narzędzia
od ‘j e g o budowy |32 s . 1 4 4 1.
M ajsterka w nomenklaturze S. Szumana o d p o w i a d a c z ę ś c i o ­
wo i s t o c i e zabaw b a d a w c z y c h , polegających na b a d a n i u związ­
ków i zależności między p r z e d m i o t a m i , zjaw iskam i. Z. Topiń-
ska c h a r a k t e r y z u j e specyfikę zabaw b a d a w c z y c h jako tych, któ­
re stan ow ią chęć poznawania, dośw iadczenia, doznawania r ó ż ­
n or o d n y c h p r z e ż y ć intelektualnych i estetycznych bez zamia­
ru w y k o n an ia c z e g o k o l w i e k ; i to je różni od zabaw k o n s t r u k ­
cyjnych |35 s . 1 6 2 |.
W podobny s p o s ó b zabawy k o n s t r u k c y j n e o k r e ś l a M. Tyszko-
wa:" . . . p o le g a ją one na t w o r z e n i u r ó ż n o r o d n y c h wytworów - kon­
stru kcji z elementów, jakim i są k l o c k i , patyki, ka m y k i czy
p ia s e k ..." |36 s . 6 8 |. N a to m ia s t zabawy m a n i p u l a c y j n e okreś­
la jako "...zab aw y o charakterze funkcjonalnym, w którym
dziecko ćwiczy swoje c z y n n o ś c i ruchowe i se n so ry c zn e..." 136
s. 6 8 |.
We w s z y s t k i c h cytowanych d e f i n i c j a c h istn ieje zgodność
co do r o z u m i e n i a i s t o t y omawianych t u rodzajów zabaw.
Na p o d s t a w i e teoretycznych r o z wa ż a ń d o t y c z ą c y c h zabaw
m anipulacyjnych, ko nstru kcyjn ych i b a d a w c z y c h o r a z w wyn i k u
obserw acji dzieci w zabawac h s wobodnych w p r z e d s z k o l u prze­
a n a l i z o w a ć można t e trzy rodzaje zabaw pod k ą t e m r ó ż n i c , po­
d o b ie ń stw ^ także z a l e ż n o ś c i między n i m i .
We w s z y s t k i c h rodzajach zabaw z a c i e k a w i e n i e d z ie c k a jest
tak duże, że z jednakowym n a t ę ż e n i e m ^ a c z k o l w i e k na innym po­
ziomie^ a n g a ż u j ą one m y ś l e n i e , uwa g ę , działan ie i przyjemność
płynące z zaspakajania potrzeby poznawczej. I n n y r o d z a j wia­
domoś ci przydatny jest w każdym z omawianych r o d z a j ó w zabaw,
in ne m o ż l i w o ś c i nawiązywania kontaktów s p o ł e c z n y c h przez dzi e­
ci dają poszczególne zabawy, inna jest też rola zabawek
1 przedmiotów w t y c h zabawach.
Gł ó wn ą c e c h ą k a ż d e j zabawy jest przyjem ność, jaką daje
on a b a wi ą c e mu s i ę d z i e c k u . W zabawie konstrukcyjnej dziecko
osiąga pełne zadow olenie wówczas, gdy d o p r o w a d z i swe d z i a ł a ­
nia do jakiegoś wytworu, gdy osiągnie zamierzony cel. W zaba­
wi e m a n i p u l a c y j n e j - w y n i k jest mniej ważny. Dziecko odczuwa
przyjemność w samej czynności działan ia, w manipulowaniu,
dotykaniu, r z u c a n iu . W zabaw ie'badaw czej pełne zadowolenie
daje możliwość d ziałan ia, p r o w a d z ą c a do o d k r y c i a n i e z n a n e g o ;
dla dziecka przyjem nością jest sam p r o c e s odkrywania.
Z dążeniem d z i e c k a w zabawie konstrukcyjnej do u z y s k a n i a
z a m i e r z o n e g o wyniku w ią że się układanie przez nie p l a n u dzia­
łania.
H. Jankowska p i s z e , że "...p la n wyznacza k o l e jn o ś ć podej­
mowanych c z y n n o ś c i - dotyczy strategii i taktyki działan ia,
jest podporządkowany c e l o w i , k t ó r y ma p o d m i o t o sią g n ą ć..."
113 s . 5 9 1, a dalej zaznacza: "...Z ab aw y konstrukcyjne dzieci
2 i 3 -letn ich nie są poprzedzone pl ane m d z i a ł a n i a , pragną one
osiągnąć pewien wynik i posługują się metodą prób i błędów.
Jest to działan ie ukierunkowane na c e l , ale bez ś wi adomego
p l a n o w a n i a m et o d d z i a ł a n i a , które by je d o p r o w a d z i ł y do z a ­
mierzonego celu..."
Wspomni ana p r z e z autorkę metoda prób i bł ę dó w jest chara­
kterystyczna również d l a zabaw b a d a w c z y c h d z i e c i m łodszych.
W zabawie badawczej dziecko często o s i ą g a wynik przypadkowo,
zatem w c z e ś n i e j nie planuje ani rezu ltatu , a n i metod d z i a ł a ­
n ia, przy pomocy k t ó r y c h osiągnęłoby tenże wynik. N atom iast,
wówczas gd y d z i e c k o dochodzi do pewnego " o d k r y c i a " w sposób
p r z y p ad k o w y i gdy p r ó b u j e upewnić się o tym " o d k r y c i u " , pow­
tarza zabawę o d t w a r z a j ą c w pewnym p o r z ą d k u c a ł y p r o c e s , któ­
r y do t e g o "odkrycia" doprow adił, co j a k g d y b y z a s t ę p u j e plan
d ziałan ia. Zabawy m a n i p u l a c y j n e pozbawione s ą w s z e l k i c h czyn­
ności związanych z p l a ne m .
 W każdej z omawianych t r z e c h r o d z a j ó w zabaw i n n y j e s t t y p
motywacj-' do i c h podjęcia. W zabawie k o n s t r u k c y j n e j mot ywa­
cją jest chęć k o n s t r u o w a n i a , b ud owa ni a c a ł o ś c i z c z ę ś c i , two­
rzenia czegoś. W zabawie k o n s t r u k c y j n e j dziecko z a s p o k a j a po­
trzebę twórczej aktyw ności. N a t o m i a s t m o t y w a c j ą do p o d j ę c i a
zabawy m a n i p u l a c y j n e j i badawczej jest p o t r z e b a poznawania
otoczenia. Mał e d z i e c k o ma j e d n a k ograniczoną " p o j e m n o ś ć po­
znawczą", jak to p o d k r e ś l a K. Ob uc h o w sk i |1 8 s . 2 1 8 |. Dlatego
w z a b a wi e m a n i p u l a c y j n e j nie <jest w s t a n i e objąć zasięgiem
swego p o z n a n i a t e g o , c o d z i e c i starsze w zabawie badaw czej.
A więc zakres rea lizacji potrzeby poznawczej jest r ó ż n y w obu
tych z a b a w a c h . W zabawac h b a d a w c z y c h d z i e c k o dostrzega coś,
czego w cz e ś n ie j nie w i d z i a ł o , szuka p rzyczyn y, o d p o w i e d z i na
pytanie "co spraw iło"?, wykonuje b a r d z i e j s p o m p l i k o w a n e czyn­
ności r ó ż ny mi sposobami. Zabawa b a d a w c z a i k o n s t r u k c y j n a zwią­
z a na j e s t ze wzrostem s p r a w n o ś c i psychom otorycznych. Zabawa
manipulacyjna połączona jest z myśleniem se n s o r y c z n o -m o to r y -
cznym, dziecko poznaje zewnętrzne c e c h y przedmi ot ów i zabawek.
Zabawa b a da wc z a p o j a w i a s i ę ; z c h w i l ą gdy dziecko z a c z y n a do­
strzegać we w n ęt r z n e w a r u n k i , zw iązki, relacje między przed­
miotami, zjaw iskam i, a więc połączona jest z m y ś l e n i e m przy­
c z y no w o - s k u t k o w y m.
Zabawy m a n i p u l a c y j n e , k o n s t r u k c y j n e i b a da wc z e analizo­
wać można r ó w n i e ż z punktu w id z e n ia wykorzystywanych w n ic h
zabawek i m ateriałów, które w tych rodzajach s p e ł n i a j ą różną
rolę. Zarówno w z a ba wa c h k o n s t r u k c y j n y c h , jak i m anipulacyj­
nych m a t e r i a ł odgrywa d e c y d u j ą c e znaczenie. W z ab a wa ch k o n ­
strukcyjnych dziecko działa na m a t e r i a l e i tylko z jego pomo­
c ą o s i ą g a r e z u l t a t , do k t ó r e g o zm ierza, p r z e k s z t a ł c o n y ma­
teriał jest tym r e z u l t a t e m . Aby o d b y ł a się z abawa m a n i p u l a ­
cyjna, należy udostępnić dziecku bogaty m a te r ia ł za ba wowy,
na k t ó r y m m o g ł o b y ono d z i a ł a ć , aby go p o z n a ć . W z a b a w i e ba­
dawczej n a t o m i a s t ten sam' m a t e r i a ł pełni tylko rolę pomocni­
czą w "d o c ie r a n iu " do z j a w i s k . Przy pomocy m ateriału dzieci
z a c z y n a j ą poz na wa ć skutki swego b e z p o ś r e d n i e g o oddziaływania
na n i e g o .
Omawiane- t r z y rodzaje zabaw s ą zabawami swobodnymi , a więc
podej mowanymi p r z e z dzieci z własnej inicjatyw y i pr z ed e wszy­
stkim indyw idualnie. Jednakże zabawy k o n s t r u k c y j n e , zwłaszcza
dzieci starszych k o n t y nu o w a n e mogą być w z e s p o l e , a w czasie
rozgrywać się mogą p r z e z kilka d n i . Ws pól ne zabawy badawcze
również są d la dzieci okazją do w s p ó l n e j wymiany d o ś w i a d c z e ń
i wniosków.
Reasumując dotychczasowe rozważania do ty czą ce zabaw ba ­
dawczych uka za nyc h w k o n t e k ś c i e zabaw m a n i p u l a c y j n y c h i kons­
t r u k c y j n y c h można w y e ks pon owa ć i c h cechy.
A. B r z e z i ń s k a w y m i e n i a dwi e grupy c e c h y zabaw b a d a wc z yc h
w u jęciu ogólnym: pierwszą stanow ią cechy d o ty czą ce dziecka
ja ko podmiotu a k t y w n o ś c i , drugą cechy s am e j aktywności oraz
sytu acji, w j a k i e j ma p r z e b i e g a ć |3 s . 4 4 | .
A nalizując z abawy b a d a w c z e , d o k o n a ć można a n a l o g i c z n e g o
podziału. Cechy grupy p i e r w s z e j znajdują s ię w sferze in te­
lektu aln ej - dziecko doskonali swą o r i e n t a c j ę w ś w i e c i e , roz­
w ija m yślenie przyczynowo-skutkowe, a w sferze zmysłowo-emo-
cjonalnej - o d b i e r a nowe w r a ż e n i a e s t e t y c z n e , p r z e ż y w a u c z u­
cia in telektu aln e, satysfak cji, z a s p o k a j a podst awowe u c z u c i a
związane z rea lizacją potrzeby d z ia ła n ia . C e c h y g r u p y drugiej
dotyczą sy tu a cji, w jakich przebiega z abawa b a d a w c z a , a w i ę c
sytu a cji n i e i n t e r personalnych - w kontaktach dziecko a zabaw­
ka, zjaw isko, przedmiot i sytuacji in te r p e r s o n a ln y c h , kiedy
dziecko d zieli się s wo i mi w r a ż e n i a m i , o z n a j m i a o d o k o n a n i u
"odkrycia" lub z a c h ę c a do t e g o samego "odkrycia" nauczyciela
lub k o l e g ę . Obydwa r o d z a j e sytuacji związane s ą z cechami
aktywności odnoszącej się do zabawy b a d a w c z e j , a w i ę c przy­
jem ności, bezinteresow ności, napięcia em ocjonalnego, ograni­
czoności w czasie i przestrzeni oraz określonego ł a d u wew­
nętrznego .
O kreślając genezę zabaw b a d a w c z y c h można p o w i e d z i e ć , że
ta k ,ja k i zabawy k o n s t r u k c y j n e wywodzą s i ę one z zabaw mani-
61
pulacyjnych. Ich źródło stanowi otaczająca dziecko rzeczyw i­
stość, która naturalnie odd ziałuje, uaktywnia i r o z w i j a jego
potrzebę poznawania ś w i a t a , żywo p r z e j a w i a n ą w o k r e s i e przed­
szkolnym.

2.3. EWOLUCJA ZABAW BADAWCZYCH

W DZIAŁALNOŚCI D Z I E C I 3-7-LETNICH

C e l em n i n i e j s z e g o rozdziału jest uzasadnienie założenia,

że r ó w n o l e g l e z r oz woj e m m y ś l e n i a d z i e c k a n a s t ę p u j e w w i e ku
przedszkolnym rozwój zabaw b a d a w c z y c h . Takie założenie zro­
dziło się pod wpływem t e z w spółczesnej psych ologii o rozwoju
m yślenia w toku d z i a ł a n i a . J edn ym z a u t o r ó w tej tezy jest
J. P i a g e t , który szczególn ie mocno p o d k r e ś l a r o l ę d ziałan ia,
zwłaszcza w fazach in teligen cji sensoryczno-m otorycznej, in ­
tu icyjn ej i konkretnych operacjach i n t e l e k t u a l n y c h , a w szcze­
gólnych okresach rozwojowych p r e z e n t u j e rozwój m y ś l e n i a w spo­
s ób b a r d z i e j całościow y niż inni autorzy |2 2 | . R ó w n i e ż p s y ­
chologowie r a d z i e c c y , m. i n . L. W ygotski, L.S. R u b in sztejn ,
D. B. Elkonin, N. N. P o d d j a k ó w , na p o d s t a w i e przeprowadzonych
badań p o t w i e r d z i l i , że rozwój m yślenia i i n n y c h p r o c e s ó w po­
z nawc z yc h u d z i e c i uwarunkowany jest k o mp l i k o w an y m i i dosko­
n al o n y m i wraz z w i e k i e m ś r o d k a m i i sposobami d z i a ł a l n o ś c i po­
z n aw c z e j ii k s z t a ł t u j e się pod wpływem d z i a ł a l n o ś c i praktycz­
nej 123 s . 2 6 1 | . W i e l e u wa g i temu z a g a d n i e n i u w b a d a n i a c h
polegających na o b s e r w a c j i j z a c h o w a n i a się dzieci w toku ich
r e a g o w a n i a na r z e c z y w i s t o ś ć i o d d z i a ł y w a n i a na n i ą p o św ię c ił
S . Szuman |3 4 | .
Jednym z r o d z a j ó w d z i a ł a l n o ś c i praktycznej w o k r e s i e n ie­
mowlęcym i poni emowl ęc ym j e s t zabawa m a n i p u l a c y j n a . Rozwija­
j ą c my ś l M. Tyszkowej |36 s . 6 8 |, że pod s t awowe rodzaje za­
baw w y r a s t a j ą z zabaw m a n i p u l a c y j n y c h , podobny- wywód można
uczynić pod wzg l ęde m' zabaw b a d a w c z y c h .
 Podczas zabaw b a d a w c z y c h d z i e c k o zdobywa o r i e n t a c j e w oto­
cze n iu . W edług J . E k ela i T. T o m a sze w sk ie g o :

" . . . O r i e n t a c j a w o t o c z e n i u p o l e g a n a j o g ó l n i e j mówiąc na
o d b i o r z e i n f o r m a c j i z a pomocą n arz ą d ó w z m y s ł o w y c h , na i c h
p r z e t w a r z a n i u w ośrodkowym u k ł a d z i e nerwowym i w y k o r z y s t y w a ­
n i u w d z i a ł a n i u . . . " |27 s . 1 9 7 | .

Sposoby z d o b y w a n ia i n f o r m a c j i D .E . B e rly n e |1 s . 5 9 -6 2 |
p rze d sta w ia w tr z e c h eta p a ch . P ie r w s z y m z n i c h je s t zachowa­
n ie , zwane m e to d ą p r ó b i ' b ł ę d ó w , d r u g im z a c h o w a n i e e k sp lo ­
r a c y jn e , które a u to r k la s y f i k u ją wg s p o s o b u d z i a ł a n i a na: re­
a k c je n asta w ia n ia recep to ró w , e k sp lo r a c ję ruchow ą i r e a k c j e
b a da w cze (p rzed e w szystkim c z y n n o ś c i m a n i p u l a c y j n e ) . Trzecim
e ta p e m z d o b y w a n ia i n f o r m a c j i je s t zach ow anie poznaw cze, a w
nim t r z y k a te g o rie : o b se rw a c ja poznawcza, k o n s t r u k c j a i ukie­
r u n k o w a n ie m y ś l e n i a , k tó re p r o w a d z i do r o z w i ą z y w a n i a p r o b l e ­
mów. Z b ie ra n ie i od rzu ca n ie in fo rm a c ji D .E . B erly n e rozpatru­
je ja k o fu n k cje ukierunkow ane m y ś le n ia n ie d a ją ce się całk o ­
w ic ie od s i e b i e o d d z i e l i ć . W edług a u t o r a :

" ...In f o r m a c j a o z n a c z a wybór s p ś r ó d a l t e r n a t y w n y c h moż­

liw o śc i. L e c z s e l e k c j a i n f o r m a c j i do o d r z u c e n i a o z n a c z a wy­
b ieran ie z pewnego z b i o r u t y c h e le m e n tó w i n f o r m a c j i , k t ó r e
można by o d r z u c i ć . . . " |1 s . 6 8 |.

W ia d o m o ś c i o zew n ętrzn ych w ła ś c iw o ś c ia c h p rz ed m io tu d z ie­

c k o zdobywa w t r a k c i e zabaw m a n i p u l a c y j n y c h , k t ó r e są p ierw ­
szym s p o so b em s a m o d zie ln e g o z b ie ra n ia i n f o r m a c j i w tym o k r e ­
sie ro z w o ju . W d z ia ła n iu swobodnym i sp on tan iczn ym d z ie c k o
w ie l o m a z m y s ła m i p o z n a j e w y g l ą d , fu n k cję i stru k tu rę przed­
m io t ó w . C z y n n o ś c i wykonywane w t r a k c i e zabaw m a n ip u la c y jn y c h
są bardzo p ro ste, co z w i ą z a n e j e s t z n ie u sp ra w n io n ą je s z c z e
m otoryką o g ó ln ą i m anualnym i czy n n o ściam i oraz sła b ą z n a jo ­
m o śc ią u żytkow ą f u n k c j i b a d a n y c h p r z e d m io t ó w i ich budowy.
Wg D . E . B e r l y n e 'a o k r e s ten je s t p ie r w s z y m i d ru g im etapem
z d o b y w a n ia i n f o r m a c j i , a w ięc zachow aniem m eto d ą p ró b i błę­
dów o r a z z a ch ow a n iem e k s p l o r a c y j n y m .
W o k resie przed szk oln ym zabawa m a n i p u l a c y j n a p r z e r a d z a
się w zabawę b a d a w c z ą . D z i e c i m łodsze ce ch u je je sz cz e zacho-
w an ie m e to d ą p r ó b i błęd ów , n a to m ia st d z ie ci sta rsze - zacho­
w anie p o z n a w c z e , p r z y czym temu p o z n a w a n iu p r z e d m i o t ó w i z ja ­
w is k t o w a r z y s z y zaw sze zach ow an ie e k sp lo ra c y jn e . B a rd z ie j
z ło żo n e form y d z i a ł a l n o ś c i d z i e c k a w y z n a c z a j ą dwa p o d sta w o w e
typy je g o m y śle n ia w o k r e s ie p rzed szk o ln y m : m y śle n ie senso­
ry c z n o - m o t o r y c z n e i m y śle n ie k o n k re tn o -o b ra zo w e .
W r o z w o ju d z i a ł a l n o ś c i d zia ck a , a w ięc t a k ż e w zabaw ie
b a d a w cze j, zachodzi w sp ó łis tn ie n ie tych dwóch ty p ó w m y ś le n ia .
Zatem w y d a je się w łaściw e w y o d ręb n ien ie a n a l o g i c z n y c h do
w ym ien io n y c h ty p ó w m y ś l e n i a d z i e c k a , e ta p ó w r o z w o j u zabaw ba­
daw czych .
E tap p i e r w s z y o b e jm o w a ły b y zabawy b a d a w cz e w yzna­
czane p rz e z m y śle n ie s e n s o r y c z n o - m o t o r y c z n e , w k t ó r y c h d z ie ­
ci z d o b y w a ją u m i e j ę t n o ś c i u sta la n ia g lo b a ln y ch , n ie z r ó ż n ic o -
wanych zw iązk ów m ię d z y p r z e d m i o t a m i » j s w i s k a m t o ra z , p o z n a j ą
cechy o b iek tó w .
Jed n ą grupę zabaw s t a n o w i ą t e zabawy b a d a w c z e , w których
d zie ci o d k r y w a ją u k r y t e (n ie z e w n ę trz n ie ) w ła śc iw o śc i przed­
m iotów i z ja w isk (n p . w ła śc iw o śc i p iask u suchego, m okrego,
d ź w ięk u d e r z a n y c h p r z e d m i o t ó w o p r z e d m i o t y itp .), le cz n ie
p o tra fią je sz cz e ró żn ico w a ć t y c h w ł a ś c i w o ś c i n a i s t o t n e i n ie­
isto tn e . S tą d w y n ik a ją c h a o ty c z n e d z ia ła n ia d z ie ci r e a liz o ­
wane m eto dą p ró b i b łę d ó w , ta k że d z i e c i - do o d k r y w a n ia d o ­
chodzą przypadkow o.
D ru ga g r u p a t o te zabawy b a d a w c z e , w któ rych d z i e c i rów­
n ież s t o s u j ą m etodę p r ó b i błęd ó w , le cz ic h od k ry w a n ie nowego
z ja w isk a , w ł a ś c i w o ś c i p r z e d m i o t u , uwarunkowane je s t j u ż ana­
liz ą p o p ełn io n y ch b łę d ó w , a w yn ik i t e j a n a liz y wykorzystywa­
ne s ą do d a l s z y c h d z ia ła ń . D z i e c k o do t y c h . d a l s z y c h d z i a ł a ń
wprowadza j a k i e ś z m ia n y.
O g ó ln ie p o w i e d z i e ć m ożna, że n a tym p i e r w s z y m e ta p ie roz­
w oju zabaw b a d a w cz ych d z i e c k o o p a n ow u je u m i e j ę t n o ś ć zdobywa­
n i a i n f ormac j i . Ten s p o s ó b z d o b y w a n ia i n f o r m a c j i w t o k u w ł a ­
snej d z ia ła ln o śc i je st ch a ra k te ry sty c z n y d la d z ie ci młodszych,
a le w y stę p u je ta kże i u sta rsz y c h . P r z e jśc ie do w yższ eg o e ta ­
pu j e s t bowiem p ł y n n e .
W edług k o n c e p c j i J . P ia g e ta , okres do 2 r o k u ż y c i a dzie­
cka to okres in te lig e n c ji se n s o r y c z n o -m o to r y c z n e j, c z y l i in­
t e l i g e n c j i u ja w n ia ją ce j s ię w d z ia ła n iu . A u tor n ie a n a liz u je
fo rm je j w ystęp o w ania w in n ych p ó ź n ie jsz y c h okresach. Mówi
je d n a k o tzw . re a k c ja c h o k r ę ż n y c h w tó rn y ch w y s t ę p u ją c y c h
w n astęp n ych sta d ia ch |21 s. 2 2 2 |.
N .N . P o d d ja k o w w s k a z u j e na z w i ą z e k sw ej te o r ii z te o r ią
J. P ia g e ta w y k a z u ją c , że od p o z io m u a k t y w n o ś c i o rie n ta cy jn o -
badaw czej z a le ż y p r z e jś c ie od m y ś l e n i a se n so ry c z n o -m o to ry c z -
n e g o do k o n k r e t n o - o b r a z o w e g o . M y ś l e n i e s e n so r y c z n o -m o to r y c z ­
ne o z n a c z a u P o d d ja k o w a m y ś l e n i e k o n k re tn o -ru ch o w e . A u tor
p isz e '

" . . . Ś c i s ł y z w i ą z e k m y ś l e n i a k o n k r e t n o - r u c h o w e g o z prak-^
t y c z n y m i p r z e k s z t a ł c e n i a m i s y t u a c j i w y z n a c z a zarówno j e g o
z a b e ty , ja k i n i e d o s t a t k i . M o ż liw o śc i p r z e k s z t a ł c e n i a przez
d z i e c i r e a ln y c h o b iektó w s ą o g r a n ic z o n e , i c z ę śó w ła ś c iw o ś c i
może b y ć w y k r y t a j e d y n i e w t o k u o p e r o w a n i a w yobrażeniam i tych
o b ie k t ó w . T a k i e op erow n ie obrazam i w y s t ę p u je ja k o m y ś le n ie
k o n k r e t n o - o b r a z o w e , c h a r a k t e r y z u j ą c e s i ę w z g l ę d n ą swobodą
k s z t a ł t o w a n i a i z m i e n i a n i a w y o b r a ż e ń . . . " 123 s . 2 6 5 1 .

Mówić można z a te m o k o le jn y m ., d r u g i m e t a p i e roz­

w o ju zabaw b a d a w c z y c h , w yznaczonych p r z e z m y ś le n ie k o n k r e t­
n o -o b ra zo w e . S ą n im i zabawy b a d a w c z e , w k t ó r y c h d z i e c k o mo­
że r o z w i ą z y w a ć z a d a n ia, dokonyw ać odkryć w p ła s z c z y ź n ie wy­
obrażeń. P rz e ja w ia się to w n i e k t ó r y c h momentach z a b a w y , gdy
d zie ck o , bez u d z ia łu d z ia ła ń p ra k ty czn y ch , p o t r a f i w ykryć
cechy i s t o t n e przedm iotów o ra z b a rd zie j zło żo n e z w ią z k i.
W p o n iż sz y c h p rzy k ła d a ch zabaw b a d a w c z y c h piaskiem u dzie
cka 4 - ł e t n i e g o i 6 -le tn ie g o w id oczn e są is t o t n e r ó ż n i c e w my­
ś le n iu .

A n etk a J . 4 : 1 . czas t r w a n i a za b a w y : 10 m i n . :

G ru p a d z i e c i baw i s i ę fo rem k a m i w p i a s k o w n i c y . A n e t k a
n a s y p u j e s u c h y p i a s e k do f o r e m e k i od w ra ca j e , by p o w s t a ł a
"b ab k a ". "B a b k i" ro z s y p u ją s i ę . W e f e k c ie k i l k a k r o t n e g o na­
b i e r a n i a p i a s k u A n e t k a d o k o p u j e s i ę do p i a s k u w i l g o t n e g o .
" B a b k i " z a c z y n a j ą p r z y b i e r a ć k s z t a ł t , a l e pew na i c z ę ś ć j e s z ­
c z e s i ę o b s y p u j e . A n e t k a p a t r z y c h w i l ę na " b a b k ę " , j a k b y z a ­
s t a n a w i a ł a s i ę . O k l e p u j e " b a b k ę " d e l i k a t n i e w tym m i e j s c u ,
g d z i e z n a j d u j e s i ę j e s z c z e t r o c h ę s u c h e g o p i a s k u . P i a s e k ob­
s y p u j e s i ę . A n e t k a p r ó b u j e z a t r z y m a ć go r ę k ą . N i e u d a j e s i ę .
O k l e p u j e " b a b k ę " w m i e j s c u , g d z i e j e s t mokry p i a s e k . P a t r z y
w d o ł e k , z k t ó r e g o b r a ł a p i a s e k . O d d z i e l a p i a s e k s u c h y i na­
sypu j e do f o r e m k i t y l k o t e n w i l g o t n y . O k l e p u j e f o r e m k ę , od­
w r a c a , u ś m i e c h a s i ę . Mówi do M a r z e n k i : " Z o b a c z , b a b k a ! " . Po­
nownie n a b i e r a w i l g o t n y p i a s e k do fo r e m e k i u s t a w i a c a ły rząd
"b ab ek".

Robert S z . 6 ;2 , c z a s t r a w n i a zabwy 30 m i n . :

R o b e r t w y b i e r a p i a s e k , z e s y p u j e go na c o r a z w i ę k s z y k o ­
p i e c . P r z y g l ą d a s i ę dużemu w g ł ę b i e n i u . W kład a r ę k ę do śro d k a .
W y b ie ra p i a s e k z d o ł k a , p r z y g l ą d a s i ę , znowu w y b i e r a . Wybrał
j u ż na g ł ę b o k o ś ć 30 cm. Mówi : " G r z e s i e k ! Z o b a c z , mam s t u d n i ę " .
Z a b i e r a dwa w i a d e r k a , p r z y n o s i w o d ę . Do s t u d n i w lew a wodę
z j e d n e g o w i a d e r k a . Woda s z y b k o w s i ą k a . R o b e r t s z y b k i m r u ­
chem wlewa wodę z d r u g i e g o w i a d e r k a . P a t r z y j a k woda w s i ą k a .
Znowu i d z i e z dwoma w ia d e r k a m i po w odę. B i e g n i e . Do s t u d n i
wlewa od r a z u dwa w i a d e r k a w o d y. Woda znowu " u c i e k a " . R o b e r t
r o z g l ą d a s i ę . D o c h o d z i do w o ź n e j , k t ó r a w s a d z a f l a n c e k w i a ­
tów na k l o m b i e . Urywa k a w a łe k p a p i e r u spod; k w i a t ó w , n a k t ó ­
r y c h l e ż ą . Wraca do p i a s k o w n i c y . P a t r z y wody j u ż n i e ma. Wy­
k ł a d a dno d o k ł a d n i e p a p i e r e m . I d z i ę po w odę. Wlewa do d o ł k a .
O b s e r w u j e . Woda na c h w i l ę z a t r z y m a ł a s i ę . R o b e r t w o ł a , p o d ­
s k a k u j e : " S t u d n i a , s t u d n i a , s t u d n i a ! " . Po c h w i l i woda znowu
w s i ą k a . R o b e r t w z i ą ł w i a d e r k o , b i e g n i e po w o d ę . P r z y n o s i ,
n a c h y l a s i ę nad s t u d n i ą , r ę k ą p o p r a w i a p a p i e r , k t ó r y rozmókł
i p r z e r y w a s i ę . W ia d e r k o z wodą s t a w i a na d e s c e . P a t r z y w do­
ł e k , j a k r e s z t a wody w s i ą k a . W y c h o d z i z p i a s k o w n i c y . I d z i e
w s t r o n ę klom bów . P r o s i woźną o w o r e c z e k f o l i o w y od k w i a t ó w .
D o s t a j e g o . Wraca do p i a s k o w n i c y . K u c a , w y c i ą g a mokry p a p ie r,
w k ła d a w o r e c z e k . W y c ią g a i p r z e r y w a dwa j e g o b o k i . W y ś c i e l a
nim dójł i ś c i a n y . W o ła : " G r z e s i e k ! p r z y n i e ś dwa k a m i e n i e ! " .
G r z e ś p r z y n o s i . R o b e r t k ł a d z i e k a m i e n i e na w y s t a j ą c y c h rogach
w orka . W s t a j e , wlewa do s t u d n i wodę z w i a d e r k a . S i a d a na des­
ce i p a t r z y na s t u d n i ę . Woda s t o i . R o b e r t u ś m i e c h a s i ę . Mówi
do p r z y g l ą d a j ą c e g o s i ę obok G r z e s i a : " W i d z i s z ! N i e u c i e k a ! " .

W p rztoczon ych dwóch zabaw ach p r o c e s m yślow y je s t ja k o ­

ś c i o w o i n n y . V! z a b a w i e d z i e c k a m ł o d s z e g o t o k m y ś l i p rz e b ie ­
gał pod wpływem k o l e j n y c h s y tu c ji w zab aw ie. P o c z ą t k o w e , pró­
 by u s t a w i a n i a "b ab k i" o k a za ły się n ie sk u te c z n e , le cz w d a l­
szym d z i a ł a n i u , gd y w s p o s ó b przypadkow y d z ie c k o dokopało s i ę
do w i l g o t n e g o p iach u , "o d k ry ło " n i e z n an e d otych czas w ła ś c i­
w ości p iask u suchego i m okrego.
D z ie w c z y n k a " o d k r y ł a " te w ł a ś c i w o ś c i m e to d ą prób i błędów.
W momencie o d k r y c i a w y r a ź n i e sk u p iła uwagę i w s p o s ó b myślowy
u ję ła p o sz cz e g ó ln e s k ła d n ik i sw eg o d z i a ł a n i a d o k o n u ją c wyod­
r ę b n ie n ia cech i s t o t n y c h , co p r z e j a w i ł o się z k o le i w k ilk a ­
k r o tn y m u s t a w i a n i u "babek" ty lk o z m okrego p i a s k u . D o strze­
gła zw iązek : p i a s e k mokry - szty w n o s to ją c a "b ab ka". Odkrycie
w y w o ła ło u n i e j u c zu c ie radości i r e a k c ję sło w n ą : "Zobacz,
"b ab k a !" .
W d ru g ie j zabaw ie proces m y śle n ia p r z e b ie g a ł w wyższym
sta d iu m . C h ło p ie c o b s e r w u j ą c w s i ą k a n i e wody ( z j a w i s k o w ł o s -
k o w a to w o śc i), dokonał prób d r o g ą c z y n n o ś c i , co może świadczyć,
że z a c h o d z iły w je g o m y śla ch ro zm aite o p e r a c je . Sta w ia ł h i ­
p otezy i spraw dzał je p r z y pomocy s z e r e g u czynności - n a j­
p i e r w u ł o ż y ł na d n i e stu d n i gruby p a p ie r , p ó ź n ie j w y ś c ie lił
c a ł y d o ł e k w orkiem f o l i o w y m . W ykrył z a l e ż n o ś c i p rz ycz yn ow o -
sku tkow e.
J e ż e l i d zie ck o we w c z e ś n i e j s z y m o k re sie ro zw o ju , w t r a k ­
c ie zabawy n a p o t y k a ja k iś pro blem , p ró b u je go rozwiązać me­
t o d ą prób i błęd ów , n a to m ia s t w p ó ź n ie jsz y m o k r e s i e , w miarę
z d o b y w a n ia d o ś w i a d c z e ń , z a n im p o d e j m i e p r ó b ę , w yobraża s o b i e ,
a w ię c p r z y w o ł u j e w m y ś l i obrazy ju ż znane i s t o s u j e j e w no­
w ej sy tu a c ji.
W k la sy fik a c ji J . P ia g e ta 121 s. 2 7 - 3 8 1 m y ś l e n i u konkretno-
-obrazowemu odpowiada o k r e s w yobrażeń p rz e d o p e ra c y jn y c h , k tó r y
t r w a od 2 . do 7 - 8 , r o k u ż y c i a d z ie ck a . D o p iero p ó ź n ie j pojawia­
ją się o p e r a cje lo g ic z n e . W z a b a w a c h b a d a w cz ych d z i e c k o od­
kryw a z w i ą z k i m i ę d z y p r z e d m i o t a m i , zja w isk a m i, u s t a l a ich wza­
jemne z a l e ż n o ś c i , n ie je d n o k r o tn ie p rz y w o łu je znane j u ż o b r a ­
z y um ysłow e, aby n p . zastosow ać je w nowej sy tu a c ji.
N .N . P o d d ja k ó w n a w i ą z u j ą c do p r a c y J . P i a g e t a w ym ienia
dwa p o ś r e d n i e e ta p y w ro z w o ju m y ś le n ia ko nkretno-ob razow ego.
67
I c h w y s t ę p o w a n i e w a r u n k u ją m . i n . zabawy b a d a w c z e . P ie r w s z y m
z n ich je s t p e łn ie jsz e o d tw o rze n ie różnorodności cech przed­
m io tó w , k tó r e w y stę p u ją n ie w lo g i c z n y c h , le cz w rz e c z y w is­
tych zw iązk ach . W zabawach b a d a w c z y c h d z ie ci w y o d rę b n ia ją
drugorzędne cechy i w ła ściw o ści p rzed m iotów i z ja w isk , które
w a r u n k u ją d a l s z e d z ia ła n ia , sta n o w ią ic h p od staw ę, a przez
to p o z w a l a j ą odkryw ać je j a k b y na nowo

" . . . D r u g ą w ła ś c iw o ś c ią m y śle n ia k o n k retn o -o b razo w ego je st

o d z w i e r c i e d l e n i e r u c h u w z m y s ło w e j f o r m i e oraz w sp ó łz a le ż ­
n o ś c i od r a z u k i l k u p r z e d m i o t ó w . Można s ą d z i ć , ż e w ła ś n ie t a
c e c h a s t a n o w i p o d sta w ę o b r a z o w e g o p o z n a w a n ia p r z e z d z i e c i w
w ieku p r z e d s z k o l n y m p o d sta w o w y c h z a l e ż n o ś c i k i n e m a t y c z n y c h . . . "
I 23 s . 1 4 8 1 .

W z a b a w ie b a d a w c z e j d z ie ci p o zn a ją n ie ty lk o kin em a ty cz­
ne z a l e ż n o ś c i , a le rów nież in n e z zakresu przyrody n ie o ż y w io ­
n e j, np. w ie le p o d sta w o w y c h z j a w i s k z za k resu m e ch a n ik i, ter­
m od yn am ik i, a k u sty k i, o p ty k i, e le k try c z n o śc i i elektrom agn e­
tyzm u.

2 .4 . ROLA ZABAW BADAWCZYCH W ROZWOJU I WYCHOWANIU

R o z p a tr y w a n e w t e j pracy z a g a d n ie n ie zabaw b a d a w c z y c h
z w ią z a n o z o g ó ln y m i z a ł o ż e n i e m ! p ro b le m a ty k i zabaw, wynikają­
cymi z t e z te o r ii czy n n o ści. O p ie r a ją c się na t y c h t e z fa c h
S. Szuman u k a z a ł m .i n . y j a k na t l e a k tyw n ości w ła sn e j d zieck a
k sz ta łtu je się je go ro z w o j. A u to r p i s z e :

" . . . O d w e w n ę tr zn e g o s t a n u o r g a n iz m u z a l e ż y | . . . | c h a r a k ­
t e r a k t y w n o ś c i w ł a s n e j d z i e c k a na danym e t a p i e r o z w o j u , jako
że "wewnętrznym ś w i e c i e o r g a n i z m u " r o d z ą s i ę w ł a s n e p o t r z e b y
i d ą ż e n i a d z i e c k a z a l e ż n i e od s t a n u e w o l u c y j n e g o j e g o o r g a ­
nizmu | . . . | , k t ó r y z o s t a j e o s i ą g n i ę t y p r z e z o r g a n i z m d z i e c ­
ka w danym w ieku . . . " |32 s . 150 f .

A ktyw n ość w ł a s n ą t r a k t u j e S. Szuman j a k o a u to sty m u la to r

r o z w o ju d z i e c k a . Wytworem i domeną t e j aktyw n ości je s t zaba­
wa. A w ię c d z i e c k o d zię k i z a b a w ie sta je się czynnym w sp ó ł­
tw ó r cą w łasn ego ro zw o ju p s y c h i c z n e g o . W r ó ż n y c h r o d z a ja c h z a ­
baw k s z t a ł c i d zie ck o różne fu n k cje p sy c h ic z n e , zdobywa wiado­
m ości i u m ie ję tn o śc i p o t r z e b n e do d a l s z e j d z i a ł a l n o ś c i . Włas­
na a k t y w n o ś ć p rz e ja w ia ją c a 1 s ię w zabaw ie je s t wg a u to r a czyn­
n ik iem ro zw o ju d z i e c k a .
Ta k w i ę c i zabawę b a d a w c z ą n a l e ż y traktow ać ja k o czy n n ik
p sy ch iczn e g o i fiz y c z n e g o ro zw o ju d z i e c k a . Ma z a te m zabawa
b a d a w cz a w a r t o ś ć . s t y m u 1 u j ą c ą te n ro zw ó j.
Zabawa b a d a w c z a p o w o d u je rozw ój uczuć in te le k tu a ln y c h -
c ie k a w o śc ij z a in te r e s o w a n ia , p r z y je m n o ś c i, za d o w o le n ia i trium­
fu p ły n ą cego z u zy sk a n ia sukcesu po d o k o n a n iu o d k r y c i a . W oma­
wianym r o d z a j u zabaw d z i e c k o z a sp o k a ja p o trzeb y poznawcze,
poszerza z a k r e s w ia d o m o ści. Sp o n ta n ic zn a , n i e o g r a n i c z o n a dzia­
ła ln o ść b a d a w c z a d z i e c k a p o z w a l a na s a m o i s t n ą , n a jtr a fn ie j­
szą re g u la c ję n a tę ż e n ia i te m p a p r z e b i e g u procesów poznaw­
czych. Zabawa b a d a w cz a je s t ś r o d k i e m r o z w i j a n i a m y ś l e n i a sen-
so ryczn o -m o to ryczn eg o i ko n k retn o -o b razo w ego u k ie r u n k o w a n e g o
na p o z n a n i e isto tn y ch z w ią z k ó w w d z i e d z i n i e przyrody n ie o ż y ­
w io n e j. Obok m y ś l e n i a , zabaw a b a d a w cz a w z b o g a c a w r a ż e n ia , spo­
strz e że n ia , r o z w ija w yob ra źn ię, pom ysłow ość, u m i e j ę t n o ś ć kon­
c e n tr a c ji uwagi i sk u p ie n ia się w c z a sie b a d a n ia , o d k ry w a n ia .
U czy c i e r p l i w o ś c i , w y trw a ło ści, w y tr zy m a ło ści, bowiem d z i e c ­
ko w t r a k c i e b a d a n ia n ie z w r a c a uw a g i na n i e d o g o d n o ś c i spo­
wodowane w a ru n k a m i, w ja k ic h zabawa s i ę odbywa, n ie c z u j e np.,
że k l ę c z y na twardym p o d ł o ż u itp .
W c z a sie a k t y w n e j m a n i p u l a c j i w po z n a w a n iu p r z e d m io tó w
c z y z j a w i s k w zabaw ie b a d a w czej d zie ck o d o k o n u je b a rd zie j
lu b m niej p re c y z y jn y ch d z ia ła ń .n p . w ten sposób u sta w ia k lo ­
cki na a u c i e , aby n i e sp a d ły i aby p r z e w i e ź ć ic h ja k n a jw ię ­
c e j, równoważy p r z e d m i o t y na wadze i t p . Zabawy badaw cze wpły­
w ają w ięc na r o z w ó j spraw ności fiz y c z n e j^ a ta k ż e na rozw ój
ro zu m ie n ia s k u te c z n y c h , m o ż li w y c h s posobów m y ś l e n i a . W ie l e
zabaw b a d a w c z y c h odbywa s i ę na p o w i e t r z u . W o g ro d z ie przed­
szkoln ym , na ł ą c e , nad r z e k ą , w le sie d zieck o ma n a j w i ę c e j
m o ż l i w o ś c i do p o d e jm o w a n ia t y c h z a b a w . Gdy o t a c z a j ą c a rz e c z y ­
w isto ść nasuwa d z i e c k u w ł a ś n i e t a k i e m ie jsc e zabawy, przyczy­
n ia się p o n a d t o do o g ó l n e g o ro zw o ju zdrow otn ego d zie ck a .
D l a w i e l u o b s e r w a t o r ó w zabaw a b a d a w cz a może m ie ć w a r t o ś ć
d i a g n o s t y c z n ą . Podstawowym i b a r d z o ważnym obowiązkiem
n a u c z y c ie la je s t n ie u sta n n e p o z n a w a n ie swych wychowanków. Każ­
dy n a u c z y c i e l d o s k o n a l e z d a je so b ie spra w ę z tego , że p o d sta ­
wą p r a w i d ł o w e j o rg a n iz a c ji p r o c e s u wychow aw czego je s t wszech­
s t r o n n a z n a jo m o ś ć d z i e c i . W sy tu a c ji p r z e d s z k o l a p r o b l e m ten
n a b ie ra s z c z e g ó ln e g o z n a cze n ia , p o n ie w a ż z p s y c h o l o g i c z n e g o
pu n k tu w i d z e n i a w ie k p r z e d s z k o l n y je s t ważnym o k r e s e m w życiu
czło w iek a , okresem , w którym tw o r z ą s i ę zręby o s o b o w o ś c i, okre­
sem, w k tó r y m w każdym p r z e d z i a l e w ie k u s z c z e g ó l n i e wyraź­
n ie w y stę p u ją r ó ż n ic e in d y w id u a ln e w ro zw o ju i n t e l e k t u a l n y m ,
e m o c jo n a ln y m , sp ołeczn y m i fiz y cz n y m , w y n ik a jące z różnych
przyczyn. Aby d a ć p o d s t a w y do d a l s z e g o r o z w o j u w sz y s tk ic h s f e r
o sobow ości, n ależy z a te m d o k ł a d n i e poznać każde d z i e c k o i każ­
demu s t w o r z y ć o p t y m a ln e w a r u n k i d l a je go in d y w id u a ln e g o r o z ­
w o ju . Is tn ie je z a l e ż n o ś ć m ię d z y poznawaniem d z i e c k a a wynika­
mi w ych o w a n ia . M. P rz ełą cz n ik o w ą |2 6 | , tw ie rd z i, ż e w e d łu g
p o s tę p ó w w r o z w o j u d z i e c k a n a u c z y c i e l p o w in ie n o c e n i a ć sw o ją
pracę. Zatem gdy d o k o n u j e on d i a g n o z y zm ian w o s o b o w o ś ci d z ie­
cka, a przez to o b s e r w u j e w y n i k i w ł a s n y c h o d d z i a ł y w a ń w ycho­
w aw czych, może r ó w n o c z e ś n i e w y c i ą g n ą ć w n i o s k i d o t y c z ą c e sty ­
m ulow ania d a l s z e g o r o z w o ju d z i e c k a . Także zabawy badawcze s łu ­
ż y ć mogą obydwu f u n k c jo m .
0 pozn a w a n iu d z i e c i tr a k tu je w ie le p u b lik a c ji. S zcze g ó l­
n ie t r a f n e są tu jed n ak s ł o w a A. Ja n o w sk ieg o :

" . . . P o z n a w a n i e u c z n ió w j e s t | . . . | z b i e r a n i e m ' d a n y c h umoż­

l i w i a j ą c y c h p r o w a d z e n ie p r a c y w ychow aw czej o p a r t e j n a r a c j o ­
n a l n y c h p o d s t a w a c h . J e s t t o w i ę c d z i a ł a n i e s ł u ż e b n e wobec p r o ­
c e su : w ych ow an ia , a ja k o t a k i e może zajmować w j e g o ramach
r ó ż n e m i e j s c a : r ó ż n e bowiem mogą być c e l e d z i a ł a ń r o z p o z n a w ­
c z y c h f . . " 114 s . 8|
W dalszym c i ą g u a u to r z a z n a c z a : " . . .Musim y | ...| dobrze
zdawać s o b i e spraw ę z t e g o , że p o z n a w a n ie u c z n i ó w je s t pod­
p o r z ą d k o w a n e n asz ym c e lo m wychowawczym i podejmowane z m y ś l ą
o zw iększen iu sk u te c z n o śc i ty ch o d d z ia ły w a ń . W przeciwnym wy­
padku t r u d n o hy d l a n i e g o z n a le ź ć ja k ie ś u z a s a d n i e n i e . . . " 114
s. 2 1 1 |.
P o z n a w a n ie d z i e c k a n i e je s t s p ra w ą ł a t w ą - wymaga oho od
n a u c z y c ie la s t o s o w a n i a r ó ż n y c h m eto d , a m ię d z y in n y m i obser­
wowania go w r ó ż n y c h ko n tretn ych sy tu a c ja ch w p rze d szk o lu .
Jed n ą z ta k ic h sy tu a c ji je s t zabawa. W z a le ż n o śc i od te g o ,
w ja k im r o d z a ju zabawy o b s e r w u j e się d zie ck o , można u z y s k a ó
cenne in fo rm a c je o je g o po zio m ie ro zw o ju p s y c h o f i z y c z n e g o .
P r z e d m io t e m p o z n a w a n ia może byó m . i n . z a s ó b w ia d o m o ś c i d z i e ­
cka o o to c z e n iu sp o łeczn y m , p rz y ro d n iczy m , t e c h n i c z n y m , umie-
ję tn o śó za ch ow a n ia c i ą g ł o ś c i lo g ic z n e j p o szczegó ln y ch ogniw
zabawy, p o m y sło w o ści, rozw ój zabawy, m y śle n ia , w y o b r a ź n i, pa­
m ię c i, sp o strze ga w czo ści, sto p ie ń sk u p ie n ia u w a g i, u m ie ję t­
n ość o d w z o ro w y w a n ia , o d tw a rz a n ie , o g ó l n a s p r a w n o ś ć ru c h o w a ,
spraw ność rąk, tem p o p r a c y , u m ie ję tn o ść p o d p o r z ą d k o w a n ia s i ę
regu łom , n a w ią z y w a n ie k o n ta k ó w s p o ł e c z n y c h , w sp ó łd z ia ła n ie
z ró w n ie śn ik a m i, in ic ja ty w a itp .
P r z e d m io t e m o b s e r w a c j i d z i e c k a w z a b a w i e b a d a w c z e j może
byó z arów n o je g o aktyw ność i n i e w e r b a ln a ,j a k i a k t y w n o ś ć w er­
b a ln a .
W z a k re sie a k t y w n o ś c i w e r b a l n e j b a d a ć można s y s t e m ję z y ­
kowy d z i e c k a , je d n a k ż e w m a łe j m ie r z e , g d y ż w z a b a w i e badaw­
czej mowa j e s t u b o g a w s t o s u n k u do d u ż e j a ktyw n o ści d z ie c k a
w d z ia ła n iu .
W ięk sze p o le m o ż liw o ści o b se rw a c ji r o z w o j u s t a n o w i aktyw­
ność n ie w e r b a ln a . W tra k c ie zabawy b a d a w c z e j , c z y li w tra k c ie
p ie rw szy c h kon taktów z nowym p r z e d m i o t e m , z ja w isk ie m , s y tu a ­
c ją , d z ie ci za u w a żają c sk u tk i sw ego d z i a ł a n i a r e a g u j ą najczę­
ście j u ś m ie c h e m , k ilk a k ro tn y m p o w t a r z a n ie m c z y n n o ś c i w c e l u
u p ew nienia s i ę o "o d k ry c iu ", o z n a jm i a n i e m s o b i e , k o le d z e , na­
u c z y c ie lo w i, za ch ęca n iem i n n y c h do t e g o samego "o d k ry c ia ".
D o z n a j ą w ówczas u c z u ć zło ż o n y ch . Zabawa ba da w cza d a j e za tem
m o ż liw o śc i obserw ow a n ia sposobów r e a g o w a n i a d z i e c i na " o d k r y ­
c ie " czegoś, a w ię c ic h p o z io m u r o z w o ju e m o cjo n a ln e g o .
Zabawy b a d a w c z e d a j ą t a k ż e o k a z ję do z a o b s e r w o w a n i a t e g o ,
czy d zie ck o p o tra fi swe d z i a ł a n i a u sp ra w n ić , w ja k im sto p n iu
i ja k i je s t poziom je g o s p r a w n o ś c i m a n u a ln y c h w s t o s u n k u do
p o z io m u r ó w i e ś n i k ó w .
Na p o d s t a w i e śle d z e n ia zach ow ania d z i e c k a , je g o w y p o w ie ­
dzi w tra k c ie zabaw y o c e n i ć m ożna r o z w ó j procesów poznawczych,
a w ię c w r a ż l i w o ś c i na p ro b lem y - u m ie ję tn o ść ic h d o strze g a n ia ,
u m ie ję tn o ść k o n c e n tr a c ji i sk u p ie n ia w c z a s ie b a d a n ia , "odkry­
w a n ia ", a także zakres o p e r a c j i m yślow ych i to k rozu m ow a n ia .
Ta k w i ę c zabawa badaw cza p o s i a d a z a ró w n o w a r t o ś ć s tym u lu ­
ją cą , ja k i d ia g n o sty cz n ą . Pom aga bowiem n i e ty lk o d o strzec
n ie k tó r e cechy p sy c h o fiz y c zn e d zie ck a , a le ró w n ież p o k ie ro ­
wać d a l s z y m ic h r o z w o je m oraz k sz ta łto w a n ie m u d z ie ci elemen­
tarn ych p o ję ć z zakresu przyrody n ie o ż y w io n e j. R o z w ija n ie
u d z ie ci o rie n ta c ji w sfe rze z ja w isk fiz y c z n y c h p r o w a d z i m .in .
do z a s p o k o j e n i a p o trzeb y p o z n a w cz e j. D z ie c i, k tó re m a j ą w p e ł­
ni za sp o k o jo n e p o trzeb y są ła tw ie js z e do p r o w a d z e n i a w proce­
sie wychowawczym w p r z e d s z k o l u , le p ie j n a w ią z u ją k o n ta k ty
z o to czen iem , c h ę tn ie ic h p o s z u k u ją , są "o tw a rte " na r o z w i ą ­
z y w a n ie p r o b le m ó w , dobrze so b ie z n im i radzą. Z a d a n ie m przed­
sz k o la je st w ła ściw e k ie ro w a n ie w szech stron n ym r o z w o je m d z ie ­
cka.
Jed n ak że, ja k zauw ażył S. Szuman, na p l a n p i e r w s z y w tym
o k resie "...p o w in n a się wysuwać a k t y w n o ś ć .w ł a s n a d z i e c k a , poz­
w a l a j ą c a mu c z y n n i e poz n a w a ć św ia t rzeczy i lu d z i, ro z w ija ć
w nim s w o j ą w ł a s n ą , d z ie cię cią , p o sz u k u ją c ą i tw ó rczą d z ia ­
ła ln o ś ć ." I 32 s . 150I .
Z a te m n a u c z y c i e l p rze d szk o la p o w in ien być z o rie n to w a n y
w ty m , ja k a je st ro la c z te r e ch cz y n n ik ó w w r o z w o ju d z i e c k a ,
a przede w szystk im w ła sn e j a k t y w n o ś c i w y ch o w a n k a . Je ż e li bę­
d zie on u m i a ł d o strzec zn a cze n ie w ła sn e j aktyw n ość d zie ck a
p rz e ja w ia ją c e j się w zabaw ie b a d a w cz e j, poszerzy swą w i e d z ę ,
 k t ó r ą w p r a c y w y ch o w a w c z e j b ę d zie u m ia ł w y k o r z y s t a ć z p o ży t­
kiem d l a wychowanków.

2 .5 . SPONTANICZNOŚĆ I WYCHOWAWCZE KIEROWANIE

ZABAWĄ BADAWCZĄ

"P ro g ra m w y c h o w a n ia w p r z e d s z k o l u " |2 4 | s y s t e m a t y z u j e wia­

dom ości d l a d z i e c i na t e m a t przyrody żyw ej i n ie o ż y w io n e j.
Je śli je d n a k z a g a d n ie n ia z zakresu przyrody żyw ej b y ł y tem a­
tem w i e l u prac, to za g a d n ie n io m przyrody n ieo ży w io n ej poświę­
cono d o t y c h c z a s m niej u w a g i. D z ie ci bardzo w cześn ie in te rsu -
ją się np. rucham i c ia ł m a te ria ln y ch o r a z warunkami i przy­
cz y n a m i , na s k u t e k k tó ry ch c ia ła p o r u sz a ją się lu b p o z o s t a j ą
w spoczynku. B a d a ją w ła ś c iw o ś c i c ia ł sta ły c h i c ie c z y . Wykry­
w a ją w ię c w t r a k c i e sw ych różnorodnych d z ia ła ń z ja w is k a do­
s t r z e g a l n e zm ysło w o , którym i za jm u ją s i ę różne d z i a ł y fiz y k i -
staty k a, kin em a ty ka , dyn am ika, te r m o d y n a m ik a , optyka, akus­
ty k a czy te ż e le k tr y c z n o ś ć i m agnetyzm . N iek tó re z a g a d n ie n ia
z w ym ien ion yc h d z i a ł ó w fiz y k i u w z g lę d n ić , program w ychow ania
w p rzed szk o lu , w d z ia le "W ychow anie t e c h n i c z n e " . Są t o je d ­
nak t r e ś c i do r e a l i z a c j i z d ziećm i 6 - l e t n i m i . Z agad n ien ia
programowe d l a d z ie ci 3, 4, 5 -le tn ic h u m ie s z c z o n e s ą c z ę ś c io ­
wo w d z i a l e "W ych ow an ie u m ysło w e". P o z n a w a n ie o t o c z e n i a spo­
łeczn eg o i te ch n ic z n e g o w d z ia le "P ę n a w a n ie p r z y r o d y " i czę­
ściow o w d z i a l e "W y c h o w a n ie e ste ty cz n e . Obcowanie z przyrodą,
sztu k ą , wytworami t e c h n i k i . D z ia ła ln o ść p i a s t y c z n o - k o n s t r ик­
су jn a . U m u z y k a ln ia n ie ". W ię k sz o ść z tych zadań o r a z w i e l e in­
nych, których a k tu a ln y p r o g r a m w ychow ania w p r z e d s z k o l u n ie
u w zg lęd n ia, p rz y sw a ja ją d z i e c i w tra k c ie zabaw b a d a w c z y c h .
P e d a g o g iczn ą w a r to ś ć tego ro d za ju zabaw a n a l i z o w a ć można j a ­
ko formę n i e zam ierzo n ego i zam ierzonego u c z e n ia s i ę d z ieck a .
J a k wiadomo, w w ych o w a n iu p r z e d s z k o l n y m proces u c ze n ia
się d z i e c k a p r z e b i e g a w dużym s t o p n i u sam orzu tn ie i o k lic z -
n o ś c io w o . W artość tego ro d za ju u c ze n ia się d z ie jck a , je g o is­
to tę i sku teczn ość ukazał ju ż w la ta c h c z te r d z ie sty ch S. Szu-
man, k t ó r y tw ie r d z ił, iż ch a ra k te ry sty czn ą i bardzo isto tn ą
c e ch ą ro zw o ju p s y c h ic z n e g o d z i e c k a w w ie k u n ie m o w l ę c y m , p o n ie -
mowlęcym i p rzed szk o ln y m je st je g o sam orzu tn ość i sam oczyn-
ność I3 3 I .
W p ó ź n ie jsz y c h la ta c h w ten sposób u z a s a d n ił S. Szuman
pewną c i ą g ł o ś ć i sy stem a ty czn o ść o k o lic z n o ś c io w e g o u c z e n ia
się d zie ck a :

" . . . W i e d z a d z i e c k a n a r a s t a w i ę c n i e t y l k o od p r z y p a d k u do
przypadku, l e c z o r g a n iz u je s i ę s t a l e i s c a l a na p o d s t a w i e
c a ł o k s z t a ł t u d o tych czaso w ych d o św ia d c z e ń . D oraźne in fo r m a c je
i w y j a ś n i e n i a s ą z a te m w s w e j i s t o c i e n i e c a ł k i e m o d o s o b n i o ­
nymi p o u c z e n i a m i i w y j a ś n i e n i a m i , l e c z s ą e l e m e n t a m i ; w i e d z y
i za lą ż k a m i p o j ę ć , w y r a s ta ją c y m i n a ' g l e b i e d o ty c h c z a s o w e g o
d o ś w i a d c z e n i a d z i e c k a - n a w ła ś c iw y m m i e j s c u , c z y l i w y r a s ta ją
na j e d n e j z l i c z n y c h g a ł ę z i w i e d z y i tam - m ówiąc o b r a z o w o -
r o z r a s t a j ą s i ę , p l e n i ą , k w itn ą i o w o cu ją , p r z e k s z t a ł c a j ą c się
w p o j ę c i a n a l e ż ą c e do o k r e ś l o n e g o r o d z a j u i g a t u n k u |31 s . 1 2 8 -
129| •

O b e c n ie ; n a c a ły m św iecie p o d k re śla się , że n au cza n ie n ie

z a m i e r z o n e ma p o d sta w o w e z n aczen ie d la ro zw o ju u m y s ło w e g o
d z i e c k a w w ie k u p r z e d s z k o l n y m .
O k o licz n o śc io w e m u u c z e n iu się d z ie ck a w p rz e d sz k o lu słu ­
ż ą p r z e d e w s z y s t k i m m e to d y c z y n n e . Wśród metod czynnych M. Kwia-
to w sk a w y r ó ż n ia : m e to d ę sa m o d z ie ln y ch d o św ia d cz e ń , m e to d ę
k ie r o w a n ia w łasn ą a k ty w n o ś c ią d z i e c k a o r a z m e to d ę zadań sta­
w ia n y c h d z i e c k u |1 6 | .
W u c ze n iu n ie z a m ie r z o n y m s ł u ż y z a te m za b a w a badawcza me­
to d z ie sm o d zie ln y ch d o św ia d c z e ń , pod w a r u n k i e m , że zostan ą
d ziecio m s t w o r z o n e d o b r e w a r u n k i do p o d e jm o w a n i a t y c h zabaw
(w y p o sażen ie w m a t e r i a ł y "- n p . sk rzy n k a skarbów , w ła śc iw a
postaw a n a u c z c i e l a w t r a k c i e zabawy d z i e c i - m .i n . n iero z w ią -
z y w a n ie za n ie p r o b le m ó w , na k t ó r e n a p o ty k a ją w t r a k c i e za­
bawy) .
M aria K i e l a r uważa, że w o k r e s i e d zieciń stw a n a l e ż y d z ie ­
cku stw o jrz y ć ja k n a jw ię c e j o k a z ji do p o d e jm o w a n i a zabaw b a -
daw czych. P rz e d sta w ia z a in n y m i a u t o r a m i c z y n n i k i s p rz y ja ją ­
ce p o d e jm o w a n i u t y c h zabaw., a to :
n ow ość p r z e d m i o t u lu b sy tu a c ji,
- m o ż l i w o ś ć d o k o n y w a n ia m o d y f i k a c j i p rzed m io tu ,
- o d p o w i e d n i e z a c h o w a n ie d o r o s ł y c h (ż y cz liw a obecność,
p o sta w a . u k ie ru n k o w u ją ca p o s z u k iw a n ia , b a d a w c z a p o s t a w a do­
ro sły c h ja k o w zór z a c h o w a n i a s i ę w n ow ej z a b a w ie ..." | l 6 a s .5 0 4 | .
S ta n is ła w a W ło c h , w śród warunków, ja k ie n a le ż y stw o rzy ć,
aby r o z w ija ć aktyw ność b a d a w cz ą d z i e c i , w y r ó ż n i ł a : m a te ria l­
ne , i n s p i r u j ą c e , m o t y w a c y j n o - e m o c j ó n a l n e . W a ru n k i m a t e r i a l n e
sta n o w ią zespół środ k ów d y d a k t y c z n y c h w s p o m a g a ją c y c h ro z w ó j
ak tyw n o ści badaw czej i tw ó r c z e j. Do n a j w a ż n i e j s z y c h n a le żą :
o d p o w ie d n ie zabawki i n a rz ę d z ia oraz p rzed m io ty t y p u manipu­
la c y jn e g o , stw o r z e n ie m o ż liw o śc i o b c o w a n ia z p rz e d m io ta m i,
z ja w isk a m i i s y tu a c ja m i w n atu ra ln ym śro d o w isk u s p o łe c z n y m
i p rz y ro d n ic z y m , za k ła d a n ie k ą c i k ó w m a n i p u l а с у jn o - b a d a w c z y c h
o ra z k ą c ik a n o w o śc i, w y k o rz y sta n ie skrzynki s k a r b ó w do d z i a ­
ła ń p ra k ty czn o -b a d a w czy ch . W arunki i n s p i r u j ą c e to te , któ re
n a u c z y c ie l s p e łn ia w p ro ce sie k i e r o w a n i a r o z w o je m a k t y w n o ś c i
d z ie c i.In a c z e j — s ą t o bodźce w y zw a la ją ce u d z i e c i chęć po­
zn aw an ia i od k ryw an ia c z e g o ś p r z e z w łasn e d o ś w ia d c z e n ia i ba­
d a n ia , r o z w i ą z y w a n i e p ro b lem ó w . Z a lic z a się tu s t w o r z e n i e sy­
tu a c ji o tw artych do d z i a ł a n i a i e k sp ery m en to w a n ia , z a p e w n ie ­
n i a ko m fortu p s y c h ic z n e g o , t.j. k lim a tu sw obody, b e z p ie c ze ń ­
stw a , a k c e p ta c ji i u zn a n ia . Chodzi o to , ż e w s y t u a c j a c h ba­
daw czych a k c e p tu je m y d z ie c k o ta k im , ja k im je s t, dostrzegam y
i odczuwamy w raz z nim r a d o ś ć z każdego sa m o d z ie ln e g o bada­
n ia i o d k ry c ia . W arunki m o t y w a c y j n o - e m o c j o n a l n e w p ły w a ją na
s a m o r z u t n e p o d e jm o w a n ie d z i a ł a ń b e z przym u su i n a k a z u . Każ­
de d z i a ł a n i e i e k s p e r y m e n t o w a n ie pow in n o b y ć z w i ą z a n e z prze­
żywaniem e m o c jo n a ln y m i z a d o w o le n ie m z sam ego s i e b i e , j 37 s .
511 ! .
Zabawa b a d a w cz a s t a n o w i t e ż fo rm ę k i e r o w a n i a w ł a s n ą dzia­
ła ln o śc ią d z ie ck a . W ta k ie j s y tu a c ji n a u c z y c ie l z a stę p u je
d ziecio m u d z ie la n ie in fo rm a c ji o rg a n izo w a n iem ic h w ła sn e g o ,
odkryw czego d z ia ła n ia . Na p r z a k ł a d w t e n sposób o r g a n iz u je
d z ia ła ln o ść d z ie ck a , a b y ono s a m o d z ie ln ie d o sz ło do " o d k r y c i a " ,
podsuwa p o m y s ł p r a k t y c z n e g o r o z w ią z a n ia za d a n ia lu b c z y n n ie
w łącza s ię w tę d z ia ła ln o ść .
Zabawę b a d a w c z ą s ł u ż ą c ą m e to d zie k ie r o w a n ia w ła sn ą d z i a ­
ła ln o śc ią d z ie ck a tra k to w ać trzeb a ja k o u c ze n ie n ie zam ierzo­
ne . W praw dzie n a u c z y c i e l p o d su w a d z i e c i o m p o m y sł, je d n a k ż e
poprzez p o d su n ię c ie te go pom ysłu stw arza d zie cio m sy tu a c ję
do s a m o d z i e l n e g o ro zw ią zy w a n ia ła ń c u c h a w ie lu in n y ch p ro b le ­
mów w yw o d zą c yc h s i ę z n ie g o , co t r a k t o w a ć m ożna ja k o u c z e n ie
n ie za m ierzo n e.
W u cze n iu z a m ie r z o n y m za b a w a b a d a w c z a s ł u ż y m e to d zie z a ­
dań s t a w i a n y c h d zie ck u . Z a sto so w a n ie ta k ie j m e to d y wymaga od
n a u c z y c ie la w cz e śn ie jsz e g o z a p l a n o w a n i a warunków do r ó z w i ą -
za n ia za d a n ia . T a k ie w a r u n k i może n a u c z y c i e l stw o rzy ć in ic ju ­
ją c np. zabawę b a d a w c z ą w t r a k c i e z a ję ć o rg an izo w a n y ch z ca­
łą grupą d z i e c i . W p lecio n e w t o k z a ję c ia in sp ir o w a n e i kiero­
wani zabawy b a d a w c z e mogą d a ć każdem u d z i e c k u m o ż liw o ść bez­
p o śred n iego d z ia ła n ia , d o św ia d c z e n ia , p r z e ż y w a n ia ,a d z ię k i
temu l e p s z e g o ro z u m ien ia z a l e ż n o ś c i p r z y c z y n o w o - s k u t k o w y c h , po
b u d z ą j ą |do s ł o w n e j in te r p r e ta c ji d o św ia d cze ń oraz do d a lszych
in d y w id u aln y ch i w sp ó ln y ch badań.
D ob ór w y m i e n i o n e j g r u p y .m e to d je st sz c z e g ó ln ie cenny w
w ychow an iu p r z e d s z k o l n y m , gdyż przede w szystk im odp ow iad a
c h a ra k te ry sty czn y m w tym o k r e s i e ro d za jo m jm y śle n ia k o n k r e t -
n o -r u c h o w e g o i k o n k re tn o -o b ra z o w e go o r a z u m o ż liw ia d z i e c i o m ,
poprzez ic h w łasn e d z ia ła n ia , bezpośredni k o n ta k t z przedmio­
ta m i, zja w isk a m i. U m o żliw ia t e ż o d b ie ra n ie d o d a tn ic h e m o cji
poprzez sa m o d z ie ln e b a d a n ie i o d k ryw an ie z w ią z k ó w i z a le ż n o ­
ści p rzy czy n o w o -sk u tk o w y ch , w y z w a la u d z i e c i aktyw ność poz­
naw czą i tw ó rczą .
Jak stw ie r d z a r a d z ie c k i p sy c h o lo g 0 .S . Gazman " . . . N i e s t e ­
ty , zabawa b a r d z o czę sto n ie je st w y k o r z y s t y w a n a pod względem
ja k o ś c i o w y m n a r ó w n i z in n y m i s p o s o b a m i w y ch o w a n ia i r o z w o ju
d z ie c i..." | 8 | .N a le ż y rów n ież p r z y z n a ó , iż je st to także bolą­
czka p o ls k ie j p ra k ty k i p rz e d sz k o ln e j.
Zabawa b a d a w c z a , z arów n o ja k o u c ze n ie n ie zam ierzo n e, jak
i za m ierzon e, sta n o w i podstaw ę do d a l s z e g o rozw oju d z i e c i w
z a k re sie p o szerza n ia o r ie n ta c ji w sfe rze zja w isk f i z y c z n y c h ,
do k s z t a ł c e n i a elem en tarn ych p o ję ć z zakresu przyrody n ie ­
o ż y w io n e j, bowiem p o d s t a w ą k s z t a ł ę e n i a p o ję ć je s t w y ja ś n ie n ie
p rzy czy n o w o -sk u tk o w e.
Mimo i ż w iadom oj j a k w i e l k ą w a r t o ś ć d la p ra k ty k i pedago­
g iczn e j s t a n o w i ą zabawy b a d a w c z e , s ą one n i e d o c e n i a n e .

Podsum ow anie

V ro z d z ia le tym p o d j ę t o próbę o p r a c o w a n i a zabaw badawczych.

Sta ra n o się :
1. Z d e fin io w a ć p o ję c ie "z a b a w a b a d a w c z a " oraz ukazać je j
genezę.
2. W w y n ik u a n a l i z y lite r a tu r y sp e c ja listy c z n e j p rzed sta­
w ić e w o lu cję zabaw b a d a w c z y c h w d z i a ł a l n o ś c i d z ie ci 3 -7 -le t-
n ic h .
3. Ukazać z n a c z e n i e zabaw b a d a w c z y c h w r o z w o j u i w ycho-
л
w an iu d z i e c i w p rz e d sz k o lu .
4. Sch arakteryzow ać z a g a d n ie n ie sp o n ta n ic z n o śc i i wycho­
wawczego k i e r o w a n i a zabaw ą b a d a w c z ą w p r z e d s z k o l u .
 P R Z Y P IS Y DO ROZDZIAŁU II

1 D.-E. B e rly n e , Stru k tu ra i kieru n ek m y ś le n ia . P rze k ła d

J. R a d z i c k i , Warszawa 1 9 6 9 .

2 W. B o b r o w s k a - N o w a k , H i s t o r i a w ychow an ia p r z e d s z k o l n e g o .
Warszawa 1 9 8 3 -

^ A. B rz e z iń sk a , A k t y w n o ś ć zabawowa i je j zn a cze n ie d la
r o z w o ju d z i e c k a w w ie k u p r z e d s z k o l n y m , w: O św iata i Wychowa­
n ie , W e r s ja В 1 9 8 4 , n r 1 9 .
A
Ch. B u h le r , D z ie c ię c tw o i m ło d o ś ć . Geneza ś w ia d o m o ś c i.
P r z e k ł a d W. P taszy ń sk a, Warszawa 1933•

J R. C a i l l o i s , Żyw ioł i ła d , Warszawa 1 9 7 3 .

^ A. D z ie rż a n k a , K ą cik la le k w p r z e d s z k o l u , w: Rozwój i
w ych ow an ie. K s i ą ż k a ku c z c i p r o f . S t e f a n a Szum ana. H. Żebrow ­
ska (r e d .), W arszawa 1 9 6 3 -
7
W .J. D yner, Zabawy t e m a t y c z n e d z i e c i w domu i przedsz­
k o lu , W r o c ła w - W a r s z a w a - K r a k ó w - G d a ń s k -Ł ó d ź 1983, Z a k ła d N aro­
dowy im . O sso liń sk ic h .
8 O .S . Gazm an, R o l a zabawy w k s z t a ł c e n i u o s o b o w o ś c i ucz­
n ia , w: S o w ie tsk a ja P ie d a g o g ik a 1982, nr 9-
o
S. Gerstm ann, R o z w ó j u c z u ć , Warszawa 1 9 7 6 .
10
R. G lo to n , C. C le ro , T w ó rc za a k t y w n o ś ć d z i e c k a . Prze­
kład I. W o j n a r , W arszaw a 1 9 7 6 .
I 1â
D. G o r litz , J . W o h lw ill, C u rio sity , im a gin a tio n and
p le y . On t h e D evelopm ent of S p o n ta n e o n s C o g n i t i v e and M o t i ­
v a tio n a l P r o c e s s e s , H i l l s d a l e , New J e r s y , London 1 9 8 7 .
II
J. H u i z i n g a , Homo l u d e n s . Zabawa ja k o źró d ło k u ltu ry .
P rzekła d na p o d s t a w i e n ie m ie c k ie j w e r sji ję z y k o w e j, sporzą­
dzony p r z e z H . N a c h o d ę , H. Korecką, W. W i r p s z ę , "Warszawa
1985.
 E . В . H u r l o c k , Rozwój d z i e c k a . P rz e k ła d B. H o r n ik o w a ,
S. K o w a lsk i, B. R o sem a n n , W arszaw a I 9 6 0 .
13
H. Jan ow ska, Rozwój czynności p o z n a w c z y c h u d z i e c i . War­
szawa 1 9 8 5 .
1 A’
A. Ja n o w sk i, P o z n a w a n ie u c z n i ó w , Warszawa 1 9 8 5 .
1 5
Z. K a m iń sk i, F izy k a . D l a k a n d y d a tó w na w y ż s z e u c z e l n i e
te ch n ic z n e , w yd, X, W arszaw a 1 9 7 7 -
1 6 З. /
M. K ie la r, Jak s t y m u l o w a ć b a d a w cz ą a k t y w n o ś ć dziecka.
Wychowanie w P r z e d s z k o l u 1987 nr 9-

M. K w ia to w sk a , Proces w ych o w a n ia w p r z e d s z k o l u , w: Oś­

w ia ta i W y c h o w a n ie, W e rsja B , nr 19.
1 7
A. M atczak , A n a l i z a zabawy t e m a t y c z n e j ja k o d z i a ł a l n o ­
ści c z y li a ktyw n ości c e lo w e j, w: P s y c h o l o g i a W ychowania 1964,
nr 3 .
18
K. O b u ch ow sk i, P sy ch o lo g ia dążeń lu d zk ich , Warszawa 1965.
19
W. O k oń , Sło w n ik p ed ago giczn y , Warszawa 1 9 8 1 .
20a
W. O koń, Zabawa a r z e c z y w i s t o ś ć , Warszawa 1 9 8 7 .
20
M. K w ia to w sk a , Z. T o p iń sk a (r e d .), P e d a g o g ik a p rz e d l-
s z k o l n a <W arszaw a 1 9 7 8 .
21
J. P ia g e t, N a ro d zin y in te lig e n c ji d z ie ck a . P rze k ła d
M. P rz e łą c z n ik o w ą , Warszawa 1 9 6 6 .

J ,. P ia g e t, S tu d ia z p sy c h o lo g ii d zieck a, Warszawa 1966.

23
N .N . P o d d ja k o w , M y śle n ie p rze d szk o la k a . P r z e k ł a d M. Kie­
la r , W arszaw a 1 9 8 3 .
24
P r o g r a m w ych o w a n ia w p r z e d s z k o l u , Warszawa 1 9 8 1 .
25
M. P rz e łą c z n ik o w ą , H. S p io n e k , Wiek p o n i e m o w l ę c y , w:
P sy c h o lo g ia r o z w o jo w a d z i e c i i m ło d zie ży . M. Ż e b r o w s k a (red.)|
Warszawa 1 9 7 5 :
 2 ^ M. P rz e łą c z n ik o w ą , G. M a k ie łło -Ja r ż a , P s y c h o l o g i a w y-
chowawcza; s p o ł e c z n a i k lin icz n a . Warszawa 1 9 7 9 .

2^ T. T o m a sz e w sk i (r e d .), P sy c h o lo g ia , W arszawa 1 9 7 7 .
po
M. Skorko, P o d ręczn ik d la stu d en tów w yższych te ch n ic z ­
nych s t u d i ó w zawodowych d l a p r a c u ją c y c h , w yd . V I , Warszawa
1976.
pq
B. S u łk o w sk i, Zabaw a. S t u d iu m S o c j o l o g i c z n e , Warszawa
1984.
30
S. Szum an, D z ie ła w ybrane, tom 1 : S tu d ia nad roz w ojem
p s y c h ic z n y m d z i e c k a . Wybór i opracow an ie M. P rz e łą c z n ik o w ą .
G. M a k ie łło -Ja r ż a , Warszawa 1 9 8 5 .
31
S. Szuman, D z ie ła w ybrane, tom 2 : Podstaw y rozw oju i
w ychow ania w o n t o g e n e z i e . Wybór i o p r a c o w a n i e M. P r z e łą c z n i­
kową, G. M a k ie łło -Ja r ż a , Warszawa 1 9 8 5 .
32
S. Szuman, 0 cz y n n ik ach k sz ta łcą cy ch p sy c h ik ę d zieck a
w w ieku p r z e d s z k o l n y m , w: Z a g a d n ie n ia dyn am iki rozw oju cz ło ­
w ieka . P o lsk ie T o w a r z y s tw o P rzy ro d n ik ó w im . M. K o p ern ik a. Ze­
sz y ty Problem owe "K o sm osu ". Zeszyt 11, Warszawa I 9 6 0 .
33
S. Szuman, P s y c h o l o g i a wychowawcza w ie k u d z i e c i ę c e g o ,
Warszawa 1 9 4 6 .
34
S. Szuman, R o la d z i a ł a n i a w r o z w o ju umysłowym m a łe g o
d zie ck a , Wrocław 1 9 5 5 , Z ak ła d Narodowy im . O sso liń sk ic h .
35
Z. T o p iń sk a , K iero w a n ie zabawą d z i e c k a w p r z e d s z k o l u
a w aru n k i je go a k t y w n o ś c i , Warszawa 1 9 6 1 .

M. Tyszkow a, A k ty w n o ś ć i d z ia ła ln o ść d z ie ci i młodzieży,
Warszawa 1 9 7 7 .
37
S. W ło c h , R o z w ija n ie a ktyw n o ści badaw czej d z i e c i . Wy­
chow a n ie w P r z e d s z k o l u 1987, nr 9 .
38
H .G . V oss, P o ssib le d istin c tio n s b e tw e e n e x p l o r a t i o n
and p l e y , w: D. G o r litz , J. W o h lw ill: C u r i o s i t y . . .
 III. M ETO DYKA BADAŃ W ŁASN YC H

3 .1 . PROBLEMATYKA BADAŃ

Z asa d n iczym problem em w n i n i e j s z e j pracy u czy n io n o z ja ­

w isk o zabaw b a d a w c z y c h o d b y w a ją c y c h s i ę w śro d o w isk u wycho­
wawczym p r z e d s z k o l a . Jest to i s t o t n e , ważne z a g a d n ie n ie z za­
kresu p ed ag o gik i p r z e d sz k o ln e j. P o d ję ty p r o b le m ma na c e l u
w y p e łn ie n ie lu k i w ie d z y p s y c h o l o g i c z n e j i p ed a g o giczn e j na
tem at zabaw b a d a w c z y c h , bowiem d o t y c h c z a s zarówno w t e o r i i
p e d a g o g i k i w ie k u p r z e d s z k o l n e g o , ja k rów nież w p r a k ty c e n ie
zajmowano się tym z a g a d n i e n i e m .
P o d ję ta p ro b lem a ty k a d o ty c z y p ięciu grup z a g a d n ie h :
1 . Jak i je s t stan w i e d z y na t e m a t zabaw badawczych w świe­
tle lite ra tu ry i w śró d n a u c z y c i e l i p rz e d sz k o li?
2. Jak a je s t isto ta i w ła śc iw o śc i zabaw b a d a w c z y c h i ja k i
m a ją one z w i ą z e k z in n y m i r o d z a j a m i zabaw?
3. C z y można d o k o n a ć p r ó b y k l a s y f i k a c j i r o d z a j ó w i typów
zabaw b a d a w c z y c h w y s t ę p u j ą c y c h u d z ie ci w p rze d szk o lu ?
4. Jak i je s t proces r o z w o j u zabaw b a d a w c z y c h , i c h etapy
k sz ta łto w a n ia się w d z ia ła ln o śc i d z ie ci?
5. Ja k ie mogą b yć z a s a d y m eto d y czn eg o k ie r o w a n ia zabawą
b a d a w cz ą d z i e c i w p rzed szk o lu ?

3 .2 . CELE BADAŃ

S f o r m u ło w a n o n a s t ę p u j ą c e c e le w z w i ą z k u z wyborem p r o b ­
lemów b a d a w c z y c h :
 1. O p r a c o w a n ie t e o r e t y сипо- m e t o d o l o g i c z n y c h p rzesła n ek
badań w ł a s n y c h .
2. A n a liz a zebranych w p r z e d sz k o lu p ro to k o łó w zabaw b a ­
daw czych ..
3. Sform u łow an ie z a s a d m e t o d y c z n e g o k i e r o w a n i a zabawą ba­
dawczą w p r z e d s z k o l u .

3 .3 . ZADANIA NAUKOWE

W z w ią z k u z p r z e d s t a w i o n ą p r o b l e m a t y k ą i c e la m i badań
n asu n ęła s i ę k o n ie c z n o ś ć w y zn a cze n ia n a s t ę p u ją c y c h zadań nau­
kowych:
1. D o k o n a n ie a n a l i z y lite r a tu r y p ed ago giczn ej i p s y c h o lo ­
g iczn e j na t e m a t s t a n u w ie d z y o zabaw ach b a d a w c z y c h .
2. Z badan ie s t a n u w ie d z y n a u c z y c i e l i p rz e d sz k o li na t e ­
mat zabaw b a d a w c z y c h .
3. P o d ję c ie próby o p raco w an ia t e o r i i zabaw b a d a w c z y c h
(m .in . z d e fin io w a n ia te g o ro d za ju zabaw, w y o d r ę b n ie n ia je j
r o d z a jó w i eta p ów r o z w o j u ) .
4. S f o r m u ło w a n ie z a s a d m e t o d y c z n e g o k i e r o w a n i a zabawą ba­
daw czą w p r z e d s z k o l u .

3 .4 . HIPOTEZY BADAWCZE

W n in ie jsz e j p ra cy p rz y jm u je się g łó w n ą h i p o t e z ę badaw­

czą, iż w p ra k ty ce p ed ago giczn ej w y stę p u je s p e c y f i c z n y , róż­
n ią cy się od i n n y c h r o d z a j zabaw d z i e c i , ja k im je s t zabawa
ba d a w cz a .
P o n a d t o w y o d r ę b n io n o z e s t a w h i p o t e z sz cze g ó ło w y ch :
1. Z ak ła d a s i ę m o ż l i w o ś ć w y r ó ż n i e n i a r o d z a j ó w zabaw b a ­
daw czych ze w z g l ę d u na i c h te m a tyk ę .
2. Etapy r o z w o ju zabaw ba d a w cz y c h m a ją z w i ą z e k z rodza­
ja m i i m y ś l e n i a d z i e c i w w ie k u p r z e d s z k o l n y m .
 3. Spośród znanych ro d za jó w za b a w , zabawa badawcza ma zna­
c z n e w a r t o ś c i w ychow aw cze, p o n ie w a ż p r o c e s d z i a ł a n i a dziecka
z b liż a do p r o c e s u badaw czego.
4. Sk u teczn ośó sty m u lo w a n ia ro zw o ju d z i e c k a p o p rz e z za­
bawę b a d a w c z ą w p r z e d s z k o l u wymaga ś c i s ł e g o o k re śle n ia je j
w ła śc iw o śc i i za sa d k ie ro w a n ia n ią p r z e z wychowawcę, aby u ła t ­
w ić d zie ck u p o z n a w a n ie p r z e z d z ia ła n ie .

3 .5 . POPULACJA BADANYCH D Z I E C I I N A U C ZY CIE L I

B a d a n ia m i, k tó r e trw a ły od w r z e ś n i a 1 9 8 3 r o k u do l u t e g o
1985 ro k u , o b ję to łą cz n ie :
- 1026 d z i e c i w w ie k u 3 ; 2 - 7 ;1 la t z 35 p r z e d s z k o l i w iej­
sk ich , m ie jsk ic h i m a ły c h m i a s t ,
- 100 n a u c z y c i e l i p rz e d sz k o li z różnych ś r o d o w i s k , o róż­
nym s t a ż u pracy i różnym w y k s z t a ł c e n i u ,
O b se rw a cję d z ie ci p ro w a d z iła a u to r k a przy w sp ó łu d z ia le
n a u c z y c ie li p rz e d sz k o li stu d iu ją c y c h za o czn ie kieru n ek : wy­
c h o w a n ie p r z e d s z k o l n e w W yższej Szk o le P e d a g o g ic z n e j w Kra­
ko w ie ** i n a u c z y c ie li p rz e d sz k o li nr 17 i 19 w T a r n o w ie

* 1 . M. C e k i e r a , 2 . M. K a r n a f a ł , 3 . D. K l i n e k , 4 . W. Klo­
n o w s k a , 5. S-. K o r d e c z k a , 6 . T . K o w a l c z y k , 7. E . K o ź b i a ł , 8. J.K u­
n i c k a , 9 . G. M a s z t a f i a k , 10. G . Nowak, 11. A. P i e c u c h , 12. A .P ie­
k a r s k a , 13. M. R a d w a ń s k a , 14. A. R ż ą c a , 15. M. S a d o w s k a , 16. M.
S i e r z ę g a , 17. K. S t ę ż o w s k a , 18. H. S z y c z y g i e ł , 19. B . S z e w c z y k ,
2 0 . E . " W o jc ie c h o w s k a , 21. A Z i ę b i ń s k a , 2 2 . M. W i ś n i e w s k a ,
2 3 . D. S p ó l n i k .

* * P r z e d s z k o l e nr 1 7 : S . K m ie ć , A . G I i w a , R . F i d o , T. Sacha.
P r z e d s z k o l e n r 1 9 : K . R a k o c z y , A. P r o k o p , K. D r w a l , E . B u ­
bę n. ï
 3 .6 . METODY BADAŃ WŁASNYCH

W b a d a n ia c h kierow an o się doborem t a k i c h m eto d , k tó re

p o z w o liły w p r o c e s ie wychowawczym w p r z e d s z k o l u poznaó isto -
tę^ i p rz e b ie g w ła śc iw o śc i zabaw b a d a w c z y c h .
P rz y jm u ją c z a A. K a m iń s k im m e to d ę ja k o "... zespół teore­
ty c zn ie u z a sa d n io n y ch za b ieg ó w k o n c e p c y jn y c h i in stru m e n ta l­
n ych o b e j m u j ą c y c h n a jo g ó ln ie j c a ło śó p o stęp o w a n ia * b a d a c z a ,
z m ie rz a ją c e g o do r o z w i ą z a n i a o k re ślo n e g o p r o b l e m u n au k ow eg o
..." I3 s . 6 5 I , w n in ie js z e j pracy p o słu ż o n o się m o n o g ra fią .
W ramach t e j m e to d y z a s t o s o w a n o różne t e c h n i k i b ad a w cze, za j­
mowano s i ę w ięc " ...c z y n n o ś c ia m i p ra k ty c z n y m i, regulow anym i
sta ra n n ie w ypracow anym i d y r e k t y w a m i , p o z w a la ją c y m i na u z y s ­
k a n ie o p ty m a ln ie sp ra w d zaln ych in fo r m a c ji, o p ijn ii, fa k tó w ..."
|3 s . 56 I :
- o b s e rw a c ją próbek zdarzeń,
-o b se r w a c ją efektów za p ro je k to w a n y c h d z i a ł a ń wychowawczych,
- a n k ie tą d la n a u c z y c ie li p rz e d sz k o li,
- b a d a n ie m d o k u m e n t a c j i .

3 .6 .1 . O b se rw a cja próbek zdarzeń

B a d a n i a m a ją c e na c e l u d o k o n an ie op isu i k l a s y f i k a c j i zja ­
w i s k s ą b a d a n ia m i d i a g n o s t y c z n y m i . Podstaw ę tych b a d a ń stano­
wi o b s e r w a c j a . Z u w a g i na p r z e d m i o t n i n i e j s z y c h r o z w a ż a ń pods­
tawową t e c h n i k ą , zastosow an ą w b a d a n ia ch , b y ła zatem obser­
w a c ja , k tó rej c e le m b y ł o k o n c e n t r o w a n i e się n a przejaw ach pos­
taw y b a d a w c z e j d z i e c i w za ba w a ch s w o b o d n y c h . O b se rw a cji pod­
dano z a c h o w a n i e się d z i e c k a w zabaw ie b a d a w czej w przedszko­
lu , w yszystk ie je go czynności i w ypow iedzi św iad czące o po­
zio m ie ro z w o ju , m y śle n ia , p o z n a w a n ia o r a z c a ło śc i s y tu a c ji,
w których zabaw a s i ę o d b yw ała. O b serw a cję p ro w a d z o n o w warun­
kach n a t u r a l n y c h .
Ze w z g l ę d u na z a k r e s , b y ł a t o o b s e r w a c j a w y c in k o w a p r ó ­
bek z d a r z e ń 11 s . 219, 4 s. 1 3 5 1•
84
 O b se rw a cje b y ły dokonywane w ed łu g d o ł ą c z o n e j w A n ek sie
sch ed u ły o b se rw a c y jn e j ( n r ’ 1. A n ek su ). Z a c h o w a n i e d z i e c k a no­
to w a n o w p r o t o k o l e o b s e r w a c y jn y m . U w z g l ę d n i o n o w nim warun­
k i, sy tu a c je , re a k c je d z i e c i , a w ię c : g d z i e , ja k im i przedmio­
tam i d z ie c k o b a w iło się , c o m ó w i ło , ja k się z a c h o w y w a ło , ja k
w y raża ło sw o je m y ś l i i s ta n y e m o cjo n a ln e, czy zabawę do k o ń ­
cz y ło , co ją p r z e r w a ł o . W momencie o b s e r w a c j i uwaga o b s e r w a ­
to ra sku p ion a b y ła t y l k o na jednym d z i e c k u . Z a c h o w a n i a innych
d z ie ci b y ły n o to w a n e w ó w c z a s , gdy z w i ą z a ł y się one z zabawa­
mi ob s e rw o w a n y ch d z i e c i .
Postaw a o b se rw a to r a b y ła b ie r n a . O g ra n ic z y ł się on j e d y ­
n ie do r e j e s t r o w a n i a fa k tó w w y stę p u ją c y c h w zach ow aniu się
d z ie ci podczas zabaw b a d a w c z y c h .
O b se rw a cje b y ł y p ro w a d z o n e w g o d z i n a c h p r z e z n a c z o n y c h na
d o w o ln ą zabawę d z i e c i ' w p r z e d s z k o l u , a w ię c : p r z e d śniadaniem,
po z a j ę c i a c h org an izow a n ych p rze z n a u c z y c i e l a d l a w sz y s tk ic h
d z ie ci oraz po p o d w i e c z o r k u . M i e js c e m o b s e r w a c j i b y ła w ię c
zarówno s a l a p rz e d sz k o ln a , ja k i ogród o ra z in n y t e r e n , na
k t ó r y w ychodzą n a u c z y c i e l e z d z ie ćm i.
B ezp ośred n io po o b s e r w a c j i notowano w p r o t o k o l e d a tę,
m ie jsc e , w ie k d z i e c k a , c z a s tr w a n ia zabawy.

3 - 6 . 2 . O b se rw a cja e fe k tó w
z a p r o j e k t o w a n y c h d z i a ł a ń w ychow aw czych

W b a d a n ia ch p o słu ż o n o się dwoma z a p r o j e k t o w a n y m i sposoba­

mi zabawy b a d a w c z e j . P ie rw szy p o le g a ł na z a i n i c j o w a n i u w toku
z a ję c ia o r g a n i z o w a n e g o zabawy b a d a w c z e j , k tó rej c e le m b y ło
z a p o zn an ie d z i e c i i u p o r z ą d k o w a n ie im w i a d o m o ś c i o w ła ściw o ś­
c ia c h m agnesu, c z y li z a g a d n ie n ia z d z ie d z in y m ag n etyz m u . Dru­
gi z a ś na z a i n i c j o w a n i u , rów nież w to k u z a j ę c i a o rg an izo w a ­
nego, zabaw y b a d a w c z e j z d z ie d z in y k in e m a ty k i.
Tak z a p r o j e k t o w a n e j e d n o s t k i m e to d y c z n e m i a ł y d o s t a r c z y ć
m a te ria łu e m p i r y c z n e g o do s t w i e r d z e n i a ^ j a k d z ie ci p rz e d sz k o l-
ne r e a g u j ą na stym ulow an e s y t u a c j e zabawy b a d a w c z e j :
- c z y z a u w a ż a ją w ytw a rzan e sy tu a c je i czy p o d ejm u ją ic h
b a d a n ie , czy t e ż r e a g u ją w in n e j fo rm ie n i ż za b a w a b a d a w cz a ,
- ja k ie c z y n n o ś c i modelowe w y s t ę p u j ą w stym u low an ej
za b a w ie b a d a w cze j.
In ic jo w a n e zabawy badaw cze s t o s o w a n o w t o k u z a ję d orga­
n iz o w a n y c h d l a d z i e c i 6 -le tn ic h w P rze d szk o lu n r 42 w K r a k o ­
w ie. Z a ję c ia , s k o n s tr u o w a n e przez a u to rk ę pracy, p ro w a d ziła
w ychowawczyni - M a r ia C i a s t o ń .
M a te ria ł e m p ir y c z n y z g r o m a d z i ł a d r o g ą b e z p o ś r e d n i e j ob­
se rw a c ji d z ie c i w tra k c ie z a ję ć prow adząca b a d a n ia . Zebrany
m a t e r i a ł p o s ł u ż y ł do p s y c h o l o g i c z n e j ch a ra k te ry sty k i zachow a­
n ia d z i e c i p o d e j m u j ą c y c h zabawę b a d a w cz ą (ro z d z ia ł 5 . 2 . ) . Sta­
n o w ił on t e ż p o d sta w ę w n io s k o w a n ia o m o ż l i w o ś c i a c h pośred­
n i e g o wpływu n a u c z y c i e l k i p rze d szk o la , s t w a r z a n i u warunków
d l a w y w o ła n ia zabawy b a d a w c z e j

3 .6 .3 . A n k i e t a s k i e r o w a n a do n a u c z y c i e l i p rz e d sz k o li
d o t y c z ą c ą o p i n i i na t e m a t zabaw b a d a w c z y c h d z i e c i

P o m o c n ic z ą t e c h n i k ą zastosow an ą d l a c e ló w ba da ń b y ł a an­
k i e t a do n a u c z y c i e l i p rz e d sz k o li doty czą ca ic h o p in ii na t e ­
mat zabaw b a d a w c z y c h . (Z a łą czn ik n r 2 A n ek s u - t e k s t a n k ie ty ).
Celem a n k i e t y b yło z e b ra n ie in fo r m a c ji o w ied zy n a u c z y c ie li
na t e n tem at.
A n k ie ta za w ie ra ła k ró tk ą in stru k c ję je j w y p e ł n i e n i a . Py­
t a n i a w stępne d o t y c z y ł y d a n ych osobow ych a n k i e t o w y n y c h , a więc:
ich w y k s z ta łc e n ia , stażu p ra c y w zaw od zie n a u c z y c ie la przed­
sz k o la , śro d o w isk a ! m ie jsca pracy.
P o d s t a w ą badań a n k i e t y b y ł y dwa r o d z a j e p y ta ń : otw arte
i zam k n ięte.
W o d p o w i e d z i na p y t a n i a otw arte n a u c z y c ie le p rzed staw ia
li swą w ie d z ę m .Łn. na t e m a t : ch a ra k te ry sty c z n y c h cech za­
baw b a d a w c z y c h , p r z y c z y n p o d ejm o w a n ia t y c h zabaw p r z e z d z i e -
c i, ic h zw iązk i z in n y m i r o d z a j a m i za ba w , zabawek i przedmio­
tów u ż yw a n ych p r z e z d z i e c i w zabaw ach b a d a w c z y c h . Podaw ali
pon adto p rzy k ła d y n a jc ie k a w sz y c h , z a b s e rw o w a n y c h zabaw badaw­
czych d z i e c i w różnym w i e k u .
P y ta n ia zam k n ięte d o ty cz y ły isto ty zabaw b a d a w c z y c h , czę­
s to tliw o ś c i p o d e jm o w a n ia i c h przez d z ie ci oraz lic z b y d zie ci
w z a b a w ie.
B ezp ośred n io przed p rz y stą p ie n ie m do w y p e ł n i e n i a a n k i e t ,
badani n a u c z y c ie le p oinform ow an i z o sta li przez prow adzącego
b a d a n ia , k to in ic ju je te b a d a n ia , ja k i je s t ic h c e l , w ja k i
sposób n a le ż y w y p e łn ić a n k ie tę oraz o ty m , że a n k i e t a je s t
anon im ow a.

3 .6 .4 . B a d a n ia d o k u m e n ta cji

W b a d a n ia ch w y k o rzy stan o a n a liz ę n a stę p u ją cy ch dokumen--

tów :
- k a rty p r z y ję ć d zieck a do p r z e d s z k o l a (A n ek s 3 ) ,
- d z ie n n ik i z a ję ć ,
- ko n sp ek ty z a ję ć ,
- p la n y pracy ze sp o łu sa m o k sz ta łc e n io w e g o .
B a d a n ia s t a n o w iły u z u p e ł n i e n i e m a t e r i a ł u d o t y c z ą c e g o opi­
n ii i stan u fak ty czn ego i c h w i e d z y na t e m a t zabaw ba d a w cz y c h
d z ie c i.

'3 .7 . KRYTERIA WYBORU GRUPY DO BADAŃ

I CHARAKTERYSTYKA BADANYCH D Z I E C I I N A UCZYCIELI

M a ją c n a uwadze p r z e d m i o t i pro b lem a tykę b a d a w cz ą n i n i e j ­

szej pracy, p rz y ję to n a stę p u ją ce k r y te r ia d o b o r u g r u p do ba­
dań: w ybór l o s o w y warstwowy, świadomy i c e lo w y , grupy n a t u r a l­
ne, w zró żn ico w a n y ch ś r o d o w i s k a c h , |2 s . 1 3 8 |.
B a d a n ia m i o b ję to grupę d z i e c i i n a u c z y c ie li w środ ow isku
w ie jsk im , m ie jsk im i m a ły c h m i a s t , d z i e c i w p r z e d s z k o l a c h
o różnym s t o p n iu o r i e n t a c j i i w o d d z ia ła c h p rzed szk olnych .
Te same k r y t e r i a wyboru o d n i e s i o n e do ankietow an ych nau­
c z y c i e li p rz e d sz k o li. Ś r o d o w is k a n a u c z y c i e l i b y ł y z r ó ż n i c o ­
wane ponadto ze względu na w i e k , staż p ra c y i w y k s z t a ł c e n i e .
C z ęściow o o b s e r w a c ji d z i e c i d o k o n a l i , ja k ju ż zaznaczono,
w sp ó łp r a c u ją c y z prowadzącym b a d a n ia n a u c z y c i e l e p r z e d s z k o l i .
Dobór n a u c z y c i e l i do o b s e r w a c j i b y ł w ła ś c iw y , ponieważ osoby
mające s t a ł y k o n t a k t z d z i e ć m i m ogły w odpowiednim momencie
zaobserwować w y s tę p u ją c e u n i c h za ch o w a n ia .

P ie rw sz ą grupę badanych s t a n o w i ł o 1026 d z i e c i w wieku

3 ;2 - 7; 1 l a t z 35 p r z e d s z k o l i w i e j s k i c h , m i e j s k i c h i małych
m i a s t . V 23 grupach o b s e r w a c j i d z i e c i d o k o n a l i n a u c z y c i e l e
p r z e d s z k o l i s t u d i u j ą c y z a o c z n i e wychowanie p r z e d s z k o l n e w
Wyższej S z k o l e P e d a g o g i c z n e j w K r a k o w ie . N a u c z y c i e l e z o s t a l i
przygotow ani do o b s e r w a c ji p r z e z prowadzącego b a d a n ia .
W 8 grupach o b s e r w a c je p r o w a d z i l i n a u c z y c i e l e P rz ed sz k o li
nr 17 i 19 w Tarn ow ie, k t ó r z y z o s t a l i wytypowani p r z e z wła­
dze oświatowe do w sp ó łp ra c y z prowadzącym b a d a n ia . W 4 gru ­
pach o b s e r w a c ji dokonał a u t o r p r a c y w P r z e d s z k o l u nr 42 w
Krakow ie.
Ogółem, w o k r e s i e od w r z e ś n i a 1983 roku do l u t e g o 1985
roku, w wyniku o b s e r w a c ji z e b ra n o p r o t o k o ł y 540 zabaw badaw­
czych d z i e c i w różnym w ie k u , o czym in f o r m u je t a b e l a .

T a b e la nr 1
L ic z b a zabaw badawczych w z a l e ż n o ś c i od wieku d z i e c i

Wiek ( l a t a , L iczb a
P łeć
zabaw %
m i e s i ą c e , d n i) ogółem
C h łop cy % D z ie w c z y n k i % w grupie

3 ;0 - 3; 12 ;2 9 38 7 ,0 24 4 ,4 62 1 1 ,5

4 ; 0 - 4 ; 12 ; 29 47 8 ,7 44 8 ,2 91 1 6 ,9

5 ;0 - 5; 1 2 ;2 9 102 1 8 ,9 85 1 5 ,8 187 3 4 ,6

6; 0 - 7 ; 2 117 21 ,6 83 1 5 ,4 200 3 7 ,0

Zabawy wg
304 5 6 ,2 236 4 3 ,8 540 100
p łci - l ic z b a
 Ja k w ynika z t a b e l k i , u z y sk a n y m a t e r i a ł stan ow i 540 z a ­
baw b a d a w c z y c h d z i e c i z różnych grup w iekow ych . N a jw ię k szą
lic z b ę zabaw (3 7 % ) za n o to w a n o w śró d 6 - l a t k ó w , a t a k ż e wśród
5 -la tk ó w (3 4 ,6 % ). Z d e c y d o w a n ie m n i e j zabaw zaobserwowano w gru­
pach m ło d s z y c h , tz n . ,16,9% w g r u p a c h 4 - l a t k ó w i 1 1 ,5 % w g r u ­
pach d z i e c i 3 -le tn ic h . Zebrany m a t e r i a ł stan ow i 5 6 ,2 % zabaw
ch ło p có w i 4 3 ,8 % zabaw d z i e w c z y n e k .

T a b e l a nr 2
L ic z b a zabaw b a d a w cz ych w z a l e ż n o ś c i od ś r o d o w i s k a d z i e c i

P rz e d sz k o la L ic z b a %

w ie jsk ie 131 2 4 ,2

m ie jsk ie 307 5 6 ,9

m a ły c h m i a s t 102 1 8 ,9

razem 540 100

N a jw ię c e j zabaw z gro m a d zon o ze śro d o w isk a m ie jsk ie g o

(5 6 ,0 % ), n astę p n ie w ie jsk ie g o (2 4 ,2 % ) i m ało m iasteczk ow ego
(1 8 ,9 % ) w szy stk ich zabaw.
R óżnorodność d z ie ci pod w zg lęd em p ł c i , w ie k u i śro d o w is­
ka, z któ rego pochodzą, w s k a z u j e na t o , że zabaw y badawcze
podejm ow ane są przez d z ie c i n ie z a le ż n ie od t y c h cz y n n ik ó w ***
D r u g ą g r u p ę ba d a n y ch s t a n o w i 100 n a u c z y c i e l i p rze d szk o li;
same k o b i e t y . 73 o s o b y z t e j grupy b ad an ych , to n a u c z y c ie le
stu d iu ją cy z a o c z n i e w ychow anie p r z e d s z k o l n e w W yższej S zk o le
P e d a g o g i c z n e j w K r a k o w ie na I , II, III i IV r o k u , w ro k u aka­
d e m ic k im 1 9 8 3 /8 4 . P o zo sta łe 23 osoby, t o l o s o w o w y b r a n i nauczy­
c ie le z p r z e d s z k o l i w K r a k o w ie — Ś r ó d m i e ś c i a i Nowej H u t y ,

Im ien n a l i s t a d z ie ci p o d ejm u ją cy ch zabaw y badawcze znaj­

d u je s i ę w A n ek sie .
których a n k ie t o w a n o w t r a k c i e k o n f e r e n c j i m eto d y czn y ch o r g a ­
n iz o w a n y c h d l a w y m ie n io n y c h d z i e l n i c .

T a b e la nr 3
W y k sz ta łce n ie badanych n a u c z y c i e l i

W y k sz ta łce n ie Razem

w y ższ e półw yższe śre d n ie

mgr EK SN SWP LP L0 SP p r z y in n e
ODN
T e c h n ik u m

chem. ekon.

2 5 7 41 35 5 3 1 1 100

2% 5% 7% 41% 35% 5% 3% 1% 1% 100%

7% 48% 45% 100%

J a k w y n ik a z t a b e l i , znaczną w ię k sz o ść s t a n o w i ą n a u c z y c ie le
p o sia d a ją c y w y k sz ta łc e n ie na p o z i o m i e p ó łw y ż s z y m - 48% i śred­
nim - 45% ( w tym dw ie o s o b y m a ją w y k s z t a ł c e n i e n ie p e d a g o g i­
czn e), co s t a n o w i razem 93% b a d a n y c h . Z a l e d w i e 7% n a u c z y c i e l i
p o s i a d a w y k s z t a ł c e n i e w y ż s z e , w tym t y l k o 2% n a u c z y c i e l i ukoń­
c z y ło w yższe s t u d i a m a g i s t e r s k i e , n a t o m i a s t 5% z d a ł o e g z a m in
k l a s y f i k a c y jn y . Spośród w sz y stk ich b a d a n y c h 73% n a u c z y c i e l i
u z u p e ł n i a swe k w a l i f i k a c j e w W yższej S zk o le P e d a g o g ic z n e j w
K ra k o w ie na k i e r u n k u w ychow anie p r z e d s z k o l n e .
 T a b e la nr 4
Sta ż p ra c y w zaw od zie n a u c z y c i e l a p rze d szk o la

-L
S t a ż p r a c y w zawodzie w l a t a c h L iczb a n a u c z y c i e li %

0 ,4 - 10 53 53

1 1 - 2 0 38 38

20 - 30 9 9

Razem 100 100

W ię k szo ść (53% ) sp o śró d badanej g r u p y n a u c z y c i e l i , t o nau­

c z y c ie le m ł o d z i m a j ą c y do 10 l a t s ta ż u w zaw od zie. Duży pro­
cent - 38% ; s t a n o w i ą n a u c z y c i e l e grupy śre d n ie j stażem • - od 11
do 20 l a t pracy. N a to m ia st ty lk o 9% n a u c z y c ie li p ra c u je
w p rz e d sz k o lu w ię ce j n iż 20 la t, 3% n a u c z y c i e l i pow yżej 25 l a t .

T a b e la nr 5
M ie jsc e pracy n a u c z y c ie la

R o d zaj p la có w ki
O d d z ia ł
Lo- ^ 4 . Wj c h o w a n ia
P rz e d sz k o le przed­ Ogółem %
k a l i - ^ \ o r z e d sz k o l-
szk o ln y ,
z a c ja nego

M iasto 62 1 63 63

M a łe m i a s t o 7 3 10 10

W ieś 18 9 27 27

Ogółem 87 13 100

% ’ 87 13 100

Z a n a liz y danych p r z e d s ta w io n y c h w ta b e li nr 5 w y n ik a ,
że w b a d a n ej g r u p ie 63% n a u c z y c ie li p ra c u je w dużych m ia s­
t a c h , ' 10% w m a ł y c h , n a t o m i a s t 27% n a u c z y c i e l i p ra c u je na wsi.
Zdecydow ana w i ę k s z o ś ć n a u c z y c ie li je s t za tru d n io n a w p rz e d ­
szk o lu - 87%, a ty lk o 13% w o d d z i a l e p rzed szk oln ym .
W c e lu w y k a zan ia , ja k i je s t stan fak tyczn y w ied zy o g ó łu
n a u c z y c ie li p rz e d sz k o li na te m a t isto ty zabawy b a d a w c z e j i j e j
z n a c z e n i a w p o z n a w a n iu d z i e c k a i k ie ro w a n ia je go in d y w id u a l­
nym r o z w o je m , w ła ściw e b y ło z ró ż n ico w a n ie d ru g ie j grupy ba­
dan ych pod w zg lęd em je j w y k sz ta łce n ia , stażu pracy w zaw odzie
n a u c z y c ie la p r z e d sz k o la i śro d o w isk a , w k tó r y m p r a c u j e .

3 .8 . ZEBRANY MATERIAŁ I SPOSÓB JEGO OPRACOWANIA

W t o k u badań z g r o m a d z o n o obszerny m a te r ia ł em p iry c zn y :

- 540 p r o t o k o ł ó w z abaw b a d a w c z y c h ,
- 100 a n k i e t s k i e r o w a n y c h do n a u c z y c i e l i p r z e d s z k o l i doty­
czących ic h o p in ii na t e m a t zabaw b a d a w c z y c h ,
- 540 d a n y ch z k a r t p rz y ję ć d z i e c k a do p r z e d s z k o l a ,
- o p is dwóch z a j ę ć z d ziećm i 6 -le t n im i z a w ie r a ją c y ch w
ich p rz e b ie gu p r o p o z y c je in sp ir o w a n y ch zabaw b a d a w c z y c h .
Jak j u ż w ia dom o, cz ę śc io w o o b se rw a c ji d o k o n ali n a u czy cie ­
le p rz e d sz k o li s tu d iu ją cy za o czn ie kieru n ek w y c h o w a n ie
p rze d szk o ln e w W yższej S z k o le P e d a g o g ic z n e j w K ra k o w ie . Nau­
c z y c ie le ci z o sta li do t e j pracy stara n n ie przygotow an i
i u kierunkow ani w t r a k c i e k o n su lta c ji z prow adzącym b a d a n i a ,
w c z a sie s e s ji. W w y n ik u t y c h o b s e r w a c j i , p r z e p r o w a d z o n y c h w
o k re sie od l i s t o p a d a 1983 r o k u do l u t e g o 1984 r o k u , zebrano
240 p r o t o k o ł ó w zabaw b a d a w c z y c h d z i e c i w różnym w i e k u .
D rugą g r u p ę , d o k o n u ją cą o b s e r w a c j i w zabaw ach b a d a w c z y c h ,
sta n o w ili n a u cz y cie le P rz e d sz k o li nr 17 i 19 w T a r n o w i e . Tych
n a u cz y cie li p r z y g o t o w a n o do o b s e r w a c j i w t r a k c i e sp e c ja ln ie
o r g a n iz o w a n y c h w T a r n o w i e sp otkań . W w yn iku t e j w sp ó łp ra c y
z e b r a n o 200 p r o t o k o ł ó w . P ro to k o ły z b i e r a n o w o k r e s i e od p a ź d z i e r ­
n i k a 1984 ro k u do l u t e g o 1985 roku.
T rz e c ia grupa - 100 p ro to k o łó w zabaw b a d a w c z y c h - zgrom a­
dzonych z o s t a ł o przez a u to rk ę n in ie jsz e j pracy w P r z e d s z k o lu
 n r 42 w K r a k o w i e , w o k r e s i e od p a ź d z i e r n i k a 1983* r o k u do maja
1985 ro k u .
O gółem z e b r a n o 540 p r o t o k o ł ó w zabaw b a d a w c z y c h , a m a te ;-
r i a ł o b se rw a cy jn y zaw arty w n ic h opracowany z o s t a ł przez pro­
w a d z ą c ą b a d a n i a pod w z g lę d e m ja kościow ym i ilo śc io w y m .
A n a liz a ja k o śc io w a p o z w o liła o k re ślić isto tę i w ła ściw o ­
ści zabaw b a d a w c z y c h , • w y o d r ę b n i ć r o d z a je i typ y ty c h za b a w ;
a ta kże eta p y ic h r o z w o ju ,o r a z sp o rz ą d z ić r e je s tr w ykorzysty­
wanych p r z e z d z ie ci m ateriałó w i zabawek w tym r o d z a j u zabaw.
A n a liz a ilo śc io w a d o sta rczy ła s f o r m u ł o w a n i a w niosków d o ­
ty czą cy ch lic z b y , czę sto ści w ystępo w an ia p o s z c z e g ó ln y c h ro­
d za jó w i ty p ó w zabaw b a d a w c z y c h u d z i e c i w różnym w i e k u .
A n k ie tę w y p e łn iło 100 n a u c z y c i e l i p rz e d sz k o li. Poddano
ją a n a liz ie ilo śc io w e j i ja k o ś c io w e j, na p o d s t a w i e k tó rej
o k re ślo n o sto p ie ń zn a jo m o ści p rz e z n a u c z y c ie li p rz e d sz k o li
p ro b le m a ty k i zabaw b a d a w c z y c h .
73 n a u c z y c i e l i a n k ieto w an o w c z a s i e sp otkań k o n s u lta c y j­
nych w s e s j a c h o rg an izo w a n y ch w W yższej Szk o le P e d a g o g ic z n e j
w K ra k o w ie , 27 n a u c z y c i e l i p o d cza s k o n f e r e n c ji m eto d yczn ych ,
o rg an izo w a n y ch p r z e z W yd ział O św iaty i W ychowania w Krakowie -
Ś ró d m ie ściu i Nowej H u c i e .
W tra k c ie w y p e łn ia n ia p rzez n a u c z y c ie li a n k ie t n otow ano
ic h zach ow an ie się , stosu n ek do badań o r a z czas, m ie js c e i l i ­
czbę badanych.
A n a liz a 540 k a r t p r z y ję ć d z i e c k a do p r z e d s z k o l a p o z w o l i ł a
o k r e ślić d o k ł a d n y w ie k b a d a n y c h d z i e c i .
Zebrany m a t e r ia ł u z u p e ł n i a 50 k o n s p e k t ó w do z a j ę ć c a ło ­
d zien n ych z d z ie ć m i, 7 d zie n n ik ó w z a ję ć oraz a n a liz a 7 p la ­
nów p r a c y z e sp o łó w sa m o k szta łcą cy ch .
N a r z ę d z ia w y k o rz y sta n e w b a d a n ia c h (sch e d u ła o b serw acy j­
na, k w e stio n a riu sz a n k ie ty s k i e r o w a n y do n a u c z y c i e l i przed­
sz k o li) u m ie szc zo n e są w A n e k sie .
 Podsumowanie

W ro z d z ia le trz e cim opracowano i p r z e d s t a w i o n o m e to d y k ę

badań w ł a s n y c h z w i ą z a n y c h z z a g a d n i e n i e m zabaw b a d a w c z y c h
d zie ci w p rze d szk o lu :
1. Sprecyzowano k o n c e p c ję ba da ń w ł a s n y c h .
2. S fo rm u ło w a n o p r o b l e m a t y k ę , c e le , z a d a n ia i h ip o te z y
badaw cze.
3. Sch arakteryzow an o m eto d y, te c h n ik i i n a rz ę d z ia badaw­
cze .
4. O k reślo n o eta p y badań, teren g ro m a d z e n ia m a t e r i a ł ó w ,
sposób doboru b a d a n y ch .
5. Sch arakteryzow an o grupę badanych d z i e c i i n a u c z y c ie li.

P R Z Y P IS Y DO ROZDZIAŁU III

Z. Babska, M etod y b a da w cze s t o s o w a n e w p s y c h o l o g i i roz­

w o jo w e j^ : P sy c h o lo g ia r o z w o jo w a d z i e c i i m ło d z ie ż y (r e d .)
M. Żebrow ska, Warszawa 1 9 7 7 .
2
J. B r z e z i ń s k i , E lem en ty m e t o d o l o g i i badań p s y c h o l o g i ­
cznych, Warszawa 1 9 8 4 .
3
A. K a m iń s k i, M etod a, te ch n ik i, procedura b a d a w cz a
w ped agogice e m p i r y c z n e j , w: R. W ro cz y ń sk i, T. P i l c h : M eto­
d o lo g ia p ed ago giki s p o ł e c z n e j , W rocław 1 9 7 4 .
4
M. Ł o b o c k i , M etody ba d a ń p e d a g o g i c z n y c h , W arszaw a 1978,
5
Z. Z b o r o w s k i , W stęp do m e t o d o l o g i i ba da ń p e d a g o g ic z n y c h ,
W r o c ła w -W a r sz a w a - K r a k ó w -G d a ń s k 1 9 7 3 .
 Część II

IV . ZABAW Y BADAW CZE

W Ś W IE T L E D A N Y C H E M P IR Y C Z N Y C H

4 .1 . RODZAJE I TYPY ZABAW BADAWCZYCH

Zebrany m a t e r i a ł b ad a wc z y p r z e d s t a w i a r ó ż n o r o d n o ś ć zależ­
ności, jakie dzieci wykrywają w t r a k c i e zabaw badawczych.
N iektóre zabawy d z i e c i podejmują c z ę ś c i e j , inne r z a d z i e j . Wie­
le p o d o b n y c h zabaw z a uwa ża s i ę zarówno wśród m ł o d s z y c h , jak
i wśród s t a r s z y c h d zieci, c o uwarunkowane jest doświadcze­
niem i poziomem m y ś l e n i a . K a ż d a z a ob s e r w o w an a zabawa badaw­
cza posiada swoją odrębność, je śli nawe t pod w zg l ę de m wykry­
tej w n iej zależn ości przyczynowo-skutkowej jest j ed n a ko w a
z i n n y mi zabawami.
Z gr o m a dz on e p r z y k ł a d y zabaw ba da w c z y c h p o z w a l a j ą wyodręb­
nić pięć ich rodzajów. Jako kryterium podziału przyjęto treść
poznawczą tych z aba w. W szystkie dotyczą zjaw isk przyrody
nieożyw ionej. Są t o zabawy, w których dzieci in teresu ją się
zjawiskam i z dziedziny: 1) m echaniki, 2) term odynam iki,
3) akustyki i optyki, 4) elektryczności i m ag n e t y z m u , 5) właś-
• ciw ości cia ł.
N ajliczn iejszą grupę s t a n o w i ą zabawy z g r u p y p i e r w s z e j .
Ich treścią jest w y k r y w a ni e p r z e z dzieci zależn ości związa­
n y c h m i ę d z y i n n y mi z p r ę d k o ś c i ą w ruchu jednostajnym , swobod­
nym s p a d a n i e m c i a ł , z ruchem c i a ł po r ó w ni pochyłej. Także
treść tych zabaw s t a n o w i b a d a n i e z j a w i s k a r ó w no w a g i , tarcia
i związku między siłam i a ruchem c i a ł .
 Zabawy, które z a k w a l i f i k o w a n o do d r u g i e j grupy, dotyczą
zjaw isk cieplnych - zabawy, t er mome t re m, badanie t o p n i e n i a i
krzepnięcia c i a ł . Zabawy t e stanow iły najm niejszą grupę.
K o l e jn a grupa t o zabawy, k t ó r e p o z w a l a j ą w ykr yć charak­
terystyczne c e c h y d źw i ę kó w o r a z t e , w których dzieci in te­
resują się zjawiskiem cieplnym .
W grupie czw a rte j znalazły się m .in. zabawy magnesem, ża­
rówką w o bwodz i e z a m k n i ę t y m t y p u " Ma ł y e l e k t r y k " .
L i c z n ą grupę s t a n o w i ą z a ba wy, w których d z i e c i odkrywają
właściwości ciał stałych i cieczy. D o t y c z ą one g ł ó w n i e zja ­
wiska w ł o s k o w a t o ś c i , sprężystości, wytrzym ałości cią ł, ruchu
drgającego i falowego, pływania i ton ięcia c ia ł.
Przyjmuje się zatem n a s t ę p u j ą c y podział zabaw b a d a w c z y c h
d z i e c i w p r z e d s z k o l u na r o d z a j e i typy:
I . Poz nawani e ruc hów c i a ł m a t e r i a l n y c h o r a z warunków i przy­
czyn, na s k u t e k k t ó r y c h cia ła poruszają s ię lub p o z o s ta ją
w spoczynku:
1. Zjawiska z dziedziny s ta ty k i,
2. Zjawiska z d z i e d z i n y dynamiki,
3. Zjawiska z d z ie d z in y kinematyki.
II. Poznawanie zmi a n s t a n ó w s k u p i e n i a pod wpływem c i e p ł a
i ciśnienia.
I I I . Poz nawani e z j a w i s k z zakresu akustyki i optyki.
IV. Poznawanie z j a w i s k z dziedziny e le k try c z n o śc i i mag­
netyzmu.
V. Poznawanie w ł a ś c i w o ś c i cia ł:
1. stałych,
2. cieczy.

Charakterystyka liczbow a wszystkich obserwowanych w p r z e d ­

s z k o l u zabaw b ad a wc z yc h p r z e d s t a w i a s i ę następująco:
 T a b e l a nr 6
Podział zabaw b a d a w c z y c h

Lp. Rodzaje zabaw Liczba %

1. P o z n a w a n i e ruc hów c i a ł m a t e r i a l n y c h -
o r a z warunków i p r z y c z y n n a s k u t e k
k t ó r y c h c i a ł a p o r u s z a j ą s i ę l u b po­
z o s t a j ą w spoczynku 209 38,7
2. P o z n a w a n i e zmi a n s t a n ó w s k u p i e n i a
pod wpływem c i e p ł a i c i ś n i e n i a 34 6,3
3. Poznawanie zjawisk, n ale żą cy ch do
akustyki i optyki ,102 18,9
4. Poznawanie .zjaw isk e l e k t r y c z n o ś c i
i magnet yz mu 42 7,8
5. Poznawanie w ł a ś c i w o ś c i cia ł 153 .2 8 ,3

Og ół e m 540 100

4 .1 .1 . Zabawy z d z i e d z i n y m e c h a n i k i

N a j l i c z n i e j s z ą grupę stanow iły te zabawy, k tó r y c h treścią

b y ł o b a d a n i e warunków i przyczyn ruchów ciał m aterialnych.
D zieci interesow ały się z j a w i s k a m i n a l e ż ą c y m i w n a u c e do t a ­
kich działów^ jak : statyka, dynamika, kinematyka.
W zakresie statyki dzieci interesow ały się i w yk r yw ał y
niektóre zjaw iska związane z równowagą s i ł , poznawały różne
rodzaje sił (np. opór, n acisk, parcie) o r a z w ar u n k i równowa­
gi, a także zasady d z i a ł a n ia dźw igni, krążków. Interesowały
się zależnościam i siły tarcia od w i e l k o ś c i nacisku ciała,
rodzajów m ateriałów stykających się pow ierzchni, stopnia
gładkości itp . Do t e g o typu zabaw d z i e c i używały n a s t ę p u j ą ­
cych m ateriałów: sprężyn, kartonów, patyków, listew ek, kloc­
ków, o b r ę c z y , misiów, l a l e k , a u t, san ek, kulek śniegowych, ta f­
li lodu, a n a we t w ł a s n e g o ciała. Zabawy p o j a w i ł y się w czasie
przebywania d z i e c i na p o w i e t r z u i w sali przedszkolnej.
 Tomasz b u d u j e zamek z k l o c k ó w . Zamek j e s t już w dużej
c z ę ś c i zbu d owa ny . B i e r z e g r u b y k l o c e k z ot worem i l i s t e w k ę
z ot wo re m. Ł ą c z y j e k o ł k i e m . S t a w i a obo k z a m k u . Mówi: "Mam
huśtawkę ! " P r ó b u je p r z e c h y l a ć h u ś ta w k ę . Huśtawka p r z e c h y l a
s i ę wraz z p o d s t a w k ą . Wyjmuje k o ł e k i w k ł a d a i n n y . P r z e c h y l a
h u ś t a w k ę . E f e k t j e s t t a k i sam. W y c i ą g a k o ł e k . K ł a d z i e samą
l i s t e w k ę na k l o c k u . P r z e s u w a l i s t e w k ę po k l o c k u . Z n a j d u j e
ś r o d e k i l i s t e w k a u t r z y m u j e s i ę w równowadze. H u ś t a na h u ś ­
tawce k l o c k i , a l e ramię h u ś t a w k i w c i ą ż s i ę p r z e s u w a : S z u k a
t e r a z w k l o c k a c h . Wyciąga k l o c k i r ó ż n e j w i e l k o ś c i i g r u b o ś c i .
K o l e j n o w k ł a d a j e w o t w o r y , aby p o ł ą c z y ć l i s t e w k ę z p o d s t a w ­
ką. Z n a l a z ł odpowiedni k o ł e k . R o z k ła d a ramię h u ś ta w k i s z u k a ­
j ą c ś r o d k a . H u ś t a k l o c k i . Mówi do M i c h a ł a : " Z r o b i ł e m c i h u ś ­
t a w k ę " . R o b i d r u g ą huś taw kę w s p o s ó b wypróbowany.

J o a n n a D. 5:4 12’ prot. n r 76

Do zabawy w o g r o d z i e J o a s i a w y b i e r a k r ą ż e k . C h o d z i z nim
po o g r o d z i e . R o z g l ą d a s i ę , j a k b y s z u k a ł a m i e j s c a . S c h y l a s i ę ,
w m iejscu g d z i e j e s t n a j m n i e j d z i e c i . P u s z c z a k r ą ż e k po t r a ­
w i e . K r ą ż e k u p a d a . P u s z c z a j e s z c z e r a z z w i ę k s z ą s i ł ą . Rów­
n ie ż upada. J o a s i a pod n o si s i ę i r o z g l ą d a . P r z e c h o d z i w in ne
m i e j s c e o g r o d u . Znowu p u s z c z a k r ą ż e k po t r a w i e . P r z e w r a c a s i ę .
T e r a z d z i e w c z y n k a i d z i e j a k i ś c z a s równo z k r ą ż k i e m i p o p y ­
cha go r ó w n o c z e ś n i e r ę k ą . P u s z c z a k r ą ż e k , k t ó r y znów s i ę
p r z e w r a c a . B i e r z e k r ą ż e k do r ę k i i tym samym s p o s o b e m p r ó b u ­
j e wprawi ć go w r u c h . N a s t ę p u j e z m i a na p o d ł o ż a , bo k o ń c z y s i ę
t r a w a i z a c z y n a b e t o n o w a c z ę ś ć o g r o d u . K r ą ż e k t o c z y s i ę sam.
J o a s i a ponowni e p o r u s z a k r ą ż e k po b e t o n i e . J e s z c z e r a z wpra ­
w i a go w r u c h , a l e k r ą ż e k z a t r z y m u j e s i ę n a t r a w i e . N i e udaje
s i ę . J o a s i a w r a c a na c h o d n i k b e t o n o w y i j e s z c z e k i l k a k r o t n i e
p o w t a r z a zabawę na b e t o n i e i na t r a w i e . P u s z c z a k r ą ż e k po
b e t o n i e do E d y t y . Mówi : " Ł a p " . D z i e w c z y n k a , k t ó r a p r z e c h o d z i ­
ł a obok z a t r z y m u j e s i ę . Ł a p i e k r ą ż e k i p u s z c z a go do J o a s i .
D ziewczynki w dalszym c i ą g u bawią s i ę p od ob n ie .

Justyna S. 5:1 10’ prot. nr 65

J u s t y n a u k ł a d a k r ą ż k i na d y w a n i e - j e d e n na d r u g i m . P o d ­
c h o d z i Magda, z a b i e r a dwa k r ą ż k i . S t a j e na n i c h i " j e ź d z i "
j a k na ł y ż w a c h . J u s t y n a j ą o b s e r w u j e . P o d n o s i dwa k r ą ż k i ,
k ł a d z i e na d y w a n i e , j e d e n s t r o n ą g ł a d k ą , d r u g i c h r o p o w a t ą do
dywanu. Od py c ha s i ę r ę k a m i , p r z e s u w a s i ę po n im , w s t a j e , pod­
nosi k rąże k. G ła d zi krążek ręką z jednej i z d r u g ie j s tr o n y .
 Obydwa k r ą ż k i k ł a d z i e g ł a d k ą s t r o n ą do dywanu. S t a j e na n i c h
" J e ź d z i " j a k Ma g da . J e d n a n o g a z e ś l i z g u j e s i ę z dywanu i J u s ­
t y n a posuwa s i ę po p o d ł o d z e , d r u g ą po d y w a n i e . Obydwiema no­
gami p r z e n o s i s i ę na p o d ł o g ę . Po c h w i l i p r z e c h o d z i na dywan
i znowu na p o d ł o g ę . D ł u ż s z y c z a s " j e ź d z i " po p o d ł o d z e . Woła
w k i e r u n k u M a g d y : " T u j e s t d o b r a ś l i z g a w k a , s z y b k o j a d ę ! Ma­
gda!" J u s t y n a bawi s i ę j e s z c z e t a k k i l k a m i n u t , po czym od­
kłada k r ą ż k i .

R e n a t a W. 6;5 10’ prot. n r 48

D z ie c i s k ła d a ją zabawki. Renata sk ła d a układankę-zębatkę.

S i e d z i na d y w a n i e i u k ł a d a p o s z c z e g ó l n e c z ę ś c i do p u d e ł k a .
N a j p i e r w k o ł o z ę b a t e , do ś r o d k a k o ł a w k ł a d a s wój p a l u s z e k
i k r ę c i k o ł e m . O b o k k o ł a w k ł a d a k w a d r a t z ę b a t y , znów p r ó b u j e
k r ę c i ć k o ł e m , l e c z p r z e s z k a d z a j e j w tym t e n k w a d r a t . Odsuwa
k w a d r a t d a l e j t a k , by n i e d o t y k a ł k o ł a i znów k r ę c i k o ł e m .
Wkł ada n a s t ę p n e k o ł o , obok p i e r w s z e g o k o ł a i znów wprawi a
w r u c h t o p i e r w s z e ; r u s z a j ą s i ę obydwa k o ł a , gd y r u s z a j e d ­
n o . R e n a t k a p r z e z c h w i l ę t a k s i ę b a w i , gdy p o r u s z a jednym
k o ł e m , r u s z a j ą s i ę obydwa. Na d y w a n i e l e ż ą j e s z c z e i n n e e l e ­
m e nt y t e j s a m e j u k ł a d a n k i . Wkł ad a k w a d r a t y z ę b a t e . R u s z a k o ­
ł e m , l e c z z a u w a ż a , i ż p r z e s z k a d z a j ą k w a d r a t y z ę b a t e . Wyrzu­
c a w s z y s t k o z p u d e ł k a , Na d u ż e p u d e ł k a u k ł a d a k w a d r a t y z ę ­
b a t e - j e s t i c h 6 . Na k w a d r a t y u k ł a d a 6 k ó ł z ę b a t y c h . Gdy
wkłada p a l u s z e k w jedno k o ł o , o b r a c a j ą s i ę w s z y s t k i e . P rze z
c h w i l ę t a k s i ę b a w i . Mówi : " H o n o r a t k o p o p a t r z ! " . H o n o r a t a s i a ­
da obok n i e j i r o b i t o samo. I znowu R e n a t a k r ę c i k o ł a m i .
Z m i e n i a p a l u s z e k do k a ż d e g o k ó ł k a . Zasuwa p u d e ł k o i z a n o s i
do p ó ł k i .

Powyższe protokoły stanow ią t y lk o pojedyncze przypadki

z ao b s e r w o w a n y c h za chowa ń d z i e c i , które ś w i a d c z ą o pewnych zain­
teresow aniach zjawiskam i n a l e ż ą c y m i w n a u c e do s t a t y k i . Za­
chowania t e mają c h a r a k t e r zabawowy, zabarwione są wyraźnie
odczuciem p r z y j e m n o ś c i , której dzieci doznają w t r a k c i e od­
kryć. Tomasz P . ( p r o t . 40) porzucił podjętą zabawę k o n s t r u k ­
cyjną d la zabawy b a d a w c z e j , k t ó r a pojaw iła się przypadkowo.
Zasada d z i a ł a n i a dźwigni i sposób jej skonstruowania stano­
w iła d la niego centrum z a i n t e r e s o w a n i a . 0 odkryciu chłopca
świadczy chęć zrobienia koledze identycznej huśtawki w spo­
sób wypróbowany.

«
 Z a c h o w an i e J o a n n y D. (prot. 76) również świadczy o przy­
padkowym o d k r y c i u mającym c h a r a k t e r zabawy b a d a w c z e j , w któ­
rej d z i e w c z y n k a t a po r a z pierwszy styka się ze z j a wi s k i e m t a r ­
cia potoczystego w ystępującego przy to c z e n iu się k r ą ż k a po
dwóch r ó ż n y c h p o w i e r z c h n i a c h . Kolejne próby wprowadzenia
w r u ch k r ą ż k a po t r a w i e i po b e t o n i e m a j ą w y r aź n y charak­
ter badawczy i odkrywczy. Zdobyte d o ś w ia d c z e n i a Jo a n n a na­
tychm iast przenosi do z a p r o p o n o w a n e j Edycie zabawy r u c h o w e j .
Trzeci przykład (prot. 65) stanowi jedna z w ie lu z aba w,
w których wykryta z o s t a ł a reakcja styczna w y w i e r an a p r z e z
podłoże na p r z e s u w a n e ciało. Pierwsze dośw iadczenie z "jazdą"
na k r ą ż k a c h w y w o ł a ł y zabawę b ad a wc z ą i spotkanie z zależn oś­
cią siły tarcia i stopnia gładkości podłoża ( p o d ł o g i i dywanu)
i krążka (z jednej strony g ł a d k i e g o , -z d r u g i e j chropowatego).
Zabawa ba da wc z a R e n a t y W. jest jednym z p r z y k ł a d ó w zabaw
wykrywających d z i a ł a n i e k r ą ż k ó wj c z y l i okrągłych tarczy osa­
dz on y c h o b r o t o wo na n i e r u c h o m e j osi. D z i e w c z y n . k a o d k r y ł a nas­
tępujące zjaw isko - obracając jednym k o ł e m Wprawia s i ę w ruch
koło d r u g ie , o s a d o n e na t e j samej osi. W czasie czynności
por zą dk o w y c h owo o d k r y c i e stało się przedmiotem k r ó t k i e j za­
bawy .
W zabawach n a l e ż ą c y c h do d y n a m i k i d z i e c i badały związki
m i ę dz y s i ł a m i a ruchem c i a ł . Charakterystycznym przykła dem
z tej grupy jest następująca za ba wa :

Iwona P . (5:2) i D ar e k (5:6) 18’ prot. nr 112

Iwona i D ar e k b a w i ą s i ę p i ł e c z k a m i z masy p l a s t i k o w e j
i z g ą b k i . Iwona p r o p o n u j e Da r k owi : " R z u c a j m y do s i e b i e " . S i a ­
da z j e d n e j s t r o n y dywanu t r z y m a j ą c j e d n ą p i ł k ę z gąbki.
Z d r u g i e j s t r o n y s i a d a D ar ek t e ż z p i ł k ą z g ą b k i . D z i e c i rów­
n o c z e ś n i e p u s z c z a j ą do s i e b i e p i ł e c z k i . P o d c z a s k o l e j n e g o po­
dania p i ł k i z d e r z a ją s i ę i w racają w kierunku w ł a ś c i c i e l i .
Iwona m ó w i : " N o , p u s z c z a j ! " . Ze swoim po d ani e m c z e k a , a ż D a ­
r e k |puści p i ł k ę . Wtedy j a k b y c e l o w o u d e r z a p i ł k ą w p i ł k ę Dar
k a . P i ł k i z d e r z a j ą s i ę i w r a c a j ą . Iwona mówi : " J e s z c z e r a z " .
Dare k m ó w i : " T e r a z t y pu ś ó p i e r w s z a " . Iwona p u s z c z a p i ł e c z k ę .
D a r e k u d e r z a s w o j ą p i ł k ą w p i ł k ę I w o n y . Mówi : " J e s z c z e r a z ,
a l e f a j n i e " . J e s z e k i l k a r a z y d z i e c i p o w o d u j ą z d e r z e n i e pi łe k
z g ą b k i . Darek w s t a j e i p r z y n o s i p i ł e c z k i p l a s t i k o w e . Podaje
j e d n ą I w o n i e . D z i e c i p o w t a r z a j ą t a k ą samą zabawę z p i ł k a m i
p l a s t i k o w y m i . Iwona mówi : " E , t e g o r s z e " . D a r e k p o d a j e znowu
p i ł e c z k i z g ą b k i . K o n t y n u u j ą z a ba wę . Z d e r z a j ą p i ł k i z c o r a z
w i ę k s z ą s i ł ą . Ś m i e j ą s i ę . Po k i l k u p o d a n i a c h o d k ł a d a j ą p i ł k i .

J e s t to typowy przykład zabawy b a d a w c z e j i w ykrytej w niej

zależn ości związanej ze zderzeniem s p r ę ż y s t y m dwóch r o d z a j ó w
p i ł e k . Gdy d z i e c i stw ierd ziły, że piłki z gąbki powodują dal­
sze odbicia po z d e r z e n i u niż p iłki plastikow e, ponawiały n i ­
mi z a b a w ę . W t r a k c i e po n ow n e j zabawy p i ł k a m i z gąbki zderza­
ły je z coraz większą siłą , która powodował a jeszcze dalsze
odbicia.
Ciekawe przykłady s t a n o w i ą zabawy, w których d z i e c i inte­
resowały się zjawiskam i z zakresu kinem atyki. Wykrywały w nich
zależn ości dotyczące ruchu c i a ł niezależn ie od i c h przyczyn.
S z c z e g ó l n y m p r z e d m i o t e m ba da ń b y ł y r u c h y o b r o t o w e i po p ł a s ­
kiej pow ierzchni, ruchy po p o c h y l n i , spadanie' i wirowanie
ciał. N ajczęściej wykorzystywanymi m a te r i a ła m i w tym t y p i e
zabaw b y ł y : "auta", p iłk i, klocki, sandały, "czołgi", "karu­
zele", bańki choinkowe, n a r t y , różne rodzaje papieru, piór­
ka, suche i mokre liście, kule śniegowe, piasek, korale ja ­
rzębiny, in ne tworzywa p r z y r o d n i c z e .

Magdalena P. 6;4 15’ prot. nr 149

Magda w y b i e g a z d z i e ć m i po p o d w i e c z o r k u na p l a c zabaw.
B i e g n i e w p r o s t pod drz e wo o l b r z y m i e g o k l o n u , k t ó r y z a s ł a n i a
c z ę ś ć p l a c u z a b a w. B a l a n s u j ą c t a n e c z n y m k r o k i e m po l i ś c i a c h
ś p i e w a : " K r a k o w i a n k a j e d n a . . . " . C hw y t a z a r ę c e p o d b i e g a j ą c ą
do n i e j N e t k ę ( 6 ; 1 1 ) i d a l e j z n i ą t a ń c z y . Z m ę c z o n a , wolnym
krokiem k o p ie b e z m y ś ln ie liście , szura butami. Pochyla­
j ą c s i ę nad z i e m i ą , z b i e r a do r ę k i l i ś c i e i u k ł a d a z n i c h
b u k i e t . P r z e c h y l a j ą c go t o w j e d n ą , t o w d r u g ą s t r o n ę , przy­
gląda s ię jego k s z ta łto w i. N iektóre l i ś c i e wpyc ha z g ó r y ,
p o p r a w i a , r ówna . N a g l e obydwi ema r ę k am i p o d r z u c a l i ś c i e w gó­
r ę , z f a s c y n a c j ą p a t r z y , jak w s z y s t k ie w ia tr podnosi i le c ą
w k i e r u n k u p ł o t u . N i e k t ó r e p r z e l e c i a ł y p r z e z p ł o t , i n n e wbi­
ł y s i ę w s i a t k ę , w ż y w o p ł o t , j e s z c z e i n n e o p a d ł y na z i e m i ę .
N i e k t ó r e z b i e r a , d mu c h a j ą c p a t r z y na f r u w a j ą c e w p o w i e t r z u ,
t wa r z z wr a c a do g ó r y t a k , ż e j e d e n l i s t e k m u s n ą ł i j e j p o l i c z e k
J e s z c z e r a z z b i e r a l i ś c i e w b u k i e t , pot em j e p o d r z u c a i p a ­
t r z y , j a k w i r u j ą . Sama w y k o n u j e podobne o b r o t y . T e r a z p o d r z u ­
ca p o j e d y n c z e l i ś c i e po dwa r ó w n o c z e ś n i e . O b s e r w u j e . P o w t a ­
r z a zabawę k i l k a k r o t n i e . I d z i e - w k i e r u n k u g r u p k i d z i e w c z y n e k .
Wł ą c z a s i ę do z a ba wy.

Adam В . 7; 1 17’ prot. n r 185

Adaś p o d b i e g a do p ó ł k i , w y b i e r a r a j d o w e " A u t o S e r v i c e " ,

k t ó r e o d k ł a d a z a r a z w t o samo m i e j s c e . P orywa c z o ł g m e t a l o ­
wy z gumowymi g ą s i e n i c a m i i z a c z y n a nim j e ź d z i ó po c a ł e j s a ­
l i , po d y w a n i e , po mi ę dz y s t o ł y . Wc ho dz i pod s t ó ł i s t u k a do
R a f a ł a ( 6 ; 1 ) " p u f , p u f , t r r . . . t r r . . . " . W y j e ż d ż a na d y w a n .
P o d n o s i r ę ka mi r ó g dywanu, p u s z c z a . C hw y t a t e r a z l e w ą r ę k ą
i po j e g o [ s t r o m o ś c i p u s z c z a c z o ł g , k t ó r y s t o c z y ł s i ę w d ó ł .
P u s z c z a j e s z c z e r a z , t e r a z p o w o d u j e w i ę k s z e w z n i e s i e n i e , jed­
nakże c z o ł g n i e c h c e j e c h a ć . Z d e j m u j e z n i e g o gumowe g ą s i e ­
n i c e i p u s z c z a c z o ł g b e z g ą s i e n i c . Wtedy j e d z i e l e p i e j . B i e g ­
n i e do k ą c i k a l a l e k , b i e r z e mał y n i e b i e s k i s t o ł e c z e k , p o d k ł a ­
da go g ł ę b i e j pod dy wa n. T e r a z o b i e r ę c e ma w o l n e . B i e r z e
c z o ł g , p u s z c z a go z g ó r y , z j e ż d ż a w r ó g d y wa nu . Gdy r o z p ę ­
dza u gó ry m o c n i e j , j e d z i e s z y b c i e j . P o w t a r z a t ę c z y n n o ś ć
k i l k a k r o t n i e . Potem s t a w i a c z o ł g p r z y n o d z e k r z e s ł a , p o d b i e ­
g a po k i l k a d r e w n i a n y c h k l o c k ó w s z e ś c i e n n y c h i u k ł a d a z n i c h
mu r . P u s z c z o n y z g ó r y c z o ł g n a p i e r a na mur. D z i e c k o p o w t a r z a
t ę czynność j e s z c z e r a z . Z a s ta n a w ia s i ę p r z e z c h w i l ę . B i e r z e
c z o ł g do r ę k i , mocno p r z y c i s k a j ą c j e d z i e nim z g ó r k i w ś r o ­
dek muru ; mur p ę k a i p r z e r y w a s i ę . Adam r o b i z a d o w o l o n ą mi ­
n ę . P r z y c i s k a j ą c ponowni e c z o ł g , w s ł u c h u j e s i ę w głośny brzęk
k ó ł . P o w t a r z a j e s z c z e r a z t o s a m o . Rękami z g a r n i a k l o c k i na
b o k . T e r a z j e ź d z i po p ł y t k a c h p cv i w s ł u c h u j e s i ę w p r z e r a ź ­
l i w y z g r z y t k ó ł . R o z p ę d z a r a z po r a z k o ł a , p o d n o s i c z o ł g do
g ó r y , w s ł u c h u j e s i ę w o d g ł o s y . N a g l e k ł a d z i e c z o ł g na z i e m i ,
z a c i ą g a na u s z y gumową g ą s i e n i c ę i j e ź d z i c z o ł g i e m między
stołam i.

Pierwszy przykład (prot. 149) dotyczy zjaw iska s wo b o dn e ­

go s p a d a n i a i wirowania l i ś c i . Dziewczynka p o c h ł o n i ę t a zaba­
wą z p u s z c z a n i e m l i ś c i r ów ne j w i e l k o ś c i i masy o b s e r w o w a ł a
ruch jednostajnie przyśpieszony niezależny od c i ę ż a r u . P r z y ­
kład dru gi (prot. 185) ilu stru je zabawę, w której chło­
piec badał przyspieszenie czołgu w zależn ości od kąta
n a c h y l e n i a równi p o c h y ł e j ( dywan u ) do p o z i o m u .
102
 Zabawy b a d a w c z e z a k w a l i f i k o w a n e do o mawi a n e j grupy naj­
częściej pojaw iały się oddzielnie. Często też stanow iły one
krótszy l u b d ł u ż s z y moment w innym r o d z a j u zabaw - tematycz­
n ej, kon stru kcyjn ej, ruchowej. N iektóre z n i c h wywołane z o s ­
tały w cześniej organizowanym z a j ę c i e m , którego treśó zains­
pirowało dziecko do d a l s z y c h p o s z u k i w a ć t w ó r c z y c h . Czasem pod­
jęta za ba wa b a d a w c z a w y w o ł y w a ł a u d z i e c k a nowe m y ś l i i zaraz
po " j e j zakończeniu p o d e j m o w a ł o ono d r u g ą zabawę b a d a w c z ą , w
której wykrywało inne zależn ości przyczynowo-skutkowe. Świad­
czy o tym z j a w i s k u z abawa Adama B . (prot. 185), który począt­
kowo zainteresow any ruchem c z o ł g u po p o c h y l n i w z a l e ż n o ś c i
od k ą t a jej nachylenia, natychmiast podjął tym samym czołgiem
zabawę, w której badał charakterystyczne dźwięki wydawane
przez koła w zależn o ści od p o d ł o ż a .
W szystkie zabawy o d b y w a ł y się w czasie wolnym, a więc
miejscem zabawy b y ł a zarówno sala przedszkolna, jak i ogród,
także łazienka i szatn ia przedszkola.
Ogólna l i c z b a o bs er wowa ny c h zabaw z t e j grupy w y n o s iła
209, tj. 38,7% ogółu z a ba w, w tym 1 5 , 2 % zabaw należących do
statyk i, 12,4% zabaw n a l e ż ą c y c h do k i n e m a t y k i oraz 11,1% z a ­
baw n a l e ż ą c y c h do d y n a m i k i .
A oto prezentacja t y p ó w zabaw ba da w c z y c h w omawianym r o ­
dzaju.
T a b e l a nr 7
T yp y zabaw b a d a w c z y c h z g r u p y p i e r w s z e j

%
Ty p y zabaw b a d a w c z y c h z p i e r w s z e j grupy Liczba
og ół em

1. P o z n a w a n i e ruchów c i a ł m a t e r i a l n y c h oraz 209 38,7

warunków i p r z y c z y n , na s k u t e k k t ó r y c h
c i a ł a p o r u s z a ją s i ę lub z o s t a j ą w spo­
czynku:
1 .1 . Zjaw iska z dziedziny statyk i. 82 15,2
1 . 1 . 1 . Równowaga s i ł :
— z abawa z r o z c i ą g a n i e m s p r ę ż y n y
—u s t a w i a n i e r ó ż n y m i s p o s o b a m i parawa­
nu z k a r t k i w domku d l a l a l e k
 - umocowanie p a t y k ó w r ó ż n e j g r u b o ś c i ,
w k o p c u ś n i e g u , aby u t r z y m a ć j e w rów­
nowadze
- próby .utrzymania klocków , l i s t e w e k ,
i n n y c h p r z e d mi o t ó w , w równowadze, na
ręce
- u ł o ż e n i e o b r ę c z y na g ł o w i e , a by n i e
spadła
- u ł o ż e n i e l a l k i , m i s i a w w ó z ku , aby
n ie upadł
- p o d n o s z e n i e k l o c k ó w p r z y pomocy dźwi­
g u , a by go rtie p r z e w a ż y ć
- próby u s t a w i a n i a k l o c k a na n i e r ó w ­
n e j p o w i e r z c h n i , a by n i e s p a d ł
- s p o s o b y p o s a d z e n i a l a l k i , a by s i ę
n ie wywracała
- p r ó b y u t r z y m a n i a s amochodu w rów­
nowadze na p i r a m i d z i e
- s z u k a n i e t a k i c h m o ż l i w o ś c i , aby
u t r z y m a ć ł ó ż e c z k o w równowadze
- u s t a w i a n i e w równowadze k l o c k ó w ,
deseczek w t r a k c i e różnorodnych za­
baw k o n s t r u k c y j n y c h
- zabawy wagą ( równowa ga niasy)
- r ó ż n e m o ż l i w o ś c i w y c h o d z e n i a pod
g ó r ę na n a r t a c h
1 .1 .2 . P o z na w a n i e w z a b a w i e z a s a d y d z i a ­
ła n ia dźwigni:
- w p r o w ad z e ni e w r u c h h u ś t a w k i
- ró żne s pos oby k o n s t r u o w a n i a dźwigu
(n itk a i ciężarek, deska, klocek)
1 .1 .3 . P o z na w a n i e z a s a d y d z i a ł a n i a k r ą ż - J
ków:
- różne sposoby wprawiania w ruch
kó ł aut
- mechanizm o b r a c a n i a s i ę k ó ł p o ł ą ­
c z o n y c h o s i ą ( p r z e z p o r u s z a n i e jed­
n e go t y l k o k o ł a )
- sposoby zatrzymywania s i ę k ó ł a u ta
- w p r a w i a n i e w r u c h a u t a po r ó ż n y c h
p o w i e r z c h n i a c h ( d y w an , p o d ł o g a , t r a ­
wa, a s f a l t )
- w p r ow a d za n ie w r u c h k ó ł od s e r s a
( a s f a l t , trawa)
- w p r ow a d za n ie w r u c h k ó ł z ę b a t y c h
1 . 1 . 4 . T arcie posuw iste (p o śliz g o w e )
- j a z d a na s a n k a c h po r ó ż ny c h powierz­
c h n i a c h ( z j a w i s k o hamowani a)
- p o s uw an ie k l o c k a m i po r ó ż n y c h p o -
 - w ie r z c h n ia c h (dywan, p ł y t k i pcv)
- j a z d a n a k l o c k a c h ( j a k na ł y ż wa c h) po
ś l i s k i e j i s z o r s t k i e j powierzchni
( p o d ł o g a , dywan)
- j a z d a samochodem po d y w a n i e , l i n o l e ­
um
- k o p a n i e t a f l i l o d u po l o d z i e i po
śniegu
- o d p y c h a n i e swego c i a ł a po d y w a n i e ,
w y k ła d z in ie , podłodze
- p u s z c z a n i e zabawki "Bąk"
- zakładanie l a l c e c h u stk i z m ateria­
łu ś li s k i e g o i n ie ś li s k ie g o
- u k ł a d a n i e wo r e cz kó w p ł ó c i e n n y c h i s t y -
l o n o w y c h , a by n i e z e ś l i z g i w a ł y s i ę
- j a z d a wó z ki em po r ó ż n y c h p o w i e r z c h ­
n ia ch (k a m ie n ie , p i a s e k , chodnik)
1 .1 .5 . Tarcie p otoczyste:
- r u c h k u l k i i k o s t k i po d y w a n i e i po
podłodze
- r u c h k ó ł po r ó ż n y c h p o w i e r z c h n i a c h
1 .2 . Z ja w isk a z d z ie d z in y dynamiki: 60 11,1
- p r ó b y t a k i e g o u ł o ż e n i a k l o c k ó w w au­
c i e , a by n i e s p a d ł y w t r a k c i e woże­
nia
- w jakim p ołoże n iu przew ieźć lu d z ik a ,
p i r a m i d k ę samochodem, a by s i ę n i e
przew róciły
- t o c z e n i e k r e d k i po s t o l e z t a k ą s i ł ą ,
aby n i e s p a d ł a
- d ro ga pokonana przez auto a s i ł a
p c h n i ę c i a go
- w p r a w i e n i e w r u c h k l o c k ó w pod g ó r ę
i z góry z różną s i ł ą
- zabawy z e s p u s z c z a n i e m c i ę ż k i e g o
p r z e d m i o t u na m a ł ą r ównowa ż ni ę
- w prawienie w ruch k ó ł k a k i je m z r ó ż ­
norodną p r ę d k o ś c i ą
- z abawy z obs er wowa n i e m z j a w i s k z d e ­
rzenia niesprężystego (zderzenia k lo ­
cka i p i ł k i )
- z abawy z o bs e rwowa ni e m z j a w i s k a z d e ­
r z e n i a s p r ę ż y s t e g o ( z d e r z e n i a dwóch
kulek, p iłe k )
1 .3 . Zjaw iska z dziedziny kinem atyki: 67 12, 4
I . 3. I . Swobodne s p a d a n i e i w i r o w n i e c i a ł :
- w pr a w ian ie dmuchnięciem w ruch p i ó ­
r e k , l i ś c i s u c h y c h i mokrych
- wprawianie dmuchnięciem w ruch b i -
 bułek ró żn ej w i e l k o ś c i
- w p r a w i a n i e w r u c h p i ó r e k , b i bu ł e k róż­
nymi s p o s o b a m i ( p o d r z u c a n i e m , dmucha­
n ie m)
- p u s z c z a n i e t e j samej w i e l k o ś c i p r z e d ­
miot ów o różnym c i ę ż a r z e
- dmuchanie w k w i a t k i dmuchawca
- puszczanie latawca
- w p r a w i a n i e w r u c h r a mi o n w i a t r a c z k a
- k r ę c e n i e s p ó d n i c z k i ( z a l e ż n o ś ć ru­
chu p o w i e t r z a od r u c h u d z i e c k a )
- p u s z c z a n i e l i ś c i na w i e t r z e
- r z u c a n i e k ó ł k i e m pod w i a t r z r ó ż ­
ną s i ł ą
- zabawa c h o r ą g i e w k ą na w i e t r z e
- dmuchanie w w i e ż ę z k l o c k ó w ( b a d a ­
n i e , k ie d y s i ę r o z p a d n ie , a k i e d y nie)
1 . 3 . 2 . Ruch po p o c h y l n i :
- w p r a w i a n i e w r u c h po p o c h y l n i a u t a
z klocków różnego k s z t a ł t u (ró ż n e
kąty n achylenia)
- t o c z e n i e k u l i ś n i e g o w e j pod g ó r ę
i z góry
- t o c z e n i e p i ł k i z g ó r e k r ó ż n e j wy­
sokości
- p u s z c z a n ie klocków różnego k s z t a ł t u
po p o c h y l n i
- p u s z c z a n i e c z o ł g u po p o c h y l n i ( z d y ­
wanu) o różnym k ą c i e n a c h y l e n i a
- z s y p y w a n i e p i a s k u z r ów ni p o c h y ł e j
- p u s z c z a n i e r ó w n o c z e ś n i e dwóch a u t po
pochylni
- spa da nie różnych przedmiotów z p rz y ­
c z e p y samochodu ( k a m y k i , j a r z ę b i n a ,
klocki)
1 . 3 - 3 . Ruch o b r o t o w y :
- wprawianie w ruch z różną s i ł ą karu—
zeli-zabaw ki
- wprawianie w ruch obrotowy bańki
c h o i n k o w e j , p i ł e c z k i na g u m c e . . .
 T a b e l a nr 8
Liczba zabaw b a d a w c z y c h z d z i e d z i n y mechaniki
w poszczególnych g r u p a c h w i ekowyc h d z i e c i

Wiek Liczba L iczba zabaw Ogółem %

dzieci zabaw
ogółem St a­ % Dyna­ % Kine­ %
tyki miki matyki

3 62 12 19, 3 - - 9 14, 6 21 33, 9

4 91 11 12,1 6 6,6 16 17, 6 33 36, 3
5 187 34 18, 2 26 13,9 17 9,1 77 4 1, 2
6 200 25 12, 5 28 14, 0 25 12, 5 78 39, 0

Ogółem 540 82 15, 2 60 11,1 67 12, 4 209 38, 7

Jak wynika z o b l i c z e ń z abawy b a da wc z e z dziedziny mecha­

niki n ajczęściej podejmują d z i e c i 5 -letn ie -4 1 ,2 % i dzieci
6 -letn ich - 39,0% ogółu z a b a w. Zaznacza s i ę r ó w n i e ż du ż e z a ­
interesow anie dzieci młodszych zjawiskam i z d z i e d z i n y mecha­
n iki. Wśród 4 - l a t k ó w z a o b s er wo w a no 3 6, 3 % * a wś r ód 3 - l a t k ó w
33,9% w s z y s t k i c h zabaw b a d a w c z y c h z t e j grupy w ie kow ej.

4 .1 .2 . zabawy z d z i e d z i n y term odynamiki

Szczegółowa a n a liz a zachowania d z i e c i p o z w o l i ł a wyodręb­

nić osobną grupę zabaw s p o ś r ó d t y c h , k t ó r e zakwalifikowano
do g r u p y piątej ( za b aw p o l e g a j ą c y c h na o d k r y w a n i u w ł a ś c i w o ­
ści cia ł). Zachowanie t o dow iodło, że d z i e c i o m n i e chodziło
w istocie o poznanie w ła ś c iw o śc i ciał, ale o wykrycie związ­
ków p r z y c z y n o w o - s k u t k o w y c h dotyczących zjaw isk z dziedziny
term odynam iki, czy li nauki zajm ującej się f ormami e n e r g i i i
przekazywanej z jednego ciała do d r u g i e g o . Zaobse r wowane z a ­
bawy d o t y c z y ł y zjaw isk z w i ą z a n y c h z pomiarem t e m p e r a t u r y c i a ł
cieplnych, chłodnych, zimnych, topnienia i krzepnięcia
ciał.
 Tomek s t o i p r z y k ą c i k u p r z y r o d y . B i e r z e ko ne wk ę , p r z y n o ­
s i z ł a z i e n k i w o d ę , p od l e w a k w i a t y . Na d n i e k o n e wk i z o s t a ł o
t r o c h ę wody. S t a w i a konewkę na s t o l i k u . B i e r z e do r ę k i t e r ­
mometr. O b se rw u j e g o . Wkłada do konewki z wodą. O b s e r w u j e
ruch r t ę c i . Wyjmuje t er m o m e t r z wody, o b s e r w u j e g o , d o t y k a
r ę k ą . B i e r z e m i s e c z k ę , i d z i e do ł a z i e n k i . P r z y n o s i c i e p ł ą
wodę. Wkłada t e r m o m e t r do wody. N a c h y l a s i ę , o b s e r w u j e r t ę ć .
Znowu w kł a da t e r m o m e t r do z imn e j wody, potem do c i e p ł e j . Do
p u s t e j m i s e c z k i wlewa t r o c h ę z im n ej wody i t r o c h ę c i e p ł e j
wody. T e r a z w k ła d a t er m o m e t r do t e j wody, pot em znowu do zim­
n e j i do c i e p ł e j . P o w t a r z a t e same c z y n n o ś c i j e s z c z e r a z .
Odkł a da t e r m o m e t r . K o l e j n o wylewa wodę z p oj e m n ik ó w do umy­
w a l k i . P r z e c h o d z i do i n n e j z abawy.

J o a n n a W. 5;4 15’ p r o t . 238

W c z a s i e swobodnych zabaw w o g r o d z i e A s i a n a g l e p r z y s t a j e
_ j a k b y z a c z y n a obserwować s p a d a j ą c e p ł a t k i ś n i e g u . Po c h w i ­
l i w y c i ą g a p r z e d s i e b i e g o ł ą r ę k ę i ł a p i e p ł a t k i ś n i e g u . I dz i e
w stro n ę n a u c z y c i e l k i z w y cią g n ię tą rę k ą. Id ą c przysuwa rękę
do s i e b i e , j a k b y c h c i a ł a s p r a w d z i ć , c z y p ł a t k i tam s ą ( a l e
j u ż s t o p n i a ł y ) . A s i a z a t r z y m u j e s i ę , w y c i e r a r ę k ę . P ono wn i e
ł a p i e p ł a t k i ś n i e g u . P a t r z y na n i e c a ł y c z a s . R ó w n o c z e ś n i e
i nne p ł a t k i s p a d a j ą na p ł a s z c z i u t r z y m u j ą s i ę . A s i a r o b i
z d z i w i o n ą m i n ę , gdy s p o s t r z e g a , że p ł a t k i na r ę c e znów s t o ­
p n i a ł y . S p o s t r z e g a p ł a t k i na r ę k aw i e p ł a s z c z a . Mi na j e j s i ę
r o z j a ś n i a . P r z y g l ą d a s i ę tym p ł at ko m d ł u ż e j . U b i e r a r ę k a w i ­
c z k i i znów ł a p i e p ł a t k i ś n i e g u . R u s z a w k i e r u n k u n a u c z y c i e l ­
ki. Tym razem u d a j e s i ę j e j d o n i e ś ć p ł a t e k do n a u c z y c i e l k i .
Mówi : " P r o s z ę p a n i . ł a d n e ? " . "A na g o ł e j r ę c e t o s i ę r o b i ą
zaraz t a k i e k r o p e l k i ! " . N au czycielka ta k ż e wyraża zachwyt
nad k s z t a ł t e m g w i a z d e k ś n i e g o w y c h . A s i a o d c h o d z i i n a d a l ł a ­
p i e p ł a t k i na r ę k a w i c z k ę . Zabawę pr z er y w a B a r t e k , k t ó r y r z u ­
ca w A s i ę k u l k a m i ś n i e g u .

Dorota F, 5:0 8’ p r o t . 239

Ewa, A g n i e s z k a i D o r o t a u g n i a t a j ą w r ę k a c h ś n i e g . D o r o ­
t a mówi : " N i e da s i ę z r o b i ć k u l k i ! " . Chucha w r ę k a w i c z k i . P a ­
t r z y . Mówi : " 0 ! Mam k r o p e l k i , j a k pod mu c h a ł am" . Ewa z Agni es z­
ką n ad a l p r ó b u j ą l e p i ć k u l k i . D o r o t a n a d a l dmucha w rękawicz­
k i . Ś n i e g t o p n i e j e . T e r a z d z i e c k o p r z y k u c a i n a c h y l a s i ę do
z i em i - c huc ha w ś n i e g . R o bi s i ę mały d o ł e k . D o r o t a n a b i e r a
ś n i e g do g o ł e j r ę k i i znowu c huc ha . Ś n i e g t o p n i e j e . Ewa z Ag­
n i e s z k ą , z n i e c h ę c o n e r o b i e n i e m k u l e k , mówią do D o r o t y : "Chodź,
i d z ie my z j e ż d ż a ć z górki *. Dorota i d z i e z koleżankami.
 Z ab awa t er m om e t r e m ( Tomas z P . p r ę t. 211) jest najbardziej
t y p o w ą z a b a wą z t e j g r u p y zabaw b a d a w c z y c h . P o ds t aw o w ą bowiem
w ielkością w nauce o cieple jest term peratura. Temperatura
jest m ia rą s t o p n i a n a g r z a n i a lub z i ę b n i ę c i a c i a ł a . W tym przy­
pa dk u d z i e c k o b a d a ł o p r z y pomocy t e r m o m e t r u t e m p e r a t u r ę wody
zim nej, ciep łej i chłodn ej. Istotny był dla niego sam p r o c e s
m ierzenia tem peratury.
Następne dwa p r z y k ł a d y zabaw b a d a wc z yc h ( J o a n n a W. p r o t .
238), (D o ro ta F. prot. 239) dotyczą zjaw iska ciepła topnie­
n ia. W obu p r z y p a d k a c h c i e p ł o dostarczane ciału ( p ł a t k o m śni e­
gu) w ywołało z m i an ę jego stanu sku pienia, przemianę ciała
stałego w ciecz. W zabawie Joanny źródłem t e g o ciepła była
goła ręka, w zabawie D oroty n atom ia st chuchanie w masę-syp­
kiego śniegu. Z a c h o w a n i e obydwu d z i e w c z y n e k ś w i a d c z y o odkry­
ciu tych zjaw isk. Jo a sia pod zieliła się tym o d k r y c i e m z nau­
c z y c i e l k ą : "A n a g o ł e j ręce to się robią zaraz takie kropel­
ki !". N a u c z y c ie lk a nie podtrzymała te go z a i n t e r e s o w a n i a , lecz
jedynie z w r ó c i ł a uwagę na k s z t a ł t gwiazdek ś n i e g o w y c h . R ea k­
cja w erbalna dziewczynki świadczyła jednak 0 dokonanym

odkryciu. Także jej dalsze d z i a ł a n i a dowiodły tego odkrycia,

gdyż "łapan ie" ś n i e ż y n e k odbywało s i ę na r ę k a w i c z c e .

W iększość zabaw b ad a wc z yc h z a k w a l i f i k o w a n y c h do omawia­

nej g r u p y z w i ą z a n a b y ł a z poznawaniem z j a w i s k a topnienia,
które n ajczęściej dzieci obs e rw o wa ł y w z i m i e . Podstawowym
przykładem o b se r w a c ji był śnieg, lód, szron, zaparowana s z y ­
ba. N iew ielka liczba obserwowanych zabaw b a d a w c z y c h , w któ­
rych d z i e c i próbowały poznać zjawisko z a m a r z a n i a wody, b y ł a
zainspirow ana w cześniejszym i doświadczeniami, jakie przepro­
w adziła n auczycielka. D ziałania d zieci ograniczyły s i ę w tych
przypadkach do s a m o d z i e l n e g o p o n a w i a n i a d o ś w i a d c z e ń .
N iew iele też obserwowano zabaw z w i ą z a n y c h z pomiarem tem­
peratury . D z i e c i m i e r z y ł y t e m p e r a t u r ę wody z a pomocą t e r m o ­
m e t r u do wody l u b b e z p o ś r e d n i o r ę k ą (w p r z y p a d k u regulowa-
nia p ro p o rcji zimnej i ciepłej wody). Te zabawy odbywały s i ę
w sali i łazience w przedszkolu.
Ogółem za obs e rowa wno 34 zabawy b a da wc z e z d z i e d z i n y ter­
modynami ki . Jest to najm niejsza liczba zabaw w z gromadzonym
m ateriale badawczym, tj. 6,3% o g ó łu .
Poniższe zestaw ienie ilu stru je treść zabaw b a d a w c z y c h
z a k w a l i f i k o w a n y c h do omawi a ne j grupy.
T a b e l a nr 9
Typy zabaw b a d a w c z y c h z g r u p y d r u g i e j

%
Typy zabaw b a d a wc z yc h z g r u p y d r u g i e j Liczbą
ogółem

1. Zjaw iska z dzied zin y termodynamiki 34 6,3

1.1. Zabawy z w i ą z a n e z pomiarem t e m p e r a t u ­
ry:
- zabawa t e rmome t re m i wodą o r ó ż n e j
temperaturze
- zabawa wodą g o r ą c ą i zi mną z k r a n u ,
regulowanie p r o p o r c ji
1.2. Zabawy z poznawaniem z j a w i s k t o p n i e ­
nia: 30
- ś n i e g u w wodzie
- k o s t e k lodowych
- ś n i e g u na r ę c e
- o s z r o n i o n e j s z y b y , d e s k i po wpływem
d o t k n i ę c i a ręką
- d o t k n i ę c i e i r o b i e n i e ś l a d ó w na z a -
szronionej szybie

T a b e l a nr 10
L i c z b a zabaw ba da w c z y c h z d z i e d z i n y term odynamiki
w p o s z c z e g ó l n y c h g r u p a c h w i ekowyc h d z i e c i

Wiek Liczba L i c z b a zabaw n a l e ż ą c y c h do %

dzieci zabaw termodynamiki
ogółem

3 62
4 91 7 7,7
5 187 16 8,6
6 200 11 5,5

Ogółem 540 34 6,3

 N ajw ięcej zabaw z t e j dziedziny podejmowały d z i e c i 5-let-
nie (16, t j . 8,6%) i 4-letn ie (7, t j . 7,7% ). U dzieci 6 -let-
n i c h z a o b s er wo w a no ц zabaw z t e j grupy i s t a n o w i ą one 5, 5%
o g ó łu zabaw. N a t o m ia s t w o g ó l e nie z aobs er wowa no i c h wśród
dzieci 3-letn ich .

4 .1 .3 . Zabawy z d z i e d z i n y akustyki i optyki.

Poznawanie zjaw isk akustycznych

Odrębną gr upę stanowią zabawy b a d a w c z e , które polegają

na wywoł ywa ni u p r z e z dzieci różnych dźwięków, tonów , szumów
z a pomocą u d e r z e n i a , tarcia i własnego głosu. Z j a w i s k a dźwię­
kowe , t j . z j a w i s k a w y c z u wa l n e z mysłem s ł u c h u , w n au c e n a l e ż ą
do a k u s t y k i . M a j ą one c h a r a k t e r falowy (fala dź wi ę ko wa l u b
głosow a).
Treścią z a o b s e r w o w a n y c h zabaw ba da w c z y c h n a j c z ę ś c i e j było
badanie charakterystycznych c e c h dźwięków p o p r z e z powodowa­
nie efektów akustycznych i p or ówn ywa n i e i c h barwy o r a z natę­
żenia.
Ź r ó d ł e m dź wi ę k ów w o bs er wowa ny c h zabawac h ba da w c z y c h były
p ob ud z an e do d r g a ń c i a ł a stałe, ze śro d o w is k a n a t u r a l n e g o ,
ta k ie ,ja k : suche liście , śnieg, kam ienie, patyki oraz ciecze:
woda, a także ciała stałe,dostępn e w środowisku p rze d szk o l­
nym: klocki, pojem niki plastikow e, porcelana, pojem niki por­
celanowe, d r e w n i a n e , worek f o l i o w y , i n s t r u m e n t y mu z yc zn e , s t e -
ropian, różne rodzaje papieru, ł y ż k a drewniana, metalowa.
A oto treść niektórych protokołów zabaw z t e j grupy :

Ania P . 5;8 15’ prot. 298

A n i a s p a c e r u j e po o g r o d z i e , z b i e r a l i ś c i e , r o b i b u k i e t ,
s p a c e r u j e , wymachuje nim. R ę kę z b u k i e t e m p o d n o s i do g ó r y .
P r z y s p i e s z a . B i e g n i e , p a t r z y na b u k i e t . B i e g n i e j e s z c z e szyb­
c i e j . Zatrzym uje s i ę , p o t r z ą s a bukietem. B uk iet s z e l e ś c i .
S c h y l a s i ę , p o d n o s i j e s z c z e duż y l i ś ć , p o t r z ą s a nim; n i c n i e
s ł y c h a ć . R z u c a , b i e r z e i n n y . Ten j e s t b a r d z o s u c h y , s z e l e ś c i ,
w kł a da go do b u k i e t u . O g l ą d a b u k i e t , d o t y k a l i ś c i , w y c i ą g a
t e n ie w y sc h n ię te i wyrzuca. Przy w y c ią g a n iu k o l e j n e g o l i ś c i a
b u k i e t r o s y p u j e s i ę . A n i a na m wo z b i e r a l i ś c i e . T e r a z o g l ą ­
da k a ż d y l i ś ć . Wy b i e r a t y l k o t e s u c h e . Co c h w i l a p o t r z ą s a
b u k i e t e m , j a k b y s p r a w d z a ł a , c z y s z e l e ś c i . Z wr a c a s i ę do D o r o ­
t y : " Z o b a c z , j a k ą mam g r z e c h o t k ę ! " . A n i a pomaga z b i e r a ć Do­
r o c i e l i ś c i e . T e r a z b i e g a j ą razem i p o t r z ą s a j ą b u k i e t a m i . Po­
kazują dzieciom .

Paweł B . 4;6 14’ p r o t . 262

C h ł o p c y b u d u j ą dom. P a w e ł d o w o z i k l o c k i na budowę dużym

drewnianym samochodem z k o ł a m i d r e w n i a n y m i . U k ł a d a k l o c k i na
s a m o c h o d z i e . C i ą g n i e s amochód po d y w a n i e . P r z y j e ż d ż a na " b u ­
d o w ę" , w y s y p u j e k l o c k i p o d n o s z ą c ruchomy t y ł s am o c h o d u . Ru­
s z a , n a ś l a d u j ą c z a p a l a n i e m o t o r u . N a k r ę c a , c i ą g n i e s amoc hód
z a s z n u r e k po d y w a n i e . Samochód z j e ż d ż a z dywanu na p o d ł o g ę .
S ł y c h a ć g ł o ś n y t u r k o t k ó ł . Odwraca s i ę w s t r o n ę s a m o c h o d u .
P o w o l i c i ą g n i e go d a l e j . S ł u c h a . Wraca na dywan. C i ą g n i e auto
i d ą c t y ł e m . Z j e ż d ż a z dywanu na p o d ł o g ę . W d a l s z y m c i ą g u i d z i e
t y ł e m , p a t r z y na s a m o c h ó d , w y r a ź n i e w s ł u c h u j e s i ę . P i o t r t r ą ­
c a P a w ł a . M ó w i : " N i e ma k l o c k ó w ! " . P aw e ł p o d j e ż d ż a pod wózek
z k l o c k a m i . U k ł a d a k l o c k i na s a m o c h o d z i e i c i ą g n i e go w k i e ­
runku " B u d o w y " . Z n ał a dowa ny mi k l o c k a m i j e d z i e poma ł u po pod­
ł o d z e , i d z i e t y ł e m . W s ł u c h u j e s i ę . W j e ż d ż a na d yw a n. C o f a
a u t o . Znowu j e c i ą g n i e . C h ł o p c y w o ł a j ą : " P a w e ł ! P r ę d z e j ! "
Paweł i d z i e s z y b c i e j . Z r z u c a k l o c k i . P u s t y m samochodem wra­
c a na dywan. P o p y c h a s amochód w t e n s p o s ó b , i ż c z ę ś c i o w o j e ­
d z i e po d y w a n i e , a c z ę ś c i o w o po p o d ł o d z e . P o w t a r z a t o j e s z c z e
r a z . Wraca do d z i e c i b u d u j ą c y c h dom.

M aciej B. 6;11 10’ prot. 301

M a c i e k z a b r a ł p o j e m n i k z k ą c i k a p l a s t y c z n e g o . I d z i e z nim
do ł a z i e n k i , aby n a b r a ć wody. Po d r o d z e p r z y k ł a d a go do u s t ,
dmucha i mówi do n i e g o . Dmucha we w n ę t r z e p o j e m n i k a j e s z c z e
r a z . Wraca do d r z w i . I d z i e w k i e r u n k u k ą c i k a l a l e k . K ł a d z i e
na s t o l i k u p o j e m n i k , b i e r z e k u b e c z e k . Mówi do w n ę t r z a . U ś ­
m i e c h a s i ę , gdy wydobywa s i ę d ź w i ę k . K i l k a k r o t n i e p o w t a r z a
czynność. Bierze k ilk a różnych pojemników, fla k o n i k ó w z n a j ­
d u j ą c y c h s i ę w k ą c i k u l a l e k ' . U s t a w i a j e na s t o l e , j e d e n obok
d r u g i e g o . T e r a z dmucha i mówi do k a ż d e g o z n i c h . W i e l o k r o t ­
n i e p o w t a r z a t e c z y n n o ś c i . Magda p o d c h o d z i do s t o l i k a i s p r z ą ­
t a p o j e m n i k i . M a c i e k p o d b i e g a do n a u c z y c i e l k i i mówi: "Magda
z a b i e r a mi p o j e m n i k i , j a k j a s i ę b a w i ę " . N a u c z y c i e l k a p r o p o ­
n u j e mu, aby p r z e n i ó s ł s i ę na s t ó ł , a Magda n i e c h s i ę bawi
w k ą c i k u l a l e k . P awe ł i d z i e po p o j e m n i k i . N i o s ą c j e z a c h ę c a
n a u c z y c ie l k ę : "P roszę pani, proszę p o s ł u c h a ć , ja k g r a j ą , każ­
dy i n a c z e j " . D e m o n s t r u j e s wój g ł o s w p o j e m n i k a c h . Potem s k ł a ­
da p o j e m n i k i i o d n o s i na m i e j s c e .

Powyższe p r o t o k o ł y dowodzą, ż e podejmowane c z y n n o ś c i mia­

ły charakter zabawy b a d a w c z e j , wktórej dzieci wykrywały n i e ­
znane d o t y c h c z a s efekty d ź w i ę k o we . Na t e o d k r y c i a d z i e c i rea­
gowały w e r b a l n i e (Ania P . , p r o t. 298): "Zobacz, j a k ą mam grze­
chotkę ! Zrób sobie taką!" Maciej B. - prot. 301: "Proszę pa­
n i, proszę posłu ch ać, jak one g r a j ą , każdy i n a c z e j ! " . 0 odkry­
ciu Pawła B. - prot. 262 - świadczy jego zachowanie. Chłopiec
w yłącza się na c h w i l ę ze w s p ó l n e j z innymi d z i e ć m i zabawy
tem atycznej i p o r ó w n u j e d źw i ęk p o r u s z a j ą c e g o się a u t a po dy ­
wanie i po p o d ł o d z e . Nawoływany p r z e z k o l e g ó w w y p e ł n i a s wo j e
zadanie, ale pot em w r a c a j e s z c z e raz do t e j samej zabawy ba­
dawczej .
W iele z abaw b a da wc z yc h z o mawi a n e j grupy d z i e c i pod e j mo­
wały w t r a k c i e i n n y c h zabaw - n ajczęściej konstrukcyjnych
lub tem atycznych, gdy w c z e ś n i e j jakiś nie z a u wa ż o n y w c z e ś n i e j
rodzaj dźw ięku i zależn ości, które go w y w o ł a ł y , spowodował
chwilowe w yłączenie się z danej zabawy. Często i n s p i r a c j ą do
z abawy b a d a w c z e j , w y j a ś n i a j ą c e j zjaw iska akustyczne były za­
ję cia um uzykalniające, w czasie których dzieciom pre z e nt owa ­
no r o z m a i t e dźw ięki. Pod wpływem t y c h zajęó dzieci próbowały
indyw idualnie szukać innych efeków i odbierać nowe w r a ż e n i a .
Bardzo często zabawy z a k w a l i f i k o w a n e do t e j grupy pojaw iały się
pod wpływem p r z yp ad ko w e g o o d k r y c i a t o n u , dźwięku, s zmeru w
trakcie czynności porządkowych, prac użytecznych, posiłków,
innych dowolnych z a j ę ć .
Z a o b s e r w o w an o 75 zabaw b a d a w c z y c h , w których dzieci in­
teresow ały się zjawiskami z d z i e d z in y akustyki. S t a n o w i ą one
13,9% o g ó łu zabaw b a d a wc z yc h.
 Tabela nr 11
L i c z b a zabaw ba da wcz yc h. , n a l e ż ą c y c h do a k u s t y k i ,
w p o s z c z e g ó l n y c h gr up a c h wiekowych

Wiek Liczba L i c z b a zabaw z d z i e d z i n y a k u s t y k i %

dzieci zabaw
og ół e m

3 62 6 9,7
4 91 11 12,1
5 187 31 16,6
6 200 27 13,5

Ogółem 5A0 75 13,9

Jak w idać, n ajw ięcej zabaw pode j mowa ł y d z i e c i 5 -letn ie -

31 z a b a w , co s t a n o w i 16,6% ogółu zabaw, o r a z dzieci 6 -le tn ie
- 27, tj. 1 3, 5 % o ł ó ł u zabaw, i d z i e c i A -letn ie - 11 zabaw,czy­
li 12,1% w s z y s t k i c h zabaw. Także w s t o s u n k u do o g ó l n e j licz­
by zabaw u z y s k a n o p o d obn y p r o c e n t (9,7% ) zabaw b a d a w c z y c h t e j
grupy.

P o z na w a ni e z j a w i s k optycznych:

N iew ielki procent (5%) z ogólnej liczby zaobserwowanych

zabaw ba d a wc z yc h stanow ią t e , które zakw alifikow ać można do
dziedziny nauki, jaką zajmuje s ię optyka, czyli n au ka o p r o ­
mieniowaniu. Obejmuje on a p r o mi e ni o wa n i e w i d z i a l n e , w y c z u w a l ­
ne zmysłem w z r o k u , i części p r o mi e n i o w a n i a n i e w i d z i a l n e g o
( p o d c z e r w o n e g o , n a d f i o l e t o w e g o ) , wykrywanego me t o da mi elektrycz­
nymi, cieplnym i, c he mi c z n y m i i t p . Zarówno p r o m i e n i o w a n i e
widzialne, ja k i n i e w i d z i a l n e ma c h a r a k t e r ruchu falowego
i podlega tym samym prawom r o z c h o d z e n i a s i ę . D zieci pode j ­
mują j e d n a k tylko zabawy wyczuwalne pr z y pomocy w z r o k u . Wed­
ług m a t e r i a łu b a da w c z e g o b y ł y to n a j c z ę ś c i e j zabawy wł as nym
cieniem, zabawy lupą i lusterkiem .

m
 C y p r i a n z p l a s t i k o w ą k i e r o w n i c ą w r ę k a c h " j e ź d z i " po p l a c u n a ś l a ­
d u ją c sam och ód. Teraz z a tr zy m a ł s i ę , obraca s i ę wkoło s i e b i e .
P a t r z y n a ś n i e g , g d z i e o d b i j a s i ę c i e ń k i e r o w n i c y . Posuwa s i ę
p a r ę k r o k ó w w p r z ó d . Macha k i e r o w n i c ą na b o k u . Schyla się
i p r z y k ł a d a k i e r o w n i c ę do o d b i c i a na ś n i e g u . B i e r z e j e d n a k
r ę k ą k i e r o w n i c ę , u n o si w g ó r ę , a drugą d o t y k a o d b i j a j ą c y s i ę
c i e ń . P r z e s u w a k i e r w n i c ą na b o k i , do g ó r y , n a d ó ł . C a ł y c z a s
o b se rw u je c i e ń k i e r o w n i c y . Powtarza c z y n n o ś c i k i l k a k r o t n i e .
P o d n o s i s i ę i d a l e j " j e ź d z i " po p l a c u .

A licja Ż. 3:2 15’ p r o t . 331

A l a b a wi s i ę s k a k a n k ą . Swobodni e s k a c z e p r z e z n i ą w z d ł u ż
a l e j k i w o g r o d z i e . S i a d a na ł a w c e . R u s z a n o g a m i . Z auważ a cień
" s k a c z ą c y c h n ó g " . R u s z a nogami z r ó ż n ą p r ę d k o ś c i ą , p a t r z ą c ca­
ł y c z a s n a c i e n i e , W o ł a do Magdy: "Łap mnie ! T u t a j ! " . P o k a z u ­
j e na c i e ń . Magda w ł ą c z a s i ę do w s p ó l n e j za ba wy z A l ą . Dziew­
c z y n k i na zmianę g o n i ą swje c i e n i e n a s t ę p u j ą c na n i e . Z b ió r k a
przerywa zabawę.

Barbara Sz. 4;5 15’ prot. 338

B a s i a k ł a d z i e s i ę na d y w a n i e . Wsuwa k s i ą ż k ę pod c h o i n k ę .
R u s z a b a ń k ą , o g l ą d a j ą c w n i e j o d b i c i e k s i ą ż k i . Mówi: " 0 , j a k
s i ę w o z i , t e r a z w i d a ć j ą w b a ń c e " . P o r u s z a bomką. Mówi: " A l e
s k a c z e , j a k k o z o ł e k " . Zauważa s w o j e o d b i c i e . Mr uż y o c z y , ot ­
w i e r a , u ś m i e c h a s i ę , r o b i r ó ż n e miny. W s t a j e . S t o i k o ł o c h o ­
i n k i . P r z y g l ą d a s i ę j e j . Obchodzi d o o k o ła . S t o i w m iejscu.
P a t r z y w j e d e n p u n k t , w b a ń k ę . Odsuwa s i ę od b a ń k i , potem
p r z y b li ż a . Powtarza t e d z ia ła n ia k i l k a k r o t n i e . P rzystaw ia
p a l e c do b a ń k i , o d d a l a g o , znowu p o w t a r z a t e c z y n n o ś c i . S t o i
v/ m i e j s c u . T e r a z o d d a l a bańkę od s i e b i e , p r z y b l i ż a j ą pat rząc
c a ł y c z a s na zmianę sw o je g o o d b i c i a w miarę o d d a l a n i a s i ę i
p r z y b l i ż a n i a b a ń k i . O d c h o d z i do k ą c i k a k s i ą ż k i .

P iotr D. 6;1
Łukasz M■6 : 4 17’ Pr o t ' 341

P i o t r i Ł u k a s z w z i ę l i ze " s k r z y n k i s k a r b ó w " 2 l u s t e r k a .
Razem u s i e d l i t y ł e m do okna i z a c z ę l i zabawę : " P u s z c z a n i e
z a j ą c z k ó w " . P i o t r pierwszy odebrał promienie ś w i e t l n e . Teraz
p r z e s u w a j e po s u f i c i e . Ł u k a s z , po c h w i l i , r ó w n i e ż z a c z ą ł za­
bawę. Dwa " z a j ą c z k i " z d e r z y ł y s i ę . P i o t r mówi : "Goń m n i e ! " .
Ł uk a sz m a n i p u l u j e l u s t e r k i e m w t e n s p o s ó b , aby d o g o n i ć p r o ­
mienie P i o t r a . Nie u d a je s i ę . P i o t r s i ę ś m i e j e . P r z e z c h w ilę
promienie s ą w p o b l i ż u s i e b i e . Łukasz w s t a j e z k r z e s ł a , j a k b y
c h c i a ł tym s o b i e pomóc. P i o t r w d a l s z y m c i ą g u s i ę ś m i e j e . Pro­
m i e n i e z d e r z a j ą s i ę . Ł u k a s z g ł o ś n o s i ę ś m i e j e , mówi : " T e r a z
t y ! " . P i o t r g o n i p r o m i e n i e Ł u k a s z a . Mówi: " A l e n i e t a k s z y b ­
ko ! " . Ł u k a s z z w a l n i a . P i o t r m a n i p u l u j e l u s t e r k i e m . Z d ą ż a z a
Łuka s z e m. Mówi : " Z a c z e k a j ! " . P a t r z y na u s t a w i e n i e r ę k i Ł u ka ­
s z a . Sam u s t a w i a r ę k ę t a k samo. Z a j ą c z k i s ą j a k b y n a t e j s a ­
mej l i n i i , a l e w pe wne j o d l e g ł o ś c i . P i o t r p r z y s u w a r ę k ę do
r ę k i Ł u k a s z a . Mówi: " N i e r u s z a j t e r a z r ę k i ! " . Ł u k a s z o d s t a ­
wia r ę k ę . P i o t r e k mówi : " C z e k a j , c o ś z o ba cz ymy ! " . U s t a w i a rę­
kę Ł u k a s z a i p r z y b l i ż a s w o j ą . N i e z n a c z n i e p r z e c h y l a r ę k ę w
k i e r u n k u Ł u k a s z a . Z a j ą c z k i s p o t y k a j ą s i ę . P i o t r mówi : " Wi d z i s z ! " .
Ł u k a sz mówi: " T o s i ę n i e l i c z y , bo t r z y m a ł e ś m o j ą r ę k ę ! No,
goń mnie ! " . D a l e j p o d e j m u j e zabawę w g o n i t w ę z a j ą c z k ó w . P i o t r
g o n i p r o m i e n i e Ł u k a s z a . P a t r z y r a z na s u f i t , r a z na r ę c e ,
woje i Ł u k a s z a . Pot em t y l k o na s u f i t . " Z a j ą c z k i " s p o t y k a j ą
i ę . P i o t r s i ę ś m ie je bardzo g ł o ś n o . Podchodzą in ne d z i e c i ,
j p i n g u j ą . R o b i s i ę du ż y h a ł a s . N a u c z y c i e l k a z w r a c a u w a g ę ,
aby b y ł o c i s z e j . P i o t r z Ł u ka s ze m d a l e j p o d e j m u j ą z a b a w ę . Ba­
s i a i Iz a proszą o l u s t e r k a . Chłopcy n ie re a g u ją i d a l e j s i ę
" g o n i ą " . J e s z c z e k i l k a k r o t n i e z m i e n i a j ą k o l e j k ę . P ot e m d a j ą
l u s t a r k a P awłowi i S e b a s t i a n o w i . Sami s t a j ą k o ł o n i c h . P i o t r
d o p i n g u j e P a w ł a . Mówi: " J a c i powiem, bo j a wiem, j a k t r z e b a " .
W c z a s i e zabawy p r ó b u j e k i e r o w a ć r u c h a mi P a w ł a . P aw e ł mówi :
"Zostaw, o d e jd ź , j a sam !".

W przytoczonych przykładach zabaw b a d a w c z y c h o b s e r w u j e m y

poz n a wa n i e p r z e z dzieci zjaw isk optycznych. W dwóch pi erwszych
przypadkach (prot. 323, 331) są to zabawy c i e n i e m . Zabawa
cieniem kierow nicy pojaw iła się w trakcie zabawy t e m a t y c z n e j .
W tej z a b a wi e d z i e c k o badało k s z t a ł t cien ia w zależn ości od
ustaw ienia kiero w n icy . Podobnie w d r u g i e j z a b a w i e d z i e c k o ba­
dało p o ł o ż e n i e własnego cien ia, a także i n n ą z a l e ż n o ś ć : szyb­
k o ś ć p o r u s z a n i a nogami i szybkość poruszania s ię cien ia nóg.
Zabawa t a pojaw iła się p r z y p a d k o w o , gdy d z i e w c z y n k a , zmęczo­
na s k a ka n i e m na s k a k a n c e , u s i a d ł a na ł a w c e i w y m a c hi w a ł a n o ­
gami .
Przykład t r z e c i (Basia Sz. prot. 338) dotyczy dwóch i n ­
nych z j a w i s k z zakresu optyki. Początkowo d zie w czynk a pozna­
w ał a z j a w i s k o lustrzanego odbicia. Wprawiając w r u c h bombkę
choinkową o d k r y ł a , że o d b i t y w n iej przedmiot również s i ę po­
rusza. Odkrycie to u ja w n iła w okrzyku : "0! Jak się w ozi, t e ­
raz j ą widać w bańce ! " i w następnej reakcji w e r b a l n e j : "Ale
slcacze, jak koziołek ! ". 0 owym o d k r y c i u ś w i a d c z y p o n a d t o dal ­
sze zachowanie B a s i przejaw iające się w kilkakrotnym powt ó­
rzeniu zabawy, k t ó r e z ko lei pociągnęło za sobą n astę pn e od­
krycie. Było nim o b s e r w o w a n i e o b r az ów p o w i ę k s z o n y c h w z w i e r ­
ciadle wypukłym ( p r z y b l i ż a n i e i oddalanie bańki od swojej
tw arzy).
W przykładzie c z wa r t y m o b s e r w u j e m y w s p ó l n ą zabawę dwóch
chłopców 6 - l e t n i c h (P iotr D. , Ł u k a s z M. prot. 341) w "pusz­
czanie zajączków ".Jak widać z zachowania chłpców, nie j e s t to
ich pierwszy kontakt z odbieraniem promieni ś w i e t l n y c h , g d yż
obaj od r a z u u s t a l i l i pojęcie tej zabawy i za jęli najdogod­
n iejszą pozycję, t z n . t y ł e m do o k n a . Odkrycia w t e j z a b a wi e
dokonał jednak t y l k o P i o t r . W pewnym momencie z a c z ą ł ustawiać
rękę Łukasza i badać k ą t n a c h y l e n i a s w o je j r ę k i w stosunku
do r ę k i Łukasza, a by jedne i drugie promienie n a ło ż y ły się.
Ura dowany o d k r y c i e m u s i ł o w a ł podzielić się z nim z Ł u k a sz em,
lecz ten nie re a g o w a ł na t o odkrycie i ponaglał k o l e g ę do dal­
szej zabawy. Podekscytowany P i o t r po r a z d r u g i usiłow ał po­
d zielić się swym o d k r y c i e m z Pawłem, któremu "odstąpił" lus­
terko do zabawy z S e b a s t i a n e m : "Ja ci powiem, bo j a w i e m , j a k
trzeba!". Lecz i tu spotkał się z odtrąceniem. Przykład ten
świadczy o tym, że jakkolw iek zabawa b ad a wc z a podejmowana by­
ła kolejno przez d wi e p a r y d z i e c i , to nowego o d k r y c i a d o k o ­
nało w n i e j tylko jedno d z i e c k o i d la niego zabawa z l u s t e r ­
k i em o s i ą g n ę ł a ju ż wyższy e t a p .
O t o wykaz t y pó w zabaw b a d a w c z y c h z g r u p y t r z e c i e j :
 T a b e l a n r 12
Typy zabaw b a d a w c z y c h z g r u p y t r z e c i e j

Typy zabaw ba d a wc z yc h z g r u p y t r z e c i e j Liczba %

1. Zjaw iska z d zie d zin y a k u s t y k i i op­
tyki: 102 18,9
1.1. A k u s t y k a - f a l e dźwi ękowe 75 13,9
Wywoływanie d ź wi ę k ów:
- u d e r z a n i e drewnianym k l o c k i e m
o k l o c k i drewniane i p l a s t i k o w e ,
0 inne p r z e d m i o t y ,
- g r a j ą c u s t a m i na " z ł o t k u " , b i b u ł ­
ce, k a r tc e ,
- n a w l e c z o n y m i na t u l e j k ę k l o c k a m i
plastikow ym i,
- u d e rz e n ie kamieniem, p a tykie m ,
grudką ziem i o metalową r u r k ę ,
- p r z y z e t k n i ę c i u p i ł y z drewnem
1 metalem,
- rz u c a ją c plastikow ym i klockami
o p o d ł o g ę i dywa n,
- p r z e z w k ł a d a n i e do p u s t e g o w a l c a ,
garnuszka różn ej i l o ś c i k u le k ,
innych przedmiotów i p o r u s z a n ie
nim,
- przez p o c ie r a n ie styropianem
0 r ó ż n e p o w i e r z c h n i e ( s z k ł o , pl a­
stik) ,
- m i e s z a j ą c w pus t ym g a r n u s z k u
p or ce la nowy m ł y ż k ą m e t a l o w ą
1 drewnianą, - •
- u d e r z a n i e k i j e m o m e t a l i drew­
no, inne p r z e d m i o t y w o g r o d z i e ,
sali,
- wywoł ywani e t u r k o t u a u t a j a d ą c e ­
go po r ó ż n y c h p o w i e r z c h n i a c h ( d y ­
wan , p o d ł o g a ) ,
- różnym s t r u m i e n i e m wody wlewanym
do n a c z y n i a ,
- poruszanie z a b a w k i-g r z e c h o tk i,
- dmuchanie i m ówi eni e do r ó ż n y c h
p o j e m n ik ó w.
Wywoływanie tonów :
- u d e r z a j ą c p a ł e c z k ą od cymbałków
w c y m b a ł k i i i n n e p r z e d m i o t y na
sa li,
 - g r a j ą c na i n s t r u m e n t a c h muzy­
cznych ,
Wywoływanie s zmerów:
- p o r u s z a ją c bukietem suchych
liści,
- foliowym workiem,
- c h o d z ą c po s u c h y c h l i ś c i a c h ,
- p r z e z n a g i n a n i e i wymac hi wani e
cienką liste w k ą ,
- s z u r a n i e p a n t o f l a m i o dywan i
podłogę.
1 .2 . Optyka 27 5
- zabawy c i e n i e m ( w ł a s n y m , r ó ż ­
n yc h p r z e d m i o t ó w ) ,
- zabawy l u s t r e m ( s z u k a n i e w ł a s ­
n e go o d b i c i a w l u s t e r k u , b ań ce
c h o i n k o w e j , s z y b i e , meblach z
połyskiem ),
- zabawy l u s t e r k i e m ( o d b i e r a n i e
promieni ś w ie tln y c h ) ,
- zabawy l u p ą ( o b r a z y p o w i ę k s z o ­
ne ) .

T a b e l a nr Ti
Liczba zabaw b a d a w c z y c h z dziedziny optyki
w poszczególnych g r u p a c h wi e kowyc h d z i e c i

Wiek Liczba Liczba zabaw z d z i e d z i n y %

dzieci zabaw optyki
ogółem

3 62 _ —

4 91 5 5,5
5 187 10 5,3
6 200 12 6,0

Ogółem 540 27 5

W m ateriale badawczym n i e ma zabaw ba d a wc z yc h z omawia­

ne j grupy wśród d z i e c i 3 - l e t n i c h . Niew ielka ich liczba zna­
lazła się wś r ód d z i e c i 4-letn ich (5 zabaw), ale w stosunku
do o g ó l n e j liczby zabaw b a d a w c z y c h w t e j grupie s t a n o w i ą one
5,5% ,c z y li podobnie jak w grupie dzieci 5-letn ich , gdzie sta­
nowi ą 5 , 3 % . N ajczęściej zabawy b a da wc z e w y j a ś n i a j ą c e zjaw is­
ka z z a k r e s u optyki podejm ują d z i e c i 6 -le tn ie . Zabwy w t e j
grupie wiekowej s t a n o w i ą 6% o g ó ł u zabaw b a d a w c z y c h .

4 .1 .4 . Zabawy z d z i e d z i n y elektryczności i magnet yzmu

C z w a r t a g r u p a zabaw o b e j m u j e zagadnienie dotyczące od­

działywań e le k t r o m a g n e ty c z n y c h i tych zjaw isk w fiz y c e mikro-
świata, w których oddziaływania t e odgrywają z a s a d n ic z ą rolę.
Elektrostatyka i magnet yzm s ą tym d z i a ł e m f i z y k i , k t ó r y ' d o ­
tyczy ł adunków e l e k t r y c z n y c h i ich oddziaływ ań między sobą
i w przestrzen i, przy czym e l e k t r o s t a t y k a odnosi się do ł a ­
dunków w s p o c z y n k u (np. elektryzow anie się cia ł). Ma gnet yzm
zaś opisuje zjaw iska d la ł a du n ków p o r u s z a j ą c y c h się ( n p . prąd
e le k tr y c z n y , pole m agnetyczne). Starsze dzieci przedszkolne
ba wi ą c się p r z e j a w i a j ą pewne z a i n t e r e s o w a n i e t ym r o d z a j e m
zjaw isk, jednakże n ie z e w z g l ę d u na s e n s zjaw iska fizycznego,
ale raczej z e w z g l ę d u na j e g o w i d z i a l n y efekt.
Według m a t e r i a ł u b a d a w c z e g o n a j c z ę ś c i e j były to zabawy
magnesem i g o t o wymi z e s t a w a m i "Mały e l e k t r y k " .

M a ł g o r z a t a K. 6;6 10’ prot. 347

D z i e c i s i e d z ą p r z y s t o l e . Wy ko nu j ą l a l e c z k i z w e ł n y , na
D z i e ń B a b c i . Na s t o l e l e ż ą m a t e r i a ł y o r a z pomoce p o t r z e b n e
do w y k o n a n i a l a l e c z e k . D z i e c i s ł u c h a j ą u w a ż n i e n a u c z y c i e l k i ,
k t ó r a p o k a z u j e im wykonaną j u ż p r z e z n i ą l a l e c z k ę o r a z o b j a ś ­
n i a , j a k n a l e ż y j ą r o b i ó . M a ł g o s i a w tym c z a s i e bawi s i ę w e ł n ą ,
o b r a c a j ą w r ę k a c h , ś c i s k a , r o z c i ą g a . N a u c z y c i e l k a p r o s i , aby
z o s t a w i ł a w e ł nę na m i e j s c u i s ł u c h a ł a o b j a ś n i e ń . W s z y s t k i e
d z i e c i z a b i e r a j ą s i ę do p r a c y . M a ł g o s i a p o c i ę ł a w e ł n ę na k a -
w ś ł k i j j a k i e p o t r z e b n e s ą do w y k o n a n i a l a l e c z k i . K ł a d z i e w e ł ­
nę na s t o l e i w i d a ć , że z w r ó c i ł a uwagę na t o , ż e w e ł n a j a k b y
p o d n o s i ł a s i ę . P r z y c i s n ę ł a p o c i ę t ą wełnę i podnosi rękę,
t r z y m a j ą nad w e ł n ą . Wełna e l e k t r y z u j e s i ę i p o d n o s i s i ę do
j e j p a z n o k c i . Trzyma r ę k ę nad w e ł n ą p r z e z c h w i l ę . Po czym
b i e r z e n o ż y c z k i i t r z y m a j e nad w e ł n ą . Do n o ż y c z e k w e ł n ą s i ę
n i e u n o s i . Do w y k o n a n i a j l a l e c z e k d z i e c i m a j ą t a k ż e f l a m a s t r y .
M a ł g o s i a b i e r z e f l a m a s t e r i t r z y m a go nad w e ł n ą . K a w a ł k i weł­
ny u n o s z ą s i ę pod f l a m a s t r e m , a l e b a r d z o n i s k o . P o b r u d z i ł a
r ę c e fla m a strem . Wyciera je o s w e t e r , a le trzyma ta k ż e w rę ­
c e f l a m a s t e r . P r z y p a d k o w o obudowę p o t a r ł a o s w e t r . Znowu t rz y­
ma f l a m a s t e r n a w e ł n ą . Z a u w a ż y ł a , ż e t e r a z j a k g d y b y w e ł n a
w y ż e j s i ę p o d n i o s ł a . Znowu p o c i e r a f l a m a s t r e m o rękaw i t r z y ­
ma nad w e ł n ą . We łn a p o d n o s i s i ę . M a ł g o s i a z r o b i ł a t o k i l k a
r a z y . Mówi do A s i : " P o p a t r z ! " i d e m o n s t r u j e z j a w i s k o . A s i a
n i e zwraca uw agi, wykonuje sw oją l a l e c z k ę . M a ł g o s i a j e s z c z e
r a z p o n a w i a swe d o ś w i a d c z e n i e , po czym z a b i e r a s i ę do wyko­
nywania l a l k i .

A r t u r R. 6;11 8’ prot. 380

A r t e k w y j m u j e z k i e s z e n i p r z y n i e s i o n y z domu odł ame k mag­

n e s u . C h o d z i po s a l i . Ze s k r z y n k i s ka rb ó w w y d o s t a j e m e t a l o wą
o ś k ę z p r z y t w i e r d z o n y m do j e j j e d n e g o k o ń c a k o ł e m gumowym i
p r z y b l i ż a do mag ne s u t r z y m a n e g o w p o w i e t r z u . D o t y k a s z l i f o ­
w an e j p o w i e r z c h n i m a g n e s u , o ś k a s i ę t r z y m a . D o t y k a c h ro p o w a ­
t e j p o w i e r z c h n i , magnes n i e p r z y c i ą g a . P r z e z d ł u ż s z y c z a s
o b s e r w u j e t o z j a w i s k o p o w t a r z a j ą c c z y n n o ś c i . P o d b i e g a do p ó ł ­
k i z zabawkami i z a b i e r a z n i e j m e t a l o w y c z o ł g . K l ę k a na d y ­
w a n i e , do o t w o r u po l u f i e w k ł a d a m e t a l o w ą o ś k ę , p r z y t w i e r ­
d z a j ą magnesem i j e ź d z i po c a ł e j s a l i n a ś l a d u j ą c s t r z e l a n i e :
"T r r ... T r r ..

J a c e k K. 6;9 15’ prot. 362

J a c e k z D a r k i e m m o n t u j ą l ampkę do p o k o i k u l a l e k . J a c e k
z a b i e r a p ł a s k ą b a t e r i ę . Mówi do D a r k a : " D a j mi ż a r ó w k ę " . Da­
r e k p o d a j e j e d n ą z ż a r ó w e k . J a c e k p r z y k ł a d a ż a r ó wk ę do koń­
c a b a t e r i i . Ż a r ó w ka n i e ś w i e c i s i ę . Woła do D a r k a : " D a j mi
i n n ą " . D a r e k p o d a j e . P r z y k ł a d a ż a r ó wk ę do k o ń c a b a t e r i i - z a ­
p a l a s i ę . Woła g ł o ś n o : " Ś w i e c i , ś w i e c i ! " . D a r e k s p o g l ą d a na
n i e g o i p r o s i : D a j mi n a c h w i l ę " . " M a s z " - J a c e k p o d a j e mu
ż a r ów k ę i b a t e r i ę . W s t a j e i s i a d a w innym m i e j s c u - k o ł o
p r z e d m i o t ó w b ę d ą c y c h i z o l a t o r a m i . B i e r z e do r ę k i baterię
" o k r ą g ł ą " i pasek p a p ie ru oraz żarówkę. P rzy kła da p a p ie r 'je d ­
nym końcem do b i e g u n a d o d a t n i e g o , d r u g i do ż a r ó w k i , samą ża­
rówkę n a b i e g u n i e ujemnym. Zanim z d ą ż y ł zmontować do k o ń c a ,
w s z y s t k o s i ę r o z s y p a ł o . P o w t a r z a t ę p r ó b ę k i l k a k r o t n i e . N ie
może s o b i e p o r a d z i ć . Z wr a c a s i ę do K r y s i : " P o t r z y m a j mi t u "
( p o k a z u j e m i e j s c e , w k t ó r y m K r y s i a ma t r z y m a ć ) . K r y s i a wyko­
n u j e p o l e c e n i e . J a c e k m o n t u j e obwód; ż a ró wk a n i e ś w i e c i . "Po­
c z e k a j c h w i l k ę " - mówi do K r y s i . P r z y k ł a d a ż a rówk ę do b a t e r i i
p ł a s k i e j - ś w i e c i . P r z y k ł a d a znów do obwodu z p a s k i e m p a p i e ­
ru - nie św ieci się. Mówi: " N i e da s i ę " .
 L e s z e k wyj muj e d r e w n i a n e k l o c k i z p o j e m n i k a n a ś r o d e k sa­
l i , p o d c h o d z i do Ł u k a s z a i mówi : " Bud u j e my k o p a l n i ę " . Podcho­
d z i Paweł i p y t a : "Mogę z wami b u d o wa ć " . L e s z e k k i w a t w i e r ­
d z ą c o g ł o w ą . C h ł o p c y o d w r a c a j ą p o j e m n i k z k l o c k a m i do g ó r y
dnem. L e s z e k w y b i e r a d ł u g i e k l o c k i , u s t a w i a j e d e n obok d r u ­
g i e g o w k s z t a ł c i e p r o s t o k ą t a . W tym samym c z a s i e P a w e ł i Łu­
k a s z wznos z ą z k l o c k ó w j e d n ą ś c i a n ę , r o b i ą t o s z y b k o i n i e ­
zbyt s t a r a n i e . Z je d n e j s t r o n y k o n s t r u k c j a zawala s i ę . "T o n ie "
- mówi L e s z e k - " T o b ę d ą d r z w i " , " D a j t u j a k i e g o ś k l o c k a " .
J a c e k p o d a j e L e s z k o w i d ł u g i e k l o c k i . L e s z e k z a t y k a z powro­
tem o t w ó r . Wznoszą w s p ó l n i e z J a c k i e m d r u g ą ś c i a n ę ; L e s z e k
s t a r a n n i e d o b i e r a w i e l k o ś c i k l o c k ó w . J a c e k p o d c h o d z i , po chwi­
l i p rz yn osi z k ą c i k a t e c h n i c z n e g o podłużne d e s e c z k i i n ak ry­
wa d e l i k a t n i e , by k o n s t r u k c j a s i ę n ie z a w a liła . Leszek zry­
wa s i ę i mówi do J a c k a : " T y , s t a r y , mam p o m y s ł " - o d c h o d z i ,
i d z i e do k ą c i k a t e c h n i c z n e g o . B i e r z e do r ę k i b a t e r y j k ę i ż a ­
rówkę , p r ó b u j e , c z y ś w i e c i - n i e ś w i e c i s i ę . Mówi do s i e b i e :
" Ch yba s p a l o n a " . B i e r z e d r u g ą ż a r ó w k ę , p r ó b u j e i z ra dos n ym
o k r z y k i e m : " ś w i e c i " w r a c a do b u d o w l i . K l ę k a , w k ł a d a r ę k ę do
o t w o r u , wyjmuje j e s z c z e dwa k l o c k i i w k ła d a o b y d w i e r ę c e do
środka trzym ają c b a t e r y j k ę i ż a r ó w k ę . " Ś w i e c i , p o p a t r z , jest
ś w i a t ł o w k o p a l n i " . Na t w a r z a c h c h ł o p c ó w w yr aź n y uśmiech i za­
d o w o l e n i e . J a c e k zwraca s i ę w s t r o n ę L e s z k a . ’ W i e s z , zróbmy
od nowa k o p a l n i ę , tam w k ą c i k u ( w s k a z u j e na w o l ne mi e j s ce mię­
dzy pół kami i n d y w i d u a l n y m i ) , bo nam d z i e c i rozburzą.Zwra­
c a do Ł u k a s z a : " P r z y n i e ś w a g o n i k " . Ł u k a s z p r z y n o s i w a g o n i k .
L e s z e k p r z e z c a ł y c z a s s k u p i o n y , m a n i p u l u j e b a t e r i ą i ż a r ów ­
k ą . Ł uk a sz i J a c e k b u d u j ą wo k ó ł w a g o n i k a p r o s t o k ą t z k l o c k ó w
d r e w n i a n y c h , Ł u k a s z na w i e r z c h k ł a d z i e p r o s t o k ą t n ą s k l e j k ę :
" To b ę d z i e d a c h " . J a c e k u k ł a d a z d ł u g i c h k l o c k ó w k o r y t a r z .
Mówi do Ł u k a s z a : " To b ę d z i e k o r y t a r z " , "Tu b ę d z i e z a k r ę t " .
L e s z e k w d a l s z y m c i ą g u z a j ę t y b a t e r y j k ą mówi do P a w ł a : " J a k
z r o b i ć , żeby ś w i e c i ł a b e z t r z y m a n i a " . Po c h w i l i : " P r z y n i e ś
mi gumkę a l b o s z n u r e k " . P aw e ł s z u k a w k ą c i k u t e c h n i c z n y m .
P r z y n o s i s z n u r e k . L e s z e k c h c e zamocować ż a r ó w k ę , p r ó b y n i e
u d a j ą s i ę , s z n u r e k z j e ż d ż a z b a t e r y j k i . P o d c h o d z i sam do k ą ­
c i k a t e c h n i c z n e g o i p r z y n o s i g u m k ę . Z a k ł a d a gumkę na b a t e r y j ­
k ę , p r z e s u w a . J e s t s k u p i o n y . Ż a r ó w e c z k a z a ś w i e c i ł a s i ę . Ura­
dowany w k ł a da b a t e r y j k ę z umocowaną ż a r ó w e e ż k ą do ś ro d k a "ko­
p a l n i " . K r z y c z y : " ś w i e c i " , p o d s k a k u j e , p o d n o s i r ę c e do g ó r y .
Paweł mówi: " A l e f a j n i e ! " . D a l e j w s z y s c y k o n t y n u u j ą zabawę
konstrukcyjną.

( p r o t . 347)
Zainteresowanie M ałgosi zjawiskiem elektryczności sta­
tycznej pojawiło się pr z yp ad kowo w t r a k c i e zajęcia artysty-
czno-technicznego i przerodziło się w zabawę b a d a w c z ą . Dziew-
czynka, która z zapałem p r z a s t ą p i ł a do w y k on an i a p o l e c o n e j
prez n a u c z y c ie lk ę czynn ości, z a ab s o r b o w a n a z o s t a ł a n ag le spo­
strzeżonym zjaw isk iem i w dalszym ciągu s we j d z i a ł a l n o ś c i za­
jęła się wykrywani e m z a l e ż n o ś c i przypadkowo-skutkowej związa­
nej z elektryzow aniem wełny. W prztoczonej zabawie badawczej,
jak również w in n y ch tego typu zabawach, d z ie c k o nie w yjaś­
niło zjaw iska, jedynie dostrzegło ową z a l e ż n o ś ć - elektrycz­
ność pow tarzającą się w wyniku t a r c i a .
Przykład drugi (prot. 380) ilu stru je jedną z w ie l u zabaw ma­
gn es em. C h ł o p c u b y ł a z n a n a po d st a w o wa w ła ściw ość m ag ne s u .
Św iadczyło o tym j e g o zachowanie - wybór spośród różnych
przedmiotów ze skrzyni skarbów - metalowej ośki do zabawy z
n i m. W tej zabawie badawczej odkrywcze d l a d z i e c k a było to,
że g ł a d k a c z ę ś ć m ag ne su p r z y c i ą g a m e t a l , c h r o p o w a t a z a ś nie.
Dalszy przebieg z abawy d o w o d z i u m i e j ę t n o ś c i w y k o r z y s t a n i a
przez dziecko znanej zależn ości - przez z a stą p ie n ie brakują­
cej części czołgu ośką i przytw ierdzenie jej do c z o ł g u przy
pomocy m a g n e s u .
Interesujące s ą r ó w n i e ż d wi e k o l e j n e zabawy b a da wc z e z
omawianego r o d z a j u , d o t y c z ą c e z j a w i s k a przepływu prądu e l e k ­
t r y c z n e g o w obwodzie zamkniętym. Jackowi (prot. 362) z n an a
b y ła zasada z a p a la n ia żarówki p r z y pomocy p ł a s k i e j b aterii
i to dośw iadczenie chciał on p r z e n i e ś ć na i n n ą s y t u a c j ę -
próbując utworzyć obwód z a m k n i ę t y z b a t e r i i ok rągłej, paska
papieru i żarówki. Chłopiec powtarzał próbę k i l k a k r o t n i e bez
oczekiw anego r e z u l t a t u . W konsekwencji stw ierdził : " N i e da
się !".
Podobny p r z y k ł a d stanowi n a s t ę p n a zabawa b ad a wc z a ( L e s z e k
M. prot. 371), której treścią jest to samo z j a w i s k o , co w p o ­
przedniej zabawie. K r ó t k a zabawa badawcza p o j a w i ł a s i ę w t ra k­
cie zabawy k o s t r u k c y j n e j , gdy L e s z e k różnymi s p o s o b a m i próbu­
je umocować ż a r ó wk ę b e z p o ś r e d n i o p r z y b a t e r i i , a by o ś w i e t l a ł a
ona k o p a l n i ę .
 Typy zabaw b ad a wc z yc h z omawi a ne j grupy p r z e d s t a w i a j ą się
następująco :
T a b e l a n r 14
Typy zabaw b a d a w c z y c h z g r u p y c z w a r t e j

Typy zabaw b a d a wc z yc h z g r u p y c z w a r t e j Liczba %

Zjaw iska z dziedziny elektryczności

i magnetyzmu : 42 7,8
P oz na wa n i e z j a w i s k elektryczności : 19 3,5
- zabawy e l e k t r y z u j ą c ą s i ę w e ł n ą ,
m ateriałem,
- zabawy z es ta we m " M a ł y e l e k t r y k "
(próby zaśw iecen ia ża rów k i,
u r u c h o m i e n i e dzwonka w p o k o i k u
lalek ),
- zabawy w u r u c h a m i a n i e a u t a z a
pomocą b a t e r i i .
P o z na wa n ie z j a w i s k a mag ne t yz mu: 23 4,3
- zabawy m a g n e s ^ i .

T a b e l a nr 15
Liczba zabaw b a d a w c z y c h z d z i e d z i n y elektryczności
i magnetyzmu w .p o s z j c z e g ó ln y c h gr u p a c h wiekowych d z i e c i

Wiek Liczba L i c z b a zabaw z d z i e d z i n y elek­ %

dzieci zabaw t r y c z n o ś c i i magnetyzmu
og ół em

3 62 2 3,2
4 91 3 3,2
5 187 6 3,2
6 200 31 15,5

Ogółem 540 42 7,8

J a k wynika z t a b e l i , o g ó ł e m z a o bs er wo w a no tylko 42 z-a-

oawy badawcze z t e j grupy, czyli 7,8% o g ó łu zabaw badawczych
Zaznacza s i ę z d e cy d o w a na r ó ż n i c a w i l o ś c i p o d e j mowa nyc h z a ­
baw d z i e c i 6-letn ich (15,5% ) i młodszych ( jednakowo 3, 2%), co
dowodzi, że t y m i zjawiskam i in teresu ją się bardziej dzie­
ci starsze.

4 .1 .5 . Poznawanie w ł a ś c i w o ś c i ciał

Do p i ą t e j grupy z a l i c z o n o w szystkie te zabawy b a d a w c z e ,

których treść poznawczą s t a n o w i ł o badanie w ł a ś c i w o ś c i ciał
stałych i cieczy. W trakcie zabawy d z i e c i poznawały w ł a ś c i ­
w ości' ta k ic h cia ł stałych jjak: piasek, śnieg, lód, mydło, l i ś ­
cie, wosk, p lastelin a, kreda, guma, papier, masa p a p i e r o w a ,
k lej, kora i inne.
W zakresie cieczy p r z e d m i o t e m z a i n t e r e s o w a ć była woda i j e j
w łaściw ości w wyniku n a p i ę c i a powierzchniowego. D zieci bada­
ły tu m .in .: zjawisko pływania i ton ięcia ciał, powstawania
baniek mydlanych, rozchodzenia s i ę fal, w łoskow atości.

D o r o ta Dz. 3:8 5’ prot. 412

D o r o t a s p a c e r u j e po o g r o d z i e . N a d e p n ę ł a na l ó d , k t ó r y
u t w o r z y ł s i ę z k a ł u ż y . Lód p ę k ł . U d e p t u j e t e r a z nogami l ó d
m i e j s c e k o ł o m i e j s c a . Lód p ę k a i o d p a d a j ą mał e k a w a ł k i . B ie­
r z e j e d e n z n i c h do r ę k i . U d e r z a nim o w a r s t wę l o d u . W m i e j ­
scu gdzie j e s t c ie ń sz y , kruszy s ię łatw o. W m iejscu gdzie
j e s t grubszy, n ie kruszy s i ę . Dorota w sta je . Je s z c z e k i l k a ­
k r o t n i e n a d e p t u j e z s i ł ą l ó d b u t a m i . D a l e j s p a c e r u j e po o g ­
rodzie .

Magdalena S . 4;5 7’ prot. 405

M a g d a l e n a z Mo ni k ą t o c z ą k u l ę ś n i e g o w ą w o g r o d z i e , g d z i e
ś n i e g j e s t b a r d z o p u s z y s t y i n i e ma na nim ś l a d ó w . Po d r o d z e
z g u b i ł a r ę k a w i c z k ę . Z a u w a ż y ł a j e j b r a k . S z u k a . Z n a l a z ł a . Pod­
n o s i j ą , w p a t r u j e s i ę w ś l a d na ś n i e g u po r ę k a w i c z c e . P r z y ­
k u c n ę ł a , o d b i j a r ę k a w i c z k ę w innym m i e j s c u . P r z y g l ą d a s i ę
ś l a d o m . O d b i j a p o j e d y n c z o p a l c e p r a w e j r ę k i . Po c h w i l i p r z y ­
k ł a d a na ś n i e g u c a ł ą d ł o ń . N i e r e a g u j e na n a w oł y w an i a Moniki.
B i e g n i e po p u s z y s t y m ś n i e g u i o g l ą d a o d b i t e na nim ś l a d y bu­
t ó w . B i e g n i e w k i e r u n k u M o n i k i . D a l e j raz em t o c z ą k u l ę .
 Grupa d z i e c i bawi s i ę w " b e r k a " . R o b e r t b i e g a z a J o lą wo­
kół grubej g r u s z y . Łapie j ą . Zdyszany s t o i op a rty o gruszę
i g ł a d z i j ą r ę k ą . Po c h w i l i o b e j m u j e drz e wo r ę k a m i . N i e może
go o b j ą ć , c h o d z i wokół d r z e w a . Z a t r z y m u j e s i ę , k ł a d z i e p r a ­
wą r ę k ę . n a d r z e w o . B i e g n i e w o k ó ł d r z e w a p r z e s u w a j ą c r ę k ą po
nim. S t a j e , o g l ą d a r ę k ę . K ł a d z i e na g r u s z y l e w ą r ę k ę i p r z e ­
suwa n i ą po k o r z e . G ł a d z i o b i e ma r ę k am i g r u s z ę . P o d c h o d z i do
s ą s i e d n i e g o d r z ew a - k a s z t a n o w c a . G ł a d z i r ę k a m i k o r ę . Znowu
p o d c h o d z i do g r u s z y i g ł a d z i k o r ę . J e s z c z e r a z p o d c h o d z i do
k a s z t a n o w c a . P o d b i e g a M i r e k i d o t y k a R o b e r t a . Mówi: " b e r e ^ c " .
R o b e r t w ł ą c z a s i ę do zabawy r u c h o w e j .

Barbara P. 3;10 10’ p r o t . 463

D z i e c i s i e d z ą p r z y s t o l i k a c h . M a j ą n a k l e j a ć b a ł w a n k i na
n i e b i e s k i m t l e k a r t k i . Na t a l e r z y k a c h l e ż y k l e j o r a z w s z y s t ­
k i e m a t e r i a ł y i pomoce do z a j ę ć . D z i e c i z a b i e r a j ą s i ę do pra­
c y . Do s ma ro w a n ia k l e j e m u ż y w a j ą ł o p a t k i . B a s i a k o r z y s t a z
ł o p a t k i . Odkłada j ą . Teraz n a b i e r a k l e j p a l c a m i . P r z e z chwi­
l ę p r z y g l ą d a s i ę swoim p a l c o m . J e d e n p a l e c d o t y k a d r u g i e g o .
Dwa p a l u s z k i , m i ę d z y k t ó r y m i b y ł k l e j , s k l e i ł y s i ę . B a s i a
r o z k l e j a p a l c e . D o t y k a p a l c e m k a r t k i . T e ż s i ę p r z y k l e j a . Od­
rywa p a l e c . L i ż e k l e j . O d e r w a ł a k a w a ł e k p a p i e r u . S m a r u j e go
k l e j e m . P r z y k l e j a do b l a t u s t o ł u . N a b i e r a k l e j n a dwa t e s a ­
me p a l c e l e w e j i p r a w e j r ę k i i p r ó b u j e j e s k l e i ć z e s o b ą . Do­
t y k a posmarowany k l e j e m k c i u k k o l e j n o o w s z y s t k i e n i e posma­
rowane k l e j e m p a l c e . N a u c z y c i e l k a p r z e r y w a z a b a w ę , demons­
t r u j ą c B a s i , j a k ma wykonać p r a c ę , a l e p r o s i , a by w c z e ś n i e j
umyła p a l c e . B a s i a i d z i e do ł a z i e n k i . W ł a z i e n c e bawi s i ę
s k l e j a n i e m p a l c ó w j e s z c z e c h w i l ę . Pot em d o t y k a p o k l e j o n y m i
rękami u m y w a l k i . Do ł a z i e n k i k o l e j n o w ch od zą t e d z i e c i , k tó­
re s k o ń c z y ł y p r z y k l e j a n i e bał wanków. My j ą r ę c e . B a s i a t e ż
myje r ę c e .

Marcin R. 4 ;3 ' 10’ prot. 493

M a r c i n s t o i na c h o d n i k u obok p r z e d s z k o l a i o d b i j a p i ł k ę
w r ę k a c h . P i ł k a wypada mu z r ą k , o d b i j a s i ę od k r a w ę ż n i k a
c h o d n i k a i wpada do s t o j ą c e j po r y n n ą wanny z wodą d e s z c z o ­
wą. D z i e c k o p o d b i e g a do w an n y, z a t r z y m u j e s i ę i p r z y g l ą d a
s i ę h u ś t a j ą c e j s i ę na w o d z i e p i ł c e , k t ó r a p o r u s z a p ł y w a j ą c y
obok k w i a t m l e c z u . M a r c i n r ę k ą p r z y c i s k a p i ł k ę , k t ó r a w y ś l i ­
z g u j e s i ę i w i r u j ą c p o r u s z a k w i a t e k . M a r c i n n a c h y l a s i ę , zry­
wa k i l k a t r a w e k , w s t a j e , w r z u c a j e na wodę, t r a w k a t e ż s i ę
p o r u s z a . Rąką ch ce w g n i e ś ć p i ł k ę pod w o d ę, p i ł k a w y ś l i z g u j e
s i ę znowu, t a ń c z ą c w raz z t r a w k ą i k w i a t k i e m . M a r c i n w o ła do
Przem ka: "Z o b a c z , j a k t a ń c z ą " - p r z y g l ą d a s i ę c h w i l ę . M a rc in
znowu r ę k ą p o p y c h a p i ł k ę . Z a b i e r a p i ł k ę i o d b i j a na c h o d n ik u .

Beata G . 3 :6 5’ p ro t. 489

B e a t a m y d l i r ę c e - p i a n y j e s t b a r d z o d u ż o . K l a s z c z e w dło­
n i e - p i a n a p r y s k a na b o k i . B i e r z e m ydło i d a l e j o b r a c a nim
na b o k i w y t w a r z a j ą c w i ę c e j p i a n y . O d k ł a d a j e . O g l ą d a utw o­
r z o n e m a łe b a ń k i m y d lan e - d o t y k a p a l c e m i " r o z b i j a j e " . Do­
t y k a j ę z y k i e m , b a ń k i p ę k a j ą . Znowu d o t y k a p a l c e m . Dmucha w
n ie . Teraz p łu c z e rę ce i w yciera j e .

Jerzy C. 6 ;2 15’ p ro t. 519

D z i e c i p u s z c z a j ą w m i e d n i c a c h z wodą o k r ę c i k i z r o b i o n e
z ł u p i n e k o r z e c h ó w . J u r e k p u s z c z a o k r ę c i k , w y d a je o d g ł o s :
" s z . . , s z . . . " . Popycha o k r ę c i k . O k rę cik p ły n ie k r ó tk o . J e s z ­
c z e r a z p o p y c h a o k r ę c i k . R ę k ą p o r u s z a w o d ę . Tw orzą s i ę f a l e .
O k r ę c i k o b r a c a s i ę w k ó ł k o . J u r e k p o r u s z a wodę z d r u g i e j s t r o ­
n y . T w o rz ą s i ę f a l e i znowu o k r ę c i k o b r a c a s i ę w d r u g ą s t r o ­
n ę . J u r e k p o r u s z a t e r a z z dwóch s t r o n w odę. O k r ę c i k p ł y n i e
p r o s t o . J u r e k t e r a z c a ł y c z a s w t e n sam s p o s ó b w y w o łu je f a l e .
Mówi do D a m ia n a : " C h o d ź , w y ś c i g u j e m y s i ę ł ó d k a m i " . C h ł o p c y
p o d e j m u j ą zabawę z e w s p ó łz a w o d n ic t w e m , sp osob em za p ro p o n o w a ­
nym p r z e z J u r k a . •

Zaprezentow an e p ro to k o ły s ą re p reze n ta ty w n y m i p rzy k ła d a m i

zabaw b a d a w c z y c h z a k w a l i f i k o w a n y c h do g r u p y p i ą t e j . W s z y s tk ie
ś w ia d c z ą o b a d a n iu i w ykry w a n iu p r z e z d z ie ci pewnych w ł a ś c i ­
w ości c ia ł sta ły ch i cie c z y . Zabawy d z i e c i m ło d szych (D oro­
ta Dz. p ro t. 412, M a g d a le n a S . p ro t. 405, Barbara P. p ro t.
463, M a rcin R . p ro t. 493, B e a ta G. p ro t. 489) c h a r a k te r y z u ją
się w ykrywaniem p r z e z n i e n a jb a r d z ie j po d sta w o w yc h c e c h r ó ż ­
n ych c i a ł : k r u sz e n ie lo d u , ro b ie n ie ś la d ó w na ś n i e g u , w ła ś­
c iw o śc i k le ju , p ły w a n ie p iłk i, traw ek i r o z b ija n ie b a n iek
m ydlan ych . Zabawy d z i e c i starszy ch (R o b ert Sz. p ro t. 475,
Jerzy C. p ro t. 519) są bardzo s k o m p lik o w n e w s w e j treści i
samym p r z e d m i o c i e badań. D z ie c i in te r e su je g ł a d k o ś ć powierzch-
n i . k o r y drzew o r a z r ó ż n e s p o s o b y w y w oływ a n ia f a l na w o d z i e .
Zabawy z t e j g r u p y za ba w , p o d o b n ie , ja k i zabawy z p o z o ­
sta ły ch grup, podejm owane b y ł y przez d z i e c i w różnych m ie j­
scach, sy tu a c ja c h i o k o lic z n o śc ia c h , w z a le ż n o ś c i od zauwa­
żen ia przez n ie o d p ow ied n ich z j a w i s k . Zatem m i e j s c e m zabawy
b y ła s a la p rze d szk o ln a , ła z ie n k a , ogród. Zabawy były np. fra g ­
mentem in n e g o r o d z a j u zabawy, p o jw iły się także w tr a k c ie
c z y n n o ś c i porządkow ych i prac u ży teczn y ch , a le r ó w n i e ż w cza­
sie z a ję ó o rg an izo w a n ych . W m a te ria le badawczym z n a j d u j e się
p rz y k ła d zabawy b a d a w c z e j c a łk o w ic ie e lim in u ją c e j i w y p ie ra ­
ją ce j z a ję c ia o r g a n iz o w a n e (p ro t. 4 6 3 ). B a d a n ie w ł a ś c iw o ś c i
k le ju , z k tó r y m d z i e c k o sp o tk a ło się p r a w d o p o d o b n ie po r a z
p ierw szy w ż y c i u , b y ło d la n ie g o ta k a b so rb u ją c e , że zrezyg­
n ow ało ono z p o l e c o n y c h p r z e z n a u c z y c i e l k ę czynności zw iąza ­
n ych z wykonaniem p r a c y .
P o n iże j w y sz c z e g ó ln io n e są typ y zabaw b a d a w c z y c h zakw a­
lifik o w a n y ch do g r u p y p i ą t e j .
T a b e l a n r 16
Typ y zabaw b a d a w c z y c h z g r u p y p i ą t e j

Typy zabaw b a d a w cz y c h z g r u p y p i ą t e j L icz b a %

1. P o z n a w a n ie w ł a ś c i w o ś c i c ia ł 153 2 8 ,3
1 .1 . C ia ł sta ły c h : 98 1 8 ,1
- w ł a ś c i w o ś c i p i a s k u ( r o b i e n i e babek,
zamków z p i a s k ó w s u c h e g o i m okre­
g o , u s y p y w a n ie s t o ż k a z s u c h e g o
p i a s k u , w y p e łn ia n ie f o s y w odą),
- w ła śc iw o śc i śn iegu (r o b ie n ie ś l a ­
dów, s i a n i e p r z e z s i t k o , t o c z e n i e ,
to c z e n ie k u le k , u k le p y w a n ie ),
- w ła ś c iw o ś c i lo d u ( k r u s z e n i e , t o p ­
n ie n ie ) ,
- w ł a ś c i w o ś c i m yd ła ( r o b i e n i e baniek
m y d lan y ch ),
- w ł a ś c i w o ś c i wosku ( t o p n i e n i e ,( t ę ­
ż e n ie ),
- w ła śc iw o śc i p l a s t e l i n y (e la s ty c z ­
n o ść , tw o r ze n ie różnych kszta łtó w ,
łą c z e n ie k o lo ró w ),
 - w ła ś c iw o śc i kredy ( k r u s z e n ie ) ,
- w ła śc iw o śc i farb y (łą c z e n ie k o lo ­
ró w ) ,
- w ł a ś c i w o ś c i gumki ( r o z c i ą g a n i e ,
"p stry k a n ie "),
- w ł a ś c i w o ś c i p a p i e r u ( s u c h e g o , mo­
krego) ,
- budowa k a s z t a n a , ż o ł ę d z i a ,
- zabaw a s u c h y m i l i ś ć m i ( k r u s z e n i e ,
b a d a n i e , i l e s u c h y c h l i ś c i z m ie ­
ś c i s ię w koszu, u g n ia ta n ie ),
- b a d a n ie p o w ie r z c h n i k o ry różnych
drzew .
1 .2 . C ie czy : 55 10, 2
- r ó ż n e s p o s o b y z b i e r a n i a wody ze
s t o ł u (w sią k a n ie w ś c i e r e c z k ę ,
gąbkę) ,
- t w o r z e n i e nowego k o r y t a " r z e c z k i "
(zm ian y k i e r u n k u ) ,
- r o b i e n i e b a n i e k m y d la n y c h na gąb­
ce ,
- p ły w a n ie i t o n i ę c i e c i a ł ,
- p o w s t a w a n ie b a n i e k p o w i e t r z a
w w o d z i e ( z a pomocą s t r z y k a w k i ,
r u r k i, sło m k i),
- r o z c h o d z e n i e s i ę f a l pod wpływem
r z u c a n i a kamyków, g a ł ę z i i i n n y c h
p rzed m io tó w ),
- zabawy w łasnym o d b i c i e m w k a ł u ż y
podczas tw o rze n ia f a l .

T a b e l a n r 17
L i c z b a zabaw ba d a w cz y c h .
w k t ó r y c h d z i e c i w y k r y w a ją w ł a ś c i w o ś c i c ia ł

Wiek L ic z b a L i c z b a zabaw - p o z n a w a n ie %
d z ie ci zabaw w ła śc iw o śc i c i a ł
o g ó łe m

3 62 33 5 3 ,2
4 91 32 3 5 ,2
5 187 47 2 5 ,1
6 200 41 2 0 ,5

Ogółem 540 153 2 8 ,3

 P ro p o rc ja w lic z b a c h z a o b s e rw o w a n y c h zabaw b a d a w c z y c h z
om aw ianej g r u p y w p o s z c z e g ó l n y c h p rz e d z ia ła c h w ie k u d z ie­
ci je st tu in n a n i ż w p o p r z e d n ic h grup ach zabaw. Z m a te ria łu
ba d a w cz eg o w y n i k a , że d z i e c i n a jm ło d sz e n a j c z ę ś c i e j pod ejm ują
zabawy, w k t ó r y c h b a d a ją w ła ś c iw o ś c i c ia ł ( 5 3 , 2 % ) . Wiele z tych
zabaw p o d e jm u ją t e ż 4 -la tk i (3 5 ,2 % ), n a stę p n ie 5 - l a t k i (25,1% ),
n a jm n ie j n a to m ia s t 6 -la tk i (2 0 ,5 % ) o g ó ł u zabaw b a d a w c z y c h .

4 . 2 . RODZĄJE ZABAW BADAWCZYCH

W ZALEŻNOŚCI OD WIEKU D Z I E C I

O d d zie ln e g o o m ó w ie n ia wymaga z a g a d n i e n i e ro d za jó w zabaw

b a d a w cz ych w z a l e ż n o ś c i od w ie k u d z i e c i . U z y s k a n e da n e prezen­
tu je t a b e l a nr 18 .
T a b e l a n r 18
R o d z a je zabaw b a d a w cz y c h w z a l e ż n o ś c i od w ie k u d z i e c i

Wiek Liczba Liczba zabaw badawczych w poszczególnych ic h '

d z ie c i zabaw r o d z a ja c h
ogółem
Mechanika Termodyna­ Akustyka Elektrycz- Właściwo­
mika i optyka nośó i mag­ ś c i cia ł
netyzm

Licz­ % L ic z ­ % L ic z ­ % L ic z ­ % Licz­ %
ba ba ba ba ba

3 62 21 33,9 - - 6 9 ,7 2 3 ,2 33 5 3 ,2

4 91 33 36,3 7 7 ,7 16 17,6 3 3 ,2 32 3 5 ,2

5 187 77 4 1 ,2 16 8 ,6 41 2 1 ,9 6 3 ,2 47 25,1

6 200 78 39,0 11 5 ,5 39 1 9,5 31 1 5 ,5 41 2 0 ,5

Ogółem 540 34 102 42

209
Г
W re z u lta c ie a n a l i z y danych z t a b e l i otrzym an o z e s t a w i e ­
n ie porównawcze p o s z c z e g ó l n y c h r o d z a j ó w zabaw badawczych w k a ż -
d e з gru p ie w iekow ej d z ie c i. P o n iższe diagram y d a j a o b r a z wy­
n ik ó w u z y s k a n y c h z badań.
DIAGRAM 1
C z ę s to tliw o ś ć p o d e jm o w a n ia p o s z c z e g ó l n y c h ro d za jó w zabaw
w gru p ie d zie ci 3 -le tn ic h

I - zabawy b a d a w cz e z d z i e d z i n y m e ch a n ik i
II - zabawy b a d a w cz e z d z i e d z i n y t e r m o d y n a m ik i
III — zabawy b a d a w cz e z d z ie d z in y a k u sty k i i o p tyk i
IV - zabawy b a da w cze z d z i e d z in y e l e k t r y c z n o ś c i i m agnetyz-
mu
V - zabawy b a d a w c z e , w któ rych d z i e c i w y k r y w a ją w ła ś c iw o ś c i
c ia ł.

A n a liz u ją c pow yższy diagram (D 1 ) stw ie r d z a się , iż na

o g ó ln ą l i c z b ę zabaw b a d a w c z y c h d z i e c i 3 -le tn ic h n a jc z ę ście j
podejm ow ane b y ł y zabawy, w k t ó r y c h d z i e c i w y k ry w a ły w ł a ś c i ­
w ości c ia ł. Sta n o w iły one a ż 5 3 ,2 % w s z y s t k i c h zabaw w t e j
g r u p ie w ie k o w e j. D ru g ie m ie js c e po w zględem l i c z b y po d ejm o ­
wanych zabaw ( 3 3 , 9 % ) z a j m u j ą zabawy badaw cze d o t y c z ą c e z ja w is k
m e ch a n ik i. Na t r z e c i m m i e j s c u (9 ,7 % ) z n a la z ły się z abaw y, w
których d z ie ci w yk ry w a ły z ja w isk a n a le ż ą ce do ak u styk i
131
i o p ty k i. N ie w ie lk i procen t (3 ,2 % ) sta n o w ią zabawy b a d a w cz e
z d z ie d z in y e le k tr y c z n o ś c i i m ag n etyz m u . N ie obserw ow ano w o -
g ó le zabaw z z a k r e s u t e r m o d y n a m i k i .
DIAGRAM 2
C z ę sto tliw o ść p o d e jm o w a n ia p o s z c z e g ó l n y c h ro d za jó w zabaw
w g ru p ie d z ie ci 4 -le tn ic h

I - zabawy badaw cze z d z i e d z i n y m e ch a n ik i

II - zabawy badaw cze z d z i e d z i n y t e r m o d y n a m ik i
III - zabawy badaw cze z d z ie d z in y a k u sty k i i o p ty k i
IV - zabawy badaw cze z d z ie d z in y e le k tr y c z n o ś c i i m agnetyz­
mu
V - zabawy b a d a w c z e , w k t ó r y c h d z i e c i w y k r y w a ją w ł a ś c i w o ś c i
c ia ł.

D z ie c i 4 -le t n ie n a jc z ę śc ie j p o d e j m u j ą zabawy b a d a w c z e ,
w k tórych in te r e s u ją się zja w isk am i z d z ie d z in y m e ch a n ik i.
W s t o s u n k u do o g ó l n e j l i c z b y 91 zabaw s t a n o w i ą one 3 6 , 3 % . Po­
dobny p r o c e n t ( 3 5 , 2 % ) s t a n o w i ą w t e j g r u p i e w ie k o w e j t e zabawy
badaw cze, w k tó r y c h d z i e c i w y k r y w a ją w ł a ś c i w o ś c i c i a ł . N astę-f
pne m i e j s c e pod w zględem l i c z b y podejm ow anych zabaw ( 1 7 , 6 % )
z a jm u ją zabawy z d z i e d z i n y a k u s t y k i i o p t y k i . N ie w ie lk i pro­
c e n t zabaw zaobserw ow ano w g r u p i e I I ( 7 , 7 % ) i g r u p i e IV (3 ,2 % ).
 DIAGRAM 3
C z ę sto tliw o ść p o d e jm o w a n ia p o s z c z e g ó l n y c h ro d za jó w zabaw
w g ru p ie d z ie ci 5 -le tn ic h

I - zabawy oadaw cze z d z i e d z i n y m e ch a n ik i

II — zabawy b a d a w cz e z d z i e d z i n y t e r m o d y n a m ik i
III - zabawy b a da w cze z d z ie d z in y a k u sty k i i op tyk i
IV - zabawy b a da w cze z d z ie d z in y e le k tr y c z n o ś c i i m agnetyz­
mu
V - zabawy b a d a w c z e , w k t ó r y c h d z i e c i w y k r y w a ją w ła ś c iw o ś c i
c ia ł

W gru p ie d z ie ci 5 -le tn ic h spośród w szy stk ich 187 zabaw

b a d a w c z y c h z a ob serw ow a n o n a j w i ę c e j zabaw ( 4 1 , 2% ), w których
d z ie ci p o z n a ją z ja w is k a n a le ż ą c e w n a u c e do m e c h a n i k i . N ie c o
m n iej zabaw z a n o to w a n o w g r u p i e V - w ła ściw o ści c ia ł (2 5 ,1 % )
i w gru p ie III - a k u styk i i op tyk i (2 1 ,9 % ). Według m a t e r i a ł u
b a d a w c z e g o 8 ,6 % s ta n o w ią zabawy, w których d z ie ci in te r e su ją
się z ja w isk a m i z d z ie d z in y te rm o d y n am ik i. N a jm n ie js z y procent
(3 ,2 % ) to zabawy, w k t ó r y c h d z i e c i w y k ry w a ją z j a w i s k a n a l e ż ą ­
c e do d z i a ł u nauki : e le k tr y c z n o ś c i i m agnetyzm u.
 DIAGRAM 4
C z ę s to tliw o ś ć p o d e jm o w a n ia p o s z c z e g ó l n y c h ro d za jó w zabaw
w gru p ie d z ie ci 6 -le tn ic h

I - zabawy badaw cze z d z i e d z i n y m e ch a n ik i

II - zabawy badaw cze z d z i e d z i n y t e r m o d y n a m ik i
III - zabawy b a da w cze z d z ie d z in y a k u sty k i i op tyk i
IV - zabawy badaw cze z d z ie d z in y e le k tr y c z n o ś c i i m agnetyz­
mu
V - zabawy b a d a w c z e , w k tó rych d z i e c i w y k r y w a ją w ł a ś c i w o ś c i
c ia ł.

Na o g ó l n ą l i c z b ę 2 0 0 zabaw b a d a w c z y c h z a o b s e r w o w a n y c h
w gru p ie d zie ci 6 -le tn ic h n a jw ię k sz y procent (3 9 ,0 % ) s ta n o w ią
zabawy z g r u p y I , tzn . te, w których d z ie ci w y k r y w a ją z j a w i ­
ska z a le ż ą c e do m e c h a n i k i . W te j g r u p i e w ie k o w e j d z ie ci ob­
s e r w u je się m niej w ię c e j z b liż o n y p r o c e n t zabaw z I I I , IV i V
grup y zabaw . Zabaw y, w których d z ie ci b a d a ją i w y k r y w a ją wła­
ściw o ści c i a ł , w y s t ę p u j ą w 2 0 ,5 % zabawy, k tó rych treść stan o ­
wią z j a w i s k a z d z i e d z i n y a k u styk i i o p ty k i 1 9 , 5 % , zaś t e , któ­
r y c h t r e ś c i ą są z j a w i s k a n a l e ż ą c e w n a u c e do e l e k t r y c z n o ś c i i mag­
netyzmu 15,5%. W grup ie 6-latków zaobserwow ano najmniej z a b a w ' z
d z i e d z i n y t e r m o d y n a m ik i (5 ,5 % ).
134
 P odsum ow ują c dane uzyskane z badań s t w i e r d z a s i ę , i ż naj­
c z ę śc ie j podejmow anym i zabawami badaw czym i we w s z y s t k i c h gru­
p a c h w ie k o w y c h b y ł y ta k ie , -k tó ry ch t r e ś ć poznawczą s ta n o w iły
z ja w isk a n a le ż ą ce do m e c h a n i k i o r a z zabawy d o t y c z ą c e b a d a n ia
w ła śc iw o śc i c ia ł sta ły ch i c ie c z y . O g ó ln ie rzecz u j m u j ą c , czę­
s to tliw o ś ć w ystępo w an ia w s z y s t k i c h tych zabaw w a h a ła s i ę w
gr a n ica ch 53 ,2 % - 2 0 ,5 % . N astępn y p r z e d z ia ł cz ę sto tliw o śc i
w y s t ę p o w a n i a t w o r z y g r u p a zabaw b a d a w c z y c h z d z i e d z i n y akus­
ty k i i o p ty k i i zamyka s i ę ona w g r a n i c a c h 1 9 ,5 % - 9 , 7 % . Naj­
r z a d z ie j p o d e jm u ją d z i e c i zabawy, w których b a d a ją i w ykry­
w ają z j a w i s k a n a l e ż ą c e do e l e k t r y c z n o ś c i i m a g n e ty z m u ,a t a k ż e
term o d y n am ik i. G ra n ice c z ę sto tliw o śc i i c h w y s t ę p o w a n i a we
w szy stk ich g r u p a c h w ie k o w y c h d z i e c i w y n o s z ą 1 5 ,5 % - 3 , 2 % . Za­
bawy z d z i e d z i n y te rm o d yn am ik i w o g ó le n i e w y s t ą p i ł y w śród
d zie ci 3 -le tn ic h .

4 .3 . ETAPY ROZWOJU ZABAW BADAWCZYCH

Zebrany m a t e r i a ł b a d a w cz y w s k a z u j e na d u ż e z r ó ż n i c o w a n i e
treści i p o z io m u om aw ianego r o d z a j u zabaw w r ó ż n y c h g r u p a c h
w ie k o w y c h d z i e c i . Zabawy u s z e r e g o w a ć można w e d łu g u j a w n i a j ą ­
cego się w n ic h m y śle n ia se n so ry c z n o -m o to ry c z n e g o i konkre-
tn o -o b r a z o w e g o . Taka h i e r a r c h i z a c j a zabaw ba d a w cz y c h p o z w a la
bowiem w y o d r ę b n i ć ic h eta p y r o z w o j u w każdym r o d z a j u . A oto
ta b e la p re z e n tu ją c a lic z b ę zabaw b a d a w c z y c h w k o l e j n y c h e ta ­
pach i c h ro zw o ju w z a l e ż n o ś c i od w ie k u d z i e c i .
 T a b e la nr 19
L i c z b a zabaw b a d a w cz y c h w p o s z c z e g ó l n y c h etap ach ic h rozw oju

Wiek L ic z b a Zabawy b a d a w cz e na Zabawy b a d a w cz e na

d zie ci zabaw e ta p ie m y śle n ia e ta p ie m y śle n ia
o g ó łe m se n so ry c z n o -m o to ry c z - k o n k r e t n o - o b r a z ow eg o
n ego

L ic z b a % L ic z b a %

3 62 62 100 - -

4 91 77 8 4 ,6 14 1 5 ,4

5 187 10 5 ,3 177 9 4 ,7

6 200 4 2 ,0 196 . 9 8 ,0

Ogółem 540 153 2 8 ,3 387 71 , 7

Według m a t e r i a ł u b a d a w c z e g o , na o g ó l n ą l i c z b ę 540 zabaw

badaw czych, 153 zabaw y, c z y l i 2 8 ,3 % ,za k w alifik o w an o do e t a p u
p ierw szego . Są t o zabawy b a da w cze w y z n a c z o n e p r z e z m y ś l e n i e
se n so ry c z n o -m o to ry c z n e . W g r u p ie d z ie ci 3 -le tn ic h 100% zabaw
zn a jd u je się na tym e t a p i e , w g ru p ie 4 -la tk ó w 8 4 ,6 % . Wśród
5 -la tk ó w zaobserw ow ano 5,3 % t y c h za ba w , a w śró d 6 - l a t k ó w 2%.
Zabawy badaw cze n a l e ż ą c e do t e g o e ta p u s ą w ięc c h a ra k te ­
rystyczn e d l a d z i e c i m ło d szy ch , rze d zie j w y s t ę p u ją u starszych
d z ie c i.
D r u g i e t a p r o z w o j u zabaw b a d a w c z y c h w y z n a c z o n y j e s t p r z e z
m y śle n ie k o n tr e tn o -o b r a z o w e . W m a t e r i a l e em p iry c z n y m s t a n o w ią
te zabawy 7 1 ,7 % o g ó ł u za ba w , z czego 9 8 ,0 % w y s t ą p i ł o w śró d
d z ie ci 6 -le tn ic h , 9 4 ,7 % w śród d z i e c i 5 -le tn ic h i 1 5 ,4 % w śró d
4 -le tn ic h . N ie zaobserw ow ano u 3 - l e t n i c h d z ie ci zabaw na tym
e ta p ie ro zw o ju . Nasuwa s i ę z a te m w n i o s e k , że d r u g i eta p za­
baw ba da w czych je s t z n am ien n y d l a d z i e c i sta rszy ch w przed­
szk o lu .
 4 . 3 . 1 . Zabawy ba d a w cz e
na e t a p i e m y śle n ia se n so ry c z n o -m o to ry c z n e g o

¥ c e lu z a o b s e r w o w a n i a om aw ianego e t a p u dok on an o wyboru

zabaw b a d a w c z y c h spośród w sz y stk ich ic h r o d z a j ó w . A o t o k o le j­
ne p r o t o k o ł y :

Grzegorz C. 4 ;7 10’ p ro t. 114

G r z e g o r z baw i s i ę nowym p l a s t i k o w y m sam ochodem . Mocno

o p i e r a j ą c s i ę o n i e g o , p o p y c h a g o . N a u c z y c i e l k a z w r a c a mu
u w a g ę , ż e t a k n i e n a l e ż y s i ę b a w i ć , p o n ie w a ż można a u t o z e ­
p s u ć . P r z y p o m i n a umowę. G r z e s i o b i e r z e z a s z n u r k i , b i e g a wo­
k ó ł s a l i c i ą g n ą c a u t o . P o t r ą c a p r z y tym M a rk a . Marek k o p n ą ł
sam ochód. S z n u re k w ypadł z r ę k i G r z e s i a i a u to p r z e j e c h a ł o
pod k r z e s e ł k i e m . G r z e s i o b i e r z e sa m o c h ó d . O d d a l a s i ę od s t o ­
l i k ó w . P r z y k u c a i p o p y c h a sam ochód w s t r o n ę k r z e s ł a . Samo­
chód u d e r z a o n o g ę . P o n a w ia p r ó b ę w p r a w i a j ą c w r u c h zabawkę
mocnym k o p n i ę c i e m . Samochód p r z e j e ż d ż a k o ł o k r z e s ł a . G r z e s i o
k l ę k a i d a l e j p r ó b u j e , a l e ju ż d e l i k a t n i e j popycha a u to i z
m n i e j s z e j o d l e g ł o ś c i . A u to p r z e j e ż d ż a pod k r z e s ł e m . C h ł o p i e c
j e s z c z e k i l k a r a z y p u s z c z a sam ochód r e g u l u j ą c s i ł ę p c h n i ę c i a
i s t o p n i o w o o d d a l a s i ę . B i e r z e s a m o c h ó d , p o d c h o d z i do g r u p y
b a w i ą c y c h s i ę c h ł o p c ó w . S t o i . W łą c z a s i ę do i c h z a b a w y .

E lż b ie ta P. 4; 1
M j -, M 0 8’ p ro t. 240
M a g d a le n a M. 4 ; 3

D z i e c i b a w ią s i ę w o g r ó d k u . P r ó s z y ś n i e g . E l a s p a c e r u j e
z M a gdą . P r z y k u c a . R o b i k u l k ę . Magda s t o i . E l a r o b i z a m a c h ,
j a k b y c h c i a ł a u d e r z y ć k u l k ą M a gdę. Mówi: " 0 ! Masz k r o p e l k i
na b u z i ! " . Magda w y c i e r a t w a r z r ę k a w i c z k ą . E l a u p u s z c z a k u l ­
kę i mówi: " Z r ó b t a k j e s z c z e r a z , ż e b y ś m i a ł a w o d ę ! " . Magda
" ł a p i e " p ł a t k i ś n i e g u na t w a r z . E l a j ą n a ś l a d u j e . P r o s t u j e
g ł o w ę . P a t r z y na t w a r z M agdy. P y t a Magdę : "U mnie t e ż s i ę
r o b i ą ? " . O b i e d z i e w c z y n k i n a d a l " ł a p i ą " p ł a t k i ś n i e g u na tw a ­
r z e . Magda mówi: "B o na b u z i z a w s z e r o b i s i ę t a k a w o d a ! " .
E l a mówi: "A z o b a c z y m y c z y n a r ę c e t e ż ? " - w y c i ą g a r ę k ę z
r ę k a w i c z k i i " ł a p i e " ś n i e g . P ł a t k i u t r z y m u j ą s i ę . Znowu " ł a ­
p i e " j e n a t w a r z , Mówi do Magdy : " Z o b a c z ! Mam?" Magda p o ­
t w i e r d z a . E l a w y c i ą g a j ę z y k i " ł a p i e " p ł a t k i ś n i e g u . Mówi:
"One s i ę t o p i ą , bo w b u z i j e s t c i e p ł o ! " Magda r z u c a w E l ę
k u l k ą ś n i e g u . E l a u g n i a t a k u l k ę i t e ż r z u c a w M agdę. Bawią
się d a le j.
Macie,i В . 3 ;2 5’ p ro t. 270

M a c i e j z a b i e r a z p ó ł k i z a b a w k ę - g r z e c h o t k ę w p o s t a c i p la s ­
t i k o w y c h koników z wozem. C i ą g n i e k o n i k i z a s z n u r e k . I d z i e
p o w o li. M ie js c a m i p r z y s t a j e . R o b i w ra ż e n ie b a rd z o n ie śm ia łeg o .
Za Maćkiem wpada r o z p ę d z o n y M a r c in z a u te m . Mówi : " U w a g a ! " .
M a c ie k s k r a c a w r ę k a c h s z n u r e k od s w o j e j z a b a w k i i o d b i e g a
w d r u g ą s t r o n ę , aby z r o b i ć m i e j s c e M a r c i n o w i . Pod wpływem
w i ę k s z e j p r ę d k o ś c i , zabaw ka w y d a je d ź w i ę k . M a c i e k b i e r z e z a ­
bawkę 'do r ę k i . P o t r z ą s a n i ą k o ł o u c h a . S t a w i a n a p o d ł o d z e .
P o c i ą g a e n e r g i c z n i e z a s z n u r e k . T e r a z i d z i e w o l n i e j - zabawka
n i e w y d a je d ź w i ę k u . Znowu p r z y ś p i e s z a - w s ł u c h u j e s i ę . C i ą ­
g n ie j e s z c z e s z y b c i e j - s łu c h a in n ego dźw ięk u . Z w a ln ia nad­
s ł u c h u j ą c . Bawi s i ę t a k z m i e n i a j ą c p r ę d k o ś ć w p r a w ia n e j w ruch
z a b a w k i. P o d n o si zabawkę, p o r u s z a n ią k o ło u ch a . O g lą d a , j a k ­
by c h c i a ł z a g l ą d n ą ć do ś r o d k a . Zabawkę wyrywa mu E l a . M a c ie k
z p ła c z e m p o d c h o d z i do n a u c z y c i e l k i , k t ó r a ł a g o d z i k o n f l i k t .
M a c ie k tym razem w y b i e r a do zabawy s a m o c h ó d .

M a rc in H . 3;7 10’ p ro t. 379

M a r c in b u d u je z k l o c k ó w s a m o l o t . Z gotowym b i e g a po c a ­
ł e j s a l i . T e r a z s a m o l o t " l ą d u j e " , a l e p r z e z n ie u w a g ę \c h ł o p i e c
p rz e s u w a r ę k ą na t a b l i c y m a g n e t y c z n e j o b r a z e k , k t ó r y u p a d a .
O d k ła d a s a m o l o t . B i e r z e do r ę k i dwa z ł ą c z o n e m a g n e s y . Z t r u ­
dem j e o d c i ą g a od s i e b i e . Jedn ym z n i c h d o t y k a l e ż ą c e g o na
p o d ło d z b p a p i e r o w e g o o b r a z k a . C h c e p o d n i e ś ć , a l e o b r a z e k w
d a ls z y m c i ą g u l e ż y . B i e r z e j e d e n p l a s t i k o w y k l o c e k . P r z y s t a ­
w ia go do m a g n e s u , l e c z k l o c e k s p a d a . P o d n o s i k a r t k ę , p r z y ­
k ł a d a j ą do t a b l i c y i p rz y m o c o w u je magnesem. K a r t k a s i ę t r z y ­
ma. D r u g i magnes p r z y k ł a d a do t a b l i c y . T e ż s i ę t r z y m a . O d c z e ­
p i a magnes i j e s z c z e r a z go p r z y c z e p i a do t a b l i c y . B i e r z e sa­
m o lo t i d a l e j b i e g a z nim po s a l i .

Jakub J . 4 ;1 9’ p ro t. 505

D z i e c i z n a j d u j ą s i ę na ł ą c e . G ru p a d z i e c i z g r o m a d z i ł a s i ę
nad b r z e g i e m r z e k i i o b s e r w o w a ła p ł y w a j ą c e l i s t k i . J a k u b od­
s z e d ł n i e c o d a l e j . Z a c z y n a zry w a ć t r a w y , l i ś c i e i p u s z c z a j e
na w odę. O b s e r w u j e , j a k p ł y n ą . P o d n o s i g r u b s z ą ł o d y g ę i pu­
s z c z a na w odę. Po c h w i l i r z u c a do wody k a w a łe k z n a l e z i o n e j
p r z y b r z e g u b l a c h y . B l a c h a t o n i e . J a k u b r z u c a do wody d r u g i
i z a r a z t r z e c i k a w a łe k b l a c h y . W s z y s t k i e t o n ą . D a l e j o b s e r ­
wuje r z u c a n e p a t y k i i t r a w y . P o d c h o d z i do g r u p y d z i e c i i przy­
g lą d a s i ę i c h zabaw ie.
 We w s z y s t k i c h przytoczon ych zabawach b a d a w c z y c h obserw u­
jemy pewne w s p ó l n e c e c h y zw iązan e ze sposobem m y ś l e n i a d z i e c i .
Każdą z t y c h z abaw c e c h o w a ł o ch aotyczn e d z i a ł a n i e d z ie c i.M e ­
to d ą prób i b łę d ó w d o w ia d y w a ły s i ę one w k o l e j n y c h za ba w a ch
o przyczynach z m ia n y ru c h u a u t a (siła p c h n ię c ia i o d le g ło ść)
- p ro t. 114, tp o n ie n iu śn iegu pod wpływem c i e p ł a - p r o t . 240,
ro d za ja c h d źw ięk u w z a l e ż n o ś c i od p r ę d k o ś c i u r u c h o m i o n e j z a -
b a w k i-g rz e ch o tk i - p r o t. 270, w ł a ś c i w o ś c i a c h m ag n esu - p ro t.
379, oraz z ja w is k a c h p ły w a n ia i t o n ię c ia n ie k tó ry ch c ia ł -
p ro t. 505. D z ie c i d o k o n a ły w yo d ręb n ien ia ce ch isto tn y ch i ich
d a lsz e d z ia ła n ie zabawowe b y ł o p o w t a r z a n e z g o d n i e z w ykryty­
mi c e c h a m i . O p isa n e zachow ania d z i e c i s ą ty p o w e d la etap u
s e n so r y c z n o -m o to r y c z n e g o m y śle n ia , za tem p o t r a k t o w a n o je ja ko
p ierw szy eta p zabaw b a d a w c z y c h . Zabawy t e ch a ra k te ry zu ją się
k tó tk im czasem t r w a n ia ( o d 4 do 12 m in u t wg z g r o m a d z o n e g o
m ate riału b a d a w czeg o ). Są t o z abaw y, w k tó rych b io rą u d zia ł
d z ie ci sam otn e, rzadko r ó w n i e ż po dw oje i tr o je . Ten e t a p za­
baw b a d a w c z y c h z n a m ie n n y j e s t d la d z ie c i 3 i 4 -le tn ic h , a le
w y stę p u je ta kże w grupach s t a r s z y c h .

4 .3 .2 . Zabawy b a da w cze
na e t a p i e m y ś le n ia ko n k retn o-ob razow ego

P o n iże j prezen tow an e p r o to k o ły stan o w ią p r z y k ła d zabaw

badaw czych k a ż e g o r o d z a j u ś w i a d c z ą c e o d r u g im e t a p i e ic h roz­
w o ju . Zabawy d o b r a n o w t e n sposób, aby pod w zg lęd em t e m a t y k i
o d p o w iad a ły zabawom e t a p u p i e r w s z e g o . T a k i d o b ó r w s p o s ó b
ja sn y p o z w o li p r z e śle d z ić isto tn e ró ż n ic e .

M a t e u s z M. 6 ;2 23’ p r o t . 99

M a t e u s z p r z y n i ó s ł do p r z e d s z k o l a s a m o c h o d z ik t y p u MATCH­
BOX. U s i a d ł p r z y s t o l e i bawi s i ę tym sam ochodem , p row a­
d z ą c go r ę k ą po b l a c i e . W s t a j e od s t o l i k a , p o d c h o d z i do k ą ­
c i k a t e c h n i c z n e g o . P i e r z e n i t k ę , k t ó r ą p r z y c z e p i a do samo­
c h o d u . C i ą g n i e sam ochód po p o d ł o d z e p r z y pomocy n i t k i . Z abie­
r a z p ó ł k i sam ochód na b a t e r i e . P r z y w i ą z u j e do n i e g o МАТСБ-
B0XA. P u s z c z a samochód z - s i l n i c z k i e m , k t ó r y c i ą g n i e MATCH-BO-
XA. O d w ią z u je n i t k ę . MATCH-BOXA u s t a w i a p r z e d samochodem z
s i l n i k i e m . U r u c h a m ia go i w t e n s p o s ó b w p ra w ia w r u c h swego
MATCH-BOXA. Bawi s i ę t a k d ł u ż s z ą c h w i l ę . Ma z a d o w o lo n ą m in ę .
N a u c z y c i e l k a p r z e r y w a zabawę z b i ó r k ą do ć w i c z e ń p o r a n n y c h .

M a g d a le n a M. 5:1 1 12* p ro t. 214

Magda n i e c h c ą c y w y l a ł a w odę, k t ó r ą p r z y n i o s ł a z budynku

ptakom do k a r m n i k a l W ylana c i e p ł a woda sp o w o d o w a ła s t o p n i e ­
n i e ś n i e g u , k t ó r y z g r o m a d z i ł s i ę na k a r m n ik u . Magda p o b i e g ł a
do p r z e d s z k o l a . P r z y n i o s ł a dwa p o j e m n i c z k i w ody. J e d e n u s t a ­
w i ł a w k a r m n ik u . Z d ru g im p o d e s z ł a do o s z r o n i o n y c h d e s e k . k t ó ­
re l e ż a ł y k o ł o ś c i a n y b ud yn k u.' S t o p n i o w o z a c z ę ł a w y lew a ć wo­
dę na ś n i e g . O b s e r w u j e , j a k t e n t o p n i e j e . W y l a ł a j u ż w s z y s t ­
ką wodę. S t o i p r z e z c h w i l ę . Na o s z r o n i o n e j c z ę ś c i d e s k i r o ­
b i ś l a d y g o ł y m i r ę k a m i . N a c h y l a s i ę i dmucha w s z r o n . O b s e r ­
w u je . Znowu r o b i ś l a d y g o ł y m i r ę k a m i i dmucha. " O c z y ś c i ł a "
w t e n s p o s ó b d e s k ę do p o ł o w y . P a t r z y . W yrów nuje "o czyszczo­
n e" m i e j s c e . O d c h o d z i od d e s e k , i d z i e w k i e r u n k u g ó r k i .

S e b a stia n Ż 5 :6 15’ p ro t. 302

S e b a s t i a n o w i p r z y d z i e l o n o r o l ę w oźnego w z a b a w i e t e m a t y ­
c z n e j "W s z k o ł ę " . W c z a s i e o d b y w a j ą c e j w a l t a n c e " l e k c j i "
S e b a s t i a n z a b i e r a z p ó ł k i p o d ł u ż n e p u d e ł k o m e t a l o w e , do k t ó ­
r e g o w s y p u je p i a s e k . P o t r z ą s a p u d e ł k i e m . N a s ł u c h u j e . Wysypu­
j e p i a s e k . W kłada do p u d e ł k a k r e d ę . P o t r z ą s a p u d e ł k i e m . Wy­
r z u c a k r e d ę . W kłada do p u d e ł k a k a m i e n i e z n a j d u j ą c e s i ę w p o ­
b l i ż u . P o t r z ą s a p o j e m n i k i e m . R o b i t o c o r a z e n e r g i c z n i e j . Woła
p r z y ta m : " P r z e r w a ! P r z e r w a ! " D a l e j d z i e c i k o n t y n u u j ą zabawę
tem atyczn ą.

Szymon K. 6 ;5 13’ p ro t. 521

Szymon b i e g a po ł ą c e p u s z c z a j ą c j a s k ó ł k ę z r o b i o n ą ż p a ­
p i e r u , k t ó r a wpada do w ody. P o d c h o d z i i j a k i ś c z a s p r z y g l ą d a
s i ę p ł y n ą c e j j a s k ó ł c e . T e r a z j ą w y c i ą g a , p r o s t u j e k a r t k ę i ro­
b i ł ó d k ę . Gotow ą u s t a w i a na w o d z ie i o b s e r w u j e , j a k p ł y n i e .
Z b i e r a małe k a m y c z k i do r ę k i , w y c i ą g a ł ó d k ę z wody i po j e d ­
n e j s t r o n i e w k ła d a dwa m ałe k a m y c z k i . P on o w n ie u s t a w i a na
w o d z ie , l e c z ł ó d k a p r z e c h y l a s i ę na j e d n ą s t r o n ę , g d z i e , l e ż ą
k a m yczk i i do ś r o d k a wlewa s i ę woda. Szymon s z y b k o w y c i ą g a
ł ó d k ę - w y l e w a wodę i k ł a d z i e po dwóch s t r o n a c h k a m y c z k i t a ­
k i e j s a m e j w i e l k o ś c i . O s t r o ż n i e u s t a w i a ł ó d k ę na p o w i e r z c h n i
wody ; t e r a z p ł y n i e ona r ó w n o , a . woda s i ę n i e d o s t a j e . P o w ta ­
r z a zabawę z n a j d u j ą c równowagę ł ó d k i p r z y pomocy m a łe g o p a ­
t y k a . O b s e r w u je p ł y n ą c ą ł ó d k ę .

D ariu sz G. 6 ;1 20’ p ro t. 352

D a r e k p r z e c h a d z a s i ę po s a l i , j a k b y n i e w i e d z i a ł , czym s ię
z a j ą ć . Z a t r z y m u j e s i ę w k ą c i k u m a te m a ty c z n y m , g d z i e m ię d z y
wagami z a u w a ż a dwa k a w a ł k i k r u s z y w a . P r z y g l ą d a s i ę im p r z e z
c h w i l ę . B i e r z e do r ę k i dwa k a w a ł k i m a g n e s u . P r z y g l ą d a s i ę im,
ł ą c z y r a z e m , potem r o ż r y w a . Tak b a w ią c s i ę s p a c e r u j e po s a l i .
N a g l e mówi do N e t k i : " P o ż y c z mi s p i n k ę ! " . B i e r z e do r ę k i wsuw­
k ę , p r z y k ł a d a do m a g n e s u . P r z y g l ą d a s i ę j e j z b o k u . j a k w i­
s i p r z y c z e p i o n a do m a g n e s u . E n e r g i c z n i e p o d b i e g a do s z u f l a d y
s t o l i k a , w y c i ą g a z n i e j s p i n a c z i p r z y k ł a d a do w s u w k i. S i a d a
p r z y s t o l i k u , k ł a d z i e n a nim m a g n e s , ś c i ą g a nim r a z wsuwkę,
r a z s p i n a c z . B i e g n i e do k ą c i k a p r z y r o d n i c z e g o . Wyjmuje z niego
ś r e d n i e j w i e l k o ś c i g w ó ź d ź , p r z y b l i ż a i go do m a g n e s u . Na c h w i­
l ę chowa m agnes do k i e s z e n i i z w a l n i a s i ę d o . u b i k a c j i . S z y b ­
ko w r a c a . S c h y l a s i ę do s k r z y n k i s k a r b ó w , w y c i ą g a z n i e j ośkę
m e ta lo w ą z jednym k ó ł k i e m gumowym, p r z y k ł a d a do m a g n e s u , pod­
n o s i do g ó r y i o b s e r w u j e , j a k s i ę t r z y m a p r z y t w i e r d z o n a . Do
b ok u o ś k i p r z y c z e p i a g w ó ź d ź , wsuwkę i s p i n a c z . I d z i e do k ą c i­
k a m a t e m a t y c z n e g o i p r z y n o s i z n i e g o m a łą m a ta lo w ą w a g ę , z
pom arańczow ym i p l a s t i k o w y m i s z a l k a m i o r a z j e d e n o d w a ż n ik dkg.
W raca do ł a w y , s i a d a p r z y n i e j na z i e m i , k ł a d z i e o d w a ż n ik i
p r z y c i ą g a go m agnesem . P otem t o c z y go j e d n ą r ę k ą i w r u c h u
p r z y c i ą g a m agnesem . Znowu t o c z y po ł a w c e , p r z y b l i ż a m a g n e s ,
k t ó r y z a t r z y m u j e o d w a ż n i k . P r ó b u j e t e r a z u p u s z c z a ć od w a ż n ik
i ł a p i e go m agnesem . R a z s i ę u d a j e , r a z n i e . Potem w o d z i po
ł a w i e r a z o d w a ż n i k ie m w s t r o n ę m a g n e s u , r a z magnesem w s t r o ­
nę o d w a ż n i k a . Po c h w i l i d o k ł a d a w s z y s t k o na m i e j s c e .

W sz y stk ie zabawy b a d a w cz e z a p r e z e n t o w a n e ja k o d r u g i e ta p
ich rozw oju c h a r a k t e r y z u j ą s ię wyższym s t o p n i e m m y śle n ia dzie­
ci n iż zabawy o p i s y w a n e w p o p r z e d n i e j g r u p ie . C z ę ś c i o w o dzie­
ci d o k o n y w a ły t u odkryć o d w o łu ją c się do w y o b r a ź n i . Na p r z y ­
kład c e l e m d z i a ł a n i a M a t e u s z a M. p ro t. 99 b y ł o szu k a n ie spo­
s o b u na w p r a w i e n i e w r u c h a u t a b e z pomocy r ą k . C h ł o p i e c zos­
ta ł w p e łn i u sa ty sfa k cjo n o w a n y , gdy z n a l a z ł t e n s p o s ó b . Szu­
k a ją c tego sposobu p r z e tw a r z a ł w w yobraźni pewne z a m i e r z e n i a ,
a potem je w y p ró b o w y w a ł. W t e n s p o s ó b o d k r y ł nowy m echanizm .
 Zabawa M a g d a le n y M. p ro t. 214 m ia ła ja k b y odw rotn ą k o l e l -
ność d z i a ł a n i a . D z i e w c z y n k a na p o c z ą t k u o d k r y ł a zja w isk o to ­
p n i e n i a ś n i e g u po wpływem wody i p o w tó rzy ła c z y n n o ś ć . D a lsz a
je j zabawa b a d a w cz a z t o p n i e n i e m s z r o n u p o l e g a ł a n a p rz y w o ły ­
w aniu o d k r y t y c h w c z e ś n i e j z a le ż n o śc i (to p n ie n ie pod wpływem
ch uch an ia i d o ty k a n ia d ł o n i ą ) . Także S e b a stia n Ż. p ro t. 302,
p o rzu ca ją c c h w ilo w o zabawę t e m a t y c z n ą , oddał się czynności
s k o n s t r u o w a n i a dzw on ka . Wt r a k c i e t y c h czynności "b ad ał" za­
le ż n o ś ć m ate riałó w zn a jd u ją cy ch się w p u d e ł k u oà s i ł y uderza­
n ia . W k o n sek w en cji d o b ra ł odp ow iedn i m a t e r i a ł na dzw onek.
Zabawa magnesem D a r i u s z a G . p ro t. 352 św iad czy o tym , że
ch ło p cu znane b y ł y isto tn e w ł a ś c i w o ś c i m agnesu. Zabawa badaw­
cza n ie p o l e g a ł a w tym p r z y p a d k u na samym o d k r y c i u , a l e ja k b y
na ponownym b a d a n i u z n a n y c h ju ż z a le ż n o śc i. Ciekaw y p r z y k ła d
stan o w i rów n ież zabawa Szymona K . p r o t. 521. N ie samo z j a w i ­
sk o p ł y w a n i a , a le u t r z y m a n i e w równowadze ł ó d k i o b cią ż o n e j
kamykami i patykiem b y ło tre ścią te j zabawy.
Z atem , na p o d s t a w i e z a o b s e rw o w a n y c h t u zabaw b a d a w c z y c h ,
p o w i e d z i e ć m ożna, że grupę t y c h zabaw w y z n a c z y ł w y ż s z y n i ż
w p o p rz ed n iej g r u p ie sto p ie ń m y śle n ia k o n k re tn o -o b ra z o w e g o .
D z i e c i w yk ryw ały b a r d z i e j sk o p lik o w a n e z a le ż n o ś c i przyczyno­
w o -s k u tk o w e d r o g ą s t a w i a n i a i sp ra w d zan ia h i p o t e z .
Zabawy z om aw ian ej g r u p y s ą podejmowane p r z e z d z i e c i s t a r ­
sze 5 i 6 -le tn ie i tr w a ją d łu g o - do 30 m i n u t .

4 .4 . CZAS TRWANIA ZABAW BADAWCZYCH

W p o szcze gó ln y ch g r u p a c h w iekow ych d z i e c i g ra n ice czaso­

we p r z e b i e g u zabaw b a d a w cz y c h przed sta w ia p o n iż sz a tab e­
la :
 G ra n ice czasow e zabaw ba d a w cz y c h
w p o szcze g ó ln y ch g r u p a c h w iekow ych d z i e c i

G rup y w iekow e C z a s t r w a n i a zabaw P r z e c i ę t n e c z a s u trw a n ia

d z ie ci b a d a w c z y c h w minu­ zabaw b a d a w cz y c h
ta ch

3 4 - 1 4 9
4 6 - 1 7 1 1 ,5
5 4 - 2 1 1 2 ,5
6 7 - 3 0 1 8 ,5

Z z e s t a w i e n i a w yn ika , że g r a n ic e c z a s u t r w a n i a zabaw ba­

d a w cz y c h u z a l e ż n i o n e s ą od w ie k u d z i e c i . N a jd łu ż sz e zabawy
b a da w cze u d z i e c i 3 -le tn ic h trw a ły 14 m i n u t , u d zie ci 4 -le t-
n ic h 17 m i n u t , u d z i e c i 5 -le tn ic h 21 m i n u t , a u d z ie ci 6 - l e t -
n ic h 30 m i n u t . Je śli a n a liz o w a ć n a jk ró c e j t r w a j ą c e zabawy ba-
baw cze, t o n ie ma i s t o t n y c h r ó ż n i c . W p o sz cz e gó ln y ch grupach
w iekow ych t r w a ł y one od 4 do 7 m i n u t . P rze cię tn e c z a s y trw a­
n i a zabaw w y n o s z ą u 3 - l a t k ó w 9 m in u t, u 4 -la tk ó w 1 1 ,5 m in uty,
u d z ie ci 5 -le tn ic h 1 2 ,5 m in u ty , a u 6 -la tk ó w 1 8 ,5 m in u ty .
Z a n a liz y te j w yn ika , że d z i e c i starsze zd o ln e s ą do dłuższych
zabaw b a d a w c z y c h n i ż d z ie ci m ło d sze.

4 .5 . L IC Z B A UCZESTNIKÓW ZABAW BADAWCZYCH

Zaob serw ow an e zabawy b a d a w cz e p r z e b i e g a ł y w w ię k sz o ści

w p o je d y n k ę , a le ta k że b ra ło w n ic h u d zia ł dw oje l u b t r o j e
d z ie c i.
 L ic z b a u cze stn ik ó w zabaw b a d a w c z y c h w e d łu g w ie k u d z i e c i

Liczba Liczba zabaw według wieku d z i e c i Ogółem %

uczestników
3 % 4 % 5 % 6 %

zabawy ba­ 62 100 91 100 176 94,2 168 8 4 ,0 497 9 2 ,0

dawcze sa­
motne
zabawy 11 5 ,9 28 14,0 39 7 ,2
badawcze
dwojga
d z ie c i
zabawy 4 2 ,0 4 0 ,8
badawcze
t r o jg a
d z ie c i

Ogółem 62 91 187 200 540

K ry teriu m t a k i e g o p o d z ia łu u sta lo n o n a stę p u ją c o . Za z a ­

bawy badaw cze sam otn e uznano t e , w których d z i e c i w sposób
in d y w i d u a l n y o d k r y w a ły pewne z a l e ż n o ś c i p rzy czy n o w o -sk u tk o w e.
I ch o ciaż czasem d z i e c i o z n a jm ia ły lu b z a ch ę c a ły in n y ch ba­
w ią c y c h się do t e j s a m e j zabawy b a d a w c z e j , t e n ie pod ejm ow a­
ły je j, gdyż a lb o zn a ły ju ż tę z a le ż n o ść, a lb o z b y t mocno
p o c h ło n ię te b y ły in n ą c z y n n o ś c i ą . Z atem mimo i ż b y ły ja kb y
św iad ka m i zabawy b a d a w c z e j , n i e w łą c z a ły się do n i e j i zaba­
wa o d b yw a ła s i ę d l a tam tego d z ie c k a sam o tn ie, np. P io tr D .,
Ł u k a s z M. p ro t. 341 - rozdz. 4 .1 .3 . Zabawy ba d a w cz e w s p ó l n e ,
a w ięc po dw oje l u b t r o j e d z ie ci w y o d r ę b n io n o w ó w c z a s , gd y
daną z a l e ż n o ś ć d z ie ci w yk ry w a ły razem i każde z osobna, np.
Iwona P . , D a r e k A. p ro t. 112 - rozdz. 4 .1 .1 .
J a k w y n ik a z t a b e l i , lic z b a u cze stn ik ó w zabaw b a d a w c z y c h
u za le ż n io n a je s t od w ie k u d z i e c i . W g r u p a c h 3 i 4 -la tk ó w 100%
zabaw odbywa s i ę sa m o tn ie . Duży p r o c e n t zabaw s a m o t n y c h za­
notowano t e ż w g r u p i e d zie ci 5 -le tn ic h (9 4 ,1 % ) i 6 -le tn ic h
(8 4 ,0 % ). N ie m n ie j w s t a r s z y c h grupach d z i e c i z a c z y n a ją się
p o ja w ia ć zabawy ba d a w cz e po d w o je d z i e c i - u 5 -la tk ó w 5 ,9 % ,
u 6 -la tk ó w 1 4 ,0 % o g ó łu zabaw. Wśród d z i e c i 6 -le tn ic h zaobser­
wowano t a k ż e n ie w ie lk i procent (2 ,0 % ) zabaw badaw czych, w któ­
rych u c z e s tn ic z y ło po t r o j e d z ie ci.
O g ó łe m , w e d łu g o b l i c z e ń , 9 2 ,0 % w s z y s t k i c h zabaw badaw­
czych s t a n o w i ą zabawy s a m o t n e , 7 ,2 % z a b a w y , w k t ó r y c h u c ze s t­
n icz y po d w o je d z i e c i o r a z 0 ,8 % za b a w , w których b i e r z e udział
po t r o j e d z ie ci.
Nasuwa s i ę z a te m w n i o s e k , że zabawy b a da w cze o d b y w a ją s ię
przede w szystk im w p o je d y n k ę , a w ię k sz a l i c z b a u cze stn ik ó w
zabawy (d w o je lu b t r o j e d z ie ci) je s t obserw ow ana w s t a r s z y c h
grupach d z i e c i , c o uwarunkowane je s t wyższym poziomem m y ś l e ­
n ia d z i e c i .

4 .6 . M IE JSC E ZABAW BADAWCZYCH

Zabawy b a d a w c z e , p o d o b n i e ja k i in n e r o d z a je zabaw swo­

b o d n y c h , ^podejmowane s ą p r z e z d z ie c i w szę d zie , na każdym t e ­
re n ie . Z m a te ria łu e m p iry czn e go w y n ik a , że w z a l e ż n o ś c i od
o k o lic z n o ś c i, w ja k ic h p o ja w iła się zabawa b a d a w c z a , teren
je j był różny.
T a b e l a nr 22
M ie jsc e zabaw b a d a w cz y c h

M ie jsc e zabaw L ic z b a zabaw %

sa la p rze d szk o ln a 298 5 5 ,2

ła z ie n k a p rzed szk o ln a 31 5 ,7
ogród, łą k a 211 3 9 ,1

Ogółem 540 100

N a jw ię c e j z z e b r a n y c h zabaw o d b y ł o się w sa li p rzed szk o l­

ne j (5 5 ,2 % ), np. P aw eł В . p ro t. 262 - rozdz. 4 .1 .2 . M i e js c e m
na s a l i b y ły k ą c ik i z a in te r e so w a ń (p rz y ro d y , la le k , te ch n i­
c z n y , p l a s t y c z n y , m u z y c z n y ), a t a k ż e in n e m i e j s c a , w k t ó r y c h
odb yw ały s i ę r ó ż n e zabawy c z y z a j ę c i a ( s t o l i k i , p o d ł o g a , dywan).
W iele zabaw badaw czych ( 5 , 7 % ) zaobserw ow ano w ł a z i e n k a c h przed­
s z k o l n y c h . P r z y k ł a d e m może byó tu zabawa B e a t y G. p r o t . 489 -
r o z d z . 4 . 1 . 5 . Duży p r o c e n t 3 9 ,1 % zabaw b a d a w c z y c h d z i e c i p o d j ę ł y
w t e r e n i e , a w ię c na ł ą c e c z y w o g r o d z i e p r z e d s z k o l n y m - np. Mag­
d a l e n a P. p r o t . 149 - r o z d z . 4 . 1 . 1 . , D o r o t a F. p r o t . 239 - r o z d z .
4 .1 .2 .
Nasuwa s i ę w n i o s e k , że w jednakowym s t o p n i u d z i e c i p o d e jm u ­
j ą zabawy badaw cze zarówno w budynku, j a k i w t e r e n i e , w s z ę d z i e
tam, g d z i e z n a j d u j ą s i ę p r z e d m i o t y , k t ó r e p o b u d z a j ą -je do b a d a ­
n i a c z y p o z n a w a n ia .

4 .7 . OKOLICZNOŚCI POJAWIANIA S I Ę ZABAW BADAWCZYCH

O k o l i c z n o ś c i a m i nazwano t u f a k t w y s t ę p o w a n i a zabawy badaw­

c z e j s a m o d z i e l n e j bądź w t r a k c i e i n n e g o r o d z a j u z abaw y, np. kon­
s t r u k c y j n e j , r u c h o w e j, t e m a t y c z n e j , bą d ź w t r a k c i e z a j ę ć orga­
n izow an ych d la c a ł e j g r u p y d z i e c i , bądź t e ż w t r a k c i e czyn n o ści,
p orzą d kow ych i prac u żyteczn ych . A o to a n a liz a pro cen tow a.
T a b e l a n r 23
O k o licz n o śc i p o ja w ia n ia się ?abaw b a d a w c z y c h

L ic z b a
O k o licz n o śc i zabawy %
zabaw

w y stą p iła sa m o d z ie ln ie 125 1 2 3 ,1

w y stą p iła w tr a k c ie in n e j z abaw y:

- k o n stru k c y jn e j 191 3 5 ,4
- ruchowej 35 6 ,5
- tem atyczn ej 128 2 3 ,7

z o s t a ł a z a i n s p i r o w a n a z a j ę c i a m i orga­
n izow anym i d l a c a ł e j g r u p y d z i e c i 24 4 ,4

w y stą p iła w t r a k c ie prac u żyteczn ych

i c z y n n o ś c i po r zą d k o w y ch 37 6 ,9

Ogółem 540 100

 Zabawy b a d a w c z e n a j c z ę ś c i e j in sp ir o w a n e b y ły zabawami kon­
stru k cy jn y m i 3 5 ,4 % i tem a ty czn y m i 2 3 ,7 % . Znaczy t o , iż p o d ję­
te w cześn iej ro d za je zabaw z o s t a ł y - p r z e r y w a n e i ko ntyn uow a n e
d o p ie ro po o d b y t e j w ic h toku zabaw ie b a d a w czej. Czasem je d ­
nak d z i e c i z b y t mocno p o c h ł o n i ę t e zabawą b a d a w cz ą n ie wracały
ju ż do t e j , któ rą p o d ję ły w cz e śn ie j. P rzy k ła d stan ow i tu za­
bawa T o m a sz a P . p ro t. 40 - rozdz. 4 .1 .1 ., k tó ry porzuca za­
bawę k o n s t r u k c y j n ą d la badaw czej oraz zabawa C y p r i a n a G . p r o t .
323 - rozdz. 4 .1 .3 ., k tó ry w tra k c ie zabawy t e m a t y c z n e j od­
był zabawę b a d a w c z ą . Stosunkow o n i e w i e l k i procent zabaw b a ­
daw czych z a o b s e rw o w a n o p o d c z a s zabaw ruchow ych - np. zabawa
R o b erta Sz. p ro t. 475 - rozdz. 4 .1 .5 . T rz e cie m ie jsce pod
w zg lę d e m l i c z b y p o ja w ia n ia się zabawy b a d a w c z e j w y s t ę p u j ą c e j
sa m o d z ie ln ie (2 3 ,1 % ) tzn . te , k tó re n ie są in sp ir o w a n e przez
in n e zabawy l u b z a ję c ia , ani też n ie p o ja w ia ją się w tr a k c ie
ic h p rz e b ie g u . P rzyk ład em t a k i e j zabawy je s t zabawa M a c i e j a
B. p ro t. 301 - rozdz. 4 .1 .3 » , k tó ry id ą c z p o je m n i k i e m pa
wodę do ł a z i e n k i zaczął nim wymachiwaó i dmuchać w j e g o wnę­
trze, co w ła ś n ie w y w o ła ło zabawę b a d a w cz ą echem . N ie k tó r e
z z a o b s e r w o w a n y c h zabaw ( 6 , 9 % ) p o ja w iły się podczas czynności
porządkow ych i prac u ży teczn y ch , np. Tom asz R . p ro t. 211 -
rozdz. 4 .1 .2 .
Inne zabawy b a d a w cz e z a i n s p i r o w a n e z o sta ły z a j ę c i a m i or­
g a n iz a cy jn y m i d la c a łe j grupy d z i e c i 4 ,4 % . N a jc z ę śc ie j b y ły
to z a ję c ia z cy k lu a r ty s ty c z n o -te c h r tic z n y c h , np. zabawa B a r ­
bary P . p ro t. 463 - rozdz. 4 .1 .5 . W w y stę p u ją cy ch w t e j sy­
t u a c j i zabaw ach badaw czych d z i e c i in te re so w a ły się p r z e d e wszy­
stk im w ła sn o ścia m i różnych m a te ria łó w i przed m iotów , n p . farb,
k le ju , p a p ieru itp .
Z te j'p o b ie ż n e j in te r p r e ta c ji w yn ika , że r ó ż n e są o k o li­
czności p o ja w ia n ia się zabaw b a d a w c z y c h w p r z e d s z k o l u . W oko­
lic z n o śc ia c h tych is tn ie je p o d ob ień stw o p r z e ja w ia ją c e się
w ty m , iż d zie ck o d ą ż y do zabawy b a d a w c z e j , g d z ie ma ku temu
o k a z ję .
 Podsumowanie

W n in ie jsz y m ro z d z ia le d o k on an o a n a l i z y i in te r p r e ta c ji
zebranych m a te ria łó w . W y o d r ę b n io n o z n i c h ro d za je i typ y za­
baw ba d a w cz y c h o r a z e t a p y ic h ro zw o ju . O k re ślo n o ta kże czas
t r w a n i a zabaw badaw czych, lic z b ę u c ze stn ik ó w , m ie jsce zabaw
i o k o lic z n o ś c i p o ja w ia n ia s i ę .
 V. K IE R O W A N IE ZABAW A BAD AW C ZA

W D Z IA Ł A L N O Ś C I W Y C H O W A W C ZEJ PR ZED SZKO LA

R o z d z ia ł te n za w ie ra o g ó ln ą c h a r a k te r y s ty k ę o p in ii nau­
c z y c ie li p rz e d sz k o li na t e m a t is to ty i z n a c z e n i a zabaw badaw­
czych d z i e c i , zakresu i c z ę sto tliw o śc i in sp iro w a n y ch zabaw
badaw czych o r a z w y k o rzy sty w a n y ch w n ic h m a te r ia łó w i środków.
W r o z d z ie lę tym p od ano t a k ż e p ro p o z y c je dwóch z a j ę ć z o rg a n i­
zow an ych d l a c a łe j grupy d z i e c i , w to k u k tó r y ch z a p ro je k to ­
wane z o s t a ł y m o d e le zabaw ba d a w cz y c h ,.

5 .1 . ROZUMIENIE PRZEZ N A U C Z Y C IE L I PRZEDSZKOLI

IS T O T Y I ZNACZENIA ZABAW BADAWCZYCH
DLA WSZECHSTRONNEGO ROZWOJU OSOBOWOŚCI DZIECKA

R e a liz a c ja z a d a ń p ro g ra m u w y ch o w a n ia w p r z e d s z k o l u powin­
na odbywać się p rzed e w szystkim pop rzez różne r o d za je zabaw.
Jedn akże a n a liz u ją c a n k ie ty s k i e r o w a n e do n a u c z y c i e l i przed­
sz k o li stw ie r d z a się sła b ą ic h w ie d z ę na t e m a t zabaw badaw­
czych oraz brak u m ie ję t n o ś c i w y k o rz y sta n ia te g o ro d za ju za­
baw w p l a n o w e j p r a c y w y c h o w a w c z e j. Taki sąd w yn ikn ął z a n a liz y
o d p ow ied zi nr 1 , 2, 3, 5, 6, 7, 10, 14, A n k ie ty (A n e k s 2 ) :
zn ajo m o ść ro d za jó w za b a w , u m i e j ę t n o ś ć w y e k s p o n o w a n ia c e c h i
isto ty zabaw b a d a w c z y c h oraz ró ż n ic z in n y m i r o d z a j a m i zabaw
badaw czych.
 A oto szczeg ó ło w a c h a ra k te ry sty k a te g o za ga d n ie n ia :
T a b e l a nr 24
Z n a jo m o ść rod zajów zabaw p r z e z n a u c z y c ie li p rz e d sz k o li

L ic z b a
R o d za je odp ow iedzi %
n a u c z y c ie li

P o p r a w n ie w y m ie n ia 6 r o d z a j ó w
zabaw 72 72

B ł ę d n i e nazywa r o d z a j e zabaw
l u b w y m ie n ia m n i e j n i ż sześć 19 19

N i e zn a p o j ę c i a "z a b a w a badaw­
cza" 9 9

Ogółem 100 100

Na p o d s t a w i e da n y ch z ta b e li stw ie r d z ić m ożna, że n a u c z y ­
c ie le na o g ó ł zn a ją ro d za je za ba w . S tw ie rd z o n o , ż e 72 (7 2 % )
n a u c z y c ie li p o p r a w n ie w y m i e n i ł o 6 ro d za jó w zabaw, k tó re wy­
o d rę b n ia p e d a g o g ik a p r z e d s z k o l n a . 19 (1 9 % ) n a u c z y c ie li b łę d ­
n ie , t z n . n ie zg o d n ie z p rz y ję tą w p o ls k ie j ped ago gice nomen­
k la tu rą , nazywa zabawy lu b n ie w ym ienia w y s z y s t k i c h zabaw ,
c h oć w y m ien ia b a d a w c z e . N a j c z ę ś c i e j spotykan ym i b łęd am i są ;
b łę d n e ! t r a k t o w a n i e r ó ż n y c h ty p ó w i ro d za jó w zabaw , a ta k że
w y m i e n i a n ie op rócz ko n k retn ych ro d za jó w np. zabaw d o w o l n y c h ,
z u działem n a u c z y c i e l k i , zabaw t e c z n i c z n y c h , t w ó r c z y c h , sto ­
lik o w y c h , in s p ir a c y jn y c h , re ce p cy jn y ch itp . 9 (9 % ) n a u c z y c i e ­
li- n ie p rz y stą p iło w o g ó le do d a l s z e g o w y p e łn ia n ia a n k ie ty
z uwagi na : n i e ^ n a jo m o ś ć "za ba w b a d a w c z y c h " .
W m ia rę p o z y ty w n y c h o d p o w i e d z i na p y t a n i e d o ty czą ce zna­
jo m o ści p o j ę c i a "za b a w a b a d a w c z a " (91% n a u c z y c i e l i ) , d a l s z e
n ie p o tw ie r d z a ją odp ow iedzi z a n k ie ty . W ie l u n a u c z y c i e l i n ie
umie w y o d r ę b n ić c h a ra k te ry sty c z n y c h cech oraz is to ty zabaw
b a d a w cz y c h .
 T a b e l a nr 25
Z n a jo m o ś ć p r z e z n a u c z y c i e l i p rz e d sz k o li c e c h zabaw ba da w czych

W y k szta ł­ L ic z b a R o d z a je od p ow ied zi
cen ie nauczy­
c ie li W ym ienia W ym ien ia b ł ę d ­ N i e w y m ien ia
o g ó łe m c h a r a k t e r y ­ ne c e c h y z a ­ w o g ó le cech
s t y c z n e c e ­ baw badawczych zabaw badaw­
c h y zabaw czych
badaw czych

L ic z ­ % L ic z ­ % L ic z ­ %
ba ba ba

w yższe 7 7 100 - - - -

półwyższe 48 33 6 8 ,8 15 31 , 2 - -

śre d n ie 45 1 2 ,2 27 6 0 ,0 17 3 7 ,8

Ogółem 100 41 4 1 ,0 42 4 2 ,0 17 1 7 ,0

staż
pracy

0 - 1 0 53 2 3, 8 34 6 4 ,1 17 3 2 ,1

1 1 - 2 0 38 31 8 1 ,6 7 1 8 ,4 - -

21 - 30 9 8 8 8 ,9 1 1 1 ,1 - -

Ogółem 100 41 4 1 ,0 42 4 2 ,0 17 1 7 ,0

W y n ik i t a b e l i n r 25 p r z e d s t a w i a j ą się m n iej za d o w ala jąco

n iż p o p rz e d n ie j. T y lk o 41 (4 1 % ) n a u c z y c i e l i p o p r a w n ie wymie­
n ia c e c h y zabawy b a d a w c z e j i u w z g lę d n ia m .i n . n a stę p u ją c e :
c h ę ć p o z n a w a n ia p r z e z d z ie ci różnych z ja w is k , c e c h y przedmio­
tów , z a sp o k a ja n ie p otrzeb y p o z n a w cz ej, d o c ie k a n ia , p r z e ż y c ie
pewnych e m o c j i , e ksperym en tow an ie itp . L ic z b ę 41 s t a n o w i 100%
n a u c z y c ie li z wyższym w y k s z t a ł c e n i e m , 6 8 ,8 % z p ó łw y ż s z y m i
2 ,2 % z e ś r e d n i m o r a z 8 8 ,9 % z dużym s t a ż e m p r a c y , 8 1 ,6 % ze
ś r e d n im i 3 ,8 % z małym.
42 (4 2 % ) n a u c z y c ie li p r ó b o w a ło o d p o w i e d z i e ć na t e p yta ­
n ie , le cz o d p o w ie d z ia ło b ł ę d n i e . W y m i e n i l i na p r z y k ł a d n a s ­
tę p u ją ce c e c h y zabaw b a d a w c z y c h : k sz ta łcą s p r y t , w y trw a ło ść,
r o z w ija ją w ra ż liw o ść, pa m ięć, i n t e l i g e n c j e , są d o b ro w o ln e ,
ch a ra k te ry zu je je dążność do c e l u itp . N i e ma w t e j gru p ie
n a u c z y c ie li o wyższym w y k s z t a ł c e n i u . 3 1 ,2 % t o n a u c z y c ie le z
p ć łw y ż sz y m w y k s z t a ł c e n i e m , 60 ,0 % ze śre d n im . Z danych d o t y ­
czących stażu pracy, w te j g ru p ie o d p o w ia d a ją c y c h ,z n a la z ło
się 1 1 ,1 % n a u c z y c i e l i z dużym s t a ż e m p r a c y , 1 8 ,4 % ze śre d n im
i 6 4 ,1 % z m ałym .’ 17 (1 7 % ) n a u c z y c ie li w o g ó le n ie p o d ję ło
o d p o w i e d z i na t o p y ta n ie . Są t o n a u c z y c ie le ze ś r e d n i m wy­
k sz ta łce n ie m (3 7 ,8 % ) i,m a ły m sta ż e m w za w o d zie (3 2 ,1 % ). Po­
wyższej w y n i k i ś w i a d c z ą z a te m o n i e z r o z u m i e n i u i n ie z n a jo m o ­
ści przez 59 (5 9 % ) n a u c z y c ie li p o ję c ia "z a b a w a b a d a w c z a " .
Potw ierdzen iem t e g o sądu je s t a n a liz a o d p o w i e d z i na n a s t ę p n e
p y ta n ie a n k ie ty , d otyczące isto ty zabawy b a d a w c z e j (p y ta n ie
3 A n k ie ty - A n k ie ta 2 ) .
T a b e l a nr 26
Z n a jo m o ś ć przez n a u c z y c ie li is to ty zabaw b a d a w c z y c h

W y k szta ł­ L ic z b a P o d k r e ś l a j ą obydwa W y o d r ę b n ia ją in n e
cen ie nauczy­ a l b o je d n o z p y t a ń w p y t a n i u o tw a r ty m
c ie li A lu b В C
og ó łem
L ic z b a % L ic z b a %

w yższe 7 - - 7 100

p ć łw y ż sz e 48 15 31 , 2 33 6 8 ,8

śre d n ie 45 44 9 7 ,8 1 2 ,2

ogółem 100 59 5 9 ,0 41 41 , 0

staż
pracy

0 - 1 0 51 51 9 6 ,2 2 3 ,8

1 1 - 2 0 38 7 1 8 ,4 31 8 1 ,6

21 - 30 9 1 1 1 ,1 8 8 8 ,9

Ogółem 100 59 5 9 ,0 41 41 , 0
 Jak w ynika z a n a l i z y a n k ie ty , ci sam i n a u c z y c i e l e w l i c z ­
b ie 41 (41% ), k tó rzy p o p r a w n ie w y o d r ę b n i l i c e c h y zabaw badaw­
czych, p o d e jm o w a li próbę p o s z e r z e n i a w y p o w ie d z i d o t y c z ą c e j
isto ty tych zabaw. Na o g ó ł isto tę zabaw b a d a w c z y c h ł ą c z y l i
z cecham i i p o s z e r z a li te w y p o w ie d zi, np. o m ie js c e ic h p o d e j­
mowania i w arunki zabaw. Z o g ó ln e j lic z b y n a u c z y c i e l i w śród
tych o d p o w ia d a ją c y c h 100% n a u c z y c i e l i z wyższym w y k s z t a ł c e ­
n ie m , 6 8 ,8 % z półw yższym i 2 ,2 % ze ś r e d n i m o r a z ze w z g l ę d u
na s t a ż p r a c y 88 ,9 % z dużym s t a ż e m w z a w o d z i e , 8 1 , 6 % ze ś r e d ­
nim i 3 ,8 % z m ałym .
59 (59% ) n a u c z y c ie li o g ra n icz y ło się do p o d k r e ś l e n i a od­
p o w ie d zi A i В lu b je d n e j z n ic h , a w i ę c w ,ty m m i e j s c u odpo-
w i a d a l i ?c z y isto tą zabaw b a d a w c z y c h je s t to , ż e podejmowane
są i w c a ło śc i in ic jo w a n e przez d z ie ci, czy i n i c j a t y w a wypły­
wa od n a u c z y c i e l a . Tę g r u p ę o d p o w ia d a ją cy ch stan ow i 3 1 ,2 %
n a u c z y c ie li z w y k sz ta łce n ie m półw yższym , 9 7 ,8 % ze ś r e d n im
oraz 1 1 ,1 % z dużym s t a ż e m pracy, 1 8 ,4 % ze średn im i 9 6 ,2 %
z małym.
R ó w n ie ż p o t w i e r d z e n i e m p o p r z e d n i c h w y p o w ie d z i z a n k i e t y
je s t a n a liz a n astęp n ego je j p u n ktu , a w ię c przyczyn p o d e j­
mowania p r z e z d z ie ci zabaw b a d a w c z y c h (p y ta n ie 4 A n k ie ty -
A n ek s 2 ) .
 T a b e l a n r 27
Motywy p o d e jm o w a n ia p r z e z d z i e c i zabaw b a d a w c z y c h
w o d p o w ied zia ch n a u c z y c i e l i .

W y k sz ta łce n ie L ic z b a Rodzaj o d p ow ied zi

nauczy­
c ie li P o d e jm u je N ie p od ejm u je
ogółem o d p o w ie d ź o d p ow ied zi

L ic z b a % L icz b a - %

w yższe 7 7 100 - -

p ółw yższe 48 33 6 8 ,8 15 3 1 ,2

śre d n ie 45 1 2 ,2 44 9 7 ,8

Ogółem 100 41 4 1 ,0 59 5 9 ,0

staż pracy

0 -1 0 53 2 3 ,8 ' 51 9 6 ,2

1 1 - 2 0 38 31 8 1 ,6 7 1 8 ,4

21 - 30 9 8 8 8 ,9 1 1 1 ,1

Ogółem 100 41 4 1 ,0 59 5 9 ,0

T y l k o 41 % n a u c z y c i e l i u d z ie liło o d p o w ie d zi. S ą t o c i sam i

n a u c z y c ie le , któ rzy p o d e jm o w a li o d p o w ie d ź na p o p r z e d n i e pyta­
n ia a n k ie ty . O d pow iedź t ę łą cz ą z p o p r z e d n i m i dwoma, często
nawet d a j ą c z a pomocą s t r z a ł e k o d n o ś n i k i . W y m ie n ia ją t u przede
w s z y s t k i m n a s t ę p u j ą c e motywy : d z i e c i o t r z y m u j ą o d p o w i e d z i na
p y ta n ie , d z i e c i w zb o ga cają d z i ę k i tym zabawom swe d o t y c h c z a ­
sowe d o ś w i a d c z e n i a , zabawy b a d a w cz e d o s t a r c z a j ą w ie lu e m ó cji,
w rażeń, z a s p o k a ja ją cie k a w o ść p o z n a w c z ą i t p .. 59 (59% ) nauczy­
c ie li n ie p o d ję ło w o g ó le o d p o w i e d z i na t o p y ta n ie .
W ie lu n a u c z y c i e l i n ie d o s tr z e g a ró ż n ic m ię d z y zabawą ma­
n i p u l a c y j n ą a badaw czą ( p y t a n i e 5 A n k iety - A n ek s 2 ) .
 T a b e l a nr 28
Ś w ia d o m o ś ć ró ż n ic m ięd z y zabawą m a n i p u l a c y j n ą a badaw czą

W y k sz ta łce n ie L ic z b a Rodzaj o dp ow iedzi

nauczy­
c ie li D o strz e g a ją N ie d o strz e g a ją
og ó łem ró żn ic ę ró ż n ic

L ic z b a % L ic z b a %

w yższe 7 7 100 - -

p ó łw yższe 48 28 5 8 ,3 20 41 , 7

śre d n ie 45 1 2 ,2 44 9 7 ,8

Ogółem 100 36 "3 6 ,0 64 6 4 ,0 ■

staż pracy

0 - 10 , 53 2 3 ,8 51 9 6 ,2

1 1 - 2 0 38 29 7 6 ,3 9 2 3 ,7

21 - 30 9 5 5 5 ,5 4 4 4 ,5

Ogółem 100 36 3 6 ,0 64 6 4 ,0

Je d y n ie 36 (36% ) n a u c z y c i e l i w yk a zało r ó ż n i c e m ię d z y tymi

dwoma r o d z a j a m i zabaw p o l e g a j ą c e w e d łu g i c h o p in ii na r ó ż n i ­
cach w r o z w o ju m y śle n ia d z i e c i . W lic z b ie 36 m i e ś c i się 100%
n a u c z y c ie li z wyższym w y k s z t a ł c e n i e m , 5 8 ,3 % z p ółw yższym i
2,2% z e ś r e d n i m ora z 5 r' , 5% z dużym s t a ż e m p r a c y , 7 6 ,3 % ze ś r e d ­
nim i 3 ,8 % z małym. Aż 64 (6 4 % ) n a u c z y c ie li n ie w i d z i żadnych
ró ż n ic m ięd zy zabawą m a n i p u l a c y j n ą a b a d a w c z ą .
P o d o b n ie w ygląd a a n a l iz a od p ow iedzi n a u c z y c i e l i na p y t a ­
n ie d otyczą ce z w i ą z k u zabawy b a d a w c z e j z in n y m i r o d z a j a m i za­
baw. T y lk o 36 (36% ) n a u c z y c i e l i (ci sam i n a u c z y c i e l e , którzy
u d z ie la li o d p o w i e d z i na p o p r z e d n i e p y ta n ia z a n k ie ty ) u d zie la
o d p o w i e d z i na t o p y ta n ie i p o d k re śla n a s tę p u ją c y zw iązek: za­
bawy b a d a w c z e często są momentem w in n ych ro d za ja ch zabaw.
64 (64%) a n k i e t o w a n y c h n a u c z y c i e l i nie o d p o w ia d a na p y t a n i e .
 P r o b le m r o z u m i e n i a p r z e z n a u c z y c ie li p rz e d sz k o li is to ty
zabaw b a d a w cz y c h w e r y f i k u j ą n a s t ę p n e o d p o w ie d z i na a n k i e t ę ,
d o t y c z ą c e p o d a n i a k o n k r e t n y c h p r z y k ł a d ó w zabaw o r a z czę sto ­
tliw o śc i i c h w ystępow an ia w g r u p ie (p y ta n ia 7 i 8 A n k ie ty -
Aneks 2 ) .
T a b e l a n r 29
U m ie ję tn o ść p o d an ia p rz e z n a u c z y c ie li
p r z y k ła d ó w zabaw b a d a w c z y c h d o w o l n i e podejmowanych przez d z i e c i

W y k szta ł­ L ic z b a R o d za je o d p ow ied zi
cen ie nauczy
c ie li P o d a je dobry P o d a je z ł y N i e p o d a j e żad­
o g ó łe m p rzy k ła d p rzy k ła d nego p r z y k ł a ­
du

L ic z b a % L ic z b a % L ic z b a %

w yższe 7 7 100 ■- - - -

półwyższe 48 26 5 4 ,2 2 4 ,2 20 4 1 ,6

śre d n ie 45 - - 7 1 5 ,5 38 8 4 ,5

Ogółem 100 33 3 3 ,0 9 9 ,0 58 5 8 ,0

staż
pracy

0 - 1 0 53 2 3, 8 - - 51 9 6 ,2

1 1 - 2 0 38 26 6 8 ,4 5 1 3 ,2 7 1 8 ,4

21 - 30 9 5 5 5 ,5 4 4 4 ,5 - -

Ogółem 100 33 3 3 ,0 9 9 ,0 58 5 8 ,0

J a k w y n ik a z d a n y c h , je d y n ie 33 (3 3 % ) n a u c z y c ie li p o d a ło
d o b re p r z y k ł a d y zabaw b a d a w c z y c h podejm ow anych p r z e z d z ie ci
d o w o l n i e , w tym 100% n a u c z y c i e l i z w y k sz ta łc e n ie m w yższym ,
54,2% ze ś r e d n im o r a z 5 5 ,5 % n a u c z y c i e l i z dużym s t a ż e m p r a c y ,
6 8 ,4 % ze ś r e d n im i 3 ,8 % z małym. 9 (9 % ) n a u c z y c i e l i p o d ało
złe p r z y k ła d y , gdyż n ie p o sia d a ły one c e c h zabaw b a d a w c z y c h .
58 (5 8 % ) n a u c z y c ie l i n ie p o d a ło żadnych p rzyk ład ów zabaw b a ­
daw czych , co św iad czy o n ie d o strz e g a n iu przez n ic h te g o ro­
d z a ju zabaw w c z a s i e d o w o ln y c h c z y n n o ś c i d z ie ci.
Także n ie w ie lk i procent n a u c z y c ie li u m ia ł pod a ć z w ła s­
nego d o ś w ia d c z e n ia p r z y k ła d o rg an izo w a n ej zabawy badaw czej
(p y ta n ie 14 A n k i e t y - A n ek s 2)
T a b e l a n r 30
U m ie ję tn o ść p o d a n ia p rz e z n a u c z y c i e l i
p rzyk ład ów o r g a n i z o w a n y c h zabaw b a d a w cz y c h

W y k szta ł­ L ic z b a Rodzaj od p ow ied zi

cen ie nauczy­
c ie li P o d a je dobry P o d a je z ł y N ie p o d a je
o g ó łe m p rz y k ła d p rzy k ła d p rzy k ła d u

L icz b a % L ic z b a % L ic z b a %

w yższe 7 7 100 - - - -

p ó łw y ż s z e 48 6 1 2 ,5 12 2 5 ,0 30 6 2 ,5

śre d n ie 45 - - 8 1 7 ,8 37 8 2 ,2

Ogółem 100 13 1 3 ,0 20 2 0 ,0 67 6 7 ,0

staż
pracy

0 - 1 0 53 2 3, 8 - - 51 9 6 ,2

1 1 - 2 0 38 6 1 5 ,8 16 4 2 ,1 16 4 2 ,1

21 - 30 9 5 5 5 ,5 4 4 4 ,5 - -

Ogółem 100 13 1 3 ,0 20 67 6 7 ,0
ro

o
o

Spośród w sz y stk ich a n k ieto w an ych n a u c z y c i e l i ty lk o 13

(1 3 % ) w tym 100% z w y k s z t a ł c e n i e m wyższym i 1 2 ,5 % z p ó ł w y ż -
szym o r a z 5 5 ,5 % z dużym s t a ż e m p r a c y , 1 5 ,8 % ze ś r e d n i m i 3)8%
z małym, za p rezen to w a ło d o b r e p r z y k ł a d y zabaw ba d a w cz y c h o r ­
g a n iz o w a n y c h d l a grup y d z i e c i . 20 (20%) n a u c z y c i e l i podało z łe przy­
k ł a d y . Aż 67 (67%) badanych n ie u m ia ło podać ani j e d n e g o p r z y k ł a d u .
 P o w y ż s z e dane s ą s p ó j n e z o d p o w i e d z ia m i na t e m a t często ­
tliw o śc i p o d e jm o w a n ia zabaw b a d a w cz y c h p r z e z d z ie ci (p y ta n ie 8
A n k ie ty - A neks 2 )
T a b e l a n r 31
C z ę s to tliw o ś ć p o d e jm o w a n ia zabaw b a d a w c z y c h
p r z e z d z i e c i w o d p o w ied zia ch n a u c z y c i e l i

W y kszta ł­ L ic z b a R o d z a je o d p ow ied zi
cen ie nauczy­
c ie li K ilk a razy C o d z ien n ie W o g ó le n ie
og ó łem w m iesią cu p o d ejm u ją

L ic z b a % L icz b a % L ic z b a %

w y ższ e 7 - - 7 100 - -

półwyższe 48 31 6 4 ,6 - - 17 3 5 ,4

śre d n ie 45 4 8 ,9 - - 41 9 1 ,1

Ogółem 100 35 3 5 ,0 7 7 ,0 58 5 8 ,0

staż
pracy

0 - 1 0 53 28 5 2 ,9 2 3 ,8 23 4 3 ,3

1 1 -2 0 38 3 7,9 - - 35 9 2 ,1

21 - 30 9 4 4 4 ,5 5 5 5 ,5 - -

Ogółem 100 35 3 5 ,0 7 7 ,0 58 5 8 ,0

V/ t o k u sw ej p ra cy w y ch o w aw czo -d y d a k ty czn e j t y l k o 7 (7 % )
n a u c z y c ie li c o d z ie n n ie o b serw u je p o d e jm o w a n ie przez d z ie ci
zabaw b a d a w c z y c h , są to n a u c z y c ie le z w y k s z t a ł c e n i e m wyższym
(1 0 0 % ) oraz 5 5 15% n a u c z y c i e l i z dużym s t a ż e m p r a c y i 3,8 % z
małym. 35 (3 5 % ) n a u c z y c i e l i d o strzega te zabawy k i l k a razy w
m ie sią cu , n a to m ia st 58 (5 8 % ) n ie d o s tr z e g a w o g ó le zabaw b a ­
daw czych w d z i a ł a l n o ś c i d zie ck a .
S p o ś r ó d p r z e d m io t ó w i zabaw ek, ja k ie w sw ob odn ych z a b a ­
wach ba da w czych w y k o r z y s t u j ą d z i e c i , a w org an izow a n ych n a u -
czyciele (pytanie 12 i 13 A n k i e t y - A ne k s 2 ) b a d a n i wymienia­
ją n ajczęściej następujące : k l o c k i , lusterka, m a g n e s , mat e­
r i a ł p rzy ro d n iczy . Niektórzy tylko n auczyciele o d p o w i a d a l i , że
w z a b a w a c h b a da wc z yc h d z i e c i w ykorzystują w szystkie zabawki
i przedmioty znajdujące się w zasięgu ich ręk i, zarówno goto­
we, jak i zrobione przez n ie same.
Dotychczasowa a n a liz a poszczególnych punkt ów a n k i e t y upo­
w a ż n i a do k o n k l u z j i , ż e w śr ó d n a u c z y c i e l i przedszkoli istnie­
je słaba znajomość istoty zabaw b a d a w c z y c h .
Ja k k o lw ie k większość z nich ( 9 1 %) znała pojęcie "zabawa
badawcza", to charakterystyczne cechy te g o r o d z a j u zabaw wy­
m ieniło 41 % n a u c z y c i e l i , a t y l k o 36% n a u c z y c i e l i umiało z e s ­
tawić z abawę badawczą w k o n t e k ś c i e różnic i podobieństw z
i n n y mi rodzajami zabaw. Wyniki t e wypadły jeszcze g o r z e j , gdy
teoretyczne w i a d o m o ś c i na t e m a t zabaw b a d a w c z y c h n a u c z y c i e l e
m ieli poprzeć praktycznymi przykładami. W t ym p r z y p a d k u 33%
nau czycieli po d a ło dobry p r z y k ł a d zabawy s p o n t a n i c z n e j , a t y l ­
ko 13% zabawy o r g a n i z o w a n e j . Tylko 7% n a u c z y c i e l i obserwuje
c o d z i e n n i e w swej p r a c y zabawy ba da w c z e podejmowane przez
dzieci. N auczyciele pod a ją również s kromny wykaz p rz e d mi ot ów
i za ba we k w y k o r z y s t y w a n y c h do zabaw b a d a w c z y c h .
Badając poszczególne części ankiety z a uwa ża s i ę zależność
opinii n auczycieli na t e m a t zabaw b a d a w c z y c h od i c h wy­
kształcen ia i stażu pracy. Poniższe wykresy ilu stru ją to zja­
w isko.
A t a b e l a nr 25 - nauczyciele z wyższym
В t a b e l a nr 26 w ykształceniem
C t a b e l a nr 27 - nauczyciele z półwyż-
D t a b e l a nr 28 szym w y k s z t a ł c e n i e m
E t a b e l a nr 29 - nauczyciele ze ś r e d n i m
F t a b e l a nr 30 w ykształceniem
G t a b e l a nr 31

Z wykresu wynika, że n a u c z y c i e l i z wyższym wykształceniem

cechuje n a jle p s z a znajomość istoty zabaw b a d a w c z y c h , z wyk­
ształceniem ś r e d n im z a ś najsłabsza. Słaby poz i om z n a j o m o ś c i
istoty zabaw badawczych p r e z e n t u j ą t e ż nauczyciele z w yk s z­
t a ł c e n i e m p ć ł w y ż sz ym .
160
A - t a b e l a n r 25 - staż pracy 21 - . 30 l a t
В - tabela n r 26
C - tabela n r 27 - staż pracy 11-20 lat
D - t a b e l a n r 28
E - tabela nr 29 - staż pracy 0-10 lat
F - t a b e l a n r 30
0 - t a b e l a nr 31

J a k widać na w y k r e s i e , istn ieje zależność opinii nauczy­

cieli na t e m a t zabaw b a d a w c z y c h od i c h stażu p ra cy . Lepszą
znajomość istoty zabaw b a d a w c z y c h p o s i a d a j ą n a u c z y c i e l e z du­
żym s t a ż e m p r a c y (21 - 30 l a t ) , m niejszą zaś n au c zy c iele o

IM
ś r e dn i m s t a ż u ( 11-20 lat),Słab ą znajomość z a g a d n i e n i a wykazują
nauczyciele ze stażem pracy w p r z e d s z k o l u od 0 - 10 lat. 3, 8%
stanowią tu n a u c z y c ie le z wyższym w y k s z t a ł c e n i e m .
S ł a b ą znajomość zagadnienia zabaw b a d a w c z y c h p o t w i e r d z a j ą
badani n a u c z y c i e l e w ostatnim punkcie ankiety d o t y c z ą c y m włas­
nych uwag na t e m a t zabaw. Wielu n a u c z y c i e l i dostrzega brak,
ale też i piln ą potrzebę o p r ac ow a ń na t e n t e m a t . A oto nie­
k t ó r e wypowiedzi:
1) "Odczuwam b r a k o p r a c o w a ń , które b liżej określałyby
p r o b l e m zabaw b a d a w c z y c h . . . "
2) "Zabawy b a da wc z e są jednym z r o d z a j ó w zabaw a k t y w i z u ­
jących procesy poznawcze, p o b u d z a j ą c y c h d z i e c i do d z i a ł a n i a .
Dlaczego t a k mało p i s z e się na i c h temat w l i t e r a t u r z e peda­
gogicznej i p sy c h o lo g ic z n e j..."
3) "0 w artościach zabaw b a d a w c z y c h d o w i e d z i a ł a m się wie­
le dopiero t e r a z , gdy p i s z ę pracę kontrolną i p r o wa dz ę obser­
wację d z i e c i . Uważam, że problem t y c h zabaw j e s t niedocenio­
ny. Jako n a u cz y cie lk a p rze d szk o la pragnęłabym u z u p e ł n i ć swą
wiedzę t e o r e t y c z n ą i m e t o d y c z n ą na t e n tem at, ale istn ie ją
przeszkody w s e n s ie braku w y c z e rp u ją c e g o ź ró d ła ..."
4) "Moim z d a n i e m , rozwój zabaw b a d a w c z y c h d z i e c i uwarun­
kowany j e s t dobrym p r z y g o t o w a n i e m t e o r e t y c z n y m i praktycznym
n auczycieli, którzy przecież u kieru nkow u ją rozwój psycho­
fizyczny swych wychowanków. To t e o r e t y c z n e i praktyczne
przygotowanie byłoby w p e łn i możliwe, gdyby i s t n i a ł a na t e n
temat s z e r s z a lite r a tu r a ..."
5) " N a u c z y c i e l k a pow i ną p o s i a d a ć du ży z a s ó b wiedzy na
temat zabaw b a d a w c z y c h , by móc d o b r z e kierować ich rzwojem.
N iestety, brakuje odpowiedniej lite r a tu r y ..."
6) "Odczuwam b r a k w i e d z y na i c h te m a t..."
7) "Szkoda, że zabawy ba da wc z e s ą v a k mał o rozpowszech­
nione . . . "
Wypowi e dz i n a u c z y c i e l i ś w i a d c z ą o t ym, że p r o b l e m zabaw
ba da wcz yc h o c e n i a j ą j a k o w aż ny . Jako praktycy oduwają brak
teoretycznych opracowań t e g o zagadn ien ia oraz metodycznych
p r o p o z y c j i w y k o r z y s t a n i a zabaw b a d a w c z y c h d l a c e l ó w wychowaw­
czych .
Uzupełnienie m ateriału z ankiety, dotyczącego opinii i
stanu faktycznego w iedzy n a u c z y c i e l i p r z e d s z k o l n y c h na t e m a t
zabaw b a d a w c z y c h stanowi a n a liz a 7 dzienników z a ję ć z dzie­
ćmi, 50 k o n s p e k t ó w zajęć całodziennych, 4 pl anó w p r a c y z e s ­
połów s a m o k s z t a ł c ą c y c h w przedszkolach n r : 18, 27, 42, 85 w
Krakowie. Były to przedszkola, w których pojedynczy nauczy­
ciele dokonywali obserw acji dzieci. Analizowano dzienniki
pozostałych n au czycieli, nie związanych bezpośrednio z bada­
niami. W żadnym z w y m i e n i o n y c h dokumentów n i e znaleziono za­
p i s ó w zabaw b a d a w c z y c h . Fakt ten potw ierdza niezrozum ienie
przez n a u c z y c ie li przedszkoli z n a c z e n i a omawianego r o d z a j u
zabaw.

5.2. PRZYKŁADY INSPIROWANIA ZABAW BADAWCZYCH

PRZEZ D Z I E C I 6- L E T N I E W PRZEDSZKOLU

W niniejszym rozdziale zaprezentowane s ą p r o p o z y c j e me­

todyczne stworzone d l a w y w o ł a n i a zabaw b a d a w c z y c h . W struk­
turze p r o po n o w a n y c h z a j ę ć w y o d r ę b n i ć można 3 części.
Pierw sza z tych części p o l e g a na s t w o r z e n i u ,
1warunków do
podejmowania s p o n t a n ic z n y c h zabaw b a d a w c z y c h , w k t ó r y c h dzie­
ci sam odzielnie wykrywają z a l e ż n o ś c i przyczynowo-skutkowe.
S t w o r z e n i e warunków p o l e g a , w tym p r z y p a d k u na d o s t a r c z e n i u
o d p o w i e d n i c h pomocy i m ateriałów do p o b u d z e n i a a k t y w n o ś c i
badawczych d z i e c i .
W drugiej części zajęcia odbywa s i ę rozmowa z c a ł ą gru­
pą d z i e c i , p o ł ą c z o n a z wykonaniem d o ś w i a d c z e ń d e m o n s t r u j ą c y c h
nieznane zależn ości przyczynowo-skutkowe d otycz ą ce tego sa­
mego z j a w i s k a . D ziałania te mają s t a n o w i ć uogólnienie i utrwa­
lenie dotychczasowych doświadczeń d z i e c i o r a z w y z w o l i ć dal ­
sze ich zainteresow ania danym zjawiskiem i wywołać zabawy
ba da wc z e na wyższym etapie.
 Temu wywoływani u zabaw ba da w c z y c h s ł u ż y t r z e c i a c z ę ś ć za­
jęcia. N auczyciel s t w a r z a zabawową s y t u a c j ę , w k t ó r e j dzieci
sam odzielnie "szukają" d a n e go zjaw iska.
A o t o p r z e b i e g dwóch z a j ę ć zorganizowanych d l a całej gru­
py d z i e c i , k t ó r y c h tok przygotowano według wyżej scharakte­
ryzowanej s t r u k t u r y . C el e m p i e r w s z e g o zajęcia było zapozna­
nie i uporządkowanie d z i e c i o m wiadomości o w łaściw ościach
magnesu - czyli zagadnienia z d z i e d z i n y m a g ne t y z m u . Celem
drugiego zajęcia b y ło wywołanie zainteresow ania d z i e c i oraz
w ykr ywan i a z a l e ż n o ś c i związanych z e swobodnym s p a d a n i e m c i a ł
w r uc hu j e d n o s t a j n y m , a •w i ę c ( z a g a d n i e n i a z d z i e d z i n y kinema­
tyki. Obydwa z a j ę c i a zostały przeprowadzone w lutym 1 9 8 5 roku
przez n a u c zy c ie lk ę P r z e d s z k o l a n r 42 w K r a k o w i e - Marię Cias-
tort.

Zajęcie I

I . Spontaniczne zabawy b a da wc z e d z i e c i

Trzy sto lik i umieszczono w t r z e c h m iejscach s a l i . ' Na k a ż ­

dym z n i c h nauczycielka przygotow ała m.i n . : spinacze biurowe,
papier, s t y r o p ia n , m uszelki zapałki, pestki, piórka, kilka
s z p i l e k , magnes. Zaproponowała, aby k a ż d e dziecko podeszło
do wybranego stolika i bawiło się w sposób dowolny.

I I . Rozmowa n a u c z y c i e l k i z dziećmi
p o ł ą c z o n a z wykonaniem d o ś w i a d c z e ń

Po k i l k u m i n u t a c h zabawy nauczycielka zaprosiła d zieci,

aby u s i a d ł y na p o d ł o d z e d o o k o ł a obwodu n a r y s o w a n e g o kredą.
W środku k o ła znajdowały się n astępujące przedmioty : ta lerz
w y p e ł n i o n y wodą, w którym z n a j d o w a ły się gwoździe, szklanka
z piaskiem oraz o różnych w i e l k o ś c i a c h i ilościa ch mag ne s y
i przedmioty metalowe. Następnie nauczycielka przeprowadziła
z dziećmi rozmowę n a w i ą z u j ą c ą do i c h in dyw id u aln ych doświad­
c z e ń z magnesem, wyniesionych z pierwszej części zajęcia.

N. : C z e g o d o w i e d z i e l i ś c i e s i ę o m a g n e s i e ?
D z . : P r z y c i ą g a w s z y s t k i e metalowe p rz e d m io ty .
D z . : Nie t y l k o metalowe, a l e p a p ie r .
D z . : N i e , bó tam b y ł y s p i n a c z e !
N. : Więc s pr a wd ź Tomku, c z y p r z y c i ą g a s p i n a c z e ?
A czy p r z y c i ą g a p a p i e r ? Sprawdź.
D z . : T y l k o m e t a l o w e p r z e d m i o t y . Nawet może s z p i l k i p r z y c i ą g a ć
i s z p i l k a s z p i l k ę może p r z y c i ą g n ą ć , jaK s i ę namagnesuje!
N . : A c z e g o n i e p r z y c i ą g a magnes?
D z . : P i ó r a , drewna, p e s t k i , s k ó r y , m u s z e l k i , p l a s t i k u . . .
N. : Więc s p r a w d z i l i ś c i e , ż e magnes p r z y c i ą g a r z e c z y met a l owe .
N astępnie n a u c z y c ie lk a w yjaśn ia znaczenie i etym ologię
wyrazu " m a g n e s " .
N . : J a k m y ś l i c i e , c z y t a k i mały magnes ( d e m o n s t r u j e ) p r z y c i ą ­
g n ie dużą m e ta l o w ą ,r u r ę ?
D z . : Tak! N i e ! . . . ( p o d z i e l o n e g ł o s y ) .
N. : To s p r ó b u j A n i u p r z y c i ą g n ą ć tym magnesem r u r ę , k t ó r ą t u
mamy.
D z . : Nie p r z y c i ą g n i e !
N. : D l a c z e g o ?
D z . : M u s i a ł b y być d u ż y , t a k i j a k r u r a !
N. : Z o b a c z c i e , i l e ś r u b e k p o d n i e s i e du ży m a g n e s , a i l e m a ł y ? -
dem onstruje.
D z . : P r o s z ę p a n i , a c i e k a w e , i l e by s i ę ś r u b e k p r z y c z e p i ł o ,
g d y b y p o ł ą c z y ć t e w s z y s t k i m ag ne sy ?
N. : Ch od ź s p r a w d ź !
D z . : Ł ą c z y k i l k a magnesów i p r z y c i ą g a d u ż ą l i c z b ę ś r u b , gwoź­
d z i , s p i n a c z y na r a z . Mówi: 0 , i l e !
N. : T e r a z n a u c z y c i e l k a p r o p o n u j e o d e j m o w an ie t y c h przedmiotów
p o j e d y n c z o z a pomocą m a ł e g o m a g n e s u . D z i e c i k o l e j n o odej­
m u j ą . Znowu n a u c z y c i e l k a z a d a j e z a g a d k ę :
J a k m y ś l i c i e , c z y j e s t m o ż l i w e w y c i ą g n i ę c i e z wody t y c h
m e t a l o w y c h p r z e d m i o t ó w z a pomocą mag ne s u?
D z . : T a k ! N i e , bo woda z a t r z y m a ( p o d z i e l o n e z d a n i a ) .
N. : Z o b a c z G r z e s i u !
D z . : Da s i ę , ' da s i ę !
N . : A t e r a z n i e s p o d z i a n k a : c z y w y c i ą g n ę coś ze s z k l a n k i z pi as­
k i e m ? ( w y c i ą g a magnesem b l a s z k i , ś r u b k i ) .
D z .: Klaszczą w ręce.
N. : J a k i s t ą d w y c i ą g n i e c i e w n i o s e k ?
Dz . : Że nawet można magnesem w y c i ą g n ą ć na p o w i e r z c h n i ę m e t a ­
l owe p r z e d m i o t y , z p i a s k u .
N. : Ozy dwa mag ne s y z a w s z e s i ę p r z y c i ą g a j ą ?
Dz.: Tak. .
N. : Z o b a c z c i e ( d e m o n s t r u j e z j a w i s k o p r z y c i ą g a n i a i o d p y c h a ­
n i a t y c h samych magnesów i w y j a ś n i a , na czym ono p o l e g a ) .
D z . : J a mam t a k ą lampkę n o c n ą na m a g n e s i e i można j ą p r z y c z e -
 p i a ć do r ó ż n y c h m e t a l o w y c h c z ę ś c i , ż e b y d a w a ł a d o b r e świa­
t ł o , n p . ja k s i ę l e ż y i chce s i ę c z y t a ć .
D z . : P r o s z ę p a n i , j e s z c z e do z a my k a n i a r ó ż n y c h s z k a t u ł e k .
D z . : Do z am y k an ia d r z w i w l o d ó w c e !
D z . : a u mnie w domu s ą s z a f k i zamykane na ma g ne s!
N . : W y j a ś n i a , ż e p o n a d t o magnes k o n i e c z n y j e s t w n i e k t ó r y c h
z a k ł a d a c h p r a c y . R ó wn i e ż j e s t k o n i e c z n y w c e l u w y k o n a n i a
kompasu.
D z . : O g l ą d a j ą kompas .
N . : Komu n a j b a r d z i e j p o t r z e b n y j e s t m a g n e s ?
D z . : Marynarzom, ż o ł n i e r z o m , h a r c e r z o m , ż e b y m i e l i kompas i
żeby w i e d z i e l i , g d z i e j e s t p ó ł n o c .
N .: Tak, żeby m ogli o k r e ś l a ć k i e r u n k i .
A nam p r z y d a s i ę m . i n . do r ó ż n y c h z a ba w.
N . : Z a p r a s z a d z i e c i do z a b a wy .

I I I . Indywidualne zabawy b a da wc z e wywołane sytuacją

Na ś r o d k u k a ż d e g o sto lik a przygotowane b y ł y mag ne s y o r a z

sylwety różnych z w ie rz ą t i ptaków,m .i n . : bocian, żaba, kot,
my s z , kura, jastrząb, orzeł, gołąb, pies. U podstawy każdej
sylwety przyczepiono b i u r o w y s p i n a c z . Z a d an ie m d z i e c i było tal­
kie połączenie sylw et z m a g ne s a m i , aby u t w o r z y ć pary z w i e r z ą t
lub ptaków, które się lubią i ta k ich ,k tó re się nie lu bią.
W a r un k i , jakie stw orzyła nauczycielka w I części zajęcia
s po w o d o w a ł y , że d z i e c i podejmowały r ó ż n o r o d n e d z i a ł a n i a po­
legające na b a d a n i u w ł a ś c i w o ś c i m a g n e s u . D ziałania te m iały
charakter zabaw b a d a w c z y c h . A oto niektóre fragmenty zachowań
dzieci w tej części zajęcia.

Paweł W. 6; 2 prot. 381

Paweł p r z y k ł a d a magnes do d r u g i e g o m a g n e s u . P r z y pomocy

obydwu magnesów p r z y c i ą g a s p i n a c z e b i u r o w e . O d c z e p i a w s z y s t ­
k i e s p i n a c z e , k ł a d z i e j e p r z e d s o b ą . Do l e w e j r ę k i b i e r z e
magnes, do prawjej d r u g i . U m i e s z c z a mag ne s y po obu s t r o n a c h
s p i n a c z y m n i e j w i ę c e j w t e j s ame j o d l e g ł o ś c i . Z m n i e j s z a stop­
niowo o d l e g ł o ś ć obu magnesów i p a t r z y , j a k p r z y c i ą g a j ą one
s p i n a c z e . L i c z y s p i n a c z e p r z y jednym i p r z y d r u g i m m a g n e s i e .
A g n i e s z k a W. ó;5 prot. 382

S p o ś r ó d r ó ż n y c h p r z e d m i o t ó w A g n i e s z k a w y b i e r a ma g ne s.
Z b l i ż a go k o l e j n o do s t y r o p i a n u , k a s z t a n a , l u s t e r k a , p ł y t k i
m e t a l o w e j , p i ó r k a , o ł ó w k a , a g r a f k i , znowu do s t y r o p i a n u , mu­
s z e l k i , p e s t k i z e ś l i w k i . K ł a d z i e magnes p r z e d s o b ą . Do r ę k i
b i e r z e p ł y t k ę m e t a l o w ą i p o w o l i z b l i ż a j ą do m a g n e s u . Potem
o d d a l a i znowu p o w o l i z b l i ż a . W momencie gdy magnes z a c z y n a
p r z y c i ą g a ć p ł y t k ę , A g n i e s z k a o d d a l a j ą i znowu p o w o l i z b l i ż a .
Powtarza czynność k i l k a r a z y . . .

W o j c i e c h M. 6; 7 prot. 383

W o j t e k o d c z e p i a p r z y l e g ł e do magnes u s z p i l k i . N i e k t ó r e z
n i c h s ą namagnesowane i p r z y l e g a j ą do s i e b i e . W o j t e k odc z e pi a
j e od s i e b i e , a p ot em p r z y c i ą g a namagnesowanymi s z p i l k a m i in­
ne. Czynność pow ta rza k i l k a k r o t n i e .

Indywidualne dośw iadczenia d z i e c i n a u c z y c ie lk a wykorzys­

tała następnie w zorganizowanej d ziałaln ości, m a j ą c e j na c e l u
ugruntowanie i usystem atyzowanie wiadomości d z i e c i na t e m a t
w łaściw ości i z a s t o s o w a n i a magnes u w ż y c i u . Z przebiegu roz­
mowy n a u c z y c i e l k i z d z i e ć m i można wywnioskować^ j a k i e g o rodzaju
zależn ości przyczynowo-skutkowe z o s t a ł y wykryte w c z a s i e in ­
d y w i d u a l n y c h zabaw b a d a w c z y c h p r z e z poszczególne dzieci (np.
które przedmioty p r z y c i ą g a magnesia k t ó r y c h n i e przyciąga, że
namagnesowane p r z e d m i o t y również p r z y c i ą g a j ą metalowe przed­
m ioty itp .). Rozmowa t a stanowi potw ierdzenie w cześniej za­
o bs er wowa ny c h z a c h o w a ć d z i e c i , z k tórych wynika, że t o one
wykrywały t e zależn ości.
Zadanie, które nauczycielka p o le c iła dzieciom w I I I czę­
ści z a j ę c i a wywołało u n ic h zabawy b a d a w c z e . P o ł ą c z e n i e syl­
wet p t a k ó w c z y z w i e r z ą t według wyznaczonego k r y te r iu m niejako
zmuszało d z i e c i do w c z e ś n i e j s z e g o zbadania z ja w isk a przycią­
g a n i a magnesów o r ó ż n y c h b i e g u n a c h i o d p y c h a n i a magnesów o
tych samych b i e g u n a c h . Wyko na ni e zadania było bowiem m oż li we
dopiero w ó w c z as , gdy z a l e ż n o ś c i te zostały zbadane.
Zajęcie II

I Spontaniczne zabawy b a da wc z e d z i e c i

Wobec z g r o m a d z o n e j na ś r o d k u sali grupy d z i e c i n a u c z y c ie l­

ka d e m o n s t r u j e wiro wan ie k i l k u pociętych pas ków b i b u ł y , k a r ­
tonu, fo lii. P r o p o n u j e , aby d z i e c i bawiły się dowolnie (duża
ilość pasków b i b u ł y , k a r t o n u , fo lii została przygotowana
wcześnie j ) .

II Rozmowa n a u c z y c i e l k i z dziećmi
p o ł ą c z o n a z wykonaniem d o ś w i a d c z e ń

N. : Co z a o b s e r w o w a l i ś c i e w c z a s i e n a s z y c h zabaw z p a s k a m i ?
D z . : Że one t a k pomału o p a d a j ą i s i ę k r ę c ą n i e k t ó r e . . .
D z . : P r o s z ę p a n i , a j a k s i ę j e podmucha, t o l e c ą do g ó r y , a
d o p i e r o pot em s p a d a j ą t a k p o m a ł u .
D z . : A moj e s z y b k o o p a d a ł y , a M a r c i n a p o m a ł u .
N . : J a k m y ś l i c i e , d l a c z e g o n i e k t ó r e z t y c h pas ków o p a d a ł y
w olniej, a inne s z y b c i e j ?
D z . r . T e p a s k i grube s z y b c i e j o p a d a ły .
D z . : J a wiem, bo one s ą c i ę ż s z e od t y c h c i e n k i c h .
N. : Tak ( d e m o n s t r u j e r ó w n o c z e ś n i e p u s z c z a n i e dwóch p a s k ó w :
z kartonu i b i b u ł y , z b ib u ły i f o l i i , z f o l i i i z c ie n ­
k i e g o m a t e r i a ł u ) . Co wam p r z y p o m i n a o p a d a n i e t y c h pa s ków?
D z . : S p a d a ją c e l i ś c i e z drzew.
D z . : A mnie b a b i e l a t o , bo oho t e ż pomału o p a d a , j a k t a b i ­
bułka.
D z . : Mnie p r z y p o m i n a s p a d o c h r o n , bo j a k k i e d y ś by ł em z t a t ą
na B ł o n i a c h i w i d z i a ł e m , j a k z e ś m i g ł o w c a w y s k a k i w a l i
s p a d o c h r o n i a r z e i o n i t e ż t a k o p a d a l i na z i e m i ę .
N. : A t e r a z z a g a d k a ( p o k a z u j e d z i e c i o m du ż y p a s e k c z e r w o n e j
b i b u ł y i mały p a s e k b i a ł e g o k a r t o n u ) . J a k m y ś l i c i e , k t ó ­
r y z t y c h dwóch pasków s p a d n i e s z y b c i e j ?
D z . : B i a ł y , czerwony ( p o d z i e l o n e z d a n i a ) .
N. : D l a c z e g o t a k m y ś l i s z ?
D z . : Bo t e n b i a ł y j e s t mały i s z y b c i e j o p a d n i e .
D z . : J a m y ś l ę , ż e b i b u ł k a o p a d n i e s z y b c i e j , bo j e s t l ż e j s z a .
N. : No t o s pr a wd zi my ( p u s z c z a obydwa p a s k i ) . J a k i s t ą d wyciąg­
n i e c i e wniosek?
D z . : Że b i b u ł a s p a d a w o l n i e j n i ż k a r t o n .
N. : T a k , m a c i e r a c j ę , bo b i b u ł a j e s t l ż e j s z a .
N. : P r o p o n u j ę wam w y k o n an ie s p a d o c h r o n ó w . W s z y s t k o m a c i e przy­
go to wa ne na s t o l i k a c h .
III Indywidualne zabawy b a da wc z e wywołane sytuacją

Na s t o l i k a c h były przygotowane różne r o d z a j e materiałów :

fo lia , bibuła, k a rto n , m a te r ia ł, w szystkie w kształcie kwa­
dratów, m ają ce w rogach d ziu rki. Z a d an ie m d z i e c i b y ł o wyko­
nanie spadochronu według w c z e ś n i e j podanej in stru kcji. Wybór
m ateriałów należał do d z i e c i

W trakie tego zajęcia dwukrotnie s t w o r z o n o d z i e c i o m wa­

runki do p o d j ę c i a zabaw b a d a w c z y c h . W pierwszej części dzieci
bawiły się w dowolny s p o s ó b paskami przygotowanymi z różnych
m ateriałów i obserwowały z j a w i s k o wirowania i s p a d a n i a . Dzia­
łania dzieci m iały charakter zabaw b a d a w c z y c h . Ilu stru ją je
wybrane dwa p r o t o k o ł y :

B e a t a W. 6; 3 prot. 159

S p o ś r ó d r ó ż n y c h pasków, B e a t a w y b r a ła p a se k b i b u ł y . Pod­
r z u c a go i o b s e r w u j e , j a k s p a d a . P o d n o s i p a s e k i j e s z c z e r a z
p o d r z u c a . O p a d a j ą c ą b i b u ł k ę s t a r a s i ę u t r z y m a ć w r uc h u p r z e z
d m u c h a n i e . Bawi s i ę t a k p r z e z c h w i l ę , po czym o d k ł a d a p a s e k
b i b u ł y , a b i e r z e p a s e k k a r t o n u . Tym samym s p o s o b e m , t z n . dmu­
c h a n i e m , p r ó b u j e wpra wi ć go w r u c h . Zanim z d ą ż y ł a d mu ch n ąć ,
p a s e k z k a r t o n u s p a d ł na p o d ł o g ę . B e a t a j e s z c z e r a z p o n o w i ł a
p r ó b ę w p r a w i e n i a k a r t o n u w r u c h , l e c z t e n z a r a z s p a d a . Od­
k ł a d a k a r t o n , b i e r z e znowu do zabawy b i b u ł ę .

P aw e ł K. 6;2 prot. 160

P a w e ł b i e r z e p a s k i z b i b u ł y i z f o l i i i w p r a wi a j e w ruch
r ó w n o c z e ś n i e . O b s e r w u j e s p a d a j ą c e p a s k i . B i e r z e b i b u ł ę i ma­
t e r i a ł , p u s z c z a z t e j s a m e j w y s o k o ś c i r ó w n o c z e ś n i e . Obserwu­
j e . W y b i e r a s p o ś r ó d pasków f o l i ę i m a t e r i a ł ; p u s z c z a j e rów­
n o c z e ś n ie . Obserw uje. Teraz puszcza tr z y paski rów nocześnie,
podrzuca. P a t r z y , jak s p a d a ją . Z b ie ra w szy stk ie z pod łogi i
j e s z c z e r a z w p r a wi a j e w r u c h .

Potwierdzeniem zachowania d z i e c i były ich wypowiedzi w

roz mowi e z nauczycielką, które świadczyły o t ym, że przedmio­
tem zabaw w p i e r w s z e j części zajęcia b y ł o wykrywani e i bada-
nie z a l e ż n o ś c i przyczynowo-skutkowych, związanych ze zjaw is­
kiem s p a d a n i a p r z e d m i o t ó w . Cel em rozmowy n a u c z y c i e l k i z dzi e­
ćmi b y ł o podsumowani e i n d y w i d u a l n y c h d o ś w i a d c z e ń , a także u-
kazanie innych zależn ości kinematycznych - m iędzy czasem sp a ­
dania a rodzajem m a te ria łu i jego w i e l k o ś c i ą .
I n d y w i d u a l n e wy k o n an ie p r z e z d z i e c i spadochronów w t r z e ­
ciej części z a j ę c i a w y w o ł a ł o zabawy b a d a w c z e , w t r a k c i e któ­
r yc h d z i e c i por ówn ywa ł y o p a d a n i e spadochronów w z a l e ż n o ś c i
od m a t e r i a ł ó w , z których zostały one wybrane
W każdej z tych wywołanych zabaw b a d a w c z y c h , z ar ówn o w
pierwszym, jak i drugim z a j ę c i u , w y r ó ż n i ć można t e same c z y n ­
n o śc i modelowe. Są t o :
- dostrzeganie zjaw isk,
- obserwowanie go,
- poznawanie poszczególnych e l e me n t ów d a n e g o zjaw iska,
- projektow anie rozwiązań,
- próby rozw iązania.
W szystkie te c z y n n o ś c i pokrywają s i ę z c z y n n o ś c i a m i wy­
stępującym i w s wobodnych zabawach b a d a w c z y c h . R ó w n i e ż t e same
procesy emocjonalne i poznawcze c h a r a k t e r y z u j e zachowanie
dzieci w s wo b od n yc h i s t ymu l owa n yc h zabawac h b a d a w c z y c h . Dzie­
ci przyjmują postawę badacza. D ostrzegają zjaw isko i docie­
rając do jego przyczyn zaspokajają potrzebę poznawczą. Za­
równo s p o n t a n i c z n e , jak i st ymul owa ne zabawy b a d a w c z e anga­
żują przede wszystkim myślenie i wyobraźnię d z i e c i , co p r o ­
wadzi do s a m o d z i e l n y c h t w ó r c z y c h r o z w i ą z a ń .
Zachowanie d z i e c i w czasie przytoczonych zajęć stanowi
pod st awę w n i o s k o w a n i a o m o ż l i w o ś c i a c h p o ś r e d n i e g o wpływu na­
u c z y c i e l a p r z e d s z k o l a na s t w o r z e n i e warunków d l a wywołania
zabaw b a d a w c z y c h .
Przypuszczać t e ż można, że r ó w ni e ż p o z a c z a s e m przez­
naczonym na z a j ę c i a organizowane d l a w s z y s t k i c h dzieci nau­
czyciel może stwarzać podobne sytuacje, które inspirowałyby
dzieci do p o d e j mo w a n i a tego rodzaju zabaw.
 A oto propozycje takich s y t u a c j i , w których dzieci bawiąc s i ę
odkrywałyby zależności przyczynowo-skutkowe (dział fizyki,
zwany k i n e m a t y k ą ) :

Zabawa I :

Zabawę n a l e ż y z o r g a n i z o w a ć na p o w i e t r z u . Nauczycielka
przygotow uje dwa w o r e c z k i , j e d e n wypchany p i ó r k a m i z k ur y lub
gęsi, drugi grochem. Oznajmia d z i e c i o m , że r o z d a r ł się jej
woreczek z piórami i wysypuje p i ó r k a . D zieci obserwują, co
się d zieje z piórkami na w i e t r z e . W łączają s i ę do zabawy z
piórkam i, dmuchają w n i e , w irują jak one i t d . Po c h w i l i nau­
czycielk a r o z p r u w a d r u g i worek i wysypuje groch. D zieci z no­
wu o b s e r w u j ą , co s i ę stało. Przez chwilę bawią s i ę grochem i
piórkam i. Zabawa t a może byó i n s p i r a c j ą do r ó ż n y c h i n d y w i d u ­
alnych zabaw ba da w c z y c h t y mi p r z e d m i o t a m i i wykr ywan i a innych
zależn ości przyczynowo-skutkowych. D z i e c i mogą s i ę np. zain­
teresować zjaw iskiem o d b i j a n i a g r o c h u od z i e m i , c z y t e ż zja­
wiskiem w irow an ia p i ó r e k . W zależn ości od r o d z a j u "odkrycia"
przez d zieci, n au czycielka ugruntuje spostrzeżenia staw iając
pytan ia,n p. "Dlaczego piórka spadają d łu ż e j n iż groch?". Po­
tem d z i e c i mogą j e s z c z e poznawać d o ś w i a d c z e n i a .

Zabawa I I :

( Zabawa do z o g a n i z o w a n i a w s a l i przed szkolnej).

N auczycielka zaprasza d z ie c i do o b s e r w o w a n i a t e g o , co bę­
dzie się d ziało. Z tej samej w y s o k o ś c i puszcza równocześnie
np. tej samej w ielkości kartkę i bibułkę, kartkę i karton
lub w szy stko razem, listek mokry i listek suchy, m ateriał
cienki (batyst) i m ateriał gr ub y (gruba wełna) itp . Ws z y s t k o
odbywa s i ę według m ożliw ości i p omy s łu n a u c z y c i e l k i i dzieci.
D zieci obserw ują ruch p r z y s p i e s z o n y w czasie spadania różno-
r o d ny c h m a t e r i a ł ó w o r a z czas tego spadania. W y c i ą g a j ą wni o s k i .
S a m o d z i e l n i e wykonują d o ś w i a d c z e n i a p oczątko w o pro pon owa n e
p r z e z n a u c z y c i e l k ę , a pot em i n n e , w ł a s n e . W zależn ości od po­
ziomu r o z w o j u m y ś l e n i a p r z y c z y n o w o - s k u t k o w e g o zabawy d z i e c i
bę dą m n i e j lub b a r d z ie j skomplikowane, n p. puszczanie z tej
s amej w y s o k o ś c i j e dn a k o w y c h k a r t e k , a l e jednej c a ł e j ? a dru­
giej p o m ię te j, gdzie wystąpi inna z a le ż n o ś ć / między k s z t a ł ­
tem p r z e d mi o t ó w , a c z a s e m i c h spadania/.

Zabawa I I I :

T e r e n zabawy d o w o l n y .
N au czy cie lka demonstruje odbijanie od z i e m i piłek różnej
ielkości z różnych m ateriałów (gumowe, szm aciane, plastiko­
we, z g ą b k i , dmuchane i in n e). D z i e c i w y k r y w a j ą wówczas in ­
ny niż w poprzednich przykładach zabaw r o d z a j zależn ości
przyczynowo-skutkowych z d z i e d z i n y k in e m a ty k i / ruchy opóź­
nione i przyspieszone a siła u derzenia/.

Zabawa I V :

T er e n zabawy - sala przedszkolna.

I n s p i r a c j ą do t e j zabawy może byó zabawa w p r z y k ł a d z i e
p i e r ws z y m . N a u c z y c i e l k a p r o p o n u j e , a by d z i e c i zastanow iły
się nad t ym , co n a l e ż a ł o b y z r o b i ć , aby w p r o w a d zi ć w ruch roz­
łożone w różnych m i e js c a c h sali piórka, b i b u ł k i , l i s t k i , wstą­
żki i t p . , to znaczy, jak "zrobić" w ia tr. D zieci podają ró ż­
ne s p o s o b y w y w o ł a n i a w i a t r u (dm u ch a n ie , ruchy m a t e r i a łe m ,
ręką, kartką, włączeniem t e r m o w e n t y l a t o r a , w i a t r a k a ) i pró­
b u j ą wprawi ć w r u c h t e przedm ioty. Zabawa t a k a b ę d z i e ins­
pirowała d z i e c i do w y kr y w an i a m . i n . następujących zależno­
ści: siła w ia tr u ,a wysokości unoszonych przedmiotów, kieru­
nek w i a t r u , a k i e r u n e k poruszających się ciał, ruch powie-
trzaja sposób p o r u s z a n ia się cia ł (zjaw isko w irow ania, uno-
 szenia się, spadania). D zieci w yciągają wnioski - jaki wiatr
jest n ajlepszy do zabawy, n p . latawcem, balonem, s pa doc h r on e m
itp . Przy odpowiedniej pogodzie p u s z c z a j ą wykonane p r z e z s i e ­
bie przedmioty l a t a j ą c e , na ł ą c e . Zaproponowany p r z y k ł a d z a ­
baw b a d a w c z y c h d o t y c z ą c y c h zjaw iska s z t u c z n e g o wywoływani a
w iatru s t a n o w i ć może i n s p i r a c j ę do p o d j ę c i a t e m a t u k o m p l e k ­
sowe g o p t . "W iatr pomaga, w iatr przeszkadza", z którego to
tematu d z i e c i dowiadują się m .in . o wykorzystywaniu w ia tru ja­
ko e n e r g i i do w y t w a r z a n i a p r ą d u , roli w iatru w zapylaniu i
przenoszeniu nasion oraz o szkodach, które może on w y r z ą d z i ć .
W szystkie zaprezentowane powyżej przykłady są j e d y n i e wy­
b r a n y mi propozycjam i i n s p i r o w a n y c h zabaw b a d a wc z yc h z d z i e ­
dziny kinem atyki. Istn ieją również n ie o g r a n ic z o n e m ożliw ości
inicjow ania ta k ich zabaw w k a ż d e j innej dziedzinie fizyki.
Jednakże ich rodzaj i zakres powi nny być u z a l e ż n i o n e od po­
zi omu r o z w o j u m y ś l e n i a d z i e c k a , jego m ożliwości in telektu al­
nych ora z od p o s t a w y n a u c z y c i e l a wobec s t w o r z e n i a d z i e c i o m
o d p o w i e d n i c h warunków do z a ba wy .
N auczyciel przedszkola, osoba n a jb a r d z ie j zorientowana
w m ożliw ościach rozwojowych i potrzebach swych wychowanków,
powinien stw arzać jak n ajw ię c e j sytuacji sprzyjających podej­
mowaniu zabaw b a d a w c z y c h n i e tylko przez dzieci 6- l e t n i e , ale
również i młodsze

5 .3 . ZASADY METODYCZNE KIEROWANIA ZABAWĄ BADAWCZĄ

Zaprezentowane w t e j pracy skromne w y n i k i badań p o z w a l a ­

ją stw ierdzió, iż zachodzi konieczność o d d z i a ł y w a n i a wycho­
wawczego na d z i e c k o poprzez zabawę b a d a w c z ą . D latego w łaści­
we wydaje się sformułowanie za sa d metodycznych kie row an ia
tym r o d z a j e m z aba w. Uwzględnienie w procesie wych owawc z o- d y-
d a k t y c z n y m owych z a s a d p r o w a d z i ł o b y n i e t y l k o do w z b o g a c e n i a
wiadomości d z i e c i , ale także zm ieniłoby jakość t y c h wiadomo­
ści i stymulowało rozwój u my s ł o wy .
 A o t o proponowane z a s a d y :
1. Zasada d o s t ę p n o ś c i m ateriału do zabaw b a d a w c z y c h . Nau­
czyciel powinien d o s t a r c z y ć dzieciom różnorodny m a t e r i a ł z
otoczenia, k t ó r y wyzwalałby u n ic h s p o n t a n i c z n ą t w ó r c z ą dzi a­
łalność z w i ą z a n ą z odkrywani e m i poznawaniem p r z e d m i o t ó w i
zjaw isk.
2. Zasada n ie o g r a n ic z a n i a czasu t r w a n i a zabaw b a d a w c z y c h .
N a l e ż y dać d z i e c k u swobodę zajmowania s i ę zabawą, d o p ó k i ma
ono na t o ochotę.
3. Z a s a d a n i e i n g e r o w a n i a w zabawę b a d a w c z ą . Ws kazane j e s t
r ó w ni e ż d a n i e dzieciom m ożliwości sam odzielnego odkrywania
związków p r z y c z y n o w o - s k u t k o w y c h w z a b a w i e .
4. Zasada s to p n io w a n ia t r u d n o ś c i w i n s p i r o w a n y c h zabawach
badawczych. N a u c z y c i e l p r z e d s z k o la winien tra ktow ać s wobod­
ną zabawę ba da wc z ą ja ko czynnik d iag n o zu ją cy rozwój umysłowy
dziecka. Wnioski z o b s e r w a c j i mogą być w y k o r z y s t a n e następnie
do o r g a n i z o w a n i a o k a z j i sprzyjających p o d ej mo w a ni u przez
dzieci zabaw b a d a w c z y c h , a t a k ż e do d y s k r e t n e g o kierowania
zabawami w ł ą c z o n y m i w c e l o w ą d z i a ł a l n o ś ć wychowawczo-dydak-
tyczną.
3. Nauczyciel przedszkola, w pełni zdając sobie s pra wę
z tego, iż w procesie w y ch o w a w c z o - d y d a k t y c z n y m w p r z e d s z k o l u
na pi e r ws zy m p l a n i e powinny p o j a w i a ć się przedmioty i zjaw i-
зка; a nie nauka o n i c h , winien kierować się także z a s a d ą wy­
korzystywania naturalnych s y t u a c j i , które i n s p i r o w a ł y b y dzi e­
ci do po d ej mo w a ni a zabaw b a d a w c z y c h .
Stosowanie przez n auczycieli w y mi e n i o n y c h z a s a d przyczy­
niłoby się nie tyle do w y z w a l a n i a a k t y w a n o ś c i dla n iej samej,
lecz do ć w i c z e n i a d z i e c k a w s a m o d z i e l n y m d o k o n y wa n i u wyboru
zachować b a d a w c z y c h .
 Pods umowani e

Na p o d s t a w i e z g r o ma dz on yc h a n k i e t s k i e r o w a n y c h do nau­
czy cieli przedszkoli oceniono stan w iedzy n a u c z y c i e l i na t e ­

mat istoty i znaczenia zahaw badawczych w przedszkolu.

Podjęto w tym r o z d z i a l e próbę o p r a c o w a n i a p o d st a w meto­
d y k i k i e r o w a n i a zabawą b a da wc z ą w p r z e d s z k o l u .
 V I. W N IO S K I K O Ń C O W E

N iniejsza p ra c a poświęcona jest monograficznemu opraco­

waniu zabaw ba d a wc z yc h w p r z e d s z k o l u . W rozprawie s t a r a n o się
dać rzetelną teoretyczną analizę zabaw b a d a w c z y c h d z i e c i w
przedszkolu, opartą na z e b r a n y c h p r o t o k o ł a c h obserw acji
tego rodzaju zabaw d z i e c i w w i e ku 3;2 - 7; 1 lat z przedszko­
li o różnym s t o p n i u o rgan izacji.
Obszerny m a t e r i a ł ba da wcz y p o t w i e r d z i ł wysunięte tezy o:
- istn ien iu w praktyce przedszkolnej odrębnego rodzaju
zabaw - zabaw b a d a w c z y c h ,
- różnej tematyce zabaw b a da w c z y c h podej mowanyc h p r z e z
dzieci w przedszkolu,
- z wi ązków e t ap ó w zabaw b a d a w c z y c h z r o z w o j e m m y ś l e n i a
dzieci w w i e ku p r z e d s z k o l n y m ,
- m ożliwości k i e r o w a n i a wychowawczego w p r z e d s z k o l u tym
r o d z a j e m zabaw.
Postawione z a d a n i a b a da wc z e z r e a l i z o w a n o , a c e l e badań
zostały w znacznym s t o p n i u osiągnięte. H ipotezy b a da wc z e z o s -
tyły potw ierdzone.
Badania d o s t a r c z y ł y nowych d a n y ch n au k owa c h. W n in iej­
szej pracy przedstawiono te o r e t y c z n ą a n a l i z ę zabaw badawczych
zaprezentowaną w r o z d z i a l e drugim.
1. Zdefiniow ano pojęcie "zabawa b a d a w c z a " :
Zabawa badawcza jest jednym z r o d z a j ó w d z i a ł a l n o ś c i lu-
dycznej związanej z ope r owa ni e m p r z e d m i o t a m i , której treścią
są c z y n n o ś ci poznawcze polegające na o d k r y w a n i u n i e znanych
dziecku cech przedmiotów i zjaw isk oraz z wi ąz k ów m i ę d z y n i m i .
2. U ka z a n o g e n e z ę zabaw b a d a w c z y c h . Wywodzą s i ę one z za­
baw m a n i p u l a c y j n y c h . Ich źródło stanowi o ta c z a ją c a dziecko
rze czy w isto ść, która naturalnie oddziału je, uaktywnia i roz­
w ija jego potrzebę poznawczą ś w i a t a , żywo p r z e j a w i a n ą w o k r e ­
sie przedszkolnym.
3. Starano się przedstawić ew olucję zabaw b a d a w c z y c h w d z i a ­
łaln ości dzieci 3 -7 -letn ich . Etap pierwszy obejmuje zabawy
badawcze wyznaczone p r z e z m y ś l e n i e sensoryczno-m otoryczne,
w których dzieci zdobywają u m i e j ę t n o ś ć ustalania globalnych,
nie z r ó ż n i c o w a n y c h z wi ą z k ó w m i ę d z y p r z e d m i o t a m i , zjawiskami
oraz pozn a ją cechy obiektów. Drugi e t a p r o z w o j u 1zabaw badaw­
c z y ch wyznaczony jest przez m yślenie k o n k r e t n o -o b r a z o w e . Są
to te z abawy b a d a w c z e , w których d z i e c k o może r o z w i ą z y w a ć
zadanie, d ok on ywa ć odkryć w p ł a s z c z y ź n i e wyobrażeń. Przeja­
wia s i ę to tylko w n i e k t ó r y c h momentach z a b a w y , gdy d z i e c k o
bez u d z i a ł u działań praktycznych- potrafi w yk r y ć cechy i s t o ­
tne przedmiotów oraz bardziej złożone zw iązki.
W n in iejszej pracy starano się także ukazać i uzasadnić
znaczenie praktyczne omawianego z a g a d n i e n i a , z w ł a s z c z a zna­
czenie zabaw b a d a w c z y c h w r o z w o j u i wychowani u d z i e c i w przed-'
szkolu:
1. Przedstaw iono w artość zabaw b a d a w c z y c h s t y m u l u j ą c ą
i d ia g n o z u ją c ą rozwój dziiecka.
2. Scharakteryzowano zagadnienie spontaniczności i wy­
c howa wc ze go k i e r o w a n i a z abawą b a d a w c z ą w p r z e d s z k o l u .
3. Zagadnienie zabaw b a d a w c z y c h d z i e c i w p r z e d s z k o l u by­
ło przedmiotem w y s t ą p i e ń a u t o r k i r o z p r a w y na w i e l u k o n f e r e n ­
c j a c h n au k owyc h i metodycznych. Cząstkowe problemy t e g o za­
gadnienia s ą drukowane w r ó ż n y c h c z a s o p i s m a c h naukowych i me­
todycznych.
Przedstaw iona praca stanowi j e d n ą z p i e r w s z y c h p r ó b szer­
szego omówienia z a g a d n i e n i a zabaw b a d a w c z y c h . P r o b l e m a t y k a
ta wymaga j e s z c z e dalszych pogłębionych badań, bowiem z a p r e ­
z en t o wa ne w y n i k i udało się uzyskać badając tylko określone
gr up y d z i e c i i nau czycieli.
Autorka pracy osiądnęła zadow olenie, bo d z i ę k i t ym b a d a ­
niom m o gł a g ł ę b i e j i szerzej poznać p r o b l e m y t e o r e t y c z n e zwią­
zane z z a g a d n i e n i e m zabawy ja ko podstawowej f or my p r a c y z dz ie ­
ćmi w p r z e d s z k o l u oraz zaprezentować próby rozw iązań metody­
cznych w o d n i e s i e n i u do zabaw b a d a w c z y c h .

WNIOSKI 0 CHARAKTERZE TEORETYCZNYM

1. W praktyce przedszkolnej istn ie je o d r ę b n y r o d z a j zabaw,

który można nazwać badawczym. Spotykany w p s y c h o lo g i i termin
"czynności eksploracyjne" w pewnym s t o p n i u odzw ierciedla is­
totę tego rodzaju zabaw. Gdy jednak c z y n n o ś c i ba da w c z e podej­
mowane s ą p r z e z d z i e c i dla z a ba wy , wynikają one z p o t r z e b y
zabawy, a z at e m c z y n n o ś c i t e mają c h a r a k t e r z a ba wy . W opra­
c owaniu n i n i e j s z y m u d o w o dn i o n o , ż e zabawa b a d a w cz a p o s i a d a
w szystkie cechy zabawy w o g ó l e .
2. Na p o d s t a w i e m a t e r i a ł u em pirycznego wyodrębniono ty p y
zabaw ba d a wc z yc h z e w z g l ę d u na i c h temetykę, a to: zabawy z
dziedzin y mechaniki, termodynamiki, akustyki i optyki, elek­
tryczności i magnetyzmu o r a z poznawania w ł a ś c i w o ś c i ciał.
3. Etapy r o z w o j u zabaw b a d a w c z y c h z w i ą z a n e s ą z ro z wo j e m
myślenia d z i e c i w w i e ku p r z e d s z k o l n y m .
4. Dokładnego b a d a n i a wyma ga j ą m i ę d z y innymi następujące
pro bl emy związane z zagadnieniem zabaw b a d a w c z y c h :
- typologia zabaw ba da w c z y c h z z a k r e s u przyrody żywej,
- typologia zabaw b ad a wc z yc h z g r u p y zabaw j ę z y k o w y c h ,
- zagadnienie zabaw d y d a k t y c z n y c h o treści badawczej,
- motywy p o d ej mo w a ni a p r z e z dzieci zabaw b a d a w c z y c h i in­
nych r o d z a j ó w zabaw.
 WNIOSKI O CHARAKTERZE- PRAKTYCZNYM

1. N i n i e j s z e o p r a c o w a n i e t e o r e t y c z n e zabaw badawczych
dzieci w p r z e d s z k o l u s t a ł o s i ę pod st awą do pr z yg ot o wy w a ne go

przez autorkę przewodnika d l a nauczycieli przedszkoli na t e ­

mat s pos obów w y k o r z y s t a n i a zabaw badawczych w p r a c y wychowa­
wczej w p r z e d s z k o l u .
2. Ta p o g ł ę b i o n a p r o b l e m a t y k a t e o r i i zabaw badawczych
stanowi in spirację autorki do o p r a c o w a n i a z e s t u d e n t a m i k i e ­
runku wychowania p r z e d s z k o l n e g o oraz ze s t u d e n t a m i p r a c u j ą ­
cymi w K o l e P ed a gog ów P r z e d s z k o l n y c h z a g a d n i e n i a wychowaw­
czego kierow ania za ba wą b a d a w c z ą w p r z e d s z k o l u .
3. Zabawa b a d a w c z a z a l e ż y od z a b a w k i , po jaką dziecko
sięga. Nauczyciele przedszkoli powinni wi ęc z a d b a ć , aby w
wyposażeniu s a l i przedszkolnej znajdowały s i ę nie tylko go­
towe z abawki w i e l o f u n k c y j n e , ale i m a t e r i a ł y do zabaw, m. i n .
"skrzynka skarbów".
4. W pracy p e d a g o g i c z n e j nauczyciele przedszkoli powi n n i
przestrzegać z a s a d wycho w a w c ze go k i e r o w a n i a zabawą b a d a w c z ą .
 BIBLIOGRAFIA

1. Arkin E . A . : Zabawa i praca w życiu dzieck a, w: 0 z a ­

bawach d z i e c i . Wybór t e k s t ó w . O p r a c o w a n i e W. Okoń. Warszawa
1950, PZWS.
2. A s z y k K. : Idee Korczaka w ie c z n ie ż y we . K o r c z a k o zaba­
wach d z i e c i , "Wychowanie w P r z e d s z k o l u " 1978, nr 6.
3. B a b s k a Z . : Me t ody b a d a w c z e stosowane w p s y c h o lo g ii
r o z w o j o w e j , w: P s y c h o l o g i a r o z w o j o w a d z i e c i i młodzieży ( r e d. )
M. Ż e br o w s k a, Warszawa 1 9 7 7 , PWN.
4. Baley S . : Zabawa i twórczość dziecka, w: Zarys psycho­
logii w z wi ąz k u z r oz woj e m p s y c h i k i dziecka. Wyd. 3. Wrocław
- Warszawa 1946, K siążn ica-A tlas.
5. Berlyne D .E . : Struktura i kierunek m yślenia. Przekład
J. R a d z i e c k i , Warszawa 1 9 6 9 , PWN,
6. B l e c h e r F . N . : Gry d y d a k t y c z n e i pomoce do g i e r w przed­
szkolu. Liczba, w ielkość, kształt, przestrzeń i czas. Dla
wychowawczyń p r z e d s z k o l i . Przekład z ję z. ros. J. Dipplowa.
Wyd. 2 Warszawa 1 9 5 4 , PZWS,
7. Bobrowska- Nowak W. : H i s t o r i a wychowania p r z e d s z k o l n e g o .
Warszawa 1 9 8 3 , WSiP.
8. Bobrowska- Nowak W. : Istota i funkcje zabawy w ś w i e t l e
teorii p s y c h o l o g i c z n y c h . W .B o b r o w s k a - N o w a k : Zarys dziejów
wychowania p r z e d s z k o l n e g o . C z .I. Teorie pedagogiczne i roz­
wój praktyki. Warszawa 1 9 7 9 , WSiP,
9. B og da no wi c z Z . : Zabawka n a r z ę d z i e m wychowani a d z i e c k a .
S p ra wo z da ni e z kongresu w B r u k s e l i . "Wychowanie w P r z e d s z k o ­
lu" 1958, nr 11.
 10. Bogdanowicz Z . : Prawo d z i e c k a do z a b a w k i . "Rodzina i
Szkoła" 1959, nr 6.
11. Bogdanowicz Z .: Zabawy d y d a k t y c z n e dla przedszkoli.
Warszawa 1 9 6 7 , PZWS.
12. Bogdanowicz Z .: Zabawy d y d a k t y c z n e , w: M e t o d y k a wy­
chowania p r z e d s z k o ln e g o '. Warszawa 1 9 6 8 , PZWS,
13. Bogdanowicz Z . , K a s p e r o w i c z M . : Zabawka d z i e c i musi
b y ć d o s t o s o w a n a do w i e k u d z i e c k a . "Wychowanie w P r z e d s z k o l u "
1959, nr 10.
14. B orejsza S . : Konstanty Uszyński o wychowaniu d z i e c i
w wieku p rz e d sz k o ln y m , w: "Wyc howani e w P r z e d s z k o l u " 1970,
nr 2,
15. Brzezińska A . : Aktywność zabawowa i jej z n a c z e n i e dl a
rozw oju d z i e c k a w wieku p rz e d sz k o ln y m , w: Oświata i Wychowa­
nie, W e rsja B, 1984, nr 1 9 .
16. Brzeziński J . : Elementy m e to d o lo g ii badań p s y c h o l o ­
gicznych. Warszawa 1 9 8 4 , PWN.
17. Buch E . : Tworzenie się zespołów d z i e c i ę c y c h w toku
zabawy tw órczej i konstruktyw nej. "Wychowanie w P r z e d s z k o l u "
1977, nr 2.
18. Biihler Ch: D ziecięctw o i m ł o d o ś ć . Geneza świadom ości.
P r z e k ł a d W. Ptaszyńska, Warszawa 1 9 3 3 , Nasza K s i ę g a r n i a .
19. C a illo is R .: Żywioł i ład. Warszawa 1 9 7 3 , PIW,
20. C h â t e a u J . : Zabawa d z i e c k a , w: P sych ologia dziecka
od u r o d z e n i a do w i e k u m ł o d z i e ń c z e g o (red) M. Debesse. Prze­
kład В. K łosiń ska-Piasecka. Warszawa 1 9 6 3 , PZWS,
21. C h o d e ck i W . : Gry i zabawy d z i e c i ę c e w św ietle psy­
ch ologii i pedagogiki. Podług C o lo zza stre ścił. "Przegląd
Pedagogiczny" 1903 ss. 106, 119, 137, 150, 158, 173, 188, 211.
22. C h o d k i e w i c z K . : R o l a zabaw twórczych i konstrukcyj­
n y c h w p o z na wa n i u i wych owan i u d z i e c i . ( Pod s umo w a ni e k o n k u r ­
su). "Wyc howani e w P r z e d s z k o l u " 1978, nr 3 .
23. C h o d ź ko W . : G r y i zabawy d z i e c i w św ietle psychologii
i pedagogiki. "Przegląd Pedagogiczny" 1908.
 24. Christensen N ., L a u ne r J . : O z a b a w i e d z i e c i przedszkol­
nych , w: "Wychowanie w P r z e d s z k o l u " 1980, nr 4 .
25. Cieślikow ski J . : W i e l k a z a b a wa . Folklor dziecięcy.
Wy o b r a ź n ia d z i e c k a . Wiersze d l a d z i e c i . Wrocław 1 9 6 7 , Zakład
Narodowy im. O ssoliń sk ich .
26. Claparède E . : Zabawa, w: Claparède E . : Psychologia
dziecka i pedagogika eksperymentalna. Przekład z 10 w y d . franc.
G ó r s k a M. W a r s z aw a- Ł ó d ź 1927, Nasza K s i ę g a r n i a .
27. C u k i e r ó w n a M. , Wieman M . : Z a j ę c i a um uzykalniające w
przedszkolu. Wyd. 2. Warszawa 1 9 6 1 , PZWS.
28. Czerkow A . D . : R o l a zabawy w k s z t a ł c e n i u społecznego
zachowania s i ę dziecka, w: 0 zabawach d z i e c i . Wybór t e k s t ó w .
O p r a ć . Okoń W . , Warszawa 1 9 5 0 , PZWS.
29. Cybulska J . , Dudzińska I . , Lipina S ., Lipska E .:
Inscenizowanie zabaw na p o d s t a w i e literatu ry d ziecięcej.
Warszawa 1 9 7 4 , WSi P.
30. Czukowski K . : Wyobraźnia w b a jc e i zabawie, w: 0 za­
bawach d z i e c i . Wybór t e k s t ó w . Oprać. Okoń W. , Warszawa 1 9 5 0 ,
PZWS.
31. Dąbrowska M . , G r a f c z y ń s k i J .: Zabawy r y t m i c z n e i umu­
zykalniające dla d z ie c i. Warszawa 1 9 6 9 . Instytut Wydawniczy
CRZZ.
32a. D o n a l d s o n M. : Myślenie dzieci. Warszawa 1 9 8 6 , WP.
32b. D l a k o go z abawka; Wybór i opracowanie B uk ow s ki J .
Biblioteka Wzornictwa. Instytut Wzornictwa Przem ysłow ego.
Warszawa 15 / 8 9 • *
32. Domaniewska T . : Moje o g n i s k o (0 rozw ijaniu s p r a wn o ś c i
m anualnych). "Wychowanie w P r z e d s z k o l u " 1 9 7 4 nr 1 .
33• Dudzińska I . ( r e d . ) : M e t od yk a wychowani a w p r z e d s z k o ­
lu. Warszawa 1 9 7 4 , WSiP.
34. D u ni n - W ą s o w i c z M . : Pomoce do zabaw t w ó r c z y c h . "Wycho­
wanie w P r z e d s z k o l u " 1971, nr 1 2 .
35. D u n i n- W ą s o w i c z M . : 0 d o b r e j zabawie. Warszawa 1 9 7 2 ,
Nasza K s i ę g a r n i a .
 36. D u n i n - W ą s o w i c z M. : 0 z abawc e w r ę k u d z i e c k a . Wa r sz a ­
wa 1 9 7 5 , Watra.
37. D u n i n - W ą s o w i c z M . : Zabawka w ż y c i u d z i e c k a , w: "Współ-
czesna R o d zin a -In fo rm a to r". Warszawa 1 9 7 7 , Książka i Wiedza.
38. Dyner W . : S z c z e g ó l n a rola zabawy w z a k ł a d a c h l e c z ­
niczo-wychowawczych d l a dzieci przewlekle c h o r y c h , w : " Sz ko l ­
nictwo s p e c j a l n e , wybra ne zagadnienia z działu przedszkoli
s p e c j a l n y c h " . Warszawa 1 9 5 8 , ZG ZNP.
39. Dyner W . : Z a g a d n i e n i e zabawy w p r z e d s z k o l u . Warszawa
1958, PZWS.
40. Dyner W . : F u n k c j a k l o c k a w zabawach t e m a t y c z n y c h
dzieci w przedszkolu, w: "Wychowanie w P r z e d s z k o l u " 1969,
nr 7 - 8 .
41. Dyner W . : S w o i s t e cechy zabaw t e m a t y c z n y c h wieku
przedszkolnego. T. IX. Rocznik K o m i s j i Nauk P e d a g o g i c z n y c h
1969.
42. Dyner W . : Zabawy t e m a t y c z n e d z i e c i w domu i przed­
szkolu. Wrocław-Warsząwa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983, Zakład
Narodowy im. O ssoliń skich . Wyd. II 1983•
43. Dzierżanka A .: 0 rozwoju u m i e j ę t n o ś c i posługiwania
się narzędziami i przedmiotami codzien n ego użytku przez d z i e ­
ci w wi e ku p r z e d s z k o l n y m , w: " S t u d i a P e d a g o g i c z n e " pod r e d .
Suchodolskiego B. T. II Wrocław 1 9 5 5 .
44. Dzierżanka A . : Kącik lalek w p r z e d s z k o l u , w: " R oz wó j i
w y ch o w a n i e " . Praca zbiorowa. K s i ą ż k a ku c z c i Profesora S te ­
f a n a Szumana w 3 5 - l e c i e katedry p sychologii pedagogicznej
Uniwersytetu J a g i e l l o ń s k i e g o . Warszawa 1 9 6 3 , Nasza K s i ę g a r n i a .
45. Elkonin D .E .: Psychologiczne p r o bl emy zabawy d z i e c i
w w i e ku p r z e d s z k o l n y m , w: "0 zabawach d z i e c i " . Wybór t e k s t ó w .
O p r a ć . Okoń W. Warszawa 1 9 5 0 , PZWS.
46. Elkonin D . B . : M iejsce i rola zabawy w ż y c i u d z i e c i ,
w: "Wychowanie w P r z e d s z k o l u " 1977, nr 2 .
47. Elkonin D .B .: Psychologia z a b a wy . Warszawa 1984, WSiP.
48. Fradkina F . J . : Etapy r o z w o j u zabawy we wczesnym
dziecięctw ie, w: O zabawach d z i e c i . Wybór t e k s t ó w . Oprać.
Okoń W. Warszawa 1 9 5 0 , PZWS.
49• Franus E . : R o z wój d z i e c k a w w i e ku p r z e d s z k o l n y m . War-
szawr 1975, Nasza K s i ę g a r n i a .
50a. Freud Z . : P o z a z a s a d ą p r z y j e m n o ś c i . Warszawa 1 9 7 6 .
SO. Frey R . , Pęksa J .: Gry i zabawy na p o w i e t r z u . War­
szawa 1 9 6 7 , ZW CPA RA.
51 F r o e b e l F . : Fryderyk Froebel o z n a c z e n i u z a b a w , w:
" Ź r ó d ł a do d z i e j ó w w yc h owan i a i m yśli pedagogicznej". T. II.
Pedagogika i s z k o l n i c t w o w XIX s t u l e c i u . Wyboru d o k o n a ł i
o p r a c o w a ł W oł o s z y n S . Warszawa 1 9 6 5 , PWN.
52. Gazman O . S . : Rola zabawy w k s z t a ł t o w a n i u ' o s o b o w o ś c i
ucznia, w: "Sow ietskaja Piedagogika" 1982, nr 9•
53. Georgiew Ł . S . : Treśó zabawy - warunki em i wskaźni­
kiem p s y c h o l o g i c z n e g o rozwoju d z i e c k a . "Wychowanie w P r z e d ­
szkolu" 1965, nr 8.
54. Ge rs t m a n n S . : Roz wój u c z u ó . Warszawa 1 9 7 6 , WS i P.
55. Gloton R . , Clero' C . : Twórcza aktywnośó d z i e c k a . Prze­
k ł a d Wojnar I . , Warszawa 1 9 7 6 , WSiP.
56. Gniewkows ka H . : P r o b l e m y r o z w o j u s p r a w n o ś c i ruchowych
dzieci p r z e d s z k o l n y c h , w: "M ateriały do n a u c z a n i a p s y c h o l o g i i " .
R e d . W oł o s z y n o we j L. " P s y c h o l o g i a rozWojowa, wychowawcza i
społeczna". S. II, t. 3. Warszawa 1 9 6 9 , PWN.
57a. G ôrlitz D . , Wohlwill J . : C u riosity, im agination
and p l e y . On t h e Development o f Spontaneous Cognitive and
M otivational Processes. H illsd ale, New J e r s e y , London 1 9 8 7 .
5 7 b . Guz S . : Roz wój i kształtow anie osobowości dzieci
w okresie wczesnoszkolnym. Warszawa 1 9 8 7 , WSi P.
57. Grafczyńska J . , Dąbrows k a M . : Zabawy r y t m i c z n e i
u m u z y k a l n i a j ą c e d l a d z i e c i . Warszawa 1 9 6 4 , Wydawnictwo Związ­
kowe CRZZ.
58. Grzęska A . : Z a ję c ia ruchowe w p r z e d s z k o l u . Warszawa
1964, PZWS.
59- H an-Ilgiew icz N. : Powaga zabawy d z i e c i ę c e j . "Rodzina
i Szkoła" 1968, nr 8.
184
 60. H ajnicz W.: R o z wó 3 o r g a n i z a c j i zabaw d z i e c i w w i e ku
przedszkolnym. Warszawa 1 9 8 2 , WSi P.
61. H u izin ga J.:Hom o ludens. Zabawa j a k o źródło ku ltu ry.
Przekład na p o d s t a w i e n iem ieckiej w ersji językow ej, sporzą­
dzonej przez N a c h od ę H. , K u r e c k ą H. , W i r p s z ę V/. Warszawa
1985, Czyteln ik.
62. Hurlock E . B . : R o z wó j dziecka. P r z e k ł a d : Hornowski В .
Kowalski S ., Rosemann В . Warszawa I 9 6 0 , PWN.
63. Hołyńska В . : Zabawy r o z w i j a j ą c e mowę d z i e c k a . Wa r sz a
wa 1 9 7 8 , In stytut Wyda wni cz y CRZZ.
64. Inscenizow anie zabaw na p o d s t a w i e literatu ry dzie­
cięcej. Praca zbiorowa. Autorzy: Cybulska J . i in . Warszawa
1974, WS i P.
65. Jacuńska-Iw ińska M. : Z a l e ż n o ś ć m i ęd z y r o d z a j e m a kt yw
n o ś c i małego dziecka, a rodzaje m reakcji dorosłych na t ę
aktywność. " P s y c h o l o g i a Wychowawcza" 1 9 6 6 , nr 5•
66. Jacuńska M .: Zabawa i zabawka w ż y c i u dziecka w ie j­
skiego. Wa rsz a wa 1 9 7 7 , Z a k ł a d Wydawnictw CRZZ.
67. J a n k o w s k a H . : Rozwój c z y n n o ś c i poznawczych u d z i e c i .
Warszawa 1 9 8 5 , WSiP.
68. J a r >wska I . , S m o l e ń s k a J . : Dobór zabawek d l a d z i e c i
do s i ó d m e g o roku ż y c i a . Warszawa 1 9 8 2 , WSiP.
69. Janowski A .: Poznawanie uczniów. Warszawa 1 9 8 5 , WSiP
70. Kamiński A .: Metoda, technika, p r o c e d u r a badawcza
w pedagogice e m p i r y c z n e j , w: W r o c z y ń s k i R ^ P i l c h T . : M e t o d o­
logia pedagogiki społecznej. Wrocław 1 9 7 4 , Ossolineum.
71. Kamiński Z .: Fizyka. D l a kandydat ów na w y ż s z e u c z e l ­
n i e t e c h n i c z n e . Wyd. X. Warszawa 1 9 7 7 , Wyd. NT.
72a. K ielar M. : J a k s t y m u l o w a ć badawczą a k t y w n o ś ć dziec­
ka. "Wyc h owan i e w P r z e d s z k o l u " 1987, nr 9 .
72. Klimowa M . : Zabawy z moim d z i e c k i e m . Warszawa 1 9 8 2 ,
IWZZ.
73• K ołodziejczyk A .: Zabawy i g r y ruchowe na ś n i e g u i
lodzie. Warsz awa 1 9 5 3 » Sport i Turystyka.
 74. Krzysztoszek Z .: Przedszkole przygotowuje do s z k o ł y .
Warszawa 1 9 5 9 , PZWS.
•75. Krzysztoszek Z .: Zabawa, praca i n au ka w p r z e d s z k o l u .
Z badań e k s p e r y m e n t a l n y c h . Warszawa . 1 9 6 0 , PZWS.
76a. Kwiatowska M . , T o p lń s k a Z. (re d .): Pedagogika przed­
szkolna. Warszawa 1 9 7 8 .
76b. Kwiatowska M . : P r o c e s wychowani a w p r z e d s z k o l u , w:
"Oświata i Wychowanie", w e r s j a В nr 1 9 , 1984.
76. K r z y s z t o s z e k M. (w spó łau t.): Zarys pedagogiki d l a nau­
czycieli przedszkoli. Warszawa 1 9 7 5 .
77. Landy A. , K w i a t o w s k a M. , T o p i ń s k a Z. - : R o z wdj i wycho­
wanie d z i e c k a w w i e k u p r z e d s z k o l n y m . Warszawa 1 9 7 0 , Nasza
Księgarnia.
78. Ł o b o c k i M. : Met ody badań p e d a g o g i c z n y c h . Warszawa
1978, PWN.
79. Makarenko A . S . : 0 kierowaniu z a oa w ą , w: 0 z a ba wa c h
dzieci. Wybór t e k s t ó w . Oprać. Okoń W. , Warszawa 1 9 5 0 , PZWS.
80. Matczak A . : A naliza zabawy t e m a t y c z n e j jako działal­
ności, czyli aktywności celow ej. " P s y c h o l o g i a Wychowawcza"
1964, nr З.
81. M e n d ż e r i c k a D.W. : Wpływ wychowawczy na t r e ś ó zabaw
dziecięcych, w: 0 z abawac h d z i e c i . Wybór t e k s t ó w . O p r a ć . Okoń W.
Warszawa 1 9 5 0 , PZWS.
82. Mendżericka D .W .: R o l a zabawy w z a z n a j a m i a n i u d z i e c i
z otoczeniem. "Wychowanie w P r z e d s z k o l u " 1955, nr 9.
83. Mendżericka D .W ., T a tis z c z e w a E . ( o p r a ć . ) : Zabawy
twórcze w p r z e d s z k o l u . P r z e k ł a d Ł u b i e n i e w s k i W. Warszawa 1954,
PZWS.
84. Merżan I . : D z i e c k o w domu i przedszkolu. Warszawa
1951, WP.
85. Moliere S .: M e t o d y k a wychowani a f i z y c z n e g o w przed­
szkolu. Warszawa 1 9 7 1 , Sport i Turystyka.
86. Obuchowski K . : P s y c h o l o g i a d ąż e ń ludzkich. Warszawa
1965, PWN.
 87. Okoń W . : W s t ę p , w: 0 z a ba wa c h d z i e c i . Wybór t e k s t ó w .
Oprać. Okoń W. Warszawa 1 9 5 0 , PZWS.
88a. Okoń W. : Zabawa a r z e c z y w i s t o ś ć . Warszawa 1 9 8 7 , WSiP.
88. O sterreth P . : Zabawa j a k o pod s t awowy warunek l u d z k i e ­
go r o z w o j u w e p o c e t e c h n i k i i autom atyzacji. "Wychowanie w
Przedszkolu" 1973, nr 1 1 - 1 2 .
89. P a r n o w s k a M . : Zabawa i praca w przedszkolu. "Wycho­
wanie w P r z e d s z k o l u " 1949/50, nr 7.
90. P a r n o w s k a M . : Zabawa w ś w i e t l e teo rii. "Wychowanie
w Przedszkolu" 1971, nr 3 .
91. Pawłowski T . : Tworzenie pojęć i definiow anie w nau­
kach h u m a n is ty cz n y c h . Warszawa 1 9 7 8 , PWN.
92. Petrova E .: 0 społecznych funkcjach zabaw t e m a t y c z ­
nych. "Wyc howani e w P r z e d s z k o l u " 1979, nr 12.
93. P iaget J.: Mowa i m yślenie u dziecka. Przekład z j ęz.
francuskiego Kołudzka J . Lwów-Warszawa 1 9 2 9 , K s i ą ż n i c a " At l a s " .
94. Piaget J.: Narodziny in teligen cji dziecka. Przekład
P r z e ł ą c z n i k o w ą M. Warszawa 1 9 6 6 , PWN.
95. Piaget J . : Studia z p sych olo gii dziecka. Przekład.
Kołakowska T. Warszawa 1 9 6 6 , PWN.
96a. Piasecki E . : Zarys teorii wyc h ow a n i a f i z y c z n e g o .
Lwów 1 9 3 5 .
96. Pirjew G .D .: Znaczenie zabawy d l a rozwoju d z i e c k a .
"Wyc howani e w P r z e d s z k o l u " 1965, nr 8.
97. Pizło-Ip poldtow a J.: Zabawa i ćwiczenia ruchowe, w:
Zabawy i , ć w i c z e n i a ruchowe w p r z e d s z k o l u . Warszawa 1953, PZWS.
98. Poddjakow N . N . : Myślenie przedszkolaka. Przekład
K ielar M. Warszawa 1 9 8 3 , WSi P.
99. P o d d j a k o w N . N . : Wychowanie umysłowe d z i e c k a w wieku
przedszkolnym. Przekład Madejski E. Warszawa 1 9 7 6 , WSi P.
100. P o d o l s k a B. Bawiło się lato z wiosną. Warszawa 1983,
WSi P.
101. Podstawy p e d a g o g i k i przedszkolnej. K w i a t o w s k a M.
(re d .) Warszawa 1 9 8 5 , WSi P.
 102. Program w ych owan i a w p r z e d s z k o l u . Warszawa 1981, WSiP.
103. P r z e ł ą c z n i k o w ą M . , M a k i e ł ł o - J a r ż a G. : P s y c h o l o g i a
wych owani a , społeczna i kliniczn a. Warszawa 1 9 7 9 , WS i P.
104. P r z e ł ą c z n i k o w ą M . : Wiek p r z e d s z k o l n y , w: (re d .)
Ż e br o w s k a M . : P s y c h o l o g i a r o z w o j o w a d z i e c i i m łodzieży. War­
szawa 1 9 7 5 , PWN.
105. Psychologia, (red .) Tomaszewski T. Warszawa 1 9 7 7 ,
PWN.
106. Oueyrał P . : Gry i zabawy d z i e c i ę c e . Studium nad
wyobraźnią tw órczą u d z i e c i . Tł um. Rodys owa M. Warszawa 1905,
Nak ł a d G e b e t h n e r a i Wolffa - Kraków.
107. Rudik P . A . : Rodzaje zabaw d z i e c i ę c y c h i ich w łaści­
w o ś c i , w: 0 zabawach d z i e c i . Wybór t e k s t ó w . O p r a ć . -Okoń W.
Warszawa 1 9 5 0 , PZWS.
108. R u d n i c k a B . : Zabawa wodą i jej terapeutyczne od­
działyw anie. "Wychowanie w P r z e d s z k o l u " 1984, nr 1 1 - 1 2 .
109. R y b o t y c k a L . : 0 z abawac h d r a m a t y c z n y c h . "Wyc howani e
w P r z e d s z k o l u " 1 9|74, n r 2 .
110. Semenowi cz H . : N o w o c z e s na s z k o ł a francuska technik
Freineta. Warszawa 1 9 6 6 , Nasza K s i ę g a r n i a .
111. S k o r k o M. : Podręcznik d la studentów wyższych t e c h ­
nic znych studiów zawodowych d l a p r a c u j ą c y c h . Wyd. V I, War­
szawa 1 9 7 6 , PWN.
112. S m o c z y ń s k a - N a c z t m a n U . : K a l e n d a r z muzyc z ny w p r z e d ­
szkolu. Warszawa 1 9 8 3 , WSi P.
113. Spłonek H. : Znaczenie zabaw d l a p s y c h i c z n e g o roz­
woju m ał eg o d z i e c k a , w: Roz wój i wychowanie m a ł e g o d z i e c k a .
Warszawa 1 9 6 7 , Nasza K s i ę g a r n i a . '
114. Stankiew icz В.: Zabawy t w ó r c z e i w idowiska la l k o w e
w wychowaniu p r z e d s z k o l n y m . Warszawa 1 9 7 5 , WS i P.
115. Stępniewski A .: Zabawa j a k o czynnik rozw oju. "Ro­
dzina i Szkoła" 1966, nr 9 .
116. Sułkowski В. : Zabawa. S t u d i u m jsoc j o l o g i c r ,c- . Wa rs z a­
wa 1 9 8 4 , PWN.
 117. S z r e t t e r o w a N. : 0 w p ł y w i e zainteresow ań d z i e c k a na
twórczy charakter jego z a b a wy . "Wychowanie w P r z e d s z k o l u "
1959, nr 3 .
118. Szuman S . : D z i e ł a w y b r a n e . T. I. S t u d i a nad roz woj em
psychicznym d z i e c k a . Wybór i opracowanie Przełącznikową M .,
M a k i e ł ł o - J a r ż a G. Warszawa 1 9 8 5 , WSi P.
119. Szuman S . : D z i e ł a w y b r a n e . T. II. Podstawy rozwoju
i w yc h ow a n ia w o n t o g e n e z i e . Wybór i opracowanie Przełączni­
kową M . , M a k i e ł ł o - J a r ż a G . Warszawa 1 9 8 5 , WsiP.
120. Szuman S . : G e n e z a p r z e d m i o t u . 0 dynamicznej integ­
racji sfer z my s ł o wy c h we wczesnym d z i e c i ń s t w i e . Kwartalnik
Pedagogiczny 1932, T. III, nr 3 - 4 .
121. Szuman S . : 0 c z y n n i k a c h kształtujących psychikę
d z i e c k a w wieku prz e d sz k oln ym , w: Z a g a d n i e n i a dynamiki roz wo­
ju człow ieka. Polskie Towarzystwo Przyrodników im. M. Koper­
nika. Zeszyty Pr o bl e mo we "Kosmosu". Zeszyt 11, Warszawa I 9 6 0 ,
PWN.
122. Szuman S , : P s y c h o l o g i a wychowawcza w i e ku d z i e c i ę c e g o .
Warszawa 1 9 4 6 , Nasza K s i ę g a r n i a .
123. Szuman S . : R o l a d z i a ł a n i a w r o z w o j u umysłowym m ał eg o
dziecka. Wrocław 1 9 5 5 , Z a k ł a d Narodowy im. O ssolińskich.
124. Szuman S . : Roz wój psychiczny d z i e c k a w dr u gi m r o k u
życia. Cz.. I I , R. II. Rodzaje i rozwój zabaw u d z i e c i od t r z e ­
ciego do s i ó d m e g o r o k u ż y c i a . Cz. III, R. I. w: Psychologia
wychowawcza w i e ku d z i e c i ę c e g o . 1946, Nasza K s i ę g a r n i a .
125. Szuman S . : Wstęp, w: D yne r W . J . : Z a g a d n i e n i a zabawy
w przedszkolu. Warszawa 1 9 5 8 , PZWS.
126. Szuman- S . : Zabawy t e m a t y c z n e d z i e c i . "Wychowanie w
Przedszkolu" 1958, nr 2 .
127. Szuman S . : Z n a c z e n i e wychowawcze p o s z c z e g ó l n y c h r o ­
d z a j ó w zabaw, "Przedszkole" 1935, n r 5-
128. Talejko E . : Rola g ie r i zabaw w k s z t a ł t o w a n i u zdol­
ności twórczych d z i e c i . " Wy c ho w a n ie " 1971, nr 1 7 .
129- T o p iń sk a Z . : Z ab awki w s k a z a n i a wychowawcze. Warszawa
1947, Światowid.
 130. Topińska Z . : Kierowanie z abawą t w ó r c z ą i konstruk­
cyjną w p rzed szk o lu . "Wychowanie w P r z e d s z k o l u " ! 9 5 4 , nr 4.
131. Topińska Z . : Zabawa, w: M e t o d y k a w y c h ow an ia p r z e d ­
szkolnego. Red. Kwiatowska M . , Topińska Z. Warszawa 1 9 6 8 ,
PZWS.
132. Topińska Z . : Zabawy t w ó r c z e i k o n s t r u k c y j n e , w:
M ateriały do m e t o d y k i wychowani a p r z e d s z k o l n e g o . Warszawa
1956.
133. Topińska Z . : Kierowanie zabawą d z i e c k a w p r z e d s z k o ­
l u a warunki jego a k t y w n o ś c i . Warszawa 1 9 6 1 , PZWS.
134. T o p i ń s k a Z . : Zabawa j a k o t e r e n społecznych doświad­
czeń d z i e c k a . "Wychowanie w P r z e d s z k o l u " 1965, nr 8 .
135. T o p i ń s k a Z . : Problem swobody i d y s c y p lin y w zaba­
wie. "Wychowanie w P r z e d s z k o l u " 1972, nr 6 .
136. Trześniowski R . : Gry i zabawy r u c h o w e . Podręcznik
przeznaczony d l a nau czycieli, wychowawców i instruktorów .
Warszawa 1 9 7 4 , £ port i Turystyka.
137. Trześniowska R . , G n i e w k o w s k i W. , w: Zabawa w ż y c i u
i rozwoju d z i e c k a . Warszawa 1 9 8 3 , Sport i Turystyka.
138. Tys zk o w a M . : Akt ywnoś ó i działalność dzieci i mł o­
dzieży. Warszawa 1 9 7 7 , WSi P.
139a. T ys z k o w a M . : Zabawa d z i e c k a : sym bolizacja, pozna­
n i e , autokomunikacja.. K w a r t a ln i k P e d a g o g ic z n y 1988, nr 3 - 4 .
139. Uśzyński К .: Konstanty Uszyński o zabawach i zaję­
c i a c h d z i e c i , w: B o b rows ka - Nowa k W. : Zarys d z i e j ó w wychowa­
nia przedszkolnego. Cz. II. Wybór m a t e r i a ł ó w ź r ó d ł o w y c h . War­
szawa 1 9 7 8 , WSi P.
140. Vince В . A. , B i amba da r P . : R o l a i m iejsce zabawy w
wychowaniu umysłowym d z i e c k a w w i e ku p r z e d s z k o l n y m . "Wycho­
wanie w P r z e d s z k o l u " 1976, nr 5-
141. We rni c H . : We rni c Henr yk o zabawach d z i e c i , w: Bo-
browska- Nowak W . : Z a r y s d z i e j ó w w yc h owan i a przedszkolnego.
Cz. II. Wybór m a t e r i a ł ó w ź r ó d ł o w y c h . Warszawa 1 9 7 8 , WSi P.
142. We n gi e r Ł . A . : Gry d y d a k t y c z n e dzieci w w i e ku p r z e d -
 szkoln ym . P rz e k ła d : K u n k ie w icz -W a lig ü ra C. Warszawa 1 9 8 3 , WSiP.
14 3 a . W ię c k o w s k i R . j W sp ó łczesn e te n d e n c je w p r a c y wycho­
w a w cz e j p rz e d sz k o la . "O św ia ta i W ychow an ie" 1989, nr 2 7 .
143• W l a ź n i k K . : Wychowanie f i z y c z n e w p r z e d s z k o l u . War­
szawa 1 9 7 2 , W S iP .
144ą. Włoch S . : R o z w ija n ie a k ty w n o ś c i badaw czej d z i e c i .
"Wychowanie w P r z e d s z k o l u " 1987, nr 9 .
144. W o jcie ch o w sk i J . : D z ie c k o i k o m p u t e r , w: "Wychowa­
n ie w P rze d szk o lu " 1983, nr 1 2 .
145. W oło sz y n o w a L . : Przedm ow a, w: E lk o n in D .B .: Psycho­
lo g ia z a b a w y . Warszawa 1 9 8 4 , W S iP .
146. W ołosz yn ow a L . : R o l a zabawy w r o z w o j u i ż y c iu d z ie c­
ka. "S z k o ła i Dom" 1955, nr 6 .
147. W y szo ty ck a W .: J a k wzbogacam y zabawy k o n s t r u k c y j n e .
"W ychow an ie w P r z e d s z k o l u " 1970, nr 4 .
148. W o ło s z y n S . : D z ie je w ych ow an ia i m y śli p ed ag o giczn ej
w z a ry sie . Warszawa 1 9 6 4 , PWN.
149. W o ź n ic k a Z . : M ię d z y n a r o d o w e s e m in a r iu m w S o f i i , w:
"W ychow anie w P r z e d s z k o l u " 1965, nr 8 .
150. Zaborow ski Z .: W stęp do m e t o d o l o g i i badań p e d a g o g i ­
cznych. W r o c ła w - W a r s z a w a - K r a k ó w - G d a ń s k . Z a k ł a d Narodowy im.
O s s o liń s k ic h 1973.
151. Z a g u lin a S . : Wpływ zabaw t w ó r c z y c h na r o z w ó j k o le ­
że ń sk ich s t o s u n k ó w m ię d z y m ałym i d z i e ć m i , w: P ro b le m y w ycho­
w a n ia p r z e d s z k o l n e g o . Warszawa 1 9 6 4 .
 stro n a
Tab. 1. L ic z b a zabaw b a d a w c z y c h w z a l e ż n o ś c i od w ie k u
d z ie ci ............................................................................................................. 88
Tab. 2. L ic z b a zabaw b a d a w c z y c h w z a l e ż n o ś c i od ś r o d o ­
w i s k a d z i e c i .............................................................................................. 89
Tab. 3 . W y k szta łce n ie b a d a n y c h n a u c z y c i e l i . ’ . . . ................. 90
Tab. 4. Sta ż p ra c y w zaw od zie n a u c z y c ie la p rz e d sz k o la 91
Tab. 5. M ie jsc e pracy n a u c z y c i e l a ....................................... 91
Tab. 6 . P o d z ia ł zabaw b a d a w c z y c h ..................... 97
Tab. 7 . Typ y zabaw b a d a w c z y c h z g r u p y p i e r w s z e j .............. 103
Tab. 8 . L ic z b a zabaw b a d a w c z y c h z d z i e d z i n y m e ch a n ik i
w p o szczegó ln y ch g r u p a c h w ie k o w y c h d z i e c i . . . . 107
Tab. 9 . Typ y zabaw b a d a w c z y c h z g r u p y d r u g i e j . . . ........... 110
Tab.1 0 . L ic z b a zabaw b a d a w c z y c h z d z i e d z i n y termodyna­
m ik i w p o s z c z e g ó ln y c h g r u p a c h w ie k o w y c h d z i e ­
c i ........................................................................................................................... 110
Tab.1 1 . L ic z b a zabaw b a d a w c z y c h , n a l e ż ą c y c h do a k u s ­
ty k i, w p o szczegó ln y ch g r u p a c h w ie k o w y c h d z ie ­
c i ........................................................................................................................ 114
Tab . 1 2 . Typ y zabaw b a d a w c z y c h z g r u p y t r z e c i e j . . . . . . 1.18
T a b .13. L ic z b a zabaw b a d a w c z y c h z d z i e d z i n y op ty k i w
p o sz cz e g ó ln y ch g r u p a c h w ie k o w y c h d z i e c i ............ 119
T a b .14. T yp y zabaw b a d a w c z y c h z g r u p y c z w a r t e j ............... 124
Tab.1 5 . L ic z b a zabaw b a d a w c z y c h z d z ie d z in y e le k try ­
czności i m agnetyzm u w p o s z c z e g ó l n y c h gru­
p a ch w iekow ych d z i e c i ................................................................. 124
Tab. 1 6 . Typy zabaw b a d a w c z y c h z g r u p y p i ą t e j .............. 128
Tab.1 7 . L ic z b a zabaw b a d a w c z y c h ,w k t ó r y c h d zie ci wy­
k ry w a ją w ła ś c iw o ś c i c i a ł .................................................. .. 129
T a b .18. R o d z a je zabaw ba d a w cz y c h w z a l e ż n o ś c i od wie­
ku d z i e c i .................................................................................................... 1 30
T a b . 19. L i c z b a zabaw b a d a w c z y c h w p o s z c z e g ó l n y c h eta ­
p a c h i c h irozwo j u .................................................................................. 1 36
G ra n ice czasow e zabaw b a d a w c z y c h w p o s z c z e g ó l­
n y c h g r u p a c h w iek o w yc h d z i e c i ............................................ 143
L ic z b a u czestn ik ó w zabaw b a d a w cz y c h wg w ieku
d z i e c i .................... ............................ ..................................... .. ................... 144
M ie jsc e zabaw b a d a w c z y c h .......................................................... 145
O k o lic z n o ś c i p o ja w ia n ia s i ę zabaw b a d a w c z y c h . 146
Z n a jo m o ś ć ro d za jó w zabaw p r z e z n a u c z y c i e l i
p r z e d s z k o l i .............................................. ................................................ 150
Z n a jo m o ś ó p r z e z n a u c z y c i e l i p rze d szk o li cech
zabaw b a d a w c z y c h ................................................................................. 151
Z n a jo m o ś ó p r z e z n a u c z y c ie li is to ty zabaw b a ­
d a w c z y c h . ..................................................................................................... 152
Motywy p o d e jm o w a n ia p r z e z d z ie ci zabaw badaw­
c z y c h w o d p o w i e d z i a c h n a u c z y c i e l i ................................ 154
Św ia d o m o ś ć r ó ż n i c m ię d z y zabawą m an ip u la cyjn ą
a b a d a w c z ą . . . . . . ............... .. ..................................... .. ...................... 155
U m ie ję tn o ść p o d an ia p r z e z n a u c z y c i e l i przy­
k ła d ó w zabaw b a d a w c z y c h d o w o l n i e podejmowanych
przez d z i e c i ............................................................................................ 156
U m ie ję tn o ść p od an ia p r z e z n a u c z y c i e l i p rzy k ła ­
dów o r g a n i z o w a n y c h zabaw b a d a w c z y c h .......................... 157
C z ę sto tliw o ść p o d e jm o w a n ia zabaw b a d a w cz ych
przez d z ie ci w o d p o w i e d z i a c h n a u c z y c i e l i ............ 158
 stro n a
DIAGRAM 1 C z ę s t o t l i w o ś ć p o d e jm o w a n ia p o s z c z e g ó l n y c h
r o d z a j ó w zabaw w g r u p i e d z ie ci 3 -le tn ic b ... 131
DIAGRAM 2 C z ę s t o t l i w o ś ć p o d e jm o w a n ia p o s z c z e g ó l n y c h
r o d z a j ó w zabaw w g r u p i e d z ie ci 4 -le tn ic h ... 132
DIAGRAM 3 C z ę s t o t l i w o ś ć p o d e jm o w a n ia p o s z c z e g ó l n y c h
r o d z a j ó w zabaw w g r u p i e d z ie ci 5 -le tn ic h ... 133
DIAGRAM 4 C z ę s t o t l i w o ś ć p o d e jm o w a n ia p o s z c z e g ó l n y c h
r o d z a j ó w zabaw w g r u p i e d z ie ci 6 -le tn ic h ... 134

S P I S WYKRESÓW

WYKRES 1 Z a l e ż n o ś ć o p i n i i n a u c z y c i e l i od i c h w y k s z t a ł ­
c e n i a ........................................................................................................... 160
WYKRES 2 Z a l e ż n o ś ć o p in ii n a u c z y c ie li od i c h stażu
p r a c y .................................................................. ............................... 161

ANEKS
S p is za łą cz n ik ó w :
1 . S c h e d u ł a o b js e r w a c y jn a .
2. A n k ie ta d la n a u c z y c ie l i p rz e d sz k o li d otycząca o p in ii na
t e m a t zabaw b a d a w cz y c h d z i e c i .
3. K a rta d z ie c k a .
4. Im ie n n a l i s t a d z ie ci p o d e j m u j ą c y c h zabawy b a d a w cz e - wg
zgro m a d z o n ego m a t e r i a ł u .
 Aneks 1
SCHEDUŁA OBSERWACYJNA

1. Im ię i n azw isko d zie ck a , d ata o b s e r w a c ji, czas trw a n ia

zabaw y.
2. Ja k a je s t tre ść zabawy b a d a w c z e j ?
3. Jak d łu g o trw a?
4. G d z ie zabawa s i ę odbywa?
5. W ja k ie j sy tu a c ji odbywa s i ę zabaw a?
6. Ja k ic h przedm iotów i zabawek d z i e c k o używa w z a b a w i e ?
7. Ja k ie je s t zach ow anie d zie ck a ( c z y m ów i, p y t a , ja k r e a ­
g u je na nową s y t u a c j ę ) ?
8. Czy d z ie c k o d o k o ń czy ło zabaw ę, e w e n t u a l n i e , co ją przerw a­
ło ?
K w e stio n a riu sz przezn aczon y ANEKS 2
do u ż y t k u w ew n ę tr zn e g o

ANKIETA DLA N A U C Z Y C IE L I PRZEDSZKOLI

DOTYCZĄCA O P I N I I NA TEMAT ZABAW BADAWCZYCH D Z I E C I

Uwaga! K a żde p y t a n i e p r o s z ę u w a ż n ie p r z e c z y t a ć do k o ń c a , nas­

t ę p n i e n a p i s a ć s z c z e r z e p ra w d z iw ą o d p o w ie d ź w z g l ę d n i e
p o d k r e ś l i ć o z n a c z e n ie w ła śc iw e d l a P a n i ( P a n a ) .

1 . Dane o s o b o w e : ........................................ ....................................................................................

W y k sz ta łce n ie śre d n ie ( L O , SWP, LP, i n n e - j a k i e ) ...................................
W y k s z ta łc e n ie w yższe ( j a k i e ) ..........................................................................................
Sta ż p ra cy w zaw od zie n a u c z y c i e l a p r z e d s z k o l a .........................................
P ra cu ję : w p r z e d s z k o lu , w o d d z ia le p r z e d s z k o l n y m ........................
M i e j s c o w o ś ć .............................................. ............................................................................................

2. Proszę, w y m ien ić, ja k ie z n a ' Pani (P an ) ro d za je zabaw d z i e c i :

3. Czy s p o t k a ł a s i ę Pani (P an ) z p o ję cie m "z a b a w a b a d a w c z a " :

tak g d z ie n ie
Ja k ie c e c h y w ed łu g P a n i (Pan a) c h a r a k te r y z u ją zabawy badaw­
cze :

4 . Co s t a n o w i i s t o t ę zabawy b a d a w c z e j :
a / w c a ł o ś c i i n i c j o w a n e i podejm owane s ą p r z e z d z i e c i
b / podejmowane s ą p r z e z d z i e c i , l e c z i n i c j a t y w a w ypływ a od
n a u c z y c ie la
с / i n n e .............................................................................................................................................

D la c z e g o d z i e c i p o d e jm u ją zabawy b a d a w c z e :
5. Ja k ie d o strzega Pani (P an ) ró ż n ice m ię d z y zabawą badaw czą
a zabawą m a n i p u l a c y j n ą :

6. Czy i ja k i je s t zw iązek zabawy b a d a w c z e j z in n y m i r o d z a j a ­

mi zabaw ?

7. Proszę podać p rz y k ła d zabawy b a d a w c z e j w y s t ę p u j ą c e j w in ­

n y ch r o d z a j a c h zabaw :

8. Jak często zabawy b a d a w cz e podejm owane s ą w P a n i (P a n a )

g ru p ie :
a / k i l k a ra zy w m ie sią cu
b / c o d z ie n n ie
с / w o g ó l e n i e s ą podejm owane

9. C z y z a o b serw o w a n e p r z e z P a n ią (P an a) zabawy badaw cze podej­

mowane s ą p r z e z d z ie ci :
a/ in d y w id u a ln ie
b/ zesp ołow o

10. Proszę podać p r z y k ła d zabawy b a d a w c z e j n a jc ie k a w sz e j z

Pani (Pan a) d o św ia d c z e n ia :

1 1 . P r o s z ę w y m ie n ić z a s a d y m e to d y c z n e o r g a n i z o w a n i a zabaw ba­
d a w cz y c h :

12. Ja k ie p rzed m io ty i zabawki w y k o r z y s tu je P an i ( P a n ) w or­

g a n i z o w a n i u zabaw b a d a w c z y c h ;

1 3 • Po j a k i e z a ba w k i i p r z e d m i o t y s i ę g a j ą d z i e c i w zabawach badaw­
czych :
1 4 . P r o s z ę pod a ć p r z y k ł a d p lano w anej zabawy b a d a w c z e j
a / z d ziećm i 3 - l e t n i m i

Ъ / z d ziećm i 4 - l e t n i m i

с/ z dziećm i 5 - l e t n i m i

d/ z dziećm i 6 - l e t n i m i

Je ż e li Pani (P an ) w z w i ą z k u z tem a tem zabaw b a d a w c z y c h chcia­

ła b y (c h c ia łb y ) p o d z ie lić się z in n y m i uw agam i, sp o strzeże­
n ia m i, o k tó re n ie p y ta n o w A N K IECIE, proszę u czy n ić to w
tym m i e j s c u :

D z ię k u je m y z a w y p e ł n i e n i e ANKIETY
 ANEKS 3
stempel placówki przedszkolnej
KARTA DZIECKA
s z e ś c io le tn ie g o
T, Dane o dziecku
1. Nazwisko i imię dziecka __ *.... ....................:............... .............................................................. ............... .............. .„........................... ........................... .
.
2. Data i miejsce urodzenia ........к............ ......................................... :........................ :.......................................................... ....................................... .......... .
3. Czy dziecko było w żłobku — tak ód ............ do nie; w przedszkolu — tak o d ............ do ............. . nie, w innej placówcę
. .
wychowawczej ..*.... ....................................... ................ .......................... ........................... ..... .......... ............................................. ............... ........ ............. .
4. Adres __ - Ti. ............................ ............................... .......... .......... ................. ..... ............. ............ ...................... ........ ........... telefon domowy ____ .„...
5. Forma docierania - do przedszkola .......... pod czyją o p iek ą' .................................. ......................................................... ...... .....................
.
6. Zmiana adresu, odległości do przedszkola, szkoły ................ ...................... ....................... .u ................................................... ............... .. ........ .
II. Rodzina
1. Rodzina pełna, niepełna, rozbita. Inńa sytùâcta .................. ....... ............................... »........ ........... ............. - ................. ______
2. U kogo przebywa dziecko ......______ ______ J . .................. ........................ .................. .................. ........... ...... ....... ;............-..... -................ ..... .....
3. Rodzice (opiekunowie) ojciec (opiekun) matka (opiekunka)
— imię i nazwisko .......................................... . ................. ......... ......................................................... 2 ..... . ............. .................... .
— rok urodzenia ....................... .................... . ............. ......... ......... ___ _______ ___ _____ ____ _____________ _
— wykształcenie ............ ........... ___________............ . ...... . ......... . ............................... :...........„...„г...... ...... .... .. ....
— zawód . ............................... ............. .............................. » ....................................................... . .................
— godziny pracy .
....... *..... .......... ...........________________________________________.................. ........______ _________
— nazwa, adres i teł.-
zakładu pracy *.... _______ ________ ____ ____ __ ................___... ... ............................. ......................................
4: Rodzeństwo (imię i nazwisko, rok urodzenia, szkoła ew. zawód)
5, Inne osoby zamieszkujące wspólnie .......,, .................................- .......... .... .... .............................................. . ........ ........... ■■■■■■-------------- -— •
J5. Zmiany dotyczące -struktury rodzin y ............................. ......... ............. .................. — .............. ....... ..................... ................................... .................... _
III. Warunki bytowe rodziny
1. Mieszkanie: powierzchnia __ ......... m*, samodzielne—wspólne z ................... ................. . ...... ............... — - ------------ - -------- ----------------- -
słoneczne, ciemne, suche—wilgotne, wyposażone w elektryczność, wodę bieżącą, łazienkę, gaz, co.
2. Liczba izb łącznie z kuchnią, zajmowanych przez rodzinę dziecka ............ liczba osób —
3. Czy dziecko śpi w pokoju wspólnym dla całej rodziny, dzieli pokój z rodzeństwem, ma własny pokój, ma własne
łóżko, śpi wspólnie z __ ............................ .............................. .......... . ............. . ....... . ...................... . .......................... :..... ..... ....... ................... . .... .........
4. Czy dziecko ma za Dawki — tak, nie; czy ma w domu warunki do zabawy — tak, nie.
5. Czy dziecko ma książki — tak, nie; czy ma w domu warunki do korzystania z nich — tak, nie.
6. Ćzy dziecko ma przybory do rysowania — tak, nie. Czy ma w domu warunki do rysow ania...................................... — .......
7. Warunki materialne rodziny — dobre, wystarczające, złe.
8. Zmiany dotyczące warunków bytowych rodziny ........... :.... .. ................................... ........... ............................... ...................... ....................... .
IV . Informacje rodziców o dziecku i warunkach wychowawczych w domu
. . .
X. Jak ie są ulubione zajęcia, zabawy dziecka .... ..... ..... ...................................... .......... ............... ........................................... .................. ..... ..........
2. Czy dziecko ma stałe obowiązki, jakie? (np. związane z samoobsługą, pomocą w gospodarstwie domowym, opieką nad
.
rodzeństwem) ................................ ........ ................................. ............ .. ........................ .............. ................................................... ......... . ...... ............ .. ........
3. Ilo czasu w ciągu dnia poświęcają dziecku rodzice? . .................... .................. ;.............. ............. ....................... .............................................. .....
4. Spostrzeżenia rodziców dotyczące charakterystycznych pozytywnych cech dziecka, zainteresowań, zdolności i t p . _______
5. Sygnały dotyczące trudności wychowawczych i rozwojowych, negatywnych wpływów na dziecko .......................... ................
6. Uwagi o atnąosferze domowej, o metodach wychowania i postawach rodzicielskich .......... .................... ;____ ___ _____ „4______
Na podstawie rozmowy z .
............. .................. ...... ..... .................. .... wypelnlł(a) ............................................. , ... !....... ...... .......... ....................___ _
V. Wyniki badań lekarskich (wpisać lub wkleić wniosek bilansowy)
1. Ogólny rozwój i stan zd. jw ia dziecka (prawidłowy, nieprawidłowy)
2. Bliższe dane w przypadku nieprawidłowego stanu zdrowia i rozwoju ............. .............. ............... ................................................... . .
3. Dziecko wymaga:
— zaopatrzenia w sprzęt ortopedyczny 1 inny pomocniczy (jaki?) ___ _________ ________________________________________ _____ __
— badania i leczenia w poradni specjalistycznej (ja k ie j? ) _________ _____ _____ _____________ ________________________ ___ ___ ______
 — ćwiczeń korekcyjnych (jakich?) _______ ________ ....__ _____ ________ _________________________ _________ ____________ ____
_
— skierowania do poradni wychowawczo-zawodowej ________________ ___________ _________________________ _____________ _________
4. Inne wskazówki i zalecenia dla przedszkola i opieki domowej __________________________________________________ ......_______ _
5. Podpis lekarza ..... ............'..................... ............... ..... ............. ................data ................ .. ............................;..................
V I. Wyniki obserwacji nauczyciela przedszkola')
A. Z a . c h o w a n j . e się dziecka w grupie i sposób w ykonyw ania zadań
1. Umiejętność współdziałania w zabawie:, najczęściej tak, czasami nie, najczęściej nie.
2. Inicjatywa w zabawie: wykazuje, czasami wykazuje, zupełnie nie.
3. Podporządkowanie się regulaminowi: przestrzega, czasami przestrzega, najczęściej nie.
4 Samodzielność w pracy: zawsze samodzielnie, czasami oczekuje рощосу, najczęściej szuka pomocy.
5. Skupienie się na wykonywaniu zadania: zawsze skupione, czasami rozproszone, najczęściej rozproszone.
6. Dążenie do ukończenia zadania: zawsze doprowadza pracę do końca, czasami przerywa, najczęściej, nie kończy.
7. Tempo psychomotoryczne: dobre, w niektórych sytuacjach spowolniałe, najczęściej spowolniałe.
8. Formy zachowania pozytywnego: umiejętności organizacyjne, koleżeńskość, zdyscyplinowanie, inne __________ ___ ____
0. Formy zachowania budzące niepokój: nieśmiałość, bierność, nadruchliwość, agresywność, reakcje uczuciowe nieade­
kwatne do bodźca, in n e __ ______________ r—....................... , __________ ____________ ___ ______ ____________________:..................... ............ '___
В. Wybrane właściwości rozwoju indywidualnego
Sprawność umysłowa
1. Samorzutne wypowiadanie się na zajęciach: rozwiniętymi zdaniami, prostymi zdaniami, pojedynczymi zdaniami, p oje-'
dynczymi wyrazami, (nic wypowiada się).
2. Opisywanie obrazka: opowiada całą akcję, opisuje fragmenty, wylicza elementy.
3. Układanie historyjki obrazkowej z 3 obrazków:1 układa samodzielnie, układa z pomocą, nie rozumie zależności mię­
dzy obrazkami
4. Rozumienie złożonych poleceń: szybko rozumie, wymaga powtórzeń, mimo powtórzeń nie rozumie w pełni polecenia,
5. Rozumienie treści opowiadań: odtwarza treść samodzielnie; odpowiada na pytania, nie rozumie treści.
6. Zapamiętanie treści słownych (wierszyków, piosenek): odtwarza treść wiernie, nieznacznie zniekształca treść, nie
może zapamiętać.
7. Występowanie. wad wymowy: mowa niewyraźna, bełkotliwa, nieprawidłowe wymawianie i reprodukowanie głosek,
jąkanie się, inne w a d y ........ ...................... ............................. i............ ....... ............................................................... ;................................................... „
.
gwara, żargon, agramatyzmy, inne w a d y _______ ____ .......... .... ................ ....................... ....... ..... ..... ............ .................. ..._____ _____________
8. Odtwarzanie słów (jednosylabowych, dwusylabowych, wielosylabowych): odtwarza prawidłowo, czasami odtwarza źle,
zawsze odtwarza źle.
9. Rysunek dowolny: bogu.у w szczegóły, schematyczny, ubogi w szczegóły, niechęć do rysowania.
10. Rysunek postaci ludzkiej: posiada podstav. owe części, brak niektórych elementów, głowonogi, mało czytelny.
11. Odwzorowywanie podstawowych kształtów (koło, kwadrat, trójkąt): poprawne, trochę zmienione, zniekształcone, nie
podejmuje próby.
12. Rozpoznawanie i nazywanie podstawowych kolorów i Ich pochodnych: rozpoznaje 1 nazywa, myli .się, nie rozpoznaje-
- i nie nazywa.
13. Układanie obrazków (ze wzorem, bez wzoru): radzi sobie, radzi słabo, nie radzi sobie, przejawia niechęć do układania.
14. Ewentualne trudności przy rysowaniu: trudności w rozplanowaniu rysunku, odwracanie rysunku. •
15. Rozumienie i nazywanie stosunków przestrzennych (kierunków, położenia, odległości, styczności): potrafi, myli,
nie potrafi.
16. Rozumienie i nazywa nie; wielkości, ciężaru, pojemności, czasu: potrafi, myli, nie potrafi.
Sprawność ruchowa
1. Ogólna sprawność ruchowa: dobra, przeciętna, słaba,
2. Sprawność rąk (na zajęciach artystycznych, technicznych itp.): dobra, przeciętna, słaba.
3. Ewentualne zaburzenia lateralizacji: rysuje i wykonuje inne czynności tylko prawą ręką, tylko lewą, raz prawą,
raz lewą.
4. Ewentualne zakłócenia rozwoju ruchowego: ociężałość w ruchach, niezręczność, powolność.
5. Tempo pracy manualnej: dobre, nierówne, opóźnione.
C. P r z y s w o j e n i e wybranych treści programowych
1. Posługiwanie się nazwami dni tygodnia i pór roku: zna i zachowuje kolejność, myli kolejność, nie zna.
2. Rozpoznawanie i nazywanie cyfr oznaczających liczby od 0 do 10: zna, popełnia błędy, nie zna. .
3. Rozumienie i stosowanie znaków < , > , = , + . stosuje, popełnia błędy, nic stosuje.
4. Rozpoznawanie i nazywanie 22 liter drukowanych: zna, popełnia błędy, nic zna.
5. Układanie z pamięci i wg wzoru wyrazów z liter: układa poprawnie, robi błędy, nie układa.
6. Czytanie: czyta tekst, czyta proste zdania, łatwe wyrazy, popełnia błędy przy ich odczytywaniu; czyta wyrazami,
sylabami, gloskuje, nie czyta.
D. I n n e uwagi o dziecku: — -
.......... — ......------------ ------- --- ----------- - — .............. :------------ .— ------ ----------- ---- - --------- -
E. W s t ę p n a o c e n a pedagogiczna:
— bardzo dobre, dobre przygotowanie dziecka
— wymaga indywidualizacji procesu kształcenia i wychowania
— wymaga pracy wyrównawczej lub opieki specjalistycznej
T. Kierunek pracy przyjęły przez nauczyciela .
p r z e d s z k o l a ............. ........... .... .................. .
G. Skierowano na badania ps yc h ol og ic zn e dnia ______ ;__ _______ ______ _____________ ___ ___ ___ ______ _______
_ _
V II. Wyniki badań psychologicznych w przypadku skierowania na badania (wpisać lub wkleić)
1. Ogólny rozwój umysłowy:
— ponad wiek, rozwój w normie, dobre przygotowanie do szkoły
— rozwój w normie, ale nierównomierny — wymaga pracy korekcyjno-kompensacyjnej
— rozwój opóźniony, nierównomierny — wymaga intensywnej pracy wyrównawczej
.
2. Stwierdzano niedobory rozwojowe, zaburzenia ................... ..... ................. .................. ............. ........... ............................... .............. ..... ......
3. Wnioski, zalecenia, wskazówki . . .
............ .... ... ........................... ............ .............. ........ ,................................ ..
4. Podpis psychologa .......................................................................... data ____ ____________ _____ _________ _
V III. Wykonanie zaleceń przez przedszkole 1 rodziców
L* Lekarskich .
........;............ ....... . .................. .................................................. ............ ------------------ ----- _______................ ............. ................. .................
2. Psychologicznych ...... .... ................ ................... ........... .................... . ......... ............. ................... ............... ............. ............... -_____________________ _
.
3. Nauczycieli przedszkola .............. .... ............... ...................... ....................................... .... ______ ______ .........__ ............. .......... .................. ..............
_
I X . Wnioski dotyczące dalszej pracy z dzieckiem w szkole.
1. Opieka nad zdrowiem ___ „........ ................... ................ . ........... .................. ........ ;_____ ___ ________________ __ _____ ___ ...__ ______
_ _ _ _
2. Opieka nad rozwojem psycho-spolecznym:
— udział w zespołach korekcyjno-wyrównawczych, kontakt z psychologiem ...........:.............. ....................... t...................... ........ . .
— przyśpieszenie nauki* rozwijanie uzdolnień .............. .......................... .— .... ......... . ........ ........................ ........ .— .......------- .......
3. Kierunki pracy z rodzicami ..... ; ..... ........................ ................ ......................................... ................................................... ........... ........ ............. .... .
NAUCZYCIEL PRZEDSZKOLA DYREKTOR
Przekazano Szkole Podstawowej Nr ............. w .........__ ______ ______ ___ ____ __ ............... ..................................... ........... dnia ...... ..................
. .
1) Opisał lub podkreślić właściwe wyrazy, zdania.
2) Podkreślić odpowiednią Informację niebieską lub czarną kreską w wyniku wstąpnych obserwacji, czerwona po całorocznej obserwacji.
Min. ośw . i wych. 1V/30 szorar. ooei/isoo/si/i ioit 000+20
 S P IS TREŚCI

WSTĘP................................................................................................................................................. 5
CZĘŚĆ I
R o z d z ia ł 1, ZAGADNIENIA ZABAWY W LITERATURZE PSYCHOLOGI­
CZNEJ I PEDAGOGICZNEJ.................................................................. 8
1.1. C h a ra k tery sty k a lite r a tu r y p r z e d m i o t u ...................................... 8
1 .2 . D a w n ie jsz e i w s p ó ł c z e s n e p o g l ą d y na i s t o t ę i znacze­
n ie z a b a w . . . ..................................................... . ................................................... 14
1.3. K la sy fik a c je z a b a w ........................................................... 24
1.3.1. Zabawy t e m a t y c z n e ........................................................................................... 29
1.3.2. Zabawy k o n s t r u k c y j n e .................................................................................. 30
1.3.3. Zabawy r u c h o w e ................................................................................................... 31
1.3.4. Zabawy b a d a w c z e .................................... 32
1. 3 . 5. Zabawy t r o p i ą c e ................................................................................................ 35
1.3.6. Zabawy p o l e g a j ą c e na r o b i e n i u ż a r t ó w .................................... 35
1.3.7. Zabawy d y d a k t y c z n e ........................................................................................ 35
P o d s u m o w a n ie ............................................................................................................................ 37
P r z y p i s y ..................................................................................................................... 38
R o zd zia ł 2. IS T O T A I WŁAŚCIWOŚCI ZABAWYBADAWCZEJ..................... 44
2.1. A n a liz a p o ję c ia : zabawa b a d a w cz a ...................................................... 44
2.1.1. Zabaw a b a d a w c z a j a k o d z i a ł a l n o ś ć ................................................ 53

2.1.2. Zabawa b a d a w cz a j a k o c z y n n o ś ć p o z n a w c z a .................................. 55

2.2. G e n e z a zabaw y b a d a w c z e j i je j zw iązek z zabawą ma­

n ip u la cy jn ą i k o n s t r u k c y j n ą .................................................................. 57
2.3. E w o lu c ja zabaw badaw czych w d z i a ł a l n o ś c i d zie ci
3 - 7 - l e t n i c h ................................................................................................................ 62
2.4. R o la zabaw ba d a w cz y c h w ro z w o ju i w y c h o w a n iu ................... 68
2.5. Spontaniczność i wychowawcze kierowanie zabawą ba­
dawczą. ................... 73
P o d s u m o w a n ie ............ ............................................................................................................. . . . 77
P r z y p i s y ............................................................................. . .............................................................. 78
R o z d z ia ł 3- METODYKA BADAŃ WŁASNYCH............................................................... 81
3.1. P r o b l e m a t y k a b a d a ń .................................................................................................. 81
3.2. C e le b a d a ń .......................................................................................................................... 81
3.3. Z a d a n i a n a u k o w e .................... 82
3.4. H ip o te z y b a d a w c z e ........................................................................................ 82
3.5. P o p u la c ja badanych d z i e c i i n a u c z y c i e l i ............................. 83
3.6. M e to d y ba d a ń w ł a s n y c h .......................................................................................... 84
3.6.1. O b s e r w a c j a p r ó b e k z d a r z e ń ........................ . ............................................ 84
3.6.2. O b serw a cja e fe k tó w z a p ro je k to w a n y ch d zia ła ń wycho­
w a w c z y c h .......................................................................................................................... 85
3.6.3. A n k ie ta s k i e r o w a n a do n a u c z y c i e l i p rz e d sz k o li do­
ty czą ca o p in ii na te m a t zabaw b a d a w c z y c h d z i e c i . . . 86
3.6.4. B a d a n i a d o k u m e n t a c j i ................. 87
3.7. K r y te r ia w yboru g r u p y do b a d a ń i ch a ra k te ry sty k a ba­
danych d z i e c i i n a u c z y c i e l i .......................... 87
3.8. Zebrany m a t e r i a ł i sposób je g o o p r a c o w a n i a . . . .................. 92
P o d s u m o w a n ie ................................................................................................................................... 94
P r z y p i s y ........................................................................................ 94

CZ Ę ŚĆ I I
R o z d z ia ł 4. ZABAWY BADAWCZE W ŚW IETLE DANYCH EMPIRYCZNYCH. 95
4.1. R o d za je i typ y zabaw b a d a w c z y c h ......................................................... 95
4.1.1. Zabawy z d z i e d z i n y m e c h a n i k i ............................................................ 97
4.1.2. Zabawy z d z i e d z i n y t e r m o d y n a m i k i ................................................. 107
4.1.3. Zabawy z d z i e d z i n y a k u sty k i i o p t y k i ........................ 111
4.1.4. Zabawy z d z i e d z i n y e le k try c z n o śc ii m a g n e ty z m u .. . 120
4 . 1 . 5. P o z n a w a n ie w ł a ś c i w o ś c i c i a ł ..................................................... . . . 125
4.2. R o d za je zabaw b a d a w c z y c h w z a l e ż n o ś c i , od wieku d z i e c i . 130
4.3. E t a p y r o z w o j u zabaw b a d a w c z y c h . . ....................................... .. 1 35
4 .3 .1 '. Zabawy b a d a w c z e n a e t a p i e m y śle n ia sensoryczno-
m otoryczn ego
4-. 3 • 2-, Zabawy b a d a w c z e na e t a p i e m y ś l e n i a k o n k r e t n o - o b -
r a z o w e g o .......................................................................................... ...................... 139
4.4. C z a s t r w a n i a zabaw b a d a w c z y c h .......................................................... 142
4.5. L ic z b a u cze stn ik ó w zabaw b a d w c z y c h ............... .. ......................... 143
4.6. M ie jsc e zabaw b a d a w c z y c h ......................................................................... 145
4.7. O k o lic z n o śc i p o ja w ia n ia s i ę zabaw b a d a w c z y c h . ............ 146
P o d s u m o w a n ie ............................................................ 148
R o z d z ia ł 5. KIEROWANIE ZABAWĄ BADAWCZĄ W DZIAŁALNOŚCI
WYCHOWAWCZEJ PRZEDSZKOLA.................................................... 149
5.1. R o zu m ie n ie przez n a u c z y c ie li p rze d szk o li isto ty
i z n a c z e n i a zabaw b a d a w c z y c h d l a w s z e c h s t r o n n e g o
r o z w o j u o s o b o w o ś c i d z i e c k a . .................................................................. 149
5.2. P rz y k ła d y in s p ir o w a n ia zabaw b a d a w c z y c h p r z e z d zie­
ci 6 -le tn ie w p r z e d s z k o l u . ............................. ................................ . , 1 6 3
5.3. Z a s a d y m e t o d y c z n e k i e r o w a n i a zabawą b a d a w c z ą . . . . . . 17/3
P o d s u m o w a n ie ....................................................................................... i...................... . 175
R o z d z ia ł 6. WNIOSKI KOŃCOWE.............................................................................. 176
B I B L I O G R A F I A ................................................................................................................... 180
S P I S TA BEL. ........................................................................................................ .. . - : 192
SP IS DIAGRAMÓW................................................................................ 195
S P I S WYKRESÓW.......................................................................................................... 195
ANEKS............................................................................................................................ 196
^ :u ï 4 L - ч р г с - с р-
IS S N 0239-6025