Belgelerle Türkiye İktisat Politikası 2. Cilt (1933-1935)

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SİYASAL BİLGİLER FAKÜLTESİ YAYINLARI NO: 580
BELGELERLE ıtM TÜRKİYE CUMHURİYETİ NİN YETMİŞİNCİ KURULUŞ YILDÖNÜMÜ
TÜRKİYE
İKTİSAT POLİTİKASI
2. CİLT (1933-1935)
Bilsay KURUÇ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SİYASAL BİLGİLER FAKÜLTESİ YAYINLARI NO : 580
BELGELERLE
TÜRKİYE
İKTİSAT POLİTİKASI
I *
1. BÖLÜM (1929-1939)
2. CİLT (1933-1935)
>
Bilsay KURUÇ
A N K A R A
19 9 3
I S B N 975 - 482 - 006 - 6
: • • ' -
© Copyright Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi 1993
ANKARA ÜNİVERSİTESİ BASIMEVİ. ANKARA, 1993

İ Ç İ N D E K İ L E R
I . İÇİNDEKİLER III
II. SUNUŞ LVII
III. KONUŞMALAR (GÖRÜŞLER) 1
Ö L Ç Ü L E R K A N U N U N U N 28. MADDESİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ H A K K I N D A KANUN

LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ 1
31.12.1932 (TBMM) 1
İktisat Vekili Mahmut Celâl Bey (İzmir) 1
Ziya Gevher Bey (Çanakkale) 1
Emin Aslan Bey (Denizli) 1
Ahmet İhsan Bey (Ordu) 1
Bütçe Encümeni Matbata Muharriri Kemal Zaim Bey (Konya) 1
Rüştü Bey (Bursa) 2
Refik Şevket Bey (Manisa) 2
Bütçe E.M.M. Kemal Zaim Bey (Konya) 3
Bütçe Encümeni Reisi Hasan Fehmi Bey (Gümüşhane) 3
Tahsin Bey (Aydın) 4
İktisat Vekili Celâl Bey 4
Mükerrem Bey (İsparta) 4
Meclis Reisi 4
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BEYİN ÂLİ İKTİSAT MECLİSİ'Nİ AÇIŞ KONUŞMASI

5.1.1933
İKRAMİYELİ DAHİLİ İSTİKRAZ A K T İ N E SALAHİYET VERİLMESİ H A K K I N D A K A N U N

LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
12.1.1933 (TBMM)
Refik Şevket Bey (Manisa)
Sırrı Bey (Kocaeli)
Emin Bey (Eskişehir)
Ahmet İhsan Bey (Ordu)
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BEYİN BURSA T İ C A R E T ODASI'NDA YAPTIĞI KONUŞMA

22.1.1933 (Bursa)
— IV —
D Ü Y U N U UMUMİYE 1932 SENESİ BÜTÇESİNE 1.050.000.- LİRALIK FEVKALÂDE

TAHSİSAT KONULMASINA DAİR K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
16.3.1933 (TBMM) 10
Sait Azmi Be/ (Kayseri) 10
Maliye Vekili Mustafa Abdülhalik Bey (Çankırı) 11
AFYON KARAHİSAR-ANTALYA DEMİRYOLUNUN İNŞASI HAKKINDA KANUN

1.4.1933 (TBMM)
Nafia Vekili Hilmi Bey (Adana) '. 11
Sırrı Bey (Kocaeli) 12
Emin Aslan Bey (Denizli) '. 12
Mazhar Müfit Bey (Denizli) 12
Dr. Mazhar Bey (Aydın) 12
DEVLET DEMİRYOLLARI VE LİMANLARI İŞLETME UMUM M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü BÜTÇESİNİN

GÖRÜŞÜLMESİ
22.4.1933 (TBMM) 13
Nafia Vekili Hilmi Bey (Adana) 14
Refik Şevket Bey 15
Hasan Fehmi Bey (Kastamonu) 15
Kitapçı Hüsnü Bey (İzmir) 16,
1933 SENESİ MUVAZENE! UMUMİYE K A N U N U GÖRÜŞMELERİ

15.5.1933 (TBMM) 17
Halil Bey (İzmir) 18
Mazhar Müfit Bey (Denizli) 19
Emin Bey (Eskişehir) 19
Hasan Vasıf Bey (İstanbul) 19
Halil Bey (İzmir) - 19
Kitapçı Hüsnü Bey (İzmir) 20
Maliye Vekili Abdülhalik Bey . . s 22
Emin Bey (Eskişehir) . 23
İktisat Vekili Mahmut Celâl Bey 25
Dahiliye Vekili Şükrü Kaya Bey (Muğla) 25
—V—
NAFİA VEKÂLETİ BÜTÇESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ

18.5.1933 (TBMM) 29
Nafia Vekili Hilmi Bey (Adana) 29
Bütçe Encümeni Reisi Hasan Fehmi Bey ^Gümüşhane) 35
Sait Azmi Bey (Kayseri) 36
Kitapçı Hüsnü Bey - 39
Emin Aslan Bey 39
T Ü R K İ Y E HAVA YOLLARI İDARESİ H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ

20.5.1933 (TBMM) 40
İktisat En. M. M. İsmail Bey (Şebin Karahisar) 40
Refik Şevket Bey -.<•. 40
İsmail Bey (Şebin Karahisar) 40
Refik Şevket Bey . 40
Milli Müdafaa Vekili Zekâi Bey (Diyarbekir) 40
Milli Müdafaa V. Zekâi Bey 40
SİVAS-ERZURUM HATTI İLE MALATYA'DAN BAŞLAYARAK DİVRİKİ CİVARINDA BU

H A T L A BİRLEŞECEK İLTİSAK HATTININ YAPTIRILMASI H A K K I N D A KANUN
20.5.1933 (TBMM) 41
Aziz Samih Bey (Erzincan) 41
Bütçe E. Reisi Hasan Fehmi Bey (Gümüşhane) 42
B.E.R. Hasan Fehmi Bey 42
Nafıa Vekili Hilmi Bey (Adana) 42
FİLYOS-EREĞLİ HATTI İLE EREĞLİ LİMANININ YAPILMASI H A K K I N D A KANUN

23.5.1933 (TBMM) 43
Süleyman Fikri Bey (Mersin) 43
Nafıa Vekili Hilmi Bey (Adana) , - 43
T Ü R K İ Y E CUMHURİYETİ İLE OSMANLI UMUM BORÇLARI HAMİLLERİ ARASINDA

İMZA EDİLEN İTİLÂFNAME VE İLİŞKİLERİNİN TASDİKINA DAİR K A N U N LÂYİHASI
GÖRÜŞMELERİ
28.5.1933 (TBMM) 43
— VI —

Saraçoğlu Şükrü Bey (İzmir) 56
Saraçoğlu Şükrü Bey 58
DENİZ VE HAVA TİCARETİ UMUM MÜDÜRLÜĞÜ, İÇ HATLAR, DIŞ HATLAR

VE FABRİKALAR VE H A V U Z L A R TEŞKİLATI H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI
GÖRÜŞMELERİ
31.5.1933 (TBMM) 59
Turgut Bey (Manisa) 59
İktisat Vekili Celâl Bey (İzmir) 60
GÜMRÜK TARİFESİ K A N U N U N A MERBUT TARİFEDE GÖSTERİLEN GÜMRÜK RESİM-

LERİNİN TADİLİ H A K K I N D A 1 /407, GÜMRÜK TARİFESİ K A N U N U N A BAĞLI TARİFE-
NİN 465 ve 466 NCI NO.LARININ DEĞİŞTİRİLMESİ H A K K I N D A 1 /668 VE GÜMRÜK
TARİFE K A N U N U VE MERBUTU İTHALÂT UMUMİ TARİFESİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ
H A K K I N D A 1 /7I4 NO.LU K A N U N LÂYİHALARININ GÖRÜŞÜLMESİ
31.5.1933 (TBMM) . . . . . . 60
Hasan Fehmi Bey (Gümüşhane) 62
11 NİSAN 1334 TARİHLİ GÜMRÜK K A N U N U N A MÜZEYYEL K A N U N LÂYİHASI

GÖRÜŞMELERİ
31.5.1933 (TBMM) 62
Refik Bey (Konya) : 63
Süleyman Sırrı Bey (Yozgat) 63
Bütçe Encümeni Reisi Hasan Fehmi Bey 63
Raif Bey (Trabzon) 63
Bütçe Encümeni Reisi Hasan Fehmi Bey 63
TEŞVİKİ SANAYİ K A N U N U N A MÜZEYYEL K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ

3.6.1933 (TBMM) , 63
SÜMERBANK K A N U N U LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ

3.6.1933 (TBMM) 66
Halil Bey (İzmir) , 68
Ö D Ü N Ç PARA VERME İŞLERİ, H A L K BANKASI İLE H A L K SANDIKLARI VE BORÇ

İÇİN GAYRİMENKUL SATIŞINA VE MUVAZAAYA DAİR K A N U N LÂYİHALARININ
GÖRÜŞÜLMESİ
8.6.1933 (TBMM) 69
— YII —
Reis 69
v
Hüsnü Bey (İzmir) 71
İbrahim Bey (İsparta) 72
Refik Bey (Konya) 72
Ziya Gevher Bey (Çanakkale) . 76
Ruşeni Bey (Samsun) 77
Şükrü Bey (Bolu) 77
Muhtelit Encümen Namına Raif Bey (Trabzon) 78
Şükrü Bey (Bolu) 78
Muhtelit Encümen Namına Raif Bey (Trabzon) 78
Salâhattin Bey (Kocaeli) 78
Raif Bey (Trabzon) : 79
Refik Bey (Konya) : 79
Salâhattin Bey (Kocaeli) . 79
Reis 80
Salâhattin Bey (Kocaeli) 80
BORÇ İÇİN GAYRİMENKUL SATIŞINA VE MUVAZAAYA DAİR K A N U N LÂYİHASI

GÖRÜŞMELERİ
8.6.1933 (TBMM) 80
Halil Bey (İzmir) .... :i 80
Hüsnü Bey (İzmir) , 81
Salâhattin Bey (Kocaeli) i 82
BELEDİYELER BANKASI K A N U N U LÂYİHASI ÜZERİNDE GÖRÜŞMELER
8.6.1933 (TBMM) 85
OSMANLI BANKASI İMTİYAZ MÜDDETİNİN UZATILMASI HAKKINDA KANUN

10.6.1933 (TBMM) 85
— VIII —
Sırrı Bey (Kocaeli) .. 86

Kâmil Bey (İzmir) 87
Başvekil İsmet Paşa ; 87
LONDRA İKTİSAT KONFERANSI'NDA T İ C A R E T KOMİTESİ'NDEKİ TÜRKİYE

MURAHHASI MÜNİR BEYİN KONUŞMASI
1.7.1933 88
1932 SENESİ MUVAZENEİ UMUMİYE K A N U N U N U N 21. MADDESİNİN TEFSİRİNE

DAİR BAŞVEKÂLET TEZKERESİ ÜZERİNDE GÖRÜŞMELER
16.10.1933 (TBMM) ,r... 88
Bütçe E.R. Hasan Fehmi Bey (Gümüşhane) 90
Refik Şevket Bey (Manisa) ... 90
Maliye Encümeni Reisi Mustafa Şeref Bey (Burdur) 91
KÖY KANUNUNUN 20. VE 30. MADDELERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ HAKKINDA

K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
20.10.1933 (TBMM) 91
Dahiliye Vekili Şükrü Kaya Bey 92

Recep Bey (Kütahya) 92
REİSİCUMHUR GAZİ MUSTAFA KEMAL'İN MECLİS AÇIŞ N U T K U

1.11.1933 (TBMM) 92
İNHİSARLAR İDARELERİ HESABATININ DİVANI MUHASEBATÇA T E T K İ K EDİLİP

EDİLMEYECEĞİNİN TEFSİRİNE DAİR DİVANI MUHASEBAT RİYASETİ T E Z K E R E -
SİNİN GÖRÜŞÜLMESİ
2.12.1933 (TBMM) 93
Bütçe E.M.M. Mükerrem Bey (İsparta) 94
Rasih Bey (Antalya) 95
İhsan Bey (Bayazıt) 95
Hasan Fehmi Bey (Gümüşane) 95
Bütçe E.M.M. Mükerrem Bey (İsparta) 96
Refik Bey (Konya) ! 96
Bütçe Encümeni Mazbata Muharriri Mükerrem Bey (İsparta) 97
— IX —
Bütçe Encümeni Reisi Mustafa Şeref Bey (Burdur) 97

Dr. Mazhar Bey fAydın) 98
Bütçe E. Rs. Mustafa Şeref Bey . 99
H A Y V A N HIRSIZLIĞININ Ö N Ü N E GEÇİLMESİ H A K K I N D A K İ KANUNUN BAZI

MADDELERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ ÜZERİNDE GÖRÜŞMELER
11.12.1933 (TBMM) 99
Mehmet Hacıyunus Bey (Samsun) ... 99
Dahiliye Vekili Şükrü Kaya Bey : \ 100
Rasih Bey (Antalya) 101
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN ESKİŞEHİR ŞEKER FABRİKASININ AÇILIŞINDA YAPTIĞI

KONUŞMA
11.12.1933 101
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN D Ö R D Ü N C Ü TASARRUF VE YERLİ MALI HAFTASINI

A Ç A R K E N YAPTIĞI KONUŞMA
12.12.1933 . 102
A N K A R A LİSESİ T A R İ H MUALLİMİ ÂFET HANIMIN D Ö R D Ü N C Ü TASARRUF VE YERLİ

MALI HAFTASININ AÇILIŞINDA YAPTIĞI KONUŞMA
12.12.1933 ... 106
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN " Ü L K Ü " DERGİSİNDE Y A Y I N L A N A N "MEMLEKETİ İMAR

E D E C E K SERMAYE" BAŞLIKLI YAZISI
Birinci Kânun (Aralık) 1933 109
ECNEBİ MEMLEKETLERDE T Ü T Ü N SATMAK İÇİN BİR LİMİTED ŞİRKET TEŞKİLİ

H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
18.12.1933 (TBMM) . 110
Gümrük ve İnhisarlar Vekili Ali Rana Bey (İstanbul) 110
Gümrü ve İnhisarlar Vekili Ali Rıza Bey 111
Sırrı Bey 111
Gümrük ve İnhisarlar Vekili Ali Rana Bey 112
Ahmet İhsan Bey 112
Celâl Nuri Bey (Tekirdağ) 112
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BEYİN SANAYİ PROGRAMI H A K K I N D A AÇIKLAMALARI

8.1.1934 (TBMM) 115
K A Z A N Ç VERGİSİ K A N U N LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ
17.3.1934 (TBMM) 117
—X—
19.3.1934 -
Encümen Mazbata Muharriri Refik Şevket Bey (Manisa) 118
İsmet Bey (Çorum) 120
Muhtelit Encümen M.M. Refik Şevket Bey (Manisa) 120
Mollaoğlu Cemal Bey (Afyon Karahisar) 120
Refik Şevket Bey {Manisa) 120
Sadettin Rıza Bey (İstanbul) 120
Saadettin Rıza Bey (İstanbul) 121
Enver Bey (Balıkesir) 112
Kemal Turan Bey (İsparta) 121
Reşit Bey (Gazi Antep) 122
İbrahim Bey (Cebelibereket) 122
Hakkı Tarık Bey (Giresun) 122
Muhtelit Encümen M.M. Refik Şevket Bey 123
Maliye Vekili Fuat Bey (Elâziz) 124
Maliye Vekili Fuat Bey , 124
Muhtelit E.M.M. Refik Şevket Bey 125
Maliye Vekili Fuat Bey 126
— XI —

T Ü R K İ Y E İŞ BANKASI 1933 O N U N C U İŞ SENESİ İDARE MECLİSİ RAPORU

Nisan 1934 129
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BEYİN İKTİSAT VEKÂLETİ VE YENİ DIŞ T İ C A R E T OFİSİ

H A K K I N D A AÇIKLAMALARI.
1.4.1934 132
1933 MALİ SENESİ MUHASEBESİ UMUMİYE K A N U N U N A MERBUT BÜTÇELERDE

BAZI T A D İ L Â T İCRASINA DAİR K A N U N LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ
12.4.1934 (TBMM) 133
Reşit Bey (Gazi Antep) 133
İKTİSADİ BUHRAN VERGİSİ KANUNUNA MÜZEYYEL KANUN LÂYİHASI

GÖRÜŞMELERİ
21.4.1934 (TBMM) 134
Bütçe E.R.V. Mükerrem Bey (İsparta) 134
Maliye Vekili Fuat Bey fElâziz) 135
DAHİLİ İSTİHLÂK VERGİSİ H A K K I N D A K İ K A N U N U N 1. MADDESİNİN DEĞİŞTİRİL-

MESİNE DAİR K A N U N LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ
21.4.1934 (TBMM) 135
Kitapçı Hüsnü Bey (İzmir) ' 137
İktisat V. Mahmut Celâl Bey 139
DENİZLİ MEBUSU MAZHAR MÜFİT BEYİN ESNAF BANKASINDAKİ SUİSTİMAL

H A K K I N D A DAHİLİYE VEKÂLETİNDEN SUALİNİN GÖRÜŞÜLMESİ
26.4.1934 (TBMM) 139
Dahiliye V. Şükrü Kaya Bey (Muğla) 139
Mazhar Müfit Bey (Denizli) , 141
DİVANI MUHASEBATIN TEŞKİLÂT VE VAZİFELERİNE DAİR K A N U N LÂYİHASININ

GÖRÜŞÜLMESİ
30.4.1934 (TBMM) 143
3.5.1934
10.5.1934
Maliye Encümeni Reisi Hasan Fehmi Bey (Gümüşhane) 143
Maliye En. Rs. Hasan Fehmi Bey (Gümüşhane) 143
— XII —
Refik Şevket Bey ''Manisa) 144

Maliye En. R. Hasan Fehmi Bey (Gümüşhane) 145
Refik Şevket Bey 'Manisa) 145
Hasan Fehmi Bey 145
Maliye E.R. Hasan Fehmi Bey 145
Bütçe E. Reis Vekili Mükerrem Bey 146
Ma'iye En. Reisi Hasan Fehmi Bey . . . . ; . . . . . 146
Maliye Encümeni Reisi Hasan Fehmi Bey 146
Maliye En. Reisi Hasan Fehmi Bey 148
Maliye E.R. Hasan Fehmi Bey 149
Maliye En. M.M. Kemal Turan Bey (İsparta) 151
Mükerrem Bey (İsparta) * 151
Kemal Turan Bey . 151
İktisat Vekili M. Celâl Bey i.. 152
Kitapçı Hüsnü Bey 153
Refik Bey 153
Kâmil Bey (İzmir) 154
Bütçe E. Rs. Mustafa Şeref Bey (Burdur) 155
MUAMELE VERGİSİ H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
5.5.1934 (TBMM) ! 156

7.5.1934
Maliye Vekili Fuat (Elâziz) ... 157
Muvakkat E. Namına Sait Azmi Bey (Kayseri) 158
Rüştü Bey (Bursa) s 159
— XIII —
Bütçe Encümeni Reisi Mustafa Şeref Bey ; 159

Hamdi Bey (Mersin) 161
Muhtelit E. M.M. Sait Azmi Bey (Kayseri) 163
Muhtelit E.M.M. Sait Azmi Bey 162
Bütçe En. M.M. İhsan Bey (Bayazıt) 163
Muvakkat En. M.M. Sait Azmi Bey 164
Hasan Fehmi Bey • 165
Hasan Vasıf Bey 165
Sait Azmi Bey : 165
Hasan Vasıf Bey 166
Sait Azmi Bey 166
Sait Azmi Bey 166
Bütçe En. Reisi Mustafa Şeref Bey 167
Rüştü Bey 168
Muvakkat En. M.M. Sait Azmi Bey .-. 168
T Ü R K İ Y E CUMHURİYETİ İLE SOSYALİST SOVYET CUMHURİYETLERİ İTTİHADI HÜ-

KÜMETLERİ ARASINDA 8 MİLYON AMERİKAN DOLARLIK KREDİNİN T A H A K -
K U K U N A DAİR A K T O L U N A N P R O T O K O L Ü N TASDİKİ H A K K I N D A K A N U N
LÂYİHASi GÖRÜŞMELERİ
12.5.1934 (TBMM) 165
Halil Bey (İzmir) .... 169
İktisat Vekili Celâl Bey . . . . 169
Sırrı Bey (Kocaeli) i 170
— XIV —
MÜZAYEDE VE MÜNAKAŞA K A N U N LÂYİHASININ GÖRÜŞMESİ

14.5.1934 (TBMM) 170
17.5.1934 170
19.5.1934 170
Bütçe Encümeni Reisi Mustafa Şeref Bey 171
Hasan Fehmi Bey 173
Bütçe E.R.V. Mükerrem Bey •. 174
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN KAYSERİ DOKUMA FABRİKASININ TEMEL ATMA

TÖRENİNDEKİ KONUŞMASI
20.5.1934 (Kayseri) 174
ELEKTRİK İSTİHLÂK RESMİ H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ

24.5.1934 (TBMM) 177
Arukoğlu Damar Bey (Adana) 177
Maliye En. R.s. Hasan Fehmi Bey 177
Yahya Galip Bey (Ankara) 178
Hasan Fehmi Bey ; 178
Sadettin Rıza Bey (İstanbul) 178
Sadettin Rıza Bey 179
Hasan Fehmi Bey 179
Damar Bey (Adana) 180
Sadettin Rıza Bey 180
Maliye En. Rs. Hasan Fehmi Bey 181
MAYİ MADENİ M A H R U K A T VE MADENİ Y A Ğ L A R İNHİSARI H A K K I N D A K A N U N

26.5.1934 (TBMM) 182
— XV —

Reşit Bey( Gazi Antep) 182
Maliye Ene. Rs. Hasan Fehmi Bey 183
İKTİSAT VEKÂLETİ TEŞKİLÂT VE VAZİFELERİ HAKKINDA KANUN LÂYİHASI

GÖRÜŞMELERİ
27.5.1934 (TBMM) ... 183
Refik Şevket Bey (Manisa^ 184
Sırrı Bey 185
Refik Bey 'Konya) 185
Sırrı Bey 186
1934 SENESİ MUVAZENEİ UMUMİYE K A N U N U N U N GÖRÜŞÜLMESİ

27.5.1934 (TBMM) 188
BUĞDAYI KORUMA H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ

28.5.1934 (TBMM) 193
29.5.1934 193
Rifat Bey (Zonguldak) 194
Ziraat Vekili Muhlis Bey (Kütahya) 194
MUHTELİF MADDELERDEN A L I N A C A K İSTİHLÂK VERGİSİ H A K K I N D A KANUN

28.5.1934 (TBMM) 195
Hamdi Mustafa Bey (İstanbul) 195
Recep Bey (Kütahya) 196
XVI —
DAHİLİYE VEKÂLETİ BÜTÇESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ

28.5.1934 (TBMM) 196
NAFIA VEKÂLETİ BÜTÇESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ
29.5.1934 ( T B M M ) - . . . . . v 198
Nafıa Vekili Ali Bey (Afyon Karahisar) 199
Kemal Turan Bey (İsparta) 200
İZMİR-KASABA VE TEMDİDİ DEMİRYOLLARININ SATIN ALINMASINA DAİR O L A N
MUKAVELENAMENİN TASDİKİ H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
31.5.1934 (TBMM) 201
Kâmil Bey (İzmir) : 203
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BEYİN SÜMERBANK UMUMİ HEYETİ TOPLANTISINDAKİ
KONUŞMASI
3.6.1934 203
SÜMERBANK İDARE MECLİSİ RAPORU

3.6.1934 205
İSKÂN K A N U N LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ

7.6.1934 (TBMM) 206
14.6.1934
Naşit Hakkı Bey (Kütahya) , 206
Dahiliye V. Şükrü Kaya Bey 209
İskân Enc.M.M. Memet Bey (Kütahya) 211
ŞARK MINTIKALARI DAHİLİNDE MUHTAÇ Z Ü R R A A TEVZİ EDİLECEK A R A Z İ Y E DAİR
K A N U N U N 4. MADDESİNİN TEFSİRİ H A K K I N D A K İ BAŞVEKÂLET TEZKERESİNİN
TEFSİRİ ÜZERİNDE GÖRÜŞMELER 212
BAZI EŞHASIN ŞARK MENATIKINDAN GARP VİLÂYETLERİNE NAKİLLERİ HAKKIN-
DAKİ K A N U N H Ü K M Ü N Ü N REFİNE DAİR K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
6.12.1927 (TBMM) 213
— XVII —

Hasan Bey (Trabzon) 214
Reşit Bey 214
ŞARK M EN ATI Kİ DAHİLİNDE MUHTAÇ Z Ü R R A A TEVZİ EDİLECEK A R A Z İ Y E DAİR
2.6.1929 (TBMM) 215
Ahmet Remzi Bey (Gaziayıntap) 215
Dahiliye Vekili Şükrü Kaya Bey . . - 215
Ahmet Remzi Bey 216
Abdülmuttalip Bey (Malatya) 216
Ahmet Remzi Bey 216
Abdülmuttalip Bey (Malatya) 216
Ahmet Remzi Bey 216
Abdülmuttalip Bey 216
Ahmet Remzi Bey 216
1505 No.LU YASANİN 4. MADDESİNİN Y O R U M U N A İLİŞKİN 1934 YILI GÖRÜŞMELERİ
14.6.1934 (TBMM) 216
Refik Şevket Bey (Manisa) i 216
VERGİ BAKAYASININ TASFİYESİ VE MÜKELLEFLERE BAZI K O L A Y L I K L A R

GÖSTERİLMESİ H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
28.6.1934 (TBMM) 217
İSTANBUL MEBUSU HAMDİ MUSTAFA VE H A Y R U L L A H BEYLERİN LÂSTİKTEN YAPI-
L A N A Y A K K A B I L A R I N BEHER ÇİFTİNDEN 100 KURUŞ İSTİHLÂK RESMİ ALINMASI
H A K K I N D A K A N U N TEKLİFİNİN GÖRÜŞÜLMESİ
28.6.1934 (TBMM) 220
Bütçe Encümen Reisi Mustafa Şeref Bey (Burdur) 220
İsmail Bey (Şebin Karahisar) 221
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN MECLİSTEKİ AÇIKLAMALARI

5.7.1934 222
İKTİSAT VEKİLİ C E L Â L BEYİN BURSA SÜT T O Z U FABRİKASININ AÇILIŞINDAKİ
KONUŞMASI
17.7.1934 (Bursa) 225
— XVIII —
D E M İ R Y O L U N U N ELÂZİZ'E BAĞLANIŞI İÇİN YAPILAN T Ö R E N D E NAFIA VEKİLİ ALİ

( Ç E T İ N K A Y A ) BEYİN KONUŞMASI.
10.8.1934 (Elâziz) 225
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN SÜMERBANK'IN B A K I R K Ö Y BEZ FABRİKASINA EK

O L A R A K YAPILAN P A V Y O N U N AÇILIŞINDAKİ KONUŞMASI
13.8.1934 (Bakırköy) 226
SÜMERBANK'IN İZMİT KÂĞIT FABRİKASININ TEMEL ATMA T Ö R E N İ N D E BAŞVEKİL

İSMET PAŞANIN KONUŞMASI
14.8.1934 (İzrrnt) 228
SÜMERBANK'IN İZMİT KÂĞIT FABRİKASININ TEMEL ATMA TÖRENİNDE KOCAELİ

MEBUSU SIRRI BEYİN KONUŞMASI
14.8.1934 : 228
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN İŞ BANKASI'NIN PAŞABAHÇE CAM VE ŞİŞE FABRİKASININ

TEMEL ATMA TÖRENİNDEKİ KONUŞMASI
14.8.1934 (İstanbul) 229
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN Z O N G U L D A K SUNİ ANTRASİT FABRİKASININ TEMEL

ATMA TÖRENİNDEKİ KONUŞMASI
15.8.1934 (Zonguldak) 229
İ K T İ S A T VEKİLİ CELÂL BEYİN YENİ KONTENJAN KARARNAMESİ İLE İLGİLİ

AÇIKLAMALARI
20.8.1934 230
T Ü R K İ Y E İŞ BANKASI'NIN K U R U L U Ş U N U N O N U N C U YILINDA BANKA İDARE

MECLİSİ REİSİ MAHMUT (SOYDAN) BEYİN KONUŞMASI
26.8.1934 (İstanbul) 232
İKTİSAT VEKİLİ C E L Â L BEYİN İSPARTA GÜLYAĞI FABRİKASININ TEMELATMA

30.9.1934 (İsparta) 234
İKTİSAT VEKİLİ C E L Â L BEYİN KEÇİBORLU K Ü K Ü R T İZABE VE UZATMA

TESİSLERİNİN TEMEL ATMA TÖRENİNDEKİ KONUŞMASI
1.10.1934 (Keçiborlu) ....;.... 234
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN, T U R H A L ŞEKER FABRİKASININ AÇILIŞINDA YAPTIĞI

KONUŞMA
19.10.1934 (Turhal) 235
REİSİCUMHUR GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞANIN MECLİS AÇIŞ KONUŞMASI

1.11.1934 (TBMM) <[ 236
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN K O N Y A EREĞLİ'SİNDE K U R U L A C A K SÜMERBANK BEZ

FABRİKASININ TEMEL ATMA TÖRENİNDEKİ KONUŞMASI
20.11.1934 (Ereğli) , 237
MUHACİRLERİN YERLEŞTİRİLMESİ İLE İLGİLİ BİR SORU ÜZERİNE GÖRÜŞMELER

12.11.1934 (TBMM) 237
— XIX —
i-
Dahiliye Vekili Şükrü Kaya Bey (Muğla) .. 237
BAŞBAKAN İSMET İ N Ö N Ü ' N Ü N EKONOMİ VE ARTIRMA HAFTASININ AÇILIŞINDA

YAPTIĞI KONUŞMA
12.12.1934 . I '237
EKONOMİ VE ARTIRMA HAFTASINDA EKONOMİ BAKANI C E L Â L BAYAR'IN R A D Y O

KONUŞMASI
13.12.1934 240
EKONOMİ VE ARTIRMA HAFTASINDA CUMHURİYET HALK FIRKASI UMUMİ

KÂTİBİ RECEP PEKER'İN R A D Y O KONUŞMASI
13,12.1934 244
K A D A S T R O VE TAHRİR K A N U N LÂYİHASI ÜZERİNDE GÖRÜŞMELER

13.12.1934 (TBMM) N. 245
Sait Azmi (Kayseri) 246
Bütçe E.R. Mustafa Şeref Özkan (Burdur) 246
Adliye E. Na. Sait Azmi (Kayseri) 246
Maliye Encümeni Reisi Hasan Fehmi (Gümüşane) 246
Bütçe En. Başkanı Mustafa Şeref Özkan 246
Kitapçı Hüsnü (İzmir) 247
Raif (Trabzon) 247
Halil (İzmir) ... 247
Ad. En. Kâ. Raif (Trabzon) 248
BUĞDAYİ KORUMA KARŞILIĞI K A N U N U N U N BAZI MADDELERİNİN DEĞİŞTİRİL-

MESİ VE K A N U N A BAZI MADDELER EKLENMESİ H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI
GÖRÜŞMELERİ
22.12.1934 (TBMM) 249
Bütçe Encümeni Reisi Mustafa Şeref Özkan (Burdur) 249
Kitapçı Hüsnü (İzmir) 249
Ha'il (İzmir) 249
Maliye Vekili Fuat (Elâziz) .- 250
Kitapçı Hüsnü • 250
Maliye Vekili Fuat 250
Kitapçı Hüsnü 250
Emin (Eskişehir) 250
Reşit (Gaziantep) 250
Mal. V. Fuat 251
İSTANBUL RIHTIM, D O K VE ANTREPO T Ü R K ANONİM ŞİRKETİNİN MALLARI İLE

İMTİYAZ H A K L A R I N I N SATIN ALINMASINA DAİR K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
23.12.1934 (TBMM) .: 251
Bayındırlık Bakanı Ali Çetin Kaya (Afyon Karahisar) 251
Adliye Bakanı Şükrü Saraçoğlu (İzmir) 252
— XX —
Hasan Fehmi (Gümüşane) . 253

Şükrü Saraçoğlu 253
Yusuf Ziya (Eskişehir) 253
Şükrü Saraçoğlu 254
Emin Sazak (Eskişehir) ; 254
Bayındırlık Bakanı Ali Çetin kaya 254
CUMHURREİSİ KEMAL A T A T Ü R K ' Ü N SAYLAV SEÇİMİ DOLAYISIYLA YAYINLADIĞI

BİLDİRİ
4.2.1935 255
EKONOMİ BAKANI CELÂL BAYAR'IN YENİ KONTENJAN KARARNAMESİYLE

İLGİLİ DEMECİ
19.2.1935 256
İSMET İ N Ö N Ü ' N Ü N KURDUĞU YENİ BAKANLAR KURULU PROGRAMININ

GÖRÜŞÜLMESİ '
7.3.1935 (TBMM) 258
Başbakan İsmet İnönü (Malatya) ' 258
Refik Şevket İnce (Manisa) 260
General Ali Fuad Cebesoy (Konya) 260
Hüsnü Kitapçı (Muğla) 260
Başbakan İsmet İnönü 262
SÜMERBANK İDARE MECLİSİ'NİN UMUMİ HEYET TOPLANTISINA S U N D U Ğ U 1934

YILI FAALİYET RAPORU
21.4.1935 ...., 262
EKONOMİ BAKANI CELÂL BAYAR'IN SÜMERBANK'IN YILLIK UMUMİ HEYET

TOPLANTISINDAKİ KONUŞMASI
21.4.1935 268
DENİZYOLLARI İŞLETMESİNE 10 SENEDE 10 MİLYON LİRALIK YENİ VAPUR ALMA

TAHSİSATI VERİLMESİNE DAİR K A N U N LAYİHASI GÖRÜŞMELERİ
27.4.1935 (TBMM) 270
A. İhsan Tokgöz (Ordu) 271
Mazhar Müfid Kansu (Denizli) 272
İktisat Bakanı Celâl Bayar (İzmir) , 272
MERKEZ BANKASI İDARE MECLİSİNİN 1934 HESAP SENESİ RAPORU

28.4.1935 273
TEŞVİKİ SANAYİ K A N U N U N A MÜZEYYEL 2261 SAYILI K A N U N U N M U V A K K A T

MADDESİNİN TEFSİRİ H A K K I N D A BAŞVEKÂLET TEZKERESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ
29.4.1935 (TBMM) .. 275
— XXI —
Hüsnü Kitapçı (Muğla) .. 275

Gümrük ve İnhisarlar Vekili Ali Rana Tarhan (İstanbul) 276
İKTİSADİ B U H R A N VERGİSİ K A N U N U N U N 3. MADDESİNİN 2. FIKRASININ

TEFSİRİNE DAİR BAŞVEKÂLET TEZKERESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ
2.5.1935 (TBMM) 276
Maliye Vekili Fuat Ağralı (Elâziz) 276
Refik Şevket İnce ; 276
Maliye Vekili Fuat Ağralı 277
İktisat Vekili Celâl Bayar ...'.. 277
VASITASIZ VERGİLERE MUNZAM KESİRLERİN TEVHİD VE NİSBETLERİNİN TADİLİNE

DAİR O L A N 1454 SAYILI K A N U N U N 6. MADDESİNİN TEFSİRİ HAKKINDA
BAŞVEKÂLET TEZKERESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ
2.5.1935 (TBMM) 277
Refik Şevket İnce (Manisa) .- ... 277
Maliye En. Başkanı Hasan Fehmi Ataç (Gümüşhane) 278
BUĞDAYI KORUMAKARŞILIĞI K A N U N U N U N 2643 SAYILI K A N U N L A DEĞİŞTİRİLEN

9. MADDESİNİN (B) FIKRASINA EK K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
2.5.1935 (TBMM) ! 279
Maliye Bakanı Fuat Ağralı 279
Hüsnü Kitapçı 279
Maliye Bakanı Fuat Ağralı .. 279
Başkan 280
İNHİSARLAR İDARESİ 1935 YILI BÜTÇESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ

4.5.1935 (TBMM) 280
Gümrük ve İnhisarlar Vekili Ali Rana Tarhan 280
K O N Y A OVASI SULAMA İDARESİ 1935 YILI BÜTÇESİ HAKKINDA KANUN

LÂYİHASININ HASININ GÖRÜŞÜLMESİ
6.5.1935 (TBMM) 280
Hüsnü Kitapçı i 281
Ziraat Vekili Muhlis Erkmen (Kütahya) 281
CUMHURİYET HALK PARTİSİ D Ö R D Ü N C Ü B Ü Y Ü K K U R U L T A Y I ' N D A N ÖNCE

PARTİ GENEL SEKRETERİ RECEP PEKER'İN RADYO KONUŞMASI
8.5.1935 282
CHP GENEL BAŞKANI ATATÜRK'ÜN DÖRDÜNCÜ BÜYÜK KURULTAYI AÇIŞ

KONUŞMASI
9.5.1935 285
XXII —
ı .
PARTİ GENEL SEKRETERİ RECEP P E K E R İ N K U R U L T A Y D A YAPTIĞI KONUŞMA
13.5.1935 286
İKTİSADİ B U H R A N VERGİSİ KANUNUNA EKLİ 2416 SAYILI KANUNUN

DEĞİŞTİRİLMESİ GÖRÜŞMELERİ
18.5.1935 (TBMM) 292
Refik İnce (Manisa) . 292
Bütçe Encümeni M. M. Sırrı Day (Trabzon) 292
Bütçe Encümeni Başkanı Mustafa Şeref Özkan (Burdur) 293
EKONOMİ BAKANI CELÂL BAYAR'IN TECİM VE ENDÜSTRİ ODALARI 4.
K U R U L T A Y I N I N AÇILIŞINDA YAPTIĞI KONUŞMA
21.5.1935 293
1935 MUVAZENEİ UMUMİYE K A N U N U GÖRÜŞMELERİ

22.5.1935 (TBMM.) 294
Maliye Vekili Fuat Ağralı (Elâziz) 295
Halil Menteşe (İzmir) 297
İktisat Bakanı Celâl Bayar 300
Halil Menteşe 300
Berç Türkler (Afyon Karahisar) 300
Mazhar Müfid Kansu (Denizli) 306
Maliye Bakanı Fuat Ağralı (Elâziz) 307
Bütçe En. Başkanı M. Şeref Özkan (Burdur) 307
Maliye Bakanı Fuat Ağralı 307
BAZI MADDELERDEN İSTİHLÂK VERGİSİ ALINMASINA DAİR K A N U N LÂYİHASI İLE
ÇİMENTODAN İSTİHLÂK RESMİNİN KALDIRILMASI H A K K I N D A K A N U N
LÂYİHASININ BİRLİKTE GÖRÜŞÜLMESİ
23.5.1935 (TBMM) 308
Refik Şevket İnce 308
İsmail Sabuncu (Giresun) 309
Bütçe En. Reisi Mustafa Şeref Özkan •• 309
Ahmet İhsan Tokgöz (Ordu) 310
İktisat En. M.M. İsmail Sabuncu (Giresun) 310
Refik İnce ••••• 310
Bütçe E. Başkanı Mustafa Şeref Özkan 310
Maliye Vekili Fuat Ağralı . 311
İsmail Sabuncu • .• 311
Hüsnü Kitapçı •, 311
— XXIII —
MALİYE BAKANLIĞI BÜTÇESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ

23.5.1993 (TBMM) 311
Refik İnce 311
Cemal Tekin (Konya) 312
Bütçe Encümeni Başkanı Mustafa Şeref Özkan 312
K A Z A N Ç VERGİSİ H A K K I N D A K İ 2395 SAYILI K A N U N U N BAZI MADDELERİNİN

DEĞİŞTİRİLMESİNE DAİR K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
. 23.5.1935 (TBMM) 314
Refik İnce 314
Bütçe Encümeni M.M. Sırrı Day (Trabzon) 314
Maliye En. Başkanı Hasan Fehmi (Gümüşhane) 314
Bütçe En. M.M. Sırrı Day 315
İsmet Eker (Çorum) •. 315
Bütçe E.R. Mustafa Şeref Özkan 315
İhsan Tokgöz (Ordu) . . . . 316
Mustafa Şeref Özkan 316
Bütçe En. Reisi Mustafa Şeref Özkan 316
Hüsnü Kitapçı ,. 316
Hüsnü Kitapçı -• 316
Refik İnce • 317
Bütçe En. Başkanı M. Şeref Özkan 317
Refik Şevket İnce :. 317
Maliye Encümeni M.M. Kamâl Turan Ünal (İsparta) 317
BAŞBAKAN İSMET İ N Ö N Ü ' N Ü N T Ü R K HAVA KURUMU'NUN ALTINCI

KURULTAYINI AÇIŞ KONUŞMASI.
24.5.1935 - 317
EKONOMİ BAKANLIĞI BÜTÇESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ

25.5.1935 (TBMM) 320
Halil Menteşe . .320
Berç Türker (Afyon Karahisar) 322
Süleyman Demirezen (Kayseri) 322
Hacim Kezer (Balıkesir) 322
Sırrı İçöz (Yozgat) , J : 323
— XXIV —
MAARİF VEKÂLETİ BÜTÇESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ

25.5.1935 (TBMM) 323
Fazıl Ahmet Aykaç (Elâziz) 324
İsmail Kemal Alpsar (Çorum) 324
Maarif Vekili Abidin Özmen (Aydın) 324
NAFIA VEKÂLETİ BÜTÇESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ

24.5.1935 (TBMM) : 326
Ruşeni Barkın (Samsun) . 326
Nafia Veki'i Ali Çetinkaya (Afyon Karahisar) 326
BUĞDAYI KORUMA H A K K I N D A K İ LÂYİHANIN ENCÜMENE VERİLMİŞ MADDESİNİN

Y E N İ D E N GÖRÜŞÜLMESİ
29.5.1935 (TBMM) 327
Reis > 327
Muhtelit En. M.M. İsmail Bey (Şebin Karahisar) 328
A Y D I N DEMİRYOLLARININ SATIN ALINMASINA İLİŞKİN MUKAVELENİN

GÖRÜŞÜLMESİ
30.5.1935 (TBMM) . 329
Mithat Aydın 'Trabzon) 329
Nafıa Vekili Ali Çetinkaya (Afyon Karahisar) 330
Şeref Aykut (Edirne) • 332
KAZANÇ VERGİSİ KANUNUNUN BAZI HÜKÜMLERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ

H A K K İ N D A K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
30.5.1935 (TBMM) 332
Tarık Us (Giresun) — 333
A d l i y i Encümeni Namına Refik İnce (Manisa) 333
Raif Karadeniz (Trabzon) 334
Kamâl Turan Ünal (İsparta) 335
Bütçe E.R.V. Mükerrem Ünsal (İsparta) 335
Refik İnce 335
Maliye E. Namına Kamâl Ünal (İsparta) 336
Refik ince 336
Maliye E.M.M. Kamâl Turan Ünal 337
4 TEŞRİNİEVVEL 1926 TARİHİNDEN EVVEL MEVCUT O L A N VAKİFLAR H A K K İ N D A

T A T B İ K A T K A N U N LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ
10.6.1935 (TBMM) 338
Adliye Encümeni Adına Raif Karadeniz (Trabzon) 338
Mustafa Şeref Özkan (Burdur) 339
— XXV
T Ü R K İ Y E CUMHURİYETİ İLE Y U G O S L A V Y A HÜKÜMETİ ARASINDA A K T E D İ L E N

A F Y O N ANLAŞMASININ TASDİKINA DAİR K A N U N LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ
12.6.1935 (TBMM)
Emin Sazak (Eskişehir) 340
ŞEKER İSTİHLÂK VE GÜMRÜK RESİMLERİ HAKKINDA .KANUN LÂYİHASI

GÖRÜŞMELERİ
12.6.1935 (TBMM) 340
İktisat Vekili Celâl Bayar 341
Dahiliye Vekili Şükrü Kaya (Muğla) 342
İktisat Veki'i Celâl Bayar 342
B A L Y A - K A R A A Y D I N MADENLERİ KİRALAMA VE İŞLETME ŞİRKETİNİN

GETİRECEĞİ MAYİ MADENİ MAHRUKATIN GÜMRÜK VE MUAMELE RESMİNDEN
İSTİSNASINA DAİR K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
12.6.1935 (TBMM) 343
Refik Şevket İnce (Manisa) . . . . . . :. 343
Bütçe E.R. V. Mükerrem Ünsal (İsparta) 343
Refik İnce 343
Mükerrem Ünsal 343
Refik İnce 343
Mükerrem Ünsal 343
AMORTİSMAN SANDIĞI H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ

14.6.1935 (TBMM) .....' 344
Refik İnce (Manisa) 344
Maliye Vekili Fuat Ağra'ı (Elâziz) 345
T Ü R K İ Y E CUMHURİYETİ Z İ R A A T BANKASI'NIN İPOTEKLİ VE MÜTESELSİL ZİRAİ

A L A C A K L A R I N I N TAKSİTLENDİRİLMESİ H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI
GÖRÜŞMELERİ
14.6.1935 (TBMM) 345
Hasan Hayri Tan (Kocaeli) 345
İktisat Vekili Celâl Bayar . . . ." 345
Hasan Hayri Tan .. 345
1
Tahsin San (Aydın) '. 346
— XXVI —
EKONOMİ BAKANI CELÂL BAYAR'IN ARSIULUSAL İZMİR PANAYIRI'NIN

AÇILIŞINDA YAPTIĞI KONUŞMA
22.8.1935 (İzmir) " 347
SÜMERBANK'IN NAZİLLİ KOMBİNASININ TEMEL ATMA T Ö R E N İ N D E EKONOMİ

BAKANI CELÂL BAYAR'IN KONUŞMASI
24.8.1935 (Nazilli) 348
EKONOMİ BAKANI CELÂL BAYAR'IN İZMİR'DE İŞÇİLER BİRLİĞİ'NİN AÇILIŞINDA

YAPTIĞI KONUŞMA
25.8.1935 (İzmir) 349
EKONOMİ BAKANI CELÂL BAYAR'IN İZMİR'DE TECİM ENDÜSTRİ ODASI'NDA

YAPTIĞI KONUŞMA
25.8.1935 (İzmir) .351
SÜMERBANK'IN KAYSERİ DOKUMA FABRİKASININ AÇILIŞINDA EKONOMİ BAKANI

CELÂL BAYAR'IN KONUŞMASI
16.9.1935 (Kayseri) . . . " 352
ÇİFTÇİLER H A K K I N D A KREDİ KOOPERATİFLERİ TEŞKİLİNE DAİR K A N U N LÂYİHASI

GÖRÜŞMELERİ İLE ZİRAİ SATIŞ KOOPERATİFİ VE BİRLİKLERİ H A K K I N D A K A N U N
4.10.1935 (TBMM) 354
7.10.1935 (TBMM)
Hamdi Ongun (İçel) 355
Hamdi Ongun 356
İktisat Vekili Celâl Bayar • 356
Refik İnce (Manisa) 357
Nazmi Topçuoğlu (Aydın) 358
Refik İnce 358
Nazmi Topçuoğlu 358
Halil Menteşe 358
İktisat Vekili Celâl Bayar i 359
Refik İnce 359
Hamdi Ongun — 359
ZİRAİ SATIŞ KOOPERATİFİ VE BİRLİKLERİ HAKKINDA KANUN LÂYİHASI

GÖRÜŞMELERİ
9.10.1935 (TBMM) 360
Refik İnce (Manisa) • 360
Halil Menteşe 360
&
— XXVII —
Remzi Gürez (Gazi Antep) 361

Halil Menteşe , 362
Kâmil Dursun (İzmir) 363
Halil Menteşe 364
İktisat Vekili Celâl Bayar ..- 364
Halil Menteşe 364
Halil Menteşe . .' 364
Halil Menteşe 364
Refik İnce 366
Halil Menteşe 366
Refik İnce 367
Refik İnce 367
ANKARA'DA TOPLANAN FINDIK KONGRESİ'NDE EKONOMİ BAKANI CELÂL

BAYAR'IN KONUŞMASI
A F Y O N KARAHİSAR SAYLAVI BERÇ T Ü R K E R ' İ N A F Y O N SATIŞI HAKKINDA

TBMM'DE S Ö Z L Ü SORUSUNA C E L A L BAYAR'IN CEVABI
14.10.1935 (TBMM) 368

Berç K. Türker (Afyon Karahisarı) 368
CUMHURBAŞKANI KEMAL A T A T Ü R K ' Ü N MECLİS AÇIŞ N U T K U

1.11.1935 (TBMM) : 369
FEVZİ PAŞA-DİYARBEKİR DEMİRYOLUNUN AÇILIŞ TÖRENİNDE BAYINDIRLIK

BAKANI ALİ ÇETİN K A Y A ' N I N YAPTIĞI KONUŞMA
22.11.1935 (Diyarbekir) 370
SÜMERBANK'IN BURSA MERİNOS FABRİKASININ TEMEL ATMA TÖRENİNDE

BAŞBAKAN İSMET İ N Ö N Ü ' N Ü N KONUŞMASI
28.11.1935 (Bursa) 372

* — XXVIII —
SÜMERBANK'IN GEMLİK SUN'İ İPEK FABRİKASININ TEMEL ATMA TÖRENİNDE

BAŞBAKAN İSMET İ N Ö N Ü ' N Ü N KONUŞMASI
28.11.1935 (Gemlik) .......... , 373
İŞ BANKASI'NIN PAŞABAHÇE CAM FABRİKASI AÇILIŞ TÖRENİNDE BAŞBAKAN

İSMET İ N Ö N Ü ' N Ü N KONUŞMASI
29.11.1935 (İstanbul) 373
İŞ BANKASI'NIN Z O N G U L D A K ANTRASİT FABRİKASININ AÇILIŞ TÖRENIİNDE

EKONOMİ BAKANI CELÂL BAYAR'IN YAPTIĞI KONUŞMA
10.12.1935 (Zonguldak) 375
EKONOMİ BAKANI CELÂL BAYAR'IN Z O N G U L D A K GAZETESİNDE DEMECİ

10.12.1935 375
MÜLKİYE MEKTEBİ'NİN 59. K U R U L U Ş YILDÖNÜMÜNDE BAŞBAKAN İSMET

İ N Ö N Ü ' N Ü N KONUŞMASI
12.12.1935 (Ankara) 376
BAŞBAKAN İSMET İ N Ö N Ü ' N Ü N TASARRUF VE YERLİ MALI HAFTASI'NIN AÇILIŞINDA

YAPTIĞI KONUŞMA
12.12.1935 376
SÜMERBANK GENEL DİREKTÖRÜ N U R U L L A H ESAT SÜMER'İN TASARRUF VE

YERLİ MALI HAFTASI'NDA YAPTIĞI RADYO KONUŞMASI
13.12.1935 380
• • ••• V . ^ • . ..•.•. . . -- • . ı
TASARRUF VE YERLİ MALI HAFTASINDA EKONOMİ BAKANI C E L Â L BAYAR'IN
YAPTIĞI RADYO KONUŞMASI
18.12.1935 381
ARAZİ VE BİNA VERGİLERİNİN VİLAYET HUSUSİ İDARELERİNE TERKİ H A K K I N D A

23.12.1935 (TBMM) 388
Hüsnü Kitapçı (Muğla) .. '. .. 388
Maliye.Vekili Fuat Ağralı 389
M.M. Şükrü Yaşın (Çanakkale) ". 393
IV. ENCÜMEN (KOMİSYON) RAPORLARI 395
İnhisarlar İdareleri Hesabatının Divanı Muhasebatça Tetkik Edilip Edilmeyeceğinin

Tefsirine Dair 3/39 Numaralı Divanı Muhasebat Riyaseti Tezkeresi: 16.5.1928 395
Maliye Encümeni Mazbatası: 4.4.1932
Bütçe Encümeni Mazbatası: 25.10.1933
(Bak. Sayfa 537)
— XXIX —
Afyondan İstihsal Olunan Uyuşturucu Maddeler İnhisarı hakkında 1/24 Numaralı kanun
lâyihası 397
Esbabı Mucibe : 23.3.1931
(Bk. Aşağıdaki kanun)
Uyuşturucu Maddeler İnhisarı hakkında 1 /699 Numaralı kanun lâyihası: — 398
Esbabı Mucibe: 16.5.1933
Kabul tarihi: 31.5.1933
Kanun No. 2253
(Uyuşturucu maddeler inhisarı hakkında kanun)
Devlet Demiryolları ve Umumi İdaresinin 1927 Mali Senesi Bilanço ve Hesabı Katisi
hakkında Rapor 400
Mukaddeme: 7.6.1931
Kanun no. 2118
(Devlet Demiryolları ve Limanları Umumi İdaresinin 1927 mali senesi hesabı kati
.kanunu)
Devlet Demiryolları ve Limanları İdaresinin 1928 senesi Hesabı Katisi hakkında 1 /360 no.lu
kanun lâyihası: 22.5.1932 : 403

Kanun no: 2119
(Devlet Demiryolları ve Limanları Umumî İdaresinin 1928 mali senesi Hesabı Kati
Kanunu)
Devlet Demiryolları 1932 Bütçesi 403
İzmir mebusu Halil Beyin, Gümrük Tarife Kanununa Müzeyyel 2/19 no.lu Kanun Teklifi . . 405
İktisat Encümeni Mazbatası: 19.10.1931
Kazanç Vergisi hakkında 1/173 no.lu kanun lâyihası : .408
Kabul tarihi: 22.3.1934 Kanun no: 2395
(Kazanç Vergisi Kanunu)
Tekirdağ Mebusu Cemil Bey ve 32 Arkadaşının 1605 no.lu Kanuna Müzeyyel 2/18 no.lu
Kanun Teklifi: 28.11.1931 413
Kanun no: 2366
(1499 no.lu Gümrük Tarifesi Kanununun 5. maddesinin 14. fıkrasına zeyledilen 1605
no.lu kanuna müzeyyel kanun)
Müzayede, Münakaşa ve İthalat Kanununa Müzeyyel 1 /344 Numaralı Kanun Lâyihası 414
Kabul Tarihi: 27.11.1933
Kanun No. 2338
— XXX —
(22 Nisan 1341 tarih ve 661 no.lu Müzayede, Münakaşa ve İhalât Kanununa Müzeyyel
kanun)
Hususi Hastaneler hakkında 1 /400 Numaralı kanun lâyihası 415
Kanun No. 2219
(Hususi Hastaneler Kanunu)
Yapı ve Yollar hakkında 1 /395 Numaralı kanun lâyihası 415
Kanun No. 2290
(Belediye Yapı ve Yollar Kanunu)
Gümrük Tarife Kanununa Merbut tarifede gösterilen Gümrük Resimlerinin Tadili hakkın-
da 1 /407, Gümrük Tarifesi Kanununa Bağlı Tarifenin 465 ve 466 ncı Numaralarının Değiş-
tirilmesi hakkında 1 /688 Numaralı Kanun Lâyihası ve Gümrük Tarife Kanunu ve Merbutu
İthalat Umumi Tarifesinin Değiştirilmesi hakkında 1 / 714 Numaralı kanun lâyihası 416
Kanun No: 2255
(1 Haziran 1929 tarih ve 1499 no.lu Gümrük Tarife Kanununu değiştiren Kanun)
Gümrük Tarife Kanununa bağlı tarifenin 465 ve 466 ncı maddelerinin değiştirilmesi
hakkında 1 /668 Numaralı kanun layihası: 7.5.1933 416
(Yukarıdaki kanun)
Gümrük Tarife Kanununun ve Merbutu İthalât Umumi Tarifesinin Değiştirilmesi hakkında
1 /714 numaralı kanun lâyihası: 23.5.1933 417
Gümrük Kanunu Muhtelit Encümeni Mazbatası: 31.5.1933
Kabul tarihi: 31^.5.1933
Kanun no. 2256
(1 Haziran 1929 tarih ve 1499 no.lu Gümrük Tarife Kanununu değiştiren 31 Mayıs 1933
tarihli kanuna eklenen kanun)
Mevcut Su işleri Taahhüdatının bitirilmesi için bono çıkarılmasına izin verilmesi hakkında
1/452 numaralı kanun lâyihası: 418
Kanun no: 2317
(Çubuk Barajı ve Bursa Ovası Islahat ve inşaat işleri için bono çıkarılması hakkında
kanun)
Türk Parası Kıymetini Koruma Kanununa Müzeyyel 1 /458 Numaralı kanun layihası 419
Maliye Encümeni Mazbatası 9.1.1933
— XXXI —

Kanun no: 2100
(Türk parasının kıymetini koruma hakkındaki 20 Şubat 1930 ve 1567 no.lu kanuna
müzeyyel kanun)
Esaretin Meni hakkındaki Mukavelenin tasdikına dair 1 /467 Numaralı kanun lâyihası 420
Kanun No: 2273
(Esaretin men'i hakkındaki 25 Mayıs 1926 tarihli mukaveleye iltihakımıza dair kanun)
1932 senesi Muvazenei Umumiye Kanununun 21 inci maddesinin tefsirine dair 3/263
numaralı Başvekâlet tezkeresi 31.10.1932 420
İkramiyeli dahili istikraz aktine salâhiyet verilmesi hakkında 1 /484 numaralı kanun
lâyihası 422
Kanun No: 2094
(İkramiyeli dahili istikraz akdine dair kanun)
Lâhey Beynelmilel Afyon Mukavelenamesi ve munzam protokolü ile Cenevre mukavele
ve protokollarına iltihak hakkında 1 /491 numaralı kanun lâyihası 422
Düyunu Umumiye 1932 senesi Bütçesine 1.050.000 liralık Fevkalâde Tahsisat konulmasına
dair 1 /496 numaralı kanun lâyihası 423
Kabul Tarihi: 15.-4.1933
Kanun No. 2146
(Hazinenin kefaleti dolayısile ödenen borçlar karşılığı olmak üzere 1932 mali senesi
Düyunu Umumiye bütçesine fevkalâde tahsisat konulmasına dair kanun)
Türkiye Havayolları İdaresi Hakkında 1 /3499 Numaralı kanun lâyihası 424
Esbabı Mucibe : 12.1.1933
Kanun No: 2186
(Hava Yollan devlet işletme idaresi teşkilâtı hakkında kanun)
Hükümetçe verilmiş olan imtiyazlara müteallik mukavelelerde yazılı vergi ve resim muafi-
yetlerinin meriyeti hakkında 1/501 numaralı kanun lâyihası 425
Nafıa Encümeni Mazbatası: 19.3.1933
Heyeti Umumiye Karar No: 746
(25 Haziran 1932 tarihli ve 2025 no.lu kanunun neşrinden mukaddem Hükümetçe
verilmiş olan imtiyazlara müteallik mukavelelerde yazılı vergi ve resim muafiyetle-
rine dair H. U. kararı)
— XXXII —
Askeri fabrikalar Umum Müdürlüğüne mütedavil sermaye verilmesine dair olan kanuna
müzeyyel 1/519 numaralı kanun lâyihası ve/692 numaralı kanun lâyihası ve 1/692
numaralı kanun lâyihası 430
İktisat Encümeni Mazbatası 25.4.1933
A
Kanun no. 2236
(Askeri fabrikalar Umum Müdürlüğüne mütedavil sermaye verilmesine dair 2013
no.lu kanuna müzeyyel kanun)
Askerî fabrikalar umum müdürlüğüne mütedavil sermaye verilmesine dair olan kanuna
müzeyyel 1 /622 no. lu kanun lâyihası 431
(Bk. Yukarıdaki kanun)
Harp gemilerinin tamiri için yaptırılacak liman ve tersane hakkında 1^525 no.lu kanun
lâyihası 432
Esbabı mucibe: 23.2.1933
Kanun No.: 2137
(Harp gemilerinin tamiri için Gölcük'te tamir limanı ve tersane yaptırılması hakkında
kanun)
Fevzipaşa-Ergani hattının Elâzize bağlanması hakkında 1 /546 no.lu kanun lâyihası 433
Kanun no: 2135
(Elâziz şube hattının inşasına dair kanun)
Mevduatı koruma hakkında 1 /552 no.lu kanun lâyihası 434
Kanun no: 2243
(Mevduatı Koruma Kanunu)
Madeni ufaklık para basılması hakkında 1 /550 no.lu kanun lâyihası 438
Kabul Tarihi : 3.6.1933
Kanun no: 2357
(Madenî ufaklık para kanunu)
İstanbul Türk Anonim,Su Şirketi imtiyazı ile tesisatının satın alınmasına dair 1 /563 numaralı
kanun lâyihası ...; 442
Esbabı Mucibe: 15 Mart 1933
* -i. .
Nafia Encümeni Mazbatası: 20 Mart 1933
»
— XXXIII —

Kanun no: 2198
(İstanbul Türk Anonim Su Şirketi imtiyazile tesisatının satın alınmasına dair kanun)
İsparta Mebusu Kemal Turan Bey ve 3 arkadaşının, Türkiye Afiyon Yetiştiriciler Satış Bir-
liği hakkındaki kanunun 1. muvakkat maddesinin 3. fıkrasının değiştirilmesi hakkında
2/67 numaralı kanun teklifi 442
%
İktisat Encümeni Mazbatası: 28 Mart 1933

İstatistik Umum Müdürlüğü Merkez Teşkilatı hakkında 1 /585 numaralı kanun layihası 442
Kanun no: 2203
(İstatistik Umum Müdürlüğü teşkilâtı hakkında kanun)
Kastamonu mebusu H. Fehmi Beyin verginin kolaylıkla alınması yollarına dair 2105 numa-
ralı kanun teklifile mükelleflere vergi karnesi verilmesi hakkında 1 /593 numaralı kanun
lâyihası .. v 443
(Bk. Mükelleflere Vergi cüzdanı verilmesi hakkında kanun)
Mükelleflere Vergi Karnesi Verilmesi hakkında 1 /593 numaralı kanun lâyihası 444
Esbabı Mucibe: 1 Nisan 1933
Kabul tarihi : 20.5.1933
Kanun no: 2184
(Mükelleflere vergi cüzdanı verilmesi hakkında kanun)
Hazineden taksitle gayrimenkul mal satın almış olanların taksit bedellerinin tecili hakkın-
daki kanunun birinci maddesinin değiştirilmesine dair 1 /596 numaralı kanun lâyihası 445
Kabul tarihi 25.5.1933
Kanun no: 2222
(1773 no.lu kanunu tadil eden kanun)
Türkiye Cumhuriyeti ile Yugoslavya Hükümeti arasında aktedilen Afyon İtilâfnamesinin
tasdiki hakkında 1 /591 numaralı kanun lâyihası 446
Kanun no: 2254
(Afyon ihracatı hakkında Türkiye ve Yugoslavya hükümetleri arasında imzalanan
itilafname'nin tasdikine dair kanun)
Altın ve Petrol Arama ve İşletme İdarelerinin Teşkiline Dair 1 /599 numaralı kanun lâyihası 447
Kanun no: 2189
(Altın ve Petrol arama ve işletme idareleri teşkiline dair kanun)
— XXXIV —
Deniz ve Hava Ticareti Umum Müdürlüğü ile İç Hatlar, Dış Hatlar ve Fabrikalar ve Havuz-
lar Teşkilatı Hakkında 1 /601 numaralı kanun lâyihası 448
Kanun no: 2248
(Denizyolları ve A . K . A . Y . İşletmeleri ile fabrika ve havuzlar teşkilatı hakkında kanun)
Muntazam Posta Seferleri Hakkında 1 /600 numaralı kanun lâyihası 449
Esbabı Mucibe : 3 Nisan 1933
Kanun no: 2239
(Denizyolları İşletme Kanunu)
Belediye Teşkilâtı olan yerlerdeki muhtarlıklarla ihtiyar heyetlerinin kaldırılması hakkında
1 /603 numaralı kanun lâyihası 451
Kanun no: 2295
Dahiliye Encümeni Mazbatası: 10 Mayıs 1933
(Belediye teşkilâtı olan yerlerde muhtar ve ihtiyar heyetlerinin lâğvı hakkında
kanun)
Ticaret Mukavelesi veya Modüs Vivendi Akdetmeyen Devletler ülkesinden Türkiye'ye
yapılacak ithalata memnuiyetler veya tahdit veyahut takyitler tatbikına dair olan kanuna
müzeyyel 1 /642 no.lu kanun lâyihası 452
Gümrük ve İnhisarlar Encümeni Mazbatası: 29.5.1933
Maliye Encümeni Mazbatası 30.5.1933
Kanun no: 2294
(Ticaret Mukavelesi veya Modüs Vivendi akdetmeyen devletler ülkesinden Türkiye'ye
yapılacak ithalâta memnuiyetler veya tahdit veyahut takyitler tatbikatına dair olan
22 Temmuz 1931 tarih ve 1873 no.lu kanuna müzeyyel kanun)
1 /623 numaralı Sümerbank Kanunu layihası 454
İktisat Encümeni Mazbatası 20.5.1933
Kabul Tarihi 3.6.1933
Kanun no: 2262
(Sümer Bank Kanunu)
— XXXV —
Hükümetin Teklifi (Sümerbank kanun lâyihası) .... 457

İktisat Encümeninin tadili
Bütçe Encümeninin tadili
Teşviki Sanayi Kanununa Müzeyyel 1 /629 numaralı kanun lâyihası 462
Kanun no: 2261
Maliye Encümeni Mazbatası: 20 Mayıs 1933
(28 Mayıs 1927 tarih ve 1055 no. lu teşviki sanayi kanununa müzeyyel kanun)
Posta, telgraf ve telefon umumi idaresinin teşkilâtı hakkında 1 /622 numaralı kanun lâyihası 464
Kabul Tarihi : 23.5.1933
Kanun no: 2208
(Posta, Telgraf ve Telefon İdaresi teşkilâtı hakkında kanun)
Kaçakçılığın Men ve Takibi Hakkındaki Kanuna Müzeyyel 1 /643 numaralı kanun lâyihası . . 465
Esbabı Mucibe: 25 Nisan 1933 , .
Kanun no : 2278
(1918 sayılı kanuna eklenen kaçakçılığın men ve takibi hakkında kanun)

Samsun Sahil Demiryolunun Hükümetçe Satın Alınmasına ve bunun için Maliye Vekâleti
1932 senesi bütçesinde 130.000 liralık münakale yapılmasına dair 1 /692 no.lu kanun
lâyihası ! 465
Nafia Encümeni Mazbatası: 7.5.1933
Kanun no: 2215 '
(Samsun Sahil Demiryollarının Devlete maledilmesine ve Devlet Demiryolları ve

Limanları İşletme Umum Müdürlüğünce işletilmesine dair kanun)
Samsun Sahil Demiryolları 1933 Senesi bütçesi hakkında 1 /686 numaralı kanun lâyihası . . 466
Esbabı Mucibe: 14 Mayıs 1933
Sivas-Erzurum Hattı ile Malatya'dan Başlıyarak Divriki Civarında bu hatla birleşecek iltisak
hattının yaptırılması hakkında 1/641 no.lu kanun lâyihası 467
Nafıa Encümeni Mazbatası 7.5.1933
Bütçe Encümeni Mazbatası : 14.5.1933
Kabul tarihi; 20.5.1933
Kanun no: 2200
(Sivas-Erzurum hattı ile Malatya'dan başlayarak Divriki civarında bu hatla birleşecek
iltisak hattının inşalarına dair kanun)
— XXXVI —
Kati Ticaret Muahedeleri Akti için müzakereye başlanmış veya başlanacak devletlerle
muvakkat ticari itilâflar akti hakkındaki 1679 numaralı kanunu muaddil kanuna müzeyyel
1 /653 numaralı kanun lâyihası 468
Kanun no: 2258
(Kat'i ticaret muahedeleri akdi için müzakereye başlanmış veya başlanacak devletlerle
muvakkat ticarî itilâflar akdi hakkındaki 1679 no.lu kanunu muaddil 1997 no. lu kanuna
müzeyyel kanun)
Askeri TayinatveYem kanununun 1 inci maddesine müzeyyel 1 /644 numaralı kanun

lâyihası 469
Milli Müdafaa Encümeni Mazbatası: 8.5.1933
Kanun no: 2247
(12 Eylül 1330 tarihli askerî tayinat ve yem kanununun bazı maddelerinin tâdili
hakkında kanun)
Filyos—Ereğli Hattı ile Ereğli Limanının yapılması hakkında 1 /661 no.lu kanun lâyihası 470
Nafıa Encümeni mazbatası: 11.5.1933
Bütçe Encümeni'mazbatası: 18.5.1933
Kanun no: 2214
(Filyos—Ereğli hattı ile Ereğli Limanının inşasına dair kanun)
Belediye Bankası Hakkında 1 /660 numaralı kanun lâyihası 471
Esbabı Mucibe : 3 Mayıs 1933
Bütçe Encümeni Mazbatası : 7.5.1933
Kanun no: 2301
(Belediyeler Bankası hakkında kanun)
Cumhuriyet Merkez Bankası Kanununun 14 üncü ve 40 ıncı maddelerinin değiştirilmesi

hakkında 1 /667 numaralı kanun lâyihası 472

Kanun no: 2315
(Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası hakkındaki 1715 sayı ve 11 Haziran 1930

tarihli kanunun iki maddesinin tadili hakkında kanun)
— XXXVII —
İstanbul Belediyesine Bağlı Sular İdaresi teşkili hakkında 1 /696 numaralı kanun lâyihası . . . 472
Kabul tarihi: 27.5.1933,
Kanun no: 2226
(İstanbul Belediyesine Bağlı Sular İdaresi teşkili hakkında kanun)

Türkiye'de Türk Vatandaşlarına Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler hakkındaki kanunun
bazı hükümlerinin değiştirilmesine dair 1 /698 numaralı kanun lâyihası 474
Kanun no:2249
(Türkiye'de Türk Vatandaşlarına tahsis edilen sanat ve hizmetler hakkındaki 207 sayılı
kanunun bazı hükümlerini değiştiren kanun)
Hazine alacağı olarak muhtelif hesaplara kaydolunan paralardan bazılarının tasfiye ve
terkinine dair 1 /695 numaralı kanun lâyihası 474
Kanun no: 2266
(1929 senesi sonuna kadar Hazine alacağı olarak muhtelif hesaplara kayıt olunan para-
lardan bazılarının tasfiye ve terkinine dair kanun)
Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Osmanlı Umum Borçları Hâmilleri arasındaimza edilen
itilâfname ve ilişiklerinin tasdikine dair 1 /703 numaralı kanun lâyihası: 476
t
Kanun no: 2234
(Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Osmanlı Düyunu Umumiyesi hâmillerinin mü-
messilleri arasında 22 Nisan 1933 tarihinde imza edilen itilâfname ve merbutlarının
tasdikına dair kanun)
Ziraat Bankasınca Yapılacak Silo ve Ambarlar Hakkında 1 /710 numaralı kanun lâyihası . . 481
Ziraat Encümeni Mazbatası: 29.5.1933
Kanun no: 2303
(Silo ve anbarlar hakkında kanun)
Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü Hakkında 1 /715 numaralı kanun lâyihası 482
Kanun no: 2291
(Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü kanunu)
— XXXVIII —
11 Nisan 1334 tarihli Gümrük Kanununa Müzeyyel 1 /723 numaralı kanun lâyihası 483
Gümrük Kanunu Muvakkat Encümeni Mazbatası : 31.5.1933
Kanun no: 2256
(1 Haziran 1929 tarih ve 1499 no.lu gümrük tarife kanununu değiştiren 31 Mayıs 1933
tarihli kanuna eklenen kanun)
İzmir Rıhtım Şirketinin imtiyazı ile tesisatının satın alınması hakkında 1 /733 numaralı
kanun l â y i h a s ı . , . . 483
Kanun no: 2309
(İzmir Rıhtım Şirketinin imtiyazı ile tesisatının satın alınmasına dair kanun)
Muallim maaşları için vilâyetlere yapılacak ikraz hakkında 1 /735 numaralı kanun lâyihası 484
Kabul tarihi: 12.6^1933
Kanun no: 2312
(Muallim Maaşları İçin Vilayetlere ikraz yapılması hakkında kanun)

Cenup demiryollarının işletilmesine ait itilâfnamenin imzasına salâhiyet verilmesi

Kanun no: 2285
(Cenup demiryollarının işletilmesine ait itilâfnamesinin imzasına salâhiyet verildiğine
dair kanun)
Çubuk Barajı ve Bursa Ovası ıslahat ve inşaat işleri için bono çıkarılması hakkında 1 /737
numaralı kanun layihası 486
Kanun no: 2317
(Çubuk Barajı ve Bursa Ovası ıslahat ve inşaat işleri için bono çıkarılması hakkında
kanun)
Ödünç Para Verme İşleri, Halk Bankası ve Sandıkları hakkında 1 /738 numaralı kanun
lâyihaları 486

Adliye ve İktisat Encümenlerinden Mürekkep Muhtelit Encümen Mazbatası: 4.6.1933
Kanun no: 2279

— XXXIX —
(Ödünç Para verme kanunu)

Kanun no: 2284
(Halk Bankası ve Halk Sandıkları Kanunu)
Adliye ve İktisat Encümenlerinden Mürekkep Muhtelit Encümen Mazbatası :
5.6.1933 '...: 489
Adliye ve İktisat Encümenlerinden Mürekkep Muhtelit Encümen Mazbatası: 6.6.1933
Uyuşturucu Maddelerin Murakabesi hakkında 1 /741 numaralı kanun lâyihası 490

Kanun no: 2313
(Uyuşturucu maddelerin murakabesi hakkında kanun)
Hayvan hırsızlığının önüne geçilmesi hakkındaki kanunun bazı maddelerinin değiş-
tirilmesine dair 1 /747 numaralı kanun lâyihası 493
Esbabı Mucibe : 5 Haziran 1933
Osmanlı Bankası imtiyaz müddetinin uzatılması hakkında 1 /745 numaralı kanun lâyihası . . 493
Esbabı Mucibe: 6 Haziran 1933
Kanun no: 2292
(Osmanlı Bankasının imtiyaz müddetinin temdidi hakkında kanun)

Ecnebi memleketlerde tütün satmak için bir limitet şirket teşkili hakkında 1 [783 numaralı
kanun lâyihası 495
Mucip Sebepler: 22 Teşrinievvel 1933

Kanun no: 2359
(Ecnebî memleketlerde sigara ve tütün satmak için bir limitet şirket teşkili hakkında
kanun)
Köy kanununun 20 ve 30 uncu maddelerinin değiştirilmesi hakkında 1 /784 numaralı kanun

lâyihası 496
Esbabı Mucibe: 25 Teşrinievvel 1933
Kanun no:2329
(442 sayılı Köy kanununun 20. ve 30. maddelerinin değiştirilmesine dair kanun)
Şark mıntakaları dahilinde muhtaç zürraa tevzi edilecek araziye dair olan kanunun 4
üncü maddesinin tefsiri hakkında Başvekalet tezkeresi 497
— XL —
Esbabı Mucibe : 5 Kânunuevvel 1933

Karar no: 200
Ekleri (I, II, III ve IV)
I. Bazı Eşhasın Şark menatıkından Garp vilayetlerine nakillerine dair kanun 497
Kabul tarihi : 19 Haziran 1927
Kanun no:1097
(Şark mıntakaları dahilinde muhtaç zürraa tevzi edilecek araziye dair olan kanunun 4.
maddesinin tefsiri)
II. Bazı eşhasın Şark menatıkından Garp vilayetlerine nakilleri hakkındaki kanun
hükmünün ref'ine dair 1 /26 numaralı kanun lâyihası 498
t
Esbabı Mucibe : 30 Teşrinisani 1927
III. Şark menatıkı dahilinde muhtaç zürraa tevzi edilecek araziye dair 1 /523 numaralı
IV. Şark menatıkı dahilinde muhtaç zürraa tevzi edilecek araziye dair kanun 499
Kabul tarihi: 2 Haziran 1929
Kanun no: 1505
Anadolu'da Bir Trotil Fabrikası yapılması hakkında 1 /818 numaralı kanun lâyihası 499
Esbabı Mucibe : 10 Kânunu evvel 1933
Kanun no: 2370
(Memleketimizde bir trotil fabrikası kurulması hakkında kanun)
Muhasebei Umumiye Kanununa müzeyyel 1 /824 numaralı kanun lâyihası 500
Esbabı Mucibe: 16 Kânunuevvel 1933
Kanun no: 2518
(1050 no'lu Muhasebei Umumiye Kanununa müzeyyel kanun)

Ekmeklerden Alınacak Resim hakkında 1 /880 numaralı kanun lâyihası 503
Dahili İstihlâk Vergisi hakkındaki kanunun 2'nci maddesinin değiştirilmesine dair 1/881
Kanun no: 2414
— XII —
(Dahili İstihlâk vergisi hakkındaki 1718 no.lu kanunu muaddil kanun)

Mayi Madeni Mahrukat ve Madeni Yağlar İnhisarı hakkında 1 /882 numaralı kanun lâyihası . 505
Mucip Sebepler: 1 Mart 1934
İktisat Encümeni Mazbatası: 28 Nisan 1934
Bütçe Encümeni Mazbatası: 16 Mayıs 1934
Bina Vergisi Kanununun 3 üncü Maddesinin 7 inci fıkrasının değiştirilmesi hakkında 1/883
Kanun no: 2413
(Bina Vergisi kanununun 3. maddesinin 7 no.lu fıkrasının tadili hakkında kanun)
Elektrik İstihlâk Resmi hakkında 1 /884 numaralı kanun laâyihası 508

İktisat Encümeni Mazbatası: 4 Haziran 1934
Maliye Encümeni Mazbatası: 21 Nisan 1934
Kanun no:2442
(22Temmuz 1931 tarih ve 1871 no'.lu kanunun ikinci maddesinin tadili hakkında kanun)
İktisadi Buhran vergisi kanununa müzeyyel 1 /885 numaralı kanun lâyihası 510
Esbabı Mucibe : 1 Mart 1934

Kanun no: 2416
(İktisadî Buhran Vergisi Kanununa müzeyyel kanun)
Vergi Bakayasının Tasfiyesi ve Mükelleflere Bazı Kolaylıklar gösterilmesi hakkında 1 /886

numaralı kanunun lâyihası 511

Bütçe Encümeni Mazbatası: 21 Nisan 1934
Kanun no: 2566
(Vergi bakayasının tasfiyesine dair kanun)
Türkiye Cumhuriyeti ile Sosyalist Sovyet Cumhuriyetleri İttihadı Hükümetleri arasında

8 milyon Amerikan Dolarlık kredinin tahakkukuna dair akdolunan Protokolün tasdiki
hakkında 1 /890 no.lu kanun lâyihası : 513
Türkiye Cumhuriyeti ile Sosyalist Sovyet Cumhuriyetleri İttihadı Hükümetleri arasında

Sekiz Milyon Amerikan Dolarlık Kredinin tahakkukuna dair protokol 514
Munzam Zabıtname: 516

— XLII —
•
Kanun no: 2434
(Türkiye Cumhuriyeti ile Sosyalist Sovyet Cumhuriyetleri İttihadı Hükümetleri arasın-
da Sekiz milyon Amerikan dolarlık kredinin tahakkukuna dair protokolün tasdiki
hakkında kanun)
Dahili İstihlâk Vergisi Hakkındaki Kanunun I inci maddesinin değiştirilmesi hakkında
1/892 numaralı kanun lâyihası 516
• Esbabı Mucibe: 11 Mart 1934
Kanun no: 2427
(Dahili istihlâk vergisi kanununun 29 mayıs 1932 tarih ve 1994 no'lu kanun ile
değiştirilen birinci maddesi yerine kaim kanun)
Muamele Vergisi Hakkında 1/916 numaralı kanun lâyihası 519
Muvakkat Encümen Mazbatası: 29 Nisan 1934
Kabul tarihi: 10 5.1934
Kanun no: 2430
(Muamele Vergisi Kanunu)
Divanı Muhasebatın Teşkilat ve vazifelerine dair ihzar edilen lâyihanın takdim kılındığı
hakkında 3/38 numaralı Divanı Muhasebat Reisliği tezkeresi 521
Esbabı Mucibe: 6 Şubat 1926
Maliye Encümeni Mazbatası: 21 Mart 1934
Kanun no: 2514
(Divanı Muhasebat kanunu)
1 /597 sayılı müzayede ve münakaşa kanunu lâyihası 523
Kanun no: 2490
(Artırma, Eksiltme ve İhale Kanunu)
Umumi Nüfus Sayımı Hakkında 1 /927 numaralı kanun lâyihası ... 523
Kanun no: 2465
(Umumi Nüfus Sayımı hakkında kanun)
Çubuk Barajı İnşaatının İkmali ve Ankara Şehri Suyunun bu barajdan temini hakkında 1 /944
Kanun no: 2511
(Çubuk Barajı inşaatının ikmali ve Ankara şehri suyunun bu barajdan temini hakkında
kanun)
— XL1II —
Satın alınan Aydın ve Şuabatı Demiryollarının tesellüm ve tasfiyesine ve işletme muamelâtı-

na dair 1 /215 no. lu kanun lâyihası 525
Kanun no: 2754
(Aydın demiryollarının satın alınmasına dair mukavelenin tasdiki hakkında kanun)
Muvazene Vergisi Kanununun 10 uncu maddesinde yazılı müddetin bir sene daha uzatılma-
sına dair 1 /919 numaralı kanun lâyihası 525
Esbabı mucibe : 21 Nisan 1934
Kanun no: 2417
(Muvazene Vergisi kanunununun 10. maddesinde yazılı müddetin on sene daha
uzatılmasına ve birinci maddesinin tadiline dair kanun)
Dahili İstihlâk Vergisi hakkındaki kanunun I inci maddesinin değiştirilmesi hakkında 1 /892
no.lu kanun lâyihası . 525
Kanun no: 2427
(Dahili istihlâk vergisi kanununun 29 mayıs 1932 tarih ve 1994 no.lu kanun ile değişti-
rilen birinci maddesi yerine kaim kanun)
1 /335 no.lu İskan kanunu lâyihası 526
İskan Kanunu Muvakkat Encümen mazbatası: 27 Mayıs 1934
Kanun no: 2510
(İskân Kanunu)
İktisat Vekâleti teşkilât ve vazifeleri hakkında 1 /978 nolu kanun lâyihası 530
Bütçe Encümeni mazbatası: 23 Mayıs 1934
Kanun no: 2450
(İktisat Vekâleti teşkilât ve vazifeleri hakkında kanun)
Nafia Vekâleti Merkez ve Taşra Teşkilâtı hakkında 1/979 numaralı kanun lâyihası 531
Nafia Encümeni mazbatası : 22 Mayıs 1934
Kanun no: 2443
t
(Nafia Vekâletinin teşkilât ve vazifelerine dair kanun)
Ekiciden Tütün Alma hakkında 1 /996 numaralı kanun lâyihası 533
Kanun no: 2506
I
— XLIV —
(Ekiciden tütün alma kanunu)

Manisa Mebusu Refik Şevket Beyin Köy Kanununun 17'inci maddesine bir fıkra ilâvesine ve
21 inci maddesinin değiştirilmesine dair 2/88 numaralı kanun teklifi 535
Esbabı Mucibe : 16 Teşrinisani 1933

Adliye Encümeni Mazbatası: 13 Mayıs 1934
Kanun no:
(Köy kanununun 16, 19, 21 inci maddelerini değiştiren kanun)
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası hakkındaki kanunun 2315 sayılı kanunla değiştirilen
40. maddesinin tadiline dair kanun lâyihası 536

İktisat Encümeni Mazbatası: 21 Mayıs 1935
Kanun no:2748
(Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası hakkındaki 11 Haziran 1930 tarih ve 1715 no.lu
kanunun 12.6.1933 tarih ve 23165 no.lu kanunla tadil edilmiş olan 40. maddesinin
yeniden tadiline dair kanun)
İnhisar idareleri hesabatının Divanı Muhasebatça tetkik edilip edilmeyeceğinin tefsirine
dair 3/39 numaralı Divanı Muhasebat Riyaseti tezkeresi: 16 Mayıs 1928 . 537
Maliye Encümeni mazbatası: 4 Nisan 1932

Bütçe Encümeni mazbatası : 25 Teşrinisani 1933
Divanı Muhasebat Ençümeni mazbatası: 27 Mayıs 1934
Kanun no: 2504
(Hükümetçe idare edilen inhisarların 1660 no. lu kanunun mer'iyetinden evvelki
seneler muamelâtına ait kat'i hesapları ve blançoları hakkında kanun)
Satın alınan Aydın ve Şuabatı demiryollarının tesellüm ve tasfiyesine ve işletme muamelâtına
dair kanun lâyihası >..'. 542
Esbabı Mucibesi: 20 Mayıs 1934

Kanun no: 2745
Madeni Ufaklık Para Basılması hakkındaki kanuna müzeyyel 1 /1014 numaralı kanun
lâyihası 542

Kanun no: 2461
(Madeni ufaklık para hakkındaki 3 Haziran 1933 tarih ve 2257 no.lu kanunun bazı
maddelerinin tadiline ve bu kanuna bir madde ilâvesine dair kanun)
_ XLV —
Buğdayı Koruma hakkında 1 /1019 numaralı kanun lâyihası 543
Muhtelit Encümen Mazbatası: 25 Mayıs 1934
Kanun no: 2466
(Buğdayı Koruma Karşılığı Kanunu)
Tütün ve Müskirattan Alınacak Müdafaa Vergisi hakkında 1 /1025 numaralı kanun lâyihası . 545
^ Kanun no: 2460
(Tütün ve müskirattan alınacak Müdafaa Vergisi hakkında kanun)
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanununun'8 inci maddesine bir fıkra eklenmesi
Kanun no: 2462
(Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası hakkındaki 11 Haziran 1930 tarih ve 1715 no.lu
kanunun 8. maddesine bir fıkra ilâvesine dair kanun)
Mevduatı koruma kanunununun 8 inci maddesine bir fıkra eklenmesine dair 1 /1039

Muhtelit Encümen Mazbatası : 25 Mayıs 1934
Kanun no: 2457
(Mevduatı Koruma Kanununun 8. maddesine bir fıkra ilâvesine dair kanun)
Sivas-Erzurum Hattını İnşa için dahili istikraz aktine dair 1 /1043 nolu kanun lâyihası 546
Kanun no: 2463
(Sivas-Erzurum hattını inşa için dahili istikraz aktine dair kanun) ^

Çiftçiler hakkında kredi kooperatifleri teşkiline dair 1 /190 no.lu kanun lâyihası 547
Kanun no: 2836
(Tarım Kredi kooperatifleri kanunu)
İstanbul mebusu Hamdi Mustafa ve Hayrullah Beylerin lâstikten yapılan ayakkabıların

beher çiftinden 100 kuruş istihlâk resmi alınması hakkında /115 numaralı kanun teklifi . . 548
— XLVI —
Maliye Encümeni mazbatası: 18 Haziran 1934
Kanun no: 2546
(Bazı maddelerden alınacak istihlâk vergisine ait 2458 sayılı kanunun birinci maddesinin
(B) fıkrasının tadiline ve bu kanuna bazı hükümlerin ilâvesine dair kanun)
İzmir-Kasaba ve Temdidi Demiryollarının satın alınmasına dair olan mukavelanamenin

tasdiki hakkında 1 /1063 numaralı kanun lâyihası 549

•
Kanun no: 2488

(Satın alınan İzmir-Kasaba ve temdidi hattının tesellümü ve tasfiyesi ve işletmesi
muamelâtına ait kanun)
1337, 1338 ve 1339 seneleri Hazine hesabı katileri hakkında 1 /73, 74, 75 numaralı kanun
lâyihaları 549
1337 senesi Hazine hesabı umumisi: 31 Kanunuevvel 1340
Bütçe Encümeni mazbatası: 4 Temmuz 1934
Kanun no: 25868, 2569, 2570
(1337, 1338 ve 1339 seneleri hesabı kat'i kanunları)
Devlet Memurları Aylıklarının Tevhid ve Teadülü hakkındaki kanunun "Tayin ve Terfia"

dair olan bazı hükümlerinin tefsiri hakkında Başvekâlet tezkeresi 26 Teşrinievvel 1934 . . . 550
Bütçe Encümeni Mazbatası: 15 Birinci Kânun 1934
Kabul tarihi: 20.1.2.1934
Kanun no: 207
(Devlet memurları aylıklarının tevhid ve teadülüne dair 1452 sayılı kanunun 5. madde-
sinin son fıkrasının tadili hakkındaki kanunun tefsiri)
Gizli Nüfusların Yazımı Hakkındaki Kanunun müddetinin uzatılmasına daîr 1/1129 no.lu
Mucip Sebepler: 3 İkinci Teşrin 1934
Kanun no: 2649
(Gizli nüfusların yazımı hakkındaki 15.7,1934 tarih ve 2576 sayılı kanunun 1 . v e 8 .
maddesindeki müddetlerin uzatılması hakkında kanun)
Sivas-Erzurum Hattını inşa için dahili istikraz akdine dair kanunun 1 nci maddesine bir
fıkra ilâvesi hakkında 1 /1151 nolu kanun lâyihası 552
Esbabı Mucibe: 28 İkinci Teşrin 1934

Kanun no: 2614
— XLVII —
(Sivas-Erzurum hattını inşa için dahili istikraz akdine dair 28.5.1934 tarih ve 2463
no.lu kanunun 1. maddesine bir fıkra ilâvesi hakkında kanun)
\
Adapazarı Türk Ticaret Bankasının tezyid olunan sermayesine Hazinenin iştiraki hakkında
İktisad Encümeni mazbatası
Bütçe Encümeni mazbatası: 15 Birinci Kânun 1934
Kanun no: 2628
(Adapazarı Türk Ticaret Bankasının tezyid olunan sermayesine Hazinenin iştiraki
hakkında kanun)
Muamele Vergisi Kanununun 2 nci maddesinin (o) fıkrasının tefsiri hakkında Başvekâlet
tezkeresi: 19 İkinci Teşrin 1934 ..., 553
İktisat Encümeni mazbatası: 1 Birinci Kanun 1934
Karar no: 839
(Muamele Vergisi kanununun 2. maddesinin (0) fıkrasının tefsire muhtaç olmadığı
hakkında karar)
Muhtelif maddelerden alınacak istihlak vergisi hakkındaki kanunu muvakkat maddesile
2546 sayılı kanunun 3 üncü maddesinin tefsirine dair Başvekâlet tezkeresi (3/536)
19 İkinci Teşrin 1934 554
İktisat Encümeni mazbatası: 14 Birinci Kanun 1931
Bütçe Encümeni mazbatası: 15 Birinci Kanun 1934
Karar no: 209
(Muhtelif maddelerden alınacak istihlâk vergisi hakkındaki 2458 sayılı kanunun
muvakkat maddesile 2546 sayılı kanunun 3. maddesinin tefsiri)
Çekirge İstihbarat Ofisi kurulmasına dair olan 20 Mayıs 1926 tarihli mukaveleye daha üç yıl
müddetle iştirakimiz hakkında kanun lâyihası 555
Kanun no: 2652
(Çekirge Haberleşme Ofisini kuran 20 Mayıs 1926 tarihli bağlantının daha üç yıl
muteber elması için kanun)
1 /54 no.lu Kadastro ve Tahrir kanunu lâyihası 555
Maliye Encümeni mazbatası: 16 Mayıs 1934
Kanun no: 2613
(Kadastro ve Tapu Tahriri Kanunu)
— XLVIII —
Afyon Karahisar-Antalya demiryollarının inşasına dair olan kanuna Ek 1/1168 no.lu

kanun lâyihası - 556
Esbabı Mucibe: 6 Birinci Kânun 1934
Kanun no: 2611
(Afyon Karahisar-Antalya demiryolunun inşasına dair 2134 no.lu kanuna ek kanun)
Buğdayı Koruma karşılığı kanununun bazı maddelerinin değiştirilmesi ve kanuna ek-
lenen maddeler hakkında 1 /1170 no. lu Kanun lâyihası 557
Esbabı Mucibe: 8 Birinci Kânun 1934
Muvakkat Encümen mazbatası: 20 Birinci Kânun 1934
Kanun no: 2643
(Buğdayı Koruma karşılığı kanununun bazı maddelerinin değiştirilmesine dair kanun)
Muhacirlere ve muhtaç çiftçilere ödünç tohumluk ve yemeklik dağıtılması hakkında 1 /1181
no.lu kanun lâyihası 558
Kanunun Niçinleri: 15 Birinci Kânun 1934
Kabul târihi: 23.12 1934
Kanun no: 2661
(Muhacirlere ve muhtaç çiftçilere ödünç tohumluk ve yemeklik dağıtılması hakkında
kanun)
Ziraat Vekâleti müesseselerinde yetiştirilen her nevi fidan tohum ve üretme vasıtalarının
satılabilmesi ve bu gibi müesseselerden lüzum görülenlerin mütedavil sermaye ile idare
edilebilmesi hakkında 1 /1085 no .lu kanun lâyihası 558
Ziraat Encümeni mazbatası: 1 Temmuz 1934
Bütçe Encümeni mazbatası: 19 Birinci Kânun
Kanun no: 2654
(Ziraat Vekilliği müesseselerinde yetiştirilen üretme vasıtalarının satılabilmesi ve işler
sermaye ile idaresi hakkında kanun)
Türkiye Cumhuriyetile Amerika Birleşik Devletleri arasında 25 Birinci Teşrin 1939
tarihinde imza olunan ve her iki devlet vatandaşları mütekabil metalibinin tesviyesine
mütedair itilâfnamenin tasdiki hakkında 1 /1164 no. lu kanun lâyihası 560
Esbabı Mucibe : 20 Birinci Kânun 1934

Kanun no: 2670
(Türkiye Cumhuriyetile Amerika Birleşik Devletleri arasında 25.10.1934 tarihinde
imza olunan karşılıklı metalibin tesviyesine dair olan itilâfnamenin tasdiki hakkında
kanun)
Balya-Karaaydın madenlerine hariçten getirilecek gazolin maddesi için prim verilmesine

ve İktisat Vekaleti bütçesine tahsisat konulmasına dair 1 /1197 no.lu kanun lâyihası 561
— XLIX —
Mucib Sebepleri: 22 Birinci Kanun 1934

Bütçe Encümeni mazbatası : 23 Birinci Kanun 1934
Kanun no: 2668
(Balya Karaaydın Şirketi namına dışarıdan getirilecek gazolinin gümrük resminden ve

muamele vergisinden muafiyetine dair olan 21.12.1931 tarih ve 1895 sayılı kanun
hükmünün 1934 malî yılı sonuna kadar uzatılması hakkında kanun)
Türkiye Cumhuriyetile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri İttihadı arasında açılan 8 milyon

Dolarlık kredi muamelesine dair 1 /1194 no.lu kanun lâyihası 561
Bütçe Encümeni Mazbatası: 22 Birinci Kânun 1934

Kanun no: 2667
(Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri ittihadı tarafından Türkiye Cumhuriyetine açılan 8
milyon dolarlık krediye müteallik protokolün tasdiki hakkındaki 2434 no.lu kanuna
eklenen kanun)
İstanbul Rıhtım, Dok ve Antrepo Türk Anonim Şirketinin malları ile imtiyaz haklarının
satın alınmasına dair 1 /1199 no.lu kanun lâyihası 562
Hükümetin teklifi : 22 Bifinci kânun 1934

Bütçe Encümeni mazbatası : 22 Birinci Kânun 1934
Kanun no: 2665
(İstanbul Rıhtım Dok ve Antrepo Türk Anonim Şirketinin malları ile imtiyaz
haklarının satın alınmasına dair kanun)
İktisadi Buhran Vergisi kanunununun 3 üncü maddesinin 2 inci fıkrasının tefsirine dair 3/81
sayılı Başvekâlet tezkeresi: 21 Birinci Teşrin 1933 563
Karar no: 868
(İktisadî Buhran Vergisi kanununun 6 .maddesile Muvazene Vergisi kanununun 3.
maddesinin 2. fıkrası hakkında karar)
Teşviki Sanayi kanununa müzeyyel 2261 sayılı kanununun muvakkat maddesinin tefsiri
hakkında 3 /61 no. lu Başvekâlet tezkeresi: 22 Birinci Teşrin 1933 563
Bütçe Encümeni mazbatası: 24 Nisan 1935
Vasıtasız vergilere munzam kesirlerin tevhid ve nisbetlerinin tadiline dair olan 1454 sayılı
kanunun 6 ncı maddesinin tefsiri hakkında 3/88 no.lu Başvekâlet tezkeresi 563
11 Birinci Teşrin 1934

Karar no: 6869
(Vasıtasız vergilere munzam kesirlerin tevhid ve nisbetlerinin tadiline dair olan 1454
sayılı kanunun 6. maddesi hakkında karar)
Türk Parası kıymetini koruma kanununa ek 1 /27 no.lu kanun lâyihası 566
Bütçe Encümeni mazbatası: 30 Mart 1935
v
Kanun no: 2686 I
(Türk parasrkıymetini koruma kanununa müzeyyel kanun)
Köy kanununun 13 üncü maddesine ek 1 /32 Sayılı kanun lâyihası 566
Denizyolları işletmesine 10 senede 10 milyon liralık yeni vapur alma tahsisatı verilmesine
dair 1 /31 no.lu kanun lâyihası 566
Mucib sebepler lâyihası: 9 Mart 1935

İktisad Encümeni mazbatası: 21 Mart 1935
Kanun no: 2708
(Denizyolları ve A . K . A . Y . işletme idarelerinin yaptıracağı gemiler için 10 000 000
liralık tahsisat verilmesi hakkında kanun)
İktisadi Buhran Vergisi kanununa ekli 2416 sayılı kanunun değiştirilmesine dair 1 /64
no.lu kanun lâyihası 567
Mucip Sebepler: 23 Mart 1935

İktisad Encümeni mazbatası: 13 Nisan 1935
Bütçe Encümeni mazbatası 4 Mayıs 1935
Kanun no: 2728
(İktisadî Buhran Vergisi kanunununa müzeyyel 2416 sayılı kanunu değiştiren kanun)
Yabancı Devletlerle yapılacak muvakkat ticari itilâflara müteallik 2258 sayılı kanun
hükmünün uzatılmasına dair 1 /78 no.lu kanun lâyihası 570

İktisad Encümeni Mazbatası: 19 Mayıs 1935
Kanun no: 2759
(Kat'i ticaret muahedeleri akdi için müzakereye başlanmış veya başlanacak devletlerle
muvakkat ticarî itilaflar akdi hakkında 7 Haziran 1933 tarih ve 2258 sayılı kanunla
verilen selâhiyet müddetinin üç sene uzatılmasına dair kanun)
1 •
Kazanç vergisi kanununun bazı hükümlerinin değiştirilmesi hakkında 1 /181 no.lu kanun
lâyihası 571
Mucib sebepler: 30 Mart 1935
- LI —
Bütçe Encümeni mazbatası: 30 Nisan 1935

Kanun no: 2729
(Kazanç Vergisine dair olan 2395 sayılı kanuna ek kanun)
Buğdayı koruma karşılığı kanununun 2643 sayılı kanunla değiştirilen 9 uncu
maddesinin (B) fıkrasına ek 1/87 no. lu kanun lâyihası 573
Mucib Sebepler: 1 Nisan 1935

Kanun no: 28İ0
(Buğdayı Koruma karşılığı kanununun değiştiren 2643 sayılı kanunun birinci maddesile
değiştirilen 9. maddesinin B fıkrasına bir fıkra ilâvesine dair kanun)
Kazanç Vergisi hakkındaki 2395 sayılı kanunun bazı maddelerinin değiştirilmesine dair 1 /94
no.lu kanun lâyihası * 574
Mucib Sebebler: 3 Nisan 1935
Kanun no: 2751
(2395 sayılı Kazanç Vergisi kanununun bazı hükümlerini değiştiren kanun)
Bazı maddelerden istihlâk vergisi alınmasına dair 1 /93 no.lu kanun lâyihası 578
Mucib Sebepler: 3 Nisan 1935
İktisad Encümeni Mazbatası: 25 Nisan 1935
Kabul tarih*: 27.5.1935
Kanun no: 2731
(Bazı maddelerden istihlâk vergisi alınması hakkında kanun)
Çimentodan istihlâk resminin kaldırılması hakkında (1 /148) no. lu kanun lâyihası» 580
Mucib Sebepler : 27 Nisan 1935
İktisad Encümeni mazbatası: 4 Mayıs 1935
Kanun no: 2731
(Bazı maddelerden istihlâk vergisi alınması hakkında kanun)
Amortisman Sandığı hakkında 1 /140 no.lu kanun lâyihası 581
Maliye Encümeni Mazbatası: 6 Mayıs 1935
Bütçe Encümeni Mazbatası: 10 Haziran 1935
Kanun no: 2794
— LII -
(Amortisman Sandığı hakkında kanun)

v
Zirai Satış Kooperatif ve Birlikleri hakkında (1 /153) no.lu kanun lâyihası 582

Kanun no: 2834
(Tarım Satış Kooperatifleri ve Birlikleri hakkında kanun)
Türkiye ile Almanya Arasında Aktolunan Ticaret mukavelenamesine ek olarak 15 Mayıs
1935 tarihinde imzalanan anlaşmanın tasdikine dair (1 /160) no.lu kanun lâyihası . . . 585

İktisat Encümeni mazbatası : 22 Mayıs 1935
Kanun no: 2775
(Türkiye ile Almanya arasında mün'akid 26 Mayıs 1930 tarihli ticaret mukavelesine
zeylen 15 Nisan 1935 tarihinde imzalanan ikinci anlaşmanın tasdikine dair kanun)
Gümrük ve İnhisarlar Vekâleti (1 /104) no. lu vazife ve kurum kanun lâyihası 586
Projenin Mucib Sebebleri: 9 Mayıs 1935

Kanun no: 2825
(Gümrükler ve İnhisarlar Vekilliği teşkilât ve vazifeleri hakkında kanun)
Maliye Vekâleti teşkilât ve vazifeleri hakkında 1 /173 no. lu kanun lâyihası 586
Pulluk kanununa ek (1/191) no.lu kanun lâyihası 587
Ziraat Encümeni mazbatası: 21 Mayıs 1935
Maliye Encümeni mazbatası: 27 Mayıs 1935
Kanun no: 2786
(Pulluk kanununa ek kanun)
İzmir Rıhtım şirketinin imtiyazı ile tesisatının satın alınmasına dair olan 2309 sayılı kanuna
ek (1 /198) no.lu kanun lâyihası 589
Bütçe Encümeni mazbatası: 10 Birinci Teşrin 1935
Kanun no: 2830
(İzmir Rıhtım şirketinin imtiyazı ile tesisatının satın alınmasına dair olan 12 Haziran
1933 tarih ve 2309 sayılı kanuna ek kanun)
Aydın demiryollarının satın alınmasına dair olan mukavelenin tasdiki hakkında kanun
lâyihası 590
— LIII —

Kanun no: 2745
Nafia Vekâleti teşkilât ve vazifelerine dair olan kanuna ek 1 /223 no.lu kanun lâyihası 591
Nafia Encümeni mazbatası: 30 Mayıs 1935
Kanun no: 2799
(Nafia Bakanlığının teşkilât ve vazifelerine dair kanuna ek kanun)
Kazanç vergisi kanununun bazı hükümlerinin değiştirilmesi hakkında (1 /81) no.lu kanun
lâyihası 593
Adliye Encümeni mazbatası: 25 Mayıs 1935

Kanun no: 2751
(2395 sayılı Kazanç Vergisi hükümlerini değiştiren kanun)
Ankara-İstanbul-Avrupa telefon devrelerinin ıslâh ve teksirine dair (1/229) no.lu kanun

lâyihası ... 594

Kanun no: 2817
(Ankara-İstanbul-Avrupa telefon devrelerinin ıslah ve teksirine dair kanun)
Sıtma ve Frengi İlaçları hakkında 1 /235 no. lu kanun lâyihası 594
Mucip Sebebleri lâyihası: 26 Mayıs 1935

Kanun no: 2767
(Sıtma ve frengi ilâçları için kanun)
Balya-Karaaydın madenleri kiralama ve işletme şirketinin getireceği mayi madeni mahru-
katın gümrük ve muamele resminden istisnasına dair (1 /230) no.lu kanun lâyihası 595

Bütçe Encümeni mazbatası: 7 Haziran 1935
Kanun no: 2781
(Balya-Karaaydın madenleri kiralama ve işletme şirketlerinin getireceği mayii madeni
mahrukatın gümrük ve muamele resminden istisnasına dair kanun)
Tuzfiatı hakkında (1 /237) no.lu kanun lâyihası 596

Gümrük ve İnhisarlar Encümeni mazbatası: 29 Mayıs 1935
\
— LIV —

Kanun no: 2752
(Tuz fiyatı hakkında kanun)
Şeker İstihlâk ve gümrük resimleri hakkında (1 /248) no. lu kanun lâyihası 597

Kanun no: 2785
(Şeker istihlâk ve gümrük resimleri hakkında kanun)
Türkiye Ziraat Bankasının ipotekli ve müteselsil zirai alacaklarının taksitlendirilmesi
hakkında (1 /266) no.lu kânun lâyihası . . . . . . 599
, 7 Haziran 1935
İktisad Encümeni mazbatası: 11 Haziran 1935
Ziraat Encümeni mazbatası: 12 Haziran 1935
Kanun no: 2814
(Türkiye Ziraat Bankasının ipotekli ve mütesselsil kefaletli zirai alacaklarının
taksitlendirilmesine dair kanun)
1 /261 no. lu Etibank Kânunu lâyihası
Esbabı Mucibe 7 Haziran 1935
Kanun no: 2805
(Eti Bank kanunu)
Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Hakkında 1 /254 no.lu kanun lâyihası 600
Esbabı Mucibe 7 Haziran 1935

Kanun no: 2804
(Maden Tetkik ve Arama kanunu)
Maden Nizamnamesinin ve Maadin Nizamnamesinin bazı maddelerile Taşocakları nizamna-

mesinin tadiline dair olan kanunun bazı maddelerinin değiştirilmesi hakkında 1 /263 no. lu
Esbabı Mucibe lâyihası: 10 Haziran 1935

İktisat Encümeni mazbatası: 12 Haziran 1935
Kanun no: 2818
(Maden nizamnamesile 608 no.lu kanunun bazı maddelerini değiştiren kanun)
Şekerden Alınan istihlâk ve gümrük resminin indirilmesi hakkında 1 /248 no.lu kanun
lâyihası 604
Bütçe Encümeni mazbatası: 11 Haziran 1935
Kanun no: 2785
— LV —
(Şeker istihlâk ve gümrük resimleri hakkında kanun)

4Teşrinievvel 1926 tarihinden evvel mevcud olan vakıflar hakkında 1/41 no.lu tatbikat
kanunu lâyihası t- 604
Adliye Encümeni mazbatası: 2 Temmuz 1934
Kanun no: 2762
(Vakıflar kanunu)
Türkiye ile İngiltere arasında aktedilen ticaret ve tediyata dair anlaşma hakkında
1/274 no. lu kanun lâyihası .' 606
Kanun no: 2807
(Türkiye ile İngiltere arasında imzalanan ticaret ve tediyata dair 4 Haziran 1935 tarihli
anlaşmanın tasdikine dair kanun)
Posta, Telgraf ve Telefon idaresi teşkilât ve vazifelerine dair (1 /180) no. lu kanun lâyihası . 606

Kanun no: 2822
(Posta, Telgraf ve Telefon idaresi teşkilât ve vazifelerine ait kanun)
Arazi ve Bina Vergilerinin Vilâyet Hususi idarelerine terki hakkında 1 /296 no. lu kanun
lâyihası 607
Esbabı Mucibe: 31 Birinci Teşrin 1935
Kanun no: 2871
(Arazi ve Bina vergilerile binalardan alınan İktisadî Buhran vergisinin Vilâyet hususî
idarelerine devri hakkında kanun)
Nafia Vekaletile Yüksek Mühendis Mektebi 1935 yılı bütçelerine tahsisat konulmasına
ve Yüksek Mühendis Mektebi tesisat, inşaat ve tamiratı için gelecek senelere geçici
mukaveleler akdine izin verilmesine dair (1 /329) no. lu kanun lâyihası 608
Kanun no: 2857
(Yüksek Mühendis Mektebi 1935 malî yılı bütçesinde münakale yapılmasına dair kanun)
Muhacirlere ve Muhtaç Çiftçilere ödünç tohumluk ve yemeklik dağıtılması hakkındaki
kanunun 1 nci maddesinin değiştirilmesine dair (1 /301) no. lu kanun lâyihası 609
Maliye Encümeni mazbatası: 18 İkinci Teşrin 1935
Kanun no: 2863
(Muhacirlere ve muhtaç çiftçilere ödünç tohumluk ve yemeklik dağıtılması hakkındaki
kanunun birinci maddesinde yazılı bir milyon liranın artırılmasına dair kanun)
' . İ "
S U N U Ş
Bu kitap dizisinin ikinci cildinde 1933,1934 ve 1935 yıllarına bakıyoruz. 1930'lu yılların son
bölümünü ise 1936-1939'un iktisat politikası belgelerini kapsayan üçüncü ciltte göreceğiz.
İkinci cilt, iktisat politikasının birkaç önemli kesitini bir arada ve içiçe görebilmeyi sağlayan
belgeleri sunmaktadır. 1933-1935 döneminde yönetim için iki konu öncelikli görünüyor. Bi-
rincisi, sanayii kurabilmektir. Sanayii kurabilmek ekonomiye "devletçi" bir işleyiş disiplini ka-
zandırırken, kitle tüketimini ve refahını yükseltecek, piyasaları oluşturacak, demiryolu po-
litikasının yerli yerine oturmasını sağlayacak ve bütün bunlarla Cumhuriyet rejimini güvenceye
alacak bir hamle gibi düşünülmektedir. İkinci konu vergilerdir. Kaynakların gitgide daraldığı
1930'ların ilk yarısında hem bütçe denkliğinin, hem de yeni rejimin halka hizmet götürmesinin
zorunluluğu vergi konusunu ön plana çıkarmaktadır. Böyle bir ortamda vergi hasılatının artı-
rılması ve kapsamının genişletilmesi gelir dağılımı, koruma ve teşvik ilkelerinin tartışılmasını
da kaçınılmaz kılıyor. Ayrıca, aynı yıllarda Türkiye'nin savunma gücünü artırmaya çalıştığını
ve bunun en önemli kaynağının da vergi hasılatı olduğunu anlıyoruz.
Koruma ve teşvikler, 1930'larda özel kesim için hemen hemen yegâne önemli konudur.
Özel kesim sanayii, 1920'lerin politika çizgisinin esasını oluşturan Teşviki Sanayi Kanunundaki
ilkelerin sürdürülmesini ve pekiştirilmesini istemekte, bunun mücadelesini vermektedir. Mali
aracılık ve bunun o tarihte Türkiye'deki simgesi olan İş Bankası 1932 sonlarında büyük bir
atak yapmakta ve hem özel birikimden, hem de yeni sanayi hareketi sayesinde başlayan devlet-
çi birikimden ciddi paylar alacak bir konuma gelmektedir.
1930'lu yıllarda filizlenen ve biçimlenen "devletçilik", içeriğini sanayi hareketiyle kaza-

nıyor. Ancak, 1933-1935'in belgelerinde görünen odur ki, buhran yılları birtakım politikaların
(korumacılık gibi) ilkelerini zorunlu olarak netleştirmekte, özünü sanayi hareketinden alan
devletçilik bir de bunlarla biçimlenmektedir. Böylece, buhran ortamının iktisat politikasına
çeşitli yansımaları olurken, bunlar ençok devletçilik uygulamalarının karakterini etkileyerek
karşımıza çıkmaktadır.
Önemli kesitlerini ve ağırlık merkezlerini özetlediğimiz, 1933-1935 yıllarının belgeleri
başka çeşitli konularda gözlemler yapma olanağını da veriyor. Bunlara kısa kısa değineceğiz.
1
1929-1932 yıllarını kapsayan Birinci Ciltte vurgulandığı gibi, sanayileşme hareketinin dö-
nüm yılı 1932'dir. 1920'li yılların Teşviki Sanayi Kanununa (1927) dayanan 'özel kesim çizgisi)-
le sanayi arayışı' Cumhuriyet rejiminin bir an önce sağlam bir zemine yerleşmeyi hedefleyen
isteklerini karşılayamamıştır. Böylece yönetim kendi büyük ölçekli hedeflerine uygun ve kısa
sürede meyvasını verecek bir yeni yot aramaya girişmiş, bunu 1932'de bulmuştur: Sanayileşme
hareketinde kritik nokta, devletin elindeki kaynaklarla sanayi kesimine öncelikli ve büyük bir
gelişme şansı vermektir. Sanayii kredilemek için özüdür. Fakat kredileme ve tesis kurma işleri
birbirinden ayrı tutulmalıdır.
Bu çerçeve içinde 1925'de kurulmuş fakat pek başarı getirememiş olan Sanayi ve Maadin Ban-
kası (SMB) modeline son verilecek ve 1932'nin Temmuz ayında sınai krediler için bir banka (Tür-
kiye Sanayi Kredi Bankası) ve sanayi tesislerini kurmak ve işletilmesine göz kulak olmak üze-
— LVIII —
re bir ayrı kuruluş (Devlet Sanayi Ofisi) yasalaşacaktır. Bu büyük ve radikal bir karardır. Çünkü,
1930'lu yılların kaynak darlığı ortamında, büyük bir kaynak desteğinin yeni sanayi projelerine
yöneltilmesini öngörmektedir. Ayrıca, bu kaynağın "Teşviki Sanayi Kanunu ile verilen ve süresi
1932'de dolan özel kesim muafiyetleri ve ayrıcalıklarının kesilerek sanayie aktarılması ile olu-
şacağı" gibi, özel kesimin hiç de gönüllü olmayacağı bir yoldan sağlanmasını ilke haline getir-
mektedir.
Birinci Ciltte görüldüğü gibi, bu modeli oluşturan ve yasalaştıran İktisat Vekili Mustafa
Şeref Bey (Özkan), özel kesimin tepkileri ve girişimleri sonunda 1932'nin Eylül'ünde görevin-
den ayrılmış, yerine özel kesimin güven ve desteğine tam sahip olan İş Bankası Umum Müdürü
Mahmut Celâl Bey (Bayar) gelmiştir. Celâl Bayar'ın ekonominin ve filizlenen sanayi hareketinin
komuta merkezi olan İktisat Vekâletinin başına gelişiyle birlikte, özel kesim, 1932 Temmuzun-
daki yasalarla (7 Temmuz 1932 tarih ve 2064 no. lu Türkiye Sanayi Kredi Bankası teşkili hakkın-
daki Kanun ve 3 Temmuz 1932 tarih ve 2058 no. lu Devlet Sanayi Ofisi teşkili hakkında kanun)
sona ermiş olan muafiyet ve ayrıcalıklarını geri almaya girişmiş ve buna gitgide daha çok yük-
lenmiştir. Özel kesimin, İktisat Vekâletinin yeni yönetimince de kabul gören bu girişimleri(l)
hem Teşviki Sanayi Kanunu ile verilen teşviklerin sürdürülmesini sağlamış, hem de 1933'de
ortaya çıkacak sanayileşme modelini etkilemiştir.
2
Ekonomide 1933 yılının özelliği: 1932'nin sanayi modelinin uygulanıp uygulanmayacağı
yolundaki çekişmeler ve uzlaşmalarla ortaya çıkmıştır. 1932'nin modeli "özel kesim yeni sa-
nayileşme politikasına (yani. sanayiin devletçe çok iyi yürütülecek kaynak ve donanım gerek-
lerine) ayak uydursun" anlayışına dayanıyordu. Özel kesim bundan hoşlanmamıştı. İstediği
sanayi politikası 1920'lerin teşviklerini sürdüren ve muafiyetlere, istisnalara, bağışıklıklara iliş-
meyen bir politika idi. Bu çizginin, 1933 yılının iktisat politikası belgelerine önemli ölçüde dam-
ga vurduğu görülüyor.
Görüşler 1933 yılının hemen başında Âli İktisat Meclisi'nin (AİM) hazırladığı bir raporda
somutlaşıyor. AİM, hükümetin ve İktisat Vekaletinin danışmanlığını yapan kuruluştur. (Günü-
müzde zaman zaman önerilen "Ekonomik ve Sosyal Konse)" gibidir.) Özel kesimin görüşleri-
ne yatkın olduğu bilinir. AİM'nin Cumhuriyet yönetiminin sanayileşme isteklerini özel kesim
sanayiinin taleplerine göre biçimlendirerek yönlendirme amacıyla 1933 yılı başında hazırladığı
rapor basında yayınlanırken, İktisat Vekili Celâl Bayar da aynı çizgideki görüşlerini (daha üstü
kapalı biçimde) dile getirir. (Bk. "İktisat Vekili Celâl Beyin Bursa Ticaret Odasında yaptığı
Konuşma")
AİM raporunun ağırlık merkezi "milli sanayiin ancak teşviki sanayi kanunu ve 1929 gümrük
tarifesi ile getirilen muafiyet, istisna ve imtiyazlarla" gelişebileceği noktasındadır:
"Bu milli sanayiin rasyonel bir sanayi olarak vücut bulması temennisini izhar eden Meclis himaye
vasıtalarını tetkik ettiği sırada gümrük tarifesinin tadili ve tarife tadil edilinceye kadar da teşviki
I i 3 Eylül, I932 tarihli Milliyet Gazetesi "Fabrikatörler Heyeti Ankara'ya gitti" başlığı altında, İstanbul
sanayicilerinin iki gün önce göreve başlamış olan yeni İktisat Vekilinden şunları talep ettiklerini vurgulamaktadır:
" I . Makine alât, edevat, yedek ve tecdit parçalarının serbestii ithali; 2. Mevadı iptidaiye (ham madde) tarifesinin
tanzimi; 3, Teşviki Sanayi Kanununun alâkadarlarına (ilgili kuruluşlara) bahşettiği istisnaları lâğveden (ortadan
kaldıran) kanunların tadili; 4. Teşviki Sanayi Kanununun müddeti meriyeti (yürürlük süresi) olan on seneye ka-
dar müktesep hakların devamı ve bekası (hep kalması)." 15 Eylül, 1932 tarihli Milliyet Gazetesi ise, sanayicilerin
Celâl Bayar'la görüşmelerinden sonra verdiği habere "Sanayicilerin lehine mühim kararlar verilecek" başlığı koy-
muştur. O tarihlerde İş Bankası İdare Meclisi Reisi ve Siirt Mebusu olan Mahmut (Soydan) Beyin sahibi ve başyazarı
olduğu Milliyet gazetesi özellikle İstanbul'un iş çevrelerine yakın sayılan bir yayın organıdır.
— LIX —
sanayi kanunununun aki muafiyet hükümlerinin muhafazası icap ettiği neticesine varmıştır. Teşviki
sanayi kanunu makine ve yedeklerini ve iptidai maddeleri gümrük resimlerinden, arazi, kazanç
ve müsakkafat vergilerinden muaf tutan bir kanundur. Gümrük tarifesi bu kanunun verdiği muafiyet-
ler gözönünde tutularak tanzim edilmiştir.
İşte, âli iktisat meclisi Sümrük tarifesi ile teşviki sanayi kanunu arasındaki bu sıkı münase-
bete işaret ederek teşviki sanayi kanunu hükümlerinin esas itibarile bu kanunun mer'i olacağı 1942
senesine kadar mahfuz tutulması lâzımgeleceği mütaleasında bulunmuştur.
Bununla beraber Meclirin istikbal için tasavvur ettiği belli başlı himaye va'itası gümrük tarife-
sidir. Teşviki sanayi kanununun bazı hükümleri tarife kanalından temin olunarak bir çok formalite-
lerin kaldırılması Meclisçe mümkün ve hatta lüzumlu görülmektedir.
1927 senesinde neşrolunan teşviki sanayi kanununun esasları şunlardır:
1 — Sanayi müesseseleri amele adetlerine ve muharrik beygir kuvvetlerine göre tasnif ve bu

muafiyetler bu tasnife göre derecelere ayrılmıştır.
2 — Kanunun belli başlı imtiyazları mevaddı iptidaiyeyi, makineleri ve yedek makine aksamı-
nı gümrük resminden ve fabrikaları arazi, bina ve kazanç vergilerinden muaf tutmasıdır.
3 — Fabrika kurmak istiyenlere arazi vermek, devlet nakliye vasıtalarında tenzilâtlı tarife
tatbik etmek gibi hükümleri de vardır.
Bu kanun on beş sene müddetle, yani 1942 senesine kadar mer'i olacaktı. Fakat geçen sene
kabul edilen iki kanun bu on beş sene müddeti beklemeden teşviki sanayi kanununun bir çok ahkâmım
ilga etti. Bunlardan biri Sanayi Kredi Bankas< kanunudur ki makine ve yedek aksamın gümrük mua-
fiyetini büsbütün kaldırdı. Mevaddı iptidaiye muafiyetleri, yeni bir liste tanzim olunarak asgari
hadde indirildi, kazanç vergisi muafiyeti de, sanayi erbabı bu vergiye göre muayyen nisbette mecburi
tasarrufa icbar ve bu tasarruf hasılları Sanayi Kredi Bankasına tahsis olunmak suretile takyit edildi.
Ve nihayet 1927 tarihli teşviki sanayi kanununda himaye hamına ortada bina ve arazi vergileri mu-
afiyetinden başka bir şey kalmadı."(2)
AİM'nin sanayileşme hareketine ve 1932'nin sanayi modeline bakış açısı budur. Önerileri
de buna göre ortaya çıkmaktadır.
AİM'ne göre, devletin sanayideki rolü "sermaye ve tekniği sanayiin tesis devresinde bir-
leştirmeye" aracı olmaktır. Bu da, "muvakkat bir zaruret", yani, geçici bir zorunluluktur. Amaç,
"halkın" (yani, özel kesimin) bu işlere "iştirakini kolaylaştırmak ve devletçe başlanılan te-
şebbüs kökleşip kâr bıraktığı zaman... ilk fırsatta bunu hususi müteşebbislere (özel girişimci-
lere) ve halka mal etmek" (yani, devretmek) olmalıdır. AİM'nin bu görüşü "devlet sanayici-
liğini daimi bir devlet vazifesi olarak kabul eden Sanayi Ofisi kanunundan ziyade, eski Sanayi
ve Maadin Bankası kanununun istinat ettiği ana prensibe müstenittir, (dayanmaktadır)."(3)
Böylece, AİM'nin önerdiği yol basittir: 1932'nin Türkiye Sanayi Kredi Bankası ve Devlet
Sanayi Ofisi yasalarını (2064 i!e 2058'i) yürürlükten kaldırarak, 1925'in Sanayi ve Maadin Ban-
kası'nın sanayi politikası anlayışına geri dönmek. Çünkü, özel kesime Teşviki Sanayii Kanunu
ile gümrük muafiyet, istisna ve ayrıcalıklarını sağlayabilecek tek yol budur.
2 24 Kânunusani (Ocak), I933 tarihli Cumhuriyet'te yayınlanan "Sanayi Programı: Âli İktisat Meclisi bir rapor
hazırladı" başlıklı ve Ali Süreyya imzalı yazı ile 5 Şubat, I933 tarihli Cumhuriyet'teki "Teşviki Sanayi Kanunu kal-
dırılmamalıdır: makine ve hammadde faaliyetlerinin ilgası sanayi ve ihracatımıza muzırdır'' başlıklı ve A.D. imzalı
yazılar.
3 24 Kânunusani, I933 tarihli Cumhuriyet'te Ali Süreyya'nın yazısı
— LX —
Bu durumda, A İ M hükümete ve İktisat Vekâletine şöyle bir yoldan yürümeyi öneriyor:

Sanayi K r e d i Bankası'nı k u r m a k yerine, bu işi savsaklamak.(4) Bu Banka'nın kuruluşu gerçek-
leşemezse, devletin sanayi işine 1932 modelinde tasarlandığı biçimde ve daha öncekinden farklı
bir büyük hamle ile girmesi de gerçekleşmeyecektir. Başka bir deyişle, devletin sanayi işine gi-
remeyeceği açık seçik görülecektir.(5) A İ M , bankacılıkla sanayiin aynı çatı altında bulunma-
sını devletin sanayideki girişimciliğini sınırlı tutacak bir "emniyet sübabı" gibi görmekte, bu
bakımdan 1925'in SMB modeline dönüşü, özel kesime sağlanacak desteklerin kesilmemesi ba-
kımından da şart saymaktadır.
Celâl Bayar'ın İktisat Vekilliğine gelişinden sonraki altı, yedi aylık süre ikili bir mücadele
dönemidir. 1932 T e m m u z u n d a yasalaşmış olan T ü r k i y e Sanayi K r e d i Bankası ile Devlet Sanayi
Ofisi'ni k u r m a k öncelikle İktisat Vekâletinin görevidir. A m a , aynı zamanda, aynı Vekâletin
yeni yönetimi bu yasaları uygulamamak ve Banka ile Ofis'i kurdurmamak istemektedir!(6)
Yasa gereği, Sanayi ve Maadin Bankası (SMB) 1933 yılı başlarında Sanayi K r e d i Bankası ile
Sanayi Ofisi'ne devredilir:
4 25 Kânunusani, 1933 tarihli Cumhuriyet'te yayınlanan "Sanayi Kredi Bankası çok zayıf doğuyor: Âli İktisat
Meclisi fabrikaların müesseseden ayrılmasını doğru bulmuyor" başlıklı ve Ali Süreyya imzalı yazı.
"Meclise göre eski Sanayi ve Maadin Bankası daha müsait vaziyette olduğu halde milli sanayie kredi verememek-
te idi. Bunun da sebebi Bankanın işletmesi ve ıslahı kendisine tevdi olunan devlet fabrikalarının ihtiyaçlarından fazla
bir sermayeye malik olmaması idi. Halbuki yeni Sanayi Kredi Bankası eski banka için bir kuvvet ve itibar membaı olan
fabrikalardan ve bu fabrikaların birikmiş amortismanlarından ayrılmakla beraber ehemmiyetli bir sermaye verileme-
diğinden zayıf bir teşekkül olarak doğmaktadır. Bankanın zamanla yüksek bir sermayeye malik olması için tahsis edilen
varidat membalarından en mühimmi makinelerden ve yedek parçalardan alınacak gümrük resimleridir. Makinelerden
gümrük alınmasının teessüs devresinde milli sanayi için ağır olacağını evvelce teşviki sanayi kanunu münasebetile söy-
liyen Meclis, bu bahiste ayni mütaleayı hatırlattıktan başka sanayiin büyük bir himayeye mazhar olduğu ilk senelerde
mühimce bir yekûna baliğ olan makine ithalâtının şimdi bu himayelerin mühim bir kısmı geri alındığı ve küçük sermayeli
sanayi artık lüzumu kadar inkişaf ettiği bir sırada büyük bir varidat temin edemiyeceği mülâhazasını serdetmiş, gerçi
devlet sermayesi ile büyük sanayiin tesis yolu açılmışsa da devletin getirteceği makinelerden alınacak gümrük resimleri
Sanayi Kredi Bankasına verilmek isteniyorsa bunun bütçeye tahsisat konmak suretile de yapılabileceğini söylemiştir."
5 6 Şubat, I933 tarihli Cumhuriyet'teki "Milli fabrikaların Sanayi Ofisine devri yanlıştır: Âli İktisat Meclisi
bu tecrübenin bir daha tekrarı zararlı ve hatta faydasızdır, diyor" başlıklı ve A.D. imzalı yazısı.
"Devlet hiç bir nevi sanayii yalnız kendi teşebbüs ve faaliyetine hasır ve tahsis etmiyerek bu mevzuda her sahayı
müteşebbis eşhas ve müessesata serbestçe açık bulundurmalı ve kendi teşebbüsile veya iştirakile vücude gelecek sanayi
hareketlerinde halkın, kuruluş teşebbüslerine iştirakleri mümkün olduğu kadar teshil olunmalı ve teessüs kökleşip te mu-
ayyen ve emin bir kâr temin etmeğe başladığı ve halkın iktisadi refahı müsait olduğu zaman, bu tesisler ilk fırsatta hususi
müteşebbislere ve halka maledilmelidir. Bu suretle istirdat edilecek devlet sermayesi yeni yeni teşebbüslere önayak
olur.
Bu noktadan bakılınca son neşrolunan Devlet Sanayi Ofisi kanununa nisbetle Sanayi ve Maadin Bankası kanunu
çok daha müsait hükümleri ihtiva ediyordu.
Meclisimiz, bu tecrübenin bir daha tekrar edilmesini faydasız ve hatta zararlı bulmakta ve binaenaleyh mevcut
fabrikaların banka idaresinde bırakılmalarını ve devletin alâkadar olacağı yeni sanayi teessüslerinin dahi, ister devlet
sermayesile teessüs, ister bazı teşekküllerin teşebbüslerine iştirak şeklinde olsun gene banka vasıtasile vücude getiril-
melerini ve bu maksatları teminen bilhassa devletin iştirak ettiği müesseselere müdahale hususunda çok şiddetli ve her
yerde cari kaidelere muhalif hükümleri de ihtiva eden Sanayi Ofisi kanununun bir an evvel ilgası cihetine gidilmesini lü-
zumlu görmektedir.
Bu suretle bir merkezde toplanacak ihtisas ve sermayeden büyük istifadeler temini mümkün olur kanaatindeyiz.
Burada bazı pek büyük sanayi müesseselerinin teşekkülü için lüzumlu olan mühim sermayeyi, devletin Sanayi
Bankasına temlik etmiyerek bu bankaya ve bünyesi müsait bulunan diğer milli ve mali müesseselere müsait şartlarla
ikraz eylemesi dahi mümkün bulunduğuna işaret etmek isteriz."
6 Bk. "İktisat Vekâleti yeni tedbirler alıyor. Kredi Bankası Kanununun alacağı son şekil ne olacak?" Milliyet,
21 Teşrinisani (Kasım), I932 ve "Sanayi ve Maadin Birlikleri birleştiler. Sanayi Kredi ve Sanayi Ofisi kanunlarının
ilgası için teşebbüs yapılacak" Milliyet, 5 Kânunuevvel (Aralık), I932.
—lxı —
•'Kanunu mahsusu mucibince Sanayi ve Maadin Bankasını Sanayi Kredi müessesesile Sanayi
Ofisine devredecek olan heyet dünden itibaren, Sanayi ve Maadin Bankası merkezinde mesaisine
başlamıştır.
Sanayi Bankası Umum Müdürü Sadettin Bey dün bu meseleler hakkında bir muharririmize
şu izahatı vermiştir:
"— Sanayi ve Maadin Bankasının Kredi Bankasına ve Sanayi Ofisine devir muamelesi yapıl-
mak üzeredir. Devir işi, kanun mucibince 14 şubata kadar ikmal edilmiş olacaktır. Maamafih devir
muamelesinin bu tarihten evvel bitirilmesi de pek muhtemeldir. Devir biter bitmez tatbik ve icra
faaliyeti başlıyacaktır.
Maamafih, şurasını kaydetmek iktiza eder ki bu iş bir tasfiye mahiyetinde değildir. Sanayi ve
Maadin Bankasının bütün mevcudat ve vesaiti yeniden teşekkül etmekte olan Sanayi Kredi müessese-
sile Sanayi Ofisine devir ve taksim edilecektir." (7)
Ancak, aynı günlerde, İktisat Vekâletinin talimatı doğrultusunda çalıştığı şüphe götürme-
yecek olan AİM özetlediğimiz görüşleri yayınlamakta ve Sanayi ve Maadin Bankası modeline
dönüşü önermektedir.
"Ali İktisat Meclisinin on makalede hulâsa ve tetkik ettiğimiz mukarreratı, Türkiye'nin müstakbel
sanayi programının ana hatlarını tamamen ihtiva etmektedir. Bu mukarreratın tatbiki Türkiye sa-
nayiine yeni bir veçhe verecek ve programlı bir sanayi kurmak imkânı hasıl olacaktır.
İktisat Vekili Celâl Beyefendinin, en salâhiyettar müessese demek olan Ali İktisat Meclisinin
mukarreratını muvaffakiyetle tatbik edeceklerine şüphe yoktur.. Ali İktisat Meclisi ile İktisat Vekili
ayni fikir ve mütalealarda olduktan sonra, sanayiimizin sür'atle ve rasyonel bir şekilde inkişaf et-
memesi için hiç bir sebep yoktur."(8)
1933'ün Şubat ayında, süregelen mücadele ve 1932 Temmuz yasalarının yürürlükten kal-
dırılması yolundaki baskı iyice ortaya çıkar. Çelişkinin keskinliği işe (yani, tasarlanan sanayi
hareketine) başlama noktasında bekleyen Kredi Bankası ile Sanayi Ofisi'nin Müdürlüklerini
yürütmek üzere atanmış olan eski Sanayi ve Maadin Bankası Umum Müdürü Sadettin Beyin
AİM'nin görüşlerine destek olmasıyla görülebilir:
"İçtimada bulunan Sanayi ve Maadin Bankası Müdürü Sadettin Bey İktisat Meclisi Alisinin
memleket sanayii hakkında ahiren tanzim eylediği yakınlarda hazırladığı rapor hakkında izahat ver-
miş ve bu izahat fabrikatörler üzerinde minnettar bir tesir bira km ıştır" (9)
7 22 Kânunusani, i933 tarihli Cumhuriyet'te "Kredi Bankası ve Sanayi Ofisi teşekkül ediyor: Sanayi ve Ma-
adin Bankasının bu yeni teşekküllere devri için faaliyete geçildi. Devir muamelesi 14 Şubatta bitecek" başlıklı
haber.
8 14 Şubat, I933 tarihli Cumhuriyet'te A.D. imzalı yazı. .
9 "Sanayi Birliği Kongresi" Cumhuriyet, 13 Şubat, I933. Ayrıca bk. "Sanayi Ofisi ve Kredi Bankası: Bugün
faaliyete geçmek üzere emir bekliyor", Cumhuriyet, 14 Şubat, I933
"Sanayi ve Maadin Bankasının Kredi Bankasına ve Sanayi Ofisine devrine ait muamelât ile uğraşan heyetin vazife-
sini bitirdiğini ve heyete riyaset eden Ticaret umumi müdürü Naki Beyin hazırlanan raporu Ankara'ya götürdüğünü yaz-
mıştık.
Eski Sanayi ve Maadin Bankasının ve yeni Sanayi Kredi müessesesinin umumi müdürü Sadettin Bey dün bu hususta
bir muharririmize şu beyanatta bulunmuştur:
— "Devir heyeti bütün hazırlıkları yapmış ve raporunu göndermiştir. Kanunen gerek Kredi Bankasının, gerekse
Ofisin yarından itibaren resmen teşekkül etmesi icap eder. Vekâletten bu hususta tebliğata intizar edilmektedir.
Yeni vaziyette büyük bir değişiklik olmamıştır. Eski vazifeler ikiye bölünmüştür. Bunlardan bir kısmı Sanayi Ofisi-
ne verilmiştir. Bu meyanda fabrikalar ait olduğu şube ile birlikte Ofise devredilmiştir.
Kadrolarda değişiklik olmamıştır. Eskidenberi Sanayi Bankası da kredi işieriie uğraşıyordu. Şimdiki halde her iki
müessese ayni bina dahilinde çalışacaklardır.
Yeni teşkilât ve vaziyet hakkında sirgüierier hazırlanmıştır. Bunlar alâkadarlara gönderilmektedir."
— lxıı —
1933'ün "özel kesimin kabul edeceği devletçilik" modeli, sanayileşme politikasında özel
kesimden esirgenecek kaynaklarla iş yapılmayacağı düşüncesine dayanıyor. Cumhuriyet yö-
netimi ile özel kesim arasında 1933'de uzlaşma noktası budur. Devlet özel kesime Teşviki
Sanayi ve gümrük mevzuatı çerçevesinde sağladığı kaynaklara ilişmeyecek, ayrıca, eğer devletin
sanayide yeni girişimleri olursa bunda da özel kesimi kendisine ortak edecek, yani, yeni biri-
kimlerden ona da pay ayıracaktır. Bu bakımdan, 1932 yılı Cumhuriyet yönetiminin devletçi-
lik uygulamasında bir atılım yılı iken, 1933 bir geri çekilme yılı oluyor.
Hem özel kesimin Teşviki Sanayi ve gümrük mevzuatı çerçevesindeki ayrıcalıklarını sür-
dürecek, hem de 1932'de başlatılan yeni sanayi projelerini yürütecek bir yeni çözüm nasıl buluna-
bilir? Bu soru. 1933'ün Şubatında henüz yanıtsızdır. AİM, aranan modelin ön koşulunun özel
sanayiden 1932 yasalarıyla esirgenen kaynakların geri verilmesi olduğunu söylüyor. Ondan son-
ra da, özel kesimden ileride kaynak çekme olasılığı bulunmayan, tercihan özel kesime kaynak
aktaracak bir "devlet sanayii modeli" oluşturulmalıdır. AİM'ne göre, bu model için 1925'in
SMB örneğinden iyisi olamaz. Ancak, aradan geçen yıllar bu örneğin takviye edilmesi gerek-
tiğini göstermiştir:
"Fikri m izce Sanayi Bankasının vaziyetini ıslcrh etmek için, bankaya büyük bir İtibar ve emni-
yet ve senede bir bucuk milyon lira derecesinde bir kâr temin eden fabrikaları bankadan ayırma-
mak ve sermaye ekseriyeti Cumhuriyet Merkez Bankasında olduğu gibi, devlete ve milli müessesatı
maliyeye ait olmak üzere bankanın idare şeklini, halkın da iştirak edeceği bir anonim şirket haline
koymak ve yeni tesis olunacak devlet fabrikalarını da bu bankaya malederek bankanın sermayesini
arttırmak münasip olur.
Bu rayede banka alâkadar mali müesseselerin müzahereti ile dahil ve hariçte büyük itibar ve
sermaye bulur, muhtelif faydalı teşebbüslere yayılmış olması ve her sene emin kârlar tevzi edebilmesi
dolayısile hisse senetleri halkımız için en mühim ve cazibeli birer plasman halini alarak bu sayede
sermaye terakümlerine de hâdim olur."( 10)
AİM'nin, İktisat Vekâletinin izlediği yeni çizgiyi desteklemek üzere oluşturulan önerileri
1933'ün Mart ayı sonlarında yeni kanun lâyiha'arı (yasa tasarıları) biçiminde somutlaşır. Türkiye
Sanayi Kredi Bankası ile Devlet Sanayi Ofisi tam doğamadan ölecek, yani 2064 ile 2058 sayılı
yasalar yürürlükten kaldırılacaktır.
"İktisat Vekâleti teşviki sanayi kanununa müzeyyel bir kanun lâyihası hazırlamıştır. Bu lâyihada
Sanayi Kredi Bankası ile sanayi müesseselerinin vergiye tâbi tutulmaları ve getirecekleri mevaddı
iptidaiyeden gümrük resmi alınması hakkındaki hükümler ilga edilmektedir. Yani bu müesseseler
eskiden olduğu gibi vergi vermiyeceklerdir.
Bu lâyiha Heyeti Vekilede görüşülmüştür. Yakında Meclise sevkedilecektir.
Ayni lâyihada yeniden açılacak sınai müesseselerin muafiyetten istifade edebilmeleri için bazı
kayıt ve şartlara tâbi tutulacakları hakkında hükümler mevcuttur."( 11)
İktisat Vekâletinin hazırladığı tasarı «Teşviki Sanayi Kanununa müzeyyel (Ek)' olarak su-
nulmaktadır. Özel kesimden 1932 Temmuz yasaları ile geri alınan bazı muafiyet, istisna ve ay-
rıcalıklar yeniden verilmektedir. Böylece, aranan sanayi modelinin ön koşulu yerine getirilmek-
10 "Kuvvetli bir Sana/i Kredi Bankası yapmalıdır: Bunun için de milli fabrikaları Banka/a iade etmek ve
Banka kanununu değiştirmek lâzımdır" Cumhuriyet, 8 Şubat , I933 A.D. imzalı yazıda yer alan AİM görüşü.
11 "Yeni bir sanayi kanunu: Sanayi müesseselerinden eskisi gibi gümrük resmi ve vergi alınmayacaktır"
Cumhuriyet, II Nisan, I933
— lxııı —
tedir. Aranan model ise, "Teşviki Sanayi Kanununa müzeyyel" tasarının yapışık kardeşi olarak
doğacaktır. Başlığı "Sümerbank' tasarısıdır. Esasları, yukarıda AİM'nin önerdiği bir sanayi ban-
kası çerçevesindedir. Yani, 1925 'in Sanayi ve Maadin Bankası'nın takviyeli bir modelidir. 1932'
nin yasaları ile birbirinden ayrılan kredi işleri ile sanayi projeleri Sümerbank modeli ile yine ay-
nı çatı altında birleştirilmiştir.
Sümerbank tasarısının özel kesime eski istisna, muafiyet ve ayrıcalıklarını geri veren "Teş-
viki Sanayi Kanununa Müzeyyel' tasarı ile yapışık kardeş olduğu, ikisini de hükümetin birlikte
(20 Nisan, 1933'de) Meclise göndermesi kadar, TBMM'nde aynı gün içinde yapılan müzakerele-
rinden ve yasa gerekçelerinden ('esbabı mucibe'lerinden) izlenebilir. Ancak, asıl gerekçeyi oluş-
turmak için yukarıdaki açıklamaların izinden gitmek gerekir.
4
Sümerbank tasarısı, Cumhuriyet yönetiminin devletçilik uygulamalarında bir geri çekiliş
yılı olan 1933'ün ürünü de olsa, yönetimin, devletçe örgütlenecek bir yeni sanayi hareketini yü-
rütme isteği zayıflamamıştır. Hedef 1932'de saptanmış, bunun dış kaynağı da o zaman bulun-
muş, mühendislik etüdleri önemli ölçüde geliştirilmiştir. Sanayi hareketinin çekirdeğini oluş-
turan dokuma fabrikaları için kaynak ye teknik yardım Sovyetler Birliği'nce sağlanmıştır.(12)
Başlangıçta hızlı davranılmış, 1932'nin yaz aylarında işin esasları ortaya çıkmıştır. 1932'nin son-
baharında Sovyet heyetinin başkanı Prof. Orloff şu açıklamayı yapıyor:
"Hükümetçe üç fabrika yapılacaktır. Biri Kayseri, diğeri Nazilli'de olacaktır. Üçüncüsünün
nerede olacağı henüz belli değildir. Bu hususta bilâhare karar verilecektir. Bu fabrikalar üç cinc pa-
muk kumaş yapacaklardır. Birincisi basit kaputbezi cinsinden, beyaz olmayan kumaşlar. İkincisi,
renkli dokumalar, basmalar. Üçüncüsü de emprimelerdir ki bunların yapılması pamukların İslahına
bağlıdır." (13)
Cumhuriyet yönetiminin, temelini 1932'de attığı sanayi hareketinde o yıllarda birkaç ni-
rengi noktası ortaya çıkıyor. Birincisi, Başvekil İsmet Paşanın 1932 Mayıs ayında bu işin kaynağını
bulmak ve işi bağlamak üzere Sovyetler Birliği'ne gidişidir. İkincisi, bu hareketin örgütlenmesini
sağlamak üzere 1932'nin Temmuz ayında çıkarılan 2058 ve 2064 sayılı yasalardır. Üçüncüsü,
bu örgütlenmenin gerçekleştirilememesinden sonra 1933'ün Haziran ayında çıkarılan Sümer-
bank yasasıdır. Bu yasadan sonra, özel kesimin sanayi hareketini engelleme olasılığı giderilmiş
ve Sümerbank yeni sanayi hareketinin genelkurmay karargâhı gibi örgütlenmiştir. Gelişmelerin
1933 sonuna doğru, artık geri dönülmez biçimde hızlanmasından sonra, iş "fabrikalar k u r m a k -
tan öteye bir sanayi programı oluşturmak gibi düşünülmeye başlamış ve böylece dördüncü bir
nirengi noktasına erişilmiştir. Bu nokta, İktisat Vekili Celâl Beyin 1934 yılının ilk haftası içinde
"sanayi programı"nı açıklaması ve aynı ay içinde Ankara'da Sovyetlerle sekiz milyon dolarlık
kredi protokolünün imzalanmasıdır. Bütün bunları tamamlayan beşinci nirengi noktası da,
yine 1934'ün Mayıs ayında Başvekil İsmet Paşanın sanayi hareketinin simgesi haline gelen
Kayseri dokuma fabrikasının temelini atması ve 1934'ün, arka arkaya yapılan yatırımlarla Cum-
huriyet yönetiminin hamle yılı olmasıdır.
Bu nirengi noktalarını geçerek sanayi hareketini başaran Cumhuriyet yönetimi, Sümerbank
yasasının bir "geri çekilme" yılının özelliklerini taşımasına rağmen, 1934'ü değişik bir atılım yılı
12 "Sovyetlerle yeni bir itilâf (anlaşma) yapıldı: Ruslar sekiz milyon dolarlık fabrika makineleri verecekler.
Bunu yirmi senede mal vererek ödeyeceğiz. Ayrıca, 10 traktör, 5 tank, 2 kamyon hediye ettiler", Milliyet, 8 Mayıs,
1932. Bu kitap dizisinin birinci cildinden de izlenebileceği gibi, bu anlaşma Başvekil İsmet Paşa'nın 1932'nin
Mayıs ayında Sovyetler Birliği'ne ziyaretinde yapılmış, ancak 1932'nin İktisat Vekâleti yönetimindeki değişiklikleri
sonunda ortaya çıkan çekişmeJer ve belirsizlikler sanayi hareketinin başlatılmasını geciktiren önemli etken olmuştu.
13 Bk. Milliyet, 2 Teşrinievvel (Ekim), 1932. Ayrıca bk. "Yeni kurulacak fabrikaların esasları hazırlandı",
Milliyet, 4 Teşrinisani (Kasım), 1932
— lxı —
yapmış, bu sayede ekonominin yönetiminde olduğu kadar siyasal alanda da mesafe alınmış
ve 1935'de ikinci bir sanayi programı yapma gereğ konuşulmaya başlanmıştır.
1933-1935 yıllarının belgeleri, dokuma fabrikaları çekirdeğinin çevresinde genişleyen bir

sanayi hareketinin iktisat politikasını biçimlendirerek ekonomi tartışmalarını nasıl değişik bir
düzeye çıkardığını da gösteriyor.
Y u k a r ı d a belirttiğimiz nirengi noktalarının üçüncüsü olan Sümerbank yasası uygulamada

AİM'nin öngördüğü biçimde "devletin girişeceği sanayi işlerinin belirli sınırlarda tutulabilmesi"
amacından farklı yöndeki gelişmelere yeni bir başlangıç olmuştur.
Sümerbank'ın gelişmesinde ve sanayi programlarının hazırlanıp kısa sürede uygulanmasın :

da, Sümerbank'ın, AİM'nin öngördüğü biçimde öncelikle özel kesimi kredilendirecek bir banka
gibi değil, devletin sanayi yatırımlarının karargâhı gibi örgütlenişi etken olmuştur.(14) Sümer-
bank'ın başına, Başvekil İsmet Paşa'nın sanayi anlayışına o r t a k Nurullah Esat Beyin ( S ü m e r ) geç-
miş olması bu örgütlenmeyi ve sanayi hareketinin gidişini geniş ölçüde belirlemiş görünüyor.(15)
Ö t e yandan, sanayi hareketinin çekirdeği olan d o k u m a projeleri, Sümerbank yasasının

çıktığı 1933 ün Haziranında Sovyetler'ce T ü r k tarafına v e r i l e c e k t i r . Projelerin o tarihe kadar
olgunlaştırılıp alınması, İktisat Vekâletinin 1932 Sonbaharından beri süregelen geciktirmeleri
ile ertelenmişti. Ancak, Sümerbank'ın kuruluş tarihinde projeler konusu da yoluna girmiş, bun-
dan sonra bir sanayi hareketinin t e k n i k altyapısını k u r m a çabası hızlanmıştır.(16).
14 Bk. "Sümer Bank işe Başlarken" Cumhuriyet, 12 Temmuz, 1933 Başyazı.

"Sümer Bank kanununun en mühim maddesi denebilir ki, bankanın devralacağı fabrikaların şirket haline konul-
masını âmir bulunan 11 inci maddedir. Bu madde hükümlerine tevfikan Sümer Bank devralacağı Beykoz, Feshane,
Hereke, Bakırköy fabrikaları gibi memleketimizin sanayi hayatında bugün en mühim uzuvlar olduğu filen tahakkuk etmiş
ve sermayesi tamamen devlete ait bulunan fabrikaları devir tarihinden itibaren bir sene zarfında yani Temmuz 1934 ta-
rihine kadar mütehassıs heyetler marifetile takdir ettirilecek hakiki kıymetlerile kendisine bağlı limitet şirketler haline
koymağa mecbur olmasıdır.
Bu fabrikalardan ayni cinsten imalâtta bulunanlar, meselâ Hereke ve Feshane gibileri, bir şirket idaresinde bulu-
nabileceklerdir. Şirket haline inkılâp edecek bu fabrikaların hisse senetleri yüzde yüz banka namına yazılı olacaktır.
Hükümetin teklifi ve banka umumi heyetinin kararına göre bu hisse senetlerinin kısmen veya tamamen Türk eşhas ve
ve müesseselerine satılması da caizdir."
15 "Sümerbank: Bugün resmen muamelata başlıyor", Cumhuriyet, II Temmuz, 1933
"Teşkilât hazırlıkları bitmiş ve kadroları tamamen yapılmış olan Sümer Bank bugün, mülga Sanayi Kredi Banka-
sının Galata'daki binasında filen muamelâta başlıyacaktır. Sümer Bankın yeni teşkilâtına göre, müessesenin bünyesi İs-
tanbul ve Ankara'da açılan iki şube ile bankaya merbut S fabrikadan ve bu fabrikalar mamulâtının sürümü ile meşgul
satış teşekküllerinden, yani Yerli Mallar pazarından terekküp etmektedir. Bu pazarların biri İstanbul, diğerleri Beyoğlun-
da, Ankara ve Samsun'dadır.
Sümer Bank ayni zamanda, Sanayi ve Maadin Bankasının sermayesine iştirak etmiş olduğu iştirakler denilen
müesseselerdeki alâkalarını muhafaza etmektedir ki, bunlar da on'u mütecavizdir.
Banka umum müdürlüğünün Ankara'ya nakli muamelesine Eylülde başlanacaktır. Bu tarihe kadar umum müdür-
lük İstanbul'da kalacaktır. Yeni kadroda umumi müdürlük iki ana şubeye ayrılmıştır. Banka işleri şubesinde de umumi
muhasebe müdürlüğü, ticaret ve iştirakler müdürlüğü, umumi muhabere müdürlüğü ve mali muameleler müdürlüğü
olarak 4 servis ihdas edilmiştir. Bu servislerde lüzumu kadar mütehassıs ve memur bulunmaktadır.
Bankanın sanayi işleri kısmında, kimya sanayii, yünlü mensucat sanayii ve pamuklu mensucat sanayii namları ile
3 şube ihdas edilmiştir. Bu şubelerin müdürleri fen işleri umumi müdür muavininin riyaseti altındaki teknik komiteyi teşkil
etmektedirler. Umumi müdürlükte bir teftiş heyetile hukuk müşavirliği ve istatistik ve tetkikler servisi bulunmaktadır."
16 Bk. "Kayseri'de kurulacak mensucat fabrikaları: Rusların hazırladığı projeler Moskova'da heyetimize
merasimle tevdi edildi", Cumhuriyet, 6 Haziran, 1933
"Türkstroi trüstü müdürü M. Zolotayev I Haziranda Türk sanayi heyetine Kayseri muhtelif mensucat müesseselerine
ait projenin taslağını tevdi etmiştir.
M. Zolotayev ile Türk heyeti reisi Reşat Bey projeyi etraf ile tetkik ettikken sonra samimi nutuklar irat etmişlerdir.
— lxv —
T e k n i k altyapının önemli parçası sanayi bilgisine sahip ve uzmanlaşan insan gücünü yetiş-
t i r e b i l m e k t i r . Bu konu 1932 T e m m u z yasalarında ve daha sonra Sümerbank tasarısında genişçe
biçimde ele alınmıştı. Hatta, T B M M ' n e gönderilen tasarıda Sümerbank'ın sanayi okulları kur-
ması öngörülmüşse de, İktisat Encümeni bunu tasarıdan çıkarmış ve yetişecek sınai işgücüne
"olanaklar ölçüsünde" destek verilmesini yeterli saymış, bu konu daha sonra gündeme getiril-
memiştir. Ancak, sanayi hareketi içinde projelere bağlı olarak t e k n i k işgücünün yetiştirilmesi
zorunlu görülmüştür. (17).
Sümerbank modelinin önemli bir özelliği "özel kesimden kaynak çekme olasılığı bulunma-
y a n " bir yapı getirmesiydi. Ancak, bundan daha önemli bir yenilik, Sümerbank'ın başını çekeceği
bir sanayi hareketine o tarihte mali aracı kesimin en büyük kuruluşu olan İş Bankası'nın o r t a k
olmasıdır. Bu, Sümerbank tasarısının gerçekçesinde daha önceleri İş Bankası çevresinde ortaya
çıkmış "bütün milli menabii kuvva (milli kuvvet kaynakları)"nın yeni birikime ortaklığı sloganı
ile dile getirilmiştir.
AİM'nce Sümerbank tasarısına hem özünü, hem de çerçevesini v e r m e k üzere ön planda

tutulan 1925'in Sanayi ve Maadin Bankası (SMB) modeli ençok iki özelliğinden ötürü özel kesim
yönünden "kabul edilebilir devletçi sanayi modeli" sayılıyordu: (a) SMB modelinde esas olan
şey özel kesimi kredilemek, devlet fabrikalarının yönetimine bundan kalan olanaklar çerçeve-
sinde eğilmekti; (b) SMB modeli devletçi birikimin ürünlerini (fabrikaları) özelleştirmeyi de
amaçlıyordu.
Protokol imza edildikten ve proje taslağı teati olunduktan sonra her iki taraf Sovyet âlet ve cihazlarının teslimine
müteallik hususların müzakeresine girişmişlerdir.
M. Zolotayev, Sovyet gazetecilerine beyanatta bulunarak Kayseri müesseselerinin Türkiye'ye senede 30 milyon
metrodan fazla mensucat temin edeceğini söylemiştir. Mensucat sanayii şubesinin ihdası, Türk pamukçuluğunun cinsi
üzerinde müsait bir tesir husule getirecektir.
M. Zolotayev, mensucat müesseselerinde teknik işleri görecek bir miktar Türk amele ve mütehassıs yetiştirmek
lâzım olduğunu beyan etmiştir. Şimdi muhtelif mensucat müesseseleri için ikinci bir proje hazırlamak icap etmektedir."
Ayrıca, "Kayseri fabrikası altı ay sonra çalışacak: Rusya'dan gelen projelerin tetkiki için bir komisyon teşkil
olunması kararlaştı" Cumhuriyet 16 Temmuz, I933
"Kayseri'de kurulacak pamuklu mensucat fabrikası için Rusya'da hazırlanan projeleri tetkik etmek üzere bir
komisyon teşkil edilmesi kararlaştırılmıştır.
Bu işe ait evrak bir sandık dolusu olduğundan tasnifi on beş gün kadar süreceği anlaşılmıştır.
Projeyi getiren heyetin intibaları çok iyidir. Buradan tecrübe için Rusya ya götürülen Türkiye pamukiarile yapılan
mensucat nümuneleri ihtiyaca kâfi görülmüştür. Fabrika, memleket ihtiyacının mühim bir kısmını teşkil eden kalın pa-
mukluları yapacak, bu suretle pamuklu ithaline mahal kalmıyacaktır.
İleride gene Rusya'dan gelecek projelerle daha iki fabrika tesisi ve bu müesseselerde en ince patiskalara varıncaya
kadar memleketin bütün pamuklu ihtiyacının temini mukarrerdir. Bunun için pamuk mahsulâtının ıslahına çalışılmakta-
dır. İlk fabrika, altı aya kadar faaliyete geçebilecektir. Makineler, komisyonun projeler üzerinde yapacağı tetkikat neti-
cesinde getirtilecektir.
Bu hususta kat'i karar İktisat Vekili Celâl Beyin Londra'dan avdetinden sonra verilecektir.,,
17 Bk. "Rusya'ya gidecek sanayi talebesi: Elli Türk gencinden mürekkep kafile bugün Çiçerin vapurile Ode-
sa'ya hareket ediyor", Cumhuriyet, 29 Ağusytos, I933.
"Giden talebeler Moskova, Harkof, Leningrat'taki muhtelif mensucat fabrikalarına taksim edilecekler ve buralar-
da 9 ay kadar staj göreceklerdir.
Bunlardan bir kısım bez imalâtına mahsus servisleri, bazıları da makinelerin teknik işlerini öğreneceklerdir.
Stajlarını ikmal edecek gençlerimiz Anadolu'da yeniden tesis edilecek olan mensucat fabrikalarında istihdam olu-
nacaklardır.
Sümer Bank tarafından Eylülün yedisinde de Rusya'ya ikinci bir kafile gönderilecektir."
— lxvı —
A n c a k , Sümerbank modelinde iş farklı yönlendirildi. Özel sanayi kesimini kredilemek Sü-

merbank'ın esas işi olmadı. Özel sanayi kesimi " T e ş v i k i Sanayi Kanununa Müzeyyel" yasa sa-
yesinde, 1932 T e m m u z u n d a yitirdiği avantajlara yeniden kavuşmakla yetindi. Sümerbank yasası
ile kurulan devletçi sanayi modeline ise İş Bankası o r t a k oldu. Böylece, 1932 Eylülüne kadar
Celâl Beyin umum müdürlük yaptığı İş Bankası 1933 T e m m u z ayından sonra yeni sanayi proje-
lerinin bir bölümünü y ü r ü t e r e k kendi hesabına önemli ve tarihi bir atılım yapmış oldu. Bu atı-
lım fırsatı İş Bankası'ng C u m h u r i y e t yönetimi ile özel kesim çevreleri arasında arabuluculuk
yapmak gibi ayrıcalıklı bir statüyü garanti ederken, sanayi hareketinde özel ve büyücek pay al-
mak gibi bir ekonomik avantaj da sağladı. İş Bankası'nın özel tahsisle aldığı bu pay, Sümerbank
yasasında yazılı ve özel girişimlere açıkmış gibi görünen özelleştirme kapısını da fiilen kapamış
oldu.
Dönemin belgeleri, "milli müesseseler" olarak tanımlanan İş Bankası'nın (ve Z i r a a t Ban-
kası'nın) bu sanayi hareketine verdiği önemin veya bu yolda sahibolduğu gücün, o günlerde
"hususi teşebbüs erbabı" olarak nitelendirilen özel sanayi kesiminin algılayamadığı veya erişe-
mediği ölçüde büyük olduğunu ortaya koyar.(18) "Hammaddesi ülkede bulunan sanayileri
k u r m a k " ve "müstemleke iktisadı demek olan hammaddecilikten k u r t u l m a k " İş Bankası çevre-
sinin sanayi hareketinde ençok vurguladığı noktalardır. Bu vurgular, AİM'nin 1933 yılı başında
hazırladığı raporda ithal ikamesine yönelen bir sanayi politikasının ilkeleri olarak kullanı'mış.
Sümerbank yasasının gerekçesinde yer almış ve 1933 sonunda çerçevesi çatılan sanayi prog-
ramında yatırım projeleri halinde somutlaşmıştır. Sanayi hareketinde de İş Bankası özellikle ham-
maddeye ve ara mallara dönük yatırım projelerini üstlenmiştir.(19) »
18 "Hususi teşebbüs erbabı tarafından tesisine imkân görülmeyen sanayi şubelerinin vücude getirilmesi ve
bunların devlet veya milli müesseselerin teşebbüsü olarak kurulması kararlaştırılmıştır". Bk. "Birinci Beş Senelik
plana dahil ana sanayi", Milliyet, 3 Kânunusani (Ocak), I934.
19 Bk. "Programda istikrar: Sanayiin himayesinde hangi prensipler takip edilecektir? Cumhuriyet, 2 Şubat,
1933. AİM'nin raporunu açıklayan A.D. imzalı yazı.
"Sanayiin kuruluş devrine ait himayenin, istikbalde tedricen azaltılacağı ve bir gün tamamen kaldırılacağı göz ö-
nünde bulundurulacak, yaşayabilmeleri büyük himayelere muhtaç sanayi, memleketin müdafaası gibi âli menfaatler ol-
madıkça, himaye edilmiyecektir. Yani kendi kendine yaşıyabilecek, rüştünü isbat edecek sanayi himaye olunacak, ilelebet
yüksek himaye ile yaşıyacak olanları himaye edilmiyecektir. Bu esası koyduktan sonra memleketimizdeki sanayii şu dört
kısma ayırmak mümkündür:
1 — Mamulâtı memlekette çok miktarda kullanılan ve iptidai maddeleri memlekette yetişen sanayi (pamuklu
mensucat sanayii gibi)
2 — Ham ihracat maddelerini mamul ve yarı mamul hale koyan sanayi (yaş deri, yün ve zeytinyağı sanayii gibi)
3 — Mamulâtı memlekette büyük miktasta sarfedilen ve ham maddeleri memlekette yetişmemekle beraber fab-
rikaları kurulunca ham maddeleri de hemen yetişebilen sanayi (şeker sanayii gibi)
4 — Ham maddeleri memlekette hem mevcut olmıyan, hem de yetişmesine imkân olmıyan sanayi. Bu sanayii
ikinci bir tasfiyeye daha tâbi tutmak mümkündür. A — Ham maddeleri memlekette bulıınmıyan, fakat imal safhaları
memlekete ehemmiyetli faydalar temin eden sanayi, (kıymetli yünlü kumaş, ince pamuklu ve trikotaj sanayii gibi). B —
Ham maddeleri memlekette bulunmayan, fakat imal edilirken memlekete pek ehemmiyetsiz faydalar, hatta zâhiren fay-
da, hakikatte zarar veren sanayi (ham petrol tasfiye ve lâstik kundura sanayii gibi).
Şimdi bu dört çeşit sanayi arasında en ziyade himayeye lâyık olanı hangisidir? Elbette birinci maddedeki "ham
maddeleri dahilde yetişen ve sürümü de çok olan sanayi" iktisadi fayda itibarile en başta gelir. Fakat birinci maddedeki
sanayii himaye etmekle diğerlerini etmemek lâzım gelmez. Bunların hangilerinin ve nasıl, ne kadar müddet, ne şekilde
himaye edilmesini tayin edecek olan şey işte o esaslı ve derin tetkiklere müstenit programdır."
Ayrıca, "Ana hammaddeleri memleketimizde bulunan veya tedarik edilecek sanayi birinci beş senelik prog-
ramın başlıca vasfını teşkil etmektedir." Bk. "Birinci Beş Senelik Plana dahil ana sanayi" Milliyet, 3 Kânunusani,
1934. Bu cildin içinde yer alan Nisan 1934 tarihli T. İş Bankası 1933 Onuncu İş Senesi İdare Meclisi BRaporunda bu
projeler kısaca anlatılıyor. Bk. s. 129 vd.
— lxvıı —
1933 yılı sonuna gelirken, sanayi projeleri artık bir bütünlük içinde düşünülür. Bunun adı
Beş Senelik Sanayi Programı'dır. 1933'ün son ayını ve 1934'ün başlarını sanayi programı üze-
rindeki görüşmeler dolduruyor. Sanayi hareketine karar verebilmek ve özellikle bunu süreli
bir sanayi programı halinde açıklayabilmek için herşeyden önce gerekli iç kaynak büyüklüğünü
hesap'amak şart oluyor. Bu bakımdan, 1933 başlarında ve konu hükümette görüşülmeden önce
öngörülen kaynak büyüklüğü ile görüşmelerin sonlarında ortaya çıkan tablo aşağı yukarı bir
birini tutmaktadır:
"İcra vekilleri heyeti yakında Reisicumhur Hazretlerinin reisliği altında toplanarak bu programı
müzakere edecektir. Bu müzakerelerin birkaç gün sürmesi muhtemeldir.
Tanzimi kararlaştırılan beş senelik programla bir nevi sınai seferberlik yapılacaktır.
Program kat'i şeklini aldıktan sonra derhal ilân edilecek ve beş senelik müddet zarfında en evvel
en lüzumlu görülen fabrikaların inşasına başlanmak üzere programın tahakkukuna geçilecektir.
Devlet tarafından kurulacak ve Sümer Banka bağlı olacak fabrikaların adedinin 12 olarak tesbit
edileceği tahmin ediliyor. Hususi teşebbüslerin ayni müddet zarfında kurmaları kararlaşacak olan
fabrikalarla bu adet (14)'ü bulacaktır.
Bunların başlıcaları iplik, mensucat, demir, kok, kâğıt, şişe, selüloz ve kimyevi maddeler fab-
rikaları olacaktır.
Devlet tarafından kurulacak fabrikalar için lâzım olan para beş sene müddetle devlet bütçesine
konarak muayyen tahsisatla temin olunacaktır. Bu paranın yekûnu (25) veya (30) milyonu bulacak-
tır. Yani 934 senesi bütçesinden itibaren 938 bütçesine kadar (dahil) beş sene müddetle masraf büt-
çelerinden beş veya altı milyonluk tahsisat ayrılacaktır.
Sovyetlerin açtıkları kredi yekûnu 16 milyonun da bu yekûna ilâvesi suretile devletin kuracağı
fabrikalar 41 veya 46 milyon liraya yapılabilecektir. Bu fabrikaların beş senelik müddetten evvel
ikmal edilmiş olmaları için milli bankalardan kredi temini de çok muhtemeldir. Bu takdirde beş se-
nelik program belki üç veya dört senede tahakkuk etmiş bulunacaktır."(20)
Sanayi programının dış kaynağı 1932'nin Mayıs ayında Sovyetler'den sağlanmış olan ve
koşulları o tarihtenberi bilinen 8 milyon dolardır. İç ve dış kaynakların toplamı 46 milyon lirayı
geçmektedir. Bu 1933 yılı bütçesinin aşağı yukarı dörtte biri büyüklüğünde bir yatırım progra-
mı demektir.
İşte, İktisat Vekili Celâl Bayar'ın 1934'ün ilk haftasında programı kamu oyuna anlatan açık-
lamaları ile aynı ay içinde Ankara'da Sovyetler'le imzalanan protokolü sanayi hareketinin önem-
li nirengi noktalarından biri saymak gerekecektir.
İktisat Veki'inin sunuşu ile birlikte basında açıklanan bilgiler, bu programın tam bir ithal
ikamesi düşüncesi ile oluşturulduğunu ve Cumhuriyet rejimi yöneticilerinin "ülkedeki kaynak-
20 "Beşsenelik program", Cumhuriyet, 8 Kânunu evvel (Aralık), I933. Bundan iki gün önceki haberde prog-
ramın İktisat Vekâletinden hükümete geçecek duruma geldiği anlaşılıyor: "Beş Senelik Program: İktisat Vekili
sanayi programı tetkikatını bitirdi". Cumhuriyet, 6 Kânunu evvel, I933. Sanayi programı I933 sonlarında hükümetin
ençok önem verdiği ve görüştüğü iştir. Bu nedenle, basında da geniş yer tutuyor. Cumhuriyet, 14 Kânunu evvelde
"Beş Senelik İktisadi Program: Heyeti Vekile programı müzakereye başlıyor: program yalnız iki üç fabrikanın in-
şasına ait değildir, iktisadi faaliyetin istikametini çizmektedir" başlıklı haberinde, hükümetin iki gün sonra (Cu-
martesi) konuyu görüşeceğini bildiriyor. Pazar gününün gazeteleri, programın görüşüldüğünü duyuruyorlar. An-
laşıldığına göre hükümetin programı görüşmesi I934 'ün ilk hafta sonuna kadar sürmüştür. Bk. "iktisadi projeler
üzerinde müzakereler ikmal edildi" Milliyet, 8 Kânunusani, 1934. Konunun mali boyutu ise çok değişmemiş, gö-
rüşmelerin sonunda, sanayi programı yatırımlarına bütçeden her yıl 6 milyon lira ayrılması üzerinde karar kılınmış-
tır. Bk. "Sanayi planının tatbiki için tahsisat veriliyor: Programın sınaî tesisat ve işletme kısmı: Bu seneden itiba-
ren bütçeden senede 6 milyon lira tahsis edilecek", Milliyet, 4 Kânunusani, 1934.
— lxvııı —
ları değerlendirememekten ötürü potansiyel hasılanın büyük parçasının ülke dışına aktarıldığı,
bunun ise yoksulluğun ve geriliğin belli başlı nedeni olduğu" biçiminde özetlenecek bir gözle-
min sıkıntısını yaşaya yaşaya bu noktaya eriştiklerini yansıtıyor:
"Birinci beş senelik plana dahil ana sanayi beş büyük grupta toplanmaktadır: 1. Mensucat
sanayii 2. Maadin sanayii, 3. Selüloz sanayii, 4. Kimya sanayii 5. Seramik sanayii.
Havza (Zonguldak) ve umumi surette maden kömürü işleri için İktisat Vekâleti ayrı bir program
hazırlamaktadır. Büyük mikyasta elektrik enerjisi istihsali ile Orta Anadolu'da ve dahilde teessüs
edecek sanayiin muhtaç olacağı tenviratın ve muharrik kuvvetlerin teminini istihdaf edecek (hedef
tutacak) bir elektrifikasyon projesi de hazırlanmaktadır.
Büyük sanayiin kuruluşunda tesis yerleri intihap olunurken (seçilirken) iktisadi mülâhazalar
kadar kazanç ve refah itibarile geri kalmış muhitlerin ön teşebbü-lerden istifade etmesi nazarı dik-
kate alınacaktır.
Birinci Beş senelik programa ithal edilen sanayi şubeleri mamulâtı 1932 senesi ithalâtımızın
yekûnunda yüzde 44 nisbetinde bir yer işgal etmektedir. Program tatbikile beraber kurulacak sanayii
korumak için gümrük tarifemizde lâzım gelen tadiller yapılacaktır. Bir jeoloji enstitüsü tesisi programa
dahildir. Sanayi tedrisatına da bilhassa ehemmiyet verilecek ve usta yetiştirmek için ilk iş olarak
kuvvetli bir ihtimale göre İstanbul ve İzmir Sanayi Mektepleri İktisat Vekâleti emrine verilecektir.
İsparta vilâyeti dahilindeki Keçiborlu kükürt madenini işletme imtiyazı tesis edilecek milli bir
şirkete verilecektir. Gülyağı istihsalât ve ihracatının kooperatifleştirilmesi ve İsparta'da modern bir
taktirhane tesisi mutasavverdir (tasarlanmaktadır.) Süngerciliğimiz teşkilâtlandırılarak devlet mu-
rakabesi altına alınacaktır. Milli bankalarla beraber İzmir ve İstanbul liman şirketleri tarafından
kurulacak milli bir şirket bu denizaltı servetimizi işletecektir. Porselen sanayii için Kütahya'da bir
fabrika kurulacaktır."^21)
İktisadi program düşüncesi Cumhuriyetin ilk günlerinden, özellikle 1920'lerin sonlarından

başlayarak zaman zaman ön plana çıkmıştır. İşleri programlı yapmak daima niyetlenilen, hatta
bazen yabancı uzmanlara danışarak gerçekleştirilmek istenen şey olmuştur. Ancak, bir program
yapabilmek 1932'den başlayarak somutlaştırman yeni sanayi tasarımı sayesinde gerçekleşebilmiş-
tir. Sanayi, program kavramına biçim ve içerik vermekte, böylece başta emek ve sermaye ol-
mak üzere en önemli ekonomik kategorileri veya ajanları somut, gözle görülebilir, hesaplana-
nabilir, tartışılabilir hale getirmektedir.
Programın beş yıllık olarak düşünülmesi, büyük olasılıkla Sovyetlerin 1929'da başlamış
ve başarıyla yürütülmekte olan "Beş Yıllık Plan"larından esinlenmiştir. Sanayi yatırımlarının ta-
sarlanması, projelendirilmesi ve tamamlanması için aşağı yukarı beş yıllık bir sürenin gerekli
oluşu, sanayii esaslı biçimde kurmak isteyenlerin ufkunu böyle çizmektedir. Gerçekçi bir iş olan
sanayide sonuç beş yıl içinde alınır. Beş yıldan ötesi istek ve niyetler dönemidir.
1933 sonlarında kesinleştirilen "Beş Senelik Sanayi Programı" bugünkü terimlerle bir "Sek-
törler programı" niteliğindedir. O tarihlerde Türkiye'de bir "makro plan" üzerinde düşünebil-
mek söz konusu olamaz. Ancak, sanayi programından beklenen şey bir güçlü lokomotif etkisiyle
ekonominin birbiriyle bağlantılı, ama durağan ve gelişmemiş sektörlerini canlandırmak, bir
karşılıklı etkileşim yaratarak ekonomiyi geliştirebilmektir. Ana düşünce, ithal ikamesinde ba-
şarılı oldukça ekonominin kaynaklarının daha iyi ve tam kullanılabileceğidir. Gelişmenin yolu
budur.
21 Milliyet, 3 ve 4 Kânunusani, I934.

— lxı —
Sektör programları projelerle ortaya çıkar. "Beş Senelik Sanayi Programı" da bunun min-
yatür bir örneğidir. Ağırlık merkezi pamuklu dokuma sektörüdür. Sanayi hareketinin yatırım
merkezi olarak Sümerbank'ın öncelikli görevi bu sektör için gerekli ithal ikamesi hedefine var-
mak, yani, öngörülen yatırım projelerini zaman yitirmeden gerçekleştirmektir.
"İktisadi program, herşeyden evvel üç beyazdan (un, şeker, pamuklu mensucattan) en geri kal-
mış olan üçüncüsünü istihdaf etmektedir. Filvaki ithalât istatistiklerine bakınca görürüz ki sırf pa-
muklu mensucat için 10 senede 512 milyon liramız su gibi harice akıp gitmiştir.
Bu milyonları memlekette bırakmak lâzımdır. Bu milyonlarla memleketin pamuklarını işlemek
lâzımdır. Bu milyonlarla binlerce kola iş, binlerce aileye ekmek bulmak lâzımdır. Bu itibarla program-
ın evvelâ pamuklu mensucata ehemmiyet vermesi, gayet doğru ve musiptir. Tabir caizse gömleğimi-
zin istiklâlini temin edeceğiz.
Sümer Bank, pamuklu mensucat için dört fabrika yapmaktadır.
1 — Sovyetlerden alınan makinelerle Kayseride bir iplik fabrikası kurulacaktır. Bu fabrikanın
plânları gelmiş ve inşaat münakaşaya konulmuş olduğundan inşaata Nisan İptidasında başlanacaktır.
2 — Bakırköyündeki eski ve küçük bez fabrikasının yerine şimdi yeni ve büyük bir fabrika inşa
edilmektedir, ki fabrika binasının inşatı hayli ilerlemiş olup Haziran veya Temmuzda işe başlıyacaktır.
3 — Nazillide kurulacak olan büyük mensucat fabrikasının projeleri de hazırlanmaktadır.

Bu fabrika da azami süratle yapılacaktır.
4 — Sanayi programının pamuklu mensucat kısmını tamamlamak üzere Konya Ereğlisinde de
büyük mikyasta bir pamuklu fabrikası tesisi takarür etmiştir. Bu fabrikanın etütlerine ve projelerine
müteallik hazırlıklar ikmal edilmek üzeredir. Bu sene bu fabrika da tesis edilerek programın ilk se-
nesinde pamuklu sanayiinin en büyük merkezleri kurulmuş olacaktır.
Pamuklu sanayiinin kurulmasile yukarıda söylediğimiz gibi, harice milyonlar vermekten kurtu-
lacağız. Fakat gerek bu sanayi, gerekse, programın birinci senesinde tatbiki mukarrer bulunan ve
birkaç hafta sonra inşadına başlanacak olan ilk kâğıt fabrikası, memleketin milli müdafaası itibarile
de mühim tesisattır.
Bu yeni fabrikaların kayde lâyık iyilik ve faydalarından biri de memlekete modern tekniği ge-
tirmeleri olacaktır. Bu yeni fabrikalar, yeni makineler, yeni teknik usullerle çalışacaklar, adeta bu
cepheden memlekette birer nümune müessesesi olacaklardır. Yeni teknikle rasyonel çalışma bu asrın
sanayiinde muvaffakiyetin ilk şartıdır."(22)
7
Projeler ve sektörler üzerine kurulan sanayi programlarının vazgeçilmez bir mekân boyutu
olacaktır. Hangi bölgeyi veya bölgeleri geliştirmek istiyorsunuz? Bu, kaynakları harekete geçir-
mek isteyen bir programın kaçınılmaz sorusudur. Soru 1932 yılından beri kamu oyunda yer tu-
tuyor. İstanbul ile bazı kıyı bölgelerinin dışında hareketsiz ve kendi içine kapalı olan Türkiye'de,
ekonomi coğrafyasını değiştirmek Cumhuriyet rejiminin çok istediği amaçtır. Sanayi hareketi,
tıpkı demiryolu politikası gibi bu özlemi tazeliyor. 1933'ün başlarında, henüz sanayi programı
resmileşmemişken özlem somut düşüncelerle yineleniyor:
"8u toprak ki azami bire dört veya altı verir. İnadı tutarsa üç veya dört sene, kurak bir hava
içinde kavrulur. Köylüler açlıktan dağılır, diyar diyar ekmeğini aramağa çıkar. Böyle yerlerden ümran
namına bir şey beklemeğe hakkımız olur mu?
22 "İktisadi programın tatbikına başlandı: Sümerbank bu sene dört iplik ve pamuklu mensucat fabrikasile
ilk kağıt fabrikasını kuruyor" Cumhuriyet, 23 Mart, I934.
— lxx —
Biz. ancak şimendifer sayesindedir ki Orta Anadolu'yu görebildik ve tanıyabildik... Şimendifer

yapılmadan evvel Sivas'tan senede iki veya üç adam İstanbul'a gider ve gelirmiş ve bu adamların gi-
dip gelmesi bir hâdise teşkil edermiş. On üç günde Sivas'tan Samsun'a, oradan deniz yolile İstanbul'a
gidip gelen insanlar Sivas'ta halk tarafından karşılanır ve bilhassa çıbanlı ve yaralı insanların yara-
larına İstanbuldan gelen adamın tükrüğü sürülürmüş, Çünkü denizi aşan bu adamın tuzlu tükrüğü
yaralılara şifa verirmiş!
Zavallı Sivas ve biçare Kayseri, daha doğrusu Orta Anadolu, yani şu çorak Konya ovasından, Eski-
şehir çölünden, Ankara vadilerinden, Kırşehir, Kayseri, Sivas müntehasına kadar imtidat eden bu "is-
tep" üzerinde yaşıyan, yaşamağa çabalıyan bu halkın şimendiferden sonra istediğini, dilediğini tesbit
etmek lâzımdır. Kuraklıktan dağılan, bereket senesinde ancak bire dört alan buğdayla arpadan başka
mahsul alamıyan bu yaylada devlet için yapılacak ne vardır?..
İsmet Paşa ve hükümeti bu hususatı benden ve herkesten evvel düşünmüş ve programını çizmiştir;
Orta Anadolu sınai mıntıkamız olacaktır; demiştir.
Bir sene sonra Kayseride muazzam bir mensucat fabrikası, Sivas'ta bir şeker fabrikası vücut
bulacaktır. Belki Sivas'ta renkli kumaş fabrikası da yapılacaktır.
Sivas gibi bir büyük şehirde doksan kahvenin mevcudiyeti de sevinecek bir şey değildir'.... Sokak-
larından çirkef akan, çamurdan yürümek kabil olmıyan bu kasabada hayatın manası var mıdır?
Bünyan yolunda kovuklar içinde yaşıyan köylü, taş devrine ait hayatın tarihi temsilini bize gösteriyor.
İstanbul, İzmir, Bursa'da tekâsüf eden mütekaidini jvülkiye ve askeriyenin Anadolu köylerine
dağılmaları, muallim ve mürebbi sıfatile son vatan borçlarını ödemeleri lâzımdır. Doktorlarımızdan
da ayni fedakârlığı istemekte haklıyız. Bakıma muhtaç olan Orta Anadolu'nun bu feryadını Türk gü-
zide ve münevverleri işitmelidir." (23)
Orta Anadolu'nun bir sanayi bölgesi olması, tıpkı Ankara'nın Cumhuriyet rejiminin simgesi
olması gibidir. Sanayi programında Orta Anadolu'nun simgesel bir değeri vardır. Ancak, ekono-
mik yönden de bu yoksul ve durağan bölgenin "manüfaktür' düzeyinde sanayilerle canlandırıl-
ması ve bunun ülkenin çeşitli yörelerindeki hammadde kaynaklarını harekete geçirmesi sanayi
programının erişmek istediği hedefti.
Böylece, 1934'ün Mayısında temeli atılan Kayseri dokuma fabrikası hem sanayi programının
uygulamasını başlatıyor, hem de büyük ölçekli sanayiin tarımı bir büyük hammadde kaynağı
gibi kullanması yolunda ilk adım oluyordu.
"Kayseri fabrikası tasavvuru bile insanı mütehassis eden muazzam bir eser olacaktır. Bu eserin
büyüklüğünü tebarüz ettirebilmek için nevi itibarile benzeri olan Bakırköy Bez fabrikasını mikyas
tutmak kâfidir. Bakırköy fabrikası senede 2 milyon metre bez dokumaktadır. Kayseri fabrikası ise 24
saatte üç posta amele çalıştırmak suretile azami randıman almak çaresine de baş vurarak senede
30 milyon metre bez imal edecektir.
Fakat Kayseri fabrikasının ve onu Nazillide ye Adanada takip edecek diğer fabrikaların ehemmi-
yetleri yalnız bu azametlerinde değildir. Memleket bu fabrikalarla muhtelit bir ziraat ve sanayi dev-
resine girmek üzere kuvvetli bir adım atmış olacak ve halledilmesi lâzım gelen hayati ehemmiyette bir
davanın anahtarını ele almış bulunacaktır.
Türkiyemizin az zamanda muhtelit bir ziraat ve sanayi memleketi halini alabilmesi için en az
25-30 milyonluk bir sanayi programının tahakkuk ettirilmesi lâzımdır. Bu programın esasını teşkil
23 "Orta Anadolu sanayi mıntıkası olacak". Cumhuriyet'te I Mart I933'de izmir mebusu Osmanzade Hamdi
Beyin yazısı.
— lxxı—
edecek olan ve süratle teessüs etmek kabiliyetinde bulunan sanayi şubeleri, başta pamuklu dokuma-
lara mütevakkıf bir program ile kurulabilecektir.
Yeni dokuma fabrikaları bu iki dereceli sanayi programı kadar devletçi sanayi politikamız he-
sabına da çok ümitli ve erken meyva verecek bir başlangıç olacaktır. Çünkü pamuklu dokuma mamu-
lâtı dışarıdan getirmek suretile karşıladığımız ihtiyaçların en büyük maddesini teşkil ettiği gibi ham
maddesi de memlekette mebzul olarak yetişmektedir.
Değişmiyen bir hakikat varsa o da pamuk mamulâtının-kısmen iplik şeklinde olarak-ithalâtımı-

zın beşte biri ile üçte biri arasında bir yer tuttuğudur.
Gene yukarıdaki rakamlara dikkat edilirse görülür ki ihracat mallarımızın kıymetli olduğu ve
dolayısile halkımızın satınalma kudretinin sarsılmadığı senelerde pamuk mamulâtı ithalâtımız çoktur.
Demek ki hayatın nisbeten müreffeh olduğu senelerde memleketin pamuklu ihtiyacı yuvarlak
rakam olarak 75 milyon lira, daha doğrusu onun tekabül ettiği milyon tondur.
O halde Türk dokuma sanayiinin ilk hedefi bu 75 milyon olacaktır!
Adana ovası, Menderes boyları, Sakarya kenarları baştan başa pamuk ziraatine tahsis edilecek,
yetiştireceğimiz ıslah edilmiş pamukların kendi sanayiimizin ihtiyacından fazlasını dünya piyasası-
na bugünkünden çok daha kıymetlenmiş olarak arzedeceğiz. Bu büyük ziraat hâdisesinin diğer bir
neticesi olarak ziraat mıntıkaları itibarile istihsalde ihtisaslaşma doğacak, yayla kısmındaki ovalar
müstahsilinin pamuk ve pancar ve diğer ham maddeler ziraatile geçinen müstahsillere buğday sat-
tığı ve dolayısile bugün zirai istihsalin en büyük şubesini teşkil eden buğday alığın mıntıkası darlaşarak
rasyonel bir hale geldiği görülecektir." (24)
24 "Kayseri dokuma fabrikası" Cumhuriyet, 4 Nisan, 1934, Ali Süreyya imzalı yazı. Kayseri fabrikasının inşaatı
. Nisan ayın başında Abdurrahman Naci Bey müessesesine ihale edilmiştir. Cumhuriyet gazetesi 4 Nisan, 1934 sayı-
sında Abdurrahman Naci Beyin hemen inşaata başlayarak, fabrikayı sekiz ayda teslim edeceğini, makine montajı-
nın da 1934 Ağustosunda başlayacağını yazıyor. Cumhuriyet'in 4 Mayıs 1934 günlü sayısında "Kayseri fabrikası"
başlıklı haberde ise Sovyet heyeti başkanı M. Zolotayef'in fabrika ile ilgili teknik açıklamasına yer veriliyor:
••Türkiye hükûmetile Sovyet hükümeti arasında, Ankara'da, 21 Kânunusani 1934 tarihinde imza edilen sınai kredi
itilâfnamesi mucibince, Türkiye hükümeti namına hareket eden Sümer Bank ve Sovyet İttihadı hükümeti namına hareket
eden ve Rus Sovyet Sosyalist İttihadı memleketinde sureti mahsusada teşkil edilmiş bir hükümet trüstü olan "Türkstrai",
Kayseri fabrikası inşaatının fenni aksamının vücude getirilmesi için teşriki mesaiye memur edilmişlerdir.
Türkstrai tarafından tanzim edilen proje, fabrikanın iktisadi kısmına ait bilcümle nukatı, kumaşların imaline
ait fenni mesainin cereyan edeceği şubeyi termo elektrik istasyonu, makine tamir fabrikaları, depolar, su tertibatı,
bürolar, kantinler ve idare ve fen memurlarına mahsus ikametgâhlar gibi müştemilâtı ihtiva etmektedir.
İnşa edilmekte olan müttehit fabrika binaları bir iplikhane, bir dokuma fabrikası ve bir de boyahane ile kumaş
terbiye etmeğe mahsus kısım olarak üç fabrikadan mürekkeptir. Bunlar 30.500.000 metre pamuklu kumaş imal edecek
şekilde hesap edilmiştir.
Pamuklu kumaşların cinsi oldukça mütenevvidir. Boyanmamış veya düz renkli shirting, karmandol, muhtelif
cins diagonal ve şerit halinde bez yapılacaktır.
Fabrikanın makineleri, Sovyet fabrikalarında imal edilmiştir ve mensucat sanayiinin en asri teknik ihtiyaçlarını
tatmin edecek şekildedir. Sovyet İttihadı hükümeti, beş senelik ikinci planı mucibince, fazla miktarda muazzam müttehit
fabrikalar tesis etmektedir. Bunlarda kullanılacak makineler Sovyet fabrikalarında yapılmıştır.
Dokuma tezgâhları otomatiktir ve bunların üzerinde, Sovyet mühendisleri tarafından, Türkiye piyasasının ihtiyaç-
larına göre bazı tadilât yapılmıştır.
Müttehit fabrikanın, beheri 1500 kilovattık 3 türbini havi olan termo elektrik santralı, Sovyet fabrikalarında imal
edilmiş keza en modern tesisatı havi bulunmaktadır. Kudret istihsalinde kullanılacak olan kömürün istihsal edeceği
buhar tazyiki, teknolojik kısım ve teshin için kullanılacaktır.
Müttehit fabrika, Türk mevaddı iptidaiyesi ve Türk mahrukatı istimal edecektir.
Projemizde müttehit fabrikanın bir misli tevsii ihtimali derpiş edilmiştir.
— lxxıı
Sanayi yatırımlarının karargâhı sayılan Sümerbank, böylece öncelikle o güne göre büyük
ölçekli dokuma sanayiinin sahibi oluyor. Bu atı'ım, Sümerbank'ı hemen kuruluşundan başlayarak
aynı çapta bir başka "ekonomik ve sosyal görev" ile karşıya bıraktı: Çoğunluğu yoksul olan halkın
günlük giyim gereksinmesini de karşılayacak biçimde örgütlenmek. Böylece, 1929'un "Yerli
Mallar"a dayanan giyim düşüncesi ile bunun uygulamasını devletin örgütlemesi düşüncesi 1934'de
Sümerbank çatısı altında birleşti. O tarihten sonra, Sümerbank ucuz tüketim güvencesinin halk
kitlesine verilmesinin simgesi olarak, bunu yaygınlaştırdı ve bu yönü zaman içinde başlangıçtaki
"yatırım karargâhı" niteliğini bastırdı. Kitle tüketimi için ayrı bir örgüt düşünülmedi. 1933'de
Sümerbank çatısı altına yerleştirilen "Yerli Mallar Pazarları" 1934 Haziranından sonra kitle tüke-
timi için yeniden örgütlendi.
"İsmet Paşa Hazretlerinin geçenlerde Fesane fabrikasını ziyaretlerinde (ucuz elbise isterim)
tarzındaki çok isabetli ihtar ve ikazlarının gerek Sümer Banka ait fabrikalar ve gerekse diğer kumaş
fabrika/arınca ehemmiyetle nazara alındığını, bu arzunun husule getirilmesi için düşünülüp çalışıla-
cağını gazetelerden öğreniyoruz.
"Yüniş" ve "Hereke", "Fesane" fabrikaları ve hususi bazı fabrikalar zengin ve orta kudretli
halkı ve askerlerimizi giyindirmek için yüksek ve orta kalite kumaş yapmakta bihakkin muvaffak ol-
dular. "Yüniş" te, Hereke de İngiliz kumaşlarını arattırmayacak nefasette mamulât var. Fesane as-
kerlerimiz ve kesesi zayıf halkımız için dayanıklı ve mutedil fiatlı kumaşlar yapıyor. Fakat, mali kud-
reti pek az olan köylülerimiz için arzu edildiği gibi ucuz elbiselik kumaş yapıldığı yoktur. Gazete-
lerin, piyasamızda üç liraya, beş liraya satıldığını yazdıkları ucuz elbiseler dayanıksız ısıtmaz şey-
lerdir. Bunlara ucuz değil, pahalı elbise demek daha doğru olur." (25)
1934 yılı, sanayi programının bu birkaç yönlü, değişik, fakat birbirine bağlı etkisini dile ge-
tiren örneklerle doludur. Sanayii kurarken önemli noktanın ülkedeki hammaddeyi değerlen-
dirmek olduğunu en başta vurgulayan sanayi programı tartışmaları, kısa sürede insanları iş ve
gelir sahibi yapmak ve aynı zamanda onlara "temel tüketim" güvencesi vermek gibi hedefler
üzerinde toplanır. Bunların tümü birbirine bağlıdır ve Cumhuriyet rejimi yöneticilerinin tutarlı-
lığa sahip çözümler arayan mantığına uygun bir çerçeve oluştururlar: Buna göre, Türkiye'nin
talep yapısı yerli hammaddelere dayanan sanayileri kurarak biçimlenebildiği ölçüde ithal ika-
mesi tam olacak, böylece herhangibir dış ticaret veya ödemeler dengesi açığı söz konusu olma-
yacaktı. Aynı zamanda, sanayi tarımı adeta planlayacak biçimde canlandırdığı ölçüde arz-talep
bağlantısı işleyecek ve bütün bunlar yeni devlete Osmanlı ekonomisinden farklı bir üretim kül-
türü getirecekti. 1930'ların minyatür sanayi programı, bütün bunlar için o günlerin ölçeğinde
büyük bir başlangıç sayılıyordu.
8
İthal ikamesine tam anlamıyla yönelen her sanayi programı, çerçevesine alacağı sektörleri
sadece tarımla sınırlı tutamaz. Sanayi, tarımın hammaddesi kadar, maden ve enerji kaynaklan
ile ara malları da yiyip yutacaktır. Ulaştırma şebekesi bu sayede işleyecek ve zorlanacaktır.
Sanayi hareketi başarılı olursa, herşeyi gitgide daha çok yapmak gerekecektir.
Riyaset etmekte olduğum Komisyon, mensucat fabrikaları da dahil olduğu halde bir çok fabrika ve imalâthane inşa
etmiş olan ve Rusya'nın en büyük inşaat mühendislerinden olan İsraeloviç Yoldaş; Rusya'nın yeni sanayi merkezi Magni-
togorsk inşaatının sabık başmühendisi olup Kayseri müttehit fabrikasının plânlarına nezaret eden Trunkovski Yoldaş,
Lougansktaki lokomotif fabrikası ve Moskovadaki al ât ve edevat fabrikası inşaatını idare etmiş olan M. Teflakof ve
Magnitogorsk inşaatında çalışan M. Kamzinden mürekkeptir."
25 "Ucuz elbise bahsi: Ucuz ve dayanıklı elbise şehirlerde yapılamaz, köy ve kasabalarda yapılmasını temin
etmek lâzımdır", Cumhuriyet, 6 Kânunuevvel, I933, İstanbul tüccarlarından Alâiyelizade Mahmut Beyin yazısı. Sü-
merbank'ın bu yönde hem üretim, hem de tüketim yönünden örgütlenişi için bk. "Sümerbank İdare Meclisinin
Umumi Heyet toplantısına sunduğu I934 Yılı Faaliyet Raporu"s. 262-67
— lxxiii -
Cumhuriyet yönetimi dokuma ile başlayan bu hareketin kısa sürede öncelikle kömür ve
demir üretimini gündeme getireceğini biliyordu. Kömür ve demir sanayii ile ilgili yasalar daha
1926 yılı başlarında çıkarılmış, ancak, 1930'ların ortalarında erişilen program düşüncesi henüz
doğmadığı için, bunlar temellendirilememişti.(26) 1933 yılının, sanayi programi ile sonuçlanan
gelişmelerinden sonra bu konular olgunlaştırılarak yerine oturmaya başlayacaktır.
"1900 de kömür havzasında 300.000 ton istihsal ediyorduk. 1920 de istihsal 651,000 tona çıktı.
Geçen sene 1.200.699 ton kömür çıkardık.
Eğer bütün cihazları tamamlanırsa, havza senede 5.000.000 ton verebilir. Şimdiki dünya istih-
sali 800.000.000 ton olduğuna göre kömürümüzün beynelmilel davası büyük değildir. Fakat milli
davası bununla kıyas edilemez: Çünkü asırlarca Türkiyenin bütün şehir ve kasabalarını ısıtabilir
ve bütün makinelerini işletebilir. Kardifte azami kalori 8500, çamlı kömüründe 7970 dir. Kardifin
vasatisini 8150 ile 8500 arasında, Türk kömürünün kalori vasatisini 6000 ile 7500 arasında hesap et-
mek lâzım gelir.
Sonra bizim kömürümüzün en büyük kısmını yıkayarak satmak lâzımdır. Lavuvar istihsal olunan
yekûnu yüzde otuz eksiltmektedir. Şimdi biz yüzde otuzu dereye ve dağa atıyoruz. Halbuki bu da
son damla tozuna kadar işe yarıyabilir.
Sonra biz kömürümüzü yalnız yakacak için, bir de havagazı için kullanıyoruz. Başka memleket-
ler yakacak ve gazden başka, kömürün suni'i antrasit, biriket, katran, sun'i gübre ve daha 26'yı bu-
lan müştaklarından istifade etmektedir. Alman boya sanayiinde kömürün ehemmiyeti malûmdur.
Nihayet Türk kömür ocaklarına makine yeni girmiştir. Yükleme pahalıdır.
Dışardan kok bile alıyoruz. Halbuki havzada kok tesisatı dört beş yüz bin liralık bir iştir. Türki-
yede Lehistan koku görmenin Amerikan unu görmekten ne farkı var?
Havzada sermaye bakımından vaziyet şöyledir: (Burada alâkadarların verdiği rakamları olduğu
gibi naklediyorum) 1932 nihayetine kadar Ereğli Fransız şirketinin döktüğü sermaye 25.0000.000,
Kömürişin 3.0000.000, Türkişin 3.000.000, Türkkömürü İtalyan şirketinin 5.000.000 Türk lirasıdır-
Eğer hususi ocaklar da 3 milyon hesap olunursa, Ereğli kömür havzasına 39 milyon Türk lirası yatırıl-
mış demektir.
Maden zenginliğinin beşte üç buçuğu imtiyazlı Ereğli şirketine aittir. Zonguldak limanı gene bu
şirkete ait olduğu gibi, devlet ocaklardaki demir yolunun işletme hakkını da ona vermiştir
Çıkardığımız kömürün 750 ilâ 800 bin tonunu içeride istihlâk ediyoruz. 1932 de 400.000 ton kadar
dışarıya sattık. Yalnız burada fiat meselesini münakaşa etmek lâzım gelir: 1924 te 168,000 ton
ihracattan 2.268,500 lira kazanmıştık. 1932 de 3.784,000 lira aldık. Demek ki dışarıya vasati 4
Türk lirasına kömür veriyoruz. Maliyet fiyatı 7 ile 8 lira arasındadır. İçeri fiyati 1932 de 9 lira 38
kuruştur. Döviz almak için damping yapıyoruz.
Dampingin ehemmiyetini en iyi anlatacak misal Lehistandır. Silezya ocaklarında amelesine
2 Türk lirası gündelik veren, bu kömürü şimendiferle 500 kilometre taşıdıktan sonra Danzig limanında
kaça satsa beğenirsiniz: 2 buçuk Türk lirasına! Veya 2 lira 80 kuruşa! Bizim vasati 50-60 kuruş
amele gündeliğine karşı 2 lira amele gündeliği veren Lehistan kömürcüsü, bizim Karadeniz kıyısın-
daki kömürümüzle, Danzige kadar 500 kilometre demiryolu nakliyesinden sonra Akdenizde rekabet
etmektedir.
İngilizler, Almanlar, Lehliler ocakları kapanan ameleye işsiz gündeliği vereceklerine, kömür'
şirketlerine tahsisat vermektedirler.
26 Bk. Birinci Cilt S. X X X I X

— lxxı —
İlk iş hattı Ereğliye bağlamak ve Ereğli dalgakıranını yapmaktır. Şimendifer ve liman yapıldıktan
sonra, bütün yükleme cihazları otomatik olacağı [çin, nakil kolaylaşacağı için Havza, hakikaten
Karadeniz'in deposu olacaktır. Bugün Karadenizde işliyen gemilerin çoğu Türk kömürünü Pireden
almaktadırlar.
Ereğli yalnız Havza için değil, bütün Karadeniz Türk kıyılarında en kolay, şu halde en ucuz li-
mandır. Pahalı olan, kıyı dağları de/e de/e Ereğliye götüreceğimiz demiryoludur. Mütehassıslar her
ikisinin masrafını otuz milyon hesap etmektedirler.
Mütehassıs amele: Ereğli havzasında amele yoktur. Ustalardan geri kalanı, arasıra köylerinden
gelip bir müddet çalıştıktan sonra, birçok ocaklarda, zorba çavuşların ellerinden koparabildiklerini
keselerine koyup evlerine dönen köylülerdir.
50 kuruşunu çıkarmak için 12 saat ocak içinde çalışan ameleden bahsedildiğini işitmiyen yoktur.
Fakat bizzat kendisi dışarıya çıkmaktan üşendiği için, ocağın bir köşesine büzülüp gecesini de orada
geçiren ameleler az değildir. Bu vaziyet içinde hiçbir köylü için, üç aydan fazla işlemeğe imkân
yoktur. Güneş görmiyen, asla yıkanmıyan, çamaşır değiştirmiyen, tasarruf etmek için köyden getirdiği
bulgur ve kuru fasulyadan başka gıda almıyan bir işçi, en zor işlerden biri olan kömür ameleliğine ne
kadar tahammül edebilir?
Havzada insan yerleştirmek, bunlara köyler yapmak, her türlü içtimai ve sıhhi teşkilâtı tamam-
lamak lâzımdır. Bu yalnız vatandaşlara karşı vazifemiz değil, bizzat iktisadi bir zarurettir. Unutma-
malıdır ki kömürün maliyet fiatinin üçte ikisi işçi gündeliğidir. Kömür ocağında işçi, kömürden sonra
en büyük kıymettir.
Halkımızın büyük bir kısmı, odununu, ekmeği gibi gündelik veya haftalık olarak satın almakta-
dır. Bir çeyrek ton kömür parası veremez.
Bir maden kanunu ve Havzada sıkı bir kontrol, ilk işlerimizden olmalıdır."(27)
Demir-çelik sektörü ana sanayiin özü ve simgesidir. Cumhuriyet yönetimi bunu bir an önce
kurmak ister. Demir-çelik, kendini savunma zorunda olan yeni Türkiye'de önemlidir.
Bu nedenle, 1926'daki yasa ile hükümete demir-çelik sanayiine (o gün için ciddi bir büyüklük
sayılan) 18 milyon liralık harcama yapma yetkisi verilmiş, ancak bu uygulanamamıştır. 1933'ün
sanayi programı demir-çeliksiz olamazdı. Çünkü, ana düşünce ithal ikamesini tutarlı biçimde
gerçekleştirirken ülkenin sanayi girdilerini çoğaltmak ve sanayi temelini geliştirmekti.
Belgeler demir cevheri ile ilgili araştırmaların daha önceden de yapıldığını, üreîim ma-
liyetlerinin hesaplandığını, üretim ölçeklerinin ve yöntemlerinin azçok bilindiğini gösteriyor.
Sanayi programında demir-çelik için verilecek karar, tesisin kuruluş yeri seçimine ve düşünülen
yatırım harcamasının büyüklüğüne bağlı olacaktır. 1933'de yapılan tahminler, o günkü fiyatlarla
10 milyon lirş dolayında bir harcamanın gerekli olacağını göstermiştir. Böylece,ilke olarak demir
-çeliği bir an önce gerçekleştirmek kabul edilmiş ve iş kaynak sorununun çözümüne bağlı olarak
beş yıllık sürenin ikinci yarısına bırakılmıştır.
27 "Türk kömürünün istikbali" Cumhuriyet, 25 Teşrinisani (Kasım), I933, Falih Rıfkı'nın Başvekil İsmet Paşa
ve İktisat Vekili Celâl Beyin Zonguldak kömür havzasında yaptıkları incelemeye katıldıktan sonra kaleme aldığı
yazı. Cumhuriyet, 21 Teşrinievvel, I933 de "İktisadi hayatımızda yeni'bir inkılâbın başlangıcı: Başvekilimizin se-
yahati kömür havzamızın tarihine yeni bir istikâmet verecek zamanın geldiğini gösteriyor" başlıklı ve diplomalı
mühendis Cemal Zühti imzalı yazıda da , Falih Rıfkı'yı tamamlayıcı bilgiler yer alıyor:
"Bugün birjnilyon altı yüz bin ton çıkaran Zonguldak kömür havzasının halihazır istihsal kabiliyeti mevcut şerait
ve tesisatla üç, üç buçuk milyon tondur. Halen çok yüksek olan masarifi nakliye ve tahmiliyeyi asgari hadde indirmek
emin bir liman ve tesis edilmiş bir nakliyat ve tahmilât sistemi/e hallolunabilir. Kömürümüzün bugünkü maliyet fiatinin
üçte birini nakil ve tahmil masraf ile limansızlığın teşkil ettiğini kabul edersek ecnebi kömürlerile rekabetimizin ne ka-
dar müşkül bir vaziyette bulunduğu tavazzuh eder."
— lxx —
"Demir sanayiinin tesisi ilk nazarda memleket müdafaasile alâkadar görülebilirse de bu sanayiin
vücude getirilmesi fikri hakikatte tamamen iktisadi mülâhazalara müstenit bulunmaktadır. Muhtelit
bir iktisat sistemine geçmek mecburiyetinde olan ve bu itibarla bellibaşlı milli ihtiyaçlarını karşılıya-
cak bir sanayi kurmak vaziyetinde bulunan bir memlekette sanayiin anası telâkki edilen demir sa-
nayii'nin bulunmaması sınai inkişafı, hatta sanayi varlığını tehlikeye düşürebilir.
Torbalı, Çağlayık, Fraşe demir madenlerinin demir sanayiinde kullanılmağa elverişli olduğu anla-
şılmış, Cihanlıkdağı, Zeytin ve Ayazment mevkilerindeki demir cevheri tezahürlerinin de ileride
tetkike değer mahiyette oldukları görülmüştür. Esaslı ve usuli araştırmalara ihtiyaç vardır ki bu mü-
him ilmi işi tesisi tasavvur edilen jeoloji enstitüsü yapacaktır.Şimdilik malûm olan cihet ilk üç madenin
demir sanayiinde kullanılmağa elverişli bulunduklarıdır. Ancak bunlardan evsaf itibarile en iyi olanı-
nın işletilip 50-60 sene gibi bir millet hayatında pek kısa olan bir zaman içinde sarfedilmesi muvafık
görülmediği için her üçü mezcedilerek ve hatta hariçten de beşte iki nisbetinde demir cevheri getirti-
lerek bir demir cevheri mahlûtu yapılacaktır.
Yapılan rantabilite hesapları dahilde imal edilecek font ve çeliğin Almanya, Fransa ve İtalya gibi
demir sanayii memleketlerinin kendi dahili ihtiyaçları için kabul ettikleri fiatlerle satıldığı takdirde-
çünkü demir ihracatı da şeker gibi maliyetinden ucuza yapılmaktadır-mühimce bir kâr bile bıraka-
cağını göstermiştir.
Tesis edilecek yüksek fırınların istihsal kabiliyetleri bugün ithal etmekte olduğumuz demir ve
çelik miktarının dörtte üçüne tekabül edecek, kurulma yerleri ise bir ton demirin iki ton kömürle istih-
sal edilmesi itibarile kömür havzasına yakın olacaktır. Demir fırınlarının yeri hakkındaki tetkikler
henüz daha bitmemiştir.
Demir sanayiinin tesiri ve işletme masarifi 9 ilâ 10 milyon lira tahmin olunmaktadır. Bu paranın
külçe demir ve çelik, levha, potrel, ray, travers, saç ve tel gibi mevat ile demir sanayiinin mevaddı ip-
tidaiyesini verebileceği maddeler için 6 sene zarfında vasati olarak harice verdiğimiz paraya tekabül
edişi yalnız demir sanayiinde ve programda derpiş edilen sanayide değil, ileride tesis edilecek diğer
sanayi şubelerinde de bize cesaret verecek bir keyfiyettir. " (28)
Kömürde ve demir cevherinde olduğu gibi madenlerin değerlendirilmesi yönetimin isteği-

dir. Sanayi programı, isteği zorunluluk haline getiriyor. Program kükürt ve bakırı da kapsamı-
na alıyor. Ancak, bunlar bilinen yataklardır. Asıl iki şeye el atmak gereklidir. Birincisî, ülkenin
maden potansiyelini araştırıp ortaya koyacak bir "jeoloji enstitüsü"dür. İkincisi de, önemli ma-
denlerin işletilmesini garantiye bağlamak ve bunun mevzuatını düzenlemektir.
Bunlar, sanayi hareketinin zorunlu kıldığı yeni işlerdir. İncelenmesi, hazırlanması ve karara
bağlanması biraz zaman alır. 1934'de konuşulan bu konuların 1935'de Maden Tetkik Arama Ens-
titüsü ve Eti Bank'ın birbirine bağlı biçimde kurulmalarıyla somut hale geldiğini görüyoruz.
"Beş senelik iktisadi programın bazı madenlerimizin işletilmesini ve diğer bazılarının kıymet
ve servetlerinin zahire çıkarılmasını istihdaf ettiği malûmdur. Programa nazaran üç demir madenile
Keçiborlu kükürt ve Ergani bakır madenleri işletilecektir. Keçiborlu kükürt madenleri evvelce esasen
işletilmekte idi, Ergani bakır madenlerinin programda mevzuu bahsedilmesi ise Ergani bakır şirketin-
deki devlet hissesinin ödenmemiş kısmının ödenmesi icap etmesinden mütevellit bir keyfiyettir.
Programın maden işletmesine müteallik kısmı memleketimizin maden servetine nisbetle pek mü-
tevazı bulunmaktadır. Fakat şimdiye kadar takip edilen maden politikasından büsbütün farklı olan
yeni bir maden siyasetinin prensiplerini ortaya koymaktadır.
28 "Demir sanayii on milyon lira sarfile kurulacak", Cumhuriyet 20 Kânunusani, I934.

— lxxvı —
Programda mevzuubahis jeoloji enstitüsünün vazifesi bütün memleket madenlerinin ilmi bir su-
rette tetkiki olacaktır.
Programda tebellür eden yeni prensiplerden birisi de mühim madenlerin devlet tarafından araş-
tırılması ve mümkün olan ahvalde bizzat işletilmesidir. Altın ve petrol araştırmaları devletçe yapıl-
maktadır. Bunların işletilmeleri imkânı tahakkuk edince madenlerin mülkiyeti ve işletme hasılatının
bir kısmı mühimmi devlete ait olmak üzere şu veya bu şekillerde fakat herhalde devletin doğrudan
doğruya alâkadar bulunacağı bir surette işletileceği tabiidir." (29)
İkinci sanayi devrimine ve yirminci yüzyıla damgasını vuran kimya sanayii çok sayıda alt
sektörlerden ve çeşitli ürünlerden oluşur. Sadece doğal kaynaklara değil, teknik bilginin iyi bir
karışımına ve isabetli yatırımlara bağlıdır. Başta tarım olmak üzere çeşitli sektörler üzerinde
üretimi artırıcı güçlü etkilere sahiptir. Ama, yarım veya yanlış kararlarla kurulamaz, gelişemez.
Önemli büyüklük'ere erişemeyen bir kimya sanayiinin ekonomik etkileri de zayıf kalır.
Kimya sanayii, sanayi programı görüşmelerinde bir yer tutar. Ancak, ekonominin, sanayiin,
teknik bilgi ve organizasyonun düzeyi kimya sanayiinde büyük bir atılım yapmaya henüz elverişli
değildir. Henüz "manüfaktür' düzeyinde yatırımlarla gelişebilen ekonomide kimya sanayii
ürünlerine talep büyük değildir. Ancak, bir yandan tarımda gübre kullanımının yaratacağı po-
tansiyel artışlar, bir yandan da kurulmakta olan dokuma ve kâğıt sanayileri ile savunma araç
ve gereçlerinden kaynaklanacak talepler kimya sanayiinde bir hareketlenme zorunluluğunu gün-
deme getirmiştir. Fakat, iş dokumada, hatta şekerde, madencilikte, demir-çelikte erişilen bir
örgütlenme düzeyine ve etki gücüne ulaşamayacaktır.
"Kimya sanayiine olan bugünkü ihtiyacımız programda derpiş edilen hacimde bir sanayiin tesisine
kâfi değildir. Bugün memlekette mevcut olan kimya sanayii 6 milyon liralık istihsal kabiliyetinde
olup kullandığı 4 milyon liralık iptidai maddenin yalnız bir milyon küsur lira kıymetinde olanı hariçten
getirilmekte, bunun da ancak bir kısmı tesisi mutasavver kimya sanayii maddelerinden müteşekkil
bulunmaktadır.
Memlekette kimyevi maddeler istihlâki milli sanayiin genişlemesi ile mütenasip bir surette art-
makta ve diğer maddeler istihlâkinin azalmasına mukabil bu artış muntazam bir inkişaf seyri göster-
mektedir. Programda tesisi mevzuubahs mensucat, sellüloz ve sun'i ipek fabrikalarının tesislerinden
sonra kimyevi maddelere olan ihtiyacın bir kat daha artacağına şüphe yoktur.
Filhakika bir harp halinde kimya maddelerinin tedarik edilememesi sanayiimizi müşkül bir va-
ziyete sokabilir. Böyle bir vaziyette meselâ zaçyağı ve müştakkatının bulunmaması halinde mensucat,
sellüloz ve dolayısile kağıt, debagat, cam ve patlayıcı maddeler sanayii, sudkostik ve klor bulunmadığı
takdirde bu saydığımız sanayile beraber yağ, sabun ve muhnik gaz sanayii pek ziyade müteessir
olarak tamamen âtıl kalabilir.
Kimya sanayiinin tesisi sebeplerinden birisi de demir sanayiinin kuruluşudur. Demir cevherini
elde etmek için kömürden çok istihsal edildiği sırada hasıl olan maddeler kimya sanayii mevcut ol-
duğu takdirde istihlâk yeri bularak binnetice demirin maliyeti ucuzlayacaktır. Bu izahattan kimya
sanayiinin demir sanayii ile ayni zamanda ve ayni muhitte tesisi icap ettiği anlaşılır. Binaenaleyh
kimya sanayii de programın beş senelik mesai devresinin ikinci nısfında kurulacak ve tesis yerleri de-
mir fırınlarının yeri ile birlikte belli olacaktır.
Kimya sanayiinin şimdilik tesisi düşünülen şubeleri şunlardır: Asit sülfürik (zaçyağı, klor) ve
sudkostik, süper fosfat (kimyevi gübre fabrikaları.) Azot ve azotlu gübreler sanayii bilâhare yapıla-
caktır.
29 "Maden siyasetimize yeni bir istikamet veriliyor' Curıhuriyst, 23 Kânunusani, 1934, Ali Süreyya imzalı
yazı.
— lxxvıı —
Zaçyağı fabrikası tesis edilince kibritiyeti sodyum, kibritiyeti alüminyom, göztaşı gibi müştakkat
ta istihsal olunacaktır. Bu fabrikanın muhtaç olacağı kuvvetli elektrik cereyanının kömür havzasında
lavuvarların cürufunu kullanmak suretile çok ucuz olarak elde edilebileceği ve bu hatla naklolunabile-
ceği anlaşılmıştır. Asit sülfürik alelûmum bilhassa mensucat ve debagatte ve diğer bazı sanayide,
ezcümle sellüloz ve sun'i ipek sanayiinde kullanılmaktadır.
Klor ve sudkostik fabrikası tesisi mevzuubahs kimyevi mevat fabrikalarının en mühimmidir. Klor
kireçkaymağı, muhnik gaz ve sellüloz istihsalinde, mensucat sanayiinin kasar işlerinde kullanılmak-
tadır. Klordan bir miktarının ihracı mümkün olacağı anlaşılmaktadır.
Süper fosfat fabrikası kimyevi gübre yapacaktır. Memlekete giren sun'i gübre miktarı (1932
ithalâtı 67,000 lira kıymetinde 575 tondur.) Bir fabrika tesisini teşvik eder hacimde değilse de memle-
kette şeker sanayiinin kurulmuş olması, çok yakin bir atide sun'i gübre istihlâkâtını mühim miktarda
artıracaktır. Beher ton pancar topraktan 0.87 kilo hamızı fosfor çektiğinden bunu toprağa tekrar
vermek lâzım gelmektedir. Turhal şeker fabrikası da işlemeğe başladıktan sonra pancar zeriyatı
470,000 dönümü bulacaktır. Dönüm başına sekiz ilâ on kilo süper fosfata ihtiyaç olduğuna göre dört
ilâ beş bin tonluk bir istihlâk sahası açılıyor demektir. Bazı mütehassıslar pancar zer'iyatının talep
edeceği sun'i gübreyi on bin ton tahmin etmişlerdir.^ İnşası tasavvur edilen fabrika senede 3.000
ton istihsal kudretinde olacaktır.
Kimya sanayii şubesine ait üç fabrika için tesisat masrafı ve işletme sermayesi olmak üzere (2)
milyon (360) bin lira raddesinde bir para tahsisine lüzum görülmektedir. Kimyevi gübre fabrikası
için (400) bin lira tahsis olunacaktır."(30)
9
Sanayi hareketi demiryollarına ekonomik değer kazandırır. Cumhuriyet yönetiminin de-
miryolu politikası ulusal devleti kurabilmenin en önemli birkaç politikasından biri olmuştur.
1924'den 1937'ye kadar ısrarla ve sabırla sürdürülen bu politika yeni rejime kısa sürede kimlik
kazandıran birçok şey içinde en etkililerindendir. Fakat, 1930'ların sanayi programı bu poli-
tikayı asıl ekonomik zeminine oturtari araç olmuştur. Demiryolu ile sanayiin buluşması Cum-
huriyet rejimine aradığı esas karakteri vermiştir. Daha sonraki yıllarda demiryolu politikasını
da, sanayi politikasını da eleştirenler olmuştur. Ama bunlar, Cumhuriyet rejimine ve ulusal dev-
lete uygun bir ekonomik tanım için 'demiryolları + sanayi'e eşdeğer bir alternatif bulamamış-
lardır.
Demiryolu politikasının ilk döneminde (1920'lerde) öncelik yeni inşaat ("Bir karış fazla şi-
mendifer") idi. (Bk. Birinci Cilt, s. 95) 1930'larda yeni inşaat eski hatların millileştirilmesi ile
birlikte yürütüldü. Karadeniz'in Akdeniz ile demiryolu bağlantısının kurulması, kömür hattı,
bakır hattı gibi demiryolu parçalarının yapılması, bu politikanın savunma güdümlü olmaktan
ekonomik nedenli olmaya doğru yönlendiğini göstermiştir.
Demiryolu politikasının belirgin bir özelliği ağır buhran koşullarından etkilenmemesidir.
Örneğin, buhranın en ağır yılı olan 1933'de Ulukış'a-Boğazköprü arasındaki 173 km. lik hat
tamamlanarak Akdeniz ile Karadeniz'in bağlantısı gerçekleşmiştir. (Cumhuriyet yönetiminin
en ucuz demiryolu hattı sayılan Ulukışla-Boğazköprü'nün km. si 50 bin liraya mal olmuş!)
Aynı yıl Sivas-Erzurum hattının inşaatı kararlaştırılarak dört şirketten oluşan bir yerli
gruba ihale edilmiş ve Eylül'de inşaat başlamıştır. Öte yandan, Fevzipaşa-Diyarbekir hattının
Ergani'ye doğru inşaatı sürdürülmüştür. Afyon-Antalya hattının dört yılda yapılması için hükü-
mete 25 milyon liralık harcama yetkisi verilmiştir. Adana - Fevzi paşa hattı Fransızlardan, Sam-
sun - Çarşamba hattı da bir yerli kuruluştan satın alınmıştır.
30 "Sanayi programında kimya sanayiinin mevkii: Memlekette kimya sanayii tesisine milli müdafaa, sanayi
ve ziraat için ihtiyacımız vardır", Cumhuriyet, 21 Kânunusani, I934, Ali Süreyya imzalı yazı.
— lxxvııı —
Bu uygulama, Cumhuriyet yönetiminin demiryolu politikasını buhran koşullarının örneğin

büyüyen işsizliğe karşı tedbir olacak bir altyapı yatırımı olmaktan önce, stratejik bir atılım ola-
rak tasarladığını ve bu alanda ne istediğini bildiğini gösteriyor.
"Bu kömür yolu daha bugünden Anadolu yaylasında yer yer kurulan ve kurulacak olan ağır endüst-
rimizi ve günden güne artmakta olan demiryollarımızı besliyecek enerjinin can damarıdır. Bundan do-
layıdır ki yolun takib ettiği istikamet te ancak bu gayeye varılmak için seçilmiştir. Diğer bazı hatlarla
bu hattın fenni murakabesi 7 şubat 1927 senesinde İsveç ve Danimarka grupuna verilmiş ve inşaat
malzemesinin kolay nakledilebileceği düşüncesile inşasına 13 haziran 1927 tarihinde bu noktadan,
Filyostan başlanmış fakat sonraları Sivas hattının ilerilemesi ve nakliyatın kara tarafından yapıl-
masında kolaylık hâsıl olunca bu taraftan başlanmış olan inşaat Eskipazarda durdurulmuş ve buna
karşı hattın diğer ucu olan Irmak istasyonundan Çankırıya doğru inşaata devam olunmuş ve Çankırıya
kadar 105 kilometroluk kısım 23 nisan 1931 tarihinde işlemeğe açılmıştır. Hattın Irmak ile Filyos
arasındaki uzunluğu 391 kilometrodur. Üzerinde 27 istasyon, 1368 aded menfez ve kuru köprü,
8800 metro uzunluğunda 37 tünel vardır. Büyük ve zarif köprülerin her biri ve hele bütün memleket
demiryollarındaki tünellerin en uzunu olan 3440 metroluk Batıbeli tüneli Türk elile kurulmuş bir fen
ve san'at örneğidir. Bu hattır, inşaasına devleftıazinesinden sarfedilen para 45 milyon liradır. Filyos
son bir menzil değil, kömür hazinesine girmek için bir kapıdır. Hat şimdiden Zonguldağa, Ereğliye
doğru uzanmaktadır. "(31)
1935 yılı sonunda, Cumhuriyet yönetiminin onbir yıldır sürdürdüğü demiryolu politikasının
bilançosu aşağı yukarı hazırdır. Bu bilanço, demiryolunun o tarihte yeni yeni hız kazanan sa-
nayi hareketi için elverişli bir altyapı sayılacağını da ortaya koyuyor.
"Cumhuriyetin 12 yıl içinde kurduğu demiryolları olmasaydı, memleket kalkınamazdı.

Bu hatların kimisi bakır, kimisi kömür, kimisi pamuk, kimisi buğday ve icabında hepsi asker taşı-
yacaktır. Büyük Harbde, Erzurum ve Filistin cephelerinde uğradığımız felâketlerin en büyük sebebi,
demiryolu olmayışı idi. Buralara gönderilen fırkalar, yollarda sürüne sürüne, döküle döküle tabur ha-
line iniyorlardı.
Cumhuriyet rejimi, memleket gibi mevcud demiryollarını da bir harabe halinde bulmuştu. O za-
man, hepsi tamire muhtaç bir halde bulunan 80 lokomotif ve 1300 vagonla harab ve perişan 1378
kilometroluk Anadolu ve Bağdad hatları, bir de Erzurumla Sarıkamışı Sovyet Rusya hududlarına bağlı-
yan 300 kilometroluk yarı metruk demiryolları devletin elinde idi. Şirketlerin elinde de 2352 kilo-
metroluk demiryolu vardı. Şu halde, 1923 yılında 2330 kilometro yarısı harab demiryolumuz var,
demekti.
1923'ten 1935 yılına'kadar geçen 12 cumhuriyet yılında yeni rejim bize 2470 kilometro yeni
demiryolu hediye etti. Bu yekûn 1935 mali yılı sonunda, yani altı ay sonra, 2630 kilometro olacaktır
ki yılda vasati 220 kilometro tutar.
Yeni yapılan 2630 kilometro demiryolu için bu memleket 282 milyon lira harcamıştır.
On iki yılda, yalnız demiryolları için Avrupa kapitalistlerinden para dilenmeden, 282 milyon lira
gibi hakikaten yüksek bir parayı buluşumuz, Türk milletinin ne feyizli bir kudret kaynağı olduğunu
ispata kifayet eder. Fakat 12 yıl içinde, demiryolu sahasında sarfettiğimiz mucizeli kuvvet, 282 mil-
yon lira mukabilinde 2630 kilometro demiryolu yapmaktan ibaret kalmamıştır. Kumpanyaların
elinden 3000 km.ya yakın (2977 km.) demiryolu da satın alınmış, şirketlerin elinde yalnız
800 kilometroluk hat kalmıştır. Bugün yapılmakta olan demiryollarımızın, Antalya, Malatya ve Sivas-
31 "Irmak-Filyos hattı büyük törenle işletmeye açıldı" Cumhuriyet, 13 İkinciteşrin, 1935 tarihli haber. Ba-
yındırlık Bakanı Ali Çetinkaya'nın Filyos'ta 391 km. lik hattın açılışında yaptığı konuşmadan alıntılar.
— lxxı —
Erzurum hatlarının uzunluğu ise 950 kilometrodur ki bunlar da azami hızla yapılacak ve 1938 yılında
bitirilecektir. "(32)
10
İktisat Vekâleti 1930-31'den, yani, devletçilik döneminin ilk adımlarından başlayarak bir
"Süper Bakanlık" haline gelmiştir. Vekâletin gücü kadro sayısından değil, ekoncmik kararların
artık ülke yönetiminde daha ağırlıklı olmasından kaynaklanıyordu. Bir yandan Cumhuriyet re-
jiminin kuruluş döneminin gereksinmeleri, bir yandan da buhranın yarattığı olağanüstü koşullar
Vekâletin ekonomiye'müdahale'etmesini gerekli kılmıştı. 1932'de sanayi hareketinin kesinlik
kazanması Vekâletin artan rollerine yeni ve farklı bir boyut ekledi.
1920'lerde, Cumhuriyet yönetimi bir sanayileşme anlayışına sahip olduğunu gösterememişti.
Sadece Teşviki Sanayi Kanunu (T.S.K.) çerçevesinde kalan özel sanayii geliştirme politikası var-
dı. T.S.K. nun "gayesi hususi sermaye ve teşebbüslere sınai işlerde engelsiz ilerleme imkânları
vermekten ibaretti". (33) Oysa, 1930'larda iş farklı bir noktaya geldi. T.S.K. aşağı yukarı aynı
çizgide yürütülürken, Cumhuriyet yönetimi "bir sanayi manzumesi kurma" amacına yöneldi.(34)
Böylece, işin ekseni sanayi programı oldu ve yönetimin sanayileşme anlayışı bu program sa-
yesinde ortaya çıktı.
İşlerin sanayi programı ile birlikte büyüyüvermesi ve iş çeşitliliğinin yeni ağırlık merkezle-
rine bağlı olarak artması İktisat Vekâletinin gücünü ve rollerini artırmakla kalmadı; yeni örgüt-
lenmeleri de zorunlu kıldı.
1920'ler dünyada 19. yüzyılın laissez-faire'inin henüz süregelen, fakat daha çekingen bir
uzantısıdır. O yıllarda, Türkiye'de de "ekonomi" denilince "özel kesime ait işler" akla geliyor-
du. Dünya buhranı etkilerini duyurmaya başlayınca, ekonomiyi kontrol (ve özel kesimi koruma)
gerekleri ön plaina çıktı. Bu, ekonomide merkezi kararları gerekli kılan bir ortamdır. 1934 İkti-
sat Vekâleti teşkilat kanunu Vekâletin ekonomi üzerindeki "nâzımlık" (düzenleyici egemenlik)
rolünü artırırken özel kesim buna karşı çıkmamış, tam tersine bunu desteklemiştir. Bu ciltteki
belgelerden görüleceği gibi, "nâzımlık" ekonomiyi Vekâletin kararlarına bağlayacak nitelikte-
dir. Bu tablo , özel kesimin tercih ve tutumu ile ilgili önemli ipuçları veriyor: Özel kesim eko-
nomide merkeziyetçi bir karar düzenine karşı değildir. Sadece bir koşulla: Merkezi karar sis-
teminin başında özel kesim ile özdeşleşmiş kişilerin bulunması koşuluy!a.(35)
32 "Yeni bir Dumlupınar", Cumhuriyet, i3 İkinciteşrin, I935, Abidin Daver imzalı başyazı.
33 Celâl Bayar, 13 Birinci Kânun, I934 tarihli konuşma. Bk. s. 240 vd.
34 Celâl Bayar, 21 Nisan, I93S tarihli konuşma. Bk. s. 268 vd.
35 "Yakın zamanlara kadar İktisat Vekâletleri hükümet mekanizması içinde bir nevi lüks telâkki ediliyordu. Ci-
han buhranı ve devlet bünyelerinde meydana gelen değişiklik, bu vekâletlerin ehemmiyetini tebarüz ettirdi. İktisat Vekâ-
letleri memleket iktisadiyatımın nâzımı olduğu gibi, harici ticaret münasebetlerinin idaresi de bu vekâletlere terkedildi.
Bu kadar büyük ve ağır vazife ve mesuliyetler yüklenen bir vekâletin kuvvetli teşkilâtı olması tabiidir. Mahmut Celâl Bey
İktisat Vekâletine geçtiği gün karşılaştığı meselelerin biri de bu idi...
Mahmut Celâl Beyin Vekâlete geldiği günden beri tahakkuk ettirdiği veya harekete getirdiği fikirler çoktur. Mem-
leketin iktisadi politikası ve ticaret mukaveleleri prensiplerinin tesbiti, Türkiye iktisadiyatının mütehassıs bir heyete
tetkik ettirilmesi, altın ve petrol arama mesaisi, Türkiye maden servetinin kıymetlendirilmesi etrafındaki çalışma, mem-
lekette küçük kredi ve ihtikârına karşı kanun ve disiplin, Türk gemiciliğinin doğum çağında rekabet ve biribirini yemek
vaziyetinden kurtarılması, beş senelik iktisadi ve sınai program bunların en mühimleri olarak hatıra gelebilir... İktisat
Vekili bugün milli iktisadiyatımızın icabatına en uygun ve memleketimizin idare ve tekniği en yüksek milli müessesesi
olan iş Bankasını kurarken ve inkişaf ettirirken yaptığını yapıyor: planlı ve ileri teknikli çalışma.
Türkün iktisadi istiklâl hücceti olan Lausanne muahedesinin altında imzası okunan Başvekil İsmet Paşa, şüphe
yoktur ki memleketin iktisadi ilerlemesinde en mühim vazife ve mesuliyetler alan İktisat Vekâletini yeniden kurdurmak
için kendisine mahsus isabet ve iyi intihapla kendi yüksek direktiflerini en iyi kavrayıp tatbik edecek en değerli arka-
daşı bulmuştur." Milliyet, 30 Mart, I934. Ahmet Şükrü imzalı başyazı.
— lxx —
1934'ün iktisat Vekâleti teşkilât kanunundan başlayarak, 1935 ve 1936'da ekonominin birçok
alanına merkezi kontroller getirme eğilimi güçlenir. 1930'a kadar böy'e bir eğilim yoktur. Kontrol-
ler, Mustafa Şeref Beyin İktisat Vekilliğinden ayrıldığı 1932'nin Eylül ayına kadar dış ticaret den-
gesini koruyabilmek, kıtlaşan temel malları garantili olarak halka sağlayabilmek ve yüksek fiyat
artışlarını dizginleyebilmek için zaman zaman ve perakende clarak uygulanmıştır. O vakit, eko-
nomiyi bir merkezi kontrol ve karar düzeni içine (Celâ! Bayar'ın söylediği "güdümlü ekonomi-
ye) doğru götürecek bir Vekâlet yapısı kurmak söz konusu olmamıştır. Merkezi kontroller (ve
"güdümlü ekonomi" uygulamaları) özellikle 1936'da somutlaşarak yaygınlaşacak, bunlar özel
kesim çevrelerinin ve yayın organlarının övgüsünü de kazanacaktır. Özel kesim, İktisat Vekâleti
teşkilât kanununu kendisi için bir güvence gibi kabul etmiştir. Bu bakımdan, 1934 'ün İktisat
Vekâleti teşkilât kanunu bir dönüm noktası oluyor.
1932, belirttiğimiz gibi, yönetimin sanayi projelerine ağırlık vererek devletçi bir atılım yap-
tığı yıldır. Bu hareket 1932'de yönetim ile özel kesimi karşı karşıya getirmiştir. 1933, yönetim
için bir geri çekilme yılıdır. 1934'de ise, bu kez sanayi yatırımlarının birbiri ardına yürütülme-
siyle ekonomide devletçilik somut içeriğini kazanmıştır. Cumhuriyet yönetimi ekonomide başa-
rılı olabilmekle rejimi sağlamlaştırabileceğine, bu başarının da devletçilik ilkesini geliştirmeye
bağlı olduğuna 1932'den başlayarak inanmış ve bunu yapabildiğini 1934'ün sanayi yatırımlarıyla
görmüştür.
İktisat Vekâletinin teşkilât kanunu bu ortamda geliyor. Devletin yatırımcılığını bir düzene
bağlamak 1934'ün işidir. Bu yatırımlar sonuçlandığı zaman da işletmeciliği bir düzene bağlamak
gerekecektir. O da 1936 ve sonrasının işi olacaktır. 1934 ve sonrasının hızlı gelişmeleri, yöneti-
min karşısına devletçi sermaye birikiminin işlerliğini sağlayacak bir yasal çerçeve oluşturma so-
rununu getiriyor.
Böyle bir çerçevenin temelleri 1933'ün Sümerbank yasasındadır. Aslında, Türkiye'de 1925'
denberi Sanayi ve Maadin Bankası (SMB) çatısı altında toplanmış devlet fabrikaları vardır. Ayrıca,
devlet mülkiyeti, sanayi sektörü dışında ulaştırmadan bankacılığa kadar birtakım kuruluş ve
işletmeleri de kapsar. Bunların hukuki statüleri arasında farklılıklar vardır. 1934'ün sanayi yatı-
rımları sonuçlandıktan sonra devletin üretici bir ekonomi kesimi oluşturduğu ve bunun iş dünya-
sı üzerinde bir lokomotif etkisi yaptığı açıktır. Devletin ekonomik alanı genişledikçe , bu alan
içinde yer bulan farklı kuruluş ve ya şirketlerin bazı ortak karakterlere sahip bir kamu kesimi
halinde toparlanması gerekecektir. Bu yoldaki çalışmalar 1938'in 3460 sayılı İktisadi Devlet Te-
şekkülleri (İDT) yasası ile sonuçlanacaktır. Kitaptaki belgelerden (örneğin, "İnhisar Hesaplarının
Divanı Muhasebatça incelenip incelenemeyeceği") kamu mülkiyeti alanında bulunan hukuki var-
lıkların o dönemde ortak çizgilere sahip bir kamu kesimi çerçevesine yerleştirilmekten henüz
uzak oldukları izlenebiliyor.(36)
36 Ayrıca bk.
'•Halen Sümer Bank nasıl devlet bankası ise ve sanayi işieriie meşgul oluyorsa Ziraat Bankası da devletin ban-
kası olarak zirai işleri ve hükümetin zirai siyasetinin tatbikim temin edecektir.
Malûm olduğu üzere Ziraat Bankası bir anonim şirket olup hissedarları kazalar idi. Yeni lâyihaya göre banka
devletin olacaktır. Lâyihadaki esaslara göre banka, alelümum ziraat ve bankacılık muamele/erile iştigal edecek,
merkezi Ankara'da bulunacaktır.
Banka hükmi şahsiyeti haiz olup bütün muamelelerinde bu kanun ve hususi ticari haklar hükümlerine tâbi ola-
caktır.
Ziraat Bankasının itibari sermayesi 30.000.000 liradır. Ziraat Bankası, Sümer Bank ve Emlâk Bankaları gibi
milli kredi müesseselerine mahsus haklardan istifade edecektir.
Bankanın meclisi idaresi ve sair muamelâtına ait muameleler Sümer Bankın aynıdır.
Bankanın bir meclisi idaresi olacak, buraya İktisat, Ziraat, Maliye Vekâletlerinden ikişer aza seçilecek, müdiri
umumisile iki muavini İktisat Vekâleti tarafından intihap edilecektir."
"Ziraat Bankası yeni bir şekle konuyor", Cumhuriyet, 20 Mayıs, I934.
— l x x ı —
1933-34'ün sanayi programından kaynaklanan bir gereksinme İktisat Vekâleti teşkilât ka-
nununa yansıyor. Sürekliliğe sahip bir sanayi programının tasarlanması ve bir ufka oturtulması
ekonominin "günlük" sayılacak işlerinin dışında ve üstünde kalan bir çalışma ister. Bu, gündeme
alınacak işlerin planlanmasıdır. Teşkilât kanununda yer alan 'Sanayi Fen Heyeti', bir anlamda
Türkiye'de planlama düşüncesinin devlet yapısında ortaya çıkmış ilk çekirdeğidir. Sümerbank,
yatırım projelerinin uygulanmasını izleyecek genelkurmay karargâhı gibi tasarlanmış, İktisat
Vekâleti içinde de "Sanayi manzumesi"nin tümünü ve geleceğini düşünecek ve irdeleyecek böyle
ayrı bir birimin bulunması gerekli görülmüştür.
11
1923-24'den sonra özel kesim sanayii rahat bir gelişme göstermiş, 1927'nin T.S.K. ndan son-
ra rahatlama ve hızlı gelişme daha gözle görülür olmuştur.
"Memlekette sanayii teşvik maksadile ilk kanun 913 tarihinde mevkii tatbika konmuştur. Bilâ-
hara bu kanunun ihtiyaca kâfi gelmediği anlaşılmış olduğundan 927 de 1055 numaralı daha yüksek
ve şümullü himayeleri ihtiva eden ve elyevm kısmen mevkii meriyette bulunan kanun neşir ve tat-
bik edilmiştir. Bu kanunun 932 senesi temmuzu nihayetine kadar sanayiimizin inkişafına pek bü-
yük faydası olmuştur. Neşir tarihine kadar (400) den ibaret bulunan fabrika adedi son sene zarfında
(2200)e baliğ olmuştur..."(37)
Ancak, bu hızlı gelişme 20. yüzyılın ilk yirmi yılında dünyanın İkinci Sanayi Devrimini ö-
zümseyen ülkelerindeki gibi büyük ölçekli, düşük maliyetli, kitle üretimi yapan sanayi kuruluş-
larını Türkiye'de yaratmamıştır. Türk özel kesiminde küçük ölçekli "sanayi kuruluşları" patlar
gibi çoğalmıştır. Niteliksiz işçi; ham madde ve yedek parça sağlama zorlukları, basit ve ilkel
teknoloji ve bu tabloyu tamamlayan sermaye, kredi ve maliyet sorunları 'hızlı gelişen' sanayiin
özellikleri olmuş ve bu böyle sürmüştür. Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü'nün 1932
sanayi anketi şunları gösteriyor:
"1932 senesinde hali faaliyette bulunan 1473 müessese Teşviki Sanayi kanunundan istifade
etmekte idi. Buna göre 1923 ten 1932 nihayetine kadar 10 sene zarfında 1088 müessese açılmış,
yani 1932 de mevcut müessesatı sınaiyenin dörtte üçü Cumhuriyet idaresi tarafından kurulmuştur.
Bu müesseselerin bulundukları vilâyetlere göre ayrılması şu neticeleri veriyor:
932 de mevcut %
müessesat 1473 100
istanbul'da 507 34.4
İzmir'de 181 12.3
Bursa'da 116 7.9
Balıkesir'de 102 6.9
Manisa'da 47 3.2
Adana'da 39 2.6
Ankara'da 30 2.0
Gaziantep'te 28 1.9
Görülüyor ki, Türkiyede mevcut sanayi müessesatının adet itibarile üçte birinden fazlası, İstan-
bul'da toplanmış ve İstanbul memleketimizin bir sanayi şehri sırasına geçmiştir. Mevcudün yarısına
yakın kısmı İstanbul ve İzmir'de toplanmıştır.
37 "Sanayiimizin inkişafı için neler yapmalıyız?" Cumhuriyet, 13 Mart, 1933, Hereke Fabrikası Müdürü Reşat
Beyin Ticaret Odası kongresi için hazırladığı rapordan alıntılar.
— lxxıı —
Mevcut 1473 adet müessesenin vaziyeti hukukiyeleri şu suretle tahlil edilmektedir:

Bunlardan 814 adeti, yani % 55 i birer şahsa aittir. 247 adedi, yani % 17 si adi şirketlere aittir.
93 adedi, yani % 6 sı anonim şirketlere aittir. 30 adedi, yani % 2 si devlet müesseseleridir.
Bu fabrikalarda çalışan işçi mecmuu 55322 kişidir.
Bunlar yaş itibarile şöyle taksim edilmektedirler:
%
91 50.579 Yaşları 14 ten yukarı Türk işçileri
3 1.594 Yaşları 14 ten küçük Türk işçileri
6 3.149 Fen ve idare memurları
100 55.322 Yekûn
Yukarıdaki 3149 rakamı arasında 322 ecnebi tabiiyetinde şahıs bulunmaktadır.

İşçi yekûnu Kadın Erkek
50.579 127707 37.872
1.694 761 832
52.273 13.468 38.704
Demek oluyor ki, mevcut 52273 Türk işçiden 13468 i, yani % 26 sı kadın % 74 ü erkektir.
1473 müessesenin 863 ünün yani % 59 unun binası kendilerinin malıdır.
610 u yani % 41 de binalarını kira ile tutmaktadırlar.
1473 müessesen/n bina ve tesisat kıymetleri berveçhi atidir:
Milyon lira
60.9 8630 müessesenin bina kıymeti
55.5 1473 müessesenin makine, alât ve edevatı
Yekûn 115.4 Bina ve makine alât ve edevat kıymeti
1473 müesseseden % 88 i, yani 1295 i makine ile işlemekte, % 12 si de yani 178 adedi kuvveı
muharrike kullanmaktadır.
540 adedi 42 Elektrik motörile

277 17 Yağ ve benzin motorlerile
185 14 Buharla
115 9 Gazojen ile
101 8 Su ile
127 10 Muhtelif motörlerle
1295 100 Yekûn
Bunların makinelerinin beygir kuvvetleri berveçhi atidir:
Müessese • Beygir kuvveti
540 22.643
227 9.851
185 15.063
115 5.343
101 5.956
127 45.418
İ295 104.274
— lxxııı —
Bu müesseselerde çalışan 55322 işçi ve memura bir sene içinde 15.444.284 lira tediyat ya-
pılmıştır. Beher müstahdeme senede 219 yani ayda 23 lira kadar bir ücret isabet etmektedir. Bu
müesseselerin 1932 senesi zarfında 75.161.481 liralık mevaddı iptidaiye masrafları olmuş, işlen-
meğe lâzım olan mevat için de ayrıca 8.660.910 lira tediye edilmiştir.
1413 müessese 1932 senesinde 131.113.294 liralık istihsal yapmışlardır.

*
Bu istihsalât nevilere göre şöyledir:
Ziraat, hayvanatı ehliye Lira %

balık ve av mahsulâtı
sanayii 14.688.631 54.2
Sanayii nesçiye 20.123.551 15.0
Maden sanayii 10.338.110 1.5
Sanayii muhtelite 8.903.961 6.5
Sanayii haşebiye 6.033.241 4.4
Sanayii kimyeviye 5.818.209 4.2
Sanayii madeniye 4.235.592 3.1
Ebniye inşaatı sanayii 3.518.991 2.6
Kâğıt ve karton sanayii 1.923.941 1.4 (38)
Özel sanayi kesimi, doğası gereği hızlı gelişme arzusunu hep sürdürür, ama bu görünümü
ile hep korunmaya muhtaçtır. Yönetim, ekonominin normal sayılan koşullarında bu korumayı
sağlayabilir. 1930'dan sonraki gibi ağır buhran koşullarında ise koruma isteklerini karşılamak
zorlaşır. Fakat, özel kesim 'buhran koşulları' gibi 'mazeret'ler dinleyemez. 1930'ların tablosu
şunu gösteriyor: Özellikle gelişme düzeyi düşük bir basit kapitalist ekonomi uzun süreli
bir buhranı kendi kendine kontrol edebilecek araçlardan, mekanizmalardan yoksundur.(39)
Buhran koşullarında, yönetimin iki şeyi sağlamak istediği görünüyor: 1933 ve 1934 yılları
yönetimin bir yandan yukarıda özetlenen sanayi programını, yani, ekonomik büyüme arzusunu,
bir yandan da ekonominin açık vermeyip dengelerini kontrolde tutama niyetini yani, istikrar
amacını bir arada gerçekleştirmek istediği ilginç yıllardır. İki amaç da, yönetimi özel kesim ile
karşı karşıya getiriyor. Çünkü, özel kesimin büyümeden beklediği şey sanayi programının
getireceği devletçi sermaye birikimi değildir. Bu büyüme özel kesime destek vermek yerine,
1932'de olduğu gibi özel kesimden destek isteme yolunu açabilir. Özel kesimin istikrardan ön-
38 "Sanayi Vaziyetimiz", Cumhuriyet, 18 Teşrinievvel, I933

39 Bir örnek olarak bk. "İktisat Vekilinin tetkikâtı". Cumhuriyet, 14 Kânunusani, I934.
••Sanayicilerin dilekleri
I — Almanya ile yapılan klering mukavelesi, memleketimize serbest ithal edilecek makinelerin tesbiti hakkını
İktisat Vekâletine bırakmıştır. Bu, mevcut sanayii korumuş, memlekette meşbu hale gelen bazı sanayiin mevcudiyetlerini
muhafaza etmelerini temin etmiştir.
Yalnız tarife kanununun 660 ıncı maddesinin bu takdir hakkında istisnası alâkadarları müşkül vaziyete düşürmüştür.
Sanayiciler, 660 ıncı maddedeki dikiş makinelerinin serbestçe ithaline itiraz etmiyorlar. Yalnız bu madde mefhu-
muna giren örgü makinelerinin de dikiş makineleri gibi serbest girmesi doğru değildir. Çünkü örgü sanayii işba halinde-
dir. Diğer makinelerde olduğu gibi örgü makineleri ithalinin de İktisat Vekâletinin takdirine bırakılması lâzımdır.
1 — Şimdiki gümrük tarifesinin mevaddı iptidaiyeye taallûk eden kısmı çok yüksektir. Buna binaen muafiyet lis-
teleri kaldırıldığı takdirde mevaddı iptidaiye ithali çok müşkülleşecektir. Tenzilâtlı bir mevaddı iptidaiye tarifesi tanzim
ve tatbik edilinceye kadar şimdiki muafiyet listelerinin devam etmesi (lâzımdır).'
Burada vurgulamak gereken bir nokta, buhran koşullarının özel kesim içinde "Kim korunacak, kim korunmayacak
çekişmesini yaratmış olmasıdır. Bunun, kitaptaki belgelere yer yer ilginç örneklerle yansıdığını görüyoruz.
— LXXXIV —
t
çelikle beklediği şey ise, 1920'lerden gelen ve 1927'nin T.S.K. ile 1929'un gümrük mevzuatında
somutlaşan korumanın ve avantajların sürdürülmesidir. Bunların 'buhran nedeniyle' esirgenmesi,
veya aynı nedenle özel kesimin payını daraltıcı (vergi gibi) önlemlere gidilmesi "istikrarsızlığa"
yol açar. Özel kesim açısından bakılınca, devletçilik bu anlamda 'korumacılık' demektir. Başka
birşey olması gerekmez. Özetle, Cumhuriyet yönetiminin buhran koşullarında birbiriyle bağdaş-
tırmaya çalıştığı iki zıt amaç (büyüme ve istikrar) özel kesimle yönetim arasında ve özel kesimin
de kendi içinde çekişmeler yaratmaksızın gerçekleştirilmesi olanaksız amaçlardı. 1933 ve 1934,
hem amaçların bağdaştırılmasındaki zorluk, hem de bunları gerçekleştirmenin ticaret rantları,
spekülatif kazançlar, çalışanların hakları gibi gelir dağılımını etkileyen birçok alana yansıyarak
yarattığı çekişmelerle iktisat politikasının birçok yönünü aynı zaman diliminde ve içiçe önümüze
seriyor. Bunları gözönünde tutarak, yönetimin 1933 ve 1934'ü ustaca politikalarla geçirmiş ol-
duğunu söyleyebiliriz. Bu ortamda hazırlanan İktisat Vekâleti teşkilât kanunu, siyasal otorite-
nin özel kesimi kontrol altında tutma niyetinden çok, özel kesimin kendi istek ve eğilimlerini
merkeziyetçi bir karar sisteminde bulduğunu, kaynak tahsisinin özel kesim için güvenceye
alınması ve'doğru' biçimde selektif olarak yapılmasının bu kesimce önemli göründüğünü
yansıtması bakımından ilginç bir belge oluyor.
12
Vergi her yönetimi sevimsiz gösterir. Ancak, devletin kurulabilmesi kamu gelirlerinin dü-
zenlenebilmesine yakından bağlıdır. Hele ağır ve sürekli buhran koşulları vergi konusunu daha
da ön plana getirir. Herkesi bu konuda duyarlı kılar.
1931'den sonraki yıllar vergiciliğin önem kazandığı dönemdir. 1934 bir vergi yılıdır ve bu-
nun 1935'e de uzandığı görülür. Vergiler konusundaki belgeler yönetimin kaynak gereksinmesi
ile mükelleflerin gelir sınırları arasındaki çekişmeleri olduğu kadar, çeşitli kesimlerin uygula-
ma dışı kalabilmek için zaman zaman birbirileriyle çekişmelerini de yansıtıyor.
1930'ların ilk yarısında ve ortalarında gündemde olan vergiler kamu gelirlerini artırma
dışında değişik ekonomik etkilere de sahip oluyorlar. 1934'ün kazanç vergisi, sonraki yılların gelir
ve kurumlar vergilerinin bir öncülü sayılır. 1926'da, Cumhuriyet rejiminin ilk dolaysız vergi-
si olarak ticaret, sanayi ve hizmetlere yöneltilmiş, 1930'dan sonra buhran derinleştiği zaman
esasında değişiklik yapılmıştı. 1934'ün kazanç vergisi, özellikle serbest mesleklerden gelen tep-
ki ve yakınmalarla 1935'de değişikliğe uğrar.
Muamele vergisi, bir bakıma özel kesim teşviklerinin tarihçesini yansıtan bir belge gibi-
dir. 1927 tarihli muamele vergisi özel kesime yeni istisnalar getirmek üzere düzenlenmişti.
Ancak, özel kesimin "daha az, daha da az vergi" isteği kesilmedi. 1931 'in 1860 sayılı muamele
vergisi bu isteği geniş ölçüde karşılamıştı. Sonraki yıllarda ise, buhranın ağırlaşması ile ver-
gi yükünün ücretli ve maaşlılar, fiyat düşüşlerinden kaynaklanan gelir kayıplarının da çiftçiler
üzerinde kalmasıyla yönetimin bu vergi ile ilgili tercihleri değişti. 1934'ün muamele vergisin-
de kapsam genişledi, muafiyet sınırları kaldırıldı, istisnalar daraltıldı ve yeni bir yasa ortaya
çıktı. Bu kitaptaki belgeler özellikle bu değişikliklere karşı özel kesim çevrelerinin direncini
gösteren örneklerdir. /
1930'ların özelliğini yansıtan vergilerden biri İktisâdi Buhran vergisidir. 1931 tarihli İk-
tisadi Buhran vergisi ücretler ve maaşlar üzerinde kalmış, 1932'nin ilkbaharında bu tek taraflı
ağırlık biraz hafifletilmek istenmiş, ancak sanayi ve ticaret kesimleri yine kapsam dışında bı-
rakılmıştı. 1934'de İktisadi Buhran yergisine ek olarak çıkarılan yasa ile, ticaret ve sanayi ke-
simleri kazanç vergilerine beşte bir oranında 'buhran zammı' eklenerek vergi kapsamına alın-
dılar. Daha sonra, 1935 ortalarında vergi yükü ile ilgili bazı rötuşlar yapılarak kapsam biraz daha
genişletildi. Özetle, buhranın birkaç yıl süreklilik göstermesi, yönetimin kamu gelirlerini ar-
tırma düşüncesini perçinlemiştir.
— l x x v —
Kazanç, muamele ve buhran vergileri dışında 1934 ve 1935'de karşılaştığımız vergiler ve

resimler koruma ve teşvik etkisi gözetilerek gündeme getirilmiştir. Bunlardan 'Dahili İstihlâk
Vergisinin 1. maddesini değiştiren' yasa şekerden alınan bir tüketim vergisi niteliğiyle bütçe
gelirlerini artırmayı amaçlarken, ithal ikamesi sanayilerinin başında gelen şeker üretimini (fab-
rikalarını) yüksek maliyetlere pek bakmaksızın korumayı da gözetiyor.
1934 İlkbaharında gündeme gelen 'Elektrik İstihsal Resmi'de, vergi özelliğini sanayii koru-
ma politikasının 1920'lere göre farklılaşmasından almaktadır. 1930'larda elektrik üretimi henüz
imtiyazlı şirketlerin ve bir ölçüde de yerel yönetimlerin elindedir. 1920'lerin sınırsız teşvik po-
litikası içinde, bu üretimin yarısını tüketen sanayi sektöründen herhangi bir resim veya vergi
alınmamaktadır. Yukarıda, 1932 Sanayi Anketinde dile getirilen tablo, sanayi işletmelerinin ancak
yarısından azının (esas olarak, büyük ölçekli sayılanların) elektrik kullandığını gösteriyor.
Enerji kullanımına resim veya vergi ödenmesi yolunda 1934'de getirilen değişikliğin sanayide
hemen hiçbir sektörde üretim maliyetlerini pek değiştirmeyeceği, fakat kamu gelirlerini art-
tıracağı, yönetimin görüşüdür. Günün İktisat Vekili Celâl Bayar'ın sık sık yinelediği gibi, üre-
tim maliyetlerinin düşürülmesi korumacılığın kayıtsız şartsız sürdürülmesine değil, 'rasyona-
lizasyon'a, yani, üretimin akılcı ve etkin biçimde örgütlenmesine bağlı birşeydir.
1930'ların ağır buhran koşullarında bütçe harcamalarının hemen yarısı maaşlara gitmekte-
dir. Yatırımlara kalan pay düşüktür. Cumhuriyet yönetimi yatırım yapabilmek için büyük ölçü-
de vergilere dayanacaktır. Ne var ki, aynı buhran koşulları ekonomiyi derin bir resesyona yö-
neltmiştir. İşyerlerinin sayıca gitgide azalmasıyla, örneğin, kazanç vergisi tahsilatı ancak yüz-
de elli dolayına erişmektedir. "Kazanç erbabı öyle zayıflamıştır ki, verecekleri zannedilen para-
nın ancak yarısını ödeyebilmişlerdir."(40)
'Kazanç erbabı' içinde resesyonun etkilerini ençok duyan kesim tüccardır. 1930'ların orta-
larına doğru, özellikle dış ticarette takas ve kontenjan uygulamasından sonra Avrupa'nın mal
kredisini kesmesi iş hacmini daraltıcı etki yaptı. Kendisi sermaye sahibi olmayan ve mal kredisiyle
iş yapan tüccar peşin para ile mal satmaya başladı. Paranın kıt olduğu ortamda faizler yükselir-
ken, tüccar gayrısafi irat üzerine konulan kazanç vergisini de, arka arkaya getirilen vergi kanun-
larını da sevmedi. Buhran tüccarı eskisine göre zayıflatırken, vergi yükünü ağırlaştıran CHP'nin
adı da o günlerden başlayarak "vergici yönetim" oldu.
Ekonominin geleneksel çerçevesinde fazla sarsıntı olmamasını gözeten çevreler, buhran or-
tamında yeni vergiler getirmek veya vergi hasılatını büyük ölçüde artırmak gibi bir 'kaynak
zorlaması'na gidilmesini onaylamazlar. "Milli savunma yanında olsa olsa demiryolu programına
devam ederek", normal bütçe sınırları içinde işlerin yürütülebileceğini savunurlar. 'Sanayi prog-
ramı' gibi, geleneksel çerçeveyi de sarsacak (özellikle kısa sürede bir 'işçi sınıfı' yaratacak ve
iç ticaret hadlerini sanayi lehine çevirecek) olan politika değişikliklerinin ek kaynak gerektire-
ceğini, oysa "memleket iktisadiyatının yeni yüklere mütehammil olmadığını" vurgularlar.(41)
1929-30'dan başlayarak düşen tarım fiyatları, köylüyü sürekli olarak buhranın ağır yükü
altında bırakmıştı. Bu ortamda, köy aleyhine bozulan iç ticaret hadlerini olabildiği ölçüde düzelt-
meye çalışmak ilk akla gelen politik oluyordu. 1932'de, Ziraat Bankası eliyle devletin üreticiden
buğday alımına başlama kararı bunun ilk adımı oldu. İç ticaret hadlerinin köy aleyhine bozulma-
sını önlemeye çalışmak, aynı zamanda ekonominin geleneksel çevrelerini de hoşnut kılar. Aslın-
da, buhran ortamında bu çevreleri hoşnut kılacak politikaların da en hafifi, en az ödün vereni
ve (nüfusun satınalma gücünü bir nebze yükselteceği için) en akılcısı sayılır. Bütün bu nedenler-
le, 1932'de başlatılan destekleme politikası sonraki yıllarda küçük ölçekte de kalsa sürdürülüyor.
40 Bk. Hüsnü Kitapçı'nın 22 Mayıs I935'de T.B.M.M.'ndeki konuşması.

4İ Bk. Halil Menteşe'nin 22 Mayıs I935'de T.B.M.M.'deki konuşması.
—lxxvı —
İç ticaret hadlerinin köy aleyhine bozulmasını önlemek üzere 1934'de ve 1935'de resim ve
vergi niteliğinde önlemler düşünülmüştü. Destekleme alımlarından daha geniş etkiler yarata-
cağı düşünülen bu önlemler buğday üzerinde toplanır. 1934'ün başlarında hazırlanan 'Ekmekler-
den alınacak resim' tasarısı, buğdayın düşük fiyatını ekmeğe 'bir kuruş' resim koyarak yükselt-
me çabasıdır. Böylece, o tarihte Türkiye'de toplam nüfus içinde (yani, 15 milyonda) sadece 3
milyon kişinin fırın ekmeği yediği kabul edilerek, buğdayda yükseltilecek fiyat farkının 'kentli'
tüketiciye ödetilmesi (ve bunun 4 . 5 milyon T L . gibi bir hasılat getireceği) düşünülmüştür.
Bu girişim 1934 İlkbaharından başlayıp birkaç kez gündeme getirilen 'Buğdayı Koruma'
kanununa ve bunda üstüste yapılan değişikliklere bağlanır. Politikanın özü aynıdır: Buğday tü-
ketimine bir vergi getirerek, birkaç kentte ve bazı kasabalarda fırın ekmeği yiyen nüfus sayesin-
de buğday fiyatını olabildiği ölçüde düşüşten kurtarmak. Ancak, o günkü ekonomik koşullarda
ücretlerin değişmediği dikkate alınırsa, bu buğday vergisinin yansıması önemli ölçüde sayıca yeni
yeni büyüyen işçi sınıfı üzerinde kalacaktır.(42).
13
1930'ların ağır ekonomik koşulları köy kesiminin büyük çoğunluğunu oluşturan küçük üre-
ticiyi ezerken, yönetim, elindeki ekonomik araçlarla ancak sınırlı ölçüde destek sağlayabilmiştir.
Köyün kontrolünü ellerinden bırakmak istemeyen büyük çiftçiler ise, yönetimi, elindeki bütün
ekonomik kaynaklarla köy kesimini desteklemek için yönlendirmeye çalışırlar.(43)
1932/3'e gelindiği zaman Cumhuriyetin siyasal kadrosunun köy, toprak ve tarım konusun-
da farklı bir değerlendirmeye yöneldiği anlaşılıyor. Dünya buhranı yönetim için ağır ve beklen-
medik bir sınav olmuş, tarım fiyatları sürekli düşerken yönetim küçük üreticinin yardımına
koşamamış, 1920'li yıllardan başlayarak büyük çiftçiyi desteklemiş olmasının bir yararını da göre-
memiştir. Adeta, 1920'lerde özel sermayeyi kayıtsız şartsız desteklemesinin sanayileşme amacı
için bir yararını görememiş olması gibi.
1933'den sonra köy ve tarım konusunda bir sayfa belli belirsiz kapanırken, Cumhuriyet
yönetimi, köy dünyasına yeni yollar açmayı tasarlamaya başlar. Bunlardan biri, özünde ekono-
miktir: 1933/34'ün sanayi hareketinden beklenen önemli birşey, köyü hammadde ve gıda
kaynağı olarak harekete geçirebilmek, böylece köyün satınalma gücünü yükseltmektir. Bu,
köyün sorunlarına sanayileşme gözlüğü ile bakmaktır. Toplumun geleneksel çevreleri buna pek
karşı çıkmazlar, özellikle büyük çiftçiye bir vergi yükü getirmiyorsa buna destek de olurlar.
»
Köy dünyasına açılacak yeni yollardan bir başkası ise özünde s/yoso/dır: Sayıları hiç de az
olmayan topraksız ve az topraklı köylüye toprak dağıtmak. Yeni bir devlet kurmak, herşeyden
önce herkese gerçek ve kalıcı bir güvence vererek gerçekleşebilecektir. Bu yapılamadığı sü-
rece yeni devlet halkın büyük çoğunluğunu kucaklayamayacaktır.
1920'lerde ve 1930'larda hemen tümünü "toprağa merbut (bağlı) bir halkın" oluşturduğu
Türkiye'de, "Medeni Kanun" bunu gözönünde tutarak, Avrupa'daki gibi "herkesi toprağa bağ-
lamak ve böylece tasarruf emniyetini sağlamak"(44) amacının ilk ve önemli adımı olmuştu. Bir
köylüler ülkesi olan Türkiye'de "Nasıl bir devlet kuruyoruz?" sorusu toprak mülkiyeti nin bi-
çimlerine ve niteliklerine göre bir çözüm bulacaktı. Köye ve tarıma dönük politikaların sınır-
larını da bu belirleyecekti.
42 Bk. 28 ve 29 Mayıs I934'deki T.B.M.M. görüşmeleri. Özellikle Arukoğlu Damar Beyin konuşması.
43 Özellikle Emin Sazak ve Halil Menteşe'nin bu ciltte tarım ve köy kesimi ile ilgili konuşmalarına bakınız.
44 Bk. Raif (Karadeniz) Beyin 7 Haziran 1934'de T.B.M.M.'deki konuşması.
—l x x v ı ı —
1933/4 yıllarına gelindiği zaman, siyasal kadronun köyün kontrolü yönünde bir büyük
adım atmayı kaçınılmaz saydığı yolunda işaretler artıyor. Bunun kendiliğinden gerçekleşmesi
artık olası görülmüyor. Kestirme bir yöntem düşünülüyor. Bu. çok sayıda topraksız ve az top-
raklı köylüye toprak dağıtmaktır. Böylece hem onlar köylülükten çiftçiliğe geçecekler, hem de
Cumhuriyet rejimi köyün siyasal kontrolüne adım atacaktır. Medeni kanun, temel güvence olan
toprak mülkiyetini yaygınlaştırmayı sağlayamıyorsa, bunu toprak dağıtacak kanunlarla gerçek-
leştirmek Cumhuriyet yönetiminin 1930'lardaki yeni düşünce çizgisi ve yöntemi olarak orta-
ya çıkıyor.
"Cumhuriyete karşı en büyük mukavemeti ençok ihmal edilen şark vilâyet-

lerinde gördük. Kurunuvusta (ilkçağ) zihniyet ve idaresiyle medeniyet zih-
niyet ve idaresi karşılaştı ve herzaman ve heryerde olduğu gibi medeniyet
galip geldi."(45)
Dahiliye Vekili Şükrü Kaya'nın daha 1927'deki sözleri feodal (46) bir düzenin, mülkiyet
sorununu medeni normlara göre çözmüş bir temele oturması gereken Cumhuriyet rejimi içinde
sürdürülemeyeceğini vurguluyor. 1934'de, Dahiliye Vekilliğini sürdürerek yine köy ile toprak
sorunlarının sorumluluğunu üstlenen Şükrü Kaya, konunun siyasal boyutunu şimdi önem ka-
zanan ekonomi boyutuna bağlamaktadır:
"Bugün memleketin 5 milyon nüfusu başkalarının toprağında çalışmaktadır.

Bu suretle toprakla uğraşanlar ancak kara ekmek yiyebilecek haldedirler.
Türk köylüsü Türk'ün efendisidir demek adeta bir süsten ibaret kalıyor. Bazı
vilâyetlerin yarısından fazlasında köylü başkalarının elinde olan topraklarda
çalışmaktadır. Bu toprağı nasıl ve ne suretle ele geçirmişler, şimdi tetkik
edecek değiliz... Eğer bu köylüyü toprak sahibi yapamayacak olursak, bu sa-
nayi fabrikalarını kim için, hangi bozarlar için kuruyorsunuz? Bizim yaşa-
mamız 13 milyondan ibaret olan köylü tabakasını zengin etmekle ve behe-
mehal kuvvetli yapmakla kabildir."(47)
Böylece, 1927'nin Haziranında 1097 sayılı yasa ile ilkkez ortaya çıkan toprak dağıtımı konu-
su, daha sonra 1929 Haziranında 1505 sayılı yasa ile genişlemiş ve 1934 Haziranında, yönetimin
bu yönc'eki ısrarlı tutumunu gösterecek biçimde bir daha gündeme gelmiş, bu kez 200 no. lu
Meclis Kararı ile ortaya çıkmış oluyor.
1927'nin 1097 sayılı yasası 'Bazı eşhasın Şark menatıkından Garp vilâyetlerine nakillerine
dair kanun' başlığını taşıyordu. 1097'nin 1. maddesi, "idari, askeri ve içtimai esbaba binaen
(nedenlere dayanarak) şark idarei örfiye mıntakasiyle (Doğu sıkıyönetim bölgesiyle) Bayazıt
vilâyetinden bin dört yüze kadar şahsın ve işbu eşhas aileleriyle seksen âsi ailesinin ve menatıkı
mezkûredeki (belirtilen bölgedeki) ağır ceza mahkûmlarının garp vilâyetlerine nakli için Hü-
kümete mezuniyet (izin ve yetki)" veriyordu. 1097'nin 9. maddesi Doğu'dan Batı'ya gönderilen-
lere ait toprakların Hazine'ye geçeceğini ve bunların değerinin oluşturularak bir kurulca sap-
tanacağını, 11. madde ise Batı'da yerleştirildikleri yerlerde kendilerine verilecek taşınmazların
değeri Doğu'da sahip olduklarından düşükse aradaki farkın yine Hazine'ce kendilerine toprak
45 Dahiliye Vekili Şükrü Kaya'nın 6 Kânunuevvel (Aralık) 1927'de T.B.M.M.nde yaptığı konuşma. Bk. aşa-
ğıda s. 213 vd.
46 Burada "kurunuvusta" sözcüğü feodal toprak mülkiyetine dayalı bir düzeni çağrıştıracak biçimde kulla'
nılıyor.
47 Bk. Aşağıda s. 216
verilerek, tamamlanacağını düzenliyordu. 1097'de de, aynı yılın sonunda bunun hükümlerini
yumuşatmak üzere getirilen tasarıdada bu şekilde Hazine'ye geçen toprakların dağıtımına iliş-
kin hükümler yer almıyordu.(48)
Ancak, 1929 Haziranında çıkarılan 1505 sayılı ve 'Şark Menatıkı dahilinde muhtaç zürraa
tevzi edilecek (Doğu bölgelerinde muhtaç çiftçiye dağıtılacak) araziye dair kanun', böylece Ha-
zineye geçmiş topraklardan bir bölümünün toprağa gereksinmesi olan çiftçilere, aşiret üyelerine,
göçerlere dağıtılmış ve işletilmiş bulunduğunu belgeliyor ve bunların bu haklarını güvenceye
almak üzere düzenleniyor. 1505 sayılı yasa toprağa muhtaç köylüye toprak vermek için Cumhu-
riyet yönetiminin çıkardığı ilk önemli yasa oluyor. Bu yasa, 4. maddesiyle toprak dağıtımını 'Birin-
ci Umumi Müfettişlik mıntakası' (yani, Doğu bölgesi) ile sınırlı olmaktan çıkarıp "Lüzumu İcra
Vekilleri Heyetince tasdik edilen (onaylanan) yerlerde tatbik olunur (uygulanır)" ifadesiyle
bütün ülkeyi kapsamına alacak biçimde genişletiyor. Dört maddelik yasa, ayrıca, toprak dağıtımı-
nın ilkelerini de ilkkez ve kolay kolay değişmeyecek biçimde ortaya koymuştur. Bunlar şöyle
özetlenebilir: (a) Toprak dağıtımı hükümetçe gerekli görülen yerlerde uygulanır; (b) Arazinin
sahibi ençck 2000 dönüm olmak üzere 500-2.000 dönümü mülkiyetinde tutabilir; (c) Kamulaştır-
ma bedeli belirli bir yıl (1505 sayılı yasada 1915 yılı) vergi değerinin belirli bir katı düzeyinde
(1505'de 8-10 katı) sabitleştirilir.
Daha sonraki yıllarda ve özellikle Cumhuriyet yönetiminin toprak sorunu etrafında ciddi
bir siyasal hesaplaşmasına dönüşen 1945'deki Çiftçiye Topraklandırma Kanununda da görüleceği
gibi, bu ilkeler uzun süre korunmuş, bazı rötuşlar ve eklemelerle zaman içinde beslenmiştir.
Eldeki belgeler, 1505'in hem Doğu'daki büyük topraklarda hem de Muğla ve Konya'nın
bazı büyük çiftliklerinde kamulaştırma yapıp köylülere toprak dağıtılarak uygulandığını gös-
teriyor. Ancak, bu uygulama Batı'daki büyük toprak sahiplerinin Devlet Şurası'na (Danıştay'a)
başvurarak 1505'in 4. maddesinin sadece Doğu ile sınırlı olduğu yolunda görüş almaları ile aksa-
mış görünüyor. 1933 sonlarında hazırlanan ve 4. maddeye açıklık, daha doğrusu kesin bir geçerlik
kazandırmak üzere 1934 Haziranında görüşülen Başvekâlet tezkeresinin gerekçesi Cumhuriyet
yönetiminin toprak konusunu herşeyden önce bir rejim sorunu olarak gördüğünü belgeliyor. Cum-
huriyet yönetimi toprak mülkiyetinde feodal kategorilerin varlığını da, eşitsizliğin temel kay-
nağı olarak gördüğü köylünün topraksızlığını da istemediğini ortaya koymuş oluyor:
"Şarkta geniş çiftlikler ve bu çiftliklerde serf gibi yaşayan topraksız ve fakat

toprağa bağlı birçok insanlar vardır. Ancak, aynı vaziyette çiftliklere ve insan-
lara Anadolu'nun diğer birçok yerlerinde de tesadüf olunmaktadır. Şarkta bu
topraksız ve fakat toprağa bağlı insanları bu bağdan kurtarıp toprağa sahip
kılmak ne kadar lazımsa, Garpta da aynı vasıftaki bu insanları aynı surette
kurtarmak aynı derecede ve belki daha şiddetle lâzım ve zaruridir.
Yine Şarkta da Garpta da birçok geniş arazi boş durmakta iken bunların yanı
başında yüzbinlerce halk topraksız bulunmaktadır. İşte, bir taraftan bu top-
raksız ve toprağa bağlı insanları topraklandırmak ve diğer taraftan boş
durmakta bulunan geniş araziyi topraksız çiftçilere ve muhacirlere dağıtmak
gayesini temin etmek üzere işbu kanun (yani, 1505^ çıkarılmıştır."(49)
"İşlemeyen toprakları işleyen kollara vermek ve bu suretle işlemeyen topraklan mamur

bir hâle koymak,"(50) sadece toprak dağıtımı için çıkarılan özel yasalarda değil, yönetimin, işin
48 Bk. Aşağıda s. 497 vd.

49 Bk. Aşağıda s. 497. İtalikleri biz koyduk.
50 Dahiliye Vekili Şükrü Kaya'nın İskân Kanunu görüşmelerindeki konuşması. Bk. Aşağıda s. 2 I I .
—l x x ı —
başka boyutlarını da kapsamak üzere gündeme getirdiği iskân (Nüfus yerleştirme) tasarısında
da vurgulanır. Nüfusun sayıca ve özelliklerine göre nerelerde ve ne kadar toprağa sahip olarak
yerleşeceği, devletin kuruluş döneminde kendi akışına bırakılmayıp, yönetimce kontrolde tu-
tulmak istenen ve ağırlık verilen bir konudur. Yeni bir devletin eşitsizlikler üzerinde kurulamaya-
yacağı, Cumhuriyet yönetiminin herşeyden önce pratik nedenlerle ciddiye aldığı şeylerin başın-
da gelir. Kitlelere sadece ve sadece 'mülkiyet'ten kaynaklanan temel güvenceyi verebilmek,
Cumhuriyetin siyasal kadrosuna göre temel tüketim mallarını vermekten, ürüne yüksek değer
vermekten, alt yapı (demiryolu) ve sanayi kurmaktan daha önce geliyor. Bunların tümü önemli
olmakla birlikte, devletin kuruluşu döneminde temel güvence başka bir ağırlığa sahiptir. Cum-
huriyetin kuruluş yıllarının nüfus değişimlerine, akımlarına ve göçlere sahne olduğu düşünü-
lürse, devletin temel kurumlarının ve politikalarının oluştuğu 1930'larda nüfusu yerleştirme
konusunun, 'medeni' ('sivil') bir düzene geçmenin temel koşulu olarak görülen toprağa (temel
mülke) sahibolma konusu ile birarada gündeme gelmesi doğal karşılanmalıdır.
Şu noktayı unutmamak gerekir: Buhran yıllarında yönetimin iç ticaret hadlerinin köy

aleyhine bozulmasını önlemek üzere başlattığı tarımı (buğdayı) destekleme politikası da, buğdayı
koruma kanunu gibi resim ve vergiler de büyük toprak sahipliğine dayanan geleneksel çevreleri
hoşnut etmiştir. Fakat, aynı çevreler toprak dağıtımı yasalarından ve uygulamalarından ciddi ra-
hatsızlık duymuşlardır:
"Bence, Şark mıntıkası dahilinde muhtaç zürraa tevzi edilecek arazi hak-
kındaki kanunun 4. maddesindeki bu ibareyi esas ittihaz ederek, umumi bir
surette bütün memleketin muhtelif yerlerinde dahi 1097 numaralı kanunun
tatbikinden doğan zaruretler varmış gibi, memleketin vasatında, garbinde.
şimalinde ve cenubunda aynı kanunu tatbik etmeğe kanunun ruhu asla mü-
sait değildir." (51)
"Öyle bir his veriyoruz ki, nihayet toprak sahibi olmak bu memlekette ayıpmış
gibi bir manzara hasıl oluyor. Yavaş yavaş büyük emval sahibi olmak, çok para
sahibi olmak fena telâkki edilmeğe başlanırsa bunun sonu neye varır ?"(52)
1935'den sonra, Cumhuriyetin yönetim kadrosu köy, toprak ve tarım sorunlarının karmaşık
örgüsünü hem ekonomik, hem de siyasal çözümlerle açma düşüncesini sürdürecektir. Bu giri-
şimleri ve sonuçlarını bundan sonraki ciltlerde göreceğiz.
14
Yeni devletin ekonomik yönden en sıkışık günleri 1932, 1933 ve 1934'de yaşanır. Sıkışık-
lık ve kaynak sıkıntısı sadece kamu kesimi için değil, herkes için söz konusudur. Buhran, özel-
likle iki yönüyle herkesçe 'çıplak gözle' görülebilmektedir. Bunlardan biri paranın kıtlaşması
ve pahalılaşmasıdır. Öteki de, borçluluğun artması ve ağırlaşmasıdır.
Buhran ortamında fiyatlar düşmüş (düşük kalmış) ve ekonominin özel kesiminde durgunluk
yaygınlaşmıştır. Çıkış yolunun yeni sanayi hareketi sayesinde talebi ve iç pazarı canlandırmak-
tan geçtiği, ama bunu yaparken bütçe denkliğinden uzaklaşmamak gerektiği Cumhuriyet yöne-
timinin ana düşüncesidir.(53) Bu düşünce çerçevesinde, yönetim, kamu kesiminde kaynak
51 T.B.M.M.'de 14 Haziran I934'de, 1505 sayılı yasanın 4. maddesinin yorumuna ilişkin görüşmelerde Manisa
Mebusu Refik Şevket (İnce) Beyin konuşmasından. Bk. Aşağıda s. 2I6.
52 Aynı görüşmelerde Eskişehir Mebusu Emin (Sazak) Beyin konuşmasından. Bk. Aşağıda s. 2I7.
53 Bk. s. 540-42. 19 Mayıs I934 tarihli 'I934 Yılı Bütçe Encümeni Mazbatası.'
— xc —
kıtlığını aşabilmek için öncelikle yukarıda özetlediğimiz vergi politikalarına yönelmiştir. İkinci
bir çare, önemli altyapı projeleri için iç borçlanmaya başvurmaktır.(54) Üçüncü bir yol ise, yine
kamu borcunu hafifletmeyi amaçlayan bir para operasyonudur. 1933 Haziranında yasalaşmış
olan 'Madeni Ufaklık Para Kanunu' bunun ilginç bir örneği oluyor.(55) Bu üçünden özellikle
birincisi ve üçüncüsü, buhran dönemlerinde hemen her yerde yönetimlerin aklına gelen çare-
lerdir.
Ekonominin kamu kesiminde kaynak kıtlığı iktisat politikasının bu özetleren araçlarıyla
bir ölçüde aşılacaktır. Ancak, ekonominin öteki kesimlerini de etkileyen para darlığı ve ağır-
laşan borçluluk başka şeyleri gündeme getirecektir. Bunlardan özellikle ikisi o günün mali
sektör yapısını aydınlatacak nitelik taşıyor: 1933'ün Mayısında yasalaşan 2243 sayılı Mevduatı
Koruma Kanunu ile 8 Haziranda yasalaşan 2279 sayılı Ödünç Para Verme, 2284 sayılı Halk Bankası
ve Halk Sandıkları Kanunları banka ve kredi dünyasının sorunlarını ve o yıllarda ekonomideki
buhranın parasal yönünü bize tanıtıyor.
'Mevduatı Koruma' tasarısı aslında Cumhuriyet yönetiminin ilk bankalar yasası sayılır.
Bankacılık, Cumhuriyet rejiminin kuruluşundan sonraki yıllarda ekonomideki gelişmeye koşut
olarak yaygınlaşmıştır. 1920'lerin başlarındaki 10 banka, 1930'ların başlarında 44'e çıkmış,
toplam sermaye birkaç kat büyümüş, mevduat ve krediler gitgide artmıştır. Mali sektörün
düzenlenmesi ticaret kanununun hükümleri çerçevesinde kalmış, ama böyle oluşu, ekonominin
hızlı geliştiği yıllarda pek sorun yaratmamıştır. Ancak, 1930'dan başlayan kaynak kıtlığı derin-
leşen, bir buhrana dönüştükçe, bankacılığın düzenlenmesi de buhrana özgü bir biçimde, 1933'de
gündeme gelmiştir.
Mevduatı Koruma (2243) ve Ödünç Para Verme (2279) yasalarına 1930'ların koşulları
dikkate alınarak bakılırsa, bunların birbirini tamamladığı görülecektir.(56) Buhran koşullarında
şu ortaya çıkıyor: Gönüllü tasarruflar küçülmüş, para pahalılaşmış ve özel tasarruflara sahip
olabilmek çok önem kazanmıştır. Bu, amansız bir rekabet ortamıdır. Buhran derinleştikçe,
özellikle küçük bankalar daha yüksek faiz vererek mevduat paylarını büyütmeye çalışırlar.
Bu, büyük bankalar için "zararlı rekabet"tir. Ekonomide mal fiyatları ve üretici gelirleri düşük
kalırken, faiz hadlerinin yükselmesi ise içinden kolay çıkılamayacak makro dengesizliklere yol
açacaktır. Basit tarımın ve tefeci kredisinin egemen olduğu bir köylüler ülkesinde faiz hadleri-
nin yüksekliği ile tarım fiyatlarının düşüklüğü arasında bir uçurumun oluşması, ekonominin
durmasına kadar varabilir. O günün gözlemlerine göre, "köylü yüzde 120, hatta 200 faiz vere-
rek borçlanıyor. Köylüde para yoktur."(57)
Büyükler ile küçükler arasında rekabetin keskinleşmesi buhranın bir özelliğidir. Buhranın
bir başka özelliği de, küçük birimleri korumanın zorlaşması ve olanaksızlaşmasıdır. Bu tarımda
olduğundan da çok, ticaret, taşımacılık ve özellikle bankacılık gibi hizmet sektörlerinde böyledir.
İktisat politikasında, o ortamda ancak 'büyük' birimlere dayanarak bazı şeyler yapılabilir.
54 Projeye bağlı iç borçlanma örnekleri belgeler arasında yer almaktadır. Daha önce 192$, I927 ve 1929'
da demiryolları, su işleri ve limanlar için Hazine bonolarıyla yacılan projeye bağlı iç borçlanmanın 1933 yılında
önemli örneği Ergani bakır madeni için çıkarılan tahvillerdir.B u ilk uzun vadeli borçlanma oluyor. Bk. s. 422.
55 Bk. s. 438-40 ve 542-43. "Madeni Ufaklık Para Basılması hakkında" II Mart I933 tarihli kanun lâyihası
bu para operasyonunun nasıl yapıldığını anlatmaktadır. Aynı konuda 29 Nisan I933 tarihli Maliye Encümeni rapo-
runda belirtildiği gibi, "bu kanun lâyihasile birer liralık evrakı naktiye yerine gümüş para ve eski ufaklıklar ye-
rine de yenilerinin tedavüle çıkarılması istihdaf edilmektedir. Kanun lâyihasının esaslı (faydalarından) en mühim-
mi Devletin Cumhuriyet Merkez Bankasına hususi kanunu ile borçlandığı miktarın 16 küsur milyon lira derece-
sinde azalmış olmasıdır." Böylece, Ekonominin en sıkışık yılı olan I933'de Hazine'nin borç yükü reel olarak dola-
şımdaki paranın yüzde 10'u kadar azaltılırken, piyasadaki satınalma gücü de etkilenmiş oluyor.
56 Bk. s. 434-38 ve s. 486-90.
57 Kitapçı Hüsnü Beyin 28 Haziran 1934'deki konuşması. Bk. s. 219.
— xcı —
Şüphesiz, buhranda niçin 'büyük'lerin daha çok ve 'küçük'lerin daha az yaşama şansına
sahip oldukları salt konjonktürel nedenlerle basite indirgenerek açıklanamaz. 'Büyük'lerin
yaşayabilirliği, her bakımdan daha güçlü olmalarından kaynaklanıyor. 1933'ün bankacılık ve
para alanına çekidüzen getiren 2243 ve 2279 sayılı yasalarında da bu nokta gözlenebiliyor:
'Küçük' bankanın mevduat payını büyütme olanakları yasayla (2243) sınırlanırken, küçük üreti-
cinin parayı yüksek faizle almasının önüne (2279 ile) geçilememiştir.
1930'larda büyük bankacılığın simgesi İş Bankası'dır. İş Bankası, bir bakışa göre Cumhuri-
yet rejiminin de bankasıdır. Bu görüş, 1932 Eylülünde Mustafa Şeref Beyin İktisat Vekilliğinden
çekilerek yerine İş Bankası Umum Müdürü Celâl Beyin gelmesiyle bir biçimde doğrulanmış
oluyor. Celâl Beyin (Bayar) ekonominin komuta merkezine gelişinden sonra sanayi hareketinde
nasıl bir kabuk değiştirme olduğunu özetlemiştik. 1933 Haziranının Sümerbank yasası ile kesin-
leşen ve İş Bankası'na ülkenin yeni sermaye birikiminde iyi bir pay ayıran bu kabuk değişikliği,
Banka'nın sanayi sektöründeki reel kâr artışlarına ortak olması sonucunu da yaratmıştı. Bu pay,
özellikle buhran, koşullarında Banka için önemli ve kalıcı bir güvence idi.
Ancak, sanayi hareketinin yakın gelecekteki kârlarına ortak olsa bile, Banka'nın ası) dünyası
bankacılık alanıdır. Buhran derinleştikçe, bankacılıkta rekabet kızışmakta ve belirsizlikler
artmaktadır. Özellikle 1932'de ve 1933'de, İş Bankası'nın ve büyük bankaların yönetimlerinde
bu ortamın keskinleştirdiği psikolojik etkiler ve kendini güvenceye alma havası okunabilir.
11 Mart 1933'de Maliye Vekijliğince hazırlanan, fakat (ilginç bir biçimde) İktisat Vekilliğinin de
onayından geçen Mevduatı Koruma tasarısında da, yine İktisat Vekilliğince hazırlanmış olan
30 Mayıs 1933 tarihli Ödünç Para Verme İşleri, Halk Bankası ve Halk Sandıkları tasarılarında
da bankacılık ve para işlerinin buhranda içine sürüklendiği belirsizlik ortamına,öncelikle büyük
bankaların payını sağlama alarak bir çekidüzen verme niyeti egemendir. 1920'lerin sonlarında
artık ülkede gönüllü tasarruf sahiplerinin 100 bini aştığı ve kentlerdeki gelişmenin bankacılığı
kârlı bir iş alanı olarak teşvik ettiği, ancak 1930'larla birlikte bütün bu gelişmelerin yavaşbyıp
tersine döndüğü düşünülürse, İş Bankası Umum Müdürü Celâl Beyin İktisat Vekilliğine geli-
şinden kısa süre sonra bankacılığa çekidüzen verilmesi, yani, bu Vekâletin para işlerinde denetime
sahibolmak istemesi pek raslantı sayılamaz.
Mevduatı Koruma yasasını bankacılığa çağdaş düzenlemeler ve kavramlar getiren bir yasa
olarak görmek gerekir. Bankaların Maliye Vekâletinin denetimine alınması, mevduat top-
layabilmek için bu Vekâletin izninin gerekli görülmesi, ticari mevduatla tasarruf mevduatının
ayrılması, mevduat karşılıklarının ayrılarak Merkez Bankası'na yatırılması, 'disponibilite'nin
(adı konulmaksızın) başlatılması ve kasa karşılıklarında nakitle birlikte tahvilin kabulü gibi
yenilikler bu yasayla gerçekleşiyor. Yasanın banka sektörüne getirdiği önemli düzenlemeler-
den biri de, bankaların sermayelerine bulundukları kentlerin nüfusu oranında alt sınır geti-
rilmesi ve böylece "küçük sermayeli bankaların pek yüksek faizler vererek kendine yapılacak
tevdiatı teşvik etmesi"nin önlenmesidir.(58) Benzeri bir düzenleme de, yabancı bankaların
mevduat paylarını büyütmelerini engellemek için yapılır. Yasanın bu gibi özellikleri, sanayi
hareketinin yakın gelecekteki kârlarına 1933 Haziranının Sümerbank yasası ile ortak olan İş Ban-
kası ve büyük bankalara, bunlardan önce, paranın pahalılaştığı ve özel tasarruflara sahibol-
manın önem kazandığı o günkü ortamda bankacılık alanında ciddi bir mevduat ve kâr güvencesi
sağlamıştır. Ekonomideki tablonun bu iki yönü birlikte gözönünde tutulursa, 1933, İş Bankası
için tarihi sayılacak bir-atılım yılı oluyor.
58 Bk. s. 435.
— xcıı —
"1933'de nasıl bir buhran vardır?" sorusunu yanıtlamak için "Mal fiyatları düşük,
faizler oldukça yüksek" demek basit ama yeterlidir. Para darlığı üretici kesimin faiz yü-
künü gitgide artırmaktadır. Mal fiyatları düşük düzeyde kalırken maliyetler kabarmaktadır.
Özel sanayi kesiminin vergi ve resimlerden bağışık tutulmak istemesi, ek teşvikler ve
ayrıcalıklar için sürekli baskı yapması bu ortamda hiç kesilmez, jş yerlerini kapatmak
zorunda kalanlar piyasadan çekilirken, ayakta duranların para ve kredi talebi faiz hadlerini
sürekli olarak yüksek tutar. Yıllık enflasyon oranı yüzde 10'un altında iken, resmi bilgi-
lere göre.
"istanbul, Ankara ve İzmir gibi büyük birkaç şehir müstesna olmak üzere,
memleketin büyük küçük diğer şehirlerinde bankaların faiz nisbeti yüzde 38'e
çıkmaktadır. Asıl dikkate şayan olan nokta, bu yüzde 38'in fiilen normal addedi-
lerek, bunun fevkindeki (üzerindeki) miktarın ihtikâr (yüksek gayrimeşru kâr)
telâkki edilmesidir."',59)
Bu öyle bir ortamdır ki, bankacılıkla tefecilik birbiriyle içiçedir. Türkiye ekonomisine
damgasını vuran küçük çiftçilik başta olmak üzere, tüm üretim ağır bir faiz yükü altındadır.
Aylık faiz yüzde 5-10 arasındadır.(60) Bu tabloda küçük bankalar (ve benzeri para "kuruluşları")
mevduata yüksek faiz verdikleri gibi, krediyi de yüksek faizden plâse ediyorlar.Bu bakımdan,
yönetimin hem mevduatı, hem de ödünç verme (kredi) işlerini aynı anda düzenlemek istemesi
doğaldır.
Ancak, küçük üreticiyi (yani, Türkiye ekonomisinin en kalabalık kitlesini) yüksek faizden
koruma amacının bu yasalarla gerçekleştiği söylenemez. Bu "maçla kurulan Halk Bankası daha
birkaç yıl kâğıt üzerinde kalacak ve 1933-34'de yüksek faizli buhran borçluluğun artışı ve git-
gide ağırlaşması ile sürecektir. 1930'larda gerek iş sahiplerinin, gerek hâne halkı kesiminin
arazi bina gibi mülkleri üzerinde ipoteklerin artışına ve bu mülkiyetin yok fiyatına alacaklıya
(tefeciye) devrine sık sık rastlanacaktır. Mülkiyetin normal sayılamayacak ölçüde el değiştirmesi
buhranın bir başka özelliğidir ve herhalde bu döneme yönelecek sosyal tarihçilerin ilgisini
çekmelidir.(61)
15
Dış borçlar ve bunların yarattığı mali sistem 1854'den başlayarak Osmanlı Devletine dam-
gasını vurmuştur. Devlet yirmibeş yıl gibi bir süre içinde dış finans merkezlerinin yörüngesine
bir daha çıkmamak üzere girmiş iç kaynaklar ve ekonomik gruplar buna göre yeniden biçim-
lenmiş, kısacası, ekonomi o dünya düzeninin yapısal uyum politikalarına göre yönlenmişti. Bunun
ilginç bir yorumunu 1931 Temmuzunda günün İktisat Vekili Mustafa Şeref Bey yapmıştır:
59 Bk. s. 486.
60 Bk. s. 486.
61 1930'ların ilginç bir raslantısı, Türkiye ile hemen aynı tarihlerde Amerika Birleşik Devletlerinde de
bankacılığın devletçe düzenlenişidir. Roosevelt'in Başkanlık görevine başladığı 1933'ün ilk aylarında halkın mev-
duatını çekmek için bankalara hücumu, önce bankaların 'işi tatil etmeleri', sonra da Başkanın bankalardaki altın
ve dövize el koyarak iş dünyasının günlük gereksinmesini karşılayacak para çıkarması gibi ivedi önlemleri gerek-
tirmişti. Daha sonra, 1933 Haziranında, banka sistemini sağlam bir zemine oturtmak ve işler hâle getirmek için
banka mevduatlarının devletçe sigortalanması ve açık piyasa işlemleri yapma yetkisinin 'kamu' nitelikli Federal
Reserve'e verilmesi gibi esaslar taşıyan yeni bir banka mevzuatı benimsendi. Ancak, o tarihlerde bu banka refor-
mu kamu kontrolünü gereğinden az tuttuğu ve Wali Street'in siyaset alanındaki gücünü kıramadığı için eleştiril-
miştir. iktisat politikası bakımından Roosevelt'in para ve banka reformunun Türkiye'deki para-banka düzenle-
melerine göre önemli bir farkı ucuz para hedefine erişebilmesi ve bunu, yatırımları hızlandıracak 'Yeni Yaklaşım'
('New Deal') inin bir parçası yapabilmesidir. 1930'larda Amerikan iktisat politikasının iyi bir özeti için bk. The
Economic Lessons of the Nineteen-Thirties, Ed. H.VV.jARNDT, Oxford University Press, 1944, Özellikle s. 36-7.
— xcııı —
"Türklerin tarihinde bir Kırım Muharebesi vardır. Bu muharebe Türklerin

siyasi hayatında pek derin değilse de... İktisadi hayatında bir dönüm noktası
teşkil ediyor. Kırım muharebesine gelinceye kadar bu hudut içinde oturan hal-
kın, esaslı bir muvazeneye müstenit bir iktisadiyatı (dengeye dayalı bir eko-
nomisi) mevcuttu. Mahal mahal (yer yer) istihsal merkezleri teşekkül etmiş,
küçük istihsal, hırfet dediğimiz esasa müstenit sınıflar mevcut bulunmuş, bunlar
memleketin ihtiyacı olan maddeleri istihsal ederek, bugünkü iktisadi siyasette
çok esaslı addolunan istihsal ile istihlâk arasındaki muvazeneyi temin etmekte
bulunmuşlardır. O zamana gelinceye kadar, devletin iktisaden hariçle müna-
sebeti (dış dünya ile ilişkisi) çok mahdut (sınırlı) olduğu için hariçten gelen eşya
ile harice çıkan, memleketin mahsulâtı eşya tekabül ederek (denk gelerek)
memleketin iktisadi muvazeneli açıksız idare olunur giderdi.
Kırım muharebesiyle devlet Avrupa ile tam bir temasa geldiği gibi, o vakte
kadar Avrupa'da inkişaf etmeğe başlamış olan büyük istihsal ile de temasa
geldi. Avrupa terakkiyatı neticesinde kurulmuş olan makine iktisadiyatı, ma-
mulâtını memleket dahiline göndermeğe başladı. Bunun karşısında, arzettiğim
sanatlar mukavemet edememeğe (direnememeye) başladı. .. Hiçbir himaye ted-
biri olmaksızın Avrupa'nın büyük istihsal masnuatı (sanayi ürünleri) memle-
kete akın etmeğe başladı ve o andan itibarendir ki, bu memlekette ticareti hari-
ciye (dış ticaret) açığı kendini gösterdi.
Yine aynı tarihten itibaren memleket tarihinde iktisadiyatta yeni unsurlar mües-
sir surette kendini göstermeğe başladı. Bu unsurlar evvelâ ecnebiler (yabancılar)
ve ondan sonra... (ecnebilerle) tesanütle (dayanışarak) birleşebilecek olan
yerli gayri Türklerdir. Türkün sanayii sönmüş, ticareti ise Avrupadan gelen mas-
nuatı memleket pazarlarına tevzi etmek (dağıtmak) üzere bu iki unsurun eline
geçmişti... Binaenaleyh, bugün hududumuz dahilinde bulunan vatandaşlara ikti-
sadiyatın yalnız rençperliği düşmüştü... Her sene daha ziyade açık veren
ticaret muvazenesinin açığını rençper Türk kapatıyordu. Çünkü, zaten bir
memleketin ticaret muvazenesinin açığını o memleket dahilinde yaşayanlardan
daha az kazananlar öder. Çünkü, çok kazanmış olanlar, haddi zatında ferdi,
şahsi istihsal ile istihlâklerini tevazün ettirdiklerinden (aslında kişisel üretim
ile tüketimlerini denkleştirdiklerinden), onların menkul kıymet stoklarından
ayrıca ticaret muvazenesi (dengesi) için hiçbir şey ayrılmaz. Açık için ayrlan
yine zati hayatında (kişisel yaşamında) istihlâki ile istihsalini karşılaştıramıyan,
kazancı ile masrafını denk getiremiyen kimselerin menkul kıymet nokundan
ayrılır. O zamandan beri devam eden açık Türk milletinin menkul kıymet sto-
kunun sarfiyle kapatılagelmiştir... Bir memleket için menkul kıymet stoku asli
sermayeyi temin eder. Menkul kıymet stokları bitmiş olan memleketlerde yalnız
işçilik bulunmuş olur. Hakikaten, harbi umumiye tekaddüm eden (1. Dünya
savaşından önceki) zamana kadar Türklerin vaziyeti yalnız işçilik vaziyeti
idi."(62)
Mustafa Şeref Beyin, ekonominin reel kesimindeki gelişmeleri esas alan yorumunda ağırlık
merkezi dış ticaret açığıdır. Geleneksel ekonominin herhangibir koruma düşünülmeksizin
ileri teknikle üretilmiş daha üstün nitelikli ürünlere açılması dış ticaret açığını sürekli kılıyor.
62 Bk. Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, I. Cilt (1929-1932), s. 187-88.

__ x c ı v —
Bu, ekonomide ("rekabet" güdüsünden kaynaklanabileceği ileri sürülen) yeni bir sanayileşme
yerine, ithal edilen ürünlere pazar açma gücünden kaynaklanan ve yaygınlaşan bir ticaret akımı-
nın beslediği bir sürekliliktir. Osmanlı Devletinde bu sürekliliği, ticareti ellerinde tutan"ecne-
biler ve onlarla dayanışma halindeki yerli gayri Türkler" gerçekleştiriyor.
Mustafa Şeref Beyin yorumundaki özellikler, (a) süreklilik kazanan dış ticaret açığının ancak
ülkenin reel tasarrufları ("menkul kıymet stoku") ile karşılanabileceği; (b) reel tasarruftan ilk
vazgeçenlerin ülkedeki düşük gelirliler (yani, rekabet karşısında eriyen küçük sanayici, esnaf
ve ticaret hadlerinin bozulmasıyla kaybeden çiftçi) olduğu ve bu sürecin, bu gruplara bir daha
tasarruf olanağı vermeyerek onları "işçileşme" zorunda bıraktığı; (c) aynı sürecin, bu ticareti
sürükleyen grupların tasarruf etme olanaklarını etkilemediği, hatta dış ticaret açığı büyüdükçe
bu grupların reel tasarruflarının (açığın kapatılmasına yönelmeyip) arttığı; ve (d) böyle bir
ülkenin "işçileşeceği" ve bu yoldan giderek yeniden reel tasarrufunu artırma olanağı bulunamaya-
cağı oluyor. Bu yorum, Osmanlı borçlarına, onların yarattığı mali sisteme ve bunların Cumhu-
riyet yönetimince niçin sona erdirilmek istendiğine de ışık tutuyor.
1854 Kırım Savaşı, Mustafa Şeref Beyin vurguladığı gibi Osmanlı pazarını dış dünyaya bir
daha kapatılamayacak ve herhangibir rekabet olanağı söz konusu olmayacak biçimde açarken,
bir dış borçlanmalar zincirini de başlatıyordu- Bu ekonomide gelirin ve iç tasarrufun kısa sürede
artırılması, böylece dış ticaret açığı kapatılırken borcun da geri ödenmesi söz konusu olamazdı
ve olmadı. Dış açık süreklilik kazanırken, "kamu gelirleri"nin çeşitli nedenlerle artan "kamu
harcamaları" karşısında yetersiz kalışı iç açığa da süreklilik getirdi. 1854'de başlayan açıklarla
ekonominin ve mali sistemin yapısı değişti ve bu yapı 1930'lara kadar egemen oldu. Yetmiş
yıldan uzun bir süre kendi kurumlaşmalarını, insanlarını ve politikalarını yaratarak ve egemen
kılarak gelişen bu yapı, 1930'larda ulusal devletin kuruluş mantığı içinde tasfiye edildi. Osmanlı
borçları, 1923'de, çözülebilecek bir borç-alacak sorunu gibi değil, yeni devletin kuruluşu önünde
bir fren veya engel gibi ortaya çıkmış, Lozan'da en çetin görüşmeler bu konuda olmuştu.
Cumhuriyet yönetiminin borçlar konusuna bakışını ve buna ilişkin daha sonraki politikalarını
da sadece bir borç ödeme sorunu çerçevesinde değil, işin başka yönlerini, dünyanın 1930'larda
içine girdiği koşulları ve özellikle ulusal devletin kuruluşu bilincini hesaba katarak değerlen-
dirmek doğru olur.
1954'de, Osmanlı ekonomisi Kırım savaşının masraflarını karşılayabilmek için dış borç
dünyasına ilkkez adım attığı zaman o günün ortamında giderek yaygınlaşan ve tüm Latin Amerika
ülkelerinin yanısira Portekiz, Yunanistan (ve daha sonra Mısır) gibi ülkelerin k sa sürede müşteri
alışkanlığı kazandığı bir büyük finans piyasasına girmiş oluyordu. 19. yüzyılın tahvile dayanan
ve merkezi Londra olan bu borç piyasası, birkaç uluslararası noktada ve işlek bir biçimde örgüt-
lenmişti. Günümüzün borç piyasasına göre önemli bir farklılığı, borç-alacak ilişkisinde banka-
ların aktif rol almayışı, sadece 'undervvriting' yapmasıydı.
Piyasanın tasarruf sahipleri (alacaklıları) 'kişiler'di. Vadesi gelen borçların zaman zaman
ödenememesi bu sistemin normal sayılan bir özelliği idi ve adet? kurumlaşmıştı. Böyle durum-
larda, e-kı borcun yeni bir borca dönüştürülerek sürdürülmesi için gerekli düzenlemeler çok zor-
lanmadan yapılabiliyordu. Bunun için, borç senedi sahiplerinden bir kurul ('Hâmiller Komitesi')
oluşturulur, borçlu ülke eski borcunu yeni tahvillere çevirmek için yeterli teminat gösterebi-
lirse, finans piyasası borçluya yeni kaynağı sağlaru. "Yeterli teminat", borçlu ülkenin vergi
ve gümrük gelirleri idi. Borçlanmak veya eski borcunu yenisine çevirmek isteyen (veya bundan
başka çaresi kalmayan) ülkenin "kamu gelirleri"ni doğrudan doğruya alacaklıya ayırmasından
başka yolu yoktu. Ancak, şunu unutmamak gerekir: 19. yüzyılın 'Bırakınız yapsınlar' ideolojisi
çerçevesinde işleyen ekonomi dünyasında vergiler veya gümrük gelirlerine "kamu geliri"
/
_ XCV —
gibi bakma olanağı yoktur. 'Kamu yararı' kavramı iktisat dünyasında henüz oluşmamıştır. İktisat
politikası, amaçları bakımından basittir ve "toplum refahi.ni sağlama ve bunun amaçlarını iktisat
politikası kapsamına alma" gibi bir sorumluluk noktasından oldukça uzaktır.(63)
19. yüzyılın borç piyasası, başta ingiltere olmak üzere sanayileşen Fransa, Almanya gibi
ülkelerdeki hızlı sermaye birikiminden beslenerek hızla genişlemiştir. İngiliz finans sermayesi
piyasanın en önemli arz kaynağıdır. 1. Dünya savaşına kadar geçen sürede, İngiltere nin serve-
tinin en az dörtte birinin, borçlanmak isteyen devletlerin tahvilleri ile çeşitli ülkelerin demir-
yolu inşaatı için çıkardıkları tahvillere yatırıldığı görülüyor. İngiltere'yi 20. yüzyılın başlarında
bir ölçüde 'rantiyeler ekonomisi' yapan bu gelişme içinde, İngiliz servet sahipleri kendi ülke
terinden çok dünyada yatırım yapmaya yönelmişlerdi. Aynı şey, Fransız, Alman ve öteki Avrupa
sanayi ülkelerinin finans sermayesinde de daha küçük ölçülerde gözleniyor.(64)
Borç piyasasının talep yönünde yer alan önemli 'müşteri'lerden biri de Osmanlı Devleti
o'muştur. 1854 de başlayan Osmanlı borçlanması kısa sürede ve biribirini büyüten etkilerle
genişledi. 19. yüzyılın borç piyasasına 'müşteri' olarak giren öteki ülkeler için olduğu gibi,
Osmanlı Devletinin de dış borca yönelişindeki nedenler bir süre sonra borcun çekip çevirdiği
bir mali sistemin özellikleri haline gelmiştir. Bunlar Şöyle özetlenebilir:
(a) Osmanlı borcu savaş masraflarını karşılayabilmek için 1854'de Londra'da Palmer ve
ortakları, Paris te Goldschmid ve ortakları ile sözleşme yapıp 15 yılda itfa edilecek kağıtlar
ihraç ederek başlamıştı.(65) 1855'de, aynı nedenle yeni bir borçlanma daha yapmak gerekli oldu.
Savaşa yönelik işleri finanse etmek veya savaş ?raç gereçleri satın almak için borçlanmalar bundan
sonra da sürdü: 1860, 1869, 1871, 1888, 1903, 1905, 1914 borçlanmaları bunlardandır. Savaş
borçlanmalarından ayrı olarak, savaş sonrasında gerekli olan para operasyonları da, 'sağlam
karşılık' bulundurma ('istikrar') nedeniyle ek dış borçlanmaya yol açmıştır.
(b) Demiryolu yapımı başta olmak üzere, su, liman işleri gibi üretime dönük altyapı pro-
jeleri borçlanmaya süreklilik veren bir başka kaynaktır. 1870, 1894, 1903, (1907\ 1908, 1910,
1911, 1913 borçlanmaları böyle yapılmıştır. Belirtmek gerekir ki, yatırımcılık ve altyapı inşaatı
Osmanlılığın bu son döneminde devletin işi değil, yabancı şirketlere çoğunlukla işletme imtiyazı
ile birlikte verilen işlerdir. Böylece, imtiyaz mutlaka bir borçlanma'ile birlikte gerçekleştirilmiştir.
Osmanlı borçları büyüdükçe yeni yeni imtiyazlar vermek de zorunlu hâle gelmiştir. Kısacası,
1800'lerin ikinci yarısından sonra, dış borç İle imtiyaz içiçe oluşmuştur. Bu nokta, Cumhuriyet
yönetiminin Osmanlı borçlarını kâh diplomatik ustalıkla küçülterek, kâh ödeyerek sona er-
dirmeyi amaçlarken, niçin imtiyazları da birlikte tasfiye etmeyi zorunlu saydığını gösteriyor.
(c) Devlet işlerinin ("kamu harcamaları"nın) 19. yüzyılda çeşitlenmeye ve çoğalmaya
başlaması, fakat ekonominin dışa açılmasından sonra geleneksel üretim yapısının gitgide zayıf-
laması bütçe açıklarını büyütmüş ve sürekli kılmıştı. Vergi ve gümrük gelirlerinin, harcamaları
karşılamakta gitgide yetersiz kalışı dış borçlanmayı kısa sürede en önemli kaynak haline getirdi.
Ancak, bu öyle bir "kaynak"tı ki, "istikrazların itibari kıymetlerine nazaran ihraç kıymetleri
yüzde 46'ya satılmış olanlar mevcuttur... (1881'e) kadar yapılmış istikrazların üstüste vasati
hesapla Hazineye gelen para borçların nısfı derecesini tecavüz edemez (yarısını geçemez)."(66)
63 İktisatçı Arthur L.evvis, i9. yüzyılda İngiltere'nin iktisat politikasının sadece iki amaç çerçevesinde yü-
rütülebildiğini söylüyor: Altın Fiyatını düzenlemek ve ödemeler dengesi denkliğini sürdürmek. Bk. Robert Gil-
pin, The Politicai Economy of International Reiations, Princeton University Press, I987, s. 125 vd.
64 Bk. Robert Gilpin, s. 300 vd.
65 Bk. İsmail Hakkı Yeniay, Yeni Osmanlı Borçları Tarihi, İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi Yayını, Ekin
Basımevi, İstanbul, 1964, s. 19 vd.
66 Bk. Bütçe Fııcümeni Reisi Hasan Fehmi (Ataç) Beyin 28 Mayıs 1933'de Osmanlı borçlarının tarihçesini
anlatan konuşması. Aşağıda, s. 44-5.
— xcvı —
Kısacası, Osmanlı yönetimi iki borçlanıyorsa eline bir geçiyordu. Böylece hızlanarak artan
borçluluk gerçekte bütçe açıklarından birkaç kat fazla oluyordu.
(d) Devletin ve ekonominin yeni kaynak yaratamaması, çoğunluğu kısa vadeli olan iç
borçların yıllık taksitlerinin ödenememesine, bu da ödeme yapabilmek için dış borçlanmaya yol
açıyordu. Henüz 1860'da açılan bu yola sık sık başvurulmuştur.
(e) Dış borçların vadesinde ödenememesi zaman zaman bunların yeni borç tahvillerine
çevrilmesini gerekli kılıyordu.(67)
( f ) 1854'de başlayan dış borçlanma hızla artmış, çeşitli devlet gelirlerinin borçlara karşılık
tutulması yeterli olmamış, 1865'de ödeme zorlukları iyice su yüzüne çıkmış ve iş 1875'de Hazine'-
nin iflasıyla sonuçlanmıştı. Bu Osmanlı ekonomisinin yönlendirilmesinde bir dönüm noktası
oldu. Bu noktaya geldikten sonra dış borcun sona erdirilmesi düşünülemiyor, devletin mali
sistemi dış borçlanmanın mantığına göre yeniden biçimlendiriliyordu. Buna göre yapılan yeni kurum-
laşma (bir kararname halinde 20.12.1881, yani, 28 Muharrem 1299'da yayınlandığı için) 'Muhar-
rem Kararnamesi' olarak bilinir. Yeni kurumlaşmanın püf noktası, borç faiz ve an? para taksit-
lerinin ödenebilmesi için sağlam gelir kaynaklarının bulunmasının ötesinde, bu gelirlere el koyarak
"senedat hâmillerine vekâlet ve menafilerini muhafaza (çıkarlarını korumak) için"(68) İstanbul'-
da, yabancıların yönetiminde bir borç yönetimi örgütünün kurulmasıydı. Bunun adı 'Düyunu
Umumiyei Osmaniye Meclisi İdaresi' veya kısacası Düyunu Umumiye (DU) oluyordu.{69) Muhar-
rem Kararnamesi, devletin en sağlam gelirlerini herhangi bir belirsizlik söz konusu olmayacak
biçimde alacaklılarının emrine bırakıyordu ve bu gelirlere el koyma konusunda DU'nin yetkisi
tartışmasızdı. "Muharrem Kararnamesi... memlekette dev ağızlı bir ejder yaratmıştır ki, bu
da ahalinin Devlete vereceği vergi ve resimleri doğrudan doğruya hâmiller hesabına cibayet,
yani, tarh, tahakkuk, tahsil, kambiyoya tahsil, alacaklılara irsal ve tevzide tamamen serbest
olduğu gibi, bu işler için istediği teşkilâtı arzu eylediği maaş miktarlarıyla yapmakta müstakil
bir Düyunu Umumiye meclis ve müessesesi doğurmuştur."(70)
Yeni kurumlaşma, gerçekte Osmanlı Hazine'sinin yerine DU'nin geçmesi demek oluyordu.
Devlet, böylece, dış borca adım attıktan 25 yıl sonra mali sistemini kaybetmiş oldu. 1881'den
sonra, Osmanlı Maliye'si kaynak bulabilmek için DU'yeye aşağı yukarı teslim olurken, devletin
elinde kalan öteki gelir kaynaklarını da rehin alarak devlete borç vermek uluslararası finans
sermayesi için kârlı ve güvenceli bir iş oldu. Bu "mali sistem", satınalmalardan yatırım ve işletme
projelerine uzanan geniş bir alanda yabancılar için imtiyazlar kurmayı ve bunları genişletmeyi
kolaylaştırırken, vergi oranlarının ve çeşitli iş ve hizmet tarifelerinin saptanması gibi iktisat
politikası kararlarını da Osmanlı yönetiminden devraldı. Böylece, özellikle 1881'den sonraki
dönemde borç yönetimi ile imtiyazlar etle tırnak halinde gelişti.
Osmanlı borçlarından Türkiye'ye düşen tutarın ne olacağı ve bunların nasıl (hangi para
birimi ile) ödeneceği Lozan'ın en çekişmeli konularındendır. Türkiye'nin çizgisi (a) borç ana
parasının Osmanlı İmparatorluğu'nun "varisi" olan devletler arasında bölünmesi, böylece,
Türkiye'nin ödeyeceği borç tutarının kesinleşmesi (bir belirsizliğe ve daha sonraki politika manev-
ralarına bırakılmaması) ve (b) ödemelerin yapılacağı para birimi konusunda (altın veya sterlin
gibi) bir yükümlülüğün konulmamasıydı. Türkiye'nin bu iki ilkesini karşı tarafa kabul ettirmesi
67 Bu, borçlara bir tür çekidüzen verme operasyonu sayıldığı için, devletin gelirlerinin tümü karşılık gös-
teriliyor, bu yapılırken bir yasayla 'Düyunu Umumiye Defteri Kebiri' düzenleniyor ve bu borçlara Umumi borçlar
adı veriliyordu. Bk. İ. Hakkı Yeniay, s. 40 vd.
68 Bk. İ. Hakkı Yeniay, s. 73.
69 Düyunu Umumiye meclisinin yedi üyesinin altısı yabancı idi.
70 Hasan Fehmi Beyin konuşmasından, s. 45-6.
— XCVII —
zor olmuş, daha sonraki yıllarda (dünyadafinans sermayesinin bol ve hareketli olmasına rağmen)
< karşı tarafın finans kaynakları Cumhuriyet yönetimine ilân edilmemiş bir 'sermaye ambar-
gosu' koyup ufak kredileri bile esirgeyerek, Lozan'daki Türk tezinin nasıl bir maliyeti olduğunu
göstermişlerdir. Ancak, Cumhuriyet yönetiminin Osmanlı borçlarının ve imtiyazlarının tasfiyesi
için saptadığı ve daha sonra adım adım izlediği pol'tikanın temeli Lozan'daki iki ilke ile atılmıştır.
Bu politikanın ikinci nirengi noktası Türkiye'ye düşen borç anaparasının saptanmasıydı. Bu,
1925'in Temmuzundan başlayarak Paris'te dört ay süren görüşmeler sonunda saptandı.
Üçüncü nokta ödeme koşulları ve bunun nasıl bir kurumlaşma ile yapılacağı idi. Alacaklıların
temsilcileri ile birkaç kez başlatılan, sonuçsuz kalan, sonunda 1927'nin Nisanından 1928'in
Haziranına kadar süren görüşmeler yine Paris'te bir sözleşme ile bağlandı.(71)
1928 sözleşmesi, borçlar konusunda Lozan'da saptanmış esasların uygulamaya geçirilmesi

sayılabilir/Sözleşmenin Türkiye için avantajlı yönleri de, ağır yük getiren hükümleri de vardı.
Avantajı 'karşı tarafın ilân edilmemiş de olsa Cumhuriyet rejimine koyduğu ekonomik ambar-
goyu hafifletmesinde aramak doğru olur.
"Sermayecilerin zihniyetine göre ve sermaye gelmesine müsait olmak noktai

nazarından Türkiye'nin geçirdiği son yedi seneyi beraber mütalâa etmek ister
misiniz?
1928-Borç/ar ve Anadolu hattı meseleleri hallolunmuş. Sermayedarların tâbirince

kredi için en büyük mâni tesviye edilmiş oluyor. Fakat sene 1928
Harici borçlar meselesini 1928 senesine kadar niçin halledemedim?
Neticeye varmak için bu milletin takati fevkındaki hudutlara kadar fedakârlık
göze aldım. 0 derecede ki, 1928'de kabul edilen şeraitin (koşulların) gayr/kabili
tahammül (dayanılamaz) olduğu bir sene sonra büyük bir tarraka ile meydana
çıktı"(72)
1928 sözleşmesi Cumhuriyet yönetimine gerçekten ağır bir borç ödeme yükü getiriyordu.
Bundan kaçınılamamıştı. Ağırlık, (a) ilk altı yıllık süre için yılda 2 milyon altın TL. olarak sap-
tanan ve sonraki yıllarda artırılması öngörülen ödeme taksitlerinden ve (b) ödeme akçasının,
yabancı paralar içinden seçilecek en değerli döviz cinsinden (gerçekte İngiliz Sterlini ile) yapılacak
olmasından kaynaklanıyordu.
Yine bu sözleşme ile iki borç meclisi kuruluyordu: Düyunu Umumiye Meclisi ve Hâmiller
Meclisi. İlki, eski Osmanlı DU Meclisinin bir benzeri gibiydi. Ancak, iki Meclisin de Paris'te
yerleşmesi bunu Türkiye sınırları dışına çıkarıyor, ayrıca, sözleşme "vergi resim ve membala-
rının (kaynaklarının) Hazineye intikalini hukukan da tesbit ederek DU müessesesini ebediyen
defnedi(yordu)."(73) Kısacası, sözleşmenin'getirdiği kurumlaşma Türkiye'yi borç ödeyen bağım-
sız bir ülke statüsüne yerleştiriyor, ama getirdiği ekonomik yük bu siyasal bağımsızlığı kısa
sürede kâğıt üzerinde bırakacak ağırlıkta oluyordu.
Osmanlı borçlarını ve imtiyazlarını tasfiye yönündeki politika her adımında sadece yeni
kolaylıklar getiren bir çizgide değil, inişli çıkışlı bir zeminde yürütülebilmiştir. Bu politikada
ilginç ve çelişkili bir nirengi noktası oluşturan 1928 sözleşmesinden sonra, Cumhuriyet reji-
minin kaderini etkileyen gelişmelere dünya konjonktürü de yardımcı olmuştur. Cumhuriyet
71 Bk. Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, I. Cilt (1929-1932) s. I-IO ve. s. 315.
72 İsmet Paşanın 30 Ağustos I930'da Sivas'ta yaptığı konuşma. Bk. Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, I.
Cilt, s. 99-100.
• 73 Bk. Hasan Fehmi Beyin konuşması, s. 55.
— xcyııı
yönetimi dünya konjonktürünün Türkiye için yaratacağı avantajları iyi sezmiş, politikasını
buna göre yürütmeyi becermiş, Osmanlı borçlarının ağır yükünü buhran yıllarının ekonomik
çözümlerini etkilemeyecek hafiflikte tutabilmiştir.
1928 yılı sonundan başlayarak, Türkiye borç taksitlerini zamanında ödemeye özen gös-
terdi. O arada ödemeleri askıya alacak uygun ortam gecikmeden geldi. 1929 yılı ortalarında
(yeni gümrük rejiminin kesinleştirilmesinden sonra) başlayan ve hızla derinleşen kambiyo
krizi, dövizi pek önemli bir kıt kaynak haline getirmişti. Döviz ve paranın kontrolü ve merkez-
den yönetimi yönündeki hızlı gelişmeler 1930 Şubatında Türk Parasını Koruma Kanunu ve Hazi-
ran ayında T C Merkez Bankası'nın kuruluşu ile sonuçlanmıştır.(74) O tarihten hemen sonra
Türkiye DU Meclisine karşılaştığı dövjz sıkıntısını, ödeme güçlüklerini anlatmış ve yeni bir
'karşılıklı mektuplaşmalar ve görüşmeler' donemi açarak yeni bir borç ödeme planı istemiştir.
Burada şunu unutmamak gerekir: 1929 Ekimi'nde Wall Street'deki panikten sonra dünyada
dalga dalga yayılan etkilerle, önce Orta Avrupa ülkelerinin ve Almanya'nın finans sektörleri
derinden sarsılmıştı. Sonra, ingiltere'nin 1931 Eylülünde altın sisteminden ayrılarak sterlini
devalüe etmesi ile dünya iktisat tarihinde büyük bir sayfa kapanmıştı. Dünyada ödeme işlem-
lerini ve finans sektörlerini belirsizliğe ve kopukluğa götüren bu hızlı gelişme, tarımda ve
sanayide 1920'lerdenberi gelen ü-retim dengesizlikleriyle içiçe geçince her ülkeyi etkisine
alacak buhran ortamı oluşuvermişti. Birçok ülke bu ortamda "borçlarını ödeyememe ('default')
durumunda kaldı. Cumhuriyet yönetiminin becerisi, ortamın gereklerini iyi sezerek, güçlük-
lerini hafifletecek politikaları hızla uygulamaya koymasındadır. 1930'un hemen başlarında
Türkiye'nin Osmanlı borcu için açtığı yeni 'mektuplaşmalar ve görüşmeler' döneminde amacı,
1928'in borç koşullarının hafifletilmesiydi. Amaca 22 Nisan 1933'de Paris'te yeni bir sözleşmenin
imzası ile önemli ölçüde erişiliyor. Böylece, 1933 sözleşmesi, Osmanlı borçlarını ve imtiyazlarını
tasfiye politikasının dördünrü ve önemli bir nirengi noktası oluyor.
1933 Sözleşmesinin önemli özelliği ödeme akçası ile borç anaparası arasında kurulan bağ-
lantı sayesinde borç yükünün hafifletilmesidir: Osmanlı borç tahvilleri üzerindeki değerler ço-
ğunlukla T.L., İngiliz Sterlini veya Fransız Frangı (FF) ile yazılıydı. 1928 sözleşmesi borç tutar-
larını 'hesap akçası' adı altında T.L. ile göstermişti; ancak, yıllık ödemeler tahvillerin üzerinde
yazılı para cinsi ile yapılacağı için döviz kurları (T.L. aleyhine) değiştikçe Türkiye'nin kendi pa-
rası cinsinden fiilen ödeyeceği tutar da artabilirdi. Kısacası, zaman içinde Türkiye'nin borç ana-
parası büyüyebilirdi. 1933 sözleşmesinde borç mirası FF cinsinden saptandı ve borcun da bu para
ile (veya bir tek başka dövizle) ödenmesi kesinleştirildi.
Bu yöntem daha 1933'de borç anaparasını (1 TL = 12 FF paritesi ile) 106.512.957.- TL.

dan 80.219.666.- TL. na (veya 8.5 milyon altın TL.na) indirmiş oldu.(75) 1933'den başlayan
ödemelerin hafifletilmesinde dünya konjontürünün seyri etkili olmuştur. 1933 Nisan ayında
ABD'nin altın sisteminden ayrılarak doları devalüe etmesinden sonra Fransa'nın ekonomik
durumunun da gitgide bozulması, bunun sonunda 1936 Eylülünde Fransa'nın da sistemden
ayrılarak FF'nı yüzde 25 oranında devalüe etmesi, Türkiye'nin '1933 s özleşmesinden daha elverişli
bir yeni sözleşme yapma' pclitikasına uygun ortam sağladı. 1936'da yapılan yeni sözleşmeyi ve
sonraki gelişmeleri, 1936-1939 yıllarını kapsayan üçüncü ciltte izleyeceğiz.
Osmanlı borçlarının her fırsat kullanılarak, hafifletilerek kısa sürede tasfiyesi, o borçlarla
içiçe ortaya çıkmış yabancı imtiyazlara son verme hedefi ile birlikte yürütüldü. Dış borç ile
imtiyazın birlikte ortaya çıkışı nasıl Osmanlı ekonomisinin son dönemine güçlü bir damga
74 Bk. Belgelerle Türkiye 'ktisat Politikası, I. Cilt, s. 34-47, 89-90, 363-64.

75 Bu konudaki ayrıntılı açıklamalar için bk. İ.H. Yeniay, s. 168-185.
xcıx —
vurmuşsa, bu politika çizgisinin tersine çevrilmesi de Cumhuriyetin (ulusal devletin) kuruluş döne-'
minin özelliği oluyor ve ekonomiye damgasını vuruyor. Cumhuriyetin yöneticilerinde, ekono-
mide yabancı sermayenin ayrıcalıklarını sürdüren ve çoğaltan bir politikanın ulusal devletin kuruluş
mantığı ile bağdaşmayacağı düşüncesi var. 1933-35 yılları arasında İzmir ve İstanbul Rıhtım
Şirketlerinin, İstanbul Türk Anonim Su Şirketinin imtiyazlarının (ve tesisatının), Batı Anadolu
şebekesinin en önemli bölümü olan 702 km. lik İzmir-Kasaba ve temdidi (uzantısı) demiryolları
ile Aydın demiryolları ve şubelerinin satın alınması, Cumhuriyet yönetiminin özellikle 1930'-
larda altyapı ve temel hizmetlerdeki çizgisinin ve ulusal devleti kurma girişiminin örnekleridir.
Bu politika, Cumhuriyet yönetiminin başlangıçtan beri işlere teknik düzeyden önce bir tarih
bilinci ile bakışının ürünü sayılır.
Osmanlı borçlarının hızla büyüdüğü dönem dünyada uluslararası sermayenin en hareketli

zamanı idi. Yabancı sermaye Osmanlı ekonomisi içinde bir yandan "ecnebilerle dayanışarak
birleşen yerli gayri Türkler"den(76) oluşan bir özel sektör çekirdeğinin büyümesine katkı yapar-
ken, bir yandan da altyapı ve temel hizmetlerde yatırımcılık ve işletmeciliği elinde tutan bir güce
kavuşmuştu. Cumhuriyet yönetiminin Osmanlı borçlarının tasfiyesini amaçlayan bir politikayı
gerçekleştirmesi, bu iki noktada yeni politikalarla kenetlenebilmesine bağlı olacaktı. Yabancı
sermaye Cumhuriyet yönetiminin istemediği birşey değildi. Başta demiryolu yapımı olmak
üzere, yeni devlet ilk gününden başlayarak yabancı şirketleri yatırım alanlarına çekmek istemiş
ve bunu önemli ölçüde başarmıştır. Ancak, burada dikkati çeken bir nokta şudur: Cumhuriyet
yönetimi yabancı sermayeyi mesafeli tutmuş, yerli özel kesimi yabancı sermaye ile işbirliğine
özendirmemiş, 1930'larda bu kesimi somut sanayi programları içinde devletle işbirliğine yönelt-
miştir. Cumhuriyet yönetiminin iktisat politikasında bu önemli bir nokta oluyor. İş Bankası'-
nın 1930'larda sanayi programlarına ortak oluşu ve sanayi hareketinin sözcülüğünü yapması
ve ulusal devletin yeni özel sektör çekirdeğini yönlendirmeye girişmesi bu bakımdan tarihi
bir ağırlık taşımıştır. Devletin ve yerli özel kesimin böylece aynı çizgide buluşması, 1930'larda
iktisat politikası çizgilerini büyük yorum farklılıkları çıkmaksızın netleştirmiştir.
Osmanlı ekonomisinin son döneminde yabancı sermayenin işi olan yatırımcılık ve işlet-
mecilik, ulusal devletin kuruluşu aşamasında devletin sorumluluğu sayılıyor. Bu bakış, 1932—
33 den sonra yatırımcılığı ilkkez büyük çapta tasarlanan ve bir eylem gibi uygulanan bir iş halinde
gündeme getirdi. Bu politika, devletin yatırımcılığı tasa edinmesinin ürünüydü. Yatırımcılığı
ve işletmeciliği, uluslararası sermaye hareketleri ile dış borçlanmanın bir türevi ve doğal sonucu
yapan eski politikadan çok farklıydı. 1930'lu yıllarda iktisat politikalarının ulusal devletin oluşu-
muna katkısı bakımından bütün bu noktalar birlikte önemli oluyor.
16
1930'larda toplum yapısının ve üretim ölçeklerinin özelliklerini hatırlamak iktisat politikasını
yorumlamaya yardımcı olacaktır. 1933-35 yıllarının Türkiye tablosuna ışık tutacak şöyle bazı
örnekler verelim:
1931 Mart ayında yasalaşan yeni ölçüler kanunu ancak 1934'ün birinci günü yürürlüğe giri-
yor. Cumhuriyet rejimi o tarihe kadar işleri okka, arşın gibi eski ölçülerle yürütüyor.(77)
76 Bk. Mustafa Şeref Beyin yukarıda aktarılan görüşleri.

77 "Yeni ölçüler kanununun tatbikına bu sabah başlanacaktır. Artık okka ve arşın gibi eski ölçüler tarihe
karışmış ve yerlerine metre sistemine uygun mikyaslar geçmiştir. Alâkadarların ekserisi düne kadar ölçü tedarik
etmedikleri için son dakikada hepsinin birden istedikleri ölçüleri temin etmek mümkün olmamıştır... Bakkallara
yalnız kilo takımları tevzi edilmiş ve zeytinyağ gibi mayi maddeler için de şimdilik bu tartıların kullanılması bil-
dirilmiştir." Bk. Cumhuriyet, I Birinci Kânun, 1934, "Okka ve arşın yerine kilo ile metre geçti" başlıklı haber.
—c —
Dünyada esir ticareti 1920'li yılların ortalarına kadar açıkça hüküm sürmüş ve ülkeler
arasında bunu engelleyecak herhangibir ortak anlaşma yapılmamıştır. Türkiye esir ticaretini
yasaklayan uluslararası anlaşmaya 1932'de imza koymuştur.
1920'ler ve 1930'ların Türkiye'sinde halkın sağlık tablosu oldukça kötüdür. Sıtma ülkenin
her yöresinde yaygındır; frengi birçok bölgede yoğundur. Bu, yönetimin karşısındaki en önemli
ve sürekli sorunlardandır. Cumhuriyet yönetiminin sağlık politikası aktiftir ve başarılıdır.
Ülkenin üretim yapısında basit tarım yapan küçük üreticilik ağırlıkla egemendir. 1932'
de başlatılan destekleme politikası sınırlı olanaklarla yürütülebilir: 1934'de Ziraat Bankasr
100 bin ton buğday alabiliyor. Yıllık buğday üretimi 2-3 milyon ton kadardır. Fırından ekmek
alan nüfus ise 1.5-2 milyon kişiyi geçmiyor. 1934'deki kuraklık, yıllardır hem ağır faiz yükü
ile hem de düşük buğday fiyatı ile ezilen üreticiye yeni bir darbe oluyor ve yönetim çiftçiye
40 bin ton kadar tohumluk ve )emeklik buğday dağıtıyor. Cumhuriyet yönetimi, ayrıca, eski-
denberi çekirge akımlarının yaygın zarar verdiği Güneydoğu Anadolu topraklarını zarardan
korumaya ve bunu kurumlaştırmaya çalışıyor. Tarımın bu görüntülerine eklenebilecek bir
nokta da, hayvan hırsızlığının köylük bölgelerde özel yasal düzenlemeyi gerekli kılacak ölçüde
yaygın oluşudur. Tarımda üretimi modern ölçülere eriştirmek için tasarlanan girişimler ise
sürdürülemiyor. 1931 'de yerli pulluk üretimini teşvik için çıkarılan pulluk kanunu çok sınırlı
bir uygulama içmde kalıyor: 1935'de Türkiye'de pulluk yapabilen sadece üç imalâthane vardır.
Bunlar da, yurt dışından gelen pullukların düşük fiyatlarıyla rekabet edemezler.
Türkiye'nin çimento üretimi 1935'de 200 bin tona ancak erişmiştir ve bunun dörtte üçünü
devlet kullanmaktadır. Demek ki, dönemin sürekli altyapı çalışması olan demiryolları ile sanayi
programı ve dönemin devlet yapıları bu çimento kapasitesi ile inşa edilmektedir.
Akaryakıt ve madeni yağlar tümüyle ithal ediliyor. Ülkede sadece küçük kapasiteli iki
rafineri vardır ve bunlarda otuz işçi çalışıyor. O günün önemli sanayi girdisi kömürün yatağı
olan Zonguldak'ta yıllık üretim 1.6 milyon tondur ve 1935'den sonra Ereğli kömür şirketinin
Etibank'ça satın alınması ile 3-3.5 milyon tona kısa sürede erişilebileceği konuşuluyor.(78)
(Bugünkü üretimin 2-2.5 milyon ton dolayında kaldığını hatırlamak yararlıdır.) Cumhuriyet
yönetimi elindeki olanaklarla petrolün peşindedir. Bunu imtiyaz vererek değil, kendi kontrolün-
de tutarak gerçekleştirmek istiyor. Ancak, o yıllarda bu girişimler sonuçsuz kalacaktır~(79)
78 Cumhuriyet, 21 Teşrinievvel, I933.

79 "Mürefte mıntakasında 13600 dönümlük (I360 hektar) bir saha dahilindeki petrol madenleri imtiyazı bun-
dan 37 sene evvel 12 mayıs I3I3 tarihinde fermanla Halil Rifat Paşaya verilmişti. Paşa bu hakkını 26 Mart I330
da Avusturya tebaasından M. Stanislas Mihaliki isminde birisine vermiştir. Fakat Harbi Umuminin çıkması üzerine
işe başlanamamış ve maden de işletilmediği için 16 eylül I34I tarihli ve 25I4 numaralı kararname ile imtiyazı fes-
hedilmiştir.
Bilâhare bu mıntaka üç kısma ayrılarak bir kısmı için 8 nisan I926 tarihinde Türk Ticaret ve Sanayi Bankası-
na (bu banka elyvem tasfiye edilmiştir) iki ruhsatname verilmiş ise de kanunî müddet zarfında sondaj ameliyatı
yapılmadığı İçin bu ruhsatnameler de ipta! edilmiştir.
Ayni zamanda Mür efte ve Şarköy kazası dahilinde petrol madeni aramak üzere Amerika tebaasından l.üsyen
Srrnik Tomas isminde birisine 20 rnayıs I330 tarihinde 14 kıt'a ruhsatname verilmiştir. Bu Amerika'ı bunlardan
7 si için 22 haziran 1338 tarihinde mülga İstanbul hükümeti tarafından imtiyaz alabilmiş ise de 7 haziran 1336 tarih-
li kanun mucibince bu ruhsatname ve imtiyazlar hükümsüz kalmıştır. Nihayet 16 kânununusani 1926 tarihinde
Hasan Mustafa Beye altı adet taharri ruhsatnamesi verilmiş, fakat müddetinin bitmesi üzerine bunlar da iptal olun-
muştur.
Müreftenin şimali şarkisinde deniz kenarında kâin Hora kasabasının 4.5 kilometre garbinde ve Hora dere-
sile diğer derenin birleştiği yerde 1890 senesinde bir sondaj yapılmış. 89.5 metre derinlikte 0.825 kesafetinde
parafinli petrole tesadüf edilmiştir. Buradan günde 3 ton kadar petrol çıkarılmıştır.
I9İ4 senesinde Avusturya tebaasından Lehli bir mühendis tarafından bir sondaj daha yapılmış ve bir miktar
petrol dahi alınmışsa da Harbi Umuminin çıkması işleri yüzüstü bıraktırmıştır.
— cı —
Özel Sanayi kesimi, Teşviki Sanayi Kanunundan yararlanan kuruluşlardan ibaret sayılır. 1932
Sanayi Sayımına göre bu kapsamdaki 1473 kuruluştan 1295'i makina kullanıyor. Özel sanayi
kesiminde 'sanayi malı' sayılabilecek ürünler çoğunlukla katma değeri sınırlı olan basit manü-
faktür düzeyindeki tüketim mallarıdır. Bir istisna, yabancı sermayenin İstanbul'da Tophane'-
de kendi .serbest bölge'si içindeki Ford otomobilleridir. Ancak, ''Ford kumpanyasının otomobil-
leri hazır olarak gelmekte, burada yalnız tekerlekleri takılmak gibi sathi bir montaj yapılmaktadır.
Bunun için fabrikada gbyet cüzi bir miktarda işçi bırakılmıştır."(80)
1920'lerde başlayan sanayi teşvikleri işçilere ol?n talebi kısa sürede büyütmüştü. 1932'-
nin, Türkiye'nin uluslararası alanda yüzünü ağartan İş Kanunu tasarısı aynı yıl İktisat Vekâleti
yönetimindeki değişiklikten sonra gündem dışı kaldı. 1934'de,İktisat Vekâletinin yine Âli
İktisat Meclisi (AİM) ne hazırlattığı bir ij kanunu taslağı ortaya çıkacak, bunun yasalaşması
1936'yı bulacaktır. Öte yandan, sanayi programının gerçekleştirilmesi için binlerce yeni işçi
gereklidir. Ülkenin sanayi ve iş bilgisi bakımından en gelişmiş çevresi olan İstanbul'da, 1934
başlarında "2500 kadar Türk ve Türk tebaası sıvacı, boyacı ve kalemkâr" bulunuyor ve bu
küçümsenecek bir sayı değildir. Ama, İstanbul'da "aynı sayıda, Macar, İtalyan, Bulgar ve Yunanlı
sıvacı ve boyacı da vardır. Bunlar Türklere tercih edilirler ve bizimkilerin yüzde 5'i bile iş bu-
lamaz."(81)
Türk Hava Yolları İdaresi 1933 başlarında Milli Müdafaa Vekâletine bağlı ayrı bir kuruluş
olarak çalışmaya girişir. İstanbul-Ankara hava seferleri 1934'ün Şubatında başlar. Cumartesi,
pazartesi ve çarşamba günleri Ankara'dan, pazar, salı ve perşembe günleri İstanbul Yeşilköy'-
den kalkarak ikibuçuk saatlik bir yolculuk yapılmaktadır. O günün tarifesiyle 40 TL. olan bilet-
ler ortalama gelir düzeyine göre pahalıdır.(82) Haberleşme sektöründe de tablo ilginçtir:
Ankara-İstanbul arasında sadece iki telefon devresi vardır. Ankara, Avrupa ile de bu iki devreden
bağlantı kuruyor. Ankara'nın İstanbul ve Avrupa ile yaptığı günlük konuşma sayısı 400-500
kadardır.(83)
Türkiye'de 1920'lerin ikinci yarısında 60 bin ton dolayında şeker tüketiliyor ve bu ithalâtla
karşılanıyor. 1927'de başlayan şeker üretimi tam bir ithal ikamesini amaçlıyor. 1933'den (Eski-
şehir şeker fabrikasının yapılışından) sonra ithalât çok azalır. Yerli üretim 1934'de 60 bin tona
erişir. Şeker üretimi kayıtsız şartsız destekleniyor; fakat maliyetler hep yüksektir: Şekerin
fiyatı kiloda Danimarka'da 12 kuruş iken Türkiye'de 36 kuruştur. Buna karşılık Türkiye'de
yılda kişi başına 4 Kg., Danimarka'da ise 54 kg. şeker tüketiliyor. Kısacası, Türkiye önemli
besinlerin başında gelen şekeri pahalıya maletmekte, fakat dünya ölçülerine göre çok az tüket-
mektedir. Beslenme yetersizliği kendini iyi savunmak zorunda olan ulusal devletin kuruluş
aşamasında ayrıca önemli sayıdan bir konudur. Askerin yemek ölçüleri Cumhuriyet rejiminin
ilk on yılında hâlâ 1914 tarihli 'tayinat ve yem kanunu' ile düzenlenir. Burada "bir neferin gün-
delik yemek irtihkakı 900 gram ekmek, 250 gram et, 150 gram bulgur ve 20 gram yağ olarak gös-
I927 senesinde Türk Ticaret ve Sanayi Bankası tarafından Hora deresinde eski kuyuya yakın bir yerde bir,
Müreftede İsteme köyü ve eski petrol sızıntısı olan yerde diğer bir olmak üzere beş altı metre derinliğinde el
kuyuları kazdırılmış ve dereleri takiben yol tesviyeleri yapılmıştır.
Tabiî tezahürat, mıntakada petrol mevcudiyetini göstermektedir."
Bk. Cumhuriyet, 27 Kânunuevvel, I933. Ayrıca bk. "Mürefte'de yapılacak petrol taharriyatı: Mütehassıs he-
yet geldi ve Mürefte'ye hareket etti. Mardin'de yapılan tetkikat iyi neticeler verdi, Mürefte'de de petrol buluna-
cağı ümit ediliyor." Cumhuriyet, 4 Kânunusani, I934.
80 Bk. "Ford fabrikası", Cumhuriyet, 9 Kânunusani, 1934.
81 Cumhuriyet, 29 Kânunusani, 1934.
82 Cumhuriyet, 18 Şubat ,1934.
83 Bk. Aşağıda s. 594.
— cıı —
ter i İm iştir (Ancak) bu gıda hali istirahatteki bir şahsa bile kâfi ge/mez." (84) 1933'de,
bu 'günlük besin dczu'na 300 gram yaş veya 100 gram kuru sebze ile bir gram çay ve on gram
şekerin eklenmesi zorunlu görülerek bir yasa düzenlenecektir.
Özellikle 1933'den sonraki yıllarda Cumhuriyet yönetimi dünyanın bir savaş ortamına
sürüklendiğine ve Türkiye'nin savunmasına ağırlık verilmesi gerektiğine karar vermiş, bu
kararı iktisat politikasının önceliklerine yansıtmıştır. Türkiye, bir yandan çeşitli kaynaklardan
silâh, askeri araç ve malzeme satın alırken,(85) (86) bir yandan da tasarruf olanaklarını bir
savunma ekonomisi hazırlığı içinde yönlendirir.(87) 1933 Mayısında "Askeri fabrikalar'ın (daha

85 Örneğin bk. I Haziran I934 tarihli Cumhuriyet'te "Deyli Herald'ın İddiaları" başlıklı yazı.
"Londra gazetelerinden Deyli Herald devletlerin teslihatı hakkında yazdığı bir makalede Türkiye hakkında
da şu iddialarda bulunmaktadır:
"Türkiye kara, deniz ve hava ordularına ait hemen hemen her türlü silâh ve levazımı ithal ediyor.
Çekoslovakya, Fransa, Rusya ve İtalya, Türkiyeye esliha veren başlıca memleketlerdir.
Skoda fabrikası hisselerini artırmış ve amelesini çoğaltmıştır.
Bu fabrika Türkiyeye azim miktarda sahra topu, makineli tüfek ve tüfek cepanesi satmıştır.
Ahiren bir vapur, Çekoslovakyadan Türkiyeye 24 top, ve 90I sandık cepane götürmüştür.
Son senelerde mükemmelen tensik edilen Türk ordusunun yeniden teçhizi için Fransız ve Çekoslovak fab-
rikaları Türkiyeye tüfek satmışlardır.
İngiliz fabrikaları tayyareye karşı müdafaa topları deniz tayyareleri satmışlardır. Türkiyenin aldığı tayyare-
lerin çoğu Fransız, Hollanda ve İtalya malıdır.
Son zamanlarda Türk bahriyesi de ehemmiyetli surette takviye edilmiştir. İtalyadan ve Hollandadan muh-
ripler ve denizaltı gemileri alınmıştır.
Şimdi Türkiye yeniden bir düzine denizaltı gemisi satın almağı düşünüyor. Bunların Fransaya sipariş edil-
mesi muhtemeldir.
Bu ay içinde, Türkiye Millî Müdafaa kuvvetlerine ait masarifi tezyide karar vermiştir."
86 Ayrıca bk. "Gaz maskesi fabrikamız dün çalışmağa başladı" Cumhuriyet, I İkinci Teşrin, I935.
87 Örneğin bk. 18 Mayıs I934 tarihli Cumhuriyet'te "Milli Müdafaa bütçesinin takviyesi zaruridir: Yarın
Meclise sevkedilecek olan lâyihalarla 20 milyon lira temin edilecek" başlıklı yazı. "Milli Müdafaa bütçesinin tak
viyesi için bu sene 20 milyon lira kadar bir para sarfedilmesi düşünülmektedir... Fırka (Cumhuriyet Halk Fırkası)
içtimaında İsmet Paşa Hazretlerinin izahatından sonra birçok hatipler söz alarak bulunan karşılıkları ve Başveki-
lin izahatını ittifakla tasvip etmişlerdir. Mutabakat hasıl olan karşılıkların kanun lâyihası haline getirilmesine ve
teferruatının tetkikine (ayrıntıların incelenmesine) başlanmıştır. Bu lâyihaların Cumartesi günü (19 Mayıs I934)
Meclis'e sevkedilmesi muhtemeldir. Bu lâyihalar bütçe ile beraber Meclis'ten çıkacaktır.
Mevzuubahs karşılık esasları on beş kadar olup, ağlebi ihtimal, tahminen şunlardır:
* | — Evvelce bir çuval un başına bir lira alınması mevzuubahsti. Şimdiki teklifte fırınlarda beher çuvaldan
bir buçuk lira alınması mevzuubahistir.
Bu sayede temin edilecek varidat yedi buçuk milyon liradır.
2 — Dahilde şekerden kilo başına I veya 2 kuruş kadar bir istihlâk vergisi alınması
3 — Tütün ve sigaralara on paradan bir kuruşa kadar müdafaa pulu ilsakı
4 — İçkilerden kilosuna beş kuruştan on kuruşa kadar pul ilsakı suretile bir miktar istihlâk vergisi alın-
ması
5 — İstida pullarına ve diğer bazı evraka yapıştırılan pullara muayyen nisbette müdafaa pulu ilâvesi
6 — Hariçten memlekete giren, kahve, çay, kakao ve emsali gibi malların gümrüğe girerken bir miktar
istihlâk vergisine tâbi tutulması _
7 — İpekliler müstesna olmak üzere dahilde yapılan yünlü ve pamuklu mensucattan bir miktar istihlâk
vergisi alınması
Bu mevat gümrük himayesi suretile korunmaktadır. Bu himaye yüzden üç yüz nisbetine kadar çıkmaktadır.
Ayrıca teşviki sanayi kanunundan da istifade etmektedir. Binaenaleyh verecekleri cüz'î istihlâk vergisi birşey tut-
mamaktadır.
8 — Memlekette yetişen deri, kauçuk ve mümasil eşyadan da bir miktar istihlâk vergisi alınması
9 — Kazanç vergisi haricinde kalmış ve kazançlardan ve menkul iratlardan muamelesine göre, bir miktar
müdafaa vergisi alınması.
10 — Şirket hisse senetleri ve sair temettülerden bir miktar vergi alınması.
cm —
sonraki Makina Kimya Endüstrisi) sermaye yapısının yeniden düzenlenerek bağımsız bir şirket
gibi çalışmasına olanak sağlanması, Teşviki Sanayi Kanunundan ve gümrük bağışıklığından özel
sanayi kuruluşları gibi yararlanması ve devlet kuruluşlarına bu fabrikada imal edilen malzemeyi
satınalma zorunluluğu getirilmesi"(88) ulusal devletin savunma ekonomisi içinde önemli bir
yapı taşıdır.
Ulusal devletin kuruluş aşamasında benimsenen çeşitli amaçlar için iktisat politikasının
hemen yegâne aracı bütçedir. Buna daha önce değinmiştik. 1933-35 yıllarında bütçenin yüzde
45-50'si memur maaşlarına ayrılıyor. Ancak bu, kamu görevlilerinin refah düzeyinin yüksek
olduğu anlamına gelmemelidir. 1932-33 yıllarında bazı illerde öğre'menlere aylarca maaş ödene-
mez. Bunun için bütçeye ek ödenek koymak gerekecektir.(89)
Bu olanaksızlıklar yapı değişikliğini getirecek yeni politikaları ve onların temeli olarak
düşünülen yeni kurumlaşmaları engellemez. Devletçilik döneminin, daha doğrusu ulusal dev-
letin kuruluş döneminin belirgin bir özelliği büyük üretim ve hizmet kuruluşlarının ve bakan-
lıkların örgüt yapılarının oluşturulmasıdır. Bu daha etkin ve geniş çaplı örgütlenme arayışıdır;
çarpıcı örneklerinden biri 1934'de Nafıa Vekâletinin (Bayındırlık Bakanlığının) merkez ve taşra
örgütünün yasalaşmasıdır. Osmanlı döneminde demiryolu, liman gibi büyük çaplı altyapı inşaatı-
nın imtiyaz karşılığında yaptırıldığı yukarıda vurgulanmıştı. O dönemde, Nafıa'nın işi imtiyazlı
yabancı şirketlerin sözleşme ve şartnamelerini inceleyip onaylamak, işletmeleri de olabildiği
ölçüde denetlemekti. Cumhuriyet yönetimi bayındırlık işlerini uzun süre 1330 (1914) tarihli
nizamname ile yürüttü. Osmanlı döneminin imtiyaza dayanan inşaat çizgisini tersine çevir-
mek ve işleri Türk unsurlara verip, yabancı şirket ve teknik güçleri destek ve yardımcı unsun
yapmak 1930'larda belirginleşen yeni politikaydı. Karayollarının ('şoseler'in) ve Sular Umum
Müdürlüğünün (daha sonraki, Devlet Su işleri'nin) 1930'lardaki gelişmemiş hali, geniş ölçüde
bunların Osmanlı döneminde imtiyaz konusu olmayışından ileri geliyordu. Nafıa'nın 1934'deki
örgütlenişi yeni inşaat alanlarının yeni politikalara temel olduğunu yansıtıyor. Yine, 1933 yılının
müzayede ve münakaşa ('artırma ve eksiltme') yasası da, devletin inşaat ve alışveriş alanını 1925
tarihli 661 no. lu yasadan sonra kısa sürede genişletmiş oluşundan ve yerli müteahhitleri aktif
biçimde teşvik etmesinden kaynaklanıyor.(90) (91)
Cumhuriyet yönetimi mali denetim konusunda çarpıcı titizlik gösterir. 1930'lu yılların
ulusal devleti kurma girişimi içinde Divanı Muhasebatın (Sayıştay'ın) teşkilât ve vazifeleri yeni
bir yasayla düzenleniyor. Bu örgüt 1866'da kurulmuştur ve 1880 tarihli bir kararname ve 1925'-
de bunun ekleri gibi görünen birkaç yasal düzenleme ile görev yapmaktadır. 1934 tarihli Divanı
Muhasebat tasarısı ise Fransa, İtalya ve Belçika'nın mevzuatı ve sistemleri incelenerek hazır-
lanmıştır.^)
ismet Paşa Hazretlerinin dedikleri gibi, beynelmilel vaziyet, devletleri silâhlarını artırmağa sevketmektedir.
Amerika Bahriye Nazırı I milyar, 322 milyon dolarlık tahsisat istemiştir. Bu para ile 26 harp gemisinin derhal
inşasına başlanacaktır.
Fransa hükümeti yeniden hudut müdafaası için I milyar I IS milyon frank, hava ordusu silâh ve levazımı için
980 milyon frank tahsisat istemiştir,
Bu, yalnız dünkü gelen telgrafların getirdiği silâhlanma haberleridir. Gazeteler, hergün muhtelif devletlere
ait yeni silâhlanma haberlerile doludur.
Netice dönüp dolaşıp şu eski söze dayanmaktadır: Sulh ve salâh istersen cenge hazırlan."
91 Demiryolu yapımında "Yabancı sermaye ve yabancı el ile demiryolu yapma ve işletme" döneminden
"Türk parası, Türk dimağı ve Türk emeğiyle hem yapmak, hem işletmek" aşamasına gelişin bir özeti için bk. aşa-
ğıda Nafıa Vekili Ali Çetinkaya'nın konuşması, s. 225-26.
92 Bk. Aşağıda s. 52I.
— cı —
1930'ların ilginç yönlerinden biri, daha sonraları ve hatta günümüzde "yeni" gibi sunulan
düşünce, tasarı veya politika girişimlerine o zaman yer yer rastlamamizdır. Turizm konusu
bunların başında geliyor. O günlerin kaynakları konunun önem vererek ele alındığını gösterir.
(93) 1935 yılında, bu ilginin sonucu olarak bir yasa tasarısı hazırlanmıştır:
"Turizm işlerini devlet bakımından tetkik ve formüle eden 60 maddelik
bir kanun projesi hazırlanmıştır.
Bu proje hazırlanırken garb memleketlerinin turist teşekkülerine aid esas
nizamnamelerle bu teşekküllerin kuruluş şekilleri, çalışma sistemleri ve
alınan neticeleri gösteren raporlar getirilmiş ve uzun boylu tetkiklerden
sonra yurdumuzun ekonomik, küitürler ve sosyal vaziyetine uygun bir
proje meydana getirilmiştir.
Proje şimdi Ekonomi Bakanlığı tarafından tetkik edilmektedir.
Öğrendiğimize göre bu proje turizm teşkilâtına devlet makinesi içinde
çok geniş bir yer vermektedir, yurdun içinde ve dışında ranseyman,
malûmat büroları kurmak, esaslı prograganda, turistlerle alâkadar yerleri
yakından kontrol gibi hakların turizm işinin bu teşekkülünün eline geç-
mesi dolaysiyle devlet siyasetine girmesini temin etmektedir.
Vekâletler murahhaslarından mürekkeb olan turizm komisyonu yakında
umumî bir heyet haline toplanacak ve komisyonlar tarafından verilmiş
olan muhtelif kararları tetkik ederek bir rapor hazırlıyacaktır."(94)
Türkiye'nin gündemine zaman zaman gelen bir başka "yeni" görüş Orta Avrupa ile Tuna
nehri üzerinden pratik bir su yolu bağlantısı kurmaktır. Bu, çoğunlukla sıkışık dönemlerde
"yeni ve parlak projeler yaratma" belirtisi olarak karşımıza çıkan şeylerdendir. 1930'ların sıkışık
anlarında da gündeme gelmiştir:
"Türkiye-Merkezi Avrupa muvasalasında (ulaşımında) Tuna meselesinin ilkdefa
mevzuu bahsolan bir mesele olmadığını kaydedelim. Merkezi devletlerle daha
kolay ve daha ucuz mübadele ihtiyacı hissolunduğu günden itibaren Tuna yolu
ortaya çıkmıştır."(95)
93 "Fransa son senelere gelinciye kadar turizm hasılâtından senede 80 milyon İngiliz lirası para kazanıyordu.
Merkezi Avrupada birçok memleketler turizm hasılâtile yasıyorlar diyebiliriz. I929 yazında Viyanada bizzat şahidi
olduğumuz Amerikalı seyyah akınının bıraktığı milyonlardır ki İtalya ve Yunanistan ecnebi seyyahların ziyaret-
lerinden pek büyük istifadeler temin etmektedirler.
929 senesinde sureti mahsusada getirtip memleketimizin iktisadî ahvalini tetkik ettirdiğimiz Alman Devlet
Bankası müdiri umumisi doktor Kari Müller şöyle diyor:
Türkiye, tabiî letafetlerile ve abidatı tarihiyesi itibarile Yunanistandan ve İtalyadan hiçbir veçhile geri ka-
lamaz. Bunun için lâzım olan tedbir ise bilgili bir propaganda ile şayanı ziyaret bütün hususiyetlerin ecnebilere
küşadıdır. Seyyahin vapurlarının tâbi olacağı rüsumun tahfifi, ikamet şartlarının ve tenezzüh imkânlarının, oto-
mobil şoselerinin ıslahı da bu meyanda teemmül edilmelidir.
Bugünkü vaziyetile bizde turizm yoktur. Türkler Avrupada, memleketimize gelen seyyahlardan daha fazla
para harcıyoruz. Seyyahların memleketimizde bıraktıkları paralar senede 4,5 milyon olduğu halde Türkler ha-
riçte senede 6.5 milyon lira sarfediyorlar.
Bir iki sene içinde turizm hasılatımızın 10 misli artması işten bile değildir. Senevî 45 milyon lira Türkiyemiz
için bugünkü umum ihracat ticaretimizin yarısından fazla bir kıymet ifade eden bir gelirdir."
Bk. 18 Eylül I933 tarihli Cumhuriyet'te "Turizm en mühim varidat membaımız olabilir" başlıklı ve Hayret-
tin Şükrü imzalı yazı.
94 Bk. "Devlet turizm işini eline alıyor: 60 maddelik bir kanun projesi hazırlandı. Dünyanın en modern tu-
rist teşkilâtı bizde kurulacak" başlıklı haber. Cumhuriyet, 15 Birinci Kânun, I935.
95 Bk. "İktisat Vekilimiz Celâl Beyin mühim bir tasavvuru: Merkezi Avrupa ile ticari münasebetlerimiz için
Tuna yolunun ihtiyarı (seçilmesi) hakkında tetkikat yapılıyor." Cumhuriyet, I Eylül 1933.
— CV —
E k o n o m i yaşamını dolaylı olarak etkileyen, ama bugün daha iyi değerlendirilebilecek

konulardan biri yönetimde kadın-erkek ortaklığına ve yönetim düzeyinde bir t ü r bütünlüğe
doğru adım atılmasıdır. 1934 sonlarındaki soyadı kanunu veya kadınlara milletvekili seçilme
hakkı verilmesi gibi yeni düzenlemelerden önce, 1933'de C u m h u r i y e t yönetimi 442 Sayılı K ö y
Kanununun 20. ve 30. maddelerindeki değişikliklerle köy yönetiminde kadınların yer almasını
yasalaştırır.(96) A y n ı yıllarda, yönetimin toprak dağıtımı konusunda radikal girişimlere niyet-
lendiğini, köyü bir yandan C u m h u r i y e t rejiminin gündemi ile bağlantılı hâle getirmeyi amaç-
l a r k e n , ^ / ) bir yandan da köy için değişik ve kapsamlı bir eğitim-iş bölürtıü-bilinçlendirme
tasarısı oluşturmaya çalıştığını(98) hesaba katarak, Köy Kanununda kadınların yönetime katıl-
ması yönünde yapılan değişikliği bu çerçeveye o t u r t m a k doğru olacaktır.

97 "Hükümet radyo işine büyük bir önem vermektedir. Radyoların köylere yayılması hakkında bir proje
hazırlanmıştır. Radyoların gümrüksüz girmesi hakkındaki teklif te bu proje ile birlikte tetkik edilmektedir.
Lâyihaya henüz kat'î bir şekil verilmiş olmamakla beraber radyonun devlet elile işletilmesinin zarurî görül-
düğü anlaşılmaktadır.
Yeni istasyonlar kurulması, bilhassa Ankara istasyonunun kuvvetlenmesi de alınacak tedbirler arasındadır."
Bk. "Radyo işine büyük bir önem veriliyor: Radyoların köylere kadar yayılması için bir proje hazırlandı;
makinelerden gümrük alınmaması da tetkik ediliyor." CumHıiıiyt, 6 İkinci Teşrin, 1935.
98 Aşağıda bazı bölümlerini aktardığımız yazı o günlerde egemen olan, politika ve uygulama düzeyinde çe-
şitli hazırlıkları yapılan düşünce sisteminin ilginç örneklerindendir:
"Köylerimizde şimdiye kadar maarif nam ve hesabına sarfettiğimiz emeklere ve paralara mukabil bugünün
ihtiyaçlarına ve arzularına uygun bir netice elde edilmiş değildir. Köylerimizdeki ümmilik te bu muvaffakiyetsiz-
liğin veya kifayetsizliğin açık bir ifadesidir.
Köylerde maarif, köylünün fikrinde, içtimaî, iktisadî hayatında, ziraat işlerinde, medenî ve sıhhî yaşayışında
köylüyü köyünde mes'ut edecek, bahtiyar kılacak ve Türk varlığını bu suretle kuvvetlendirip zenginleştirecek
esasatı ve köylüye benliğini tanıtacak ve yükseltecek şeraiti ihtiva etmelidir. Bu sebepledir ki köyde maarif inkılâ-
bın en gaileli, en meşakkatli ve fakat neticeleri itibarile en şerefli ve en yüksek işi ve vazifesidir.
Bu inkılâp mevcut usullerimizle, tahsil programlarımızla, tek muallimli mekteplerimizle yapılamaz ve başarı-
lamaz. İki milyon çiftçi ailenin teşkil ettiği on milyon köylü mevzuubahstir. Maarif bakımından bu on milyon halkı
nurlandırmak ve istifadelendirmek esastır. O halde bu büyük işi "köy maarif seferberliği" diyeceğimiz büyük bir
hareketle halletmek en doğru ve en muvaffakiyetli bir yol olduğunu arzetmek isterim.
Seferberliğimizin programı sarih ve gayesi müsbet ve muayyen olacaktır.
Harekât her safhadc askerî bir nizam ve inzibatla tatbik ve takip olunacaktır.
Köylerimizde maarif meselesini halletmek için on senelik bir "köy maarif seferberliği" yapmak ve işin ma-
badini de bu seferberlikten alınacak neticelere ve zamanın ihtiyaç ve icaplarına göre tanzim eylemek en kısa ve
en amelî bir yoldur. Maarif meselesini köy ve köylü için düşünüyorum. Kuracağımız teşkilâtla ümmiliğe karşı da
cidalde bulunacağız. On sene içinde köyü de, köylüyü de bilgi ve hayat noktasından istediğimiz mevkie yükselt-
mek mümkün olabilecektir. ^
I — Köy mekteplerimiz yatı mektebi olacaktır. Her mektep beş sınıflı olacak, her sınıfın ellişer mevcutlu
dört şubesi bulunacaktır. Bu suretle her sene iki yüz mektep açacağız. Her mektep birinci sınıftan başlıyarak
her sene iki yüz talebe alacağına göre küşadının beşinci senesinde bütün sınıflarını ve mevcudunu tamamlıyarak
meyvasını vermeğe başlamış clar.aktır. Bu hesapla on senede bin mektep açacağız. Her mektep vasatî iki bin köy
ailesine aittir. On bin köylünün malıdır. Bunların irfan ve hayat kaynağıdır. Mektep bütün bu köyierin ve köy-
lülerin mektebidir. Muallimler yalnız talebenin değil, bütün mıntakanın hocasıdır.
Mekteplerin biri iki bin haneyi teşkil eden köylerin mümkün mertebe vasatında ve bütün ihtiyaçlar nazarı
dikkate alınarak intihap edilecektir. Bunun beş sene sonra bütün teferruatile bin talebeli bir müessese olacağı ve
o mıntakanın nümune fide ve fidanlıklarını, damızlık hayvanat depolarını, ziraat arazisini ve sair hususatını ihtiva
edeceği bu mektebe ve bu teşkilâta kifayet edecek miktarda arazi tahsis olunacaktır. Mektebin inşası köylere ait-
tir ve bu tesisata mektebin müzesi, sergi mahalli, yazlık ve kışlık idman sahaları, temsil ve konferans salonları ve
misafirlerin barındırılacağı ihtiyat binalar da dahildir.
Hükümet her hangi bir banka (en müriaıibi Ziraat Bankasıdır) veya müessese ile arzedeceğim şartlarla an
laşacaktır. Bu müessese köylerce tedarik ve imali mümkün işleri tamamen köylüye yaptıracaktır.
A — Tuğla, kire r,it, kireç gibi malzeme köyce tedarik ve imal edilecek ve bunların iyi yapılması şekli de
bilfiil köylülere öğretilmiş olacaktır. Kezalik inşaata ait bütün nakliyat işleri köylüye yaptırılacaktır ve bunların
tutar bedeli keşifnamesindeki rayiç üzerinden köy sandıkları vasıtasile köylüye tevzi edilecektir.
— CVI —
1
Çalışmanın ikinci cildinin yayına hazırlanışında yardımcı olan Siyasal Bilgiler Fakültesi,
T . B . M . M . ve T . C . Merkez Bankası kütüphanelerinin değerli yöneticilerine ve çalışanlarına,
kitabın apayrı bir sabır ve titizlik isteyen basımındaki emekleri ve göz nuru için İlhami Özdemir
ile Ahmet Bozkurt'a ve Ankara Üniversitesi Basımevi'nin yönetici ve çalışanlarına ayrı ayrı
şükranlarımı sunmak isterim. 1930'ların sanayi hareketinden bir görüntüyü veren kapak fotoğ-
rafındaki titiz çalışması için dostum Atillâ Cangır'a ve Sunuş metnini klavyeye geçirerek yayına
hazırlayan Alev Farukoğlu'na teşekkür ediyorum. Uzun zaman gerektiren bu kitabın arkasın-
daki destek ve özverinin büyük payı ise eşime aittir.
B — Köy sandıkları mektebin inşaat bedelini on veya on beş senede muayyen taksitlerle ödeyecektir.
C — İ nşaatın plânlarına göre her sene lüzumu olan kısmını yapmakta şayani teemmüldür.
D — Mektebin demirhane ve marangozhanesi ilk iş olarak ve neticede bütün köylere nümune olacak ve
iş görecek bir vaziyette tesis edilecektir.
Bu işlerde köylüye ayni zamanda sıhhî ve oldukça medenî mesken inşası yolları ve nümuneleri gösterip öğ-
retmek te gayedir.
2 — Mektebimizde neler okutacağız:
Mektebimiz köy mektebidir. Programı da köy ve köylü içindir. Amelî ve nazarî olacaktır. Talebe mevsi-
me ve ihtiyaca göre zamanının yarısını okumakla ve öğrenmekle, yarısını da tarlada ziraat, hayvan bakımı ve hal-
lerine göre mektebin binnihaye teşkil edeceği köy şehrinin bütün tesis ve inşa işlerinde çalışmakla geçirecektir.
Esas mıntakanın ziraat, hayvan, san'at ve sair noktalardan kabiliyet ve vaziyetidir. Mektep yerine göre arıcılık
bağcılık, ipekböcekçiliği, tavukçuluk, konservecilik, sütçülük, çiçekçilik, meyvacılık, tütüncülük, hububat, pamuk-
çuluk, pancar ziraati, ağaç ve orman dikimi ve bakımı noktalarından adeta muhitindeki köy ve köylüler için bir
enstitü vazifesini görecektir. Mektebin istihsal noktasından vaziyeti kendi bütçesine ve ihtiyaçlarına yardım ede-
cek ve etrafına nümune olacaktır. Vekâletler damızlık aygırlarını, merkep|erini, boğalarını, koyun, keçi, tavşan,
tavuklarını bu müesseselere verecekler ve nümune tarlalarını, fide ve fidanlılarını bu yerlerde tesis edeceklerdir.
Ders kitapları beş senelik tahsile göre köy ve köylüyü alâkadar etmiyecek tafsilât ve nazariyata kat'iyyen
sapılmıyarak köylünün tamamen hayatî ve medenî ihtiyaçlarına uygun ve açık bir surette yazılacaktır. Dersler
çocuklara şuurlu bir surette öğretilecektir.
Ders programının ana hatları şunlar olmalıdır:
Dünya tarihi, Türk ve Türklük tarihi, Türkün menkıbeleri ve Cumhuriyet, vatan coğrafyası dünya coğraf-
yası, devlet teşkilâtı, hesap ve hendese, ve ölçü mikyasları masaha usulleri.
Sıhhat dersleri, evde sıhhat, köyde sıhhat, idman, basit tedaviler.
Hayvan bakımı, basit tedaviler.
iktisat işleri, köy kooperatifçiliği.
Ziraat dersleri, fennî, medenî bilgiler.
Kanunî bilgiler "ceza, hukuk, nüfus, tapu, köy ve askerlik ve sari hastalıklarla vergi ve inhisar kanunların-
dan" köylülerin bilmesi ve lüzumlu ve faydalı olan esaslı malûmat.
Bundan başka köy kadını olarak yetiştireceğimiz kız talebe için çocuk bakımı, yemek, örgü, elbise, giyim ve
dikim derslerinin de programa ilâve edilmesi icap eder.
Mektebe ilk talebe köylerin en kabiliyetli, en gürbüz yavrularından alınacaktır. Alınacak talebenin dörtte biri
kız olursa başlıbaşına bir sınıf teşkil etmiş olur.
3 — Bu yatı mektebinden çıkacak telebenin en zeki, en çalışkan ve en muvaffakiyetlilerinden sekizde biri
ni seçerek iki senelik bir ihtisas tahsiline göndermemiz lâzımdır. Bu ihtisa- kısmından çıkacak evlâtlarımıza mes-
lekleri noktasından köylerimizde en lüzumlu ve en faydalı hizmetleri yaptırabiliriz.
A — Köylerin sıhhat işleri için çalıştırılacaklar küçük sıhhiye memurları mektebinde ve hastanelerde iki
sene müddetle tahsilde ve stajda bulanacaklardır.
B — Köylerde kabilelik yapacak kızlarımız kabile mekteplerinde iki sene tahsil ve staj göreceklerdir.
C — Köylerin ziraat işlerine bakacaklar, ziraat tatbikat mekteplerinde ve müesseselerinde iki sene tahsil
ve tecrübe göreceklerdir,
D — Köy hayvan bakımı ve tedavisi ve ıslahı hizmetinde çalıştırılacaklar baytarî müesseslerde ve mek-
teplerde amelî ve nazarî iki senelik tahsil göreceklerdir.
E — Köylerin iktisadî ve idarî hizmetinde çalışacak ve köylerin hususî mekteplerinde muallimlik yapacak-
ların .nuallim yatı mekteplerinde iki sene tedris ve talim edilmesi münasip olur."
Bk. "Köylü çocuklarını nasıl okutabiliriz?" Cumhuriyet, 26 Mayıs 1934. İmzasız yazı.
ÖLÇÜLER KANUNUNUN 28. MADDESİNİN
DEĞİŞTİRİLMESİ HAKKINDA KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
Ölçüler Kanunu, Cumhuriyet rejiminin ekonomide attığı önemli adımlardan biri sa-
yılabilir. Ülke çapında piyasaların oluşabilmesinin temelinde ölçü ve standardların bir-
liği vardır. Ölçüler Kanunu 26 Mart 1931 'de yasalaşmış, fakat hemen yürürlüğe gireme-
miştir. (Ölçüler Kanunu ile ilgili bilgi için bk. Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, I.
Cilt, s. 385-86). Buradaki görüşmeler, Kanunun 1933 başında da yürürlüğe konamaya-
cağını ve yeni ölçülerin uygulamaya konulmasının 1934 yılına kadar uzayacağını gösteri-
yor.
31.12.1932
İKTİSAT V.M AHMUT CELÂL BEY ma İngiltere kabul etmezmiş, biz bunu dü-
(İZMİR) — Ölçüler kanununun müstace- şünemeyiz. Biz, en ileri olanları takip et-
liyetine binaen bu gün müstaceliyet karar; meğe mecburuz.
ile ruznameye alınarak müzakeresini rica EMİN ASLAN B. (DENİZLİ) —
ediyorum. Bendeniz bu ölçüler kanunu çıktığı sıra-
ZIYA GEVHER B. (ÇANAKKA- da iktisat encümeni azasından idim. Bu
LE) — Efendim, bendeniz kanun hakkın- lâyiha müzakere edilirken hayatımda en
da bir şey söylemeyeceğim. Yalnız kanu- büyük zevki tattım. Fakat bu gün teahhu-
nun tehir edilmemesi icap ettiğine dair runu işitmekle elem duyuyorum. Bina-
bir kaç söz söyleyeceğim. Bu vezin kanunu enaleyh tehirine şiddetle aleyhtarım. Bir
inkilâbın neticelerinden biridir. Bu inki- an evvel tatbiki için İktisat Vekâletinin
lâbm zeyillerinden biridir. Bu kanunu te- tedbir almasını rica ederim.
hir etmek demek inkilâbatm icap ettirdiği AHMET İHSAN B. (ORDU) —
ameli vezaifi tehir etmek demektir. Eğer Şu metre ve arşın kanunu ortaya gelince
İktisat Vekâleti şimdiye kadar bunu tehir gözüm yine geriye doğru gitti. Bu kanun
etmişse, ki bir takım esbaba istinat edi- tam elli bir sene evvel çıkmıştır. O zaman
yor, her ne olursa olsun bunların istinat Mülkiyede talebe idim. Metrenin arşına
ettiği esbap Hükümetin çalışmamasından- tahvili kanunu 51 yıldan beri tatbik edile-
dır. Bu kanun teklif edildiği vakit tatbiki memiştir.
için lâzımgelen para yoksa almalı idi. Bu
kanunun iki sene, üç sene tehir edilmesi BÜTÇE ENCÜMENİ MAZBATA
doğru değildir. MUHARRİRİ KEMAL ZAİM B.
(KONYA) — Kanun filvaki bir buçuk
Benim çocuğum daha evvelki gün sene evvel Meclisi âlinizden çıkmıştır.
bana geldi, okkanın arşının, endazenin Bir buçuk seneden beri yapılması lâzım-
bir takım kesirlerini zavallı küçük kafası- gelen istihzarat ikmal edilememiştir.
na sığdıramadığmı söyledi. Benim çocu- Bu kanunda ayni zamanda bütün fen-
ğum ki üç sene bunu kafasına sığdırama- nî ölçüler de derpiş edilmiştir. Bunların
mıştır, şüphesiz her Türk çocuğu aşağı yu- gerek vahitleri ve gerek tarifleri esaslı bir
karı ayni vaziyettedir. surette tesbit edilmiştir. Hazırlıkların tam
Bütün dünya, ölçülerini kesri aşari ve kâmil olarak itmam edilmesi, ayni
ile yaparken biz niçin yapmayalım. Am- zamanda bu fennî ölçüler için de ve bun-
lar üzerinde vaki olacak ihtilâfları tet- de en mükemmel şekillerde tatbik edile-
kik ve tesbit ve bir neticeye raptetmek ceğini iddia etmiyorum. Belliki bu müddet
için lâzımgelen lâboratuarlann hazırlan- zarfında ufak tefek hatalar olabilir. Fakat
mış olması lâzımdır. Kanunda bu cihet- 3-5 gün zarfında, bir kaç ay zarfında bü-
ler derpiş edilmeyerek mutlak bir müddet tün bu hatalar en mükemmel şekilde ıs-
bırakıldığı içindir ki hazırlıkların hepsi lah edilmiş olur. Bundan daha mühim
ikmal edilmedikçe tatbikata geçmek müş- inkılâplar yapıldı. Biz bu ölçü meselesin-
kül olacaktır ve bu hazırlıklar da bu müd- de geri kaldığımızı bilmekliğimiz lâzım-
det zarfında ikmal edilmemiştir. dır.
Yeni lâyiha, Bütçe encümeninizce İKTİSAT VEKİLİ MAHMUT CE-
esaslı bir surette tadil olunmuştur. Bize LÂL B. (İZMİR) — Arkadaşların gös-
gelen metinde, kanunun tatbikinin bir terdiği asabiyete karşı söz söylemekten
sene müddetle tehiri isteniyordu. Biz bu âcizim. Kanun fevkalâde mükemmel ya-
teahhuru alelıtlak kabul etmedik, iki sene pılmıştır ve en medenî usul ve sistemi
müddet derpiş ettik. Fakat bu iki sene ihtiva etmektedir.
müddet zarfında işin merhale merhale Tatbik etmek meselesine gelince ben
tatbik sahasına getirilerek iki sene sonun- ifade ediyorum ki şu dakikada bu kanunu
da tamamen bütün ölçülerin istilzam et- ehemmiyeti ile mütenasip surette tatbik
tikleri bütün teşkilâtla mevkii file konul- edecek vesaite malik değiliz. Bu vesaitin
muş olmasını şart olarak kabul ettik ve ihzarını istiyoruz. Bunu ihzar ettikten
İcra Vekilleri Heyetine dahi böyle her sonra tatbikatına geçeceğiz. Kanunun son
merhale hakkında hazırlık itmam edildik- tadil şekli Bütçe encümeninden Heyeti
ten sonra mecburi olarak tatbikat sahası- umumiyeye arz ve izah edilmiştir!. Bir se-
na geçilmesi için salâhiyet verdik. Bu şeraa- ne müddetle veyahut şu kadar zamanla
it altında lâyihada görülen tehir hakiki bir tehir edilmiyor, vesaiti ihzar edildikçe şek-
tehir manasını tazammun etmemektedir. line göre tatbika devam edilmesi istenili-
yor. Ben korkarım ki efendiler, noksan
RÜŞTÜ B. (BURSA) — Bu ölçü-
vesaitle bu mühim kanunu tatbika başla-
ler kanunu çıkmazdan evvel Bursa'da ve
dığımız zamanda tatbik edenleri ve bunu
Bursa'nın bazı kazalarında kilo ve met-
istimal etmeğe mecbur olanları lâübaliye
re usulü kabul edilmişti. Belediye encüme-
sevkederiz ve bu kanun tatbiki kıymetini
ninin kararile bunun bir zaman tatbika-
kaybeder.
tına devam edildi, hüsnü neticesi görüldü.
Fakat bazı eski zihniyetli, eski fikirli REFİK ŞEVKET B. (MANİSA)
adamlar bunun tatbikatını çekemediler. — Bütçe encümeninin teklifi kabul olun-
Kanunsuzdur, böyle bir mecburiyetimiz duğu zaman halli imkânı olmayan karı-
yoktur dediler ve belediye de bu kararı şıklıklar karşısında kalacağız ve bir vah-
lâğvetti. Yapılan tatbikat neticesinde hüs- det teşkil eden kanun Türkiye dâhilinde,
nü netice alındığına ve bu kanun da 22 Heyeti Vekilinin tensip ettiği mıntakalar
ay evvel çıktığına göre ve belediyelerin dahilinde, muhtelif şekillerde, muhtelif
ihbarı üzerine dökmeciler, demirciler, suretlerde ve muhtelif mahallerde tatbik
kantarcılar hazırlıklarını ikmal ettikleri edilecektir. Bu ise tatbikatta müşkülât
halde, aynı zamanda lâboratuar yapmak ihdas edecektir.
lâzımdır dediler. Bilmem ki kantar, kilo
İşte; Bütçe encümeni yazıyor: (bu
yapmak için nasıl lâboratuar lâzımdır?
kanunda yazılı bulunan ölçülerden hangi-
Ziya Gevher Bey kardeşimizin dedi- lerinin hangi tarihten itibaren ve nereler-
ği gibi biz inkılâp yani inkılâp devresi de mecburî olarak tatbik edileceği İcra
geçiriyoruz. Ölçü işlerinin birinci günün- Vekilleri Heyetinin kararile tayin olunur.)
— 3—
Demek ki şimdi İzmir, Manisa, Ay- birçok dökmecilik yapan ve sair işlerle
dın havalisinde bu sene için tatbik oluna- uğraşan esnaf ifade ediyorlar ki bu işi
cak, bilmem hangilerini ne kadar müddet onlar yapmaktadırlar. Diyorlar ki; bize
içinde olacağına dair.. . dediğine göre kolaylık gösterilsin, sermayemiz çok az-
şu mıntaka, şu mıntakada teraziler, dir- dır. Bunların bir çokları okkayı kiloya
hemler düzelecek fakat yanı başında Af- ve arşını metreye tahvil etmiştir. Bu mesai
yon, Kütahya'da eskisi gibi kalacaktır. ziyanına karşı bunların beklemesi doğru
Onun için filân tarihten filân tarihe kadar değildir. İktisat vekili beyefendi himmet
Erzurum'da şu mikyas tatbik olunacak, buyursunlar, bu küçük sermayedarların
fakat vasati Anadolu'da olunmayacak, daha fazla beklememelerine zemin hazır-
böyle kanun olamaz arkadaşlar. Memle- lasınlar.
ketin, vahdetini ve kanunların her yerde Bu iki senelik tehirin bir seneye indi-
ayni suretle murakabesine medar olmak rilmesini rica edeceğim. 33 senesi niha-
üzere yapılacak takibatı iptal eden bu ka- yetine kadar bu iş biter kanaatindeyim.
nun hakkında encümen mütaleasının ben- Bu işten en çok istifade edecekler, asır-
deniz dehşetli aleyhindeyim. larca gene istifade edenler bir takım mad-
BÜTÇE E. M. M. KEMAL ZAÎM rabazlardır. Köylünün ilk önüne çıkan
B. (KONYA) — Ölçülerin her birinin yahudi dükkânlarıdır. Kasabanın içine
tatbik sahasına getirilmesinin arzettiği gelenlerin vay haline; temiz ve hile bilme-
müşkülât başka başkadır. Meselâ met- yen benim küçük esnafım bu madrabaz-
reyi mecburî kılmak gayet kolaydır. Ev- ların yanında daima kaybetmeğe mah-
velâ metre bütün memlekette mecburî kûmdur. Bir arşın basma kırk kuruştur.
olarak istimal edilebilir. Sonra hacim mik- Tabiî metre ile şu kadar para yapar. Bu
yasları bunlara nazaran daha müşküldür. işe bir de hile katarak arşın yerine endaze
Nihayet vezin vahitleri en ziyade müşkü- kullanır ve hile ile bu endazeden epice kâr
lât arz eder. eder. Diğer taraf, yani zavallı köylü daima
aldanır.
Maksat bu tedrice riayet ederek bu işi
mümkün olduğu kadar tacil etmektir. Biz, bu inkılâbı yapanlar, vatandaş-
larımıza iktisat sahasında bu kazancı da
REFİK ŞEVKET B. (MANİSA) temin etmeliyiz. Bunu da nazarı dikkate
— Eğer bendeniz yanlış anlamadım sa ara- alacak olurlarsa, bundan köylü de mem-
mızda esaslı bir ihtilâfın baş gösterdiğini nun kalır biz de. Bu işin her halde 34 se-
görüyorum. Demek istiyorlarsa, evzan nesi nihayetinde değil, 33 senesi nihaye-
ve ekyalden en evvel tatbiki kolay olan tinde ikmal edileceği kanaatindeyim.
metredir. Binaenaleyh Heyeti Vekile ka-
rar verecektir. Meselâ 1933 senesi Mar- BÜTÇE ENCÜMENİ REİSİ HASAN
tından itibaren herkes bütün Türkiye'de FEHMİ BEY (GÜMÜŞHANE) — Öl-
metre kullanacaktır. Arşın endaze mül- çülerin değiştirilmesi hakkındaki kanunun
gadır. Bu hangilerinin hangi yerde demek tatbik müddetini temdit için arzu ile, te-
değildir. halükle hahişle karar almış Heyeti celi-
lenize bu kararı sevketmiş değiliz. Hükü-
Nerede tabirine lüzum yoktur. İnkı- met bir kanun teklif ediyor. Bu müddeti
sama yol açmış oluruz. bir sene temdit edin, diyor. Sorduk. Hazır-
ZİYA GEVHER B. (ÇANAK- lığınız nedir, tahsisatınız var mı? Yok.
KALE) — Celâl Beyefendi, kanunun mü- Teşkilâtınız var mı? Yok. Yeni ölçüleri
kemmeliyetinde bizimle hemfikirdirler. sipariş ettiniz mi? Hayır. Bu işin dahilde
Yalnız vesait yoktur, diyorlar. İki sene- yapılacak olanları var, hariçten gelecek
denberi Ankara'da, İstanbul'da, İzmir'de olanları var. Kontrol heyetleri teşkili
4—
icap eden kısmı var, lâboratuar tesisatı TAHSİN B. (AYDIN) — Bu öl-

lâzım. Bütün bunları yapmak için bütçe- çüler kanununu Hükümet teklif etmiş
nizde 10 para tahsisat var mı? Hayır. ve kabul edilmişti. Biz kanunları malû-
Bu gün Hükümetin teklifini kabul etmiş mu âlini? tatbik olunmak için yapar ve
olsak dahi Hükümet altı ay hiç bir faali- kabul ederiz. Bunun üzerinden 22 ay
yet gösteremeyecekti. 1933 bütçesine para geçmiş, Hükümet hiç bir teşebbüste bu-
koyacak ve bir hazirandan itibaren Hükü- lunmamış, Meclisten tahsisat istememiş.
met faaliyete başlayacaktır. Bir takım alât ve edevata ihtiyaç vardır.
Bunlar hakkında bir şey yapmamış. Şim-
Arşının metreye tahvili gayet kolay- di geliyor bizden bir sene müddet istiyor.
dır. Bütün memlekette birden yapılabilir, Biz daha ne zamana kadar kanunları kâ-
buna deyecek yok. Kantarların, terazilerin ğıtlar üzerinde kalmak için yapacağız?
tebdili belki biraz daha hazırlık işi olabilir.
Hükümet ne vakte kadar kendilerine veri-
Mayiat ölçüleri daha uzun zamana mü- len salâhiyetten bir mesuliyet hissine ma-
tevakkıftır. Belki de son devreye bırakılabi lik olmayacaklardır?
lir. Fakat arkadaşlar bu kanun mutlaktır.
Terazi, hazreti terazi varken lâbo-
Türkiye'nin kırk küsur bin köyünde dahi
ratuarlara ne lüzum var. Okka yerine kilo
tatbik edilecektir. İktisat Vekâleti altı ay,
döktürür tevzi edersin. Acaba yine Hükü-
bir sene zarfında bu vesaiti hazırlayıpta
mete bir masraf kapısı mı açacaklar. Mem-
Van ve Bayazıt köylerine kadar tevzi ede-
leketimizde bir yenilik yapacağız diye
cek vasıtalara sahip ve malik ise ve bunu
Hükümetin başına bir takım yeni yeni
yapabilecekse biz de tadil teklif eden ar-
masraflar açılacak, teşekküller yapılacak
kadaşlarla beraberiz. Altı ayda yapılırsa,
belki de Avrupa'dan getirilecek alât ve
altı ayda, bir senede yapılırsa bir senede
ededatın mubayaası için komisyonlar gön-
olsun. Fakat bir daha bu kanunu bozma-
derilecek.
mak, bir daha tadile gitmemek için dedik
ki tehir azamî iki sene müddetle olabilir. İKTİSAT VEKİLİ CELÂL B. —
Fakat biz iki seneyi son merhale olarak Bu kanunda "kanun neşri tarihinden mu-
bıraktık ki hatta Hakâri'nin köyünde bile teberdir" yazılıdır. Vakit kalmadığı için
bu müddet sonunda ölçü meselesi kalma- bunun "bir kânunusani 1933 tarihinden
mış olsun. İktisat Vekili Beyefendi Bütçe muteberdir" şeklinde tashihini rica ede-
encümeninin bu mülâhazatına iştirak et- rim.
tiklerine göre, bendenizce artık Hükü-
MÜKERREM B. (İSPARTA) —
metin teklifi yoktur. Hükümet ile Bütçe
Reis Bey! Çünkü mühlet bu akşam bi-
encümeni müşterek bir teklif arzetmiş olu-
tiyor.
yorlar. Hepimiz istiyoruz bir an evvel
olsun fakat biraz sükûnetle mülâhaza REİS — Kanun 1933'ten itibaren
edersek ve bütün memlekette bir intizam meriyete geçecektir, demek istiyorsunuz.
ve inzibat dahilinde bunun tatbikini is- REFİK ŞEVKET B. (MANİSA)
tiyorsak bu müddeti verelim. Yalnız bir — Kanunun 1 Kânunusani 1933 ten iti-
cepheli bir iş değildir. Ölçülerin değişme- baren meriyete geçeceği kaydinin hukukî
sinden alış veriş üzerinde hâsıl olacak ve kanunî hiç bir kıymeti yoktur. Çünkü,
farklar ve bunların vatandaşların zararına her kanunun meriyete geçmesi, hususî
intikal devresinde ika edecekleri mahzur- ve resmî ceride ile neşredilmesi ile alâka-
ları da nazarı dikkate alırsak, daha esaslı dardır. Meselâ, bugün çıkıp yarına kadar
talimat ve nizamat neşredip bunlara mey- tabolunursa kanun yarından itibaren me-
dan verememesi için Hükümete de biraz riyete geçebilir. Bu suretle vekil beyefen-
vakit, vermek lâzımdır. dinin maksatları da hâsıl olur.
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BEYİN
ÂLİ İKTİSAT MECLİSİ'Nİ AÇIŞ KONUŞMASİ
5.1.1933
Bu içtima devresine ait müzakerat ' tisadî bünyesinde yaşıyan tabiî ve maddî
ruznamesinde tediye muvazenesinden baş- kuvvetlere istinat etmekle beraber bunla-
ka iki mühim mevzu vardır: ın yanında manevî kıymet ve kuvvetler
1 — Türkiye'de sanayi nasıl teessüs de vardır. Bu ikinciye kanun kuvveti di-
ve inkişaf edebilir? yebiliriz.
2 — Madenlerimizden en iyi istifa- Teşviki sanayi kanunu muafiyet mes'
de şekli nedir? eleleri son diğer kanunlar gibi münevver
tetkikatımzın bu noktalara da teşmilini
Sanayi hareketi memleketimizde ip-
rica edeceğim.
tidailikten kendisini kurtararak salim bir
cereyan almağa başlamıştır. Şüphesiz kon- Memleketimizde madenler çoktur ve
tenjan ve saire gibi muvakkat tedbirlerin feyyazdır. Madenler bize maddî menfaat
tesirleri vardır. Fakat istediğimiz arızî temin etmedikçe bu feyyaz kıymetlerin
tedbirler değil esaslı ve devamlı tedbirler- alelâde taş ve topraktan ne farkı kalır.
dir. Memlekette günün hâdisesi olarak Şu halde mevcut madenlerden istifade
sanayi hareketleri mevzuu bahsolmakta, yolunu bulmak lâzımdır. Görüyorsunuz ki
muhtelif mütaleat dermeyan edilmekte- mümasil senelere malik olan diğer mem-
dir. Bu mütaleatm isabeti olanlarını al- leketlerin bir çoğunda maliyet fiyatı bize
mak bizim için bir vazifedir. Fakat asıl nazaran daha dundur. Burada hâkim ola-
isabetini gösterecek olan, heyetimizin cid- cak esas yalnız teknik ve kanun mes'elesi
dî tetkikatı ve mukarrerata intizar ediyo- değil ayni zamanda bizimkilere mümasil
ruz. Kararlarımızı alır almak filiyata olan maddelerin maliyet fiatlârının mutla-
geçeceğiz. Sanayi inkişafı memleketi ik- ka dununa inmek icap etmektedir.
İKRAMİYELİ DAHİLİ İSTİKRAZ AKTİNE SALAHİYET YERİLMESİ

HAKKINDA KANUN LÂHİYASI GÖRÜŞMELERİ
(HÜKÜMETE İÇ BORÇLANMA YETKİSİ VEREN YASA TASARISI)
Esasım demiryollarının oluşturduğu altyapı inşaatı, Cumhuriyet yönetiminin 1920'

lerde başlayıp 1930'lara uzanan '•kalkınmacı' niteliğinde en önemli simge olmuştur. 1920'
lerde, bütçenin normal kaynakları ile yürütülmeye girişilen bu inşaat hareketi, boyutları
büyüdükçe daha çok kaynak istemektedir. Bütçe olanaklarının daraldığı 1930'/arın baş-
larında, yeni kaynak iç borçlanma oluyor. 1933'w« başında Cumhuriyet yönetiminin alt-
yapı için önemli çaptaki ilk uzun vadeli borçlanmasına giriş ilmektedir. Burada, iç borcun,
bir yandan Osmanlı yönetiminin altyapı yatırımı için başvurageldiği dış borçlanmanın
alternatifi olarak düşünüldüğünü, bir yandan da gönüllü tasarrufları devlet yatırımlarına
çekmenin yolu olarak tasarlandığını görebiliriz.
12.1.1933
REFİK ŞEVKET BEY (MANİSA) mütekabil itimatının gösterilmesine ve
Müzakeresine başladığımız bu kanun, zaten mevcut olan bu itimadın teyidine
Devletin millete ve milletin Devlete karşı medar olmak itibarile çok şayanı dik-
*
— 6—
kattir. Türk milletinin mukadderatı üze- istikrazın ne kadar kuvvetli olacağını dü-
rinde senelerdenberi ve daima milletin şünmekte müşkülât çekilmez. Bu suretle
hayatına, terakkisine taallûk eden en cezri Hükümete böyle bir kanun getiren şimen-
ve en makul ve en ilmî tedbirleri tatbik difer siyasetimizi behemehal kuvveden
eden Devlet, hem siyasetinin ana hatların- fiile çıkarmak azminden dolayı kendisi-
dan birisi olmak üzere geniş Türkiye- ne teşekkürü vazife addediyorum.
mizin garbını şarkına, şimalini cenubuna SIRRI B. (KOCAELİ) — Hükümet,
raptetmek hususundaki fedakârlığını her milletten ödünç para istiyor ve parayı
zaman göstermiş ve buna ait olan tahsi- nereye sarfedeceğini, bu sarfiyattan ne
satı vermekten ve her sene bunu teyit et- menfaatler husule geleceğini izah ediyor
mekten de hâli kalmamıştır. İşte ayni si- ve millet vekillerinden böyle bir paranın
yaset ve maksadın, mutat yolların hari- toplanmasına müsaade verilmesini isti-
cinde kanunların icbar ve ilzam eden ah- yor.
kâmına değil, milletin doğrudan doğruya
Devlet hakkındaki itimat ve kanaatine Hükümetin şimen difer siyasetine kar-
müracaat suretile yapılan bu kanun bence şı haricen ferdî ve kütlevî şekilde bazan
hakikaten çok yerinde ve çok zamanında itirazlar dermeyan edildiği malûmdur.
vaki olmuş ve bu cihetten Hükümetin halk Bunlar, bütçe muvazenesine dahil para ile
nazarındaki itimadının ne dereceye kadar şimendifer yapılırsa menfaati ensale şamil,
köklü olduğunu göstermeğe vesile olmak bu tedbirin verdiği külfetler yalnız bizim
noktasından da çok şayanı şükran bulun- neslimize inhisar eder ve bu da bizim için
muştur. tâkat fersa olur diyorlar. Diyorlar ki şi-
mendifer evvelâ hariçten alınacak para ile
Pek kısa zamanda Hükümetimizin yapılmalı, olmazsa azar azar yapmalı
vâsıl olduğu siyasî, içtimaî, ve iktisadî veyahut gelecek senelere tehir edilmeli.
terakkiyatın bu kısımdaki tecelliyatı bu Şimendiferler, iktizası tesbit edilen yerlere
gün nihayet Devletin millete karşı yeni kadar mutlaka uzatılacaktır. Biz bunu
bir istikraz teşebbüsüne medar oluyor. değişmez bir düstur olarak kabul ettik-
Hiç şüphesiz ki bu davet, hüsnü telâkki ten sonra ve şimendiferlerin o yerlere ka-
görecektir. dar nasıl uzatılabileceğini düşünmek ikin-
Teklif edilen kanunun başından ni- ci derecede bir mevzudur. Şimendiferleri,
hayetine kadar mebnası, esası para vere- iktizası tesbit edilen yerlere kadar mutlaka
cek olan vatandaşa emniyet teminine me- uzatacağız demek kurtarılan Türk vatanı-
dar olacak ahkâmı ihtiva etmektedir. Va- nı yaşatacak tedbirlerden birisini daha ala-
tandaşın sakladığı para yerine, alacağı is- cağız demektir.
tikrazı dahili tahvilâtının faizi verilmekte,
Yaşatıcı tedbir alınmadıkça, kurtu-
ikramiyesi verilmekte, bundan maada
luş addolunan Türk vatanının siyasî ha-
hemen hemen para gibi tedavül esbabı
yatı çok kısa olacağı bilinmek lâzımdır.
temin olunmaktadır. İstikrazı dahilî de-
Milletler hayatında bir kaç gün değil hat-
nilen nesne benim kendi hesabımca mem-
ta bir kaç lahza addolunacak kadar kısa
leketimizde ikinci defa yapılıyor.
bir müddet için o da ihtizarî vaziyette
Bir salâhiyettar arkadaşımın dediği nefes alıyor gibi o vaziyette kurtuluş ma-
gibi, birincinin yüzü sekize indiği zaman nası vermek asla doğru değildir. Biz
bunu, yüzü yüze çıkarmak suretile halk kurtuluşu böyle anlamıyoruz. İşte bunun
nazarında kuvvetleştiren Cumhuriyet Hü- içindir ki kurtulmuş vatanı yaşatacak ted-
kümetinin kendi istikrazı dahilisinin de, birlerle kuvvetlendirmek ihmal olunmaz,
kendi tarihini, şeref ve itibarı malisini vazifelerdir. Halbuki hâdisat kuvvetle ve
ortaya atarak meydana koymuş olduğu insafsızca yürümektedir. Kendi yurdunda
sağlam bünyesile yaşıyorum deyemeyen millete anlatacak tedbirlere tevessül et-
milletlerin istiklâle istihkakları yoktur ve mek lâzımdır. Hükümet kendisine karşı
medeniyet yolunda engel teşkil ediyorlar di- gösterilecek bu itimadı takviye için bazı
ye kuvvetli ve zalim milletler tarafından tedbirlere teşebbüs mecburiyetindedir. Ev-
hemen belli edilmektedir. Şüphesiz Osmanlı velâ bir kere bu para mutlaka şimendifer
vatanı böyle gaflete kurban olmuş bir zaval- için sarfedilmiş olmalı. Sonra bu inşaatın
lıdır. Bir milletin muasır milletlerle bera- menafiinden hissement olarak maden
ber yürüyebilmesi, evvel emirde müstakil imtiyazı şirketi dahi bu külfete bu hiz-
ve ilelebet yaşamak kabiliyetini haiz bir metlere iştiraki sebepleri aranmalıdır. Hat-
kudrette bulunduğunu meydana koymasile inşa edildikten sonra ona hamule yetiştire-
kabil olur. Ölüm vazifesi yapıldı. Malî cek kadar maden çalışmasında ıslahat vü-
fedakârlık vazifesi de bizlere terettüp et- cude getirmiş olmalıdır ve bu inşaat me-
mektedir. Bizden sonra gelecek adamların selesi için lüzumsuz teşkilât yaparak me-
külfetini üzerimize alamayız demek ka- muriyetler ihdas etmemeli. Bunlar yapıl-
tiyen doğru değildir ve vatanperverlik dığı takdirde milletin itimadı hiç şüphesiz
şıarile kabili telif olamaz. yerinde sarfedilmiş olacaktır.
İlk defa şimendifer siyaseti hakkında Hükümet memleketin ümran eser-
bu kürsüde gene huzurunuzda söz söyle- lerini vücuda getirmek için programına
diğim zaman - Şimendiferlerin her halde böylece bir de milletten ödünç para al-
hariçten yapılacak bir istikraz ile meydana mak hususunu ithal ettikten sonra artık
getirilmesini söylemiştim. Fakat şimdi bu bu eserden başka daha nerelerde böyle
mevzu benim münakaşamın haricinde ka- memlekete para verici tedbirler varsa bun-
lacaktır. Buna temas etmeyerek şimendi- ları da düşünmek iktizia eder. Şüphe yok-
ferlerin bu tedbirden başka daha nasıl dü- tur ki Anadolu'nun cenup ve şark taraf-
şüncelerle yapılabileceğini söyleyeceğim. larını Orta Anadolu'ya raptetmek dahi
O da ya istikrazı dahilî ile yapılır, ve ya- bundan aşağı kalır bir mesele değildir.
hut bütçeden masrafı temin edilir. EMİN B. (ESKİŞEHİR) — Bu
istikrazı dahilî harbi umumide yapılan
Hükümet, şimdiye kadar bütçeden
istikrazı dahilî gibi değildir. Harbi umu-
yapılması mümkün olan masrafı yaptı.
mideki istikrazı dahilî hakikaten ödünç
Zannederim, 180 milyon lira kadar para
para almak şeklinde idi. Halbuki şimdiki
sarfetti.
istikrazı dahili Hükümetin yerinde bir
Bu para sarfiyatına mukabil netice- hareketi ve velâyet hakkını istimal etmesi
lerini bihakkın iktitaf etti. tarzında kabul olunmalıdır. Hükümeti-
Fakat artık bugün bütçenin esbabı miz üç, beş sene evvelinden başlayarak
adide dolayısile bir miktarını ayırıp da tasarrufu teşvik ve tahrik etti. Hakikaten
şimendifer inşasına tahsis imkânı kalma- bilmediğimiz bu tasarrufa alıştık. Ta-
dığından zarureten Hükümet diğer üçün- sarruf yüzünden milli bankalarımız hakikî
cü tedbire tevessüle mecbur kaldı ki o bir mevduatla karşılaştılar. Hükümetimi-
da istikrazı dahilî meselesidir zin maksadı ödünç para fikrini tamamen
değiştirerek bir taraftan tasarrufu temin
Bunu bir kayit olarak söyleyeyim. etmek ve diğer taraftan muhtelif şekillerle
Şayet hilafı intizar olarak Hükümetin milleti tasarrufa alıştırdıktan sonra bu
ödünç istediği bu parayı milletten alamaz, para ile memleketin menfaatine çalışmak
alınamaz olursa ben bunun kusurunu mil- ve bankalarımızın işlemesi şeklinde bir
letin imsakinden, ademi itibarından de- faide temin etmektir. Bunda doğrudan
ğil, ona bu hakayıkın anlatılamamasında doğruya memleketimizin istifadesi ve ik-
bulurum. Bunun için bunları tamamile tisadî tekâmülü mevzubahistir.
Hariçten para almak ve para almağı mesi kabilinden, tereddütlü bir hale ge-
düşünmek, pek iptidaî ve hakikaten âciz tirmiş olan Osmanlı İmparatorluğu mut-
bir hükümetin ve beceriksiz bir içtimaî tasılan bu milletin parasını alıp aldatmış-
teşekkülün işidir. tır. Cümhuriyet Hükümeti eski idareden
aldığı yüzde dokuz kuruşa inmiş olan is-
Türkiyenin tasarruf ettiği para 50-
tikrazı dahiliyi yüz kuruşa çıkardı. Yüz
60 milyon kadardır. Bu para ile yapılan
kuruşu yüz kuruş yaptı. Bu en büyük bir
her işte muvaffak olunur. Bu toplanan para
muvaffakiyettir. Bundan evvelki istikrazı
ile yapılacak işleri yapıp, memleketin bü-
dahilî - ki şimdi de tedavüldedir - yüzde
tün menabii iktisadiyatını o tasarruf sa-
beş faiz getirir. Şimdi çıkardığımız ise
hiplerinin eline tevdi etmek, bir evlâda
primle beraber yüzde yedi faiz getirir.
altın bırakmanın yüz misline bedeldir.
Altın da günün birinde belki yakında te- Şimdi 12 milyonun yapacağı demir-
davül vasıtalığından çıkacaktır. Bu hakikî yoluna geçiyorum. 1868 de ilk defa Avru-
bir kıymet değildir. Halbuki, Hüküme- pa'ya giden Abdülâziz geldiği zaman şi-
tin bulduğu bu yol, altından çok esaslı ve mendifer yapmağı kurmuş ve 10 milyon
mühim bir yoldur. Evlâda bırakılabilecek altın istikraz yapılmıştır. İlk istikraz bura-
en emin bir mesnettir. Bu, dosdoğru ödünç dan başlar. Mudanya - Bursa şimendiferi
para almak değildir. Hükümetin hakkı yapılmağa başlanmış. 43 kilometre yol dö-
velâyetini şuur ve idrak ile kullarak mem- şenmiş, fakat vagonlar ve lokomotifler
leketi bu yola sevketmesidir. Memleke- geldiği vakit döşenen hattan geniş olduğu
tin tasarrufu ile, Adana'nın pamuğunu da görülmüştür. Bu vagon ve lokomotifler
düşünmek lâzımdır. Adana'mızm, pamuğu- 30 sene Mudanya'da damlar altında yat-
nun elyafı kısa olduğundan bundan hak- tılar ve sonra 1894 veyahut 95 te bir ec-
kile istifade edip istediğimiz ince bezleri nebi şirkete devredildi. Geçen sene bir
yapamıyoruz. Halbuki Adana ovasını İs- kanunla biz bunu mübayaa ettik.
ka edersek, pamuğun elyafını düzeltirsek
İkincisi; 20 milyon altın alınmıştır.
elde edilecek servet gene tasarruf sahiple-
Bununla Bağdat şimendiferi yapılacaktı.
rinin eline verilecektir. Onun için borç
Hatta kendisi Haydarpaşa'da ilk kazmayı
para tabirini kullanmayalım.
vurmuştur. Şimendifer İzmit'e ve tesviyei
turabiyesi de Sapanca'ya geçinceye kadar
AHMET ÎHSAN B. (ORDU) —
bu para erimiştir.
İstikrazı dahilî meselesine; yalnız 12 mil-
yonluk kanunu kabul ediyoruz veyahut Osmanlı borçlarının bir kısmı da bu-
Ergani şimendiferine başlıyoruz noktai dur. O zaman gene Rumeli şimendiferleri
nazarından yürekte bağlı değilim; istik- imtiyazı verilmiştir. Hayır imtiyaz değil
razı dahilî meselesini, memlekette birik- Devlet yaptırmıştır. Bunu biz en cahilâne
miş, iddihar edilmiş paranın, halka itimat usulle bilmeden vermişizdir. Müteahhit
ettirerek, bunun kârlı ve sağlam bir iş ol- hattı İstanbul'dan Filibe'ye kadar - O za-
duğu kanaatini herkesin beynine sokan man buraları bizde idi - dolaştıra dolaştı-
mübarek milleti inandıran bir tedbir ve ra getirmiş, iki kat masraf yapmış. On-
davet olduğu için bunu kemali takdirle dan sonra Abdülhamit zamanında Ana-
ve yürekten alkışlıyorum. Bu dediğim gibi dolu şimendiferlerini Alman gruplarına
ufak bir şimendifer işi değil eski istikraz- verdik. O zaman garanti kilometrik usu-
ların acılarını tatmış ve canlan yanmış lünü kabul etmiş olduğumuzdan Eskişe-
olan mübarek milletimizi derece derece hir'den buraya gelen hattın uzunluğu,
sütten ağzı yanmış olanın yoğurdu üfle- dolaşıklığı da malûmunuzdur.
BURSA TİCARET ÖDASİ'NDA YAPTIĞI KONUŞMA
Celâl Beyin Konuşması 1933 yılının İktisat Politikası gündemini aydınlatıcı özellikler
taşıyor. Herşeyden önce, Celâl Bey \91Tnitı Temmuz ayında kesinleşen ve özel kesimde
tepki yaratan sanayileşme modelinin değiştirileceğini dile getiriyor. Değiştirme işi, özel
kesimin sesine kulak veren ve bu kesimin görüşlerine yatkın olan Ali iktisat MeclisVne
verilmiştir.
Ali İktisat Meclisi''nin önerileri bu yolda ilk adım olacaktır.

Özel kesimin 1927 tarihli Teşviki Sanayi Kanunu ile elde etmiş olduğu muafiyetlerin
bir bölümü Temmuz \92>Tnin yasaları ile, sanayileşmeyi destekleyecek fonlar oluşturmak
üzere kesilmişti. Celâl Bey bunların geri verileceğini, ayrıca ham madde ithalinde (yerli
hammadde kullanımını artırmak için) kesilen muafiyetlerin de yine özel kesime sağlana-
cağını belirtiyor. Aynı yönde kullanılan kontenjan sisteminin de özel kesime kolaylık sağ-
layarak yönlendirileceğini dile getiriyor. Bunun, hammaddesi ülkede bulunan sanayii
destekleme ilkesiyle çelişmeyeceğini söylüyor. Hammadde üretimini kurulacak ve gelişti-
rilecek yerli sanayie bağlamak, köy ve tarım kesimini canlandıracak bir ana çizgidir.
Celâl Beyin konuşmasında bu nokta belirtiliyor.
Celâl Beyin konuşması o günün para ve kredi koşulları hakkında küçük bir bilgi
taşımaktadır: Celâl Bey kredi faizinin yüzde 12'de tutıılabilmesini başarı sayıyor. Ana-
dolu'da (tefeciliğin yaygın olduğu ortamda) faiz oldukça yüksektir. İstanbul'daki faiz
ise, Anadolu'dan düşük, fakat gelişmiş Avrupa ülkelerininkindenyüksektir. Kısacası, 1930'
larda Türkiye'de para pahalıdır.
22.1.1933
Ben de bugünkü iktisadî vaziyet ve vardır. Meseleyi millî bir tez olarak Âli
şerait içinde yüzde 12 faizi mutedil bulu- İktisat Meclisinin tetkikine arzettik.
rum. Bu hadden her iki tarafın da memnun Sanayi ve ticaret odalarının iktisadî
olması icap eder. Şurası muhakkak ki bir varlık ifade eden bütün millî teşek-
Avrupa'daki faiz nisbetleri İstanbul'a na- küllerin mütaleasına müracaat ettik. Sa-
zaran ve İstanbul'daki faiz hadleri Ana- nayi hayatımıza kat'î hesaplı bir istika-
dolu içindeki piyasalara kıyasen daha met vermiş bulunacağız. Karar taahhür
ucuzdur. Kredi mes'elesine yalnız ma- ettikçe istikrarsızlığın devamından sanayi
hallî noktai nazardan değil, umumî kre- erbabının endişe ettiklerine şahit oluyo-
di politikası cephesinden temas etmek si- ruz. Kararların alınması zamanı yaklaş-
terim. Normal krediyi korkutmamak şar- mıştır. Bazı esaslı noktaları şimdiden tas-
tile kredi ihtikârile mücadele etmek zama- rih edebilirim.
nının geldiğini görüyorum.
Mevaddı iptidaiye muafiyetlerinde ve
Sanayide umumî prensipler hakkında mevaddı iptidaiyeye müteallik sair husu-
memleketimizde muhtelif fikirler cereyan satta istikrar olacaktır. Her nevi sanayiin
etmiştir. Sanayi kanunu tadil edilmiştir. ne şekilde himaye edileceği herkesçe ma-
Sanayicilere evvelce verilmiş olan muafi- lûm olacaktır. Bu esaslar kanun halinde
yetler kısmen kaldırılmıştır. Mevzu bu- değişmez prensiplere bağlanacaktır. An-
gün artık olgun bir hale gelmiştir. Hükü- cak mevaddı iptidaiyesi memleketimizde
metimizin tebellür etmiş kat'î kanaatleri yetişen sanayiin kuvvetle himaye edeceğiz.
— 10 —
Kontenjan sistemini ve kararlarını halin, men tekâmül etmezse sanayimiz muvaf-

zaruretlerin icap ettirdiği muvakkat mü- fakiyetsizlik töhmeti altında kalacaktır.
dafaa tedbirleri olarak telâkki etmeliyiz. Bu düşünce iledir ki zamanla arzu etti-
Sanayiimizin kontenjan usulü ile himayesi ğimiz neticeye vasıl olununcaya kadar
bizim için esaslı bir tedbir olamaz. mevaddı iptidaiyemizin tamamen dahilden
Sanayiimizi himaye için hükümeti- tedariki meselesinde müfrit değilim. Her
mizin aldığı tedbirlere, yardımlara muka- halde gayemize doğru yürürken sanayii-
bil sanayicilerimizden de istediklerimiz mizin de, ziraatimizin de hayli muafiyet-
vardır. O da millî sanayii mamulâtın ne- lerini telif etmek lâzım ve mümkün ol-
fasetine, sağlamlığına, şöhretine, halel ge- duğuna kaniim. Millî hayatın bütün faa-
tirmiyecek dürüst bir hattı hareket takip liyet şubelerinde olduğu gibi sanayide de
etmektir. Millî iktisat hayatımızda reka- disiplinli, ahenkli çalışma tarzına taraf-
bet sahasında temiz ve ahlâklı hareket n tarız. Bugün kurulmakta olsun dün ku-
devamını istiyoruz. Meselâ bize akseden rulmuş bulunsun her sınai müessese her
şayialar, hakikat ise ipek kumaşlarımızda fabrika millî servetin bir cüzüdür. Millî
teamül haricinde sun'î ipek karıştırılarak servetlerin yekdiğerini tahrip etmesine yi-
safî ipekten mamul damgası veya ifadesi yip bitirmesine bigâne kalamayız.
altında sürülmektedir. Kumaşın enlerin-
den çalınarak rakiplerine karşı gayrimeşru Millî faaliyetimize istikamet verirken
kârlar aramaktadır. Bunlar hakikat ise memleketin ihtiyaçlarını tatmin edebilen
çok çirkindir. Bu kabil işlerde kanundan müesseseler varken yenisinin yapılmasına
evvel sanayicilerimizin sözüne bel bağlı- müsaade etmemeyi düşünüyoruz. Bk mü-
yacağız. Meslekî haysiyetlerine itimat ede- saadeyi millî ihtiyaçlar nisbetinde verme-
ceğiz. Memlekette yetişen sanayii hima- ği muvafık buluyoruz. Görülüyor ki bu
ye edeceğimizi tekrar ederim. Büyük bir tarzı hareketimiz memleketimizde iktisadî
ekseriyeti teşkil eden zürraın menfaati yeni bir zihniyeti ifade etmektedir. İtiraf
bunu âmirdir. Fakat sanayiimizi günün etmek lâzımdır ki bu fikrin tatbikatında
ince zevklerine göre muvaffak etmek me- münhasıran yüksek adalet, rehber olma-
vaddı iptidaiye ile mümkündür. Eğer lıdır. Biz de icraatımızda adaleti temin
mevaddı iptidaiyemiz ıslah edilmez ve edebilmek kudretini kendimizde buluyo-
millî himayeden müstefit olmasına rağ- ruz.
DÜYUNU UMUMİYE 1932 SENESİ BÜTÇESİNE 1.050.000 LİRALIK

FEVKALÂDE TAHSİSAT KONULMASINA DAİR
KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
(DÜYUNU UMUMİYE 1932 YILI BÜTÇESİNE OLAĞANÜSTÜ ÖDENEK

KONULMASI ÜZERİNDE GÖRÜŞMELER)
Burada konu Merkez Bankasında yüzde 15 olan Hükümet hissesinin yüzde 25'e
çıkarılmasıdır. Bu durumda, Hazine'nin Bankamdan alacağı 1.5 milyon TL.hk hisse sene-
dinin yüzde 10'ini (yani, 1.050.000 TL.sını) ödemesi gerekecektir. Hazine''nin, 673 bin
TUlık bir tutarı Banka'ya verilmesi gereken altın bedelleriyle ödeyebileceği, geri kalan
tutarı ise Osmanlı döneminden kalan iç borçlanma tahvilleri ile karşılayacağı anlaşılıyor.
16.3.1933
SAİT AZMİ BEY (KAYSERİ) — üzere Hükümetin bu defa tediye etmesi
Merkez Bankasının iştirak hissesi olmak lâzımgelen 1,050,000 liradan 376 bin küsur
— 11 —
lira hesabile istikrazı dahilî tahvilleri be- viller 18 kuruşa kadar inmişti. O zaman
delinden ödeneceğine dair bir kayit var- Hükümet bunlardan bir çok almıştır.
dır. Bu istikrazı dahilî tahvilleri her halde Şimdilik vasati bir fiat arzedemeyeceğim
İmparatorluk devrinde çıkarılmış tahvil- hesap edilebilir. Sait Azmi Beyefendi so-
ler olmak lâzımgelir. Çünkü sonradan is- ruyorlar: Bunları alındıkları fiattan daha
tikrazı dahilî tahvili çıkarılmamıştır, yeni ucuz bir fiatla Hükümet piyasaya kor
çıkacak olan tahviller henüz çıkmadığı gi- mu?
bi, çıkacak olanları da ve kalanları da ' Menkul kıymettir, ihtiyaç olursa bu-
Devlet demiryollarına tahsis edilmişti. Es- nu yapabilir. Fakat Hükümet şimdiye ka-
ki istikrazı dahilî tahvillerinin Maliye dar böyle bir şey yapmamıştır, yalnız her
Vekâletinin eline geçmesi muayyen kanun- Mayıs ve Teşrinisanide muayyen bir mik-
larla muayyen borçlulara karşı borçlular tarı itfa etmeğe mecburdur ve itfa etmiş-
tarafından yüzde 100 tediye suretile vukua tir. Piyasada istikrazı dahilî bulunmadığı
gelir. Şimdi şu suretle yüzde 100 kıymet takdirde başabaş bizim istikrazı dahiliden
üzerinden Hükümete tediye edilmiş olan veriyoruz. Hazinenin vereceği istikrazı da-
istikrazı dahilî tahvillerini Maliye Vekâleti hililerden doğrudan doğruya Bankaya sev-
daha noksan bir fiatla arzetmek ve satmak kedilmektedir. Kendi hesabımızdan Ban-
hakkına malik midir? Bu tahvilleri sattığı kaya satacağımız istikrazı dahilidir veya-
zaman faiz vermek lâzımgelir, bu faizi hut Mayısta ve Teşrinisanide piyasada bu-
verebilir mi? lunup da kendi depomuzdan vereceğimiz
MALÎYE VEKİLİ MUSTAFA AB- istikrazı dahilî mukabili alacağımız para-
DÜLHALİK BEY (ÇANKIRI) — Bu- dır. Vakıa istikrazı dahiliden faiz kaybedi-
radaki istikrazı dahilî eski istikrazı dahi- yoruz amma diğer taraftan yine faiz ala-
lidir. Hükümetin elindeki istikrazı dahi- cağız. Yarın Cumhuriyet Merkez Bankası
liler de külliyetli olmak üzere bunlardır. bir faiz verecektir, bu faizin her halde
Arkadaşımın söylediği gibi bu yalnız bir yüzde 5 den fazla olacağını tahmin edi-
tarikle Hükümete gelmiş değildir. Cüm- yorum. Zira vereceği resmî faiz yüzde 6
lenizin malûmudur ki bir vakitler bu tah- dır, bundan fazla dahi olabilir.
AFYON KARAHİSAR - ANTALYA DEMİRYOLUNUN İNŞASI

HAKKINDA KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
Akdeniz'in îç Anadolu'ya demiryolu ile bağlanması, yönetimin uzun süredir gerçek-
leştirmeyi istediği hedeflerdendir. Bunun için tasarlanan liman Antalya'dır. Antalya'nın
kuzeyinde ve batısındaki bölge ile bağlantısı, yönetimin İç Anadolu'dan kopuk olarak gör-
düğü geniş bir bölgeye ulaşım olanağı sağlayacaktır. 1933'm« hemen başlarında (12.1.
1933Ve) Meclis'te görüşülmüş olan iç borçlanma yasası Hükümete Afyon - Antalya
demiryolunun yapımı için de somut bir adını atma olanağı vermiştir. Buna rağmen,
o tarihte inşa bedelinin 25 milyon TL. olacağı tahmin edilen demiryolu hattının, tümüyle
devletin bu ilk uzun vadeli borcuna dayanarak yapılması j yapılmaması konusunda yöne-
timin görüş birliği içinde olmadığı anlaşılıyor.
1.4.1933
NAFIA VEKİLİ HİLMİ B. —(ADANA) alâkadardır. Bu itibarla derhal işe başlaya-

Bu ve bunu takip eden lâyiha demiryollar bilmek için, bize mezuniyet vermeniz için
inşasına mezuniyet talebi içindir. Hatların kanunların müstaceliyetle müzakeresini
gerek etüdü ve gerek inşası mevsim ile çok teklif ediyorum.
— 12 —
SIRRI B. (KOCAELİ) — Antal- dır. Elâziz'e gittiğim ve orada bulundu-

ya, Anadolu'nun cenubunda en işlek bir ğum zaman kalbimde yanan, acaba bura-
iskele ve ayni zamanda en feyyaz bir hin- larda da bir şimendifer düdüğü duyulur
terlânda maliktir, Bu kadar feyyaz bir kı- mu arzusu idi. Şimendifer siyasetini bil-
tayı, orta vatana bağlamak için lâzım hassa dünya buhranı ve sıkıntısı içinde
olan bu demiryolunun, hatta şimdiye ka- Hükümetimizin azimkâr bir kudret ve
dar yapılamaması bir ihmaldir. mesaisi ile ve kendi yağımızla kavrularak
yaptığımızı yalnız biz değil, bir arkadaşın
Hükümetin esbabı mucibe mazbata-
Taymis'in başmakalesinden tercüme ettiği
sında bunun tahsisatının istikraz suretile
takdirkâr sözlerden de anladım ki ecne-
temin edileceği yazılıdır. Fakat bu cümle
biler de bunu hayretle karşılamaktadır.
son cümleyi teşkil ediyor. Sarf ve nahiv
Binaenaleyh çok feyizli semere veren bu
itibarile yukarıya hiç merbut değildir mesai ve şaşılmayan, dönülmeyen siya-
Orada öyle kopmuş bir parça gibi. setlerinden dolayı İsmet Paşa Hüküme-
Gönül arzu eder ki Maliye Vekili betine teşekkürü borç bilirim.
yefendinin bu teklifine karşı bu lâyihayı
Dr. MAZHAR BEY (AYDİN) —
tetkik eden encümenler de bir mütalea
Aydın'ın istilâsını müteakip on, on beş
ilâve etsinler. Fakat bu mütealea görülme-
nüfuslu ailemle Antalya'ya ilticam etmiş-
miştir.
tim. İnönü gibi çok heyecanlı safhaları
Daha bir noktai nazar. Maliye Ve- ihtiva eden harplerin cereyan ettiği bir
kili beyefendinin bu teklifinin kabul olun- zamanda Antalya'da idim.
mayışı Hükümetçe ne gibi bir sebebe
müstenittir? O da esbabı mucibede izah Bundan sekiz sene kadar evvel bu
olunmuş değildir. Anlıyoruz ki Hüküme- memleketin en büyük bir evlâdının bir
tin bu teklifi ekseriyetle verilmiştir. O sözüne muhatap olmuştum. Bir müna-
halde tarafeynin mütaleatını burada din- sebetle diyordu ki; bu memleketin zaptu
lemek faydalı olur. teshir edilmemiş nice Hakâri gibi yerleri
vardır. Evet mektep hayatında Girit hâ-
EMİN ASLAN B. (DENİZLİ) — diselerine ve ondan sonra Trablus Garp
Bu kanun lâyihası yalnız Antalya mıntı- ve Bingazi ve saire hâdiselerine elemle mut-
kası için değil, bir kısım feyyaz garp vilâ- tali olduğum zaman iş başında bulunan-
yetlerimizin dahi iktisadiyatının canlan- ların gafletinden müteessir ve elemnâk
dırılması noktai nazarından fevkalâde olurdum. Vaktaki Türkiye Cümhuriyeti
mühim ve tasvibinize şayandır. Ankarada teessüs etti. İşi daha yakından
Bu hat yalnız Antalya havalisinin ikti- ve mesul bir adam sıfatile müşahede et-
sadiyatını ihya etmekle değil, garp vilâyet- mek vaziyetine girdiğim dakikadan iti-
lerimizden yedi sekiz vilâyetimizin arasın- baren gördüm ki memleketin nice ihmal
dan geçecek ve bu hat Denizli, Aydın, İs- olunmuş Trablus Garpleri ve Bingazi'leri
parta, Burdur gibi ekserisinin bol ve çeşitli vardır. Onlar, tecavüze tekaddüm eden
mezruatını ve çok iyi mamulâtını Ana- zamanın idarî ve askerî gafletidir. Bu;
dolu içlerine taşıyacak ve bu suretle umu- müstemleke siyasetinin en acı bir tatbik
mî hayatımızda geniş bir küşayiş ve ucuz- sahası idi ve o zaman bu memleketin muh-
luk baş gösterecektir. telif iklimi birbirini tanımaz, aralarında
göz göze gelmek için ne bir rabıta ne de
MAZHAR MÜFİT B. (DENİZ- kalbin kalbi anması için bir vasıta mev-
Lİ) — Biraz maziye atfı nazar edilirse cuttu.
bundan yedi sekiz sene evvel sekiz günde
Kayseri'ye, 12-13 günde Sivas'a gidebili- İşte benim ucundan ve kıyısından gö-
yorduk. 22 günde Elâziz'e gittiğim gün var- rüp sezebildiğim bir vaziyetin amakına
— 13 —
nüfuz eden büyük liderlerin nazarları, ve takdis büketleri getiren şimendiferler

daha derinliklerine girerek şimendifer si- Afyon Karahisar'da birleşecek, ve bu âbi-
yasetini ortaya attılar. de, ebedii hayat olarak daima zevk ve
Şimendifer, asırları istikbal eden, neşe veren bir eser olarak yaşayacaktır.
karşılayan müesseseler, fertlerin hayat- Ben artık mutlaka bir şimendifer yapılma-
larile ölçülmez ve onların Devlet bütçe- sı için, esbabı mucibenin, her zaman ikti-
lerinden adı geri kalmaz. Bir millete, bir sadî olması lâzımgeleceği davasında da
nesle bu kadar yük yükletilemez gibi söy- değilim. Bir memlekette refahı, saadeti,
lenen sözlerin ve yapılan davaların bende iktisadiyatı, her şeyi temin etmek için lâ-
yaptığı tesir çok geride bıraktığım kara zımgelen ümitler insanlara verilmiştir.
kaplı kitaplardan çıkarılan fetvalar mahi- Memleketin her hududuna istediği gibi
yetindedir. Eski devrin bıraktığı borçları, yetişmek haklarını bulmak elbette en bü-
müstemleke borçları davasının mukabili yük bir milletin şu veya bu işe tevessül
olarak arzetmek isterim ki başlı başına etmekle eline alacağı kuvvetli bir sebeptir.
kendiliğinden yeniden canlanıp çalışan Belki yokuşa tırmanan bir ihtiyarın göğ-
Türkiye Cümhuriyetinin hesabını bozma- sünden çıkan hırıltılar gibi sesler çıkara-
ğa kabiliyetli bir madde olarak mevcut- cak olan bu eski lokomotifle ne uğraşı-
ken ve böyle istimal edilmesi imkânları da yorsunuz, bunlarla uğraşacağınıza bugün
tamamen gözümüzün önünde dururken fennin en son terakkiyatile mütenasip sür-
biz kapı kapı dolaşacağız ve para isteye- ati haiz kamyonlar, asfalt şoselere yakı-
ceğiz ve bu paralar hiç şüphe yok ki istik- şacak otomobiller vardır diyecekler de
sar edecek derecede akıttığımız kanlarla bulunacaktır. Türk milleti hiç bir zaman
kazandığımız istiklâl heykelinin; mecmu- son asrın irfan ve medeniyetinin meydana
asının bilmiyorum kaçta kaçını temin ede- getirdiği bu yüksek eserleri takipten hiç
cektir. bir dakika fariğ olmamakla beraber şimen-
diferciliğin Türkiyede en kuvvetli bir te-
İçinden çıkmak için bu çareye baş mel ve en yüksek bir emel halinde henüz
vurduğumuz eski borçlara bir miktar mevcut bulunduğunu iddia etmenin yeri-
daha ilâve edeceğiz. Onunla şimendifer dir. Bu itibarla da elbette şimendifercilik
yapacağız, eski kitaplara uygun olacağız. C. H. F. nın bükülmez kolu, yenilmez bir
Fakat bilmiyorum muhafazası gerek bir azmü iradesi halinde daha uzun zaman
teşekkül olarak ve geıek müstakil bir Dev- devam edecektir. Onun, fırkanın prensip-
let mefhumu altında lâzımgelen her şeyi leri halinde sayıfalarma geçen fikirlerini
mahfuz tutmak mevkiine nazaran yaptığı- ve arzularını tatbikat sahasında arzumu-
mız müdafaa âletinin kendimizi yıkan veya zun belki fevkinde tahakkuk ettiren bir
yıkmak kabiliyetini alan bir vesile, bir va- Hükümet ve bir İsmet Paşa mevcutken el-
sıta olmuş olduğunun farkında olamaya- bette bir an evvel bu işlerin yapılması için
cağız, buna imkân var mı? Fırkamız bunu fırsat addeder.
Türkiye'nin şarkından, garbından, şi-
malinden, cenubundan bu eser için taziz
DEVLET DEMİRYOLLARI VE LİMANLARI İŞLETME UMUM

MÜDÜRLÜĞÜ BÜTÇESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ
Demiryolu politikasının bir yönü yeni demiryolu hatlarının yapılmasıdır. Bu, işin
esasıdır. Bunun sloganı da "Bir karış fazla şimendiferedir. Yeni hatların yapımını tamam-
layan boyut yabancı şirketlerin işlettiği hatların millileştirilmesidir. \9Wlarda bu iki çizgi
belirgindir. Ancak, buhran yılları olan 1930'larda demiryolu politikasının başka boyutla-
miştik. Fakat . . . bütün arzu nihayet ben- kamyon ve otobüsü işletenler istifade etme-
zin üzerine biraz fazla vergi tarhı ile te- yorlar. Diğer taraftan Devlet büyük zarar
celli etti görüyor.
Bu mesele yalnız Türkiye'de ve Tür- İzmir, Manisa otobüs ve otomobilleri
kiye'de Devlet demiryollarını alâkadar ve 150, 80, 70 kuruşa adam taşıyor, şimendi-
müteessir eden bir mesele değildir. Onun fer böyle işleyebilir mi? İstanbul'daki ban-
için bütün dünya, demiryollarına karşı ge- liyö hattı da zararına işliyor beyefendiler.
len bir düşman karşısında, yine memleke- O hatta otobüs işletenlerin kârı var mı?
tin yüksek menafii ile kabili telif tedbirler Hayır, onlar da zararına işliyor. Binabe-
aramaktadır. nin buna katî bir şekli hal bulmak lâ-
REFİK ŞEVKET B. — Her hangi zımdır. İki tarafın menafiini temin edecek
tesir altında olursa olsun mahsul ve hayat olan otobüs, otomobil, memlekete refah,
pahalı iki, üç sene evvelkine nazaran sı- saadet getiriyor kanaatinde iseniz Dev-
nıf dereceye kadar tenezzül etmiş iken, let, bu şimendiferi işletme dolayısile açı-
şimendifer ücretlerinin bu şekilde deva- ğa tahammül eder. Fakat bunlar zarar
mına, bu kadar esbabı mücbire bulundu- ediyor; beri tarafta biz zarar ediyoruz.
ğu halde zannederim, imkân kalmayacak- Gerek otomobil gerek otobüs için Avru-
tır. pa'ya verdikleri para; memleketin dövizi,
parası üzerindeki tesiratı da ayrı bir bela.
HASAN FEHMİ B. (KASTAMO-
Binaenaleyh gün ve saat geçirmeden buna
NU) — Arkadaşımız Refik Şevket Beye-
Hükümetin bir katî şekil vermesi lâzım-
fendi; Devletin umumî menafide efradın
dır kanaatindeyim.
hususî menfaatlerini teklif etmek lâzım-
dır, diye buyurdular. Bu lüzuma hepimiz TAHSİN B. (AYDIN) — Bendeniz
kaniiz. Bilmem, iki sene evvelisi idi. 45 Devlet demiryolları bütçesinde yüzde 10
kilometrelik bir demiryolu, üzerinde bu- dan daha fazla bir açık beklemekte oldu-
lunan müteharrik ve gayrimüteharrik bü- ğumu itiraf ederim. Dikkat buyurulur-
tün tesisatile, beher kilometresi 90 bin sa işletme masrafmdan fazla külliyetli
liraya vücuda gelen bir hattı bir kamyon miktarda varidat temin eden hatlar daima
yahut kıymetli bir otomobil pahasına 50 iktisadî hesaplar üzerine yapılmış olan
bin liraya satın aldık. Bu şirketin; böyle eski hatlardır. Fakat biz bu şimendiferleri
milyonlara baliğ olan bu hattı bize 50 bin yaparken iktisadî zihniyetten ziyade mem-
liraya satışındaki hikmeti maslahat ne idi leketin müdafaasmı istilzam edecek bir
beyefendiler? Kamyon otomobil ve otobüs gaye ile yapıyoruz, onun için bu gün bu-
rekabeti idi. Yalnız eğer halk kamyon, rada yüzde 10, 20 noksan bir varidat mu-
otobüs işletenler bunları işletmek yüzün- ahaze çdilemez. Biz bu müdafaaya taallûk
den bir refaha ve saadete erseler ve dola- eden hatları ikmal ettikten sonra iktisadî
yısile Devleti müstefit edecek bir şekil hatları yaparsak o zaman bunlar nazarı
görsek belki Devletin bu yoldaki zararına mütaleaya alınır.
tahammül edebiliriz. Benim görüşüm ve Bu hatlar - ki yeni hatlardır - az va-
anlayışım; bu kamyon ve otomobil nak- ridat getirmektedir. Çünkü bunların hiç
liyatını yapanlar da kâr etmeyor. Berga- birisi tamam olmuş değildir. Bu gün Ulu-
ma gibi bir kazada 75 otomobil vardır, kışla'dan Kayseri'ye giden hattan matlup
Bunlar kazanıyor mu ? Hayır, onlar'da za- olan randıman alınamadığı gibi Ereğli'ye
rar ediyorlar. Bunlar anasının boynun- giden hattan da yarım olduğu için matlup
daki pantantifini, gerdanlığını, küpesini, olan randıman alınamamaktadır. Bu gün
yüzüğünü, eve saadet ve refah getirece- meselâ 100 bin lira sarfederek bir apartı-
ğim diye sarıp; satıp parasını Avrupa'ya man yapmağa başlarsınız. Fakat bu pa-
veriyor beyefendiler. Benim görüşüm, bu rayı sarfettiğiniz halde henüz iskân edile-
— 15 —
rıyla da tartışılmasını gerektiren bir ortam oluşur. Tarım fiyatlarından başlayan fiyat
düşüşleri bir yandan üreticilerin gelirlerini, bir yandan da devlet gelirlerini azaltmakta-
dır. Demiryolu tarifelerinin göreli olarak yüksek kalışı ise, yeni gelişmekte olan karayolu
taşımacılığına rekabet etme şansı yaratarak demiryolu işletmeciliğinin gelirlerini azaltır
ve açıklarını büyütür. Fiyatlardaki düşüşün büyük ve sürekli olduğu ve buhranın derinleş-
tiği 1931 ve 1932 yıllarında bu etki belirgindir. Ekonomik olan ve olmayan birçok nedenle
demiryolu şebekesini büyütmeye ve demiryolu işletmeciliğini geliştirmeye özel bir önem
veren Cumhuriyet yönetimi, bu koşullarda politika çizgisinden vazgeçmemekte ve demir-
yollarına kaynak aktarmayı sürdürmektedir.
22.4.1933
REFİK ŞEVKET BEY (MANİSA) şimendifer idarelerinin yapmakta olduk-

— Bir taraftan mevcut demiryollarının ları büyük zararlarla da mukayese eder-
idaresinde gördüğümüz müşkülât, rakam- sek, bizim şimendifer idarelerinin varida-
ların çok açık belâgatile gözümüzün önün- tının yüzde 10 düşmesi ehemmiyetli bir-
de dururken diğer taraftan yeni yeni şi- şey değildir. Bu tabii bir neticedir. . . . Or-
mendiferler yapmağa kalkışmaklığımızın ta yerde dain, borçlu, alacaklı kefil mese-
manası, demiryollarına verdiğimiz, de- lelerine de lüzum yoktur. Maliye Vekâleti
miryollarına atfettiğimiz ehemmiyetin bü- bunu sonunda ödeyecektir. Niçin kefil ol-
yüklüğünü çok iyi gösterir... İstikbalin san ve niçin idare istikraza mecbur ol-
uzun senelerini düşünerek bir program ta- sun? Bunu bir kanunla vermek üzere alır
kip eden Türkiye Devleti dahi demiryolu ve temin eder. Bu öyle bir borçtur ki (ata-
siyasetini kendi hayatının, mukadderatı- lar sözüdür), borç yiğidin kamçısıdır der-
nın temellerinden addetmiştir. . . . . Şi- ler. Onun için, şimendifer borcundan kork-
mendifer idaresi güçtür, şimendifer ida- mamalıdır.
resinde açıklar veriyoruz ve bunu bir ha-
kikat olarak kabul ediyoruz. Amma diğer NAFİA VEKİLİ HİLMİ B. (ADA-
taraftan bariz bir hakikatin karşısında ol- NA) — Devlet demiryolları bütçesini
duğumuzu unutmamamız lâzımdır. Halk oldukça mühim bir açıkla huzurunuza
şimendifer ücretlerinin pahalılığından şi- getirmiş bulunuyoruz Bu senelerde
kâyetçidir. . . . şimendifer bütçesini açıksız getirseydik
belki hayret etmek lâzımaı. Çünkü, güm-
Bütün dünyayı şimdi şimendifer ye- rük varidatında tenezzülü icap ettiren es-
rine kamyonlara devir ve cezbeden bir bap ne ise, ticaret hacmini daraltmış olan
cereyan önünde bulunduğumuzu unutma- esbap ne ise . . . şimendiferlerin varidatını
mak lâzımdır... Artık kamyon ve şimen- düşüren sebep de ayni şeydir ve bu, için-
difer işi ile meşgul olmak zamanı gelmiş- de yaşadığımız sıkıntılı senelerin çok za-
tir. Bütün Avrupa'nın bu hususta ittihaz ruri bir neticedisir....
ettikleri tedbirleri bir an evvel alarak, ef-
radın menafii hususiyesile Devletin me- Karşısına çıkmış bir rekabet olmuş
nafii umumiyesini telif edecek bir şekli olsaydı, mesele daha çok kolay hallolunur-
hal bulmak zamanı gelmiştir ve bir an ev- du. Fakat . . . bu rekabet şuur sahasını
vel Devlet demiryolları siyaset ve selâmeti geçmiş bir manzara göstermektedir. Kam-
namına buna adım atılmak lâzımdır. yon işletenler günlerini hareketsiz bırak-
mamak gayretile amortismanı nazarı iti-
AHMET İHSAN B. (ORDU) — bare almadan hareket etmektedirler. Ge-
Şimendifer işleye işleye senelerden sonra çen sene biz bu tehlikeye karşı koyabililiriz
ancak varidat temin edebilir.... Avrupa ümidile Meclisi Âliye bir lâyiha takdim et-
— 16 —
cek vaziyette bulunmadığı için varidat ala- dir. Meselâ, harp zamanında şoför çok
mazsınız. Bu hatlar da tamamen ikmal lâzımdır. İstikbalde belki 50 000 şoför
edilmedikçe matlup olan istifade beklene- arayacağız. Çünkü git gide ordular maki-
meyeceği için bu açığı da daha evvelden nalaşmaktadır. Binaenaleyh memlekete
göze almak lâzımdır. Bendeniz Hasan şoför yetiştirmek noktasından otomobil
Fehmi Beyefendiye cevap vermek için söz işinin faydasını da unutmamak lâzımdır.
almıştım. Kendileri; otobüs işletenler bu Kamyonun ve otobüsün vücudundan do-
işten zarar ettiği gibi Hükümet te zarar layı devenin bir liraya gördüğü iş 30 ku-
görüyor diyorlar. Halbuki mutazarrır olan ruşa görülebilecektir. Bu rekabet seyrini
bir şey mutlaka kaybolur ve ortadan kal- icra edecek ve önüne geçilemeyecektir.
kar. Bunlar masraflarını temin edebiliyor-
KİTAPÇI HÜSNÜ B. (İZMİR)
lar ki her sene daha fazlalaşıyorlar. Bun-
— Devlet demiryolları bütçesinin vaziye-
da yalnız nazarı dikkate alacağımız cihet
ti maliyesinin en nazik safhası emanet
Avrupa'ya verdiğimiz paradır. Bu oto-
borçlarıdır. Bu emanet borçları iki sene-
mobil ve otobüs işlerinde masrafın en
denberi ödenmiyor. Bittabi ashabı bundan
çoğu benzin masrafıdır. Halbuki son za-
müteessir oluyor. Halktan, emanet olarak
manlarda anlaşıldığına göre otomobiller-
alman bir paranın esasen sarfedilmemesi
de kullanılan benzine yüzde 40 nisbetinde
lâzımdır. Bu evvel beevvel muhtelif es-
ispirto konulabiliyor. Madem ki ispirto
ham ve tahvilât almadan evvel bu emanet
da katılabiliyor. Binaenaleyh bunun te-
borçlarına karşılık tutulmalı ve ödenme-
darikine çalışılmalıdır. Zaten bu bizim
lidir. Bu istikrazdan evvel beevvel ema-
hatamızdır. Müskiratı inhisar altına al-
net borçlan verilmelidir. Devlet demir-
dık. bundan bir kazanç teminine kalktık.
yolları idaresi, vaziyeti maliyesini tam
Bu gün Adapazarı'nda patatesin ok- manasile düzeltmek isterse emanet olarak
kası 40 ve mısırın okkası yüz paraya satı- aldığı paraları doğrudan doğruya bir ban-
kaya tevdi etmelidir. Yoksa onun kasasın-
lıyor. Aydın inciri satılamıyor, Bunlar en
da tutup muhtelif işlerde sarfetmemeli-
çok istihsal edilebilen maddelerdir. Eğer
dir.
ispirto istihsali halka bırakılmış olsaydı bu
günkü ihtiyacı fazlasile temin ederlerdi. BÜTÇE ENCÜMENİ REİSİ HA-
Otomobil istimali yüzünden memle- SAN FEHMİ B. (GÜMÜŞANE) —
ketin şimendifer VE ridatmda tenakus olu- Malûmu âlileri geçen seneki bütçe de uç
yorsa da memleket iktisadiyatına yüz bin- uca geliyordu. Neticede varidat ta tam
lerce liralık fayda temin ediyor. Şimendi- tahakkuk etmediği için oldukça mühim
fer varidatında tenakus varsa bu kabahat miktarda borç bıraktı. Hakikatte 32 se-
yine Hükümetindir. Çünkü Hükümet şi- nesinde bütçede fazlai varidat değil; tah-
mendifer yollarına amut olan yollar yap- min edilen varidat bile alınmadı ki tediyat
tıracağı y e r d e o hatlara muvazi y o l l a r yap- yapabilsinler. Bütçe emanetindeki beş yüz
mağa ehemmiyet veriyor. Meselâ Kadı- küsur bin lira yalnız emaneten verilmiş
köy'le Pendik arasına asfalt yol yaptırmış- paralardan terekküp etmiş değildir. O da
tı İstanbul'dan Edirne'ye kadar da asfalt vardır, mühim bir kısmı da senenin son
yol yaptırılmağa ça->Şxlıyor. Elbette şi- aylarında ücret ve maaş bordroları evrakı
mendifer varidatı azalacaktır. Bu kabahat sarfiyesi alınıp ashabına, nakit olmadığı
ise Hükümetindir. Otomobil meselesi Av- için kısmen para kısmen sandık makbuzu
rupa'ya paramızın gitmesi itibarile iyi bir verilmiş, her ikisinin yekunudur.
şey değildir. Fakat bir de şoför yetiştir- Nakit ihtiyacı dolayısile evvelki se-
mek ve süratli nakil vasıtaları temin et- neler bütçelerindeki açık miinasebetile na-
mek ise daha başka faydalar getirmekte- kit ihtiyacı ve darlığı bunları senesinde
— 17 —
tediye ettirememiştir. Artık bu borçların mış. Geçen sene varidat fazlalarından bu-
münasebeti kalmamış, kasanın borcu ol- nu verin, dedik. Geçen sene varidat faz-
muş. Hasılat onu tutmadığı için açık yığıl- lası olmadı verilemedi.
1933 SENESİ MUVAZENE! UMUMİYE [BÜTÇE)

KANUNU GÖRÜŞMELERİ •
15.5.1933
MALİYE VEKİLİ MUSTAFA AB- şündüğü halkımızın sıhhatini temin zım-
DÜLHALİK BEY (ÇANKIRI) — Dün- nında çok müsbet netice veren hastalık-
yayı sarsan iktisadi buhranın bizim larla mücadele işleri için . . . , Cümhuriyet
gibi ihracatı zirai mahsule inhisar e- umdelerinin başında bulunan halkımızın
den memleketlerde mühim akisleri ol- ilim ve irfan seviyesinin yükseltilmesi uğ-
muştur. Zirai mahsuller kıymetlerini sınai runda vatandaşların gösterdiği hareket ve
mamulât kıymetlerinden daha yüksek bir tehalükün istilzam ettiği tevsiler için Maa-
nisbette kaybetmiştir. Bu fiyat düşkünlü- rif Vekâletine . . . . , bütün dünya için en
ğünü ihracat mallarımızın kıymetlerini mühim bir iştigal mevzuu olan iktisadi iş
artırmakla telâfiye uğraşırken diğer taraf- ve hareketler için . . . . ilâveler yapılmış-
tan gümrük maniaları, kontenjantman tır. Bundan başka halkın emniyet ve hu-
sistemleri, döviz tahditleri yolunda her zurunu takviye ve geçen sene bütçesin-
memleketin aldığı tedbirlerle karşılaştık.... deki noksanları telâfi için . . . . zamlar
îşdzrlığı, mübadele azlığı, fiyat düşkün- icra edilmiştir Şunu da kaydetmek
lüğü gibi buhranın şiddetli tezahüratı bü- isterim ki, bütçe ile kabul edilen hizmet-
tün memleketlerde hüküm sürmektedir. lerden mütevellit bugüne kadar tahakkuk
Hükümetlerce alınacak tedbirler arasında eden borçlar muntazaman ödenmiş, Dev-
iş açacak, iş genişletecek çareler çok mak- lete hizmet etmiş, mal vermiş olanların
bule geçiyor. Biz bütün buhran senelerin- bir santimi bile kalmamış, günü gününe
de imar işleri, yeni sanayi tesisatı gibi faali- ödenmiştir İzahatım dalgalı borçların
yetlere fasıla vermemeğe çalıştık. Önü- artık Cümhuriyet maliyesi için ciddi bir
müzdeki sene bu istikametteki faaliyet- yük mahiyetini tamamen kaybettiğine ve
lerin daha geniş olacağını ümit ediyoruz. meselenin kati hal şeklini bulduğunu ifa-
deye kâfi olur sanırım
Milletlerle olan, mübadelelerimizi ge-
Murahhasımız ile Dayinler vekilleri
çen senekinden daha geniş tutmak, mem-
arasında 22.IV. 1933 tarihinde imza edi-
leket dahilinde muhtelif sahalarda iş ya-
len yeni itilâfnameye göre, imparatorluk-
ratmak bu bütçenin esaslı ve mühim ifa-
tan müdevver borçlar şeraiti hazıraya uy-
deleridir. Ancak . . . bizim mahsullerimi-
gun ve bugünkü vaziyetimize göre tediye
zin de iktisadi münasebetlerde bulundu-
imkânlarını teşhil eden bir mahiyet al-
ğumuz memleketlerde hiçbir maniaya ma-
mıştır. . . . Bu hadise ile, senelerdenberi
ruz kalmaksızın revaç bulmsı lâzımdır.
süren bir mühim mali ve siyasi mesele
Bu noktaya dikkatimizi atfedecek, buh-
halle bağlanmış ve milletimizin imkân
rana karşı alınması lâzım gelen ilmi ted-
dahilinde bir tesviye şeklini aradığı zih-
birlere uygun bir yol takip ederken iktisadi
niyeti vuzuh ile sabit olmuştur. Bütün
yatımızın, milli paramızın zarar görmesine
bu ahval, bugünkü umumi şartlar içinde
meydan verilmeyecektir....
sermayelerin en mühim olarak çalışabile-
Zaruri ihtiyaçlar dairesinde 1933 se- cekleri yerlerden biri Türkiye olduğunu
nesi bütçesi tahsisatını derpiş ettik. Bu kâfi derecede kuvvet ve sarahatle anlat-
maksatla .. . Cümhuriyetin birinci dü- maktadır. . . .
— 18 —
Bütün memleketlerde bankalar ik- duğumuz resimlerle dahilde mümasil eş-

tisadi buhranın birinci derecede tesirleri yanın farkı fiyatı da verir. Bu farkı fiyat
altında kalmıştır. Birçok hükümetler ban- da ayrı bir vergidir. Memleket dahilin-
kalara yardım suretile düştükleri tehlikeli deki vasıtalı vergilerden ve inhisarlardan,
vaziyetleri kurtarmak hususunda ellerin- hatta tüccarın kazanç vergisinden zürraın
den geleni yapmışlardır. Şükranla kaydet- hissesine isabet edeni düşünecek olursak
mek lâzımdır ki, milli bankalarımızın ih- bu yüzde 30-40'ı bulur. Tabii diğer mü-
tiyatlı hareketleri hiç birinin mühim bir kellefler de aynı vaziyettedir. Ben yalnız
zarar veya herhangi bir tediye imkânsızlı- zürraın vaziyetini söyllyorum. Çünkü,
ğı karşısında bulunmalarına meydan ver- memleketin bütün istinatgahı orasıdır.
memiştir. . .. Bundan maada zürra, gayet ağır bir mu-
vazenesizliğin ıstırabı altındadır. O da
Milli tasarrufun ve milli şuurun yeni şudur: 1929'dan beri zirai artıklar buhran
ve en canlı misali . . . . dahili istikrazın sebebile yüzde 50'den fazla düştüğü hal-
birinci safhasında erdiğimiz yüksek neti- de giyim (elbise) ve ev eşyası fiyatları düş-
cedir. .. Bir ay için açılan 4 milyonluk is- mediği gibi takas vesaire dolayısile bir az
tikraz kayıt muamelesi 6.6 milyon lira' ile daha fazla artmıştır. Herhalde 1929 nis-
kapanmıştır.... betinden düşmemiştir. Sonra, zürraın za-
ruri ihtiyaçlarından olan petrol, şeker gibi
İçinde bulunduğumuz buhran sene-
resimler 1929 danberi düşmemiştir....
sini . . . . mali ve milli bünyemizde sarsın-
tılar yapmadan nasıl geçirdikse, önümüz- Yüzde 40 gibi ağır mükellefiyet ve
deki buhran senesini de yine yüksek Mec- ağır bir muvazenesizlik ve borç altında
lisin nurlu ve isabetli irşatları sayesinde ve bir taraftan da ağır fiyatlar karşısında
geçireceğimizi, memleketin ümran ve te- kalan zürra için hususi tedbirler almaz-
rakkisi namına büyük Meclisin bütün dü- sak buna çok zaman tahammül edeme-
şüncelerini ve kararlarını tatbika muvaf- yecek ve ziraatimizin büyük bir kısmı sö-
fak olacağımızı ümit ettiğimi arzeylerim. necektir. O zaman kuracağımız büyük
sanayi de yıkılır; çünkü nihayet sanayi de
HALİL B. (İZMİR) — Buhran bu
kuvvetli bir ziraat ocağına dayanır. Zira
sene memleketimiz için şiddetini daha
sanayia sarfedeceği mevat itibarile müstah-
ziyade artırmış bulunuyor. 1932 senesinde
sil sıfatile zürra verir ve onun hasıl ede-
pamuk, tütün gibi bir kaç ihracat eşyamız
ceği eşyayı da satın alır. O halde ne yapa-
sukut ettiği halde bugün zirai mahsulâ-
l ı m ? . . . . Dahildeki sanayia sübvansione
tımız umumen düşmüştür. Üzüm, incir,
etmek prim vesair suretlerle yardım etmek
zeytinyağı, fındık gibi zirai mahsulâtımız
suretile gümrüklerini indirerek umuma ait
buhrandan çok müteessir olmuştur. Hay-
olan maddelerin fiyatlarını indirmek ka-
vanlar ö a o nisbette fiyat itibarile düşmüş-
bildir gibi geliyor. Bir taraftan oktruvayı
t ü r . . . . Buhran karşısında zürraın mü-
kaldıralım, bir taraftan da tahliye ücret-
kellefiyet nisbeti büyük nisbette artmıştır.
lerini indirelim. Sonra gümrük varidatın-
Zürraın doğrudan doğruya vergi mükel-
dan da şekerden, gazdan vesair umuma
lefiyeti, otuzdan ziyade demiyeceğim, otuz-
ait olan şeyden indirelim, sanayie bu en-
dan aşağı değildir....
vanteri verelim. Parayı nereden bulalım?
Bilvasıta vergilerden gümrük rüsu- Mesele oraya geliyor. . . . Memleketin bu
munu Hazineye veren ne tüccardır, ne vaziyetinde bu borçların taksitini bu sene
de diğer mütevassıtlar ve mallan gönderen ve gelecek sene vermek bendenizc-e katiyen
fabrikalardır. Gümrük rusümunu tediye doğru olmaz. . . Borcu vermiyelim demi-
eden müstehliktir. Zürra yalnız gümrük yorum, verelim.... Fakat memleketin
rüsumunu vermez, gümrük rüsumuna koy- vaziyeti umumiyesi bu halde olunca ve
— 19 —
zürraın bu sukutları devam ediyor. Bu ziyade içilen, giyilen eşyadır. Hakiki kıy-
sene böyledir, gelecek senenin ne olacağı meti bu kadar hiçe inip, vasıtai mübadelesi
malûm değildir.. . . Borç taksitlerini üç bu kadar yükselen memleketin şu vaziyeti-
sene sonraya atmalıdır. Gelecek sene ve nin hali nereye varacaktır. . . Bu akıbetin
öbür sene taksit vermemelidir. memleketin menafii umumiyesine uygun
MAZHAR MÜFİT B. (DENİZLİ) gitmediği kanaatindeyim
— Üç sene zarfında bütçe (240) mil- HASAN VASIF B. (İSTANBUL)
yondan 165 milyona kadar inmiştir. (Bu) — Deniliyor ki, ziraat mahsullerimizin
tenezzül vaki olduğu halde mütemadiyen kıymeti düştüğü halde masnuatın kıymeti
prensiplerimiz, kararlarımız dairesinde eski vaziyetinde duruyor. Mübadelede
imanımıza halel getirmeden şimendifer- muvazene bulunmadığı için köylü alım
fere, mekteplere, sıhhi müessesatımıza de- vaziyetinde değildir. İktısaden perişandır
vam ediyoruz. Eğer düşünülürse bu çok deniliyor. Bu görüş kanaatimce hatalı bir
büyük iştir... . Borç dört senedir temdit görüştür... Köylü az kazanıyor, sanayici
ediyor. Ben . . . bu borçların bir santimi- çok kazanıyor demek doğru değildir. Bir
nin, on parasının verilmesine taraftar de- sanayici kazanabilmek için bütün gün
ğilim. Esbabı mucibem de budur. Birçok patronu ile, amelesi ile çalıştığı gibi, hatta
devletler kendi varlıklarını kurtarmak için fazla yevmiye alabilmek için gece yarısına
aldıkları borçlarını bile vermek istemiyor- kadar çalışırlar. Halbuki bir köylü yalnız
lar. Biz ise eski padişahların sefahet için yaz günü çalışır. İşi de yalnız çapa çapa-
aldıkları, yedikleri paraları bugün ödeme- lamaktan ibarettir. Halbuki bir sanayici
ğe kalkıyoruz. Katiyen buna taraftar ola- bir sanatı, bir melekeyi öğrenmek mecbu-
mam . . . riyetindedir ve onların fikri mesaileri var-
dır... . Köylümüz eğer fazla kazanmı-
EMİN B. (ESKİŞEHİR) — Halk- yorsa, fazla çalışmak imkânlarını bula-
ta bir sevgi vardır. Malını evlâdı, toprağını mıyorsa onun yolu mahsulâtın miktarını
canı gibi sever. Hakikaten de öyle i d i . . . . artırmakta değil, ona istihsal edecek başka
Halbuki şimdi malını evlâdı gibi değil, düş- sahalar bulmakla elde edilebilir. İkinci
manı gibi görüyor. Toprak da aynı şekle nokta... Anadolu dahilinde seyahat yap-
girmiştir. Halk o haldedir ki, samimi ola- mış olan İktisat Vekiü Beyefendinin encü-
rak görelim, toprağı da sevemez hale gel- mende verilmiş bir izahatı vardır ki şu
miştir, malı d a . . . Hükümetin muhtelif mealdedir: "Anadolunun şark tarafındaki
faaliyetlerile bu yolda da bizim kadar has- ıztırap garp tarafındakinden daha fazla-
sas olduğunu, âşarm lağvı gibi eserlerile dır, biz oralarını sanayi ile bu ıztıraptan
daima milletin nefinde bulunduğunu bili- kurtaracağız". Demek ki bütün bu işlerde
yoruz. Fakat, köylüden alınanları bir yere- kurtarıcı yol sanayi yoludur.
topladığımız zaman gene bir ağırlık görü
yoruz.
HALİL B. (İZMİR) — Sanayie
Arazi vergisi nihayet dört beş mil- mensup olan arkadaşımın son söylediği
yon birşeydir. Köylünün eski bir vaziyeti şey taze vaki olmuştur, evvelâ cevap ve-
vardır.... 40 paraya buğdayını sattığı reyim. Memlekette sınıf kavgasını icat
zaman 60 paraya şekerini, 60 paraya da edecek şeylerden son derece tevekki et-
basmasını alırdı. Şimdi aksine olarak buğ- meliyiz. Fırkamızın bu hususta kabul et-
day üç beş kuruşta kalmıştır, basma 30, miş olduğu pıensip şudur: Memle-
40, şeker 50 kuruştur Türkiye Cüm- kette sınıf yoktur, camianın muhtelif iş-
huriyeti idaresi, idarei milliyeyi teslim al- lerini görür, kanun nazarında bir vatandaş-
dıktan sonra hakiki serveti iki, iki buçuk lar vardır. Binaenaleyh buna sıkı bağlan-
misli artmıştır. Bu hakiki kıymetler daha malıyız ve sınıf kavgalarını memlekette
ı
— 20 —
uyandırmamalıyız.... Bu memlekette iş diyor ve hiç bir emek sarfetmeden 75 000

bölümünü her sahada inkişaf ettirmek ve lirayı büküyor. Öbür taraftan yumurtaya
birbirini itmam edecek vaziyete sokmak, da böyle bir şekil yapıyor, 18 buçuktan
yani memleketin iktisadi vahdetini kuv- vereyim diyor ve yine arzettiğim gibi
vetlendirmek için şartı evveldir. Binaena- emeksiz parayı büküyor. Tüccar da pi-
leyh sanayiciler fazla kazanıyor, zürraı yasayı kırarak satıyor, zarar görüyor. Bu
istismar ediyor, maksadını takip etme- zararlar sureti zahirede ithalât tüccar-
dim. larına aittir, olduğu gibi görünürse de
en ziyade müstehliklere aittir. Bu 75 000
KİTAPÇI HÜSNÜ B. (İZMİR) lira müstehliklerin sırtından 100 000 lira
— Bir iktisat meclisi âlisi vardır. İsmin- olarak çıkıyor. Binaenaleyh arada piyasa
den de anlaşılacağı üzere bu meclisi âli kırılıyor ve piyasayı kıran da iş yapamı-
memleketin hayatı iktısadiyesinde, inki- yor. Sonra emtiamızın Avrupa piyasa-
şafı iktisadisinde amil olacak esbap ve larında istikrarına mâni oluyor, piyasa
tedabiri ittihaz etmesi lâzımgelir. Yani altüst oluyor. Bu suretle emtiamızın kıy-
İktisat Vekâletinin bir erkânı harbiyesi meti tenezzüle uğruyor. Böyle dört tarafı
olacaktır, mantıkan böyle olması icap zararda bırakmaktansa daha makul bir
eder. Halbuki biz geçen sene kontenjan, çareye baş vurulması icap eder.
takas, sanayi ofisi, sanayi kredi bankası,
vapurculuk işi Ve bunun gibi bir çok ka- Memlekete giren mallardan daha faz-
rar ve kanunlar çıkardık. Bu kanunlar lası memleketten çıkıyor. Sonra hükü-
acaba onların mütaleası alınarak mı gel- metten bir şey sormak istiyorum. Buh-
di, yoksa alınmayarak mı? Ben öyle zan- ran sabittir. Bunun hakkında kimsenin bir
nediyorum ki alınmamıştır. İktisat meclisi şey söylemeğe ihtiyacı y o k . . . Bu halden
âlisinin son zamanlarda neşrettikleri bir halkın ne kadar müteessir olduğunu hepi-
raporları vardır, diyorlar ki; sanayi ofisi miz biliyoruz. Bir müddet evvel Ziraat
teşkili, sanayi kredi bankasının bu şekilde Bankasının köylü borçlarını beş sene te-
Tesisi hiç doğru değildir. Eski haline ircaı cil etmiş bulunması, Emlâk Bankasının
lâzımdır. Şu halde bütün bu teşkilâtlar borcunu ödeyemeyenlerin biraz daha son-
fuzulî yapılmıştır demektir. Netekim ga- ra bu tediyeye tâbi tutulmasını kararlaş-
zetelerde okuduğumuza göre Sanayi ban- tırması da buhranın halk üzerinde ne ka-
kası eski şekline irca edilecektir. İşte buna dar kuvvetle hüküm sürdüğünü gösterir.
benzer işlerde, teşkil edilmiş olan heyetin Daha büyük iyiliği Emlâk Bankası yaptı.
mütaleası alınmadan görülmüş ve bu Halkın ihtiyaç ve zaruretini tamamile
netice çıkmıştır. Sonra bunların daha bir kavrayan müessese ellerinden mülkü gi-
çok musip karar ve tedbirleri de vardır. den vatandaşlara mülkünü iade etmek
Bunların tavsiyelerinin de tetkik edilme- suretile bezirgânlık zihniyetine sapmamak
. diğini zannediyorum. gibi yüksek bir hareket göstermiştir, şa-
yanı takdirdir. Tediye kabiliyeti olma-
Kontenjanın zararı taayyün etmiş, yan vatandaşlara yardım edemiyor, on-
Hükümet bunu tahfife çalışıyor. Fakat ların halini daha fazla düşünemiyoruz.
takastan da zarar görüyoruz. Hüküme- Çünkü müsbet yardımlar için bankaları-
tin bunun için de kararı vardır. Meselâ mızın kredisi daha fazlasına tahammül
İstanbulda şeker, çay ithalâtı buna mi- etmiyor. Hiç olmazsa vergi alacaklarımızı
saldir. İthalâtın bir elden idare edilmesi uzun zamanda, taksitle almak lüzumunu
için kanun çıktı. Bir grup çıkıyor 500 000 hissetmediler mi ?
liralık mal getireceğim diyor. Sonra al-
dığı müsaadeye istinaden ithalât tüccar- Bence bu lüzum vardır. Halk parayı
larına gidiyor. Yüzde 15 le onlara devre- veremeyecek vaziyettedir. Bu, 1932 se-
— 21 —
nesi bütçesinde de tezahür etmiş bir haki- gayrıkabil bir ziyadır. Devletçilik siyaseti-
kattir. Bu kadar perişan bir vaziyette bu- miz en ziyade bu noktada tecelli etmelidir
lunan mükellefi, Hükümetin mütemadi- kanaatindeyim. Bunlar yapılırsa hiç bir za-
yen, takati kalmayacak derecede sıkıştır- rar yoktur. Bunlar borçlarını vereceklerdir,
ması doğru mudur? yalnız biraz müddet geçecektir. Sonra bu
hal servetin sureti taksimini de değiştiri-
Geçen sene 28 arkadaşımızın vermiş
yor. Evvelce meselâ yüz elde bulunan mal-
oldukları bir teklifi kanunî Meclise sev-
lar bir şahsın elinde toplanıyor ve bu su-
kedilmiş ve Muhtelit encümende müza-
retle memleketin istihsal kabiliyeti azalı-
kere edilmiş ve bilâhare Hükümete tevdi
yor, bu da gerek sınaî ve gerek ziraî vazi-
edilmişti. Bu güne kadar bu gelmedi. Bu
yetimizi bir kat daha daraltıyor ve müte-
teklif, hususî borçlara dairdi. Bunu mec-
essir ediyor.
lise getirmeğe lüzum görmediler mi? Ba-
zıları bunun için diyorlar ki bu kredinin Bu servetin şekli tevezzüüiıün değiş-
büsbütün kapanması neticesine varır ve tiğini gösteren en büyük delil bankalar-
memleketimiz için büyük bir tehlike teş- daki mevduattır. Bu mevduat şayanı şük-
kil eder. Bu tamamile yanlış bir zihniyet- randır. Amma diğer bir nokta da delâlet
tir. Kredinin kapanmayacağını Hüküme- ediyor ki, bir kere hesap ediniz bütün bu
timiz, maliyemiz göstermiştir. Eski borç- yekûn 14 milyon içinde kaç bin kişinin-
ları vermedi ve zannedildi ki bu, bütün dir. Bu nazarı dikkate alınırsa memleke-
kredimizi katedecek. Halbuki sor hâdi- tin bir çok orta hallilerinin bu gün fakru
seler gösterdi ki Hükümetimizin eski borç- zarurete duçar olduklarını görürüz. Ev-
lar hakkında gösterdigi sadakat kendi kre- velce işitmiştim ki, yüzde 10 dan fazla faiz
disini bir kat daha takviye etmiştir. Bu, bir. alınmamak için bir lâyihai kanuniye tek-
İkincisi: Kredi zaten yoktur. Bankalar bu lif edecekmiş. Bu lâyiha bir an evvel gel-
gün krediyi yalnız mahdut kimselere has- melidir. Bu gelirse kredi işleri açılacak-
rediyor. Diğerleri ise verecek vaziyette tır.
değildir. Sonra bütçe kanununda geçen sene
Geçen sene gittiğimiz dairei intiha- kabul edilen bir şey vardı. Sanayi muafi-
biyelerimizde gördük ki vatandaşlarımızın yetleri için bir buçuk milyon liralık bir had
senelerin mahsulü olan kazançları bir saat konmuştu. Ben erbabı sanayi ile ara sıra
içinde heder olup gitmiştir. Birçok vatan- temas ederim. Bunlar diyorlar ki: me-
daşların bahçeleri, bağlan ellerinden alın- vaddı iptidaiyeye muafiyet koymaktansa
mıştır. Bu, ağlanacak bir vaziyettir, göre- gümrük tarifelerde bu işi halletmek daha
nin kalbi ağlar. Bu zavallının geniş bir doğru olur. Çünkü bir kere bu iş için er-
zamanda ödeyebileceği bir meblâğa karşı babı sanayi vakit kaybediyor, bazıları faz-
mülkünün bu suretle elinden alınım sı la, bazıları noksan alıyorlar ve bazıları da
kendisini mahvediyor ve çok kıymetli bir aldıklarını suiistimal edebilirler. Mevad-
mülk bin liraya satılıyor. Malın yeni sa- dı iptidaiye için tenzilâtlı bir gümrük ta-
hibi eski sahibi kadar benimseyerek o rifesi tatbik edilirse hem bu bir buçuk mil-
malı kullanamaz. Çünkü zengindir, başka yon liralık muafiyete hacet kalmaz. Hem
mülkleri de vardır. Bizzat gidip te çoluk de işler daha ziyade intizama girer.
çocuğu ile beraber imar kabiliyetini gös- Sonra esaslı bir sanayi programına
teremez, bunu gösteremediği için serveti derkâr olan ihtiyacımızı meyzubahs et-
milliye tenakus eder. Bir taraftan serveti mek lâzımdır. Memlekette teşvik ve tesisi
milliyenin böylece tenakusuna mı yanalım, muvafık görülen sanatlar hangileridir, hi-
yoksa o zavallının mahvolduğuna mı ya- maye dereceleri nedir? Bunu tesbit ede-
nalım?. Bunlara yapılan muamele telâfisi lim. Bunlar teayyün etmedikten sonra
— 22 —
memlekette sanayi inkişaf etmez. Sonra onu maalmemnuniye kabul ederim. Fa-
bazı sanayi vardır ki inkişafı doğru değil- kat vergi tenzil edilsin de masraf ayni
dir. Meselâ mevaddı iptidaiyesi Avrupa- masraf olsun derlerse bunu yapacak bir
dan gelir ve hiç bir ameliye yapılmaksızın Hükümet bulunmaz. Büyük Meclisin ve
çok az bir emek sarfile meydana getirilir. büyük fırkanın direktifi, daima müteva-
Meselâ oluklu çinko yapan fabrikalar gibi.- zin ve samimî bir bütçe yapmaktır.
Bunlar çinkoyu Avrupa'dan getiriyorlar.
Haricî borçlar için yapılmış olan iti-
Küçük bir ameliye ile oluklu çinko yapa-
lâfnameyi tasvip buyurmakla beraber bun-
rak iki misli kazanıyorlarmış. Efendim
ların taksitlerinin üç dört sene için tecil
50 000 liralık bir sermaye ile senede 50 000
edilmesini ifade buyurdular. Biz itilâf-
lira kazanmak fırsatını kimseye verme-
nameyi yaparken kendi milletimizin bu
yelim. Malûmu âliniz ekseriyetle bunları
günkü siai maliyesine ve şeraiti hazırasına
tesis edenler ecnebilerdir, Binaenaleyh bu
uygun tesviye usulleri istedik ve öyle oldu.
parayı memlekette tesbit imkânı da yok-
Binaenaleyh borçların tecili için hiç bir
tur. Bunun memlekete olan kârı azdır.
arzumuz yoktur. Bilâkis borçlarımızı ver-
Fakat zararı çoktur. Bizde böyle sanatlar
mek istiyoruz.
ileri gidemez. Bunun için bunları durdur-
malıdır. Mazhar Müfit Bey arkadaşımızın
Deri vaziyeti de karışıktır. Memleket- borçların hiç tediye edilmemesi hakkında-
le lâstik ayakkabıcılığı başlamıştır. Bu ki beyanatlarına iştirak edemem. Borç-
yüzden dericiliğimiz inhitata maruzdur. larımızı tanıdık ve her halde tediye ede-
ceğiz.
MALÎYE YEKÎLİ ABDÜLHALİK
B. — Zürraa karşı müstesna muamele ya- Daha millî hükümet teşekkül etme-
pılması. Bundan tamamile maksatlarını den evvel İstanbul'da ve büyük şehirleri-
anlayamadım. Fakat Hükümetin zürraa mizde yediğimiz ekmeklerin unları tama-
karşı geçen sene aldığı tedbirleri pekâlâ men ecnebi unu idi. Bugün acaba ecnebi
biliyorsunuz. Doğrudan doğruya buğdayın unu ile Türkiye dahilinde ekmek yapılan
fiatını sabit tutmak için Hükümet Büyük yer var mıdır? Biz bunu yapmakla kilo
heyetten bir kanunla almış olduğu müsa- başına 6 kuruş gibi bir vergi koyduk. O
ade üzerine bir fiat tesbit etti ve o suretle zaman İstanbul'da, şurada burada ecnebi
buğdayı tuttu ve buğday piyasasının in- unların sarfedilmesi şunu gösteriyordu ki
mesine mâni oldu. o zamanki hasılatımız kâfi değildi. Bu gün
toprak sevgisizse bu hâsılat nereden çıkı-
Ziraat Bankası tekmil sermayesini
yor. Her halde çiftçi ve toprakla meşgul
zürraa ikraz ettiği gibi uzun vadeli mev-
olanlar ekmekte ve o suretle mahsul vü-
duatından bir kısmını da bu işe tahsis
cude gelmektedir.
etmiştir, sermayesinden fazla zürraa ik-
razatta bulunmuştur. Zürradan hiç bir Emin Beyefendi ara sıra vergilerin
para alınmazsa gelecek sene muhtaç zür- tenzilinden bahsederlerken bir noktayı
raa ne verilecek. söylemekten daima çekinmemektedirler.
Biz dünyada mühim bir mevkideyiz, O da ağnam vergisinin indirilmesidir, bilâ
nüfusumuz resmî kayde nazaran 14,5 ya- vasıta vergilerin zürraa çok gelmesidir.
zılmayanlarla beraber 16 milyondur. Me- Keşke âşarı kaldırmasaydık derler. Âşar
sahai sathiyemiz pek çoktur. Bu nüfus vergisi malî bir sebepten dolayı kalkma-
ve bu mesahai sathiyede bulunan bir mil- mıştır. Doğrudan doğruva idarî, içtimaî
letin yaşamak için çok büyük masraflara bir sebepten dolayı kalkmıştır. Biz bu
ihtiyacı vardır. Tenzil edilecek vergilerin vergiyi milyonlar kaybetmek için kaldır-
yerine diğer bir vergi ikame et derlerse madık.
— 23 —
Biz âşar vergisini tahakkümü, te- 2,5 lira artıran bir kimse bir tahvil aldığı
cebbürü yok etmek için kaldırdık. Yok- zaman yarın, bir sene, on sene sonra o
sa malî sebepler olsaydı 20 sene daha ya- parasını geri alması demektir. Emin Bey
şardı. para çıkarsa aynı fiatı tezayüt edecektir
1340 hesabı katisi, o zaman âşardan diyorlar. Yani bir bina vardır, bu gün
yaptığımız tahsilât 39 621 945 liradır. 100.000 lira ediyor. Para çıkarsa 300 000
Ağnam varidatı, o zaman yalnız küçük lira etsin. Fakat küçük tasarruflar - ki
hayvanlardan alıyorduk. Hayvanların ade- bizim tasarrufumuzun en çoğu bunlar-
di 10 938 082 koyun, 2 253 673 tiftik, dır. - Onlar 40-50 milyon liradır. Bu var-
6 687 359 kıl keçi idi. Ağnam tahsilâtı ise sın on milyon liraya insin, bu itimat ve
4 314 945 lira idi. kanaatle bir defa daha acaba biz halktan
para alıpta nafıa ve imarda kullanabilir
Gümrük varidatı 28 960 207 lira, is- miyiz? Halkın her sahaüa Hükümete
tihlâk resmi 17 482 637 lira, bilhassa bu itimadı olması lâzımgelir. Bu sahalardan
gün ikisi de birleşmiştir. Arazi vergisi birisi de halkın doğrudan doğruya kendi-
4 956 007 lira, tuz resmi 5 486 753 lira. sinin mutasarrıf olduğu ve bizden aldığı
O zaman şeker ve petrol ihtisarı yoktu. tahvillere itimat etmesi lâzımgelir. Bu
Onun için bu rakamları aldım. İstihlâk gün dört lira verdiği halde dört sene
resmi olmak üzere şeker ve petrolden sonra eline bir lira geçerse tabiî bu, iti-
8 milyon lira alıyorduk. 1926 hesabı ka- madı kaldırır, o zaman herkes elindeki pa-
tisinde tuz resmi 9 215 146 lira, şeker rayı toprağa verir, banka kasalarında
resmi 3 778 328 lira, petrol resmi ise 4 666 menkul olarak bırakmaz.
501 lira, arazi vergisi 6 629 825 lira idi.
Bir de 1931 hesabı katisine gelelim. Arazi Emin Aslan Bey İsmet Paşa Hükü-
vergisi 5 051 568 lira, tuz resmi 7 217 616 - metinin artık imardaki hızını ve elânını
lira, gümrük varidatı 44 045 213 lira, kaybettiğini söylediler. Bunda zannediyo-
ağnam 13 164 060 lira. Burada ağnamdan rum k' muhterem arkadaşım haksızlık
hâsıl olan fazlalığın bir kısmı küçük hay- ediyorlar. Bu günkü şerait içinde çok
vanların tezayüdündendir. 1931 de koyun mütevazin ve bilhassa üç sene evvelisine
11 762 343, kıl keçi 8 777 071, tiftik 3 454 nazaran 70 milyon liralık bir tenzilâttan
639 dur. Bunların varidatı büyük hayvan- sonra yapılan bir bütçe ile yine imar siya-
ların resmile beraber 13 164 060 lira olu- setimize halel gelmeyerek bir çok şeyler
yor ve büyük hayvanlar resmi de buna yapmaktayız.
dahildir. EMİN B. (ESKİŞEHİR) — Bu
1340 ta büyük hayvanlardan resim âşâr meselesinin mukayesesinde yalnız
alınmıyordu. Âşar resminin ilgasından beyefendinin hatırlarına bir şey arzetmek
isterim. O vakit, aşarın 39 milyon lira
sonra alındı.
tuttuğu vakit buğdayın okkası kaç ku-
Arazi vergisi, 2,5 milyon lira tezauf ruştu ?
etmiştir. Tamamile zürraa aittir. Ağnam
Buğdayın okkası 17 kuruştu. Bu gün
vergisi yedi milyon artmıştır. Tamamile
4 kuruş olduğuna nazaran âşarın tutarı 13
zürraa aittir. Tuz resmi iki milyon artmış-
milyon olması lâzımgelir. Âşar kalktıktan
tır. Hepsi zürraa aittir. Şeker, benzin,
sonra bilvasıta, bilâvasıta vergiler çoğaldı.
petrol ne kadar arzu buyururlarsa o ka-
Bendeniz âşarm kalkması kötü olmuştur
darını zürraa versinler. Mütebakisini şe-
demedim. Yalnız ben dedimki âşarm kalk-
hirlilere versinler. Yekûn 20 milyon liradır.
masından çok memnunum, şahsan da
Emniyetle bütün nafıa işlerimizi ya- bundan bir kaç bin lira kazanıyorum. Fa-
pacağımız istikrazla yapabiliriz. Bu gün, kat bunun yerine gelecek mükellefiyet buna
— 24 —
rahmet okutturacaktır dedim, ondan kor- ortada hakikî bir vaziyet var. Günbegün
kuyorum. Bütün milletin dediği de budur. sarsılıyoruz. Müstahsil sınıfı sarsılıyor.
O vakit te yalnız bendeniz itiraz etmiştim. Bu gün Hükümete verdiğimiz para kendi
Tegallübü kaldırmak meselesi kalıyordu. kendine esasından, mesnedinden sarsıldığı
O vakit bunun usulü vardı. Artık geçmiş- için zâfa uğrayacak hale gelmiştir. Orta-
tir. İstemiyoruz âşar geri gelsin. Fakat da bir tezat vardır. Hakikî kıymetle vası-
tahakküm de, tegallüp te kalkabilirdi. tai mübadele arasındaki tezat nedir? Eğer
Bir görevi meselesi vardı, bütün tegallüp, ben paramı saklasaydım, sonra Viya,na'ya,
tehakküm onda idi. Aşar ölçülerek kolay- Paris'e gidip bol bol yeseydim, o zaman
ca alınabilirdi. Görevi sebze ve sair bağ, makbul bir adam mı olurdum? Ben 10
bahçe, meyvadan alınan öşre denirdi. bin liramı, yüz bin liramı bir işe kopma-
Bunda mültezimler kesene yapar ve birin yıp ta çiftliğimi, tarlamı ihmal etseydim
yerine beş alırdı. o zaman makbul bir adam mı sayılır-
Hükümet paraya cebren 930 kuruş dım? Sıkıştığım için çiftliklerimden 200,
kıymet koyduğu zaman koyunun tanesi 300 bin lira çekebilirdim. Geçen gün he-
sap ettim (20) bin lira tutmuyor. Ben bu
on lira idi. Bu gün koyunun tanesi iki
memleketin istikbalini göz önüne alarak
liraya inmiş, para yine eski kıymetindedir.
ileride bir sarsıntıya uğramaması husu-
Her ne şekilde olursa olsun para, bi- sunda tedbirler alınmasını rica etmiştim.
zatihi kıymet olan eşyanın mübadele va- Yoksa para çıkaralım, enflasyon yapalım
sıtasıdır. Benim düşündüğüme göre şah- diye mütaleada bulunmadım. Acaba İk-
san işime geliyor. O başka. Fakat acaba tisat Vekili beyefendi bu işteki tezadı nasıl
Türkiye'de kaç kişinin işine geliyor, kaçı- telif ediyorlar? Bu tezat, parasını işe ko-
nın işine gelmiyor. Her halde Türkiye'de yanların aleyhine 10, 15 misli açık gös-
15 milyon nüfus varsa 14 milyon 600 bi- teriyor. Bu; memleketin umumî menfaati
nin işine gelmiyor. Hükümetin tuttuğu namına doğru mudur?
istikrazı dahilî işini çok yerinde görüyo-
rum. Türkiye iktisadî aleminde bunu yep Hükümetin davetile hepimizin göğ-
yeni bir hayat olarak gördüğüm için ifti- sünü kabartan, dahilî istikrazın beş, bu-
har duyuyorum. Maliye Vekilinden sor- çuk altı milyonunu vatandaşlarımız seve
madım. İktisat Vekilinden sordum. Va- seve ve emniyetle kapıştı. Bu seyrühareket
sıtai mübadelesi olan para ile, bizatihi inşallah böyle devam edecektir. Fakat
kıymet olan eşya arasında hususî bir zıd- yarın ne olacaktır, öbür gün ne olacaktır?
diyet vardır. Bendeniz Türkiye kâğıdına Bu, para tutanların lehine, işte kullanan-
altından çok kıymet veririm. Çünkü Tür- ların aleyhine daha ne kadar devam ede-
kiye, Cümhuriyet Hükümetinin eline ge- cektir? Menfaati umumiye burada mı
çeli serveti eskisine nisbeten bir kaç misli görülüyor ?
artmıştır. Hayvanat çoğalmış; madenleri-
HALİL B. (İZMİR) — Hükümetin
nin bir kısmı işletilmeye başlamış, demir-
başında, en büyük zevki memlekete
yolları yapılmış ve saire. Çahşkan Hükü-
hizmette bulan hulfıs dolu, azim dolu, ve
met, muti halk, kanaatkâr halk bunları
bunların üstünde işleyen gören ve bulan
yapmıştır. Ecdadımızın israfı yüzünden bi-
bir zekâ dolu İsmet Paşa vardır. Bütün
riken borçlarımızı da veriyoruz.
dünyanın içinde bulunduğu buhran karşı-
Vergi membalarını sarsmıyacaksak sında memleketimizin vaziyetini diğer mil-
bütçeyi 120 milyona indirmeliyiz. 170 letlerin vaziyeti le mukayese ettiğimiz za-
milyon çoktur. Bendeniz bu suretle ver- man insanın refah duymaması kabil de-
giyi, masrafı azaltarak bu işin böyle to- ğildir. Bir kere mütevazin bir bütçe görü-
pal edilmesine taraftar değilsem de fakat yoruz. Devlete hizmet görmekte olanlar
— 25 —
her gün mukabilini almakta ve Devletin ister, budanmasını ister, çapasını ister,
imzasına inanarak Devletle mukavele ya- sürülmesini ister, bağ gibi şeyler kükür-
panlar da paralarını almaktadır. Bu, bu dünü, ister, potasını ister, göztaşı ve sair
gün hiç bir Devlete müyesser olmayan bir bir sürü masrafını ister. Binaenaleyh bu
imtiyazdır. Sonra dünyanın bütün bütçe- seneki buhranın vurduğu kısım budur ve
leri açıktır. Hatta Fransa gibi tevazünü bu kısımdır ki memleketin ihracat madde-
iktisadisi sağlam, kriz önünde vaziyeti lerinde en büyük yekûnu teşkil eder.
kuvvetli bir milletin bile bütçesi 10 mil-
Arzetmiştim ki memleket müstesna
yar frank açıktır ve bin müşkülâtla bu
bir elem devri geçirmiştir. Bir çok yerler
açığı kapamak için tedbirler alıyor. Bü-
harp geçirmiş yanmış, yıkılmış, bir ta-
tün dünya milletlerinin açığını hesap eden
raftan d^ kuraklıktan müteessir olmuştur.
mütehassıslar, 110 milyar frank diyorlar.
Bütün bu vaziyetler zürraın sırtına bir
Memleket mahsulünü satıyor. Di- çok borç yüklemiştir. Buna inzimamen
ğer vesilelerle de söyledim. Memleketin buhran da tazyik etmektedir.
derdi, dünyada devam etmekte olan fiat Bu sene fiyatların bu derece düştü-
sukutuna karşı dahildeki maliyet fiatını ğünü, hariçten beynelmilel iştiraki mesai
hariçteki ucuz fiata uydurabilmek mese- ile buhranın çaresini bulmakta ümit ol-
lesidir. madığına göre vaziyeti daha iyi kavrayarak
bir taraftan maliyet fiatlarını hafifletecek
Bunu hallettiğimiz gün memleket bir
tedbirleri alırken borcun da mümkün ol-
sene, iki sene, beş sene buhran içinde yaşa-
duğu kadar hafifletmek için umumî bir
sa dahi şimdi arzettiğim gibi gerek malî,
tedbir alınmasından bahsettim. Bazı mem-
gerek iktisadî mümtaz vaziyetini muha-
leketlerde olduğu gibi, meselâ Amerika-
faza ederek bu badirenin içinden çıkabile-
da: Son defa yapılmış olan bir şey var-
cektir. Kriz bu sene geçen seneden daha
dır ki, Amerika Hükümeti bankaların
şiddetli bir surette memleketimizin üzerine
faizlerini yüzde 4 de indirterek buna mu-
çullanmış bulunuyor. Tütün, pamuk ve
kabil bankaya tazminat olarak ta 15
daha bir kaç artiklimiz 932 senesinden
milyon dolar para vermiştir.
daha fazla müteessir olmuştur. Bu mah-
sullerimizle meyva kısmı içinde bağ, bah İKTİSAT VEKİLİ MAHMUT CE-
çe, fındıklık gibi yetiştirilmesi beş, altı LÂL B. — Böyle bir memba gösterir-
seneye mütevakkıf olan şeyleri yetiştire- seniz beş milyona sulh olurum.
bilmek için sahipleri sermayelerini beş altı
sene buraya bağlamak mecburiyetinde ka- HALİL B. — Umumî tedbirlerden
lıyorlar. Zaten bizde bağ ve bahçecilik maksadım ne olduğuna dair bir misal ar-
biraz sermaye ile kredisi olanların elindedir. zettim. Bizim memlekette de aynini ya-
Yani tek çiftçinin omuzları üzerinde çalışan, palım demek istemiyorum.
tarlasını sürdüğü gibi bahçe işini de ken-
di kendine yapacak olanlar memleketimiz- Yoksa Ziraat Bankasının alacağını
de yüzde 5 veya yüzde 10 u geçmez. Bi- tahsil edemiyecek vaziyete sokulmasını
naenaleyh yüzde 90 hariçten çiftini bulmak, istemem.
çapasını tedarik etmek, hariçten her şey- DAHİLİYE VEKİLİ ŞÜKRÜ KA-
sini tedarik etmek suretile işini gören halk- YA B. (MUĞLA) — Bizde köylünün
tır ve yetiştirme ve bakım masrafı da diğer vasfı mümeyyizi olan namus ve âlicenap-
mahsulâtta olduğu gibi yalnız sürmek ve lık gibi büyük hissiyattan başka, toprak-
ekmekten ibaret değildir. Bunun üzerine larına olan merbutiyetidir. . .. Köylü ken-
gübresi vardır, çünkü ağaçtır. Kuvvetini di toprağını çok sever. Bu köylünün asıl
meyvesine verdikçe her sene gübresini vasfı mümeyyizidir.. . . Sevmediği, seve-
— 26 —
meyeceği bir toprak varsa, o da kendisinin şaf eder ? Suali vardı. Âli iktisat meclisi-
esir gibi kullanıldığı ve kullandığı başkası- nin bu kararı esas itibarile İk tisat Vekâle-
nın toprağıdır. Bunu hakikaten sevemez tinin de düşüncelerine tevafuk ettiğinden
ve sevmemekte haklıdır. Onun içindir ki, dolayıdır ki bu esaslar dahilinde tanzim
bizim arzumuz her şeyden evvel çiftçiye olunan kanun lâyihaları encümenlerimiz-
toprak vermektir ve bunun da kanunu de hazır bulunuyor ve geldiği zaman Mec-
gelmiştir. Bütçemiz müsait olursa onu da liste muhterem arkadaşlarımızla beraber
vereceğiz. Dünya kuruldu kurulalı hür ve müzakere eder ve bir neticeye varırız.
serbest olarak yaşamış ve memleket için Bundan sonra takip edeceğimiz sınaî ha-
her türlü fedakârlığı yapmaktan çekinme- rekette öyle bir siyaset takip etmeliyiz ki
miş olan Türk çocuğunun başkasının top- hiç olmazsa 15 sene harfine dokunmama-
rağında esir gibi çalıştırılmasına artık göz lıyız. Memlekette tam manasile bir is-
yummayacağız... tikrar temin etsin. Müteşebbisler, serma-
yedarlar bu istikrara emniyet ederekten
EMİN B. (ESKİŞEHİR) — Büyük
iş yapmağa imkân ve cesareti kendi nefis-
arazilerin taksimi meselesini bendeniz
lerinde bulsunlar. Bundan dolayıdır ki sık
anlayamadım. Büyük arazinin taksimi için
sık prensiplerin değişmesi, memleket için
yeni bir karar mı veriliyor, yeni bir kanun
büyük tehlike veriyor.
mu yapılıyor? Fırkanın prensibinde ve
BMM prensiplerinde böyle bir esas yok-
Efendiler, kontenjanı ve takası eli-
tur. . . .
mize bir müdafaa silâhı olarak alıyoruz
DAHİLİYE V. Ş. KAYA B. — ve eğer bu gün birisi çıkıp ta memleketin
Büyük arazi ve küçük arazi meselesi ikti- ticarî muvazenesini, tediye muvazenesini
sadiyata ait, büsbütün başka birşeydir.... ve döviz muvazenesini ben koruyabilece-
Köy ve çiftlik diye arazi ve ev sahibi olup ğim ve ayni zamanda memlekette satıl-
da arazisini ve tarlasını kendisi işletmeye- ması müşkül olan mahsulâtı normal bir
rek oralarda kurunu vüstada olduğu gibi, şekilde himaye ve teşvika muhtaç olmı-
yani esir gibi çalışan Türk köylülerini ev yacak bir tarzda ben satacağım der ve bizi
ve arazi sahibi yapmak maksadımızdır. temin ederse takas ve kontanjanı telâffuz
Böyle bir kanun da zaten vardır. Yoksa etmek bile bir cinayet olur. Fakat maa-
traktörlerde, amelesile çalışan zürraa yar- lesef gözümüzün önünde bulunan cihan
dım vazifemizdir. Yani maksadımız biri- iktisadî cerayanlarmın neticesine göre ta-
sini esaretten kurtarmak, diğerine yardım kas, kontanjana sarılmışızdır, ve onu gün
etmektir.. geçtikçe millî ihtiyaçlarımıza göre tadil
ederek düşe kalka yürüyoruz, ve şunu da
İKTİSAT V. MAHMUT CELÂL
emniyetle ifade edebiliriz ki kontenjanın,
B. (İZMİR) — Âli iktisat meclisi, ma-
takasın nihayet iktisadî hayatımızda bir
lûmu âlinizdir ki istişarî bir heyettir. Ruz-
zaruret olduğunu teslim ederek, bidayetin-
namesini Hükümet verir, Meclis, müta-
den beri bir tekâmül eseri takip etmekte-
leasını dermeyan eder ve Hükümet ban-
yiz. Hatırlarsınız çay, şeker ve kahvenin
ların içerisinde yapabileceğini, kendi pren-
bir elden idaresi hakkında Meclisi Âlinin
sibine uygun bulunduğunu ele alarak icra
kabul ettiği bir kanun vardır. Bu kanu-
eder. Âli iktisat meclisinin kanunu bu-
nun muvakkat olan bir maddesine isti-
dur. Âli iktisat meclisinin şimdiye kadar
naden memlekete ihtiyaçtan fazla ithalât
neşrettiği bir çok risaleler, broşürler var-
vaki olduğunu tesbit ettik. İhtiyaçtan
dır. Nitekim bu sene dahi Hükümet na-
fazla memlekete giren bu mahsulâta, açık-
mına İktisat Vekâleti tarafından Âli ikti-
ça itiraf edeyim ki elimizde döviz yoktu.
sat meclisine ruznamesi verilmişti. Ruz-
Diğer taraftan feyiz ve bereket gösteren
namede sanayiimiz nasıl teessüs ve inki-
— 27 —
mahsulâtımız üzerinde ise büyük endişe- Hulâsa olarak diyorum ki konten-

ler besliyorduk. Şu halde memleket dahi- jan ve takas işi hoşa gider bir mesele ol-
linde istok bulunan ve lüzumundan fazla mamakla .beraber memleketimizde satıl-
ithalât yapılan, fakat karşılığında döviz masında endişe ettiğimiz bazı mahsulâ-
isteyen bu gibi mallar üzerinde muvakkat tın satışlarında çok büyük âmil olmuştur.
tedbir aldık ve tasfiye yaptık. Tedbir şu Senelerden beri istok veren mallarımız
idi: Kontenjanda şekere yer vermediğimiz bu gün normal şekle gelmiş ve denebilir
halde bir kısım vatandaşlarımız mütema- ki memlekette istok kalmamıştır ve hatta
diyen gümrüklere mal biriktiriyorlar ve bazı memleket dahilinde vücuda getir-
mal getiriyorlardı. Uzun müddet bekledik- diğimiz mamulât ve masnuatın satışların-
leri için zarar görüyorlardı. Bu kabil iş- dan kati ümit ettiğimiz halde o işle alâ-
lerle alâkadar olan tüccarları birleştire- kadar olan kimselerin adedini artırmağa
rek bizim göstereceğimiz bir teşvike muh- ve sanayiin memlekette tevessü etmesine
taç olan malların harice satılması için şe- sebep olmuştur.
kerle mahsup edileceğini esas olarak ko-
duk. Bu prensibi takipten maksadımız Bu mesele hakkında söylenecek söz
şudur: Bizim tüccarımız lüzumundan faz- şundan ibarettir. Mademki bunun esasını
la ferdiyetçidir. Halbuki ferdin muvaf- kaldırıp atamıyoruz ve bunu bir müdafaa
fak olacağı saha daima dar bir saha olu- silâhı olarak omuzumuzda taşımak mec-
yor. Fakat ihracat meselesi ise beynel- buriyetindeyiz. Bu sistemin verdiği ağır-
milel bir meseledir. Bu mühim beynel- lığa da tahammül etmek mecburiyetin-
milel mesele ise kuvvetle ve ayni zamanda deyiz. Beni alâkadar eden mevzular ara-
ilmi ve maddî kuvvetle hallolunur. İlmî sında hususî borçlan da görüyorum. Pa-
ve maddî kuvvetin temerküz etmesile mura siyaseti doğrudan doğruya mühim bir
vaffak olunur. Bunun için, bir araya gel- mesele, mühim bir mevzu olmakla be-
melerini teşvik ettik. Bir araya geldikleri raber, kredi meselesi de para siyasetin-
takdirde ithalât için müsaade ederim deden ayrı büyük bir iştir ve daha doğrusu
dim ve bunu prensip olarak koydum. Bun- krediyi bir endüstri mahiyetinde ele al-
lar bana geldiler. Fakat şu kadar bin li- mak lâzımdır.
ralık muamele yapacaksınız demedim,
şehirlerdeki tüccarların bu işleri bir araya Nasıl ki mensucat sanayii, şu ve
gelerek idare etmelerini düşündüm ve onu şu sanayii vardır; krediyi de böylece
teklif ettim. Ayni zamanda bunları mün- endüstri olarak addetmelidir. Bu itibar-
feriden harekete davet etmek istediğim la kredi meselesile İktisat Vekâleti çok
zaman kendiliklerinden izharı aczederek yakından alâkadar ve hatta vazifedar-
diyorlardı ki biz ithalâtçıyız, nasıl senin dır diyorum. Arkadaşlar hususî borçlar
göstereceğin bir malı harice satabiliriz. meselesini ele aldıkları vakit te görüyo-
Kendileri birleştikleri takdirde ihraç ka- rum ki, meseleyi tek cepheli olarak dü-
biliyetini ihraz edebilirlerdi. Çünkü ser- şünüyorlar, yalnız borçlunun vaziyetini
mayeye lâzım olan şey, daha çok toplu nazarı itibare alıyorlar. Meseleyi iki ci-
bir halde bulunur. Bu noktai nazardan hetli düşünmeğe ve karar vermeğe mecbu-
kendilerine, birleşmek ihtiyacını teslim ruz. Diyorlar ki borç alındığı zamandaki
ettirdim. Bu suretle şeker ve diğer istok- şeraiti hayatiye değişmiştir, lâzımdır ki
larımız memleket mallarına inkılâp ede- borçlar borçlunun şeraitine göre ödenme-
rek harice gitti. Eldeki kalanlar üzerinde lidir. Efendiler; borçlu için böyledir de
de ayrıca ihraç tedbiri düşünülmektedir. alacaklı için böyle değil midir?.. Hü-
Bunun da bir elden idaresi hakkındaki kümet, her sıkıntı devrinde hususî bir
kanunun tatbikına bundan sonra başla-
tedbir alır da sermaye ve krediyi kaybe-
yacağız.
derse ikinci defa bu memlekette emniyet
— 28 —
nasıl tjeessüs eder ve kredi istikran nasıl rikasında, çiftçi ise tarlasında iflâsını ken-
vücut bulabilir? Halbuki biz biliyoruz, disine tebliğ edecek mahkeme mübaşirini
kredi bütün ticarî, sınaî, ziraî hayatımız- beklemek . . . . Bizim iktisadî hayatımız-
da en mühim rolü olan bir meseledir ve da çok faizli kredinin o kadar mühim rolü
hatta bu mevzubahs edilen malların mali- vardır. Bunu indirmek ve kırmak lâzımdır.
yet fiatları üzerinde de kredinin en mühim
Esas tefecilere gelince; Bizim mem-
rolü vardır. Bu itibarla yalnız bir cepheli
leketimizde en küçük hizmetleri yapanların
düşünerekten borçlar verilemeyecektir ve-
ve hatta bizim içtimaî hayatımızla kabili
yahut borçlar şu kadar sene sonra verile-
telif olmayacak derecede hasis görülen ve
cektir diye bir karara vardığımız zaman
lekesi belirmeyen başka sanat erbabı dahi
bunun cezasını bu millet lâakal 50 sene
Hükümetin müsaadesini istihsal eder. Te-
çeker Hükümet aldığı tedbirlerle, idarî
fecilerde böyle bir şey yoktur. Keyfema-
tedbirlerle, daha doğrusu hususî nüfuzunu
yeşa hareket ederler, Ne Hükümetten me-
kullandıktan büyük bankalara da tesir ya-
zuniyet almak, ne de yapacakları işlerden
parak kredinin ucuzlattınlmasına çalış-
dolayı bir tarafa kazançlarından vergi
mış ve bunda kısmen muvaffak olmuştur
vermekten âzadedirler. İstedikleri gibi key-
ve eminim ki muvaffak olacaktır. Fakat
femayeşa hareket edebilirler. Ayni zaman-
mesele bununla bitmiş olmaz. Öyle bir
da aldıkları faizin miktarı da yüzde 60 dan
tedbir bulunmalıdır ki hem normal kredi
aşağı değildir. Ayda beşten başlayarak on
ürkmemelidir, hem de kredi pahalılığın-
ikiye kadar çıkarlar. Azamisi budur. Te-
dan veyahut kredi ihtikârından, bilhassa
feci mücadelesi beşeriyetin hayatında çok
kredi ihtikârından dolayı müteessir ve
zamanlar, devam etmiştir ve hâlâ da bi-
mutazarrır olan vs.tand aşlarımızı kurtar-
zim memleketimizde devam etmektedir.
malıyız. Bunun mutedil şeklini bulmak
Şu halde tefeciler için alacağımız tedbir-
lâzımdır'. İktisat Vekâleti bu eşkâlin üze-
ler elbette mevcuttur ve ben hiç bir zaman
rindedir ve buna ait bir kanun lâyihası
iddia etmem ve demem ki alacağımız ted-
hazırlamıştır. Yakında Meclisi Âliye tak-
birler, yüzde yüz bunun önüne geçecek,
dim edilecektir. Kredi memleketimizde
bunu kökünden kesip atacaktır. Fakat bu
pahalıdır. Şehirlerde olan krediler piyasa
âfetin önünde hiç olmazsa yüzde otuz
rekabetinin tesiri altında kabili tahammül
mukavemet etmek, derecesini yüzde kırka
bir haldedir. Fakat rekabetten ve piyasa
indirmek suretile bir tedbir alabilirsek,
merkezlerinden uzaklaştığımız zaman, bü-
milletimize büyük bir nefes, bir istirahat
yük bankaların kredileri İç Anadoluda
imkânı vermiş oluruz. Bunun için takdim
ağırdır ve hiç bir tüccar kazanıp ta o kredi-
edeceğimiz kanun lâyihasında yer vardır.
yi ödeyecek vaziyette değildir. Fakat asıl
on sekizden başlayarak otuz sekize kadar
Diyemem ki bu, mevcut derdin yüzde
devam eden küçük müesseselerin kredileri
yüz çaresi olacaktır; fakat hepimiz beraber
vardır. Tefecilere ait olan kısma henüz in-
konuşacağız. Zannediyorum ki tefeci be-
tikal etmeden diyebilirim ki on sekiz ilâ
lâsına. karşı hiç olmazsa yüzde-30 bir ça-
otuz sekiz faizle kredi alıp iş yapıldığı tak-
redir; yüzde 40, yüzde 50 içtimaî adaleti
dirde o iş hiç bir suretle buna mukabele
temin edecek bir raddededir.
edemez ve böyle bir cereyana yakasını
kaptıran her hangi bir vatandaşımız, mu- Bizde paranın kıymetinden bahsolu-
hakkak ve muhakkak surette iflâs edecek- nurken iki ayrı mevzu daima birbirine
tir. Bir defa on sekiz ilâ otuz sekiz faizli karıştırılmaktadır. Frenkçe tâbiri enfü-
bir senede imzasını koyduğu zaman o lâsyon, dövalörizasyondur. Efendiler, he-
arkadaşımızın yapacağı tekbir şey vardır; pimiz biliriz ki enfülâsyon, ihtiyaç olma-
dükkâncı ise dükkânında, sanatkârsa fab- dığı halde sırf Hükümetin malî açığım
kapatmak için açıktan basılan paralara
— 29 —
derler. Benim kendi cephemden ve şahsî etmiştir. Bu para bizim mallarımızın satı-
kanaatimden enfülâsyon kelimesini ar- şında bize müşkülât göstermekte midir?
zettiğim manasında ağıza almak dahi Bu para bizim beynelmilel marşemizde
cinayettir ve böyle bir şeyi, aklı başında kıymetinin yüksekliğinden dolayı ağır gel-
olan 14 milyon ferdin hiç birisinin hatıru mekte midir, yoksa kıymet ucuz da hayat
hayalinden geçmez. Meclisi Âlideki ar- üzerinde tesir yapmakta mıdır?
kadaşlarımı tenzih ederim. Bendeniz İktisat Vekili olarak söyleye-
Dövalörizasyon keyfiyetine gelince: bilirim ki hafifliğini veya ağırlığını hisset-
Bazı Devletler altın esasından ayrılarak miyorum. Mallarımızın satışında müşkü-
paralarının kıymetlerini düşürmekte men- lât vaki oluyor diye tek bir müracaat vaki
faat mülâhaza etmişler, bazıları da haki- olmamıştır. Evet şahsî mütaleamı arze-
katen menfaat gördüklerini zannetmekte- diyorum; İsterlin düşmüştür, dolar düş-
dirler. Parasını düşürenlerde hâkim olan müştür. Yarın bilmiyorum, beynelmilel
zihniyet, malûm olduğu üzere, şudur: İh- hayatta kuvvet ifade eden para düşecek,
racat mallarını kolaylıkla satabilmek im- yeni bir şeraiti iktisadiye vücuda gelecek;
kânını elde edebilmek için paranın kıymeti biz mutlaka 12,06 frank üzerinde duraca-
ne raddede olmalıdır? Paranın kıymeti, ğız... Bunun dr manası olmayacaktır.
ucuzlamış malları üzerinde ne tesir yapı- Fakat bizi de böyle bir harekete sevkede-
yor? Bunun şiddetli taraftan olduğu cek hâdise olmamıştır. Paranın üzerinde
gibi, bittabi aleyhtarları da vardır. Aleyh- sık sık beyanatta bulunmak, bilhassa sık
tarları derler ki; bu tedbir, esas derdi te- sık neşriyat yapmak suretile memlekette
davi etmeksizin bünyeye ıstırap veren asıl umumî efkâr üzerinde ademi emniyet
dert mevcut iken uyuşturucu maddelerle uyandırırsak, emniyet faktörünü teşevvü-
onun acısını, tesirini izaleye benzer. Bu- şe uğratacak olursak nihayet bir felâkete
nun aleyhtarları böyle söylerler. Fakat şu sürükleriz ve önünde kimse duramaz.
da muhakkak ki eğer bir memleketin Çünkü her para doğrudan doğruya em-
parası umumun menfaatine uygun olma- niyet faktörüne istinat eder. Paramızı
yacak surette kıymetlendirilmişse, yani tutmak için bütçemizi, ticaret ve tediye
kıymet yüksek tutulmuşsa hakikaten o muvazenemizi mütevazin tutmak lâzım-
paranın memleketin sanayi ve ihracat malı dır. Hükümet ve alâkadarlar millî para-
üzerinde zararı vardır. Bunu binnefis tec- mız üzerinde tedbir alabilirler, fakat bir
rübe eden milletlerin hiç biri gurura ka- sürpriz karşısında kalabilirler. Bu takdirde
pılmadan paralarını istedikleri raddeye ticarî muvazenemizin ve paramızın hiç
indirmeğe başlamışlardır. Bizim için böyle bir kıymeti kalmaksızın felâkete sürükle-
bir şey varit midir, değil midir? Bizim pa- niriz. Binaenaleyh paramızın kıymeti üze-
ramızın hali hazırdaki kıymeti malûmdur. rinde durmak doğru değildir. Bunu oldu-
Bir Türk lirası: 12,06 frank kıymetinde ğu noktada bırakmak lâzımdır.
döfet bulunmaktadır, yani istikrar peyda
NAFIA VEKÂLETİ (BAYINDIRLIK BAKANLIĞIj

BÜTÇESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ
18.5.1933
NAFIA VEKİLİ HİLMİ BEY (ADANA) İkinci mevzu Hopa - Borçka yoludur.
— Elimizde olan işler Kütahya - Balıke- 600 küsur bin liraya mal olan bu yol da
sir, Balıkesir - Çanakkale yoludur. Bir iki bu sene açılacaktır.
aya kadar tamamen açılmış bulunacak Üçüncü büyük mevzuumuz, İran tran-
yepyeni bir yoldur. sitini bizim cihete imale edecek olan Trab-
— 30 —
zon - Karaköse yoludur. Bu yol üç mil- bunlara sarfedeceğiz. Filyos - Ereğli hattı
yon liraya yakın bir tahsisatımızı almış- üzerinde sahilden itibaren 164 kilometrelik
tır. Fakat alâminüt yol yapmak imkânı bir yer işletmeğe açılacak vaziyete gelmiş-
yoktur. îki sene evvel ihale edildiği halde tir. Arada kalan 92 kilometrelik yerin in-
elân taahhüdat devam etmekte ve yol ya- şası için de İsveç'lilerle uzun zamandan-
pılmaktadır. beri devam eden müzakere neticesinde
Trabzon yoluna verdiğimiz ehemmi- mutabık kaldık ve programımızda bunun
yet İran ticaretini ber sabık kendi memle- 1935 senesi nihayetine kadar bitirilmesi
ketimize, Trabzon yoluna çekmek gayesi- esasını temin ettik. Cenup hattı: Fırat'la
ledir. Fakat Sırrı Beyefendi transit mese- Şefkatli arasında çalışılmaktadır. Bun-
lesini ele alarak Orta Asyayı da ticaret dan başka Şefkatli ile Ergani arasındaki 87
noktai nazarından bize bağlamak gibi kilometrelik üç büyük kısmın ihalesini
yüksek bir emel gösterdiler. Bu, nihayet icra ettik, geriye kalan iki büyük kısım-
bir emel olabilir. Lâkin huzurunuzda Tür- dan birisi 23 mayısta, diğeri 4 haziranda
kiye Cümhuriyetinin yol siyasetini izah ihale edilecek ve bu suretle Şefkatli ile
etmekliğim icap ederse derim ki; yol siya- Ergani arası ihale edilmiş bulunarak 1935
setinden daha evvel memleket birliğini senesinde bitmesi tahtı temine alınmış
temin etmek, ondan sonra Orta Asya'ya olacaktır. Dahilî istikraza zamimeten iha-
kadar yol yapmak sırası gelecektir. lelerin emsaline nazaran çok daha ucuz ya-
pılması bizi İsveç'lilerle bağlı bulunduğu-
Yaş meyve meselesi de ehemmiyet muz 55 milyon dolarla Diyarbekir'e kadar
veregeldiğimiz hususattandır. Geçen se- götürmek fırsatını vermiştir. Binaenaleyh
ne Şark şimendiferlerile Avrupa'ya bir iki programımıza göre 1935 senesinde Diyar-
vagon taze üzüm gönderdik, Fakat mu- bekir,e varmak fırsatını elde etmiş bulunu-
vaffak olunamadı. Sebebi, yaş meyveyi yoruz İsveç'lilerin deruhde ettiği hatların
sevkedecek hususî vagonların bizde bu- haricinde hali inşada bulunan hat Ulu-
lunmamasıdır. Biz Devlet demiryollarile kışla kısmıdır. Vakıa Boğazköprü ile
Şark şimendifer idaresini anlaştırarak fe- Ulukışla arasında bütün kış hemen hemen
ribot tesisatını vücude getirmek ve Hay- çalışılmış ve ferşiyata devam edilmiştir.
darpaşa ile Sirkeci'yi birbirine bağlamak Bugün aradaki açıklık 9 kilometreye inhi-
istiyoruz. Ferigorifik vagonlarla Adana- sar etmiştir. Fakat bunun üzerinde bir
dan, Dörtyoldan, Mersinden başlayarak kaç ay durmak lâzımdır. Çünkü arada 9
memleketimizde çıkan meyvelerimizi Av- tane beton arme köprü vardır. Ayakları
rupa'nın ortalarına ve hatta Londra'ya yapılmıştır. Fakat montajları devam ede-
göndermeğe imkân olacaktır. cektir. Bir iki aya kadar muvakkat köprü-
lerle hattı bağlamak kabil olacaktır.
Nafıa Vekâletinizin üçüncü faaliyet
sahasını demiryolu inşaatı teşkil eder.
Demiryollar üzerinde Hükümetinizin
Senelerdenberi nafıa bütçesinin en büyük
son yaptığı işlerden biri de Fransız'larla
vasfı mütemayizi demiryoluna büyük mik-
cenup hattı üzerinde yapılan itilâftır. Bu
yasta tahsisat ayırmış olması keyfiyeti-
suretle 142 kilometreden ibaret Adana -
dir. Bütçemize mevzu ve son kabul buyur-
Fevzipaşa hattı kısmı da Devlet demiryol-
duğunuz dahilî istikraz salâhiyetile temin
ları şebekesine ilâve edilmiş ve 27 Nisan-
edilen meblâğın da ilâvesile meydana ge-
dan itibaren idare tarafından işletilmiş bu-
len parayı, yapacağımız işlerle, elimizde
lunacaktır.
bulunan işlere bunlardan müteaddit de-
falar huzurunuzda bahsettiğim şimal ve Hükümetinizle Fransa Hükümeti ara-
cenup hatları dediğimiz Filyos - İrmak sında münakit protokol mucibince geriye
hattı ile Fevzipaşa - Diyarbekir kısmıdır, kalan, bir kısım arazimiz üzerinde Top-
/
— 31 —
rakkale ile Payaz ve Fevzi paşa ile Mey- sındaki kısımlarında da bir Türk anonim
danîekbez ve Nuseybin ile Çobanbey ara- şirketi teşekkül edecektir.
iktisat vekaleti bütçesinin görüşülmesi

İktisat Vekâleti bütçesinin 1932 ile 1933 yılı görüşmeleri ilginç farklılıklar gösterir.
(1932 yılı için bk. Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, I. Cilt, s. 264-69) Celâl Beyin
(Bayar) İktisat Vekilliğine geldiği 1932 Eylül ayından sonra, İktisat Politikasının ana
çizgisi özel kesimin sorunlarını hafifletmeye dönük tartışmalar üzerinde toplanmaktadır.
Celâl Beyin hem bütçenin geneli üzerinde (16.5.1933'de) yaptığı konuşmada, hem de
İktisat Vekâleti bütçesi için konuşmasında ağırlığın özel kesime uzun vadeli güvence ver-
meye yöneldiği görülür. Ancak, buhran ortamı özel kesime kaynak aktarma olanağını
sınırlamakta, ayrıca kaynak darlıkları özel kesimin çeşitli blokları arasındaki çelişkileri
ön plana çıkarmaktadır. Sanayi ile ticaret ve tarım arasında kaynak çekişmeleri görün-
mektedir. Özel kesimin tiim bloklarının buhranın getireceği vergi ve yükümlülüklerden mua-
fiyetler ve istisnalarla kurtulmak istediği, buhran derinleştikçe belirginlik kazanmaktadır.
Dikkat çekici bir başka nokta da, bellibaşlı çizgileri 1932 ortalarına doğru oluşan
sanayi programının (İktisat Vekili Mustafa Şeref Beyin açıklamaları için bk. Belgelerle
Türkiye İktisat Politikası, I. Cilt s. 265), 1933 ortalarında Celâl Beyin açıklamalarında
daha geniş bir yer tutmayışıdır. Daha sonra görüleceği gibi, sanayi programına ilişkin
konular Meclis't e tartışılmayacak, İktisat Vekâletinin kendi çatısı altında kurulan bir
örgütlenme ile yürütülecektir.
18.5.1933
EMİN ASLAN BEY (DENİZLİ) — sidir. Gerek vekâletlerden, gerek merkez-
Maliye Vekili beyefendinin yanlış telâkki den İktisat Vekâleti teşkilâtı bendenizce
ettiği bir şeyi müsaadenizle tashih etmek bu günkü ihtiyaca tekabül etmiyor. Vekâ-
isterim. Bütçe heyeti umumiyesi müza- letin faaliyeti daha ziyade kırtasî işlere
kere edilirken ben İsmet Paşa Hükümeti inhisar ediyor.
eski hızını kaybetti demişim manasında bir İkinci mesele; program meselesidir.
şey söylediler. Halbuki ben demek iste- Vekâletin bir faaliyet programı olmalıdır.
miştim ki, yurdumuzun mühim ve hayatî Memlekette ziraat mi, sanayi mi?
ihtiyaçları karşısında 170 milyonluk bir
bütçe ile bu büyük ümran işlerini temin Hangisi daha çok himaye edilmelidir
edemeyiz. Yani bu bütçe ile ihtiyaçlarımızı meselesi mevzubahstir. Bu hususta iki
karşılayamayız demişdm.. Az zamanda zümre vardır. Birinci zümre, memleket
azamî randıman ve azamî faaliyetle nok- daha çok ziraat memleketidir. Binaenaleyh
sanlarımızı telâfi etmek mecburiyetinde- bu sahada Hükümet, Devlet kuvvetini
yiz. 175 milyon liralık bütçenin bu hususa teksif etsin. . . Biz Avrupanm bu günkü
tahsis ettiği fasıllar her halde bu ihtiya- kredi teşkilâtı ve bilgi elemanları karşısın-
catı arzu ettiğimiz gibi karşılayamayacak- da âciziz, onlarla rekabet edemeyiz, bi-
tır. Binaenaleyh bu kıymetli işleri karşı- naenaleyh bırakalım, sanayi ihtiyacını it-
layabilmek için dahilî veya harici bir is- halâtla karşılayalım, bilhassa ziraat me-
tikraz yapmak veyahut her hangi bir vaddını, mahsulâtını ihraç etmek suretile
imtiyaz vermek suretile bu işlerin karşılan- buna tekabül ettirelim.
masını rica etmiştim. Sanayiciler; ikinci zümre diyorlar ki,
İktisat Vekâleti için bir, iki dileğim Türkiye artık mevaddı iptidaiye devrini
vardır. Birinci dileğim, teşkilât mesele- çoktan atlamıştır. Çobanlık devrini çoktan
— 32 —
geçmiştir. Sanayi devrine girmiştir. Mem- adedi on bini geçen bu adamların hali ne
leket her hangi zaruret karşısında kendi olur?...
yağı ile kavrulacak vaziyete girmelidir.
4- Kurulacak bu büyük ve yeni fab-
Kendi ihtiyaçlarını memleket dahilinde
rikaların yerli tezgâhlarında büyümeleri-
temin etmelidir, diyorlar. Bendenizce bu
ne ve ilerlemelerine yardım etmeleri ve
iki mevzu beraber yürümek mecburiyetin-
yalnız dokumacılık yüzünden ekmek yiyen
dedir. Mezcedilerek yürütülmelidir. Yal-
çulhalarımızın bu fabrikalarda çalışmaları
nız sanayiin hangi şubeleri daha çok hi-
yüzünden bu fabrikaların yerli tezgâhları-
maye edilmelidir, mevzuu vekâletlerce
mızın ortasında ve onlara yakın ve uygun
esaslı bir tarzda etüt edilmeli, tesbit edil-
yerlerde kurulması daha kullanışlı ve Dev-
melidir. Meselâ memlekette mevaddı ip-
let işinde daha faydalı olmaz mı?
tidaiyesi yetişen sanayii daha çok himaye
etmek zarureti vardır. Nafıa, Ziraat, İk- Hulâsa; ileride gelebilecek faydalar ve
tisat vekâletleri Devletin sanayi ve ziraat zararlar İktisat Vekâletince mukayeseli
sahasındaki mühim teşebbüslerini evvel- hesaplar yapılarak iş iyice tartıldı mı?
den muayyen bir programa bağlamalıdır. KİTAPÇI HÜSNÜ B. (İZMİR) —
Meselâ bir tarafta bir iska işi oluyor, Zi- Vekil Beyefendi dediler ki, biz takas ve
raat Vekâletinin haberi yok, Nafıa Ve- kontenjanın zararlarını bildiğimiz halde
kâleti yapıyor. Neticede tabiî beklenilen onları zaruri olarak kabul ettik. Burası
randıman alınamıyor, yahut az alınıyor. doğrudur. Bizde kontenjanın zararları çok
Binaenaleyh bu üç vekâlet her üçünü alâ- büyük olmuştur. Bu zararların en büyüğü-
kadar eden mevzular üzerinde evvelden nü Halil Beyefendi izah buyurdular. Ev-
muntazam bir faaliyet programı tesbit velce memlekette para kredisi kesilmiş bir
etmelidirler. halde idi. Şimdi kontenjanı koymakla
memlekette mal kredisi de kalmadı. Hal-
Üçüncü mesele, memlekette pamuklu buki mal kredisi, istihsale yardım eder.
mensucat sanayii işleri düşünülüyor zan- Memleketimizin kazalarında, köylerinde
nederim. Memleketin muhtelif yerlerinde bakkallar ve diğer esnaf daima hem çiftçi-
fabrikalar tesis edilecekmiş. dir, hem bakkaldır. Eğer mal kredisi olur-
sa mal olarak onun parasıyla tarlasını,
1- Yurdumuzun elverişli yerlerinde bahçesini eker ve aldığı mahsulle borcunu
kurulması düşünülen pamuklu dokuma öder. Memleket bir taraftan şiddetli bir
fabrikalarının yerleri belli edildi mi? para buhranına uğramışken bu buhran bir
I
de ma! kredisi ile şiddetli bir sıkıntı daha
2- Kurulacak bu fabrikaların yerleri
doğurmuştur.
belli edilirken hangi bilgiler ve hangi te-
meller göz önüne alındı?... Bu yüzden Birinci ve en büyük zararı budur.
işin daha iyi yapılması için yurt içinde İkincisi hayat pahalılığı üzerinde ika ettiği
fabrika yerlerinde aylarla gezip dolaşan ve tesirdin Müstahsilleri kuvvetlendirmek için
bilgi toplayan Türk ve Sovyet teknisiyen- yani istihsal ettikleri emtianın piyasalarda
lerinin raporlarile bu işten anlar diğer yerli tutunabilmesi için ehemmiyetli tedabir
ustaların öğütleri dinlendi mi ve fabrika almak lâzımdır. Bir kere mal gelmesini
yerleri belli edilirken bu raporlar ve öğüt- tahlil edersek; emtianın piyasaya noksan
ler göz önüne alındı mı? gelmesi, piyasada bulunsa bile gelmemek
3- Kurulması düşünülen bu fabri- ihtimali, fiatlerin yükselmesine sebebiyet
kalar Buldan ve Kadıköy ve diğer yer- vermektedir. Şeker ve kahve ihtikârı çok
lerdeki binlerle yerli dokumacıların işlerini bariz bir şekilde gözükmektedir.
bozmaz mı ? . . . Eğer çulhalarımızın işleri İkincisi: Memleketin ithalât tüccar-
ve düzenleri bu yüzden ileride bozulursa ları gittikçe azalmıştır. Çünkü malûmu
— 33 —
âliniz, her tüccar kredisi ile iş görür. Ya- başka türlü halline imkân yoktur ve
kasını bankaya vermemiş ithalât tüccarı bunların fiatınm tenezzülünü istersek bun-
az bulunur. Kredisiz tüccar piyasada iş ya- ları takastan kurtarmamız lâzımgelir.
pamaz, yapanlar yalnız bir kaç kodaman- Vekil Beyefendinin vekâleti teşrif-
dır. Netice itibarile pahalılık bu suretle lerinden sonra beyanatları veçhile dövize
kendisini gösteriyor. olan fazla ihtiyaçlar ve saire düşünülerek
Üçüncü sebep: Kontenjan listeleri, bu malların çıkarılması menedildi. Edildi
gümrük iskeleleri itibarile iyi taksime tâbi amma ithalât tüccarımız çok sıkıntılar
tutulmaması yüzünden meselâ İstanbul'a geçirdi. Bu, gayet gariptir. Bir taraftan
gelecek bir mal Ankara'ya, Zonguldağa, herifler şekerin mukabilini bankada Türk
Mersin'e gidiyor, dolaşıyor, ondan sonra parası olarak depozito etmişler, diğer ta-
İstanbul'a geliyor. Bunun neticesi ne olu- raftan döviz almışlar. Kendi paraları faiz-
yor?. . . Yüzde 25 ten fazlaya satılma- siz olarak bankada bekliyor, borçlandık-
sına sebep oluyor. ları dövizlerin faizlerini veriyorlar, mal-
ların depo kiralarını veriyorlar ve saire.
Her kararı iktisadide, memlekete şa- Bu, takatin fevkindedir. Bu kadar masraf-
mil tesirler bulunur. Çünkü bir kararı bir lara tahammül edecek tüccar tasavvur edi-
hedefe göre verirsiniz, fakat iktisat.kaide- lemez. Ticaret, nâgehanî kararlarla sarsı-
leri değiştirilemez. Ondan sonra bakarsı- lacak olursa biz bir daha böyle müteşeb-
nız ki sizin pek halisane olarak koyduğu- bis kimseler bulamayız. Herkes, bir kısmı-
nuz bu kaide memlekette aksi tesirler ya- nın şimdi yaptığı gibi, parasını bankaya
par. İşte buna mâni olmak için istişarî yatırır, apartman yaptırır ve bundan da
olsun, daimî olsun böyle İktisat Vekâleti- memleket çok büyük zararlar görür.
nin erkânı harbiyesi vaziyetinde bir he-
yetin bulunması lâzımdır. Vekil beyefendi Vekil Beyin de bunu kabul edecek-
işe başladıktan sonra en ziyade dikkat etlerini zannediyorum. Çünkü sanayi hu-
tikleri şey erbabı ihtiyacı yakından tetkik susunda 15 sene bir harfine müdahale et-
etmek, alâkadarları yakından dinlemek ol- memek şartile bir teşviki sanayi kanunu
muştur. Sonra şeker, çay, kahvenin takas yapılması lüzumundan bahsettiler. Bu,
meselesi. Bu, çok mühim bir iştir. Geçen istikrarın lâzım olduğuna Vekil Beyin de
sene bu kanun kabul edildiği zaman hatır- kani bulunduğunu gösterir. Sanayide te-
larsınız ki Meclis bu kanunların aksi temin edilecek böyle bir istikrarın ticarette
sirlerinden ihtiraz etmişti ve bilhassa Büt- de temin edilmesi lâzımdır. Eğer ticare-
çe encümenimiz bu noktalara ciddî surette timizin serbest bir şekilde cereyanını ister-
temas etmişti ve encümen reisi muhteremi sek, sonra bunlarda Vekil Beyle aşağı
Hasan Fehmi Beyefendi, şekerin bir elden yukarı mutabıkız. Vekil Bey buyurdular ki;
idaresinin memleket için hiç bir zarar şeker, kahve ticaretini ben bir takım ka-
vermeyeceğini ve hatta fiatlarına asgarî yitler tahtında idare usulünü koydum.
bir derecede dahi olsun zam yapılmaya- Bizde içtimaî hayata doğru yürümeyi te-
cağını bu kürsüden beyan buyurmuşlardı. min etmek için onların müştereken gelme-
Halbuki şeker, kahve gibi en büyük piya- lerini istedim.
salarda fiatı takarrür eden bir şeyin fiatı- Muhterem arkadaşlar, ithalât ticare-
na hiç zam yapılmaksızın bir elden idare- tinin birleştirilmesinde memleket, namına
sine imkân var mıdır? Bunu takasa tâbi kâr yoktur kanaatindeyim, Memleket tüc-
tutmak kabil midir? Şeker, kahve gibi car, ithalât tüccarı ne kadar aykırı yürür-
fiatı piyasalarda takarrür eden emtianın, lerse müstehlikler o kadar kazanır. Eğer
takasa tabi tutulması halinde kabul etmek bunu birlik vaziyetine sokarsanız arala-
lâzımgelir ki fiatler tezayüt eder. Bunun rındaki ittifak dolayısile müstehlikler, on-
— 34 —
laıın sattıkları eşyayi yüksek fiatla almağa azdır, bütün bu mevcudumuzu verdiğimiz
mecbur kalacaktır. Bunlar kabil olduğu halde yine borcumuzu ödeyemeyiz. . . .
kadar ayrı ayrı çalışmalı ve memlekete Memlekette iş kudretine malik kollan
ucuz mal getirmek için kudretleri yettiği harekete sevketmek istiyorsak bu kadar
kadar gayret etmelidirler. Çünkü dediğim mümsikâne hareket etmemeliyiz, onlaa
gibi ithalât ticaretinin ittihadında mutlaka yürüyecek vaziyete sokmalıyız. Geçen sene
zarar vardır. Bu zararı kahve şirketinin memleketimizde maliye vergileri için 44
teşekkülünde gördük. Biliyorsunuz ki şir- bin icra işi yapılmıştır. Binaenaleyh va-
ket İstanbul'da teessüs eder etmez getiril- tandaşlarımızın borçlarını vermek kabili-
miş olan çay veya kahveyi, pek iyi hatı- yeti yoktur.
rımda kalmadı, daha fazla fiatla piyasa-
dan aldılar. Piyasa 103 kuruş iken 115 Dediler ki, biz bu işi yaparsak 50 sene
kuruşa fırladı. Bu işler bir şirkete verilmek belimizi doğrultamayiz.. Bence bunda da
suretle gidilirse memleket için zarar var- isabet yoktur. Çünkü Hükümetimizi mi-
dır. sal gösterdim. Hükümetimiz borcunu ver-
medi hem dahilî, hem haricî borcunu.
İhracat tüccarlarını çoğaltmak lâzım-
dır. İhracat tüccarları azaldığı için fiatler Tahvil verdik, yedi senede ödeyece-
noksanlaşmıştır. Meselâ İzmir'de Türk tü- ğiz dedik. Bunlar tam tecildir. Bunu zaru-
tün tüccarı ortadan kalkmıştır. Bulunan- ret sebebile yaparsak bu başka bir mesele-
ları da Amerikan sermayesi yanında hiç dir. Hükümet bunu yaptı ve kredisi sar-
mevkiindedir. Fakat sermayesi az da olsa sılmadı. Çünkü müteakip borçlan için
onların yanında görünüşleri beş on kuruş göstermiş olduğu salabet dolayısile bu-
fiat farkına sebep olurdu. Biz müstahsilleri nun yapılması ayni isabet oldu işini inti-
birleştirmeliyiz. Birleştirilirse şimdi oldu- zama soktu. İşini intizama sokan bir ada-
ğu gibi tüccarların ellerinde baziçe olmaz- mın istediği kadar borçu olsun, istediği
lar. kadar kredi hazırdır. Tuttuğum tez budur
İthalât tüccarlarını birleşti relim denir- ve Hükümeti misal gösteriyorum.
se bundan memleket zarar eder. Memle- Sonra, Maliye Vekili Beyefendiye Ha- '
kette bilhassa şeker tüccarları vardır. Bu lil Beyefendinin işaret buyurdukları bir
adamlar mallarını çıkaramamışlardır. Mer- şeyi söyleyeceğim. Avrupa bütçelerinin mil-
kezde olan teşekküle giderek yüzde 15 yarlara baliğ olan açıklarından bahsettiler.
vermek mecburiyetinde kalıyorlar ve ay- Hakikaten bizim Hükümetimiz için tak-
lardanberi malları duruyor. dire ve tevkire lâyik bir iştir ki bizim büt-
Vekil beyden ricamız, merkez teşki- çemiz mütevazindir ve bunu, böyle görü-
lâtını hakikaten kuvvetlendirmek lâzım- yorum ki, bir taraftan halkın vatan sever-
dır. liğine, bir taraftan da halkın fevkalâde
Bunun için doğrudan doğruya ehil mütehammil olduğuna medyunuz. Avru-
kimselerden mürekkep bir heyet veya ikti- pa Devletleri ki zirai krediler için 15 mil-
sat meclisi âlisi veya bu işleri takviye ve yon dolar vermişlerdir. Her halde istedik-
takip edecek bir heyet bulundurmalıdır. leri zaman bütçelerini tevzin edebilirler.
Yalnız onların nazara aldıkları bir nokta
Memleketteki eşya fiatlarında görü-
var ki benim kanaatimce evvelâ iktisadi-
len düşkünlüğü Emin Bey çok güzel izah
yatı düzeltmek, sonra maliyeyi düzeltmek
buyurdular. Dediler ki biz eskisinden daha
gayesindeairler. İktisadiyat düzelmedikçe
zenginiz, aldığımız paralar heder olma-
maliyenin düzelmesine imkân yoktur.
mıştır, vaktile 1000 koyunu olanın bu gün
5000 koyunu vardır, fakat para fikdanı Hakikaten paramızın 150 milyon ol-
dolayısile bu gün hepsinin kıymeti çok ması için bir nassı katı yoktur. Bir sui
— 35 —
tesadüf olarak öyle gelmiştir. Bir banka Bizim vergilerimizden vasıtalı vergi-
müdürde görüştüm. Onun ifadesine göre ler inhisar resimleri, rüsumu saireden hiç
Fransızların beherine 800, İtalyanların bakayamız yoktur. Vergilerimizin büyük
beherine 300 lira isabet ediyormuş. Bizim bir kısmını bunlar teşkil eder. Vasıtasız
paramızın nüfusa olan nisbeti buna nazaran vergilerde bakayamız vardır. Bir de lâğve-
hiç mertebesindedir. Binaenaleyh işlere dilen vergilerden ufak tefek bakaya mev-
küşayiş vermek için biraz çoğaltmak lâ- cuttur. Maliye Vekili arkadaşımızın bu
zımdır. hususa temas buyurdukları seksen milyon
lira vergi; kaydi resminin ifade ettiği ra-
Memlekette şeker ithali menedildiği
kamdır. Bizim vasıtasız vergilerden, büt-
zaman fabrikalarımızın, şekerin fiatını
çede manzuru âlileri olduğu gibi, 40 mil-
lüzumsuz yere 2 kuruş tezyit ettikleri gö-
yon küsur liradır. Bizim vasıtasız vergi-
rüldü. Geçen sene 34,5 kuruşa satılan şe-
lerdeki tahsilâtımız hiç bir zaman içinde
ker bu sene 36 kuruşa çıkarıldı. Memle-
bulunduğumuz senelerde dahi yüzde sek-
kete hariçten şeker gelseydi bu tezayüt
senden geri değildir. Hatırı âlilerinizde-
olmayacaktı. Geçen sene şeker üzerine bir
dir, vaktile Maliye Nezareti (ihsaiyatı ma-
resim zammedilmesi demek değildi ki,
liye) mecmuaları neşrederdi. Orada vası-
ey fabrikalar, siz de fiatlarınıza iki kuruş
tasız vergilerden yüzde seksen beşini tah-
zam yapın. Bu, böyle olsaydı Avrupa'dan
sil eden mal memurlarına vait ederdi. Biz
ve saireden şeker gelecek buna lüzum kal-
böyle bir mükâfat vadetmediğimiz halde
mayacaktı. Halbuki yalnız emtiaya zam
vatandaşlarımız vasıtasız vergilerden vasatî
yapıldı, gümrükler zam görmedi, ihracat
olarak yüzde doksanını tediye etmektedir.
mallarımız zam gördü. Fabrikalarımız çok
millî olduğu, hatta birisi Devlete ait ol-
SÜLEYMAN SIRRI B. (YOZ-
duğu halde nedendir bilmem, böyle mil-
GAT) — Şayanı şükrandır ki memleketi-
letin sırtına yüklenerek yürüyen bu fab-
mizde sanayi günden güne inkişaf ediyor.
rikalar milletin aleyhine fiata zammediyor-
Fabrikalar çoğalıyor. Ezcümle şeker fab-
lar. Ben Uşak şeker fabrikasının bir me-
rikaları yapılıyor ve yapılmaktadır. Fakat
murile görüştüğüm zaman; biz şeker pi-
yapılacak fabrikaların en başında tiftik,
yasasına hâkim değiliz, fiatları Alpullu
iplik fabrikaları gelir.
fabrikası tesbit eder dedi. Mesele bu de-
ğildir. Yalnız şunu arzediyorum ki hi- Maddei iptidaiyesi her zaman mev-
maye derecesini tesbit edelim diyorum. cuttur. Tiftik para etmiyor. Şükranla
Halkın sırtına fazla bir yük yüklemiye- arzederim ki Hükümetin bu husustaki
lim diyorum. tedbirleri eksik değildir. Meselâ takasa
tâbi tutuyor, kontenjan haricinde bırakı-
BÜTÇE ENCÜMENİ REİSİ HA-
yor. Fakat bu bence kâfi değildir. Elimize
SAN FEHMİ B. (GÜMÜŞANE) —
geçen bazı raporlara göre, bizden evvelce
Şüphe yoktur ki şeker ve kahvenin bir
Almanlar tiftik alarak, İngiltere'ye gön-
elden idaresi hakkındaki kanun Bütçe
derip orada iplik yaptırıyorlarmış. Fakat
encümeninden geçti, İktisat encümenin-
tiftik alıp İngiltere'ye götürmek ve orada
den sonra Bütçe encümeni de ayni fikre
iplik yaptırmak uzun ve masraflı olduğu
iştirak etti ve esası kabul etti. Biz bilhassa
için doğrudan doğruya İngiltere'den al-
kahve ithalatında on paralık mal ihraç
mağa başlamışlar ve bu suretle bizim tif-
edemezken milyonlarca liralık kahve ithal
tikleniniz ve elimizde kalmış oluyor.
ediyorduk. Şeker ithalinde, döviz noktai
nazarından, az bir dövizle daha fazla şe- Şimdi eğer bu memlekette bir iplik
ker ithal etmek ve malî cihetten bütçe fabrikası olsa da iplik yapılsa, Avrupa'dan
esaslarını gözetmek mütaleasında idik. gelen ipliğin kilosu beş liraya mal oluyor
— 36 —
ki beş kilo tiftik bir. kilo iplik yapıyor. kalmaması takasın feyizli tesirlerinin mah-
O halde beş kilo tiftik burada 150 kuruş sulüdür.
olduğuna nazaran demek ki ipliğin kilo- Kilimcilik ise doğrudan doğruya ev
sunu 150 kuruşa istihsal etmiş oluyoruz. sanayiidir Yazın tarlada çalışan kadın-
Bu suretle tiftik yerine harice iplik ihraç lar, kışın boş günlerinde kendi hayvanı-
edersek büyük bir istifade etmiş oluyoruz. nın verdiği yünü ve tiftiği ellerile bükerler
Son zamanlarda tiftik sanatı inkişaf etmeğe ve tabiattan istihsal ettikleri boya ile bo-
yüz tutmuştur. Yine Şükranla arzederim yarlar. Kilimcilik te takas usulünden fev-
ki askerî mensucata yüzde 30 nisbetin- kalâde istifade etmiştir.
de tiftik karıştırılma.ğa başlanmıştır. Ka-
dın birliklerinde, el işlerinde tiftik kullanı- İKTİSAT V. MAHMUT CELÂL
lıyor. Gerçi tiftik ipliği fabrikasının bü- B. (İZMİR) — Efendiler, pamuklu sa-
yük bir para sarfile meydana gelebilece- nayii memlekette vücude getirmek istiyo-
ğini - ki bu para-bir milyon lira kadar tu- ruz ve bunun için çalışıyoruz. Ötedenberi
tuyor - bu parayı vermek Türk milletinin siyasetimizin çok dostane bir surette yü-
kudreti maliyesi dahilindedir. Fakat isti- rüdüğü Ruslarla beraber bu sanayii vü-
yoruz ki 12 sene evvel Feshane fabrikasına cude getirmek karar ve azmindeyiz. Rus-
gelmiş bazı metruk makineler varmış, Bu larla beraber Moskova'da çalışmak üzere
makineler ufak bir masrafla faaliyete ge- gönderdiğimiz heyeti fenniye, meseleyi
çirilebilirse yevmiye 40 kilo kadar bir ip- takip etmektedir. Yakın zamanda sanayiin
lik yapabilecektir. İktisat Vekili beyden ne zaman ve ne şekilde kurulabileceğine
rica edeceğim Sanayi Maadin Bankasını dair sahih ve tam malûmat alacağız, o za-
bu hususta faaliyete sevketsinler. Mem- man daha hakikî bir surette size malû-
leket dahilinde dokunabilecek kumaşla- mat arzına imkân hâsıl olacaktır.
rın tiftik ipliği hiç olmazsa bu suretle Bana soruyorlar, bu sanayii nereler-
temin edi'miş olsun. de kuracaksınız? Bu sualin cevabını ver-
mekte bendeniz şahsen Celâl olarak de-
SAİT AZMİ B. (KAYSERİ) — rim ki, İktisat Vekâletinin heyeti fenniyesi
Müşterisi azalan Avrupa'da piyasası ka- her kuracağı her hangi bir fabrikayı nere-
panan ihracat mallarımızı takasa tâbi tut- de kuracağını da bilir.
mak memleket için faydalı mı olmuştur,
zararlı mı? Bendenize; takip ettiğimiz siyaseti
iktisadiye hakkında bir programınız var
Kayseri'de bir halıcılık, bir de kilim- mıdır, diyorlar, Memlekette ziraate mi,
cilik vardır. Bunlar tamamile ev sanayii- sanayie mi kıymet vereceğiz? Mesele böy-
dir. Sonra kadınlar, kimsesiz kızlar, asker le değildir. Mevcut olan siyaseti iktisadi-
aileleri, şehit çocukları halı yaparlar. yemizi yürütmek için teferruata ait ka-
Bir halı tezgâhı bir ailenin geçimi de- rarlarınız var mı, diye sual tevcih etmek
mektir. Harbi umumiden evvel 15 bin daha doğru bir ha.reket olur. Çünkü hü-
tezgâh varken harbi umumiden sonra kümetiniz, yapmak istediğini bilen bir
azalmıştır. İktisadî buhran ise bunları 2 hükümettir ve ayni zamanda siyaseti
bine indirmiştir. Halılar Kayseri ve İs- iktısadiyemizin umumî ve ana hatları si-
tanbul piyasalarında, müşteri bulamıyor zin tarafınızdan çizilmiştir. Büyük Millet
lardı. Fakat İktisat Vekâleti takasa tâbi tarafından çizilmiştir. Cümhuriyet Halk
tuttuğu için stok mallar derhal satıldı ve Fırkası'nın programıdır. Ziraatin memle-
halı tezgâhları çoğalmağa başladı. Buhran ketimizde büyük bir kemmiyet olduğuna
geçen senelere nisbeten şiddetini gittikçe hiç şüphe yoktur. Ziraat, memleketimiz-
artırıyor. Buna rağmen halı tezgâhlarının de esasen mevcuttur, bunu tekâmül et-
artması diğer taraftan elde stok malın tirmek lâzımdır. Bunun etrafında daha
— 37 —
şümullü malûmat verecek arkadaşımız budur. Takas meselelerinde şu veya bu

mevcuttur. Sanayie ehemmiyet, gene zi- anî olarak kararlara tâbi tutulması için bir
raatin terakkisi ile müterafık ve millî maddei mahsusa ile takasa tâbi tutulacak
ihtiyaçlarımıza katiyen cevap verecek bir bir mal 3 ay evvel ilân olunacaktır diye
millî sanayi vücude getirmek hususundaki kendimi bizzat bağladım.
isticalimizdir. Çünkü bu hususta çok geç
Şeker meselesine gelince. Malûm olan
kalmışızdır. Mevaddı iptidaiyesi memle-
kanun Meclisi Âlinizde kabul edilmiş şe-
ket dahilinde yetişen sanayie ehemmiyet
kerin, kahvenin çayın bir elden idaresi
verilmesi ve ancak himayenin memleket
hakkında ve yalnız bu kanunda inhisar
dahilinde mevaddı iptidaiyesi yetişip te
idaresi teessüs ederken nasıl bir menfaat
kullanılan sanayie ehemmiyet verilmesi
mülâhazasile inhisar tesis olunabilir. Kon-
hakkındaki mütaleaya bütün kuvvetimle
tenjan tatbikatı vardır. Bu kontenjant-
iştirak ederim. Bu; yeni bir söz ve bu gün
man şeklinde, ancak şu ve şu ma İm çıka-
düşündüğümüz bir mesele değildir. An-
rılması mukabilinde şekerin ithaline mü-
cak bu memlekette yetişen mevaddı ipti-
saade olunur, diye bir kaydi mahsus var-
daiyeyi kullanan sanayii himaye edece-
dır. Bilâhare Hükümete vaki olan müra-
ğiz. Buna ait kanunlarımız ve teşviki sa-
caatler, şikâyetler, istirhamlar üzerine şe-
nayie ait hükümlerimizde bu maddeyi
kerin serbestçe ithal olunacağına dair bir
vazin olarak gösteren kanun lâyihalarımız
de karar çıkmış bulunuyor. Bence nsıl
gelmiştir. Yakında münakaşa edeceğiz.
yanlış bu meselede, bu kararın çıkmış ol-
Ben hiç bir zaman kontenjanın kusursuz
masıdır.
bir prensip olduğunu huzuru âlinizde de-
değil, hiç bir yerde iddia etmedim ve Aradan bir müddet geçiyor. Mem-
bilâkis geçen günkü beyanatımda dedim ki; lekete ihtiyacından fazla o kadar çok şe-
kontenjanı bir müdafaa silâhı olarak o- ker ithal olunuyor ki Maliye Vekili Bey
muzumuzda çekiyoruz. Bunun faideli nok- arkadaşımın nazarı dikkatini celbediyor.
taları vardır, zarar veren ve ıstırap veren Bunlar, o gün bu prensip döviz vaziyeti-
noktaları vardır. Umumi menfaat namı- mizi felâkete sürükleyecek bir vaziyet idi.
na, bu silâhı elimizde tutmak mecburiyeti Bundan dolayı döviz vaziyetini ıslah için
namına zararlı gördüğümüz noktalara tecile tâbi tutuluyor. Diğer taraftan da
tahammül ediyoruz. Çünkü ithalât tacir- matbuat vasıtasile neşriyat yaptırıyorlar
leri çok zarar görüyorlar. Evet efendiler, ve diyorlar ki; memlekette kâfi stok kal-
ithalât tacirleri çok zarar görüyorlar, mamıştır. Bir buhran karşısındayız. Bir.
doğrudur. Fakat bu memleketin, satılması buhran karşısında bulunacağız. Fiatlar
müşkül olan on milyonluk malını satıyo- yükselecektir. Mal bulunamıyacaktır. Bit-
ruz. Bunun hiç bir kıymeti yok mudur?.. tabi büyük bir endişe ve ıstırap doğdu.
Şekeri tetkik etmek kolaydı. Çünkü yerli
Bana istikrar tavsiyesinde bulundular.
fabrikalarımızın stokunun ani vahittfe an-
Zaten hatırlarsınız ki ben mesuliyet mev-
laşılması mümkündü. Anladım ki böyle
kiine geldiğim zaman ilk ifade ettiğim
bir tehlike yoktur. Kararımda yürüdüm.
şey, ticarî hayatta istikrar lâzımdır, de-
O zaman memlekette ancak üç aylık mal
miştim. İşte onun üzerinde yürüyorum.
vardır denilmişti. Aradan 8 ay geçmiştir.
Kontenjantman üçer ayda tanzim edili-
Daha 4,5 aylık mal mevcuttur. Bunu pi-
yordu. Altı aya çıkardım. Fırsat bulur-
yasanın Hükümetin tedbirlerine ne suretle
sam bir seneye çıkaracağını ve ilk fırsat-
yardım ve mukabele ettiğine misal olarak
ta da tekmeleyeceğim. Demek oluyor
arzediyorum.
ki kontenjantmanı uzatmak, ticaret ve
iktisat elemanlarına, yapacakları işte za- Mademki döviz vermiyoruz ve vermek
man vermek demektir. İstikrarın manası imkânı yoktur ve mademki memlekette
— 38 —
kâfi derecede halkın ihtiyacına tekabül tinde değiliz, muamelenizi yürütmek için
edecek, stok vardır, kontenjana bittabi birleşiniz ve birleştiğiniz takdirde ihraç
şekeri ve diğerlerini ithal etme'dik, kov- edeceğiniz mallar için kuvvet kesbetmiş
madık ve esasen kontenjanın tatbikından olursunuz, dedim. 15 Kânunuevvel tari-
da tek maksat budur, memleketin döviz hine kadar gelmiş bulunan ve yolda olan
vaziyetini kurtarmaktır. Koymadığımız şekerler de tasfiye edilmiş bulunuyor. Bir
halde vatandaşların bir kısmı her hangi iki partinin bunun haricinde kaldığını
bir mülâhaza ile mütemadiyen sipariş söylüyorlar. Bir gaflet ve oyun neticesi
vermişlerdir ve daha ilâve edeyim ki elim- değilse bittabi onlara da yardım etmek
de kuvvetli vesika olsaydı bu yanlış hare- mecburiyetindeyiz.
ket edenleri mahkemeye tevdi ederdim.
Benim tatbik ettiğim takas usulünde
Biliyorsunuz ki ilk zamanlarda mem-
hariçte uzun muamelelere tâbi olup ta sa-
lekete mevaddı ibtidaiye de dahil olduğu
tılamayacak artikler yoktur. Ben hangi
halde mal sokabilmek için mutlak Avru-
artiklleri takasa tâbi tuttuğumu ifade ede-
pa'ya ihraç olunan malın yüzde 50 muka-
bilirim. Esas itibarile satışı kolay olan ve
bilinde takas vesikası temin etmek lâzım
Avrupa'ya gidip dövize tâbi olanları taka-
geliyordu. Bunun hayat üzerindeki tesirini
sa tâbi tutmuyoruz. Ben satılması müşkül
bilmiyorum, fakat her halde çok gayri
olan zeytin yağını, halıyı, tiftiği, ve bir
müsait olacaktır. Bunu tereddüt etmeden
kısım kereste gibi malûm olan artiklleri-
kaldırdık attık. Böyle kuvvetli bir karara
mizi takasa tâbi tuttum ve görüyoruz ki
varmanın tek bir sebebi vardı. Mahsu-
fiatları yükselmiştir. Zeytin yağı yüksel-
lâtımızı bu sene stok vermeden tamamen
miştir.
satmağa muvaffak olmak, mahsulâtın sa-
tış akibeti hakkındaki endişemizi bertaraf Şekeri, kahveyi ve çayı mevcut olan
etmek için böyle kuvvetli bir karar verdik. kanuna tebaan müsaadenizle serbest bı-
Hamdolsun böyle bir tehlike ile karşı- rakmak bizim ticareti hariciyemiz üzerin-
laşmadık. Bu karar üzerine bir tüccar de muzır ve hatta tehlikeli bir felâket olur-
bana "Canım, dedi yüzde 50 ile takas du. Niçin senelerdenberi Brezilya'dan kah-
esasını kaldırdınız bunu yüzde 30 kabul ve almışız ve döviz vermişiz? Bize Bre-
edelim, biz bunu sıfıra veya yüzde 12 ye zilya'dan ithal olunan kahve yekûnu üç
indirmenin kolayını buluruz," dedi. milyon liraya baliğ olmaktadır. Bizden
Şeker pahalılaşmış mı, pahalılaşma- üç paralık mal almıyor. Mütemadiyen ha-
mış mı? Bilhassa kahvenin son alınan sis bir keyif için bu milletin serveti, dövizi
tedbirler dolayısile pahalılaştığını ifade Brezilya'ya akıp gidiyor. Çayı Hindistan-
ettiler. Yanılmışlardır. Kahve hiç bir za- dan alıyoruz. Her sene yarım milyonu
man pahalılaşmamıştır, bilâkis fiyatı düş- mütecaviz bir para veriyoruz. Halbuki
müştür. Hepsiyle ayrı ayrı temas ettim. Hindistan bizden bir şey almıyor. Şekeri
Teminat aldım. Ne kadar tüccar varsa muayyen memleketlerden alıyoruz. Şe-
ayrı ayrı mukavele yapmak için İktisat keri takasa tâbi tutalı bir çok Devlet
Vekâletinin kadrosuna daha ne kadar adamları bana müracaat ederek; şekeri
memur ilâvesi lâzımdır, takdir buyurur- bizden alın, buna mukabil ben de sizin
sunuz. Binaenaleyh tüccarlara bir araya memleketinizin şu ve şu malını alayım
gelmek suretiyle muamelenizi daha süratle ve ayni zamanda takasın bir elden idaresi
görebilirsiniz, sizin için bu bir tasfiye neticesi olarak aleyhimizde tatbik ettik-
devresidir; kahve, şeker ve çay için döviz leri sistemleri bizi gücendirmemek için
vermiyeceğim, bir şahıs için döviz ver- kaldırmışlardır. Bu hususu gazetelerle va-
mekliğimizin imkânı yoktur ve vermeye- tandaşlara arzettim. Memleketimizin sa-
ceğiz ve bundan sonra da vermek niye- tılması müşkül olan mahsulâtını bu sis-
V
— 39 —
temle - esefle arzediyorum - sattık. Beş, kidedirler. Tabiî kazancın hududu vardır.
on tüccar vatandaşın zarar edeceği mülâ- Hatta ilâve edebilirim ki bir tüccar kadar
hazası bana çok defa istirap vermiştir. değil, ondan daha fazla kazanmaktadır,
Bunun manası budur. Senelerce işin için- Öyle olduğu halde muayyen bazı zevatın
de bulundum; hâdiseleri, dolayısile bu her hangi bir sebeple işlerini gaybetmeleri
borç meselelerini birer birer tetkik ettim. dolayısiyle borçlarından dolayı bu mem-
leketi umum bir moratoryoma sevkeder-
Hangi sınıf para kazanabiliyor, han- sek, bu memlekette bir daha kredi esasını
gi sınıf kazanamıyor ve hangi sınıfın ne nasıl bulabilirsiniz?
kısmı mağdurdur veya değildir? Seneler-
ce bu iş içinde bulunduğum için bütün bu KİTAPÇI HÜSNÜ B. — Arka-
hâdiseleri yakından görmüşümdür. daşlar, mühim bir tarihî dönüm nokta-
sındayız. Böyle bir iktisadî buhranı ta-
Bizde arkadaşlar, eğer yanlış anlamı-
rih kaydetmemiştir. Ben borcumu öde-
yorsam ifade ettiğim gibi moratuvar bir
yemiyeceğim, malım denize düştü ben de
vaziyet yoktur. Hususî veya banka borç-
fakre düştüm denemez. Fakat şimdi he-
larını moratoryoma tâbi tutacağız, kati-
men herkes fakrü sefalete düşmüştür.
yen böyle bir vaziyet yoktur ve memleke-
Çünkü çiftçilerin kazandığını görmedim,
tin iktisad vaziyeti ve halkımızın seviyesi
Çiftçilerin fakriçinde kaldıklarını görü-
hamdolsun bu kadar düşkün değildir. His-
yorum. Kazanamadıkları için borçlarını
siyata kapılıp ta Meclisi Âli anî bir karar
ödeyemeyecek vaziyettedirler. Çiftçilerin
verecek olursa moratuvar vaziyetinden
memlekette nüfusu umuminin yüzde sek-
dolayı lâakal 50 sene zararını çekeriz. Za-
sen beşini teşkil ettiğini beyan buyurdu-
rar görenler kimdir? Zarar görenleri ayır-
lar. O halde çiftçilerin vaziyeti iyi olsaydı
mak lâzımdır. Ne büyük çiftçinin vazi-
bu günkü sıkıntı olur mu idi? Çiftçilerin
yetinden bahsediliyor. Bu necip ve aslî
müreffeh olması demek, memleketin ik-
kütleye evvel emirde hürmetlerimi bu
tisadiyatının inkişafı demektir.
büyük kürsüden ifade etmek isterim. Çift-
çilerin içerisinde İstırap mevkiinde bulu-
nanlar vardır arkadaşlar. Fakat kimdir? Memleketin kabiliyeti istihsaliyesi faz-
Kazancını kendisinin tamamile seviyesile la olsaydı, böyle 100 milyon ithal etmez;
mütenasip yürütebilmek iktidarına malik 200 milyon liralık ithal ederdi. Çiftçinin
olamayan mahdut zevattır. Bizzat çalışa- vaziyeti iyi olunca ne yapar? Tabiî sar-
mayan kimselerdir ve çiftliğine yahut feder. Bn husustaki kanaatleri doğru de-
köyüne şehirden otomobille gidip gelmek ğildir zannındayım. İnşallah Vekil beyefen-
itiyadında bulunan eski zenginler ve asil- dinin dediği gibi endişelerimizin hiç birisi
zadelerdir. Bizzat tarlasında çoluğu ile, ço- varit olmaz, o vakit biz de vergiler için
cuğu ile çalışan zürraımız ki bunlar yüzde münakaşa etmez, bu suretle şakkı şefeye
95 i teşkil eder; en ferah hesapla yüzde 80 de mahal kalmaz.
ni bulur. Bunlarda borçlarına karşı böyle
.bir hareket yoktur ve tasvir olunduğu ka- EMİN ASLAN B. — İtiraf ede-
dar ağır bir vaziyette değillerdir. Neye rim ki, İktisat Vekili beyefendinin ce-
rağmen? Bu gün mevcut fiat sukutlarına vapları bendenizi tatmin etmemiştir.
rağmen. Piyasa düşmüştür, fakat maliyet
Yerli dokuma fabrikaları hakkında-
fiatleri de ayni raddede düşmüş müdür?
ki cevaplan da hiç tatminkâr değildir.
Maliyet fiatlarine tesir eden şeyler de düş-
Çünkü bendeniz de Cümhuriyet Halk
müştür. Tarlasında, bağında; bahçesinde
Fırkası'nın naçiz bir ferdi ve mebusuyum.
bizzat çalışan rençberimiz de dahil olduğu
Kâfi derecede Fırkamızın nizamnameleri-
halde ispat ederim ki bu gün kazançlı mev-
ni okudum. Burada İktisat Vekâleti büt-
A
— 40 —
çesi mevzubahs ve münakaşa olurken fır- setmeyeceksiniz diye bir kayit koymamış-
ka nizamnameleri, böyle şeylerden bah- tır.
TÜRKİYE HAVA YOLLARI İDARESİ HAKKINDA

Türkiye'de hava ulaşımı ve bugünkü Türk Hava Yolları'nın kuruluşu yolunda önemli
adım bu yasa ile atılmaktadır. Yasanın gerekçesinde de anlatıldığı gibi, 1920'lerden son-
raki gelişmeler sivil havacılığı henüz bağımsız bir örgütlenmeye götürmemiş, bu alan
'askeri uzmanlık' içinde örgütlenmeyi sürdürmüştür. Türkiye'nin sınırlı kaynakları da as-
keri havacılık çerçevesindekilerdir. Böylece, Türk Hava Yolları İdaresi milli savunma
çerçevesinde ortaya çıkmaktadır.
20!5.1933
REFİK ŞEVKET BEY (MANİSA) yolları işletme işi için bir inhisar tesisi
Kanunun başlığı Türkiye Hava Yollan maksadı yoktur. Fakat şüphesiz ki ha-
idaresi teşkilâtıdır. Bn kanunun bu ser- valarımızda ecnebi tebaasına mensup şir-
levhası ve muhtevası bana Türkiye dahi- ketler idaresindeki sefaini havaiye işle-
linde hava yollarında seyahat yaptırmak tilemez. Bu, Devlete ait bir işletme idare-
salâhiyetinin bu idareye münhasır oldu- sidir. Fakat Türkiye'de bütün Türklerin her
ğunu gösteriyordu. Bu sefer İktisat en- nevi vesaiti nakliyeyi işletme salâhiyeti ol-
cümeni, "Hava Yolları Devlet İşletme İda- duğu gibi sefaini havaiye, sivil tayyareler iş-
resi Teşkilâtı" yapmış. Binaenaleyh iki letebilirler, münakale yapmağa salâhiyet-
türlü teşkilât olabilmesi ihtimali var gibi tardırlar. Ecanibe gelince, onlar Devlet-
çıkıyor. ler arasındaki müzakere ve beynelmilel
kavaide tâbidir.
İKTİSAT En. M. M. İSMAİL BEY (ŞE-
BİN KARAHİSAR) Efendim, bunda Bu, çok masraflı bir idaredir. Her
inhisar mahiyeti yoktur. halde masrafının hâsılatından fazla ola-
cağı tahmin edilmektedir. Muhtelif mem-
REFİK ŞEVKET B. — O hal- leketlerde bu gibi teşekküllerin tesisi za-
de bir sual.. İktisat encümeni noktai manında bunlardan meccanen istifade et-
nazarına göre Türkiye Hava Yolları mek gayesine revaç verilmiş olması, bir
idaresinden maada bir başka teşekkülün çok teessüslerin netice itibariyle masraf-
Türkiye'de seyahat etmek salâhiyeti ola- larını kapatmayarak inkiraz bulmağa sev-
cak mıdır? keylemiştir.
İSMAİL B. (ŞEBİN KARAHİSAR) EMİN B. (ESKİŞEHİR) — Her
Eşkâli vardır, eşkâline riayet etmek üzere hangi bir kimse hava hatları tesis etmek
yapabilir. istediği zaman bu teşekkül vasıtasiyle Hü-
kümete mi müracaat edecek, yoksa mercii
REFİK ŞEVKET B. — O halde Hü- ayrı mıdır? Bunu müphem görüyorum.
kümetten, Millî Müdafaa Vekilinden bir Tebarüz ettirilmesi lâzımdır.
sual; aynı noktai nazarai iştirak ediyorlar
MİLLİ MÜDAFAA V. ZEKÂİ BEY
mı?
Bu kanunla bizim kastettiğimiz, bir
MİLLİ MÜDAFAA VEKİLİ ZE- Devlet işletme idaresi şeklidir. Nasıl Dev-
KÂİ B. (DİYARBEKİR) Hükümet let demiryolları olduğu gibi bazı şirket-
te İktisat encümeninin noktai nazarına lere mensup demiryolları mevcut ise, Dev-
iştirak etmiştir. Esasen Hükümetin, haVa let hava yolları işletme idaresi olduğu gibi
Hükümetten müsaade almış Türklere ait rafı istilzam ettiren hususat vardır. Hal-
şirketlerin de memlekette hava nakliya- buki Millî Müdafaa Vekâletinin elinde bu
tında bulunmaları tabiî ve çok şayanı ar- gibi tesisat mevcuttur. Rasat istasyonları,
zudur. telsiz tesisatı gibi Vekâletin elinde mevcut
vesaitten istifade etmeleri lâzımdır. Bi-
Tayyare Cemiyeti vasıtasiyle veya şir- dayette hâsılatları masraflarına tekabül
ket vasıtasiyle yapmak mümkündür. Fa- etmeyeceği için ve hiç bir yerde yeni tesis
kat bu idareyi, her hangi bir şekilde nak- edilen bu gibi müesseselerin ilk zamanla-
liyatı idare edebilmek için ehliyeti kanu- rında varidatları masraflarını kurtarma-
niyeyi haiz bir şahsiyet vücude getirmek dığı görüldüğünden Hükümet tarafından
maksadile teşkil ettik. Bu murakabenin lüzumundan asgarî bir yardımla yapıla-
Devlet teşkilâtı vasıtasiyle yapılması husu- bileceği için ve teşkilâtı mevcut olduğun-
sundaki fikir de, tasarruf maksadına müp- dan bu yardımları en çok yapması müm-
tenidir. Çok masraflı olan bu teşekkülü kün olan Millî Müdafaa Vekâletine mer-
lüzumundan fazla masrafa sokmamak but şekilde tesis edilerek tasarruf gayesi
içindir. Hangar ve saire gibi bir çok mas- takip edilmiştir.
SİVAS-ERZURUM HATTI İLE MALATYA'DAN BAŞLAYARAK DİVRİKİ

CİVARINDA BU HATLA BİRLEŞECEK İLTİSAK HATTININ
YAPTIRILMASI HAKKINDA KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
Demiryolu politikasının önemli bir parçası Doğu Anadolu'nun ulaşım ağına katılarak
liman bağlantılarına kavuşmasıdır. 19307/a Sivas'a ulaşmış olan demiryolunun Erzurum'a
kadar uzatılması ve bunun Divriği üzerinden Malatya hattı ile birleştirilmesi 700 km.ye
yakın uzunlukta bir demiryolu inşaatını gerektirmektedir. O günün fiyatlarıyla 80 milyon
TL. dolayında bir maliyet tahmini yapılan bu büyük yatırımın Ziraat Bankası kefaletine
dayanan bir borçlanma ile finanse edilmesi öngörülmektedir.
20.5.1933
AZİZ SAMÎH BEY (ERZİNCAN) Sivas'a vardı. Fakat Sivas vatamn şarkiyle
Şark vilâyetimiz sultanlık devirlerinde garbini birbirine bağlayacak olan demir-
Hükümet merkezinden uzak olduğu için yolunun nihayeti değil, ortası idi.
her türlü bakımdan mahrumdu. Bu vilâ-
yetler yolların uzaklığı ve her tarafla itti- Hükümetimizin ikinci hamlesi olarak
salinin azlığı dolayısile bir nevi sürgün Sivas hattının bir taraftan Erzurum'a var-
yeri de olmuştu. Meşrutiyet devri de bu ması ve diğer taraftan da Malatya'da ce-
vilâyetlerde bir yenilik bir kolaylık ya- nup hatlariyle birleşmesi hakkındaki ka-
pamadı. nun lâyihası Meclisi Âliye arzolunuyor.
Bunların yapılması masrafı da 87 milyon
Anadolu'da ilk şimendifer 1873 te
lira tahmin olunuyor.
İstanbul'la İzmit arasında 91 kilometre
üzerinde olarak işledi. 1888 de bu hat Sivas'tan Erzurum'a bağlanacak olan
Ankara'ya ulaştı. Fakat orada kaldı. Ana- yol Divriki, Kemah, Erzincan'dan geçiyor
dolu yüksek yaylaları demiryoluna kavuş- ki bunun uzunluğu 537 kilometredir.
mak için Büyük Gazinin kurduğu Cüm-
huriyet idaresini yarım asra yakın bek- Divrik'ten ayrılıp Malatya'ya gidecek
ledi. Türk mühendisi, Türk amelesi, Türk yolun uzunluğu da 140 kilometredir ki;
parasile yapılan şimendifer hattı, 1930 da ikisi 677 kilometre oluyor.
— 42 —
, Şark vilâyetlerimizde emniyet ve asa- bir kefaletin alınması için Heyeti Celile-
yişin zamanıdır. Bu Erzurum hattı mem- den karar almak lâzımdır. Bütçe encümeni
leketin bel kemiği ve daha doğrusu büyük reisi beyefendinin buyurduğu gibi bu bo-
kan damarıdır. Bu hat mehıleketin her ta- nolara Ziraat Bankası kefil olabilir. Bunu
rafını birbirine bağlayacak ve bir şekle istiyorlarsa olur.
koyacaktır. Şark ve garp vilâyetleri adı RÜŞTÜ B. (BURSA) — Vekil Bey-
ve farkı kalkacaktır. Şark vilâyetlerimiz- efendi ati senelere sari olmak üzere ya-
deki köylülerimizin hasılatı başka taraf- pılacak işler, dediler. Böyle büyük taah-
lara taşınacak ve şimdiye kadar nakliye hüdata girilirken senelerin ucuzluğa doğru
ücretlerinin yüksekliği dolayısiyle olduğu gittiğini nazarı itibare alarak uzun seneli
yerlerde kalan mahsulât satılarak halkın mukavelelerle uzun müddetli taahhüdata
refahına hizmet edecektir. Bu hattan doğ- girmenin mahzurlu olduğunu zannedi-
rudan doğruya faide görecek Erzincan, yorum.
Erzurum, Kars, Artvin, Bayazıt vilâyet-
leri ve civar vilâyetlerin bazı kazaları ile NAFIA V. HİLMİ BEY — (ADANA)
Malatya iltisak hattı üzerindeki Kemaliye Senelere sari taahhüdata bağlanmak za-
ve Arapkir kazalarının nüfusu bir milyon rureti vardır. Çünkü kül halinde tasar-
kadardır. lanacak büyük bir şebekedir. Heyeti umu-
miyesini taahhüde bağlamak lâzımdır, fay-
Divrik - Malatya iltisak hattı şark dalıdır.
vilâyetlerimizi Akdeniz'e bağlayacak ve
buraların mahsulâtına yakın ve ucuz bir Mukaveleleri biz iki kısım üzerine
mahreç teşkil edecektir. yapıyoruz. Birisi, serbest münakaşa esası
BÜTÇE E. REİSİ HASAN FEHMİ üzerinedir. Bunda Rüştü Bey arkadaşımı-
B. (GÜMÜŞANE) — Hükümetten ge- zın endişeleri varit değildir. Çünkü her an
len teklifte Ziraat Bankasının kefaleti var- için o günün rayicine göre bedeli verilir.
dır. Ziraat Bankası bu gün mevcut kanuna İkincisi: (Seri dö pri) dediğimiz usuldür.
göre müstakil bir müessese halindedir. Bi- Bu da tesbit edilen fiatler üzerine yapılan
naenaleyh kefil olup olmamak hakkı hi- ihalelerdir. Bununla beraber (Seri dö pri)
yarı kendine aittir. Maliye Vekâletinin esası üzerine ihale edilecek işler de endişe
müsaadesi olmadan çıkardığı bonolar ettikleri mahzura bağlanmamak için işleri
doğrudan doğruya kefaletsiz olur. Ziraat kısım kısım ayırdık. Bilfarz 70 kilometre
Bankası'nın muhtariyetine dokunmamak için bir (Seri dö pri) tesbit ettik.
için de hakkı hiyarına dokunulmamıştır. Bu yetmiş kilometre tahminidir, Bu-
KİTAPÇI HÜSNÜ B. (İZMİR) nu sekiz senede müsavi kısımlara ayıra-
Maksadı aslî, Maliye Vekâletine kefil rak yaptıracağız. Çünkü yapılan muka-
olmak salâhiyetini vermek olduğuna na- veleler bazan Hazine aleyhine tecelli et-
zaran, Maliye Vekâleti bonolar için Zi- tiği gibi, müteahhit, aleyhine de tecelli
raat Bankasının kefaletini isteyebilir de- edebilir. Meselâ; Malatya kısımlarını iha-
yelim, bunu demezsek bu mana çıkmaz. le ettikten sonra diğer vereceğimiz Sivas -
Erzurum gibi kısımları almak için müte-
B. E. R. HASAN FEHMİ BEY — Bu, ahhitler endişe gösteriyorlardı. Çünkü iş
ifade meselesi; Ziraat Bankası bonolara- çoğalınca oralarda amele ücretleri arta-
kefil olabilir, Maliye Vekâleti Ziraat cağı için bu hatları vereceğimizden endişe
Bankasının kefaletini istiyebilir. ediyorlardı. Binaenaleyh bütün bunları
MALİYE VEKİLİ MUSTAFA AB- nazarı itibara alarak kısımlara ayırdık.
DÜLHALİK BEY (ÇANKIRI) — Ma- Her ânın malî vaziyetini müteahhitle bir-
liye Vekâleti bu kayit olmadıkça Ziraat likte mütalea etmek vaziyetini muhafaza
Bankasının kefaletini isteyemez. Her hangi ettik.
— 43 —
FİLYOS-EREĞLİ HATTI İLE EREĞLİ LİMANININ YAPILMASI HAKKINDA

Filyos-Ereğli 70 km.lik ve Ereğli'de kurulacak limanın ekonomik önemini artıracak

bir kömür hattı olarak düşünülmüştür. Cumhuriyet yönetiminin, demiryolu ağını limanlara
yönelterek hem ekonomik hem de lojistik bütünlüğü olan bir ulaşım şebekesi kurma öz-
lemini yansıtan projelerden biridir.
23.5.1933
SÜLEYMAN FİKRİ BEY (MER- istifade edebilmekliğimiz, Mersin'de lima-
SİN) — Bu kanunla memleketimizde ilk nın mevcudiyetiyle kaim olacaktır.
olarak liman yapılması müsaadesini, mem-
leketi yüksek bir bilgi ve büyük bir fera- Mersin 10-12 vilâyetimizin ithal ve
gatle idareye çalışan Hükümetimize veri- ihraç iskelesidir. Hinterlandı o kadar ge-
yoruz. niştir.
Gönlüm ve gözüm bu kanunun bir NAFIA VEKİLİ HİLMİ B. (ADA-
maddesinde de Mersin limanı için bir tah- NA) — Mersin limanına müntehi olacak
sisat görmek istiyordu. Göremediğimden şebekelerin itmamından ve Ergani ma-
çok müteessir oldum. Limansızlık bu te- deninin yakın bir atide işlemesi emri vaki
rakki ve ümrana çok mâni olduğu gibi, halini almış olmasından dolayı Mersin
her sene yüz binlerce liralık millî servet te limanının inşası bir lüzumu âcil halini al-
fırtınalar yüzünden denize dökülmekte- mıştır. Binaenaleyh tebarüz ettirdikleri
dir. ehemmiyete Hükümet te aynen iştirak edi-
Ergani hattı Mersin'in iktisadî ehem- yor. Bütün temennimiz; yakında Mersin
miyetini bir kat daha artıracaktır. Çok limanının inşası için de huzuru âlinize bir
zengin olan bakır madenlerimizden iyi lâyiha takdim etmektir.
TÜRKİYE CUMHURİYETİ HÜKÜMETİ İLE OSMANLI UMUM

BORÇLARI HÂMİLLERİ ARASINDA İMZA EDİLEN İTİLAFNÂME VE
İLİŞKİLERİNİN TASDİKINA DAİR KANUN
LÂYİHAŞI GÖRÜŞMELERİ
s
(OSMANLI BORÇLARININ ALACAKLILARI İLE İMZALANAN

YENİ SÖZLEŞMENİN TBMM'NDE GÖRÜŞÜLMESİ)
Osmanlı borçlarının Cumhuriyet yönetimince ödenmesine 1928'de Paris'te imzalanan

anlaşma ve bunun aynı yıl sonunda TBMM'nce onanmasından sonra başlanmıştır. (1928'
de TBMM'nde yapılan görüşmeler için bk. Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, Cilt
I, s. 1 -10 ve ayrıca, s. 315). Türkiye Lozan Andlaşması'ndan 1928'e kadar herhangibir
borç ödemesi yapmamış, böylece borç anaparası değişmemişti. 1928 tarihli anlaşma iki
noktaya açıklık kazandırıyordu I. Borçları ödeme akçası, borç sözleşmelerinde yazılı olan
döviz türlerinden biri ve ödeme tarihinde en değerlisi olacaktı. 2. Yıllık ödemeler için be-
lirli miktarlar saptanacaktı. Ayrıca, alacaklıları temsil etmek ve ödemeleri izlemek üzere
Düyunu Umumiye Meclisi (veya Borçlar Meclisi) ve Hâmiller Meclisi adlarım taşıyan
iki organ kuruluyordu. Böylece, 1881 tarihinde Muharrem Kararnamesi' ile kurulan ilk
Düyunu Umumiye Meclisi yerine 1928'de iki meclis ortaya çıkıyordu.
— 44 —
Türkiye yönetimi 1930'un Mayıs ayı sonuna kadar ödemelerini sürdürmüş, fakat
1929'un yaz aylarından başlayarak 1930'da süren kambiyo buhranından etkilenerek öde-
meyi aksatmış ve daha sonra durdurmuştu. Dünya fiyatlarının düşüşü ile birlikte, ülkenin
hem ihraç gelirlerinin, hem de gümrük gelirlerinin kısılması borç ödemeyi olanaksız kılar-
ken, 1930'dan başlayarak döviz işlemleri de denetime alınmıştı. (Bu konu için bk. Cilt I,
s. 35-47, 92-3, 106-12, 127-29 ve 363-64).
Böylece, 1930'z/n Mart ayından başlayarak, Türkiye yönetimi ile Borçlar Meclisi
arasında zaman zaman anlaşmazlıklarla yüklü bir görüşme ortamı oluşur ve birçok oturum
yapılır. Türkiye adına Saraçoğlu Şükrü Beyin başkanlığında yürütülen görüşmelerde,
Türk tarçıfı ödeme zorluğunun geçici olduğunu, fakat borçlarda bir indirim yapılmasının
da zorunluluğunu savunur ve yeni bir borç anlaşması yapılmasını ister. Tarafların indirim
ve öteki koşullar üzerinde görüş birliğine varmalarından sonra, yeni anlaşma 22 Nisan
)933V/<? Paris'te imzalanır.
Burada özetlenen Meclis görüşmelerinde Hasan Fehmi Bey Osmanlı borçlarının bir
tarihçesini vermekte, Saraçoğlu Şükrü Bey de 1933 anlaşmasının özelliklerini belirtmekte-
dir. 1933 anlaşmasının 1928'e göre önemli farklarından biri, borç anaparasının biraz daha
küçülmüş olmasının yaıvsıra, ödemelerin Frans\z frankı ile yapılacak olması, yani, çeşitli
dövizlerle ödemenin getirebileceği kur risklerinin asgariye indirilmesidir. Ayrıca, frankın
değerce yükselmesi Türkiye'ye ek ödeme külfeti de getirmeyecektir. Bunun yanısıra, 1928
anlaşması ile kuruları iki borç meclisi, 1933Ve yine teke indirilmiştir.
Daha sonra görüleceği gibi, Türkiye 1933 anlaşmasının gereği olan ödemeleri yap-
maya başlamış, fakat sonraki yıllarda da süren döviz darlığı yine ödeme güçlüklerine yol
açmış, sonunda, 1936 Nisanında Fransa ile yapılan yeni bir anlaşma Türkiye'nin borç
yükünü biraz daha hafifletmiştir.
28.5.1933
BÜTÇE ENCÜMENİ REİSİ HA- İkinci devre:
SAN FEHMİ BEY (GÜMÜŞANE) —
Muharrem Kararnamesi'nin neşrinden
Cumhuriyetimize maziden kalan kötü ve
1324 senesinde Meşrutiyet inkilâbına kadar
fena işlerden, karışık ve en ağır muame-
olan kısım.
lelerden biri de bu harici borçlar işi idi.
Bunun ölçüsünü tayin edebilmek için Dü- Üçüncü devre:
yunu Umumiye ne idi, bugün ne oldu?
Meşrutiyetten umumî harbin zuhu-
Türkiye'yi takriben seksen sene müd- runa kadar olan kısım.
detle tazyik altında tutarak mevcudiyeti
Dördüncü devre:
maliyesini, iktisadiyatını tahrip eden bu
istismar müessesesinin ana hatlarını an- Harbi umumiden Mondros mütare-
lamak ve Türk maliyesini çemberi içine kesine ve Cümhuriyetin İstanbul'a hâkim
nasıl aldığını tayin edebilmek için ayrıldığı olduğu güne kadar olan zaman, tabiri di-
dört devre üzerinde ayrı ayrı tevakkuf et- ğerle saltanatın ilgasına kadardır.
mek icabeder. BİRİNCİ DEVRE: Abdülmecit devrinde
hariçten ve Galata bankerlerinden başla-
Birinci devre:
yan istikrazlar Abdülaziz'in zamanında vü-
Abdtilmecid'in devrinde başlayıp 299 sat ve şumulünü artıımış, 93 muharebesine
haricî senesinde neşredilen Muharrem Ka- kadar takriben 35 sene zarfında yapılmış
rarııamesi'ne kadar olan kısım. istikrazların yekûnu 300 milyon altını
— 45 —
tecavüz eylemiş idi. O zamanlar Devletin B) Türkiye İmparatorluğu şu varidatı

varidatı borçların faizlerine dahi kifayet hâmiller emrine Düyunu Umumiye mües-
etmediğinden kupon bedellerini ödemek sesesine katî ve lâyetegayyer olmak kay-
için yeni yeni istikrazlar aktiyle hâsılını dile terketmiştir. Varidat şunlardır:
evvelki borçlara tahsis eylemek en tâbiî 1- Tütün, tuz inhisarları, (İmal, ih-
işten addedilirdi. raç, hakkı da dahil),
»
İstikraz yapılamadığı zaman bir kaç 2- Damga resmi ve ruhsatiye harç-

sene sonraki vergiler Galata bankerlerine ları ile İstanbul ve tekmil Marmara hav-
iltizama verilmek suretiyle para alınırdı. zası ve Manyas gölü balık rüsumu; Edir-
Bu istikrazlarm itibarî kıymetlerine ne, Bursa, Samsun, Tokat, Kavala, Yeni-
nazaran ihraç kıymetleri yüzde 46 ya sa- ce, Eskioe, Saruhan, Sile İzmit, Kartal,
tılmış olanlar da mevcuttur. Açık ifade ile Gebze, Darıca ipek âşan,
yüz lira borçlanıp mukabilinde 46 lira 3- Ticaret muahedelerinin tetkikin-
para almak ve ayrıca da komüsyon ve de gümrük resminin artmasından hâsıl
ihraç masrafını vermektir. Bu tarihe ka- olacak fazlalar,
dar yapılmış istikrazların üstüste vasati
hesapla Hazineye gelen para borçların nısfı 4- Patente nizamnamesi mevkii ic-
derecesini tecavüz etmez. raya vazedildiği takdirde temettü vergi-
sinin o tarihteki gelirine nazaran hâsıl olan
1293 tarihine kadar tediye edilmiş olan fazla varidat,
miktarlardan bakiye kalan borçların bir
kısmı üzerinde faiz ve ikramiye cihetle- 5- Bulgaristan emareti maktu ver-
rinden cüzî bir tecil yapılmış ve buna Ra- gisi. Bu vergi tahsil edilinceye kadar her
mazan Kararnamesi unvanı verilmişti. sene tütün aşarından 100 bin altın ayrıca
verilecektir.
1296 tarihinde sultanlık hazinesi ne
6- Kıbrıs vergisi. Bu vergiyi Hükü-
borçlara ve ne de maaşat ve masarifata
met tahsil edip Düyunu Umumiyeye teslim
verecek para bulamadığından tediyatı ta-
edemezse her sene Maliye ayrıca 130 bin
til eylemesi üzerine hâmillerin vekillerde
altın hazineden verecektir. Ve tütün aşa-
İstanbul'da iki sene devam eden müzake-
rının Bulgaristan vergisi karşılığından ba-
reden sonra 1298-1299 senesinin muhar-
kiye kalacak kısmı da Düyunu Umumiye
rem ayında (Muharrem Kararnamesi) neş-
emrine rehin kalacaktır.
redildi.
Muharrem Kararnamesi neşri tarihine 7- Şarkî Rumeli maktu vergisi,
kadar verilmiş olan miktarlardan başka 8- Tömbeki rüsumundan senede 50
159 489 980 liralık istikrazatı umumiye ve bin altın.
31 500 000 Rumeli demiryolu tahvilâtı 9- Berlin muahedesi mucibince Sır-
olarak ceman 191 milyon İngiliz lirası bistan, Karadağ, Bulgaristan, Yunanis-
yahut 210 milyon Türk lirası borç bakiyesi tan'a 93 harbiyle geçen yerlerin imparator-
tayin ederek yekûnunu 96 milyon 437 bin luk borcundan isabet edecek hisselerden
234 lira olarak tayin etmiştir. tahsil olunabilecek meblâğ (Ekseriya tah-
Muharrem Kararnamesinin çok mü- sil edilmiştir.)
him bazı noktaları: Muharrem kararnamesi zahiren borç
A) Hâmiller tarafından müntahap miktarını tenzil etmişse de memleket-
yedide altısı ecnebi olmak üzere bir Dü- te dev ağızlı bir ejder yaratmıştır, ki
yunu Umumiye Meclisi idaresi vücude ge- bu da ahalinin Devlete vereceği vergi ve
tirmiştir. Salâhiyeti mutlak, idaresi müs- resimleri doğrudan doğruya hâmiller he-
takildir. sabına cibayet yani tarh, tahakkuk, tah-
— 46 —
sil, kambiyoya tahvil, alacaklılara irsal ve Muharrem kararnamesinde 3 numa-

tevzide tamamen serbest olduğu gibi bu ra ile gösterilen gümrük resminin artırıl-
işler için istediği teşkilâtı arzu eylediği ması halinde hâsıl olacak fazla varidat.
maaş miktarlarile yapmakta müstakil bir Esasen kapitülâsyonlar dolâyisiyle
Düyunu Umumiye meclis ve müessesesi Türkiye gümrük resmini arzusu gibi tez-
de doğurmuştur. yit edemiyeceğinden ve şayet her hangi
Terkolunan varidatın kanunlarını tabir taviz mukabilinde tezyide muvaffak
dilde Devlet serbest değildi. Düyunu Umu- olsa varidat fazlasının Düyunu Umumiye-
miyenin muvafakatini almaksızın bu ver- ye daha evvelden terkedilmiş olması, Dev-
gi ve resim nisbetlerini artırıp eksiltemez- let için bu hususta ivaz olarak fedakârlığı
di. Fazla varidat daima onun elinde ve icap etmeyeceğinden yüzde 8 den ibaret
emrinde kalır, Hazineye iade edilecek olan gümrük resmi haliyle kalarak Türkiye,
kısım da daha evvelden yüksek faizlerle Avrupa fabrikalarının açık pazarı halin-
avans edilirdi. de muhafaza edilmiştir. Muharrem Ka-
rarnamesinde 4 numara ile ifade olunan
Masraflarına ve maaşlarına hiç mü- temettü vergisinin tezyidi halinde fazla
dahale olunamazdı, hatta 1324 Meşrutiyet olacak varidatın Düyunu Umumiyeye ait
inkılâbı üzerine Millet Meclisinde dahi olması hükmiyle de Maliye Nezaretini te-
Düyunu Umumiye bütçesinin umumî büt- mettü vergisinin ıslah ve tezyidi husus-
çeye ithali bir şekilden ibaret idi. Düyunu larında teşebbüs ve enerjisini takyit ede-
Umumiyenin yalnız maaş ve idare masraf- rek, zaten kapitülâsyonlar dolâyisiyle o za-
ları senesine göre bir milyon ile 700 bin man bu vergiden muaf olan ecnebi tica-
altın arasında cereyan ederdi. Düyunu rethaneler meyanında ticareti ellerinde bu-
Umumiye memurları Devlet memurları- lunduran ekalliyetlerin de yarım asır bîr
nın haiz oldukları bilcümle hukuk, imti- müddet Devlete pek cüzî bir temettü ver-
yazı aynen haiz ve Maliyeden tekaüdiye gisi vermelerini ve bu suretle bu ekalli-
maaşı almak hakları temin edilmiş olmak- yetlerin servetlerini Hazine aleyhine tak-
la beraber, fazla olarak ta Düyunu Umu- viyeyi temin etmişlerdir.
miye müessesesi dahilinde açılan mütead-
dit sandıklardan da müstefit olurlardı. Bu Muharrem kararnamesinin 9 numa-
sandıkların büyük sermayesi metruk vari- ra ile ifade eylediği Sırbistan, Karadağ,
dattan veyahut âşar cibayet masrafı na- Bulgaristan, Yunanistan Düyunu Umu-
mile her sene Hazineden ayrıca verilen 50 miye hisseleri, bunlar borçların taksimin-
bin altından idare meclisi kararile tefrik de kullanılan sistemin yanlışlığı dolâyisiyle
edilen hisselerden terekküp ederdi. borcun resülmali Türkiye uhdesinde kal-
mış, yalnız senelik mürettebat hisseleri
Gerek Muharrem Kararnamesine ve tefrik edildiğinden bu memleketler borç
gerek terkolunan varidata yani Düyunu hisselerini ekseriya vermediklerinden Türk
Umumiye müessesesinin imtiyaz ve istik- Hazinesi bunları da ödemekte devam et-
lâline en ufak bir muhalefet edildiği tak- miştir.
dirde 1299 tarihinde borcun esası olan
Garp sermayedarlarının Türkiye'yi ka-
210 milyon altını tenzilâtsız olarak talep
pitülâsyonların yanında ikinci ve birinci-
etmek salâhiyetlerinin mahfuz bulunduğu sinde daha geniş bir usulle istismar esas-
tehdit silâhını kararnameye dercetmeği larını Muharrem Kararnamesi proğram-
de unutmamıştı. laştırmıştır.
Düyunu Umumiyeye terkedilen vari- Maliye nezaretleri kendilerinden da-
data müteallik mühim noktaları da arze- ha kudretli ve nüfuzu malisini her cephe-
deyim: de müessir gördüğü Düyunu Umumiye
— 47
idaresini para için bir melce telâkki ede- dahildeki müessesattan avans şeklinde ola-
rek onun vesayeti altında para tedarik rak ceman 68 625 425 Türk altınına baliğ
edebilmek için kayitsiz ve şartsız teslim olmuştur. Bu devre müddet itibariyle ken-
olduğundan (Meşrutiyet maliyesi de da- disinden evvelki devre ve sonraki Meşru-
hil) kırk küsur sene Düyunu Umumiyede tiyet zamanına nisbeten miktar itibariyle
aza, ekseriya reis olan bir ecnebi İstanbul daha az istikraz yaptığı anlaşılırsa da bu
tahtı malisinin hakikî bir kiralı olmuştu. istikrazların şeraiti Meşrutiyet istikrazları
şartlarından daha ağırdır. Teminatları da-
Bu şerait hâsıl olduktan sonra henüz
ha kuvvetli olmasına rağmen ihraç kıy-
Türklerin elinde kalmış olan sair varidat
metleri daha eksiktir.
membalarını rehin alarak saltanat ida-
resine para vermek ecnebiler için çok Müfredatı şunlardır:
kârlı ve emin bir iş olmuştu. Saltanatın 1- 1890 senesi Tahvilâtı Osmaniye
da doymak bilmeyen ihtiyacı karşısında 4 999 507 Türk altını itibarî kıymet. Karşı-
tarafeyn istikraz işlerine devam ettiler. lığı Düyunu Umumiyeye tahsis suretile
İkinci istikraz devresine geçmeden devredilen varidat, Bursa, Karahisar, Kır-
evvel imparatorluğun dahilde iki büyük şehir, Yozgat, Kayseri sancakları âşârı.
malî teşebbüsüne kısaca işaret edeyim: Bunlardan başka gümrüklerden senede 80
bin altın.
Bunlardan biri Kırım muharebesinde
çıkarılan kaimeler ile muharebeden sonra 2- 1896 istikrazı 3 272 720 Türk al-
dahilî borçlar için ittihaz olunan kararda tını itibarî kıymet. Karşılıkları: Aydın,
yüzde ellisi Hazine hesabına kayitleri ter- Hüdavendigâr, Selânik vilâyetleri ağnami-
kin edilecek, diğer yüzde 50 için de alacak- yle Bursa, Karahisar, Karesi sancakları
lıların vergi borçlarına mahsup olunmak- hububatının öşrü, müteferrika âşarı, İz-
tan ibarettir. Bu formüle "Darülfünun mir, Saruhan, Menteşe, Denizli, Biga san-
kaidesi" denilmekte idi. cakları palamut, afyon ve zeytin yağı
âşarı.
Diğeri, 1293 muharebesinde çıkarılan
kaime ile nakliyattan, iaşeden ahaliye 3- 1891 istikrazı 6 948 612 itibarî
olan borçlardır. Bu borçlara bir şey veril- kıymet. Karşılığı: Mısır vergisinin bakiye-
memiş, kaimeler de bir tertibe tâbi tutul- sinden.
madığından kıymetleri sıfıra inmiş. Ahali
ellerindeki kâğıtları yaktılar, iki sene son- 4 - 1897 istikrazı - 9 033 574 itibarî
ra yalnız yüzde 25 inin vergi borçlarına kıymet. Karşılığı: Mısır Zeylâ vergisi ba-
mahsubu için bir kararname çıkmışsa da kiyesinden,
bu yüzde 25 lerden elde kalan kısım için 5- 1903 saydi mahî istikrazı 2 640 000
de İstanbul'daki sarraflar ile ortakları isti- itibarî kıymet. Karşılığı:
fade etmiştir.
Muharrem kararnamesiyle Düyunu
Dikkate şayandır ki haricî borçlarına Umumiyeye terkolunan yerlerden maada
karşı en mühim vergilerini ecnebilere ter- mahallerin balık rüsumu ve posteki re-
keden o idare kendi halkının alacakları simleri, tömbeki beyiyeleri, ipek âşarın-
için hiç bir sureti tesviye düşünmeyerek dan Düyunu Umumiyeye terkedilmemiş
haklarını iptal etmiştir. olan mahallerin koza âşarı ve İzmir san-
İKİNCİ DEVRE: 1299 D A N MEŞRUTİYETE cağı hububat âşarından senede 30 bin
KADAR OLAN ABDÜLHAMİT ZAMANI İSTİK- altın damga resmine tâbi evrakın tevsi
RAZLARI edilmesinden hâsıl olacak tezayüdü rü-
Bunların 62 173 090 lirası hariçten sumdan Hükümet hissesi Düyunu Umu-
uzun vadeli istikraz ve 6 452 335 lirası da miyeye tahsis edilmiştir.
— 48 —
6- 1904 istikrazı 2 950 000 itibarî lometre teminatiyle istikrazlar için tahsis
kıymet. Karşılığı: Konya ve Halep vilâ- edilmiş olan âşarlardan mürettebat faz-
yetlerinden ve Urfa sancağı- âşarından kıs- laları ve son beş sene âşar hasılatı vasa-
men mürettep mahaller, tisinden irva ve İska dolayısile bu sahada
hâsıl olacak âşar fazlası ve bu civarda sa-
7- Bağdat demiryolları 3 tertipte is-
tılacak arazi esmanı.
tikrazları 13 064 000 itibarî kıymet. Karşı-
lıkları: Bu son dört kp-lem istikraz ecnebi
müessesatı maliyesile yapılmıştır.
1908 senesine kadar yapılmış istikraz
için cibayeti Düyunu Umumiyeye terk veya Bu devre ait bellibaşlı avanslar:
tahsisen tevdi edilmiş olan karşılıkların 1- Fenerler idaresinden iki defada
ait oldukları borçların senelik mürette- 350 000 Türk altını, karşılığı fenerler hası-
batında fazla kalacak Hükümet hisseleri, latından Hazine hissesi,
8 - 1905 teçhizatı askerîye istikrazı 2- Buratlı maden şirketinden 80 bin
2 640 000 itibarî kıymet. Karşıhğı: vasıtasız altın,
vergiler üzerine ilâve edilen teçhizatı as- 3- Köstence kablo şirketinden 17 335
keriye kesri munzamları ile gümrüklerden altın, karşılığı posta telgraf hasılatından,
mürettep bir kısım,
4- Eytam sandıklariyle mülkiye tekaüt
9 - 1901 - 1905 istikrazı 5 306 664 sandığından muhtelif tarihlerde 2 000 000
Türk lirası itibarî kıymet. Karşılığı: Mente- u mütecavizdir, karşılığı yoktur,
şe, Antep sancakları ile Cuma, Serfice,
Ünye, Terme kazaları âşarı ve Düyunu 5- Ziraat Bankasından muhtelif ta-
Umumiyece cibayet edilen âşar üzerine rihlerde beş milyonu mütecaviz iken 1340
mevzu yüzde yarım zamandan hâsıl ola- senesine kadar muhtelif hesaplardan mah-
cak farklar. suptan sonra kalan bakiyeyi Bütçe encü-
meni 1340 senesinde dört milyon lira ola-
Yukarıda söylenen istikrazların ida- rak tespit etmiştir. Cümhuriyet Hazinesi
resi ve karşılıkları Düyunu Umumiyeye ve- de tamamen ödemiştir.
rilmiştir.
Gene Abdülhamit devrine ait demir-
10- 1893 tömbeki istikrazı 1 000 000 yolları işletme kilometre teminatı:
itibarî kıymet. Karşılığı: Bağdat, Yemen,
vilâyetlerine ithal olunacak tömbekilerin İşletme kilometre teminatlarının se-
resimleri, nelik mürettebatı azamî 890 000 Türk al-
tınıdır. Düyunu Umumiyeye cibayeti dev-
11- 1894 Şark demiryolları istikrazı
redilen karşılıklar şunlardır:
1 760 000 itibarî kıymet. Karşılığı: Şark
demiryolları işletme hâsılatından hükü- 1- Haydarpaşa - Ankara hattı; kar-
met hissesi, şılığı İzmit, Ertuğrul, Kütahya, Ankara
sancakları âşarı,
12- 1902 gümrük istikrazı 3 600 020
itibarî kıymet. Karşılığı Aydın, Hüdaven- . 2 - Selânik - Manastır hattı; karşılığı
digâr, Beyrut, Selânik, Edirne gümrük Selânik, Manastır sancakları âşarı,
başmüdüriyetleri hasılatiyle gümrük ema- 3- Dedeağacı - Selânik hattı; bu hat-
neti varidatı umumiyesinde ayrıca senede tın geçtiği yerlerdeki sancakların âşarı.
390 bin altın, Bunlar da Dedeağacı, Gömülcene, Dıra-
ma Serez sancakları âşarıdır,
13- Konya ovası irva ve İska istikrazı
858 000 aslı, ikinci defa bir miktar daha 4 - Eskişehir - Konya hattı; karşılığı
zammedilmiştir. Karşılığı demiryolları ki- Trabzon, Gümüşane sancaklarının her
— 49 —
nevi varidatı öşriyesi ve hattın geçeceği (B) tertibinden kalan bakiye ile (C.D.)
yerlerin âşar fazlalarından mürettep hisse, tertipleri aşağıda söyleyeceğim şekilde
5- îzmir - Kasaba hattı; karşılığı, birleştirilerek Düyunu Muvahhide namı
Saruhan, Denizli, Aydın sancakları âşarı, altında yeni çıkarılan yüzde dört faiz ve
yüzde 0,45 amortismanlı tahvil ile mübade-
6 - Alaşehir - Afyon Karahisar hat- le edilmiştir.
tı; karşılığı işletme hasılatından Hükü-
Tevhidi düyundan evvel bu tertip-
met hissesiyle o tarihe kadar imtiyaz veril-
lerin sırasiyle borsalardaki kıymetleri daha
miş olan hatlara teminat olarak tahsis
çok aşağı olduğundan kolayca itfa edili-
edilen âşar mürettebat fazlalarından,
yordu.
7- Konya - Ereğli hattı; karşılığı hat- Bu tevhit muamelesi için 1 460 000
tın hasılatından Hükümet hissesiyle yüzde Türk altını masrafı Hazine deruhte etmiş
dört faizli bir istikraz aktedilerek bu istik- ve başkaca Düyunu Umumiyenin ihtiyat
raz hâsılı karşılık olacaktır, akçesine 300 bin ilâveten vermiştir
8 - Hama - Reyak hattı; karşılığı Şam, ' Ü Ç Ü N C Ü DEVRE: MEŞRUTİYETİN İLÂ-
Akâ, Hama sancakları âşarı, NINDAN HARBİ UMUMİYE GİRDİĞİMİZ TA-
RİHE KADAR:
9 - Bağdat ikinci ve üçüncü kısımlar ;
karşılığı Konya ve Adana vilâyetleri ağ- 1908 senesi Meşrutiyet, arz ve izah
nam rüsumu ile Halep vilâyeti ağnam rü- olunan ağır şerait altında devir aldığı
sumundan tazminatı karşılığından bakiye maliyeyi Düyunu Umumiye cephesinden
kalacak miktar, en ufak bir değişikliği dahi düşünmeksi-
zin, düşünse de hiç bir seye muvaffak ola-
10- Alpullu - Kırkkilise hattı ile Hay- maksızın zaten Hazinenin elinden çıkarak
darpaşa - Ankara - Eskişehir - Konya Düyunu Umumiyeye intikal eden belli başlı
hatlarında seyrüsefer katarları tahkimatı varidat membalarından mahrum kaldığın-
için Düyunu Umumiye varidatı üzerine dan gene istikraz siyasetine daha ziyade
açılan avanslardan temin olunmuştur. vüsat ve revaç vermiştir:
Kilometre teminatı karşılıkları da se- Meşrutiyetin ilânından Harbi Umumi-
nede azamî 890 bin altın olmasına göre bu ye girdiğimiz tarihe kadar yedi sene zar-
hatların işletmeğe açıldığı tarihten itiba- fında (48 633 442) liralık uzun vadeli haricî
ren otuz seneden evvel istimlâk veya işlet- istikraz ve (8,5) sekiz buçuk milyon hazine
meğe vazıyet hakkı da mevcut olmadığına tahvilâtı ihracı ve dahil ve hariçteki mües-
göre bu teminatın asgarî otuz sene devam seselerden (19 737 286) liralık uzun ve kısa
mecburiyeti nazarı dikkate alınırsa o za- vadeli avans muamelesi yapmıştır. Yekûn
manın cari faizine göre yüzde beş faizli ve (76 864 728) liraya baliğdir.
otuz senede itfa edilecek 13 700 000 altı-
nın senelik mürettebatı olur. Bu sermayeyi Bunların miktarlariyle karşılıklarını
de Abdülhamit devrinin istikrazlarına ilâ- arzediyorum:
ve etmek icap eder.
1- 1908 istikrazı 4 411 212 Türk altını
Gene bu devrin mühim muamelâtı itibarî kıymet. Karşılığı, rüsumat emaneti
maliyesinden biri de tevhidi düyun mese- hasılatı umumiyesinden ve idaresi Düyunu
lesidir. Umumiyeye muhavvel kilometre teminatı,
âşar hasılat fazlaları,
1903 tarihinde Muharrem Kararna-
mesine tâbi borçlardan (A) tertibi hitam 2- 1909 istikrazı (7 000 004) itibarî
bulmuş, (B) tertibinden de bir miktar öden- kıymet Türk altını. Karşılığı kısmen Si-
mişti. vas, Konya, Kastamonu, Adana vilâyet-
— 50 —
leri âşarlarmdan ve Kalecik kazası âşarın- Meşrutiyet devrinde uzun ve kısa

dan, Halep vilâyeti ağnam fazlalarından, vadelerle alınmış avanslar ve karşılıkları
3- 1911 istikrazı iki tertip (11 000 000) şunlardır:
itibarî kıymet Türk altını. Karşılığı İstan- 1- Bank dö Fransez 1911 - 1912 -
bul vilâyeti gümrükler hasılatından se- 1913 senelerinde üç defada (1,320,000)
nede (550) bin altın, Türk lirası. Karşılığı Trabzon vilâyeti
4- 1914 istikrazı (22 000 000) itibarî gümrükleri,
kıymet Türk altını. Karşılığı 1914 senesine 2- Bağdat demiryolu şirketinden 1913
kadar aktedilmiş bilcümle istikrazların kar- te (510,059) Türk lirası. Karşılığı Düyunu
şılıkları olan varidatın mukaveleleri mu- Umumiye fazlalarından ve hattın Hükü-
cibince kendi tertipleri ayrıldıktan sonra met hissesinden evvelki taahhütlerinden
artacak mebaliğden ve âşar üzerine mevzu kalacak kısımlardan vesair mahsubattan,
hissei iane (iptidaî mektepler için zamme- 3- Türkiye Millî ve Selânik Bankala-
dilmiş idarei hususiyelere ait hissedir) rından 1912 de (1,650,000) Türk lirası.
hissei ianenin Düyunu Umumiyeye tahsi- Karşılığı Edirne, Selânik, Aydın, Hüda-
sinden ve Reji şirketinin maliyeye ait te- vendigâr, Beyrut vilâyetleri gümrükleri
mettü hissesinden Reji avansları karşılığı hasılatından evvelce Düyunu Umumiyeye
tefrik olunduktan sonra kalacak bakiye- mürettep miktardan artacak bakiyeler,
lerden,
4- Türkiye Millî Bankası'ndan 1911
5- Hudeyde - Sana demiryolu istik-
de (2,054,860) Reşadiye zırhlısı için. Kar-
razı (1 000 000) itibarî kıymet. Karşılığı
şılığı Hazinece varidatı umumiyeden ve
Hudeyde ve Cidde gümrükleri hasılatı,
Donanma Cemiyeti hasılatından ödenmek
6- Havuzlar ve doklar istikrazı (1 210 üzere,
000) itibarî kıymet. Karşılığı Sivas vilâyeti 5- Selânik Bankası'ndan 1914 te
âşarından, (60,000) lira. Karşılığı Hazine tahvili re-
7- 1908 Bandırma - Soma hattı is- hin etmek mukabilinde,
tikrazımı,712,304) itibarî kıymet. Karşılığı
6-Osmanlı Bankası'ndan 1912-1913
İzmir - Kasaba demiryolları hasılatından
-1914 senelerinde meşrut hesabı cari hari-
hükümet hisseleri ve demiryolları işletme
cinde olarak altı defada (5,622,000) Türk
kilometre teminatı karşılıklarından arta-
altını. Karşılığı Düyunu Umumiyece ciba-
cak miktarlardır.
yet edilmekte olan ağnam ve âşar fazlala-
8 - Hazine tahvilleri: rından ve tütün öşürü ile Bağdat, İsken-
1. Yüzde altı faizli tahvilât 3,000,000, deron, Haydarpaşa da dahil olduğn halde
gümrük varidatından bu tarihe kadar
2. Yüzde beş faizli tahvilât 5,500,000,
Düyunu Umumiyeye muhassar mürettep
Karşılıkları vasıtasız diğer vergiler- mebaliğin temininden sonra kalacak mik-
den Maliyece ödeneeektir. tarı ve harp vergisinden Hazineye ait kı-
Bu tahvillerin bes buçuk milyonluğunu sım ve Sivas âşarından Düyunu Umumi-
Alman bangerleri ve 3 milyonluğu da Pe- yeye mürettep kısımdan bakiye kalacak
riye bankası yüzde vasatî seksen, seksen miktar ve Diyarbekir, Sivas, Trabzon,
beş hesabiyle satın almışlardır. Kastamonu, Şam, Musul, Karesi, Bolu,
Hüdavendigâr, Erzurum vilâyetleri ağ-
Bunlardan başka Balkan harbi niha-
namından,
yetlerinde dahilde de iki buçuk milyon li-
ralık ayrıca Hazine tahvili satılmıştır. Bu 7- Tütün reji şirketinden iki senede
son kısım yukarıdaki yekuna dahil deve beş defada (1 860 000) Türk altını.
ğildir. Karşılığı Reji şirketinin temettüünden Ha-
— 51 —
zine hissesi ile İzmir âşarından bu tarihe layarak yüzde seksen beşe kadar muhtelif
kadar Düyunu Umumiyeye gösterilmiş kıymetlerle ihraç edildiği, komusyon, tabı
karşılıklardan bakiye kalacak kısım, ücreti, acyo ve sair masraflar da nazarı
dikkate alınırsa bn iki devrin yaptığı istik-
8- 'Anadolu demiryolu şirketinden
razların hâsılı yüzde 30 noksaniyle hesap
1914 te (200 000) altın. Karşılığı gümrük-
edilebilir.
ler hasılatı umumiyesinden,
Bazı mukavelelerde istikraz hâsılın-
9- Düyunu Umumiye Meclisinden dan eşya mübayaa etmek, ve o memleke-
1913 ve 1914 senelerinde on beş defa da tin fabrikalarına siparişler vermek, ve is-
(2 951 167) lira. Karşılığı gümrük resmi tikraz dahilde yapılacak bir iş için ise o
zammı, Düyunu Umumiyeye mevdu mü- işi behemehal toptan ve götürü bir bedel
teferrika âşarının hissei ianeleri, Aydın, mukabilinde parayı ikraz eden memleketin
Hüdavendigâr ağnam bakiyesi, Sivas âşar müteahhitlerine vermek, şartları vardır.
bakiyesi, kısmen de evvelki istikrazlardan
satılamayıp Hazinede kalan tahvillerin Gene bir kısım istikrazlarda imtiyazlı
terhini ve sair karşılıkların fazlaları, şirketlerin haksız taleplerini lehlerine ola-
rak kabul ederek hemen hal etmek, veya
10- Doyçe Banktan 1911 - 1912 se- yeniden imtiyaz vermek, ve yahut mevcut
nelerinde iki defada (3 003 000) lira. Kar- imtiyazları lehlerine olarak genişlettir-
şılığı, kısmen gümrükler varidatından ev- mek, tarifelerini artırmak kayit ve şartla-
velki karşılıklar temin edildikten sonra rına ve teati edilen mektuplara ve karara
bakiyesi de bir sene sonra tadat edilecek istikraz mukavelelerinde çokça tesadüf
olan ağnam hasılatından Hazine tavhili edilir.
rehin mukabilinde,
D Ö R D Ü N C Ü DEVRE: HARBİ UMUMİYE
11- Fenerler idaresinden 1913 sene- DAHİL OLDUKTAN MONDROS MÜTAREKE-
SİNE KADAR YAPILAN MUAMELELER İLE
sinde (500 000) altın. Karşılığı, Fenerler
CUMHURİYET İDARESİNİN İSTANBUL'A HÂ-
idaresi hasılatından Hükümet hissesi. Bu KİM OLDUĞU GÜNE KADAR İSTANBUL İDA-
hisse 16 da yedisi Hükümete ait olduğun- RESİNİN MARİFETLERİ:
dan bu hisse Fenerler avanslarının yalnız
faizlerine kiyafet etmediği ve resülmali 1915 senesinde Avusturya - Ma-
imha için karşılık kalmadığı hesaben an- caristan bankalarının verdiği avans (5)
laşıldığı halde Fenerler iş etme imtiyazının milyon altın,
bu avanslar Hükümet hisseleriyle itfa edi- 1- 1914- 1917 senelerinde muhtelif ter-
linceye kadar - ki ebediyet ifade eder - tiplerle çıkarılmış evrakı naktiye (158,000,
temdit edildiği bu mukavelede münderiç- 000). Bu evrakı naktiye, harp masrafı için
tir. Mukaveleyi meclis encümenleri sene- müttefiklerden bir yardım taahhüdü al-
lerce tetkik etmediğinden tasdiksiz kal- maksızın harbe girildiği için, kâğıt çıkar-
mıştır. mak zarureti dolayısiyle Alman'larla akte-
dilen malî mukavelelere göre birinci ter-
Bu suretle Meşrutiyetin yedi senelik
tibin karşılığı olan (5) milyon altını sul-
istikraz işleri 76 milyon 864 bin küsur lira-
hun aktinden altı ay sonra bu evrakı nak-
ya baliğ olmuştur.
tiye hâmilleriyle mübadele etmek üzere
Avansların bir kısmı uzun vadeli is- İstanbul'da Düyunu Umumiye idaresine
tikrazlarla kapatılmışsa da bir kısmı ken- teslim edilmiş, diğer tertiplerin karşılığı
di karşılıklariyle devam ederek Cümhuri- da sulhun aktinden sonra muhtelif tarih-
yet idaresine devredilmiştir. lerde bedeli ödenmek üzere Alman hazine
Gerek Abdülhamit ve gerek Meşru- tahvilâtı gene Düyunu Umumiye emrine
tiyet istikrazları yüzde yetmişten baş- verilmiştir.
— 52 —
Neticede gerek bu altınların ve gerek 6- İstikrazı dahilî kuponları bedeli

Alman hazine tahvillerinin mukabilini için Osmanlı Bankası'na bırakılmış olan
uzun vadeli istikraza kalbederek Türk'le- (460) bin altından 80 000 altın rehin faz-
rin bunları asırlarca ödemesi mukadderdi. lası addedilerek işgal kumandanlarının ta-
Versailles muahedesi Alman'ları bu taah- lebi ve Düyunu Umumiyeriin delâletiyle
hütlerinden ibra ve hazine tahvillerini hü- satılarak tutarı Damat hükümetine veril-
kümsüz bırakmıştır. miştir.
İstanbul'un işgalinde muhasım dev- Kalan (380) bin altını elden kaçır-
letler Düyunu Umumiyede Türk evrakı mamak için Ankara hükümeti İstanbul'a
naktiyesi birinci tertibi hâmillerinin he- vazıyet etmeden evvel rehin bedellerini
sabına emanet bulunan altınları Londra- vererek altınları bedel mukabilinde almış
ya nakletmiş ve Düyunu Umumiye de bu ve Ankara'ya hafiyen nakletmiştir.
işe seyirci kalmıştır. 7- Damat Ferid'in İstanbul'da bulu-
Bn suretle evrakı naktiye karşılıksız nan Ziraat Bankası merkez veznesinden
olarak yalnız Türklerin omuzlarında bı- aldığı 1 500 000 lira.
rakıldı. Karşılığı yoktur ve İstanbul idaresi
2- Harbi Umuminin üçüncü muame- bu paradan birini vermemiştir.
lesi vatandaşlardan aldığı tekalifi harbiye, Bu dahilî muamelelerin yekûnu Al-
vesaiti nakliye, âşar, iaşe, emsalleri ve man ve Avusturyalılardan alman altınlar
taahhüdat bedelleri ile maaş, masraf tera- hariç olmak üzere (227 000 000) liradır,
kümleri. Bu meblağ mülga Maliye Neza- satılan altın bedelleri hariçtir.
retinin hesabına göre (45) milyon lirayı
mütecaviz idi. İstiklâl muharebeleri büyük zaferle
bittiği zaman Büyük Gazi'nin yeni kuracağı
3- Dördüncü muamelesi (18 000 000)
Türkiye, Düyunu Umumiye cephesinden
istikrazi dahilî aktetmiş. Bundan yalnız şimdiye kadar izah eylediğim bula şıklığın
bir buçuk senelik faizi vermiş, Resülmal ile içinde idi. Haricî borçlardan o tarihe ka-
diğer faizlerini olduğu gibi bırakmıştır. dar ödenmiş olanlardan gayri Mısır ver-
Bu istikrazın faizi altın ve karşılığı da gisiyle alınmış paralar da gene dışarıda ol-
ağnam hasılâtının Hazineye kalan kısmın- mak üzere (161 303 833) lira baş paradan
* dan olacak idi. müterakim faizlerden ibaret Düyunu Umu-
4- Damadın Düyunu Umumiyeden al- miye işi ile karşılaştı.
dığı avans. Takriben (2) milyon lira. Bu
Son altın bütçe olan 1330 - 1914 se-
para ile kuvayi inzibatiye teşkil edeceğin-
nesi Düyunu Umumiye bütçesindeki bir
den işgal kumandanlarının muvafakat ve
senelik mürettebat faiz ve amortismanlar-
yardımlariyle alınmış.
la idare masrafı (11 400 000) altındır. Bu
Karşılığı askerî demiryolları ambar-
sene Devletin umum varidatı (32 600 000)
ları da dahil olmak üzere İstanbul'daki
altındır.
ambarlarda Devlet malı olan eşyanın satış
muamelâtı. Satılmış ve p. ra verilmiştir. Sulh kongresinin halledeceği bin bir
işler arasında bir de bu dev cüsse Düyunu
5- Osmanlı Banka sın'dan meşrut he- Umumiye işleri mevcuttu.
sabi cariden başka iki defa da (2,5) mil-
yon liralık avans. Bu meselenin üç büyük yüzü vardı:
Bunların ka rşılığı kısmen satılacak eş- 1- Borcun aslı ve nasıl taksim edi-
ya bedelinden ve mühim kısmı da istikrazı leceği,
dahilî kuponları için bırakılmış olan altın- 2- Düyunu Umumiye müessesesi ve
ları rehin vermek suretile. onun haiz olduğu imtiyazlar ile hâmiller
— 53 —
emrine bu idareye terk veya tahsisen tevdi Bu tabiî talebin gayesini sezen Düyunu
edilmiş vergi ve resim membaları. Umumiye müessesesi kürei arz yerinden
3- Üçüncüsü de senelik müretteba- kopmuş gibi vaveylâ kopardı. Hariçte ve
tın hangi cins para ile hesap olunacağı dahilde dedikodular başladı. Bu nevi
sermaye fennen kabili taksim değildir, de-
meselesi, diğer bir ifade ile kuponlar me-
yenler oldu.
selesi idi.
Uzun muharebelerde gençliğini şehit Bin bir müşkülât içerisinde kabili tak-
vermiş bir millet, istilâlar altında mamu- sim olsa bile Türkiye'ye mahsus yeni tah-
releri harap olmuş bir vatan için bundan viller ile mübadele masrafı sekiz on mil-
daha fena bir miras tasavvur olunur mu? yon lira olacağını ve buna ne lüzum ol-
duğunu iddia edenler de bulundu. Bunlara
îşte Cümhuriyet bu berbat mirası is- rağmen salâhiyetli makamat sermayenin
ter istemez eline alarak halletmek çare- taksiminde ısrar etti.
lerini aradı.
Düyunu Umumiye imtiyazatına do- Sarsılmaz kaya gibi metin olan baş
kunmak Türkiye için harabiyi mucip ola- murahhasımız İsmet Paşa Hazretleri bu
cağını söyleyenler de eksik değildi. talebini ısrarla tekrarladı. Muvaffak ol-
du. Resülmal şu suretle taksim edildi:
Fakat o büyük Gazi'nin saçtığı istik-
lâl nurundan istidatları derecesinde hisse Mısır - Zeylâ vergisi karşılığı ile ak-
alanlar gene en başta o büyük mürşit tedilmiş istikrazlar. tamamen Mısır hisse-
olduğu halde bu muğlak ve çetin meselesine tefrik edildikten sonra bakiye kalan
nin dahi diğer işler gibi hallini mukaddes baş para ve faiz (161,5) milyon lira muha-
emel addettiler. Senelerce çalıştılar, uğ- rebelerin başladığı bir evvelki sene varida-
raştılar, bu günkü hale getirdiler. tına göre hisseler tefrik edildi. Taksim ta-
rihine kadar teraküm etmiş faizler de na-
Nasıl hallettiler? zarı dikkate alındı. Bu suretle - faizler de
1- Birinci mesele Düyunu Umumiye- dahil (107) milyon lira Türkiye Cümhu-
nin taksimi: riyetine ve (54,5) milyon lira da Balkan
Bu taksim işi Berlin muahedesiyle Bal- devletleriyle Suriye, Irak, Arabistan dev-
kan harbi üzerine Londra muahedelerinde letlerine ayrıldı.
Türkiye'den ayrılmış yerler için impara-
torluk borçlarına isabet eden senelik mü- Türkiye hissesi diğerlerine nisbeten
rettebattan hisse tefriki şeklinde olma- çok görülürse de bunun sebebi gene idarei
dı. Çünkü bu taksim şeklinde borçlu olan sabıkadır. Çünkü vergilerin sakin ve muti
Türk devletinin resülmale ait tahvili hâ- olan Anadolu halkının üzerine yüklen-
milin yedinde kalacağından senelik mü- mesinden dolayı, ayrılmış olan memleket-
rettebattan hisse ayrılan diğer devlet his- ler az vergi verdikleri için borçtan da az
sesini vermediği takdirde Türk Hazinesi hisse isabet etmiş oldu.
hatta Hazineye sormaksızın Düyunu Umu- Gene tekrar ediyorum; Berlin muahe-
miye müessesesi kendisine mevdu Türk desinde ve Balkan harbinden sonra olduğu
vergi membalarından bunları da ödemek- gibi Lozan'da da yalnız senelik mürette-
te devam ediyordu. batın tefrikiyle iktifa edilmiş olsaydı bu gün
Genç Türkiye idaresi mazinin düştüğü Türk vergi mükellefleri aleyhine Mısır
hatalara düşmedi. Borcun aslının, yani re- vergisi istikrazları da dahil olmak üzere
sülmalin taksimiyle hisse ayrılan diğer dev- (161,5) küsur milyon borç senedi ecnebi-
letlere isabet edecek miktar için Türkiye- lerin elinde mahfuz bulunacağından şimdi-
nin sureti katiyede ve mutlaka da ibrasını ki mesut neticeler daha çok müşkül ve bel-
istedi. ki de daha ağır olacaktı.
— 54 —
İkinci mühim mesele: Düyunu Umu- Nihayet tarafeyn ayrıca anlaşmak

miye müessesesinin haiz olduğu imtiyaz üzere mesele müzakere harici bırakıldı.
adedi sayılmayacak karar çok ol?n muka- Hemen arzedebilirim ki faiz nisbeti ne olur-
velenameler, terk veya tahsisen tevdi edil- sa olsun şimdi kabul edilen senelik müret-
mir olan karşılıklar. Bunun en mühimmi tebat (700) bin altın o zaman isteyip de
Muharrem Kararnamesi meseleleri. kabul ettirmediğimiz frank hesabından
daha çok aşağıdır.
Ankara idaresi kendi emrinde bulu-
Bu meseleyi altın veya İngiliz lirası
nan vilâyetlerdeki Düyunu Umumiye teş-
hesabından çıkarmak için idaresi Düyunu
kilâtını bir müdürü umumi ile Maliye
Umumiye haricinde kalan bazı muamele-
Vekâletine raptederek bütün hasılatını eli-
ler üzerinde fırsat düştükçe emri vakiler
ne almak suretile kısmen emrivaki ihdas
ihdas etmekten geri kalınmadı.
eylemişti.
Düyunu Umumiye müessesesinin im-
Gerek Muharrem Kararnamesi ve ge- tiyazlarına güvenerek yaptığı muamele-
rek diğer mukavelenamelerin mahfuzıyeti lerden bir iki misal zikretmekle memleke-
hakkında Lozan muahedesine bir şey der- timiz için bu müessesenin nasıl hareket et-
cedilmemesine çok dikkat edildiğinden bu tiğini efkârı umumiyenin takdirine bırak-
mühim mesele hâmillerle Türkiye arasında mış olacağım.
muallel bir vaziyette kalmış olması temin
edilmişti. 1337 senesine ait olmak üzere Düyunu
Umumiye Meclisinin o zaman neşreylediği
Cümhuriyet Hükümeti her sene em- senelik raporda ellerinde kalan İstanbul
rivakileri biraz daha tevsi ederek bir kaç ve civarından Düyunu Umumiye idaresin-
sene içerisinde Düyunu Umumiyenin elin- ce cibayet edilen (12) milyon küsur lira
de ve emrinde hiç bir varidat bırakmadı. varidata mukabil (3) milyon yüz küsur
1928 itilâfnamesi de bu mukavelât ve im- bin liralık masraf yaptıklarını ve bu da
tiyazatı hukukan iptal etmiş oldu. varidatın yüzde 25 nisbetinde olduğunu
neşrediyorlardı.
Üçüncü cephesi: Türkiye'ye ayrılmış
olan (107) milyon liranın hangi para ile Halbuki bu varidattan (6 803 000)
hesap edileceği meselesi idi ki buna Kupon- lirayı gümrük resmi munzamlariyle tütün
lar Meselesi deniliyordu. reji şirketi variatmdan ve tütün âşarın-
dan ve tömbeki resmi olarak rüsumat ida-
Türkiye bunun Türk evrakı naktiye- releriyle reji şirketinden toplayarak nakten
siyle hesap edilmesini istiyor, alacaklılar Düyunu Umumiyeye teslim eyledikleri
namına hareket edenler de o zaman altın meblağ için Düyunu Umumiye hiç bir mas-
veya altına yakın olan İngiliz lirasiyle he- raf ihtiyar etmediğine ve bakiye kalan beş
sap edilmesinde ısrar ediyorlardı. Lozan milyon üç yüz küsür bin liranın da mü-
müzakeratınm başladığı günden son da- him kısmı damga hasılatı olup bu da yalnız
kikasına kadar en çetin müzakere ve mü- yüzde 5 beyiye ücretiyle kolayca elde edilir
nakaşalar bu mesele etrafında oldu. para olduğu nazarı dikkate alınırsa, Düyu-
nu Umumiyenin masrafı topladığı paranın
Nihayet müzakereyi bitirebilmek için yüzde altmış beşini tecavüz etmektedir.
o zaman on altısı bir Türk evrakı naktiyesi
olan Fransız frangı ile hesap edilmesine te- Trakya'dan topladığı paraları ecnebi
mayül eylediğimizi şimdi arzedebilirim. parasına tahvil etmek için her sene İstan-
Bunun tutarı senede dokuz, on milyon bul borsası kambiyo fiatının en yükseği
Türk evrakı naktiyesi idi. Alâkadarlar asla üzerinden bir senelik muamele hesap olun-
yanaşmadılar. duğu cetvellerin tetkikinden anlaşılıyor.
— 55 —
Acaba bu azîm meblâğ senenin bir günün- bin altın hesabiyle ve azamî 50 senede' he-
de ve fiatlerin en yüksek bulduğu günlere- saben en çok (35 000 000) altındır ve bun-
mi tesadüf etmiştir? dan evvelce verilip te henüz tevzi edilme-
Harbi Umumî senelerinde Düyunu yen takriyben yarım milyon altın çıkarıldı-
Umumiye kasalarında toplanmış olan pa- ğı halde memleket (34,5) milyon verecek-
raları Versailles muahedesi aktolunduk- tir. Bu dahi katî değildir. Kambiyo fark-
tan, Almanya'nın talihi ve markın mukad- ları, baş para amortismanlara tahsis edi-
deratı anlaşıldıktan sonra (150) milyon- leceğinden 50 seneden daha çok evvel
luk mark satın alarak Alman bankaların- borç hitam bulacağı ve bu suretle bir sü-
da depo etmek suretiyle az bir zaman sonra lüsün kazanılmak ihtimali mevcut bulun-
mark kıymeti sıfıra düşmesinden Düyunu duğundan kaydederim.
Umumiye müessesesi hem müvekkilleri 1928 mukavelesi iki mühim netice
olan hâmillere ve hem de Türklere hizmet ifade eder.
mi etti, yoksa vazife mi yaptı?...
Biri emrivaki haline gelen Düyunu U-
Bizim vergi ve resimlerimizden top- mumiye müessesesiyle vergi ve resim mem-
ladığı paralardan ve henüz hâmillere, tev- balarının Hazineye intikalini hukukan da
zi edilmeden evvel İstanbul işgal kuvvet- tesbit ederek Düyunu Umumiye müessese-
leri kumandanlığı emrine yüzde iki faizle sinin ebediyen defnedilmiş olman.
bir defada (7) milyon, ikinci defada (3)
milyon Türk lirasını ikraz ettirmek salâ- Diğeri de borç miktarını vasatî he-
hiyetini nereden almıştı? Türk Hüküme- sapla yarıya indirmesidir.
tinden mi yahut adedi (250 000) i tecavüz Yukarıda işaret eylediğim umumî har-
eden ve bütün Avrupa'ya yayılmış olan bin dahilî borçlarına gelince. 18 milyon
hâmillerden mi müsaade almıştı? Bu olan dahilî istikrazı vaktinden evvel tam
misaller sayılmayacak kadar çoktur. Esa- faiziyle başabaş ödedik, Hazine alacak-
sa avdet ediyorum. larını da nakit gibi kabul etmekle bu-
1928 mukavelesi yapılmazdan evvel gün piyasada takriben iki milyon ka-
bize ayrılmış olan borç müterakim faizle- darı kalmıştır. Ziraat Bankası'na ve diğer
riyle beraber (107) milyonu tecavüz ediyor- müessesata olan muhtelif borçları tama-
du. men vermiş bulunuyoruz.
Esas istikraz mukavelelerine ve Mu- Halk ile olan intizamsız borçlardan
harrem Kararnamesine göre senelik mü- tekâlifi harbiye, vesaiti nakliye, iaşe, maaş,
rettebat Düyunu Umumiye maaş ve mas- masraftan takriben (45) milyon liralık eski
rafları hariç olarak (5 300 000) lirayı geçi- idare borçlarını tasfiye ederek tediye,
yordu ve bu esasa göre 86 sene müddetle mehsup ve nihayet (1,5) milyonluk tasfi-
ve 210 220 000 lira ödemek üzere tedricen yeyi düyun tahvili vermekle bitirdik. Kar-
azalmak suretiyle borç kapanmış olacaktı. şılıksız aldığımız evrakı naktiyeyi de ted-
1928 mukavelesi ilk senelerde (2) mil- ricî dahi olsa sağlam esaslara bağlayacak
yon mürettebattan başlıyarak tedricen yük- tedbirleri ve teşkilâtı yaptık.
selmek suretiyle en çok 3,5 milyona baliğ Büyük reisimiz ve Gazimizin kurdu-
oluyor ve itfa edilen miktarlarına göre ğu Cümhuriyet Halk Fırkası ve Meclisi
azalmağa başlıyordu. Bu mukaveleye göre ve Hükümeti açık alnımızla ve iftiharımız
de takriben (120) milyon altın ödenmiş ola- la millete ve tarihe diyebiliriz ki çok fena
caktır. mirasları dahilde ve hariçte tamamen hal-
Müzakere edilmekte olan yeni mu- lettik ve azamî menfaatinizi de temine
kaveleye göre senelik mürettebat (700) muvaffak olduk. Bütün varidat memba-
!
— 56 —
larınız hiç bir kayit ve şarta bağlı olmaya- mukavelenin iki nevi tediye akçesi yok-
rak elinize ve emrinize hazırdır. tur. Her tediye için bir nevi, bir tek tediye
Borç işlerinde hiç bir imtiyaz kalma- akçesi vardır.
mıştır. Mukaveledeki iki tediye nevi, tedi>e
Alacaklılar yalnız (8) milyon altını akçesi şu şekilde tatbik olunacaktır.
sizin mert sözünüze ve dürüst harekâtını- Bu tediye akçesi altı aylık taksitlerin
za bıraktılar. hulûlünden mukaddem Maliye Vekâleti-
Vatan sağ olsun, bunu da ödemeğe jıe tebliğ edilmek suretiyle sureti katiye ve
çalışacağız. nihaiyede o sömestir, yani altı ay için tes-
SARAÇOĞLU ŞÜKRÜ BEY (İZ- bit edilmiş bulunacaktır. Eğer ikinci bir
MİR) — Hasan Beyefendi tarafından söy- para intihabı onlar tarafından - bir tek
lenmiş olan kelimelere ilâve edecek sözüm paradır, yani diğer üçüncü bir para yok-
yoktur. Yalnız o sözlerin bir kere daha siz- tur - tek olan ikinci para intihap edilecek
ler tarafından hatırlanmasını rica edece- olursa, bu da vaktinden evvel haber verile-
ğim. O sözler hatırlanınca görülüyor ki bu cek, provizyon bununla yapılacak; tediyat
memlekette yarım asrı tecavüz eden bir bununla olacaktır. Yani, her taksit için bir
müddet zarfında yan yana iki Devlet ya- tek para vardır ve bu zaman zarfında baş-
şamış, Türk milletinin içinde ve Türk top- ka cins para istemeyecektir.
raklarının üstünde yan yana yaşamakta Son 4 ^ 5 ay zarfında mukavelede en
devam eden bu iki Devlet her sene geçtikçe çok nazarı dikkati celbedecek ilâve, me-
birisi ihtiyacına binaen, diğeri parasına suliyet maddesidir. Muhtelif vesilelerle
istinaden aralarındaki varlığı, hukuku, neticenin ve hesapların tahmin edildiği
mevcudiyeti, serveti birbirine nakletmeğe veya görüldüğü gibi çıkmaması ihtimaline
başlamışlar ve her geçen sene bunlardan karşı derpiş edilmesi icap eden mesuliyet-
birisi mütemadiyen kuvvetini artırmış, diler bulunuyordu.
ğeri de mütemadiyen zâfa giriftar olmuş-
tur. Öyle ki bu iki kuvvetten, bu iki salta- Birincisi şu idi. Şayet eski tahviller
nattan, bu iki Devletten hangisinin haya- yeni tahvillerle tebdil edilirken defterlerde
tının daha kuvvetli olduğunu son zaman- yazılmış olan yekûndan fazla bir yekûn
larda bulmak için çok düşünmeğe ihtiyaç fiilen çıkarsa veyahut üzerlerinden 30, 40,
kalmamıştı. Türk milleti nasıl Osmanlı 50, 60 sene gibi mühim zamanlar geçmiş
saltanatını yıkmışsa Osmanlı borçları sal- bulunan ve hatta bir kısmı makbuz halin-
tanatını da o günden bu güne kadar öbürü- de bulunan - 1914 istikrazı bu cümleden-
nün gittiği yere göndermiştir. Bundan dir - tahvillerin doğrusundan eğrisini tef-
dört, beş ay evvel sizlere malûmat arzet- rik etmek mümkün olmazsa ne olacak?
tiğim zaman borcumuzun yekûnunun 962 Bu vaziyetlerde dahi istedik ki Devletin
milyon franka indiğini ve bunun 8,5 mil- üzerine bir mesuliyet terettüp etmesin.
yon altın lira ettiğini ilâve etmiştim. Bu Yeni mukaveleye göre eski tahvilleri ye-
meblâğ takriben 107 milyon altın liralık nileriyle tebdil edilirken her hangi bir şekil-
eski bir borcun 8,5 milyon liralık bir borca de hatalar vaki olacak olursa bunların
istihalesi demek idi. Bu borcun tediye mesuliyeti katiyen Türkiye Hükümetine
akçesi Fransız frangı veyahut intihap edi- ve Türkiye milletine ait değildir.
lecek diğer bir paradır ve bundan evvelki
Bu münasebetle şurasını da arbede-
istikrazlarda olduğu gibi hâmillerin hi-
yim ki eski tahviller yenileriyle değişirse
yarma hâmillerin intihabına bırakılmış, ar-
çok ümit ettiğimiz gibi eski tahvillerin
zu ettikleri zaman her iki akçeden biriyle yanması, yakılması, mahvolması gibi ih-
tediye ettirecekleri bir para değildir. Yani timallerin verdiği nisbet ve yekûn ne
— 57 —
olursa olsun bunların kâffesi sağ tahvil ola- ediyor ki eğer Fransız frankı sukut eder-
rak mukabili Hazineye verilecektir. se veya resmen kıymeti kaybettirilirse hâ-
Müruru zaman müddeti tahviller için sıl olacak menfaatin yekûnu umumisi ta-
on sene tayin edilmiş bulunduğu için on mamen borcun imhasına, borcun anasını
senenin hitamında tebdil davetine icabet ödemeğe tahsis edilecektir. Bilâkis yukarı
etmemiş olanların yekûnu mukabili üze- çıkar veya çıkartılırsa bundan bize hiç bir
rinden berhayat kuponlarla beraber Ma- mesuliyet isabet etmeyecektir, verilecek
liye Vekâleti'ne tevdi edilecektir. Binaena- olan frank miktarı tenzil edilecektir. Bi-
leyh burada yazılmış olan 962 milyon naenaleyh iki çeşit tediye akçesinin yu-
franklık borcun kâffesi behemehal hâmil- karıya doğrn çıkmasından bu memleket
lere gidecek değildir. Üzerlerinden bir için hiç bir mahzur yoktur, aşağı doğru
çok seneler, bir çok harp seneleri ve bir inmesi ise bu memleket için borcun süratle
çok vekayi seneleri geçmiş olan bu tahvil- ödenmesi yolunun tutulması demektir.
lerin tahmin edilebilir ki yüzde oldukça Bütün bu rakamlar arasında Heyeti
nazarı dikkati celbedecek kadar bir mik- Celilenin büyük bir fark üzerine nazarı
tarı noksan çıksın. dikkatlerini celbetmek istiyorum. Hasan
Bir kere yeni tahviller verildikten son- Beyefendi vaktiyle yapılmış olan tevhidi
ra diğer iki çeşit mesuliyet mevzubahs ol- düyun muamelesi, bu devlet hazinesine,
mak icap ediyordu. Bnnlardan birisi, biz 1,460,000 altına mal olduğunu ifade bu-
parayı bankalara, hâmillere tevzi edilmek yurdular. Bu rakam doğrudur. Bu defa
üzere tevdi ettikten sonra her hangi bir bizim borcumuzun eski Osmanlı borçla-
halü kâr, her hangi bir vaka, her hangi bir rından ayrılarak yeni bir Türk borcu ola-
hâdise neticesi hâmilin bu parayı alma- rak tevhidi ve tahvili için bütün masraf
ması ve alamaması ihtimali var. Bu ihti- yekûnu, o zaman kabul edilmiş olan mas-
mal. hem kupon için hem de imha edile- raf yekûnunun onbeştebir idir, bizimki tak-
cek amortisman miktarına tekabül eden riben bir milyon Türk lirası, onlarınki 15
tahvil miktarı için mevzubahstir. Bu gibi milyondur.
ihtimaller karşısında da memleketi - çün- 1928 mukavelesi borçlar için iki mec-
kü bir kaç misali vardı; bu misaller para- lis derpiş ediyordu. Biri borçlar meclisi,
sını verdiğimiz halde borcumuzun öden- diğeri hâmiller meclisi. Borçlar meclisi
memiş olmasiyle bizi karşı karşıya bırakı- beş kişiden mürekkep bulunuyordu. Bun-
yordu - bu acı tecrübelerden ciddî ola- lar arasında bir tane de Türk aza vardı.
rak sıyanet etmek icap ediyordu. Onun Hâmiller meclisi altı kişiden terekküp edi-
için isabet eden müddet zarfında Türk yordu, aralarında Türk yoktu. Bu defa,
Devleti tamamen borçtan ibra ?dilmiş te- Muharrem Kararnamesi dahilî ve haricî
lâkki edilecekti ki bunu da kabul ettiler. diye istikraz kalmamıştı. Bu iki meclisin
Eski mukavelenamede bir de ajan bir tek meclise tahvili kabul edilmişti.
maddesi' vardı. Bu ajan mevzu üzerinde Fakat aza yekûnunun 11 mi, 5 mi olması
uzun münakaşaya lüzum hâsıl olmaksızın lâzımdı? Nihayet sekiz sandalye ve dokuz
Türk milletinin haysiyetine hürmet gös- azalı bir mevcutla geldiler.
termek zarureti teslim edildiği için ajanın Bu meclise bir yarım azalık hakkımız
artık mukaveleden tayyedilmesi esası ka- olduğuna inanarak müdafaa ettik. Bu
bul edildi. müdafaanın verdiği netice, bize her sene
Tediye akçesi denilen para, elyevm bin altın liralık bir meblağın orada okuya-
mevcut olan Fransız frangıdır, veya onun cak Türk gençlerine tahsisi suretiyle ban-
yerine ikame edilecek olan her hangi bir kaya tevdi edilmesini bize tanıyan bir
tek paradır. Mukavele sarahaten derpiş mektupla neticelendirdik.
— 58 —
EMİN ASLAN B. (DENİZLİ) — SARAÇOĞLU ŞÜKRÜ B. — 1928

Hakikaten bizi bu günkü müşkül vaziyete mukavelesiyle Osmanlı borçlarından bize
düşürdüğünden dolayi ecdadımıza bu- isabet eden borçların yekûnu umumi-
rada gücenmemek kabil değildir. Maat- si halledilirken bir borç bunların için-
teessüf bü itilâfnameyi kabul ve tasdik den hariç kalmış bulunuyordu. Bunun-
etmek temayülündeyim. Bu temayülümü la ayrıca bir itilâf zarureti vardı: Fe-
izhar etmekle Osmanlı saltanatlarının sa- nerler borcu, avansı denilen avans. Lo-
ray sefahatine, yabancı madrabazların sar- zan muahedesinde geri kalan ve beheme-
raflık dalaverelerine, mantıksız ve şuursuz hal bir müzakere neticesinde bir şekli halle
harplere sarfedilen, memleketin imarı için raptedilmesi iktiza eden bu borç dahi bu
bir santimi bile sarfedilmeyen bu borçları defa yeni mukavelenin içinde yer almış-
kabul etmek ve ensali atiyenin omuzlarına tır. Ve sizlere arzedilen mukavelenin için-
yükletmeye muvafakat etmekle, ağır ve de bu meseleyi halleden yekûna da dahil-
tarihî bir mesuliyet altına girdiğimi müd- dir. Bunlar alacaklılarla teati edilen ve-
rikim. Fakat bundan evvelki itilâfnameyi saikte mevcuttur.
kabul ederken vicdanımın duyduğu ıstı- Filvaki biz, bizden evvel bize yük bı-
rap, bu günkünden daha pek çok ağırdı. rakmış olanlara karşı kalbimizde bir infial
duyduk. Yalnız Emin Aslan Beyefendi
Bazı arkadaşlarım bu borçların veril- korkuyor ki istikbalde bizim çocuklarımız
memesine taraftardır. Hakikaten bu cazip ve çocuklarımızın çocukları da bizim için
fikre iştirak etmemek kabil değildir. Fa- ayni hissi duymasınlar. Hasan Bey tara-
kat bizim gibi pek pahalıya dahi olsa ahde fından nasıl alındığı söylenen bu parala-
vefakâr, sözüne sadık kalmak şiarında bu- rın nereye ve ne şekilde sarfedildiğini bu
lunan büyük bir milletin ahfadı olan bu gün düşünmek bile hakikaten büyük bir
millet elbette medenî bir insan ve namuslu ıstırap verir ve kafaları döndürecek bir
bir borçlu sıfatiyle bu borçları kabul etmek mahiyettedir. Fakat bizim üzerimize al-
ıstırarında idi. Her halde nesli âti bizim dığımız borç yekûnu 72 milyon Türk kâğıt
bu borçları kabul etmek için reylerimizi lirasıdır ki buna mukabil elimize geçen
verirken duyduğumuz acı istirahatı bilse- yalnız Bağdat demiryolunun bu günkü
ler bize acırlardı. kıymeti - bin kilometre olduğuna göre
Nesli âti bu borcu, bu ağır yükü ken- - 100 milyon liraya çok yakındır.
dilerine bıraktığımız için, bizim ecdadı- Bir de Konya ovası istikrazı denilen
mıza gücendiğimiz gibi onlar da bize gü- bir istikraz vardı ki bir milyon altın liraya
cen eceklerdir. Fakat buna mukabil ec- malolmuş bulunan bu işi alacak senedini
dadımızın bize bırakmadığı bir çok ni- gösterir. Anadolu demiryollarının müba-
metleri ahfada bırakmış oluyoruz. Bu da yaası münasebetiyle bize geçen bu senet
şimdiye kadar memlekette yapılmayan mütedahil bonoları ile beraber elyevm
şimendifer gibi, İska gibi, yol gibi, mektep Cümhuriyet Merkez Bankasının çantasın-
gibi bir çok asırlar yaşayacak olan eserler da bulunuyor. Merkez Bankası, buna mu-
bırakmak suretiyle bu ağır yükü kendilerine kabil alacağı yeni tahvillerden maada geç-
vermekten mütevellit azabımızı ancak bu miş hesaplar için 60 000 altını ayrıca tah-
suretle karşılıyor ve teselli buluyoruz. sile başlıyacaktır.
DENİZ VE HAVA TİCARETİ UMUM MÜDÜRLÜĞÜ, İÇ HATLAR, DIŞ

HATLAR VE FABRİKALAR VE HAVUZLAR TEŞKİLATI HAKKİNDA
Bu tasarı ile, (Meclis'te 29.5.1933Ve görüşülen) 'Muntazam posta seferleri' hak-
kındaki tasarı, deniz ticaretinin kalıcı çerçevesini çizmiş oluyor. Lozan AndlaşmasCnın
— 59 —
sonuçlarından biri olan kabotaj hakkı, 19207/ yıllarda deniz taşımacılığında Türk özel
sermayesinin hızlı gelişmesine ortam hazırlamıştı. 1929-30 yıllarından başlayan ekonomik
buhran ise, bu gelişmeyi durdurmuş, deniz ulaşımından sorumlu Seyrisefain ile özel şirket-
lerin rekabetini gitgide keskinleştirmişti. Buhranın derinleştiği 1932 yılı Temmuzunda
çıkarılan 'Türkiye iskele ve limanları arasında posta seferleri hizmetinin Devlet idaresine
alınmasına dair 2068 sayılı kanun' deniz taşımacılığını Seyrisefain1 e vererek, armatörle-
rin gemileıini değer takdiıi ile satın almayı, böylece taşımacılığın büyük ölçekli tek
firma (dev1 et firması) eliyle yürütülmesini öngörüyordu. (Bu konuda görüşmeler ve bel-
geler için bk. Cilt I, s. 304-07 ve 415-17).
2068 sayılı yasa armatörlerin tepkilerine ve Mustafa Şeref Beyin İktisat Vekilliğin-
den ayrılmasına yol açan gelişmelerin bir parçası olmuştur. Özel Kesimin tepkileri Celâl
Beyin 1932 Eylülünde Vekilliğe gelişinden sonra bir sonuca yönelmiş, deniz taşımacılığını
ve ticaretini devletin ve özel kesimin paylarını ve işletmecilik kurallarını düzenleyen yeni
yasalarla 1933 Mayısında sonuca varmıştı.
Bu görüşmelerdeki yasa tasarısı, artık Seyrisefain adını taşımayan devlet kuruluşunun
kâr-zarar ilkeleri ile ve İktisat Vekâletinin gözetiminde çalışmasını öngörmektedir. ''Mun-
tazam posta seferleri hakkında' hazırlanmış ve yine aynı tarihlerde yasalaşmış olan öteki
tasarı ise deniz taşımacılığını armatörlere yeniden açmakta, fakat bunu küçük çaplı özel
firmalara kapalı tutmaktadır. Bu kapalılığı sağlayacak araç, yüksek saptanacak olan ta-
şıma tarifeleridir. Küçük girişimlerin birleşerek bir anonim şirket kurmaları, yüksek ta-
şıma tarifelerini göğüsleyebilmelerini sağlayacağı için, yasa tasarısı özel kesimin örgüt-
lenişinde anonim şirket koşulunu getirmektedir. Böylece, deniz taşımacılığında 1920'
lerin rekabetinin yerini, 1930'larda (kamu ve özel) büyük firmaların yüksek fiyatlarla
çalıştığı rekabetsiz bir ortam almaktadır.
31.5.1933
TURGUT BEY (MANİSA) — Çok lüğüne tahvil etmiştir - diğeri de Fabrika

vasi olan sahillerimizde deniz ticareti iş- ve Havuzlar ve saire Müdürlüğüdür.
lerinin muntazam ve salim bir şekilde ida-
re edilmesi için geçen sene Yüksek heyeti- Lozan muahedesinden sonra evvelce
niz tarafından bir kanun kabul edildiği ecnebiler tarafından istismar edilmekte
gibi bundan bir iki gün evvel de muntazam olan sahillerimizde kabotaj hakkı tama-
posta seferleri için ikinci bir kanun kabul miyle Türk bayrağına terkedilmişti. Fakat
edilmişti. Bu iki kanuna göre deniz tica- bu esaslı ve büyük muvaffakiyetten sonra
reti inhisar altına almıyor ve bu suretle sahillerimizde seyrü seferi temin ve bil-
halen mevcut olan Seyrisefain idaresi şah- hassa ticarî nakliyat yapmak hususunda
siyeti hükmiyeyi haiz üç müstakil müdürlü- mevcut olması lâzımgelen hususî ve resmî
ğe ayrılarak İktisat Vekâletine bir hava ve bir çok vasıtalar ve teşkilât noksandı. Bu
deniz müsteşarlığı ile bağlanıyor. Bu gün vaziyet karşısında bir taraftan Hükümet
Heyeti muhteremenizce müzakere ve in- Seyrisefain idaresini tanzim ederek Hükü-
taç edilecek kısım da muntazam seferler- mete merbut bir teşkilât olmak şartiyle
den sonra kalan diğer iki kısımdır. faaliyete geçti. Diğer taraftan da bir çok
müteşebbisler, vatandaşlar hususî serma-
Yani Hükümet tarafından teklif olu- yeleri ve hususî sâyleriyle bu vazifede bir
nan lâyihada yazılı bulunduğu veçhile rol oynamak ve muvaffak olmak yolunu
birisi, İç Hatlar İdaresi Müdürlüğü - ki tuttular. Hakikaten 1922 den 1928 e ka-
onu Bütçe encümeni Akay işletme müdür- dar bu deniz vapurculuğunda katedilen
— 60 —
mesafeler tetkik edilirse gerek Seyrisefain rından üç ve altı ay sonra kendilerini bir
idaresi ve gerekse müteşebbisler tarafın- anonim şirket halinde bu işin yapılmasına
dan çok güzel hatveler atıldığı görülür. bu kanunlarla davet ediyoruz.
Her gün deniz ticareti'filomuza yeni yeni
gemiler ilâve edildiği görülmektedir. An- Bundan sonra gerek tahlisiye, gerek
cak 1928 ve 1929 dan sonra başlayan cihan kılavuzluk işinin müstakil birer müdüri-
buhranı nakliyat üzerinde esaslı bir tesir yet tarafından idare edilmesi daha mun-
yaptığı gibi yolcu seyahatini de yarı yarıya tazam olmasını intaç edecektir. Kezalik
indirmiştir. Bu yüzden büyümekte olan gerek hususî şirketlerin, gerek Seyrisefa-
gemicilik ticareti de oldukça buhranın in'in bu tarzı faaliyeti hatta limanlarımız-
müthiş ve kuvvetli darbelerine maruz kal- da ecnebi gemilerinin muhtaç bulunduk-
mağa başlamıştır. Bu buhran ve tazyikler ları işleri görebilmek imkânını bahşede-
sebebiyle gerek hususî müteşebbisler ara- ceğinden dolayı, bu suretle teşkil edilen üç
sında ve gerekse hususî müteşebbislerle müdüriyetin müstakbel ticareti bahriye
Seyrisefain arasında amansız bir rekabet işlerinde çok muntazam ve çok esaslı iş-
mücadelesi başladı. Bu rekabet o dereceler göreceğine kaniim.
dedir ki müteşebbisler tarifelerini indir-
dikçe, nakliyattan tamamiyle ziyan edecek İKTİSAT VEKİLİ CELÂL B.
ve hatta maliyet fiatını elde edemiyecek (İZMİR) — Seyrisefain'i muhtelif kısım-
derecede tenzilat yaptıkça Seyrisefain ida- lara ayırıyoruz. Asıl Seyrisefain'in aslını
resi de ayni suretle rekabete başlamıştır. ifade eden teşekkülün adına da Deniz
Bu vaziyet karşısında her halde hem hu- Yolları İşletmesi diyoruz. Bu kelimenin
susî teşebbüsler koruyabilecek, hem de uzamaması için aynen kabul edilmesini
Seyrisefain idaresini bir inhitattan kur- rica ederim. Bir de Seyrisefain'den ayrılan
taracak bir şekil bulmak lâzımdı. Bundan imtiyazlı bir hat vardır. Haydarpaşa, Ada-
dolayıdır ki sahillerimizde muntazam pos- lar, Kadıköy, Yalova ve bazan da Yeşil-
ta seferleri bir Devlet inhisarı şeklinde olu- köy'e işletilmektedir. O hatta da bir isim
yor. Ondan sonra da bu inhisarın tamamiy- koyuyoruz. İsim ne konursa konsun is-
le Devlete bırakılması hakkında bir çok temi hastır, teşekkülü ifade edecektir.
şebbüsler oldu. Fakat bu iş gerek Fırka-
mızın programına ve gerek Heyeti Celile- İstisnaî hükümler şimendifer idare-
nin iktisadî siyasetine muvafık olmadığın- sinde ve Hükümetin diğer malî müessese-
dan hususî teşebbüs sahiplerine karşı ve lerinde de vardır, usul ve teamül hükmü-
mükemmel bir tarzda ve bu işi daha esaslı ne girmiştir. Binaenaleyh sırf ticarî zihni-
surette kavrayabilecek hususî teşebbüs yetle teşekkül edecek olan bu müessese-
sahiplerine bırakmak daha muvafık gö- lerin yürüyebilmesi için bu teşekküllerin
rüldü. Bu teşebbüse iştirak etmeği sağ- de bu kayitlerden azade olması sureti kati-
lamlaştırmak için bu kanunların intişa- yede lâzımdır.
GÜMRÜK TARİFESİ KANUNUNA MERBUT TARİFEDE GÖSTERİLEN

GÜMRÜK RESİMLERİNİN TADİLİ HAKKİNDA 1/ 407, GÜMRÜK
TARİFESİ KANUNUNA BAĞLI TARİFENİN 465 ve 466 NCI NO.LARINN
DEĞİŞTİRİLMESİ HAKKİNDA 1/ 668" VE GÜMRÜK TARİFE KANUNU
VE MERBUTU İTHALÂT UMUMİ TARİFESİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ
HAKKINDA 1 / 7 / 4 NO.LU KANUN LÂYİHALARININ GÖRÜŞÜLMESİ
(1929 TARİHLİ GÜMRÜK TARİFESİNDE ÇEŞİTLİ DEĞİŞİKLİKLER

YAPAN TASARILARIN GÖRÜŞÜLMESİ)
— 61 —
Buradaki tasarılar dünya buhranının koyulaştığı ve ülkede üretim hacminin daraldığı

bir ortamda korumacılığın biribirinden farklı gereksinmelere yöneleceğini yansıtıyor.
İşin bir yönü mamul üretimini korumak, bir başka yönii sanayiin (başta özel kesim sa-
nayii olmak üzereJ ucuz hammadde gereksinmesini sağlamak, yine bir başka yönü de
gümrük gelirlerinin düşüşünü olabildiğince önlemek oluyor. Farklı amaçları bağdaştırabil-
mek, hükümete tarifeleri gerektiğinde değiştirecek yetkiler vererek sağlanacaktır.
31.5.1933
BÜTÇE ENCÜMENİ REİSİ HA- Bütçe encümeni lüzum görmemiştir. Bu
SAN FEHMİ BEY (GÜMÜŞANE) — resimler haddi zatinde çok değil az bir
Memleketimizde yetiştirilemeyen büyük ta- resimdir. Fakat ithalât miktarı pek çok-
bakhaneler için lüzumu olan beher adedi- tur. Devletin varidatı umumiyesi üzerin-
nin sikleti 18 kilodan fazla bulunan büyük de mühim bir tesir yapacak olan bu ten-
derilerin resmi üzerinde mühim tenzilât zilâtı muvafık görmedik. Bunlar hakkında,
yapılmıştır. Fakat tarife, umumî tarife ol- mevcut olan gümrük tarife kanununun
duğu için bunu yalnız tabakhaneler değil, aynen muhafaza edilmesine karar verdik.
lâalettayin her ticarethane ithal edebilir. Burada yalnız nazarı dikkate alınacak pul-
Tabakhanelerin haricinde alelâde çarık- luk imal eden fabrikaların demir ihtiyaç-
lıkta ve sair işlerde kullanılacak ve pek larıdır. Yüz kilosundan 75 kuruş gibi ufak
ucuz fiatla memleketimize ithal edilecek bir resme tâbi olan demir üzerinde tekrar
olan bu deriler, memleket dahilinde ye- tenzilâta gitmek, memleketteki demir ocak-
tiştirilen hayvan derilerine esaslı surette larını bir daha açılamayacak bir hale ge-
rakip olacağından encümenimiz buraya tirmek demek olur ve bu günkü varidat
bir ihtar koydu. Tabakhanelere kifayet noktai nazarından da bu tenzilâtı muvafık
edecek miktardaki derilerin miktarını İk- bulmadık.
tisat Vekâleti tayin edecek ve kendilerine İhtiyacımıza tekabül edecek derece-
vesika verecektir. Tabakhaneler namına de memlekette imal edilen çimento resmi-
bir miktar deri ucuz bir resimle ithal edinin velev cüzî olsa da arttırılmasında faide
lecektir. Onun haricinde yerli derilere reka- mülâhaza etmedik, eski resmin aynen ip-
bet etmek kastiyle hariçten celbedilecek kasını muvafık gördük.
olan deriler de şimdiye kadar olduğu gibi
mevcut tarifedeki resme tâbi olacaktır. Tadillerimiz belli başlı izah ettiklerim-
İktisat Vekâletinin tayin edeceği miktar ve dir. Yalnız kanun lâyihasının nihayetine
vereceği vesikalara göre o müesseseler bir madde ilâve ettik. Bu azamî tarifeyi
hesabına gelecek olan miktarlar üzerinde sanayiin icaplarına göre Hükümet lüzu-
tenzilâtlı tarife kabul ettik. Ambalaj kâ- munda tatbik edecektir. Sanayii himaye
ğıtları, sargı bezleri, gazete kâğıtları, lâm- edecek esasları da nazarı dikkate almak
ba şişeleri ve alelûmum camlar, bunları; suretiyle diğer taraftan hayat pahalılığın:
memleketimizdeki fabrikalar faaliyete ge- da mülâhaza ve mütalea ederek tatbikinin
çinceye kadar, bu kanunla vazedilen res- hat ve derecelerini, işin icabına göre Hü-
min 2 / 3 sinin alınması ile takyit ettik. kümet tayin edecektir.
Memleket bu gümrük tarifesini yük-
Fabrikalar yapıldığı zaman konulan seltmekle hiç bir zaman mevcut fabrika-
resmin haddi azamisi tatbik edilir. Ham lara veyahut bunda.n sonra tesis edilecek
demir ve çelik, su soruları ve bunun aksa- fabrikalara sigortalı bir hakkı müktesep
mı sairesi, bunlar üzeı'nde bu gün mevcut bahşetmiş olmuyor. Meclisi Âliniz de,
olan gümrük tarife kanunundaki nisbet ve Hükümet de işin icaplarına göre onları
resimlerin ne artmasına ne de eksilmesine himaye edecek hadleri ve ölçüleri nazarı
— 62 —
dikkate alarak kanunlar üzerinde istediği kolata sanayiini daha ilmî ve teknik bir
gibi tadilât yapmak hakkını, hakkı hıya- surette himaye etmek şıkkını bir prensip
rını muhafaza ediyor. olarak kabul edecek olursak ona, her
RÜŞTÜ B. (BURSA) — Eski ta- memlekette tatbik edilen usulü, yeni, ka-
rifede kakao için kilosundan 45 kuruş bulü muvakkat usulünü tatbik etmekliği-
alınmakta idi. Şimdiki tarifede kilosundan miz lâzımgelir.
15 kuruş almıyor. Yani 45 ten 15 e iniyor. Bendeniz Heyeti Celileniz den rica ede-
Kakao yağı için eski tarifede kilosundan rim - çikolata fabrikalarını gezdim, gör-
36 kuruş alınmakta idi. Bu da 70 kuruşa düm, bilerek arzediyorum - eski tarifede
çıkarılmaktadır. Yani yağ kısmı himaye olduğu gibi kakao miktarı dursun, yalnız
ediliyor, kakao ithali kısmı da himaye edil- eski tarifedeki 36 kuruşu 70 kuruşa çı-
miyor, maddei iptidaiye diye memlekete karmış bunu 100 kuruşa iblâğ edecek
ithal ediliyor. Hakikaten şimdiye kadar olursak kakao yağı sanayii memlekette tees-
memleketimizde kakao yağı yapılmıyor- süs etmiş olur. Fakat kakaoyu 15 kuruşa
du. Bir veya bir buçuk seneden beri kakao değil, eski tarifede olduğu gibi 45 kuruşa
yağı memleketimizde yapılmakta olduğun- çıkarmalıdır.
dan hariçten gelen yağlara rekabeti temin
edebilmek için bu yüksek resim düşünül- HASAN FEHMİ B. (GÜMÜŞANE)
müştür. — Efendim deriler hakkında arzettiğim
Yalnız kakao memleketimizde çıkma- ahkâmı kakao için de aynen vazettik.
yan bir maddedir. İstatistiklerde yaptı- Mevcut fabrikalar vardır, çikolata imal
ğım tetkikata göre bu madde için mem- ediyorlar. Bunlar dahilde sarfediliyor, bir
leketimizde çok miktarda para dışarı git- kısmı da şark komşularımıza gönderili-
mektedir. Bir millet kendi memleketinin yor. Bunları takyit edemeyiz. Fakat bü-
iktisadiyatını köklü ve mükemmel bir su- tün Türkiye'ye ithal edilecek kakaodan
rette muhafaza edebilmek için bazı ikti- 15 kuruşu tecviz edersek bundan hem kah-
sadî zaruretlere riayet etmek lâzımgelir. ve üzerinden aldığımız gümrük resmi, hem
Bunlardan bir tanesi ikame USu lüdür. de Devlet varidatı müteessir olacaktır.
Memleketimizde çikolata yerine çocukla- Onun için deriler hakkındaki arzettiğim
rımızı gıdalandıracak memleket yemişleri, usulü kakao için de aynen tatbik ettik
meyveleri mebzulen bulunmaktadır. Çi- Fabrikalar için lâzım olacak miktarı İk-
kolata sanayii memleketimizde, memleket tisat Vekâleti tayin edecektir. O miktar 15
ihtiyacına tekabül edecek kadar teessüs kuruş üzerinden girecektir. Onun haricin-
ettiği gibi ihracat ta yapabilecek bir kud- de kahvehanelerde, pastahanelerde ve sair
rete gelmiştir. Bilhassa memleketimizin yerlerde kullanılan kakoalardan şimdiye
şarkında bulunan ülkelere çikolata ihracı kadar alınmakta olan 45 kuruş resim yine
yapmaktayız. Eğer memleketimizde çi- alınacaktır, şekil budur.
11 NİSAN 1334 TARİHLİ GÜMRÜK KANUNUNA MÜZEYYEL

(1918 TARİHLİ BELEDİYE VERGİSİ VE RESİMLERİ YASASI GEREGİ

ALINMAKTA OLAN OKTRUVA VERGİSİNİN KALDIRILMASI VE
GÜMRÜK RESMİNİN YÜZDE 10 ARTIRILMASI)
Gümrük girişlerinde bir tür 'hava parası' gibi alınan ve giriş yeri belediyesine vergi
geliri olan tutarlar, bu tasarı ile bir anlamda gümrük gelirlerine katılmaktadır. Gümrüklü
— 63 —
eşyaya yapılan yüzde \Qt'luk bir zam ile Dahiliye Vekâleti emrinde bir fon oluşturulması
ve buradan belediyelere bir dağıtım yapılması öngörülüyor.
31.5.1933
REFİK B. (KONYA) — Bu ka- RAİF B. (TRABZON) — Bütçe
nun bu gün kabul olunuyor. Heyeti umu- encümeni yalnız nüfus meselesini nazarı
miyesinden anlaşıldığına göre oktruva res- itibare almıştır. Halbuki kaza merkezlerin-
minin yerine kaim olacaktır. Oktruva de nüfus ne olursa olsun belediye teşkilât
resmi esasen, muasır vergi sistemiyle müte- vardır. Yalnız nüfus adedine göre bu teş-
nasip olmayan bir sistemdir. Kurunu vus- kilât yapılacak olursa şimdiye kadar oktı
taidir. Ama bu kanun kabul edildikten ruvadan 3 000, 4 000 lira alan kaza bele-
sonra yarın yaşamakta olan oktruva ka- diyeleri 50 lira kadar para alacaklardır.
nununa göre resim alınırsa her ikisi bir- Bu ise belediyeleri mahvedecektir.
den nasıl olacaktır?
BÜTÇE ENCÜMENİ REİSİ HA-
SAN FEHMİ B. — Dahilî vilâyetleri iske-
GAT) — Oktruva kanunu diye bir kanun
lelerin haraçgüzarı olmaktan kurtarıyoruz.
yoktur. Bu kanun belediye vergisi ve re-
Bir mal her hangi bir şehirde hangi bele-
simleri kanununa dahildir. O halde ilâve
diye hududu dahilinde istihlâk edilirse o-
edilecek fıkra şöyle olmalıdır: Belediye
nun duhuliye resmi o belediyeye aittir.
vergi ve resimleri kanununa merbut cet-
velle alınan duhuliye resmi ilga edilmiş- Bu kaideye binaen iskeleden gelip
tir. Böyle demek lâzımdır, yoksa oktruva geçen malların resimlerini o belediyelere
kanunu diye bir kanun yoktur. iade etmek lâzımgelirdi. Sorarım arkadaş-
BÜTÇE ENCÜMENİ REİSİ HA- lar; iskeleler dahildeki vilâyetlerin istih-
SAN FEHMİ B. — Bu resim oktruva res- lâk ettikleri maddelerden hangisinin res-
mine mukabil olmak üzere vazedilen bir mini iade etmişlerdir. Bu kanun hakkı ve
resimdir. Meclisi Âli arzu ederse buraya adaleti yerine getiriyor. Yalnız iskeleler-
bir madde ilâve eder, arzu ederse yarın den geçti, diye hava parası diye alınan da-
bir madde yapar. Esas prensip bunun, hilin hakkı olan paralar, bu güne kadar
oktruvanın yerine kaim olmasıdır. Yok- muayyen iskelelerde kalmıştır. Haksızlığı
sa hem bu hem de oktruva, encümen kanunla ifade etmeği Bütçe encümeni
böyle bir şey düşünmemiştir ve Dahiliye doğru bulmadı, bu haksızlığı yaşatmağı
Vekâletinden de böyle bir şey gelmemiştir. muvafık görmedi.
TEŞVİKİ SANAYİ KANUNUNA MÜZEYYEL KANUN

(SANAYİİ TEŞVİK YASASINA EK TASARI

ÜZERİNDE GÖRÜŞMELER)
Sadece 1933'«m değil, 1930'lu yılların iktisat politikasında en önemli gelişmelerinden

biri, 1932 Temmuzunda ekonomide devletçiliğin ve sanayi programının en önemli adımı
olarak kurulan Devlet Sanayi Ofisi ile Türkiye Sanayi Kredi Bankası''m yürürlükten
kaldırmak ve politikalara yeni bir çerçeve çizmek oluyor. (1932'deki gelişmeler için bk.
Cilt I, s. XXXVIII-XLIII, 286-91, 294-304 ve 407-13.) 'Teviki Sanayi Kanununa Müzey-
yel' tasarı ile 'Sümerbank' tasarısı, bu bakımdan aralarında bir bütünlük taşıyan önemli
belgelerdir.
— 64 —
İki belge de İktisat Vekâletince hazırlanarak hükümetin 16 Nisan 1933'deki toplan-

tısında kesinleştirilmiş ve Meclis'te de birlikte görüşülerek yasalaşmıştır. İki belge de,
iktisat politikalarında 1933 yılının özel kesime ödün ve güvence vermeyi ön plana alan
niteliğini yansıtırlar. Bu yönüyle 1933, devletçilikten ve sanayiden vazgeçmek istemeyen,
fakat bunun için özel kesimin kabul edeceği (özel birikimi de öncelikle gözetefl) bir çizgiyi
arayış yılı oluyor. Eğer 1932 siyasal kadronun devletçilikte bir atılım yılı sayılırsa, 1933
de geri çekilme yılı olarak nitelenebilir.
1932 Temmuzunun Türkiye Sanayi Kredi Bankası, büyük çaplı sanayi (makina ve
malzeme) kredisi vermek üzere kuruluyordu. Hem kurulacak devlet sanayi tesislerine,
hem de özel sanayi tesislerine yönlendirilecek kredi için 'ilk sermaye' gereksinmesinin,
hem devletin kaynaklarından, hem de bundan yararlanacak olan özel sanayi kesiminden
karşılanması düşünülmüştü. Özel kesimin katkısının, makina, malzeme ve hammadde it-
halinde Teşviki Sanayi Kanunu ile sağlanan gümrük muafiyetlerini kaldırarak böylece
bir fon oluşturmak ve bunu yeni banka aracılığı ile yeni makina ve malzeme kredisine
dönüştürmek biçiminde düzenlenmesi öngörülüyordu.
Ancak, özel kesim sahibolduğu ayrıcalık ve bağışıklıkların ne amaçla olursa olsun

kaldırılmasına karşı çıkmış, özellikle Mustafa Şeref Beyin İktisat Vekilliğinden ayrılışın-
dan sonra, bu yöndeki taleplerini kısa sürede sonuç alacak biçimde sürdürmüştür. 'Teşviki
Sanayi Kanununa Müzeyyel' tasarı, özel kesimin taleplerini karşılamak ve gümrük muafi-
yetlerini yeniden yürürlüğe koymak, ayrıca bazı ek muafiyetler de getirmek üzere düzen-
lenmiştir. Böylece, 'özel kesimin kabul edeceği devletçilik' çizgisinin özeliklerinden biri,
1932V/e başlayarak 1933'r/e de sürdürülen ''büyiik sanayi kurma' progı amma özel kesimin
herhangi bir kaynak desteği vermeyeceği oluyor. Bu programın yaratacağı yeni kaynak-
lara,, başta İş Bankası olmak iizere 'milli bankaların ortak oluşu ise, Sümerbank tasarısın-
da vücut bulacaktır.
3 6.1933
KİTAPÇI HÜSNÜ BEY (İZMİR) Sonra bu kanunun mevzularına dik-
— Evvelâ, bu kanunu getirdiklerinden kat ettim. Evvelâ Teşviki sanayi kanuniyle
dolayı Vekil Bf.ye teşekkür etmek lâzım- bahşedilmiş olan bazı muafiyetleri bir ta-
dır. Çünkü bu, yalnız iktisadî bir lâzime kım kısımlara daha teşmil ediyor. Teş-
değildi, ayni zamanda daha ziyade bir lâ- viki sanayi kanununun mühim surette
zımei adaletti. Teşviki sanayi kanununun fabrikaların, sanathanelerin memleketimiz-
vatandaşlara bahşettiği muafiyetlerin - de teessüs etmesine âmil olduğuna esbabı
ki 15 sene içindi - vakitsiz bir şekilde mucibedeki ilk fıkra en mühim delildir.
istirdadı doğru bir hareket değildi. Hakkı 400 şu kadar müessese 2 bin şu kadara çıkı
müktesepleri ihlâl eden mahiyette idi. Bit- yor. Şimdi buna nazaran daha bir takım
tabi müteşebbisler için korkunç bir vazi- kısımlara teşmili lâzım mı, değil mi?
yet hâsıl olmuştu. Herkes Hükümetin hat- Sonra mevaddı iptidaiye muafiyetinin yine
ta kanunlarla teyit ettiği her hangi bir hük- bir liste ile tanzim edilmesi ciheti tercih
mü sırası gelince kaldırması ihtimalini ediliyor. Halbuki bu liste meselesinin va-
derpiş ederek teşebbüslerinden adetâ fe- tandaşlar için çok müziç olduğunu evvel-
ragat etmeğe başlamışlardı. ce de arzetmiştim. Çünkü tertip edilmiş
Binaenaleyh hem bu mahzuru refet- olan listeden azamî derecede istifade et-
tiği, hem de bir lazimei adaleti yerine mek, her vatandaş için bir emel oluyor ve
getirdiği için teşekkür ederim. bunun için gidip gelmeler, bir çok formali-
— 65 —
teler o vatandaş için müziç olduğu gibi car, çiftçi gibi sanayi erbabımız daha faz-
bundan fazla istifade edenler, etmeyenlere la çalışmalarla maliyet fiatlarını azaltmı-
nisbetle daha rakipsiz, daha müşkülâtsız ya çalışsınlar. Her halde bunu yapmaya-
işlerini görürler ve hakikî ve namuslu va- lım. Cenup kazalarımıza yavaş yavaş mal
tandaşların vaziyetlerini bir dereceye ka- versinler, bunu yapalım. Çünkü bunu ya-
dar işkâl ederler. Hükümet, esbabı mu- parsak-ipek sanayii biliyoruz ki bir iki
cibesinde diyor ki, iktisadî kıymetlerin seneden beri ipek sanayii mefluç bir vazi-
seyyaliyeti dolayısiyle bu mevaddı yalnız yete girmişti - o vakit böyle bir kayit ko-
gümrük tarifesiyle himaye etmek zor olu- yacak olsaydık, memleket için hayırlı bir
yor. Hulâsa bu işte idarei maslahat zarurî müessese olan İpekiş vücude gelemiye-
görülmüştür deniyor. Halbuki bizim ev- cekti. Başka kimse bu işi yapmasın desey-
velki gün kabul ettiğimiz bir gümrük dik, İpekiş gibi bir müessese meydana ge-
kanununda azamî derece ve hatta bunda lemiyecekti. Binaenaleyh serbest bıraka-
sınaî ihtiyaçlara göre yavaş yavaş yük- lım. Memlekette işler tevessü etsin. Amma
seltilmesi kabul edilmişti. Daha fazla sa- bu yüzden bazı kimseler rekabete daya-
lâhiyetti bir gümrük tarifesiyle Hüküme- na mıyaca.klardır. Fakat yerlerini daha ehli-
ti icraiyeye salâhiyet versek ve yalnız güm- yetli kimselere bırakmış olurlar.
rük tarifesiyle bu işi temin etsek olmaz mı?
Eğer bunu yaparsak sanatkârlarımız için İKTİSAT V. CELÂL B. — Hüs-
büyük bir engel ortadan kalkacaktır ve nü Bey iki esasa dokundular. Birin-
kendi sahalarında serbest serbest çalış- cisi liste. İkincisi tahdit kelimesile ifa-
mağa imkân temin edilecektir. de ettikleri prensip. Liste meselesini kal-
dırıp onun yerine daha esaslı bir surette,
Üçüncü maddede tahdit meselesi var- daha çok müsavat temin edecek şekilde
dır. Yani bu muafiyetlerin memlekette prensip koyabilsek kendilerine ben de
istihsalâtı ihtiyaçtan fazla olan fabrikalara iştirak ederim. Fakat şimdilik daha iyi
verilmemesi meselesi vardır. Ben zanne- bir formül bulamadık. Liste meselesi
diyorum ki bu vakitsiz bir tedbirdir. Biz Teşviki sanayi kanununda esastır. Fakat
henüz sanat inkişafının ilk merhalesin- mevaddı iptidaiyesi tenzile tâbi tutulan-
deyiz ve anormal bir vaziyette olan mem- lara nazaran alınacağı parada prensip
leketimizde bizim fabrikalarımızın çıkar- koyduk. Bu liste meselesini ayni zamanda
dığı, mamulâtın, mensucatın, her ne ise, münhasıran gümrük tarifesine istinat et-
fazla miktarda çıktığını şimdiden kestir- tirdiğimiz takdirde bazı iptidaî maddeler
mek doğru değildir. Memlekette istihlâk vardır ki bunda yalnız sanayi erbabı de-
kabiliyeti azalmıştır, bu sebepten bazı fab- ğil, memleketin ticareti de alâkadardır.
rikalar sarfiyatlarını temin edemezler. Mesele şümullendirilmiş olur. Şikayeti
Çünkü terakkinin en büyük kamçısı reka- mucip olan mesele, listenin tanziminde
bettir. Rekabetten kurtulacak olan bu vukua getirilen bazı hatalardır ve ayni za-
müesseseler aralarında kolayca anlaşa- manda bazı sanayi erbabının kendilerine
caklar, hali hazırda zaten ağır olan hayat verilen muafiyeti esas işlerinde kullana-
pahalılığını bir kat daha teşdit edecekler- cakları yerde harice satmak suretile fuzulî
dir. ve gayrimeşru istifadeleridir. Dünyada
her prensibin tatbikında esaslı surette de-
Bence şimdiki halde bu tahdit işine vam edilmezse mahzurları vardır.
yanaşmayalım. Kabiliyetlerin inkişafı için
rekabet şarttır. Eğer rekabet olmazsa ma- Tahdit kelimesile ifade ettikleri cihete
liyet fiatını ucuzlatmak için vatandaşların gelince, tahdit yoktur. Hakikatte Teşviki
çalışmasına mahal yoktur. Binaenaleyh ka- sanayide gözettiğimiz gaye, memlekette
bil olduğu kadar her sınıf halkımız, tüc- mevcut olmayan sanayiin vücude getiril-
— 66 —
mesi için vatandaşlara yardım; daha doğ- lemeyen veyahut edildiği halde kâfi mik-
rusu himayedir. Himayenin muhtelif şe- tarda yetişemeyen mevaddı gümrükten
killeri vardır. Memlekette ihtiyaçtan fazla istisna ediyoruz. Memlekette tiftik ipliği
yani (sürprodüksiyon) emtia vücude ge- yapan fabrikalarımız yoktur. Halbuki bu
tiren müesseseleri himayede bir menfaat sanayiimiz inkişaf etmektedir. Halk buna
görmüyoruz. Burada sürprodüksiyon vü- açıktan açığa ihtiyacını görmektedir. Mem-
cude getiriyorsunuz diye muaheze ediyor lekette tiftik ipliği yapılmadığına göre İk-
değiliz. Yalnız Hükümet namına yapıla- tisat Vekâleti yapacağı beş senelik listeye
cak himayeden kendilerini mahrum edi- bunu da ithal ediyor mu, etmiyor mu?
yoruz. Bu, gayet doğrudur. Bir taraftan İKTISAT VEKİLI MAHMUT CE-
millî istihsali vücude getirecek sanayii LÂL B. — Memleketimizde bol tiftik
teşvik ederken, yani millî istihsal memle- mevcuttur. Fakat tiftikten istenildiği
ket istihlâkine kâfi gelmezken diğer taraf- veçhile iplik yapmak için henüz sanayi
tan ihtiyaçtan fazla istihsal eden sanayie vasıtalarına malik değiliz. Bu itibarla
para vermekte bir faide görmedik. Demek memleketimizde iplik yapacak sanayi vü-
ki tahdit yoktur, ihtiyaca kâfi istihsal yap- cude gelinciye kadar Türk tiftiğinden ma-
tıktan sonra himayeyi zait görüyoruz. mûl olmak kaydü şartile hariçten gelecek
SÜLEYMAN SIRRI B. (YOZ- ipliklerin müsaadeye mazhar olmasına ve
GAT) — Memleket dahilinde istihsal edi- istifade etmesine taraftarım.
SÜMERBANK KANUNU LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ

Sümerbank tasarısının bazı özellikleri vardır. Bunların bazıları daha sonraki yılların
devletçilik çizgisinin çekirdeği olmuş, bazısı da 1933Ve, İktisat Vekâletinin özel kesimle
paylaştığı bir iktisat politikası anlayışının ürünü olarak kalmıştır. Tasarının esbabı mu-
cibesi (gerekçesi), maddeleri ve maddeler üzerinde İktisat ve Bütçe encümenlerinin yaptığı
değiştirmeler ile Meclis görüşmesi, İktisat Vekâleti'nin özel kesim çevreleri ile paylaştığı
İktisat Politikası anlayışı bakımından aydınlatıcıdır. Devletçilik çekirdeği ise 1933'w«
ikinci yarısından, özellikle 1934'deki sanayi yatırımlarından başlayarak büyüyecektir.
Tasarının Celâl Beyin yönetimindeki İktisat Vekâleti'nce hazırlanan gerekçesi, Sü-
merbank'ın doğuş nedenini, 1932'nin Sanayi Kredi Bankası ile Devlet Sanayi Ofisi'nin o
tarihtenberi sürümcemede bırakılan kuruluşuna son vermek ve yeniden (sanayicilik ile
bankacılığı birleştirerek) 1932'den önceki Sanayi ve Maadin Bankası esprisinde bir yeni
kuruluşa dönmek biçiminde yansıtıyor. Gerekçenin esası, 1932 tarihli Banka ve Ofis'in
özel kesimce benimsenmemiş ve tepkiyle karşılanmış olmasıdır. Önerilen yeni model,
özel kesimden kaynak çekmeyen, fakat özel kesime kaynak yaratan, destek ve ortak olan
bir örgütlenmedir. Bu, bir bakıma Sanayi ve Maadin Bankası'nin daha aktif bir modeli
olarak düşünülmektedir. Gerçekte, Türkiye'nin gündemine 1930'larda gelmiş olan sanayi
atılımının çapı 1920'lerin küçük ölçekli 'manüfaktür' girişimlerinden oldukça farklı bir
büyüklüktedir. Fakat, özel kesim çevrelerinin sanayide başka bir model üretme olanak-
ları ve istekleri yoktur.
Sanayi ve Maadin Bankası modelinin daha aktif biçimde çalıktırdabileceği dü-
şüncesi de, sanayileşme atılımının tasarlandığı ve dış kaynağının (Sovyetler Birliği'n-
den) sağlandığı 1932 yılında, henüz ne Celâl Beyi Vekilliğe yönlendirecek olan İş
Bankası çevresinde, ne de rekabetten ürken ve iktisat politikasına karşı o tarihte tep-
kileri büyüyen özel sanayi çevrelerinde oluşmuştu. Böyle bir düşüncenin İktisat Vekâleti,
İş Bankası'nin önderlik ettiği özel kesim ve siyasal kadrolarca 1933Ve oluşturulduğu an-
— 67 —
laşılıyor. Sanayi programının yürürlüğe girişinin de, işin merkezi olan iktisat Vekâleti
ndeki bu 'modeV değiştirme nedeniyle geciktiği söylenebilir. İş Bankası'nın kurulacak
büyük sanayie ve bunun yaratacağı kaynaklara ortak olma isteği ile özel sanayi kesimi-
nin gümrük ve vergi muafiyetlerinden ve yeni kredi olanaklarından yararlanma istekleri
Sümerbank tasarısı oluşturulurken birleştirilmiş, böylece 'özel kesimin benimseyeceği bir
devletçilik modeli'nin temel koşulu yerine getirilmiş oluyor.
Yine, 1925'in Sanayi ve Maadin Bankası modelinde devletin özel sanayie sınırsız
kaynak ve destek sağlayabilmesi için tasarlandığı izlenimi uyandıran iki nokta iştirakler
ve devlet tesisleıinin özel mülkiyete geçirilmesi (bugünün terimiyle, 'özelleştirme') dir.
1932'nin Banka ve Ofis yasalarında yer almayan bu iki nokta, Sümerbank tasarısı ile
yeniden gündeme gelmiştir. İştirakler, daha sonraki yıllarda da görüleceği gibi, bir politika
çizgisi halinde gelişerek bugune kadar gelmiştir. 'Özelleştirme' ise, 1933'mh özel ko-
şullarındaki iktisat politikası içinde İktisat Vekâleti ve özel kesimin girişimiyle 1925'
deki çizgiye çekilerek canlı tutulmak istenmiş, fakat siyasal kadronun tercihleri bu
istekle bağdaşmamıştır. Daha sonraki yılların gelişmeleı i ise, 'özelleştirme' düşüncesini
gerçek clışı kılmıştır.
Sümerbank, devletin sanayi tesislerinin genelkurmay karargâhı olarak kurulmuş

ve uğraşacağı işlerin kapsamı (tasarının 2. maddesinde) oldukça geniş tutulmuştur. 'Özel-
leştirme'' formülü ise, İktisat Vekâleti'nce hazırlanan bu tasarının 1. maddesinde, devlet
şirketlerinin statüsünü belirleyen esasların içine yerleştirilmiştir. İktisat Vekâleti, devletçe
kurulmuş ve kurulacak sanayi tesislerinin "ticaret kanununa göre çalışacak anonim şir-
ketler" halinde örgütlenmesini önerir. Şirket hisselerinin dörtte üçünün Sümerbank'a
(yani, devlete), dörtte birinin de "nama yazılı ve Türklere ait" olmasını öngörür. Hisseler
"halihazır kıymet" üzerinden belirlenecek, Sümerbank'a ait hisseler hükümetin teklifi ve
Sümerbank genel kurulunca satışa sunulabilecektir. İktisat Vekâleti'nin çizgisini izleyen
İktisat Encümeni de hemen hemen aynı formülü benimsemiş ve bunu tasarının II. maddesi
haline getirmiştir. (İktisat Encümeni'nin 1932 Sonbaharından sonraki reisi Şakir Bey
(Kesebir) özel kesime yakın görüşlere sahiptir; Sanayi ve Maadin Bankası modelinin
1925'de sözcülüğünü yapmış, 1930'da İktisat Vekilliği'ni yürütmüştür. Daha sonra, 1937
yılı sonlarında Celâl Bayar hükümetinin İktisat Vekili olacak ve İktisadi Devlet Teşekkül-
leri Kanunu o dönemde yürürlüğe girecektir.)
Ancak, Vekâletin ve İktisat Encümeninin bu ortak görüşü, Bütçe Encümeni'nce değiş-
tirilir. Yeni II. madde, şirketlerin sermayesinin tümünün devlete ait olmasını ve bunların
"son haldeki hakiki kıymetleriyle mahdut mesuliyetti ve Sümerbank'a bağlı" şirketler ol-
malarını, ayrıca "hisse senetlerinin yüzde yüzünün Banka adına yazılı" olmasını şart
koşacaktır. Devletçi çizginin önemli adlarından Hasan Eehmi Beyin (Ataç)reisliğindeki
Bütçe Encümeni, siyasal kadronun düşüncelerini ve tercihlerini yansıtmaktadır. Bu biçimi
ile II. madde 'özelieştirme'yi kâğıt üzerinde bırakmaktadır.
Sümerbank, devlet eliyle sanayileşme girişiminin planlanması ve uygulanmasını
üslenmektedir. Sümerbank'ın çalışma ilkeleri 1934'den başlayan yeni yatırımlarla somut-
laştıkça ekonomide devletçiliğin tanımı da netlik kazanır ve bu konuda görüş farkları aza-
lır. Kurulan sanayiin kuralları devletçiliğe biçim vermektedir. Sümerbank tasarısının 2.
maddesinde sıralanan amaçlar, yerli hammaddeye dayanan sanayileri kurmaya yönelen
bir ithal ikamesi programında somutlaşacaktır. 1934'w« başında, bu gelişme 'Birinci Sa-
nayi Programı" adını alacaktır. Sümerbank'ın sanayi yatırımlarında ve devletçilikteki
merkezi rolü birkaç yılda önem kazanacak, 1933'w« Sümerbank çekirdeği, 1938'de dev-
— 68 —
letirı ekonomideki girişim alanını, bunun kurallarını ve mevzuatını ortaya koyan İktisadî
Devlet Teşekküllerini yaratacak biçimde büyüyecektir.
3.6.1933
HALİL BEY (İZMİR) — İktisat Ve- duktan sonra işte görüyorsunuz: İstinat
kili Celâl Beyefendiye memleket namına ettiğim Fırkamın prensiplerinin iktizası işte
bir teşekkürüm vardı. Bu kanun lâyihasi budur. Ferdî teşebbüsleri yavaş yavaş
vesilesile onu ifa etmek üzere söz aldım. iktisadî sahadan kovarak bütün memleke-
Celâl Bey vazifesine hakikaten çok eyi tin faaliyeti iktısadiyesini de devletçiliğe
bir surette başladılar Geçen meclis içti- giden asrî devletçilikle bizim devletçiliği-
mamda şeker, kahve ve çayın bir elden ida- miz arasında münasebet yoktur, buyurdu-
resi vesilesile Heyeti celilenizin müsaade lar. Ondan sonra iş âlemine, İstanbul'a
ve müsamahası üzerine geniş bir müzakere koştular. Sanayi ve ticaret erbabı ile temas
açmıştım. Orada demiştim ki, Devletin ettiler. Daha sonra İzmir'e gittiler. Nazilli-
iktisadî gidişi hakkında iş âleminde ves- de buyurmuşlardı ki; Burada büyük bir
vese vardır ve bu vesvese sermayeyi iş mensucat fabrikası kuracağız, sizin ser-
âleminden kaçırmaktadır ve bunun hak- mayeleriniz bunu yapacak kabiliyette ol-
madığı için bunu Devlet yapacak. Sizin
kında tedbir almak lâzımdır, ilh.. Hatır-
sermayeniz Devletin muzaheretiyle büyü-
larsınız diskuriyi.
dükten ve ferdî kabiliyetleriniz inkişaf et-
Ondan biraz müddet sonra Celâl tikten sonra Devletin bu sahadaki işle-
Beyefendi İktisat Vekâletine geldiler. Ken- rini yavaş, yavaş size bırakacağız. Böyle
dileri iş âleminde âmil ve nâzım olan bü- devletçiliği istemez misiniz demişler. Ora-
yük bir müessesenin direksiyonunda bu- da ben de olsaydım, isterim derdim. Mem-
lundukları için zannediyorum ki bu ves- lekette ferdî teşebbüslerin yapamayacağı
vese hakkında daha ziyade vukufu olduk- büyük işler üzerinde ferdî teşebbüslere ze-
ları için ilk hedefte onu bertaraf etmek ve min hazırlamak ve bilâhare yavaş yavaş
memlekette emniyet ve istikrarı iktisadiyi onlara terketmek suretiyle Devletin yapa-
tesis etmeğe çalıştılar. Biliyorsunuz ki cağı müzaheretlere bu memleketin elbette
Fırkanın programını ortaya attılar ve de- her sahada ihtiyacı vardır.
diler ki işte benim prensiplerim, gidece-
ğim yol. Hakikaten bendeniz de o güne Bu kanun lâyihasında da, zannederim
kadar Fırkanın programını dikkatle oku- 11 inci olacak, bir madde vardır. Onda Dev-
mamıştım. Orada, ne gibi iktisadî esasler let sanayii Devletin bu gün elinde bulunan
vardır. Evvelâ iktisatta ferdî teşebbüsü ve Sümer bankın idaresine verilecek olan
esas olarak kabul ediyor. Yani istihsalde sanayiin de yavaş yavaş anonim şirket hali-
ve mübadele kıymetlerinin husulünde en ne kalbedilerek hisse senetlerini satmak su-
müessir âmil olarak ferdî teşebbüsü kabul retiyle memlekette kabiliyet hâsıl oldukça
ediyor, sonra dağınık sermayeleri toplaya- gerek Türk şahıslarına ve gerek Türk mües-
rak onları hareketli bir sermaye haline seselerine yavaş yavaş terkedileceğine dair
koymak için tasarrufu tertip ve teşvik edi- hüküm vardır. Binaenaleyh şu madde ile de
yor. Daha sonra benim gördüğüm, sây Devletin iktisadî sahadaki rolü tamamiyle
ile sermaye arasında âhenk ve nizamı Fır- tesbit ediliyor ve kanuniyet kesbediyor.
kasının prensibi olarak kabul ediyor. Hu- Bu hakikatin bu suretle tebarüz etti-
lâsa ticaret, sanayi, küçük, büyük ziraatte rilmesinin ve tesbit edilmesinin tesiri pek
bütün erbabı mesaiyi tergip ve teşvik ede- büyüktür. Devletin iktisadî rolü - ki Fırka-
cek ferdî teşebbüsü memlekette muza- nızın programında evvelce bilvesile ar-
heretle canlandıracak, kuvvetlendirecek zetmiştim, müphemdi. Bundan scnra te-
esaslar vazediyor. Bu esasları ortaya koy- barüz etmiş olacak ve ilerde memlekette
— 69 —
sermaye, iş tamamiyle emniyet ve istikrarı- delesi demek, memlekette iktisadi nizam

nı bulacak ve memleket, yolunda yürüye- ve ahengin mihveri olan muhitte mücadele
cektir. etmek demektir. Bizim en büyük istinat-
gâhımız milli muhittir. Orayı tesis edece- ,
Milletim nevi beşer, vatanım ruyu ğiz, oraya istinat edeceğiz. Milli birliğin
zemin diyenlerden hazer... Zira o yol en büyük istinatgahı, milli vahdettir; ik-
bizi kapı kulu olmağa götürür. Bunun tisadi vahdeti, iktisadi nizamı bozacak yol-
misallerini huduttan biraz öte tarafa ba- lardan hazerdir.... Celâl Beyefendi şu
karsak çok görürüz. suretle hakikatleri tebarüz ettirdiğinden ve
İktisadi hayatta itopik - hayali - for- iş âleminde büyük bir emniyet ve istikrar
mülleri memleket hayatına, bünyesine tat- husulüne yardım ettiğinden dolayı yalnız
bik etmekten de hazer. Zira o yol da bizi Celâl Beyefendiye değil, bütün Heyeti
sınıf mücadelesine götürür. Sınıf müca- Hükümete teşekkür ediyorum.
ÖDÜNÇ PARA VERME İŞLERİ, HALK BANKASİ İLE HALK

SANDIKLARI VE BORÇ İÇİN GAYRİMENKUL SATIŞINA
VE MUVAZAAYA DAİR KANUN LÂYİHALARININ
GÖRÜŞÜLMESİ
İktisat politikasında 1933'w önemli bir yıl yapan gelişmelerin bir bölümü para ve
bankacılık alanındadır. Bu gelişmelerin bir bütün oluşturan niteliğim bize yansıtan belge-
ler 'Mevduatı Koruma', 1 Ödünç para verme işleri ile Halk Bankası ve Halk Sandıkları
ve 'Borç için gayrimenkul satışına ve muvazaaya dair' kanun lâyihalarıdır.
19207/ yıllardan 1930'/ara girerken ekonomide özel tasarrufların arttığı ve bunun
mali aracı sektörü, başta bankalar olmak üzere geliştirdiği görülüyordu. 19307ara ba-
şında banka sayısında, tasarruf mevduatı ve kredi hacmında önemli artış vardı. Bu tablo
üzerinde ekonomik buhranın etkileri ilginç sonuçlar yaratmıştır.
Buhranın etkilerinden biri gönüllü tasarrufların kısılması sonunda, mevduat çekmek
için bankalar arasında rekabetin kızışmasıdır. Buhran derinleştikçe, özellikle küçük ban-
kalar yüksek faiz vererek mevduat toplamaya yönelirler. Bu, başta İş Bankası olmak üzere,
büyük bankalar için 'zararlı rekabet'tir. Makro etkileri düşünülürse, düşük fiyat düzeyi ve
yüksek faiz hadleri ile çalışan bir ekonomi altından kolay kalkılamayacak dengesizliklere
gebedir. İş Bankasindan İktisat Vekilliğine gelen Celâl Beyin girişimi ile 1933Ve hazır-
lanan ve Meclislin 30.5.1933 tarihindeki oturumunda görüşülen 'Mevduatı Koruma''
tasarısı, hem büyük bankacılığın, hem de ekonomideki dengelerin korunmasını amaçla-
maktadır. Yasanın en önemli hedefi küçük bankaların yüksek faiz ile mevduat toplama-
sını önlemektir. Bunu gerçekleştirebilmek üzere, tasarruf hacminin göreli olarak yüksek
olduğu büyük kentlerde (nüfusla orantılı olarak) bankaların sermayelerine belirli yüksek-
likte 'alt sınırlar getiriliyor ve bu, mevduat toplayabilmenin koşulu oluyordu. Encümen-
lerde üzerinde kolayca görüş birliği sağlanamadığı anlaşılan bu koşul, İş Bankası'nm
mali aracı sektör içindeki büyük payını sağlamlaştırırken, sektöre de çekidüzen getirili-
yordu.
Buhranın bir başka etkisi paranın kıtlaşmasıdır. Bu da, gönüllü tasarrufların kısıl-
ması gibi, mali aracı sektör içinde rekabeti kızıştırır ve her çeşit kredi faizlerini yükseltir.
Bu, tefeciliğin yaygınlaştığı, bankaların da çeşitli yöntemlerle örtülü bir tefeciliğe yönel-
dikleri bir ortamdır. Burada büyük-küçük aracılar arası rekabet, faiz hadlerinin yükselme-
— 70 —
sine koşut olarak kızışır-, fakat büyük mali aracılar bu rekabete olumsuz bakarlar. Böyle
bir para darlığı özel imalât kesiminin faiz yükünü artırır ve mal fiyatları (talep azlığı ne-
deniyle) düşiik düzeylerde kalırken maliyetler kabar ir. Özel. imalât kesiminin muafiyetler
elde etmek üzere, yönetim üzerindeki baskıları da gitgide artar. Böyle bir gelişme de mak-
ro etkileri bakımından çeşitli dengesizlikler yaratır.
Celâl Beyin yönetimindeki İktisat Vekâleti bu 'olumsuzlukları ve dengesizlikleri'
gidermek amacıyla 'Ödünç opara verme işleri ile Halk Bankası ve Halk Sandıkları ta-
sarılarım hazırlar. 'Ödünç para verme işleri' tasarısının en önemli hedefi, kredi faizlerini
yükselten' küçük aracılardı olabildiğince engellemek, 'küçük aracılık' işini yasaklar ve
İktisat Vekâletinin vereceği izinlerle sınırlar içine almaktır.
Burada ince nokta kredi faiz haddine büyük bankalarca bir tavan çekilip çekilmeye-
ceğidir. Büyük bankalar (başta İş Bankası olmak üzere) kredi faizinin yüksekliğinden
çok, bunun yükselişinin küçük aracıları (tefeciler ve küçük bankaları) gitgide daha çok
kazandırmasından şikâyetçidirler. Gerçekten, İktisat Vekâletinin hazırladığı 'Ödünç
para verme işleri' tasarısının Meclis görüşmeleri, Celâl Beyin faiz haddine bir tavan çekil-
mesinden yana olmadığını, küçük aracılığın ve tefeciliğin yasaklar ve izinlerle sınırlanışın-
dan sonra, kredi arz ve talebinin faiz haddini daha alt düzeylere çekeceğini ve belli bir
düzeyde (yüzde 15'de) tutabileceğini öne sürdürdüğünü gösteriyor. Ancak, buhranın ve
para darlığının sürmesi ve kredi talebinin azalmaması halinde, kredi piyasasının hakimi
haline gelen büyük bankaların bu duruma olumsuz bakmayı sürdürüp sürdürmeyecekleri
yanıtsız kalmaktadır.
Halk Bankası ve Halk Sandıkları küçük üreticinin kredi taleplerini karşılarken, onu
yüksek faizli tefeciden esirgemek için kurulmaktadır. Halk Bankası 1933'de yasalaşır.
Fakat, gerçekten kurulması 1938'in ortalarına kadar ertelenir. Yani, küçük üretici buh-
ran içinde kredi gereksinmesini yine bilinen yollardan kaışdamayı sürdürür.
Buhranın yukarıda özetlenenlerden ayrılamayan bir etkisi de artan borçluluktur.
19307w yıllarda hem irili ufaklı iş sahipleri, hem de hâne halkı kesimi içinde borçluluk
artmaktadır. Bunun sonuçlarından biri, gayrimenkul ipoteklerinin artışı ve gayrımenkulle-
rin değerlerinin çok altında değerlerle alacaklılara (çoğunlukla tefeci kesimine) devridir.
Yönetim buna geçici bir çare olarak, borçların beş yıl ertelenebilmesini öngören bir tasarı
getirmekte, 'özel sözleşme alanı' saydığı bu borç-alacak ilişkisine daha fazla girmek is-
tememektedir.
1932 ve 1933'ü/î gelişmelerine İş Bankası yönünden bakılırsa şöyle bir tablo görüle-
bilir: Banka, 1932'de iş alanının paylaşılması, hatta küçülmesi olasılığı ile kar şikarşıy a
kalmış, bu çemberi Banka genel müdürü Celâl Beyin ekonominin komuta noktası olan
İktisat Vekilliğine getirilmesiyle kırmıştır. Bu atılımın 1933Ve hasadı yapılan iki
sonucu olmuştur: Birincisi, bankaların (yani, İş Bankasının) yeniden sanayie ortak ol-
masını sağlayan Sümerbank yasadır. Bu yasa üzerine kurulan 'Birinci Sanayi Programı',
İş Bankası'nin reel üretim sektörlerindeki gelişmeyle büyüyen sermaye birikiminden bü-
yüyen bir pay almasını sağlamıştır. Celâl Beyin Vekilliği ile yapılan atılımın ikinci sonucu
da, vakit geçirmeksizin mali aracı sektöre Banka'nın uygun gördüğü bir düzen verilmesi,
mevduat ve kredi işlemlerinde rekabet kapılarının kapanması ve büyük bankaların pay-
larındaki gelişmenin güvenceye alınmasıdır. Bu iki yönü ile, 1933, özellikle İş Bankası
için önemli bir atılım yılı olmuştur. Bunu ileride, Banka'nın 1933 Faaliyet Rraporu'ndan
da izleyeceğiz.
8.6.1933
— 71 —
REİS — Hükümet bu lâyihanın müs- tesir, hüsnü tesir malûm. Binaenaleyh bu

tacelen müzakeresini teklif ediyor. faiz haddi yüzde 9 dan yukarı çıkarıldı mı,
(MADDE 9 — Ödünç para verme iş yapan adamlara kazanç temin etmeye-
işlerinde 16 ıncı maddede yazılı komis- cek, belki de gittikçe düşmek vaziyeti hâ-
yon ve hesap masrafları da dahil olmak sıl olacaktır. Madem ki Hükümet böyle bir
üzere en çok yüzde 12 ye kadar (12 dahil) kanunla bu işleri tanzim etmek istiyor;
faiz alınabilir. Bandan fazla alınan faiz- esaslı bir tedbir ittihaz etmek gerektir.
lerin aşağıda gösterilen nisbetler dahilin- Sonra Hükümetin teklifinin esbabı mucibe
deki miktarları vilâyet hususî idarelerine lâyihasında güzel bir söz vardır:
ait olup bu idareler tarafından takip ve
tahsil olunur: İktisadî meseleler ancak iktisadî ted-
birlerle halledilir. Biliriz ki tefecilerin bir
12 den 15 e kadar alınacak faiz farkı-
kısmı bankadan aldıkları parayı ikinci dere-
nın yüzde 25 i.
cede halka dağıtırlar. Eğer bankalar yüzde
yüzde 15 ten 18 e kadar alınacak faiz 12 faizle alırlarsa tabiatile yüzde 15 ve da-
farkının yüzde 35 i, ha fazla faizle vermeye mecbur olacaklar-
yüzde 18 den 20'ye kadar alınacak dır. Binaenaleyh bankalara yakışan, eğer
faiz farkının yüzde 50 si, onlar memlekete müfit olmak isterlerse yüz-
yüzde 20 den 25 e kadar (25 dahil) de 9 haddi kâfidir. Bundan daha fazlasını
alınacak faiz farkının yüzde 90 ı. halkın vermeye iktidarı yoktur. Hatta
25 ten yukarıya alınacak faiz farkının bankalar, bazı müşterilerine karşı bu mik-
tamamı birinci fıkra mucibince alınır. tarı tenkis dahi ederler. Fakat biz bunu
Bu suretle hususî idarelerce toplanıla- azamî olarak koymalıyız.
cak paralardan izin beyannamesine uy- İkinci eller ki bankalardan aldıkları
gun olanlardan hâsıl olacak mebaliğin parayı isterseniz, muvafık bulursanız yüzde
yüzde 25 i ve izin beyannamesi hilâfında 12 ye kadar faizle vermelerine müsaade
olup ta borçlunun ihbarı üzerine tahak- edilsin. Çünkü onlar bir çok yerlere dağı-
kuk ve tahsil edilenlerin yüzde 50 si bu tacakları için dağıttıkları paraların belki
faizleri ödeyen borçlulara iade edilir. tamamını alamazlar. Bu şekil zannederim
Hususî idareler tahsil ettikleri para- ki muvafık olur ve memlekette yüıümek
lardan borçluları ilân usuliyle haberdar imkânı hâsıl olur. İşte bu kadar daralmış-
ederler. Alâkadarlar ilân tarihinden iti- ken, kazanç hiç mertebesine inmişken, ban-
baren altı ay zarfında müracaat ederek kalar için hâlâ eski faizi yürütmek doğru
yukarıdaki fıkra mucibince kendilerine değildir. Halkın kazancı nasıl inmişse ban-
iade edilmesi lâzımgelen hisseyi almaz- kalar da indirsinler, halk kazanırsa bin-
larsa bu hisseler de hususî idareler kalır.) netice bankalar da kazanır. Yüzde 12 haddi
HÜSNÜ BEY (İZMİR) — Efendim, kabul ediyorsunuz. Sonra Hükümetin de
ben bu maddenin iki noktasına temas ede- hissei iştiraki olarak çoğaltıyorsunuz. Te-
ceğim. Birincisi; faizhaddidir. Burada faiz feciler kurnaz adamlardır. Bize bir mik-
haddi olarak yüzde 12 kabul edilmiş, yalnız tarını vermek suretile bu haddi yüzde 20 ye
tefeciler nazarı dikkate almacaksa yüzde 12 kadar çıkarabilirsiniz diyorsunuz. Hükü-
makuldür. Fakat bundan bankaların da metin otoritesi her şeye kadirdir. Ben bir va-
istifade edeceği düşünülürse bu, fahiş bir zıı kanun olmak itibarile yüzde 12 den faz-
haddir. Bilirsiniz ki memlekette en kazanç- layı muvafık görmem. Yüzde 12 den fazla
lı zamanlarımızda bankaların faiz miktarı kimse para alamayacaktır, diye kayit koy-
yüzde 9 - 1 2 arasında idi. Halbuki memle- mak lâzımdır. Çünkü yüzde 17. 25 santime
ket vaziyeti iktisadiyesinin aldığı şekil ma- kadar faiz verilmiş olacaktır. Hükümet bir
lûm, kredi işlerinin memlekete yapacağı sui kısmını müstakrize iade ediyor. Bu takdirde
— 72 —
yüzde 20 ye kadar faiz almasına müsaade hi, zaten kanunun haricinde, zaten yolsuz
ettiğimiz takdirde o adam yüzde 17.25 san- ve gayri meşru olduğundan dolayı be-
tim faizle para alacaktır. Böyle bir faize hemehal bunu, bu kanunun hükmü da-
giriftar olan adam için kazanmak imkânı hiline ithal etmek zarureti vardır. Onun
var mıdır? için Murabaha Nizamnamesinin yaşadığı
İBRAHİM B. (İSPARTA) — Yalnız kabul olunduğuna göre, bu madde hük-
yüzde 12 yi tecavüz etmemesi lâzımgelen müne göre, alınması lâzımgelen faizin ve
faizin bazı muameleler dolayısiyle de yük- sairenin haddi azamisi yüzde 12 yi geç-
seldiğini söylemek isterim. memelidir Eğer bu haddi geçirirlerse, bu
da müstakriz tarafından ihbar edilirse, bu
Bankaların bazı usulleri vardır. Üç ay- madde hükmüne göre kanunî yollara
da bir bonoları yenilerler. Meselâ ver- gitmek lâzımdır.
dikleri paraya mukabil her üç ayda bir
senet yenilemek suretile, 500 lira alınmışsa RAİF B. (TRABZON) — Mem-
meselâ 50 lira faizi de buna ilâve ederek leketimizde kredi ihtiyacı çoktur. Yani
550 liradan bir senet daha alırlar. Faiz ödünç para almaya ve vaktinde bu parayı
verebilmek için daha evvelden böyle borç
böylece yüzde 18-20 ye varır. Binaenaleyh
para alarak işini görmeye muhtaç olan-
bendeniz senede ancak bir veya iki defa
lar pek çoktur. Memurunda, zürraında,
bankaların hesap rüyet etmelerini muva-
küçük esnafında bu kredi ihtiyacı vardır. v
fık buluyorum. Bu faiz yüzde 19 la kalsa
Şimdiye kadar memleketin bu kredi ihti-
yine iyidir. Bonusu, komisyonu, muamele
yacını bankalar ve diğer taraftan da böyle
vergisi, şusu, busu, faizi, yüzde 24 ten aşağı
ödünç para vermekle iştigal eden hususî
düştüğü yok . . .
tacirler görmekte idi. Fakat bü ihtiyaç o
İktisat Vekili Beyefendiye İş Banka- kadar şiddetli idi ki Mürabaha Nizamna-
sının müdürü olmak sıfatile değil, İktisat mesi yüzde 9 faizden fazlasını menetmiş ol-
Vekili olmak sıfatile rica ederim, Bu me- masına rağmen faizle para verenler gibi ve
seleyi hal buyursunlar. faiz miktarını saklamak suretiyle yüzde 100
faiz almakta ve bu şekilde ihtiyacı çok
REFİK B. (KONYA) — Bu madde
olanların bu ihtiyacı istismar ederek on-
umumî hükmü itibarile Anadolu halkı-
ları mahvetmekte idiler. Hükümet bunun
nın, Türk köylüsünün yıllardan beri çek-
için lüzum gördü ve bu sınıfı inzibat al-
mekte olduğu elîm bir ıstırabı ve içinde
tına almak istedi; fakat bunu ne şekilde
mütemadiyen sızmakta ve kanamakta olan
yapmalı idi ki bunların faaliyetleri de sek-
yarasının tedavisini tazammun ettiğinden
teye düçar olmasın. Çünkü bunların faali-
çok esaslı bir maddedir. Hükümetimizin
yeti sekteye uğradığı gün memleketin kre-
çok esaslı işlerinden birisi de işte bu Ana-
di ihtiyacı baltalanacak ve bu günkü buh-
dolu Türk halkını sinsi şakiler şeklinde
ran daha ziyade şiddetlenecektir.
senelerden beri soyan tefeciler elinden kur-
tarmak için aldığı tedbirdir. İtiraf etmek lâzımdır ki bu adamların
Madem ki Adliye encümeni, Hükü- içinde heyeti umumiyesini düşünecek olur-
metin teklifini kabul etmeyerek Murabaha sak yüzde 9 faiz alanlar ve bu suretle bir
Nizamnamesinin yaşadığını hükmen ifa- takım şerait altında parasını üretenler bile
de etmiş bulunuyor. O halde Murabaha Ni- mevcuttur. Hepsine birden hücum etmek
zamnamesine tevfikan alınması lâzımgelen doğru değildir. Binaenaleyh hem bunları
yüzde 9. komisyon ve sair masraf ta dahil fahiş faiz almaktan menetmek ve hem de
olduğu halde yüzde 12 yi geçmemelidir. O- faaliyetlerini sekteye düçar etmemek gay-
nun yukarısına çıkarak yüzde 12 den yüzde retilen bir tedbir almak iktiza ediyordu.
yüze kadar mukaveleye bağlanmış olsa da- Bu lâyihai kanuniye bü iki noktai nazar-
— 73 —
dan teşkil edilmiş ve teklif olunmuştur. için ikinci bir adım atılmıştır. O sahada
Yüzde 9 olarak had tayin etmek kâfi görül- Halk Bankaları ve Halk Sandıkları teşkilâtı
medi. Çünkü şimdiye kadar mevcut olan yapılacaktır. Onların varidatı da bu şe-
Mürabaha Nizamnamesinde yüzde 9 dan kilde temin edilecektir.
fazla faiz alınması menedildiği halde kaçak- Bundan evvel borç olarak verilmiş
çılık ve hile suretiyle yüzde 9 dan çok fazla paraların veyahut bundan evvel - bu ka-
faiz alınmaktadır. Demek ki memleketimi- nun mevduatın faiz miktarını da tesbit
zin bu kredi ihtiyacı karşısında faiz miktarı- ettiğine nazaran - bankalara bu şekilde
nı ne kadar aşağı indirirseniz o kadar sui mevduat verilmiş ve faizi daha yüksek
istimal ve hile oluyor.. Onun için bu ih- tayin edilmişse onlara da bu kanunun
tiyaçla mütenasip bir had aramak lâzım- şümulü olacak mıdır, olmayacak mıdır?
geldi ve yüzde 12 olarak tesbit edildi. Faiz
haddi, katî surette tesbit edildikten sonra Bu kanunun onlara şümulü yoktur.
bir sınıf şu kadar, diğer sınıf bu kadar Eğer bu mukavelelere sarahaten böyle yüz-
versin diye tefrik edersek karışıklığı mu- de 60, 70 faiz miktarı konmuşsa zaten mev-
cip olacaktı. Yalnız yeknasak olarak bir cut ahkâmımız bunu dinlemez. Murabaha
had tayin etmek lâzımgeldiğini düşündük Nizamnamesi faiz miktarını yüzde 9 olarak
ve o suretle kabul ettik. kabul ediyor. Ancak münferit muamelâtı
ticariyede faiz miktarı serbesttir. Bizim
Buradaki yüzde 12 yerine memleketin daha ziyade endişe ettiğimiz ve siyanet
tamamiyle bu krediyi bulabilmesi için yüz- etmek istediğimiz köylüler ve rençberler-
de 15 i kabul etmedik. Çünkü yüzde 15 i bu dir ki onları da kanunlarımız himaye et-
memlekette faizin mübah olan kısmı ola- miştir. O halde bu kanunun neşrinden
rak tesbit etmek fazla faize cevaz verir şekil- evvel yapılmış olan bilûmum mukavele-
de bir muamele olurdu. Fakat yüzde 12 yi lelere, bu kanun hükmünü teşmil etmek,
tesbit ederken biliyorduk ki yine yüzde 12 tarafeynin yapmış oldukları mukavele-
tesbit etmediğimiz halde bu miktarda da leri evvelden hatırlarda olmayan bir şey-
kimse parasını ödünç vermeyecektir. Yine den dolayı iptal etmek demek oluyor ki
kaçak suretiyle, bu suretle, şu suretle fazla hakkı tasarruf ve adalete mugayirdir.
faiz alınmakta devam edilecektir. Onun
için biz bundan yukarıya da serbestsiniz Murabaha Nizamnamesinin, Hükü-
dedik. Ancak yüzde 75 size ait olacak yüzde met teklifinde mülga olduğunu işaret et-
25 ini idarei hususiyelere vereceksiniz. mişti. Kanunun sureti şevkinden ve hutu-
tu umumiyesinden anlaşılıyor ki yalnız
İdarei hususiyelerin buna iştirak et-
ödünç para vermeği sanat ittihaz etmiş
meleri doğrudan doğruya açılacak olan
olan adamlara mahsustur. Murabaha Ni-
Halk Sandıklarına ve Halk Bankalarına
zamnamesinin hükmü her hangi bir adi
sermaye temin etmek ve bu bankalar mari
muamelede cereyan edecektir. Bu kanun-
fetiyle doğrudan doğruya halkın kredi ih-
la o kanunun hükümleri ihmal olunabile-
tiyacını tatmin ve temin etmek ve iktisat
ceği derpiş olunarak bu hüküm kaldırıl-
sahasında rekabet vücude getirerek onlar-
mıştır.
la bu sahada mücadele etmektir. Takdir
buyurursunuz ki iktisadî kavaidin böyle REFİK B. (KONYA) — Ticaret
zecri kanunlarla, cezalarla önüne geçile- kanununun ahkâmı umumiyesine göre faiz
mez. Hepimiz biliyoruz. Kredi ihtiyacı çok mukavelesi serbesttir. Tarafeyn birrıza
olduğu için böyle fazla faiz alanlar vardır. istedikleri şekilde istedikleri faizi tesbit
Bunlarla rekabet edebilmek halkın kredi edebilirler. Keza borçlar kanununda eğer
ihtiyacını bizzat temin etmekle kabildir. faiz mukavelesi yoksa faiz miktarının yüzde
-Fakat o sahada yürümek imkânı olmadığı 5 den yukarı olmayacağı yazılıdır. Mu-
— 74 —
rabaha Nizamnamesi doğrudan doğruya Şimdiye kadar davaları yapılmış; hak

muamelâtı adiyede cari ve onun faiz miktarı sahibi hakkını kazanmamış veya dava
yüzde 9 dan fazla değildir. İşte muamelâtı edilmemiş, dava etmek istememiş me-
adiyede Murabaha Nizamnamesi hilâfına seleler ve kimseler varsa bunlar bu kanu-
olmak yüzde 100, 200, 300 olarak tüyler nun hükümlerine tâbidir, denildiği ve bu-
ürpertici bir mahiyette faizler verildiğini nun ispatı da kolaylaştırıldığı takdirde^bü-
teessürle işitiriz. Binaenaleyh bunun üzeri- tün yapılmış muameleler tehlikeye düşer.
ne yapılan mukavelelerin hükmü, kanunun O vakit aldığımız meşru paranın içinde de
yani Murabaha Nizamnamesinin esas hük- meşru olmayan faiz iddia edilecektir. Biz
müne irca edilmelidir. Asıl maksadım bütün bu mukaveleleri tehlikeye düşürmek
muamelâtı adiyede Murabaha Nizamname- istemedik. Ancak alınacak tedbir bu gün-
sine göre alınması lâzımgelen kanunî 9 dan den itibaren muteber olsun, kanun hü-
fazla fahiş bir surette - biraz sert te olsa kümleri ancak bundan sonrasını ihtiva
yerinde olarak istimal ediyorum - şekavet etsin, dedik.
yapmak suretile zavallı halkı soyan tefe- İKTİSAT VEKİLİ MAHMUT CE-
cilerin elinden onları kurtarmak imkânını LÂL B. — Arkadaşlar, anlıyorum ki
bulamamışlar mı? kanunun en çetin maddesi budur. Gerek
RAİF B. (TRABZON) — Arka- muhtelit encümende ve diğer encümenler-
daşlar, memleket iktisadiyatını ve bütün de bu madde üzerinde çok tevakkuf edil-
munasebatı iktısadıyeyi tanzim eden bir miş ve orada da çok çetin bir surette mü-
kanun yapılırken, yalnız tefeciler halkı zakere cereyan etmiştir. Netice itibariyle/
soyuyor, gibi böyle hissî noktalar üzerine encümenlerin heyeti mecmuası da, pren-
saplanırsak hakkın ve hakkaniyet kaide- sibi müttefikan kabul etmişlerdir. Yal-
lerinin lâyık olduğu şekilde derpiş ve muta- nız faizler üzerinde, nisbetler üzerinde te-
lea edilmesine imkân kalmaz. halüf vaki olmuştur. Zaten bu kanunun
esasını, ruhunu teşkil eden madde de bu-
Kanunlarımız tefecilerin şimdiye ka- dur. Eğer bu maddeyi her hangi bir şekle
dar bu şekilde hareket etmelerine mâni sokacak olursak benim kanaatime göre ye-
tedbirler koymuştur. Vaziyet ne şekilde ni bir şey yapmış olmayız; ticaretteki kredi
olabilir. Tefeci denilen adam 9 dan fazla hayatına yeni bir istikamet vermiş olma-
faiz takdir etmiş, onu da senede koymuş- yız.
sa iş mahkemelere intikal ettiği zaman Bu maddeyi niçin bu şekilde tanzim et-
tabiatiyle yüzde 9 dan fazlası tahsil edile- tik. Bizim memleketimizdeki kredinin hu-
meyecektir. kukî vaziyetleri hakkında beyanatta bulu-
Ancak bu şekilde para veren adam- .nacak değilim.
lar faizi peşin almak suretile resülmale Bazıları kredinin arzu talebe istinat
zammetmekte ve ayni zamanda senede yüz- ettiğini ve bazıları da kuyut ve şeraite
de 9 dan fazla bir faiz ilâve etmektedirler. tâbi olduğunu iddia etmektedirler. Bu
Bunlar ne yapmalıdırlar? Eğer bunlar benim dairei salâhiyetimde değildir. Bu-
hukuk usulü muhakemeleri kanununa gö- nu hukukçu arkadaşlarıma bırakıyorum.
re mahkemeye müracaat ederler, resül- Bu günkü memleketimizde kredinin haki-
male ilâve edilmiş yüksek bir faiz olduğunu kî vaziyeti, yani realitesi nedir? Elimizde
ispat eder vesika gösterirlerse mahkeme bir Murabaha Nizamnamesi var ve bunun
kendilerine hak verir. Eğer ispat edemez- tarihi maziye doğru uzamaktadır (1303).
lerse mahkeme yemin verdirir, yemin eden O Murabaha Nizamnamesinde der ki: Tür-
taraf gayet ağır bir mesuliyet altında kala- kiye'de faiz yüzde 9 dur, bundan fazla alı-
cağından aksi zuhurunda şiddetli ceza namaz. Fakat Vekiller Heyeti bilir ki Tür-
görür. kiye'de faiz yüzde 9 değildir. Meclisi âli ve
— 75 —
ayrı ayrı mebuslar da bilirler ki Türkiye- nız asgarisi 18, azamisi 38 dir. Buna sureti
de yüzde 9 faiz yoktur. Bunun fevkindedir. katiyede eminim ki gerek buhran zama-
Hâkimler ve zabıta da bunu bilir. O halde nında ve gerek tabiî zamanlarda bu ka-
niçin yüzde 9 da tutulmuyor? Çünkü hadi- dar faiz veren her hangi bir adamın ha-
satı iktisadiye bunu icap ettiriyor. İktisadî yattan bekleyeceği tek bir şey vardır. İflâ-
hâdiselerde zecrî tedbirler alınamaz. Arzu sını tebliğ edecek mahkeme mübaşirini
talep bunun üzerinde mühim rol oyna- beklemek. Hiç bir iş yoktur ki bu kadar
maktadır. Biz ileride tatbik olunamıyacak faiz vererek kazanç temin edip te bu ka-
ve madun mevkie düşecek her hangi bir dar ağır faizin altından kalkmak imkâ-
nisbeti almadık. Bundan dolayıdır ki Hü- nını bulabilsin. Bizim buradaki tedbirleri-
kümetin teklifini iyice tetkik buyurunuz, miz normal krediyi daraltmamak için iti-
göreceksiniz ki nisbet üzerinde durmadık. dal dahilinde tutuyor ve diğer krediye de
Nisbeti, hakikî hayattan aldık. Böyle işaret veriyoruz, diyoruz ki, sen de norma-
yapmasak alacağımız her hangi bir nisbet la doğru geleceksin, sureti katiyede me-
Mürabaha Nizamnamesinde olduğu gibi, netmiyoruz. Kurşantaj yapıyoruz. Ken-
yaşamayacaktır. Oniki rakamının faiz itiba- dilerinden bilâhara tesis edeceğimiz Halk
riyle yüksek bir rakam olduğunu ifade bu- Sandıklarına hissedar olmak şartile ida-
yurdular. Tamamen kendileriyle hem efkâ- rei hususiyelere bırakmış olduğumuz bu
rım. Oniki rakamı dünyanın her yerinde ol- parayı almış bulunuyoruz. Bu böyle ol-
duğu gibi bizim memleketimizde de pahalı makla beraber, arkadaşlar, itiraf etmek
bir rakamdır. Yüzde 12 yi normal kredinin lâzımdır ki bizim hayatımızda bu krediye
haddi azamisi olarak meydana atmış olu- muhtaç insanlar da vardır. Halen-o ban-
yoruz. kaların kapısını çalacak ve onlardan kredi
isteyecek insanlar mevcuttur ve sonra o
Bizim memleketimizde krediyi muh- bankalar bu gün için masarifi umumiye-
telif safhalara ayırmak mümkündür. Me- lerini, gidiş tarzlarını daima bu yüksek
selâ büyük şehirlerde daha doğrusu ban- faizlere göre tanzim etmişlerdir. Biz doğ-
kaların birbirleriyle rekabet ettikleri yer- rudan doğruya - gayrikabili tatbiktir -
lerde faizlerin miktarı 7,5 tan başlar, 12 de antr parantez ifade edeyim ki - yüzde 9, 12
nihayet bulur. Bunun vasatisi 8,5 veya 9 dediğimizde hiç bir zaman faizin haddi
deyebiliriz. Fakat ayni bankaların İç Ana- orada durmamakla beraber, böyle dersek
dolu'da yaptıkları muameleler başkadır. bu bankalar birer birer yıkılacaktır. Sonra
Orada 15 ten başlar, hatta ekseriyetle 18 i ne olacaktır? Vazifemiz bunları yıkmak
teşkil eder, 22 ye kadar yükselir. Şu halde değildir.
biz normal krediyi rencide etmemek için
12 rakamını gösterdik. Oniki rakamını gös- Vazifemiz onları makul hadde indir-
terdiğimiz zaman da sureti katiyede eminim mektir. Makul hadde nasıl gelebilirler?
ki haysiyetli müesseseler bunun fevkine Küçüklerin birleşmesi gibi, masarifi umu-
hiç bir sebep ve suretle çıkmayacaklardır. miyelerini indirmeleri gibi, hissedarlarına
Demek oluyor ki bu 12 rakamı, 22 ye ka- yüzde 18, 20 gibi yüksek temettüler tevzi
dar yükselen faiz rakamını derhal 12 ye ettik diye iftihar zihniyetinden uzaklaş-
indirecektir. Bunda bir kazanç görmekte- maları gibi. Fakat bunları yapmalarına fır-
yim. sat vermeden esaslı ve zecrî tedbirler alır-
İkinci kısım kredi: Memleketimizde kü- sak netice ne olacaktır? O müesseseler
çük bankaların yaptıkları kredilerdir. Bun- yıkılacaktır. Memlekette kredi hacmi aza-
ların faizleri asgari 18 den başlayarak yüz- lacaktır. Erbabı ihtiyaç daha ziyade taz-
de 38 e kadar yükselir. Bunların vasatisini yika uğrayacaktır. Bu kredi mesailini mun-
tayin etmeğe ben de muktedir değilim. Yal- tazam bir programla halle çalışırken ilk
— 76 —
adımda böyle bir akibete asla taraftar de- bir sebep vardır ki bunu; faizi yüzde yüze
ğilim. Bu günkü ıstırabı tehvin etmek vazi- kadar çıkarmağı meşru gösterir gibi gö-
femizdir. Fakat bu kanun size büyük ban- rüyoruz. Bu Halk Fırkasının mensupları,
kalar için yüzde yüz menfaat temin edecek- demokrasi mebusları, böyle bir esareti
tir, küçük bankalar için yüzde 80 menfaat iktısadiyeyi, yani yüzde 100 faizi asla kabul
temin edecektir. Şimdi geleceğim bir bahis edemeyiz. Arkadaşlar; insan esareti ne
daha vardır ki tefecilerdir. Onlar için yüzde kadar merdut ise insanın iktisadî esareti
30 menfaat temin edebilirsek kendimi size de o kadar merduttur. Beyaz insan alım,
en bahtiyar bir adam olarak takdim ede- satımı siyah insanlara nasıl teşmil edil-
rim. Yüzde 30 menfaat temin edebilmek ilk mişse ve zavallı insaniyeti esaretten kur-
adımda büyük bir muvaffakiyettir. Kuv- tarmak ne kadar müşkül olmuşsa bu ağır
vetli bir adım atıyoruz, buna hiç şüphe faizle, iktisadî esaretten kurtarmak o ka-
yoktur. Fakat bunu ifade ederken bu kadar müşkül olacaktır. Şu kısmı bıraktık,
nunun bir sayıfası, bir maddesi değişmez bu kısmı bıraktık demiyelim. Biz; tefeci-
diye - Kuranıkerim gibi - bir iddiamız da likle mücadele için bu kanunun geldiğini
yoktur. İşin içerisine girdikten sonra haki- zannediyorduk. Hayır görüyoruz ki bu
kî hayatı ifade ederek kanunu tekâmülle kanun tefecilere çalış diye izin veriyor.
yürüteceğiz. Kanuna o tekâmül seyrini Yüzde şu kadar alırsan bana bu kadar ver
vereceğiz. Heyeti muhteremenize itidal tav- demek katiyyen doğru olmaz. Bu hal de-
siye ettiğimin tek sırrı budur. mokrasi esaslariyle kabili telif değildir. Biz
halkı kemiren her hangi bir işten asla hisse
Diyorlar ki tefeciler dünyanın her aramamalıyız. Bizim hissemiz öyle bir
yerinde çok zeki adamlarmış, kendilerinin teklifi reddetmek ve kırmaktır.
menfaatleri aleyhinde alınan tedbirin mu-
kabil tedbirini bularak içtimaî zaruret ve Tefecilik, ancak alman paraya verilen
sefaleti istismar etmekte çok mahirlermiş faizden ibaret değildir. Arkadaşlarım da-
ve ben de itiraf ederim ki öyledirler, Fa- irei intihabiyelerinde daha bir çok şeylere
kat onlara ihtar ederim ki şimdiye kadar şahit olmuşlardır, bilirler. Bilhassa bizim
başı boştular ve Hükümet üzerine hiç bir dairei intihabiye gibi yerlerde Edirne, Ça-
kayit koymamıştı. nakkale, Gelibolu, Ayvalık taraflarından
Bizim tedbirlerimiz yalnız menfi de- inip gelen yabancı unsurlardan tefecilerin
ğildir, ayni zamanda müsbet olanları da kahrını görmüş arkadaşlar burada mev-
vardır. Diğer kanunda göreceksiniz. Bi- cuttur.
zim memleketimizde büyük krediye de-
ğil, küçük krediye muhtaç olanlar muzta- Onlar yalnız para almazlar arkadaş-
riptir. Çünkü küçük krediyi arayanlar lar; yüzde 100 faiz aldıktan sonra halkın
büyük bankalara yanaşmazlar. Bir kik,ük getirdiği zâhireyi, eşyayi iki misli eksiğine
arazi sahibi kendisine tahsis olunan miktar alarak faizi yüzde 500 e çıkarırlar.
üzerinden para almak için daha büyük Raif Beyefendi arkadaşımız biraz ev-
ihtimam ve vakit ziyama muhtaçtır. Bü- vel yüzde 100 ün ayıp olduğunu söylediler.
yük krediye muhtaç olanlar kendilerini Encümen namına dediler ki; böyle bir faiz
tanıtmakta daha çok suhulete sahip olan almak ayıptır. Yüzde 100 faiz almak ayıp
insanlardır. Bizim alacağımız tedbirler olursa bunun, yüzde 50 sine iştirak ayıp de-
küçük kredileri temin edecek ve bunların ğil midir? Daha ileri gittiler dediler ki, hissî
işine yarayacak müesseseler vücude ge- hareket etmeyiniz, siz tefecilerin memle-
tirmektir. keti soyduğuna kani misiniz. Vallahi so-
ZİYA GEVHER B. (ÇANAKKA- yuyorlar, billahi de soyuyorlar, Bunun
LE) — Asıl kanunun ruhunu teşkil eden daha ilerisi yoktur.
— —
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL B. — felâket anlarını, kara günlerini geçirir.

Faize katî bir had koymak isteyen arka- O gayet doğrudur. Fakat ortada tefeci
daşların yanıldıkları nokta, zannederim, meselesi var. Bendenizin gördüğüm vak-
şudur: Bence esasen faize had konmamış- alar arasında tefecilerin defteri yok..
tır. Konulmuş olan Murabaha Nizamna-
mesindeki yüzde 9 faiz hiç bir zaman bir Para ikraz ettiğine dair de kendisini
netice vermemiştir. Arkadaşların yanıldık- teşhir edecek bir sistemi yok. Ya kahvede
ları nokta şudur: Bu kanun faize bir had oturur, yahut arpacılık, unculuk eder?
koyuyor. Yahut faiz haddini tamamen ser- Veya odun, kömür bir şey satar. Fakat
best bırakıyor. Yüzde yüz faiz almak hak- hakikatta 3-5 bin lirayı bir kenara koy-
kını veriyoruz. Bu günkü mevzuat üze- muş, daima bedbaht avlamağa hazırlan-
rinde bir değişiklik yapılmıyor. Normal mıştır. Onun ismi yayılmıştır. Onu bed-
haddinden fazlasından bir para olarak o bahtlar tanırlar ve arayıp bulurlar. Biraz
parayı gene cemiyetin hayrında kullanmak konuşma, biraz fiskos, bir anlaşma. Diyor
istiyoruz. ki eh evin vardır, bana birinci derecede
ipotek edeceksin, bahçen vardır, ipotek
Bununla fazla kredi üzerine bir gem edersin. Beşi bir yerde varsa onu getir
vurmuş olacağım. Yüzde 25 ten fazla faiz a- diyor. Hatta karısının gelinlik elbisesine va-
lmdığı takdirde onun için yüzde 100 almak rıncaya kadar bir şeyini alıyor. Ondan son-
esasını takip ediyorum. Bu suretle memleket ra verdiği paraya yüzde 100 zammeder ve
dahilinde normal krediyi ve bir çok kim- o kadar para verdiğini o suretle bir senede
selerin muhtaç oldukları ve küçük banka- yazar ve tespit eder. Sene nihayetinde
ların temin ettiği krediyi siyanet etmiş olu- borçlu gider 100 lira almış 200 lira borç-
yorum. Hatta daha garibini söyleyeyim. lanmış, belki yüzde 9 faizle alınmış gibi bir
Yüzde 25, 38 krediyi tabiî addeden zavallı şey koyar; 20 lirasını verir. Bu sefer o se-
vatandaşlarımız vardır. Bundan fazlasını net 200 iken 300 hatta belki 400 olur. Bi-
tefecilik addederler. Demek oluyor ki 12 naenaleyh evvelâ kendisini gerek ticaret
ile çalışanlar 18 e de razı olacaklardır. odasında ve gerek Hükümetin göstereceği
Şunu ifade etmek isterim ki biz esasen müesseselerde, makamlarda para ikraz
hayatta yaşayanlar için, mevzuaatı kanu- eder şeklinde tescil ettirmiyen, muntazam
niyemize ilişmiyoruz, onlara gem vur- defter tutmayan insanlar esasen mücrim-
mak istiyoruz ve bu tedbirlerle faizin daha dir, bundan dolayi tevatüren bir kaç bed-
ucuzlayacağıma" kaniiz. bahtı batırmış malını mülkünü sattırmış
şeklinde kendisini lekelemiş insanların
RUŞENİ B. (SAMSUN) — Vekil tecziyesi için mutlaka bir maddei kanuniye
Beyefendinin; defter sahibi, intizam sa- yapmak lâzımdır. Bunu menetmek lâzım-
hibi iktisat müesseseleri için normalin fev- dır.
kinde aldıkları faiz için bir şey söylemiye-
ceğim. Memlekete kredi lâzımdır. Küçük Bendeniz kalırsa tefeciliğin meni en
bankaların biraz fazla daha kısa yoldan doğru bir şeydir.
ve daha az itibarı olan betbahtlara yardım
edişlerine bir şey diyemem. Belki zaruret ŞÜKRÜ B. (BOLU) — Efendim
vardır ve zaten bu zaruret vardır. Çünkü benim anladığıma göre bu kanunun asıl
büyük bankaya gidip bir köylü tarlasını hedefi tefecileri ortadan kaldırmak, ihti-
göstererek muhtaç olduğu 50 lirayı ala- kârı menetmek oluyor. Bu yalnız faizle
maz. O itibarını zaten isbat edemez. ödünç para verenlere hasredilmelidir. Bi-
Amma küçük bir bankaya bir tüccar gös- zim memleketlerde başka bir usul daha
terir. O da onu tanır, senedine imza atar. vardır. Meselâ bir tefecinin mağazasında
Banka ona yardım eder. O bedbaht ta 5 000 okka tuz vardır. Bunun fiatı 12 ku-
— 78 —
ruştur. Paraya muhtaç olan bir adam gelir Bunun için hiç bir endişe yoktur, kâfi ah-
12 kuruşluk tuzu 18 kuruşa alır, üç ay kâmı müeyyide vazolunmuştur.
vade ile sattığından 100 okka tuza beher
okkada 6 kuruş zammederek üç ay sonra SALÂHATTİN B. (KOCAELİ) —
18 lira alır. Bu adamın paraya ihtiyacı ol- Bu güne kadar tefecilerden muztarip olan
duğundan 18 kuruşa aldığı tuzu dükkân- halkın bazı zaruretlerinden istifade ede-
dan ayrılır ayrılmaz 12 kuruşa satar. Onu rek ağır şartlarla kendilerine imza ettiril-
yine tefecilerin adamları alır dükkâna ge- miş senetler ve sairelerle bir takım alacak-
tirir. Bu doğrudan doğruya bir mubayaa ları vardır. Borçlu bunu ödemekten âciz-
ve alış veriş akti olduğu için bu kanunda dir. Bu hal için her yerde feryat edilmekte
hiç yerini görmedim. Bu o kadar çok olur ve bunu tetkik edenler, bununla mücadele
ki bu suretle yapılan muamelelerdeki faiz edilmek lâzımgeleceğine kail olmuşlar ve
yekûnu senede yüzde 100 ü bulur. İşte Hükümet bunun için bir kanun teklif et-
yüzde 100 faiz dedikleri budur. miştir. Şimdiye kadar yapılmış bu gibi
işlerin meşruiyetinden, makbuliyetinden
MUHTELİT ENCÜMEN NAMİNA şüphe için şuna, buna bilmem iktisat
RAİF B. (TRABZON) — Bu kanun te- nazariyelerine, uzun boylu ilmî esaslara
feciliği tarif etmektedir. Tefeci, beyanna- istinada lüzum yoktur. Bunlar her aklı se-
me vermeden, izin almadan bu şekilde limin, ciddî bir şekilde düşünen bir kimse-
ödünç para işlerile iştigal edendir. Yer- nin teslim edeceği fena hareketlerdir. Bun-
diği beyannamede ne faiz miktarı gösteril lara, muamelei iktisadiye denemez.
mişse onu ihlâl etmek suretile faiz alanlar
da tefecidirler. Aldıkları faizleri gizleyen- Bendenizin' Refik Beyefendinin de işti-
ler de her hangi şekil ve surette tefecidir- rakiyle takdim ettiğimiz bu teklifte, muvak
ler. Şimdi adam faiz almamış ta köylünün kat bir madde yapılsın, borçluya bir hak
ihtiyacı varmış mal vermiş. Malın hakikî bahşedilsin. Bu kanunun neşrinden evvel
değeri 50 kuruşken 100 kuruş üzerinden yapılan muameleler de bu kanunun 9
borç yazmış. Biz adamı teşvik ediyoruz. uncu maddesiyle amme menfaatine uygun
Eğer senden gizlice böyle faiz almışsa bize olduğunu kabul ettiğimiz yüzde 12 den faz-
haber ver sana para da vereceğiz diyoruz. la olan miktarları bir nisbet dahilinde bir
kısmını borçluya, bir kısmını da idarei hu-
ŞÜKRÜ B. (BOLU) — Neyi ispat susiyelere veriyoruz. Bu verilen kısımlar
etsin efendim? borçlu lehine tenzil edilsin, mukrizler bu
tenzilâtı kabul etmezse borçlular bu ten-
Tuz satıyor. Yüz okka 12 kuruştan
zilâtın yapılmasını mahkemeden istesin-
1200 kuruş edecekken okkasına 6 kuruş
ler. Yeni bir muhakeme usulü koymuyo-
zammediyor, 1800 kuruş diye yazıyor. Bir
ruz. Ancak evvelce yapılan muameleler-
senede raptediyor. Oluyor bir mubayaa,
den muztarip olanların ıstırabının teslim
3 ay vade veriyor, üç ay sonra parasını alı-
edildiğini ve Meclisi Âlinin bu kanunu
yor. Bunun tefecilikle ne alâkası vardır.
neşretmesiyle bunu gören halk, evvelce
Esası tefeciliktir, fakat zâhirde görünen
bunu yaptık di/e, asıl maddeten ödemek
tuz satışıdır. Bu çok cari bir usuldür. Faiz
vaziyetine ve onun fiilî fena neticelerine
yok, tuz satıyor, üç ay sonra bedelini is-
maruz kalmasın. Zannederim bunda ada-
tiyor.
let hissi mündemiçtir. Burada iktisat âle-
MUHTELİT ENCÜMEN NAMINA mini hercümerce uğratacak bir şey yok-
RAİF B. (TRABZON) — Şükrü Bey, tur. Yalnız borçluya bir hak veriyor ve
sizin izah ettiğiniz muvazaadır, fazla faiz istenilen şey de hakikaten yerinde olarak
almaktadır.^ Bu muvazaayı mahkemeler- indirilmesi lâzım ve alan için de haklı ol-
de ispat etmek kolaydır, ispat edilebilir. mayan bir şeydir.
— 79 —
RAİF B. (TRABZON) — Efen- Bunun yüzde 12 den fazla faiz almasına

dim, böyle bir teklif yani bu şekilde ka- müsaade etmiyoruz. Ben hakkı müktesep
nuna bir maddei muvakkate ilâvesi bir ten bahsetmiyorum. Fakat bir bankanın se-
hakkı müktesebi ihlâl mahiyetinde olabi- nede yüzde 21 faiz almasını kabul ettiğimiz
lir. Meselâ ticaret kanunu mucibince ta- halde bir faizcinin bir sene müddetle vermiş
rafeyn mukavelelerinde serbesttir. Bu ser- olduğu para için yalnız yüzde 12 ile iktifa
bestiyi kanun vermiş iken ve buna müste- etmesi bilmem nasıl olur. Bu mesele nasıl
niden bir mukavele yapılmış bulunur iken hallolunacaktır? Biı çok bankalar bu gün
yeni çıkardığımız bir kanun ile ticaret hissedarlarına senevi yüzde 12 temettü his-
kanununun daha evvelden o hükmünü sesi veriyor. Nasıl oluyor da bir banka bu
bertaraf etmiş olmak gibi hakkı müktesep kadar çok hissei temettü verebiliyor? İşte
vazeden ve tanıyacak olan kanunların kuv- arzettiğim gibi senede bir çok defa komüs-
vetini zâfa düşürürüz. Şimdiye kadar yüzde yon alıyor. Şu halde faizciler niçin bu
100 faiz alanları bir tarafa bırakalım, yüz- haktan müstefit olmasınlar?
de 12, 16, 18 den para ikraz eden bütün REFİK B. (KONYA) — Buyur-
bankalar matluplarının heyeti umumiye- dukları ticaret kanunu ile yapılmış olan
sinden yüzde 12 indirmek için blânçolarını bir mukavele hükmü nasıl olur da bu
tanzim etmiş, hesabını görmüş, mevcut kanunla hükümsüz addolunabilir? Evet
kanunlarm verdiği salâhiyetlere göre mu- bu umumî bir kaidedir. Ticaret kanunu-
kavele hükümlerinin icra edileceğinden nun ahkâmı umumiyesine göre, tarafey-
emin olan bir müessesenin hesaplarını nin rızasiyle yapılan mukaveleler meri ve
altüst etmek, müktesep haklarını bertaraf muteberdir. Bu ne demektir? Yüzde 12 den
etmek imkânsızdır zannediyorum. Mev- fazla faiz şart edilmiş olsa bile bu muka-
cut mukavelelerde yüzde 9 dan fazla faiz vele yine muteberdir. Halbuki bu kanunun
varsa ve bu ispat edilirse zaten borçlu 9 uncu maddesinde 12 den fazla faiz mu-
lehine olarak tenzilât yapılacaktır. kavelesi yapılmış olursa aşağıdaki nisbet-
ler dahilinde şu, şu alınacak demek sure-
Binaenaleyh mevcut alacak ve borçlan tiyle o hüküm takyit edilmiş bulunuyor.
bu kanunla daima itiraz edilebilir bir şek- Bazı hususî kanunlarla umumî hükümler
le koyarsak iktisadî hayatı umumiye üze- takyit olunabilir. Bu takyit te ahkâmı umu-
rinde iyi bir tesir bırakmayacak gibi bir miyeye mugayir düşmez. Bu itibarle 9 uncu
koku verebilir. Bir lüzum görmüyoruz. maddedeki şeraitin tamamı kabul edilmiş-
TAHSİN B. (AYDIN) — Bir ban- tir. Borçluya bir hak veriyoruz. Eğer he-
kanın veyahut bir faizcinin vereceği parayı sabı tesviye edilmemişse hesap tesviyesi
şu kadar müddetten az bir zaman için ikraz zamanında borçlunun bir hakkı olacaktır.
edemeyeceksin demeğe hakkımız var mı- O hak ta bu kanun hükümleri dahilinde.
dır veyahut buna imkân var mıdır? Buna Onu isteyecektir, alacaklı kabul etmezse,
imkân olmadığına göre bu gün en munsif o kanunun hükmünü tatbik edecek mercie
bankalar yüzde 9 faizle para vermeği ka- müracaat edecektir. Bunda ne ticaret ka-
bul ediyorlar. Şimdi üç ay için senet yapı- nununa mugayeret ve ne de mevzuatı
yorlar. Borçlu senet tecdidine mecbur kal- hukukiyemizi ihlâl edecek bir hüküm yok-
dığı zaman yüzde 3 komüsyon verecektir. tur.
Bu suretle senede dört defa sene. değiş- SALÂHATTİN B. (KOCAELİ) —
tirildiğine göre yüzde 12 komüsyon vere Zannetmem ki dürüst ikraz muamelesi
çektir. Yüzde 9 faizi de buna ilâve eder- yapan, bununla para kazanan fert olsun,
sek yüzde 21 eder. Bir faizci yahut tefeci, müessese olsun, her hangi bir şahıs bir
ne derseniz deyiniz, bir sene için bir senet yere varidat teminine kendisini vasıta yap-
yapmış ve senetteki faizi yüzde 100 koymuş. sın bu, bu demektir.
— 80 —
Bu günkü vaziyet karşısında hangi söyleyim ki bu kapı bir defa açılmış ve

borçlu alacaklıya - ister şahıs olsun, ister kapanmıştır. Biz bu kapıyı tekrar açacak
şirket olsun-yüzde 12 hesabiyle faizini vere- olursak memleketin hayatında istikrar ol-
rek borcunu öderse alacaklı behemehal maz ve vücude gelmiş olan istikrara kim-
onu şükranla kabul eder ve kredisi çoğa- se emniyet etmez.
lır. Oniki den fazla faiz şart edilmiş olacak-
ları kendilerine hakiki alacak sayan ban- REİS — Buna mülhak bir de Halk
kalar blânçolarına bunu kâr diye loymuş- Bankası ve Sandıkları kanunu vardır, o-
larsa hataya düşmüş addedilmelidirler. O nun müzakeresine geçiyoruz.
kâr hesaplarda kalmağa mahkûmdur. Bu SALÂHATTİN B. (KOCAELİ) —
işi bilenler bu kârı matlûbatı meşkûke Kanunun heyeti umumiyesi kabul edil-
meyanma kaydederler. Bunlar normal ol- meden evvel ileride bir tefsire mahal kal-
mayan ve zaruretlerle girişilmiş taahhüt- mamak için arzedeceğim noktanın tavaz-
lerdir ki bunu yapanlardan o taahhüdü zuhu lâzımdır. Kanunun bir maddesinde;
yerine getirmeleri kolay kolay beklene- Halk Bankası mevduat kabul eder, diyor.
mez. Bu hükmün, mevduatı koruma kanunu
İKTİSAT VEKİLİ MAHMUT CE- ahkâmına tâbi olması lâzımdır. O kanun-
LÂL B. — Anlayamadığım nokta şu- da ödenmiş sermaye ve ihtiyat akçası
dur: nisbetleri zikredilmiştir. Bulunduğu şehrin
nüfusu dahi nazarı dikkate alınmıştır. Bu
Arkadaşlar, tarafeynin rızalariyle tabiî hüküm arzettiğim mevduatı koruma ka-
zamanlarda muamele yapılmıştır ve yine nunu ahkâmına mı tâbi olacaktır, yoksa
tabiî şekilde muamele cereyan ediyor.
yeni bir hüküm şeklinde o kanunun ahkâ-
Günün birinde bir kanun çıkıyor, istikbal
mından vareste mi kalacaktır?
için bir prensip kouyyor. Fakat arkaya dö-
nüyor, bundan sonra yapılacak muame- Mevduatı koruma kanununda Halk
lelerde olduğu gibi bundan evvel yapılan bankaları tahdidata tâbi tutulmak isten-
işlerde de ayni şey tatbik olunacaktır di- memiştir. Halk bankaları sermayeleri ne
yor. olursa olsun mevduat kabul edeceklerdir.
Binaenaleyh başka sebeplerle tefsir edil-
Ben bunu yalnız Beyefendinin ifade
mesin ve maliye murakipleri işe müda-
ettikleri gibi, bizim bu meseledeki mev-
hale etmesin. Ancak mevduat kabulü hak-
zuumuza müsbet ve menfi şeklindeki te-
kında da kanunu mahsus vardır.
sirini ifade etmeyeceğim. Yalnız kısaca
BORÇ İÇİN GAYRİMENKUL SATIŞINA VE MUVAZAAYA DAİR

8.6.1933
HALİL BEY (İZMİR) — Efendim, borçlunun vaziyeti için tedbir alınması is-
evvelâ bir noktayı tebarüz ettirmek iste- tenildiği zaman bir moratoryom kastedil-
rim. Buhran karşısında borçluların vazi- memiştir. Burada moratoryom tabiriyle,
yeti nazarı dikkate alınarak umumî bir konsolidasyon tabiri karıştırılıyor. Sair
tedbir alınmasından bahsedilince, mora- memleketlerde alınmış olan tedbirler de
toryum tarzında memlekette bir tedbir hiç bir zaman moratoryom tarzında de-
almmasınm, memleketin umumî kredisi ğildir. Yani borçların uzun müddet tehiri
üzerinde uzun zaman felâketli neticeler hakkında bir şey söylemedim. Arzu edilen
vereceği söyleniyor. Zannediyorum ki şey, sair memleketlerde tatbik edilen eşkâle
— 81 —
göre dahilî bir konsolidasy ondan*ibaret- demektir. Buna meydan vermemek lâzım-
dır.
tir, yani borçlunun tediye kabiliyetine göre
taksitlere raptederek gerek alacaklının ve İkincisi; Hükümetin teklifinde ipo-
gerek borçlunun hukukunu muntazam tekli borçlar lâalettayin beş sene müd-
bir surette tediye ettirmektir. Yok yere detle tecil ediliyor. Yani o mal satışa gi-
bir çok adamları mağdur etmektense, hem dip te yüzde 75 ini bulmazsa o takdirde beş
alacaklının hem de borçlunun hukuku sene sonraya kadar tecil ve temdit edile-
muhafaza edilerek, memleketin buhran cektir. Mademki ipoteklidir. Yani teminat-
karşısındaki vaziyeti nazarı itibare alına-lıdır. Şu halde hiç icraya gitmeden,yüzde 75
rak taksitlendirmek tabiri kullanılmıştır. ini tutmasını beklemeden, yani yüzde 75 i
Bu aşağı yukarı bir konsolidasyondur. veren bir adamın malını elinden almak
Bu ciheti tebarüz ettirdikten sonra şimdi yine günahtır. Hükümetin bu noktadaki
mevzubahs olan kanuna geliyorum. Ka- teklifi çok doğrudur. Encümenlerde nasılsa
nunun esbabı mucibe mazbatasında izah bu nokta haczedilen kısımla birleştirilmiş,
edildiği veçhile buhran karşısında emsali hepsi yüzde 75 kıymetini tutmadığı tak-
gayrimenkulenin kıymetleri çok düşmüş- dirde bu müecceliyetten istifade edecek-
tür. Bunlar yok pahasına halkın elinden tir, denmiştir ki bu doğru değildir. İpo-
çıkıyor ve alacaklıların elinde toplanıyor,tekli kısımlarda tecdit edilmek gerektir.
bu kanun buna mâni olmak ve bunun Sonra öyle zannederim ki bu kanun,
hakkında tedbir almak içindir. Fakat lâzım olan faydayı vermeyecektir. Yani
kanunun birinci maddesinde; kanunun beş senede ödenmesi kabil olmayacaktır.
neşri tarihinde vacibüttediye olan borçlaraBorçluların vaziyeti böyle beş senede borç-
hasrediliyor. Bu, buhrana ait olduğiı için larını itfaya ve tediyeye müsait değildir.
zannediyorum ki kriz devam ettiği müd- Yine bazı kanunlarla bunu tekrar, tekrar
detçe muhammen kıymetin yüzde 75 ini elimizden geçirmek mecburiyetini hisse-
bulamayan emvali gayrimejıkule sahip- deceğiz. Ayni şekilde Maliyenin satmış ol-
lerinin borçları tecil edilmek lâzımdır. duğu mallarda da bu usulü tatbik ettik
ki doğru değildir. Biz istiyoruz ki munta-
Diğer taraftan halkın elinde emvali
zam bir vaziyet ihdas edelim. Borçlular
menkulenin ucuz fiatla alacaklıların eline
alacaklılarına karşı namuslarını ve itibar-
geçmesini menetmek için şimdilik bu
larını muhafaza edecek vaziyete girsin-
tedbirleri kâfi görüyorum ve inşallah kriz
ler. Yüzde 20 koyduk amma bu adamlar
artık durmuştur ve umumî surette kon-
borçlarını vaktü zamaniyle ödemek imkâ-
solidasyon tatbikına lüzum hâsıl olmaz.
nını bulamayacaklardır. Beş senede borç-
HÜSNÜ B. (İZMİR) — Halil Be- larını ödeyeceklerine kani olsaydı Em-
yefendinin temas ettiği nokta mühimdir. lâk Bankası hiç şüphesiz 15 sene gibi uzun
Hakikaten bir kimse bundan bir sene ev- bir müddet teklif etmezdi. Bendeniz on
vel borçlanırsa, vadesi bir buçuk sene ol- beş sene kabul edelim demiyorum, hiç
duğu için 6 ay sonra gelecektir. Şimdi olmazsa on seneyi kabul edersek en doğ-
bu adam bu kanundan istifade etmeyecek ru bir yolu tutmuş oluruz. Aksi halde
midir? Bu kanunun vazını icap ettiren gelecek sene bu kanun yine elimizdedir.
sebep, borçlu hakkında buhran dolayısiyle Bilhassa Vekil Beyefendi, bir taraflı iş
malın kıymetinin tenezzülüdür. Binaena- yapmak doğru değildir, buyurdular. Hal-
leyh bir tesadüf eseri olarak vadesi bu buki biz burada bir taraflı iş yapıyoruz.
kanundan bir gün sonra elmi olari bir Filan adam, filân gün para alacaktır.
borçlu bundan istifade etmezse yaptığı- Onun da başka yere borcu vardır. Bittabi
mız kanun kısır kamış olur ve birçok va- parası vaktü zamanile verilemeyecektir.
tandaşlara onun hükmü tatbik edilemez Diyeceğiz ki sen yalnız yüzde 20 sini alacak-
— 82 —
sın. Peki bu adam ne yapsın onun da taah- da zaten yazılıdır. Geçen sene İcra İflâs
hüditı vardır. Onu da düşünmemiz lâ- kanununun tadili sırasında biz bu müddeti
zımgelir. Onların da alacaklılarına karşı kısalttık. Fakat hakikatla karşı karşıya
vaziyetleri ayni şekilde ise ipoteği onlara geldiğimiz zaman kısaltmanın fayda ver-
devir suretile kendilerini kurtarmak lâ- mediğini gördüm. Gayrimenkuller ashabı
zımgelir. için kaça kaç olursa olsun satılmayarak
Bu kanunu bu gün elimize aldık. ellerinde tutmalarını temin ve himaye
Halbuki çok mühim bir hâdisei iktisadi- için yapılan bir kanundur. Bu kanunun
yedir. Zannederim ki hepimizi düşündü- neşri için yapılan bir kanundur. Bu ka-
recek noktalardır. nunun neşri tarihinde vadeleri hulûl et-
miş veyahut icra dairelerinde takip edi-
İKTİSAT VEKİLİ MAHMUT CE- len şeylere hasredilip te ertesi günkü ala-
LÂL B. — Bütçe münakaşa ve müza- caklara hasredilmemesinde ne mahzur
keresi esnasında ben demiştim ki (mem- olabilir?
leketimizde moratoryom yaptıracak bir
vaziyet yoktur), Moratoruvar bir vazi- REFİK B. (KONYA) — Gayri-
yet memleket için çok felâketi mucip menkulün satış bedeli muhammen yüzde
olabilir. Yani bu gün için tediye edilmesi 75 ini bulmazsa beş sene tecil olunacaktır.
lâzımgelen borçları, konsolide esası bu Tecilden sonra birinci fıkranın hükmü
kanunda vardır. Bununla hem alacaklıyı, şudur. Satışın geri bırakıldığı tarihteki ba-
hem de borçluyu muayyen bir şekle sok- kiyei zimmet ana faiz ve masraf yekûnu
mak suretiyle kendilerine bir istirahat ver- üzerinden yüzde 7,5 faiz yürütülür.
miş oluyoruz. Bunun esbabı mucibesi de
malûm ve basittir. Şimdiye kadar tediye Şimdi bu hüküm tabiatiyle millî ban-
edilmesi lâzımgelen borçlar içerisinde buh- kaları müteessir edecektir. Çiftçi ve böyle
ran zamanında başlayan borçlar vardır, gayrimenkulünü ipotek etmek suretile
buhranın içerisinde yaşayan borçlar var- borçlanmış olan borçluyu düşünerek mem-
dır. Yalnız şu noktaya işaret etmek iste- lekette başlı başına bir kudret olan ve
rim ki; şimdiye kadarki borçlar için bir binnetice çiftçinin hayatı üzerinde müessir
vaziyet alıyoruz da, niçin bundan sonraki bulunan millî banka ve müesseselerin
borçlar için bir tedbir almıyoruz? Bunu vaziyetini düşünmekte ayni veçhile ve ayni
düşünmemek bir taraflı düşünce olabilir. esbabı mucibe ile lâzımdır. Meselâ Em-
Bence hakikaten böyledir. lâk ve Eytam Bankasının vaziyetini hepiniz
biliyorsunuz. Bu banka komisyon, faiz
SALÂHATTİN B. (KOCAELİ) — hepsi dahil olduğu halde kâr miktarını
Görülüyor ki bu kanun gayrimenkulâ- yüzde 9,5 a indirmiştir.
tın ucuzca elden çıkarılmasına mâni ola-
cak bir tedbirdir. Bundan başka hiç bir Malûmdur ki Emlâk Bankası serma-
tesiri yoktur. Böyle yüzde 75 muhammen yesinin 6 milyondan fazlası yetimlere ait
kıymeti tutmayan artırmalarda satış geri bir paradır ve bunun için yüzde 7 faiz verir.
bırakılacaktır ve beş senelik tecil esası Tecil halinde yüzde 7,5 faiz alacaktır .Yüzde
kabul ediliyor. Fakat yine bir fıkrasında 20 para ile hakikaten son zamanlarda bü-
görülüyor ki, borçlunun menkul veya zim- yük faidelerini gördüğümüz bu millî mü-
metinde alacağı ve sair haklarına müraca- essesenin yaşamasına imkân olur mu?
ate mâni değildir. İkincisi: İstanbuldaki Emniyet San-
Arzettiğim gibi bir gayrimenkulün dığı. Bu müessese para aldığı zaman, eğer
yüzde 75 muhammen kıymetini tutmaması yanlış ifade etmiyeceksem, yüzde 7 buçuk
halinde satılmayacağı bizim İcra ve iflâs bir zamanlar yüzde 8,yüzde 9 hatta iki sene-
kanunumuzun esası olan İsviçre kanunun- lik mevduata yüzde 9 dan fazla faiz veriyor-
— 83 —
du. Son zamanlarda bu miktar yüzde yedi sıdır. 250 milyon liralık bir muamele üze-
buçuğa kadar indi. Emniyet Sandığı, en zi- rinde böyle anî bir karara varmak bu mem-
yade küçük para sahipleriyle muamele yap- leketin umum hayatında çok rahatsızlık
maktadır ve İstanbul halkının her veçhile vücude getirir. Bendeniz şahsan çok arzu
itimadını kazanmıştır. Cebinde on lirası ederim. Fakat bunun mesuliyetini üzerime
olan bir adam, bu parayı bu müesseseye alacak vaziyette değilim. Eğer işin lâtifeye
yatırmaktan çekinmez. Bu müessesenin tahammülü olsa bütün borçları affettim
parayı aldığı zaman mevduata vereceği derdim ve milyonlarca insan bize aferin
faiz dahi tecil halinde olmazsa arzettiğim derlerdi. Fakat bunun reaksiyonunu on-
ve Heyeti muhteremenizce faideleri bili- dan sonra yaşayacak insanlar çeker ve bize
nen böyle bir müessesenin yaşamasına
iki katlı beddüa ederler.
imkân yoktur.
RAİF B. (TRABZON) — Ekseri-
HALİL B. (İZMİR) — Vekil Be-
yet bu esasın genişletilmemesi lehinde bu-
yefendi buyurdular ki vadesi gelmiş olan
lundu. Borçlu ile alacaklıyı düşünürken,
borçlar için böyle bir konsolidasyon ka-
yalnız bir insan borçludur. Diğer bir kı-
bul edelim. Fakat yeni yapılacak muame-
sım da alacaklıdır şeklinde düşünülürse
leler için böyle bir şey kabul edersek mem-
yapılacak kanun çok isabetli olur. Halbu-
lekette kredi durur.
ki vaziyet böyle- değildir. Borçlu olan
Zannediyorum ki vaziyeti ayırmak adam ayni zamanda alacaklıdır. Mesele
lâzımdır. Bu kanunun neşrinden evvel karışıktır. Bu itibarla ipotekli borçlular ve-
mukavelesi yapılan borçlar vardır. Fakat yahut alelâde borçlular diye bir sınıfa
neşrinden sonra tediye zamanı gelecektir. ayırmağa maddeten imkân yoktur. Onun
Bunların da bu kanunun şümulüne gir- için encümen Hükümetin teklifini kabul
mesi kredi meselesine tesir etmez. Fakat etmedi ve dedi ki, borçluları zümrelere
kanundan sonra aktedilecek mukaveleler ayırmağa mademki imkân yoktur. Şa-
için buyurduğunuz mahzur varittir. hısları nazarı itibare almayalım. Yalnız
gayrimenkulü nazarı itibare alalım. Buh-
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL B. — ranın netayici doğrudan doğruya insan-
Tekrar Heyeti umumiyeden itidal rica ların refahına tesir etmektedir. Refahtan
edeceğim. çok düşmek veya mallarını ellerinden kay-
Arkadaşlar, meselenin şümulunu ra- betmek buhranın elim neticeleridir. Re-
kamla gördüğümüz zaman karar vermek fah elden gitmiş, menkul mallar elden
için daha çok suhulete mazhar olabiliriz. gitmiş paralar elden gitmiş. Bunlar elden
Bu kanunu Hükümet teklif ettiği zaman gidebilir, fakat bunlar için en ziyade ıstı-
vadesi hulûl eden borçlar dendi ve ayni za- rap veren kısım gayrimenkulün elden gidi-
manda yüzde 15 ten fazla faizle yapılan şidir. Nüfusu umumiyemizin dörtte üçü-
işlere aittir dendi, yani bir adaletsizliği nü teşkil eden köylünün en kıymetli ve
tamir etmek ve buhrandan müteessir olan en aziz malı gayrimenkuldür. Gayrimen-
vatandaşları korumak arzu etti. Encümen kul elden gitti mi artık o zaman her şey
vadesi hulûl eden borçları kaldırarak, isti- bitmiştir. Beş dönüm, 10 dönüm arazi üze-
fası lâzımgelen borçlar demekle bunun rinde yaşayan 10 nüfus vardır. Örtüne-
şumulünü genişletti. Bir defa bu teklif cek 1-2 yorganı, 1-2 de hayvanı varsa
kabul edilecek olursa neticesi şudur. Ka- menkulü o kadardır. Fakat bütün merbu-
nunla yapacağımız, üzerinde durulacak tiyeti, vatana merbutiyeti en aziz tanıdığı
meblâğ 25 milyon liradır. Eğer bütün gayrimenkulü yüzündendir. Gayrimenku-
mevcut borçlara bunu teşmil ettiğimiz za- lün elden gidişi onu mahveder. Bu mülâ-
man asgarî portesi 250 milyon Türk lira- hazadır. Bu itibarla gayrimenkulü kurtar-
— 84 —
mak lâzımdır. Ne yapalım, satışı işkâl Adalet şurada, buhran 1929 da veya
edelim dedik. 1930 senesinde başlamıştır. 1930 senesinde
başladığına nazaran başlamadan evvel pa-
Çünkü tahmin edilen kıymetler müza- ra ikraz etmiş olanlar ve borçlu olan in-
yedeye çıktı mı, mevcut mevzuatımıza göre sanlar tahmin edilmeyen bir âfetle karşı-
müzayede neticesinde kaç kuruşa çıkarsa laştıkları için onlar, onlar, namuslu insan-
o fiatla ihale edilir. Biz buna bir hudut lar, paralarını verememekle himayeye muç-
koyalım dedik. Muhammen kıymetin taçtırlar ve fakat buhran girdikten sonra
muayyen bir nisbetini bulmadıkça bu mal- bu şekilde yapılmış olan borçlar buhranın
lar satılmasın fakat bunu yaparken hayatı devam ettiği müddet içinde cereyan etmiş
umumiyede gayrimenkul satılamaz veya olduğu, o buhran şeraitine tevfikan ya-
satışı müşkülleşmiştir, şeklinde bir karar pılmış olduğu için birinciler kadar himaye
almanın memleket iktisadiyatına bir hare- edilecek tarafları yoktur. Asıl himayeye
ketsizlik vereceğinden korktuk. Çünkü muhtaç olanlar gayrimamul zamanların
krediye ihtiyacı olanlar, bu gün şahsî iti- gayrimenkul âfetlerin ve günlerin tevlit
bardan ziyade, menkul mallardan ziyade, ettiği ıstıraptan kurtarılmağa muhtaç olan-
şahsî kefaletten ziyade gayrimenkul üze- lardır ve fakat buhran girdikten sonra
rine para bulabilmektedirler. Onun da para ikraz edilmişse bu ahval ve şerait
böyle tutup kıymetini zâfa düşürürsek bu düşünülmüş ve ona göre borç alınmıştır.
satılamaz diyecek olursak bu sefer iktisadî Birinciler kadar bu ikincileri himaye et-
hareketlere kuvvetli bir engel koymuş meğe ortada kuvvetli sebep ve âmil yok-
olabiliriz. Ekalliyette olan arkadaşlar bu- tur. Buna bu şekilde bir hudut koyarak
rada madem ki öyledir bu kanunu umu- katî şekilde tesbit edilmesi encümenin mü-
mileştirelim, dediler. Fakat umumileştir- zakeresi esnasında kabul edilmedi. Çünkü
menin şimdi arzeylediğim esbap dolayı- - deniliyor ki o borç temdit veya tecdit edil-
siyle memleket iktisadiyatına ve hareketi miştir, ekseri yerlerde olduğu gibi arala-
ticarisine yapacağı tesir büyük olurdu, rında uyuşarak senetleri değiştirilmiştir.
Onu yapamadık. Hükümetin teklifinde O halde hakikaten borçların mebdei o
vadesi hulûl etmiş borçlar deniliyordu. zamandadır. Bunların ne zamandan baş-
Bu sefer teşmil etmek isteyen arkadaşlar ladığına dair hudut koymak, bunları ayır-
hiç olmazsa, zimmetine terettüp etmiş mak kabil olmaz.
olan borçlar için olsun, dediler.
O halde biz ne yapalım. Hiç olmazsa
Fakat bu teklifin manası şu idi: Bü- bu kanun çıktığı zaman vadeleri gelmiş
tün ikraz edilen paraların hemen ekse- olan veyahut encümenin biraz daha teş-
riyeti azimesi gayrimenkule istinat etti- mili suretiyle, tediyesi lâzımgelen borçlara
rilmiş, yani gayrimenkul göz önüne alı- ait olsun, diye bir teşmil yaptık. Bundan
narak para verilmiştir. Gayrimenkulün sa- daha fazla teşmil etmek, arzettiğim gibi
tışı bu şekilde işkâl edilince, bu gün ki- bu iktisadî hareketleri tevkif etmek, dur-
min, kimde parası varsa bu alacak tevak- durmak tehlikesini gösterir.
kuf edecektir. Demek ki beş takside tâbi Encümen mazbatasında muhammen
tutulacaktır. Birinci senede yüzde 20 si- kıymetin yüzde yetmiş beşini bulmazsa
ni, ikinci sene de yüzde 20 sini verecektir. dedik. Muhammen kıymet şudur: İcra
Bütün insanlara birinin diğerinde olan pa- memuru tek başına gider. Haczettiği gayri-
ralarını bu şekilde vermeyeceksiniz, dura- menkule kıymet kor. Eğer bir ehli vukuf
cak, demek memlekette umumî bir mora- bulursa, onun da mütaleasını sorar. Mev-
toryom tesiri yapabilecek bir kabiliyette- cut hükümlere göre yapılan tahminler
dir. Onun için biz bu şekli kabul etmedik. böyle idi. Noksan da tahmin edilse müza-
— 85 —
yede neticesinde muhammen kıymet bu- yatsızlık olur. Bunu düşünerek çare ara-
lunmazsa müzayede müddeti 15 gün daha dık. Muhtelif şekiller düşünüldü. Hiç ol-
temdit edilir. Tahmin haizi kıymet değil- mazsa yeminli üç ehli vukuf tarafından
dir. Fakat biz burada kıymet tahminine yapılsın, denildi. Çünkü bu bir kuvvei
esaslı bir netice verdik. Muhammen kıy- müeyyidedir. Yemin etmiştir. Kanaati ne
met bulunmazsa satış beş sene tecil edile- ise onu söyleyecektir. Bununla yalnız ala-
cektir. Fakat tahmin işini yalnız icra me- caklı himaye edilmez. Dun tahmin edil-
murunun takdirine bırakmak veyahut bu- mişse borçlu, fazla tahmin edilmişse ala-
lacağı her hangi bir şahısla yapmak ihti- caklı zarar görür.
BELEDİYELER BANKASI KANUNU LÂYİHASI ÜZERİNDE GÖRÜŞMELER

8.6.1933
DAHİLİYE VEKİLİ ŞÜKRÜ KA- Aralarında bir itibar kredisi şeklinde
YA BEY — (MUĞLA) — Efendim, Bü- bir banka yaparak kendi kendilerine ar-
yük Meclis Belediyeler kanununda bir tırdıkları para ile kendi kendilerine müfit
maddei mahsusa kabul etmişti. Bu mad- olacaklar ve memleketin imarına bir yar-
deye göre her belediye varidatının yüzde dım olacağını düşündük ve böyle bir ban-
beşini 20 sene müddetle ihtiyat akçası ola- ka tesisine teşebbüs ettik. Metelik mete-
rak ayıracak ve bununla bir banka teşek- lik, on para on para toplanacak olan bu
kül edecekti. Belediyeler kanunu 1931 para belediyelerin ihtiyacına kâfi gelecek
1 Eylülünde mevkii meriyete girdi. O gün- sermayeyi temin edecektir. Arzettiğim gibi
denberi belediyeler varidatının yüzde be- bir buçuk senede 1,5 milyon lira ve 15
şini ayırmaktadır. Bir buçuk sene zarfın- senede 15 milyon bir para olacaktır. Bu
da hâsıl olan ihtiyat akçesi bir buçuk mil- suretle belediyeler kendi aralarında kendi
yon lirayı buldu. Bu para bu gün bankada ihtiyaçlarını hiç kimseye muhtaç olmadan
ve emrimizde olarak bulunuyor. Bu para temin edeceklerdir. Bankanın teşekkül
ile bir banka teşkil ettik ve mevzuu mü- maksadı ve gayesi budur. Maddeleri okun-
nakaşa ve müzakereye konulan bu kanun duğu vakit göreceksiniz ki oldukça mu-
huzuru âlinize takdim ettik. fassal bir kanundur. Bu bankayı idare
edecek zevat muayyen makam sahiplerin-
Belediyelerimizin gerek medenî ve den, belediye reislerinden ibarettir. Şube-
gerek sıhhî ihtiyaçlarını yapabilmeleri için leri olmayacaktır. Mevduat kabul etme-
varidatları fevkinde bir takım masraflara yecektir. Diğer bir millî banka ile anlaşa-
ihtiyaçları vardır. Bunun da kendi vari- cak, onlara kasadarlık yaptıracak ve bu
datlariyle yapılması mümkün değildir. Fa- suretle işleyecektir. Tahmin ediyorum ki
kat memleketin krediye ve paraya olan iyi idare edilirse bu banka memleketimiz-
ihtiyacı dolayısile belediyeler bu parayı de 10, 15 sene sonra gayet kuvvetli ve
güçlükle, biraz da ağır faizlerle bulmakta- 'esaslı bir müessesei maliye olacaktır ve
dırlar. şehirlerimizin ihtiyacını temin edecektir.
OSMANLI BANKASI İMTİYAZ MÜDDETİNİN UZATILMASI HAKKINDA

Osmanlı İmparatorluğu1 nun dış borçlanması 1854 Kırım Savaşı ile başlamış ve hızla
gelişmişti. Bu borçlanmanın ürünü olarak 1856'da İstanbul'da kurulan Osmanlı Bankası,
1863'de bir fermanla 'devlet bankası' haline getirilmiş ve hem dış borçlanmaları sağlaya-
— 86 —
cak mali aracı kuruluş, hem de Hazine sarrafı statüsü kazanmıştı. Banka:ya, başka mali
aracı kuruluşlaıa göre oldukça farklı ayrıcalıklar verilmiş ve imtiyaz süresi belirli aralık-
larla uzatılmıştı.
1933'ün Meclis görüşmeleri, Banka''ya yeni bir imtiyaz süresi veren anlaşmayı yan-
sıtıyor. Banka, imtiyazlarının daralmasıyla artık 'bir yabancı banka' statüsüne yerleşmeye
başlamaktadır.
10.6.1933
SIRRI BEY (KOCAELİ) — Bu me- cut olan salâhiyetler ve vazifeler ve faali-
selede iki nokta calibi nazardır. Birisi, yetler bırakılmıştır.
Bankanın imtiyaz müddeti hitam bulacağı Osmanlı Bankasının tedavüle koymuş
zaman, altın lira mukabilinde tedavülde olduğu kavaimi naktiyelerden, yeni ev-
bulunan, evvelce Banka tarafından çıka- rakı naktiyelerden bakiye kalmış olan
rılmış olan banknotların tediye tarihinin takriben 200 000 liralık bir miktarın 1941.
daha bir müddet tehir edilmesi. senesine kadar tedavülde bulunabilmesi
İkincisi de, bu Bankanın ancak bir imkânını Bankaya veren bir madde vardır.
kaç sene evveline gelinceye kadar unva-
Bankanın imtiyazı 1952 senesine kadar
nında taşıdığı "şahane" kelimesi ıskat edil-
temdit edildiği halde Bankanın evrakı nak-
miştir. Bu gün imtiyazı temdit edildiği sı-
tiyesinin son günü tesbit edilmiş, yani evra-
rada acaba çocuklarımıza daha 20 sene
kı nakdiyesinin haiz olduğu hukukî suhu-
"Osmanlı" kelimesini telâffuz etmek kül-
letler mahdut bir yere kadar gidiyor ve ora-
fetini veren bu unvanı da tadil ederek şim-
da tevakkuf ediyor. 941 senesinden itibaren
diki mevzuatımıza muvafık bir isim bul-
her dakikada aıtık ortada kalmaması esa-
mak mümkün değil miydi?
sı temin edilmiş bulunmaktadır. Burada
SARAÇOĞLU ŞÜKRÜ B. (İZ- imtiyaz temdit edildiği halde evrakı nak-
MİR) — Beş altı aydanberi Banka ile de- diyesinin Merkez Bankasına geçmiş olan
vam edegelmekte olan müzakerelerin ver- evrakı nakdiyemizle yan yana tedavülü
miş olduğu netice, mukavele şeklinde ter- imkân dahilinde görülemezdi. 1941 tari-
tip ve tanzim edilmiş, nazarı tasvibinize hinden itibaren bir sene içinde müracaat
arzedilmiş bulunuyor. edilmeyecek olan yanmasından, kaybol-
Bankanın imtiyaz müddeti, mukave- masından naşi, müracaat edilmesi ihtimali
lenin ilk maddesinde yazılı olduğu veçhile, bulunmayan evrakı nakdiyenin mukabilin-
1952 senesine kadar tecdit edilmiştir. de olan altınlar da Hazine emrine ter-
kedilecektir. Esasen pek küçük bir meblâğı
Bankanın istatüsü eski devirlerde ya-
ihtiva ediyor. 230-240 bin lira içindedir.
zılmış olan istatü kanun mahiyetinde bu-
lunduğu için ve bu Banka ilk teşekkül Bunu takip eden maddede Bankanın
ettiği zaman bir Merkez Bankası olabil- Türkiyede lâakal 30 şubesi bulunacağı
mek gayesini istihdaf ederek yazılmış ol- musarrahtır. Binaenaleyh Bankanın vazi-
duğu için bilhassa müzakeratımızm en yeti umumiyesi ne olursa olsun imtiyaz
büyük kısmını beleden madde, bu madde müddetince, Türkiyedeki şube adedini 30
olmuştur. Banka azamî hüsni niyet ve dan aşağı indiremeyecektir.
samimiyet göstererek bu istatüde mevcut Osmanlı Bankası Türkiye'de kazanç
olan ve Merkez Bankamıza ait olması ka- vergisi verecektir, Osmanlı Bankası Tür-
nun ve memleketin efkârı umumiyesi ica- kiye'de bilûmum posta, telgraf ücretlerini
bından bulunan bütün kuyudatı birer birer verecektir, Osmanh Bankası mahallî ida-
kaldırmış, sadece nizamname, ticarî ban- relere ait vergileri verecektir. Bunun hari-
kaların alelûmun nizamnamelerinde mev- cinde her hangi bankacılık şubesi haricin-
— 87 —
de telâkki edilecek bir sanat icra ederse açmağı Banka kabul etmiştir. Bunu kabul
o erbabı sanayiin vermekle mükellef oldu- etmiş olduğumuzu bildirdik. Bunun ne-
ğu vergileri vererektir. Diğer millî banka- ticesi olarak tadilâtı, kanun lâyihasında
lar gibi bunlar haricinde kalan vergilerden yapmak lâzımdır. Bu 1 250 000 isterlin
de Osmanlı Bankası muaf addedilmiştir. istatü kredisi haricinde, daimî hesabı cari
Diğer bir madde vardır ki bu madde haricinde, diğer 1 250 000 liralık döviz
Osmanlı Bankasının millî bankalar gibi kredisi vardır ki; bu da son senelerdeki
müsavi muamele göreceğini yazan yazıları döviz sıkıntılarına bir dereceye kadar
ihtiva ediyor. Eğer o millî bankalar, ken- karşı koyabilmek için Banka tarafından
di icra ettikleri hususî sanatın icabı, ka- sekiz sene müddetle açılmış bir kredidir.
nunen kendisine verilmiş veya istikbalde Ancak bu krediden istifade edebilmek için
verilecek olan muafiyet, imtiyaz varsa mukabili olan Türk parasının Merkez
Banka bunlardan aynen istifade edeceğini Bankasına konması lâzımgeliyor.
iddia edemeyecektir. Fakat bunların hari- Ad meselesine gelince: Osmanlı Ban-
cinde alelûmum Türk bankaları için cari kası emin olabilirsiniz ki bu ismin âşıkı
olacak her hangi bir kuyudat konmuşsa, değildir. Onun sadece âşık olduğu bir şey
menafi temin edilmişse o da istifade ede- vardır. Memlekette çalışmak ve para ka-
cektir. Bittabi Ziraat Bankasının hususi- zanmak.
yeti vardır, Emlâk ve Sanayi Bankasının KÂMİL B. (İZMİR) — Osmanlı
hususiyetleri vardır. Bu hususiyetlerin is- Bankası memlekette mevcut olan millî
tilzam ettiği, kanunen kendilerine verilmiş bankalara kanunlarla verilmiş olan imti-
veya verilecek olan muafiyetlerden Os- yazlardan, menafiden, müstefit olacaktır...
manlı Bankası müstefit olmayacaktır. Mer- Fakat millî bankaların tüccara gösterdiği
kez Bankası gibi bir kanunla teşkil edilmiş kredi teshilâtını yapacak mıdır, ayni za-
olan bankalarımızın kendi işlemekte olduk- manda dünyanın her tarafında mevcut
ları işlerin istilzam ettiği hususiyetlerle olan buhran dolâyisiyle millî bankaların
kanunen verilmiş veya istikbalde kanunen kendilerile muamele yapanlara gösterdik-
verilecek muafiyetlerden istifade etmek leri teshilâtı da yapacak mıdır?
iddiasını Osmanlı Bankası yapamayacak-
tır. Ancak bunu millî bankalarımızla mü- SARAÇOĞLU ŞÜKRÜ B. — Kâ-
savi tutmak vadinde bulunmuş oluyoruz. mil Bey arkadaşımın sorduğu suale maale-
sef bendeniz cevap verecek vaziyette de-
Onu takip eden maddede, Bankanın ğilim. Bu, Bankamn bileceği bir iştir. Fa-
Türkiye'de cari olan bilcümle kanunlara, kat zannediyorum ki müşterilerinin men-
bilcümle nizamata tamamen tâbi olduğu- faati hilâfma hareket etmeyecek kadar
nu ve bunların kendi hakkında tatbik edi- Osmanlı Bankası akıllıdır.
leceğini göstermektedir. Ancak bu ahkâ-
BAŞVEKİL İSMET PAŞA — Mü-
mı kanuniye, bu mukavele ile kendisine
zakere ettiğiniz mukavele uzun müzakere-
tanınmış olan haklara muarız olmamak
lerin mahsulüdür. Ciddî bir samimiyetle
şartiyle.. .
çalışmak arzusu, bu mukavelenin imzasına
Burada, diyoruz ki Banka ile Hükü- saik olmuştur. Biz memlekette dürüst ve
met arasındaki mukavelename bundan iyi niyetle çalışacak Bankamn kazanmasını
ibarettir ve bundan evvel yapılmış olan ve inkişaf etmesini arzu ve himaye ederiz.
bilcümle mukavelenamelerin hükümleri Böyle çalışan Osmanlı Bankası memleke-
mülgadır. te çok faydalı olabilir. Son zamanlardaki
Yine buraya zeylolarak konması lâ- temaslarımızdan ve tanışmalarımızdan
zımgelen bir parça vardır ki; O da, yeni memnun olduğumuzu huzurunuzda beyan
açılmış Sümerbanka bir milyonluk kredi edebilirim.
— 88 —
LONDRA İKTİSAT KONFERANSI'NDA TİCARET KOMİTESİ'NDEKİ

TÜRKİYE MURAHHASI MÜNİR BEYİN KONUŞMASI
1933'ün yaz aylarında dünya ekonomisinin içinde bulunduğu karışık sorunlara çare-
ler aramak ve bazı ortak politikalar oluşturabilmek için toplanan Londra İktisat Konfe-
ransı'na Türkiye, İktisat Vekili Celâl Beyin başkanlığında bir heyetle katılmıştır. Aşağıda
yer alan Münir Beyin konuşması, Ticaret Komitesi'nde Atman murahhası Posse'nin öne
sürdüğü görüşlere karşı yapılmıştır. Posse, Türkiye gibi bir ülkenin kendi hammaddeleri
ve tarım ürünlerini işleyecek bir sanayi atılımına girişmesini "dünya buhranını şiddetlen-
direcek bir felâket" olarak nitelemiş ve Türkiye gibi ülkelere bazı yaptırımlar uygulan-
masını önermişti.
1.7.1933
Tâli komitenin geçenki toplantısında cepheler teşkil etmeleri için toplanmamış-
Türk heyeti murahhasası namına kendi tır. Bilâkis büyük toplanışın gayesi kon-
ziraî istihsalâtmı kullanmak için bazı feransa iştirak etmekte olan bütün millet-
sanayi ihdas etmek suretile en iptidaî ih- ler arasında ahenktar bir anlaşma vücuda
tiyaçlarına mukabele etmekle iktifa eden getirmektir.
bir memleketin hattı hareketi müfrit bir
milliyetçilik suretinde telâkki edilemez, Alman meslektaşımıza şurasını ha-
denilmişti. Türk murahhası ayni zamanda tırlatmak isteriz:
iktisadî karışıklıklara mâni olmak için
Milletlerin iktisadî istiklâlleri siyasî
bilhassa ihracat sanayiinin tanzim edilme-
istiklâlleri derecesinde asıldır ve beynel-
si lâzım geldiğini ilâve etmişti.
milel iktisadî münasebetler ançak müte-
Alman murahhası bu beyanata at- kabil menfaat ve hürmet esası dahilinde
fen mezkûr tâli komitede yaptığı beya- inkişaf edebilir. Hiç kimse hâdiselerin sey-
natta Türkiye halkına iş bulmak ve ikti- rini durduramaz. Eğer biz söz aldıksa
sadî muvazenesini tahakkuk ettirmek için Türk heyeti murahhasasının beyanatına
yeni sanay i ihdasının bir felâket olacağını cevaben M. Posse'nin yaptığı telkini pro-
iddia etmiştir. Alman murahhası M. Pos- testo etmek ve bu vesile ile şunu bir defa
se'ye göre sanayi devletleri tarafından ih- daha kat'iyetle beyan etmek içindir. Her
racat hususunda rekabeti tanzim eden iti- memleketin menfaatleri milletlerin heyeti
lâflar elde edilmedikçe memnuniyeti mu- umumiye halindeki menfaatleri içinde ara-
cip hiçbir sureti tesviye bulunamaz. nılmalıdır ve ancak bu ikisini hemahenk
kılmak suretiyledir ki refah yoluna girile-
Eğer bu son telkin sanayi devletlerince
bilir. Bu fikirledir ki biz, sınaî olmaktan
müttehit bir cephe teşkilini istihdaf edi-
ziyade ziraî olan devletleri Alman telkini-
yorsa, Türk heyeti murahhasası şurasını
nin neticeleri hakkında beraberce düşün-
ihtar etmeyi faydalı görür ki İktisat Kon-
meğe davetten istinkâf ediyoruz.
feransı bazı devletler diğerlerine karşı
1932 SENESİ MUVAZENEİ UMUMİYE KANUNUNUN 21. MADDESİNİN

TEFSİRİNE DAİR BAŞVEKÂLET TEZKERESİ ÜZERİNDE GÖRÜŞMELER
Devletçilik çizgisinin henüz kesinlik kazanmadığı 1933 yılının ilginç bir tartışması,
Ziraat Bankası'nın kimin mülkiyetinde sayılacağıdır. Refik Şevket (İnce) ve Emin (Sa-
zak ) Beyler, Banka'nin devlet mülkiyetinde bir kuruluş olmayacağı, kişilerin (esas olarak
çif tçilerin) pay sahibi olduğu ve Ticaret hukukuna göre işleyecek bir anonim şirket olması
— 89 —
gerektiği görüşünün sözcülüğünü yapıyorlar. Bütçe Encümeni ise, reisi Hasan Fehmi
(Ataç) Beyin dile getirdiği gibi, Banka'nin devlet mülkiyetinde farklı bir kuruluş olduğu
görüşündedir. Konu, daha sonraki belgelerden izleneceği gibi, ileride karara bağlanacak-
tır.
16 10.1933
REFİK ŞEVKET BEY (MANİSA) rın hükmî şahıslara hisse tayini cihetini
— Ehemmiyetli gördüğüm mesele: Zi- imal ettiği halde ikinci fıkrası eşhas na-
raat Bankası meselesidir. Ziraat Bankası- mına iştirak hissesi tahakkuk ettirmek ve
nın resmî sıfatı, kanunî sıfatı, örfî sıfatı hisse senedi vermek cihetini âmirdir ki;
acaba nedir? bu 10 seneden beri hiç tatbik edilmemiştir
ve ebediyen de tatbik edilmesine imkânı
Ziraat Bankası, bu memlekette tees-
maddî ve hesabî yoktur diyor.
süsü eski bulunan ve bizim için mucibi if-
tihar olan bir müessesedir. Kanunî vazi- Bendeniz Ziraat Bankasının hissele-
yetini biz bir kaç kanunla göstermiş ve rinin B.M. Meclisinden çıkan kanun mu-
ifade etmişiz ve şöyle tarif etmişizdir: cibince fertlere ait olduğunu esas itibarile
Ziraat Bankası zürrâın ihtiyacını tehvin kabul etmiş iken bunun aksi olarak Dev-
ve ziraatin ve iktisadî ziraatin inkişaf ve lete raci olduğu yolundaki mütaleaya mev-
terakkisini temin maksadiyle müesses ve zuatı kanuniye itibariyle imkân göremiyo-
sermayesi eshama münkasem bir anonim rum.
şirkettir. Bundan sonra 340 senesi büt- Bizim Maliye encümenimizin eski is-
çesinde bu anonim şirketin nasıl iş göre- mi malûmu âlinizdir ki Kavanini Maliye
ceğini ve sermayesinin ne olduğunu, ser- encümeni idi. Yani her hangi bir mali
mayesinin nasıl inkısam edeceğini, ser- kanunun tefsiri mevzubahs olursa o encü-
mayesinin intifa şekillerini tasrih ederek mene gitmesi icap ederdi. Bu mesele de
şöyle bir kayit koymuşuzdur: hakikaten çok nazik bir meseledir. Muva-
zenei Umumiye kanununun yalnız 21 inci
"Aşar hissesi ianesinden mütehassıl
maddesini değil, Ziraat Bankasının hüvi-
sermaye her mahallin hissei menafil nis-
yetini tebdil ve tağyir edecek bir vaziyet
betinde ora zürramın gayrikabili beyü mevcut olduğuna göre ve bir kanunun il-
ferağ mali müştereki olmak, merkez veya gası mevzubahs olduğuna göre eğer tensip
mahalleri sandıklarında hıfzedilmek üzere buyurursanız bu mesele bir defa da Maliye
eshama taksim edilir" Yine buna temas encümenine gitsin.
eden diğer satırları okuyorum:
EMİN B. (ESKİŞEHİR) — Büt-
"1340 senesinden itibaren ikinci fık- çe encümeni âlisi bir tekaüt meselesini
rada zikrolunan hissei ianeden başka şe- halledeyim derken Ziraat Bankası hakkın-
hir, kasaba köy zürramdan alınacak iane daki kanunun esasma ilişmiştir. Bu doğru-
hissesinden mütehassıl sermaye efradın dan doğruya zürram malıdır. Kanun da
ve eşhası hükmiyenin teslimatı nisbetinde bunu âmirdir. Mahiyeti itibariyle de Ziraat
nama muharrer ve kendilerine mevdu Bankasıdır. Sanayi Bankası denince o ban-
eshama ayrılır. İşbu eshamın usulü tertip ka nasıl sanatkârlara yardım ediyorsa,
ve tevzü Ziraat Bankası meclisi idaresin- Ziraat Bankası deyince de doğrudan doğ-
ce tanzim ve Hükümetçe tasdik edilecek ruya zürra akla gelmelidir. Bu banka bu-
bir nizamname ile tayin olunur". gün zürraa inhisar ettirilememişse yarın
Bütçe encümeni diyor ki: Kanunun bu mahiyetini tamamen iktisap edecektir. Bu-
sarahati vardır. Ancak, kanunun doku- rada encümen biraz bedbinane düşünmüş-
zuncu maddesinin birinci fıkrası kazala- tür.
— 90 —
Binaenaleyh bu mütaleayı geri ala- Binaenaleyh gerek sermaye 30 milyon

lım. Bilhassa bu mesele Ziraat encümenin- liraya iblâğ edilinceye kadar alman vergi
ce halledilecek bir meseledir. Bu bankanın hisseleri, gerek son neşrettiğimiz kanunla
mahiyeti asliyesine ve itibarına da halel sermayenin 100 milyon liraya baliğ olun-
getirir. Bunun için bunu Ziraat encüme- caya kadar vergiler üzerinden yine hisse
nine havale edelim, zira ziraate taalluk alınmasına devam edilmesi yolundaki ka-
ediyor. Bendeniz bu mazbatanın Ziraat nunu tedvin ederken kanaatimiz, 340 se-
encümenine havalesini teklif ederim. nesindeki ahkâma ve usulü idareye taal-
BÜTÇE E.R. HASAN FEHMİ B. lûk eden sermayenin hususiyetini ihlâl
(GÜMÜŞANE) — Efendim, biz hüküm etmez. Binaenaleyh bu temdit kanunu ile
vazetmiyoruz. Mevcut kanunlardaki sara- sermayenin 100 milyon liraya iblâğı hak-
hatlerden çıkan manayı ifade ediyoruz. kındaki kanunu kabul edebiliriz. Yoksa,
şirkettir, sermaye de şirketindir dediğimiz
Mevcut kanunlardan çıkan manayı bu zaman Bankanın hakikî menfaati o za-
şekilde ifade etmek mi, Ziraat Bankası man muhtel olur.
olan müessesenin bu günkü ve yarınki
menfaatine daha uygundur, yoksa ticaret Banka sermayesinin mülkiyeti Dev-
kanununun tarif ettiği bir anonim şirket- lete aittir, sermayesini istediğimiz kadar
tir şeklinde içtihatta bulunmak ve ser- tezyit edebilirsiniz.
mayesi de o şirkete aittir yolunda bir tef- REFİK ŞEVKET B. (MANİSA) —
sire gitmek mi müessesenin menfaatine Hasan Fehmi Bey arkadaşımızın dermeyan
daha muvafıktır? ettiği üç noktaya da tamamen muarızız.
Malûmu âliniz Ziraat Bankasına bu Davanın mevzuu Ziraat Bankası ser-
günkü şekli veren 340 senesi bütçe kanu- mayesi Devlete ait midir, değil midir?
nuna ilâve edilmiş olan bir kaç maddedir. Hasan Fehmi Bey diyorlar ki; Devlete ait
60 senelik bütün çiftçi ailelerinin ba- olması lâzım gelir, ben diyorum ki mevcut
basının, dedesinin ve kendisinin verdiği kanunun sarahatine göre şahsın, halkın
hissei menafii bütün sermaye arasından ve kazanın şahsiyeti maneviyelerine ait-
tir. Hattâ yine o kanunlara göre köy ve
tefrik edip te senin hissen, hissei iştirakin
kaza şahsiyeti maneviyelerinindir. Bu esa-
şudur diye bir senet doldurmanın artık
sa göre köy şahsiyeti maneviyelerinindir.
gayrimümkün demiyelim amma bunun
Maarif ve hissei ianeler hakkındaki ni-
imkânı vardır diyecek kadar da Bütçe en-
zamnameleri okuduk. Diyor ki; eğer âşar
cümeni kendisinde cesaret göremedi. O
köy namına alınmışsa menafi hissesi köy
halde 340 bütçe kanunu Ziraat Bankasının
namına kaydolunur. Bir defa bunun hik-
usulü idaresini tayin etmiştir. Yoksa ser-
meti bilinmek lâzımdır ki menafi hisseleri-
mayenin mülkiyeti üzerinde şu zate ait-
nin sahibi hakikisi çiftçidir. Toprak sa-
tir veya şu zatlere aittir, diye bir hüküm hibi olmayanlarm hakkı kelâmı yoktur.
koymamıştır. 340 muvazenei umumiye kanununda his-
Ziraat Bankasının usulü idaresine bu se senetleri hakkında diyoruz ki; hisseyi
günün iktisadi şartlarına ve zürram me- veren köy ise hisse köy namına çıkacak-
nafime en uygun şekilde nasıl idare et- tır ve gayri kabili beyü ferağ mali müşte-
mek lâzımgeliyorsa öyle bir şekil vermeğe rektir. Bunlar kimin namına yazılmıştır.
hiç bir mani yoktur. Fakat bu sermayenin Çiftçi Ahmet ve Mehmet Ağadır.
mülkiyeti Devletin değildir dediğimiz gün
öyle mühim bir esasla karşılaşırız ki bu Şirket olduğu zaman tehlike vardır
müessese namına şirket dedikten sonra diyorlar. Hayır efendim yoktur. Hissedar-
vergi suretiyle para toplamak imkânsızlığı lar çiftçidir. Ahara kabili bey ve ferağ
karşısında kalırız. değildir.
— 91 —
Vaziyet bendenizce hallolunmuştur. raat Bankasının bir de çiftçi ile muamele

Bu mesele Ziraat Bankasının atisi, zürraın yapmak için kendi kredisine istinat ederek,
daha iyi istifade edebilmesi ve Ziraat Ban- sermayesine istinat ederek çiftçinin muh-
kası kanunundaki muayyen proğramın taç olduğu krediyi temin etmek için kendi
daha iyi tatbik edilmesi noktasında çok iyi sermayesini tezyit etmek mecburiyetin-
tetkikata zemin teşkil eden bir mevzudur. dedir. Binaenaleyh Ziraat Bankası ayrıca
bir şahsiyet olarak kendi kredisini piyasa-
HALİL B. (İZMİR) — Ziraat Ban-
da çiftçi lehine kullanmak mecburiyetin-
kaları her memlekette vardır. Fakat Zi-
dedir. Bütçe encümeninin» mülâhazalarına
raat Bankalarının mahiyetindeki hususiyet
göre bu banka doğrudan doğruya Devle-
itibariyle her memlekette az çok Devlet
tindir. Şimdiye kadar mahiyeti tesbit edil-
alâkadardır. Yani sermayesi itibariyle alâ-
memiş olan bu bankaya bu tefsir dolâyi-
kadardır. Malûmu âliniz, çiftçinin kredi
siyle bir mahiyet vermek doğru olamaz.
ihtiyacını temin eden bu müesseselerdir.
Onun için ben de diğer encümenlere ha-
Çiftçi bir tüccar gibi her gün muamele
vale edilmek suretiyle meselenin esaslı bir
devreden bir sınıf değildir. Muamelesi
surette tetkik edilmesini teklif ediyorum.
seneliğe tâbidir. Ziraat Bankası çiftçinin
senelik ihtiyacı için senelik müddetlerde SAİT AZMİ B. (KAYSERİ) —
ikrazatta bulunduğu gibi ayni zamanda Fırka programımızın esaslı maddelerin-
memleketin istihsalâtım'tezyit etmek va- den birinde, Ziraat Bankasını sahiplen-
zifesiyle mükellef olduğundan âmil ve ihya lendirmek, noktası vardır. Fırka progra-
mevkiindedir. Çiftçiye her suretle uzun va- mının bu kadar ehemmiyet verdiği bu
deli yardım etmeğe mecburdur. Diğer ban- hususu, mütekait olup ta Ziraat Bankasın-
kalar gibi üç ayda bir sermayesini devret- dan maaş alan mütekaitlerden tevkifat
mek suretile büyük kâr temin eden bir yapılıp yapılmaması gibi küçük bir mesele
müessese değildir. Binaenaleyh doğrudan dolayısile bu bankanın mahiyetini halle
doğruya diğer bankalar gibi hisse senedi kalkışmak çok büyük bir istical olur.
çıkarmak suretile efradın sermayesini top-
lamağa mahiyeti müsait değildir. MALİYE ENCÜMENİ REİSİ MUS-
TAFA ŞEREF B. (BURDUR) — Zi-
Bunun için dünyanın her tarafında raat Bankasının hukukî vaziyeti bu güne
Ziraat Bankasiyle doğrudan doğruya Dev- kadar tamamen tesbit edilmiş görülmü-
let alâkadar olmuştur. Sermayelerini Dev- yor. Çünkü Devletindir, veyahut kaza-
let yardımiyle yapmışlardır. Yalnız Devlet ların hükmî şahsiyetindedir, diye müta-
yardımiyle yapmaz, Ziraat Bankası tees- lealarda bulunuluyor. Bunun esaslı bir
süs ettikten sonra bir takım tahvilât, hisse surette tetkik edilmesi için Maliye encü-
senetleri çıkarmak suretiyle de yapabilir. meni de bunu bu yolda tetkik etmek üzere
Fakat her halde Devlet bunun sermayesiyle istiyor.
alâkadardır. Bu böyle olmakla beraber Zi-
KÖY KANUNUNUN 20. VE 30. MADDELERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ

Köy kanununda yapılan değişiklik, kadına, köyün yönetimine katılma hakkı veriyor.
Kadınların milletvekili seçilme olanağının düzenlenişinden (1934'den) önce atılan bu adım,
Cumhuriyet rejiminin köye hem idari, hem de ekonomik birim olarak bakmaya ve yeni bir
yaklaşım aramaya başladığının bir işareti oluyor.
26.10.1933
— 92 —
DAHİLİYE VEKİLİ ŞÜKRÜ KAYA diyordu. Rejim ne olursa olsun Türk ka-
BEY — Türk kadının mazisini saymak, dını köyün iktisadî hayatında yaşayışının
malûmu ilâm kabilinden bir şey olur. fiilî tesirini gösteren bir unsurdu.
Kendisi evimizin müdürüdür. Köyde de Hiç bir devrin geri telâkkileri Türk
köy iktisadiyatının müdürü odur. Her köylü kadınının bulunduğu mmtakadan
hangi bir köye giderseniz en evvel karşımza kendi dimağının, ahlâkının cemiyet üze-
köyün iktisadiyatını idare edenin kadın rindeki kabiliyet ve tesirinin nüfuzunu
olduğunu görürsünüz. Kadına evinde ol- göstermekten onu fiilen menetmemiş, ede-
duğu gibi, belediyelerde olduğu gibi köy- memiştir. İşte bu kanun, köy kadınları-
lerde de idare hakkını vermek bir vazife- nın, yeni kanunda zikredilmiş olan esas-
dir. Ona köyde muhtar olmak ve muhtar ları yazılı şartlar altında idaresini tanzim
intihap etmek hakkını vermekle kendisi- edecektir. Bu kanun onu yalnız içtimaî
ne karşı bir şükran eseri göstermiyoruz, sahada ve şahsî kabiliyet sahasında bı-
kendisinin zaten ve tabiaten haiz olduğu rakmaktan çıkarıyor. Onu dimağiyle köyü-
hakkını kanunen ifade etmiş oluyoruz. nün umumî hareketleriyle alâkadar ede-
Bu köy kanunu hakkında göstereceğimiz cek, fiilen nâfiz olacak bir mevkie getirmiş
alâka, Türk kadını için şurada diktiğimiz bulunuyor.
âbideden daha güzel, daha insanî bir âbide
olacaktır. Kanunun heyeti umumiyesi, Biz belediye intihabında Türk kadı-
Türk kadınına köylerde de haklarını ve- nına, şehir ve kasabalarda reye iştirak
ren bir kanundur. haklarını kendilerine vermek sur etile iki,
iki buçuk milyon kadar vatandaşın şe-
RECEP B. (KÜTAHYA) — Bu hirlerin siyasî ve idarî hayatında tesirle-
gün köylerde oturan Türk kadınlarına da rini tanımıştık. Bu kanunu kabul ettiği-
kanunda yazılı hakları fiilî surette vermiş miz takdirde, küsûratı nazarı itibare al-
bulunuyoruz. Teklif edilen kanun Türki- mamak şartiyle yuvarlak olarak beş milyon
ye'de köy kadınlarına dahi, bir iki sene Türk vatandaşı kadının idarî ve siyasî
evvel şehir kadınlarına verilmiş olan hak- nüfuzunu bulunduğu sahada kullanabil-
kın verilmesinden ibarettir. Türk kadını- mesini temin etmiş oluyoruz. Bu itibarla
nın, bilhassa köylerde oturan Türk ka çını- onuncu Cümhuriyet bayramına girdiğimiz
nın meziyetleri üzerinde saatlerce, günler- gün Hükümetin yerinde yaptığı bu teklif,
ce söylense de bitmeyecek, ciltlerle nutuk- Heyeti Celilenizin de tasvibiyle kanuniyet
lara sığmıyacak surette yüksek evsaf ve kesbedecek olursa Türkiye'de Türk kadın-
kabiliyetlerinin fiilî hayatta da tesirini te- lığı için büyük bir iş yapılmış ve inkılâp
min etmek noktasından köylü Türk kadın- namına bu yolda büyük bir safha atlanıl-
larımızın vaziyetleri bariz bir fark arze- mış olacaktır.
REİSİCUMHUR GAZİ MUSTAFA KEMAL'İN MECLİS

AÇIŞ NUTKU
Reisicumhurun konuşmasında iki nokta vurgulanıyor. Birincisi, ekonomide buhranın

sürdüğü ve yönetimin herşeyden önce bütçe dengelerini korumaya önem verdiğidir. Buhran
ortamında bütçe gelirlerinin artırılamayışı, açık bütçeden çekinen yönetimi yeni vergiler
koymaya yöneltecek ve bu sürecektir. İkinci nokta, gerekli (mübrem") sanayileri kısa
sürede kurarak kendine yeterliliği sağlamaktır. 10. yılını tamamlamasına rağmen, Cum-
huriyet rejimini (yeni devleti) gereğince kurabilmek bu koşula ve kendine yeterliliğe eriş-
meye bağlı görünmektedir. 1932'denberi tasarlanan, etüdü yapılan, fakat henüz başlatıla-
I
— 93 —
mamış olan sanayi yatırımlarına girişmenin arifesinde, Cumhuriyet yönetimi henüz eko-
nomide güvenceye kavuşmuş görünmemektedir.
1.11.1933
Bu sene Cümhuriyetin onuncu yılını Cihanın iktisadi vaziyeti henüz eyi-
kutlamakla bahtiyar olduk... Geçen on liğe doğru fazla ümit vermemektedir. Mali
sene, gelecek devirler için bir başlangıçtan vaziyet, bu sebeple de büyük alâkanızı
başka birşey değildir. Bununla beraber, davet edecektir. Geçen seneki bütçe tah-
eski devirlerin tarihi karşısında, Cümhu- minlerinin varidat noktai nazarından ta-
riyetin bu on senesi eşi görülmeyen bir mamen tahakkuk etmiş olduğu anlaşılmış-
diriliş ve göz kamaştırıcı bir ileri atılış tır. Fakat, içinde bulunduğumuz sene va-
abidesidir... ridatının nasıl tahakkuk edeceği hakkın-
da, henüz hüküm verilecek zaman geçmedi.
İktisadi cihazımızı kurmak lüzumu, Herhalde bütçe muvazenesini muhafaza ve
hergün daha mübrem ve müstacel bir temin etmek için Yüksek heyetinizin her
vaziyet alıyor. Gerçi, zirai mahsullerimi- tedbiri almağa bilhassa ehemmiyet vere-
zin cins ve miktarı üzerindeki terakkileri- ceğine eminim. Açık bir bütçenin hesap-
miz milletimizi oldukça geniş ve herhalde sız mahzurlarını iyi bilen Büyük Millet
emin bir vaziyete koymuştur.... Sanayi- Meclisinin muvazene yolunda kati karar
deki teşebbüsler dahi, teşvik edecek ve sahibi bulunması, Devletin mali ve hatta
cesaret verecek mahiyettedir. Fakat mem- umumi siyaseti için büyük teminattır....
leketin mübrem sanayiinin kurulması bit-
Beynelmilel iktisat ve silâhlan bırak-
medikçe, her noktai nazardan yürek isti-
ma konferanslarından da şimdiye kadar
rahatı duymamıza imkân yoktur. Bu se-
müsbet netice alınmamıştır. Milletimizin,
beple, memleketin sınai teçhizatını tamam-
müdafaa vasıta ve kuvvetlerine hususi
lamak için bütün gayret ve dikkatinizi cel-
ehemmiyet atfetmesi lüzumunu söylemek
betmeği yerinde buluyorum.
vazifemizdir.
İNHİSARLAR İDARELERİ HESABATININ DİVANI MUHASEBATÇA

TETKİK EDİLİP EDİLMEYECEĞİNİN TEFSİRİNE DAİR DİVANI
MUHASEBAT RİYASETİ TEZKERESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ
(DEVLET TEKELLERİNE AİT HESAPLARIN SAYIŞTAY'CA İNCELENİP

İNCELENEMEYECEGİ ÜZERİNDE GÖRÜŞMELER)
Ekonomi yönetiminin önemli işlerinden biri denetimdir. Devletin başka organları ve

işlevleri ile ilgili olarak da görüldüğü gibi, Cumhuriyet rejiminin kuruluş döneminde dene-
tim konusunda görüşler ve yorumlar farklıdır. Devlet tekelleri, devletçiliğin ekonomi ve
hukuk yapısının henüz kurulmamış olduğu 1933 yılında, özel yasalarla yönetilen şirket-
lerdir. Ekonomide devletçiliğin oluşmasından sonra, tekel işletmeciliği üzerinde görüş
farkları azalacaktır.
2.12.1933
REFİK BEY (KONYA) — Divanı mak itibariyle doğrudan doğruya Meclisi
Muhasebat riyasetinden verilen bir tez- Âli namına Divanı Muhasebat tarafından
kerede, Devlet İnhisar idarelerinin bütün murakabe edilmesi arzusu izhar edilmişti.
hesabatı da Devlet varidatı meyanmda ol- Bu tezkere gerçi 928 de verilmiş ve bunun
— 94 —
üzerinde bir hayli tetkikat yapdmış, ayrı rinde tetkik edildikten sonra Bütçe encü-
ayrı encümenlere gitmiş ve nihayet Maliye menine havale edilmiştir. Bütçe encümeni
encümeninde, Divanı Muhasebat tezkere- bu murakabeye lüzum görmeyerek, tesis
sinde gösterilen tefsire ihtiyaç olmadığı lüzumuna dahi kani olduğunu gösterme-
ve bunun doğrudan doğruya bir tesis yerek bunların hesaplarının tetkikine ma-
mevzuu olduğu mütaleasiyle Bütçe encü- hal olmadığı mütaleasında bulunmuştur,
menine verilmiş, Bütçe encümeni de tefsir dediler. Halbuki Divanı Muhasebatın Mec-
ve murakabeyi varit görmeyerek esasen lisi Âlinizden istediği bir tefsir talebidir.
iki kısmı ihtiva eden bu keyfiyetin, yani Yani inhisarlar hesaplarının diğer müesse-
1660 numaralı kanun çıkıncaya kadar Di- sat hesapları gibi, Divanı Muhasebatın
vanı Muhasebatın murakabesine ihtiyaç badessarf tetkik ile mükellef olup olma-
olmadığı ve bu idarelerin hesabatının bir dığının, .mevcut mevzuatımıza göre halli
kanunu mahsus ile murakabesi emredil- icap eder. Encümenimiz bu hususta mev-
miş ve 1660 numaralı kanun çıktıktan cut olan üç kanunu tetkik etti. Bu kanun-
sonra sarih olarak o kanunla murakabe lar şunlardır:
olunacağı yazıldığı bildirilmiştir. 1660 nu- Birincisi tütün, ikincisi petrol, üçün-
maralı kanunun neşrine kadar olan mu- cüsü de şeker inhisar kanunudur. Bu ka-
amelâtın, kanunu mahsuslarına göre mu- nunlarda bu idarelerin muhasebei umu-
rakabe edilmesi icap eder. Neden Divanı miye kanununa tâbi olmadığı sarahaten
Muhasebat tarafından murakabe edilmesi- zikredilmiştir. Sonra bütçeleri Meclisi ida-
ne lüzum olmadığı kanaatine varmıştır? relerince tanzim ve Maliye Vekâletince
Bu cihetlerin izahını istiyorum. tasdik edilerek Reisicümhurun tasdikma
BÜTÇE E.M.M. MÜKERREM BEY da arzedildikten sonra tatbiki için inhisar
(İSPARTA) — Divanı Muhasebat her idarelerine tevdi edilecek ve hesabı katileri
sene Maliye Vekâletinden muhasibi mede sene nihayetinden altı ay sonra Büyük
sullerin esamisini mübeyyin bir cetvel Meclise takdim edilecektir. Biz mevcut
istiyor. Maliye Vekâleti tanzim edip gön- kanunlardan bunu anlıyoruz. Bu gün de
derdiği işbu cetvelde bu İnhisar idareleri- Meclisi Âliniz inhisar idareleri hesapları-
nin isimlerini kaydetmemiş bulunduğu nın, Divanı Muhasebatça, diğer müesse-
için Divanı Muhasebat kaydedilmesinde seler gibi tetkik edileceğine dair bir hüküm
ısrar etmiş ve bunların da cetvele ithalini kaydetmemiştir. Eğer Refik Beyefendinin
talep etmiş. Maliye Vekâleti diye arzediyo- teklifleri veçhile Meclisi Âliniz bu inhisar
rum, çünkü o zaman İnhisarlar Vekâleti idarelerinin 1660 numaralı kanuna kadar
yoktu, bu idareler Maliye Vekâletine mer- olan zaman için, yani 1927, 1928, 1929 se-
buttu. Bilâhare çıkan kanunla bu mües- neleri hesaplarının dahi Divanı Muhase-
seseler İnhisarlar Vekâletine intikal et- batça tetkikini tensip buyururlarsa bu hu-
miştir. Maliye Vekâleti bu arzettiğim, ge- susta bir maddei kanuniye tanzimini ya
rek tütün idarei muvakkatesi hakkmdaki Hükümete veyahut encümenlere emreder.
kanuna, gerek petrol, benzin ve şeker inhi- Bizim vâsd olduğumuz netice, mevcut
sarı hakkındaki kanuna istinaden bunların kanunların hükümlerine göre 1660 nu-
hesaplarının ne kablessarf ne de badessarf maralı kanunun neşrine kadar olan za-
tetkik için Divanı Muhasebatın mükellef man için bu hesapların Divanı Muhasebat-
olamayacağı neticesine vâsıl olduğunu ça tetkik ve mukarabeye tâbi tutulmaması
iddia etmiştir. Divanı Muhasebat noktai merkezindedir. 1660 numaralı kanunun
nazarında ısrar ederek meselenin tefsiren neşrinden sonraki vaziyet o kanunda sara-
halli için Meclisi Âliye müracaat etmiştir. haten gösterilmiştir. İnhisar idarelerinin
Bu müracaat 5-6 sene evveldir. Bu suretle Divana karşı vaziyetleri, hesaplarının ne
Divanı Muhasebat ve Maliye encümenle- şekilde tanzim edileceğini, hangi miatta
— 95 —
hesaplarını tevdi edecekleri sarahaten gös- meselenin ruhu budur. Bu husustaki şahsî
terilmiştir. kanaatim şudur: kanun, bu hesaba Divanı
Asıl mesele İnhisar idarelerinin tesi- Muhasebatın tetkikine arzedilmesin de-
sinden 1660 numaralı kanunun neşrine ka- miş. Bu dendikten sonra tabiî hesaplarını
dar geçen zamanın hesaplarıdır. 927, 28, Divanı Muhasebatın tetkikine arzedilme-
29 seneleri hesaplandır. yecek bir şekilde yapmışlar. Divanı Mu-
hasebatın tetkikine arzedilecek olsaydı
RASİH B. (ANTALYA) — Bu
muhasebei umumiye kanununun göster-
kabîl idareler için çıkardığımız kanunlar,
diği yolda hesaplar tanzim edilirdi. Bun-
işlerini daha kolay yapmaları için Muha-
ların hesabı ise ticarî vaziyet nazarı iti-
sebatı Umumiye kanununun bir de müza-
bare alınarak tanzim edilmiştir.
yede ve ihalât kanunlarının tesiri altında
bidayeten kalamamaları için çıkarılmış ka- ZİYA GEVHER B. (ÇANAK-
nunlardır. Bu kanunlar dolayısile Divanı KALE) — Zatı âlinizin burada iki imza-
Muhasebatta hesap görülmesi bendenize nızı görüyoruz. Birisi Bütçe encümeni maz-
zarurî gibi geliyor. batasında, diğeri Maliye encümeninde,
hem de mazbata muharriri sıfatile. Hal-
Bizim teşkilâtımızın kabul ettiği esas buki her iki encümenin mazbatasında
üzerinden muhtariyeti olan vilâyetler hu- mütezat fikirler vardır. Bunu nasıl telif
susî idarelerinin Divanı Muhasebat kont- edeceğiz ?
roluna tâbi olmaması yüzünden Divanı
HASAN FEHMİ B. (GÜMÜŞA-
Muhasebatın bunların hesaplarını tama-
NE) — İnhisar idarelerinin hesap vazi-
men tetkik etmemesinden dolayı hesap-
yeti hakkında bidayetten bu güne kadar
larının tanzim edilmediğinden bir çok
üç vaziyet hâsıl olmuştur:
defalar Fırkamızda ve Meclisi Âlide mev-
zubahs olmuştur. Bizim idarei umumiye- Birisi, tütün inhisarım şirketten dev-
ye ait olan müesseselerin hesapları neti- raldığımız zaman ki muvakkat idare şir-
cesini Divanı Muhasebata vermemeleri ket yerine kaim olunmuştu. Hatırımda
bendenize çok aykırı gibi geliyor. kaldığına göre 1343 senesinde alınmış olu-
yor. Bu 3 senelik bir devirdir ki bu devirde
İHSAN B. (BAYAZIT) — Mesele ne Divanı Muhasebat ne de Muhasebei
şudur arkadaşlar: 928 tarihinden evvel, Umumiye kanunu mevzubahs olmamak lâ-
teşekkül eden tütün, petrol, benzin ve zımgelir. Verilen imtiyazın müddeti dol-
şeker inhisarlarının 927, 928, 929 hesap madan sermaye vererek Hükümet şirkete,
muamelâtı Divanı Muhasebatta tetkik senin yerine ben kaim oldum demiştir.
edilsin mi, edilmesin mi meselesidir. Bu Bu devre muvakkat devir deniyor. Hükü-
inhisarlar teşekkül edeceği zaman her biri mete bu muvakkat idareye, sen bunu eski
hakkında ayrı ayrı kanun yapılmıştır. O İnhisarı Dühan kanununa göre işlet den-
kanunlarda bunların hesaplarının Divanı miş. O müddet zarfında da vize mevzu-
Muhasebat tetkikatına arzedilmeyeceğine bahs olmamak lâzımgelir.
dair sarahat yardır. Divanı Muhasebatın
tetkiki demek; gerek badessarf ve gerek Yani o zamanda da ne hesap var, ne
kablessarf Divanı Muhasebatın vizesine, Divanı Muhasebatça tetkik var. Onun usu-
Divanı Muhasebatın tetkikine arzedil- lü malûmdur, kendisi hesap murakıpleri
meyecek demektir. Maliye encümeni cti- tayin eder, tetkik ettirir, neticede Maliye
yor ki: bunun için encümenlerde bir ka- Vekâleti ve Divanı Muhasebatla mutaba-
nun yapmağa lüzum yoktur. Yalnız şayet kat aranır. Bu husus ayrıca mevzubahs ola-
arzu ederse Hükümet bunun hakkında bir bilir.
kanun teklif edebilir, encümende kanun Üçüncü devre; Meclisi Âlinin en son
yapıp göndermeye lüzum yoktur. Şimdi kabul ettiği 1660 numaralı kanunla teay-
— 96 —
yün etmiştir. Onda da mülhak bütçe usu- larının ölçüsü ile, Divanı Muhasebatın
lüne ait olan idare kısmı, Divanı Muhase- bakmasında fayda vardır.
batın tetkik ve murakabesi, vizesi için ah- BÜTÇE E. M. M. MÜKERREM
kâmı mahsusa dercedilmiştir. Ticarî kısmı B. (İSPARTA) — Bir müessese, muha-
için blânço sistemini ayırmıştır. Blânçonun sebei umumiye kanununa tâbi değildir
şekli katisini de o kanunda tayin etmiş ve diye bir hüküm konduktan sonra onun
murakabesini yine Hazineye bırakmıştır. bazı hükümlerine tâbidir, bazılarından
Blânçodan kalacak kâr Hazineye ayrıla- müstesnadır demeğe maddeten ve mantı-
caktır. kan imkân göremedik ve inhisar kanun-
Ondan sonraki idare kısmı; gerek larında da muhasebei umumiye kanuna
Divanı Muhasebatın murakabesine, gerek tâbi olmayacağı zikredilmekle beraber
hesabı katisi noktai nazarından Büyük hesabı katilerinin malî senenin mürurun-
Millet Meclisinin tasdikma arzedilen kıs- dan itibaren 6 ay zarfmda Meclisi Âliye
mıdır ki bu 1660 numaralı kanunla halle- takdim edileceğine dair bir hüküm vaıdır.
dilmiştir. Bu iki vaziyet arasında bir devre Eğer bu hesapların Divanı Muhasebatça
vardır. îdarei muvakkate bittikten sonra murakabesi maksut olmasaydı, inhisar
Devlet hesabına geçiriliyor. Orada inhi- kanunlarına bu yolda hüküm vazına ma-
sarlar tevsi edildi. Şeker, petrol ve sair hal yoktu. Çünkü muhasebei umumiye
müesseseler vücude getirildi. Bunların ka- kanunu, hesabı katiler için dahi bir çok
nunlarında ahkâmı mahsusa zikredildi. hükümleri havidir. Maamafih, şunu ar-
Bunlar Divanı Muhasebatın vizesine ve zedeyim ki; Bütçe encümeni bu hesapların
muhasebei umumiye kanununa tâbi de- tetkikine muarız değildir. Fakat biz, gerek
ğildir. Divanı Muhasebatın vizesine tâbi tefsir yoliyle, gerek mevcut mevzuat daire-
değildir, demek hesabı katiyi tetkik etme- sinde bunun Divanı Muhasebatın mura-
mek manasını tazammun eder mi? Mu- kabesine tâbi farzedilmesini anlayama-
hasebei umumiye kanununa tâbi değildir dık.
demek, Devlet hesaplarının eşkâl ve şeraiti
HASAN FEHMİ B. (GÜMÜŞA-
muhasebei umumiye kanununun kayit ve
NE) — Muhasebei umumiye kanunu ölçü
şartları dahiline girmeyecek demektir.
olarak kullanılamaz. Fakat kanun sarihan
Bunların kendisine mahsus bir hesabı var-
Meclisi Âliye hesaplar takdim olunacak-
dır. Bu, usulü hesap kısmında ifade edil-
tır diyor. Meclisi Âli bittabi bu hesaplara
miştir. Kendi vaziyeti mahsusasma göre
kendisi bakacak değildir. Divanı Muha-
tanzim edilen hesabat neticeyi muhasebei
sebat, bu idarelerin hususî kanunlarına
umumiye kanununa göre değil, hususî
göre bu hesapları tetkik edecektir. Bina-
kanunlardaki ahkâm ve şeraite göre tet-
enaleyh aramızda bir görüş farkı yoktur.
kik etmektedir. Hesap neticesini tetkik
ettirmeyecektir kaydinden muhasebei umu- REFİK B. KONYA) — Devletin
miye kanununa tâbi değildir, Divanı Mu- bilûmum varidatını Meclisi Âli namına
hasebatın vizesine uğramayacaktır, kayit- murakabe eden Divanı Mtfıasebat, Dev-
lerinden başka mana çıkmaz. Fakat kendi let varidatının çok mühim bir faslını,
hususî kanunları ahkâmına göre bu iki yekûnunu teşkil eden İnhisar idarelerinin
devrenin arasındaki ikinci devreye ait hesabına bakmaması, zannederim doğru
hesapların tetkikinde bir zaruret vardır. olamaz. Hasan Fehmi Beyefendinin izah
Bu zarureti imal etmek için tefsir mi, ya- ettikleri gibi 1660 numaralı kanun çık-
palım, yoksa bir kanun mu vazedelim? madan evvel İnhisar idareleri hesabatının
Bendenizce her ikisi de caizdir. İki devre ne suretle tetkik ve kontrol edileceği ve
arasındaki hesaplara, muhasebei umumiye binnetice Meclisi Âliye/geleceği yazılır.
kanununun ölçüsü ile değil, kendi kanun- Bunlar olsa olsa inhisarların şekillerine
— 97 —
göre varidatının cibayetine taallûk eden Gerçi bunun murakabesi şöyle veya
bir takım formalitelerdir. Her hangi bir böyle olursa da hususî bazı kanunlardan
kanun teklifi ve lâyiha encümenlere veril- dolayı bu murakabe mevcut değildir. Eğer
diği zaman, dahilî nizamnamenin 37 nci hususî bazı kanunlar - işte muhasebei umu-
maddesi sarihtir. Verilen lâyiha veya teklif miye kanunu, hatta inhisarlar kanunu -
evvel emirde; müzakeresine geçilmeden mevcut olsa ve bunu murakabeden menet-
evvel o kanunun teşkilâtı esasiye kanunu- se bile ana kanun olan Teşkilâtı Esasiye
nun metin veya ruhuna mutabik olup ol- kanununun 100 üncü maddesi on paranın
madığı tetkik edilecektir. Eğer bu usulü bile murakabesini emreder. Buna mugayir
dahilî nizamnamenin 57 nci maddesinin kanunlar muta mıdır? Buna münafi ka-
emrettiği gibi tatbik edecek olursak, hiç nunları biz tatbik edebilir miyiz? Böyle
şüphesiz bu gibi müşkülât karşısında kal- şey yok. Ona münafi kanunları geçirebilir
mayız. Çünkü Teşkilâtı Esasiye kanunu- miyiz? Asla. Teşkilâtı Esasiye kanunu
nun yüzüncü maddesi aynen şöyle demek- diğer kanunların hatasını ortaya çıkarır.
tedir: "Büyük Millet Meclisine merbut Biz Teşkilâtı Esasiye kanununa göre hare-
ve Devletin varidat ve masarifatını kanu- ket eder ve bu hatayı tashih ederiz. Di-
nu mahsusuna tevfikan murakabe ile mü- .vanı Muhasebatın böyle Teşkilâtı Esasiye
kellef bir Divanı Muhasebat müesses- kanununun 100 üncü maddesini bize yaz-
tir." masında çok mana vardır.
Devletin varidat ve masarifatını mu- Bütçe encümeni, Teşkilâtı Esasiyeye
rakabe eder diye katî, sarih bir hüküm mugayir tefsir veya tadil geldiği zaman,
koyduktan sonra Teşkilâtı Esasiye kanunu- bütün esasları nazarı itibare alarak tanzim
nun ruhuna, metnine mugayir olarak, her- edilmiş bir kanun halinde getirmelidir.
hangi bir hesabın Meclisi Âlinin namına Çünkü Bütçe encümeni; murakabenin
murakabe mevkiinde bulunan Divanı Mu- büyük bir kısmı kendisine ait bir encü-
hasebat elbette bu idarelerin hesaplarım mendir.
da tetkik ve murakabe edecektir.
BÜTÇE ENCÜMENİ REİSİ MUS-
BÜTÇE ENCÜMENİ MAZBATA TAFA ŞEREF B, (BURDUR) — Re-
MUHARRİRİ MÜKERREM B. (İS- fik Şevket, Ziya Gevher Beyefendiler mü-
PARTA) — Refik Beyefendi, Teşkilâtı talea beyan ederken, Bütçe encümeniniz,
Esasiyeye münafattan bahsettiler. Bilmi- Teşkilâtı Esasiye kanununa münafi bir ka-
yorum, kendilerini bu fikre sevkeden mü- nun varmış; o kanunun Teşkilâtı Esasiye
talea nedir? Teşkilâtı Esasiye kanunu öyle kanunununa münafi olduğunu bildiği hal-
demiş olabilir. Fakat Meclisi Âli, hususî de o münafatı tebarüz ettirmeksizin He-
kanunlarla hususî hükümler de vazetmiş- yeti umumiyeye sevketmiştir gibi bir mü-
tir. Sanayi ve Maadin Bankasının serma- taleada bulundular.
yesi tamamen Devlete ait değil midir?
Onun hesabının rüyetini, murakabesini Bütçe encümeniniz çok hassastır, öyle
Bütçe ve İktisat encümenlerinden mürek- bir mesele mevzubahs olduğu zaman, ÇOK
kep heyete havale etmemiş midir? dikkatle tetkik eder.
ZİYA GEVHER B. (ÇANAKKA- Bu gün Bütçe encümeninden gelen
LE) — Divanı Muhasebat reisliğinden bize meselenin mahiyeti şundan ibarettir: İn-
gelen mazbatanın ikinci sayıfasının son hisarlar ki 1660 numaralı kanun mucibin-
fıkrasında, Teşkilâtı Esasiye kanununun ce bugün Divanı Muhasebatın ne suretle
100 üncü maddesi bana murakabe hak- murakabesine arzedileceği keyfiyeti hal-
kını veriyor, ben murakabe etmeksizin ledilmiştir. Bu mesele ise ondan evvelki
on para geçirmem diyor. hesabatın Divanı Muhasebat tarafından
—98 —
tetkik edilmeli midir, edilmemeli midir? yoksa bu meseleyi mevzubahs eden ka-
bahsinde Divanı Muhasebatla Maliye Ve- nunlarda ne için böyle denilmiştir? Böy-
kâleti arasında bir ihtilâf zühur etmiştir. le bir mesele mevcut ise bu noktalar ayrı-
Divanı Muhasebat demiştir ki, Teşkilâtı ca tetkik olunsun. Şayet arkadaşlarımız-
Esasiye kanununun 100 üncü maddesi dan birisinin bir tereddüdü varsa ayrıca
mucibince Devletin her türlü varidat ve bir takrirle bildirir, ait olduğu encümene
sarfiyatını murakabe etmek esas itibarile havale edilir. Bu encümen meseleyi halle-
bana ait bir vazifedir. 1927, 1928, 1929 der ve o suretle huzuru âlinize gelir.
senelerine ait inhisar idarelerinin tetkiki
Dr. MAZHAR B. (AYDIN) —
de bu maddeye tevfikan benim salâhiye-
Sanayi Bankasını misal gösterdiler. Ben-
tim dahilindedir, demiştir. Maliye Vekâ-
deniz bunu onunla ayni şekilde görmü-
leti ise bu vaziyet üzerine mevcut inhisar
yorum. Devletin varidat ve masarif ke-
kanunlarının sarahatlerine istina. etmiş
felerinde hiç bir sıkleti olmayan Sanayi
ve Hasan Fehmi Beyin beyan ettiği gibi
Bankasının hesaplariyle Devlet varidatın-
Divanı Muhasebat murakabesine tâbi ok
da doğrudan doğruya alâkadar olan inhi-
mamak şeklinde meseleyi mütalea etmiş-
sarlar hesaplarının görülmesi meselesi,
tir. Bütçe encümeni de bunları tetkik eder-
bir değildir. Sermayei mütedavileleri ile
ken bu kanunların hepsini gözden geçir-
şahsiyeti hükmiye halindeki müesseselerin
miştir. 1927, 1928, 1929 seneleri inhisar
hesaplarına bakıp bakmamak lâzımgelip
hesaplarının Divanı Muhasebatın mura-
gelmediğini düşünürsek daha bir çok böy-
kabesine tâbi olmayacağını sarahaten
le müesseseler var ki - meselâ şimendifer-
görmüş ve söylemiştir. Bu sarahat karşı-
ler işletme idaresi gibi - bunların hesabı
sında tefsire imkân bulamadı. Malûmu
katilerine Divanı Muhasebat bakar. Mi-
âliniz, tefsirler sarahat karşısında yapıla-
sal almak lâzımgelirse bu gibi misallerle
maz. Sarahaten deniliyor ki kablessarf
bir müessesenin hesaplarının dahi gelip
ve badessarf Divanı Muhasebatın mura-
Meclisi Âli namına Divanı Muhasebatın
kabesine tâbi değildir. 1927, 1928, 1929
gözünden geçmesi daha salim ve musip
seneleri inhisarlar hesabatmı, Divanı Mu-
olacağı neticesine varılır.
hasebat tarafmdan murakabeye tâbi tut-
mak isteniliyorsa bu mevzu bir tesis mev-
ZİYA GEVHER B. (ÇANAK-
zuu olur. Binaenaleyh bu nokta Teşkilâtı
KALE) — Biz diyoruz ki bu hesaplar
Esasiyeye münafi olmadığı gibi encümen
murakabeye tâbi olmalıdır, mecburiyeti
de münafi hareket etmemiştir. 1927, 1928,
vardır. Bütçe encümeniyle bizim aramızda
1929 seneleri hesaplarını Divanı Muhase-
bu noktada ihtilâf vardır. Biz Divanı Mu-
batın murakabesinden hariç tutmak me-
hasebatın fikrindeyiz. Katî olarak 100
selesi Teşkilâtı Esasiye kanununa münafi
üncü maddeye istinaden her türlü mura-
midir, değil midir meselesine gelince:
kabeyi yapmak hakkını haiziz. Eğer ka-
Beyefendiler, bu meseleyi, burada bir nunu mahsusuna tevfikan murakabe olu-
arkadaşımızın söylemesiyle halledemeyiz. nur sözünden bizim neşrettiğimiz muha-
Daha buna mümasil bir çok kanunlar var- sebei umumiye kanununca murakabeye
dır. Devlet tarafından idare edilen her tâbi olmaması lâzımdır denilirse asıl hata
hangi bir iktisadî müessesenin hukuk usul- buradadır. Bunu bilhassa Mustafa Şeref
leri kanununa tevfikan idaresine imkân Beyefendinin noktai nazarına arzederim.
yok mudur? Ayrıca Divanı Muhasebatın Muhasebei umumiye kanunu değilse el-
murakabesine mi tâbi tutmak lâzımdır? bette mevcut olan bir kanun bunu mura-
İşletme işleri varidat işleri midir? Teşki- kabe eder. Çünkü biz efradın alâkası olan
lâtı Esasiyenin 100 üncü maddesi karşısın- müesseseleri bile murakabe ediyoruz. Na-
da böyle bir hak mevzubahs midir? Eğer sıl olur da biz İnhisar idareleri hesabatını
99 —
hiç bir murakabeye tâbi tutmadan geçi- sabi katileri, Büyük Meclis arasından ya
relim? bir encümen ayırıp tetkik ettirir, yahut
arkadaşlar bizzat tetkik ederler ve sual ve
BÜTÇE E. Rs. MUSTAFA ŞEREF istizah tariklerile icradan mesul Vekilleri
B. — Bütçe encümeni murakabe ol- çağırırlar ve hesap isterler ve bu suretle
unmaması fikrinde değildir. Bu mura- Büyük Meclis bu müesseseleri de mura-
kabe kanunlar mucibince mevcuttur. kabe etmiş olur. Biz bunu bu suretle anlı-
Hesabı katiler Büyük Meclise takdim yoruz. Ayrıca bunu Divanı Muhasebata
olunur kaydi vardır. Bu nedir? He- götürmek için bir hüküm yoktur dedim.
HAYVAN HIRSIZLIĞININ ÖNÜNE GEÇİLMESİ HAKKINDAKİ

KANUNUN BAZI MADDELERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ
ÜZERİNDE GÖRÜŞMELER
Bu görüşmeler, 1930'/m yılların ortalarında tarım üretiminin ve köy yaşamının nite-

liklerini yansıtıyor. Bu ,hayvancılığın henüz ayrı bir sektör olarak doğamadığı bir ortam-
dır.
11.12.1933
MEHMET HACIYUNUS BEY

diği hayvanatın, miktarını tadat etmek
(SAMSUN) — Muhterem Arkadaşlar, imkânsızdır. Böyle olmakla beraber bu
hayvan hırsızlığı hakkındaki kanun, Meş- memlekette hayvanlar günden güne ilerle-
rutiyette çıkmış bir kanundur. Türkiye mektedir ve ayni zamanda vebayi bakarı
Cümhuriyetinin nüfusu umumisine na- de bu memlekete girdiği halde hayvanatın
zaran dörtte üçünü teşkil eden çiftçi va- miktarını tenakus ettirememiştir. Fakat bu
tandaşların refah ve seadetlerini temin et-
memlekette yetişen insanlar - söylemeye
mek için yapılan bu kanundaki değişik- utanıyorum; vallahi utanıyorum - hırsız-
likler, hakikaten pek kolaylık vereceğine dır. Hatta hırsızın adedini saymak müm-
şüphe yoktur. Acaba bu kolaylıklar öte- kün değildir, Çalman hayvanlar, sürek
denberi devam eden hırsızlığın önüne ge- halinde Sivas, Çorum, Sinop, Ordu, Ka-
çecek midir, geçemeyecek midir? Mesele rahisar ve Trabzon'a kadar gider. Halk
esas itibarile hırsızlığı ortadan kaldırmak-
bundan çok müteessir ve mutazarrırdır.
tır ve bu hırsızlık zannederim ki, 40 - 50Hayvan sirkatinin memnuiyeti hakkındaki
senedenberi devam edip duruyor. Ge- kanun bir zamanlar mevkii tatbikte bu-
çenlerde bu kürsüden Dahiliye Vekili Şük- lunduğu halde memurların lâkayit hare-
rü Kaya Bey buyurdular ki Türkiye Cüm- ketlerinden dolayı istifade edileemmiştir.
huriyetinin her noktasında hırsızlık ayrı Halbuki kanun çok iyi yapılmıştır. Bir
ayrıdır. Çünkü bir çok vilâyetlerde hal- kanunu elimizden geldiği kadar çalışarak
kın hayvanatı, çobanlarla muhafaza edi- çok iyi yapmış olabiliriz. Fakat mevkii
lerek geceleri ağıllarda, ahırlarda muha- fiilü tatbika konulacak mahaller malû-
faza edilmektedir. mu âliniz, köylerden başlayarak nahiye-
lere, kazalara, vilâyetlere kadar, gittiği
Fakat Samsun gibi bazı vilâyatta bu yerlerde bu kanunlar hulûsu niyetle halk
şekilde idare olunmamaktadır. Samsun'un üzerinde tatbik edilmediği takdirde hiç
üç kazası vardır ki bunlardan birisi Baf- bir vakit hiç bir şeyin önüne geçilemez.
ra, birisi Çarşamba, diğeri Terme'dir.
Harbi Umumi'de bu kazalar, Hükümete Takririm şöyledir: Hayvan hırsızlığı
öyle bir yardım etmiştir ki bunların ver- yapıldığı zamandan 20 gün zarfında o
— 100 —
adamın hayvanını Hükümet bulup hay- lunurlar. Müşteri çıktığı zaman oraya gi-
van sahibine teslim etmelidir. Bulunma- dilir, orada ok veya iplerle tutulur. Bun-
dığı takdirde bedelini vazifesini ihmal ve ların başında ne bekçi, ne de sığırtmaç var-
terahi eden müdür, jandarma kumandanı, dır. Bu hayvanların çalındığı o zaman öğ-
kaymakam ve başta vali dahil olduğu hal- renilir ve kimin tarafından çalındığı belli
de ödeyecektir. Biz 17 milyon ahalinin olmaz. Oranın zabıtasına haber verilir.
içinden en münevver tabakayı seçerek bizi Oralarda ne ağıl vardır, ne de mandıra.
idare edin diye bu adamlara vazife veri- Cenupta da vaziyet böyledir. Hayvanlar
yoruz. Bunlar başımıza geçerek bizi idare ağıllara girmezler, bir çok yerlerde dağ
ediyorlar. îdare mevkiine geçmeden ev- başında ve bir çoban elinde kalır.
vel, bu memuriyetleri almak için yalvarıp
dururlar, fakat işin başına geçtikleri za- Antalya'da hayvanlar, sığırlar dağlar-
man da halk mutazarrır oluyor. da çobansız yaşarlar. Mevsim icabı, yazın
gidilemez. Mısır ve Kıbrıs'tan müşteri çık-
SÜLEYMAN SIRRI B. (YOZ- tığı zaman gidilir, bakılır ki, hayvanların
GAT) — Efendim, inzibatî kanunlar içe- bir kısmı çalınmıştır. O zaman kimin çal-
risinde en büyük faidesi görülen, bu hay- dığı da belli olmaz. Yani memleketimizde
van sirkati kanunudur. Vakit vakit tat- hayvan hırsızlığını teşvik eden şerait var-
bikatında büyük faideler görülmüştür. dır. Bu şeraiti kaldırmak lâzımdır.
Yalnız daha iyi istifade edebilmek için,
Memet Bey biraderimizin dedikleri
bütün köylerde hayvan tezkeresi bulun-
gibi, memleketimiz halkının çoğu hırsız
ması lâzımdır. Bendeniz Sivas vilâyetinin
değildir hırsızlık gayet azdır ve gittikçe
bir kazasında bulunduğum zaman, kanu-
de azalmaktadır.
nu tatbik ettim ve istifade ettim. Sivas
vilâyeti matbaasında kazanın bütün köy- Zaten idarelere tamim ettim, çoban-
leri .için defter tabettirdim. Köylülerin ların ve sığırtmaçların behemehal kefilli
bütün imamlarını toplattım, tezkerelerin olmasını istedim. Çünkü, elimizde vakalar
doldurulması usulünü öğrettim ve hatta vardır. Doğrudan doğruya çobanın ve
zannederim imamlara tezkere başına beş sığırtmacın sattığı vakidir. Çoban, kendi-
para gibi bir şey verildi. Köyden köye sini bağlatıyor ve hayvanları kestirerek
İcaza dahilinde satılan hayvanların tezke- derilerini tabakhaneye gönderiyor. Bu va-
resini imza ederlerdi. Bu suretle hırsızlık kalar olmuştur.
kesilmişti. Fakat diğer bir kazadan pa- Saniyen, tabakhanelere gelen derile-
zara gelen hayvan tezkeresizdi. Binaena- rin behemehal kimlerden alındığının tah-
leyh bu kanundan hakkiyle istifade etmek kikini şart koştuk. Kanunen bir salâhiye-
için Türkiye dahilindeki bütün köyler timiz yoktur. Fakat, kendilerine tavsiye
adedi kadar defter bastırılıp dağıtılması lâ- ettik ve dedik ki, gelen derilerin kimin ol-
zımdır. Nerede tezkeresiz bir hayvan satılı- duğunu biliniz. İleride hırsız yatağı adde-
yorsa, muhakkak hırsızlıktır. dilirsiniz. Bartın'da ve Bafra'da en çok böy-
le vakalar oluyor. Hayvanı alıp kesiyorlar,
DAHİLİYE VEKİLİ ŞÜKRÜ KA-
etini götürüp satıyorlar.
YA BEY — Muhterem efendiler, filha-
kika hayvan hırsızlığı, bu memlekette öte- Buyurdukları tedbir, müessir bir ted-
denberi büyük bir dert olmuştur. Meşru- bir olmaz ve adilâne de değildir. Hükü-
tiyetten evvel, Meşrutiyet zamanında ve metin vazifesi, evvelâ mâni olmağa ça-
bilâhare de böyle idi. Çiftçiyi en çok za- lışmak buna rağmen vaka olursa cezaya
rardide eden bu keyfiyettir. Mehmet Bey çarpmaktır. Bu kanun ve diğer kanunlar
biraderimizin bahsettiği Çarşamba'da hay- sayesinde halkın, malının kıymetini bil-
vanlar ormanda, bataklıkta ve ırmakta bu- mesi, öğrenmesi, mala rağbeti, yavaş
— 101 —
yavaş mal sahiplerinin kendileri tarafın- RASİH B. (ANTALYA) — Bu

dan mani tedbirler alınması suretiyle git- hayvan sirkatinin menine dair olan ka-
tikçe bu vakalar azalacaktır ve azalmak- nun Dahiliye Vekili Beyin izah buyurduğu
tadır. veçhile hakikaten son iki, üç sene için çift-
çiyi hayvanından daha emin bir vaziyette
Asıl hayvanın çalındığı köyde hır- yaşamasını temin etmiş bir kanundur.
sızı takip edemiyorduk. Halbuki köyde Memlekette tatbik edilen kanunların çok
düşmanlık, haset eseri olarak komşunun menfaat verenlerinden biridir. Bu kanun
hayvanlarını imha ettikleri de vakidir. fevkalâde kanunlardandır. Doğrudan doğ-
Şimdi bunu takip edebileceğiz. Bu suretle ruya hırsızı mahkemeye verip de tecziye
oradaki muhasedelerin zararlı neticeleri eden değil; hırsızları toplayan bir kanun-
kaldırılacaktır. Sahil memleketlerimizde dur. Bizim memleketin vaziyeti, Türkiye-
bu şekilde çok hırsızlık olurdu. Köylü- nin arazisinin genişliği, nüfusunun azlığı
leri müçtemian mesul tutmanın çok güzel dolayısile, ahırların muntazam olmaması
neticeleri alındı. Mahsul, saman damı yüzünden bu hırsızlıklar vukua geliyor.
yakma vakaları hakikaten azaldı.
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN ESKİŞEHİR ŞEKER FABRİKASININ

AÇILIŞINDA YAPTIĞI KONUŞMA
Eskişehir şeker fabrikası, Sanayi Programı kapsamındaki yatırımlardan biri değil-

dir. İsmet Paşanın konuşması sanayi kurmanın önemini ve sanayiin ekonomideki önce-
likli yerini vurguluyor. Ayrıca, siyasal kadronun tarımı 'sanayie bağlı olarak gelişebile-
cek' nitelikte gördüğünün, sanayiden ayrı bir tarım gelişmesi modeli üzerinde düşünme-
diğinin ipuçlarını taşıyor.
11.12.1933
Bundan altı yedi sene evvel şeker fab- ların aileleriyle beş altı bin kişiyi besliye-
rikası tesisine teşebbüs edildiği zaman bilir. Verim itibariyle nekadar hayırlı ol-
sanayi üzerine sureti mahsusada himaye duğunu görüyorum. Makine ve fen iti-
tedbirleri alınmıştır. bariyle de işletmek, yaşatmak, muhafaza
etmek için çok himmet ister. Bu fabrika 6
Arkadaşlar, sanayii geri kalmış mem- ayda kuruldu. Böyle büyük bir müesseseyi
leketler sanayi tesisine teşebbüs ettikleri temelden başlayarak kurmakla teşkilât
zaman sanayii ileri memleketler onlara gü- kuvvetimiz itibariyle iyi bir imtihan ver-
lerler. Bir memlekette sanayi tesisi heves miş olduk.
edildiği kadar kolay değildir. Bunun için
Arkadaşlar, şeker memleketleri her
teşkilât ister, sermaye ister. En hevesliler
yerde içerde pahalı şeker yiyorlar, diğer
iki senelik müşkülât karşısında teşebbüs-
memleketlere ucuz şeker gönderiyorlar.
lerinden vazgeçerler. Sanayide geri kalmış
Bu hareket yalnız sanayi hayatında değil,
milletler bu güçlükler yüzünden büyük
o memleketlerin ziraî hayatında büyük
sanayi kuramamışlardır.
fayda ve inkişaf temin eder. Yeni bir ziraat
Bu fabrikanın 3 milyon sermayesi ol- memleketi kurulmuş oluyor. Köylere teş-
duğunu ve 6 milyona çıkacak yeni işler mil ediliyor. Diğer fabrikaları kurarken
bulunduğunu şimdi işittim. Bu fabrika çektiğimiz sıkıntıyı tasavvur edemezsiniz.
küçük bir kasabayı kâmilen besliyecek Fakat sebatla o fabrikaların her biri mah-
kadar kalabalıktır. 1200 işçisi vardır. Bun- sulünü tamamen verecek hale gelmişler-
— 102
dir ve bu nevi müesseseyi teşvik etmişler- dikkat ve sebatlarını icap ettirir. Yoksa
dir. Şeker fabrikası büyük sanayidendir, davadan vazgeçmek lâzımdır. Yüksek ha-
Onu muvaffakiyetle başarmak âti için yat yaşamak istiyen milletler bu davadan
ümitbahş bir misaldir. Sanayi ilk kurul- vazgeçemezler ve geçemiyeceklerdir. Mil-
duğu zaman Hazineye vereceği müşkülât letler ailesi içinde lâyık olduğu yüksek
yüzünden vatandaşların sureti mahsusada mevkii tutmak için sanayii behemehal
kurmak lâzımdır.
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN DÖRDÜNCÜ TASARRUF VE YERLİ MALI

HAFTASINI AÇARKEN YAPTIĞI KONUŞMA
İsmet Paşanın konuşması geçmiş yılların Tasarruf ve Yerli Malı haftalarında yaptığı
konuşmalarla hem benzerlikler hem de farklılıklar taşıyor. Konuşmanın çerçevesi geniş
tutulmuş ve herşeyden önce izlenen iktisat politikasının 'doğru ve başarıli olduğunu satır-
başları halinde belirtmeye yönelmiştir. Bu bakımdan, 1933'ün bu konuşması, İsmet Paşa-
nın 1932'deki konuşmasına göre oldukça iyimser, umutlu ve başlamakta olan 'Sanayi
Programı'nin işlerine ağırlık veren bir belge olmaktadır. (\932 yılının konuşması için
bk. Cilt 1, s. 312-14). İsmet Paşa, kendisinin 1920'lerdenbeıi savunduğu ve sürdürdüğü
'denk bütçe + sağlam para' formülünü, başlamakta olan sanayi yatırımlarını sağlayan,
bunları gerçekleştiren ana koşul olarak yeniden vurgulamakta, bir başka politika çizgisi-
nin ülkeyi sınai yatırımlara başlama noktasına getiremeyeceğini ima etmektedir.
Siyasal kadronun sanayii, bir yandan tarımı ve hammadde kaynaklarını seferber
eden, bir yandan da iç piyasayı kuran ve canlandıran ana sektör olarak ele alışı, İsmet
Paşanın konuşmasının da özii oluyor. Sanayiin (ve devletin) kuruluş döneminde ençok
vurgulanan noktalardan biri bu olacaktır.
12 12.1933
Herşeyden evvel fennî olarak millî icap edecektir. Bu hususta henüz hiç bir
paramızın kıymetindeki sağlamlığı gös- karar vermemiş olmak ve teşhis koymamış
teren âmilleri ayrı ayrı mutalea etmek is- bulunmakla beraber hakikati olduğu gibi
terim. Millî paranın kıymetini muhafaza Millete söylemek için, Maliye varidat
etmek için başlıca âmil olan millî müba- cetvellerini olduğu gibi neşretmeye başla-
dele bu sene geçen seneden daha namü- mıştır.
sait değil, daha müsaittir. Yani haricî
ticaretimizde ve beynelmilel mübadelede Bu sene bütçe muvazenesini idare et-
bu sene geçen sene gibi hattâ diyebilirim mek için kendimizi iktiham olunmıyacak
ki, geçen seneden biraz daha müsait vazi- müşkülât karşısında görmüyorum. İcap
yetteyiz. ederse tedbir alacağız ve bu senenin gös-
terdiği zaruretlere göre gelecek sene büt-
Millî paranın kıymeti üzerinde bütçe
çesini hakikî ve ciddî bir muvazeneye
müvazenesi bilhassa nazarı dikkate alı-
istinat ederek vücude getirmek için lâzım
nacak âmillerden biridir. Bu sene tahmin
gelen her tedbiri kat'î kararla behemehal
ettiğimiz varidatı temamen istihsal edip
alacağız.
etmiyeceğimizi bilmiyoruz. Hattâ belki
de gelecek sene için bazı tedbirler almaya Cümhuriyet Merkez Bankasının, al-
lüzûm görülecektir ve gelecek sene bütçe tın stoku mütemadiyen artmaktadır. Tees-
müvazenesini temin etmek için Büyük süsündenberi geçen iki sene zarfında Cüm-
Meclisin bazı tedbirler mütalaa etmesi huriyet Merkez Bankası ayrıca bir milyon-
103 —
dan fazla altın iddihar etmiştir. Bir milyon hüratı benimsenerek mal edinilerek ve
altın dediğim zaman, dokuz on milyon sevilerek işlemektedir.
Türk lirasına muadil halis altını murat
Millî paranın istinat ettiği bütün bu
ediyorum. Bütün bu buhran senelerinde,
malî ve iktisadî tedbirlerle beraber onla-
umumî bir millî iktisat, millî ve beynelmi-
rın başında esasen cevietin siyasetinde
lel ticaret devam etmekte iken Ciimhuri-
ve hükümetin icraatında esas olan bir ka-
yet Merkez Bankasının altında stokunu
rar, birinci derecede bir âmildir: Bu karar
artırmakta devam etmesi millî iktisat de-
millî paranın kıymetini her ne bahasına
nilen bünyenin sağlam olduğuna ve umu-
olursa olsun, ne şartla olursa olsun behe-
miyetle mübadelenin ilerilemekte devam
mehal muhafaza etmektir. Dört sene ev-
ettiğine mukni ve maddî bir misaldir.
vel bu kararla başlıyarak hareket ettik.
Arkadaşlar, birçok memleketlerde bir- Bugün şüphesiz dört sene evvelkinden
çok vesilelerle altın biriktirildiği görül- sağlam olarak millî kıymetini muhafaza
mektedir. Amma, biriken altınla müte- etmektedir. Türlü dedikodular, türlü söz-
nasip ve hattâ daha fazla olarak borç biler, fazla para çıkaracağız, kâğıt para çıka-
riktirmek suretile, memlekette gerek hu- racağız, paranın kıymetini azaltacağız gibi
susî ticaret hayatından ve gerek devlet sözler.. . bunlar hep vâhî sözlerden, asılsız
bütçesinden borçlanma mukabili altm bi- şayialardan ve dedikodulardan ibaretti.
riktirmek zihniyeti ile hareket edenler de Kıymetini muhafazada tamamiyle muvaf-
vardır. Ben size Cümhuriyet Merkez Ban- fak olduğumuz ve esaslı bir tarzda bu ka-
kasının altın biriktirdiğini söylediğim za- dar ısrar ve inatla tuttuğumuz millî pa-
man, buna cesaretle ve memnuniyetle ilâ- rayı boyalı ve yaldızlı mülâhazalarla asla
ve edebilirim ki, gerek memleketin hususî sarsıntıya maruz bırakmıyacağız.
ticaret hayatında ve gerek umumî bütçe-
de, harice döviz borçları biriktirmek ve Cümhuriyet hükümetinin millî me-
sırtına ayrıca bir borç yüklenmek vazi- selelerde ve millî iktisat meselelerinde baş-
yeti hemen hiç yok denecek kadar ehem- lıca kudretlerinden birisi; kendi karar ve
miyetsizdir. Yani döviz borcu biriktirmi- mülâhazası haricinde, millî paranın kıy-
yerek, Cümhuriyet Merkez Bankasının meti gibi nâzik bir mevzu üzerinde, tesa-
altın stokunun arttığını görüyoruz. düfi bir hal olmasına imkân bırakmama-
sıdır ve imkân bırakmıyacak kadar kud-
Millî paranın istikran için en mühim retli ve uzağı görür bir halde bulunması-
âmillerden birisi emniyet, insanlarda, ce- dır. Şeraite hâkimiz, bu kararı muhafaza
miyette, siyasette, ruhî ve siyasî emniyet- etmekteyiz ve iki cümle ile hulâsa ede-
tir.. yim : Milli para şimdiye kadar olduğu gibi
kuvvetini muhafaza edecektir, kıymetini
Bütün dünyanın gözü önünde sevi- arttıracağız ve kıymetini duşürmiyeceği?.
nerek, övünerek kutluladığımız Cümhuri-
yetin .onuncu yılında, Cümhuriyetin kud- Bu sene zarfında büyük beynelmilel
retini bütün dünyaya teslim ettirecek sağ- konferanslar oldu. Londra konferansı, bü-
lamlık, kudreti, yüksek ve ileri bir zihniyet tün dünyanın umutlarla bağlandığı bu
gösterdik. büyük konferans bu sebepten dolayı da-
ğıldı. Devletler, bir tarafta istikrar taraf-
İnkılâbın, Cümhuriyetin kanunlen ve
tarları ve bir tarafta paralarını müstakar
esasları memleketin her köşesinde bütün
kılmak isteyenler olarak ayrıldılar.
kudretiyle işlemektedir. Yalnız bu kadar
değil, memleketin her köşesinde bütün O devletlerin kendi hususî şartlarına
vatandaşlar tarafından Cümhuriyetin esas- göre ittihaz ettikleri hareketlerin hangisi-
ları, kanunları ve inkılâbın her türlü teza- nin doğru olduğunu münakaşa edecek
— 104 —
değiliz. Biz kendi noktai nazarımızdan gibi dar bir manada kullanmak ve göster-
istikrarı muhafaza etmek kararını vermi- mek doğru değildir.
şizdir ve bu karar üzerindeyiz ve bunu ta-
Millî tasarruf, vatandaşın kuvvetin-
kip edeceğiz. Bunu muhafaza etmeğe ve
den, sıhhatinden, aklından, her türlü mev-
takip etmeğe kudretimiz vardır.
cudiyetinden tasarruf etmesidir, yani her-
Görüyorsunuz ki, dünyanın en büyük hangi bir kuvvetini sakınarak tamamen
paraları bütün bu sarsıntılar karşısında is- yerinde ve eyi bir tarzda kullanmak için
tiyerek veya istemiyerek bu sarsıntılara arzulu olmasıdır. Tembel olmak zihni-
maruz kaldığı zamanlar Türk parası ta- yeti, terbiyesi millî tasarrufun aleyhinde-
sarruf edenler ve cebinde Türk paraları dir. Çalışkan olmak lâzımdır. Millî ta-
taşıyanlar bahtiyar bir vaziyette devam sarruf, biriktirilen paranın herhangi bir
ettiler. Bu, Cümhuriyetin kudreti olduğu yerde hapsolunmasınm tamamen zıddıdır.
kadar, millî iktisadın bünyesindeki sağ- Daha büyük bir iş için daha büyük vası-
lamlığının da ifadesidir. talar, daha büyük kuvvetler lâzımdır.
Beynelmilel ticarette bizim siyasetimiz En büyük iş asıl tesis olunacak bu'
mümkün olduğu kadar geniş mikyasta terbiyedir ki, cemiyetin yükselmesine ve
mübadeleyi temin etmeğe çalışmaktır. ilerlemesine medar olur.
Amma mübadeleyi temin edemiyecek su-
rette açık hesap ve müsrif bir vaziyeti Millî tasarruf, kuvvetli bir Türk ce-
devam ettirmemize imkân yoktur. Sene- miyeti ve Türk vatanı içinde bir Türk ferdi
lerdeki bu siyaseti takip ediyoruz. Son olarak bütün dünyada göğüs kabartarak
zamanlarda Klering denilen ayniyle mü- yaşamak hedefi: İşte çocuklarımıza vere-
badele usulü ile "karşılıklı ticarî muvaze- ceğimiz terbiyenin istikameti bu olacak-
neyi temin etmeğe çalıştık. Ticarî müna- tır.
sebeti devam ettirecek ve kolaylaştıracak Millî tasarruf ve iktisat zihniyetini,
esas, ticaret münasebetlerinin mümkün bir millî terbiye, bir millî siyaset saymalı-
olduğu kadar karşılıklı ve geniş mikyasta dır. Millî iktisat fikrini, ilk vasıta, hepimi-
tutulmasıdır. zin ilk vazifesi ve herkesin anlıyabileceği
Bu noktadan millî iktisat için esas, ilk tatbik şekli olmak üzere, yerli malları-
millî tasarruf ve iktisatta kanaatkârlık, nın istihlâki suretinde anlıyoruz. Millî
masrafı mütemadiyen ve mümkün olduğu iktisat fikri hakikatte millî kudretin ço-
kadar azaltacak bir faaliyet suretinde de- ğalması fikrini uyandırmıştır. Millî kud-
ğil, bilâkis mümkün olduğu kadar çok retin çoğalması işini, çalışmakta, bilgide
kudretle, fakat muvazene dahilinde mü- ve her türlü istihsal yollarında en yeni
badele müna|j£betini temin edebilmek su- vesaiti kullanmakta aramalıyız. Memle-
retiyle telakki olunmalıdır. ket dahilinde daha çok istihsal etmek, ziraî
veya sınaî sahada şimdiye kadar yapılma-
Bir defa, gerek millî para ve gerek mış olan birçok istihsal mevzularını yeni-
iktisat bakımından kendimizi müdafaa den yapmak suretiyle, millî kudret artar.
edemiyecek vaziyette bulunmaktan çık- Dahilî kudret arttıkça memleketin dahilde
tıktan başka, alacağımız bütün tedbirleri- istihlâki genişlediği kadar, hariçten satın
mizin her gün, her türlü kudret ve istih- almak kudreti de genişler. Görüyorsunuz
salâtımızı arttırdığı bir istikamette bulun- ki, biz millî tasarruf ve millî iktisat fikrini
maktayız. takip ederken vatandaşlarımızı daha zen-
Millî tasarruf dediğimiz zaman bu- gin, daha müreffeh etmek istiyorsak, bu-
nu, mümkün olduğu kadar az yiyerek, nunla beynelmilel ticareti ve beynelmilel
mümkün olduğu kadar para biriktirmek mübadeleyi en geniş vesaitle temin etmeyi
— 105 —
de istihdaf ediyoruz, demektir. Ancak cinste ve daha çok çıkarmağa muktedir

kudretli, müreffeh ve zengin bir memle- olacaklardır.
ket, diğer memleketlerle olan ticarî mü-
Demir işinde de böyledir. Biz hesap
nasebatında daha geniş mikyasta alışve-
ettik. Memleketimizde bir sene zarfında
riş yapabilir.
istihlâk ettiğimiz demiri tesis edeceğimiz
İstihsalâtı artırmak içiıı ziraatte ve müesseselerden temin edeceğiz.
sanayide hususî istikametler takip etme-
ğe mecburuz. Ziraatte başlıca takip etti- Böyle dokuma gibi, demir gibi, ağaç,
ğimiz; daha ziyade bilginin artırılması, sellüloz sanayii ve kömür sanayii gibi
kredinin ve satışın teşkilâtlandırılmasıdır. birkaç mevzu üzerinde yalcın bir zaman-
da, dört beş sene zarfında tahakkuk ettir-
Biz istihsal ettiklerimizin diğer mem- meğe karar verdiğimiz işler, memleketin
leketlerde olduğu gibi fazlasını süreme- dahilî kudreti, yani iktisadî kuvveti ola-
mek veya satamamak gibi bir ıstırar ve caktır.
endişe karşısında değiliz. Hattâ ziraî mah-
sullerimizden stok mallarımız yoktur. Fi- Bütün bu ahval içinde millî tasarruf
atların düşkün olduğundan şikâyet eden- ve millî iktisat fikrini esaslı olarak tutma-
ler vardır. Fakat beynelmilel fiatlar da lıyız. Millî tasarruf dediğimiz zaman, va-
umumiyetle düşkündürler, buna bizde teş- tandaşların tasarruflarını memleket hiz-
kilâtsızlık ve bilgisizlik de inzimam et- metinde işleterek fayda beklemeği göz
mektedir. Amma dünya fiatlarının düş- önünde bulundurmalıyız. Bu noktai na-
künlüğü bizim istihsalimizi fazla görme- zardan yeniden teşebbüs ettiğimiz Ergani
mize sebep olmamalıdır. Biz sattığımızı az bakır madeninin dahilî istikrazını bütün
fiatla satıyoruz ve elimize az para giriyor. memleketin dikkat ve itibarına arzettik.
Fakat daha fazla istihsal ederek daha çok Bu son senede madenlerin işletilmesi
kazanabiliriz. Bizim memleketimiz mah- için hususî tedbirler aldık. Bu tedbirler
sullerinin mühim hususiyeti o mahsullerin sayesinde her türlü madenlerin topraktan
çeşitli olması, cinslerinin iyiliği ve nefa- çıkarılması ve harice sevkedilmesi artmış-
setlerinin yüksekliğidir. Öyle mahsulleri- tır.
miz vardır ki, onların üzerinde adeta in-
hisar sahibiyiz. İstihsal işlerimizi eğer iyi Kömür gibi bazı kısımlarda ise daha
teşkilâtlandırır, bunlara iyi bilgi tatbik birkaç misli artması için hususî tedbirler
edersek muhakkak satabileceğimize itimat ittihaz edeceğiz. Bütün bu madenler için-
edilmelidir. de iki üç cevherimiz vardır ki, meydana
çıkmış, keşfolunmuş birer hazne halinde-
Sınaî sahada istihsalimiz daha par- dir. Birisi kömür, diğeri bakırdır. Kömür
laktır. Bir misal olmak üzere söylüyorum madeninden vâsi mikyasta istifade etmek
ki, dokuma fabrikalarını iki üç senede için kömür sanayii lâzımdır. Ve onun ve-
kuracağımızı düşünüyorum. Bu yıl geçen saiti lâzımdır.
seneden daha iyi pamuk istihsal ettik.
Miktarı 50 bin balya tahmin olunuyor. Binaenaleyh, hükümet programı ola-
- Hakikî miktarı bilmiyorum - Düşündü- rak başlıca tevessül ettiğimiz noktalar
ğümüz büyük dokuma fabrikaları iki üç Ereğli limanını, şimendifer ve elektrik ve
sene içinde kurulduğu vakit yalnız bunlar vesaitini diğer taraftan kolay ve ucuz ola-
için elli beş bin balya pamuğa muhtaç olarak kömürümüzün dahilde istihlâkini ve
cağız. yabancı memleketlere ihracının arttırıl-
Adana ve havalisindeki pamukçular masını. temin etmektir.
daha kapısının önünde müşteri bulacak- Kömür için düşündüğümüz esas zih-
lardır. Şimdi çıkardıklarından daha iyi niyet, memlekette kömür sarfiyatım me-
— 106 —
deniyetin terakkisiyle mebsuten mütenasip günden işçilerimiz Ergani bakır madeni-

olarak inkişaf ettirmektir. Kömür sarfi- nin etrafmdadırlar. Bunu vatandaşlar,
yatı az olan memleketler, medenî hayatta kendi malları olmak üzere yaptırmakta-
geri kalmış olanlardır. Kömür, yalnız aile dırlar.
havayicinden, maişet' havayicinden sayı-
Bizim hükümet siyaseti olarak ehem-
lır bir madde değildir, bir kudret vasıtası-
miyet verdiğimiz, bilhassa devlet elinde
dır. Kudret vasıtası demek her türlü inki-
bulunmasına göz koyduğumuz maden
şafı temin eden demektir. Bu bizim eli-
mevzularından bir büyüğü de petroldür.
mizde çoktur, kömürü çok çıkarmayı,
Biz petrolü şurada burada eserleriyle tanı-
harice sürülmesinden önce, dahilde çok
yoruz. Onu bir yerde geniş miktasya bul-
istihlâkini daha mühim görüyoruz. Kö-
muş ve işletmeğe başlamış değiliz. Amma
mürün çok çıkarılması, ucuz taşınması,
bütün dünyanın kanaati şudur ki, bizim
memleketin her tarafında mahrukat ola-
memleketimizde vâsi petrol membaları
rak, kudret Vasıtası olarak, her türlü kud-
vardır. Buna bir iki senedenberi yapmakta
retin gittikçe genişliyen membaı olarak
olduğumuz taharriyatla biz de kani ola-
kullanılması lâzımdır.
cak vaziyetteyiz.
Bir defa memlekette böyle bir kömür
Gerek Şark ve Garp Anadolusu'nda
istihlâki devrini yaratmıya muvaffak olur-
ve gerek Orta Anadolu'da birçok suretlerle
sak, cemiyet hayatının her şubesinde büs-
ciddî taharriyat yapmaktayız. Ümit ede-
bütün başka bir inkişaf görürüz. rim ki, bu kıymetli madeni keşfedeceğiz,
Şimdi başladığım noktaya geliyorum. petrol mevzuunda memlekette biıçok
Bunun için sınaî müesseseler olarak şi- membalar bulacak ve işleteceğiz.
mendifer yapmak ve liman yapmak lâ- Bütün bu tafsilâtı inceden inceye söy-
zımdır. Bunu, kim yapacaktır? Bunu lememin sebebi, siyasetimizin dinamik is-
bütçe yapacaktır ve vatandaşlar yapacak- tikametidir. Yalnız müdafaa tertibatiyle,
tır. iştiğal etmek değil sanayiyle de, ziraatle
Bizim meydandaki maden hazneleri- de, her türlü terakki mevzulariyle de iştiğal
mizin ikincisi Ergani bakır madenidir. edildiğini göstermek içindir. Her istika-
Bu büyük bir cevherdir, kolaylıkla işleti- mette o kadar çok tedbirlere, fennî ve
lecektir. Ümit ediyorum ki, Ergani bakırı hakikî bir gayretle tevessül edilmiştir ki,
iki sene sonra çıkardığımız zaman, mem- bu tedbirler bizim beklediğimiz neticele-
leketin yalnız kendi sanayiinin ihtiyacı rin yalnız dörtte birini verirse Türkiye
olarak değil, haricin arayacağı bir madde on sene zarfında iktısaden emsalinden,
olarak da memlekete çok miktarda döviz bir çok memleketlerden daha çok kuvvetli
getirecektir. Senelerdenberi Ergani şimen- bir mevcudiyet olarak kendisini herkese
diferini yapmağa uğraşıyoruz. Daha bu- hissettirecektir.
ANKARA LİSESİ TARİH MUALLİMİ ÂFET HANIMIN DÖRDÜNCÜ

TASARRUF YE YERLİ MALI HAFTASININ AÇILIŞINDA YAPTIĞI
KONUŞMA
Bu bejge, Afet (İnan) Hanımın büyük olasılıkla Reisicumhur Mustafa Kemal'in

düşüncelerini yansıtmasından ve böyle bir uslüp taşımasından ötürü önemli oluyor. Ençok
vurgulanan nokta, sanayiden yoksun kalan ve dışa açılarak bir tür sömürgeleşme yoluna
giren Osmanlı Devleti ile ekonomide bağımsızlığı amaçlayan Cumhuriyet rejimi arasındaki
farklılıktır. Buna bağlı olarak, halkın kısa sürede üreticiliğe yönelmesi ve üretim terbiye-
— 107 —
sine sahip olması, kısaca, Cumhuriyet rejiminin bir üretim kültürü üzerinde ayakta dura-
bileceği, tasarrufun ve sermaye birikiminin böyle bir ortamda canlanabileceği vurgulanı-
yor.
12.12.1933
Mülhem olduğum fikir şu oldu: "İk- memleketlerine çekiyorlardı. Çıkardıkları,

tisadî kalkınma ve yerli malı kullanmak Türk ailelerinin asırlardanberi, yalnız bir
suretiyle iç pazarın temini". Yerli malı servet diye değil, bir hatıra olarak saklı-
haftası, yerli sanayi korunması, iktisadî yabildikleri her şeye şamil idi.
kalkınma büyük bir ehemmiyet aldı. Mem- Türk köylüsü, çiftçisi, amelesi azamî
leketin, zarurî yiyecek ve giyecek ihtiyaç- sây ve kuvvet sarfiyle, asgarî hayatını
larından dolayı, harice muhtaç olmamak kazanmaya mecbur ediliyordu. Bu hayat
için sanayi kurulmasını millî sermayenin seviyesi, ancak, ölümden kurtulmaya yar-
biriktirilmesini ve artırılmasını istiyordu. dım edecek bir hayat seviyesinden başka
Yüksek cemiyetin düşündükleri, yalnız, bir şey değildi.
bundan ibaret değildi, o Türkiye Cümhu-
riyetinin, Türk istiklâlinin tam kale haline Bir milletin siyasi ve askerî istiklâ-
gelmesini, büyük ve ağır sanayi memleketi lini koruyabilmesi için, iktisadî istiklâlini
olmasiyle, mümkün olacağını, anlamış bu- kurtarmıya ve korunmaya ne kadar mec-
lunuyordu. Yeni Türkiye devletinin, ve bur olduğunu anlamak mühimdir.
millî rejimin kuruluşuna kadar bu yurt, Anadolu'ya 1919'a kadar, ziraî bir
cihanın serbestçe alışverişine açık bir pa- memleket denirdi. Fakat onun bugün buğ-
zar yeri idi. day ambarları olan Ankara'sına, Konya'
"Fazla mal çıkararak, hariçten fazla sına, Eskişehrine, Afyon'una yiyecek ek-
para getirmek" işine gelen memleketler meğin unu Romanya'dan, Rusya'dan ve
bu açık pazardan istedikleri gibi istifade Amerika'dan gelirdi. Beyaz un diye de
ediyorlardı. Bu müstemlekeci memlel< et- çok makbul sayılırdı.
lerin bundan memnun olduklarına şaşıl-, Türkün en çok kullandığı elbise, ça-
maz. Fakat şaşılacak ve hayret edilecek maşır, yatak takımı, yorganın pamuğuna
cihet şudur ki, o zaman memleketin başında ve hırkasının astarına kadar, bu pamuk
bulunan Osmanlı idarecileri bu sistemin, memleketi olan diyara, başka memleket-
daha doğrusu bu iktisadî tezebzübün delerden gelirdi.
vamına çok taraftar idiler. Çünkü bu
Bu çiftçi memleketi, sabanının demir
adamlar müstemlekeci devletlerin iane-
ve çivisine varmpaya kadar bütün ziraat
lerinden ve ikrazlarından, şahsî keyifleri-
aletlerini dışardan getirmeye mecbur bir
ni temin ediyorlardı; memlekette tahak-
vaziyette bırakılmıştı.
kümlerini tatbik ve icra vasıtalarını, bu
sistemde buluyorlardı. Buna mukabil Türklerde sanayiin dejenere olması
memlekette, oturan ve oturmıyan ve bil- ve sanayiden mahrumiyet, buhar ve ma-
hassa Türk dostu geçinen ecnebiler, bu kine devrinde başlar. Buhar ve makineye
sistem sayesinde, memleketin bütün ser- derhal intibak etmemenin cezası, Cüm-
vet kaynaklarını ellerine geçiriyorlar, mil- huriyet devrine kadar çekilmiş oldu.
letin kol kudretine, istihsal kuvvetine hâ- Medeniyetin yeni eserlerine hürmet
kim oluyorlar, memlekete hemen hemen ve intibak lâzımdır. Bir memlekette ikti-
gümrüksüz soktukları, lüzumlu, lüzum- sadiyatın inkişaf edebilmesi için iktisadî
suz bir takım mensucat ve mamulat mu- terbiyenin mevcudiyeti lâzımdır. Bu ter-
kabili olarak, milletin mamelekini kendi biye modern olmalıdır. Bu terbiyede ilim
— 108 —
göziyle gören, münevver unsurlar yetiştir- en yakın ve en taze bir misali derhal söy-
mek esastır. lemeliyim: Ergani istikraz tahvilleri...
Cemiyet kurulduğu zaman memleket, Yurttaşlar bu tahvilleri almakla tasarruf
paramızın henüz istikrar bulmamış olma- ettikleri paralarını bir defa, kendileri için
sı yüzünden, çok ıstırap içinde idi; ma- çok kârlı, ve emin bir işe yatırmış oluyor-
lûmdur ki, parada istikrar olmayınca ik- lar. Bu sayede memleketin büyük bir
tisadî hayat daima anarşi içinde kalır. servet kaynağı işlenecek, bundan bütün
Paranın istikrarı için Başvekil Paşa Haz- memleket, millet, devlet, iktisadî kalkın-
retlerinin izah buyurdukları gibi bütçe- mada çok kuvvetlenecektir. Ve bunun,
nin ciddî olarak mütevazin olması lâzım- neticesinde fertler de gene kazanacaklar-
dır; aynı zamanda ticaret ve tediyelerimiz dır. Yurttaşların tasarruf ettikleri paralar,
de muvazeneli olmalıdır. küçük, büyük, sermaye halinde millî ik-
tisadın ilerlemesine bu yolda yardım eder-
Fakat, millî iktisat hayatında çok se, ancak o zaman tasarruftan maksut
kuvvetli ve kıymetli bir âmil vardır ki, olan gaye milletçe anlaşılmış sayılabilir.
o da, halkın devlet tedbirlerine karşı em- Burada, tasarrufun en ey i vasıtalarından
niyeti olmasdır. Bütçe tevazünü esastır, biri olan kooperatifleşmeği de ehemmi-
bunu devlet yapar; fakat ticaret muvaze- yetle hatırlatmalıyım. İktisadî faaliyetle-
nesini temin etmek münhasıran devletin rin her birinde, tek tek çalışan yurttaşla-
elinde değildir, bu hususta devlete millî rımız, teşebbüslerini, bütün masraflarını,
faaliyetlerin de yardımı lâzımdır. yalnız başlarına yapmaya, ve bir çok zor-
Bunda millet, vazifesini yapabilmek luğu yalnız başlarına ayrı ayrı önlemeğe
için fertlerin, iktisadî terbiye ile müceh- ve yenmeğe mecburdurlar. Halbuki koo-
hez olması lâzımdır. Bu terbiye icabıdır ki, peratifleşmede bu ayrı masraflar, işlerin
fertler yerli mallara rağbet eder ve kalite birleştirilmesi itibariyle, elbette azalır, zor-
itibariyle dûn olsa bile, mutlak yerli malı luklar daha kolay önlenir ve ezilir.
kullanmak karar ve azmında bulunur Millî kültürümüzü yükseltmek az-
Hariç maldan müstağni kalmak için, o mindeyiz. Kültür bir bütündür, iktisadiyat
s malın aynını ve daha eyisini, memlekette bu bütünün mühim ve geniş bir parçası-
yapmağa çalışır. dır.
Halkımızın umumiyetle seferber ola- İktisadiyat dediğimiz zaman, onun
rak üzerinde yürüdüğü bu iktisadî yol, türlü faaliyetleri gözümüzün önünde, der-
Cümhuriyet hükümetimizin isabetle çiz- hal sıralanır: Ziraatte, sanayide, ticarette,
diği izdir. nafıa işlerinde. Bu faaliyetlerin hedefi
Memlekette pamuk, yün, şeker, un "Yurdumuzu dünyanın en mamur mem-
sanayiini vücude getirmek suretiyle, ti- leketleri seviyesine çıkarmak; milletimizi
caret muvazenemiz temin edilmiştir; te- en geniş refah, vasıta ve kaynaklarına sahip
diye muvazenemiz için de kuvvetli ted- kılmaktır."
birler alındığını memnuniyetle öğreniyo- Bu sözler, bilirsiniz ki, Büyük Şefi-
ruz. mizindir.
Tasarruftan maksat, her vakit ka- Gösterilen bu hedefe varmak siçin is-
zandığından fazla sarfetmemek ve fakat, tatik bir iktisat değil, dinamik bir iktisat
fazla sarfetmek için mutlaka çok istihsal yapmak lâzımdır. Demek istiyorum ki,
yoluna gitmektir ve bir de küçük miktar- milletimiz istihsal, tasarruf kuvvetini is-
da olsa da, toplanan sermayeler millî ik- tihlâk ve mübadele kabiliyetleriyle birlikte
tisadiyatın tekâmülüne hizmet etmelidirler. arttırmalıdır ve bunları mütemadiyen in-
Millî tasarrufun mahiyetini anlamak için, kişaf ettirmelidir.
— 109 —
İktisat hayatında yepyeni şartlar is- Türk milleti bütün bu devirlerde ikti-
teyen ve yepyeni bir faaliyeti mecburi kı- sat sahasında verim alan, müreffeh yaşı-
lan, yeni bir devreye girmiş buluyoruz; yan bir vaziyette olduğu halde Avrupa'da
bu devrede yürüyecek yolu da Büyükle- inkişaf eden sanayi tarzını zamanında al-
rimiz göstermektedir. Türkiye'de yeni is- mamış olması yüzünden, felâketlerin en
tihsal ufkunun sanayi olduğuna artık büyüğüne uğradı.
şüphemiz kalmamıştır.
Cihanın bugünkü iktisat ve terakki
Sanayi, muvaffakiyeti için istihlâk ve şartları içinde, artık ev sanayii rejimine
tasarrufa istinat edebilmelidir. dönmeye imkân yoktur.
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN 'ÜLKÜ' DERGİSİNDE YAYINLANAN

'MEMLEKETİ İMAR EDECEK SERMAYE' BAŞLIKLI YAZISI
Bütçe gelirlerinin daraldığı ve bütçenin küçüldüğü 1932 / 33 yıllarının kaynak kıtlığı

koşullarında, yönetimin ilk kez iç borçlanmaya başvurduğu ortamda İsmet Paşanın (ve
yönetimin) duyurusu niteliğini taşıyan yazı birkaç şeyi vurguluyor. Bunlar denk bütçe
ilkesinin doğruluğu, buhranın devletin kaynaklarını küçültülmüş olması, devletin ayakta
durabilmesi için yatırım yapmanın zorunlu oluşu, bunun için de gönüllü tasarrufların ka-
mu borçlanmasına yöneltilmesi gereğidir.
1. Kânun (Aralık) 1933
Memleketin imarı ve kuvvetlendiril- Bütçe müvazenesi demek, bütçenin

mesi hareketine ara vermeden devam et- ihtiyaca ve maksada kifayeti demek de-
miye mecburuz. Cihanın vaziyetine ve gi- ğildir. Mektebe, ziraate, sanayie ve mem-
dişine göre Türkiye'nin refahı, emniyeti ve leket müdafaasına kâfi gelmiyen bir büt-
itibarı bu faaliyete bağlıdır. Milletler ara- çede de müvazene ve intizam bulunabilir.
sında emin ve sağlam vaziyet en nihayet Fakat, bu müvazene mektep açmamaklı-
ümran ve medeniyet vasıtalariyle ve her
ğın, tarlaları sulamamanm; yolları, fabri-
sahada varlıkların miktarı ile ölçülür. Mo-
dern bir devletin idaresinde intizam ilk kaları inşa etmemenin hulâsa hastaları
şarttır. Devlet idaresinde intizamın teme- tedavisiz bırakmanın ve memleketin silâh-
li ise malî intizamdır. Malî intizam gerek larını kâfi bulundurmamanın zararlarım
Türk vatandaşı, gerek bütün devletin ha- ve tehlikelerini izah edemez. Memleketin
yatı için bütçe müvazenesi şeklinde ifa ihtiyaçları durmadan giderilmek lâzımdır.
olunur. Bütçe müvazenesi olmadan bütçe Bunun içindir ki, devlet bütçesinin in-
yekûnu ne kadar kabarık olsa gene idare- tizamını temin uğrunda yekûnu küçültmek'
de emniyet ve intizam yoktur. usulünü nihayet bir hadde kadar tatbik
Biz senelerdenb^ri çok çetin müca- edebilir.
delelerle devlet bütçesinde müvazeneyi te- Bir acı hakikati' açıkça söylemeliyim:
min ettik. Ve buna Fırkamızın sarsılmaz Bütçemiz caiz olan hâdden daha azma
siyaseti olarak tespit eyledik. İdarei hu- kadar indirilmiştir. Devletimizin büyük ve
susiye ve belediyeler bütçelerini intizam pek mühim olan vaziyetine ve ihtiyaçlarına
ve müvazeneye koydurmak için çalışıyo- kifayet etmemektedir. Bütçeyi arttırmak
ruz. Her nevi hususî ve umumî müessese- için tedbir bulmalıyız. Yeni Türk devleti-
lerde vatandaşların hayat ve maişetlerinde nin en muğlâk meselesi budur. Türk mille-
de ayni zihniyetin hâkim olmasını da bir tinin istikbali bin menfî şartın tesirinden
millî gaye gibi takip ediyoruz. Şimdi me- kurtulmuş, yalnız malî kudret şartına bağlı
selenin diğer yüzünü göstereceğim: kalmıştır.
110 —
Devletin malî kudreti için, yani büt- Memleketin âtisi bizim himmetimize,
çenin düzgün ve denk olarak yüksek ve bizim paramıza bağlıdır. Biz evvelâ bu
yetişir olması için memleketin yeni vergi hakikati bileceğiz. Bu hakikati anlayaca-
vermek mevzularına fazla güvenilmez. Asıl ğız. Kabul edeceğiz ve kendimize mal ede-
çare memleketin fazla kazanması ve bunun ceğiz.
için de kendisine daha evvel fazla para
Bu mesele ancak bir millî ülkü gibi
sarfedilmesidir. Bu fasit daireyi doğru
bütün vatandaşların kafalarında olgun hale
döner bir daire haline getirmek, Türk mil-
geldikten sonra halledilebilir. Onun için
letinin en mühim vazifesidir. Memleketi
meseleyi evvelâ milletçe anlamağa çalış-
imar edelim ve iktisadî vaziyetimizi yük-
malıyız. Memleketin imarı ve iktisadî in-
seltelim de daha rahat ve bahusus daha
kişafı için dahilî istikrazların mahiyetini
kuvvetli olalım diye hariçten bize bol para
göstermiş oluyorum. Dahilî istikraz sis-
vermeyi kimse düşünmiyecektir. Vatan-
temi millî kalkınmanın en emin vasıta-
daşlarıma bu sözleri cesaretle söylüyo-
sıdır. Bu siyaset vatandaşın devletine iti-
rum.
madına, millî paranın kıymetine güven-
Büyük meseleleri halletmek için ya- mesine, memleket imarını ve inkişafını bir
ratılmış olan Türk milleti hakikatleri ol- borç bilmesine ve bütün bu yollarda kendi
duğu gibi bilmelidir. Millî mücadeleyi şahsının ve ailesinin menfaatini emniyette
Türk milleti kendi parasiyle kazandı. On bilmesine bağlıdır. Ergani bakır hattı gibi
senedir Cümhuriyetin kurulmasını mem- 50 milyon lira sarfolunan bir büyük işin
leket imarını, teçhizini ve müdafaasını 10 milyonunu tedarik etmek için dahilî
kendi parası ile hazırladı. Hariçte Türkiye- istikrazdan başka çareler bulunabilirdi.
nin ümranı ve saadeti için bir takım in-
sanların para biriktirdiğini söyliyenler Dahilî istikraz yolu tutuldu. Bir yeni
Türk milletinin aldatılabileceğini zanne- anlayışın, bir yeni sistemin başlangıcı ol-
denlerdir. mak için kimse zorlanmıyor. Sistemin ve
Türkiye'de para işletilmesinden hakikî siyasetin muvaffak sayılması vatandaşın
ve maddî menfaatler temini hevesi müte- anlıyarak ve istiyerek dahilî istikraza iş-
şebbisler için kuvvetli bir saiktir. Buna tirâk etmesindedir. Meselenin düğüm nok-
şüphe yoktur. Fakat dünya şartları gittik- tası buradadır. Vatandaşlarımıza bunu an-
çe kararsız ve karışık olmakta, hele bu latmağa borçluyuz. Bunun için mütemadî
senelerde şartlar daha ağırlaşmaktadır. konferans vermeliyiz. Vatandaşların her
Bizim kabul edebileceğimiz şartlarla müte- muhitine bu ihtiyacı izah etmeliyiz.
şebbislerin menfaatlerini ve beynelmilel Yeni vatanı dahilî istikrazla yapabili-
iktisadî şartların kararsızlığı icaplarını bir riz. Vatandaşların anlayışına, gönül rıza-
araya getirebilmek epice güçtür ve çok te- sına istinat eden dahilî istikraz siyaseti, ser-
sadüfidir. maye noktai nazarından içinde bulundu-
Memleketimizin istikbalini tesadüfi ğumuz dar ve sakat daireyi geniş, doğru
şartların tahakkuk etmesine bırakamayız, ve müsbet işler bir düzen haline getirecek
bırakmamalıyız. tek vasıta ve çaredir.
ECNEBİ MEMLEKETLERDE 1ÜTÜN SATMAK İÇİN BİR LİMİTED

ŞİRKET TEŞKİLİ HAKKINDA KANUN LÂYİHASI
GÖRÜŞMELERİ
18.12.1933
GÜMRÜK VE İNHİSARLAR VE- — İnhisar idaresinin mamul tütünlerini

KİLİ ALİ RANA BEY (İSTANBUL) bazı ecnebi memleketlerde satmak için
— 111 —
yapılmış mukaveleler vardır. Bunların baş- yesi nisbetindedir. Sermayesinden başka

lıcaları: İngiltere, Fransa, İsviçre ve Hol- o şirkete bedava hiç bir hizmet yapacak
landa'dadır. Bunların muhteviyatı, mamul değildir. Hesap edilecek, ne kadar sarfe-
tütünleri orada satmak için muayyen bir dildiyse şirket bunun parasını ödeyecektir.
müddet üzerine taahhüde girmişlerdir. Demek ki şerikler arasında sermayeden
Mamulâtın satışı için ittihaz edilen esas, başka iştirak ' alâkası yoktur.
maliyet fiatine, mukavele mucibince yüz-
SIRRI B. — Hayır, noktai nazarım
de şu kadar zammederek satmaktır. Mu-
bu değildir. Demek istiyorum ki; bu ka-
kavelelerin en esaslı maddeleri bunlardır.
dar külfetleri İnhisar idaresi kendi üzerine
Bu mukavele ile hariç memleketlerde aldıktan sonra geride ne kalıyordu ki
satış, mukaveleyi akdetmiş olan zevata hariçten muavenet istemek ihtiyacında
münhasırdır. Mukavele müddetince on- bulunsun? Sonra diyorlar ki; hariçte tü-
dan başka o memlekette kimse satış yap- tün satmak ticari bir meseledir ve böyle
mayacaktır. kanunlarla takyit edilmiş, salâhiyeti tahdit
edilmiş resmî bir daire ticarî işlerle meş-
SIRRI B. (KOCAELİ) — Şirketin
gul olamaz. Çünkü ticaretin istilzam
şartlarından olmak üzere inhisarlar ida-
ettiği bir çok hareketler ve tedbirler var-
resi bir takım ticarî mesuliyetleri üzerine
dır ki' resmî daire o tedbirleri serbest,
almıştır. Meselâ 550 bin lira sermaye
serbest yapamaz. Binaenaleyh bu sahada
veriliyor. 500 bin lira kredi açıyor, komi-
serbest hareket edebilmek için böyle bir
nikasiyon işini üzerine alıyor. Tütün mu-
şirket tesisine mecbur kaldık, diyor, çok
bayaatını eski teşkilata yaptırıyor, fok-
doğrudur. Yalnız misal olarak söyleye-
siyon işlerini Hükümet yaptıkça Türk
yim ki, kanunlarla tahdit edildiği halde
tütünlerine mahsus olan alâmeti farikayı
yine inhisar idaresi mallarını hariçte
devrediyor, şimdiye kadar yaptığı muka-
bir tüccar gibi serbestçe satabilir. İşte
veleleri, hukukiyle devrediyor, sonra yeni
Ruslar. Haricî ticaret teşkilâtını Devletçe
teşekkül edecek şirkete mütehassıs sıfatiyle
idare etmektedirler. Onların ticarî teşki-
dahil olmak lüzumunu görüyor. Sonra da
lâtı, bir tüccar gibi hariçte rekabetle hare-
bu yeni şirket hariç memleketlere emniyet-
ket ediyorlar, damping yapıyorlar, mal-
bahş olmak için kendisi de o şirkete aza
larının sürümünü vaktinde düşünüyorlar
olarak kaydediliyor. Bu kadar fevkalâde
ve muvaffak da oluyorlar. Zaman geldi
müsaadelere rağmen kendisine şerik ola-
ki Rus emvaline karşı bütün borsalar mes-
cak uzuvlar ancak 450 bin lira veriyorlar.
dut kaldı. Her şeyi yaptılar. Mademki
İnhisar idaresinin üzerine aldığı vecaip
biz de bu rejim üzerinde hareket ediyoruz,
diğer şeriklerin vecibelerine karşı muaz-
niçin bizim İnhisar idaremiz kendi teşkilâ-
zam bir faikiyet teşkil ediyor. Bu şerait
tiyle bu işi başaramasın da bir şirket teşki-
karşısında İnhisar idaresi ne gibi bir mec-
line mecbur kalsın?
buriyet görüyor?
GÜMRÜK VE İNHİSARLAR VE- Sözümün hiç te elâstikiyete müsaa-
KİLİ ALİ RANA B. — Muhterem desi yoktur. Benim aızettiğim rejim, bi-
Sırrı Beyefendinin idarenin yapacağı zim rejimdir. Mademki ticareti ele aldık,
işler olarak saydıkları bütün şeyler o ticareti bizzat yapmak mecburiyetinde-
şirkete bedava yapılacak değildir. Onun yiz. Bence kanunlarımız müsaittir. Değil-
hepsi şirketin hesabına yapılacaktır. Bu se ikmal etmek lâzımgelir.
da şirketin işi daha ameli bir surette yap- Ben müsaittir diyorum. Yoksa bir
ması ve verimi arttırması içindir. Bina- taraftan hem İnhisar idaresini teşkil ede-
enaleyh bu şirket teşekkül ettikten sonra lim, diğer taraftan hariçte böyle bütün
idarenin o şirkete yapacağı hizmet serma- yükü üzerimize almak şartiyle şirket teş-
— 112 —
kiline kalkışalım. Zannederim ki bu doğru AHMET İHSAN B. — Berlin fab-

teklif değildir. rikasını 1928 senesi Ağustosundan sonra
gezdim. Bir müdür, bir müdür mua-
AHMET İHSAN B. (ORDU) —
vini. bir muhasip, üç beş memur, bir de
Soracağım sual şu idi: Avrupa'da tütün-
daktilo vardı. Dört beş makine, bir
lerimizi satmak için çalışılırken İnhisar
çok da istok mal. Kapısında (Türkiş ta-
idaresi tarafından Berlin'de bir fabrika
bak fabrik) diye büyük bir levha gördüm
yapılmıştı. Buraya birçok sermayeler bağ-
içine girdim. Müdürden vaziyetlerini sor-
lanmıştı. Bu fabrika bu şirkete devrolu-
dum; Bu fabrikayı burada tesis ettiler
nuyor mu yoksa elden çıkmış mıdır?
amma, sermaye azlığından yürüyemiyo-
Ne vaziyettedir? Lütfen izah etsinler.
ruz, dedi. Fabrikada aşağı yukarı 150 bin
Öbür cihete gelince; tütünlerimizin liralık makine vardı. Tütün işleri burada
, Avrupa'daki satışı rakiplerimizin fevkalâde konuşulurken henüz Monopollar Vekâ-
gayretleriyle her gün düşmekte olduğu için leti yapılmamıştı. Zannedersem, İnhisar-
limitet şirketinin teşkiliyle bu işin ticarî lar Vekâleti tesis edilirken, fabrika esasen
mahiyete kalbi kadar musip bir hareket kapanmış bir vaziyette idi.
olamaz. Bu işin her hangi bir devlet daire-
sine bağlı yerlerde yapılacağına Sırrı Be- REFİK B. (KONYA) — Vekil Bey-
yefendinin izahatına rağmen kail değilim. efendinin buna cevap vermelerini rica
Limitet olduktan sonradır ki ticarî mahi- ederim: Bu güne kadar meşgul olmuşlar,
yete geçebilir. Devlet idaresine bağlı olan müsbet veya menfi ne netice alınmış-
yerlerde mutlaka bir takım kuyudatı he- tır, muamele itibariyle kimlerle, hangi
sabiye ve kanuniye vardır, vize ettirecek, Devletlerle, hangi bayilerle ne şartlar altın-
tasdik ettirecek, muayene ettirecek. Böy- da mukavele yapılmıştır?..
ledir. Onun için limitet şirket gayet lâ- CELÂL NURİ B. (TEKİRDAĞ)
zımdır. — Devletin sistemi, kendi namına ticaret
yapmak değildir. Hiç bir vakit Devlet bir
GÜMRÜK VE İNHİSARLAR VE- dükkân açmış da şunu satıyor... Bu,
KİLİ ALİ RANA B. — Berlin fabri- yoktur. Yalnız inhisar mevaddı üzerinde
kasiyle idarenin alâkası kalmamıştır. Devlet ticaret ediyor. Ehliyeti yoktur de-
Fabrika mevcut da değildir. mek, ayrıca ticareti yoktur demektir. Dev-
İnhisar idaresinin beş sene evvel malı letin iktidarı, ehliyeti yoktur manasına
olan bir fabrikanın artık ilânihaye kendi- alınmamalıdır. Devlet, bunu memurları
siyle alâkası kalmak zarureti yoktur. vasıtasiyle yapabilir. Devlet şahsiyeti hük-
miyesini iştirak ettirmiyor. Mesuliyeti, ser-
İnhisarlar idaresinin hariçte tütün sat- mayeye veriyor. Kendisini muhatap ad-
masına bugünkü kanunlar mâni değildir detmiyor ve doğru olan da budur. Çünkü
diyorlar. Bendeniz de, bu günkü kanun- limitet şirketinde mesul olan sermayedir.
lar inhisar idaresinin mamulâtmı hariçte
Sırrı Beyefendinin buyurduklarında
satmasına mânidir demedim, Esbabı mu-
büyük bir yanlışlık var, o da Devlet sis-
cibemizde de böyle bir şey yoktur. Yalnız
teminde ticaret etmek. Devlet ticaret et-
şunu arzediyoruz ki; Tütün inhisar idaresi,
mez, ticarete yardım eder.
dahilde inhisar işini işletmekle meşguldür.
Fakat hariçte, rekabet sahasında muvaf- GÜMRÜK VE İNHİSARLAR VE-
fak olmak için o kadar ehliyet gösteremi- KİLİ ALİ RANA B. — Tütün inhisar
yor ve bunun için de hususî teşebbüsler- idaresinin mamulâtmı ecnebi memleket-
den kuvvet almak istiyor. Böyle teşekkül- lerde satmak için muhtelif memleketlerde
lerde fayda vardır. yaptığımız taahhüt hulâsalarını Refik
— 113 —
Beyefendinin sualleri üzerine arzedeceğim. teminatları vardır. İdareden alacakları har-

Memleketler şunlardır: İsviçre, Suriye, man veya mamul halindeki tütünlerin fir-
İngiltere, Fransa, Holânda, Hicaz, Necit, mamız altında sigara yapılması ve satışa
Asir, Filistin, Irak ve Danimarka. Mem- vazedecekler ve yabancı firmaların mamu-
leketin ismi Irak, Müteahhidin ismi lâatını satamayacaklardır. İşte esas bu-
Süleyman Bey, Fettah Paşa ve Müsyü dur. Diğerlerinin şeraiti de aşağı yukarı
Abdeni. Mukavele tarihi 19 Eylül 1931, bundan ibarettir.
Müddeti 5 sene. Senevi asgarî taahhüt
miktarı: Her sene için beş bin kilo. Umumî satışta hatırda tutulması lâ-
Mukavele tarihinden itibaren on ay zar- zım gelen nokta, hariçteki mamulât satı-
fında fabrika tesis ve faaliyete başlamış şımızın lüzumu kadar inkişaf edemediği-
olacaktır. 249 kuruşa kadar olan tütünleri dir. Biz, bunu müşahede ettik ve buna bir
maliyet fiatine yüzde 10 ve 250 kuruştan çare olmak üzere yeni müteahhitler ara-
yukarı olanlar için yüzde 12,5 zam yapmak manın ve eskisi gibi çalışmanın kâfi gel-
suretiyle satış yapıyorlar. 300 İngiliz liralık meyeceğine de kani olduk.
SANAYİ PROGRAMI HAKKINDA AÇIKLAMALARI
1934, sanayi yatırımlarında bir toptan atılım yılıdır. Bu niteliğiyle, hem önceki yıl-
lardan farklıdır, hem de iktisat politikasının devletin kuruluşunda oynadığı r,ol bakımın-
dan bir dönüm noktası olur. Celâl Beyin açıklamaları, iktisat politikasından beklenen
rolü aydınlatmaktadır.
Vurgulanan noktalardan biri hammadde üreticiliği ile sanayicilik arasındaki çelişki-
dir. Siyasal kadro, ülkenin gelişmesini "hammadde yetiştiriciliğinden sanayi üretimine
geçiş'''' olarak tanımlamaktadır. Bu geçiş katma değeri artırdığı gibi, ülkenin kendine
yeterli ve kendini savunabilir hâle gelmesini de sağlayacaktır. Devletin kuruluşunun ta-
mamlanabilmesi, o noktaya erişmesine bağlıdır.
Sanayii kurarken önemli bir nokta ülkedeki hammaddeyi değerlendirmektir. Birinci
Sanayi Programında vurgulanan ilkelerden biri de "hammaddesi içeride olan" sanayii
öncelikle kurmaktır. Eğer ülkenin talep yapısı, yerli hammaddeye dayanan sanayii ku-
rarak karşılanabiliyorsa dış ticaret açığı söz konusu olmayacaktır. Celâl Beyin özellikle
belirttiği bu ilke, sanayi programının tam bir 'ithal ikamesi'ni amaçladığını gösteriyor.
1934'ün sanayi yatırımları öncelikle tüketim mallarında ithal ikamesine yöneliktir.
Ancak, açıklanan program 1937 yılına kadar uzanacak tüketim malları ile bazı ara mal-
ları yatırımlarını kapsayacaktır. Ara mallar arasında en önemlisi, sanayileşmenin üretim
zinciri içinde yatırım malları aşamasına yönelmeyi sağlayacak kritik halkalardan biri
olan demir çeliktir. Celâl Bey demir çelik sanayii üzerindeki etiıdlerin uzun siiredenberi
yapıldığını da açıklamaktadır. Daha sonra görüleceği gibi, Türkiye bu sanayie adamını
1937Ve atacaktır.
Celâl Bey sanayi programını açıklarken, Sümerbank tasarısında kesinleştirilmiş bir
başka ilkeyi de vurguluyor. Bu, programda özel kesime de pay verilmesidir. Söz konusu
pay, esas olarak İş Bankası'nın üstleneceği yatırımlarla karşılanacak, çoğunlukla küçük
işyerlerinden oluşan özel sanayi kesimi bu yatırımcılığa katılmayacaktır.
Celâl Beyin açıklamaları, İsmet Paşanın daha önce (1933'ün Tasarruf haftasında)
yaptığı konuşmada belirtilenlerin daha ayrıntılı bir benzeridir. Bu bakımdan, sanayi prog-
ramının 1933 sonlarında kesinleştirildiği söylenebilir. Programın gerçekleştirilmesinde
en önemli kaynak olarak görülen Sovyet desteğiyle ilgili protokol de, 1934'ün başlarında
Ankara'da imzalanacaktır.
8.1.1934
Memleketimizin, sadece ham madde- mek gibi bir maksatla olduğu kadar hariç-
ler yetiştiren bir memleket halinden çıka- te müşteri bulamıyan ham maddelerimizi
rak sanayileşmesindeki lüzum ve zaruretin dahilde mamul bir hale getirerek kıymet-
hazer ve sefer zamanında muhtaç olaca- lendirmek gibi bir gayeyi de gözetiyoruz.
ğımız maddeleri ihtiyacımızla mütenasip Bu millî bir ihtiyaç olduğu kadar ik-
olarak yapabilmek imkânını elde edebil- tisadî bir zarurettir. Bu sanayileşme prog-
— 116 —
ramında memleketimizin ihtiyaçları esas kuruluşu çiftçiye iş bulacaktır ve iştira ka-

tutulmuştur. Haricî ticaretimizin normal biliyetini artıracaktır.
bir şekilde tevzini meselesi de bu sanayi-
Programın en mühim noktalarından
leşme fikrine hakim olmuştur.
birini teşkil eden ve memleketimizde ye-
Tabiî zamanda harici ticaretimiz niden kurulacak olan demir sanayii hak-
25-30 milyon lira açık gösteriyor; hazır- kında epeyce zamandan beri bu hususta
lanan program ancak bu açığı kapatacak tetkikat yapılmıştır; ve bu sanayie esas
derecededir. teşkil eden demir sanayiinin kurulması
için memleketimiz lazım gelen bütün
Kayseri'de kurulacak olan kombine
imkânlara malik bulunuyor. Bu sanayi
dokuma fabrikasının planları bitmiştir.
şubesinin kurulması için lazım gelen va-
Bütün hazırlıkları yapılmıştır.
sıflar hakkında sorulan bütün süallere
1935 senesinde bütün inşaat ve tesi- karşı mütehassıslar "evet" cevabını veri-
satı ikmal edilecek olan bu fabrikadan yorlar. Demir sanayiinin kurulduğu gün,
maada, Nazilli'de de diğer bir kombine memleketimiz için mühim bir mesele
mensucat fabrikası kurulacaktır. halledilmiş olacaktır. Ayrıca, her nokta-
dan bir jeoloji enstitüsünün tesisi zaru-
Daha ince mal yapacak olan bu fab- retini icabettiren sebepler vardır.
rika da 1936 başlangıcında bitmiş olacak-
tır. Bu ev mahrukatı meselesini halletti-
ğimiz takdirde ormanlarımızı da kurtar-
Henüz yeri katî surette tayin edilme-
mış olacağız. Memleketimizin her tarafı
miş olan üçüncü pamuklu mensucat fab-
muhtelif cinste birer kömür deposu ha-
rikası da 1937 de ikmal edilmiş olacaktır.
lindedir. Fakat bunlara kazma vurulmı-
Bakırköy'ündeki fabrikanın tevsiine yarak yambaşlarındaki ormanlara balta
de başlanmıştır. Bu tevsi ameliyesi ile vurulmuştur. Bu ormanları kurtarmak mü-
halen 10 binden ibaret olan iğ adedi 16 him bir iş olacaktır.
bin 500'e çıkarılacaktır. Evvelâ bir kâğıt fabrikası ve onu
Konya Ereğli'sinde diğer bir dokuma takiben de diğeri yapılacaktır. Kâğıt fab-
fabrikasının kurulmasını da tasavvur et- rikası şimdilik memleketimizin yarı ihtiya-
mekteyiz. cını karşılıyacak yazı kâğıdı ile sargılık,
mukavva ve bunun envamı yapmak ile işe
Bu hususta hususî sermaye ve teşeb- başlayacak önümüzdeki ilkbaharda temeli
büslere de ayrıca bir pay bırakıyoruz ve atılacak olan bu fabrikanın 1933 senesin-
bu payın beş senede kapatılacağına kani de inşaatı bitecek ve bu 5-6 milyonluk
bulunuyoruz. bir iş hacmi yaratacaktır.
Geçen seneler içinde dokuma fabri- Sun'î ipek. fabrikası kurulduktan son-
kalarında çalışan amele adedinin 68 bin- ra bunun iptidaî maddelerinden ancak
den 120 bin küsur ameleye çıktığını göz yüzde 13 ünü hariçten getirtecek ve geri
önüne getirirsek, bu yeni kurulacak fabri- kalan kısmını içerden temin edeceğiz,
kalarla bu işle uğraşacak el adedinin iki îstinat ettiğimiz nokta, sun'î ipeğin tabiî
üç misli artacağı görülür. ipek istihlâkini azaltmıyacağı cihetidir.
Bütün bu fabrikalar faaliyete geç- Porselen fabrikası Kütahya'da kuru-
tikleri zaman 120 bin balya pamuğa ihti- lacaktır. Memleket bakımından şişe ve
yaç hasıl olacak. Bugünkü rekoltemiz emsali ihtiyacımızı yüzde 50 nisbetinde
bütün Türkiye'de 80 bin balyayı geçme- karşılıyacak olan bir fabrika da İstanbul-
mektedir. Görülüyor ki, bu fabrikaların da tesis edilecek ve 1935 senesinde faali-
— 117 —
yete geçecektir. Cam fabrikasına gelince, kezlerden istihsal edilecek elektrik kudreti
büyük bir dikkat ve itina istiyen bu işte memleketimizde kurulmuş ve kurulmak
liyakatli usta ve amelelerimiz yetişinciye üzere olan sanayi için lüzumlu olan ener-
kadar bu iş tehir edilecektir. jinin ucuza maledilmesini temin edecektir.
Kimya sanayii bizim için istihlâki ve Meslekî tedrisat: Bu tedrisatı dört
geliri az bir san'at şubesi olmasına rağ- kısma ayırmak istiyoruz: Yüksek mühen-
men diğer sanayiin yardımcı bir kısmı ol- dis, teknisyen, ustalar ve yetişmiş ame-
ması itibarile kurulmasına zaruret bulun- leler. Bunlardan birinci ve ikincisini Av-
maktadır. rupa'da yetiştirmek istiyoruz. Ve bunun
Memleketimizin elektrikleştirilmesi için 50 talebe göndereceğiz. Ameleler için
için yapılan etütler vardır. Muayyen mer- de fabrikalarda gece kursları yapacağız.
KAZANÇ VERGİSİ KANUN LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ
Cumhuriyet rejimi vergi alanında ilk adımlarım 1920'lerin ortalarında atmıştı. 755
sayılı ve 1926 tarihli Kazanç Vergisi yasası dolaysız verginin ilk önemli uygulaması sayı-
labilir. 1930'/w yıllar ise, kamu maliyesinde 1920lerden farklı bir gündem hazırlamıştır.
Fiyatların düştüğü, gelirlerin daraldığı ortamda kamu gelirlerini sürekli bütçe açıkları
yaratmayacak bir düzeyde tutmak öncelikli bir hedef oluvermiştir. Böylece, 1930'ların
ortalarına kadar süren yılların bir özelliği, gündeme yeni yeni vergilerin gelmesi ve bun-
ların bölüşüm üzerinde kaçınılmaz (olumsuz) etkiler yapmasıdır.
Kazanç Vergisinin tarihçesi (tasarının gerekçesinde anlatıldığı gibi) 1825'e kadar
uzanır. Zaman içindeki değişikliklerin en önemlileri Meşrutiyet'ten sonra yapılmış ve
verginin esası'kazanç için saptanan bazı karinelere' (veya göstergelere) dayandırılmıştır.
1926 tarihli yasa ise 'karine' esasını sürdürmekle birlikte, 'beyanname' usulüne yönel-
miştir.
Buradaki kazanç vergisi tasarısı, buhranın derinleşmeye ve kamu gelirlerinin düşmeye
başladığı 1931 yılı içinde hazırlanmıştır.
Tasarı, belki 1926 tarihli yasada görülen, fakat yapılan değişikliklerle de giderileme-
yen aksaklıkların sürmesi nedeniyle, belki de kamu gelirlerindeki düşüşün etkisi altında
'beyanname' usulünden biraz geri dönerek 'karine' esasını sürdürmeye yönelmiştir. Ay-
rıca, 19207/ yılların ortamında hoşgörülen istisna ve muafiyetler de burada daraltılmış-
tır. Cumhuriyet rejiminin çağdaş bir gelir ve kurumlar vergisine yönelmesi ise 1940'ların
sonunda gerçekleşecektir.
17.3.1934
19.3.1934
(MADDE 1 — Aşağıda yazılı: B) Ticari ve sınaî iş yapanların,

C) Serbest meslekler erbabının,
A) Kollektif, komandit, limited, koo-
peratif ve anonim şirketlerin, umumî ve Ç) Hizmet erbabının,
mülhak ve hususî bütçeli daire ve müesse- D) Yukarıki fıkralar dışında kalıp da
selerin ve menafii umumiyeye hadim ce- her hangi vasıtasız bir vergiye tâbi bu-
miyetlere ait olup ticarî bir gaye takip lunmayan sair işler ve teşebbüsler erbabı-
eden müesseselerin, nın,
118 —
Temin ettikleri kazançlar bu kanun — (A) fıkrasında daima şahsı maneviler

mucibince vergiye tâbidir.) nazarı dikkate alınmıştır. Dikkat buyu-
KİTAPÇI HÜSNÜ BEY (İZMİR) rulacak olursa, ticarî şirketlerle beraber
— Halkı ve Hazineyi en ziyade alâkadar şu veya bu müesseseler mevzubahstir.
eden bir kanun karşısındayız. Binaena- (B) fıkrasındaki müesseseler dahi, ticarî
leyh ileride memurlarla halk arasında ih- ve sınaî iş yapanlardır. (B) fıkrasındaki
tilâflara meydan vermemesi için bu lâyi- ticarî ve smaî işleri yapanlar, eşhası
hayı kelime kelime ve harf harf tetkik et- hakikiyeye taallûk eder. Binaenaleyh mad-
mek ve bildiklerimizi söylemek lâzımdır. deyi ticarî şirketler, sonra umumî, hususî
Birinci madde, vergi mevzuunu teşkil ve mülhak bütçeli müesseseler, sonra
ediyor. Bunun lâyıkiyle anlaşılabilmesi için menafii umumiyeye hadim müesseseler,
encümenler bu mevzuu taksime tâbi tut- daha sonra eşhas diye ticaretleri tefrik
tular. İptida bazı müesseselerin kazançla- etmektense, tertip tasnif itibariyle maddeye
rından, ondan sonra ticarî ve smaî teşeb- koyduk. Bu, herkese kendine taallûk eden
büslerde bulunanlardan bahsile fıkralara maddeyi bulmasını teshil maksadiyle ya-
ayırdılar. Fakat bu (A) ve (B) fıkralarını pılmıştır. Binaenaleyh bu tertip, en muva-
bendeniz bir görüyorum. Bu taksim, ka- fık bir tertiptir. (D) fıkrasına gelince: Ka-
zancın menşeine göre bir taksimdir. Ge- zancı olup da yukarıda yazılan A, B, C
rek (A) ve gerek (B) fıkralarındaki ka- ve Ç fıkralarına dahil olmayan her hangi
zançların menşei ticarî ve sınaî teşebbüsler- bir adamın dahi kazanç vergisi vermesini
dir. Bütçe encümeninin bu suretle taksi- temin için konulmuş müstesna bir hü-
minde bu mana vardı. Çünkü onun tak- kümdür. Haddi zatinde beyannameye tâbi
simi yalnız menşei itibarile değil; ikamet değildir, muayyen bir işi yoktur, gayri-
esasına ve şekli mükellefiyete göre dahi safî irat üzerinden vergiye tâbi değildir.
taksim yapmıştı. Orada ecnebi müessese- Sonra şu veya bu vasfı da yoktur, serbest
ler ve resmî müesseseler blânçolarını ilâna bir adamdır, fakat bu adamın yapacağı
mecbur tutuluyordu. Halbuki şimdi bu- bir işten dolayı bahsettikleri madde mu-
rada böyle bir hüküm yoktur. (A) ve (B) cibince indeliktiza Maliyenin kendine ait
fıkraları birleştirilerek smaî ve ticarî iş olan kazancı istemek üzere bu hüküm
yapanlar, umumi ve mülhak bütçe ve buraya konmuştur.
idarî müesseseler ve umumun menafiine
hadim müesseseler tabiri bendenizce daha (İstisnalar)
doğru olur. (MADDE 3 — Aşağıdaki yazılı işler
ve teşebbüslerle şahıslar bu vergiden müs-
Diğer bir sözüm de (D) fıkrası hak- tesnadırlar :
kındadır. Bu fıkradan maksat nedir?
(Yukarıki fıkralar haricinde kalıp da her 1) Siyasî fırkaların, hususî kanunlarla
hangi bir vasıtasız vergiye) denilmiştir. teşekkül etmiş umumî müesseselerin ve
menafii umumiyeye hadim veya meslekî
Sınaî teşebbüsler o kadar âm ve şa- cemiyetlerin dühuliye ve aidatı ve bunlara
mildir ki yapılan bütün muamele onun yapılan teberrular ve müsamereleri hası-
muhtevasmdadır. Hizmet işlerine ait şey- latı.
ler o kadar vâsidir ki hepsi onun tahtın-
dadır. Bundan maksat madenlerin, dal- 2) Esas mukavelenamelerine göre
yanların tâbi olacağı vergi ise bunlar da sermayesi üzerine kazanç dağıtmayan
vasıtasız vergiye tâbi olmadıkları için mâ- kooperatif şirketler,
na tamamdır. 3) İşgal mevzuları yalnız sahip ol-
ENCÜMEN MAZBATA MUHAR- dukları gayrimenkulleri kiraya vermekten
RİRİ REFİK ŞEVKET B. (MANİSA) ibaret olan şahıslar,
— 119 —
4) Yalnız azasına ikrazatta bulunan kıcılar, eczacılar ve nufusu on binden

tasarruf sandıkları. aşağı olup iskele ve istasyon olmayan yer-
lerdeki doktorlar ve diş tabipleri,
5) Bizzat işlettikleri madenlerden is-
12) 18 yaşını bitirmeyenler veya 65
tihsalâtta bulunan hakikî ve hükmî şa-
yaşını bitirenlerden sermayesiz veya ser-
hıslar ve bunların istihsal sahası içindeki
mayesinden ziyade bedenî kuvvet ile ça-
şahısları veya bu saha dışında depo tesis
lışanlarla bu iki yaş arasında olup da mef-
etmeksizin yazıhanelerinde yapmış olduk-
luç veya iki gözü kör veya el ve ayağının
ları satışlar ve münhasıran ecnebi mem-
ikisinden veya birinden mahrum işçiler
leketlere ihracatta bulunmak üzere iskele
ve seyyar satıcılar ve bu suretle malûl
ye istasyonlarda tesis ettikleri depolar;
resmî ve hususî müstahdemler ve müte-
teşviki sanayi kanunundan istifade eden
kaitler,
fabrikaların, fabrika sahası dışında fabri-
kaların yalnız muamelelerini çevirmek ve 13) Nufusu beş binden aşağı olan
mağaza açmaksızın satış yapmak veya nü- yerlerde yenilecek, içilecek veya yakılacak
mune göstermek üzere açtıkları yazıha- maddeleri elde, sırtta veya başta satan
neler, seyyar satıcılarla, bu gibi maddeleri hay-
vanla veya hayvanla çekilen arabalariyle
6) Mahallî Hükümetin müsaadesiyle
köyünden getirerek şehir ve kasabada ve-
millî ve beynelmilel mahiyette açılan meş-
ya başka bir köyde dükkân açmaksızın
herler, panayırlar, sergiler ve bunlardan
satan köylüler,
temin olunan kazançlar (bu gibi mahaller-
de satış yapanlar hakkındaki istisnaiyet 14) Hususî akıl ve frengi hastaneleri
üç ay için muteberdir). (Ecnebi tebaanın ve verem sanatoryomlariyle Maarif Vekâ-
bu haktan istifadesi mensup oldukları letinin resmî tedris programlarını ve tali-
Devletle Türkiye arasında mütekabiliyet matnamelerini aynen kabul eyleyen hu-
esası cari olmasına bağlıdır), susî ve orta tedrisat mektepleri ve liseler
ve meslek mektepleri,
7) îşçi kullanmaksızın kendine veya
başkalarına ait malzemeyi bizzat veya 15) Kitap, risale, makale, tefrika, for-
ailesi efradiyle birlikte el ve ayakla veya ma, nota ve resim halinde telif ve tercüme
bedenî kuvvetle işler makina ve tezgâhlar- yapanlar (Bu işlerden dolayı bir müesse-
da çalışan ev sanatleri erbabı ve birlikte senin daimî memur-ve müstahdemi olma-
oturan ailesi efradı, mak şartiyle),
8) Makina ile işlemeyen köy değir- 16) Aylık istihkakları veya kazançla-
menleri, rı yirmi lirayı veya gündelik kazançları
veya istihkakları 75 kuruşu tecavüz etme-
9) Çiftçilerin, kendi mahsullerini ve yen memur, müstahdem ve işçilerle ayda
hayvanlarını ve bunlardan çıkardıkları 75 lirayı tecavüz etmeyen maaş ve ücret-
maddeleri dükkân açmaksızın satmaları lerin yirmi lirası (İstisnanın tatbikmda
ve bunların istihsal ve nakil vasıtaları, maaş ve ücret miktarı ne olursa olsun heı
ambar ve depoları (Avcılar, balıkçılar bu türlü vergi ayrıldıktan sonra istihkak sa-
hükümdedir.) hibinin eline geçecek paranın yirmi lira-
10) Bağcılar, bahçıvanlar, ziraat iş- dan aşağı düşmemesi şarttır),
lerinde ve bahçelerde çalışan işçilerle ma- Tahsisatiyle beraber elli lira ve ondan
kinistleri ve balıkçı tayfaları, çobanlar ve aşağı olan tekaüt, malûliyet yetim ve dul
ev hizmetçileri, maaşları,
11) Nüfusu beş binden aşağı olan 17) Harcırahlar, zarurî masraflar ile
yerlerde sanat icra eden ebeler, hasta ba- ikamet ve seyahat yevmiyeleri, tedavi ve
— 120 —
ölüm yardımları, umumî ve mülhak ve var. Sonra tasdik harcı var, bir de ceza
hususî bütçelerden verilen mesken bedel- var. Azasından naktî ceza alıyor. Onlar
leri. da odanın iradıdır. Buraya girmiyor ve
18) Ölüm veya bedenî arızalar ve madde harici kalıyor. Hariç kalmaması
malûliyetler üzerine verilen tazminat, ik- taraftarıyım.
ramiye ve para mükâfatları ve askerî EMİN B. (ESKİŞEHİR) — Ticaret
malûllere verilen terfih zamları, yangın, odalarına taallûk eden hususatta İktisat
hayat ve malûliyet sigorta tazminatları ile Vekâletinin mütaleası alınmış mıdır, o
yemek ve hayvan yem bedelleri ve bu mada muvafakat ediyor mu?
hiyetteki tediyeler,
RÜŞTÜ B. (BURSA) — Bu seki-
Her nevi atış, uçuş, dalış, yarış, güreş, zinci fıkradaki hükmü bendeniz işaret
koşu, ve spor, müsabaka ve teşvik, ikra- altına almıştım.
miyeleri ve mükâfatları,
Köylerde kalbur makinaları vardır.
19) Devletler arasında cari teamülle- Su değirmenlerinde mazotla motörle işle-
re ve hukuku düvel kaidelerine göre sefir- yen köy değirmenlerinde buğdayların ara-
ler, mümessiller ve konsoloslarla maiyet- sındaki kaba kepekleri ayıklamak için
lerinde çalışan memurlar ve müstahdem- mevcut olan bu elek, makina diye kazanç
ler (Mütekabiliyet şartiyle ve bu sıfatla- vergisine tâbi tutulmuştur. Makinadan
rından dolayı), maksat türbinler, büyük motörler ve saire-
20) Her türlü tahvilât ve Hazine bo- dir. Makine tabirinin iyice tasrih edilme-
noları ve bankalardaki adi mevduat ve sini rica ederim.
tasarruf ve kumbara faiz ve ikramiyeleri,
MOLLAOĞLU CEMAL B. (AF-
21) Hususî kanunlara veya Devletle YON KARAHİSAR) — Su türbinlerinin
aktolunan mukavelelere istinaden temet- tasrihi lâzımdır. Malûmu âliniz bizim köy-
tü ve kazanç vergilerinden istisnaiyeti ka- lerdeki değirmenleri su ve hava ile müte-
bul edilmiş olanlar.) harriktir. Biz bunlara yel değirmeni di-
İSMET B. (ÇORUM) — Müesse- yoruz. Ekseriya mevsim itibariyle sular
satı umumiye arasına ticaret odaları azalır ve çoğalır. Bu vaziyette bu değir-
dahildir. Burada yalnız duhuliyeden bah- menlere küçük birer türbin takılır. Şimdi
sedilmiştir. Duhuliye, aidat, teberruat. köylerdeki değirmenlere türbin mi, yoksa
Ticaret odalarının tasdik harçları ve ce- makina mı diyeceğiz? Burası muhtacı
zaları da vardır. Onlar madde haricinde izahtır.
kalıyor. Halbuki ticaret odalarının vari- REFİK ŞEVKET B. (MANİSA)
datında dahildir. Onlara şamil midir? — Hayır efendim. Makina, buhar ve
Bendeniz ceza mefhumunu ifade edecek elektrikle işleyen kısma aittir. Bu değirmen
kelime görmedim. türbinleri bundan müstesnadır.
MUHTELİT ENCÜMEN M.M. SADETTİN RIZA B. (İSTAN-
REFİK ŞEVKET B. (MANİSA) — BUL) — 200 beygir kuvvetinde su değir-
Ticaret odaları, tabiî müessesatı umumi- menleri vardır. Bunu nasıl istisna ediyor-
yedendir. Böyle olunca diğerlerinin haiz lar? Bunlar da müteharriktir. Sonra di-
olduğu istisnadan onun da istifade etmesi ğer sanayiyle rekabet doğar.
tabiidir. Yani ticaret odalarınm harç ve
saireleri de muaftır.
Mesele köy değirmenlerine aittir. Bunun
İSMET B. (ÇORUM) — Ticaret manası, bir büyük boru. Buradan inen su,
odaları kanununda aidat var, duhuliye değirmenin çarkını çevirir. Türbin dedi-
— 121 —
'ğimiz dar bir borudan inen suyun ağzına ENVER B. (BALIKESİR) — Bu

dört tahta ile yapılan adi bir çarktan iba- istisnadan maksat zannedersem, Refik
rettir. Bu bir dolap gibidir, değirmeni çe- Şevket Beyefendinin buyurduğu gibi köy
virir. Köylerde bu su türbinlerinin muaf değirmenleridir. Fakat köy değirmenleri
olması icap eder ki daha fazla çalışarak vardır ki su ile işler ve basit bir olukla
tekemmül ettirsinler. çarkın tahrik etmek suretiyle 3, 4 taş işle-
. SÜLEYMAN SIRRI B. (YOZGAT) tebilir. Bu vaziyette bulunan bir değirme-
— Burada köy değirmeni diyoruz. Bu ni tekâmül ettirmek isterse ona fennî bir
zapta da geçti. Köy değirmeninin ayni, türbin ilâve eder ve ondan daha fazla is-
şehirde, kasabada olursa kazanç vergisine tifade eder. Şimdi vatandaşları buna sev-
tâbi olması manası çıkmasın? kettirmemek doğru bir hareket olmaz.
Ancak bunu böyle lâalettayin açık bırak-
Şimdi Ankara'nın yanı başında küçük
mak, şehirde işleyen ve vergi ile mükellef
bir su değirmeni olursa ne olacaktır, ver-
olan değirmenler için çok gayrimüsait
giye tâbi olacak mıdır?
bir vaziyet olur.
SADETTÎN RIZA B. (İSTANBUL)
— Kanunda istisna edilmesi istenilen su Sadettin Bey arkadaşımızın söyledik-
değirmenlerinden maksat, köy değirmen- leri gibi 200, 500, 1000 beygirlik türbin-
leridir. Yani birer ikişer çuval buğ- lerle işleyebilecek un değirmenleri olabi-
day veya arpayı tahnedip köylüye veren leceği gibi 15, 20 beygirlik türbinle işleye-
değirmenlerdir. Fakat bir de 100, 200 bey- bilecek değirmenler de olabilir. Bunu tah-
gir kuvvetinde son sistem türbinli değir- dit edelim. Meselâ 30 beygirden aşağı olan
menler vardır ki bunlar yalnız köylünün türbinler demek daha muvafık olur. Şe-
ihtiyacını değil; piyasaya mal çıkarırlar. hir değirmeni, köy değirmeni diye bunu
memurların takdirine bırakmayalım.
Fakat, bu müzakere ve münakaşa-
dan sonra su türbinlerinin makineler ida- KEMAL TURAN B. (İSPARTA)
dına dahil olup olmadığı meşkûk kalmış- — İktisat encümeni, bunu daha güzel
tır. Tasrih edilmek lâzımdır. halletmek istemiştir. Buradaki köy değir-
REFİK ŞEVKET B. (MANİSA) menlerinin istisnasmdaki maksadı anla-
mak icap eder. Maksat, daha ziyade
— Endişe şûradan geliyor: Değirmenlere
türbin konduğu zaman kuvveti muhar- basit sanayii böyle defter tutmak, hesap
rikesi ziyadeleşir. Böyle olunca köy de- yapmaktan mahrum olan işleri vergiden
ğirmeni olmaktan çıkar, un fabrikası ha- dışarı bırakmaktır. Aile içerisinde yapı-
line gelir, binaenaleyh maksat kaybolur. lan sanayi gibi. Değirmencilik büyük ka-
Köy değirmeni denildiği zaman, köylü- sabalar kenarında da vardır. Ufak ka-
nün ihtiyacını defeden buharsız, elektrik- saba, nahiye kenarlarında da vardır. Ana-
siz değirmen demektir. Binaenaleyh 100, dolunun içerisini gezenler bilirler ki böyle
200 beygir kuvvetindeki türbinli değir- kasaba kenarlarında basit bir oluktan,
menler ile sair 5, 10 beygir kuvvetindeki tarif edildiği veçhile, akıtılan bir değir-
tasarrufkâr ve köylüye menfaat verici mene köy kadınları arkalarında yarım veya
türbinleri ayrı ayrı nazarı dikkate almak bir çuval zahiresini getirir, bunu değir-
lâzımdır. Mutlaka yüksek türbinleri na- mende öğütür, bekler, alır, gider, hatta
zarı dikkate alarak men yoluna gideceği- buna para da vermez bir parça zahire ve-
mize, eğer köylü 200 beygir kuvvetindeki rir. Binaenaleyh böyle değirmenler yalnız
türbini değirmenine ilâve ederse, artık o köylerde değildir, kasabalar kenarında da
değirmen halinden çıkar, fabrika olur. bu şekil değirmenler vardır.
Bu noktai nazardan sıkı tetkikat yaptık- Unları satılmayan değirmenler de-
tan sonra bu kaydi koyduk. yince köy ve kasabalardaki iptidaî değir-
— 122 —
menler anlaşılır ve vergiden hakikaten Bu motör ya odunla ya kömürle iş-

hariç kalacak olan bu gibi müesseseler ler. Bu da gene köylünün kendi ihtiyacı,
kurtulmuş olur. Bendeniz bunu teklif edi- yiyeceği için getirdiği buğdayını, mısınnı,
yorum. yulafını öğütür. Köylü buradan aldığını
kendi ihtiyacına sarfeder. Binaenaleyh
REŞİT B. (GAZİ ANTEP) — makine deyince ben fabrika anlıyorum.
Köy değirmeni dedikleri, iki veya dört Onların otomatik kasnakları vardır, elek-
taşla işler. Tahtadan bir oluğu vardır. leri vardır, ekistra un çıkarırlar.
O'uktan su akar, taşlan döndürür; de-
ğirmen bundan ibarettir. Bunda beygir Köyde su olmaz da böyle bir motör
kuvveti filân yoktur. Zaten oraya gelen olursa, bunu istisna etmemek doğru de-
tahsildar, beygir kuvvetinden ne anlar. ğildir. Bundan vergi alınmasına taraftar
Kasabadaki değirmenler denildiği zaman, değilim. Bunu makineden çıkarmak lâ-
bu gibi iptidaî değirmenleri onlardan ayır- zımdır.
mak lâzımgelir, fakat' onda da birçok
suistimaller olur. Bunun için kasabalar-
GAT) — Köylerde şehirlilerin, kasabalı-
daki değirmenleri istisna etmek muvafık
ların değirmenleri de vardır. Yalnız köy-
değildir.
lünün değirmeni olmaz. Bir köylünün iki
İSMET B. (ÇORUM) — İktisat üç değirmeni de vardır. Bunun hepsini
encümeninin teklifinin kabiliyeti tatbiki- istisna etmek doğru değildir.
yesi olmadığı için diğer encümenler bu Behemehal tek taşlı değirmenler den-
teklifi bırakmışlardır. Çünkü köylü öğüt- melidir. Yani demelidir ki, su veya hava
tüğü ununun bir kısmını evine getirir, bir ile dönen tek taşlı değirmen. Taş iki ise
kısmını da pazara götürür satar. Pazara biri için vergi versin.
götürdüğü kazanca tâbidir. Bunu tahkik
etmenin imkânı var mıdır? Köylerdeki
Hazreti Adem devrinde mi kalacak?
değirmenlerin yüzde 80,90'ı dere suları sel
suları ile dönen değirmenlerdir. Bu dere İBRAHİM B. (CEBELİBERE-
sularının bir çokları da arazi İska eder. KET) — Mesele gene anlaşılamadı. Köy-
Ağır kazanç vergisi dolâyisiyle birçok köy lerde bir kaç türlü değirmen vardır. Me-
değirmenleri tahrip edilmişlerdir. Köylü- selâ ova kısımlarında su yoktur. Bunlar
ler uzak mesafelere gitmeğe mecbur kalı- âdi motörlerle döner, yevmiye dört te-
yorlar. Oralarda beklerler, hayvanları se- neke benzin yakar ve bu benzin parasını
fil olur ,kendileri sefil olur. Bunun içindir ancak çıkarabilir, kendisine yevmiye ya
ki; istisnalar arasında köy değirmenleri bir ya iki mecidiye kalır. Bunları da ma-
denmiştir. Maksat budur. Şehir kenarında kine addedersek köylüler mütezarrır olur-
bulunanlara gelince; orada istihlâk mu- lar. Onun için küçük makineleri istisna
hiti geniştir. Değirmenci istediği kadar un etmek lâzımdır.
öğütebilir. Bu maksadı temin için Adliye
Çünkü küçük makineler azamî on
encümeninin yapmış olduğu şekle bende-
beygir kuvvetindedir ve birçok ova köy-
niz de iştirak ediyorum.
lerinde başka değirmen yoktur.
RUŞENİ B. (SAMSUN) — Ben HAKKI TARİK B. (GİRESUN)
köy değirmeni denince köylerde kurulan — Makine ile işlemeyen ibaresi üzerinde
değirmeni anlıyorum. Bu değirmen köyde arkadaşların söyledikleri ihtirazî kayitler
su varsa su ile, rüzgâr varsa rüzgârla, hakikaten dikkati caliptir. Köy değirmen-
bunların ikisi de olmazsa ufak bir motörle leri deyince, bir taraftan yalnız köy ihti-
döner. yacatını tatmin ile mükellef değirmenler
— 123 —
gibi bir mana kastolunmuştur. Halbuki; yoktur. Bunun kazanç ölçüsü ile alâka
bazan suyu bulunmadığından veya kasa- ve münasebeti yoktur. Onun için Hükü-
banın değirmeni işlemediğinden dolayı metin, İktisat ve Maliye encümenlerinin
müşteri köydeki değirmene gelmiş ve tekliflerinde böyle bir şey konmamıştır.
buğdayını orada öğütmüştür. Bütün bun- Sonra bu maddedeki bu takyit eğer ikinci
lar tatbikatta çok müşkülâtı mucip ola- fıkraya da şamil olursa Ankara'da mer-
bilir. Makine ile işlemeyen tabiri kifayet kepleriyle, sırtlariyle odun getiren köylüler
etmiyor. Köylerdeki ihtiyaçları bir dere- de kazanç vereceklerdir. Bu istisnaiyetin
ceye kadar medenileştirerek, onları ileri- esası yenilecek içilecek veya yakılacak
letmek istiyoruz. Fakat yeni bir mükelle- maddeleri elde, sırtta veya başta taşıya-
fiyetin altında ezmemek şartile. Diğer cak cüziyülmiktar eşyanın arkasında ta-
taraftan bu bir ticarettir. Bu itibarla mu- kip memurları bunu nasıl tahmin ede-
afiyetleri, vergi kaçakçılığına mâni ola- ceklerdir? Bu asgarî maişetten başka bir
caktır. Bu şekil her iki iyiliği de temin ede-
şey temin etmeyen ve Devletten muave-
bilir. Filân köyde su vardır, ondan isti- neti içtimaiye istemeyen bu adamlardan
fade ediyorlar. Geri tarafta su yoktur, vergi almak ihtimali var mıdır? Böyle
behemehal filân değirmenin öğütüp de ka- nüfus takyidinin bu istisna ile alâkası
sabaya getirdiği undan istifade etmek mec- yoktur. Eğer denilse ki bu takyit birinci
buriyetindedirler. Böyle muztar kalan bir fıkraya aittir, ikinci fıkraya ait değildir.
köy ahalisi kendine bir motör tedarik Bu da olmaz. Çünkü ikinci fıkra ile alâ-
edip bir değirmen yapabilirse, bundan su kası vardır ve istisna maksadını da tama-
ve hava değirmeni olan bir köy de isti- men muhafaza etmiştir. Burada "5 000 den
fade ettiği için vergi vermeyecektir. Böyle aşağı nüfusu olan" yerine "köy, kasaba,
bir müsavatsızlık karşısında kalmamak şehirlerde" ibaresi konulmuştur. Mutlak
için, müsaade buyurulursa, bu fıkrayı bir surette köyde, kasabada, şehirde elde,
tekrar encümene iade edelim. Başka su- sırtta, başta satılacak şeyleri satan seyyar
rette ve daha vazih bir şekilde bize getir- satıcılar ve köylülerin kendi vesaitiyle,
sinler. araba, ve hayvanı ile getirdikleri cüzî
miktar müstesnadır. Bunlar hiç bir za-
SÜLEYMAN SIRRI B. (YOZGAT) man haddi asgariyi geçemezler. Bundan
— O halde fazla vergi alınmayacak de- dolayıdır ki buradaki Bütçe encümeninin
mektir, o da suya düştü. ilâve etmiş olduğu bu takyit kaldırılarak
Maliye encümeninin daha güzel tesbit
İSMET B. (ÇORUM) — Bu fıkra-
edilmiş olan teklifinin reye vazını ve ka-
da (13 üncü fıkra) nufus takyidi, Hükü-
bulünü teklif ediyorum.
metin, İktisat encümeninin ve Maliye
encümeninin tekliflerinde yoktu. Bunu MUHTELİT ENCÜMEN M. M.
Bütçe encümeni koymuştur. Bundan ev- REFİK ŞEVKET B. — Maksatta anla-
velki fıkralarda nüfus takyidi, ihtiyaç ile şırsak ibareyi düzeltmek kolay olur.
münasebeti mevcuttur. Fakat burada nü-
fus, irat ölçüsü olmuştur. Bu, gayriilmi- Bir defa bu, iki fıkradan ibarettir.
dir. Beş bin nüfustan aşağı şehirde, kasaba- Birinci fıkra, nüfusu 5 000 den aşağı olan
da; elinde, sırtında, başında cüziyülmik- yerlerde yenilecek içilecek veya yakılacak
tar bir şey satan seyyar satıcılar, 5 bin şeyleri elde, sırtta veya başta satan seyyar
nüfustan aşağı kasabada olursa, muaftır, satıcılar müstesnadır.
olmazsa muaf değildir. Halbuki muvasalâ- İkinci fıkra olarak deniliyor ki asla
tı olan bir yerde meselâ: Arifiye'de yüz- nufus kaydiyle mukayyet olmaksızın köy-
lerce seyyar satıcı olduğu halde İskilip'te lüler tarafından yenilecek, içilecek, yakı-
seyyar satıcının vücudunu görmek imkânı lacak eşya şehir ve kasabalar veya köyler-
— 124 —
de satılacak olursa yine bunlardan vergi gisi alınmaması teklif ediliyorsa zanne-
alınmayacaktır. Bizim gerek belediye ka- derim ki doğru bir harekette bulunmuş ol-
nunlarımızda, gerek köy kanunlarımızda mayız.
köy, kasaba, şehir tarif edilmiştir ve her
İSMET B. (ÇORUM) — Meri
birinin tarifinde nufus esas olarak kabul
olan kazanç kanununda seyyar satıcılar
edilmiştir. 2000 nüfuslu olan köy, 20000
müstesnadır. Şimdi İstanbul'daki seyyar
nüfuslu olursa kasaba, daha fazla nüfus-
satıcılar da mükellef değildirler. Meri olan
lu olursa şehirdir. Binaenaleyh tensip bu-
kanunda bu müstesna iken bunun istisna
yurursanız, böyle şehir gibi yerlerde çok
edilip edilmemesinin mevzubahs olmasını
satıcılara, gezicilere müsaade etmemek gibi
ben anlamıyorum.
bir kaydin içtimaî olduğunu nazarı itibare
alalım. Binaenaleyh satmak keyfiyeti köy- REFİK ŞEVKET B. (MANİSA)
lerde yenecek, içecek şeyler için müstes- — Orta yerde mevzubahs olan şey, bu gibi
nadır. şeyleri satıcıların satmasını menetmek de-
Maddede şehir ve kasaba denmesi ğildir. Nüfusu fazla olan yerlerde de satı-
dahi, gösteriyor ki, bu işle köyler alâka- labilir, fakat vergi alınır. Gezdiriciliği
dar değildir. men yoktur, şu nisbette nüfus kaydi var-
dır.
İSMET B. , (ÇORUM) — İkinci
fıkra nufus takyidine dahil olmayacak. MALİYE VEKİLİ FUAT B. — Bu
Taksimatı mülkiyede mikyas olarak nüfus günkü kanun mucibince muaf olan sey-
kesafeti mülâhaza olunabilir. Fakat şe- yar satıcılar ancak malûl olanlardır.
raiti içtimaiyede nüfus başka bir şeydir. Seyyar satıcıları alelitlak müstesna kıl-
Şehir, nüfusu değişen bir memlekettir. mak meselesi. Bunların kimler olduğunu
Köy ve kasabaların nüfusu, bir mikyası tavzih ve tavsif pek müşkül olmasa gerek.
sarih yapılabilir. Fakat bir şehir için buna Çünkü onlar gösterilen bir çok vasıflarla
imkân yoktur. tefrik ediliyorlar. Ötedenberi satıcı ola-
MALİYE VEKİLİ FUAT B. rak tanınmışlardır. Nüfus kaydini kaldıra-
(ELÂZİZ) — Şehirlerdeki ve kasabalar- cak olursak, saha pek geniş olur. Onun
daki seyyar satıcıların umumiyetle istis- için bendeniz bu kaydin lâzım olduğu ka-
nası kanunun hedefiyle de, düşündüğü- naatindeyim.
müz prensiple de kabili telif değildir.
HAKKI TARIK B. (GİRESUN)
Buyurdukları nüfus kaydini kaldıra- — Vaziyet zaten bu fıkrada (15 inci fıkra)
cak olursak seyyar satıcıların muafiyet yazılan istisna şeklinde cereyan etmekte-
sahasını genişletmiş oluyoruz. dir. Yalnız daha açık yazılmış olmasın-
Hükümetin teklifi 48 şekle girmiştir. dan dolayı memnun olmak icap ediyor.
Proje geri alınmıştır, tekrar yapılmıştır. Kanunun adilâne tesbit edildiğini kabul
ediyoruz. Binaenaleyh, vazıı kanunun ka-
Bu gün orta yerde, mevzuu müzakere fa işinde de müsaadekâr olmasını rica
kanunda hedefimiz, mümkün olduğu ka- ederiz. Meselâ, bir müellif veya müter-
dar, adilâne olarak haddi asgarî müstesna cim, Türk kütüphanesinde olmayan bir
olmak şartiyle kazanç temin edenleri kendi eseri, zihnî mesaisi ile ortaya koyup bize
kazançlariyle mütenasip miktarda vergi ile kazandıracaktır.
mükellef tutmaktır. Bilfarz İstanbul'da
seyyar satıcılar kiyamet kadar vardır ve Kanun vazımın maksadı; bu zihin
pek güzel de kâr temin etmektedirler. Nü- mesaisini vergiden muaf tutmak suretiyle
fus kaydi kaldırılarak bunların sırtında teşvik etmektir. Bu zihin mesaisinin vücu-
sattıklarından hiç bir suretle kazanç ver- de getirdiği eseri sahibi her hangi bir mal
— 125 —
gibi, sattığı zaman alacağı paranın sureti mevkiine gelince; kazanç kanunundan
tediyesinin formalitesini buraya koymakla hariç olmak yolunu tutmuştur ve bu hattı
ne kastolunmuştur ? Bunu anlamıyorum. hareketi takip etmiştir. Onun içindir ki
vergiye tâbi olması noktasında encümen
Diyorum ki, vazıı kanunun maksadı, arkadaşlarımız heyeti muhteremenize arz-
fikir ve zihin mesaisi erbabını teşvik ve edilen şekli muvafık görmüştür ve bunda
himaye etmektir, gaye budur. O halde; İsrar ediyor.
fikir ve zihin mesaisi erbabı; eserlerini
böyle neşriyat vasıtalarına verdikleri za- HAKKI TARIK B. — Şimdi haya-
man; kendilerinin tayin ettikleri şekil, tını tamamen kalemiyle kazanan bir ar-
formalite ne olursa olsun, ondan alacak- kadaş vaziyetinde ise bana geliyor, diyor
ları para hiç bir zaman vergiye tâbi tutul- ki; ben senede iki roman yazarım, bu iki
maması lâzımdır. Maksat fikir ve zihin romanı Uyanış mecmuasına vereceğim.
adamlarının vücude getirdikleri telif hak- İki roman için pazarlık ediyorum, senede
kına esas olarak tutulan bu eserlerin neş- 300, 500 lira vereceğim. Bundan dolayı
rine karşılık olarak veı ilecek bedelin er- kazanç vergisi vermem lâzım. Halbuki o
giden istisnasıdır. Bu maksatla bendeni- zate ben diyorum ki sen iki roman ya-
zin, gördüğüm göre, bu fıkranın içinde zacaksın, ben bunu gazeteye veya mecmu-
mutarize cümlesinde "yalnız bu işlerden aya koysam da koymasam da sana ayda
dolayı" ibaresini ipka etmek, öbürlerini yüzer liradan senede 1 200 lira vereceğim.
tayyetmekle maksat hâsıl olur. Hayır, olmaz diyor.
Şimdi aradaki adaletsizliği zanne-

Vazıı kanun doğrudan doğruya bü-
diyorum ki gözünüzün önüne koyabildim.
tün açıklığiyle demelidir ki; benim mak-
Yaptığı işten dolayı mesaii fikriyesinin
sadım, fikir adamlarının hakkı telifini ka-
mahsulünü satmaktan ibarettir. Bu daha
nun mevzuu teşkil edecek şekilde ve istisna
iyi para ile satıyor. Hayır ondan alacaksı-
fıkrası dahilinde kalarak tefrika, makale
nız beri tarafta ilâvei mesai olarak her
kitap, risale, forma halinde yapılacak neş-
hangi bir kitap, her hangi bir tablo, her
riyattan vergi almayacağım.
hangi bir nota vücude getirmiş ve bun-
M. E. M. M. REFİK ŞEVKET B. dan bin, iki bin lira almış ise onun karşılığı
— Encümenimiz iştirak etmiyor. Bir defa olarak daha çok mesaii fikriye vermiştir.
kazanç kanunu doğrudan doğruya ma- Ondan bir şey kesmiyoruz. Diğeri hayatını
hiyeti itibariyle her hangi bir mesleki temin etmek için ayda elli lira gibi az bir
teşvik için değildir. Muharrir ve müellif ücrete razı olmuş ise, adının memur ol-
kendi dimağî faaliyetiyle hayatını kazan- ması o adamın sattığı işin kıymetini de-
mış oldukça ve bir yere bağlanmadıkça, ğiştiriyor mu? Hâkimiyeti Milliyeye ro-
müstakil oldukça her tarafa müfit ola- man yazan ve yazacak olan Yakup Kadri
bilir ve kimseye bağlanmamak şartiyle Bey ayda 150 - 300 lira almakla memur
şu veya bu müessese ile akıt yapmayarak ve müstahdem mi olmuştur? Hayır olma-
hayatını kazanan zevatı kanun şayanı sa- mıştır.
habet görmüştür ve bunları vergiden istis- Bir eserin telifi için çıksın, çıkmasın
na etmiştir. Fakat bir zat kudreti ve ikti- yüz lira vereceğim derse o muharrir ala-
darı ile her hangi bir müesseseye kendini cağı bu yüz lira ile memur veya müstah-
mal etmek iktidarını iktisap etmiştir ve dem vaziyetine mi girer? Hayır, burada
sermayei maneviyesini satmak suretiyle memur ve müstahdem vaziyeti yoktur,
hayatı maddiyesini temin etmek vaziye- yalnız kendisinden alacağı hakkı telifi alır.
tindedir. Bu müstahdem mevkiine geçin- Bunu almakla da müstahdem vaziyetine
ce, yani patronun tahtı emrinde çalışmak girmiş olmaz.
— 126 —
MALİYE VEKİLİ FUAT B. — Ka- dan eşyasını kaldıran adam, oraya gidi-
zanç kanununda hizmet erbabına verilmesi yor. Gidemeyen başka dükkân sahipleri
lâzımgelen maaş ve ücretlerin vergi nisbeti ise dükkânlarından kazandıkları için ver-
şimdiye kadarki nisbetlerden başka olarak gi vermektedirler. Sergi açılınca o mem-
tesbit edilmişti. Ahiren kanun encümene lekette bu nevi tüccarlar kollarını açar
alındı. Burada Heyeti Celilenize arzu izah beklerler. Müşteriler o sergiye akın akın
olunan bu günkü bütçe vaziyetinden gelecektir ve malını satanlar kazanacak-
dolayı yine eski hükümlerin iadesiyle lardır. Çünkü vergi de vermiyorlar. Bi-
vergi nisbetlerinin olduğu gibi kalması naenaleyh, bunu olduğu gibi kabul edecek
esası kabul buyurulmuştu, ona göre tadil olursak yanlışlık yapmış oluruz. Anka-
edildi. Heyeti Celileniz bu günkü vergi ra'da açılan sergiye iştirak edenler malla-
nisbeti her ne ise o nisbetin değiştiril- rını satarlarken bendeniz çarşıda, pazar-
meyerek olduğu gibi kalması esasını kabul da dolaştım, tüccarlarla temas ettim. On-
buyurmuşlardı. Madde buna göre tadil lar daha fazla satış yaptıkları halde neden
edilmekle beraber şimdi bu kanunun on vergi vermesinler de biz verelim diye şikâ-
altıncı fıkrasında o tadille alâkadar olan yet ettiklerini dinledim.
şu kısımda bir ufak şey kalmıştır. Yani,
bu gün kazanç kanununda muaf olan MUHTELİT ENCÜMEN M. M.
hadler ne ise o hadler değiştirilmiştir. REFİK ŞEVKET B. — Diyorlar ki,
Binaenaleyh mademki ücretler maaşlar ben sergide 280 kuruşa mal sattım ve
hakkındaki eski nisbetlerin bu- günde kazandım. Dışarıda 300 küsur kuruştu.
idamesi esasını kabul ettik, müstesna Fakat hesap etmek lâzımdir ki Bursa
hadlerdeki istisnanın dahi ayni tarzda tüccarı kazanmıştır. Sergilerden, pana-
kalmasını arzediyorum. yırlardan maksat umumî veya beynelmi-
Binaenaleyh, bu günkü istisnalarda lel muamelâtı iktısadiyeye revaç vermek-
hadler ne ise - meselâ yirmi liradan aşağı tir. Hattâ bu fikrin husuliyle beraber
müstesnadır - gene o şekilde yazılmıştır. propaganda olsun diye Hükümetin yardı-
Meselâ maaşlarda 100 liranın yirmisi miyle sermayesinden aşağı mal satılabilir.
muaftır. Fakat buradaki tadille eski ka- Umumî menafii, menafii hususiye ile kı-
nunla elimizde bulunan daha geniş bir yas etmek doğru değildir. İzmir'deki tüc-
saha - hususî bütçeden umumî bütçeden carı değil; o serginin İzmir'e bahşettiği
mülhak bütçeden kaydi vardı - burada menafii umumiye noktasından düşünmek
kaldırılmıştır. Binaenaleyh, eski hüküm- lâzımdır ve hatta propaganda olsun diye
lerin muafiyet hadlerini de ona göre arz- Hükümetin yardımiyle sermayesinin aşa-
ediyorum. ğısına vermektir. Binaenaleyh, bir serginin
faidei umumiyesini o serginin kurulduğu
RÜŞTÜ B. (BURSA) — Ben İzmir
yerdeki tüccarların menfaatleriyle muka-
sergisine gitmiştim. Orada teşhir etti-
yese etmek kabil değildir. Sergi daimî bir
ğim mallardan İzmir tüccarlarının 350
vaziyet alırsa o vakit değişir.
kuruşa sattıkları kumaşları ben 260 ku-
ruşa sattım. Dükkâncılar toplanıp tica- KİTAPÇI HÜSNÜ B. (İZMİR)
ret odasına şikâyette bulundular. Çünkü — Kanunun müteakip maddelerinde bir
ben fabrikacıyım. Orada sattığım mallara madde vardır ki; gerek orada gerek ser-
vergi vermediğim için kazandım. Tüccar- best meslek erbabı ve gerek erbabı sanayi
lar şikâyetlerinde haklı idiler. Bu arzetti- ve ticaret dilerlerse beyanname verirler,
ğim yedi sekiz sene evveline ait bir vaka- diyor. Bu suretle mükellefler iki türlü ver-
dır. giye, yani vergi hususunda iki türlü mu-
Ondan sonra İstanbul'da sergiler Mah- ameleye tâbi tutulmuş olacaklardır. Şim-
mutpaşa çarşısına dönüyor. Mağazasın- diye kadar gördüğümüz tecrübeler şunu
— 127 —
göstermiştir ki; maatteessüf vatandaşlar Çünkü bundan evvelki kazanç kanununda

bu hususta hakikî beyanname vermek is- esas olan icardı. Şimdiki esas; gayrisafi
temiyorlar, veremiyorlar. Gariptir, bu hu- irattır. Hepimiz biliriz ki gayrisafi irat-
susta tüccar olmakhğım münasebetiyle çok larla icarlar beraber yürümüyor. İcar gün-
dürüst adamlarla görüşmüşümdür. Ge- den güne düşmektedir. İçimizde birçok
rek muamele vergisine ve gerek kazanç arkadaşlarla temas etmişizdir. Onlar mülk-
vergisine dair olsun, verdikleri beyanna- lerinin fazla irada tâbi tutulduğunu söy-
melerin hakikate istinat edip etmedikle- lüyorlar.
rini sordum. Pek azı müstesna olmak üze- Biz hepimiz biliriz ki, maktu vergi
re doğru beyanname veremediklerini söy- veren erbabı sanat ve ticaret çok büyük
lemişler ve mazeret olarak da, kendi kom- sıkıntı içindedirler ve bunlar birer birer
şuları olan birçok ticarethanelerin doğru dükkanlarını kapatıyorlar. Böyle dükkân-
beyanname vermediklerini, söylediler. Ve lar kapanmak suretiyle bütçemizde büyük
eğer biz doğru beyanname verecek olur- rahneler açılıyor. Biz halkın göçebe gibi
sak o Vakit işimizi yürütmek imkânı yok- ellerinde işportalariyle mal satmalarını
tur, demişlerdir. Bu, muamele vergisinde kabul etmedik. Vergiyi azaltalım, ver-
büsbütün canlı bir vaziyettir. Çünkü be- giyi azaltmak için de böyle kendini kur-
yanname vergisi çok ağırdır. Bir tüccarın taracakları dışarıda bırakmamak lâzım-
komşusu doğru beyanname vermez de ken- dır.
disi verirse çok ağır olur. Ticaret hayatın- Hepisinden daha acısı; sayım vergi-
da, kazanç beyannamesinde de ayni usul sidir. Biz bu vergiyi alıyoruz, fakat
vardır. Doğru vergi veren yoktur. Bunu acaba ağnam ve diğer hayvanat vergisiyle
anlamak için Maliye erkânından birine mükellef olan kimseler bu vergiyi kazan-
sordum, beyannameye tâbi olan serma- dığından mı veriyorlar? Hepimiz pekâlâ
yelerin yekûnu nedir, verdiği nedir, maktu biliyoruz ki, kazanmadan veriyorlar.
vergiye tâbi olan sermaye nedir? Bana Arkadaşlar, memleket hakikaten çok
verilen cevaplardan henüz böyle bir is- müşkül bir mevkidedir. İmara muhtaçtır.
tatistik tutulmadığını anladım. Yalnız vu- Bu vaziyet karşısında biz, vatandaşlardan
kuat göstermiştir ki, bu hususta kaçakçı- fedakârlık bekliyoruz. Biz böyle istihsal
lık oluyor. Bu artık alelade bir şeydir ve sahasındakilere en mühim darbeyi vurur-
tabiidir. Çünkü içerideki adamın yapmış ken, yalnız bunu kazandık diye, göster-
olduğu tertibatı her hangi bir memur ne ka- diklerinden vergi aldığınız yüksek ser-
dar mütehassıs olursa olsun anlayamaz. maye sahiplerine de bu fedakârlığı tahmil
Çok alâ biliriz ki; tzmir rıhtım şirketin- etmezsek, çok gayrimantıki bir iş yapmış
de bir takım yolsuzluklar dolayısiyle tah- oluruz. Binaenaleyh beyanname ve blânço
kikat yapıldı ve görüldü ki, defteri iki verebilecek vaziyette olanlar beyanname
tutmuştur. Keza, büyük bir banka kendi versinler, alırız; fakat bir haddi asgarî
merkezine borç göstermek suretiyle göstermeliyiz, iradı gayrisafiye ait vergi-
300 000 lira çalmıştır. Bütün bunlar Mali- leri tenzil edecek olursak hiç bir mahzur
ye kuyudatiyle sabittir. Bunlar dururken yoktur. Vatandaşlar seve seve bunu vere-
biz yine ısrar edersek ne olacaktır? Kül- ceklerdir. Bütçe encümeninin dediği gibi;
liyetli sermaye ile işleyen ve arzettiğim kazandıktan sonra almak ideal bir şekil-
şekillerde kaçakçılık yapan müesseseler- dir. Fakat bu ideal şekil memlekette hüs-
den alamadığımız vergileri esas itibariyle nü tatbika mazhar olamamıştır. Birçok
maktu vergiye tâbi olan vatandaşlara vukuat bunu müsbet olarak gösteriyor.
yükletiyoruz. Bunun üzerinde ısrar etmenin manası yok-
Yeni vergi nisbetlerinde tenzilât ya- tur ve bunu yaparsak bir çok memur kul-
pıldığını görüyoruz. Fakat bu lâfzidir. lanmaktan kendimizi kurtarırız.
— 128 —
MUHTELİT E. M. M. REFİK ŞEV- Yalnız Hüsnü Bey arkadaşımız bir noktai

KET B. (MANİSA) — Kazanç kanu- nazarı hatırlatıyorlar. Diyorlar ki: İradı
nunun hedefi; vatandaşın hakikî kazan- gayrisafi üzerinden vergiye tâbi bir vatan-
cından vergi almak noktasıdır. Vatan- daş, kazansın, kazanmasın vergiye tâbi
daşın hakikî kazancı, ancak kendi tuttu- olur da, beyannameye tâbi olan bir va-
ğu hesap defterleriyle teayyün eder. Na- tandaş, ben kazanmadım derse, vergiye
muslcâr vatandaş Devletten vergi kaçırma- tâbi olmamaktan mütevellit haksızlığın
mak için defterini Hükümete aynen verir- izale edilmesi lâzımgelir. Bu noktai na-
se herkesten, muayyen bir kazanç üzerin- zardan, kanunda haksızlık yoktur.
den vergi almak imkânı hâsıl olur. Vergi
Bazı ecnebi müesseselerin, beyanna-
muhtelif mevzularda tahsil olunmakla be-
melerin bahşettiği kolaylıklardan istifade
raber, son kanunla beyanname usulü
etmiş olmak için kendi müesseselerine
konmuştur. 926 Senesinden beri, yani 7-8
borç gösterdiklerini söylediler. Şimdi tat-
seneden beri bu beyanname usulünün tat-
bik edilmekte olan beyanname usullerinin
bikatı içerisinde hayat geçirmiş oluyo-
müşkülâtından ve beyanname usullerinin
ruz.
fena tatbik edilmesinden dolayı, yeni tan-
Beyanname vermekle mükellef olan- zim edilen bu kanunda bu gibi şirketlerin
ların adedi azaltılmakla beraber 500 lira- mütekabil vaziyetleri gayet eyi bir şekilde
dan fazla bedeli icar verenlerin mükelle- tanzim edilmiş ve bu gibi hilekârlıklara
fiyeti tezyit edilerek bu, 2 000 e çıkarıl- meydan verilmeyecek hükümler dercedil-
mıştır. miştir.
Bu şerait dahilinde ne beyanname SADETTİN RIZA B. (İSTANBUL)
usulünden tamamen feragat edilmiş, ne — Kollektif şirketlerde herkes kendi
de doğrudan doğruya - Hüsnü Bey arka- hissesi nisbetinde vergiye tâbi tutulurlar-
daşımızın arzu buyurdukları - maktu, yani sa, müterakki olan kısımda da o nisbette
iradı gayrisafi üzerinden vergi alınması vergi vereceklerdir. Kanunun en iyi şekli
yoluna gidilmiştir. bu şekildedir. Eski kazanç kanununda,
bir kollektif şirketin umumî kazancından
Hakikatte verginin matrahım, hakiki
doğrudan doğruya kazanç vergisi alın-
kazanç temin ettiğine göre, iki vaziyetimiz
ması dolayısiyle, müterakki vergiden şe-
vardır. Ya hakikî kazancım şundan iba-
rikler lâzım olduğu derecede istifade ede-
rettir, diyen beyannamelere istinat ede-
miyorlar veyahut haksızlığa maruz kalı-
ceğiz, veyahut kanunun teklif ettiği esası
yorlardı. Bu hal kollektif şirketlerin te-
kabul edenler gibi verginin, hakikî kazanç
zayüdüne, sermayenin toplanmasına mâni
mukabili olduğunu telâkki edeceğiz. Bi-
oluyor. Son zamanlarda öyle hâdiseler
naenaleyh bu gün iradı gayrisafisi 600-
vaki oldu ki; vatandaşlar kollektif şirket
800 lira olan her hangi bir iş sahibine, bu
yapmaktansa ayrı ayrı ticaret yapmayı
kanun mucibince meselâ senin vergin 400
tercih ediyorlar. Çünkü kendi kazandıkları
liradır, denilecek. Bunu, bu kanun ifade
üzerinden vergiye tâbi tutulmalarını daha
edip dururken, o vatandaş, ben 400 lira
faideli görüyorlardı. Bendeniz bu madde-
vergi verecek bir kazanç sahibi değilim
nin vasfını bu şekilde görüyorum ve çok
der. Binaenaleyh bu vergi ağırdır demezse
iyi bir madde olarak kabul ediyorum.
tabiatiyle 400 lirayı verebilecek iktidarda
olduğunu itiraf etmiş olur. Eğer seviyesi RÜŞTÜ B. (BURSA) — Vergicili-
müsait değilse gene kanunun koymuş ol- ğin ilmî noktai nazardan daha fabrika-
duğu kayit mucibince doğrudan doğruya lardaki veyahut imalâthanelerdeki kazanç
kendisinin hakikî kazancı üzerinden mü- erbabından alınacak olan vergilerin, ka-
kellef tutulmasını Devletten isteyebilir. zançları, sanatları, ticaretleri ve hatta
/
— 129 —
ahlâkları üzerinde müessir olacağını na- mamen namuskârane ve dos doğru ka-
zarı itibare alarak bu mevzu üzerinde bü- zancı veçhile beyanname verdiğini kabul
yük bir ehemmiyetle durmak lâzım geli- edelim.
yor. Bilhassa sanayi proğramı diye mem-
lekette esaslı bir varlık diye ortaya geti- B"'r memlekette bu şekilde vergiye
receğimiz millî sanayiimizin hayatiyetini - tâbi 10 tane müessese olduğunu kabul ede-
ki bu fabrikalar, imalâthanelerle tevsi lim. Bu on taneden üç tanesi 2 000 lira-
edilebilir - tesbit edeceğimiz sırada onun dan fazla irat verici, yani beyannameye
vergiden müteessir olup olmaması üzeıin- tâbi tutulucu zümreye dahil olduğunu far-
de de ehemmiyetle, ciddiyetle durmaklı- zedelim.
ğımız lâzımgelir. Şimdi yüzde 40 vergiye Şimdi birisi, Devlete vergi verdiğini
tâbi olması lâzımgelen bir fabrikanın ve diğerinin de vermediğini farzedersek,
2 000 liradan fazlasının beyannameye tâbi o takdirde vergi vermeyen, vergi vereni
tutulduğunu farzedelim ve beyannameye yıkar.
tâbi tutulacak müessese sahibinin de ta-
TÜRKİYE İŞ BANKASİ 1933 ONUNCU İŞ SENESİ İDARE MECLİSİ

RAPORU
İş Bankası' nın, 1933 yılında Türkiye ekonomisini değerlendiren raporu iyimser bir
tablo çizmektedir. Raporun en dikkate değer yanı, başlamakta olan sanayi programına,
özel kesimin (özel sanayi kesimi de dahil) öteki çevrelerinin göstermediği ölçüde önem
vermesidir. Sanayi programında İş Bankası'na özellikle hammadde ve ara mallara dönük
yatırım payı verilmiştir. Bu bakımdan, "hammaddesi yurt içinde bulunan" sanayileri
kurmak, "müstemleke iktisadı demek olan hammaddecilikten kurtulmak" ve bu program
için "memleketin bütün iktisadi kuvvetlerini bir iktisadi seferberlik" halinde harekete
geçirmek İş Bankası'nın ve bu çevreye yakın olanların ençok vurguladığı noktalardır.
Hammadde ve aramallar ithalâtını geniş ölçüde azaltacak olan bu yatırımlar, dış
t icat et dengesinin sağlanmasına doğruca katkı yapacaktır. Ancak, dünya ticaretinde çok
yönlü ilişkilerin çöktüğü 1930'lu yıllarda sadece ithal ikamesine yönelmek yeterli görül-
memektedir. Kliringle yürütülen ikili dış ticaret anlaşmaları ihracatın tek güvencesidir.
İş Bankası bu çizgiyi desteklemekte, ihracatı artırma amacıyla paranın dış değerini düşür-
meye yönelmenin ithal ikamesi programını aksatacağının bilincinde olduğunu göster
inektedir.
Nisan 1934
Kanaatımızca 1933 yılının en ziyade laşılmış bulunduğu için, beynelmilel umu-

dikkate değer hususiyeti şuradadır: mî anlaşmalardan evvel, daha realist bir
Her memleket bu yıl kendi iktisadî hazırlık devresi başlamış demektir. Şu
ve içtimaî bünyesinin bütün unsurlarını kadar ki menfaatlerin birbirine aykırı ol-
ve hususiyetlerini göz önünde bulundura- ması, milletlerin siyasî, içtimaî ve iktisadî
rak dünyanın yeni şartlarına uygun, yeni bünyelerinin biribirine benzememesi yü-
tedbirler almakla geçirmiştir. Milletler zünden alınan millî kalkınma tedbirlerin-
aıasındaki mübadele ve ticaretin, bütün de pek büyük farklar göze çarpmaktadır.
memleketlere şamil umumî ve mutlak for- Bilhassa para mevzuunda biribirine uy-
müllerle halledilemeyeceği her tarafça an- mayan telâkki ve ihtilâflar, dünyadaki
— 130 —
istikrarsızlığı bir derece daha çoğaltmıştır. 1933 yılında bir taraftan ihracat ile
Filhakika, milletler arasındaki mübadele- ithalâtımız arasındaki farkın lehte olarak
ye vasıta olan- İngiliz Lirası ve Dolar gibi- 21.400.000 lirayı bulması diğer taraftan
mühim bir kısım para kıymetlerinin düş- tediye muvazenesi unsurlarını ihtiva eden
mesi ve hâlâ oynak seyir takip etmesi mil- kliring anlaşmalarının şumullenmesi sa-
letler arasındaki ticarî münasebetlerde is- yesinde Tiirk parasını korumak vazifesi
tikrarsızlık ve emniyetsizliğin en mühim de kolaylaşmış oluyor. 1932 ve 1933 bi-
amillerindendir. lânçolarmın tetkikinden memnuniyetle gö-
Ağır gümrük resimleri, kontenjan rüyoruz ki, Cumhuriyet- Merkez Banka-
tahditleri, munzam kambiyo resimleri, mız altın stokunu muhafazaya muvaffak
lisans usulleri ve bunlara benzer birçok olmuştur.
engeller, memleketler arasındaki reciprc- Devaluation ve monnaie diriğe gibi
cite mütekabiliyet esasından mülhem di- mevzuların muhtelif memleketlerde bü-
rekt müzakerelerle asgarî hadlere indiril- yük tatbikat tecrübeleri geçirdiği bir yıl-
mekte ve bu suretle karşılıklı, millî men- da hükümetimiz en salâhiyettar bir dil ile,
faatlerin korunması sayesinde hem ihra.: Başvekilimizin beyanatiyle, noktai nazarını
cat hem de ithalâtın arttırılması kabil ol- kat'î bir şekilde ifade etmiştir. Esasen
maktadır. Beynelmilel ticaret ve mübade- millî tasarrufu teşvik eden bu millî ve
ledeki engelleri, tediye muvazenesi unsur- malî kudreti memleketin kalkınma ve kur-
larını da içine alan kliring a.nlaşmalariyle tuluş savaşında en esaslı bir âmil telâkki
ortadan kaldırmak mümkün olduğunu, eden ve halkımızı bir düziye teşvik suretiyle
daha Londra konferansından evvel or- millî tasarrufun birikmesine çalışan hü-
taya koymuş hükümetimizin bu noktai kümetimizin böyle bir hattı hareket takip
nazarının artık münakaşa götürmez bir etmesi pek yerindedir. Her halde biz de,
prensip haline geldiğini görmekteyiz. Hü- bazı telâkki ve iddialara rağmen, haricî
kümetimizin, kliring mukaveleleriyle an- ticaretimizin inkişafı için Türk parasının
laştığı memleketlerle aramızdaki ticarî mü- düşürülmesini zarurî saymıyoruz. Bu in-
nasebetleri inkişaf ettirmek ve mevcut kişafın husulünü, birinci derecede istih-
engelleri asgarî hadlere indirmek müm- sallerimizin maliyet fiatlarını düşürmekte
kün olmuştur. ve hükümetin girdiği ticaret politikası yo-
Buhranın memleketimize sirayet et- lunda devamda bulmaktayız.
tiği tarihten 1933 yılına kadar haricî ti- Her sahada alınacak tedbirler, ancak
caretimiz, bilhassa kıymet itibariyle, en- her milletin ve memleketin iktisadî bün-
dişe veren bir gidişle düşüyordu. yesine ve hususiyetlerine göre tayin olu-
1930 senesine nazaran 1931 de yüzde nabilir. Geçen 1933 yılının dikkatle tah-
16, 1931 senesine nazaran 1932 de yüzde lile değer bir hususiyeti de, millî pazarları-
20.40 sukut göstermiş olan haricî ticareti- nın, iç pazarlarının kalkınmasına, millî
miz, 1932'ye nazaran 1933 senesinde ancak enerjilerinin hudutları içinde azamî faali-
yüzde 5 nisbetinde küçük bir gerileme gös- yet gösterilmesine her milletin verdiği
teriyor. Bu itibarla hükümetimizin ticaret ehemmiyettir. Bu bakımdan hükümeti-
politikası tehlikeli sukutu durmuş sayı- miz de, bir taraftan ihracatımızın artma-
labilir. Önümüzdeki yıllar için ümit verici sını temin edecek mallarımızın rekabet
olan bu müsbet neticenin; ihracat malları- kabiliyetlerini arttıracak imkânları hazır-
mızın mühim bir kısmının satışında esas larken diğer taraftan da iç pazarlarımızı
olan İngiliz Lirası ve Dolar kıymetinin canlandıracak yeni iş ve faaliyet mevzuları
düşmesine rağmen elde edilişi de, ayrıca yaratmağa çalışmıştır. Millî pazarları tees-
dikkate şayandır. süs etmemiş milletlerin muvazeneli, ahenk-
— 131 —
li iktisadî bir âmil olarak, beynelmilel Bu suretle kurulmuş olan millî şe-
mübadelede yer almaları, müfit olmaları ker fabrikalarımız, memleketin şeker ih-
mümkün değildir. Bu gibi geri memleket- tiyacını karşılamağa kâfi gelecek ve bun-
ler ile ileri teknikli memleketler arasın- ian böyle hariçten şeker getirtmek zaru-
daki ticarî ve iktisadî münasebet, ancak reti kalmıyacaktır.
müstemleke ile müstemleke sahibi devlet-
Ergani istikrazı sayesinde, önümüz-
ler arasındaki münasebetler mahiyetinde
deki sene demir yolu Ergani'ye varmış ola-
bir şey olur. Siyasî, iktisadî ve umumî ola-
caktır. İmtiyazı vaktiyle hükümet tarafın-
rak medenî âlemde lâyık olduğu yere çık-
dan İtibari Millî Bankası'na verilen ve bu
mak kararında olan Cümhuriyet Türkiye-
müessesenin Bankamızla birleşmesi ne-
si, beynelmilel teşriki mesaiye böyle dar
ticesinde iştirak hissesi bize intikal eden
bir zaviyeden bakamaz.
Ergani şirketinin faaliyete geçmesiyle, mem
Bugünkü Türkiye devleti, bütün ira- leketin büyük servet kaynaklarından biri
de ve enerjisini, yürüyen müspet bir prog- daha işlemeye başlıyacaktır. Bu itibarla
ram dizerinde toplamış bulunuyor. Mem- Ergani bakır madeninin bir an evvel işletil-
leketin bütün iktisadî kuvvetleri, iktisadî mesine yalnız müessesemiz menfaati nok-
unsurları bu yapıcı programın etrafında tasından değil, millî iktisat ve memleket
iktisadî seferberliğe davet edilmiştir. Milli alâkası bakımından da ehemmiyet ver-
iktisadın finansman işlerinde, millî ban- mekteyiz.
kalara pek mühim bir vazife düştüğü için-
İmtiyazı Sumerbankla beraber Ban-
dir ki, bankanız; devletin çizdiği çerçeve
kamıza verilmiş olan "Keçi Borlu" kü-
içinde ve devletin nezaret ve murakabesi
kürt menbaının tesisat ve işletilmesine
altında, memleketin iktisadî kalkınma sa-
önümüzdeki sene başlanacaktır. Dahilde
vaşında - diğer millî bankalarımız gibi -
oldukça geniş bir istihlâk sahası bulacak
mühim vazifeler almış bulunmakla ifti-
olan bu madenin vereceği neticelerin de
har eder.
memnuniyetli olacağını umuyoruz.
Pek kuvvetli siyasî ve iktisadî zaru-
Hükümetçe tatbik ve tahakkukuna
retler, memlekette millî sanayiimizi kur-
karar verilen memleketin Beş Senelik Sa-
mayı emretmektedir. Memleketimizi ham
maddecilikten, müstemleke iktisadından nayileşme Programında, Bankanızın da
kurtararak ahenkli bir iktisat sistemi kur- vazifeler aldığını iftiharla arzediyoruz.
mak mecburiyetindeyiz. Memleketin pek mühim bir istihlâk
Bankanız bu itibarla memleketin sa- maddesi olan şişe ve cam ihtiyacını dahi-
nayileşme hareketinde mühim vazifeler len tedarik için, Bankamıza imtiyazı veril-
almış, mühim teşebbüslere girişmiş bulu- miş olan fabrikanın 1934 senesi nihayetin-
nuyor. de bitebileceğini ummaktayız.
Müessesemizin eskidenberi alâkadar Bankanızın aldığı vazifeler arasında
olduğu ve giriştiği sınaî faaliyet; normal memlekette bir sömikok fabrikasının te-
seyrini takip etmektedir. Eskişehir'de şe- sisi de. vardır. Mevcut büyük kömür ma-
ker fabrikası, Ziraat Bankası ve Sümer denlerimize ve ehemmiyetli kömür istih-
bankın iştirakiyle tesis edilmiş ve sene için- salâtımıza rağmen senelerdenberi hariç-
de, tam zamanında işletilmeye muvaffaki- ten de mühim miktarda kok kömür itha-
yet elvermiştir. Bundan başka ayni cesa- lâtına devam ediyoruz. Millî paramızı ve
met ve kabiliyette yeni bir fabrikanın da ticaret muvazenemizi bu kadar hassasiyet-
Turhal'da kurulmasına başlanmıştır. Tur- le göz önünde bulundurduğumuz bir sı-
hal fabrikasının 1934 senesi sonlarına doğ- rada, memleket dahilinde istihsali müm-
ru işlemeğe başlayacağını hesap ediyoruz. kün olan bir maddeyi bundan böyle de
— 132 —
hariçten getirtmekte devam etmek tabii rikasmm tesis kararını pek musip bulmak-
doğru olmazdı. Bu itibarla sömikok fab- tayız.

İKTİSAT VEKÂLETİ VE YENİ DIŞ TİCARET OFİSİ
HAKKINDA AÇIKLAMALARI
1.4.1934
Cihan iktisadiyatının harp sonrası şekkülün şimdilik İstanbul ve İzmir'de

devrelerinde geçirdiği esaslı bünye deği- birer şubesi bulunacak ve ileride imkân
şiklikleri ve son senelerde mücadele et- nisbetinde belli başlı istihsal ve ihraç mer-
mek mecburiyetinde kaldığı dünya umu- kezlerimizde de şubeler açacaktır.
mî buhranı, her memlekette İktisat Vekâ-
Dış istihbarat kısmı ticaret mümes-
letlerinin vazifelerini ağırlaştırmış ve do-
sillerini ve yabancı memleketlerdeki Türk
layısiyle mesuliyetlerini arttırmıştır.
ticaret odalarını ve memleket grupları iti-
Bu vazife ve mes'uliyetin, umumî bariyle taksimatı olan ticaret politikası
iktisadî kalkınma savaşı içinde bulunan kısımlarını ihtiva eder.
memleketimizde ihtiva, ettiği bu hususî İkinci kısım Türk ihracat mallarını
ehemmiyet ve nezaket de âşikârdır. istihsal, satış, sürüm bakımından ayrı ayrı
Vekâletin bünyesinde yapılması za- tetkik etmekle mükellef ihtisas malların-
rurî görülmüş değişiklikler bu mülâhaza- dan mürekkeptir.
dan doğmuştur. Teylorizasyon ve istandardizasyonu
Millî İktisat Vekâleti adını verecek da şamil teknik mesaisiyle rasyonelleşti-
olduğumuz bu yeni teşkilâtın milletin ik- rilme ve millî marka şubeleri ve memleket
tisadî bünyesindeki varlık kaynaklarını dahilindeki oda, borsa ve muhabirler de
coşturmak, emin, devamlı, kârlı istika- bu kısım teşkilâtı arasındadır. Üçüncü
metler tayin ve temin etmek gibi aslî va- kısım, "muamelât, Türk ihracat malları,
zifelerinde daha fazla muvaffak olacağını rakip mallar ve ithalât mallarına ait nü-
kuvvetle ümit ediyorum. mune salonları, kütüphane, konjoktür,
sergi ve panayırlar, neşriyat ve propagan-
Büyük Millet Meclisince tasvip buy- da servislerinden" mürekkeptir.
rulduğu takdirde bu yeni teşkilât haziran-
dan itibaren tatbika başlanacaktır. Ticaret mukaveleleri ve ticarî mü-
nasebetler ve millî korunma daireleri. Ha-
Yalnız yeni teşkilâtın en mühim bir zirandan itibaren Türkofis'te dördüncü
uzvu olarak mütalea edilen ve Türk mal- grupu teşkil edecektir.
larının yabancı memleketlerdeki sürümü-
nü kolaylaştıracak yollar araştırmak ve Bu dairenin en büyük karakteristiği
müstakil ve tüccarımıza yardımcı bir reh- maddî hiçbir külfet mukabili olmaksızın
ber olmak başlıca vazifesi olan "Türkiye müstahsil ve tüccara sırf hizmet için kurul-
Dış Ticareti İşleri Millî. Ofisleri Daire- muş bir devlet dairesi olmasıdır.
s i n i şimdiden faaliyete geçiriyoruz. Hulâsa, Türkofis cumhuriyet hükü-
Merkezi Ankara'da olacak ve kısaca metinin müstahsil ve tüccara hizmet için
Türkofis diye anılacak olan bu yeni te- kurduğu faydalı bir müessese olacaktır.
I
— 133 —
1933 MALİ SENESİ MUHASEBEİ UMUMİYE KANUNUNA MERBUT

BÜTÇELERDE BAZI TADİLÂT İCRASINA DAİR KANUN
LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ
(PETROL ARAMA VE İŞLETME İDARESİNE EK ÖDENEK

VERİLMESİ ÜZERİNDE GÖRÜŞME)
12.4.1934
KİTAPÇI HÜSNÜ BEY (İZMİR) memleketin muhtelif kısımlarında petrol

— Geçen senede bu idareye (Petrol ara- için muhtelif sahalar ayırmışızdır. Ora-
ma ve işletme idaresine) 300 bin lira ver- larda bu heyet vasıtasiyle taharriyatımıza
miştik. Petrolün iktisadî ehemmiyeti ve devam edeceğiz. Şunu söyliyebilirim ki
kıymeti malûmdur. Onun için Vekil Bey- eğer tabiat, bizim memleketimize petrolü
den, bu 300 bin liranın sarfından elde edi- bahşetmişse, petrolü muhakkak meydana
len neticenin ne olduğunu soruyorum. çıkaracağız. Bu teşkilâtımız, bunu yap-
Sonra zannederim ki, birçok mütehassıs- mağa kadirdir. Bundan evvel 300 bin lira-
lar gelmiştir. Bunların tetkikatı üzerine lık bir tahsisat istedik, bu defa da 200 bin
verdikleri, raporun mefadı nedir? Vekil- lira istiyoruz. İsteyeceğimiz paralar bun-
lerimiz, Milleti ve Vekillerini şiddetle dan ibaret değildir. Diğer memleketler de
alâkadar eden iktisadî ve binaenaleyh Hükümet vasıtasiyle ayni şeyi yaptıkları
hayati meselelerde lâzım geldiği kadar zaman, bu mühim maksadın istihsali için,
malûmat vermiyorlar, bizi tenvir etmiyor- büyük paralar sarfetmişlerdir.
lar. Meselâ; bir çok Vekâletler mütehassıs- İktisat Vekâletinin getirdiği mütehas-
lar getirdiler. Bunların verdikleri raporlar, sısların tetkikatı henüz bitmemiştir. Bi-
her şeyden evvel bize dağıtılmalı değil mi zim yaptığımız tetkikat, vatanşümuldür.
idi? Sınai raporlar, programlar çıkmıştır. Memleketin bütün hâdisati iktisadisini,
Bunları elde etmek müşküldür. Bir ar- iktisadî elemanlarım nazarı itibare alarak
kadaşta gördüm. Almak istedim. Dedi büyük bir rapor hazırlanmaktadır. Bu
ki, derhal iade etmek üzere aldım, ver- raporun bitmesi için az bir zaman kalmış-
mekte mazurum. Bizi bu gibi şeylerden tır.
haberdar etmek lâzımdır.
Diğer bir meseleden bahsettiler. Zan-
İKTİSAT VEKİLİ MAHMUT CE- nediyorum ki Beş Senelik Sanayi Programı
LÂL B. — Petrol taharri ve işletmesi olacaktır. Onun için de bütçe müzakeresi
hakkındaki kabul buyurduğunuz kanu- esnasında tafsilâtı ile arzı malûmat ede-
nun ahkâmına göre, teşkilât yapılmıştır. rim.
Teşkilâtımız ecnebi mütehassıslarla da REŞİT B. (GAZİ ANTEP) —
takviye edilmiştir. Bu mütehassıslar işe Geçen sene beyan buyurdunuz ki Artvin
başlamışlardır. Son zamanlarda Mardin vilâyetinde, bir altın madeni vardır, bunu
havalisinde en ziyade ümitli gördükleri tetkik ettireceğiz. Bu maden tetkik etti-
Basabrin nahiyesinde bir noktayı tesbit rilmiş midir? Ettirilmişse ne kadar çık-
ederek orada sondaj ameliyesi yapmağa mıştır. Yoksa daha ettirilecek midir?
karar verdiler. Sondaj ameliyesini yapmak
için lâzımgelen alât ve edevat mubayaa İKTİSAT VEKİLİ MAHMUT CE-
edilmiş ve mahalline gönderilmiştir. LÂL B. — Altın meselesi için de, pet-
rolda olduğu gibi, ayni tecrübeleri yaptık
Eğer buradaki tetkikatımız, her han- ve kışın gelmesi münasebetiyle tatil
gi bir sebeple menfî bir netice verirse, etmek mesburiy etinde kaldık. Bizim
— 134 —
mütehassıslarımızın verdikleri malûmata memiştir, amma bizi ümitsiz bırakacak

göre, henüz müsbet bir netice elde edile- vaziyette de değildir.
İKTİSADİ BUHRAN VERGİSİ KANUNUNA MÜZEYYEL

(EK) KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
İktisadi buhran vergisi, bütçe gelirlerindeki düşüşün süreklilik kazandığı 19317«

son aylarında Meclis'e getirilmişti. Vergi ücretli ve maaşlılara yöneliyor, sanayi ve tica-
retteki iş sahiplerini kapsamıyordu. (Bk. Cilt I, s. 202-3 ve 380) Buhranın hızla derinleş-
mesi, bu olağanüstü verginin kapsamının kısa sürede genişletilmesini ve bina, muamele ve
ve şeker istihlâk vergilerinin 1932'nin ilkbaharında artırılmasını zorunlu kıldı. (Bk. Cilt
1, s. 235 ve 402) Ancak, sanayi ve ticaret kesimleri yine kapsam dışı kalıyordu.
1934 yılı başlarında hazırlanan yeni tasarı o güne kadar kapsam dışı kalan mükellef-
leri de (kısa süre önce yasalaşmış olan Kazanç Vergisi tahakkuk tutarları üzerinden)
vergilendirmektedir.
21.4.1934
(MADDE 1 — 1890 numaralı ikti- mış ve binaenaleyh memleketin malî dert-

sadî buhran vergisi kanununa aşağıdaki lerine alelıtlak herkesin iştiraki temin edil-
hükümler tezyil olunmuştur: miş oluyor.
A) 1890 numaralı iktisadî buhran 1 / 5 olarak ittihazlarının; yani ka-
vergisi kanununun birinci maddesinde ya- zanç vergilerinin 1 / 5 i olarak kabul et-
zılı hizmet erbabı haricinde kalan kazanç melerinin vahidi kıyasisi nedir?
vergisi mükelleflerinin tahakkuk eden ka-
zanç vergilerine mezkûr vergilerin beşte İkincisi; buhran vergisi - doğrudan
biri nisbetinde buhran vergisi zammedil- doğruya eşhasın; maaş, ikramiye olarak
miştir. , şu veya bu şekilde müstahdem olanların,
yani almış oldukları paradan muayyen
B) Ruhsat ve unvan tezkeresi harç- bir nisbette vergi olarak ifraz edilen kı-
ları ve karne bedelleri buhran zammına sımdır. Şimdi ikinci bir formül buluyoruz
tâbi değildir. ki, o da kazanç vergisi tahakkuk edip de
C) 2395 numaralı kazanç vergisi ka- müstahdem olmayanlar şu nisbette buh-
nununun üçüncü maddesi mucibince karan vergisi vereceklerdir. Bu vergi mükel-
zanç vergisinden istisnası kabul edilmiş lefleri arasında şirketler de vardır. Ano-
olanlar buhran zammından da müstesna- nim şirketlerinde vergiler, şirketlere değil,
dır. o şirketin hissedarlarına tahmil olunur.
D) Bu kanun mucibince alınacak Şu takdirde şirketin şahsiyeti maneviyesi
buhran zammı, kazanç vergisiyle beraber kazançla mükellef olmadığına göre, bu
ve ayni hükümlere tevfikan tahsil olu- şekildeki vergi mükellefleri daha kendi
lerine temettü hisseleri tevzi olunurken mi
nur.)
vergi alınacak, yoksa şirketin şahsiyeti
REFİK ŞEVKET BEY (MANİSA) maneviyesinden mi alınacak?
— Buhran vergisi çıktığı zaman, müstah-
demlerin, Devletin mali müzayakasına iş- B. E. R. V. MÜKERREM B.
tirak etmesine mukabil, istihdam eden- (İSPARTA) — Kazanç vergisinin mükel-
lerin bu iştirake lâkayt kalmalarından lefiyet nisbeti ve mükellef olan şahsın,
husule gelen açık vaziyet bu gün kapatıl- şahsiyeti, bu kanunla değiştirilmiş değil-
— 135 —
dir. Kazanç vergisine tâbi olan ve bu ver- encümenleri aynen kabul etmişler, biz de
ginin sureti tayinini gösteren hükümler bu suretle kabul ettik. Nisbet üzerinde
kemakân yaşamaktadır. Burada her ne fazla tevakkuf edilmiş değildir.
suretle olursa olsun tahakkuk eden ka-
MALİYE VEKİLİ FUAT B. (ELÂ-
zanç vergisine buhran zammı namiyle 1 / 5
ZİZ) — Her hangi bir vergi tarho-
nisbetinde bir zam ilâvesinden ibarettir.
lunurken ne kadar tahammülü olduğu,
Fıkralar hakkındaki noktai nazarı, mu-
ne kadar kabiliyeti cibaiyesi olduğu uzun
vafıktır.
uzadıya tetkik edilir, ona göre bir nisbet
Nisbet üzerinde encümenimiz, esaslı tayin edilir. Bu da tetkik edilmiştir ve
bir tetkik yapmış değildir. Hükümetten tahammül derecesi olarak bu nisbet bu-
yüzde 20 teklif edilmiş, İktisat ve Maliye lunmuş ve . muvafık görülmüştür.
DAHİLİ İSTİHLÂK VERGİSİ HAKKINDAKİ KANUNUN

I. MADDESİNİN DEĞİŞTİRİLMESİNE DAİR KANUN
(TÜKETİM VERGİSİ YASASINDAKİ DEĞİŞİKLİĞİN GÖRÜŞÜLMESİ)

İstihlâk vergisi, 19207erin ikinci yansında gündeme alman vergilerdendir. 1929
tarihli Gümrük kanunu ise, şekerden alınan gümrük resimlerini ve istihlâk resmini kaldır-
mıştı. 1930'da. şeker üzerine yeni bit istihlâk (tüketim) vergisi getiriliyordu. (Bk. Cilt I,
s. 92-9, 352, 311 ve 393) Yeni kurulan şeker fabrikalarım korumak yönetimin bir poli-
tikası idi.
19347/e istihlâk vergisinde yapılan değişiklik de, yerli şeker imalâtını koruma çizgisi-
nin sürdüğünü gösteriyor. Ancak, yerli üreticinin 1930 buhranından önceki ortamda ko-
runması ile, buhranın süreklilik kazandığı koşullarda korunması iki farklı şeydir. Buhran
ortamında bütün öteki fiyatlar düşerken (ve pancar üreticisinin gelirleri azalırken) yük-
sek maliyetli şeker üretimi, korunan şeker sanayiine eskisinden daha büyük rantlar bırak-
maktadır. Bu durum, ekonominin çeşitli çevreleri arasında "korunmaya ençok kimin hak
kazandığı" üzerindeki tartışmaları alevlendirir.
Celâl Beyin, İktisat Vekili olarak dile getirdiği tercih açıktır: Yerli imalât, yüksek
maliyetler ve fiyatlarla da sürdürülse desteklenecektir. Daha sonraki yıllarda, bu politika
çizgisi şekeri devletçilik sınırları içine alacak bir çözüme yönelecektir.
21.4.1934
SIRRI BEY (KOCAELİ) — Kanun- çok esbabı mucibe serdediyor.... Bu se-

ların ruhunu o kanuna dair yazılan es- ne istihsal olunan şekerin miktarca 60
babı mucibede bulmak mümkündür... bin tonu bulacağı tesbit edilmiştir. Kilo
. Tetkik ettiğim esbabı mucibe mazbataları başına 8 kuruş hesabiyle alacağımız resim
içinde bu kanunun esbabı mucibe mazba- 4.4 milyon liraya baliğ olacaktır; hal-
tası kadar vazıh hiçbir misline tesadüf ede- buki biz 930 senesinde 17 milyon lira güm-
medim. . . Hükümet bu lâyiha ile şekerden rük rüsumu alıyorduk... Bakiye 13.5
kilo başına alınan sekiz kuruş istihlâk milyon lira kalır ki bu miktarı rüsumdan
resmine, dört kuruş daha ilâve ile 12 ku- kaybetmiş oluyoruz. Ne namına? Şeke-
ruşa iblâğını teklif ediyor. Hükümet bu tek- rin memlekette istihsal edilmesi menfaa-
lifi . . . muhik ve meşru göstermek için pek tine. . . . Fabrikaların teessüslerinde he-
— 136 —
saba dahil etmedikleri, bilâhare hadis ol- zirai bir memleket haline düşmüş. Esa-
muş sebeplerle kazançlarında büyük te- sen Avrupa'nın kapitülâsyon siyaseti ile
zayüt hasıl olmuştur. Halbuki fabrikalar takip ettiği gaye de budur. Lozan'da ikti-
satış bedellerinden bir kuruş bile eksiltme- sadi istiklâlimiz istihsal edildikten sonra,
mişlerdir.... Fabrika yüzde 35-40 dere- tarihan böyle sürüp gelen ve gözümüzün
cesinde temettü temin etmektedir... Te- önünde duran feci şeylerini önlemek için
mettüiin taksiminde gözüküyor ki, 1 de- elbette memleketin iktisadi muvazenesini
ğil 2-3 aslan payı fabrikanın kendisine her şeyden evvel korumağa çalışmak ve
kalmaktadır.... memleketin şeraiti iktısadiyesinin istilzam
ettiği sanayiyle memleketi teçhiz etmek za-
Yeryüzünde en az şeker yiyen bir mil-
ruri idi. Binaenaleyh sanayii korumak
let varsa o da biziz. Fert başına 4 kilo
meselesi memleketin mevcudiyeti mese-
şeker yiyoruz. Halbuki bizden sonra ge-
lesi, memleketin istiklâli meselesidir....
len millet 9 kilo şeker yiyor. Derece de-
Az zaman zarfında şeker sanayii gibi ha-
rece 55 kilo şeker yiyen milletler de var-
rice 15 milyon lira para ödemek zarure-
dır. Bu o demektir ki tıbbın tayin ettiği
tinden memleketi kurtaran bir sanayi
tam gıdayı bizler alamıyoruz. Biz bu ka-
memleketin ihtiyacına kifayet edecek su-
dar şeker yemekten mahrum olursak, za-
rette kurulmuş bulunuyor ve diğer şuaba-
vallı köylüyü düşünmek lâzımdır. O köy-
tı sanayi de ipek sanayii, kaput bezi sa-
lü ki, bir okka buğdaya bir kibrit bile ala-
nayii gibi bazı sanayi de gene memleketin
mamaktadır. Bugünkü köylü çocukları
harice olan ihtiyacını karşılayacak şekilde
adeta şekerin siyah mı beyaz mı olduğunu
inkişaf etmiş bulunuyor. Yalnız şu var.
farkedemiyecek derecede büyümekte ol-
Buhran bizi bu vaziyette gelip yakaladı.
duğunu kabul etmeliyiz.
Himaye tedbirleriyle sanayiimizi kurarken
Yakında Hükümet bir iş kanunu ge- buhran geldi üzerimize çöktü. Hem müs-
tirecektir. (Bunun) esaslarım evvelden dü- tahsil ve hem müstehlik olan çiftçinin kıy-
şünmek için bazı tetkikat yapıyorum. Bu metleri düşerken muhtaç olduğu mas-
sırada bir istatistik gözüme ilişti: Maden nııatı yüksek kıymetle almak zaruretini
kuyularında çalışan Türk amelesi için, düşündük... Bence şimdi yapılacak me-
Avrupalı maden amelesinin verim kuv- sele, mademki sanayii yükü memleket
vetleri noktai nazarından ancak yarıda biri için bir fedakârlıktır.... himaye ölçüsü
kadar verim kuvveti gösterebildiğini an- meselesinde çok dikkatli bulunmak ve
ladım. Çünkü, Türk amelesi kâfi miktar- himaye ölçüsünü hariçten gelen masnuata
da şeker ve et yiyemiyor. Şimdi mil- karşı yerli fabrikalarımızın rekabet ede-
letin kısmı azaminin verim kuvvetinin ne bileceği yeni maliyet fiyatlarını nazara
kadar az olduğunu korkarak tahattur alarak rekabet edebilecek bir şekli ma-
edebiliriz Binaenaleyh, şimdiki ted- kulde tutabilmek için himaye, resim mua-
bir katiyen doğru değildir. Hesap edilme- fiyetlerini ona göre tahdit etmelidir....
li, Hükümet fabrikalara normal bir şekil- Çiftçinin tahammül kudreti azalmıştır, bu
de, makul bir miktarda temettü bıraktık- ölçüyü ona göre halletmek zarureti kar-
tan sonra bakiyesini kendisi bütçesine al- şısındayız. . . Hem müstahsili hem de fab-
sın ve aynı zamanda fiyatları tenzil ederek rikaları korumak mecburiyetindeyiz. Çift-
halka da kâfi miktarda ucuz şeker yedir- çi, fabrika meselesi mütekabil bir kuv-
mek imkânı temin olunsun . . . . , vettir, bunların her ikisini de himaye et-
mek lâzımdır
HALİL B. (İZMİR) — Memleke-
tin (vaktiyle) iktisadi muvazenesi bütün Şeker fabrikaları müterakki ve mü-
bütün bozulmuş ve memleket sırf Avru- tekâmil makinelerle kurulmuştur. Biz gibi
paya gıda ve mevaddı iptidaiye yetiştiren himaye resmiyle sanayilerini inkişaf ettir-
— 137 —
mekle mükellef olan milletler ilk evvel de yazıyor. 1927 senesinde bu şirket
şunu nazarda tutmalıdırlar ki, sanayide 237 000 lira temettü vermişti. Bu suretle
madem ki geridirler, binaenaleyh en mü- şekere bırakılmış olan himayeyi üç kuruş
terakki ve mütekâmil makinelerle fabri- kabul edip bunu 5 kuruşa zammedersek
kalaıını kurmak vaziyetindedirler. Çün- Hükümetin dört kuruş olarak teklif et-
kü, himaye işi devam ettikçe o memleket- tiği zammı 8 kuruşa iblâğ etmenin pek
te iktisadi muvazene teessüs etmiş olmaz. adilâne olacağını kabul etmek lâzımge-
Hariçten geleceği dahildeki pazarda yerli lir. İkinci mesnedin fabrikalarımızın kendi
masnuatı himayesiz mağlup edecek vazi- blânçolarıdır. Gazetelerde mütalea ettik.
yete gelirse, o zaman iktisadi tevazün Alpullu şeker fabrikasının bu seneki blân-
tamamlanmış olur. Şu halde müterakki çosunda 1 217 000 lira kâr var. Kezalik
ve mütekâmil makinelerle sanayiimizi bu fabrika müessesatı, binaları için yüzde
kurmak mecburiyetindeyiz. Bunu yalnız 10, alât ve edevat için yüzde 20 amortis-
Hükümet fabrikaları değil, hususi fabri- man ayırmış.
kalar da ehemmiyetli bir millet meselesi Bir kaç gün evvel kabul ettiğimiz
olarak takip etmelidirler. kazanç vergisi kanunu normal bir vazi-
KİTAPÇI HÜSNÜ B. (İZMİR) yette, makul bir şekilde kazanç haddini
-— Halkın ve Hazinenin fedakârlığile ya- tayin etmişti ve orada blânçoya girebile-
şayan şeker sanayiimizin hem inkişafını cek akçesini ve amortismanları kaydet-
temin etmek, hem de Hazinenin menfaa- mişti. Bunu tabiî bir şekilde ve çalışanları
ini telif etmek için daha fazla vergi al- zedelemeyecek bir had olarak kabul etmek
emri tabiidir. Bunun fevkine gittik mi
mağa imkân vardır. Bu imkânı ispat için
bilhassa böyle buhranlı zamanlarda hiç
istinat ettiğim noktalar üçtür.
de doğru olamayacağını elbette herkes
Birincisi: Hükümetin esbabı mucibe teslim eder.
lâyihasıdır. Hükümet pancarların daha
Bu kaideyi esas tutarak yürüdüğümüz
ucuz fiatle alınmasından dolayı 4 kuruş
takdirde sermayenin yüzde 5 i nisbetinde ih-
47 santim bir fark hâsıl olduğunu ve iş-
tiyat akçesi ve fabrika binaları için yüzde 4,
çilikte iıcuzluk temin edildiği için de 50
alât ve edevat için yüzde 8 amortisman ayır-
para bir fark husule geldiğini ve binaena-
mak icap ederdi. Bu esastan mülhem ola-
leyh 1927 senesindeki maliyet fiatine naza-
rak 1 217 000 lira kâr eden fabrikamn ser-
ran 5 kuruş fark hâsıl olduğunu tasrih
mayesi 3 milyon olduğuna nazaran 150 000
ediyor. Bunu kabul ettikten sonra bir ku-
lira ayrılması icap ederdi. Halbuki şirket
ruşu yine fabrikalara bırakmasının ma-
874 bin lirayı ihtiva tefrik ediyor, su halde
nası nedir, soruyorum?
burada Hazineye alınmasına imkâ,ı bulu-
Sonra 27 senesinde şeker sanayii he- nan para 734 bin liradır. Bu şirketin inkişaf
nüz teessüs etmiş bir sanayi idi. Teknik ci- etmesi, terakki etmesi için çalışılması lâzım-
hetleri noksandı. İstihsali azaldığından, geldiği düşüncesiyle yüzde 10 da kendileri-
masarifi idareden şekerin fiatine isabet ne bırakalım. Sonra tesisat için, fabrika
eden miktarın nisbeti daha fazla tutardı. binaları için ayrılmış amortismanı hesap
Bütün bunlara göre ve bir de yeni teessüs ettiğimiz zaman, (tabiî bunları yuvarlak
etmiş olan şeker sanayiini azamî derecede hesap olarak arzediyorum) ayırdıkları
vikaye etmek için büyük bir himaye gös- amorti tesisatın ve alât ve edevatın kıymet-
termişti. Artık o himayeye lüzum kalma- lerine nazaran 900 000 lira olmak lâzım
dığım hepimiz kabul edebiliriz. Yani o gelir. Halbuki kanunun hükmü dairesinde
zamanki himayeyi üç kuruş kabul ede- yüzde 4 ve yüzde 8 le iktifa edildiği halde
mez mi idik? Elbette üç kuruş asgarî bir burada 550 000 lira kadar fark kalıyor.
haddir. Nasıl ki Hükümet esbabı mucibesi Evvelki 750 000 lira ile mezcedersek 1 296
138 —
000 lira bir para kalıyor ki 17 400 000 gibi büyük bir kısmında fark yoktur. Ol-
kilo şekerden 8 kııruş resim alınmasına sa olsa yerli işletme masrafında fark ola-
imkân var demektir. bilir. Çünkü istihlâk edilen kısımlardan
meselâ kömürde tabiatiyle fark bizim aley-
3 üncü mesnedim: Avrupa ve bilhassa
himizdedir. Bizde kömür madenleri meb-
komşu memleketlerin şeker piyasası ile
zul bulunmasına rağmen, Avrupa'ya ver-
ve onların maliyet fiatleri ile bizi ölçmek
diğimizden çok pahalıya fabrikalarımız ta-
olmuştur. Avrupa'da vasatı olarak şeker
rafından alınmıyor. Fakat bu nihayet yüzde
10, 11 kuruşa maloluyor. Cava'da 4.5
10 gibi ufak bir nisbet üzerindedir. Bina-
kuruştur. Fakat onlar şeker kamışı kulla-
enaleyh çok pahalıya malediyorsak bu
nıyorlarmış, o bizi alâkadar etmez. Diğer
rasyonel çalışma tarzını bilmediği mizden-
yerlerde arzettiğim gibi 10, 11 kuruşa
dir. Rasyonel çalışmağa fabrika ihtiyaç
maloluyor. Başka memleketlerde ucuza
hissetmez. Nasıl olsa bunun kârı vardır.
maledilirken bizde neden çok fazlaya,
Binaenaleyh her sanat şubemizi rasyonel
maledilsin diye düşündüm.
bir tarzda çalıştırmak istersek himaye de-
Şekerde unsuru aslî pancardır. Çün- recesini asgarî hadde indirmeliyiz. Mese-
kü masrafın yüzde 67,23 ü pancarın bede- lâ Avrupa'da eskiden maliyet fiatları böy-
line gidiyor. le ucuz değilmiş. Şeker fiatı tenezzül et-
tikçe maliyet fiyatını indirmişler. Acaba
Çekoslovakya şeker sanayiinin ileri- komşu Hükümetler itibariyle de fark ne-
de olduğu bir memlekettir. Orada şeker dir diye tetkik ettim, Romanya'da şekeri,
pancarının tonu 145-155 Çek koronudur. fabrikalar, 20-30 leye, yani bizim para-
Yani bizim paramızla 955 kuruş eder ki mızla 25 kuruşa kadar satıyorlar. Bunun
kilo başına kırk para demektir. Fransa'da 13 kuruş 30 parası Hükümete aittir, 11
ve İtalya'da bu 1350-1400 arasında sey- kuruş 10 parası da fabrikalara kalıyor.
rediyormuş. Buna nazaran bizim fiatleri
tetkik ettim, Alpullu fabrikası 45 paraya, Sonra, Bulgaristan'da, sordum, şe-,
Eskişehir fabrikası ise beher kilo pancarı ker 23 levaya satılmaktadır. Bunun 11,20
kırk paraya alıyormuş. Demek ki ya hiç levası Hükümete, 2 levası belediyeyedir.
bir fark yoktur veya varsa bile 4-5 para Yani, fabrikalara ancak 9,80 leva kalıyor
demektir. Bu 4-5 parayı da randıman farkı Türk parasiyle 34,50 kuruşa satılan şekerin
bertaraf ediyor. Çünkü bizim toprakları- 19,75 i Hükümete ve belediyeye, 14,75 i
mız daha yabis olduğu için pancarın şeker de fabrikalara kalıyor. Şimdi insaf ile
cevheri daha fazla imiş. Avrupa'dan azamî düşünelim. Komşularımız böyle bize nis-
yüzde 15-16 şeker alındığı halde bizde bu betle daha ucuz şeker yesinler ve Hazine-
yüzde 19 a kadar çıkıyormuş. Ben Alpullu'- lerine daha çok para girsin, bizim ise aksi
nun bu seneki mahsullerini nazarı dikkate şekilde şekerimiz, halk ile Hazineye zarar
alarak tetkikat yaptım. 220 bin ton pancar versin. Doğru değildir. Fabrikaların mın-
işlenmiş; buna karşı 30 bin ton şeker is- takaları itibariyle ve memleketin iktisadi-
tihsal olunmuş. Buna nazaran 7 kilo 300 yatı itibarile çok büyük kârları vardır. Biz
gramdan bir kilo şeker çıktığı anlaşılı- yine bu kârlarını temin etmek şartiyle Hü-
yor. kümete, Hazineye verilen parayı çoğalt-
mak imkânı vardır diyoruz. Fabrikaların
Şu halde şekerin maliyet fiatını tes- muhitlerine bahşedecekleri faideler de yine
bit eden nisbetlerden yüzde 67,23 kısmında kalacaktır.
Avrupa ile beraberiz. Bu nisbetlerden yüzde
8 i yerli ücreti imiş. Bunda fark elbette Bizim bütün gayemiz, alınacak vergi-
lehimizdedir. Avrupa'da bizdeki kadar ucuz nin halkın aldığı fiatın yükseltilmemesi
işçi zor bulunur. Demek ki fiatın yüzde 75 şartiyledir. Yoksa bundan iki sene evvel
— 139 —
yaptığımız gibi istihlâk resmine iki kuruş bir şeker sanayii teessüs etti. Bizim bu-
zammeder de buna mukabil fabrikalar rada şimdi konuştuğumuz bu meseleleri,
halktan iki buçuk, üç kuruş al'ilarsa bu- bundan yüz sene evvel konuşan memleket-
nun hiç manası kalmaz. ler yardır. Yalnız şeker sanayiinde değil,
umumî sanayi siyasetimizde normal kârı
Hükümetin esbabı mucibe lâyihasın-
alâkadarlara bıraktıktan sonra, müsteh-
da fiat farketmeyecektir deniliyor. Hal-
likin hakkını, Hazinenin hakkını almağı
buki Celâl Beyefendinin Bütçe encüme-
esas prensip olarak kabul etmiş bulunu-
nindeki beyanatı insanı az çok şüpheye
yoruz.
düşürecek mahiyettedir. Halbuki bu fab-
rikaların bir kısmı hususî sermaye ile Şeker çok risk ve üzerinde çok tehli-
teşekkül ettiği için, bunlar serbesttir, daha ke taşıyan sanayidendir. Uşak fabikas»
fazlaya satmaları melhuzdur. Şeker fiati- hepimize senelerce ıstırap verdi, Alpullu
nin yükselmemesi, dışarıya para vermemiz- fabrikası kuraklık hasebiyle senelerce zarar
den daha mühimdir. Onun için bunu te- etti.
min etmeden halka bir vergi daha zam- Şimdi kâr devresindedirler. Bu senekı
medersek günah olur. Zaten nüfus başına kâr ise anormal bir kârdır.
üç buçuk, dört kilo şeker isabet etmek-
tedir. Fakat köylerimizdeki halkın birçok Şeker sanayii tesisi için Devletçe hi-
kısmı pekâlâ biliyoruz ki şeker yiyemi- maye tedbirleri alınmıştır, bu suretle şe-
yecek vaziyettedir. Binaenaleyh şeker yi- ker sanayii teessüs etmiştir ve etmektedir.
yenleri de bir kat daha azaltmamak üze- Şeker de gümrük resmini kaybediyoruz
rimize düşen en büyük bir vazifedir. deniliyor, niçin? Gümrük resminden muaz-
İKTİSAT V. MAHMUT CELÂL zam bir para kaybediyoruz, fakat memle-
B. — Dahilî siyasetimizde mühim bir ketimizde millî bir sanayi vücude getir-
mesele halini alan şeker sanayiinden ve meğe karar verdikten sonra, sorarım, bun-
şeker sanayii siyasetinden bahsoluna- dan başka bir tedbir var mıdır ? Ya gümrük
cağını biliyordum. Şeker sanayii mem- resminden istifade için, fabrikaları kapa-
leketimizde yapılmazdan evvel hepimiz tacağız, şekeri herkese ucuza maledece-
büyük bir heyecan içerisinde idik. Her ğiz, fakat bunun neticesinde memleketi
hangi bir şeker fabrikasının resmiküşa- fakrii sefalete yuvarlayacağız veya güm-
dından dönen arkadaşlarımızda, dindar rükleri kapatacağız; neticede memlekette
bir insanın Hicaz'dan geldiği zaman, zem- millî bir sanayi yaratacağız, belki biraz
zemle sakalını yıkadığı vakit duyduğu sıkıntı çekeceğiz, fakat sonunda refaha,
heyecanı görmüştüm. Elhamdülillâh bi saadete kavuşacağız. Bu budur, memle-
zim de memleketimizde, şeker yapılabili- kette tuttuğumuz yol refah yoludur. Ne
yormuş, deniliyordu. Bu kıymet sabit oldu israf, ne de ihtikâr yoludur. Eğer ihtikâr
ve ayni zamanda memleketimizde modern varsa her zaman kırmağa hazırız.
DENİZLİ MEBUSU MAZHAR MÜFİT BEYİN ESNAF BANKASINDAKİ

SUİSTİMAL HAKKINDA DAHİLİYE VEKÂLETİNDEN
SUALİNİN GÖRÜŞÜLMESİ
26.4.1934
DAHİLİYE V. ŞÜKRÜ KAYA şudur: Bilûmum esnafın iktisadî ikti-

BEY (MUĞLA) — Esnaf Bankası 341 darlarının takviyesine ve malî itibarları-
tarilıinde teessüs etmiş. Maksadı teessüsü nin teminine hâdim banka muamelâtiyle
— 140 —
muamelâtı ticariyesini ifa etmek üzere, Fakat küçük mevduat ashabının ver-
İstanbul Şehremaneti, Ekmekçiler Cemi- dikleri paraların bir anda heba olmasından
yeti, Mavnacılar Cemiyeti, Hammallar Ce- ve esnafa verilen borçların birdenbire
miyeti, Kehribarcılar Cemiyeti ve ondan tahsile kalkışılması küçük esnafı fevkalâde
sonra bir takım zevat tarafından teşkil mutazarrır edeceğinden, banka muamelâ-
edilmiştir. Bu bir anonim şirkettir. Şirketin tının devamına karar veriliyor ve müdü-
sermayesi her biri beş Türk lirası olmak riyette tahavvül oluyor.
üzere 20000 hisseye münkasemdir ve ser-
mayesi 100 000 liradır. Nizamname muh- Geçen sene İstanbul meclisi umumi-
telif tarihlerde tadil edilmiş. Tadilin birisi sinde Banka meselesi müzakere olunuyor
928 tarihinde İstanbul Şehremanetinden ve meclisi umumî azalarından bir heyet
heyeti idareye bir azanın tayini suretinde teşkiline karar veriliyor, heyet teşekkül
vaki olmuştur. Diğeri de, nizamname! ediyor. Heyet ancak bu sene teşekkül
esaside sermayenin ancak yüzde 10 u ka- ediyor ye Bankanın muamelâtını uzun
dar ikraz yapılabileceği muharrer iken o . uzadıya tetkik ediyor.
zaman bu tahdidat kaldırılmış. Diğer bir Meclisi umumî tarafından teşkil edi-
tadil de 929 senesinde olmuştur. Banka len komisyonun verdiği raporun hulâsası-
muamelesine ilâveten, sair muamelâtı ma- nı arzedeceğim.
liye ve ticariyede bulunmak fıkrası ilâve
olunmuştur. Bu suretle daha vâsi bir salâ- Evvelemirde şurasım büyük bir esefle
hiyet verilmiştir. beyana mecburuz ki; Esnaf Bankasının
kuruluşu gününden sermaye bitinceye ka-
927 de içtima edilmiş ve Bankanın
dar geçen beş altı senelik zamanda Ban-
hedefe doğru emniyetle ilerlemekte olduğu
kanın muamelelerinde zerre kadar maz-
söylenmiş ve 11 bin lira kâr edilmiş, zan-
butiyet, ciddiyet görülmediği gibi, serma-
nederim yüzde 6 da tevziat yapılmış. İkinci
yenin ve mevduatın hiç olmazsa bir az
senesi bu minval üzere, Bankanın vaziyeti
olsun sıyanet ve himayesine matuf ufak
parlak görülür.
bir ihtimam eserine tesadüf olunmamıştır.
Ondan sonra 929-930 senesi içerisin-
de ilk defa zarar kaydedilmeğe başlıyor. Bankamn alacakları ne kadar kuv-
O da Süt şirketine iştirakinden ileri geli- vetli ise, Bankaya borçlu olanlar borçları-
yor. İstanbul'da ihtiyacatı umumiyeden nı ödemek hususunda o kadar kayitsiz ve
olan süt meselesini bayilerin elinden kur- zayif adamlardır. Bunların bazısı borçlan-
tararak halka temiz süt satmak için Şeh- dıkları on binlerce liradan on lirasını ver-
remanetinin teşvikiyle teşekkül eden Süt meyecek haldedirler.
şirketine iştirak ediliyor. Bu şirket de iyi
devam edemiyor, açık veriyor. Banka da Banka bidayetinden beri, mevzuunun
bu yüzden ilk zararı kaydediyor. 931 mec- haricinde iş görmüştür. Banka, esnafın
lisi idare raporunda vaziyet daha kötüle- takviyesi gibi gayet iyi bir maksat için ku-
şiyor. İktisadî buhrandan, ticaret ve sanayi rulmuştur. Fakat bu gayeye pek az riayet
bankasının tatili tediyat etmesi, mevduat- edilmiş ve akibeti meçhul işlere girişilmiş
ların geri alınması, borçluların borçlarını ve Banka müdürü, şayanı hayret bir surette
verememesinden bahsederek vaziyeti ma- kontrolsuz bırakıldığından, kasten deni-
liyenin iyi olmadığını beyan ediyor ve na- lecek derecede ihmal ve teseyyüp ve ser-
zarı dikkati celbediyorlar. Ayni zamanda mayenin israfı gibi müessif yolsuzluklar
İktisat Vekâletinin ve Maliyenin de na- başgöstermiştir. Bankanın yaptığı ve ser-
zarı dikkati celbediliyor. Hatta bu sırada mayenin mahvolmasını intaç eden işler-
Bankanın feshi ve tasfiyesi de mevzubahs den mühim bir kaçı tarih sırasiyle şunlar-
oluyor. dır:
— 141 —
Süt işi, ait bir müessesenin menfaatinin halel-

Memba suları anonim şirketi, dar olması yüzünden icap eden tahkikat-
Yazı makineleri işi, tır.
Piyango biletleri bayiliği, Bu tahkikata bir mülkiye müfettişi
memur edilmiştir, mülkiye müfetişi o
Ticaret ve Sanayi Bankasiyle bono
günden itibaren işe başlamıştır.
muamelesi,
Heykel işleri, Devletleri ve müesseseleri yıkan suiis-
timallerden ziyade, suiidarelerdir. Suiisti-
Şahsı bonolar ve şahsi krediler.
mali her gün polis takip eder, adliyeye ve-
Asıl hükme geliyoruz. rebilir. Fakat suiidareyi takip etmek, daha
Yeni heyet mazbut ve dürüst biı su- büyük bir dikkat ve liyakate mütevakkıf-
rette çalışıyor. Bu heyet Bankanın muame- tır. Bizim vazifemiz onu takip etmektir.
lesinde devam taraftarıdır. Sebep olarak MAZHAR MÜFİT B. (DENİZLİ)
da şunu gösteriyor. Eğer Banka tasfiyeye — Muhterem Vekilin ifadesinden anladık
tâbi tutulursa, belediyenin bu kadar ala- ki, Bankanın birinci, ikinci seneleri
cağı mahvolup gidecektir. Halbuki faali- muamelesi dürüst gitmiş, hatta birinci
yette devam ederse, yavaş yavaş kendini sene 15-20 nisbetinde bir de kâr tevzi et-
toplar ve belki borçlarını ödeyecek hale miş, sermaye 100 bin lira iken.
gelir.
Fakat, maatteessüf iki sene sonra
Komisyon azasından ikisi sermayesi
Bankada banka usul ve teamülüne mu-
böyle tamamiyle mahvolmuş bir malî mü-
gayir hareketler başlıyor, bu 4-5 sene-
essesenin yeniden sermaye konulmaksızın
denberi devam edip gelmektedir. Şu hal-
muameleye devamının imkânı olmadığı
de bu dün, bu gün vuku bulmuş bir mua-
kanaatindedir. Diğer taraftan mevduatı mele değildir. Fakat muhterem Vekilimi-
koruma kanunu, Bankanın bu şekilde zin buradaki beyanatından anlaşılıyor ki,
devamına müsait değildir. murakabe vaziyetinde bulunan belediye-
Şimdi bu Esnaf Bankasının vaziyetimiz 4-5 senedenberidir bu sui idareye pek
nin üç noktai nazardan muhakeme olun- güzel ıttıla hâsıl etmiştir. Ne suretle...
ması lâzımgelir. Efendiler, zannediyorum ki, belediyenin
maaşlı bir murahhas azası Esnaf Bankasın-
Bir: İktisadî ve malî noktadır. İktı-
da bulunmaktadır. O halde görülüyor ki
saden anonim şirketlerin bizdeki rejimi;
Banka bir uçuruma giderken 3-4 seneden-
idari murakabeleri kabul etmeyip doğru-
beri lâzımgelen makam (kimse bilmiyorum
dan doğruya adliyenin müdahalesini istil-
tabiî tahkikat neticesi bunu gösterecek-
zam eden bir rejimdir.
tir) o makam vazifesini ihmal etmiştir.
Dünya iktisadiyatının dirije olduğu Bu ihmalin neticesi şu oluyor: Zavallı
bir zamanda belki bu, bizim için bir nok- mavnacılar, zavallı hamallar, veyahutta
sandır. Bu, mevzuumuz dahilinde değil- zavallı tanzifat amelesinin paraları, bir
dir. arkadaşımızın dediği gibi, tebahhur edip
İkincisi: doğrudan doğruya adli olan gidiyor.
safhadır. Son münakaşa üzerine müddei Bu paralar nasıl olmuşsa olmuş, yen-
umumî, bu münakaşaları ihbar addede- miş, içilmiş, halkın mevduatı kaybolmuş.
rek meseleye vaziyet etmiş bulunuyor. Fakat efendiler, bunda çok şayanı dikkat
Üçüncü mesele, belediyenin iştiraki bir cihet görüyorum. O da, bu halin mem-
ve idarei hususiyenin mevduatı dolayısiyle leketin malî ve iktisadî siyaseti, bankacı-
doğrudan doğruya hidematı umumiyeye lığın ruhu mesabesinde olan halkın emni-
— 142 —
yet ve itimadiyle oynanıyor. Çünkü ma- ması, yeni kararlar ittihaz etmesi icap
lûmu ihsanınız İsmet Paşa Hükümetinin ediyor.
en büyük şiarı memleketteki ticaret, sa- Efendiler, bir de benim eh ziyade
nayiin ve serveti milliyenin ve bankacılı- nazarı dikkatimi celbeden mesele, gaze-
ğın inkişafına çalışmaktır. teler, raporda vardır dediler. Fakat bu-
rada bahsolunmadı. Mevkii yüksek bir
Kabinenin bu çalışmasına mukabil
zatin 16 000 lira istikraz ettiği, fakat bu
ve bu inkişafı husule getirmesine rağmen
zatin isminin anlaşılamadığı.
4, 5 kişi bu siyasete bu çalışmaya karşı bin
türlü dolaplarla ve tezviratla bu çalışmayı Efendim, Bankadan istikraz iki türlü
akim bırakmaya çalışıyorlar. İşte benim olur, birisi banka nizamatına, banka tea-
teessüf ettiğim noktalardan biri de budur. mülüne, usulüne ve kavaninine muvafık
şekilde istikraz olunur. Bu istikrazı yapa-
Üçüncü mesele: mesul olması lâzım- nın isminin saklanmasını bendeniz anla-
gelen bazı zevat af kanunundan müstefit mam. Fakat eğer banka teamül ve niza-
olacaklarmış. Olabilirler, ticaret kanunu matına ve kavaninine ve usulüne riayet
mucibince cürümden 5 sene geçtikten son- edilmeyerek, ne diyeyim, niifuz tesiriyle
ra şu ve şu cürümler hakkında takibat ya- veya her hangi bir suretle tesir yaparak
pılmaz. velhasıl gayrimeşru bir surette istikraz ya-
pan bir adamın ismi saklanamaz efendim.
Binaenaleyh zuhur eden bu hâdisat-
tan anlaşılıyor ki, Hükümetimizin bu ano- Bu mesele şimdiye kadar Hüküme-
nim şirketler hakkında yeni tedbirler al- timizin halletmiş olduğu meseleler arasın-
da hiç mesabesindedir.
DİVANI MUHASEBATIN (SAYIŞTAY'IN) TEŞKİLÂT VE VAZİFELERİNE

DAİR KANUN LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ
1920'lerin ikinci yarısında devletin mali ve ekonomik yapısının yeniden düzenlenmesi

başlamıştır. Bunlardan en önemlisi Muhasebei Umumiye (Bütçe) kanunudur. Bütçe ya-
sası devletin temel kurumlarındandır. Bütçe ile birlikte, gündeme kamu gelirleri ve har-
camalarının ayrıntılı denetimi gelir. Bu, Divanı Muhasebat'ın (Sayıştay'ın) işidir. Ancak,
Muhasebei Umumiye kanun lâyihası ile aynı zamanlarda hazırlanan Divanı Muhasebat
kanun lâyihası 1934'<? kadar Meclis genel kuruluna gelmemiştir. Lâyihanın gerekçesinde,
bunun Fransa, İtalya ve Belçika'nın sistemlerinin incelenmesinden sonra ve esas olarak
Avrupa sistemi benimsenerek hazırlandığı belirtiliyor.
Sayıştay yasasının Meclis gündemine geliş tarihi, 1930'lardaki devletçiliğin ve iktisat
politikasının gelişmesine de ışık tutacaktır. O güne kcıdar devlet sermayesi ile kurulan ve
işletilen ekonomik kuruluşların denetimi Meclis'çe yapılır, bütçe kapsamındaki denetim yıl-
lık biitçe sırasında gerçekleştirilir, özel yasalarla kurulmuş (ve bazıları tekel konumunda)
olanlar da bu yasaların öngördüğü biçimde, fakat yine Meclis çatısı altında denetlenirdi.
Buradaki görüşmelerde de belirtildiği gibi, Sümerbank yasası kapsamındaki işler
(yani, sanayi programı çerçevesindeki yatırımlar) bu esas yöntemin dışına çıkmıştır.
1 9 3 4 V e , sanayi yatırımlarının başlamak üzere olduğu tarihte, devletçiliğin ekonomik
amaçlara yönelmekle birlikte ticaret kanunu dışında ayrı bir iktisat ve hukuk sistemi
oluşturacak bir 'kamu kesimi' bütünlüğüne erişeceği düşüncesi doğmamıştı. Anayasa
gereğince Meclis'in devlet işlerinin tüm denetimini (farklı yöntemlerle de olsa) yapması
gerektiği, tek vazgeçilmez doğru düşünce idi. Buradaki görüşmeler de, devletin ekonomik
r
— 143 —
kuruluşlarının özel yasalarında denetim için öngörülen farklılıkların giderilmesi ve Mec-

lis'in devletin tüm ekonomik ve mali hesaplarını, Sayıştay'ın denetçiliğine başvurarak
denetimden geçirmesi yönündedir.
Sümerbank yasasındaki devletçilik çekirdeğinin kısa sürede büyümesi ve 'kamu
kesimi'nin ilk çerçevesi olan İktisadi Devlet Teşekkülleri'nin doğuşu birkaç yılda gerçek-
leşecek, denetim sorunu da bıma uygun bir çözüme erişecektir.
30.4-1934
3.5.1934
10.5.1934
MALİYE ENCÜMENİ REİSİ HA- MALİYE En. Rs. HASAN FEHMİ

SAN FEHMİ BEY (GÜMÜŞANE) — B. (GÜMÜŞHANE) — Efendim, şu
Divanı Muhasebat 11 sene evvel Meclisi veya bu kanunda hata edilmiş veya edil-
Âli tarafından teşkil edildiği halde, henüz memiş o nokta bendenizi alâkadar etmez.
vazife ve salâhiyetine ait olan kanun bu Mazbata muharriri Bey bunu kendileri
gün huzuru âlinize takdim edilebildi. Di- söylüyorlar. Fakat bu kanunun müsta-
van bu güne kadar 1295 tarihinde neşre- celen müzakeresine cidden lüzum vardır.
dilen bir kararname ile vazifesini ifa edi-
yordu. O kararnameye zeylolarak Meclisi Malî sene bir Haziranda başlıyor. Bu
Âli tarafından bazı hususatı tadil ve tav- kanunun bir Haziranda mevkii meriyete
zih edecek iki, üç maddelik de iki zeyil ya- geçmesi için, Divanın ayni günde hazır-
pılmıştı. Bundan başka Divanın elinde, lanmış olması şarttır. 1 Haziran geldiği va-
Meclisi Âlinin yeniden kabul ettiği mu- kit Devletin evrakı sarfiyesi vizesiz durur
hasebei umumiye kanununa ve bütçe mu? Yoksa senenin bir kısmında, eski
esaslarına göre, mürakabe vazifesini ifa kararnameye göre, daha devair hazır-
edecek esaslı bir hüküm mevcut değildi. lanmamıştır diye, murakabe yapacak ve
Bunları arzdan maksadım, bu kanunun, senenin diğer kısmında da, bu kanuna göre
artık müstaceliyetle müzakeresi ile 1 Ha mi murakabe yapacak ?
zirandan itibaren tamamen mevkii icra ve Onun için bu kanunun müstacelen
tatbika geçmesini temindir. müzakeresine lüzum vardır. Bu kanun
muhasebei umumiye kanununun ana hat-
REFİK ŞEVKET B. (MANİSA) —
larına ve tayin ettiği esaslara göre tanzim
Kazanç vergisi kanunu münasebetiyle,
edilmiştir. Yeniden fikir olarak ilâve edil-
benim mazbata muharriri sıfatiyle yaptı-
miş esaslı bir şey yoktur.
ğım bir hatanın o kanun müstacelen mü-
zakere edildiği için, tashihine halâ im- Bu iki kanun hemahenk olarak yürü-
kân olmamıştır. Binaenaleyh bu kanunda mek zaruretindedir. Senelerce bekleyen
da bir kelimenin, her hangi bir noktanın bu kanunun 34 malî senesinin birinci
tashihine imkân verecek olan beş gün gibi günü tam ve kâmil olarak mevkii tatbi-
kısa bir vaktin esirgenmemesini, 95 sene- ka geçmesi için müstaceliyet kararı ver-
sinden beri bir kararname ile idare olunan menizi rica ettik.
bir müesseseyi, Büyük Millet Meclisi na- (Vazife ve selâhiyet
mına uzunboylu tetkikatla meydana ge-
tirilmiş bir eseri, bu kararname yerine ika- MADDE 11 — Divanı Muhasebat
me ederken, bu eserin mümkün olduğu aşağıda gösterilen vazifelerle mükelleftir.
kadar hatadan beri olması için bir ikinci A : Devlete ait bütün varidat ve mas-
defa gözden geçirilmesi imkânında fayda raf ve mallar ile dairelerce emaneten alı-
olduğu kanaatindeyim. nan nakit ve ayinlerin, tahvil ve cüzdan
— 144 —
gibi kıymetlerin kabız ve sarfının mura- olunur. Varidat ve masarifatı murakabe

kabesi, ile mükellef olan bir müesseseye, bu madde
B : Nakit ve aymlarle diğer kıymet- ile, zannederim ki bu salâhiyet haricinde
lere Jvaziülvet mahasiplerin hasaplarının vazife verilmektedir. Bu itibarla endişe
tetkiki, ederim ki, icra kuvvetleri ile Divanı Mu-
C : Muhasiplerin ve icabında ikinci hasebat arasında tearuz ve ihtilâflar çıka-
derece âmiri itaların ve tahakkuk memur- caktır.
larının muhakemesi, F fıkrası: Devlete ait ikraz, istikraz
D : Mahalli idare ve belediye hesap- ve taahhütlerle, Hazine bonolarının, bü-
larının tetkik ve hükme bağlanması, tün kefalet, kredi ve Hazine avansları-
E : Zatî maaş tahsis evrakının tetkik nın kayit ve murakabesi, diyor. Devlet,
ve tescili, bir muamelei maliyeye girmiş, ikraz et-
miş, istikraz etmiş, elbet bütün bu mua-
F : Devlete ait ikraz, istikraz ve ta-
meleler bir kanuna müstenit olacak; taah-
ahhütlerle Hazine bonolarının, bütün ke-
hüdata girmiş, aşağı yukarı ya kanunu
falet, kredi ve Hazine avanslarının kayit
mahsusuna müstenit olacak, yahut muha-
ve murakebesi,
sebei umumiye kanununa müstenit ola-
G : Umumî ve katî hesapların tetki- caktır. Bütün kefalet; kredi ve Hazine
kile bu hesaplar hakkında mutabakat be- avanslarının kayit ve murakabesi, bu kadar
yannamesi tanzimi, teferruatın heyeti umumiyesinin Divanı
H : İcabında malî işlere ve hesap Muhasebatta kaydolunmasının manası ne-
usullerde varidat tahakkuk sistemlerinin dir? Yani, bütün Devlet devairinin baştan
tadiline dair Büyük Millet Meclisine ra- aşağı ikraz, istikraz ve bütün kefalet,
por takdimi, kredi, Hazine avanslarının heyeti mecmu-
İ : Muhasebei umumiye ve bütçe ka- ası gidip gidip de Divanı Muhasebata mı
nunları ve diğer kanunlarla Divana veri- kaydolunacaktır ?..
len vazifelerin ifası,
J : Büyük Millet Meclisi tarafından Bir de (H) fıkrasında bilhassa Divanı
havale edilecek diğer hesapların ve mua- Muhasebata bir vazife veriliyor. O vazife
melelerin tetkiki, de aynen şudur: İcabında malî işlere ve
hesap usulleriyle varidat tahakkuk sistem-
K : Devlet mallarına müteallik olup lerinin tadiline dair Büyük Millet Meclisine
hususî kanunlariyle bidayeten murakabe- rapor takdimi. Divanı Muhasebat denilen
den istisna edilmiş olan muamelelerin ve - müessesenin, Büyük Millet Meclisine verdi-
mütedavil veya bu mahiyetteki sabit serma- ği raporda kazanç vergisi sistemi bozuk,
yelerin nihaî hesaplarının ve blânçolarının bilmem bina vergisi sistemi, tahakkuk sis-
tetkiki,) temi bozuk veyahut filân kanunu tadil et-
REFİK ŞEVKET B. (MANİSA) mek lâzımdır yolunda bir rapor vermesi-
— Vazife ve salâhiyet meselesi ehemmi- nin husule getireceği icraî ve umumî ini-
yetlidir. Üzerinde tevakkuf edilmesi lâzım- kasat, bence nazarı dikkate alınmağa de-
gelen mühim mesele olarak görüyorum. ğer.
Bunun için Teşkilâtı Esasiye kanununa
istinat ederek mütalea yürütmek lâzım- Ne rapor verecek? Benim, kendisine,
dır. Teşkilâtı Esasiye kanunu Divanı Mu- yapılan işleri murakabeye memur ettiğim
hasebata vazife verirken onu tasrih et- bir işin, bir heyet tarafından yapılmakta
miştir. Demiştir ki, Devletin bütün vari- olan ameliyeye ait olmak üzere mütalea
dat ve masarifatını Murakabe ile mükel- vermeğe mecbur olması, bence doğru bir
lef olmak üzere Divanı Muhasebat teşkil iş değildir.
— 145, —
Divanı Muhasebatın, idarî vazifesini Bunları kontrol etmek için Divanı Muha-
yaparken icra vazifesini tenkit etmek hak sebatın kayit ve takip etmesi lâzımdır.
ve salâhiyetini haiz olmak meselesi ve Uzun vadeli istikrazların, istikraz muka-
kendisine böyle bir vazife vermek mese- velelerindeki şeraite göre, faiz ve amortis-
lesi. .. Bunu, tefriki vazaif ile kabili telif manların esas mukaveleye göre mi, yoksa
görmüyorum. hesabın her hangi bir tarafından ucu ka-
çırılmak suretiyle daha fazla bir tediyeyi
MALİYE En. R. HASAN FEHMİ
tazammun edecek bir vaziyet var mıdır,
B. (GÜMÜŞANE) — Efendim, eğer
yok mudur? Bunları da, kaydetmesi lâzım-
iyi anlayabildimse, arkadaşımın mütale-
dır. Çünkü, Devletin masrafıdır. Her
aları üç- noktada toplanıyor: İkraz, istik-
hangi bir meselenin kanuna mutabakatini
raz ve avans işlerini Divanı Muhasebat
tetkik etmek vazifesi ise alınan paraları da
takip ve kontrol etmesin buyuruyorlar.
yine Meclisin verdiği kayit ve şekillere mu-
REFİK ŞEVKET B. (MANİSA) tabakatini kontrol etmek yine, Divanın
— Hayır, nasıl olsa kontrol edecektir, vazifesidir. Bu işleri de bu gün filen yap-
kaydetmesin diyorum. maktadır. Taahhüt işleri mukavelelerinin
bir suretinin de, Divanı Muhasebata gitmesi
HASAN FEHMİ B. — Bir kere, lâzımdır. Para tediye edileceği zaman, yine
istikraz suretiyle para tedarik etmek, Dev- bu mukavelelere mutabakati var mıdır,
letin varidatına bir şey ilâve etmektir. Bu- yok mudur; bunları tetkik ve tescil etmek
nun mukavelesini görmek ve ona göre zaruretindedir. Bu gün dahi bunları filen
parayı, varidat meyanında bulundurmak yapmaktadır.
ve o mukavelenin mesnedi olan B. M.
Meclisi kanunundaki kayit- ve şartlara, o Türkiye Cümhuriyetinin bütün malî
mukavelenin muvafakat ve ademi muva- işleriyle, hesap işleriyle yakından alâkadar
fakatini tayin etmek, tabiatiyle Divanı Mu- olan Divanı Muhasebat, muhasebe usul-
hasebata ait işlerdendir. Avans hesapla- lerinde bir değişiklik yapılmasını müna-
rında, her hangi bir müessese ile açtığı sip veyahut filân verginin tahsil nisbetini
avans hesaplarında, bunlar dahi keza bir şu kadar ağır gördüm, nazarı dikkatinizi
kanunun vereceği müsaadeye istinat eder. celbediyorum diye bize biz rapor vermesin-
Bu kanun ya bütçe kanunudur veya hu- de ne mahzur vardır? Bilâkis işle yakından
susî bir kanundur. Avans, bu kanun se- bütün teferruatiyle meşgul olan bir daire,
nesine mahsup mudur, müddetli midir, senede bir defa Millet Meclisine bu mev-
müddetsiz midir, şeraiti tediyesi o kanu- zular için bir rapor verirse bu ilmî ve mes-
nun müsaadelerine muvafık mıdır, yoksa leki teknik bir rapor olur. Bundan isti-
bunları tecavüz ediyor mu? Bunları dahi fade edilir. Bununla icra vazifesi arasında
tetkik ve murakabe etmek. Divanı Mu- hiç bir tedahül olmaz.
hasebatın vezaifindendır.
Bununla kastımız, Teşkilâtı Esasiye-
Kefalet işlerini niçin kontrol etsin nin o geniş emrini, imkân dahilinde yeri-
buyuruyorlar. B. M. Meclisi kanununda ne getirmeğe çalışmaktır. Bunda bir teda-
bir sene, iki sene müddetle şu şerait ile, hül endişesi yoktur. Ahvali maliye hak-
şu teminat alınmak suretiyle, filân müesse- kında bir rapor verir deniyor. 95 karar-
seye Maliye Vekâleti kefil olsun demişsek, namesinden de geriye gidemeyiz. Malî
bu kefalet kanununa göre, Devlete teret- ve hesabî işler hakkında bir rapor verir,
tüp edecek kefalet dolayısiyle, acaba ke- bu rapor bir hüküm değildir. İlmî bir mü-
falet, o kanunun derpiş ettiği kayit ve şart taleadır.
lara göre mi yapılmıştır, yoksa ondan daha MALİYE E. R. HASAN FEHMİ
taşkın veyahut daha eksik mi yapıldı?.. B. (GÜMÜŞANE) — Efendim, bu
— 146 —
maddenin (Madde 12 — Devlet sermaye- Muhasebat bunları yapmağa borçludur-

siyle işletilen veya Devlete ait varidatı ci- Onun için bunları buraya yazmağa lü-
bayet ve idare eden müesseseler kendi ka- zum görmedik. İkincisi, Büyük Millet
nunlarındaki hüküm ve sarahatin dere- Meclisine tevdi olunan her hangi bir iş
celerine göre Divanın murakabesine tâ- diyor.
bidir.) ikinci fıkrasına Bütçe encümeni lü-
zum görmemiş, sebebini tabii bendeniz MALİYE En. REİSİ HASAN FEH-
bilmiyorum. Fakat bendenizce buna lü- Mİ B. (GÜMÜŞANE) — Maliye en-
zum vardır. Çünkü çıkacak kanunlarımız cümeninin kastettiği hesabat, lâalettayin
vardır. Kanunlarda falan müessesenin hesaplar değildir. Kanunu mahsuslariyle
muamelât ve hesabatı Divanı Muhaseba- tetkikleri Divanı Muhasebat tarafından
tın vizesine tâbi değildir diyor. Sonra da yapılması icap eden mülga şeker inhisarı,
diyor ki, bunun hesabı katisi şu şekil ve barut ve mevaddı infilâkiye inhisarı, pet-
şeraitle yapıldıktan sonra Büyük Millet rol, benzin idarelerinin, Tütün inhisarının
Meclisine arzedilir. Büyük Millet Mecli- mutavassıt bir devresi vardır; muvakkat
sine arzedilen bu nevi hesaplar bittabi idareden sonraya ait kısımları vardır. Bun-
kendi hususiyetine göre ve hususî kanun- ların hesapları hususî kanunlariyle Divanı
larındaki kayitlere ve şartlara göre vizeye Muhasebatın tetkikına tâbi değildir. On-
tâbi olmaksızın tanzim edilen bir blânço lar meclisi umumileri tarafından tetkik olu-
veya sal muhasebesi olabilir. Bunları Bü- nur. Ondan sonra Büyük Millet Meclisine
yük Millet Meclisi azası münferiden tet- arzolunur. Alt tarafında, Büyük Millet
kik edemezler. Bu vaziyette, Meclis ne Meclisi bunları ne yapar, nereye tetkik
yapar? Meclis, bunu ya Divanı Muhase- ettirir? Buna dair bir kavit yoktur. Mak-
bat encümenine verir veya kendine merbut sadımız budur.
olan Divanı Muhasebata, kendi hususi Vaziyet tenevvür etti. Büyük Millet
kanunlarına göre, hesabına bak da icmalen Meclisi tarafından havale edilecek hesap-
neticesini bir raporla bana bildir, deyebi- lar meyanında bu hesaplan da dahil gö-
lir. Bu kanunların üç tanesini şimdiden rüyorlarsa, mesele hallolunmuştur.
hatırlıyorum. Bunların hesapları yapılır.
Millet Meclisine verilir. Meclis ne yapar? REFİK ŞEVKET B. — Devlet
Yukarıda Divanı Muhasebatın vizesine sermayesi ile işleyen müesseselerden bazı-
tâbi değildir, diyor. Bu hesapları, kendi larının hesapları, bir kanunla, Bütçe ve
hususiyetlerine göre, icmalen bakmak için İktisat encümenlerinden müşterek bir en-
Divana havale eder. Onun için biz bu fık- cümende tetkik ediliyordu, bu madde"
rayı koyduk. Bütçe encümeni bunu, ni- (Madde 39 — Devlet sermayesiyle işle-
çin tayyetti, tabii mi gördüler?.. Bilmi- yen müesseselerin muameleleri ve hesap-
yorum. Bu nevi hesaplar, bu gün elde mev- ları Divanı Muhasebat'ça, hususi kanun-
cuttur, encümende duruyor. Ne yapacağı larındaki müsaadelerin ölçülerine ve ta-
hakkında Meclis tarafından kendilerine kip ettikleri hesap usullerine göre tetkik
bir direktif de verilebilir. edilir.) o kısmı iptal mi ediyor, bu vazife
kalkıyor mu?
BÜTÇE E. REİS VEKİLİ MÜKER- MALİYE ENCÜMENİ REİSİ HA-
REM B. (İSPARTA) — Bu ikinci fık- SAN FEHMİ B. — Hayır efendim.
rayı şunun için tayyettik. Burada iki me- Bu fıkra ile, mevcut kanunlardaki hü-
sele mevzubahs idi. Birincisi, sermayesinin kümlerin hiç birini iptal ve tadil et-
ekseriyeti Devlete ait olan müesseseler- miyoruz. Fakat mevcut kanunlarda
dir. Bu kabîl müesseseler hakkında, hu- bir takım hükümler vardır ki, meselâ:
susî kanunları ahkâmı ne diyorsa, Divanı devlet sermayesi ile işleyen birçok
— 147 —
müessesat vardır. Bunların hesaplarının vazifesi olan bir işi, yardımcısı mesabesin-
bir kısmının Meclise gelmesi ve Divanı de Divanı Muhasebata tevdi etmiştir. Ge-
Muhasebata verilmesini âmir olan kanun- çen sene kabul ettiğimiz bir takım kanun-
larımız da vardır. Meselâ inhisar hesaplan larda bu esastan yavaş yavaş rücu etmeğe
mülhak bütçedir, idare kısmı, fabrikalar başladık. Bilhassa Sümerbank kanunun-
kısmı,/ayrı bir usulü hesabiyeye ayrılmış da bu esastan tamamiyle uzaklaştık. O
ve murakabeye tâbi tutulmuş, fakat blân- kanunda Divanı Muhasebatın zerre ka-
çosu alındıktan sonra Divanı Muhasebat- dar alâkası yoktur. Biz Divanı Muhasebat
ça, hususî kanunlardaki müsaadeleri nis- encümeninde o kanunlarda bu esasa riayet
betinde yine bakılacak noktalar vardır. edilmediğini nazarı itibare alarak, Deniz-
Bu kanunla hususî kanunları hiç bir za- yolları işletme idaresinde biraz Divanı
man ihlâl etmiyoruz; bilâkis muhtelif hü- Muhasebatın nüfuz etmesini ve hesapların
kümleri bir çerçeve içine alıyoruz. onun elinden geçirilmesini muvafak bul-
duk. O vakit kanunun müzakeresi esnasın-
REFİK ŞEVKET B. — Bendenizce da buna bir itilâf şekli bulundu. Hesaba-
bu madde çok yerindedir. tın heyeti umumiyesi itibarile iş encümene
Meselâ Uşak şeker fabrikası hesap- gelmeden evvel, Divanı Muhasebattan iki
larına zannederim biz bakıyoruz. Bilmem zatin o hesabı tetkik etmesi esası kabul
şu veya bu fabrikaların hesaplarına biz edildi, Divanı Muhasebat encümeninde
bakıyoruz. Bu madde bundan sonra bu geçen müzakere safahatından anlıyoruz ki,
kanundaki direktifler dairesinde bu he- eğer Divanı Muhasebat, hesabatı tetkik
sapların Divanı Muhasebatça bakılacağını etmez, sureti sarfı görmezse birçok yan-
gösteriyor kı, çok doğru bir mevzudur. lışlar olur. Halbuki Divanı Muhasebat-
Hususî kanunlarla, o gibi müesseselerin tan bütün emvali Devletin hesaplarının
hususi vaziyetleri, nazarı dikkate alınarak geçmesi lâzımdır. Bu, bir şartı esasidir. Bi-
konulan bu madde ile, Meclisin işlerini zim milli hâkimiyetimizin en büyük alâ-
Divanı Muhasebatın vazifesi meyanına meti budur. Bu esastan uzaklaşmamak
koymak çok yerinde bir şey olmuş olur. için şimdiden bir karar ittihaz edersek çok
muvafık olacaktır.
Divanı Muhasebat, muhasebe işlerini Meclisi Âli, gerek Teşkilâtı Esasiye ve
bizim namımıza murakabe ediyor. Zaten gerek mantık icabatına riayetle muhak-
bu hususta muhasebei umumiye kanunun- kak surette Divanı Muhasebatın, her ne
da kayitler vardır. O kanundaki kayitlere şekilde olursa olsun görmesi lüzumunu
göre hareketi pek doğrudur. Bundan son- kabul ederse, çok isabetli bir karar itti-
raki noktai nazarda ise bir sarahat lâzım- haz etmiş olur. Çünkü görüyoruz ki ce-
dır, burada maksatla kabili telif bir şey reyan Devletçiliğe doğrudur. Devlet vari-
görmüyorum. datımızın kısmı azamisini, malî müesse-
KİTAPÇI HÜSNÜ B. (İZMİR) selerimiz, sınaî müesseselerimiz vücude
— Refik Şevket Bey arkadaşımız çok esas- getirmektedir. Yani Devlet varidatı ver-
lı bir noktaya temas buyurdular. Haki- giden ziyade bu sınaî müesseselere istinat
katen emvali Devletin - gerek masraf, edecektir. Eğer biz, bunlar ticarî zihniyet-
gerek varidat ve gerekse eşya olsun - le hareket ediyorlar, Divanı Muhasebat
Büyük Millet Meclisince murakabesi esası tarafından vize ve murakabe olunmasın
kabul edildikten sonra ikinci bir meseleye dersek, yanlış bir yol takip etmiş ve kendi
geçiyor. Büyük Millet Meclisi hesap iş- murakabemizi kendimiz baltalamış olu-
lerine. teknik işlerine yegân, yegân baka- ruz. Binaenaleyh bendenizce bu madde
mayacağı için, bu çok mühim olan ve hâ- encümene gitmeli ve diğer maddelerle bun-
kimiyetin tecellisi itibariyle en mühim bir lar mütenazır bir şekilde tanzim edilmelidir.
— 148 —
MALİYE En. REİSİ HASAN FEH- o nevi müsaadeler verilmiştir. Bu müsaa-

Mİ B. — Devlet sermayesiyle ticari ma- deleri birden bire nasıl kaldıralım?. He-
hiyette işletilen müesseselere, hususî ka- sap şekil ve sistemi ne olursa olsun, muha-
nunlariyle hesap noktasından verdiği- sebei umumiye kanununa tâbi olsun, mu-
miz müsaadeleri' bu kanunla kaldırmak, hasebei umumiye kanununa tâbi olmasa
bertaraf etmek hatırımızdan geçmedi. bile, nihaî hesapları Divanı Muhasebata
Arkadaşımın şimdi verdiği beyanat, bun- verilir diye hükümleri tadil etmekle müm-
ların hepsini birden bertaraf edelim ve kün olurdu. Fakat bu hüküm onu zaten
onların hesapları da nihaî olarak, Diva- çerçevelendirmiştir. Hususî hükümler, ka-
nı Muhasebattan geçsin merkezindedir. nunlarında durdukça nazarı itibare alma-
Bu, geniş bir fikirdir; geniş bir tabir- mak mümkün olmadığına göre bunları
dir. Hususî kanunların adetleri pek çok- haliyle bırakmak, bendenize doğru gibi
tur. Bu hükümlerle, işleri icabına göre geliyor.
kabul buyuran Meclisi Âli, bu Divanı Mu-
REFİK ŞEVKET B. — Teşkilâtı
hasebat kanununun müzakeresi dolayı-
Esasiye kanununda, bütün Devlet mal-
siyle o hükümlerin birden yok edilmesine
larını varidat ve sarfiyatını görmek
karar veımek, burada zannederim doğru
üzere tesis edilmiş Divanı Muhasebata,
olmaz.
bu gün hakikî simasını vermiş olu-
Hususî kanununun emrettiği hesabı yoruz. Yanı yeni ihtiyaçlara, yeni ruha
tetkik ederken meselâ Devlet demiryol- muvafık olarak tesis ettiğimiz bu mües-
larını ele alalım. Devlet demiryollarının he- sesede, şimdiye kadar okuduğumuz mad-
delerle görüyoruz ki, amme hizmetini
sabatı, sarftan evvel vizeye gitmez. Hesap-
görmekle mükellef veyahut Hazine men-
ları sarftan sonra tetkik edilir. Devlet
faatiyle alâkadar her müessese üzerinde
demiryolları işletme kanununda bir ta-
T. B. M. Meclisinin, yahut milletin, umu-
kım hususî hükümler kabul edilmiştir.
mî murakabesini tesis ediyoruz. Şimdiye
Meclisi Âli, bunlar muhasebei umumiye
kadar belediyeler, meclisi umumiler, şun-
kanunu haricinde fevkalâde basit usuller-
lar, bunlar dahil değilken bunların üzerin-
le, yani ticari usullerle alış veriş yaparlar,
de dahi bir murakabe usulü tesis etmekle
bunların evrakı sarfiyeleri netice itibariyle
çok güzel bir iş yaptık ve o güzelliklerden
Divanı Muhasebatça tetkik edildikten son- bir tanesi de Divanı Muhasebattan geçmek
ra, muhasebei umumiye kanununu bu- yolunda Divanı Muhasebatın ve onun isti-
rada ölçü olarak koymak imkânı olmadığı nat ettiği muhasebei umumiye kanununun,
için, kendi hususî kanunlarındaki hüküm- hayatı ticariye ile, hayatı iktisadiye ile
lerin verdiği salâhiyete göre tetkik edilir. veyahut resmî hayatın dışındaki hayatla
Yoksa muhasebei umumiye kanunu bu- kabili telif olmayan ahkâmından kendini
rada ölçü olarak kullanmak lâzımgelse kurtararak hususî yollarda müesseseleri
bu zevatı haksız olarak muaheze etmek lâ- yürütmek endişesi vardı. Nasıl ki bir za-
zımdır. Muhasebei umumiye kanununun, manlar Şûrayi devlet olmadığı için Bü-
hükümlerinden bu daireler hariç bırakıl- yük Millet Meclisi, ayni zamanda bu va-
mıştır. Şayanı arzudur ki; Devlet serma- zifeyi de üzerine almıştı. Bunun gibi Di-
yesiyle işleyen müesseselerin hesapları, ti- vanı Muhasebatın bu kanundan evvelki
carî mahiyette de olsa Divanı Muhasebat bünyesinde de ayni rolü oynamıştır.
tarafından tetkik edilmelidir. O müesse-
satı işleten daireler, iktisat, Ziraat, Millî Divanı Muhasebat demiyor ki, o mü-
Müdafaa ve İnhisarlar Vekâleti o kanunları esseseler benim gösterdiğim usul daire-
vazettirirken Büyük Heyetinize izah et- sinde muamele yapacak. Hayır, Divanı
tikleri esbabı mucibeleri, muhik görülerek Muhasebat onların usulüne tâbi oluyor.
ı
— 149 —
Çok güzel bir iş yapıyor, müesseselere MAL. E. R. HASAN FEHMİ B.

hayatiyet veriyor. — Efendim, bu fıkra diyor ki, hususî ka-
nunların tayin ettiği ölçülere göre Divanı
Şimdiye kadar Sümerbank in hesap- Muhasebat verilen nihaî hesaplara bakar.
larına, kendi kanunlarındaki ölçülere ve Hususî kanunda hiç verilmeyecek diyor.
takip ettikleri hesap usullerine göre kim Artık bu fıkra ile mutlaka verilecektir, ve-
bakıyordu? Şu veya bu encümenlerden rilmiştir manasında nasıl telâkki edeceğiz?
mürekkep heyeti umumiye. Şimdi onun
vazifesi tamamen bu kanunla Divanı Mu- İmkânı yoktur. Bir kısım sarih ka-
hasebata gidiyor. Çünkü, umumî kanun- nunlar vardır. O kanunlarda hesap işlerine
dan çıkıyor. Hususî teamüllerini muhafaza filân heyet bakar, filân encümenler bakar
ediyor. Zaten Divanı Muhasebat B. M. diyor. Bu fıkraları kaldırmak lâzımdır
Meclisi namına murakabe ifa ediyor. Za- ki Refik Şevket Beyin arzusu yerine gel-
ten B. M. Meclisi, Divanı Muhasebatın sin. Fakat bu fıkraları kaldırmakta söz
verilmiş olduğu raporlar üzerinde ikinci bize düşmez, Hükümete düşer zannederim.
bir tetkik yapıyor. Halbuki şimdi meselâ, Biz mevcut kanunlara göre ( çünkü bir
ben üç senedenberı mebusum, Sümer ban- tane değil, iki tane değil, Büyük Meclisin
kın hesaplarına ait hiç bir şey görmedim. çıkardığı bu nevi kanunlar 8-10 tanedir )
Yani millet namına murakabe ifa etmiş o kanunlardan bu hükümleri kaldırmak
olmadım. Bu murakabeyi kim yaptı? 317 için Hükümeti dinlemek lâzım, hakikaten
kişiden mürekkep Meclisi Âliniz namına bir mahzur yoksa, bendeniz şahsan hiç bir
memur ettiğiniz encümenler yaptı. Zaru- mahzur görmem. Bunları kaldırmakta ve
retten dolayı bu encümenler yaptı. Mües- katî hesapların tamamen Divanı Muhase-
seselerin faaliyetini iptal değil ,o mües- bata verilmesinde tabiî onu da dinlemek
seselerin kanunlarının gösterdiği şekilde lâzımdır. Yoksa bu fıkra ile böyle telâk-
devamını temin eder şekilde bu işi Divanı ki edelim yolunda bir talebe imkân yok-
Muhasebata verelim. tur. Çünkü o kanunlarda sarahat mev-
cuttur. Divanı Muhasebata o kanunlar
Divanı Muhasebat, o müesseseleri, hesabı katileri verirlerse alır. Vermezse,
umumî hükümlerin haricinde olarak hu- o ahkâm yaşıyorsa Divanı Muhasebat
susî şekilde kendi kanunları dairesinde nasıl alır ? Meselenin halli burada değil,
murakabe etsin. Biz şimdiye kadar zaru- hususî kanunlardaki hükümleri bertaraf
retten mütevellit olarak bunu encümenlere etmeğe ve hususî kanunları ayrı ayrı mı
ifa ettiriyorduk. Binaenaleyh o kanunların tadil edelim, yoksa heyeti umumiyesini
heyeti umumiyesinin ilgası mevzubahs de- bir madde ile mi tadil edelim? O zaman
ğildir. Denizyollarına ait olan kanun du- düşünülür.
rur. Sümerbanka ait olan kanun durur.
Ancak bunların hesaplarının murakabe- Meselâ Sümerbank kanununun blân-
sine ait olan kısmı bu madde ile Divanı çoya taallûk eden kısmını ve demiryollar
Muhasebata gider ve Meclis namına ihti- işletme ve idaresinin ve diğer, muhasebei
sas dairesinde tetkik edilir. Bu noktai umumiye kanununun haricinde bıraktığı
nazardan işin inceliği ve teferrüatiyle bizim ticarî mahiyetteki bazı müesseselerin, me-
yapmamıza imkân olmayan işlerin daha selâ Askerî fabrikaların ve sair blânço ile
iyi tetkiki için bu maddenin, yalnız hususî nihayet bulan bilcümle müessesatın ade-
kanunların murakabe kısımlarını ilga di zannederim 20-30 kadar vardır. Bun-
eder surette olmasından mahzur yoktur. ların hesaplarının her birini bu hükümler
Bilâkis murakabe noktasından faidei ayırmıştır. Burada yok farzetmekle bu
ameliyesi vardır. işlerin yok olacağına bendeniz kail değilim.
— 150 —
GÜMRÜK VE İNHİSARLAR VE- dır. Divanı Muhasebat kanunu gibi

KİLİ ALİ RANA B. — O hususî ka- hükmü daimî olacak kanunlar konurken,
nunların hükümleri değişmedikçe Divanı Devlet sermayesiyle işleyen müesseseler
Muhasebat kanunundaki bu maddenin için de hususî kanunlar ve hükümler vaz-
değişmesine imkân yoktur. eder gibi prensiplerden de uzak kalmalı-
Fakat o hususî kanunları birer birer yız. Aslolan Divanı Muhasebatın mura-
alıp onlar üzerinde mevcut olan hususî kabssidir. Şimdiye kadar hususî kanunlar-
hükümleri değiştirmeli mi, eğer değişti- la yapılmış hükümler varsa onlar kalır.
rirsek ne hale koymalıdır? Bunlar tetkik Fakat prensip olarak Devlet sermayesiyle
edilmeden bu madde geçebilir zannolunu- teşkil edilmiş müesseselerin hesaplarının
yorsa bendeniz, buna Hükümetin iştirak aslolarak Divanı Muhasebatça tetkiki lâ-
etmeyeceğini arzederim. Mutlaka her hu- zımdır.
susî kanunun ayrı ayrı tetkik edilerek bir REFİK B. (KONYA) — Gerek
neticeye varılması icap eder. İnhisar idaresine bağlı, gerek İktisat, Na-
HAKKI TARIK B. (GİRESUN) fıa Vekâletlerine bağlı bazı teşekküllerin
— Ayrı ayrı hususî kanunlar kabul edil- işleri ve vazifeleri hususî kanunlarla ne şe-
miş ve bu kanunlar meridir. Bunların her kilde işlemesi, ne surette yürümesi lâzım-
biri, bir esbabı mucibenin mahsulüdür. sa o şekilde kabul olunarak çıkmıştır.
Yalnız bendeniz maddeyi okuduğum va- Şimdi o hususî kanunlar müzakere edi-
kit, maddede bir değişiklik olması icap lirken, meselâ, İnhisar idaresinde müteda-
ettiğini anladım. O da şudur: Devlet vil sermaye ile çalışan bir şube ticarî mahi-
sermayesiyle işleyen müesseselerin muame- yette bir iş görüyor. Bu, her hangi resmi
leleri ve hesapları Divanı Muhasebatça bir kontrola tâbi tutulursa iş yürümez
hususî kanunlarındaki müsaadelerin ölçü- denmiştir. Bunu Heyeti Muhtereme de
lerine ve takip ettikleri hesap usullerine kabul etmiştir. Mütedavil sermaye ile
göre tetkik edilir. Bu, adeta bir prensip yürüyen müessesenin işi görülsün amma.
koymaktadır. Halbuki maddenin ruhu Devlet haysiyetiyle bir iş hakkında şu for-
burada verilen izahlara göre bu değildir. müle göre tanzim olunacak blânço geti-
Yani mutlaka Devlet sermayesiyle işleyen rilsin, Büyük Millet Meclisinin Maliye
müesseselerin muameleleri ve hesapları encümeninde, Bütçe encümeninde tetkik
için böyle hususî bir kanun yapılacaktır ettirilsin denmiştir. Şimdi arzu ettiğimiz
ve onlar tatbik edilecektir. Bu şekilde bir esas, Bütçe encümeninde, Maliye encü-
fikir kabul olunmadı ve kabul edilmek de meninde tetkik edilmesin de, mutahassıs
istenmiyor. Bilâkis şunu kabul etmek lâ- heyet olan ve Büyük Millet Meclisi namı-
aımgeliyor ki, hususî hükümler Divanı na iş gören Divanı Muhasebata gitsin
Muhasebatça nazarı itibare alınır. diyoruz. Zannederim ki bunda esasa, işin
mahiyetine taallûk eden, işleri işkâl ede-
O halde o maddeyi arzu edilen şekil- cek şekilde hiç bir mesele yoktur. Olmuş,
de ifade etmek için bendenizce şöyle yaz-
bitmiştir. Yalnız murakabenin şekli ka-
mak lâzımdır: "Yukarıdaki maddelerde
lıyor. Blânço, Divanı Muhasebat, Maliye
yazılan tetkikler için, hususî kanunlarda
ve Bütçe encümenlerinden mürekkep bir
ayrı hükümler konulmuş ise tetkik, on-
heyette mi tetkik edilsin, yoksa daha zi-
lardaki müsaaadelerin ölçülerine ve ka-
yade mütehassıs olan, salâhiyettar bulu-
bul edilen hesap usullerine göre yapılır".
nan Divanı Muhasebatta mı tetkik edil-
Yani bir prensip koymuş olmayız. Asıl
sin? Hiç şüphesiz Muhterem heyetiniz de
olan Divanı Muhasebatın her ne suretle
tasvip buyururlar ki, Divanı Muhasebat
olursa olsun murakabesinin âm ve şamil
olduğudur. Bu hakikat esas olmak lâzım- mütehassıs bir heyettir. Onlar tarafından
— 151 —
tetkikte her halde fayda vardır. Bu esasın alınması mevzubahs olmasından müte-
Divanı Muhasebatın vazifelerini gösteren vellit bir haleti ruhiyedir.
şu kanunun bir maddesine konulması lâ- Şimdi noktai nazarım aşağı yukarı
zımdır. bazı arkadaşlar tarafından garip görüle-
MALİYE En. M. M. KEMAL TU- bilir, amma nihayet bu kanun münaka-
RAN B. (İSPARTA) — Evvelâ Refik şasından doğan ruhî sebep üzerinde be-
Beyefendinin tasvir ettikleri vaziyet, He- yanı fikir etmekte serbestim.
yeti umumiye, adeta hususî teşekküller Mazbata muharriri Kemal Turan Bey,
için Divanı Muhasebat vazifesini görüyor- bu şekilde toplanan heyetin, müşterek
muş mahiyetindedir. Halbuki iki encümen- encümenin vazifesi, direktif vermektir,
den terekküp eden heyeti umumiyelerde geçen senenin hesaplarını görür ve gelecek
blânçolar üzerinde tetkikat yapılır. Bu He- seneye ait direktifler verir dediler. Kanun-
yeti umumiyeler, idarelerin umumî iş hada böyle midir? Böyle ise buna dokunan
yatını tanzim eder, ilerdeki çalışmaları için yoktur. Yine direktiflerini versin.
direktif verir.
Sumerbankın, Tütün idaresinin he-
MÜKERREM B. (İSPARTA) — Büt- saplarını görsün, muameleleri anlasın, tet-
çelerini tasdik eder. kikat yapsın. Yine direktif versin. Fakat
hesaplarını görmek lâzımgeldiği zaman bu
KEMAL TURAN B. — Evet büt-
tetkiki hesap keyfiyetini Divanı Muhase-
çelerini tasdik eder. Yoksa sarfiyat ev-
bat yapsın. Yani orta yerde mevcut hu-
rakını birer, birer tetkik edip bu sarfi-
susî kanunların faaliyet hükümlerini iş-
yatın kendi kanunlarına göre olup ol-
kâl eden, tadil eden hiç bir şey yoktur.
madığını aramaz.
Ancak rüyeti hesap meselesi vardır. Tü-
Şirketlerin umumî heyetleri ne ise tüne ait ahkâm duracak. Sümerbanka
bu teşekküllerin muhtelit encümenlerde- ait ahkâm duracak, Deniz işlerine ait
ki vazifesi de odur. Kalıyor ki bu şirket- ahkâm duracak. Fakat bütün bu müesse-
lerin böyle hesaplarını, sarf evrakını, seler Devlete hiç hesap vermeyecek mi?
yahut varidat evrakı ve kayitleri şusu, Bu hesaplara bir dokunmayacak mıyız?
busu, Devlet hesaplarına bakıldığı gibi, Biz bu hesapların rüyet salâhiyeti
Divanı Muhasebatta tetkik edilsin mi Divanı Muhasebata ait olsun diyoruz.
edilmesin mi? Hususî kanun buna mü- Deniliyor ki kanunun tadili demektir.
saade ediyorsa bıı umumî hüküm cari Demek istiyorum ki bu maddeyi kabul
olur. Eğer hususî kanun müsait değilse ettiğimiz dakikadan itibaren diğer mües-
tabiî olarak bu maddenin şümulüne gir- seselerin murakaba haklarına ait olmak
mez. Fakat şu müessese tâbi olsun, bu üzere haiz oldukları salâhiyetler merfudur
müessese tâbi olmasın diye bir hüküm diye yazabiliriz.
verilmemiştir. Fakat madde, umumî bir
GÜMRÜK VE İNHİSARLAR
esastır, bunda hiç bir tadile ihtiyaç yok-
VEKİLİ ALİ RANA B. — İnhisar
tur.
idaresi bu mevzu ile alâkadar değildir.
REFİK ŞEVKET B. — Bilhassa Çünkü İnhisarlar idaresinin hesabının
hayatta mücadele ve münakaşa, bir bir kısmı bütçeye taallûk eder. Müte-
defa tanınmış olan hak veya sa- davil sermayeye taallûk eden kısmı da
lâhiyetin yerini terketmesinden mütevel- Divanı Muhasebat ve Maliye encümen-
lit nizalar teşkil eder. İşin nezaketi budur. lerinden müteşekkil bir heyet tarafından
Divanı Muhasebat rolünü ifa eden bir tetkik edilir. Tadili mevzubahs olan mad-
heyetin elinden bir madde ile salâhiyetinin de, istedikleri şekilde tadil edilse İnhisar-
— 152 —
lar idaresinin bu günkü çalışmasında Di- Heyeti Celile de nazarı dikkate alır. O
vanı Muhasebat noktai nazarından da vakit Hükümetle beraber tetkika* yapı-
yapacağı bir değişiklik yoktur. Bendeniz lır, ayrıca bir madde olarak ilâve edilir.
diyorum ki, buradaki maddeyi tadil edi-
vermekle bu mesele halloluverecek kadar İKTİSAT VEKİLİ M. CELÂL BEY
basit bir iş değildir. Hususî kanunları bi- — Söz söyleyen hatip arkadaşlarımız-
rer birer tetkik etmek lâzımdır. Bu husu- dan birisi, Sümerbanka işaret ederek,
sa ait bir çok muhtelif kanunlar veya buna Meclis kontrolünden uzaklaştı, cümle-
yakın bir şekilde olanları da vardır. Bun- sini kullanmışlardır. Bıı büyük malî ve
ların her hangi birini ayrı ayrı alıp vaktiyle ve sınai müessesemiz hakkında, gerek He-
nazara alarak bu hususta dermeyan edi- yeti umumiyece ve gerek efkârı umumi-
len tadiller doğru mudur, lüzumu var yece bir ilişiği, bir suizannı mucip olma-
mıdır, tadil edilecek midir, hepsi mi tadil mak üzere ifade etmek mecburiyetinde-
edilecek, yoksa bir kısmı mı tadil edile- yim ki, Sümerbank kendisinden evvel ka-
cek?. .. Bunları anlamadan bu maddeleri nunların ahkâmından, yani Sanayi Maadin
arzu ettikleri şekle sokmanın imkânı yok- Bankasının ve bilâhare Sanayi Kredi Ban-
tur. Encümene iadesi icap ettiği takdirde, kasının tâbi olduğu kontrol ahkâmından
Divanı Muhasebat encümeni kanunu bir ne fazla ne de eksik bir ahkâma tâbi tu-
müddet için bir tarafa bırakarak hususî tulmamıştır.
kanunları birer birer alacak, günlerce, Eski ve yeni bankanın kanunları yan-
haftalarca tetkik edecek ve nihayet bazı
yana getirildiği zaman, bu hakikat ken-
neticeye varacak, ondan sonra bu kanun
diliğinden anlaşılır. Sümerbank kanunu-
avdet edecektir. '
na bazı teknik maddeler ilâve edilmek su-
HASAN FEHMİ B. (GÜMÜŞANE) retil inzibat cihazları fennî surette tekâ-
— Salâhiyeti almak, vermek mücadelesi... mül ettirilmiştir.
Dediler. Hangi salâhiyeti? Bendeniz Ma- Meclisi âlinizin, Devlet varidatını ve
liye encümeni namına söyledim. Şu veya masarifini kontrol etmesi mutlak bir hak-
bu müessesenin, Meclis namına hesabı kıdır ve otoritesi cümlesindendir. Divanı
katisini tasdik edecek yeri yoktur. En Muhasebat Meclisi Âlinize izafetle, Dev
son bir tane çıktı. O da bir limitet şirke- let varidatını kontrol eder, fakat Meclisi-
tine aittir. niz lüzum gördüğü zamanda, bu kontrol
Vaktiyle kanunlarla bu hükümler ve- hakkını, icıaı kuvveti karıştırmamak şar-
rilmiştir. Bu hükümler tabii midir denirse, tiyle, kendi içinden ayıracağı encümenlere
bendeniz gayritabiidir demekte hiç tered- veyahut diğer mütahassıs tanıdığı teşkilâ-
düt etmem. Meclis, bu kanunları bir an ta, yahut bazı kimselere havale edebilir.
evvel ıslah et derse, bunları esaslı bir şekle Bendeniz şahsan şuna kaniim ki, Dev-
bağlamak sözü şimdiye kadar 50-60 defa letin yalnız resmî daireleri değil, husus;
aramızda geçmiştir. Eğer bu işler muha- sermaye ile teşekkül eden müesseseler
sebei umumiye ve bütçe kanunlarına göre dahi normal bir şekilde ve normal bir
hususî kanunlara ait işlerdense hususî kontrole tâbi olmadıkları takdirde muhak-
kanunlardaki hükümlere göre tetkik eder, kak onların neticesi anarşi olur. Bittabi
diyoruz. Bir takım iş var ki kendisine hiç bu neticeye karşı, gerek resmî ve hatta
verilmiyor. Eğer Meclisi Âli, bu arzetti- hususî şekilde olsun lâkayit veya uzak kal-
ğim meseleyi, hesabı katileri Divanı Mu- mamaklığımız lâzım ve zaruridir
hasebata tetkik ettirmek istiyorsa arzu Fakat kontrol ne kadar zaruri bir
eden arkadaşlardan biri bir takrir verir. şeyse, bunun normal bir şekilde yapılması
— 153 —
da o kadar mühimdir. Kontrol, malî murakabesine tâbi değildir. Gene Beye-

müesseselerin teşebbüs kabiliyetlerini kı- fendinin işaret buyurdukları gibi, Hükü-
racak şekilde olursa, murakabesizlikten met devletçidir. Devletçilik siyasetimiz
mütevellit zarar kadaı fena olur. binnetice, varidatımızın kısmı azamini
Malî müesseselerin kontrolü ne şe- Devletin oraya hasredeceğidir. Yani ya-
kilde yapılmalı ve Divanı Muhasebatın kın bir zamanda, yaptığımız bu işler-
alâkası ne şekilde olmalıdır? Hükümetin den, büyük varidat elde edeceğiz ve halka
tesis etmiş olduğu malî müesseselerimiz vergi olarak yüklediğimizi bunlardan ala-
vardır. Hükümetimiz, fırka programının cağız. G.ttıkçe şümulünü tevsi edecek
esasları dahilinde devletçidir. Bu siyase- olan bu vaziyeti şimdiden tesbit etmenin
tin yürütülmesi neticesi olarak, bundan zamanı olduğunu arzetmiştim. Bu nok-
sonra malî, sınaî ve hatta ticarî Devlet talarda tamamen mutabıkız. Böyle malî
müesseseleri viicude getireceğiz. Mesele müesseselerin hepsinin kontrolünü yek-
böyle olunca, bunları murakabede mü- nasak bir tarza tâbi tutarsak, en muvaffık
tefavit eşkâl dahilinde değil, yeknasak bir harekâtı yapmış oluruz. Bu suretle hem
tarzda kontrol etmek için salim bir esasa kolaylık temin edilir, hem de malî mües-
bağlamak zarureti kendiliğinden tebarüz seseler hakkında yürünecek yol tayin edil-
etmektedir. miş olur.
REFİK B. — Bilhassa bundan
Bendeniz Hükümet namına Heyeti
sonra Devletçilik yolunda muhtelif
muhteremenize şu teklifi arzedeceğim. Tek-
teşebbüsler yapılacaktır ve bunların
lifimizin birinci şekli, encümenin maddesi
hepsi de Devlet parasiyle yapılacaktır. Bu
aynen kabul edilir. Bilâhare malî mües-
itibarla hem Devletin yapacağı işleri işkâl
seselerimizi kontrol etmenin eşkâline ait
etmemek ve hem de Devlet parasiyle yapı-
mütemmim bir surette yeni bir kanun tan-
lacak işleri murakabeden uzak bulundur-
zim edilir. Mevcut maddeyi biz ihtiyacı
mamak mülâhazasiyle, İktisat Vekili Bey-
temin edecek mahiyette görmüyoruz. Şu-
efendinin vait buyurdukları tetkikat yapı-
nu da ilâve edeyim ki; bugünkü kontrol
larak buna ait lâyihânın gelmesine intiza-
eşkâlinde bir gayritabiliik mevcuttur. Ha-
ren 39 uncu maddenin Divam Muhasebat
kikati olduğu gibi görmek ve teşebbüs ka
kanunundan çıkarılmasında fayda vardır,
biliyetini kırmamak şeklinde bunu nor-
mal bir hale irca etmek istiyoruz. Madde REFİK ŞEVKET B. — Bu kanu-
bunu bize veremiyor. nun bir de 12 inci maddesi vardır, eğer
tkinci şekil: Divanı Muhasebat kanu- 30 uncu madde olmasa dahi işler hali
nunun Meclisi Âlinizde kabul ve çıkmasını tabiide yürüyecektir. Fakat bir de 12 nci
tehir etmemek için, bu maddeyi kanundan madde vardır. 12 nci madde, (Devlet
büsbütün çıkarmaktır. Fakat bilâhare, sermayesiyle işletilen veya Devlete ait
yakın bir zamanda, emsali müesseselerin, varidatı cibayet ve idare eden müesseseler
diğer memleketlerde nasıl kontrol edildi- kendi kanunlarındaki hüküm ve sarahatin
ğini ve bizim memleketimiz için Devlet derecelerine göre Divanın murakabesine
sermayesiyle teşekkül eden müesseselerin, tâbidir) diyor. Şimdi bu 39 uncu maddede
nasıl bir kontrole tâbi tutulacağını, bunlar ayni maksadın bir başka şekilde ifadesi var.
hakkında yapacağımız etüt üzerine Mec-
"Devlet sermayesiyle işleyen müesse-
lisi Âlinize ikinci bir lâyiha ile gelerek,
selerin muameleleri ve hesapları Divanı
emirlerini ve kararlarınızı almaktır.
Muhasebatça hususî kanunlarındaki mü-
KİTAPÇI HÜSNÜ B. — Hali ha- saadelerin ölçülerine ve takip ettikleri
zırda Sümerbank, Divanı Muhasebatın hesap usullerine göre tetkik edilir". Hu-
— 154 —
tutu umumiyesi itibariyle 12 inci ve 39 temas ederek bunların malî kuvvetlerini

uncu maddelerin mânasını ben ayni ola- sarsmamak lâzımdır dediler. Kontrol yap-
rak anladım. mıyalım, o halde bu milyonlaıca liralar
kontrolsuz mu işleyecektir? Ben bunu
Şimdi eğer 39 uncu maddeyi kaldırır-
halledemedim.
sak 12 nci maddenin verdiği salâhiyete
göre, Devlete ait bu müesseselerin muraka- Bir misali geçti, mülhak bütçeye bağ-
be hakkı yine mevcut olacaktır. Çünkü lanmadan evvel Tütün inhisarının uğradığı
orada sarahaten "Hususî kanunlarına göre felâketleri hatırlayalım. Divanı Muhase-
Divanı Muhasebatın kontrolüne tâbidir" bata tâbi kılmadık, başka şekilde de bir
deniyor. kontrol yapmadık, kendi kendine işledi,
bu suretle sermaye uçtu gitti. Ayni tehli-
MALİYE En. REİSİ HASAN keler olursa, refah tarikidir, diye İktisat
FEHMİ B. —. İşte bu maddedir ki Vekilimizin geçen gün burada kemali salâ-
Divanı Muhasebatın tetkik şeklini gös- hiyetle söylediği bu müesseseler, turuku
teriyor ve hususî kanunlardaki hesap refah olmaktan çıkar. Onun için Maliye
usullerine ve müsaadelerin ölçülerine göre encümeninin ilâve ettiği kontrol şekli kal-
tetkik olunur, diyor. Binaenaleyh bu sın, ayrıca İktisat Vekâleti, bütün dünyanın
maddenin her halde bu kanunda yaşaması kabul ettiği kontrol usullerini tetkik et-
lâzımdır. Bu madde çıkarsa vaziyet bütün sin ve bir lâyiha getirsin.
bütün boş kalır. Yani Divanı Muhasebata
halen hiç gitmeyen iki, üç müessesenin he- Böyle milyonların başına getirilecek
saplarını gönderelim derken, esasen Di- müdürlerin müdür muavinlerinin veyahut
vanı Muhasebata gitmesi lâzımgelen mü- Devlet tarafından mensup meclisi idare-
esseselere ait olan hükümleri de çıkarmış lerin Devlet setmayesini kullanmak husu-
oluruz. sundaki salâhiyetleri sağlam kontrol al-
tına alınsın. Hatta bunlar Divanı Muhase-
12 nci madde vazife ve salâhiyet kıs- bat kontrolü gibi değil, gayet ticarî ve
mındadır. Orada vazife olarak kabul et- iktisadî bir bağ altında korunsun.
tik. 39 uncu madde de, tetkik ve muhake-
me usullerinin tayin ve tarifidir. Burada KÂMİL B. (İZMİR) — Devlet ser-
da evvelki maddeye mütenazır olarak ifa- mayesiyle işleyen müesseselerin, Mecli-
de ediyoruz. Bendenizce maddeyi olduğu si Âliye niyabeten, Divanı Muhasebat
gibi kabul edelim. tarafından kontrela tâbi olacağı hakkında,
İktisat Vekili Celâl Beyefendinin müta-
AHMET İHSAN B. (ORDU) — En
leasına bendeniz şahsen teşekkür ederim.
canlı ve tehlikeli ve gayet mühim bir
Mademki bu yolda bir kanun getirilmesi
nokta üzerindeyiz. Endüstiri yapıyoruz,
mukarrerdir. Bu kanun getirileceği için,
fabrikalar kuruyoruz. Bunların esasını kur-
gerek Sümerbank olsun ve gerek serma-
mağa başlarken kontrol usulü koymaya-
yesi Devlet sermayesi olan Emlâk Bankası
cak olursak çok tehlikeler içerisine gire-
ve gerekse kısmen Devlet sermayesiyle te-
cektir.
şekkül etmiş olan Ziraat Bankası ve diğer
Esasen endüstiri ve ticaret gibi mil- bankalar olsun, hepsi bu usule tabi ola-
yonlar işlerinin kontrolünün öyle Divanı cak ve getirilecek kanunda bunların derpiş
Muhasebat usulü ile yapılacağına kani edileceği şüphesizdir. Bu kadar müesse-
değilim. Divanı Muhasebatın yapacağı sat, ne suretle Divanı Muhasebat tarafın-
sarfiyat faslında mıdır, maddesinde midir? dan kontrol edilecek ve normal muamele-
İmzalı faturasi var mı? gibi şeylerdir. Ve- lere halel getirmeyecek? Vekil Beyefendi-
kil Beyefendi burada mühim bir noktaya nin buyurdukları gibi, bunların tetkik ve
— 155 —
tesbiti zamana mütevakkıftır. Bu zaman ler, kanun koyarlar, fakat bu kanunların

gelinceye kadar, bu gibi müessesatın kendi yanında bir de "Jüris prüdans" (mahke-
hususî kanunlarındaki ölçülere ve hesap melerin içtihadı) namiyle ayrı bir mevzuat
usullerine göre kontrol edilebilmesi için husule gelir. Bu mevzuat amelî hayata uy-
bu maddenin kalması lâzımdır. Maddenin gun olduğu için cemiye+i idare ve o ka-
kaldırılması bu kontrol ve murakabe key- nunların mevzularma dahil olan hâdise-
fiyetini büsbütün açık bırakacaktır. leri tam cemiyetin telâkkisine göıe hük-
metmek, yüı ütmek noktasından, hatta
BÜTÇE E. Rs. MUSTAFA ŞEREF
vazıı kanunların koyduğu kanunlardan
B. (BURDUR) —. Divanı Muhasebat
daha pratik bulunmaktadır. Eğer Divanı
idari bir mahkeme olduğu için, ondan çı-
Muhasebatın heyeti umumiyesi ayrı bir
kan kararlara bir temyiz mercii gösteril-
merci addolunacak olursa, idarî kanunla-
mesi icap ediyordu. Bu mercii, Maliye
rın büyük bir kısmını teşkil eden malî
encümeni, Şurayi Devlet Maliye Dairesiyle
kanunlar için temyiz mercii olacak de-
Deavi Dairesinden müteşekkil heyet olarak
mektir. Aslî kanunların mercii, temyiz
göstermiştir. Bütçe encümeni Deavi Daire
mahkemesi olduğu için diğer kanunların
si umumi heyetinde bu işlerin görülmesi-
temyiz mercii de Şûrayi Devlet olacaktır.
ni muvafık gördü. . . .
Bu suretle temyiz mercii taaddüt edecek
Hukukî vaziyet itibariyle hesap mah- tir. Böyle olunca bir memlekette iki bü-
kemeleri de, idarî mahkemelerdir. Bir he- yük millet meclisinden çıkan kanun sil-
sabın rüyetinden doğan ihtilâf da idarî silesi vücude getirmek gibi bir vaziyet
bir ihtilâftır. Tabii bunların temyizi Şu- hâsıl olacaktır.
rayi Devlet kanununa göre Şûrayi Devlet-
te olacaktır. Buna varmamak, temyiz mercilerini
Şûrayı Devlet kanunu mucibince idarî bir elden idare etmek, memlekette hukuk
davalar, Şûrayi Devlette görülür. Şimdiki vahdetini vücude getirmek için, her halde
kanun mucibince de Divanı Muhasebatın Divanı Muhasebat ilâmlarının da Devlet
mercii temyizi Şûrayi Devlet olmuş olur. Şûrasında temyiz edilmesi doğrudur. Bu
itibarla Divanı Muhasebat heyeti umumi-
Her memlekette mahkemei temyize, yesini bir temyiz mercii olarak kabul et-
temyiz itibariyle ve davaların silsilesine mekte mahzur vardır.
göre teşkil edilmiş mahkemeler itibariyle,
temyiz mercii bir yapılır. Temyiz merci- İlmi malî, hukuku idarenin bir şube-
lerinde vahdet nazarı itibare alınır. Çün- sidir. Bütün dünyaca bu, müsellemdir.
kü filhakika her memlekette, büyük mil- Bu itibarla malî kanunlar da idarî kanun-
let meclisleri, yani kanun vazeden heyet- lardır.
MUAMELE VERGİSİ HAKKINDA KANUN

Muamele vergisinin tarihçesi, özel kesim teşviklerinin tarihçesini de yansıtır. Cum-
huriyet yönetimi tarım-dışı sektörlerin üretimini 1926'daki Umumi İstihlâk Vergisinden
başlayarak vergilemeye başlar. \92Tde muamele vergisine geçiilir. 1930'da, ekonomik
buhranla birlikte, başta sanayi kesimi olmak üzere özel kesim çevrelerinden, muamele
vergisinin hafifletilmesi, istisna ve muafiyetlerin çoğaltılması için baskılar gelmeye başlar.
Bunun sonucu, \93Vin yeni muamele vergisi yasasıdır. (Bk. Cilt I, s. 164-6 ve 380-2;.
I 934'm« yeni muamele vergisi tasarısı iki noktada dikkat çekicidir. Birincisi, bütçe
gelirleri artmamakta, 1931 sonlarmdanberi süren daralma değişmemektedir. Bununla
başa çıkabilmek için, hem olağanüstü vergilere (buhran vergilerine) başvurmak, hem de
— 156 —
vaktiyle verilmiş olan istisna ve muafiyetleri gözden geçirerek daraltmak gerekir. Yeni
muamele vergisi, işte 1931 'in istisna ve muafiyet sınırlarını daraltacak ve yer yer bunları
kaldıracaktır.
İkinci nokta, hemen hemen on yıldır (buhran koşullarına rağmen) teşvik gören özel
sınai işletmelerin artık vergi verebilecek bir kapasiteye erişmiş sayılmalarıdır. Burada ilgi
çekici bir şey şudur: 1931-32'w'« ağır buhran koşullarında, özel sanayi çevrelerinin şikâ-
yet ve tepkilerine ortak olan İş Bankası'nın önderliğindeki bankacılık kesimi, 1934'ün
yine ağır olan buhran koşullarında, örneğin, muamele vergisinin kapsamının genişlemesi
ve ayrıcalıkların kaldırılması ile dile getirilen benzeri şikâyetlere ortak değildir. Buhran
koşulları, özel kesimin iktisat politikası ile ilgisinin, başta vetgi muafiyetleri ve istisnaların-
dan beklenen teşvikler ile çeşitli koruma tedbirleri üzerinde toplandığını, makro düzey-
deki stratejik kararların bu kesimde çok heyecan uyandırmadığını göstermek bakımından
öğreticidir. İş Bankası önderliğindeki bankacılık kesimi ise, 1934'de stratejik kararlara
ve ekonominin yönetim merkezi olan İktisat Vekâleti'ne ortak olmanın sağlayacağı avan-
tajlardan hareket eden farklı bir çizgide görünmektedir.
Buradaki görüşmeler, büyük ve küçük sanayiin 1931 'deki bağışıklık düzeylerini
koruma çabaları ile yönetimin (büyük sanayie geçme arifesindeki) politika anlayışını ve
bütçe zorunluluklarını yansıtan belgeler oluyor.
5.5.1934
7-5.1934
HASAN VASIF BEY (İSTANBUL) şey, adaletin temini noktai nazarından,

— Muamele vergisinin yolsuzlukları hak- bilvasıta olan vergilerdir. Meselâ inhisar-
kında yapılan şikâyetler o kadar tevali etti lar ve gümrükler. Bunda mükelleflerle
ki dördüncü defa olarak kanunun tadi- memurlar doğrudan doğruya karşılaşmı-
line lüzum görülüyor. Halbuki kanunlarda yorlar. Sonra bina vergisinde memleketin
en mühim şart adalettir. Fakat bu adalet mühim bir kütlesi bu vergi ile mükellef-
yalnız kanunun tedvin ve ahkâmında de- tir. Halbuki muamele vergisinde mükellef-
ğil, tatbikatında temin edilmiş olmalıdır. ler her zaman memurlarla temastadırlar
Maatteessüf bu kanunun tatbikatında ya- ve burada olacak yolsuzluk yüzünden
pılan yolsuzluklar pek aşırı olduğu için birçok gayrımeşru rekabetler ve ahlaksız-
her defa bir tadile lüzum görülüyor. Bu lıklar tevellüt edebilir. Öyle bir usul bul-
kanun da bu ümniyeyi temin maksadiyle malıdır ki, bankadaki kasa memurunun
teklif edilmiş ise de bu yolsuzluklara mâ- açığı aynı günde belli olursa bu işte de
ni olacak ahkâmı cami değildir. Yalnız suiistimal yapan memur seri olarak mey-
bunun içindeki hüküm bir takım muafi- dana çıksın. Buradaki yolsuzluk, iş muh-
yetlerin ilgasından ibarettir. telif ellerden geçtiği için daha ziyade olur.
Halbuki bu kanun esaslı tetkik edil- Burada memurları tenzih etmek isterim.
mezse yolsuzluklar kemakân devam et- Bu memurlar masum bir çocuğun doğdu-
miş olacaktır ve altı ay sonra tadil için ğu gibi ilk defa vazifeye masumane baş-
yeniden buraya gelecektir. Bir kanunun larlar. Bilâhare mükelleflerin bir çokları
tedvini yalnız bir kaç muafiyetin ilgası ile anlaşırlar ve bilfarz 50 000 liralık bir
değildir. Asıl mesele onun tatbikatmdaki vergiyi 30 000 liraya tenzil ederler, bura-
yolsuzlukların kaldırılmasıdır. Bu temin da Hazine 20 bin lira zarar eder. Bu me-
edilirse o vakit bu varidat bir misli, belki mur bir kaç bin lira kazanmak için mü-
iki misli artacaktır. Vergilerde en ideal kellef ile memur arasında tabii bir pazar-
— 157 —
lık olabilir, bunlar bertaraf edilmek için Bu kanunun bazı fıkra ve maddele-
yeni kanunda itiraz maddeleri üzerinde riyle, Devlete, vergi tezyit etmek salâhiyeti
bir takım heyetler konmuştur. Fakat verilmektedir. Teşkilâtı Esasiye kanunu-
bunlar bizim işittiğimiz itirazlardır ki esa- muzun (85) inci maddesinde (Vergiler an-
sen bunlarda suiistimaller olmıyor, asıl cak bir kanunla tarh ve cibayet olunabi-
yolsuzluklar itiraz edilmeyen yerlerde ya- lir) diyor. Ancak kanunla tarhedilir de-
pılıyor. Meselâ mükellef bir beyanname yince, ancak kelimesinin bir kıymeti mah-
veriyor, şu kadar sattım diyor, fakat bu susası olmak lâzımgelir. Vergiler kanunla
beyanname memur ile mükellef arasında tarhedilir deyince, kanun yaparsınız, Hü-
kalıyor ve bilâhare tetkik edilmiyor. kümete devredersiniz, Hükümet o kanun-
la vergileri tarheder. Ancak kanunla de-
Halbuki gümrüklerde böyle değildir. yince, Hükümete vergi üzerinde oynamak
Bir tüccar malı çıkardığı zaman verdiği salâhiyeti verilemez, manasını çıkarırım.
beyanname ayrıca da merkeze gelir ve Bu vergide, vergi nisbeti yüzde 10 dur. Ma-
burada da tekrar tetkik edilir. Halbuki lûmu âlilerinizdir ki muamele vergisi ev-
şubelere verilen beyannameler şubede ka- velce yüzde 6 olarak alınmakta idi. Sonra
lır, meselâ orada yüz kuruş gösterilen ver- görülen lüzum üzerine bu nisbet bir ka-
gi ötede iki yüz kuruş gösteriliyor. Hal- nunla yüzde ona çıkarıldı. Fakat bu ka-
buki bu beyannameler sonradan tetkik nunda da yüzde 10 denilmektedir.
edilecek olsa bu fazlalar göze çarpar.
Bunlar büyük bir yekûn tutmaktadır. Pi- Fakat yeni bir madde ile Hükümete ve-
yasada da birçok tesirler göstererek, en rilmekte olan salâhiyete binaen, bu nisbet,
doğru fabrikaları bile kerhen yolsuzluğa bazan yüzde İ l e , bazan yüzde 12 ye, 15 e,
sevkediyor. Mükellef ve tacirler bu kanun- hatta 17 ye çıkarılmak suretile çok oynak
dan memnundurlar, şikâyetleri herkes bir şekle ifrağ edilmiş olacaktır. Teşkilâtı
için bir olarak tatbik edilmemesindedir. Esasiyemizdeki kaydin sarahatine göre bu
Yüksekliğinden kimsenin şikâyeti yok- nisbetler, ancak kanunla tayin edilir. Bi-
tur. Her mükellef Devletin tekâlifine işti- naenaleyh bu sarahat karşısında bunu
rak etmek istiyor. Yalnız elverir ki adilâ- Hükümete bırakmamalıyız.
ne tatbik edilsin. MALİYE VEKİLİ FUAT B.
Şikâyetlerin önünü alabilecek tam bir (ELÂZİZ) — Harbi umumî içinde 've
şekilde bir kanun çıkarabilmek için diğer harbi umumiyi takip eden senelerde, bütçe
maddelerini Hükümete iade edelim, gele- zarureti üzerine, şifr daffer vergisini ka-
cek devrede getirsinler. Kanun mühimdir, bul ve tatbik etmiş olan milletlerden bu
bunun getireceği varidat diğer varidatlar- vergi sistemi alınmış ve muhtelif istiha-
dan fazladır. 20 milyona kadar varidat lelerden sonra son şeklini aldı. Aşarın il-
alacağız; binaenaleyh Hükümete iadesini gası üzerine, mahsulâtı arziye vergisi kon-
teklif ediyorum. du. Bir sene yaşadı. Sonra 926 senesinde
vazolunan diğer vergilerle beraber umu-
RÜŞTÜ B. (BURSA) — Ben hem mî istihlâk vergisi de kabul edildi. O vergi
eski, hem bu yeni kanunu iyice tetkik et- yapılan her satış üzerinden ve satış nis-
miş bir arkadaşınızım. Bu, eskisinden betinde, pul yapıştırmak suretile alınıyor-
daha iyidir. Eskisi bir saat evvel kaldırıl- du. Bu da bir sene yaşadı. Umumî şikâyet-
malıdır. Bu kanun her halde daha iyidir. ler üzerine 927 senesinde tadil gördü. Yapı-
Bununla beraber bu kanunun noksanları lan bu tadile göre muamele vergisi oldu.
da vardır. İktisat Vekili Beyefendi sanayi Sebebi de her muamelede bu pul külfeti-
noktasından işi tanzim etmek için birçok nin yapılmaması idi. Her şeyin asgarisi
tedbirler almaktadır. hesap edilsin, ona göre tahsil olunsun den-
— 158 —
di. İthalât ve ihracat eşyaları hini ithal ve Artık gümrükten ve teşviki .sanayi kanu-
ihraçlarında ve dahilî imalâtta hini imalde niyle yapılan himayelerden başka bir de
bu vergi alınıyordu. Bu suretle ihdas edi- muamele vergisi ile bir himayeden vareste
len vergi 930 senesine kadar yaşadı. 930 kalmış olduğundan zannederim ki hepi-
senesinde ihracatı teşvik maksadiyle bazı miz müttefik bulunuyoruz. Bittabi tekmil
ziraî mahsulâtın hini ihracında muamele sanayi için değil. Binaenaleyh bu günkü
vergisi alınması kaldırıldı. Umumî ola- muamele vergisinden başlayarak bütçe
rak, memleketin iktisadî hayatımn vergi noktasından birçok tadiller yaptık. Me-
faaliyetleriyle telifi nazarı dikkate alındı selâ 10 bin liraya kadar muafiyetleri ve
ve sanayi üzerinde müessir olan vergi istisnaları gözden geçirerek hangilerinin
tazyikleri varsa onların da tahfifi nazarı çıkarılması lâzımgeldiğini düşündük ve
dikkate alındı. Umumî olarak veıgiler mevaddı iptidaiyeler hakkında bazı işler
üzerinde bir revision yapıldı. O meyanda, yaptık, yine tekrar ediyorum ki, yapılan-
931 senesinde, iktisadî hayatımızın inki- ların hepsinde İktisat Vekâletinin sanayi
şafı maksadiyle, muamele vergisi üzerinde şubesi ile itilâf edilmiştir ve bunun sanayii
de tahfif tedbirleri alındı. Meselâ müesse- zedelemeyeceğine kaniiz.
satı sınaiyenin ilk cirolarında 10 000 lira-
ya kadar olan muafiyet, keza mamul mad- MUVAKKAT E. NAMINA SAİT
delerin mevaddı iptidaiyeleri üzerinden AZMİ B. (KAYSERİ) — Memlekette
alman yüzde 20-40 nisbetindeki verginin imal edilen mamulâttan muamele vergisi
tenzili gibi ahkâm kondu. Bazı ihracat alınacaktır. Bu vergi bazan tam mamul,
eşyası üzerindeki muamele vergileri büs- bazan nim mamul mevattan alınıyor veya-
bütün kaldırıldı. Muamele vergisi yüzde 6 hut iptidaî madde olarak memlekete geli-
idi. 932 senesindeki bütçe zarureti dola- yor, gümrüğe gelirken bu mevaddı iptida-
yısile yüzde 10 a çıkarıldı. 32 de olan ta- iye bir defa muamele vergisine tâbi tutu-
dil de budur. lacaktır. Sonra memleketteki her hangi bir
sanayi müessesesinde nim mamul bir hale
32 ve 33 seneleri bu suretle geçti. 34 konulduğu zaman satılığa çıkarılırken bir
e girilirken bütçe vaziyetimiz tıpkı 32 se- muamele vergisi daha veriyor. Üçüncü bir
nesi gibi yeniden bazı menabi aramağa fabrikada bu mevaddı iptidaiye diğer bir
bizi icbar etti. şekle konulduğu zaman tam kıymeti üze-
Şurasını evvel beevvel arzetmeliyim rinden muamele vergisi alındığı takdirde
ki, bütün vergi tarhiyatında, yalnız malî mükerrer muamele vergisi almak icap
cepheden düşünmekte değiliz. Daim' ola- ediyor. Bu halin önüne geçmek için ma-
rak, her hangi bir vergi tadili yaparken mulâtın kıymetinden, mevaddı iptidaiye
iktisadı hayat üzerindeki tesirini ve ikti- olarak bir miktarın tenzili icap ediyor. Hü-
sadî hayatı sakatlamayacak bir mahiyette kümet bu defa lâyihanın sonuna bir cetvel
olmasını derpiş ettik. ilâve etmiştir. Bu cetvelde hangi sanayi
mamulâtı kıymetinden ne miktarda tenzi-
31 de teşekkül halinde bulunan sa-
lât yapılacağını matbu bir liste halinde
nayiimiz bugün taazzuv etmiş, semerelerini
göstermiştir. Halbuki memlekette mev-
vermeğe başlamış bir vaziyettedir. Evvelce
cut olan sanayi bu listede yazılı olan sa-
mevaddı iptidaiye ihraç edip mevaddı ma-
nayiden ibaret değildir. Bu gün her halde
mule ithal etmek gibi iptidaî vaziyette
memlekette bu listede gösterilenden daha
bulunan Türkiye bu gün, muhtaç olduğu
çok sanayi zümresi vardır. Sonra sanayi-
eşyanın büyük bir kısmını kendi mevaddı
leşmek ve mili' sanayii daha ziyade tevsi
iptidaiyesiyle dahilde imal suretiyle, ziraî ve
etmek istediğimiz bir devirde bunu tahdit
sınaî bir mevkie çıkarmış olmasına tered-
etmek imkânı da yoktur. Bunu nazarı iti-
düt edecek hiç bir arkadaşımız yoktur.
— 159 —
bare alan heyet, bir mevaddı iptidaiye cet- tan zarf ve kap için hiç bir şey indirilmez
velinin Heyeti Vekile karariyle ilân edilme- diyor, ikinci derecede de, mükerrer mua-
si esasını kabul etmiştir. Bunun Teşkilâtı mele vergisi alınmasına mahal kalmaması
Esasiye ile bir alâkasını görmüyorum. için maddei iptidaiye payı ayırıyor. Bu
payı ayırmak ve indirmek vergi ihdas et-
RÜŞTÜ B. (BURSA) — Bence Teşki- mek demek midir? Mükellefe yeni bir borç
lâtı Esasiyeye temas etmesi noktası varittir. terettüp ettirecek hüküm koymak demek
Kanunda nisbet yüzde 10 olarak gösteril- midir? Hayır, bilâkis konan kıymet üze-
miştir. Daha fazla alınmaması lâzımdır. rinden yüzde 10 un tenzili demektir. Yani
Sanayicilerin memleket bütçesine daha mükellefin vergisinin esasına nazaran yüz-
fazla vergi vermesi lâzımgelirse yüzde 15 e, de 10 unun tenzili demektir.
yüzde 20 ye, yüzde 100 e çıkarmak müm-
kündür. Memleket için bu millet, her feda- Tenzil edilecek miktar ne nîsbette ola-
kârlığı yapmağa amadedir. Fakat Teşkilâtı caktır? İşte bunun tayini Hükümete bıra-
Esasiye kanunundaki sarahate nazaran, kılmıştır. Hükümet bir cetvel yapacaktır.
vergi miktarı ancak kanunla tayin edildi- Satış kıymetinden 100 kuruş alınmas' lâ-
ğine göre, Hükümetin vergi tarhetmek zımgelirken bunun 25 i iptidaî madde
salâhiyeti yoktur. Hükümeti vergi tarhet- olarak evvelce alınmıştır, 75 alınacaktır
meğe bırakmak doğru değildir. Hükümet deyecektir. Bu suretle 85 inci maddenin
isterse bazısına yüzde 10, bazısına yüzde esas ihdas ve vaza ait olan emri, elbette
15 tarhedecektir. Biz, vergi nisbetini Hü- vaz ve ihdas, elbette o vaz ve ihdas vücude
kümetin tayin etmesi noktasına mâni ol- geldikten sonra tenzile şamil değildir.
malıyız. O cetveli yaparak tenzil etmek salâ-.
hiyetini biz veriyoruz, kanuna koyarak
BÜTÇE ENCÜMENİ REİSİ MUS-
veriyoruz. İşi bir idarî bir mesele ola-
TAFA ŞEREF B. — 85 inci maddenin
rak, asıl mükellefiyet miktarından indi-
bahsettiği mükellefiyetin tesisi meselesi,
recek hususî bir cetvel tertip etmek salâ-
verginin ihdası usulüdür. Henüz vatan-
hiyetini biz verdiğimiz için 85 inci madde
daş, kendi yaptığı şeylerden Devlet Ha-
ile tearuz yoktur. Çünkü vergi ihdas ve
zinesine hiç bir suretle vergi vermekle
teklifi değildir.
mükellef değilken bunu ihdas etmek
ancak vazıı kanuna aittir. 85 inci madde HASAN VASIF B. (İSTANBUL)
bunu tayin ederken (Tarh) kelimesini — Maliye Vekâleti, öyle bir usul koyma-
kullanmıştır. Verginin tarhı demek, tah- lıdır ki hiç bir- memur, suiistimal yapa-
min edilmiş bir verginin tahsil edilmesi masın, hemen yakalansın. Bankalarda ol-
demek değildir. Devlete karşı bir borcu duğu gibi. Bendenizin asıl iddiam budur.
bulunmayan vatandaşa, Devlet işlerinin Asıl mükellef olan fabrikalar muamelâ-
yürümesi noktasından, her hangi bir ka- tını bir beyanname ile Hükümete bildire-
nunla borç terettüp ettirecek bir vaziyet ceklerdir. Bu fabrikalar muameleyi nok-
ihdası demektir. Elimizde bulunan kanun san gösterirlerse bunu nereden bileceğiz,
bunun için verginin nisbeti sınaî madde- bütün teminat, fabrikanın kendi sözüdür.
lerde satış kıymetinin yüzde 10 udur, diyor. Noksan gösterilirse, muhtelif branşları
olduğu için, memur atlayabilir. Fakat bu
Sınaî müesseselerin mamulâtından alı- atlamak, bilerek değildir. İşte bu gibi şey-
nacak muamele vergisi, satış kıymeti üze- lere mâni olacak usuller bulunmalıdır. Bu
rinden alınacaktır diyoruz. Satış kıymeti vergi membalarmı mümkün mertebe tek-
nedir? Vazıı kanun (tensip buyurduğu- sif etmelidir. Geniş bir sahaya teşmil edi-
nuz takdirde vazıı kanunun hükmü ola- leceği yerde tahdit edilmelidir. Meselâ en
caktır) bunu da tesbit ediyor. Bir taraf- çok kıymeti yüksek olan ipekli mensucat
— 160 —
fabrikaları vardır. Bunlar ipeklerini koza almak, yanlış bir iştir. Bunda Hazinenin
fabrikalarından alırlar. Bu koza fabrika- büyük bir kârı da - yoktur. Binaenaleyh,
larının adedi 8-10 tanedir. Halbuki ipek- eski hali ne ise öyle kalsın. Bu makineli
li mensucat fabrikalarının adedi 100 ta- fabrikalar maddei iptidaiyeye yüzde 30 a
nedir. Bu vergiyi su başından alsak, yani kadar kıymet verebilir. Onlardan dahi
membaından tahsil etsek daha doğru yüzde 75 maddei iptidaiye kıymeti alın-
olur. Meselâ hariçten gelenlerin gümrük- maktadır. Hiç olmazsa yüzde 30 a kadar
ten, dahilde olanların da maddei iptidaiye- kıymetlendiriyor diye müsamaha edelim.
lerindeki membalarından almak suretiyle- Fakat yüzde 10 kıymetlendiren bir değir-
bu yoldaki yolsuzlukların önü alınabilir. menden yüzde 100 vergi alınabilir mi ?
Bu suretle muamele vergisi, Hükümetin
tahmin ettiği miktardan çok daha fazla HASAN FEHMİ B. (GÜMÜŞANE)
olarak elde edilmiş olur. Bunun bir ifadesi — Vaziyet zannedildiği kadar basit değildir.
de şudur ki, vergi membaından alınırsa Bir değirmenin belediye hududu dahilinde
piyasadaki yolsuzluklar da bertaraf edil- olması... veyahut köy hududu dahilinde
miş olacaktır. olması, onun vergi cephesinden ağır bir
vergiye tahammül etmesi veya etmemesini
(MADDE 1 — Bu kanuna göre; istilzam etmez. Anadolu'nun bilhassa ka-
A) Sınaî müesseselerin her nevi ma- za merkezlerinde halkın ekserisi çiftçidir.
mulâtı, Eğer su varsa değirmen de kasabanın
(Teşviki sanayi kanununun birinci . belediye hududu dahilindedir. Suyu yok-
maddesine dahil sınaî müesseseler kaste- sa en yakın su olan yerde değirmenler ku-
dilmiştir). ruluyor. Burası belediye hududu haricin-
de olabilir. Belediye hududu dahilinde
B) Her türlü sigorta şirketlerinin,
olan değirmende, yalnız kasaba halkı de-
banka ve bankerlerin yapmış oldukları ğil, civar köylerin halkı da buğdaylarını
bütün muameleler dolayısile prim, komis- üğütürler. Belediye hududu haricinde olan
yon, faiz, iskonto ve acyo gibi her ne nam yerlerdeki değirmenlerde de yalnız köy
ile olursa olsun aldıkları paralar, halkı buğdaylarını üğütmezler, kasaba
C) Ecnebi memleketlerde imal edilip halkı da üğütürler. Demek ki bu, suyun
Türkiye'ye ithal olunan maddeler, vaziyetine tâbi bir iştir.
Muamele vergisine tâbidir.)
Vergiye tâbi olan ve fabrika denilen
İSMET B. (ÇORUM) — Evvelce değirmenlerdir ki bu değirmenler çok mah-
mükellef olan makineli fabrikaların ade- dut olmakla beraber, büyük sular ve büyük
di 120 idi. Maliye Vekâleti bu 120 fab- kuvvetle işleyen ve toz kırması tabir edi-
rikanın inzibatını temin edemedi de şimdi len unu çıkaran büyük fabrikalara rakip
100 bin değirmeni nasıl inzibat altına ala- olduğu vakidir. Fakat onların istihsal kud-
caktır? Mevaddı iptidaiyelerde imal kıy- retleri, nihayet 24 saatte 100, 124 kile
meti yüzde 20 den yüzde 90 a çıkarsa artık buğday ezecek mahiyettedir. Bunun ade-
muamelâtta teşevvüşten kurtulmak imkânı di de memlekette 3-5 i geçmez. Bütün
nasıl hâsıl olur ? Fabrikalarda yüzde 10 üze- memleketteki kara değirmenlerinden mu-
rinden vergi alırsak hakikatten ne kadar amele vergisi almak veya bunları ayıra-
uzaklaşırız ? Bunlar doğru bir şey değil- rak belediye hududu haricinde olanları
dir. Bu, müstahsil elinde bulunan, maddei bu veı giden hariçte bırakmak, tatbikat
iptidaiyenin heyeti umumiyesinden vergi itibariyle de bir çok tedahülleri mucip olur
almak demektir ki doğru değildir. ve vergi adaletine uymaz. Kuvvei muhar-
Elde bulunan maddei iptidaiye kıy- rike ile işleyen fabrikalara ıakip olacak de-
metini, mamul kıymet addederek vergi recede kuvvetli olan değirmenlerden vergi
— 161 —
alınması murat ediliyorsa, onun da istih- rim her ikisi de birdir. Hakikatte prensibe
sal miktarım ölçü ile tayin etmek lâzım- nüfuz edecek olursak görürüz ki maddei
gelir. Memlekette bunlardan ancak beş iptidaiyeyi kıymetlendiren, imaldir. Ben-
tane çıkar. Belediye hududu dahilinde ce ikisi de birdir, bir mesele yoktur.
vergi alalım, belediye hududu haricindç
HAMDİ B. (MERSİN) — Kobra
almayalım. Bu arkadaşlar, gayritabiî bir
dedikleri hindistancevizi, bu, memlekete,
vaziyettir ve esasen bir değirmen vardır
teşviki sanayi kanunundan istifade ede-
ki kasabamn hududu dahilindedir. Fakat
rek gümrüksüz olarak giriyor, ayni za-
onun suyu gayet az, kudreti gayet hafif-
manda muamele vergisinden de muaf tu-
tir. Nihayet en âcil ihtiyaçlara ait götürü-
tuluyor. Bu kanunla da yine muaf tutul-
len cüzî miktarda hububatı işler. Bunu
maktadır. Bunun neticesi, memlekette bir
vergiye tâbi tutacağız. Fakat öbür tarafta
çok zeytinyağı, sisamyağı ve sair birçok
kasabanın hududu haricinde bütün kasa-
nebatî ve hayvani yağlar para etmiyor. Biz
banın mahsulâtını kırar. Bunu da hariçte
bunları satacak yer ararken gümrüksüz
bırakacağız. Bu, adalete uymaz. Bende-
kobra ithal ederek Türkiye aleyhine Hin-
niz, bütün kara değirmenlerine muafiyet
distan'ı himaye ediyoruz. Kobra muamele
verilmesini doğru buluyorum. Eğer bun-
vergisine tâbi olacak mı ,olmayacak mı,
lar bir fabrika mahiyetinde ise, bunların
gümrüksüz mü girecek, yoksa gümrük alı-
adedi nihayet 3-5 tir. Bunlar için bir is-
nacak mı?
tihsal kudreti göstermek te kabildir. 24
saatte şu kadar buğday ezen değirmenler MALİYE VEKİLİ FUAT B. — Şim-
denilebilir. di Sanayi müdürü umumisinden aldığım
malûmata göre bu kobra ve ondan çıkan
SADETTİN RIZA B. (İSTANBUL) yağ gümrük vergisinden muaf olarak gir-
— Bir defa muamele vergisindeki esas, miyor. Gümrük vermek suretiyle giriyor.
yalnız imal kıymetidir. Esas olan ma- Binaenaleyh muamele vergisine tâbi ola-
mulâtın satışıdır. Binaenaleyh mamu- caktır.
lâtın satışı olduğuna göre, birçok köy RÜŞTÜ B. (BURSA) — Eski
değirmenleri vardır ki hakikaten kendi muamele vergisi kanununda, kuvvei mu-
hesabına buğday üğütüp piyasaya satmak- harrike beş beygirden fazla olan ekser
tadırlar. Bazı köy değirmenleri de doğru- sanayide, muamele vergisine matrah ola-
dan doğruya köylünün malidir. Bunlar rak esas ittihaz edilmişti. Bunda on ame-
köylünün ununu tahnetmektedir. O şe- leden fazla amele kullanan müesseseler
kilde bırakırsak, kasabalarda bulunan kü- dahi muamele vergisine tâbi olacaktır.
çük değirmenlerden muamele vergisi ala- Ondan sonra trikotaj vardır. Bunun ma-
cağız ki, köylünün kendisi için öğüttüğü nası nedir? Bir kişi, iki kişi, üç, beş kişi
undan da vergi almak icap edecektir ve çalışsm, yine muamele vergisine tâbidir.
bu doğru bir hareket olmayacaktır. Bu- Mücevherat... Bu gibi imalâthanelerde
nun aksi olarak istihsal kudreti esası ka- de bir kişi, üç kişi, on kişi çalışsın, mua-
bul edilmeyip te böyle kalacak olursa gün- mele vergisine tâbi olacaktır. Muamele
de 50-60 çuval çıkaran kasaba civarındaki vergisi kanununda böyle bir kayit yoktur.
büyük değirmenlerle küçük köy değir- Bu, yepyeni bir mevzudur. Itriyat fabri-
menleri arasında ticarî bir rekabet çıka- kaları, keza büyük küçük olsa dahi, mu-
cak ve bu da diğer değirmenlerin zararını amele vergisine tâbi olacaktır. Plâstik eş-
mucip olacaktır. yası da var. Bunun da ne olduğunu anla-
İSMET B. (ÇORUM) — Sadettin yamadım. Sonra karyola ve nikelâj fab-
Rıza Beyefendi arkadaşım muameleye esas rikası. Onlar da muamele vergisine tâbi
olan imal kiymetidir, dediler. Zannede- olacaktır. Eskiden tâbi değildi.
— 162 —
İpek mensücathaneleri vergiye tâ- dandadır. Bendenize kalırsa böyle küçük

bidir, ipeği tâbi tutmuyoruz. Bu mahzur- evlere kadar olan sanayi erbabına kadar
ludur. Sonra çorap fabrikaları var. Bu bu vergiyi teşmil etmek gerçi lâzım ise de
meyanda çorap imalâthaneleri de akla evvelâ tetkik mevzuudur. Bu mevzuu ge-
gelir. Bir adam evinde veya ufak bir dük- lecek seneye bırakalım. Maliye Vekilimiz
kânda karısı ile veya kardeşi ile veya Bey bunu tetkik etsinler. Sonra bize getir-
yalnız veyahut da yanına aldığı bir kişi ile sinler.
çalışıyor. O da muamele vergisine tâbi
midir? Bir de küçük hirfet müesseseleri MUHTELİT E. M. M. SAİT AZMİ
deniyor. Küçük hirfet nedir? Ne gibi şey- B. (KAYSERİ) — Rüştü Bey arkadaşı-
lere hirfet deniyor ? Bunların izah edilmesi mız küçük hirfet müesseseleri nedir, tarif
lâzımdır. edilmemiştir, dediler. Yukardanberi mü-
zakere ettiğimiz budur. Kuvvei muharri-
Küçük hirfet sanayii. Kanunlarımızda kesi beş beygir ve ondan aşağı olanlarla
ve diğer her hangi bir mevzuatımızda kü- istihdam ettiği amelenin miktarı 10 ve
çük hirfet sanayiinin ne demek olduğuna ondan aşağı olanlar küçük hirfet müesse-
dair bir şeye tesadüf edemiyoruz. Bir seleri namı altında tarif edilmiştir ve bun-
kere küçük hirfet müesseseleri eğer on ki- ler vergiden istisna edilmiştir. Yalnız bazı
şiden fazla adam çalıştırırlarsa vergiye nevi sanatler ayrıca muamele vergisine tâbi
tâbi olacaklardır. Bu küçük hirfet mües- tutulmuştur. İpek çorap yapanlar. Bu ima-
seseleri hangi müesseselerdir? lâthane küçük hirfet müessesesi evsafım
Arkadaşlar, küçük sanayi maddesi- haiz bile olsa vergiye tâbidir. Bir çorap
nin en mühim fıkrası budur. Bu fıkrayı yapıyor 5 liraya satıyorlar. Keza plâstik
eşya yapanlar da böyle, bunlar da sayıl-
böylece kabul edecek olursak bir sene
mıştır. Hususî mahiyetlerine nazaran bun-
geçmez, dehşetli şikâyetlere maruz kalırız.
ların vergi vermesi muvafıktır diyoruz.
Şikâyetler vergi vermek meselesinden de-
ğil, ticaret sahasında bir müessesenin di- 10 ameleyi çalıştıran vermeyecek de
ğer müesseseye rekabet yapmasına im- 12 ameleyi çalıştıran verecek, diyorlar. Bu
kân bırakmayacağımızdan dolayı gele- miktarı 20 ye de 100 e de çıkarsanız yine
cektir. böyle olacaktır. Her rakamın üstünde de,
Bir kaç müessese var, bunlardan birisi altında da rakamlar vardır. Konacak nis-
10 amele çalıştırıyor; vergi vermeyecek- betin sağı, solu olmaz.
tir. Muamele vergisi nedir, bilmeyecektir.
SIRRI B. (KOCAELİ) — İşleyen
Onun yanında 11 amele çalıştıran müesse-
amelenin adedini mikyas tutmak doğru
se, vergi verecektir, yüzde 10 vergi verecek-
değildir. Çünkü öyle maddeler vardır ki
tir, hatta, bir kısmının yüzde 17 resim ve-
iptidaidir. 20 ameleye lüzum gösterir. Yine
receği vaziyetler olacaktır. Bir kere her ikisi
öyle fabrikalar vardır ki üç amele ile çalı-
ayni nisbette vergi vermediğinden veya bi-
şır ve imal ettiği şey de daha fazlad'r.
risi hiç vermediğinden dolayı maliyet fiat-
Binaenaleyh amele adedinin mikyas adde-
leri değişecektir. Birisi 90 kuruşa imal ede-
dilmesi doğru değildir. İmal miktarı esas
bildiği malı, 9 kuruş da vergi ilâvesiyle 99
olmalıdır.
kuruşa mal edecek ve en az 5 kuruş da kâr
etmek için 104 kuruşa ancak satabilecek- MUHTELİT E. M. M. SAİT AZMİ
tir. Halbuki diğer 10 tane amele çalıştıran B. — Hem imal, hem amele ve hem
adam, 90 kuruşa mal ettiği malı 95 kuruşa de makine bulundurmak şart değildir.
satabilirse diğer adam bunu 104 kuruşla Yalnız yüz beygirden fazla kuvveti olan
satışa çıkarsa da satamaz. Bu suretle kü- her müessese vergiye tâbidir. İsterse tek
çük sanayi erbabının zarar göreceği mey- bir amelesi olsun. Diğer taraftan sade-
_ 163 —
ce el ile iş gören müesseseler vardır. BÜTÇE En. M. M. İHSAN B.

Amelesi 11, 12 dir, yani ondan fazladır, (BAYAZIT) — Evvelki gün muamele
vergiye tâbidir. Hem makine, hem de ame- vergisi müzakere edilirken (Yel ve su ile
le ayrı ayrı mikyas tutulmuştur. Bunun için işleyen eleksiz, valssiz ve türbinsiz köy
bir tedahül vaki olmaz. değirmenleri) kaydi vardı. Heyeti Celi-
lede uzun uzadıya müzakere edildi. İsmet
RÜŞTÜ B. (BURSA) — Bir kere Beyefendi tarafından da bir takrir verildi.
bir müessesede on tane işçi çalışırsa o O takrir Bütçe encümenine havale edil-
müessese vergiye tâbi değildir, işçi adedi di. Bütçe encümeni onu şu şekle koydu:
on taneden fazla olursa vergiye tâbi ola- yani oradaki köy kelimesi çıkarılarak her
caktır. İçimizde ticaretle uğraşanlar var- nerede olursa olsun, şehirde veya şehir
dır, şimdi birisi vergi verir, birisi vermezse haricinde ve köyde, eleksiz, türbinsiz, vals-
pazarda nasıl rekabet edecektir. ? siz işleyen yel ve su değirmenlerinden
muamele vergisi alınmamasına dair olan
Ev sanatleri müstesnadır, diyor. Ev istisnaya bunu dahil etti. Yani bunlar-
sanatleri nedir, bunun tarifi yoktur. (Hah dan muamele vergisi alınmayacak.
imalâthaneleri, kuvvei muharrikesi beş
beygire kadar, beş beygir dahil) olan, kuv- İSMET B. (ÇORUM) — Asıl
vei muharrike kullanmayanlarda en fazla fabrika ile kara değirmenlerini ayıran
on amele kullanan küçük hirfet müesse- vasfı fariklerde türbinin tesiri yoktur.
seleri), (trikotaj mücevherat, ıtriyat, plâs- Elek, vals, fabrika teçhizatıdır ki fabrika
tik eşya, karyola ve nikelâj fabrika ve unlarının satış ve istimal sahasını kara de-
imalâthaneleri, sunî veya tabiî ipek men- ğirmenlerden ayırır. Kara değirmenlerden
sucat ve çorap fabrikaları bu istisna hük- ayıran vasıf türbin değildir. Elek, valstır.
münden hariçtir). Şimdi bir küçük hirfet Türbin kullanılırsa karataş da böyle bir un
müessesesi, kuvvei muharrikesi hiç yok- verir gibi gelir. Karataş kara çarkın verdiği
tur, amele kullanıyor. On ameleden fazla unu verir. Türbin 30 beygir kuvvetindeki
çalıştırıyorsa ondan da vergi alınacaktır. suyun yüzde 100 nü istimal eder. Kara de-
Böyle değil midir? Ben bunları anlama- ğirmen ise bunun yüzde 20 sini istimal eder.
yanlara, 9 sene hocalık yapmak suretiyle 60 beygir kuvvetinde çalışan kara çark yüz-
her birine anlattım. Sonra trikotaj, mü- de 40 mı istimal eder. Türbin ise 30 beygir
cevherat, ıtriyat, plâstik eşya, karyola kuvvetinde çalışan değirmen, su kuvvetinin
ve nikelâj fabrika ve imalâthaneleri, sunî yüzde 100 ünü istimal ettiğine göre, kara
veya tabiî ipek mensucat ve çorap fabri- çarkın yüzde 40 kuvvet istimal edebildiği,
kaları bu istisna hükmünden hariçtir. onunla mukayese edilince, randımanın
Yani bu müesseselerde bu fıkraya göre daha fazla olduğu zannedilir. Fakat bu-
bir amele çalışsa, muamele vergisine tâ- nun bir tesiri yoktur. Mesele şudur:
bidir. Bunda da sarih bir ifade yoktur.
Ben şunu söylemek istiyorum: Bu fıkra Elek, vals ve fabrika teçhizatı una
iyi tahlil edilmeden buraya gelmiştir. Çün- ayrıca vasıf vermektedir. Unun istimal
kü şimdiye kadar kuvvei muharrike ile ça- sahalarım, devir ve satış sahalarını diğer
lışmayan müesseseler vergiye tâbi değil- kara değirmen unlarından ayırmaktadır.
lerdi, yalmz kuvvei muharrike ile çalışan- Diğeri maddei iptidaiyesi tamamiyle müs-
lar vergiye tâbi idiler, diğerleri küçük bi- tahsile ait olan unlardır ki un haline gel-
rer müessese diye vergiye tâbi tutulmamış- mekle ancak yüzde 5,10 kıymet kazanmak-
lardı. Bu mahzuru iktisadî encümende tadır. Bunlardan imali dolayısiyle burada
bir defa daha tetkik edilirse kıyamet ko- vergi alınmaması lâzımdır. Bunları mu-
pacak değil ya! amele vergisine tâbi tutmamak için bu
vaziyetler sebeptir. Yoksa türbin değildir.
— 164 —
Türbin, suyu fazla olan bir yerde kara tamirhane gibi müstakillen kendi nam ve
çarkından fazla su istimal eder. Bu türbin hesabına imalâtta bulunmayarak mülki-
kelimesi fazladır. Eleksiz valsız değirmen- yeti başkasına ait olan maddeleri işleyen
ler, dedikten sonra tamamen maksat hâsıl ve bu hizmetlerine mukabil yalnız muay-
olmuş demektir. Türbin kelimesinin kulla- yen bir işçilik alan müesseselerde matrah,
nılmasıyle müsbet değil, belki menfi bir yalmz alman ücrettir).
mâna çıkar fikrindeyim.
MUVAKKAT En. M. M. SAİT AZ-
HASAN VASIF B. (İSTANBUL) Mİ B. — Vasıf Beyefendinin teklifleri
— Bu maddede (Madde 5) bir tenzilâttan ki, gümrüklerden geçerken veya bir fab-
bahsediliyor. Fakat, bu tenzilât doğrudan rikanın mamul maddesi iken diğer bir
doğruya verginin miktarından değildir. fabrika mevaddı iptidaiye olan kısımlar
Bir mal yapılırken onda kullanılan maddei için mükerrerliğe mâni olmak üzere ten-
iptidaiye, gümrükte veyahut da diğer bir zil edilecek miktarın tam olarak tenzil
fabrikada, muamele vergisi vermiş bulu- edilmesi ve herhalde mamulünden alı-
nursa, ikinci defa olarak tekrar muamele nan yüzde 10 u geçmemesi hakkındadır.
vergisi vermemesini temin içindir ki bu Bunu istiyorlar. Bu encümende de mev-
tenzilât yapılıyor. Fakat listede görülüyor zubahs olmuştu. Bilhassa şu denilmişti:
ki, tenzilât miktarı gayet küçük bir nısbette Mevaddı iptidaiye payını tenzil etmek,
konulmuştur. Halbuki bir madde, meselâ mutlaka verginin mükerrerliğine mani ol-
yüzde 60 nisbetinde mamulünde dahil bulu- mak için değildir. Bunun tenzilini arzu
nuyorsa ve yüzde 10 dan 6 sını zaten ver- etmekle beraber diğer bir kısım sanayi
mişken tekrar muamele vergisi tamam vere- mevaddı iptidaiyesi için muamele vergisi
cekse vergi nisbeti yüzde 14, yüzde 15 i bu- vermiş olsa dahi onlar çok kazandıkları
luı. Halbuki mümasili eşya gümrüklerde için daha az tenzilât yapmak icap eder,
yüzde 10 vergiye tâbi tutulunca, Avrupa'- demişlerdi. Biz de bu esasa göre tenzilât
dan gelen benzerleriyle rekabet yapmasına yapmıştık.
imkân kalmaz. Verginin bu nisbeti tutabil- İkinci kısım olarak mevzubahs et-
mesi için kullanılan maddei iptidaiyenin tikleri mesele, ücretle çalışan fabrikalarda
nisbeti kadar bir tenzilât yapılması pek muamele vergisinin, aldıkları ücrete göre
tabiidir. Muhtelit encümende bu tenzilâtın olmasını ve matrahın ücret teşkil etmesini
doğrudan doğruya Hükümete bırakılması teklif ediyorlar. (Boyahanelerde olduğu
karargir olmuştur. Çünkü kanunda tesbit gibi) Bu takdirde, bütün fabrikaların,
edilirse ihtimal ki tamamen hesap edile- kendi mamulâtmı dahi, ücretle yapılmış
mez. Onun için bunların takdiri İktisat mamulât gibi göstererek, daha az vergi
ve Maliye Vekâletlerinin müzakeresine bı- vermek isteyeceklerini düşünerek bunun
rakılmıştır. Bu tenzilât yüksek gösterilirse, kabulüne imkân görmedik.
yüzde 14, yüzde 15 olursa rekabet imkânı
olmaz. Bu tenzilât o suretle hesap oluna- HASAN FEHMİ B. (GÜMÜŞA-
caktır ki mevaddi iptidaiye için verilen NE) — İthalât eşyasından alınacak mua-
resimle, mamulünden alınan resim satış mele vergisine matrah olan kıymetin ta-
kıymetinin yüzde 10 u tecavüz etmesin. yininde vesika olarak kullanılan orijinal
Lâalettayin bir nisbet konacak olursa re- faturalarm sıhhatine encümen kail mi-
kabet olamaz. dir?
Sonra bir de boyahane ve tamirha- MUVAKKAT En. M. M. SAİT
nelerde yalnız ücretten bahsediliyor. Bun- AZMİ B. — Onda da şu düşünüldü:
ların da ayni hükme tâbi tutulması için Orijinal faturadaki kıymet üzerinden bir
şöyle bir teklif yapıyorum. (Boyahane ve vergi kaçakçılığı mevzubahs değildir. Çün-
— 165 —
kü ne kadar noksan gösterirse göstersin Fakat bu takyidat bazı fabrikalarda bir-

nihayet noksan gösterilen miktar yüzde çok müşkülât ihdas edebilecek mahiyet-
10, u, yani onda biri geçemez. Türkiye'- tedir. Meselâ mevaddı iptidaiyenin alım
deki ithalât tacirlerinin, Türkiye milletine ve sarf hareketlerini göstermek için fab-
vereceği bir vergiyi kaçırmasına Avrupa rika bir defter tutmağa mecbur tutul-
sanayi müesseselerinin alet olması ihti- maktadır. Bir cins maddei iptidaiye kul-
mali pek azdır. lanan fabrikalar için bu, kolay olabi-
lir, fakat mütenevvi mevaddı iptidaiye
HASAN FEHMİ B. — Pek çoktur. kullanan fabrikalarda bunu tatbik et-
SAİT AZMİ B. (KAYSERİ) — mek zordur. Sonra günü gününe, gramı
Sonra bir fabrikadan çıkıyor. Ticaret oda- gramına defterlerine kaydetmek müşkül-
larından geçiyor, konsoloslar tarafından dür. Bu müşkülâttan dolayı bunlar kay-
görülüyor. Bu suretle memlekete geliyor. dedilmeyecek ve memur fabrikaları bu
Maahaza kaçırmak ihtimali de her zaman yüzden pek âlâ tazyik edebilecektir, çün-
mevcut olabilir. kü kanun öyle emretmektedir. Bütün bu
takyidattan maksat, verginin mümkün
RÜŞTÜ B. (BURSA) — Hasan mertebe matrahının tesbit edilebilmesi,
Fehmi Beyefendinin buyurduğu nokta- yani satış miktarının tamamiyle kontrol
da, bendeniz de kendileriyle hem fikirim. edilebilmesidir. Halbuki bir fabrikaya her
Bütün devletler, gümrüklerde vergiyi, kıy- hangi bir madde 100 gram olarak girer ve
met esası üzerinden değil, sıklet esası üze- mamul bir halde 50-60 gram çıkar. Bunları
rinden almaktadırlar. Bizim memleketi- memurlar tesbit edemezler. Binaenaleyh
mizde de sıklet esası üzerine müstenittir. bunun yerine, çıkan imalâtın kaydedilmesi,
Fakat muamele vergisini kıymet esası yani sarfiyat yerine çıkan imalâtı kaydet-
üzerinden alıyoruz. İstanbul'da, 15 gün meğe mecbur tutalım.
evvel çıkan gazetelerde okuduğumuza gö-
re, 2,5 milyon liralık döviz kaçakçılığı Sonra mevaddı iptidaiyelerin alım
yapan bir şebeke yakalanmıştır. Böyle hareketlerine gelince; zaten her fabrika
2,5 milyon liralık döviz kaçakçılığı yapıl- bir madde aldığı zaman bunu her halde
masının sebebi, memlekete ithal edilen ka- kendi ticarî defterine kaydeder, çünkü bir
çak malın bedelini kaçak olarak çıkar- para tediyesi vardır, binaenaleyh bu kasa
mak için bir tedbirdir. İki buçuk milyon ve yevmiye defterlerinde behemehal mu-
lira kaçak parayı memleketten dışarıya kayettir. Eğer bunu saklamışsa, bu def-
çıkarmak imkânını bulmuşlar, onun vergi terde de saklayabilir. Yani şunu arzet-
tutarı 250 bin liradır. Senede kırk milyon mek isterim ki; bu takyidatı koymak lü-
liralık bir işten dört milyon lira muamele zumsuzdur. Fabrikaları, memurların elin-
vergisi alınması lâzımdır. Dört milyonun de tazyika maruz bırakmamak için bu
yüzde 25 noksanı üzerinden bir milyon lira takyidatm kaldırılmasını ve onun yerine
muamele vergisinden kaçırmış oluruz. yalnız imalâtın kaydedilmesini maksat iti-
Önümüzdeki sene, bu kanunu muaddel bariyle daha muvafık buluyorum.
bir şekilde getireceklerini Maliye Vekili
Beyefendi vait buyurdular. İthalât resmi- SAİT AZMİ B. — Bu kayit Hü-
nin muamele vergisinin dahi, siklet esası kümetin teklifinde mevcut değildir. En-
üzerine istinat ettirilmesi için, şimdiden cümenimizde sanayici arkadaşlar demiş-
icap eden tedbirleri almalarını rica ede- lerdir ki; mamulâtını saklayan, suiisti-
rim. mal eden fabrikaları nasıl kontrol edece-
ğiz? Bunu kontrol edebilmek için tahak-
HASAN VASIF B. — Bu maddede kuk memurlarına bir imkân hazırlama-
(Madde 20) bir takım takyidat vardır. lıdır. Sanayici arkadaşlar, bir fabrikaya
giren mevaddı iptidaiyenin nelerden iba- ticaret işlerinde yuğrulmuş olmaları lâ-
ret olduğu hakkında bir defter tutula- zımgelir ki bu gibi kaçakçılığa mâni ol-
cağını ve bu deftere fabrikaya giren me- sunlar. Bir müessese sahtekârlık yapmış-
vaddı iptidaiye kaydedileceğini söyledi- tır. Bu, cezayi müstelzim bir harekettir.
ler. Sadece bir muamele defteri tutulması, Buna yalnız para cezası vermekle iktifa
satış defteri tutmaktan hiç farklı bir şey edeceksek her müessese bu yolsuzluğa te-
değildir. Bir defter daha kullanacak ve şebbüs eder ve belki meydana da çıkmaz.
oraya mevaddı iptidaiyeyi yazacaktır. Bu Devlet varidatım alâkadar eden böyle beş,
külfet de bir kayitten ibaret kalacaktır. on tane müessesenin meydana çıkmaması
ihtimalini düşünerek evvelce kabul etti-
Bir nokta daha vardır ki günü gününe
ğimiz kazanç kanununda bu gibi halleri
kaydedilmek mecburiyetidir. Sair muame-
nazarı itibare alarak o kanunun 76 nci
lâtını günü gününe kaydedecektir. Fakat
maddesine daha şiddetli hükümler koy-
mevaddı iptidaiye defterine her gün aldığı
muştuk. Ondan sonra biz bu maddeye,
mevaddı iptidaiyeyi kaydedecektir diye Maliye Vekili Beyefendinin muvafakatla-
bir kayit konmamıştır. Her gün kaydet- riyle, hapis cezasını da ilâve ettik. Binaen-
mek mecburiyetinin mevaddı iptidaiyeye aleyh bu madde mahiyeten onun aynidir.
şümulü yoktur.
SAİT AZMİ B. — Efendim, gerek
HASAN VASIF B. — Yalnız sarf Hükümetin teklif ettiği ve gerek Muvak-
defterleri üzerinde müşkülât çıkıyor. kat encümenin hazırladığı lâyihada mu-
SAİT AZMİ B. — Efendim, her ti- amele vergisinin, gerek tahakkuk ve ge-
carethanenin bir de ambar defteri olur, rek tahsil müruru zamanı için bir müd-
giren nedir, çıkan nedir, bu defterden det konmuştu. Tahakkuk için 3 sene,
belli olur. Meselâ zatı âliniz fabrikanıza tahsil için 5 sene. Kazanç kanununda da
bin kilo ip almışsınız, bunun ne kadarı ayni hükümler vardır ve tamamı on-
sarfedilmiştir, ne kadarı mevcuttur. Zaten larla mütenazırdır. Bu maddeyi (Madde
siz bunu yapıyorsunuz. Hepsi de yapsın. 26) Bütçe encümeni çıkarmış. Esbabı
Maliye memurlarına kontrol imkâm ve- mucibe mazbatalarında da bir kayit var-
rilmiş olsun. Mesele arzettiğim gibidir. dır: "Umumî ahkâma tâbi olsun, bunlar
Bunu sanayici arkadaşlar teklif etmişler- hakkında da asıl müruru zaman cereyan
di, zatı âliniz de hatırlarsınız. etsin, diğer vergi esasına muarız kalma-
sın"... denmiş.
KİTAPÇI HÜSNÜ B. (İZMİR)
— Efendim, bu maddede (Madde 21) ta- Bendeniz, hangi umumî hükümlere
yin edilen cezalar azdır. Hepimiz biliyoruz tâbi tutulacağını kestiremedim. Bildiğim
ki muamele vergisi kaçakçılığa sebep bir şey vardır ki, Adliye Vekâleti ile Ma-
oluyor. Bu çok fecidir. Her istihlâk ver- liye Vekâleti arasında müruru zaman bah-
gisi binnetice halka rücu eder. Fakat bu sinden dolayı esaslı ihtilâflarm bulundu-
büsbütün başka mahiyettedir. Satış kıyme- ğudur. Adliye Vekâleti borçlar kanunu hü-
tine yüzde 10 zammederek kendisine dev- kümlerine tâbi tutarak müruru zaman
redecek. Şimdi bu adam tutar da bunun kabul etmek istiyor. Maliye Vekâleti ise
üzerine zammettiğini kendisine maletmek hususî kanunlarında sarahat olmadıkça
isterse, evvelâ buna kanunî tedbir alın- müruru zaman ilânihaye devam eder diye
mak lâzım. Amma bu da kâfi değil, cez- kabul eder. Hükümet hususî kanunların-
ri tedbir almmak lâzımdır. Tabiî hesap da had tayin edilmemiş olan müruru za-
mütehassısları, maliye müfettişleri vardır. manlar için ne suretle had tayin edileceği
Fakat bunların nazariyatı maliyeleri kâfi hakkında yeni bir lâyiha hazırlanmış ve
ğildir. Bunların bilhassa sanat işlerinde, Meclise de takdim etmiştir. Bu lâyihamn
— 167 —
kastettiği müruru zaman ise arazi vergisi göstermeleri mecburiyeti konmaktadır. Bu

gibi matrahı değişmeyen vergiler içindir. vesaiki saklamak mecburiyeti de vardır.
Muamele vergisi ise değişebilir. Her hangi Ahkâmı umumiyeye bırakırsak çok uzun
bir müesseseye, sen filân sene şu nisbette müddet olacaktır. Ticaret kanunu dahi
mal çıkarmışsın, biz görememişiz, şimdi muayyen bir müddet için vesaikin saklan-
ise öğrendik, şu kadaı mal çıkarıp sattı- masını emretmektedir. Müruru zaman çok
ğını anlıyoruz, vergi tahakkuk ettireceğiz, uzundur. Ceza fasıllarında da göreceğiz ki
diye o müesseseye 8 sene sonra müracaat defterleri ve sair evrakı saklamayanlara ve
etmek biraz garip olur. bunları müfettişlere ve memurlara göster-
meyenlere ceza tayin olunuyor. Bu ceza-
BÜTÇE En. REİSİ MUSTAFA
dan kurtulmak için mükellef ne kadar
ŞEREF B. —• Bu mesele Bütçe encümen-
müddet bunları saklasın? Bunun için her
inde uzun münakaşayı mucip oldu. Mü-
halde bir müruru zamana ihtiyaç vardır.
nakaşa neticesinde Bütçe encümeni ek-
Bütçe encümeni de muarız değildir.
seriyeti Muhtelit encümenin ve Hükü-
metin teklif ettiği maddenin tayyına ka- HASAN FEHMİ B. (GÜMÜŞANE)
rar verdi. Sebebi şudur. Muamele ver- — Bu verginin hemen üçte ikisi güm-
gisini diğer vergilerden ayrı bir mahiyette rüklerde cibayet edilir. Gümrüklerde ci-
gördü. Muamele vergisi esas itibariyle ver- bayet edilen bu vergi, gümrük resmi için
giyi verenin zatından alınan bir vergi müruru zaman haddi 6 ay idi. Son tadil
değildir. Muamele vergisini veren, bir nevi ettiğimiz bir kanunda bir senedir. Mua-
Devlet memuriyeti yapmaktadır, amme mele vergisini gümrük muamelâtına kıyas
ona emniyet ve itimat etmiştir, müstehlik- ederek 6 ay, bir sene gibi kısa bir müruru
ten parayı almasına onu memur etmiştir zaman haddi koyamayız. Fakat kazanç
ve müstehlikten bu suretle parayı almış, vergisi gibi matrahı sabit olmayan ver-
kendi mameleki sırasına koymuştur. Bu gilerde düşünebildiğimiz müruru zaman
mahiyette olan muamele vergisinin diğer haddi ile bina ve arazi vergileri gibi mat-
vergilerden elbette büyük bir farkı var- rahı sabit olan kadastral vergilerdeki mü-
dır. Bütçe encümeninin ekseriyeti, bu ruru zaman müddetleri bir olamaz. Hiç
farkı nazarı dikkate aldı. Diğer vergilerin şüphe yok ki, vergi netice itibariyle ekseri
tâbi olduğu müruru zaman, bu verginin ahvalde müstehlike rücu eder. Fakat mut-
ayrı mahiyetine nazaran aynen bunda da laka son santimine kadar müstehlike rücu
cari olursa bunu diğer vergilere müsavi eder diye bir iddiada da bulunamayız.
kılmak gibi bir mahzur gördü. Ahkâmı Kazanç vergisinde tüccar Devlete vere-
umumiyedeki müruru zaman tatbik edil- ceği vergiyi - ki bu vergiler mefruz ver-
melidir, dendi. Hiç bir memlekette hak- gilerdir, yani karineye müstenittir - mut-
ların müruru zamana uğramadığı kabul laka malın üzerine yükseltir. Bununla
edilmiş değildir. Gerek amme hakları, onun ne farkı vardır? Ağnam ve kazanç
gerek hususî haklar olsun. Binaenaleyh vergilerinde de müruru zaman müddetini
ahkâmı umumiyede, amme hakları, Dev- 5 sene kabul ettik. Çünkü matrahları
let alacakları bu müruru zamana tâbi de- arazi ve bina gibi sabit değildir. Daima
ğildir denmedikçe, diğer bir hususî ka- ve gayet kısa bir zamanda tahavvül ede-
nunda tasrihat olmadığı müddetçe o mü- bilir. Devletin, tahsili emval kanunu gibi
ruru zaman cereyan edecektir. Takdir en kuvvetli vasıtai icraiyesini tatbik ede-
Heyeti muhteremenizindir. rek zamanında vergiyi alması lâzımdir.
Zaten beş sene zarfında tahsili emval ka-
MUVAKKAT En. M. M. SAİT nuniyle tahsil edilemeyen bu nevi vergi-
AZMİ B. — Mükelleflerin defter tutma- ler, ilânihaye defterlerde dursun, demekle
ları ve bu defterleri tahakkuk memurlarına ne kazanmış olacağız? Bendenizce bu
— 168 —
vergide müruru zaman haddini, matrahı hem Devlet zarar görecek, hem de vergi
sabit olan vergiler gibi 10 sene ile değil, ödeyen mükelleflerin üzerinde fena tesir
kazanç vergisi gibi, sayım vergisi gibi beş yapacaktır. Vergi vermeyen adam, vergi
sene ile iktifa etmek en doğru bir hareket veren adamın yanında rakabet imkânını
olur. Zaten verginin büyük kısmı güm- bulacaktır.
rüklerde cibayet edilmektedir. Geride da-
Mustafa Şeref Beyefendinin buyur-
hilî sanayie ait olan kısımdır ki bu da
dukları gibi ahkâmı umumiyemize tev-
nihayet üçte biri hiç bir zaman geçmez.
fikan en uzun müruru zamana tâbi tut-
Onu da kazanç vergisinin ahkâmına tâbi
mak, muvafık olur.
tutmak en doğru bir hareket olur.
En uzun müruru zamana bırakmak
RÜŞTÜ B. — Muhterem Mustafa
lâzımdır. Bütçe encümeninin kararları
Şeref Beyefendinin verdikleri izahat veçhi-
çok yerindedir.
le bu vergiyi Devlet namına bir murah-
has sıfatiyle her müessese sahibi alıyor. MUVAKKAT En. M. M. SAİT
AZMİ B. -r- Rüştü Beyefendi de mü-
Hasan Fehmi Beyefendinin dedik-
ruru zamanın esasına muhalif değildir.
leri gibi gümrüklerle sanayi müesseselerini
Yalnız müddetin uzun olmasını arzu
bir tutmak doğru değildir. Orada bakaya
ediyorlar demektir. Biraz evvel arzet-
meselesi başkadır. Fakat bir müessese sa-
tiğim gibi, sına" müesseseleri, Devlet
hibi, Devlet namına vergi alıyor, her ay
vergisini bedava tahsille mükellef tutu-
sonunda, Devlete vereceği vergiyi ay ba-
lan bir vatandaş tasavvur edelim. Bu va-
şından ay sonuna kadar malım sattıkça,
tandaşın şu hizmetinden dolayı kendi-
halktan alıyor. Üç sene parayı verme-
sini takdir etmek iktiza ederken bir de
miş . . . Bunu kısa bir müruru zamana
senelerce defter tutmak, senelerce defter
tâbi tutmak doğru değildir. Çünkü sonra,
saklamak ve bunu memura ibraz etmek
müruru zamana uğratırım da affettiririm
gibi bir külfeti kendisine tahmil ettikten
zihniyeti hâsıl olur. Bundan bir buçuk sene
maada sonra da kendisini ceza ile tehdit
evvel, Heyeti Celilenize, muamele vergisi-
altına mı alalım? Bu, olamaz.
nin affi hakkında bir kanun gelmişti.
Bütçe encümeninde ve Heyeti Celileniz İkinci mesele: Muamele vergisi zan-
huzurunda müzakere edilen bu kanun ka- nedildiği gibi doğrudan doğruya sanayi
bul edilmedi ve kanun reddedildi. Çünkü müesseselerinin müstehliklerden Devlet
muamele vergisi, arazi vergisi, kazanç namına tahsil ettiği ve yedlerinde emanet
vergisi gibi doğrudan doğruya ferdin bulunan bir para mahiyetinde değildir.
Devlete karşı olan borcu gibi değildir. Sanayi müessesesi, bir malı yapar ve
Devlet namu hesabına emanetçi mahiye- Devlete de onun kıymeti üzerinden yüzde
tinde olan müessese sahibi, kendisi sağ 10 muamele vergisi verir. Sonra maliyet
kaldığı müddetçe bu vergiyi Devlete öde- fiatından yüzde 10 açığına satarak zarar
mek mecburiyetindedir. Bu şekilde vergisi edebilir. Bir senelik muamelâtı içersinde
uhdesinde kalan bir adam, Devlet namu 50 bin lira zarar ettiği halde 80 bin lira
hesabına diğer mükelleflerden aldığı ve muamele vergisi veren müesseseler de
yeddi emanetinde bulundurduğu parayı varmış. Bu takdirde ancak maliyet fiati
-Teahhur şekli ne suretle olursa olsun- üzerinden bir vergi verir ve verdiği vergiyi
kısa bir müruru zamana tâbi tutacak olur- muamelâtı üzerine zammederek satışa ar-
sak mükelleflerin uhdesinde kalan vergi- zeder, fakat noksanına satabilir. Bina-
lerin müruru zamana uğraması yüzünden, enaleyh bu, adilâne bir hükümdür.
/
— 169 —
TÜRKİYE CUMHURİYETİ İLE SOSYALİST SOVYET CUMHURİYETLERİ

İTTİHADI HÜKÜMETLERİ ARASINDA 8 MİLYON AMERİKAN
DOLARLIK KREDİNİN TAHAKKUKUNA (GERÇEKLEŞTİRİLMESİNE)
DAİR AKTOLUNAN PROTOKOLÜN TASDİKİ '(ONANMASI)
Birinci Sanayi Programı büyük ölçüde Sovyetlerin nıakina, araç, gereç ve teknik
yardım desteği ile tasarlanmış ve yürütülmüştür. Başvekil İsmet Paşa 1932 Mayısında
Sovyetler Birliği"ne bu amaçla gitmiş ve sanayi programının kı edişini sağlamıştı. Sovyet
teknik uzmanları 1932'«m yaz aylarında Türkiye'ye gelmişler, öngörülen yatırımlar için
çeşitli bölgelerde incelemeler yapmışlar ve aynı yıl sonunda raporlarını tamamlamışlardı.
(Bk. Cilt I, s. 264-7 ve 287-8).
Yapılacak yatırımların kesin projelerinin 1932 sonlarında hazırlanmaya başlandığı
ve ayrıntılı projelerin 1933 ortalarında teslim edilerek, aynı tarihlerde yatırım ma'zemeleri-
nin hazırlandığı biliniyor. Ancak, kredi anlaşmasını noktalayacak olan protokolün im-
zalanması, bir ölçüde İktisat Vekâleti'ndeki değişiklikten de etkilenerek gecikmiş ve bu
iş 1934 başlarına kadaı uzamıştı.
1934 Martında sanayi programının ilkelerini vurgulayan bir gerekçe ile Meclis'e
sunulan protokol, sanayi programı için gerekli makina ve araç gerecin dört yı' içinde si-
pariş edilip bedelinin yirmi yılda ödenmesi ve bu programla ilgili projelerin yapılması,
makinaların kurulması ve bunlarla ilgili Sovyet teknik yardımını da kapsamak üzere Tür-
kiye'ye sekiz milyon dolarlık faizsiz bir kredi verilmesini öngörüyor. Sanayi programının
uygulanma kararı ise, Meclis'te görüşülen protokolden bağımsız olarak 1934'iin Nisan
ayı içinde bir hükümet tezkeresi ile Sümerbank'a (yani, sanayi programının genelkurmay
karargâhına) bildirilecektir.
12.5.1934
HALİL BEY (İZMİR) — Türk ve olmasını esas prensip olarak kabul et-
Rus milletleri uzun zaman havayi hu- mişizdir. Her hangi bir işi memleketimiz-
sumet içerisinde yaşarlardı. Bu defa ise de sadece vücude gelsin diye yaptırmak
bunun aksine olarak büyük bir dosduk- niyetinde değiliz. Açtığımız işin rasyonel
la el ele vermiş- bulunuyorlar ve bu da olması esas prensibimizdir ve bu Fırka-
hiç şüphesizdir ki iki milletin menfaat- mızın programında da mevcuttur. Ran-
lerine en uygun olan bir siyasettir. tabilite hesapları tutmayan her hangi bir
Bu protokol da bu siyasetin güzel bir şubei sanati memleketimizde kuracak
eseridir. olursak ilânihaye müstehlikleri buna bağ-
lamış ve haraç güzar yapmış oluruz,
Sovyetlerin son kongresinde verilmiş böyle bir niyetimiz yoktur. Ruslarla yap-
olan raporun sanayie ait olan kısmında tığımız bu mukavelede 8 milyon dolarlık
yüzde 75 rekonstrüksiyon, yüzde 25 de is- bize mal kredisi açılmaktadır. İlk müna-
tihlâkât sanayii olarak tefrik edilmiştir den- sebetimiz kendileriyle vücude getirdiğimiz
dikten sonra şunları söylenmektedir. İs- tekstil fabrikalarımn makineleri üzerinde-
tihlâk fabrikalarımızın çıkardığı eşya key- dir. Yaptığımız mukavelenamede de gö-
fiyeten düşüktür. Bu fabrikalar fazla za- rülüyor ki biz mutlaka mal almak mecbu-
yiat verdiği için maliyet fiatleri yüksektir. riyetinde değiliz. İş ve hesap elverdiği
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL B. — takdirde alacağız. Bu mukavelenin esas
Yapacağımız her işin faydalı ve kârlı mahiyeti bir dostluk nişanesi olduğuna
— 170 —
göre dostlarımızın da bize yaramayacak Şimdiye kadar Rus kelimesi Türklerin

mal vereceklerini asla düşünmüyoruz. Fa- nazarında düşman kelimesinin manasiyle
kat buna rağmen bir darbı meselemiz müradifti. Fakat şimdi bilâkis vefa ve
vardır. Dostluk kantarla, alış veriş mıs- ahit muradifi addolunuyor. Sosyalist Sov-
kalla derler. yet Hükümetleriyle Türkiye Cümhuriyeti
arasındaki dostluk, öyle muhteşem salon-
SIRRI B. (İZMİR) — Sosyalist
lar içinde Devlet adamlarının birbirlerine
Sovyet Hükümeti bize 20 senede ödenmek
karşı şampanya kadehlerini sundukları
üzere faizsiz olarak sekiz milyon dolar-
zaman alevli fakat ateşli olmayan sözlerle
lık bir kredi açıyor. Bu kredi ile, Sosyalist
yapılmamıştır. Bu, ancak kara günlerin ve
Sovyet Hükümetinden makineler, mal-
nikbet dakikalarının bıraktığı dostluktur ,
zeme ve alâtu edevat getireceğiz. Maki-
ki, bu neticeyi bize gösterdi. Sosyalist
nelerin memlekete girmesinden husule ge-
Sovyet Hükümeti, bize vereceği maki-
lecek inkılâbı sınainin vereceği fevaide
nelerle, en samimane ve en halisane bir
nihayet yoktur. Bizim, dostlarımız tara-
surette hareket edecek ve menfaatperest-
fından bize verilecek olan bu makinelerin,
likle şaibedar bir niyette bulunmayacak-
bütün evsafının, modern şekilleri haiz ol-
tır.
duklarına kanaati tammemiz vardır.
MÜZAYEDE VE MÜNAKAŞA (ARTIRMA VE EKSİLTME)

KANUN LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ
Yatırını politikası iyi işleyen bir ihale sistemi ister. Cumhuriyetin kuruluş yılları bu
bakımdan bir boşluk içindedir. Demiryollarından başlamak üzere çeşitli yapını işlerinin
artışı, altyapı yatırımlarında iş hacminin büyümesi ve işlerin çeşitlenmesi ihale sisteminin
düzenlenmesini zorunlu kılmıştır.
Özellikle 19307« yıllarda devletin alını satımlarında ve devletin ekonomideki göreli
payında bir artış olmaktadır. Bu bakımdan, 'artırma-eksiltme' yasası, Cumhuriyetin
kuruluş döneminde işlere ve devletle ilgili işlerden doğan rantların paylaşılmasına çekidüzen
verme çabalarından biri oluyor.
14-5.1934
17.5.1934
19.5-1934
(Umumi hükümler. Madde 1 — Umu- yıp hususi kanun ve nizamlarına ve umu-

mi, mülhak ve mahalli bütçelerden (be- mi hükümlerine göre de yapabilirler.
lediye dahil), alma, satma, yaptırma, keş- İkinci fıkradaki ticari mahiyette olan iş-
fettirme, kiraya verme, kiralama ve bun- lerden inşaat ve esaslı tamirata taallûk
lara benzer diğer işler bu kanunda yazılı eden hususlarda bu kanun ahkâmı tat-
hükümlere göre yapılır.
bik edilir.)
Ancak bu daire ve müesseselerin ti-
cari mahiyetteki işleriyle sermayesinin ya- (Madde 2 — Bu kanun mucibince
rısından fazlası Devlete ait müessesele- artırma eksiltme işlerine girebilmek için
rin hususi kanunlarındaki hükümlerine kanuni ikametgâh sahibi olmakla bera-
göre bilançoda nihayet bulan muamele- ber, istenilen teminatı ve icabında bu ka-
lerinde bu kanunun tatbiki mecburi olma- nunda sayılı vesikaları göstermek şarttır.
— 171 —
Ecnebilerin hangi ihalelere ve ne had- güne ileri iyen sanayiin vaziyetini göz
de kadar girebilecekleri İcra Vekilleri He- önüne getirerek, icabına göre karar ver-
yeti karariyle tayin olunur.) mek salâhiyetini Heyeti Vekileye bırak-
REFİK ŞEVKET BEY (MANİSA) tı. ..
— Maliye encümeni, vatandaş hukukunu Heyeti Vekile karariyle tayin olunur
fazla siyanet etmek ve ecnebilerin yapa- dediğimiz zaman, İcra Vekilleri Heyeti
bilecekleri işi yüksek sermayeye hasret- zaruri hususlarda yapmaktadır. Bunların
mek emeliyle bir kayıt koymuştur. Demiş- hukuki mahiyeti ne ise, bunun da hukuki
tir ki, 15 bin lira kıymetten aşağı alım, vaziyeti odur. İcabında umumi, icabında
inşaat ve tamirat için Türkiye'de lâakal ferdi mahiyette karar alacaktır.
10 sene ikamet etmiş ecnebi olması şart-
tır. Binaenaleyh bunun, zımnında küçük MALİYE ENCÜMENİ REİSİ HA-
işleri vatandaşlara hasretmek zihniyeli SAN FEHMİ B. — Maliye encümeni-
ifade edilmiş olur. Fakat Bütçe encümeni nin burada düşündüğü şudur: Bu ka-
bu sefer, gayet çetin bir mütalea ile Hü- nun Türkiye'nin her tarafında tatbik
kümetin istemediği, Maliye encümeninin edilecektir. İdarei hususiyeler, belediyeler
hiç düşünmediği bir fikri ortaya koymuş, ve vilâyetler hesabına umumi bütçeden
doğrudan doğruya ecnebilerin hangi iha- tediye yapılmak üzere birçok müzayede
lelere ne hadde kadar girebilecekleri İcra ve münakaşalar olacaktır.
Vekilleri karariyle tayin olunur, diyor. Ken- Türk vatandaşlarım iş ve işçilik cep-
di hesabıma evvelemirde, bu kaydın ka- hesinden koruyan bir kanun mevcut de-
nunun ruhuna muhalif olduğunu ifade ğildi. Dahili mamulât ve masnuatı koru-
etmek isterim. Artırma, eksiltme meselesi yan bir kanun mevcut ve yüzde 10'a ka-
nihayet Devletin menfaatini temin etmek dar fazlasiyle onların mübayaasına müsaa-
meselesidir. Müzayedeye giren adamın şart- de veriyordu. Fakat vatandaşları iş ve iş-
ları, bizim gösterdiğimiz kanun şartlarma çilik cephesinden koruyan bir kanun yok-
ve keyfiyetlerine uygun ise, ecnebinin sıfatı tu. Encümende Hariciye Vekili Bey . . .
mevzubahs değil, parası, Devlete temin bu miktarı koymamız lâzım ve icap eder-
edeceği menfaat mevzubahstır. se, zamanla bu miktarı da büyültürüz,
fakat şimdi vatandaşa işler ve işçilikler
BÜTÇE ENCÜMENİ REİSİ MUS- noktai nazarından bir hakkı rüçhan ver-
TAFA ŞEREF B. — Bütçe encümeni mek için hiç bir mahzur görmem dedi...
(bu) meseleyi tetkik ederken, diğer mem- İcra Vekilleri Heyeti karar verecek, Van-
leketlerde bu hususta cari olan teamül ve da yapılacak bir münakaşanın Türk va-
tatbikatı göz önüne getirdi. O memle- tandaşına mı, mücavir komşu Devletler-
ketlerde filhakika sanayi vesaire itiba- den birinin tebaasından talip olanlara mı
rile daha yetişmiş olmaları dolayısiyle verileceğini tayin edecektir. Hulâsa, bü-
Devlet eksiltme ve artırmalarına ecne- tün şuabattan gelecek bu gibi işler üzeı in-
bilerin girdiği pek nadirdir. Hatta bu de ve hatta bundan yukarısı için karar
hususta ecnebilerin girmelerini bertaraf verecektir.
etmek için nazırlarına salâhiyeti mahsusa
verilmiştir. O suretle ki, eğer memleket REFİK ŞEVKET B. — Yeni ida-
dahilinde emsali yetişiyorsa, bir münaka- remizin esaslı işlerinden biri de bilhassa
şa amnda ecnebi bir şirket de bulunur ve Devlet tahvilâtı ve bonoları üzerinde
şirket daha ucuzunu teklif etse bile, yapılan muamelelerin gittikçe artmış
nazır dahilde yetişeni tercih etmek salâ- olduğuna istinat eder. Ben gerek Bütçe
hiyetini haizdir. Bu vaziyeti Bütçe encü- encümeninin gerek Maliye encümeni-
meni düşünerek, memleketimizde günden nin noktai nazarlarını karşdıklı olduk-
— 172 —
tan sonra Maliye encümenininkini daha mesi encümenimizce muvafık görülme-

sarih ve daha şümullü, hatta Devlet iti- miştir. Millî esham ve tahvilât, Devlet
barını daha ziyade harekete getirir ma- esham ve tahvilâtından gayri olan tahvi-
hiyette gördüm. Bütçe encümeni bir for- lâta da bittabi şamil olacaktır. Bu, o de-
mülle "Kanunu mahsuslariyle teminat ola- mektir ki, Türkiye'de müesses olan her
rak kabulleri tecviz edilen Hazine bono, nevi anonim şirketler ve diğer müessese-
esham ve tahvilleri" diyor. lerin çıkarmış oldukları hisse senedatı veya
oblikasyonlar teminat olarak kabul edil-
Binaenaleyh bizim her hangi bir ka-
sin. Bu hisse senetlerinin ilelebet teminat
nunu çıkarırken, Hazine bono ve tahville-
olarak kabulü halinde borsadaki mübayaa
rinin kıymet kesbetmesi için, teminat ola-
kıymetlerinin devam edeceğini kim temin
rak gösterilebilmesi için o kanunda sara-
edebilir? Teminat usulünün ihdasından
hati mahsusaya ihtiyaç olması lâzımgeli-
maksat, nihayet tarafeynden biri olan Hü-
yor, Bütçe encümenine göre. Halbuki
kümetin kendisini zarardan vikayesi için
Maliye encümeninin noktai nazarına göre,
bir karşılık olmaktır. Bu esham ve tah-
alelitlak istikrazı dahilî, Ergani demiryo-
vilât, yani resmî mahiyette olmayan şir-
lu istikrazı veya bunların evsafında çıka-
ketlere ait olan esham ve tahvilâtın böyle
rılacak Devlet tahvilleri, Devlet bütçe-
teminat olarak kabulü halinde piyasada
sinden ödenmeleri meşrut faizli, 15 sene-
vukubulacak büyük temevvüçler yüzün-
ye kadar vadeli Hazine tahvil ve bonoları
den Hükümetin menfaati haleldar ola-
resülmalinden kalan kısmının itibarî kıy-
bilir.
meti üzerinden kabul edilir. Her hangi
şey ki, altında Devletin imzasını, taahhü- SAİT AZMİ B. (KAYSERİ) —
dünü, tekeffülünü mutazammındır, o im- Teminat mektubunu bankalardan almak
zanın seyyaliyeti ve her tarafta bizzat Dev- hayli müşkül biriştir. Bir adam bir taah-
let müesseseleri tarafından kabul olun- hüt işine girmiştir, bunun birçok gayri-
ması meşrut olmalıdır, kanunda sarahat menkulâtı vardır. Bunları Devlet namına
bulunsun, bulunmasın. Bu, Devlet imza- ipotek eder ve taahhüde girişir. Banka
sının yüksek itibarının tabii neticesidir. mektubunda ise birçok muamele ve mas-
raflar lâzımdır. Bu adamı bu muamele-
BÜTÇE En. REİS VEKİLİ MÜ- lerle tazyik etmek doğru değildir. Onun
KERREM B. (İSPARTA) — Esham .için Maliye encümeninin (C) fıkrası mu-
ve tahvilâtın teminat olarak kabulü, es- vafıktır.
ham için hiç şüphe yoktur ki bir imti- Sonra Devlet, kendisi esham çıkarı-
yazdır. Bütçe encümeni bunu müzakere yor ve bu eshamı yine kendi müzayede ve
ederken hangi eshamın kabul edileceğini münakaşalarında kabul etmekten tehaşi
kanunun içerisine sokmak istememiştir. ediyor. Bu olur mu ?
Bunları kendi kanunlarında hangileri ka-
bul edilmiş ise onların teminat olarak gös- Sonra millî esham ve tahvilât mesele-
terilmesi lâzımgelecek esham ve tahvilât si de şudur. Borsaya geçmiş Hükümetçe
olduğunu kastetmiştir. kabul edilmiş herhangi bir teşekkülün
çıkardığı eshamı muvakkat teminat ola-
Bu esham ve tahvilât çok mütefavit- rak kabul etmemekte mana yoktur. Mü-
tir. Faiz nisbeti mütefavit olan var, itfası kerrem Beyefendi, eshamın fiatleri düşe-
uzun seneler veya kısa senelere taksim bilir, düşerse teminat ne olacak, Devlet
edilmiş olanlar var. Bu itibarla bunları zarara girebilir dediler. Bu sualin ceva-
toptan alelıtlak esham ve tahvilâtın bu bını bu kanun temin etmiştir. Teminat
müzayede ve münakaşa kanununda mev- azalırsa tebliğden on beş gün sonra bunu
zubahsedilen teminata karşı kabul edil- tamamlaması için hüküm vardır.
MALÎYE VEKİLİ FUAT B. — Büt- let tahvilâtı varsa, bunları bu fıkra ile
çe encümeninin teklifi bizim için daha kasdetmedik. Ergani istikrazı tahviliyle
muvafıktır. Hangi tahvillerin kabul edil- istikrazı dahilî tahvillerini ve bu evsafta
mesi lâzımgeleceğini Mükerrem Bey izah çıkarılacak tahviller dedik. Bir de Devlet
ettiler. Kanunu mahsuslarında gösterilen- borcunun tediyesini tazammun eden Ha-
ler kaydi muvafıktır. Zira yarın diğer tah- zine bonolarıdır. Bunlar her zaman kısa
viller de çıkarabiliriz. Kanunlarda bu gibi- vade ile çıkarılan bonolardır. Bunlar için
kayitleri koymamızın sebebi, teşvikten bir kanunu mahsus yapılmaz. Bütçe ka-
ibarettir. nununda bir madde ile bunlara mezuniyet
verilir. Bunların nakitten ne farkı vardır?
Eğer her hangi bir esham ve tahvilâtı Bunları nakit gibi niçin teminat olarak
getirip de teminat olarak kabul edecek kabul etmeyelim?. Kanunda mevzubahs
olursak, bu günkü vaziyete göre çok teh- olan tahviller, yani Devlet Hazinesinin
likeli bir vaziyet hâsıl olmuş olur. Eğer faiz ve amortismanlarını tediye ettiği tah-
bu vaziyet mutlaka kabul edilecekse hiç viller, maddenin dairei şümulüne girme-
olmazsa Hükümetin teklifinde olduğu gibi miştir. Buraya, dikkat buyurulsun. Milli
yüzde 25 noksanı ile kabul edilsin. müesseselerin hisse senetleriyle çıkaracağı
MALİYE En. REİSİ HASAN FEH- tahvillerden Hükümetin kabul edeceği -
Mİ B. — Malûmu âlileri, ticari mu- diyebilirim ki, sermayesinin yüzde 99 u
amele yapan ve itibar mektubu veren Hükümete ait olan - Emlâk Bankasımn
banka şubeleri memleketin mahdut yer- (b) tertibi hisse senedi teminat olarak ve-
lerindedir. En geniş teşkilâtı olan Ziraat rilir. Burada iki kayıt var. Birisi, Millî
Bankamızdır. Onun bile bir çok teşki- müesseselerden hangilerinin tahvilleri te-
lâtı, ticari muamele yapmaz. Yalnız ik- minat olarak alınabilecek. İkinci kayıtte
razatı ziraiye ile iktifa eder, teminat o tahvilin borsadaki kıymetinden yüzde
mektubu vermez. Memleketin her ta- 15 noksan olarak kabul edilecek. İşte 'bu
rafında bu nevi işlere girmek isteyenler iki kayit ile bunu bağlıyoruz.
için para mevcudu geniş değildir. Teminat
cihetini fazla tazyik edersek, her kazada Madde, muvakkat teminat maddesi-
ve yahut bazı vilâyet merkezlerinde, mev- dir. Muvakkat teminat, kısa bir zaman
cut parasını bu işe sermaye olarak ayır- içinde zaten muayyen bir müddet zarfın-
mış olduğu parasını bu işe koyacak adam- da nizamnamede ve bu kanunda yazılı
lar çok az mahduttur. Birçok yerlerde iş olan maddeler mucibince teminatı katı-
adamı vardır; fakat parası azdır. Onun yeye inkılâp etmeye -mecburdur. İster
da teminata verirse iş için lâzım olan ser teminatı muvakkate olsun, ister teminatı
mayeyi bulamaz. Binaenaleyh mahdut katiye olsun, evsafından bir şey kaybeder-
olanlardan Devlet, zarar eder. Bu itibarla se bunu 15 gün zarfında, müteahhit ik-
Devletin teminat cephesinden bir zararı male mecburdur. Burada hiç bir müşkü-
mucip olmayacak şekil ve şeraiti bulmak lât yoktur. Bilâkis memleketin birçok ta-
lâzımdır. raflarında para azlığı, diğer tarafta itibar
mektubu verecek banka teşekküllerinin
Maliye encümeninin fıkrasında, Millî
olmaması yüzünden mahdut adamların
teşekküllerin esham, tahvilâtı başa baş
bu nevi münakaşaya iştirak etmesi Devle-
kabul edilsin şeklinde değildir.
tin zararım mucip olabilir. Bu maddede
MALİYE VEKİLİ FUAT B. — hiç bir mahzur yoktur. Bendenizce fazla
Yüzde 15 azdır, yüzde 25 diyoruz. münakaşaya, lüzum yoktur. Van'da, Sa-
HASAN FEHMİ B. — Devlet tah- ray kazasındaki postayı nakletmek için,
vilâtından mutlak olarak ne kadar Dev- postaya tahvilât ve sair kıymetlerin veril-
— 174 —
meşine imkân yoktur. Emlâk, teminat ol- REFİK ŞEVKET B. — Muvakkat

sun deniliyor. Efendiler, bu kanunla mem- madde yeni yapılan kanun ile mevcut
leketin belediyeleri, idarei hususiyeleri, kanun arasında husule gelen ve yeni
devlet vezaifiyle mükellef olan, sermayesi yapılan kanunlarla temini kabil olma-
Devlete ait müessesat varsa onlar bütün yan hususatı, bahusus müktesep hakları
bu kanuna tâbi olacaktır. Binaenaleyh bu ne şekilde muhafaza edileceğini göste-
ciheti tahdit etmek ve münakaşaya gire- ren kısa ömürlü maddelerdir. Halbuki
cek adamları müşkülâta düşürmek, Dev- bu kanuna bu maddeyi muvakkat olarak
letin zararını mucip olur. koyduğumuz zaman (Hükümetin salâhi-
BÜTÇE E. R. V. MÜKERREM yeti içinde olmak üzere gelecek senelere
B. — Bu gün memleketimizde çok kuv- sari taahhütlerden bir milyon lirayı geçen
vetli tanılan ve yarın ve hatta bu gece işlerin bu kanunda yazılı hükümlerin bir
kuvvetinin sıfıra doğru gitmek ihtimali kısmının veya tamamının dışında olarak
bulunan bir çok müesseseler vardır. Bun- İcra Vekilleri Heyeti karariyle ve müzakere
lar, Hükümetin nazarından kaçmış olabi- usulü ile yapılması caizdir) dedikten sonra
lir, Hükümet görmemiş olabilir. Size Esnaf muvakkat madde mahiyetinde görülen bu
Bankasım misal olarak gösterebilirim. madde, kanunla beraber mütemadi yaşa-
mak vaziyetindedir. Esasen Hükümetin
MALİYE En. REİSİ HASAN FEH- teklifinde böyle bir şey yoktur. Fakat
Mİ B. — Efendim, millî olmak şartiyle Devlete ait artırma ve eksiltmelerde haki-
hangi müessesenin eshamının teminat ola- katen etraflı ve hatta haddinden fazla mu-
rak kabul edilebilmesinin tetkik salâhiye- fassal olmak üzere yapılan bu kanunun
tini Hükümete bırakıyoruz. Hükümet bu- içerisine girmesi akla gelip de girmemiş olan
rada takdirinde yanılmış olabilir. Fakat hemen hiç bir şey yoktur. Hükümeti ka-
memleketin muazzamatı umurunu gören palı, açık, mahdut, pazarlık şekillerinde
Hükümet Heyeti de nihayet insandır, bel- olmak üzere muhtelif salâhiyetlerle teç-
ki hata etmiş olabilir endişesi bendenizce hiz ediyoruz. Bilhassa millî müdafaaya
vehimdir. Böyle düşünülürse o vakit en taallûk eden meselelerde, mercilere millî
korkunç teminat, banka mektubudur. müdafaamn istilzam ettirdiği sürat ve
ehemmiyetiyle mütenasip kudret ve kuv-
Hükümet hangi bankalardan gelecek vet verilirken bu maddenin dahi buraya
teminat mektubunu kabul edeceğini ken- ilâve edilmiş olması, mevcut kanunun dı-
disi tayin edecektir. O halde hangi millî şında bir de yeni bir usul olarak müzakere
müessesenin eshamı yüzde 15 noksaniyle usulü diye bir usul çıkarmak doğru değil-
kabul edilecektir? Hükümet bunları tayin dir. Kapalı zarf usulü vardır, münakaşa
edecektir. usulü vardır, şu vardır, bu vardır; bir de
Müzayede ve münakaşa işlerinde es- müzakere usulü diye bir şey çıkarılmasını
ham ve tahvilâtın teminat olarak alınması bendeniz doğru görmüyorum.
yeni ortaya konulmuş bir fikir değildir.
Bundan evvelce de vardı. Emlâki emiriye MALİYE En. REİSİ HASAN FEH-
ve vakfiyenin tamir ve inşaatı hakkındaki Mİ B. — Efendim, vakıa Hükümetin
nizamnamede de buna tesadüf edilir. Bi- teklif ettiği projede bu madde görülmez.
naenaleyh yeni bir şey değildir. Bilâkis Fakat encümen bunu hâsıl olan zaruret
bu madde ile mahzurları bertaraf edilmiş- ve ihtiyaç üzerine ilâve etmiştir. Herkesin
tir, çerçevelenmiştir. Sahası daraltılmış, iştirak edebileceği umumî münakaşa, bir
Hükümete takdir salâhiyeti bırakılmış ve kaç firmanın iştirak edeceği mahdut müna-
mümkün olduğu kadar zararları tahdide kaşa var. Bundan başka miktarı şu kadar
çalışılmıştır. bin liradan aşağı olursa, pazarlık vardır.
— 175 —
Ati senelere sari taahhiidat, kanunla- miktar deniyor. Müstacel işlerde, hare-
rında verilmiş bazı müsaadeler mevcut- kâtı askeriyede şu miktarda, şu şekilde diye
tur. Bunlar da bir firmaya yaptırılması bazı esas ve rakamlar tesbit ediliyor. Bura-
icap eden, gerek teknik cepheden, gerek da ise bir firmaya gerek fennin icabı, gerek
esas mülâhaza ile bir firmaya yaptırıl- sair mülâhazalarla yaptırılması icap eden
ması icap eden işler olabilir. Bu işler bu işlerin Hükümetçe, pazarlıkla verilebil-
kanunda esaslı ve devamlı hüküm olmak nıesini temin için konmuş bir hükümdür.
üzere tertip edilen usuller haricinde kalır. REFİK ŞEVKET B. — Hasan Fehmi
Bunlar için Hükümete bir mezuniyet ver- Beyefendinin izahatından sonra daha iyi
mek lâzımdır. Meselâ, bir fabrika kurul- anlaşıldı ki bu maddeye lüzum yoktur.
ması icap eder ki o fabrika ne umumî, ne Hükmü, çıkmış olanlara sari olduğu
mahdut ve ne de pazarlık hakkındaki usul- maksadını ifade edecek şekilde dahi yaz-
lere sığmıyor. Hükümet bu sefer mecbur mağa lüzum yoktur. Çünkü mahiyeten
olacaktır yeni bir kanun istemeğe. Bunu böyle bir ihtiyacın ancak ve ancak şu
İcra Vekilleri Heyeti kararına bağlayabi- veya bu, Devlet demiryolları gibi Millî
liriz, bir Vekâlete bırakmayız, fakat o nevi Müdafaa gibi, Nafıa gibi milyonlar sarf-
işlerde Hükümet sizden hususî kanun iste- eden müesselere şamil olması lâzımge-
mek zaruretinde kalacaktır. İşte bu suretle leceğine göre içerisinde gayet sarih hü-
yapılması icap eden işler, bu muvakkat küm vardır. Bunun için verilen izahatı
madde ile temin edilmiş olur. Vaziyet bu- gayrikâfi gördüm ve tay hususundaki
dur. Çünkü pazarlıkla veriliyor diyor. noktai nazarımı tekrar eder ve kabulünü
Bir milyondan yukarı bir firmaya ihalesi rica ederim. Bu hususta Hükümetin tek-
icap eden işler; vakıa kanunun içinde lifinde bir şey yoktur. Maliye, Nafıa ve
pazarlıkla yapılacak işler diye bir fasıl Millî Müdafaa gibi müesseselerin bu ihti-
var amma vilâyetlerde şu kadar lira, ka- yacın neden doğduğunu ve varsa neye mad-
zalarda şu kadar lira, merkezde şu kadar deye konmadıklarını sormak hakkımızdır.
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN

KAYSERİ DOKUMA FABRİKASININ TEMEL ATMA
Kayseri yatırımı sanayi programının başlangıcı ve simgesidir. Sanayi programı ile
tasarlanan amaçların o güne kadar "sanayii teşvik ederek" gözetilen amaçlardan farklı-
lığını Kayseri yatırımı birkaç yönden yansıtır. Birincisi, bu yatırım dokuma sanayiine,
yani, büyük sanayie geçişin ilk aşamasına atılan adım sayılır. Cumhuriyetin siyasal kad-
rosu, 19307öra kadar sanayiden 'hammadde ve tarım kaynaklarını harekete geçirmek''
ve 'sanayi programının gerçekleştirilmesinde milli bankalara da görev vermek,'' gibi amaç-
lar beklediğini söylememiştir. Bunlar, 1933 Sümerbank yasası ile başlayan ve 1934'den
sonra sık sık yinelecek olan farklılıklardır. Kayseri yatırımının simgelediği bir başka
nokta da, sanayi tesislerinin, o güne kadar alışılageldiği gibi büyük kentler ya da ülkenin
kıyıya yakın Batı kesimlerinde değil, gelişme ve hareket bekleyen İç Anadolu ve Orta-
Doğu Anadolu yörelerinde kurulmasıdır. Bu, ekonomik coğrafyanın değiştirilmesi ve o
güne kadar ülke piyasasına katılmamış yörelerin arz-talep ilişkisine çekilmesi yönünde
önemli sayılan bir adım oluyor. Kıyı bölgelerine yönlendirilmiş olan üretim ve ticareti
tipik bir "sömürge ekonomisi"nin özelliği sayan Cumhuriyet yönetimi, iç bölgeleri canlan-
dıracak yatırımlarla ekonomik coğrafyayı değiştirmeyi yeni rejim için başlıbaşına bir
amaç olarak görmektedir.
20.5.1934
— 176
Cumhuriyet ilk günlerindenberi mem- tin yetiştirdiği pamuk mevcudunun büyük

lekette sanayi kurmak için faydalı tedbir- bir kısmının Kayseri'de istihlâki demektir.
ler aldı. Türlü istikamette teşvik ve himaye Fabrika ayni zamanda kendi elektrik kuv-
tedbirleri ile 10 senedenberi memlekette veti ihtiyacını kendisi temin edecek ve
endüstri faaliyetini epeyce ilerletmiştir. büyük bir santralla saatta 2 700 kilovat
Muhtelif istatistikler bu hususta bize yeni sarfedecek, 1 500 amele çalışacaktır.
bir sanayi hayatına girdiğimize, gözle gö-
rülecek muvaffakiyetler elde ettiğimize Bu sene endüstri programının diğer
misal olmuştur. Fakat arkadaşlar, büyük fabrikalarını hemen memleketin muhtelif
endüstriyi memlekette kurmak için derli yerlerinde müteakiben kuracağız ve bir
toplu bir program halinde faaliyete yeni sene sonradan itibaren bunlar işlemeğe
başlamış bulunuyoruz. Şimdi bugün te- başlıyacaktır. Ümidimiz odur ki, beş sene
melini atmakla sevindiğimiz eser elde bu- içinde tahakkuk ettiımeğe çalışt'ğımız bu
lunan büyük endüstri programının bir programı beş seneden daha az bir zaman
parçasıdır. zarfında mükemmelen işletmeğe başlıya-
cağ'z. Kayseri dokuma fabrikası da Sü-
Ümit ediyoruz ki dokuma sanayii merbankın mevcudu meyanma girecek-
miz için tasavvur ettiğimiz tedbirleri ta- tir. Esasen bu fabrikalar sanayi programı-
hakkuk ettirince memlekette dokuma ih- nın tahakkuk ettirilmesinde millî banka-
tiyacı esasından tamamiyle halledilmiş ola- larımız büyük bir vazife almışlardır. Sü-
caktır. Dokuma sanayii bizim inkişafımız merbank münhasıran memleketin endüstri
için büyük bir mevzudur. Her memleket müessesatiyle iştigal etmektedir. Ondan
az çok büyük sanayie bundan başlamış- sonra İş Bankası geniş iştigal mevzularının
tır, denilebilir, Fakat bizim dokuma sa- müsait olduğu nisbette memleketin sa-
nayinde elde edeceğimiz neticeler doku- nayileşmesi için bütün emeğini sarfetmeğe
macılığa yarıyan yerli maddeleri ayni çalışmaktadır. Bundan maada Ziraat Ban-
zamanda yetiştiren ziraî şeraite malik ol- kası kendi sahasının müsait olduğu nis-
duğumuz için iki misli istifade temin ede- bette memleketin endüstrisine âmil ve
cektir. Bu büyük mevzuda dokuma fab- müfit olmağa çahşmaktadır. Fabrikala-
rikalarının tesisi işinde Sovyet sanayii ile rın bir vücut gibi hemâhenk olarak ola-
teşriki mesai etmiş bulunuyoruz. Sovyet- rak çalışmaları devletin himaye ve mua-
lerin bu fabrikaları kurmak için kendi venetiyle endüstri programının az zamanda
memleketlerinde yapılan bir işten daha zi- tahakkuk etmesi için büyük âmil olmak-
yade dikkatli ve temiz olduklarını görmek tadır.
bizi cidden memnun ve mütehassis etmek-
tedir. Büyük eser hem Türk - Sovyet dost- Arkadaşlar, Türk inkılâbının inan-
luğunun bir abidesi, hem de yeni kuıulan dırıcı ve hakikî manasım zihinlere yer-
ve bütün dünyanın hayretini celbeden leştirici timsalini hiç hatırdan çıkarma-
büyük Sovyet sanayiinin en parlak bir malıyız. Bu yeni iş ailesinin ve fabrikalar
misali olacaktır. mecmuasının verdiği mana olacaktır. Mem-
leketin kurtuluş hareketinde en inandırıcı
Arkadaşlar, kurulacak fabrika tah- delil fabrikaları kurmak ve onları işlet-
mine göre beş milyon liraya malolacak- mekte gösterdiğimiz himmet ve liyakat
tır, burada 33 bin iğ ve bin küsur tezgâh olacaktır. Ümit ederim ki istikbal büyük
bulunacaktır. Tahimne göre bu fabrika sanayi programının, büyük endüstri prog-
bir senede takriben 25 bin balya kadar pa- ramının ilk eserinin kurulduğu bugünü
muk istihlâk edecektir. 25 bin balya pa- memnuniyetle ve bu toptantımızı zevkle
muk istihlâki bu senelerde bu memleke- hatırhyacaktır.
— 177 —
ELEKTRİK İSTİHLÂK (TÜKETİM) RESMİ HAKKINDA

Cumhuriyet yönetimi 1926'dan sonra elektrik tüketimini bir 'resim ile vergilemiş,
fakat sanayi kesiminde elektrik kullananları bunun dışında bırakmıştır. 1931 'de 1871
sayılı yasa ile (Bk. Cilt I, s. 393) bu tüketim resminin kapsamı genişletilmiş, fakat sanayi
kesiminin bağışıklığı sürmüştür.
1934'de getirilen bu tasarı, sekiz yıldır bu yönden de teşvik görmekte olan sanayi
kesiminin elektrik enerjisini hiçbir vergi veya resim ödemeksizin kullanmasına son veri-
yor. Meclis'teki görüşmeler, özel sanayi kesiminin teşvikler karşısındaki duyarlılığının
hiçbir zaman ve koşulda değişmediğini gösteren ilginç örnekler oluşturuyor.
24.5.1934
ARUKOĞLU DAMAR BEY (ADA- kuruş 30 para olarak muhtelif namlar al-
NA) — Elektrikle işleyen fabrikalardan tında resimler alınmaktadır.
bu kanuna göre kilovat başına bir miktar Su ve sair kuvvetlerden istihsal edi-
resim alacağız. Halbuki memlekette daha lenlere de teşmilini istiyorlar. Petrolden
başka kuvvei muharrike ile, gazla, mazotla, alınan ağır resmi karşılayarak elektrikten
buharla çalışan fabrikalar da vardır. Bun- de mütenazır bir vergi alınması düşünü-
ların ikisi yanyana bulunduğu zaman, bi- lürken, tabiî kuvvetlere de vergi tarhet-
risinin sarfettiği kuvvei muharrikeden bir mek bilmem ne dereceye kadar doğru
vergi alır diğerinden almazsak, zannedi- Olur. Bizim kanunlarımızda, meselâ güm-
yorum ki, her ikisine müsavi muamele rük kanununda, kuvvet istihsal eden mad-
yapılmış olmaz. Birisi daha fazla resme deler ya gümrük resminden muaf tutul-
tâbi tutulacak, diğeri bu vergiden istisna muş, yahut hafif bir resme tâbi tutulmuş-
edilmiş olacak. Bence bu vergiyi, başka tur. Teşviki sanayi kanununda da hafif-
kuvvei muharrike ile işleyen fabrikalara lik prensip olarak nazarı dikkate alınmış-
da koymalı ki aralarındaki fark kalksın. tır. Sunî kuvvetleri muaf tutarken, tabiatin
Meselâ bir tarafta üç beygir kuvvetindeki memlekete bahşetmiş olduğu kuvvetler-
bir elektrik muharrikinden vergi alınması den istifadeyi temin için teshilât göster-
diğer taraftan 30, 40 beygir kuvvetindeki mek icap ederken, resme tâbi tutmak, bu
sair kuvvei muharrikenin vergiye tâbi tu- istifadeyi güçleştirmek demek olur. Müm-
tulmaması doğru değildir. kün olduğu kadar az resim alınmalıdır.
Binaenaleyh bu esası hiç bir zaman bırak-
MALİYE En. Rs. HASAN FEHMİ mamalıyız. Elektrikten kuvvet istihsali,
B. — Tenvirat resmi namı altında pet- diğer maddelerden kuvvet istihsalinden
rolden alınan yüksek miktardaki gümrük daha çok ucuzdur. Zaten büyük bir sant-
ve istihlâk resimlerinin mukabili olmak ral mevcut olan bir memlekette, umumî
üzere elektrik tenviratından da bir resim santraldan elektrik almak, doğrudan doğ-
alınıyor. Şimdiye kadar alınan bu resim ruya tesisat yapıp mazotla, buharla kuv-
sanayie teşmil edilmiyordu. Bu kanunla vet istihsal etmekten çok ucuza malolur.
teşmil edilecek. Fakat tenvirattan alınan
resmin yüzde 50 si nisbetindedir. Arkada- Tabiî kuvvetlerden istifade eden yer-
şım bunun petrol ve mazotla istihsal edi- ler, elektriği zaif olan yerlerdir. Elektriği
len kuvvetlere de teşmilini arzu ediyorlar. zaif olan yerlerde vergi adaletini temin et
Petrol ve mazottan esasen bu resim almı- mek için alman resmi, bütün kuvvet resmi
yor. Biliyorsunuz ki petrolden kilosu 14 şekline ifrağ etmek, elektrik tesisatı olma-
— 178 —
yan memleketten bütün kuvvet resmi al- SADETTİN RİZA B. (İSTANBUL)

mak doğru olmasa gerekir. — Maliye E. Reisi Beyefendi bu vergi
YAHYA GALİP B. (ANKARA) — mevzuu üzerinde bir mukayese yaptılar.
Adana'yı da düşünmeliyiz, Hasan Bey, Bunu ya bendeniz anlayamadım veya
orası İstanbul'la kabili kıyas mıdır? mavakaa mutabık değildir. Yaptıkları
mukayesede, memlekette buharla, su ile
HASAN FEHMİ B. — Beyefendi,
kuvvei muharrike temin eden fabrikala-
biz bütün Türkiye için bir kanun ya-
rın maliyet itibariyle mazot ve saire ile iş-
pıyoruz. Hatta İstanbul için dahi, kö-
leyen fabrikalardan daha pahalıya kuvvet
mürü daha ucuz nakleden sahillerin
istihsal ettiklerini, binaenaleyh yalnız elekt-
herhangi bir yerinde, bugün buharla
tirikle işleyenlerden vergi alınması lâzım
kuvvet istihsal etmek, oradaki santral-
olduğunu söylediler. Bu doğru değildir.
dan kuvvet almaktan daha pahalıdır. Bu
Elektrikle kuvvei muharrike temin eden
nu erbabı fen encümende ispat etmiştir.
bir fabrikatör, bu kuvveti yine kömür ve
Bir tenvirat resminin nisbetini artırır ve
mazot sarfederek elde ediyor. Havadan
sanayie teşmil ederken, bunu kuvvet ver-
kuvvet temin etmiyorlar ki, bu mukayese-
gisi diye bütün memlekete teşmil etmek,
den diğer fabrikalara bir hakkı tercih ve-
kuvvet istihsal eden vesait ve maddeleri
rilsin? Sonra biz bu kanunu sanayide mü-
kısmen muaf tutmak ve kısmen hafif res
vazene temin etmek maksadiyle mi yapı-
me tâbi kılmak hususundaki umumî ve
yoruz, yoksa bir vergi mahiyetinden mi
esaslı prensiplerimize muhaliftir.
telâkki ederekten yapıyoruz? Ne Hükü-
ARUKOĞLU DAMAR B. (ADA- metin verdiği ve ne de Maliye encümeninin
NA) — Benim kanaatime, benim müşa- verdiği esbabı mucibede, sanayide bir
hedeme, bizzat gördüğüme nazaran bu, muvazenesizlik vardır, biz bunu izale için
böyle değildir ve bunur aksinedir. Belki bu teklifi yapıyoruz, gibi bir sebep yok-
İstanbul müstesna olabilir, fakat, diğer tur ve bunu düşünmedik. Onun için Da-
taraflar arzettiğim gibidir. Sanayi erbabı mar Beyefendinin buyurdukları gibi, had-
aksine daha ziyade pahalıya malolduğunu di zatinde bu vergi mevzuunda adaletsiz-
iddia etmektedirler. Hatta bir çokları lik vardır ve bunu Bütçe encümeni nazarı
bunun pahalıya malolduğunu düşünerek dikkate aldı. Belki Maliye encümeninde
büyük fabrika sahipleri elektirikten vaz- bulunan fen heyeti ayni heyetti. Bu heyet
geçmiştir ve yeni gazojen makinası getirt- dedi ki, efendiler, 150 beygirden sonraki,
miş, yerine koymuştur. Bu suretle büyük gerek mazot ile, gerek buharla kuvvet
sanayi kendisini kurtarabiliyor. Küçük temin eden makineler daha ucuza malo-
sanayi erbabı büyük sanayi karşısında, lur, denmektedir. Bunda Bütçe encümeni
kuvvei müteharrike temin eden diğer kı- bir adaletsizlik gördü. Yalmz kendi kuv-
sım karşısında, daha çok pahalıya male- vei muharrikesiyle işleyen fabrikalarda bu
decektir. Bir şehirde tasavvur ediniz ki bir şekilde vergi almanm tatbikatta güçlüğü-
fabrika var, elektrikle çalışıyor, diğer bir nü nazarı itibare alarak, gelecek sene içe-
fabrika mazotla çalışıyor. Mazotla çalı- risinde bu fabrikaları da bu vergiye tâbi
şan resimden muaf, elektrikle çalışan res- tutmak için Hükümetin bir barem tesbit
me tâbi olursa arada zannederim ki ada- ederek getirmesini ileri sürdü. Herhalde
letsizlik olur. Sonra her memlekette tabiat Damar Beyefendinin dedikleri çok doğ-
bir değildir. Her yerde şelâle yoktur, su rudur ve bu vergi yalnız elektrik şirketin-
kuvvetleri yoktur. Verginin aleyhinde deden kuvvei muharrike alan fabrikalara
ğilim. Fakat öyle bir kanun yapalım ki, teşmil edilecek olursa, sanayide teessüs
diğer fabrikatörleri de zarardide etmesi. eden bugünkü muvazene ihlâl edilecek-
Bu noktai nazardan arzettim. tir.
— 179 —
MALİYE En. Rs. HASAN FEHMİ denizce bu, bir temenniden ibarettir. Ni-
B. — Arkadaşlar, biraz hakikat üzerin- hayet tetkik mevzuudur. Belki evet, belki
de duralım. Bugün sanayi, elektrikten hayır. Fakat hüküm olarak katiyetle bu
buhara mı inkılâp ediyor, buhardan elek- gün madamki sanayide tatbik edilen elekt-
trike mi inkılâp ediyor? rik kilovatından kırk para resim ahyoruz.
SADETTİN RİZA B. — Bazıların- Buna kıyasen, alelûmum kuvvet istihsal
eden buhar ve su kuvvetlerinden de ayni
da öyle, bazılarında da öyle.
nisbette müsavi bir vergi almak demek.
HASAN FEHMİ B. — Elektrik Hükümetin istemediği bir vergiyi mahal
santralı olmayan yerlerdeki fabrika, her line masruf olmak üzere, teşmil etmek
hangi bir vasıta ile kuvvet istihsali men- demektir.
faatine ne şekilde uygun geliyorsa o tarz-
da kuvvet istihsal ediyor. Fakat elektrik Fakat kuvvet vergisini, arkadaşları-
santralı olan yerlerde, hatta İstanbul'da ve mın istediği gibi, teşmil ederseniz geniş
diğer Türkiye'nin elektrik tesisatı olan şe- mikyasta memlekete bir kuvvet vergisi
hirlerinde, elektrik santralı teessüs ettik- tarhetmiş olacaksınız. Böyle bir verginin
ten sonra buharı bırakıp umumî santral- filân yerde işleyen bilmem hangi elektrik
dan kuvvet almak daha faydalı mı, değil fabrikasına ne zararı olur ? Bunu vergi al-
mi? Hâdiseye bakalım. Hatta buhardan tına almak, umumî ve esaslı prensipleri-
elektriğe geçmek ve umumî santraldan mizden vaz geçmek demektir.
kuvvet almak o kadar faydalıdır ki, bu- Yani, memlekette para alınabilecek
harla mücehhez yeni tesisler yapılmadığı her ne aklımıza gelirse hepsini vergi çer-
gibi eskileri bile bırakılıp elektriğe geçil- çevesi içine almak... bendenizce bu doğ-
mektedir. Ankara'da mevcut un fabrika- ru değildir. Bütçe encümeni tetkik etmiş,
ları, kereste fabrikaları ve saire buharla yahut oradaki memurlardan izahat almış-
değil elektrikle işliyor. Hâdise meydanda- lar, onlar demişler ki; hakikaten muvaze-
dır. Şunu tebarüz ettirmek istiyorum ki; nesizlik vardır. Bu itibarla elektrik veya
elektrikle kuvvet istihsal etmek daima he- buharla kuvvet istihsali her ikisi de ayni
saplı olur. Binaenaleyh burada muvazene- masrafla olur. Fennin en son kabul ettiği
sizlik yoktur. Elektrik fabrikaları kömür kuvvet, elektrik olduğuna göre, sanayi
veyahut sudan elektrik istihsal ediyorlar tedricî bir surette ve bazan da anî olarak
diyorsunuz. Bu, gayet tabiidir. Buharla buhardan elektriğe geçiyor. Hiç bir za-
elektrik arasında çok fark vardır. man elektrikten buhara geçimyorlar.
Hükümet kanunda kuvvet vergisi diye
bir vergi teklif etmedi. Şimdi bunun neti- RÜŞTÜ B. (BURSA) — Efendim,
cesi, elektrik resminin, yüzde 50 nisbetinde, evvelâ muhterem Hasan Fehmi Beyefen-
sanayide sarfedilen elektriklere de teşmi- dinin, elektriğe doğru gidiyoruz, buhar ve
linden dolayı, diğer vasıtalarla kuvvet saireden çıkarılan kuvvetlerin yavaş yavaş
istihsal eden alelûmum vesait kuvvetle- yerlerini elektriğe terkettikleri, hakkındaki
rini de, bir vergi altına alalım meselesi- sözlerini hakikate uygun bulmuyorum.
dir. Hükümet böyle bir vergi istemedi. Bu "Bazı yerler vardır ki buhar kuvveti
verginin tatbik ve teşmili prensipi, umumî orada tercih edilir, elektriğe gidilmek için
prensipimize uymaz diye. arzettim ve hâlâ hiç bir sebep yoktur. Bizim Bursa'da bir
o kanaatteyim. Bütçe encümeni, Hükü- elektrik fabrikası var. Fakat bu fabrika
met tetkikat yapsın da, eğer bir muvaze- elektriğin kilovatım 10 buçuk kuruştan
nesizlik varsa bu müvazenesizliği izale veriyor. Halbuki orada buhar kuvvetiyle
etmek için gelecek sene bir teklifle gelsin istihsal edilen elektriğin kilovatı 4 buçuk
demiş. Henüz o maddeye gelmedik. Ben- kuruşa malediliyor. Buharla çıkarılan kuv-
— 180 —
\l
vetler daha pahalıya mal olur buyurdular. şirketlerine müracaat etsin? Ortaya böyle
Ben bunun aksini rakam göstererek isbat kat? bir nazariye konulamaz. Sonra elekt-
ettim. Sanayiin bütün kuvvetleri yekûnu- rikten alman vergi, tabiî kuvvet vergisi
nun yüzde 47,5 u elektrikle ve yüzde 52,5 değil midir? Bu vergiyi umuma teşmilde
u da diğer muharrik kuvvetlerle işlemekte mahzur görmüyorlar da bir kısma teşmi-
olduğunu, bundan evvel bize dağıtılan lini istiyorlar. Bir kasabada bulunan ayni
istatistik yıllığında gördüm. Yani, evvel- mahiyetteki kimselerin nısfını vergiye tâbi
ce yüzde nisbeti istihlâke tâbi olan elekt- tutup da nısfını tâbi tutmamak adalete •
rikten o zamanki kanuna göre sanayii- muvafık olur mu?
miz vergiye tâbi değildi. Şimdiki kanunla
sanayiimiz bu elektrikten alınacak olan is- Burada iktisadî bir hedef yoktur.
tihlâk resmine tâbi olacağına göre, sana- Bunda doğrudan doğruya vatandaşlar-
yiimizin bir kısmı vergiye tâbi'olacak, bir dan müsavat ve adalet dairesinde vergi
kısmı tâbi olmayacaktır. Bu şekilde ver- almak gayesi vardır.
giye tâbi olmayanların, vergiye tâbi olanla- MALİYE VEKİLİ FUAT B. — Hü-
ra nisbeti, yüzde 52,5 olacaktır. Damar ve kümet teklifini serdettiği zaman esbabı
Sadettin Bey arkadaşlarımın bu verginin mucibesinde mülâhazasını açık olarak ser-
bütün sanayie teşmil edilmesine dair mü- detmiştir. Bu gün memleketimizde elekt-
talealarının kabulüne bendenizce mem- rikten başka mazotla, kömürle kuvveti
leketin iktisadı ve sınaî icapları lüzum gös- muharrike elde eden sanayiimiz vardır.
termektedir. Su ile olanlar gayet mahdut olduğu için
DAMAR B. (ADANA) — Alaca- ondan bahsetmedim.
ğımız bir verginin evvelâ mahiyetini tet-
kik ederiz. Memleketin bünyesine ve vazi- Petrol ağır istihsal resmine tâbi ol-
yetine zarar veriyorsa o zaman geri bıra- duğu gibi kömürle işleyenlerden, kömür
kırız. Değil de adilâne bir vergi ise ve elde ihracatını teshil için fiatlerde yaptığımız
edilmesi de sehil ile koruz. Vergileri ihti- tenzilâtı, dahilde istihlâk olunan kömür
yacımızdan dolayı koyuyoruz. Bu işte fiatlarine zammettiğimizden her ikisi de
mademki bir sanayi işidir ve memleketin ağır resme tâbidir. Elektrikle kuvayı mu-
şurasında, burasında sanayi teşekkül edi- harrike istihsal edenlere nazaran daha
yor. Bunlardan birini vergiye tâbi tutar- ağır mükellef bulunmaktadırlar. Binaena-
ken diğerini tutmamak, adaleti ve vaziyeti leyh, bunlar aıasında gayrimütevazin bir
ihlâl eder. O zaman memleketin kesesine vaziyet vardır. Hem bütçe mülâhazasını
bir varidat gelecekse ve kolaylıkla alına- ihmal etmiş olmamak, hem de bu gayri-
caksa, paraya ihtiyaç ve zaruret varken mütevazin vaziyete nihayet vermiş olmak
niçin alınmasın? üzere elektrikle işleyen müessesatı sınaiye,
bu elektrik kuvvei muharrikesi üzerin-
SADETTİN RİZA B. — Her taraf- den bir resim koymağı düşündük ve tek-
ta elektriğe doğru geçiliyor, petrol ve lif ettik. Diğerlerinin resme mütehammil
mazot kuvvetinden istiğna gösteriliyor olmadığını kabul ettik. Bu kanaatimiz bu
mu, gösterilmiyor mu diyorlar ve ar- projeyi hazırlarken teknisyenlerle yaptığı-
kasından elektriğe doğru geçiliyor, di- mız iştişarenin neticesi idi. Lâyiha, İkti-
yorlar. Meselâ Zonguldak'ta, Ereğli'de sat encümeninin huzuruna geldi. Orada
kömür havzası bulunan mahalde biri- da tıpkı Hükümetin yaptığı gibi Nafıa
si bir fabrika açacak olsa elektrik mi ve İktisat Vekâletlerinden teknisyenler da-
kullanacak, kömür mü? Su olan yerde vet edildi. Encümenin vardığı netice, orta
sudan istifade etmek kabilken niçin birçok yerde muayyen, sabit, mütebellir bir fikre
masraflarla teessüs etmiş . olan elektrik varamadığı merkezindedir.
(
— 181 —
Bütçe encümeninin huzuruna da yi- gün bu kanun ihmal edilmesin. Hüküme-

ne ayni suretle teknisyenler çağrıldı, uzun tin esbabı mucibesi de budur.
uzadıya münakaşalar cereyan etti. Orada MALİYE En. Rs. HASAN FEHMİ
olarak şayanı kabul bir imkânsızlığı gö- B. — Bugünkü fennî tesisata göre elekt-
rüldü. İktisat encümenininin kanaatine va- rik buhara müreccahtır dedim. Diğer ar-
rıldı. Şu kadar ki, Bütçe encümeni maz- kadaşlar, misal, misal diye bu sözümü red
batasında yazmakla iktifa etmedi, ayrıca ve cerhedecek mahiyette bazı beyanatta
bir madde suretinde demiştir ki, elektrik- bulundular. Bunun en canlı, en bariz mi-
ten başka kuvvei muharrike istimal eden sali, bugün kömür havzasında dahi kuv-
fabrikalar hakkında tetkika+ yapılsın, vet olarak istimal edilen buhar kuvveti
önümüzdeki sene Meclise bir lâyiha ve- değildir. Büyük elektrik santralı vardır,
rilsin. Hakikat şudur ki, bütün teknisyen- kuvvet elektriğe inkılâp ettikten sonra is-
lerin münakaşasından hâsıl olan netice timal edilmektedir. Hatta kömür havza-
şudur ki,- memleketimizin muhtelif yerle- sında yapılacak şimendiferde dahi başka-
rine göre, vaziyeti coğrafiyelerine göre bir ca sebepler dolayısiyle, elekti ik tercih edil-
kasabanın yanında büyükçe bir nehir, miştir.
bir su cereyanı, bir şelâle bulunması, sa-
hile yakın olması veyahut Ankara gibi Şimendiferi misal almasak dahi, ma-
dahilde bulunması gibi muhtelif tesirat denlerden çıkarılan kömürü nakletmekte
altında bazı kere elektrik istihsali diğer kullanılan, bilhassa yıkma mahallerinde
buharla, kömürle kuvvet istihsal edenlerin istimal edilecek kuvvet, buhardan değil,
aleyhinde olacak kadar, yani onları dahi elektrik santralı tesisiyle elektrik kuvveti-
resme tâbi kılacak bir netice vermekte- ne kalbetmek suretiyle tatbik edilmekte-
dir. Halbuki diğer yerleri misal alacak dir.
olursak, aksi bir netice bulunacaktır. Bi- Bilâhare Hükümet tetkikatını yapa-
naenaleyh, bendenizin kanaatim, orasını cak ve atiyen böyle bir vergiye lüzum gö-
alırsak başka netice, şurasını alırsak başka rürse nazarı itibare alarak bir kanun ge-
bir netice hâsıl olacaktır. Bu müşkülâtı tirecektir. Şimdi henüz bu vaziyet ve hazır-
gördüğünden dolayıdır ki, Bütçe encümeni lık mevcut değildir. O kanun geldiği za-
demiştir ki, bugün Hükümetin teklif et- man su, buhar ve diğer tabiî kuvvetlerin
tiği elektrik resmini kabul edelim, diğer elektrikle mukayesesi neticesinde, elekt-
kuvvetler hakkında tetkikat yapılarak mü- rikten alınacak resim nisbetinde mi, daha
tefavit bir barem şeklinde mi, yahut baş- az mı, daha çok mu, yoksa arzettiğim umu-
ka bir suretle mi, ne şekilde resim konul- mî prensiplere göre hiç mi vergi alınma-
masına imkân hâsıl oluyorsa ona göre bir ması icap ediyor. O zaman daha esaslı
lâyiha hazırlansın ve bütçe zaruretiyle bu- görüşülür.
MAYİ MADENİ MAHRUKAT VE MADENİ YAĞLAR İNHİSARI

HAKKİNDA KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
(AKARYAKIT VE MADENÎ YAG TEKELİ TASARISI)
1930 Türkiye sinin petrol kullanım oranı oldukça düşüktür. Bu tasarının gerekçesin-
de belirtilen ham petrol, benzin ve mazot ithalâtına ilişkin büyüklükler bunu aydınlatıyor.
1930'larda Türkiye petrol gereksinmesini yurt dışından sağlıyor. Ülkede henüz anlamlı
ölçekte petrol bulunmamıştır. Önemli büyüklükte arıtma tesisleri de kurulmamıştır. Arıt-
ma alanında sadece iki küçük özel kuruluş vardır.
— 182 —
Yönetim, bu ortamda petrol ithalâtını elde tutmakta ve buradan sınırlı bir vergi
(resim) geliri sağlamaktadır. Petrolün üretimi veya arıtılması üzerinde bir kamu tekeli
kurmak ise, yönetime gerçekçi ve pratik bir hedef olarak görünmez. Özetle , 1920ların
politikalarında petrol, üzerinden vergi alınması gereken bir ithal malı olmanın ötesinde
bir role sahip değildir.
26.5.1934
REFİK ŞEVKET BEY (MANİSA) üzere ham petrol ithalâtım Devlet inhisarı-
— Türkiye'de yeni bir inhisar teşkil etmek na alacağız. Bu güzel. Devlet bunu bir daire
şeklinde gelen bu kanun . . . Maliye encü- teşkil ederek herhangi bir mülhak bütçe
meninde istikametini tebdil ederek, istih- ile veya kendine merbut bir idare ile fii-
lâk vergisi kanununa inkılâp ediyor. Ge- len idare edecekse bu yola girelim. Hayır
rek inhisar mahiyetini muhafaza etsin, bu yapılmayacaktır, inhisar resmi altında
gerek istihlâk vergisi kanunu halinde tebir vergi alınacaktır, o halde almak iste-
celli etsin, bu kanunun maddi neticesi, diğimiz vergiyi zaten mevcut olan istih-
memleket dahilinde işleyen iki fabrikanın lâk vergilerine ilâve etmek suretiyle ciba-
kapatılması şeklinde tecelli ediyor yet etmekliğimizi daha doğru buluyo-
Teşviki sanayi kanunundan istifade ede- ruz
rek çahşmakta bulunan iki müessesenin,
Zaten petrol ithalâtının yüzde 95 i
bizim ihdas edeceğimiz vergiler dolâyisiyle
bir müessesenin elindedir... Burada mak-
faaliyetten çekilmesi karşısında zannede-
sut olan ithalât resmi diye bir resim al-
rim ki alınması lâzım gelen bir tedbir var-
mak olduğuna göre, bunu inhisar resmi
d ı r . . . . Devletin menafii âliyesi icabı ola-
namı altında almak daha müreccah gö-
rak, işlemlerini menettiğimiz bu müesse-
rüldü. . . Maddeten bir faydası bulunmam
selerin böyle çırılçıplak kalmış olmalarına
yan ve istihlâk resminden başka birşey ol-
karşı Hükümetin düşüncesi nedir?
mayan bir işe, inhisar demekte ve bilhas-
REŞİT B. (GAZİ ANTEP) — sa efkârı umumiyeyi teşvik etmekte bir
Efendim, bu fabrikalar petrolü zaten fayda mülahaza etmedik... Lâyihayı is-
hariçten satın alıyorlar. 30 seneden beri tihlâk resmi şekline kalbettik.
işleyen bu fabrikada Türk amele miktarı
Diğer bir cihet daha mütalea olun-
otuzu geçmez. Bu verginin vazı doğrudur.
du: Dahildeki tasfiyeyi Devletin inhisarı-
Bu fabrikalar isterse kapansm. Bu verginin
na almak.... Dahildeki tasfiyeyi inhisar
alınması çok muvafıktır. Bunda bir zarar
altına almağa da Hükümet muvafakat bu-
melhuz değildir.
yurmadı. Biz yalnız ithalâtı düşünüyor-
MALİYE ENCÜMENİ REİSİ HA- duk. Dahilde henüz petrol membaları
SAN FEHMİ B. — bulmuş değiliz. Bu itibarla dahildeki tas-
Hükümet petrol ve müştakkatımn in- fiyeyi inhisar altına almağı o zaman düşü-
hisar şeklinde idaresine ait bir kanun nelim, şimdiden Devletin inhisarına al-
teklif ediyor. Bu kanun dikkatle okunur- makta bir fayda mülâhaza etmeyiz, ceva-
sa . . . görülür ki burada fiilen inhisar tat- biyle karşılaştık. Bunun neticesi olmak
biki ve işletmek kastı yoktur. Yalmz inhi- üzere, lâfzi olan inhisar sistemini istihlâk
sar namı altında bir vergi almak maksadı- resmine tebdile mecbur olduk....
s na müptenidir. Hakikaten petrolün ve müştekkatı-
Tetkikat sırasında alâkadar Vekâlet- nın ithalinde bir hususiyet vardır. Büyük
lerle uzun uzadıya görüştük, beraber mü- bir sermaye ve fenni tesisata muhtaç olan
talea ettik. Tasfiye edilmiş veya edilmek bir madde olduğu için, mahdut ellerde ya-
— 183 —
pılmaktadır. Hükümet bunu - amma in- kendiliğinden bu gibi muameleye girmeleri

hisarı fiilen işletmek şartiyle, lâfzen de- ticaret odaları kanununa muhaliftir, bu
ğil - yapsaydı çok faydalı olurdu. Fakat fıkranın çıkarılmasını teklif ediyoıum.
lâfzen inhisar yapmakta fayda değil zarar
MALİYE ENC. RS. HASAN FEH-
melhuzdur....
Mİ B. — Antrepo işleri bütün hinter-
Büyük sermaye ile petrol ve müştak- landa şamildir. Onun için odalar burada
katı ithal eden müesseseler, fenni tesisat- antepo işlerinin en tabii bir mercii olur.
ları olduğundan dolayı getirdikleri mal- Odalara bu yeni vazifeyi tahmil etmek,
ların satış bedelini vererek depolara ithal odaların da menfaatine muvafıktır. Va-
ederler.... Bir iki müesseseden başka zifede aslolan bunların yapılmasıdır. Be-
memleketimizde böyle fenni tesisatı olan lediyeler, gazhaneler mevcut olan yerlerde
hiçbir ticarethane olmadığı için, bunlara pavyon ayırırsa mesele yoktur. Fakat pav-
rakip olmak ve rekabet ederek mal ithal yon ayıramazlarsa o kıtanın, o şehrin de-
etmenin imkânı yoktur.... miyorum, bütün hayati bir işi için antrepo
yaptırmak külfetini belediyeye icbar ede-
Hükümetin teklif ettiği, fiili inhisar
meyiz. Amma ticaret odasına, daha ko-
değil, kavlidir. İnhisar şeklinde resim al-
laylıkla, böyle bir tesisatı yap diyebiliriz...
maktansa istihlâk resmi nafnı altında re-
Burada mutlak olan, iktisadı milli namına
sim almanın elbette daha fazla faidesi var-
bu antrepoların biran evvel yapılabilme-
dır. Petrol ile müştakkatmın ithal ve satı-
sidir.
şında fiili bir rakip tedarik edebilmek için,
petrol işlerinde antrepo muamelesinin
REFİK ŞEVKET B. — Bir ka-
mümkün olduğu kadar süratle tatbiki bu
nunla odalaı şu işle meşgul olur dedik-
madde ile temin edilmiştir.
ten sonra tatbikatta başka bir vazi-
REFİK ŞEVKET B. (MANİSA) fe tahmil etmemek lâzımdır. Ticaret oda-
— (Kanunun 2. maddesinde) 'İthal iske- larının ifa edecekleri vazife, kanuniyle ve
lelerinde . . . , müsait olmayan yerlerde be- nizamnameleriyle gösterilmiştir. Bu, ta-
lediyeler veya ticaret odaları bu iş için . . . mamen Devletin iktisadi ve ticari muame-
antrepolar tesis veya sergi usulü ihdas lâtında ve tüccarlar arasında zuhura gelen
edebilirler" deniyor/.. Maliye encümeni., muamelâtta nihayet rehberlik yapmaktan
ticaret odalarına antrepo yapmak salâhi- ibaret bir iştir Bir antrepo tesis(i)
yetini veriyor... Ticaret odalarınm böyle (vs.ye) taraftar değilim.
İKTİSAT VEKÂLETİ TEŞKİLÂT VE VAZİFELERİ HAKKINDA

iktisat Vekâleti 1930 yılından sonra gitgide önemi artan ve özellikle sanayi programı-
nın ülkenin gündemine geldiği 1932 yılından başlayarak bir 'süper Bakanlık'' haline gelen
bir gelişme göstermiştir. (Bk. Cilt I, s. 264-7) 1933 ve özellikle 1934'de Vekâletin ekono-
mide oynayacağı merkezi rol kesinleşmektedir. 1934 tarihli bu teşkilât kanunu, Vekâ-
letin, ülkenin ekonomik yaşamını 'düzenleyici bir egemen roV ("nazımhk" ) üstleneceğini
vurgulamaktadır. 1934'w« aynı aylarında başlatılan sanayi programının genelkurmay
karargâhı olacak Sümerbank''ın kuruluşu ve çalışma ölçeğinin büyüklüğü bu egemen
rolün önemli gerekçesidir.
Fakat, bunun yanısıra, Vekâletin özel kesime yönelik kapsamlı bir teşvik politikasını
da yönlendireceği, hatta belediyeler düzeyinde günlük uygulamalara kadar inecek bir 'fi-
yat saptama' politikası ("tarife siyaseti") oluşturmayı amaçladığı anlaşılmaktadır. Mec-
— 184 —
lis görüşmelerinin ilginç yönlerinden biri, ekonomide merkeziyetçiliğin artırılmasında

önemli adım olarak görülmesi gereken bu teşkilât kanununa özel kesimin tutumunu yansı-
tanlar ca her/ıangibir tepki gösterilmemesi, merkeziyetçiliğin (ve ekonomide piyasa fiya-
tının yönlendireceği bir rekabet ortamından uzaklaşmanın) bu çevrelerce benimsenmesi-
dir.
İktisat Vekâletinin, ekonomide merkeziyetçiliği pekiştirecek olan çalışmalarından
bazı örnekleri daha sonraki yıllarda göreceğiz.
Buradaki görüşmelerin ilginç bir noktası, İktisat Vekili Celâl Beyin, 1934'ün Mayı-
sında başlatılan sanayi programının bir tasarı ile Meclise getirileceğini belirtmesi, fakat
bunun gerçekleşmemesidir.
27.5.1934
İKTİSAT V. MAHMUT CELÂL İKTİSAT V. MAHMUT CELÂL

BEY (İZMİR) — Reis Beyefendi, şimidi B. — Tarifeler, memleketin iktisadiya-
bir takrir takdim ediyorum. Bu kanunun tına şümullü tesiri dolayısiyle bir mer-
bütçeye taallûku hasebiyle ve bütçeden kezden murakabe edilmeleri ve her da-
evvel çıkması zaruretiyle, müstacelen mü- irenin ve her alâkadar müessesenin tan-
zakeresini rica edeceğiz. zim ettiği tarifelerin mutlaka tasdikini
REFİK ŞEVKET B. (MANİSA) mütehassıs ve salâhiyettar biı heyet tara-
— Bu kanunun beşinci sayıfasmda (D) fından geçirilmesini çok ehemmiyetli bir
fıkrasında "Kara ve deniz nakliyatı ile mesele olarak ele almış bulunuyoruz ve
liman, gümrük, belediyeler, iskeleler ve bu suretle memleketimizde yeknasak, ün-
rıhtımlar ve sigorta tarifeleri ve imtiyazlı für bir tarife siyaseti tebeyyün etmiş ola-
şirketlerin mukavelelerine merbut tarife- cak ve ayni zamanda bunların yeknasak-
leri gibi memleket iktisadiyatına müessir lığını temin etmiş olmakla memleketimiz-
olan işlerin"... Buradaki belediyeler kayde hakkiyle bir tarife siyaseti vücude gel-
dinin çıkarılmasını irca edeceğim. İktisat miş olacaktır. Bu maksatla bir tarifeler
Vekâletinin, nüfusu 2 000 den fazla olan bürosu vücude getirmek istiyoruz.
yerlerde teşekkül eden belediyeler, bazan
Belediyelere gelince: belediyelerin
köylerde olur, en uzak yerlerde bulunur.
yaptıkları işlerin bir kısmının ve belki
Bunların - muamelâtiyle meşgul olarak kâ-
ekserisinin, memleketin ticaretiyle de alâ-
ğıt yığınları içersinde esaslı işlerini iptal
kadar olduğuna şüphe yoktur. Meselâ is-
edecek vaziyette kalmasını muvafık gör-
kele resimleri vesaire gibi. Bendeniz Refik
müyorum. İktisat Vekâletini - adedi kaç
Şevket Bey arkadaşımızla uzlaşmak iste-
tanedir bilmiyorum - her kazada belediye
rim. Yalnız ticarete ait olan kısımları,
vardır, vilâyetlerde vardır. Bazı nahiye-
nakliyat, iskele resimleri gibi şeyleri, bun-
lerde, hatta bazı köylerde vardır. Bunların
ları Vekâlete bırakmak şartile.... Diğer-
adedi belki bini bulur, her birinin tarife
leri belediyeler uhdelerinde kalabilir.
meselesi mevzubahs olduğu zaman kendi-
sini meşgul edecek mahiyette yazılan bu SIRRI B. (KOCAELİ) — Eğer
fıkranın kaldırılması çok muvafık olur. hizmetlerin başında bulunacak zevatın ne
Belediyeler kısmım kaldıralım. Çünkü on- suretle ifayı vazife edeceklerine dair, dün
ları zaten murakabe edecek bir şehir mec- Nafia Vekâleti teşkilât kanununda okudu-
lisi vardır. Bu şehir meclisinin kararına ğumuz izahat gibi, burada bazı izahat kon-
karşı itiraz etmek için bir de merci var- muş olsaydı, hakikaten biz daha emni-
dır. Bu merci de vazifesini yapmazsa alâ- yetle bu kanunu tutmuş olacaktık. Fa-
kadarların itiraz haklan vardır. kat yalnız vazifelerin isimlerini zikretmek-
— 185 —
ten ibaret kalıyor ki sureti ifaları hakkın- 30 binden fazladır. Buna göre her hangi
da bize izahat verilmediği için asıl leh ve bir şubei idareyi ele aldığımız vakit, iş-
aleyhinde mütalea yürüteceğimi takdir leri üzerinde ciddî bir tetkike tâbi tutar-
edemiyorum. sanız görürsünüz ki bu az maaşın Devlet
faaliyeti noktasından, verim itibariyle ne
Keşif suretiyle anlamak istediğim bazı
kadar müessir olduğunu, ne kadar teh-
noktalar vardır. Meselâ, haricî teşkilât
likeli olduğunu bizzat görmüş ve inanmış
meselesi... Bildiğime göre, hariçte de olursunuz.
birçok teşkilât yapdmıştır yapılacaktır.
Meselâ hariçte yapılacak teşkilâtta ticaret Çok temenni ederim, memurlar ade-
mümesesillikleri var mı yok mu, bilmiyo- dini küçültelim. 60 000 memur yerine
rum, kabul ettiler mi etmediler mi, bil- 40 000, hatta 30 000 olsun. Fakat bu gün
miyorum. 60 000 memura verilen parayı yine 30 000
memura verelim. O zaman göreceksiniz
Bu teşkilât yapılırken bir sebebi mu- ki Devlet faaliyetinden beklediğimiz ha-
cip gösterildi. Bu teşkilâtın şubeleri başı- kikî inkılâp vücude gelmiş ve her şikâye-
na getireceğimiz zevatın erbabı ihtisastan tin önüne geçilmiş olur.
olmaları hasebiyle onlara alelâde verilmiş
maaşlar nisbetinde tahsisat vermek müm- KİTAPÇI HÜSNÜ B. (İZMİR)
kün olamadı. Çünkü adam bulamayaca- — Bu gün bir daktiloya 100 lira, kayma-
ğız denildi. Kullanılan mikyas doğru de- kama da 90 lira verirsek o kaymakamdan
ğildir, zannederim. Kendi memleketimi- hizmet beklenemez. Bu, haddi zatinde
zin mikyası meseleye tatbik edilirse zan- doğru bir şey değildir. Bizim gibi zayıf bir
nederim ki daha az maaşla, daha kanaat- bütçeye sahip olan memleket, fazla para
kâr adamlar bulunabilir. veremez. Biz halktan nasıl fedakârlık bek-
lersek memurlardan da ayni fedakârlığı
Böyle yeni müesseselerde memurla-
beklemeliyiz. Hükümete istinat eden bü-
ra fazla tahsisat vermek suretiyle asıl Dev-
tün teşekküllerde bir tenazur olması lâ-
let müstahdemleriyle aralarında büyük bir
zımdır.
fark uyandırılması, memleketin hissiyatı
üzerinde aksi tesir uyandırmaktadır. Bu- Maaşların tevhidi kanununu çıkarmı-
nu iş başında bulunan zevat, hassaten şız. Elbette çok düşünceler ve uzun tet-
düşünmek iktiza eder. kiklerle elde edilmiş bir neticedir. Bu
Bir mümeyyiz efendi Maliye Vekâ- esas nedir? Orada maaşları toplamışlar,
letinde, Dahiliye Vekâletinde şu miktar mütenazır olarak tayin ve tesbit etmişler
para alırken, yeni teşkil edilen falan yerde ve her memurun yükselmesi için lâzım-
ondan daha fazla maaş alması aklü man- gelen vazifeleri, şartları aramışlar, bulmuş-
tığın haricindedir. lardır. Fakat istisnaî bazı mütehassıs-
lara ihtiyaç olacağını da nazarı itibare
İKTİSAT VEKİLİ MAHMUT CE- almışlar, istisnaiyet koymuşlar. Şimdi biz
LÂL B. — Öyle bir şey yoktur. bu istisnayı, şamil bir kaide şekline ko-
SIRRI B. — Meselâ, yüz lira aylıklı yarsak netice ne olur? Barem kanununun
10 tane daktilo vardır. Başka Vekâletler- hiç bir kıymeti kalmaz.
deki daktilolar bu miktar maaş almazlar.
Bilhassa İktisat Vekâletini söylüyo-
REFİK B. (KONYA) — Devlet rum, çünkü ticaret ve sanayie taallûk
teşkilâtında bulunanların miktarı geçen eden işlerin sürati lâzımdır. Görüyorum ki
sene 60 000 i geçmişti. Geçen sene merak birçok arkadaşlar, işlerini gördürebilmek
ederek bir etüt yapmıştım. Bunun içinde için aylarca burada bekliyorlar. Ondan
yüz liraya kadar maaş alanların miktarı sonra neticeyi alıyorlar. Bu, memleketin
— 186 —
iktisadiyatına engel teşkil edecek bir şey- lardan farkı yoktur. Eğer varsa, farkı ten-
dir. Her hangi bir sahibi teşebbüs yaptığı zil etmeğe hazırız.
bir iş için günlerce burada bekleyecek olur-
Bizim burada bahsettiğimiz isteno-
sa en sonunda bu işten vazgeçecektir.
lardır. Bunlar ayni zamanda mütercim-
SIRRT B. — Memurlara fazla para dirler ve kendileri bir kaç lisan bilen in-
vermek, onları terfih etmek, hepimizin sanlardır.
emelidir. Fakat arzettiğim gibi memlek-
etin bir mikyası vardır. Muamelâtımızı, Biz yalnız memleket dahilinde çalı-
paralarımızı o mikyasla ölçmekliğimiz şan bir teşekkülü temsil etmiyoruz. İkti-
icap eder. Mukayeseyi filân Vekâlette sat Vekâletinin mesaisi beynelmileldir, ci-
metre ile, filân Vekâlette yarda, filân Ve- hanşümuldür ve ayni zamanda vatanşü-
kâlette endaze ile yapmak doğru değildir. muldür. Her Devlet kendine göre, hususî
tedbirler alıyor ve maalesef bunlar çok
Sonra Almanyada memur maaşları âni oluyor. Bütün bu hâdiseleri, seyrü ha-
tenzil edilmiştir, vergiler tenzil edilmiştir. reketleri takip ederek memleketimizde ve-
Bu tenzilât ile istihdaf edilen gaye rebilmesi melhuz zararlardan korunmak
nedir? Paranın kıymeti iştiraiyesini artır- için lisan bilen memurları istihdam etme-
mak ve memleketteki pahalılığı indir- ğe ve bütün bu hâdisatı onlar vasıtasile ya-
mek, aylığı indirmekle vergiyi indirmekle kından takip etmeğe mecburum.
nasıl pahalılık, hali itidalini bulur?.. Bu- Hüsnü Beyefendi, İktisat Vekaletine
nu düşünmek, kaidei iktisadiyedir ve asıl iş için gelenlerin beklediklerinden bahset-
hüner buradadır, ki bunu görmek ve yap- tiler. Takas ve kontenjan işleri bu günkü
mak lâzımdır. Alman muktesitleri bunu şekline girmezden evvel, hakikaten bekle-
uzun uzun hesap ederek böyle neticeyi el yenler olmuştur. İktisat Vekâleti memle-
ile tuttuktan sonra bu tedbire müracaat ketin hayatı iktisadiye ve umumiyesinde
etmişlerdir. Onun için memura fazla para ifaya mecbur olduğu vezaifi yapacak ka-
vermekle onlar, ikdar edilmiş olmaz. On- dar teşkilâtının ileride olmadığım söyle-
lar elbiseyi yine seksen liraya yaptırırsa mekteyim ve zannediyorum ki bana ta-
beyhude o parayı taşımış olur. Bir memura kaddüm eden Vekil arkadaşlar da ayni
500 lira verileceğine 200 lira verilse daha mevzuu resmen ifade etmişlerdir. Niçin
iktisadî olur. Binaenaleyh ikdar meselesin- böyledir? İşte, bunu diyorum ki bütçe
de yürütülen nazariye, iktisadî değildir. zaruretleri veya her hangi bir sebep do-
layısile İktisat Vekâletini mühim vazife-
İKTİSAT V. MAHMUT CELÂL
sini ifa edecek derecede kuvvetle teçhiz
B. — Sırrı Bey arkadaşınız evvelâ zih-
etmediğimiz için böyle olmuştur.
ninde kurduğu proplemi ortaya attı ve
ona yine kendi cevap verdi. İktisat Ve- Efendiler, yakında sanayileşme prog-
kâleti, diğer Vekâletlere nazaran maaş ramımıza ait olan kanun gelecektir. Bu-
üzerinde bir fark vücude getirmek gayre- rada Heyeti Celilenizden salâhiyet iste-
tinde de değildir. Fakat her Vekâletin ken- yeceğiz ve bu gün elimizdeki mevcut ve-
dine göre hususiyetleri olduğu gibi İkti- saitimizle işe başlamış bulunuyoruz. Mem-
sat Vekâletinin de ihtisas şubeleri vardır. lekette beş sene zarfında 40 milyonluk
İhtisası ödemek lâzımdır. İhtisas öden- iş yapacağız. Bunun muntazam hesapla-
mediği, liyakat maddeten de takdir edil- rım yapmak lâzımgelir. Muntazam hesap
mediği takdirde işler yürümez. Bizim pren- yaptıktan sonra, yapılan inşaatı kontrol
sipimiz budur,. mevzuu bahistir. Bunlar ehliyet sahibi
İktisat Vekâletinde çalışan alelâde insanlarla olur. Bu insanlar, dünyanın
daktiloların diğer Vekâletlerdeki daktilo- heryerinde taziz ve taltif edilen insanları-
I
— 187 —
dır. Bunların ehliyetine emin olmazsam 10- Deniz ve havaya müteallik fen-
nasıl mesuliyete tahammül edeceğim?. nî tetkikat işleri,
(İktisat Vekâleti teşkilât ve vazifeleri 11- Deniz mahsulleri ve avcılığı iş-
hakkında kanun leri.
MADDE 1 — İktisat Vekâleti aşağı- C) Sanayi ve maadin:
da yazılı iş ve vazifeleri yapar: 1- Sanayii teşvik işleri,
A) Kara ticareti: 2- Sınaî mülkiyet işleri,
1- Şirketler ve sigortalar işleri, 3- El sanatları ve küçük sanatlara
2- Dahili ticaret odaları ve borsa- müteallik işler,
lar işleri, 4- Sümerbank ve Devlet sermayesiy-
3- Standardizasyon işleri, le tesis olunacak fabrikalar işleri,
4- Uyuşturucu maddeler inhisarı iş- 5- İş ve işçilere müteallik işler,
leri, 6- Elektrifikasyon işleri,
5- Kredi işleri, 7- Sanayi tetkikat işleri,
6- Tarife işleri, 8 - Ölçülere müteallik işler,
7- Ticaret mümessilleri işleri, 9 - Madenler taharri ruhsatnameleri
8- Haricî ticaret ve hariçteki Türk ve imtiyaz işleri,
ticaret odaları işleri, 10- Madenler taharri ve işletme iş-
9- Türk ihracat mallarına ve ihraç leri;
memleketlerine ait işler, 11- Maden kömürleri ve müştekka-
10- Ticaret mukavelelerine ticarî mü- tma ait işler,
nasabetlere dair işler, 12- Maden tetkikatı işleri,
11- Millî iktisadî koruma işleri, D) Kara ve deniz nakliyatı ile li-
12- Ecnebi devletlerin iktisadî ted- man, gümrük, belediyeler iskeleler ve
bir ve mevzuatına dair işler, rıhtımlar ve sigorta tarifeleri ve imtiyazlı
13- Neşriyat ve propaganda ve tu- şirketlerin mukavelelerine merbut tari-
rizm işleri, feler gibi memleket iktisadiyatına müessir
14- İhracat ve teşkilâtlandırma işleri. olan işlerin alâkadar Vekâletlerce ihzar
edildikten sonra İcra Vekilleri Heyeti
B) Deniz ticareti: kararma arzedilmek üzere son tetkik ve
1- Liman hizmetleri ve teçhizatı mütalealarına ait işler,
işleri, E) A, B, C, D fıkralarında yazılı olan
2- Liman şirketleri işleri, işlere müteferri olup ta bu kanunda tasrih
3- Millî ve beynelmilel deniz ve su edilmemiş bulunan diğer işleri ile kanun ve
mevzuatı ve ecnebi vapur işleri, nizamnameler ve İcra Vekilleri Heyeti ka-
4- Devlete ait vapur teşekkülleri rariyle ifası kendisine tevdi olunan işler.)
işleri,
REFİK- ŞEVKET B. (MANİSA)
5- Hususî teşekküllere ait vapur
— Ticaret kanunu mucibince teşekkül
işleri, eden bazı şirketlerin Devlet murakabesi-
6- Havuz ve fabrikalar işleri, ne tâbi olmasındaki hikmet malûmunuz-
7- Kılavuzluk ve yatlar işleri, dur ve şimdiye kadar bu murakabe, her
8 - Hava ticaretine ait işler, şirketin içtimalarında İktisat Vekâleti ta-
9- Tahlisiye ve gemi kurtarmaya ve rafından gönderilen birer memur marife-
fenerlere ait işler, tiyle ifa edilirdi. Ancak benim Celâl Beye-
— 188
fendi arkadaşımdan sormak istediğim bir İKTİSAT VEKİLİ MAHMUT CE-

nokta vardır: Günden güne kooperatif LÂL B. — İktisat Vekâletine taallûk e-
şirketler ziyadeleşiyor. Anonim şirket- den imtiyazlı, imtiyazsız şirketlerin mu-
lere nazaran bu şirketlerin mevkilerini al- rakabe meselesi mevzubahstır. Bunların
makta olan kooperatiflerin mahiyetleri ne hali hazır vaziyetini çok perişan bulduk.
olursa olsun, küçük veya büyük, heyeti Bunları merkeze topluyarak ve merkez-
umumiyesinin murakabeye tâbi olması, de bir büro vücude getirerek başlarına
İktisat Vekâletinin bu murakabe vazife- bir- şef tayin etmek ve ayni zamanda
sini çok güçleştiımek mevkiindedir. vazifelerini de bir nizamname ile tesbit ye
tayin ettikten sonra muntazam mesaiye
Memleketin her tarafında istihsal şek-
sevketmek istiyoruz ve bittabi halihazır-
linde, istihlâk şeklinde teşekkül eden koo- da, komiserler üzerlerinde de ciddî bir
peratif şirketleriyle beraber komandit ve takyit ve tasfiye yapmak mecburiyetinde
sair anonim şirketlerin intizamlı bir şekil- bulunuyoruz.
de de bu üç ay içinde heyeti umumiyesinin
hesaplarını görmekte ben müşkülât görü-
yorum.
1934 SENESİ MUVAZENEİ UMUMİYE (BÜTÇE)

KANUNUNUN GÖRÜŞÜLMESİ
Bütçe görüşmeleri, özellikle Halil ve Hüsnü Beylerin konuşmaları 1934 yılında
üretim sektörlerinin genel durumunu ve bunlar arasında ortaya çıkan Uç ticaret hadlerV
sorunlarını yansıtan niteliktedir.
Ekonomi 1934Ve, daralışının beşinci yılı içindedir. Cumhuriyet rejimini yerleştirebil-
mek ve kurumlaştırabilmek daha çok kaynak kullanabilmekle gerçekleşir. Oysa, kaynak-
lar hep daralmakta, tarım fiyatları sürekli olarak düşerken, yönetimin karşısına bir yan-
dan tarım-sanayi (veya kaylü-kentli) gelirleri arasındaki farklılaşmayı büyütmemek,
bir yandan da kamu gelirlerinin düşüşünü durdurabilmek gibi girift sorunlar çıkmaktadır.
Bu, herşeyden önce "vergi oranlarını artırmanın, yeni vergiler getirmenin olağan sa-
yıldığı ve asıl tartışmanın vergi yükünün hangi kesime yönelmesi gerektiği" üzerinde
toplandığı bir ortamdır. Vergi yükü köylü-kentli gelirleri (veya üretici-tüketici) arasında-
ki bir paylaşım sorunu olarak gündeme getirildiği zaman, savunulan görüş, köylü gelirlerini
artıracak önlemler almak ve herşeyden önce buğday fiyatını yüksek düzeyde tutacak
fiyat veya vergi ler getirmektir. Bunun gerekçesi ise, sanayiin doğal olarak gümrükler ve
tüm öteki teşvik araçları ile korunmasının sonucunda sanayi fiyatlarının göreli olarak
yüksek düzeyde oluşmasıdır. Tarım fiyatlarının düştüğü ve sanayi fiyatlarının yükseldiği
('fiyat makasfnın açıldığı) bu ortam ise, yönetimi sürekli olarak vergiler ve fiyatlarla mü-
dahaleye yöneltmektedir. Sonuç, o günlerin deyişiyle "hayat pahalılığı" ve kamu hizmet-
lerinin gereğince yapılamamasıdır.
27-5-1934
MALİYE VEKİLİ FUAT BEY her memleket dahilde fiyat düşüklükleri-

(ELÂZİZ) — İktisadi bir şahada baş- ni önlemek ve bir taraftan da tediye ka-
layıp mali sahaya intikal eden ve iktisadi biliyetini mahfuz tutmak maksadiyle kuv-
ve mali sahadan hemen bütün işlere sekte vetli, müessir tedbirler aldığı, kezalik ha-
veren umumi buhranın temadisi dolayısiyle rici ticareti temin ve seneden seneye dara-
— 189 —
lan iş hacmini tevsi etmek maksadiyle iki miz, Devlet muhasebesinde gizli kapaklı
taraflı anlaşmalara doğru geçildiği ma- hiç bir nokta bulunmadığım, Devlet mas-
lûmdur. .. Geçen sene Fransa, Almanya, raflarının senelerdenberi fevkalâde hiçbir
İsviçre ile aktedilmiş olan (Kliring) mu- tedbire müracaat etmeksizin normal vari-
kaveleleriyle başlayan faaliyet diğer dev- datımızla kapanmakta olduğunu herkese
letlerle muadelet esası dairesinde muka- ilân etmektedir....
veleler akdine yol açmıştır. Harici müba- Mevduatı koruma: Milli paranın kıy-
delemiz bu mukavelelerden ehemmiyetli metini muhafaza etmek hususunda ne ka-
surette istifade etmiştir. dar itina lâzımsa, vatandaşların mevduatı-
Dahildeki zirai mahsulâtımızdan buğ- nün hüsnü muhafazasını temin etmek dahi
day kıymetini korumak için tatbik edil- aynı derece üzerinde ehemmiyetle tevak-
mekte olan kanunla hayırlı neticeler alın- kuf edilmesi lâzımgelen bir mevzudur.
maktadır. Bu meyanda Ziraat Bankasınca Mevduatı kotuma kanunu bunun büyük
zirai ikrazat matlûbatının taksitlendiril- teminatı ve zımanıdır.
mesi, ziraat kooperatiflerinin kendi or- Ahiren bu kanun üzerinde bir tadil
taklarına ve Ziraat Bankasımn zirai koo- teklifinde bulunduk. Tadilin ruhu, mevdu-
peratiflerine yaptığı ikrazatın faizlerinin atı koruma kanunu mucibince bankaların
tahdidi, bazı mıntıkalarda teciller yapıl kasalarında bulundurmaya mecbur olduk-
ması gibi kolaylıklar, dahilde zirai mah ları karşılık nakit paralara seyyaliyet ver-
sulâtımızın fiyatını korumağa çok yardım mek, aynı zamanda para tedavülünde dar-
etmiştir. lığa düşmemek maksadiyle bu karşılıklar-
dan ... bankalara nakit yerine faiz getiren
Kezalik hariç pazarlarda değerinden menkul kıymetler mubayaa etmek salâ-
çok dun bir fiyatle satılmakta olan bir hiyetini vermekten ibarettir. Biz bunu
kısım mallarımızın, dahilde imal suretiyle böyle yapmış olmakla hem bankaların
kıymetlendirilmesi suretiyle sanayileştir haklı arzularım yerine getirmiş bulun-
mek yolunda alınan tedbirler iktisadi kalmakta, hem de mevduat sahiplerinin ban-
kınmayı temin etmek itibariyle binnetice kalardan daha fazla menfaat temin etme-
Devlet maliyesi üzerine hayırlı tesir yap- lerine imkân vermekteyiz... Bu arzuyu,
mıştır. milli bankalardan başka 7,8 ecnebi bü-
Döviz vaziyeti: Ticari muvazenemi- yük banka dahi izhar etmiştir.... Banko
zin lehimize inkişaf etmesine ve . . . lehi- di Roma, Doyçe Bank, Kommerçiyala,
mize bir fark göstermesine rağmen, geç- Doyçe Oryent Bank gibi bankaların bu
miş senelerde yapılmış olan işlerin ve hari- paraları kasalarımızda muattal saklama-
ci borçların tahmil ettiği döviz külfeti bu yalım, müsaade ediniz de esham ve tahvi-
hususta büyük bir dikkat ve teyakkuzla lat alalım, yolunda vaki resmi teklifleri
hareket etmekliğimizi icap ettirmektedir... üzerine düşünülmüştür....
Ticari ihtiyacatımız tamamen ve munta- Devlet kredisi: Türk parasının kıy-
zaman karşılanmaktadır... meti ne kadar sağlam ve bunun muhafa-
Türk parası kıymeti: Milli para şa- zası nasıl sabit bir esas ise . . . devlet kre-
yanı emniyet ve itimat olmak ve bugünkü disi mazi ile kıyas kabul etmeyecek suret-
laymetini muhafaza etmek için haiz ol- te metanet arzetmektedir. Bugün Türk
ması lâzım gelen anasırı tamamen ihtiva Hazine bonosu ve tahvilâtını tedarik ve
etmektedir.... Devlet bütçesi fiilen müte- mubayaa etmek piyasada en kârlı ve en
vazindir. Tediyatımız muntazamdır. Ha- emin işlerden birisi sayılmaktadır. Bu se-
zine ve bütçe muamelâtına aic muntaza- bebe binaendir ki daima uzun vade ile
man yapılan neşriyatımız, hesabı katileri- ödenecek şekilde Devlet mubayaatma ve
— 190 —
umuru nafıaya ait krediler açmak için ve yapmaktadır.... Şu buhran esnasında

tekliflerle karşılaşmaktayız. memlekettek' faaliyeti iktısadiyenin mes-
Memleketimizin sanayileşmesi gaye- nedi Devlet bütçesi olduğu kabul edilmiş-
siyle tesbit edilmiş olan sanayi programı- tir. O sağlam olunca faaliyeti iktisadiye
nın tahakkuku için ilk senede sarfı lâzım- de sağlamdır. Aksi takdirde, faaliyeti ik-
gelen mebaliğ gerçi takdim olunan büt- tisadiye de zayıftır. Binaenaleyh, heı şey-
çede gözükmemekte ise de, buna karşı den evvel bütçeyi mütevazın tutmak ve
icap eden tedbirler de başkaca derpiş Devlet masraflarını, günün hakiki ihti-
edilmiş ve tasvibi âlinize mukarrer bulun- yaçlarına hasrederek tenzil etmek, ikin-
muştur cisi; memleketin faaliyeti iktisadiye saha-
larında yekdiğerine nisbeJe husule ge
Gerek Hükümeti sakıta, gerek Hü- tireceği muvazenesizliği izale etmek ve bu
kümeti milliyeye ait olan bakiye borçlar kudıetle her millet mümkün olduğu ka-
önümüzdeki 1934 senesi zarfında tama- dar dahili pazarını kendisine hasretmek....
men tasfiye edilecektir. Bunların itfası
için lâzımgelen tahsisat her sene bütçe- Başka memleketlerde kapanan fab-
lerine muntazaman konulacaktır... rikalara mukabil, memlekette her gün yeni
İçinde bulunduğumuz umumi buh- bir fabrika bacası yükselmektedir. Mem-
ran dolâyisiyle birçok büyük ve zengin lekette işsizlik yoktur, ıstırap vardır. Fa-
Devletlerin harici borçlarını tecile mecbu- kat başka memleketlerin çekmekte olduğu
riyet hissettikleri ve bunun için muhtelif ıstıraba nazaran bizim ıstırabımız umumi
çarelere müracaat ettikleri bir sırada Türk bir surette kendi tarzı hayatımızda duy-
milletinin imkânın son müsaadesine ka- duğumuz ıstıraptan ibarettir. Banka mil-
dar borçlarını tediye etmek hususundaki letler halen yekûnlarının üçte birini bes-
hüsnü niyeti bu suretle ifade edilmekte lemek mecburiyetindedirler. Bizde ham-
bulunmuştur dolsun böyle bir şey yoktur. Bizim şu mu-
vazeneli vaziyetimizi hasıl eden şeyler ne-
Milli tasarruf: Milli bankaların 1933 dir? Bence evvelâ milletimizin bon şansı,
bilânçolarına nazaran hemen hepsi kâr- memleketin şeraiti iktisadiyesi, tabiatın
la kapanmakta oldukla rmı ve mevduat birkaç senelik bol feyzi ve Hükümetin
cüzdanları muhteviyatının da yükselmek- şimdiye kadar herşeye rağmen masrafı
te olduğunu memnuniyetle görmekteyiz.... kesip bütçeyi mütevazin kılması ve bu
İçinde bulunduğumuz sene zarfmda Er- mütevazin bütçeyi de müstekar para ile
gani istikrazının ikinci tranşmı büyük mil- kuvvetlendirmesidir....
letimizin rağbetine arzettik... Birinci ve
ikinci tranşlarm verdiği muvaffakiyetli Milli müdafaa bütçesini göz ka-
neticeler üçüncü tranş için hazırlıklarımızı payarak kabul ediyorum... Milli mü-
tacil etmek lüzumunu bize ihtar etmekle dafaa için mademki bütün dünya silâh-
beraber, Sivas-Erzurum < hattının inşası- lanıyor, biz de silâhlanmak mecburiye-
nın da dahili istikrazlarla kolaylaştırıl- tinde kalacağız. Fakat herşeyden evvel
ması yolunda bize ümit vermiştir.... Bu âdi masrafı olduğu yerde tutalım ve on-
istikrazın mühim kısmı şimdiden yine Dev- dan sonra Milli müdafaa için daha faz-
let bütçesinde yer alan karşılıklarla temin lasını verelim.... Ordu huduttan gelecek
edilmiş bulunuyor.... şeyleri şiddetle ve kuvvetle ve muvaffaki-
yetle reddedebilmelidir ki, biz tarihin bu-
HALİL B. (İZMİR) — Dünya-
günkü nesle tahmil ettiği büyük vazifeyi,
nın bozulan düzeni yerine gelmemiştir.
medenileşmek vazifesini emniyetle içeri-
Buhran devam ediyor. Buhran en büyük
de yapabilelim.
tahribatını en kudretli muhitlerle yapmış
— 191 —
Sonra ... çiftçinin kıymetleri düştü- istifade edecektir.... Buğdaydan hasıl ola-
ğünden, çiftçinin gerek borç için, gerek cak parayı nakliyeden, hayvan vergisinden,
mükellefiyet için, gerek ihtiyaç için eski- arazi vergisinden indirilen tenzilâta kar-
den sarfettiğinin bir kaç misli bazı kıymet- şılık tutalım. Şu hayat ucuzluğuna göre,
leri, hatta yüzde 80, 90, bazıları yüzde 70, esasen buğdayda beynelmilel fiyatı tuta-
60 düştüğüne göre o nisbette fazla mah- cağımıza göre, ekmek fiyatı artmaya-
sul vermek mecburiyetine düşüyorlar. Bu cak. Bu suretle çiftçinin mükellefiyet nis-
muvâzenesizl'ği de izale edelim... (Çiftçi) betsizliğini de izale etmiş oluyoruz. Umumi
arpa kırk paraya indiğine göre .. evvelce hayatta büyük bir sülâjman yaparız....
vasatisi 7 kuruşa iken 256 okka ile ödediği Sonra, tüccarlara fazla yük yükledik.
borcunu bugün ancak 2 bin okka ile öde- Onlar için de biraz karşılık verelim. İkti-
yebiliyoı. Şimdi bu fiyatlar durmuş mu- sat Vekâletinin yaptığı klering mukavele-
dur, yoksa sukut yine devam ediyor mu?.. leri, kontenjantmanın nisbeti aşağı yu-
Bir iki artikl istisna edilecek olursa hep- karı yüzde 35 düşmüş, yani memleketin
sinde sukut görülüyor... 55 ithalâtı bugün klering mukaveleleri
(Şimdi) buğday vergisi kanunu yapı- mucibince serbeste giriyor.... Bazı itha-
yoruz.... Bir taraftan müstehlikten para lât eşyası üzerinden kontenjantman kalkın-
alacağız, diğer taraftan da buğday fiyatını ca, tacirlerimiz hariçten kredi temin et-
4 kuruşta tutacağız. Elbette bu çiftçinin mişlerdir. Bu klering mukaveleleriyle hu-
vaziyeti itibarile iyi bir şeydir. Zannedi- susi döviz vaziyeti temin edildikten sonra,
yorum ki bu kanunu daha umumileştir- acaba bu kontenjantmanı tamamiyle kal-
mek ve buğday zürramm vaziyetini na- dırarak memlekette büyük kredi muame-
zarda tutmakla berabeı, bu kanundan bü- lesi yapmak ve ticari^ işlerde bir (solej-
tün çiftçiyi istifade ettirecek bir halde bu man) vermek kabil olmaz mı?... Konten-
tahsisatı tutmak imkânı vardır.... Bu pri- janı tamamiyle kaldırsak, memlekete ka-
mi ilâ nihaye devam ettirmek imkânı palı olan krediler açarak, ticarete bir vü-
var ise güzel, fakat diğer memleketler- sat veremez miyiz?
deki tecrübeler gösteriyor ki, buna imkân KİTAPÇI HÜSNÜ B. (İZMİR)
yoktur.... — Bu sene kabul ettiğimiz birçok mali
Memlekette kira ve mesken bedelleri kanunlar var, bunlar vatandaşlar üzeıine
belki büyük şehirlerde düşmemiştir, fa- birçok mükellefiyetler tahmil edecektir.
kat umumiyet itibariyle yüzde 40 hatta Bunların iktisadi hayatımız üzerinde akis-
yüzde 50 düşmüş bulunuyor. Bunları ar- leri görülecektir. Bu akisler şayanı arzu
zederken maksadım şudur ki, buğday olmıyacaktır. Memlekette az çok mevcut
kanuniyle çuvaldan bir lira alınmakta iken bir hayat pahalılığı vardır. Bu hayat pa-
bilâhare bir buçuk liraya çıkmış. Ben di- halılığı o kanunlarla bir kat daha yük-
yorum ki bu fiyatı daha da artıralım, hatta seltilecek ve ağırlaştırılacaktır.
bir buçuğu üç yapalım, fakat buğdaya kar- Buhran ümitlerin hilâfına devam et-
şılık tutmayalım. Buğdayı da beynelmilel mektedir. Ve artık hali tabii hükmüne
fiyatta tutalım. Ziraat Bankası böyle bü- girmiş bir vaziyettedir. Buna intibak et-
tün memleket içinde değil, satış mahalle- mek mecburiyetindeyiz. Buna intibak et-
rinde yalnız nazımlık vaziyetinde dursun, mek ucuz mal yetiştirmekle kabildir....
buğdayın kıymetini beynelmilel fiyattan Hayat pahalılığım icap ettiren öyle girift
aşağı düşürmesin. Buradan hasıl olacak ve ivicaçlı meseleler vardır ki ... Hükü-
15 milyona mukabil de çiftçinin hayvan met bunları tetkik ederek o gibi sebepleri
vergisini indirelim. Münakale vergisini de izale etmelidir... Bunlardan biri sanayiin
indirirsek bundan en çok orta Anadolu himayesidir... Sanayi memleketimize lâ-
— 192 —
zımdır. Çünkü, bu millet ilelebet hariç bunların ancak makul bir nisbette kazan-
sanatkârlarına fark ödemekle mükellef malarına imkân verecek derecede hima-
olamaz ve bu böyle giderse hiç bir zaman yeyi vazetmelidir....
kendimize gelemeyiz. İktisadi bütünleşme Hükümetimiz büyük bir sanayi ham-
ancak sanayie geçmekle kabildir. Bizim lesi yapmaktadır. Bu itibarla Hükümeti-
mütemadiyen ham madde vererek mamul mizden bir temennide bulunmak isterim.
madde geri almamız elbette doğru değil- Yapacağı bu fabrikalarda halkın istitaatı
dir... Yalnız sanayiin teessüsü için lâ- ile mütenasip ve ucuz bir maliyeti temine
zımgelen muayyen haddi tesbit ederek çalış(sın).. Aksi takdirde, halk almaktan
çok ileri gitmeyelim diyorum. Çünkü, çok aciz olacağı gibi, gümrükten geçerken
ileri gidersek, bu takdirde sanayiciler malı Hükümet alacağı vergiyi kaybedecek ve
ucuz yapmak için lâzımgelen tedbirlerden bu verginin boşluğunu doldurmak için,
müstağni kalırlar. Ve malı yüksek fiyatla yeni bir vergi koymak suretiyle onu telâfi
satarlar. Bugün müstahsil mahsulâtını ha- etmek lâzım gelecektir. Bu vergi ise bir kat
riç piyasasına göre satmak mecburiyetin- daha halkı daraltacaktır....
dedir. O piyasalarda müstahsil malını,
eskisine nisbetle beşte bir ve belki de ar- Nisbetler daima köylünün zararına-
pada olduğu gibi yedide bir fiyatına sa- dır. Birçok köylüler biliyoruz ki, buğday-
tarken, mamulâtı ucuz almak vaziyetinde larını satmak için piyasa merkezlerine ge-
değildir. Çünkü mamulatı yapanlar Av- tiriyorlar. Bunu getirmek için 3 kuruş
rupa'dan gelecek malın nakliye masraf- masraf etmişler, eline 4 kuruş veriliyor.
larını, gümrük resimlerini müstahsilden Bir kuruş kazanmıştır. Binaenaleyh vak-
ahrlar. Yani erbabı sanayi, Hükümetin tiyle bunun piyasası 8 kuruştu, 16 kuruştu
gümrük vergisinin âdeta tahsildarıdır. Şim- demek doğru değildir. 16 kuruş olan buğ-
di halk bu vergiyi ödemekle sanayiciliği daydan köylünün eline 13 kuruş geçiyor-
yaşatacaktır. Fakat bu vergi haddinden du. Şimdi bir kuruş geçiyor. Bunlar kö-
aşırı olursa hem erbabı sanayi, hem de mür fiyatlarının pahahhğmdandır, arada
müstahsiller zarar ederler. Nasıl ki, mem- büyük fark vardır. Herhangi bir şirketin
leketimizde bu vaziyet dolayısiyle iç pa- istediği gibi hareket etmesine imkân bırak-
zarlar artık köylülerimizi görmeyecek bir mak elbette doğru değildir.
vaziyete getirmiştir. Böyle adamlar elbet- Sonra döviz getirmek için, bunun ih-
te sanayi mamulâtmı alamazlar. Bu da, racına çalışarak aradaki farkı halkın öde-
sanayi için büyük bir zarardır. Fakat kapi- mesine müsaade ediyoruz ve çalışıyo-
talizmin verdiği bir itiyat neticesi olarak ruz.... Bu öyle bir şeydir ki, 2.5 milyon
herkes teşebbüsünde kabil olduğu kadar kadar döviz getireceğiz diye 2 milyon sar-
azamî istifade etmek ister. Bu suretle sa- fediyoruz. Yani evvelâ ödüyoruz. Halkın
nayiin de erbabı kendi kârlarını düşünerek elindeki buğdayı ahyoruz, maliyet fiya-
mümkün olan istifadeyi temin etmeğe tından ucuza veriyoruz....
yeltenirler. Mademki bunların ayakta dur-
Köylünün borçlu vaziyeti. Köylü ma-
ması, halkın vermiş olduğu paralarla ka-
lının para ettiği bir zamanda yaptığı borç-
bildir, o halde Hükümetin maliyet fiyat-
ları, mallarının para etmediği bir zamanda
larını kontrol etmeğe salâhiyeti var mı-
ödemeğe mecbur tutuluyor. Tabiatiyle bu
dır, yok mudur? Bendenizce vardır. Çün-
vaziyet karşısında köylünün malı, mülkü
kü, Hükümet kendisine ait bir vergi ile
elinden gidiyor; köylünün yegâne maişet
bunları yaşatıyor.... Eğer Hükümet bu
vasıtası olan hayvanı da gidiyor, bundan
fikre iştirak etmez ve bunun tatbikatında
başka emvali gayrımenkulesi de satılmak
müşkülât görürse, o takdirde, gümrük
suretiyle elinden çıkıyor.... Geçen sene İz-
himayelerini gayet iyi hesap etmeli ve
mirde icra dairesine uğramıştım. Orada
— 193 —
(
halkın ve Hükümetin köylülerden alacak- sanayie kâfi gelmiyen bir bütçede dahi
larını tahsil için çok şiddetle harekete geç- muvazene ve intizam bulunabilir... Fakat
miş olduklarını gördüm.... bu muvazene mektep açtırmamaklığın,
tarlaları sulamanın, yolları ve fabrikaları
SIRRI B. (KOCAELİ) — Birkaç inşa ettirmemenin, hulâsa hastalıkları te-
gün evvel muhterem Başvekil Hazretleri davisiz bıraktırmamanın ve bahusus mem-
irat buyurdukları bir tek cümleleriyle ... leket silâhlarını kâfi bulundurmamanın
diyorlar ki: Hakikati açıkça söylüyor. zararlarını ve tehlikelerini izale edemez.
Bütçemiz caiz olan haddin daha azına Başvekilimizin bu hakikaten çok yüksek-
indirilmiştir. Büyük ve pek mühim olan ten görüşü ve hakikati hiç çekinmeden
devletimizin vaziyetine ve ihtiyaçlarına izah edişi bize o büyük devletimizin mali
kifayet etmemektedir. Mektebe, ziraate, ve iktisadi vaziyetini tamamen anlatmıştır.
BUĞDAYI KORUMA HAKKİNDA KANUN

1934, buğday fiyatlarındaki düşüşün sürdüğü yıldır. Dünya tarımında 1920'lerden

başlayan ve 1930'larda daha da etkili olan fiyat düşüşü, Türkiye'de buğday üreticisini
yoksullaştırmaktadır. 1932'de yönetim buna karşı koyabilmek amacıyla bir destekleme
politikası hazırlar ve Ziraat Bankası'na buğday alımı için görev verir. (Bk. Cilt I, s.
284-6 ve 418-9).
Bu girişimin amacı köylüye bir ölçüde destek olurken, fiyat düşüşünü durdurabilmek-
tir. Ancak, Banka'nm alım kapasitesi arttıkça bir yandan silo yapımı zorunluluğu, b;r
yandan da buğdayın ihraç mallarından biri haline gelmesi gibi sonuçlar doğar. Bunlar da
ayrı ayrı çözümler gerektirirler.
1934'ün, aynı politika çizgisinin devamı olaıı 'Buğdayı koruma' tasarısı, buğday fi-
yatını daha yüksek fakat istikrarlı bir düzeyde tutabilmeyi ve bunu, buğday tüketiminden
alınacak bir vergi hasılatı ile eşleştirmeyi amaçlıyor. Yeni vergiler (vergi oranları) ile
fiyatları bir ar ada ve ı'çiçe kullanmak, 1930'lu yılların buhran ortamında yönetimin baş-
vurduğu yöntemlerden biridir. Bu yasa yöntemin belirgin örneklerindendir. Tarım-sanayi
'fiyatlar makası'mn açıldığı bir ortamda, vergi-fiyat araçlarının kullanılması çeşitli ke-
simlere yeni rantlar yaratabilir. Meclis görüşmeleri bunu yansıtıyor.
28.5-1934
29.5.1934
HALİL BEY (İZMİR) — Vergi ve- sek bon şansıdır. Çiftçi, düşen kıymetleri-
ren mükellef hakiki mükellef değildir. ni, bana kâr getirmiyor, neye devam ede-
Asıl mükellef, verginin geriye doğru sira- yim demeyerek, bunların miktarını artır-
yetinde, varıp dayandığı adamdır. Bina- mak suretiyle alacağı mahsulün yekûnunu
enaleyh istihlâk resmi deyip vazedersek, arttırarak kısmen ziyamı tazmin yoluna
memleketin yüzde 70 müstehlik sınıfını gitmiştir. Bunun içindir ki, kıymetler düş-
çiftçi teşkil ettiği için, o vergiden gene bu tüğü halde ihracat tonajları artmaktadır.
sınıf müteessir olacaktır.... Memleketin Fakat, bu şiddetli bir mücadeledir. Bu
bütün faaliyet mesnedinin çiftçi olduğu- mücadele esnasında çiftçiyi düşünmek...
nu söylemiştim. Biz buhranı nisbeten ha- mecburiyetindeyiz... Ben, şu müstehlik-
fif geçirdik. Bunun sebebi de çiftçinin yük- ten aldığımız paralan umum çiftçinin bir
— 194 —
kısmına prim vermek suretiyle değil, bu- ta 7 dir. Bu, aynı zamanda hem müstah-
günkü prim alanları da istifade ettirmek silin hem müstehlikin zararını mucip bir
üzere, umum çiftçinin bu muvazenesizlik- düşüş ve çıkıştır.... Bu kanunun gayesi,
teki vaziyetini ıslah edecek surette kulla- mademki müstahsil doğrudan doğruya pi-
nalım diyorum... Müstehlike biraz daha yasaya malını arzetmiş olduğu zamanlar-
fazla yük yükletmek .. çiftçinin yükünü da bir mutavassıtla karşı karşıya geliyor,
hafifleterek onda mesai zevkini arttır- piyasa düşüyor. Yalnız kalmış olan bu
mak, aynı zamanda iştira kabiliyetini tez- müstahsilin karşısına kuvvetli ve emin bir
yit etmek, dolâyisiyle yine şehirli, yani alıcı çıkaralım dedik. Bu da Ziraat Ban-
müstehlik halkın diğer kısmını netice iti- kası olabilirdi. Eğer silolarımız tamamen
bariyle müstefit kılmaktır... Bu mevzu re- yapılmış olsaydı, varant muamelesi ya-
simden alınacak para .. 6 milyon lira pılabilmiş olsaydı, köylü o zaman ihtiya-
kadar bir paradır. Bu 6 milyona bir 6 mil- cını karşılamak için malını hemen satmak
yon daha koyalım diyorum... Bu 6 mil- mecburiyetinde bulunmaz ve fiyat da bu
yonu bir misli daha artırdığımız halde ha- suretle korunmuş olurdu...
sıl olacak yekûn ile çiftçinin yükünü ha-
fifletelim. Hayvan resmini indirelim, arazi Kurak senelerin sıkıntısını daha unut-
vergisinden indirelim, bilhassa münakalat madık. 928, 29 seneleri gibi busene Mart,
tarifelerinden indirelim.... Nisan ayları çok kurak gitmiştir... Elimiz-
de buğday bulundurma ehemmiyetinin çok
RÎFAT B. (ZONGULDAK) — büyük bir kıymeti vardır... Buğday koru-
Un üzerinden alınacak bu verginin çift- ma kanunu ... bir kıymetlendirme kanu-
çiye rücu etmesi ihtimaline kanaatim yok- nu değildir. Eğer silolarımız yapılmış, is-
tur. Çünkü, esasen memleketimiz çiftçi tihsal kooperatifleri yapılmış ve binaena-
memleketidir. Kısmı kendi gıdasını kendi leyh mevsim düşüklükleri üzerinde fiyat
tedarik ediyor... Çiftçiyi mutazarrır ede- tanzimleri kendi kendilerine hasıl olmuş
cek bir cihet yoktur. Yalnız lüks un yi- olursa, o zaman bu kanunun tatbiki kendi-
yenler ve şehirlerde lüks hayat sürenler liğinden kalkar. Buğday koruma kanunu-
bu un vergisini vereceklerdir ki, bunlar da nu ilk sene 11 yerde tatbik ettik ve 22 mil-
oturdukları memleketin müdafaasını te- yon kilo aldık, bu sene 22 yerde tatbik et-
min eden bir cihete tahsis edilen bu ver- tik ve 137 milyon kilo aldık... Mesele buğ-
giyi vermekle tamamen o hakka müsta- day fiyatını tanzimden ibarettir ve müstah-
hak olmuşlardır. sile verdiğimiz bir fiyatla onu hakiki ma-
nasında kıymetlendirmekten çok uzak-
ZİRAAT VEKİLİ MUHLİS B. tır....
(KÜTAHYA) — Buğday koruma kanunu-
nun başlıca maksadı, müstahsilin de müs- Niçin buğday ele alınmış da diğerleri
tehlikin de zararına olan fiyat düşüş ve alınmamış meselesi belki bir suali mukad-
çıkışlarını önlemektir. Gaye budur. Ha- derdir. Çünkü, buğday en mühim bir
kikaten çiftçi mahsulünü idrak ettiği za- mahsulümüzdür. Gerek kemiyet ve gerek
man da vergi borçlarını ödemek ve ihti- keyfiyet itibariyle bütün dünyada en mü-
yaçlarını karşılamak için elinde bulunan him bir mahsuldür. Hemen hemen hiç bir
buğdayını bir an evvel paraya kalbetmek Devlet yoktur ki, buğdayda tercihan ve
mecburiyeti karşısındadır. Piyasanın is- müstacelen bir tedbir almış olmasın.
teyeceğinden fazla bir mal sürümüne kar-
ARUKOĞLU DAMAR B. (ADA-
şı Hükümet bu fiyat inişini tanzim edi-
yor... Bazı zamanlar buğdayın fiyatı 7 NA) —
kuruşa kadar çıkmış, hatta onu geçmiştir. Bu kanundan maksadımız ikidir. Bi-
Bir tarafta asgari fiyat 1.66, öbür taraf- risi, buğdayı korumak, diğeri de milli
— 195 —
müdafaayı takviye etmektir. Bunun her memek için köylünün kendi yemesi için
ikisinin de ne kadar lüzumlu olduğunda, öğütmekte olduğu buğdayı resimden muaf
gerek buğdayı korumanın gerek milli tutmak istiyoruz. Hedefimiz budur. Ka-
müdafaayı takviye etmenin memleket için nunun tebarüz ettirdiği nokta budur. Bir
hayati bir mesele olduğunda hepimiz müt- iltibasa mahal bırakmayacak surette me-
tefikiz ve bunun aleyhinde en ufak bir fik- seleyi ne yolda halletmeliyiz diye görüş-
rimiz yoktur... mekteyiz. Yoksa bunun haricine çıkıp,
kasabalının dahi, şu ve bu sebeple, unla-
Kanun cephesinden bu işi mütalea rını istisna cihetine gidilecek olursa ver-
edecek olursak, aradaki tezatlar açık bir ginin esasını kaybetmiş oluruz. Müte-
surette meydana çıkar. Bendeniz bunda üç hassıs komisyonun yapmış olduğu tet-
türlü mahzur görüyorum. Birisi, kanunun kikat neticesinde şehir ve kasabalardaki
tatbikında uğrayacağı müşkülât. İkincisi ekmek yiyen nüfusun miktarı 3.5 mil-
halkın göreceği tazyik. Üçüncüsü, ikti- yondur. Bundan 1.5-2 milyon kadarı fı-
sadi bünyemizde yapacağı değişiklik.... rında ekmek almıyor. Kendi buğdayını
Şehirlerde, kasabalarda yavaş yavaş fab- değirmende öğütüyor, hamur yapıyor, on-
rikalar teessüs ediyor, ameleler çalışıyor. dan sonra fırına getiriyor. Eğer, Damar
Buraları, oldukça, fakirlerin geçineceği Beyefendinin dedikleri gibi, bunları istisna
bir yer oluyor. Bu fiyatları zammettiği- etmek lâzımgelirse, burada söylüyorum
miz takdirde, fakirler aldıkları ücretle ge- ki kanunun esası ve hedefi kaybolur. 3.5
çinemeyecek vaziyete düşeceklerdir. Çün- milyondan 2.5 milyonu istisna edeceğiz
kü bir amelenin bugün aldığı ücretle, ya- demektir. Geriye 1.5 milyon kalacaktır.
rın alacağı ücret arasında hiç bir fark ol- Zaten ağır masraflara ihtiyaç gösteren bu
madığı halde, meselâ 72 kiloluk bir çuval resim, 1.5 milyona tahmil edilince ve
una - ki bunun esasen bedeli 3 liradır- buna lâzımgelen vasi masarif de çıkınca
1.5 lira bir vergi koyduğunuz zaman, bu elde bir şey kalmaz. Esas itibariyle istisnası
fakir sınıfın geçimi, benim kanaatıma göre lâzımgelen birşey vardır: köylünün ihti-
çok zor olacaktır. yacı. Köylü ister eleksiz, valssiz değirmen-
MALİYE VEKİLİ FUAT B. de ununu öğütsün, ister kasaba veya şehir
(ELÂZİZ) — Yaptığımız buğdayı koru- kenarındaki değirmenlerde öğütsün, ken-
ma kanunu ile biz, köylüyü himaye için, di ihtiyacı için öğüttüğü bu unlar vergi
kendisinden fazla fiatla buğday alıyoruz. mevzuundan hariçtir. Bundan maadasım,
Bunun üzerine bir mükellefiyet tahmin et- tamamiyle mükellef tutmak fikrindeyiz.
MUHTELİF MADDELERDEN ALİNACAK İSTİHLÂK (TÜKETİM)

VERGİSİ HAKKINDA KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
28.5.1934
HAMDİ MUSTAFA BEY (İSTAN- çok mühim olan kundura sanayiini ve

BUL) — İstanbulda müteaddit kauçuk- deri sanayiini, hatta palamut istihsaliyle
tan lâstik yapan fabrikalar vardır. Bu fab- uğraşan birçok ameleyi işten menetmiş-
rikaların hepsinde çalışan amelenin miktir... Herhalde lâstik ayakkabı yapılması-
tarı tahminen 300 kişiyi geçmez. Bunlar nın önüne geçilmesi lâzımdır. Lâstik ima-
son zamanlarda çarık, iskarpin, üstü bez linin lüzumlu olduğunu takdir ederim,
altı lâstik ayakkabılar yapmaktadırlar. fakat bir sanayii memlekette kuralım der-
Bunlar piyasaya dağıldıktan sonra, bin- ken diğer bir sanayii baltalamayalım....
lerce amele çalıştıran ve memleketimiz için Köseleden aldığımız para, lâstikten aldı-
— 196 —
ğımızın iki buçuk mislidir. Yani beher lâstik kunduracılığının ileri gidişinden do-
çift lâstiğe 6.5 kuruş düşüyor. Köseleden layı bendenize müteessiren şikâyette bu-
mamul olana ise 15 kuruş düşüyor. Bu lunmuşlardır.
da memleketimizde deri ve kundura sana-
yiini büsbütün öldürecektir.. RECEP B. (KÜTAHYA) — Biz
memleketin genişliği içinde topraklarımız-
RÜŞTÜ B. (BURSA) — Memle- da temin edemediğimiz bir maddeyi sa-
kette iktisadi buhranın sebeplerinden bir nayileştirmek hususunda müsamahalı ola-
tanesi de, köylümüzün memleketimizde mayız. Fakat memlekette karşılığı temin
çıkan malı kullanacağı yerde ecnebi ma- edilemiyen fakat hayat için de tatbiki el-
lını kullanmasından ileri gelmektedir... zem bulunan şeylerin iptidai maddesini
Bursa kunduracılık ve debagat hususun- dışarıdan getirerek memleket içinde sana-
da .. daha ileri gitmiş bir vilâyet merkezi- yileştirebiliriz.
dir. Orada tabak ve kunduracı esnafı,
DAHİLİ VEKÂLETİ (İÇİŞLERİ BAKAŞLIGJ) BÜTÇESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ
Görüşmeler, 19307i/ yıllarda köylerin genel durumu ve yönetimin köye bakışının

örneklerinden biri oluyor.
28.5 • 1934
REFİK ŞEVKET BEY - Köy ka- köylülerin haiz oldukları hakka tecavüz
nununun tatbikatında idarî müdahaleleri noktasından doğru değildir. Köylüyü ken-
de eksik değildir. Devletin temelini teş- disine ait olarak yapacağı hizmetlerde,
kil eden ve idareye taallûk eden husus- akamete uğratır. Bu noktai nazardan,
lardan ancak kendi yağlariyle kavrulmağa köy bütçelerine dokunulmaması lüzumu-
mecbur tutulan ve köy kanunu mücibince nu da ayrıca rica ederim.
kendilerine tahmil edilen içtimaî, sıhhî Belediye kanunu, hakikaten mükem-
şu ve bu noktalardan, vazifeleri zaten mel denilecek bu kanunu, bütün şümu-
ağır bulunan köylülere, bir de vilâyet ve liyle en demokratik bir idare ile belediye-
kazaların, köylüye taallûk etmeyen umu- leri yaşatabilmek için tasavvur edilebile-
mî yükler yükletmelerinin önüne geçme- cek kadar salâhiyet ve vazifeyi göster-
lerini bilhassa rica ederim. mekle beraber, ayrıca bunları yaşatabile-
Ez cümle köy kanununda her köyün cek menbalar aramaktan B. M. Meclisi
kendisine taallûk eden meselelerde, hârâ hâli değildir. Fakat belediyelerin dahi
teşkil etmek dahil olduğu halde, buna rağ- murakabe edilmek lâzımgeldiğini bir da-
men kendilerinden münasip görülecek yer- kika unutmayalım. Geçen gün buıaya,
de yapılacak fennî ahır için, tahsisat is- Dahiliye ile Maliye Vekâleti arasında ta-
tendiği gibi, bir de sifat istasyonu yapı- haddüs eden ve Belediye kanununu iki
lacaktır. türlü anlamaktan doğan ihtilâfı hal için,
tefsiri mutazammın olmak üzere bir tez-
Bu istasyon için bütçelerine tahsisat
kere gelmişti.
konulması emredilmiştir. Binaenaleyh köy-
lüler bu emir dairesinde bütçelerini tan- Bu tezkerenin mevzuu, Belediye ka-
zim etmek mecburiyetinde bulundukla- nununun 159 uncu maddesidir. Belediye
rından, ayrıca bu hizmetler de âmme kanununun 159 uncu maddesindeki ka-
hizmetleri olmak itibariyle şayanı şük- yit, belediye sınırı içinde bulunan, sahip-
randır. Fakat bu yolda bir çığır açmak, siz arazi mahiyetindeki seyrangâh, çayır,
— 197 —
mera, koruluk ve bataklıklar ve belediye S1RRT B. (KOCAELİ) — Köy

marifetiyle denizden, nehirden ve gölden kanununun tatbiki hususunda görülen
doldurulmuş olan yerler ve yıkılacak kale, müşkülât, bu kanunun vazından bekledi-
ve kuleler, metruk arsalar ve ankazınm ğimiz netayıci tamamiyle vermemektedir.
tasarruf, idare ve kezalik kâffei hukuk ve 10 haneli, 20 haneli, onlar da gayet mü-
vecaibi ve varidatiyle birlikte belediyelere teferrik, bir köyün yapabileceği hizmet
devrolunacaktır, tarzında bir kayittir ve ne olabilir. Mektep mi yapabilir, yolunu
güzel bir kayittir. mu yapabilir, yoksa medenî bir ihtiyacını
karşılayacak müessese mi yapabilir? Bi-
Dahiliye ile Maliye arasında çıkan naenaleyh onlardan bu vezaifin ifasını
ihtilâf, tefsir zımnında Meclise gelmiş ve beklemek, muvafıkı insaf değildir.
Meclis dahi, kâffei hukuk ve vecaipten
Eskidenberi düşünülen bir nazariye-
maksat, - ki gayet doğru olarak - tasar-
yi hatıra getirmek isterim. Bu köyleri mü-
rufun her türlü eşkâli, demiştir. Binaena-
nasip olan yerlere toplamak... Onlara bir
leyh tasarrufun her türlü eşkâli içerisinde,
şekli medeni vermek, onları bir yerde top-
belediye bunların sahibidir, mera ise sahi-
layabilmek için gayet müsaadekâr bulun-
bidir, çayır ise çayırın sahibidir. Ormanlı-
mak... Evlerini yapmak için kerestelerini
ğa, koruluğa da sahiptir. Madem ki bun-
mi kesecekler, taşlarını mı taşıyacaklar?
lara sahiptir, satabilir diye bu noktai na-
Hükümetin kendilerine bu hususta yapa-
zara tevfikan, bu şekildeki meralar, öte-
bileceği muaveneti vasi mikyasla yapması
denberi halkın müştereken, köylünün müş-
ve onları bir araya toplayabilmesi çare-
tereken - tabi 1 belediye olan köylerde -
lerini temin etmek. Bu düşünce meydana
kasabalar ve şehirler müştereken ve müç-
gelmedikçe, adeta memleketimizde kaza
temian istifade edecekleri meraları bu sefer
haricinde medenî merkezlerin teşekkülünü
ücrete tahvil etmişlerdir ve bu sefer bu
beklemek, çok zamana intizar etmeğe bağ-
sahipsiz arazi umuma ait olduğu ve herke-
lı olacaktır.
sin istifadesine arzolunacağı halde bele-
diyeler, bunları parça parça satıp umumun Bizim bu kadar uzun zaman bekle-
istifadesine mâni olacak şekle koymağa meğe takatimiz yoktur.
başlamışlardır. Vekil Beyefendinin nazarlarına arze-
deceğim bir cihet de, memleketteki paha-
Belediyeleri, kanun, bu meraların lılıktır. Bizden gıda maddelerini alarak,
mutasarrıfı kıldı ise, halkın istifadesini memleketlerinde yaşayan milletler, bizden
menedecek şekilde değil, mülkün sahibi daha ucuza yaşamaktadırlar. Belediyele-
gibi, hariçten vukubulacak tecavüzün mü- rin kendilerine terettüp eden vazifeleri
dafaa ve binnetice umumun hukukunu tamam yapmış olsalardı, bizim memle-
muhafaza etsinler, diye vermiştir. Onun ketimiz de komşularımızmki gibi, ucuz
için Şükrii Kaya Bey arkadaşımızdan rica olur ve hatta daha müreffeh yaşamak ica-
ederim; çayırlık, mera ormanlık şeklinde bına malik olurdu. Bu vaziyet netice iti-
kullanılan ve belediye sınırında bulundu- bariyle köylünün de daha müreffeh olma-
ğu halde halkın istifadesini temin eden sına yardım eder. Gariptir ki, memleke-
yerler, belediyenin mülküdür, hakkı ta- timizde en pahalı olan sudur. Vaktiyle
sarrufu vardır. Binaenaleyh bunları icara kullandığımız darbı mesele rağmen, sudan
verir, satabilir, gibi telâkkilerin önüne ge- ucuz tabiri yerine, bu gün, sudan pahalı,
çerek, tedbirler alması, zannederim ki tabiri makûsunu kullanmak iktiza ediyor.
umumun menfaatini muhafaza ve kanu-
nun istihdaf ettiği noktai nazardan da çok
YA B. (MUĞLA) — Bizim köyümüz
faideli olur.
38 bin bu kadardır. Bu köylerin 21 binin-
— 198 —
de köy kanunu tatbik edilmektedir... Bu Köylerin dağınık ve küçük olması

kanunun tatbikından çok semere .. almak- oraya medeniyetin girememesi için en
ta idik. Fakat 1930 dan sonra köylünün büyük sebeptir. Maatteessüf bizim köy-
vaziyetinde buhran vesaire dolayısiyle ha- lerimizin yarısı böyle küçük ve dağınık-
sd olan bir derece sıkıntı beklediğimiz ve tır... Küçük köylere asayiş, irfan, maarif,
köylünün istediği neticeyi almaya mani ol- milli terbiye giremez. Ancak büyük şehir
du. Köy kanunu ileride komün kanunu ve kasabalardır ki milli irfan ve medeniyet
esasım teşkil edecek ve her köy tamamiyle teessüs edebilir. Şehir ne kadar büyük
bir komün olacaktır. Köylere tahmil edi- olursa medeniyetin oradaki tecellisi de o
len vazifeler köy kanununda musarrah- kadar geniş olur.
tır. Ara sıra telefon gibi, müşterek yol yap- Birleştirmek suretiyle köyleri büyüt-
mak gibi kendi işlerine yarayacak bazı iş- mek hususu da tecrübe edildi. Milli mü-
ler teklif ediliyor. Ben, bunların tamamen cadeleden evvel bazı tecrübeler yapılmıştı.
köy kanununun muhtarlara ve ihtiyar he- İtiyatlar ve coğrafi vaziyetler dolayısiyle
yetlerine verdiği salâhiyet dahilinde yapıl- muvaffakiyetler elde edilemedi. Bu başa-
masına taraftarım.... rılması lâzım hedeflerden biridir.
NAFIA VEKÂLETİ (BAYINDIRLIK BAKANLIĞI)

Görüşmeler, Cumhuriyet yönetiminin ulaştırmada ana çizgi olarak benimsediği de-

miryolu politikasının sürdüğünü yansıtmaktadır. Aynı Bakanlığın çatısı altındaki
karayolları ve su işleri ise sermaye, teknik bilgi, nitelikli eleman azlığı veya yokluğundan
ötürü henüz ön plana alınamamaktadır.
29.5.1934
RUŞENİ BEY (SAMSUN) — Cüm- düm ki, bizim demiryollarımız birçok

huriyet tarihimizin en büyük adımlarından memleketlerden daha iyi ve muntazam
bir kısmım da Nafıada görüyoruz. Acı işliyor ve işlemektedir. Binaenaleyh bu
günler hatırıma geliyor. İstiklâl harbini mucize, bizi büyük bir iftihara sevkeder.
müteakip ordumuz İstanbul'a girerken
İsmet Paşa hazretlerinin büyük bir
Bağdat hattının alınması mevzubah oldu.
itina ile demiryolu siyaseti nasıl devam
Bu sırada herkesten evvel İngilizler ba-
ediyorsa, ayrı bir siyaset olarak karşılan-
ğırdı, siz bunu bozarsımz. İşletemezsiniz,
ması lâzım ve o derece mühim bir siyaset
dediler. Hakikaten saltanat devri hatıra
daha vardır. O da, yol siyasetidir. Bizde
gelirse, buna inanacak insanlar vardır.
ötedenberi yollar yapılıyor. Şimdiki sis-
Çünkü, ne bir ateşçimiz vardı, ne makine
temimize göre de bir kısmını Nafıa Vekâ-
işletecek adamımız vardı, ne bir atelye
leti, bir kısmımda vilâyetler yapıyor. Bu
işletecek adamlarımız vardı. Mühendis sı-
yollar üzerinde de yüksek tekniğe istinat
nıfı memlekette âdeta yok gibiydi. Bugün
eden köprüler de yapılıyor. Yalnız, vilâ-
Türkiye, çok kıymetli ve kudretli teknik
yetler tarafından yapılan yollar, maalesef
elemanlarına maliktir. İşletemezsiniz, bo-
bugün yapılıyor, kabulü katisi bittikten
zarsınız dedikleri demiryolları, daha iyi
sonra derhal bozuluyor.
işledikten başka, daha onun bir kaç misli
hattı Türk eliyle, Türk dimağiyle, Türk pa- Tabiî bunun sebepleri çoktur. Çün-
rasiyle ve Türk azmiyle meydana getirdi ve kü, yolu ucuz yapıyoruz; mümkün mertebe
işletti. Ben bizzat Avrupa'da gezdim, gör- müteahhitlerin en ucuz şartı ileri sürenine
— 199 —
yol ihale ediliyor ve tabiî gayet fena şe- lerimize isal etmek, limanlar yapmak, sa-
rait tahtında yapılan bu yollar, kamyon- hilleri demiryollarına bağlamak; medenî
ların, ağır arabaların ve bilhassa kağnı- bir siyaset takip etmek isteyen bir Devlet
ların ağırlığı ile balansını kaybediyor, ça- için zarureti katiye hükmündedir. Şimdi
kıl taşı sökülüyor, yol az zamanda tanın- şimendifer1 siyasetimizi takip ediyoruz. Bi-
mayacak bir hale geliyor. Halbuki, bu liyorsunuz ki elimizde mühim hatlar var-
gün bütün dünyada yol denince bunlar ka- dır. İnşa edilmektedir. Bir taraftan da
bulü katisi beş sene sonra yapılan yollar- yeni hatlar için tahsisat verdiniz, onların
dır. Meselâ İngilizlerin takip ettikleri bir da bu sene inşasına başlayacağız. Ancak
usul vardır. Yol asfalt yapılacaktır. Gayet yollar meselesinde maalesef müşkül va-
sağlam bir temel üzerine, gayet sağlam bir ziyette olduğumuzu, huzurunuzda itiraf
balans ve en üste de ince çakıl ve asfalt etmek mecburiyetindeyim. Bu sene, 1934
dökülecektir. Bunların üzerinden gayet senesi için idarei hususiye bütçelerini tet-
ağır silindirler geçirilecektir. Böyle yapılan kik ettirdim. Bu 25 milyon lira kadar bir
yollar bozulmaz. Eğer bozulursa verilen para tutuyor. Nakit olarak toplanacak.
teminat akçesi iade olunmaz. Tabiî böyle Vilâyetlerin yapacağı yollar ve köprüler,
yollar gayet pahalıdır, o başka... Bu sene ayni zamanda kanunu mahsusla Nafıa
olmazsa önümüzdeki seneler için bir prog- Vekâletine verecekleri yüzde 15 miktarının
ram, bir siyaset olarak kabul edilmelidir. yekûnu 8 milyon lira tutuyor. Fakat bu
Biraz tetkik ettim. Bu yolların bozukluğu 8 milyon liranın nısfından fazlasını, diğer
yüzünden istihsalâtımız, mahsulâtımız, ih- hizmetlere ayırmış olduklarını görüyo-
racat iskelelerine ağır bir maliyet fiatiyle ruz. Binnetice Nafıa Vekâletine bu para-
geliyor. dan zannederim, 600-700 bin lira kadar
bir para gelecektir. Bu para ile istenilen
Tabiatiyle vilâyetlerin hususî idare-
yolları yapmak değil, tamiratın bile ida-
lerinin noksanı ve kuvvetsizliği yüzünden
me edilmesinin imkânı yoktur. Şimdi gö-
yolları iyi yapılamıyor, yapılabilenler bo-
receksiniz, bütçemize, muvazenei umumi-
zuluyor. Bundan dolayı esaslı uzun hatlar
yeden 278 bin lira kadar bir para alıyor-
ve kuvvetli şoseler meydana gelemiyor.
uz. Bu yüzde 15 lerden de 650-700 bin lira
Ayni zamanda köprüler meselesi de var-
kadar alacağız ki ceman yekûn 850 bin
dır. Bunu Nafıa Vekâleti yapmazsa yapıl-
lira bir para elimize geçecektir. Bu para ile
ması, imkâm yoktur. Temenni ederim ki
yollarımızı, köprülerimizi yapmak mec-
bundan sonra yol siyaseti büyük siyaset-
buriyetindeyiz. Halbuki bir kilometre yo-
lerimizden biri olsun esaslı surette başla-
lun tamiri için vasatî olarak 4 bin lira, yeni
sın ve devamlı surette devam etsin, tâ ki,
bir yol için de kilometre başına 10-15
memleketin yol şebekesi kuvvetli bir şe-
bin lira hesap edilmektedir. Memleketin
kilde muasır ve komşu memleketlerde ol-
müdafaası noktai nazarından garpte ve
duğu gibi kuvvetli ve sağlam olmak üzere
cenupta bir takım yolları da yapmak
meydana gelsin.
mecburiyeti altındayız. Şimdilik Nafıa
NAFIA VEKİLİ ALİ B. (AF- Vekâletinin bu hususta yedi iktidarında
YON KARAHİSAR) — Memleketimiz- olan bir şey yoktur. Maamafih demiryol-
de şimendifer siyaseti takip ederken bu- ları ihtiyacını mühim surette temin ettik-
nun için yüz milyonlarca lira sarfeder- ten sonra, Hükümetin mühim bir yol tah-
ken yollan ihmal etmek doğru bir siyaset sisatı ile bu ihtiyacımızı da bertaraf ede-
olamaz. Yollar, şimendiferleri besleyici ve ceğini ümit ediyorum ve böyle olması da
zarurî yardımcılarıdır. Onun için bir ta- tasavvur edilmiş gibidir. Hali hazırda eli-
raftan şimendiferleri yaparken yolları da mizde bu para ile yapılması lâzımgelen
yapmak mecburiyetindeyiz. Yolları sahil-
— 200 —
bir takım köprü işleri de vardır. Bundan oluruz. Bu, iki türlü faydalı olur. Hem
başka derdesti tamir olan işlerimiz de var- köylü, birçok susuz kalmış olan yerleri
dır. sulamış olur; hem de bir takım bataklık
İstanbul Rıhtım şirketinin geçirdiği ve sai reler kurutulmak suretiyle sıhhi nok-
uzun bir devrin tarihi ve imtiyazını ne tai nazardan faide temin eder. Bunu bir
suretle ve nasıl aldığı ve ne olduğu tetkik misalle arzedeyim: Antalya'da 3 köyün
edildiği vakit görülebilir ki İstanbul Rıh- halkı birleşerek bir kanal açtılar. Bura-
tım meselesi bir faciadan ibarettir. Rıhtım dan bizim kat" hesabımıza göre altmış bin
şirketi deruhde ettiği işi mukavelelerde metre mikâbı toprak kazılmıştır ve 12 000
bize karşı borçlu olduğu vecibeleri yap- liraya mal olması lâzımgelirdi. Halbuki
mayarak, kendisine ait olan menfaatleri köylü bunu 40 lira gibi bir masrafla mey-
elde etmekte devam etmiştir. Abdülhamit dana getirmiştir. Köylü kendi ihtiyacım
zamanından Meşrutiyet devrine kadar şir- gidermek yolunda canla başla çalışmştır.
ket her fırsattan istifade ederek ağır, si- Onların ihtiyacı ancak kendilerine yol gös-
yasî tazyiklerle bu vaziyeti idame etmiş- termektir. Vekâletin bunu yaptığı mıntıka
tir. Cümhuriyet Hükümeti vaziyeti yeni- kalarda köylü bunu seve seve başarıyor.
mden tetkik etmektedir. Kendisinin yap- Binaenaleyh bu hizmet geııişletilirse daha
mamış olduğu işleri istemiştir ve onun fazla fayda temin etmiş olacaktır.
üzerine vazifelerini yapabilirlerse belki
NAFIA VEKİLİ ALİ B. (AF-
şirketin ömrü biraz daha devam edebilir.
YON KARAHİSAR) — Sular meselesi
Fakat yapmamakta temerrüt etmekte ol-
memleketimizde maalesef uzun zaman
duklarını görüyoruz. Şirketin, yeniden
ihmal edilmiş bir meseledir. Sulardan
mukavelelerinin müzakeresine davet edi-
modern bir surette istifade etmek işi, yeııı
yoruz. Bu müzakereye arkadaşlarımızdan
meydana gelmeğe başlamıştır ve maale-
Saraçoğlu Şükrü Bey memur olmuştur.
sef Nafıa Vekâletinin teşkilâtı bu hususta
Henüz müzakeratın safhaları inkişaf et-
çok zayıftır, elemanlarımız yoktur. Şur-
memiştir.
dan, burdan toplama bazı mühendisler
KEMAL TURAN B. (İSPARTA) var. Yüksek mühendis mektebinden se-
— Kısa bir seyahatimde su işlerinin vi- nede 2-3 efendi ancak yetişebiliyor. On-
lâyetlerde yaptığı çok hayırlı tesiri görmek ların da kâfi tahsilleri olmadığını tetkik
müyesser oldu. Ötedenberi zannedilirdi ettim, anladım. Bu sene bunu nazarı dik-
ki, su işleri, memlekette adeta şimendifer kate alarak. Yüksek mühendis mektebin-
işi kadar çok büyük Devlet ve para işidir. de bu cihetin iyi tahsil edilebilmesi için,
Ben, bu meselenin çok amelî bir şekilde bir şube ayrılmasını temin ettik, biraz da
halledilmiş olduğunu gördüm. Mesele şu- para verdik. Muallimlerin adedi arttırıla-
dur: bir ırmağın kenarında olan bir kaç cak ve mümkün olursa bir de ecnebi mü-
köy halkı birleşerek sular idaresine müra- tehasıs getirilecektir.
caat ediyorlar, bir proje çizdirerek kasa-
balarına ait suyu getiriyorlar. Bu, gayet Avrupa'ya da bir iki talebe göndere-
az masrafla ve fennî bir şekilde mümkün ceğiz.
olamamaktadır. Nafıa Vekâletinden bir Kemal Bey sular için bütçeye 1 mil-
temennim vardır. O da şudur: Bu şekilde yon küsur lira konulduğunu söylediler.
proje yaptıran köylerimiz pek çoktur, bu Bu para, maalesef büyük su işleri için ko-
proje yapmak meselesini yalnız su teşek- nulmuş değildir. 945 000 lirası baraj ve
külleri bulunan yerlerde değil; bütün mem- tatlı su işlerinin bono karşılığı olmak üze-
lekete mümkün olduğu kadar teşmil eder- re konulmuştur. Bir miktar kalan para
sek geniş bir sahada su işini halletmiş da, Çarşamba'da, Malatya'da suların tah-
— 201 —
kimi işi vardır, ayni zamanda Adana'da. leketimizde ufak suları faideli bir hale ge-
Tarsus'ta rast ve Berden nehri üzerinde is- tirebilmek imkânı olduğunu, biraz tetkik
tikşaf hareketi vardır ve diğer bazı ufak ederek anladım. Bir taraftan halkın, bir
tefek su işleri vardır, 945 000 liradan faz- taraftan da Vekâletin iştiraki mesaisiyle bu
lası bu işlere sarfedilecektir. Daha fazla işin faideli bir surette tatbik edilebilece-
paramız yoktur. ğini gördüm.
Yalnız Kemal Beyefendinin fikirle-
rinden mülhem olarak arzedeyim ki; mem-
İZMİR-KASABA VE TEMDİDİ (UZANTISI) DEMİRYOLLARININ SATIN

ALINMASINA DAİR OLAN MUKAVELENAMENİN (SÖZLEŞMENİN)
TASDİKİ (ONANMASI) HAKKINDA KANUN
Cumhuriyet yönetiminin 1920'lerde başlayan demiryolu politikasının ana çizgisi

yeni hatlar yapılmasıdır (Sloganı ise 'Bir karış fazla şimendiferdir). 1930'lu yıllarda
demiryolu yapımı sürmekle birlikte, yönetim, yabancı şirketlerin elinde bulunan demir
yolu hatlarının devletleştirilmesine de yönelir.
Demiryollarındaki en önemli, devletleştirmelerden biri 'İzmir-Kasaba ve Temdidi
Türk Anonim Şirketinin elinde bulunan 700 km.den uzun bir demiryolu şebekesinin alın-
masıdır. Bunlar İzmir-Kasaba-Alaşehir, Manisa-Soma, İzmir-Bornova, Alaşehir-Afyon
ve Soma-Bandırma hatlarıdır. Hükümet adına görüşmeleri yürüten ve o tarihte Adliye
Vekili olan Saraçoğlu Şükrü Bey, Meclisle bu devletleştirmenin Cumhuriyet yönetimi
bakımından niçin en uygun zamanlama ile yapıldığını anlatmaktadır.
Devletleştirmeden doğan ödeme yükümlülüğü daha sonraki yıllarda gitgide hafifle-
yecek ve Osmanlı Borçları için olduğu gibi, 1940'da Fransa'nın işgali Türkiye'nin borç
yükünden tek taraflı olarak kurtulmasına olanak sağlayacaktır.
31.5.1934
NAFIA VEKİLİ ALİ BEY (AF- ğu bir prensipin Türkiye memleketinde,

YON KARAHISAR) — Bu hattın satın Türkiye hudutları içinde dolaşan şimen-
alınmasına saik olan sebepleri biliyorsu- diferlerin devletleştirilmesi prensipinin
nuz. Hat, son zamanlarda yani 1933 se- kendi iktidarınca bu mukavelename da-
nesindeki açığı ile bizi 500 bin küsur lira hilinde müsbet bir cevap almasıdır. Tas-
kilometre tazminatına mecbur tutuyor- vibinizden sonra devlet malı olacak olan
du. Dolâyisiyle hattın esas mukavelelerini ve Kasaba şimendiferleri namı altında top-
tetkik ederek hattın satın alınmasına doğru lanan hatlar hukukî cepheden üç smıfa
gitmeği Hükümetimiz tercih etti ve buna ayrılır. Bunlardan birisi eski hatlardan
karar verdi. Saraçoğlu Şükrü Bey arka- İzmir - Bornova, İzmir - Kasaba ve Ma-
daşımızı buna memur etti. Bu hususta, nisa - Soma kısmıdır. Bu hat daha evvelce
müzakerenin safahati hakkında Şükrü Bey bir İngiliz kumpanyası tarafından inşa
izahat verecektir. edilmiştir. Ara yerde çıkan ihtilâflardan
SARAÇOĞLU ŞÜKRÜ B. (İZ- ve bu ihtilâfların devamından sonra ni-
MİR) — Bu mukavelenamenin en güzel hayet yeni şirket tesbit edilen esasat daire-
ciheti B. M. Meclisinin tensip etmiş oldu- sinde bu hattı tesellüm etmiştir. Bu esa-
— 202 —
sata göre mubayaa ve işletme esnasında lirayı tecavüz eder bulunuyordu. Readap-
Devletin üzerine aldığı teminat yekûnu tasyon mukavelesi iktisadî noktasından
99 sene devam edecektir. Bu da hattın bu yapılmıştır. Diğer kısım yani fenni rea-
kısmı için 2 milyon 310 bin frank verilme- daptasyonu yapılmamış ve hattın yeni
sidir. Bu tesbit edilmiş olan miktar aşağı, fennî şartlara uygun olmaması ciheti açık
yukarı diğer hatların vasatı kilometre he- kalmış bulunuyordu. Onun için, yalnız
sabı denilebilir. Çünkü diğer hatlar için mukavelenin maddeleri nazarı itibare
kilometre başına 8.5, 10, 11, 11.5 bindir. alınacak olursa buradaki mubayaa şart-
Mevcut hat 260 kilometre olduğuna göre ları eski mukavele ve şartnamelere göre
diğer hatların kilometrelik hesabatmın olduğundan, halbuki hattın beş senelik
ortasında bulunan rakam demektir. Ka- vasatı hasılatı tarifenin verdiği bir netice
saba ile Afyon arasındaki hattı şirket bi- olduğundan uzun münakaşa ve müzake-
lâhare inşa etmiştir ve bu inşa ettiği kısım ı elerden sonra bu yollardan salim bir ne-
hukukan şu veçhile ayrılıyor ki, Devlet ticeye varamayacağımız anlaşıldı. Mevaddı
işletme esnasında kilometre başına 11 bin müteharrike ve muharrike mevcut bulu-
500 frank taahhüt etmiştir. nan malzemeyi peşinen satın almak cihe-
tinin de müşkül olduğu rafeynce anla-
Üçüncü kısım hat da Soma ile Bandır-
şıldı. Readaptasyon cihetinden çıkmak
ma arasında inşa edilmiş olan hattır ki bu
maddeten mümkün olmadığı için ; gerek
da 180 küsur kilometredir.
mevaddı müteharrike ve muharrike be-
Filvaki bunları kendisi inşa etmiş- delleri ve son senelerin işletmelerinden hâ-
tir, fakat karşılığı bir istikrazla Devletçe sıl olan açıkların ve nihayet hukuk ve im-
temin edilmiştir ve arzettiğim gibi bunlar tiyazın mukabili olan senelik taksitlerine
tarafından inşa edilmiştir. Bu hattın mu- ödenmesi için bunların hepsinin hamur
bayaası için de kilometre başına 500 yapılmasından başka çare olmadığı tes-
frank verileceği yazılıdır. Bu arzettiğim lim olundu.
franklar haddi asgari olarak tesbit edil-
miştir. Haddi azamiyi tesbit eden son beş Onun için, bu mukavelede yazıldığı
senelik işletme hasılatı umumiyesinin yüzde veçhile şirketin Türkiye'de bulunan bil-
50 sidir, imtiyaz mukavelesinin hitamına cümle hukuk, menafi ve mevcudunun Dev-
kadar - ki 60 sene kalmış bulunuyor - lete teslim edilmesine mukabil şirkete 162
Devlet tarafmdan tesviye edilecektir. Bu milyon nominal franklık bir istikraz tah-
da azamî rakamı tesbit eden hukukî mad- vilâtı verilmesi takarrür etti. Her iki taraf
de oluyor. Filvaki birer buçuk kilomet- bunun salim bir yol olduğunu ve bundan
relik Afyon'la Anadolu hatlarımn iltisakı başka çıkar bir yol görmediğini anladığı
ve Bandırma'da şehir hatları da dahildir. için bütün mutabakat yekûnunu 162 mil-
Şirket bunları kendi parasiyle yapmıştır. yon nominal franklık ve yüzde 7,5 faizli bir
Bunlar da ilâve edildiği zaman hat 710 istikraza tahvil ettik. Kendilerine muka-
küsur kilometre oluyor. Arada bir readap- vele mucibince vermeği taahhüt ettiğimiz
dasiyon muamelesi yapılmış, bu mukave- 162 milyon franklık, yüzde 7,5 faizli Türk
lename kilometre teminatını başka bir şek- tahvilâtının dünya borsalarındaki fiati
le inkılâp ettirmiş ve altı sene hitamında yüzde 60 tır. Onun için şayet bu hat bize
tecrübenin vereceği neticeye göre yeni bir peşin para ile ne kadara mal olduğu hesap
esasat dahilinde mukavele yapılması derpiş edilmek iktiza ederse 162 milyon frankın
edilmiş bulunuyordu. Ali Beyefendinin borsa fiati olan bu günkü fiatiyle hesap et-
işaret ettiği veçhile son senelerde readap- mek icap eder. Bu da yedi buçuk milyon
tasyon mukavelesi mucibince Devletten Türk parası kadar bir yekûna baliğ olur.
istediği paranın senelik yekûnu 500 000 Bu yekûnun içinde bazı ilişikli hesaplar
— 203
•da vardır. Bunlar da nazarı dikkate alı- Garbe kadar millileştirilmesi, Devletin em-
nırsa mukavelenamenin memleketin ik- niyeti noktasından fevkalâde mucibi tak-
tisadî şartlarına uygun ve tarafeynin mendir ve şükran olduğu gibi, iktisadî nok-
faatlerini kâfi derecede temin etieıı bir tadan da mucibi teşekkürdür. Bu hatlar,
mukavelename olduğu anlaşılır. memleketimizin her köşesini ihracat is-
kelelerine ilsak ve ilhak edecektir. Bu il-
Hat hiç bir veçhile istikraz mukave- hak sebebiyle dahilde sarfedemediğimiz bir
lesiyle alâkadar değildir. Yalnız Düyunu çok emtiamızı, ucuz tarifelerle yerlerinden
Umumiye yekûnu içine 162,5 milyon nomi- sahillere dökebileceğimiz gibi sahilden
nal franklık tahvilat ilâve olunacaktır. dahi o civarda bulunan yerli mahsulâtı
Faiz aynidir ancak ehemmiyetli bir fark merkezi Hükümete getirerek buradaki
Yardır ki, o da hamiller ikinci bir para ile pahalılığa da az çok tesir 'yapabilmek im-
bir defaya mahsus olmak üzere tediye ta- kânına mazhar olacağız.
lebinde bulunabilecekleri halde bu muka-
velede Fransız frankından başka bir para HASAN FEHMİ B. (GÜMÜŞA-
derpiş edilmemiş bulunmakta olmasıdır. NE) — Bu evsaf ve bu mahiyette memle-
Mukavele bu cihetten de bizim için bir kete muzur olan imtiyazlı şirketlerin faali-
numara daha hayırlı addedilebilir. yetine nihayet veren lâyihaları Meclise
getiren her Hükümeti, Meclisi Âli, tak-
KÂMİL B. (İZMİR) — Bu me- dir eder ve tebrikle karşılar. Binaenaleyh
sele, yani şimendifer hatlarının Şarktan Hükümetimizden emsallerini bekleriz.
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BEYİN SÜMERBANK UMUMİ HEYETİ

(GENEL KURULU) TOPLANTISINDAKİ KONUŞMASI
Sümerbank,''m genel kurulu TBMM'nin Bütçe ve İktisat encümenleri ile Başvekâ-

letçe atanan üyelerden oluşmaktadır. Bu ilk genel kurulun başkanlığını da Biitçe1 Encü-
meni Reisi Mustafa Şeref Bey yapmaktadır. Celâl Beyin açıklamaları, sanayi programı-
nın daha önceden de açıklanmış olan özelliklerini belirtiyor. Yerli hammadde kullanımına
olanak verecek sanayilerin kurulması ve kuruluş yerlerinin hem hammaddeye hem de
piyasaya yakınlık gözetilerek seçilmesi gibi ana noktalar vurgulanıyor. Başka belgelerde
de görüldüğü gibi, Cumhuriyet yönetiminin demir çelik sanayiini bir an önce kurma yo-
lundaki güçlü isteği yine ön plandadır. Ancak, bu yatırım için birkaç yıl daha beklemek
gerekecektir.
3.6.1934
Memleketi sanayileştirecek olan beş mik'abı olduğuna göre bu miktara elli bin
senelik sanayi programında hedef ittihaz metre ilâve edilmiş olması orman sanayii-
edilen esas gaye, iptidaî maddeleri mem- mizde ve orman sanayiimize müteallik iş
leket dahilinde yetişen sanayii korumak hacmi üzerinde nekadar büyük tesirler
ve ayni zamanda bu iptidaî maddelerin yapacağı derhal göze çarpar. Pamuklu
kurulacak fabrikalarda istihlâkini temin kombinalarımız bittiği zaman pamuk is-
etmektedir. Bazı misaller arzedeyim: tihsalâtımıza 65 bin balya daha pamuk
Sellüloz ve kâğıt sanayiini memle- ilâve etmek lâzım geliyor. Pamuk rekolte-
ketimizde vücude getirdiğimiz zaman miz bütün Türkiye'de 80 bin balya ile 120
bin metre mik'abı kereste kullanmış ola- bin balya arasında tehalüf ettiğine göre
cağız. Bütün memleketin bir sene zarfın- yeni fabrikalarla pamuk istihsali hacminin
daki kereste sarfiyatı seksen bin metre nekadar genişliyeceği kendiliğinden anla-
ı
— 204 —
şılır. Milli sanayii vücuda getirdiğimiz teşkilâtın içerisinde bir sanayi heyeti ve
zaman fabrikalarda yakılacak kömürün bir de muavin fen heyeti vardır. Bunlar
miktarı da 250 bin tonu aşacaktır. Diğer günlük ve perakende işlerle iştigal etme-
sanayi de iptidaî maddelerini ayni şekil- yüp ilmî bir iş plânı üzerinde yürüyecek-
de memleket dahilinde bulanlardır. lerdir. Memleketin işlerini bir program
dahilinde mütalea ederek yapılması lâ-
Hedefimiz, memleketin iptidaî mad-
zımgeleni tespit edeceklerdir.
delerini kıymetlendirmek ve onları mem-
leket dahilinde sarfederek mamul bir hale Demir sanayii en mühim işlerimiz-
getirmektir. den biridir. Memleket dahilinde 3 ilâ 4
senelik vasatî demir sarfiyatı 6 ilâ 7 mil-
Fabrikalarımızın tesis mahallerini in-
yon liraya baliğ olmaktadır. Bunlardan
tihapta imkân olduğu nisbette iktisadî
maada memlekette demir sanayii tesisi
şartları, yani fabrikaların maddei iptida-
işi diğer sanayie nazaran daha masraf-
iyeye, istihlâk piyasalarına yakın olması
lıdır. Bunun için takriben 10 milyon lira
ilâh. gibi iktisadî unsurları mümkün ol-
kadar bir para sarfetmek mecburiyetinde-
duğu kadar gözönünde bulundurmağa
yiz. Bu sanayi için en az elemana da malik
çalışıyoruz. Fakat bu iktisadî şartlarla be-
olduğumuzu söylemeliyiz. Memleketimiz-
raber ehemmiyetle nazarı itibara aldığımız
de mevcut yerli madenler üzerindeki tet-
bir cihet de vardır ki, o da memleket müda-
kiklerimiz devam etmektedir. Bunlardan
faası meselesidir.
üçünün müsbet neticeler verdiği mütehas-
Tiftik Anadolu'nun yarısını alâka sısların raporlarına atfen söylenebilir. Bu-
dar eden mühim bir iptidaî maddedir. nunla beraber fevkalâde bir hal zuhur et-
Bu maddenin sanayi programında yer mediği takdirde mesaimizin neticesinde
bulması şayanı arzudur. Fakat bu madde kurulacak demir sanayiinin ham madde-
mamujünün memleket dahilinde istihlâki sini şimdilik kısmen hariçten getireceğiz.
daha hemen yok gibidir. Memleket dahi- Önümüzdeki ilkbaharda demir sanayii-
linde henüz istihlâk olunmıyan bir maddenin temeli atılmış olacaktır.
nin diğerine tercih edilmesinde halen bir
fayda görmedik. İpek sanayiinde bugün Korumak istediğimiz mensucat fab
bir istihsal fazlası vardır. Bu sanayide ça- rikaları üç nevi mal çıkaracaktır. Birincisi
lışan bazı ciddi müesseseleri istisna eder- kaba mal ki, halkın kullanacağı ve ayni
sek, cins itibariyle, ipeklide bir tereddi gö- zamanda ordunun sulh ve harp zamanla-
rürüz. Bunun önüne geçmek lâzımdır. rında istimal edeceği kısımdır. Bunu Kay-
Memleketimizde ipek fiatları beynelmilel seri fabrikası yapacaktır. Bir de orta,
piyasa fiatlarmdan yüzde yüz nisbetinde renkli mal çıkarılacaktır. Bu daha ince
pahalıdır. Bugün bu pahalılık nisbetinin olacaktır. Üçüncü olarak da doğrudan
yüzde on olması lâzım gelirken dahildeki doğruya basma yapacağız.
fabrikaların birbirine rekabet etmesi yü- Demek oluyor ki, sadece memleke-
zünden memleketimizde fiatlar yükselmiş- tin sarfettiği cinsler üzerinde imalât yapı-
tir. Biliyorsunuz ki, Amerika'lı mütehas- lacaktır. Yeni kurulacak dokuma fabri-
sıslar bir seneye yakın bir zamandanberi kaları, karşısında el dokumacılarının iş-
memleketimizin umumî iktisadi bünye- siz kalacağı hakkında izhar edilen endişe-
sini tetkik ederek hastalıkların mahiyetini leri yersiz buluyorum. Hep hatırlarsınız
ve tedavi yollarını tespit etmişlerdir. Biz- ki, dedelerimiz memleketlerinden şimen-
ce de mühim olan budur. İktisat Vekâleti difer geçmesini arzu etmezlerdi. Sebep
Meclisi Âlinizden aldığı selâhiyetle yeni olarak da nalbantlar, saraçlar, arabacı-
ve büyük bir teşkilât yapmaktadır. Bu lar zarar görecekler demişlerdi. Fabrika-
— 205
nm yatımda el sanayiinin ne hale geleceği san'atlaıını makineleştirecekler, veyahut

suali bana bu eski ve yanlış düşünce ve da fabrikalarda amele olarak çalışacaklar-
hareketi hatırlatmaktadır. El sanayii ile dır. Yahut el sanayiinin zevki selimin-
meşgul olan vatandaşlar, fabrikaların tesi- den istifade ederek zengin zümrelere mah-
sinden sonra ya makine devrine geçip sus daha ince işler yapacaklardır.
SÜMERBANK İDARE MECLİSİ (YÖNETİM KURULU) RAPORU
Rapor, büyük olasılıkla 1934'«« Mart ayı içinde tamamlanmıştır. Raporda Sümer-
bank'ın görevinin "beş senelik sanayi programının tatbiki (uygulaması)" olduğu açıkça
belirtilmektedir. Î934 yılında yapılacak yatırımların da, raporun yazılışı sırasında kesin-
leştiği bellidir.
3.6.1934
Teşekkülümüzü müteakip peşinen 5- Kimya Sanayii: Zaçyağı, klor,

735.000 liralık bir sermaye hissesiyle işti- sudkostik, süperfosfat.
rak ettiğimiz Eskişehir şeker fabrikası ilk Bu sanayiden sömikok ile seramik
faaliyet senesinde şayanı memnuniyet ne- sanayiine dahil olan şişe sanayiinin tesi-
ticeler vermiştir. Diğer bir iştirakimiz de sini İş Bankası deruhte etmiştir.
İktisat Vekâleti tarafından imtiyazı Ban-
Programın tatbikinin ilk senesi olan
ka'mızla İş Bankası'ııa müştereken veril-
1934 yılı içinde Banka'mız, ilk hamlede
miş olan Keçiborlu kükürt madenidir.
kurulması lâzımgelen fabrikalar üzerinde
Bu teşebbüsle memleketin senevî vasatî
tetkiicatını bitirmiş, esas projelerini ha-
takriben 4.000 tonu bulan kükürt ihti-
zırlamış bulunmaktadır. Hükümetçe mal-
yacı temin olunacağı, kükürt cevheri, va-
zemesi Sovyet Cümhuriyetlerinden alın-
satî yüzde 40 gibi yüksek bir nisbette kü-
ması mukarrer Kayseri mensucat fabri-
kürdü ihtiva eden bu madenden kısa bir
kasının inşaatına, planları gelmiş ve inşaat
zaman sonra ihraç yapmak ihtimalini de
ihalesi yapılmış olduğundan Nisan için-
görmekteyiz.
de başlanacaktır. Banka'mız yeni fabri-
Devlet, sanayileşme hareketini bir kada çalışacak kalifiye ameleyi, ustaları
plân dairesinde tahakkuk ettirmek üzere ve mühendisleri temin etmek üzere Sov-
hazırladığı beş senelik sanayi programının yetler'e 75 stajiyer ve lüzumu kadar mü-
tatbikine bankamızı memur etmiş bulun- hendis göndermiştir. Nazilli'de kurulacak
maktadır. Program mucibince memleket- olan ikinci pamuklu mensucat kombina-
te kurulacak ana sanayi şubeleri şunlar- sının 1 yine Sovyetler'den siparişi için lâ-
dır: zım gelen ihzarî etütler Banka'mızca ik- 1
mal edilmiştir. Bu hususta Sovyetler'le
1- Mensucat sanayii: Pamuk, ken-
temas halindeyiz. Konya Ereğli'sinde te-
dir, yün. sis edilecek üçüncü büyük pamuklu men-
2- Maadin Sanayii: Demir, semikok sucat kombinasına ait tetkikıer de ihzar
kömürü, kömür müştakkatı, bakır, kü- edilmiş bulunmaktadır. Bu fabrikayı, da
kürt. en kısa bir zamanda kurmak için tesisa-
3- Sellüloz Sanayii: Sellüloz, kâğıt tım dünya piyasalarından tedarik etmek
ve karton, sun'î ipek. tasavvurundayız.
4- Seramik Sanayii: Şişe, cam, por- İçinde bulunduğumuz senenin mü-
selen. him teşebbüslerinden birisini de kâğıt
— 206 -r-
sanayii teşkil etmektedir. Bu husustaki dan evvel Türkiye'nin ilk Kâğıt fabrikası
tetkiklerimiz zamanında ikmal olunmuş faaliyete geçmiş olacaktır.
ve halen kâğıt fabrikası tesisatı ihale edil- Memlekette, rasyonel çalışacak bir
miş bulunmaktadır. Carî senenin sonun- kamgam fabrikasının tesisi imkânlarını
da aramakla meşgulüz.
İSKÂN KANUN LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ
Toprak konusu, Cumhuriyetin kuruluş döneminin temel sorunlarındandır. Topraksız

köylü kitlesinin hem rejimin siyasal temeli bakımından, hem de işlekliğe sahip bir ekono-
mik yapı kurabilme bakımından ciddi bir engel oluşturduğunu Cumhuriyet yönetimi bil-
mektedir. 19207erde bunu çözecek bir girişim yapılamaz. Fakat, 1920lerde zorunlu
göçlerin yarattığı iskân sorunları vardır. İskân politikası toprak sorununa da sınırlı ölçüde
girmeyi gerektirir.
İskân tasarısı 1932'de hazırlanmıştır. Tasarı, Cumhutiyet yönetiminin iskân (nüfus
yerleştirme) politikasını yeni bir devlet kurmanın önemli parçası saydığını ve nüfusun
yerleştirilmesinde 'denetleme' konusuna ağırlık verdiğini yansıtmaktadır. Denetleyebil-
mek istikrarlı bir düzende yapılabilir. Eğer topraksız köylü kitlesi istikrarı önleyecek
ölçüde büyük ise, toprak dağıtma konusunun gündeme gelmesi gerekir. 1930'ların manza-
rası budur.
Cumhuriyet yönetimi, 1930'larda topraksızlara toprak vermeyi rejimin özelliklerine
aykırı saymamaktadır. Hatta, topraklandırma (ve iskân) işi aksarsa, rejimin kuruluşu-
nun ve yerleşmesinin aksayacağını düşünmektedir.
1920'lerden 19307ora gelindiği zaman, toprakta ve köyde pek az değişiklik olmuş-
tur. Toprak mülkiyetinde ciddi dengesizlikler vardır ve bu sürmektedir. Sosyal ve siyasal
yönden olumsuz etkileri bir yana, topraktan yoksunluk, büyük bir köylü kitlesinin köylü-
lükten çiftçiliğe geçememesine, üretici kimliği kazanamamasına, satmalına gücünden
yoksun kalarak piyasa ilişkilerine girememesine ve değişememesine yol açmaktadır. Konu
çözümsüz kaldıkça, zaman yönetimin aleyhine işlemektedir. Bütün bunlar, 1930'larda
yönetimi toprak sorunu üzerinde daha çok düşünmeye yöneltir. Ancak, rejimin siyasal
kadroları ile içiçe olan büyük toprak sahipleri bu konuda çok duyarlıdırlar ve hemen tepki
gösterirler.
7.6-1934
14.6.1934
NAŞİT HAKKI BEY (KÜTAHYA) kısmen kiracı, kısmen yarıcı, ikili birli,
— 1925 yılının bütçe kanunu ile halkı top- üçlü birli, dörtlü birli, mahsullere ortak
rak sahibi etmek tedbirleri alındı. Milli olarak başkalarının topraklarında çalışı-
araziden bedeli on yılda ödenmek üzere yorlar. Mazinin vergi ve idare sistemlerin-
toprağı olmayanlara veya az olanlara 200 den doğup zamanımıza kadar uzayan bu
dönüme kadar toprak verilmeye başlan- vaziyet kökünden düzeltilmelidir.
dı. Sonra bu müddet 20 yıla çıkarıldı. Ve
en nihayet bu borçlar bir kanunla silin- Arazisi dar veya ekseriyetle verimsiz
di. Fakat ancak 96 bin nüfusa 73.450 veya nüfusu çok olan yerlerde ortakçılık
dönüm toprak verildi. Bugün topraksız almış yürümüştür. Arazisi geniş ve nüfusu
veya toprağı kıt hayli çiftçi vardır. Bunlar az olan yerlerde ortakçıhk şartları biraz
— 207
çalışan kolların faydasınadır. Fakat bu dar mütekâsif değildi. Medeniyet ve refah

emek, mübadele münasebetleri çok iler- arttıkçadır ki, nüfuslar arttı. 1800 sene-
lemiş olan mıntıkalar bile bir yana bıra- sinde meselâ İngiltere'nin nüfusu 12 mil-
kılırsa, para yerine mahsul ile ödendiği yondu. Bugün 50 milyona çıkmıştır. Fran-
için köylü eline para güçlükle geçmekte sa'da 19, 20 milyon idi. 19 uncu asırda art-
ve bu yüzden köylü, Devlete ve piyasaya mağa başlamıştır. En çok nüfusu artan
para vermekte darlık çekmektedir. Buğ- yerde nüfus 25 senede tezaüf etmiştir.
dayı koruma tedbirlerinden büyük ümit- Bunu bilmek lâzımdır ki, bir memleketin
ler beklemekle beraber şurası m işaret et- uğrayabileceği felâketlerin en büyüğü nü-
mek isterim ki temelini attığımız büyük fus kıtlığıdır. Memleketimiz velûdiyet iti-
sanayiin inkişafı, büyük kütlenin nakden bariyle milletlerin başında gelen bir ırkın
ödeme kabiliyetiyle esastan alâkadardır.... elindedir.
Bugün memlekette nüfus kesafeti 22.3
Nüfusumuzun taşkın olduğu ve bu-
ü bulurken bile bir toprak muvazenesizliği
gün Avrupa'nın kesif denilen yerlerindeki
ile karşı karşıyayız. Devlet malı olan çift-
kadar kesif olan topraklarımız vardır.
lik arazisi azdır. Ancak bir iki yüz bin
Bu topraklardaki halk, bugün için vatanın
kişiye yeter. Bugün bile bunların etrafm-
hâdisat dolayısile boşalmış olan kısımla-
daki yerli halk toprağa muhtaç olduğun-
rını doldurmaktadır ve dolduracaklardır.
dan yarıdan fazlasını onlara ayırmak lâ-
Şimdiye kadar kanunlarımız, hariçten ge-
zımd'r....
len Türk muhacirlerine yardım ederdi.
Devlet (elindeki) topraklardan, hatta Bu kanun nüfus kesafeti aşkın ve taşkın
köy, kasaba ve şehir hudutları dışındaki olan vilâyetlerden nüfusu daha az olan
el değmemiş bu topraklardan istifade et- vilâyetlere gidecek olanlara yardım ede-
rafında çabalarken, bugün memlekette cektir. Çünkü bir memleketin asıl ve aslî
çiftlik adını taşıyan, işletilmeyen, üzerin- nüfus sermayesi kendi nüfusudur, hariç-
den her yıl geçtikçe yabanlaşan birçok veten gelenler değildir. Bugün 18 milyon
rimli, sulak arazi, birtakım kimselerin olan nüfusumuz, behemehal 25 sene son-
tasarrufu altındadır ve milli kazanç iti- ra 35-40 milyon olmağa namzettir. Bu iti-
bariyle bunların gelirinden mahrum kalı- barla, dahildeki yerli vatandaşların kesa-
yoruz. Bunların yanıbaşmdaki topraksız fetine nazaran daha az nüfuslu yerlere
halk darlık içindedir. sevk etmek ve kendilerine suhulet göster-
mek çok faydalı bir tedbirdir.
Diğeri muhacerettir. İstimar tarihin-
YA B. — Bu kanunun ismi her ne
de hiç bir kavim yoktur ki - hatta Roma
olursa olsun, kanunun ihtiva ettiği
imparatorluğu dahil - hiç bir Devlet yok-
ve istihdaf ettiği gaye bir ümranı dahili-
tur ki, Türkler kadar istimar kabiliyeti
dir. Memleketin içinin istismarıdır ve
göstermiş olsun. Bugün Avrupa'nın her
vahdetinin teminidir. Bu evvelemirde nü-
yerinde Türklerin diktiği âbideler ve eser-
fusla alâkadardır, ikincisi muhaceretle
ler meydandadır. Bugün Türk hâkimiyeti-
alâkadardır. Üçüncüsü dahildeki seyyar
nin çekildiği yerlerde Türkün hasretini
aşiretlerle alâkadardır. Dördüncüsü de,
çeken milletler çoktur.
lâyihada mevzubahs olan topraksız ve
başkalarının toprağında çalışan toprak- Türk, hâkim olduğu vakit, hâkim bu-.
sızlarla alâkadardır. Bu dört noktadan lunduğu bütün noktalarda bir Türk sulhu
kanun tetkik edilecek olursa, görülür ki, tesis etmiş ve Türk sulhu asırlar ve asır-
her dördüne de ayrı ayrı çare aranmıştır. larca devam etmiştir. Fakat bazı tedbir-
Nüfus keyfiyeti, beşeriyet tarihinde çok sizlikler yüzünden Türk askerlerini çek-
yeni bir hâdisedir. Eskiden nüfus bu ka- meğe mecbur olduğu yerlerde kendi ır-
— 208 —
ı
kından olan ırkdaşlarmı da bıraktı. Türk- Dördüncüsü; topraklandırma diye
ler, hariçte kalmayı istemedileı ve mem- ayrıca bir kanun hazırlanacaktır ve hazır-
lekete geldiler. Malûmu âliniz iki türlü lanmaktadır. Buna temas eden bazı cihet-
muhaceret vardır. Biri cebrî ve zor muha- ler vardır. Zaten dava hepimizin malû-
cerettir. Diğeri istekli muhacerettir ki, mudur ve ilâcı da meydandadır. Hükü-
nüfusu taşıp da başka yerlere giden hal- met ve Muhtelit encümen bu tedbirleri
kın muhaceretidir. Cebir suretiyle gelen bulmağa çalıştı ve bu kanunu tasvibinize
muhacirler, vaktin idareleri tarafından iyi arzetti. Çok rica ederim, Hükümetinizi bu
yerleştirilmemişlerdir veyahut yanlış is- kanunla teçhiz buyurunuz ve Hükümet-
kân edilmişlerdir. Bu muhacirler, bu zor- ten badema birer birer sorunuz. Toprak-
lukları bugüne kadar çekmektedirler. Bu landırma işi ne oldu, muhacirler yerleş-
kanun bunların tashihini icap ettirecek tirildi mi, göçerler yerleşti mi, bazı yerlerde
birçok hükümleri havidir. daha niçin temiz Türk. e konuşulmuyor?
Bu kanun tek dille konuşan, bir düşünen,
. Bundan sonra hariçten yakin etrafı- ayni hissi taşıyan bir memleket yapacak-
mızda 2 milyona yakm hâlis Türk vardır. tır.
Bunların azar azar ana vatana gelmeleri
Devlet araziyi, metrûk arazi diye mu-
âdeta mukadderdir. Bunlar eski zor ve
hacire veriyor, onlar da imar ediyorlar,
cebri muhaceret şeklinde gelmeyecek, ken-
sonra, her hangi bir sahibi çıkıyor ve di-
di istek ve arzulariyle geleceklerdir. Kendi-
yor ki, bu benim mülkümdür. Tapusunu
lerini iskân ilminin icap ettirdiği kavaidi
gösteriyor ve muhaciri sokağa atıyor. Biz
içtimaiye ve iktısadiyeye göre yerleştir-
diyoruz ki, eğer böyle bir hak sabit olmuş-
mek de bizim borcumuzdur. Kanunda bu-
sa arazi köylünün elinden almasm, Hükü-
na göre, hükümler vardır. îskân keyfiyeti
met bedelini versin. Misal mi söyleyeyim?
her yerde güç geçmiştir ve bunda hiç bir
Raif Beyin memleketi olan Trabzon'da
memleket muvaffak olamamıştır. Gene
arazi çok dardır. On dönüm, 20 dönüme
en çok muvaffak olan Türklerdir. Memle-
malik olan kimse büyük arazî sahibi ve
ketin birçok noktalarma, Kırım'dan, Mo-
zengin sayılır. Birisi çıktı, 200 bin dönüms
ra'dan, Kafkasya'dan gelen muhacirler yer-
sahip olduğuna dair ilâm gösterdi ve
leştirilmiş ve bunların memlekete çok fay-
köylüleri oradan çıkardı. Vakıa senin ilâ-
dalı birer istihsal elemanı olduklarım gör-
mın vacibulinfazdır. Fakat bunları çıka-
mekteyiz. Bir de dahilî iskân keyfiyeti var:
racağına Hükümet işte sana bedelini veri-
Arzettiğim gibi memleketimizde bir mil-
yor, denseydi elbette razi olacaktı. Bu hak-
yondan fazla göçer vardır. Yarım veya-
kı tasarrufa tecavüz değildir. Meclisi Âli-
hut daimî göçer... Şarkta, garpta, hattâ
den istediğimiz salâhiyet budur.
Adana'da. Antalya'da, Muğla'da. Burdur-
da, İsparta'da bile göçenler vardır. Bunla- Hat boyundan geçerken, Sazılar köyü
rın her biri bugün muztarıp bir haldedir. vardır. Burası muhacirlerindi. Gidin ba-
Bunlar insanî, ahlâkî, millî, siyasî terbiye- kın tapuda kimin namına mukayettir.
den mahrum kahyorlar. Kendilerine Cüm- Emin Beye sorarım, kimin namına mu-
huriyetin nimetleri hâlâ yetiştirilememiştir. kayyettir ve ne zaman ona geçmiştir?
Aralarında ne bir hâkim, ne bir hekim, ne Böyle kaç tane arazinin sahibi çıkmıştır.
bir muallim vardır. Bunların böyle rüzgâra Halbuki bu sefer istediğimiz şey ilâm alan
kapılmış yapraklar gibi kopup oradan ora- adamın araziyi değil, parasını Hükümet-
ya sürüklendiğini görmek, çok acıdır. ten almasıdır, istediğimiz bundan ibaret-
Bu vatandaşları da medeni ve iktisadî bir tir. Ne kadar metrûk arazi imar edilmişse
halde oturtmak için bu kanun içerisinde bilâhare hepsinin sahibi çıkmıştır. Kanunu
ahkâm vardır. medeni ve medeniyet kanunu emreder ki,
— 209
yerleşenler, imar edenler, yurtlarından atıl- saklar. Bu kadar toprağa merbut olan bir
masınlar, hakkı tasarrufu isbat edenleı halkı, yeniden memlekette iskân yapaca-
paralarını alsınlar. Müddet meselesinde ğım diye, harekete getirmeğe ve umumî
eğer müddet azsa uzatılabilir. Fakat on kanunlardaki haklarını sakatlamağa neden
sene sonra bir adamı tarlasından, evin- mecbur oluyoruz?
den çıkartmak haksızlık olur. İlân edeceğiz dediler, bunun çok mi-
Gök Abat körfezinde yerli halk ba- salini gördük. Bu çok mühim bir şeydir,
taklığı kuruttu. Burada sıtma vardı. Bun- bunu bilhassa nazarı ıttılaınıza arzede-
lar her türlü tehlikeyi göze alarak batak- rim. Siz mebussunuz, buraya geldiniz.
lığı kuruttular ve yerleştiler. Ektiler, biçti- Araziniz Hükümetin arazisine yakın oldu-
ler, çalıştılar, kanallar açtılar. Bir zat gel- ğu için muhacire teffiz olunmuştur. İlân-
di, bu toprakların kendine ait olduğunu dan haberdar olmadığınız için malınızı
söyleyerek bunları ortadan çıkarttı. Halk artık alamıyacaksınız. Biz gayrimenkul se-
yine topraksız kaldı, dağlara sığındı. Ça- netlerini bu kadar zait bir şey zannetmi-
lı, çırpı toplayarak geçinmeğe başladılar. yorduk. Beş altı sene toprağınızdan ayrıl-
Bu doğru mudur? mışsanız, o toprağın bu gün size ait ol-
duğundan emin değilsiniz. Altı ay içinde
Biz kimseyi hakkından mahrum et- ilân yapılacakmış, bunu nerede ilan ede-
mek istemiyoruz. Malının haiz olduğu cek, sizin nereden haberiniz olacak?
kıymeti vererek almak ve işleyenlere bı-
rakmak istiyoruz. Zaten muhacir, köylü- Filan yerde malın vardı, Hükümet
nün topraklarına değil, boş yerlere otur- bunu muhacire vermiş, binaenaleyh be-
dular. delini Hükümet bana ödesin. Arkadaşlar,
bilirsiniz, şimdiye kadar Hükümet aley-
RAİF B. (TRABZON) — Bu memle-
hine istihsal edilmiş olan ilamların, ne ka-
kette her şeyden evvel anlaşılması lâzım-
dar uzun merasimle bedelleri ödenir. Büt-
gelen bir şey varsa o da, tasarruf emniye-
çelere her sene bunlar için konan tahsisa-
tidir. Bu emniyet tesis edilmediği gün, hiç
tın miktarı çok olmadığı için ne kadar
kimse malına böyle kuvvetle sarılamaz. On-
müşkülat çekildiği malumdur.
dan lâzımgelen faydaları temin etmek ve
onu işletmek için, tasarruf emniyeti lâzım- DAHİLİYE V. ŞÜKRÜ KAYA
dır. İleri gitmiş memleketlerden aldığımız B. — Efendim, madde dikkatle okunacak
kanunu medenî, bunu düşünerek, herkesi olursa bizi böyle ileri geri mütaleaya sev-
toprağa bağlamak istemiş ve tasarruf em- kedecek hiç bir sebebin mevcut olmadığı
niyetini, lâzım olan maddelerde temin et- anlaşlır. Maddeyi bir defa daha okuyalım:
miştir. Bu maddeler kaldırılırsa ne olur?
"Muhacirlere, mültecilere, göçebelere
Bu maddeler kaldırıldığı takdirde ve naklolunanlara ve Hükümetçe iskan
zannolunmasın ki, Devletçe muhacirlere suretiyle verilmiş veya verilecek olan yapı
verilmiş olan mal geri alınır. Geri alınmaz ve topraklar hiç bir suretle geri alınamaz;
arkadaşlar. haklarında istirdat, mülkiyet ve refiyet
Memleketimizde nüfusun dörtte üçü davası dinlenemez.
çiftçidir. Çiftçilerin mamelek namına or- Bu yapı ve toprakların mülkiyetine
tada beş, on dönüm toprağı vardır. Bu top- veya tevziinden evvelki her hangi bir hu-
rağa çiftçi o kadar merbuttur ki hayatın- kukî vaziyetine karşı çıkan davalarda hu-
dan, canından daha çok sever ve vatan sumet, yalnız Hazineye tevcih olunabilir.
müdafaasına da, her şeyden evvel, biraz Bu talep ve davalar bedele ve zarara taal-
da onun hatırı için koşar. Tapu senetle- lûk eyler, basit muhakeme usulüne bağlı
rini, bir altmmış gibi, yastığının altında tutulur.
— 210
Sahipsiz görülerek Hükümetçe da- ketin çocuğuna verip işlettirmektir. Mal

ğıtılmış bulunan ham topraklardan bu sahibine haiz olduğu tasarrufun kıymeti
kanunun neşri tarihinden ve bu kanunun de verilecektir. Arada muhacir, yerli farkı
hükümlerine göre dağıtılacak olanlardan diye bir şey yoktur. Verilecek tarlanın
tevzi tarihinden başlayarak bir yıl içinde içerisinde yabancı adamların da mevcut-
istihkak iddiasında bulunulmamış olanlar tur. İngilizinde vardır. Yunanınki de var-
için bir dava dinlenemez." dır. Yerleştirilecek yalnız Türklerdir. Ta-
Binaenaleyh arazii emiriye, arazii mil- pu kayitlerini muhterem tutalım ve bu-
liye, arazii metruke gibi bir takım yerler nun için bir fıkra koyalım.
vardır ve bir kısım mera olarak kullanılan RAİF B. (TRABZON) — Tapu-
yerler bulunur. Bunların tapuda mera ola- da mukayyet olmayan denilirse mahzur
rak kaydi var mıdır, yok mudur, mahallî biraz azalır, fakat fena olur, bakın niçin?
idareler elbette bakar. Memleketimizde her yerin tapusu yapıl-
Ekilen, dikilen bir tarla bir muhacire, mamıştır.
bir mülteciye veya her hangi bir vatanda-
Muayyen bir mıntaka vardır. O mın-
şa verilir mi? Verilecek yer, senelerdenberi
taka üzerinde bunlar yerleşmiştir. Veı-
metruk görülen yerlerdir. Kim ol male
gide kayitleri vardır. Tapuda yoktur. Def-
sahip çıkarsa, bu alınmış, verilmiş olan
terler yanmıştır. Kayitleri yoktur. Bunda
malın parasını yine alabilecektir. Biz doğ-
Türk köylüsünün, zavallı halkın ne suçu
rudan doğruya battal olarak bırakılmış bir
vardır. Memleketin birçok yerleri istilâ
tarlayı, sahibinin kim olduğu belli olma-
görmüştür. Devlet tahririne girmiştir.
yan bir yeri veriyoruz. Güzel, sahibi gel-
Bunda halkın ne suçu vardır? Yalnız kuv-
di, orasının kendi mülkü olduğunu ispat
vetli adamları, tapu senedini almağa muk-
etti. Al deriz, iade ederiz. Ben bunda hu-
tedir olanları istisna edelim. Ekseri halk
kuku tasarrufiye noktai nazarından bir
tapu masrafını deruhde edip de mülkünü
mahzur görmüyorum.
senede raptedemiyor. Onun için bu kanu-
Müddetin ehemmiyeti yoktur. Deriz nu kabul edelim ye zavallı köylünün mal-
ki: alınacak arazi, kimsenin namına tapu- larını kayitsizdir diye ellerinden alalım,
da kayitli olmayan bir arazidir. böyle mi arkadaşlar?
RAİF B. (TRABZON) — Bu daha Kadastro olsaydı, bütün memleketin
fenadır. Memlekette tapulu olmayan ara- gayri menkulleri tapuya raptedilseydi ga-
zi tapulu olanlardan çoktur. yet doğrudur. Fakat yoktur. Zaten o ol-
DAHİLİYE VEKİLİ ŞÜKRÜ KA- madığı içindir ki böyle hususî hükümler
YA B. — Siz bu memleketin tapusuna teklif ediliyor. Onun için bu kabul edilir-
itiraz ediyorsunuz; tapuda mukayyet ol se, zaten bozuk olan vaziyet bir kat daha
mayan arazi dersek daha fena olur, di- karışacaktır. İşte benim dairei intihabi-
yorsunuz, elimizdeki tapuları altın gibi yemde onbin nüfusun arazisi tapusuzdur.
yastığımızın altına yatırırız dediniz, ka- Yalnız vergisini veriyorlar. Vergide kaydi
bul ettim. Şimdi de daha fena diyorsu- var, tapuda yoktur. Bu arazi kimindir?
nuz. Niçin daha fena olsun? Trakya ile Hukukan denecektir ki, Devletin malı-
Anadolu arasında ne fark vardır? Ta- dır, kanunlar yapılırken, memleketin hu-
puda bu kaydi olmayan arazi diyelim, susî vaziyeti nazarı itibare alınır. Yoksa
artık hiç bir mahzur kalmaz. nazariyelerle hareket edilirse, sonra bu on
bin nüfusu nereye gönderirsiniz?
Maksat vatandaşın malını hariçten
getirilecek muhacirlere yağma ettirmek Eğer davaların azalmasını istiyorsa-
değildir. Memleketin toprağını, memle- nız memleketin tahririni biran evvel, ka-
— 211
dastrosunu biran evvel yapın. Ondan İSKÂN E. M. M. MEMET B.

sonra davalar hiç olmayacaktır. Memle- (KÜTAHYA) — Bu kanunda katiyen
ket böyle bozuk düzen dururken arkadaş- tapulu emval istihdaf edilmemiştir. On
lar, hususî hükümlerle bu iş düzelmez. dönüm tarlası olan bir adamın hakkına
DAHİLİYE V. ŞÜKRÜ KAYA B. — tecavüz etmek hiç kimsenin aklından
Derhal şurasının bilinmesi lâzımdır ki, bu geçmez. Tapusu olmasa bile vergisini ve-
kanun köylüyü izrar eden bir kanun de- riyor. Elindeki vergi koçanı da kâfidir.
ğildir. Maksadımız işlenmeyen büyük a- Asıl gaye işlenmemiş arazidir. Bir takım
raziyi alıp köylüyü oralara yerleştirmek yerlerde muhacir köyleri yapılmıştır. Bu
ve onu mal sahibi yapmaktadır. köylerin ihtiva ettiği aıazi, bazı açık göz-
ler tarafından hudut noktai nazarından
Türkiye kanunları her şeyi temin et- ilâma raptedilmiş ve bu gün, bunları esa-
mektedir. Bu kanundan maksatta müna- ret altına almışlardır.
zaayı ve tezviratı kaldırmaktır. Yoksa
her hangi bir dar mıntakada, köylünün Raif Beyefendi dediler ki, memleke-
işlemekte olduğu toprakları elinden altin dörtte üçü çiftçidir. Evet, güzel. Zaten
mak değil. Hiç bir kimsenin yan gözle bu kanunla istihdaf edilen gaye çiftçile
dahi bu yerlere bakmasını menedecek rin yerlerini tesbit etmektedir. Böyle ta-
kanunlar getireceğiz. Sonra köylünün tar- pusu alınmamış arazi üzerine şüpheli ta-
lasına haciz koydurarak sattıramayacağız. sarruf varsa, bunları da kısmen bu ka-
Köylünün oturduğu araziyi çiftlik yaptır- nunla tapuya raptedeceğiz. Yoksa köylü-
mayacağız. Bunların hepsini cami kanun nün arazisinin muhacirlere verilmesi mev-
getireceğiz. Bu kanunlar pek yakında bu zubahs değildir. Bu ancak hudut müna-
Meclisten geçecektir. Muhacir kanunu- zaalariyle, şunun, bunun mallarını ellerine
nun yerlilere de ait olduğunun sarahaten geçirmiş olan merdut adamlar için konul-
anlaşılması lâzımdır. Binaenaleyh hiç bir muştur.
köylümüzün hiç bir küçük çiftçimizin
Kadastro bitince bu gibi münazaalar
bunda katiyen endişe etmesine mahal
kalmayacaktır. Kadastro çıkınca kimse
yoktur. Biz büyük çiftçi taraftarıyız da.
kimsenin arazisine yan bile bakamaya-
Çiftlikleri işletenler sonuna kadar işletsin-
caktır. Fakat maalesef kadastro yapılın-
ler ve müsterih olsunlar. Biz onların en
caya kadar, kanunu medeni ile kadastro-
büyük yardımcısı olacağız.
nun ikmali arasındaki müddet zarfında,
Maksadımız işlemeyen toprakları, iş- bu gibi kanunlarla, muhacir iskân etmeğe
leyen kollara vermek ve bu suretle işle- ve halkın hukukunu muhafazaya mecbu-
meyen toprakları mamur bir hale koymak- ruz. Biz birisini himaye etmeyi, diğerini
tır. himaye etmemeyi hatırımızdan geçirmedik.
ŞARK MINTIKALARI DAHİLİNDE MUHTAÇ ZÜRRAA TEVZİ EDİLECEK

ARAZİYE DAİR KANUNUN 4. MADDESİNİN TEFSİRİ HAKKINDAKİ
BAŞVEKÂLET TEZKERESİNİN TEFSİRİ ÜZERİNDE GÖRÜŞMELER
(DOĞU BÖLGELERİNDEKİ TOPRAKSIZ ÇİFTÇİYE TOPRAK DAĞITILMASI
İLE İLGİLİ YASANIN 4. MADDESİNİN YORUMU ÜZERİNDE
GÖRÜŞMELER)
Yukarıda, İskân tasarısında da belirtildiği gibi, 1930'larda toprak sorunu Türkiye''

nin gündeminde önemli yer tutar. Yönetim, topraksız ve az topraklı köylülerin nasıl bir
istikrarsızlık kaynağı olduğunu bilmekte, toprak dağıtımı için bir yol aramakta, fakat
— 212
kendi siyasal kadroları ile içiçe olan büyiik toprak sahiplerinin oluşturduğu engelleri aşa-
mamaktadır.
Toprak dağıtımında kestirme ve kolay gibi görünen bir yol, 19277/m Haziran ayında
kabul edilmiş 'Bazı eşhasın şark menatıkından garp vilâyetlerine nakillerine dair (Bazı
kişilerin doğu bölgelerinden batı illerine gönderilmelerine ilişkin) 1097 sayılı yasadan
türetilmiştir. Bu yasanın 1. maddesi "İdari, askeri ve içtimai esbaba binaen şark idarei
örfiye mıntıkasiyle Bayazıt vilâyetinden bin dört yüze kadar şahsın ve işbu eşhas aileleriyle
seksen âsi ailesinin ve menatıkı mezküredeki ağır ceza mahkumlarının garp vilâyetlerine
nakli"ni öngörmektedir. Yasanın 8. ve 9. maddelerinde ise, sırasıyla "nakledilen kimseler
araziden ve araziye tabi olan müsakkafattan maada mutasarrıfı oldukları bilûmum em-
vali gayrımenkıılelerini iki sene zarfında tasfiye etmek üzere tasarrufa devam ederler.
Ancak, bu müddetin hitamına kadar tasfiye yapmadıkları surette Hükümetçe emvali
mezküreleri bilmüzayede satılıp bedelleri kendilerine verilir" ve "Nakledilenlerin terket-
tikleri arazi ve araziye tabi olan müsakkafatları Hazineye intikal eder" denilmektedir.
Daha sonra, yönetim, 1097 sayılı yasanın 9. maddesine dayanarak, Doğu'da Hazine''
ye geçen toprakların bir bölümünü köylülere, göçerlere ve bazı aşiretlere dağıtmaya baş-
lamış, 1929 yılında ise, bu topraklara eski sahiplerince el konulmasını önlemek için 'Şark
menatıkı dahilinde muhtaç zürraa tevzi edilecek araziye dair' (Doğu bölgelerinde topraksız
çiftçiye dağıtılacak toprağa ilişkin) 1505 sayılı yasayı hazırlamıştır. Yasanın 1. maddesi
"köylü, aşiret efradı, göçebe ve muhacirlere" dağıtılmış olan toprağın artık kendilerine
ait olduğunu saptamaktadır. 1505 sayılı yasanın ilginç olan yönü 4. maddesidir. Madde,
"işbu kanun Birinci Umumi Müfettişlik mıntıkası dahilinde" (yani, Doğu ve Güney
Doğu Anadolu'da) "ve lüzumu İcra Vekilleri Heyetince tasdik edilen yerlerde tatbik olu-
nur" demektedir. Burada, toprak dağıtımının kapsamı birden genişlemekte ve 'Hüküme-
tin gerekli göreceği tüm bölgelerde uygulanabilecek'' bir nitelik kazanmaktadır.
1505 sayılı yasa, \ 929'un Haziranından sonra hem Doğu'da, hem de Muğla ve Konya''
da bazı büyük çiftliklerin kamulaştırılıp köylülere dağıtılmasıyla Orta Anadolu'da uygu-
lanmıştır. Böylece, 1505 sayılı yasa, ülke çapında topraksız ve az topraklı köylüye dağıtım
yapma amacıyla bir fiili durum' yaratmıştır. Bu, siyasal kadroların içindeki büyük top-
rak sahiplerinin başlangıçta "Hayır" diyemedikleri kestirme ve kolay bir yol olarak gö-
rünüyor.
Ancak, sonraki yıllarda, bu uygulama engellerle karşılaşmış, hatta Devlet Şurası
(Danıştay) 15057/7 4. maddesinin sadece Doğu bölgeleriyle sınırlı olacağı yolunda bir
karar oluşturmuştur. Yönetim, bu engellemeyi aşmak için yeni bir yasa tasarısı hazırla-
mak yerine, Meclis'ten 4. maddenin 'ülkede hükümetin gerekli göreceği her yerde' uygu-
lanmasını sağlayacak bir yorum almaya yönelir.
Görüşmelerden izlenebileceği gibi, ülkede yaygın bir toprak dağıtımının ortaya çıkma
olasılığı karşısında büyük toprak sahipleri çok duyarlıdır. Yönetimin görüşünü dile geti-
ren Şükrü Kaya ise hem topraksız ve az topraklı köylüyü ön plana alan radikal bir tavır
sergilemekte, hem de bunu çiftçilik yapan büyük toprak sahiplerinin çıkarlarıyla bağdaş-
tıracak bir politika çizgisi arandığını göstermektedir.
Burada, sadece 1934 Haziranındaki görüşmeleri belgelemek yerine, yukarıda belirt-
tiğimiz gelişmeleri sergileyebilmek için, (i) önce 19 Haziran 1927 tarih ve 1097 sayılı
yasa uygulamasına yumuşaklık getirmek üzere aynı yılın sonlarında hazırlanan tasarının
görüşmelerini, (ii) sonra 2 Haziran 1929 tarih ve 1505 sayılı yasanın görüşmelerini, (ii)
daha sonra da 15057w 4. maddesinin yorumu ile ilgili 14 Haziran 1934 tarihli görüşmeleri
sunuyoruz.
— 213
BAZI EŞHASIN ŞARK MENATIKINDAN GARP VİLÂYETLERİNE

NAKİLLERİ HAKKINDAKİ KANUN HÜKMÜNÜN REFİNE
DAİR KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
(BAZI KİŞİLERİN DOĞU BÖLGELERİNDEN BATI İLLERİNE
GÖNDERİLMELERİNE İLİŞKİN YASA HÜKMÜNÜN KALDIRILMASI
İLE İLGİLİ TASARININ GÖRÜŞÜLMESİ)
6.12.1927
DAHİLİYE VEKİLİ ŞÜKRÜ KA- besti inkişafını temin etmektir. Türk Cum-
YA BEY (MUĞLA) — Bu kanun bir müd- huriyeti de ilk günden beri bilâtereddüt
dettenberi Şark vilâyetlerinin bazıların- bu yolu tuttu ve pek tabii idi ki ihmal ve
da tatbik edilmekte ve edilecek olaıı silsi- sui idare yüzünden kanuna karşı hürmet-
le! tedabirin seyrü tekâmülünde muayyen sizliğe alışanların mukavemetine uğradı.
ve mukarrer bir safhanın ifadesidir. Ma- En büyük mukavemeti en çok ihmal edi-
lumu ilâm zaafına düşmeden tekrar edilen Şark vilâyetlerinin bazılarında gördü.
lebilir ki her ağaç kendi meyvesini ver- Her biri kendi muhitinde metin bir sultan
diği gibi her rejimin de her tarz idarenin hükmü süren şeyhler, seyyitler, kabile reis-
de kendine mahsus semereleri ve eserleri leri bu mukavemeti ihzar etti. Yani, kuru-
vardır. nuvusta zihniyet ve idaresiyle medeniyet
zihniyet ve idaresi karşılaştı ve her za-
İstibdat ve onun zaruri neticesi olan man ve her yerde olduğu gibi mede-
sui idare kanunsuzluğu, haksızlığı, tagal- niyet galip geldi. Milletin istiklâlini ve
lübü, tahakkümü, emniyetsizliği, asayiş- mülkün vahdetini ve her yerde kanunun
sizliği, milletin fer'leri arasında müsa- hâkimiyetini temin zaruretinde bulunan
vatsızlığı ve binnetice, vatanın inhilâli Cumhuriyet, derhal aklın ve ilmin ve tec-
tevlit eder. Son asırların Türk tarihi bu rübenin gösterdiği tedbirleri tatbik etti.
feci neticelerin hazin bir destanıdır. Ba- Bu tedbirler beklenildiği tarzda müsmir
kımsız bir vatan, tutumsuz bir idare oldu. Şeyh Sait vakasıyla tebarüz eden o
vatandaşların hakkını, haysiyetini, şeref taarruzkâr kuvvetin mukavemeti kırıldı.
ve insaniyetini her gün, her vesile ile ayak- Mahiyeti, derecei kuvveti malum olan es-
lar altında çiğneyen ve payümal eden bir bap ve avamilin tesiri ile isyana saha olan
tarzı idare. Faziletiyle, sevdayı istiklâliyle, o yerlerde diğer vilâyetlerimiz gibi normal
kudretiyle, kuvvetiyle bütün milletlerin bir idarenin tesisi anı geldi. Geçen sene
tarihlerinde sahifeler dolduran bu Türk ağır harekâtı askeriyeye saha olan o yer-
milletinin az kalsın tarihten silinebilme- lerdeki usatın kısmı azamı imha edildi ve
sine bais olacak bir idare. bir kısmı da firara icbar olundu. Bu gün
Malum da olsa tekrar etmek iktiza o yerlerdeki isyan keçi ve koyun hırsızlığı-
eder ki, her rejim kendi mantığı ile ve na inkilâp etti.
kendi kanunlarıyla idare olunur. Cumhu-
Bir safhai mutavassıta ve muvakkate
riyetin mantığı da kanunu hâkim kıl-
olarak geçen sene Meclisi Âlinizin kabul
maktadır. Cehli, taassubu, tahakkümü,
ettiği umumi müfettişlik kanununun tat-
tagallübü, haksızlığı, sui idare ve istima-
bikine geçmiştir. 23 Teşrinievvelde müd-
li, millet içinde fertlerin ve cemaatlerin
deti hitam bulan idarei örfı'yenin temdi-
imtiyazlarını izale etmektir.
dine de lüzum görmemiştir. Bu gün reyi
Devletin ve hükümetin vazifesi de âlilerine arz ettiği kanunlarda, geçen sene
bu istidat ve kabiliyetin tamamı ve ser- Büyük Millet Meclisinin verdiği salâhiyete
— 214
binaen hükümetin gördüğü lüzum üzerine pısı olmuştur. İş takdiri zatiye kalınca bu
Garbe naklettiği vatandaşlardan bazılarının kelimenin atfedilemeyeceği adam tasav-
memleketine iadesi imkânını hazırlamak- vur edemem. Böyle iktidarına, servetine,
tadır. faaliyetine, mevrusatına istinaden çalışan
adamlar içerisinde çok defa bu damgayı
Çünkü o zaman ittihazı zaruri ve lü-
yüklenmiş olanlar vardır. Herkes, "tegallüp
zumlu olan bu tedbirden bu gün bekleni-
nedir ve mütegallip kime derler?" bunu
len fayda hâsıl olmuştur. Bütün bu ted-
bilmelidir ki, bundan herkes için ihtiraz
birler orada tesis edeceğimiz normal ve
imkanı hâsıl olsun. Bir şeyden ihtiraz et-
sivil idarenin başlangıcıdır.
mek için onun ne olduğunu bilmek la-
Bu gaye ancak muntazam bir kuvvet zımdır. Belki bilmeyerek bendeniz de te-
sayesinde elde edilebilir. Kanunu hâkim gallüp yapabilirim.
kılmak için icabında cebir ve şiddet isti-
mal etmek ve kanunu hâkim kıldıktan
YA B. — Buradaki tegallüp, sırf Şark-
sonra tekrar hali tabiiyi iade etmek ancak
taki bazı hususi vaziyetleri ifade eden ve
medeni ve kuvvetli devletlerin şiarıdır. Lü-
isyan, şakavetie müterafık olarak itiyat
zumsuz cebir ve şiddet istimali veyahut
edilmiş tegallüptür ki, Şarkta bunun ma-
lüzumsuz cebir ve şiddetin idamesi kahır
nası vazih ve sarihtir. Bu gün hükmü ta-
ve tazyik politikası alameti zaaftır ve ida-
dil edilen kanunda da aynı hüküm mev-
ri kabiliyetsizliktir.
cuttu. O kanunda hükümete verilen salâ-
(1097 numaralı kanun hükmünün re- hiyet daha vasi ve kayıtsızdı. Hükümet
fine İcra Vekilleri Heyetinin mezun oldu- bu gün bunları iade ederken alacağı salâ-
ğuna dair kanun hiyeti bazı kuyut ve şurutla kendi kendine
takyit etmiştir. Bu kuyut ve şuruttan birisi
Madde 1. — 1097 numaralı kanun
de tegallüptür. Şarkta bunun manası ve
mucibince Garp vilâyetlerine naklolunan
Şark idaresinde ifadesi sarihtir. Şarkta
eşhastan Şeyh Sait vakası ve müteakip
bazı cemiyet vardır ki, onun sistemi hâlâ
şakavet hadiseleri ile bilfiil alâkadar ol-
kurunuvustaidir. Ötedenberi isyanı ve şa-
mayan ve naklolundukları mıntıkalarda
kaveti ihtiyar etmiş, kanun tanımamış
sui ahvali görülmeyenler hakkında mez-
kimseler varsa memleketlerine iade olun-
kûr kanun hükmünün refine İcra Vekil-
mayacaklardır. Bunun manası budur.
leri Heyeti mezundur.
Madde 2. — Mahallerinde öteden- REŞİT B. — Tegallüp bendenizin
beri şakavet, isyan ve tegallübü itiyat kanaatına göre, bir amiri mücbirdir ki
edenlerle aileleri ve Garptaki mahalli mü- hükümetin kanunlarına itaat etmez. Hü-
retteplerinden firarla eşkiyaya iltihak edip kümeti Cumhuriyemizin bugün onları
bu kanunun tarihi neşrinden itibaren üç itaat ettirmeye kafi kuvveti vardır. Beş
ay zarfında dehalet etmeyen şekillerin aile- bin, elli bin kuvveti derhal tenkil etmek
leri hakkında 1097 numaralı kanun hük- kudreti mevcuttur. Cumhuriyet sayesin-
mü meridir.) de tegallüp yoktur. Ne Şarkta ve ne de
Garpte tegallüp yoktur. Eğer bir varsa o
HASAN B. (TRABZON) — Bende- da geçmiştir. (Var, var sesleri.) Eğer ev-
niz bu ikinci maddede bir noktanın tav- velce bir aşiret reisi varsa da, şimdi kalma-
zihine lüzum olduğunu zannediyorum. mıştır. Bu tegallüp de kallmamıştır. Zan-
Şakavet ile isyanın ne olduğunu bi- nedersem, bu toprakta bir tegallüp ve aşi-
liyoruz. Fakat tegallüp nedir? Böyle ma- ret reisi kalmamıştır. Bu Şarktan Garba
nası anlaşılmayan kelimelerin kanun met- nakil vaktinde bu tegallüp kelimesiyle çok
ninde bulunuşu çok defa sui istimalin ka- suistimaller vukubulmuştur. Çünkü bir
— 215
kimsenin az çok serveti bulunur. O ser- Tegallüp kanunun bahşe'tiği hukuk-

veti sayesinde az çok herkese muavenet larla tefevvuk demek değildir. Tegallüp
eder, ihtiyacını def eder. Bundan dolayı kanunsuzluğun tefevvukudur. Servetin, il-
kendisine bir hürmeti mahsusa celbetmiş min, veyahut içtimai mevkilerin verdiği
bulunur. Bunlar mütegallip değillerdir. Bu- bazı tefevvuklar kanuna muhalif olmaya-
gün Şarktan Garba nakledilen insanlar rak ihraz edilen tefevvuklardır ki, bunlara
içinde bana bir mütegallip gösteriniz. Çün- tegallüp denmez. Eğer tefevvuk kanuna
kü mütegallip olan şahıs bir hükümetin, karşı ve kanun aleyhinde tecavüzü ve ka-
bir jandarmanın emri ile derhal Bursa'ya, nun fevkinde itiyadı ifade ederse, şüphesiz
İzmir'e savuşup gidemez. Bundan dolayı tegallüp olur.
bu tegalliip kelimesini .. kaldırmalı, tay-
Reşit Beyefendi bu tegallüp kelimesi
yetmelidir. Hükümeti sabıka zamanında
sui tefsir edilerek garbe bazı adamlar
aşiret reisleri vardı. Onların memurları
naklolundu dediler. Kelime hiçbir vakit
idi. Bunlar hükümeti sabıkanın seyyiesi-
sui tefsir edilmemiştir. Garbe naklolu-
dir. Bugün Hükümeti Cumhuriyemiz sa-
nan adamların hepsi birer birer nakilleri
yesinde kimse tegallüp ve tahakküm yapa-
lüzumlu olduğu için sevk ve nakil edilmiş-
maz efendiler.
lerdir! Ve o lüzum zail olduğu içindir ki
DAHİLİYE VEKİLİ ŞÜKRÜ KAYA işlerinde tegallübü ve isyanı ve şakaveti
B. — Reşit Beyefendi kendileri şarklı muterafiken itiyat etmeyenler memleket
oldukları için şüphesiz tegallübü benden lerine iade olunacaklardır.
daha iyi bilirler, fakat ben de Şarkı bilirim.
ŞARK MEN ATIK I DAHİLİNDE MUHTAÇ ZÜRRAA TEVZİ EDİLECEK

ARAZİYE DAİR KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
(DOĞU BÖLGELERİNDE TOPRAKSIZ ÇİFTÇİYE DAĞITILACAK
TOPRAĞA İLİŞKİN TASARININ GÖRÜŞÜLMESİ)
2 6.1929
(Madde 1 — 19 haziran 1927 tarih ve hibi, arazisinin vüsatine göre beşyüzden
1097 numaralı kanunun 9 uncu maddesi iki bin dönüme kadar olan miktarını ken-
mucibince Hazineye intikal etmesi lâzım disine alıkoyabilir deniyor. Bu isteyiş ara-
gelen araziden köylü, aşiret efradı, göçe- zi sahibinin elinde midir? Bu miktarı, ara-
be ve muhacirlere tevzi edilmiş olanları zi sahibi mi tayin edecektir?
tevzi olunanla nn yetlerinde ipka olunur.
Madde 2 — 1097 numaralı kanunun YA B. — Evet, arazi sahibi tayin edecektir.
birinci maddesinde tayin edilen mıntıka (Madde 3 — Tevzi edilmiş ve edilecek
dahilinde bulunan araziden hükümetçe olan arazinin değer bahası mahallî rayi-
lüzum görülen miktarı birinci maddede cine nazaran kaza idaresi heyetince tayin
yazılan eşhasa tevzi etmeğe Hükümet ve vilâyet idare heyetince tespit olunur.
selâhiyettardır. Arazinin sahibi arazisinin Bu iş için toplanan mezkûr heyetlerde
vüs'atine göre beş yüzden iki bin dönüme müddei umumiler de bulunur. Bu kiymet
kadar olan miktarını isterse kendisine üç yüz otuz bir senesinde mukayyet vergi
alıkoyabilir.) kiymetinin sekiz mislinden aşağı ve on
AHMET REMZİ BEY (GAZİAYIN- mislinden yukarı olmaz. Vergi kiymeti
TAP) — Burada "vüs'atine göre" tabiri olmayan yerlerde aynı nisbet dairesinde
vardır. Bu neyi ifade ediyor? Arazinin sa- tapu kiymeti esas ittihaz olunarak araziye
— 216
vaziyet olunur. Bu suretle tayin edilen lâk bedeli oradan Ziraat Bankası'na dev-
bedel Hükümetçe eshabına tesviye veya redilir, deniliyor.
Ziraat Bankası'na teslim olunarak tapuca
Hükümet namına tescil olunur.) AHMET REMZİ B. — Bunlar
namına değil mi efendim?
AHMET REMZİ B. — Efendim,
"tesviye veya Ziraat Bankası'na teslim ABDÜLMUTTALİP B. — "Arazi"
olunarak" kaydı vardır. Ziraat Bankası'na kaydının ilâvesini de encümen kabul edi-
onlar namına kayit olunacaktır ve bu ka- , yor.
yit tapuca hükümet namına tescil olunur, (Madde 4 — İşbu kanun birinci umu-
denilmiştir. "Arazi" tabiri ilâve olunacak- mî müfettişlik mıntakası dahilinde ve
tır zannederim. "Arazi" tabirini koymaz- lüzumu Heyeti Vekile'ce tasdik edilen
sak manası çıkmamaktadır. yerlerde tatbik olunur.)
ABDÜLMUTTALİP B. (MALAT- AHMET REMZİ B. — Hayır
YA) — Diğer istimlâk kanunlarında ol- efendim, Heyeti Vekile'ce yerine İcra Ve-
duğu gibi Banka'ya tevdi edilen istim- killeri Heyeti'nce demek lâzımdır.
1505 NO.LU YASANIN 4. MADDESİNİN YORUMUNA İLİŞKİN

1934 YILI GÖRÜŞMELERİ
14.6.1934
REFİK ŞEVKET BEY (MANİSA) suretle toprakla uğraşanlar ancak kara
— Eğer maksat, aslında topraksız halka ekmek yiyebilecek haldedirler. Türk köy-
toprak vermekse umumi ve mühim bir lüsü Türk'ün efendisidir demek adeta bir
siyaset takip etmek lâzım gelir. Binaena- süsten ibaret kalıyor. Bazı vilâyetlerin
leyh, bence Şark mıntıkası dahilinde muh- yarısından fazlasında köylü başkalarının
taç züraa tevzi edilecek arazi hakkındaki elinde olan topraklarda çalışmaktadır.
kanunun 4. maddesindeki bu ibareyi esas Bu toprağı nasıl ve ne suretle ele geçir-
ittihaz ederek, umumi bir surette bütün mişler, şimdi tetkik edecek değiliz. Şimdi
memleketin muhtelif yerlerinde dahi 1097 demek ki ellerinde tapuları vardır, ona
numaralı kanunun tatbikinden doğan za- riayet ediyoruz. Memleketin içinde baş-
ruretler varmış gibi, memleketin vasatın- kalarının toprağında çalışan binlerce halk
da garbinde, şimalinde ve cenubunda aym vardır. Bunları topraklandırmak, Türk'ü
kanunu tatbik etmeğe, kanunun ruhu as- bu toprağın efendisi yapmak, bizim en
la müsait değildir. Bu noktadan muvafık birinci borcumuzdur....
olmamakla beraber, hakkı mülkiyeti ta-
Eğer bu köylüyü toprak sahibi yap-
mamen muhafaza eden bir idareyi biz
mayacak olursak, bu sanayi fabrikalarını
kabul etmişizdir.
kim için, hangi pazarlar için kuruyorsu-
DAHİLİYE VEKİLİ ŞÜKRÜ KA- nuz? Bizim yaşamamız 13 milyondan
YA B. — Şark halkını topraklandır- ibaret olan köylü tabakasını zengin et-
mak esasını düşünürken, Garp halkmı mekle ve behemehal kuvvetli yapmakla
topraklandırmamak hatıra gelmezdi. Çün- kabildir....
kü, memleketi Garp ve Şark diye ikiye Dahiliye Vekili sıfatile üzerimde ta-
ayırmak lâzımdı. Tabiidir ki Hükümet şıdığım büyük bir mesuliyet vardır. Mem-
ve Meclis bu tefrikayı yapamazdı. leketin hassasiyet nabzı vazifem icabı dai-
Bugün memleketin 5 milyon nüfusu ma benim elimde bulunmalıdır. Ben o
başkalarmın toprağında çalışmaktadır. Bu nabzı tuttuğum zaman topraksızlıktan
— 217
memlekette büyük bir ıstırap duyuldu- çiftçimizin bunda katiyen endişe etmesin-
ğunu hissetmekteyim. Köylüye, çiftçiye de mahal yoktur. Biz büyük çiftçi taraftarı-
ihtiyacı nisbetinde toprak vermek icap yız da. Çiftlikleri işletenler sonuna kadar
eden kanunu bu Meclis behemehal ve işletsinler ve müsterih olsunlar. Biz onla-
kendiliğinden yapacaktır. Türk köylüsü ın en büyük yardımcısı olacağız. Maksa-
memleketin efendisi olarak yaşayacak- dımız işlemeyen toprakları, işleyen kol-
tır.... lara vermek ve bu suretle işlemeyen top-
Bu kanun köylüyü izrar eden bir ka- rakları mamur bir hale koymaktır.
nun değildir. Maksadımız işlenmeyen bü- EMİN B. (ESKİŞEHİR) — Öyle
yük araziyi alıp köylüyü oralara yerleş- bir his veriyoruz ki, nihayet toprak sahibi
tirmek ve onu mal sahibi yapmaktır... olmak bu memlekette ayıpmış gibi bir
Yoksa herhangi bir dar mıntıkada köy- manzara hasıl oluyor. Yavaş yavaş büyük
lünün işlemekte olduğu toprakları elin- emval sahibi olmak, çok para sahibi ol-
den almak değil, hiç bir kimsenin yan mak fena telâkki edilmeğe başlanırsa bu-
gözle dahi bu yerlere bakmasını menede- nun sonu neye varır?
cek kanunlar getireceğiz. Sonra köylünün
tarlasına haciz koydurarak sattırmayaca- Lâzımsa bu Devlet bütün icabatı yine
ğız, köylünün oturduğu araziyi çiftlik görebilir. Şu kadar toprağı bir adam
yaptırmayacağız. Bunların hepsini cami idare edecektir, diyerek tayin ettikten
kanun getireceğiz. Bu kanunlar pek ya- sonra! o adam muhitine uyarak, işini yo-
kında bu Meclisten geçecektir. Muhacir luna kor gider. Dünyanın karıştığı bir
kanununun yerlilere de ait olduğunun zamanda, şu buhranlı devrede yeni yeni
sarahaten anlaşılması lâzımdır. Binaena- tedbirlerle, âlemi rahatsız etmemek lâ-
leyh hiçbir köylümüzün, hiçbir küçük zımdır.
VERGİ BAKAYASININ TASFİYESİ VE MÜKELLEFLERE BAZI

KOLAYLIKLAR GÖSTERİLMESİ HAKKINDA KANUN
Cumhuriyet yönetiminin vergi alanında karşı karşıya olduğu tablo ilginçtir. Yeni bir
devlet kurmak, vergide verimlilik artışları gerçekleşirse oldukça kolaylaşacaktır. Tablo
1920'lerde bundan uzaktır. 1930'larda da vergi hasılatını artırmak, ekonomik buhranın
olağanüstü ters etkilerinin yanısıra, sanayi, ticaret ve toprak kesiminin vergiye direnci
(vergi bağışıklığı ve affı için istekleri) ile zorlaşır.
Devletin kuruluş dönemi vergi yapısının kısa sürede rasyonelleştirilmesini, özellikle
bazı temel ilkelerin etrafında yeni bir vergi sisteminin geliştirilmesini gerektirir. Bu kolay
değildir. Eski devletten (Osmanlı Devletinden) kalan vergi yükümlülüklerinin yanısıra,
çeşitli çevrelerin bağışıklık ve teşvik elde etmek için yarışmaları uyumlu ve verimliliği yük-
sek bir vergi sisteminin önündeki engeller oldu. Yönetimin 120 milyon TL. lık vergi baki-
yesinin tasfiyesi ve yeni sisteme uyumlulaştırılması için hazırladığı tasarı üzerindeki gö-
rüşmeler bu gelişmelerin küçük bir örneği oluyor.
28.6.1934
EMİN BEY (ESKİŞEHİR) — Ka- letmektedir ki, bunun adına af kanunun-

nunun mahiyeti bir takım vergilerin affini dan ziyade ceza kanunu demek daha doğ-
istihdaf etmekte, fakat öyle de ceza yük- ru olur.
— 218
MALİYE VEKİLİ FUAT B. (ELÂ- tir. Eğer vergiler, halkın kabiliyet ve kud-
ZİZ) — Vergiyi af yoktur. Bu af kanunu reti tediyesiyle mütenasip olsaydı vatandaş-
değil, ismi üzerinde tasfiye kanunudur. lar vergiyi vermekte ne terahi, ne de mü-
EMİN B. — Hükümetin ilk teklifi matale gösterirler, bunları verirlerdi. Yal-
ile Maliye encümeninin noktai nazarı nız arazi vergisinin bakayası 20 milyon
arasında hemen fark yok gibi iken, Bütçe 600 000 liradır. Bu da hiç şüphesiz çiftçi-
encümenine gelince, Bütçe encümeni mi, mizin aczinden mütevellittir ve nihayet
yoksa Maliye Vekili Beyin sözünden bir- bazı yerlerde halâ tevzii bir şekilde tar-
az rücu etmesi mi, işi hakikaten faideli hedilmiş olmasından ileri gelmiştir. İşte
olmayacak bir hale getirmiştir. bunun için malî kanunların hayatı umu-
miye üzerindeki inikâslarını çok derin-
Vergilerde ve her şeyde mutlaka ka- den tetkik mecburiyetindeyiz.
biliyeti tediye ve verginin mesnedi, vergiyi
verecek olan <mükellefin de istitaati mali- Maalesef kanun Bütçe encümenine git-
yesi ve verim kabiliyeti daima nazarı dik- tikten sonra rengini değiştirmiş. İki türlü
kate alınmak lâzımdır. Bir taraftan vergi- rengini değiştirmiş. Maliye encümeninin
yi tasfiye edelim derken, falan taksitte tefrikine karşı yine tevhit ediyor. Fakat asıl
borcunu vermeyenlerden yüzde 10 ceza ala- mesele Hükümetin dahi lüzum gördüğü
lım demek, maksadı büsbütün değiştir- bir takım kolaylıkları geri alıyor. Bu,
miştir. Sanki herkesin parası bol, cüzdanı halkın vaziyetini iyice idrak etmemekten
dolu da borcunu taammüden vermiyor. mütevellittir denemez. Çünkü bütün mali
Bütçe encümeni böyle mi görüyor? kanunların mercii ve bütçenin de nâzımı
olduğuna göre elbette halkın ihtiyacını
Biz bu gün yapacağımız vergileri tah- bilirdi. Nasıl oldu da Hükümetin dahi
sil edelim. Az geliyorsa tahsil kabiliyeti- göstermiş olduğu kolaylıklarda birçok ri-
miz olduğu vakit her hangi bir işaretle, catlar yaptı diye merak ettim. Esbabı mu-
her hangi bir kanunla millet verir. Parayı cibe lâyihasını dikkatle okudum. Orada
yerinde sarfeden Hükümete, makineyi ya- Bütçe encümeni iki sebebe istinat ediyor.
şatmak için millet her zaman verir. Birisinde diyor ki, böyle tasfiye suretiyle
Fakat usulsüz ve memleketin verim bazı va+andaşlaıı bir kısım vergilerinden
kabiliyetini, mükellefin vaziyetini sarsa- halâs etmek, diğeı vatandaşlar üzerinde,
cak, affederken ceza yükletecek kanunlar yani vaktü zamaniyle mükellefiyetini ifa
yaparsak fena neticeler alırız. etmiş vatandaşlar üzerinde yapacağı aksi
tesiri düşündük. Binaenaleyh bu işte ka- *
KİTAPÇI HÜSNÜ B. (İZMİR) bil olduğu kadar sıkı davranmak mecbu-
— Hükümetin esbabı mucibe lâyihasın- riyetini hissettik.
dan anladığımıza göre vergilerden Hazi-
ne'nin epeyce alacağı vardır. 120 500 000 Mücerret olarak bu düşünce nazarı
lira kadar. Bu para, bizim bütçenin ye- itibare alınırsa doğrudur. Fakat mukad-
kûnuna nazaran mühimce bir para oldu- demede dahi arzettiğim gibi, bu gün mem-
ğu teslim edilmek lâzımdır. Fakat hiç şüp- leketimizin maruz kaldığı müşkülâtı na-
he yok ki, Hükümet tahsil için sarfı gay- zarı itibare alırsak vatandaşların bir çok-
ret etmiştir, fakat memleket buhrandan larının vergi mükellefiyetlerinin azameti
müteessirdir. Bu bakayanın kısmı azamı karşısında işlerini bile terkettiklerini göz
vatandaşların buhran ilcasiyle maruz kal- önüne getirirsek ellerinden tutmak mecbu-
dıkları sıkıntıdan ileri gelmiştir. Sonra bu riyetinde olduğumuz neticesine varırız. Biz
bakayamn bir kısmı mühimmi de üzerle- diyoruz ki: Hükümetin vazifesi olmadığı
rinde halen dahi işlenmesi lâzımgelen bir halde sırf vatandaşları vikaye için bir
takım vergi matrahlarından mütevellit- çok hususî emirler, kanunlar ve meselâ
— 219
en son Buğdayı koruma kanunu ile hal- yüzde 30, yüzde 60, yüzde 70 verenlerin
kın bir kısmından para aldık, çiftçiye ver- mütebaki borçlarının terkini hakkındaki
dik. Çünkü çiftçinin kalkınması memle- hükümlerden vatandaşlar istifade etmeğe
ketin hayatî icabındandır. Demek ki, za- teşebbüs ederlerse bittabi çok mühim bir
ruretler bazı kere halka doğrudan doğruya para elde etmiş oluruz. Fakat ben bunu
yardımı emrediyor ve Hükümetimiz ma- kabul etmiyorum. Ben diyorum ki, vatan-
dem ki devletçilik siyasetine girmiştir. Hal- daşlar hatta her sene bu borçlarının yüzde
kın iktisadî vaziyeti üzerinde nâzım ol- 10 unu verseler 5 600 000 lira eder. Bu işi
mak vazifesini deruhde etmiştir. Şu halde taksitlendirmek icap eder. Taksitlendiril-
halkın bir kısmını borcunu vermedi diye mediği takdirde tasfiye işinden istifade
onları ilelebet iş yapmaktan mahrum bir edemeyeceğiz.
vaziyete sokarsak ne olacaktır?
Çünkü, hepimiz biliriz ki, köylüde pa-
Türk heyeti içtimaiyesini hodendiş ra yoktur, yüzde 120 hatta 200 faiz vererek
olmaktan tenzih ederim. Böyle mücbir para alıyor. Bu kanunun yekûn borçlarını
sebep dolayısiyle vergi borcunu vermemiş bir senede ödeyenlere karşı gösterilen ten-
bir adama ille sen bu borcu vereceksin de- zillerin, hatta hayvan sahibi köylüye pek
mek, bence, çok boştur. faydası yoktur ve bina sahipleri de böyle-
dir. Akar sahipleri belki bundan müstesna-
Bütçe encümenini düşündüren ikin- dır. Halkın ekseriyeti azimesi bu büyük
ci sebep de senei haliye bütçesinde bakaya tenzilât karşısında daha istifade etmek
oldukça mühim bir yekûn teşkil ediyor. emeline düşmeyecektir.
Binaenaleyh biz bu borçların bir kısmını al-
mazsak bunun bu seneki bütçede yapacağı Çünkü parası yoktur. Gerçi mükel-
tesir nedir? Binaenaleyh, bu vaziyeti na- leflerden bir kısmı vardır ki, iktisadî ha-
zarı itibare alarak tasfiyeyi dar bir çer- yattan, ziraatten, hulâsa istihsal hayatın-
çeve içinde tutmak mecburiyetindeyiz. Bu dan çekilmişlerdir. Bunlar bu yüzde 10'u
fikir dahi büsbütün gayrivarittir. Çünkü veremeyeceklerdir.
yekûnu bakayaya nazaran tahsil edilen
Malûmu âliniz birçok halkımız ka-
para yüzde 6. 92 santimdir. 120 milyon
zanç vergisinden borçludur. Erbabı ti-
lira alacak olduğuna nazaran bunu aşa-
caret bundan dolayı işten çekilmiştir. Şu-
ğı yukarı 8 milyon kabul etmek lâzım-
geliyor. Bunun tahsil edilen yüzde 42. 16 sı nu katiyetle ve müftehiren söyleyebiliriz
yani, 3 700 000 lirası geçen seneki vergi- ki, Türk, namuslu ve borcuna sadıktır.
lerin tutarıdır ki zaten geçen seneki ver- Benim görüştüğüm komisyoncular m Türk
giler hiç bir miktarda ne Hükümetin tek- tüccarı hakkındaki kanaatleri hakikaten
lifinde, ne de Maliye encümeninin teklifin- sitayişkârdır.
de tasfiyeye tâbi tutulmamıştır. 3 700 000 Hiç bir Türk tüccarını namus ve isti-
lira için lâkırdı söylemek fazladır. Geriye kametten ayrılmış göremedik, diyorlar.
kalıyor 4 300 000 lira. Bunu nasıl temin Fakat ne çare ki, çaresiz kalmış, muhtelif
edeceğiz? Muhterem arkadaşlar, yalnız sebepler dolayısiyle vergisini veremeyecek
arazi, bina ve hayvanlar ve kazanç ile vaziyete düşmüşse bunlara yardım et-
muamele vergileri yekûnunu topladım, 56 mek Hükümetin ve B. M. Meclisi'nin en
milyon lira ediyor. Hükümetin teklifi gibi büyük bir borcudur.
— 220
İSTANBUL MEBUSU HAMDİ MUSTAFA VE HAYRULLAH BEYLERİN

LÂSTİKTEN YAPILAN AYAKKABILARIN BEHER ÇİFTİNDEN 100 KURUŞ
İSTİHLÂK (TÜKETİM) RESMİ ALINMASI HAKKINDA KANUN
TEKLİFİNİN GÖRÜŞÜLMESİ
Görüşmeler yerli üreticilerin ucuz hammaddeden yararlanan rakip mallar karşı-

sındaki korunma taleplerine örnek oluyor. Ucuz, fakat kalitesiz rakip mallar (yani
lâstik ayakkabı) karşısında daha kaliteli yerli mal üretiminin (yani kösele ayakkabı)
korunması yönetimin de tercihlerine uygundur. Görüşmeler ara malhrdaki gümrük ko-
rumasının çeşitli üretim sektörlerinde farklı yansımalar yaratacağını, bunun çok yönlii
ve çok ince ayarlanmış tedbirlerle yürütülebileceğini, bu politikanın zaman zaman da-
ha yüksek iç fiyatlarla gerçekleştirebileceğini göstermesi bakımından ilginçtir.
28.6.1934
HASAN VASIF BEY (İSTANBUL) tadil olarak kabul edildiğinden, meselenin
— Lâstik ayakkabıcılarla kunduracılar mahiyeti biraz değişmiş oldu. Çünkü doğ-
arasındaki rekabet malûmdur. Fakat bu rudan doğruya 150 kuruş konursa, dahil
rekabet kunduracılara, deri sanayii er- ve hariçtekilerden 151 kuruş alınırsa bu
babına, gayrimüsait bir vaziyette bulunu- defa dahildekiler mutazarrır olurlar. Çün-
yor. Çünkü lâstik ayakkabıların imali, kü muvazene bozulur. Bineanaleyh, ha-
maliyeti gayret ucuza geliyor. Bu itibarla riçten gelen mamullerden 200, dahildeki-
kunduracılar müşkül bir vaziyette bulunu- lerden 150 kuruş almak lâzımdır ki, arada
yorlar. İstihlâk kanunu çıktığı zaman bu muvazene olsun.
rekabeti mümkün mertebe tahfif yolun-
Bundan başka, lâstik yalnız ayakka-
da, hem de bir varidat almak emeliyle, ham
bıcılıkta kullanılmıyor. Ayni zamanda
lâstikler üzerine 100 kuruş resim kondu.
diğer bir takım sanayi de vardır ki, ham
Dahildeki fabrikaların hariçten getirdiği
lâstik kullanıyor. Halbuki onların mamu-
maddei iptidaiye üzerine konan bu resim
lü üzerine hiç bir şey konmamıştır. Bun-
alındığı halde, hariçten gelen mamuller
lardan meselâ kablo fabrikası vardır. Kab-
bunu vermediği için, tabiatiyle muvazene
lo, levazımı harbiyedendir. Fabrikanın ida-
bozuluyor. Encümende bu mesele tetkik
mesi ve himayesi, memleketin menafii
edildi. Hariçten gelen mamuller üzerine
icabıdır. Halbuki kullandığı ham lâstiğe
50 kuruş resim konması tensip edildi.
100 kuruş verirse, hariçten gelen mamul
Bu suretle dahilde yapılanlarla hariçten
kablolara hiç bir şey konmazsa doğru ol-
getirilenler arasında muvazene temin edil-
maz, bir muvazenesizlik hâsıl olur.
miş oldu. Fakat ham lâstik üzerine ko-
nan 100 kuruş resim çok görünüyorsa da, Hükümet de ham lâstikten yüzde 20
mamul üzerine geldiği zaman ancak 8-10 kadar tenzili kabul etti.
kuruşu geçmiyor. Çünkü lâstik hafif olu- BÜTÇE E. REİSİ MUSTAFA ŞE-
yor, içine bez, tebeşir ve saire karışmış REF B. (BURDUR) — Efendim, ka-
oluyor. Kilosuna çok bir şey düşmüyor. nunu teklif eden arkadaşlarımızın fikri,
Diğer taraftan deri ve kösele üzerine, kilo- resmin 150 kuruşa iblâğı merkezinde idi.
suna 15 kuruş konunca kunduracılık sa- Bunu Maliye encümeni, mevcut kanuna
nayii gayrimüsait bir vaziyete düşüyordu. zeyil şeklinde çıkardı. O vakit, hariçten
Bunun için Hamdi ve Nurullah Beyler, gelenlerin beher kilosu için ve dahilde
lâstiklere 150 kuruş resim zammını teklif imal olunanlar için 200 kuruş resim ver-
ettiler. Maliye encümeninde ilâve olarak mek icap ediyor. Bütçe encümeni, yalnız
kabul edilen bu vergi, Bütçe encümeninde resim istihsalini değil, müstehlikleri de
ı
— 221
düşünmek mecburiyetinde kaldı. Eğer da- HASAN VASIF B. (İSTANBUL)

hilde deriden vaki olan imalâtı, kauçuğa — İstihlâk vergisinin stoklara teşmili pi-
kilo başına 150 kuruş zammetmekle hi- yasada pek çok karışıklıklar tevlit ettiği
maye etmek kabilse, buna 50 kuruş daha sonradan görüldü. Kanun ilân edildiği za-
zammetmek, müstehliklerin hayatı üzerin- man çok kimseler haberdar olamadı. Bu
de bir pahalılık vücude getirecektir. Ma- yüzden beyannamelerini vaktinde yetiştir-
dem ki, esas itibariyle 150 kuruş bunu hima- remediler. 48 saat zarfında fabrika ve ti-
ye etmeğe kâfidir, artık 50 kuruş daha carethanelerde mevcut malları tasfiyeye
zammetmekle, hayatı daha ziyade paha- imkân bulunamadı. Bunun için de vaktin-
landırmakta mana yoktur, dedi. Onun de beyannamelerini veremediler.
için, ,Maliye encümeninin zeyil şeklinde
yapmış olduğu lâyihayı tadil haline kal- Vaktinde yetiştirememiş ve noksan
bettik. Tadil halinde olunca, hariçten it- zuhur etmiş olan beyanname sahiplerini
hal veya dahilde imal edilenlerin beher ki- suçlu addedip de, birer misli cezaya tâbi
losundan 150 kuruş resim alınacaktır. Bu tutmayı biraz hakkaniyete muhalif gör-
suretle, dericilerin ayakkabıları da hima- düm.
ye edilmiş olacaktır. Ayııca bunu zeyil Sonra bir diğer cihet de, piyasada bü-
şeklinde yapmak, kilosundan 200 kuruş tün stokların tadadına imkân olmadığı
resim alınmasını müstelzim olacaktır. Bu- için perakendecilerin hariç tutulmasıdır.
nu da encümenimiz muvafık görmemiştir. Kanunda yalniz toptancılar bu vergiye
tâbi addedildi. Binaenaleyh, piyasada han-
İSMAİL B. (ŞEBİN KARAHİ- gilerinin toptancı, hangilerinin peraken-
SAR) — Bu lâstik ayakkabıların bir ço- deci olduğu ihtilâf zuhuruna sebep oldu.
ğunun yüzü keten altı lâstiktir. Mektep- Bu meyanda zuhur eden ihtilâfların bir
lerde cimnastik yaparken talebeyi bun- çoklarına, bize çekilen telgraflarla şahit
lardan almağa mecbur ediyorlar. Onun olduk. Perakendeci tüccarlar büyük de
için Maarif Vekâletinin nazarı dikkatini olsalar muaf tutuldukları halde, fabrika-
celbetmek isterim. Bunun yerine altı şap- lar en küçük imalâthanelere varıncaya
lı, lâstik gibi bir vaziyete getirilmiş, köse- kadar stoklarının beyannamelerini ver-
leden yapılmış ayakkabıların kullanıl- meğe mecbur addedildiler.
masını tamim etsinler. Çünkü, bunun çif-
tinde 75 kuruş kadar fark edecektir. Ayni Halbuki ecnebi tüccarlar, yerli sa-
zamanda memleketin mevaddı iptidaiyesi nayii gözetmediklerinden, bu, yerli mal-
istimal edilmiş olacaktır. ları için ağır bir darbe teşkil etmiştir.
Daima yerli mallar himaye için tergip ve
Son zamanlarda bu sanattan bir ta- teşvikte bulunurken, vazedilen bu beyan-
kım zümre teşekkülleri meydana gelmiş- name mecburiyeti, fabrikalar harici ka-
tir. Bu teşekkül geçenlerde İstanbul hal- lan mallar karşısında - muvakkat bir za-
kevinde bir içtima yapmış - taleplerinin man için de olsa - rekabet edilemeyecek
ne olduğunu bilmiyorum - bu içtimada bir vaziyet doğurdu. Meselâ, İstanbul'da
kendileri de hazır bulunmuşlar, bunları mevcut olan müesseselerden Orozdibak,
o teşekkülle anlaşaıak temin buyursunlar. aynı zamanda perakende de sattığından,
Mümkün olduğu kadar bu sanat erbabı vergiden muaftır. Fakat diğer taraftan
halka mukavva ayakkabı sürmeğe çalış- Yerli mallar pazarı Hereke, Feshane fab-
masın. Hepimiz biliriz ki, yağı alınmış yo- rikalarının bir şubesi addedildiği halde,
ğurda imansız yoğurt dediğimiz gibi, bu bunlar bile ecnebi malı karşısında reka-
sanat erbabı da böyle imansız ayakkabı bet edemeyecek bir vaziyete düşmüşler-
sürmesinler. dir.
— 222
Yeni bir vergi teklif edilirken müm- larının üç ayda veıgiJerinin tediyesi de
kün mertebe bunun ağırlığım hissettir- mecburî addedildi. Halbuki bir ticaret-
memek için kolaylıklar gösterilmesi lâ- hane, bir fabrika bütün mevcudunu üç ay-
zım olduğu halde, bu verginin ilk defasın- da satamayacağı için satmadan vergisini
da bütün stoklar üzerinden alınması, ağır tedarik mecburiyetinde kaldı.
bir şey teşkil etti. Sonra, bütün mevcut-

MECLÎS'TEKİ AÇIKLAMALARI
Başvekilin, Meclis'in her toplantı yılı sonunda bir değerlendirme konuşması yapması
alışılmış, bir uygulama değildir. Burada İsmet Paşa bir genel durum değerlendirmesi
yapıyor. Cumhuriyet rejiminin artık önemli ve kritik dönemeçleri arkada bırakarak me-
safe aldığı teması değerlendirmede egemendir. İsmet Paşa, Cumhuriyet yönetiminin kendi
kurumlarını ve politikalarını yerleştirmekte başarılı olduğunu ve geri dönülmez noktalara
eriştiğini söylüyor.
İsmet Paşa bu 'durum tesbit i'ni, başarı duygusunun siyasal kadrolarca paylaşılaca-
ğına inandığı bir anda yapmaktadır. Başarı duygusunda önemli etkenlerden biri, uzun
bir bekleme döneminden sonra yürütülmeye başlanan sanayi programıdır. Başvekile göre,
bu program, özel sanayii destekleme politikasının sürmesine engel değildir. Bu politikanın
dışında ve üstünde, bir "büyük tesisat" kurma sorunudur.
Başarı duygusunu güçlendirecek bir başka etken de, ekonomide yıllardır süren buh-
ranın artık sona ermekte olduğu yolunda işaretlerin görünmesidir. İsmet Paşanın değer-
lendirmesi, bu yönüyle de 19337/7/ ve 1934'ün ilk yarısının gelişmelerini kapsıyor.
Geleceğe dönük politikalar için konuşmada geniş bir panorama çizilmiyor. Sadece,
yönetimin köylü ve tarım sorunları üzerinde artık eski yıllara göre daha çok düşündüğü
ve yeni şeyler tasarladığı anlaşılmaktadır. İsmet Paşa, sanayi programına benzer bir ta-
rım programı oluşturmanın gerekliliğinden ve köylünün satınalma gücünün yükseltilmesi-
nin zorunluluğundan söz ediyor. Buğdayı koruma veya un resmi yasaları köylünün gelirini
yükselten, fakat geçici nitelikli önlemlerdir. Tarıma, sanayi gibi, yeni tekniklerle yönel-
mek gerekiyor.
İsmet Paşanın konuşması, ilginç bir rastlantı ile, ekonomide buhrandan kaynaklanan
sorunların da hafiflemeye başladığı ve oldukça uzun süreli bir gelişme ve iyimserlik döne-
minin başlangıcında yapılmaktadır.
5.7.1934
Biten devrede başardığınız değerli iş- İktisadî ve siyasî buhranların kuvvet-
lerin bir hulâsasını gözden geçirmek ve li tesirlerini hafifletmeğe ve yenmeğe uğ-
Türkiye'nin yürüdüğü istikameti bir daha raşırken, iktisat ve kültür sahasında, iler-
mütalea etmek faydalı olacaktır. lemeği sağlayacak tesirleri ve tedbirleri,
Türkiye'nin istikameti milletin ve mütemadiyen kurmağa ve artırmağa çalı-
memleketin yükselme ve ilerleme siyasetin- şıyoruz. Bu seneki faaliyetler arasında
de durmadan çalışmak ve Devletin millet- iktisat teşkilâtına esaslı olarak giriştiği-
ler arası vaziyetinde emniyetini korumak- miz ince dikkatinizden kaçmamıştır. Muk-
tır. tedir ve vazifedar Vekâlet teşkilâtı kıy-
— 223
metli hedefimizdir. Millet hayatının muh- dern olarak kurmak, ilk merhaledir. Bü-
telif iktisat istikametlerinde, kifayetli bir yük Millet Meclisi'nin kesilmeyen teşviki
yardımcısı olmak, hem lüzumlu, hem çok ve yardımı ile büyük ziraat müesseseleri
verimli olduğunu düşünüyoruz. Hususî kurulmuş bulunuyor. Genç talebemiz fen-
sanayi faaliyetini korumak ve teşvik et- nî ziraat yoluna girmek için çok ümit ve-
mek gözümüzdedir. Hususî kuvvetlerin rici bir şevk göstermektedir.
ve hususî menfaatlerin üstünde olan büyük
Bir taraftan yeni müesseseler yüksek
tesisatın ilk merhalesini şimdiden tesbit
kıymette ziraat kılavuzları yetiştirirken
etmiş ve tatbik sahasına koymuş bulunu-
diğer taraftan ve süratle, köylünün amelî
yoruz. Müteakiben ve mütemadiyen te-
hayatına onun kazancını arttıracak suret-
mel atılması, açılması ve işletilmesi şek-
te girmeğe çalışmak ciddî emelimizdir.
linde sanayi programının muhtelif safha-
larını takip etmek hepimiz içm zevkli ola- Memleketin her sahada süratle iler-
caktır. lemesi ve Devletin kudretinin açılması ve
Ticaret bizde serbest ve normal va- artması, köylünün kazanç ve geçim sevi-
ziyetini muhafaza edecektir. Bunun mem- yesinin yükselmesine esaslı olarak bağlı-
leket için tam semeresini ve doğruluğu ve dır. Bizim bu hususta kanaatimiz katidir,
nefasetiyle itibarını muhafaza eder bir va- ümitlerimiz ise çok kuvvetlidir. Bu keyfi-
ziyete yükselmesi için standardını temin et- yeti büyük millî mesele sayıyoruz. Koru-
meğe ve satış kooperatifleriyle cereyanını yucu, israftan ve ziyandan kurtarıcı ve
kolaylaştırmağa çalışmak yolundayız. fennî usulleri öğretici ve tatbik edici bir
sürü tedbirler lâzımdır.
Memleketler arasındaki bu günkü
mübadele vaziyeti alış ve satış arasında ve Görüyorsunuz ki ziraî siyasete yeni
tediyede muvazene aramağı zarurî kıldı- ve geniş bir programın hazırlanmasiyle
ğından, dışardan fazla satın alabilmemizi meşgulüz.
temin edecek ihracat imkânını arttırmak, Sınaî ve iktisadî programımızla böyle
büyük meselelerimizdendir. bir ziraî programı hemahenk olarak yü-
İktisat Vekâleti, deniz ve maden ser- rütmek yolu, büyük iktisadî istikamette
vetlerimizden istifade suretiyle de millete ilerlemek için yalnız lüzumlu ve faydalı
yeni kazanç yolları bulmak için ciddî faa- değil, hatta tek çaredir.
'liyete girişmiştir. Büyük Millet Meclisi'nin bir kaç se-
Teferruatını bildiğiniz bu faaliyetle- nedenberi millî maarife verdiği ehemmiyet
rin el ile tutulur semere vermesi için za- ana istikametlerini tesbit etmiş bir halde-
man geçmek ve çok çalışmak lâzımgeldi- dir. İlk tahsil başlıca hususî idarelerin
ğini takdir duyurursunuz. Bütün bu işler, faaliyet sahasıdır. Hususî idarelerin malî
her safhada bilgili ve ülkücü unsurların vaziyetlerini tanzim ve ıslah etmek, diğer
yetiştirilmesini, muntazam ve metodik Devlet faaliyetleri yanında, bilhassa ilk
çalışma ve işletme kabiliyetinin beraber tahsilin halini ve atisini tanzim etmek de-
artmasını icap ettirmektedir. Bu da bizim mektir. Geçen bütçe senesi verilmeyerek
için mühim çalışma istikametlerinden biri- birikmiş olan hususî idare maaşlarını Ha-
dir. zine'den yardım suretiyle toptan ve birden
Hükümetin ziraat sahasındaki düşün- tesviye etmek imkânım bulmak büyük bir
celeri, tebellür etmiş bir haldedir. Bütün memnuniyettir. Hususî idarelerin muva-
ziraat hayatına fennin son terakkilerini ve zeneli ve muntazam bir bütçe ile idaresini
usullerini amelî olarak kılavuz olmak bu temin etmek için aldığımız ve takip ede-
düşüncelerin özüdür. Bunun için bilgi ve ceğimiz tedbirlerle gelecekte maaş birik-
araştırma müesseselerini temelli ve mo- mesine katiyen mâni olacağız.
— 224
Diğer taraftan ilk tahsilin hakikaten dalgalarına sebep olması vakidir. Fakat bu
umumileşmesi ve keyfiyetinin yükselmesi dikkatle takip ettiğimiz bir şeydir ki, az
istikametinde tedbirlerimizi mütemadiyen zamanda tabiî cereyanını bulacaktır.
ikmal etmek katî kararımızdır. Yeni vergilerden bahsederken, un
üzerinden alınan vergiye temas etmek is-
Üniversite ıslahatı, lise ve orta tah-
terim. Undan alınan resim, esas itibariyle
silin mücehhez ve değerli olması programı-
Devlet Hazinesini ve bütçesini alâkadar
nı takip ediyoruz. İlk gündenberi, büyük
etmez. Bu resim, buğdayı korumak için
ehemmiyet verdiğimiz meslekî tedrisat
Ziraat Bankası'nın bir iki senedenberi çok
için yeni ve ıslahatçı bir hamleye ihtiyacı-
hayırlı olarak devam eden faaliyetine kar-
mız olduğunu görmekteyiz.
şılık ve imkân vermek içindir. Un resmi
Geçen yılın ilk aylarında bütçenin se- suretiyle bir taraftan alman para diğer ta-
ne sonunda nasıl kapanacağını tahmin et- raftan buğdaya makul bir fiat temin edil-
mek mümkün değildi. 1933 bütçesinin mek suretiyle çiftçiye iade ve devrolunmak-
hemen tamamen mütevazin bir halde ta- tadır. Buğday fiatinin makul bir had dahi-
hakkuk elmiş olduğunu bugün söyleyebil- linde istikrarı çiftçi hayatı için pek mühim
mek, derin memnuniyetinizi mucip ola- bir meseledir. Çiftçinin gelirinin korun-
cak zevkli bir vesiledir, sanıyorum. ması ise şehirlerin ve bütün memleketin
Memleketler arasındaki alışverişlerin iktisadî hayatı için esaslı bir alışveriş un-
bizim olmayan kayitlere tâbi olması yü surudur.
zünden gümrük varidatının azalmasına
Nafıa Vekâletiniz şimendifer progra-
rağmen bütçenin tahakkuk etmesi, mem-
mını muvaffakiyetle takip etmektedir. Bir
leketin iktisadî bünyesindeki kuvvetin,
taraftan yeni inşaat tatbik mevkiine ko-
memleketin idaresindeki ve siyasetindeki
nulurken, diğer taraftan her gün yeni bir
istikrarın inandırıcı bir delili olmak iti-
istasyonun açıldığını görerek bahtiyar olu-
bariyle ayrıca memnuniyeti muciptir.
yoruz. Büyük ve mühim bir vilâyetimizin
1934 senesi için yeni mali tedbirler merkezi olan Elâziz'e varışımızın bütün
alınmakta, hem memleketin inkişaf ha- memlekette hâsıl ettiği sevinç bu günlerin
yatının takip edilmesi, hem beynelmilel tatlı bir hâdisesidir. Türk Vatanının de-
vaziyetinin emniyet tedbirlerinin kuvvet- mirağlarla örülmesi, iktisadî ve siyasî sa-
lenmesini istemesi yüzünden zarurî ol- hada bütün milletin bir tek kaya parçası
du. Yeni Türkiye'nin kurulmasında bu gibi perçinlenmesi ve kenetlenmesi de-
günkü neslin ilk günden itibaren hesapsız mektir.
fedakârlıklara mecbur olması, sakınılması
kabil olmayan ve ayni zamanda şerefli Nafıa Vekâleti hususî ve resmî bütün
bir talihtir. Asrî bir devletin, çok ihtiyaç- münakale vasıtalarının yakından mura-
larını temin etmeğe çalışmak, geri bırakıl- kabesine faaliyetle girişmesi suretiyle de
mış ve harap edilmiş bir memleketin üm- ayrıca faydalı bir istikamettedir. Müna-
ranını vücude getirmek mecburiyeti, iki kale vasıtalarının büyük masraflarla ku-
büyük harpten sonra harbi umumiye gir- rulduğu ilk devirlerde nakliye ücretlerinin
miş ve harbi umumî âfetlerini dört sene pahalılığından sakınmak mümkün ola-
fazlasiyle omuzlarına yüklemiş bu günkü mazdı.
nesillere teveccüh etti. Ancak, memleketteki bütün nakliye
Malî tebeddüllerin dahilî hayatta ilk tarifeleri üzerinde gidişgelişi arttıracak
günler yolsuz ticaret arzularına meydan ve geçimi kolaylaştıracak bir ucuzluğu
verdiği görülmektedir. Her hangi bir şayia temin etmek için mücadele zamanı gelmiş-
veya tedbirin lüzumsuz pahalılığa ve fiat tir. Katışık ve fennî bir çok unsurlara te-
— 225
mas eden nakliye tarifeleri sahasında ted- ve faal rolüne temas etmek isterim. Halk
ricen fakat mütemadiyen çalışmak kara- Fırkası'nm son inkişaf devri, hususî, siyasî
rındayız. bir fırkanın dar çerçevesinden çıkarak
Yol şebekelerinin ıslahı için daha çok bütün vatandaşlara kucağını açan, içti-
gayretler sârfetmek ihtiyacında olduğu- maî ve millî büyük bir müessese halini
muzu takdir ediyorum. Hususî ve merkezî almıştır. Halkevlerinin garazsız ve men-
idarenin eline geçecek paraya irtibatı olan faatsiz bir irfan ve medeniyet yuvası ola-
bu sahada amelî ve verimli bir usul ile rak ifa ettiği hayırlı hizmetler, • milletten
çalışmak mühim bir rol oynamaktadır. umumî bir teveccüh ile teşvik edilmekte ve
mükâfatlandırılmaktadır. Milletin arzusu,
Trakya'da bazı Yahudi vatandaşların, hatta bitaraf ve yabancı mütehassıslarının
kendi şikâyetlerine göre, mahallî tertipler tetkiki Halkevi faaliyetlerinin genişletil-
yüzünden hicrete mecbur olduklarım ve mesini istemektedir. Geniş yürekle bütün
bazılarının da İstanbul'a hicret ettiklerini milletin ve her sınıf halkın yükselmesine
haber almıştım. Türkiye'de her fert Cüm- çalışan Halkevlerine mümkün olan kolay-
huriyet kanunlarının emniyet ve muhafa- lıkları ve teşvikleri yapmayı vazifemizden
zası altındadır. Antisemitizm Türkiye me- sayıyoruz.
tal ve zihniyeti değildir. Vakit vakit ha-
riçten bizim memleketimize girer ve der- Millî servetimiz ve takatimiz nisbetin-
hal önüne geçilir. Böyle cereyanlara ka- de orduya verdiğimiz paranın, yerinde ve
tiyen müsaade etmeyeceğiz. iyi kullanıldığına, icap ederse ölçülemeye-
Müsaade buyurursanız bütün millî cek geniş ve müsbet neticeler alacağına
ve siyasi hayatımızda C. H. F. nin büyük emin olabilirsiniz.

BURSA SÜT TOZU FABRİKASININ AÇILIŞINDAKİ KONUŞMASİ
17.7.1934
Hükümet, memlekette ana sanayii memleketimizde yep yeni bir iştir. Asıl
vücude getiriyor. Bu ana sanayide millî benim haizi ehemmiyet bulduğum nokta
sermayeye ve hususî teşebbüslere ayrıca bilhassa memleketin umumî hayvancılık
bir kıymet ve pay bırakmıştır. Ana hat- politikasına nafi oluşudur. Hayvancılığın
ların haricinde müteşebbislerin sanayi vü- ilerlemesine hükümet büyük ehemmiyet
cude getirmelerini büyük bir memnuniyetle vermektedir. Çünkü hayvancılık ilerlediği
karşılamaktadır. Gördüğüm bu müessese takdirde müteşebbisler artacak ve halk
modern ve teknik esaslara istinat ediyor, refaha kavuşacaktır.
DEMİRYOLUNUN ELÂZİZ'E BAĞLANIŞI İÇİN YAPİLAN TÖRENDE

NAFIA VEKİLİ ALİ (ÇETİNKAYA) BEYİN KONUŞMASİ
Nafıa Vekilinin konuşmasında demiryolu politikasının aşamaları özetlenmiştir. 1930'
ların ortalarında, bu politikanın belirgin bir yönü demiryolu yapımının artık Türk müteah-
hitlerince üstlenilmesidir. Böylece, yeni devletin kuruluşunda ana politikalardan biri olan
demiryolu yapımında yeni bir aşamaya geçilmektedir. Ülkenin mekân bütünlüğünü sağla-
yacak stratejik yolları kısa sürede inşa etmeyi "Bir karış fazla şimendifer" sloganında
amaçlayan ve simgeleyen aşama tamamlanırken, "Türk parası, Türk dimağı ve Türk
emeğiyle yapmak ve işletmek" aşaması başlamaktadır.
10.8.1934
— 226
Büyük ve muhterem Başvekil İsmet İşte eser, işte zafer. Bugün açtığımız
Paşa Hazıetleri daha dün denecek kadar Elâziz şubesi bu zaferin ilk müjdesi ol-
kısa bir zaman evvel "yurdu demirle ör- mak itibariyle nafıa âleminde pek kıymet-
mek azmimizdir" buyurdular. Bu arada tardır. Sıvas-Erzurum hattı ve Malatya-
Sivas'a vardık. Bugün Elâziz'deyiz. Yarın ya iltisakiyle Diyarbekir'e varan bu hattın
Diyarbekir'de, öbür gün Erzurum, Antal- son kısımları Filyos-Ereğli hattında da bu
ya'dayız. Belki de çok yakında kardeş el- zaferin feyizli semereleri görülmekte ve
lere kadar uzanmış olacağız. Türkiye'de birkaç saate kadar ihalesi haberini alaca-
ilk demiryolu, Kırım muharebesinin fer- ğımız Afyon-Antalya kısmında da tema-
dasında görülmiye başlamıştır. Bunlar- miyle hakim bulunmaktayız.
dan öz vatanda kalan Aydın demiryolunun
Efendiler, bu meşkûr neticeyi hasıl
kuruluşu bu tarihe kadar çıkar. Bundan
eden kuvvet nedir? Bunu tetkik, tahlil
sonra, İzmir-Kasaba hatları, Bursa-Mu-
edersek görülür ki, her işte olduğu gibi bu
danya, Îstanbul-İzmit demiryolu inşası
işte de muvaffakiyetin sırrı memleket
tecrübeleri ve nihayet Anadolu şebekesi
kuvvet ve kaynaklarını, yani, fikir ve mad-
gelir. Demiryolu inşa ve işletmesinde bu
de ve emek kudretlerini bir araya topla-
devirlerde hâkim olan sermaye ve bilgi
yıp muayyen hedefe tevcihtedir. Bu işte
kâmilen yabancıya atittir. Memleket me-
pek muhterem Başvekil Paşa Hazretleri-
nabii ve nüfusu bu uğurda istismar edil-
nin fatihai kelâm addettiğimiz bu büyük
miştir. Bu devirler şu suretle safahat ar-
veçhesinde mündemiçtir. Her büyük, va-
zeder:
tanşümul işin temeli olan para Türk ser-
1- Yabancı sermaye ve yabancı el mayesi olarak ortaya konmuş ve kona-
ile demiryolu yapmak, işletmek, caktır. Bu işlerin düzenini kuracak olan
Türk bilgisini meslekten yetişmiş ve yetiş-
2- Yabancı sermaye ve yabancı bilgi mekte olan Türk mühendisleri, fen adam-
ile yapılan işlere karışmak. ları temin etti ve nihayet bu işleri Türk
Bu iki usul İmparatorluk devrinin müteahhitlerinin, işçilerinin emek ve kuv-
bütün demiryol siyasetini hulâsa eder. vetleri başarmıştır. Bu kudret ve kuvvet
manzumesi, ancak Cümhuriyet devrinin
3- Yabancı sermaye ve kredi esas- son beş altı senesine sıkıştırılmış malî ve
lariyle yapılan işlere Türk dimağ ve kolu- coşkun bir gayretin pek semereli, fennî
nun daha geniş iştirakiyle demiryolu yap- bir mahsulüdür.
mak ve işletmek. Bu hal istiklâl muhare-
beleri ve müteakip senelere mahsus olup Cümhuriyet devrinde devletçe inşa
bugün dahi son asarı görülür. ettirilmiş ve edilmekte olan bugünkü de-
miryollarının uzunluğu 3195 kilometre,
4- Nihayet Türk parası Türk dima- muharrik ve müteharrik edevat ile bera-
ğı, Türk emeğiyle hem yapmak, hem işlet- ber sarfolunmuş ve olunacak olan meblâğ
mek. 355 milyon lira, demiryollar üzerinde ak-
tarılan toprağın hacmi 42 buçuk milyon
Bu netice ise ancak Cümhuriyetin
metre mikâp, sarfedilen çimento 50 bu-
bariz feyzidir ki:
çuk milyon kilodur.

SÜMERBANKMN BAKIRKÖY BEZ FABRİKASINA EK OLARAK
YAPILAN PAVYONUN AÇILIŞINDAKİ KONUŞMASI
Cumhuriyet yönetimi, 1934'ü, yatırımlar ve yeni kuruluşların açılış yılı yapmıştır.
Rejimin kuruluşundanberi ilkkez 'yeni yatırımlarla yüklü bit yıl' yaşama olanağı doğmak-
— 227
• taclır. Bunlardan bazıları (Bakırköy Bez Fabrikasının tevsiatı gibi) küçük çaplıdır. Fa-
kat, yönetimin vurgulamak istediği nokta, •irili ufaklı halkalarla yeni ve nitelikçe o güne
kadar olandan farklı bir sanayi zincirinin kurulmakta oluşudur.
13.8.1934
Bakııköy fabrikası bundan takriben

İşçilerin yetiştirilmesi yeni sanayi ha-
seksen sene kadar evvel, hususî bir mües- yatımızda büyük bir vazife ve geniş bir
sese olarak kurulmuş ve ayni zamanda sahadır. Her işçi, kullandığı makineden
elden ele geçerek eski şekliyle devlet ida- azamı istifade edecek kabiliyeti, yalnız
resine intikal etmişti. bilgisi ile değil bir nevi ateşli hırs haline
Bana verilen malumata göre Cümhu- gelen arzusu ile temin etmeyi düşünmeli-
riyet, bu fabrikayı takriben 1600 iğlik bir dir. Bütün milletin, yeni iktisadî hayatını
şekilde ele geçilmişti. İlk tesisat devrinde istikametlendirmek için ehemmiyet ver-
3,600 iğe kadar çıkarılmış, yeni dairelerle diği bu fabrikalar ancak bilenlerin, çalı-
fabrika takriben 9,000 iğlik bir müessese şanların ve öğrenmek isteyenlerin, öğren-
olmuştur. Bugün memlekette zannederim mek kabiliyetinde olanların bulunduğu
İzmir'de daha çok iğ bulunduran fabrika- yerler olacaktır. Bilgisi, çalışması, hevesi
lar vardır. az olanların sığınmaları için millet fabrika
yapmıyor ve yapmıyacaktır. Fabrikaların
Tabiî Sümer Bankın tesis etmekte ol- kapusundan ilk günü giren memur veya
duğu büyük kombineler ki ilki önümüzde- işçi, herkes bu esası evvela yüreğinin içine
ki ilk baharda 30,000 iğle işlemeğe baş- yerleştirmek lazımdır. Onun için yeni
lıyacak ve memleketin en büyük doku- büyük fabrikalar, ilk kuruldukları andan
ma müesseseleri olacaktır. Onlara bakı- itibaren, san'atinde ve masrafında dik-
lırsa, Bakırköy fabrikası daha küçük bir katten yüreği titreyen san'atkârların yetiş-
müessese sayılabilir, bununla beraber Ba- mesi için gayret sarfetmelidiı.
kırköy fabrikasımn hususiyetlerini ve hu- Burada gördüğüm iyi şeylerden bi-
susî kıymetlerini nazarı dikkate vazetmek, risi de fabrikada hanımların geniş bir ça-
benim için hakiki bir zevktir. lışma zemini bulmasıdır. Ötedenberi ka-
naatim odur ki hanımlarımız dokuma iş-
Hususî ve resmî bugün mevcut olan
lerinde ince zevkleri ve el maharetleriyle
müesseselerin en yeni makineleıe malik
bizim dokumalarımıza dünyada hususî
olanı hemen buradadır. Fakat bugün için
bir zevk ve hususî bir kıymet temin ede-
hepsinden kıymetli olan görüş şudur:
ceklerdir.
Bu fabrika küçük ve iptidaî bir hal- Bakırköy fabrikası Cümhuriyette 1,600
den, mütemadiyen ilerileyerek ve genişli- iğden 9,000 i geçen iğe varmış. Bu terakki
yerek kendi kendine büyük bir müessese nisbeti san'at hayatımıza örnek olursa az
olmuştur. Fabrikaların tasavvuru, hatta zamanda Türkiye sanayi sahasında yük-
kurulması yaşıyabilir bir halde işletilme- sek neticeler alacak demektir. Ümit edi-
sine nisbetle kolay tarafı sayılabilir. Asıl yorum ki millet, yeni fabrikalara, mem-
zor iş kurulmuş bir fabrikayı işletebilmek leketin sanayilenmesi için gösterdiği ala-
dirayet ve kabiliyetidir. kaya, eyi neticeler alacağından emin ola-
rak bizim sevincimize iştirak edecektir.
\
— 228
SÜMERBANK'IN İZMİT KÂĞIT FABRİKASININ

TEMEL ATMA TÖRENİNDE
BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN KONUŞMASI
Kâğıt fabrikası önemli bir ithal ikamesi yatırımıdır. Mustafa Şeref Beyin İktisat
Vekilliğinden ayrıldığı 1932 Eylülüne kadar, kâğıt fabrikasını İş Bankası yapmaya
isteklidir. M. Şeref Beyin Vekillikten ayrılmasında, bu yatırım projesinin niteliği ve
kim (hangi kesim) tarafından gerçekleştirileceği üzerindeki tartışma da etkili olmuştur.
Ancak, Celâl Beyin İktisat Vekilliğine gelişi bu projenin İş Bankası'na verilmesini kolay-
laştıracağına ters etki yapmış ve kâğıt fabrikası sonunda Sümerbank yatırımlarının ara-
sına alınmıştır.
14.8.1934
Bugün mühim bir fabrikanın temel cak, muhtelif çeşit ham maddelerimizi
taşını koyacağız. Bu münasebetle İktisat kıymetlendirmeğe de yarayacaktır.
Vekili Mahmut Celâl Beyle beraber bize Şu halde İzmit kâğıt fabrikası ikti-
gösterilen iyi ve muhabbetli kabule teşek- sadî açılışında iyi esaslardan biri olarak
kür ederiz. Temeli atılacak olan fabrika, sayılacaktır. Fabrika bir seneye varmadan
iktisadı hayatımızın mühim bir müesse- açılmış olacaktır. Bir fabrika iyi şartlarla
sesi olan bu fabrika Büyük Millet Meclisi kurulduktan sonra da asıl dirayetini işlet-
sanayi programının bir uzvudur. Takriben mesinde gösterir. Birçok ahvalde fabrikanın
iki milyon liralık bir sermayeyi alacak olan işletilmesi kurulmasından daha zordur.
müessese 13,000 metre mik'abı kereste, İzmit'te kâğıt fabrikasımn kurulması,
15,000 ton kömür sarfedecek ve senede ileri bir irfanı, Cümhuriyet inkılâplarına
memleketin ihtiyacı olan muhtelif cins hususî bir bağlılığı olan İzmit için iyi bir
kâğıt ve kartonun mühim bir kısmım vere- tesadüftür. Fabrikanın bir samimiyet mu-
cektir. Görülüyor ki fabrika, yalnız mem- hitinde bulunması, müesseseye alâka ve
leketin ihtiyacını temin etmekle kalmıya- yardım gösterileceğine delildi.
SÜMERBANK'IN İZMİT KÂĞIT FABRİKASININ

KOCAELİ MEBUSU SIRRI BEYİN KONUŞMASI
14.8.1934
Taayyün etmiş hakikattir ki, iktisadî vücut bulan Türkiye Cümhuriyetinin her
esaret, siyasî esaret kadar bir milleti ben- şeyden evvel yaşamak, yaşayabilmek hak-
liğinden mahrum eder. İktisadî esaretten kının menşeini teşkil eden istiklâli temin
kurtulmakta ecnebiye muhtaç olmamak, etmeğe çalışması kadar tabii bir hareket
kendi ihtiyacım kendisi temin etmek, pa- olamazdı.
rasını mümkün olduğu kadar memleket-
te bırakmakla olur. Siyasî esaretten kurtuluşun müjde-
sini İnönü zaferiyle almış idik. Lozan'daki
Osmanlı İmparatorluğu'nun iktisadî muvaffakiyetle de iktisadî esaretten kur-
esaretten kurtulmamasına sebep bunları tuluş beşaretini aldık.
yapmaması idi. Ve bunun içindir ki yur-
dunun ve benliğinin tam manasiyle sahibi, Bizim bir fabrika yapmaklığımız baş-
hakimi olmak azmiyle ve bin fedakârlıkla ka milletlerin fabrika yapmalarındaki mu-
— 229
vaffakiyete benzemez. Bizim her kurdu- Şimendiferlerin mutlaka ecnebi ser-

ğumuz fabrika iktisat sahasında da is- mayesi ve ecnebi bilgisi ile yapılabileceği
patı rüşt ettiğimizin canlı delilidir. Bu kanaatine saplanan kısa görüşlü kimseler
muvaffakiyetlerin kıymetini ancak hariç- şimdi birer abide gibi yurdun iç tarafla-
teki akisleriyle ölçebiliriz. Bunlardan çok rında yükselen istasyonları görmekle ken-
memnun olan dostlarımız vardır. Hattâ di takdiratmın kifayetsizliğini anlıyorlar.
bizi daha fazla teşçi ederler. Fakat öte Bu sanayiin, fabrikaların da yardımsız
tarafta terakkiyatımızı çekemiyenler, me- başarılamayacağı zannında bulunan kısa
saimizi istirkap edenler, aldığımızın se- düşünüş ve kısa görüşlü kimseler çok yakın-
meratı gözlerine iğne gibi batanlar var- da hatalarını anlıyacaklardır. Ferdin ve fert
dır. Bunlar bizi bu mesaiden men için hatta teşekküllerinin yapamadığı ve bir müddet
beynelmilel karar ittihazına bile çalış- daha yapamıyacağı bu gibi sanayi müesse-
mışlardır. Bu kararlar bu fabrikaların kıy- selerinin - tevekkülî bir vaziyetle - vücut
metlerini ve ehemmiyetlerini anlatır. Bun- bulmasını beklemeyi muvafık bulmıyan
ları tetkik ettikten sonra ne büyük yol İsmet Paşa hükümeti en isabetli kararları
üzerinde yürüdüğümüz tezahür eder. ile, en isabetli yol üzerinde yürümektedir.

İŞ BANKASİ'NIN PAŞABAHÇE CAM VE ŞİŞE FABRİKASININ TEMEL
ATMA TÖRENİNDEKİ KONUŞMASİ
Cam da sanayi programı içindeki ithal ikamesi yatırımlarından biridir. Sanayi prog-
ramının İış Bankası'na verilen projelerindendir. Temeli, İzmit Kâğıt fabrikası ile aynı
günde atılmaktadır.
14.8.1934
Bu cam ve şişe fabrikasını yapmayı müspet şekilde yürütecektir. Buna kuv-

millî müessesemiz olan İş Bankası deruhte vetle itimat ediyorum. Memlekette sanayi
etmiş bulunuyor. Memlekette bir kaç de- müesseseleri kurmak hususunda millî mü-
fa bu şekilde teşebbüsler olmuşsa da, muh- esseselerin sermaye koymaları çok faideli
telif sebeplerden dolayı bu teşebbüsler bir harekettir. Millî bankaların fabrika
hep menfi surette neticelenmiştir. vücude getirmeye çalışmaları çok hayırlı
Şimdiye kadar tuttuğu işlerde iyi he- bir faaliyettir. Bu vaziyet bizim için de
sap ve doğru yolda çok düşündükten teşvik ve terkibi mucip bir haldir. Hükü-
sonra azim ve istikametle yürümekte iyi met bu faaliyetlere daima müzaheret ede-
misaller vermiş olan İş Bankası bu işi de cektir.

ZONGULDAK SUNİ ANTRASİT FABRİKASININ
TEMEL ATMA TÖRENİNDEKİ KONUŞMASI
ismet Paşanın konuşması ağır sanayiin ana halkalarından kömürün demir çelikle
birlikte değerlendirildiğini ve yönetimin sanayi programı içinde bu noktaya önem verdiğini
belgeliyor. "Kömür sanayiine girmek", sanayiin çeşitli sektörlerinde kömür talebini
artıracak yatırımlarla birarada konuşulmaktadır.
15.8.1934
— 230
İş Bankası ile Sümerbank'ın müşterek buçuk milyona yakın geçirilen kısma nak-
teşebbüsii olarak tesis edilen sun'î antra- letmiş bulunacağız. Dün ve bugün temel
sit fabrikasının temelini atmış bulunuyo- attığımız ve yaptığımız müesseseler yüz
ruz. Bununla hakikî kömür sanayiine gir- binden fazla ton sarfetmek için kömür
miş bulunacağız. Sanayide ve evlerde kul- havzasına yeniden müşteri olmuştur,
lanmağa elverişli kömür tedarik etmek bu
fabrikanm mahsulü olacak, fabrika ayni Büyük Millet Meclisinin kanunlarını
zamanda kimyevî mahsuller vermeğe baş- v e programlarını tahakkuk ettirmek ve
lıyacaktır. Tasavvur edildiği gibi memle- milletin umumî inkişafına bütün kuvvet-
kette yakılacak madde ve bu sebeple kuv- l e r i i l e çalışmak için millî bankaların gös-
vet menbaı olarak kömür müştekatını terdikleri gayreti sizin huzurunuzda ve
sarfetmeği arttırmak ile memleket yalnız s i z i n l e beraber bütün memleketin karşısın-
sanayide değil, her sahada mütemadiyen da takdir etmeği vazife sayarım. Her hâ-
inkişaf etmiş bulunacaktır. Elde bulunan d i s e b i z e memlekette sanayi programının
sanayi programı demir mevzuunu ele al- herkesin sevdiği ve takip ettiği umumî
dığı gibi, faal bir surette kömür mevzuu- v e m i l l î ü l k ü olduğunu göstermektedir,
nu da ele almıştır. Ve bir iki sene zarfında H İ Ç b i r program bu kadar umumî alâka
demir ve kömürde sanayi noktai nazarın- v e heyecanla kabul edilmemiştir. Bu hal
dan vücuda getireceğimiz eserler memle- pıogramın tahakkuk ettirilmesi için en
kette sanayi hayatının bel kemiğini vücu- kuvvetli unsurdur. İki senedenberi yeni
da getirmiş olacaktır. Kömür meselesini s a n a y > İÇ'" tasavvur ettiğimiz zamanlar
bütün memleket için büyük bir dava te- s a a t g ' b i işlemiştir. İş Bankası, Sümer-
lâkki ediyoruz. Memlekette kömür sar- b a n k v e b ü t ü n b u hareketleri kudretli ve
fiyatının artması memleketin medeniyette uğurlu eli ile idare eden İktisat Vekili Ce-
yükselmesi için elle tutulur en kıymetli l a l B e Y progamın tatbiki için bize hangi
bir delildir. Kömür havzasının meseleleri müddetlerden bahsettilerse, hepsini za-
çoktur. Bu meselelere cesaretle, kuvvetle manında tahakkuk ettirmiştir. Şimdi te-
girmek memleketin inkişafı için geri bira- celini attığımız fabrikayı bir sene sonra
kılması caiz olmıyan bir lüzumdur. Biz a ? m ı Ş olacağız. Bilhassa yeni tesisatta za-
bu kararı-kat'î bir azimle vermiş bulunu- m a n cetvelini tahakkuk ettirebilmek bü-
yoruz. Şimdiye kadar aldığımız neticeler ' yük bir kuvvettir, meselelerin iyi tetkik
cesaret verici ve teşvik edici mahiyettedir, edildiğine, tedbirlerin gayet iyi hazırlandı-
Cümhuriyet kömür havzasını istihsalâtın ğma kanaat verici bir delildir. Bizim mem-
geçirilen miktar olan 600,000 ton ile ele lekette geri ve uzak zamanlarda zaman
almıştır. Aldığım malûmata göre, bu sene mikyasını iyi tayin ve tahakkuk ettirebil-
iki milyonu geçen bir ton miktarını yer- mek Cümhuriyetin hususiyetlerindendir.
den çıkarmış olacağız. Ve bunu tamam bir

YENİ KONTENJAN KARARNAMESİ İLE İLGİLİ AÇİKLAMALARİ
Celâl Beyin açıklamaları, Türkiye'nin, 1930'ların ortalarında dünyada oluşmaya baş-

layan ve ikili ticaret anlaşmalarına dayanan sisteme ayak uydurmakta olduğunu ve dış
ticaretten kaynaklanan sorunlara artık uyum sağladığını yansıtıyor. İkili anlaşmalarla
yürütülen ticaret sisteminin, 1932'den beri Türkiye'ce benimsenen ilkesi'malımızı alanın
malım almak'tır. Bu ilke, ödemeler dengesi denkliğinin yönetim için (bütçe denkliği gibi)
önemli oluşundan kaynaklanıyor. (Bk. Cilt /, s. 221-28 ve 400-1).
— 231
19307örw ortalarında, Türkiye dış ticaretini gitgide artan biçimde kliring esasına
kaydırmakta, böylece döviz gereksinmesini önemli ölçüde azaltmaktadır. Bu çerçevede dış
ticaret bir yönüyle daha karmaşık ve ustalıklı yönetim isteyen bir iş, bir yönüyle de stok
idaresi olmaktadır.
20.8.1934
Kontenjan, buhranın doğurduğu za- memleketimizi alıştırmakta ve bilhassa
ruretlerin ifadesidir ve fevkalâde zaman- makinalar ve sınaî tesisatın icap ettireceği
lara mahsustur. yedek ve değişik parçalar noktasından
Bu sebeple Cümhuriyet Hükümeti, kendilerini memleketin daimi furnisörü
kontenjan miktarım memleketin hakiki haline getirmektedir. Bu nevi anlaşmaların
ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde çoğalt- haricinde kalan veya kendilerine karşı
mağa ve sistemini islâh ve basitleştirmeğe pasif olduğumuz memleketlerle olan mü-
hususî bir ehemmiyet veriyordu. nasebetimiz ise ihracat ticaretimizde an-
cak yüzde 5 i ve ithalâtımızda yüzde 21 i
Bu defa ilân ettiğimiz kontenjan lis- bulmaktadır. Bunlarla da her iki tarafın
teleri memleketin "satın alma" kabiliye- hakkını müsavi şartlar dahilinde koruya-
tine göre normal haddini bulmuştur, de- cak bir anlaşma esasına varacağımızdan
nilebilir. Bize bu imkânı veren, geçen se- ümitvarız.
nedenberi sıkı bir surette çalışarak dev-
letlerle anlaştığımız kliring sistemidir. Bu Görülüyor ki, Londra cihan iktisat ve
sistem ile ödeme muvazenesi esasına bağlı para konferansında alenen müdafaa etti-
hakikî teadülü elde etmiş bulunuyoruz. miz hedef ve istikamette fasılasız ilerle-
miş bulunuyoruz.
Kliring listelerinde yazılı eşya kayıt-
sız ve kolaylıkla memlekete girmektedir. Yaptığımız anlaşmaların hepsinin esa-
İthaline müsaade ettiğimiz malların mü- sı birdir, denilebilirse de, her memleketle
kabilinin mutlaka Türk malı mübayaası yapılmış anlaşmaların hususiyetleri var-
suretiyle çıkarılması mecburîdir. Bu tarzı dır. Alıcı ve satıcı tacirlerimizin bu an-
hareket, harice fazla döviz tediyesinden laşmaları birer birer gözden geçirerek iş-
bizi koruduğu gibi alıcı cephesinden de hiç lerini ona göre yürütmeleri menfaatları
olmazsa istihlâk ettiği malın lüzumsuz iktizasındandır. Bu münasebetle de tek-
pahalılaşmasına mani olmuştur. rar edeyim ki, Türk Ofis alâkadarların em-
rindedir. Her istenilen malûmatı en kısa
Bu suretle, bugün, haricî ticaret mü-
zamanda vermekle mükelleftir.
nasebetlerimizin en büyük kısmı ödeme
muvazenesi esasına 'müstenit anlaşmalar İhracat mevsiminin başlangıcında bu-
dahilinde tevzin edilmiş ve kontenjan sis- lunurken umumî kliring hesaplarının ne-
temi de bu anlaşmaları kolaylaştıracak ticesini herkesin bilmesinde faide vardır:
hale getirilmiştir. Bu anlaşmalara dahil Cümhuriyet Merkez Bankasının kayıtları
olan memleketler son sene rakkamlarına uzun ve kısa vadeli olmak şartiyle
göre ihracatımızın yüzde 63 ünü almakta yirmiyedi milyon Türk lirasının mem-
ve ithalâtımızın yüzde 76 sı da bu memle- leketimiz lehine bloke olarak kasaların-
ketlerden gelmektedir. Bu nisbetler hada mahfuz bulunduğunu göstermektedir.
len müzakere halinde bulunduğumuz mem- Demek oluyor ki, ticarî münasebette bu-
leketlerin inzimamiyle yükselecektir. lunduğumuz muhtelif memleketler, he-
Yeni anlaşmalar yaptığımız memle- saplarını kapatmak için piyasamızdan bu
ketlerin vasi ithalât kolaylığı bu memleket- miktarda Türk malı satın almak mecburi-
ler emteası ve ithalâtının hususiyetlerine yetindedirler.
— 232 —
Türkiye, millî ve hayatî ihtiyaçlarını hange", yani, ödeme vasıtamız ancak ihraç
memleket dahilinden temin etmek gaye- mallarımızdır. Hakikat böyle olunca, ha-
siyle bir kısım ham maddelerini mamul ricî ticarette düsturumuz ancak "malımı-
hale koyarak sanayi hareketi vücuda ge- zı alanın malını satınalmak"tır.
tirir ve her memleketle münasebetlerinde Hızını henüz almamış olan bugünkü
ödeme muvazenesi esasına göre hakikî buhran devresinde haricî ticaret bölümü-
teadül elde etmek isterken bazı endişelere nü olduğu noktada tutabilmek büyük bir
cevap vermek ihtiyacını duyuyorum: muvaffakiyettir.
Türkiye otarşik, yani, bütün ihtiyaç- Memleketimizde geçen senelerden
larını kendi hudutları içinden temin etme- stok denilebilecek miktarda mal kalma-
ği ister bir siyasetin zebunu değildir. Tüı- mıştıı. Bu seneki istihsalâtımızın da stok
kiye'nin bugünkü bünyesi ve coğrafî vazi- vermeden satılması ümidi kuvvetlidir. İh-
yeti milletler arası ticarette kendisinin de racat maddelerimizin fiyatlarının beynel-
yer almasını, iktisat ve ticaret sahasında milel fiyatlardan daha dun bir bedel ile
da medenî milletler ailesinin mütemmim satılmasına (binnazariye) sebep yoktur.
bir ferdi olmasını icap ettirir.
Yalnız, umumiyet itibariyle, istihsa-
Ticarî münasebette bulunduğumuz lâtımızı aıttırmak ve beynelmilel piya-
memleketlerden bize karşı pasif olanlara salardaki revaçlarını kuvvetlendirmek için
satış kabiliyetlerinin son haddine varabil- rasyonel hareketlerle standardizasyona bi-
meleri için lâzım olan imkânı vermekte r^n evvel geçmek gibi büyük meseleler
yiz ve bunda samimiyiz. karşısında bulunuyoruz.
Bizim pasif olduğumuz memleket- Büyük Başvekilim ve muhterem Şe-
lere karşı ise ayni samimiyetle hakkımızı fim İsmet Paşa Hazretlerinin "daima iki
aramaktayız. Buna ait noktai nazarımız misli fazla mahsul" istemekteki haklan
da gayet açıktır. Bizim "monnaie d'ec- gün geçtikçe kuvvetini arttırmaktadır.
TÜRKİYE İŞ BANKASI'NIN KURULUŞUNUN ONUNCU YILINDA

BANKA İDARE MECLİSİ REİSİ (YÖNETİM KURULU BAŞKANI)
MAHMUT (SOYDAN) BEYİN KONUŞMASI
Mahmut Beyin konuşması, İş Bankası'mn Cumhuriyetin kurutuş döneminin politika-

sında oynadığı ro,ü, iktisat politikası anlayışını ve özellikle sanayi programının iç pazarın
oluşturulması bakımından önemini benimseyişini yansıtan bir beıgedir. Ekonominin fe-
rahlama ve gelişme ortamına girmesi, Banka'nın 'bir büyük yatırımcı güç' kimliği kaza-
narak hükümetin iktisat politikasıyla özdeşleşmesini de kolaylaştırmaktadır.
26.8.1934
Türkiye İş Bankası bugün on yaşını ile işe başlamıştı. Aynı günün akşamı Gazi
bitirdi. Hazretlerinin huzurlarında, sofralarında
Hükümetin millî müesseseler hakkın- bulunmakla bahtiyar olmuştuk. Bu te-
da olduğu gibi Türkiye İş Bankası hak- şebbüsün müstakbel muvaffakiyetine her-
kında hiçbir zaman esirgemediği candan kesten ziyade inanmış ve onu sezmiş ve
alâka ve yardımı - sırası gelmişken - derin görmüş olan Büyük Şefin, Mahmut Ce-
bir minnetle tekrar anmak isterim. lâl Beyefendiye ve Banka'nın idare mecli-
sine seçilen arkadaşlarıma verdikleri can-
Tam on yıl evvel, bugünde idi. İş
lı direktif hâlâ kulaklarımızda çınlıyor.
Bankası, 250 bin lira gibi küçük bir para
— 233
"Sermayenin azlığına bakarak cesa- Türkiye'yi millî sanayiini kurmağa

retiniz kırılmasın. Böyle müesseseler için icbar eden siyasî ve iktisadî zaruretleri
kuvvetli sermaye zekâ, dikkat, iffettir, kim bilmez. Davamız basittir. Memleke-
teknik ve metodik çalışmasını bilmektir. timizi ham maddecilikten, müstemleke ikti-
Bu kanaatle işe sarılınız. Behemehal mu- sadından kurtarmak istiyoruz. Onun ye-
vaffak olursunuz." rine, millî âhenkli bir iktisat sistemi kur-
mak kararındayız. Bu gayeye varmak
İş Bankası on yıllık çalışma hayatın-
için, milletçe bir nevi iktisadî kalkınma
da, teknik bankacılığın bütün icaplarını
savaşma girişmiş bulunuyoruz. Bu savaş-
yaptı. Büyük, küçük her nevi işlerinde
ta, memleketin malî, iktisadi ve millî
hayale, ümide değil hesaba ve realitelere
bütün teşekkülleri kudretlerine göre vazife
dayandı. İspekilasyondan, ispeküiatif iş-
almışlardır. Memleket işlerinde daima ön
lerdan asabî bir ısrar ile daima kaçındı.
safta çalışmağı şiar edinen müessesemize
Doğduğu sene memleketin kredi ihtiya-
de devletin sanayi programında vazifeler
cı, son derecesini bulmuştu. Bu ihtiyacı az
verilmiştir.
zamanda tatmin etti. Anadolu'nun ticaret
t
merkezlerinde şubeler açarak kredi siya- Banka bu vazifeleri en güç, en mü-
setini tevsi ve tevzin etti. Yeıleştiği mu- him kısımlarını şimdiden tahakkuk ettir-
hitlerde iş. hacmini artırdı. Faiz nisbet- miştir. Müsbet neticelerini almış bulunu-
lerini normal hadlere indirdi. Nizamî ih- yoruz.
tiyat paralarını sermayesi miktarına çı-
karmağı ülkü edindi. Dünyanın en kuv- Bazı memleketlerde sınaî istihsal faz- .
vetli ve büyük bankaları, mevduatlarının lası vardır. Sınai mahsulleri maliyet fia-
yüzde kaçım ihtiyat olarak saklıyorlaı sa, tinden daha aşağı bir fiatle satmak mec-
İş Bankası da memleketin ve geçirdiği- buriyeti vardır. Böyle memleketlerde malî
miz günlerin hususî bazı şartlarını da gö- müesseselerin büyük mikyasta sanayi ha-
zeterek bu nisbeti daha geniş bir derece- reketlerine iştiraki, onlar için bir kuvvet
de muhafaza etti. Buhran dolayısiyle Ana- sebebi olmaz. Halbuki Türkiye'de vaziyet
dolu'nun ticaret merkezlerindeki tacirleri- öyle değildir. Biz, memleketçe sınaî istih-
mizi, muhtemel zararlardan korumak için sal faaliyetlerimizde muvazeneli hareket
amelî tedbir aldı. Türk bankacılığını ilk ediyoruz. İstihsal ile istihlâk arasında bir
defa olarak, Almanya ve Mısır gibi hariç âhenk kuruyoruz. Esasen memleketin sa-
memleketlerde temsil etmek şerefini aldı. nayi programında ihtiyaçtan fazla istihsal
Hasılı hiçbir kazanç düşüncesi ona millî etmek, bu fazlayı hariçte satmak gibi -
iktisat ve millî menfaat icaplarını unuttur- tabirimi af buyurun - müteaddi bit dü-
madı. Bankanın şaşmayan bir takip fik- şünce hâkim değildir. Demek ki, sınaî is-
riyle yürüttüğü bu dikkat, ihtiyat ve ciddi- tihsalâtımız için tabiî ve dahilî mahreç,
yet politikası mükâfatsız kalmadı. bir iş pazarı daima mevcuttur. Bu ma-
ruzatımla teknik esaslar dahilinde çalı-
Halkın bu bankaya, kendi müesse- şan, sınaî sahaya dökülen sermayenin
sesine hudutsuz bir imanı caridir. Bu iti- sağlam ve emniyette bulunduğunu göster-
mat yersiz değildir: Millî tasarrufu koru- miş oluyorum. Banka'nın alâkadar ol-
makta son derecede hassas olan hükü- duğu maden servetlerinin nominal kıy-
metin karar ve yardımı en verimli sanayi metlerine nisbetle asıl, hakikî değerlerinin
işlerine sanayi programımn tahakkukuna birkaç defa yüksek olduğunu sadece ha-
iştirak etmekteyiz. tırlatmakla iktifa edeceğim.
— 234

İSPARTA GÜLYAĞI FABRİKASININ TEMEL ATMA
30.9.1934
İsmet Paşa hükümetinin sanayi prog- istandardizasyona gitmek mecburiyetini

ramında mütevazı bir yeri olan gül yağı duyuyoruz. Bunun ihracat sanayiinde ilk
fabrikasının bugün temelini atıyoruz. Mü- modeli ve tecrübesi olmak üzere gülyağı
tevazı kelimesini bilerek kullanıyorum. fabrikasını kuruyoruz. Tespit edeceğimiz
Diğer yaptığımız işlere nazaran fabrika- muayyen tipe sonuna kadar sadık kalaca-
nın maddî kıymeti hakikaten mütevazı- ğız. Alıcıların her sene ayni tipte mal ala-
dır. Fakat prensip itibariyle mânevî kıy- caklarından emin olmaları için icabeder-
meti asla onlardan geri kalmış değildir. se hükümetin garantisini de bu işe bağlı-
Gül yağcılık memleketimizin muhtelif yacağız.
yerlerinde baş göstermiş Bursa, İsparta
ve Burdur mıntıkalarında olduğu gibi. Fabrika üç millî müessesenin limited
Fakat bugün intihata uğramış denilebilir. şeklindeki müşterek teşebbüsleriyle ku-
Buna sebep dış ticarette aranan teknik ruluyor. Fabrikanın bu şekilde tesisinden
esaslara riayet edilmemiş olmasıdır. Alı- maksat bu işte daha fazla vakit kaybet-
cılar bizden daima temiz mal almak isti- memek aızusudur. Takibettiğimiz gaye
yorlar. Ve her sene değişmiyen tipler arı- bu teşebbüsün bütün kâı ve faydalarının
yorlar. Bunlar modern ticarette teknik müstahsile ait olmasıdır. Bunun için fab-
esaslardır. Gül yağcılığımızı bir servet rika işler bir hale gelince gül yağcıların-
vasıtası olarak kullanmak için bu değişmi- dan mürekkep olmak üzere teşkil edile-
yen esaslı prensiplere bağlanmak lâzım- cek müstahsiller kooperatifine devrolu-
gelir. Biz bütün ihracat maddelerimizde nacaktır.

KEÇİBORLU KÜKÜRT İZABE VE UZATMA TESİSLERİNİN TEMEL
Sanayi programında ithal ikamesi için madencilik sektöründe üzerinde ilk durulan
ara mallar kömür, demir, bakır ve kükürttür. Bu alamarda gereken ölçekte ve güvenilir
bir üretim örgütlenmesinin bulunmayışı, kurutacak sanayiin ara mal talebini düzenlemek
için sanayi programı içinde yeni yatırımlar yapılmasını ve yeni örgütlenmeleri gerekli
kılıyor.
1.10.1934
Dün buraya pek yakın olan İspar- iktisat bakımından harice mütemadiyen
ta'da gülyağı fabrikasının temelini attık. para verilmesine müsaade edemezdik. Bu
Bugün de yine bu muhitte ikinci bir sa- itibarla kükürt madenimizi işletmek mev-
nayi müessesesini kuruyoruz. Bu iki te- zuunu ehemmiyetle ele aldık. Kükürt yal-
şebbüs bildiğimiz gibi sanayi programı- nız bağcılık dolayısiyle değil ayni zaman-
mızı teşkil eden zencirin halkalarıdır. Şim- da sanayi programımızda mühim yeri
diye kadar memleketin kükürt ihtiyacı olan kimya sanayiinde de pek lüzumlu bir
dışarıdan geçirilerek karşılanıyordu. Zen- maddedir. Bu maden yalnız tonajının
gin tütün madenlerimiz dururken, millî çokluğu ile değil, cevherinin saflığı iti-
— 235
bariyle de kıymetlidir. Dünyada işletil- Yer altı servetimiz şimdiye kadar büyük
mekte olan kükürt madenlerinin vasatı bir kısmı itibariyle sergüzeşt arkasında
cevher zenginlikleri yüzde 25 raddesinde koşan kimselerin elinde bir spekülasyon
olduğu halde, bizim cevherlerimizin zen- mevzuu idi. Sahada bir iki gün birkaç
ginliği yüzde 40 ı geçmektedir. amele çalıştırıp kanun karşısında zeva-
Bugün burada kurmakta olduğumuz hiri kurtaranlar madenleri kârlı bir suret-
maden tesisatı memleketin şimdilik istihlâk te devretmek için fırsat kollamışlar ve, iş
kabiliyetinden bir misü fazla bir istihsal kud- görmek kabiliyeti olanları da sahadan
retine malik olacaktır. Rantabilite hesap- uzaklaştırmalardır. Bu suretle madenleri-
ları da beynelmilel piyasada satış yapmak mizin kıymeti spekülatörlerin arzu ve
imkânını vermektedir, tik kükürtlerimiz menfaatlerine göre bazan çok yüksek,
önümüzdeki ilk baharda piyasaya çıkarı- bazan da çok aşağı gösterilmiş, ya bun-
lacaktır. Yakın zamana kadar bu maddenin lara inanan Sermayedarların büyük zarar-
idare ve mukadderatı muhtelif şirketlerin larını mucip olmuş, yahut da hiç işletilme-
elinde bulunmuştur. Bu müesseseler taah- den fena şöhret kazanmıştır.
hütlerini ifa etmedikleri için imtiyazları Saltanat devrinde madenlerin devlet ba-
feshedilmişti. Şimdi onların yerine bildi kımından vergi resmi toplamak için ancak
ğiniz bu esaslı ve kıymetli teşekkül kaim malî kıymeti vardı. Bizim telâkkimize göre
olmuş bulunuyor. madenler birer millî gelir kaynağıdır. Ma-
Maden istihsalâtımız 928 den 932 ye denleri işletmek için müracaat edenlerde
kadar geçen beş senelik devre zarfında malî, fennî ehliyet arayacağız. Bizimle ça-
kıymet itibariyle 4.5 milyon lira ile 15.5 lışanların meşru ve müktesep haklarına
milyon lira arasında temevvüç etmiş ve ve bu hudut dairesindeki kazanç arzula-
müstakar kalmıştır. Halbuki, ayni devre- rına dokunmak asla hatırımızdan geç-
de cihan maden istihsalâtı 14 milyardan 7 mez. Fakat bunun yanında maden ser-
milyar dolara düşmüştür. Cihan maden vetlerimizi sadece spekülatif mahiyetin-
Hatlarının mütemadiyen düşmesine rağ- de ele alarak umumî menfaatleri ihlâl et-
men, istihsalâtımızın kıymet itibariyle sabit mek istiyenlere karşı şiddetli bulunacağız.
kalabilmesi maden kömürü istihsalâtımı- Madenlerimizi işletenlerin de devlete kar-
zın muntazam bir surette artmış olmasın- şı olan teahhütlerini yerine getirip getir-
dadır. 933 senesinde vaziyet daha çok mediklerini dikkatle takip edeceğiz. B.M.
lehimize olmuştur. Kömür istihsalâtımız Meclisine takdim etmek üzere hazırla-
yükselme seyrini takip ettiği gibi kömür- makta olduğumuz yeni maden kanunun-
lerimiz de yüzde 100 nispetinde artmıştır. da bu prensipler hâkim olacaktır.

TURHAL ŞEKER FABRİKASININ AÇILIŞINDA YAPTIĞI KONUŞMA
Şeker, sanayi programının dışındadır. Cumhuriyetin iık yıllarında bir ithal malı olan
şekerde, bu sektördeki dördüncü yatırım olan Turhal'dan sonra ülke 'kendine yeterlilik'
noktasına gelecektir. Ancak, şeker üretiminin gitgide kronikleşen maliyet, kârlılık ve
yönetim sorunları daha sonraki yıllarda çözüme bağlanacaktır.
19.10.1934
Anadolu'nun ortasında kurulan bu sına halkımızı ve köylümüzü refaha ulaş-
fabrika civar 7-8 vilâyet halkına ziraî ve tiran çığırı açmıştır. Az zaman zarfında
iktisadî sahada daha şimdiden feyiz saha- ve büyük bir emek ve gayret sarfiyle ortaya
— 236
çıkarılan ve başarılan bu fabrika memle- Bedbinler bizim bu işlerin bugünkü

ketimizin şeker ihtiyacını temamen da- gördüğümüz mükemmel şekilde başarı-
hilden temin imkânını ikmal etmiş bulu- lamıyacağını zannediyorlardı. Cümhuri-
nuyor. Bu fabrikanın sermayesinin tema- yetin kudretli enerjisinin ve millî kaynak-
miyle millî bankalarımız tarafından öden- ların bu bedbinlikleri sühûletle erittiğini
miş olduğunu söylemek size büyük bir bugün görüyoruz.
zevk verecektir. Bu itibarla tş Bankası ve
Ziraat Bankası'nın oıtaklığiyle vücuda ge- Memleketin sınaî inkişaf hedefine
tirilen bu fabrika temamiyla millî kudre- doğru daima ilerleyeceğiz.
timize dayanan bir müessesedir.
REİSİCUMHUR GAZİ MUSTAFA KEMAL PAŞANIN

MECLİS AÇIŞ KONUŞMASİ
1
. t
Konuşmanın vurguları, 1934 yılının ikinci yarısında yönetimin değerlendirmelerinde
göze çarpan özellikleri yansıtıyor: Sanayi programını uygulamanın verdiği başarı duy-
gusu, ticaret hacminin denkliğini koruyarak artmaya başlaması, demiryolu politikasının
sürdürülmesi ve bütçe denkliğinin korunması 1935'e girerken Cumhuriyet rejiminin gü-
vence duymasını sağlayan esaslar oluyor.
1.11.1934
Ülkenin ekonomik kurumunu ber- makta çok yardımı olacaktır. Bununla

kiterek genişletmek, en önde tuttuğumuz birlikte, ekim işine, ürünlerimizin arıtıl-
işlerdendir. Onun için, sanayi programı- masına bütün özenimizi vermeniz çok
mızı durmadan yürütmekteyiz. Tasar- yerinde olur.
lanan fabrikalardan çoğunun temelleri Yurdun bayındırlığı programı da bü-
atılmıştır. Hepsinin kurulup işletilmesi yük emekle durmadan yürütülmektedir.
için fence, maliyece gerekenler de bulun- Bugün yapılmakta bulunan yeni demir-
muştur. Ülkenin en belli eksikliğini gide- yolları 500 km.yi geçmektedir. Satın alı-
recek olan bu fabrikaları, çok geçmeden nanlarla birlikte Devlet elindeki demiryol-
kurup işletmek, Hükümetin en önde gö- larımız 5 bin km.yi geçer.
receği işlerden olacaktır.
Geçen yıl, bütçede alınan tutumlar-
Ticaret bağlılıklarımız, karşılıklı, denk dan, ölçülerden ayrılmayarak yürümeğe
anlaşmalar çevresi içindedir. Ekonomik özenle çalışılmaktadır. Devlet gelirinin,
sıkıntının ortaya çıkardığı yeni gidişler oranlandığı gibi gerçekleştirileceği çok
içinde, yeni ticaret yöndemlerinin eyilik- umulur. Türk parası sağlam değerini tut-
leri görülmüştür. Ancak, bir yandan da, maktadır. Hükümet bu siyasaya çok de-
dış ticaretimizi yardımcı kurumlarla doğ- ğer vermektedir. Bundan böyle de bu siya-
ru bilgilerle kolaylaştırmak yolları araş- sadan ayrılmayacaktır.
tırılmalıdır.
Ergani ödüncünün üçüncü bölümü
Bilirsiniz ki, dışarıya sattıklarımızın de bu yıl beklenildiği gibi kapanmıştır.
başlıcası, ekim ürünlerimizdir. Bu yıl Ulusumuzun, böylelikle hem Devletin
ürünlerimizden bir nicesinin değeri geçen maliyece olan gücüne güvenini, hem de
yıllara göre daha elverişli olmuştur. Ya- bayındırlık siyasamıza verdiği değeri bir
pılan siloların da, yurdumuzun üstün gü- daha göstermiş olması övünülecek bir
zellikte olan ürünlerini, piyasalara tanıt- erginliktir.
— 237

KONYA EREĞLİ'SİNDE KURULACAK SÜMERBANK BEZ
FABRİKASININ TEMEL ATMA TÖRENİNDEKİ KONUŞMASI
20.11.1934
Bu sene Sümer Bank'ın Bakırköy'deki ya istiyen yeni bir müşteri olacaktır. Pa-
yeni dokuma tesisatını işletmeğe çalış- muklu dokuma işini pamuk yetiştirmek
tık. Kayseri'deki büyük bez fabrikasının işi ile birlikte takip ediyoruz. Pamukla-
temelini attık. Şimdi Ereğli'de üçüncü do- rımızın hem cins hem miktarı için aldığı-
kuma fabrikasını kurmağa başlıyoruz. mız tedbirler müsbet neticeler vermekte-
Bu saydıklarım dokumaya ait olan sanayi dir. Görüyoruz ki, fabrika kurarken çift-
programının eserleridir, Sümer Bank'ın çilerimiz aynı zamanda faydalanmış olu-
diğer mevzuları bugünkü sözlerimin hari- yorlar. Ereğli bez fabrikasına (elektrik
cindedir. santralı ve işletme sermayesi birlikte ola-
rak) üç buçuk milyon lira harcanacaktır.
Cümhuriyet kurucu ve yapıcı bir var-
Takriben 1250 amele çalışacak, 4 milyon
lıktır. Türkler yeni bir fabrika kuruldu-
metre kumaş çıkacak ve ayrıca 500 bin
ğunu işitmekten memnun oluyorlar.
kilo ince iplik elde edilecektir. Sümeı
Ereğli bez fabrikası ince bez için ku- Bank 1935 yılı bitmeden Ereğli bez fabri-
ruluyor. Şimdiye kadar memleketimizde kasını işletmeğe başlıyacaktır. Diyebiliriz
yapılmayan saten, ince astarlık, mermer- ki Ereğli bez fabrikası ile memleketin
şahi, beyaz ve renkli patiska dokunacak- ökonomik varlığı his olunacak surette
tır. 15 bin iğ ve 250 tezgâh olacaktır. Yal- kuvvetlenecek ve zenginleşecektir.
nız bu fabrika pamuk ekicilere 7 bin bal-
MUHACİRLERİN (YURT DIŞINDAN GELEN GÖÇMENLERİN)

YERLEŞTİRİLMESİ İLE İLGİLİ BİR SORU ÜZERİNE GÖRÜŞMELER
12.11.1934
DAHİLİYE VEKİLİ ŞÜKRÜ KA- söyliyebilirim ki, 1950 tarihinde Türkiye-
YA BEY (MUĞLA) — Bir milletin en nin nüfusu 30, 35 milyon olacaktır. Bu
büyük sermayesi nüfusudur. Bu sermaye- doğrudan doğruya milletimizin kendi ser-
nin en kıymetlisi de doğrudan doğruya mayesinin verimidir Memlekete 923
kendi nüfusudur. Her memleketin nüfusu ten 934 senesine kadar bir milyona yakın
şeraiti muntazama dahilinde yürürse 25 Türk gelmiştir. Demek ki, bizim 25 sene-
sene tezauf eder. Şimdiye kadar 10 senede bir nüfusun tezauf edeceği hakkındaki
den beri Türkiye'de cereyan eden iktisadi, kaideye bu kuvvetli elemanların tesiriyle
siyasi ve içtimai ahval ve inkişafı nazarı iki milyon Türk daha ilâve edebileceğiz.
itibare alarak hiç tekzibten korkmayarak
BAŞBAKAN İSMET İNÖNÜ'NÜN

ÖKONOMİ VE ARTIRMA (TASARRUF VE YERLİ MALI)
HAFTASININ AÇILIŞINDA YAPTIĞI KONUŞMA
1934'ün İkinci Teşrin (Kasım) ayı sonlarında kabul edilen soyadı kanunu ve o gü-
nün 'Türkçeleştirme' akımı içinde değiştirilen unvan ve sözcükler, iktisat politikası belge-
leri arasında ilkkez bu konuşmaya yansımaktadır. Bu arada, buhran yıllarının çok vurgu-
lanan 'yerli malı' sözcüğü de iktisat politikasından çekilerek yerini 'ekonomi' (veya
Türkçeleştirme akımı içinde ilk kullanılış biçimiyle 'ökonomi') ye bırakıyor.
— 238 —
Bilindiği gibi, Başbakan her yılın son ayındaki Tasarruf Haftasının açılışlarında,
o yılın ekonomisi ve genel durumu üzerinde bir değerlendirme yapmakta ve yönetimin
gelişmelere nasıl baktığını yansıtmaktadır. 1934'de, Başbakan İnönü bu nitelikte bir de-
ğerlendirmeyi daha önce (Temmuz ayında) ve yılın son ayım beklemeksizin yapmış, bir
anlamda Cumhuriyet yönetiminin kalıcı bir rejimi kurmakta başarılı ve işlere egemen
olduğu yolunda bir mesaj verme gereğini duymuştur. Başbakanın buradaki konuşması da,
Temmuz konuşmasının daha ayrıntılı bir biçimidir.
Sanayi programından beklenen sonuçlardan biri iç pazarın genişlemesi ve bunun,
buhran yıllarında düşmüş bulunan tarım ürünleri ve hammaddelerin fiyatlarını yükselte-
rek büyük bir üretici kitlenin gelirlerini artırması, kısacası, ekonominin kendi kendine
işleyebilmesi ve kurumlarını oluşturmasıdır. 1934'ün bir sanayi yatırımları yılı oluşu,
yönetimin bu yöndeki iyimserliğini büyük ölçüde artırıyor.
İyimser havada etkili olan şeylerden biri de dış ticarette ikili ülke anlaşmalarının
yapılabilmesi ve ticaretin kliringle yürütülmesi sonunda mal hacminin genişlemesidir.
Bunun da fiyatları artırıcı ve üretici gelirlerini yükseltici bir etki yapması beklenmekte-
dir. Kliringli ticaret genişlediği ölçüde yönetime altın rezervlerini artırma olanağını da
veriyor. Bu, rejimin kalıcılığına olan güveni pekiştiriyor. Bu bakımdan, yönetim dünyada
barışı bozabilecek gerginlikleri de dikkatle izlemektedir. Henüz gereğince kurulmamış
bir ekonomik yapının Cumhuriyet rejimine güvenlik sağlayamayacağı, gerginliklerin
dünyada yeniden büyük çaplı bir savaşa dönmesi durumunda ekonomik yönden daha güçlü
olmanın zorunlu olduğu, yönetimin iktisat politikasıyla ilgili değerlendirmelerine (ve Baş-
bakanın bu konuşmasına) yansıyan noktalardır.
Savunma sorunu ile de bağlantılı olan bir yatırım demir çelik sanayündedir. Yönetim
bunu bir an önce gerçekleştirmeye istekli olduğunu sık sık yansıtmaktadır.
12.12.1934
Bütün dünyada ökonomik vaziyet azalmamıştır. Aksine olarak genel mahi-

bu sene yer yer bazı iyilikler gösterdi de- yeti ile daha iyi bir istikamet göstermek-
nilebilirse de, genel olarak sıkıntı, darlık tedir. Diğer taraftan, iç pazaıının oldukça
devri geçmiş ve genişliğe dönmüş denile- canlı mikyasta artması dış ticaret ile bera-
mez. Bütün ülkelerde tahmin bu yolda- ber olarak memlekette fiyatlar üzerinde
dır. Bizim memleketimize gelince, bu ge- iyi bir tesir husule getirmiştir.
çen yıl içinde memleketin ökonomik du- Ökonomik duruşumuzun iyi alâmet-
rumunun iyiliğe döndüğünü söyliyebiliriz lerine kanaat verici olarak memleket için-
sanıyorum. deki bu fiyat artması başlıca sevindirecek
Bu son beş altı senelik dünyaya şamil bir'1 alamettir. Bunu yalnız ticaret siste-
olan sıkıntının bizim ülkede iyiliğe dön- minde kabul ettiğimiz usulde değil, iç pa-
düğünü zannetmek, böyle bir zannı söyle- zarın genişlemesi ve artmasında görmeliyiz.
mek bir cesaret olduğunu bilirim. Amma Evvela ticarette sıkıntı darlık yılları
bunu kat'î riyazi bir şekilde ileri sürmek ile başlıyan kontenjan usulü bu son sene
ve mübalağalı rakamlar söylemek aklım- içinde seıbestliğe doğru geniş mikyasta
dan geçmez. Ancak, alınan tedbirler ve çevrilmiştir. Memlekete girmesi konten-
memleketteki alış veriş hali bunu söyle- jana bağlı mal miktarı çok azalmıştır. Bu-
mek için imkân verdiğini siz de kabul ede- na mukabil kliringle, denkleşme ile mem-
ceksiniz. Bu yıl diğer milletlerle uluslar lekete girecek mal miktarı çok artmıştır. Şu
arası ticaretimiz geçen yıllara nisbetle halde geniş mikyasta, denkleşmeğe müsait
— 239
kliring ticaretini takip ediyoruz. Genel yon liralık bir miktarını satmak için müş-
kontenjan miktarını çok azaltmışızdır. terimiz kapımızda bekler vaziyetteyiz. Ya-
Yurt içinde takip ettiğimiz ökonomi ni, biz ilerde yetişecek mallarımızı sat-
siyasasında iç pazarı genişletmeğe çalışı- mak için şimdiden mühim bir miktarda
yoruz. îç pazarın genişlemesi, sınaî prog- bağlanmış bulunuyoruz. Bu, mahsul yetiş-
ram tesiriyle vatandaşlar için istifadeli bir tiriciler için çok teşvik edici ve çok ehem-
amil olacaktır. Sınaî program hakkında miyet verilmesi lâzım gelen bir vaziyet-
geçen sene yüksek katınızda yapılacaktır, tir. Cümhuriyet hükümeti fabrikalaıında
düşünülüyor, diye söylediğim sözler bu ve tarlalarında çok mahsul yetiştirme ih-
sene temel atma ve tahakkuk alanına ge- tiya çındadır.
tirme suretiyle ileri bir safhadadır. Devletin bütçesi, bu sene gerek
Hulasa 934, 935 seneleri içinde beş memleket müdafaası için ve gerek diğer
senelik sanayi programının büyük bir kıs- ihtiyaçlar için göze alınan masraflarla
mı tahakkuk edecektir. Demir sanayiinin 185 milyon liraya kadar yükselmişti. Şim-
esasları şimdiden geniş mikyasta tetkik diye kadar Hazinenin geliri ve tahsilatı
edilmekte, planları yapılmaktadır. Önü- bu bütçenin tahakkuk edebileceğini em-
müzdeki yaz mevsiminde temelleri atıla- niyetle vadetmektedir. Zaten ökonomik
caktır. Kâğıt fabrikası yazın işlemeğe baş- vaziyet, alış veriş ve iç pazarının genişliği,
lıyacaktır. Seramik, kendir sanayiinin mahsullerin para etmesi rakamlara müs-
önümüzdeki yaz etütleri bitirilecek ve işe tenit olarak meydanda olduktan sonra
başlanmış olacaktır. En sona kimya sa- vatandaşların borçlarını Hazineye ödeme
nayii kalıyor. kabiliyeti kendiliğinden artar. Altı aylık
tahsilâtımızın yekûnu 90 milyonu geçmek-
İlk maddelerimizin kendi fabrika- tedir ki, 185 milyon tahmin ettiğimiz vari -
larımızda ve kurumlarımızda işlenecek datı emniyetle alabileceğimizi tahmin et-
bir vaziyet alması, tabiî çok faydalı ve ha- tiğimiz varidatı emniyetle alabileceğimizi
yırlı olarak fiyatlar üzerinde yükseltici te- tahmin etmek hakikate uygun bir söyleme
sirini göstermektedir. Kendi mahsulleri- olacaktır.
mizin dahilde alıcısı ve onu değerleştirici
Cümhuriyet Merkez Bankası'nın orta-
müşterisi olmak ilk maddelerimizin hariç
da altın miktarı bu sene zarfında da art-
satış fiyatlarını da kıymetlendirmektedir.
mıştır. Geçen sene bu vakitlar mevcut al-
Bütün dünyanın darlık içinde bunal- tın ortada dönen, tedavül eden kâğıt pa-
dığı ve hastalıktan kurtulmak, iyiliğe dön- raya nisbetle yüzde 15 tutuyordu. Bugün
mek alametleri dünyanın her tarafında iyi- aldığım malûmata göre bu miktar yüzde
ce belirmediği zamanlarda Cümhuriyet 16.5 e çıkmıştır. Biz kanunen kâğıt para-
Türkiye'sinde ökonomik sağlığın gözle gö- lara henüz daha karşılık ilân etmediğimiz
rünür bir şekilde fark göstermesi Cüm- halde Cümhuriyet Merkez Bankası'na bi-
huriyet ökonomik politikasının esaslı bir rikmekte olan altınlarımız aıtmaktadır. E-
muvaffakiyetidir. Bir çok memleketler ğer biz münhasıran altın biriktirmek, yani,
mahsullerini gerek fabrika, gerek toprak milletler arasındaki alış verişte mümkün
mahsullerini istok halinde görmekten, olduğu kadar az satın alarak çok satmak
mallan satılmıyarak ellerinde birikmiş ol- gibi dar bir düşünce ile hareket etseydik
maktan çok sıkıntı içindedirler. Amma daha çok altın biriktirebilirdik. Amma
size ben rakkam üzerinde söyliyebilirim biz iş hacmini, gerek uluslar arası ticaret-
ki, bugün yetiştirdiğimiz mahsullerden eli- te gerekse iç pazarda daraltarak para bi-
mizde birikmiş hiç bir şey olmadıktan baş- riktirmeyi ökonomik bir kâr sayıyoruz.
ka, ilerde yetiştireceklerimizden de 24 mil- Bizim politikamız bütün dünyada alış
— 240
verişin geniş olması ve bunun için kolay- lardan birisidir. Sulhun, inkılâbın ve
lık göstermektir. Bununla beraber, altın ökonomik genişlemenin en iyi bir yardım
karşılığını arttırmanın bütün ökonomik cısı olan millî müdafaa masarifini onun
muhitlerde ve vatandaşlar arasında, iyi sahibi olan Türk milleti daima hoş göre-
bir ahenk, iyi bir muvazene işareti olarak cek ve sağlam tutmağa çalışacaktır.
kabul edileceğine şüphe yoktur.
İnsanın hayatında olduğu gibi mil-
Görüyorsunuz ki, millî paranın değe- letler yaşayışında da muhtelif meseleler
rini mutlak olarak muhafaza edeceğiz. hallolunmak için birbirinin sırasını bek-
Asla düşmesine mahal vermiyeceğiz. Bu lemezler. Onun için, Türkiye'nin yükselme
şerait içinde düşmesi için, bizim düşmesine hayatını ökonomik sahada, millî müda-
karar vermemiz lâzımdır. Biz geçen sene- faa sahasında, malî sahada, haricî siyaset
ler söylediğimiz gibi asla bu zihniyette sahasında ve dahilî siyaset sahasında hep
değiliz. Millî paramızın değerini düşürmeğe beraber başarılmak, hedefe, muvaffakiyet
ihtiyaç da yoktur. Tasarruf erbabı için, hedefine varmak için tek çaredir. Ulus
tasarruf yerlerine yatıracakları en emin hayatının hiçbir istikameti ihmal kabul et-
para bugün Türk parasıdır, Bizim sulh mez. Görüyorsunuz ki Türk davası, Türk
havası için gösterdiğimiz kaygu, daha zi- kurtuluş, ilerleyiş davası her yıl yurtdaş-
yade uluslar arasında. Türkiye'den oldukça lardan yeni bir hamle, yeni bir gayret ve
uzak bulunan meselelerden dolayı dünya- sarsılmaz yeni bir inanma istemektedir.
nın barış içinde yaşayışı bozulmasın en- Türkiye on, on iki seneden beri gösterdiği
dişesindendir. Ökonomik ve malî alanda gayretler, gördüğümüz tecrübelerle önü-
olan inkişafımız, uluslar arasında sulh müzdeki seneler daha çok azim, ğayret
fikrinin sağlam bir temelde olmasına müte- göstermek iktidarındadır. Azim, gayret
vakkıftır ki bu hususta Türkiye'nin kendi göstermek mecburiyetindedir.
kuvveti en emin ve en müessir yardımcı-
EKONOMİ YE ARTIRMA HAFTASINDA EKONOMİ

BAKANI CELÂL BAYAR'IN RADYO KONUŞMASI
Bayur'm konuşması, Cumhuriyet rejiminin başlangıçtanberi iktisat politikasında ara-

dığı çizgiye kavuşmuş ve bunu artık bütiin parçalarıyla uygulamaya yönelmiş olduğu
izlenimini vurgulamaktadır. Özellikle sanayi programının 'kendi hammaddelerini değer-
lendirerek sanayiler kurma' amacı, Osmanlı Devletinin 'hammaddesini değerlendiremeyen,
sınai üretimi zayıflayan ve dış borçlanmaya sürüklenen' ekonomi çizgisi karşısında ön
plana çıkarılan bir kontrast oluyor. Bu nokta, iktisat politikasının bir devletin yıkılışını
veya kuruluşunu etkileyen önemini dile getirmek üzere, zaman zaman yönetimce ve siya-
sal kadrolarca dile getirilmektedir.
Bayar'm konuşmasında 1934'de arka arkaya yatırımlarla somutluk kazanan sanayi
programına büyük yer ayrılırken, 1920'lerin özel sanayii teşvik politikasının da sürdürüle-
ceği, onun yerinin başka olduğu belirtiliyor.
13.12.1934
Paıa biriktirmek için bütün ulusça Bence, memleketin, bankalarımızda
çalışıldığını biliyorsunuz. biriken parası, sadece bundan ibaret de-
1923 de üç milyondan ibaret olan mil- ğildir.
lî tasarruf hesaplarının yekûnu 1933 so- Cari hesaplara, bilhassa küçük cari
nunda 73 milyona çıkmıştır. hesaplara göz gezdirmek lâzımdır. Bu
— 241
takdirde, 1933 sonundaki, ulusal kredi Şimdiye kadar yürüttüğümüz bu ulu-

hacmini genişleten genel mevduat tutarı sal ökonomik düsturumuz üzerinde ıs-
191 milyondan üstündür. Filhakika, mem rarla duracağız: Tediyat muvazenemizi
leket bakımından, para biriktirmenin tan- ve paramızın istikrar vaziyetini korumak.
şuuru üzerinde kalmabilmesi için biriken Yeni sanayimizi himaye etmek ve sanayi-
paraların: leşmemizi kolaylaştıımak. Gümrük tari-
fesi haricinde, en ziyade müsaadeye maz-
İş sahasına, har millet kaidesini, mutlak şeklinde ka-
İstihsal sahasına, bul etmemek. Kontenjan tatbikatımız, ti-
İmar sahasına, caret anlaşma politikamız bu ana hatları
geçmesi lâzımdır. gütmekdir ve güdecektir.
Bu geçmeye delâlet edecek müesse- Bu sayede, şimdiden elde ettiğimiz ne-
seler, şüphesiz Türk bankalarıdır. Böyle ticeleri söyliyebilirim:
yapılmıyacak olursa, memleketin serveti 1 - Tediyat muvazenesinin en mühim
memleket aleyhine haps olur ki, bunun ma- unsuru olan ticaret muvazenemiz, ezel-
nası tam deflasyondur. Cemiyet ökonomisi den beri açıkla kapanırdı. Açık bugün
bir makinaya benzer. Bunda para, çarkla- temamen önlenmiştir.
,nn dönmesini kolaylaştıran yağ gibidir.
Yağın taşkınlığı makinayı da istihsali de 2- Haricî ticaretimizdeki, seneden
bozar. Bunu enflasyona benzetebiliriz. soma ve umumî buhrandan doğma sukut
Azlığı ise dişleri aşındırır, makinanın büs- nisbeti azalmıştır. Meselâ, 1931 de, 1930
bütün durmasına bile sebep olabilir. rakamlarına göre umumî ticaretimizdeki
sukut nisbeti yüzde 15, 1932 de 1931 e
Enflasyon. nazaran yüzde 27, 1933 de 1932 ye naza-
Deflasyon. ran yüzde 8 idi. Halbuki 1934 onbir ayı
içinde 933 ilk onbir ayına nazaran bilakis
Her ikisi de birbirinden kötüdür. yüzde 6 fazlalık vardır.
Asıl hüner, ortasını müsbet şekilde bul-
3- 1934 ilk onbir ayı içinde ihracatımız
maktr.
ithalatımızdan 2.5, milyon lira fazladır.
Millî gelirin artmas1, millî müdafaa Bundan başka kliring hesaplarımn
bakımından lüzumlü kurumların tez elden 29 İkinci Teşrin 1934 tarihinde gösterdiği
başarılması, verimli, güvemli, millî teşeb- bakiyye, 24.5 milyon liradır.
büslerin muvaffakiyeti, vatanseverlik, ta-
sarrufun müsbet şekilde kalmasını icabet- Yani bize mal satmış olan kliring veya
tirir. tediyat muvazenesine dayanan anlaşma-
lar yapmış olduğumuz memleketler daha
Müsbet tasarruf, millî bir vazifedir.
bu miktar memleketimizden mal almaya
Tasarrufun aradığı, istediği teknik şart-
mecburdurlar. Memleketimiz mallarına
ları biliriz:
peşin müşteri olmuşiardır.
— Rejimde istikrar. Türk köylüsü ve müstahsili bir, iki
— Para kıymetinde istikrar. istisnasıyle 1929 dan beri kayıp ettiği fi-
— İdarede istikrar. yatları ilk olarak bu yıl bulmuş ve yüzü
— Verimli ve güvenli iş sahası. gülmüştür.
4- Kontenjan ve kliring politikamı-
Haricî ticaret politikamızı başka bir
zın planlı tatbikatı, memlekete lâzım olan
zaman da söylemiştim:
ithalat eşyasının, geçen yıllara nazaran
— "Malımızı alanın malım almak". daha bol piyasamıza girmesini,
— 242
Ticaret ve fiyatlarda istikrar için lü- devletin yüksek himayesi altında, hususî
zumlu olan normal piyasa istoklannın teşebbüsler temsil ediyordu. Kanunun
teessüsünü, fiyatlarda da, dolayısiyle ha- gayesi, hususî sermaye ve teşebbüslere
yatta ucuzluğu, haricî ticaret kredisinin sınaî işlerde engelsiz ilerleme imkânlar1
yeniden dirilmesini temin etmiştir. vermekten ibarettir.
1934 ilk onbir ayı içinde, 1933 ilk onbir Teşviki Sanayi kanunu, yararlı olma-
ayma nazaran memlekete fazla giren em- mış bir iş değildir. Kanundan istifade eden
teanın değeri 11 milyon liradan üstündür. müesseselerin adedi 1923 senesinde 340
Büyük bir kısmının verimli veya mil- iken 1932 de 1470 e çıkmıştır. Artma
lî istihsale hizmet edecek neviden sanayi nisbeti yüzde 74 dür.
malzemesi ve tesisatı olduğunu hatır- Lozan'ı takip eden devre zarfında,
latmakta da ayrı bir fayda vardır. millî sanayiin bu çabuk inkişafına rağ-
Kurmak istediğimiz ve kurduğumuz men, Türkiye'nin sanayi cihazı elbette
millî sanayi, kendi kendine ayakta dura- kâfi derecede kurulmamıştır. Bunun ana
bilecek, tediyat muvazenemiz normal ola- sebebi, millî sermayelerin çabuk ve maksat-
rak mütevazin kalabilecek kuvvete erin- larımıza uygun bir bünye alabilmemize
ciye kadar politikamız esaslarını muhafa- kifayet edecek kadar çok kuvvetli olma-
za edeceğiz. mas- idi. Bir taraftan bu sebep, diğer ta-
raftan dünya ökonomik şartlarının ge-
Türkiye sınaî kalkınma hareketi ile, çirdiği istihaleler, devleti, sanayi işleriyle
kendisinin teşkilâtçılık ve yapılacak kuv- daha yakından ve radikal olarak uğraş-
vetin yüksek bir örneğini daha vermek maya şevketti. Devlet, bu yeni telâkki
üzeredir. Bilirsiniz ki, Türkiye, bundan bir ile ve kendi kuvvetine' dayanarak, mem-
asır evvel, dünya piyasalarma sınaî ma- leketin birinci derecede ehemmiyetli smaî
mulat ihraç eden bir memleketti. El işine mevzularını tahakkuk ettirmek vazifesini
dayanan değerli sanat şubelerimiz, garbin üzerine aldı. Devletin bu müdahalesinin
büyük teknik inkılâbı neticesinde evvela tecellisi, kısmen hususî teşebbüslerle iş
dış pazarlardan, sonra da iç pazarlardan birliği yapmak, fakat mühim bir kısmı
silindi. itibariyle de, kendi vasıtalariyle memleketi
Eski imparatorluğun tanımak zilletin- cihazlandırmak kararı olmuştur. Devletin
de bulunduğu ahdî müeyyideler bu yeni bugün tatbiki ile uğraştığı beş senelik
gidişe uyulmasına engel oldu. Türkiye sanayileşme programı böyle doğdu.
sadece bir ham madde memleketi haline
girdi. Lâkin yine o devrin gafleti yüzün- Sanayi programının, doğuşundaki ge-
dendir ki, Türkiye, dünyanın, ziraî tekâ- rekliği, sanayi programında şöyle izah et-
mülüne de ayak uydurmadı. Mahsulü alın- miş bulunuyoruz:
maz, ham maddesi aranmaz bir memleket "Türkiye'yi müstakil millet yapmak
oldu. Membasız ve vasıtasız kalan böyle şiarının, bu günkü manası Türkiye'yi, ik-
bir memleketin baş vurabileceği çare tısaden müstakil ve tam teşekküllü bir
borçlanmak idi. Sürekli istikrazlar dev- vahdet haline getirmek demektir.
rinin sebepleri bunlardır. Bİzde bugün, geniş mikyasta bir ikti-
Ökonomik kurtuluş kımıldanmalarını sat inkılâbını tahakkuk ettirecek vasıta-
Teşviki Sanayi kanunu ile başlamış görü- ların ihtiyaca kâfi olmaması, devleti va-
yoruz. Kanunu bu maksatla ele aldığımız kit kaybetmeksizin memleketin iktisadî
zaman, Türkiye'nin sanayileşme hareke- ilerlemesinin bağlı olduğu tedbir ve çare-
tini, iki ana safhaya ayırmak gerektir. lerle fiilen alakadar olmaya mecbur et-
Birinci safhada sanayileşme hareketini mektedir. Bu sebepledir ki, Devletin böyle
— 243
şumullü bir programı tatbika geçmesi, delerimizin kıymetlenmesi, kısaca mem-

hem millî enerjilerin tasarrufu, hem de leketin emniyeti, geliri, refah- artmış ve
dünya iktisadiyatını, taayyün eden seyri ahenkli bir ökonomik yapının sağlam te-
karşısında millî iktisadiyatın masuniyeti melleri atılmış olacaktır. Sanayi progra-
noktasından bir zarurettir." mının tatbikini büyük mikyasta üzerine
almış olan, Millî bankalar ve bu arada
Sanayi programının bir an evvel tat- Sümer Bank, İş ve Ziraat Bankalarının
bikine müessir olan diğer mülahazalar da bu iş üzerindeki başarımlarını anmak be-
• vardır. nim için güzel bir zevktir.
' — Dış pazarlardaki sat'şiarın darlaş- Bu sanayi kurulduktan sonra, 1933
ması rakamlarına göre, mamul ithalâtımızın
— Mahsul fiyatlarının düşüklüğü ne- yüzde 40 ını memleket içinde yapmıya baş-
ticeleri gibi. lamış olacağız. Bu sanayi faaliyete geç-
Sanayi programının umumî çizgileri: tikten sonra her sene 5-6 milyon lira
arasında bir kazanç bırakacağı da hesap-
1- Mensucat sanayii: "pamuklu, lanmıştır. Bunu da bundan sonraki sanayi
yünlü, kendir." plânlarımızın, bütçeye ve millete yük ol-
2- Maden sanayii: "demir, sömikok, maksızın başarılmasında kullanacağız.
kömür ve müştekkatı." Bakır, kükürt. Memleketin sanayileşmesi istihsali-
3- Selüloz sanayii: "kâğıt, karton mizin 'standardizasyon ve teylorizasyonu
seliloz, sun'î ipek." da şamil manasiyle, rasyonalizasyonunu
4- Seramik sanayii: "şişe, cam, - kolaylaştıracaktır. Beynelmilel mübadele
verreric - porselen. mevzuu olacak maddelerimiz adet, çeşit,
miktar itibariyle artacak, iştira kudretimiz
5- Kimya sanayii. artacak, yeni yeni ihtiyaçlar doğuracak
Cümhuriyetin bir eseri olan şeker olan hayat standardımız artacak, Bütün
sanayii programın dışında kalmıştır. Çün- bunlar ticaret hacmimizi artıracağını mu-
kü, buna şimdilik tam olmuş nazariyle hakkak gösteren sebeplerdir.
bakıyoruz. Hedefimiz, ser havası içinde yaşıya-
Programı başarmak için, sarfedilecek bilir ne bir sanat, ne bir ziraat hayatı yap-
para 45 milyon liraya yakındır. Bunun, maktır. Ahenkli bir ekonomi kurmak ve
memleket içinde harcanacak olan kısmı maliyet fiatlerinin en az zaman içinde
25 milyon lira tutmaktadır. Programa da- dünya maliyeti dununa olmazsa bile, hiç
hil fabrikaların, bir yılda çıkaracakları değilse seviyesine indiımektiı. En ileri
malların, takribî değeri benzerlerinin sif teknikle çalışır bir millet olmak azminde
kıymetine göre 35 milyon liradır. Yalnız olduğumuz için de böyledir. Her faaliyet
pamuk sanayiinin yeniden kullanacağı yıl- şubesi maliyet ve kazanç itibariyle adım
lık pamuk miktatının 65 bin balye oldu- adım takiplenecek ve muhtaç olduğu hi-
ğunu söyliyebilirim. Bu fazla pamuğu maye ona göre kadarlanacaktır. Ne müs-
yetiştirmek için 35 bin hektarlık yeni ze- tehliki fabrikacı ve müstahsilin aleyhine,
riyat yapılacaktır. Fabrikaların işlemek için ne de fabrikacıyı ve müstahsil1 müstehli-
yakacakları kömür ve linyit miktarı yarım kin aleyhine himaye etmek arzusundayız.
milyon ton olarak hesaplanmıştır. Bizim için iki taraf yoktur.
Görülüyor ki, bu programı tamamen Bir tek ulusal ekonomi ve onun icap-
başaıdığımız anda, devlet emniyetinin ko- ları vardır. Bu gayeyi tatbik ve takip ede-
runması, milletin refahı, ziraî iptidaî mad- cek makanizma Ekonomi Bakanlığı ma-
— 244
karizmasına ilâve edilmiştir. Yerli malı ayrıdır. Bizdeki sebep ve büyük ulusal
propagandası yapılmıyan memleket bugün amaç ise yukarıdanberi verdiğim izahat-
dünyada ihtimal yalnız Afrika'nın orta- tan kolaylıkla çıkar.
sıdır. Her memlekette sebep ve saikler Bu bir ulusal ülküdür.
EKONOMİ VE ARTIRMA HAFTASINDA CUMHURİYET HALK FIRKASI

UMUMİ KÂTİBİ (GENEL SEKRETERİ) RECEP PEKER'İN
RADYO KONUŞMASI
1930'larda ülkede tek parti yönetimi vardır. Parti, ülkede izlenen politikalar üzerinde
zaman zaman görüşünü bildirmektedir. Hükümet ile partinin çizgileri arasında bir fark
olduğu düşünülemez. Parti görüşü, hükümetin uygulamalarını halka mal etmeyi amaçlar.
Ancak, siyasal kadrolar içinde (aynı politikayı destekleseler de) düşünce ve gerekçe
farklılaşmaları gözlenebilir.
Recep Peker, Cumhuriyet rejiminin ülkede kendine yeterli ve yeterince güçlü bir
ulus-devlet kurmayı amaçladığı görüşündedir. Partinin çizgisi de bunu sağlayacak politi-
kalar etrafında toplumun (farklılaşmadan) birlik olmasına yönelmelidir. İktisat politi-
kalarında 1934"de sanayi programı ile erişilen noktayı bu açıdan değerlendirdiği görülü-
yor. Daha sonraki bazı belgelerde Peker ile örneğin Bayar'ın aynı uygulama içindeki
yorum ve çizgi farklılıkları daha belirgin olarak görülecektir.
13.12.1934
Ulusal ekonomi ve artırma hareketi tanberi her başarılan iş, her atılan adım
yeni Türkiye'nin kurtuluş ve dirilişi çalış- yeni devletin önce tutunması, sonra güç-
masının ana kollarından biridir. lenmesi, ilerlemesi, geniş yaşaması amaç-
larına ulaştıracak büyük şuurun sıraladığı
Ulusal ökonomi işleri yalnız devlet
bir ana plâmmn bir parçasıdır. İlk günle-
tedbirleriyle iyi ve çabuk başarılmaz. Bu
rin çeşitli güçlükleri, darlıkları içinde en
çalışmada bütün ulus bir anlamalı, bir
önde gelen ulusal korunma - millî mü-
inanmalı ve birlikte hareket etmelidir.
dafaa - duvarlarının örülmesini geciktire-
Ana topraklarımız üstünde biz bize mezdik.
kaldığımız ilk günlerde var kuvveti eko-
Millî Müdafaa duvarları...
nomik çalışmalara veremezdik. Bin zor-
luktan ders almış kafalarımızın kazandığı Ondan sonra gümrük duvarlarını ör-
tecrübe olgunluğu içinde ilk işi yurdun mek.
korunması tedbirlerinde bulduk. Yan Birinci duvar sınırı, yurdun toprak-
duvarları çevrilmemiş bir tarlada değerli larını, ikinci duvar zinciri yurdun pazar-
ürün yetiştirilemez. Bunu ordu için mas- larını koruyacaktır. Yeryüzünün yeni ileri
rafı karşılıksız, gelirsiz sayan yanlış gö- anlayışına göre ulusal bir pazarın denle-
rüşlerin aşılamak istediği zararlı insan- memiş bir genişlikle yaban manifaktürüne
lara yol vermemek için söylüyorum. Eko- açık kalması ulusal bir toprağa yabancı
nomik plan, ekonomik program. bir ordunun ayak basmasından az tehli-
Yıllardanberi en sıcak dileklerle is- keli değildir.
tenen bu devreye de çoktan girmiş bulu- İşte bu yukardan görüşün kurduğu
nuyoruz. Benim içten görüşüm ve inanı- düzen içinde yurtta ulusal sanayi doğuyor.
şımla yeni Türkiye idaresi hiçbir zaman Büyük fabrikalar açıyoruz. Bir yandan
plânsız ve programsız çalışmadı. Ta baş- da çeşitli çiftçilik ilerleyor, ihracat malla-
— 245
rımız kiymetleniyor. Bu yeni gidîş Türki- maya götürüyor. İleri ulus yalnız siyasal,
ye'de toprak üstü ürünlerinde değeri artı- yalnız kültürel bütünlük -cüzitam- değil
racak, toprak altı varlıklarımızı değerlen- onunla beraber bir ökonomik bütünlük-
direcek, iş sahiplerini, çift sahiplerini, alıcı tür de..
Türk'ü, satıcı Türk'ü, yapanları, kullanan-
Türkiye bu bütünlüğün ideal teza-
ları birden güldürecektir.
hürü olan 'otarşik' ulus olmanın bütün
Türkiye kendi yaşayışının istediği şey- tabii şartlarına sahibdir. . Sade tekniğin
leri kendi ilk maddeleri ile kendi fabrika- metodlu, rasyonel çalışmanın verimi bu
larında kendi iş adamları ve işçileri ile ya- bakımdan bir yurdun yüzünü güldürmez.
pacak bir çizgi içinde sanayi memleketi Müteharrik kuvvet -fors motris- ile gerekli
olma yolundadır. sanayie yetecek cins miktarda ilk madde-
nin ve bunların yanında bütün yenip bes-
Bu gidiş yurdun ziraat memleketi ol-
leyen maddelerin de bir toprakta bulun-
ması halini değiştirecek, toprakların işle-
ması gerektir. Bu yönden Türkiye birçok
me gücünü küçültecek değildir. Bunun
milletler için kıskançlıkla görülecek dar-
tam aksine olarak yurdun yeni sanayi açı-
lıklar içindedir. Girdiğimiz yeni yol ile
lışı toprağın işlenmesini genişletecek ve
geçmiş zamanların eksik bıraktığı sanayi
toprak emeğinin karşılığını değerlendire-
tekniğinde yetiştikten sonra başlarımızı
cektir.
daha dik taşıyacağız. Yeni Türkiye'nin si-
Yeni gidişin hızı bizi, kendi tamam- yasal rejimi, sanayileşme devrinin klasik
layan kendi kendine yeten bir ulus ol- sınıf kavgalarına yol açtırmıyacaktır.
KADASTRO VE TAHRİR (YAZIM) KANUN LÂYİHASI

ÜZERİNDE GÖRÜŞMELER
Yeni bir devlet kurmak, mülkiyeti ve üretim ilişkilerini yeniden düzenlemeyi ister
istemez zorunlu kılıyor. Mülkiyete ve üretim ilişkilerine ait sorunlar Osmanlı Devletinde
en yaygın ve girift biçimde toprakta görünür. Ayrıca, arazi, verginin en önemli kaynağı-
dır.
Bu tablo, Cumhuriyet rejimine geçişle birlikte değişmez. Aşarın kaldırılması arazi
vergisinin yeniden düzenlenmesini gündeme getirir.• Osmanlı Devletin'deki üretim iliş-
kilerinin hukuk zemininin değiştirilmesi ve medeni kanunun benimsenmesi ise, arazinin
hem ölçümü, hem de hukuksal durumunun ve değerlerinin yeniden saptanmasını gerektir-
mektedir. Bütün bunların savaşlar ve büyük göçlerin yanısıra enflasyon, mülkiyetin el
değiştirmesi ve kaybolmasıyla dolu bir dönemden sonra kısa sürede yapılması siyasal ve
pratik birçok zorlukla karşı karşıyadır.
Cumhuriyetin ilk yıllarında ve 1929, 1930 ve 1931 'de, yönetimin bu amaca dönük bazı
adımlar attığı görülüyor (Bk. Cilt I, s. 66-7, 160-3, 339-44, 361-2 ve 382-3).
Buradaki görüşmeler, yönetimin gözettiği amacın arazi mülkiyetim güvenceye almak
ve bunu koruyacak bir hukuk çerçevesi getirmekle sınırlı olmadığını yansıtıyor. Amaç,
arazinin 'alınıp satılabilirliğini' objektif esaslara bağlayabilen bir sisteme erişebilmektir.
Ancak, arazi mülkiyetine ilişkin düzenlemeler oldukça yavaş gelişir, zaman alır, hatta
tıkanıp kalır.
13.12.1934
— 246
SAİT AZMİ (KAYSERİ) — Bay- maksadı ne ise ve bir mahzur görmüyor-

lar, Kadastro kanununun birinci madde- larsa tahrir için de tarif koyalım. Sonra
si (Madde 1 — Kadastro, gayrimenkul iltibasa çok meydan verecektir. İki mua
malların hukuki ve hendesî vaziyetlerini meleden birinin tarifi var, diğerinin tarifi
tesbit eder ve gösterir.) kadastroyu tarif yoktur. Müsaade buyurursanız bir boşluk
ediyordu. Adliye encümeni bu maddeyi kalmamak için tarif konsun.
kaldırmıştır. Sebebi de şundan ibarettir:
Kanuna konulacak maddeler mutlaka bir MALİYE ENCÜMENİ REİSİ HA-
hüküm ifade eder, tarif maddelere gir- SAN FEHMİ (GÜMÜŞANE) — Bu ka-
mez. Noksan tarif edilebilir, alâstikiyetini nunla kadastroyu tam ve kâmil şekilde
muhafaza etmekte bulunmaması iktiza yapamıyoruz. Bununla tescil ve mülkiyet
eder diye. Kadastronun ne demek olduğu temin ediliyor. Harita ve hesab cihetini
esasen malûm bir keyfiyettir. Fakat tah- de temin ediyoruz. Fakat kıymet ciheti
ririn birçok şekilleri vardır. Memleketi- temin edilemiyor. Onu istikbale bırakıyo-
mizde ötedenberi emlâk, arazi tahrirleri ruz. Tam ve kâmil olarak, bu kanunda der-
yapılmıştır, Yoklamalar icar edilmiş, ver- piş edilen şekilde kadastroyu tarif etme-
gi için iradı gayrisafiyi bulmak için tahrir- miz doğru olmaz. Çünkü kıymet vaze-
ler yapılmış. Şimdi de bu tahrir yapıla- demiyoruz. Bu cihet ilerde bir takım ihti-
cak. Tahrir tarif edilmemiş, yalnız kadastro lâtat peyda edecektir. Henüz kuyudatımız
tarif edilmiş. tekâmül etmemiştir. Bu kanunda kıymet
üzerinde hiç bir hükmü mevcud değildir.
BÜTÇE E. R. MUSTAFA ŞEREF Bu itibarla kadastronun tarifine aid mad-
ÖZKAN (BURDUR) — Efendim, ka- deyi bu kanundan çıkarmakta hakikaten
nunlarda tarif bulundurmak âdet değil- fayda vardır. Tarifi yapınca tam ve kâmil
dir. Fakat kanunlarda tarif bulunduğu da olarak yapmak lâzımdır. O zaman ise ka-
vakidir. Kanunlarda tarif bulunması içti- nunu baştan başa değiştirmek lâzımdır.
had ile tarif teessüsüne çalışmaktan tatbi- O zaman kadastrosu yapılan bir mülkün
katı vareste bulundurur. Bendeniz Ka- Devlet tarafından kıymetinin de tesbit
dastro kanununun birinci maddesindeki edilmesi ve onun üzerine de bono tedavü-
tarifin lüzumlu olduğuna kaniim. Şayet lü gibi bir netayic hâsıl olması lâzımgeli-
tarif ııoksansa, bunu ikmal edecek kayıt- yor. Şimdilik bunun tatbikatına geçmi-
ler ilâve edebiliriz. Fakat bu tarifin bulun- yoruz. Yalnız tasarrufun tescilini ve hen-
ması her halde bundan böyle yapılacak desî hesab ve plânları emin bir surette bu
muamelâtta kadastronun mahiyeti için kanunla temin ederek mülkiyeti tesbit
bir takım içtihadlara meydan vermekten cihetini düşündük. Bu itibarla kadastro-
bizi kurtaracaktır. nun tarifine lüzum yoktur. Arzettiğim
gibi bu kanun kadastroyu tamamlamıyor.
ADLİYE E. Na. SAİT AZMİ (KAY-
SERİ) — Kadastro tek bir muameledir. BÜTÇE En. BAŞKANİ MUSTAFA
Bir de tahrir vardır ki bu kanunun kabul ŞEREF ÖZKAN — Hasan Fehmi'nin
ettiği esaslardan biridir. Memleketimizde izahati burada tarifin lüzumunu katî
birçok tahrirler yapılmıştır. Hepimiz bi- olarak gösterdi. Yalnız, burada yapı-
liriz, muhtelif zamanlarda muhtelif va- lacak tarif kadastronun mutlak ve mücerret
kitlerde arazi tahrirleri yapıldı, emlâk bir tarifi değildir. Bu kanunda yapılan
tahrirleri vergi tahrirleri, müsakkafat tah- kadastronun tarifidir. Bu kanundaki vazi-
rirleri ve daha birçok tahrirler yapıldı. yet hukukî vazıyetle hesabî ve hendesî
Bu kanuna göre de bir tahrir yapılacak- vaziyeti tesbit etmektir. Kıymetin tesbiti
tır. Tahrir gayrimenkulün sahihlerinin hakkında hiç bir hüküm vermemektedir.
va ziyetini tesbit eder. Burada kanunun Burada yazdığımız hükümlerle kadastro
— 247
hukukî ve hendesî vaziyeti tesbit eder de- hibine, arazisi elinden alındığı için, tarla
mektir. Yoksa tam bir kadastro anlaşıl- halindeki kıymeti ne ise takdir olunarak
mak îâzımgelse idi, onun kıymeti dahi tes- onun yüzde 25 i tazminat olarak verilir.
bit etmesi lâzım gelirdi. Bu itibarla, iste- Maliye encümeni bu tazminatı yüz-
nirse burada bu hükmü koymak lâzım- de 50 olarak kabul etmiştir. Halbuki, bir
dır. bataklık kurutulduktan sonra bunun ya-
KİTAPÇI HÜSNÜ (İZMİR) — Bir rısının mal sahibine yüzde elli olarak ve-
defa bir yerde bataklığın olması ekseriyet- rilmesini fazla bulduk. Çünkü, mal sahibi-
le, daha doğrusu her zaman, sahibinin ne kâfi mühlet veriyoruz; bunu kurut di-
taksiri neticesi değildir. Belki nehirlerin yoruz. Bu masrafı Hükümet yapsın, da
mecralarının iyi tanzim edilmemesi yü- halkın lehine olarak feragat etsin denirse
zünden ileri gelir. Bu gibi vatandaşın ara- bunu da Yüksek Heyetiniz takdir buyu-
zisinin bir kısmı sular altında kalır. Bu rur. Yüzde 50 olur, yüzde 25 olur. Bu bir
yüzden de bataklık olur. Menfaati umu- takdir işidir.
miye namına Devlet bunu kurutacaktır.
Fakat Devlet bunu yaptıktan sonra va- Kurutulduktan sonra tarla halindeki
tandaşın malına tasahüb edecek. Yalnız kıymetinin yüzde yirmi beşi kendisine
vergi kıymetinin yüzde 25 ini verecektir. verilir. Vergi kiymetidir. Yani, tarlanın
Maliye encümeni ise yüzde 50 yi kabul vergi kıymeti takdir olunmuş, yazılmış-
etmiştir. Bu daha doğrudur. Küçük Men- tır. Ancak arazi vergisi kanunu mucibince
deres için böyle bir kanun vardır. eskiden yazılmış olan vergiler altı misline
iblâğ edilmiştir. Yoksa eski kıymet değil-
Meydana çıkacak bu gibi yerlerin dir. Aşağıda bir madde gelecektir. Orada
sahihleri arazi terkine razı olmadıkları deniliyor ki, bu kanunda vergi kıymeti
takdirde, Meclisi idare heyetlerince tak- diye yazılı kıymetler bina ve arazi vergi-
dir edilecek bedelin nısfını vererek tama- lerine matrah olan kıymetdir. Binaen-
mına tasarruf eder. aleyh, bu matrah olan kıymetin yüzde yir-
Su altında kalmış veya vakit vakit mi beşini tazmiat olarak tarla sahibine
sellere maruz kalmak gibi ahval yüzünden vereceğiz.
kısmen mutazarrır olan arazinin yine İslâ-
HALİL (İZMİR) — Yeniden tahrir
hat neticesinde kurutulan aksamının dörd
edilen arazi mıntakaları vardır. Orada
de biri Hazine'ye intikal eder, diyor.
vergiler yazıldığı zamanki kıymet üzerin-
RAİF (TRABZON) — Sıhhî sebep- den tesbit edilmiştir. Halbuki, eskiden
lerden dolayi bir adamın tarlasındaki ara- yazılmış henüz tahrire tâbi olmamış olan
zisi içerisindeki bataklığı kurutması ken- arazinin vergi kıymetleri ise lâşeydir.
disine tenbih olunur. Kendisine mühlet Kendimden bir misal arzedeyim; benim
verilir. Mühleti içerisinde kurutmadığı arazimin bilmem ne vakit yazılmış kıy-
takdirde o bataklık Devlet tarafından veya meti 3 bin altın. Halbuki, Ziraat Bankası
aid olduğu idareler tarafından kurutu- buhrandan evvel araziye kredi kıymeti
lur. Bataklık kurutulunca ne yapmak lâ- olarak mıntaka mıntaka kıymet takdir
zımdır? etmiştir. Kıymetin yekûnu yüz yetmiş bin
lira takdir edilmişti.
Bidayeten Hükümet tarafından ya-
pılmış olan masrafı arazi sahibi verirse Henüz arazi tahrir görmeyen yerler-
mal kendisinin olur. Bu masrafı vermiye- de bu böyledir. Yeniden tahrir gören yer-
cek olursa artık kurutulmuş olan yer ta- lerde bağlar 200 - 150 liradır. Tarlalar da
mamiyle Hükümetin olur. Ancak Hükü- daha kıymetli yazılmıştır. Kendimden mi-
mete kaldığı takdirde bu sefer arazi sa- sal verişim, Heyetinizin nazarı dikkatini
248 —
celbetmek içindir. Hiç olmazsa arazisi kısmın da haricinde kalan diğer bir kısım
kurutulan yerlerin masrafı mukabili bir daha vardır ki, o da Devletin sadece hük-
şey olsun. Devlet bunu alsın. Amma vergi mü tasarrufu altında bulunan ve kimsenin
kıymeti denerek olursa arazinin bu günkü hususî mülkiyetinde olmayan yerlerdir.
kıymetine göre hiç bir şey verilmemiş olur. Bunlara eskiden 'arazii metrûke' denilir-
di. Yani, bu yerleri ihya edenler bu yerlere
Ad. En. Kâ. RAİF (TRABZON) — sahib olurlardı. Bu kanunda biz bu nevi
24 ncü maddeden (Madde 24 — 1580 sa- arazinin mevcudiyetini kabul ediyoruz.
yılı Belediye kanununun 159 ncu maddesi Bu gibi yerleri kim ihya ve tarla haline
ile 2510 sayılı İskân kanununun 21 nci koyarsa ona malik olur. Bunların hari-
maddesi dışında kalan mera, baltalık gibi cinde iki parça daha vardır ki bunlardan
köy orta malı sayılan yerlerin tescili ve birisi ormanlardır. Bunların hududları bu
alım satım şekilleri hakkında hususî hü- gün malûm değildir. Bu kısım tapusuz ola-
kümler konulacaktır.) Maksad şudur: Be- rak halk tarafından tasarruf edilmekte-
lediye kanununun 159 ncu maddesi mu- dir ki, bu köylünün baltalık malıdır. Bun-
cibince belediye hududu içinde bulunan ların tapuları yoktur. Diğer kısım Dev-
meralar ve baltalıklar, otlak yerleri buna letin tanınmaktadır. Fakat, onda da iddia-
mümasil olan aksam, arazi parçaları... yı hak edilmektedir. Bundan başka bir
kısım daha vardır ki, onlar da meralardır.
Bu gibi yerler belediyenin hüküm ve
Yayla, kışlak denilen yerlerdir. Denile-
tasarrufu altındadır. Bilâhare bu hükmü
bilir ki, bu toprağın, bu memleketin içe-
tasarruftan maksad nedir, diye tereddüd risinde meraların miktarı çoktur. Umu-
edilmiş. Meclisi Âli bu hükmü tasarrufun ma aid toprakların doğruya yakın bir tah-
mutlak bir tasarruf olduğu, binaenaleyh bu min ile dörtte biri meradır. Bu meralar
meraların da, bu baltalıkların da belediye- eskiden bir köyün otlak ihtiyacını temin
ler tarafından istenildiği gibi satılabile- etmek için tahsis edilmiştir ve öylece de-
ceği, devredilebileceği neticesine vardı ve vam etmiştir. Tapu senedleri yoktur. Ba-
bu şekilde bir tefsir de çıktı. zan dava zuhur etmiştir. Efradla Hazine
Diğer bir hüküm, İskân kanununun, arasında, Hazine'nin mülküdür denilmiş,
bir maddesinde meralardan lüzum görü- meradır denilmiş, muhtelif vesikalara bağ- -
lecek olanların aid olduğu köy halkı taz- lanmıştır. Bu meralar bütün tahsis edil-
yik edilmemek şartiyle muhacirlere Hü- dikleri köylere aid olacak idi ise, mülki-
yetin olacak idi ise bu calibi dikkattir.
kümet tarafından iskân suretiyle verilebi-
Böyle memleketin arazisi içerisinde iyi bir
lir. Alınmış olan meralardan bu suretle
tevzin yapılmak bir rejim ağrer yapılmak
iskân kanuniyle, bir de belediye kanuniyle
için şimdiden bu meraların hukukî vazi-
sahiblendirilmiş olan meraların haricinde
yetlerini tesbit etmeyi biz tehlikeli bulduk.
kalan meralar için bu maddede ayrıca
Bu meralar çok eskiden tahsis edilmiştir.
hükümler vazedilecektir. Bunun için de
Bir köyün nüfusuna göre mera tahsis
hususî bir kanun yapılacaktır. Bunu niçin
edilmiştir. Fakat o köyün nüfusu yavaş
böyle dedik? Biz bu tetkikatı yapamadık.
yavaş azaldığı halde, yine o mera kendisi-
Biliyorsunuz ki Türk topraklarında ne aiddir. Bilâkis nüfusu az olan bir köye
bu günkü arazinin umumî vaziyeti dört az verilmiş, fakat şimdi nüfusu beş yüze
kısma ayrılır. Bunun birisi, muayyen bir çıkmıştır. Bu maziden kalma karışık bir
arazi parçasının bir şahsiyetin mülkiye- vaziyettir. Hakikaten köylünün ihtiyacını
tinde olmasıdır. Arsa, tarla veyahut Hü- temin edecek surette tanzim edilmesi ay-
kümetin mülkiyetinde olan kısımdır. Bu rıca tetkika değer bir şeydir.
— 249
BUĞDAYI KORUMA KARŞILIĞI KANUNUNUN BAZI MADDELERİNİN

DEĞİŞTİRİLMESİ YE KANUNA BAZI MADDELER EKLENMESİ
1934'ün Mayıs'ında (yani, altı ay önce) kabul edilmiş olan Buğdayı Koruma Karşı-
lığı kanunu, buğday üretimine getirilecek bir vergiyi daha yüksek bir buğday fiyatı oluş-
turabilmek için araç olarak kullanmayı hedef alıyordu. (Bk. 28-9.5.1934'deki Meclis
görüşmeleri ve Buğdayı Koruma Hakkında 1 / 1019 no.lu kanun lâyihası)
Ancak, aradan geçen sürede bu vergiye karşı üreticiler ve çeşitli çevreler tepki gös-
terirler. Yeni bir yasa değişikliği yapılarak, vergi uygulamasının kapsamı daraltılmakta
ve vergi 'pazara çıkarılan un' ile sınırlandırılmaktadır.
22.12.1934
BÜTÇE ENCÜMENİ REİSİ MUS- dar mühim ve faydalı olmasına rağmen,
TAFA ŞEREF ÖZKAN (BURDUR) — şimdiye kadar tatbikatında müstahsilden
dahi vergi alınması, köylülerimizi haki-
Esas şundan ibarettir: Umumiyetle
katen çok sıkıntılı bir vaziyete sokmuştu.
fabrikalardan çıkan unlar, buğdayı ko-
Hükûmet(in) tadil teklifi ... halkımızın
ruma vergisine tabidir. Kara değirmenle-
sıkıntılı kısmını vergiye tabi tutmamasını
rinde öğütülmüş olan unlar, prensip ola-
istihdaf etmesinden dolayı çok yerinde ve
rak buğdayı koruma vergisine tabi değil-
âdilâne bir şeydir.
dir. Ancak bu değirmenlerde öğütülüp de
çarşı ve pazarlarda satışa çıkarılanlar HALİL (İZMİR) — Demokraside
vergiye tabi tutulacaktır. Tabii, bu esas müsavatın en büyük tatbik yeri, vatan-
konmuş olmakla beraber, vergide çok derin daşların vergi nazarındaki müsavatıdır.
bir tadil yapılmış oluyor. O tadil de, müs- Binaenaleyh, 10 bin nüfuslu olan kasaba-
tahsillere, hatta müstahsil olmayıp da da bulunanlar istisna edilecek, ondan
buğday satın alarak sırf kendi ihtiyacı yukarı nüfuslu olan kasabalarda bulu-
için kara değirmenlerinde unlarını öğüten- nanlar vergi verecek, bu, demokrasi ile
ler, bu unvanlarını doğrudan doğruya kabili telif değildir....
hiçbir vergiye tabi olmaksızın ve hiçbir
Değirmenciliğin memlekette böyle
takibe maruz kalmaksızın evlerine götü-
mütekâmil bir inkişafı, buğdayı koruma
rebilirler. Yalnız bunları satışa çıkaracak
için en mühim birşeydir. Çünkü, dışarı-
olurlarsa o vakit satışa çıkarılmış olan-
dan gelecek olan birinci nevi unlarla fab-
dan vergi alınacaktır.
rikalarımız dahili piyasada rekabet ede-
KİTAPÇI HÜSNÜ (İZMİR) — İk- bilecekler ve bu suretle hariçten ithalât
tisadi devletçilik siyasetimizin en bariz bir kesilecektir... Fabrikalar bu suretle hem
nümunesi bu buğdayı koruma kanunu- daha mükemmel un çıkarmak, hem de u-
nudur. Memleketin amudu f' karisini teş- nun maliyet fiyatında şey yapmak suretin-
kil eden müstahsilleri kalkındırmak için de netice itibariyle büyük mikyasta refahı
diğer vatandaşlara bir vergi tahmil edi- umumiyeye hizmet ediyorlar demektir....
yoruz. Öyle bir vergi ki, binnetice bu ver- Onun için, madem ki fabrikalara inhisar
giyi veren vatandaşlar da tabiatiyle bun- ettirmek yolu tutulmuştur - istikbal için
dan müstefid olacaklardır. Çünkü müs- arzediyorum - maksat daha ziyade müsteh-
tahsil kalkımnca, memleketin hayatı umu- liklere hasretmek olduğuna göre... vergiyi
miyesinde büyük bir inkişaf olacak ve ekmek üzerinden almak suretiyle fabrika-
bunu vermiş olan kimseler de bundan is- ların ununu çıkarmak zannederim daha
tifade edeceklerdir. Bu kanunun bu ka- doğru olur.
— 250
MALİYE VEKİLİ FUAD (ELÂ- mek yaptıran esnaf olsun, ne olursa ol-
ZİZ) — Dört aylık hasılat yekûnu, ikimil- sun, fakirler bu vergiyi vermeyeceklerdir.
yon üç yüz yetmiş bin dokuz yüz seksen Şimdi Bay Hüsnü arkadaşımızın söyle-
üç lira. Bunun içerisinde 17 000 küsur li- diği fakiı tabaka, kara değirmeninde unu-
rası makarna, bisküvi ve saireden alın- nu üğüterek ve evinde makarnasını kes-
mıştır. d irerek bu vergiden kendi kendine kur-
KİTAPÇI HÜSNÜ — Aldığım tulmuş bulunuyorlar.
rakamlar gösteriyor ki, bizim makarna Memleketimizde son buhran sene-
ve bisküvi üzerinde yürümemiz mana- lerinde, böyle istihsalâtımızm para etme-
sızdır. İki milyon lira içinde 17 000 lira- diği her zamanda bu kanun ortaya çık-
nın kıymeti yoktur. Bizim maksadımızı, saydı, bu gün herkes 5, nihayet 15 dönüm-
diğer vergiler temin ediyor. Makarnadan den fazla ekin ekmeyecek hale gelmişti.
niçin istiyorlar? Makarna bir gıda madde- Buna muhitimizde iyice şahid olduk. Bil-
sidir, ihtiyacı zarurî vardır. hassa şu noktayı tebarüz ettirmek isti-
Makarnayı lüks telâkki etmek doğru yorum. Bu kanun dosdoğru müstahsili
değildir. Makarnanın lüks kısımları var- korumuyor, ekmek yiyenleri koruyor. Bu
dır. İsterseniz bu kısmı vergiye tâbi tu- gün beş kuruşa ekmek yiyen adam, yarın
talım. Halkın aşağı tabakası bilhassa ma- kuraklık olduğu zaman yirmi kuruşa ye-
karna yer. Makarnanın un kısmından iki miyecek.
kuruş, iki kuruş da makarna kısmından Bu kanunla bugün 40 paraya, fakat
zammedersek bu 16 kuruş oluyor. Bu yarm 15 kuruşa sana ekmeği yedirmiye-
vergi fazladır. Makarna halkın bir çök ceğiz. Kadınlarımız da artık tenbellikten
kısmı için gıda teşkil eder. büsbütün kurtularak evinde ekmeğini,
İkinci kısım: Türkofis'den aldığım ma- makarnasını yapar. Bir adam nihayet
lûmata göre, bisküvilerimiz memleket ha- evine üç ekmek alır seneliği 9 lira eder. Bir
ricine çıkıyor. Arabistan'da bisküvilerimiz senede vereceği 9 lira için ekmek yapmak
mahreç bulmuştur. Bizim mamul unları- üzere evinde teşkilât yapmaz. O da ver-
mızın dışarı gitmesini takviye edelim. giyi versin. Bu sene 7 veya 8 kuruşa yedi-
Binaenaleyh, bu kanunu tadil ederken di- receğiz, gelecek sene de öyle. Binaenaleyh
ğer müstahsillerimizi sevindirdiğiğiz gibi kanun enfes olmuştur.
fakir tabakanın ihtiyacını kolaylaştıra- REŞİT (GAZİANTEP) — Makarna
lım; makarnayı bundan istisna edelim. ile şehriyeden bahsettiler. Makarnayı bi-
»( rinci, ikinci tabaka yer. 2, 3 kuruş fazla
Oniki kuruşa mal olan bir şeyden versin, ne beis var ? Bunun fukaraya, ham-
dört kuruş vergi almak doğru değil. mala tesiıi yoktur. Yalnız bazı memleket-
MALİYE VEKİLİ FUAD — Bu lerde uncular vardır. Bunlardan fukara-
17 bin lira dört aylıkdır. lar un satın alırlar. Bu memlekette 2, 3
KİTAPÇI HÜSNÜ — Öyleyse, sene- uncu vardır. Buna bir değirmenci mi, yok-
liği olsa olsa 61 bin lira etsin. Milyonla- sa bir muhafaza memurumu tutacaksınız?
rın içinde bunun bir kıymeti olmaz. Mak- Bazı memleketlerde herkes ununu
sadımız, kalkınmayı temin etmek, Ziraat kendisi üğütür, ekmeğini kendi yapar.
Bankası'nm zararını karşılamaktır. Bunu Buralarda ancak ya iki, ya üç uncu var-
başka şekilde de yapabiliriz. dır. Bu uncuların verebileceği vergi ayda
EMİN (ESKİŞEHİR) — Şimdi bu 10-15 liradır. Bunlardan vergi ne suretle
kanun diyor ki, buğdayı alıp kara değir- toplanacaktır, 30 lira aylıkla tutulacak bir
meninde üğüten ve evinde kadımna ek- memurla bu iş nasıl idare edilecektir?
— 251
Meselâ bizim memleketimizin dokuz bin Diğer noktaya gelince, anladığıma gö-
nüfusu ve üç uncusu vardır Burada nasıl re, dükkâna getirip de satanlardır ki, esa-
idare edeceksiniz?. sen bu dükkâncılar unu dükkâna getirip
satıyorlarsa, bu unun zaten evvelce ver-
Mal. V. FUAD (ELÂZİZ) — Ma- gisi alınmıştır. Böyle değilse, pazar yerine
karna, bisküvi hakkındaki vergiden istis- gelerek un alacak adamların unlarından
naya aid olan cevabı Bay Reşid verdi. da önceden vergi alınmış bulunacaktır.
İSTANBUL RIHTIM, DOK VE ANTREPO TÜRK ANONİM ŞİRKETİNİN

MALLARI İLE İMTİYAZ HAKLARININ SATIN ALINMASINA
DAİR KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
23.12.1934
BAYINDIRLIK BAKANI ALİ ÇE- mek suretiyle bir şey yapmak imkânı yoktu
TİN KAYA (AFYON KARAHİSAR) — ve bu, bir hayli zaman devam ettikten
İstanbul Rıhtım şirketinin satm alınması sonra Cümhuriyet Hükümeti 1928 de şir-
meselesi nihayet buldu. Onun mukave- ketin ve rıhtımın vaziyetini yeniden tetkik
lesini bir kanunla Meclisinize sunuyoruz. etti ve satın alabilmek imkâmnı araştırdı.
Bunun mazisi ve hali hakkında ufak bir Şirketin birçok vecaibini yapmadığı tes-
hulâsa yapmak istiyorum. bit edildi.
Bu Rıhtım şirketi imtiyazı 1306-1890 Nihayet, eski devirden kalma bir
senesinde 80-85 sene müddetle verilmiş- mesele şirketle Hükümet arasında bir
tir. İmtiyazın mahiyet ve vecaibi de, İs- ihtilâfa sebep oldu. Liman dahiline giren
tanbul ve Galata tarafında rıhtımlar yap- vapurlardan da yine - rıhtıma çıkama-
mak, iki köprü arasında yine rıhtımlar yanlardan - vergi almak meselesi. Bundan
yapmak, antrepolar yapmak, rıhtım işle- dolayı, nihayet vaziyeti Hükümet bir daha
rine aid icab eden teshilâtı da temin et- tetkik etti ve bu rıhtım imtiyazını şirket-
mekti. ten almağa karar verdi. Bu bir hayli za-
man karşılıklı münakaşayı mucib olur.
Halbuki bu şirketin deruhde ettiği Bir iki sene içerisinde ve nihayet şirketin
işler yapılamamıştır. Yalnız İstanbul Ga- tarifesine yüzde 3 zamma mukabil şirketin
lata tarafında bir kısım rıhtım yapılmış, de altı antrepo yapmasmı karşılıklı kabul
antrepoları yapılamamıştu. Bilhassa iki etti. Halbuki, şirket dört tane yapar iki-
köprü aıasında bir şey yapılmamıştır ve sini yapmaz. Beşinciyi yapmakta iken ye-
bunu siyasî tesirlerle, o zamanın siyase- niden tarifeye zam ister. Hâsılı bu suretle
tine göre tehir ettirmişlerdir. Zamanımıza Cümhuriyet devrinde Hükümetle şirket
yani, Lozan muahedesinin akti tarihlerine arasında safha safha ihtilâflar devam et-
kadar bu suretle devam etmiş olan imti- miştir. Nihayet şirkete imtiyazını satması
yazlı rıhtım şirketi Cümhuriyet devrinde teklif edilir ve şirket de satmayı kabul eder.
bir readaptasyon muamelesi görmüştür.
Tarifelerine yüzde 3 zammedebilmek im- Bu suretle müzakereye başlamr. Satın
kânı verilmiştir. Şirket ise, diğer bir takım almakta en mühimmi, nazarı dikkatinize
şiı ketlere güya verilmiş tarife olan zam nis- arzedebileceğimiz mesele şudur: İmtiyazı
betlerinin yüzde 6 yapılmasını istemişti. satın almak için son beş senenin hasılatı
Halbuki, memleketin şeraiti umumiye ve gayrisafiyenin yüzde 80 ini diğer imtiyaz
iktısadiyesi değişmiş olduğuna göre şirketin senelerine vermekte, yani, 85 senenin (45
artık o tarihten sonra tarifesine zammet- senesi geçmiştir) diğer 40 senesi için yüzde
— 252 —
80 vermek suretiyle 270-280 bin lira kadar olduğundan, yeniden tayin olunacak za-
verilmesi lâzımgelen para tutuyor. Böyle mana kadar bunlardan vazgeçildiği bildi-
bir vaziyette pazarlığa oturtulmuş ve ne- rilmiş ve şirket cevaben kendisine ba ira-
ticelenmiştir. Yani buna, yüzde 80 faizi ve dei seniye tebliğ edildiği veçhile bu mec-
emlâki hususiye parası da zammedilirse buriyetleri ifa etmeyeceğini ve bundan do-
senede 600 bin lira ödemek mecburiye- layı Hükümetten tazminat aramayacağını
tinde kalacaktır. Mukavelenin mühim nok- bildirmiştir.
tası budur ve memleket için bu meselenin
İki sene sonra Nafıza Nezareti tarafın-
halledilmiş olmasıdır.
dan şirkete yazılan bir tahriratta, rıhtım
Müzakere oldukça mühim safhalar tarifesinin tadilâtı için ba iradei seniyei
geçirdi ve neticede satın almak meselesi cenabı hilâfetpenahî teşekkül eden komis-
tamamen halledildi. Mukaveleye Sara- yon mukarreratı sefaratı ecnebiye tara-
çoğlu Şükrü arkadaşımız Kabinece memur fından kabul edilmiş olduğu bildirilerek
edilmiştir. kapütüler bir vaziyetin içine düşülmüş-
tür.
ADLİYE BAKANI ŞÜKRÜ SARA-
ÇOĞLU (İZMİR) — Bu gün satm aldı- 1914 te Cavid Bey tarafından verilen
ğımız imtiyazlar 1890-1306 tarihinde ve bir mektub ile de limanda ve gümrükler-
85 sene müddetle verilmiştir. Antrepo imti- de vücude getirilecek tadilât ve saire mü-
yazı sahası Tekirdağı'na kadar imtidad nasebetiyle şirketin rüsum ve menafiinin
eder. muhafaza olunacağı temin olunmuştur.
O tarihte şirkete sermaye olarak kon- İmtiyaz mukavelenamesinin yirmi al-
muş olan 23 milyon frankın tam yarısını tıncı maddesinde şirketin denizden kaza-
İngiliz Devlet Bankası vermiş, diğer yarı- nacağı arazi ile istimlâk kanununa tevfi-
sını da Osmanlı Bankası temin etmiştir. kan iştira edeceği araziden ve mukavele
Şirketin bu günkü sermaye ve mevcudun mucibince Devletin kendisine terkede-
sahihleri çok az farkla aşağı yukarı yine ceği yerlerden artan mahaller kendisine
aynidir. emvali hususiye olarak bırakılmış olduğu
İmtiyazın onuncu senesinde şirketle için bu kayitten istifade eden şirket istik-
Hükümet arasında çıkmış olan ihtilâflar raz ettiği paralarla mesud senelerin vari-
had bir devreye girdikten sonra imtiyazın datını bir araya getirmiş ve koskocaman
41 milyon franga istirdad edilmesi tesbit bir emlâki hususiye meydana getirmiştir
edilmiş ve şayet mubayaa meselesi bir sene ki, imtiyaz haricinde hususî malları olan
zarfında ikmal olunamazsa Hükümetin bu emlâkin kiymeti onlara göre 70-80
25 bin lira tazminat vermesi kararlaştırıl- milyon franktır. Şurası muhakkaktır ki,
mış. Bu uzlaşmanın tatbikından çıkan ih- şirket bu emlâkten senede 150 000 lira
tilâflar siyasî ihtilâtat tevlid ederek Mi- kira almaktadır.
dilli adasının Fransa donanması tarafın- 80 senelik imtiyaz mukavelenamesi-
dan işgal edilmesi gibi elîm ve acı bir hanin 40 nci senesinden sonra Devlet muba-
tıra yaratmıştır ki, fikrimce bu şirketin yaa hakkını haizdir. Mubayaa bedeli, ev-
bu tarihten sonraki zamanlardaki muvaf- velâ son beş senelik gayrisafi varidat ve-
fakıyetsizliğinin en büyük sebebi bu hatıra satisinin yüzde 80 ini imtiyaz müddeti hita-
olmuştur. mına kadar, saniyen alâtı edevat ve leva-
1313 tarihinde Nafıza Nezareti şir- zımın muhamminler tarafından takdir
kete bir mektub yazarak, iki köprü ara- olunacak bedelini peşin vermek suretiyle
sında yapılacak rıhtım ile sefainin kışla- yapılacaktır ve bu miktar sermayenin faiz
ması için hazırlanacak yer sadet haricinde ve itfası için lâzımgelen miktardan dun
— 253
olmayacaktır. Şirketin altın devrinde en rada da göreceğiz ve bu günkü geri va-

yüksek varidatı 3.5 milyon franga, kâğıt ziyetten rıhtımlar müterakki ve fennî biı
devrinde de 18 milyon fıanga yakındır. teçhizata malik olmakta gecikmeyecektir.
Son beş senelik varidatı da 700 000 liraya
yakındır. Ancak bu varidat arasında 200 HASAN FEHMİ (GÜMÜŞANE) —
000 liraya yakın bir meblâğın imtiyazla Türkiye, İmparatorluk zamanında (si-
hiç bir alâkası yoktur. yasî vaziyetinden bahsetmiyorum) malî
ve iktisadî bakımdan üç esaslı zincir al-
Müzakere başladığı zaman şirket, tında idi. Birisi, kapitülâsyonlar ki bunu
emlâki hususiyesini mutlaka mubayaa- Lozan söktü ve kökünden attı. İkincisi,
dan hariç bırakmak istiyor ve mukavele- onun kadar mühim olan Düyunu Umumi-
nin iştira maddesinin tatbikim istiyordu. ye. Zamanla Fırkamız, Hükümetimiz, Mec-
Bu esastan müzakere ve hesaba girilebil- lisimiz onu da bertaraf etti. Üçüncüsü,
mek için tarafeynin yekdiğerinden hiç bir hemen birinci ve ikincinin her birerleri
şikâyeti bulunmamak lâzımgeliyordu. Hal- kadar mühim olan İmparatorluğun ölçü-
buki tarafeynin daha ilk temasta bitmez süz olarak verdiği imtiyazları, memleke-
tükenmez bir şikâyet listesiyle karşılaştı. tin iktisadî, malî vaziyeti üzerinde yap-
Onun için, bütün bu şikâyetleri de beraber tıkları tazyik. Bu son perdenin de birer
yokedecek olan makul bir rakam etrafın- birer sökülüp atılması. Bunu görmekle
da buluşulmak hayırlı göründü ve bu yol vicdanımın duyduğu haz ve sürürün ölçüsü
tarafeyn murahhaslarım sizlere arzedilen yoktur.
mukavelenameye götürdü.
Bu son vaziyetle seri tamamlanma-
Bu mukavele mucibince şirketin resmî
mıştır. Müzakeratta bulunan arkadaşım-
hususî bütün emval, emlâk, hukuk ve me-
dan bir nokta soracağım. Teslim, tesel-
nafii Devlete geçiyor. Buna mukabil Dev-
lüm, muamelâtın antrepolarda zayi olan
let evvelâ Osmanlı borçlan tahvilleri huku-
eşyanın gümrük resimleriyle zayi olanların
kunu haiz 7.5 faizli 31 küsur milyon
bedelleri üzerinde elbette bir şey görüşmüş
franklık resülmali havi bonolar verecek.
olacaklar. Burada bundan bahsedilmemiş-
Saniyen üç senede ayrıca 1 400 000 frank
tir. Bunların mesuliyeti, hiç şüphe yok ki
ödeyecek. Salisen yüzde 4 faizli 570 000
şirkete raci olmak icab eder.
Türk liralık borcu ve servisini üzerimize
alacağız. Bunun haricindeki rakamlar bir ŞÜKRÜ SARAÇOĞLU (İZMİR) —
nevi takas ve mahsub muamelesinden iba- Antrepolar içinde mevcud eşyalar, mevzua-
rettir. Demek ki, şirketin hususî, resmî ta göre 4 sene zarfında sahihleri tarafından
' bütün mevcudu takriben 34 milyon frankla alınmadığı takdirde müruru zamana uğ-
570 000 liraya mübayaa edilmiş demektir. rar ve satılmak üzere Devlete verilir. Bu
Bu çeşit borç senedlerinin bu günkü bor- cihet hakkında Gümrük ve İnhisarlar Ba-
sa kıymetleri yüzde 60 olduğundan Rıh- kanı arkadaşımla mutabık kaldık. Dört se-
tım şirketinin bütün mevcudunu peşin pa- neden fazla orada kalmış olan ne kadar mal
ra ile 20 milyon franga, yani, 200 000 varsa bunlar Hükümete intikal edecektir.
liraya mübayaa edilmiş telâkki edebiliriz. Dört senenin içindeki emvale gelince, mu-
Bu borçlar için her sene ödeyeceğimiz tak- kavelenamede sarahaten yazdık ve dedik
sit yekûnu 230 000 liradır. ki, antrepolarda bulunan eşyanın kâffesini
makbuz mukabilinde şirket Devlete tes-
Görülüyor ki, Büyük Meclisin âmme
lim etmeğe mecburdur.
hizmetlerini devletleştirmek hususundaki
değişmez prensibi bütün hızı ile yürütme- YUSUF ZİYA (ESKİŞEHİR) —
ğe çalışıyoruz. Eminim ki, yakın bir âtide Şöyle bir göz gezdirdim. Hesaplar, frank
devletleştirme politikamızın feyizlerini bu- üzerine yapılmıştır. Senede 2.5 milyon
— 254
frank tediye edilecek. Fakat ileride frangin manlı borçlarının hak ve vazifelerine aid
yükselmesi ihtimaline karşı bir tedbir dü- bonolardır ve orada ise franga karşı en
şünülmüş müdür? ciddi en katî tedbirleı alınmıştır.
ŞÜKRÜ SARAÇOĞLU — Muka- EMİN SAZAK (ESKİŞEHİR) —
velenameye, eğer bize ahval ve şerait im- Şirket Haliç dahilinde rıhtım yapmadığı
kân verseydi, Düyunu Umumiye muka- halde haksız olarak rıhtım parası alırdı.
velenamesi içine girecek kısımlardan birisi Bay Şükrü Saraç, izahatları meyanında
olmak üzere bunu koyacaktık. Yalnız Ka- bir mektupla bu rıhtımdan vazgeçilmiş
saba hattını satın aldığımız zaman dedik demişler. Fakat resimden vazgeçmemişler.
ki, ikinci derece ipotekli, yani, Düyunu Haliç dahilinde rıhtım olmadığı halde
Umumiyenin meselesi hallolunduktan son- oraya giden hamuleden rıhtım resmi alı-
kendilerine verdiğimiz ünitıik tahvilâtını nıyordu. Devlet, böyle bir vaziyet yapma-
ra birinci derecede rehinli bir tahvilât ola- malıdır. Bu şirketin yaptığını yapmama-
rak çıkarmıştık. Kasaba hattını aldığımız lıdır. Fakat esasında ne sermayesinin, ne
zaman, başka bir karşılık vermemek için esasının büyük bir tesiri var. Sırf aldat-
ayni hukuk ve şeraiti haiz olduğu için manın tesiriyle meydana gelen büyük bir
ikinci verdik. Bu ikinci verdiğimiz derece varlık. Netice ve hakikat budur.
içine umduk ki bunu da alalım, fakat razı
NAFIA VEKİLİ ALİ ÇETİNKA-
olmadı. Yani, Kasaba razi olmadı. Bunu
YA — Bu kanun ile Maliye Vekâletinin,
tasıih etmek isterim. Bu meblâğ da 31
işi üzerine alması, bir intikal devresi ge-
milyon frank gibi gayet küçük olduğun-
çirmek vaziyetindedir. Meseleyi esaslı bir
dan, bununla bir tahvilât da çıkarmak ka-
surette Hükümetiniz mütalea edecek ve
bil olmadığı için, bu meblâğ namına bono
her halde halk için, memleket için en iyi
verildi. Mukavelenamenin içindeki yazı-
şekli tatbik edecektir.
lar tamamen gösterir ki, her hususta Os-
CUMHURREİSÎ KEMAL ATATÜRK'ÜN
SAYLAV (MİLLETVEKİLİ) SEÇİMİ DOLAYISIYLA YAYINLADIĞI BİLDİRİ
4.2.1935
1930 ve 1931 yıllarından beri acun, ması, nisbetle bir çok ülkelerden önce
hiç ayırt tan 1 m-yan genel bir sıkıntı için- durdurulmuştur. Yurt için yeni kazanç
dedir. Her yerde ürünlerin fiyatları düş- yolları bulmağa verilen ehemmiyet, fazla
müş olduğu halde alıcılar azalmış, ticaret iyi ve hayırlı tesirini hissettirmeğe başla-
müvazeneleri bozulmuş, iş hacimleri da- dı. Geniş ölçüde sanayileşme hareketi, dev-
ralmış, en sağlam paralar sarsılarak düş- letçe ve ulusça alınan yeni durumun en
müş veya düşürülmeğe mecbur kılınmıştır. belli vasfıdır.
Bizim yurdumuz bu sarsıntılara bilhassa Buğün ziraat ve sanayi ürünlerimizin
maruz bulunuyordu. Çünkü, ticaret ve fiyatlarında düşkünlük durmuş, hatta ge-
tediye müvazenesi ötedenberi açık bulun- nel olarak yükselme başlamıştır. Ziraî ve
duğu halde ziraat maddelerinin fiyat düş- sınaî ürünlerimizin miktarları dahi, çok
künlüğü ve yurdun geniş ölçüde sınaî ülkelerde azalmağa ve azaltılmağa mah-
mamulata olan ihtiyacı, alış veriş açığını kûm olduğu halde, bizde bir artma gös-
daha ziyade artıracaktı. Bu zorluklar ve termektedir. Yetiştiriciyi meyus etmiye-
ihtimaller yüzünden ülkede genel sıkıntı, cek kanaatli bir fiyat ile ürün artımı yeni
malî olarak da ağır tesir yapacağından, ökonomi düzenimizin sağlam temellerin-
devletin Hazinesi gittikçe daha fazla dar- den ve mutlu ayrıdımlarından biri olmak
lığa maruz bulunuyordu. yolundadır.
Bu çetin şartlar her alanda, yeni ku- Ökonomik tedbirlerin doğruluğu ve
rumlar yapmağa mecbur olan yurdumuz- sağlamlığı ulusun genel yaşayışında ve
da açılmayı ve ilerilemeği durduracak her şeyden önce devletin maliyesinde
mahiyette idi. Bütün bu çetin şartlara şu müsbet tesirini derhal gösterdi. Şiddetli
gayet mühim noktayı da katmak gerektir: ve sert tasarruf tedbirleriyle muvazenesi
Geçen dört yıl içinde, uluslar arası durumu temin olunan devlet bütçesi 1931 den
yeni ve derin bir buhrana girmiş ve ulus- sonra her yıl muvazene içinde artmaya
lar arasında kuşku ve güvensizlik şiddetle başlamıştır.
kendisini hissettirmiştir. Bir çok vergiler İslah edilmiş, hatta
Geçen dört yıl içinde, ben ve Fırkam, indirilmiş olduğu halde, tahsilâtta ve
ulusun başlıca bu meselelerini halletmek bütçe yekûnunda artma kabiliyyeti görül-
vazifesinde idik. Bütün yüksek kat'niza mesi, sağlam bir malî bünyenin ve ökono-
açık alınla çıkıyoruz. En nazik ulus dava- mik ahvalin her yıl daha ziyade iyileşme-
larını, en isabetli tedbirlerle en doğru yol- sinin en müsbet belgesidir.
larda takibettiğimiz ve her alanda müsbet Uluslar arası güvensizlik ve kuşku
neticeleı aldığımız kaıııgındayız. devrinde, biz, Büyük Türk Ulusunun yüce
Ökonomide, ticaret muvazenesini te- menfaatlerine en uygun tedbirleri büyük
min edecek ve ulusun satın alma kabiliye- hassasiyetle takibettik. Bir yönden de ulu-
tini koruyacak tedbirler bulundu. Bu gü- sal koruma vasıtalarına özel bir değer
zeyde iş ve değişme hacımlarının daral- verdik.
— 256
Ökonomide, maliyede, nafıada, kül- çok kudretli bir hale getirmek esaslı bir
türde ve millî müdafaa ile iç ve dış siya- umdemizdir.
sada doğruluğu denenmiş gidiş yollarnda Nafıa programınızı durmadan takip
azimle yürüyeceğiz. Ökonomide sanayi- edeceğiz. Asırlardan beri ihmal edilmiş
leşme programımızı tahakkuk ettirmek, olan vatan bayındırlığını şimdiye kadar
ürünlerimizin nefasetlerini ve standart- büyük zorluklan yenerek nasıl takip ede-
larını tanzim ve muhafaza etmek, her tür- bildikse, bundan sonra, daha ziyade dik-
lü deniz ökonomisini genişletmek, her kat ve sebat ile takip edeceğiz. 1935 se-
türlü maden ökonomisini büyültmek, kü- nesi nihayetine kadar demiryolları Diyarı-
çük kredi müesseselerini vücuda getir- bekir'e varmış, kömür havzasına ve An-
mek kararındayız. talya'ya doğru uzanmış olacaktır. Erzurum
Sanayileşme devrinde ihtikâr sure- hatları faaliyetle ilerliyor ve ilerliyecektir.
tinde bir fiyat pahalılığına mahal verme-
Yüksek ve inkılâpçı bir kültür sevi-
mek için ciddî kontrol tedbirleri genişletti
yesine varmak için, önümüzdeki yıllarda
rilecek ve pekleştirilecektir.
daha çok emek vereceğiz. Müsbet bilim-
Maliyede vergi ıslahatına devam olu- lerin temellerine dayanan, güzel san'atleri
nacaktır. Bu ıslahat, yurddaşın malî yü- seven, fikir terbiyesinde olduğu kadar
kümlerini yersiz sıkıntılara ön vermiye- beden terbiyesinde kabiliyeti artmış ve
cek surette düzeninde ödemesini temine yükselmiş olan erdemli, kudretli bir nesil
matuftur. Tedricî ve iktisadî gelişmeğe yetiştirmek, ana siyasamızın açık dileği-
uygun bir terakki ile devletin hazinesini dir.
YAYINLADIĞI BİLDİRİ
EKONOMİ BAKANI CELÂL BAYAR'IN
YENİ KONTENJAN KARARNAMESİYLE İLGİLİ DEMECİ
Bayar"ın açıklamaları, dış ticaret politikasının birkaç yıldır kesinleşmiş olan çizgile-
rini yinelemektedir. Politikanın ana ilkesi "malımızı alanın malını almak, almayanın
almamaktır." Ekonomide üretilen mal hacmim genişletmek, üretici gelirlerini artırmak
ve bunu üreticiye içte ve dışta yeni pazarlar ("mahreçler") sağlayarak yapmak ve poli-
tikanın ana hedefi oluyor. 1934-3 5"in koşullarında bu hedefi sağlayabilen sistem kliring-
dir. 1931-32'koşullarında ise "malımızı alanın malını almak" ilkesi kontenjan siste-
miyle işliyor ve hedef ithalâtı kontrol ederek ödemeler dengesi açığından sakınmak olu-
yordu. Bayar"m açıklamaları, kontenjan sisteminin kısa bir tarihçesini de veriyor.
19.2.1935
Bu kararname 12 Sonteşrin 1931 ta- Müteakiben baş gösteren elverişli ekono-

rihindenberi neşrine başladığımız konten- mik şartlardan istifade suretiyle bu tahdi-
jan kararnamelerinin 12 incisidir. dat yavaş yavaş azaltıldı ve halen tatbik
edilmekte olan kontenjan kararnamesiyle
Bu 12 kararname hükümleri yanyana
700.000 liralık bir ithalâtımıza münhasır
getirilirse, hükümetin gerek ulusal gerek
kalan tahdit mevzuu bu defa da 500.000
uluslararası ökonomik şartlan ve icaplarını
liraya indirildi.
nasıl dikkatle takip etmiş olduğu sarahat-
le görülür: 2- Diğer taraftan kliring veya tedi-
1 - İlk devrede Türkiye'ye sokulacak yat muvazenesi prensiplerimize uygun ola-
bütün mallar tahdide tâbi tutulmuştur. rak muhtelif memleketlerle yapılmış an-
— 257
taşmalar sayesinde, bu memleketlere ithal yasa üzerinde tazyiki kalmamıştır. Fazla

imkânı genişletildi. 1933 rakamına naza- olarak yeniden Türk piyasasından Türk
ran 1934 yılında yekûn ithalâtımız yüzde malı almaya hazır anlaşma memleketleri-
16 nisbetinde arttı. nin 24 milyon liralık bir karşılığı Merkez
3- Aralarında ahenk ve irtibat tesis Bankamızda bulunmaktadır.
edilen kontenjan kararnamelerimiz ve an-
4- İthalâtın artması, anlaşma mem-
laşma politikamız, bu kararnameleri bir
leketlerinden kayıtsız ithal kolaylığı, kar-
tahdit silâhı olmaktan çıkardı, bir millî
şılığı olarak Türk malı mübayaası iki
iktisat ve koruma vasıtası haline yük-
seltti. Bir taraftan millî sanayi ve istihsali başlı faaliyet temin ederek iş hacmini art-
himaye, diğer taraftan ticarî mübadeleleri tırmıştır, ithalât mallarının mühim kıs-
tevsi rolü de bu kararnamelere verildi. mına ait piyasamızda istoklar teessüsünü
temin etmiştir. Ticarî kredinin yeniden
Halen umumî ithalâtımızın yüzde 83 vücuda gelmesini kolaylaştırmıştır.
ü kliring veya tediyat muvazenesi esaslı
anlaşma yaptığımız memleketlerden gel- Çiftçiye ve tüccara düşen vazife:
mektedir. İhracatımızın yüzde 84 ü bu
memleketlere gitmektedir. Müzakere ha- Hükümet, Türk malının mahreçlerini
linde olduğumuz bir iki memlekelle de uz- genişletmek, Türk malını almıyanın malı-
laşabilirse, Türkiye ithalâtının yüzde 95 i nı almamak esas prensipinde devam ede-
anlaşma yapılmış memleketlerden gelmi- cektir. Bu esasın tatbik ve temin şekli de-
ye başlıyacaktır. ğişebilir. Şekle ehemmiyet vermiyoruz.
Gayemizi masun tutacak ticarî itilâf şe-
Bizim değişmiyecek politikamız: killerine icabettiği anda ve tam icabede-
"Malımızı alanın malını almaktır." Bu- ceği zamanda geçmek başlıca kuvvetimiz-
nun tatbik ve temin şekli uluslararası mü- dir. Yani klering ve tediyat muvazenesi
nasebetleri ve ulusal ve evrensel konjonk- prensiplerimiz, dünya ökonomik vaziyet-
tür icaplarına göre değişebilir. Fakat ruhu leri düzeldikçe değişebilir, fakat malımızı
değişmez. almıyanın malını almamak kararımız de-
Bu politikamızın şimdiye kadar te- ğişmez. Bizimle bu yönde anlaşmıyan
min ettiği neticeler şunlardır:. memleketler, her gün daha ziyade piyasa-
mızı kaybetmeye mahkûmdurlar.
1- Memleketin sanayileşme ve millî
iktisat cihazlarını tamamlama savaşının Memleketimiz her sahası itibariyle
icabettirdiği fazla ithalât memleketten dö- bir ökonomik kalkınma savaşı içindedir.
viz çıkmaksızın malta ödenmiştir. Tüccarımıza ve müstahsılımıza hüküme-
2- Anlaşma memleketlerinin mem- tin politikasını anlamak ve onun icapları-
leketimize fazla ithalât yapmak için uğraş- na uymak için düşen millî büyük vazife-
maları, bilmukabele Türk malı arayıp al- ler vardır. Müstahsil daima daha çok
mak neticesini beraber süriikliyerek, ih- daha iyiyi daha ucuza mal etmeye çalış-
racat mallarımıza talebi arttırmış ve fi- malı, ihracatçı müstahsilin alın terini kar-
yatlarını normal yıllar fiyatlarına yaklaş- şılayacak ve onu yolunda ilerletecek fiyatı
tırmıştır. temine uğraşmalı, ithalâtçı, Türkiye malını
almıyan veya kâfi derecede almak iste-
3- Memlekette eski senelere nisbeten
miyen memleketten mal almamayı millî
mühim denecek hiç bir ihraç malının pi-
düstur edinmelidir.
— 258
İSMET İNÖNÜ'NÜN KURDUĞU

YENİ BAKANLAR KURULU PROGRAMININ GÖRÜŞÜLMESİ
İnönü kısa bir program sunuyor. Ekonomide ağırlık noktaları yine sanayileşme ve
dengeli bir iç pazar geliştirme ile ödeme sorunu yaratmayan, işlek bir dış ticaret sistemi
kurma üzerinde toplanmıştır. İç pazarda güncel sorun sınai mal fiyatlarının göreli yük-
sekliğidir. İnönü, taşıma tarifelerinde sağlanan indirimlerle şeker, kömür, çimento gibi
malların fiyatlarının göreli olarak düşürüleceğini ve tüketimlerinin artırılacağını, amacın
üretim-tiiketim arasındaki 'genel denge'yi korumak olduğunu belirtiyor.
Konuşmacılardan Halil Menteşe ve Hüsnü Kitapçı ise iç ticaret hadlerinin sanayi
lehine (tarım aleyhine) çok açılmış olduğunu, asıl sorunun burada yattığını vurguluyor-
lar. İkisi de, köylünün tükettiği malları ucuzlatmanın ötesinde köylüye daha büyük ko-
laylıklar (ve muafiyetler) sağlanmasından yanadır.
Menteşe'nin, sanayileşmenin getireceği yeni sınıfsal yapıya ve yeni sorunlara da dik-
kat çektiği görülüyor. Menteşe, yeni sosyal akımların, 'disiplinli demokrasi' dediği tek
parti yönetimince olabildiğince erken kontrole alınmasını ve iş kanununun buna göre dü-
zenlenmesini önermektedir.
7.3.1935
BAŞVEKİL İSMET İNÖNÜ (MA- Şeker, kömür, çimento gibi mahsulle-
LATYA) — Hükümet şimdiye kadar ol- rin fiyatları üzerinde esaslı indirmeler ya-
duğu gibi, sade bir program sahibidir. pılarak bunların içerde sürümleri artırı-
Ancak programı tatbik için sağlam bir lacağını sanıyoruz.
azim ve katî bir karar ile çalışmak yolun- Hükümet, hem genel hizmet veya şir-
dadır. Biz, inkılâblarm vücuda getirdiği ket masraflarını indirerek hem yerli ürün
yeni Türk cemiyetinin içeriden ve dışarı- ve mamullerin bedellerini ucuzlatarak
dan sulh ve emniyet içinde çalışıb ilerle- yurdda yeni ve esaslı bir genlik açılacağı-
mesini ve açılmasını amaç tutuyoruz. Sul- na inanıyoruz.
hun ve huzurun bulanmadan kalacağına
ve icabında ehliyetle ve fedakârlıkla ko- Deniz nakliyemizi ıslah etmek ve ye-
runacağına, güven havası, yurdun imarı nilemek ve umumiyetle tarifeler üzerinde
ve yurtdaşın refahı için birinci şart oldu- ucuzluğa ve kolaylığa gitmek yolumuzdur.
ğuna inanıyoruz. Demiryollarının, rıhtımların ve li-
Ökonomi alamnda zamanın şartları manların Devlet elinde bulunmasının fay-
ve istekleri gittikçe zorlaşmakta olduğu- daları her gün daha ziyade anlaşılmakta-
nu görüyoruz. Biz, ülkenin ödeme kabili- dır. Nakliyede ucuz ve ökonomik işlet-
yetini kolaylaştıracak bir ticaret sistemini meyi iltizam ediyoruz.
takib etmeğe mecburuz. Diğer taraftan
Sovyet İttihadı ile münasebetlerimiz
memleket dahilinde istihsali ve istihlâki
her zamandan ziyade sıcak bir dostluk
artıracak yeni ve geniş faaliyetleri teşvik
içindedir. Sovyet sanayiinin güzel eserleri
etmeği lüzumlu görüyoruz. Sanayileşme-
sanayileşme hayatımızda ebedî dostluk
ğe verdiğimiz ehemmiyet, her zamandan
hatıraları olarak yükselmektedir.
ziyade artmıştır. Yeni bir ökonomik ka-
rar olarak Yüksek heyetinize arzederiz ki HALİL MENTEŞE (İZMİR) — Ben-
Hükümet sınaî mamulâtımızın dahilde ce General İsmet İnönü'nün memlekete
istihlâkini artırmak için özel tedbirler al- yapmış olduğu en büyük hizmet, Teşkilâtı
mağa karar vermiştir. Esasiyenin tesbit ettiği demokrasi esasla-
— 259
rında sebat ederek, ütopik doktirinler bette faal bir rolü olacaktır. Fakat, İsmet
üzerinde beşeriyete yeni nizamlar bulmak Paşa Hazretlerinin bir nutkunda söyledik-
üzere şurada burada vukubulan tecrübe- leri gibi, bizde Devletçilik diğer memleket-
lere Devletin siyasetini kaptırmamış ol- lerde olduğu gibi hususî teşebbüsleri ik-
masındadır. Şu muhakkaktır ki, beşeriyeti tisadî sahadan birer birer ihraç etmek de-
bu günkü medeniyet ve terakki seviyesine ğil, yalnız onların yapamayacağı ve mem-
eriştiren, demokrasi esasları dairesinde ku- leketin muhtaç olduğu büyük işleri önle-
rulmuş olan nizam içinde azamî inkişafı mektir ve kendi tabirince, bir müdafaa va-
bulan ferdî teşebbüslerdir. Ferdî teşebbüsler sıtası olarak kullanmaktır.
derken Devletin iktisadiyattaki rolünü unut-
mamak lâzımdır. Devlet eski göreneklere Binaenaleyh ileride de bu hudud
göre bir emniyet jandarması, bir emniyet dahilinde kalınacağına ve bu yolda yürü-
muhafızı olmaktan çıkmıştır. Devletin, neceğine hiç şüphem yoktur.
amme menafiinin muhafazasında hakem Şu muhakkaktır ki, demokrasi esas-
rolü tamamiyle elindedir. Demokraside ları dairesinde kurulmuş olan şerait ve
böyledir ve böyle olmalıdır. Bilhassa bi- nizam içinde ferdî teşebbüsün azamî in-
zim memleketimiz iktisadî kapitülâsyon- kişafını bulmasıdır ki, beşeriyeti bu günkü
ların tazyiki altında vaktiyle münkeşif olan medeniyete yükseltmişti!. Buna varıncaya
sanayii sönmüş ve sırf ziraî bir memleket kadar bizim katedecek etaplarımız vardır.
haline gelmiş ve iktisadî kıymetleri, muh-
taç olduğu eşyayı hariçten almağa kâfi Her gün şükranla görüyoruz ki mem-
gelmediği için tediye muvazenesi daima leketin ufuklarında bacalar yükselmekte-
açık olarak devam etmiştir. İktisadî kapi- dir. Gelecek senelerde alınan büyük te-
tülâsyonların mevcud olduğu devirlerde şebbüslerle daha birçok fabrikalarımız
bu açık hariçten mütemadiyen yapılan kurulmuş olacaktır. Bu suretle, bu gün elli
istikrazlarla kapatılıyordu. Fakat bu istik- bin tahmin edilen amele miktarı da arta-
razlar yapıldıkça Devletin hidematı umu- caktır. Binaenaleyh sınıflar arasında mu-
miyesini sevk ve idare için, orduyu, do- vazeneyi kurmak, mücadeleye mâni ol-
nanmayı ihzar için elinde bulunan malî mak, vahdeti tesis için Devletin bu günden
kudret yavaş yavaş bu borçların amortis- hakem rolünü alarak sosyal kanunları ih-
manına karşılık olmak üzere günden güne zar etmesi ve neticelendirmesi lâzımdır,
azalıyordu ve bu gidiş bir iflâs gidişi idi. kanaatindeyim. Çünkü devanse edilmez-
Binaenaleyh, bu vaziyette bulunan bir se, hariçten vuku bulacak tazyikle bu ka-
memlekette iktisadî kapitülâsyonlar kalk- nunlar yapılacaktır. O vakit memlekette
tıktan sonra elbetteki birinci vazife, mem- 'disiplinli demokrasi' olarak güttüğümüz
leketin tediye muvazenesini karşılaştırmak fikri bozacak hatalı bir takım cereyanlar
ve memleketin iktisadî muvazenesini kur- tevellüd edebilecektir.
maktır. İktisadî muvazeneyi kurmak için Başvekil Paşa Hazretleri buyurdular
maatteessüf ziraat hayatı memlekette ge- ki "memlekette sanayiin istihlakâtını ge-
niş ve büyük sermaye kurmağa mâni ol- nişletmek için ucuzlatma tedbirlerine mü-
duğu için hususî teşebbüslerin yapama- racaat edeceğiz ve bu ucuzlatma şu ve bu
yacağı büyük işleri Devletin üzerine al- sanatlere teşmil edildiği gibi yavaş yavaş
ması ve bu ihtiyacı önlemesi zaruridir. bunun üzerinde yürüyeceğiz". Bu mesele,
Binaenaleyh, şeraiti iktısadiyenin müsaid yalnız sanayiin istihlâkâtını genişletme
olduğu sahalarda biran evvel fabrikalar meselesi değildir. Bu mesele, daha büyük
kurarak memleketin kendine mümkün olve daha geniş bir meseledir ve ondan
duğu kadar kâfi gelecek surette iktısaden dolayıdır ki, bu meseleyi daha geniş
müstakil bir vaziyette bulunmasında el- sahada almak lâzımgeliyor kanaatinde-
— 260
yim. Bu müstahsilin müstehlikin de İsmet Paşamn beyanatının eksik gör-

yüzde 75 ini teşkil eden, bilhassa çiftçi- düğüm bir kaç kısmını, şimdiye kadar
nin kıymetlerinin sukutiyle muhtaç oldu- tebellür etmiş siyasetin devamı yolunda
ğu eşyanın kıymetleri arasındaki ağır mu- telâkki ederim. Binaenaleyh, bütçemizin
vazenesizliğin bütün bütün izalesi mümkün mütevazin olacağı, maarif siyasetimizin
olmuyor. Onun için sanayiin fiatlerini u- mütebellir bir yol üzerinde yürüyeceği,
cuzlatmak meselesi, münakaleyi indirmek sıhhat ve ziraat programımızın tatbik edi-
meselesi, elbette ki çiftçinin bu vaziyeti leceği burada mevzubahs olmamış olsa
üzerinde büyük bir salâh hâsıl edecektir. dahi, mukaddemede ana hatların esas
tutulacağı ve o yolların, tuttuğumuz yol-
Fakat bence yalnız bu kâfi değil-
ların yine azim ile tesbit edilmesi ve se-
dir. Çiftçinin muhtaç olduğu diğer eşya
merelerinin iktitaf edilmesi programın ya-
vardır ki, onların sanayi ile alâkası yok-
kın bir zamanda tecelliyatmdan ümitvar
tur. Doğrudan doğruya Hazineye varidat
olduğumuzu arzederim.
membaıdır. Meselâ gazyağı. Biliyorsunuz
ki bütün köylerin bütün memleketin za- GENERAL ALİ FUAD CEBESOY
rurî bir ihtiyacıdır. Binaenaleyh, gazyağı (KONYA) — Hükümeti tebrik etmek is-
fiatleri üzerinde de tenzilât yapmalı, tari- terim. Çünkü, şimdiye kadar tuttuğu ya-
felerde tenzilât yapmalı, bu fedakârlığı pıcı yol üzerinde devam etmektedir.
ihtiyar etmelidir.
Maamafih şunu da söylemek isterim
Sonra tuz meselesi: bu da malî bir ki, burada okunan bu program ve bundan
meseledir. Fakat gerek hayvan ve gerekse evvel okunanların heyeti mecmuasını ala-
insanın gıdası noktai nazarından çok müb- cak olursak, deyemeyiz ki, tekmil ihtiyaç-
rem bir ihtiyaçtır. Tuz, köylünün bu günkü larımızı tatmin ediyor. Maamafih şunu da
iştira kabiliyetine nazaran çok yüksektir. ilâve etmek isterim ki, şu içinde yaşadığı-
Haricî vaziyet itibariyle de arzedilen mız ahval ve vaziyet içerisinde hiç bir
manzara hakikaten iftihara değer bir man- Devlet kabinesinin, milletin bütün eksik-
zaradır. Artık yeni Türk Devleti başka lerini ikmal edecek bir program yapıp
devletlerin etrafında dönen bir peyik tatbik edeceğini kimse zannedemez. Ba-
değildir. Kendi mihverinde dönen müstakil husus bizim bir tekemmül devresi geçir-
bir kudret rolü oynamaktadır. diğimiz nazarı itibare alınırsa, belki bu
sözlerimde bir isabet olur.
REFÎK ŞEVKET İNCE (MANİSA)
— Dünyanın buhranlar içinde yıprandığı Belki esasat hakkında değil, fakat
ve bir çok ıztırablarm her memlekette teferruat hakkında gerek idarî olsun, gerek
aksülâmeller yaptığı bir devrede takib malî olsun, gerek iktisadî olsun, bazı nok-
edilen esaslı, metodlu ve hakikaten millî tai nazarlarım vardır. Fakat bu gün on-
bir iktısad siyasetinin bilhassa bu seneki ların münakaşası zamanı değildir. Za-
tecelliyatı, bütün milletin kesesinde, vic- manı geldiğinde sizin de büyük muzahe-
danında hakikaten minnet duygularını retinizi bekleyerek bu noktalardaki fikir-
ifade edecek kadar sarih ve açık olmuştur. lerimi arzedeceğim.
Nakliye ücretlerinin ağırlığım azalt- HÜSNÜ KİTAPÇI (MUĞLA) —

mak yolundaki teşebbüsün ilk meyvala- İsmet İnönünün beyannameleri ek-
rını trenlerde toplamış bulunuyoruz. Şi- seriyetle kısa olur. Parlâmenter Hükü-
mendiferlerde yapılan ucuzluğun deniz metlerde belki böyle kısa beyannamelere
yollarında da tatbik edilmesi hakkındaki tesadüf edilmez. Fakat işte bu nokta da
vaid hakikaten nazarı dikkate alınacak bir vasfı mümtazdır. Programın ihata et-
bir şeydir. tiği işlerin hepsi yapılır mahaiyetindedir.
— 261
Program kısadır, özdür, fakat muhakkak Bir de muamele vergisi üzerinde dur-
surette yapılır. İsmet İnönü'nün 15 seneyi mak lâzımdır. Bu gün muamele vergisi
dolduran askerî, siyasî, bilhassa millî gayri mantıkî bir tarzda alınmaktadır. Bir
hayatında vadedip de yapmadığı birşey taraftan sanayi mamulâtımızı ucuzlatmak
görülmemiştir. istiyoruz, bir taraftan da muamele vergi-
Bilirsiniz ki, 1931 senesinde buraya siyle onları karşılaştırıyoruz. Binaenaleyh
geldiğimiz zaman buhranla karşılaşmış- bu muhalif cebheden gidişe nihayet ver-
tık. Genel sıkıntı, gelirimizi azaltmıştı. mek lâzımgelir.
İsmet İnönü o zamanki beyannamesin-
de bize demişti ki, bu buhranı önleyece- Sanayi meselesini görüşürken, ma-
ğiz, bunu ciddî tasarruflarla karşılayaca- liyet fiatini ucuzlatmak suretiyle köylüye
ğız, fakat memleketin hayatiyeti ve iler- doğru inmek var, bir de köylüyü kuvvet-
lemesi için katiyen durmayacağız demişti. lendirmek suretiyle sanayi mamulâtmı al-
Nitekim durmamıştır, mütemadiyen ileri mağa yetiştirmek var. Yalnız bu arada bi-
gitmiştir. Bütçe tevazününü, ticareti ha- zim ârizî ve halledilmesi lâzımgelen bir
riciye ile temin için verdiği ehemmiyeti vaziyetimiz vardır: Bu vaziyet de köylü-
şükranla yadetmek lâzımdır. Hazinenin nün borçlarıdır. Her halde köylüyü bu
itibarı malisi bu suretle çok yükselmiştir. yükten bir an evvel kurtarmak lâzımdır.
Kırım muharebesindenberi istok bedeller- Bu mesele çok mühimdir. Eğer köylü bu
le haricî ticaret açığı milletin istok bedel- yükten kurtarılmazsa piyasaya çıkamaz.
leriyle kapatılmıştır. Bunları söylerken be- Bu sene memleket mahsulâtında gö-
yannamelerinde işaret ettikleri sanayi prog- rülmüş olan yüksekliğe rağmen hayatı
ramına da dokunmak isterim. ticariye neden inkişaf etmemiştir, denirse,
yegâne sebep budur. Şimendifercilikte ha-
Sanayiin memlekette inkişafı, mut-
kikaten çok ileri gittik. Yalnız inşa iti-
laka masnuat sürümünün çoğalmasiyle
bariyle değil, tarifeler itibariyle yaptığımız
mümkündür. Halbuki ihtikâra mahal bı-
tenzilat memlekette büyük bir hareketi
rakıldıkça, maliyet fiatları ucuzlatılma-
ticariye uyandırmıştır. Zaten halkın sev-
dıkça bu masnuattan halk yığınlarının is-
gisini ve ümidini bir kat daha çoğaltan
tifadesine imkân yoktur. Köylünün, nüfu-
sebeblerden biri de bu şimendifer siyaseti-
sun yüzde 60 ını teşkil eden müstehlik ta-
mizdeki muvaffakiyettir. Böyle amme hiz-
bakasının alamayacağı bir sanayi maddesi
metlerini halka kârlı olabilecek bir surette
memlekette hiç bir zaman müfid olamaz.
kullandıktan sonra Devletçilik siyasetine
Maliyet fiatlarını ucuzlatmak için alınan
karşı koyacak hiç kimse yoktur.
tedbirleri ele alırken evvelemirde kömürü
(ki sanayiin enerjisidir) onu ucuzlatmadık- Sanayileşme işinde de şimendiferci-
ça sanayiimize hayat vermek kabil değil- lik kadar muvaffak olursak büyük bir
dir. Ondan sonra kredi meselesi de çok muvaffakiyettir. Şimdi mamulât yapılıyor.
mühimdir. Bunu da tanzim etmek lâzım- Fakat yüksek himaye sayesinde çıkıyor.
dır. Sonra, bunlardan daha mühimmi faiz Yerli sanayiin memlekette teessüsü, ancak
meselesidir. Faiz bu gün memleketimizde ve ancak ucuz fiatlarla köylünün dahi ala-
büyük bir pahalılık tevlid ediyor. Bir ra- bileceği bir şekilde yetiştirmekle kabil
por münasebetiyle görmüştük. Bu rapor, olacaktır. Görülüyor ki, iktısad alanında
sahibi salâhiyet bir zat tarafından tanzim mühim kararlar almıyor. Bu sene mahsu-
edilmişti. Bizdeki faiz miktarının çokluğu lât kıymet'erini yükselten tedbirler almak
yüzünden istihsal edilen eşya fiatinin yüz- suretinde Türkofis teşkilâtından azamî
de dört buçuk nisbetinde yalnız faizden istifade etmek yoliyle İktısad Bakanlığı
yükseldiği anlaşılmıştı t. hakikaten mühim işler başarmış demektir.
— 262 —
I
BAŞBAKAN İSMET İNÖNÜ — bu hususta bir kaç senedenberi sebatla
Sanayileşmenin icabı olan soysal kanun- ve çetin bir mücadele takib ettiğimizi
ları dikkatle hazırlıyoruz. Bu çalışma zikretmem için vesile vermiş oldular.
ilerlemiştir. Yakın bir zamanda Büyük Fena faizciliğin bu memlekette nasıl
Meclis'e takdim edebileceğimizi sanıyoruz. bir felâket olduğu takdir edilmiştir. Biz
Ucuzluk için uğraşmalarımızı zikre- bunun için bir taraftan millî müesseseler-
derken ancak bir kaç örnek söyledim. Bu de faiz haddini memleketin ahvali ökono-
bir siyasettir ki, diğer mevzularda da geniş misiyle mütenasib olarak indirmeğe çalı-
olarak bunu tatbik etmek istiyoruz. An- şırken, diğer taraftan vatandaşlar arasın-
cak, her mevzuun kendi özelliğine göre da bu sanatin kabul edilebilecek bir isti-
ayrıca bir tedbir istediğini takdir buyuıur- kamette yürüyebilmesi için ciddî tedbir-
sunuz. Faiz için söz alan arkadaşım bizim ler âldık.
SÜMERBANK İDARE MECLİSİ'NİN (YÖNETİM KURULU'NUN)

UMUMİ HEYET (GENEL KURUL) TOPLANTISINA SUNDUĞU
1934 YILI FAALİYET RAPORU
Raporda vurgulanan noktalar 1934 yılında iktisat politikasının bazı özelliklerini

yansıtmaktadır. Bunlardan biri, yurtiçi talebin gitgide biiyük bir payını oluşturması bekle-
nen dokuma sektörü ile ilgilidir. Dokumaya, buhran yıllarındaki ekonomide bir lokomotif
görevi verilmiş, bunun gerek hammadde alımlarını artırarak, gerek ucuz tüketim olanakları
sağlayarak iç pazarı genişleteceği öngörülmüştür. Ancak, hammadde fiyatlarının yüksel-
mesi, özellikle kamu girişimciliği için yeni maliyet-fiyat sorunları yaratacaktır.
İktisat politikasının sanayileşme hareketi ile ortaya çıkan yeni bir sorunu, hammadde
alımlarını düzenleme zorunluluğundan doğuyor. Sanayie, hammaddeyi düzenli olarak sağ-
lamak için, hammadde gönderen sektörü, yani tarımı da (sanayi gibi) planlamak gere-
kecektir: Yönetimin düşüncesi budur. Burada açık seçik yer alan bu düşünce daha önce,
Başbakan İnönü nün 1934'ün Tasarruf Haftası konuşmasında da vurgulanmıştı. Tarımın
(hammadde üretiminin) planlanması sanayi girdilerinde bir fiyat istikrarı sağlayacağı için
güncel öneme sahiptir.
Başka bir nokta, sanayi programının genel kurmay karargâhı olan Sümerbank'ın
tüketiciye erişme gibi büyük çaplı bir işlevi de üslenmeye karar vermesi ve bir'mağazalar
zinciri' oluşturmaya başlamasıdır. Bu girişim, iç pazardaki rantlarının daralacağını gören
özel ticaret kesimince "Devlet tüccar olamaz" tepkisiyle karşılaşacak ve bu eleştiri günü-
müze kadar gelecektir.
Sümerbank raporunun sanayi programındaki yatırımlarla ilgili bölümü, projelerin
bir yıl içinde ciddi bir aksama olmaksızın yürüdüğünü gösteren ayrıntılı bilgiler taşıyor'.
21.4.1935
Geçen sene Umumî Heyetinize arzet- lâtı serî bir inkişafa mazhar olmuştur" de-
tiğimiz raporda "Garb'da sanayi memle- miştik. Memleket sanayi işlerinin bir sene-
ketlerinde fabrikalar işsizlikten tasfiye olu- lik seyrine bakarsak bH sözleri bugün
nurken memleketimizde şuurlu, hedef ve 1934 senesi için de aynı kuvvet ve emniyetle
istikameti muayyen bir gayretin mahsulü söyleyebiliriz.
olarak umumi surette sanayi istihsali ve 1934 senesini hem hususî sanayi hem
bu meyanda bilhassa fabrikalarımız ima- devlet sanayi işlerinin serî bir inkişafı yılı
— 263
olarak gösterebiliriz. Bir taraftan beş yıl- satışlarına nazaran yüzde 46 nisbetinde
lık sanayi proğramı tatbik edilirken, diğer bir artma olmuştur.
taraftan millî sanayi hem tevsiler, hem
Yünlü fabrikalarımız imâlatının bu
imalât tezyitleriyle umumî buhran için bir
seri artışına rağmen satışların aynı artış
strüktür gelişmesi yaşamıştır.
temposunu takip etmiyerek nisbeten daha
Bankamız fabrikalarının, diğer bir yavaş hareket etmesinin sebeplerini 1934
ifade ile, Devlet sanayi sektörünün millî senesinde millî piyasada talebin darlığın-
ekonomideki rehberlik vasfına gittikçe da- dan dolayı rakip müesseselerin fiatları
ha çok uymakta olduğunu görürüz. Beş kırmaları, fazla imalâtla fiat zararlarını
yıllık programın tatbikatının ilerlemesiyle telâfi etmek istemeleri, alım kabiliyeti
bu mevkiin daima daha ziyade dikkate darlığının halkı ucuz mala meyıllettir-
şayan bir seviyeye yükseleceğini şimdiden mesi ve ilh... şeklinde ifadesini bulan yün-
kabul etmekte hata yoktur. lü kumaş piyasası konjunkturunun gev-
şekliğine irca etmek lâzımdır.
Fabrikalarınızın umumî satışlarında
geçen seneki gibi bu sene de istisnasız bir Bu şartlar karşısında millî fabrikalar,
canlılık ve inkişaf görülmüştür. Fabri- imâlatını 1935 de de arttırmada devam
kalarımız mamulâtının sürümündeki bu ettikleri takdirde, esasen 1934 senesi zar-
artma, bir taraftan fabrikalarımızın rasyo- fında ithaline müsaade edilmiş olan müma-
nel bir satış siyaseti takip etmiş olmaları, sil mamûlâtın yünlü piyasasındaki tazyiki
diğer taraftan da millî piyasalarda fabri- de inzimam ve devam edince 1935 senesi
kalarımız mamulâtının gittikçe rağbet ka- yünlü kumaş sanayii için bir istihsal faz-
zanmış olmasında izah ve ifadesini bulur. lası, bir fiat düşkünlüğü ve binnetice bir
Ancak, satışlar 1933 de 1932 senesine iş darlığı şeklinde tecelli eden sıkıntılı bir
göre olan sür'ate nazaran daha yavaş sene olmak istidadındadır.
artmıştır. Bunu bilhassa yünlü fabrika-
Diğer fabrikalarımızın satışlarına ge-
larımızın satışlarında müşahade etmekte-
lince: Beykoz fabrikasımn satışları, 1932
yiz. Üç yünlü fabrikasının (Feshane -
senesine kıyasen 1933 de yüzde 2 artmış-
Hereke - Kayseri - Bünyan) satışları 1933
ken, 1934 de 1933 senesine nazaran yüzde
de 1932 ye nazaran yüzde 136,3 arttığı
81, Bakırköy fabrikasının piyasaya yap-
halde 1934 de 1933 senesine nisbetle yüz-
tığı satışların, bütün satış yekûnundaki
de 132 tezayüt etmiştir. Yünlü fabrikaları-
hissesi ancak yüzde 0,92 iken 1934 de
mızın piyasaya ve devlete olan satışlarının
yüzde 14 e çıkmıştır. Bakırköy fabrikası-
hareketine gelince: Feshane fabrikasının
nın piyasaya yaptığı satışların bütün satış-
devlete satışları 1932 de bütün satışların
lardaki hissesi yüzde 70, hükümete olan
yüzde 47 sini, piyasa satışları da yüzde
satışların hissesi de yüzde 30 dur. Halbuki
53 ünü teşkil ediyordu. 1933 de devlet
1933 senesinde fabrikanın piyasaya satış-
satışlarının hissesi yüzde 33,7 ye inmiş,
ları ancak yüzde 52 nisbetinde idi.
piyasa satışlarının hissesi de yüzde 563,3
e çıkmıştı. 1934 de umum satışların yüz- 1934 senesinde yünlü mensucat pi-
de 35,5 ini devlet satışları, yüzde 64,5 ini yasasında görülen gevşekliğe mukabil,
de piyasa satışları teşkil etmiştir. Hereke ham madde piyasalarında müşahede edi-
fabrikasının 1933 senesi piyasa satışları lip fabrikalarımızın ham madde mübayaa-
bütün satışlarının yüzde 73,27 sini, devlet larına müessir olan tereffü hareketini zik-
satışları da yüzde 26,73 ünü teşkil ediyor- retmeden geçmeğe imkân yoktur. Ecnebî
du. 1934 de umum satışların yüzde 23 ü memleketlerin 1934 senesinde klering mu-
devlete, yüzde 77 si de piyasaya aittir. kaveleleri mucibince millî piyasamızda
1934 de devlete olan satışlaıda 1933 senesi yaptıkları mübayaat, ham madde bilhas-
— 264
sa mensucat ham maddelerinin fiatlarını Filhakika mezkûr maddelere nazaran

senenin sonuna doğru ehemmiyetli nis- inşaat ve esaslı tamirat işlerinde Banka-
betlerde yükselmiştir. Meselâ, yünfiatları mız için de arttırma ve eksiltme ve ihale
1933 senesine nazaran 1934 de yüzde 28, kanununa tebaiyet zarureti hasıl olmuştur.
1934 Kânunuevvelinde senenin birinci Bu hal ise en kısa bir müddet zarfında
ayına nazaran yüzde 55 tezayüt etmiştir. tatbiki ile mükellef bulunduğumuz sanayi
Bu fiat tereffüleri tesirlerini bilâ va- programını bitirmek için gerekli tedbirle-
sıta fabrikalarımız mamulâtımn maliyet rin alınması hususunda Bankayı takyit
Hatlarında göstermiştir. Haricî ticaret mü- etmekte ve mamulâtı ticarî kaidelerle sevk
nasebetlerimizin bundan böyle umumi- ve idareye imkân vermiyen merasime tâbi
yete yakın bir kısmını ticarî anlaşmalar kılmaktadır.
ve klering işleri teşkil edeceğine nazaran
Millî sanayiin gelişmesi ve içinde bu-
ihracat mevsimlerimizde ham madde fiat-
lunduğumuz ittisa hareketinin devam et-
larının her sene bu tereffüü beklenebilir.
mesi karşısında geniş köylü kütlesinin alım
Bu vaziyete nazaran millî fabrikaların önü-
kabiliyeti meselesini daima göz önünde
müzdeki senelerde rasyonel bir mübayaa
bulundurmak zarureti şimdiden kendisini
siyaseti takip etmeleri müşkülleşecektir.
ehemmiyetle hissettirmeğe başlamıştır.
1- Haziran 1934 den itibaren tatbik
edilmeğe başlanmış olan Kazanç vergisi Millî alım kabiliyetinin artması, zi-
kanununun 8 inci maddesine göre devletin raat ve sanayide ökonomik faaliyetlerin
sermayelerine yüzde 50 ile müşarik bulduğu ahenktar olarak cereyan etmesiyle kabili
müesseselerin bütün iptidaî madde, leva- tasavvurduı. Sanayileşme kararının daha
zım ve tesisat mübayaalarında ve inşaatta dün kapıları yüzüne kapandığı için dünya
müteahhidi yüzde 1,5 nisbetinde bir vergi pazarlarından geri dönen millî ziraat mah-
ve 2416 numaralı İktisadî Buhran vergisi sulâtının stir'atle sürümünün en emin ve
kanununa müzeyyel kanun ahkâmına tev- isabetli bir tedbiri olduğunu anlamakta
fikan yüzde 1,5 nisbetindeki kazanç ver- gecikmedik. Bir taraftan sürümde zorluk
gisine yüzde yirmi nisbetinde bir vergi gören millî mahsullerin, millî fabrikalar-
ile ki cem'an yüzde 1,8 bir vergi ile mükel- ca gittikçe artan istihlâki, diğer taraftan
lef kılması, bunların, mümasil hususî mü- da inkıtasız bir rasyonelleşme ile tecriibe-
esseselere kıyasen daha gayri müsait fiat- lenecek sanayi kurumlarımızın ucuz mal
larla mübayaatta bulunmalarını ve binne- temin etmeleri, Türk vatandaşına geliri ve
tice maliyet fiatlarının daha gayri müsait masrafı arasında ahenkli bir muvazene
şeraite tâbi olmalarını icap ettirmiştir. temin edecektir.
Bu hususta Maliye Vekâletine müracaat
edilmiş ve vaziyet izah edilerek hususî Millî ökonomi faaliyetlerinin, dünya
müesseseler lehine ve Bankamız teşekkül- şartlarının icaplarına uygun olarak Dev-
leri aleyhine olan bu müsavatsızlığın iza- letçe tanzimine gidilmesi kararı. Hükü-
lesi için tedabir ittihazı rica edilmiştir. meti bu faaliyetler arasındaki rabıtaları
tam bir ahenk ile korumak gibi bir vazife
2- Bankamızın teşkiline müteallik ka- karşısında bulundurmaktadır. Hükümet
nunun 15 inci maddesi Bankayı arttırma, bu cümleden olarak millî sanayie ham
eksiltme ve ihale kanunu hükümlerine tâbi madde menbaı olan ziraati de plânlaştır-
olmaktan istisna eylemiştir. Yeni çıkan mak gibi zahmetli bir işi üzerine almıştır.
2490 numaralı arttırma ve eksiltme ve Filhakika, ziraatta plânlı bir inkişafın sa-
ihale kanununun birinci ve 74 üncü mad- nayideki ilerleme seyrine ayak uydurması
deleriyle kanunumuzun bu hükmü tadil zarureti, bilhassa 1934 senesinin ticarî bir
edilmiş bulunmaktadır. tahlilinden vuzuhla anlaşılmaktadır. Türki-
— 265
ye ile (başka) Devletler arasında münakit ki, Bankamıza merbut Yerli Mallar Pazar-
ticarî anlaşmaların memnuniyeti mucip bir ları'nı 1934 Haziran'ında reorganize et-
neticesi olarak artan ham madde ihracatı- mek gibi bir karara varmış bulunuyoruz.
mız, diğer taraftan gittikçe genişleyen da- Bu yeni teşkilâtın kurulmasını müteakip,
hili ham madde ihtiyacı, millî fabrikalaıı memleketin muhtelif noktalarında Yerli
yalnız umulmayan bam maddeleri tedarik Mallar Pazarları tesisi suretiyle gerek kendi
etmekte de müşkülâta uğratmıştır. Ban- fabrikalarımız mamulâtınm, gerek bunlar-
kamız tarafından kurulan ve 1935 senesi dan istifade etmek isteyen diğer millî fab-
içinde işlemeğe başlayacak olan büyük rikalar mamulâtınm bu teşkilâtımız vası-
pamuk kombinalar ımn bir taraftan kemi- tasile tanıtılmasını mümkün kılacak ted-
yet, diğer taraftan keyfiyet itibariyle muay- birler aldık. Bu kabilden olmak üzere, İz-
yen evsafı haiz ham madde talebinde bu- mir'de ve İstanbul'da mevcut teşkilâtımı-
lunmaları, gelecek sene zarfında bunlara za ilâveten yeni şubeler açtık. Pazarların
yine büyük mikyasta bir üçüncüsünün ilti- satışları, yeni teşkilâttan sonra ehemmi-
hakı, millî pamuklu piyasasının kendi me- yetli mikyasta artmıştır.
nabimizden tediyesini tahtı emniyete al- Devlet tarafından tatbiki Bankamıza
mak gayesiyle tasarlanmış olan tedbiılerin tevdi edilmiş olan beş senelik sanayi
tatbikatını, işlerin hususiyetlerine göre programının başarılması işinde, progra-
olan imkânlar dairesinde, tacil ve teksif mın ilk senesi olan 1934 senesinde muvaf-
etmek lüzumunu aktüel bir mevzu olarak fakiyetli neticeler alınmıştır. Programa
ortaya koymuştur. Plânlı ham njadde dahil işlerden 1934 senesinde başlanmış
istihsalinin sanayileşme temposiyle hem olanları şöyle sıralayabiliriz.
ahenk olmamasımn dahilî piyasa tekniği
zaviyesinden intaç edeceği vaziyet (te- 1934 senesinde programın tatbikine
essüs devresindeki fabrikaların, içtinabı önce pamuklu sanayiinden başlanmıştır.
mümkün olmayan bazı müessirler altında Mayıs sonunda temeli atılan Kayseri
esasen pahalı maliyetle ve bu yüzden ba- Bez Fabrikasının, fabrika binası, kuvvei
zen mütevazi randmanla çalışmalarından muharrike dairesi, ham, mamûl maddeler
başka) abnorm ham madde fiatı ödemek ve malzeme depoları tulumba dairesi, ta-
gibi maliyet aleyhine menfi bir unsur daha mirhane, su tasfiye binası, kaptaj tesisatı,
ilâve etmek olacaktır. iltisak hattı, idare binaları, kantini tama-
men bitmiştir. Hesaplarımıza göre Nisan
Ökonomik kalkımında Devletin ken- 1935 başlarında fabrikanın bütün inşaat
disine verdiği nazik ve tarihî vazifeyi iyice işleri kâmilen bitmiş olacaktır. 1935 de
müdrik olan Bankamız, sanayi müessese- fabrikanın memurin, müstahdemin ve
lerini kurmak ve işletmek kadar ehemmi- amele evlerinin inşaatına başlanacaktır.
yetli bir hedef olmak üzere, bunlarm ma- Fabrikanm makineleri Rusya'dan tama-
nasını ve kıymetini geniş halk kütlelerine men gelmiştir. Mensucat makinelerinin
tanıtmak hususundaki rolünü de ihmal yüzde 30 u mahalline konulmuştur. Sant-
etmiş değildir. Millî sanayi mamulâtınm ral tesisatının yüzde 35 i monte edilmiş
sürümünde yalnız mevcut ihtiyaç ve talep- bulunmaktadır. Fabrikanm kuvvei mu-
lere cevap vermekle iktifa etmiyerek bir harrike kudreti azamî 4500 kilowat ens-
taraftan yukarıda da işaret ettiğimiz gibi taledir. Beheri 1400 kilo vatlık üç türbin-
müstehlikin alım kudretine uygun mal ar- den ibarettir. Fabrika 33000 iğ ve 1080 tez-
zetmek, fakat diğer taraftan da müsteh- gâhla 1 Temmuz'da faaliyete geçmiş ola-
lik kütlesinde talep ve iştiha uyandıracak caktır.
şartlar ihdas etmek lüzumuna kani bulun- 1934 Eylül'ünde inşasına başlanan İz-
maktayız. Bu mülâhazaya dayanaraktır mit Kâğıt Fabrikasının inşaatının mühim
— 266
bir kısmı başarılmıştır. Türbir dairesinin Hükümetimizin telkini ile program

temellerinde karşılaşan zorluklar yüzünden harici olarak kurulabilmesi imkânlarını
inşaatın ilk tahminlere nazaran iki aylık aradığımız yeni bir çimento fabrikası için
bir gecikme ile biteceğini ümit etmekteyiz. davet olunan mütehassıs Anadolu'da tet-
Fabrikanın Eylülde işletmeye açılması mu- kikat yapmaktadır. Alınacak neticelere
karrerdir. göre müsait imkânlar görüldüğü takdirde
mevcut fabrikalarımızdan farklı olarak İç
Teşrinisani sonlarında başlamış olan Anadolu'da bir yeni çimento fabrikasının
Ereğli Pamuklu Fabrikasının temel inşaatı sür'atle kurulmasına geçilecektir. Bu te-
bitirilmiştir. İplik, dokuma, boya, terbiye şebbüs ucuz ve harcıâlem çimento politi-
dairesi makineleri Almanya'ya sipariş edil- kasına doğru kuvvetli bir adım olmak isti-
miştir. Elektrik ve kuvvei muharrike ma- dadındadır.
kine, alât ve edevat tesisatının siparişi ve-
Millî sanayileşmeye kuvvetli bir ana
rilmek üzeredir. Fabrikanın 1935 senesi
mesnet olacak demir sanayii mevzuu üze-
sonlarına doğru 16.200 iğ ve 200 tezgahla
rinde kararlar alabilmek için Vekâletin
faaliyete geçmesi hesaplanmaktadır. Ereğli
direktifini beklemekteyiz. Millî sanayide
şehrinin başhca mahsullerinden olan pata-
kendisine geniş bir pazar bulacak olan
tesden fabrikalarımızın ve piyasanın ihti-
kimya sanayii ile de'fiilen 1936-1937 sene-
yaçları için nişasta istihsali düşünülmek-
lerinde iştiğal olunması tasarlanmaktadır.
tedir.
Nazilli'de kurulacak olan üçüncü pa- 1934 Temmuzunda Türkiye İş ve
muklu fabrikasının bir kısım inşaatına "Ziraat Bankalariyle müşterek olduğumuz
Mayıs ayında başlanması mukarrerdir. İsparta Gülyağcılık şirketinin hazırlık me-
Sovyet mütehassıslariyle anlaşarak tesbit selesi memnuniyeti mucip şekilde neti-
olunan faaliyet plâmna göre fabrikanın 1 celenmiştir. İnşaatı biten fabrikanın ma-
Kânunusani 1937 de 26,400 iğ ve 600 tez- kine tesisatı, mütehassıs bir Alman fir-
gâhla işletmeye açılması tekarrür etmiştir. masına sipariş edilmiştir. Sene sonunda
gelmiş olan inbikler ve diğer tesisatın mon-
Kendir sanayii için tetkikatta bulun-
tajı ikmal edilmek üzeredir. Gül yağı ima-
mak üzere Rusya'dan bir kendir mütehas- lâtına istihsal mevsimi olan Mayısta başla-
sısı davet edilmiştir. Mütehassısın Kasta- nacaktır. Şirket, dünya piyasasına toplu
moni ve İzmir havalisindeki tetkiklerinin miktar da aym evsafta ve hilesiz gülyağı
sonunda bu iş de fiilen ele alınmış olacak- arzetmekle Türk Gülyağcılığmm tekrar
dır. dünya piyasalarında tanınmasını ve tutun-
Bursa'da kurulacak olan kamgam masını temin etmek gibi ehemmiyetli ve
fabrikasının yeri tesbit olunmuş, Alman- nazik bir vazife deruhte etmiş bulunmak-
ya'dan getirilen mütahassıs iş üzerinde tadır.
etütlerini bitirmişdir. Bu mevzu Bankamı-
zın hâlen en aktüel bir işidir. Kütahya' Türkiye İş Bankası ile müştereken kur-
da kurulacak Porselen Fabrikası için Al- duğumuz Keçiborlu Kükürtleri Türk Ano-
manya'dan getirilen mütehassıs tetkikat nim Şirketinin fabrika tesisatı bitmiş, ma-
yapmaktadır. Bu fabrikamn inşaatına da kineleri yerine konulmaktadır. Fabrika
1935 senesi ortasında başlanmış olacaktır. 1935 senesinin Martında piyasalarımıza
kükürt vermeğe başlıyacaktır. Fabrikanın
Gemlik'de kurulacak sun'î ipek fab-
senelik kudreti şimdilik azamî 10.000 ton
rikası üzerinde yapılan tetkikler ilerlemiş
kükürttür.
ve 1935 senesinde Bankamızı hararetle
ve devamlı surette meşgul edecek bir te- Türkiye İş Bankası ile müştereken ku-
şebbüs mahiyetini almıştır. rulmuş olan Süngercilik şirketi, 1935 se-
i
— 267 —
nesi sünger mevsiminde fiilen işe başlan- sadiyle müteakib senelerde de ecnebi mem-
mış bulunacaktır. leketlere talebe göndermeğe devam ede-
cektir.
Beş senelik plâna dahil mühim mev-
zulardan olup Türkiye İş Bankası tarafın- Bankamız 11 Temmuz 1933 tarihinde
dan deruhte edilen ve esas itibariyle işti- teşekkül etmiş ise de bu gibi fabrikaların
rakimiz tasarlanmış bulunan Şişe ve Cam devir muamelesi, yani, devir ve teslim ra-
fabrikası ile Sömikok fabrikasının 1935 porunun tanzimi tarihi 11 Eylül 1933 dür.
senesi içinde faaliyete geçmesini görmek- Tesis olunacak şirketler mahdut mesuli-
ten memnuniyet duyacağımızı ifade ede- yetti olacak ve hisselerinin yüzde yüzü
riz. Banka adma yazılı bulunacaktır. Mahdut
mesuliyetli şirketlerden maksat ise anonim
Eski Taşhan binasının arsası satın
ve limited şirketlerdir. Halbuki ticaret
alınmış Sümer Bank merkezinin burada
kanununun 77 inci maddesine nazaran
inşasına karar verilmiştir. Binanın 1936
anonim şirket teşkili için asgarî beş mües-
senesi ortalarında biteceğini ümid edi-
sisin vücudu şart olduğu gibi, 506 ıncı mad-
yoruz.
de mucibince de limitetlerde asgarî iki
Kayseri Fabrikası için 1933 Eylülün- şerikin vücudu şarttır. Banka kanununun
de Sovyetler'e tahsile gönderdiğimiz 70 11 inci maddesi ile Ticaret kanunumuzun
talebe (usta ve teknisyen) stajlarını muvaf- bu ahkâmının telifi sureti Hükümetten
fakiyetle bitirerek Kayseri'ye dönmüş- sorulmuştur.
lerdir. Bunlar işler başlayınca fennî işlerin
Beş senelik sanayi programının tat-
idaresinde vazife almak üzere şimdilik
biki için Bankamızın malî menabiini tak-
fabrikanın montajında çalışmaktadırlar.
viye etmek maksadiyle sermayemiz 5.7.
Nazilli kombinası içinde Rusya'ya yeni-
1934 tarih ve 2580 numarah kanunla
den 600 ve ayrıca 10 stajyer mühendis ta-
yirmi milyon liradan altmış iki milyon
lebe gönderilecektir.
liraya çıkarılmıştır.
Kayseri Fabrikasına bağlı olan Do- Bankamızın, 1934 senesi faaliyeti me-
kuma ihtisası mektebi de kurulmuştur. yanmda hususî teşebbüslere açtığı sınaî
Bu mektep, fabrikamn ve diğer kurulacak krediler miktarı 722.639.16 liraya ve ti-
mensucat fabrikalarımızın kalifiye işçisini carî kredilerimi miktarı ise 383.933.19
yetiştirmeğe ve bu suretle yüzlerce Türk liraya baliğ olmuştur. Bu suretle Bankamız
çocuğuna ihtisas tahsili vererek, millî plâsmanlarının yüzde 60.30 nu sınaî ve
mensucat sanayiimizin teknisyen kadro- yüzde 34.70 ni ticarî krediler teşkil et-
sunu hazırlamağa başlamıştır. 1934 sene- mektedir.
sinde son üç sene zarfında Türk liselerin-
den iyi derecede mezun 90 talebe arasında Sanayi programı mucibince Banka-
açılan müsabaka imtihanında muvaffak nızın tesis etmekte bulunduğu fabrika-
olan 16 Türk gencinin 14 ü Almanya'ya, lara bu sene zarfında sarfolunan miktar
ikisi Belçika'ya gönderilmiştir. Bunlar men- ise 3.317.360.70 liradır. Mevcut fabrika-
sucat kimyagerliği, porselen, mensucat, larımızın da tevsii dolayısiyle bunlara ve
elektro-mekanik, demir izabe, fabrika iş- Yerli Mallar Pazarlarına tahsis olunan
letme mühendisliği tahsil edeceklerdir. sabit ve mütedavil sermayenin miktarı
Banka, yeni kurulan fabrikalar için lâzım 6.021.055.35 liradan 11.539.650.58 li-
olan teknik unsurları hazırlamak mak- raya çıkmıştır.
— 268 —

SÜMERBANK'IN YILLIK UMUMİ HEYET TOPLANTISINDAKİ
KONUŞMASI
Bayar'ın konuşmasında dikkat çekecek birkaç nokta vardır. Bunlardan biri, Sümer-
bank' ın yıllık raporunda da belirtilmiş olan hammadde (pamuk) fiyatları konusudur.
Buhranda tarım (hammadde) fiyatlarını yükselterek üreticinin gelirini artırmak gerek-
mekte, fakat bu da yüksek maliyetlere neden olarak, sanayileşmenin iç pazarı genişletme
amacıyla çelişen bir etki yapmaktadır. Bayar, çözümün üretimde etkinliğe (lrasyonel ça-
lışma1 ya) erişilmesiyle sağlanacağı düşüncesindedir.
Bu düşünce, Bayar'ı, "eğer ithal hammadde daha ucuz ise, onu tercih etmek gerek"
gibi bir çizgiyi benimseyen özel sanayi kesiminin görüşünden ayırıyor. (Özel sanayi ke-
siminin, sadece 'yurt içindeki hammaddeyi kullanarak üretmeli' gibi bir hedefi benimse-
mediği, sanayi programının uygulanışından önce ve sonraki düşüncelerinden rahatlıkla iz-
lenebilir,) Bayar'ın, "hammaddeci olacağız ve mamul maddeyi en ucuz nerede bulursak
oradan alacağız demek, memleketin müstemleke (sömürge) olmasını kabul etmek de-
mektir" biçimindeki görüşü de, İş Bankası'nın raporlarında ve Banka sözcülerinin düşün-
celerinde paylaşılmaktır.
Bayar'ın değindiği noktalardan bir başkası, Sümerbank'ın tüketiciye ucuz mal sun-
mak için oluşturmaya başladığı mağaza zinciriyle ilgilidir. Bu girişimi, Sümerbank'ın bu
toplantısında, bir büyük toprak sahibi olan Emin Sazak'ın eleştirdiği ve 'ticaret rantları-
nın küçüleceğine' ("memlekette bir kısım halkın işsiz kalacağına") dikkat çektiği, bu-
nun frenlenmesini istediği anlaşılıyor. Bayar, burada bu görüşe aykırı bir tutum göster-
miyor.
21.4.1935
Arkadaşımız Emin Sazak, Yerli Mal- nelmilel piyasalarda ne derecelerde sukut

lar Pazarımn satışlarından bahsettiler. Bay istikameti alırsa alsın, memleket sanayiinin
Emin'in endişelerini şöyle seziyorum: Yer- devamlı talep vaziyeti, Türk müstahsili
li Mallar Pazarı andetay satış yaptığı tak- dünya piyasası fevkinde bir fiyat temin edi-
dirde memlekette bir kısım halk işsiz kala- yor.
caktır. Bunları işlerinden mahrum etme-
mek için, bu teşkilâtını tevsi etmemelidir, Yün de böyledir. Yün ve pamuğun
diyorlar. mamulünün memleket dahilinde kâfi is-
tihlâk sahası mevcuttur. Bugünkü istihsal
Bu esas, bizim de ihmal etmediğimiz vaziyetimiz bu ihtiyacı tamamen karşılıya-
bir düşüncedir. Sümer Bankın esas faali- madığı için, hariçten de bir hayli pamuk ve
yeti angro satışlardır. Kendi pazarlarında yün mensucatı sokuyoruz. Bugünkü millî
satışa arzettiği şeyler ise, daha ziyade Yerli sanayi düşüncemizle, tiftik arasındaki ihti-
mallarını toplu bir halde göstermek ve lâf da buradan başlamaktadır: tiftiğin
rakip yabancı malları aratmıyacak vasıfta memleket dahilinde mamûl istihlâk alanı
olan bu nevi mamülatın muntazam talep yok gibidir. Halbuki biz bugünkü prog-
ve istihlâkini kolaylaştırmaktır. ramımızda ilk önce iptidaî maddesi mem-
Görüyoruz ki, memleket dahilinde lekette yetişen, hem de istihlâk alanı kâfi
sanayiini vücuda getirdiğimiz mallar kıy- derecede memlekette mevcud bulunan sa-
metleniyor. Meselâ, pamuft fiyatları bey- nayii ele almış bulunuyoruz. Mamûl ihra-
— 269 —
çatı meselesini henüz nazarı dikkate almış Her sene maliyet fiyatları dikkate
değiliz. Tiftik sanayii meselesini, bir ihra- değer bir mikyasta düşmektedir. Buna
cat sanayii meselesi nazara alınabildiği an- rağmen bugün için yerli maliyet pahalı-
da düşüneceğiz. dır... Evet.. Buna bir kaç sene tahammül
edeceğiz. Bu millî bir borç, millî bir ihti-
Arkadaşlar pamukludan bahsettiler
yaçtır.
ve Japonya bütün dünyayı maliyet fiyatı
itibariyle korkuttuğu için diğer ecnebi sa- Nasıl ki beş yaşındaki bir çocuktan,
nayii hiç olmazsa müsavi raddede bulun- yirmi yaşındaki bir atletle koşarak şam-
maklığımızı temenni ettiler. Sümer Ban- piyon olmasını istiyemezsek, henüz tees-
kın elinde bunun için çalışan tek bir bez süs devresinde bulunan sanayiimizden de
fabrikası vardır: Bakırköy fabrikası. Bu ayni şeyi hemen bekliyemeyiz. Fakat bü-
fabrika, eski şeylere alem olduğu için söy- tün esasları, diğer milletlerin yürüdüğü
lüyorum, Sultan Mahmut devrinden kal- yollan tamamen biliyoruz ve o yolların
ma, Tanzimat devrinden sonra ilk heves en kestirmesi üzerinde koşuyoruz. Kı-
olarak vücuda getirilmiş bir şeydir. Ahşap saca diyebileceğim şey, kurulan millî sa-
çatılar altında, çeşit çeşit makina koleksi- nayiin, en teknik ve en modern esaslarla
yonundan mürekkebti. Bunu modern ve çalışmakta olduğudur. Göz kamaştırıcı
muntazam bir şekle soktuk. Geçen yılın neticelere erecektir, fakat bunun zamanını
Ağustosundan beri bu yeni şekilde çalışı- ben söylemiyeyim. Siz tahmin ediniz.
yor. Pamuk sanayimizin Sümer Banka bağlı Memlekette, hiç olmazsa millî istih-
sanayi manzumesi içinde rantabilite bakı- lâki karşılayacak millî bir istihsal lâzım-
mından mevkii şudur, budur diyebilmek dır. Meselâ pamuklu dendiği zaman, fabri-
imkânına henüz malik değiliz. Fakat şunu kalar kurulmuş, hariçten ithalâta lüzum
rahat ve katiyetle söyleyebiliriz ki, teknik kalmamış, millî zaruretler tamamen tat-
mürakabaya ve olgunluğa, rasyonel çalış- min edilmiş olmalı. Maliyet meselesini
maya ve çalıştırmaya her şeyden çok ehem- de en az zamanda hal için nasıl çalışmakta
miyet veriyoruz. Bu bakımdan fabrika- olduğumuzu söyledim. Zamanı gelince ve
lara yalnız yeni makine değil yeni manta- lüzumu duyulursa müstehliklerin huku-
liteyi de beraber sokuyoruz: Rasyonel ça- ku da gözetileceği tabiîdir.
lışma ve teknik kontrol.
Memleketin iktisadî manzarasını sa-
Muasır medeniyetin bize gösterdiği nayi noktasından şöyle görüyoruz:
yegâne yol budur. Eskiden devlet müesse- Ham maddecilik demek, sadece müs-
selerinde yalnız malî kontrol düşünülürdü. temleke hayatı yaşamak demektir. Bina-
Bütün zihinler bunun üzerinde işlemiştir. enaleyh, ham maddeci olacağız ve mamûl
Biz fabrikaları aldığımız zaman yalnız maddeyi en ucuz nerede bulursak oradan
eskimiş ve natamam makineler değil, bu alacağız demek, memleketin müstemleke
eskimiş ve nakâfi zihniyetle de karşılaştık. olmasını kabul etmek demektir. Fakat
Cesaretle söyliyebilirim ki, selefleri- biz bir sanayi manzumesi kurabilir miyiz?
mizden kalan fabrikalarla bizim fabrika- İtiraf etmek lâzımdır ki, bunun için tered-
larımız, kıyas kabul etmiyecek derecede düt ettiğimiz zamanlar olmuştur.
farklıdır. Halbuki bunu bugün bize Sümer
En yüksek teknikle en rasyonel şe- Bank yapıyor. Halâ da arzu ettiğimiz de-
kilde çalışacağız. Bu suretle maliyet fi- recede mühendisimiz, amelemiz yoktur,
yatlarına müessir bütün unsurlarda ta- bunu da Sümer Bank yetiştiriyor.
sarruf temini ve maliyeti asgariye düşür- Bir memlekette esaslı bir sanayi mev-
mek hedefimizi teşkil ediyor. zuubahs olurken, karşılaşılması lâzım ge-
— 270 —
len bir kaç mesele vardır: İptidaî madde. rüklerde kalması, yatırılmış millî serma-
Bunun memleketimizde her çeşidi ya mev- yenin ziyamı mucip olacaktı. Bir defaya
cut veya yetiştirilmesi kabildir. İstihlâkini mahsus olmak üzere müsaade bu suretle
temin ettiğimiz anda kalite ve kantite iti- verildi ve memlekette ihtiyaçtan fazla şe-
bariyle arzumuzdan üstün bir hale sür'at- ker terakümü de bu suretle doğdu.
le gelebilir. Memleketimizdeki şeker sanayii te-
Dahilî marşe, o da vardır. Şu halde sisat', 20-25 milyon arasında bir serma-
kabiliyet meselesi kalıyor: Türkün kabi- yeyi temsil eder. Bunun mütedavil ser-
liyetinden şüphe eden kimse olmamıştır. mayesi 10-15 milyon arasmda değişiyor.
Milletimin zekâsına da güvendiğime gö- Demek ki, şeker sanayii dediğimiz
re, bu memleketin en parlak bir sanayi zaman buraya bağlanmış olan 30-35 mil-
memleketi de olacağına inanmam lâzım- yon lira arasmda bir millî servet mevzuu-
dır. bahs demektir. Bu rakam hepimizin ifti-
Şeker saayiinde üç esası nazara alı- harını mucip olabilir.
yoruz : Evvelâ şekerin fabrikalara maliyeti Size vadettiğimiz, Türk milletinin be-
ve fabrikaların kazançları, ikincisi şeker nimsediği ve diyebilirim ki dünya efkârı
maliyetinde esas unsurlardan olan pancar umumiyesinin dikkat ve alâka ile gözet-
fiyatları, üçüncü olarak da vergiler. lediği sanayi programımızın dörtte üçü
Memleketimizde şeker sarfiyatının 85 bin hazırlanmış ve büyük bir kısmının inşaatı
tona kadar çıktığım istatistikler göste- da 14 ay içinde ikmal edilmiştir. Gelecek
riyor. Mevcut dört fabrikanın istihsal ka- sene içinde temelleri atılacak olanları da
biliyeti ise 76 bin tondur. Fiilî istihlâk ise vardır. İktisat Vekâleti Sümer Bank ve
iki senedir 55 bin ton raddelerindedir. De- millî bankalara sanayi programı tatbika-
mek ki, bugünkü sarfiyata nazaran fab- tını tevdi etmekle kendi cephesinden iyi
rikalarımızın istihsal kabiliyeti yüksektir, bir iş yaptığına kanidir.
fakat yarma nazaran eksiktir. Şu halde
şekeri ucuzlatmak suretiyle halkın şeker Sümer Bank ve millî bankalarımız için
istihlâkâtını çoğaltmak ve halkın bu mad- bundan sonra düşündüğümüz ikinci beş
deden gıdalanmasını kolaylaştırmak taraf- senelik bir programdır. Bunun üzerinde
tarıyız. çalışmakta olduğumuzu söyliyebilirim.
Sümer Bank münevver bir teşekkül
İktisat Vekâleti 1933 senesi sonuna haline gelmiştir ve gelmektedir. Malî mü-
kadar gümrüğe gelmiş olan şekerlerin it- rakabayı orada tesis ettik, teknik muraka-
haline müsaade etmiştir. Bunda iki esası bayı da mutlak olarak sağlamlandıraca-
düşünüyordu: Her ne sebeble olursa ol- ğız ve bu neticeyi de elde ettiğimiz anda,
sun vatandaşların haklı haksız hariçten Sümer Bank da kendisinden beklediğimiz
getirdikleri şekerlerin uzun müddet güm- semereleri bize verecektir.
DENİZYOLLARI İŞLETMESİNE 10 SENEDE 10 MİLYON LİRALIK YENİ

VAPUR ALMA TAHSİSATI VERİLMESİNE DAİR KANUN
LAYİHASI GÖRÜŞMELERİ
Deniz ulaşımı, Cumhuriyetin kuruluş döneminin sorunlarla dolu alanlarından biridir.

Devletin elinde bulunan ve yolcu ve mal taşımaya hizmet eden vapurlar çok eskidir. Bu ,
sorunun yeni gemi satınalarak çözüme bağlanması, birkaç noktada tartışma yaratır. Bun-
lardan birincisi (ve en önemlisi) ülkenin artık modern ölçekte tersane yapımına geçmesi
— 271 —
konusudur. Hüsnü Kitapçının önerisi, gemi alımına ayrılacak ödeneğin tersane yapımına
yöneltilmesi ve alım işinin özel şirketlere bırakılmasıdır.
Bayar'ın uygulamaya yöneldiği iktisat politikasında böyle büyük çaplı ulaşım araç-
larını inşa edecek bir ithal ikamesi tasarlanmamıştır. Hedef, özel girişimi engellememek,
fakat o günün gereksikmelerini yurtdışı alımla karşılamaktır.
27.4.1935
HÜSNÜ KİTAPÇI (MUĞLA) — miş olmaz mı? Biz bu parayı taksim eder,
kanunu da ona göre yoluna koyarız. Bu
İbtida.. tersane meselesi vardır. Çok
suretle erbabı sanayie sahayı açık bırakı-
uzak olmayan bir mazide tersanemizde
rız. Zannederim ki, bu yol en müfid ve
vapurlar yapıldığını gazetelerde gördük, en iyi bir yoldur. Hem biz bu işlerle müte-
bilenler de vardır. Hatta Harbi Umumi madiyen uğraşmamış oluruz, hem de va-
önüne geçmemiş olsaydı gayet mükemmel, tandaşlara çalışacak, para çıkaracak bir
Avrupa tersanelerine şebih bir tersane yol açmış oluruz.
yapılacakmış. Harbi Umumi buna mani
A. İHSAN TOKGÖZ (ORDU) —
olmuş..
Denizlerimizde yeni yapılmış bir geminin
Zaten sanayi için lâzımgelen ehemmi- bayrağımızı taşıyarak gezmesi, hepimi-
yeti veriyoruz. Bunların biri birini itmam zin yüreğinde taşıdığı bir emeldir. Hatta
etmesi dolayısiyle, eğer bu yapılırsa demir derlerdi ki, vaktiyle Mithat Paşa, Babil
sanayii de daha fazla inkişaf edecek ve isminde bir vapur yaptırmış. Basra ile
buna yardım edecektir. Hulâsa bu karşılıklı İstanbul arasında postaya başlamış. Bir
biri birini tutar işlerdir.... sefirimiz vardı, Londra'da idi, amma Türk
değildi. Londra'dan Babıâli'ye yazarak de-
Bizim Hazine mevcudunu sarfede- miş ki, gayet okazyon üç vapuı var, he-
cek işlerimiz pek çoktur. Gerek sanayi ve men bunları alalım. Bu vapurlar da o za-
gerek istediğimiz bir çok bayındırlık iş- man İngiltere'den Amerika'ya işliyormuş.
leri mütemadiyen para istemektedir. Bi- Fakat çok kömür sarfettikleri için bu va-
naenaleyh, hususi ve ferdi teşebbüslerle purlar bir kenara bağlanmış duruyormuş.
yapılması mümkün olan işleri erbabı te- Nihayet bu vapurları almışlar. Hatta isim-
şebbüse terketmek zaten Cümhuriyet Hü- leri de o zamanın sadrazamının, Bahriye
kümetinin şiarıdır. Şimdi .. bu vazifenin Nazırının ve Harbiye Nazırının isimleri
bir kısmının olsun, halkın sermayesiyle olan Kâmil Paşa, Hasan Paşa diye konul-
yapılması imkâm var mı, yok mu? Benim muş. Bu eski bir hastalıktır. Bu hastalık
kanaatimce var.... Muvaffakiyetle iş yap- yürümüş, yürümüş gelmiş, en sonu Seyri-
tıkları herkesçe müsellem olan vapurcu- sefain idaresine dayanmış. Bu idare de 40
lukla meluf vatandaşlara bu işi terk ve sene evvel Taymis'te işleyen bir vapuru al-
tevdi etsek acaba muvafık olmaz mı? Bu mış, adına da Büyükada diyerek sefere
vaziyetler karşısında hiç şüphesiz ki mü- çıkarmıştır. Fakat şimdi makinenin eskisi
fid olur. Hele vapurculuğa biraz muafiyet- kullanılmaz. Makinenin eskisi sahibini
ler verilirse. mahveder. Ortada bir arzu da vardır.
Biz bu muafiyetleri kemali memnuni- Yeni gemi istiyoruz. Bunların masrafı
yetle verelim. Yalnız bu 10 milyon lira- azdır. 10 milyon lira kredi veriyoruz,
mızı bu işe sarfedecek yerde, başka daha ortada para yoktur. Diyeceğiz ki, sen bi-
mühim bir işe, meselâ tersaneye sarfet- zim vapurlarımızı yap, 10 milyon liıalık
sek de ikinci bir şirket çıksa, piyasada bono vereceğiz. Düşünüyorum, bu gün
ahzi mevki etse ihtiyacımız temin edilen asgarî faiz yüzde 6 dır. Senede 600 bin
— 272 —
lira ve 10 senede 6 milyon lira yalnız faiz vapurculuk işi burada pek çok defalar
tutar. Bunu sermayeden inersek, hakikî mütalea ve müzakere edilmiş, bazıları
para 6 milyon eder. Hulâsa bu borcu is- mutlak inhisar yapalım dedileı, bazı ar-
tikbale yükledikten sonra alınacak olan kadaşlanmızın fikirlerine göre de umumî
vapurların kıymeti ne miktarda olabile- bir şirket yapalım denilmişti. Şimdi Bay
ceğini sayın Vekilden soruyorum. Hüsnü arkadaşımızın sözünden de iki şir-
ket yapılması istenildiği anlaşılıyor. Yani
MAZHAR MÜFİD KANSU (DE- deniz hatlarının alelûmum alacağı vazi-
NİZLİ) — Elimizde elyevm mevcud olan yeti düşünmek meselesidir ki bence ayrı
vapurlar, vazifelerini ikmal etmiş, aynı bir meseledir.
eski zamandan kalma köhne evlere ben-
zerler. O evleri şatafatlı göstermek için HÜSNÜ KİTAPÇI (MUĞLA) —
dışardan boyarlarsa içerisi yine nasıl ha- Denizyolları işletmesi inhisar altında ol-
rap ise, bu günkü vapurlar da öyledir. Yani duğu için halkın ihtiyaçlarım tatmin ede-
behemehal bu günkü vapurlar tecdide miyor. Bizde sebze ve meyve kooperatifi
muhtaçtır. Yenilenmesi lâzımdır. Bu gün- vardır. Bunlar mal yüklerken lâyikiyle
kü vapurların en ufak tamiri için 40-50- vapur işçileri tarafından istif edilmediği
70 bin lira raddesinde para lâzım olduğu, için üzümler, sebzeler eziliyor ve mahal-
yani, bu kadar bir para ile tamiri icabetti- line varıncaya kadar bozuluyor. Çünkü
ren rahneler görüyoruz. şirket idare anlaşmışlardır. Bu zaruret
1 karşısında alâkadarları işe hiç ehemmiyet
Alâkadarların ve mütehassısların ba- vermiyorlar.
na verdiği fikir, tersane meselesi başlı
Bu böyle olduğu gibi İzmir emanet-
başına bir meseledir; bunun vapur al-
çileri de bundan müştekidirler. Bundan
mak işi ile alâkası yoktur. tüccarlar ve emanetçiler bir çok zararlara
Elimizde mevcut bir şirket var. Bizim giriftar oluyorlarmış. Millî ticaretin, millî
burada kabul ettiğimiz bir kanun mucibin- servetin heder olmamasını istediler. Ben
ce, gerek bu şirket, gerek (Devlet dış hat- de bunu müreccah gördüm. Fakat bir
ları idaresi) tonaj nisbetinde hisse alırlar. milyon liralık sermayeli bir şirket tesisi
Bu, kanunidir. Mevcud şirket sermayesi- muvafık görülmüş. Benim dediğim, niçin
ni bankalardan almış, öyle yapmış, böyle bu şirket bir an evvel tesis edilmesin?
yapmış, teşekkülü vücude getirmiş. Bu
teşekkül çalışmaktadır. Encümenler de İKTİSAT BAKANI CELÂL BA-
tasdik ediyor ki, ferd de, teşebbüs sahibi YAR (İZMİR) — Niçin on milyon liralık
de iş görmüştür. Hükümet yarın isterse tahsisat isteyerek deniz yolları ticaret
5 milyon, 10 milyon daha verir, vapurlar filosunu birden ve yeniden inşa ettirmek
alır. Hususî bir şirket bunun karşısında ne istiyoruz? Sadece şunu söyleyeyim ki,
yapabilir ? Binaenaleyh tonaj meselesi var- buna millî iktisat namına ihtiyaç olduğu
ken, ikinci bir şirketin teşekkülüne ben- kadar, memleketin nakliyatının emniyeti
deniz imkân göremem. Hatta bırakınız namma, daha doğrusu, can selâmeti nok-
ikinci bir şirketi bugünkü şirket bile Öko- tai nazarından da ihtiyaç vardır.
nomi Bakanından soruyorum, kanun ica- Kredi işlerinde, yalnız büyük işlerde
batı olan bu hal karşısmda bu hal devam değil, küçük işlerde de, peşin para ile alış
edebilir mi? Bu on milyon verildikten verişle, kredi ile alış veriş arasında büyük
soma Hükümetin puvanı yükselecek yani fark vardır. Pek tabiidir ki elinde parası
tonajı artacak, bunun neticesinde şirketin olan bir insanın duyduğu kuvvet daha baş-
hissesi yüzde 20 ye inecektir ki netice iflâs kadır. Eğer bugünkü bütçemizden, daha
demektir. Pekâlâ hatırı âlinizdedir ki bu mühim işlere bir pay ayrılmamış olsaydı
— 273 —
veyahut elimizde yapılmakta olan büyük Tersaneden bahseltiler. Encümenler-

işlere paramızın bir çok kısmı tahsis edil- de de arkadaşlarla uzun boylu konuştuk.
memiş olsaydı da, bu para bana peşin ola- Memleketimizde medenî ve muasır bir
rak verilmek imkânı temin edilebilseydi şantiyenin vücude gelmesi bizi fevkalâde
ben daha kuvvetli olurdum. mütehassis eder, Ancak bu millî zevkin,
millî gururun yanı başında bir de maliyet
Her memlekette kredinin bir maliyet hesapları vardır ve en nihayet işin verimli
fiati vardır. Bizim memleketimizde kre- olup olmaması gibi en mühim bir mesele
dinin maliyet fiatinin Avrupa memleket- vardır. Buna dair yapılmış bıı tetkik yok-
lerine nazaran yüksek olduğunu hepimiz tur ve salâhıyettar bir adamın bize söy-
biliriz. Şu halde hariçten bulacağımız kre- lenmiş bir sözü yoktur...
dinin bizim memleketimizdeki krediden
daha ucuz olacağına hiç şüphemiz yoktur. Memleket dahilinde gemi yapmak
meselesi: herhalde bizim yaptıracağımız
İkincisi; inşaat âleminde gemilerin şantiye, itiraf etmek lâzımdır ki, Avrupa-
tonajının fiatı behemehal malûmdur. Muh- da ve bütün cihan için çalışan ve beynel-
telif şantiyelerin bu mesele etrafında malî milel gemicilik âleminde büyük işler ya-
ve teknik şeraitini tetkik edeceğiz. Alış pan şantiyerler gibi olamayacaktır. Şu
veriş yapmak için mutlaka elimizde peşin halde biz bir veya iki sene, mümkün ol-
para olması şart değildir. Yapacağımız duğu kadar kısa zamanda gemilerimizin
iş Tüıkiye Cümhuriyetinin yapacağı ilk yeniden yapılarak elimize verilmesini isti-
ve son iş değildir. Şimendifer inşaatı,sa- yoruz....
nayi programının yerini getirilmesi gi- Eski kanunda ... arzu edenler için şir-
bi .... ilâh işlerde de ayni mevzu üzerinde ket teşkili salâhiyeti bırakılıyor. Biz her
çalışmaktayız ve bunda devam edeceğiz. zaman böyle hayırlı teşebbüsleri teşvikle
Kredili gemiler yaptırmış olmak, memleke- karşılar ve müracaatlerini haklı görür,
tin millî iktisadiyatını zedelemiş olmaya- onları hüsnü niyetle telâkki eder, işi in-
caktır. taca azami bir gayretle çalışırız.
MERKEZ BANKASI İDARE MECLİSİNİN

1934 HESAP SENESİ RAPORU
28.4.1935
Ziraî ürünlerimizin bir kısmı evvelki siri ile 1934 yılında kalkınma izleri gös-
seneye bakınca noksan gösterdi ise de di- terdi: yün, tiftik, zeytinyağı, pamuk, fın-
ğer kısım fazla veımek suretiyle fazla ve dık, incir, arpa geçen 1933 yılına kiyasen
noksan biribirini önledi. Eldeki muvak- daha iyi fiatlarla satıldı.
kat rakamlara nazaran: mısır, çavdar, Memlekette sanayicilik hareketi ve
yulaf, susam, afyon, yaprak, tütün, bak- bunun tatbikatına ait devlet adımları ve
la, üzüm, incir, palamut miktar itibariyle devletin bu yolda etraf ve müessesata yar-
bir az noksan ve fakat buğday, arpa, pi- dımları 1934 de de devam eyliyordu. Kay-
rinç, burçak, fasulye, nohut, pancar, pa- seri'de, Ereğli'de dokılma, İzmit'te kâğıt,
tates, pamuk, tiftik, zeytin yağı, fazla ola- Paşabahçe'de şişe ve cam, Keçiborlu'da
rak elde edildi. kükürt, Zonguldak'ta Sömiantrasit fabri-
1932 ve 1933 yıllarında bu ürünle- kalarının temelleri aıtldı. Turhal şeker
rin pek çok düşmüş olan satış değer- fabrikası çalışmağa başladı. İsparta gül-
leri devletçe alınan tedbirlerin de te- yağı fabrikasının açılma resmi yapıldı
274 —
Karsta bir süt tozu fabrikası kuruldu. Ba- Erzurum demiryolunun da 30 milyonluk
kırköy bez fabrikası genişletildi ve baştan dahilî bir istikraz ile inşası karaılaştı.
aşağı yenileştirildi. Dahilî ticaret nisbeten İstanbul borsasının 1934 te kaydey-
iyi ve hareketli geçti. Senenin altıncı ayın- lediği döviz muamelâtı miktarı evvelki
dan itibaren tekmil devlet şimendiferle- yıllara bakılırsa biıaz daha düşüklük gös-
rinde ve bunu takiben hususî şimendifer- teriyor. Şu kadar ki, bu düşüklükte klering
lerde yapılan tarife tenzilâtının bu hare- muamelâtının daha büyük bir ölçüde ara-
ket ve faaliyette değerli tesisleri vardır. ya girmesi esaslı bir surette müessir-
Haricî ticaret hacmi kıymet itibariyle dir.
1934 te, bir sene evveline nisbetle arttı: Esası 1932 de atılmış olmakla bera-
Ton itibariyle ticaret hacmi seneden ber klering muamelâtı hakikatta 1933 yı-
seneye kabarıyor, bu artış hemen münha- lının ikinci yarısında harekete gelmeğe
sıran ihracat cihetinde tebarüz etmekte ve başladı. Tam çalışma devrine de 1934 te
ancak daha ziyade ağır eşyada kendini gös- girdi. Onüç devletle yaptığımız klering
termektedir. anlaşmalarının tatbiki neticesi olarak bu
devletlere ihracatımız 30 milyon liradan
1933-1934 malî yılında devlet maliyesi 57 milyon liraya ve bu devletlerden itha-
bütçe muvazenesi bakımından iyi kapan- lâtımız 47 milyon liradan 60 milyon lira-
dı; bütçe gerek hazine muamelâtı gerek ya yükseldi. Kleringli memleketlere ihra-
hesap yılı itibariyle biraz da fazlalıklar catımız umum ihracatın yüzde 55,1 inden
gösterdi. 1934 ün ilk yedi ayı zarfında tah- 62 sine ve ithalâtımız da umum ithalâtın
silât, tahminatı tutarak hatta aşarak yürü- yüzde 54 ünden 69 una çıktı.
dü. Birincikânuri sonları, yani bütçenin ilk
1933 sonunda 24,9 milyon liralık
yedi ayları itibariyle 1931 de 101, 1932
17.695 kilo altınımız vardı. 1934 te alı-
de 115, 1933 t e 96, 1934 te 120 milyon lira
nan altınlarla sene sonundaki mevcut
devlet kasalarına girdi. Buhran ve muva-
27,56 milyon liralık 19.522 kiloya vardı.
zene vergileri gibi 25 milyon liraya kadar
gelir yapan fevkalâde vergilerin ve yıl Ancak ötedenberi bu altınların bir kısmı
içinde yeniden vergi tarhına veyahut mev- vakit vakit döviz tedarikine karşılık tu-
cut vergileri tadile matuf olarak çıkan ka- tuldu; altın terhini suretile yapılan istik-
nunların ve bir de Ergani istikrazına ait razların en aşağı seviyesi İkinci Kâ-
son 4 milyonluk meblâğın bu farklı vazi- nunda 23.637 lira ve en yüksek seviyesi
yete faideli yardımları oldu. 13 Eylülde 2.919.245 lira göstererek sene
sonunda borcumuz 790.533 lirada kaldı.
Bu borcun 1933 de 4,8 milyon liraya ka-
Bütçenin denk olarak yürütülmesi
dar yükseldiği görülmüştü.
yolundaki hükümet prensibi, devlet mali-
yesinin ilerisi hakkında da güven veren Sene zarfında tedavül miktarının en
bir destektir. 1934 yılında İzmir Rıhtım aşağı haddi 23 Ağustosta (138,08) milyon
Şirketinin ve İstanbul'la İzmir Liman İn- ve en yukarı haddi sene sonunda (158,2)
hisarlarının bilfiil idaresi devlete geçti. milyon idi.
Yine bu yıl içinde Devlet İzmir - Kasaba
demiryolunu ve İstanbul rıhtımları ile 1933 e bakınca 1934 te 11 milyonu
teferrüatını satın aldı. Gümüş paranın aşkın olarak "edavülde banknot bulun-
tedavüle çıkarılmasına başlandı. Sivas - muştur.
— 275 —
TEŞVİKİ SANAYİ KANUNUNA MÜZEYYEL 2261. SAYILI KANUNUN

MUVAKKAT MADDESİNİN TEFSİRİ HAKKINDA
(TEŞVİKİ SANAYİ KANUNUNA EK 2261 SAYILI KANUNUN
GEÇİCİ MADDESİNİN YORUMUNU İSTEYEN
BAŞBAKANLIK YAZISININ GÖRÜŞÜLMESİ)
1932 Temmuzunda, Türkiye Sanayi Kredi Bankası'nın kuruluş yasası özel kesimin
ithalâtta 1927 tarihli Teşviki Sanayi Kanunu ile sağladığı bazı gümrük resmi ve muamele
vergisi muafiyetlerini kaldırıyordu. Bu muafiyetler, 1933 Haziranında 2261 sayılı yasa ile
yine sağlandı ve özel kesimden tahsil edilmiş olan tutarların üç ay içinde geri verilmesi
öngörüldü. Burada görüşülen Başbakanlık yazısı geri verme işlemine açıklık kazandır-
mayı amaçlıyor.
29.4.1935
Bütçe Encümeni Mazbatası
(Meselenin esası: bir mana çıkması ihtimali mevcut olma-
1955 sayılı Teşviki Sanayi kanununun dığı neticesine varan encümenimiz ismi
9 uncu maddesinin A, C ve D fıkralarında geçen maddenin tefsirine mahal görme-
yazılı eşya ve malzemenin gümrük resmi mektedir.)
ile muamele veıgisinden muafiyetine dair HÜSNÜ KİTAPÇI (MUĞLA) —
olan hükümler Sanayi Kredi Bankası teşkili Bütçe encümenimizin mazbatası çok ye-
hakkındaki 2064 sayılı kanunla kaldırıl- rindedir ve gayet musib bir karardır. Bir
dığı halde, bu muafiyetler bilâhare 2261 kanun neşretmişiz ve demişiz ki; "vatan-
sayılı kanunla tekrar kabul edilmekle be- daşlar veyahut her kim olursa olsun, güm-
raber evvelce tahsil edilmiş olan gümrük rükten mal ithal ederse alınmış olan para-
resimleriyle muamele vergilerinin üç ay ları, gerek muamele ve gerek gümrük res-
zarfında sahihlerine red ve iade edileceği mi kendilerine üç ay zarfında iade edile-
bu kanunun muvakkat maddesinde tasrih cektir." Üç ay zarfında paraları iade edile-
edilmiş ise de, tatbikatta zuhur eden bazı cek denildiğ i halde Hükümet, bu üç ay
tereddüdlerin izalesi için mezkûr madde- zarfında vazifesini yapmamış. Bunun se-
de bahsolunan üç ay kaydinin tefsiri is- bebi nedir, memurlar mı kâfi gelmemiş-
tenilmesinden ibarettir. tir, yoksa bütçede para mı yokmuş ? Bilir-
Üç ay içinde her hangi bir sebeble siniz ki bir istihlâk vergisi koymuştuk. Bu
geri verilmeyen gümrük resmi ve muame- kanun mucibince 48 saat zarfında stok
le vergisinin Hazineye kalacağına dair mevcudunu bildirmeyenlerin iki kat vergi
ismi geçen maddede bir kayid bulunma- vereceklerini tasrih etmiştik. Vermeyenler
dığına ve bu gibi reddiyatın ne kadar hakkında da tabiî kanunî takibat yapıla-
zamanda yapılacağı ve müruru zaman caktı ve yapıldı. Şimdi, bu meselede kendi
müddetinin ne kadar olacağı umumî hü- düşündükleri varid olsaydı, bu üç ay
kümler dairesinde halledilmesi icab ede- zarfında para verilmediği için demek ki
ceğine göre ister üç ay içinde, isterse bu iptali hakka gidilecekti. Hükümet neden
müddetin hitamından sonra müracaat vazifesini yapmamış ? Böyle, vatandaşların
edilmiş olsun yapılacak muamele mevzu- hukuku hakkında çok hassas olması lâ-
bahs vergi ve resimlerin umumî hükümler zımgelen Halk Hükümetimizin bu işlere
dairesinde sahiplerine red ve iadesinden daha ziyade riayet etmesi ve vatandaşlar-
ibaret olacağı ve metinden bundan başka dan vazifelerini ifa emrinde vergilerini
— 276 —
vermek için beklediğimiz vazifeye riayet onun talebi o zaman tetkik olunabilir.
hususuna kendisi tarafından da aynile ria- Bu zamana kadar böyle yapılmıştır. Fa-
yet edilerek onlara niimune teşkil edecek kat bu üç ay zarfında müracaat emmeyen-
vaziyette vatandaş hukukuna riayet edil- ler veyahut üçüncü ayın sonuncu günü
mesini tekrar etmek fırsatını buldum. müracaat edenler var. Kanun, sarahaten
üç ay zarfında verilir diyince üç aydan son-
GÜMRÜK VE İNHİSARLAR VE-
ra da vermek mesuliyetini üzerimize ala-
KİLİ ALİ RANA TARHAN (İSTAN-
madık. Bu hükümden, üç ay sonra veril-
BUL) — Kanun, üç ay zarfında iade edi-
mez manası da çıkabilir. Bunun için Mec-
lir, diyor. Bir resmi iade edebilmek için
lise danıştık. Meclis umumî heyeti, bu
evvelâ o resmin iadesini alâkadarın isteme-
mazbatayı kabul ederse, üç ay sonunda
si lâzımdır. Demek ki, alâkadarın Hükü-
müracaat edenlere de vermek imkânım
mete müracaat etmesi ancak kendi elinde
bulmuş olacağız.
olan bir şeydir. O bu muracaati yaparsa
İKTİSADİ BUHRAN VERGİSİ KANUNUNUN 3. MADDESİNİN

2. FIKRASININ TEFSİRİNE DAİR BAŞVEKÂLET
TEZKERESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ
Olağanüstü nitelikteki İktisadi Buhran ile Muvazene vergilerinin yasalarında bele-

diyelerin, özel idarelerin ve katma bütçeli kuruluşların aldıkları vergileri kısa sürede
Hazine''ye devretmeleri öngörülmüştür. Ancak, bazı kuruluşların yasal boşluk nedeniyle
bundan kaçındıkları görülmüş ve bir Başbakanlık yazısı ile Meclis'ten yorum istenmiştir.
2.5.1935
REFİK ŞEVKET İNCE (MANİSA) leti kanunu yanlış anlamış denemez. Çün-
_ — Maliye Vekâletinin en salim kanunları kü, âmiri itaların malî hususlarda ağır
kendi düşüncelerine muvafık gelmediğin- mesuliyetleri vardır. Rica ederim, biraz
den veya malî zihniyetin icablarma muva- insaf ve tetkikle söylemelidirler. Ortada
fık gelmediğinden dolayı Büyük Millet âmiri itaların mesuliyetlere ne dereceye
Meclisi gibi yüksek bir müesseseyi her kadar iştirak edecekleri muhasebei umu-
hangi bir daireden sorulur gibi mütalea miye kanununda yazılıdır. Yalnız bizim
almak düşüncelerini doğru bulmuyorum. sorduğumuz, acaba iktisadî buhran ka-
Tefsir ne zaman istenir ve nasıl olur? nununda konan hüküm, bundan istisnaî
Bunları Maliye Vekâletinin anlaması lâ- olmak üzere mi konulmuştur?
zımdır. Büyük Millet Meclisinden "tefsiri REFİK ŞEVKET İNCE — Asıl
mucibdir veya değildir" gibi lüzumsuz va- dava, Bay Fuadın söylediği gibi Ma-
ziyetlere meydan verilmemesini rica ede- liye Vekâletinin menfaati veya menfa-
rim. atsizliği davası değildir; kanunun men-
MALİYE VEKİLİ FUAT AĞRALI faati veya menfaatsizliği davasıdır. Me-
(ELÂZİZ) — Maliye Vekâleti, Büyük selede para olması ehemmiyeti mahsusa,
Millet Meclisine tefsir için çok geliyormuş. mevzubahs değildir. Halkın emniyetini,
Evet çok doğru. Çünkü Maliye Vekâle- Devletin intizamını temine matuf olan
tinin vazifelerinden birisi, mükelleften pa- kanunun her kelimesi bizce müsavidir.
ra tahsili meselesidir. Gerek mükellefin Para olduğundan dolayı müsavimiş de
hukukunu, gerek Hazinenin menafiini diğer husustan dolayı müsavi değilmiş,
kurtarmak için hassas davranıyor. Nefi bu olamaz. Kendilerinin bildikleri öyle
Hazineye uygun gelmemiş, Maliye Vekâ- Vekâletler vardır ki, buraya gelip de tefsir
— 277
itemiyorlar, çünkü kanunu anlamak nok- o kadar basit bulmasınlar. İnsafla söyle-
tasından daha kuvvetlidirler. sinler.
MALÎYE VEKİLİ FUAT AĞRA- İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR
LI — Maliye Bakanlığının fevkalâde an- — Arkadaşlar, bu günkü gelen evrak
layış kudreti kusursuz derecede mükem- meyanmda iş kanun lâyihası vardır. Ha-
meldir iddiasında değilim. Fakat Bay Re- tırlarsınız ki iş kanunu lâyihası bir kaç
fik Şevket arkadaşımızın dedikleri gibi defadır Kamutayı işgal etmiş, uzun ve
Bakanlığın, kanunları anlayışta gafil ol- mühim bir kanunumuzdur. Dışarıda bu
duğu iddiasını da tamamen reddederim, lâyihanın kesbi katiyet ederek biıan evvel
kabul edemem. çıkmasını bekleyen bir çok vatandaşları-
Ben burada beş seııedenberi halledile- mız vardır. Bunu biran evvel çıkarabil-
meyen mesuliyet meselesini biliyorum. mek için eğer nizamnamei dahilinin mev-
Birinci derecedeki âmiri itaların tayini cud ahkâmına tevfikan hareket edip ayrı
mesuliyeti, Büyük Millet Meclisine aid ayrı alâkadar encümenlerden geçmesini
midir, mesuliyeti siyasiye midir, mesuli- beklersek, bu sene çıkmaması ihtimali
yeti malî midir diye halledilememiştir. mevcuttur. Bundan dolayı muhtelit bir
Muhasebei umumiye kanununun, âmiri encümen tarafından tetkik ve intacına
itaların mesuliyeti hakkındaki hükmünü müsaadelerinizi rica ederim.
VASITASIZ VERGİLERE MUNZAM KESİRLERİN TEVHİD

VE NİSBETLERİNİN TADİLİNE DAİR OLAN 1454 SAYILI
KANUNUN 6. MADDESİNİN TEFSİRİ HAKKINDA
(DOLAYSIZ VERGİLERE EKLENEREK BUNLARIN ORANLARINI
DEĞİŞTİREN ÇEŞİTLİ YÜZDELERİN BİRLEŞTİRİLMESİ İLE İLGİLİ
1454 SAYILI YASANIN 6. MADDESİNİN YORUMU ÜZERİNDE
BAŞBAKANLIK YAZISININ GÖRÜŞÜLMESİ)
Cumhuriyetin kuruluş döneminde çeşitli matrahlardan alınan dolaysız vergiler üze-

rinde bunların oranlarını değiştiren altı çeşit yüzde söz konusudur. Bunlar vilâyet, bele-
diye, Ziraat Bankası payları, maktu bir zam, özel idare payı ile Maarif vergisidir. 1929
tarihli ve 1454 sayılı yasa bunları birleştirerek dolaysız verginin aynı esasta toplanabilme-
sini ve daha eski tarihli vergi mevzuatının güncelleştirilmesini amaçlamıştır. (Bk. Cilt
I, s. 339-44) Buradaki görüşmeler, o günlerin vergi yapısının çağdaşlaştırılması yolunda-
ki çabalarına bir örnek oluyor.
2.5.1935
REFİK ŞEVKET İNCE (MANİSA) beri me, i olan bir kanun değildir. Haki-
— Hakikaten tefsirin mevzuu olan mad- katte âşarın ilgası üzerine çalılık ve çayır-
de 4-5 kanunun muhtelif zamanlarda ge- lık gibi bataklık mahallerdeki arazi kıy-
çirdiği istihalelerle alâkadardır. Fakat, tef- metinin nasd takdir olunacağına dair olan
siri istenen kanunların bir kısmı 1929 se- 552 ve 779 numaralı kanunlar (ki bun-
nesinde, bir kısmı da 1931 senesinde ilga ların birisinin tarihi 339 dur, diğeri de onu
edilmiştir. Yani, bu gün tefsiri taleb edilen muaddildir ve zannederim 341 olacaktır)
1454 numaralı kanunun 6 nci maddesinde 1454 numaralı kanunun 6 nci maddesiyle
yazılı şu veya bu ibare 1931 senesinden- tevhid edilerek yeni bir hüküm konmuş-
— 278 —
tur. 929 senesinde, 931 senesinde biz arazi etmiş oluyor. Ondan evvel hâdis olmuş
kanunu çıkarmışız. Çok iyi hatırlarım ki, bilûmum arazinin 9 emsali üzerine kıy-
bilhassa bizim Gümüşane mebusu Hasan meti yazılmış yüzde 10 nisbetinde bilûmum
Fehmi arkadaşımızdan ricam üzerine ara- arazide tahakkuk ettirilen vergilerdir ki
zi kanununun muhtelif hükümlerini, muh- 31 kanuniyle feshedilmiştir. Yani, 31 den
telif nizamnameler, kararlar ve kanunlarla evvelki zamana aid olan bu vergilerin bir
darma dağınık bir halde bulunduğundan kısmı, o zaman merî olan kanuna göre
bahsederek bu muğlâk işlerden bizi kur- tecile tâbi tutuldu, sebebleri mazbatada
tarması için yaptığım ricayı kabul ederek yazıldı. Sonra İstanbul civarında ne ka-
üç beş sahifelik bir kâğıdı doldurarak ilga dar korular varsa sökülmeğe başlandı.
edilen hükümleri göstermişti ve o meyanda Bu kanun bilûmum arazi deyince tabiatiyle
bu gün tefsiri istenilen madde de mev- Maliye bu vergileri tahakkuk ettirdi. Me-
cuddu. sele tahsile gelince, memleketin harabisine
sebeb olacak bir hal ihdas edilmiş oldu.
Yaşamayan, mevcudiyeti bulunma- Meselâ, bir yerde teşkil edilen bir korunun
yan bir kanunun tefsirinin manası nedir? sahibi, onun bu kadar ağır vergisini ver-
Acaba Maliye Vekâleti kendi elinde bu- mektense koruyu sökmeği tercih etti.
lundurduğu, münferit olarak tatbikiyle Bilâhare arsa vergilerinde de Maliye Ve-
mükellef olduğu kanunlarm hangisinin kâleti kendi salâhiyeti hududu dahilinde
meri ve hangilerinin gayrimeri olduğunu bir tecil yapmıştır. Şimdi sorduğu sual,
bilmeyecek kadar malûmatı hukukiyeden bu gün için mefsuh olan o kanunun meri
mahrum mudurlar? O Vekâlet ki, bütün olduğu zaman tahakkuk ettirilen vergi-
Vekâletlerde bir iki hukuk müşaviri bu- lere dairdir. O kanun bilûmum arazinin,
lunurken onda, 10 a yakın müşavir bu- kaydine göre, tahakkuk ettirilen kıymetine
lunmaktadır. göre vergisini tezyid etmekte idi. Fakat
asıl maksad, ekilip biçilen arazinin vergi-
MALİYE En. BAŞKANI HASAN sini tezyid idi. Acaba bu yolda bir tefsir
FEHMİ ATAÇ (GÜMÜŞANE) — Arazi kanaliyle meseleyi halletmek mümkün mü-
vergisi kanununun müzakeresi sırasında dür? Bir kere mefsuh bir kanunun tef-
o kanundan evvel arazi vergisine ait ka- sirine girmek istemedik. Amma ortada
nun ve nizamların hangilerinin feshedil- tahakkuk etmiş bir vergi bakayası vardır.
diğine dair bir cetvelin kanuna bağlan- Bunun hakkında ne yapalım?
ması, hatırımda kaldığına göre müzakere
esnasında Yüksek Heyetçe istenilmişti. Şimdi arkadaşım diyor ki, mefsuh
Bu arzuya göre encümen de bunu yaptı. bir kanunun tefsir edilmesinin mânasını
Şimdi arkadaşım benim ismimi zikretti- anlamıyorum. Bu kanun sayılabilir mi?
ler. Ben yapmadım, encümen yaptı. Bendenizce bazan mefsuh bir kanunu da
tefsir etmek zarureti hâsıl olur. Çünkü, bu
Arazi vergisi kanunu 931 senesinde kanunun feshinden evvel, o kanunun tat-
yeni baştan yazılmakla bu kanun mevkii biki esnasında ortaya gelen hâdiselerde bir
meriyete girdiği tarihten sonra şimdi mü- yanlışhk varsa bu yanlışlığı düzeltmek için
zakere edilen mevzulara ait her hangi bir "Meclisi Âli bir karar alamaz" demesini
ihtilâf tahaddüs etmeyecektir. Yani, o doğru bulmam. Amma bu meselede böyle
kanun 31 senesinden sonraki vaziyeti ıs- bir şey mevzubahs değildir, zaten mazbata
lah etmiştir, encümen bu noktaya iştirak isbatlidir.
— 279 —
BUĞDAYI KORUMA KARŞILIĞI KANUNUNUN 2643 SAYILI

KANUNLA DEĞİŞTİRİLEN 9. MADDESİNİN (B) FIKRASINA
EK KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
Olağanüstü vergilerden biri sayüabilecek Buğdayı Koruma Karşılığının makarna,

vs. imalâthanelerinden yıllık ve götürü olarak alınabilmesi, böylece, Hazine için bir ko-
laylık sağlanması bu tasarının gerekçesi oluyor.
2.5.1935
HÜSNÜ KİTAPÇI (MUĞLA) — dırdı, iradı gayrisafiyi esas ittihaz etti.
Ümüd ederim ki buğdayı korumak için İcar daha hakikî bir vaziyet gösterdiği hal-
8-10 bin lira kadar ehemmiyetsiz bir pa- de sarfınazar etti.
rayı almaktan feragat ederiz.
İşte bu meselede dahi cüzî bir men-
Bunların birinci sebebi undan esa- faat elde edeceğim diye halka daha paha-
sen vergi alındığından şehriye, bisküvi ve lıya aldırmaktan sarfınazar etmelidir. Bu-
makarnadan da bu vergi alınmış demek- rada da. imalâthane sahiplerinden erbabı
tir. İkinci bir vergi daha almak doğru namusu vikaye etmelidir.
değildir.
MALİYE BAKANI FUAT AĞRA-
İkincisi: Bunlar mühim birer gıda- LI — Şimdi bir istisna yapmak suıe-
dırlar. Havayici zaruriyedendir. Görü- tiyle yeni bir hüküm ihdasını doğ-
yoruz ki Hükümet mehma imkân hayatı ru bulmuyorum. Şekerle çimentoya te-
ucuzlatmak için eyi bir cereyan uyandır- mas ediyorlarsa bunun hakkında esasen
mıştır. Hatta bütçede çok gelir getiren lâzımgelen tedbirlere tevessül edyoruz. Fa-
şeker vergisi ve çimento gibi mühim mad- kat makarna, bisküvi ve şehriye hakkın-
delerden bu fazla vergiyi almaktan ferağat daki fikirleri evvelce Heyeti Celi leye ar-
etmektedir. zedilmiş ve kabul edilmemiştir.
Bilhassa İstanbul ve İzmir gibi sa- HÜSNÜ KİTAPÇI — Şimdi anlı-
nayii kuvvetli, işçisi çok olan yerlerde ma- yoruz ki, bu tahsilât 8-10 bin lira i-
karna havayici zaruriyedendir. Makar- miş. On bin lira gibi bir para için bu ka-
nanın memlekette istihlâkini çoğaltmak dar maliye memurlarını uğı aştırmak,
için çare düşünülürken bu arada arzetti- mükellefleri uğraştırmak, nihayet halkı
ğim bir iki kuruştan sarfı nazar etmelidir. 3-4 kuruş fazla makarna ve saire almağa
Bu verginin tutarı öğrendiğime göre 8-10 mecbur etmek bilmem doğru mudur?
bin lira kadar bir para imiş. Böyle ehem- Sonra, ihraç mallarımız arasına giren bis-
miyetsiz bir para için sanatkârları uğraş- küvi Arabistan'dan istenildiğini geçenlerde
tırmak doğru değildir. Sonra hepimiz bi- Türköfis'ten öğrenmiştim. Binaenaleyh, ih-
liriz ki, eyi verginin evsafından biri de halk- racatı engellemek mi lâzımdır, yoksa teş-
tan alınan vergi miktarı ile Hazineye gi- vik etmek mi? Kömür için bu kadar fe-
recek miktar arasında farkın gayet az olma- dakârlığa katlanıyoruz. Buğday mahsulü-
sıdır. Burada imalâthane sahipleri Hükü- müz en mühim ihraç ürünlerimizden bi-
mete 8-10 bin lira verirken öbür taraftan ridir. Hiç fayda vermeyen bir vergiyi ida-
30-40 bin lira halktan alacaklardır. me etmeği, ben doğru bulmuyorum.
Kazanç vergisi kanunu geldiği za- MALİYE VEKİLİ FUAT AĞRA-
man Hükümet mükellefleri memurların LI — Bu verginin o kadar çok olmadığım
indî takdirinden kurtarmak için icarı kal- ben de ifade ettim. Fakat o zaman orta
— 280 —
yerde Heyeti Celilenin böyle bir istisna- Hüsnü Kitapçı

iyeti muvafık bulması meselesi vardı. Muğla
BAŞKAN — Şimdi okunan madde- BAŞKAN — Okunan takriri, kabul
nin encümene iadesi ve yeniden tetkik edil- edenler ... Etmeyenler ... Takrir kabul edil-
mesi için bir takrir vardır. miştir. Bu kanunu encümene iade ediyo-
ruz.
Yüksek Başkanlığa
Arzettiğim sebebten dolayı lâyiha-
nın yeniden hazırlanması için Bütçe encü-
menine verilmesini teklif ederim.
İNHİSARLAR İDARESİ (TEKEL) 1935 YILI BÜTÇESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ

4.5.1935
HÜSNÜ KİTAPÇI (MUĞLA) — rafta iktisadi vaziyetin az çok salâhından
Bilhassa bu sene Hükümetimizin takibet- ileri gelmiştir. Eğer geçen sene gibi ikti-
tiği siyaset iş hacmini genişletmek ve bu sadi buhran bütün şiddetiyle hükümran
suretle müstahsilleri korumak için kabil olsaydı, mahsullerimiz para etmeseydi,
olduğu kadar ucuzluk temin etmektir. Hükümetin görmüş olduğu bu fazlalık
Meselâ şekeri ucuzlatıyoruz. Bunun için görünmeyecekti. Binaenaleyh, daha şü-
birtakım vergilerden fedakârlık yapaca- mullü olarak fiyatleri ucuzlatmak ciheti-
ğız. Çünkü, bir çok müstahsillerin elinde ne gidilmesini temenni ederim.
stok vardır, bunları satamıyorlar. Fiyatleri
indirince şeker fazla sarfolunacak, bu se- GÜMRÜK VE İNHİSARLAR VE-
beple pancara daha fazla ihtiyaç hasıl ola- KİLİ ALİ RANA TARHAN — Şe-
cak, pancar ziraatçilerinin vaziyeti düze- ker ve tütünü bir tutmayı doğru gör-
lecektir ve dolâyisiyle Hükümet bundan is- müyorum. Şekeri ucuzlatmak tabii iste-
tifade edecektir. Bu sene zarfında tütün necektir. Çünkü gıdadır. Tütün böyle
satışının 400 bin kilo kadar noksan ol- değildir. Tütün doğrudan doğruya inhi-
duğunu söylediler. Eğer vaziyet böyle sara alınmış. Devlete varidat temin etsin
devam ederse, bittabi bu noksanlık gün- diye. Maamafih, vaziyeti iktısadiyemize
den güne çoğalacak ve bu yüzden birçok göre tarifemizi yaptık. Hiç değiştirmeye-
tütün ekicimiz zarar edecektir. Halbuki ceğiz gibi bir vaziyet yoktur, inhisar ida-
bizim istediğimiz, hareketi çoğaltmak ve resi böyle bir zihniyete tabi olmamak lâ-
memlekette kazanç esbabını kabil olduğu zımgelir. Tarife bir taraftan alıcının va-
kadar vatandaşlara temin etmek için Hü- ziyeti, bir taraftan da varidat düşünülerek
kümetin yine ucuzluk noktasına atfı na- daima tahavvül eden bir şeydir. Biz de
zarı dikkat etmesini isterim. Dediler ki, elimizden geldiği kadar, elimizden geldi-
fiyatleri yükseltince kârımız da yükseldi. ği kadar her iki tarafı da koı uyacak suret-
Ben öyle zannediyorum ki, bu da her ta- te elestikiyetle idare etmeğe çalışıyoruz.
KONYA OVASI SULAMA İDARESİ 1935 YILI BÜTÇESİ

HAKKINDA KANUN LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ
Osmanlı döneminden kalan bir sulama projesi olan Konya Ovası Sulama İdaresi,
Cumhuriyet döneminde bütçe kapsamında yürütülmeye çalışıldı. Bütçe olanakları 1930'
larda daraldıkça, projenin önemsizleştiği görülmektedir.
6.5.1935
— 281
HÜSNÜ KİTAPÇI — Cümhuriyet Nilüfer ve Ege havzasında Menderes ne-

Hükümetimizin bir vasfa mümtazı da hirleri havalisi tanzim edilmektedir. Bun-
başarıcılık ve yaratıcılıktır. Bu prensibe lar yeniden yeniye vücude getirilmekte-
taban tabana zıd teşkil eden bir müesse- dir. Halbuki Konya ovası sulama idaresi
senin bütçesini tetkik ile yürek acısı duy- müesses olan bir tesistir ki, 20 milyon
dum. Bu, yalnız bu seneye münhasır kal- altın frank sarfiyle meydana getirilmiştir.
saydı iş değişir ve çok ehemmiyetli ad- Böyle kıymetli tesisatın alâhalihi bırakıl-
dedilmezdi. Maalesef vaziyet bir kaç ması kabili tecviz değildir. Binaenaleyh,
senedir ayni şekilde devam edip gidi- yapılacak şey derhal mütehassıslara mü-
yor. Sulama idaresi 1927 senesine kadar racaat etmektir.
muvazenei umumiyeye bağlı olarak idare
edilmişti. O sene mülhak bütçe ile idare Vaziyet vazıhtı. Bunu biz 1932 büt-
edilmesi karargir olmuştu. Fakat 931 se- çesinde Ziraat Vekâletine ilhak etmişizdir.
nesine kadar Hazinenin yardımiyle kendi- Bu bazı mülâhazalarla yapılmıştır. Şimdi
sini idaıe edebildi. 931 de buhran dolayı- yapılacak iş doğrudan doğruya Nafıa
siyle yardımlar kesilmiş ve idare de bocala- Bakanlığına aiddir. Nafıa Bakanlığı doğ-
mağa başlamıştı. 932 de Beyşehir gölünün rudan doğruya su tesisatiyle uğraşır, yapıl-
su seviyesi barajdan aşağı düşünce idare- ması lâzımgelen işleri yapar. Su işleri mun-
nin vaziyeti büsbütün bozulmuştur ve tazam bir şekle girdikten sonra ister Ziraat
idare hikmeti mevcudiyetini kaybetmiştir. Bakanlığına, isteı Nafıa Bakanlığına mer-
but olarak bu iş yürütülür. Fakat halen
933 bütçesi lâyihasında Hükümet di- Ziraat Bakanlığına ait bir şey görmüyo-
yordu ki, idarenin senevi işletme masari- rum. Nasıl ki bütün su işleri Nafıa Bakan-
fine ancak kifayet edebilen hali hazır vari- lığının vazaifi arasında ise, bu iş de onlar-
datı sulama tesisatının idame ve inkişafı- dan biridir. Bu itibarla, mütaleam doğru
na imkân bırakmadığından bu müessese- görülürse bunun için bir karar verilip
nin seneden seneye zevali pek muhtemel- doğrudan doğruya Nafıa Bakanlığına bağ-
dir. lanmalıdır. Çünkü, memleketin böyle kıy-
metli topraklarını veriminden mahrum
Bu sarih ifade karşısında şimdiye
etmek doğru değildir.
kadar ne yapılmıştır? Sonra Bütçe encü-
menimiz 932 bütçesinin tetkikatı sırasında ZİRAAT VEKİLİ MUHLİS ERK-
6-7 yüz bin dönüm araziyi sulamak için MEN (KÜTAHYA) — Konya ıska sa-
yapılan tesisatın bir taraftan susuzluk, bir hası 1932 senesinde Ziraat Vekâletine dev-
taraftan idaresizlik yüzünden azamî 10 redilmişti. Ziraat Vekâletine devredilme-
köyün 36 000 dönümlük arazisine inhisar sindeki sebep şudur. Ziraat noktai naza-
ettiğini esefle kaydetmektedir. rından azamî derecede istifade edebilmek
imkâmnı temin etmek ve ziraatin ilerleme-
Dışarıda işittiğim malûmata göre,
sine ve genişlemesine yardım etmektir.
halk kendi işini bizzat başarmakta ve
Fakat 1932 senesinde devredildiği zaman
arazisini sulamaktadır. Buna rağmen su-
Beyşehir gölü Radyadan daha aşağı se-
lama parasını da veımektedir. İdarenin
viyeye düşmüş bulunuyordu.
yaptığı şey yalnız Bozkır çayırında bir
ark açmaktan ibarettir. Beyşehir gölünün sathı bahirden ir-
Vaziyet gayet sarihtir. Orada nüfu- tifaı 1124 dür. Suyun doğrudan doğruya
sun teksifine ve Konya ovasının feyizdar kanallardan akıtılarak Konya ovasını su-
bir hale getirilmesine bu tesisat lâzımsa layabilmesi için bir buçuk metre daha
derhal harekete geçmek ve bunun için icap yüksek olması lâzımdır. Halbuki 927,
eden parayı vermek. Nitekim Bursa'da 928, 929 senelerinin kuraklığı neticesi ol-
— 282 —
mak üzere, Beyşehir gölünde su bu suretle Konya iska sahasından istifade etmek
inmiş bulunuyordu. yalnız suya münhasır değildir. Su başta
gelir. Ondan sonra nüfus ziraatin tekem-
Bu suretle doğrudan doğruya Ziraat mülü meselesiyle hemahenktir. Gübreli zi-
Vekâletine devri icab ettiren maksatları raat ve ziraatin çeşitlendirilmesi mesele-
tahakkuk ettirmek için lâzım gelen un- leri de vardır, bunun üzerindeyiz.
suru esası azalmış ve hatta istifade edile-
meyecek bir vaziyete düşmüş bulunuyor- Hakikaten 1926 senesinden itibaren
du. Ziraat Vekâletine devredildikten sonra bakılacak olursa her sene bu idare için
derhal azamî istifade için lâzımgelen tet- muvazenei umumiyeye 50, 60 hatta 80 bin
kikata girişilmişti. lira konurken, bu üç sene içinde yalnız
geçen sene ancak 17 bin liralık bir tahsisat
Beyşehir gölü beşyüz bin dönüm arazi verdik. İdare tamamiyle muvaffak olmuş
sulanması için tesis edilmiştir. Esasen bu, değildir. Fakat derlenmiştir. İşin asıl mü-
ihtiyat depo vazifesini görecekti. Hubu- him noktası bir milyon lira masrafla ya-
bat zeriyatında serbest sular kullanıla- pilan bu idareden pek az istifade edilebil-
caktı. Fakat, uzun seneler bu ihtiyata mesidir. Sebebi, bundan azamî istifade
riayet edilmiyordu. Beyşehir gölünün su- etmek su işinin esasından halli, nüfus, zi-
yu da israf edilmiş ve o seneler devamlı raat işlerini bir arada düşünmek lâzımdır.
kuraklığın da inzimamiyle radye seviyesi Bu da para ve zaman işidir. O zaman randı-
aşağı doğru inmeğe başlamıştır. Geçen se- man da artacaktır. Lâzım olan bu parayı
ne elli b ; n dönüm sulanmıştı. Bu sene verebilmek şartiyle söylediğim gayeler te-
yetmişbeş bin dönüm sulanmıştır, daha da min olunabilecektir kanaatindeyim. Aynı
sulanacaktır. zamanda nüfus siyasetiyle de memzucen
hareket edilmesi lâzımdır.
CUMHURİYET HALK PARTİSİ

DÖRDÜNCÜ BÜYÜK KURULTAYl'NDAN ÖNCE PARTİ GENEL
SEKRETERİ RECEP PEKER'İN RADYO KONUŞMASİ
Dördüncü kurultay iktisat politikasında olduğu kadar, daha geniş çerçevede de önem-
li bir dönüm noktasıdır. 1931 'de yapılan Üçüncü kurultay, iktisat politikalarında devlet-
çiliğe geçişi belgelemiş, parti simgesi olarak o kurultayda benimsenen altı ok arasında
devletçilik de yer almıştı. Ancak, 1931 'de, devletçiliğin tanımını yapabilme olanağı he-
nüz yoktu. Bunun ekonomik özü, sermaye birikimi düzeni ve kurumları ortaya çıkmamıştı.
Ekonomide devletçilik, buhran ortamında, teşvik politikaları çerçevesinde veya toplumsal
amaçlarla öngörülen bir devlet müdahaleciliği (veya korumacılığı) gibi algılanıyordu.
(Bk. Cilt /, s. 141-59).
Bilindiği gibi, iktisat politikasında devletçiliğin dönüm noktası, 1932 Temmuzunda
sanayileşme ile devlet girişimciliğini geri dönülmesi zor bir biçimde birleştiren yasalar
olmuştur. Daha sonra, bu modelden vazgeçilmiş ve 1933'ün Sümerbank modeli benimsen-
miştir. Sümerbank modelinin uygulaması 1934'w« sanayi yatırımları ile ortaya konmuş-
tur. Böylece, iktisat politikasında devletçiliğin bir başka önemli dönüm noktası, 1934'de
yönetimin, gerçekleştirilmesi zor görülen sanayileşme girişimini başaracağım kanıtlaması
olmuştur. Bu atılım, (bir 'büyük itiş' gibi) inandırıcı ve yönetimin siyasal gücünü artırıcı
bir etki yaratmıştır.
İşte, CHP'nin Dördüncü kurultayına bu ortamda gelinmiş ve partinin yeni programı
bu gelişmelerden doğmuştur. Partinin ideologluğunu da yürüten Genel Sekreter Recep
— 283 —
Peker, kurultaydan bir gün önce ekonomide ve siyasetteki gelişmelerin bu noktasında

partinin ve gelecekteki politikaların çizgisini saptayan bir sunuş konuşması yapmaktadır.
Peker'in bu konuşması, daha sonra kurultayda yapacağı daha geniş bir sunuşun özeti
gibidir.
193377/2 Sümerbank ve özel kesim politikaları üzerindeki uzlaşması ve 1934'ün sanayi
atılımındaki başarısı, yönetimi, devletçiliğin sınırlarının ve kurallarının daha geniş biçimde
ortaya konması gerektiğine inandırmıştır. Yönetim 1935'de, ekonomide başarıyı, devlet-
çiliği geliştirebilmeye bağlı görmekte ve bu çizgiyi izlemektedir. 1935 Kurultay'ınca onay-
lanan CHP programı, böylece, devletçilik üzerindeki yeni toplumsal uzlaşmanın siyasal
senedi oluyor. Peker'in, "yeni programda devletçiliğin tarifini açık bir hâle koyuyoruz"
derken vurguladığı noktayı böyle yorumlamak gerekir.
Recep Peker, 19357« özel koşulları içinde iktisat politikasına ilişkin olarak şunu
açık seçik belirtiyor: Büyük çaplı bir çaba demek olan sermaye birikimini yürütmek
başka, özel girişimciliği desteklemek ve korumak başka işlerdir. Ama, bunların ikisi de
devletin işidir. Devletçiliğin sınırları sermaye birikiminin gereklerine göre genişleyebilir.
Bu genişleme, 1933'ün Sümerbank modeli ile saptanan uzlaşmaya aykırı olmayacaktır.
Özel kesim sermaye birikiminden payını almayı sürdürecektir.
Siyasal senet (Parti programı) bütün bunların neyi reddederek gerçekleştirileceğini
de belirtiyor: Parti, "liberalizme ve sınıf kavgalarına karşı" olduğu gibi "korporatif bir
devlet" modeline de karşıdır. Yönetimin, iktisat politikasında birkaç aşama halinde ge-
liştirdiği devletçilik çizgisi 19357/7 koşullarında öyle bir noktaya gelir ki, artık 'parti'
ile devlet yapısı özdeşleşmeye başlar. 19357« parıi programına 'siyasal senet' niteliğini
ekonomide devletçiliğin ötesindeki bir şey (yeni bir toplum ve devlet düzeni anlayışı) ver-
mektedir. 1937 yılı Şubat ayında, devletçilik anayasa ilkesi olacaktır.
8.5.1935
Kurultaya sunulan yeni parti prog- toplulukların faaliyetini genel menfaatlere
ramı taslağı, sosyal, siyasal ve ekonomik aykırı olmamak kaydiyle bağlıyoruz. Artık
yaşayışımızın derinliklerinde diriltici sar- her yerde son nefesini vermekte olan li-
sıntılar yapan Türk inkılâbının büyük şiar- beral devlet tipinin kucağında beslenip
larına bağlılığımızı yeniden perçimliyor. büyüyen çatışmalar zincirini kırıyor, sınıf
fl . ., , . , . . kavgası yollarını sımsıkı kapıyoruz.
J
ileri giderken, yurda bakışla ve evrene
bakışla en doğru amaçlara en kestirme ve Türkiye'de iş verenle işçi arasındaki
en uygun yollardan yürümek an'anesi davalar aralarında uyuşma ile ve bu olmaz-
partinin yeni programında da değişmez sa devletin aralayıp barıştıcı eli ile halle-
bir şiar olarak kalacaktır. Programımızın dilecektir. Grev ve lok-avt yasak olacaktır,
yeni şekli, parti prensiplerini daha iyi Bu çığırı yanlış anlayarak bizim kor-
anlaşılır bir hale koyacak ve Türk ulusu- poratif akışa kapıldığımız hükmünü çıkar-
nun taze hayat içindeki yolunu ve yerini mamak lâzımdır. Bizim ulusçuluk ve halk-
daha ziyade açacak ve aydınlatacaktır. cılık anlayışımızda sınıfçılığa karşı olduğu
. , ,, , . . , ,. kadar bir müstahsiller kartezilasyonundan
Amme haklarında anarşiyi beslıyen, . . .. . .
. -j i ı , ± başka bir şey olmayan korporasyonculuk
ekonomide ulusal çalışmayı yıpratan ve , .r ....
. „ . . ... , . zihniyetine de karşı gelen bir genişlik var-
ulus yığınını istismar eden liberalizme karşı
cephemizi daha sıklaştırıyoruz. Haklarda
hürriyetin sınırını, devlet vatlığının oto- Biz, proletarya - burjuva tasnifi için-
rite sınırı içine alıyoruz. Teklerin ve hususî de yaratılan sınıf kavgası, sınıf intikamı,
— 284 —
sınıf tahakkümü fikirlerine yer vermediği- lirten yeni ve ileri düşünüş ve iş yolları-
miz kadar kontrolsuz geniş istihsalciliğin mızdır.
müstehlikleri istismar etmesi fikrini de be- Kültür işlerimizi de ekonomik işle-
ğenmiyoruz. rimiz gibi kavrayıcı bir plâna bağlamak
Türkiye'de her ekonomik teşebbüs u- parti prensipi olacaktır. Bu arada normal
lusal bütünlüğün ahengine uygun olacak- ilk okullardan başka ilk tahsil çağındaki
tır. geniş köylü çocuklar kütlesini daha ça-
buk ve daha pratik yöntemlerle okutacak
Yeni programımızın müstehlik halk bir köy okulası tipi kurmak partiye yol
yığınlarına karşı fiyat empozisyonu yapa- olacaktır.
cak tröstleri ve kartelleri tanımayan ve
devlete fiyat kontrolü vazifesini veren En yüksek tahsile kadar bütün okula-
ruhu partinin bu yoldaki ana düşüncesini larda kuvvetli Cümhuriyetci, ulusçu, halk-
pek iyi belirtiyor. çı, devletçi, lâik ve inkılâpçı bir inan telkin
edilecektir.
Öte taraftan, devletin ekonomide ya-
pıcılık vazifesini ve kurulması, işlenmesi Parti, kurtulmuş ve modern bir ülke
korunan serbest sanayii tanzim ve mura- olarak düzenlenmiş olan Yeni Türkiye'nin
kabe edicilik vazifesini genişletiyoruz: başka şartları olarak tanıdığı bu altı vasfı
Ulusal sanayileşme gibi yüce bir amaçla yeni programla devlete mal ediyor ve ge-
ön verilen işler arasında serbest sanayie lecek nesillerin bu terbiye ile yetiştirilme-
ve serbest ticarete bırakılan yer, normal sini ileri ödev sayıyor. Bu terbiye yolundan
kazanç dışında istismara varamaz. Dış giderek, devletle ulusu beraber anlayışın,
ticaret en önemli ulusal işler arasında yer beraber inanışın yaptığı birlikle bağlıya-
alacaktır. Ürünümüzü alanın ürününü cağımıza inanıyoruz.
alacağız.
Biz liberal devlet tipinin tanıttığı,
Yeni programda her çeşit çalışma- hergün bir karşılıkla devletin durumunu,
lar için kredi işlerine önemli yer verişimiz ileri gidişin hızını bozan, yurtdaşları biri-
yurddaşm ekonomik alandaki teşebbüs- birine düşüren, bütün geri ve fena tohum-
lerini kolaylaştırıcı bir tesir yapacaktır. ların yeşermesine yol açan nizam ve birlik
Emlâk kredisinin şimdiki dar vasıtalarını düşmanı klâsik demokrasi yerine, yuıddaş
oturacak ev yaptıracaklara hasrettirici ye- zekâsının beslenip açılmasına da yol ve-
ni noktai nazar, gelir getiren yapılara ren sevgiye ve inana dayanan disiplinli
sahip -rantiye- bir sınıfın türemesi yerine, bir beraberliği üstün sayıyoruz.
yerleşmiş ve yuvarlanmış yuıtdaşların ço-
ğalmasını üstün bulmamızı anlatır. Öte Geçen yılların görgüsü, yurddaşlara
taraftan, köylüyü toprak sahibi yapmayı müşterek bir halk terbiyesi vermenin
bir parti prensipi olarak almakla bütün faydasını göstermiştir. Okulada ve mes-
yurddaşları kendilerinin olan ülke üstün- lekte tek tek yetişmenin ulus taliinin doğ-
de, kendi malı olan topraklarda yurt için uracağı çeşitli güçlükleri güvenle karşıla-
ve kendileri için çalışır, yaşar, onurlu, varmak ve yenmek için yeter bir güç yapa-
lıklı bir kütle haline getirmek istiyo- cağına kani değiliz. Bir ulusun her zorlu-
ruz. ğa göğüs gerecek bir olgunluğa erişmesi
için klasik terbiyeden başka yığma, de-
Bunlar yurtdaşların genliği amacının vamlı ve yeni Türkiye'nin ileri gidişine
yamnda partinin vatancı, ulusçu, aileci, uyar bir halk terbiyesi vermeyi çok gerek-
mülkiyetei vasıflarını daha açıklıkla be- 'i buluyoruz.
— 285 —
CHP GENEL BAŞKANI

ATATÜRK'ÜN DÖRDÜNCÜ BÜYÜK
KURULTAYI-A ÇİŞ KONUŞMASI
Dördüncü kurultay Atatürk'ün katddığı sen kurultay olacaktır. Atatürk'ün burada-

ki konuşması, bir gelişme dönemine girilmiş olduğu inancını ve bunun yarattığı güven
duygusunu yansıtıyor. Ekonomide izlenen politika çizgisi açık seçiktir ve başarı getirmiş-
tir. Sanayi programı bu başarı sayesinde tasarlanan bir atılımdır. Sonuç, Atatürk'ün de-
yişiyle yepyeni bir güdümlü ekonomi düzeni'nin kurulmakta oluşudur. İlginç bir nokta,
Atatürk'ün devletçilik sözcüğü yerine 'güdümlü ekonomi' terimini kullanmasıdır.
9.5.1935
Bu anda, bundan önceki kurultayları bütün yolları satın aldık. İstanbul ve İz-
ve partimizi doğuran ilk Sivas kurultayı- mir'de liman ve rıhtım işleri devlet eline
nı (ki dış ve iç düşmanların süngüleri al- geçdi. Diyarbekir kapısındayız. Aııtalya-
tında kurulmuştur) hatırlamak, geçen 16 ya, Erzurum'a, kömür yurduna durmadan
yılın bütün hadiselerini göz önüne getir- gidiyoruz. Devlet Demiryolları kurumu,
meyi kolaylaştırır. bugün kendi malımız olan 500 milyon li-
ralık bir işi çevirmektedir.
Uçurum kenarında yıkık bir ülke...
Türlü düşmanlarla kanlı boğuşmalar... Yıl- Geçen dört yılın başlıca işleri eko-
larca süren savaş... Ondan sonra, içerde nomi alanında olmuştur. Birçok ülkeler
ve dışarda saygı ile tanılan yeni vatan, acunsal buhran karşısında sarsılmış ve
yeni sosyete, yeni devlet ve bunları başar- umutsuzluğa düşmüşken biz, bu kapsal
mak için arasız devrimler... İşte Türk felâket önünde cuda irkilmedik. Yurdun
genel devriminin'bir kısa diyemi... ekonomisini yeni bir düzene yönetlemiş
Partimizin her kurultayı, denebilir ki, bulunuyoruz. Arsı ulusal tecimi denkleş-
bir dönüm başında toplanmıştır. 1927 tirerek iç pazarı harekete getirerek ken-
kurultayı, doğuda kopan azıyı yenerek dimizi korumayı başardık. Asıl önde tut-
Cumhuriyetin sars'lmaz temelde olduğu- tuğumuz iş, geniş bir endüstri programını
nun anlaşılmasına, 1931 kurultayı güven- gerçekleştirmeye başlamak olmuştur. Bu
lik ve sükünun kesin olarak kurulmasına program tamamiyle gerçekleşdiği gün, şüp-
rastgelir. Bu kurultayımız ise, geniş ölçü- hesiz yurtdaşm geçimi hissolunacak dere-
de gelişim devri içinde bulunduğumuz gün- cede genişliyecektir.
lerde toplanmış oluyor. Tanın ve endüstri hareketlerimiz biri-
Türk ulusuna doğunsal rengini veren birini kollayan tedbirlerle yapılmaktadır.
bu devrimlerden her biri, çok geniş tarih- - Maden ürünlerimiz, son zamanlarda
sel devirlerin öğünebileceği büyük işler- özel bir gelişim gösterdi. Umudumuz odur
den sayılsa yeridir. Bütün bu işler, parti- ki, gelecek kurultay maden işleri ile bera-
mizin programını, özenle gözönünde tu- ber deniz ekonomisinde bugün almakta
tarak başarılabilmiştir. olduğumuz tedbirlerin verimli sonuçlarını
Tüzel, sağlık, sosyal, finans, ekono- vermiş olarak toplanacaktır.
mi ve bayındırlık işlerimizde, hiç durma- Görüyorsunuz ki, arkadaşlar, yep-
dan aldığımız yeni tedbirlerin iyi ve ye- yeni bir güdümlü ekonomi düzeni kur-
rinde olduğuna kani bulunuyoruz. makla uğraşıyoruz. Partimizin ekonomik
Akdeniz'i Karadeniz'e demirle bağla- anlayışı, bu yöndeki programımızın, yur-
dık. Anadolu'da özel şirketler elindeki dun ihtiyaçlarını karşılayacak ve onu az
— 286 —
zamanda gelişmeye ve genişliğe erdirecek gelmiştir. Bu günkü yüksek insanlığın,

en eyi program olduğunu gösterecektir. ulusları birbirine yaklaştırma çaresini bu-
Yeni öğütleriniz ve direktiflerinizle, yeni- larak, genel güvensizliği ortadan kaldır-
den, ilerleme yükselme tedbirlerimizi ko- masını ummak isteriz.
laylaştıracağımıza şüphe yokdur.
Bununla beraber bütün dünya gidi-
Arsıulusal durum nazik bir buhran şini gözönünde tutarak dikkatli, hazır-
geçirmektedir. Eski ve büyük anlaşmazlık, lıklı, uyanık bulunmak lüzumuna kaniiz.
son çatışmalarla heyecanlı bir noktaya
PARTİ GENEL SEKRETERİ RECEP PEKER'İN

KURULTAYDA YAPTIĞI KONUŞMA
Recep Peker'in kurultay konuşması, daha önce açıkladığımız bir ekonomik ve siyasal
gelişme çizgisinin gelecekte nasıl bir devlet düzeninin kalıbı haline dönüşeceğini anlatmaya
yöneliyor. Bu bakımdan, iktisat politikası ile devlet teorisi arasında doğruca bağ kuran
bir örnek oluyor.
Peker'in yeni programı sunarken özellikle yeni bir devlet tipini tanımlamayı amaç-
ladığı görülüyor. Yeni kurulmakta olan Türk devletim 'ulusal devlet' olarak tanımlamak-
ta, bunun eski devirlerin feodal devlet ve liberal devleti ile olduğu kadar, yaşanan günlerin
sınıf devletiyle de farklı olduğunu vurgulamaktadır. Recep Peker'un sunuşu içinde, devlet-
çilik çizgisindeki iktisat politikası 'ulusal devlet'in oluşumuna katkı yapacak, buna uygun
bir kurumsal yapısı olacaktır. Peker, yaşanan günlerde liberal devletin çökmekte oldu-
ğunu, bunun çöküşüne yol açan sınıf çatışmalarından bir sınıf devletinin doğmasının değil,
bir 'ulusal devlet'in doğmasının daha sağlıklı olacağını, Cumhuriyet yönetiminin bunu
amaçladığını söylüyor. Parti programında sınıflar ve toplumun çeşitli katmanları arasında
uyumun ve uzlaşmanın öngörülmesi ve iktisat politikasının buna uygun bir kurumlaşma
zeminine oturması, 'ulusal devlet'in kurulması amacına dönüktür.
Peker'e göre, her kesimin kendi isteklerine göre yürütülecek politikalar, bir büyük
çerçeve ("Büyük ana plan") demek olan ve toplum çapında uyumu sağlayacak olan yeni
parti programında yerli yerine oturacaktır. Özel kesim baştan beri kendisine sağlanmış
teşvik ve koruma önlemlerinden yararlanmayı sürdürebilecek, fakat sömürücü olmayacak-
tır. Topraksız köylüler topraklandırılacaklar, bunun için özel kamulaştırmalara gidile-
cek, fakat bu da yasal duruma aykırı olmayacaktır. Yapılacak iş kanunu işçiye haklar
verecek, fakat içinde grev olmayacak, lokavt da olmayacaktır. Kısacası, "Türkiyede
teklerin menfaati umumun menfaati sınırı içinde bulunacaktır."
13.5.1935
Partimizin doğuşu ve ilerleyişi, yur- nazariyecilikten değil, hayattan, hayatın

dun kurtuluşuna ve yeni Türkiye dev- kendisinden ve bizi etraflayıp kuşatan,
letinin kuruluş ve ilerleyişine bitişik, kaplıyan, özel ve genel şartların heyeti
onun içinde ve onunla beraber, yüce umumiyesinden alıp tespit etmiştir. Şim-
ve bütün yer yüzü için enteresan bir di konuşulmak için yüce katınıza sunulan
hayat hadisesidir. Bunun gibi ve bun- parti programı taslağı, geçirdiğimiz dört
dan dolayı parti, bütün doktrin ve pren- yılın görgülerinden ve tecrübelerinden fay-
siplerinde baştan bu güne kadar kur- dalanarak, günümüze ve ilerimize uygun
duğu ve kovaladığı yolları her hangi bir bütün imkân ve şartlar göz önünde tutu-
— 287 —
larak hazırlanmış ve yüce kurultay tara- Türkiye cümhuriyetci olacak, fakat

fından konuşabilecek değerde olduğuna milliyetçi olmıyabilir, yani arsıulusal ce-
inanla konuşmamıza, incelememize, ça- reyanlara Türkiye'nin kafası ve kapısı açık
lışmamıza verilmiştir. bulunabilir. Bu fikrin doğruluğunu kim
Yeni taslakta da partinin ilk günlerin- kabul eder? Cümhuriyetçi olmıyan bir
den beri bize değişmez yol olarak çizilmiş Türkiye'nin varlığı nasıl tasavvur edile-
olan devrimcilik ana yoludur. Partinin mez bir hal ise, cümhuriyetçi de olsa milli-
ana prensiplerine sadakatimizi daha kuv- yetçi olmıyan bir Türkiye'nin şan ve. şe-
vetle tekrarlıyoruz. Parti programımızda refle ve aynı zamanda zorluklarla dolu
sosyal bakımdan, ekonomik bakımdan, istikbal yoluna gidişi de o kadar zayıf ve
her hangi sağ ve sol telakkilere imkân bı- topal kalmıya mahkûmdur. Cümhuriyet-
rakmıyacak bir açıklık vermek için, yeni siz, fakat milliyetçilik iddiasındaki bir
taslağın hazırlanmasında bilhassa dikkat Türkiye ne ise, milliyetçi olmıyan bir cüm-
gösterilmiştir. Yeni taslak, ilerideki dört huriyetçi Türkiye zihniyetini de onun
yıl içinde partinin bir temel programı hali- gibi görmek en doğru bir düşünüş olur.
ni aldıktan sonra öyle sanıyoruz ki, bu Coğrafiya bakımından Türkiye dün-
partiye bağlı olan her yurttaş kendisi için ya içinde öyle bir vaziyettedir ki şimal-
çizilmiş olan yolu, sağa sola ayrılık imkâ- den, cenuptan, doğudan, batıdan her ta-
nını bulmaksızın, prensiplerimizi düm- raftan her çeşit rüzgârlar bizim üzerimiz-
düz yoldan kovalayacaktır. den geçer. Yurdumuz için coğrafî bakım-
Yeni programın göze çarpan ve ken- dan bu her cereyana maruz kalış hali, fi-
dini duyuran başlıca farikası yeni Türki- kir, politika propagandaları bakımından
ye'de zaten baştan beri devletle bir ve bera- da aynıdır. Anarşist, marksist, faşist, hi-
ber çalışan Cümhuriyet Halk Partisinin lafetçilik ve beynelmilelcilik propagan-
varlığı ile birbirlerine daha sıkı bir surette daları ve buna benzer birçok propaganda-
yaklaşmasıdır. lar hep üstümüzden geçer.
Esasta partinin ana vasıfları olan cüm- Bütün bunlar karşısında Türkiye an-
huriyetçilik, ulusçuluk, halkçılık, devrim- cak sıkı bir ulusçuluk imanına sarılmış
cilik, devletçilik ve laiklik yeni program olmakladır ki başka başka ve zehirli
onaylandıktan sonra yeni Türkiye Devle- cereyanlara karşı kendini koruyabilsin. Bu
tinin de vasıfları halini alıyor. cereyanlar karşısında Türkiye halkını ko-
Biz cümhuriyetçiyiz. Bugünkü Türk rumak için şimdiye kadar partinin ana va-
Devleti bir cümhuriyettir. Bunun üzerinde sıflarından biri olarak sayılan ulusçuluk
parti ve devletin yakınlaşması bakımından kilidi ile Türkiye'nin kapısını sımsıkı kapa-
bir yenilik mevzuubahis değildir. Fakat mak için bu vasıf da devlete mal olacak-
kültürde, siyasada, ekonomide, bütün an- tır.
layış ve ileri gidişlerde, yeni Türkiye dev- Biz halkçıyız. Bizim halkçılığımız an-
letinin fiilî bir hal olarak esas tuttuğu di- ladığımız manadadır, başka bir çok yer-
ğer beş vasıf bugüne kadar devletin mev- lerde de popüler, popülist gibi adlar taşı-
cudiyetinde bir kayıtla ifade edilmiş de- yan halkçılık davasında bir çok partiler
ğildir. vardır. Fakat bizim önemli bir vasfımız
Ulusçuluk bir parti vasfı olarak kal- olan halkçılık onlarınki gibi bir klişeden
sın, devlet kanunununda, devlet vasıfları ibaret değildir.
içinde yer almasın. Bu ne doğru, ne haki- Türkiye'de sınıf yoktur, cins yoktur,
kate ve ne de devletin varlığının müeyye- imtiyaz yoktur. Mıntıka menfaati, derebey-
desiyle ana fikirleri ve ihtiyaçlarına uyar lik, ağalık, aile, cemaat imtiyazı fikirleri
bir fikir değildir. yoktur. Türkiye'de değeı, ancak bilgi üs-
— 288 —
tünlüğü, kapasite ve çalışma ile yükselebi- lunduğumuz devrin bir hayat meselesi
lir. Bir taraftan işçilerin çokluğu ve parti olarak kaydetmeliyiz. Lâiklik ve devrim-
kuvvetine dayanan kuvvetle ulusal çalışma- cilik hakkında söz söylemeyi artık bulu-
nın ahengini bozacak zorlu hareketlerine ve rum. Çünkü, bu iki mefhum olmayınca
öte taraftan sermaye sahiplerinin, büyük iş yeni devlet varlığının dayandığı iki daya-
sahiplerinin para ve varlık gücüne dayana- nak direği kökünden yıkılmış olur.
rak işçilerinin haklarını çiğnemesine yol
bırakmıyoruz. Binaenaleyh sınıf kavgası, Şu halde, partimiz yıllardanberi ken-
tahakküm, imtiyaz zihniyetlerini kökün- disine çizdiği ana vasfı devlete mal etmek-
den silen bir zihniyet, memleketin zihni- le ulusun yaşama kudretini koruma yo-
yetini tamamlıyacaktır. Ancak bizim is- lunda en eyi ve en ileri bir kuvvet adımı
tediğimiz ve anladığımız manada halkçı daha atmış olacaktır. Biliyorsunuz ki in-
olmakdır ki, milliyetçiliği en temiz ve saf sanlık ilkin feodal bir idare devri geçirdi.
bir değere çıkarır. Yer yer şahsî arzuları tek adamln tahak-
kümlerini, tek ailenin kaprislerini tat-
Biz devletçiyiz. Fiili olarak hükü- min edici yollardan devlet sistemleri uzun
metçe de, partice de devletçiyiz. Buna karşı asırlar dünyada hüküm sürdü. İnsanlar
olanlar (liberallik da serbest olsun) di- bu esirlik devrinden çıkmak için ihtilâller
yorlar. yaptı: Ve feodal devlet tipi yıkıldı.
Bunun ne demek olduğunu, davanın Onun yerine liberal devlet kuruldu.
ehemmiyet ve değerini hepiniz anlarsınız. Liberal devlet acıklı esirlik devirlerinden
Liberal sistem demek, bugün bu ulusun çıkmış insanlığı bu hür yaşayış sarhoşlu-
varlığında gözlerimizi kamaştıran, en bü- ğunun tesiri altında bulundurduğu zaman-
yük muvaffakiyet yollaımı kapamak de- lar liberalizm aldı yürüdü. Onun ana çiz-
mektir. gileri olan haklarda hürriyetin ve çalışma-
Biz devletçi olmasaydık, paramızın da hürriyetin tatbik edilişleri zamanla
bugünkü kıymeti temin edilebilir mi idi? derin suî istimallere uğradı. Haklarda
Dış ticaret ve ödeme denkliğimiz sanayiin hürriyeti suîstimal insanları yıkıp çürü-
koruma altında doğması ve yaşaması ten bir anarşi devrine götürdü. Beşeriyet
mümkün olur mu idi? Biz devletçi olma- medenî kabiliyetlerin bol meyvalaıını al-
saydık, memleket evlatlarının akıtılmış maya imkân bulunca beraberlik yerine
olan yüce kanları pahasına elde edilen anarşinin tesiri altında uzun müddetler
Türk vatanında memleket malı yerine ec- bocaladı durdu. Ekonomi alanında libe-
nebi malının serbestçe satışına yurt kapı- ralizmin tatbikleri de daha az fecî olma-
ları açık kalır, ecnebî malları Türk pazar- dı. Büyük sermayeli insanlar kullandıkları
larını istilâ ederdi. Bir devletin düşman işçileri ve fabrika ürünlerini vücude getir-
silâhından ve ordusundan mahfuz olması mek için muhtaç oldukları ilk maddeyi
kâfi değildir; ayni zamanda millî pazarları yetiştiren ve nihayet büyük istihsali te-
ecnebî manüfaktürün istilâsından da mah- min eden koskoca müstahsil kitlesini baş-
fuz kılmak lâzımdır. Bu gün "rahat yaşı- tanbaşa istismar ettiler. Bunun neticesin-
yoruz, yurt kurtulmuştur" derken, iç pazar de bütün hakları çiğnenenler, liberaliz-
ecnebî ürününün istilâsı altmda mahvol- min yaptığı çatışmalardan doğan bu bü-
maya mahkûm bulundukça, yarınımız için yük nefret duyguları içinde karşı karşıya
en derin yoksulluk ve felâketlerin varlı- cepheler kurdular, boğuştular, insan yı-
ğımızı saracağına şüphe etmemelidir. Şu ğınları ardı arası gelmiyen bir kavga için-
halde, devletçilik de bir parti vasfı olarak de yaşadılar. Liberal devlet sinesinde
kalmamalı, devletin vasıfları arasında yeri- her türlü zarar ve karışıklık ve kavga un-
ni almalıdır. Bunu bir söz değil, içinde bu- surları yaşamıya müsait bir zemin buldu.
— 289 —
Liberal devlet tipinin de bütün bu parti programının baştan aşağıya yazılı-

sebeplerle artık can çekişmekte olduğunu şında ve anlaşılışmda ruh olan ahenk,
söylemeliyim. - anlaşma, uyuşma haline irca ediyor. Ara-
Feodal devlet battı, onun yerine gelen larında uyuşma yolu yetmezse devletin -
liberal devlet de kendi içinden tefessüh koyacağı hakem yolu çalışmaları önliye-
neticesinde dünyanın her yerinde çökü- cektir.
yor. Yerine çeşit çeşit devlet tipleri kuru-
Programda Türkiye'de grev ve luk-
luyor. Feodal devletten sonra gelen liberal
avt sınıf çarpışması yasak edilecektir.
devletin yıkılışı ulusal devletin doğuşu
devrini getirmiştir. Ulusal devlet keyfî Fakat bu yasak oluşun yamnda, her-
bir idare demek de değildir. Bizim anladı- hangi bir sermayedar fikrinin, kendisi
ğımız ulusal devlet, nizamlı bir idarede kadar bu memleketin halkçılık zihniyetin-
herkesin özel teşebbüsü demektir. den dolayı, bir evladı olan işçiyi haksız
yolda tazyik edememesini temin etmek
Bir takım insanlar "liberal devlet
de lâzımdır. Onun yamnda bir işçi kitle-
çöküyor, onun yerine sınıf devleti geliyor"
sinin topluluğuna tesanüt kabiliyetine gü-
diyorlar: biz "hayır" diyoruz. Liberal
venerek devlet varlığında esas olan sa-
devlet yerine kurulacak olan sınıf devle-
nayi mevcudiyetini tahrip etmesine de
nin, er geç mutlaka doğru yolu bulaca-
müsait bulunmamak gerektir.
ğına ve muvaffakiyeti ancak ulusal devlet
yoluna girmekle bulacaklarına kani bulu- Bunun için grev ve luk-avt'ı yasak
nuyoruz. eden yeni programımız onun yanında işçi
ile iş verenin münasebetlerinde, anlaşma-
Türkiye'de ulusal endüstri ilerlemekte-
larını esas olarak koyuyor. Şu halde "aca-
dir. Devlet kendi yapıcılık kuvvetini her
ba korporatif bir devlet düşüncesi mi
alanda göz kamaştıracak bir muvaffaki-
hakimdir?" fikri hatıra gelebilir. Bunu da
yetle tebarüz ettirmekte iken hususî te-
karşılamak için programımızda bir önem-
şebbüslere açık bulunan sahada da bir
li madde vardır. Türkiye'de istismarcı yol-
çok işler her gün ileri gitmektedir. Bütün
da çalışacak tröstler ve karteller de yasak
bunların neticesinde memlekette geniş bir
olacaktır. Bilirsiniz, nasıl Marksist sos-
işçi sınıfı türemektedir. Endüstride açıl-
yalist fikri bir ulusu içinde sınıf duygusu
mamız neticesinde mevcud işçilerimizin
ile besliyerek parça parça çatışma safları-
sayısı artacaktır. Gerektir ki, bu ileri gidi-
na ayırır, bir sınıfı öteki sınıf aleyhine uğ-
şin tabiî neticesi olarak artacak olan işei
raşa sürükleyici telkinler yaparsa, müs-
sınıfları arasındaki klasik sınıf mücade-
tahsillerin aralarında birleşmeleri ve el
lesi, liberal devletin her fena cereyana açık
ele vermeleri müstehlikler aleyhine ilk
ruhunda doğup onun içinde beslenmiş
bakışta bariz görünmiyen fakat hakikatta
olan ve ona karşı cephe alıp çalışmış bu-
zararlı olan bir başka çeşit sınıf mücade-
lunan ve gaye olarak onun yerine bir sınıf
lesine yol açar.
tahakkümü devleti kurmayı güden noktai
nazarı takip eden cereyanlar, ulusal Türk Halbuki biz Türk varlığında bu müs-
devletinin değerli evlatlarından ve yurt- tahsiller-müstehlikler çatışmasına da yer
daşlarından ibaret olan bu yeni genç Türk vermiyeceğiz. Hergün kendisine maliyet
işçi sınıfının zehirlenmesine ön vermesin fiyatından kat kat fazla bir fiyat empoze
ve bu genç tabaka yurt için olduğu kadar edilmek vaziyetinde bulunan ve istismar
kendileri için de felaket getiren yalnız duy- edenlere karşı yüreği nefretle dolu bir
gularla zehirlenmesin. müstehlik kitlesi meydana çıkmasının da
Onun için yeni doğan bu işçi sınıfının önüne geçmeyi esaslı bir prensip tutmuş
patronlarla münasebatı noktasını bütün oluyoruz.
290 —
Ulusçu vasfımızın mükemmeliyeti yu- yük duvarlarla örmüştür. Millî sanayii

va bağı ile, toprak bağı ile aileci hüviyeti- ilerletmek için her kolaylığı ve her imkânı
miz birden görünür. Türkiye'de yurtdaş temin etmiştir. Devlet bütün bu yardım-
yuva sahibi olacak, ev sahibi olacak, Türk larla beslediği ulusal endüstrinin kontrol-
vatandaşı toprağında sahip olacak ve çiftçi suz çalışma ile ulusu istismar etmesine
topraklanacaktır. kayıtsız kalamaz.
Nihayet, bütün bunların yekûnu ola- Programda ticaret serbestliği eskisi
rak, Türk ulusu toprağına., işine, yuvasına gibi kalıyor. Fakat sermaye normal çalı-
bağlı olarak her türlü zehirli rüzgârlar- şacaktır. Rasyonel istihsal için sermaye
dan ve zararlı dağıtıcı fikirlerden telkin- tekniğe istinat edecektir. Normal çalışmı-
lerden korunmuş olacaktır. yan sermayenin himaye ve teşviki mevzuu
bahsolmaz.
Yeni proğram her şeyde plân ve proğ-
ram istiyor. Bilirsiniz ki, bizim bir de- Parti hükümetinin kendisine önemli iş
miryolu programımız vardır. Bundan dört edindiği, Türk köylüsünü topraklandır-
yıl evvel yazılı programımız yoktu, nizam- mak işine de yeni programda yer veriyor.
name vardı. Ana prensiplerimiz kısaca Bunun için hususî istimlâk kanunları ya-
orada yazılı idi. Biz 'her şeyden önce yazı pılmasını gözönünde tutuyoruz. Tabii-
sonra iş' değil, önce işi sonra yazıyı tercih dir ki, Teşkilâtı Esasiye Kanunu da icabe-
ettik. Demiryollarına başladık. Devlet bu- derse diğer kanunlar gibi buna göre dü-
nu kendi varlığına esas edindi. O zaman zeltilecektir.
şimdikinin yarısından az olan devlet büt- Türkiye'de teklerin menfaati umumun
çesinin üçte birini bu işlere veriyorduk. menfaati sınırı içinde bulunacaktır. Bu
Bunu yaptığımız zaman bu "iş programsız sade bir edebiyat değildir. Bugün zen-
yapılıyor" diyenleri biz dinledik. "Devlet ginlik de ferdî olmaktan çıkmıştır. En
ekonomisinde plân yoktur" dediler. Plân büyük varlık sahibi olanların en çok ka-
gerçi yazılı çizili bir şeydir amma, büyük zanmış olanların bile parası millî paranın
plân, bütün bu ana fikirleri idaıe edenle- durumuna bağlıdır. Yeni programda dev-
rin ruhundaki kafasındaki büyük enerji- letçiliğin tarifini açık bir halde koyuyo-
nin, büyük anlayışın tekâsüf etmiş heyeti yoruz. Eski programdaki tarifte "umumî
mecmuasının halidir. Yazılı plânları beşe- teşebbüs serbesttir, devlet de iktisadî ba-
riyet çok görmüştür. Büyük ana plân ya- kımdan istediği şeyleri yapmakta şer-
zıda ve çizide değildir. Yeni Türkiye'nin bettir," diyorduk. Sağımızda koyu libe-
kuruluşu ve doğuşu fikir olarak büyük rallar ikinci cümleyi almadan diyorlar ki
dimağa düşüp, orada yeni doğan bir yıldız bana devlet karışmaz. Benden ne hesap
gibi ilk parladığı gündenberi Türkiye'de sorabilir, ne beni kontrol edebilir, ne ya-
ne oldu, ne oluyor, ne olacaksa bunun hepsi pacağım işin mahiyetini, ne kullanacağım
büyük eserin ana plânına, büyük bir an- ilk maddeyi, ne müstehlikten isteyeceğim
layışlar ve heyecan ateşi içinde istikamet fiyatı, ne kullandığım işçinin hakkını so-
verişindediı. O plân bütün plânların ana rabilir.
plânıdır. Devlet kendi yapacak ve kurul-
masını teşvik ve himaye ettiği endüstriyi Öte tarafta bir kızıl marksist de her
kontrol da edecektir. şeyi devletin yapacağını, hususî teşebbüse
bir şey bırakılmıyacağını ifade ediyor. Ha-
Türkiye'de hususî teşebbüslere bıra- kikat ne öyle, ne de böyledir. Bu noktayı
kılmış herhangi bir iş yalnız teşebbüsü yeni program aydınlatıyor. Bizim devlet-
alanların kabiliyetinden kuvvet alarak bü- çiliğimizin hakikî manası hususî teşebbü-
yümüyor. Türkiye, gümrük kapılarını bü- sün serbest kalmaması değildir. Biz hususî
— 291 —
teşebbüs alanını daha geniş bir hale getiri- rini okutacak çare ve vasıtamız bulu-
yoruz. Ekonomi gibi bayındırlık, kültür nuyor. Şimdiki vasıtaları tabiî artırma
işlerimiz, teşkilâtımız, halk terbiyesi teşek- yollariyle hedefe gittiğimiz takdirde nor-
küllerimiz hep plânlaştırılacaktır. mal yoldan bu işin tam görülmesi için
Ulusça teşkilâtlanma, halk terbiyesi uzun yıllara ihtiyaç vardır ki, buna hiç bir
işlerimiz de plânlanacaktır. Bu plânlanış yurtdaşın tahammülü olmadığı görülüyor.
içinde ekonomi alanında hususî teşebbüs, Pratik bir çare olabilir düşüncesiyle Türk
umumî teşebbüs hep ana çizginin içinde çocuklarını az zamanda mümkün olduğu
yer alacaktır. kadar daha çok okutmak için bir formül
teklif etmiş bulunuyor. Köy çocuklarını
Türkiye, politik bakımdan olduğu gibi kısa zamanda okutacak bu tipten başka,
ekonomik bakımdan da bir iş bütünlüğü normal ilk tahsil beş sene olacaktır.
arzedecek hale gelecektir. Yeni program
bu birliği ve bu manayı hassatan tespit Bütün bunlar düşünülüp ve konuşu-
etmiştir. lurken, hatta şimdiden akislerini görüyo-
rum. "Ya demokrasi ne oldu?" diyenler
Klâsik mektep terbiyesinden başka var. "Pekâla devletçilik vasfı kabul olu-
halk yığınlarını geniş bir halk terbiyesine nacak, ulusal birlik, disiplin vesaite. Fa-
kavuşturmak için, halkevlerini halk terbi- kat demokrasi diye bir şey de vardı, bu
yesinde esas olacak bir şekilde genişletece- nereye gidiyor?" diyenler var. •
ğiz. Ayrıca, gençliğin terbiye edilip yetiş-
tirilmesine önem vereceğiz. Gençlik ter- Bilirsiniz, demokrasinin kısaca ta-
biyesine, yığın terbiyesine dokunurken, rifi "halk tarafından halk için" dir. Halk-
halkı ve gençliği kafasını kullanmadan, tan gelen seçim ile iş başına geçenlerin
yat dediğimiz zaman yatar, kalk dediği- çalışmaları halk için olmalıdır. Bu tarifi
miz zaman kalkar sürüleşmiş bir yığın böylece aldıktan sonra şekilleri, usulleri,
haline getirmek istemiyoruz. Türk genç- yolları tatbik edileceği yurdun ve ulusun
liğini zekâsını kullanmadan itaat eder hale karakterine, tabiatına, iklimine göre çe-
getirmek, bizim maksadımız dışındadır. şitlenir. Bu usuller zaman zaman, yer yer,
çeşit çeşit kullanılmış, bırakılmış, değiş-
Biz partice inanıyoruz ki millî ser- miştir. Bizim siyasal yaşamamızda idare-
mayelerin en büyüğü, en değerlisi millî nin halk tarafından ve halk için oluşunu
zekâdır. Ve o beslenmelidir. tebarüz ettirecek noktaları şöyle sıralaya-
Türk işçisini ve esnafını da teşkilât- bilirim: bir defa bizde, devlet varlığında
landırmak programımızda yer almıştır. "kuvvet birdir" yani "tevhidi kuva" de-
Bu teşkilâtlandınş bildiğimiz klasik işçi diğimiz ana prensip hüküm sürer. O da
teşkilâtlanmasından başka üstün ve ulusal ulustur, her şey ulustadır. Ulus kendi
fikirlerle olacaktır. Biz onları devrini ya- adına bir kurultay seçer. Bu kurultay da
şamış, hükümleri geçmiş ve ihtiyarlamış içinden bir cumur başkanı seçer. Cumur
olan sosyalist cereyanların verdiği yurt başkam iktidar mevkiine seçtiği hükü-
içinde yurtdaşa karşı mücadele yollariyle meti Kurultaya arzeder. Hükümet ulu-
değil, kendi ulusal adlayış ve zihniyetleri- sun karşısına, kendi adına çalışan Kurul-
mizle kuruma bağlıyacağız. Türk işçileri tayın huzuruna çıkarak kendini beğenil-
bir kavga, bir ayrılık unsuru olmıyacak- meğe arzeder. Beğenilmezse bırakır gider,
lar, onlar ulusal Türk devletinin bekasına, bir başkası gelir. Parti hayatımızda da
varlığına içten inanarak yardımcı bir her iş seçimledir.
destek olacaklardır. Kurultayda bakanlarm parti ile bir
İki milyona yakın çocuk okumak lik çalışması ve dileklere verilen ehemmi-
ihtiyacmdadır. Bunun ancak dörtte bi- yeti görüyorsunuz. Bundan daha demok-
292 —
ratik manzaralar bulup göstermek kolay işler akıl denilen bir süzgeçten geçirildik-
değildir. Dahası var. Hangi devlet, bil- ten sonra, muhit denilen bir icaba uydurul-
hassa bizim gibi çok yeni inkılâp yapmış duktan sonra tatbik edilirse fayda verir,
olan bir devlet her hangi bir genel sevinç kök tutar. Zıgana dağının üzerine portakal
gününde yurdun her kasaba ve şehrinde, ağacı dikilmez. Biz, filan millet veyahut
yüzlerce halk kürsüsü kurup da "cam isti- filan yerde böyle yapmışlar, biz de aynını
yen buraya gelsin, düşüncelerini söylesin" tatbik edelim, diyenlerden değiliz. Biz
demeğe cesaret eder? Bütün bunlar haki- memleketimize uygun olan ulus işine el-
katen derinden demokrasi tezahürleridir. vereni tatbik ederiz ve ulus işlerinde taklit
ve dış görüşle beğendirme yerine hayata
Demokrasi bir nas, bir âyet değildir. uygun yolları doğıu buluyoruz.
Bir ruh, bir espri ve bir manadır. Yapılan
İKTİSADİ BUHRAN VERGİSİ KANUNUNA EKLİ 2416 SAYILI

KANUNUN DEĞİŞTİRİLMESİ GÖRÜŞMELERİ
İktisadi buhran vergisi, bütçe denkliğinin sağlanabilmesi amacıyla 1931'in son ayla-
rında 1890 no.lu yasa ile getirilmiş bir olağanüstü vergidir. Ücretli ve maaşlılara yönelti-
len verginin kapsamı, \93Tnin ilkbaharında 1996 no.lu yasa ile bina, muamele ve şeker
istihlâk vergilerini artıracak biçimde genişletildi. (Bk. Cilt I, s. 202-3, 235, '380 ve 402).
Daha sonra, 1934 yılı başlarında ticaret ve sanayi kesimlerini de bu verginin kapsamına
almak zorunlu oldu ve kazanç vergisi mükelleflerinden 2614 sayılı yasa ile bu verginin
beşte biri oranında iktisadi. buhran vergisi alınmaya başlandı. (Bk. Yukarıda 21.4.1934
tarihli görüşmeler.)
İktisadi buhran vergisinin böylece kazanç vergisi üzerinden alınabilir biçime getiril-
mesi, 1935Ve yönetime vergi kapsamını biraz daha genişletme olanağını veriyor. Koope-
ratifler, tasarruf sandıkları, madenciler ve teşviki sanayi kanunundan yararlanarak kâr
eden sanayi kuruluşları bir yıl önceki kazançları üzerinden bu olağanüstü vergiyle yüküm-
lü oluyorlar.
Genel ekonomik durumun 1934 sonlarında düzelme işaretleri vermesine rağmen,
yönetim bütçe denkliğini vazgeçilmez bir ilke saymaya devam etmekte, ekonomik buhranı
görmezlikten gelmek yerine, bunun yükünü zaman içinde çeşitli toplum katlarına yaygın-
laştırmaktadır.
18.5.1935
REFİK İNCE (MANİSA) — Bütçe encümeninin esbabı mucibe lâyihası mü-

encümeni kâr dağıtmayan kooperatifle- zakere edileceği yerde, İktisat encümeni-
rin dahi buhran vergisi vereceklerini ya- nin mazbatası müzakere edilsin.
zıyor. Ve Devletin yardımı ile yaşayan, BÜTÇE ENCÜMENİ M.M. SIRRI
meselâ, imalâtı harbiye teavün sandıkların- DAY (TRABZON) — Kazanç vergisi
dan da vergi alınır, diyor. Sonra maden- kanunu birçok işleri vergiden muaf tut-
ciler meselesinde, kendi madenlerini iş- muştur. Mümkün olduğu kadar vergi
letenlerden vergi alınacaktır. Halbuki İk- sahasını genişletmek, bütün kazanç mües-
tisat encümeninin noktai nazarına göre, seselerini az çok vergi ile mükellef tutmak
kendi madenlerini işletenlerin çiftçiden ve atiyen yapılacak vergi tadilâtında ik-
farkı yoktur.... İstihdaf ettiğimiz maksa- tisadi vaziyete daha uygun tedbirler ala-
da uygun olmadığından dolayı .... Bütçe bilmek için, Maliye Vekâleti kazanç vergi-
— 293 —
sinde muafiyet temin eden zümrelerin zansın kazanmasın vergi verecek değil-
buhran vergisi muafiyetinden istifade edip lerdir. Ancak kazandıkları sabit olduğu
etmeyecekleri hususunu tetkik etmekle isa- takdirde ... tahakkuk edecek kârlardan
betli bir iş işlemiştir... bunun kazanç vergisini değil, buhran ver-
gisini vermiş olacaklar.
Muafiyetler meyanından yalnız dört
kısmının kazanç vergisine değil, yalnız o- BÜTÇE ENCÜMENİ BAŞKANI
nun mütemmimi olan buhran vergisine tabi MUSTAFA ŞEREF ÖZKAN (BUR-
tutulması muvafık görülmüştür. Bu dört DUR) — İktisadi buhran vergisi müstakil,
sınıf şunlardır: Kooperatif, tasarruf san- başlıbaşına 931 senesinde doğmuş bir
dıkları, madenciler, teşviki sanayi kanu- ihtiyaç için konmuş bir vergidir. Kazanç
nundan istifade eden fabrikalardır.... Koo- vergisinin herhangibir suretle kesri mun-
peratifler memlekette henüz inkişaf ha- zamını değildir. İktisadi buhran vergisi-
linde bulunduklarından vergiye tabi tu- nin tahsilinde suhulet olmak üzere kazanç
tulmamışlardır. Geriye tasarruf sandıkları miktarı tutarının bu verginin tahsili için,
kalıyor... Müesseselerde efradın kendile- miktarının tesbiti için.. İktisadi buhran
rinden topladıkları ve kendi azalarına ik- vergisi hiçbir vakit kazanç vergisi mahi-
raz etmekte bulundukları paralarla müte- yetinde bir vergi değildir. Onun içindir ki,
şekkil sandıklardır ki, lâyihanın şümulüne 934 senesi kazancı mikyas tutulmak üzere
giren bunlardır. Bunların esasen varidatı tahsil olunacaktır, demektedir. Makabline
az mıdır, çok mudur?. Bu vesile ile (bun- teşmil edildiğini göstermiyor. 935 sene-
ların) ne kadar kazandıklarını tetkik et- sinde vergi alınacaktır. Bu 935 yılında va-
miş olacağız. tandaşın mükellef tutulacağı verginin mik-
Teşviki Sanayi kanunundan istifade tarının tesbiti için, 934 senesinde vermiş
eden müesseselere gelince: Bunlar da ka- olduğu kazanç vergisi esas tutulacaktır.

TECİM VE ENDÜSTRİ (TİCARET VE SANAYİ) ODALARI 4.
KURULTAYININ AÇILIŞINDA YAPTIĞI KONUŞMA
Bayar'ın konuşması özellikle ihracatçı tüccarın üzerine kuruludur. Dış ticaretin

devlet eliyle yürütülmesinin söz konusu olmadığı, fakat ihracatın ve ihracatçının nitelik
yönünden denetleneceği Bayar'ın vurguladığı noktalardır. Dış ticaretin gitgide kliringe
dayanan ikili anlaşmalara bağlandığı, bu anlaşmalarla ticaret hacmi genişledikçe ihraç
mallarının miktar ve nitelikçe önem kazandığı 1935'de, bu konular, yönetim için ticaretin
öncelikli noktaları oluyor.
21.5.1935
Rasyonelleşme, önümüzdeki yıllar- Anlaşılıyor ki, rasyonalizasyori ke-
da emek vereceğimiz mevzuların en üstü- limesiyle biz, standardizasyonu, teylorizas-
nüdür. yonu, teşkilâtnameyî, ileri teknik ve ka-
Bu kelime ile kastettiğimiz mana şu- liteyi ve marketing kelimesiyle ifade edi-
dur: len, piyasa için mal hazırlama, sevketme
tekniğini kast ve istihdaf ediyoruz.
Her türlü fena görenekten, vakit na-
kit, emek ve madde israfından bizi uzak- Yurtta, her köşede her alanda uya-
laştıracak teknik, ekonomik, ölçülü ça- nıklık, ekonomik kalkmma gayreti heye-
lışma tarzı ve gereklendirdiği teşkilât. canı vardır.
294 —
Tarihin en büyük inkılâbı olan Ata- Kum, delice, çeşitli mahsul karıştırıl-
türk devrimi ulusumuza, imkân ve refah mış hattâ kükürtlenmiş arpa. Tabakha-
ufuklarının en genişini açmış bulunmakta- ne, ve ölü davar yünü karıştırılmış ya-
dır. Rasyonel çalışma tez başarının, er- pağlar.
ginliğin ilk şartıdır. Dış tecimimizin, eko-
Teylorizasyondan bahsettim:
nomik kalkınmamızın temel taşıdır. Ras-
yonelleşme olmadan ciddî ve plânlı bir Fransızların "organisation scientifi-
dış tecim mevzuubahs olamaz. En kısa que du travail" dedikleri bu yoldan gide-
bir zamanda en mühim ve en kolayların- rek, teknik, ekonomik icablara uygun za-
dan başlıyarak birer birer ihracat malla- rarlı göreneklerden ayıklanmış en rand-
rımızı standardize etmeliyiz. Bu yönde marilı çalışma usullerine önem vermeli-
çalışmanın esaslı adımı tarladan başlamak yiz. En ufak görülen vakit, nakit, emek,
gerektir. Bu kısmı ihmal etmiş değiliz. malzeme israflaıı bile, zerre zerre topla-
Fakat, müstacelen yapmak istediğimiz şey narak ulusal ekonomi için büyük bir ziya
ihracat tecimi noktasından, mallarımızın halini alır. Günde sekiz saat çalışan 500
zarf-mazruf itibariyle sabit şekillerde ihra- ameleli bir fabrikada veya madende, her
cını temindir. amelenin saatte bir tek dakika lüzumsuz ve
randımansız vakit kaybetmiş olmasından
Bazı mallarımız vardır, tam eşi dün- doğacak ulusal kayıp ne olur?
ya yüzünde bulunmaz. Bunları tipize ede-
ceğiz. Bazı mallarımız vardır ki, arsıulu- Hesabediniz, bunun 300 günde, yani
sal piyasa malıdır. Bunların her nevinin bir yılda kaybettirdiği imkânın 2500
vasıflarını, teferrüatiyle tesbit ederek am- çalışma gününe müsavi olduğunu hayretle
balajını tayin ederek standardize edeceğiz. görürsünüz. Tecimi teşkilâtlandırmayı ve
marketingi rasyonel tecim ve standardi-
Bir malın menşeinin Türkiye olması, zasyonun bir zarureti olarak kabul edi-
bir itimat ve emniyet ifadesi haline gelmeli- yoruz. İstirdaden söyliyeyim ki, ihracatı
dir. Buna, behemehal vâsıl olmalıyız. Dış devlet inhisarına almak yolunu takip et-
tecimimizin geçmişe ait hatıralarının tesiri tiğimiz hakkında yayılmak istenen bazı
altında bulunuyorum. Tamamen maziye haberler asılsız ve en hafif tabirle cahilâ-
gömmek azminde olduğumuz bu hatıraları, nedir. Bir tecimen, bilhassa ihracatcı teci-
bir standardizasyon savaşı mevzuubahs men, nazarımızda ulusal ödev almış üstün
olurken hep beraber bir kere daha gözö- adamlardan biridir.
nüne getirmemizde fayda vardır. Taş, pa- I
çavra, un, tuz ... karıştırılmış tiftik bal- Nazarımda ihracatcı tecimen, yur-
yaları. dun bir yeddi eminidir. Bizim istediğimiz,
istiyeceğimiz şey, bu emniyete liyakat gös-
Ortaları ıslatılmış veya ecnebî mad- termesi, maddî ve manevî şekline liyakat
deler sokulmuş pamuk balyaları. göstermiyenlerin, bu sıfatı alamamasıdır.
1935 MUVAZENEİ UMUMİYE (BÜTÇE) KANUNU GÖRÜŞMELERİ
Bütçe görüşmelerinde yönetim işin bir yanım, milletvekilleri ise öbür yanını vurgula-
maktadır. Yönetim, 19357/e ekonominin iyi durumda olduğunu ve iktisat politikasının
hem istikrar, hem de yapı değişmesi amaçlarını gerçekleştirmekteki başarısını belirtiyor.
Bütçe üzerinde konuşanlar ise, iktisat politikasının buhran ortamında gelip dayan-
dığı açmazlar üzerinde duruyorlar. Bunlardan biri, Berç T ürker" in 'para arzının sıkılığı'
ve bunun gereksizliği üzerindeki görüşüdür: Gereksiz sıkılık, liranın dış değerini de ge-
— 295 —
reksiz derecede yüksek tutmakta, bunun sonucunda ise ekonomide satmalma gücü yerine
altın stoku gereksiz ölçüde artmaktadır.
Hüsnü Kitapçı, R. Şevket İnce ve Mazhar Müfit Kansu ise özellikle iç pazarın daral-
ması, gelirlerin küçülmesi ve satınalma gücünün düşüşünden doğan olumsuz sonuçları tar-
tışıyorlar. Bu eleştirilerde ortak nokta vergilerin ağırlığıdır. Devletin buhranda kendi ge-
lirlerini artırma ve bütçeyi denk tutma çizgisi kişilerin gelirlerini küçülterek yürütül-
mektedir. (Gelirler fiyat artışlarından değil, yeni vergilerin getirilmesinden, matrahın
yaygınlaştırılmasından ve oranların yükseltilmesinden ötürü küçülmektedir.)
Böyle bir ortamda, örneğin, buğdayı koruma vergisi gibi olağanüstü bir kaynak
yaratarak köylüye satınalma gücü şırınga etmek sonuçsuz kalmakta, çünkü ağır derecede
borçlu olan köylü kendisine şırınga edilen kaynağı alacaklısına devretmektedir. Bu du-
rumda, yaratılan ek kaynak piyasaya çıkmaz. Köylünün bu durumunu yansıtan bir başka
gösterge de, buhranda düşük tarım fiyatlarına rağmen köylünün ayakta kalabilmek için
üretimini kısmayıp artırması, fakat hayvan sayısının gitgide azalmasıdır.
Memur maaşları buhranda en kolay vergilendirilebilen gelir türüdür. Tüccar ise, özel-
likle Avrupa'daki buhranın Türkiye'ye kredili mal ithalâtını kesmiş olması nedeniyle sıkın-
tıdadır. Hüsnü Kitapçı'nin gözlemine göre, tüccar vergi verecek durumda değildir. Ayrıca,
Hazine'nin durumu sağlamlaştırmak üzere üs-Mste çıkarılan ve biribirilerinin etkisini güç-
lendiren vergi ve olağanüstü gelir yasaları, ekonomide belirsizlik yaratmaktadır. Yine
bu gözlemlere göre, buhranda iş hacminin daralmış ve satınalma gücünün düşmüş olması,
serbest meslek sahiplerini de bağımsız çalışma yerine devlette memur olmaya yöneltmek-
tedir.
Başka bir nokta, dış ticarette kliringli işlemlerin artmasına rağmen, bunun ticari
krediye dayanmaması nedeniyle kliringin ekonomide yaratacağı olumlu etkinin sınırlı
kalması olmaktadır.
22.5.1935
MALİYE VEKİLİ FUAD AĞRA- 3.9 milyon lirası iskân, maarif, iktisat,
LI — (ELÂZİZ) — Mütevazin olarak ziraat işleri için tahsis olunmuştur. Bu
teklif olunan bu bütçemiz, 195 011 053 rakamlar dahi birleştirilmek suretiyle 1935
lira olarak tesbit olunmuş ve 1934 senesi senesi Devlet hizmetleri için tahsisi teklif
bütçesine nazaran 10 935 417 liralık bir olunan para 214 milyona baliğ olmakta
fazlalığı göstermekte bulunmuştur. ve bu para hizmetlere göre şu tevzi nisbe-
tini göstermektedir:
Cümhuriyetin büyük eseri olan de-
miryolları inşası işinde yüksek heyetinizin Nafıa, maarif, iktisat, sıhhat, ziraat
muhtelif kanunlarla çizdiği programın işleri % 28.4
aynen tatbikini temin için bütçede yazılı
rakamdan başka fevkalâde varidat ile Düyunu umumiye % 17.1
karşılanmak üzere 8,5 milyon liralık bir Müdafaa % 30.5
tahsisatın Nafıaya ve yine memleket mü-
dafaasının icab ettirdiği fevkalâde bazı Jandarma % 4.7
masrafların ayni suretle karşılanmak üzere Devletin diğer bütün teşkilâtı
6.2 milyon liralık tahsisatın Millî Müda-
faaya verilmesi derpiş olunmuş; nâzım % 19.3
varidat hesablarmda kayidli varidattan %100.-
— 296 —
Şu tevzi nisbeti çok açık olarak ifa- tır. Adapazarı Türk Ticaret Bankasının
de eder ki, Cümhuriyet, halktan topladığı sıkıntılı vaziyeti Hazinenin ve millî ban-
paraları yine halkın ve vatamn yüksek kaların yardımiyle ıslah olunmuştur.
menfaatleri ve hizmetleri için tahsis ve
1933 malî senesinden itibaren meriyet
sarfetmekte, bütün hıziyle bu amaca doğ-
mevkiine giren mevduatı koruma kanu-
ru yürümektedir.
nu halkımızın tasarrufatmı vikaye hu-
1935 senesi bütçesinde normal vari- susunda bütün teminatı haiz bulunmakta
dat kaynaklarımızdan 195 küsur milyon ve tasarrufatm seneden seneye artmasını
lira alınacağı tahmin edilmektedir. Bu teşvik tertibatını ihtiva etmektedir. Birik-
gün elimizde mevcud olan 1934 senesinin tirilen millî servetler gerek biriktirenler
11 aylık tahsilât miktarına göre tahsil için ve gerek iktisadî hayatın inkişafların-
ettiğimiz para 173.5 milyon lirayı bulmak- da istimalleri itibariyle amme için faydalı
tadır. 1934 senesinin 12 nci ayma aid olmaktadır. Bu kanunun karşılıklar için
tahsilât miktarı, evvelki senelerin ayni ayı- koyduğu esasları üzerine bunların fayda-
na aid tahsilât vasatisine göre, ilâve kı- larından mahrum kalmamaları yolunda
lınırsa, 1934 senesindeki tahsilâtımızm, bankaların vaki müracaatleri neticesinde
muhammenata nazaran beş altı milyon bankalar ve dolayısiyle tasarruf sahihlerine
lira fazla tutacağı neticesine varılır. faydalar temin olunmuştur.
1932 senesinde vasıtasız vergilerimi- Türk parasının filî istikrarından bah-

zin vasıtalılara nisbeti yüzde 34; 1933 setmek lâzımdır. Millî para, bu günkü
senesinde yüzde 35; 1934 senesinde de iktisadî rejimin normal şartlarına dayana-
yüzde 32 sini teşkil eylemektedir. Bu nis- rak kıymetini muhafaza etmektedir. Dün-
betler normaldir. ya para işlerinin gidişini, dikkat ve ehem-
miyetle takib ediyoruz.
Varidat programımızı da şu suretle
hulâsa edebilirim; Para işlerinde bizim takib ettiğimiz
gaye, gayet sarihtir. Bizim para işlerinde
Vergilerin hiç bir zaman istihsali taz- tutumumuz, bütçe tevazününe, ticaret ve
yik etmemesi, istihlâki azaltacak bir radde- tediye muvazenelerine dayanan emin esas-
de bulunmaması. lar üzerindedir.
Vergileri iktisadî hayatın zarurî birer Ticaret ve tediye muvazenelerinin
uzvu mahiyetinde mütalea ederek onlara gidişiyle ve bu muvazenelerin lehte inki-
bu zaruretin fevkinde bir ağırlık veril- şaf iyle yakından ilgili olan döviz vaziyeti-
memesi hedefi takib edilmektedir. Bu miz, alınan tedbirlerle, gayritabiî bir man-
maksadla çimento üzerindeki istihlâk ver- zara ve mahiyet arzeylemektedir. Tediye
gisinin kaldırılması teklif olunduğu gibi muvazenemizin ağır yükünü geçen sene
diğer zarurî ihtiyaçlara tekabül eden mad- olduğu gibi, bu sene de haricî borçlarla
deler üzerindeki vergilerin de azaltılarak eskiden gelen sermayelerin harice çıkarıl-
satış fiatlarmın ucuzlatılması imkânları mak istenilen mühim temettülerin teşkil
araştırılmakta ve icab ve ihtiyaç derece- eylediğini söylemek hâdisata tamamen mu-
sinde bazı mevzular üzerinde bir tenzil tabık olacaktır.
teklifi mukarrer bulunmaktadır.
Döviz ihtiyacımızın ağır yükünü ti-
Bankalarımızdan, Sümer Bank, Cüm- caret muvazenesinin lehe olan farkı öde-
huriyet Merkez Bankası, İş Bankası, Em- meğe kâfi gelmemesi tabiidir. Bu cihetten
lâk Bankası 1934 senesi blânçolarmı mu- mevcud olan müşkülâtımızın mühim bir
vaffakiyetle ve kârla kapatmışlardır. Zi- kısmını haricî mübadelemizde kliring yolu-
raat Bankası bu sene temettü yapamamış- ile ortadan kaldırmış bulunuyoruz.
— 297 —
1- Haricî borçlar: Düyunu Umumî- Muvaffakiyetle yaptığımız dahilî is-

ye bütçemizin istikrazlara aid kısmında, tikrazların ödeme şaıtlarına göre lâzım-
İmparatorluktan Türkiye hissesine isabet gelen karşılıkları bütçemizde daima bu-
eden haricî borçlar için, itilâfnamesi mu- lunmaktadır. İstikrazlara gösterilen rağ-
cibince tediye edilecek meblâğ 700 000 betin ve bunların tamamen satılmasının
altının tam mukabili olmak üzere bütçe- devlet kredisiyle ve bu kredinin sağlamlı-
mize konulmuştur. ğiyle olan alâkasını memnuniyetle arzey-
lerim.
2- Dahilî borçlar: Dahilî istikrazla-
rın faiz ve itfa karşılıkları tamamen ve HALİL MENTEŞE (İZMİR) —
mülga seyrisefain borçları da dahil olmak Uzun asırlar imparatorluk hayatı yaşadık-
üzere dalgalı borçlar için de 900 000 lira tan, dahilde, hariçte uzun boğuşmalar
tahsisat ayrılmıştır. yaptıktan sonra nihayet mübarek ana yur-
dumuzun hududunda toplanmış bulunu-
Mahsubu umumî kanuniyle, millî Hü- yoruz. Buradan bir karış geri gitmemeğe,
kümet bütçelerine aid borçların tasfiyesi yalnız millî mevcudiyetimiz için değil,
ikmal edilmek ve senelerce devam etmiş mensub olduğumuz büyük ırkın şerefi
olan bu muameleler katî safhasına girmek namına borçluyuz.
üzeredir.
Niçin Türk'ün seyri medenisi o de-
Hazine işlerinin tutumu, tediyatm in- virlere en üstün bulunmuştur? Çünkü o
tizamı devlet kredisini her gün biraz daha devirlerde Türk, mukadderatına tamamiyle
yükseltmektedir. Geniş nafıa programımız, sahipti. Onun başbuğu milletin ve ordunun
devlet kredisine dayanan normal maliyet- içinde yaşardı. Henüz din, amme hide-
lerle idare ve temin olunmaktadır. Bu gibi
matı üzerinde hâkim değildi. Ondan do-
krediler için evvelce yüzde 10 faiz taleb e-
layı Türk'ün muhakemesi, Türk'ün zekâsı,
dilmekte iken son senelerde talipler, Türk
Türk'ün seyri medenisi müstakil olarak
Hazinesinin taahhüdat ve tediyatmdaki
inkişaf etmişti. O zaman daha kapitülâs-
intizam karşısmda, faiz miktarını yüzde 5,5
yonların da tesiri yoktu. Ondan dolayı-
haddine kadar indirmişlerdir.
dır ki, o zaman Türk, medeniyetin en üs-
2463 numaralı kanun ile,yüzde 7 faizli tünde bulunmuştur.
olmak üzere 30 milyon liraya kadar istik- Sultan Süleyman zamanında nizamı
raz akdine mezuniyet verilmişti. 1934 se- devletin hükümleri birer birer ihlâl edil-
nesinde bu kanuna istinaden iki milyon meğe başlamıştır. En mühimlerinden biri,
liralık emisyon yapıldı. 1935 senesi için damadların devlet memuriyeti alamama-
de dört milyon liraya ihtiyaç gösterilmek- sı idi. Hırvat Rüstem Paşa ilk defa Hur-
tedir. rem Sultana damad olmuştu. Müsahib
Ergani için 2094 numaralı kanunla nüfuzu, saray entrikaları devletin bünye-
yapılmasına mezuniyet verilen 12 milyon sinde tahribat yapmağa başlamıştı.
liralık yüzde 5 faizli ve ikramiyeli istikra- Yine şayani dikkattir - ki, o zaman
zın üçüncü tertibi olan 4 milyon lirahk da nizamı devlet mucibince devlet işle-
emisyonu da 1934 senesinde yaptık ve bu rine karışmaktan ayrı olan büyük müfti,
kanunla verilen 12 milyon liralık mezuni- o zaman seyhülislâm sıfatiyle ricali devlet
yet tamamen kullanılmış oldu. meyanma girmiş ve binaenaleyh, dinin
nüfuzu amme müessesatma tamamiyle hâ-
Antalya hattı için istikraz yapmıyo-
kim olmağa başlamıştır.
ruz. Bu hattın inşasım fevkalâde memba-
lardan aldığımız varidat ile karşılamak- İşte bu iki amildir ki, Devletin bünye-
tayız. sini zayıflatmış ve bu zayıflatmalar bir
298
çok mağlûbiyetlere sebep olmuş ve kapi- yeri açıktı. Amerika kapıları açıktı. Oraya
tülâsyonlar, ihsan ve âtıfat suretiyle veril- milyonlarca nüfus gönderirdi. Sonra
miş olan kapitülâsyonlar siyasî muahe- Avusturalya'ya da gönderirdi. İntişar eden
delerle katiyet kesbetmiştir. Dinin amme istatistiklere göre bir asır zarfında 25-30
müessesatma hâkimiyeti dolayısiyle üniver- milyon Avrupa'lı Amerika'da yerleşmiş o-
siteler skolastik mahiyet almış ve Türk'ün luyor. Bilhassa 1900-1910 arasında muha-
çocukları döıt asır kale yakülünün üze- ceret çok olmuş. Beş buçuk milyon kadar
rinde çöreklenip kalmışlardır. Avrupa'lı gitmiştir. Şimdi Avusturalya ve
Türk'ün dehasının, tam ve sağlam Amerika ve diğer adalar muhacerete karşı
kalan cevherinin azamî inkişafını temin kapılarını kapamışlar, kendilerini muha-
edecek şeraiti yurdumuzda ihzar etmek. faza etmekle meşguldürler.
Bu şerait ilmî ve iktisadî cihazlardır. Fa- Elektrik kuvvetinin çıkmasından son-
kat, her şeyden mahrum bir yurt elimiz- ra makine kuvveti büyük bir kudret al-
de kalmıştır. Bin bir ihtiyaç içindedir. Bu mış, bunun neticesi olarak amele için iş
şeraiti tamamen kapatmak için Türk, sahası gittikçe daıalmıştır. Eskiden bin
garb muharrirlerinin de dediği gibi ordu ekibin yaptığı işi şimdi bir kişi yapmakta-
kök halinde bir kalabalıktan ibaret değil, dır. İleride makine kuvvetinin daha ne
kudreti medeniyeyi haiz bir mevcud ol- kadar artacağı belli değildir.
duğunu isbat etmek Büyük Gazi'nin dediği Şimdi Avrupa tarafından istismar edi-
gibi medeniyet sahasında muasır medeni- len memleketler, biz de dahil olduğumuz
yet seviyesinin üstüne çıkarmaktır. Bu bü- halde, gittikçe sanayileşiyor. Bu suretle
yük vazifeyi ifa etmek için zamana, vak- hem insan mahreci, hem de eşya mahreci
ta, nakte ihtiyaç vardır. tıkanmış oluyor. Şimdi bu sıkışık vaziyet-
Baldvin, İngiltere Muhafazakârlar te olan Avrupa nereye dökülecektir? Ya
Partisi Başkanı ve denilebilir ki, bugün birbirinin üzerine, yahut bizim gibi karşı-
bilfiil İngiltere Başvekili, Streza konfe- smda bulunan memleketler üzerine...
ransının arifesinde söylediği bir nutukta Memleketimiz üç k'tanın mültekasında
diyor ki: "Avrupa'nın bugünkü vaziyeti bulunuyor. Biz, ufalmakla beraber büyük
bir timarhane hissi veriyor. Avrupa'yı bir yolların üzerinde bulunuyoruz. Binaena-
yandan öbür yana insan gezecek olursa leyh, şunu da nazara almamız lâzımgelir
adeta timarhane koridorlarında cevelân ki, burada kudretli bir Devletin teşekkülü
etmiş bir doktor vaziyetini alıyor. Vazi- bir çok Devletlerin de menfaatine muarız-
yet böyle olduğu halde kimse bu derdi dır. Binaenaleyh, her şeyden evvel emniyet
umumiyi halletmek için çare düşünmüyor, şebekemizi kurmak lâzımdır. Onun için
herkes kendi kabuğunun içine çekiliyor orduya tahsisat, şimendifere tahsisat, yola
ve beynelmilel mübadele günden güne da- tahsisat lâzımdır. Diğer ihtiyaçlar bu umu-
ralıyor. Silahları tahdid etmek diyorsun, mî cephe karşısında, mübrem ihtiyaçlar
kimse yanaşmıyor. Vaziyet böyle olduğu karşısında biraz durmalıdır ve durabilir.
halde herkes yeniden silâhlanmağa koşu-
Londra'da ökonomik ve malî konfe-
yor. Serbest milletler bir takım diktatör-
rans dağıldıktan sonra umumî bir surette
lerin idaresine kendi boyunlarını teslim
umumî derde çare bulmak imkânı orta-
etmiş bulunuyor".
dan kalktıktan sonra, milletler kendi evi-
Önümüzde bulunan Avrupa'yı iyi an- nin düzenini kendileri korumağa koyul-
lamak için daha esaslı surette girmemiz dular. İngiltere hakikaten bu yolda kendi
lâzımgelir. Avrupa, biliyorsunuz ki nüfusu ticaretini genişletti ve kendi refahı, geçen-
milyonlarca artan bir memlekettir. Av- lerde Maliye Vekillerinin söylediği gibi,
rupa'nın bu yığıntısını vaktiyle dökecek eskiye nisbetle yüzde 80 i bulmuştur. Fa-
— 299 —
kat, İngiltere böyle kendi başına tedbir sıdır. Harpten yanmış, yıkılmış bir mem-
alınca ve tarifelerini yükseltince onun lekettir. Fakat harpten sonra stoklar çok
alış veriş yaptığı Devletlerin iktisadiyatı olduğundan mallar çok para ettiğinden
çok sarsılmıştır. Meselâ, Almanya 1933 ve krizin gelip çatacağını kimse hesab
de ayda 165 milyon fazla ihracat yapmış- etmediğinden fazla borçlar altına girildi.
ken, 933 den itibaren bu aktif vaziyeti Kriz gelip çatınca herkes şaşırdı.
kaybetmiş, pasif vaziyete geçmiştir. Ziraat Bankası Adana'da geniş mik-
Mübadelenin daralışı, herkesi ted- yasta pamuk ziraatine kredi vermişti.
bir almağa sevkettiği için herkes iç paza- Adana'lılar bundan istifade ettiler. Fakat
rını canlandırmaktadır. İç pazarını can- buhran gelip çatınca onlar da borçlarını
landırmak için Hükümetimizin çok şayanı vermekte müşkülât çektiler ve borç altın-
şükran bazı tedbirleri vardır. Birincisi, da kaldılar. Vergi yönünden çiftçiyi hafif-
münakalât tarifelerinin indirilmesi suretiy- letmek meselesi katiyet kesbetmeli ve bir
le bu pazarın genişlemesine ve vatandaş- az da çiftçinin yükünü hafifletmelidir.
lara gerek eşya ve gerek emval ve gerek
Sonra çiftçinin muhtaç olduğu eşya
eşhas mübadelesi dolâyisiyle hareketlere
ile kendi giymeleri arasındaki muvazene-
yol açmasıdır. Bilhassa istihsal mallarımı-
sizlik meselesi. Ucuzlatma işinde anlaşıl-
zın maliyet fiati üzerinde epey hafiflik
dığına göre Başbakan bizzat vaziyet et-
olmuştur. Diğer taraftan, klering muka-
miş bulunuyor. Bütün çiftçinin, yani kü-
veleleri bir taraftan mahsulâtımızın sürü-
çük halkın mühtaç olduğu eşya meselesi
münü temin etmekle beraber kontenjantu-
üzerinde başlamak ve süratle yürümek,
man tahdidatını yüzde 78 indirmek suretiy-
bir de arzettiğim gibi, çiftçinin iştira ka-
le ithalât ticaretimize büyük mikyasta ge-
biliyetini artırmak ve ihtiyacını karşıla-
nişlik vermiştir. Bazı mahsulâtımız üzerin-
mak için çiftçiyi teşkilâtlandırmak mese-
de yükselmeler yapmıştır. Fakat, Başveki-
lesi vardır. Kanunu da Meclise gelmiştir.
lin Meclis açıldığı zamanki beyannamesin-
Çiftçiyi teşkilâtlandırmak meselesinde iki
de söylediği gibi, kliring mukaveleleri o
müşkülle karşılaşacağız:
kadar esaslı bir istinatgâh olamıyor. Çünkü
muvakkat müddet için yapılıyor. Fakat Birincisi, çiftçinin esasen ferdiyetçi
iç pazarını canlandırmak için bence daha olan ruhudur. Çiftçi kendi sürer, mahsu-
esaslı tedbirlere tevessül etmek mecburi- lünü kaldırır, ambarına götürür, hayvanı-
yeti vardır. na yükletir, satar. O ötedenberi ferdiyet-
çidir. Çiftçinin bu ferdiyetçi ruhu topla-
İç pazarı genişletmek için müstahsi-
nışın içtimaî ve ahlâkî vaziyetini kavra-
lin, bilhassa çiftçinin dun olan maliyet fi-
maktan biraz uzaktır.
atlerini dışardaki ucuz fiyata intibak et-
tirmek vaziyeti karşısında bulunuyoruz. İkincisi, çiftçiyi teşkilâtlandırmaktan
Çiftçinin maliyet fiati üzerindeki yükleri- maksat, müstahsil ile müstehlik arasında
ni hafifletecek olursak iştiıa kabiliyeti bir sıra dizilen vasıtaları bertaraf etmek.
artacak, fabrikaların sürümü artacak, iş- Onun için, çiftçinin ferdiyetçi ruhuna
tira kabiliyeti artınca hem istihlâk artar, göre basit işlerden ve elle tutulabilecek
hem de verginin sıkleti tahaffüf eder. kadaı çiftçiye fayda verecek ihtiyaçlar-
Şimdi çiftçinin bu bütçede vaziyetini na- dan başlamak zarureti vardır. Ta ki bun-
zarı itibare almak lâzımgelir. Bir kere borç ların faydalarım göre göre ferdiyetçi ruh-
karşısında, bir kere vergi karşısında, bir ları camia ruhuna doğru inkişaf edecek-
kere muhtaç olduğu eşya karşısında. tir. Avrupa'da 19 ncu asrın msfı ahirinden
Memleketimizin en zengin mıntakası sonra, biliyorsunuz, büyük endüstri hayatı
her türlü mahsul yetiştiren Ege mıntaka- başlamış ve sermaye topluluğu olmuştur.
— 300 —
Ona karşı çiftçiler eskidenberi sermaye mek yoluna hasredelim. Bütçemizi de bu

birliklerinin istismarına karşı durmak için esas dairesinde yeniden tetkik edelim.
kendi kendilerine bir takım toplantılar
yapmışlardır. Fakat, asıl bu gün çiftçiyi İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR
teşkilât içine alan, onun bütün ihtiyaçla- — Tasnifinizi tam yapmak için ilâve
rını kendi vesaitiyle kendi içinde yaparak edeceğiniz bir nokta daha var. O da
onun ferdiyetçi ruhunda camia ruhunu sanayi programını unutmamaktır.
canlandıran teşkilat 19 ncu asrın nısfı HALİL MENTEŞE — Sanayi pro-
ahirine doğru başlamıştır. O da zirai san- gramı için başka membalar bulabilirsiniz.
dıklardır. Bunlar evvelâ çiftçinin ferdiyet- Bulamazsanız o vakit sanayi programını
çi ruhunun yavaş yavaş elle tutulur fayda yürütelim. Çünkü, o da bir mevcu-
dalar gösteımek suret'yle camiaya doğru diyet meselesidir. Bunu muhtelif vesile-
ilerleyişini temin etmişlerdir. Ondan sonra lerle arzetmiştim. Tabiî düyunu umumiye
çiftçinin mahsulâtını iyi satmak için koo- mutlaka verilecektir. Muhacirin iskânı
peratifler gelmiştir. Kooperatifleri ticarî meselesi memleketin emniyeti noktasından
zihniyetle idare etmek lâzım geldiği için mühimdir, bu da ihmal edilemez. Fakat
kredi meselesi doğmuştur ve bütün bu memleketin iktisadiyatının yeni yüklere
teşkilât tedricen yapılmıştır. Satış koope- mütehammil olduğuna kani değilim.
ratiflerini de fikri ticarî ile idare etmek lâ-
zımdır. Fakat en az muvaffak olan ihra- BERÇ TÜRKER (AFYON KARA-
cat kooperatifleridir. Fakat, çiftçinin fer- HİSAR) — Başka memleketlere kıyasen
diyetçi ruhunu yavaş yavaş camia ruhuna bizim yurdumuzda serveti şahsiye azdır.
doğru inkişaf ettirebilmek için daha mad- Binaenaleyh, mükellefin iştira kabiliyetini
dî ve daha doğiu olabilecek yollardan işe de göz önünde tutmak lâzımgelir.
başlamak lâzımdır. Memleketimizin müdafaasına ait
masraflar ve imar işlerine ait masraflar
İktisat Vekâletinden çok rica ediyo- mukaddes masraflardır. Fakat, bunlar na-
rum. Satış kooperatifleri için yapılan ka- zarı itibare alındıktan sonra bütçenin
nunu acele çıkartmasınlar. Bütün bu sen- masraf fasıllarında kabil olduğu kadar
dika teşkilâtının mahallerinde işleyişini tasarruf yapılmalıdır.
görecek ve tetkik edecek ideal sahibi genç-
Görüyoruz ki, Amerika, İngiltere ve
lerden beş on tane intihab ederek Fransa-
Japonya gibi büyük memleketler ve bir
ya, İsviçre'ye Almanya'ya, bilhassa Dani-
kaç küçük memleket altın esasını bırak-
marka'ya (ki sırf ziraî bir memlekettir)
tıkları gündenberi ticarî işleri canlanmış,
göndersinler. Sonra bu teşkilâtın meb-
ötede Fransa, İtalya ve İsviçre gibi altın
deinden itibaren bütün kısmı kavrayacak
esasını muhafaza eden memleketlerin ti-
şekilde ikmal etmek üzere işe girişelim.
carî işleri, turist işleri ise azalmış ve mucibi
Hulâsatan şunu söylemek istiyorum. endişe olmuş. Biz, bizim paramızla İngiliz
Bu memleketin siyasî vaziyeti itibariyle lirasına bir kıymet vermek için altın esa-
her şeyden evvel ordumuzu, emniyet şe- sını muhafaza eden Fransa'nın tesbit ettiği
bekemizi ikmal etmek mecburiyetindeyiz. kambiyoya istinad ediyoruz. Bir Türk lira-
Onun için bütün kuvvetimizi ikinci ve sı 12 frank 6 santim olarak sabit bir esasta.
üçüncü derecede olan ve uzun zamandan Paris borsasında her gün İngiliz lirasına
sonra irad verecek olan bir takım hizmet- kaç frank kambiyo kıymeti tesbit ediliyor-
lere hasretmeyerek, dağıtmayarak, ordu, sa, onunla biz bir (parite) yapıyoruz ve bu-
şimendifer ve yol üzerinde teksif edelim. rada "bir İngiliz lirası şu kadar kuruştur"
Çiftçinin yüklerini hafifletmek suretiyle diyoruz. Yani, tamamen Paris borsasını
memleketin dahilî iktisadiyatını genişlet- takib ediyoruz. Netice itibariyle şu oluyor;
— 301 —
meselâ bir ecnebi tüccar elinde İngiliz li- Benim teklifim sırf bir etüd teklifi-
rası olarak tütün almak için buraya geli- dir ve her memlekette olduğu gibi bizim
yor. Biz bu İngiliz lirasını dun fiatla alı- Devlet bankası vazifesini gören Merkez
yoruz. Çünkü, bizim fiatımız altın esası Bankası bu işi Maliye Bakanlığı ile tetkik
üzerinden tesbit edilmiş olduğundan İngi- etmelidir. Acaba bu gibi nazik maddî işle-
liz lirasını düşük olarak mubayaa ediyo- rimizi Maliye Bakanlığında bulunan muh-
ruz. Tüccar bu para ile az tütün alabili- terem ecnebi mütehassıslar da tetkik edi-
yor. Ayni tüccar ayni İngiliz lirasını Yuna- yorlar mı ?
nistan'da satarsa eline daha çok drahmi Benim hatırıma gelen bir mali kom-
geçiyor. Çünkü, Yunanistan altın esasını binezon vardır. Millî paramızın kıymeti
bırakmış, İngiliz lirasının kıymetini koru- yüksektir. Çünkü, Cümhuriyet Hüküme-
muştur. Binaenaleyh, mezkûr tüccar çok tinin kredisi yüksektir. Çünkü, mevkii
drahmi ile daha çok miktarda tütün alı- tedavülde bulunan para memleketimizin
yor. İhracat yapan tüccarlarımız ise iste- ihtiyacına nisbeten azdır ve çünkü Hükü-
dikleri malın bedeli olan kambiyoyu bu- metimiz asla enflasyon taraftarı olmamış-
rada Türk lirasına tahvil ettikleri zaman tır. Bunlar hep sağlamlık ve istikrar delil-
ellerine az Türk lirası geçiyor. Acaba leridir. Binaenaleyh, şimdi mevkii tedavül-
Maliye Bakanlığı bu meseleyi tetkik etmiş de bulunan evrakı nakdiyeye karşılık ola-
midir ? Hiç şüphe yok ki, İsmet İnönü Hü- rak altın istoku faydasız surette elde tu-
kümetinin en büyük eserlerinden biri tulmasına lüzum görmüyorum. Kısaca
de paramızın istikrarını temin etmektir. teklifim şudur.
Fakat, yukarıda zikrettiğim sebeblerden
dolayı bu mesele etüd edilmelidir ve para- Cümhuriyet Hükümetinin teessüsün-
mızın istikrarına katiyen halel getirmek- denberi altın stokumuz mühim derecede
sizin memleketimizin ticarî ve iktisadî artmış ve bu gün elimizde takriben 22
ihtiyaçlarına göre kambiyo muamelâtını milyon lira kıymetinde altınımız vardır.
tesbit etmeliyiz. İşte bu altın mevcudu hacmi tedavül ile
İkinci göze çarpan bir mesele de hacmi bütçe yekûnu arasındaki muvazenesiz-
tedavül meselesidir. lik farkım izale etmek için yapılacak bir
Memleketimizde tedavül eden pa- malî kombinezona kuvvetli bir esas teş-
ranın yekûnu takriben 160 milyon Türk kil eder.
liıası iken bütçemizin yekûnu 195 milyona
Görüyoruz ki, kanunlarımız seneler-
baliğ olmuştur. Bu ise malî noktai nazar-
den beri neşredilmiş ve bilhassa vergilere
dan bir "muvezenesizlik" vaziyetinin mev-
müteallik kanunlarımız mükerrer tadilâta
cud olduğunu gösteriyor. Daha doğrusu
uğramışlardır ve bugün filân meseleye ait
'Yorganımıza kadar ayağımıza uzatma-
kanunu mütalea etmek için bir çok kanun
mış' olduğumuzu gösteriyor. Acaba bu
kitaplarına müracaat etmek lâzımgeliyoı
meseleyi de sayın Maliye Bakanlığı tetkik
etmiş midir? ve bunu da tadilâtı hatırlayanlar yapa-
bilirler. Meri olan bilûmum kanunları
Bana öyle geliyor ki, ya bütçenin ye- biı döküm (fonte) halinde tabettirmek
kûnunu tedavül eden paranın miktarına üzere acaba Maliye Bakanlığı buna bir
kadar tesbit etmeli (ki bu şimdilik kabil çare bulamaz mı?
değildir) veyahut Maliye ve Merkez Ban-
kası bu meseleyi etüd ederek malî bir Ben bu memleketin atisini çok par-
kombinezonla işi düzeltmelidir. lak görüyorum. Elli senede yapılabilecek
Sakın sözlerim yanhş anlaşılmasın. işler on senede yapılmıştır ve bunu eski-
Ben "İnflation" yapılsın demiyorum. Ben den olduğu gibi memleketin zararına imti-
"İnflation" yapanlarm düşmanıyım. yazlar vererek para bulmak suretiyle değil,
— 302 —
sırf kendi yağımızla kavrulmak siyasetini leflerin lehine tenzil etmek idi. Siz iradı gay-
takib ederek Türk ulusuna has olan azim, risafiyi icar yerine koymak suretiyle mükel-
metanet ve çalışkanlıkla harikalar yapıl- leflerin aleyhine yürüdünüz. Binaenaleyh,
mış ve yapılmaktadır. Sonra, hep bunlar nisbetleri indirmiş olmakla vergiyi azaltmış
etrafımızı saran buhrana rağmen yapılmış- olmadınız. Faraza yüzde 45 den yüzde 35
tır. e indirmiş gibi görünen nisbet, haddi za-
HÜSNÜ KİTAPÇI (MUĞLA) — tinde icarla iradı gayrisafi arasındaki fark
Her sene bütçesi memleketin o seneki bazan yüzde yüz olduğu için bu yüzde 35
hareket ve faaliyetinin miyarı telâkki edi- vergi nisbeti yüzde 70 e çıkmış demektir.
lirse (ki az çok böyledir) 1935 senesi Hükümet diyor ki: Verim fazlalaşmış.
bütçesini şükran ve kıvançla karşılamak Çünkü beyannameyi tahdid ettik. İradı
lâzımgelir. Çünkü 1931 senesinden be- gayrisafi üzerine koyduk. Binaenaleyh ve-
ri yürütülen bir mülâhaza vardır. O da rim fazlalaştı. Çünkü işçiden, ameleden,
buhran dolayısiyle dar bir bütçe çevresi memurdan alınan yekûn fazlalaşmıştır.
içerisinde yürümek zaruretidir. Bu mülâ- İkisini birden top yekûn hesab ettiği için
hazanın bu bütçede yer tutmadığını görü- yekûnde fazlalık vardır. Maliye teşkilâ-
yorum. tının vergi kaynaklarını ayırdetmemesi
böyle hatalar irtikâb etmesine sebep ol-
Bütçe encümeni çok iyi bir liste tan-
muştur.
zim etmiş, burada 1933 senesinde varidat
ne miktar tahmin edilmiş ve bunun ne Netice şudur. İradı gayrisafi üze-
kadarı tahsil edilmiştir? 1934 senesinin ise rine konan vergi nisbeti mükelleflere ağır
on bir ayı zarfındaki tahsilâtm muham- gelmiştir. Bir çok mükellefler dükkânla-
menata karşı nisbeti gösterilmiştir. Bir rını kapamışlardır. İzmir'in yalnız mühim
rakam vardır ki çok şayanı dikkattir. Bu ticari bir mıntakasında 1200 dükkândan
da kazanç vergisidir. Kazanç vergisi yüz- 230 u kapanmıştır. Bu neticeler karşısında
de 51 tahsil edilebilmiştir. Bu netice feci elbetteki muhammenat tahsil edilemez.
diye tavsif edilebilir. Demek ki, kazanç Maliye Vekâleti diyemez ki "erbabı ticare-
erbab' o kadar zayıflamıştır ki kendilerinin tin kazanç vergilerini alacağız, fakat ih-
verebilecekleri zannedilen paramn ancak mal ettik". Kazanç vergisi en ziyade kolay-
yarısını ödeyebilmişlerdir. Bu müessif ne- lıkla kabili tahsil olan bir vergidir. Ver-
ticenin sebeblerini aramak gerektir. Se- gisini ödemeyenlerin mallarım memurlar
nelerdenberi devam eden buhran, müba- alır ve piyasada kaça kaça satar.
dele darlığı tüccarın takatini kırdı. Avru-
Varidat faslında temas edeceğim ikinci
pa'nın kontenjan dolayısiyle kesilmiş olan
nokta hayvanlar vergisidir. Hayvanlar ver-
mal kredisi iş hacmini çok azaltmıştır. Bi-
gisi, davar, deve kısmında büyük bir fark
zim tüccarımız zaten kâfi derece sermaye
yoktur. Yüzde 97 tahsilât var. Fakat diğer
sahibi değildir. Bir de bu mal kredisi kal-
hayvanlarda yüzde 11 noksan. Bu yüzde
kınca birinci el tüccar azaldı. İkinci ellere
11 belki azdır denecektir. Fakat şunu hesap
de peşin para ile mal satmağa başladı.
edelim ki iki üç senedenberi bundaki mu-
Bir de ticaret büyük emniyet ve istik- hammenat gittikçe azaltılmaktadır. İki üç
rar isteyen bir şeydir. Gerçi güvenlik dediği- sene zarfında hemen iki milyona yakın bir
miz asayişin bizim memleket kadar teessüs tenezzül vardır. Bu tenezzülün taallûk et-
etmiş bir yer yoktur. Fakat ticarî istikrar tiği hayvanların cinsi de şayam dikkattir.
ve emniyet memlekette gittikçe azalmış- Bunlar bizim çiftçinin nakliyat işini gö-
tır. Arasıra çıkan karışık kanunlar para ren, her işinde kendine yardım eden at,
sahiplerini korkutuyor. Bu kanundaki he- eşek, öküz gibi, inek gibi ve nihayet gıda-
deflerden birisi de kazanç vergisini mükel- sını teşkil eden bu hayvanlarda vukubu-
— 303 —
lan bir tenezzüldür ki memleketimizin buna bir çare bulsa ve memlekete daha
vaziyeti iktısadiyesinde çok müessir ola- kolay bir kredi ile mal getirmek imkânını
cak bir hâdisedir. bahşetse çok faydalı olur. Çünkü görülü-
yor ki, verilen müsaadeden halk tamamiyle
Türk ayni zamanda çok hamuldür. istifade edemiyor, kabiliyeti iştiraiyesinin
Kendisinin çok yıprandığı göz önüne alı- noksanlığı dolâyisiyle. Şu halde bu husus-
nırsa zannedilir ki, istihsalât azalmıştır. ta biraz serbesti vermekte bana mahzur
Halbuki, köylü bilâkis serveti milliyeyi yok gibi geliyor.
korumak için var kuvvetiyle çalışmış ol-
duğunu ispat etmiştir. 929 senesinde Dördüncü rakam madenler vergisidir.
1 milyon 600 bin tona baliğ olan istihsa- Geçen sene üçyüz şu kadar bin hâsıl olmuş.
lât 934 de iki milyona çıkmıştır. Eğer Altıyüz bin lira düşünülüyormuş. Bir ka-
para farkı olmasa idi, yani eşya fiati sukut nuna temas edilerek Heyeti Vekilenin ka-
etmeseydi, bu gün memleket bu himmetle rarnamesiyle nisbî vergi azaltılmıştı. Bu
azamî refaha kavuşmuş olacaktı demektir. defa Maliye Vekâleti o kolaylığı nihayete
Böyle alm teri sarfederek serveti milliyeyi erdiriyor. Parti kongresinde hatırımda iyi
çoğaltmakta olan köylümüz acaba neden kalmışsa, Muhterem İktisat Vekili dedi ki,
hayvanlarını noksanlaştırmıştır. Bu ver- "madenlerimiz hasılatından 12 milyon lira
ginin ağırlığı bu işten kendisini soğutmuş- ihracatımız yerine 18 milyon lira ihracat
tur ve bundan dolayı hayvan miktarı azal- yapılmıştır". Şimdi 280 000 lira için ihraca-
mıştır. Hayvan vergisinin tenzil edilme- tı engellemek ve daraltmak doğru mudur?
yeceği yolunda Hükümetin bir mütaleası Varidat fasıllarından arazi vergisi ge-
vardı, fakat sonra bundan sarfı nazar et- çen seneye nazaran lehe bir fark gösterdiği
mişlerdir zannediyorum. Kongrede, Mali- kemali memnuniyetle görülmüştür. Arazi
ye Vekili bu seneye teşmil edilmemek üze- vergisinde memnuniyeti mucib olan bu
re bu vergiyi indireceğiz demişlerdi. O vaziyet iki sebebe istinat edebilir: Birisi,
varidat rakamları üzerinde tevakkuf edile- buğdayın korunması dolâyisiyle çiftçinin
cek noktalardan üçüncüsü gümrük yekû- az çok iyileşmiş olması, ikincisi de geçen
nudur. 934 bütçesinde gümrük 36 milyon, sene bazı vergilerin af ve tenziline dair
liıa tahmin edilmiş 29,5 milyon lira tahsil çıkardığımız kanuna atfedilebiliyor. Bu
edilmiş, yani yüzde 81 i tahsil olunmuş de- verginin tarhı tahrire istinad etmesi ica-
mektir. Geçen sene bütçesinde kontenjan bederken memleketin bir çok yerlerinde
tahdidatına nihayet verileceği öne sürül- bu usul tatbik edilmiyor. Tevzii bir şekil
müş, daha fazla malın içeri gireceği dü- alan bu vergi halkımızı çok izrar ettiği
şünülmüş ve gümrük hasılatı da ona göre gibi mesaiyi de işkâl etmektedir.
36 milyon lira olarak kabul edilmişti. Bu
neticenin çıkmaması, şüphesiz ki, halkı- Hükümet tahrir için halâ Meclise
mızda kabiliyeti iştiraiyenin çok azalmış müracaat etmemiştir. Evvelce yapılan tec-
olduğunun en bariz alâmetidir. Eğer mem- rübe tahriri kanunu da geri alınmıştır.
lekette alım kabiliyeti olsaydı tabiatiyle Maliye Vekâleti bu hususta bir karar itti-
daha fazla mal gelir, gümrük varidatı haz etmiş midir, etmemiş midir ? Çünkü,
tahmin edilen miktarı bulurdu. köylüyü toprak sahibi etmek suretiyle
terfihini düşünen Hükümetimiz böyle ver-
Kliring mukavelelerine rağmen he- gi sistemlerinde tahriri lâyikiyle görmediği
nüz kredi üzerine iş cereyan etmiyor. Ek- halde, tahrirden büsbütün başka bir tarzda
seriyetle paralar merkez bankalarında blo- bir nizamname ile bu işin halledilmesi
ke edildiği için, para işleri bir türlü çabuk doğru değildir.
gidip gelemiyor ve bundan dolayı da kre- Buğdayı koruma vergisi dolâyisiyle
di fazlalaşmıyor. İktisat Vekili muhteremi iki bidat icad edilmiştir. Bu bidatlar-
— 304 —
dan birisi şudur: Malûmu âliniz, biz bu fazla bir para vardır. İktisat Vekâletine
vergiyi kabul ederken sırf çiftçiyi koruma- bakmadım. Sebebi de son sene fazla teş-
ğı gaye ve hedef tutmuştuk. Zaten tabir kilât yapmıştır. Adliyeye de itirazım yok-
de buğdayı korumadır. Bundan istifadeyi tur. Maaşlar bihakkin çoğaltılmıştır. Mil-
de doğrudan doğruya çiftçiye hasretmiştik. lî Müdafaa da keza. Bir milyon lirayı
Şimdi burada bir şey yapılıyor. Deniliyor geçiyoruz. Bu, fazla bir paradır. Benim
ki, "bu paradan üç milyon 500 bin lira görüşüme göre buhran, muvazene, kazanç
almak imkânı vardır". vergilerinin memurlar üzerinde yaptığı
tesiri telâfi için bilhassa merkez teşkilâtı
Nafıaya yol yapmak üzere para ver- üzerinde yürütülen, yürünmekte olan bir
diğimiz zaman elbette bundan köylü müs- yoldur. Bundan ancak yüksek tabaka is-
tefid olacaktır. Halk bundan istifade ede- tifade eder. Küçük tabaka yine zararlı bir
cektir. Fakat bizim bu kanundan istihdaf şekilde kalır. Bu bir milyon küsur lirayı
ettiğimiz gaye, bu paranın ayrı bir şekil- Hükümet bütçeye koymasaydı yahut Büt-
de tahsil edilerek ayrı bir yerde depozito çe encümeni tenkis etseydi, bence daha
edilmesiyle de sabittir. Takib ettiğimiz muvafık olurdu.
gaye bu paranın doğrudan doğruya çift-
çinin yükselmesi için sarfedilmesidir. Bilhassa nakliyat işinde gösterilen
Sonra, tuz vergisi vardır. Bunun da azamî ucuzluğu, ben hem bir Türk va-
çok ağır olduğunu hepimiz kabul ettik. tandaşı, hem de İzmir'li olmak itibariyle te-
Hükümet senelerdenberi tetkikat yapı- şekküre lâyik bulurum. Çünkü İzmir
yor. Bu paradan çiftçiyi müstefid etmek sergisi için yapılan hususî tarife üzerine
imkânları var demektir. Bu parayı neden İzmir'e binlerce vatandaş geldi ve bu su-
başka bir yere sarfedelim? retle hiç olmazsa İzmir'lilere iki üç milyon
lira bıraktı.
İkinci bidat şudur: Maliye Vekâleti
bu parayı başka yerlere sarfetmek için Son İstanbul ve memleketin diğer
bütçeye bir madde ilâve etmiş. Bizim en yerleri için (bilhassa İstanbul'u tasriha
mühim vazifemiz halktan alman paraların değer görüyorum) nakliyatta yapılan
sarfı hususatını tetkik etmektir. ucuzluktan dolayı halk istifade etmiştir.
Otelcilerden olsun, diğer bazı esnaftan
Buğday Ziraat Bankası vasıtasiyle alı- olsun edindiğimiz malûmat oralardaki
nıyor. Bu muamelenin hacmi ne kadardır, alışverişin ve işlerin biraz canlandığı yo-
ne miktar para sarfedilmiştir, ne kadar lundadır.
masraf yapılmıştır ? İstanbul'da bir suiisti-
Memlekette mahsulâtın para etme-
mal meselesi vardı? Bunun neticesi ne sini temin eden İktisat Vekâletine ve Tür-
oldu? kofis'in yaptığı hizmetlere de teşekkür
Masraf için de haizi ehemmiyet gör- ederim. Hatta bu sene ihracatımızın 933
düğüm iki nokta vardır: Bunların birincisi senesininkini dahi aşarak 932 senesinin-
açık maaşlarının çokluğudur. Geçen sene kine vardığını gazetelerde gördük.
bütçede bu açık maaşları için 350 bin
Gezdiğim yerlerde temas ettiğim kim-
lira sarfedilmiştir. Bu çok bir paradır.
seler diyorlar ki "iş yok". Bu acaba bir
Mukabilsiz verilen bir para demektir.
yanlış görüş müdür? Fakat kazanç ver-
Masarifat yekûnunun ikincisi me- gisi de tamamiyle bunu gösteriyor. Şu hal-
murlar maaşıdır. İktisat, Müdafaa ve de memlekette bu işsizliği giderecek te-
Adliye Vekâletlerini ve Jandarmayı nazarı şebbüsleri almak Hükümet için en mühim
itibare almıyorum. Diğer Vekâletlerin maaş vazife olmak lâzımgelir. Hükümet için
tahsisatı için bu sene bir milyon liradan dedim. Çünkü her şey Hükümetin elin-
— 305 —
dedir. Şu halde durgunluğun sebebini tet- Küçük tabakanın ekseriyetle ailesi

kik ettirmeli. İşsizlik nedendir, bunu gi- çoktur. Zürriyeti çok olan bu halkı meselâ
derecek sebebler bulunmayacak mı? Ha- beş kişiden ibaret bir aileyi 40 lira ile ge-
kikaten bu sene köylü eline geçmiş olan çindirmek mecburiyetini üzerine alan bu
para tam manasiyle piyasaya dökülmüş vatandaş bunu yapabilir mi? Böyle bir
olsaydı, piyasa canlılığı bir iki ayda bit- vatandaştan ne hizmet beklersiniz?
mez, daha fazla devam ederdi. Bütün bu
paralar alacaklılar eline geçtiği için köy- REFİK ŞEVKET İNCE (MANİSA)
lü yine sıfırülyed kaldı ve pazara çıkama- — Tediyatı muntazam bonolarla vaktin-
dı. Şu halde köylünün borcunu derhal den evvel yapan ve yaptıktan sonra muh-
halletmek mecburiyeti katiyesindeyiz. Bu telif teklifler karşısında bulunan, tahvilâ-
geçen sene bir kanaat şeklinde mutlaka tın faizleriyle beraber anasını ödeyen Hü-
olacak diye tebellür etmişti, fakat bu şekil kümetin, her halde vatandaş nazarmdaki
köylünün zararına oldu. Çünkü, Ziraat mevkii şükran ve muhabbetle karşılan-
Bankası derhal harekete geçti" ve kabil maktan ibarettir. Hükümetin imzası şu
olduğu kadar köylüyü hırpaladı, halkın veya bu şekilde olsun, bir şahsiyeti mane-
mevcudunu alacağına mahsuben aldılar. viye addedilmesi itibariyle çok mühimdir.
Memleketle alâkadar bir müessesei milli- Onun içindir ki, piyasa dahilinde dahilî
yenin bu tarzda hareketi doğru değildir. tahvilât, Ergani tahvili ve diğer Hükü-
Halkı biraz yürütecek şekilde kullan- metin imzasını taşıyan tahvillerle gene ayni
mak, korumak lâzımdır. İş hacminin dar- imzayı taşıyan gayrimübadil bonolarının
lığına bir sebep de, bence, az ücret alan kıymeti bir değildir. Beş senedenberi gene
gerek memur ve gerek ecir vatandaşların Devletin damgasını taşıyan bu bonoların
kazanç, buhran ve muvazene vergileriyle yüzde 30-40-50 düşmesinden mütevellit
mükellef tutulmalarıdır. vaziyetin düzeltilmesini ve bu bonoların
yüksek mevkie getirilmesini, Hükümetin
Bunlardan bir kısım var ki, zaten as- muntazam malî siyasetine güvenerek ayrı-
garî maişet haddini tutmayan kazancın- ca rica ediyorum.
dan bu vergileri de verince tabiatiyle istih-
lâke gidemiyor. Çünkü, istihlâke sarfede- Bir hakikati içtimaiye olarak ifade
ceği parayı Hükümete veriyor. etmiş olmak lâzımgelir ki, bundan dört
sene evvel kendisine bir memuriyet teklif
Büyük memullarda bu hal aynen va- edilirken şu veya bu şekilde istiğna göste-
rit değildir. Çünkü, o memurlar az çok ren bir çok anasır, bu gün muztar kalarak
nihayet bir kısım tasarruf yapabilecek va- Hükümet kapılarına müracaat edip me-
ziyettedirler. Fakat küçük memurlar elle- muriyet istiyorlar. Çünkü avukat, mühen-
rine geçen bütün parayı piyasaya verirler. dis, ressam, doktor, muallim gibi adam-
En iyi müstehlik onlardır. Bunların paralar, yani alnımn, bileğinin ve dimağının
ları kesilince iş hacmi daralır. Ben bu meb- faaliyetiyle ekmeğini kazanan adamların
beden yürüyerek Hükümetten bir dilekte ekmekleri, ancak mütekabil şekilde hayat
bulunacağım. Bizim barem mucibince ba- makinesinin işlemesinden husule gelen
zı vatandaşlar 10 lira, bir kısmı da 150 semereye bağlıdır. Fakat, böyle münase-
lira maaş alır. Demek ki biz bir taraftan betler olmadığından dolayı şu veya bu
memlekette 10 lira ile, yani 4 misli olan ticarette bulunanlar doktorluk, avukatlık
40 lira ile geçinme imkânı tasavvur ediyo- ve inşaat olmadığından mühendislik ya-
ruz. Diğer taraftan da bazı vatandaşlara pılamıyor.
ancak 150 ki 4 misli olan 600 lira ile ge-
çinebileceğini kabul ediyoruz. Bu, bü- Münhasıran maaş, bütçenin yüzde 42.
yük bir farktır. 83 ü; ücret, hakkı huzur yevmiye, ecnebi
— 306 —
mütehassıslar, açık maaşı, tekaüd ikrami- eden bir adama bilmem hangi kâtibin key-
yesi, yüzde 1. 86. Bunları da maaş telakki fi için vergi tarhetmek, gene hiç evi yok-
edersek mecmuu yüzde 44.69 eder. Tediyesi ken bir adama müsakkafat vergisi tarhet-
mecburî olan yüzde 2.47 ile kurulmuş olan mek hâdiseleri olmuştur.
müessesatm masarifi umumiyeleri yüzde Bütçenin maaşat kısmından bahse
3.55. Teferrüattan sarfı nazar dahilî ve lüzum görmüyorum. Vakıa 926 dan itiba-
haricî borçların senelik taksiti yüzde 14.78. ren yavaş yavaş bu gün seksen altı milyon
Ordu iaşesi teçhizat ve melbusatı, vesaiti liraya çıkması, nazarı dikkate alınacak bir
sıhhiyesi şu veya bu yüzde 20.94. Umuru şeydir. Fakat, bu demek değildir ki memur
nafıa yüzde 5.15. maaşı tezyid edilmiştir. Adet çoğalmıştır.
Devlet varidatının yüzde 44.69 nisbe- Memurlara maaş kâfi değildir. Müm-
tinin maaşata verilmiş olmasını ben kendi kün olsa bunlara zammetmek lâzımdır.
hesabıma yapıcılık noktai nazarından pek Barem kanunu yapıldığı zaman pek iyi
muvafık bulmuyorum. Diğer Devletlerdeki hatırlıyorum, eski Maliye Bakanı esbabı
nisbet nedir, diye bir kaç arkadaşa sordum: mucibe olarak demiştir ki: Memur, eline
Bazıları, yüzde 20, bazıları yüzde 20, ba- geçen parayı bilmelidir, biz öyle bir kanun
zıları yüzde 30 dediler. yapıyoruz ki memura alacağı paranın mik-
tarını gösterecektir... Halbuki şimdi ne gö-
1926 senesinde memur maaşları 62 rüyoruz ? Yüzde şu kadar buhran, yüzde şu
milyon 902 bin küsur liradır. 1927 sene- kadar kazanç, yüzde bilmem ne kadar şu.
sinde 61 729 000, 928 senesinde 75 660 000 Görülüyor ki, o esbabı mucibe büsbütün
küsur, 929 senesinde 80 705 000 küsur, başka şekle girdi. Bugün her hangi bir
935 senesinde de bu gün için 87 111 000 memura "ne alırsın?" dediğiniz zaman
küsur liradır. Bu tezayüdü memurların "bilmem" der. Soruyorum, maaşın kaç?
adedinde bulmak lâzımdır. Dörtyüz, amma elime geçen üçyüz.
MAZHAR MÜFİD KANSU (DE- İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR
NİZLİ) — Varidatı temin eden Vergiler — Bizim esas' kanaatimiz güttüğümüz
ağır mıdır, değil midir? ve takib ettiğimiz yolda, iktisadî yolda
Malî ilimde bir verginin ağır veya köy ökonomisine vâsıl olmaktır. Yani,
hafif olduğuna hükmetmek için bazı kai- müstahsil için mutlak surette refah te-
deler vardır. Meselâ denilir ki, eğer veıgi min etmektir ve şimdiye kadar bilvasıta
serveti milliyenin yüzde 10 unu geçerse ve bilâvasıta aldığımız tedbirler köylünün
o vergi ağırdır. Denilir ki, millî variatın intifamı temin etmek maksadına matuf-
yüzde 25 ini tecavüz ederse o vergi a- dur. Köylümüz çok çalışkandır. Fakat bu
ğırdır. Bu tarifata göre bu vergilere pek çalışkanlığına nisbetle maişet seviyesi düş-
ağır dememek lâzımgelir. Ağır olması ta- kündür.
biidir, olması lâzımgelir. Zira, pekâlâ
Memleketin alış kabiliyeti 1934 sene-
biliriz ki yangın yerinde bulduğumuz bu
sinden itibaren azalmamıştır. Hatta geçen
memlekette ne yol vardı, ne tren vardı,
senelere nisbetle çoğalmak istidadını gös-
ne halkın namusunu, şerefini muhafaza
termiştir.
edecek bir teşkilât vardı. Cümhuriyetimi-
zin, şayanı dikkattir ki, hariçten on pa- Bizde ihracat faaliyeti Ağustos niha-
ra almadan yaptığı işlerin haddi, hesa- yetinde, Eylül iptidalarında başlar. İçin-
bı yoktur. Bu gün vatandaşın bu ağır de bulunduğumuz mevsim işsizlik mev-
dediğimiz vergilerden bir tek şikâyeti var- simidir. Bu işsizliğe ait de elimizde bir lis-
dır : O da vergilerin tarzı tevzii ve cibaye- te vardır. Geçen seneye nazaran bu ay-
tidir. Yani, mükellef tutulmaması icab larda durgunluk yoktur.
— 307 —
Hakikaten müstahsil sınıf tamamen ve nafıaya ehemmiyet verelim, diğerlerini

muztaribdir. Bugün 20 lira maaş alan bir şu zamanda ikinci plâna bırakalım" yolun-
odacı köyüne gittiği zaman o köyün eski da bir temennileri vardır. Bütçenin yekû-
ağalar gibi en zengini sırasındadır. Bu, nuna nazaran müdafaaya yüzde 30.5
köylünün bugünkü vaziyetini gösterir. nafıaya yüzde 12.5 ayrılmış olduğunu işa-
Köylünün yapacak başka bir işi yok- ret etmiştim. Binaenaleyh, zannediyorum
tur. Bilhassa Orta Anadolu yaylasında. ki bu nisbetler kendi arzularının hasıl ol-
Yapacağı iş muayyendir. Buğday ve hay- duğunu göstermektedir. Bütçenin tevziin-
van işi ile meşgul olacaktır. Mahsulünü de Maarif, İktisat, Sıhhat, Ziraat için ve
değiştirerek, meselâ zeytini bırakıp incire Nafıa için konulan tahsisat bütçenin yüzde
gideyim, yahut inciri bırakayım da tütüne 28.4 ünü teşkil etmektedir. Bir kısım da,
gideyim, diye bir şey yoktur. Düyunu Umumiyeye ayrılan miktar da
yüzde 17 dir. Halkın emniyeti noktasından
"Vergiler ağır değildir", dersek herkes mühim olan Jandarmaya yüzde 4.7 ayrıl-
bize gücenir. Onlara diyebiliriz ki, "ister mıştır. Geriye kalan masraflar bütçenin
misiniz babalarımız, dedelerimiz gibi ikti- yüzde 19 unu teşkil eder.
sadî esarete mahkûm olalım ve fakir dü-
şelim? Biz bu vergileri senden bunun için Mükellefin kazancını değil, sermaye-
alıyoruz. Fakat seni yaşatacağız". Şekeri sini de tecavüz etmek suretiyle vergi ciba-
indireceğiz diyoruz. Zaten o biçare şeker yet etmekte olduğumuzu söyleyebilmek
yiyemez. Şekeri indirme. O adamın iste- için çok kuvvetli deliller lâzımdır.
diği, biraz tuzdan indirin. Buğdayım beş Her gün, hatta mevsim, mevsim ta-
kuruşa alın ve sayımını da yarı yarıya in- havvül gösteren bir paraya millî paramızın
dirin... istinadını istemekle beraber, beri taraftan
Sayım vergisi nedir? Sayımı yarıya- istikrara taraftarlık göstermek zannede-
rıya indirsek bütçe nihayet dört milyon rim ki gayri kabili teliftir. Paranın istik-
azalır. Buğdayı 5 kuruşa alsak, bu da an- rarı millî tasarrufun büyük bir teşvikidir.
cak 4 milyon lira tutar. Buğday vergisi yap- Cümhuriyet Hükümeti millî tasarruflar-
tık. Bundan hasılat alıyoruz, hasılatın hep- la işe başlıyarak muvaffak olmuştur ve
sini istemiyorum. Bunun 4 milyon lirasını bundan sarfınazar edemeyiz.
buraya sarfedersek köylüyü çok memnun
ederiz. Şunu da arzedeyim ki, vergi, yük- BÜTÇE En. BAŞKANI M. ŞEREF
seldikçe azalır, indirildikçe bereketlenir. ÖZKAN (BURDUR) — Yani, istikrarı
Geçen gün bir gazetede okudum, İngilte- bozmağa niyetiniz yoktur.
re'de bütçe açığına çare bulamamışlar, bir MALİYE BAKANI FUAT AĞ-
nazır getirmişler. Bu 800 kalem vergi üze- RALI —* Hayır, maksadım onu tezahür
rinden yüzde 8 tenzilât yapmış. "Bu adam
ettirmektir.
çıldırdı, açık azalacak yerde çoğalacak de-
mişler". Bu yüzde 8 tenzilâttan sonra Tedavül hacminde darlık yoktur. Bir,
varidat 92 kalması lâzımgelirken neticei iki sene evvel işler daha vâsi iken bu para
hasılât 103 olmuş. kâfi idi. Şimdi fiatlar düşmüş iken nasıl
oluyor da darlıktan bahsediliyor? Bu gün
Biz de cesaret edip bu 4 milyonu gözü- bankalardaki paranın miktarına baktığı-
müze alıversek, sirkatin azalması, hayva- mız zaman tedavülde genişlik olduğu ka-
natın çoğalması yüzünden bu 4 milyon naatindeyiz. Mevcud olan altınların mü-
belki 2 milyona inecektir. him kısmının karşılığı başabaş kâğıd para
MALİYE B. FUAT AĞRALI tedavüle çıkarılmıştır. Enflâsyon konusu
(ELÂZİZ) — Halil Menteşe'nin "müdafaa olan her hangi bir hareket malî itibarımı-
— 308 —
za zarar verir, tedavülde darlık görmü- Ücurat yekûnu 6 256 780

yoruz. Yekûn 55 588 331
Maaş hakkında bazı nisbetler buyur- 1934 de maaşat yekûnu 53 161 749
dular. Nereden bulduklarını bilmiyorum. Ücurat yekûnu 7 279 482
Bizim nisbetlere hiç tevafuk etmemekte- ı
dir. 60 441 231
Yekûn
Memur adedi kemmiyet itibariyle art-
1929 da mülkî ve askeri devaiı maaş
tı, keyfiyet itibariyle azaldı, dediler. 1929
ve tahsisatı yekûnu 52 502 591 la 1934 arasmda bir mukayese yapacak
Ücret: 6 392 883 olursak:
Mecmuu: 58 835 673 Birinci derecedeki 20 imiş, 22 olmuş.
1930 da maaşat yekûnu ' 54 132 132
İkinci derecedeki 41 imiş, 51 olmuş.
Ücurat yekûnu 6 792 831
Yekûn 60 924 983 Üçüncü derecedeki 97 imiş, 125 ol-
1931 de maaşat yekûnu 48 741 448 muş.
Ucurat yekûnu 6 396 406 Üçüncü derecedeki 98 imiş, 129 ol-
Yekûn 55 137 854 muş.
1932 de maaşat yekûnu 48 114 885 Dördüncü derecedeki 105 imiş, 253
Ucurat yekûnu 6 085 413 olmuş
Yekûn . 54 200 298 Yani, büyük bir tezayüd yoktur.
1933 de maaş yekûnu 49 531 551
BAZI MADDELERDEN İSTİHLÂK VERGİSİ ALINMASINA DAİR

KANUN LÂYİHASI İLE ÇİMENTODAN İSTİHLÂK RESMİNİN
KALDIRILMASI HAKKINDA KANUN LÂYİHASININ
BİRLİKTE GÖRÜŞÜLMESİ
Görüşmeler, 1930'/« yıllarda yönetimin dolaylı vergilerde bazı değişiklikler yaparak

fiyatları etkileyen uygulamalarına bir örnektir. Bir yıl önce (1934'ûfe,) benzeri uygulama-
lar yapılmış, bu yıl kahve, çay, pamuk ve yün ipliği, deri, vs.nin istihlâk vergisi artırılır-
ken, demir ve bakır gibi maddeler vergi kapsamına alınmış, 1934'deki yatırımlarla bir-
likte kullanımı artan çimentonun ise ucuzlatılması amaçlanmıştır.
Dolaylı vergileri ve fiyatları etkileyen değişiklikler ticarette yeni yeni rantlar yara-
tacağı için, yönetim toptan ve perakende ticaret alanını da belirli bir denetim altında tut-
mak istemektedir. 1935'ı« ve daha sonraki yılların gündeminde fiyat denetimiyle birlikte,
tüccarın bu denetime ayak uydurmasına ilişkin konular olacaktır.
23.5.1935
REFİK ŞEVKET İNCE — Bir
lar, beş lira üzerinde durdular. Şimdi gö-
sene evvel burada gene istihlâk ver-
gisi kanunu müzakere olunurken çimen- rüyorum ki, bu sene çimentodan bir para
to meselesi üzerinde münakaşa etmiş- almıyacağız. Bu çok isabetli olmuştur.
tik. Hükümet bir lira olarak fiati tesbit Bütçe encümenine teşekkür ederim. Yal-
ettiği halde Bütçe encümeni bunu bir bu- nız, bütçe encümeninin çimento f iatini bu
çuk lira yapmıştı. O zaman bazı arkadaş- kadar azaltmasma mukabil Hükümet yün
— 309 —
mamulâtı için 45 kuruş yazmışken bunu ince kumaşların, diğer harcı âlem olan
Bütçe encümeni 100 kuruşa çıkarmıştır. kumaşlarla ayni vergiye tâbi tutulması
Bunun hikmeti nedir? doğru değildir. Onun için, onları fazla
mükellef tutalım ki adalet husule gelsin.
HÜSNÜ KİTAPÇI — Refik Şev- Bu nisbeti mütehassıslar koymuştur. Hü-
ket İnce'nin işaret ettiği nokta hak- kümet de buna muvafakat etmiştir, esası
kında ben de hazırlanmıştım. Çünkü, it- budur.
hal edilen yünden 35 kuruş alınıyor. Bu-
nun için iplik mensucattan tabiî daha fazla İSMAİL SABUNCU (GİRESUN)
alınacaktır. Bir kısmı işleme payı olarak — Bir kere şahsî düşüncem, Hükümetin
çıkacaktır. İktisat encümeni bu şekli sok- teklifi üzerine ilâve yapılmasına aleyhta-
muştur ve ince yün mensucattan yeni met- rım.
re murabbaı iki yüz grama kadar olan
mensucat için yüz kuruş alınmasını kabul İkincisi, bunların üzerinde bulunan
etmiştir. Bunu bilelim ki, memleketimizde resimler hakikaten hayatı ağırlatacak ka-
fabrikatörlerin çıkarmış oldukları mala, dar çoktur. Gümrük resimleri yüksektir,
Avrupa'dan gelen malın masraflarını ve yüzde 10 muamele vergisi vardır. Yüzde 10
gümrük resimlerini ilâve etmek suretiyle oktruva resmi vardır. Bir de bunun üzerine
piyasada satarlar. Yoksa, maliyet fiatini istihlâk vergisi koyuyoruz. Zannederim
nazarı dikkate alaıak fiat tesbit etmezler. ki, ince bir hesap yapılırsa bazı mallarda
Bilhassa rakib bir fabrika yoksa, buradaki maddei asliyesine hemen tekabül edecek
insafsızlık haddi nihaiye varır. Memleke- kadar fiatı yükselten bir şey oluyor. Bu-
timizde bir fabrika vardır ki ince, yünlü nu, memleketin malî vaziyetini bilerek,
mamulâtı çıkarır. Bu fabrika eğer hariç- severek kabul ediyoruz.
ten getirtmiş olduğu yünü imal ederse 35 BÜTÇE En. REİSİ MUSTAFA
kuruş verdiği halde, müstehlikten 100 ku- ŞEREF ÖZKAN — Hükümet çimento
ruş alırsa doğru mudur? Ve yine doğru vergisini kaldırmak için bir kanun tek-
mudur ki memleketimizde ince yün ipliği lif etmiştir. O kanun bu kanundan son-
yapmak işine başlamış olan imalâthane- ra gelmiştir. Bu kanunda çimento üzerine
ler ince yün çıkarır ve dokursa bundan 100 konan istihlâk resmi muhafaza edilmekte
kuruş vergi alınır, fakat bir fabrika dışar- idi. Biz bu iki kanunu birleştirdik, burada
dan ithal ederse 35, iş payı olarak 10 çimentolar üzerine mevzu olan istihlâk
kuruş ki ceman 45 kuruş verecektir? Şu resmini kaldırdık. Şu halde çimento üze-
halde, kiloda 55 kuruş bir farkı yalnız bir rinden iki buçuk lira resim kaldırılmış
fabrikamn lehine kabul etmek gibi bir oluyor, fakat tenzil edilmiş olmuyor. Bun-
neticeye varmış oluruz. Onun için böyle dan sonra çimentodan istihlâk resmi diye
her hangi bir kimsenin kârına yanyabile- bir vergi alınmayacaktır. Hükümet bu
ce bir netice memleketimizde sanayi işini miktarı çimentonun satış fiatı üzerinden
engelleyecek olan bir şeydir. Bunun için tenzil ettirecektir.
bu fıkranın kaldırılması daha muvafık
olur Yani, Bütçe encümeni çimento üzerin-
den istihlâk resmini indirmiş değildir. İki
MALİYE VEKİLİ FUAT AĞRALI
kanunu birleştirmek suretiyle buradaki is-
— Bunun, İktisat encümeninde müza-
tihlâk resmini kaldırmıştır.
keresi esnasmda İktisat Vekâletinden ge-
len mütehassıs arkadaşların huzuriyle ve Sonra, Hüsnü arkadaşımızın takriri
onların vukubulan teklifleriyle bu ortaya mevzuuna gelince: Filhakika İktisat en-
konmuştur. Dendi ki, hariçten getirilen cümeninden resim miktarı 100 kuruşa
ve metre murabbaı 22 grama kadar olan çıkarılmıştır. Bütçe encümeni de aynen
— 310 —
kabul etmiştir. Zahiren bu fiati yükselte- mal memuru onu anlıyamaz. Gümrük
cek gibi görülür. Bütçe encümeninde bu tarife kanunu, başlıbaşına hususî bir ihti-
mesele müzakere edilirken fiatin yüksel- sasa taallûk eder.
mesi keyfiyeti uzak bir ihtimal olarak gö-
rüldü. Çünkü, bir kere hariçte imalâtta Bunun doğrudan doğruya ithalât ya-
bulunanlar bizim memleketimizde yeni pan tüccaıa hasredilmesini teklif ediyorum.
teessüs eden fabrikalara nazaran daha zi- Çünkü, bunlar esasen gümrük işleriyle meş-
yade randumanhdır. Onların maliyet fiati gul olur ve bunun için verecekleri beyan-
daha çok dundur. Bu itibarla bizde mali- name de doğru olur. Bu, tatbikatta da
yet fiati üzerinde bir himaye tesis etmeğe daha kolay olur. Dahilde bunu tatbik et-
lüzum vardır. Bundan başka, Hükümet menin imkânı yoktur.
himayelerde bulunduğu gibi, bir kaç gün REFİK İNCE — Her hangi bir
evvel Kurultayda kabul ettiğiniz veçhile, hayatî ameliyeyi, iktisadî ameliyeyi ka-
fiat mürakabesi esasım da kabul etmiştir. nun şeklinde tarif etmek doğru değil
Şüphesiz, bu kadar himayeler ve diğer alı- dir. Tarifler hayatın cereyanlariyle be-
nan tedbirlerden sonra fiati mürakabeye raber kendi dairesi içinde muhtelif sima-
zarurî ihtiyaç vardır. Hükümet fiati müra- lar alabilir. Onun içindir ki, toptancı neye
kabe makanizmasmı tatbik edeceği için derler; perakendeci neye derler, gibi vazi-
müstehliklerin fazla miktarda tediyatta yetleri nasıl ki şimdiye kadar toptancılık
bulunmalarına, eşyayı maliyet fiatinden ve perakendecilik gibi işleri tarif etmemiş--
çok yüksek almalarına meydan vermeye- sek, bu gün de kanun mevzuu addetme-
cek bir mülâhaza varid olmuştur. Onun mekte fayda vardır. Bu gün eczacıyı, ko-
için, Bütçe encümeni İktisat encümeninin musyoncuyu tarif etmiyoruz. Binaena-
mütaleasını aynen kabul etmiştir. leyh, bunlar gibi toptancılık neye derler,
perakendecilik neye derler, bir de yeni
AHMED İHSAN TOKGÖZ (OR-
işittiğim yarı toptancılık neye derler gibi
DU) — İktisat encümeninin teklifi, güm-
işleri tarif etmemeği hayatî, iktisadî ve
rük parasını artırmaktır. Bundaki gaye
içtimaî zaruretler noktai nazarından fay-
gümrüğü artırmakla dahilde o sanayiin dalı görüyorum.
teessüsüdür. Fakat, yavaş yavaş arttıra
arttıra dahilde himaye edeceğiz diye, dahil- BÜTÇE E. BAŞKANI MUSTAFA
de yapanların pahalı satmasına giderek ŞEREF ÖZKAN — Şimdi "toptancı,
halkı izaç ediyoruz. yarı toptancı ve perakendecileri kanunen
tarif etmek doğru değildir", diyorlar. Bu
İKTİSAT En. M. M. İSMAİL SA-
yoldaki tarifler pek çoktur. Bu kanunda
BUNCU (GİRESUN) — Toptancı ve
da bunu böyle tarif etmek lâzımdır. Çün-
yarı toptancıların beyanname vermesini
kü, bunlar teklife esas oimaktadır.
kanun mecbur tutuyor. Bundan sonra da
toptancı, yarı toptancı ve perakendeciyi Bunları memurların şahsî takdirleri-
tarif ediyor. Toptancı doğrudan doğruya ne bırakmak caiz değildir. Refik İnce
tüccâra mal satan, yarı toptancı hem tüc- arkadaşımız, tüccarı tarif etmemiş, avu-
cara, hem de müstehlike mal satandır. Bir katı tarif etmemişiz, dediler. Zannederim,
kazada bulunan tüccar nahiyedeki müş- avukatlık kanununda avukat, ticaret ka-
terisine karşı toptancı oluyor. Yukarıda nununda tacir tarif edilmiştir. Böyle olun-
geçen maddelere dikkat edilirse, kanunun ca, memurların takdirine bırakmamak için
tatbikatında atfettiği bütün maddeler güm- kanunen ne alınması lâzımgeldiğini gös-
rük tarife kanunudur. Halbuki kazalarda termek zarureti vardır. Yalmz bu hakika-
50 lira versen bir tane gümrük tarife katen çok nazik bir noktadır. İsmail arka-
nunu bulunamaz. Bulunsa da oradaki daşımızuı söylediği gibi, bir kazadaki tüc-
— 311 —
car nahiyedeki tüccara toptan satar, müs- bu da iki türlü fiat yapmak demektir. Bu
tehlike de perakende satar. Bu vaziyette dahi doğru değildir.
tarifeyi tatbik etmek çok müşküldür.
İSMAİL SABUNCU — | Mevcut
Amma bundan tamamen vaz geçmek de
tarife kanunu beş-altı yüz maddedir; her
adalete son derece münafidir. Bir kerre,
birinde beş-on rakam vardır. Yarı top-
geçen sene çıkardığımız istihlâk vergisi
tancı dersek Hınıs kazasındaki Memet
kanunlarında "istokları beyanname ile şu
de böyledir. En nihayet o da oraya göre
kadar müddet zarfında bildirmek lâzım-
bir yarı toptancıdır. Kendisine diyoruz
dır", dedik. Bunu dediğimizin sebebi, Dev-
ki, "gel bakalım, kilidin, menteşenin, ke-
letin çıkarmış olduğu bu kanunda kazara
serin, çekicin, şunun, bunun beyanname--
istok yapmış kimseleri mukabilsiz zen-
sini ver". Bu nasıl tarife kanununun nu-
ginleştirmemek, onu, Devletin menfaat-
maralarını bilecek? Ben ihtisasıma bina-
ları iç ; n çıkardığı bir kanun dolâyisiyle
en affınıza mağruren söylüyorum. Bu ka-
mukabili olmaksızın hiç birşey mukabili
bili tatbik değildir.
olmaksızın zenginleştirmemek içindir. Ay-
nı adalet noktası bugün de mevcud olduğu HÜSNÜ KİTAPÇI — Kanunda
için, istokları beyanname ile bildirmek vergi vermekle mükellef tutulan toptan-
zarureti vardır. Amma burada toptancıyı, cı, perakendeci ve yarım toptancı kim-
ithalat merkezlerinde bulunan ve elle- lerdir? Bunlar üzerinde Maliye Vekâle-
rinde istok bulunan kimseler diye tarif tinin uğradığı müşkülât meydandadır. Bu-
edip de yarı toptancıyı tarif etmemek, kanun için komisyonlar teşekkül etmiştir.
nunun tatbiki noktai nazarından mahzurlu Bu hususta 31 mayıs 926 tarihinde 93
dahî olmasa bile, tarif etmek daha muva- numaralı bir tefsir çıkmıştı. Burada bun-
fıktır. lar şu şekilde ayrılıyordu:
MALİYE VEKİLİ FUAT AĞRALI 1- Toptan alıp toptan satanlar, top-
— Esasen geçen sene istihlâk vergisini tancı,
kabul ettiğimiz zaman da bir çok muh-
2- Perakende alıp toptan satanlar,
telif maddeler üzerinde bu resmi kabul
perakendeci,
ettik. Bunlarm hepsinin istoklarından be-
yanname vermek suretiyle resim aldık. Bu 3- Perakende ve toptancılığı esas
kanunda mevzuubahs olan bir demir, bir muamele olarak birlikte yapmak şartiyle
de bakırdır. Eskisine nazaran onda bir toptan aldıkları halde kısmen perakende
derecesinde bile değildir. Eskiler hakkında ve kısmen toptan satanlar perakendeci
istokları istihlâk resmine tâbi tutmuşken addolunur. O vakit perakendeci addetti-
burada iki maddenin istihlâk resminden ğimiz kısım, burada toptancı kısmına gi-
istisnası, ikinci bir kısım yaratmaktır ki riyor.
MALİYE BAKANLIĞI BÜTÇESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ

23.5.1935
REFİK İNCE — Bir defa benim ve bu kanunların istinad ettiği ruhu ve

noktai nazarımdan, Türkiye'nin idarî bilhassa vergi veren vatandaşlara yüklenen
faaliyetlerini idare eden Vekâletler içeri- yükün felsefesini iyi kavrayacak şekilde
sinde Maliye Vekâleti kadar ağır işleyen malumat ve iktidarlarının azhğı teşkil eder.
bir değirmen yoktur. Sebebi, Maliye Ve- Maliye Vekâletiyle iş yapanlarımızın
kâletini teşkil eden anasırın, kanunlara hepsinin bildiği bir hakikat varsa, o da
\
— 312
havalecilik ve kırtasiyecilik denilen hasta- vergilerin ağırlığından bahsetmesi halkın

lığın başında bu Vekâletin bulunduğudur. üzerinde çok fena tesir yapar. Ve derler ki,
Ben memlekette müsbet iş yapamı- "bak mebuslar bile vergiden şikâyet edi-
yanların mesul olması noktasından bu yorlar". Vergiler ağır değildir. Vergiler bu-
ruhun her zaman için öldürülmesi, hiç gün ortadan kalksa bile erbabı ticaret
olmazsa azaltılması lâzımgeldiği kanaatın- gene vaziyetinden şikâyet edecektir. Çün-
dayım kü elektiriği, icarı ve sairesi çok ağırdır;
işler çok kısalmıştir, canlandırmağa ba-
İnkılabcı olan, esas prensibinde in- kalım. Çünkü, köylünün vaziyeti bozuk
kılabcılığı ilk safta tutan bir Hükümetin, olursa hiç bir şey para etmez.
bütün işlerinde yürüyüşü müsbet olacak-
tır. "Memurlar, işlerinden muhakkak me- MALİYE VEKİLİ FUAT AĞRA-
sul olacaktır", dediğimiz gündür ki, haki- LI — Hakikat şudur, Maliye Vekâleti
ki makineyi işletmiş olacağız. 934 senesi kendilerinin dahi tasdik ettiği gibi diğer
Temmuzunda 1038, Ağustosunda 1190, Vekâletlerden çok farklı bir Vekâlet-
Eylülünde 1442 dosya davale edilmiştir. tir. En birincisi, vergi tarhetmek ve her
Bir hukuk müşavirliği dairesi düşününüz keşten para istemek mevkiinde olduğu
ki, bir ay içindeki dosyanın yekûnu 1442 için bir kere yüzü soğuktur. İkincisi de
dir. bir çok mühim menfaatlerin tesadüm
merkezidir. O itibarladır ki, kendi işlerin-
1442 hukukî mesele halline medar de çok dikkatli ve hassas davranmak
olacak dosyayı masasında toplıyan bir mecburiyetindedir. Bütün Maliye memur-
dairenin yevmi işi 50 demektir. ları mükemmeldir, iddiasında bulunma-
Onun için takatin fevkinde olan bir dım. Kendilerinin tabiri veçhile, evet alay-
mesainin içinde Maliye Vekâleti işlerinin lıdırlar. Bunları onlarla değiştirmek için
günü gününe çıktığını iddia etmek, asla uğraşıyoruz.
varid değildir. Flukuk müşavirliği, bütün devair hu-
Bilhassa Maliye Vekâletinden her va- kuk müşavirliklerinin dosyaları buraya
kit rica ettiğimiz bir mesele de, memur- devrolunmuştur. 11987 dosya devrolun-
ların bu işleri anlamamalarına en mühim muştur.
sebeb sık sık kanunların değişmesi, bu Hukuk müşavirliğine Nisan zarfında
suretle tevali eden tamimlerin, tefsirlerin 1665 kâğıt gelmiş, 896 sı intaç edilmiş,
heyeti umumiyesi hakkında bir ahenk 46 sı hıfza çekilmiş ve 626 sı da mütera-
kurmak yolundaki istikrarsızlıktır. Onun kimdir. Bunlarla, büyük bir iş yaptık de-
için Maliye Vekâletinin çok esaslı olan ve mek istemiyorum. Demek istediğim şu
bütün efradı milleti alâkadar eden kanun- ki, kendilerinin temenni ettikleri noktalara
ların vazıh, ve şamil, tetkikli olmamasın- ehemmiyet verilmiş ve yapılmıştır.
dan ve bunları ihata edemeyen anasırın
bulunmasından, işlerin çokluğundan bu Diğer taraftan malî kanunların iyi
günkü şikâyetlerin doğduğunu görüyoruz. yapılması temennisine gelince: Buna da
elimizden geldiği kadar çalışıyoruz. Bu-
CEMAL TEKİN (KONYA) — Ver- rada da hep birlikte aklımızın erdiği ka-
gi yük değil, vazifedir. Eğer bu yükse, dar vuzuh vermeğe uğraşıyoruz. Önü-
bundan benim şikâyet etmekliğim lâzım- müzdeki senelerde, getirdiğimiz maliye
dır. Çünkü ben, en çok vergi veren bir mütehassısının huzuriyle daha mütekâmil-
adamım. şekilde kanun getirmeğe çalışacağız.
Vergiden bu kürsüden şikâyeti mu- BÜTÇE ENCÜMENİ BAŞKANI
vafık görmüyorum. Burada bir mebusun, MUSTAFA ŞEREF ÖZKAN — Biz-
— 313 —
de ekseriya memurlardan bahsedildiğin- bunun için Maliye Vekaleti erkânı, işlerini

de bir kırtasiyecilik meselesi ortaya a- iyi idare edemiyorlar" demeği bendeniz
tılır. Hakikaten kırtasiyecilik, işlerin in- Devlet işlerinin esas mahiyetiyle kabili te-
tacım uzatır. Bu itibarla işle alâkası lif göremiyorum. ""
olanlar kırtasiyecilikten daima şikâyet
ederler. Kırtasiyeciliğin bir derecesi var- Hukuk müşavirliğine işlerin çok ola-
dır ki, Devlet işlerinin bundan müstağ- rak gitmesinden şikâyet etmemeliyiz. "Hu-
ni olmasına imkân yoktur. Çünkü, Devlet kuk müşavirleri, kendilerine verilen işleri
işleri esas itibariyle memurun zatî işi de- az zamanda görebilecek teşkilâta malik
ğildir. Bütün camiaya ait iş olduğundan, olmadıkları için, bunun teşkilâtını takviye
bir kerre, camianın menafiinin iyi muha- etmek lâzımdır" diye bir iddiada bulunma-
fazası ve hizmetini iyi yürütmek için işle- lıyız ve bizim istinad edebileceğimiz nokta,
rin evrak üzerinden geçirilmesine ihtiyaç takip edeceğimiz gaye, hukuk müşavir-
vardır. Saniyen; memurları da harice karşı liklerini tevsi ve takviye etmek olmalıdır.
herhangi bir suizandan kurtarmak için Maliye Vekâleti hukuk müşaviri bütün
kırtasiyeciliğe ihtiyaç vardır. Bu suretle Devlet dairelerinin hukuk müşavirleri
Devlet işlerinde, yani, ammeye aid işlerde vaziyetine geçmiştir. Çünkü, Devletin her
kırtasiyecilik, esas itibariyle lâzımdır. Me- hangi bir dairesini alâkadar eden bir me-
murun zatî içtihadiyle, hatta kâğıt üzerin- sele hakkında mahkemeye gitmek lâzım-
den geçirilmeden atmağa imkân yoktur gelirse, o iş mutlaka Maliye hukuk müşa-
ve doğru değildir. Bunun için, Devlet işle- virliğinden geçmektedir.
rinde mevcut olan kırtasiyeciliğin derece-
Maliye Vekâleti, vaziyetini ıslah etmek
sini ölçmek insaflı bir hareket olur. Mut-
üzere bir teşkilât kanunu hazırlamıştır.
lak surette kırtasiyecilikten şikâyet, Dev-
Bu kanunun tatbikına medar olmak üze-
let işlerini kendi kendine bırakıvermek de-
re bizden tahsisat istemiştir. Beşyüz bin
mek olur ki, doğru değildir. Bunun için
lira tahsisat bu sene için konmuştur. Bu
diğer devairde olduğu gibi bilhassa paraya
kanuna ait tahsisatı koyarken yaptığımız
taallûk eden, vatandaşın kesesinden
tetbikatta vardığımız netice, Maliye Ve-
amme için para alan ve amme için alınan
kâletini, içinde bulunduğu şartlar dahilin-
parayı amme hizmetlerine sarfeden yer-
de muvaffak olmuş bir Vekâlet diye tanı-
lerde kırtasiyeciliğin olması tabiidir. Bunun
mak olmuştur. Maliye Vekâletinin vazifesi,
için, kırtasiyecilik bahanesiyle memurların
bir taraftan vergileri selâmetle cibayet et-
işlerini geç gördüğünden şikâyet etmek,
mek, masraflara usulü dairesinde ve ka-
kırtasiyeciliğin derecesini anlamaksızın
nunların icap ettirdiği yolda para yetiştir-
söylendiği takdirde kabul olunacak bir
mektir. Bu seneki vergilerin tahsilât neti-
şikâyet değildir.
cesini görürsek, anlarız ki, elimize geçen 11
ayhk varidat, bütün varidatın yüzde 94 ü-
Memurların kendilerinin hukukî ka- dür. Bu nisbette vergi tahsilâtım temin eden
rar alıp da hemen tatbik etmelerini kabul bir daire, muvaffak olmuş bir dairedir.
etmek, Vekilin şurada mesuliyetiyle kabili Bu teşkilât kanununda, mümkün olduğu
telif değildir. Yoksa Vekilin dunundaki kadar yüksek mektebten yetişmiş memur-
memurlara icrası lâzım karar alabilmek lar elde etmek üzere, hatta Mülkiye Mek-
salahiyeti verilecek olursa, o memurun tebi'nin teşkilâtına yenilik yapmak husu-
kullandığı bu salâhiyetten dolayı Vekili sunda tertibat alınmıştır.
mesul etmekse imkân ve ihtimal yoktur.
Yoksa "alelitlak memurlar kendileri hiç Gönül ister ki, kaymakamların hepsi,
karar alamıyorlar, işleri üzerinden atı- Mektebi Hukuk ve Mülkiye'den mezun ol-
yorlar, daireden daireye havale ediyorlar, sun; fakat bulamayınca ne yapacağız?
— 314 —
Malmüdürlerimizin, malmemurlarımızın Hukuk ve Mülkiye'den mezun olsun, fakat

hepsi Mektebi Mülkiye ve Hukuk'tan me- bulamayınca ne yapılacaktır? Bulama-
zun olsun, fakat bulamayınca ne yapaca- yınca, Devlet işleri duracak değildir. Dev-
ğız? Nahiye müdürlerine varıncaya ka- let işlerini yürütmek için mevcutla idare
dar bütün maliye memurlarımız, hatta etmek, idareyi temin için de lâzımgelen
diğer bütün daire memurları hep Mektebi tedbirleri almak gerekir.
KAZANÇ VERGİSİ HAKKINDAKİ 2395 SAYILI KANUNUN BAZI

MADDELERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİNE DAİR KANUN
1934'ün başlarında yasalaşan 2395 sayılı kazanç vergisi, matrahın saptanmasında 'be-
yanname' ve 'karine' usulleri arasında bir karma yol izliyordu (Bk. yukarıda 19.3.1934
tarihli görüşmeler). Aradan geçen sürede serbest meslekler üzerindeki uygulamalar, az
ve çok kazananlar arasında ayırım yapma olanağı vermemiş ve az kazananları daha ağır
vergi yükü altında bırakmış görünüyor. Serbest mesleklerle ilgili yeni bir düzenleme ve
vergi kapsamında bazı rötuşlar yapabilmek için, 1935'c/e yönetim daha ayrıntılı 'karine-
lere yönelme yolunu izlemektedir.
23.5.1935
REFİK İNCE — Gayesi iradı gayrisafi BÜTÇE ENCÜMENİ M. M. SIRRI

üzerinden vergi verenlerle, beyannameye DAY (TRABZON) — Esasen bu kanuna
tâbi olanların verdikleri veya arasındaki (adı üstünde) 'asgarî mükellefiyet kanunu'
adaletsizlik, kazandığı halde vergiden kaç- diyoruz. Yani, doğrudan doğruya çalışsın
mak yolunu bulan baz' ahlâksız adamların çalışmasın, kâr etsin etmesin, bunlar mev-
ahlâksızlığın1 n önüne geçmek için konul- zubahs olmaksızın maktu vergiyi vermekle
muş bir siperdir. Kanunun esbabı mucibe- mükelleftir. Mühim bir kısmı da kazanç
sini teşkil eden vergiden kaçakçılığı, keyfi- vergisine taallûk eder, bir de beyannameye
yeti, Devletin mütemadi murakabesi altında tâbi olanlar vardır. Bu ikinci kısmı asgarî
bulunan ve her zaman için cezaî mesuliyet bir vergiye tâbi tutalım dedik, fakat esbabı
altında bulunan tasarruf ve teavün san- mucibede denmiş ki, "bunlar arasından ba-
dıkları ki, zannediyorum, heyeti mecmu- zıları yanlış defter tutuyorlar, kazançlarını
ası resmî sıfat erbabından, mürekkep olan gizliyorlar, bu itibarla vergi kaçıyor". Bun-
ve ayda yüzde 1, 2, 3 gibi ayırabildikleri lar da yok değil. Fakat doğrudan doğruya
paraların toplanmasından hâsıl olan bir kanunun teklifi sebebi, mükellefler kâr-
sandıktır ve bu müesseselerin memurlarını larını saklıyorlar, kârları olduğu halde
yine kendileri tayin ederler. Ayni resmî kendilerini zararlı gösteriyorlar, bunun
müesseselerin mesuliyetine ve hatta mu- önüne geçmek için bir kanun yapmak de-
rakebeleri de Devletin kanunlarına tâbi- ğildir. Herkesin asgarî derecede mükel-
dir. Böyle müesseseler için vergi kaçakçı- lefiyetini tesbit etmek ve onun haricinde,
lığı zannetmek doğru değildir. Ayni me- onun fevkinde bir kazancı varsa, ondan da
sele olmak üzere noterler için dahi bu ayrıca vergi almak için bu kanun teklif
noktai nazar varid olabilir. Yani, resmî olunmuştur.
diyebileceğimiz bu kabil yerlerde şu veya MALİYE En. BAŞKANI HASAN
bu şekilde entrikalar yapılacağım ifade FEHMİ (GÜMÜŞANE) — Kanunun is-
etmemek bendenizce hakikate daha çok mi kazanç vergisi kanunudur. İster hakikî
yakınlaşmış olur. kazancından olsun, isterse mefruz kazan-
<
— 315 —
cmdan olsun, vergiler her halde kazanç- alınsın. Binaenaleyh, on binden az olan
tan alınacaktır. Asgarî mükellefiyet ka- yerler bu kısmın içerisine dahil olmasın.
nununu esas itibariyle kabul ettik. Ziraat Bankasının sandıklarına ge-
Bu vergiyi hakikaten hakikî kazancın- lince : esasen bunlar kazanç vergisiyle mü-
dan daha dun vergi vermek vaziyetinde kelleftir. Yine asgarî mükellefiyet haddi-
bulunanlara hasretmek doğru olur. ne konulurken bunu da ayrıca derpiş et-
memişizdir.
Ziraat Bankasının münhasııan ikra-
İSMET EKER (ÇORUM) — Benim
zatı ziraiye ile iştigal eden sandıkları:
işittiğime göre, Bankanın kazanç vergisi
Türkiye taksimatı mülkiyesi itibariyle bu-
verip vermemesi hali ihtilâftadır. Ziraat
gün, Türkiye'de vilâyet ve kazalarda şube
Bankası bankacılık muamelâtından dolayı
ve sandık olarak bulunması lâzımgelen
mı mükelleftir, yoksa ziraî ikrazattan do-
450 küsur şube ve sandığa mukabil 260
layı mı mükelleftir? Bu ihtilâfın vaziyeti
şube ve sandık mevcuttur. Bunların bir
nedir ?
kısmı yalnız ikrazatı ziıaiye ile meşguldür.
Bir kısmı da hem ikrazatı ziraiye ile, hem BÜTÇE E. R. MUSTAFA ŞEREF
de senedatı ticariye üzerine iskonto ve- ÖZKAN — Esas itibariyle kazanç ka-
saire gibi muamele ile uğraşırlar. Vazife- nununun mahiyetinde bu kanunla ufak
leri yalnız ikrazatı ziraiye yapmaktan iba- bir değişiklik vakidir. Kanunda bir kere
ret olan sandıkların bütün kazalarda teş- maktuiyet esası kabul edilmiştir. Ka-
kil edilmemesinin sebebi, oralardaki ban- zanç erbabından mutlaka maktu bir
ka muamelâtından hâsıl olan temettüün vergi alınacak. Bunu prensip olarak ko-
masrafa tekabül etmemesidir. İmkân mev- yuyoruz. Beyannamesindeki kazancı mü-
cut olsa, istenir ki her kazada bir banka said olduğu takdirde maktu miktarı in-
sandığı bulunsun, ikrazatı ziraiye ile meş- direceğiz. Beyanname vermeyenler maktu
gul olsun. Böyle bir şube vaziyetinde olan miktarı vermiş olacaklardır. Buna istis-
sandıkla her hangi bir nam altında ufak na teşkil etmek istemedik. Filvaki esbabı
dahi olsa vergi istemeği IVlaliye encüme- mucibede maktu vergi esasına tâbi olan-
nimiz doğru bulmadı. Çünkü, belki bu larla beyanname esas-na tâbi olup da be-
vergi ilerde daha beş on sandığın kapan- yannameleri hakikate istinad etmeyenler
masına sebep olabilir. Çünkü, bu verginin için bir fark görülüyor.' Öbürleri bunlar
matrahına hem sandıkların ve hem de me- karşısında adaletsiz bir muameleye uğru-
murların adedi dahil olmuş bulunuyor. yorlar. Bunu bertaraf etmek için bu kanun
Bunun için yalnız ziraî ikrazatla meşgul teklif olunuyor. Yalnız her halde bir ka-
olan sandıkları mükellefiyetin haricine çı- çakçılık kanunu yapmıyoruz.
kardık. Diğerlerini vergi dahilinde bırak-
tık. Kaçakçılıkla mücadele kanunu yap-
madığımız için her halde kendilerinin ka-
BÜTÇE En. M. M. SIRRI DAY zançları Hükümetçe muhakkak olarak
— Hakikî şahıslar daha ziyade ikamet- bilinenleri istisna etmek fikrine düşmedik.
gâhlarının hasılatı gayrisafisi üzerinden Prensip olarak maktu vergi kabul ettiği-
vergiye tâbi tutuldu. miz için, sandıkları Ziraat Bankasının ik-
razatı ziraiye ile meşgul olan kısmını ve
Nüfusu on binden ziyade olan şehir-
noterleri istisnaya lüzum görmedik. On-
lere gelince, kalabalık şehirlerde kazanç
lar da maktu vergi olarak bir vergi versin-
daha ziyadedir. Nüfusu az olan yerlerde
ler, dedik.
kazanç az olur. Bunun için, bunu on bin-
den ziyade şehirlere hasrettik. Tâ ki asgarî İsmet arkadaşımızın sualine gelince:
mükellefiyet dairesinde mahdud bir vergi Kanunlarda kazanç vergisinden katî su-
— 316 —
rette istisna edildikleri malûm olmayan- HÜSNÜ KİTAPÇI — Banka de-

lar hakkında burada bir beyanatta bulu- yince hatıra gelen bir şirkettir. O halde
nup da, mahkemelerin, kanunların met- şirket olmayan bankalar tasrih edilmeli-
nini anlamaları üzerinde tesir yapmak ih- dir. Şirket olmayan banka yoktur. Esas
timalini göze alarak söylemek doğru de- mesele; bankalar şirkettir, değildir, me-
ğildir. Mahkeme, mevcut kanundan is- selesi bulunmamaktadır. Bütün hüküftı,
tihraç edeceği hüküm ne ise ona göre ka- hem efradı hakikiye, hem eşhası hük-
rar versin ve onların kazanç vergisine tâbi miye üzerine aynen varittir. Onun için
olup olmadığını tayin etsin. Ziraat Ban- meslekine göre hükümler konmak lâzım-
kasının, encümence, kazanç vergisine tâbi dır.
olup olmadıklarının ihtilâf halinde bu-
Şimdi size soruyorum: Bankacılık
lunduklarına dair de bir malûmat yoktur.
işleriyle uğraşan eşhası hakikiye nereye
Onun için, onlardan zaten kazanç vergisi-
dahil olacaktır?
nin aslına tâbi bulunmaları dolâyisiyle is-
tisnalarına lüzum görülmemiştir. Onun BÜTÇE En. REİSİ MUSTAFA ŞE-
için, bu kanuna bir iki de istisna listesi ilâ- REF ÖZKAN — Bankerler kısmına,.
vesi yoluna gidilmedi.
HÜSNÜ KİTABCI — Peki, ban-
İHSAN TOKGÖZ (ORDU) — Be- kalar ne oluyor?
nim söylemek istediğim nokta psikolojik-
tir. Devlete yakından, uzaktan bağlı yer- MUSTAFA ŞEREF ÖZKAN —
lere şu veya bundan müstesna dediniz mi, Şimdi izah edeceğim.
mükellefin ruhunu bir sıkıntı kaplar. Bu- HÜSNÜ KİTAPÇI — Ondan son-
nun mahzurlu tarafı kazandığı vakit varid- ra, bu maddelerin aslını gene siz yaptınız.
dir. Niçin noteri istisna ediyoruz? Amma Eğer hakikaten lüzumlu idi ise niçin kazanç
Devletin kontrolü var. Anonim şirketler- kanununda bu fıkraları tavzih etmediniz.
de de Devletin kontrolü vardır. Ziraat MUSTAFA ŞEREF ÖZKAN —
Bankası, diğer bankalar da millî mües- İzah edeceğim.
sese değil midir ? Binaenaleyh, bunlardan
mümkün mertebe istisnaları kaldıralım. Bir hotbank tabiri vardır. Bunlar,
Bu noktada ben de psikolojik olarak söy- ferdler tarafından kutulmuş olan banka-
lüyorum. Bendenizin de fikrim-, Bütçe lardır. Bunun emsali Avrupa'da pek çok-
encümeninin mütaleasına uygundur. tur.
Bunlar banka muamelesi yaparlar. Bu-
HÜSNÜ KİTAPÇI — Kanunlar-
nu tasrih etmek için bankalar konmuştur.
da tenazuru temin etmek şarttır. Refik
Diğer taraftan bankacılık işleriyle uğraşan
İnce'nin söylediği gibi, asıl kanunlarda
şirketler vardır ve bunlar arada sırada di-
bulunmayan fikirlerin burada bulun-
ğer işleri de yaparlar. Bunları hotbanktan
maması, nihayet ezhanı karıştırır. Ni-
ayırmak için bankacılık işleriyle uğraşan
hayet Maliye Vekâletinde kanunların tef-
şirketleri ayrıca zikretmek lâzımgelmiştir.
sirlere muhtaç görülmesinden, bazı ka-
Bir de bankacılık işleriyle uğraşan bazı kim-
rışıklıklardan arkadaşımız şikâyet edip
seler vardır. Bunlar da bankerlerdir. Bi-
duruyor. Niçin bu şikâyete bâis olacak
naenaleyh, bu üç silsileyi, bu kanunun
sebebleri şimdiden izale etmiyelim?
şümulü dahiline alabilmek için tadat et-
Bankacılık, Bankerler dedikten sonra mekte de zaruret vardı. Bu zaruretten
bankacılıkla uğraşan şirketler... Sorarım dolayı ayrıca yazdık. Arkadaşımız diyor
size, bankalar şirket değil midir? ki, "evvelce kanun sizden çıktı, bunları ni-
MUSTAFA ŞEREF ÖZKAN — çin koymadınız ?" Evvelki kanun büsbütün
Şirket olmayan banka yok mudur? ayrı bir düşünce üzerine yapılmış ve he-
— 317 —
yeti umumiyenin malı olmuştur: "Falan değiştirmek ve vatandaşların vergi mü-

kanunda bunu yazmadığınız için bu ka- kellefiyetinde alışılmış vaziyeti bozarak
nunda yazmazsınız" demek, bir sebebi mu- yeni bir kanun çıkarmak doğru değil-
cib olamaz. Zannediyorum ki, üç ifadenin dir.... İşi vergi azlığı yahut çokluğu nok-
tayin ettiği ayrı mükellefiyetler vardır. Bu tasından değil, mahza adaleti temin nok-
mükellefiyetleri kanun haricinde bırak- tasından düşünürken, herhangi bir ada-
mamak için bu üç zümreyi ayrı ayrı zik- mın şu "veya bu şekildeki istihbaratla veya
retmek lâzımdır. ademi malûmatla haddinden fazla mükel-
REFİK İNCE — Bizim Şeref ar- lefiyete tabi tutulacağındaki adaletsizliği
kadaşımızın noktai nazarı kabul oluna- göz önüne getirmek lâzımdır...
cak olursa, bankacılık yapan bir adamın MALİYE ENCÜMENİ M.M. KA-
bu kanun mucibince gösterilen mükelle- MÂL TURAN ÜNAL (İSPARTA) —
fiyete tâbi olması, fakat kazanç kanu- Maliye encümeni mutlak adalet temin et-
nu mucibince beyanname vermemesi lâ- tiği iddiasında değildir... Birçok adamlar
zımdır. Çünkü, kazanç kanununda ta- vardır, zengin ve serbest meslek erbabı-
rifi yoktur. Kazanç kanununda göste- dır. Esasen mevzu bunlara aittir. Bunlar
rilmemiş olması burada gösterilmesine herhangi bir han odasına yerleşiyor. Üç,
mâni değildir, diyorlar. O halde bahsettik- beş kuruş vergi veriyor. Nihayet Devlete
leri bankacılık bu kanun mucibince mü- karşı olan borcunu vermemiş bulunuyor.
kelleftir. Kazanç kanunu ile mükellef de- Halbuki etibba odaları ve barolar, bu
ğildir. adamları tanımakta müşkülât çekmezler.
BÜTÇE E. BAŞKANİ M. ŞEREF Sonra mahalli belediye ve ticaret odala-
ÖZKAN — Kazanç kanununda yoktur, rına bırakılması meselesi var. Bunlara
demedik. Elbette mükelleftir. Banka, o- daha büyük salâhiyet veriyoruz. Bütün
lur da mükellef olmaz mı? Arkadaşımız memleketin imar ve ihyası için kendilerine
tabirler üzerinde oynuyor. Her hangi bir itimat ettiğimiz, gerek Partinin ve gerek
tabir onun ayni olmayabilir. Bu kanun halkın emniyetiyle seçilmiş kimselerdir. Bi-
onun tam tabirini kullanmamış olmakla naenaleyh bilhassa belediye ve ticaret
eksik olması lâzımgelmez. odalarına yalnız bu mevzuda salâhiyet
REFİK ŞEVKET İNCE — Henüz vermiyoruz. Onlara başka bir çok haklar
bir sene vakit geçmeden bir kanunu vermişizdir.

TÜRK HAVA KURUMU'NUN ALTINCI KURULTAYINI
AÇIŞ KONUŞMASI
İnönü'nün konuşması, ülkenin savunma gücünün yeterli olmadığı ve yakın bir gele-
cekte tehdit veya saldırı karşısında kalabileceğini açıkça dile getiriyor. Savunma harca-
malarını artırmanın zorunlu olduğu ve bunun bütçeden değil, halkın gönüllü tasarrufların-
dan sağlanabileceği, konuşmanın ana vurgusu oluyor. 1930'larda savunma, ülkenin sadece
"kendine yeterliliği" çerçevesinde düşünülen ve kabul edilen bir çabadır.
24.5.1935
Hava tehlikesi, hava teşkilâtı bugün Hava araçları, tayyareler bundan on

arsıulusal siyasamn mihverini teşkil eden sene evvelkine nisbetle umulmıyacak, daha
en önemli ve en değerli bir konu halini evvelden hatıru hayale gelmiyecek dere-
almıştır. cede yüksek ilerlemeler göstermiştir. Ya-
— 318 —
kın bir zamanda dünyanın her hangi bir tayyare bütçelerini bu sene en az iki mis-
memleketinden, hiç olmazsa bizim yaki- line yakın artırmışlardır.
nimizde bulunan kıtaların herhangi bir
Meydana getirilmiş ve getirilmek is-
tarafından kalkacak tayyarelerin ulaşmı-
tenilen tayyarelerin sayısı binleri aşmak-
yacakları yurt kalmıyacak ve bunu baştan
tadır. Bundan iki sene evvel bin tayyaresi
başa yıkmak için gereken vakti bulabile-
olmak yer yüzünde en büyük hava kuvve-
ceklerdir. Mesele şöyle olacaktır: Avrupa'-
tine malik olmak gibi idi. Amma içinde bu-
nın en şimalinden Avusturalya'ya üç-dört
lunduğumuz zamanda bu bin hiç olmazsa
günde giden tayyareler bir, iki sene içinde
iki veya üç bin ile ifade olunur.
Türkiye gibi 760,000 kilometre murabbaı
olan bir memleketin bir ucundan girip Gelecek siyasal hadiseleri eğer bir
herhangi bir şehrini bombalayacak kadar kaç sene evvel görmek taliinde isek, gele-
üzerinde durduktan sonra, burnu kanama- cek hadiseler karşısında Türkiye'nin var-
dan tekrar memleketine dönebilecek fen- lığının hava bakımından yine kendi kud-
ni kapasiteyi kazanacaklardır. retine dayanmaktan başka çaresi olmadı-
ğına sizin inanmanız ve sizin ile bütün ulu-
Görüyorsunuz ki, dağlık ve uzak mem- sun bunu iyice anlaması ve ona göre ha-
leketler hava hucumlanna karşı vadettik- zırlanması gerçektir. Açık olarak söyle-
leri masuniyetleri gittikçe kaybetmektedir- meliyim, hava hareketleriyle hava tekniği-
ler ve yakın bir zamanda bu masuniyetler- nin ve hava siyasetinin milletlerin hayat-
den eser kalmıyacaktır. Çok sık nüfuslu larına yapabileceği etki ile meşgul değiliz.
çok mamur ve bir çok sınaî müesseselere
malik olan büyük Avrupa memleketlerinin Binlerce tayyarenin sözü geçtiği bir
nihayet bir hava hücumuna maruz kalır- çevrede; Akdeniz çevresinde, Avrupa'nın
larsa, vahim bir tehlikeye maruz oldukları şarkında dünyanın en büyük siyasî cere-
endişesinin, niçin hergün münakaşa edil- yanlarının binlerce senelerdenberi en çok
diğini ve niçin bu endişeye cevap vermek kaynaştığı bir çevrede bizim en az kaç
için bu milletlerin çok yorulduğunu bu tayyaremiz olmasını istersiniz? Hiç ol-
kısa bilgiler anlatacaktır. mazsa 500 tayyaremiz olmalıdır ki, Türki-
ye'nin varlığını müdafaa etmek için az çok
Türkiye'nin müdafaa kuvveti arsı- yeter bir kuvvetimiz olduğunu sanabile-
ulusal barış için çok yaıdımcı ve faydalı siniz. Türkiye'nin, bulunduğu alanda siya-
olabilir. Ancak arsıulusal barış şayet bir sal akışlara karşı barış insanlık ve medeni-
gün bozulacak olursa, bu bozulmayı her yet bakımından faydalı bir etki gösterebil-
ne bahasına olursa olsun önlemek ve mesi için de 500 tayyarelik kuvvete ihti-
savmak bizim kudretimiz içinde değildir. yacımız vardır. Bugünkü şartlara göre en
Bir memleketin tayyaresi ne kadar- az rakam olaıak söylediğimiz 500 tayya-
dır? Memleket tayyare bütçesi olarak reyi elde edebilmek için her sene 30 mil-
resmi devlet belgeleriyle ne kadar para yon lira tahsis edebilmelisiniz.
vermiştir? Bu 6 milyon liradır. Bu memle-
Ancak siz Türk kurtuluşunun çetin
ketin vazifeye hazır daima 100 tayyaresi
safhalarım geçirmiş olan neslin evlâtları
vardır. Diğer bir memleket 500 tayyarelik
bilmelisiniz ki, Türk kurtuluşunu temin
bir hava kuvvetini daima hazır bulundur-
eden şartlar nekadar sert idiyse, henüz
mak isterse, bütçesinde her sene 30 milyon
yüksek bir Türk cemiyetini emniyet için-
lira bulundurması lâzımdır.
de yaşatacak şartlar bulununcaya kadar
Gelecek ihtimaller her şeyden evvel geçireceğimiz günler daha hafif değil, o ka-
büyük devletlerin siyasaları ile belli olur. dar sert olacaktır. Harap olmuş bir mem-
Büyük devletlerden her biri geçen seneki leketi imar etmek için ve bakılmamış, hele
— 319 —
kültür hayatında birçok eksiklikleri (olan), likesi altındadır. "Hava tehlikesini bütün
ihmal edilmiş bir milleti az zamanda yük- dağlarımız, çok mamur olmıyan geniş sa-
seltmek, yetiştirmek için bir çok emeklerin halarımız kolaylıkla önleyebilir" zannı
sarfedilmesi lâzımgeldiği bir devirde ha- ham ve yanlış bir zandan ibarettir. Bugün
yatın asıl çetin ve sert olan tarafı şudur ki, tayyarenin üstünden geçmiyeceği bir dağ,
memleketin müdafaası için, araçları ko- yer yüzünde görmiyeceği bir köşe kalma-
laylık ve bollukla temin edebilecek günleri mıştır. Memleketin şu ve bu köşesinde
bekliyecek bir teminat da yoktur. Eğer yaptığımız fabrikalar, mektepler, müesse-
20-30 sene temin olunmuş bir sulh havası seler ve yetiştirmeye çalışdığımız çocuk-
içinde memleketin zenginliğini yeter de- larımız havadan vuku bulacak taarruz-
rece artırdıktan sonra millî müdafaa me- lara karşı açıktırlar.
selesini düşünmek mümkün olsaydı, bu Devlet bütçesinden hava müdafaası
meselelerin halli tarafı çok daha basit için böyle yirmi otuz milyon liralık parayı
olurdu. Hem memleket bir taraftan yetiş- bugün ve yarın ayırıp karşılaması imkânı
tirilecek, eksiği tamamlanmağa çalışılacak yoktur. Biz, bilâkis bütçemizin artırılması
ve hem de bir tehlikeye karşı memleket için önümüzdeki senelerde iki esaslı ted-
müdafaası düşünülecektir. Onun için, mil- biri takip etmek yolundayız. Bunlardan
lî müdafaa meselesi diğer her memlekette birisi: iyi ekonomik tedbirlerle memleke-
olduğundan çok daha fazla bir mahiyette tin zenginlenmesi; ikincisi, vergiler üzerin-
bizim için mevcuttur. de hatta icap ederse indirmek suretiyle İs-
Türkiye'ye ait olarak her Türkün her lâhat yaparak memlekean tedricî fakat
Türk vatandaşının benim ağzımdan işite- emin bir surette bütçesini artırmak yoluna
rek ve acı olarak bilmesi lâzımdır ki, gitmekteyiz. Şimdi biz bu yol üzerindeyiz.
Türkiye için hava tehlikesi vardır. Tür- Senelerce bunu takip etmek mecburiyetin-
kiye havadan bir taarruza maruz kalır ve deyiz. Görüyorsunuz, devlet bütçesinden
bu taarruz memleketi harab edebilir. Tatlı hava için 30 milyon lira verebilmek için
şeyler söylemiyorum. Amma hakikat bun- bir çok seneler beklemek lâzımdır.
dan ibarettir. Millî karakterimizdeki esaslı bir zaif-
liği bilmeliyiz. Bizim herhangi bir memle-
Türkiye'nin milletin fedakârlığı ile
ket meselesi için yapamayacağımız feda-
ikmal olunan müdafaa imkânları karadan
kârlık yoktur. Bütün malımız ve canımız,
bir taarruza uğramak halinde, kendi müda-
en zenginimiz, en fakirimiz biz bunların
faasını temin etmeğe muktedirdir. Kuv-
hepsini veririz. Amma arkadaşlar, onbeş
vetli misallerle söyliyebiliriz, silâhsız bir
gün en hayırlı bir maksat için bir kuyu-
memleket her köşesinden hiç olmazsa se-
dan günde bir kova su çekemeyiz. Mesele
kiz devlet tarafından istilâ olundu. Eli-
buradadır. Tehlikeyi görüp memlekette
mizde hemen hiç vasıta yokken, kendi
böyle böyle bir usul koymaktadır. Herke-
memleketimizin korumasım ve yabancıları
sin hava tehlikesinden korunması için bü-
topraklarımızdan sürüp çıkarmasını pek
tün malını vermesine lüzum yoktur. Hatta
alâ bildik.
böyle bir şey zararlıdır. Amma her gün
Aşağı yukarı denizden de uğrayaca- kuyudan bir kova su çeker gibi, munta-
ğımız hücumlara karşı kâfi deniz mü- zam olarak Tayyare Cemiyeti veznesine
dafaa araçlarımız olmamakla beraber, mü- bir borç ödemesi lâzımdır.
cadelemizi devamlandıracak kuvvetlere Türkiye bugün arsı ulusal münase-
malikiz. betler itibariyle hemen en az tehlikeye
Havaya kâfi derecede önem verdiği- maruz bulunduğu bir zamandadır. Şu
mizi söyleyemeyiz. Türkiye bir hava teh- söylevi verdiğim bir anda Türkiye arsıu-
/
— 320 —
lusal bakımdan enaz tehlikeye maruz oldu- lanmaya vakit bulabilirsiniz. Mesele ha-
ğu bir zamandır. Fakat bir sene, iki sene, vada çalışacak kâfi derecede pilotu, en-
beş sene sonra ne olacağını bilmem. Ve düstrisini vücuda getirmektir. Amma bun-
siz eğer bugün başlarsanız ancak hazır- ların hepsi para meselesidir.
EKONOMİ BAKANLIĞI (İKTİSAT VEKALETİ)

Buhran yarattığı ve netleştirdiği çelişkileri iktisat politikasına da yansıtır. Görüşme-

lerde, özellikle Halil Menteşe''nin konuşması bunun belirgin örneğidir. Menteşe, halkın
(köylünün) gelirini daraltma pahasına vergi gelirlerini olabildiğince yüksek tutmayı
amaçlayan Maliye Bakanlığının çizgisi ile sanayi atılımıyla hammadde kaynaklarını ve
iç pazarı harekete getirmeyi, böylece köylünün satınalma gücünü yükseltmeyi amaçlayan
Ekonomi Bakanlığı çizgisi arasındaki çelişkiyi vurguluyor. Menteşe ayrıca, sahip olduğu
sınıf bilincinin ilginç bir örneğini vererek buhranda köylülerin yoksullaşmadan kaynak-
lanacak, işçilerin de sanayileşmeden kaynaklanacak sosyal, ekonomik, hatta siyasal ta-
leplerle ortaya çıkabileceklerini, bunun rejim için 'tehlikeli' olduğunu söylüyor. Önerisi,
köylüye (onun "ferdiyetçi -yani, bireyci- ruhunu" gözetecek biçimde) ekonomik destek
sağlamak, sayıca çoğalmakta olan işçileri ise yasa ile sıkı disiplin altına almaktır. Halil
Menteşe'nin bu çizgiyi hiç yumuşamadan sürdürdüğünü çeşitli belgelerde izleyeceğiz.
25.5.1935
HALİL MENTEŞE — İktisat Ve- istihlâk resimlerinden, görülüyor ki, ucuz-
kili Bay Celâl Bayar alacağı tedbirleri luk bakımından asıl istifade etmesi lâzım-
ihtisas süngerinden geçirir, sonra ihti- gelen çiftçi istifade edemeyecektir. Kriz
sas yuvasında hazırlanan raporları da esnasında en mühim dikkat edilecek me-
tatbik etmezden evvel memleketin iş sa- sele emniyet vermek meselesidir. Hükü-
hasına gider, sanatkârın, çiftçinin, tüc- met namına millete karşı verilen sözler,
carın içine girer, memleketin işini, reali- mutlaka icra edilmelidir. Çünkü, bilhassa
telerini, şeraitini tetkik eder ve ondan son- kris esnasında bunun çok ehemmiyeti
ra faaliyete geçer. Bittabi netice de mem- vardır. Yoksa konulmuş olan istihlâk
leket için hayırlı olur. Fakat İktisat Ve- rüsumu, esasen hayatın en mübıem ihti-
kâletinin böyle metodik, plânlı, teknik yaçlarını temin edemeyecek vaziyette bu-
çalışışı; diğer taraftan memleketin iktisadî lunan çiftçinin tehlikeli hayat şartlarını'
bünyesi nazarı dikkate alınmayarak Ma- çok ağırlaştırmıştır. Onun için hiç olmaz-
liye Vekâleti tarafından mütemadiyen ver- sa ucuzlayacak, hafifleyecek sonra da çift-
gi kanunları çıkarılıp memleketin külfeti, çiyi ve halkı tatmin edecek ve vaziyetini
iktisadî bünyesiyle mütenasip olmamakta daha ziyade vahametten kurtaracak bazı
ağırlaştırılırsa tabiatiyle bu çalışışın ümid tedbirlerin alınması lâzımdır.
edilen semeresi temin edilemez.
Ben çiftçiyim. Bir kaç gün sonra çan-
Eşyamn ucuzlaması siyasetinde öyle tamı alıp çiftliğime giderim. Meclis açı-
ümide düşüyorum kı, çiftçinin esasen lıncaya kadar, ağaçlar ve toprak içinde
beyaz veya renkli bezden ibaret olan elbi- köylülerin arasında yaşarım. Köylünün
sesindeki yamaları biraz azaltacak ve biraz vaziyeti ciddî olarak ehemmiyete alına-
çiftçinin giyiminde bir düzen hâsıl olacak- cak haldedir. Elindeki toprağım, kolunu,
tır. Fakat, pamuklu ve yünlü mensücat ü- kuvvetini ancak maliyet fiatına devrede-
zerine geçen sene konulan ve bu sene artan cek bir vaziyette döndürmektedir.
— 321 —
İstihlâk rüsumu, doğrudan doğruya yaçlarını kend' içinden, kendi el birliği ile
köylüden alınmaz. Amma vasıtalı ver- yapması için umumî bir teşkilât içine kon-
gilere sarfeden mükelleftir. Bunun sanayi- ması meselesidir. Bu suretledir ki, mem-
leşmek noktasından ehemmiyeti Sümer lekette bir sulhü içtimaî istihkâmı kura-
Bankın raporundan aldığım bir iki fıkra bileceğiz. Avrupa'da bu suretledir, yani
ile daha iyi anlaşılır: "Yünlü fabrikalarımız köylünün iktisadî, içtimaî ve ahlâkî ihti-
imalâtının bu seri artışına rağmen satış- yaçlarını çerçeveleyen ve kendisinde mü-
ların ayni artış temposunu takib etmiyerek tekabil yardım ve solidarite fikirlerini ge-
nisbeten daha yavaş hareket etmesinin se- nişlete genişlete umumî bir çerçeve içine
beblerini 1934 senesinde millî piyasada almak meselesi, bir sulhü içtimaî meselesi
talebin darlığından dolayı rakib müesse- olarak telâkki edilmiştir. Biz de bunu bu
selerin fiatları kırmaları, fazla imalâtla günden itibaren nazarı dikkate almağa
f
iat zaraılarını telâfi etmek istemeleri, mecburuz. Çünkü, memleket sanayileşi-
alım kabiliyeti darlığının halkı ucuz mala yor. Çünkü, fabrikalar çoğalıyor. İnşaal-
meylettirmesi ve ilh...." lah bir kaç sene sonra yüz binlerce ame-
leyi birleştirecek fabrikalar göreceğiz.
Raporun diğer kısmında "Millî sa-
Onun için, hakikati anlayıp evvelden ted-
nayiin gelişmesi ve içinde bulunduğumuz
bir alırsak, memleketi beynelmilel cereyan-
ittisa hareketinin devam etmesi karşısında
ların tesirlerinden kurtarmak için tedbir-
geniş köylü kütlesinin alım kabiliyeti
lerimizi evvelden almış bulunuruz. Bina-
meselesini daima göz önünde bulundur- enaleyh hakikati olduğu gibi görmek lâ-
mak zarureti şimdiden kendisini ehemmi- zımdır.
yetle hissettirmeğe başlamıştır" denilmek-
tedir. işte bu raporun bana ilham ettiği Mühim bir Devlet meselesi üzerin-
şeyler Maliye Vekâletiyle İktisat Vekâleti deyiz. Bu gün dahi memleket amelesi
gidişi arasındaki tezadı tebarüz ettirir komonislikle malûl olmağa başlamıştır.
surette söylememe vesile teşkil etti. Hatta deyebilirim ki, mekteb talebesi ve
Bilhassa bizim gibi revolüsyoner Ve- hocaları da. Geçen gün kütüphanede idim.
killer tarafından idare edilen Hükümet- Bir kaç genç oraya geldiler. Hepsi ko-
lerde Vekillerin hizmet hırslarını doyur- monistlik eserleri arıyorlardı. Sordum,
mak çok güçtür. Onun için Maliye Vekili- "mekteb muallimleri" dediler. Bunun için
nin esasen normal zamanlarda bu şerait "Devlet arbitr rolünü daima sıkı tutarak
altında vazifesi müşküldür, fakat buhran sosyal kanunları takdim etmelidir" demiş-
esnasında bu vazifeler daha müşküldür. tim. Nitekim iş kanunu gelmiştir. Bu,
Fakat Maliye Vekâleti memleketin ikti- amele kısmına ait olan tedbirleri almakla
sadî bünyesini daima onun nabzını elinde bilhassa beynelmilel cereyanlara karşı
tutarak, bu hırsını memleketin umumî memleketin en kuvvetli istihkâmını çift-
muvazenesini ihlâl edecek dereceye getir- çide bulacağız ve onun için çiftçinin fer-
memek için mukavemet etmek cesaretini diyetçi ruhu üzerinde tedricî surette işle-
göstermesini dilerim. ye işleye bunu kafasında toplamağa ça-
lışılmalıdır. Nitekim Avrupa'da böyle ya-
Mesele, bir an evvel sulhü içtimaî is- pılmıştır.
tihkâmını köylerde ve köy yuvalarında
kurmak meselesidir. Binaenaleyh, köylü- Biz madem ki milliyetçiyiz, ma-
nün ihtiyaçlarını derece derece takib ede- dem ki mülkiyetçiyiz ve bunda fayda
rek köylünün sendigalize olarak kendi görüyoruz ve bunlarda musırrız, o halde
meslekî menfaatlerini birlikte görüşmek beynelmilel cereyanlara karşı memlekette
üzere kendilerini birlikte müdafaa etmeyi, bir su}hü içtimaî müessesesi yaı atmalıyız.
velhasıl içtimaî ve iktisadî ve ahlâkî ihti- Yani, halkın kendi kafasından doğan bir
— 322 —
birleşme kudretiyle bütün ihtiyaçlarını ken- HACİM KEZER (BALIKESİR) —

di içinden temin eı.mek suretiyle bunu bir İşçilerle ve işçilikle uğraşmış bir arkadaşı-
istihkâm haline getirmemiz lâzımdır; yok- nızım. İşçilerin en çok bulunduğu mem-
sa bu işler Devletin icbar kuvvetiyle halle- leketlerden birisi İzmir Şarı'dır. Bendeniz
dilir meseleler değildir. Onun için İktisat üç yıl fırka başkanlığında bulunduğum
Vekilinden rica etmiştim. Meseleyi böyle zaman işçilerle ve işçi teşkilâtiyle çok uğ-
umumî cebheden alsırlar ve Avıupa'nın raştım. İşçiler arasında komünizm cere-
muhtelif memleketlerinde ötedenberi te- yanları yayıldığına şahid değilim, muttali
kemmül etmiş olan bu teşkilâtın içinde değilim. Bilfarz yirmi, otuz, elli bin amele
staj görmek üzere beş-on genç, fakat çiftçi- içinde kendisini bu cereyana kaptırmış ve
nin içinden yetişmiş, çiftçinin ruhunu ve bunu kendisine iman edinmiş elli kişi
şeraitini iyice kavramış, ülkülü gençlerden yoktur.
seçerek göndersinler. Onlar geldikten son-
ra da yavaş yavaş köylerden başlayıp İKTİSAT BAKANI CELÂL BAYAR
bu umumî teşkilâtı kurmak için tedbirler — Maliye Vekâletiyle, İktisat Vekâleti
alalım. tam bir ahenk ve anlaşma dairesinde
çalışmaktadırlar. Usulümüz ve hareket-
BERÇ TÜRKER (AFYON KARA- lerimiz bir taraflı değildir. Uğraştığımız
HİSAR) — Muhterem İktisat Vekilinin nokta, iktisadî icablarla malî zaruretleri
ne kadar faal ve tecrübeli olduğunu hepi- telif etniktir. Bazan malî zaruretler ik-
miz biliriz. Kendisi bu Vekalete geldikten- tisadî icablara galebe eder. Bazan da
beri yeni iktisadî işlere kan ve can verdi- iktisadî zaruretler malî icabların fevkine
ler. Fabrikalar açıldı, maden işletiliyor, çıkar. İşte bunlar, bu ihtiyaçlar telif edil-
çiftçi ve satış kooperatifleri görülüyor, mektedir. Bu suretle hemahengiz. Sanayi
gemicilik işleri tevsi ediliyor, vapurlar alı- programımızın realizasyonu için her sene
nıyor. Bunların hepsi, nasıl ki bayındırlık üç milyon lira verilmektedir, muntazaman
işleri ecnebi ellerinden birer birer çıkıyor, ödenmektedir.
millileşiyor ve müstakilleşiyorsa, iktisadî
sahada da müstakil olacağına ben bütün Kooperatif kanunları Ziraat encüme-
ruhumla eminim. Bu işlere dörtnala git- ninde müzakere edilmektedir. Bu devrede
meyelim, gemini azıya almış bir at gibi çıkarmağa çalışıyoruz. Bu suretle koope-
koşmayalım, yavaş yavaş yapalım. Çünkü ratif işlerini, iktisadî noktai nazarla ele
bu bir tecrübe devridir. almış bulunuyoruz. Kooperatiflerin muh-
telif sıfatları, şartları vardır. Bizim ele
SÜLEYMAN DEMİREZEN (KAY- aldığımız kooperatiflerin gayesi, sade eko-
SERİ) — Bay Halil'in beyanatında biraz nomiktir.
benim hoşuma gitmeyen bazı kelimeler Biz memlekette millî iktisat yapıyo-
gördüm. Ya ben iyi anlayamadım, yahut ruz. Bunu yaparken millî ihtiyaçları na-
öyle söylediler. "Bazı muallimlerin komü- zarı itibare alarak hareket ediyoruz. Bunu
nizmden bahsettiklerini işittim", demeleri, temin etmek için kurduğumuz müessese-
bütün memlekete şamil olmaması lâzım- lerde, fabrikalarda ancak iptidaî madde-
gelen bir sözdür. Komünizm bazı yerler- lerin memleket dahilinde himayesini gözet-
de âlemşümul bir şekilde cereyan ediyor, mekte ve buna yetişmekteyiz. Bundan
fakat halâ sökmemiştir. Akibetinin ne ola- maksadımız, sanayie tekaddüm edebile-
cağını bilmiyorum. Fakat, bizim memle- cek maddeleri memlekette korumak ve
kette işçi olarak kırk bu kadar seneden fabrikaları da buna göre kurmaktır.
beri kendileriyle teşriki mesai ettiğim amele
arkadaşlarım arasında hiç bir komünist Otarşik fikirlerden çok uzak bulun-
yoktur. maktayız. Coğrafî vaziyetimiz, beynelmi-
— 323 —
lel iktisadî vaziyette bütün cihanla bera- iptidaî maddeler burada vardır. Selilozu,
ber bulunmayı ve alacağımızı alırken ve yani, ayni zamanda bir harb maddesi olan
satacağımızı satarken kullandığımız düs- selilozu burada ikmale çalışacağız.
turu tatbik etmeği icab ettirmektedir. SIRRI İÇÖZ (YOZGAT) — Ge-
Fırkaca kararlaştırılan prensibimiz mey- çenlerde Sümer Bankın heyeti umumiye-
dandadır. Tamamen muvazene esası üze- sinde muhterem Bakan Celâl Bayar, beş
rinde yürümek, malımızı alanın malını senelik sanayi programının 14 ay içerisin-
almaktır. de beşte üçünün hemen vücude geldiğini
Millî iktisat üzerinde hareket etmek, maaliftihar söyledileı. Tabiî göğsümüz ka-
otarşiye gitmemek, millî ihtiyaçları göz bardı. Geri kalan kısmını da inşallah
önünde bulundurarak memleketteki me- 25 ayda ikmal ederler. İkinci parti sana-
vaddı iptidaiyeyi kıymetlendirmek... Kur- yileşme proğıamında şimdiye kadar mem-
duğumuz fabrikaları ekonomik şartlar lekette maddei iptidaiyesi mevcut olup
içinde verimli olarak idare etmek... da dahilde sarfedilenleri nazarı dikkate
alıyorlar. Meselâ pamuk gibi. Bundan
Fikirlerimiz daima, millî kontrol üze- sonra maddei iptidaiyesi memlekette mev-
linde işlemektedir. Fakat millî kontrolden cut olup da ihraç edilecek olanları nazarı
daha mühim olan bir kontıol vardır: Tek- dikkate alacaklarını söylediler, tiftik gibi.
nik kontrol... Bazı memleketlerde inkişaf
kabiliyetini kıracak derecede sıkı bir millî Tiftik, biliyorsunuz, merkezî Ana-
kontrol vardır. Bizde de böyledir. Fab- dolu'da 30 vilâyeti ve beherinin nüfusu 18,
rika kurmak bize daha kolay geliyor. Fa- 20, 25 binden aşağı olmamak şartiyle 18
kat, o fabrikayı teknik kabiliyet dahilinde şehri alâkadar eder. Başta Ankara olmak
yetiştirmek daha zordur. üzere. Ankara senede bir milyondan faz-
la tiftik veriyor. Bu mahsul bu gün hemen
Deri fabrikalarının Şarkta açılmasın- hemen para etmiyor. Bu sanayi memlekette
da fayda görmekteyim. Fakat bunun bil- henüz teessüs etmediği için dahilde lâyikıy-
hassa Diyarbekir'de olup olmayacağını, le sarfedilemiyor. Bu kadar ricalarımıza ve
bu sene mi, gelecek sene mi ve daha ne takiplerimize rağmen evvelce bazı fabri-
kadar zaman sonra açılacağını şu dakika kalar bu maddeyi yüzde 30 karıştırmağa
da bilmemekteyim. Bu, bir hesap mesele- başladıkları halde haber alıyoruz ki, son za-
sidir. Keban madeni üzerinde hesap yap- manlarda bundan sarfınazar etmeğe başla-
tırıyoruz. Yakında neticeyi alabileceğiz ve mışlardır. Almanlar, diyorlar ki, "biz tiftik
zannediyorum o netice de müsbet olacak- ipliğini İngiltere'den getirtiyoruz; hem yük-
tır. sek fiatla getirtiyoruz. İsteriz ki Türkiye'de
Kâğıt fabrikasında ehemmiyetli olan tiftik ipliği fabrikası olsun, bütün ihtiya-
madde, selilozdur. Selilozu yapmak için cımızı buradan temin edelim".
MAARİF VEKÂLETİ (MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI)

Görüşmelerin iktisat politikasını ilgilendirecek iki yönünden biri, eğitimin de ekono-
mide uygulanması benimsenen biçimde planla düzenlenmesi gerektiği düşüncesidir. Bu,
1935 Mayısında kabul edilen parti programında benimsenmiş bir esastır.
İkinci nokta, köy ve köylü sorunlarının bir bütün olarak çözümünde eğitimin kilit
rol oynayabileceği inancının yerleşmeye başlamasıdır. Bu düşünce, 1940 yılının başlangı-
cında köy enstitülerinin kurulmasına doğru gelişecektir.
25.5.1935
— 324 —
FAZIL AHMET AYKAÇ (ELÂZİZ) Maarif plânı ne demektir arkadaşlar?

— Biz bu gün lâik, Cümhuriyetçi, yani Memleketimizde muhtelif seneler içinde
vaktiyle bir şairimizin dediği gibi "Gökten zaman komparünanlarına nasıl iktisadiya-
hiç bir şey dilenmeyen" pozitif, hakikati tımızı takdim etmişsek on beş senelik plâ-
gören, hakikati arayan, hakikati seven ve nı, Türkiye'nin bütçe kabiliyeti bu günkü
onu bulmak için hiç bir gayretten çekin- mevcud irfan kontenjanını muhtelif saha-
mez ve bu gayeyi takib eden adamlarız. ları pozitif surette tayin ederek, bizim on
Orta mektep, lise tahsili sonuna kadar ye- sene zarfında veyahut beş sene zarfında
tiştirdiğimiz gençlerde en büyük, şayanı ne kadar doktora ve ne kadar profesöre,
dikkat evsafı fikriye nedir? Bu adamlar ne kadar hukukçuya ilâ..: ihtiyacımız ola-
hakikaten kendilerine mevdu olacak va- cağını, binaenaleyh, birinci dereceden, ikin-
zifeleri yapabilmek için lâzım olan teçhi- ci dereceden, birinci kabiliyetten, ikinci
zata malik olmakta mıdırlar, değil midir- kabiliyetten ne kadar azamî, asgari had-
ler? Bunu bilmemiz lâzımdır. Ben dikkat leri tayin etmeyi, memleketin irfan müda-
ederim, ekseriya maarif meselelerini eşe- faasında, mevcudiyet müdafaasında, si-
lediğimiz zamanlarda mekteblerimizin ade- yasî müdafaasında her safhasında birinci
dinden, devamdan, talebe miktarından, plâna geçilmek mevkiinde bulunacağız.
bahsediliyor. Hiç şüphe yok ki, bunlar çok Takribi bir hesapla bunu tayin etmek saf-
kıymetli ve hakikaten teşekküre değer hasındayız ve mecburiyetindeyiz. Zaten
malûmattır. Fırkanın bütün prensipleri az olan kuvvetlerimizi boşuna israf etmek,
noktai nazarından zarurî tanıdığımız, iman Sahrayi Kebiri bir bardak su ile, yere değ-
ettiğimiz temel diye koymuş olduğu pren-
meden tebahhur edecek bir miktar su ile
sip yetiştireceği insanın kıymeti zihniyesi,
sulamağa benzer.
kıymeti ahlâkıyesi ve kıymeti cismaniyesi
ne nisbettedir? Buna cevap verilmelidir. İSMAİL KEMAL ALPSAR (ÇO-
Bu sualin cevabı mühimdir ve bu suale RUM) — Kırk bin köyümüz var. Bunun
cevap verildikten sonradır ki, hakikaten hepsine muallim bulmak ve milli irfanı
maarife yeni bir istikamet vermek lâzım- yaymak çok müşküldür. Buna karşı ben-
gelir. Bana sorarsamz, sayın Başbakan deniz bir şey düşünüyorum. Daha az mas-
burada aynen şu şayanı dikkat bir lâkır- rafla daha çabuk maarifi yaymak için
dıyı söylediler. Biz en müşkül bir hareketi bir kaç köyün ortasında bir leylî mektep
yapmak için kendimizde kuvveti kalb gö- yapsak... O mektebe çocukları alsak, köy-
rür, en büyük ve en zor işleri başarırız;
deki yiyecekleri her ne ise, bulgurunu,
fakat 25 gün şuradan bir kova su çekecek-
mercimeğini, tarhanasını getirse. Bu suret-
sin deseler yapamayız. Bu ne demektir?
le tahsil edenlerden iyilerini seçsek, daha
Bunun manası Türkiye'de bu gün insanla-
yüksek tahsil gördürsek, bunları da, az
rın terbiyei maneviyesinin, terbiyei ahlâ-
bir maaşla kendi köyüne göndersek. Bu
kıyesinin en mühim unsurlarından birisi
suretle az bir masrafla bilgiyi yaymış olu-
sayılmak lâzımgelen seciye hasleti bulun-
ruz. Bunun için Maarif Vekili ne düşünü-
muyor demektir. Bu olamazsa ve bunun
çaresi bulunamazsa o vakit takibine giriş- yor?
miş olduğumuz davayı medeniyeyi itmam MAARİF VEKİLİ ABİDİN ÖZ-
etmeğe de imkân yoktur. Şu halde de- MEN (AYDIN) — Bay Halil Menteşe,
mek oluyor ki, Türkiye'de bu günkü dava muallimler arasında komünizm cereyanı
yalnız çocuk okutma davası değildir. O olduğundan bahsettiler. Bizim, aded iti-
sebebledir ki, bir çok defa huzurunuzda bariyle hiç bir Vekâlette bulunmayacak de-
tekrar etmiş olduğum esası bu gün gene
recede fazla memur ve muallimimiz var-
söyliyeceğim. Türkiye'de maarif plânı lâ-
dır. Bu gün Maarif Vekâletinin emrindeki
zımdır. İrfan seferberliği lâzımdır.
muallim ve memur adedi onsekiz-on-
— 325 —
dokuz bine varır. Onsekiz-ondokuz bin edilmiş olduğu için ona göre de program-
kişi içinden yedi kişi çıkıp da her hangi lar tanzim edilecektir.
bir cereyana kendilerini kaptırmışsa, a- Biz de mektep sonu teşkilâtının ehem-
ded itibariyle pek fazla ve memleketin miyetli bir şey olduğunu kabul ediyoruz.
okumuş ve okumağa hevesli bir züm- Mektep sonu teşkilâtını idame ettirmek
resinin hepsini birden bununla şaibedar için köylerde okuma odaları tesis ediyo-
kılmak, ne dereceye kadar doğrudur?.. ruz ve onlara meccanen kitab göndermeğe
Esasen mekteplere ve muallimlere daima çalışıyoruz. 'A ve B kursları' diyerek mek-
yaptığımız tamimlerde, bu nazik mesele tep muallimleri tarafından tekrar kurslar
üzerinde çok duımalarını tenbih etmişiz- açılıyor ve onlar mektepten çıkmış olan-
dir. Sonra bir fikiıden bahsedebilmek, ları A kursuna alıyorlar ve okumalarını
onu boğabilmek,, ancak onu bilmek ve ilerletiyorlar, hiç okuma bilmeyenleri de
fena noktalarını görerek onun aleyhinde okutuyorlar. Bu yönde halkevlerinin bize
propaganda yapmakla kabildir. Filhakika gösterdiği muzaheret ve memlekete yap-
bir muallimin komünizme ait bir meseleyi tığı hizmetler büyüktür.
veya bu hususta yazılmış bir kitabı oku-
Tahsil günlerini biz 192 gün olarak
duğu görülebilir. Bunu okumasiyle, onun
hesap ediyoruz. Bu günleri çoğaltmak
mutlaka fena bir fikri olduğuna hükmet-
kabil değildir. Zaten bu gün çocuklara
memelidir. Belki, aleyhteki sebebleri, cere-
ancak bir ay tatil kalıyor, Temmuz ayı
yanları aramak için okuduğunu da kabul
dahi kalmıyor. Yalnız Ağustosta serbest
etmelidir.
kalıyorlar. Çünkü, Temmuzun beşinde
Memlekette mevcut olan ilk mektep kampa gidecek, 20 gün orada kamp haya-
adedi ve okuyan çocuğun azlığı filvaki tı sürecek, ondan sonra ancak istirahate
bir Devlet işi idi. Gıupa verildi. Grup çekilebilecektir.
toplandı ve bunun için kararlar aldı. Bu
kararların en ziyade istihdaf ettiği şey, Köy muallimlerine ve köy hocaları-
ilk mektep işini ve bilhassa idarei hususi- na biz esasen mektep muallimi demiyoruz.
yenin tesviye kabiliyetini halletmek idi. Onun adı köy muallimidir. Filvaki kom-
şu Devletlerde köy muallimlerinden ne
Beden terbiyesi işinde Maarif Bakan- derece istifade edildiği malûmdur. Bir
lığınız lâzımı kadar çalışmıştır. Filvaki köye muallim tayininden maksadımız,
îktısat Vekâletinin olduğu gibi pek müsbet onun köylüye ziraat, içtimaî hayat ve ev,
işler üzerinde olmadığından, öyle gösterici bark hayatında intizam öğretmesi için-
değildir ve nafıa işlerinde olduğu gibi beş dir. Zaten muallimler, bulundukları kö-
senelik diye bir program yapılmamıştır. yün muhtar heyetinde tabiî azadırlar. Köy
Fakat, bu sene kabul buyurulan Parti ihtiyar heyetlerinin kâtipliğini yaparlar.
programında, maarif plânına işaret edil-
miştir. Maarif plânının esası, ilk tahsil ile -Yabancı muallimlerden çok memnu-
başlayacaktır. İlk tahsil işini tesbr ettik- nuz. Esasen bu kimseler, ilim noktasın-
ten sonra üzerinde diğer binaları kuracak- dan dünyanın her tarafında tanınmış pro-
tır. Bu meseleye bu gün tekrar başladık. fesörlerdir. Kendi muhitlerine ışık saç-
Hususî komisyon, Parti komisyonu bu- mamaları imkânsızdır. Profesörler Tiirkce
nun üzerinde uğraşmaktadır ve plân te- bilecekler ve öğrenmektedirler. Fakat bu
mellerini kurmak için tedbirler almakta- derece ilim adamlarını, "gel bakalım Türk-
dır. Tabiî plân yapılırken de mekteplerin çe öğrendin mi ?" diye imtihana çekmek,
maddî ve manevî cihetlerine temas edile- tabiî doğru değildir. Fakat çalışıyorlar.
cek; bina, vesaiti dersiye, muallim adedi Çat pat Türkçe söyledikleri görülüyor.
nasıl olacak? Bunlar tesbit edildikten son- İsmail Kemal arkadaşımın dedikleri
ra, amaç esasen parti programında tayin Fırka grubundaki mekteb işidir.
— 326 —
NAFIA VEKÂLETİ (BAYINDIRLIK BAKANLIĞI)

Görüşmelerde vurgulanan önemli nokta, karayollarının yetersizliği ve karayolu ağı-

nın da bir an önce kurulabilmesinin gerekli olduğudur. 1935'de, Cumhuriyet yönetiminin
ulaştırma sistemindeki önceliği, henüz tamamlanmamış görünen demiryolu ağı üzerindedir.
Demiryolları bütçeden ayrılan kaynakla yapılmakta, karayolu için ciddi ölçekte kaynak
ayrılamamakta, bu iş özel idarelerin yetersiz girişimlerine kalmaktadır. Oysa, ileri ülke-
ler uzunca bir süredir 'karayolu çağına girmiş durumdadırlar.
Alı Çetinkaya'nın belirttiği bir ilginç nokta ise bina yapımında 'belirli normlar'ın
gözeltilmesi gereğidir. Yönetim bina yapımına toplumun en önemli kültür ve kimlik soru-
nu olarak bakmaktadır.
25.5.1935
RUŞENİ BARKIN (SAMSUN) — yol derdini halletmek için esaslı bir prog-
Bugün memleket, kısa bir zamanda demir ram yapmak zamanı geldiğini, önümüz-
ağlarla örülmeğe başladı, yakın bir za- deki senelerde bu hususta ne gibi adımlar
mandan sonra tamamiyle demir ağlarla atmak niyetinde olduklarını müjdelerler-
örülmüş olacaktır. "Fakat parayı nereden se çok memnun olurum.
bulabiliriz, kimse bize para verebilir mi?"
denildi. Fakat kıymetli Başbakan, bu sual- NAFIA VEKİLİ ALİ ÇETİNKA-
leri "ecnebilerin para vermesine ihtiyaç YA (AFYON KARAHİSAR) — Yedi-
yoktur, biz parayı kendimiz bulacağız yüz bin kilometre murabbaı sahada bu-
ve işimizi kendimiz yürüteceğiz," diyerek lunan bir memleketin yollarını yapmak
karşıladı. Ulusumuz, memleketin müda- ve muhtelif cephelerini az çok yollar-
faası mevzubahs olunca yoktan varlıklar la bağlamak bizim için mühimdir. Fakat
yaratan bir ulustur. bunu yapmak zamanı gelmiş olmakla
beraber, şimendifer ile bir defa hudud-
Memleketin müdafaasında demiryol- larımıza varmayı esas ittihaz ettiğimizi
ları ne kadar kıymetli, ne kadar mühim Fırka kurultayında söylediğimi hatırlar-
bir rolü oynarsa şose şebekesi de o kadar sınız. Şoseler için hakikaten çahşmak
büyük rol oynaı.... Yirminci asırda, hatta zamanı gelmiştir, kanaatindeyim. Çün-
19. asrın sonlarındanberi memlekette şose kü, ayni zamanda şoselerle memleke-
tesisi usulleri değişmiştir. Şose deyince, tin müdafaasını bu günkü hava vesa-
bizde idarei- hususiyeler palas üzerine biraz itine karşı az çok temin etmek imkâ-
silindir geçirirler, biraz kum gibi şeyler nını da elde etmiş olacağız. Fakat şose,
dökerek bir düzlük tesis ederler. Buna köprü yapmak meselesi idarei hususiye-
bir iki viyadük bir iki köprü eklemek su- lerin vaziyeti ile alâkadardır. Hazineden
retiyle yolu ikmal etmiş olurlar. Fakat bu ayrıca şose ve köprüler için para sarfet-
yollar, yapılırken bitmeden bozulmaya mek imkânı bulunmuyor. Çünkü, bir
başlar. Bugün dünyanın her tarafında taraftan birinci derecede gördüğümüz de-
olduğu gibi, şimdi memleketimizde as- miryolları için para korken, ayrıca şose
falt yollar tatbik edilebilir mi, edilemez ve köprüler için fazla para koyamıyo-
mi?.. Müstakbel harplerde demiryolları, ruz... Şoselerin yapılabilmesi için bir şeki1
tayyare hücumuna karşı müdafaasız bir- bulmağa çalışacağız..,
şeydir. Harbi umumide Fransızlar Ver-
dün cephesini ancak şoseler sayesinde Ankara'da, gözümüzün önündeki bi-
müdafaa edebildiler... Binaenaleyh., bu nalara bakarsak milli olarak kabul edil-
— 327 —
miş, uslûbu tesbit edilmiş bir model ve bir Yani, onların harslarının esasının binalar
esas takib edemediğimizi görürsünüz. Bir olduğunu ve eserlerinin kendi mevcudiyet-
tarafta evler, resmi binalar başka tarzda, lerinin eseri bulunduğunu istidlâl ediyo-
diğer taraftan bankalar daha başka mo- ruz...
delde. Kimi kübik, kimi sair tarzda bina- Bütün Devletin, resmi müesseselerin
lar yapıldığını göımekteyiz. Halbuki bir binalarının bir siyakta, bir üslûpta yapı-
milletin harsında en mühim olan şey bi- labilmesi temelini kurmağı istihdaf et-
nalar olduğunu görüyoruz. Herhangibir tik... Bir senelik tecrübeye göre iyi bir ne-
yerde bir eser, bir enkaz meydana çıktığı tice elde ettik. Dolâyisiyle eksiklerimizi
vakit, onların uslûbunu tarihle bildiğimiz gördük... Memleketi yeniden kurarken
gibi tesbit edebiliriz. "Bunlar Romalıların- bunun bir esas teşkil ettiğini nazarı dik-
dır, bunlar Hititlere aittir.." diyebiliriz. kate aldık, ehemmiyet verdik.
BUĞDAYI KORUMA HAKKINDAKİ LÂYİHANIN ENCÜME VERİLMİŞ

MADDESİNİN YENİDEN GÖRÜŞÜLMESİ
Yukarıda, 2.5.1935"de görüşülerek yeniden düzenlenmesi için Meclis'in Encümene

gönderdiği madde, köylünün buğdayı un haline getirme işlemine girişirken vergi kapsamına
nasıl alınacağını aydınlatıyor. Tartışmalar, 1930'w« Türkiye'sinde nüfusun oldukça bü-
yük bir çoğunluğunun ekmeği satırı alma alışkanlığını henüz kazanmadığını, böyle bir
verginin ancak 'un öğütme' sırasında alınabileceğini aydınlatıyor.
29.5.1934
REİS — Şimdi un kanununun encü- Bendeniz bunda üç türlü mahzur gö-
mene verilen ikinci maddesi okunacaktır. rüyorum.
(MADDE 2 — Eleksiz, valssiz köy Birisi, kanunun tatbikinde uğraya-
değirmenlerinde (Şehir ve kasaba civarın- cağı müşkülât. İkincisi, halkın göreceği
da olsa dahi) öğütülen unlardan köylü- tazyik. Üçüncüsü, iktisadî bünyemizde
lerin kendi ihtiyaçlarına mahsus olanları yapacağı değişiklik.
vergiden müstesnadır. Ancak, her nere-
Müşkülât: Bu, çok olmakla beraber
de öğütülmüş olursa olsun satılanlar ver-
hatırına gelenler şunlardır: Kanun diyor
giye tâbidir.
ki, her hangi bir şekilde olursa olsun köy-
Bu maddede yazılı şehir ve kasaba lünün ihtiyacından fazla olanlar şehre gel-
civarı tabirinin hududunu tesbite Maliye diği zaman vergiye tabidir. Hepiniz bilir-
Vekâleti salahiyetlidir. siniz ki arkadaşlar, köyle kasaba arasında
Bu kanunun tatbikatında şehir ve beş altı saat mesafe vardır. Köylü buğda-
kasaba ve köyden maksat, 442 numaralı yını kağnı arabasına yükleterek ancak
köy kanununun birinci maddesinde tarif akşama kadar kasabaya gelebilecek. Her
edilenlerdir.) köylünün, malûmu âliniz, kasabada bir
ARUKOĞLU DAMAR BEY (ADA- bakkalı vardır. Tanıdığı bakkal Memet
NA) — Tadil edilen bu maddenin bu- ağamn evine misafir olacak. Geceyi orada
günkü şekilde dahi, tatbikini çok müşkül geçirdikten sonra, sabahleyin malının bir
görmekteyim. Eğer bu şekilde kabul edi- kısmını pazara çıkarıyor, bir kısmım da
lirse bir çok karışıklığı mucip olacaktır. değirmende öğütüyor, Memet ağanın evi-
Esasen bu kanundan maksadımız ikidir. ne götürüp bırakıyor. Bunu memurlar
Birisi, buğdayi korumak, diğeri de Millî nasıl keşfedeceklerdir? Farzedelim ki, bir
müdafaayı takviye etmektir. muhbir diyor ki' "bakkal Memet ağamn
— 328 —
evinde bir torba kaçak un vardır". Memur- ederek mukabilini öder kanaatiyle iltihak
lar gidip orada taharriyatta mı buluna- ettik. Pek iyi hatırlanır ki, bundan 7-8
caklar? Veyahut ikinci bir muhbir geliyor, sene evvel ekmeğin, en ucuz denen yerde
diyor ki, "filân evde on beş çuval un var- bile, kilosu 7-8 kuruştan aşağı değildi.
dır." Ortaya gidiyorlar, bir şey bulamıyor- Bu gün hakikaten köylünün emeğini öde-
lar. Bunların doğurduğu müşkülâtı tasav- yemeyecek kadar buğday çok düşmüş ve
vur buyurun. Bendeniz bu noktadan ka- ekmek ucuzlamıştır. Neticesi yine köylü-
nunu sakat görüyorum. yü himayeye matuf olan bir vergiyi, bu
halk vermekte tereddüt etmez. Encümenin
Üçüncü kısım: Arzettiğim gibi, ik- vâsıl olduğu netice budur. Öbür şekilde
tisadi bünyemizde yapacağı değişiklik çok olursa, acaba Damar Beyin saydıkları
büyük olacaktır. İyi bilirsiniz ki, şehirler- müşkülât olmayacak mıdır? Ayni müşkü-
de, kasabalarda yavaş, yavaş fabrikalar lât yine olacaktır.
teessüs ediyor, ameleler çalışıyor; bura-
ları, oldukça, fakirlerin geçineceği bir MALİYE VEKİLİ FUAT AĞ-
yer oluyor. Bu fiatları zammettiğimiz RALI — Zannediyorum ki esasta hiç
takdirde, fakirler aldıkları ücretle geçine- bir ayrılığımız, gayriliğimiz yoktur. Mü-
meyecek vaziyete düşeceklerdir. Çünkü kellef kılınmak istenilen, şu değirmen,
bir amelenin bugün aldığı bir ücretle, bu değirmen değildir. O değirmenlerde
yarın alacağı ücret arasında hiç bir fark öğütülen unun kime ait olduğu mesele-
olmadığı halde, meselâ 72 kiloluk bir sidir. Yaptığımız buğdayı koruma ka-
çuval una (ki bunun esasen bedeli 3 lira- nunu ile biz, köylüyü himaye için, kendi-
dır) bir buçuk lira bir vergi koyduğumuz sinden fazla fiatla buğday alıyoruz. Bu-
zaman, bu fakir sınıfın geçimi, benim nun üzerine bir mükellefiyet tahmil etme-
kanaatime göre çok zor olacaktır. mek için köylünün kendi yemesi için öğüt-
mekte olduğu buğdayı resimden muaf
tutmak istiyoruz. Hedefimiz budur. Ka-
Eleksiz ve valssiz değirmenlerde çe-
nunun tebarüz ettirdiği nokta budur.
kilen buğdaylar bu vergiden müstesna
Yoksa bunun haricine çıkıp, kasabalının
tutulsun. O vakit vergiden müstesna edil-
dahi, şu ve bu sebeple, unlarını istisna
diği takdirde, her hangi bir fakir gider, üç
cihetine gidilecek olursa, Mazbata Mu-
beş kilo buğdayını öğütür. Bundan hiç bir
harri Beyefendinin söyledikleri gibi ben-
zarar gelmez. Bunun varidat noktai na-
denizin kanaatimce de verginin esasını kay-
zarından noksan olacağını Maliye Vekili
betmiş oluruz. Mütehassıs komisyonun
Bey tahmin ediyor. Bu belki varit olabi-
yapmış olduğu tetkikat neticesinde şehir
lir. Fakat bu noksanlığı temin etmek için
ve kasabalardaki ekmek yiyen nüfusun
başka membalar da bulabiliriz. "Bu gün
miktarı 3,5 milyondur. Bundan 1.5-2 mil-
vergiyi kaldıracak olursak üç milyon li-
yon kadarı fırından ekmek almıyor. Ken-
rayı ya bulur, ya bulmaz, biz daha fazla-
di buğdayını değirmende öğütüyor, ha-
sını tahmin ediyoruz", diyor. Eğer bir kaç
mur yapıyor, ondan sonra fırına getiri-
milyon daha bulmak lâzımsa başka mem-
yor. Eğer Damar Beyefendinin dedikleri
balar ararız. Meselâ: Kibrite biraz zam
gibi, bunları istisna etmek lâzımgelirse,
yapalım, bu şekil kimseyi tazyik etmez.
burada söylüyorum ki kanunun esası ve
MUHTELİT En. M. M. İSMAİL hedefi kaybolur. 3.5 milyondan 2,5 mil-
BEY (ŞEBİN KARAHİSAR) — Bu hu- yonu istisna edeceğiz demektir. Geriye 1,5
suslar encümende uzun uzadıya müza- milyon kalacaktır. Zaten ağır masraflara
kere edildi. Hakikaten Damar Beyin de- ihtiyaç gösteren bu resim, 1,5 milyona
diği gibi, bir pahalılık yapacaktır. Bu pa- tahmil edilince ve buna lâzımgelen vasi
halılığı halk da bilerek ve vaziyeti takdir masarif de çıkınca elde bir şey kalmaz.
— 329 —
Esas itibariyle istisnası lâzımgelen birşey değirmenlerde öğütsün, kendi ihtiyacı için
vardır: köylünün ihtiyacı. Köylü ister öğüttüğü bu unlar vergi mevzuundan ha-
eleksiz, valssiz değirmende ununu öğüt- riçtir. Bilâkis bundan maadasını, tama-
sün, ister kasaba veya şehir kenarındaki miyle mükellef tutmak fikrindeyiz.
AYDİN DEMİRYOLLARININ SATIN ALINMASINA İLİŞKİN

MUKAVELENİN GÖRÜŞÜLMESİ
Îzmir-Aydın eksenindeki demiryolu 1856'da İngiliz'lere verilen bir ekonomik ayrı-

calığın ürünüdür. Cumhuriyet yönetiminin 1930'lu yıllarda hızlandırdığı millileştirmeler
arasında, bu hattın satın alınması da önemli yer tutar. Özellikle sanayileşme hareketine
ve iç pazarı genişletme çabasına giriştikten sonra, yönetimin politikaları içinde tüm de-
miryolu ağının 1 milli' olması öncelik kazanmıştır.
Görüşmelerde belirtilen bir nokta, bu tür sözleşmelerde artık kamu gelirlerinin kar-
şılık gösterilmesine ve Osmanlı Borçları Meclisi'nin de (bir tür garantör gibi) imzasına
gerek kalmadığı, yeni Cumhuriyetin Maliye Bakanınca atılacak imzanın dış çevrelerce
yeterli görüldüğüdür. Cumhuriyet yönetimi bunu, yeni devletin dış çevrelerce kabul gör-
mesinde ve saygınlığında ciddi bir gelişme saymaktadır.
30.5.1935
MİTHAT AYDIN (TRABZON) — huriyet idaresine aittir. Türklerde ilk
Yapılan işler pek büyüktür. Aydın hat- şimendifer 1853 tarihlerinde bu gün mem-
tının mubayaası da bu büyük işlerden bi- leket haricinde kalan Varna ile Rusçuk-
risidir. ta yapılmış, sonra Aydın hattı inşa edil-
Yapılan büyük eserler içinde şimen- miştir. Bu şimendifer hattının bir takım
difercilik meselesi de Türkiye Cümhuriye- hususiyetleri vardır. Bu hiç bir zaman
tinin bellibaşlı büyük eseridir. Türklerde diğer eserlere benzemez. Hükümetimiz
şimendifercilik hayatı eskidir. 1820-1830 bu hattı satın aldıkfan sonra diğer hatlara
da başlamıştır. Şimendifer yapıldığı za- uydurabilmek için birçok müşkülâtla ve
man ilk trenler, askerî muhafızlarla sev- masraflarla karşılaşacaktır. Köprüleri, ge-
kedilmiştir. Bundan 10, 15 sene sonra biz çitleri hep başka şekildedir.
de yapacağız diye bu işe Türkler de başla-
Faiz meselesi: Receb Peker'in zama-
mıştır. İlk defa da İzmir - Kasaba, İzmit,
nında yapılan mukavelede bu faiz 4,5
Mudanya hattı yapılmıştır. Hükümet-
miktarında idi. Fakat şimdi 7,5 olarak ka-
ler milletin ruhundan bir eser almadık-
bul edilmiştir. Bu miktar her halde mu-
ları için bunu yapamamışlar, başarama-
kannen bir miktar olacaktı amma 4,5
mışlardır. Sonra Hicaz hattı yapılmıştır.
olması şimdiye kadar kabul olunmuş ol-
Buna bir şey denemezse de, ancak Cüm-
duğu için yine öyle kalması lâzımdır ka-
huriyet Hükümetidir ki şimendifercilik ga-
naatindeyim.
yesini memleketimizde kökleştirmiştir.
Cümhuriyetin memlekette şimendifercilik- Bu gün memlekette bu meseleyi çok
te iki muvaffakiyeti vardır. Biri, işletme- mühim görüyorum. Çünkü hariçten bir
cilik, diğeri inşaatçılık. gün olabilir ki bir para alırız. O zaman bu
7,5 kuruşu esas kabul etmiş oluruz.
Bizde işletmecilik doğrudan doğruya
Hükümeti Cümhuriyenin bir eseridir. İn- İkinci mesele: Bu hattın işletme ve
şaatçılık da daha evvel başlamış, fakat masarifi umumiyesi itibariyle Türkiye'de
her iki sahada da muvaffakiyet, Cüm- yapılan şimendiferlerin en pahalı olması-
— 330 —
dır. Yalnız yapılan mukavelelerin içinde nuyor. Hattın imtiyazı 1856 tarihinde ve-
en iyisi İzmir - Kasaba hattıdır. Binaena- rilmiş olmakla beraber 1861 de işletmeye
leyh Nafıa Vekilliğinden istediğim şudur: açılmıştır.
Bu idarenin bütün varidat ve sarfiyatım
Hattın ilk önce Aydın'a kadar yapıl-
diğer hatlarla karıştırmayarak ayrı, ayrı
ması esası kabul edilmiştir. İmtiyaz müd-
göstersin.
deti 50 sene idi. Evvelâ yüzde 6 faizle,
Üçüncü mesele: Döviz meselesidir. 1 200 000 İngiliz lirası sermaye olarak
Ben öyle zannediyorum ki, yapılan mu- konulmuştu. İşbu yüzde 6 faiz Hükü-
kavele ile bu paranın taksitlerini verdiği- met tarafmdan garanti edilmiş bulunu-
miz zaman doğrudan doğruya döviz ola- yordu. Hattın muhtelif tarihlerde, 1871
rak çıkaracağız. Bu şekil belki ilerde müş- de Aydın'a, 1882 de Saray köyüne, 1888
kilât doğuracaktır. de de Dinar - Işıklı'ya kadar inşalarına
NAFIA VEKİLİ ALİ ÇETİNKA- devam olunduğu gibi, 1906 tarihinde de
YA (AFYON KARAHİSAR) — Hattın Eğridir'e kadar uzanması devam etmişti
imtiyazı 1856 senesinde Aydın Ottoman ve bu tarihe kadar daha bir kaç mukavele
Railvvay adında bir İngiliz şirketine ve- yapılmıştı. 1888 mukavelesiyle Dinar -
rilmiştir. Işıklı'ya kadar hattın temdidine ve 1935
senesine kadar imtiyaz müddetinin artı-
Bilirsiniz ki, bu 1856 senesi Kırım rılmasına mukabil faiz garantisinden, yani
muharebesini müteakip Paris konferan- tazminat esasından vazgeçilmesi temin
sının aktolunduğu tarihtir ve bu konfe- olunmuştu.
ransa Osmanlı Devletinden dahi heyeti
düveliye azası arasında bir aza da kabul 1888 tarihine kadar faiz teminatı
edilmiştir. İzmir - Aydın hattı imtiyazın- borcumuz 650 000 İngiliz lirasına baliğ
dan maada Tuna boyunda ufak bir hat oluyordu. İlk seneden itibaren az miktar-
ve bunlardan başka Rusçuk - Varna hat- da irad getirmekle başlayan hat 1888 tari-
tının imtiyazı da verilmiş bulunuyordu. hinden itibaren 1914 senesine kadar (şu
İşte İzmir - Aydın hattının imtiyazının bu miktarlarda irat getirmiştir):
tarihe tesadüf etmesi, o zamanki bir siya-
setin bir zarureti olarak Rus Çarlığına 1888 91 000 Osmanlı altını
karşı İngilizlere yapılan bir taviz olduğu- 1889 159 000 55 55
na hükmedilebilir. 1890 189 900 55 55
1891 152 600 55 55
Halbuki, iyi bilirsiniz ki o tarihlerde 1892 203 770 55 55
Osmanlı Devletinin, Devlet mefhumuna 1893 206 881 55 99
lâyık ne bir şekli idaresi, ne bir taksimatı 1894 184 600 55 55
mülkiye ve adliyesi ve ne de yeni usulde 1895 150 500 55 55
kanunları, yolları, köprüleri yoktu. İşte 1896 100 100 55 55
böyle bir vaziyette verilmiş olan bu imti- 1897 239 500 55 55
yazla beraber bir sıra istikrazlar ve israf- 1898 196 500 55 55
lar birbirini takib etmiş ve Osmanlı borç- 1899 103 200 55 55
ları adı altında bu gün dahi neslimiz tara- 1900 126 500 55 55
fından ödenmekte bulunmuştur. Bu suretle 1901 198 000 55 55
imtiyazı verilmiş olan bu hat 75 seneden- 1902 219 800 55 55
beri imtiyaz, hak ve sıfatını taşımakta 1903 208 400 95 55
olup, nihayet imtiyazlı hatların belki so- 1904 217 800 55 55
nuncusu olmak üzere bu hat da Devlet 1905 246 300 55 55
demiryolları hatları arasına girmiş bulu- 1906 226 600 55 55

331 —
1907 229 700 fından değil, Devlet tarafından yapılmakta

1908 206 900 olduğuna göre tazminatın varid olmadığı
1909 211 000 cevabında bulunduk. Onun üzerine, bu hu-
1910 212 600 susu yakından görüşebilmek üzere; mu-
1911 244 900 İngiliz lirası rahhaslarının gönderilmesini istedik ve
1912 250 200 Aydın hattının şubeleriyle beraber Hükü-
1913 225 400 metimize yalnız Denizli kısmının değil,
1914 290 800 bütün hattı satabilmeleri esasında anlaş-
1915 175 600 tık.
(1914 ve 1915 senelerinde hattın umu- Şimdi hattın bulunduğu vaziyeti ve
mi harp dolâyisiyle Hükümet tarafından ne kadar para ile mubayaa edeceğimizi
işgal altına alınan hasılat). ve muhtelif sebeblerle olan borcumuzu
Harbi umuminin çıkması üzerine, hat arz edeceğim.
tarafımızdan işgal edilerek mütarekeye ka- İngiliz lirası
dar elimizde kalmış ve mütareke üzerine 1- 1888 tarihli munzam
tekrar şirketin eline geçmiştir ve Millî mukaveleye göre tazminat
mücadele senelerinde kısmen bizim, kıs- bedeli 650 000
men de Yunanlıların ve İngilizlerin elin- 2- İzmir - Aydın hattı
de kalmıştır. kısmı (130 kilometre) 1856
Lozan konferansından daha sonra tarihli mukavele mucibince 1 200 000
Millî idare zamanında hattın vaziyeti ve 3- Aydın - Sarayköy ve
şirket tarafından işletilmesinin neticesin- Torbalı Tire hatları için 1879
de safi hasılatı aşağıdaki şekilde vaki ol- tarihli mukavele mucibince 650 000
muştur: 4- Seydiköy - Buca şu-
İngiliz lirası beleri için 18 750
safî varidat 5- Sarayköy - Dinar ve
1922 111 300 Çatal-Ödemiş hatları için 871 750
1923 175 100 6- Dinar - Eğridir hattı
1924 128 000 için 435 700
1925 146 700 7- Sütlaç - Çivril, Kon-
1926 164 700 calı - Denizli, Reşadiye - Sö-
1927 198 700 ke hatları için 328 500
1928 176 400
8- 1927 tarihli itilâfna-
1929 199 800
me mucibince 4 sene müddet-
1930 132 400
le hattın tarafımızdan işgali
1931 150 000
ve zarar ve ziyan tazminatı 618 000
1932 114 600
1933 61 400 9- Sekizinci maddedeki
1934 115 000 tazminat ile bu tazminatın
1934 nihayetine kadar muka-
1934 senesinde Devletçe görülen lü- velede kabul edilmiş esasa gö-
zum üzerine Afyon - Antalya demiryolu re faizi 443 500
hattının inşasına başlandı. Bunun üzeri- 5 126 200
ne şirket tarafından kendi hatlarına temas
İngiliz lirasıdır.
ederek geçeceği için itiraz vaki oldu ve taz-
minat istenildi. Biz de cevaben Afyon - Hattın arazi, emlâk, malzeme ve bi-
Antalya hattının bir şirket ve müessese tara naları ve sairesiyle beraber kıymeti hazı-
— 332 —
rasının 25 milyon Türk lirası olduğu tah- ŞEREF AYKUT (EDİRNE) — İn-
min edilmekte idi. İşte bu esaslar üzerinde giliz demiş ki, "biz Aydın demiıyoluna
haftalarca müzakereler cereyan etti ve ni- koyduğumuz sermayeyi burada işleterek
hayet senevi mürettebat üzerinden kaç se- para kazanmaktansa, anladık ki artık
nede ne kadar faiz ve ne kadar sermaye Türk ulusu bu gibi işlerde o kadar ileri
istedikleri esasına avdet edildi. Senevi is- gitmiştir ki, biz onun yanında pek geri
tenecek para gerek şirketi ve gerekse bizim kalıyoruz. O halde buradan alacağımız
için en doğru rakam olmak üzere son 13 para ile cenubî Amerika'da, henüz şimen-
senenin safi hasılatının vasatisi olan 145— diferciliğin ne olduğunu bilmeyen kavim-
150 bin aralarında bir meblâğ olabilirdi ler arasında bu işi yaparsak isabet etmiş
ve nihayet evvelâ 168 000, daha sonra olacağız".
150 000 ve daha sonra 147 000 İngiliz li-
rasına inmek suretiyle bir anlaşma esasına Ali Çetinkaya'nın burada söylediği
varılmış oldu. Bu miktar içinde şüphesiz sözleri dinlediğim zaman gönlümde kopan
her senenin amortismanı da dahil bulun- bir temenniyi söylemekten kendimi ala-
maktadır. madım. Bu da Türkiye batı sınırını ana-
yurda bağlıyan Şark demiryoludur. Bi-
Faizin yüzde 5 olması lehimize bir
zim o demiryolundan ne elemler, ne sı-
keyfiyet değildir. Bilâkis bu kırk sene
kıntılar çektiğimizi size söylesem bir sey-
müddeti azaltabilme imkânını verecek olan
yah destanı kadar büyük bir eser yazmak
, yüzde 7,5 faiz esası menfaatimize dahi
lâzımgelir. Halâ bu gün bile muannidane
uygun olmakla şirkete kabul ettirildi.
bir surette Trakya'nın bütün ticaretine,
Hulâsa: Bu taksit 40 senede öden-
bütün ahş verişine ve gidişine adeta suini-
mek üzere yüzde 7,5 faize, 1 825 840 lira-
yet derecesinde saldıran bu demiryolunun,
lık itibarî bir sermaye demektir.
Aydın demiryolu gibi, yaban ellerden kur-
Bilirsiniz ki, Osmanlı borçları geçen tularak Türk ulusunun malı olmak üzere
sene aldığımız İzmir - Kasaba hattı, İs- ele geçmesini temenni etmekten kendimi
tanbul rıhtım borçlarına gümrük varida- alamıyorum.
tımız karşılık gösterilmiştir ve bu borçlara
karşı çıkarılan tahvillerde Osmanlı borç- Altmış yıllık şahidi olduğum öyle va-
ları meclisi idaresinin imzası da bulun- kalar vardır ki, bunların hepsi, karşımıza
maktadır. Halbuki bizim yaptığımız bu dikilen bütün engeller, hep bu demiryolu-
mukavelede böyle bir teminat ortaya ko- nundur. Ali Çetinkaya'dan artık sıranın
nulmadığına göre, çıkarılacak tahvillerde Şark demiryollarını almağa geldiğini ve
yalnız Maliye Vekilimizin imzası bulu- onun da Türk ulusunun malı olmasını
nacaktır ve ilk defa olarak cihan piyasasın- rica etmek için buraya geldim.
da tedavül edecektir.
KAZANÇ VERGİSİ KANUNUNUN BAZİ HÜKÜMLERİNİN

DEĞİŞTİRİLMESİ HAKKINDA KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
1934'w« başlarında yasalaşmış olan 2395 sayılı Kazanç Vergisinin serbest mesleklerle
ilgili uygulamaları yakınmalara yol açmıştır. Buradaki görüşmelerde (yukarıda 23.5.
1935'de yapılanlar gibi) yeni düzenlemenin 'beyanname' esasını koruyup koruyamayacağı,
'karine' esasının '•gayrisafi kazanç' gibi tekli mi, yoksa birkaç göstergenin birleştirilmesiy-
le çoklu mu olması gerektiği tartışılmaktadır.
30.5.1935
— 333 —
TARİK US (GİRESUN) — Bir yer sı dolayısiyle yüzde 30 nisbetinde tenzilâtı

bir adam tarafından tutulmuştur. Tutu- mucib olur. Neticede gerek Hükümetin
lan, işgal edilen, çalışılan yerin bir yıllık ve gerek diğerlerinin esbabı mucibesinde
gayrisafi iradı farzedelim 500 liradır. Bu münhasıran iradı gayrisafiden alman ver-
para üzerinden kendisi kazanç vergisi giler serbest meslek erbabının azlığı dola-
veıecektir. Orada çalışmak isteyen bir yısiyle bu gibi şirketlerin kurulabilmesi
arkadaş daha peyda oldu. "Buyuı, sen de içindir ki, böyle bir formülün kurulmasını
burada benimle beraber çalış" diye yer gös- İktisat encümeni muvafık bulmuş ve bi-
termiş. Bu maddeye göre bu 500 lira gay- zim encümenimiz de onlardan ayrı olarak
risafi irad üzerinden her ikisi de ayrı ayrı bir noktai nazar dermeyanına lüzum gör-
para verecektir. Bu ikinci mükellefe hiç miyerek iştirak etmiştir. Bu hususta ada-
bir yer göstermemiş olsaydı kendi evinin letin mevcud olup olmadığını hallü faslet-
gayrisafi iradının yarısı üzerinden ka- mek, Heyeti Celilenize aiddir.
zanç vergisi verecekti. Düşünüyorum.
Böyle bir yerde ben serbest meslek sahibi MALİYE VEKİLİ FUAT AĞRA-
olarak çalışmak istesem, gelse birisi be- LI — Esasen Meclisi Âliye şevkine
nim yerimden istifade için arzı ihtiyaç etse sebep şudur: Arkadaşlar hatırlarlar ki
ve ben de yer göstersem bu adam niçin geçen sene kazanç kanununun müzake-
benim verdiğim verginin aynını versin? resi esnasında kanunun 34 ncü mad-
desi ki muhtelif fıkraları havi idi, 15-20
Bir avukat, bir doktor, bir dişçi, fıkrası vardı, bu fıkralardan birisi de,
yahut bir binanın içinde-hem bir dişçi, serbest meslek erbabına aid idi. Bu fıkra-
hem bir hekim ayrı ayrı gelip biri bir oda- nın son encümen olan Adliye encümeninde
sını, öbürü başka odasını işgal edebilir... tetkik edilmek üzere muhtelif teklifler
vardı. Heyeti Umumiye kararı ile oraya
Böyle bir oda bu şekilde tutulursa havale edilmişti. Burada encümen sıralayıp
esas itibariyle bir adamın kazancma gayri- da izah ederken mazbata muharriri olan
safi irad esas tutulduktan sonra 2,3,4 Refik İnce, her hangi bir fıkranın izahatını
serbest meslek sahibi arasında böyle bir verdiği sırada, işte encümen bu fıkra hak-
yerin istimali noktasından inkisama uğ- kında bunu düşünmüştür, diyecek yerde
radığı meydanda olduktan sonra, inkı- bu madde hakkında bunu düşünmüştür,
samı, aslolarak kabul etmemenin sebebi dedi. Riyaset makamı da maddeyi reye
ne olabilir? koydu ve kabul edildi. Bunun üzerine bir
ADLİYE ENCÜMENİ NAMINA çok arkadaşlar dediler ki, muhtelif fıkra-
REFİK İNCE (MANİSA) — Hakkı Ta- lar hakkında muhtelif takrirler vardır, on-
rık Us arkadaşımızın sualleri şurada top- ların da müzakere mevzuu olması lâzımdır.
lanıyor; diyor ki: "Niçin bir yazıhanede Refik İnce dahi itiraz ederek, hakikaten
çahşanlardan iki kişi oldukları halde ayrı zühul olduğunu ve yanlışlıkla fıkra yerine
ayrı vergi alınıyor? maddenin reye konulduğunu bildirdi.
Meclisin gösterdiği tezahür üzerine mese-
İkincisi, iştirak işde midir, yoksa ya-
lenin olsa olsa gelecek seneye kalacağı,
zıhanenin icarında mıdır?" Evvelâ, şunu yoksa yeniden müzakeresinin iade edile-
söyleyeyim ki, iştirak iştedir. meyeceği arzedildi.
Yazıhanesi olmadığı halde her hangi
bir yazıhane, muayenehane, idarehanede Binaenaleyh, takrir sahihlerinin veya
vazife gören adam, idarehaneyi müstakil encümenin serbest meslek erbabına taal-
tutmuş telâkki edilerek hayatını kazanmış lûk eden bu husus hakkındaki noktai na-
addolunur ve ona göre vergi vermesi lâ- zar şu idi: Deniliyordu ki, tek karineyi
zımdır. Eğer şerik iseler bunlar şerik olma- esas ittihaz edip de vergi tarhetmek, adi-
— 3ı34 —
lâne değildir. Binaenaleyh, muhtelif kari- bep, varidatı artırmak değildir. Maliye
neler almak veyahut Hükümetin geçen Vekili kazanç vergisi kanununda serbest
sene tek'if ettiği maktu cetveli dahi ilâve meslek erbabından alınacak vergiler biraz
etmek lâzımdır. daha fazlalaşsın diye bu kanunu teklif et-
Şimdi Hükümet, almış olduğu şu il- mediklerini encümende söylediler. Bura-
hama binaen, kanunu bu sene bu şekilde da da ayni ifadede bulundular. İradı gay-
getirmiştir. Fakat onu muhtelif karinelere risafi üzerinden alınmakta olan kazanç ver-
istinad ettirmek suretiyle teklif etmiş ve gileri, adilâne değildir, diyorlar. Filvaki
teklifini daha ziyade adalete varabilmek böyle serbest meslek erbabından bir kısmı
için yapmıştır. Bu teklif İktisat encüme- işgüzarlıklariyle, zekâlariyle, marifetleriyle
ninde müzakere edildiği zamanda, esbabı çok para kazanmaktadırlar. Diğer bir
mucibesinde de izah ettiği veçhile, tadile kısmı ise o derecede para kazanamıyorlar.
lüzum yoktur, olduğu gibi kalsın dediler. Ya yerlerini intihab edememişlerdir, yahut
da işgüzar ve becerikli değillerdir. Halbuki
Yalnız iştirak, yani müşterek olarak düşünülürse, serbest meslek erbabımn o-
bir yazıhanede çalışan, yani aralarında turdukları yerle çalışmalarının pek alâkası
icar hususunda iştirak olsun olmasın ça- yoktur.
lışanlardan her biri ayrı ayrı mükellef ol- 4 "
sun, aralarında işde iştirak olduğu sabit Bu itibarla, bir odada oturan her
olursa bunlardan yüzde otuz tenzilât ya- hangi bir serbest meslek erbabı onun mü-
pılsın, dediler. Yani, İktisat encümeninin masili serbest meslek erbabı ile ayni kari-
tesbit etmiş olduğu bu hüküm, yeni hü- ne üzerinden vergi vermeğe tâbi tutulduğu
kümdür. Yoksa İktisat encümeni demişti halde, birinin kazancı diğerinin kazancı ile
ki, böyle muhtelif karineler almağa lüzum nisbet kabul etmeyecek derecede yüksek-
yoktur. Kazanç kanununun bir senelik tir. Bundan zaıar gören, kazanmayan, iş
tatbikatı neticesinde görüldü ki, bir çok- görmeyen ve nihayet kazancı yerinde ol-
ları vergi yükünden kurtulmak için bir kaç mayanlarla çok büyük kazançların ayni
arkadaş birleşerek bir yazıhanede çalış- karine esasına istinad ettirilmesi, doğru
mağa başladılar. Buna mani olabilmek olmaz. Böyle zarar görenler, diğerlerine
için İktisat encümeni dedi ki: Aradığın nisbetle yüzde 90 miktarındadır. İradı gay-
adalet değil mi? İşte bu esas onu temin risafi üzerinden vergi alınmasına, serbest
ediyor. Bunlardan vergi alalım, fakat eğer meslek erbabının yüzde 10 u memnun ise
şerik oldukları sabit olursa tenzilâtını yüzde 90 ı memnun değildir, müşkülât
yapalım. Bu, arzetmek istediğim tek hü- içindedir, ıztırab içindedir. Bunun çaresi
kümdür. Bendeniz, mutlaka Hükümetin ne olabilir?.. Beyanname vermek, denildi.
teklifini kabul edin, demiyorum. Demin
de arzettiğim gibi Hükümetin getirmiş ol- Beyanname vermek de o kadar müş-
duğu teklifte ve esbabı mucibede sarih kül oluyor ki bu suretle ekseriyeti (cüm-
surette dediğimiz gibi katiyen vergiyi lesi de diyebilirim) memleketin münevver
tezyid etmek fikrimiz yoktur. Bizim tekli- bir sınıfını teşkil eden bu zümreye bir
fimiz tezyid değil, yüzde 30-50 nisbetinde maliye memuru gelerek muhtelif hesaplar
tenzilât yapmaktır. Bu mesele İktisad en- soruyor. Verdiği beyannameye itimad et-
cümeninde de uzun uzadıya görüşüldü: miyor. Şöyle bir misal tasavvur edelim:
"Bunu kaldıralım, bu adaletsizlik", derse- Bir adam iş için yataklı vagonla Ankara'ya
niz, bu, kanunu reddetmektir. Çünkü, ka- gelmiş Ankara Palas'ta yatmış. Maliye me-
nunda tek hüküm bundan ibarettir. muru bunlaıı dinlemiyor. İkinci mevkide,
üçüncü mevkide de gelebilirdin, ucuz
RAİF KARADENİZ (TRABZON) otelde yatabilirdin, diyor. Onlar da ni-
— Bu kanunun Hükümetçe teklifine se- hayet izzeti nefislerini kurtaımak ve bu
— 335 —
hesablara maruz kalmamak için iradı gay- Yine geçen sene bu zamanlarda idi.
risafi üzerinden vergi vermeyi kabul edi- Kazanç kanunu müzakere olunuyordu.
yorlar. Bunun için Hükümet düşünmüş, Müzakere edilirken Muhtelit encümenin
başka karineler alalım demiş. îstihdam mazbata muharrirliğini huzurunuzda ben
edilenler adedi, otomobili varsa veyahut yaptım ve o müzakere esnasında Muh-
oturdukları evin iradı gayrisafisi gibi ka- terem heyetinize, Hükümetin teklifi ile
rinelere tevessül etmek suretiyle adalete Müşterek encümenin noktai nazarı ara-
yakın bir teklif yapmış. İktisat encümeni sındaki farkı izah ettim ve Hükümetle
yalnız bu teklifi nazarı itibare almış, bunu mutabık kalarak tertib ettiğimiz formülü
değiştirmenin değeri olmadığını ve bu ka- arzetmiştim. Hükümet üç sene, Meclis dahi
rine ile, sizin anladığınız adaletin temin iki sene uğraşarak husule gelen kazanç
olunacağını söylemiş. İktisat, Maliye ve kanununda bir cetvel göstermişti. Bu cet-
Bütçe encümenlerindeki arkadaşlarla be- velde memleketi nüfusa göre ayırıyor ve
raber bu esas müttefikan kabul olunmuş serbest meslek erbabını derecelere ayırı-
bulunmaktadır. yor ve bu dereceler üzerinden maktu ver-
giye tâbi tutuyordu. Bir de yazıhan ilerden
KAMÂL TURAN ÜNAL (İSPAR- yüzde 50 vergi alınıyordu. Muhtelit encü-
TA) — Yüksek Başbakanın söylediği gibi mende müzakeresi esnasında, maksadınız
herkesten yermesi lâzımgelen vergiyi ta- vergi almak mıdır, yüzde 50 alınsın. Mes-
mamiyle ölçerek, tartarak almak imkânı lek erbabından bir de bunu alırsanız yüzde
hiç şüphesiz elimizde yoktur. Mucize de şu nisbeti buluyor. Fakat bunun husule
yoktur. Geçenlerde çıkan bir vergi kanunu getireceği o kadar teşevvüşat vardır ki, ser-
münasebetiyle de mevzubahs edildiği gibi best meslek erbabım derecelere ayırmak
şüphesiz vergilerin en iyi şekli beyanname ve ayırdıktan sonra her birinin kazancını
usulüdür. Herkesin kazancını bildirip ver- takdir etmek müşkülâtı düşünülerek ve
gisini vermesi konuşuldu. Beyanname ver- nihayet bunların husule getireceği mem-
mek müşkülâtı vardır, muhatab olmak nuniyetsizliğe, manevî dargınlıklara mey-
müşkülâtı vardır. Tek karine ile, işgal dan vermemek için maddî olarak telâfi
ettiği gayrimenkulün iradı üzerinden ver- edelim dedik. Nihayet Muhterem Heyetini-
gi vermekteki sakatlığın, Heyeti umumi- zin tasvibi ve Hükümetin de muvafakatiyle
yemizde tebellür etmesi üzerinden yakın yüzde 50 gayrisafi irad nisbeti yüzde 100
denecek kadar zaman geçmiştir. Binaena- e iblâğ edildi, henüz daha senesi olmadı.
leyh, o kâfi değildir. Onun için biz muhtelif Bu kanun kabul olunduğu sıralarda Ma-
karineleri esas tutarak, meslek erbabımn liye Bakam arkadaşımız dahi ifade etti.
kendi aralarındaki hususiyetlerine göre Bir kaç arkadaş ayni cetvellerin tekrar
karar verdik. Binaenaleyh, Bütçe encüme- ithali lehinde mütaleada bulundular. Bu
ninin ittihaz ettiği esası kabul etmenizi mütaleaları biz encümene aldık. Encü-
rica eder ve Maliye encümeninin mazba- mende ikinci defa olarak müzakere et-
tasının müzakere edilmesini de bir takrir- tik. Esbabı mucibeleri okuduk. Nihayet
le dilerim. Muhtelit encümenin kararı kabul olundu.
Yani "serbest meslek erbabından herkes
BÜTÇE E. R. V. MÜKERREM iradı gayrisafisi üzerinden vergiye tâbi
ÜNSAL (İSPARTA) — Biz, Maliye en- olacaktır. Bundan memnun olmayanlar
cümeninin noktai nazarına iltihak edi- beyanname vereceklerdir" denildi ve bu
yoruz. şekilde kanun çıktı.
REFİK İNCE — İltihak ediyoruz, Bu sefer Hükümet, "iradı gayrisafi
demekle mesele hallolunmaz. Bir de Ad- karinesi tam bir karine değildir, her-
liye encümeni noktai nazarı vardır. kesin kazanciyle mütenasip daha zahiri
— 336 —
karinelere bakmak lâzımdır. Binaena- fına 200, ikinci sınıfına 80 lira gibi. Buna
leyh, serbest meslek erbabından olan- mukabil bu gün yazıhanelerde verilmekte
ların maiyetinde kullandıkları adamlar olan yüzde 100, yüzde 50 ye indiriliyor.
adedi, oturdukları ev ve yazıhaneleri ve bir Şimdi arkadaşlar, salâhiyettar encü-
de bindikleri otomobiller gibi zâhiri kari- menlerin salâhiyettar zatlariyle dahi bil-
nelere istinad ederek vergi almakta adalet hesap tahakkuk eden bir keyfiyet vardır ki
vardır" (dedi). Bu teklif İktisat encüme- bu cetvelle beraber yüzde 50 nisbet kabul
nine isal edilerek, İktisat encümeninin edilirse, bu, maddeten mükellefin lehine
çok güzel ve hakikaten hayatın tatbikin- olur.
den alınmış derslere istinad ederek bir
takım mütalealarla, rakamlara istinad eden MALİYE E. NAMINA KAM ÂL
mütalealarla bu tekliflerin yerinde olma- ÜNAL (İSPARTA) — Pekâlâ.
dığını, maksat Hazineye irad getirmek REFİK İNCE — Maliye encümeni-
olmadığına ve mücerret vatandaşlar ara- nin mazbata muharriıi "pekâlâ" dediğine
sında vergi adaletini temin etmek oldu- göre dava nerde kalıyor, adalet nerde ka-
ğuna göre otomobil, hizmetçi ve saire gibi lıyor? Eğer sizler bunun adalet olduğuna
şeylerden yüzde 5 er gibi külfetlere katlan- kani olursanız biz de şüphesiz iltihak ede-
maktansa mahiyet itibariyle kanun şöyle riz.
olabilir: Şimdi arkadaşlar, Maliye encümeni
diyor ki, serbest meslek erbabının iktidar
Henüz bir sene vakit geçmeden bir
ve derecelerini tayin etmek, eğer bu ser-
kanunu değiştirmek ve vatandaşların vergi
best meslek erbabının bir teşekkülü varsa
mükellefiyetinde alışılmış vaziyeti bozarak
o teşekküle aittir. Binaenaleyh, İstanbul-
yeni bir kanun çıkarmak doğru değildir.
da Etibba odası vardır. İstanbul'da bulu-
Maliye encümeni geçen sene mevzubahs
nan bu etibba odasına mukayyet 1178
olup Hükümetin teklif ettiği ve Heyeti
doktor vardır. Etibba odasının gönder-
muhteremenin kabul buyurmadığı cet-
miş olduğu bir cetvele göre bu 1178 dok-
veli aynen getiriyorlar. Bunu aynen koy-
tordan 686 sı memur hekimdir, 492 si de
duğu zamanda dahi şu mütaleayı yürütü-
memur olmayan hekimdir. Binaenaleyh
yor ve diyor ki:
1178 tane doktorun İstanbul şehri için bu
Serbest meslek erbabının kazançları- cetvel mucibince beş kısma ayrılarak mak-
nın arasındaki farktan dolayı bazılarının tuan 10, 30, 80, 200, 1 000 lira gibi bir ver-
leh ve bazılarının aleyhine vaziyet ihdas gi ile mükellefiyeti keyfiyeti, doktorlar
eden kanunun eksikliğini doldurmak için odasını teşkil eden 7, 9 ilâ 11 zatın tak-
bir çare bulduk ve o çareyi de cetvelde dirine kalıyor. Kabul etmemiz lâzımge-
aynen gösteriyorlar. Eski cetvelde bu gün- lir ki, bu odanın sahası Edirne de dahil
kü kanuna nazaran doktorlar, diş hekim- olduğuna göre, pek iyi bilmiyorum, zan-
leri, dava vekilleri, avukatlar, mühendis- nediyorum ki, 8-10 vilâyeti ihtiva eder.
ler, mimarlar hepsi bir sınıfa dahil ol- Bütün Türkiye'de Etibba odası kaç mın-
duğu halde bu sefer cetvelde doktorlar, takaya ayrılmıştır? Doktor arkadaşlarımız
diş tabibleri ayrılıyor. Bir de nüfusa göre daha iyi bilirler. On-onbir kişiden mürek-
memleket dört derece ve bir fevkalâdeye keb olan bir heyet bu 1178 doktorun ka-
ayrılıyor. Nüfusu 200 000 den yukarı zancı, vaziyeti içtimaiyesi hakkında nasıl
olan şehirler, 50 000 den 200 000 e kadar ve ne şekilde malûmat alabilir? Yalnız İs-
olan şehirler, 30 000 den 50 000 e kadar tanbul değil, yalnız İstanbul olsa belki akıl
olan şehirler, 10 000 den 30 000 e kadar alır. Bunlar hakkında malûmat olarak de-
olan yerler. Bunların her birine göre vergi recelerini takdir etmelerine nasıl imkân
geliyor. Meselâ, avukatların birinci sını- bulunur?
— 337
İstanbul'da bu gün 650 yi mütecaviz Malûm kazanç kanununda bir resen

avukat vardır. Bunların her birinin dere- tarh komisyonları vardır. Bu komisyon-
cesi ve sair hususatı 7-9 kişiden mürekkeb ların kararlarına itiraz olunabilir. Şimdi
olan bir heyet tarafından tetkik edilmesi her hangi bir baronun, her hangi bir mü-
imkânı mutasavver değildir. Binaenaleyh hendisler birliğinin veya her hangi etibba
işi, vergi azlığı yahut çokluğu noktasın- muhadenet cemiyeti idare heyetinin; bir
dan değil, mahza adaleti temin noktasın- doktor hakkında, bir avukat hakkında, bir
dan düşünürken, her hangi bir adamın şu mühendis hakkında, bir kimyager hakkın-
veya bu şekilde istihbaratla veya ademi da, bir diş hekimi hakkında tesbit ettiği
malûmatla haddinden fazla mükellefiyete dereceler, o adam hakkında katî mahiyeti
tâbi tutulacağındaki adaletsizliği göz önü- haiz olacaktır. Buna itiraz etmek hakkı
ne getirmek lâzımdır. İnsanların şekli zahi- dahi olmayacaktır. İtiraz hakkını koysak
risiyle hakikî kazancına vüsul meselesi ada- dahi emin olunuz ki arkadaşlar, itiraz ko-
letsizliğin mikyası olur. Ne miskin adam- misyonları her biı derecenin takdirinden
lar vardır ki üstübaşı sefil, fakat kazanç, doğan bir çok itiraz dosyalariyle dolacak-
para babasıdır. tır. İtiraz komisyonları bunu nasıl tetkik
Hakikî adaletin beyanname ile temin edecektir? Onun için, bence prensip iti-
edileceğini kabul ediyoruz. Fakat tatbi- bariyle adalete varmak için konulan yolda
kattaki müşkülâtı dolayısiyle başka esas dahi adalet yoktur ve iradı gayrisafi esa-
tutuyoruz. Adalet arzusu ile vergi karine- sına tâbi olmak istemeyen serbest meslek
lerinin doğru olmadığında da ittifak et- erbabı varsa açık kazancını göstersin. Şu
tik. Yergi karinesini koyarken dahi ada- veya bu zaruret veya sebeblerle beyanna-
let yapalım derken adaletsizlik yapmamız me vermekten kaçan varsa, bunlar vergi
ihtimali de çok olur. vermek istemeyen bir unsur olarak kal-
Maliye encümeninin 2 nci bir noktai mak istemişlerdir. Onun için Adliye en-
nazarı da var. Diyor ki, "bunların meslekî cümeninizin ekseriyeti, Maliye encüme-
teşekkülleri yoksa bunu mahallî beledi- ninin düşündüğü şeklin tatbikına dahi
yelere, ticaret odalarına verelim". Her imkân görmemektedir. Binaenaleyh, bu
yerde etibba odası yoktur, baro yoktur. günkü vaziyeti adalete daha yakın bul-
Bir avukatın kazancını, hepinizin memle- maktadır. Noktai nazarımız bundan iba-
ketlerine sorulabilir, oradaki tüccarın ve- rettir.
ya belediye azasının teklifine bırakmakta,
bir mühendisin, bir doktorun kazancını MALİYE E. M. M. KAMÂL TU-
bunların reyine bırakmakta adalet olur RAN ÜNAL (İSPARTA) — Maliye encü-
mu ? Yani, bir taraftan adalete varalım der- meni mutlak adalet temin ettiği iddiasında
ken, diğer taraftan adalet vasıtasını, bu değildir. Evvelâ, mükellef lehine ise (rakam
işlerin ehli olduğunu sandığımız halde itibariyle) itiraza mahal olmamak lâzım-
aklen maksadı ifaya imkân bulunmayan dır. O halde mükellef lehine bir karar al-
zatler eline bırakıyoruz. Onun içindir ki mış oluyoruz. İkincisi, bu takdirin etibba
Adliye encümeni bu işlerin heyeti mec- odalariyle, barolara verilmesi. Bu cemiyet-
muası üzerinde hususî bazı vaziyetlerin lere bu arkadaşların meslekten çıkarılması
yükseltilmesinden doğan zihniyete değil, ve meslekten bir müddet mahrum edil-
umumî adalete varmak noktasından İk- mesi gibi bir çok haklar veriyoruz. Bu,
tisat encümeninin noktai nazarına iştirak bu hakların yanında hiç kalır.
ediyor. Hulâsası, Maliye encümeninin Sonra, mahallî belediye ve ticaret oda-
(çünkü Bütçe encümeni ona iltihak etmiş- larına bırakılması meselesi. Bütün mem-
tir) noktai nazarına göre ikinci bir hâdise leketin imar ve ihyası için kendilerine iti-
daha olacaktır. mat ettiğimiz, gerek partinin ve gerek hal-
— 338 —
kın emniyetiyle seçilmiş kimselerdir. Bina- Mahkemelerimizin de bu odalara ve bele-

enaleyh, bilhassa belediye ve ticaret odala- diyelere verdiği kıymetler vardır. Bina-
rına yalnız bu mevzuda salâhiyet vermi- enaleyh, maddenin Maliye encümeninin
yoruz. Onlara başka bir çok haklar ver- maddesi şeklinde tashihan reye konmasını
mişizdir. İtiraz komisyonlarında da yine rica ediyorum.
belediyelerden seçilmiş kimseler vaıdır.
4 TEŞRİNİEVVEL 1926 TARİHİNDEN EVVEL MEVCUT OLAN

VAKİFLAR HAKKİNDA TATBİKAT KANUN
Medeni Kanunun kabulünden önce bir tür 'Kamu Mülkü' olan vakıflar, önemli öl-
çüde âşâr gelirine dayanan ve Cumhuriyet'ten önceki ekonomi düzeni içinde 'kamusa!
mal ve hizmet' işlevine sahip kuruluşlardı. Aşarın kaldırılması, medeni kanunun kişiler,
borçlar ve eşya ile ilgili ilişkilerde yeni hukuk kalıpları ve kuralları getirmesi, eski 'ka-
musal mal'ların da yeni bir düzene yerleştirilmesini zorunlu kılıyordu. Görüşmeler yeni
vakıflar kanunu üzerinde yapılmaktadır.
10.6.1935
ADLİYE ENCÜMENİ ADINA RA- tek bir müdürü umumiyeye verilecek olur-
İF KARADENİZ (TRABZON) — Bu sa, bundan evkafın şahsiyeti hükmiyesi
kanun, yeniden yapılacak vakıflar için ne ve dolayısiyle bu hukuki müessese mütees-
yolda bir hüküm tatbik edileceğine ait sir olabilir. Burada idare meclisini vücude
değildir. Kanunu medeninin neşrinden getirecek heyet laâlettayin bir heyet değil-
evvel vücude gelmiş vakıflar hakkında na- dir... Başka kanunların, başka lâyihaların
sıl muamele yapılacağından bahsetmekte- tetkikiyle meşgul olan ne Şura ne de başka
dir... Eskiden vakıflar birçok kısımlara ay- bir heyet, bu heyetin yapacağı vazifeyi
rılıyordu, şimdi iki kısma ayrılıyor. Biri- yapabilir. Memleketimizde mevcut olan
sini Evkafa, diğerini mütevellilere veriyor. bu vakıflar aşağı yukarı dünyanın hiçbir,
Bu kanuna göre, fiili hayrı olmayan mües- memleketinde yoktur. Bu vakıflaıla Türk
seseler Evkaf taıafından mazbut vakıflar milleti iftihar etmelidir. Asırlardanberi
meyamna ayrılarak idare oluna caktir. Türk mallarını kendileri için değil, başka-
Mülhak vakıflar da olur. Kanuni ve fiili ları için, başkalarının istifadesi için terket-
ayrı ve hizmeti kalmamış vakıfları mazbut miştir. Bizde bugün amme hizmetleri de-
vakıflar arasına alacaktır, Vakıflar Umum nilen belediye, idarei hususiye ve köy teş-
Müdürlüğü.... kilâtından evvel, Türkler vakıf müessese-
lerile ve şahısların insiyaki feragatlarile
Bu kanunun ruhu şudur: Bir insan
memlekette büyük eserler ve müesseseler
hayatmda nasıl kendi malında tasarruf
vücude getiımişlerdir. Vakıf müesseseleri-
edebilirse mabadelmevte muzaf olmak üze-
mizi tetkik etmek üzere İsviçre'den memle-
re tasarruf hakkı tanınmıştır. Bunların
ketimize gelen profesör Leman bile bu var-
yapmış olduğu vakıflar ve vasiyetlerle
lıkları hayretle yadetmiştir. "Aman bun-
vücude gelmiş vakıflar çok mühim bir iş
ları yıkmayın, bunlara has olan hususi bir
sayıldığı içindir ki, bunun için bizde mev-
kanun yapmak lâzımdır" demiştir. Kanu-
cut vakıflar hakkında ayrı bir kanun vü-
nu medeni, teftiş makamı diye belediye ve
cude getirilmiştir. İdare meclisi, vakıfların
köy gibi amme müesseselerine bunları il-
gayeleri ve tahsis edildikleri maksatları
hak etmek istememiştir... Bu müesseseleri
değiştirmeye salâhiyettardıı. Bu salâhiyet
— 339
yaşatmak için ne yapmak lâzımgelirse ya- bir şekilde buldu. Bu bütçeyi güç hal ile
palım dedik, tek bir müdürü umuminin tevazün ettirebildik... Bu vaziyette bulunan
reyine, keyfine bırakmak' istemedik. bir umum müdürlüğün bütçesini müm-
kün olduğu kadar çok tasarruflu yapması
MUSTAFA ŞEREF ÖZKAN (BUR-
lüzumu hasıl olmuştur. Eğer bu lüzumlu
DUR) — Vakıfların lüzumu ve vakıfların
idare meclisinin faidesini karşılaştıracak
daha iyi idare edilmesi herkesçe kabul ve
olursak, bir kısım müesseselerde olduğu
arzu edilen bir şeydir. Bizim vakıflar hak-
gibi, bu idare meclisinin hiç bir faidesinin
kında böyle bir kanun yapmaklığımız..
mevcut olmadığını görürüz. Çünkü, Dev-
kanunu medeninin emri icabmdandır. Ka-
let demiryolları idaresi(nde)... akay ida-
nunu medeni yeniden yapılacak vakıfları
resinde, inhisarlarda da bunları kaldır-
tesis namiyle yeni ahkâma tabi tutuyor.
dık... Acaba Devletin mali işleri, nafıa
Kanunu medeninin neşrine kadar mevcut
olan evkaf için de, idare tarzlarını gösterir işleri, maarif işleri, evkaf işlerinden daha
bir kanun yapılacaktır, diyor. Bu hükmü az mı müstaceldir ki, onları Şurayı dev-
yerine getirmek için böyle bir kanuna lü- letle istişareye mecbur ederken, burada
zum, vardı. Şimdi yapılan bu kanundur. Evkafın işleri çabuk görülecektir diye her-
Yalnız Bütçe encümeni Evkaf umum mü- halde onun yanında ikinci bir Şurayı dev-
dürlüğünün bütçesini çok teessüre lâyık let teşkil edelim?... Bu bakımdan idare
meclisinin lüzumuna şahsen kail değilim.
TÜRKİYE CUMHURİYETİ İLE YUGOSLAVYA HÜKÜMETİ ARASİNDA

AKTEDİLEN (BAĞITLANAN) AFYON ANLAŞMASININ TASDİKINA
(ONANMASINA) DAİR KANUN LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ
, 12.6.1935
BERÇ TÜRKER (AFYON KARA- kaçak olarak 119 bin kilo afyon girmiş.
HİSAR) — Cemiyeti Akvam'da kurulmuş Bu resmisidir... Çin'de 4 milyon kişi afyon
teknik bürosu, yani, afyon karteli sırf kendi müptelâsı varmış. Bunların afyonlarım kim
menfaatini gözeterek, el altından büyük tedarik ediyor?
afyon ticaretini yürütürken, Türk kalbi-
nin ne kadar âlicenab olduğunu bildiğin- Bu mesele milli ticaret noktai nazarın-
den "beşeriyete hizmet etmek" kaidei dan çok nazik bir meseledir... Bence böyle
umumiyesini ortaya koymuş ve siyasi ka- buhranlı senelerde "Beşeriyete hizmet et-
nallarla bizi, kurmuş olduğu tuzağa at- mek" gibi nazariyatın fevkinde milli me-
mıştır. nafii korumak kaidei umumiyesine ehem-
Sizi temin ederim ki, bizim insaniyet- miyet vermek daha mantıki olur, kanaa-
perver hissiyatımızı okşayarak, afyon ti- tindeyim. ... Menfaatperest insanların do-
caretimizi felce uğratan Cemiyeti Akvam labına girerek, milli ticaretimizi körlendir-
karteli, asla beşeriyete acımıyarak, sırf mek suretiyle 'İnsaniyetperverlik' iddiasın-
para kazanmak arzusu ile, başka büyük da bulunmak hiç işimize gelmez. Eğer,
afyon merkezlerini himaye ediyor, onların muhterem Vekillerimizden birisi, bende-
dalaveralarına göz kapıyor. Halbuki, biz nize lütfen derse ki "Senin aldığın malû-
geçen gün 1.5 milyon liralık afyon satışı- mat yanlıştır, afyon ticaretimiz velev ki
nı kaybettik. Çünkü elimiz kolumuz bağlı kısmen olsun ecnebi tesiri altmda değil-
idi, çünkü biz verdiğimiz söze riayet et- dir. Evvelki gibi serbesttir" buyurursa
tik.... Resmi tebligattan anlaşılıyor ki af- bendeniz memleketimiz namına şimdiden
yona karşı konulan yasağa rağmen Çin'e arzı şükran eylerim.
— 340 —
EMİN SAZAK (ESKİŞEHİR) — hiyetlerini İktisat Vekâletinde toplamak

Afyon inhisarını tesis ederken hepimiz icab ediyor. Bu gün iki milyon liraya ya-
düşündük ki, sıhhî ecza için, ilâç için kul- kın bir alış veriş, sırf Cemiyeti Akvam'ın
lanılan ve dünyada lüzumu olan afyonun kararına muhaliftir, diye ve adeta insanî
yüzde 80 ini Yugoslavya ile biz istihsal ve peygamberane bir ruh ile, fakat daima
ediyoruz. Dünyada sıhhat için sarfedilen memleketin aleyhine olarak, bu fırsat ka-
afyonun yüzde 80 ini biz istihsal ediyoruz. çırılmıştır. Bu afyon işinde hakikaten İk-
Halbuki, mevcut mallarımızın yüzde 10 u- tisat Vekâletinin muvaffak olacağını ümid
na müşteri bulamadık. Şahsan bendeniz ediyorum. Çünkü, bu işin başında bulunan
dahi afyon inhisarı iyi netice vermeyecek, zatın kıymet ve ehliyetini takdir ederim.
bunu lâğvetmek lâzımdır dedim.
Afyon kanununa bir kaç Vekâletin
Fakat o zaman meselenin iç yüzünü birbirine muhalif müdahalesi vardır. Bu-
bilmiyordum. Meğerse bunun iç yüzü nun için Afyon inhisarımn, Devletimizin
bambaşka imiş. Resmî istatistiklere na- Cemiyeti Akvam'a karşı verdiği söze uy-
zaran İstanbul'da, şurada burada heroin gun olarak bulduğu pazarları dahi bu
kaçakçılığını yapanlar sevkiyatlerini kar- muhalif hükümler kapatıyor. Binaena-
tellere, Amerika ve Avrupa gibi dünyanın leyh, afyon işini İktisat Vekâletinden başka
her yerine hayatı tahrib eden maddeler bir yerin müdahalesine bırakmamak lâ-
dağıtan memleketlere yapmaktadırlar. Bu zımdır. Mesele çok mühimdir. Bunun şa-
karteller Cemiyeti Akvam'ın müzahereti- kası yoktur. Memleket için iki—üç milyon-
ne mazhar olan müesseselerdir. luk bir meseledir. Bu mukaveleyi tasdik-
la beraber ... bir kanun çıkarılmasını çok
Bizim afyon idaresi Mançuka'ya af-
rica ederim. _
yon satmak istemiş. Japonya Hüküme-
tinin de müsaadesini almış, falan limanda İKTİSAT BAKANI CELÂL BA-
teslim için karar verilmiş. Sıhhiye Vekâleti YAR — Arkadaşlarımızı dikkatle dinle-
"bu, Cemiyeti Akvam'ın şu kaydine mu- dim. Teklifleri afyon hakkında alınan ka-
haliftir" diyerek müsaade etmemiş. Zan- nuni kararların tadilini icabettiıecek ma-
nediyorum ki, Sıhhiye Vekâletinin vazifesi hiyettedir... Eğer arkadaşlarımız bu takib
memleket dahilinde olmak lâzımdır, mem- ettiğimiz esasları, kanuni tedbirleri mu-
leketin harici için kendisine böyle bir sa- vafık bulmuyorlarsa, kendilerine yol ve
lâhiyet vermedik. Asıl bu işin bütün salâ- kapı açıktır. Kanuni teklif yaparlar.
ŞEKER İSTİHLÂK (TÜKETİM) VE GÜMRÜK RESİMLERİ HAKKINDA

12.6.1935
HÜSNÜ KİTAPÇI (MUĞLA) — lenmesi lâzımgelirse de, görüyorum ki, di-

Hükümetin., hayatı ucuzlatmak için al- ğer fedakârlığı da köylü yüklenmektedir.
dığı tedbirlerden bu .. üçüncüsüdür. Bi- Şimdiye kadar köylüden 45 - 50 pa-
rincisi çimento, ikincisi tuz ve en mühim- raya alınan pancar bundan sonra 30 pa-
ini de şeker geliyor.... Şeker sanayiinin raya alınacakmış. Bu hale nazaran 2 ku-
teessüsü için halkın göstermiş olduğu ta- ruş 70 santim dahi köylüden alınacak de-
hammül, fedakâılıkla karşılanıyor. Hü- mektir. Köylünün satmış olduğu pancar
kümet bugün 12 kuruş olan verginin 8 fiatı tenzil edilmek suretiyle bu farkı da
kuruşunu feda ediyor. Bundan sonraki köylü ödiyecektir. Şu halde fabrikaların
fedakârlığın bir kısmının fabrikalara yük- yapmış olduğu fedakârlığı çok az görü-
— 341 —
yorum. Fabrikaların yapacağı bütün fe- Hükümetin resmi indirmesi.

dakârlık bir kuruşa inhisar ediyor. Ben
Fabrikaların masarifi umumiyelerini
istiyorum ki, fabrikaların rasyonel çalış-
ve elde ettikleri temettüü azaltmaları,
ması için alınmış olan kaı arlar daha zi-
amortismanları indirmeleri, faizlerden is-
yade müsmir olsun. Mademki fabrikalar
tifadelerini azaltmaları, faizi ucuzlatma-
istihsalât fazlalığından dolayı maliyet fi-
ları.
atını indirmeğe doğru gidiyorlar ve istih-
salâtın çokluğu fabrikalara kazanç temin Pancar müstahsillerinin pancar fiat-
edeceği yapılan hesaplarla takarrür et- larından tenzilât yapılmasıdır.
miştir; şu halde gönül ister ki, fabrikalar Fabrikaların bu meselede gösterdik-
bir az fedakârlık etsinler ve memlekette
leri fedakârlık Hüsnü Kitapçı arkadaşımı-
şekerin daha ziyade istihlâkine âmil ol-
zın söylediğinden fazladır. Kiloda bir
sunlar.
kuruş değil, daha fazladır. Zannediyorum
Maliyet fiatlarına dair esbabı mu- hakikî miktarı kiloda 3 küsur kuruştur.
cibede bir sarahat görmedim. Yalnız ge- Bu gün bir hakikattir ki, fabrikaların hepsi
çen sene de şekerle yine uğraşmıştım. ayrı ayrı kârlı bir vaziyette değildirler. Bir
İktisat Vekili Celâl Bayar demişti ki: kısmı zarar.etmiştir, bir kısmı normal kârın
"biz maliyet fiatını anlamak için bir mü- dununda kalmıştır. Fabrikalara, yüzde 9
tehassıs getirdik, tetkikat yaptırıyoruz". • dan fazla bir kâr bırakılmayacaktır.
O raporu aldım. O raporda gördü-
Fabrikalarımızın mevcut sermayele-
ğüm bir noktaya işaret etmek için şimdi
riyle bu işi başka yere muhtaç olmadan
bu maruzatta bulunuyorum.
yapmalarına, maddeten imkân yoktur. Şu
Orada demişlerdir ki: şekerin maliyet halde mütedavil sermaye yerine geçen
fiatını yükselten bir şey de faiz miktarıdır. krediyi ne kadar ucuz fiatla bulurlarsa o
Bu, aşağı yukarı kilo başına 3-4 kuruş nisbette maliyet fiatı üzerinde tesir ya-
tutuyormuş. İstihsal maliyet fiyatı faizler pacaktır.
konularak hesap edilmişse bu doğru değil-
dir. Çünkü, fabrikalarımız bankalarımız Şeker sanayii dünyanın her yerinde
sayesinde hali faaliyettedir. Binaenaleyh büyük sanayiden addedilmiştir ve biz bu-
fabrikadan faiz alınması doğru değildir, nu muvaffakiyetle memleketimizde kur-
istihlâkât ve satıştan kâr temin etmek, muş bulunuyoruz. Şüphesiz, bunun bida-
yani bundan iki kâr beklemek doğru de- yetinde acemilikler olmuş ve bu acemi-
ğildir. likler şimdi tamamen bertaraf edilmiştir.
Yeni şirket münhasıran üç millî müesse-
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BA-
senin elinde bulunacaktır. Şeker sana-
YAR — Memleketimizde şeker istihlâ-
yiinin üçte ikisi doğrudan doğruya Devle-
kinin ve istihsalinin ehemmiyetle te-
tin elinde bulunuyor. Devlet şeker sana-
lâkki edildiği herkesçe malûmdur. Şe-
yiini ehemmiyet itibariyle, poletik noktai
ker fabrikalarım kurmak ve memleketi-
nazarından kontrol ettiği gibi sermayesinin
mizde şeker sanayiini tesis etmek için Hü-
üçte ikisinin kendisinin olması, ekseriyet
kümetinizin teklifi üzerine Yüksek Ka-
reye sahib bulunması dolayısiyle normal
mutayın çıkardığı kanunlarla bu sanayie
bir şekilde de kontrol edecektir.
büyük himayeler bahşedilmiştir. Bu sa-
yede şeker sanayii teessüs etmiştir. Bu kadar muazzam bir işte alâkadar-
Şekeri ucuzlatmak için üç unsur ele lara yüzde 9 kâr bırakılması çok değildir.
alınmıştır. Bu üç unsurdan fedakârlık Hususiyle istihale devresine münhasır ol-
beklenilmiştir: Hükümet, fabrikalar, pan- mak üzere, bir kaç sene için ancak yüzde 5
car ekiciler. kadar temettü alabileceklerdir. Ben, İk-
9
— 342 —
tısat Vekili sıfatiyle bu ve bu kabîl sanayi nun için de mazbut bir şekil bulmak çok
eğer serbest ve eşhası hususiyenin elinde müşküldür. Bir istihale devri geçiriliyor.
bulunmuş olsaydı, buna asla muvafakat
Adaleti mutlak manasında temin et-
etmezdim. Devletin himayesi altındaki
mek imkân yoktur.
millî müesseselerimiz elinde bulunduğu
içindir ki sanayide az görülen bir miktara BERÇ TÜRKER (AFYON KARA-
muvafakat etmiş bulunuyoruz. Sanayide HİSAR) — Devri sabıkta milyonlarca
olan temettü asgari 12 den başlayarak 18 lira şeker için dışarıya veriliyordu. Bu
e kadar çıkabilir ve zaman zaman bu de- memlekette şeker yoktu. Bugün Cümhu-
ğişebilir. riyet Hükümeti memleketimiz içinde fabri-
kalar yaptı, şekerin dahilde istihsalini te-
Şeker sanayii sürprizlerle doludur. Bir min etti... Yalnız spekülâsyon için şekeri
sene işi iyi gider, fakat ertesi sene beklen- angro alıp da mağazalarında depo etmiş
meyen bir hadise yüzünden kârı elden gi- şeker tüccarları vardır ki, bunların yaptığı
der. Biz hesaplarımızda risk payı ayır- hiç de doğru değildir. Bu kanunu çıkar-
madık. Sebebi de kendilerinin Hükümet madan önce bir vade verelim de angro sa-
şefkati altında bulunmalarıdır. Zarar et- tan tüccarlar ellerindeki şekerlerin vazi-
tikleri takdirde elbette nazara alınacaktır. yetini tanzim etsinler, herşey muvazeneli
Sanayide maddei iptidaiye ucuz olunca olsun, deniliyor. Biz angro satan tüccar-
mamulü de ucuz olur. ların kârını temin için bunu halka mı yük-
leteceğiz? Bu böyle olmamalıdır. Bina-
enaleyh, terazinin iki gözüne iki zümreyi
YA (MUĞLA) — Şeker fiatından yapılan
koymak lâzımdır. Birisi, angro satan tüc-
bu tenzilât son senelerde bütün dünyada
cardır, onu mu himaye edelim, yoksa bu
görülmemiş bir hâdisei iktisadiyedir. Bizi
zavallı halkı mı koruyalım? Şüphesiz ev-
bu fedakârlığa sevkeden zaruret bilhassa
velâ bu milletin heyeti umumiyesini düşü-
halkımızın şeker yemesini temin etmek
neceğiz.
içindir. Çünkü şeker, belli başlı havayici
zaruriyeden olduğu gibi kuvvetli bir gıda- RAİF KARADENİZ (TRABZON)
dır. Yapılan fedakârlık iktisadî olmaktan — Çare şudur: Bazı tüccar, toptancı ve
ziyade doğrudan doğruya içtimaî ve mil- yarı toptancıların elinde bulunan stoklar
lidir. En uzak yerlerdeki vatandaşların maliye memurları tarafından tesbit edi-
dahi şekeri ucuz yemelerini temin etmek- lir, fiyatın tenzili dolayısiyle görülecek fark
tir. Kanun çıktığı gün vali ve belediyeler fabrikalarca tesbit olunur. Hükümet bilâ-
emir almış bulunacaklar, şurada burada hare fabrikalarla anlaşarak bu zararın
ihtikârı menedecek tedbirleri alacaklar- telâfisi şeklini bulur, tayin edeı... Farkı
dır. fiyat sebebiyle hasıl olan zarar miktarınca
kendilerine fabrikalarca şeker verilecektir.
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BA- Bilâhare bu fabrikanın ödediği bu zararla-
YAR — Bizim tahminimize nazaran rın karşılığı Hükümetçe alınacak bir ted-
halkın elinde mühim bir stok yoktur. bir ile halledilecek, telâfi olunacaktır.
Mevcut stokun miktarı ancak 3-4 bin
ton raddesindedir. Bu da memleketin İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR
muhtelif yerlerine dağılmıştır. Eğer bu- — Bizim gördüğümüz manzara şudur:
nun için mazbut bir usul bulabilseydik Bugün Ankara'da dahi istihlâk için şeker
bunlar hakkında da bir tedbir düşünecek- aranmaktadır... Diğer bazı memleketler-
tik. Maalesef bir şey bulunamadı. Mahalle den de, bize şeker yetiştiriniz diye yapıl-
bakkalından tüccarın elindeki mala kadar mış müracaatlar vardır. Şekeı fabrikaları
gitmek mecburiyeti hâsıl olacaktır. Bu- da vaziyete normal şekli vermek için terti-
— 343 —
bat almağa lüzum görmüşler ve lâzım» nulan bazı maddelerden çok fena neticeler
gelen tertibat da alınmıştır. Binnazariye çıkmıştır ve çok suistimal olmuştur. Onun
bundan hiçbir vatandaşın ne şekilde olur- için, korkuyorum bugün dahi mutlak bir
sa olsun zarar görmesini kimse arzu et- adalet temin edeceğiz arzu ve endişesiyle
mez.... Fakat adaleti temin edeceğiz şek- koyacağımız kayıtlar daha fena neticeler
linde koyduğumuz bazı kayıtlar vardır. verecektir ve doğrudan doğruya halkın
Bilhassa gümrük mesailinde, bilhassa kon- ucuz şeker yemesine mani olacak kadar sui
tenjan tatbikatı meselesinde sırf adaleti tesir yapacaktır.
temin etmek için ve iyilik maksadiyle ko-
BALYA-KARAAYDIN MADENLERİ KİRALAMA VE İŞLETME

ŞİRKETİNİN GETİRECEĞİ MAYİ MADENİ MAHRUKATIN
(AKAR YAKITIN) GÜMRÜK VE MUAMELE RESMİNDEN
İSTİSNASINA DAİR KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
Dünya hammadde ve maden cevheri piyasalarındaki sürekli fiyat düşüşü, ülkede

henüz ilkel sayılacak bir üretim örgütlenmesi ve teknoloji ile çalışan maden işletmelerini
artan zararlara sürüklemiştir. Kurşun ve çinko çıkaran Balya-Karaaydın şirketi üretimi
ancak yönetimin sağladığı bağışıklıklar ve kolaylıklarla sürdürebilmektedir. Bunlardan
biri de, şirketin akaryakıt ithalâtını vergi vermeden gerçekleştirmesidir. Yönetim bu bağı-
şıklığın süresini uzatmakta, Jakat şirketin kâra geçmesi halinde bunun sona ereceğini
belirtmektedir.
12.6.1935
REFİK ŞEVKET İNCE (MANİSA) bu kanunla eskiden verilen müsaadenin üç
— Kanunun birinci maddesinde bu mua- sene daha uzatılması hakkında yeni bir
fiyetin mutlak olarak üç sene uzatıldığı kanun yapıyoruz. Bu esbabı mucibe ve
yazılıyor. Buraya Bütçe encümeni bir mad- noktai nazar çok güzel. Fakat birinci
de ilâve ediyor, Hükümetin teklifinde yok, maddede bunu kabul ettikten sonra üçün-
bu muafiyetin şirketin kârla işlemeğe baş- cü maddede bu muafiyet, istihsal ve satış
ladığı zamana kadar uzayacağını gösteri- fiatlerine nazaran Balya - Karaydın ma-
yor. O halde üç sene müddetle, bu müd- denlerinin kârla işlemeğe çalışacağı za-
detsiz uzatma arasında bir zıddiyet yok mana kadar uzatıhyor. O halde üç sene
mudur? için daha muaf olan bu Balya - Karaaydın
şirketi birinci senesinde kârla satış yaparsa
BÜTÇE E. R. V. MÜKERREM bu maddeye göre yukarıdaki maddede
ÜNSAL (İSPARTA) — Şayet üç seneden verilen müsaade kalkmış olacak mı?
evvel şirket kârlı bir vaziyete geçerse bu MÜKERREM ÜNSAL — Tabiî.
muafiyetten ferağat için Hükümete salâ-
REFİK İNCE — İşte asıl sorduğum
hiyet verilmiş oluyor.
sualin sebebi bunu gayet gayritabiî bul-
REFİK İNCE — Balya - Kara- duğum içindir. Çünkü, "üç sene için muaf-
aydın madenlerinde işleyen amelenin tır" dedikten sonra bence bunun manası
çokluğu veya madenin şu ve bu nok- şuduı: Üç sene için kâr etsin, ziyan etsin
tai nazardan iktisadî surette temin et- muaftır, fakat üç sene sonra kârda devam
tiği menfaatlerin idamesi için Hükümet ettiği görülürse muafiyet kalkacaktır, ma-
bu müesseseye yardımı kabul etmiş ve bir nasınadır.
kanun yapmış. Kanunun müddeti bit- MÜKERREM ÜNSAL — Kastımız
miş, vaziyette daha salâh olmadığına göre, birinci madde ile verilen muafiyetin üç-
— 344 —
üncü madde ile takyididir. İstenirse üç- Yani, bu şirketin üç sene daha muafiyeti
üncü maddeyi bilinci maddeye tezyil et- teklif ediliyor. Encümen, Hükümetten ge-
mek mümkündür. len murahhasın huzuriyle bunu uzun uza-
Balya - Karaaydm istihsal madde- dıya görüştü. Şayet bu müddet zarfında
lerimizi ikmal etmekle meşgul bir müesse- müessesenin cihan piyasasında maliyet
sedir. Bu müessesenin müracaatı ve Hü- fiyatı ile satış fiyatı arasında büyük bir
kümetin tetkikiyle bunun işletme muame- fark hâsıl olursa, şirket zarar devrinden
lâtının kâr temin etmediği ve binaenaleyh kurtulur da temettü devresine girerse,
fabrikamn kapanma vaziyeti hasıl ol- artık bu muafiyeti ilga etmek için başka
duğu anlaşılması üzerine ilk muafiyet bir kanunla Meclisi Âlinize müracaata
tesis edilmiştir. hacet kalmaksızın Hükümet bu madde ile
muafiyeti ilga edebilir. Çünkü, Hükü-
Hakikaten burada mahallî bir çok met blânçoları tetkik ettiriyor. Arzettiğim
ameleye de iş çıkmaktadır. Binaenaleyh gibi, şirketin böyle bir salâh devresine gir-
müessesenin çalışması memleket için fay- diği sabit olursa, Meclisi Âli bu kanunun
dalıdır, bunda tereddüd edecek bir nokta maddesiyle bu muafiyetin refine dair Hü-
yoktur. Yalnız birinci madde ile verilmiş kümete bir salâhiyet vermiş oluyor. Hü-
olan muafiyet bitmiş oluyor. kümet şirkete bu muafiyeti sırf zararı do-
Hükümetin teklifinde ilk verilmiş olan layısiyle vermiştir.
muafiyet müddeti bu defa tekrar ediliyor.
AMORTİSMAN SANDIĞI HAKKINDA KANUN

1930'lu yılların ortalarına doğru, kamu borçlanması iktisat politikasının araçlarına

katılmıştır. Normal kamu gelirlerini buhran dönemine özgü olağanüstü vergilerle de pe-
kiştiren yönetim, o yıllarda 'zorunlu tasarruf' sağlamanın sınırlarına dayanmış görünür.
Başta demiryolları olmak üzere bazı yatırımları ve harcamaları sürdürme, hatta artırma
zorunluluğu yönetimi devlet tahvili çıkarmaya yöneltiyor.
1934'den sonra (özellikle 'milli bankalar'm sanayi programından pay almalarının
kesinleşmesinden sonra) devlet tahvilleri piyasasının mali aracı sektöre bırakılmayıp
Maliye Bakanlığınca yönetilmesini sağlayacak olan Amortisman Sandığı, aynı zamanda
kamu borçlarının yönetimini (itfa, vb.) de bütçe durumu ile bağlantılı olarak düzenle-
meyi amaçlıyor.
14.6.1935
REFİK İNCE (MANİSA) — Amor- idare edilmek üzere bir Amortisman San-
tisman kanunu hakikaten çok güzeldir. dığı teşkil edilmiştir.
Yalnız bunu tatbik edecekler doğrudan
Merkez Bankası denilen müessese-
doğruya Cümhuriyet Merkez Bankasından
nin müdürü ile yine o Bankanın meclisi
alınacak unsurlardır.
idaresinden ayrılmış iki zattan teşekkül
Fakat lâyihanın birinci maddesi ay- edecek bu heyet mütemadiyen bu işle
nen şudur: Maliye Vekâletinin kontrolü meşgul olacaklarına göre, ben kendi he-
altında olmak ve Cümhuriyet Merkez sabıma bu işin haddi zatinde Merkez Ban-
Bankası müdürü umumisiyle bu Bankanm kasının işi olduğu kanaatindeyim. O hal-
meclisi idare azalan meyanmdan Maliye- de, böyle müstakil bir amortisman kanu-
ce seçilecek iki kişilik bir heyet tarafından nu filân diye yapmaktansa, Merkez Ban-
— 345 —
kası bu işle de meşgul olur, demek gayet silen arzettiğimiz veçhile, Devletin kredi-
tabiidir. Onun için, bir taraftan amortis- sini alâkadar edecek olan tahvilâtın alım
man işiyle meşgul olan bu azaların esas satım meselesi mevzubahstir. Bunların
vazifeleri ne olacaktır? Bunu Merkez menfaati ve zararı Devlete aittir. Bina-
Bankasının bir vazifesi olarak kabul et- enaleyh, Maliye Vekâletinin vazifesi dahi-
sek ve yalnız Maliye Vekâletinin mura- lindedir. Merkez Bankasının munzam bir
kabesi altında bulundursak da hususî bir vazifesi ve vazifei asliyesini sektedar ede-
kanun yapmasak acaba daha iyi olmaz cek bir iş değildir. Binaenaleyh, piyasadaki
mı? alım satımları sureti mütemadiyede kont-
rol altında bulundurmak demek, bunlarla
MALÎYE VEKİLİ FUAT AĞRA- sabahtan akşama kadar uğraşmak demek
LT (ELÂZİZ) — Esbabı mucibesinde taf- değildir.
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ZİRAAT BANKASI'NIN İPOTEKLİ VE MÜTE-

SELSİL ZİRAİ ALACAKLARININ TAKSİTLENDİRİLMESİ HAKKINDA
Tarım ürünlerinde 1929'dan sonra süreklilik kazanan fiyat düşüşü, Ziraat Bankası'
ndan borçlanmış olan çiftçiyi borcunu ödeyemez durumda bırakmıştır. Yönetim, bu tasarı
ile, 1931 yılı sonundaki ödenememiş borçların yüzde 3 faizle 15 yıllık taksitlerle ödenebil-
mesini ve bu amaçla Banka''nin kaynakça desteklenebilmesi için de 1936 yılı bütçesinden
başlayarak Hazine'nin Banka'ya 1 milyon TL.lık ödenek aktarmasını öngörüyor. Ziraat
Bankası'na borçlanmış olan çiftçinin, köylünün görece varlıklı veya orta halli kesimi oldu-
ğunu kabul etmek doğru olur.
14.6.1935
HASAN HAYRİ TAN (KOCAELİ) cu müteselsil borçtur. Müteselsil olma-
— Gayrimenkulün ipotek hükmünde tu- sına göre borçlarının bu şekilde devam
tulması sicilde mukayyed olmasından, eş- etmesi lâzım ve zaruridir kanaatindeyim.
hası saliseye tesir edecektir. Malûmdur Yapacağımız iş, 15 sene gibi çok uzun
ki, kanunu medenide gayrimenkullerdeki bir müddete şamildir. Bankanın matlu-
bu sicil meselesi bir intizamı amme um- batının emin bir surette gözükmesi, Ban-
desinden ve gayrimenkule ehemmiyet ve- kanın, bu büyük millî müessesenin itibarı
rildiğinden dolayı olmuştur. Böyle borçları noktai nazarından da haizi ehemmiyet-
tecil etmek suretiyle yapılacak bir kanunda tir. Bazı borçlular, velevki miktarları az
bu ahkâmı altüst edecek hüküm koymak bile olsa, tediye imkânsızlığı karşısında
hiç doğru bir şey değildir. borçlularını kaçırmak gibi gayritabiî yol-
Kefilin emvali gayrimenkulesini de lara saptıkları maalesef bir emri vakidir.
bu kanunla rehin hükmünde addediyoruz. HASAN HAYRİ TAN — Müteselsil
Kefalet de bir akiddir. Kefil, kefil olduğu olan borçlular yalnız borçlu, yalnız ke-
zaman hiç bir vakit böyle bir şey hatırına fildirler. O emvali gayrimenkulesini ter-
getirmemiştir. Asilin borcunu tecil ediyo- hin etmemiştir. Bir kefalet akdi yapı-
ruz diye kefilin emvali gayrimenkulesini lırken düşünmediği bir şeyi 15 sene gibi
rehin hükmünde tutmaya, kanun yapmağa uzun bir müddet için o adamı nasıl mecbur
hakkımız yoktur, zannederim. ederiz? Yani, kendi hiç düşünmemiş, em-
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR vali gayrimenkulesini rehin etmemiş ve
— Esasen borçlulara karşı kefillerin bor- ipotek göstermemiştir. Bu gün bir kanun
— 346 —
yapıyoruz, sen kefil olduğundan dolayı Taahhüdünü uzattığımız takdirde bütün

ne kadar emvalin varsa 15 sene ipotekli- garantisiyle ödenmek lâzım ve gayet tabiî
dir, diyoruz. bir keyfiyettir.
Mücerred bir adamı, müteselsilen ke-
TAHSİN SAN (AYDİN) — Bu ka-
fil oldu diye, emvalinden mahrum etmeğe
nunda Ziraat Bankasına borçlu olan zür-
hiç bir vakit hakkımız yoktur.
raa en büyük bir müsadekârlıkta bulunur-
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR ken Ziraat Bankasının hukukunu tehlikeye
— Zannediyoruz ki, biz böyle yapmak- koyacak bir harekette bulunmağâ zan-
la kefillerin lehine hareket ediyoruz. Bu nedersem hakkımız yoktur. Bu kanun,
gün parayı istersek vaziyetleri ne olacak- zürraın bu gün tediyesine mecbur olduğu
tır? Mallarını satıp borçları tahsil ede- borcun ödenmesini 15 sene gibi uzun bir
ceğiz. 15 sene müddetle tecil etmek sure- vade ile ihmal ediyor. Bankanın hukukunu
tiyle iyilik ettiğimizi zannediyoruz. Bu dahi tehmin etmek bizim için bir vazife-
gün kendilerini borçlarını ödemeğe davet dir. Eğer bu gün Banka parasını almak için
etmiş olsak ne olacaktır? Bütün mallarını kefillerinin mallarına haciz koysa daha
satıp tahsil edeceğiz. Onbeş sene tecil etmek adilâne mi olur? Bu kanunla hem kefillere
suretiyle imkâm tediye verdiğimizden do- hem de zürraa çok iyi muamele yapılı-
layıdır ki, kefillere hizmet etmiş bulunuyor. Yoksa Bankanın sermayesini bilâfaiz
yoruz. Fakat kefillerin merhunatı kalma- bilâkefalet bırakması, itibarı üzerine tesir
dığı takdirde esas borç ne olacaktır? eder.

ARSIULUSAL İZMİR PANAYIRI'NIN AÇILIŞINDA
YAPTIĞI KONUŞMA
Bayar'ın vurguladığı noktalar ülke ekonomisinin hem 1935 yılma özgü sorunları,
hem de yeni yapısal özellikleri üzerinde toplanıyor. İlk nokta, ekonominin buhrandan
sıyrılmasını, yönetimin, yurtiçi üretimin artması ile birlikte dış ticaretin dengeli biçimde
genişlemesinde gördüğüdür. Yurtiçi üretimin artması, sanayi ile tarımın biribirini tamam-
layacak biçimde dengeli gelişmeleri ile gerçekleşecektir. Dış ticaretin dengeli biçimde ge-
nişlemesi ise kliringli anlaşmalarla yürütülecektir. Ancak, Bayar, ihracatçının yüksek
fiyat istemesinin kliring çerçevesinde ithalâtı daraltmaya neden olacağını, bunun da ülke
ekonomisini daraltıcı olumsuz etkiler yaratacağını vurgulayarak, Türkiye'nin dış ticaret
noktası olan İzmir'de ihracatçıyı uyarıyor.
Bayar'ın belirttiği bir nokta da şudur: Yurtiçi üretimin artabilmesi sanayi ile tarı-
mın bir bütünlük içinde dengeli gelişmelerine bağlıdır. Bu ise sadece devletçilikle gerçek-
leştirilebilir. Kısacası, bütün çevrelerin çıkarı bu ilkenin uygulanabilmesine bağlıdır. Ba-
yar bunu devletçilik ilkesini tanımlayarak söylüyor. Ancak, tanım kendisinin değil Ata-
türk'ündür. Atatürk, devletçilik ilkesinin tanımını İzmir'de kelime kelime okuması için
Bayar'a emir vermiştir.
Gerçekte, Atatürk, devletçilik konusundaki görüşlerini hiçbir yerde açıklamamıştır.
Bunun istisnası, 1931 yılı başlarında İzmir'de yaptığı konuşmadır. (Bk. Cilt I, s. 131-3).
Bu bakımdan, Atatürk'ün Bayar'ın ağzından duyurduğu görüş birkaç yönden ilgi çekici
oluyor. Birincisi, devletçiliğin Türkiye'ye özgü bir sisıem gibi sunulmasıdır. Bununla,
1933'ün Sümerbank modeliyle saptanan 'uzlaşma'da bir değişikliğin söz konusu olmadığı
vurgulanıyor. 'Uzlaşma'nin esası, özel kesimin de devletçi sanayi hareketinden ve bunun
sermaye birikiminden pay almasıdır. Bu, devletçiliğin kuralı olmuştur.
347 —
İkincisi, yapılacak işlerin çokluğunu ve büyüklüğünü vurgulayarak, ülke ekonomisini

'devletin eline almaşındır. Devlet gerekli gördüğü şeyleri yapacaktır. Bu doğaldır. Sermaye
birikimi gerektirdikçe, devletçiliğin sınırları genişleyecektir. Bu iki özellik, devletçiliğin
'ne olduğunu' ortaya koyuyor.
Fakat, Atatürk'ün Bayar'a söylettiği bir üçüncü özellik '•devletçiliğin ne olmadığı'
dır. İşin açık seçik tanımı bunu da gerekli kılıyor: Devletçiliğin, sosyalist kuramın çizdiği
bir yol olmadığı zaten bilinmektedir. Burada açıklık kazanan şey, devletçiliğin "liberalizm-
den başka bir sistem" olduğudur.
Daha önce de belirttiğimiz gibi, 1935'in Mayıs'ındaki CHP Kurultayında kabul
edilen yeni parti programı devletçiliğin bir siyasal senedi niteliğindedir. O tarihten üç ay
sonra, Atatürk, devletçiliğin esaslarını, özel kesimin o. tarihlerde bir tür yıllık buluşma
yeri sayılabilecek İzmir'in Fuarında, yönetimin özel kesime en yakın politikacısının ağ-
zından bir kez daha duyurmaktadır. Devletçiliğin kuralları ve sınırlarının CHP dışında ve
iş dünyasının iilke yönetimini can kulağı ile dinlediği bir toplantıda açıklanması ve burada
sözcülüğü Bayar'ın yapması, Parti ile özel kesimin devletçilik anlayışları arasında her-
hangi bir farkın söz konusu olmayacağının belgelenişidir. Bu, özel kesimin beklemediği ve
istemediği birşey değil, 1935'de duymayı beklediği ve güvence bulacağı mesaj oluyor.
22.8.1935
Türkiye ekonomisi bilirsiniz ki dünya nin dünya pazarlarında alım kuvvetinin
buhranından kendi varlığının hususiyet- çoğalmasını temin edecektir. Memleketi-
lerine göre hisse almıştır. Türk ekonomisi mizin bazı yerlerindeki ürünler bu sene
de diğer ulusal ekonomiler gibi bu buhra- kuraklıktan müteessir olmuşlardır. Fakat
nın tazyikinden ve sademelerinden sıy- buna karşılık bazı ürünlerimizdeki bereket
ıılmak ve kurtulmak yolunu arsıulusal de Türk müstahsilinin yüzünü güldüre-
mübadenin, muvazene esası dahilinde ge- cek mahiyettedir. Ulusal ekonomi hesabı-
nişlemesinde ve memleket içindeki iş hac- na bize ümit havası veren bu durum, öğ-
minin artmasında görmektedir. reniyoruz ki bazı taraflarda yanlış anlayış-
lara yol açmıştır.
Geçen sene ile bu senenin ilk altı ay-
lık devresine ait ihracat istatistikleri bu Biz dünya piyasalarına anormal ka-
sene geçen seneye göre memleketimiz le- zanç hırsiyle hazmedemiyecekleri son fiyat-
hine altı milyon liralık bir fazlalık kay- lar empoze etmekten uzak kalmalıyız.
detmektedir. Kleringle bağlandığımız Yoksa bir gün mutlaka, aksülamelinin
memleketlere mümkün olan ithalât kapa- acısını duyarız. Fakat öbür taraftan arsı-
sitesi verildiği içindir ki, ithalât fazlası ulusal piyasalardaki normal fiyatlardan
karşılığı olarak bu memleketler hesabına istifade etmek yolunu bilmez ve bulamaz-
bugün 36 milyon lira birikmiş ve bloke sak bu da memleket için olduğu kadar mil-
edilmiştir. Bu yekûn, ihracatımıza ilâve lî ekonomi için büyük hüsran ve zarar
olarak Türk piyasalarında mal almıya olur.
ayrılacak demektir.
Kanaatımca normal neticeler elde
Türk ihracatımn artması ulusal ü- etmek için meselelerimizi ulusal ve genel
rünlerimizin, ham maddelerimizin gittik- zaviyeden görerek çalışmak âzımdır. Her
çe daha çok aranması ve normal de- şeyden evvel alıcılarımızı ciddî ve devamlı
ğerini bulması, Türk müstahsilinin ve bir isti kı arın emniyet havası içinde piya-
yurtdaşlarımızın günden güne refahının salarımıza bağlamalıyız. Biz ulusal eko-
artmasına imkân verecek ve Türkiye'- nomi içinde menfaat ayrılıkları, menfaat
— 348 —
tezatları tanımıyoruz. Başlıca kaygumuz değildir. Bu, Türkiye'nin ihtiyaçlarından

ulusal ekonominin korunması ve sağ kal- doğmuş, Türkiye'ye has bir sistemdir.
masıdır. Devletçiliğin bizde manası şudur: Fertlerin
Türkiye Cumhuriyetinin baş şiarı hususî teşebbüslerini esas tutmak fakat
Türk ekonomisini iki ana temel üzerine büyük bir milletin ve geniş bir memleke-
muvazenelendirmektir. Bu muvazene Türk tin bütün ihtiyaçlarını ve birçok şeylerin
tarımının Türk endüstrisiyle tamamlan- yapılmadığım göz önünde tutarak mem-
masından sonra sağlam olarak kurulmuş leket iktisadiyatını devletin eline alması."
olacaktır. Atatürk inkılâbının dayandığı
Türkiye Cumhuriyeti Devleti, Türkiye
temel Türkiye'nin siyasal ve ekonomik bü-
vatanında asırlardanberi kendi teşebbüs-
tünlüğüdür. Türkiye Cumhuriyetinin tatbik
leriyle yapılmamış olan şeyleri bir an ev-
etmekte olduğu devletçilik prensibi mem-
vel yapmak istedi. Ve görüldüğü gibi kısa
leketi en kısa yoldan ve en ileri hızla bu
amaca vardırmaktır. Büyük yaratıcı önde- bir zamanda yapmaya muvaffak oldu.
rimizin ekonomide bu ana umdemiz hak- Bizim takip ettiğimiz bu yol liberalizm'den
kında bana verdiği emir ve direktiflerini başka bir sistemdir.
buradan size kelime kelime olduğu gibi Başlı başına bir inkılâp ideolojisine
okuyorum. direktif ve temel olan ve kendi tedbirleri-
"Türkiyenin tatbik ettiği devletçilik ni kendi içinde taşıyan bu prensip bütün
sistemi 19 uncu asırdanberi sosyalizm ulusal hayatımızı varmak istediği yüksek
nazariyatçılarının ileri sürdüğü fikirler- refah seviyesine ulaştıracak yegâne ve en
den alınarak tercüme edilmiş bir sistem emin yol olacaktır.
SÜMERBANK'IN NAZİLLİ KOMBİNASININ TEMEL ATMA TÖRENİNDE

EKONOMİ BAKANİ CELÂL BAYAR'IN KONUŞMASI
Nazilli basma fabrikası, sanayi programının Kayserimden sonraki büyük dokuma

yatırımıdır. Bayar, bu yatırımın düşük fiyatlı hammaddeyi değerlendirirken ülkeye önemli
bir sanayi kuruluşu kazandırdığını belirtiyor. Sanayi programının iki niteliğini Bayar bu-
rada da vurguluyor: Birincisi, tarımla sanayiin biribirini bütünleyici niteliğidir. Hammad-
de sanayi ile değer kazanırken, sanayi de tarım nüfusuna hem istihdam olanağı açmakta,
hem de tüketim malı sunmaktadır. İkincisi, böyle bir yatırımın liberalizm ile gerçekleşe-
meyeceğidir: Liberalizm, köylü için ürününün (hammaddenin) düşük fiyattan pazara
çıkarılması ve hiçbir özel girişimcinin böyle bir yatırımı yapmaya yanaşmaması demektir. •
Bayar, büyük ölçekli yatırımcılığın ancak devletçilikle gerçekleştirilebileceğini söylüyor.
Nazilli fabrikası iki yılda tamamlanacaktır.
24.8.1935
Nazilli kombinası sanayi programı- Fabrikamız yalnız Balkanlar bakımından

mızda çok ehemmiyetli yer alan büyük bir değil, belki Avıupa bakımından da mu-
endüstri müessesesidir. Bakırköy bez fab- kayese ettiğimiz zaman küçük sayılamı-
rikasında ve bugün bütün dünya itibariyle yacak bir eserdir. Fakat, teknik itibariyle
mükemmel bir eseı olan Kayseri ve Ereğli bütün dünya ile boy ölçüşebilecek mü-
kombinalarından sonra sıra buraya gel- kemmeliyettedir. Bunu bittiği zaman güzel
di. Buradaki kombina Türklerin ilk defa eserleriyle de göreceksiniz. Fabrikamız,
kuracakları basma fabrikası olacaktır. 1937 senesi iptidasmda bitmiş olacaktır.
— 349 —
Bu fabrikaya beş milyon lira sarfedeceğiz. kurarlar mı?" dedim. Bittabi, bu büsbütün
Günde iki bin beş yüz amele çalışacakta. imkânsızdır. Bu büyük işi, ancak devlet
Her sene on beş bin balya pamuk alına- eline alıp bir gün Nazilli'ye gelir, fabrika-
caktır. Senelik istihsalâtı 20 milyon metre yı kurar, pamuklarımızı alır. Bunun adına
olacaktır. Zannederim ki, buna küçük bir Devletçilik derler. Böyle bir Devletçiliğin
eser denilemez. taraftarı mısınız? (Kurbanıyız sesleri). O
vakit de bana ayni şeyi söylemiştiniz.
Fabrikanın teknik itibariyle mükem- Bu fabrikanın bu kadar yakın bir za-
meliyetini söylerken şunu da ilâve edeyim manda kurulacağını tahmin etmemiştim.
ki, Türk - Sovyet dostluğu Sovyet tekniği Türk ulusu dünyamn herhangi bir ulusu
ile elele kuvvetlenmiş birbirlerini tekâmül ile her sahada boy ölçüşmeye muktedir-
ettirmiştir. Kayseri'de, yine bu cümleden dir. Türk neslinin bir şans eseri olarak o
olarak bütün cihan itibariyle tetkike şa- kadar büyük bir reisi vardır ki, onun reh-
yan mükemmel bir eser vücuda gelmiştir. berliği altında yapılamıyacak hiç biı şey
Buradaki belki ondan daha iyi olacaktır. yoktur. Türk milleti için Atatürk'ü sev-
Tarih seyrini asla değiştiremez. Tarih, mek daima bir ibadettir. Bir Hükümet
Türk ve Sovyet dostluğunu, kara günleri- reisimiz vardır. Biliyorsunuz ki, adı İnö-
nin bir hâdisesi, bir şah eseri olarak kay- nü kahramanı, Lozan kahramanı, İsmet
detmiştir. Biz, bunu unutmuyoruz ve unut- İnönü. Bu iki yerin ismini bir arada söy-
mıyacağız. Bunu huzurunuzda hulûs ile lemekteki maksadım şudur ki, İsmet
tekrar ediyorurfı. Gördüm ki, Sovyet mem- İnönü harp cephelerinde olduğu kadar
leketinin her tarafında Türk dostluğu her- bütün cihan diplomatları muvacehesinde
kesin kulağına erişmiş halka mal olmuş- de zekâ, irfan ve kabiliyetle muvaffak ol-
tur. Sizin aranızda ayni dostluğun canlı- muş, bize Lozan muahedesi gibi bir
lıklarını görerek cidden bahtiyar oluyo- şaheser hediye etmiştir. Saltanat idaresi
rum. sizi düşünmedi. Cumhuriyet rejimi sizin
rejiminizdir. Bütün düşünceleri ancak si-
Biz endüstriyi büyük ziraatm yar- zin içindir. Milletin ikbal ve saadeti için-
dımcısı olarak kuruyoruz. Ben Serbest dir.
Fırka vakalarından sonra Nazilü'ye gelmiş
idim. O vakit, bana mahsulün para et- Sümer Bankın yaptığı iş herkesin men-
mediğinden bahsettiniz. O vakit, liberalizm faatınadır. Burada kurulacak olan fabri-
denilen iktisadî sistem bilinerek bilinmi- ka kimsenin ekmeğini elinden almıyacak-
yerek münakaşa ediliyordu. O zaman size tır. Civarda el sanayii ile çalışanlar vardır.
"mahsulü dışarıya satmak müşkildir" de- Onlara yardım edeceğiz, kendilerine mü-
dim. Fabrika yapmak lüzumuna işaret et- kemmel boyanmış iplik vereceğiz ve sa-
tim. "Bu fabrikayı kendi vesaitinizle kura- tışlarına yardım edeceğiz. Arzu ettikleri
bilir misiniz?" dedim. Bunun cevabı men- kadar bu müesseseye amele de verebilir-
fi oldu. "Memleketin başka yerlerindekiler ler. Çok geçmiyecek burada bir mamure
gelip de sizin ihtiyacımz için bu fabrikayı yükselecektir.

İZMİR'DE İŞÇİLER BİRLİĞİ'NİN AÇILIŞINDA YAPTIĞI KONUŞMA
Bayar iş kanununun yakında Meclisken çıkacağını o günün bir 'işçi temsilcileri ör-
gütü' önünde açıklıyor. 1932'de Mustafa Şeref Beyin (Özkan) İktisat Vekilliği döneminde
hazırlanarak Meclisle sunulan iş kanunu tasarısı özel kesimin muhalefeti üzerine sonuç-
suz kalmış, daha sonra bu konu gündemin arka sıralarına çekilmişti. (Bk. Cilt I, s.
— 350 —
203-6, 244-5, 420-4). Yeni bir tasarının hazırlanması ve Meclis'e sunuluşu (ilginç bir za-
manlama ile) CHP'nin çalışma düzeni alanında yeni bir politika çizgisiyle ortaya çıktığı
Mayıs 1935 tarihli yeni parti programı ile eşleşmiştir. Emek-sermaye karşıtlığı yerine
'denge'sini hareket noktası olarak alan parti programı, özel kesim organlarının da aktif
biçimde katıldığı çalışmaların ürünü olan yeni iş kanunu tasarısı ile ortak çizgide buluşmak-
tadır. Böyle bir buluşma, özel kesimin karşı çıktığı 1932 tasarısında gerçekleşememişti.
Bayar'ın, bu konuşmasından birkaç gün önce İzmir'de özel kesim temsilcilerine yö-
nelik sayılabilecek olan Panayır (Fuar) konuşmasında devletçi sermaye birikiminin
kurallarını ve bu birikimde özel kesimin payını açık seçik biçimde ve Atatürk'ün ağzından
ortaya koymuş olduğunu düşünürsek, burada da işçi temsilcilerine yeni iş ilişkilerinin
kurallarını ve bu ilişkilerde emek ile sermayenin yerini CHP programına dayanarak an-
latışında, bir politikanın biribirini tamamlayan iki büyük parçasını bulabiliriz.
Bayar'ın konuşmasında küçük girişimci ve esnaf da işçi kitlesi ile aynı büyük grubun
içinde ve özel sermaye kesiminin dışında yer alıyor. Bu çerçevede kimin ne alacağı
belli olmuştur: "Say" (emek), gereksinmesini haklar ve yükümlülükler halinde yeni iş
kanununda, küçük girişimci ve esnaf ise gereksinmelerini 'düşük faizli kredi' biçiminde
yeni Halk Sandıkları kanununda bulacaklardır.
25.8.1935
Hepimizin bilâistisna müttefik oldu- de Kamutayın formalitesi haricinde tetkik
ğu bir nokta vardır. Bu, memlekette iş ediliyor. İlgileri olduğu için projenin Ka-
hayatının bir an evvel tanzimidir. Şüphe- mutayın bütün encümenlerinden geçmesi
siz bu hayat asırlardanberi ihmale uğra- mecburiyeti bulunmakta idi. Bunun için
mıştır. Bunun millî iktisadiyatımıza ta- de uzun zaman ihtiyaç hâsıl olabileceğin-
mamen uygun bir şekilde tanzimi için den muhtelit bir encümen ayrıldı ve faali-
vakitten kaybedildiği muhakkaktır. Bi- yete geçti.
lirsiniz ki, esas prensiplerimizden birisi
Lâyihayı bu devrede muhakkak ve
say ile sermayede tevazün husule getir-
mutlak çıkaracağız. Ve işçiye mal edece-
mektir. Ne sermayenin saye, ne de sayin
ğiz. Bundan başka, memlekette işçi dedi-
sermayeye karşı gayri âdilâne bir faaliyet
ğimiz sınıfla beraber çalışan ve az çok fark-
ve hâkimiyetini istemiyoruz. Mütevazin
lı görünen bir sınıf vardır. El emeği ile
bir usul ve prensip kurduktan sonradır ki
çalışan küçük sermayeli esnaf ve sanatkâr-
iş hayatını bütün ehemmiyetiyle ele almış
lar. Bunlar üzerinde ayrıca tetkikat yap-
olacağız. Bu arzu ve ahdimizi yerine geti-
maktayım.
rebilmek için en mühim müeyyide, tabii-
dir ki, iş kanunu olacaktır. Matbuatta Bakanlıkta sureti mahsusada teşek-
zaman zaman okuduğunuz iş kanununun kül etmiş bir büro vardır ki, adı iş ve işçi-
Kamutaydan çıkması geçikmiştir. Birkaç ler bürosudur. Cenevre'de Cemiyeti Ak-
defa Kamutayın heyeti umumiyesine de vam mesai bürosundaki bir Avrupa'h mü-
gelmiş fakat, şimdi arzedeceğim mecbu- tehassısı getirerek büro ile hizmetini bir-
riyetler dolayısiyle gecikmek zarureti hasıl leştirdim. Kanunu eline alınca bu büro
olmuştur. İş kanunu projesinde mütead- çok yakından işçilerle alâkadar olacaktır.
dit defalar tetkikat yaptınld?. Evvela yük- İşçi hayatındaki sistemimiz parti pro-
sek iktisat meclisi çalıştı. Mütalaalar aldı. gramlarımızda sarahaten yazılıdır. O da ne
Şurayı Devlet projeler üzerinde kararlar sayin hakkını sermayeye ne de sermayenin
verdi. Ye şimdi de Kamutayda bulunmak- hakkını saye geçirmiyerek mütevazin ve
tadır. Projenin biran evvel çıkması için adil bir politika takip etmektir. Bunu da
— 351
ııı ut laka temin edeceğiz. Küçük sanatlar manını tayinden acizim. Şu halde, esnaf
için ayni zamanda iddia ediyorum ki, işçi- müesseseleriyle beraber bizim halk hizmet
ler için kooperasyon - ki tesanüt mana- müesseseleri ve Halk Bankasının mesai
sına alıyorum - çok faydalıdır. Bu tesanüt iştiraki imkânları mevcuttur. Kredi işle-
de kredi ihtiyaçlarımn temin edilmesi key- rine ne kadar ehemmiyet verilirse yeridir.
fiyetidir. Hariçte halkın faiz yüksekliğin- Nazariyatın, hayalin maddî iş kadar
den ve bilhassa küçük sanatkârların bu netice vermiyeceğini hepimiz biliriz. Ve her
faiz bunaltısından duyduğu ıstııabı ve işimiz gibi de reel, müsbet iş noktasında,
hatta faiz bulamadığım da biliyorum. İh- yani hakikat ve fiil noktai nazarından dü-
tikârla mücadele için tedbir aldık. Fakat şünmeliyiz. Birkaç insanın bir araya gelme-
bu mücadelenin sadece menfi olarak yürü- si için sevgi esas olabilir. Fakat bunun ya-
mesinin bir fayda vermiyeceğini de ev- nında şahsi menfaatleri ve bunun zımnın-
velce anlamıştık. Hakikî krediyi bilhassa da da memleketin menfaatlerini şamil bir
küçük krediyi tanzim için, ona müsbet bir teşekküle vücut verilirse o teşekkül yaşar.
istikamet vermek için teşkilât lâzımdır. Ve sarsılmaz. Biz işçi ve esnaf teşekkülle-
Bunun için de halk sandıkları yapacağız. rimizin kuvvetli olmasım istiyoruz. Par-
Kanunun tatbiki için maddî bir kuvvet timiz ve hükümet iş ve işçi hayatına küçük
ve efkâr arıyoruz. Yalnız ihtiyatkâr ola- esnafa lâzım olan önemi vermek kararın-
rak söyliyebilirim ki, şimdiden bunun za- dadır.

İZMİR'DE TECİM ENDÜSTRİ (TİCARET VE SANAYİ)
ODASİ'NDA YAPTIĞI KONUŞMA
Ticaretin fiyat dalgalanmalarına ve mal kıtlıklarına yol açmaksızın yürütülmesi,

1935'de ve sonraki yıllarda yönetimin ağırlıkla üzerinde durduğu bir konudur. Bayar,
liberalizmin davranış biçimine doğası gereği sahip olan tüccarı "kendi liberal düşüncelerine
ve tecrübelerine göre" davranmamaya çağırıyor ve ticaretle uğraşanların "hükümetin emir-
lerine uyma zorunluluğu" olduğunu söylüyor.
Bayar, ticarette 1920'lerdeki gibi bir serbest rejim (ve serbest fiyat) olamayacağını,
çünkü, şimdi dünya ekonomisine uyum sağlamanın zorunlu olduğunu, böylece, artık kişisel
kazanç ile genel çıkarları bağdaştırmanın 1930'ların koşullarında ticarette de ana kural
olduğunu vurguluyor.
25.8.1935
İyi hatırlarım, Ankara'da toplanan istediğimiz budur. Kendilerine katiyetle

umumî ticaret odaları kongresinde tüc- ifade ederim ki, sadece kendi liberal dü-
carlarımızın, bilhassa dışarı tecimle uğ- şüncelerine göre ve tecrübelerine göre
raşanların vaziyeti büyüktür, onlar bizim hareket etmek genel bir lefah yolu değil-
emin ellerimizdir, demiştim. Bu sözümü dir. Heyeti umumiyeyi gören bir adam
burada tekrar ederim. Fakat, asıl mesele sıfatiyle kendilerine tavsiye ederim. Hü-
ellerindeki işi yalnız şahsî saadet ve ser- kümetin emirlerine intibak etmek zaru-
vetlerini temin etmek için değil, kendilerine reti vardır. Takip ettiğimiz siyasayı açık-
tevdi edilen bu vediayı ayni zamanda mem- ça söylüyoruz. Biliyorsunuz ki, eski ser-
leketin ulusal menfaatma uygun olarak best rejime avdet etsek bile karşımızdaki-
kullanmaktır. Bizim millî gayelerimizden leri bu sistemde bulamıyacağız. Bizim de
— 352 —
acun ekonomi ahengine uymak zarureti maz. Nazilli'de söylemiş olduğum bir fık-
bizi hükümetin bu hükümetlerle takip ra aklıma geldi. Hoşuma gittiği için bu-
ettiği ekonomi politikasına göre yürüme- rada tekrar edeceğim. Atatürk'ü sevmek
ğe mecbur eder. Hayat sürprizlerle dolu- daimi bir ibadettir. Bunun herkes tarafın-
dur. Hadisatm beklenmedik tebeddülüne dan kabul edilmesini isterim. Bu ibadeti
karşı size teminat verecek vaziyette deği- her zaman yapalım.
lim. Bu dakikada haricî ticaretimizi ele
İsmet İnönü, öyle bir şahsiyettir ki,
aldığımız takdirde tüccar ve müstahsille-
zekâsiyle, irfaniyle, yaptıklarım bir tarafa
rimizin kuvvei maneviyelerini asla boz-
bırakacak olsa bile milyonlarca eser ken-
mayarak çalışmaları lâzımdır. Şu halde
dilerinin büyüklüğü hakkında başlı ba-
tabiî şerait içinde mahsullerimizi elden
şına bir fikir vermeğe kâfidir. Şu daki-
çıkarmak gibi şeyler düşünmemelerini te-
kada arkasında şerefli, muazzam bir tarih
menni ederim. Bunu da bana bu içtimai
vardır. Bu gibi yetişen muazzam evlâtlar-
temin eden tüccarlardan beklerim. Tek-
la iftihar etmeliyiz. Her yerde gördüğüm
rar ediyorum. Şahsî kazanç ile umumî
sevgiyi ve düşüncelerinizi Atatürk'e ve
menfaati telif etmeleri lâzımdır.
İsmet İnönü'ne söylemeğe çalışacağım.
Atatürk ve İsmet İnönü. Atatürk Yine yakın bir zamanda sevgili Eğe mın-
bütün cihanca sevilen bir şahsiyettir. takasına ve size kavuşmak temennisiyle
Türk olsun, Atatürk'ü sevmesin bu ola- size veda ediyorum.
SÜMERBANK'IN KAYSERİ DOKUMA FABRİKASININ AÇILIŞINDA

EKONOMİ BAKANI CELÂL BAYAR'IN KONUŞMASI
Temeli 1934'ün Mayıs ayında atılan ve o günlerde büyük ölçekli bir kuruluş sayılan
Kayseri fabrikası bir buçuk yılda tamamlanmıştır. Aksama ve gecikme olmaksızın bitiri-
len yatırımlar, yönetime büyük bir güven ve başarı duygusu vermektedir. Bayar bu
noktayı vurguluyor.
Bayar'ın konuşmasında iktisat politikasının sanayileşme çerçevesindeki özellikleri
yeniden belirtiliyor: Çiftçinin, dünya buhranının etkisi altında fiyatı düşmüş olan hammad-
desinin sanayi sayesinde değer kazanması ve bunun çiftçiyi üretimi artırmaya yöneltmesi.
Böylece, sanayi programının tarım ile sanayii birlikte geliştirecek tek yol olması. Sümer-
bank'ın sanayileşmenin karargâhı olması, fakat özel kesimin (Bayar'ın deyişiyle, "ulusaI
kurumların") bu birikimden pay alması, gibi.
Bayar, dış ticarette ikili anlaşmalar arttıkça, çiftçinin ürününün düşük olmayan
("normal") fiyattan pazar bulacağını, çiftçinin üretimi artırmaktan çekinmemesi gerek-
tiğini burada da belirtiyor.
16.9.1935
Endüstrileşme programımız ulusal maddelerimizin kıymetlenmesinde mü-
ekonomimizi kül halinde kavramış ve be- him rolü olacaktır.
nimsemiştir. Endüstrileşme programımız Sadece tarım sahasında çalışan mem-
memleketin umumî varlığını kül halinde leketlerin akıbetlerini görüyoruz. Şu ve-
ifade eden ve ulusumuza refah vermek için ya bu nazariyeye bağlanarak "ham madde-
atılan esash bir adımdır. Endüstrileşme ci kalmak lâzım mıdır, değil midir?" mü-
programımız memlekette iş hacmini ar- nakaşasına girmek benim nazarımda ah-
tıracağı gibi tarım sahasmda da iptidaî maklığın ta kendisidir. Bizden öncekiler
— 353 —
bu yolda hayli çene çaldılar, Fakat, düşün- kendi memleketlerinde yapılan bir işten da-
mediler ki yalnız ham maddeci olmakla ha ziyade dikkatli ve temiz olduklarını gör-
iktifa eden memleketlerin akıbetleri çok mek bizi cidden memnun ve mütehassis et-
fecidiı ve çok feci olmuştur. mektedir." Burada, Kayseri'de bir sene son-
ra hepimizin memnuniyetini bir kat daha
Biz endüstrimizi tarımdaki terakki-
arttıracak ve hariçten gelip bunu seyreden-
mizle beraber ahenkli olarak yürütmek
lerin gözlerini kamaştıracak büyük eser,
suretiyle medenî sahada büyük bir tekâ-
hem Türk - Sovyet dostluğunun bir abi-
mül göstereceğiz. Endüstri programımız
desi, hem de yeni kurulan ve bütün dün-
bizi bu kemal haline götürecek tek yoldur.
yanın gayretini celbeden büyük Sovyet
Ve memleketimizde ahenkli bir ekonomi-
sanayiinin en parlak bir misali oiacaktır.
nin tek ifadesidir. Endüstrileşme progra-
mımızda pamuklu kısmı önemli bir yer Reisimin dediği tahakkuk etti, abide
almaktadır. Memleketimizin ulusal geliri vücude geldi. Bugün canlı bir eser olarak
1.200.000.000 hesap edilmektedir. Bu ra- yaşıyor. Fakat aynı zamanda çoktan beri
kamda dokuma 50.000.000 liralık yer al- kalbinizde yaşayan Sovyet dostluğunu da
maktadır. İstatistiklerimiz tetkik edilirse temsil ediyor. Her iki memleket ulusal
görülür ki Türkiye'ye ithal olunan yabancı mukadderatlarına hakim olmak için da-
maddelerin başında en kabarık rakam valarını, gayelerini tahakkuk ettirmek için
olarak dokuma gelir. Bunun manası şu- yüksek mücadeleye atıldıkları zaman bir-
dur ki arkadaşlar, memleketin ham mad- birlerini iş başında bulmuşlar ve birbir-
delerini yok pahasına satar ve mamulleri- lerine ellerini uzatmışlardır. Bir dost eli
ni de o nispette pahalıya satın alır. Ame- daima sıktık ve sıkmakta devam edeceğiz.
lesi işsiz, çiftçisi de meyus kalırdı. Bugün Sovyet dostluğu gün geçtikçe kıymetini
görüyoruz ki işçimizin adedi artıyor. İh- artırıyor. Bu dostluğun menbaı asildir,
tiyaca kâfi gelmiyor. Çiftçimiz iptidaî temizdir, saftır. Bunun menbaı her iki
maddeleri satmaktan adeta müstağni bir milletin büyük gayesi olan cihan sulhuna
vaziyet alıyor. Bugün iptidaî maddelerimi- hizmet etmektiı.
zin fiyatlarının arsıulusal piyasa fiyatları Programımızı Sümerbank'a bir ve-
üstünde olduğunu bilmek arzettiğim ma- dia olarak bıraktık. Bunun yanı başında
nayı anlamak için kâfidir. diğer ulusal kurumlarımız da vardır. İş
Bankası, Ziraat Bankası gibi. Sümerbank
Programımıza dahil olan Bakırköy bez
hükümet organı olmak itibariyle bittabi
fabrikasını geçen yıl açtık. İkinci olarak
endüstrileşme programımızda daha fazla
Kayseri kombinasını açıyoruz. Bir kaç ay
pay almak mecburiyetinde idi. Ve bittabi
sonra Ereğli kombinası işlemeğe hazır bir
bu pay kendisine emanet edildi. Görü-
halde bulunacaktır. 1937 yılı iptidasında
yorsunuz ki, size hitabederken katî ve
Nazilli basma kombinası bitecektir. Fakat
kuvvetli konuşuyoruz. Meselâ, diyoruz ki
arzularımız bununla bitmiş olmuyor.
falanca gün falan yerdeki fabrikanın te-
Memleketin istihlâk ettiği miktarı mutlaka
melini atacağız. Aradan 483 gün geçtik-
memlekette istihsal etmek azmindeyiz.
ten sonra da küşat resmini yapacağız.
Bunun içindir ki Malatya'da da büyük
Randevulu hareket ediyoruz.
bi r kombina kuracağız.
Fabrikamızı üç ekip çalışmak şar-
Bu fabrikanın temeli atıldığı günden tiyle 4500 amele işletecektir. Yılda otuz
dört yüz seksen üç gün geçmiştir. Tam 483 milyon metre pamuklu bez verecektir.
gün önce şefim ve Hükümet reisim büyük Bugünkü kıymeti, hesapların tam arkası
İsmet İnönü burada temel atma nutkunu alınmamakla beraber 4.500.000 liradır
söylerken, iyi hatırlıyorum, demiştir ki: denilebilir. Yılda kullanacağı pamuk bal-
"Sovyetlerin bu fabrikaları kurmak için yasının adedi 127.000 dir.
— 354 —
Yakın zamanda, çok uzakta değil. devam ediniz. Size vereceğimiz parola şu-
Üç dört yıl önce Türkiye'nin bütün re- dur: istihsalden çekinmeyiniz. İyi ve çok
koltesi 80 / 90 bin arasında görülüyordu- mal çıkarmağa çalışınız. En ucuza malet-
Bunu mikyas olarak ele alırsak 127 bin meğe bakınız. Bu teminat da gösterir ki
balyanın pamuk istihsalindeki ehemmi- endüstrileşme programımız amaca doğru
yeti hemen tebarüz eder. Fabrikalarımız yürümektedir.
kurulalı pamuk piyasasına girdikten son-
ra vaziyeti tamamen değişmiştir. Adana- Bizi bu kadar emniyetle hedefe gö-
da 80 bin balya istihsal eden rencberlerimiz türen kuvvetler nelerdir? Bu işlere ö-
bu sene bize 140 bin balya veriyorlar. nem veren bir zat vardır. Bu zat İnö-
İzmir yakın zamana kadar, daha doğrusu nü'nde ve Sakarya'da cephe kumandanı
bir iki yıl önceye kadar onbeş yirmi bin olarak büyük bir asker ve kahraman bir
balya arasında pamuk istihsal ediyordu. Türk evladı olduğunu ispat etmiştir. Bu zat,
Bana bu defa dediler ki, bu yılkı rekolte- Lozan'da bir büyük diplomat olduğunu
miz 50 bine çıkacaktır. Bu büyük harpten cihana tasdik ettirmiştir. Bu zat, başında
önceki rekoltenin üstündedir. O zaman bulunduğu hükümeti idari tedbirlerle ve
rekolte 43 bin balya idi. Yani, şimdi nor- yüksek alâka ile muvaffakiyetten muvaf-
mal devirde alınan istihsalin üstüne çık- fakiyete götürmektedir. Kimden bahse-
mıştır. Bu cesaret nereden geliyor ? Bu ce- diyorum, tabii anladınız. Hükümet reisi,
saret istihsalimizin memleket içinde pi- benim şefim İsmet İnönü. Bütün varlığı-
yasa bulmasından ileri geliyor. Satama- mızın üstünde duran nurlu bir mevcudi-
mak endişesi kalmamıştır. Dış ticaretimiz- yet vardır. Biz onun ismine Atatürk di-
de aldığımız tedvirler dolayısiyle köylü- yoruz. Yine böyle bir içtimada Atatürk'ü
nün malının normal fiyatlarla satılması sevmek bizim için ibadettir demiştim.
imkânı hasıl olmasının da bunda tesiri O başımızda oldukça halledemiyece-
vardır. Moralin bu yükselişidir ki, istih- ğimiz hiç bir dava yoktur. O'nun büyük
salimizi mütemadiyen arttırıyor. Şu hal- rehberliği altında birinci, ikinci ekonomik
de, müstahsillerimize hitabederek diyebi- plânlarımız ulusumuzun gözü önünde ha-
lirim ki, mallarınızı kuvvetli tutmakta kikatlaşacaktır.
ÇİFTÇİLER HAKKINDA KREDİ KOOPERATİFLERİ TEŞKİLİNE DAİR

KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ İLE ZİRAİ SATIŞ KOOPERATİFİ
VE BİRLİKLERİ HAKKINDA KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
Tarım üretiminin kredilendirilmesi ve ürünlerin satışı 19. yüzyılın ikinci yarısından

beri gündemde ve çözüm getirilemeyen sorunlar arasındadır. Cumhuriyet yönetimi de küçük
üreticinin kredi ve satış olanaklarını Ziraat Bankası'mn desteği ve gözetimi ile artırabi-
leceği inancındadır. Ziraat Bankası ile ilgili Mart 1340 (1924) ve tarımda küçük üreticinin
kredilenmesi ile ilgili Nisan 1340 tarihli ("itibarı zirai birlikleri") kanunlar şunu yansıtır:
Yönetimin bu soruna yaklaşımı, aşağı yukarı eski çizginin daha iyi örgütlenerek sür-
dürülmesidir. Üretici kredi kooperatiflerinde toplanarak (ortak sorumlulukla) Ziraat
Bankası'na yönelecek, tarımda kredi gereksinmesi böyle bir model içinde çözülecektir.
Yönetim bu yaklaşımını Mayıs 1929 tarihli Zirai Kredi Kooperatifleri kanunu ve
Haziran 9130 tarihli 'Ziraat Bankası hakkındaki 19.3.1340 tarih ve 444 no.lu kanuna
müzeyyel kanun' ile sürdürüyor. (Bk. Cilt I, s. 73-7, 346-7, 374). 1930'ların buhran yıl-
ları tarımda küçük üreticinin sorunlarını ağırlaştırır ve üreticinin kredi gereksinmesi Zi-
raat Bankası'na olan (ödeyemediği) borçlarıyla birlikte büyürken, ürününü satma ola-
sılığı da (düşen fiyatlarla birlikte) gitgide zayıflar.
— 355 —
Küçük üreticinin durumunun ağırlaştığı 1935Ve, tarım kredi ve satış kooperatifleri

yasaları ile Ziraat Bankası yasası yeniden gündeme gelmektedir. Satış kooperatifleri ve
birlikleri tasarısı ticaret çevrelerince "ticaretin devletleştirilmesine doğru bir adım''' gibi
bir tepkiyle karşılanmıştı. Oysa amaç, sürekli fiyat düşüşleriyle iyice daralmış olan tarım
gelirlerini, ürün fiyatlarını biraz yükselterek artırabilmek, fakat bu artıştan ticaret kesi-
mine rant aktarmamaktır. Bu, yönetim için Cumhuriyet rejiminin istikrarını ilgilendiren
bir sorundur.
< •
Buna karşılık, kredi kooperatifleri yasası, kooperatif üyesi üreticiler arasında 'sınır-
sız ve zincirleme sorumluluk' ilkesini pekiştirerek Ziraat Bankasının alacaklarını güvence
altına almaktadır. Banka"dan kredi sağlamakta güçlüğü olmayan büyük üretici dışında,
tarım kredisinin yeni koşulu budur. Buna erişemeyen (kredi kooperatifine üye olamayan)
üretici ise, yüksek faizle borç veren tefeci ile karşı karşıyadır. Yönetimin, bu sorurıu, kısmen
'Ödünç Para Verme' yasası ile çözmeye yönelen girişimini yukarıda (1933Ve J görmüş-
tük.
Buradaki belgelerde, önce 4.10 ve 7.10.1935 tarihlerinde yapılan 'kredi kooperatif-
leri' tasarısına ve 9.10.1935' de yapılan'satış kooperatifleri' tasarısına ilişkin görüşmeleri
izleyeceğiz.
4.10.1935
7.10.1935
İKTISAT VEKILI CELÂL BAYAR ce teşekkül edecek kredi kooperatifleri-

— Biliyorsunuz ki, kredi kooperatifleri nin arasındaki farklar, bu birinci madde-
için Meclise bir kanun layihası gelmiş ve dedir. (MADDE 1 — Bu kanunda yazılı
kanun haline geçerek tatbikatına geçilmiş- hükümlerden faydalanmak üzere çiftçi-
tir. Bilhassa İzmir havalisinde ve Karade- ler aralarında bucsuz ve zincirleme soravlı
niz havalisinde kredi kooperatifleri vücu- Tarım kredi kooperatifleri kurulabilir.)
da getirilmiştir .... Esaslı gördüğümüz
Kooperatif ortaklarının ürünleri üze-
nokta şudur: Zirai kredi kooperatiflerinin
rinde tecim veya^ komusyonculuk yapan-
arzu edildiği veçhile muntazam yürüme-
lar, üremle para veya mal olarak kredi
mesinin sebeplerinden birisi tahsilâttaki
verenler bu kooperatiflere giremezler.
müşkilâttır. Borçlunun vaktü zamanın-
Eskiden şehirlerde teşekkül etmiş olan
da borcunu eda etmemesi veya edememe-
kredi kooperatifleri, mevcud sermayesi-
sidir Bizim kredi kooperatifleri satış nin beş misli mesuliyete tâbi tutuluyordu.
kooperatifleriyle alâkadar bir teşekkül ol- Şimdi burada bütün kredi kooperatifleri
madığından dolayı tahsilinde ve malların gayri mahdud mesuliyete tâbidir. Gerek
satışlarında müşkülât olmuştur. Bundan eskiden teşekkül eden ve gerekse bu ka-
dolayı kredi kooperatiflerine dahil ola- nunla teşekkül edecek olan kredi koope-
cak şirketler ayni zamanda satış kooperatiflerinin ortaklan gayri mahdud mesu-
ratiflerine iştirak edeceklerdir. Bu suretle liyetle mesuldürler. Burada bence çiftçi-
satış kooperatifi teşekkül ettiği zaman ler düşünülmekten ziyade Ziraat Bankası
kredi kooperatifi azalarının aynı zaman- düşünülmüştür. Bu gayrimahdud mesu-
da satış kooperatiflerinde de aza olmasını liyet yüzünden bir çok kimseler koopera-
şart koymuş bulunuyoruz. Bu layihadaki tife dahil olmaktan ürkecektir. Evet, mu-
en mühim fark budur. ayyen bir sermaye sonra herhangi bir
HAMDİ ONGUN (İÇEL) — Eski hata yüzünden âzami bir zarara griftar
kredi kooperatifleri ile bu kanun mucibin- olduğu zaman bütün malile mesul ola-
— 356 —
çaktır. Bence bu gayrimahdud mesuliyet teşekkül vücude getirebilirler. Bundan do-

yerine, muayyen bir hadde meselâ yatırıl- layıdır ki, biz mahdud mesuliyetli teşek-
mış olan sermayenin üç, dört misli diye küllerin bilhassa bu kanun lâyihasında is-
bir mesuliyet kabulü lâzımdır. tihdaf ettiğimiz maksadla beraber yürü-
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR yeceğine kani değiliz.
— Kanun lâyihası encümenlerde uzun HAMDİ ONGUN - • Bu kanun
boylu münakaşa ve müzakere edilmiş- lâyihasiyle Ziraat Bankasına pek geniş
tir. Neticede gayrimahdud mesuliyetle salâhiyetler veriliyor. Faraza ortakların
kanunun kabul edilmesi karargir olmuş- kredisini tayin edecek olan Bankadır.
tur. Arkadaşımızın dediği gibi bunda Heyeti umumiyenin verdiği kararları, i-
Ziraat Bankasımn hukukunu gözetmek cab ederse Ziraat Bankası tadil ve red-
gayesi yoktur. Bittabi her para veren dedebilecektir. Heyeti umumiyenin inti-
müessese gibi bu millî müessesemizin hab ettiği idare heyetini banka dilerse
de yaptığı ikraz muamelesinin tamamen kabul etmeyebilir. Yani, veto hakkı ve
emniyet altında olması lâzımdır. Esasen daha bir çok salâhiyetler veriliyor.
mevcut kredi koopeı atiflerinin adetleri
Ziraat Bankasına hiç bir tehlike bı-
ve muamelâtı tetkik edilirse görülür ki,
rakmayıp da bütün tehlikeyi ortaklara yük-
halen dahi teşekkül etmiş olanların yüzde
lersek Ziraat Bankası endişesiz, istediği
80 inden fazlası gayrimahdud mesuliyeti
gibi şuna buna kredi vermeğe kalkacak-
ihtiva etmektedir. Bizim bu kanundan is-
tır. Hatta bir başka endişe kaim olacak-
tihdaf ettiğimiz maksad, bittabi teşekkülü-
tır, o da bazı müdürlerin paramızı işle-
müzün sağlam olması keyfiyeti ve ayni
telim de nasıl olsa tahsil ederiz düşün-
zamanda bu teşekküle dahil olan kimse-
cesi olacaktır. Çünkü tehlike yoktur.
lerin hepsinin ayni halde, ayni seviyede,
Tahsili kabildir. Diğer ortaklar bütün
ayni fikir ve menfaatte olmalarıdır. Gay-
mamelekiyle mesul vaziyete geçecektir.
rimahdud mesuliyet, bir cins insanları bir
Böyle gayrimahdud bir mesuliyet doğru
araya toplar ve salâbet temin eder ve
değildir. Biz bütün bütün mesuliyet ol-
Hükümetin de onlar üzerine yardımı te-
masın demiyoruz. Beş misli sermaye ile
min edilirse neticeye gayet sağlam bir su-
tahdid ediyoruz ki teklifim o suretledir.
rette vâsıl olunabilir. Mahdud mesuliyet-
Ziraat Bankası niçin bundan endişe et-
li teşekküle girmek isteyen zevata gelin-
sin? Bu maddeden ürkerek birçok kim-
ce:
seler kooperatife girmeyeceklerdir. Asıl
Bunlar orta seviyeden yüksek taba- endişem budur. Bu olmasın. Şu koopera-
kada bulunan kimselerden, yani bunlar tifler teşekkül etmiştir. Memlekete fay-
kendi aralarında hususî bir teşekkül ya- dası dokunuyor, yaşasın ve adedi çoğal-
pabilirler ve ayni zamanda sadece kredi sın. Endişem bundan başka bir şey değil-
kooperatiflerinden değil, sadece Ziraat dir.
Bankasından değil, diğer müesseselerden İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BA-
de kredi bulabilecek kimselerdir, kredi YAR — Bunun Ziraat Bankasının me-
bulabilecek seviyede olan insanlardır. kanizmasiyle ve Ziraat Bankasının düşün-
Bunlardır ki, mahdud mesuliyete taraftar cesiyle hiç bir alâkası yoktur. Gayrimah-
oluyorlar. dud mesuliyet keyfiyeti hemen her tarafta
Kooperatiflerin diğer hukukî ahkâ- esaslı bir surette kabul edilmiştir, koope-
mına, yani ahkâmı umumiyesine tebaan ratiflerin esaslı umdelerinden biridir. Pa-
gayrimahdud mesuliyetli teşekküle gir- ra ve kredi vermek meselesinde biz, şahsî
mek istemeyenler kendi aralarında yine itibara da ehemmiyet vermiyoruz. Kredi
ahkâmı umumiyeye tebaan diledikleri gibi verirken bir adamın servetini esas tut-
— 357 —
muyoruz. Şerikin ancak sâyini ve sâyin- Ortaklarının getirdiği mallar satılmış

den mütevellid istihsal kudretini esas tu- bir miktara baliğ olmuş, tabii kooperati-
tuyoruz ve bununla kooperatife dahil fin mal satan adamları, memurları, sev-
olanları nevama fazla istihsale teşvik et- kiyatı, depoları ve sairesi vardır. Satış ve
miş oluyoruz. Bundan evvelki kredi koo- blanço ve saire gibi masraflar çıkar, ar-
peratiflerini tetkik ederken ıslah edilme- tan kısım sahiplerine verilir. Mal sahipleri
sini lüzumlu gördüğümüz bir keyfiyette verilen miktardan ihtiyat akçası, yüzde 1
kooperatife dahil olanların ihtiyaçları nis- ve saire kesmeyecektir. Bu geri kalanı
betinde kooperatifte kredi bulamamaları- mı duru kazanç, safi kazanç oluyor ? Koo-
nı temin keyfiyetidir. peratif noktai nazarından duru olan ka-
Biz, kooperatiflerin adedini çoğalt- zanç ile duru olmayan kazanç arasındaki
mak, fakat kooperatife dahil olan kim- farkın izahını istiyoıum.
seleri ihtiyaç halinde bırakmaktansa, icab Celâl Bayar arkadaşımız tarafmdan
ederse kooperatif adedini azaltmak, fakat verilen izahata göre millî mahsullerimizi
mutlaka kooperatife dahil olan kimselerin iyi, teknik, selâhiyetli bir surette Devle-
tabiî ihtiyaçlarının teminini daha mühim tin nezareti altında bulunan vasıtalarla
bir mesele telâkki ederek bu yolu tuttuk paralandırmak gayesini takib eden bir
ve bu yolda yürüyeceğiz. kanundur, çok güzel düşünülmüştür. Dev-
Meselâ, bir şerikin 100 liralık bir letçilik programımıza da muvafıktır. Ben
krediye ihtiyacı vardır. Bu ihtiyacını kar- kendi hesabıma, iyi idare edildiği takdirde
şılayacak paranın yüzde 30 unu kooperatif- iyi bir netice vereceği kanaatindeyim.
ten ve yüzde 30 unu hariçten tedarik etmek Kanunun lâzım olduğu kadar sıkı oldu-
mecburiyetinde kalırsa kooperatifin esas ğunu düşündük. Çiftçiye diyoruz ki:
gayesi ve o şahsın kooperatife karşı olan Sen kredi kooperatifine gir, çünkü senin
sadakat ve maksadı dejenere olmuş de- mahsulün daha iyi para edecektir. Ka-
mektir. Biz kooperatife dahil olan kimse- bul. Giriyor.
lerin kooperatife karşı sadakatlerini de-
Şartlar şunlardan ibarettir, diyoruz:
vam ettirebilmek ve kooperatiften bek-
Sana borç para vereceğiz, bu parayı zama-
lenen gayeye ulaşabilmeyi bu takib etti-
nında vermediğin takdirde takibata ma-
ğimiz tarikle temin edeceğimize kaniiz.
ruz kalacaksın, malların bu itibarla rehin-
REFİK İNCE (MANİSA) — Bu dir. Keyfiyet gayrimahdud mesuliyet esa-
kredi kooperatifleri toplanacak, 30 ta- sı üzerine kurulmuştur. Senin işlerini gör-
nesi bir yere gelince bir satış kooperatifine mek için iyi bir müdür tayin etmek de
bağlanacaktır. Her kooperatifin hükmî Hükümetin vazifesidir.
şahsiyeti olacak, hesapları, bilânçolaıı ya- Bu işte de her Devlet işi gibi aşağı
pılacak, Ziraat Bankası bunların üzerine yukarı masraf olacaktır. Bu kadar mas-
muamele yapacak, mevcut olan zevata, raflara karşı duru kazancın ne olduğunu
hissedarlara bir kazanç dağıtılacak. Bir bilmeksizin kredi kooperatifine diyoruz
defa muhtelif kooperatifçilerin verdikleri ki: Duru masrafın yarısını ihtiyat akçası
hesaba göre kooperatiflerle, kooperatif ayıracaksın. En aşağı yüzde 50 sini duru
olmıyan şirketler arasındaki esaslı farklar- kazanç yapıyoruz. En aşağısı bu olunca
dan bir tanesi de kazançtır. "Aralarındaki en yukarısını kim takdir edecektir?
fark nedir ?" dendiği zaman bize göre biri-
sinde kazanç vardır, diğerinde yoktur. İkincisi; kooperatif her hangi bir
Netice; mal sahibi olan çiftçi malını kendi sebeble fesih veya tasfiye edilirse tasfiye
eliyle piyasada satacak. Bence, koopera- veya feshedilen bu kooperatifteki şerikle-
tifin kazancı şudur: rin bütün alacakları hisseleri nisbetinde
— 358 —
kendilerine iade olunacaktır. Zannedi- O itibarla kooperatiflerde kazanç yok-

yorum ki, biz bir bina kurarken kendileri- tur.
nin de mallarının alınması tehlikesi karşı- REFİK İNCE — O halde duru ka-
sında o binaya yanaşacak kimse bula- zanç nedir, duru olmayan kazanç nedir ?
mayacağız.
NAZMİ TOPÇUOĞLU — Ziraî kre-
NAZMİ TOPÇUOĞLU (AYDIN) di kooperatiflerinin duru olmayan ka-
— Kooperatiflerde kazanç yoktur. Muh- zancı bütün ortaklarına ikraz edilen para-
telif şekillerini nazarı itibare aldığımız ların faizidir. Doğrudan doğruya yüzde 10
zaman da meselâ kredi kooperatiflerin- faiz alınmış. 100 000 lira ikraz edilmiş,
de kazanç dediğimiz, faiz farkıdır. Satış bundan 10 000 lira faiz alınmış. Bu gayri-
kooperatiflerinde de kazanç dediğimiz safi kazancıdır. Bunun içerisinden evvelâ
fiat farkıdır. Yani, muhammen kıymetle idare masrafı çıkacaktır. Bu kooperatifin
kati satışdan faiz çıktıktan sonra mua- kendi sermayesi 5 000 lira ise ve hariçten
mele kıymetiyle satış hasılı safisi arasındaki 95 000 lira kredi alınmış ise, bu 95 000 lira
farktır. İstihlâk kooperatiflerinde ise sa- için verdiği faizleri de tenzil ettikten sonra
tış fiatleriyle hasılı safinin farkıdır. Bina- bir fark kalıyor ve bu fark kooperatifin
enaleyh, kazanç değildir. Yani fiat, yahut lehinde ise duru kazançtır. Aleyhinde ise
kazanç farkıdır. zarardıı. Yani, hariçuen bulduğu kredinin
faizi ve masarifi umumiye çıktıktan sonta
Kredi kooperatifleri nasıl işleyecek-
kalan tefaduludur.
tir? Bir defa kooperatörlerin beş sene
vade ile beş taksitle ödeyecekleri serma- HALİL MENTEŞE — Burada de-
yelerdir, yahut sekiz senede sekiz taksitle niliyor ki, Hükümet tarafından verilen
ödeyecekleri sermayelerle ve bunun hari- tahsisat, netekim satış kooperatifi lâ-
cinde bankalardan buldukları krediler ile yihasında da 'Hükümet tarafından veri-
işler. Ziraat Bankasında bulduğu kredi ile len tahsisat' deniliyor. Şimdi Bay Nazmi-
işleyecek. Masraflar meyamnda, idare mas- nin de izah ettiği veçhile gerek kredi ve
rafı vardır. Bir de hariçten tedarik ettikleri gerek satış kooperatifleri, vakıa ticarî bir
kredilerin faizi vardır. Bunlar mukabi- maksatla, bir kazanç temin etmezse de
linde bir faiz alacaktır. Para ikraz ediyor, nihayet bir muameledir ve neticesinde de
yüzde 10 faiz alıyor. Bu yüzde 10 faizden tabiî çiftçinin malını daha iyi fiatla ve
birincisi masarifi umumiye, ikincisi hariç- daha masrafsız şekilde satmak ve kazan-
ten tedarik ettiği kredilerin faizini tenzil cını arttırmaktır. Bu gibi müesseselerde
ettikten sonra kalan duru, yani safi kâr- satış istihlâk kredi kooperatifleri gibi
dır. Bu kâr büyük ise, hatta tediye edilmiş teşekkülleri Devletin vereceği tahsisat de-
seımayelerde yüzde 5 ten fazla faiz vermi- ğil, uzun vadeli faizsiz avanstır. Başka
yorsa açıkta faiz ve kâr kalmıştır. Koopera- memleketlerde de böyledir. İnşaallah bu bir
tifçilik prensiblerine sadık müesseselerde başlangıçtır. Bu suretle kooperatiflere mu-
bu para yeniden para ikraz eden kimse- afiyetler veriliyor, Apre ditman' müzahe-
lerin yaptığı muamele nisbetinde kendile- retler yapılıyor. Memlekette kooperatif-
rine iade olunur. Binaenaleyh, kazanç çilik taammüm edecektir. Eğer Devlet
değildir. Çünkü kooperatif, heı hangi tahsisat vermek cihetini kabul edecek
bir nema tedarik etmek için, yani yüzde 5, olursa kooperatifler taammüm ettiği za-
9, 10 nema tedarik etmek için sermaye man Devletin yardımı hepsine birden ya-
vazetmiş değildir. Esasen kredi koopera- pılamaz, olsa da pek az olacaktır. Hal-
tiflerine girenler muhtaç, paraya mühtac buki, bunlar fazla kazanmayı temin et-
olan kimselerdir. Kooperatiflerin vazi- mek üzere yapılmış muameleler olduğu
fesi onları bir sermaye sahibi yapmaktır. için uzun vadeli, fakat faizsiz ikrazatta
— 359 —
bulunurlar. Çünkü, bu suretle Devlet bir Binaenaleyh, bence zaten kredi koo-
taraftan verdiğini yavaş yavaş aldığı gibi peratifleri azasına, şu veya bu şekilde
yardımı da genişletebilir. borçlarını kasden vermeyenlere ceza var,
vaktinden evvel kaçarlarsa hisse senet-
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BA- lerini alıp irad kaydetmek var, namuslu
YAR — Mesele haddi zatinde bu kadar olarak çalıştıkları zamanlarda kazançla-
büyük değildir. Farktan mütevellit bir iştir. rından yüzde 20 si alınarak ihtiyat akçesi
Yani, safi kâr mefhumu yoktur. Bundan kaydetmek var, borcunu 3 ayda vermezse
evvelki kredi kooperatiflerinde ihtiyat hapis var, şu var bu var. Bu kadar ağır
akçesine yüzde 100 geçiyordu. Biz yüzde şerait varken, toplamış olduğu paralarını,
50 pay bırakmış oluyoruz. Her teşekkü- kendisinde hiç bir kusuru olmayan, mü-
lün ihtiyat akçesi ne kadar kuvvetli olur- cerred şirketin, şahsiyeti maneviyenin ku-
sa bu kuvvet bizatihi o teşekkülün kuv- suru yüzünden hisse senedini almak bence
vetidir. Bunun bu şekilde bırakılması, adalete muvafık değildir.
kooperatiflerin lehine bir harekettir.
NAZMİ TOPÇUOĞLU — Refik
REFİK İNCE — Demin kürsüye İnce arkadaşımızın endişesi, bir taraf-
çıkarken arzettiğim endişe şimdi kalmadı. tan kredi ihtiyacını tatmin ederken diğer
taraftan tasarruf yaptırmak istediğimiz
Kooperatifler hissedarlarına para ik-
paramn, yani halkın kendisine ait olan
raz ederlerken, istikraz ettikleri paraya
bu paranın kendisine iade edilemeye-
mukabil tabiatiyle bir faiz vermeğe mec-
ceğini göstermekle, tezad yaptığımız,
burdurlar. Çünkü, kooperatif para istikraz
tasarruftan kaçırdığımız endişesidir. Yal-
ettiği Ziraat Bankasına faiz verir. Bina-
nız nazarı itibare alınmak lâzımgelen
enaleyh, kooperatörlerden alınacak olan
şey, kooperatifin duru kazancının ne
paramn içerisinde evvelâ kooperatifin Zi-
olacağıdır. Bir kooperatifin elinde üç,
raat Bankasına aid olan payı çıkacak,
beş bin lira bir parası vardır. Yapacağı
masarifi umumiye çıkacak, ondan sonra
muameleleri demek ki, hariçten alacağı
yüzde 1, 2 gibi az bir şey kalacak. Duru
kredi ile yapıyor, çalışıyor. Esasen bundan
kazanç bu olduğuna göre, bunun lâakal
alacağı faiz cüzidir. Bunlar tefeci değildir
yüzde 50 si ihtiyat akçesi olarak ayrıla-
ki yüzde 16 faiz alsın. Bunlar yüzde 9 la
cağına nazaran mesele yoktur.
verecek, nihayet kendilerine yüzde 1 ilâ 2
Her hangi şekilde olursa olsun tas- bir şey alacaktır. Üç beş bin lira gibi bir
fiyeye uğramış olan bir kooperatifin, fe- sermayenin bırakacağı nema masarifi umu-
sih veya tasfiye suretiyle (ki her biri mal miyeyi kapattıktan sonra pek az bir para
sahibine verilmiş bir haktıı) dağılmış kalacaktır. Refik İnce arkadaşımızın söy-
olması uzun zamanlar para vermek sure- lediği gibi mevzubahs etmeye bile değ-
tiyle kazançlarından ihtiyat akçe ayırmak mez. Fesih zamanında, Refik İnce arka-
suretiyle veya şu veya bu şekilde hisse se- daşımızın dediği gibi, bunun kendilerine
nedi almak suretiyle o şirketin teessüsüne verilmesi doğru olabilir. Çünkü, ortaklar
hizmetleri mucibi teşekkür iken, bunun kooperatifte kalan sermayelerini yedek
aksi olarak tasarruf edilen parayı kredi akçası yapmışlardır.
kooperatifinin ihtiyat akçesine ilâve et- HAMDİ ONGUN — Eskiden his-
mek bence bir teselsül, ihtiyat akçesini sedarların verdikleri sermayeye faiz ko-
naklettiğimiz o kredi kooperatifi dahi nulurdu. Bu şimdi yok mudur?
feshe veya tasfiyeye uğrarsa diğerine ver- İkincisi, kooperatiflere banka yüzde 7
mekle nihayet o varlık dahi şu veya bu şe- ile verir. Çiftçilerden de yüzde 9 alınır ki,
kilde o akibete uğrarsa netice ne olacak- arada yüzde 2 fark vardır. Bunun hakkın-
tır? da da izahat yoktur.
— 360
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR lehinde olan bir harekettir. Ziraat Banka-
— Ziraat Bankası hakikaten kendileri- sının esas himayesini ifade eder. Yatırı-
ne yüzde 7 faizle para ikraz ediyor. On- lan sermayeye faiz yürütülüp yürütülme-
lar da kendi aralarında yüzde 9 la tevzi mesi meselesi, bizim noktai nazarımızdan
ediyorlar. Aradaki fark kooperatiflerin tamamiyle itibarî addedilmiştir.
kendilerine kalıyor. Bu, koopet atiflerin
(devam)
ZİRAİ SATIŞ KOOPERATİFİ VE BİRLİKLERİ HAKKINDA
9.10.1935
REFİK İNCE (MANİSA) — Par- vatandaşı istismar etmek isteyen tefeci-

timizin, iktisadî prensiplerinden bir tane- lerin, tüccarların menfaatine dokunabilir.
sinin de kooperatifçiliğe ehemmiyet ver- Onun içindir ki, amme menfaatini temin
mek olduğu yolundaki işaretin tatbika- eden ve vatandaşa kendi mahsulünü kendi
tından bir tanesi olmak üzere, ziraî satış eliyle idrâk ettiği gibi yine kendi emin ol-
kooperatifleri ve birlikleri hakkındaki bu duğu ellerle piyasaya sokmak ve piyasa-
kanunun esbabı mucibesi çok kuvvetli dan hakkını almak yolunda esaslı bir yol
ve çok açık, hakikaten çok ilmî bir şekilde temin eden bu ziraî mahsuller satış koo-
yazılmış. peratifi kanunu, memleketin iktisadî in-
kılâbında hakikaten yer tutmağa çok lâ-
Ziraî satış kooperatifleri ve birlik- yıktır.
leri hakkında bir kanun çıkacak şayiası,
memleketin ticarî müesseseleri üzerinde İktisat Vekili arkadaşımıza çiftçiyi
muhtelif dedikodu mevzuu olmuştur. perakendelikten kurtarıp tam partimizin
Öyle bir kanaat hâsıl olmuştur ki, mem- dilediği veçhile birlik etrafında toplama-
lekette ticaret tek elden idare edilecek, ya matuf olan bu mesaide muvaffak ol-
eşhastan alınıp Hükümetin eline geçecek ması için şartı aslî, çiftçiye emniyet tel-
diye zan hâsıl olmuştu. Kanunun esbabı kini olduğunu ve bu da iş başına getirilen
mucibesinde bu nokta, ziraî mahsul satış adamların işini anlar ve nihayet çiftçiye
inhisarı gibi bir temayül ve zihniyetin ifa- emniyet verecek kadar nufuzu nazar sa-
desi olmaktan çok uzak diye tekzib edil- hibi adam bulmak hususunda himmetleri
ten sonra kanunun ruhu dahi bu endişeyi geri kalmıyacağına emin olarak söyliye-
sarahaten kaldırdığını gösterek müsterih bilirim.
olmak yerindedir. Genel hayatın manive-
lası menfaat oldukça ve menfaati istihsal HALİL MENTEŞE — Sermayedar
için vicdanlar ve fikirler hâkim bulun- birliklerinin ve alelûmum sermayedarları
dukça ve vicdanlar menfaatlerin lehine istismara karşı müstahsili korumak için
alelıtlak satılmak gibi bir hırs da mevcud en müessir çare, müstahsili da birliklere
oldukça bu gibi adamların kanundan kuş- bağlamak ve sermayedarların karşısında
kulanmaları tabiidir. Fakat vatandaşların bunları bir kütle haline koymaktır. Bu
mahsulünü temiz olarak piyasaya ver- lâyiha bu bakımdan çok mühimdir.
mek, vatandaşı emeğinin karşılığı ile yüz Esas maksadımız, iktisadı köylere
yüze bulundurmak maksadını güden bu götürmektir. Yalnız Hükümetle teşek-
kanun, belki başka yollardan gitmek su- kül arasındaki münasebatı tanzim eden
retiyle, hilekârlık yapmak suretiyle çiftçi hükümler, benim kanaatımca, koopera-
— 361 —
siyonun bünyesiyle kabili telif değildir. ait olan şeyleri değil, ayni zamanda yiye-
Kooperasiyonlar serbest şerait içinde in- cek ve giyecek gibi şahsî ihtiyaçlara ait
kişaf eder. Bunların korporasiyondan olan eşyayı da istihlâk kooperatifleri vası-
başlıca farkı da bundadır. Korporasyon- tasiyle temin etmeği faydalı buluyor ve
larda bir çok menafiin tesadümü mevzu- bunu teklif eyliyorum. Bu teklif kabul
bahs olduğu için o müsademeleri önle- edildiği zaman bu satış kooperatifinin
mek üzere direksiyonun Hükümetin elin- adı 'Tarım satış ve istihlâk kooperatif-
de bulunması zarureti vardır. Satış koo- leri' olmak lâzımgelir.
peratifleri kooperasiyonlar içinde muvaf-
REMZÎ GÜREZ (GAZİ ANTEP)
fakiyeti en müşkül olan kooperatiflerdir.
— Bu kooperatifler işlerini iyice öğrendik-
Satış kooperatifleri hemen yüzde 90, 95
ten, muvaffakiyetli sonuçlar aldıktan son-
mahallî evsafı mahsusayı haiz ve iç ve dış
ra, belki ikinci derecede veyahut başka
pazarda da rakipleri ya hiç olmayan ve-
işlerle iştigale sevkedilebilir. Bir mahsulün
yahut az olan mahsuller üzerinde tatbik
bir yerde satışı demek, bir iktisadî satış
edilmektedir. Esas maksadımız iktisadı
merkezinde satışı demektir. Kasabalarda
köylere götürmek ve köylerde kurmak.
olduğu gibi, vilâyet merkezlerinde de ola-
Köylerde verimli ve bilgili iktisadî bilir. Bu itibarla, şayet kasaba satış koo-
korumanın birinci şartı köylere ziraat tek- peratifi bir tane varsa, yanında onun uğraş-
niğini götürmektir. Köylere ziraat tekni- tığı mahsul üzerinde ikinci bir koopera-
ğini yalnız bizde değil, hiç bir memlekette tif açılması tabii doğru değildir.
yalnız resmî teşkilât getirememiştir. Ziraat
NAZMİ TOPÇUOĞLU (AYDIN) —
tekniğini köylere getiren zürraın, çiftçi-
Bu kanun tarım kredi kooperatifleri ka-
nin kendi teşekkülleri, umumî tabirle
nuniyle bir kül halindedir, yekdiğerini it-
kendi sendikasıdır. Köylünün şeraiti ik-
mam eden kanundur. Tarım kredi koope-
tisadiyesini yükseltmek ve iyileştirmek ve
ratifleri kanununda der ki, 'kooperatifle-
onun yaşamasını yüksek bir huzura ulaş-
rin teşkil edildiği yerde İktisat Vekâleti
tırmak için bence esaslı ve yegâne şey
tensib ettiği takdirde bir satış kooperatifi
ziraî sendikaları kurmak için başlamak ve
kurulur'. Demek ki, satış kooperatifi hu-
onun üzerinde yürümektir.
dudu, kredi kooperatifinin hududu için-
Filhakika bu kolay bir iş değildir. dedir. Ayni hududun içinde ayni mahi-
Bütün dünyaya Fransa'dan başlamış ve yette iki kooperatif kurduğumuz takdirde
yayılmış yarım asırlık bir tarihe maliktir. bir defa bir mahsulü toplayıp piyasa ma-
Bu teşekkül daima muvaffakiyetle yürü- halline sevketmek için lâzım gelen idare
müş, çiftçinin ihtiyacma daha yakinen masraflarını çiftleştirmiş ve bunların arasın-
iştirak ettiği için bütün memleketleri ken- da içtinabı gayrikabil bir rekabete meydan
di şebekesi içine almıştır. vermiş oluruz. Bu itibarla, satış koopera-
Bu kooperatifler istihlâk işiyle de tav- tifleri kurulduğu yerde mutlaka tek olmak
zif ediliyor. Bendeniz bunun doğrudan lâzımdır. Ayni mahsulün üzerinde ikinci
doğruya çiftçinin ş,ahsî ihtiyaçlarına ait bir kooperatif kurulamaz. Amma o yerde
olan mevada da teşmil ettirilmesini isti- başka bir mahsul üzerinde bir satış koo-
yorum. Bu çok faydalı olacaktır. Çünkü peratifi daha kurulabilir. Meselâ incir
satış kooperatifleri ayni zamanda kendi satış kooperatifinin bulunduğu yerde bir
teşekküllerinin içinde kendi azalarına tütün veya pamuk satış kooperatifi kuru-
mahsus olmak üzere istihlâk kooperatif- labilir. Fakat, ikinci bir incir satış koope-
leri işini de görmektedirler. Satış koopera- ratifi kurulamaz. Hududu, ziraî kredi koo-
tiflerini kurarken ve ona bu kadar muafi- peratifinin kredi dağıttığı köyler dahilin-
yetler verirken yalnız meslekî ihtiyaçlara dedir. Onun hududu ancak o köyün ve
— 362 — t
mmtakanm iktisadî ehemmiyetiyle tayin temin eden ziraî kredi kooperatifi ayni
olunabilir. Belki bir köyde bir ziraî kredi zamanda köylünün müşterek ihtiyacını
kooperatifi kurulabilir. toptan temin edip onlara kredi suretinde
verebilir. Kanun buna esasen mâni de-
HALİL MENTEŞE — Kooperatif- ğildir.
lerin kuruluşunun başlıca maksadı, ara-
daki vasıtaları bertaraf edip müstahsil- İstihlâk kooperatifleri bahsine gelin-
le müstehliki doğrudan doğruya karşı- ce; istihlâk kooperatiflerinde en mühim
laştırmak, maksat çiftçinin maliyet fiati mesele 'şifrdaffer'dir. Çünkü, istihlâk koo-
üzerindeki vasıtaların yüklediği ağır şart- peratifleri alelâde bir bakkal dükkânın-
lardan çiftçiyi kurtarmaktır. Binaenaleyh dan daha ağır masrafla işleyen müesse-
gaye, çiftçinin maliyet fiatleri üzerindeki selerdir. Bir defa ortağın aldığı malı def-
âmilleri mümkün olduğu kadar hafiflet- teri mahsusunda hesaplamak lâzımdır
mek olduğuna göre, çiftçinin meslekine ki sene nihayetinde neticeyi anlayabilsin.
göre lâzımgelen alât, edevat ve mevaddı Ortaklara bonolar verilecektir. Binaena-
toptan alıp suhuletle satmak vazifesiyle leyh, bunun başında bir muhasebeci, bir
mükellef olduğuna göre, çiftçiye lâzım olan müdür ve memurlar gerektir. Bu kadar
şeyleri toptan alıp kendisine vermesinde- ağır masrafı icab ettiren teşkilâtın şifr
ki fayda zannederim ki zahir ve bahirdir. dafferi daha çok olmalıdır. Kooperatifleri
Satış kooperatifleri teşekkül edip de doğ- faydalı değil, zararlı teşekküller olacaktır.
rudan doğruya satış işlerine, bilâhare de Bunları ayrı bir teşkilât yapmayıp da
diğer salâhiyet verilecek işlere bakabilir. satış kooperatifleri içine alacak olursak
Çünkü bu işlere ilk defa geçmek kolay bir ona birbirinden ayrı iki vazife tahmil et-
iş değildir. Çiftçi gibi büyük bir kütlenin miş oluruz ki, bu iki işi bir teşkilâtın yap-
gübresini, potasını ve sairesini toplu ola- masına imkân yoktur. Mahsulü tesellüm
rak alıp doğrudan doğruya tevzi edemez. ettiği zamanlarda satış koopeıatifleri işle
Depolar ister, muhafaza etmek ister, ay- o kadar mahmuldur ki yüzlerce koopera-
rıca alış ve satış ofisi ister. Bu, kolay bir törün mallarını tesellüm ettiği sırada is-
iş değildir. Binaenaleyh, istihlâk işinin tihlâk kooperatiflerinin işlerini görmeğe
satış kooperatiflerinin salâhiyeti dahilin- imkân yoktur. Mahsulün tesellüm zamanı
de olmasında hiç bir mahzur görmüyo- geçtiği vakit belki bu işleri görebilirler. Fa-
rum. kat, bu kooperatifleri muayyen aylarda
çalıştırıp muayyen aylarda tatil etmek
NAZMİ TOPÇUOĞLU—Çiftçinin imkâm olmadığı için satış kooperatifi is-
iki türlü ihtiyacı vardır. Birisi mesleki- tihlâk kooperatifi haline gelemez.
nin icab ettirdiği alât, edevat, mua-
lece ve saire. Diğeri gıdaî ihtiyaçları, İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BA-
melbusat ve saire. Bay Halil arkadaşımı- YAR — İktisat encümeni mazbata mu-
zın ifade ettikleri ziraî sendikalar daha harririnin ve diğer söz alan hatib arka-
ziyade çiftçinin meslekî ihtiyacım temin daşlarımızın fikirlerine iştirak ediyorum.
eder. Bundan iki fayda tasavvur olunabilir. Satış kooperatiflerine çok ağır vazifeler
Birisi köyün münferiden alacağını toptan veriyoruz. Dahilde iyi alıp iyi satacaklar
alarak ucuza temin etmek, ikincisi ihti- ve bilhassa hariçte mahsullerimize pi-
yaçlarım peşinen alamayanlara kredi su- yasa bulacaklardır. Bu, çok ağır bir vazi-
huleti vermek. Binaenaleyh, bizde kredi fedir. Bu vazifenin yanı başında bir de
satış kooperatifleri kurulduktan sonra ay- meslekî ihtiyaçları temin etmek işi de
rıca bir de istihlâk kooperatifi yapmağa, vardır. Şimdi buna bir de zatî ihtiyaçları
lüzum yoktur. Çünkü, ziraî kredi koope- tevdi edersek, zannediyorum ki bunun al-
ratiflerinin bünyesi içindedir. Bu krediyi tından güç kalkarlar ve belki de kalkamaz-
— 363 —
lar. Halil arkadaşımızın tekliflerini ilerde NAZMİ TOPCUOĞLU (AYDIN) —

düşünürüz. Zannediyorum ki henüz sırası Bay Kâmil arkadaşımız, üzüm gibi bu gün
gelmemiştir. 80 000 tonluk ihracat maddemiz (ki, bu
miktarı yarın için normal bir rekolte telâk-
KÂMİL DURSUN (İZMİR) — Ben ki ediyorlar) bu kadar mühim bir mah-
diyorum ki, mademki bu kanunla satış sulü, incir ki, 20-25 bin tondur, bir teşek-
kredi kooperatiflerine bir çok muafiyet- külün idare etmesi müşkül olacağı için
ler bahşedilmiştir, sonra bu gibi mahsulâtı- ihracat merkezlerinde icabında bir kaç
mızı bu gün ihraç etmekte olan müesse- tane birlik yapılmasını tavsiye ediyorlar.
seler çoktur, yani esbabı mucibe mazba- Hakikaten mahsulümüzün ihracına mâni
tasında da gösterildiği veçhile teknik olan olacak kuvvetli bir tehlike varsa bunu
ticaret evleri pek çoktur. Bu mahsulün ida- şimdiden önlemeğe çalışmak çok doğru
resi için 20-25 ihracat evleri vardır. Bunla- olabilir. Bunun aksi misali vardır. Bu gün
rın yerini tutmak için İktisat Vekâleti sa- bu kanun çıktıktan sonıa incir ve üzüm
lâhiyetti olmalıdır. Çok büyük mahsulle- mahsulünün yüzde 50 sini kooperatifleşti-
rin satışı için icab eden yerlerde bunlar recek olursak bundan çok memnun olma-
taaddüd etmelidir. Mahsulün çokluğuna mız lâzımgelir. 1911 de İzmir'deki tüccar-
ve miktarına göre 1, 2, 3 bunu tetkik ve lar bir tröst yaptı. İsmi Figparkers idi. Bu
tayin edecek, İktisat Vekâletidir. Tabiî tröst yüzde 100 İzmiı mahsulünü bir tek
malûmatı daha geniştir, yüksektir. Satış elden 1914 senesine kadar idare etmiştir.
piyasalarını daha iyi tetkik ve takib et- Demek ki, bir teşekkülle, bir elden idare
mektedir. Mahsullerin ve satış yerlerinin edilebilir. Hatta o Figparkers tröstü yalnız
vaziyetlerini daha iyi bilir. incir tröstünü yapmamıştır. 1912 senesin-
de üzümü de ilâve ederek bu işlerin ida-
Bir olmaz, iki olursa zannederim ki resini bir tek elden yapmıştır. İzmir'de
daha faydalı olur. Mahsulün vaziyetine, cereyan eden bu hâdise gözümüzün önün-
çokluğuna göre üç, dört ne olursa mahsu- de dururken bir idare bunu yürütemez
lün satışı daha iyi temin edilmiş olur. diye endişe etmek bilmem başkalarına
daha tabiî gelse dahi İzmir içerisinde bu
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BA-
hâdisatı görmüş arkadaşlarımızın arzet-
YAR — Bir yerde bir satış kooperatifi
tiğim misali göz önüne getirerek bunun
teşkil edilir, onun haricinde satış koope-
yapılabilmesi imkânı olan bir iş olduğunu
ratifi teşkil edilmez, kaydi yanlış anlaşıl-
bilmeleri lâzımgeldiğini zannediyorum.
mıştır, zannederim. Bunun makanizmesi
şudur: Misal olarak memleketimizin bir İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR
muhitini ele alalım. Meselâ İzmir. Bu- — Bu üç kanun; kredi kooperatifleri, sa-
rada Satış kooperatifi birliği bulunacaktır, tış kooperatifleri ve ayni zamanda Ziraat
dahilden alacak, harice satacak, dahilde Bankası kanunu bir kül halinde nazarı
piyasa bulursa mahsulün sürümünü te- mütaleaya alınarak tertib edilmişti... Esas
min için uğraşacaktır. Bunun mülhakat- çiftçinin tarifi Ziraat Bankası kanununda
ta şubeleri olacaktır. Ancak bu mülhakat yer bulmuştur... Ziraat Bankası kanunu
tabiri, bizim idarî, mülkî teşkilâtımıza geldiği zaman uzun boylu konuşuruz....
göre değildir. Piyasa merkezleri, mahsu- Ziraat Bankası bütün zürraın yükünü
lün yetişme ve satılma yerleri göz önünde çekmektedir. Ayni zamanda kredi koope-
tutularak kooperatif şubelerinin kurula- ratifleri gibi çetin bir müeseseye ucuz faiz-
cağı yerlerdir. İşte böylece meydana gele; le para vermek suretiyle hizmetini şümul-
cek merkezlerde ikinci bir satış koopera- lendirmektedir. Satış kooperatifleri kre-
tifi teessüsünü istemiyoruz. Mesele bun- disine gelince: bunlar için kolaylıkla kredi
dan ibarettir. bulunabilir.
ı
— 364 —
HALİL MENTEŞE — Hükümete Satış kooperatifleri kredisine gelin-

murakabe salâhiyetini bırakmakla bera- ce: bunlar için kolaylıkla kredi buluna-
ber direksiyonu doğrudan doğruya bir- bilir. Çünkü mal anbara konmuştur, do-
liklerin kendisine bırakmak doğru olur kümana herkes ona kolaylıkla kredi ve-
fikrindeyim... Ticarette iki mühim şart rebilir. Ziraat Bankası bütün külfetlere
vardır. Birisi sürat, diğeri de elastikiyet- katlamyor nimet faslında da ona yer ayır-
tir. Binaenaleyh, bitliklerin kararlarını manın lâzım olduğuna kaniiz. Ziraat Ban-
Ekonomi Bakanlığına kadar getirmekte kasına teklif edeceğiz. Buna mukabil, Zi-
ve direksiyonu Hükümetin eline vermekte raat Bankası benim daha mühim ihtiyaç-
hiçbir fayda görmüyorum... Bilhassa sa- larım vardır, orada paramı kullanacağım
tış kooperatiflerinde muvaffakiyet çok ve olur ki diğer daha mühim yerde para-
müşküldür... Bu işte Hükümet için de bir mı kullandığımdan dolayı burada kulla-
menfaat tasavvur etmiyorum. namayacağım, derse, o zaman Ekonomi
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR Bakanlığı yeni salâhiyet verecek yol gös-
— Biz harici ticaretimizi teşkilâtlandır- terecektir.
mak arzusundayız. Teşkilâtlandırmak için Esas şarta gelince: Rekabete maruz
de kooperatifleri vasıta olarak kullana- kalan, ehemmiyetli bir plasman gibi bir
cağız. Demek oluyor ki, kooperatiflerin kayit koymak doğru değildir. Çünkü, he-
görecekleri iş küçük olmayacaktır.... Da- pimiz biliyoruz ki Ziraat Bankası zürram
hildeki piyasalarda zürram lehinde na- en büyük dostudur. Bittabi zürradan
zımlık rolünü yapacak, fakat ayni zaman- fazla para almaz ve almamaktadır. Diğer
da vazifesinin icabı olarak hariçte de mah- bankalardan en müsait şeraiti aramak
sullerimize en iyi bir mahreç bulacaktır. mecburiyetinde kalır. Buna nazaran böy-
le bir kaydin konulması lâzım mıdır, de-
HALİL MENTEŞE — Birliklerin ğil midir? Bunu tabiî takdirinize bıra-
banka ve kredi işlerini Ziraat Ban- kırım.
kası yapacak. Ziraat Bankası zaten
akreditmanla birliklere yardım ettiği için HALİL MENTEŞE — Ben takrir
bunu Ziraat Bankasına bırakmak doğru- veriyorum ve Meclisin takdirine bıra-
dur. Şayet Ziraat Bankasının sermayesi kıyorum. Ziraat Bankasının bu muame-
kredi muamelelerine kâfi gelmezse diye leyi yapması esasını zaten ben de izah et-
İktisat Vekâleti Ziraat Bankasiyle görüşe- tim ve tamamiyle kabul ediyorum. Fa-
rek diğer bir bankaya da müsaade ede- kat muamele büyük olduğu için belki
cektir. Yalnız bu büyük bir iş olduğu için menfaatine uygun olarak fazla almağa
bu bankaların alacağı faiz ve komusyon kalkarsa, diğer tüccarlara karşı rekabet
piyasa fiatından yüksek olamaz şeklinde yapmak mecburiyetinde kalan birlikler
bir kaydın konmasım teklif ediyorum. için lâzımdır.
Birlikler büyüdükçe ve mahsul arttıkça İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR
büyük bir yekûn tutacağı için diğer ban- — Kayit doğru değildir. İşin aksini de
kalar yüzde 1 alırken bu bankalar ken- düşünmek lâzımdır. Belki kredi aramak
dilerine hasredildiği için 1 - 1 , 5 isteyebilir- lâzımdır. Daha iyisi, idare edenlerin dü-
ler. rüstisine bırakmaktır. Şuraya veya bu-
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR raya fazla komusyon vermek ihtiyacı ne
— Ziraat Bankası bütün zürram yükünü sebeble hâsıl olmuştur? Olmadığı tak-
çekmektedir. Ayni zamanda kredi koo- dirde niçin veriyor? Her halde bağlama-
peratifleri gibi çetin bir müesseseye ucuz mak daha iyi olur.
faizle para vermek suretiyle hizmetini sü- HALİL MENTEŞE — Satış koo-
mullendirmektedir. peratiflerinin bünyesi serbest şerait da-
— 365 —
hilinde inkişaf eder. Amme müessesa- celerden biri de idarenin muntazam yü-
tından olduğu için Hükümetin muraka- rümesi ve teşkilâtının ahenkli ve müteva-
besi zaruridir. Diğer taraftan, teşekkü- zin bir salâhiyetle teessüs etmesidir. Bu
lün kendi içinden de birçok murakıbler hususu bünyesinde toplayamayan koope-
tayin edilecektir. Binaenaleyh, Hüküme- ratiflerin birbirlerini yemek ve didinmek
te murakabe salâhiyetini bırakmakla be- suretiyle ortadan kalktıklarına şahit ol-
raber, direksiyonu doğrudan doğruya bir- maktayız. Bir defa kooperatifin salâhiyet
liklerin kendisine bırakmak doğru olur ve vazifelerini iyi bir surette taksim et-
fikrindeyim. Burada, birliğin umum di- mek lâz.mgeldiği gibi, bilhassa müzakere
rektörünün İktisat Vekâletince tayin olu- ettiğimiz satış kooperatiflerinin de diğer
nacağı ve birlik namına imza sahibi olan- kooperatiflere nazaran büyük ehemmiyeti
ların da tayininde İktisat Vekilinin hakkı vardır.
tasvibi olacağı söyleniyor.
Biz haricî ticaretimizi teşkilâtlandır-
Ekonomi Bakanhğı, bu işlerde aşağı mak arzusundayız. Teşkilâtlandıımak için
yukarı birliklerin direksiyonunu tama- de kooperatifleri vasıta olarak kullana-
miyle Hükümetin elinde tutuyor. Bence cağız. Demek oluyor ki, kooperatiflerin
murakabeyi sıkı bir surette tatbik etmek görecekleri iş küçük olmayacaktır. Misal
için bunu Hükümetin elinde bırakmak olarak şunu arzedeyim ki, buraya çıkar-
zaruridir. Fakat direksiyon birliklerin elin- ken yanımda bulunan Ziıaat Bankası Ge-
de bırakılmazsa muamele çok uzar. Mu- nel Müdürü dediler ki "Hükümetin tayin
amele itibariyle satış kooperatifleri aşağı etmeyeceği ve Hükümete karşı mesul ol-
yukarı ticarî bir iş yapıyor demektir ve mayacak bir müdüre karşı benim yüksek
ticaretin bütün icabet ve muktazasma göre kredi açmağa cesaretim yoktur", dedi.
hareket edilmek ve hesapları da ona göre En basit, en mukni cevap budur. Biz mü-
tutulmak lâzımdır. Bilirsiniz ki, ticarette dürleri tayin ederken sadece hissedarla-
iki mühim şart vardır. Birisi sürat, diğeri rın haleti ruhiyesini idare edecek, onların
de elastikiyettir. Binaenaleyh, birliklerin küçük modes verecekleri malları alıp ma-
kararlarım Ekonomi Bakanlığına kadar halli piyasada satmak gibi bir vazife tah-
getirmekte ve direksiyonu Hükümetin eli- mil etmeyeceğiz. Dahildeki piyasalarda
ne vermekte hiç bir fayda görmüyorum. zürram lehinde nâzımlık rolünü yapacak,
Çünkü kooperasyonlar müşkül işlerdir. fakat ayni zamanda vazifesinin icabı ola-
Bilhassa satış kooperatiflerinde muvaf- rak hariçte de mahsullerimize en iyi bir
fakiyet çok müşküldür. Bu işlerde muvaf- mahreç bulacaktır. •
fakiyet olduğu gibi kayıp da olabilir. Bu
işlerde muvaffakiyetsizliğe uğrayarak hal- Bu ancak liyakatle olur. Haleti ru-
ka karşı Hükümeti mesul bir vaziyette hiye budur. İtimatla çalışmak isteyen bir
bırakmakta bir mana yoktur. Bu işte Hü- adamın elinde bu iş ancak muvaffak olur
kümet için de bir menfaat tasavvur etmi- ve teşekküllerin istihdam ve tayin ettiği
yorum. Çünkü, Ekonomi Bakanlığı bir- müdürlerde biz bu salâbeti göremedik.
liklerin murakabe hakkım tamamiyle haiz Bundan dolayıdır ki, müdürün tayinini
olduktan sonra direksiyonu birliklerin eli- Hükümete bıraktık. Fakat bununla me-
ne vermekte hiç bir mahzur yoktur. sele bitmiş olmuyor. Ayni zamanda, de-
diğim gibi ahenkli bir teşkilâtta ve mesuli-
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR yetti bir ahenkte bulunması lâzımgelen
— Bu defa arkadaşımız esaslı bir pren- ve bu hususta müdürü kontrol edecek
sibe dokundular. Bu prensip üzerin- olan murakıplerin tayinini, meclisi idare-
de de durmağa mecburuz. Bizim koo- nin tayinini; eksperlerin tayinini mutlak
peratif tetkikinde vâsıl olduğumuz neti- bir hürriyet ve samimiyetle hissedarlara
— 366 —
bırakmış oluyoruz. Onlar aşağıdan yuka- HALİL MENTEŞE — Böyle şey-

rıya doğru müdürü kontrol ediyorlar. Ayni ler olabilir, amma bu işin Hükümet
zamanda müdür Hükümete hesap ver- kanalında da dejenere olmayacağını katî
mek suretiyle de ağır mesuliyeti üzerine surette temin etmeye imkân var mıdır?
alıyor. Eğer Avrupa'da yüksek kredi bula- İşin bünyesi itibariyle Hükümetin bu
bilecek evsafta bir adamı muhitte bulmak murakebe hakkı kâfidir diyorum. Me-
imkânı varsa, arkadaşımızın dediği doğru mur, direktör ve imza sahiplerinin tayi-
olabilir. Fakat, zannetmiyorum ki bulabi- ni, birliklerin heyeti umumiye kararları-
lelim. Bunun imkânı yoktur. nın tasvibi gibi işleri Hükümetin üzerine
alarak mesuliyeti Hükümette toplamak,
REFİK İNCE — Bizim memle- korporasyon fikrini birleştirmek fikri ki,
kette şirket yürümüyor davasının başın- esasen üzerinde dikkatle hareket etmek
da, şirketi idare eden adamların iş lâzımgelen mevzulardandır. Söndürmek
başında bulundukları müddetçe kendi- tehlikesine düşebiliriz. Onun için, mu-
lerine emniyet edilmemesi ve mütema- rakabe hakkını Hükümetin eline ağır
diyen bu adamların muhtelif tezvira- müeyyidelerle vererek direksiyonu bir-
tın tahtı tesirinde bulundurulması teşkil liklere bırakmayı daha isabetli bulurum.
eder. Adı müdürdür amma, meclisi idare (MADDE 21 — Bu kanuna göre
azalarına, hissedarlara, şunlara, bunlara kurulmuş olan satış kooperatifleri ve bir-
aşağı yukarı iyi iş yapmış olsa dahi gö- liklerinin :
zünün üzerinde kaşın var, birinci mevkie
a) Kapital ve yedek akçeleri vergi,
bindin, çok maaş alıyorsun ve saire gibi
resim ve harçlardan,
hayatı hususiyesine bile müdahale ede-
cek kadar muhtelif tesiratla iş başında b) Ödünç alma ve verme işleriyle pa-
bulunan çok namuslu, çok mert, çok di- ra yatırma ve başka bütün işlerinde ya-
rayetli ve salâhiyetli adamları şu ve bu pılacak senet, rapor, mukavelename ve
tesirlere yürekten bağlılıkla çalışmaktan kâğıtlar resmî dairelere verecekleri di-
menedecek bir haleti ruhiye var. Bunları lekçeler damga resminden,
çok gördük. Onun için, zaten bu kanunun c) Satın alacakları taşıtsız mallar için
can noktası millî mahsulâtımızı teşkilâ- ferağ harcı ile damga resminden,
tımız dahilinde esaslı ve müstakar bir şe-
kilde harice satabilmek olduğuna göre, ç) Birbirinden ve ortaklarından ala-
hakikaten Hükümetçe ve binnetice mal cakları ürem ve komusyonlar muamele
sahiplerince hürmete lâyık bir adamın iş vergisinden,
başında bulunması doğrudur. Çok rica d) Tasdik ettirecekleri her türlü kâ-
ediyorum Halil arkadaşımızdan, bu gün ğıt ve defterler (Ücreti adil müstesna
aşağı yukarı bizim Ege mıntakamızda olmak' üzere) noterlerce alınan hare ve
senelerden beri ticarî, ziraî işlerin muhtelif resimden bağışıktırlar.
teşekküllerinin birçok misallerini gördük. Tarım satış kooperatifleriyle birlikle-
Bunların hüsnü netice vermemesi bizim rinin teslim alacakları ürünleri işlemek ve
kafamızda, "canım biz iş yapamayız, te- temizlemek ve bunların standardizasyo-
şekkül yapamayız, bizde ancak fert iş ya- nunu yapmak ve bundan başka ergeler
par", kötü neticesini verdi. Bu sefer 'eko- için yapılacak koyaçları, iş kurağları Teş-
nomi dirije'nin tabiî neticesi olmak üzere viki Sanayi kanunundaki bağışıklıklar-
yapılan bu kanunun bu can noktasına do- dan faydalanırlar.
kunmamak üzere tekliflerinden vaz geç-
Bu kurağı Devlete ait arazi üzerinde
sinler.
yapılmak istenirse bu yerler 1331 yılı ver-
— 367 —
gi kıymetlerinin üç katı ile kooperatif ve İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR

birliklerin üstüne geçirilir). —- Kısaca arzedeyim ki arkadaşıma, hayır!
REFİK İNCE — İddia ediyoruz Memlekette sanayii korumak için
ki, Türkiye'de ticaret serbesttir. Vatan- Teşviki Sanayi kanunu vardır. O işin te-
daşın serbestisi ihlâl edilmiş değildir. kâmülü için bütçeden para veriyoruz. Kre-
Fakat vatandaşın hukukunu muhafaza di kooperatifleri için ilk adımı atıyoruz.
için bu şekilde Hükümetin ona yol
göstermesi vardır. Ancak bu şekilde ya- REFİK İNCE — Amma o muvak-
pılan muafiyetler diğer vatandaşların hu- kattir.
kukuna tesir etmez mi, onlarla müsavi İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR
muamele görmek vaziyetine halel getir- — O raddeye geldikten sonra tedbir alı-
mez mi? Bu noktai nazardan müsavatsız- nabilir. Hattâ bana sorarsanız, samimî ola-
lık doğurmuş olmaz mı? rak, bu himaye kâfi değildir, diyebilirim.
ANKARA'DA TOPLANAN FINDIK KONGRESİ'NDE

EKONOMİ BAKANI CELÂL BAYAR'IN KONUŞMASI
Bayar'ın, başka konuşmalarında olduğu gibi burada da ısrarla üzerinde durduğu

şey, dış ticarette miktar, kalite ve fiyatın ihracatçı tüccarın eğilim ve tercihlerine göre be-
lirlenmesi değil, bunun tam tersidir: Tüccar kendi tercih ve eğilimlerini kliringli dış tica-
retin genel dengesine ve gereklerine göre ayarlamalıdır. Ekonominin dengesi ve yönetimin
iktisat politikası çizgisi bunu gerektirmektedir. Hedef'milli şuura sadık bir ihracatçı sını-
fının artması"dır.
10.10.1935
Bir noktayı bilhassa tebarüz ettir- silin yaşamağa ve mesaisine devam için
mek isterim. O da köylü ile tüccar arasın- muhtaç olduğu kazancı azaltmak demek
daki muamelenin bilhassa ikrazat ve kredi değildir.
muamelelerine taallûk eden kısımdır. Üzerinde en kıskanç olduğumuz ve
Takip ettiğimiz ticaret anlaşması po- rasyonalizasyon yoluyla arttırmak ve tah-
litikası, mallarımızın satışını kolaylaştır- kim etmek istediğimiz kazanç budur.
mış ve bazı memleketlerle imkân verdiği İhracat tüccarımız bugünkü vaziyet
karşılıklı mübadele inkişafı, mallarımıza dahilinde, muhtelif memleketlerle mü-
talep nisbetlerini aıttırmıştır. Biz prensip badele vaziyetimizi nazara almalı ve fi-
itibariyle, Türkiye ihracat mallarının yal- yata vücut veren bütün unsurları gözö-
nız kalite değil, fiyat itibariyle de dış pi- nüne getirerek karşılıklı alım satım vazi-
yasalarda temayüz etmesi lâzım geleceği yetinin icap ettireceği fiyatı temine çalış-
fikrindeyiz. Bunun içindir ki, istihsalin ilk mayı ulusal bir ödev saymalıdır.
kademelerinden başlıyarak müstehlike ka- Herhangi bir vaziyetten istifade ede-
dar olan bütün safhalarında çalışma tarz- rek alacaklılarımıza karşı fiyat empoze
larımızı rasyonelleştirmek ve bu yoldan etmeye çalışmak ne kadar hata ise, bazı
maliyet fiyatlarımızı asgariye indirmek, ka- mübadele şartlarından mütehassıl daha
lite haricinde en büyük rekabet ve muvaf- müsait fiyata vücut verecek elemanları
fakiyet unsuru olan ucuzluğu da temin et- ihmal ederek, daha ucuza satmak da o ka-
mek istiyoruz. dar hatalıdır.
Bunu söylemek, bittabi mallarımızı İçinizde tüccar olanlar var, müstah-
yok bahasına harice dökmek ve müstah- sil bulunanlar, endüstriyel olanlar var-
— 368 —
dır. Biz menfaatlerinizin ayrı ayrı olma- miş tüccarla mücadeledeyiz ve mücadele
dığı ve ulusal ekonomi bakımından bilâ- edeceğiz. Bu zatler, müstahsilin teşkilâtsız
kis müşterek bulunduğu kanaatindeyiz. olmasından kredi ihtiyacından istifade
Bir taraflı hiçbir mülâhazanın esiri ol- etmekte ve diledikleri fiyata mal alabile-
madığımızı hükümet namına katiyetle ceklerinden emin, bir birinden daha düş-
söyleyebilirim. Tüccar dediğim zaman, ec- kün fiyatlarla memleket ekonomisini yık-
nebi veya Türk diye bir tefrik de kabul maktadırlar. Meşru bir ispekülâsyon te-
etmiyorum. Bu memlekette yerleşmiş lekkisine imkân verebilecek ve 'a la baisse'
olan bu memleketin ulusal ekonomi icap- ve 'en baisse' vaziyetlerini meşru göstere-
larına uyan ve bu memlekete sermayesiyle cek hiç bir sebep yoktur.
ve bilgisiyle hizmet eden ve memleket
Memleketimiz evlâtlarının ve hakikî
mahsullerini kıymetlendiren her ecnebi
tüccar sınıfının bu vaziyeti nekadar elem-
de ayni derecede önemli bir vazife yap-
le karşılamakta olduklarını hepimiz bili-
maktadır.
yoruz. Bu kötü ananede devam etmek isti-
Bazıları nasılsa zannediyor ki, biz yenler artık bu memlekette yaşamak im-
alivre satışları tenkit etmek istiyoruz. Bu kânım bulamıyacaklardır.
tamamen yanlıştır. Biran evvel umumileş- Müstahsilin teşkilâtlanması demek,
tirmek istediğimiz rasyonelleştirme sava- ihracatçı tüccar sayısının azalması demek
şının en büyük netice ve hedeflerinden değildir. Bilâkis memleketimizde millî şu-
birisi de bu nevi satışların inkişafı ola- ura sadık bir ihracatçı sınıfının artması
caktır. Biz alivre satışlarla değil, 'a la hedeflerimizden ve en büyük ihtiyaçları-
baisse' alivre satışı bir an'ane haline getir- mızdan biridir.
AFYON KARAHİSAR SAYLAVI (MİLLETVEKİLİ) BERÇ TÜRKER'İN

AFYON SATIŞI HAKKINDA MECLİSTE SÖZLÜ SORUSUNA
CELÂL BAYAR'IN CEVABI
14.10.1935
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BAYAR mişim. Meğerse o ayrı bir sendika imiş.
— Sual soran sayın arkadaşımız Tür- O sendika ki bizim işimize, ticaretimize
ker, Afyon kartelini Uluslar Cemiyetine engel oluyor, elimizi kolumuzu bağlıyor-
bağlı bir müessese olarak telâkki edi- muş veya bir protokol varmış ki elleri-
yor ve sualini ona göre tanzim ediyor. mizi kollarımızı bağlıyarak afyon tecimi-
Halbuki bu kartel, Avrupa'da alış ve satış mizi sekteye uğratıyormuş. İşte benim
için hususi mahiyette teşekkül etmiş bir sual sormaktan maksadım da buradadır.
sendikadır. Bunun hatasmdan ve sevabın- Acaba bize zarar verici olan bu kartele
dan Cemiyeti Akvam'a bir mesuliyet tev- karşı ne gibi teşebbüsler yapılmıştır? Bu
cih etmeğe ve bunun Cemiyeti Akvam'a kartel nedir? Kimlerin elindedir? Eğer
bağlı olduğumuz hükümlere tesir etmesine Uluslar Kurumuna merbut değilse buna
maddeten imkân görmüyoruz. Cevabım söz anlatacak kuvvet hangisidir? Bende-
bundan ibarettir. niz bunları anlamak istiyorum. Görüyo-
BERÇ K. TÜRKER (AFYON KA- rum ki, bir nüanstan dolayı bu mesele hal-
RAHİSAR) \— Muhterem İktisat Vekili- ledilemiyor. Afyon tecimimiz mütezar-
nin verdiği cevabı pek kâfi görmüyorum. rır oluyor, para kazanmak ihtiyacında
Söyledikleri, beni tatmin etmiyor. Ben, olduğumuz halde kazanamıyoruz, bizim
Cemiyeti Akvam'a merbut olan kartel, de- yerimize kazananlar başkaları oluyor, de-
— 369 —
miştim. Görüyoruz ki, bizi sıkıcı, boğucu kında, müsaadenizle, söz söylemiyeceğim.
bir atmosfer içinde afyon işi yuvarlanıp Çünkü, bu kabîl müesseseler hakkında bu-
gidiyor. Bendeniz (geçen defa da söyle- rada müzakere cereyan ederken, her sö-
dim) bu sefer de borcumu yapmış bulu- zün mutlaka elimizde bir vesikası olması
nuyorum, Artık bundan sonra bu işi uzat- lâzımdır.
mak niyetinde değilim.
Bendeniz diyorum ki kartel iyi hare-
İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BA- ket edebilir, fena hareket edebilir ve kar-
YAR — Bu kartel İsviçre, Almanya, telin fenalığından dolayı bizim Cemiyeti
Fransa ve İngiltere memleketleri fabri- Akvam'a karşı bağlılığımızı çözmeğe mad-
katörlerinden ibaret olmak üzere teşek- deten imkân yoktur.
kül etmiştir. Sendikanın mahiyeti hak-
CUMHURBAŞKANI KEMAL ATATÜRK'ÜN

MECLİS AÇIŞ NUTKU
Atatürk'ün konuşması bir durum saptaması niteliğindedir. Savunma konusu, Cum-

huriyet rejiminin kuruluş döneminde yönetimin ençok titizlik gösterdiği alandır. Demiryolu
politikasına dayanarak bir ulaşım ağının kurulması, sanayileşme ve bunun girdilerini sağ-
layacak olan madencilik ve tüm bayındırlık işleri iç güvenliği ve savunmayı pekiştirecek,
böylece yeni devletin içte ve dışta kabulünü gerçekleştirecek iş kümeleri olarak düşünü-
lür. 1935 yılında, bütün bu alanlarda ve ekonominin kısa dönemli dengelerinde iyimser
olmak için pek çok neden vardır.
1.11.1935
Hadiseler Türk milletine iki ehemmi- çük büyük bütün şehirlerimizin birer gen-
yetli düsturu yeniden hatırlatıyor: Yur- lik ve bayındırlık görevi olması önde tut-
dumuzu ve haklarımızı müdafaa edecek tuğumuz amaçlardandır....
kuvvette olmak (ve) sulhu koruyacak Endüstri programımız normal gidi-
arsı ulusal çalışma birliğine önem ver- şindedir. Bununla beraber yurdun en-
mek... düstrileşmesine daha çok hız verilmesi ve
Doğu vilâyetlerimizin belli başlı ihti- yalan bir çağda, yeni bir ikinci programa
yacı, orta ve batı illerimize demiryollarla başlanması lüzumuna dikkatinizi uyandır-
bağlanmaktır. Şarka ilerleyen iki ana de- mak isterim.
miryolunun hızla bitirilmesini ve bunları Maden işleri yeni bir açılma devresin-
birbirine bağlıyacak yollar örüğüne şimdi- dedir. Maden mühendislerimizi, ihtiyaca
den başlanmasını lüzumlu gprüyoruz. İran- yeter sayı ve değerde yetiştirmeği öne-
Türkiye transit yolunun teşkilâtlanması mek gerekir. Kömür havzasının rasyonel
özenle bitirilmelidir. işlemesi için tedbirler aramak da lâzım-
dır. Bir de arkadaşlar, köylümüzün gen-
Liman ve sulama işlerinde acele ya-
lik düzeyinin yükselmesi tedbirlerine daha
pılacak şeyler vardır. Sağlık savaşı da
geniş ölçüde özenle devam edeceğiz...
yeni icablara göre genişletilmek zaruretin-
dedir. Saydığım bütün bu işleri Hüküme- Maliyede, geçen yıl cesaretle aldı-
tin kesin bir program içinde gütmesini bek- ğınız tedbirlerin ne kadar yerinde olduğu
liyebiliriz. Üzerinde önemle durmak is- sabit olmuştur. Tuz ve şeker fiyatlerinin
tediğim bir ciheti de bildirmeliyim. Türk düşürülmesi halkı hoşnut etmiş ve yoğal-
ülkesi içinde köylere varıncaya kadar kü- tımı artırmıştır. Bu yıl, başka konularda
— 370 —
da bu yönden tedbirler alacaksınız. Sayım nenin karşılayabilmesi, ülke ekonomi kud-

vergisinde ve bina kıymetlerinde indirim retinin yüksekliğine değerli bir belgedir,
faydalı olacaktır. Arazi ve yapı vergileri- Ekonomik teşkilât, teknik temeller üze-
nin hususi idarelere devri önemli ıslahat- rine yerleşeıek yükseldikçe, yurdun ve-
tan sayılacaktır. Yergi indirimlerini Hazi- rimi çok daha ziyade olacaktır.
FEVZİPAŞA-DİYARBEKİR DEMİRYOLUNUN AÇILIŞ TÖRENİNDE

BAYINDIRLIK BAKANI ALİ ÇETİNKAYA'NIN YAPTIĞI KONUŞMA
Ali Çetinkaya bu konuşmasında demiryolu politikasının bir hesabını çıkarıyor, uygu-

lamaları ve güdülen amaçları anlatıyor. Güneydoğu hattı ''bakır yolu' olarak adlandırıl-
makta, bu yöredeki bakır, krom gibi cevherlerin ve tarım ürününün sanayide kullanılması
demiryolu ile gerçekleşecektir. Bu hattın açılışı ile birlikte, Devlet Demiryollarının işlettiği
yol ağı 5.700 km.yi geçiyor.
22.11.1935
Kömür yolunun Karadeniz kıyısın- tan gene Malatya ve Adana üzerinden

da, Filyos'ta açılma törenini yapıp dön- Mersin'den Akdeniz'e ve Kayseri'den ge-
dükten sonra ayın yirmisinde trenle An- çerek Cumhuriyetin idare merkezi ve kal-
kara'dan hareket ederek ayni töreni yap- bi olan Ankara'ya ve daha ötede Marma-
mak üzere değerli yurdumuza Diyarıbe- ra ve Ege Denizi'ne bağlanmış oluyor.
kir'e geldik. Ankara'dan itibaren trenle
Hat şüphesiz Diyarbekir'de kalmıya-
Anadolu yaylalarını boydanboya aşıp Kay-
cak, şarkta dost ve kardeş memleketle-
seri - Niğde - Adana - Fevzipaşa - Malat-
ya - Elâziz ve Ergani Bakır madeni rin demiryollarına kavuşacak ve birleşe-
istasyonlarından geçerek katettiğimiz me- cektir.
safe (1315) kilometredir. Diyarıbekir Diyarbekir ve havalisi ve şark illeri
Anadolu'nun İran ve Irak sınırlarında bu defa da 14 ve 15 inci asırlarda olduğu
büyük bir mmtakanın ilk ve mühim gibi şarktan garba geçen kervanların uğ-
benderlerinden ve transit merkezlerin- rağı değil, fakat garptan şarka yirminci
den biri ve eski şark kervanlarının asrın medeniyetini, fen ve sanatım nakle-
uğrak yeri ve tarihî bir belde olduğu malû- decek olan demiryolunun ve ticaretin
munuzdur. Eskiden, 14 üncü ve 15 inci mühim bir merkezi olacak ve şüphesiz
asırlarda şarkın yelkenli gemileri Hint büyük bir ümran ve refaha ermiş buluna-
Denizini katederek bir taraftan Kızıl De- caktır.
niz vasıtasiyle Mısır kıyılarına, diğer ta-
raftan Basra Körfezi ve Dicle suyunu ta- Sanayi aleminin daima gıpta ettiği
kip ederek Musul'a gelirler. Ve buradan kömür, bakır gibi iki kıymetli cevherin en
hamulelerini kervanlar vasıtasiyle Diyarı- verimli hazinelerine malik olmak yurdu-
bekir'e ve Diyarıbekir'den Anadolu'yu ka- muzun en büyük nasibelerinden biridir.
tederek garba ve İstanbul'a doğru gider- Kömür, endüstri ve nakil işleri için sonsuz
lerdi. O tarihlerdeki Diyaııbekir ipekli bir kudret kaynağı olduğu gibi bakır da
ve pamuklu dokuma ve sair sanat işleri başta elektrik olduğu halde sanayi için en
en makbul ticaret emtialarından biriydi. mühim unsurlardan biridir.
Dünya kurulalıdanberi yer altında
Diyarıbekir bugün demiryolu vasıta- kalmış olan bu iki hazinenin kapılarım
siyle bir taraftan Malatya ve Sivas üzerin- açarak yirminci asıın en yeni ve mütekâ-
den Samsun'a, Karadeniz'e ve diğer taraf- mil usulleriyle işletmek ve bundan yurdu-
— 371 —
muzu faydalandırmak Cumurluk hükü- adet menfez ve büyük ve küçük köprü

metinin gayelerinden biridir. vardır. Bunlar arasında Göksu viyadükü
Bunun içindir ki, bir taraftan demir- ve Fırat Nehri üzerindeki betonarme
yolu siyasetimizde devam ederken, diğer köprü (Fırat Köprüsü) yeryüzünde sayılı
taraftan cevherlerin bulunduğu sahalarda fen ve sanat eserlerinden birer örnektir.
da fen ve sanatm lüzum gösterdiği tesisatı Hattın masarifi 65 milyon liraya
vücude getirmek ve fabrikalar kurmakta baliğ olmuştur. Bu v paranın yalnız 12
çok ehemmiyetle uğraşılmaktadır ve yakın milyonu dahilî istikrazla, 53 milyonu
bir zamanda tam bir faaliyete geçilecek- da Devlet Hazinesinin daimî varidatı ile
tir. temin edilmiştir. Hat 1927 senesinde kö-
Yurdumuzun en feyizli yerlerinden mür yolu ile birlikte Nafia Vekâletinin
biri olan bu havalinin mahsulü ile bera- mühendislerinin fennî nezaret ve müra-
ber bakır cevheri ve bunun işletilmesi için kabesi altında İsveç ve Danimarka grupu
icap eden kömür ve madene yakın bir sa- vasıtasiyle inşa edilmiye başlanmıştır. Bu
hada keşfolunan kurom madeni ve sair grupla hükümet arasında yapılmış olan
levazımının nakli demir yolumuzun en mukaveleye göre inşaat 436 nci kilo-
emin bir surette işletilmesini ve verimini metreye kadar devam ederek Ergani Ba-
temin edecek amillerdendir. kır madeni hizalarını geçmiştir.
Hükümetin çıkardığı Ergani istikra- Grup buraya kadar olan vecibelerini

zının tehalükle ve pek kısa bir zamanda kömür hatlarında olduğu gibi memnuni-
kapatılması hususunda halkımız tarafın- yeti mucip bir surette başarmıştır. Bun-
dan gösterilen büyük itimadın ne kadar dan sonraki, Diyarbekir'e kadar olan 70
yerinde olduğu yakın bir gelecekte fiilen kilometrelik kısmın yeniden malî bir ter-
görülecektir. tibe ihtiyaç kalmaksızın doğrudan doğruya
Bu meşhur bakır madeninin yolu üze- kendi fen adamlarımız vasıtasiyle inşası,
rinde bulunması dolâyisiyle 'bakır yolu' Cumurluk devrinde yapılan Samsun -
adını verdiğimiz bu hat, eski Bağdat yolu Sivas hattı ve Elâziz şubesi inşaatlarında
üzerindeki Fevzipaşa İstasiyonundan baş- çalışarak bilgi ve tecrübelerini filen isbat
lıyarak, Seyhan, Maraş, Gaziantep vilâ- etmiş olan Türk mühendislerimizin ida-
yetlerinin topraklarından geçmekte ve şi- re ve faaliyetlerine verilmiştir.
mali şarkî istikametinde Malatya ve Elâ- Bilirsiniz ki, şimendifer siyasetine
ziz vilâyetlerine uğrıyarak Yolçatı İstasi- Cumhuriyetin ilk yıllarında ve İsmet Pa-
yonunda Elâziz'e bir kol ayrıldıktan sonra şa hükümeti zamamnda başlanmıştır. Bu
cenuba doğru dönerek Ergani Bakır ma- siyasetin ilk hedefi Ankara'dan başlıyarak
denlerine, Diyarıbekir'e varmaktadır. Şu Kayseri'den geçmek üzere Sivas ve Sam-
suretle hattm içerisinden geçtiği altı vilâ- sun'dan başlıyarak yine Sivas'a varmak ve
yetin nüfusu 1,700,000 ve civarında bulu-
kömür havzasını iç Anadoluya bağla-
nan diğer dört vilâyetin nüfusu 750,000
mak ve Akdeniz kıyılarından bakır ma-
olduğuna göre hemen iki buçuk milyon-
denine erişmek ve Kayseri - Ulukışla ile
luk bir halk kütlesi bu yolun feyzinden
Kütahya, Balıkesir aralarını birleştirmek
daha yakından istifade etmiş olacaktır.
idi.
İşte bu bakır yolunun Fevzipaşa'dan Hemen on seneye varan bu devre
Diyarbekir'e kadar olan uzunluğu 505 içinde sırasiyle bahsedilen hatlar yapılmış
kilometredir. ve bugün kömür ve bakır yollarının işlet-
Üzerinde 37 adet istasiyon ve 13,609 meye açılmasiyle istenilen gaye elde edil-
metre tulünde 64 adet tünel ve 1910 miştir. 2628 kilometreye baliğ olan bu
— 72 —
yeni demiryolu şebekesi için Devlet hazi- Bu yekûna Sivas - Erzurum ve Ma-
nesinden 282,300,000 lira sarfedilmiştir. latya - Sivas istikametlerinde inşa edilmiş
olup henüz açılmamış olan hatlar dahil
Ortalama bir hesap ile her sene
değildir.
23,525,000 lira ması af ve 219 kilometre
yol düşmektedir. Demiryollarımız bugün Cumuriyet
Hükümetinin millî birlik ve varlığının ve
Bununla beraber işbu birinci devre
içtimaî ve iktisadî siyasetinin temeli ol-
içinde cenupta Antalya, şarkta Erzurum
muştur.
hatlarının inşalarına başlanmış ve devam
edilmekte bulunmuştur. Memleket müdafaası bakımından İs-
tiklâl Savaşında karşılaştığımız güçlük-
Gerek bu hatların ve gerekse Van'a lere bir daha maruz kalmıyacağız. Husu-
veyahut da doğru yapılması musammem siyle yolsuzluk yüzünden Harbi umumî
hattın inşasına ayni hız ve hamlelerle de- facialarını tekrarlayıp da iztıraplarınızı ya-
vam edilecektir. Bir taraftan bu yeni hat- şatmak istemem. Bugün vatan müdafaa-
ların inşalarına devam etmekle beraber, sına bir işaretle hemen ülkemizin her kö-
diğer taraftan 1934 senesinde ecnebi im- şesinden derhal koşmak ve yetişmek im-
tiyazı altında olan 706 kilometrelik İz- kânları temin edilmiş ve edilmektedir.
mir - Kasaba temdidi hattı satınalındığı
gibi bu sene de 610 kilometrelik Aydın Millî ekonomi bakımından da biri-
hattı satmalınarak Devlet Demiryollarına birinden farklı olan muhtelif istihsal mın-
iltihak edilmiştir. Bugün Devlet Demir- takalarımızı iktisat şartlarma ve halkımı-
yolları İdaresinde işlemekte olan hatların zın hayat ve maişetine uygun olarak yap-
yekûnu, evvelce satınalınan Anadolu - makta olduğumuz tarifelerle biribirine
Bağdat hattı ile diğer bazı şube hatları da bağlamakta ve millî ekonomimizin tam ve
dahil olduğu halde ve yeniden inşa edilen- mütevazin bir surette inkişafına hâdim
lerle beraber 5,700 küsur kilometredir. olmaktadır.
SÜMERBANK'IN BURSA MERİNOS FABRİKASININ

BAŞBAKAN İSMET İNÖNÜ'NÜN KONUŞMASI
Sanayi programındaki yatırımların bir bölümü 1935'/w ikinci yarısında yer almıştır.
İnönü burada programın aksamadan yürüdüğünü vurgulayarak, "Cumhuriyetin taahhüt-
lerini daima yerine getirdiğini" söylüyor. Merinos tesisi, dokuma ve iplik sanayiinde yerli
hammaddeye dayanan ithal ikamesi programının basamaklarından biri oluyor.
28.11.1935
Memleketimizin kamgam fabrikası- İyi, ince ve uzun yün kendi toprakları-

nın temelini biraz sonra atacağız. Şefimiz mızda istihsal edilecek. Emek verdik,
Atatürk, fabrikaya "Merinos" fabrikası daha da vereceğiz. En iyi yün yetiştirme
adım vermişlerdir. Merinos eski Türk di- ve işleme gibi iki cephesiyle endüstri ve
linde ince ve uzun demektir. Bu adla, ziraat bakımından varlığım öne koymuş
fabrikamn iş ve istikbali sonuçlarım te- oluyorum. Üç buçuk milyon lira sarfede-
barüz ettirmiş oluyorum. Bu kuruluş, ceğiz ve üç milyon küsur kilo yün işliye-
Atatürk'ün devrim boyunca her işteki ya- cektir. 16 bin eğirme iği, 6700 katlama iği
kın ilgisinin yeni bir delilidir. bulunacaktır. Bizde şimdiye kadar yıkama
>
— 37a —
ve bükme tarzmda iplik yapılıyor ve bun- İzmit'teki kâğıt fabrikası iki aya ka-
dan kumaş dokunuyordu. Bu fabrikada dar işliyecektir. Üç buçuk milyon liraya
yıkanmamış yapağıdan iplik çıkarıp ku- mal oluyor. Bir saat sonra başka bir yerde
maş yakacağız. Bu ameliyelerin hepsini bir milyon lirayı geçen bir fabrikanın da
memlekette bu fabrika ile kurmuş oluyo- temelini atacağız. Yarın ve öbür gün sa-
ruz. nayi programımıza dahil Zonguldak'ta
iki fabrikanın törenini, Ankara'ya döner-
Bu fabrikayı da Ekonomi Bakanının ken kurulacak demir fabrikalarımn yer-
uğurlu ve verimli eliyle, Sümer Bankın lerini göıeceğiz. Şimdiye kadar yapılan-
saat gibi işliyen eliyle vücude getireceğiz. lardan hariç bir hafta içinde temeli atılan,
Cumuriyet teahhütlerini daima yerine getir- işlemiye başlıyan ve başlıyacak olanlar
miştir. Bunu da yerine getireceğiz. Şimdi için 25 milyon lira sarfedilecektir. Bu eser-
temelini atıyoruz. 1937 de küçük bir şehir lerle yurtta yapıcılığa daha canlı ve daha
gibi etrafına nurlar saçarak işliyecektir. kuvvetli misaller aranabilir mi ?
SÜMERBANK'IN GEMLİK SUN'İ İPEK FABRİKASININ

Dokuma sanayiindeki ithal ikamesi yatırımlarından bir başkası olan sun'i ipek tesi-
sinin temeli, Bursa Merinos ile aynı gün atılmaktadır.
28.11.1935
Atatürk bu fabrikaya sun'î ipek adı- Bu fabrikayı bir buçuk milyon lira
nı verdi. Bu ad eski Türkçe bir kelime- sarfile yapacağız. Senede 300 bin kilo
dir. sun'î ipek kumaş çıkaracak olan bu fabri-
ka, şimdiki dahilî istihlâk ihtiyacını kar-
Yeni kurulan fabrika memleketin
şılamış olacaktır. Fakat sarfiyatın yakın-
esaslı ihtiyaçlarından birine cevap vere-
da artması, ihtiyacı çoğaltacak, iki misline
cektir. Eskisine nazaran azalan ipek istih-
çıkacaktır. O zaman biz de hemen bir fab-
salâtımız Cumuriyet devrindenberi yeni-
rika daha kuracağız. Bu borcumuzdur.
den artmaktadır. Türkiye yakın bir ileride,
belli başh ipek memleketlerinden biri ola- Sun'î ipeğin trikotaj ve çorapçılıkta
caktır. Dünyamn her tarafından yapılan da faydası büyük olacaktır. Biraz evvel üç
tecrübeler bu sonucu vermiştir. Ucuz para buçuk milyonluk bir fabrikamn temelini
ile tedarik edilebilen sun'î ipek kumaşlar, attık. Şimdi de mamur bir yurt parçasında
halka ipek giymek zevkini tattırır. yeni bir eserin temelini atıyoruz.
İŞ BANKASI'NIN PAŞABAHÇE CAM FABRİKASI AÇILIŞ TÖRENİNDE

Sanayi programında 'milli bankalar'a ayrılan yatırımlar içinde en önemlisi İş Ban-

kasının şişe ve cam fabrikasıdır. Kuruluş, sanayi programının uygulanma temposuna ay-
ak uydurarak bir buçuk yılda tamamlanmıştır.
29.11.1935
Geçen sene Ağustosta cam fabrikası- ka açıldı ve şimdi de resmen işlemeğe baş-
rnn temelini atmıştık. Bir sene soma fabri- ladı. Demek ki, endüstri plânımızda, İş
!
ı ' f
\
— 374 —
Bankası deruhte etmiş olduğu bir vazifeyi, lün zayıf ve inkişaftan mahrum kalmasını
bir sene içinde başarmış bulunuyor. Her intaç eder.
şeyden evvel millî bankaların millî endüst-
tri işinde vazife almalan ve yapacakları İş Bankası bu fabrikaya bir milyon lira-
işte gösterdikleri ciddiyet ve intizam hepi- dan fazla para sarfetti. Şimdi, memleke-
miz için şayam memnuniyettir. Çok te- tin bu sahada muhtaç olduğu herşeyi bu-
menni ederim ki, millî bankalar ve bu radan temin edebileceğiz. Tahminimiz
meyanda îş Bankası, bundan sonra de- odur ki, istihlâk artacak ve biz de daha
ruhte edecekleri bütün işlerde de, ayni başka fabrikalar açacağız.
intizam ve ciddiyeti göstersinler. Cumuriyetin elinde bereket ve hazi-
Bu memlekette cam fabrikası kur- nesinde kudret vardır. İhtiyacı hisseder
mak için bir iki defa teşebbüs yapıldı. etmez vatandaşlarm imdadına koşacak,
Fakat her teşebbüs akamete uğradı. İyi mümkün olan herşeyi yapıp çaresine ba-
kurulamıyan ve idare edilemiyen her işte kacağız.
mukadder olan akamet bu sahada da ken-
dini göstermişti. Fakat, asıl kusuru o dev- Fabrika daha şimdiden üç ekiple bir-
rin siyasetinde aramak lâzımdır. İmpara- den çalışmıya başlamıştır. Fabrikanm ku-
torluk idaresi endüstri, bayındırlık ve rulmasından pek az bir zaman sonra aza-
ekonomi işlerinde alâkasızlığı ve anlayış- mî randımanla çalışması, ekonomik vazi-
sızlığı ile kendini mahkûm etmiştir. yetin sağlam temeller üzerine kurulduğuna
delâlet eder.
Dünya rekabeti karşısmda ihtisassız-
lık ve anlayışsızlık, her kurulan teşekkü-
İŞ BANKASI'NIN ZONGULDAK ANTRASİT FABRİKASININ

AÇILIŞ TÖRENİNDE
EKONOMİ BAKANI CELÂL BAYAR'IN YAPTIĞI KONUŞMA
İş Bankası'nın bu yatırımı da sanayi programı kapsamındadır. Tesis küçük kapasite-

lidir ve kısa sürede tevsiatı tasarlanmaktadır.
10.12.1935
Cumuriyet hükümetinin birinci beş yet vermek 17 inci asırda başlar. Biz ise,
senelik endüstri programına dahil olan kömür sanayiinde daha ilk kademedeyiz.
birinci Türk antrasit fabrikası bir buçuk Kömür için Cumuriyet rejiminin 80 se-
milyon lira ile vücude gelmiştir. Azamî nelik hayatı olan havzada yaptığı işler
kapasitesi 60 bin ton miktarmdadır. Mem- söylenmeğe değer. Cumhuriyet havzayı
leket müdafaası için muhtaç olduğumuz tesellüm ettiği zaman istihsal 500 bin ton-
maddeleri bize vermektedir. Ancak, mem- du. Cumuriyetin kaç senelik olduğunu
leket ihtiyacının büyüklüğünü hesap edin- biliyorsunuz. Bu müddet zarfında istih-
ce bunu bir ilkadım olarak kabul ederiz. salât iki milyona varmıştır.
Düşünmeli ki, memleketin bazı tarafla- Kömür meselesini sureti katiyede
rında odundan daha fena maddeler ya- Türk milletinin umumî menfaatlerine göre
kılıyor. Türk kömürü, Türkevine ayni za- halledeceğiz ve Türk milletinin, içtimaî
manda ucuz bedelle girmelidir. Bunu te- ve medenî seviyesini daha ziyade yükselt-
min ettiğimiz zamandır ki, memleketimize mek için bunu yapmağa mecburuz.
karşı vazifemizi yapmış sayılacağız. Bazı Gelecek sene fabrikanın 60 bin ton-
memleketlerde kömür sanayiine ehemmi- luk kapasitesi 120 bin tona çıkarılacaktır.
— 375 —
Buna memleketin ihtiyacı bakımından ne- saymıyoruz. Asıl şimdi çizdiğimiz, gözet-
kadar lüzum varsa, uzun kömür politika- tiğimiz hedef kömür sanayii üzerindedir.
mız bakımından da o kadar ihtiyaç vardır. Bizim sanayi kurmaktaki kuvvetimi-
Bu fabrikayı, bize İş Bankası yapmıştır ve zi teşkil eden anasırdan biri de milliyet-
hükümet İş Bankasına bu işi bir vazife perver amelemizdir. Amelenin zekâsı,
olarak vermiştir. İş Bankası Büyük Ata- amelenin dikkati, amelenin iş üzerindeki
türk'ün yüksek kudretinden ilham alarak ihtisası muvaffakiyet için en birinci âmil-
daima dinamik hareketlerde bulunmak su- dir. Amelemizin zekâsına güveniyoruz,
retiyle kendi sahasında millete rehber ol- dikkatine inanmak istiyoruz. Türk mille-
muştur. Bu onun yüksek şiarıdır. İş Ban- tinin umumî menfaatine hâdim olmaktan
kasının bu şiarı Türk milletine karşı hiz- başka gayesi olmıyacağını kabul ediyoruz.
met etmek mükellefiyetini tam yapmak
suretinde tarif olunabilir. İş Bankası hav- Cumhuriyet Halk Partisinin dördüncü
zaya ayakattığı zaman önündeki müesse- kongresinde ikinci beş senelik sanayi plâ-
selerin istihsalâtı 100 bin tondu. Bu mik- nı için Büyük Önderden ve İsmet İnönü'n-
tar bugün 400 bin tona varmıştır. Havza- den emir aldığımı söylerken arkadaşları-
nın 80 senelik hayatı maziyesi üzerinde mın yüzlerinde gördüğüm sevinç milletin
bize en mükemmel örneği veren şüphe sevinci idi. Benim nazarımda endüstri
yoktur ki, millî bakımdan İş Bankası ol- müsavi medeniyet, medeniyet müsavi en-
duğu gibi istikbal için en çok ümit veren düstri demektir. İçtimaî hayat seviyesini
de yine onun faaliyetidir. Bugün rasyonel yükseltmek için mutlaka endüstri saha-
kömür istihsalâtmı büyük muvaffakiyet sında çok ileri adımlar atmak mecburiyeti
vardır.

ZONGULDAK GAZETESİNE DEMECİ
Ceıâl Bayar'm konuşmasında demir çelik fabrikasının Karabük'te kurulacağı ve

hazırlıkların başlamış olduğu açıklanıyor. 1936'nin İlkbaharında kuruluşun temelinin
atılacağı düşünülmektedir. Bu, biraz ertelenerek, 1937'nin başlarında gerçekleşecektir.
Metalürjik kokun Zonguldak'tan sağlanacağı umulmaktadır. Demir cevheri ise büyük
olasılıkla ithal edilecektir.
10.12.1935
Havzanın bir ele alınması zarurî- teminat vardır. İleride yapacağımız demir
dir. Bu takdirde, fiatlarm 1934 senesi ma- sanayii için bunun ehemmiyeti büyük-
liyetine nazaran iki buçuk lira ucuzlıya- tür.
cağı anlaşılmaktadır.
Yerilen teminat fiilen teeyyüt ettiği
Memleketin umumî hayatında bü- takdirde havza kömürleri için yeni bir
yük tesiri olacak olan kömürün ucuzlatı- mazhariyet elde etmiş bulunuyoruz de-
labilmesi için bunu tek çare ve çıkar bir mektir.
yol göstermekteyiz.
Demir çelik fabrikaları Karabük'de
Bu defaki Zonguldağı ziyaretimizde kurulacaktır. Pilânları hazırlanıyor. İn-
Zonguldak kömürlerinden kok metalür- şaat mühendisleri ile müzakereye başlı-
jik yapılmasının mümkün olduğu hak- yacağız. İlkbaharda temelini atmak için
kında selâhiyettar zevatın bana verdikleri gayret gösteriyoruz.
— 376 —
Temeli atıldıktan sonra bitmek için mesi imkânı olmadığı zamanlarda da da-
iki buçuk sene gibi bir zamana ihtiyaç hildekilerle işleteceğiz.
vardır. Havzada, şimendiferin elektrikle iş-
letilmesi ve ayni zamanda maden ocak-
Elde mevcut demiri temamen işlet- larına muktazi olan enerjiyi vermek için
mek istemiyoruz. Fabrikaları kısmen ha- büyük bir santral yaptırılması kararlaş-
riçten ve kısmen dahilden alınacak maden tırılmıştır. Bunun için malî ve teknik esas-
cevheri ile işleteceğiz. Hariçten getirtil- ların hazırlanması ile meşgulüz.
MÜLKÎYE MEKTEBİ'NİN 59. KURULUŞ YILDÖNÜMÜNDE

' 12.12.1935
Kültür, idare, sanayi, ziraat ve her politika takip etmektir. Dahildeki politika
türlü imar bakımından birçok işlere giriş- birçok yıllardan beri bellidir ki, her şeyden
miş bulunuyoruz. Evet, ikmal etmekte ol- evvel ideale müstenit açık politikamn he-
duğumuz birçok işler vardır. Fakat vazi- defi Türkiye'yi az zamanda ileri bir mem-
femiz yalnız bunları bitirmek değildir. lekete ve vatandaşlarmı yüksek refah ve
Bunlarla beraber yeni programlara, yeni kültüre erişmiş vatanperverler (olarak) gör-
işlere girişmek kararındayız. Yeni Türkiye mektir. Hariç siyaset anlayışımız memle-
için en yüksek seviyeye az zamanda var- ketlerin biribirine emniyet vererek ve biri-
mak, yüksek heyetiniz gibi herkesin ideolo- birinin refahım bozmıyacak bir sulh siya-
jide, kültürde bütün kuvvetlerini her gün setidir. Milletler arasında sulhu tesis için
sarfetmelerine bağlıdır. bulunabilen kıymetli vasıta Cemiyeti Ak-
Yeni Türkiye'yi kurmak için vatan vam'dır. Bir çok eksiklerine rağmen mev-
sever gayretlerin esası, dahil ve hariçte cut vasıtalarm en iyisi budur. Biz işte
esaslı ve sağlam bir politikadır. Bu ol- teahhütlerimize riayete ve bunları Cemi-
mazsa imar gibi çok masum ve vatana yeti Akvam'a olan teahhütlerimizle telife
münhasır sayılan işler dahi yapılamaz. mecburuz.
Her işin başı dahilde ve hariçte esaslı bir

TASARRUF VE YERLİ MALI HAFTASI'NIN AÇILIŞINDA
YAPTIĞI KONUŞMA
• İnönü, ekonomide durum değerlendirmesi yaptığı yıllık geleneksel konuşmasında,

Atatürk'ün Meclis açış konuşmasındaki bakış açısını ve iyimserliği paylaşan düşünceleri
daha ayrıntılı biçimde ortaya sermektedir.
Yönetimin istediği şey üretimin bütün sektörlerde artmasıdır. Dünya trendlerini iz-
leyerek sürekli düşüş gösteren tarım fiyatları üreticinin isteğini kırmaktadır. Geçici bir
çare pamuk, yün, ipek gibi ürünlere yönetimin yapay olarak yüksek fiyat vererek alması,
yani, bir tür lgelir politikası' uygulamasıdır. Fakat, İnönü'nün deyişiyle "bu yol tabii bir
yol değildir." Çare, fiyatların "normal" olması ve gelirlerin ürün bolluğu (ve geniş pazar
olanakları) ile artmasıdır. Bu ortama gelmek amaçlanıyor. Bu amaç, tuz, şeker ve çimen-
toda yapılan fiyat indirimlerinde umulanın ötesinde gerçekleşmiştir.
— 377 —
İnönü'nün sözleri, ülkenin 1935'de kömür, demir ve elektrik kullanımı bakımından

oldukça geri sayılacağını belgeliyor. Sanayi programının cesaret verici biçimde uygulan-
ması, 1935'in ikinci yarısında yönetimi madencilik ve enerji sektörlerine yönelecek bir yeni
sanayi programı tasarlamaya götürüyor. Bu, 1936'nin başlangıcında daha açık biçimde
duyurulacaktır.
12.12.1935
Tasarruf ve Yerli Malı haftasını açı- yıldırmıştı ki, fazla mal istihsal etmek için
yorum. Tasarruf ve Yerli Malı haftasının kâfi gayret gösterilemiyordu.
başlangıcında söz söylemek, memleketin
İşaret etmek istediğim bir nokta daha
ekonomik vaziyetini açık ve umumî bir
vardır. O da, iç fiatlar meselesidir. Biz
surette mütalea etmek ayni zamanda be-
pamuk, yün, ipek gibi maddelerimizi içer-
nim için de, hükümet için de iktisadî sa-
de beynelmilel fiattan daha pahalı alı-
hada memlekete imtihan vermektir.
yoruz. Pamuğa, yüne, ipeğe içerde verdi-
Bu seneki mahsûllerimiz, geçen se- ğimiz para, bu malların arsıulusal piya-
nekinden daha* az para etmemiştir. Bu salardaki fiatlarından daha pahalıdır. Bu,
sene harice çıkardığımız malların satış hem içerde alıcının olmasından hem de
fiatı geçen seneki fiatlardan daha az de- dışarda bu malların kleringe bağlı müşterisi
memleketler bulunmasındandır. Bütün bir
ğil, hattâ daha fazladır.
memleket bu sözlerimi işitmelidir ki, bu
Bu sene fiatların düşmemesi çok is- yol tabiî yol değildir. İptidaî madde fiat-
tifadeli olmuştur. Meselâ üzüm, geçen larının pahalı ve yüksek olması, üzerinde
sene ahnan mahsûlden çok daha fazla- alışılması icabeden ekonomik bir vaziyet
dır. Böyle büyük mikyasta istihsale rağ- değildir. Gaye bu mallan çoğaltmak ve
men, takriben ayni fiat seviyesini tutmuş bu malların fiatını ucuzlatmaktadır ki,
olması, mahsulün değerini muhafaza et- gerek sanayi sahasında ve bilhassa harice
mesi alıcılarımızın eksilmeyip artmış ol- satışta fiatlarımız gittikçe daha tutumlu
duğunu göstermektedir. Fakat, mahsu- olsun. Fiatların normal bir hale gelme-
lün kıymetini tutmasında yalnız bu satış- sinin çaresi bolluktur. Dolaştığım yerler-
lar değil, devletin piyasaya müdahale de gördüm, ne kadar mahsul alırsak o nis-
edip tedbir almış olmasının da esaslı bir bette alıcı buluyoruz.
tesiri ve faydası olduğu kanaatındayım.
Aym vaziyeti fındıkta da görüyoruz. Tü- Bu sene ekinimiz geçen seneye naza-
ran miktarca daha az oldu. Hattâ bir ara-
tün de, bu sene, geçen sene elde ettiğimiz
lık bütün ihtiyacımıza yetişmiyeceği zan-
miktardan daha çoktur.
nedildi. Tahminimize göre hububat mah-
Pamukta, yünde, tiftikde de vaziyet sulümüz kendi ihtiyacımıza kâfi gelecek-
hemen aymdır. Çıkardığımız malları umu- tir. Asıl mühim olan mesele, kâfi gelecek
miyetle iyi fiatla satabiliyoruz. Her sene veya gelmiyecek senelerde hububatımı-
biraz daha fazlasını yetiştirmeliyiz. Ve zın fiatı üzerinde gelip geçen fiat dalgası-
bunu yaparken hatırımızdan çıkarmama- dıı ki, buna nihayet azamî bir had tayin
lıdır ki, her yetiştirdiğimiz fazlayı daima etmek vazifelerimiz arasında olacaktır.
iki misline çıkarmak için elbirliği ile çalış- Biliyorsunuz ki, belli başlı bir kaç mahsu-
mamız lâzımdır. Şunu da söyleyeyim ki, lümüzün dahilde istihlâkini arttırmak
bir zamanlar "iki misli fazla mahsul alma- için, hükümetin fiatlar üzerinde yaptığı
ya çalışmamız lâzımdır", demiştim. O za- müdahalelerden hissolunacak müsbet ne-
man mallarımızın çokluğundan ve fiatların ticeler alınmıştır. Bu maksatla tuzda, şe-
düşüklüğünden şikâyet herkesi o kadar kerde, çimentoda, kömürde fiat kontrolü
— 378 —
ve fiat indirmeleri yaptık. Hazineden fe- Yalnız fabrikalarda, yollarda değil,

dakârlıklar yaptık. Bunların memlekette evlerde de kömürü kolay, ucuz ve bol
kolayca, ucuzca ve bolca sarfedilmeleri tedarik etmeyi temin edeceğiz. Memleke-
için çalıştık. Dahilde esaslı maddelerin tin yarısı henüz kömür yakmıyor. Hiç
fiatlarını ucuzlatmak hükümetçe başlı ba- değilse memleketin yarısını kömüre alış-
şına bir ekonomik siyasa olmuştur. Bu tırmak ve sarfettirmek lâzımdır. Bugünkü
yolda hazine fedakârlığı göze almıştır. medeniyet kömüre ve demire istinat eder.
Miktarı ne olursa olsun bunu makul ve Kömürsüz ve demirsiz bir medeniyetin
doğru bir fedakârlık olarak kabul ettik. yürüyeceğini iddia etmek boş bir sözdür.
İlk sene yaptığımız tecrübeler istih- Elektrik fiatınm ucuzlatılmasına ve
lâk noktai nazarından çok ümit verici bu suretle istihsalâtının bollanmasına dik-
olmuştur. Meselâ, şekerden indirdiğimiz katle gayret edeceğiz. Memlekette elektri-
fiata mukabil istihlâkin o nisbette artmış ğin çoğalması ve fiatlarmın indirilmesi için
olduğunu görüyoruz. Fakat, biz fiatları mütemadiyen çalışmaktayız. Bu esaslı
indirirken ilk zamanlarda bu kadar iyi bir maddeler üzerinde istihlâki kolaylaştıran
netice alacağımızı zannetmiyorduk. Ya- ve genişleten ekonomik kontrol siyaseti-
ni, istihlâkin bu derece artacağını tahmin dir.
etmiyorduk. Henüz altı aylık bir devre
içindeyiz. Zannediyorum ki, fiat indir- İlk beş yıllık sanayi programının tat-
mek suretiyle istihlâk artımının miktarı se- bikinden olarak bu sene cam fabrikası iş-
ne sonunda yüzde 20-25 e varacaktır. Fab- lemiye başladı. Bu fabrikanın temeli ge-
rikalarımızın azamî randmanla işleyebil- çen sene atılmıştı. Yine geçen sene temeli
meleri istihlâkin artmasiyle kabildir, istih- atılmış olan sömikok fabrikası da işleme-
lâkin artması ise ucuz fiatlara bağlıdır. ğe başlamıştır. Geçen sene inşaat halin-
Onun için, gerek kurulan fabrikaların de olan Kayseri bez kombinası işlemeğe
mahsullerini ucuz ve bol olarak sarfet- başlamıştır. Bunlardan başka nisbetleri
mek ve gerekse dahilde müstehliklerin küçük olan müesseselerden, Bakırköy da-
ihtiyaçlarını geniş ve kolay olarak tedarik ha geçen seneden işlemeğe başlamış bu-
etmeleri için, rasyonel çalışmayı esaslı bir lunuyordu, gülyağı ve kükürt fabrikaları
politika olarak takip etmekteyiz. Bu bir işlemektedir.
süs ve heves değildir. Bunu ayni zaman- Daha bir kaç gün evvel büyük fabri-
da diğer maddeler üzerinde de takip ede- kalardan Bursa'da ve Gemlik'te sun'î ipek
ceğiz. ve merinos yünü fabrikalarının temellerini
attık.
Kömüre başladık. Aldığımız tedbir-
ler fiat üzerinde derhal tesirini gösterdi. Dış ticaret işimiz esas olarak klerin-
Fakat mesele bu kadar kalmayacak- ge istinat ediyor. Denkleşme ile yapılan
tır. Kömür meselesini, bütün memleketin ticaret, mal aldığımız kadar mal satmağa
esaslı ihtiyacı olarak ele aldık. İşleyen yahut sattığımız kadar mal almağa imkân
ocaklarımız fena işliyor ve birçok yerler- vermektedir. Geçen sene içinde klering
de kömür madenlerimiz gerek taş kömü- muameleleri birçok memleketlerle mun-
rü, gerek linyit havzalarımız metruk bir tazam olmuştur. Ticaret muamelatımız
haldedir. Halbuki işliyenlerin rasyonel, genişlemiştir. Klering yaptığıımz mem-
fennî ve bütün vesaitle mücehhez olarak leketlerin hemen hepsiyle ayrıca şu veya bu
işlemesi bu memleket için hayatî bir me- vesile ile mevcut olan borçlarımızı ödemek
seledir. Onun için, gerek bu sene ve gerek için bir pay bırakmaları esas olarak kabul
önümüzdeki senelerde bu iş üzerinde lâ- edilmiştir. Arsıulusal mübadelede, yal-
zımgelen tedbirleri alacağız. nız ticaret müvazenesini değil, ödeme mü-
— 379 —
vazenesini de esaslı olarak göz önünde tu- yetler, yeni yollar, yeni limanlardan bah-
tuyoruz. Dünyanın bugünkü durumunda settiğim zaman, yapılması daha iyi ola-
bilhassa bizim gibi inkişaf halinde bulu- cak mevzulardan değil, yapılması gayri
nup da dışardan bir çok mal satın almağa kabili tehir olan esaslı vazifelerden bahse-
mecbur olanlar için ödeme kabiliyeti diyoruz.
esaslı bir noktadır. Bir memleketin millî parası, sağlam
bir bütçeye istinat ederse ve o memleket-
Bu sene yeni demiryolları açtık. Ye-
te sarf olunacak para hiç olmazsa yüzde
ni açılan demiryollanmızı yalnız devletin
50 ye yakın miktarda bütçeye yeni gelir
emniyeti, memleketin imarı noktai naza-
temin edebilecek şeylere sarf olunursa
rından değil, bilhassa ekonomik genişle-
o memleketin parası en sağlam bir para
mesi bakımından da ileri bir hamle say-
olur. Millî para için tehlike sayılacak bir
mak lâzımdır.
tek mevzu, haricî ticaret mevzuudur ki
İstanbul piyasasına demiryollarımız o da bugünkü usuller dahilinde devletin
sayesinde Diyarbekir'den hububat gön- doğrudan doğruya kudretli ve tecrübeli
derilmiştir Ziraat Bankası, şurada bura- elindedir. Kudretli elinde diyorum. Çün-
da yaptığı istoklar arasında Diyarbekir'de kü B. M. Meclisi millî parayı muhafaza
ve Urfa'da da ayrıca istoklar yapmağa baş- etmek için lâzım olan tedbirlerin kâffesine
lamıştır. Görüyoruz ki, memlekette piyasa zamanında tevessül etmiştir ve bu mü-
birliği, bütünlüğü ve her hususta olan bağ- sellemdir.
lılığı gün geçtikçe kökleşiyor.
Millî parayı sağlam tutmak için lâ-
Bütün bu verdiğim malûmatı, hep zım olan anasırın kâffesi mevcuttur ve bir
hoşunuza gitmekle beraber, bizim yap- tedbir mahiyetinde olarak hükümetin dai-
mağa mecbur olduğumuz şeyler için tat- ma elindedir. Millî para üzerinde bu kadar
min edici bir ölçü olarak kabul etmemeli- açık söylemekten maksadım paranın kıy-
yiz. Yaptıklarımızdan daha fazla şey yap- metini muhafaza etmek için katî bir azim
mak bizim için her gün daha kuvvetli sahibi olduğumuzu anlatmak içindir. Ge-
bir ihtiyaç haline gelmiştir. Memleketin çen tecrübeler göstermiştir ki bu memle-
ihtiyacı çoktur. Yapacak işlerimiz o nis- kette saklanacak ve kıymetine güvenilecek
bette vardır. İlk sanayi programı daha yarı para, yalnız Türk parasıdır. Kezalik tecrü-
yarıya tahakkuk etmişken verdiği müsbet beler göstermiştir ki, B. M. Meclisi ve
neticeler o kadar teşvik edici oldu ve o onun Hükümeti parayı tutmak kararım
kadar gözümüzü açtı ki, bir taraftan onun muhafaza ettikçe paramızın her hangi bir
muayyen zamanda bitirilmesi için çalışır- sarsıntıya maruz kalmasına imkân yok-
ken, bir taraftan da diğer programın tatbi- tur.
kine geçmek için hazırlanıyoruz. Memleketin içinde, ev içinde rahat
ve geniş çalışmanın esası emniyettir, em-
Kezalık bundan 3, 4 sene evvel mah-
niyet. Emniyet vasıtalarının ve şartlarının
sullerimizin ne para edeceği ve nereye
en başında bulunan nokta, milletin kendi
satılabileceği endişesi içinde iken, bugün
içindeki beraberliği, kudretli inamşı ve
aradığımız ve istediğimiz ve dört elle ta-
icabederse azmi ve cesaretidir. Herhangi
kip ettiğimiz hedef, hiç olmazsa mah-
bir hadise karşısında Türkiye'nin kendi
sullerimizi iki misline yükseltmek için ted-
varlığını muhafaza etmek için kâfi dere-
birler aramaktır.
cede kuvvetli ve kudretli olduğuna herke-
Bütün memleketin sözlerimi duyması sin inanması, memleketin iktisadî bakı-
lâzımdır. Bu memleketin ihtiyaçlarım te- mından da büyük bir kuvvettir, büyük
min etmek için yeni programlar, yeni faali- emniyettir.
— 380 —
Memleketin müdafaa meselelerini ve leket kadar, fakat çok memleketten fazla

müdafaa vasıtalarım, iktisadî vasıtalar millî emniyet meselelerinde kâfi derecede
gibi daima göz önünde bulundurmak lâ- hassastır ve kâfi derecede hassas olmasını
zımdır. Onun için, Türk milleti her mem- bilecek kadar tecrübe geçirmiştir.
SÜMERBANK GENEL DİREKTÖRÜ NURULLAH ESAT SÜMER'İN

TASARRUF YE YERLİ MALI HAFTASI'NDA YAPTIĞI
RADYO KONUŞMASI
Sanayileşmenin genelkurmayı sayılan Sümerbank, 1935'in Türkiye'sinde teknikle

Cumhuriyet rejiminin ideolojisini birleştiren bir işlev üslenmiştir. Nurullah Esat Sümer'in,
sanayi programının yükselen başarı grafiği önünde yaptığı konuşma bu işlevi yansıtıyor.
Siimer, ülkenin sanayileşme hedefini dünya çapında anlam taşıyacak bir çizgiye oturtma-
ya yöneliyor. O tarihlerde bu çizgi, yönetimdeki siyasal kadrolardan, yönetimi destekleyen
'Kadro' akımının düşünürlerine ve sanayi programından pay alan ''milli bankalar'a uza-
nan bir ortak zemin buluyor.
13.12.1935
Millî İktisat ve Tasarruf haftası, ha- metalara karşı kendini müdafaa eden bir
tırlarsınız, millî ekonominin en sıkıntılı ve ekonomi ,krizlere mukavim bir ekonomi,
en kritik bir safhasının mahsulüdür: Millî kendine sahip kuvvetli ve hâkim bir Tür-
pazarlar yabancı metaların baskınına uğra- kiye'nin baş temelidir. Biz bugün bu te-
mış, millî mahsuller bütün pazarlardan ko- meli kuruyoruz. Millî ekonomi sağlam ve
ğulmuş, devletin itibarına miyar olan millî sarsılmaz bir temele oturmadıkça dünya
para bu depresyonda, takatten kalmış bir ekonomisine haraç vermekten kurtula-
nabız gibi, gittikçe düşmüş, Türk vatan- maz.
daşı meçhul bir akibele namzet pusulasız Bir asır evvel garp pazarlarına elişi
bir gemide kalmış gibi telâş, heyecan, kor- mamuller gönderen Türkiye, o zaman o
ku ve itimatsızlık içinde, varlığını ve is- pazarlardan nasıl tardedildiyse son zaman-
tikbalini korumak kaygusu içinde bunal- lara kadar dünya pazarlarına toprak mah-
mıştır. sulleri sevkeden Türkiye de yine öyle
Türkiye'nin dünya krizi içinde altı dünya pazarlarından tardedilmek mevki-
sene evvelki manzarası budur: Bu tehli- ine düşmüştür. Bu akibet, her iki halde
ke, bir sarî hastalık gibi bütün millete de, millî ekonominin bir müdafaa ve taar-
sirayet eden bu ümitsizlik, bize, en salim ruz hattı tesis edebilmesinden sarfınazar,
çıkar yol olan, millî iktisat ve tasarruf fik- bir ric'at haltına da malik olmamasının
rini, o gün sadece bir fikir olarak, verdi. neticesiydi. Türk ekonomisi, liberal eko-
nomi mekanizmasının ve serbest ticaret
Türkiye bu fikrin arkasından, hede- kanununun zebunu olmuştur.
fin vadettiği bütün nimetlerden eksiksiz
müstefit olmak için yürümektedir. Dünya ekonomisinin kaidesi, liberal
ticaret sistemidir. Liberal ticaret de güm-
Bu hareket, sistemleşmiş yeni bir da- rük serbestisi esasına bina edilmiştir. Bu
vadır. mekanizmanın kanuniyeti ve otomatizmi
İleri ve kendine sahip bir Türkiye, dünyayı iki muhasım karargâh gibi, an-
Atatürk İnkılâbı ideolojisinin öz hedefi- laşma ve sulh kabul etmez bir tezada dü-
dir. Orta çağ ekonomisine karşı ileri tek- şürdü. Bu tezat, dünyada ham maddeci
niğe dayanan bir millî ekonomi, yabancı ve endüstrici milletler manzarasmda tâbi
381 —
ve matbu, yarı müstemleke ve metropol da müstakil ve kendine sahip olmak dü-

devletler tiplerinde en sarih ifadesini bul- şüncesi hâkimdir.
du. Ayni mekanizma dünya ekonomisin-
de daha şayanı dikkat bir inkişaf icap ettir- Atatürk inkılâbının dünya mikya-
miştir. Biliyorsunuz ki, Brezilya kahve- sındaki iksilerinin ve millî inkılâplara bir ,
sinden, Küba şekerinden, Kanada buğ- prototip olmasının manası millete kendi
dayından geçim aramaktadır. hâkimiyetini vermek prensipinin inkılâp
ideolojimize bir ana 1emel olmasındadır.
İnsanlığı ayrılmaz bir vahdet, dünya Bu inkılâbın politik ve ekonomik mana-
ekonomisini de bu vahdete göre bir mesiyle," dünya mikyasında gerçekleşmesini
kanizma olarak kabul eden bu konstrük- düşününüz. Dünya tarihine sığmıyacak
siyon nihayet bir ütopidir. Hem de hakikî olan bu muazzam kurtuluş yeni bir dünya
hayatın bütün icaplarına ve kanuniyet- tarihine başlangıç olacaktır. Türkiye bu
lerine taban tabana zıt bir ütopi milletler- harekette cesur bir keşif kolu rolünü mu-
de şuur oldukça ve devam ettikçe böyle vaffakiyetle başarmaktadır.
bir hayalin hakikat olmasına imkân var
mı dır? Dünya harbi, Avrupa'da yepyeni Dün varlığı pahasına gümrük istik-
millî devletler yaratmıştır. Dünya ekono- lâlini vermiş olan Türkiye, bugün kendi
misine, bugün her zamandan daha ziya- topraklarında geniş ve kuvvetli bir endüstri
de, milliyet prensipi hâkimdir. Bu pren- kurmaktadır.
sip milletler arası iş bölümünün hikmeti-
Bugün bütün bunlarla beraber millî
ni ve manasım fiilen izale etmiştir. Görü-
tasarruf seneden seneye hendesî bir nis-
yoruz ki, dünya ekonomisindeki mübala-
betle artmaktadır.
ğalı spesilizasyon yerini süratle millî eko-
nomilerdeki cüzütamlık hareketine ter- Bu büyük bir milletin, koca bir mem-
ketmektedir. leketin ve milyonlarca insanın aynı za-
manda uyanışı, fakat yalnız uyanışı değil,
Bu gidiş, tamamen şuurlu olarak,
şuurla ve inanarak mukaddes bildiği bir
ekonomik prensibinden, millî prensibe
hedefe varmak için kalkınması ve ayak-
intikaldir. Dünya mikyasındaki bu isti-
lanmasıdır.
hale, "millet" fikrinin daha konkre ola-
rak yeniden doğuşunu ifade eder. Bugü- Büyük ve mesut Türkiye idealinin
nün "millet" i daha şuurlu daha ziyade en kısa bir zamanda hakikat olması için
hakikati ve kendini gören, kendine müte- inan ve güvenle beraber tasarrufu ısrar ve
veccih bir varlık olmuştur. Evvelce "mil- inatla bir millî karakter ve ahlâk edinece-
let" müteaddi, mütearrız, istilâcı ve em- ğiz. Yerli malını kendi malımız diye ve
peryalistti. Bugünkü "millet"in her hare- onun için seveceğiz. Yerli malı sevmek,
ketinde, her tedbir kararında millî emni- daima Türkiyeyi sevmek demek olacak-
yet, millî refah ve bunların ifadesi olarak tır.
TASARRUF YE YERLİ MALI HAFTASINDA EKONOMİ BAKANI

CELÂL BAYAR'IN YAPTIĞI RADYO KONUŞMASI
Bayar bu konuşmasında üç konuyu ağırlıklı olarak ve ayrıntıyla anlatıyor. Bunlardan

birincisi dış ticarettir. Bayar, bunu, yerli üretici ile dış pazarlar arasında kurulması gere-
ken önemli bir ilişki olarak ön planda tutuyor. 1930'larda ihracatı hemen tümüyle tarım
ürünü ile hammaddeden oluşan Türkiye, dış ticaretini, "en ziyade mazharı müsaade mil-
let" ('ençok kayrılan ülke') ilkesinden "karşılıklı menfaatler" ilkesine doğru kaydırmayı
/
— 382 —
amaçlıyor. 'Ençok kayrılan ülke'' ilkesi, 1930'larda silinmekte olan çok yönlü dünya
ticaretinin, öteki ilke ise yine aynı dönemde yaygınlaşan ikili anlaşmalara (ve kliringe)
bağlı dış ticaretin temel ilkeleridir. Bayar, ülkenin iktisat politikasında başarının sürekli
ve garantili (ve karşılıklı çıkarlara dayanan) ikili ticarette yattığını, iç pazarın ancak
böyle genişleyebileceğim ve üretimin artabileceğini vurguluyor. Kısacası, ülkenin tüketim
ve yatırım olanaklarının artabilmesi ithal kapasitesinin genişlemesine, bu ise ihracatın
artırılabilmesine bağlıdır.
Bayar'ın ayrıntılı biçimde üzerinde durduğu ikinci konu uygulanmakta olan sanayi
programıdır. Sanayi programı, 1934 ve 1935 yıllarının bu gibi belgelerinde hep ağırlıklı
bir yer tutar.
Üçüncü konu ise, ''beş yıllık'' bir süre tanınarak başlatılmasına rağmen Birinci sanayi
programının iki yılda geniş ölçüde tamamlanma yoluna girmesi üzerine, İkinci ''beş yıllık'
sanayi programının hemen gündeme gelmesidir. İkinci programda ağırlıklı sektörler ma-
dencilik, enerji ve ağır sanayiin temeli sayılan demirçelik olacaktır. Bayar bu sektörlerde
söz konusu olabilecek projeler üzerine bilgi vererek, 1935'de kurulan Etibank'm bu hedef-
lere dönük bir ''ağır sanayi bankası' olduğunu vurgulamaktadır.
18.12.1935
Evvelemirde şurasını belirtmek iste- nomisinde bir kalkınma, bir canlanma

rim ki: temayülü gösteriyor. Bilhassa iptidaî mad-
Türkiye henüz istihsal düzenlerini deler ile madenlerin fiatlarmda göze çar-
tamamlamamıştır. îç pazarlarının müba- pan bir yükseliş ve talep kaydolunuyor.
dele ve istihlâk kabiliyetini karşılamak- Arsıulusal mübadelede beliren bu canlı-
tan uzaktır. Ekonomik inkişaf ve imar lıktan muhakkak kendimize menfaat pa-
faaliyeti dolayısiyle dışardan geniş mikyas- yı ayırmalıyız. Bunun için de istihsal ve
ta tesisat ve mal almak vaziyetindedir. satış sahalarında hazırlıklı olmamız lâ-
Böyle bir memleketin ekonomik politi- zımdır. Şimdiye kadar faal bir ticaret po-
kası ekonomik düşünce ve tedbirleri hiç litikası ile mahreçleri muhafazaya, kay-
şüphesiz ki ekonomi sahasında aşırı de- bedilenlerin yerine yenilerinin bulunma-
recede cihazlanmış, iç pazarlarının is- sına çalıştık. Ancak bu kâfi değildir.
tihlâk kapasitesini son hadlerine kadar Çiftçimiz de istihsal mesaisini bu yeni ce-
kullanmış ileri endüstri memleketlerinin reyanlara, yeni taleplere uydurmak mec-
ekonomi politikalarının, ekonomik dü- buriyetindedir.
şünce ve tedbirlerinin ayni olamaz. Bizim için en büyük kıymet ileriyi
hazırlıyan devamh, emniyetli ticaret mü-
Türk ekonomisi dinamik bir ekono- nasebetleridir.
midir. Her sahasında yapıcı, yaptırıcı
bir millî azim ve iradenin maddî tezahür- İstihsal faaliyetlerimizin müstahsıla
leri görülür. Hareket, teşebbüs, mübadele bir kâr payı bırakan satışlarla neticelen-
gibi esaslar ekonomi programımıza ha- mesi lâzımdır.
kimdir. Müstahsilin satın almak kudreti, gö-
Dünya vaziyetine umumî bir bakış rülüyor ki ancak dünün, bugünün ve ya-
bizlere gösteriyor ki: rının kâr payı bırakan satışları ile vücut
bulabilir.
Her millet kendi bünyesine uygun
usullerle, muhtelif gayeler uğrunda çalı- Fakat müstahsiller, şurasını iyi kav-
şıyor. Ekonomik "indices" 1er dünya eko- ramalıdırlar ki: "kâr bırakan satış" de-
— 383 —
mek mutlaka yüksek satış fiyatı demek Kanaatimizce ziraat istihsalinin en

değildir. tabiî ve iktisadî bir yoldan korunması
İstihsalin maliyet masraflarını indi- kâr payı bırakan satışlar yapılabilmesini
rerek, istihsal hacmini artırarak hem kâr temin edecek noımal şartları hazırlamakla
payı temin olunur, hem de fiyat ucuzlatı- mümkündür.
labilir. İşte istediğimiz de budur. Umumî olarak diyebilirim ki: Bu
Bugün, gerek memleketimizde ve ge- seneki tütün mahsullerimiz fiat ve kalite
rek dünyada ekonomik bir seyyaliyet, bir bakımından geçen yıla nazaran daha üs-
likidite vardır. Arsıulusal ve ulusal mar- tündür. Pamuk, yün, tiftik gibi iptidaî
şeleri felce uğratan büyük stoklaı erimiş maddelerimizin fiatları da geçen yıllara
bulunmaktadır. nazaran daha müsaittir.
Ziraî mahsullerimizin satışlarında Ulusal Ekonominin kurulması millî

kendini gösteren bir hususiyet, bir hasta- hayatta kökleşmesi için çalışırken:
lık vardır. Bundan bahsetmeden geçmek "Dış ticaret politikasının" önemli
istemiyorum: rolü gözümüzün önündedir.
Mesele psikolojiktir. Sun'î bir heye- Bir taraftan:
can vücude getirerek panik havası içinde,
mühim fiat düşüklüklüklerine meydan ver- Türkiye nüfusunun mühim kısmını
mek, ticareti organize olmamış memleket- teşkil eden ve geçimini ziraat işlerinden
lerde, sık sık tesadüf edilen hâdiseler- bekliyen müstahsillerimizin bütün bir yıl
dendir. süren emeklerini değerlendirmek ve dış
piyasalarda faal bir ticaret politikası ile
Müstahsil, köyünde umumiyetle pi- himaye etmek,
yasalar hakkında esaslı malûmata sahip
Diğer tarafan, Türk medenî hayatı-
değildir. Şehirden, kasabadan ulaştırılan
nın bir zarureti olarak tanıdığımız büyük
bir fiat düşüklüğü haberi, komşunun te-
bir endüstri programının doğurduğu yeni
laşlı bir hareketi, derhal müstahsil üze-
ve mühim fabrikaların mamullerini hari-
rinde mahsulünün elinde kalacağı kor-
cin yıkıcı rekabetinden yine faal bir tica-
kusunu verir ve "panik uyandırır."
ret politikası ile korumak.
Halbuki, panik halinde mal satıl- Bu iki hedefi telif ederek millî yüksek
maz. Alıcının ayaklarına kapanan, derin menfaatleri siyanet etmek mecburiyeti kar-
bir meyusiyet içinde malını alması için şısında bulunuyoruz.
müşteriye yalvaran bir satıcının hali ka-
dar feci bir manzara tasavvur olunmaz. Endüstri hareketimiz tabiî seyriyle iler-
liyor. Fabrikalarımız evvelce dış piyasa-
Bu ruhî ve marazî halette, mazideki lardan getiıdiğimiz mallan imal ederek
kriz senelerinin tedhiş edici hatıralarının ihtiyaçlarımızı temine çalışıyoruz.
rolü vardır, kredi darlığının rolü vardır. 1930 (1933 dahil) senelerinde haricî
Bu itibarla ziraî maddelerimizin pi- ticaretimiz daimî bir sukut göstermiştir.
yasalara tedricen normal bir şekilde gel- Bu sukut nisbetleri şunlardır:
mesini temin edecek şartlan yerine getir- 1931' de 1930' a nazaran yüzde 15
mek için teşkilâtlanmıya ihtiyaç vardır. 1932' de 1931' e nazaran yüzde 27
Panik halinde şaşkınlık içindeki sa- 1933' de 1932' ye nazaran yüzde 8
tışlar artık ekonomi hayatımızda tarihe Şimdi ise, geçen sene ile bu senenin on
karışmalıdır. ayhk dış ticaret istatistiği buhran sene-
— 384 —
lerinden başlıyarak her sene azalan tica- faa ettik. Zaman, meseleyi halletmiş bulu-
retimizin gerileme seyrini terkederek, ileri nuyor» Karşılıklı fedakârlıklarla elde edi-
hareketinin başladığını gösterecektir. len bir anlaşmanın bütün hükümlerinin
İthalâtımızda geçen senenin 10 ayına karşılıklı hiç bir menfaat göstermiyen
nazaran ilk on ayı zarfında 3.297.000 lira- üçüncü bir devlete, otomatik bir şekilde
lık bir artış görülmüştür. teşmilinin doğru olmıyacağı kanaati ar-
tık tamamen şumullü ve umumî bir mahi-
İhracatımızda da 3.001.000 liralık bir
yet almıştır.
artış görülmektedir.
Ulusal ekonomimizin kuruluşunda
Dış ticaret politikamız icabı olarak
sarsıntı olmamasını kısmen de bu tezin
her ticaret anlaşması bir tediye muvaze-
yürümesine borçluyuz.
nesi anlaşmasıyla birlikte mevkii meriyete
girer. Ve bu iki vesika yekdiğerinin ayrıl- Endüstri programımız bizzat milletin
maz cüzüleridir. "Tediye muvazenesi" kendi programıdır.
memleketimiz bakımından hayatî bir Endüstri programına dahil fabrika-
ehemmiyeti haizdir. Bu itibarla, ticarî ala- lardan tesis edilmiş ve işlemekte olanlar:
cakların yanı sıra malî taahhütlerimizi
1- Paşabahçe cam fabrikası.
karşılayabilecek bir fazlalık payı daima bu
anlaşmalarda "prensip halinde" yer bul- 2- Sömikok fabrikası.
maktadır. 3- Kayseri bez fabrikası,
Elimizdeki yegâne tediye vasıtası 4- Bakırköy bez fabrikası,
Türk mahsulü olduğuna nazaran tediye 5- Gülyağı fabrikası,
anlaşmalarımızın, tediye muvazenesinin 6- Kükürt fabrikası,
bütün unsurlarım ihtiva etmesi zarurîdir. 7- Sünger fabrikası.
Dış ticaret politikamızın muhtelif an- Mecmuunun:
laşmalarla hazırladığı müsait plâsman im-
kânlarını, Türk çiftçisinin istihsalinde gös- a) Sermayesi 9.500.000 lira
tereceği gayreti arsıulusal mübadeleye ta- b) İstihsal kıymeti 9.000.000 lira
vassut eden elemanlardan bazılarının mü- c) Ham madde kıymeti 3.500.000
teessir etmesine, "Türk ihracat mallarının" lira.
itibarına halel getirilmesine müsaade et-
miyeceğiz. Sanayi programına dahil fabrikalar-
dan teessüs halinde olanlar:
Bu maksat ile yalanda Kamutaya ı
#
ihracat maddelerini kontrol kanunu su-
1- İzmit kâğıt fabrikası
nulacaktır. Bu lâyiha "men'i tağşiş ka-
nunu" hükümlerini tamamlamakta ve mü- 2- Ereğli mensucat fabrikası
eyyidelerle müessir bir hale getirmektedir. 3- Nazilli mensucat fabrikası
4- Bursa merinos fabrikası
Ana hatlarını kısaca çizdiğim bu po-
litikanın tatbikine en büyük engel "en 5- Gemlik sun'î ipek' fabrikası.
ziyade mazharı müsaade millet" kaidesi- Mecmuunun:
nin mutlak ve şartsız bir manada tefsir a) Sabit sermayesi 15.500.000 lira
edilmiş olması idi.
b) İstihsal kıymeti 15.000.000 lira
Bu telâkki tarzını kabul etmedik.
c) Ham madde kıymeti 6.500.000 lira.
Ticaret müzakerelerimizde, arsıulusal top-
lantılarda bu kaidenin "karşılıklı menfaat- Sanayi programına dahil fabrikalar-
ler" mefhumunu tanıyan tefsirini müda- dan tesis edilecekler:
— 385 —
1- Malatya mensucat fabrikası Maden serveti, bir milletin refahında

2 - Demir sanayii en büyük rol oynıyan, muhtelif tezahürle-
3- Kimya sanayii riyle bir memleketin müdafaasım, haya-
tiyetini, medeniyetini, ayakta tutan bir
4- Çimento varlıktir. Yeraltı serveti gözle görülür,
5- Kenevir elle tutulur bir varlık oluncıya kadar çok
6- Sellüloz emek, çok zaman ve para ister. Tabiatla
7 - Kâğıt fabrikasının tevsii mücadele bilhassa madencilikte ön sıra-
8 - Porselen da gelir.
9 - Cam fabrikasmın tevsii Bu işin azametini kavrıyan Cumuri-
10- Sömikok fabrikasının tevsii yet, bu araştırmaların ve araştırma neti-
cesi işletmelerin tehlikesini üzerine alarak
Bu fabrikaların takriben istihsal, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsünü, ma-
ham madde kıymetleriyle sabit sermaye, den ve enerji sanayiinin finansımanını ve
kuvvet ve vaziyetleri yekûnu şöyledir: işletmesini üzerine alacak olan Etibank
a) Sermayesi 36.000.000 müessesesini vücude getirmiştir.
lira.
Hükümetin, bu maden seıvetlerinden
b) İstihsal kıymeti 37.000.000 en müsbet varlık olarak gördüğü taş kö-
lira. mürü havzası layik olduğu ehemmiyetle
c) Ham madde kıymeti . 19.000.000 mütalea edilmektedir. İlk adım olarak
lira. kömürün bu medeniyet vasıtasının mem-
Endüstri programlarımızın yurt için- leket içinde mümkün olduğu kadar geniş
de, iç ekonomide sebebiyet vereceği ikti- istihlâkinin teminine çalışılmakta ve dış
sadi hareketler göz önüne getirilirse, ha- memleketlere ihracata teşvik edilmekte-
dir. Ancak esaslı maliyet islâhının, yalnız
kikî ve büyük bir ekonomik devrimin ta-
havzanın rasyonel şekilde işlenmesi ile
hakkuk edeceği kabul olunur.
kabil olduğunda müttefikiz.
Ekonomik politikamız hem istihsali
ve hem de istihlâki muvazi olarak artır- Havzamızın son senelerdeki istih-
maktır. salâtı iç ve dış pazarlara imraratı şu şekil-
İstihlâk yapabilen, istihlâk kudretini de inkişaf etmiştir.
haiz millî ekonomi istiyoruz. Seneler Dahilî Haricî Yekûn
Millî endüstrinin satış fiatlarını, bu imrarat imrarat
bakımdan büyük bir alâka ile takip edi- Ton Ton Ton
yoruz. Millî endüstriyi dışarının, yıkıcı, 1932 842.702 335.553 1,178.255
tahrib edici rekabetinden korumayı nasıl
1933 843.862 479.360 1.323.222
bir vazife biliyorsak; bütün istihsal şube-
lerinin rasyonel çalışmalarını ve tabiî 1934 960.162 692.266 1.652.428
şartlara uymalarını temin etmeyi de ayni Memleketin mahrukatı hiç şüphesiz
ehemmiyetle bir vazife olarak tanıyoruz. en derin ve en mübrem ihtiyaçlarından
Her vesile ile belirttiğim gibi hayatiyeti ol- haricidir. Anadolu'muzun hemen her kö-
mıyan, sun'î kurumların, sun'î faaliyetle- şesinde, hiç değilse mahallî ihtiyacı kar-
rin nazarımızda bir değeri olamaz. Yaşa- şılayacak linyitlerimiz vardır. Bunların
mak kabiliyetinden mahrum olan, iktisadî mahallî ehemmiyette olanlarının istismarı,
bakımdan kansız, cansız işlerin memlekete hususî müteşebbislerin eline geçebilecek-
büyük zararı vardır. Millî servetimizi israf se de, geniş servet arzedenleri, devlet eliyle
etmek demektir. araştırılmakta ve müsbet neticelere varı-
— 386 —
lınca memleketin enerji, mayii mahruk, Keban isimli kurşun madenindeki

sun'î gübre işlerini birden halledecek sa- araştırma ameliyatına devam olunmakta-
nayie mevzu teşkil etmesi derpiş olunmak- dır.
tadır. Bu sonbaharda Gümüşane vilâyeti-
Madenlerimizi en değerli bir müba- nin madenleri bir istikşafa tabi tutularak
dele vasıtası olarak ele almış bulunuyoruz. birçok maden zuhuratı görülmüştür. Bu
istikşaf eski Gümüşane madenlerinin calibi
"Krom" ihracatının takip ettiği seyir
dikkat olduğunu göstermiştir.
nazarı dikkatinizi celbedecek mahiyette-
dir. Eski zamanlarda bir çok imalâta sah-
ne olan Gümüş Hacıköy, Akdağ ve Derek
Krom ihracatı madenleri gibi madenlerin de peyderpey
Seneler Ton ayni suretle istikşafa ve tetkika tâbi tutul-
1927 18.318 ması mukarrerdir.
1931 30.000 Enstitü kömür ve linyit mevzuunu da
1933 75.379 ele almıştır.
1934 119.844 Bu meyanda Kütahya'daki linyitler
kemmiyet itibariyle şayanı dikkat görül-
Petrol araştırmalarının devamı: Mar-
müştür. Yapılan sondajlar ve aramalar bu
din taraflarında evvelce başlamış olan son-
linyit havzasının vüsatini teyit ediyor ve
daj halen 960 metreye varmıştır. Müsait
bu havzanın büyük bir enerji membaı ola-
tabakatın 1400 ilâ 1200 metre arasında ke-
bileceğini gösteriyor.
silmesi bekleniyor. Bu sondajın vereceği
netice hakkında daha bir şey söylenemez. Kütahya linyitlerinden sonra mem-
Çünkü, petrolün mevcut olup olmaması leketimizin diğer mühim linyit tezahürleri
tabiatin bahşettiği bir şanstır. de ilerde birer birer ele alınarak enerji
Memleketin diğer bazı sahaları da kaynaklarımızın metodik envanterini yap-
jeologlar tarafından aranmış ve Adana mış ve istifade imkânlarını tayin etmiş
vilâyetinin de Toros eteklerinde müsait olacağız.
bir strüktürün mevcut olduğu tesbit edil- Taşkömiir hususunda da Safranbolu,
miştir. Ancak, ilerde burada yapılacak Azdavay ve Söğütözü mıntakaları da umu-
yeni bir sondaj noktasınm tayininden ve mî bir istikşafa tâbi tutulmuştur.
bir sondaj masrafına girişilmeden evvel Memleketin elektrik işlerini verimli
tekniğin son terakkiyatına tevfikan "ge- ve rasyonel bir yola sokmak için yeni bir
ophysique" denilen elektrik usulleriyle idare kurduk. Kısaca E.İ.E. İdaresi de-
strüktürün en uygun sahalarının tahdit diğimiz, Elektrik İşleri Etüd İdaresinin
edilmesi ve bu suretle işin kolaylaştırılması başlıca ödevi şu cümle ile ifade olunabilir:
düşünülüyor.
Yurdu ucuz elektrik enerjisine kavuş-
Mürefte civarında da üç küçük son-
turmak.
daj yapılmış ve gayri iktisadî olmakla
beraber bazı petrol emarelerine tesadüf Ucuz elektrik ancak, verimli ve ras-
edilmiştir. yonel bir surette işliyen ve ucuz ve bol ya-
Ergani'nin 20 kilometre civarında Gu- kılacak madde veya su olan yerlerde ya-
leman'da gayet zengin bir krom madeni- pılmış olan büyük mıntaka santrallarm-
nin etüdü yapılarak enstitünün ilk müs- dan alınabilir.
bet mevzuu olarak Etibank'a intikal ettiril- Bugün memleketin birçok yerlerinde
miştir. tek başına kurulmuş ufak santrallar vardır.
— 387 —
Bu küçük santrallann tesis fiatları kaya verdiğimiz ve vereceğimiz vazifelerle

büyüklerine nisbeten yüzde 25 ten yüzde memleketimiz bir taraftan istihsal vası-
50 ye kadar daha büyüktür. Bundan dolayı taları yaratan ağır sanayi sahasında ilk
bu ufak santrallann amortisman şartlan adımlarını atarken, diğer taraftan da ticaret
çok ağır olduğundan satış değeri de tabiati- muvazenemize önemli bir rol oynamağa
le yıkıcı bir şekil alır. namzet olan maden istihraç ve ihracatına
devlet eliyle en müessir bir hamleyi vermiş
Yukarda sayılan mahzurlar ancak
olacağız.
memleketin rasyonal bir şekilde elektrik-
lendirilmesiyle ortadan kaldırılabilir. Mem- Kurduğumuz enstitüler de bunların
leketin türlü taraflarında ufak santrallar icraatçisi, tatbikatçısı ve ağır sanayi ban-
yerine, biribirine bağlı ve biribirine yardım kamız olan Etibank yenidirler. Bununla
edecek şekilde kurulmuş büyük santral- beraber hazırlamakta olduğumuz ikinci
lar meydana gelince, halkımız da ucuz ve beş senelik sanayi programımızın en mü-
bol elektrik enerjisine kavuşacaktır. him kısmını teşkil edebilecek mahiyette
mevzulaıımız bugünden elimizde mev-
E. İ. E. İdaresinin yapmakta olduğu
cuttur. Bunlarla hergün biraz daha inki-
incelemelerin sonuçlarına göre bu büyük
şaf etmekte olan sanayi imize memleketi-
santrallar, bazı yerlerde şimdiye kadar
mizin iktisadiyatına olduğu kadar millî
boşu boşuna akıp giden suların sukutun-
müdafaasına da yeni bir temel ilâve etmiş
dan istifade edecek, bazı yerlerde ise, yeni
olacağız.
yeni meydana çıkarılmakta olan linyit
kömürlerimizi yakacaktır. Şuna kanaat getirmeliyiz ki, eko-
Bu büyük mıntaka santrallarının ba- nomik kalkınmamızı, millî sahada ve refa-
şında Zonguldak santralı olacaktır. Ya- hımızı ancak kendi varlığımızla, millî
pılmasına, yakın bir zamanda başlana- tasarruf ve sermayemizle başarabileceğiz.
caktır. Her yıl artacak olan bu kuvvetler,
E. İ. E. İdaresini memleketimizin servetler sayesindedir ki, daha ziyade yük-
enerji ihtiyacını gözönünde tutarak, etüd- selebileceğiz.
lerini Ankara, Zonguldak, Kütahya, Eğe — Halkımız Türk parasının sene-
ve Adana mıntakalarmdan başlamıştır. lerdenberi fiilî istikrarını ve sağlamlığını
Bunlardan sonra da Malatya, Elâziz, Di- iç ve dış marşelerde muhafaza ettiğini gör-
yarbekir, Sivas, Erzincan ve Kars mınta- müştür.
kaları incelenecektir.
— Devlet itibarının sarsılmaz bir
Su kuvvetlerimizin etüdlerine bilhas- tarzda teessüs ettiğini görmüştür.
sa önem verilmektedir. Sakarya, Seyhan,
Berdan, Gediz, Küçük ve Büyük Mendires, — Dahilî istikraz tahvillerinin sıfır-
Dicle ve Firat sularının ilk incelemeleri dan "au pair" bir kıymete gelmesiyle dev-
yapılmış ve icap eden yerlerde rasat is- let tahvilâtına verilen millî ehemmiyetin
tasiyonları kurulmuştur. Yeni yellerde de manasını anlamıştır.
bu gibi su ölçme istasiyonları kurulmak- — Memleketin emniyet ve sükûnu-
tadır. nun içerde ve dışarda temin edildiğini
Termik, yani linyit kömürü yakacak görmüştür.
santrallann da bazılarının ilk hesaplan Siyasî istiklâline mutlak bir tarzda,
yapılmıştır, bir kısmının hesaplan da ya- kayıtsız ve şartsız sahip olmıyan bir mil-
pılmaktadır. letin ne fertleri, ne de mes'ul devlet adam-
Etibank'ı kurmuş bulunuyoruz. He- ları "millî ekonomi" tabirini telâffuz bile
nüz teessüs devresinde bulunan bu ban- edemezler.
I ; \ ;
— 388 —
Bizim neslimize ve gelecekteki nesil- Büyük Önder Atatürk'ü huzurunuz-

lere "millî ekonomi" mevzuu dahilinde da tazimle selâmlar, sevgili milletimiz için
çalışmak imkânlarını bahşeden: daimî refah ve saadetler dilerim.
ARAZİ VE BİNA VERGİLERİNİN VİLÂYET HUSUSİ İDARELERİNE

TERKİ HAKKİNDA KANUN LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ
İl yönetiminin sağlam ve istikrarlı vergi kaynaklarına dayanması hem iktisat politi-

kası, hem de ülke yönetimi bakımından önemli konudur. 1929'dan önceki sistem, il yöne-
timlerine merkez yönetimce alınan arazi, bina ve sayım vergilerinden pay verilmesi veya
bu vergilere birtakım ek yüzdeler getirilmesiydi. Mayıs 1929 tarihli 1454 no.lu yasa pay
ayrılması ve ek yüzde yöntemlerini birleştirerek il yönetimlerinin gelirine istikrar kazan-
dırmayı amaçlamıştı. (Bk. Cilt I, s. 339-44). Ancak, 1930'lu yıllarda satınalma gücün-
deki genel düşüşle birlikte vergi gelirlerinin de düşmesi ve merkez yönetimin olağanüstü
vergi kaynaklarına yönelmesi il yönetimlerinin hizmet olanaklarını daraltıcı etki yaptı.
Yönetim, 1935'de, il yönetimlerinin belirli ve sürekli vergi kaynaklarına sahib olması
amacıyla arazi ve bina vergilerini doğruca bu yönetimlere bırakma kararındadır. Hüsnü
Kitapçı, bu yaklaşımın, vergilerin tek elden yönetimi gibi akılcılığın ve verimliliğin esası
olması gereken bir ilkeye aykırı olduğunu söylemektedir. Yönetimin bu kararındaki ge-
rekçelerini ise Maliye Bakanı Fuat Ağralı, bir vergi kitabının sistematiği ve düzeni içinde
anlatmaktadır.
23.12.1935
HÜSNÜ KİTAPÇI (MUĞLA) — oluyor". Bu cümleleri Hükümetin mucib
Hepimiz vergilerin bir elden idaresini bek- sebebler mazbatasından okuyorum.
lerken bu emelimizi büsbütün söndüren
bir kanun muvacehesindeyiz. Vatandaşlarımızı böyle bir zannı ba-
tılda bulunmak zâfmdan tenzih ederim.
Gerek encümenlerin ve gerek Hükü- Hiç bir vergiyi, verginin kendi köyüne veya
metin verdiği lâyiha ve mazbatalardaki kazasına ve nihayet vilâyetine sarfedilme-
mucib sebebleri çok dikkatle okudum. si için vermiyor ki, bunun ne kadarımn
İtiraf ederim ki, bu sebebler bu kanunu kendi kaza ve vilâyetlerinde ve ne kadarının
sevkedecek derecede kuvvetli mahiyette memleketin diğer tarafında sarfedildiğini
değildir. Encümenlerimiz mucib sebeblere bilmeğe özensin. Türk camiasımn hangi
hiç denebilecek derecede iştirak etmişler ihtiyacı daha âcil ve faydalı ise oraya sar-
görünüyor. Hükümetten gelen lâyihada fedilsin, mahalline masruf olsun. Tabiri
şöyle, şöyle deniyor diyerekten maddeler kadimde, ehemmi mühimme tercih olun-
üzerine geçmişler, yalnız Hükümetin gös- sun. Bu kanaat hâsıl olduktan sonra halk
termiş olduğu mucib sebebleri mazbata- vergiyi seve seve verir. O bilir ki, mem-
larına dercetmişlerdir. Binaenaleyh, bu- lekette başarılacak işler çoktur. Vergile-
rada tenkit edilecek şey Hükümetin murin bir kısmı bu sene Şarka, bir kısmı ge-
cip sebebleridir. lecek sene Garba sarfedilecektir. Binaena-
Birincisi; "Mükellefler için çok defa leyh, bunun ne kadarının kendi vilâyetine
tediye edilen mebaliğin ne kadarının Dev- harcandığı ve ne kadarmm Devlet Hazine-
lete, ne kadarının da vilâyetlere ait oldu- sinde kaldığı yolunda bir düşünceye ken-
ğunun tefrik ve tayini kabil olmaması yü- dini kaptıracak bir vatandaşı bendeniz
zünden Devlet vergilerinin hüsnü tevzi göremiyorum ve biz vatandaşlarda böyle
ve taksim edilmediği gibi bir zahab hâsıl mahallî düşüncenin hâkim olmasım temin
— 389 —
vazifesiyle mükellefiz, aksi kanaat zihinler- edecek olursa bu vaziyet karşısmda Hü-
de yer ederse hayvanlar, kazanç ve diğer kümet ne düşünüyor?
vergilerde dahi bu mahzur aynen vaıid ol-
maz mı? Üçüncü sebeb olarak Hükümet di-
yor ki: "Müstakil varidat membalarına
Mucip sebeblerin ikincisi; "Hisseler- sahib olacak hususî idarelerin bu vergileri
le yüklü Devlet vergileri elastikiyeti kay- yakmdan takib ederek ıslahları hususları
bederek bunlar üzerine yapılan tadilât ve tetkik ve fazla varidat getirmelerini te-
ıslahat hareketlerinden mahallî idareler min edecekleri" deniyor. Bu ifade ise çok
bütçeleri de sarsıldı". Bu sebebler de çok acıklıdır. Bu şunu tazammun eder ki,
gariptir. şimdiye kadar Maliye memurlarının elin-
de bulunan bu vergiler üzerinde lüzumu
Eğer bu vergiler, faraza beş, altı sene kadar takibatta bulunulmamış ve ıslahı
evvel idarei hususiyelere verilmiş olsaydı düşünülmemiş ve nihayet fazla gelir temi-
hiç sarsıntı vücude gelmeyecek miydi ? nine çalışılmamış. Bu her halde acıklı bir
Hep biliriz ki, bu sarsıntı buhran yüzün- ifadedir. Eğer bu söz sırf mucib sebebler
den vatandaşların kabiliyeti tediyelerinin bulamamak yüzünden nasılsa bir sebeb
azalmasından doğmuştur. Bu vergileri kim yazmak için sarfedilmemiş ise ve bu ha-
tevzi ve tahsil edeı se etsin, netice ayni ola-kikate tam mutabık ise bunun üzerine
caktı. Binaenaleyh, bunun Devlet Hazi- ağlamaktan başka yapacak bir şey yok-
nesi elinde bulunduğundan dolayı sarsıl- tur ve çünkü diğer vergiler Maliyenin
dığını söylemek hakikati görmemektir. elindedir. Yazılanı mahzı hakikat diye
Sonra, vergi kanunları ki, Devletin ve kabul etmek, bu kadar Hükümet teşkilâ-
memleketin hayatı iktısadiyesine doğru- tının ve hassatan Maliye memurlarının
dan doğruya bağlı olan kanunlardır. Bun- vazifelerini ve Cümhuriyetin bizden is-
ların zamanın icablarma göre ıslah ve tediği yaratıcı faaliyeti henüz kavrama-
tadili bir emri zaruridir. Bu zaruret göz dıklarını kabul etmek; demektir.
önünde tutulmazsa memleket ekonomisi
felce uğrar. Onun için, bu vergiler daha Sözüme başlarken dahi söylemiştim.
evvel hususî idarelere verilmiş olsaydı Memlekette bütün vergilerin bir elden
yine bu ıslahat ve tadilât yapılacaktı, ya- idaresi ve bu sayede vatandaşların gelirle-
pılması zarurî idi. rinin ve fakatlarının iyice tesbit edilerek
ona göre daha verimli ve daha kolay ka-
Bundan sonra da idarei hususiyelere bili tahsil usuller ihdası ve kanunlar tan-
intikal etmekle bu ıslah lüzumu bertaraf zimi temenni olunurken bu emeli bütün
edilmiş olmaz. Sonra elastikiyeti kaybet- bütün ortadan silip süpürdüğü için de
mek meselesi, öyle zannederim ki, bu ver- doğru değildir. Onun için, bu kanun üze-
giler idarei hususiyeye kaldıktan sonra rinde tevakkuf edilmesini ve ileride hatalı
daha feci bir şekil alabilecektir. Meselâ yollara bizi sürüklemesi melhuz olan bir
bu sene olduğu gibi bazı vilâyetlerimizde vaziyet karşısında olduğumuzun takdir
kuraklık oldu mu, tabiî arazi vergisi doğ- edilmesini dilerim.
rudan doğruya müteessir olur. Halkın bü-
yük bir kısmı çiftçi olduğundan bu tak- MALİYE VEKİLİ FUAT AĞRALI
dirde bina vergisi de tahsil edilemeyecek — Mahalli idareler dediğimiz müessese-
bir hal alır. Bu gibi vaziyetler karşısında ler bugün bütün Avrupa Devletlerinde
alınacak tedbir düşünülmüş müdür? Ku- hemen umumiyetle olduğu gibi bizde de
raklık pek nadiren vaki olur bir şey olsay- vilâyetlerle belediyelerden teşekkül eder.
dı mesele yoktu. Fakat bazı mıntakalarda Her medenî memlekette çok eski zaman-
senelerdenberi devam ediyor. İlerde de danberi Devlet idaresi yamnda ve onun
i
— 390 —
velâyet ve himayesi altında bir de bele- halli idarelere bırakılır. Hisse tefriki me-
diyeler teşkilâtı vardır. Devlet ve belediye selesinde de iki şık vardır. Tahsil oluna-
içtimai hayatın en esaslı iki teşekkülüdür. cak Devlet vergisinin tahsil olunduğu za-
Bunlara Devlet tarafından bazı hizmetler man mahallî idareye terkolunur. Yahut
terkedilmiştir. Onlar bu hizmetleri ifa et- Hükümeti merkeziyece ihtiyacı olan vilâ-
mek ile mükelleftir. Bu hizmetlerin ölçüsü yetlere tevzi olunur. Bu şekiller ve prensip-
de sabit değildir. Yani, şu, şu hizmetler lerin mahzur ve faydalan vardır.
mahallî idareler tarafından şu, şu hizmet- Faydaların en başlıcalaıı; kesri mun-
ler de Devlet tarafından görülecektir diye
zam, hisse tefriki şeklinde vilâyetlere Hü-
ayrılmamıştır. Her Devlet kendi teşkilâ-
kümet eliyle yapılacak cibayetler sayesin-
tına göre bunu daraltır veya genişletir.
de masrafsız, kolayca varidat temin et-
Binaenaleyh, bu hizmetler içerisinde ma-
mektir. Onları Devlet eliyle tahsili müem-
hiyeti itibariyle arzettiğim, umumiyet iti-
men bir gelir sahibi kılmaktır. Buna karşı
bariyle ve Devlet hizmeti addedilmesi lâ-
mahzurları da Hüsnü Kitapçı arkadaşımı-
zımgelenler olduğu gibi, sırf mahallî ol-
zın esbabı mucibemizde bizim dermeyan
ması lâzım gelenler de vardır. Meselâ,
edip de kendisinin mantıksız bulduğu hu-
bizdeki ilk tedrisat, meccani ve mecburi
olması kabul edildikten sonra bunu Maa- sustur ki, o da mükellefin yaptığı tediyat-
riften aldık mahallî idarelere verdik. Bu tan ne kadarının kendi vilâyetine ve ne
vazife mahallî idarelere terkedilmekle be- kadarının başka yerlere sarfedildiği, yani
raber bunlar bir Devlet vazifesidir. Büt- Devlet Hazinesinde kaldığı keyfiyetidir.
çesi dar .olan mahallî idarelere Devlet de Buradan vergilerin hüsnü tevzi edilip edil-
yardım etmektedir. mediği neticesi de çıkar. Bunu yalnız ken-
dimizden değil, diğer devletleri de göste-
Bu idarelerin üzerinde bir takım hiz- rerek arzediyorum.
metler vardır, bunların ifası için kendile- İkinci mahzurları, hakikaten Devlet
rine bir takım varidat verilmesi lâzımge- vergileri hüsnü tevzi edilmemişse buna bir
lir. de kesri munzam yüklemek haksızlık ve
Bu Varidat muhtelif surette, vergi, adaletsizliğin tecellisi hususudur. Niha-
resim, teberrü, emlâk hasılatı, bazı mües- yet, vergiler üzerinde her hangi bir suretle
sesatı sınaiyeye iştirak, yardımlar, istik- bir tahfif ve tehvin hareketi yapıldığı za-
raz gibi şeylerdir. man behemehal mahallî idarelerin vergi-
Mahallî idarelerde tatbik olunan ver- leri üzerinde de tenzilât mecburiyetidir.
gi sistemi iki prensip arzeder. Birincisi, Bu, vergiler üzerinde kolaylıkla ıslahat
Devlet vergilerine az veya çok bağlı bu- yapılamaması neticesini verir.
lunmak. İkincisi de Devlet vergilerinden Hisse tefriki:
az çok ayrı bulunmak sistemidir. Hisse tefrikinin da başlıca mahzuru
Devlet vergilerine bağlı olmak sistemi mahalli idarelerin malî istiklâlini tahdid
iki şekilde gösterir. etmesi ve hatta biraz geniş tutulacak olur-
Birincisi; Devlet vergileri üzerine bir sa adeta bu istiklâli malileri sıfıra indir-
kesri munzam şeklinde bir şey vermek, mesidir.
yahut Devlet vergilerinden muayyen hisse Hisse tefriki noktasından mahallî ida-
tefrik etmek. Kesri munzam usulünü kabul re kendi ihtiyacı neden ibaretse, ona göıe
eden memleketlerde iki tarz vardır. Ya varidat tedarik edememek iztırarı karşı-
kanunla tahdid edilir, yahut azamî ve sında kalacaktır. Bu hisse tefrikmda ma-
asgarî hadler tesbit edilerek bu hadler hallî idareler, tamamen arzettiğim gibi;
arasında icab eden miktarın intihabı ma- (Fonds Commun) haline getirilecek olur-
— 391 —
sa, bunun tevziinde indî tatbikatta bulu- komisyon teşkil edildi. Bu da üç talî ko-
nulmak tehlikesi vardır ve nihayet ma- misyona ayrıldı. Biri fonkomünü, ikin-
hallî idareler ve mahallin hayatiyle alâkası cisi kesri munzamın yerine ne ikame edil-
ve mahallî idarenin o mahaldeki temin mesi lâzımgeldiğini araştırmakla, üçün-
ettiği hizmetle hiç bir münasebeti olmayan cüsü yeni varidat membaları araştırmakla
diğer mahallerin bütçeleriyle takviye edil- mükellef idi.
mesi gibi mahzuru dahi olur. Büyük Dev- Bu komisyonların ikincisi, yani kesri
letlerde bu gibi vergiler esasından inhiraf munzamın yerine konulacak vergiyi araş-
edilmiş ve müstakil vergi esasına doğru tıran komisyon tıpkı Devlet vergileri gibi
gitmekte temayül umumidir. Müstakil dört tane vergi ihdas etti.
vergide bu mahzurlar mündefi olur. Fa-
kat bunun da mahzuru yok değildir. Me- 1925 senesinde bir de proje Meclise
selâ, varidat iyi harab edilmeyecek ve bir verildi, fakat çıkmadı.
takım hayalî tahminlere kapılacak olursa 1926 senesinde yeniden bir lâyiha
varidat masrafı karşılamaz. Onun için verildi. Orada da mahallî idarelerin müs-
buralarda Devletin umumî bir murakabesi takil vergi sahibi olmaları hakkında salâ-
bulunması zarureti katidir. hiyet kabul edildi.
Şimdi bir kaç misal arzedeyim: Nihayet, 1927 senesinde de bir kanun
lâyihasiyle üç vergi teklif edildi. Birisi
İngiltere Devleti 1925 ve 1929 da ma- arazi ve bina vergilerinin iradı safileri
hallî idarelerde vergiler üzerinde esaslı bir üzerinden bir emlâk vergisi,
ıslahat yaptı. Belli başlı bu idarelerin ver-
İkincisi; erbabı ziraatin işgal ettik-
gisini teşkil eden fakirler vergisini ilga etti.
leri mahallî arazinin iradı gayrisafileri üze-
Yerine, umumî mahiyette beyanname usu-
rinden bir hisse,
lüne müstenid şahsî bir vergi yaptı. Bu
vergide ehemmiyetli tahfifler yarattı. Me- Üçüncüsü; ashabı emlâkin binalarının
selâ ziraî binalarda, müessesatı smaiye- iradı safileri üzerinden muayyen bir hisse.
lerde tahfifler yaptı ve bunlara karşı umu- Bunlardan alınacak nisbetler her sene
mî bütçede mahallî idarelere yardım un- muvazenei umumiye kanuniyle tayin olu-
vanı ile umumî bütçeye tahsisat koydu. Bu nacaktı. Bundan bir netice alınamadı. Şu
yardım 45 milyon İngiliz lirasına yakın bir maruzatımdan da görülüyor ki müstakil
parayı buluyor. Bunu da 'fonkomün' şek- vergi verilsin, fakat verilecek vergi hakikî
linde idare etmiştir. O mahallin vergisini vergi mi olsun, yoksa emlâki şahsiyi na-
nüfus ekseriyetine yüzde nisbetinde ve iş- zarı dikkate alarak beyanname üzerinden
sizlerin adedine ve ihtiyaca göre tevziatta mi verilsin ? Dava buradadır. Bu da henüz
bulunmaktadır. Buna nazaran, İngiltere'de halledilmemiştir. Binaenaleyh, mahallî ida-
böylece müstakil fonkomünü vergi esası reler için bir hisse tefrikma devam edildi.
kabul edilmiştir. Fransa kesri munzam Bu, anormal bir vaziyetti. Fakat gün me-
usulünü ötedenberi bir anane halinde ya- selesi idi, yakında hallolunacaktır.
şatmakta iken bu defa 1914 ve 17 senele-
rinde diğer vergilerde ıslahata teşebbüs etti. Şimdi Hüsnü Kitapçı'nm, Hüküme-
Dört ihtiyar namiyle maruf olan "Les tin esbabı mucibesindeki mantıksız bul-
quatres vieilles" yerine beyanname usulüne dukları noktalara ait olmak üzere izahat
müstenit şahsî olmak üzere bir vergi arzedeyim. Orta yerde yapılan kanun eğer
ihdas etti. iyi okunmuşsa görülecektir ki, eskiden
tahakkuk ettirilenlerle, tahsilât yapanlarm
1920 senesinde mahallî idarelerin ver- murakabesi yine Maliyeye aittir. Bina-
gilerini dahi ıslah etmek için bir Muhtelit enaleyh, Maliyenin elinde murakabesi ol-
— 392 —
duktan sonra hangi elden ayrılmıştır. Şimdi bu vergilerin idarei hususiye-

Müstakil bir vergi diyerek idarei hususi- lere terkedilmesi dolayısiyle bu idareler
yeye "şuradan alma da buradan al" de- daha fazla çalışacak ve varidat da daha çok
mekle bir elden çıkıp başka bir ele mi git- inkişaf gösterecektir. Öyle zannediyorum
miş oluyor? ki, nihayet bir buçuk, iki sene içerisinde
Her hangi bir yerde her hangi bir daha süratle halledilecek ve daha büyük
sarsıntı olursa Hükümet onu izale etme- fırsat verecektir.
ğe çalışmakla mükellef değil midir? İda- RAİF KARADENİZ (TRABZON)
rei hususiye bütçelerinde muvazenesizlik, — Bu kanunun tevlid edeceği en büyük
bir takım memur ve muallimlerin maaşla- müşkülât, hususî idarelerin bu kanunun
rının taahhürü gibi bir vaziyet hâsıl ol- tatbika girmiş olmasiyle mühim varidattan
duğu zaman yüksek heyetiniz derhal ha- mahrum kalmaları endişesidir. Biliyorsu-
rekete geldi, hususî bir encümen teşkil nuz, idarei hususiyelerin dört, beş sene-
etti. Maliye yardım etmelidir, dedi. Maliye dir devam eden malî vaziyetlerini Meclis
de derhal bir milyon liralık yardım yaptı. ele almış ve mümkün mertebe onları ıslah
Kadronun tevsii fazla masrafı istil- etmek için çalışmıştır. Bütün bu tetkikat
zam edecektir, dediler. esnasında, niçin hususî idareler bu vazi-
Hayır, etmeyecektir. Esasen ortada yete düşüyorlar? Niçin bütçelerini mun-
bir tahsildar zümresi vardır, bir teşkilât tazam yapamıyorlar? Bunun çaresi nedir,
vardır. Bendenizin kanaatime göre, değil diye tetkik olunarak görülen belli başlı
kadronun artması, kadro haricinde kala- mühim bir sebeb göze çarpmakta idi.
cak memurlar olacaktır. Bu sebeb şudur: Devlet her zaman bütçe-
sini tevzin edebilir. Çünkü, bütçesinde bir
Bizim bütün kanaatimiz, bizde arazi
aksaklık olursa yeni bir varidat kanuniyle
vergisinin en karışık ve en iptidaî şekilde
yeni bir gelir temin eder. Fakat idarei
tahakkuk ettirilen bir vergi oluşudur.
hususiyeler bu imkândan mahrumdurlar.
Tahrir yapamadığımız için bu vaziyetle
Onun için, idarei hususiyelerin her hangi
karşılaşıyoruz. Arazi tahririne ait kanun
bir sebebden dolayı varidatları eksilirse,
layihasını Meclise şevkettik, 400 küsur
onun senelerce devam etmek üzere tesis
kazamızda o kadar komisyon teşkil edi-
etmiş olduğu hizmetler durmayacak, iş-
yoruz. En kısa vasıta ile tahrir yapıyoruz.
leyecektir. Böyle bir imkândan mahrum
Bundan maksadımız "mükellef kimdir?"
bulununca hizmetlerin icab ettirdiği mas-
bunu bulmaktır. Arazi vergisi hakikatte
rafları karşılayamayacaktır ve tabiatiyle
ağır değildir. Nisbeti binde 10 dur. Fakat
muallimlerin maaşlarım verememek veya
köylüye ağır gelmesinin sebebi başkadır.
hastalara bakamamak gibi memleketin
Kayıtta Ahmet üzerinde vergi buluyoruz
şu veya bu vilâyetlerinde herkes için arzu
ve gidip Ahmet'ten istiyoruz. Fakat di-
edilmeyecek şikâyetler ve manzaralar kar-
yor ki, ben bu tarlayı sattım. Ondan da
şısında kalınılacaktır. İdarei hususiye va-
falancaya intikal etti, şimdi onlar işliyor-
ridatı elâstikî oluısa, yani idarei hususiye-
lar. Bu vergiyi ben tanımam diyor. Biz,
ler masraflarmı tevzi ettiği gibi varidat-
"hayır, mademki senin üzerinde görünü-
larını da her senenin ihtiyacına göre muay-
yor, sen vereceksin" diyoruz. Bu, ya bir
yen nisbetlerde tanzim edebilirse, seneler-
desisedir veya doğrudur. Bu vaziyet karşı-
den beri çekilmekte olan müşkülâtın en
sında bizim ısrarımız üzerine ya defi belâ
mühimlerinden biri halledilmiş olacaktır.
kabilinden verip sızlanacaktır, yahut kur-
tulmak için her çareye baş vuracaktır. Yol vergisi vardır, bu vergi dört lira-
Bina vergisini tercih edişimizin sebebi dır. Fakat Meclisi umumi, vilâyetin o
budur. seneki ihtiyacını ve amelei mükellefin ta-
— 393 —
katlarını nazarı itibare alarak bu vergiyi tiyle, her sene için yüzde 25 kadar eksiltme
iki lira daha arttırabilecektir. Vergiler veya çoğaltma yapabilmelidir. Bu, her
kanunlarla tesbit edildiğinden dolayı va- birisi bin bir çeşit esbab ve avamilin tesiri
ridat hiç bir zaman ne arttırılabilir ve ne de altında bütçe yapmakta olan idarei hu-
eksiltilebilir. O halde tasavvur buyurun, susiyelerin elinde, daima bütçelerini tev-
vilâyetlerin mektebleri vardır, hastanesi zin edecek kuvvetli bir silâh olarak bulu-
vardır. Fakat, o senede o vilâyetin bu nacaktır ve hiç bir zaman memurların ve
açmış oldukları mektebleri idare ve idame muallimlerin maaşları verilmiyor diye şi-
etmek için yeni varidata ihtiyacı vardır. kâyetlerin işitilmemesine sebeb olacaktır.
Öyle bir vilâyet ki mahsulü bereketlidir,
iyi para etmiştir. Fakat salâhiyeti yoktur. M. M. ŞÜKRÜ YAŞIN (ÇANAK-
Yol parası için bu salâhiyete malik olan KALE) — Raif Karadeniz arkadaşın ileri
bir vilâyet, bu vergiler üzerinde hiç oy- sürmüş olduğu fikir encümende mevzu-
nayamayacaktır. Bir vilâyet de tasavvur bahs olmadı ve Hükümet tarafından da
ediniz ki, mükellefleri fena vaziyettedir. buna ait en ufak bir arzu veya proje ileri
Kıtlık olmuştur. Bu vilâyet halkı da o se- sürülmedi.
ne için bu vergileri vermekten âciz kalmış- Bendenizce bu yola gitmek pek doğru
tır. Bu sefer vergilerden tenzilât yapmak olmaz, zannederim. Bilhassa tenzilât ci-
lâzımgelirken vilâyetlerin elinde salâhiyet heti için meclisi umumilere salâhiyet ver-
yoktur. Biz bu vergileri idarei hususiye- mek, belki hususî muhasebeler için dahi
lere verdiğimiz zaman bir esbabı mucibe tehlikeli vaziyetler açabilir. Çünkü, istik-
zikredilmesi lâzımdır. Bu esbabı mucibe- bali çok hoş görerek umumi Meclislerin
nin en kuvvetlisi bir vilâyet hududu için- vaktinden evvel bir takım hayalî düşünce-
de yaşayan mükelleflerin hali malilerini lerle bir vergi tenzili cihetine gitmeleri ve
idarei hususiyeler iyice takdir edebilir. Hükümet merkezinin de o mütaleaya işti-
Fakat biz burada, Ankara'da daha iyi rak ederek bu tenzilâtı yapması ve bilâ-
takdir edemeyiz. Vilâyetler daha emin
hare, yapılan hesabm doğru çıkmaması yü-
tedbirler alabilir. Çare şudur: Meclisi
zünden hususî muhasebe bütçelerinin çok
umumiler bina ve arazi vergilerinin asıl-
müşkül vaziyete düşmeleri her vakit va-
larında İcra Vekilleri Heyetinin tasdiki şar-
riddir.
>
ı
İNHİSARLAR İDARELERİ HESABATININ DİVANI MUHASEBATÇA TETKİK EDİLİP
EDİLMEYECEĞİNİN TEFSİRİNE DAİR 3 / 39 NUMARALI
DİVANI MUHASEBAT RİYASETİ TEZKERESİ
16 Mayıs 1928
Muhasibi mesullerin esamisini mübeyyin olarak Maliye Vekâleti celilesinden irsal olunan cetvelde Tütün
İnhisar idaresiyle Şeker, Petrol ve Benzin İnhisar idarelerinin ithal edilmemiş olduğu anlaşılması hasebiyle işbu
idarelerin hesabalmda da diğer muhasibi mesullükler hesabatı gibi "Divanca tetkik ve muhakemeleri icra edi-
lip edilmeyeceğinin tayinine lüzum görülerek Tütün idarei muvakkate muamelât ve sarfiyatı usulü muhasebei
umumiye kanunu ahkâmından müstesna olarak idare ve ifa olunur" suretinde muharrer dördüncü ve Şeker in-
hisarı hakkındaki 724 numaralı kanunun "Şeker inhisarı müdüriyeti bütçesi meclisi idaresi tarafından tanzim
ve Maliye Vekâletince tasdik edildikten sonra tasdiki Âliye arzolunur. Her senenin hesabı katisi senenin hita-
mından altı ay zarfında B. M. M. ine takdim olunur" şeklinde muharrer bulunan 10 uncu ve Petrol ve Ben-
zin inhisarı hakkındaki 725 numaralı kanunda "Petrol inhisarı müdüriyetinin bütçesi meclisi idaresince tanzim
ve Maliye Vekâletince tasdik edildikten sonra tasdiki Âliye arz ve her senenin hesabı katisi sene hitamından
itibaren altı ay zarfında B. M. Meclisine takdim olunur" ibaresini havi yedinci maddeleri ahkâmının Maliye
Vekâleti celilesince mezkûr idarelerin Divanı Muhasebata hesap itasından istisnasına matuf surette telâkki
edildiği istidlâl edilmiş ise de, mebhus inhisar idarelerinin şeker, petrol ve benzin inhisarına mütedair bulunan
kavaninden muktebes ve balâda mezkûr kuyudu kanuniye her bütçe için Meclisi Âliye takdimi muhasebei umu-
miye kanunu ahkâmından bulunan hesabı katisinin miadı takdimini kasır ve tahditten ibaret olup sair ahkâ-
mı kanuniyeden istisnayı tazammun eder başkaca bir kayit ve sarahati muhtevi olmamasına binaen şeker, pet-
rol ve benzin inhisarlarına ait hesabatın Divanca tetkiki lâzimeden bulunmuş olmakla beraber tütün inhisar
idaresi kanunundan alınıp anifen zikredilmiş bulunan maddei kanuniye, gerçi mezkûr idare muamelâtı muhase-
bei umumiye kanunundan tamamile istisna eylemekte ise de Divanı Muhasebat kararnamesinin yirminci mad-
desi emvali Devleti kabız ve sarfa memur ve idarei maliyeden mesul olan bilcümle memurini rüyeti muhase-
be ve icrayi muhakeme ile Divanı Muhasebatı mükellef tutmakta olması hasebiyle varidatı Devletin mühim bir
kısmını cibayet eden mezkûr idarenin muhasebei umumiye kanunundan istisnası kaydi Divanı Muhasebata he-
sap itasından vareste olmasını icap ettirmeyeceğinden başka esasen Teşkilâtı Esasiye kanununun yüzüncü madde-
sinde - Devletin varidat ve masarifatını kanunu mahsusuna tevfikan murakabe ile mükellef bir Divam Muha-
sebat müessestir - denilmiş-ve Teşkilâtı Esasiye kanununa muhalif ahkâm vaz, gayri caiz bulunmuş olmasına
nazaran Tütün İnhisar idaresinin muhasebei umumiye kanunundan istisnasını tazammun eden mebhus kaydi
kanunî ile idarei mezkûrenin Divanı Muhasebata hesap ita etmemesi istihdal edilmiş olması da müstabat bu-
lunmakla idarei mumaileyhaya ait hesabında Divanca alelûsul tetkik ve muhakemeye tâbi tutulması muktazi
görülerek Maliye Vekâleti celilesinin bu baptaki mütaleası istifsar kılınmıştı. Vekâleti müşarüileyhadan ceva-
ben varit olan tezkerede Petrol ve Benzin inhisariyle Şeker inhisarı hakkında 25 Kânunusani 1926 tarihli kanu-
nun yedinci ve onuncu maddelerinde - Petrol ve Benzin ve Şeker İnhisar müdüriyeti bütçelerinin meclisi idare-
lerince tanzim ve Maliye Vekâletince tasdik edildikten sonra tasdiki Âliye arz ve her senenin hesabı katisinin
sene hitamından itibaren altı ay zarfında Büyük Millet Meclisine takdim olunacağı Tütün idarei muvakkatesi
ve sigara kâğıdı inhisarına dair olan 16 şubat 1927 tarihli ve 558 numaralı kanunun dördüncü maddesinde ise
idarei muvakkate muamelât ve sarfiyatının usulü muhasebei umumiye kanunu ahkâmından müstesna olarak
idare ve ifa olunacağı sarahaten mezkûr bulunmasına binaen inhisar idareleri hesabatmm diğer muhasiplik-
ler hesabatı gibi Divanı Muhasebatça tetkik ve muhakemeleri vazu kanunca maksut olmadığı nazarı dikkate
alınarak 20 Haziran 1927 tarihli tezkereye leffen gönderilen cetvele mevzubahs inhisar idarelerinin ithal edilme-
miş olduğu beyan edildikten sonra şeker ve petrol inhisar lâyihalarının Meclisi Âlide esnayi müzakeresinde
Gümüşane mebusu Hasan Fehmi Beyin 10 uncu maddenin tadiline dair olan teklif ve Maliye Vekili Hasan
Beyefendinin mukabil izahatlarında "vazıı kanunca istihdaf olunan gaye sarahaten ifade edilmektedir. Hü-
kümetin teklifinde gerek idarei resmiye olsun ve gerek hususî bir mahiyette bulunsun alelûmum inhisar idare-
leri bütçelerinin ticarî bir mahiyeti haiz olduğu cihetle umumiyetle Meclisten geçmemek icap edeceği, geçecek
olursa usulü muhasebei umumiye kanununa tâbi tutulmak ve behemehal Meclisten geçsin denilirse o vakit
— 396 —
mülhak bütçe haline koymak lâzımgeleceği ve o zaman icabatı ticariyenin muallâk kalacağı" ve Müvazenei Ma-
liye encümeni mazbata muhariri Şakir Beyin beyanatında da "başkaca murakabe mevzubahs olmayacağı"
dermeyan edilmiş ve neticede Hasan Fehmi Beyin 10 uncu maddenin tadili hakkındaki tekliflere reye vazedil-
mek suretiyle kabul ve iktisabı kanuniyet eylemiştir ki müzakeratm bütün safahatının inhisar idareleri muame-
lâtının ticarî bir müessese mahiyetinde görülerek muhasebei umumiye kanunundan istisna edildiğini ve ancak
mezkûr idarelerin Hazinei Maliyeye tevdi eyleyecekleri mebaliğin varidat bütçesine mal edilmek itibariyle Ha-
zine hesabı meyanında Divanı Muhasebatça murakabe edileceğini şümulijle ifade eylemekte ve hesabatı mez-
kûrenin Divanı Muhasebatın hakkı kazasına dahil olması için istinat olunan Divanı Muhasebat kararnamesi-
nin 20 nci maddesi Divanı Muhasebatın vazife ve salâhiyetinden bahis olmakla beraber muhasebei umumiye
kanunu da muhasiplerin Divanı Muhasebat ile olan münasebet ve vazaifini ve idare hesabının miat ve şekli
ihzar ve tevdiini tesbit etmiş olup ticarî müessese mahiyetinde bulunan inhisar idareleri ticarî müessesatın tâbi
olduğu kavait ve esasata tevfikan meclisi idarelerinin nezaret ve murakabesine tevdi olunarak muhasiplikle-
rin mezkûr kanun hükmünden müestesna tutulmasına göre esası mezkûrun da bu idareler hesabatmın Divan-
ca tetkikat ve muhakemata tâbi tutulması için bu mümsiki kanunu mahiyetinde görülememekte olduğu ve Teş-
kilâtı Esasiye kanununun yüzüncü maddesi ile Devletin variat ve masarifini kavanini mahsusasına tevfikan
murakabesini âmir olup anifen arzedildiği veçhile muamelei ticariye ifasına memur olan bu idarelerin ifa et-
tikleri muamelâtı ticariyenin saliffüzzikir maddei kanuniye mazmununa dahil olmayacağının Hazinece müta-
lea edilmekte olduğu bildirilmiştir,
Teşkilâtı Esasiye kanununun "Büyük Millet Meclisine merbut ve Devletin varidat ve masarifatını kanunu
mahsusuna tevfikan murakabe ile mükellef bir Divanı Muhasebat müessesesidir' suretinde bulunan yüzüncü
maddesi hükmü Divanı Muhasebatın musaddak tesis ve vazifei asliyesini sarih bir surette ifade ederek alelûmum
varidat ve masarifatı Devletin Divanı Muhasebatça tetkik ve murakabe edeceğini mutazammm bulunması iti-
bariyle vazı aslileri Devletin bir kısım varidatını kanunen muayyen şekilde cibayetten ibaret olan mevzubahs in-
hisar idarelerinin Teşkilâtı Esasiye kanununun salifüzzikir hükmü esasisi dahilinde bulunacağı tabiî görülmekte
olduğu gibi mezkûr idarelerin muamelâtının muhasebei umumiye kanunundan istisna edilmesi de ticarî bir
mahiyette bulunacak olan muamelâtının matlup olan sürati temin ve tedvinine ljalel gelmemek üzere kanunu
mezkürde sarfiyatın vizesi ve saire gibi Devletin muamelâtı sairei maliyesi hakkında mevzubahs ahkâmdan
müstesna tutulmasına matuf olduğu ve esasen mezkûr idarelerin muamelâtının ticarî bir mahiyette bulunması
Devletin muamelâtı sairei maliyesinden farklı olarak tedvirini istilzam ettirmekle beraber hasılatı umumiyelerin
ona göre tetkikat ve muhakemata tâbi tutulmak üzere Divanı Muhasebata tevdiine bir mâni teşkil edemeyeceği
bedihi bulunmakta ve bahusus salifülarz kavanini hususiyelerinde de bunun aksine bir kayde tesadüf edilmek-
te olduğundan Vekâleti müşarileyhaca dermeyan olunan nikatı nazaran iştirak edilmemiş ve bu itibarla mesele-
nin tefsiren halli kesbi zaruret eylemiş olduğundan keyfiyetin tafsilen arzedilen esbap ve esasatı kanuniyeye
göre bittetkik bir kararı tefsiriye raptı hususuna müsaadei celilei riyasetpenahilerini heyeti umumiye karariyle
ve istirham eylerim efendim hazretleri.
Divanı Muhasebat R. V.
Faik
MALÎYE ENCÜMENİ MAZBATASI
4 Nisan 1932
Gerçi Maliye Vekâleti bu müesseselerde birer meclisi idare bulunduğu ve binaenaleyh emri murakabenin
bunlar tarafından icra edilmekte olduğunu beyan etmekte ise de meclisi idarelerin keyfiyeti teşekkülleri mu-
amelâtın hüsnü cereyanını temine matuf olup murakabenin icradan başka bir heyet tarafından ifası ötedenbe-
ri kabul edilmiş esaslar cümlesinden olduğundan ve Teşkilâtı Esasiye kanunu da Divanı'Muhasebatın Devlete
ait bulunan varidat ve sarfiyatın murakabesiyle mükellef olduğunu âmir bulunduğundan bahisle Devlet tara-
fından teşkil ve idare edilen bilûmum inhisar idareleri hesabatınm Meclisi Âliye niyabeten ifayi vazife eden Di-
vanı Muhasebatça tetkiki zarurî ve ruhu kanuna muvafık görüldüğü Divanı Muhasebat encümeninin bu bap-
taki mazbatasında beyan ve bir de tefsir fıkrası ihzar bulunmuştur.
Teşkilâtı Esasiye kanununun yüzüncü maddesindeki saıahata nazaran Devlet tarafından teşkil ve idare
edilen inhisar idareleri hesabatınm Divanı Muhasebatça murakabe edilmesi muktazi olup ahiren neşrolunan
1660 numaralı kanunla bu idarelerin tarzı murakabesi tayin edilmiş olmasına mebni bu kanunun meriyeti tari-
hinden sonraki hesabat hakkında ona göre muamele ifası tabiidir.
— 397 —
Şu kadar ki, mesele mezkûr kanunun neşrinden evvelki zamana ait hesabatın sureti tatbikına da taallûk
etmekte olmasına ve inhisar idarelerinin bu zamana ait muamelâtı ise hususî hükümlere ve muhtelif vaziyetle-
re göre tedvir edilmiş bulunmasına binaen Maliye Vekâletince her inhisar idaresinin tâbi olduğu hususî hüküm-
lerle kabili telif murakabe mevzularının tetkiki ile bir kanun lâyihası teklif olunması encümenimizce zarurî ve
elzem görülmüş ve binaenaleyh meselenin tefsir tarikiyle halline imkîân bulunamamıştır.
BÜTÇE ENCÜMENİ MAZBATASI

25 Teşrinisani 1933
Hükümet tarafından idare edilen inhisar idareleri Bütçe ve hesap noktai nazarından iki safha arzeder.
Biri bu idarelerin tesisinden 1660 numaralı kanunun neşrine kadar olan zamana ait safha, diğeri de bu kanunun
neşrinden sonraki safhadır. 1660 numaralı kanunda bu idarelerin mülhak bütçe ile idare ve bütün muameleleri-
nin ifasını müteakip Maliye Vekâleti tarafından tayin edilmiş olan murakıplar tarafından murakabe edileceği
ve mü tedavil sermaye ile tedvir edilen işlerinin müzayede ve münakaşa ve ihalât kanuniyle muhasebei umumiye
kanunu hükümlerine tâbi olmayıp, bu işlerden mütevellit irat ve masraflarına ait blânçolarının her malî sene hi-
tamından itibaren altı ay zarfında Maliye Vekâletiyle Divanı Muhasebat taraflarından muvakkaten tayin oluna-
cak birer mütehassıs murakıp tarafından kayitlerine ve evrakı müsbitelerine istinaden tetkik edileceği ve mül-
hak bütçeye müteallik olan idare hesabiyle hesabı katilerinin malî senenin hitamından itibaren 9 ay zarfında
Divanı Muhasebata tevdi kılınacağı gösterilerek inhisar idarelerinin bu tarihten sonra Divanı Muhasebata karşı
olan vaziyet ve münasebetleri tasrih ve tayin edilmiş olduğundan bu safhada mucibi ihtilâf bir nokta yoktur.
Bu kanunun neşrinden mukaddem zamana ait olan ve Divanı Muhasebat ile Maliye arasında ihtilâf ihdas
eyleyen diğer safhaya gelince; Tütün idarei muvakkatesi ve Sigara kâğıdı inhisarına dair olan 26 Şubat 1341
tarih ve 558 numaralı kanunun 4 üncü maddesinde idarei muvakkate muamelât ve sarfiyatının usulü muha-
sebei umumiye kanunu ahkâmından müstesna olarak idare ve ifa olunacağı ve 724 ve 725 numaralı kanun-
larda Petrol ve Benzin inhisarlariyle Şeker inhisarı bütçeleıinin meclisi idarelerince tanzim ve Maliye Vekâle-
tince tasdik edildikten sonra Reisicümhurun tasdikma arz ve her senenin hesabı katilerinin sene hitamından
itibaren altı ay zarfında Büyük Millet Meclisine takdim olunacağı yazılıdır.
Bu hükümlere göre vazıi kanun bu idarelerin bütçelerinin tanzim ve tasdikini Hükümete bırakarak vari-
dat ve sarfiyatın Divan: Muhasebatça murakabesini nazarı itibare almamış ve yalnız hesabı katilerinin kendisi-
ne takdim olunacağını işaretle iktifa eylemiştir. Kaldı ki muhasebei umumiye kanunu Devlet hizmetlerinin
ifası için vuku bulan taahhüdata ait tediyatın sarftan evvel Divanı Muhasebatça vizesi hakkında ahkâmı muh-
tevi olduğu gibi muhasiplerin sarftan sonra ne şekil ve şareit altında ve ne kadar müddet zarfında Divanı Mu-
hasebata idare hesabı vermekle mükellef olduklarına dair de birçok hükümleri ihtiva eylemekte olmasına ve
bir kanun ile vücut verilmiş olan her hangi bir müessesenin muhasebei umumiye kanununa tâbi olmayacağı
yolunda umumî ve mutlak bir hüküm vazedildikten sonra o müessesenin bu kanunun bazı hükümlerinden müs-
tesna ve bazı hükümleriyle de mukayyet tutulması doğru bir telâkki olamayacağı tabiidir.
Bu esbaba mebni encümenimizce inhisar idarelerinin 1660 numaralı kanunun neşrine tekaddüm eden
zamana ait hesaplarının Divanı Muhasebatın tetkik ve murakabesine tevdi edilmesinin mevzubahs olamaya-
cağına ve bu noktai nazarın Divanı Muhasebat kararnamesinin 20 nci maddesi hükmü ile de bir tearuz teşkil
etmeyeceğine karar verilmiştir.
AFYONDAN İSTİHSAL OLUNAN UYUŞTURUCU MADDELER İNHİSARI HAKKINDA

1 / 42 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
(İKTİSAT VEKALETİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
23 Mart 1931
ESBABI MUCİBE
Tıbbî ihtiyacat ve umumî sıhhat itibarile uyuşturucu maddelerin ilâç olarak istimali ne derece elzem ise
bunların keyf için kullanılması halinde maddî, fikrî ve ahlâkî hayat üzerinde sebep oldukları korkunç tahribatın
önüne geçmek meselesi de o derece ehemmiyetle takibe şayandır.
Bu maksatla bütün Devletler, tıbbî ihtiyaçların fevkindeki istihsalât ve imalâtı durdurmak ve esaslı bir
murakabe teminiyle alım satımı bir çok şartlar ve kayitlere bağlamak üzere muhtelif tarihlerde konferanslar
akteylemişler ve beynelmilel mukavelelerle mütekabil taahhüdat altına girmişlerdir.
— 398 —
Cemiyeti Akvamın, bu işle uğraşan komitesi mütemadiyen tetkikatını tevsi ile yeniden yeniye bir çok ka-
rarlar alınmak için teşebbüsatta bulunmuş ve 1931 senesi Mayıs ayı zarfında Cenevre'de bir konferans aktini
temin eylemiştir. Bu konferansın mevzu ve hedefi uyuşturucu maddelerin imal ve istihsalini ancak ihtiyacatı
tıbbiyeye kifayet edecek bir miktara indirmek ve kaçakçılığın meni için beynelmilel şiddetli tedbirler alınma-
sını temin ve bütün dünyadaki imalâtı müstahsil ve âmil memleketlerin imalâthaneleri miktar ve nisbetine göre
taksim ve tevzi eylemekten ibarettir.
Son zamanlarda bizde de bu gibi maddelerin istihsaline başlandığı cihetle memleketimizin bu beynelmilel
harekât ve teşebbüsata bigâne kalması ve bu maddeler üzerinde sıkı bir kontrol temin edilmemesi efkârı amme-
de gayrimeşru yollarla bu maddelerin ticaretine ve kaçakçılığa müsaade olunduğu şeklinde haksız bir fikir ve
kanaatin tahassülüne sebep olmaktadır. Hem bu zehabı izale etmek ve hem de en mühim bir ihraç maddemiz
müştekkatının daha emniyetli ve meşru şekiller altında ticaret ve sürümünü temin eylemek ve beynelmilel mu-
karrerat ile hem ahenk olmak üzere bazı tedabir alınmasına lüzum hâsıl olmuştur.
Her ne kadar 1928 senesinde uyuşturucu maddeler hakkında bir kanun neşrolunmuş ise de, bu kanun
ile memleket dahilindeki imalât ve satışlara ve memleket ahalisinin hayat ve sıhhatini muhafazaya matuf tedabir
temin olunamadığı gibi haricî satışlarda da kaçakçılık vaziyeti haricinde diğer Devletlerce müttehaz usullere
muvafık bir satış imkânı ihzar edilememiştir.
Bu vaziyetin devamı, gerek dahilî satışlarda tam bir murakabenin temin edilememesi itibariyle sıhhati
umumiyeyi tahdit noktasından ve gerek hariçte de vergi almak maksadivle Hükümetin kaçakçılığa müsaade
ettiği yolundaki aleyhdarlarımızın propagandalarının temadisine meydan vermesi cihetinden şayanı tecviz görü-
lemediği cihetle uyuşturucu maddeler imalât ve satışının Devlet inhisarı altına alınması zarurî ve faideli adde-
dilmiştir-
UYUŞTURUCU MADDELER İNHİSARI HAKKINDA 1 / 699 NUMARALI

K A N U N LÂYİHASI
16 Mayıs 1933
(İKTİSAT VEKÂLETİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
Afyon memlekete temin ettiği para itibariyle, tütün, üzüm, pamuk ve fındıktan sonra gelen en ehemmiyet-
li maddedir. Afyon "haşhaş" ziraati memleketin muhtelif nııntakalarmda yapılmaktadır. Başlıca ekim mmta-
kaları ehemmiyet sırasiyle aşağıdaki tasnifte görülebilir:
Afyon, Kütahya, Eskişehir, Malatya, İsparta, Burdur, Amasya, Şebin Karahisar, Tokat, Balıkesir, İz-
mir, Bilecik, Bursa, Denizli, Eşme, Aydın, Demirci.
Bu mıntakalarda afyon zeriyatile meşgul Türk çiftçisinin adedi 150-200 bin arasındadır. Müstahsillerin
adedi itibariyle afyon ekenler, tütün ekenlerden elli bin kişi fazladır.
Çiftçi başına istihsal miktarı 50 dirhemle altı okka arasında değişir. Bu miktar vasatî olarak çiftçi başı-
na iki buçuk okkadır. Küçük müstahsiller tarafından bu suretle elde edilen afyonlar dahilî piyasa ve pazarlar-
da küçük Türk tacirleri tarafından toplanır. Bu tacirlerin adedi bine yakındır. Küçük Türk tacirleri tarafından
perakende suretiyle toplanan afyonlar büyük merkezlerde, bilhassa Afyon Karahisar, İstanbul, İzmir'de büyük
toptancı tacirlere satılır. Bunlar da iptidaî tasnife tâbi tutarak ihracatçılara satarlar. Türk afyonlarını ihraç eden-
ler 8-10 büyük ticaret müessesesinden ibarettir.
Türkiye'nin afyon ihracatı harbi umumiden evvel Makidonya dahil olduğu halde 8-10 bin sandıktı. Fa-
kat harbi umumiden sonra bir miktar düşmüştür. Afyon yalnız ihraç olunur bir metadır.
Türkiye afyon istihsali bir seneden diğer seneye değişmektedir. İstanbul Ticaret Borsası yıllığına nazaran
afyon rekoltesi 1927 senesinde 112 bin kilo, 1928 senesinde 330, 1929 da 190, 1930 da 660, 1931 de 430 bin ki-
lodur. Ayni senelerin vasatî afyon fiatlariyle hesap edildiği takdirde Türkiye afyon rekoltesinin kıymeti beş sene
zarfında asgarî üç, azamî dokuz milyon lira, vasatî olarak da 5,5 milyon liradır.
Afyon, mahsulâtı ziraiyemiz arasında ilk idrak edilen bir maddedir. Bu sebepten köylü afyonu derhal
paraya tahvil ederek bundan sonra gelecek mahsulâtın idrak masraflarını karşılar ve bu surette kendisine ayni
sene mahsulünden bir işletme sermayesi temin eyler.
— 399 —
Türk afyonunun hariçte iki piyasası vardır:

1 - Mualecatı tıbbiye imalinde afyonu iptidaî madde olarak istimal eden Avrupa ve Amerika piyasası,
2 - Afyonu mükeyyefat maddesi olarak mubayaa eden ve satan Cenubî Asya ve Asyayi Şark piyasaları.
Avrupa piyasası: Almanya, İsviçre, Fransa, İngiltere, Hollanda ve Belçika'da çalışan (afyon müştekkat
ve mürekkebatı) fabrikalarıdır. Bunlar son bir kaç seneden beri sıkı bir anlaşma ile piyasaya hâkim bir
vaziyette bulunmakta ve fiatları tayin etmektedirler.
Asya piyasası: Afyon müştakkatı imal eden Japonya istisna edilirse, mükeyyefat nevinden afyon üzerine
çalışır. Başlıca satıcılar Çin, İran, Hindi Çinî ve Efganistan'dır. Türk afyonları için bu piyasalara ve bilhassa
Singapor, Kormoz, Hindi Çinî afyon inhisar idarelerine satış imkânları vardır.
Afyona müteallik ticarî hususatın ehemmiyetli olanlarına mütedair berveçhi balâ izahattan sonra afyonun
beynelmilel hukukî vaziyetine müteallik hususatı atiye serdolunur.
23 İkinci Kânun 1912 tarihli Lâ Haye beynelmilel afyon mukavelenamesiyle işbu mukavelenin 1914 tarih-
li protokolü ve müteakiben 1925 tarihinde aktedilmiş olan Cenevre mukavelenamesine şimdiye kadar elliyi
mütecaviz Hükümet iştirak eylemiştir.
Lozan muahedesinin yüzüncü maddesinin 9 uncu fıkrası mucibince Türkiye Lâhey mukavelenamesine
dahil bulunmağa müteahhittir. Türkiye'de afyon hakkındaki ahkâm ile bu mukavelenameler arasındaki mü-
nasebatın tebarüzü için gerek Lâhey, gerek Cenevre mukavelelerinin esaslı hükümleri şu surette telhis olunur:
La Haye mukavelesi — Ham afyonun istihsal ve tevzii murakabe edilerek ithalât ve ihracat mahalleri tah-
dit olunacaktır. Ham afyon ithalini men eden memleketlere ihracat yapılmıyacaktır. Bu ithalâtı tahdit eden
memleketlere ihracat murakabe edilecektir. Ham afyon ihracatı, usulü dairesinde müsaade alan eşhas tarafın
dan yapılacak ve koliler üzerine işaret konacaktır.
Müstahzar afyonun ithal ve ihracı men edileceği gibi imal, dahilî ticaret ve istimalinin tedricen kaldırıl-
masını temin edici tedabir ittihaz olunacaktır. İhracatı men edemiyecek memleketler, bunu mümkün olduğu
zaman yapacak ve ithalâtı men etmiş ve men arzusunda bulunmuş olan memleketlere, ihracat yapmamak ve
ihracatı tahdit etmek ve kolilere işaret koymak ve ihracatı yalnız bu hususta mezuniyet alan eşhasa yaptırmak-
la mükellef tutulacaklardır.
Tıbbî afyon, morfin, kokain ve emlâhmın imali, satış ve istimali meşru maksatlara inhisar ettirilecek ve
bu maddelerin ithal, tevzi, imal ve ihracatı ile meşgul olanlar ile bu mahaller murakabe edilecektir. Bu madde-
lerin imal ve ithali müsaade alan eşhas tarafından yapılacak ve ihracında da mallar münhasıran ithalâtçı mem-
leketteki ahkâma nazaran müsaadeyi alan eşhasa gönderilecektir.
Cenevre mukavelesi — Cenevre mukavelesine nazaran afyon ham ve tıbbî olarak iki kısma ayrılmıştır.
Ham afyon ve kuka yapraklarının ihraç ve ithal mahalleri tahdit ve ham afyon istihsal, tevzi ve ihracı mura-
kabe edilecektir. Ham ve tıbbî afyon, kokain, morfin ve saire afyon müstahzeratınm imal, ithal satış, tevzi ve
ihracı yalnız tıbbî ve ilmî maksatlara inhisar ettirilecektir.
Bu maddelerin imal, ithal, furuth, tevzi ve ihracı ile uğraşanlar ve binaları murakabe edilerek, bu işlerle
uğraşacaklar müsaade istihsal etmek ve defter tutmakla mükellef olacaklardır. Mukavelenamede umumî hü-
kümler tevsi edilerek cezaî hükümler memnuiyete riayet etmeyenlerin mallarının müsaderesini, diplomasi ta-
rikiyle halledilemeyen mesailin Cemiyeti Akvam'ın tayin edeceği bir teknik büro tarafından halledilmesini ve
bu suretle de halledilemeyen ihtilâfların La Haye divanına tevdiini temin eder hükümler ilâve olunmuştur.
Daimî merkez komitesi, müstahsil, âmil ve müstehlik memleketlerin bu işlerden anlayan ve memuriyeti
hasebiyle mensup olduğu hükümetin tesiri altında kalmıyacak zevattan Cemiyeti Akvam'ca tayin edilecek sekiz
kişiden teşekkül edecektir.
Cemiyeti Akvam komitenin faaliyet ve istiklâli için tedabir ittihaz edeceği gibi, komitenin bir memlekette
gayri meşru bir ticarete merkez olmak tehlikesini görmesi üzerine talep edeceği izahatın verilmesini de teöıin
edecektir. Akitler hiç bir teahhüdü tazammun etmemek üzere her sene sonunda ithal edecekleri afyonun mu-
hammen kıymetini komiteye bildireceklerdir.
Balâda kısaca beyan olunan afyonun (ticarî) ve (hukukî) vaziyetleri esas ittihaz olunarak bir afyon inhisarı
kanunu vücude getirilmiştir.
Gerek ham afyon mürekkebat, müştekkat ve müstahzaratına müteallik ticareti sıkı bir murakabe altında
bulunduran beynelmilel mukavelelerin tevlit ettiği zaruretler ve gerekse ham afyonu maddei iptidaiye olarak
kullanan fabrikaların pek sıkı bir ittihat altında çalışmaları afyon ihracatımızdan azamî faideyi temin ve bu
madde hakkında beynelmilel sahada gösterilen azamî hassasiyeti tatmin için afyon ticaretinin inhisar altına alın-
ması mecburiyetini tevlit eylemiş ve bu maksatla 2061 numaralı afyon yetiştiriciler satış birliği hakkındaki kanun
neşredilmişti.
— 400 —
Ancak işbu kanunun neşrinden sonra afyon müstahsil ve tacirleri tarafından yapılan müteaddit müraca-
atler üzerine mevzuun yeniden esaslı bir tetkika tâbi tutulması zarureti hâsıl olmuş ve işbu tetkikat neticesinde
aşağıda arzolunan vaziyet tesbit edilmiştir.
Afyonun haricî ticaretini ve 200 bine yakın afyon müstahsilinin menafiini korumak maksadiyle tedvin
olunan (2061) numaralı kanuna göre Türkiye'de afyon eken bütün çiftçiler birliğin tabiî azasıdır. Memleketi-
mizde gerek ziraî ve gerek ticarî işlerde iştirak ve teşriki mesai fikri henüz iptidaî halde bulunduğundan ve koo-
peratifçiliğin teşkilâtı ancak bir kaç senelik tecrübeye sahip olduğuna göre Türkiye'nin pek geniş ve dağınık
mıntıkalarına serpilmiş olan afyon müstahsillerini bir istihale devrinden geçmeksizin muazzam birlik teşkilâ-
tına bağlamak fevkalbeşer mesai sarfını istilzam edecektir.
Bu teşekkül faaliyete geçtiği takdirde azaların mal teslimatım, beher azaya müteallik satış bedellerini ta-
hakkuk ettirmek ve bu hususlara müteallik hesapları haksızlık ve şikâyete mahal bırakmaksızın muntazaman
tutmak pek geniş bir memur kadrosiyle kabildir. Bundan maada afyonun beynelmilel ticareti ihtiva ettiği mor-
fin derecesiyle yapıldığından memleketin mühim mıntakalarında müteaddit tahlil lâboratuarları tesis etmek
lâzımdır. Aksi halde köylü hakkının ziyaa uğraması mümkündür. Halbuki memleketimizde bu nevi tesisat he-
nüz vücude getirilmemiştir. Mevcut vesait ancak İstanbul ve İzmir gibi iki büyük merkezde bu gibi tahlilâtın
yapılmasına müsaittir. Birlik, kanunu mucibince, köylünün mahsulünü mubayaa etmek mecburiyetindedir.
Türkiye'nin afyon istihsali kıymeti vasat bir hesapla 5,5 milyon lira tahmin edildiğine ve köylü tarafından yapı-
lan teslimat biri ki okka gibi küçük miktarlar üzerinden vukubulacağına göre, birlik her sene köylüye küçük
küçük miktarda fakat mecmu itibariyle mühim bir yekûn tutan avanslar vermeğe mecbur olacaktır.
Halbuki yine kanun mucibince birliğin kredi ihtiyacını temin ile mükellef bulunan Ziraat Bankası bunun
pek dunundaki bir parayı bile temin edemeyecek vaziyette olduğu sabit olmuştur. Binaenaleyh kooperatif teş-
kilâtı ve kredi meseleleri sağlam esaslara istinat ettirilmeden afyon yetiştiricileri kanununun şekli hazırı ile lat
bikında müşkülât mütalea olunduğundan işbu kanunun ilgasiyle tatbikatta daha amelî esasları ihtiva eden mer
but lâyihai kanuniyenin tanzimine zaruret hâsıl olmuştur.
DEVLET DEMİRYOLLARI VE UMUMİ İDARESİNİN 1927 MALİ SENESİ

BİLANÇO VE HESABI KATİSİ HAKKINDA RAPOR
^ 1933 YILINDA YAYINLANMIŞTIR)
MUKADDEME
7 Haziran 1931
Devlet Demiryolları ve Limanları Umumî İdaresi, evvelce şirket namına işletilmekte olan Anadolu - Bağ-
dat hattı ve Haydarpaşa liman ve rıhtım işletme müdüriyeti umumiyesi ile Devlet tarafından inşa edilmekte olan
yeni hatları idare eden İnşaat ve İşletme müdüriyeti umumiyesi ve Erzurum - Sarıkamış - Kars ve şuabatı de-
miryolları işletme idaresinin birleşmesi suretiyle Devlet hatlarının bir elden idaresi için teşkil edilmiş ve 1927
malî senesi iptidasından vazifeye başlanmıştır.
Anadolu hattı da umumî idarenin emri altına verilmekle beraber 1927 senesinde henüz şirketle mubayaa
hususunda anlaşılamamış olduğundan, bütçesi ayrıca Meclisi Âliden tasdik edilmiş ve Haydarpaşa liman ve
rıhtımı ile Bağdat hattının da bu hat ile beraber olbaptaki kanunu mucibince idaresine devam olunmuştur.
Binaenaleyh, Devlet Demiryolları Umumî İdaresi bütçesinden yapılan işler ancak yeni hatların inşası ile bunlar-
dan biten kısımların ve Erzurum - Sarıkamış hattının işletmesine inhisar ediyordu.
İŞLETME
A) İşleyen hatlar:
Ankara - Sivas hattının en mühim merhalesi olan Kayseri istasyonu 29 Mayıs 1927 tarihinde, yani 1926
malî senesinin kapanmasından iki gün evvel işletmeye açılmıştı. 380 kilometre tulünde olan bu hattın ilk işlet-
me senesini 1927 malî senesi teşkil eylemiştir. Filhakika, Ankara - Kayseri hattı muhtelif üç safhada işletmeye
açılmıştır. 17 Nisan 1925'te, 86 nci kilometredeki Yahşihan ve 20 Teşrinisani 1925 te de 201 inci kilometredeki
Yerköy istasyonları umumî münakalâta küşat edilmişti. Fakat kısa mesafeler üzerindeki nakliyat, bilhassa ye-
ni yapılmış olan hatlar üzerinde müsbet neticeler veremez. Bunun muhtelif sebepleri arasında, evvelâ işletme
merkez ve müşterek masrafının kilometreye daha pahalı isabet etmesi; saniyen ticari nakliyatın aktarmadan
— 401
miite ssir olarak eski yollan ve eski vasıtaları tercih eylemesi ve otomobil ve kamyon rekabetinin daha müessir
olmasıdır. Hat uzadıkça bu mahzurlar kuvvet ve tesirlerini azaltmaktadır. Gerçi Kayseri istasyonu inşaat prog-
ramımızda asıl varılmak istenilen gaye değil, bir uğrak olmakla beraber yine 1927 malî senesinde hattın en bü-
yük safhası atlatılmış demekti.
1927 malî senesi başlarken Samsun - Sivas istikametinde işlemekte olan hat 48 inci kilometredeki Kavak
istasyonunda idi. Bu hat üzerinde hümnıalı bir faaliyetle ilerleyen inşaat bu malî sene zarfında iki mühim adım
attı. 9 Eylül 1927 de 86 nci kilometredeki Havza ve 21 Teşrinisani 1927 de 133 üncü kilometredeki Amasya is-
tasyonları işletmeye açıldı.
Erzurum - Sarıkamış hattına gelince: bu hat dar ve geniş olmak üzere iki kısımdır. Dar hat 0.75 metre
arzındadır ve Erzurum'un garbindeki maden Yeniköy'den başlıyarak Erzurum'dan geçtikten sonra Sarıkamış'a
kadar imtidat eder. Tulü 232 kilometredir. Geniş hat 1.525 metre genişliğinde olup Sarıkamış'tan Rus hududu-
na uzanır ve 124 kilometredir.
İşletme şebekesinin 1927 deki vaziyeti şu satırlarla hulâsa edilebilir:
Malî sene başlangıcındaki vaziyet:

Kilometre Genişlik
428 1.43j
232 0. 75
124 1.525
• 784
Malî sene sonundaki vaziyet:

Kilometre Genişlik
513 1.435
232 0. 7J
121 1.525
124 1.525
869
İNŞAAT
1927 malî senesi hatlarımızm inşa safhasında esaslı adımların atıldığı ilk senedir.
Bu sene zarfında altı istikamette inşaata başlandı.
A) Gruplar:
Büyük şimendifer inşaatımız için idarei umumiyenin teşekkülünden evvel, daha 1926 senesinde, Hükü-
metçe bazı malî gruplarla müzakerelerde bulunulmuş ve yapılan işin bedelini kısmen bir kaç sene sonraya tecil
etmek suretiyle üç, dört senelik bir atide vücut bulacak hatların borcunu yedi sekiz senede ödemek esası üzerin-
de bazı şirketlerle anlaşılmıştı. Yapılan işin kısmen bono ile tesviyesi şeklinde temin edilen bu anlaşmalar Mec-
lisi Âliden (944 ve 1091 )numaralı kanunlarla alman 220 milyon liralık bono ihracı mezuniyetine müstenit idi.
1927 malî senesi bidayetinde tatbiki idareye tevdi edilmek üzere Hükümetçe yapılmış mukaveleler üç adet idi.
Kendileriyle mukavele aktedilen şirketler şunlardır:
1 - Sit:
18 Kânunuevvel 1926 da (Societe industrielle des travaux) veya kısaca Sit denilen Belçika grubu ile Turhal -
Sivas ve Kayseri - Sivas hatlarının inşası için mukavele aktolunmuştu. Verilen iş faiz hariç olmak üzere 30 mil-
yon Türk lirası tahmin edilmiş ve Turhal - Sivas için iki buçuk, Kayseri - Sivas için üç sene müddet konulmuş-
tu. İnşaat bedelinin nısfı peşinen ve nakden ve mütebakisi de 1934 Haziranına kadar ödenecek bonolarla tes-
viye edilecekti. Bu mukavele 1927 senesinde tamamen hali meriyette kalmıştır.
2 - İsveç grubu:
(Nydqvist ve Holm) Anonim Şirketi unvanını taşıyan ve kısaca (Nohab) denilen İsveç grubu ile ilk mu-
kavele 7 Şubat 1927 de aktedilmiştir. Bu mukavele bidayeten Irmak - Filyos - Ereğli hattı ile Safranbolu - Sö-
ğüt Özü şubesini ve Ereğli limanını ve Fevzipaşa - Diyarbekir demiryolunun inşası ile 100 lokomotif ve 1500
vagon ita'sını istihdaf ediyordu. İş miktarı 55 milyon dolar tahmin edilmişti. Şirkete bu miktar bono veriliyor
ve bu bonolar 1927 senesi iptidasından itibaren üçer aylık vadelerle ödeniyordu.
— 402 —
Bu şekilde azamî beş senede bitecek işin bedeli on senede tesviye edilmiş olacaktı. 55 milyondan fazla işin
bedeli de inşaat müddetinin bakiyesi esnasında müsavi nisb'st dahilinde üçer aylık bonolarla ödenecekti.
Malî sene tamamen, bu mukavelename ahkâmı dairesinde cereyan etti.
3- Yulyus Berger konsortiumu:
Bu grupla mukavele 15 Haziran 1927 tarihinde akdetilmiştir. Kütahya - Balıkesir ve Ulukışla - Boğazköp-
rü hatlarının inşasına ait olan bu mukavele iki kısımdır. Biri mali mukavele olup bankalar sindikası ile aktedıl-
miş ve inşaata muktazi 65 milyon Raysmarklık kredi temin edilmiştir. Diğeri inşaat için Yulyus Berger şirketi
ile aktedilmiştir. Şirket inşaat bedelini bankalar sindikası tarafından açılan krediden sarfederek hatlar, üç sene-
de bitirecek, Hükümetçe bu kredi bankalar sindikasma 1 Temmuz 1935 tarihine kadar ödenecektir.
1927 malî senesi zarfında da yukariki şirketlere ilâveten Fox - Brothers şirketi ile mukavele akdolunmuş-
tur. 20 Kânunuevvel 1927 tarihini taşıyan bu mukavele mucibince Kayseri'de yapılacak büyük atelye ve istas-
yon tesisat ve mebanisi bu şirkete ihale edilmiştir. Mukavelenin umumî şeraitine nazaran bedeli inşa 4,5 mil-
yon lira tahmin edilmiş ve ameliyat müddeti üç sene olarak kabul olunmuştu. Şirkete avans olarak verilecek
yüzde 2,5 un mütebakisini teşkil eden mebaliğe mukabil bono verilecek ve bu bonolar 1 Temmuz 1928 tari-
hinden başlayarak 1 Kânunusani 1934 tarihine kadar tamamen ödenmiş olacaktır. Bu mukavele ile de inşaat
bedelinin, müddetin bir misli fazlasında ödenmesi esası nazarı dikkate alınmıştır.
Bu suretle memleket ihtiyacının ilk safında olan hatlar tamamen mukavelelere bağlanmış ve taahhüt al-
tına alınmış oluyordu.
I
B) İnşaat faaliyeti:
Kayseri - Sivas: (Kanun No. 449) Sil taraf'ndan inşa edilecek olan 223 kilometre tul'indeki bu hattın
Kayseri'den itibaren 427 inci kilometreye kadar ^7 kilometrelik kısmı üzerinde inşaat devam etti.
Samsun - Sivas ( Kani'n No. 449) Bu hattın inşaatı 7 kısım dır. Birincisi Kavak'tan Turhal'a kadar (Km.:
48-197) 1926 malî senesindenberi inşaata başlanılmış olan "kısıtlıdır ki umumî idare tarafından doğrudan doğ-
ruya inşasına devam olundu. İkincisi Turhal - Sivas kısmıdır ki yukarıda arzedildiği gibi Sit grubuna ihale edil-
mişti. Doğrudan doğruya umumî idare tarafından yapıfen kısımda raporun birinci kısmında da işletme müna-
sebetiyle arzedildiği veçhile malî sene zarfında Amasya'ya kadar 85 kilometrelik kısım ikmal edilerek işletmeğe
devredildi ve Turhal'a kadar olan kısımda da hümmalı bir faaliyetle çalışıldı. 1927 mali senesi biterken Turhal'a
kadar olan kısım hemen hemen bitmiş vaziyette idi. Sit grupu da Turhal - Zile (216 km.) arasında faaliyete baş-
ladı.
Kütahya - Balıkesir: (Kanun No. 625). Bu hattın Kütahya'dan itibaren 13,5 kilometrelik birinci kısmı mü-
him bazı sınaî imalâtı müstesna, hemen tamamen inşa edilmiş ve diğer kısımlarına başlanılamamıştı. Yulyus
Berger şirketi bu hat üzerinde Kütahya'dan itibaren iki, üç, dört ve beşinci kısımlar (13,5 - 80) ve Balıkesir'den
itibaren de (25) kilometre üzerinde inşaata başladı.
Ulukışla - Boğazköprü: (Kanun No. 787). Bu hat üzerinde etütlere devam edildi ve 1927 malî senesinde
filî inşaata başlanmadı.
Fevzipaşa - Diyarbekir: (Kanun No. 793). İsveç grubuna verilmiş olan bu hat üzerinde etütlere devam
edilmekle beraber aplikasyonları icra edilen kısımlar üzerinde inşaata başlandı ve 17 Temmuz 1927 tarihinde
ihale edilen ilk kısımdan itibaren 115 inci kilometreye kadar 6 kısım üzerinde faaliyet devam etti. Gerek bu
hattın ve gerek Ulukışla - Boğazköprü hattının inşaat malzemesinin tahmil ve tahliyesinde istenilen kolaylık
ve çabukluğu temin etmek üzere Mersin'de güzel bir iskele vücude getirildi.
Irmak - Filyos: (Kanun No. 804, 943, 1158). Bu hattın inşasına biri Ankara - Kayseri üzerindeki Irmak
ve diğeri Karadeniz sahilindeki Filyos olmak üzere iki istikametten başlanıldı. Irmak'tan itibaren 25 km. tu-
lünde 2 kısım müteahhitlere ihale edilerek inşaata girişildi. Filyos'tan itibaren ancak 25 inci kilometreye kadar
olan birinci kısım üzerinde inşaata başlandı.
— 403 —
DEVLET DEMİRYOLLARI VE LİMANLARI İDARESİNİN 1928 SENESİ HESABI

KATİSİ HAKKINDA 1 / 360 NO.LU K A N U N LÂYİHASI
fi933 YILINDA YAYINLANMIŞTIR)
22 Mayıs 1932
(MALİYE VEKALETİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
1928 senesinde işletilmekte olan hatlar şunlardı:

İşletme Kilometre
Ankara - Kayseri 380
Samsun - Amasya 134
Erzurum - Sarıkamış 232 dar
Erzurum - Sarıkamış 124 geniş
870
Malî seneye bu şebeke ile başlayan Devlet Demiryolları 2 Ağustos 1928 tarihinde Amasya - Zile 81 kilo-
metrelik bir kısmın iltihakiyle 951 kilometreye baliğ olmuş ve 1 Aralık 1928 de işletmeye açılan Kütahya - Tav-
şanlı 51 kilometre hatla sene içerisinde işletilmekte olan hatların uzunluğu 1002 kilometreye çıkmıştır.
1927 malî senesi hesabı katî kanunu münasebetiyle takdim olunan raporda da bertafsil arzedildiği veçhile
yeni hatların memleket iktisadî hayatında esaslı bir inkişaf ve faaliyet vücude getirebilmesi için evvel emirde
normal işletme şeraitinin mevcut olması muktazidir. Sene içinde kısmen işletmeğe açılan hatlarımız ise bu ga-
yeyi temine matuf ilk adımları teşkil etmektedir. 1927 senesinde Ankara - Sivas hattının Kayseri'ye varması na-
sıl işletme üzerinde mahsûs bir inkişaf vücude getirmiş ise, diğer kısımların da esaslı merhalelere vardıkça ayni
netayici temin edeceği şüphesizdir.
1928 malî senesi içinde işletmeğe iltihak eden hatların umumî bütçe vaziyeti üzerinde müessir olamaması-
nın en başlıca sebebini bu nokta teşkil etmektedir.
Bu senenin işletme vasatî emsali 126 dır. İşletme varidatının masrafa nazaran bu kadar aleyhte çıkmasını
intaç eden sebepler bilhassa Erzurum işletme emsalinin 166 olmasından neşet etmektedir.
Erzurum hattının emniyetle işleyebilmesi için hattın tamir ve takviyesi zarureti vardı. Senelerdenberi işlet-
me açığı veren bu hattın bu seneki varidatı da masrafına nazaran noksan zuhur etmiş ve bu Suretle işletme emsa-
linin tezayüdünde başlıca âmil olmuştur.
Bütçe faaliyetinin yüzde 91 i ne tekabül eden inşaat masraflarına gelince: Bu sene içinde Devlet demir-
yolları inşaat işleri şu istikametlerde hali faaliyette idi.
A - Yulius - Berger şirketine ihale edilen Kütahya - Balıkesir kısmı.

Bu kısmın Kütahya'dan 31 inci Km. deki Tavşanlı'ya kadar olan kısmının ferşiyatı ikmal edildiğinden sene
içinde işletmeğe açılmış ve Balıkesir'den itibaren 36 mcı Km. ye kadar olan kısmın tesviyei türabiyesınin ik-
malinden sonra faaliyet yine Kütahya cihetine tevcih olunarak Tavşanlı'dan itibaren tesviyei türabiye ve sınaî
imalâta başlanmıştır. Yine bu şirketçe inşası lâzımgelen Ulukışla - Boğazköprü hattı üzerinde de etüt ve
ihzarat yapılmakta idi.
«
B - İsveç grupu.
Bu şirket Irmak - Filyos (kömür) ve Fevzipaşa - Diyarbekir (Bakır) hatlarının inşaatı ile meşgul olmuş-
tur. Esaslı faaliyet Filyos - Balıkesir ve Irmak - Çankırı - ile Fevzipaşa - Gölbaşı sahalarına hasredilmiştir.
DEVLET DEMİRYOLLARI 1932 BÜTÇESİ
(1933 YILINDA YAYINLANMIŞTIR)
YOL SERVİSİ
Şebekemizin en işlek kısmını teşkil eden Anadolu hattı nisbeten az işleyen Bağdat ve Devlet hatlarına na-
zaran yol malzemesi itibariyle çok zaiftir.
— 404 —
Bağdat hattının ağır lokomotiflerin seyrü seferine salih olarak ağır yol malzemesiyle inşasına başlandığı
sırada Anadolu hattının da ağır lokomotiflere mütehammil bir hale konması düşünülmüş ve traversleri çoğalt-
mak suretiyle 30 kiloluk hafif rayların mukavemeti artırılmıştı ve bu tarzda Haydarpaşa'dan Eskişehir'e kadar
olan hat tahkim edilmişti. '
Hattı tahkim ederken köprüleri eski halinde bırakmak mümkün olamadığından bu arada olan büyük
köprüler de tahkim edilmişti. Bu tahkimat devam ederken harbi umumî araya girmiş ve tahkimat işi ilerleme-
miştir. Anadolu hattı idarei milliyeye geçtikten sonra yokuşları dolayısiyle bu hattın pek işlek bir kısmı olan
Vezirhan ve Karaköy arası Bağdat tipi malzeme ile yeniden tahkim edilmiş ve tahribe uğradığı için Eskişehir ile
Beylikköprü arası kamilen Bağdat malzemesiyle yeniden yapılmış ve takip edilen proğram dahilinde bu tahki-
mat Ankara'ya doğru devam etmekte bulunmuştur. Anadolu hattının yol malzemesi ve köprüleri itibariyle
zayif kalan kısmı yalnız Eskişehir-Konya arasıdır.
Dil iskelesiyle Vezirhan ve Karaköy - Eskişehir arası esasen hafif olan raylar pek ziyade aşınmış ve aşınma
tesiriyle mukavemetini de kaybetmeğe başlanmıştır. Yol malzemesinin bu haline burada işaret etmekten mak-
sadımız 225 kilometre tulünde olan bu hat kısmının njuntazam bir proğram dahilinde yeni malzeme ile tebdili
lâzımgeleceğini arzetmektir. Bu iş Avrupa'dan alınacak yeni malzeme ile 4 milyon liralık, mevcut malzemeyi
kısmen iptidaî madde olarak kullanmak suretiyle ve İmalâtı Harbiyenin ray imali için ihzar ettiği haddehane-
sinde imal edilmek suretiyle 2 buçuk milyon liralık iştir. Her sene bütçesine 350 000 liralık tahsisat koyarak pek
lüzumlu olan bu işi 7 senede başarmak mümkündür. Eskişehir - Konya arasının tahkimi bu işin ikinci safha-
sını teşkil edecektir:
CER SERVİSİ VE ATELYELER
Cer işleri masrafının en başında kömür gelir. Geçen sene Ereğli şirketi nezdinde yapılan müessir teşebbüs-
ler neticesinde nakliye ücreti de dahil olmak üzere ton başına bir lira kadar bir tasarruf temini mümkün olmuş-
tur. İhraç edilen kömürlerin hariçte İngiliz kömürü fiatının yukarısında kalmaması için maliyet fiatmdan daha
aşağı bir fiatla satılmakta olduklarını ileri sürerek şirket kömür fiatında daha fazla bir tenzilât yapmamıştır.
Fakat kömür masrafımızı azaltmak için ayni zamanda idarenin işletmekte olduğu Çeltik kömür ocağı istihsa-
lâtını tezyit ederek senelik istihsalini 5 000 tondan 10 000 tona çıkardık. Gelecek seneye Değirmisaz linyit o-
caklarmdan da istifade ederek 10 000 ton kadar da bu ocaklardan almağı kararlaştırdık.
Kömürlerimizi ucuza maletmeğe çalışıldığı kadar kömür istihlâkinde tasarrufa da riayet edilmiştir. 1931
malî senesi zarfında bitişik hatlarda beher tonkilometre için vasatî olarak 18.53 ve beher lokomotif kilometre
için 15.39 kilo kömür sarfedildiği halde 1932 senesi zarfında beher ton kilometre için 16.95 ve lokomotif kilo-
metre için de 14.06 kilo kömür sarfedilmiştir. Bu tasarruf yalnız lokomotiflerde değil alimantasyon kazanları
sarfiyatında da yapılmış ve yüzde 20 nisbetinde bir tasarruf da bu cihetten temin edilmiştir. Bu tasarrufun
mühim bir miktar göstermesi yalnız istihlâkâtm sıkı bir kontrola tâbi tutulmasından değil, ayni zamanda buhar
kuvveti yerine büyük depolarımızda motörlü tulumbalar işletmek suretiyle elektrik kuvvetinin istimalinden ileri
gelmiştir.
Lokomotiflerden azamî randman almak ve ayni zamanda kömürden de tasarruf temin etmek için bu se-
ne istimal edilen lokomotiflerin adedini azaltmak yolunda da bir tedbir aldık. Bir lokomotiften azamî randman
alınması o lokomotife bir defa ateş konulunca tekrar lâvaj veya tamire ihtiyacı oluncaya kadar sefer yaptırıl-
ması ile kabildir. Bu itibarla her lokomotififl-yalnız b'r makinisti olduğu zaman her seferden avdetinden son-
ra makinistin istirahat müddetince lokomotifin de depoda alıkonması hatta ateşinin atılıp ertesi günü tekrar
ateş konması hem lokomotif adedinden, hem de mahrukattan israf edilmesine sebep olur. Bu israfata mâni ol-
mak için Avrupa'da tatbik olunan usûl bir lokomotifi iki makiniste teslim etmek ve birinin istirahatı esnasında
lokomotifin ikinci makinist ile seferini temin eylemektir. Bizde ise şimdiye kadar makinelerin sahipsiz kalma-
larına ve harap olmalarına meydan vermemek için bir makineyi birden fazla makiniste teslim etmemek tarzı
tatbik ediliyordu. Fakat personelde meslekî ve içtimaî seviyenin yükseldiği ve tasarruf hususunda idarenin ta-
kip ettiği gayretlerle zahîr olmak hissinin günden güne ziyadeleştiğini gördüğümüz için çift personel usulünün
artık tatbiki zamanı geldiğine hükmederek ve eski teamülü terkederek bir kaç büyük depomuzda iki üç aydan
beri bu sahada tecrübeler yapmağa başladık.
Eskişehir fabrikasının tevsii ve asri bir hale konulması ve götürü işlerin büyük mikyasta tatbik edilmesi
sayesinde tamirat kabiliyeti artmış ve ayni zamanda tamirat masrafları da azalmıştır. 1931 senesinde fabrika-
da 960 işçi varken bu gün işçi miktarı 826 kişiye inmiş ve ayni zamanda mesai saati de 9 dan 8 e inmiş ve fa-
kat buna rağmen fabrikanın çıkardığı iş 1931 senesinde yaptığı işe pek ziyade yaklaşmıştır.
— 405 —
Eskişehir fabrikasının tamir kabiliyetinin artması sayesinde depolarda pahalıya mal olan büyük tamir-
lerin buralarda yapılmasından sarfınazar edilmiş ve bütün büyük lokomotif tamiratı ile orta tamiratın hemen-
kâffesini Eskişehir'de yaptırmak suretile depolardaki işçi adedi de indirilmiştir. Bu suretle 1931 senesinde
bitişik- hatlardaki depolarımızda bir lokomotife isabet eden işçi adedi 1,15 iken 1931 de 1,05 e inmiştir.
HAREKET VE MÜNAKALAT İŞLERİ
Buhran dolayısiyle yolcu ve eşya nakliyati bir hayli azalmıştır. Eşya nakliyatının azalmasından kaybedi-
len varidatın bir kısmı marşandiz trenlerini nakliyat miktarına göre teşkil etmekle telâfi edebiliyorsa da yolcu
trenlerini nakliyatın tam ihtiyacına göre tanzim ve teşkil etmek mümkün değildir. Maahaza yolcu trenleri mas-
raflarını da nakil ihtiyaçlarım temin etmek şartiyle azaltmak kabil olmuştur. Bu yolda ilk tedbir olarak geçen
sene Ankara - Haydarpaşa ekspresi kaldırılmıştır.
Bu sene de ancak haftada 3 gün işleyen Toros ekspresi katarını haftada iki güne indirmek ve bu ekspresin
işlediği günlerde Haydarpaşa - A.dana yolcu trenini kaldırmak gibi tedbirler alınmış ve bu tedbirlerle mühimce
tasarruf temin edilmiştir.
Yevmî trenler geçen seneye kadar yalnız Haydarpaşa - Ankara, Haydarpaşa - Adana arasına münhasır
idi. Diğer hatlarımızda yolcu trenleri muhtelit şekilde olmak üzere ancak haftada 3 gün seyrü sefer ederdi. Bu
kısımlardan evvelâ Ankara - Kayseri hattında günlük trenler işlemeğe başlamış, iki aydan beride Fevzi paşa -
Malatya hattında yevmî trenler işlemeğe başlamış ve trenlerin her gün işlemesi bu kısımda nakliyatı inkişaf et-
tirmiş, otomobil, kamyon yolcu ve eşyasının büyük bir kısmını almış ve Ayintap nakliyatının Fevzipaşa istas-
yonundan Narlı istasyonuna geçmesine yardım etmiştir.
Adana - Mersin kısmında işlemeğe başlayan otomotris servisi yüzde 50 nisbetinde yapılan tenzilât ve'
seferlerin çoğalması ve bazı köylerin önünde durup yolcu alıp vermesi sayesinde yolcu adedini arttırmış, oto-
mobil rekabetini asgarî bir raddeye indirmiştir.
Şebekemizin diğer kısımları üzerinde haftada iki veya üç muhtelit katar sefer etmekte ve bu trenlerle hem
yolcu ve hem de eşya nakliyatı ihtiyacı temin edilmektedir.
Bir seneden beri Almanya sanayi konsorsiyomu ile aktedilen mukavele mucibince mezkûr konsorsiyonı
tarafından verilmekte olan malzeme ile frenli vagonlarımıza hava freni ve frensiz vagonlarımıza da fren borusu
takılmak suretile marşandiz ve muhtelit katarlarımızın da otomatik frenle teçhizine devam edilmektedir. Şim-
diye kadar elimizde bulunan 4200 vagondan 1400 üne fren ve boru takılmış ve bu suretle trenlerimizin hemen
kâffesinin fen teçhizatı emniyet altına alınmış ve bu sayede peyderpey gardifren adetlerini de azaltmak kabil
olmuştur. Geçen seneki kadromuzdan 50 gardifren indirilmiş ve bu seneki kadromuzdan da-78 gardifren indi-
rilmiştir.
Hareket ve katar memurlarının meslekî malûmatlarını arttırmağa yarayan ve geçen sene kapanan şimen-
difer mektebimiz şimdiye kadar istasyon ve ambar sınıfından 767, katar sınıfından da 172 memur yetiştirmiştir.
Bu mektep derslerini takip etmemiş olan 43 memurumuzun malûmatını tezyit için bütçeye bar olmadan Kânu-
nuevvel 1932 iptidasından beri Haydarpaşa'da kurslar tertip edilmiştir.
İZMİR MEBUSU HALİL BEYİN, GÜMRÜK TARİFE K A N U N U N A

MÜZEYYEL 2 / 1 9 NUMARALI K A N U N TEKLİFİ
ESBABI MUCİBE
Bir kaç senedenberi mahsus olan buhran bu sene vehamet peyda etti. Sekiz ay zarfında ihracatımız 24
milyon lira, ithalâtımız 7 milyon lira sukut etti. Vaziyet bu dereceyi bulunca cezri tedbir almak zarurî idi. Bu
noktai nazardan Hükümetimizin ithalâtı tahdit için aldığı tedbiri tasvip ederim: Ancak bunun dahilî ve haricî
tesirlerini nazara almak ayni maksadı daha basil ve daha müfit surette temin etmek kabil olup olmadığını der-
piş etmek ve vatandaş için bir vazife, her mebus için bir borçtur.
Kararnamenin dahilî tesirleri derhal tebarüz etti- Eşya fiatleri hemen yükseldi. Kanunî tedbirlerle bu-
nun mazarratım menetmek kabil olacağını zannetmem. Zira tecrübeten sabit olmuştur ki, kuvvetini tabiatı eş-
yadan alan iktisadî kanunlar daima parlâmento kanunlarına hâkim olmuştur. Beni en ziyade endişeye sevke-
den kararnamenin ihracat maddelerimize karşı tahrik etmesi melhuz olan mukabele bilmisildir. Zira tütenle-
rimiz de bu sene buhrandan müteessir oldu-
— 406 —
Bir kısmı maliyet fiatinin ancak nısfını verebilen fiatlarla satıldı. Bir kısmı mühimini henüz alıcı bekli-
yor. Tütün, 150 milyon ihracatımızın 50 milyonunu hâsıl eden bir mahsulümüzdür. Bunun için İktisat Vekili
Beyefendinin Meclis kürsüsünden söylediği gibi gelecek sene kontenjan nisbetini tezyit etmek zarureti karşısın-
da kalacağımız çok muhtemeldir. Bu vaziyet karşısında hariçteki müşterilerimiz de ihracat maddelerimiz hak-
kında mukabele bilmisil tarikına tevessül ederlerse buhran bir felâket mahiyetini alacaktır. Zira o zaman işsiz-
lik ovalara sirayet edecektir. O halde ne yapmalı? İthalât mevaddına taallûk eden gümrük istatistikleri üzerin-
de dikkatlice vakfı zihin edersek zannediyorum ki çare kendiliğinden tebarüz eder. Bu mevaddın bazıları mü-
keyyefattandır. Bir kısmının emsali memleketimizde mevcuttur. Diğer bir kısmının da yerine ikame edilecek
maddelerimiz vardır. Bunların Türk lirası itibariyle tutarlarını arzediyorum:
Kahve 5 500 000

Kahve ve kakao, sütle hazırlanmış, havası alınmış kaplar derununda 1 600 000
Çay 1 600 000
Pirinç 2 459 948
Kırmızı ve siyah biber 250 000
Karanfil, Hindistancevizi ve emsali 350 000
Susam yağı (tasfiye edilmiş) 1 145 940
Kolza yağı, kuka yağı ve sair nebatî yağlar 600 000
Bezir yağı 250 000
Safran 98 000
Fil dişi 44 000
Kereste ve ağaç mamulâtı 2 354 000
16 236 780
Şeker 9 289 000
25 525 780
Bence basit ve müfit çare bu mevaddın ithalini menetmektir. Bu tedbirde mukabele bilmisil tehlikesi
yoktur. Bu meniden müteessir olacak olan Devletler Rusya, Çekoslovakya, Romanya, Macaristan ve Holânda-
dır.
Eşyayi mezkûrenin meni ithalinde mezkûr memleketlerin hisselerine isabet eden miktar tenzil edildikten
sonra gene bize karşı blânçoları (Aktif) vaziyetlerini büyük mikyasta muhafaza edeceklerdit. Binaenaleyh mu-
kabele bilmişile tevessül edemezler, ederlerse kendilerinin zararı bizimkinden bir kaç misli fazla olur. Bizim asıl
büyük müşterilerimiz Almanya, Fransa, İngiltere İtalya ve Amerika'dır. Onlarla ticari muvazenemizi gösteren
maddeleri görelim:
Almanya'nın bize ithalâtı 39 172 000 bizden aldığı 20 581 000
Fransa'nın " " 26 690 225 " " 19 618 000
İtalya'nın " " 32 000 000 " " 33 000 000
(İtalya'ya vukubulan ihracatta Triyeste tarikiyle Avrupa'nın iç memleketlerine gidenlerin de dahil olması
muhtemeldir). Maahaza on milyon lira bile bu suretle tenzil edilse gene İtalya mühim müşterilerimiz meyanın-
dadır.
Amerika'nın memleketimize ithalâtı 17 150 000, bizden aldığı 15 387 000, İngiltere'nin bize ithalâtı
31 355 000 bizden aldığı 14 949 000, aramızdaki muamelenin genişliğine nazaran mezkûr memleketlerin men
tedbirimizden hisselerine düşecek miktar lâşey mesabesindedir.
Bu mevaddan, mükeyyefattan olan kahve ve çay için harice yedi buçuk milyondan fazla para veriyoruz.
Sabah ve akşam birer bardak kahve ve çay içmek için bu buhran zamanında memleketten yedi buçuk milyon
lira para çıkmasına razi olacak bir vatandaş tasavvur edemem, Hususiyle bu paraların yüzde doksanını bizden
hiç mesabesinde mal satın alan memleketlere vermekte olduğumuzu bildirirsek bundan memnun olmayacak bir
Türk tahayyül bile edemem. Bu memleketler Brezilya, Hindistan ve Çin'dir. İşte onlarla ticarî muvazenemizi
gösteren rakamlar:
Brezilya'nın bize ithalâtı 4 663 334 bizden aldığı 16 863
Hindistan'ın " 6 099 525 " " 18 125
Çin'in " 4 401 563 " " 8 098
— 407 —
Çay ihtiyacını, ada çayı ile defedebileceğimiz gibi kahve yerine süt ve ayran ikame ederiz.
Şeker meselesi Hazinei Devlete temin ettiği varidat ve dahilî istihlâkâttaki genişliği ve sıhhat noktasından
ehemmiyetiyle sureti mahsusada nazarı dikkate alınmağa değer. Salâhiyettar zevattan icra ettiğim tahkikata
nazaran Alpullu şeker fabrikası gelecek sene 18 bin ton mal yapabilmek üzere tertibatını almış bulunuyor,. Fab-
rikanın kabiliyeti istihsali yirmi bir bin ton olduğu da teyit olunur. Bu sene Uşak şeker fabrikası yedi bin ton şe-
ker istihsal etmiş, on bin tona kadar arttırmağa müsait imiş. İki fabrikamız otuz bin ton yapacak demektir ki
ithal edilen şekerin nısfı demektir.
Buhran şekerin istihlâkâtını tenkis ediyor ve daha edecektir. Nitekim 1929 da harice şeker parası olarak 12
milyon lira verdiğimiz halde 1930 da bu miktar 9 milyona düşmüştür. Buhran zamanlarında bu günkü istihlâ-
kât miktarının dörtte üçü temin edilebilse şeker ihtiyacı tazyik edilmeksizin ithalâtı menetmek mümkündür
demektir. Eğer fabrikalarımızın istihsalâtiyle eldeki istok bir senelik ihtiyacı tahtı temine alıyor ise, bunu mevad-
dı memnua meyanına ithalde tereddüt etmemelidir. Zira icra ettiğim tahkikata göre mevcut fabrikaların bir
üçüncüsünü kurmak iki sene müddete ve 3 milyon liraya mütevakkıf imiş. Bence böyle muazzam fabrikalar
yapmaktansa muhtelif mıntıkalarda daha ufak mikyasta muhtelif fabrikalar yapmalıdır. Bunda hem sermaye
toplamakta sühulet vardır, hem de biran evvel ihtiyaca göre şeker elde etmek mümkün olur. Daha mühim fai-
desi, pancar ziraatini memleketin müsait olan diğer mıntakalarında da teşmil etmiş oluruz. Bana verilen malu-
mata göre pancar ziraati rençperlere safi varidat olarak dönüm başına vasati 30 lira veriyormuş. Ben bunu beş
liraya indiriyorum ve gene nisbeten pancar ziraatini en' mesut buluyorum.
Hazineye temin ettiği varidata gelince; artık bu buhran zamanında şekerin okkasını 50 kuruşa bu halka
yedirmekte devam etmemeliyiz ve edemeyiz.
Kararnamenin tatbikiyle esasen bu varidat bu sene yüzde yirmi belki gelecek sene yüzde kırk olmazsa otu-
za inecektir. Bu varidatı başka bir yo'da tahtı temine almak imkânı düşünülmelidir. Zira şekerin meni ithali
bir kere harice bu yüzden akıp gitmekte olan 9 milyon lirayı memlekette bırakacaktır. İkincisi ihraç malları-
mıza karşı mukabele bilmisil tehlikesinden koruyacaktır. 3 üncüsü de pancar ziraatinin memlekette taammü-
müne hizmet edecektir. Maahaza meni listesinde ipka ettirilirse şeker satışını Hükümet sıkı kontrol altına alma-
lıdır. Diğer mevaddın meri de pirinç ve susam ziraatimizin tevsiine hizmet edeceği gibi nebatî yağların yerine
kullanılacak susam, zeytin ve pamuk yağlarımızın fiatleri üzerinde hüsnü tesir edecek ve kereste tüccarlarımızı,
orman sahiplerini hayli müstefit edecektir. Hulâsatan arzettiğim tedbir hem mukabele bilmisil tehlikesinden
koruyacak, hem de mahsulâtı mütenevviamız için dahilde yirmi kusur milyonluk istihlâk pazarları küşat ede-
cektir. Diğer taraftan kontenjan listelerinin tatbikından tevellüt edecek müşkülât ve mahzurlardan hem Hükü-
meti hem ticaret âlemimizi sıyanet eyleyecektir.
İzmir mebusu
Halil
İKTİSAT ENCÜMENİ MAZBATASI
19 Teşrinievvel 1931
Teklifin müzakeresi esnasında Halil Beyin mütaleası alındı. Memleketimizin geçirdiği buhranı iktisadî
münasebetiyle teklifte bazı mevaddın gümrüklerden ithalinin meni istenmektedir. Halbuki geçen sene çıkan
(1873) numaralı kanunla memleket iktisadiyatım korumak için icabında bazı eşyanın ithalini tahdit veya
büsbütün menetmek salâhiyeti esasen Hükümete verilmiş ve bu hükme tevfikan bir aydan beri Hükümet tara-
fından kontenjan listeleri tanzimi suretiyle gümrüklerden memleketimize vukubulan ithalât dahilî istihsal ve
ihtiyaçlar ve millî sanayiin inkişafı nazarı dikkate alınarak ithalâtın bir kısmı tahdit edildiği gibi bazıları da
menedilmek derecesinde şiddetli kayitlere tâbi tutulmuştur. Encümenimiz bu sistemi muhtelif noktai nazar-
dan tamamiyle memnuiyet vazından daha faideli ve muvafık görmüştür. Şöyle ki:
Kontenjan listelerinin kısa müddetlere münhasır olması dolâyisiyle dahili ticarette spekülasyon ve ihtikâ-
rı daima men ve murakabe edecek bir elestikiyet olduğu gibi memleketimizle iktisadi münasebatı olan Devlet-
lerin memleketimizden çıkan mahsulât üzerinde doğrudan doğruya bizi hedef ittihaz edecek bir mukabele bil-
misline meydan vermeyeceği noktai nazarından da mahzurdan salim bulunmaktadır.
Hulâsa bu gün ithalâtta tatbik edilen kontenjantman usulü teklifi kanuni de istenilen maksadı memleke-
timizin iktisadî menfaatlerine daha uygun olarak temin etmekte bulunduğundan encümenimiz teklifin kabulü-
nü muvafık bulmamıştır.
— 408 —
BÜTÇE ENCÜMENt MAZBATASI

25 Kânunuevvel 1933
Teklifin esası bazı eşyanın gümrüklerden ithalinin menedilmesidir, İktisat encümeni mazbatasında dahi
dermeyan edildiği üzere memleket iktisadiyatını korumak için Büyük Meclis tarafından kabul buyurulan 22
Temmuz 1931 tarih ve 1873 numaralı kanun ile ithalât eşyasından lüzum görülenlerinin ithallerini tahdit veya
tamamen menetmek veyahut ruhsat usulüne tâbi tutmak hususlarında Hükümete salâhiyet verilmiş olduğundan
başkaca kanun tedvinine lüzum ve ihtiyaç görülmemiştir.
\
KAZANÇ VERGİSİ HAKKINDA 1 / 1 7 3 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
(MALİYE VEKALETİNCE YENİDEN HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
Türkiye'de, tüccar ve sanat erbabının kazançları üzerinden vergi alınması 1241 tarihinde ihdas olunan (ih-
tisap resmi) ile başlamıştır. Bu resim (şehriyei dekâkin) ve (yevmiyei dekâkin) namile tüccar ve esnaftan ve muh-
telif namlarla bilûmum mekûlât ve müstehlikât ve medeniyat ve mücevherat, mensucat ve mamulâttan alınırdı.
Tanzimatın ilânından sonra 1254 senesinde bir ferman ile ihtisap resmi kaldırılmış ve 1255 senesinden
itibaren mevcut örfî tekâlifin, herkesin emlâk ve arazi ve hayvanatına ve esnaf ve tüccarın senevî temettülerine
birer kıymet takdir olunmak suretile ve binde hesabile tarhı kabul ve temin edilmişti. O tarihte, her "şahsın em-
lâk ve arazisi, hayvanları, malları ve bir senelik kazancı için talimatnamesi mucibince teşekkül eden heyetler
tarafından bir kıymet takdir edilmesi usul ittihaz edildiğinden, vergi bir şahsın umumî serveti üzerine mevzu
adeta (umumî irat vergisi) manzarasını haiz bulunuyordu.
1255 senesinden 1275 senesine kadar 20 sene zarfında, kazanç vergisi, bu suretle mükellefin servet ve ira-
dı üzerine tarhedilen ve o zamanki tabirile (ancemaatin tevzi olunan) vergi meyanına dahil olarak devam et-
miştir.
1275 tarihli tahrir talimatı ve 1277 tarihli umumî tahrir nizamnamesi mucibince, ticaret ve sanat erbabının
senevî kazancı miktarı ayrıca tahrir ve tahmin edilerek 1277 tarihinden itibaren müstakil bir temettü vergisi
ihdas edildi. 1277 tarihli nizamname ile, nüfus, arazi, bina tahrirleri yapıldığı gibi; ticaret ve sanatla iştigal eden-
lerin senevî temettüleri miktarı da tahmin edilerek vergi alınmağa başlanıldı. Verginin nisbeti, tahmin olunan
senevî kazanç miktarının binde otuzu idi.
4 Şubat 1295 tarihli emlâk vergisile ağnam ve âşar kararnamesinin 3 üncü maddesinde, temettü vergisinin,
ticaret ve sanat ve hirfet ile meşgul olan eşhasın senevî temettüünden muayyen bir nisbet üzerinden alınacağı
nisbetin icabına göre muvazenei maliye kanunu ve irade ile azaltılıp çoğaltılabileceği^ üncü maddesinde de bir
tacir veya sanatkârın senelik temettüünün, her mahalde belediye ve nahiye meclislerinden intihap olunmuş
yeminli muhamminler vasıtasile tahmin ve takdir olunacağı yazılıdır. Mezkûr seneden itibaren, temettü vergisi
bu esas dairesinde tarholunmuş, nisbeti de binde 30 dan yüzde 4 e çıkarılmıştır.
24 Temmuz 1302 tarihli emlâk nizamnamesi, 4 Şubat 1295 tarihli kararnamenin temettü vergisine taallûk
eden hükümlerini esas itibarile almakla beraber, tahmin hususundaki şikâyetleri bertaraf etmek için tahmin salâ-
hiyetini münhasıran belediye ve nahiye meclislerinde bırakmamış "tacir ve sanatkâr ve esnaf temettüünün tak-
diri için her sınıfın kendi içinden iki muhammin tayin ve ilâve olunur" hükmünü vazeylemiştir.
1304 senesinde, bütçe açığını kapatmak üzere, vergi nisbetleri arttırıldığı sırada temettü vergisine de zam-
medilerek nisbet yüzde 4 ten yüzde 5 e çıkarılmıştır.
Temettü vergisinin tarhına ait ahkâm daima vergi kararname ve nizamnameleri içinde bir iki madde mün-
dericatına münhasır olarak o ahkâmın tatbikatını temin için başkaca nizamname ve talimat yapılmadığından
bu verginin tatbikatı ziraat erbabına, hayvan yetiştirenlere de teşmil edilmeğe başlanması üzerine şikâyetler baş-
lamış, bu vaziyet senelerce devam etmiş ve nihayet 1313 senesinde bilûmum zürra temettü vergisinden muaf tu-
tulduğu gibi; hayvan besleyenlerle bağcılar ve bahçıvanlar dahi bilâhare temettü vergisinden istisna edilmiştir.
Maahaza hüküm noksanları ve tatbikat hataları devam edegeldiğinden bu hale nihayet vermek için 1323 malî
senesi iptidalarında bir nizamname hazırlanmış ve 8 Kânunuevvel 1323 tarihinde tatbikat sahasına konulmuş-
tur. Bu nizamnamede; vilâyet liva ve kaza merkezleri bulunan ve nüfusu iki binden ziyade olan mahallerde
sakin ticaret ve sanat ve hirfet erbabı temettü vergisile mükellef tutulmuş, vergiden muaf tutulacaklar tasrih ve
tadat olunmuş, tarh ve cibayet şekilleri nisbî bir intizam altına alınmıştır.
— 409 —
Maktu kısmı, sınıfı mahsus ile dört sınıf üzerine taksim edilmiş, bir tacir veya sanatkârın hangi sınıfa it-
hal edileceği ve bir mükelleften ne kadar temettü vergisi alınacağının takdiri, belediye ve nahiye meclislerinden
ikişer ve erbabı ticaret ve sanattan iki muhammin ilâvesile teşekkül eden heyetler yerine, mal ve vergi ve tahsil
memurlarından mürekkep heyetler verilmiştir.
Nisbî kısım da üç nevi itibar edilmiş, bu kısma birinci kısma dahil olmayan ve kazançları işgal ettikleri
binaların kıymetleri üzerinden tayın ve takdir edilebilecek serbest meslekler erbabı büyük ticarethaneler, fabri-
ka ve imalâthaneler eshabı gibi mükellefler, müstahdemler buraya alınmıştır. Nisbî kısımda üçüncü nevi ola-
rak gösterilen müteahhitlerle mültezimlere ait vergilerin, taahhüt ve iltizam bedeli üzerinden hesap ve istifası
kabul olunmuştur.
Meşrutiyetin ilânından sonra 1330 senesinde Fransız patent vergisi esaslarından mülhem olarak yeni
bir temettü vergisi kanunu hazırlanmıştır. Bu sene içinde neşıolunan 30 Teşrinisani 1330 tarihli kanunu muvak-
kat ile zeyilleri olan 25 Şubat 1330 ve 3 Nisan 1333 tarihli muvakkat kanunlarla hâkim olan ruh, mükelleflerin
kazançlarına hakkile nüfus imkânsızlığına binaen bir takım zahirî karinelere istinat ederek kazanç miktarını ta-
yin ve vergiyi ona istinaden tarheylemek olmuştur. Bu devreye ait mükellefiyet şek'ller ;
A) Safi temettü üzerinden,
B) Şifti daffer üzerinden,
C) Zâhiri karineler üzerinden,
D) Maktuiyet,
olmak iizere hulâsa edilebilir.
Temettü vergisi kanununun ana hattı, zâhiıî karinelere istinat ediyordu. Başlıca müracaat edilen kari-
neler, mükelleflerin bulundukları şehir ve kasabaların nüfus adedi, şimendifer ve sahil olması, istihdam edilen
müstahdemler ve işçi adedi ve mükelleflerin mesken icarları; deniz nakliye vesaitinde bunların tonilâtoları kara
nakliye vesaitinde nevileri ve cer vasıtaları olup bu karineler icabına göre memzucen dikkate alınarak verginin
tayini cihetine gidilmekte idi.
Vergi nisbetleri ise; nisbî, mütehavvil ve maktu olmak üzere üç kısma ayrılmıştır. Vergi nisbetleri nok-
tasından mükellefler:
A) Nisbî ve mütehavvil ve ayni zamanda mesken icarı üzerinden mükellef tutulanlar,
B) Yalnız nisbî ve mütehavvil vergi alınanlar,
C) Yalnız mütehavvil vergi almanlar,
D) Yalnız maktuiyete tâbi bulunanlar,
olmak üzere dört sınıfa ayrılmış bulunuyordu. Mükellefler, tarz ve mevzuu iştigallerine, kazançlarının dere-
cesine göre yukarda yazılı nisbetler dairesinde vergiye tabi bulundurulmakta idi.
30 Teşrinisani 1330 tarihli temettü kanunu muvakkati hükümleri 1926 senesine kadar meriyette kalmış-
tır. Bugün cari olan kanun 1926 malî senesi bidayetinden itibaren tatbik edilmekte bulunan 755 No. ve 27 Şu-
bat 1928 tarihli kazanç vergisi kanunudur. Bu kanun ile, kazancın tayininde vasi mikyasta beyanname usulüne
.gidilmiş ve maamafih küçük erbabı ticaret ve sanat için zahirî karineye müracaat şekli de bırakılmıştır.
Kazanç vergisi kanunu başlıca üç grup kazancı istihdaf etmektedir.
A) Erbabı ticaret ve sanayiin kazançları,
B) Serbest mesai erbabının kazançları,
C) Memurlar, müstahdemler, ecirler ve işçilerin kazançları.
Kazanç vergisi kanunu, ilk şeklinde, birinci ve ikinci grupa dahil mükelleflerden, kanunun 3 üncü mad-
desinde tadat olunanlarla 14 Haziran 1326 tarihli müsakkafat kanunu mucibince 1331 senesinden evvel cari
kiralara göre işgal ettikleri ticarethanelerin muhammen gayri safî iratları senevi 40 ve 1341 senesinde cari ki-
ralara göre muhammen gayri safî iratları senevî 300 lira olan sair bilcümle erbabı ticaret, sanat ve hirfet beyan-
name vermekle mükellef tutulmuş ve üçüncü grupa dahil mükellefler ile işgal etmekte^oldukları ticarethane-
lerin gayri safî iradı yukarda gösterilen şekilde 40 veya 300 liradan aşağı olan küçük erbabı ticaret ve sanat ve
— 410 —
hirfetin vergileri ise, dükkânları veya imalâthaneleri için ödedikleri senelik hakikî icareye nazaran tahakkuk
ettirilmesi kabul olunmuştur. Beyannameye tabi tutulanlar birinci kısım ve icarelerine göre vergi verecekler de
ikinci kısım mükellef itibar edilmiştir.
Kazanç vergisi kanununun birinci kısım mükellefler için tesis ettiği beyanname usulü, muntazam bir mu-
hasebeyi ve beyannamelere bilânço ve kârüzarar hesabının müfredatlı bir cetvelinin rapten, istilzam eylemekte
bulunduğundan bu nevi mükelleflerin şikâyetlerini mucip olduğundan kanunda bazı tadilâta lüzum görülmüş-
tür. Bu itibarla bir taraftan kanunun hututu umumiyesine mümkün mertebe riayet etmek ve diğer taraftan vet-
gi tatbikatını teshil ve erbabı sana,ti arzularını yerine getirmek üzerine 21 Mayıs 1927 tarihinde kazanç vergisi-
nin başlıca maddelerini tadil eyliyen kanun kabul edilmiştir.
755 numaralı ve 27 Şubat 192b tarihli kazanç vergisi kanunu, 1038 numaralı ve 21 Mayıs 19_7 tarihli tadi-
lâta rağmen mevcut şikâyetleri bertaraf edememiş, tatbikatın salim bir şekil almasını temin için sarfedilen bü-
tün gayretler, maksadı matlup veçhile temin edememiştir.
Mevcut kazanç Vergisinin ıslah ve taciili icap eden başlıca ahkâmı şunlardır:
1) Baz, teşebbüsatın vergi mevzuu dahilind.; olup olmadığı, vergi mevzuunu tayin eden maddenin ipha-
mı dolayısile tereddüdü mucip olmaktadır.
2) Kantında mükellefin kiın olduğu, her hadiseye göre tayin edilmediğinden tatbikatta bazı müşkülâta'
tesadüf olunmaktadır.
3) Beyannamelerin sureti tanzimine, tetkikine ait hükümlerde mühim noksanlar vardır.
4) Matrahın tayininde, şifri daffere kazanç emsali tatbiki usulü, tatbikatta matlup neticeyi vetmediğin-
den kaldırılması icap eylemiştir.
5) Beyanname tetkikatının, tahakkuk memurunun elinde bırakılmasının mahzurları sabit olmuştur.
6) Resen tarhiyat muamelesinin icrası her halde bir komisyona verilmelidir.
7) İşe başlama, devir, terk hallerinde tatbik olunacak hükümlerin ihtiyaca göre tadili' lâzımdır.
8) Küçük erbabı ticaret ve sanatın vergi nisbetlerinin tahfifi iktiza eder.
9) Müstahdemin vergilerinin tahakkuk ve tahsili sakat ve zayiatı icap ettirecek mahiyettedir.
10) Tahsilâta ait hükümler bilhassa resen takdir hallerinde, tadile miihtaçtır.
Takdim olunan projenin ihzari sırasında bu cihetler kamilen nazarı dikkate alınmış, şimdiye kadar cere-
yan eden tatbikatın verdiği tecrübeler, ticaret odalarının temenniyatı, geçen devrede yüksek Meclisin İktisat
Encümeninde tebellür eden fikirler ve kanaatler, daima göz önünde tutulmuş olduğu gibi; son senelerde muh-
telif memleketlerde kabul ve tatbik edilen kanun metinleri biıer birer tetkik edilmiş projeye gerek mükellefin,
gerek Hazinenin hukukunu temin edecek en muvafık bir şekil verilmek istenilmiştir.
Projenin umumî esasları şunlardır:
A) Kazanç vergisi kanununun birinci maddesile verginin hem mevzuu hem mükellef tayin edilmek is-
tenilmiştir. Verginin mevzuunu tayin eden maddede mükellefin de tasrih edilmesi muvafık olmadığı gibi her iki
maksadı bir maddenin çerçevesi içerisine almak da esasen kabil bulunmadığından projede verginin mevzuu ile
'mükellef ve teklif mahalleri ayrı ayrı maddelerde zikredilmiş ve icap eden izahat dercolunmuştur.
Verginin mevzuunu tayin ederken, kazanç vergisinin (hakikî) bir vergi olduğu ve matrahında mükellef-
lerin kazancı bulunması nazarı itibare alınarak, vergi mevzuu maddesinde vergiye tabi kazançlar vergi ile
sureti mükellefiyetleri noktasından zümrelere taksim edilerek tadat olunmuştur.
Kazanç vergisi (hakiki) bir vergi olduğu için mevzuun tayininde (kazancın menşei) esas takip edilmiş ol-
makla beraber, Türkiye'de mütemmim ve şahsî bir (iradı umumî) vergisi bulunmadığından iradı umumî vergisi
mevzuuna dahil olan mükellefiyetler de açıkta bırakılmamıştır. P,u itibarla Türkiye'de satışı olmayıp da ihracatla
iştigal eden şahısların ve müesseselerin Türkiye'de (mukim) olmaları halinde ecnebi memleketlerdeki satışların-
dan mütevellit kazançları dolayısile vergiye tâbi tutulmaları iltizam edilmiştir. Yani prcje hem (menşe)
hem de (ikamet) esasına istinat ettirilmiştir.
B) Beyanname usulü, matrahın tayini bahsinde, başka türlü harekete imkân görülemediği vaziyetlere ve
hadiselere hasredilmiş ve maahaza arzu eden mükelleflerin beyanname usulünü tercih edebilecekleri tasrih kı-
1
lınmıştır.
— 411 —
C) Beyannamelerin sureti tanzimi, bunların tetkikatı yeni hükümlere bağlanmış, tahakkuk memurlarının
salâhiyeti tamamen alınmış, resen tarhiyat komisyonlara verilmiş, büyük şehirlerde defatiri hesabiyenin, istih-
dam edilecek hesap mütehassısları marifetile tetkik edilmesi temin olunmuştur.
D) Mükelleflerin şifri daffelerine kazanç emsali tatbiki suretile vergi tarhı usulü ilga edilmiştir.
E) İşe başlama, devir terk hadiseleri, itiraz halleri mükellefin hukukunu temin edecek en mütekâmil ka-
nunlara göre yeni hükümlere raptedilmiştir.
F) Vergi nisbetlerinden, mevcut kanunda birinci kısım diye tefrik edilenlerden, projede beyanname usu-
lünde bırakılanlara ait nisbetler aynen muhafaza edilmiş; işgal ettikleri binaların gayri safi iratları vergiye mat-
rah ittihaz edilenlerin vergileri ehemmiyetli miktarda tenzile tâbi tutulmuştur.
G) Hizmet erbabına ait vergi nisbetleri, bunlar nerede çalışırlarsa çalışsınlar yeknesak bir hale getiril-
miş ve müterakki şekil yerine verginin nisbî olması tercih olunmuştur.
H) Hizmet erbabına ait vergilerin tayin ve tahsili işinde vergi, şahıslarına ait olmaması itibarile bitaraf
vaziyette olan patronların tanzim edecekleri aylık bordrolara istinat ettirilmiş ve bu suretle verginin (menbadan
tahsili) kaidesi bütün şümulile temin olunmuştur. Bu kaidenin netayici cümlesinden olmak üzere, devlet deva-
iline ve imtiyazlı şirketlere teahhüdatta bulunanlara ait vergilerin tediye sırasında tevkifi cihetine gidilmiş-
tir.
İ) 1629 numaralı ve 19 Mayıs 1930 tarihli eğlence ve hususî istihlâk vergisi, kazanç vergisile tevhit ve bu
vergiye tabi ticarethane ve müesseselerin vergi nisbetleri tevhide göre ve bir miktarda tenzilâtlı tesbit olunmuş-
tur. - •
J) Projeye vergi kanunlarında aranılması icap eden tertip ve nizam verilmiş, tetkikatı teshil ve hükümleri
tasnif için kanun projesi metni, hükümlerin icabatına göre, kısımlara kısımlar da fasıllara tefrik edilmiştir.
15 Kânunusani 1933
Hükümet tarafından teklif edilen lâyihanın esbabı mucibesinde kazanç vergisi mefhumuna ithal edilebile-
cek vergilerin memleketimizdeki iptidai tesisindenberi geçirdikleri safahat hakkında tarihî ve güzel bir hulâsa
yapıldıktan sonra halen meri olan ve kazanç vergisine mesnet teşkil eden kanunların belli başlı prensipleri ol-
dukça mufassal bir surette teşrih ve izah edilmiştir.
Bu meşruhatın mütaleasmdan dahi anlaşılacağı veçhile 30 Teşrinievvel 1330 tarihli temettü kanunu muvak-
katinin yerine kaim olan 27 Şubat 1926 tarih ve 755 numaralı kazanç vergisi kanunu ile, 14 Haziran 1326 tarih-
li müsakkafat kanunu mucibince 1331 senesinden evvel cari olan kiralara göre muhammen gayrisafî senelik ira-
dı 40 liradan ve 1341 senesinde câri kiralara göre muhammen gayrisafi senelik iradı 300 liradan yukarı olan bi-
nalarda icrayi faaliyet eden ticaret ve sanat erbabı ile serbest meslekler erbabı beyannameye ve muhammen gay-
risafî iradı da bu hadlerden dun olanlar işgal eyledikleri binaların kiralarına göre vergiye tâbi tutulmuşlardır.
Kanunun birinci sınıftaki mükellefler için mecburî kıldığı beyanname, blânço ve kâr ve zarar hesabının
raptını ve binaenaleyh muntazam bir muhasebenin vücudunu istilzam etmek dolayısile kanunun bu çerçeve
içine aldığı mükelleflerin kısmı küllisi üzerinde tatbiki mümteni bir vaziyetle karşılaşılmış ve bittabi mükellefler
tarafından da şikâyetleri davet etmiştir. Bunun üzerine 755 numaralı kazanç vergisi kanunu, ruh ve esası müm-
kün mertebe muhafaza edilmek şartile 21 Mayıs 1927 tarihinde tadil edilmiş ve blânço ile kâr ve zarar hesabına
müstenit beyanname mecburiyeti senelik muhammen gayrisafi iradı 500 liradan yukarı olan mükelleflere hasır
-ve kasredilerek gayrisafi iratları bu hadden aşağı olan mükellefler işlerinde mütedavil sermayeye ihtiyaç bulu-
nup bulunmadığına nazaran ikiye ayrılmıştır: Mütedavil sermaye kullanmayanlar beyannamelerinde yalnız
gayrisafi kazançları ile kanunun tarifatı dairesindeki masarifi umumiyelerini gösterecekler ve gayrisafi kazanç
ile masarifi umumiyeleri arasındaki fark üzerinden vergiye tâbi tutulacaklardı.
İşlerinde mütedavil sermaye kullananlar ise tutacakları musaddak muamele ve satış defterine istinaden sa-
tış ve muamelelerini, iş rakamını (Chiffre d'affaires) ifade ederek verecekleri beyannamelere göre mahallin en bü-
yük malmemurunun riyaseti altında ticaret odasından veya belediyeden müntahap iki zatın içtimaile teşekkül
«den üç kişilik bir komisyon marifetile işin nevine göre yüzde hesabile tayin edilecek miktar üzerinden vergiye
tâbi tutulacaklardı.
Bu esaslara göre hazırlanmış bulunan kanunlar gerek esaslar itibarile ve gerek ihtiva eyledikleri diğer hü-
kümlerdeki noksanlar ve iphamlar dolayısile tatbikatta iyi neticeler vermemiştir, mahiyetinde mudiliyet ve bir
— 412 —
çok müşkülât bulunan bu vergi, kanunların tesbit eylediği şekil ve şerait altında memleketimizdeki ticaret ve sa-
natın bünyesi ile gayri kabili telif bir vaziyete düşmüştür.
Defter tutmak hususundaki kuyudatı ile bir kısım mükellefleri fazla tazyik etmiş ve beyannamelerin tetki-
kini tahakkuk memurlarına vermekle henüz muayyen menşelerden ve işleri için sureti hususiyede hazırlanarak
yetişmiş olmayan bu küçük memurlara ihatalarının fevkine çıkan bir takdir hakkı bırakmıştır. Bunun neticesi
olarak hem Hazine ve hem de bir kısım mükeilefler zarara uğramış ve pisikolojik bir icap olarak zâfı ahlâkiye
revaç yolları açılmıştır. Velhasıl hakikî kazanca mümkün mertebe yaklaşmak ve vergiyi bunun üzerinden tahak-
kuk ettirmek gibi bir idealin mümkün mertebe tahakkuku arzu edildiği halde tatbikat bu hedefe götüren istika-
mete ve fakat makûs cihete yürümüştür.
İşte verginin tatbikat şekillerini memleketimizin hususî icaplarına uydurmak, mahzurları mevzuun mü-
saadesi nisbetinde bertaraf eylemek ve tevali eden şikâyetlerin sahilplerini tatmin etmek maksadiledir ki bu lâ-
yiha Maliye Vekâletince hazırlanarak Yüksek Meclise arzedilmiştir.
Encümenimize geçen içtimain sonlarında ve bütçe müzakereleri esnasında gelen bu lâyihanın geçen içtima-
da müzakeresine imkân bulunamamış, ehemmiyeti nisbetinde geniş bir tetkika tâbi tutulmak üzere müzakeresi
bu içtimaa talik edilmiştir.
Geçen Teşrinisaniden itibaren lâyiha, encümenimizden ayrılan tâli komisyonlar ve encümenimiz tarafın-
dan filhal cari olan kanunun tatbikatını işgal eyledikleri muhtelif makamlarda yakından tetkik ve müşahede et-
mek fırsatını bulmuş olan zevatın mütalealarını dahi alarak ve yüksek makamınıza muhtelif teşkilât ve müesse-
seler tarafından yapılmış bulunan müracaatleri tetkik ederek ve en mühim maddeleri üzerinde tekrar tekrar mü-
zakere açılarak, dört defa okunmuştur.
Prensipler tekrar tekrar tahlil edilmiş ve neticede mevcut mahzurlarına rağmen bu gün için bundan daha
az mahzurlu şekillerin bulunması mümkün olamayacağına kanaat hâsıl edilerek lâyiha hututu umumiyesi iti-
barile kabul olunmuştur. Hemen arzedelim ki ternas eylediğimiz mahzurlar beyanname esasından mühimce
bir mikyasta rücu edilmesi ve kabul olunan karine usulünde kazancın takdirine mesnet teşkil eden karinenin,
teşebbüsün icra edildiği binanın iradı gayrisafisinden ibaret bulunmasıdır. Bıı vcıgi tatbikatının ideal şekli yu-
karıda dahi temas olunduğu veçhile blânço ve kâr ve zarar hesabı üzerine müstenit beyannamedir. Fakat bu ide-
ale yaklaşmak için 75S numaralı kanunla yapılan ilk tecrübe maksada vusulden ziyade hakikatten uzaklaşmak
ve fazla olarak da ahlâkî zâfların günden güne artan bir revaç bulmasına müncer olmuştur.
Zamanın, tatbikat sahasında gösterebileceği bütün ihtimalâtı derpiş eylemiş ve bunlardan hiç birini ka-
çırmamış bulunduğumuza kail değiliz; bu hususlardaki noksanları Yüksek Meclisin isabetli görüş ve kararlan
itmam eyleyecektir.
Türkiye Cümhuriyetimizde şahsî bir umumî irat vergisi bulunmadığına nazaran iradı umumî vergisi mev-
zuuna dahil bulunan mükellefiyetleri bu kanunun şümulii içine almakta zaruret vardır. Bu itibarla Hükümetçe
tesis maddelerinin şümulü dahiline alınması teklif edilen ihracat tacir ve müesseselerinin bu lâyihanın umumî
hükümlerine göre vergiye tâbi tutulması esası encümenimizce de muvafık ve lüzumlu addedilmiştir. Ancak
teklif olunan metinde, umumî irat mevzuuna dahil bulunan mükellefiyetler bu suretle kısmen kanunun şümulü
dahiline girmiş ve kısmen de hariçte kalmış bulunmaktadır.
Ezcümle Türkiye'de tediye olunan ecnebi esham ve tahvilât kuponlarile kanunu mahsuslarla vergiden is-
tisna edilmemiş ve edilmeyecek dahilî tahvilâtın gelirleri ve bankalardaki mevduat faizleri vergi mevzuu haricin-
de bırakılmıştır. Bu nevi menkul kıymetlerin gelirleri üzerinden vergi alınması halen İktisat encümeninin ruzna-
mesinde bulunan ayrı bir lâyiha ile yine Hükümete teklif edilmiş ve daha evvel hazırlanmış bulunan bu lâyiha-
da bu cihet derpiş edilmemiştir.
Lâyihanın son şekline nazaran kazanç vergisinin istisnaları meyanında yalnız ticarî mahiyeti haiz olma-
yan teşebbüsler ile memleketin çok hayatî ihtiyaçlarına tekabül eden bazı kazançlar ve ayda on beş liralık bir
kazanç ile ifade olunan asgarî maişet haddi ile alil vatandaşlar hakkında biraz daha geniş tutulan muafiyet
hadleri görülmektedir.
İstisna hadlerini bu derece dar tutmak mecburiyet ve zaruretini duyan encümenimiz umumî irat mevzuu
dahilinde bulunan her hangi bir mükellefiyetin tamamile mühmel ve vergi mevzuu haricinde kalmasını bir pren-
sip tezadı şeklinde telâkki eylemiştir. Vakıa memleketimizde tasarrufun her vesile ile teşvik edilmesi ve millî
tasarrufun ayni zamanda hareketli sermaye halini alması lüzumuna tereddütsüz olarak kani bulunmaktayız;
ancak bu lüzumun adalet prensiplerini haleldar etmemesi dahi daha mübrem bir zarurettir. Kaldı ki prensibi
— 413 —
kabul ve tatbik etmekle beraber tatbikatta gayet mülayim davranarak ve bilhassa küçük tasarruf erbabının ge-
lirlerini tamamen istisna ederek tasarruf heves ve meylini hiç bir suretle kırmamak da mümkündür.
İşte bu mülâhazalardan mülhem olarak menkul kıymetlerin gelirlerini az çok bir vergiye tâbi tutmak mak-
sadile Hükümet tarafından teklif edilip halen İktisat encümeninin ruznamesinde bulunan lâyihadaki şekillere
müşabih ve fakat daha ziyade tahfif edilmiş olarak menkul kıymetlerin gelirleri dahi, kazanç vergisi mevzuunun
içine alınmıştır. Millî tasarrufun hareketli sermaye haline gelmesi matlup ve her vesile ile teşvika lâyık olduğu-
na nazaran temettü hisseleri üzerinden vergi alıp mevduat faizleri üzerinde vergi almamak bu maksat ile dahi
kabili telif bulunmayacaktı.
"Ticarî ve sınaî teşebbüsler erbabı" mefhumunu encümenimiz tam ve mutlak olarak kabul etmektedir.
Bu itibarla mahiyeti ticarî ve sınaî olan her teşebbüsün, kimin elile işletilirse işletilsin, serbest ticaret ve sanat
sahasındaki mümasilleri gibi vergiye tâbi tutulmasını bu mutlakıyetin zarurî bir neticesi gibi telâkki eylemekte-
dir. Bu suretle Devlet inhisarlarının inhisar mevzuuna girmeyen yaprak tütün ve hariçteki mamul tütün ve ha-
riçteki şarap ve i l â . . . . satışları gibi muameleleri dolayısile ve belediyelerin hakikî vergi ve resim mahiyetinde
olmayıp irat temini maksadile giriştikleri mezbaha ve elektrik tenviratı gibi işleri dolayısile vergiye tâbi bulun-
maları zaruret halini almıştır. Bu nevi teşebbüslerin vergiye tâbi tutulmasında ayrıca iktısaden dahi lüzum ve
fayda mevcuttur. Filhakika gerek memleketimizin bu günkü sermaye vaziyeti ve gerek bu günün iktisadî hâdi-
selerinin seyri dolayısile Devletin, idarei hususiyelerin,ve belediyelerin bir takım sınaî ve belki de ticarî teşebbüs-
lere girişmeleri lüzumu gittikçe tebarüz etmektedir. Ancak bu teşebbüslerin devamı ve yeniden diğer teşebbüs-
lere girişilmesi vatandaşların ve aralarındaki teşekküllerin bu nevi teşebbüsleri doğrudan doğruya deruhde ede-
bileceği zamanın hulûlüne intizar kaydile mukayyettir. Bu şerait altında Devlet ve teşkilâtı altında bulunan mü-
esseselerin amortisman, sermaye faizi, temettü ve tekâlifi umumiye gibi külfetlerden âzads bulunması, teshil
edilmesi matlup olan bu zamanın hululünü imkânsız bir hale bile getirebilecektir. Bu itibarla gerek bu teşebbüs-
lerin ve gerek serbest sahadaki teşebbüslerin teşviki sanayi kanunu gibi hususî kanunların muafiyetlerinden hep
birlikte istifade etmeleri ve külfetlere dahî seyyanen tahammül etmeleri bir düstur gibi kabul edilmek lâzım-
gelmektedir.
İşte bu prensiplere taallûk eden bu mülâhazalardan mülhem olarak encümenimiz ötedenberi istisnalar
meyanmda bulunan bu mahiyetteki teşebbüsleri dahi vergi mevzuu dahilinde bırakmıştır.
Kâr ve zarar hesabı ve blânçoya müstenit beyannameye tâbi tutulan mükelleflerin vergi nisbetleri tah-
fif edildiği gibi işgal ettikleri binaların gayrisafi iradı üzerinden vergiye tâbi olacak mükelleflerin bazı sınıfların-
da dahi vergi nispetleri üzerinde tenzilât yapılmıştır.
Hizmet e-babma ait vergi nisbetleri, bunlar nerede çalışırlarsa çalışsınlar, yeknesak bir halde bırakıl-
mıştır. Ancak müterakki vergi şeklinden feragat edilmesi için bir sebep görülememiştir. Yalnız müterakki vergi
şeklinde bu gün meri olan kanunda mevcut beş derece üçe indirilmiş ve terakki nisbeti tahfif edilmiştir. Bundan
başka Ankara şehrinin hususî vaziyeti nazarı itibara alınarak bu şehirdeki mesken ve mağaza icarlarının müs-
takır ve normal bir hale gelmesine intizaren beş sene müddetle ayda 400 liraya kadar maaş ve ücret alan müs-
tahdemlerin kazanç vergilerinin nısıf olarak alınması ve iradı gayrisafi üzerinden vergi verecek mükelleflerin ira-
dı gayrisafilerinden de yüzde 30 tenzilât yapılarak mütebakisinin vergiye matrah ittihaz edilmesi esası kabul
edilerek muvakkat hükümler meyanına ithal olunmuştur.
TEKİRDAĞ MEBUSU CEMİL BEY VE 32 ARKADAŞININ, 1605 NUMARALI

KANUNA MÜZEYYEL 2 / 1 8 NUMARALI K A N U N TEKLİFİ
1- Memleketimizin iktisadî inkişafını temin etmek ve memleketimizi ecnebilere tanıtmakla beraber mem-
lekete fazla ecnebi parasının girmesine de yardım eylemek üzere her memlekette pek büyük bir ehemmiyetle te-
lâkki edilen seyyah celbi meselesi bizde de Hükümetçe nazarı dikkate alınmış ve seyyahlara bir kolaylık olmak
üzere Türkiye'de tesis edilen Türkiye Turing ve Otomobil kulübünün triptikini hâmil yolculara ait olarak gelen
nakil vasıtaları için tarife kanununun beşinci maddesinin 14 üncü fıkrası mucibince teminat olarak alınması
lâzımgelen senet ve para yerine mezkûr klübün triptikinin kabulü için 1605 numaralı ve 5 Mayıs 1930 tarihli
kanun neşredilmiştir.
2 - Ecnebi memleketlerin muhtelif merkezlerinde açılan Turing kulüplerinin faaliyeti artarak memleket-
lerine fazla seyyah celbine çalışmak suretile mühim maddî menfaatler teinin etmesine binaen bu neticenin bir kat
daha tevsii için seyyahlara karşı azamî kolaylık gösterilmesi çarelerini tetkik etmek üzere 1930 senesi Haziranın-
da İstanbul Beynelmilel Turing kulüpleri kongresi aktedildiği gibi 1930 senesi Teşrinievvelinde Atina'da ve 1931
senesi Teşrinievvelinde İstanbul ve Ankara'da İçtima eden Balkan konferanslarında mezkûr hususat hakkında
— 414 —
müzakerat icra edilmiş ve her mümessilin kendi hükümetini bu bapta müsaadekâr bulunmağa sevkedici bir ce-
reyan ve temayül mevcut olunmuş olduğu görülmüştür.
3- Turizm siyasetinin bütün medenî cihanda ihraz ettiği bu ehemmiyete binaen bedayii tabiiyesi ve âbi-
datı tarihiyesile meşhuru âlem olan memleketimize daha fazla seyyah celbini temin ederek paramızın müdafaa-
sına yardım etmek için İsviçre ve sair seyyah memleketlerinde yapıldığı gibi vatanımızın şayanı temaşa güzel
yerlerinin resimlerini havi propagandaya mahsus ve ticarî reklâm mahiyetini bile haiz olmayan meccani ilân ve
risaleler yaptırılması ve memleket dahilindeki esas yollardan nakil vasıtalarının arızasız ve müşkülâtsız geçebil-
meleri için eşkâli Cemiyeti Akvamca tesbit edilen yol işaretlerinin celbettirilmesi mukarrer olduğundan gerek
bunların ve gerek otomobil plâkları ve Türkiye Turing kulübü azasına mahsus rozet ve saire gibi Turizm mal-
zemesinin - esasen senevî rüsum yekûnu iki yüz lirayı bulmayan - gümrük resminden muafen memlekete girme-
sine müsaade verilmesi mütekabiliyetin temin edeceği azîm menfaat nazarı dikkate alınması lâzimeden bulun-
muş ve Belçika, İtalya, Macaristan gibi memleketlerde esasen kiyas tarikile bu kabîl malzemeden resim alınma-
dığı da anlaşılmış olduğundan bu bapta bir kanun lâyihası tanzim ve takdim kılınmıştır.
7 Kânunuevvel 1933
Bir çok millî âsar ve âbidatı ve tabiî bedayii ihtiva eden yurdumuza hariçten fazla seyyah celbine hizmet
edecek esbap ve vesaitin kolaylıkla tedarik ve temininde memleketimiz için siyasî ve malî büyük menfaatler mü-
lâhaza eden encümenimiz teklifi esas itibarile muvafık görmüştür.
Teklife imza koymuş olan arkadaşlar yalnız Türkiye dahilinde kullanılmak üzere celbedilecek eşyanın güm-
rük resminden muafiyetini istihdaf etmişlerdir. Halbuki birçok memleketlerin turizm teşekkülleri, diğer mem-
leketlerin mümasil teşekkülleri tarafindan gönderilen ve kendi memleketlerini alâkadar etmeyen ilânlar ve re-
sim ve risalelerle sair mümasil vesaitin neşir ve tevzi ve tamimine delâlet etmekte oldukları gibi bu teşekküllerin
mensup oldukları Hükümetlerce bu kabil eşyaya mütekabiliyet şartile gümrük resminden muafiyet bahşedilmiş
olması itibarile Türkiye Turing kulübü ile mümasili ecnebi teşekkülleri arasında bu yolda daha esaslı ve daha
umumî münasebetler tesisini temin etmek üzere encümenimizce ikinci fıkranın ilâvesine lüzum hissedilmiştir
MÜZAYEDE, MÜNAKAŞA VE İHALÂT K A N U N U N A MÜZEYYEL

(MALIYE VEKALETINCE HAZıRLANMıŞTıR)

2 Mayıs 1932
ESBABI MUCtBE
661 numaralı Müzayede, Münakaşa ve İhalât kanunu mucibince ihaleler en müsait fiat teklif eden talip-
ler üzerinde icra kılınır.
En müsait bedeli en dun ve hatta meccani teahhütler teşkil edeceğine göre tatbikatta en ucuz teklifatta
bulunanlar veya teahhüdü meccanen deruhte edeceğini beyan edenler Münakaşa kanununa göre en müsait fiat
teklif edenlerdir. Binaenaleyh bu kabîl teklifatta ihalât bunlar üzerine yapılmakta ve çok ucuz bedel veya mec-
cani taahhüt hemen hemen posta sürücülükleri münakaşalarında vukua gelmektedir. Bu suretle ve bilhassa şev-
ki rekabetle bedelleri sıfıra veya hizmete nazaran gayri muhik addedilecek bir dereceye indirilmiş ve bu suretle
ihaleleri bilicra usulen mukaveleye de raptedilmiş olan posta nakliyatını deruhde eden müteahhitler bir müddet
bu nakliyatı ifa eyeledikten sonra hizmetlerine mukabil ücret verilmezse terki nakliyat edeceklerini bildirmekte-
dirler.
Posta nakliyatı hizmet aktinden ziyade bir nakliye mukavelesidir. Gerek hizmet akti ve gerek nakliye
mukavelesi filasıl muvazaa akitlerindendir. Eğer bilâbedel bir nakliye teahhüdünde bulunulacak olursa o tak-
dirde muvazaa akti olmaktan çıkar ve mahiyeti itibarile vekâlet aktine benzer. Gerçi vekâlette dahi vekil, de-
ruhte ettiği hizmeti ifa etmeği taahhüt ederse de vekâlet akti mahiyeti itibarile bedelsizdir. Binaenaleyh bilâ
ücret vukubulan hizmet veya nakliye taahhüdü mahiyeten vekâlet aktine girer ve böyle olan nakliye ve hizmet
taahhütlerinde vekâlet hükümleri cari olur ki borçlar kanununun 386 ncı maddesinin (diğer akitler hakkındaki
kanunî hükümlere tâbi olmıyan işlerde dahi vekâlet teahhütleri cari olur), diye muharrer olan fıkrası da bu nok-
tai nazarı teyit eyler.
— 415 —
Vekâletten azil ve ondan istifa ise her zaman caizdir. Bu itibarla bilâ ücret taahhüt edilen nakliye işinden
de bu hükümlere istinaden her zaman çekilmek imkânı hukukan mevcut ve bu esbaba binaen meccanen nakli-
yatı deruhde edip bilâhara ivazı olmamasından dolayı nakliyatı ifa edemeyeceklerini beyan edenler taahhütle-
rini ifaya icbar edilememekte ve hakların münakaşa kanunu hükümleri tetbik olunamamaktadır. Bir amme
himmeti olan posta nakliyatının intizamını bozmamak ve münakaşaya iştirak eden taliplerin bilâhara nükül
veya bedel tezyidi tekliflerine karşı haklarında tatbik edilecek ahkâmı göz önünde tutarak ona göre teklifatta
bulunmalarını temin ve her şeye rağmen kasten gayrimuhik bedel teklif edenlerin veya meccani taahhüde giri-
şenlerin taahhütlerini icraya mecbur tutulmaları için merbut lâyihanın birinci maddesi tanzim kılınmıştır.
HUSUSİ HASTANELER HAKKINDA 1 / 400 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
(SAĞLıK VE IÇTIMAÎ MUAVENE1 VEKÂLETINCE HAZıRLANMıŞTıR)
12 Haziran 1932
ESBABI MUCİBESİ
Devlet, vilâyet ve belediyelere ait resmî hastaneler hariç olarak diğer hakikî ve hükmi şahıslar tarafından
tesis ve idare olunan (hususî hastaneler) in adedi elyevm 60 a, ihtiva ettikleri yatak adedi dahi 3106 ya baliğ
olduğu gibi bunlardan ecnebilere ait olanlardan maadasının günden güne gerek adet ve gerek yatakları art-
makta olup bunların açılma, idare tarzları ve murakabeleri 1313 tarihli ve elyevm meri bulunan hususî hasta-
neler nizamnamesine göre icra edilmektedir. Bu nizamname ise çok muhtasar ve o zaman mevcut olan hasta-
nelerin vaziyetine göre tanzim edilmiş olduğundan otuz beş senedenberi terakki ederek tamamen değişmiş olan
tababet ve cerrahinin bu günkü icabatına göre tesis edilmesi lâzımgelen hususî hastanelerin fennî ve idarî kayit
ve şartlarını tesbit eden ahkâmı ihtiva etmemektedir,
Hususî hastaneler ait oldukları hakikî ve hükmi şahıslara göre açılma, idare ve kapama tarzlarında hu-
susiyetler göstermesi tabiî olduğu gibi, hastaların yatırılmasına tahsis olunan bu müesseselerin bina ve teçhizatı
itibarile de hıfzıssıhha kaidelerine muvafık olması ve tedavide bulunan hastalara karşı alâkadarların mecburiyet-
lerinin tayin edilmesi zarurî olduğundan bu hususlara taallûk eden noksanlıklara karşı da kanunî müeyyideler
bulunması icap etmektedir.
YAPI VE YOLLAR HAKKINDA 1 / 355 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
19 Mayıs 1932
(DAHILIYE VEKALETINCE HAZıRLANMıŞTıR)
Şûrayi devlet heyeti umumiyesinin yapı ve yollar kanunu lâyihasına ait esbabı mucibesi
Cümhuriyet hudutları dahilinde halen mevcut 502 belediyedeki şehir ve kasaba binîflarile yolları için
tatbik edilmekte bulunan 24 Teşrinievvel 1298 tarihli ebniye kanununun bugünkü ihtiyaçlara tekabül etmemesi
ve yeni belediye kanunile belediyelere verilmiş olan mühim vazifeler ve vasi salâhiyetlerle şehir ve kasabaların
imarına ait faaliyetleri mütevazin ve hemahenk bir halde bulundurmak zaruri görülmesi hasebile ahiren Dahi-
liye Vekâleti Celilesince tanzim ve Şûrayi Devlete havale olunan (yapı ve yollar kanunu) lâyihasının Tanzimat
dairesinin nazarı tetkikinden geçerek aldığı muaddel şekli heyeti umumiyede tetkik edildi.
Lâyiha, beledî teşkilâta malik olan şehir ve kasabalardaki binalarla yollaıa ait bulunduğu cihetle şehir ve
kasaba kelimelerinin kâmilen belde kelimesine tahvil ve yazılış tarzında lisanî icaplara göre bazı cihetlerin tak-
dim, tehir ve tebdil edildiği hakkında dairei müşarileyhaca dermeyan olunan mütalea ve noktai nazar esas iti-
barile muvafık ve indettetkik serlâvhanın (yapı ve yollar kanunu) olmak üzere tesbiti musip görülerek madde-
lerin müzakeresine geçilmiştir.
— 416 —
GÜMRÜK TARİFE K A N U N U N A MERBUT TARİFEDE GÖSTERİLEN GÜMRÜK

RESİMLERİNİN TADİLİ HAKKINDA 1 / 407, GÜMRÜK TARİFESİ K A N U N U N A BAĞLI
TARİFENİN 465 VE 466 NCİ NUMARALARININ DEĞİŞTİRİLMESİ HAKKINDA 1 / 668 NUMARALI
K A N U N LÂYİHASI VE GÜMRÜK TARİFE K A N U N U VE MERBUTU İTHALÂT UMUMİ
TARİFESİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ HAKKINDA 1 / 714 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
20 Haziran 1932
(İKTISAT VEKALETINCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
1927 senesi Haziranından itibaren meriyet iktisap eden Teşviki Sanayi kanununun 41 inci maddesi mu
cibince İktisat ve Maliye Vekâletlerince müştereken ihzar ve beş sene müddetle mevkii tatbika vazedilmiş olan
gümrük resminden mevaddı iptidaiye listesinin müddeti 1932 Temmuzunda hitam bulmaktadır.
Bu müddet zarfında, gerek mamul maddeler üzerine mevzu gümrük himayeleri ve gerek 329 Teşviki Sa-
nayi kanunile teyit ve temdit edilen muhtelif gümrük ve vergi muafiyetleri sayesinde sanayi sahasında umumî
surette müşahede edilen inkişaf bilhassa bazı sanayi şubelerinde bariz ve seri bir cereyan almıştır. Debagat,
trikotaj, mobilyecilik, kereste, nebatî yağ ve çikolata sanayii bu arada zikredilir.
Bu sanayi şubelerinin istihsalâtı esasen umumî gümrük tarifesile haricî rekabete karşı mühim surette hi-
maye edilmekte olduğu gibi bunların geçen himaye devresi zarfında dahil oldukları inkişaf derecesi bu reka-
beti emniyetle karşılayacak bir vaziyet temin etmiş bulunmaktadır. Bu itibarla müddeti bitmek üzere olan muaf
mevaddı iptidaiye listesinin yeniden tetkik ve tanzimi esnasında yukarıda arzedilen sanayi şubelerine ait iptidaî
maddeler üzerindeki muafiyetin kaldırılması takdirinde bu sanayiin mevaddı iptidaiyesi için mutedil bir gümrük
resmi vermek suretile ihtiyar edecekleri fedakârlığın, esasen içinde bulunduğumuz buhran devresi dolayısı ile
Hazinenin ve diğer müstahsil ve müstehlikin umumiyetle tahammül etmekte olduğu fedakârlıklara tevafuk ede-
cek bir zaruret teşkil etmekle beraber bunların sınaî mevcudiyet ve faaliyetlerini esaslı bir surette mutazarrır
edecek bir mahiyette bulunmadığı kanaati hâsıl olmuştur. Ancak bu suretle muaf mevaddı iptidaiye listesinden
çıkarılacak maddelerden bazıları bu gün meri olan gümrük umumî tarifesinde yüksek resimlere tâbi tutulmuş
bulunduğundan bu gibi maddeler üzerinde yapılması lâzımgelen gümrük resmi tenzilâtının da ayrıca esaslı bir
tetkik ile tesbiti zarurî görülmüştür.
Yukarıdaki izahata nazaran teklif olunan gümrük tarife tadilâtının esası, 927 senesinden itibaren beş sene
müddetle millî sanayiin süratle inkişafını temin ve teşvik maksadile geniş bir hudut ve mikyasta vazedilmiş olan
mevaddı iptidaiye gümrük muafiyetlerinin bu maksadın hâsıl olduğu sahalarda makul ve mutedil gümrük resim-
lerine raptedilmek suretile sanayi müessese sahiplerini mühim bir zarara maruz bırakmayacak ve ayni zaman-
da Hazineye tahammülün fevkinde bir fedakârlık tahmil etmeyecek bir şekilde tadil ve ıslahındaki lüzum ve za-
ruretidir.
Bu itibarla 8 Haziran 1929 tarihli ve 1499 numaralı gümrük tarife kanununun birinci maddesi mucibince
mezkur kanuna merbut tarifede yukarıda mevzubahs mevat hakkında vazedilen gümrük resimleri üzerine yapıl-
masına lüzum görülüp 13.3.932 tarih ve 12405 numaralı kararname mucibince müteşekkil komusyon tarafın-
dan tesbit edilmiş olan tadilât birlikte takdim olunmuştur.
Yeniden tanzim edilen teşviki sanayi muaf mevaddı iptidaiye listesinden bu mevat tamamen çıkarılmış
bulunacağına göre, mezkûr listenin mevkii tatbika vazı ile beraber maruz gümrük tarife tadilâtının da meriyet
kesbetmiş bulunması millî sanayii fazla müteessir ve mutazarrır etmeyecek makul ve mütevazin bir vaziyetin
husulünü temin etmiş olacaktır.
GÜMRÜK TARİFE K A N U N U N A BAĞLI TARİFENİN 465 VE 466 NCİ MADDELERİNİN

DEĞİŞTİRİLMESİ HAKKINDA 1 / 668 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
7 Mayıs 1933
(GÜMRÜK VE INHISARLAR VEKILLIĞINCE HAZıRLANMıŞTıR)
MUCİP SEBEPLER
Bu günkü ithalât umumî tarifemiz meriyet mevkiine girdikten sonra tatbikatta bazı tereddütler ve güç-
lükler vukua geldiğinden bu bapta yapılan tetkikler neticesinde gerek tarife kanununun ve gerek umumî tari-
fenin bazı madde, numara ve pozisyonlarının tadil ve ıslahı lâzımgelmiştir. Bunun için ayrıca bir kanun lâyi-
hası takdim edilecektir.
— 417 —
Tadile mühtaç bu maddeler arasında tarifenin 466 numarasında yazılı (Manyezitler) e ait tadil kısmının
şimdiden kanun haline gelmesine lüzum görüldüğü cihetle bu numaranın tadil edilmesinin sebepleri yazılmıştır.
Gayrisaf mükelles manyeziti başlıca askeri fabrikalarımız kullandığı için ihtiyaç miktarında celp ve te-
darikinde bu sebeptrn pek ziyade güçlük görüldüğünden bunun gümrük resminden muaf kılınmasına lüzom
gösterilmiştir.
Ancak manyeziti askeri fabrikalarımızla beraber diğer eşhas ve müesseseler de kullanmakta olduğu için
•sırf askerî fabrikaların ihtiyacını göz önüne alarak büsbütün resimden muaf kılmak Hazine hesabına uygun
görülmemekle beraber memlekette bu maddeleri işleyen veya kullanan sanatkârlarımızın ihtiyaçlarını da temin
eylemek noktasından bunların daha hafif resme tâbi tutulması tercihe şayan olduğundan işbu bakımdan tetkik
ve mütalea edilerek neticeye varıldı •
Su hale göre "manyezitler" başlığın' yalnız 466 numaraya hasretmeyerek lületaşını da bu tâbirin şümulü-
ne sokmak icap etmiş ve gerek lületaşı, gerek "tabiî karboniyeti mağneziyom - ciyobertit" lületaşına ait olan
465 numaranın iki pozisyonu halinde bir araya getirilerek 466 numara büsbütün boş bırakılmıştır.
I
GÜMRÜK TARİFE K A N U N U N U N VE MERBUTU İTHALÂT UMUMİ TARİFESİNİN
DEĞİŞTİRİLMESİ HAKKINDA 1 / 7 1 4 NUMARALI KANUN I ÂYİHAS1
23 Mayıs 1933
(IKTISAT VEKILLIĞINCE HAZıRLANMıŞTıR)
MUCİP SEBEPLER
1499 numaralı gümrük tarifemiz büyük harbi takip eden seneler için normal addedilebilecek bir devrede
iktisadî hayatımızın esaslı ihtiyaç ve icapları göz önünde tutularak ihzar ve 1929 Birinci Teşrininde meriyete va-
zedilmişti. Ancak yeni tarifenin meriyete girmesini takip eden aylarda umumî buhranın sademeleri hissedilme-
ğe başlanmış ve o tarihten itibaren buhran bütün kuvvetile seyrini takipte devam etmekte bulunmuştur. Gün
geçtikçe şiddetini arttıran ve istihsal ve mübadele şartlarını devamlı bir surette ağırlaştıran bu vaziyet karşısında
yeni tarifenin istihsal şubelerimizden bir kısmının ihtiyaçlarını kâfi derecede temin etmediği görüldüğünden o
zamandanberi tarifenin hakikî ihtiyaçlarımıza intibakı çare ve tedbirleri taharri ve tetkika başlanılmıştı.
Bir kanunî teklifin esaslarını teşkil etmek üzere yapılmış olan bu hazırlıklar bu kere alâkadar istihsal şu-
belerinin salâhiyettar mümessilleri dinlendikten sonra Maliye, Gümrük ve İnhisarlar ve Ziraat Vekâletleri ile
Vekâleti âcizi tarafından tayin edilen mütehassıslardan mürekkep bir heyet tarafından yeniden tetkik edile-
rek merbut lâyihai kanuniye tanzim kılınmıştır. İşbu lâyiha ile gümrük tarifemizde yapılması derpiş olunan
tadilât aşağıda arzedilen başlıca üç noktada toplanmıştır:
1- Esasen mevzu resim hadlerinin yüksekliği ve teşviki sanayi kanunu ile bahşedilmiş olan muafiyetlerin
ilgası hasebile bir derece müşkülleşmiş olan sınaî istihsalâtın bu günkü piyasa şartlarına uygun getirilmesini te-
minen sanayide müstamel bazı iptidaî maddelerin gümrük resimleri üzerinden zarurî görülen tenzilât,
2 - İktisadî ve ticarî zaruretlerden mülhem olarak bazı fasıllarda yapılmış olan yeni tasnifler neticesinde
tahakkuk eden zarurî zamlar,
3- Tarife tatbikatını teshil için tarife bünyesinde gümrük tekniği noktasında icra edilen bazı tashihat ve
tadilât,
iktisadi vaziyetimizin arzettiği hususiyet ve mübrem ihtiyaçlar dolayısile esasları yukarıda telhisen arze-
dilen tadilâtın gümrük tarife kanununun 15 inci maddesinde musarrah mühlet kayitlerile mukayyet olmaksızın
derhal tatbikini icap ettirmektedir.
•Diğer taraftan 1499 numara ve l-VI-1929 tarihli gümrük tarifesi kanununa bağlı (ithalât umumî tarifesi)
nin, tatbikatta tereddüt ve ihtilâfları mucip olageldiği görülen numara ve fıkralarının eksiklikleri tamamlan-
mak suretile tavzih ve tashihine lüzum görülmüştür.
Bir de eşyamn muayenesinde, tartmak için sargılarının çözülmesi ve saire gibi hem bazan eşyanın nefase-
tine ve intizamına halel getiren ve hem de zorluklar gösteren şekillere nihayet vermek ve bu suretle her malın
ne gibi bir siklet üzerinden resme tâbi olacağını hiç bir tereddüde meydan kalmayacak surette gerek gümrük
memurlarının ve gerek ticaret âleminin bilmesini temin eylemek için, eşyanın (daralı), (kanunî saf) veya (saf)
sikletlerden hangisine tâbi tutulması lâzımgeldiği tesbit edilmiştir.
Bu suretle, tarifede şimdi mevcut olanlardan daha çok (daralı) ve (kanunî saf) seasları konulmuştur. Bu
esasların ithalât eşyasından alınmakta olan gümrük resmi üzerinde aksi tesir yapamayacağı emniyetle kabul edi-
— 418 —
JebiJîr. Bu değişikliklerin, idarede basitlik ve uygunluk noktasından yapılmış ve alelûmum muayene işinde ve
gümrük memurları tarafından resme esas olacak sikletin tayininde kolaylık temin edeceği şüphesiz bulunmuş-
tur.
GÜMRÜK K A N U N U MUHTELİT ENCÜMENİ MAZBATASI
31 Mayıs 1933
Bu kanun lâyihası dört seneden beri meriyette bulunan gümrük tarife kanunu ile ona merbut tarifede tat-
bikat sahasında görülen bazı güçlükleri kaldırmak ve maddei iptidaiye muafiyetlerinin kısmen ilgası mukabilinde
sanayiimizin muhtaç bulunduğu iptidaî maddelerle umumî sıhhat bakımından ucuzlatılması muvafık görülen
bazı tıbbî maddelere ait gümrük resimlerini indirmek ve bazı eşya resimlerini de malî düşüncelerle bir derece
arttırmak gibi maksatları istihdaf etmektedir. Gümrük \ e İnhisarlar Vekâletinin ötedenberi yapmak üzere hazır-
ladığı ve Amerikalı gümrük mütehassısı tarafından gümrük ıslahatı meyanında yapılmasını lüzumlu bulduğu
bu değişiklikler sureti umumiyede encümenimizce de kabule şayan görülmüş ve birinci maddeye bağlı cetvelde
esaslı tetkikat yapılarak değişikliklerin maksada uygun olmasını temin edecek muhtelif tadilât yapıldığı gibi mad-
de metninde de bazı cümle tashihatı ile şekle ait değişiklikler yapılmıştır.
İkinci madde aynen kabul edilmiştir.

Üçüncü madde olarak lâyihanın dördüncü maddesi kabul edilmiş ve bu madde ibaresinde bazı değişiklik-
lerden başka bilhassa maddenin ikinci fıkrasında B, C bentlerindeki zarflar dolayısile arttırılacak resim nisbeti
yüzde otuzdan yüzds yirmiye indirilmiştir
Dördüncü madde olarak Hükümet lâyihasındaki beşinci madde kabul olunmuş ve üçüncü madde kanu-
nun neşri tarihi 31 Mayis olmak üzere beşinci madde olarak kabul edilmiştir. Lâyihanın 6 ncı maddesi de usule
müteallik olmakla aynen kabul edilmiştir. Muvakkat maddede ise ibareye ait bazı tashihat yapılmıştır. Bu esas-
lara göre hazırlanan bu kanun lâyihası müstacelen müzakeresi istirhamile Umumî Heyetin tasvibine arzolun-
mak üzere Yüksek Reisliğe takdim olunur.
MEVCUT SU İŞLERİ TAAHHÜD ATININ BİTİRİLMESİ İÇİN BONO ÇİK ARI LM ASIN A İZİN
VERİLMESİ HAKKINDA 1 /452 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
(NAFıA VEKILLIĞINCE HAZıRLANMıŞTıR)
ESBABI MUCİBE
1482 numaralı kanun mucibince ihale edilerek mukaveleye raptedilmiş Çubuk Barajı inşaatı ve Bursa
ovası ıslahati ameliyatı mevcut olup işbu iki kısım inşaat da azamî faaliyetle devam etmektedir. Çubuk Barajı
mukavele müddeti bir sene sonra Bursa ovası ıslahat mukavele müddeti de bundan sonra hitam bulacaktır.
Ameliyatın bugünkü faaliyet şekline nazaran her iki inşaat mukavele müddetleri zarfında ikmal edilebile-
cektir. Bu sene bütçeye vazedilmiş olan tahsisat ancak Teşrinievvel gayesine kadar devam eden işleri karşılaya-
bilmiş, sene nihayetine kadar ameliyatın tatil edilmesi zarureti hâsıl olunmuştur.
Mevzubahis inşaat ve ameliyatın mahiyetine ve dere üzerlerinde ve su içerisinde tuğyana maruz vadilerde
bulunmasına nazaran uzun müddet tatilleri halinde büyük hasarlara, binnetice mühim zarara sebebiyet vere-
ceğinden buna meydan vermemek için yeniden tahsisat istenilmesi ve inşaatın devam ettirilmesi zarureti var-
dır. Âti senelerde de ayni halin vukua gelfnesi muhakkaktır. Ameliyatın bütçeye konulacak paraya göre yap-
tırılması halinde ise, senede en az bir kaç ay çalışılıp müteakip aylarda faaliyetin tatil edilmesini ve bu yüzden
işin uzun sürmesi dolayısile de beklenilen faideden daha uzun bir müddet mahrumiyeti intaç edeceği gibi
yapılmış olan kısımlardan bir çoklarının bozularak yeniden masraf ihtiyar edilmesini ve masarifi umumiyenin
mühim miktarda artmasını mucip olacaktır. Binaenaleyh hem mevzubahs olan mazarrın izalesini ve hem de
inşaatın müddeti zarfında ikmal edilerek bu işlerden beklenilen faidelerin bir an evvel tahakkukunu teminen
müteakip senelere vazedilecek tahsisatla itfa edilmek üzere müteahhitlerin tahakkuk edecek matluplarına mu-
kabil bono verilmesi salâhiyetinin itasını ve bütçedeki tahsisatın tamamen işe hasru tahsisi ile müteahhit istih-
kaklarından tevkif edilecek mebaliğin muamelei mahsubiyesi için tahsisatın çürütülmesine mahal kalma-
mak üzere bunların iade edilecekleri sene bütçesine tahsisat konulması hususuna ve tetkik ve murakabenin
yapılmasını teminen ita edilecek bonoların müstenit olduğu evrakın divance evvelbeevvel muvafık görülmüştür-
— 419 —

1482 numaralı kanunun verdiği mezuniyete istinaden ve 2027 numaralı kanunun neşri tarihine kadar
ihalesi icra edilerek mukaveleye bağlanmış ve bu gün inşaat ve ameliyatı devam etmekte bulunan Bursa ovası
ıslahatı ile Çubuk barajı vardır. Bu işlerin tabiat ve mahiyeti itibarile sel ve tuğyanların tahribatına maruz bu-
lunmaları dolayısile inşaatın bu mevsimlerde tatili yapılmış bulunan işler üzerinde büyük haşarata sebebiyet
verebileceği Nafıa Vekili Beyin verdiği izahattan anlaşılmıştır. Bu mahzuru bertaraf etmek için faizli bono ihraç
ederek haşarattan tevellüt edebilecek daha büyük zararlar ihtimalini bertaraf etmeği encümenimiz daha muva-
fık bularak esas itibarile kabul etmiştir. Ancak önümüzdeki seneler bütçelerinin arzedebileceği imkânlar üzerin-
de şimdiden katî bir fikir hâsıl etmenin kabil olamayacağını nazarı itibare alan encümenimiz bono ihracı husu-
sunda mutlak ve taahhütlerin bakiyesine kadar varabilen bir mezuniyetin verilmesini muvafık bulmamış ve bono
miktarını beş yüz bin liralık miktar ile tahdit eylemeği muvafık bulmuştur.
TÜRK PARASI KIYMETİNİ KORUMA K A N U N U N A MÜZEYYEL 1 / 458 NUMARALI

ESBABI MUCİBE
Millî paramız kıymetinde muhtelif sebep ve saiklerle görülen mühim temevvüçlerin izalesi ve paramıza filî
bir istikrar temini maksadile hususî ceza müeyyedeleri altında Hükümetçe kararlar ittihaz edilebilmek maksadi-
le Büyük Millet Meclisince 1567 numaralı ve 20-11-1930 tarihli kanun kabul ve neşredilmişti. Verilen bu salâ-
hiyet maksat ve maslahatın icap ve zaruretlerine hasren istimal edilegelmiş ve tatbikatta halk ve müessesatımızı
tazyik etmeyecek ve devletçe en az masraf tahmil edecek şekiller kabul edilmiş ve alemşümul buhranlara rağ-
men paramıza filî bir istikrar temin edilmiştir. Altın esasına bağlı paralardan mühim bir kısmı umumî buhran
tesirlerile az çok temevvüçlere uğramış ve bu sebeple bir çok memleketlerde aldığımız tedbirlere mümasil ve
hatta daha ağır tedbirler ahnagelmiştir.
Paramıza kanunî bir istikrar teminine kadar Hükümetin ayni kanunun verdiği salâhiyeti muhafaza etmesi
ve lüzumlu gördüğü tedbirleri alabilmesi için mezkûr kanunla tayin edilen üç senelik salâhiyetin bir misline ib-
lâğı zarurî görülmüş ve merbut kanun lâyihası bu maksatla tanzim ve takdim kılınmıştır.
MALİYE ENCÜMENİ MAZBATASI

9 Kânunusani 1933
Türk parasının kıymetini korumak; 193Q senesi iptidalarında millî bir zaruret hükmünü almıştı. Ancak
hudut ve şümulü çok geniş olan ve süratli kararlar ittihazını mecburî kılan bu mevzuun bir kanun çerçevesi içi-
ne alınması imkânı olmadığından Büyük Millet Meclisine, Hükümete, Türk parasını korumak için cezaî müey-
yideleri havi kararlar ittihazı selâhiyeti 22 Şubat 1930 tarih ve 1567 numaralı Türk parasının kıymetini korumak
kanunu ile verilmiştir. Bu kanunun verdiği salâhiyetle Hükümetçe 22 Mart 1930 tarihinde yarı sermayesi Hü-
kümete ait olmak üzere bir bankalar konsorsiyomu teşkil edilmiştir.
Konsorsiyom; Cümhuriyet Merkez Bankasının işe başladığı 1 Kânunuevvel 1931 tarihine kadar memle-
kette para kıymetinin korunması tedbirlerinin nakit işlerini 1, 2, 3, 4 numaralı kararnameler dahilinde tatbik
etmiştir.
Bu kararnamelerle memlekette dövizin spekülâsyonlara müsait olacak şekilde serbestçe alınıp satılması
durdurulmuş, ancak ithalât yapıldığını gösterir vesikalar mukabilinde veya halkın Devletçe kabul edilmiş izti-
rarları muvacehesinde döviz alabilmeleri esası konulmuştur.
1 Kânunusani 1932 tarihinden itibaren Cümhuriyet Merkez Bankası bu vazifeyi üzerine almış bulunmak-
tır.
Ahiren neşredilen 8 numaralı kararname ile ihracat mukabilinde elde edilecek dövizlerin memlekete ge-
tirilmesi mecburiyeti ve 9 numaralı kararname ile de bütün dövizlerin Cümhuriyet Merkez Bankasına tevdii
mükellefiyeti vazedilmiştir.
— 420 —
Türk parasının kıymetini koruma kanununun verdiği salâhiyetle ittihaz olunan tedbirler senelerden berr
şükranla kaydedilecek filî bir istikrarı mümkün kılmıştır. Ancak dünya iktisadiyatının geçirmekte olduğu buhran
devam etmekte ve her tarafta yeni yeni tedbirler alınmakta olmasına nazaran Hükümetin ayni salâhiyeti yine
Hükümetçe derpiş edilen üç sene müddet için muhafaza etmesi encümenimizce de muvafık görülmüştür.

12 Kânunusani 1933
Neşri tarihinden itibaren üç sene müddetle tatbikına mezuniyet verilen ve 25 Şubat 1933 tarihinde müddeti
nihayet bulacak olan 1567 numaralı kanun hükümlerinin üç sene daha meriyette kalması için teklif olunan bu
lâyihanın esbabı mucibesinde ve diğer encümenlerin mazbatalarında dermeyan olunan mütelaaları yerinde
bulan encümenimizce kabulü muvafık görülmüştür.
Bursa Edirne Erzurum İsparta Kayseri
Dr. Galip Faik Âsim Mükerrem A. Hilmi
Millî paranın kıymetini korumak maksadile temdidi teklif olunan bu salâhiyetlerin yerine kaim olmak
üzere hali hazırda her hangi bir şekilde diğer bir tedbir ittihaz edilememiş bulunmasına nazaran temdidi esas
itibarile muvafık buluyoruz. Ancak bu nevi fevkalâde salâhiyetlerin içinde bulunduğumuz fevkalâde iktisadî
vaziyetler dolayısile sık sık tetkika tâbi tutulmasında dahi fayda mülâhaza ediyoruz. Bu itibarla temdit müdde-
tinin üç sene değil iki olmasını mufavık buluyoruz.
Reis M. M.
Gümüşhane Konya Çorum Niğde
H. Fehmi K. Zaim Mustafa Faik
ESARETİN MENİ HAKKINDAKİ MUKAVELENİN TASDİ KINA DAİR 1 / 467

NUMARALI KANUN LÂYİHASI
/HARİCİYE VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
25 Eylül 1926 tarihli Cenevre'de 36 Hükümet (Arnavutluk, Almanya, Avusturya, Belçika, Britanya, Kana-
da, Avustralya, Cenubî Afrika İttihadı, Yeni Zelânda, Hindistan, Bulgaristan, Çin, Kolombiya, Küba, Dani-
marka, İspanya, Estonya, Habeşistan, Fenlândiya, Fransa, Yunanistan, İtalya, Letonya, Liberya, Lituvanya,
Norveç, Panama, Felemenk, İran, Lehistan, Portekiz, Romanya, Yoğuslavya, İsveç, Çekoslovakya, Uruğvay)
murahhaslarının iştirakile yapılan toplantıda esaretin meni ve karada ve denizde esir.ticaretinin ilgası hakkında
bir mukavelename tanzim edilmiştir. Bir sureti ve Türkçeye tercümesi melful bu mukavelename insanî bir mak-
sadı istihdaf etmekte ve Devletin menfaatlerine münafi bulunmamaktadır. Efradın şahsî hürriyetlerine ve saa-
detlerini serbestçe aramaları hakkında müstenit bir rejim kurmuş olan Türkiye Cümhuriyetinde esaret mesele-
sinin mevzubahs olamayacağı derkâr bulunmakla beraber memleketlerinde bizim gibi esir muamelesi cereyan
etmeyen ve binaenaleyh mukavelename ile alâkadar olmayan milletler de sırf taavün gayesile bu mukaveleye iş-
tirak ettikleri cihetle Avrupa Devletleri ve medenî milletler zümresine dahil bulunan Cümhuriyet Hükümetimi-
zin de mezkûr mukaveleye iltihakında, esasen insanî bir gayeye matuf olan bu mesaiye manevî müzaheret noktai
nazarından faide ve lüzum vardır.
İşbu sebeplere binaen mukaveleye iltihak lehinde bir karar ittihazına tevessül buyurulmasını istirham ey-
lerim efendim.
1932 SENESİ MUVAZENEİ UMUMİYE K A N U N U N U N 21 İNCİ MADDESİNİN TEFSİRİNE

DAİR 3 / 2 6 3 NUMARALI BAŞVEKÂLET TEZKERESİ
Devlete ait olan müesseseler mefhumuna Ziraat Bankasının da dahil olup olmadığının tefsiri hakkında-
Maliye Vekilliğinin 27 Aralık 1932 tarih ve 177 numaralı tezkeresi suretidir.
— 421 —
Ziraat Bankası, tediye edilmiş sermayesinin en az nısfı devlete ait olan müesseselerden midir? Ziraat Ban-
kası Kanununun 10 uncu maddesinde "bankanın sermayesi evvelâ menafi sandıklarından müdevver nukut ve
matlubattan, saniyen ikrazatta mütedavil ve hakikî sermayesi on beş milyon liraya baliğ oluncaya kadar alına-
cak menafi hissesinden, salisen bankanın temettüatından mürekkeptir. Bu sermaye şubelere bulundukları ma-
hallin hissei menafii nisbetinde tevzi olunur" ve:
Banka nizamnamesinin birinci maddesinde bankanın maksat ve mahiyeti teşekkülü izah edildikten sonra
"işbu şirketin hissedaranı Bankanın 1924 senei hesabiyesi gayesindeki sermayesine gayri kabili bey ve ferağ
mali müşterek olmak üzere sahip olan şehir, kasaba ve köy zürraını temsil eyleyen kaza şahsiyeti maneviyeleri
ile . . . ilâh" ve 9 uncu maddesinde de " . . . her kazanın malik olacağı hisse adedi 1924 senesi plânçosuna göre
tanzim edilecek listeler mucibince tesbit edilerek işbu kazalar namına tayin edilen miktarda hisse senedi ilmü-
haberine raptolunacaktır... ilâh" ve:
Beşinci maddesinde de "şirketin sermayesi yüzer Türk liralık üçyüz bin hisse senedine münkasem otuz
milyon Türk lirasından ibarettir" deniliyor. Bu hükümlere göre otuz milyon sermayenin en az nısfı kazaların
şahsiyeti maneviyesine ait olması lâzımdır.
Kazaların şahsiyeti maneviyesi ise Devlet hükmî şahsiyeti içerisinde mütalea olunabilir. Onun bir cüzü-
dür. Bu itibarla sermayesinin en az nısfı Devlete ait müesseseler meyanmda Ziraat Bankası da sayılabilir.
Hazine kanunun ruhundan vazıın bu fıkra ile istihdaf ettiği müesseseler arasında Ziraat Bankasının mev-
cudiyetini de teemmül etmiş olduğu manasını çıkarmaktadır.
Diğer taraftan hükmî şahsiyetlerin tefrikinde gözetilen gaye ile bu mütaleaların telifi mümkün olamaya-
cağı ve binaenaleyh Ziraat Bankası sermayesinin en az nısfı Devlete ait olan müesseselerden madut olamayacağı
ileri sürülmekte olduğundan bu cihetin;
Tefsiren halli zarurî görülmüş olduğundan bu üç meselenin Yüksek Meclise yazılmasına müsaade buyu-
rulması arzolunur efendim.
BÜTÇE ENCÜMENİ MAZBATATI
Banka nizamnamesinin bazı maddelerindeki kelimeleri şu veya bu şekilde telâkki ederek sermayenin Dev-
lete ait olmadığı manası çıkarılmak istenildiği - varit itiraz üzerine - Maliye Vekâletinin tezkeresinden anlaşıl-
maktadır. Bu nizamname 1340 senesi bütçe kanununda yer bulmuş bazı maddelerin bir kısmına göre Bankanın
usulü idaresine bir şekli mahsus vermekten ibarettir. Kanunun dokuzuncu maddesinin birinci fıkrası kazaların
hükmî şahsiyetlerine hisse tayini cihetini imal ettiği halde ikinci fıkrası eşhas namına iştirâk hissesi tahakkuk
ettirmek ve hisse senedi vermek cihetlerini âmirdir ki on seneden beri hiç tatbik edilmemiştir ve ebediyen de
edilmesine imkânı maddî ve hesabî yoktur.
O halde "bu sermaye kimindir?" suali karşısındayız. Tekâlifi umumiye usulile ve tahsili emval kanununa
tevfikan tarh, tahakkuk, tahsil edilen muayyen vergilerden hisse tefriki suretile teraküm eden bu sermayenin
mülkiyet hakkı evvelâ Devletin olması lâzımdır. Saniyen istinat edilmek istenilen nizamnameye göre sermaye-
nin Türkiye taksimatı mülkiyesinde mevcut umum kazaların şahsiyeti maneviyesi namına kaydedildiğine göre
bu kazaların heyeti mecmuasına ait addedilen bir malın mülkiyeti yine Devletin değil midir?
Bazı zevatın zannettiği gibi Bankayı ticaret kanununun tarif ettiği mahiyette sermaye sahipleri muayyen
tam bir anonim şirket telâkki etmek lâzımgelse öyle bir şirket hesabına tekâlifi umumiye ile sermaye toplamak
işi müşkülleşir, hususile Ziraat Bankası şimdiki şekli idaresini aldıktan ve nizamnamesi de daha evvel tatbik edil-
dikten sonra 8 Haziran 1930 tarih ve 1697 numaralı kanun hükmü ile sermayesinin yüz milyona iblâğına kadar
menafi hissesinin istifasına devam edileceği ve bu suretle anonim bir şirket sermayesinin Devletçe vergilerle üç
mislinden fazla tezyidi mümkün olur mu idi?
Ziraat Bankası sermayesi vechi tahsisi itibarile nasıl bir hususiyet ifade ederse etsin mülkiyeti her zaman
Devlete aittir.
. Bu itibarla 21 inci maddenin (sermayesinin en az nısfı Devlete ait) tabirine Ziraat Bankası dahildir.
Hulâsa: Arz ve izah edilen kanunî sarahatler ve sebepler karşısında tefsire lüzum görülmemiştir. Yüksek
Heyetin tasvibine arzolunur.
— 422 —
İKRAMİYELİ DAHİLİ İSTİKRAZ AKTİNE SALÂHİYET VERİLMESİ HAKKINDA

5 Kânunusani 1933
(MALİYE VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
Malûm olduğu veçhile memleketin imarına matuf ve mühim masraflar ihtiyarını istilzam eden şimendifer
inşası gibi teşebbüslerin bütçenin adi varidatile başarılması çok müşküldür. Bu uğurda tediyesi zarurî olan pa-
raları muhtelif sene bütçelerinden ödeyebilmek için ya müteahhitlerle uzun senelere sari taahhütlere girişmek
ve ifa edilen hizmetler için kısmen Hazine bonoları vermek veyahut uzun vadeli istikrazlar aktetmek icap eder.
1926, 1927 ve 1929 tarihli kanunlarla demiryolları, sular ve limanlar için muhtelif senelere sari mukavelât
aktine ve Hazine bonoları ihracına Meclisi Âlice Hükümete salâhiyet verilmişti. Bu salâhiyet çok ihtiyatla isti-
mal edilmiş ve pek mühim bir kısım inşaat da bu esasa göre yapılmıştır.
Ancak imkân müsait oldukça uzun vadeli istikrazlarla bu işlerin başarılması her halde Devlet için daha
faideli olacağı aşikârdır.
İktisadî vaziyetimiz ve halkımızda görülen meşkûr tasarruf alâmetleri bize bu yolda da yürümek ümit ve
cesaretini vermiştir. Bir taraftan tasarrufları teşvik etmek ve diğer cihetten memlekette iş yaratmak gibi içti-
maî ve iktisaçjî faideler teminden başka Hazineye üçte bir nisbette hissedar sıfatile temin edeceği menfaatle
beraber safî hasılatının yüzde 62,5 dahi Hazineye ait olan ve bu buhranlı devrelerde bile ihracı daima mümkün
ve emin bulunan Ergani bakır madenimizin bir an evvel işletilmesini temin etmek düşünülmüştür.
Cümhuriyetimizin ilk dahilî istikrazı olması sebebile bunu cazip kılmak ve halkımızı medenî milletlerde
mutat olan bu nevi tasarrufa da alıştırmak için muktazi kanun müeyyedeleri lâyihada nazarı dikkate alınmış
ve kabulü halinde buna müteallik teferrüat ve diğer teknik hususatın Cümhuriyet Merkez Bankası ile aktedilecek
mukavelede tesbiti zarurî görülmüştür.
Ezcümle; çıkarılacak tahvillerin yirmi lira gibi herkesin kolayca tedarik edebileceği kıymetlerde olması
ve tahvilât için azamî yüzde 7 ye kadar tesbit edilecek bir temettüden yüzde 5 gibi münasip miktarının faiz
şeklinde tevziinden sonra mütebakisinin kura ile tevzi olunacak ikramiyelere hasrı suretile tasarruf erbabına
sağlam bir plâsman temini ve ayni zamanda ikramiyenin psikolojik tesir ve faideleri nazarı itibare alınmıştır.
Filhakika diğer devletlerde de ikramiye ve faizin ayni tahvilde birleştirilmesi şeklindeki istikrazlar daima
rağbet ve muvaffakiyet kazanmıştır. Bundan başka tahvillerin on sene gibi bir müddet için tahvili deyin veya
diğer suretle tedavülden kaldınlmayacağı şeklinde bir kayit konmak suretile uzun bir müddet için plâsmanın
değişmeyeceği hakkında tahvilât ashabına teminat vermek, müruru zaman müddetlerini kanunda tasrih eyle-
mek, tahvillerin Devlet ve Devlet müesseseleri için teminat makamında ve emlâki milliye satışlarında başa baş
kabulünü tahtı temine almak gibi şekillerle itibar ve tedavülünün muhafazası düşünülmüştür.
Tahvillerin kura keşidesi ile başa baş itfası ve fii ihracın itibarî kıymetten bir miktar noksanile tesbiti fazla
rağbeti mucip olacağından lâyiha bunu da imkân verecek şekilde tanzim edilmiştir. Tahvillerin ihraç muame-
lesile faiz ve ikramiyelerinin her türlü rüsum ve mükellefiyetten muaf tutulması bir istikraz için cazip bir esas
olmak itibarile ihmal edilmemiştir.
LÂHEY BEYNELMİLEL AFYON MUKAVELENAMESİ VE MUNZAM PROTOKOLÜ

İLE CENEVRE MUKAVELE VE PROTOKOLLARINA İLTİHAK HAKKINDA
11 Kânunusani 1933
(HARİCİYE VEKALETİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
•
1909 da Şanghay'da Beynelmilel komisyon tarafından açılan yolda bir adım daha atmağı arzu eden bir
çok devletler Amerika hükümetinin teklifi ve Holânda hükümetinin de daveti üzerine Lahey'de içtima ederek
— 423 —
afyon, morfin, kokain suiistimalini ve kezalik bu maddelerin mümasili olan suiistimallere mahal veren veya
verebilecek olan müstahzar ve müşterek droğlar "ecza" ın tedricen menini takibe karar vermişler ve bu nokta
hakkında beynelmilel bir itilâfın lüzumunu ve mütekabil faydasını nazarı dikkate alarak bir mukavele aktey-
lemişlerdi. tşbu mukavelename 1914 munzam protokolü ile ikmal edilmişti. Munzam mukavelename ve proto-
kol o zaman memleketimizin başlıca ihracat eşyasından addedilen afyon ekim ve ticaretini tahdit edeceği mü-
lâhazasile sakıt Osmanlı hükümeti murahhasları tarafından her ne kadar kabul edilmemişse de Lozan muahe-
denamesinin 101 inci maddesi ile bunlara iltihakı kabul etmiş bulunuyoruz.
Salifülârz mukaveleler ahkâmının tatbiki neticesi olarak afyon kaçakçılığı hayli azalmış ve insaniyeti
tahrip eden büyük bir âfetin mehmaemken önüne geçilmesi kabil olabilmişse de bunun dahi gayrikâfi olduğunu
idrak eden devletler afyon ve müştakkatının imal ve ihracını tahdit ve daha sıkı bir kontrola tâbi tutmağı karar-
laştırmak üzere 1925 senesinde Cenevre'de toplanarak 1925 mukavelename ve protokolünü tanzim ve imza et-
mişlerdir.
Keza iktisadi bazı mülâhazat dolayısile bu mukavele de tarafımızdan imza edilememişti.
Bilâhare devletler beynelmilel bir uzlaşma ile uyuşturucu mevaddın fen ve tıpta istimallerini temin ederek
cihanın meşru ihtiyacatına hasrı ile evvelce Lahey ve Cenevre'de aktedilmiş olan salifülârz mukavelâtın ahkâ-
mını itmam arzusile Cenevre'de toplamışlar ve 1931 afyon mukavelenamesini tanzim ve imza etmişlerdir. İşbu
mukavelaneme dahi ayni iktisadî ve ticarî mülâhazalardan maada bazı noktai nazar ihtilâfından dolayı tarafı-
mızdan reddedilmişti.
Halbuki bütün ahkâmına ittiba etmeyi insanî büyük bir vazife adderek kanunlarımızı ona göre tanzim ile
kaçakçılığa karşı şiddetli tedabir ittihazından bir an hali kalmadık. Buna rağmen son seneler zarfında memle-
ketimizin afyon kaçakçılığına bir merkez teşkil ettiği hakkında umumî bir zehap hâsıl olmuş ve aleyhimizde bil-
hassa Amerika'da bir çok propagandalar yapılagelmekte bulunmuş olduğu cihetle bu suizanlara katiyen nihayet
vermek ve medenî Devletler zümresinden hariç kalmamak üzere salifülarz mukavelâtı Hükümetimiz Yüksek
Meclisin tasvip nazarlarına arza karar vermiştir.
D Ü Y U N U UMUMİYE 1932 SENESİ BÜTÇESİNE 1 050 000 LİRALIK FEVKALÂDE

TAHSİSAT KONULMASINA DAİR 1 / 496 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
12 Kânunusani 1933
ESBABI MUCİBE
1715 numaralı Cümhuriyet Merkez Bankası kanununun 26ncı maddesi mucibince Hükümet, Banka ser-
mayesini teşkil eden 15 milyon liranın yüzde 15 i nisbetinde olan 2 250 000 liralık hisse senedi ile Bankaya iştirak
eylemiş ve mezkûr maddenin son fıkrası mucibince işbu hisse senetleri mukabilinin halis altın olarak Bankaya
tediyesi muktazi bulunmuştur. Hükümetin işbu yüzde 15 iştirak hissesi olan 2 2500 00 liranın mukaddema
yüzde 70 i olan 1 575 000 lirası altın olarak Bankaya tediye edilmişti.
Ancak Merkez Bankası kanununun bazı maddelerin tadil ve bu kanuna bazı hükümler ilâvesine dair
olan 2062 numaralı kanun mucibince altın olarak tediye şartı olmaksızın Hükümet hissesinin yüzde 15 ten
yüzde 25 e iblâğ olunması neticesi olarak Hazinenin daha 1 500 000 liralık hisse senedi almasına salâhiyet veril-
miş olduğundan bunun da yüzde 70 i olan 1 050 000 liranın daha Bankaya tediyesi lâzımgelmektedir.
Tediyesi icap eden işbu 1 050 000 liradan 673 328 lirası Hazinece Merkez Bankası kanununa tevfikan Ban-
kaya devri lâzımgelen mevcut altın bedellerile temini kabil bulunmakta ise de bunun kanunî hadde iblâğı için
daha 376 672 liralık tahsisata ihtiyaç vardır. Binaenaleyh 673 328 lirası Bankaya satılan altın bedellerile ve 376 672
lirası da bu sene satılan istikrazı dahilî tahvil bedellerile karşılanmak üzere ceman 1 050 000 liralık tahsisat
istihsaline lüzum görülmüş ve merbut kanun lâyihası bu maksatla tanzim ve takdim kılınmıştır.
— 424 —
TÜRKİYE HAVAYOLLARİ İDARESİ HAKKİNDA 1 /499 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
12 Kânunusani 1933
(MALIYE VEKILLIĞINCE HAZıRLANMıŞTıR)
ESBABI MUCtBE
Dünyanın hiç bir memleketi yoktur ki hava hatlarına Türkiye kadar mübrem ve acil bir surette mühtaç
olsun. Başka hiç bir memleket yoktur ki; millî hava hatlarına bu kadar mütenevvi ve esaslı vazifeler tevcih et-
sin ve hava hatları umumî hizmetler noktai nazarından bu kadar büyük bir boşluk doldurmağa namzet olsun.
Her millet siyasî, idarî, askerî, içtimaî, iktisadî, noktai nazardan birlik hissini tamamile duyabilmek için
toplu bir manzara arzetmesi yani efradının birbirile haftalar zarfında değil, saatler zarfında temas ve muvasala
temin etmesi lâzımdır.
Memleketimizde bu gayenin tahakkuku için kâfi miktarda demiryoluna, yollara, telgraf ve telefon hat-
larına malik olmamız lâzımgelir. Yalnız memleketimizin her köşesinin bunlarla tamamen teçhizi zaman ve para
meselesidir.
Devlet demiryolları ve seyrisefain idarelerinin teşekkülüne saik olan amiller hava hatları için de aynen
vârittir.
Bundan başka hattın tesisile inkişaf edebilmesi ancak bütün fennî icapların yapılması, emin ve munta-
zam bir işletmeye mazhariyeti ile kabildir.
Çok fennî olan bu teşkilâtta muvaffak olabilmek için de bu işle alâkadar kadrosu dahilinde bulunacak
eşhasın bilhassa tayyarecilikte ve fenninde olduğu kadar iktisadi sahada da teşkilâtçılıkta da tam bir vukufu
olması şarttır. Bu ise mütehassıs insanlara ihtiyaç gösterir. Bir fikir edinmek için bu hususta ileri gitmiş mem-
leketlere ve bütün medeni memleketlerin hayatına dahil olan seyrüsefer müesseselerine bakarak hemen her dev-
letin hava seyrüseferinin askeri esaslar üzerine kurulduğunu görürüz. İngiltere'de, Fransa'da, İtalya'da, Lehistan-
da ve Rusya'da hava seyrüseferine müteallik teşkilâtın tesisinde ve bu memleketlerin hava siyasetinde tercihan
askeri sebepler mühim bir rol oynamaktadır. Yalnız Almanya gibi silâhtan tecrit edilmiş memlekettir ki iktisadî
maksat takip eder görünmektedir. Askerî ve sivil tayyareciliğin fen sahasında, arazi teşekkülâtında, eşhas, mal-
zeme hususlarında birbirile çok sıkı alâkadar oldukları müşterek mühim noktalan vardır. Bu cihetle muvaffa-
kiyetli hava siyaseti için en yüksek kanun tayyarecilikte faal olan bütün bu kuvvetlerin hâsılasıdır.
Tayyareciliğin, askerî, sınaî, siyasî ve fennî tekemmülü için ana hatlar, bundan dolayı mümkün olduğu
kadar bir merkezden, bir elden çıkmalı ve idare edilmelidir. Buna binaen büyük ve ileri memleketlerde en yük-
sek hava makamları dahi ekseriyetle askerî olarak kurulmuş ve sivil hava seyrüseferi de lâyık olduğu bir ehem-
miyetle askerî teşkilâta ilhak edilmiştir. Çünkü teşkilâtta kullanılacak tayyarelerin, motörlerin fennî şartname-
lerini tanzim ve bu şartnameye göre alınırken, muayene, tecrübe ve tesellümleri, zaman zaman kontrolleri, keza
yedek malzemenin alınması muayenesi yine hususî ihtisas sahibi bir komisyona ve lâboratuara ihtiyaç gösterir.
Keza hattın muntazam, arızasız işlemesi için daima ikmale ihtiyacı vardır. Bu ikmal işleri için de başlan-
gıç ve nihayet merkezlerinde, bazı orta merkezlerde bu malzemenin fennî bir surette muhafaza ve bakımı için
depolara ve mütehassıs eşhasa ihtiyaç gösterir.
Bundan maada tayyarelerin uçabilmesi için meydanlara, tamirleri için fabrikaya, emniyetleri için hava ve
yer telsizlerine, rasat postalarına ihtiyaç vardır.
Binaenaleyh bu maksatla yeniden meydanlar istimlâk, tesis ve ıslah etmek, tamirhane ve fabrikalar yap-
mak, telsizler almak, rasat postaları tesis etmek milyonlara mütevakkıf bir iştir. Bu gibi işleri yapabilmek için
oldukça mühim bir para sarfetmek, esasen bilhassa ilk senelerde daima açığı olacak olan bu teşkilâtın açığını
mühim miktarda arttıracak belki hattın inkişafına mühim bir mani olacaktır. Bundan başka M. M. Vekâleti teş-
kilâtı haricinde bu mütehassıs eşhası bulmağa da imkân yoktur.
M.M. Vekâleti teşkilâtından istifade etmek suretinde bu idarenin başka bir makama merbut olması işlerin
uzamasına sebep ve arzu edilen şekilde tedvirine mâni olacaktır.
Binaenaleyh:
Gerek hattın emniyet ve intizamla fennî bir surette işlettirilmesi gerekse emniyeti ihlâl etmeden bu işin en
az bir masrafla tedviri "Türkiye havayolları idaresi"nin M. M. Vekâletine bağlı, Devlet demiryolları ve seyri-
— 425 —
sefain gibi hükmî şahsiyeti haiz bir idare olarak teşekkülünü icap ettirmekte olduğundan merbut kanun lâyi-
hası bu maksada göre tanzim ve takdim olunmuştur.
HÜKÜMETÇE VERİLMİŞ OLAN İMTİYAZLARA MÜTEALLİK MUKAVELELERDE

YAZILI VERGİ VE RESİM MUAFİYETLERİNİN MERİYETİ HAKKINDA
12 Kârunusani 1933
(NAFıA VEKILLIĞINCE HAZıRLANMıŞTıR)
ESBABI MUCİBE
Menafii umumiyeye müteallik imtiyazat hakkındaki 10 Haziran 326 tarihli kanun hükümlerine istinaden
Hükümet tarafından verilmiş olan imtiyazlara müteallik mukavelenamelerle imtiyaz sahiplerine bazı vergi ve
resim muafiyetleri verilmekte idi. Ancak zikrolunan bazı maddeler tezyiline ve bu kanunun bazı maddelerinin
ilgasına dair Hükümetçe tertip edilen lâyihai kanuniye B. M. Meclisince kabul edilerek iktisabı kanuniyet et-
miş bulunmaktadır. 28-6-1932 tarih ve 2025 numaralı olan bu kanun mucibince bundan böyle Hükümetçe
aktedilecek imtiyaz mukavelelerinde imtiyaz sahiplerine verilecek her nevi resim ve vergi muafiyetlerinin daha
evvel B. M. Meclisinin tasvibine iktiran etmiş bulunması esastır.
NAFIA ENCÜMENİ MAZBATASI

19 Mart 1933
2025 sayılı kanun 10 Haziran 326 tarih ve 108 numaralı menafii umumiyeye müteallik imtiyazat hakkın-
daki kanunun 3 üncü ve 6 nci maddelerini ilga etmiştir. Fakat Teşkilâtı Esasiye kanununun meriyete girdiği ta-
rihle 2025 sayılı kanunun neşri arasındaki müddet zarfında Hükümet tarafından menafii umumiyeye müteallik
imtiyazat hakkındaki kanuna istinaden muhtelif şirketlere imtiyazlar verilmiştir. (2025) sayılı kanun, imtiyazat
kanununun yalnız iki maddesini ilga ettiğine göre mezkûr kanunun mevaddı sairesi ahkâmı caridir ve Hükü-
metin Meclisçe de tanınmış olan mezkûr kanuna tevfikan imtiyazat vermiş olması da doğrudur. Ancak mezkûr
imtiyazların da 2025 numaralı kanuna uydurularak bütün imtiyazların muamelâtı tasfiye edilmiş olmak üzere
bu kanunun tanzim edildiği anlaşıldı. Binaenaleyh 2025 numaralı kanunu esas kanun olarak tutmak için buna
bir zeyl ilâvesinden ise başlı başına bir kanun yapılması daha muvafık görülmüştür.
(Bazı şirketlerin muhtelif vergi ve resimlerden muafiyeti hakkında kanun) adını verdiğimiz lâyihai kanu-
niye aşağıdaki şekle konulmuştur:
Madde 1 — Teşkilâtı Esasiye kanunu meriyet mevkiine girdiği 20 Nisan 1340 tarihinden itibaren 28-6-1932
tarih ve 2025 numaralı kanunun neşri tarihine kadar geçen devre zarfında Hükümetçe verilen aşağıdaki cetvel-
de yazılı imtiyaz mukavelelerindeki vergi ve resim muafiyetleri gerek yukarıda zikrolunan devre zarfında ve ge-
rek bundan sonra mukavelelerin devam müddetince meri ve muteberdir.
NOT
Samsun şehri su ve elektrik imtiyazı Teşkilâtı Esasiye kanununun meriyete vazındatı mukad
tarihli mukavelename ile belediyeye verilmiş olması dolayısile mezkûr mukavelename hükümle
yet meselesi işbu cetvelde gösterilmemiştir.
Muafiyeti
Şirketin ismi Mukavele icap ettiren Maddenin ayni
tarihi madde No.
İstanbul Anadolu cihe- 20 Nisan 1931 7 18 Eylül 1340 tarihli şartname mucibince elektrik
ti elektrik tesisatının ve havagazı şirketine elektrik tevziine müteallik
İstanbul elektrik şir- olarak hariçten celbedeceği malzeme için bah-
ketine devri mukave- şedilmiş olan gümrük muafiyeti, Anadolu cihe-
lenamesi. tile Adalar'a yapılacak şebeke tevsiatı için (elektrik
muadditler hariç olmak üzere) hariçten celbedile-
cek malzemenin faturalara müstenit bedel ve kıy-
meti maktuan tayin edilmiş bulunan (750 000) ye-
kûnunu dolduruncaya kadar, meri ve muteber ola-
caktır.
— 426 —
Muafiyeti
tarihi madde No.
Üsküdar ve havalisi 22 Temmuz 1929 11 Tramvay ile müştemilâtının tesisatı iptidaiye ve

halk tramvayları. ameliyatı tevsiiyesine ait malzeme ve her sınıftan
arabalar ve tesis olunan ve atide tesis olunması ik-
tiza eyleyen kuvvei elektrikiye istihsaline mahsus fab-
rikalara mukrazi bilcümle eşya ve edevat gümrük
rüsumundan muaf tutulacaktır. Tramvay hatları-
nın müddeti imtiyaziye zarfında arazi ve sermaye
sile alât ve edevat ve ihtiyat akçesi ve tramvaylar
ile müştemilâtı üzerine Hükümete ait bir gûna rüsum
ve tekâlife tâbi olmayacaktır.
İzmir elektrik ve tram- 17 Mart 1341 13 Şirketin mukavelesi mucibince inşasına mecbur
vay. olduğu tesisatı iptidaiyesi için lâzım olup Türkiye
dahil ve haricinden celp ve mubayaa edeceği bil-
cümle eşya ve malzeme bir defaya mahsus olmak
üzere gümrük resmile rüsumu dahiliyeden muaf-
tır. Şirketin sermayesi üzerine hiç bir vergi tarho-
lunmayacaktır. •
Ödemiş su ve elektrik. 22 Mayıs 1926 17 Tesisat ve inşaatı iptidaiye ve tevsian ilâve oluna-
cak aksam işin bir defalık olmak üzere gerek dahil
ve gerek hariçten mubayaa ve celp edilecek taş, kum,
kireç, ahşap, çimento, demir, çelik, elektrik, esas
tevziat nâkilleri, demir ve çelik font boruları, elekt-
rik türbin, motor ve dinamoları, mübeddileler gibi
bir çok malzeme, alât ve edevat, makineler rüsumu
dahiliyeden ve gümrük resminden muaftır.
Adana elektrik. 3 Kâ. Sa. 1929 22 Mezkûr şirketle münakit 22 Teşrinisani 1331 tarihli
şartnamei esasiyenin 69 uncu maddesinde verilen
muafiyete 3 Kânunusani 1929 tarihli mukavelena-
menin 22 inci maddesile ilâve yapılmıştır:
Madde 22 — 69 uncu maddede mevzubahs

olan muafiyetin tevsiat için celbedilecek bir nevi
malzeme hakkında da cari olması kabul edilmiştir.
Beynelmilel tayyare şir- 17 Ağustos 1341 Şirketin 5 inci madde mucibince iddihar etmek
keti Ruhsatname mecburiyetinde bulunduğu yedek aletlerle tayya-
releri gümrük resminden muaftır.
Aeroesperesso tayyare 18 Eylül 1341 5 inci madde ile vaki olan taahhüdatı ita emrinde
şirketi Ruhsatname hakikî imkânı fili ve iktisadî temin etmek için Tür-
kiye Hükümeti şirkete muafiyeti âtiyeyi bahşeyler:
Şirketin tayyareleri ve 5 inci madde mucibince id-
dihar etmeğe mecbur olduğu yedek aksamı güm-
rükten muaftır.
Konya elektrik şirketi 7 Ağustos 1340 41 Tesisatı iptidaiye için muktazi olup sahibi imtiyazın
memaliki ecnebiyeden celbedeceği taş, ahşah, ma-
adin ve mahrukat ilâahiri gibi malzeme ile alât ve
edevat gümrük resminden istisna edilecektir. Müd-
deti imtiyaz zarfında gerek imalât ile bunların mües-
ses bulunduğu arazi ve varidatı üzerine hiç bir ver-
gi tarholunmayacaktır. Sahibi imtiyaz tarafından
inşa edilip işletme muamelâtına ait bulunan bil-
— 427 —
Muafiyeti
tarihi madde No.
cümle mebani müessesatı ve şirketin umum me-

murin ve müstahdemini halen mevkii tatbikte bu-
lunan ve âtiyen mevkii icraya vazedilecek olan bil-
cümle rüsuma tâbi olacaktır.
Trabzon elektrik şirketi 8 Kâ. S. 1341 49 Tesisatı iptidaiye için muktazi olup müteahhidin
Şartname hariçten veya dahilden celp ve tedarik eyleyeceği
taş, ahşap, maadin ve mahrukat ve ilâahiri gibi
malzeme ile alât ve edevat halen ve âtiyen güm-
rük resmile sair her nevi tekâliften ve her gûna rü-
sumu mahalliyeden istisna edilecektir. Müddeti
imtiyaz zarfında gerek imalât ile bunların müesses
bulunduğu arazi ve gerek bizzat imtiyaz varidatı
üzerine hiç bir vergi ve resim tarholunmayacak-
tır. Sahibi imtiyaz tarafından inşa edilip işletme

muamelâtına ait bulunmayan bilcümle mebani ve
müessesat ve şirketin umum memurin ve müstah-
demini halen mevkii tatbikte bulunan ve âtiyen
mevkii icraya vazedilecek olan bilcümle rüsuma
tâbi olacaktır. Atiyen bir kanunu cedit ile kud-
reti elektrikiyeye doğrudan doğruya veya dolayı-
sile bir resim vazolunursa resmi mezkûr müsteh-
likler tarafından ita olunacaktır.
Malatya elektrik şirketi 10 Haziran 1926 44 Tesisatı iptidaye için muktazi olup sahibi imti-
Mukavele yazın memaliki ecnebiyeden veya dahilden celbe-
deceği taş, ahşap, maadin ve mahrukat ve ilâahiri
gibi malzeme ile alât ve edevat ve halen ve âtiyen
gümrük resmi ile sair her nevi tekâliften ve her gû-
na rüsumu mahalliyeden istisna edilecektir.
Müddeti imtiyaz zarfında gerek imalât ile bunla-
rın müesses bulunduğu arazi ve gerek bizzat im-
tiyaz varidatı üzerine hiç bir vergi ve resim tar-
holunmayacaktır. Sahibi imtiyaz tarafından inşa
edilip işletme muamelâtına ait bulunmayan bil-
cümle mebani ve müessesat ve şirketin umum me-
murin ve müstahdemini halen mevkii tatbikte bulu-
nan ve âtiyen mevkii icraya vazedilecek olan bil-
cümle rüsuma tâbi olacaktır.
Antalya elektrik şir- 6 Teşrin E. 1341 33 Tesisatı iptidaiye için muktazi olup kabulü kati
geti Şartname tarihine kadar şirketin memaliki ecnebiyeden cel-
bine mecbur olacağı makine alât ve edevat ve maa-
din ve sair malzeme ile dahilden tedarik edeceği
taş ve saire gibi malzeme her gûna rüsumdan ve
gümrük resminden istisna edilecektir. Müddeti
imtiyaz zarfından gerek imalât ile bunların mües-
ses bulunduğu arazi ve gerek sermaye ve varidatı
üzerine bir gûna vergi tarholunmayacaktır. Şirket
tesisatı iptidaiye için muktazi keresteyi liva dahi-
linde bulunan ormanlardan orman memurlarının
müsaadesi ve malûmatı tahtında bilâ resim katet-
tirecektir. Şirket tarafından inşa edilen işletme mu-
amelâtına ait bulunmayan bilcümle mebani ve mü-
— 428 —
Muafiyeti
tarihi madde No.
essesat ve şirketin umum memurin ve müstahde-

mini halen mevkii tatbikte bulunan ve âtiyen mev-
kii icraya vazedilecek olan bilcümle rüsuma tâbi
olacaktır.
Kayseri elektrik şir- 11 Teşrini E. 1926 17 Tesisat ve inşaatı iptidaiye ve tevsian ilâve olunacak
geti Mukavele olan aksam için bir defalık olmak üzere gerek dahil
ve gerek hariçten mubayaa ve celbedilecek taş,
kum, ahşap, kireç, çimento, demir, çelik, elektrik
esas tevziat nâkilleri ile ilâve ve sair bilûmum ede-
vatı sabite ve müteharrike ve aksamı madeniye ve
malzeme gümrük resminden muaf olacaktır. İm-
tiyaz müddetince imalâtın müesses bulunduğu arazi
ile imalât ve bizzat imtiyaz varidatından bir gûna
resim alınmayacaktır. Şu kadar ki, işbu maddede
mezkûr eşya ve malzemenin müfredatı üçer nüsha
olarak berayi tasdik Nafıa Vekâletine gönderile-
cektir.
Denizli elektrik şir- 14 Mart 1932 47 Hitamı müddeti imtiyaza kadar şirketin varidatı
keti Mukavele ve ihtiyat akçesi ve imalâtın tesisi için muktazi
arazi müsakkafat olmayıp münhasıran arazidir.
Vergiden muaf olacağı gibi hisse senedatı ve tah-
vilâtı dahi damğa resminden maada diğer rüsum
ve tekâliften muaf olacaktır.
Atiyen yeni bir kanun ile kudreti elektrikiyeye doğ-

rudan doğruya veya dolayısile bir resim vazolunur-
sa resmi mezkûr müstehlikler tarafından ita oluna-
caktır.
Ankara otobüs şirketi 13 Kâ. S. 1932 11 İmtiyaz müddetinin nihayetine kadar şirketin ec-
Mukavele nebi memleketlerden getireceği arabalar ve bunla-
ra ait yedek edevatı tesisata müteallik âletler ve ma-
kineler ve bunların yedek parçalarile şirketin vari-
dat ve ihtiyat paraları ve şirketin idarehanesile ta-
mirhanesine garaj, depo ve bekleme mahallerine
muktazi arazi vergilerden ve gümrük ve belediye
rüsumundan ve keza şirketin hisse senedatı ve tah-
vilâtı dahi damga resminden maada rüsum ve te-
kâliften muaf olacaktır. Şu kadar ki gümrük res-
minden muafiyet için getirilecek eşyanın fatura-
ları Nafıa Vekaletince masraf edilmiş bulunacak
ve ihtiyat lâstiklerle yedek parçalar şirketin tesis
edeceği bir depoya konulacak ve belediyenin kont-
rolü altında depodan çıkarılacaktır.
Şirketin gümrük resminden muaf tutulan her han-

gi bir eşyası her hangi bir zamanda her hangi bir
sebepten dolayı elden çıkarılacak olursa tahmin edi-
lecek kıymet üzerinden gümrük resmini tediye et-
mek mecburî olacaktır.
— 429 —
Ankara elektrik şirketi 24 Mart 1927 18 İmtiyazın devamı müddetince gerek tesisat ve ima-
Ankara havagazı şirketi lâttan ve gerek bunların mebni bulunduğu araziden
ve işbu imtiyazın temin ettiği varidattan bir gûna
resim ve vergi alınmayacaktır.
Bilcümle tesisat ve tefrişatın ve imalâtın vücude
getirilmesi için umumi kabulü muvakkat tarihine
kadar tesisat, inşaat ve istihsalâta müteallik olup
Nafıa Vekâletince musaddak faturaları mucibince
memaliki ecnebiyeden tedarik ve celbolunacak kâf-
fei alât ve edevatı madeniye ve mihanikiye ve leva-
zımı saire gümrük resminden muaf olacaktır. İşbu
muafiyet ileride gaz fabrikası (Müvellidi elektriki
fabrikası) ve şebekei tevziiyenin tevsii için celbe-
dilecek levazım ve alât ve edevata da şamil olacak-
tır. Şirketi tarafından inşa edilip işletme umurun-
da istimal edilmeyecek mebani ve müessesat ile şir-
ketin memurin ve müstahdemini elyevm meriyülic-
ra bulunan ve ileride vaz ve ihdas edilecek olan
kâffei rüsum ve tekâlife tâbi bulunacaktır.
Sivas elektrik şirketi 23 Eylül 1341 17 Tesisat ve inşaatı iptidaiye ve tevsian ilâve oluna-
Mukavele cak akşam için bir defalık olmak üzere gerek da-
hil ve gerekse hariçten celp ve mubayaa edilecek
taş ve kum, ahşap, kireç, çimento, demir, elektrik
esas tevziat nâkilleri, elektrik motor ve dinamoları
ve mübeddileler gibi malzeme, âlet, edevat ve maki-
neler rüsumu dahiliye ve gümrük resminden muaftır.
Atiyen elektrik cereyanına bir resim tarholunursa
bu resim müstehlikler tarafından tediye olunacaktır.
Maraş elektrik şirketi 12 Mayıs 1341 48 Tesisatı iptidaiye için muktazi olup müteahhidin
Mukavele Türkiye dahilinde mubayaa eyleyeceği taş, ahşap,
maadin ve mahrukat ve ilâahiri gibi malzemesile
alât ve edevat her gûna rüsumu dahiliyeden istisna
edilecektir.
Müddeti imtiyaz zarfında gerek imalât ile bunların
müesses bulunduğu arazi ve gerek bizzat imtiyaz
varidatı üzerine hiç bir vergi tarholunamayacaktır.
Bilûmum memurin ve müstahdemin halen mev-
kii tatbikte bulunan ve atiyen mevkii icraya vaze-
dilecek olan bilcümle rüsuma tâbi olacaktır. Ati-
yen bir kanunu cedit ile kudreti elektrikiyeye doğ-
rudan doğruya dolayısile bir resim vazolunursa
resmi mezkûr müstehlikler tarafından ita oluna-
caktır.

22 Mart 1933
25 Haziran 1932 tarih ve 2025 numaralı kanunun 3 üncü maddesinde 10 Haziran 1326 tarihli menafii
umumiyeye müteallik imtiyazat hakkındaki kanunun 3 üncü ve 6 ncı maddelerinin ilğa edildiği zikredilmesine
göre bu maddelerin Teşkilâtı Esasiye kanununun neşrinden sonra dahi 2025 numaralı kanunun mevkii meri-
yete girdiği 2 Temmuz 1932 tarihine kadar meri ve muteber oldukları Meclisi Âlice kabul olunmuş ad ve itibar
edilmek tabiidir. Şu halde 2025 numaralı kanunun neşrine takaddüm eden tarihlerde Hükümetçe vergi muafi-
yetlerini dahi tazammun eden mukavelât akdini salâhiyet harici farz ve tasavvur etmeğe mahal ve imkân görül-
memiştir.
Bu itibarla mevzubahs mukavelâtm tasdiki sadedinde yeniden kanun tedvinine ihtiyaç görülmediğinden
lâyihanın Hükümete iadesi kararlaştırılmıştır.
— 430 —
ASKERİ FABRİKALAR U M U M MÜDÜRLÜĞÜNE MÜTEDAVİL SERMAYE

VERİLMESİNE DAİR OLAN KANUNA MÜZEYYEL
1 / 5 1 9 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI VE
15 Kânunusani 1933
ESBABI MUCİBE
Askeri fabrikaların ticarî şekilde iş yapmaları hakkında 2013 numaralı kanunun bahşeylediği salâhiyet
dahilinde altı aydan beri yapılan tecrübe ve tatbikat esnasında bazı müşkülâta tesadüf edilmiş ve muamelâtın
daha seri ve piyasada ecnebi memleketler sanayiine karşı rekabeti temin edecek bazı tedabir ile salâhiyetler alın-
ması mecburiyetinde kalınmıştır. Bu sebepten 2013 numaralı kanuna zeylolmak üzere tanzim olunan sekiz mad-
delik kanun lâyihası ilişik olarak arz ve takdim kılınmıştır; bu lâyiha berveçhi ati izah olunur:
1 - Askerî fabrikalar ticarî muamelâta başladıktan sonra bazı mühim sipariş ve teklifler karşısında kal-
mış ve hatta sermayeden yapılacak tesisat ve alınacak makine ve tezgâhların ayni sipariş bedelile itfasından son-
ra mühimce bir kâr da bırakacak işler tesbit edildiği halde sermayenin 50 bin lira gibi cüzî olmasından dolayı
bu fırsatlar kaçırılmıştır; binaenaleyh kanunun birinci maddesile mütedavil sermaye işlerinin tedviri için millî
bankalar ve müesseseler nezdinde Askerî Fabrikalar umum müdürlüğü namına Hazineden 500 bin liraya kredi
açtırılması mezuniyeti istenilmiştir.
2 - Askerî fabrikalar bir taraftan kendine verilen bütçeye göre orduya ait ihtiyacatı yaparken diğer taraf-
tan da ayni fabrikalar ve müesseseler mütedavil sermaye siparişlerini de yapmağa mecburdur. Bu sebepten
bütçe ile sermaye arasında bazı girift vaziyetler çıkmıştır. Bütün teşkilât ve tahsisat her iki vazifeyi de birlikte
yapmak mecburiyetinde olduğundan her zabit, memur ve müstahdemin resmî siparişlerle mütedavil sermaye
siparişlerinde ne kadar çalıştıklarının tesbiti ve çalışma istihkaklarının bir kısmının bütçeden ve bir kısmının
da mütedavil sermayeden itasına maddeten imkân yoktur. Bunun için teşkilât maaşat ve ücuratının kemakân
bütçeden verilerek bu paraların masarifi umumiye meyanında bir nisbet dahilinde hem resmî ve hem de müte-
davil sermaye siparişlerine ilâve edilmek suretile imhasında mecburiyet vardır. Mütedavil sermaye siparişleri-
nin işletme masarifi olarak almış olduğu mebaliğ sene nihayetinde mütedavil sermayeden Hazineye iade etmek
suretile muamele ifası lâzımdır. Mütedavil sermaye siparişlerinde bilfiil çalışanların işçilik ücuratının sermayeden
verilmesi şarttır. Ancak bazı esbabı mücbire dolayısile bütçeden verilmesi de lâzımgelmektedir. Ezcümle orduya
ait büyük mikyasta çelik, pirinç dökümlerinden mütedavil sermayeye ait ve ocak için bir döküm teşkil etmeye-
cek küçük aksam için bu büyük dökmelerden istifade etmek lâzımgeldiği gibi bu yolda çalışan işçilerin resmî ve
mütedavil sermaye siparişlerinde çalıştıkları müddetin tefrikine de imkân olamaz.
Fabrikalar bütçeden işletilmekte olduğundan işletme masrafı olarak kömür, elektrik, tathirat, teshinat,
kırtasiye, telefon, su, kuvvei muharrike gibi masrafların da ancak masarifatı umumiye meyanında imhası kabil
olup mütedavil sermayede kendi payı kadar bu masraflardan bir kısmının üzerine sene nihayetinde toplanan bu
paraların da Hazineye ret ve iadesi icap etmektedir.
3- Âlemi ticaret zaman ve müddete büyük ehemmiyet vermektedir. Müşteri siparişini muayyen bir zaman
zarfında yapılıp teslim edilmesini arzu ediyor. Çok mütenevvi olan ticarî siparişlerin malzemesinin piyasadan
hemen mübayaası müşkül olduğu gibi bunları vaktile alıp depo etmek imkânı da yoktur. Bilhassa madeniyatın
lâzım olduğu kadar kestirilip satın alınmasına da hiç bir zaman imkân mevcut değildir. Esasen ekser malzeme-
nin piyasada mevcudu olmadığından ecnebi memleketlerden getirtmek uzun zamana mütevakkıftır. Halbuki
askerî fabrikalar ambarlarında sabık Osmanlı Hükümetinden, umumî harp ve istiklâl muharebeleri metrukâ-
tından kalma ve bilâhare satın alınmış muhtelifülcins malzeme mevcuttur. Bunların bir kısmı da bu günkü
ihtiyacatı askeriyeden fazladır ve uzun zaman elde tutulmaları ile evsafından bittabi zayiat yapmaktadır. Bu
kabil malzemeyi ticarî siparişlere sarfetmek suretile istifade etmek iyi bir fırsat zuhur etmiştir.
4 - Mütedavil sermayenin ayrıca fabrikaları ve teşkilâtı olmadığından ve bu sermaye yeniden fabrika ya-
pılması da istihdaf edilmemiş olduğundan ticarî siparişlerin mevcut fabrika ve müesseselerin tesisat, âlât ve ede-
vatile yapılacağı tabiidir. Bu sebeple bunun mütedavil sermayeyi tezyit mahiyetinde telâkki edilmemesi lâzım-
gelir.
5 - Askerî fabrikalar ambarlarında ordu ihtiyacına lüzumu olmayan bir çok malzeme ve eşya olmakla be-
raber ordu siparişlerinin imalinde zuhura gelen talî hasılat da bulunmaktadır. Bunlar bir yersizlik veya kapsız-
lık dolayısile bilmecburiye satılmakta ise de mütevassıtlar bunları ucuz olarak piyasada perakende olmak üzere
pahalıya satmaktadırlar. Buna mâni olmak ve piyasa fiati üzerinden ihtiyaç hâsıl oldukça, talip ve fırsat zuhur
— 431 —
ettikçe hakikî kıymeti üzerinden perakende veya toptan satılabilmesi için bu kabîl malzeme ve eşyanın maliyet
fiatleri üzerinden mütedavil sermayeye mal edilerek ticarî şekilde satılması ve maliyet fiatlerinin de sene sonun-
da Hazineye ret veya bedel mukabilinde ihtiyacatı harbiyeye vefa edecek malzeme mubayaası suretile Hazine
menfaati siyanet edilmiş olacaktır.
6 - Askerî fabrikaların, askerî teşkilâta dahil bulunması hasebile her türlü malzeme ve eşya ve mamulâtı
demiryollarında sülüs ücretle nakledilmektedir.
Mütedavil sermayenin siparişlerini piyasa fiatine yapabilmek için sermaye namına alınacak malzeme ile
üçüncü maddesile ambarlara iade edilecek malzemenin nakli ücretlerinin yüzde 30 tenzilâtlı olmasında da za-
ruret vardır.
7 - 2013 numaralı kanunun tatbikından sonra salifülârz hâdiselerin zuhuru dolayısile işbu kanunun sene
iptidasından itibaren tatbiki büyük sühuleti mucip olacaktır.

25 Nisan 1933
Bu fabrikalar memleketin yüksek müdafaası düşünülerek esas faaliyet mevzuları harp malzemesi olmak
üzere kurulmuş ise de fabrikaları yalnız bu malzeme üzerinden vereceği bir randımanla yaşatabilmek için her
sene bütçe hesabından bu günkü fedakârllğm beş altı misli yüksek bir iş ile çalıştırmak mecburiyeti vardır. Çün-
kü mezkûr fabrikalar memleketimizin mazide geçirdiği bir çok acı tecrübeler nazarı dikkate alınarak herJhtima-
le karşı icabında vatan müdafaasını lâyık olduğu kuvvet ve kudrette muhafaza edebilmek için geniş bir tesisatla
meydana getirilmiştir. İşte bu noktai nazardan arzedilen bu yüksek makina kuvvet ve kudretini daima işler bir
vaziyette tutmak ve bu suretle her hangi bir harp zamanında elde bulunması icap eden teknik kudreti haiz müte-
hassıslardan mahrum kalmamak için fabrikaların ticarî sahada iş yapmak zarureti encümenimizce de kuvvetle
varit görülmüştür. Fabrikalarda yapılan işlerin mahiyetine gelince; bunların başlıcaları ray travers ve sair demir
yol malzemesile inşaat demir malzemesi ince hadde haneler mamulâtı gibi madenî aksam olup memleketimizde
mevcut diğer emsali sınaî müesseselerde halen yapılamayan bu mamulât dolayısile de rakipsiz bir vaziyette bu-
lunmaktadır.
Encümenimiz yaptığı tahkikat neticesinde mezkûr fabrikaların ticarî işlerde diğer millî miiessesat ile mü-
savi muameleye tâbi olmasını daha muvafık telâkki etmiş ve encümenimizin yazdığı dördüncü maddede Askerî
Fabrikaların mütedavil sermaye işlerinde teşviki sanayi hükümlerinden istifade edebileceği suretinde tesbit edile-
rek bununla gerek nakliyat, gerek teşviki sanayi kanununun diğer ahkâmından istifade hususunda Askerî Fabri-
kaları mütedavil sermaye işleri dolayısile diğer mümasili sınaî müesseselerle hem ahenk bir hale koymuştur.
Encümenimiz tarafından lâyihaya ilâve edilen beşinci madde M.M. Encümeni tarafından teklif edilen sekiz
ve dokuzuncu maddelere mütenazır olarak yazılmış olup encümenimizin bu hususta kabul ettiği esas bu fabri-
kalardan yapılacak mecburî mubayaanın yalnız Devlet daire ve müesseselerine ve ecnebî memleketlerden ithal
mecburiyeti olup da Askerî Fabrikalarda imali kabil olan mevadda inhisar ettirilmesidir ki bunda da iki vaziyet
nazarı itiabare alınmıştır. Biri bu mevaddın memleket dahilinde diğer millî fabrikalar tarafından yapılamaması-
dır. Bu takdirde fennî evsafı muvafık olmak şartile Devlet daire ve müesseseleri bu gibi malzemeyi Askerî Fabri-
kalar müdüriyeti tarafından teklif ve deruhde edilince behemehal bu fabrikalardan tedarike mecbur tutulmuş
ve hariç fiatlara bakılmaksızın bu mubayaalarda maliyet fiatının esas olarak kabul edileceği tasrih edilmiştir.
Diğer esasa gelince: Mübayaa edilecek bu nevi malzemeden emsalini memleket dahilinde yapan millî müesse-
seler de bulunduğu takdirde bunlar arasında usulen münakaşa açılmasıdır ki millî müessesat arasında müsavat
esasının tatbikinden mütevellit zarurî bir netice addedilmiştir. Ancak yapılması zamana mütevakkıf fakat kulla-
nılması hemen zaruri olan bu kabîl eşya ve malzemenin hariçten alınmasına zaruret hâsıl olduğu hallerde İcra
Vekilleri Heyetinin kararile bu mecburiyetin muvakkaten kaldırılmasını encümenimiz Devlet işlerinin sekteye
uğramaması noktai nazarından muvafık bulmuş ve bu maksatla birinci fıkranın sonuna istisnaî bir hüküm
konmuştur.
ASKERİ FABRİKALAR UMUM MÜDÜRLÜĞÜNE MÜTEDAVİL SERMAYE

VERİLMESİNE DAİR OLAN K A N U N A MÜZEYYEL
16 Mayıs 1933
(MILLI MÜDAFAA VEKILLIĞINCE HAZıRLANMıŞTıR)

ESBABI MUCİBE
Askerî fabrikalarımızın hariçten celp zaruretinde bulunduğu iptidaî maddelerin teşviki sanayi kanunu-
na göre tanzim edilen gümrük muafiyeti listesinden istifade etmemesi Maliye Vekâleti tarafından İktisat Vekâ-
— 432 —
'etine işar buyurulduğu İktisat Vekâletince memurlarımıza bildirilmiştir. Askerî fabrikalar umum müdürlüğü
malûm olduğu üzere bütçesile Millî Müdafaa Vekâleti kara ordusu için harp malzemesi imal ve tamir eder. Bun-
dan başka bir de mütedavil sermayesile piyasa işlerini ve devairden alacağı siparişleri yapar. Bununla askerî
fabrikaların yüksek olan kudret ve istitaatlerinin istismar edilmesine ve mevcut usta ve amelesinin dağıtılma-
masına çalışılır.
A) Askeri fabrikalar umum müdürlüğünün bu iki nevi işinden birincisini; Devlet bütçesinden kara or-
dusu için imal ve tamir ettiği harp malzemesi teşkil eder ki bu malzemeyi top, tüfek, barut, fişek ve saire halin-
de mamul olarak hariçten ithal ettiği takdirde gümrüksüz getirir. Fakat bunları mamul olarak ithal etmeyip
de kendi fabrikalarında imal etmek üzere yalnız iptidaî maddelerini ithal etmek istediği zaman bu maddelere
gümrük resmi vermeğe mecbur ediliyor. Bunun müeddası memleket haricindeki fabrikalar mamulâtının ithalini
terviç etmek ve dahilde askerî fabrikalarımızda yapılacak imalâtı gümrük resimlerile tazyik eylemek olur ki bit-
tabi makul bir sistem olmaz ve Hükümetin himayecilik siyasetine uymaz. Buna binaen geçen 1927 ve 1929 sene-
lerinde askerî fabrikalarına İktisat Vekâletince merbut muafiyet ruhsatnameleri de verilmiştir. Bu ruhsatnameler
teşviki sanayi kanunu ahkâmından istifade hakkını bahşetmekte ve kanun mevcut oldukça, fabrikalar da çalış-
tıkça hukukan gayri kabili iptal ve istirdat görülmektedir. Maliye Vekâleti bu fabrikaların inhisar altında çalış-
tığını ve rekabet sahasında yerli ve ecnebi mamulâtile fiat mukayesesine tâbi olmadıklarını ileri sürmekte ise de
bu mülâhaza varit değildir. Onların mamulâtmı hususî fabrikalar da yapabilir. Kezalik hariçten de celbolunur
ve yukarıda arzolunduğu üzere bilâkis hariçten celbolunan mamul askerî harp eşyası gümrükten de muaftır. Bu
hal onların iptidaî madde ve yedek ihtiyaçlarının gümrükten muaf olmasını kuvvetle istilzam etmektedir.
B) Askerî fabrikalar umum müdürlüğü mütedavil sermaye işlerine gelince; bu hususta askerî fabrikalar
lâakal diğer millî fabrikalar derecesinde himayeye mazhar olmalıdır. Aksi takdirde çalışmaları ve rekabet etme-
leri imkânı olmaz. Bu ise maksadı tesise mugayirdir. Maliye Vekâletinin yukarıda arzolunan mülâhazası bu kı-
sım zaten münakaşaya bile mahal bırakmamaktadır. Buna binaen hususî fabrikaların istifade ettiği hukuktan
fabrikalarımızın istifade etmesi bir hakkı tabiidir. Bu kanunla fabrikalarımızın istifade edeceği gümrük muafi-
yeti yekûnu 50 000 lirayı geçmeyeceği için şayanı istiksar da değildir.
HARP GEMİLERİNİN TAMİRİ İÇİN YAPTIRILACAK LİMAN VE TERSANE

HAKKINDA 1 / 525 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
23 Şubat 1933
(MALtYE VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
Eski ve az adetteki gemilerimizin tamirat ihtiyacını oldukça tatmin etmekte olan eski Haliç tersanesi, iki
sene evveline kadar bilmecburiye istimal edilmekte idi.
Bu gün donanmamıza iltihak etmiş bulunan yeni harp birliklerimiz ile ahiren tamiratı hitam bulan Ya-
vuz harp gemimizin İstanbul'da bırakılması tecviz olunmamış ve bizzarur İstanbul tersanesi de bu sebeple serbest
istimal kabiliyetini kaybetmiş ve bilûmum deniz harp vahitlerimiz ile sefaini muavinemizin barınmaları ve ta-
mirat işleri, Marmara müstahdem mevki mıntakası dahilinde bulunan Gölcüğe nakledilmiştir.
Bu günkü vaziyette burada gemilerimizin emniyetle yatmaları ve barınmalarına vesaitsizlik hasebile im-
kân olmadığı gibi gemi tamirat işleri için de Yavuzun tamiri esnasında Fransızlar tarafından yapılmış olan ba-
sit ve iptidaî bir kaç atelye ile biri kömür ve diğeri ağır yağ ile müteharrik iki adet kuvvet santıralından ve mayın
ve akümülâtör fabrikalarından maada büyük tesisat aa mevcut değildir.
Bu tesisatın hali hazırda mevcut olan eski ve yeni gemilerimizi vaktinde ve teker teker bile tamire kâfi
gelmediği anlaşılmıştır. Bu gün için harp kuvvemize Hükümeti Cümhuriyemizin ilâve ettiği Yavuz gemisi ile
4 muhrip ve 3 adet avcı botu ve 4 denizaltı gemilerinin kıymeti harbiyeleri yüksek ve kendileri ayni zamanda
çok nazik birer silâhtırlar.
Devlete 100 milyonlara mal olan ve her an kullanılabilmesi lüzumu aşikâr bulunan filomuzun bakımı
için bir limana ve emin bir tersaneye ihtiyaç varestei arzdır.
Bu vaziyet karşısında yeni gemilerin ve nazik cihazlarının hüsnü muhafaza ve tamirleri için ihtiyaca kâfi
bir liman ve tersane mevcut olmaması, esasen yüksek süratlerin temini gayesile pek nazik olarak imal edilen, bu
silâhların denizli havalarda birer şamandıra üzerinde bırakılmalarına sebebiyet vermekte olmakla binnetice bu
gemilerin narin tekneleri daha çabuk haraba yüz tutacak ve dolayısile bu gemiler daha kısa bir zamanda kuvve-
mizden çıkarılacaklardır.
— 433 —
Milyonlar sarfile temin edilen bu harp gemilerinin hem memleketin müdafaası uğrunda istenildiği bir anda
sefere hazır bir halde bulundurulması ve hem de bu maksat etrafında gemilerin tamiratının zamanında ve fennin
icap ettireceği şekilde ve iktisadî bir tarzda yapılması ve mahrukatı ile diğer teçhizatı harbiyelerinin en kısa bir
zamanda gemilere verilebilmesi için İzmit müstahkem mevki mıntıkası dahilinde tersane için elverişli bulunmuş
olan mezkûr mahalde son sistem bir tersane ve mahfuz liman inşası zarurî bir hâl almıştır.
FEVZİPAŞA-ERGANİ HATTININ ELÂZİZF. BAĞLANMASI HAKKINDA

l_/546 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
11 Mart 1933
ESBABI MUCİBE
Fevzipaşa - Ergani demiryolunun Safular istasyonundan başlayarak Elâziz'de nihayet bulmak üzere takri-
ben 22 kilometre tulünde ve normal genişlikte bir şube hattı inşası hakkında ihzar olunan kanun lâyihası leffen
arz ve takdim kılınmıştır.
Mecmu masarifi (600 000) lira tahmin olunan şube hattının inşası Fevzipaşa-Eıgani demiryolu güzergâhı-
nın lizaruretin Elâziz merkezinden uzak bir noktadan geçmesi dolayısile Murat çayı vadisi gibi mühim ve müm-
bit bir mıntaka mahsulâtının nakline lâyiki veçhile hizmet edememesi noktasından lüzumlu görülmekte olduğu
gibi Elâziz mıntakasının sair nakliye vasıtalarile esas hat istasyonlarına getirilecek mamulât ve mahsulâtının
bilüzum tahmil ve tahliyelerle masarifi nakliyesi artacağı ve bundan başka bir defa başka nakil vasıtalarına
tahmil edilmiş mahsulâtın Elâziz mıntakasına en yakın istasyona değil, fakat mevkiin vaziyeti coğrafisi itibarile
bu istasyonları atlayarak Malatya'ya kadar götürüleceği ve binnetice Malatya'dan Safular'a kadar esas hat kısmı-
nın bu münakalâttan istifade edemeyeceği ve halbuki şube hattının inşası halinde Elâziz mıntakası mahsulâtının
şube hattı nihayetinde doğruca demiryol vagonlarına tahmil ve sevkedilebileceği cihetle gerek esas hattm ve ge-
rek şube hattının münakalâtının tezayüdüne bâdi olacağı şüphesiz ve bu hal Elâziz cihetinden gelecek yolcular
için de aynen varittir.
Diğer taraftan esas hattın Safular - Ergani madeni kısmının inşaatının halen müteahhitlerine ihaleleri
derdest olup bilhassa Ergani madeni civarına tesadüf eden kısımların inşaat malzemesinin nakliyatı, nakliye
yollarının vaziyeti itibarile Safular - Elâziz - Maden şosesi üzerinden icra edileceği ve bu şube hattının müstace-
len inşası halinde ise Safular ile Elâziz arasında yapılacak malzeme nakliyatının demiryolu ile temin edilmesi
neticesi ola.ak esas hattın inşaat masrafından kara yolu ile demiryolu nakliye ücreti farkı olarak Hükümet le-
hine takriben 250 000 lira gibi azim bir menfaat temin edileceği ve binaenaleyh şube hattının inşası için sarfedi-
lecek paranın mühim bir kısmının bu suretle iki buçuk sene gibi kısa bir müddet zarfında istirdadı mümkün ola-
cağı bilhassa kayde şayan bulunmaktadır.
AFYON KARAHİSAR - ANTALYA DEMİR YOLUNUN İNŞASI HAKKINDA

11 Mart 1933
ESBABI MUCİBE
Akdenizin mühim limanlarından birini teşkil eden Antalya'nın iç Anadolu demiryollarına iltisakını temin
ederek gerek bu limanın ve hinterlandinin inkişafına hizmet ve gerekse Anadolu mamulât ve mahsulâtının
mümkün mertebe yakın yollarla mahreçlere isalini temin ve diğer taraftan bu arada Aydın demiryolu da Devlet
demiryollarına reptedilmiş olmak itibarile bu hattın da vaziyeti hazırasını ıslâh ve memlekete temin edeceği is-
tifadeyi tezyit maksadile Afyon Karahisarı'ndan veyahut bunun civarında ve Eskişehir - Afyon - Konya hattı
üzerinde münasip görülecek bir noktadan başlamak ve yapılacak etütlere göre Aydın demiryolunu Karakuyu
civarlarında katetmek veya bu demiryolunun bir kısmından istifade edilmek suretile Antalya'ya müntehi olmak
üzere normal genişlikte bir demiryolu inşası hakkında ihzar olunan lâyihai kanuniye leffen arz ve takdim kılın-
mıştır.
İnşa edilecek hattın tulü takriben 325 kilometre tahmin edilmiş olup geçeceği arazinin arızası derecesine
göre ray, travers ve saire malzemei ferşiyesi dahil olmak üzere bedeli inşası (25 000 000) Türk lirası olarak tahmin
olunarak kanunun birinci maddesinde bu miktar tahsisatın sarfına mezuniyet verilmesi ve inşaat baliğine göre
(4) sene zarfında ikmal edilmesi imkânı verilmek ve inşaatın inkıtaa uğramayarak muntazam bir seyirle devamı-
nı temin eylemek üzere de müteaddit senelere sari taahhiidat icrasına mezuniyet verilmesini mutazammın ahkâm
dercedilmiştir.
— 434 —
Kanunun ikinci maddesinde işbu inşaatın icrasına muktazi tahsisatın her sene Nafıa bütçesine vazı kay-
dedilmiş olup bu da bütçe kanunu icabatından bulunmuştur.
Bu inşaata müteallik paranın ancak istikrazla karşılanmasının muvafık olabileceği Maliye Vekilliğince mü-
talea olunmuştur.
19 Mart 1933
Memleketin çok kıymetli ve feyizli bir mıntakasının başka taraflarına karadan bağlanmasını temin ede-
cek olan mezkûr hattın mahsulâtı ve nüfusu çok noktalardan geçmesi hem halkımızın istifadesi ve hem şimen-
diferin masrafını kdruması noktai nazarından çok lâzımdır. Antalya havalisi yolcularile mahsulâtının memle-
ketin her tarafına kolayca gidebilmesi ve hattan ticareten istifade olunması noktai nazarından iltisak noktasının
mühim bir vilâyet merkezi olan Afyon Karahisar'da bulunmasını lâzım kılmıştır.
MEVDUATI KORUMA HAKKİNDA 1 / 552 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
11 Mart 1933
(MALIYE VEKILLIĞINCE HAZıRLANARAK IKTISAT VEKILLIĞINCE DE MUVAFıK GÖRÜLMÜŞTÜR)
ESBABI MUCİBE
Nakdî ve seyyal tasarrufların bu gün haiz olduğu kuvvet ve ehemmiyet ve bunların teşvik edilmesindeki
iktisadî ,içtimaî ve malî faideler arz ve izahtan müstağnidir.
Bunu emin kılmak ve her türlü tehlikeden mümkün olduğu kadar uzak bulundurmak ise Devletin mühim
vazifeleri sırasına geçmiştir. Halk tasarrufatını teshil için tasarruf sandıkları; ziraî kooperatifler, posta tasarruf
sandıkları gibi müesseseler vücude getirmek ve bunları emin bir vaziyette tutmak ne kadar lâzımsa bankaların
tâbi tutulması icap eden murakabe de tasarıufatı teşvik ve himaye noktasından o kadar zaruridir.
Bu sebeple milyonlarca halkın milyonlarca parasına vaziülyet olan bankalar muasır devletlerde birer
âmme müessesesi telâkki edilmiş ve bu teşekküller ticaret kanunlarının şirketler için lüzumlu gördüğü muraka-
be usulleri haricinde sıkı ve devamlı murakabe altına alınmıştır.
Filhakika bizde de bankacılık ve millî tasarrufu teşvik hususu ihmal edilmemiş ise de bu hususta da en
yüksek muvaffakiyetler Cümhuriyet devrinde temin edilebilmiştir.
Bir taraftan millî bankalarımız mühim inkişaflara mazhar olmuş ve 1920 senesinde millî para ve millî
sermaye ile müteşekkil banka adedi 10 ve sermaye miktarı (17 793 959) liradan ibaret iken bu gün faaliyette
bulunan bankamız adedi (44) ve sermayeleri yekûnu (76 195 580) liraya baliğ olmuştur.
Diğer cihetten ziraî kredi kooperatifleri, tasarruf sandıkları tesisi hususî kanunlarla teşvik edilmiş ve ayni
zamanda millî bankalarımız kumbaralar, aile ve tasarruf cüzdanları tesis ve mütemadiyen halkı teşvik ettiği ka-
dar Millî tasarruf cemiyeti de bu vadide devamlı ve muvaffakiyetli gayretler göstermiştir.
Millî paramızı koruma için alman tedbirler ve paramızın filî istikrarı da naktî tasarrufat ve mevduatın ter-
ğip ve teşvikinde pek mühim bir rol ifa ettiği hassaten kayde şayandır. Bu şümullü gayretlerin ve halkımızdaki
hayat ve tasarruf kabiliyetinin neticelerini tebarüz ettirmek için şu rakamların burada da arzı faideli telâkki edil-
di.
Bankalardaki aile, tasarruf sandıkları ve kumbaralar mevduatı yekûnu 1920 senesinde (10 000 000) liradan
ibaret iken bu miktar peyderpey yükselerek 1931 gayesinde (38 000 000) liraya ve vadeli tevdiat (9 000 000) dan
(21 000 000) liraya baliğ olmuştur.
Aile ve kumbara tasarrufatı sahipleri 1920 senesinde 1838 kişi iken 1931 gayesinde bu miktar 106 223 ki-
şiye varmıştır. Başlayan bu hayırlı ve feyizli hareketin kuvvetle inkişaf edeceği tabiidir. Buna mukabil Türk ka-
nunlarına tevfikan müteşekkil bankalar için yalnız ticaret kanununun şirketlerin sureti murakabesine dair olan
hükümlerinden ve ecnebi memleketlerde müesses olup ta Türkiye'de şube açan bankalar için de 1330 tarihinde
ecnebi şirketlerin Türkiye'de tâbi olacağı ahkâmı natık olan kanundaki hükümlerden başka murakabe usulleri
tesis edilmiş değildir.
Bu gün memleketimizde vücut bulan millî ve ecnebi bankaların Devlet ve halkımızın itimadına hak kaza-
nacak şekilde dürüst çalıştığına memnuniyetle şahit olmakla beraber bunları ve bundan sonra küşat edilebilecek
— 435 —
bankaları hususî bir murakabeye tâbi tutmamak dişten, tırnaktan arttırdığı parasını bankalarda saklayan halkın
hukukunu ihmal sayılabilir.
Bu murakabe vazifesini ifa ayni zamanda memleketteki nakit harekâtını yakından tetkik ve buna emin bir
cereyan vermek imkânını da temin edecektir.
Bu itibarla muasır Devletlerce tedvin ve tatbik edilmiş kanunları ve memleketimizin ihtiyaçlarını göz önü-
ne alarak hazırlanan lâyihada ticaret serbestisine karışılmamış ve Hükümet müdahalesi en zarurî ve mübrem
ihtiyaçlara hasredilmiş ve murakabe vazifesi de Hükümetin bankalarla en çok alâka ve teması bulunan bir şubesi
olmak itibarile Maliye Vekâletine bırakılmıştır. Bu mülâhaza ve mütalealarla hazırlanan merbut lâyihanın:
Birinci ve ikinci maddelerinde bankaların tevdiat kabul edilmesi için Maliye Vekâletinden izin alması ve
izin alma şekli tesbit edilmiştir. Bazı devletlerde bankaların faaliyete başlayabilmesi bile Maliyeden izin istih-
saline tâbi tutulmuş ise de lâyiha; mevduatı koruma maksadile tanzim edildiğine göre ticaret kanunlarına tevfi-
kan teşekkül eden bankaların yalnız mevduat kabulü hususunda izin istemeleri hakkında bir hüküm vazı temini
maksada kâfi görülmüştür.
Üçüncü maddesinde tevdiat kabul edilecek bankaların sermaye hadleri faaliyette bulunacakları şehirlerin
nüfusuna göre tesbit edilmiş ve en az (100 000) lira sermayeye malik olmaları şart kılınmıştır ki bu günkü millî
bankalarımız arasında sermayesi bu nisbete baliğ olmayan mühim bir banka yoktur. Büyük şehirlerde büyük
bankalar mevcut olduğuna ve mahiyeti halkça kolaylıkla bilinemeyecek olan küçük sermayeli bankaların her-
hangi bir maksatla pek yüksek faizler vererek kendine yapılacak tevdiatı teşvik etmesi ve bunu hüsnü istimal
etmemesi mümkün olabileceğine göre sermaye hadlerinin şehir nüfuslarına nisbet edilmesi lüzumlu görülmüştür.
Dördüncü maddesine kanunun neşrinden sonra sermayelerini muayyen hadlere iblâğ etmeyen bankaların
mevduatı hakkında yapılacak muamele de derpiş edilmiştir.
Filhakika üçüncü madde ile ecnebi memleketlerde müesses olup Türkiye'de şube açan bankaların da muay-
yen nisbetlerden dun olmamak kaydile memleketimize sermaye tefrik etmesi şart kılınmış olduğuna göre ya mev-
duat kabulünden feragat veya buna devam halinde memlekete sermaye ayırmak hususunda bu bankaları muhtar
bulundurabilmek için bu hükmün vazı zarurî görülmüştür. Ecnebi bankaların memleketimizde muhtelif ve müs-
bet iktisadî rolleri olduğu tabiî ise de sermayesinden memlekete hiç bir şey tefrik etmeksizin halkımızın tevdiatını
kabule devam etmeleri muvafık görülmemiştir.
Beşinci maddesinde ticarî mevduatla tasarruf mevduatı tarif ve tefrik edilmiştir. Bütün mevduatın emniyet
altında bulunması müstelzem ise de tüccar parası seyyal ve seyyar olduğu kadar sahibinin de daimî murakabesi
altında bulunduğuna göre bu paralar tüccar olmayan ve ekserisi, memur, asker ve müstahdemlerden ve parasını
bizzat işletmeyen kadın ve çocuklardan ibaret olan ve piyasayı tetkik ve takip imkânını bulamayan eşhasın ta-
sarrufatı derecesinde murakabe ve himayeye muhtaç olmadığı tabiidir. Bu'sebeple bunlar için aşağıdaki madde-
lerde ayrı hükümler vazı bu zaruri tefriki kılmıştır.
Altıncı maddesinde tasarruf mevduatına mukabil bankaların kasalarında bulundurmaları icap eden kar-
şılıkların asgarî hadleri gösterilmiş ve tasarruf mevduatı karşılıklarından pek küçük bir kısmının da Merkez
Bankasına yatırılması iltizam edilmiştir.
Tesbit edilen nisbetler bankalarda teknik icabı olarak bulundurulması müteamil olan hadlerin asgarisini
teşkil eder.
Yedinci maddesinde tasarruf mevduatı eshabına bankalardaki karşılıklardan bir imtiyaz temin edilmek
istenilmiştir ki lâyihanın tasarruf mevduatı için iltizam ettiği kuvvetli müeyyedelerden birini teşkil eder ve bu ta-
sarrufatı emniyet altına alabilir.
Sekizinci maddesinde sermayelerile nisbetle kabul edilecek tasarruf mevduatının azamî hadleri gösteril-
miş ve yalnız esasen Ziraat Bankası kefalet altında bulunması sebebile Ziraat Bankasile İstanbul Emniyet San-
dığı hadleri tevhit edilmiştir.
Dokuzuncu maddesinde banka sermayeleri tevdiatın şekli istimali hakkında bazı kayitler derpiş edilmiştir.
Bu meyanda İş Bankası gibi memleket haricinde şube açan bankalarımızın döviz ihtiyaçları ve yine Türk kanun-
larına tevfikan teşkil edilmiş olmasına rağmen sermayeleri ecnebi parası olan ve ayni zamanda memleket hari-
cinde mühim şube ve teşkilâtlan bulunan Osmanlı ve Selânik bankalarının hususiyetleri nazarı itibara alınmıştır.
Ecnebi bankalarının tefrik edilecek sermayelerinin memlekette kalması ve millî tevdiatımızın hariçte plase edile-
memesi ise memleketimizin muhtaç olduğu sermaye ve mevduatın mazhar edilmesi icap eden emniyet noktasın-
dan zarurî görülmüştür.
— 436 —
Onuncu maddesinde ecnebi bankalarının hariçteki merkez ve şubelerinin duçar olacakları zararın mem-
letimizdeki şubelerine sari olmıyacağı hakkında bir hüküm bazı istenilmektedir. Hariçten gelecek her hangi bir
tehlikeden tasarrufatımızı korumak için bu hüküm pek lüzumlu görülmüştür.
On birinci maddesinde ihtiyaç akçelerinin baliğ olacağı asgarî miktar diğer anonim şirketler için kabul olu-
nan asgarî haddin iki misline iblâğ edilmiştir.
On ikinci maddesinde bankaların sermayelerile mevduatı istimal hususunda bazı takyidat vazedilmiş ve
riskin dağıtılması maksadilc her şahsa yapılacak ikraz hadlerinin azamisi tesbit edilmiştir ki bankalardaki teamül
ve teknik esasları bu ahkâmı müeyyet bulmuştur. Ancak sermayesi üç milyonu tecavüz eden bankalar için bu tak-
yide zaruret görülmemiştir.
On üçüncü maddesinde bankaların üçer aylık ve yıllık hesaplarını Maliye Vekâletine vermeleri ve bunların
muayyen bir formül ve model altında tanzim edilmesi lüzumunu natıktır. Ecnebi bankalar için de tatbikatı tes-
hil edecek kolaylıklar düşünülmüştür.
On dördüncü maddesinde tasarruf erbabının azamî bin lirası hacizden istisna edileceği tasrih edilmiştir.
Filhakika tasarruf sandıkları hakkındaki kanunda bu hüküm aynen mevcut bulunmuş ve medenî hayatın ve
taksimi amalin icaplarına göre zarurî ve tasarrufatı teşvik noktasından faideli olacağı mülâhaza edilmiştir.
On beşinci maddesinde bankaların hisse senetli şirketler halinde bulunması yazılıdır. Bunun da murakabeyi
teshil noktasından faideleri olduğu kadar filiyata da mutabakatı vardır.
\ -
On altı ve on yedinci maddelerde kimlerin tevdiat kabul edebileceği ve bunlardan hangilerinin bu kanun
hükümleri haricinde kalacağı tesbit edilmiştir.
On sekizinci maddesinde bankalardaki alelûmum mevduatın sahibi tarafından son muamele veya talep
tarihinden itibaren on sene aranılmadığı takdirde Hazineye verilmesine dair bir hüküm vazedilmiştir. Vakıa
ahkâmı umumiyeye göre müruru zamandan medyunun istifade etmesi icap edeceği şeklinde bir mütalea varit
olabilirse de on sene gibi kanunlarımızın dava için müruru zaman müddeti olarak kabul ettiği bir müddet için-
de mevduat sahiplerinin ya ölmüş veya gaip olmuş veyahut mevduatı her hangi bir sebeple unutmuş olması gibi
sebeplerle bankalardaki mevduatını aramaması neticesi olarak bunları bankalara terketmek muvafık görüleme-
mektedir. Binaenaleyh bunların mezkûr müddet hitamında Hazineye devredilmesi ve ancak sahiplerinin, varis-
lerinin Hazinece aranılması ve ancak ilk ilân tarihinden itibaren dört sene hitamında Devlet hesabına geçiril-
mesi düşünülmüştür. Bu suretle fert ve Devlet hakkı telif edilmiş olacaktır. Fransa'da Haziran 1920 tarihinde
yeni varidat membaları ihdas eden kanunda da bu esas kabul edilmiştir.
On dokuzuncu maddesinde bundan evvelki maddeye müteallik ceza hükümleri tasrih edilmiştir.
Yirminci maddesinde de bu kanun hükümlerinin sureti tatbikini murakabe hususundaki ahkâm tasrih
edilmiştir. Bazı Devletlerde bu murakabeye ticaret kanunu mucibince şirketlerce tayin edilen murakipler de teş-
rik edilmiş ve ancak bunların şirket umumi heyetlerince sureti intihabı takyit edilmiş ise de şirket ve müessesatın
dahilî işlerine ve ticaret kanunlarile mahfuz haklarına müdahaleden içtinap edilerek emri murakabenin temini
için masrafları Devletçe temin edilmek üzere lüzumu kadar yeminli muhasibin Maliye ve İktisat Vekâletlerınce
müştereken tayini şekli tercih edilmiş ve bu madde ona göre tedvin edilmiştir.
Yirmi birinci maddesinde meslekî sırların müfettiş ve murakipler tarafından muhafazası hakkında cezaî
müeyyedeler vazedilmiştir.
Yirmi ikinci ve yirmi üçüncü maddelerde bu kanunun tatbikini müeyyet cezalarla tesbit edilmiş ve son 24
ve 25 inci maddeleri de eşkâli kanuniyeyi natık bulunmuştur.
1 Mayıs 1933
Lâyihanın tanzim ve Meclise şevkine saik olan esbap Hükümetin esbabı mucibesinde de mufassalan zik-
redildiği veçhile şimdiye kadar memleketimizde mevduat kabul eden müesseselerin ticaret kanununun umumî
hükümleri haricinde bir murakabeye tâbi olmamasından, halbuki memlekette teşvik neticesi bankalara yatırılan
tasarruf mevduatının on sene içinde üç misline baliğ olduğu anlaşılmakta ve bu tasarruf eshabının ise ekseriyeti
tüccar olmayan halk sınıfını teşkil ettiği cihetle bunların muamelede bulundukları müesseselerin bir tüccar gibi
tetkik ve murakabe kudretinden uzak olmaları hasebile Hükümetin adeta birer âmme müessesesi haline gelen
bu gibi kredi müesseselerini diğer muasır memleketlerde olduğu gibi bir takım teknik kuyut ve şerait altında mu-
— 437 —
rakabe ve teftişe tâbi tutması fikirinden doğmuş olup encümenimiz de bu esası haklı ve muvafık bulmuştur. Ev-
vel emirde encümenimiz lâyiha hakkında memleketimizde mevcut bankaların mütalealarını almayı faydalı bul-
muştur. Bankalardan gelen cevabın tetkikinde serdedilen mütalea ile lâyiha arasında teferrüata ait bir iki nokta
istisna edilmek şartile maddelerin ihtiva ettiği umumî hükümler noktasından mühim bir fark görmemiş, bunun-
la beraber encümenimiz bu mütaleadan kabule şayan olanları taallûku olan maddelerde Maliye Vekili Beyin
de muvafakatile nazarı dikkate almıştır.
28 Mayıs 1933
Hükümet esbabı mucibe mazbatasile encümenlerin mazbatalarında da izah edildiği veçhile tasarruf mev-
duatını korumak ve halkın mahrumiyetler mukabilinde ayırdığı tasarruflarını emniyet altına alarak millî refah
ve millî terbiyenin mühim bir uzvu olan tasarruf hissini artırmak lüzumunu encümenimiz de tamamen tasvip
etmiştir.
Neşir vasıtaları fazla ve halkının iktisat bilgisi ileri olan bir kısım memleketlerde mevduatın korunması,
bankaların her hafta çıkardıkları hali malî cetvellerile bizzat halka bırakılmıştır. Halk bu cetvelleri tetkik ederek
mevduatının vaziyetini tesbit edebilir. Ancak t>u kısım memleketlerde de mevduata mukabil muayyen bir para-
nın mutlaka banka kasalarında bulundurulması şeklinde usuller konulduğu gibi hususî kanunlarla da tasarruf
mevduatının sıkı bir Devlet murakabesine tâbi tutulmuş ve bilhassa halkın tasarrufunu alacak müesseselerin bir
çok kanunî ehliyetleri haiz olması esası kabul edilmiştir. Memleketimizde de son cihetin tatbik edilerek kanun
yolile mevduatın korunması yolundaki karar encümenimizce de tasvip edilerek maddelerin müzakeresine geçil-
miştir.
Tasarruf mevduatı kabul edecek bankaların sermayelerinin, bulundukları şehrin nüfus miktarile mütena-
sip olması esası encümenimizce de kabul edilmiştir. Ancak encümen ekseriyeti, hatların tayininde, bilhassa şu-
beleri çok iş sahaları geniş olan bir kısım bankaların faaliyetini mümkün mertebe korumak istemiş ve bunu te-
minen 250 000 den fazla nüfuslu şehirlerde tasarruf mevduatı kabulü için bir milyon lira sermaye ve ihtiyat ak-
çesi bulunmasına ve ondan aşağı hadlerin ise muhtelif nüfus miktarlarından her birine isabet eden lira miktar-
larının yüzde 50 noksanile hesap edilmesine karar vermiştir. Adliye encümeninde de münakaşa edilen bu
cihetin ekseriyete iktiran edemediği mazbatasında görülmektedir.
Encümen ekseriyeti hadlerin lâyihadaki şeklinde kabulü halinde, birçok bankalarımızın birden uğraya-
cakları müşkül vaziyeti göz önüne almış ve bunun mevduat sahiplerini zararlandırarak memlekette tasarrufa
karşı bir fikir uyandırması ihtimalini de düşünmüştür. Binaenaleyh kanunla konulan sermaye takyidatının ufak
millî bankalarımızda tedricî bir toplanma ve birleşme ihtiyacı uyandıracağı tabiidir.
Sekizinci madde iki hükmü ihtiva etmektedir.
Birinci hüküm bankaların aldıkları mevduatın cinslerine göre kasalarında ne miktar para bulunduracak-
larına dairdir.
İkinci hüküm ise kasalarında bulunduracakları mecburî miktarın yüzde 20 si nisbetinde bir para veya
eshamın Merkez Bankasına mevduat sahiplerine karşılık olarak verdiğine dairdir. Birinci hüküm encümenimizce
ayni hadler dahilinde kabul edilmiştir. Ancak ikinci hükümle konulan esas; encümenimizce mevduat sahip-
lerini tatmin eder mahiyette görülmemiştir. Bu miktarlar mevduatın ancak yüzde 6 sını, dördünü ve hatta
ikisini teşkil etmektedir. Bu kadar cüzî bir miktarın Merkez Bankasına yatırılması mevduat sahiplerinde temi-
natın azlığına rağmen teyakkuz hissini azaltacaktır.
Bankalarda mevduatın miktarı daima değişir. Bunun nevilerine göre hadlerinin muhtelif yüzdelerini her
üç ayda bir hesaplamak ve Merkez Bankasına yatırmak da ayrıca bir külfettir.
Bu miktarın yatırılmasında tasarruf mevduatı sahiplerinin rehin hükmünde mümtaz bir karşılığa malik
olmaları mülâhaza olunabilirdi. Halbuki 9 uncu madde sekizinci maddede nevilere göre tayin edilen hadler da-
hilinde bankaların mevduata karşılık olarak kasalarında bulunduracakları nakti; tasarruf tevdiatına mümtaz bir
karşılık tutmaktadır.
Binaenaleyh bu hüküm sekizinci maddenin son fıkrasile kastedilen mümtaziyeti yüzde 80 fazlasile temin
ettiğine göre mezkûr fıkranın encümenimizce tayyine karar verilmiştir.
Dokuzuncu madde tasarruf mevduatı sahiplerinin yüzde 30 a kadar alacaklarını, bankanın diğer alacak-
lılarına karşı imtiyazlı alacak hükmüne koymaktadır. Bir bankaya kazanç kastile yatırılmış paralar arasında bir
— 438 —
ayrılık yapmak hüsnü niyet sahibi alacaklılar arasında fark gözetmek varit görülemez. Ancak tasarruf mev-
duatı sahipleri ticari mevduat sahipleri gibi banka ile yakından alâkadar olamazlar ve onu murakabe edemez-
ler. Bu kabil tasarruf sahiplerinin çoğu bu murakabe kudretinden mahrum kimselerdir. Maişetlerini darlaş-
tırmak suretile ileride muhtaç olacakları cüzî miktarı azar azar biriktiren geniş bir halk tabakasının huku-
kunu sıyanet noktasından maddenin bir kelime ilâvesile aynen ipkası ekseriyetle kabul olundu.
MADENİ UFAKLIK PARA BASILMASI HAKKİNDA '

11 Mart 1933
ESBABI MUCİBE
Bu kanun lâyihası ile birer liralık evrakı naktiye yerine gümüş para ve eski ufaklıklar yerine de yenilerinin
tedavüle çıkarılması istihdaf edilmektedir.
Teşrinisani 1932 gayesi itibarile piyasada bulunan 163 868 000 lira kıymetindeki 33 106 968 parçadan iba-
ret evrakı nakiyenin 23 448 310 parçası birer liralıktır. Mezkûr bir liralıklardan çok kullanılması yüzünden kir-
lenmesi, yıpranması ve yırtılması sebebile halkımıza verdiği maddî ve sıhhî zararlar ve yeni evrakı naktiye tabı
ve ihracı işinde mucip olacağı güçlük ve masraflar nazarı itibare alınarak bu evrakı naktiye yerine lüzumu kadar
gümüş para ikamesi ve en ufak evrakı naktiyenin beşer liralık olarak tedavülde bırakılması lüzumlu ve faideli
görülmektedir.
Diğer memleketlerin bir kısmında da en ufak evrakı naktiye takriben beş lira kıymetinde olup bundan aşa-
ğı kâğıt paralar yerine kısmen gümüş ve kısmen diğer madenî ufaklıklar ikame edilmiştir.
Bandan başka Şark ve Cenup vilâyetlerimizde de gümüş paraya olan fazla temayül sebebile gayrikanunî
bir şekilde tedavülden kaldırılmasına ve yerlerine kanunî rayiçlerile gümüş paralarımızın ikamesine imkân
temin edilmiş olacaktır.
Bu itibarla azamî haddi 1715 numaralı kanunun 5 inci maddesindeki müfredata göre 24 milyon küsur
liralık birer liralık evrakı naktiye miktarını tecavüz etmemek ve ihtiyaca göre basılmak şartile gümüş para çıka-
rılacak ve peyderpey birer liralık evrakı naktiyenin piyasadan kaldırılarak yerine kısmen ihtiyaç nisbetinde
gümüş para ve kısmen de daha büyük kopürlerdeki evrakı naktiye ikame edilmiş olacaktır.
Her ne kadar Merkez Bankası teşkiline müteallik 1715 numaralı kanunun 10 uncu maddesinde birer lira-
lık evrakı naktiye yerine gümüş para ihracı istikrar kanununun neşrine talik edilmiş ise de aradan geçen zamana
ve bu günkü cihan vaziyetine göre istikrar kanununun tanzimi daha bir müddet gecikebileceğine ve şimdiden
gümüş para darbı hususunun bu maksadı da teshil eyleyeceğine binaen mezkûr istikrar kanununa intizara ma-
hal görülmemekte ve yine mezkûr kanunun 11 inci maddesinde bunun haricinde para ihraç edilmeyeceği yazılı
olup bundan maksat o zaman mevcut ufaklıklarla Bankaya devrolunan 158 milyon küsur liralık evrakı naktiye
hacmini mütecaviz Hazinece para darp ve ihraç edilmeyeceğini beyan ve teahhüt olup bu lâyihada derpiş edilen
esaslar bu hükme de münafi bulunmamaktadır.
Basılacak gümüş paralar nakit esası mahiyetinde olmayıp ufaklık mahiyetinde olacaktır.
Halbuki malûm olduğu veçhile eski meskûkâtımızda bidayeten iki mikyas usulü cari olduğundan eski gü-
müş paraların madenî kıymeti itibarî kıymetinden çok az farklı idi. Gümüş fiatinin ehemmiyetli bir surette suku-
tu altın ve gümüş fiatleri arasındaki muvazeneyi ihlâl etmiş olduğuna göre eski esasat baki kaldığı zamanda dahi
kendiliğinden bu tevazün haleldar olmuştur.
Filhakika peyderpey kıymeti tenezzül eden gümüşün kilosu 1921 senesinde 50 liraya kadar satılabilmekte
iken bu gün kilosu takriben 20 liradan ibaret bulunmuştur.
Gümüş paranın mikyası naktolarak değil ufaklık şeklinde istimali icap ettiğine binaen diğer devletlerde
de cari olduğu veçhile her parça gümüş paraya takriben kıymeti hakikiyesinin beş misli nisbetinde itibarî bir
kıymet tesbiti derpiş olunmuş ve tedavülde müşkülâttan içtinap ve itibarını muhafaza için bir taraftan kabul
hadleri tahdit ve diğer cihetten Hazine ve Merkez Bankasınca gerek tahsil de ve gerek mübadelede bilâkaydüşart
kabulleri düşünülmüştür.
Taklidi kolay olan gümüş paramn nisbeten taklidi daha güç olacak şekilde basılması ve bu meyanda etra-
fına hak veya kabartma suretile yazı yazılması ve ayni zamanda nikel paraların tırtıllı olması düşünülmektedir.
— 439 —
Bundan başka ötedenberi gümüş paramızın 0,830 ayarında olduğu ve bu ayar az siklette çok kıymet ifade etme
lüzumu ile kabili telif bulunduğu cihetle bu ayarın muhafazası düşünülmüş ise de yuvarlak rakamla ifadesi mak-
sadile yeni gümüş para ayarının 0,900 e iblâğı muvafık görülmüştür.
Eski gümüş paraların beynelmilel gümüş maden fiati üzerinden mubayaası esası kabul edildiği takdirde
bu hususta muktazi madenin mühim bir kısmının memleket dahilinden temini kabil olabilecektir.
Diğer ufaklıklarımıza gelince:
Mevcut kanunlar mücibince 11,5 milyon liralık ufaklık madenî para basmak salâhiyeti mevcut bulunmasına
rağmen merbut cetvelde müfredatı arzedildiği veçhile (8 572 436) lira (44) kuruş para basılmış ve bu da ihtiyaca
kifayet etmiş ve hatta bunun takriben bir milyonu Merkez Bankası ile Darphanede ve diğer bankalarda kalmakta
bulunmuştur.
Bunların bir kısmı saltanat devrinin damgalarını havi bulunduğu gibi hepsi de eski yazı ve rakamlarla
basılmıştır.
Bundan başka 40 paralığa kadar olan nikellerin maden fiati (1 gram halis nikelin 7 paradan fazla kıymette
olduğuna göre) itibarî kıymetlerinin fevkinde bulunmaktadır. Bu hal bu paraların kısmen ve zaman zaman te-
davülden kaçmasını icap ettirmektedir.
Bu mülâhazalarla diğer ufaklıkların da tebdili düşünülmüş ve küsuratın tediyesini temin ve halk ihtiya-
cını teshil için ipkası münasip görülen 10 paralıkların madenî kıymeti az olmak itibarile bronz olarak basılması
muvafık görülmüştür.
Mübadele için basılacak nikel ve bronz paraların haddi azamisi mevcut 8.5 milyon yerine 7 milyon olarak
tesbit edilmiş ve bu miktarın ihtiyaca kifayet edebileceği anlaşılmakta bulunmuş olduğunu ve yeni paraların
da kıtaca küçüklüğü faideli olacağı nazarı itibare alındığına binaen mübadele neticesinde ele geçirilecek maden-
lerin bir kısmının artacağı ve bu farkın satılabileceği anlaşılmakta bulunmuştur.
Bu işlerin tedvirinde icap eden süratin temini ve tatbikatta müşkülât ve teahhurata meydan kalmaması
mülâhazasile bu işlerin muhasebei umumiye ve münakaşa kanunları ahkâmından istisnası için lâyihaya hususî
hükümler vazedilmiş ve Darphane ile alelûmum Devlet ve posta pullarını ve diğer kıymetli evrakı basmakta
bulunan ve Darphanenin mütemmim bir kısmını teşkil eden Damga matbaasının merkezi Hükümete naklindeki
lüzum ve zaruret göz önüne alınarak bu işin icap ettireceği masraflar da dahil olduğu halde yapılacak tediyatın
tediyatın mübadele hasılatından temini ve bakiyesinin de takip edilen gaye paranın ıslahından ibaret bulunması
sebebile kâmilen Merkez Bankasındaki evrakı naktiye karşılığı olan Hazine bonolarının itfasına hasrı zarurî
görülmüştür.
Hulâsa: Gerek gümüş ve gerek nikel ve bronz paraların darp ve mübadelesi için vukubulacak masraflarla
mezkûr tesis ve nakil masraflarının ve bu meyanda 8,5 milyon liralık ufaklık yerine 7 milyon liralık ufaklık ika-
mesi suretile arada husule gelecek 1,5 milyon lira farkın tedavüle çıkarılacak gümüş paraların itibarî kıymetinin
azamî yüzde 40 ı ile ve nikel ve bronz fazlasının satış bedelile kabili temin olabileceği tahmin edilmekte ve bu se-
beple tedavüle çıkarılacak gümüş paraların yüzde 60 inin 1715 numaralı kanunun 5 inci maddesinde yazılı Hazine
bonolarının itfasına tahsisi lâyihada derpiş olunmaktadır. Yalnız muameleye başlarken gerek maden mubayaası
ve gerek tesisat için müşkülâta mahal kalmamasını teminen Hazinece bilâhare istirdat edilmek üzere 500.000
liraya kadar bu iş için avans mahiyetinde sarfiyatta bulunulabilmesi için salâhiyet talebi zarurî görülmüştür.
Tedavüldeki nikel ve mahlut ve bronz meskukât
Halis nikel
Lira K. Kilo Beheri gr. Parça adedi Cinsi
620 372 75 144 814 910 10 14 481 491 Yirmi beş kuruşluk
199 568 43 119 741 658 6 19 956 943 Bir kuruşluk
343 966 67 275 173 336 4 68 793 334 Yirmi paralık
295 466 313 193 960 2,65 118 186 400 On paralık
118 000 165 200 1,75 94 400 000 Beş paralık
4 557 374 85 1 018 123 864 315 818 168

— 440 —
Parça
Lira K. Kilo adedi Cinsi
Mahlût nikel % 25 nikel

% 75 bakır
259 963 97 165 387 382 25 896 397 Bir kuruşluk
131 72 139 623 52 688 On paralık
259 095 69 155 518 005 25 949 085
Bronz - Alüminyom % 91 - 95 Bakır

% 9 - 8,5 Alüminyon
1 994 462 20 149 584 665 7,5 19 944 622 On kuruşluk
1 446 786 55 115 742 924 4 28 935 731 Beş kuruşluk
294 717 15 23 577 372 2 11 788 686 Yüz paralık
3 735 965 90 288 904 961 60 669 039
Umumî sıklet
Kilo
1 018 123 864 Halis nikel

155 518 005 Mahlût nikel
288 904 961 Bronz
1 462 564 830

29 Nisan 1933
Bu kanun lâyihasile birer liralık evrakı naktiye yerine gümüş para ve eski ufaklıklar yerine de yenilerinin
tedavüle çıkarılması istihdaf edilmektedir. Kanun lâyihasının esaslı faydaları ihtiva etmekte olduğunu yapılan
tetkik neticesi anlaşılmıştır.
I. Bu faydalardan en mühimmi Devletin Cümhuriyet Merkez Bankasına hususî kanunile borçlandığı
miktarın 16 küsur milyon lira derecesinde azalmış olmasıdır. Filhakika tedavülde 24 milyon raddesinde olan
birer liralık evrakı naktiye yüzde otuza yaklaşan bir masrafla gümüş mukabilinde tedavülden çekilince bunun
yüzde yetmişi olan 16 küsür milyon liralık evrakı naktiye Cümhuriyet Merkez Bankasına verilen evrakı naktiye
karşılığı Hazine bonolarının itfasına hasredileceğinden Devlet borcundan 16 küsür milyon lira inmiş bulunacaktır.
Çünkü gümüş paraların Merkez Bankasile bir alâkası olmayıp Hazinenin kabul etmesile kıymetini muha-
faza edecektir.
II. Devlet, Cumhuriyet Merkez Bankasına tedavüldeki evrakı naktiyeye karşılık olarak verdiği Hazine
bonoları için her sene yüzde bir faiz vermektedir. Gümüş para ihracı sayesinde ödenecek olan 16 küsur milyon
liralık Hazine bonosunun faizinden tasarruf edilmiş olacaktır.
III. Merkez Bankası istikrar yapacağı zaman tedavüldeki banknotlara mukabil muayyen bir nisbette altın
tedarik etmek zaruretindedir. Halbuki 24 milyon birer liralık gümüşle tebdil edildiğinde bu tebdil ufaklık mahiye-
tinde olduğundan altın karşılığa muhtaç olmayacaktır Şu halde istikrar, 158 milyon lira yerine 24 milyon nok-
sanile 134 milyon liraya altın karşılık tedariki suretile mümkün olacaktır ki bu suretle istikrar hem kolaylaştırıl-
mış hem de yakınlaştırılmış olacaktır.
Birer liralık evrakı naktiyenin gümüşle tebdilindeki sıhhî zaruret ve fayda ise aşikârdır.
Diğer ufaklıklar hakkında esbabı mucibe lâyihasında izah edilen noktalar encümenimizce tasvip edilmiş
ve bu meyanda Darphane ile Damga matbaasının Devlet merkezine nakli ve bu işler için beş yüz bin lira dere-
cesinde avans mahiyetinde sarfiyatta bulunulması muvafık görülmüştür.
— 441 —
İSTANBUL TÜRK ANONİM SU ŞİRKETİ İMTİYAZI İLE TESİSATININ SATIN ALINMASINA DAİR
15 Mart 1933
NAFıA VEKILLIĞINCE HAZıRLANMıŞTıR
ESBABI MUCİBE
Nafıa Vekilliğinin 22-11-1933 tarih ve 2 6 7 / 4 6 sayılı tezkeresi suretidir.
İstanbul şehrinin ihtiyacı nisbetinde suyunu tedarik edememesi yüzünden senelerdenberi bir çok haklı
şirketleri mucip olan ve mukavelenamesi hükümlerine-göre satın alınma müddeti geçen sene hulûl eden Terkos
Su Şirketinin satın alınması İcra Vekilleri Heyetinin 21-IX-1931 tarih ve 11772 numaralı kararnamesile takarrür
etmiş olduğundan Vekâletimiz 7 Teşrinievvel 1931 tarihinde noterlik vasıtasile şirkete tebligat yapmıştı.
4 Cemaziyülâhir 1290 senesinde kırk sene müddetle ba ferman hariciye teşrifatçısı Kâmil ve mühendis
Tarno Beylere verilmiş olan Beyoğlu cihetine ait su imtiyazı 1299 Cemaziyelâhirinin 11 inci gününden muteber
olmak üzere 75 seneye iblâğ edilerek 22 Muharrem 1305 tarihli mukavelename ile İstanbul Su Şirketine devredil-
miştir. Bu mukavelename mucibince ferman tarihinden itibaren 45 sene sonra son beş senelik hasılâtı safiyesinin
en az hasılat veren senesile en çok hasılat temin eden seneleri varidatı tenzil edilerek kalan diğer üç senelik
vasatî hasılatı tazminat olmak üzere imtiyaz nihayetine kadar şirkete verilmek ve şirketin mevcut kömürlerile
cemedilmiş olan su boruları ve yedek olarak ihzar eylediği alat ve eşya ve edevatı saire şirketçe talep olunduğu
halde muhamminler marifetile takdir edilecek kıymet üzerinden mubayaa edilmek şartile imtiyaz Hükümetçe
satın alınabilir.
Şirket tarafından iddia ve teklif olunan müddeiyat arasında reddedilebilecek olanları mevcut ol-
duğu gibi mukavele ve şartname metinlerinin vuzuhsuzluğu ve karışıklığı dolayısile müzakere ve münakaşa ile
hal ve faslı imkânı olamayacak kısımları da vardı. Bilhassa ehemmiyeti haiz olan senelik taksitlerin mevcut
blânçolara göre tesbit edilmesinden ise şirketin defterleri üzerinde hasılatı safiyenin tarz ve sureti hesap ve tef-
rikini tetkik ve müzakeretı daha yakından icra etmek üzere Vekâleti aciziyi temsilen İstanbul Valisi Muhittin Be-
yin riyaseti altında bir komisyon teşkil olunmuştur. Komisyon dahi şirketin yukarıdaki ayni taleplerile karşılaş-
mış ve bunlar üzerinde uzun uzadıya. müzakere ve tetkikat ile meşgul bulunduğu esnada şirkei meclisi idaresi
azasından İstanbul'da bulunan bu zat komisyona davet edilmiş ve mubayaa esasları hakkında iki tarafın müta-
leatını dinleyerek bu işi daha salim bir tarzda ve bir an evvel intaç etmek için Paris'teki sermayedarlarını komis-
yon noktai nazarlarına göre iknaa çalışacağını bildirerek Paris'e gitmiş ve ondan sonra bütün müzakerat Paris-
teki merkezlerile muhabere etmek suretile yürütülmüştür. Paris'in ilk teklifinde Hükümetle şirket arasında hiç
bir pürüzlü mesele kalmayacak veçhile müzakerenin intacı arzusu izhar edilmiş ve bunun için gerek umumî
harp evvel ve gerek sonra tahaddüs etmiş olan bütün ihtilâfların halli için teklifler yapılmıştır:
Şirketin teklifleri bazı tadilât ile kabul edilerek müessese belediye için çok nafi bir şekilde satın alınmış ve
şirketin de bilûmum nükudunun çıkarılması ve sermayesinin imtiyaz nihayetine kadar faideli bir surette itfası
temin edilmiş oluyor-
İlişik mukavelenamenin diğer maddeleri Türkiye'deki esham sahiplerinin hukukunu muhafaza ve diğer
esaslı maddelerdeki ahkâma müteferri hususatı takviye ve ihtilâfatı hal ve fasletmek tarzlarını ihtiva etmek üzere
ilâve edilmiştir.
ESBABI MUCİBE
Kanun lâyihasile mukavelenamenin İcra Vekilleri Heyetince tetkiki sırasında; Terkos gölü civarında İti-
lâf kuvvetleri tarafından şirkete bırakılan ve ciheti aidiyeti Millî Müdafaa Vekilliği ile hali ihtilâfta bulunan de-
kovilin ihtilâfına nihayet verilmesi ve belediyeye devredilmesi maksadile ikinci ve on, on beş seneden beri Evkaf
idaresile su şirketi arasındaki zarar ve ziyan davasının daha uzun zamanlar devamına mâni olmak ve şirket yeri-
ne geçen belediyeyi tazminat vermekten kurtarmak için de üçüncü ve bu iş hakkındaki mukavele mucibince
Hükümetin kayitsiz ve şartsız belediyenin borcuna Maliye Vekilliğince kefalet edilmesine muvafakat edilemedi-
ğinden dördüncü maddelerin ilâvesi kararlaştırılmış ve kanun lâyihası bu suretle değiştirilmiştir.

20 Mart 1933
Biri 4 Cemaziyelâhir 1290 tarihli mukavele diğeri 28 Eylül 1301 tarihli iki munzam mukavele ile merbutu
şartnameler ve teferrüatı mucibince inşa ve tesis ettiği su bentlerini ve tevzi şebekesini ve suların terfiine mahsus
— 442 —
mevcut ve muattal bilcümle makinalarını ve depo ve atelyelerini işletmeye ait mebani ve arsalarını, alât ve edevatı
sairesini mevcut defatir ve evrak ve demirbaş eşyasile işletme hakkını istanbul belediyesine devir ve teslim etti-
ğine ve harp zararı ve Kânunusani 1932 tarihine kadar resmî dairelerden matlubu olan mebaliğden bir şey talep
etmeyeceğine ve her sene ayırmakta olduğu büyük tamirat ve tecdit akçesi için 1932 senesine mahsus miktarları-
nın mezkûr sene bilânçosuna ithalile İstanbul belediyesine nakten tesviyesine ve mukabeleten şirket tarafından
gösterilecek İstanbuldaki bankalardan birine müddeti mütebakiye için şirket namına mubayaa tazminatı ve
şirket opligasyonlarımn faizi ve amortismanlarının karşılığı olmak üzere her sene 1 300 183 Fransız frangının
belediyece tesviyesine ve mukavelenamede musarrah husus ve sair teferrüat hakkında Hükümetle şirket murah-
hasları arasında takarrür ve kabul edilen itilâfnameye göre tanzim kılman altı maddelik lâyiha muvafık görül-
mekle olbaptaki evrakın Yüksek Reisliğe takdimi karargir oldu.
İSPARTA MEBUSU KEMAL TURAN BEY VE 3 ARKADAŞININ, TÜRKİYE AFİYON

YETİŞTİRİCİLER SATIŞ BİRLİĞİ HAKKINDAKİ K A N U N U N 1 İNCİ MUVAKKAT
MADDESİNİN 3 ÜNCÜ FIKRASININ DEĞİŞTİRİLMESİ HAKKINDA
21 67 NUMARALI K A N U N TEKLİFİ
i
28 Mart 1933
Türkiye afyon yetiştiriciler satış birliği hakkındaki 3 Temmuz 1932 tarihli ve 2061 numaralı kanunun 1
muvakkat maddesinin 3 üncü fıkrasının tadili için İsparta mebusu Kemal Turan Bey ve arkadaşları tarafından
Yüksek Reisliğe takdim edilerek encümenimize havale buyurulen teklifi kanunî İktisat Vekili beyefendi hazır
bulundukları halde tetkik ve müzakere olundu:
Türkiye afyon yetiştiriciler satış birliği hakkındaki kanunun 1 inci muvakkat maddesinin 1 inci fıkrasile
(afyon tacirleri 1 Mayıs 1933 tarihjpden itibaren dört ay içinde mevcut afyonlarının evsafını, miktarını ve ne-
rede bulunduklarını bir beyanname ile birliğe bildirmeğe) ve mezkûr maddenin 3 üncü fıkrasile de (afyon tacirleri
ellerinde bulunan afyonları 1 Nisan 1933 tarihine kadar ihraç etmeğe ve ihracın beyannameye uygun olduğunu
birlik idare meclisine tasdik ettirmeğe) mecbur tutulmuşlardır. Teklifi kanunî 3 üncü fıkradaki 1 Nisan 1933
tarihinin 1 Eylül 1933 olmak üzere değiştirilmesini istemektedir. İktisat Vekili beyefendi afyon birliği yerine bir
afyon inhisar idaresi tesis maksadile yeni bir kanun lâyihası hazırlamış olup bu günlerde Büyük Millet Meclisine
takdim edeceği ve yeni kanun lâyihası ile meşru afyon ticaretimiz için yeni ahkâm düşünülmüş olduğunu ve bu
ahkâm katiyet kesbedinceye kadar şimdiki vaziyette her hangi bir karışıklığa meydan vermemek üzere teklifi
kanunî esasına muvafık bulunduğunu ifade eylemiştir.
Encümenimiz İktisat Vekili beyefendinin izahatına nazaran yeni afyon inhisarı kanununun yakın günler-
de Büyük Meclise takdimi mukarrer bulunduğu anlaşıldığından meşru afyon ticaretimizi o zamana kadar her
hangi bir karışıklıktan korumak maksadile teklifi kanuninin 1 Nisan 1933 tarihi yerine konmasını derpiş ettiği
1 Eylül 1933 tarihi şimdilik ihtiyaçtan çok geniş bir zaman olarak görülmüş ve 1 Nisan 1933 tarihinin 1 Haziran
1933 olmak üzere tadili ihtiyaca kâfi olacağı kanaatine varmıştır.
İSTATİSTİK UMUM MÜDÜRLÜĞÜ MERKEZ TEŞKİLÂTI HAKKINDA

1 / 585 NUMARALI K A N U N LAYİHASI
30 Mart 1933
(ISTATISTIK UMUM MÜDÜRLÜĞÜNCE HAZıRLANMıŞTıR)
ESBABI MUCİBESİ
Meclisi Âli 1930 tarihinde kabul eylediği 1554 numaralı kanunla istatistik teşkilâtının merkezileştirilmesı
prensibini vazeylemiştir. Bu prensip, muhtelif devlet teşkilâtına ait istatistiklerin münhasıran bu işle meşgul mer-
kezi bir dairede mütehassıs kimseler tarafından yapılması gayesini istihdaf eder. Esasen mütemeddin memleket-
lerin ekseriyeti azimesi de son asırda istatistik teşkilâtlarını merkezileştirmişler ve hükümetimiz de istatistik umum
müdürlüğünü ayni gaye ile tesis eylemiştir.
Ancak 1554 numaralı kanun merkezileştirme işinin tatbikini tedrice tâbi tutarak muhtelif teşkilâtta tatbik
edilen istatistik usullerinin murakabe ve ıslahını İstatistik Umum Müdürlüğüne tevdi eylemişti. Bu güne kadar
yalnız Maliye istatistik şubesi umum müdürlüğü ilhak edilmiş ve murakabe, ıslah vazifesi de ehemmiyetle takip
olunmuş ise de bu kontrol; işleri bilfiil idare etmenin temin edeceği müsbet neticeleri veremiyerek muhtelif teş-
kilâttaki istatistik mesaisi cüzî istisnalarla semeresiz olmakta devam etmiştir.
— 443 —
Muhtelif dairelerde on seneyi mütecaviz bir zamandanberi müteşekkil bulunan istatistik şubelerinin bir
kısmında kendi faaliyet sahalarına ait en mühim ve en basit rakamlar bile bulunamaması bu dağınık teşkilâtın
maksadı temin edemediğini göstermeğe kâfidir. Halbuki Maliye istatistik şubesi ilhak edildikten sonra mahdut
bir kadroya rağmen maliye istatistiği vücude getirilmiştir.
Mevcut dağınık istatistik teşkilâtından, bir çok para ve emek sarfedilmesine rağmen faydalı neticeler alın-
mamasının sebepleri şu suretle hulâsa edilebilir:
1 - Dağınık teşkilâtta her dairedeki istatistik işi o dairenin umumî faaliyeti arasında ancak beşinci veya
onuncu derecede bir ehemmiyetle takip olunur. Halbuki merkezî teşkilâtta istatistik işi birinci ve sonuncu iştir.
2 - Dağınık teşkilâtta çalışan memurlar istatistik şubesinde devamlı terakki merhaleleri göremedikleri
için istatistik mesaisini benimseyerek çalışamaz ve daima terfi için başka kısımlara geçmeyi düşünürler. Halbuki
merkezî teşkilâtta memurlar ayni teşkilât içerisinde terakki ümidini taşıyacakları için istatistik işini benimserler
ve terakkilerinin ancak bu işteki bilgilerini tekemmül ettirmeğe mütevakkıf olduğuna kani bulunurlar.
3 - Zikredilen bu iki sebep neticesi olarak dağınık teşkilâtta tatbik edilen çalışma usulleri mütemadiyen
değişmek suretile çok defa netice alınamadığı gibi alınacak neticeler de istatistiğin esası olan mukayese vasfın-
dan mahrum bulunur.
4 - Dağınık teşkilâttaki mesai Devlet ve memleketin umumi ihtiyacından mülhem umumi bir esasa bağlı
olamıyacağı için bu suretle yapılan istatistikler arasında mutabakat ve faydalı istintaçlar temin edecek mukayese
kabiliyeti bulunamaz.
Bu sebepten maada merkeziyet sistemi tasarruf itibarile de dağınık sisteme tercih edilmek icap eder. Çünkü,
asrı hazırda Devlet ve memleketin vaziyetini iyi kavrayabilmek için umumî hayatın hemen her safhası hakkında
mufassal istatistikler yapmak zarureti hissedilmektedir. Bu suretle sahası genişleyen çok mütenevvi istatistikleri
iptidaî bir şekilde elle tanzim ve tasnif etmek imkânsız gibidir. Bu şekildeki mesaî istatistiklerin neşrini, tan-
zimlerinden maksat faydalı hiçe indirecek derecede tehir ettirir. Bunun içindir ki istatistiklerini ıslah eden bütün
memleketler tasnif işlerini makinalaştırmışlardır. Nitekim İstatistik Umum Müdürlüğü de 1927 tahrirlerini
makine ile tasnif ettiği gibi yine makine mesaisi sayesinde kadronun küçüklüğüne rağmen epice mufassal ve
mühim istatistikler vücude getirebilmiştir.
Bu istatistik makinelerinin tam bir takımı yüz bin liralık bir masrafı icap ettirdiğine nazaran bunları
dağınık teşkilâtın her biri için temin etmek müşkül ve hatta faydasızdır. Halbuki İstatistik Umum Müdürlüğün-
de mevcut makinelerin noksanlarının itmamı suretile bütün Devlet istatistiklerini ayni makinelerle yapmak ka-
bil olacaktır.
Beş tasnif makinası otuz memurun bir ayda yapabileceği bir işi dört saatte yapar. Ayni zamanda bu ma-
kinalar muzaaf ve mütekabil her nevi tasnifleri temine muktedirdir. Meselâ: halen el ile yapılan haricî ticaret
istatistikleri ancak maddeler ve memleketler itibarile tasnif edilebilmektedir. Memur adedini bir misli arttırma-
dan bu tasnifi limanlar veya sair bir noktai nazara göre yapmak kabil olamıyor. Son zamanlarda liman itibarile
ithalât ve ihracat istatistiği mevcut olmaması kontenjan işlerinde bu işlerle meşgul teşkilâtın mesaisini hayli
işkâl eylemiştir. Halbuki; makinalarla bu tasnifi istenildiği kadar mufassal yapmak mümkün olacaktır.
Lâyihada bir madde ile her sene istatistik tahsil etmek üzere âli tahsil-görmüş iki kişinin Avrupa'ya izamına dair
bir hüküm vardır. Gerçi halen umum müdürlükte bu tarzda tahsil görmüş şefler varsa da istatistik istikbalini
sıyanet ve muhtelif şubelerin başında hususi istatistik tahsili görmüş kimseler bulundurulması zarurî görülmek-
tedir. İstatistik fenninin Devlet idaresinde arzettiği ehemmiyet neticesi olarak harbi umumiden sonra Avrupa'nın
mühim merkezlerinde darülfünunlara mülhak ayrıca istatistik mektepleri ihdas edilmiş bulunmakta ve istatistik
idarei merkeziyeleri şeflerini bu mektuplardan temin eylemektedirler.
Bu da Devlet istatistik işinin arzettiği hususi ve yüksek ehemmiyeti ve Devlet istatistik mesaisinin müte-
hassıs eller tarafından bir tek merkezde yapılması zaruretini gösterir.
KASTAMONU MEBUSU H. FEHMİ BEYİN VERGİNİN KOLAYLIKLA ALINMASI

YOLLARINA DAİR 2 / 50 NUMARALI KANUN TEKLİFİLE MÜKELLEFLERE
VERGİ KARNESİ VERİLMESİ HAKKINDA
Bu gün tarla, orman, yapılar, sayım, kazanç gibi doğrudan doğruya köylü, şehirlimizden almakta oldu •
ğumuz vergilerin tutarı 31 600 000 liradır. Bu vergileri kasamıza koymak için vilâyet kazalarımızda süvari, pi-
yade, 3252 tahsildara bir ayda 150 781 lira aylık verdiğimize göre bir yılda 1 808 172 lira gibi büyük bir para
— 444 —
Devlet kasasından çıkıyor. Tutarını bilmiyorum. Göz karan olarak yazıyorum. Belki yarım milyon lirayı da
hususî idarelerin tahsildarlarına veriyoruz dersek kasamızdan 2 308 172 lira veriyoruz demektir. Tahsildarlarımı-
zın ikide bir köylüyü toplamalarını, işten güçten alıkoymalarını gözden kaçırmak doğru olmadığı gibi tahsildar-
ların kendilerini, atlarını köylüye besletmeleri de ayrı bir derttir. Ne söylesek, ne yazsak tahsildarların ekmeğini,
atlarınının yemini köylü veriyor.
Bu vergileri kolaylıkla toplamak için düşündüklerim:
(1) Yeni yazı köylünün de elinden tutmuş önlerini aydınlatmıştır. Çobanlarımız bile bir eline kavalı, bir
eline kalemi almış, akı karayı seçmiştir. Bu gün köylümüz verginin bir dert belâ değil, yıirt borcu, yarma, öbür
güne bırakılmayan bir borç, boyun borcu olduğunu gereği gibi öğrenmiştir.
(2) Devlet vergisile hususî idarelerin vergilerini birleştireceğiz, hazineye akacak olan paralardan hususî
idarelerin payını ayırıp hususî idarelerin kasalarına yatıracağız.
(3) Devlet hazinesine borçlanan herkesin eline kabı sağlam üç beş yapraklı birer defter vereceğiz.
(4) Deftere kimsenin ağız açmasına yer bırakmayacaklayım sayım, yol, yapı, tarla, kazanç, mektep vergi-
lerinden borçlandırdığımız ne varsa parasına varıncaya kadar bir bir yazacağız, rakamla tutarını göstereceğiz.
(5) Borçlu hangi ayın kaçında kaç kuruş verecektir dersek defterine yazacağız.
(6) Hazine borcu savsaklanır, yarına, öbür güne atılır bir borç olmadığını yazacağız.
(7) Vergi derlemesini düzenine koymak için içimizin ağlamasına, yüreklerimizin dağlanmasına bakmaya-
cağız, hiç çekinmeyeceğiz, paranın nasıl alınacağını, ne yapılacağını söyleyeceğiz ve yapacağız. Köylü şehirlinin
uslusunu, ileri gelenlerini, kulağı delik olanlarını yer yer toplayacağız, bundan böyle kendilerinden vergilerinin
nasıl alınacağını Devlet kasasına ne yolda yatırılacağını yaşı yedi, oğlumuza, kızımıza anlatır gibi anlatacağız
ve anlatmanın yolunu bulacağız, kimsenin anlamadık, işitmedik demesine açık kapı bırakmayacağız, anlataca-
ğız..
(8) Gününde o günün borcunu sandığa yatırmayanın bir sözü dinlenmeyeceğini, sızlamasına bakılmaya-
cağını, elinde, evinde nesi varsa tellâl elile satılacağını deftere geçireceğiz.
(9) Borçlu vergisini yatırmada güçlük çekmemek, işinden gücünden geri kalmamak için her nahiyede bir
sandık, başına da bir memur dikeceğiz.
(10) Sandık emini vergiyi getirenin eline makbuz yerine defterine kaç kuruş yatırdığını günü, saatile yaza-
cak, mühürlendikten sonra imzasını atacaktır.
(11) Gününde vergisini yatırmayan kimsenin kapısı önüne başlarında yüreği katı bir memur, iki jandarma,
elinde dümbelek bir tellâl dikilecektir, aman dilemesine, gün istemesine bakılmayacak, hemen dümbeleğe tok-
mak vurulacak, varı yoğu satılacaktır, borçlunun kapısına kadar gidenlerin ayak kiraları dahi satılan dünyalığın
parasından alınacaktır.
(12) Benim görüşüme göre adım adım arkasını bırakmaz, üç beş köy, mahallede verginin bu. yolda alın-
dığı görülür, görülmez, duyulur, duyulmaz verginin derlenmesi düzenine girecek saat gibi işleyecektir. Bir yılın
borcu öbür yıla kalmayacaktır. Bu işi düzenli bir saat gibi işletmeyen malmüdürü, defterdar kendiliğinden masası
başından çekilmiş sayılacak, yerine başka biri gönderilecektir.
Beyefendiler; kendim de bir köylüyüm, köylü ile çok düşmüş, kalkmış bir arkadaşınız olduğumdan köy-
lümüzün düşünüşünü, anlayışını, görüşünü ve şu yapalım dediğim kanunun nasıl karşılayacağını ben sizden daha
iyi bilirim dersem kabalık etmiş olur muyum?
MÜKELLEFLERE VERGİ KARNESİ VERİLMESİ HAKKİNDA

1 / 593 NUMARALI KANUN LÂYİHASI
1 Nisan 1933
ESBABI MUCİBE
Devlet bütçesine dahil vasıtalı ve vasıtasız vergilerden senelik olarak tahakkuk ettirilen vergilerin tedi-
yatı mukabilinde makbuz verilmesi usulü yine devam etmek üzere, ayrıca, mükelleflerin tediyelerini tevsik kabili-
yetini haiz vergi karnesi unvanile yeni bir vesika ihdas ve tesis edilmektedir.
Varidat teşkilâtımıza ve vergi defterleri ve kayitlerine göre tahakkuk şube teşkilâtı olan yerlerde tahakkuk
şubeleri ve bu teşkilât olmayan yerlerde de kaza varidat idareleri birer cüziitam olup ancak buralarda mükellef-
lerin vergilerine ait tahakkukat ve tahsilât tevhit edilebileceğinden, lâyihanın tanziminde ne mahalle veya köy
— 445 —
sahalarına kadar inmek ye ne de bir tahakkuk şubesinin veya kaza varidat idaresinin hududu haricine çıkabilmek
imkânı görülememiştir. Bu itibarla vergi karnelerine geçirilecek tahakkukat ve tahsilât hesaplan amelî ve kabili
tatbik bir sahaya ait vergilerle takyit edilmiştir.
Vergi karneleri beş senelik olacak ve arzu eden mükelleflere malsandıklarından elli kuruş bedel ile satıla-
caktır. Beş sene kaydi, ekser vergilerimizde bu müddetin müruru zaman haddine uygun telâkki edilmesinden ve
karnelerin daha fazla bir müddetle muhafazasındaki ve içerisine yazılacak tahakkukat ve tahsilât rakamlarının
çoğalmasındaki müşkülâttan dolayı teklif olunmaktadır.
Lâyihanın kanuniyet iktisap eyledikten dört ay sonra meriyet mevkiine geçmesi teklifi, vergi karnelerinin
hazırlanması ve her mahalle şevki için en kısa bir zaman olarak hesap ve tahmin olunmasından ileri gelmiş-
tir.
22 Nisan 1933
Bir çok mükelleflerin tahakkuk idarelerince, her sene tahakkuk ettirilen vergilerinin tahakkuk nisbeti mik-
tarım ve tediye zamanlarını bilmedikleri ancak tahsildarın istediği miktarı ödemek ıstırarında kaldıkları bir ha-
kikattir. Vergilerini ödeyenlerin ise makbuzlarını muhafaza edemedikleri ve esasen şahsî bir kayit tutmadıkları
cihetle ileride bunların kaybolması ve hesaplarda da bir yanlışlık yapılması halinde tediyelerini tevsikten mahrum
kaldıkları çok vakidir.
Karnelere senelik olarak hatakkuk eden vasıtalı vasıtasız vergilerin kaydolunması esas ittihaz edilmiştir.
Vasıtalı senelik vergiler, muamele vergisi, hususî istihlâk vergisi gibi muayyen müddetlerde bir sene içinde tahsil
edilen vergilerdir.
Veraset ve intikal vergisi de taksitlerle tediye edildiğine göre karnelere kaydolunacaktır.
Karnelerin Devlet bütçelerine ait vergilere hasredilmesi zarurî görülmüştür. İdarei hususiyelerin doğrudan
mükelleflerden aldıkları yalnız yol vergisi olduğuna nazaran ayrıca bir karne yapmağı icap ettirmezse de bele-
diyelerce isteyen mükelleflere verilmek üzere ayrıca karneler yapılması encümenimizce temenniye lâyık görül-
müştür.
Karnelere kayitlerin tahakkuk şubesi ve kaza varidat idaresi itibarile yapılması encümenimizce de zaruri
görülmüştür. Ancak mükellefin istediği takdirde alâkadar olduğu diğer bir tahakkuk şubesine veya kaza vari-
dat idaresine müracaatla ayni karne üzerinde ortaya ait tahakkukları yazdırması ve her tediyede oranın tahsil-
darına da karnesini imzalatması muvafık görülmüş ve birinci madde buna göre tadil edilmiştir.
Encümenimiz karnelerin en çok 25 kuruş fiatla Satılmasını, daha aşağıya mal edilirse mükellef lehine daha
ucuz olarak verilebilmesini temin için Maliye Vekâletine salâhiyet verilmesini muvafık görmüştür. Filhakika
karnelerin dayanıklı ve bir çok vergileri içine alacak derecede hacimli olması icap ederse de bunları hesaplarını
tutmaktan âciz ve ekseriya tahsilden mahrum mükellefler alacağından ve bunlar ise 50 kuruşu çok göreceğinden
hem rağbetin artması ve hem de binlerce karnenin maliye depolarında kalmaması için ehven bir fiatın azamî
had olarak tayini ve icabında daha ucuz fiatlarla satılabilmesi salâhiyetin Vekâlete tevdii zarurî görülmüştür.
HAZİNEDEN TAKSİTLE GAYRİ MENKUL MAL SATIN ALMIŞ OLANLARIN TAKSİT

BEDELLERİNİN TECİLİ HAKKINDAKİ K A N U N U N BİRİNCİ MADDESİNİN
DEĞİŞTİRİLMESİNE DAİR 1 / 596 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
1 Nisan 1933
ESBABI MUCİBE
Gayrimenkul mallar, irat ve hasılatının daha geniş olduğu eski senelerde maliye hazinesinden taksitle mal
satın almış olanların taksit borcu olarak vermeğe mecbur oldukları miktarı son sene zarfında tediyede müşkülâta
uğradıkları, kanun hükümlerinin tatbiki için, bazan ihalelerin feshine ve gayrimenkulün yeniden satışına mec-
buriyet hâsıl olduğu, bu takdirde de birinci müşterinin kısmen bedelini ödemiş bulunduğu malı terk etmek ıstı-
rarında kaldığı, hususile bu sene zarfındaki mütevali müracaatlardan anlaşılmaktadır,.
Her nekadar 1773 numaralı kanunla, her türlü arazi, mesken, imalâthane, fabrika gibi gayrimenkul taksit
müddetleri bir misli tezyit edilmek suretile borçların tediyesinde kolaylık husule gelmiş ise de tediye kabili-
— 446 —
yetinin çok daralması, bu suhuletin kifayet etmediği fikrini vermiş ve bu gayrimenkuller taksit borçlarının
memlekette iskânları yapılmış muhacir mülteci ve aşiretlerin borçlan hakkındaki borçlanma kanunundaki
müddet ve şeraite tevfiki, esasen irat getiren dükkan, mağaza, apartıman gibi mallara ait taksit borçlarının
esasında başkaca suhulet gösterilmesi zaruret halini aldığı, Büyük Meclisin ilhamile teeyyüt etmiştir.
Bu mülahaza ile hazırlanan kanun lâyihasına göre iktisadî refah ve rağbetin fazla olduğu 340-930 seneleri
zarfında az çok yüksek bedellerle alındığı mahsus olan gayrimenkuller taksitlerinin, alındıkları tarihten itibaren
yirmi sene zarfında ödemesi ve her seneye isabet edecek miktarın, hemen de o malın senevi hasılatından az bir
hadde indirilmesi iltizam olunmuştur.
Mevcut konulara ve akitlere müsteniden tediyesi lâzımgelen borçların tehiri istifası, affi tazammun edemi-
yeceği ve zaten Devletçe yapılan istikrazlarda daha münasip bir faiz verilmekte olduğu cihetle tecil olunan taksit
bakiyelerinin yüzde 5 gibi az bir faize tâbi tutulması zaruri görülmüştü.
Devletçe yapılmış olan mukaveleler hükümlerinin infaz ve ikmali için, mübadil ve gayri mübadil gibi isimlerle
tavsif edilen bir kısım Türk vatandaşlara, ahit ve kanuna tevfikan tahsis edilmiş ve yahut zarar ve ziyan görmüş,
vatandaşların haklarının tazminine karşılık tutulmuş malların satışlarının ikmaline ve işlerinin tasfiyesine azami
gayret olunduğu şu sırada bu malların evvelki satışlarının bedelleri ancak hususî hükümleri ve 1773 numaralı
kanunun kabul ettiği müddetler dahilinde alınabilmek için bu kanun çerçevesine ithal edilmemiştir.
23 Mayıs 1933
Gerek Hükümetin ve gerek Maliye encümeninin esbabı mucibe mazbatalarında tafsilen izah olunduğu üze-
re gayrimenkul malların gelirlerinin fazla olduğu senelerde Hazinei maliyeden mal satın almış olanların taksit
borcu olarak ödemeğe mecbur bulundukları paraların son senelerde mahsulât fiatlarının fevkalâde düşmesi ve
umumî buhrandan hâsıl plan malî müzayakadan dolayı tediyede müşkülâta uğradıkları ve hatta mevcut muka-
vele ve ihalelerin feshine ve bir kısım taksitleri ödenmiş bulunan gayrimenkullerin verilmiş olan taksitlerini dahi
terketmek suretile ihalelerin feshini talep etmeleri bu malları satın almış olanların büyük bir ıstırar ve sıkıntı
içinde bulunduğunu göstermektedir. Hazine matlubunun temini için takip ve icraya konulan malların yeni satış
bedelleri evvelki ihale miktarlarının dört ve beşte biri derecesinde kalmakta olduğundan üst tarafı için borçlunun
varsa sair emvaline müracaat zarureti dolayısile pek çok vatandaşların harabilerini mucip olduğu görüldüğün-
den Maliye Vekâleti salâhiyeti dahilinde kalabilecek idarî teciller yapmak suretile ağırlığını mehmaemken tahfi-
fine çalışmış olmasına ve 15 Mart 1931 tarih ve 1773 numaralı kanun ile bir misil tezyit edilmiş olan taksit müd-
detlerinin beklenen ve ümit olunan neticeyi hâsıl edemediğine ve tediye kabiliyetinin gittikçe daha ziyade dar-
laştığına ve binaenaleyh bu suhuletin de kifayet etmediğine ve tediyeye daha geniş imkânlar verilmesi husu-
suna encümenimiz de kani bulunmuştur.
Tecil olunan taksit bakiyelerinin yüzde 5 faize tâbi tutulmalarını tazammun eden (B) fıkrası hükmü yukarıda
arz ve izah olunan esbabı mucibe ile tezat teşkil eylediğinden faizin uzatılan taksitlere zammedilmeyerek bu ka-
nun ile temdit ve bir misil tezyit edilmiş olan taksitleri miadında vermeyenlerin geçirecekleri müddete ait olmak
ve tahsilât için de bir kuvvei müeyyede bulunmak üzere yüzde 9 hesabile faiz alınması münasip görülerek fıkra
hükmü buna göre yeniden tedvin edilmiştir. Encümenimiz bu faizi, taksitlerin vaktinde ve zamanında öden-
mesini ihtar ve borçluyu borcunu ödemeğe teşvik eder bir müeyyede telakkisile vazetmiş ve bu mülâhaza ile
fıkrayı yazmıştır.
t
• TÜRKİYE CÜMHURİYETİLE YUGOSLAVYA HÜKÜMETİ ARASINDA AKTEDILEN

AFYON İTİLÂFNAMESİNİN TASDİKİ HAKKINDA
1 / 5 9 1 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
1 Nisan 1933
(IKTISAT VEKALETINCE HAZıRLANMıŞTıR)
ESBABI MUCİBE
Afyon mürekkebatı ticaretinin beynelmilel sahada azamî takyidata tâbi tutulması hakkında gerek Avru-
pa ve gerek Amerika'da tecelli eden cereyan ve temayüller ve aktedilmiş ve edilecek'mukaveleler dolayısile afyon
ticaret ve hatta ziraatinin mazbut kaideler altına alınması zarurî görülmektedir.
— 447 —
Müstahzaratı tıbbiye ve kimyeviye imalinde afyon maddei iptidaiye olarak kullanan memleketlerin fabri-
kaları sıkı bir anlaşma halinde çalışmakta olmalarından afyon ticaretinin kuvvetli ve muntazam teşkilâtla idare
edilmesine lüzum vardır. İstihsal şartlarının ağırlaşması ve fazla istihsal edilmemesine rağmen afyon Hatlarının
nisbetsiz olarak sukutu, mahreç piyasalarının mahdut bir kaç elde temerküz etmiş olmasından ve fiatları piyasa
ihtiyaçlarının icap ettirdiği seviyede tutacak esaslı teşkilâtın mefkudiyetinden ileri gelmektedir.
Afyon arz ve talebinde makul ve her iki memleketin afyon iktisadiyatına uygun bir muvazenenin tesisi için
müstahzaratı tıbbiye imaline en elverişli afyon istihsal eden Türkiye Yugoslavya'nın mahdut alıcılara karşı müş-
tereken hareket ederek müttehit bir cephe almaları faydalı görülmesine binaen Yugoslavya ile bilmüzakere mer-
but esaslar dairesinde bir mukavele tesbit ve parafe edilmiştir.
ALTIN VE PETROL ARAMA VE İŞLETME İDARELERİNİN TEŞKİLİNE DAİR

2 Nisan 1933
ESBABI MUCİBE
Memleketimizde mevcut altın ve petrol madenlerinin ve bunların verim kabiliyetlerinin tetkiki ve bunlara
müteallik bilumum işlerin ifası için teşkili teklif olunan hükmî şahsiyeti haiz idarenin sermayesini teşkil etmek
üzere 500 000 liranın itası memleketimizin iktisadî vaziyetlerinin inkişafı noktasından çok faydalı görülerek
işbu sermayenin Karadeniz boğazı tahlisiye idaresinin varidat fazlasından karşılık gösterilmek suretile Hazine-
den itası zarurî bulunmuş ve merbut kanun lâyihası bu esasa göre tanzim ve takdim kılınmıştır.
17 Nisan 1933
Memleketimizde petrol taharriyatı hakkında şimdiye kadar muhtelif zamanlarda teşebbüsata girişilmiş
fakat bütün bu teşebbüsler hususî araştırmaları teşvik ve teshil mahiyetini ileri geçmemiştir. Bu maksat ile 14
Mart 1926 tarihinde neşredilen bir kanun ile petrol taharriyatına Cümhuriyet Hükümeti zamanında hususî bir
ehemmiyet atfedilmiş ve bu taharriyatı fili sahaya çıkarmak için bütçeye üç yüz bin lira kadar bir para konmuş
ise de bu işi tam bir salâhiyetle idare edecek hususî bir teşkilâtın meydana getirilememesinden yalnız tetkikatla
kalınmış ve bu güne kadar müsbet bir netice elde edilememiştir.
Hususî teşebbüslerin ademi muvaffakiyet sebepleri ise esasen memlekette petrol bulunmamasına katî
kanaat hâsıl olduğundan mütevellit olmayıp ancak müteşebbislerin bu işin ehemmiyetile mütenasip şahsî feda-
kârlıklara katlanamamasından ve bazılarının bu fedakârlığa inzimam eden teknik kabiliyetlerinin zâfmdan ileri
geldiği anlaşılmıştır.
Asırlarca elimizde tutup istifade edemeden terkettiğimiz Musul petrolları bunun en açık bir delilidir. Sal-
tanat devrinde bu gibi madenlerin imtiyazlarını ya bizzat sultanlar veya devrin nüfuzlu ricali ellerinde tutmuş-
lar ve Avrupa'da kapı kapı dolaşarak satacak sermayedar aramakla vakit geçirmişlerdir. Salâhiyettar zevata
yaptırılan tetkikat neticesinde elde edilen raporlara istinaeden gerek petrol gerek altın madenlerinin meydana
çıkarılan izlerine ve eserlerine nazaran bu madenlerin işletmelerine tekaddüm edecek bir taharri masrafını ihti-
yar etmek fennin icaplarındandır. Bilhassa petrol hakkında başka memleketlerde de ayni yolda hareket edildiği
ve bu uğurda bidayeten büyük fedakârlıklar yapılarak feyizli neticeler elde edildiği her keşçe malûm olan bir.
hakikattir. Lâyiha bir taraftan altın ve petrol arama ve işletme idareleri teşkiline ait daimî hükmü havi olduğu
gibi bir taraftan da teşkil edilecek bu idarelere 1932 senesinde verilecek tahsisata müteallik bütçe hükmünü
ihtiva ettiğinden encümenimiz bu iki hükmün ayrı birer lâyihaya mevzu olmasını şayanı tercih görmüş ve bu
maksatla bütçe kısmı esas lâyihadan tefrik edilerek ayrı bir lâyiha halinde hazırlanmıştır. Esas lâyihada bu te-
şekkül edecek arama ve işletme idamelerinin şahsiyeti hükmiyeyi haiz yekdiğerinden ayrı idareler olması düşünül-
müş olup encümenimiz de işin ehemmiyetini takdir ederek ticarî mahiyette çalışması elzem olan bu idarelerin
resmî bir takım formalitelerden uzak tutulması esasını kabul etmiş ve madde de ibareye ait bazı değişikliklerden
maada teşekkül edecek idarelerin maksadı teşkiline muvafık işleri yapması ve bu uğurdaki sarfiyatı icra etmesi
tabiî vazife ve hizmeti cümlesinden olacağından buna müteallik fıkranın tayyi muvafık görülmüştür.
— 448 —
DENİZ VE HAVA TİCARETİ U M U M MÜDÜRLÜĞÜ İLE İÇ HATLAR, DIŞ HATLAR

VE FABRİKALAR VE HAVUZLAR TEŞKİLÂTI HAKKINDA
3 Nisan 1933
(IKTISAT VE MALIYE VEKILLIKLERINCE HAZıRLANMıŞTıR)
ESBABI MUCİBE
Deniz ticaretimizin en mühim unsurlarından biri olan Seyrisefain idaresi deniz kapitülâsyonlarından kur-
tulduktan sonra bir kısım gemilerini yenileyerek daha ziyade ticari gayelerle çalışmağa başlamış ise de, dahilî
nakliyatımızda icrayi faaliyet eden millî gemiler tonajının tezayüdü hasebile her hatta hususî efrada ait olan pos-
ta gemilerile icrayi rekabet etmek, zaruretine düşmüştür. Bu zaruret neticesi olarak her hat nakliyatında navullar
tenzil edilmiş zarar veren hatlar terkedilmiş ve rekabetin şiddeti hasebile bir taraftan millî gemilerden bir kısmı
çalışamaz bir hale gelerek bağlanırken, diğer taraftan da Seyrisefain idaresi malî vaziyet itibarile müşkül bir hale
girmiştir. Seyrisefainin bu müşkül vaziyete girmesinin sebeplerinden biri, efrada ait gemilerle yaptığı rekabet ise
de diğer bir sebebi de Cümhuriyet idaresine eski ve gayrikabilî istimal vesaiti müteharrike ile giren idarenin ye-
niden almak mecburiyetinde veya yeni baştan esaslı bir surette tamir etmek zaruretinde kaldığı gemilerin idareye
yüklettiği külfetlerden ve bundan başka bilhassa mülhak bütçe ile idare edilir bir Devlet teşkilâtı olması dolayı-
sile Devlet usul ve kavaidi maliyesine raiyet mecburiyetinde kalmasından mütevellittir. Bilhassa bu son sebep
bu idareye gerek alacağı malzemede ve gerekse serbestçe yapacağı seyrisefer işinde bir çok mevani ika etmiş ve
bundan dolayı masrafları ölçüsüz bir surette artan "Seyrisefain idaresi" en lüzumlu tamirleri için muhtaç oldu-
ğu parayı bulamaz bir hale gelmiştir.
Seyrisefain idaresinin bu halile devamı bütçeye ağır bir yük tahmil etmekte ve daima zararla çalışması ha-
sebile binnetice bu ibarenin her gün biraz daha inkişaf edeceği yerde vehnü indirasa mahkûm bir hale gelmesini
mucip olmaktadır. Bu ise; gerek müdafaai memleket noktai nazarından katî ihtiyacımız olan Devlet ticaret
filomuzun bakımsız ve âciz bir hale düşmesini ve hem de her türlü halelden vikaye etmek istediğimiz sahillerimiz
nakliyatı gibi bir amme hizmetinin gün geçtikçe iyi ifa edilemez bir hale gelmesini intaç edecektir.
Teklif ettiğimiz bu kanunla istihdaf ettiğimiz en mühim gaye, milli servetimiz olan bir idarenin ticaret
prensiplerile ve ticarî hesaplarla her türlü zararlardan kurtulabilecek bir şekilde devamı faaliyetini temin etmek-
tir. Bunun içinde, bulunan çare bu idareyi Devlet maliyesinin sıkı usul ve kay itlerinden kurtararak onu blânçosu
ile baş başa bırakmaktır.
Bundan sonra kendine mümasil bazı Devlet müesseseleri gibi idare olunacak olan Seyrisefain idaresinin
muhtelif teşkilâtı kâr ve zararını daima göz önünde tutarak ticarî maksatlarla çalışmağa mecbur olacak ve bu
yüzden Devlet bütçesine zaman zaman vaki olacak olan müracaatlerin önüne geçebileceği gibi işbu teşkilâtın
gerek Millî Müdafaaya ve gerekse amme menfaatine daha muvafık bir şekilde inkişafı temin edebilecektir. Seyri-
sefain müessesesini bu şekilde idare etmek isterken onun bir birinden farklı olan vazifelerini de ayırmak zarureti
hâsıl olmuştur.
Her birinin muntazam ve kârlı olarak işlemesi ayrı ayrı dikkat ve itina sarfını icap ettiren işlerin Seyrise-
fain namı altında bir idarede tevhidi bu işlerin getirdiği hasılâtın birbirine karışarak ziyamı mucip olmaktadır.
Bu ziyam en elîm neticesi, kârlı işlere tahsis olunan sermayenin bakımsızlığını intaç etmiş ve bu yüzden meselâ
iç hat nakliyatı hâlâ geçen asırdan kalma padil gemilerle temin edilegelmekte bulunmuştur. Binaenaleyh her işin
getirdiği kâr o işe tahsis olunan vesaitin yenilenmesine ve inkişafına hasretmek zarurî görülmüştür.
Seyrisefainin bir müdüriyeti umumiye halinden çıkarılarak hükmî şahsiyeti haiz üç müdüriyete inkılâbı ve
kılavuz ve romerkörcülük ile Devlet reisine ait yatlar işinin doğrudan doğruya İktisat Vekâleti idaresine alınması
ve diğer bazı kanunlarile postacılık inhisarı ihdas edilmesi merkezde bu işlerin bağlanacağı kuvvetli bir deniz
ticareti umum müdürlüğü ihdasına da sebep olmuştur.
Filhakika 2 000 mil uzunluğunda sahillere malik olan memleketimizde deniz ticareti işlerinin her gün biraz
daha inkişaf etmesi bu umurun ticaret umum müdürlüğüne merbut bir ticareti bahriye şubesi tarafından idaresi
imkânlarını selbetmekte idi. Eski devirlerde yalnız limanlar umuru bahriye nezaretinin müdüriyeti umumiye ma-
hiyetinde olan bir dairesi tarafından idare edilmekte iken ve muasır memleketlerin deniz ticaret işleri büyük
meclisler, nezaretler ve müdüriyeti umumiyeler tarafında» ifa edilirken memleketimizde iç hatlar, dış hatlar, fab-
rika, havuzlar, kılavuzluk işleri Tahlisiye umum müdürlüğü, Balıkçılık enstitüsü, Yüksek deniz ticareti mektebi
gibi her birinin icap ettirdiği mesai merkezde başlı başına bir şubeyi işgal edecek derecede kesif olan devair işleri-
— 449 —
rıin ve bunlardan maada şilepçilik umuru, Türk bayrağı altına girecek vapurların tetkiki evsafı, limanlar umuru,
hava nakliyatı işleri, tarifeler, navul işleri, imtihan muamelâtı, fennî tedrisat işleri, Devlet inhisarına alınan tah-
lisiye umuru gibi birçok muamelâtın bir şube marifetile idaresine imkân mevcut değildir. Binaenaleyh, mem-
leketimizde de ticareti bahriyeye verilen kıymet ve ehemmiyet ile mütenasip olarak her gün tevessü ve şümul pey-
da eden bu işlerin bir umum müdürlük tarafından idaresine lüzumu kati hissedilmiş ve îâyihai kanuniyeye bu
bapta ahkâm vazedilmiştir.
MUNTAZAM POSTA SEFERLERİ HAKKINDA

3 Nisan 1933
(İKTtSAT VE MALIYE VEKILLIKLERINCE HAZıRLANMıŞTıR)
ESBABI MUCİBE
Türk ticareti bahriye filosunun mevcudiyeti hiç şüphesiz ki kabotaj seferlerinin bayrağımıza hasrolunduğu
tarihten başlar. O tarihe kadar elde bulunan gemiler kemmiyet ve keyfiyet itibarile sırf askerî maksatlarla alın-
mış olan ve Seyrisefain idaresile bir kaç müteşebbise ait mahdut gemilerden ibarettir. Lozan muahedesinin akti
akabinde ise Hükümet bütün sahil nakliyatımızı ecnebilere ihtiyaç messettirmeden başarabilecek kudrette bir
ticareti bahriye filosuna malik olmak mecburiyeti muvacehesinde kalmıştır. Memleket hayatı umumiyesinin bu
cepheden sarsıntıya maruz kalmaması endişesiledir ki, bir taraftan Seyrisefain idaresi yeni bir teşkilâta tabi
tutularak büyütülmüş ve diğer taraftan da armatörlerimize gemi almalarını teshil edecek bazı muafiyetler bah-
şolunmuştur. O günden bu güne kadar güzeran eden zaman ise bir tekâmül ve taazzuv devresi olmuş ve halen
Seyrisefain idaresile armatörlerimize ait vapurların miktarı ihtiyacımızı bile aşmıştır. Son dünya buhranı dola-
yısile memleketimizde de hissedilen iş azlığı ve eşya fiatlerindeki sukut yüzünden nakliye ücretlerinin tenakusu
da bu fazlalığa inzimam edince bu defa da millî teşekküllerimiz arasında şedit ve yıkıcı bir rekabet baş göster-
miştir.
Bu netice karşısında evvelâ rekabetin belli başlı armatörlerle Seyrisefain arasında hususî itilâflarla veya bir
kanunu mahsusla meni derpiş kılınmış ise de bu misillû itilâfların pek kısa yaşadığı bittecrübe anlaşılmış ve diğer
taraftan kanunî hükümler vazı suretile de bu halin esaslı ve daimî bir şekilde önüne geçilemeyeceği diğer mem-
leketlerdeki mümasil vaziyetler tetkik edilerek anlaşılmıştır.
> • i
Gerek Seyrisefain ile millî armatörlerimiz arasında ve gerekse armatörlerimizin kendi aralarında yukarıki
esbap dolayısile devam edegelen şiddetli rekabet pek kıskançlıkla sıyanete mecbur olduğumuz memleketimizin
âli menfaatlerine tamamen zıt neticelere doğru gitmeğe başlamıştır. Bir taraftan rekabet yüzünden millî serma-
yenin tehlikeye uğraması, diğer taraftan iktisadî tealimizle pek alâkadar olan deniz nakliyatımızın zâfa düçar
olması ve bilhassa cenup limanlarımızda görüldüğü veçhile kâr gidermediği için terkedilen bir takım iskeleleri-
mizdeki nakliyat işlerinin erbabı ticaret için zarurî bir istikamet alması ve bundan başka şedit rekabetin icap
ettirdiği zararlı tasarruflar yüzünden iyice tamir edilemeyen gemilerimizin günün birinde millî müdafaaya
yaramaz bir hal iktisap etmesi ihtimalleri bu meselede devamlı ve esaslı bir hal çaresi bulunması lüzumuna
Hükümeti mecbur etmiş ve 2068 numaralı kanunun sebebi mevlûdu, bu olmuştur.
Bütün nakliye işlerini Seyrisefaine devreden ve şimdiye kadar bu işlerde çalışmış olan armatörlerin ellerin-
den gemilerini takdiri kıymet ile almağı âmir olan 2068 numaralı kanuna karşı vaki olan şikâyetler bilhassa de-
nizcilikle meluf olan memleketimizde deniz ticareti erbabının bu işlerden uzaklaştırılmaması temenniyatını ih-
tiva ettiği cihetle yukarıdan beri sayılan sebeplerin icbar ettiği esâs ve ruh değişmemek üzere denizcilerimize
daha geniş bir çalışma sahası açılmasına lüzum görülmüştür.
Sahillerimiz nakliyatının her hangi bir sekteden vikayesini nazarı dikkatte tutarak hem memleket için zarar
olan rekabetin önüne geçmek ve hem de nakliyat işlerinle uğraşan halkımıza daha geniş bir ufku mesai açmak
çaresi, ancak muayyen bir navul tarifesinin tatbikında görülmüş ve teklif edilen kanunun ruh ve esası navulları
tanzim edecek olan böyle bir tarifenin tatbikatına istinat ettirilmiştir. Böyle bir tarife tatbik edildiği takdirde bu
günkü anormal rekabetin tamamen önüne geçilecek ve bunun yerine vapurların büyüklüğü ve temizliği, servisin
intizamı, teçhizatın tekemmülü gibi memleket için hayırlı neticeler verecek normal bir rekabet ihdas edilmiş
olacaktır.
Yalnız tatbik edilecek tarifeyi fert müesseselerinin hakkile tatbik edîp etmediklerini ve alınan navullardan
bir kısmının risturn olarak iade edilip edilmediğini kontrol etmek Hükümetçe pek müşkül ve hatta imkânsız ola-
cağı için bu gün bu işlerle uğraşan erbabı ticaretin birleşerek bir anonim şirket halinde çalışmaları esası kabul
edilmiştir. Bu suretle, serbestçe icrayi ticarete imkân bulacak olan bu sarfiyatı muayyen formüller dahilinde ce-
— 450 —
reyan edeceği için tarife tatbikatından kaçınmasına da imkân olmayan bir armatörler şirketile, dış hatlar idaresi
vasıtasile, sahil posta nakliyatımızı inhisar altına almanın; her limana muntazam servis ikame ederek hem âmme
hizmetini ve iktisadi inkişafımızı temin etmiş ve hem de icabında Millî Müdafaa için elde kemmiyeten ve key-
fiyeten kuvvetli bir ticareti bahriye filosu bulundurmak imkânlarını hazırlaması itibarile şayanı tercih olduğu
neticesine varılmıştır.
Bu esasat dahilinde teklif edilen kanun lâyihasının birinci maddesinde Türkiye sahillerinde muntazam
posta seferler yapmak işinin Devlet inhisarına alındığı hükmü vazedilmiş ve ikinci maddesinde de bu inhisarın
hangi işlere şamil olmayacağı gösterilmiştir. Kanunu hazırlarken daima göz önünde bulundurulan esaslardan
biri de sahillerimizin bütün nakliyatının haleldar olmamasına matuf olduğu cihetle muntazam vapur işlemeyen
sahillerimiz beynindeki ara nakliyatı ile limanlar içindeki nakliyat ve şilepçilikten madut olan nakliyat inhisar
hududundan hariç bırakılmıştır.
Üçüncü madde ve dördüncü madde bu inhisarı işletecek olan müesseseleri tarif etmekte ve maddenin son
fıkrası sahillerimiz posta nakliyat işinin yalnız bu günkü mahdut armatörlere bırakılmayıp talip olan bütün
Türklere tahsis edileceğini âmir bulunmaktadır.
Lâyihanın beşinci maddesi armatörlerden mürekkep anonim şirketine konacak ayni sermayenin takdiri
kıymetini ifa edecek teşekkül hakkında hükümler vazetmektedir. Bundan gaye teşkil edilecek şirkete konacak
ayni kıymetlerin hakikî kıymetlerden fazla olmamasını temindir.
15 Mayıs 1933
Lâyihanın esbabı mucibesinde de mufassalan izah edildiği veçhile iki üç senedenberi bir taraftan sahilleri-
mizde bu gün seyrisefer eden gemilerin miktarı ihtiyaçtan fazla bir hadde yükselmiş diğer taraftan umumî buhra-
nın doğurduğu işsizlik neticesi olarak bu gemileri işleten müesseseler arasında yekdiğerini yıkıcı bir rekabet mey-
dana gelmeğe başlamıştır.
Memleketimizde terakki ve inkişafını arzu ettiğimiz deniz ticaret işlerinin ilerleyecek yerde günden güne
sukuta doğru gitmesini intaç edecek olan bu halin devamına Cümhuriyet idaremiz seyirci kalamayacağı gibi bu
gün hidematı umumiye sırasına geçen deniz münakalâtını bu şerait altında bir gün tamamen felce uğramak teh-
likesi karşısında, esaslı tedbirler almak lüzumunu hissetmiş ve bu maksatla geçen sene Yüksek Meclisin tasvi-
bine arzettiği (Türkiye iskele ve limanları arasında posta seferleri hizmetinin Devlet idaresine alınmasına) dair
bir kanunla bu işi intizam ve inzibat altına almak istemiştir. Ancak Meclisin kabul ettiği bu kanunun neşri ile
tatbiki arasında geçmesi icap eden devre arasında yaptığı tetkikat neticesinde muntazam posta seferlerinin
yalnız Seyrisefaine hasredilmesini ve binaenaleyh bu gün mezkûr işler ile meşgul bulunan millî teşekküllerin bu
sahadan tamamen ellerini çekmelerini muvafık bulmamış ve bu esasa göre hazırladığı yeni lâyihayı Yüksek
Meclise arzetmiştir.
Yeni lâyiha ile ana hatları itibarile geçen sene kabul edilen kanunun istihdaf ettiği muntazam deniz yolları
seferlerinin temini, deniz ticareti işlerinin sukuttan vikayesi gibi esas hükümleri muhafaza etmekte olup ancak
yukarıda arzedildiği veçhile bu işin münferit bir idareye münhasır kalmayarak bazı şartlar altında Türk armatör-
leri tarafından tesis, edilecek diğer bir teşekkül ile birlikte yapılmasının memleket menfaatlerine daha uygun ola-
cağı esasına göre tanzim edilmiştir.
Türk armatörlerini şimdiye kadar çalıştırdıkları ve alıştıkları muntazam posta seferleri işlerinden ayır-
mayarak kendilerine bundan sonra ayni işte devam imkânını vermekle beraber faaliyetlerini tanzim etmek ve
gerek kendi aralarında, gerek bu sahada çalışmakta olan Devlet müessesesile yıkıcı ve muzur rekabetlere mey-
dan vermemek yolundaki esas noktai nazardan yeni lâyiha heyeti umumiyesi itibarile encümenimizce şayanı
kabul görülmüş ve Türkiye sahillerinde muntazam posta seferleri unvanı daha umumî ve vazıh bir maddede ol-
mak üzere "deniz yolları işletmesi" şeklinde tadil edildiği gibi maddelerde aşağıda arzolunan bazı değişiklikler
yapılmıştır.
\
Lâyihanın birinci maddesi Türkiye sahillerinde muntazam posta seferlerinin Devlet inhisarına alındığına
dair bir hükmü ihtiva etmekte olup encümenimiz maddenin vazettiği esas prensipi kabul etmekle beraber işbu
inhisarı işletecek olan müesseselerin de burada sayılmasını ve bu vazifeyi görecek olan (dış deniz yollan işletme-
si) ile beraber millî vapurcular arasından bu kanunun kabul ettiği formül dahilinde meydana gelecek anonim
şirketin bilâhare teşekkülü muhtemel mümasil anonim şirketlerin muayyen şerait ve inzibat altında bu işte çalı-
şabilmek hakları olduğunun birlikte tesbitini muvafık bulmuş ve maddeyi bu esasa göre tanzim etmiştir.
— 451 —
Ticareti bahriyemizin zamanla inkişaf ve terakki etmek ihtimallerini düşünerek istikbalde bu işe sermaye
koymak ve daha asri vesaitle çalışmak isteyen vatandaşlar çıkarsa onların da bu kanunun koyduğu esaslar dahi-
linde Hükümetin müsaadesile bu haktan istifade edebilmelerini encümenimiz kabul etmiştir. Ancak bu kanunun
mevkii tatbika vazile teşekkül edecek iki müessesenin bu günkü ihtiyacı bir kaç sene için ifa edebilecek gemi ve
vesaite malik olduklarını düşünerek atiyen teşekkülü derpiş edilen şirketin ancak üç sene sonra teşekkülüne mü-
saade edilmesinin muvafık olacağı neticesine varılmış ve sekizinci madde encümenimiz tarafından bu maksatla
tanzim edilmiştir.
BELEDİYE TEŞKİLÂTI OLAN YERLERDEKİ MUHTARLIKLARLA İHTİYAR

HEYETLERİNİN KALDIRILMASI HAKKINDA
16 Nisan 1933
(DAHILIYE VEKILLIĞINCE HAZıRLANMıŞTıR)
ESBABI MUCİBE
281 tarihli vilâyet nizamnamesi hükümleri dairesinde seçilip vazife görmekte olan mahalle muhtarlıkları
ve ihtiyar heyetleri 293 tarihli belediye kanununun neşrinden sonra da vazifelerine devam etmişler ve nihayet
13 Mart 1329 tarihli idarei umumiyei vilâyet kanununun 148 inci maddesi ile mezkûr nizamname hükmü feshe-
dildiği halde, muhtelif kanunlarımızda kendilerine ayrı ayrı vazifeler verilmiş olmasından dolayı işlerine devam
etmekte bulunmuşlardır.
Halbuki şehirlerimizde ve kasabalarımızda oturanların mahallî mahiyette müşterek ve medenî ihtiyaçla-

rını tanzim ve tesviye vazifesi 1880 numaralı kanunla belediyelerimize tevdi olunmuştur. Muhtarlıkların ve ihti-
yar heyetlerinin gördükleri işler de mahiyet itibarile belediye vazifelerindendir.
İdarî ve mahallî teşekkülleri ilmî esaslara tevfik edilmiş bir çok memleketlerde dahi, mahalle muhtarlık-
larına benzer hiç bir teşkilât olmayıp bütün bu vazifeler belediyelerce ifa edilmektedir.
En son ilmî esaslara göre hazırlanmış olan yeni belediye kanunile şehirlerimiz ve kasabalarımız, çalışan ve
halkın ihtiyaçlarını düşünen belediyelerimizin elinde inkişafa doğru yürürken dünyanın hiç bir yerinde bulunma-
yan mahalle muhtarlığının kaldırılmasına katî bir lüzum ve zaruret vardır.
İdarî ve hukukî bir hüviyeti olmayan muhtarlıkların lâğvi ile vazifelerinin, halka ait bütün işleri gören be-
lediyelere verilmesi düşünülmüş ve işbu kanun lâyıhasi bu noktai nazardan hazırlanmıştır.
DAHİLİYE ENCÜMENİ MAZBATASI
10 Mayıs 1933
Dahiliye Vekâletinin esbabı mucibesinde:
Şehir ve kasabalarımızda oturanların mahallî mahiyette müşterek ve medenî ihtiyaçlarını tanzim ve tes-
viye vazifesi 1580 numaralı kanunla belediyelere verildiği, muhtar ve ihtiyar heyetlerinin yaptığı işlerin de mahi-
yet itibarile belediye vazifelerinden başka bir şey olmadığı dermeyan edilerek işbu vazifelerin daha salim ve maz-
but bir surette ifasını temin için hiç bir memlekette mevcudiyetleri kalmamış olan muhtar ve ihtiyar heyetlerinin
belediye teşkilâtı olan yerlerde kaldırılması zarurî olduğu ifade olunmuş ve diğer kanunlar, nizamnameler ve tali-
matnamelerle zabıtaya ve aidiyetine göre diğer devaire ait salâhiyetlerin de yapılacak bir nizamname ile mezkûr
dairelere devri muvafık görülmüştür.
Cereyan eden müzakere neticesinde:
Belediye teşkilâtı olan yerlerde zait bir teşekkül halinde kalan muhtarlıkların ve ihtiyar heyetlerinin kaldı-
rılması hususunda Dahiliye Vekâletinin serdettiği mütalea muvafık bulunmuştur.
Esasen komün teşkilâtını yapmış olan bütün memleketlerde bu teşekküller kaldırılmıştır. Bir çok kanun-
larla muhtar ve ihtiyar heyetlerine muhtelif vazifeler verilmiş olduğundan ve bunların aksamaksızın devamı
zaruri bulunduğundan ve bu hususta tertibat alınmak üzere kanunun meriyet tarihi 1 İkinci Kânun 1934 olarak
kabul edilmiştir.
v- " ' '

— 452 —
TİCARET MUKAVELESİ VEYA MODÜS VİVENDİ AKDETMEYEN DEVLETLER

ÜLKESİNDEN TÜRKİYE'YE YAPILACAK İTHALÂTA MEMNUİYETLER VEYA
TAHDİT VEYAHUT TAKYİTLER TATBİKINA DAİR OLAN K A N U N A
MÜZEYYEL 1 / 624 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
16 Nisan 1933
(IKTISAT VEKALETINCE HAZıRLANMıŞTıR)
1873 numaralı kanuna müzeyyel kanun lâyihası esbabı mucibesi
ESBABI MUCİBE
Ticaret mukavelesi veya modüs vivendi akdetmeyen devletler ülkesinden Türkiye'ye yapılacak ithalâta
memnuiyetler veya takyit ve tahditler tatbikına dair 1873 numaralı kanun memleket iktisadiyatını korumak
gibi şumullü bir gayeyi istihdaf etmektedir. Bu kanunun mevkii tatbika vazmdan bugüne kadar cereyan eden
hâdiseler Türkiye iktisadiyatının münhasıran emtia tahdit ve takyitleri ile temin edilemeyeceğini göstermiştir.
Türkiye Cümlıuriyeti ile ticaret mukavelesi akdetmemiş olan, böyle bir mukavele âkdi için müzakerelere
başlanması için Hükümetimiz tarafından vaki teklif ve teşebbüsleri neticesiz bırakan yahut ticaret mukavelesi
akdine intizaren modüs vivendi yapmaktan imtina eden, Türkiye ile aralarında münakit ticaret mukavelelerini
feshedip Türk ihracat mallarına munzam gümrük resmi vazetmeğe teşebbüs eyleyen ve Türkiye ile aralarındaki
ticaret muahedelerini feshetmeden mezkûr muahedeler ahkâmı dahilinde kalarak Türk ihracat mallarından alı-
nan gümrük resimlerini arttıran devletlerle aramızdaki ticarî münasebetleri münhasıran emtia tahditlerile mem-
leket menfaatlerine uygun bir şekilde tanzim etmenin kabil olamayacağı anlaşılmıştır.
Gümrük tarifesinin kararname ile tadili salâhiyetinin Hükümete verilmesi 1873 numaralı kanunla mem-
leket iktisadiyatını korumak hususunda alman tedbirleri ikmal eden bir müessese olacaktır.
Bu salâhiyet Hükümeti hem muhtelif memleketlerle aramızdaki ticari münasebetleri tarafeynin menfaat-
larına uygun bir şekilde tanzim edebilmek, hem de icabında Türk ihracat mallarına karşı alınan tedbirlere bir
mukabele bilmisil yapabilmek imkânı ile teçhiz edecektir. Aksi takdirde vaziyet ve fırsatların icap ettirdiği âni
ve müstacel kararlan alabilmek, her hangi bir müzakere esnasında memleket lehine lâzım gelen teklifleri yapa-
bilmek ve bu karar ve tedbirlerin - bu gibi işlerde muvaffakiyetin başlıca âmili olan - mahremiyetini temin
etmek kabil olamıyacaktır.
Kanun lâyihasının ikinci maddesile de devletlerle aramızda halen cereyan eden ve ileride iktisadî vaziyet ve
şartların istilzam edeceği görüşmelerde tarafeynin menfaatlerine uygun neticelere ulaşabilmek için lâzımgelen
alestiki bir müzakere vasıta ve salâhiyeti derpiş edilmiştir.
Bu lâyiha ile gümrük tarifesinde umumî bir yükseltme düşünülmemiştir. Buhranın doğurduğu yeni iktisadî
şartların istilzam ettiği şekil ve nisbetlerde gümrük tarifesinin umumî tetkikma ayrıca çalışılmaktadır. Ancak
yeni gümrük tarifesinin hazırlanması uzun zamana ve esaslı tetkiklere bağlı bulunduğundan işbu kanun lâyihası-
nın mevzubahis olan salâhiyetten icabında ve zarurî ahvalde istifade edilerek millî mahsulâtın korunmasına
gayret olunacaktır.
Bu günki umumî ve beynelmilel iktisadî şartların tevlit ettiği istikrarsızlık bir çok devletleri bu lâyihada
teklif olunan hükümlere benzeyen karar almağa ve icra kuvvetine gümrük tarifelerini tadil salâhiyetini vermeğe
sevketmiştir.
24 Mayıs 1933
Bu kanun lâyihasile haricî ticare't münasebetlerimizi zarardan korumak ve icabında her hangi bir mem :
lekete karşı süratle mukabil tedbirler alabilmek suretile iktisadiyatımızı müdafaa etmek için Hükümete fev-
kalâde bazı salâhiyetler verilmesi istenmektedir. Son zamanların dünya iktisadî şartlan her memleketi bu kabîl
tedbirlere müracaata mecbur bıraktığını nazarı itibare alarak millî menfaatimizi daha iyi koruyabilmek ve mü-
dafaa etmek için Hükümetimize Türk parasını ve millî iktisadiyatı koruma kanunlarında olduğu gibi ticaret ve
gümrük münasebetlerinde dahi görülecek ihtiyaçları derhal karşılayabilmesi için diğer Hükümetlerin haiz ol-
dukları salâhiyetlerin aynini vermek bir zaruret sayılmış ve bu itibarla teklif edilen lâyiha esas itibarile kabule
şayan görülmüştür.
— 453 —
Lâyihanın birinci maddesi memleket iktisadî ihtiyaçlarının göstereceği müstacel lüzum üzerine Hükümetin
tarifelerde tadilât yapması ve bu tadilâtın gümrük tarife kanununun 15 inci maddesi hükmüne göre mevkii
tatbika konabilmek için 3 aylık intizar devresine tâbi olmak kaydından müstesna tutulması hükümlerini havi
bulunuyordu.
Encümenimiz tarife kanununa merbut olan umumî cetvelden maada hususî kanunlar ile tarifede deği-
şiklikler yapılmış olduğunu ve bu günlerde tarifede esaslı bazı tadilât icrası maksadile yeni bir lâyihanın hazır-
lanmış bulunduğu nazarı itibare alınarak maddede meri tarifeler üzerinde Hükümetin arttırma ve eksiltme salâ-
hiyetini haiz olacağını ifade gibi daha vazih bir şekil iltizam etmiş ve tarife kanununun 15 inci maddesi hük-
münü eksiltme hallerinde piyasa sarsıntılarına meydan vermemek maksadile muhafaza ederek mezkûr madde
hükmünün ancak yapılacak arttırmalarda tatbik olunamayacağını tasrih eylemiştir. Lâyihanın ikinci maddesi
mânayi daha açık ve kolay anlaşılabilir hale koymak için yazıda yapılan bazı değişiklikler ile hüküm noktasın-
dan aynen kabul edilmiştir.
Üçüncü madde bu kanuna göre Hükümetçe alınacak tedbirlerin üç ay zarfında Büyük Millet Meclisine
arzı hükmünü havi iken encümenimiz bu maddede Hükümetin aldığı tedbirleri bir ay zarfında Büyük Millet
Meclisinin tasdikine arzetmesi şeklinde tadilât yapmağı muvafık bulmuş ve 4 üncü maddede de yazılı üç senelik
meriyet müddetini fevkalâde salâhiyetler veren kanunların meriyeti müddetini birleştirmek, daha doğru olacağı
düşüncesile Türk parası kıymetinin korunması hakkındaki kanunun meriyet müddetile ayni zamanda bitmek
üzere 22 şubat 1936 tarihi olarak tesbit eylemiştir.
GÜMRÜK VE İNHİSARLAR ENCÜMENİ MAZBATASI
29 Mayıs 1933
İktisat encümeninin esbabı mucibe mazbatasında teklif olunan kanun lâyihası esas itibarile kabul edil-
miş olmakla beraber gümrük tarife kanununun on beşinci maddesi hükmünü, eksiltme hallerinde piyasa sarsın-
tılarına meydan,vermemek maksadile muhafaza ederek arttırma hallerinde tatbik olunmamak kaydile birinci
maddesini tadilen kabul etmiştir.
Gümrük tarife kanununun on beşinci maddesinin birinci fıkrasında, arttırılacak veya eksiltilecek resimler
için konulan müddet hükmü ile mukayyet olmaksızın tarifelerde lüzumuna göre tadilât yapabilmesini birinci
madde hükmile isteyen Hükümete, İktisat encümeninin piyasada sarsıntı husule getirir mülâhazasile yalnız bir
taraflı olarak koyduğu takyitten âzade olarak salâhiyet verilmesi halinde memleketin iktisadî icaplarına göre
gözetilen maksadı daha kolay temin edeceği mülâhaza ve mütalea edilerek encümenimiz birinci maddeyi Hükü-
metin teklifi veçhile aynen kabul etmiştir.
. 30 Mayıs 1933
Beynelmilel iktisadî vukuatın süratle teakup etmesi, normal zamanlar için tanzim kılman kanunların tat-
bikine müsait olmamaktadır. Binaenaleyh hariçteki iktisadî vaziyetlerle müterafik ve süratli tedbirler alabilmesi
ve icaplara göre ha'reket edebilmesi için Hükümete bu salâhiyetin verilmesi esas itibarile tasvip edilmiştir.
5 Haziran 1933
Gerek Hükümetin esbabı mucibesinde ve gerek İktisat ve Maliye encümenleri mazbatalarında izah olun-
duğu veçhile bir taraftan ticaret muahedeleri aktini teshil, diğer taraftan Türkiye'nin ihracat malları üzerine filî
memnuiyet ihdası veya azamî tahdidat icrası veya rüsumu mania vazedecek olan memleketlerin muvaridatına
mukabelei bilmisil yapabilmek için Hükümete salâhiyet vermek zarurî görülmüştür.
Birinci maddenin son fıkrası 8 Haziran 1929 tarih ve 1499 numaralı gümrük tarife kanununun 15 inci mad-
desi, ticarette istikrarı temin maksadile hali tabiide vazedilmiş bir hüküm olduğuna göre içinde bulunduğumuz
senelerin iktisadî şartlan bu kaideye sığmayacak kadar büyüklük ve şümulünü artırmış olduğundan her hangi
bir tarife tadilâtının meriyetinden üç ay sonra tatbikına geçilmesi bile bile Türkiye ticaretinin zararını kabul et-
miş olacağımızdan tarife tadilâtına ait kanunların vazındaki icaplara göre meriyet müddetini tayin etmek vazıı
kanunun her zaman takdir edebileceği hususattan olmakla mezkûr 15 inci madde tamamen tayyedilmiş ve bu
maksatla dördüncü madde yazılmıştır.
— 454 —
1 /623 NUMARALI SÜMERBANK KANUNU IÂYİHASI
20 Nisan 1933
(IKTISAT VEKILLIĞINCE HAZıRLANMıŞTıR)
ESBABI MUCİBE
Sanayi ve Maadin Bankası Sanayi Kredi Bankasile Devlet Sanayi Ofisine ayrılması dolayısile bun-
lardan Sanayi Kredi Bankası ismini alan kısmı elde mevcut sermayelerin tamamen Ofise merbut fabrikalara
bırakılması yüzünden kendisine verilen vazifeleri yapamayacak kadar zaif düşmüştür.
Banka kanununda bu sermaye noktasını telâfi için 1055 numaralı Teşviki Sanayi kanununun temin eylediği
bazı muafiyetlerin ilgası ile bunlardan tevellüt eden hâsılatın sermaye ve mecburî tasarruf şeklinde Bankaya tah-
sisi derpiş edilmiş ise de bunlardan makine muafiyetlerinin kaldırılması gümrük resimlerine muamele vergisinin
de inzimamile makine fiatlarını yükselterek ve bu yüzden yeni sanayi teessüslerine mani olarak umulan hâsılatı
vermediği gibi mecburî tasarruf şeklinde düşünülen varidat membaı da kanunla derpiş edilen istimal tarzına
göre Bankaya sermaye olmaktan ziyade tarafeyn için faydasız ve külfetli bir muamele mahiyetini almıştır.
(Bu sebeple bu muafiyetlerin iadesi lüzumlu görülerek bu hususta icap eden kanun lâyihası ayrıca takdim
kılınmıştır.)
Bu sermaye membaları ortadan kalktıktan sonra ise bu günkü şekline ve teessüs bilançosu vaziyetine göre
Sanayi Kredi Bankasının uzun zamanlar sanayi âlemimize müfit bir kredi müessesesi olmak halini alamıya-
cağı tezahür etmektedir.
Diğer taraftan Sanayi ve Maadin Bankasının elindeki fabrikaları devralmak suretile teşekkül eden Devlet
Sanayi Ofisi dahi teşkil kanununun ihtiva ettiği hükümlere millî sanayiin inkişafına âmil olmaktan ziyade sa-
nayi erbabımızı endişeye düşüren bir müessese tesiri yapmıştır.
Bu itibarla her iki müessesenin şekli hazırlarile arzettikleri mahzurlar ve millî sanayiin bu vadideki ihti-
yaçları göz önünde tutularak bazı değişiklikler yapılması lüzumlu ve faydalı görülmüş ve bu maksadı temin için
merbut kanun lâyihası hazırlanmıştır.
Lâyihanın ihzarında âmil olan prensipler şu suretle telhis edilebilir.
Millî ihtiyaç ve menfaatlerimizin mübrem kaldığı sanayi şubelerinin bir an önce tahakkuk ettirilmesi
iktisadî istihsalâtı ve emniyetimizi, memleketimizin umumî muvazenesini koruyacak olan bu sanayileşme hare-
ketine hız verebilmesi için bütün millî kuvvet memba ve unsurlarından en çok istifade etmek lâzımgeldiğini ilk
teşebbüs devresinin tecrübeleri göstermiştir.
Bu itibarla Ofis ve Sanayi Kredi Bankası kanunları yerine geçmek üzere bu kanunlarla irişmek istediğimiz
millî hedeflere daha müessir ve daha seri bir surette ulaştıracak esasları ihtiva eden bu kanun lâyihası hazır-
lanmıştır.
Millî iktisat bakımından ve Türk iptidaî ham madde müstahsillerinin menfaatlerine de uygun bir cephe-
den hareket ederek kuruluş esasları ihzar edilen Sümer bank'ın Ofisden beklenilen hizmetleri daha verimli
ve ahenkli bir tarzda başarabilmesi için kuvvetli bir heyet ile teçhizine ehemmiyet verilmiştir.
Ofisin teşkili esbabı mucibesinde nazarı itibare alınan ve fabrikanın istihsal faaliyetleri üzerinde menfi
tesirler yapabilecek bütün âmiller ortadan kaldırılmış ve benzerleri hususî müesseselerin rasyonal çalışma usul-
leri kabul edilerek ticarî bir serbesti ile inkişaf edebilmesi için müesseseye anonim şirket karakteri verilmiştir.
Bir an evvel sanayileşmek gayesini güderken Sümer bank'ın memleket iktisadiyatına uygun ve Devlet
programında ilk önce kurulması istenilen sanayi şubelerinin tesisinde millî ve hususî teşebbüslerle beraber çalış-
ması esasına lâyihada yer verilmiştir. Bununla beraber Bankanın bu salâhiyeti Hükümetin müsaade ve tasvibine
bağlanmıştır.
Millî tasarruf hamlesine inkişaf ve kuvvet vermeğe çalışıldığı bu devirde biriken sermayelerin memleket
iktisadiyatına faydalı olacak tarzda emniyetli işlerde kullanılmasının bu husustaki mesaiyi daha fazla müsmir
kılacağı düşünülerek Sümer bank'ın sahibi bulunacağı fabrikalar hisselerinden bir kısmının Türklerin ve Türk
teşekküllerinin eline geçmesi muvafık görülmüştür. Banka bu suretle nakte çevireceği kıymetlerle yeni yeni
sanayi şubelerinde faaliyete girişmek imkânlarını elde etmiş olacakttr.
455 —
Hususî sanayi müesseselerine şimdiye kadar müessir bir kredi yardımı yapılmaması esbabı tahlil edilince
hakikî ve en mühim engel olarak bu vazife kendisine verilmiş olan müessesenin hareketli bir sermaye ile mücehhez
olmamış bulunmasında görülür. Sümer bank kanun lâyihasında bu noksanı peyderpey izale edecek tedbirler
alındığı gibi hareketli sermayenin en az yarısını bankanın iştirak ve alâkası bulunmayan hususî sanayi mües-
seselerine kredi olarak tevzi etmesi kanunî bir mecburiyet olarak ifade edilmiştir.
Bankanın kredi işlerine tahsis olunan likit sermayesinin bu mevzua tahsis edilen kısmını başka işlerde
kullanmaması İktisat Vekâleti tarafından büyük bir hassasiyetle yakından miirakabe edilecektir.
Lâyihada Sümer bank'ın memlekette sanayii devamlı ve tabiî inkişafına hizmet edecek yüksek mütehassıs
mühendislerin, sanayi mühendislerinin, ustabaşılarının yetiştirilmesine çalışacağı tasrih edilmiş, Bankanın ka-
zancından bir kısmını bu maksada sarfederek müterakki sanayi memleketlerine kıymetli unsurlar göndermesi
lüzumuna hususi bir ehemmiyet atfolunmuştur.

20 Mayıs 1933
Hükümetin esbabı mucibesinde de izah edildiği veçhile Sanayi ve Maadin Bankasının Sanayi Kredi Banka-
sile Devlet Sanayi Ofisine ayrılması dolayısile Bankadaki naktî sermayenin hemen hepsi Ofise devredilen fabri-
kalara mütedavil sermaye olarak tefrik edilmiş ve Bankanın elinde pek ehemmiyetsiz bir likit sermaye kalmış
idi. Buna mukabil Teşviki Sanayi kanunile sınaî müessesata tahsis edilen muafiyetlerden bazıları tamamen ve
bazıları kısmen kaldırılmış ve bazılarının tahsilile mecburî bir tasarruf mahiyetinde sahipleri namına tahvilât
verilmek suretile Banka sermayesinin takviyesi düşünülmüş ve bu maksatla geçen sene kabul edilen Sanayi
Kredi Bankası kanununa bazı hükümler konmuş ise de kanunun tatbikindan bu güne kadar geçen müddet zar-
fında elde edilen neticelere nazaran bu usulün memleketimizde inkişafını arzu ve temenni ettiğimiz sanayiin
teessüsünü mümkün kılacak bir tedbir almaktan çok uzak olduğu ve memleketin bilhassa makinaya olan büyük
ihtiyaçtan henüz müstağni kalacak bir raddeye gelmemesi dolayısile daha bir müddet bu muafiyetin devamında
zaruret görülmüş ve bu maksatla Hükümet tarafından Meclisi Âliye muhtelif kanun lâyihası sevkedilmiştir.
Bu lâyihalardan biri geçen sene kaldırılan teşviki sanayi muafiyetlerini iadeye ait olduğu gibi, diğeri de
Devlet Sanayi Ofisinin ilgasile mezkûr Ofise bağlanmış olan fabrikaların bu kanunla teşkili teklif edilen Sumer-
banka devrini teklif etmektedir. Bunlardan teşviki sanayie ait kanun lâyihası encümenimizce müzakere ve Umumî
heyetin tasvibine arzedilmiştir. Bu lâyiha da Sümerbank teşkiline ait olup umumî hükümleri itibarile encüme-
nimizce kabule şayan görülmüş, ancak aşağıda yazılı eşkâl dahilinde maddelerin tertip ve tanziminde bazı ta-
diller yapılmıştır.
Lâyihanın birinci maddesi usulen Bankanın maksadı teşekkülünü göstermek icap ederken bundan, hiç
bahsedilmemekte ve bu maksat iştigal mevzuu olan ikinci maddeye atfile ifade edilmektedir. Encümenimiz bu
tarzı muvafık bulmamış ve yukarıda arz ve izah edilen maksada tevafuk edecek şekilde birinci maddeyi tanzim
etmiştir. İkinci madde Bankanın işgal mevzuuna dair olup bunlardan (A), (B), (C) fıkraları hüküm itibarile aynen
kabul edilmiştir. (D) fıkrasına gelince: bununla Bankanın mütehassıs, usta, amele ve sanayi mühendisi yetiştir-
mek için mektepler açması ve icabında Avrupa'ya stajyer talebe göndermesi yolunda salâhiyet istenmekte idi.
Encümenimiz Bankanın kendi elinde mevcut mütehassısların yardımile usta ve amele yetiştirebileceğini müm-
kün görmüşse de Bankanın yüksek tahsil için geniş miktarda teknik teşekkülâta ihtiyaç gösteren Sanayi mühen-
dis mektebi açmasını doğru bulmamış, ancak bu maksatla açılacak bir mektebe talebe göndermek mukabilinde
yardımda bulunabileceğini kabul ederek fıkrayı bu esasa göre tadil etmiştir.
Dördüncü madde Bankanın sermayesine ait hükmü ihtiva etmekte olup lâyihasının birinci maddesinde
yazılı itibarî sermaye ile onuncu maddede yazılı sermayenin tarzı terekküp ve sureti tezyidine ait hükümler bir-
leştirilmek suretiyle tanzim edilmiştir.
Beşinci madde lâyihanın altıncı maddesi olup aynen kabul edilmiştir.
Altıncı madde Ziraat ve Emlâk bankaları gibi millî kredi müesseselerine verilen haklardan Sumerbank'm
da istifade edebilmesine ait olarak lâyihanın birinci maddesindeki bir fıkra ile vazedilen hüküm olup encüme-
nimiz hükmün müstakil bir madde halinde tanzimini muvafık bulmuş ve maddeyi o maksatla altıncı madde
olarak yazmıştır.
Yedinci madde lâyihanın 12 inci maddesi olup aynen kabul edilmiştir.
Sekizinci madde lâyihada Bankanın heyeti umumiyesinin tarzı teşekkülü ait olan 14 üncü madde olup
encümenimiz Heyeti umumiyeye Bütçe ve İktisat encümenlerinin yalnız reis ve mazbata muharrirlerinin iştira-
kini kâfi görmemiş ve Heyeti umumiyenin her iki encümen azasından teşekkülünü tercih ederek madde hükmü-
nü bu esasa göre tadil etmiştir.
— 456 —
Dokuzuncu madde lâyihanın 13 üncü maddesi olup aynen kabul edilmiştir.

Onuncu madde lâyihanın 11 inci maddesi olup Bankanın tanzim edeceği senelik blânço ve kârü zarar he-
saplarının ve İktisat Vekâleti vasıtasile Heyeti umumiyeye verilmesine dair hükmü ihtiva etmekte olup ancak
bunların tanzim ve tevdi zamanları maddede tasrih edilmediğinden encümenimiz bu maksadı teminen maddeye
bazı ilâveler yapmağı faydalı görmüştür.
On birinci madde lâyihanın yedinci maddesi olup aynen kabul edilmiştir.
On ikinci madde lâyihanın 8 inci maddesi olup burada zikri geçen likit sermaye tabirini müphem görmüş
ve bunun yerine krediye tahsisi kabil sermaye cümlesinin yazılmasını maksada daha muvafık bulmuştur.
On üçüncü madde lâyihanın dokuzuncu maddesi olup yukarıki madde mucibince Bankanın kredi yapar-
ken riayet etmesi icap eden bir takım esasları ihtiva etmektedir. Maddenin vazettiği bu esaslar ikinci maddenin
(C) fıkrasında yazılı tesis ve tevzi hükümlerinde gözetilmesi icap eden esasların ayni olduğundan burada tek-
rarını encümenimiz lüzumsuz bir tekerrür telâkki etmiş ve bu maksatla kasdedilen hükmün ikinci maddedeki
esaslara atfı suretile iktifa ederek birinci fıkra buna göre tanzim edilmiştir.
On dördüncü madde lâyihanın on altıncı maddesi olup aynen kabul edilmiştir.
On beşinci madde lâyihanın beşinci maddesi olup aynen kabul edilmiştir.

On altıncı madde lâyihanın dördüncü maddesi olup Bankanın merkeze ait hükmü birinci maddeye alınmış
ve şubelere ait hüküm burada tesbit edilmiştir.
On yedinci madde, ikinci maddenin son fıkrası olup encümenimizce müstakil bir madde olarak tanzimi
daha muvafık görülmüştür.
On sekizinci madde, lâyihanın on birinci maddesi olup bazı tavzihatla aynen kabul edilmiştir.
On dokuz ve yirminci maddeler, lâyihanın usule ait on yedi ve on sekizinci maddeleri olup aynen kabul
edilmiştir.
Lâyihanın muvakkat maddeleri de encümenimizce aynen kabul edilmişlerdir. Bu maruzat dahilinde ha-
zırlanan kanun lâyihası havalesi mücibince Bütçe encümenine tevdi edilmek üzere Yüksek Reisliğe takdim
olunur.
30 Mayıs 1933
Hükümetin esbabı mucibe mazbatasında okunduğu gibi Sanayi ve Maadin Bankasını geçen sene (Sanayi
Kredi Bankası) ve (Sanayi Ofisi) diye iki kısma ayıran kanun, Sanayi ve Maadin Bankası tarafından idare edilen
fabrikaları, mevcut sermayelerile hemen tamamile Ofise devrettiğinden tesis edilen Sanayi Kredi Bankasının
sermayesizlik yüzünden filen devamına adeta imkân bırakılmamıştı. Filvaki ayni kanunla kendine yeniden
sermaye edinmesini temin maksadile 1055 numaralı Teşviki Sanayi kanununun sanayi erbabına temin eylediği
makina ve teferruatı muafiyetlerini ilga ile bunlardan hâsıl olacak gümrük hasılatının Sanayi Kredi Bankasınca
sermaye itihaz edilmesi ve buna mukabil Bankaca sanayi erbabına itibar açılması derpiş edilmişse de bu tedbir,
Bankaya umulan sermayeyi veremedikten maada henüz inkişaf ve terakkiye çok muhtaç olan sanayiimizi de
darbelemiştir.
Diğer taraftan Sanayi Ofisi de memlekete nafî olmaktan ziyade sanayi yürüyüşünü endişeye düşürmesi
gibi tereddütler hâsıl ettiğinden bu kanunla hem Ofis kaldırılmış ve hem de sanayi erbâbına eskisi gibi muafiyet-
leri iade edilmiştir.
Bu vaziyet karşısında (Sanayi Kredi Bankasının) (Sümerbank) namile tesmiyesi ve ona göre yeni bir şekil
alması için Hükümetçe hazırlanan bu kanun lâyihası encümenimizce de İktisat encümeninin hazırladığı şekle
göre esas itibarile ve heyeti umumiyesile münasip görülmüştür.
İktisat encümeni lâyihasında yapılan tadiller şunlardır:
İkinci maddenin ilk fıkrasında ifade itibarile bir değişiklik yapılmıştır.
Dördüncü maddenin fıkralarında da bazı tadiller yapılmakla beraber bu maddenin (C) fıkrasında mezkûr,
(ve Bankanın her sene blânçosu mucibince safi kârından faiz ve kâr bakiyesi olarak ayrılacak mebaliğ, itibarî
sermaye haddine baliğ oluncaya kadar ilk sermayeye ilâve olunur) kısmı alâkası hasebile 14 üncü madde nihaye
tine ilâve edilmiştir.
On birinci madde, lâyihamızdaki şekline göre tadil edilmiştir.
— 457 —
HÜKÜMETİN TEKLİFİ
SÜMER BANK KANUN LAYIHASı
MADDE 1 - İkinci maddede yazılı işleri yapmak üzere 20.000.000 milyon Türk lirası itibarî sermayeli
bir Sümer bank teşkil edilmiştir. Bu sermaye Hükümetin teklifi ve umumî heyetin kararile bir misline kadar
arttırılabilir. Bu banka hükmî şahsiyeti haiz olup Ziraat ve Emlâk bankaları gibi millî kredi müesseselerine mah-
sus haklardan ve imtiyazlardan istifade eder ve bütün muamelelerinde bu kanun ve hususî ve ticarî haklar hü-
kümlerine tâbi olur.
MADDE 2 - Sümer bank aşağıda yazılı:
a) Devlet Sanayi Ofisinden devralacağı fabrikaları işletmek ve hususî sanayi müesseselerindeki Devlet
iştirak hisselerini ticaret kanunu hükümlerime göre idare etmek,
b) Hususî kanunlar ile verilmiş salâhiyetlere dayanarak yapılacak fabrikalar hariç olmak üzere Devlet
sermayesile yapılacak bütün sınaî teşebbüslerin etüt ve projelerini hazırlamak ve bunları tesis ve idare etmek.
c) Teessüsleri veya tevsileri memleket için iktısaden verimli olan ve ehemmiyet derecesi itibarile aşağıda
sıralanan sanayi teşekküllerine sermayesinin müsaadesi nisbetinde iştirak veya yardım etmek.
1. Ana mevaddı iptidaiyesi memlekette yetişip henüz istihsal miktarı istihlâki karşılamayan millî sanayi,
2. Ham Türk ihracat mallarını mamul veya kısmen mamul hale koyarak kıymetlendiren ve sürümünü
kolaylaştıran millî sanayi,
3. Mamulâtı memleket dahilinde büyük mikyasta istihlâk olunan ve ham maddeleri henüz memlekette
yetiştirilmemekle beraber teessüs edince yetiştirilmesi mümkün olan sanayi,
4. Ham maddeleri memlekette bulunmayan ve yetiştirilmesi de kabil olmayan sanayiden imal safha-
larının memlekete temin edeceği faydalar ehemmiyetli miktara baliğ olan millî sanayi,
d) Memlekete ve kendisine lüzumu olan usta, amele ve sanayi mühendisi ve mütehassısı yetiştirmek için
mektep açmak ve bu maksatla diğer memleketlere stajyer ve talebe göndermek (bu mektep tedrisat ve diğer hu-
susat itibarile İktisat Vekâletinin emir ve direktifi altında bulunur).
e) Madde mucibince sanayi müesseselerine açılacak kredi muamelelerini ve alelûmum bankacılık işlerini '
yapmak,
f ) Millî Sanayiin inkişaf tedbirlerini aramak ve bunlar hakkında ve İktisat Vekâletince tetkik için ban-
kaya verilecek mevzular hakkında mütalea beyan etmek işlerile iştigal eder.
Banka iştigal edeceği fennî işleri başarabilmek için lüzumu kadar muhtelif ihtisas erbabından mürekkep
bir fen heyeti teşkil eder. Fen heyetinin reisliğini umum müdür muavinlerinden biri yapar.
MADDE 3 - Devlet Sanayi Ofisi ve Türkiye Sanayi Kredi Bankası teşkili hakkındaki 2058 ve 2064 numa-
ralı kanunlar bu kanunun meriyeti tarihinden itibaren mülga olup mezkûr müesseselerin bütün mevcut ve mat-
lupları ve hukuk ve vecibeleri Sümer bank'a intikal eder.
MADDE 4 - Sümer bank'ın merkezi Ankara'dır. İktisat Vekâletinin miisaadesile memleket dahilinde
şubeler açıp kapayabilir.
MADDE 5 - Sümer bank'ın muamelât ve sarfiyatı muhasebei umumiye, müzayede ve münakaşa ve ihale
kanunları hükümlerine ve Divanı Muhasebat murakabesine tâbi değildir.
MADDE 6 - Banka İcra Vekilleri Heyetinin kararı ile faizli veya faizsiz, ikramiyeli veya ikramiyesiz,
temettü hisselerine iştirakli veya iştiraksiz tahvilât çıkarabileceği gibi onbeş seneye kadar vadeli istikrazlar dahi
yapabilir. Bunların mecmuu 20 milyon lirayı geçemez. Maliye Vekâleti Bankanın çıkaracağı bu tahvillere ve
aktedeceği istikrazlara kefalete mezundur.
MADDE 7 - Sümer bank'ın devraldığı veya tesis ettiği fabrikaları devir veya tesis tarihinden itibaren
bir sene zarfında mütehassıs heyetler tarafından takdir edilecek halihazır hakikî kıymetlerile anonim şirketler
haline koymağa ve bunları ticaret kanunu hükümlerine göre idareye mecburdur. Anonim şirket olarak teşek-
külünü istilzam ettiği damga ve tapu resimleri ve harçları istifa olunmaz.
Bu şirketlerin hisse senetlerinin en az yüzde yetmiş beşi banka adına yazılı ve mütebaki yüzde yirmi beşi
nama muharrer ve Türklere ait olacaktır. Banka adına yazılı hisselerin satışa çıkarılacakları zaman ve nisbetleri
— 458 —
ancak Hükümetin teklifi üzerine banka heyeti umumiyesince kararlaştırılır. Hisseleri miktarı itibarile bankanın
akalliyette kaldığı iştirakler bu madde kayitlerinden hariç olup banka bu hisseleri meclisi idare kararı ve İktisat
Vekâletinin tasvibi ile satabilir.
Ayni cinsten imalâtta bulunan fabrikaların bir şirket idaresinde toplanmaları caizdir.
MADDE 8 - Sümer bankın kendi idare ve iştirak ettiği müesseselerden gayrisi için sanayi kredisine tahsis
edeceği sermaye elinde bulunan likit sermayesinin yarısından aşağı olmamak üzere İktisat Vekâleti tarafından
tesbit olunur.
MADDE 9 - Banka 8 inci maddede yazılı krediyi tevzi ederken aşağıda yazılı esaslara riayete mecburdur:
1. Sanayi tesis kredisi tevziinde:
a) Ana mevaddı iptidaiyesi memlekette yetişip henüz istihsal miktarı istihlâki karşılayamayan millî sanayi;
b) Ham Türk ihracat mallarını mamul veya kısmen mamul hale koyarak kıymetlendiren ve sürümünü
kolaylaştıran millî sanayi;
c) Mamulâtı memleket dahilinde büyük mikyasta istihlâk olunan ve ham maddeleri henüz memlekette
yetiştirilememekle beraber teessüs edince yetiştirilmesi mümkün olan sanayi;
d) Ham maddeleri memlekette bulunmayan ve yetiştirilmesi de kabil olmayan sanayiden imal safhalarının
memlekette temin edeceği faydalar ehemmiyetli miktara baliğ olan millî sanayi,
\
Ehemmiyet sırasile yekdiğerine ve diğerlerine tercih olunur.

2. Muhtelif kredilerin tevziinde:
a) Ham ve mamul maddeler mukabilinde teminat kredi,
b) Mamul maddelerin satışından ve ham maddelerin alışından doğan ticarî senetlerden mütevellit iskonto
kredisi,
c) Makina kefalet kredisi.
Muameleleri sanayiin inkişafına hizmet etmek ve sermayesini hareketli bulundurmak noktasında diğer
kredi muamelelerine tercih edilir. Ancak diğer kredilere ayıracağı meblâğ hiç bir zaman umumî krediye tahsis
ettiği mecmu meblâğın üçte birini tecavüz edemez.
MADDE 10- Sümer bankın sermayesi şunlardır:
a) Devlet Sanayi Ofisinden devralacağı fabrikaların sabit ve mütedavil sermayeleri ve müterakim amor-
tismanları,
b) Devlet Sanayi Ofisinden devralacağı iştirak hisseleri, ^
c) Sanayi Kredi Bankasından devralacağı sabit ve mütedavil sermaye,
d) Yeni tesisler için Devletçe verilecek tahsisat,
MADDE 11- Bankanın, devralacağı ve yeniden tesis edeceği sanayi müesseselerinin idare ve murakabe
şekilleri ve yeni tesis ve iştiraklerde ve sanayi kredilerile bankacılık işlerinde takip olunacak usuller ve idare
meclisinin ve umum müdürün vazife ve salâhiyetleri ve bankanın dahilî teşkilâtı ve sureti idaresi bu kanunun
meriyete girdiği tarihten itibaren en çok bir ay zarfında İktisat Vekâletince tanzim ve İcra Vekilleri Heyeti tara-
fından tasdik olunacak bir nizamname ile tesbit olunur.
MADDE 12 - Sümer bank, umum müdür de dahil olduğu halde bir reis ve dört azadan mürekkep beş
kişilik bir idare meclisile idare olunur. Umum müdürün iki muavini bulunur. Meclisi idare reisile azadan biri
ve umum müdür ile muavinleri İktisat Vekâletinin ve bir aza Maliye Vekâletinin inhası ve İcra Vekilleri Heye-
tinin kararı ve Reisicümhurun tasdiki ile tayin olunurlar, bir aza da umumî heyet tarafından intihap olunur.
Tayin ve intihap olunacak azaların bankacılık, iktisat ve sanayi işlerinde ihtisas sahibi zevat arasından seçilmesi
lâzımdır.
Meclisi idare reisi ve azalarının hizmet müddeti üç senedir.
Müddeti bitenlerin tekrar tayin ve intihapları caizdir.
Umum müdür muavinleri meclisi idareye iştirak ederler fakat rey veremezler.
MADDE 13 - Banka, biri İktisat ve diğeri Maliye Vekâletlerince ve üçüncüsü umumî heyet tarafından
intihap olunacak üç murakipten mürekkep bir heyet marifetile murakabe olunur. Murakiplerin hizmet müddeti
bir senedir. Yeniden intihapları caizdir.
— 459 —
MADDE 14 - Bankanın umumî heyeti Türkiye Büyük Millet Meclisinin Bütçe ve İktisat encümenleri
reis ve mazbata muharrirlerile Başvekâletten intihap olunacak üç murahhastan müteşekkildir.
MADDE 15 - Sümer bank'ın umumî blânçosu ve kâru zarar hesabı ve murakıp raporları her sene mec-
lisi idare tarafından tanzim ve İktisat Vekâletine tevdi olunur ve İktisat Vekâletince tetkik olunduktan sonra
İcra Vekilleri Heyeti kararile 14 üncü maddedeki umumî heyete verilir. Blânçonun katileşmesi umumî heyetin
tasdikına bağlıdır.
MADDE 16 - Bankanın senelik safi kârından ilk önce yüzde 10 u ihtiyat akçesine ayrılır ve sermayeye
yüzde 6 faiz hesap olunur. Geriye kalandan İktisat Vekilliğinin tensibi ile en çok yüzde 2 ye kadarı idare
meclisine ve yüzde 3 e kadarı da maaşları nisbetinde ikramiye olarak memurlara verilir. Tediye edilmiş sermaye
20 000 000 a baliğ olduktan sonra sermaye faizi ve kârın bakiyesi Hazineye verilir.
MADDE 17 - Bu kanunun hükmü neşri tarihinden bir ay sonra başlar.
MADDE 18 - Bu kanunun hükümlerini icraya İcra Vekilleri Heyeti memurdur.
Muvakkat hükümler
MADDE 1 - Bu kanunun neşrini takip eden üç ay zarfında İktisat ve Maliye Vekâletlerinden intihap olu-
nacak birer murahhastan ve Sümer bankın umum müdüründen mürekkep bir heyet marifetile Devlet Sanayi
Ofisinin ve Sanayi Kredi Bankasının mevcutlarının ve alacak ve borçlarının Sümer banka devri muameleleri
icra olunur.
MADDE 2 - Sümer bankın ilk teşkilât kadroları ve idarî masraflar bütçesi İktisat^Vekâletinin teklifi ve
İcra Vekilleri Heyeti kararile tatbik olunur.
İKTİSAT ENCÜMENİNİN TADİLİ
Sümerbank Kanun Lâyihası
MADDE 1- Alelûmum sanayi işlerile ve bankacılık muamelelerile iştigal etmek ve merkezi Ankara'da
olmak üzere "Sümerbank" namile bir banka teşkil edilmiştir. Bu banka hükmî şahsiyeti haiz olup bütün mua-
melelerinde bu kanun ve hususî ve ticarî haklar hükümlerine tâbidir.
MADDE 2 - Sümer bankın iştigal mevzuunun esasları aşağıda gösterilenlerden ibarettir:
a) Devlet Sanayi Ofisinden devralacağı fabrikaları işletmek ve hususî sanayi müesseselerindeki Devlet
iştirak hisselerini ticaret kanunu hükümlerine göre idare etmek,
b) Hususî kanunlarla verilmiş salâhiyetlere istinaden yapılacak fabrikalar hariç olmak üzere Devlet ser-
mayesile vücude getirilecek bütün sınaî müesseselerin etüt ve projelerini hazırlamak ve bunları tesis ve idare
eylemek,
c) Teessüsleri veya tevsileri memleket için iktısaden verimli olan sanayi işlerine sermayesinin müsaadesi
nisbetinde iştirak veya yardım etmek.
Ehemmiyetleri itibarile alelûmum sanayi işleri şu suretle sıralanır:

1 - Ana iptidaî maddeleri memlekette yetişen ve henüz istihsal miktarı istihlâki karşılayamayan sanayi,
2 - Ham ihracat mallarını mamul veya kısmen mamul hale koyarak kıymetlendiren ve sürümünü kolay-
laştıran sanayi,
3 - Mamulâtı memleket dahilinde büyük mikyasta istihlâk olunan ve ham iptidaî maddeleri henüz mem-
lekette yetiştirilmemekle beraber teessüsleri halinde iptidaî maddelerinin de memlekette yetiştirilmesi mümkün
olan sanayi,
4 - Ham iptidaî maddeleri memlekette bulunmadığı gibi yetiştirilmesi de kabil olmayan fakat imal saf-
halarının memlekete temin edeceği faydalar ehemmiyetli miktara baliğ olan sanayi,
d) Memlekete ve kendi fabrikalarına lüzumu olan usta ve işçileri yetiştirmek üzere mektepler açmak ve
sanayi mühendis ve mütehassıslarını yetiştirmek için dahildeki yüksek mekteplerde talebe okutmak veya bu
maksatla İktisat Vekâletince açılacak mekteplere yardım etmek ve ecnebi memleketlere talebe ve stajiyer gön-
dermek,
e) Sanayi müesseselerine kredi temin etmek ve alelûmum bankacılık işlerini yapmak,
f) Millî sanayiin inkişaf tedbirlerini aramak ve gerek bu hususta İktisat Vekâletince tetkik için bankaya
verilecek mevzular hakkında mütalea beyan etmek.
— 460 —
MADDE 3 - Devlet Sanayi Ofisi ve Türkiye Sanayi Kredi Bankası teşkili hakkındaki 2058 ve 2064 nu-
maralı kanunlar mülgadır. Bu müesseselerin bütün mevcut ve matlupları ve hukuk ve vecibeleri Sümer bank'a
intikal eder.
MADDE 4 - Sümer bank'ın itibarî sermayesi yirmi milyon liradır. Bu sermaye Hükümetin teklifi ve ban-
ka umumî heyetinin kararile bir misle kadar arttırılabilir.
Bankanın ilk sermayesi aşağıda yazılı emval ve mebaliğden teşekkül eder:
a) Devlet Sanayi Ofisinden devralacağı fabrikaların sabit ve mütedavil sermayeleri ve müterakim amor-
tismanları,
b) Devlet Sanayi Ofisinden devralacağı iştirak hisseleri,
c) Türkiye Sanayi Kredi Bankasından devralacağı sabit ve mütedavil sermaye.
Devletçe verilecek tahsisat ve bankanın her sene blânçosu mucibince safî kârından faiz ve kâr bakiyesi
olarak ayrılacak mebaliğ itibarî sermaye haddine baliğ oluncaya kadar ilk sermayeye ilâve olunur.
MADDE 5 - Sümer bank icra Vekilleri Heyetinin kararile faizli veya faizsiz, ikramiyeli veya ikramiyesiz,
temettü hisselerine iştirakli veya iştiraksiz, tahvilât çıkarabileceği gibi on beş seneye kadar vadeli istikrazlar
dahi yapabilir. Bunların mecmuu yirmi milyon lirayı geçemez.
Maliye Vekili bankanın çıkaracağı tahvillere ve aktedeceği istikrazlara kefalete mezundur. -
MADDE 6 - Sümer bank, Ziraat ve Emlâk bankaları gibi millî kredi müesseselerine mahsus haklardan
ve imtiyazlardan istifade eder.
MADDE 7 - Sümer bank umum müdürü de dahil olduğu halde bir reis ve dört azadan mürekkep beş
kişilik bir idare meclisile idare olunur. Umum müdürün iki muavini bulunur.
Meclisi idare reisile azadan biri ve umum müdür ile muavinleri İktisat Vekâletinin ve bir aza Maliye Vekâ-
letinin inhası ve İcra Vekilleri Heyetinin kararı ve Reisicümhuruiı tasdikile tayin olunurlar. Bir aza da banka
umumî heyeti tarafından intihap olunur. Tayin ve intihap olunacak azaların bankacılık, iktisat ve sanayi işlerin-
de ihtisas sahibi zevat arasından seçilmesi lâzımdır.
Müdürü umumî ile muavinlerinden maada Meclisi idare azasının ve reisinin hizmet müddetleri üç senedir.
Müddeti bitenlerin tekrar tayin ve intihapları caizdir. Umum müdür muavinleri meclisi idareye iştirak eder-
ler fakat rey veremezler.
MADDE 8 - Bankanın umumî heyeti Büyük Millet Meclisinin Bütçe ve İktisat encümenlerile Başvekâ-
letten her sene intihap olunacak üç murahhastan teşekkül eder.
MADDE 9 - Banka, biri İktisat diğeri Maliye Vekâletlerince ve üçüncüsü umumî heyet tarafından inti-
hap olunacak üç murakıpten mürekkep bir heyet marifetile murakabe olunur. Murakıplerin hizmet müddetleri
bir senedir. Yeniden intihapları caizdir.
MADDE 10 - Sümer bankın tanzim edilecek senelik blânço ve kâr ve zarar hesapları müteakip senenin
ilk üç ayı zarfında meclisi idare ve murakabe heyeti raporlarile birlikte İktisat Vekâletine tevdi olunur. İktisat
Vekâletince de bu raporlar ve blânço ve kâr ve zarar hesabı tevdi tarihinden iitbaren bir ay zarfında tetkik edile-
rek İcra Vekilleri Heyeti kararile umumî heyete verilir. Blânço ve kâr ve zarar hesaplarının katileşmesi umumî
heyetin tasdikına bağlı olup bu tasdik meclisi idarenin ibrasını da tazammun eder.
MADDE 11 - Sümerbank devralacağı veya tesis edeceği fabrikaları devir veya tesisleri tarihinden iti-
baren bir sene zarfında mütehassıs heyetleri marifetile takdir ettirilecek hakikî kıymetlerile anonim şirketler
haline koymaya ve bunları ticaret kanunu hükümlerine göre idare etmeğe mecburdur. Ayni cinsten imalâtta bu-
lunan fabrikaların bir şirket idaresinde toplanmaları caizdir. Anonim şirket olarak teşekkülün istilzam edeceği
damga ve tapu resimleri ve harçları istifa olunmaz.
Bu şirketlerin hisse senetlerinin en az yüzde yetmiş beşi banka adına yazılı olmak ve mütebaki yüzde yirmi
beşi de nama muharrer ve Türklere muhassas bulunmak şarttır. AnCak Hükümetin teklifi üzerine umumî heyet-
çe verilecek karara göre banka namına yazılı hisselerin de tamamen veya kısmen Türklere satılması caizdir.
Hisselerinin miktarı itibarile bankanın akalliyette kaldığı iştirakler bu madde kayitlerinden hariç olup
banka bu hisseleri meclisi idare kararile ve İktisat Vekâletinin tasvibile satabilir.
MADDE 12 - Sumerbankın kendi idare ve iştirak ettiği müesseselerden gayrisi için sanayi kredisine
tahsis edeceği mebaliğ elinde bulunan krediye tahsisi kabil mebaliğin yarısından az olmamak üzere İktisat Vekâ-
letince tesbit olunur.
— 461
MADDE 13 - Sümerbank 12 net madde mucibince sanayi kredisine tahsis edeceği mebaliğin kullanılma-
sında aşağıdaki esaslara riayete mecburdur:
. a) Sanayi tesis kredisi tevziinde ikinci maddenin (e) fıkrasındaki tertibe göre muhtelif sanayi yekdiğerine
tercih olunur. '
b) Muhtelif kredilerin tevziinde:
Ham ve mamul maddeler mukabilinde teminatlı kredi ile,
Mamul maddelerin satışından ve ham maddelerin alışından doğan ticarî senetlere ait iskonto kredisi ve
makine kefalet kredisi muameleleri sanayiin inkişafına hizmet etmek ve banka sermayesini hareketli bulundur-
mak noktasından diğer kredi muamelelerine tercih edilir.
MADDE 14- Bankanın senelik safi kârından ilk önce yüzde onu ihtiyat akçesine ayrılır ve sermayeye
yüzde altı faiz hesap edilir. Geriye kalandan İktisat Vekâletinin tensibile en çok yüzde ikiye kadarı idare mecli-
sine ve yüzde üçe kadarı da maaşları nisbetinde ikramiye olarak memurlara verilir ve artanı sermayeye hesap
olunan faizle beraber dördüncü madde mucibince ilk sermayeye ilâve olunur.
Bankanın tediye edilmiş sermayesi itibarî sermaye haddine baliğ olduktan sonra sermaye faizile kâr ba-
kiyesi Hazineye verilir.
MADDE 15 - Sümer bank'ın muamelât ve-sarfiyatı muhasebei umumiye, müzayede, münakaşa ve iha-
le kanunları hükümlerine ve Divanı Muhasebat vize ve murakabesine tâbi değildir.
MADDE 16 - Sümer bank İktisat Vekâletinin müsaadesile dahilde lüzumu kadar şubeler açabilir.
MADDE 17 - Sümer bank'ın iştigal mevzuuna dahil olan sanayi teknikine ait işleri yapabilmesi için lü-
zumu kadar muhtelif ihtisas erbabından mürekkep bir fen heyeti bulunur. Müdür muavinlerinden biri bu heyetin
de reisliğini ifa eder.
MADDE 18 - Bankanın devralacağı ve yeniden tesis edeceği sanayi müesseselerinin idare ve murakabe
şekilleri ve yeni tesis ve iştiraklerde ve sanayi kredileri ve bankacılık işlerinde takip edeceği usuller ve idare mec-
lisinin ve umum müdür ile murakiplerin vazife ve salâhiyetleri ve bankanın dahilî teşkilâtı ile sureti idaresi bu
kanunun meriyeti tarihinden itibaren en çok bir ay zarfında İktisat Vekâletince tanzim ve İcra Vekilleri Heyetin-
ce tasdik edilecek bir dahilî nizamname ile tesbit olunur.
MADDE 19 - Bu kanun neşri tarihinden bir ay sonra meridir.
MADDE 20 - Bu kanunun hükümleri icraya İcra Vekilleri Heyeti memurdur.
Muvakkat Madde 1 - Bu kanunun neşrini takip eden üç ay zarfında İktisat ve Maliye Vekâletlerinden
intihap olunacak birer murahhastan ve Sümer bank'ın umum müdüründen mürekkep bir heyet marifetile Dev-
let Sanayi Ofisinin ve Sanayi Kredi Bankasının mevcutlarının ve alacak ve borçlarının Sümer bank'a devri
muameleleri icra olunur.
Muvakkat Madde 2 - Sümer bank'ın ilk teşkilât kadroları ve idarî masraflar bütçesi İktisat Vekâletinin
teklifi ve İcra Vekilleri Heyeti kararile tatbik olunur.
BÜTÇE ENCÜMENİNİN TADİLİ
MADDE .1 - Aynen kabul edilmiştir.

MADDE 2 - Sumerbankın iştigal mevzularının başlıcaları aşağıda yazılmıştır:
A) Aynen kabul edilmiştir.
B) Aynen kabul edilmiştir.
C) Aynen kabul edilmiştir.
D) Aynen kabul edilmiştir.
E) Aynen kabul edilmiştir.
F) Aynen kabul edilmiştir.
MADDE 3 - Aynen kabul edilmiştir.
MADDE 4 - Sumerbankın itibarî sermayesi yirmi milyon liradır. Bu sermaye Hükümetin teklifi ve
banka umumî heyetinin kararile bir misli kadar artırılabilir.
'I
Bankanın ilk sermayesi aşağıda yazılı emval ve mebaniden teşekkül eder:
— 462 —
A) Devlet Sanayi Ofisinden ve Sanayi Kredi Bankasından devralacağı bütün hak ve menfaatler ve ihtiyat
akçeleri,
B) Devlet Sanayi Ofisinden devralacağı fabrikaların sabit ve mütedavil sermayeleri ve müterakim amortis-
manları,
C) Devlet Sanayi Ofisinden devralacağı iştirak hisseleri,
D) Türkiye Sanayi Kredi Bankasından devralacağı sabit ve mütedavil sermaye,
E) Devletçe verilecek tahsisat.
MADDE 7 - Aynen kabul edilmiştir. ,
MADDE 10 - Aynen kabul edilmiştir. «
MADDE 11 - Sümerbank devralacağı ve sermayesi tamamen Devlete ait fabrikaları devir tarihinden iti-
baren bir sene zarfında mütehassıs heyetler marifetile takdir ettirilecek son haldeki hakiki kıymetlerile mahdut
ve mesuliyetli ve kendisine bağlı şirketler haline koymağa mecburdur. Ayni cinsten imalâtta bulunan fabrika-
ların bir şirket idaresinde toplanmaları caizdir. Şirket olarak teşekkülün istilzam edeceği damga ve tapu resim-
leri ve harçları istifa olunmaz. Bu şirketlerin hisse senetlerinin yüzde yüzü banka adına yazılı olacaktır. Hükü-
metin teklifi üzerine umumî heyetçe verilecek karara göre bu hisse senetlerinin kısmen veya tamamen Türk eş-
has ve müesseselerine satılması caizdir. Bankanın devralacağı iştiraklerde mevzu hisselerini meclisi idare kararı
ve İktisat Vekâletinin müsaadesi üzerine satabilir. Bankanın yeniden tesis veya iştirak edeceği teşebbüsler bu
hükümlere tâbi tutulmaz.

• MADDE 14 - Bankanın senelik safi kârından ilk önce yüzde onu ihtiyat akçesine ayrılır ve sermayeye
yüzde altı faiz hesap edilir. Geriye kalandan İktisat Vekâletinin tensibile en çok yüzde ikiye kadarı idare mecli-
sine ve yüzde üçe kadarı da maaşları nisbetinde ikramiye olarak memurlara verilir.
Bankanın her sene blânçosu mucibince safi kârından faiz ve kâr bakiyesi ayrılacak mebaliğ, itibarî ser-
maye haddine baliğ oluncaya kadar ilk sermayeye ilâve olunur.
Bankanın tediye edilmiş sermayesi itibarî sermaye haddine baliğ olduktan sonra sermaye faizi ile kâr
bakiyesi Hazineye verilir.
MUVAKKAT MADDE 1 - Aynen kabul edilmiştir.
TEŞVİKİ SANAYİ K A N U N U N A MÜZEYYEL 1 / 629 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
20 Nisan 1933
ESBABI MUCİBE
28 Mayıs 1927 tarih ve 1055 sayılı teşviki sanayi kanununun bilhassa temin ettiği makine ve mevaddı
iptidaiye gümrük resmi muafiyetlerinin memleket sanayiinin inkişafına ne kadar hizmet etmiş olduğunu gö-
rebilmek için bu tarihe kadar mevcut müesseselerle bundan sonra teessüs etmiş müesseseler arasında ufak bir
mukayese yapmak kâfidir.
1055 numaralı kanunun meriyete vazı tarihine kadar muafiyetlerden istifade etmek üzere tescil edilmiş
olan müesseselerin yekûnu ancak 476 ya varabilmiş olduğu halde bu günkü mukayyet müesseselerin yekûnu
— 463 —
2262 dir. Bu meyanda yeni teessüs eden bir çok sanayi memleket ihtiyacını karşılayacak derecede imalâtta bulun-
dukları gibi kısmen de ihracat yapmak imkânını elde etmişlerdir. Ancak bu müesseselerin faaliyet ve inkişafla-
rına devam edebilmeleri için muktazi tecdit ve yedek parçalarının getirilebilmesi ve mamul maddelerinin mü-
masil ecnebi mamulâtile rekabet edebilmesi için maliyet fiatlerine göre ham maddelerinin nisbî bir muafiyete
tâbi tutulması ve makinelerinin gümrüksüz olarak getirilebilmesi, bundan maada henüz şiddetle muhtaç bulun-
duğumuz selloloz, kâğıt, cam, persolen, ince pamuklu ve yünlü mensucat, bunların iplikleri ve soda asitler ve
kömür müştakkatı gibi bazı kimya sanayii şubeleri henüz teessüs etmemiş olması ve şeker, ipek ve pamuklu ve
yünlü mensücat, kereste, sanayii madeniye şubelerinin inkişafı ve tevessüe muhtaç bulunmaları itibarile de ma-
kine ve mevaddı iptidaiye muafiyetlerine ait hükümlerin iadesi lâzımgelmektedir.
Memleket dahilindeki sınaî müesseseler- mamulâtının mümasil ecnebi müesseseler mamulâtile rekabet ed-
ebilmesini temin için tam veyahut nisbî mevaddı iptidaiye muafiyetinden sarfınazar edilerek bu müesseseler
mamulâtının yalnız gümrük tarifesinde yapılacak tadilât ile himayeleri dahi düşünülebilirse de, gümrük tarife-
lerinin müstakar ve devamlı bulunması lüzumuna rağmen iktisadî kıymetlerin seyyaliyeti ve maliyet fiatlerinin
uzun bir müddet için ayni rakam üzerinden tesbiti imkânsızlığı dolayısile memlekette yetişen ham ve mamul mad-
deler bu günkü iktisadî temevvüçler karşısında yalnız gümrük tarifeleri ile himayeleri mümkün görülmemek-
tedir. Bu itibarla her sanat şubesindeki maliyet fiatlarına ve beynelmilel piyasa vaziyetlerine göre her beş sene-
de tesbit edilecek bir cetvelle bu maddelere tamamen veya kısmen muafiyet temin etmek suretile piyasadaki te-
mevvüce mukabil himaye nisbetlerinin dahi seyyaliyetini temin etmek lâzımdır.
1 - Arzedilen bu ihtiyaçlara binaen merbut kanun lâyihasının birinci maddesi ile teşviki sanayi kanununun
2064 numaralı Sanayi Kredi Bankası kanunile takyit edilmiş ve meriyetten kaldırılmış olan yedinci ve dokuzuncu
maddeleri ahkâmının iadeten meriyete vazı temin edilmek istenilmiş ve dokuzuncu maddenin (D) fıkrasına da
(ve bunların yedek ve tecdit parçaları) kaydinin ilâvesine lüzum görülmüştür. Memleketimizde müteşebbisler
ekseriyetle küçük bir sermaye ile işe başlayarak gayelerini ancak kredi ile temin etmekte ve bunu da ancak uzun
vadeli makine kredilerile yapabilmektedir. Bu vaziyette uzun vadeli taksitlerle tedarik edebildikleri makineler
için defaten gümrük resmi ve muamele vergisi tediyesine mecbur kalmaları bir çok müesseseleri müşkül vaziyet-
te bırakmıştır. Bu müşkülât karşısında birçok müesseselerin makinelerini tecdit veya müesseselerini tevsiden
sarfınazar ettikleri görülmektedir. Bir kısım müesseseler ise 2064 numaralı kanunun neşrinden evvel mühim si-
parişlerde bulundukları halde muayyen müddet zarfında getiremedikleri için gümrük ve muamele vergisi ver-
mek mecburiyetinde kaldıkları gibi bir kısım makinelerini de elân gümrükten geçirememişlerdir. Bu itibarla em-
sali müesseseler arasında himaye farkına mahal kalmamak için makinelerin gümrük resmi muafiyetinin bilâfa-
sıla devamı zarurî görülerek lâyiha bu şekilde tesbit edilmiştir.
D fıkrasına ilâve edilen kayde gelince: Bilhassa maden ocakları, şeker ve çimento fabrikaları gibi büyük
sanayi teessüslerde vücude getirilmekte olan bu fıkrada yazılı nakliye, tahmil ve tahliye, kuvayi muharrike istih-
sali ve nakil tesisatı ve memleket dahilinde bulunmayan inşaat malzemesi ve vesaiti muharrike ve müteharrike-
nin daima tamir ve aksamının tecdidi lâzımgelmekte ve işletme tesisatının yekdiğerine bağlı bulunması itibarile
bütün müesseseyi durdurmuş olmamak için yedek parçaları bulundurmak icap etmekte olduğundan bu kaydin
ilâvesine lüzum görülmüştür.
2 - Teşviki sanayi kanununun 9 uncu maddesinde yazılı mevaddı iptidaiye muafiyetleri için beş sene müd-
detle muteber olmak üzere Maliye ve İktisat Vekâletlerince kanunun 41 inci maddesine tevfikan tanzim edilen
cetvele göre yapılan beş senelik tatbikat neticesinde mevaddı iptidaiye muafiyetinin mutlak olarak tatbiki ha-
linde bazı müesseselerin lüzumundan fazla himaye edildiği görülmüştür.
Müesseseleri ancak lüzumu derecesinde himaye edebilmek ve bu meyanda memlekette mevcut ham veya
yan mamul maddelerin ihtiyaca tekabül nisbetlerini nazarı itibara alabilmek için mevaddı iptidaiye muafiyetinin
tahsis edilecekleri sanat şubelerine ve istifade ettirilmesi lâzımgelen temevvücün muafiyetine nazaran takyidi
lüzumlu görülümştür.
Bazı sanayi şubelerinin bidayeten fazla kâr temin eder görünmeleri itibarile yeni yeni nisbetler vukubul-
duğu veyahut bu kabîl müessesatın lüzumsuz olarak tevsi edildiği görülmektedir.
Teşviki sanayi kanunu ile derpiş edilen himaye teessüs veya tevsii memleket için faideli olan sanayie tahsis
edilmek tabiî olup teessüsleri iktısaden verimli olmayan sanayiin bu himayeden müstefit olmasına lüzum görül-
memektediir. Bu sebeple muafiyetlerden istifade için 1055 numaralı kanunla aranan şartlara ilâveten yeni tesis
veya esaslı surette tevsi edilecek müesseselerin iktisadî cepheden bazı teknik ve takyitlere tâbi tutulması icap et-
mektedir.
— 464 —
MALÎYE ENCÜMENİ MAZBATASI
20 Mayıs 1933
Kanun mündericatı bir taraftan 7 Temmuz 1932 tarih ve 2064 numaralı Sanayi Kredi Bankası kanunile
işbu bankaya sermaye toplamağa medar olmak üzere vücude getirilecek sanayi müesseselerinin makine ve buna
müteferri parçaların ilga edilen gümrük muafiyetinin iadesi ve diğer taraftan memlekette dahilî istihlâkini karşı-
layabilecek derecede istihsal verecek kadar genişlemiş sanayi şubelerinin muzır denecek rekabete düşmemeleri
için bunlara temin olunacak muafiyetlerin bu noktai nazardan takdir edilerek tamamen veya kısmen verilme-
mesi gibi esaslı surette sanayi siyasetimizi alâkalandıran hükümler olduğu anlaşılmıştır.
Sanayi Kredi Bankası kanunu yeni bir şekle ifrağ edilmekte ve bu şekilde makina gümrük muafiyetini kal-
dırarak tutarının bankaya sermaye ittihazına lüzum kalmamakta olmasına binaen o hususun iadesi tabiî görül-
müştür.
I
Tesis edilecek sanayiin bunlara yatırılacak millî sermayeyi en iyi kullanmağa yarayacak bir surette yatırıl-
mış olduğunu ve binaenaleyh millî sermayenin zararlı rekabet ile hasılasının azaltılmamış bulunduğunu millî
iktisat yüksek bir nazarla murakabe sanayiimizin hazır vaziyeti itibarile faydalı olduğu gibi sanayiimizin ati
inkişafı itibarile de millî iktisadımızın düşünülmüş ve evvelden bilinmiş plân ve teşkilâta mazhar kılacağından
bu murakabenin faidesi aşikârdır.
Bu mülâhazalara binaen kanunun umumî heyeti kabul olunmuştur.
9 uncu madde encümenden çıkan şeklile kabul olunmuştur.
41 inci maddenin tadil şekli müzakere olunduğunda (A) fıkrasının bir şubei sanayide vücude getirilen mü-
esseselerin istihsalleri memleketin o istihsale tekabül eden ihtiyacını karşılayıp hatta geçecek bir vaziyet göster-
diği takdirde o şubede yeniden vücude getirilecek fabrikalara teşviki sanayi kanununun temin ettiği muafiyetleri
vermemek için Hükümete salâhiyet vermekte olduğu görülmüştür.
Yukarıda arzolunduğu veçhile bu salâhiyetin Hükümetçe tanınmasında fayda mülâhaza olunarak kabul
edilmiş olmakla beraber mevzubahs olan şubei sanayide yeniden tesis olunacak sanayi müesseselerine muafiyet
ruhsatnamesinin verilmemesi işbu muafiyeti haiz olan evvelki müesseselere bir nevi imtiyazlı mevki teminine ve
bu suretle bunların istihsal ettikleri eşya fiatinin müstehlikleı zararma olarak normal kârı geçen yüksek bir had-
de tutunabilmesine meydana açabileceğinden, şu mahzuru bertaraf etmek üzere Hükümete maliyet f iatına nor-
mal kâr zammederek fiat tayin etmek ve diğer münasip tedbirler alabilmek hususunda salâhiyet verilmesi mu-
vafık görülmüş ve encümende hazır bulunan İktisat Vekilinin muvafakatile bu yolda bir fıkra ilâve edilmiştir.
Ve yine bu fıkra mucibince bir sanat şubesinde fazla istihsal bulunup bulunmadığının takdirini muttarit
ve müstakar bir kaideye bağlamak için bunun bir nizamname ile tesbiti muvafık görülmüş ve öylece bir fıkra ilâ-
ve edilmiştir.
İkinci maddedeki (B) fıkrasının daha ziyade tavzihi ve fabrikalara lâzım ham veya yarı mamul maddelerin
bu nevi yerli maddeıerle olan münasebetlerinin açıkça gösterilmesi için fıkraya (keyfiyetçe hariçten getirilecekler-
le ayni evsafta bulunan) ibaresinin ilâvesine lüzum görülmüş ve İktisat Vekilinin muvafakatile bu fıkra o
suretle tadil olunmuştur.
POSTA, TELGRAF VE TELEFON UMUMİ İDARESİNİN TEŞKİLÂTI HAKKINDA

20 Nisan 1933
(DAHİLİYE VEKALETİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
Malûm olduğu üzere posta işleri nakliye işlerinin intizamı ve vesaiti nakliyenin mebzuliyet ve mükemme-
liyeti nisbetinde mazharı intizam olur.
Nafıa Vekâleti ise memleketin yollarını, limanlarını, şimendiferlerini yedi idaresinde bulundurmak mü-
nasebetile postanın bu yoldaki ihtiyaçlarına daha kolay ve daha seri bir surette cevap verebilecek mevkide de-
mektir. Hususile gerek Nafıa Vekâletinin gerek Posta Telgraf müdüriyeti umumiyesinin vezaifinden bir kısmı
mühimmini teknik işler teşkil etmek itibarile Posta ve elgrafın Nafıa Vekâletinden bu noktada da kıymetli isti-
fadeler temin etmesi tabiidir.
— 465 —
Posta ve Telgrafın şahsiyeti hükmiyeyi haiz bir idare olmasına gelince: Posta ve Telgraf resmi bir Devlet
müessesesi halinde kalıp hareket ve faaliyetini muayyen usullerle muayyen bir sahaya hasretmek mecburiyetinde
bulundukça kendisinden beklenilen terakki ve inkişafı temine kadir olamıyacağı izahtan müstağnidir. Halbuki
onun için velev nisbi olsun bazı serbest ve ticari teşebbüs hakları tanındığı ve mukarrerat ve muamelâtında da
o haklarla münasip kolaylıklara mazhar kılındığı takdirde bir taraftan sahai faaliyetini diğer taraftan menabii
varidatım arttırarak kendine yep yeni ve feyizli bir hayat temin etmiş olacağına şüphe yoktur.
Şahsiyeti hükmiyeyi haiz olması da bu mülâhazalardan dolayı istenilmektedir.
Teşebbüslerine vüsat ve ticarî bir hususiyet verecek olan idarenin vaziyeti hesabiyeşini daima göz önünde
tutarak yapacağı her hangi bir işten kâr mı veya zarar mı ettiğini bilmesi hareketi atı'yesini de ona göre tanzim
etmesi noktai nazarından elzem bir keyfiyet olduğu ve binaenaleyh muhasebesinin de kendisine bu netayici her
vakit toplu bir surette gösterebilecek bir şekilde tutulması lüzumu görülmüştür.
KAÇAKÇILIĞIN MEN VE TAKİBİ HAKKINDAKİ K A N U N A MÜZEYYEL l / 643

NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
25 Nisan 1933
(MALİYE VEKİLLİĞİNCE YENİDEN HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
Hükmü elyevm meri bulunan altın ihracının menine dair 18 Kânunusani 1331 tarihli kanunun cezai müey-
yideleri çok zaif olduğu gibi muhair ve musadirlere ikramiye verilmesine dair bir kaydi de ihtiva etmemesi nazarı
itibara alınarak 1918 numaralı kanuna zeylen hazırlanan kanun lâyihası 22-111-933 tarih ve 1306 numaralı tez-
keremizle takdim kılınmıştır.
SAMSUN SAHİL DEMİRYOLUNUN HÜKÜMETÇE SATIN ALINMASINA VE B U N U N

İÇİN MALİYE VEKÂLETİ 1932 SENESİ BÜTÇESİNDE 130.000 LİRALIK
MÜNAKALE YAPILMASINA DAİR 1 / 642 NUMARALI KANUN LÂYİHASI
25 Nisan 1933
ESBABI MUCİBE
Samsun sahil demiryolunun, son zamanlarda iktisadî buhran ve diğer taraftan motörlü vesaitin rekabeti
yüzünden istihsal kudretinin fevkinde borçlanmış ve bunları varidatile ödemeğe de imkân kalmamış ve bu
günkü vaziyetine göre hasılâtın masrafları koruyamıyacak bir halde olması anlaşılması üzerine mali ve hali-
hazır vaziyeti hususî bir heyete tetkik ettirilmiş ve neticede bu hattın hükümetçe satın alınmasına lüzum ve
zaruret görülmüştük
Şöyle ki:
Şirketin ihraç eylemiş olduğu bir milyon liralık yüz bin adet hisse senedinden 975 130 lira ve hattın ikmali
inşaatı için Hazine kefaletile İş Bankasından istikraz edilen mebaliğden Hazinece bankaya tediye olunan
376 626,50 lira ile 15 865,62 lira faiz borcu olduğu tebeyyün etmektedir.
Şirketçe çıkarılmış olan hisse senetlerinden 58500 adedi Hazinece ve 25 626 adedi de Devlet demiryolları
idaresince satın alınmış ve 14 180 adedi de ahali elinde bulunmuştur. Bunlardan tahsil edilemeyen 7 920 lira
olup ahali elindeki hisse senedatı bedelleri de 133 880 liradan ibaret bulunmuştur.
Şirket 1932 senesi işletme vaziyetine ve yapılan blançosuna nazaran Hazineye olan borcu ve faizi ödeyecek
vaziyette görülmediği gibi müstakil bir teşekkül halinde bu günkü vaziyetin de idamesi halinde temin edeceği
hasılat ile masrafım koruyamıyacağı anlaşılmaktadır.
Halbuki Devlet demiryolları tarafından hattın işletilmesi halinde yalnız merkezi idare ve meclisin ihtiyar
ettiği masrafların tasarrufu ile hattın hasılatı işletme masrafını koruyacağı ve işletmede de bir kısım tasarruflar
icrası mümkün ve tabiî bulunduğundan Devlet demiryollarına devri halinde devlet için bir faide temin edeceği
görülmektedir. Bilhassa hattın gözergâhı mühim bir istihsal mıntıkasında iktisadî büyük faideleri temin etmekte
olduğundan hattın yaşatılması çok lüzumlu olacağından hariçte kalan hissedarlara hisselerinin tesviyesi suretile
hattın Devlete mal edilmesi, şimdiye kadar hiç bir faide temin etmeyen hissedarların memlekette hayırlı bir
teşebbüse iştirakin ağır bir cezaya maruz kalması gibi bir manzarayı bertaraf etmek ve hem iktisadî mülâhazat
— 466 —
ve prensiplerimize uygun olmak noktasından zarurî ve muvafık görülmüş ve bu maksatla tanzim kılman kanun
lâyihası takdim kılınmıştır.

7 Mayıs 1933
Samsun sahil demiryolu Samsun'la Çarşamba'yı 26.200 kilometrelik yolla birbirine bağlar. Çarşamba'
nin ve Terme'nin çok feyizli arazisinin mahsullerini Samsun limanına nakleder. Demiryolunu yapan Samsun
sahil demiryolları şirketi her biri onar liralık yüz bin hisse senedi çıkarmıştı.
Memleketimizde yerli sermaye ile demiryolu yapmağa kalkışan ilk teşebbüs olduğu için Hükümetimiz
bu işi teşvik zımnında (585) bin liralık hisse senedi almıştı. Yol yapılıp, 1 Eylül 1926 da işletmeğe açıldı. Fakat
hisse senetlerinden bütün masraf yükü Nemlizade mahdumları şirketine kalmıştı. Bunlar bütün sermayelerini
bu uğurda vermekle beraber (300) bin lira borca girmişlerdi. Müracaatleri üzerine bu şirketin (300) bin liralık
istikı azına kefalet için Büyük Meclis 28.V. 1928 tarih ve 1336 numaralı kanunla Maliye Vekiline mezuniyet verdi.
Fakat bu çare kâfi gelmediğinden şirketin (250 000) liralık hisse senetlerinin Devlet demiryolları tarafından satın
alınması hakkında 10.VI. 1929 tarih ve 1524 numaralı kanun çıktı.
Ahali elindeki hisse senetlerini de bu idarenin bütçe tasarruflarından alınacaktı. Bu suretle bütün hisseleri
Hükümete geçmiş olacaktı.
Şirketin 1932 bilânçosuna nazaran şirket Hazinenin kefaleti ile aldığı ve Hükümetin bankaya tediye ettiği
üç yüz yetmiş altı bin altı yüz yirmi altı buçuk lira ile 15 865,62 lira faizi ödeyemiyecek hale düşmüştür. Bina-
enaleyh şirketin halk elinde bulunan hisselerinin de Hazinece satın alınarak hattm Hükümete geçmesi zaruret
haline girmiştir.
Hattın evvelce varidatı masrafını koruyacak halde iken Samsun - Çarşamba şosesinin ikmalile kamyon
ve otomobillerin rekabete girmesi ve buhran dolayısile ticarî hareketlerin azalması hattın gelirini azaltmıştır.
Bu hattın Devlet demiryollarına verilerek işletilmemesinde merkez ve meclisi idare masrafları kalmıyacağı gibi
işletmede dahi bir kısım tasarruflar yapılarak zararsız olarak işletilmesi mümkün görülmektedir. Bu hattın
Terme'ye kadar uzatılması halinde varidatla masrafın tevazünü muhakkak addedilebilir. Kâmilen düz yerlerden
geçen 25 kilometreden ibaret bulunan Terme kısmı da yapılsa şimendiferle nakledilecek külliyetli hâsılat verecek
mıntıkadan geçmiş olacaktır.
SAMSUN SAHİL DEMİRYOLLARI 1933 SENESİ BÜTÇESİ HAKKINDA

14 Mayıs 1933
ESBABI MUCİBE
Samsun sahil demiryolları şirketinin aciz halinde olduğu anlaşılması üzerine hissedarlar toplantısında
tasfiyesine karar verilmiş ve teşekkül eden tasfiye heyetine Nafıa Vekâletine verilen istidada işletmenin 15.IV.
1933 tarihinden itibaren tatil edileceği ihbar edilmiştir. Hattın amme menfaati mülâhazasile işletilmesindeki
zaruret ve ihmali mümkün olmayan iktisadî sebeplerle; hissedarlarının menfaati düşünülerek hattın muvakkaten
Devlet demiryolları idaresince işletilmesi münasip görülmüş ve hat tesellüm edilmekle beraber 1 Haziran 1933
tarihinden itibaren Devlet hatları meyanma katılmıştır.
Samsun sahil demiryolları idaresinin şirket zamanındaki en son bütçesi 1932 takvim senesine ait olanıdır.
Bu bütçenin masraf kısmı 10 693 lirası meıkez ve 127 790 lirası işletme olmak üzere 138 483 liradan ibaret idi.
İşletmenin 1933 senesi varidatı 98 000 lira tahmin edilmiştir. Bu miktar şirketin 1932 takvim senesi hesa-
bından alımış ve 1933 senesi içinde de ayni miktar varidat temin edileceği mülâhazasına istinat edilmiştir.
Şirketin bidayeti teşekkülünden beri varidat vaziyeti şöyledir;
Senesi Miktarı
927 144 357
28 159 525
29 147 774
30 114 821
31 120 770
31 120 770
32 97 882
— 467 —
Son sene varidatının birden bire azalmış olmasında en mühim saik iktisadi buhran dolayısile iş hacminin
küçülmesi, eski senelere nazaran az nakliyat yapılması ve ikinci derecede olmak üzere de otobüs rekabetidir.
Mahallî bazı tedbirlerle trenle eşya nakliyatını ıslah eden şirket ayni zamanda üç otobüs mubayaa ederek
eşya nakliyatında diğer otobüsler gibi iş yapmağa başlamış ve bu şeklin ehemmiyetli faidelerini görmüştür.
Ayni usul Devlete intikalden sonra da devam ve tatbik edilecektir.
S İ V A S - E R Z U R U M HATTI İLE MALATYA'DAN BAŞLIYARAK DİVRİKİ CİVARINDA

BU HATLA BİRLEŞECEK İLTİSAK HATTININ YAPTIRILMASI HAKKINDA
25 Nisan 1933
ESBABI MUCİBE
Memleketimizin en kıymetli ve verimli ve her türlü inkişaf ve terakkiye çok elverişli mıntakalarından
birisini teşkil ettiği halde Cümhuriyet devrine kadar büsbütün bakımsız kalarak lâyık ve müsait olduğu ümran
ve terakkiye mazhar olamayan şark vilâyetlerimizi mevcut hatlarla Hükümet merkezine, garp vilâyetlerimize
ve Samsun, Mersin gibi mühim mahreçlere bağlacarak mezkûr şark vilâyetlerile mülhakatının ve civarının her
suretle yükselmesine ve binnetice günden güne artacak ve mahreç bulacak hububat ve sair mahsulâtile oradaki
aziz halkımızın refahına hadim olacak ve her ktş kar fırtınalarile geçilmez "bir hale gelen yüksek dağları ve sair
mevanii aşarak yurdumuzun diğer kısmı ile o havalinin irtibat ve münakalâtını emin ve seri.bir surette tanzim
edecek, velhasıl oralara daimi hayat ve saadet verecek olan Sivas - Erzurum hattı ile Malatyadan başlayıp istikşaf
ve tetkikatın vereceği neticelere göre mezkûr Sivas - Erzurum hattına münasip bir noktada kavuşacak ve bu
suretle demiryol şebekemizi bir kat daha ıslah ve cenup vilâyetlerimizi de şark ve şimal vilâyetlerine ve yurdumuzun
her noktasına bağlayacak olan Malatya iltisak hattının inşası hakkında ihzar edilen kanun lâyihası leffen arz ve
takdim kılınmıştır.
Bunlardan Sivas - Erzurum hattı Divriki - Fırat vadisi Kemah - Erzincan tarikile Erzurum'a gidecek ve
iltisak hattı da Malatya'dan başlıyarak Divriki'nin civarında münasip bir noktada Sivas - Erzurum hattına mü-
lâki olacaktır. Yekdigerinden ayrılmaz bir kül halinde bulunan bu hatlardan birincisinin tulü takriben 530 ve
iltisak hattınınki de takriben 140 kilometre olmak üzere yekûnu altı yüz yetmiş kilometre kadar tahmin edil-
mekte olup geçecekleri arazinin arızası derecesine göre ray, travers ve sair yol malzemei ferşiyesi dahil olmak
üzere her ikisinin birden bedeli inşası 80 000 000 Türk lirası tahmin olunarak her iki hattın sekiz sene zarfında
ikmal edilmesi imkânı verilmek ve inşaatın inkıtaa uğramayarak muntazam bir seyirle devamını temin eylemek
üzere bu miktara kadar müteaddit senelere seri taahhüdat icrasına mezuniyet verilmesi ve işbu inşaatın icrasına
muktazi tahsisatın her sene Nafıa bütçesine konulması ve resülmali 80 000 000 lirayı geçmemek üzere emsali
işlerde olduğu gibi bu inşaat için de Ziraat Bankası kefaletile bono ihracı icap etmekte olduğundan ilişik kanun
lâyihası bu maksadın temini için tanzil ve takdim kılınmıştır.
7 Mayıs 1933 •
Memleketimizin en kıymetli ve verimli yerleri olduğu halde şimdiye kadar her türlü muvasale yollarından
ve bakımından mahrum kalan şark vilâyetlerinin demiryollarile merkeze ve yurdun başka taraflarına bağlan-
ması Cümhuriyet Hükümetimizin şükranla karşılanacak teşebbüslerindendir. Şarkın en mühim merkezlerin-
den olan Erzurumu - Sivas - Divrik - Kemah - Erzincan - Erzurum istikametile merkeze bağlayacağı gibi Malatya
- Divrik iltisak hattı da cenup vilâyetlerimizi şark ve şimale bağlayacaktır. Bunlardan Sivas - Erzurum hattı
tahminen 537 ve Divrik - Malatya kısmı 140 kilometre ki ceman 677 kilometre olacaktır.
Bu hatların her türlü inşaatile rayların bedeli 62 milyon ve ahşap travers bedeli üç buçuk milyon lira tah-
min edilmiş olup bu miktara ihtiyaten yüzde beş 3 275 000 lira ilâve olunarak yekûnu 68 775 000 liraya
varacaktır. Hattı yapacak müteşebbislere de yüzde 15 kâr olarak 10 316 000 lira zammolursa muhammen mik-
tar 79 910 000 liraya çıkar. Hattın istikameti ve güzergâhı memleketin gerek iktisadî ve gerek emniyeti noktai
nazarından lâzım gelen şartları havidir.
Binaenaleyh Büyük Gazimizin yüksek işaretlerile şimendifer siyasetini sağlam adımlarla daima ilerlet-
mekte olan İsmet Paşa Hazretlerinin bu yeni ümran ve yükseliş yolunu encümenimiz tebcil ile karşılar.
— 468 —
Mayıs 1933
Türkiyenin bel kemiği hükmünde olup Anadolu kıtasında garpten şarka uzanacak ana hattın Sivas'a
kadar olan mühim bir kısmı yapıldığı halde Sivas'tan şark hududumuz arasmda kalan kısmı yapılamadığı ci-
hetle bu büyük teşebbüsten beklenilen büyük menfaatler henüz tamamlanamamıştır.
Anadolunun şarkını garbine bağlayarak Türkiye'nin vahdeti milliye ve siyasiyesini takviye edecek olan
bu mesele bütçe zaruretleri ve her hangi bir mütalea ve mülâhazaların fevkinde telâkki edilecek hayatî işlerdendir.
Eski idareler senelerce düşündükleri ve bol bol istikrazlar da yaptıkları halde bu işe bir hisse tefrik ederek
teşebbüse geçmek cesaretini bulamamışlardır.
Cumhuriyet idaresi ilk gününden itibaren bu mühim meselenin kararını verdi ve ise başlayarak Sıvasa
kadar olan büyük kısmını yaptı. Şimdi de ikmaline çalışıyor.
Mahallî veya mevziî bir nafıa işinden ziyade millî ve umumî bir dava olan bu işte en büyük kâr inşaatın
bir an evvel bitirilmesidir. Geçirilecek günler zarardır.
Her masrafı yaparken ve her vergiyi verirken bu büyük işe de para lâzım olduğunu hatırlamak millete
ve Devlet dairelerine teveccüh eden vatanî bir vazifedir. Dahilden tasarruf zihniyetile ve icabında hariçten her
hangi bir muamelei maliyeye teşebbüs suretile bu hattın daha kısa bir zamanda yapılması muvafık olacağım
da ilâveten arzederiz. 1933 senesinde az çok işe filen başlamak için fennî ve malî imkânların hazırlanması müm-
kün görüldüğünden birinci maddenin birinci fıkrası (1933 senesinden itibaren en çok sekiz sene) şeklinde tadil
edilmiş ve Ziraat Bankasının bu günkü kanuni muhtariyetine karşı mecburiyet tahmil etmemek maksadile bono-
lara kefalet işi, müessesenin hakkı hiyarına bırakılmıştır. Bununla beraber bonoların karşılığı olan İnhisarlar
varidatı tediye devrelerine göre kefil olacak bankaya tevdi edileceği gibi icabında iskonto muamelelerinde de
bu bankanın geniş müşterilere malik olmak suretile menfaati olacağına da kani bulunduğumuzdan bankanın
kefil olacağını ümit ederiz.
KATİ TİCARET MUAHEDELERİ AKTİ İÇİN MÜZAKEREYE BAŞLANMIŞ VEYA

BAŞLANACAK DEVLETLERLE MUVAKKAT TİCARİ İTİLÂFLAR AKTİ
HAKKINDAKİ 1679 NUMARALI K A N U N U MUADDİL KANUNA MÜZEYYEL 1/653 NUMARALI
30 Nisan 1933
(HARİCİYE VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR.)
ESBABI MUCİBE
Yabancı ülkelerle ticari muahedelerimiz bundan bir kaç yıl evvel milletler arasındaki örneklerin men-
faatlerimize en uygun olanları üzerinden tabiî şartlar ve ihtiyaçlar çerçevesinde derlenmişti. O zamandanberi
baş gösterip bu güne kadar ucu bucağı gözükmeyecek tarzda yayılan ve daha eyiliğe doğru hiç bir yol almayan
dünya sarsıntısı bu mukaveleleri aynı çeşit diğer ecnebi mukavelelerle beraber yıpratmaktadır. Netekim Devletler
arasında iktisadî düzen son günlere kadar en ziyade kolaylık gören millet temeline dayanırdı. Bir tarafın diğer
tarafa verdiği müsaadeyi derhal umumileştirip mutlak şekİile bir açılma hareketine desteklik eden bu kaide,
milletler bir sürü yeni yeni engeller ve tehlike uyandıran buhranın zoru ile kapıların da kapanmağa mecbur
olunca her yerden zedelenmeğe başladı. Bu yayılma formülile bu günkü korunma ihtiyaç ve meslekini bir arada
kaynaştırmak filvaki pek çetindir. Andığımız kaideye dayanan serbest ticaret, ithalâtı sıkmak, dövizleri murakabe
altına almak, takas usulleri koymak, yalnız birbirine karşılıklı kolaylıklar göstermek, yahut gümrük tarifelerini
indirmek kabilinden tedbirlerle bozgun verilmektedir. Başka ruhta uzuvlanmış olan iktisadî taahhütlerle aykırı
düşen bu tedbirler türlü türlü tefsirler, teşebbüsler ve tevillerle uzlaştırılmakta veya maruz gösterilmekte ise de
aradaki zıtlık gittikçe telif kaldırmayacak bir hale geliyor. Bu yüzdendir ki her memlekete karşı ahdî tarifelerden
vaz geçmek isteyen Fransa geçenlerde aramızdaki muahedenin feshini ihbar etmiştir. Şu veya bu düşüncelerle bu
çeşit . müracaatlerin daha sökün etmesi umulur. Yine kendimizden bir misal getirmek üzere memleketimize mal
sokup karşılık hemen hiç mal almayan Japonlarla böyle olunca yalnız kendi çıkarlarına elverişli bir özde kalıp
tarafımızdan son karşılık zaruretlerine göre düşünülmesi lâzım gelen çareleri zorlaştıran ticaret muahedesinin
bu günkü şeklinde teatisinde mahzur görülmüştür.
Muhtelif tarzlarda bu gibi güçlükler şu sırada bütün dünyada vardır. Onun için Devletlerin alışveriş iş-
lerinde zincirleme ıttıradile müsavat kaidesi dahilinde bir nevi istikrar ve zaman teşkil etmek ve bir yandan da
meri muahedelere girmiş olmak itibarile en ziyade kolaylık gören millet formülü ortadan kaldırılmasa bile iktisadî
— 469 —
kuvvetlerin beynelmilel sahada kendi kendilerine muvazenelerini bulmak kudretinden âciz kaldığı yeni vaziyet
karşısında bu formülü mümkün mertebe kısıp gittikçe darlaşan beynelmilel mübadeleler zemininde her memle-
ketin diğer memleketle ticaretinde bir teadül şartına bağlanmak zaruret halini almıştır. Gerçi muhalif bir sarahat
bulunmadıkça böyle bir şart muahedelelerimizin ruhunda münderiç olmak lâzımgelir. Şu kadar ki hiç bir iltibasa
meydan vermemek üzere bu ciheti hiç olmazsa daha meriyete girmeyen mukavelelerde daha ziyade açmak ve
bizle bu yolda işi düşen devletlerle konuşmak lâzımdır. Meselenin zorluğu bilhassa şundadır ki ecnebilerden yu-
karıda anlatılan koruma meslekini kendileri de güdenlerle son güçlüklerden fazla sarsılmamış olmak dolayısile
eski çığırda yürümek istiyenleri bugünki mecburi gayelerimizde daha kolaylıkla yanaştırıp yanaştırmamak
noktasından ayırt etmek ıstırarındayiz. Hele henüz ticaret muahedeleri ile bağlamadığımız hükümetlere karşı
yarının ne olacağı da belli olmamak düşüncesile daha yavaş davranmak ister. Onun içindir ki henüz bir çıkar
yolu belirmeksizin türlü türlü kayguların, görüşlerin, ihtiyaçların çarpıştıkları şu iktisat bozumunda etrafile
hesap edilmiş bir mütekabiliyet temellerinde anlaşmadıkça buhrandan önce alışılan ve yayılan örnekler üzerin-
den uzun boylu muahedelerle bağlanmaktan ise hiç olmazsa dilediğimiz üzere muahedelere varıncaya kadar işi
modüslerle idare etmekte faide vardır. Kaldı ki aramızda ticaret muahedeleri mevcut olan devletlerle bu ahdî
hükümler çerçevesi içinde yine başkaca teadül temelini gösterir tarzda itilâflar yapmak bugün ihtiyaç halini
almıştır. »
Bütün bu düşünceler üzerinedir ki kanunun iki yıl daha uzatılması yolu tutulmuş ve bu mealde olarak
Yüksek Meclise ilişik lâyiha teklif ve takdim edilmiştir.
ASKERİ TAYİNAT VE YEM K A N U N U N U N 1 İNCİ MADDESİNE MÜZEYYEL

27 Nisan 1933
(MİLLİ MÜDAFAA VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
14 Eylül 330 tarihli tayinat ve yem kanunundaki bir neferin gündelik yemek istihkakı 900 gram ekmek
250 gram et, 150 gram bulğur, 20 gram yağ olarak gösterilmiştir.
Askerin beslenmesinde esas olan bu gıdaların yağlı maddeleri, şekerli maddeleri, azotlu maddeleri ve kalori
miktarları da malûmdur. Bunlardan başka hekimliğin şimdilik terakkisinde büyük bir ehemmiyet kazanan
hayat ve beslenme vazifelerine intizamı ve muvazene veren vitamin keyfiyeti de gayri kabili ihmaldir.
Askerlerimiz yirmi bir yaşlarında, yani vücudun neşvü nemasında devam ettiği hararetli bir çağda orduya
girmektedir.
Askerlik hizmeti esasen daima faaliyet, uykusuzluk, hareket, mezahim ve kuvvet sarf etmek ve az çok
mahrumiyetler içinde yaşamak ve kısaca bir cümle ile hazarda bile daima kudret kuvvet sarfını icap ettiren bir
meslektir.
Bu fennî tafsilâta göre verilmekte olan gıda hali istirahatteki bir şahsa bile kâfi gelmez. Bununla beraber
tayinat kanununun tanzimi zamanında etin sebze ve sair gıdaya nisbetle yüksek fiatta bulunması hesabile müba-
dele keyfiyeti dairei imkânda bulunmuşsa da şimdi bir çok yerlerde sebze fiatının pahalı olması yüzünden gıda
mübadelesini temin etmek mümkün olamamaktadır.
Efrada biraz vitamin verebilmek için vücudun en çok muhtaç olduğu et ve yağ gibi esasen istihkak miktarı
da az olan mühim gıdalardan külli miktarda terketmek icap ediyor.
Yevmî istihkakta şeker bulunmaması ise bu günkü fennî bilgilere nazaran ayrıca düşünülmesi lâzımgelen
bir meseledir. Çünkü şeker vücutta kolayca yana bilen ve yakabilen bir gıda olup yorgunluğu gidericidir.
Yukarıdaki malûmata göre orduda bulunan askerin neşvü nema kudretine zarar gelmemek ve sıhhatlerini
muhafaza etmek vazifenin icabı mezahim ve meşaka karşı koyacak matlup kuvvette bulundurmağa medar
olmak üzere titarı az ve bütçeye fazla yük vermeyeceği şekilde efrabın yevmi istihkaklarına 300 gram yaş veya
100 gram kuru sebze ile bir gram çay ve 10 gram şekerin ilâvesine mecburiyeti katiye olduğundan bu bapta bir
kanun lâyihası projesi tertip ve leffen takdim kılınmıştır.
— 470 —
MİLLİ MÜDAFA ENCÜMENİ MAZBATASI

Mayıs 1933
M.M. Vekâletinin esbabı mucibesinde tafsilen arz ve izah olunduğu veçhile tayinat ve yeni kanununun
mahsus maddeleri hükmüne tevfikan yapılagelen gıda mübadelesi son seneler zarfında mevaddi gıdaiye fiatinin
düşüklüğü hasebile matlup derecede mümkün olamamakta ve kalori itibarile büyük ehemmiyeti olan vitaminin
de temin edilmemekte olmasına binaen askerin erzak istihkakına kuru ve yaş sebze ile çay ve şeker ilâvesi hak-
kındaki teklif encümenimizce de muvafık görülmüştür.
3 Mayıs 1933
1932 malî senesine sağlam bir nakit vaziyetile girilemeyeceğini geçen seneki mazbatamızda kayit ve işaret
eylemiştik. Filhakika 1931 malî senesinin hitamında evvelki seneler bütçe tatbikatının teraküm ettirdiği nakit
açığı, 1932 malî senesinin birinci günü banka hesabı carilerindeki zimmetlerle bütçe emanetlerindeki borçların-
dan o gün bilûmum kasalarda mevcut nakit tenzil edildikten sonra zimmet bakiyesi mühim bir rakam ifade et-
miştir. 1932 bütçesi bir taraftan kendi tatbikatına ait masrafları tediye ederken, diğer taraftan da bu borçların
hemen nısfını ödeyerek 1933 malî senesine bu mazbatamn yazıldığı gündeki memnuniyetbahş hale göre (banka
hesabı carileri de dahil) takriben 10 milyon lira borçla girilmiş olacağını ümit ediyoruz. Binaenaleyh, 1933
senesine 1932 senesinden daha iyi ve sağlam nakit vaziyetile gireceğimizi tereddütsüz söyleyebiliriz.
Nakit açığının tamamen izalesi, 1932 malî senesinde bu yolda sarfedilmiş olan emek ve gayrete 1933 malî
senesinde dahi devam ile mümkün olabileceğinden nakit vaziyetinin bütçedeki tam bir tevazün halinde bulun-
durulmasını temenni ederiz.
Taahhüdattan doğan demiryolları bonoları ile yeniden yapılması kararlaştırılmış olan pek hayırlı ve nafi
işlere gelecek senelerde karşılık bulabilmek ancak nakit açığına bu sene biç nihayet vermek suretile iş program-
larımızın tahakkukunu da kolaylaştırmış olacağız. Binaenaleyh, 1932 senesinde devairce riayet edilmiş olan
tasarruf fikrinin bundan sonra da ayni şekilde devam eylemesi temenniye lâyiktir.
İktisadî buhranın 1932 senesinde olduğu gibi 1933 senesinde de devam etmeyeceğine dair bir emare görü-
lemediğinden varidatın tahminlerinde katî isabet olacağını söylemek çok müşkül olmaktadır.
Eski senelerde tahmin edilen varidat elde edilemediğinden bilhassa 1930 senesi muhammenatının verdiği
açık onu takip eden bütçeler ve nakit işleri üzerinde hâlâ tesirini göstermektedir.
Ticaret muamelelerinin seneden seneye darlaşması 1933 senesi için bu verginin cibayetini daha sıkıntılı
bir hale koyacağı zannolunmaktadır.
FİLYOS-EREĞLİ HATTI İLE EREĞLİ LİMANININ YAPILMASI HAKKİNDA

1/661 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
3 Mayıs 1933
(NAFIA VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
Memleketimizin en mübrem ihtiyaçlaıından ve en verimli servetlerinden birini teşkil eden maden
kömürünün mebzulen bulunduğu Zonguldak - Ereğli Kömür havzasının nakliyatını teshil ve tesri edecek
olan Filyos Filyos - Zonguldak - Ereğli sahil hattının inşasına bazı sebep dolayısiyle henüz başlanamamıştır.
Ankara - Filyos hattının dörtte üçü bitmiş ve bakiyesinin de 1935 senesine kadar inşası mukarrer bulun-
muş olduğu halde hattın müntehasının Filyos'ta kalması hem esas maksadın elde edilememesine sebep, hemde
kömür havzasının inkişaf edememesine bais olacaktır. Halen senevi bir buçuk milyon ton kadar kömür veren
havzanın istihsalâtı günden güne artmakta ve daha mükemmel vesait istimalile bunun beş milyon tona kadar
çıkarılabileceği memul bulunmakta olmasına nazaran havzanın nakliyat ihtiyacatı lâyikile temin edilebilmek
üzere Filyos - Ereğli sahil hattının inşasına vaktile başlamak iktiza eylemektedir. Bir de fennî surette istihsal
edilecek kömürün cihan piyasasında kendisine bir pazar bulabilmesi her şeyden evvel maliyet fiatinin tenkisi ile
kabil olabileceğinden elyevm pek iptidaî ve pahalı bir şekilde yapıla gelmekte olan vapurlara tahmil, tahliye işi-
nin Avrupa'daki emsaline olduğu gibi uciızlattırılması da lâzım gelmektedir. Bu noktai nazardan hattın münte-
hasında bulunan Ereğli'de bir liman tesisi elzem ve gayrikabili içtinap bir keyfiyet bulunmaktadır. Bu limanın
— 471 —
inşasını icap ettiren bir ikinci sebep te Karadeniz sahilinde Sinop'tan başka melce bulunmayışıdır. Her sene fırtı-
nalara tutularak Sinoba da iltica edemeyen bir çok vapurların kazaya maruz kalarak bir çok halkımızın ölüme
sürüklendiği ileridenberi cereyan etmekte olan hâdiselerdendir. Ereğli önü bu kabil bir çok vapur enkazı ile
halen doludur. Binaenaleyh bu noktai nazardan dahi limanın inşası zarurî bulunmaktadır.
Filyos - Ereğli sahil hattının takriben 70 kilometre olup geçeceği arazinin arızası derecesine göre ray, tra-
vers ve sair malzemei ferşiyesi de dahil olmak üzere bedeli inşası yirmi milyon Türk lirası ve tesisatı sabitesi de
dahil olduğu halde Ereğli limanının bedeli inşası 10 milyon Türk lirası tahmin olunup kanunun birinci maddesin-
de bu miktar tahsisatın sarfına mezuniyet verilmesi ve inşaat baliğine göre hattın üç sene ve limanın altı sene zar-
fında ikmal edilmesi imkânı verilmek ve inşaatın inkıtaa uğramayacak muntazam bir seyirle devamını temin
eylemek üzere de müteaddit senelere sari taahhüdat icrasına mezuniyet verilmesini mutazammın ahkâmı der-
cedilmiştir.
Kanunun ikinci maddesine mezkûr demiryolu ve limanın inşası ve ihraç edilecek bonoların ödenmesi için
her sene icap eden tahsisatın bütçeye konulacağı dercedilmiş olup bu da bütçe kanununun icabatındandır.

11 Mayıs 1933
Memleketimizin başlıca servet kaynaklarından olan kömürlerin memleket dahiline kolaylıkla taşınabil-
mesi için yapılmakta olan Irmak-Filyos hattının sonu Filyos'ta kaldığı surette kömür havzasının hâsılatını dahil-
de sevketmekte faidesi mahdut kalacağı cihetle hattın Filyos'tan Zonguldak ve Ereğli'ye kadar uzatılmasında
mecburiyet vardır. Kömür havzasından çıkarılan kömürlerin deniz .yolile etrafa gönderilmesi ve çıkarılan kömür-
lerimizin satılması da her türlü yükletme kolaylıklarını havi ve kömür alacak vasıtaları her mevsimde emniyetle
barındıracak bir liman bulunmasına bağlıdır.
Kömürlerimizin hariç memleketlerde müşteri bulması, çıkarma masraflarının ucuzlamasile beraber taşıma
ve yükletme masraflarının az olmasını icap eder, bu ucuzluk ve masraf azlığı ise asıî bir limanın mükemmel va-
sıtalarile olabilir.
Takriben 70 kilometre uzunluğunda ve Anadölunun en sarp yerlerinden geçecek olan demiryolu (20) mil-
yon Türk lirasile yapılacak, her türlü rüzgârlara karşı muhafazalı ve depolan ve elektrikli vinçleri ve rıhtımlarile
senede beş milyon ton kömür vermeğe kâfi bütün tesisatile Türkiye'nin ilk asri limanı da on milyona mal-
olacaktır.

18 Mayıs 1933
Hükümetin esbabı mucibesile Nafıa encümeni mazbatasında serdolunan mütalealara iştirak eden encü-
menimiz teklif lâyihasını esas itibarile kabul etmiştir.
Ancak yapılacak bu hattın güzergâhına tesadüf eden arazinin çok arızalı olması sebebile inşaatın lâyiha-
da derpiş edildiği veçhile üç senede ikmal edilemeyeceği anlaşılmış ve bu sebeple bu müddet dört seneye çıkarıl-
mak suretile madde tadil edilmiştir.
Ziraat Bankasının bu günkü kanunî muhtariyetine karşı mecburiyet tahmil etmemek maksadile bonolara
kefalet işini bu müessesenin hakkı hiyarına birakmak için maddeye ayrıca bir fıkra ilâvesi kararlaştırılmıştır.
BELEDİYE BANKASI HAKKINDA 1 / 660 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI

3 Mayıs 1933
(DAHİLİYE VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
1580 numaralı Belediye kanununun 131 inci maddesine göre belediyelerimiz için bir banka kurulması
icap etmektedir. Aynı madde hükmüne nazaran belediyelerimiz yirmi sene müddetle bütçelerinin yüzde beşi nis-
betinde ayıracakları tahsisatları Hükümetçe gösterilecek bir bankaya yatırmağa mecburdurlar. İki buçuk sene-
denberi tatbik edilmekte olan bu madde ile halen bir buçuk milyon lira kadar bir para toplanmış bulunmaktadır.
Belediyelerimizin muhtelif imar işleri için yapmak mecburiyetinde kaldıkları istikrazlarını karşılamak
veya istikrazlara tavassut etmek üzere bir Belediyeler Bankası kurulması düşünülmüş ve hükmî şahsiyeti haiz
olmak ve Ziraat ve Emlâk Bankalan gibi millî müesseselerimizin istifade ettiği haklardan ve imtiyazlardan bu
bankanın da istifadesini temin için bu kanun lâyihası hazırlanmıştır.
— 472 —
Mayıs 1933
Belediye kanununun 131 inci maddesine göre belediyelerin her sene tahsil edecekleri varidatlarının yüzde
beşinin mecburî olarak Belediyeler Bankası sermayesine tefrik eyledikleri mebaliğden bir buçuk sene zarfında hâ-
sıl olan bir buçuk milyon liraya yakın sermaye muaattal bırakılmayarak faaliyete geçmesi encümenimizce de
muvafık görüldüğünden lâyiha esas itibarile kabul edilmiştir.
Hükümetin teklifi, Dahiliye ve Maliye encümenlerinin muvafık gördükleri bir madde ile bu evsafta bir
banka teşkili mümkün olamayacağından encümenimizce lâyiha tevsi edilerek işin icaplarına ve kanunu mahsus-
la ammeye ait olan paralardan bir kısmının mecburî olarak tedariki ile hâsıl olan sermayeden teşkil edilen bu
bankanın evsaf ve mahiyetindeki diğer millî müesseselerin az çok haiz oldukları hukuk ve imtiyazatı bu müesse-
seye de vermek muvafık görülmüştür.
Bankanın gerek idare meclisini ve gerek heyeti umumiyesini en az masrafla temin edebilecek çareler ve
şekiller aranarak adedi az gösterilen meclisi idare reisi ve azalarının kanunî vasıfları haiz ehliyetli zatlardan İcra
Vekilleri Heyetince tayin edilmesi ve senede bir defa toplanacak heyeti umumîye vazifesini ifa etmek için Divanı
Muhasebat reislerile Devlet Şûrası daire reislerinin kısmen Dahiliye Vekâleti erkânından ve doğrudan doğruya
sermayeye sahip olan vilâyet belediyelerinden de her sene münavebe ile on belediyenin gönderecekleri murah-
haslardan teşkil etmek şekli tercih edilmiştir.
CÜMHURİYET MERKEZ BANKASI K A N U N U N U N 14 ÜNCÜ VE 40 INCI MADDELERİNİN

6 Mayıs 1933
ESBABI MUCİBE
Cümhuriyet Merkez Bankası heyeti umumiyesinin 16 Nisan 1933 tarihinde fevkalâde olarak toplanışında
nizamnamei esaside bazı tadilât icrası kararlaştırılmış olup bu mukarrerattan iki maddesi meri olabilmesi için
Türkiye Cümhuriyet Merkez Bankası hakkındaki 1715 numaralı kanunun 14 ve40ıncı maddelerinin tadilini is-
tilzam eylemektedir. Şöyleki:
1 - Kırkıncı madde Devlet, vilâyet ve belediyelerin borsada kote edilmiş tahvillerine mukabil azami yüzde
80 ve diğer kote edilmiş sağlam tahvilâta mukabil de yüzde 70 nisbetinde avans verebileceği ve ancak bu muame-
lelerin istikrar kanununun meriyetinden sonra ifa edilebileceği muharrer olup bu defa fevkalâde olarak toplanan
heyeti umumiyede ayni şerait ve nisbetlerdeki avansın bankalara üç ay vade ile yapılması ve bu muamelelerin
kanunun beşinci maddesinin son fıkrasında yazılı evrakı naktiye karşılığını teşkil eden Hazine borcundan beş
milyon liranın ödenmesinden sonra ifa edilmesi ve bu avanslar mukabilinde yapılabilecek emisyon miktarının
Hazine borcuna mahsup edilen mebaliğin yüzde ellisini tecavüz etmemesi tekarrür ettirilmiş olduğundan mev-
zuubahs kırkıncı maddenin bu salâhiyeti temin edecek surette;
2 - On dördüncü maddede istikrar kanununun meriyete vazına kadar Bankanın beşinci madde mucibince
uhdesine almış olduğu evrakı naktiye miktarını artırmıyacağı ve ancak 35, 36, 37 ve 38 inci 39 uncu maddeler
mucibince yapılabilecek emisyonların bu hükümden müstesna bulunduğu mukayyet olup yukarıda arzedildiği
veçhile 49 ıncı maddede yapılmasına lüzum hâsıl olan tadilât kabul buyurulduğu takdirde işbu avans ve krediler
mukabilinde yapılacak emisyonun da istisnası tabii olduğundan mezkûr on dördüncü maddenin bunu ihtiva
edecek surette:
Tadili muktazi görülmüş ve merbut lâyihai kanuniye tanzim ve takdim edilmiştir.
İSTANBUL BELEDİYESİNE BAĞLI SULAR İDARESİ TEŞKİLİ HAKKINDA

16 Mayıs 1933
ESBABI MUCİBE
İstanbul halkının mühim bir ekseriyeti için haizi ehemmiyet olan ve İstanbul belediyesi tarafından devren
satın alınan Terkos suyu imtiyazını işletmek üzere tesisi mukarrer sular idaresine en muvafık olacak şekli bul-
mak için bilhassa garp belediyelerinin iktisadî teşekkülleri uzun uzadıya mütalea edilmiştir.
— 473 —
Garp şehirlerinde bu gibi amme hizmetlerini ifa eden teşekküllere belediyecilik noktasından ne kadar ehem-
miyet atfolunduğu, bir çok şehirlerde bu gibi hizmetlerin kazanç temini esasını takip eden hususî şiıketlere veril-
meyip muhtelif şekillerde vücude getirilen (Regie) lere verildiği görülmüştür.
Terkos suyunun yeni idare şekli tesbit edilirken, 1929 senesinde (Barselon) şehrinde toplanmış olan (Bele-
diyeler ve mahallî idareler beynelmilel kongre) müzakeratı ehemmiyetle mütalea edilmiştir. Bu kongre, beledi-
yeler tarafından yapılacak iktisadî nisbetlerin en muvafık şekillerde idare tarzlarını ve mütehassısların bu husus-
taki noktai nazarlarını tetkik eylemiştir.
Tetkikat neticesinde muhtelif memleketlerde bu nevi müesseselerin bilhassa dört şekilde kurulduğu görül-
müştür :
1 - Muhtar idareler,
2 - Komünler arasında kooperatifler,
3 - Müşterek menfaatli idareler,
4 - İmtiyazlı hususî şirketler.
Kongrenin neticei müzakeratında muhtelif memleketlerde en ziyade tesadüf edilen ve maksada en uygun
olan idare şeklinin (muhtar idareler) olduğu anlaşılmıştır.
Ezcümle Fransa'da Paris müstesna hemen bütün şehirlerde su, elektrik, havagazı gibi umuma ait hiz-
metler komünlere merbut muhtar idareler tarafından görülmektedir.
Belçika'da bu dört idare tarzı şu suretle tatbik olunur:
1- Muhtar idareler yüzde 56, 62,
2 - Komünler arasında kooperatifler yüzde 21, 68,
3- Müşterek menfaatli idareler yüzde 6, 2,
4 - Hususî şirketler yüzde 15, 68.
Kooperatifin tarzı: Nüfusu 5 000 - 25 000 arasında değişen küçük komünlerin birleşerek vücude getir-
dikleri teşekküllerde bu nevi teşekküllere bugün için hemen Belçika'da tesadüf edilir.
Almanya'da mevcut (2071) teşekkülden 1968, yani yüzde 95,02 si muhtar idare şeklindedir.
Bütün sermayeleri şehir idarelerinin elinde bulunan anonim şirketler bu sahada kendilerinden beklenilen
faydayı temin edememektedir. Anonim şirketler için bütün memleketlerde ticaret kanununun vazettiği murakabe
tarzı münhasıran kâr temini gayesini takip eden müesseseleri istihdaf ettiğinden umumî hizmetlerle alâkadar bu
gibi işlerin idare ve murakabe şekli anonim şirket şekli ile kabili telif görülememektedir.
Müşterek menfaatli şirketler: Kısa müddetlerle kurulmaktadır. Belediyeler yeniden tesisat icrası mevzubahs
olduğu zaman, tesisat vücude getiren şirketler ve kısa müddetle ortak olmakta ve bilâhare bütün tesisatı satın
alındığından bu gibi idareler dahi bir müddet sonra muhtar idare tarzına çevrilmektedir.
Muhtar idareler hemen bütün memleketlerde umumî hizmetlerin ifası için en ziyade tercih olunan idare
şeklidir. Bu nevi idarelerde mesuliyet netice itibarile belediyeye tevcih edilmekle beraber, mevzuun hususî ve kıs-
men de ticarî mahiyete ve bu itibarla istilzam ettiği alestikiyete binaen idareye muhtariyet verilmekte ve doğru-
dan doğruya resmî bir idarenin tâbi olduğu kayit ve hükümlerden serbest'bırakılmaktadır.
Esassn bu idare tarzı memleketimiz için de yabancı addedilmez. Filhakika inhisar idareleri mütedavil ser-
maye ile tedvir ettikleri muameleleri de muhasebei umumiye kanunile müzayede ve münakaşa kanunları hüküm-
lerine tâbi olmayarak tamamen muhtar bir şekilde idare edildikleri gibi seyrisefain idaresi ve hususî bir kanunla
teşkil edilmiş olan (Ankara İmar müdüriyeti) de ayni suretle müzayede ve münakaşa kanunu hükümleri haricin-
de bırakılmıştır.
Yapılan tetkikat neticesinde (muhtar idare) şekli esas ittihaz edilmiş ve Terkos suyunun idare şeklinin de
bu esas dahilinde teşekkül ettiği takdirde, mevzuatın ehemmiyetile münasip bir idare tarzına varılmış olacağı
kanaati hâsıl olmuş ve bu kanun lâyihası ihzar ve teklif edilmiştir.
— 474 —
TÜRKİYE'DE TÜRK VATANDAŞLARINA TAHSİS EDİLEN SANAT VE HİZMETLER

HAKKINDAKİ K A N U N U N BAZI HÜKÜMLERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİNE DAİR
16 Mayıs 1933
ESBABI MUCİBE
Türkiye'de Türk vatandaşlarına tahsis edilen sanat ve hizmetler hakkındaki 2007 numaralı kanun ile takip
edilen maksadın, Türkiye'de iş sahasını mümkün olduğu ve faydalı görüldüğü kadar vatandaşlara hasretmek
olduğu malûmdur. Neşrinden beri kanunun saydığı işlere yeniden hiç bir ecnebi girişememiş ve işlerini tasfiye
edenlerin yerlerini de vatandaşlarımız tutmuştur. Millî emeği kabil olduğu kadar korumak ve millî kabiliyeti
derece derece arttırmak gibi bir maksatla Büyük Millet Meclisince kabul edilmiş olan bu kanunun vatandaş-
larımıza açtığı ve açacağı iş sahalarının ehemmiyetini lâyık olduğu veçhile takdir eden Cümhuriyet Hükümeti
bir taraftan vatandaşlarımızın görgü ve mümareselerini arttırmağa çalışırken, bir taraftan da bu günkü filî vazi-
yetin kendi insanî telâkkilerine ve umumî iktisadi zaruretlere uygun bir şekilde tasfiyesini düşünmekten hali
kalmamıştır. Filhakika memleketimizde tutunan ecnebi iş sahiplerine birden yol vermenin memleketin iş kuvve-
tinde bir sarsıntı bırakmaması kabil olmayacağı gibi, bunun, işlerini terkederek kimseleri pek müşkül bir vaziyete
maruz bırakacağı da şüphesizi bulunmaktadır. Bütün cihanı saran iktisadi darlık içinde hepsi ile eyi münasebetler
idame ettiğimiz memleketlerin esasen hayli kabarık bir yekûn tutan işsizlerine bir hamlede bir kütlenin daha
iltihakına yol açmamağı ve bu hususta tedrici bir surette hareket etmeği insanî mülâhazalar itibarile muvafık
görmekteyiz. Kaldı ki, memleketlerinde yeniden bir vaziyet tesis etmeleri bu günkü umumi iktisadi vaziyete göre
müşkil olan bu şahısların mühim bir kısmının işsiz güçsüz memleketimizde kalmaları da muhtemeldir. Bundan
tevellüt edecek mahzurları da hesaba katmak icap etmektedir. Buna binaendir ki, Cümhuriyet Hükümeti 2007
numaralı kanunun esasını mahfuz tutarak intikal devresini mutedil bir had dahilinde genişletmeği muvafık
görmüş ve kanunun 16. VI.933 tarihinden itibaren tatbiki icap edecek hükümleri için iki senelik bir müddetin
kabulü esasına müstenit olan merbut tek maddeden ibaret kanun lâyihasını Büyük Millet Meclisine takdim
etmiştir.
Cumhuriyet Hükümeti bu iki senelik müddet zarfında 2007 numaralı kanunun daha eyi ve salim bir tatbik
göreceğine emin bulunmaktadır. Halkın ihtiyacını tazyik etmemek yeni sahalara daha tekemmül etmiş bir görgü
ile girmek ve memleketimizde bir işe tutunmuş kimselerin işlerini daha kolay ve daha normal bir şekilde tasfi-
yelerine imkân vermek maksadile "teklifi muvafık görülen bu kanunun Yüksek Meclisçe tasvibe şayan görüle-
ceğinde şüphe edilmemektedir.
HAZİNE ALACAĞI OLARAK MUHTELİF HESAPLARA KAYDOLUNAN PARALARDAN

BAZILARININ TASFİYE VE TERKİNİNE DAİR 1 / 695 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
16 Mayıs 1933
ESBABI MUCİBE
Millî Hükümet bütçelerine ait hizmetler için yapılmış tediyatın tasfiye ve mahsubuna dair olan 2120 numa-
ralı kanun Yüksek Meclisçe tetkiki sırasında; Devlet namına ifa edildiği tevsik edilecek hizmet bedellerinden
olup muhasipler için ilişik sayılan paralardan kendilerinin tebri elerinin adilane bir hareket olacağından bahsile
eshas zimemi ve sair hesaplarda daha umumî bir tasfiye yapılması noktasına temas edilmişti. Filhakika eshas
zimemi ve sarfiyatı muvakkate hesaplarında Hazine alacağı olarak mukayyet bulunan ve ehemmiyetli bir mik-
tara baliğ olan paralardan kısmı küllisini; Devlet namına ifa edilen bir hizmet karşılığı olarak sarfedildiği halde
evrakı müsbiteşinin, fevkalâde ahval ve muhik esbap dolayısile mevzuatımıza tamamen uygun bir şekilde tazim
edilememesinden veya bu gibi sebep ve zaruretler karşısında Divanı Muhasebat veya salâhiyeti heyetlere ibraz
olunamamasından dolayı muhasip veya sarifleri namına zimmet kaydedilen paralar teşkil etmektedir. Evvelki
senelerde Divanı Muhasebat murakabe teşkilâtının noksanlığı ve 1340 senesinden evvelki zamana ait hesapların
tetkikine memur edilen heyetlerin 1340 senesinden sonra teşkil edilebilmesi ve bu sebeple dolayısile bir seneye
ait hesabın aradan bir çok seneler geçtikten ve pek çok muhasipler değiştikten ve hatta bir kısım muhasebeci-
likler lağ vedildikten sonra tetkik edilebilmiş olması, fasıl ve madde hatasından ve havale harici sarfiyattan mü-
tevellit paraların tahsisat dahiline alınmasının ve noksan tahakkuk ve tediye evrakının ikmal ve bazı evrakın
ibrazını imkânsız bırakmış ve bunlar binnetice muhasiplere borç sayılmıştır. Buna umumî ve istiklâl harplerindeki
fevkalâde vaziyetler ve muhasiplerin bu ahval karşısında mevzuatımıza tamamen uygun bir hale getirilmeyen
evrak üzerinde tediyat yapmak mecburiyetinde kalmaları ve haleflerin seleflere ait evrakı müsbiteyi muhafaza
ve salahiyetli heyetlere ibrazındaki kayıtsızlıkları de müessir olmuştur. Haddi zatinde hakikî bir Hazine alacağı
— 475 —
mahiyetinde olmayan bu kabîl borçların borçlulardan tahsili hususunda yapılan muhabere ve geçen muamele-
lerde sarfedilen mesai nisbetinde tahsil edilebilen kısım az miktarda olmakla beraber Devlet namına yapılan hiz-
met karşılığı olarak istihkak kazanılmış paralar sahiplerine tamamen verilmiş ve Devlet borcu şu suretle ödenmiş
ve ortada halkın ve Devletin zaı arını mucip bir hal mevcut bulunmamış olduğu halde münhasıran yukarıda
arzolunan esbap dolayısile zimmet addedilen paraların bundan mütevellit tediyeyi yapanlardan tahsiline teşebbüs
edilmesi ve bilhassa, harp, işgal, isyan, tuğyan ve yangın ve emsali sebeplerle ziyaa uğrayan evrakı müsbitenin
Divanı Muhasebata veya salâhiyettar makam ve heyetlere ibraz edilememesi zarureti karşısında muhteviyatının
muhasiplere borç sayılması neticesinde bunların veya yetimlerinin maaşlarına müracaatla tevkifat icrası gibi
vaziyetler ihdas etmektedir. Aslan zimmetlerine para geçirmeyen bu memurların ve ailelerinin mazharı adalet
olmaları Cümhuriyet prensiplerine uygun görülmektedir. Bu itibarla gerek Divanı Muhasebatın ve gerek salâhi-
yetli makam ve heyetlerin muhasip veya sarifleri namına çıkardığı borçların, Devlet namına yapılan işler mukabili
verilmiş bir para olduğu tahakkuk ettiği ve Devlet borcunun ödenmiş olduğuna kanaat verici evrak ibraz edil-
diği takdirde, keyfiyet malî müşavere encümenince de tetkik edilerek verilecek karara müsteniden Vekâletçe
kayitlerinin terkini cihetine gitmek ve şu suretle sunu taksiri olmayan muhasip veya sarifleri borçtan kurtarmak
maksadile rapten takdim kılman kanun lâyihası hazırlanmış ve bundan başka sakıt hükümet zamanında her
hangi bir suretle tesviye edilip de 459 numaralı mahsubu umumî kanunu ve müzeyyelâtile tayin olutîan müddet
zarfında mahsubu yapılamamış olan ve eldeki mevzuata göre halen mahsubuna imkân bulunmayan muhtelif
hesaplarda kayitli paraların da aradan uzun bir zaman geçmiş olması hesabile indelhace hizmetin ifa edildiğine
kanaat verici evrakı müsbite kâfi addedilmek suretile mahsuplarının icrası ve seneden seneye devredegelmekte
olan bakayanın tasfiyesi zarurî olacağı düşünülmüş ve bu cihet de lâyihada ayrı bir madde halinde gösterilmiştir.
28 Mayıs 1933
Bu lâyiha başlıca iki esası ihtiva etmektedir:

Birincisi; Devlet namına yapılmış hizmetler için tediye edilip de her hangi bir şekilde noksanı, fasıl ve mad-
de hatası, havale harici olması veya fevkalâde ahval dolayısile vesaikinin ziyaa uğraması sebeplerille muha-
sipler veya alâkadarları namına salahiyetli heyetler veya Divanı Muhasebatça veya idareten zimmet kaydedilmiş
paraların terkin ve tasfiyesi suretile bu kısım memurların adalete mazhar edilmeleri,
İkincisi: Sakıt hükümet zamanında tediye edilip te bütçe mahsubu yapılamayan bu hizmetler için tediye
edildiği sabit olacak paraların mahsubu suretile bu hesapların kapatılmasıdır.
Bu devrede memleketin geçirdiği fevkalâde vaziyet ve malî sahada yapılan yenilikler göz önüne alındığı
takdirde bu yolda esaslı bir tasfiyenin yapılması, hem Devlet kayitlerinin selâmeti ve hem de muhasiplik gibi çok
ağır vazife ifa edenlerin şahsî hiç bir menfaatleri olmadığı ve Devlet namına ifa edilmiş hizmetlerin bedelleri
olarak sarfedildiği tevsik edilen paraların bunlardan veya vefat edenlerin yetim ve dullarına verilen ufak maaş-
lardan ödettirilmesi gibi ağır cezalara maruz bırakılmaması Cümhuriyetin takip ettiği ıslahat ve adalet prensip-
lerine uygun görülerek lâyiha encümenimizce aynen kabul edilmiş ve havalesi mucibince Bütçe encümenine
verilmek üzere Yüksek Reisliğe sunulmuştur.

30 Mayıs 1933
Muhasibi mesuller ile mutemetler ve bu işlerle alâkalı olanlar, şahsın zimmetlerine para geçirmedikleri
halde muhasebei umumiye kanununa göre vermek mecburiyetinde bulundukları avansların ve muvakkat sarfi-
yatın ve sair işlerin muhtelif hâdiseler ve zaruretler dolayısile zamanında evrakı sarfiyesini alamadıklarından
şahsan zimmettar addedilerek kendilerinin ve eytam ve eramilinin tazyik edilmeleri adalet mefhumile kabili telif
olamayacağından işlerin icaplarına göre mahsup muameleleri yapılarak kayıtlarının kapatılmasını muvafık gö-
ren encümenimiz de Hükümetin ve Maliye encümeninin noktai nazarlarına iştirak ederek lâyihayi birinci
ve ikinci maddelerde yapılan bazı kelime tashihile kabul etmiştir.
Vergi ve resimlere ait. kanunların bir kısmında tahakkuklarından itibaren müruru zaman müddetleri yazılı
olduğu halde diğerlerinde böyle bir kayit bulunmadığından sabık Osmanlı idaresi zamanına ait vergi bakayala-
rından halen tahsilât olmadığı gibi kayitlerinin kapanmaması yüzünden bir kısmının da tediye edilmiş olması
çok muhtemel bulunmasından ve üzerinden en az on beş senelik bir zaman geçmiş olması da dikkatle nazara
alınacak hususlardan görülmekle 23 nisan 1336 tarihinden evvelki zamana ait vergi ve resimlerden bakaya görü-
len paralar bilâ lüzum defterleri doldurmakta ve memurları meşgul etmekte olduğundan kayitleri kapatılmak,
üzere affedilmesini teminen Maliye Vekili Beyin de muvafakatile lâhihaya bir madde ilâve olunmuştur.
— 476 —
Akitlerden gelen Hazine alacakları umumî hükümlere tâbi olacağından şimdilik bu maddeden hariç bıra-
kılmıştır. Bu tarihten sonraki bakayalar ile mülga vergiler bakayası ve bilhassa aşar faizleri için de bir karara
gitmek lüzumlu addolunmakta ise de bunlar hakkında Maliye Vekâletince tetkikat yapılarak icabına göre önü-
müzdeki içtimada teklif olunmak üzere bir lâyiha hazırlanması daha muvafık görülmüştür.
TÜRKİYE CÜMHURİYETİ HÜKÜMETİLE OSMANLI UMUM BORÇLARI HÂMİLLERİ

ARASINDA İMZA EDİLEN İTİLÂFNAME VE İLİŞİKLERİNİN TASDİKİNE DAİR
18 Mayıs 1933
(MALİYE VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANAMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE LAYİHASI

A ) Miizakerat tarihçesi:
Lozan ahitnamesi, Osmanlı borçlarının, İmparatorluktan toprak almış vâris Devletler arasında taksim
olunması esasını vazetmiştir.
Osmanlı Borçlan Meclisi, ahitnamenin hükümlerini tatbikan borçlu Devletlere terettüp eden yıl taksit-
lerini tesbit ederek 6 Teşrinisani 1924 tarihinde Devletlere tebliğ etmiştir.
Alâkadar Devletlerin, uhdelerine verilen yıl taksitlerini kabul etmemeleri neticesinde keyfiyet, Cemiyeti
Akvam Meclisinin tayin ettiği bir hakeme sevkedilmiş ve hakem 18 Nisan 1925 tarihli bir kararile borçlu Dev-
letlerin hisselerini aşağıdaki yüzdelerle" tesbit etmişti.
17 Teşrinievvel 1912 17 Teşrinievvel 191?
den evvelki istikrazlar den sonraki istikrazlar
Devletler % %
Türkiye 62.25 76.54
Yunanistan 10.57 0.55
Suriye ve Büyük Lübnan 8.17 10.05
Yugoslavya 5.25 —
Irak 5.09 6.25

Filistin 2.46 3.03
Bulgaristan 1.62 0.16
Arnavutluk 1.57 —
Hicaz. 1.13 1.39

Yemen 0.89 1.09
Maveraüşşeria 0.55 0.68
İtalya 0.23 —
Necit 0.10 0.12

Maan 0.10 0.12
Asir 0.02 0.02
Yekûn 100.— 100.—
Lozan ahitnamesinin 49 uncu maddesine tevfikan 1 Temmuz 1925 tarihinde Fransa Hariciye nezaretinde
toplanan bir komisyon, yukarıdaki yüzdeler esası dairesinde, Osmanlı borçlarının itibarî resülmalini borçlu dev-
letler arasında taksim etmiştir.
Osmanlı İmparatorluğunun, bazı avanslardan mütevellit teahhüdatı haricinde, borçlarının, Lozan ahit-
namesinin meriyete girdiği tarih olan 6 Ağustos 1924 teki miktar ve mikyası, Mısır vergisi ile temin edilmiş olan
istikrazlar hariç bırakıldıktan ve mütedahil senevî taksitlere mukabil verilmesi mukarrer bonoların şartlarında
bazı tadilât icra edildikten ve nihayet düyunu muvahhide faizleri ile ikramiyeli demiryolları tahvilatının amor-
tismanlarından takriben altı milyon liralık bir tenzilât yapıldıktan sonra 161 303 383 nominal lira olarak tesbit
edilmiş ve bunda Türkiye hissesine:
Uzun vadeli istikrazlardan 82 456 337
Hazine bonolarından 3 521 936
Mütedahillerden de 21 550 188 lira ki
Ceman 107 528 461
— 477
I ıra tefrik olunmuştur.

Bu borç nominali, 1928 mukavelesi ile, istikrazların tediye akçelerine göre, sterlin, Holanda florini ve
frank olarak muhtelif kategorilere taksim olunmuş ve istikrazların tediye akçeleri meyanında sterlin bulunduğu-
na veya bulunmadığına nazaran, muhtelif tediye palyeleri ve bunlara göre de muhtelif tediye yüzdeleri kabul edil-
mişti. Yukarıda gösterilen borç hissesine nazaran Türkiye'nin ilk seneden itibaren faiz ve amortisman olarak
5 219 693 altın lira ödemesi lâzımgelirken kabul edilen tediye palyelerine ve tediye yüzdelerine göre yıl taksiti ola-
aşağıdaki miktarları ödemesi mukarrerdi:
Altın Türk lirası
Haziran 1929 dan Mayıs 1936 tarihine kadar yedi sene 2 000 000
1936 " " 1942 altı " 2 380 000
" 1942 " " 1937 beş " 2 780 000
1947 " " 1952 beş " 3 180 000
1952 den itibaren itfaya kadar .... 3 400 000
Hükûmet, 13 Haziran 1928 tarihli mukavelenin 13 üncü maddesinin 10 uncu paragrafının ilk iki sene için
bahşettiği ihtiyarı istimal ederek amortismandan sarfı nazar etmiş ve birinci tatbikat senesi zarfında borç servisi
karşılığı olarak Borçlar Meclisine yalnız 1 435 000 sterlin tediye etmiştir.
Tüıkiye'nin, ayni sene zarfında, milli paranın mukadderatını tehdit eden had bir kambiyo buhranı ile kar-
şılaştığı hatırlardadır. Hükümet bir taraftan şiddetli bir seyir takip eden buhranı önlemek için tedbirler alırken,
diğer taraftan da memleketin haricî taahhütlerini daralan malî siası ve millî paranın masuniyet ve mahfuziyeti
ile telif etmek çarelerini gözden ayırmamıştır
Devlet Hazinesi ve memleketin kambiyo siası ancak hayatî ihtiyaçlara cevap verebildiği bir sırada mahdut
olan bu imkânları kullanmakta hassas ve kıskanç olduk. Bu çetin mukavemet ve mücadele günlerinde idi ki
"Taymis" gazetesi Türkiyenin haricî borçlarını tediye etmemeğe karar vermiş olduğunu bildiren bir haber
neşretti.
Londra gazetesinin verdiği bu haber Türkiye'nin haricî taahhütlerinin kâffesine şamil bir moratuar ilânına
karar verilmiş olduğunu bildirmek itibarile hakikate uygun değildi. Bu neşriyat üzerinedir ki Borçlar Meclisi
telgrafla Hükümete müracaat ederek vahim neticeler tevlit edebilmek istidadında olan bu haberin tekzibini
istedi.
Bu telgrafa verdiğimiz cevapta, Hükümetin carî seneye müteallik borçlarının kâmilen ödenmiş bulun-
masına nazaran bu haberin hiç bir kıymeti olmaması lâzımgeleceğini, bir tekzibin ise faydasız ve mahalsiz olduğu
bildirildi. Hükümet bu münasebetle Osmanlı borçlarının tediyesine başlanmasından doğan buhranın maliyemizi
ve memleket iktisadiyatını tehdit ettiğini ve buhranın devam etmesinin binnefis hâmiller için de vahim olması
ihtimallerinin düşünülmesi icap edeceğini tebarüz ettirerek Meclisin vaki müracaati vesilesile, Hükümete hususî
bir sureti hal telkin edip edemeyeceğinin bildirilmesini istedi.
Müzakerat bu şerait ve vaziyet içinde talik edildi ve keyfiyet bir tebliğ ilân olundu (29 mayıs 1931).
Hükümet 16 haziran 1931 tarihinde yeni bir itilâfın aktine kadar her ay borçlar hesabına 620 000 Türk
lirası tediye edebileceğini Borçlar Meclisine tebliğ etti. Bu karar ve tebliğ Meclisin mükerrer itirazlarına ve pro-
testolarına vesile verdi ve Meclis bu kısım tediyata ancak "alelhesap tediyat" mahiyetinde addedebileceğim
bildirdi. Hükümet, müzakerat müsbet ve tatmin edici bir neticeye varıncaya kadar bu statukoyu muhafaza ede-
ceğini ve büyük müşkülât bahasına tediye etmekte olduğu miktarlar haricinde kendini hiç bir taahhüt ile bağlı
görmemekte olduğunu ifade etti.
Hükümet bu bisut muhaberata ve hâmiller aleyhine neticeler tevlit eden vaziyete nihayet vermek ve borçlar
meselesine iki tarafın menfaatlerini koruyan bir tesviye şekli bulmak hususundaki samimî emelile, talik edilen
müzakeratm yeniden başlamasına taraftar olduğunu bildirdi ve Borçlar Meclisini müzakereye davet etti (14
Teşrinisani 1931). Buna cevaben Meclis Hükümetle müzakerata girişmeğe amade olduğunu bildirerek müzake-
ratm Paris'te cereyanının kabulünü ve bu maksatla Hükümet murahhasının Paris'e izamını rica etti.
Hükümet murahhası olarak Paris'e giden Saraçoğlu Şükrü Bey ile hâmillerin mümessilleri arasındaki
müzakerat 26 Kânunusani 1932 tarihinde başlamıştır.
Müzakeratta ilk münakaşa edilen nokta, itilâfın muvakkat veya daimî mahiyeti haiz olması meselesi idi.
Hâmillerin mümessilleri evvelâ, ilk tezlerine sadık kalarak, Türkiye'nin halen içinde bulunduğu iktisadî müş-
külât devresine tekabül edecek bir muvakkat anlaşma esasında ısrar etmişlerdir. Bize göre muvakkat rejim
ise, yeni esaslara müstenit daimî bir itilâfın ilk müşkül senelere tekabül edecek muayyen bir devresi için talep
edilen bir kolaylık mahiyetinde idi.
— 478 —
Bu yeni anlaşmada gözden kaçırmayacağımız esaslı bir nokta, filhakika, Devletin itibarını sıyanet etmek
endişesi idi. Devlet itibarının masuniyet ve kuvveti de evvelemirde taahhüt edeceğimiz tedjyatın muntazam
yapılabilmesine bağlı idi. Buna nazaran evvelâ daimi rejim için tesbit ve kabul edilecek yıl taksitinin, Türkiye-
nin tediye siasile mütenasip olmasını, diğer taraftan da gerek dünya iktisadi vaziyetinin, gerek Türkiye'ye has
iktisadi şartların emrettiği bir zaruret olarak, yeni itilâfın ilk senelere münhasır olmak üzere bir tenzilâtlı tediye
devresini de ihtiva etmesini istedik. Hükümet, hâmillerin mümessillerine bu teklifleri yaparken yine Devletin
itibarını korumak mülâhazasile, Türkiye'nin, mütedavil Osmanlı tahvillerindeki hissesine mukabil müstakil
Türk tahvilleri ihraç etmek tasavvurunda olduğunu da ileri sürmüştür.
Hükümetin bu üç mevzudaki teklifleri müsbet olarak şunlardı:
1 - Daimî rejim için sabit ve değişmez bir yıl taksiti olarak takriben 620 000 altın Türk lirasının tediyesi,
2 - Beş senelik bir intikal devresi zarfında bu yıl taksitinin nısfının transferi, »
3- Mütedavil Osmanlı tahvillerindeki Türk hissesinin derhal yüzde sekiz faizli ve 50 senede itfalı yeni
tahvillere raptı.
Elli senelik bir ifta devresinin istilzam edeceği itfa payının ve servis masraflarının Devletçe ayrıca kabul
edilebileceği, yani 620 000 altın liralık yıl taksitine zamimeten tediyesinin derpiş olunabileceği de ihsas olun-
muştu. Hükümetin yıl taksitine müteallik olan bu teklifine karşı hâmillerin mümessilleri daima bir milyon altın
lirayı ehemmiyetli mikyasta tecavüz eden bir talepte İsrar etmişler ve nihayet istikrazların muhtelif tediye ak-
çelerinden sarfı nazar ederek kâğıt Fransız frangı ile tediyesi esası dahilinde elde edilen 937 000 altın liralık bir
yıl taksiti etrafında uzlaşmağa temayül edebileceklerini ihsas eylemişlerdir. Hükümet murahhasının bu yıl tak-
sitini terkip eden anasırda teknik olarak yapılabilmesi mümkün olan tadilâtı istemekteki ısrarı üzerine, hâmiller
eski istikrazların vasatî faizinin baliğ olduğu yüzde 4,28 nisbetinin yüzde dört tenziline ve nihayet Lozan ahit-
namesile (20) ve 1928 mukavelesile de (30) sene zarfında itfası derpiş olunan mütedahillerin (50) senede tes-
viyesine muvafakat etmişlerdir. Yıl taksiti, bu tadilâta rağmen, 830 000 lira etrafında bir rakamdan aşağıya
düşmemiş, bu miktar ise memleketin tediye ve transfer siasına göre Hükümetçe şayanı kabul addolunmamıştır.
Bütün teknik anasırın nazarı itibare alınmasına ve teknik esaslar dairesinde mümkün olabilen bütün ta-
dilâtın yapılmasına rağmen Hükümetin kabule temayül edebileceği bir yıl taksiti elde edilememiş olması neti-
cesindedir ki, murahhası m ı/ca yıl taksitinin ancak imkânlarımızla mütenasip addedebileceğimiz bir miktarda
tesbitinde ısrar edilmiş ve yıl taksitinin borç resülmaline göre değil, bilâkis borç resülmalinin berveçhi peşin
malûm bulunacak olan yıl taksitine göre hesap olunması esası ileri sürülmüştür.
Hükümetin, faiz nisbetinin yüzde sekiz olarak tesbitinden beklediği faideye gelince; bu, mahdut bir borç
nominali elde etmek mülâhazasile ifade edilmek lâzımgelir. Faiz meselesi Hükümet murahhasile hâmiller mü-
messilleri arasında uzun ve mükerrer müzakerelere mevzu teşkil etmiştir. Hâmiller mümessilleri daima yüzde
altı faiz üzerinde ısrar etmişlerdir. Karşı tarafın bu ısrarının aşikâr sebebi ise, ayni mülâhazayı kendi zaviyele-
rinden ölçerek, borç nominalimi yükseltmek emeli idi. Filhakika faiz seviyesinde her yüzde yarım tenzil borç
nominalinde takriben yarım milyon altın liralık bir tezayüt tevlit etmekte idi. Hâmiller, Türkiye'nin müstakbelde
iktisadî ve malî siasının artması ve itibarının yükselmesi ve binnetice yeni Türk tahvilâtının borsa Hatlarının
başabaşı bulması ile Hükümetin "başabaş erken tediye" teklif etmesini derpiş ederek böyle bir ihtimalden, yani
Hükümetçe yüksek bir borç nominalinin ödenmesinden istifade etmek istemişlerdir.
_ Yıl taksitinin 620 000 altın Türk lirası olarak tesbiti ve yeni tahvilâtın yüzde sekiz tipinden olması hak-
kındaki tekliflerimize hâmiller temayül etmemişlerdir. Hâmiller ayni zamanda ve her halükârda muayyen bir
müddet zarfında yeni tahvilâtın "erken tediye" ye veya "konversiyon"a tâbi tutulmaması hakkında Hükümetçe
bir teahhüdün kabulünü ve yeni tahvilâtın da altını natık olmasına istemişlerdir.
Hükümetin bu son talep muvacehesindeki kararı yeni tahvilâtta altın kaydının reddedilmesi olmuştur.
Maamafih Hükümet altın kaydini reddetmekle beraber hamillere yıl taksitinin altın Türk lirası olarak ifade edil-
mesini ve borç servisinin de Fransız franğile yapılmasını kabul edebileceğini bildirmiş ve Fransız frangı tediye
akçesi olarak kabul edildikten sonra bu paranın altına nazaran kıymetinde hadis olabilecek temevvüçlerden do-
ğacak muhtemel farkın Devlet lehine fevkalâde itfalara tahsis olunmasını istemiştir. Hâmiller mümessillerinin
tediye akçesi mevzuundaki İsrarları karşısında Hükümet Fransız frangından başka Borçlar Meclisinde, lüzum gö-
rüldüğü zaman, intihap olunabilecek tek ikinci bir tediye akçesini de kabule temayül edebileceğini ihsas etmiştir.
Tediye akçesi mevzuu bu son esas dairesinde halledildikten sonra Hükümet daimî rejimin yıl taksiti olarak,
bilûmum masarif dahil olduğu halde, nihayet 700 000 altın Türk lirasını kabul ve faizin de yüzde yedi buçuk ol-
masına muvafakat edebileceğini bildirmiştir.
— 479 —
Hükümetin bu noktai nazarına karşı hâmillerin mümessilleri, kabul edilmiş olan altı senelik muvakkat
devrenin ilgası ve derhal tam tediyeye başlaması kaydile 800 000 altın liralık bir yıl taksitine muvafakat edebile-
ceklerini ihsas etmişlerdir.
Borç servisinde bir muvakkat devrenin müdahalesi mukarrer bulunmuş olduğuna nazaran, murahhasımız
bunun basit bir iskonto ameliyesinin mevzuu olmak suretile ilga edebilebileceğini ve Hükümetin, esas itibarile
bu tesviye suretine de muarız olmadığım söylemiştir. Borç servisine, tenzilâtlı tediye yerine, tam tediye ile başla-
mak, filhakika, ihraç edilecek yeni tahvilâtın talii üzerinde iyi tesirler yapmak istidadında olan bir keyfiyet ola-
rak mülâhaza edilmiştir. Derhal tam tediyeye başlamak hususundaki muvafakatimize binaen yapılan iskonto
neticesinde yıl taksiti takriben 100 000 liralık bir tenezzüle uğramış ve tarafeyn bu suretle 700 000 altın liralık
taksitinde ittifak etmiştir.
Müzakeratın bu safhasında hâmiller mümessilleri, "Fenerler avansları" denilen avanslardan Türkiyeye
isabet eden ve Hükümetle bu avansların alacaklıları arasında müzmin bir ihtilâf mevzuu olarak kalmış olan borç
hissesinin de, Osmanlı borçlarındaki Türk hissesinin kati bir tesviyeye raptı münasebetile halledilmesi teklifini
ileri sürmüşlerdir. Hükümet murahhası, üzerinde ittifak edilmiş olan 700 000 liralık yıl taksiti haricinde yeni hiç
bir külfet kabul etmemek kaydi ile Hükümetin böyle bir anlaşmaya muarız olmayacağını bildirmiş ve alâkadar-
larla cereyan eden müzakereler neticesinde 200 000 nominal lira olarak tesbit olunan "Fenerler avansları" bor-
cunun da Osmanlı borçlarındaki Tüık hissesini temsilen ihraç edilecek tahvilâtla kati olarak tesviyesi şekli ta-
karrür etmiştir. Bu anlaşmaya nazaran Hükümet bu tesviye şeklini kabul etmekle, bidayeten Osmanlı borçların-
daki hissesine mukabil ihracını deruhde eylediği tahvilât nominalinden fazla bir nominal kabul etmemiş olduğu
gibi borç servisi için takarrür etmiş olan yıl taksiti haricinde de üzerine her hangi yeni bir yük almış değildir.
Bu mutabakatin husulünden sonra murahhasımız Borçlar Meclisinde tanzim ve neşredilmiş olan senelik
raporlardaki blânçolara nazaran Meclis elinde bulunan ve esas itibarile Türkiye Hükümetine rücu etmesi icap
eden bazı menabiin de ilk altı sene zarfında Türkiye Hükümetince tediyesi kabul edilen noksan yıllık baliğlerine
ilâve olunarak tam yıl taksitinin Hükümete yeni bir külfet tahmil etmeksizin tediye olunabilmesi için Hükümet
emrine amade tutulmasını istemiştir.
Mümessiller uzun ve çetin mukavemetlerden sonra Türkiye'ye avdet etmesini beklediğimizden dolayı şim-
diden iadesini istediğimiz "Trablusgarp" ve "İhtiyat akçeleri"ni, bunların faiz hasılâtını, Hükümetçe yeni itilâ-
fın husulüne intizaren icra edilmiş olan 1 / 3 nisbetindeki tediyatından hâmillere tevzi edilmeyerek kalmış olan
mebaliği ve 1932 - 1933 malî senesi bütçesindeki tahsisatı ve diğer müteferrik menabiden gelen paraları tevhit
ederek Türkiye Hükümeti emrine amade bulundurmağı kabul etmişlerdir.
Bu suretle elde edilen meblâğdan (Merbut müzeyyel mukavelenin birinci maddesine müracaat) evvelâ
yeni tahvilâtın ihracı ve eksikleri ile tebdili ameliyelerinin istilzam edeceği masraflar ile Meclisin carî sene aidatı
ifraz olunduktan sonra yeni itilâfın hâmillerce kabulünü kayit ve tesbit etmek maksadile hâmillere vâki olacak
tediyat tefrik olunacak ve bakiyesi de Türkiye'nin tenzilâtlı tediye devresi zarfında ödemeği kabul etmiş olduğu
tutarlar ile bu devrenin berveçhi maruz ilgası neticesinde tediyesi iktiza eden 700 000 altın liralık yıl taksiti ara-
sındaki farkın itmamına tahsis olunacaktır (Merbut müzeyyel mukavelenin on birinci maddesine müracaat).
Müzakeratın bu safhasında meydana gelen "Prensip itilâfı" 14 Kânunuevvel 1932 tarihinde imza edilmiştir.
"Prensip itilâfı" ile tesbit edilmiş olan esaslara göre Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, ikramiyeli Rumeli
demiryolları tahvilleri haricindeki, bilûmum Osmanlı istikrazlarının berhayat olan tahvilleri üzerindeki Türkiye
hissesini temsilen 7 979 500 altın liralık yeni bir resülmal ile "Fenerler avansları" ndaki Türkiye hissesinin katî
tesviyesi için kullanılmak üzere 200 000 altın liralık bir itibari resülmal kabul etmiş bulunuyordu.
Müzakerat esnasında, hâmiller mümessillerinin müteaddit taleplerimize rağmen noktai nazarlarından
feragat etmemiş olmaları hasebile, ikramiyeli Rumeli demiryolları tahvilleri umumî anlaşmaya ithal edilememiş
ve bu tahvilât Osmanlı borçlarından mesul olan bilûmum Devletler arasında müşterek ve 1926 mukavelesinde
derpiş olunan rejime tâbi bir borç mahiyetinde ipla edilmiştir.
Bu esas dairesinde tesbit edilmiş olan "prensip itilâfı" hükümlerine nazaran 700 000 altın liralık ilk yıl
taksiti berveçhi zir inkisam etmekte idi.
Altın Türk lirası
1- Borçlar Meclisinin senelik aidatı 29 450
2 - Yeni borcun faizi • 613 464
3 - İkramiyeli Rumeli demiryolları tahsilâtının servisi 30 686
4 - Borcun servis masrafları ve banka komisyonları 10 550
5 - Borcun itfa servisi 15 850
Yekûn 700 000
— 480 —
İmparatorluk borçlarından mesul devletler arasında müşterek mesuliyet mevcut olmaması ve bilhassa di-
ğer borçlu devletlerin ademi tediyelerinden Türkiye'nin malî itibarının da haleldar olması ihtimallerini bertaraf
etmek mülâhazasile Hükümet, "prensip itilâfı" na rağmen ikramiyeli Rumeli demiryolları tahvilâtının da umumî
anlaşmaya ithal olunmasında ısrar etmiştir.
Bu hususta yeniden cereyan eden müzakereler talebimizin Hâmiller mümessillerince kabulü ile neticelen-
miş ve 1928 mukavelesinde 6 302 000 nominal liralık resülmal ile münderiç bulunan bu borçta, (30 686) altın li-
ralık bir yıl taksiti esasından (398 843) altın liralık yeni bir borç nominali ile umumî anlaşmağa ithal olunmuş-
tur ki bu suretle Osmanlı Düyunu Umumiyesinden Türkiye'ye isabet eden borcun kâffesi ile "Fenerler avans-
ları" ndan kezalik Türkiye hissesine mürettep borcun tamamına karşılık olmak üzere kabul ettiğimiz borç ce-
man 8 578 343 altın Türk lirasına baliğ olmuştur.
İzah olunan esaslar ve umumî hatlar dairesinde tesbit olunan itilâfname Türkiye Cümhuriyeti Hükümeti
namına murahhas Saraçoğlu Şükrü Beyefendi ile Hâmilleri temsil eden zevat aramda 22 Nisan 1933 tarihinde
Paris'te teati ve imza olunmuştur.
25 Mayıs 1933
Hükümetin esbabaı mucibesinde dahi geniş surette izah olunduğu veçhile Osmanlı İmparatorluğunun
bıraktığı umumî borçlardan harici alâkalandıranlar için mülga imparatorluğun evvelce idare eylediği arazi
üzerinde teşekkül eden yeni devletlerle o araziden parça alan devletler arasında tayin olunan formül dahilinde
taksimini ve Türkiye Cümhuriyetine isabet edecek hissenin senelik mürettebatının hangi cins para ile ödeneceği,
ilerde hâmiller ile Türkiye arasında kararlaştırılması Lozan muahedesile tesbit edilmişti.
Baş para üzerine bu taksim işi icra edildi. Gerek baş paradan ve gerek teraküm eden faizlerden mülga İm-
paratorluğun yaptığı istikraz ve avans mukaveleleri hükümlerine göre Türkiye'ye yüz yedi milyon altın kıymet
baş para ile beş milyonu mütecaviz senelik mürettebat ayrılmıştı.
Demiryolları yapılmış, gelir membaları açılmış, nisbeten daha mamur kıtalar verim kabiliyeti çok yüksek
topraklarile zengin maden membalarını içinde taşıyan diğer yerler ticareti bol her tarafa deniz yolları açık parça-
lar ile istilâlar ile baştan başa harap olmuş Anadolu ve işgal dolayısile serveti eritilmiş İstanbul'dan terekküp
eden yeni Türkiye'ye ayni nisbet dahilinde borç ayrılması formüldeki haksızlığı göstermekle beraber bu günkü
Türkiye'de yaşayan ahalinin itaat ve kanunlara hüımetinden dolayı İmparatorluk zamanında diğer mahallere
göre daha çok vergi vermekte olduklarından bu haksızlık ehemmiyeti artırmakta idi.
Bir milletin yaşamak hakkı ve imkânları her mülâhazanın fevkinde hiç bir mukavele ve hatta kaide ve usul
ile tebdil ve taygir edilemeyecek kadar kutsî bir hakkı tabiî ve hatta bütün medenî âlemin icra kanunları dahil
borçlunun yaşayabilmesi için bir kısım levazım ve gıdasını fertlere terketmek lüzumunu takdir eylemişken haricî
borçların eski ve ölçüsüz mukavelelerindeki şartlara göre borçların verilmesi bu harap vatanda yaşayan insan-
ların ve onları idare eden hükümetin ifasına azmeylediği medenî inkilâbat ve teşebbüsatı yapmak şöyle dursun
en basit bir idare için de icap eden parayı da faiz namile harice vermek demek idi. Yirminci asrın son tecrübele-
ri bir defa daha göstermiştir ki bütün milletlerin refahı, münasebette bulunmak zaruretinde olduğu diğer millet-
lerin medenî aleme ahenktar olabilmesi ile kabildir.
Yeni doğan ve hayatı umumiyesini medenî âleme uydurmak aşk ve ünsiyetile kıvranan genç Cümhuriye-
tin ifasına mecbur olduğu vazifeleri bırakarak vergi namile bu fakir memleketten toplayacağı parayı mücerret
fena bir mirası eline almak zaruretinde kaldığından altmış küsur sene harice vermesi bilerek intihar eylemesin-
den başka bir şey değil idi.
Ahdine sadakat ve sözünde durmak faziletini en medenî milletler kadar her zaman yerine getiren genç
Türkiye Cümhuriyeti topraktan gelen bu borç ve faizlerinin yine o toprağın verimi ile mütenasip olacak bir mik-
tarda olması için alacaklılarla anlaşmak yolun aradı.
Ayni borçtan hisse alan bazı Devletlerle iktisadî buhran dolayısile her hangi borçların tediyesi imkânsız-
lığından bahseden bazı memleketler gibi alacaklılarına Türkler omuz çevirmedi. Alacaklıların yanına gitti, gö-
rüştü, yaşamak hakkını tazyik etmeyecek bir miktar tayininde samimî olarak senelerce çalıştı.
1928 senesi itilâfı bu arzu ve samimiyetin eseri olarak yapıldığı halde Türk bütçesinin ödeyebileceği ra-
kamların çok fevkinde idi. Vergi membaları son haddini bulduğundan artırma imkânları mevcut değildi. Hatta
kırk küsur bin köyünün mühim kısmında henüz ilk mektep açmak imkânını bulamayan vilâyetlerin hususî ida-
— 481 —
Telerine ait vergi hisseleri üzerinde dahi (her yerde dokunulmayan muhtariyetlerine) tenzilât ve takyidat yapmak
zaruretinde kalan memleketimiz bu itilâfnameyi bir taraftan borçlulara emniyet telkini için samimiyetini göster-
miş olmak, diğer taraftan hemen umumiyetle istihsal eylediğimiz toprak mahsulâtı ve ham maddelerinin mik-
tarlarını tezyit ve mutedil fiatlarla evvelce olduğu gibi harice satarak seneden seneye tediye kudretimizi artırmak
ümidini besliyorduk. Dünyayı kıvrandıran iktisadî buhran amansız tesir ve tahribini bizde de icra etmekte de-
vam ediyor. Çok çalışarak istihsal eylediğimiz malları bin müşkülâtla satarak elimize istihsal masraflarına teka-
bül edemiyecek kadar gayet az para geçmektedir. 1928 senesinde 14 kuruşa buğdayı, 75 kuruşa fındığı, 250 ku-
ruşa tiftiği, 35 liraya kadar afyonu ve sair mallarımızı da bu nisbetlere göre satmakta iken seneden seneye fiat-
ları düşerek şimdi pazar yerlerinde 4 kuruşa buğdayı, 15 kuruşa fındığı, 30 kuruşa tiftiği, altı ilâ yedi liraya da af-
yonu satmaktayız. Diğer mahsullerimizin fiatları da bu derecelerde inmiş olduğundan bu şerait karşısında 1928
senesi mukavelesini yerine getirmenin maddeten imkânsızlığı sabit olduğundan alacaklılarla yeniden görüşmek
lüzumu kaçınılması mümkün olmayan bir zaruret olmuştur.
Bu hüsnü niyet ve samimiyetimizin açık delilini takdir eden alacaklılarımızın da gösterdikleri mütekabil
hüsnü niyet karşısında uzun ve çetin görüşme ve çalışmalardan sonra olmakla beraber anlaşmak imkânları bu-
lunmuştur.
Bu suretle genç Türkiye Cumhuriyetine maziden kalmış olan fena 'mirasların en kötülerinden birini daha
bitirmiş oluyoruz.
İşin gayet büyük ve muğlâk olması bu hususta Lozan müzakerelerinden itibaren Hükümetimizin yorul-
mak bilmez senelerce devamlı çalışmaları nihayet makul ve mutedil bir şeklini meydana getirmiştir.
Bu büyük mesele etrafında sarfedilen emek ve himmetlerin tam ölçüsünü tayin edebilmek için, İmpara-
torluğun yaptığı umum mukaveleleri bilhassa Muharrem kararnamesini, karşılığı olan varidat membaları, vergi
mükellefi olan vatandaşlara doğrudan doğruya ecnebilerin hesabına rüsum, tekâlif, tarh ve tahsil eden ve istedi-
ği gibi masraf ve teşkilât yapmak salâhiyetini taşıyan bir ecnebi müessesesinin (yalnız bir senelik idare, maaş ve
masrafı 700 000 Türk altını idi) mevcudiyeti hakkında ciltler dolusu eski mukarreratın yakından bilinmesile
mümkün olur.
Bunların tafsilinden sarfınazar ederek meselenin halledilmiş olmasından naşi murahhasımız Saraçoğlu
Şükrü Beyi ve mesai arkadaşlarını takdir ve Hükümetimizi tebrik ile beraber genç Cümhuriyet idaresine büyük
işleri yapmak hususunda her zaman istikamet tayin buyurarak enerjisini artıran Büyük Liderimize şükranları-
mızı arzeyleriz.
ZİRAAT BANKASINCA YAPILACAK SİLO VE AMBARLAR HAKKINDA

18 Mayıs 1933
(ZİRAAT VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
En mühim zirai mahsulümüz olan hububatın muhafaza, temizleme, ilâçlanma ve istandaıizasyonu temin
olunmak ve bunlar üzerinde varant muamelesi yapılmasına imkân verilmek için silo ve ambarlar inşasına olan
katî ihtiyaç izahat ve teşrihattan tamamen müstağnidir. Milli iktisadiyatımızın belli başlı dayanaklarından
birini teşkil eden hububat istihsal ve tevziinin ıslah ve inkişafı noktasından bütün ehemmiyetile tebarüz eden
bu ihtiyacı karşılamak için Ziraat Bankası sermayesile bu çok faydalı müesseseleri vücude getirmek en muvafık
bir hal şekli olarak mütalea olunmaktadır.
Bu silo ve ambarların memleket iktisadiyatını koruyucu ve hububat ziraatini teşvik edici mahiyette bir
tarife ile çalışması ve bu tarifenin İcra Vekilleri Heyetince yapılması ve bu esas dahilinde işleyecek olan silo ve
ambarların varidatı; işletme, amorti, faiz masraflarını karşılamadığı takdirde arada husule gelecek farkın Dev-
let bütçesinden ödenmesi tabii görülmüştür. Bu şerait dairesinde yapılacak ve işletilecek olan silo ve ambarlar
amorti müddetinin hitamında hükümete devredilecektir.
Nerelerde kaç tane silo ve ambar yapılacağının ve bunların büyüklüklerinin, tiplerinin tayini ihale ve in-
şaları ve işletmelerinin kadrolarının tanzimi ve varan muamelesi esaslarının tesbiti mühim birer iktisadî mevzu
olmaları dolayısile bu işlerle uğraşmak üzere Ziraat Vekâletinin teklifi ile mütehassıs bir heyetin teşkilinde de
işin selâmetle ve isabetle idaresi noktasından büyük fayda mülâhaza olunmakla işbu kanun lâyihası tanzim ve
takdim kılınmıştır.
— 482 —
ZİRAAT ENCÜMENİ MAZBATASI

2 Mayıs 1933
Memleket çiftçiliğinin temeli olan ekinlerimizin ambarlarda iyice saklanamayıp küflenme, kızışması ve
bitlenip güvelenmesi yüzünden ne kadar ziyana uğradığı malûmdur. Her sene büyük bir yekûn tutan bu zararın
memleket zenginliğine yaptığı fenalıktan başka çiftçinin ekeceği tohumluğu da bozmaktadır. Hububat yetiş-
tirenleri korumak üzere geçen sene Yüksek Meclisçe kabul buyurulan ve güzel neticeler veren buğday kanunun-
dan çiftçilerimizin daha çok faydalanabilmesinde bu silo ambarların büyük yardımları olacaktır. Bu sayede Ziraat
Bankasınca köylüden satın alınacak hububatın emin yerlerde depo edilebilmesi ve masrafın da azlığı karşısında
lüzumunda ise daha büyük bir ölçü ile girişilmesi de kolaylaşacaktır. Buğday kanununun tatbik olunduğu yerler
azaldıkça bu silo ve ambarlar doğrudan hububat yetiştirenlerin faydalanmasına bırakılacaktır ki bununla çiftçi
varant işi yapabilecek ve silolara bırakacağı ekine karşı bankalardan kolaylıkla para alabilecektir. Silolara
konacak ekinler, havalandırma tertipleri sayesinde uzun zaman evsafına hiç bir zarar gelmeden oralarda sakla-
nabileceği gibi temizleme, ilaçlama ve çeşitlere ayırma tertibatından da gerek satışta ve gerek tohumluk cihetin-
den de faydalar görülecektir.
Hububatımızda,' her mahsullerimiz için beklenen, bir istandarizasyon işi de yapılmış olacaktır. Bunun
iç ve dış pazarlarda fiat üzerine yapacağı iyi ve kazançlı tesirler aşikârdır.
Memleketin hububat ambarı olan orta Anadolunun iklim vaziyeti itibarile bazı seneler kuraklık yüzünden
müşküller karşısnda kaldığı malûmdur. Bolluk senelerinin stoklarını taşıyacak olan bu silo ve ambarların kurak-
lık senelerinde memleket halkına göreceği hizmetler sayısızdır. Buna bir de memleket müdafaası sebepleri katı-
lırsa millî iktisadiyatımızın desteği olan hububat hakkında bu teşebbüsün kıymet ve ehemmiyeti bir kat daha
göze çarpar. Memleket ziraatine dolayısile köylü ve çiftçinin kazancına yarayacak bu silo işinin Ziraat Bankasın-
ca şahıslara yapılmakta olan ikrazlardan çok üstün tutulacak bir çehresi vardır.
ANKARA YÜKSEK ZİRAAT ENSTİTÜSÜ HAKKİNDA

24 Mayıs 1933
(ZİRAAT VEKÂLETİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBESİ
Cümhuriyetimizin büyük eserlerinden biri olan (Yüksek Ziraat Enstitüsü) 29 Teşrinievvel 1933 ten itibaren
(tabiî ilimler, ziraat baytar ve ziraat sanatleri)) fakültelerinden mürekkep olarak taazzuv etmiş ve her şubesinde
faaliyete geçmiş bulunacaktır.
Türkiye iktisadiyatının temel taşını teşkil eden ziraatimizin ve harice gönderilen muhtelif ziraat mahsul-
lerimizin, hayvancılığımızın düzeltilmesi, iyileştirilmesi, çoğaltılması, hastalıklardan kurtarılması ve dünya
pazarlarında iyiliğile, güzelliğile aranıp tanınması ve binnetice memlekete yüksek bir servetin girmesile Türk
köylüsünde ve Türk çiftçisinde ziraî ve iktisadî refahın belirebilmesi için (Ziraat Enstitüsü) nün kurulmasına
ihtiyaç görülmüştür.
Müessese bu büyük gayesine süratle yürüyüp erişebilmek için Türkiye topraklarında memleketin tabiî
şartlarına uyguıı hakikî (bir memleket ziraat ve baytar ilmi)nin teessüsüne bütün kuvvetile çalışacaktır.
Bir taraftan ilmî tetkik ve araştırmalar, diğer taraftan tedrisat ve tecrübeler yaparak çalışacak olan bu
yüksek ilim yuvasının bu hedefine vâsıl olabilmesi her şeyden evvel yüksek ilim adamlarına sahip olmasile ve
onların yetiştirilmesile mümkün olabileceği tabiidir.
Bunun için müessese kurulurken bütnn bu esaslar göz önünde tutularak ve ilim sahasında salâhiyet sahibi
yüksek şahsiyetlerin bu husustaki isabetli fikir ve mütaleaları alınarak müessesenin teşkilâtı organize edilmiş
ve teşkilât kanunu ona göre yapılmıştır.
Memleket ziraat ve iktisadiyatında esaslı ve ilmî bir inkılâp yapmak ve Cümhuriyetimize lâyık bir ilim
müessesesi olmak isteyen bu enstitünün memleket ilmile mücehhez kuvvetli ve değerli ilim adamlarını yetiştire
bilmesi ve yaptığı ilmî araştırma ve etütlerinde memlekete büyük ve filî semere verebilmesi için muayyen kanun-
lar ve prensiplere dayanarak yürümesi lâzımdır.
İşte bu gayeyi elde edebilmek maksadile (Yüksek Ziraat Enstitüsü) teşkilât kanunu yapılarak leffen tak-
dim kılınmıştır.
— 48a —
11 NİSAN 1334 TARİHLİ GÜMRÜK K A N U N U N A MÜZEYYEL 1 / 723 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
25 Mayıs 1933
- - ESBABI MUCİBE
Belediyelerce istifa edilen duhuliye resminin tahakkuk ve cibayet şekilleri hem belediye ve hem de halk
için bir çok müşkülâtı mucip olmakta ve şikâyetlere sebebiyet vermekte olduğundan mezkûr resmin lağvi ile
buna mukabil gümrüğe tabi eşyanın gümrük resmine yüzde on zammı ve bu munzam miktarın; tahsilini takip
eden ayın nihayet on beşine kadar, Dahiliye Vekâleti taıafından gösterilecek bir bankaya tevdi edilmesi ve bu
suretle toplanacak mebaliğin Dahiliye Vekâletince yarısının son tahrirle teayyün eden nüfusları ve yarısının da
son üç senelik duhuliye varidatının vasatisi nisbetinde belediyelere taksimi muvafık olacağı düşünülmüştür.
1932 senesi umumi muvazene varidat bütçesindeki gümrük geliri muhammen (38,500,000) liradır. Bele-
diyelerin tahsil ve cibayet ettikleri duhuliye resmi de muhtelif senelerde (3,600,000) ile (4,500,000) lira arasında
temevvüç etmektedir. Muhammen olan gümrük varidatının temevvücatı nazarı dikkate alınarak gümrük res-
mine resmi aslinin onda biri kadar zammolunmak suretile mezkûr verginin esas resimde mahsûs bir tesir, hâsıl
etmeden ve zaten bu gibi eşyadan belediyelerce duhuliye resmi alındığından varidatın ziyama meydan vermeden
duhuliye resminin ilgasile gümrüklere yüzde on zammı muvafık görülmüş ve merbut kanun lâyihası ihzar ve
teklif olunmuştur.
GÜMRÜK KANUNU MUVAKKAT ENCÜMENİ MAZBATASI
31 Mayıs 1933
Lâyihanın esası ötedenberi tatbikatından şikâyet edilmekte olan duhuliye resminin kaldırılarak bu resmin
belediyelere temin ettiği varidatı gümrük resimlerine yüzde 10 zammı suretile karşılamak ve bu yüzde 10 ları be-
lediyelere nüfusları ve üç senelik duhuliye resmi varidatları vasatisi baremlerine göre tevzi etmekten ibarettir.
Encümenimiz bu esası kara gümrüklerini andıran ve memleketin iktisadî birliğini müteessir edecek derece-
de fena tatbikata uğrayan duhuliye resminin kaldırılması teşebbüsünü ciddi bir memnuniyetle telâkki etmiş, bu
resme mukabil tarife kanunu veya teşviki sanayi gibi sair hususî kanunlarla esasen gümrük resminden muaf olan-
lar müstesna tutulmak üzere alelûmum gümrük resmine tâbi eşyadan alınan gümrük resminin yüzde 10 fazlasi-
le tahsil edilerek tutarının belediyelere kanunda gösterilen esaslar dahilinde tevziini kabule şayan görmüştür.
Lâyihanın unvanı bu kanunun gümrük tarife kanununu değiştiren bu günkü tarihli kanuna zeyledilmesi
daha doğru olaağı düşünülerek değiştirilmiş ve birinci maddede yazıya ait tebeddüllerden başka gümrük res-
minden muaf olan maddelerden bu zammın alınmıyacağına dair bir fıkra ilâve edilmiştir.
" . 31 Mayıs 1933
Kaldırılacak olan oktruva resminin boşluğunu doldurmak üzere gümrüğe tâbi eşyanın gümrük resmine
yüzde on zam icrası suretile toplanacak paraların belediyelere sureti taksim ve tevziini gösteren üçüncü madde
üzerinde tevakkuf edilerek Başvekil paşa hazretlerile Dahiliye Vekili Beyefendinin muvâfakatleri alınarak bu
resmi adalet ve müsavat esaslarına tevfikan belediyelerin nüfusları nisbetinde taksimi daha muvafık görülmüş
ve bu sebeple İktisat encümeninin üçüncü maddesi tadil edilmiştir.
İZMİR RIHTIM ŞİRKETİNİN İMTİYAZI İLE TESİSATININ SATIN ALINMASI

29 Mayıs 1933
ESBABI MUCİBE
İzmir rıhtım, tramvay ve müştemilâtlarının Hükümetçe satın alınması tekarrür etmesi üzerine şirket mü-
messilile cereyan eden müzakere neticesinde rıhtım ve müştemilâtının Hükümetçe satın alınması şartlarını havi
mukavele ve bu mukavelenin imzası için Hükümete salâhiyet verilmesi hakkındaki kanun lâyihası rapten tak-
dim kılınmıştır.
Mukaveleye göre şirket, 1 Haziran 1931 tarihinden itibaren imtiyaz mukavelenamesile zeyilleri mucibince
haiz bulunduğu bütün imtiyaz haklarile İzmir rıhtım, liman ve tramvayına ait menkul ve gayrimenkul bütün
tesisat, binalar, arazi, malzeme, mobilye, demirbaş, eşya ve alâtı ve edavattan ve ezcümle İzmir rıhtımı ile bütün
— 484 —
müştemilâtı, kömür depo ve mağazaları, (garmaritim) namile maruf hangar, balıkhane, deniz üzerindeki banyo
tesisatı, Alsancak iskelesindeki muhafaza binası, tramvay hattı ile bütün arabaları ve atları ve bekleme mahalleri
ve mevcut mobilye ve bütün eşya ve malzemesinden, velhasıl mukavelenin 4 üncü maddesinde tasrih olunan
arsalar müstesfıa olmak üzere İzmir'de kâin olup şirkete ait bulunan bütün emval ve eşyadan Hükümet lehine
feragat ve bu emval ve eşya üzerinde Hükümetin müstakillen mülkiyet ve tasarruf hakkını kabul etmektir.
Şirketin bu feragat ve muvafakatine mukabil Hükümetçe 1 Haziran 1932 den Kânunuevvel 1952 ye kadar
senelik taksitler halinde tesbit edilen mebaliğ yekûnu da (7 827 480) fıangın mukabili olarak takriben (652 290)
liradır.
Tediye tarih ve miktarları, mukavelenin 5 inci maddesinde tesbit edilen bu meblâğ, imtiyaz mukavele-
namesi mucibince Hükümetin imtiyazı satın alması halinde henüz itfa edilmemiş olan sermayenin itfasına kadar
verilmesi kabul edilen faiz ve amortismanlarla imtiyazın nihayeti olan 21 Kânunuevvel 1952 tarihine kadar her
sene tediyesi lâzımgelen son beş senelik safi hasılatı vasatisinden şirket hissesi olan miktarın yekûnu olarak hesap
edilmiş bulunmaktadır.
Binaenaleyh, bu şekli muameleye göre Hükümet imtiyazı, mukavelenamenin tesbit eylediği şartlar dahi-
linde satın almış bulunuyor.
Şirket de buna mukabil maziye ve hale ait hiç bir altın frank iddiası seıdetmeksizin tediyatın kâğıt frank
esası üzerinden yapılmasına ve şirketle Hükümeti sakıta zamanında aktedilen 12 Mayıs 1336 tarihli zeyli muka-
veleye ve Lozan muahedenamesinin 12 inci protokolünün 7 inci maddesine istinaden imtiyazın 1999 senesine
kadar devam edeceği ve binaenaleyh, mubayaa taksitlerinin bu tarihe kadar tediyesi lâzımgeleceği hakkındaki
iddiasından sarfınazar ederek imtiyazın ve binnetice mubayaa taksitlerinin 1952 senesi Kânunu evvelinde hitam
bulmasına muvafakat etmiş bulunuyor.
Mukavelenin müzakeresi esnasında şirketin en ziyade hassasiyet gösterdiği madde, ibra maddesidir. Şirket,
daima ve her vesile ile kendisine verilecek ibranın umumî ve her türlü iddia ve mutalebelere şamil olacak mahi-
yette olmasını en esaslı bir şart olarak ileriye sürmüş ise de Hiikûmetde de sui istimal yapanlara karşı devam et-
tirilmekte bulunan adli takibata halel getirilmemesi ayni hassasiyetle karşılanmış ve mukavelenin 9 uncu mad-
desindeki ibare de bu esası tatmin edecek şekilde yazılmıştır.
Lâyihanın dördüncü maddesi; şirketten intikal edecek hukuk ve emvalin sureti idaresine mütealliktir.
Liman ve rıhtım muamelâtının mahiyet ve mevzu itibarile olan sıkı münasebetlerine ve bu iki işin bir elden idare-
sinin mucip olacağı sühulete ve betahsis İzmir liman şirketi hisselerinin tamamen Hazineye intikal etmiş bulun-
masına mebni ayrıca bir rıhtım idaresi tesis edilecek yerde bu muamelâtın liman şirketine devri muvafık olacağı
mütalea edilmektedir. Bunun masrafça da ne kadar tasarruflu olacağı arzdan müstağnidir.
Ancak liman şirketi yerine mülhak bütçe ile idare olunur bir liman idaresi tesisi zarureti nazarı itibara
alınarak, bu bapta ayrıca bir lâyihai kanuniye takdim edilmekte olduğu cihetle lâyihada bu cihet de derpiş edil-
miştir. Şirketten Devlete intikal edecek hukuk ve emval meyamnda mevcut bulunan tramvay işlerinin belediye
veya bir şirkete devri ve asrî bir hale konması ve mezkûr işin mahallî işlerden olduğu nazarı dikkate alınarak
madde ona göre tanzim edilmiştir.
MUALLİM MAAŞLARI İÇİN VİLÂYETLERE YAPILACAK İKRAZ HAKKINDA

1 / 735 NUMARALİ KANUN LÂYİHASI
29 Mayıs 1933
(MAARİF VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
Bütün dünyada hüküm süren malî sıkıntıdan memleketimizin de müteessir olduğuna şüphe yoktur. Bunun
neticesi olarak vilâyetlerin bir çoğunda tahsilât yapılamamakta ve zarurî masraflardan sarfı nazar muallim
maaşları bile uzun müddet verilememektedir. Bugün malî sene sonu olmasına rağmen daha İkinci kânun maaş-
larını bile veremiyen vilâyetlerimiz vardır. Ayrıca maaş alamıyan muallimler nihayetsiz bir teessür ve ıstırap
içinde kıvranmaktadırlar. Bu vaziyet karşısında ve malî sıkıntının daha bir zaman devam edeceği anlaşılmakta
olmasına göre muallim maaşlarını bir an evvel intizam altına almak üzere 843 ve 2098 numaralı kanunlarla açıl-
mış olan fasıladan 200 000 liranın bu işe tahsisi muvafık görülmüştür. Bu intizamın iadesi de ancak paranın müd-
detsiz ve müdevver bir şekilde istimalile mümkündür. Bu suretle Vekâlet emrine verilecek 200 000 lira mu-
allim maaşlarındaki intizamın tesisinde kuvvetli bir âmil olacaktır. Kanun lâyihası bu maksatla teklif edilmiştir.
— 485 —
CENUP DEMİRYOLLARININ İŞLETİLMESİNE AİT İTİLÂFNAMENİN İMZASINA

SALÂHİYET VERİLMESİ HAKKINDA 1 /739 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
0 Mayıs 1933
ESBABI MUCİBE
Cenup Demiryolu Türk Anonim Şirketi ile bu kere akti göze alınan itilâfnamenin sebeplerini anlatabilmek
için, Bağdat demiryolunun bu günkü halini vücude getiren, bir başlangıca lüzum vardır. Şöyle ki; 5 Mart 1903
senesinde Anadolu Demiryolu Şirketine verilen Bağdat demiryolu imtiyazı, mecburi ve ihtiyari 2 000 kilometreye
yakın bir şebekeyi ihtiva etmekte idi ve malûm esbap yüzünden bunun ancak 1319 kilometresi yapılabilmiş ve
bu gün bu hattın memleketimizde kalan kısımlarının uzunluğu da 992 kilometreden ibaret bulunmuştur.
Umumi harp mütarekesi ile beraber Fransızlar (Kilikya ve Şimali Siiriye demiryolları) adile askerî bir
işletme idaresi kurarak, Konya'dan itibaren Bağdat hattının işletmeğe teşebbüs ettiler, Fakat 20 Teşrinievvel 1921
de imza edilen Ankara itilâfnamesile Pozantı'dan ileriye doğru olan kısımların Fransızlar tarafından teşkil edile-
cek bir şirket tarafından işletilmesi esası Hükümetimizce kabul edilmiş olmasına rağmen bu şirket teşekkül
edememiş, buna mukabil Fransızlar tarafından teşkil edilen muvakkat bir idare ancak Yenice'den itibaren olan
kısımları işletebilmiştir.
Ankara itilâfnamesi ahkâmı dairesinde teşkil edilmeyen bu işletme idaresinin hukukî vaziyeti gayrimuay-
yen kaldığı için muamelâtta gayritabiî bir hal ve ittıratsızlık husule gelmiş ve bu hal şimdiye kadar devam etmiştir.
Bu defa 27 Teşrinievvel 1932 tarihinde Hükümetimizle Fransız Hükümeti arasında imza edilen müşterek
beyanname ve protokol hükümleri dairesinde, muayyen tarihlerde tatbikına geçilen işlerden ilki olarak Bağdat
hattının Adana - Fevzipaşa kısmı da 27 Nisan 1933 tarihinde Devlet demiryollarına devredilmiş ve geri kalan
kısmın yine mezkûr protokolün ahkâmı dairesinde teşekkül edecek Fransız sermayeli bir Türk anonim şirketine
tevdii suretile, bu işletmenin normal şekilde devamını temin etmek üzere melfuf itilâfname projesi ihzar edilmiştir.
Bu itilâfnamenin tatbik edileceği Bağdat hat kısımları:

I . Fevzipaşa - Meydanıekbez
2. Toprakkaie - Payas
3. Çobanbey - Nusaybin
4. Derbesiye - Mardin
5. Cerablus - Liman hattı
olmak üzere 481 kilometre uzunluğundadır.
Muhtelif şube ve kısımlardan terekküp etmek ve bir kaç defa hududu katetmek gibi mahallî hususiyetleri
olan bu hattın işletilmesinin suhulet ve emniyeti bu itilâfnamede bazı hususi şerait konmasını icap ettirmiştir.
Bilhassa bu şartlar, hasılat ve sarfiyatın nakil ve tevzii atelyelerin Halep'te olması yüzünden orada yapı-
lacak sarfiyata mukabil senevî muayyen miktar döviz verilmesi ve hudutlardan geçerken trenlerdeki kömür
ve yağ için gümrük noktai nazarından teshilât temini gibi işlere taallûk etmektedir.
Gerek şirket ve gerek Hükümet lehine olan muafiyet ve müsaadat ve teshilât hemen Bağdat demiryolu
formülleri hududu içindedir.
Tarifelerde, kezalik Bağdat hattı şartnamesinden alınmış, yalnız harpten evvelki esasların beş misli olarak
tahsil edilegelmekte olan bu günkü ücretler, Devlet demiryollarında olduğu gibi, altı misline iblâğ edilmiş ve fakat
misil esası kaldırılarak bu hesapların baliği olan miktarlar kuruş ve azamî had olarak kayit ve kabul edilmiştir.
Bundan başka şirket normal işletmeye muktazi her türlü masrafı ihtiyar, hat ve müteferriatını, alât ve
edevatı hüsnü halde muhafaza ve her türlü tamiratı icra etmeğe müteahhit olmakla beraber, fevkalâde ahval
neticesi zuhura gelebilecek büyük ve mühim tamirat ve masarifatı kabulden imtina etmiştir ve buna mukabil
de bu gibi fevkalâde tamirat zuhur eder ve işletme, ne kadar müddet olursa olsun bu sebeplerden birile, durursa
Hükümetten hiç bir zarar ve ziyan istememeği de kabul etmiştir.
Bu suretle vücude getirilen itilâfname bu günkü gayri muayyen vaziyetten, yine 27 Teşrinievvel 1932 tarihli
protokol hükümleri dairesinde derpiş edilen, Bağdat hattının kati rejimi teessüs edinceye kadar normal bir geçit
vazifesini ifa etmek üzere kâfi evsafı haiz bulunmaktadır.
— 486 —
ÇUBUK BARAJİ VE BURSA OVASI ISLAHAT VE İNŞAAT İŞLERİ İÇİN BONO ÇIKARILMASI
30 Mayıs 1933
(NAFIA VE MALİYE VEKİLLİKLERİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
Çubuk barajı inşaatı mukavelename müddeti 1933 senei maliyesi zarfında ve Bursa ovası ıslahatı müddeti
de 1934 senesinde hitam bulacaktır.
Müteahhitler tarafından vücude getirilen tesisat ve alınan tertibatla inşaatın bu müddetler zarfında ik-
mali pek kolay olmakla beraber her iki inşaat için bütçeye konulan ve konulmakta olan tahsisatla muvazi yürün-
düğü takdirde işlerin ancak dört sene zarfında vücude getirilebilmesi kabil olacaktır.
Müteahhitler mukavelenamelerinde musarrah kısa bir müddet zarfında inşaatı ikmal edebilmek için
işletme ve tesisat masrafları çok yüksek ve en modern teçhizatı cami olan vesait kullanmak zaruretini hissettik-
leri cihetle yalnız tamir masrafları ayda bir kaç bin liraya baliğ olan bu vesait sayesinde bütçede mevzu ve lüzumu
derecesinden dun olan tahsisatla senenin ancak iki ayında çalışıp bilâhare inşaatı tatil etmek mecburiyeti ile
karşılaşılmıştır.
Bu tarzı hareket müteakip senelerde yine inşaata devam zaruretinde olan müteahhitleri şantiye teşkilâtını
dağıtmamak ve vücuda getirilen natamam inşaatı muhafaza etmek gibi mukavelenamenin hudut ve tatbikatı
haricine çıkan ağır masraflar ve kabili itiraz şerait altında bıraktığı cihetle bunların haklı olarak zarar ve ziyan
taleplerine yol açacaktır.
1933-1934 senei maliyesi zarfında bütçeye büyük meblâğlar vazı suretile bu tehlikenin önü alınamayacağına
göre bu işlerin ikmaline muktazi mebaliğin müteakip senelere vazedilecek tahsisatla itfa edilmek üzere müteah-
hitlerin tahakkuk edecek matluplarına mukabil bono verilmesi salahiyetinin itası ve kezalik bütçedeki tahsisatın
tamamen işe hasrı tahsisi ile müteahhit istihkaklarından tevkif edilecek mebaliğin muamelei mahsubiyesi için
tahsisatın çürütülmesine mahal kalmamak üzere bunlar için iade edilecekleri sene bütçesine tahsisat konulması
ve tetkik ve murakabenin vaktinde yapılmasını teminen ita edilecek bonoların müstenit bulunduğu evrakın evve-
lemirde Divanca tetkikini arz ve teklif eylerim.
Ö D Ü N Ç PARA VERME İŞLERİ, HALK BANKASI VE SANDIKLARI HAKKINDA

1 / 738 NUMARALI K A N U N LÂYİHALARI
30 Mayıs 1933
(İKTİSAT VEKİLLİĞİNCE TEKLİF OLUNARAK HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
Bir memlekette mevcut kredi şartlarının o memleket iktisadiyatının ileri veya geri gitmesinde ne kadar
büyük bir rol oynadığı aşikârdır. Bunun içindir ki kredi işlerinin ıslahı tekemmül ettirilmesi Cümhuriyet idare-
sinin, bidayeti teessüsiindenberi takip ettiği yol olmuştur. Son senelerin doğurduğu bir çok malî kredi müesse-
seleri Türk iktisadiyatının kuvvetli damarları haline gelmeğe çalışıyorlar. Fakat kredi teşkilâtımızda ziraat,
sanayi ve ticaretin geniş hamlelerle ilerlemesinde mâni olan daha bir çok boşluklar vardır.
Gerek müşahedelerde ve gerek Vekâletimizin zaman zaman haber aldığı hâdiselerden İstanbul, Ankara
ve İzmir gibi büyük bir kaç şehir müstesna olmak üzere memleketin büyük küçük diğer şehirlerde bankaların
faiz nisbeti yüzde otuz sekize çıkmaktadır. Asıl dikkate şayan olan nokta bu yüzde otuz sekizin filen normal
addedilerek bunun fevkindeki miktarın ihtikâr telâkki edilmesidir. Memleketin iktisadî faaliyetini felce uğratan,
içtimaî bünyesini sarsan bu vaziyet karşısında tedabir ittihazı zarureti tahakkuk etmiştir.
Millî istihsalimizin henüz ağır bir faiz altında olduğu görülüyor. Fakat denebilir ki en ağır kredi şartlar
içinde ezilenler küçük krediye ihtiyacı olanlardır. Muhtelif sebepler tahtı tesirinde mühim bir ekseriyeti banka-
ların faaliyet sahaları dışında kalan tacir, küçük sanatkâr, küçük zürra, memur ve sair halk tabakaları için muh-
dut miktarlardaki küçük kredi müesseseleri istisna edilecek olursa; hemen hemen tefecilerden başka müracaat
edilecek kapı yoktur. Bunların aldıkları faiz ayda olmak şartile en aşağı yüzde beşten başlayarak yine ayda
yüzde on raddesindedir. En ağır fşizi ödeyebilecek tabiî kazanç vasıtası bulunmayacağından böyle bir akibete
— 487 —
yakasını kaptıran vatandaşların iflâs ile karşılaşacakları muhakkaktır. Şimdiye kadar yapılan tecrübeler de ne
malûm murabaha nizamnamesi, ne de mevcut küçük mevzuatımız bu afetin hızını hafifletebilmiştir. Tefeci-
lerle mücadele edebilmek için bir taraftan tefeciliği ve tefecileri çerçevelemek, diğer taraftan yeni kredi müesse-
leri tesisi suretile filen ihtiyacı karşılamak lâzımdır.
İktisadî meselelerin ancak iktisadî tedbirlerle hallolunabileceğine kani olduğumuzdan memlekette cari
olan faize murabaha nizamnamesinde olduğu gibi doğrudan doğruya bir had tesbiti cihetine gidilmiştir.
Ödünç verme işlerinin gösterdiği ehemmiyet ve nezakete binaen bu işleri meslek edinen kimselerin tesbit
edilmesi lüzumlu addedilmiştir. Anonim, limited ve kooperatif şirketlerinin teşkili esasen mezuniyete bağlı ol-
duğundan birinci madde bunların haricinde kalan bilûmum hakikî ve hükmî şahısların ödünç verme işi yapa-
bilmesini İktisat Vekâletinin vereceği mezuniyete tâbi tutmuştur.
Bu suretle alınacak izinlerin tescil ve ilân mecburiyeti de ikinci madde mevzuunu teşkil etmektedir.
Hükümet ödünç verme işlerini yakından takip edebilmek için üçüncü maddede borçludan alınacak en
yüksek faiz haddinin ve borçluya tahmil edilecek şartlarla ödünç vermeğe tahsis olunacak sermayenin İktisat
Vekâletine verilecek beyannamede tasrih edilmesi esası vazolunmuştur. Ancak bankalar için ödünç işlerine tahsis
olunacak sermayenin bildirilmesi lüzumsuzluğuna binaen bankalar bu noktada istisna edilmiştir.
Her ne kadar faiz için azamî had konulmuş ise de beyannamelerin tescil ve ilânı suretile kanuna teşhiri
bir mahiyet verilmiştir ki bunun halk üzerindeki tesiri kuvvetli olacaktır.
Ödünç verme işlerile uğraşanların çalışma şartlarını verdikleri beyannamede tesbit ettikten sonra tekrar
halka daha ağır şartlar yüklemeleri takdirinde tefeci addedilerek para ve hapis cezasına mahkûm edilmeleri (4-6)
maddeler hükümleri cümlesindendir. Telhisen denebilir ki dördüncü maddede mevzubahis olan tefecilik iktisadî
olmaktan ziyade cezaî bir görüşe müstenittir. Tefecilik içtimaî tesirleri itibarile sert hareketi istilzam ettirdiğinden
cezaların tecil edilmeyeceği tasrih olunmuştur. Ödünç verme işlerinde alınan faizlerin çok yüksek olduğu âşikâr
olduğundan Hükümet yedinci maddeye konan hükümle ve yüzde on ikiden fazla alınacak faizlerde müterakki
hususî bir vergi almak suretile bir taraftan kanunda teşkil olunan banka sermayesini çoğaltarak yarının mücadele
silâhını kuvvetlendirmek diğer taraftan da murabahacının fazla faiz alarak temin etmek isteyeceği menfaati
git gide azaltmak suretile yüksek faizin önüne geçmeğe çalışmaktır.
Ödünç verme işleri ile uğraşanların fazla faiz vermek suretile mevduat celbine çalışarak faiz piyasasını teşvik
ettikleri görüldüğünden vadesiz mevduata yüzde beşten, vadeli mevduata yüzde altıdan fazla faiz verenlerin fazla
faiz üzerinden hususî bir vergiye tâbi tutulması sekizinci ve dokuzuncu maddeler hükmünü teşkil etmektedir.
Ödünç verme işlerinin filen ne şekilde cereyan ettiğini takip etmeğe imkân bulmak için 11 inci madde ile
bu işlerle uğraşanlara hususî defter tutmak ve İktisat Vekâletine bir suretini vermek mecburiyetileri tahmil
olunmuştur.
Kanun lâyihasının 13 üncü maddesinden 29 uncu maddesine kadar olan ikinci ve üçüncü fasılları" mem-
leketin küçük kredi sahasındaki boşluğunu doldurmak gayesile teşkil olunacak olan kredi müesseselerine tahsis
olunmuştur.
Küçük kredi ihtiyacı hayatın muhtelif faaliyet sahalarında kendini göstermekte ise de henüz memleket
vaziyeti umumiyesi spesiyalizasiyonu icap edecek derecede bir tekâsüf ve inkişaf göstermemekte olduğundan
ise bilûmum küçük kredi ihtiyaçlarını karşılayacak bir banka sisteminin tesisi suretile başlamak muvafık gö-
rülmüştür.
Düşünülen sistem iki mühim esasa dayanmaktadır ki bunlardan birisi Ankara'da teşkili düşünülen "Halk
Bankası" diğeri de yavaş yavaş memleketin her bucağını saracak olan "Halk Sandıklaradır.
İkinci faslı teşkil eden 13 üncü maddeden 19 uncu maddeye kadar olan kısmında İktisat Vekâletinin bir
milyon lira ile iştirak ederek teşkil edeceği üç milyon lira sermayeli Halk Bankasının ana hatları çizilmiştir.
Halk Bankası küçük kredi işini merkezinden idare edecek kuvvetli millî bir müessesedir. Her ne kadar
doğrudan doğruya halka kredi açmayacak ise de teessüs edecek olan Halk Sandıklarını finanse ederek mem-
leketteki küçük kredi üzerinde nâzım rolünü görebecektir. Halk Bankası Halk Sandıklarının senetlerini reeskont
eder ve bunları cüzdanında tutarak kredi bulur. Halk Bankası Halk Sandıklarının muamelâtını teftiş ve murakabe
etmek ve terakki ve inkişafları için lâzımgelen tedbirleri almak suretile küçük kredinin rasyonel prensiplerine
müstenit olması esasını temine çalışacaktır.
Üçüncü faslı teşkil eden 20 inci maddeden 29 uncu maddeye kadar olan kısım Halk Sandıklarına tahsis
edilmiştir. Küçük kredinin teessüs ve tevziinde esas elemanları teşkil edecek olan Halk Sandıklarının mahallî
tesislerinden uzak kalmasını temin için müdürleri Halk Bankası tarafından tayin olunacaktır. Halk Sandıklarını,
— 488 —
esas faaliyet sahalarım teşkil eden para piyasası dâhilinde çalışmağa sevk etmek için bunların malî piyasaya
taallûk eden borsa muamelâtile iştigal etmeleri menedilmiştir.
Halk Sandıklarının kolaylıkla teessüs ve inkişafları imkânını hazırlayabilmek için vilâyetler hususî idareleri
ile belediyeler bütçelerinin her sene en az yüzde birini ayırarak Halk Bankasına yatıracaklardır.
Bilûmum hakikî ve hükmî şahısların da Halk Sandıklarına hissedar olmaları kabul edilmiştir.
Halk Bankası lüzum gördüğü yerlerde Halk Sandıkları tesis ederek bunların hisse senetlerini yukarıda sayı-
lan hukuku âmme eşhasına yatırdıkları meblâğlar mukabilinde verecektir. Bu suretle memleketin küçük kredi
işleri üzerinde bir "holdin trüst" rolünü oynayacaktır. Demek oluyor ki Halk Bankası vazifesini Halk Sandık-
larının muamelâtını malî, idarî, teknik cihetlerden kontrol altında bulundurmak suretile ifa edecektir.
Tefecilere karşı açılan mücadele silâhını teşkil edecek olan Halk Sandıkları ile olan alâkalarına bir daimiyet
verebilmek kaygusile hukuku âmme eşhasından olan hissedarların kendilerine ait olan hisse senetlerini devir ve
ferağ edememeleri esas konmuştur.
Küçük esnafın ve muhtelif küçük sanatkârların krediye ihtiyaçları büyüktür. Ucuz faizle çalışabilen kredi
müesseseleri olmadığından sıkıntı içindedirler. Bunları da diğer krediye muhtaç halk kütleleri gibi Halk Banka-
sının idaresine bırakmış oluyoruz. Muhtelif sanat şubelerine mensup kimselerin bir araya gelerek yapacakları
kredi teşekküllerini de Halk Bankası himaye edecektir ki bunun faidesi büyüktür.
Umumî buhran hasebile ödeme imkânlarının azalması teminat olarak gösterilen gayrimenkullerin paraya
çevrilmesini iktiza ettirmekte ve bu hal gayrimenkullerin pek ucuz satılmasını intaç eylemektedir. Bilhassa yüzde
on beşten fazla faizle istikraz edenlerin esasen ağır olan istikraz şartlan önünde ödeme kabiliyetlerinin azalmış
bulunması dolayısile ellerinde bulunan mülklerini yok pahasına kaybetmek tehlikesine maruz kaldıkları görül-
müş ve bu keyfiyet de memleketin içtimaî hayatı üzerine derin tesirler yapmak istidadını göstermiştir.
Ödenemeyecek bir mahiyet arzetmesi hasebiledir ki ipotekli borçların beş sene müddetle muvakkat mad-
dede gösterilen şartlar dairesinde tecili muvafık görülmüştür.
İkrazat işlerinde görülen vaziyetlerden biri de tefecilerin ipotek gibi gayet sağlam teminat ile iktifa etmeyeıek
ikraz mukabilinde gayrimenkul teferruğ etmeleridir. Sureti zahirede bir mülk alım satımı şeklinde tecelli eden bu
muamele tetkik edildiği zaman ferağ muamelesinin haddi zatinde kastı temellüke makrun olmadığı, fakat ala-
caklının ipoteğe parayı çevirmek külfetini azaltmak için gayrimenkulü teferrüğ ettiği görülür. İşte bu nevi hâdi-
selere mahiyeti hakikiyelerini izafe ederek bu ferağları ipoteğe tahvil etmek ve ipotekli borçlar hakkında tatbik
edilen tecil hükümünü bunlara da teşmil eylemek lüzumu hâsıl olmuştur.
ADLİYE VE İKTİSAT ENCÜMENLERİNDEN MÜREKKEP MUHTELİT ENCÜMEN MAZBATASI
4 Haziıan 1933
Umumî harpten sonra dünya piyasasında stok mal kalmaması ve talebin artması yüzünden fiatların yük-
selmesi ve binaenaleyh istihlâk karşısında istihsalin artması ve müteakiben piyasamn durgunluk göstermesi 1929
senesinde baş gösterip gittikçe artan ve bu sıralarda çok vahim bir şekil alan iktisadî buhrana sebep olmuştur.
Bu vaziyet her memlekette olduğu gibi memleketimizde de kredi pahalılığını ve binnetice kredi ihtikârını tevlit
etmiştir. Buna binaen büyük şehirlerde millî ve ecnebi büyük bankaların arz ve talebe göre piyasa fiatını tesbit
ederek vasatı yüzde 9 faizle çalışmalarına mukabil para ikraz eden hakikî ve hükmî şahısların ve küçük banka-
ların normal telâkki edilebilecek hadden fazla faizlerle çalışmaları ve iş yapılırken koruyucu olan yüksek faizlerin
istihsalin azalması ve iştira kabiliyetinin noksanlanarak fiatların her sene sukutuna rağmen faiz haddinin ayni
mevkii muhafaza etmesi her hangi bir teşebbüste zararsız çıkılmak ihtimalini bile refetmekte olmasına binaen
istihsal ile istihlâk arasında faizi normal bir hale getirmeği ve normal krediyi koruyarak kredi pahalılığını in-
dirmeği istihdaf eden işbu kanun lâyihası Muhtelit encümenimizce esas itibarile muvafık görülerek madde-
leri müzakere ve bazı maddeleri aşağıda yazılı şekilde tadil ve bazıları da takdim ve tehir edilmek suretile lâyiha
kabul olunmuştur.
MADDE 1- "Ödünç para verme işlerile meşgul olan hakikî ve hükmî şahıslar bu kanun hükümlerine
göre Hükümetten izin alırlar.
Anonim, limitet, kooperatif şirketi şeklindeki bankalar bu izin usulüne tâbi değildir.
Bu maddede izin almağa icbar edilenler ödünç para vermeği sanat ittihaz eden şahıslar kastedilmektedir.
Hükümetten izin almaklık ihsaî malûmat elde etmek noktasından faideli görülmüş ve İktisat Vekâleti yerine Hü-
kümet kelimesi ikame edilmek suretile madde kabul olunmuştur.
— 489 —
MADDE 5 - Senesi içinde beyannamelerindeki şartlarını değiştirmek isteyenler iktisat Vekâletine müra-
caat ederler. Vekâletin muvafakati halinde kendilerine yeni bir izin vesikası verilir ve usulü dairesinde ilân edilir
şeklinde kabul edilmiştir.
ADLÎYE VE ÎKTÎSAT ENCÜMENLERİNDEN MÜREKKEP MUHTELİT ENCÜMEN MAZBATASI
5 Haziran 1933
Umumî harbi takip eden ilk senelerde cihan piyasasının muhtaç olduğu malları imal için istihsal saha-
sındaki faaliyeti karşılamak yolunda sermayeye yapılan talep her yerde olduğu gibi memleketimizde de faiz
miktarım arttırmıştır. 1929 senesinden beri kendini gösteren umumî buhran istihsal ile istihlâk arasındaki muva-
zenesizliği ve binnetice fiatların tenezzülünü mucip olmasına rağmen memleketimizde de kredi pahalılığtnı ve
kredi ihtikârını doğurmuş bulunmaktadır. Bilhassa tefecilerden yapılan şikâyetler malûmdur. İstihsale sarfe-
dilecek sermaye faizini memleketin iktisadî vaziyetine uygun ve normal bir şekilde tesbit edebilmek ve kredi
hacminin çoğaltılmasına ve tefeciliğe karşı müsbet bir mücadele yapmağa medar olmak üzere Halk Bankası te-
sisini ve bu bankanın şubesi makamına kaim olmak icap eden yerlerde bu Halk Bankasının müşteri ile temasını
temin etmek için Halk Sandıkla.! tesisini istihdaf eden bu kanun lâyihası memleketin bu günkü ihtiyacına çok
uygun ve lâzımlı görülmüştür. Bu suretle Halk Sandıklarına hissedar bulmak, ihtiyacı olanlara kredi vermek ve
Halk Sandıklarının senetlerini mükerrer iskonto yapmak keyfiyetleri temin edilmiş olacağı gibi muhitlerinde
mahallin nüfuzuna tâbi olarak tekniksiz bir şekilde çalışan diğer küçük bankaların mevkiini alabilmek istidadı
ve mevkiinde millî müesseseler ihdası keyfiyeti de temin edilmiş bulunmaktadır. Bu esbaba ve Hükümet maz-
batasında zikredilen esbabı mucibeye istinaden teşekkülü düşünülen bu müessesenin teklifindeki düşünceyi
tebrik ve takdire şayan göre encümenimiz kanun lâyihasını esas itibarile kabul eyleyerek maddelerin müzake-
resine geçmiş ve bazı maddeleri tadil, bazılarını tay ve bazılarını takdim ve tehir eylemek suretile kabul eylemiştir.
ADLÎYE VE İKTİSAT ENCÜMENLERİNDEN MÜREKKEP MUHTELİT ENCÜMEN MAZBATASI
6 Haziran 1933
İktisat Vekili Beyefendi, buhranın en hâd devresinde bulunan memleketimizin iktisadî ve ticarî şeraiti ve
umumî vaziyet bu güne kadar moratoryom tedbiri almağı icap ettirmediği gibi buhranın bundan hâd bir devreye
girmesi ihtimali de mevcut olmadığından atide dahi umumî ve kısmi bir moratoryom ilân etmeğe lüzum görüle-
meyeceğini, ancak yüzde on beşten fazla faiz vermeğe, ticaret âleminin tahammülü olmadığı halde muhtelif mü-
zayakalara binaen yüzde 15 ten fazla faiz mukavelesile borç para alan ve mukabilinde gayrimenkullerini ipotek
bu nevi gayrimenkulleri yok pahasına ellerinden çıkmakta olduğundan buna mâni tedbir almak içtimaî adalet
ve iktisadî bir zaruret olduğunu ve Hükümetin teklifinin esası, hakikatte ipotek iken katî ferağ tarikile tefecilerin
ellerine geçen gayrimenkullerle ipotekli gayrimenkullerin hakikî değerlerinden çok az bedeller ile başkalarına
intikaline mâni tedbir almaktan ibaret bulunduğunu beyan ve izah buyurdular, buhranın şiddet ve ehemmiye-
tine rağmen memleketimizde moratoryom gibi fevkalâde ve istisnaî tedbirler almağa lüzum olmadığı ve âtiyen
de zaruret hâsıl olmayacağı hakkında Hükümetle encümenimizin kanaatinin müşterek olduğu memnuniyetle
müşahede edilmiş ve komşu memleketlerin bazılarında alınan bu nevi tedbirlerin alacaklılar kadar borçluları
da tehlikeye sürüklediği anlaşılmış olmakla alınacak tedbirlerin memleketimizde cari normal krediye halel ver-
meyecek ve kredi emniyetine menfi tesir yapmayacak ve borçlarla alacaklıları ayni derecede himaye etmekle
beraber gayrimenkullerin yok pahasına intikaline mâni olaak mahiyette olması lüzumunda Hükümet ile encü-
meni birleştirmiştir.
Bu esaslara göre tanzim edilecek maddelerin ayrı bir kanun halinde ve (Borç için gayrimenkul satışına ve
muvazaaya dair kanun) unvanile neşri muvafık görülmüştür. İpotekle temin edilmiş yüzde 15 ten fazla faizli borç-
ların beş sene müddetle derhal tecili esasına müstenit olan lâyihanın tebarüz ettirilen maksadı tamamen temin
edemeyeceği gibi tatbik sahası ne kadar dar olursa olsun mahiyeti itibarile itimada ve kredi emniyetine müessir
olabilmesi de mümkün görülmüştür. Filhakika cebrî icra yolile gayrimenkul satışı yalnız ipoteklerin paraya
çevrilmesi tarikine münhasır değildir. Gayrimenkul intikalleri daha çok haciz yolile yapılmaktadır. Yalnız malını
ipotek etmiş olanları düşünüp de diğer borçluları düşünmemek müsavatsızlık ve adaletsizlik olur. Alacaklıları her
nevi takip hakkından mahrum etmek, mücerret faiz yüzde 15 den fazladır ve mukabilinde de ipotek vardır diye
tecile tâbi tutmak borçlulara mümtaz bir mevki temin etmek olur. Alacaklılara, takibe müsaade etmek ve borç-
lunun menkul mallarından, alacak ve haklarından istifayi matlup imkânı bulamaz ve icra marifetile satışa çıkar-
dığı gayrimenkul de değer pahasını bulamazsa o zaman teminatı baki kalmak ve parası için faiz almak şartile
borçluya borcunu vermek imkânları elde etmesi için mühlet vermek normal zamanlar için dahi adilâne bir şekli
hal demektir. Tediye kabiliyeti olmayan borçlularla alacaklıların aradığı şekli halli kolaylaştırmaktır.
— 490 —
İşte bu sebeplere binaen encümen her türlü borç için cebri icra yolile satışa arzolunan gayrimenkuller icra
kanunu hükümlerine göre takdir edilecek hali hazır kıymetin yüzde 75 ini bulmazsa satışın tehir edilmesi ve
tehir tarihindeki bakıyei zimmete yüzde 75 faiz yürütülmek üzere borcun beş sene müddetle tecil edilmesi ve
senelik faiz ile borç yekûnunun beşte birinin her sene nihayetinde tesviye olunması ve bu tarzı tesviyeyi borçlu
tecilin hükümsüz sayılması ve ihalesi tehir olunan gayrimenkulün icra kanunu hükümlerine göre satılabilmesi
ihlâl ederse hükümleri konulmuş ve alacaklıları borçlular kadar himaye etmiş olmak için tecil müddeti zarfın-
da borçlunun kanunen haczi caiz menkul ve gayrimenkul mallarına ve alacak ve haklarına müracaat hakkını
mahfuz tutmuş ve bu hak ipotekli alacaklılara da verilmiştir.
Alıcı bulunmaması hasebile takarrür eden bedel değil, günün icapları da nazara alınmak suretile o gayri-
menkulün değer pahası olacağına nazaran tahmini kimin yapması daha muvafık olacağı münakaşayı mucip
olmuş ve azadan bir zat bu tahmini tetkik mercii vazifesini gören hâkimin veya intihap eyleyeceği ehli vukufun
tahmin etmesi teklifinde bulunmuş ise de bunun bazı ahvalde imkânsız olacağı ve bir çok hallerde de müşkülâtı
istilzam edeceği ve icra kanunu hükümlerine göre tahmin edilecek kıymeti tarafların şikâyet yolile hâkime tahmin
ettirebilmesi mümkün ve bu suretle maksat hâsıl bulunmuş olduğu esbabı mucibesile kabul edilmemiştir.
Hakikatte ödünç alınan para mukabilinde teminat iken kati ferağ tarikile tefeciler eline geçen gayrimen-
kulleriıı ipotek olduğuna dair açılacak dava usulen sabit olursa mahkemece o gayrimenkulün ferağ tarihinden
itibaren ipotek sayılmasına karar verilmesi esası ekseriyetle kabul edilmiş ve birinci madde hükümlerinin bunlar
hakkında da cerayan etmesi hakkında hükümler konmuştur.
Kanun hükmünü bu kanunun neşri tarihinde ödenmesi lâzımgelen borçlara değil, zimmete terettüp eden
borçlara teşmili encümence münakaşa edilmiş ve kredi emniyetine fena tesir yapabileceği mülâhazasile ve ek-
seriyetle kabul olunmamıştır.
UYUŞTURUCU MADDELERİN MURAKABESİ HAKKINDA

1/741 NUMARALI KANUN LÂYİHASI
31 Mayıs 1933
(SIHHAT VE İÇTİMAİ MUAVENET VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
Evvelâ afyon müştekkatının ve sonra kokain ve mürekkebatının ve bunlara benzer toksikomani tevlit
eden maddelerin tıbbi ve ilmî maksatlar haricinde kullanılmasını menetmeğe matuf beynelmilel teşebbüsler aşağı,
yukarı bir rubu asırdan beri başlamıştır. Bu teşebbüsler ilk önce 1909 da Şanghay'da toplanan ve uzak şarkı
alâkadar eden bir komisyon mesaisine müncer olmuştur. Bu komisyonun gayesi yalnız Çin'de afyon kullanıl-
masını tahdit etmekten ibaret idi.
Bunu müteakip yapılan ikinci teşebbüs Lahey konferansıdır. Bu konferans neticesinde 23 Kânunusani
1912 tarihli mukavelename aktedilmiştir ki; Lahey afyon mukavelenamesi namile yadolunur.
Lahey mukavelenamesi ham afyon, müstahzar afyon, morfin ve esrar ve o sırada yeni imal edilmeğe baş-
lanan heroin ile koka ve kokain hakkında hükümler vazetmiştir. Mukavelename, imzalayan Devletlerin İran da
dahil olduğu halde kâffesi tarafından tasdikini müteakip meriyete girmesi lâzımgelirken badehu bir protokol
ile bu maddesi tadil olundu. Buna rağmen mukavelenamenin mani olması; umumî harbin başlaması sebebile
gecikerek ancak bir Kânunusani 1921 tarihinde tatbikatına nezaretle mükellef olan Hollanda Hükümeti tarafın-
dan meriyeti ilân olundu.
Lahey mukavelenamesine iltihak etmeği Türkiye hükümeti Lozan muahedenamesinin 100 üncü mad-
desile taahhüt etmiş ve bu taahhüdünü 14.1.1933 tarihli kanunun kabul ve tasdiki ile ifa etmiştir.
*
Umumi sulhun aktinden sonra teşekkül eden Cemiyeti Akvam (Pacte)'nın (23) üncü maddesi, Cemiyeti
Akvama bazı diğer içtimaî işler arasında uyuşturucu maddeler işlerine nezaret vazifesini tahmil etmekte olduğun-
dan 25 Kânunuevvel 1920 tarihinde Cemiyeti Akvam umumî heyeti bir afyon istişarî komisyonu teşkiline karar
verdi. Komisyonun ilk işi Lahey mukavelenamesine henüz iltihak etmemiş olan hükümetlerin iltihakını temin
için teşebbüsatta bulunmak oldu. Komisyon uyuşturucu maddeler beynelmilel ticaretini murakabe altında
bulundurmağa memur olup badehu aktedilen 1925 tarihli Cenevre mukavelenamesi bu vazifelerini daha ziyade
çoğaltmıştır. Komisyon 12 Devlet murahhasından ve Şimalî Amerika Müttehit Hükümetleri müşahidinden
mürekkeptir.
— 491 —
23 Eylül 1923 tarihinde toplanan Cemiyeti Akvam heyeti umumiyesi mevcut Lahey mukavelenamesini
maksadı temine kâfi görmediği cihetle yeni bir afyon konferansını içtimaa davet etmeğe karar verdi.
Ve konferans 1924 senesi Teşrinisanisi zarfında içtimalarına başladı. İçtima 11 Şubat ve 19 Şubat 1925
tarihlerinde imza edilen iki mukavelename vücude getirdi. Bunlardan birincisi yalnız uzak şarktaki afyon mese-
lesine ait olup alâkadar 7 devlet-İngiltere, Hindistan, Siyam, Fransa, Japonya, Holanda ve Portekiz Hükü-
metleri-tarafından imza ve kabul edilmiştir. 2 nci mukavelename ki; umumiyetle Cenevre afyon mukavelenamesi
namile yededilen budur. Bütün dünyayı alâkadar eden morfin, heroin, kokain ve saire gibi maddelerin mura-
kabesine ait hükümleri havidir.
26 Eylül 1928 tarihinde mevkii meriyete giren Cenevre mukavelenamesini vücude getiren konferansa
Hükümetimizce iştirak edilmiş ise de; bunun tasdiki muamelesi bu yakınlara kadar teahhur etmiş ve yukarıda
zikredilen 14.1.1933 tarihli kanunla nihayet bu muamele de yapılmıştır. Cenevre mukavelenamesi (afyon daimî
merkez komitesi) namile yeni bir teşekkül vücude getirmiştir ki; bu teşekkül daha ziyade mütehassts teknik adam-
larından mürekkep olup mukavelenamenin teknik noktai nazardan tatbikatına nezaret ve uyuşturucu maddeler
ticaretinin murakabesile mükelleftir.
1925 senesinde daha Cenevre konferansı içtimalarında mevzubahs edilen ve itirazı mucip olan ve bir çok
kimseler tarafından uyuşturucu maddeler meselesinin radikal hal çaresi olduğu ileri sürülen afyon müştekkatı
imalâtının tahdidi meselesi müteakip senelerde yine münakaşa olunmağa başladı ve ortaya müteaddit projeler
çıktı. Bu münakaşalar neticesinde Cemiyeti Akvam istişarî afyon komisyonunun bir teklifi üzerine 1929 senesinde
heyeti umumiye uyuşturucu maddeler imalâtının tahdidi meselesini mevzubahs etmek üzere Cenevre'de bir kon-
feransın içtimaa deavet edilmesine karar verdi ve içtimain ilk evvelâ 1930 Kânunuevveli bidayetinde vaki olması
kabul edildi. (Bu içtimain davetinde veya hiç olmazsa içtimain tacilinde o sıralarda İstanbul'da açılarak uyuş-
turucu maddeler kaçak ticaretile iştigal eden fabrikaların müessir olduğunu kabul etmek yanlış olmaz.) Fakat
bu tahdidin uyuşturucu maddeler imal eden bazı memleketlerin menfaatile telif edilmesi endişesi içtimai tehire
saik oldu ve evvelâ Londra'da bir iptidaî içtima aktedilerek âmil memleketler arasında meselenin tezekkürü ve
onlar arasında bir itilâfın tesbiti takarrür etti. Bu içtima 27 Teşrinievvel 1930 da yapıldı. Bu içtimaa da Hükü-
metimizce bir heyet izamı suretile iştirak edilmiş olup burada Cemiyeti Akvam istişarî afyon komisyonu tara-
fından tanzim edilmiş bir proje münakaşa edildi. Bu proje, tahdidin kabulünü ve dünya ihtiyacının muayyen
usullerle tesbitinden sonra bu ihtiyacın âmil memleketler tarafından her birisinin beş sene zarfında meşru ve
tıbbî ihtiyaç için yaptıkları ihracat nazarı dikkate alınmak suretile bir nisbet dairesinde teminini esas itihaz
etmekte idi. Bizim ihracatımız o sırada akıllara durgunluk verecek miktara baliğ olmuştu. Bu ihracat memle-
ketimizin en büyük afyon müstahsili olması ileri sürülerek murahhas heyeti tarafından dünya ihtiyacının üçte
birinin Türkiye tarafından yapılması teklif olundu. Fakat Türkiye'nin yaptığı ihracat meşru olmadığı ve tıbbî
maksatlara hâdim olmayıp kaçak yollara gittiği ileri sürülerek bu talep reddolundu.
Asıl tahdit işile meşgul olan büyük dünya konferansı 57 devletin iştirakile 27 Mayıs 1931 tarihinde
Cenevre'de içtima etmiştir. Bu içtimaa da bir murahhas heyeti göndermek suretile Hükümetimiz tarafından işti-
rak olundu.
Konferans uzun süren mesaiden sonra nihayet 13 Temmuz 1931 tarihinde bir mukavelename imza etmeğe
muvaffak oldu. O zaman imza edilmeyen bu mukavele dahi Hükümetimizce 14.1.1933 tarihli kanun ile tasdik
ve kabul edilmiştir.
Bu mukavelename henüz meri olmamıştır. Mukavelename, içinde 10 âmil devletten, dördü dahil olmak
üzere 25 devletin tasdikile meri olmak lâzımgelemektedir ve bu âmil devletler arasında Türkiye de bulunmak-
tadır. Henüz tasdik muameleleri bu adedi bulmamış olup Cemiyeti Akvam tarafından buna muvaffakiyet
husulü için çalışmaktadır. Aksi takdirde ve 1933 senesi Temmuzunun 13 üne kadar mukavelename meriyete
geçmezse Cemiyeti Akvam yeni bir afyon konferansı davetine mecbur bulunmaktadır.
Bu zikredilen mukavelenamelerden ilk beynelmilel mukavele addedilmesi lâzımgelen 1912 tarihli Lahey
mukavelesi ham ve müstahzar afyon, tıbbî afyon, morfin ve kokain ve heroini tarif ve tavsif ederek bu maddele-
lerin tıbbî maksatlar harici de kullanılmasını menedecek mürakabe tedbirleri ve ceza hükümleri kabulüne ve
aralarında mesai iştirakine âkitleri mecbur kılmaktadır. Bunun için tedbirler vazı tasavvur edilmiştir. Bu muka-
velename tedbirler tatbikini âkitlerin her birine terketmekte ve her hangi bir beynelmilel mürakabe hükümlerini
ihtiva etmemektedir.
19 Şubat 1925 tarihli Cenevre mukavelenamesi beynelmilel ticaretin murakabesi daha sıkı hükümlerle
bağlanmış ve bunun için ithalât ve ihracat münhasıran hükümetler tarafından verilecek vesikalara istinaden ya-
pılması taahhüdü vazolunmuştur. Merkezî komite namile yukarıda bahsolunan murakabe heyetinin teşkili de
bu mukavelenin hususiyetlerinden biridir.
— 492 —
13 Temmuz 1931 tarihli Cenevre mukavelenamesi büsbütün başka bir zihniyet ile tanzim olunmuştur.
Mukavelename uyuşturucu maddeler imalinin, dünyanın yalnız tıbbî ve ilmi ihtiyaçlarına yetişecek miktara
indirilmesi esasını kabul etmektedir. Bunun için merkezî komite tarafından dünyanın bütün ihtiyacının muka-
velenamede tesbit edilen kaidelere göre tayininden sonra umumî imalâtın ve ihracatın bu miktarı geçmemesi
şart ittihaz edilmiştir ve bilhassa Amerika heyeti murahhasının ısrarı üzerine kodeinin de Cenevre mukavelena-
mesi" kayitleri ile bağlanması ve tahdide tâbi tutulması takarrür etmiştir.
Beynelmilel Lâhey ve Cenevre mukavelenamelerinin Hükümetimizce pek yakın zamanlara kadar tasdik
edilmemiş olması aleyhimize bir çok cereyanlar doğurmuş ve bilhassa Cenevre mukavelenamesinin meriyete
girmesi hasebile bu mukaveleyi tatbik taahhüdünü alan memleketlerde barınamayarak memleketimizde birle-
şen bazı şahısların kaçak uyuşturucu maddeler ticaretine germi vermeleri bu cereyanları büsbütün arttırmıştı.
Memleketimizde esrar müstesna olmak üzere uyuşturucu maddeler iptilâsı pek yenidir ve hemen denile-
bilir ki: Umumî harbin bitmesinden sonra meydana çıkmıştır. Afyon istimali, memleketin en büyük afyon müs-
tahsili olmasına rağmen pek azdır. Morfin ve heroin ve kokain iptilâsı büyük şehirlerimizde görülmektedir
ve ekseriyetle münevver sınıf arasında bu derde müptelâ olanlara tesadüf edilmektedir. Bilhassa heroin iptilâsı
son zamanlarda sahasını genişletmekte ve yavaş ve fakat emin surette ilerleyen bir salgın gibi bu gün dünden
fazla olarak ortalığı sarmaktadır. 1923 senesine doğru memlekette bu inhimakin çoğaldığına dair deliller ve
emarelerin belirmesi ve o sırada artık dünyaca meriyet mevkiine geçen Cenevre mukavelenamesinin diğer mem-
leketlerde tatbikından naşi oralarda kalmıyarak bizde henüz bu yolda bir taahhüdün mevcut olmamasından
istifade suretile bazı şahısların bizde uyuşturucu maddeler yapmak için fabrikalar açmağa teşebbüs ettiklerine dair
bazı alâmetlerin görülmesi üzerine uyuşturucu maddeler hakkındaki murakabe hükümlerini kuvvetlendirmek
ve bilhassa bu gibi müesseselerin açılmasını Devletin müsaadesine talik etmek için bir kanun lâyihası tanzim
ve Büyük Millet Meclisine takdim olundu.
1369 numara altında ve 15.12.1928 tarihinde kabul edilen bu kanun bu yolda atılmış muhteriz bir adımdır.
Esas itibarile Lâhey ve Cenevre mukavelenamelerinin yalnız morfin ve kokain gibi mamul maddelere ait mura-
kabe sistemini kabul eden bu kanun bu maddelerin ithalâtile memleket dahilinde imalât ve satışını murakabe
etmekte olup ham afyonla beraber diğerlerinin hepsinin ihracatını serbest bırakmıştır. Bununla beraber bu
kanun uyuşturucu maddeler ithalatını sıkı bir murakabe altında bulundurmak ve memleket dahilindeki satışını
tanzim etmiş olmak itibarile kısmen gayesini temin etmiş oluyordu. Filhakika 1926 tarihli eczaneler ve ecza de-
poları kanunlarile ve bunlara müteferri talimatnamelerle zaten memleket dahilinde uyuşturucu maddelerin salâ-
hiyetsiz ellere geçmemesi için kâfi tedbirler alınmış idi. Bu itibarla mevcut çerçeve dahilinde murakabe sisteminin
kuvvetlendirilmesine lüzum görüldü. Bunun içi uyuşturucu maddeler kanunun fabrikaların ihracatı hakkındaki
hükmü değiştirilerek ihracatın her ay nihayetinde değil ayni gün haber verilmesi esas kabul edildi ve bu suretle
ihracat hakkında vaktinde ve. sarih malûmat alınarak alâkadar Hükümetlere haber verilmesi imkânı hâsıl oldu
ki bunun neticesinde yapılan ihracatın hiç bir zaman bildirilen mahallere gitmediği ve verilen adreslerin kâmilen
yalan olduğu anlaşılmıştır. Diğer taraftan ithal vesikası sisteminin kabulü ile ithalâtın kontrolü ve bu suretle
eczaneler ve depolar satışının murakabesi imkânları kuvvetlendirilerek uyuşturucu maddelerin dahilde tıbbî
ihtiyaçlar haricinde kullanılmasına mümkün mertebe mâni tedbirler ittihaz kılınmıştır. Fakat ihracat ticareti
intizama koymağa mevcut mevzuat kâfi gelmediği ve meselâ 1929 senesinin son yarısile 1930 senesinin ilk yarı-
sında İstanbul'dan muhtelif yerlere çıkarılan ve bittabi kaçak piyasaya intikal ed ;n uyuşturucu maddelerin ye-
kûnu 5-6 bin kilo gibi akıllara hayret verecek miktarlara baliğ olduğu cihetle şikâyetler artmağa başladı ve
Devletin şerefini kıran bu yolsuzluğa nihayet vermek üzer.; 15 Şubat 1931 tarihinde İcra Vekilleri Heyetince
ittihaz edilen bir kararla ihracatın da alâkadar Hükümetler tarafından verilen ithal vesikaları üzerine verilecek
müsaade ile yapılması tekarrür etti. İhracatın müsaade ile yapılması usulünün vazı, yegâne kazançları kaçak
ticaret olan fabrikaların bittabi kazançlarına mâni olmaya başlayarak ihracat azaldı ve son zamanlarda bu
fabrikaların kapanmış olması sebebile gizli olarak morfin ve heroin imalâtı türemeğe başlamış ve bu mesele de
şiddetle takip edilmek lâzımken bir belâ halini almıştır.
Şu halde nazaran mevzu kanunların tamamile değiştirilerek inkişaf eden bu vaziyete göre yeni kanunlar
tanzimi zaruret halini alarak ona göre hazırlıklar yapılmış ve bunun neticesinde ilk lâyiha husule gelmiştir ki
bunlardan biri memlekette yalnız kâr teminine çalışan hususî eller tarafından afyon müştekkatı yapılıp devletin
tasdik ve kabul etmiş olduğu beynelmilel mukaveleler hilâfına ihracat yapmasına mâni olmak üzere inhisar
tesisi hakkındaki kanun lâyihasıdır. Bu lâyiha münhasıran ticarî ve iktisadî hükümleri ihtiva etmek üzere tanzim
edilmiştir. İkincisi de bu lâyihadır ki uyuşturucu maddelerin murakabesine aittir. Çünkü, Devlet inhisarı tesis
ile bu işin yalnız ticarî ve iktisadî cihetleri intizama konulmuş ise de bununla uyuşturucu maddeler ithalât ve
ihracatı ve memleket dahilindeki satışı murakabesini temin etmek mümkün olamaz ve inhisar tesis etmiş olmakla
da Devlet beynelmilel mukavelenamelerin kabulü ile taahhüt etmiş olduğu mecburiyetlerden kendisini kur-
tarmış değildir.
— 493 —
Bu lâyihanın esası ve ruhu yukarıda arzedildiği gibi beynelmilel afyon mukavelenamelerinin hükümleridir
ve burada teşekkül eden inhisar idaresi bir hükmî şahsiyet addedilerek bu idarenin ithalât ve ihracat ve satışı
murakabe altına alınmıştır. Bu murakabe kanun lâyihasile Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâletine verilmiştir.
Esasen bizde şimdiye kadar bu murakabeyi Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti ifa ettiği gibi beynelmilel mu-
kavelenamelere iştirak eden Devletlerden yüzde 80 ine yakın bir miktarf bu muahedeler tatbikatına nezaret etmek
üzere sıhhat makamlarını memur etmişlerdir. Teşekkül edecek inhisar idaresi hem beynelmilel usullere göre
vesikayı kendi vermesi ve hem de ticaret yapması hariçte bir nevi şüphe ve itimatsızlığı calip olabileceğinden
bu idarenin tamamile ticarî bir müessese halinde kalarak uyuşturucu maddelere ait olup Devlet tarafından taah-
hüt edilen diğer ahdî mecburiyetlerin yani memleketin tıbbî ve ilmî maksatlara hadim uyuşturucu maddeler
ihtiyacatını tesbit etmek ve bu ihtiyaçlara göre ithal ve ihraç vesikaları vermek ve memleket dahilinde satışı mu-
rakabe eylemek, Cenevre mukavelenamesinin doğurduğu daimî komite veya Cemiyeti Akvam teşkilâtile ve diğer
hükümetlerin uyuşturucu maddeler murakabesine memur makamlarile münasebette bulunmak işleri Sıhhat
Vekâleti uhdesine bırakılmış ve her iki lâyiha bu esaslara göre tertip olunmuştur.
HAYVAN HIRSIZLIĞININ ÖNÜNE GEÇİLMESİ HAKKINDAKİ K A N U N U N BAZI

MADDELERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİNE DAİR 1 /747 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
5 Haziran 1933
ESBABI MUCİBE
Memleketimizde yer yer tehaddüs etme; te bulunan hayvan sirkatinin tamamen önüne geçilmesi çiftçinin
en mühim istihsal vasıtalarından biri olan hayvanlarının tam bir e.nniyet altında bulunması noktasından da
ehemmiyetli bir meseledir. Hayvan sirkatinin meni hakkındaki kanuna tevfikan hayvan hırsızlıkları takipedil-
mekte ve günden güne sirkat vakalarının azalmakta olduğu görülmekktedir.
Ancak mezkûr kanunda çalınan hayvanın izi çalındığı köy veya mahalleden harice çıkmadığı takdirde ne
suretle muamele yapılacağı meskût bulunduğundan ve bir yerde çalınan hayvan bedelinin izinin kaybolduğu köy
veya mahalle ahalisi tarafından tazmini takdirinde tevzi vazifesile mükellef bulunan ihtiyar meclislerinin tevzi
vazifesinden imtinaları halinde bu işin ne suretle yapılacağının meskût bulunması hesabile bu noktada umumî
ahkâma tevfikan muamele yapılması yüzünden kanunu seri ve kati takip sisteminden beklenilen faideler temin
edilememektedir. Bunun için kanunun 6 ve 9 uncu maddelerini muaddil ve çalınan bir hayvan izinin çalındığı
karye veya mahalleden çıkmadığı takdirde de çalındığı köy veya mahalle ahalisi tarafından tazmin edilmesi ve
tevzi vazifesile mükellef olan ihtiyar meclislerinin vazifelerinden imtinaları takdirinde bu işin vali, kaymakam
ve nahiye müdürleri tarafından yapılması ve ayrıca kanunî vazifesini ifa etmeyen ihtiyar meclisleri hakkında
takibatı kanuniye icrası muvafık görülmekle merbut kanun lâyihası tanzim kılınmıştır.
OSMANLI BANKASI İMTİYAZ MÜDDETİNİN UZATILMASI HAKKINDA 1/745

NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
6 Haziran 1933
ESBABI MUCİBE
Halen meri olan 10 Mart 1340 tarihli mukavele ve 22 Mart 1341 tarihli mukavele zeyli mucibince Osmanlı
Bankasının imtiyazı 1 Mart 1935 tarihinde biteceğinden Türkiye'de, atiyen de faaliyetini idame etmek arzusuile
müteharrik olarak Hükümete müracaat etmiş olan mezkûr müessese ile memleketin yeni şartlarına uygun bir
mukavele akdi muvafık görülmüş ve bu maksatla Hükümet namına müzakeretta bulunmağa İzmir mebusu ve
Adliye Vekili Saraçoğlu Şükrü Beyefendi murahhas tayin edilmişti.
İmtiyazın yenilenmesi talebi karşısında Hükümetin noktai nazarı, Bankanın (imtiyaz) ında, Cumhuriyet
Merkez Bankasının vücudü ile telif edilemeyecek hükümlere yer vermemek ve bununla beraber de Hazineye mü-
sait bir döviz kredisi temin etmekti.
Filhakika bu yeni mukavele münasebetile banka imtiyazının ve Devletle Banka arasında şimdiye kadar
akit ve teati edilmiş olan mukavelelerin bilcümle hükümleri ve bu meyanda bilhassa banknot ihracı imtiyazı
ilga edilerek bunların yerine yeni mukavelenin hükümleri ikame olunmuş ve Bankanın faaliyetini tanzim eden
— 494 —
dahili nizamnamesindeki hususi rejim de lâzımgelen tadilât icra edilerek Bankanın imtiyaz müddeti 1 Mart
1952 tarihine kadar uzatılmıştır.
Yeni mukavelenin Bankaya bahşettiği yegâne imtiyaz, esas itibarile, bankanın devlet vergi ve resimlerinden
muafiyetinden ibarettir. Ancak Türkiye'de tahakkuk edecek kârlarından kazanç vergisi vermek, alelûmum posta
ücretlerini ödemek, vergi muafiyetinin mülkiyeti ipotek yolile Bankaya geçecek olan gayri menkullere şamil olmak
ve bankacılık muameleleri haricinde kendi unvanı altında sınai veya ticarî mahiyette bir faaliyet icra ettiği tak-
dirde bu yeni faaliyet şubesine dahil olan muamelelerin vergi muafiyetinden müstefit olmayacağını tanımak
gibi kayitlerin bankaca kabul edilmiş olmasile bu muafiyet de mutlak mahiyetini kaybetmiştir. Banka mahallî
idarelerce istifa edilen vergiler ile rusumu kemafıssabık tediyede devam edecektir.
Müzakerat neticesinde tanzim ve merbuten takdim kılınmış olan 5 Haziran 1933 tarihli mukavele mucibince
Banka Hazine emrine 1 250 000 tngiliz liralık bir "Karşılıksız nizami hesabı cari kredisi" ile merbut ayni tarihli
müzeyyel mukavele mucibince yine Hazine lehine 1 250 000 İngiliz liralık muvakkat bir döviz kredisi açmağı
ve bu iki nevi kredi haricinde de Türkiye muamelâtına 1 000 000 İngiliz liralık bir sermaye tahsisini taahhüt
eylemektedir.
BÜTÇE ENCÜMENİ MAZBATASİ
7 Haziran 1933
1935 senesinde hitam bulacak olan imtiyaz mukavelenamesinin 1 Mart 1952 tarihine kadar temdidini
gösteren bu lâyihaya bağlı mukavelename ve butıa tekaddüm eden mukavelelerden geri ka'an müddeti de içeri-
sine almak suretile 19 sene temdit edildiği görülmekte ise de eski mukavele bakiyesi hesap olunmadığı takdirde
17 sene temdit edilmiş oluyor. Yeni mukavele gerek Hazine için ve gerek Bankanın umumî vaziyet ve münase-
betleri itibarile daha muvafık bir şekilde olduğu görülmüştür.
Cumhuriyet tarihimizde yeniden tesis ve eskiden ismen kalanların tensik ve ıslah suretile muhtelif namlar
altında vücude getirilen millî bankalarımızın kemiyet ve keyfiyetleri başka tesis ihtiyacını hissettirmeyecek kemal
haddini göstermekte olduğu halde memleketimizde mücerret mali ve t1 :ari usul ve kavaidi kendisine rehber
yaparak dürüstçe çalışacak sermaye haricin dahi olsa ona müsait bir çalışma yen vermek emelinde olan Cum-
huriyet idaremiz 80 küşür sene evvel Türkiye'de ilk kredi müessesesi olarak işe başlayan Osmanlı Bankasının bu
uzun çalışma devresinde memleketimizi iyi tanımış ve icabına göre kendi kazancı ile memleketin menfaatlerini
telife muvaffak olmuş çok tecrübeli ve iş yapanlara emniyet telkin eden bu müessesenin her iki tarafın menfaat-
lerine uygun şartlar altında haricin sermayesile işleyen sair bankalardan müstesna bir vaziyette nıillî bankaları-
mızın bulundukları mevkie uygun bir halde çalışmasını temin eden bu lâyiha Heyeti umumiyesile muvafık görül-
müştür.
Eski mukavele ve onu takip eden anlaşmalarla Maliye hazinesi ile millî müesseselere Türk lirası ile açılmış
olan hesabıcariler bu mukavele ile vasati olarak takriben yüzde 50 derecesinde arttırılmış ve bunun ticareti hari-
ciyemizde işimize elverişli bir dövize kalbedilmiş olması da pek muvafık görülmüştür. Bundan başka 8 sene
müddetle Cumhuriyet Merkez Bankasına Hazinece tevdi edilecek Türk parası mukabilinde Osmanlı Bankası
tarafından Maliye emrine 1 250 000 İngiliz liralık ayrıca bir döviz kredisi açılması ve dört sene sonra tedricen
itfasına başlanarak sekizinci sene kapatılması hakkındaki muamele bu buhranlı senede döviz ihtiyacı noktai
nazarından isabetli bir tedbir görülmüştür.
Üçüncü malî muamele olmak üzere de mukavelede yazılı olmamakla beraber Banka yüzde 6 faizle İktisat
Vekâleti emrinde bulunan Sümer bank'a bir milyon Türk liralık bir hesabı carî açmış olduğunu bir mektupla
bildirdiğini encümenimize verilen izahattan anlaşılmıştır.
Diğer taraftan Bankaya yapılan belli başlı müsaadat vergi muafiyetini tazammun eden maddenin son fık-
ralarında da anlaşıldığına göre kazanç ve muamele vergilerini vereceği tasrih olunmuş ve bu suretle yalnız bina
vergisi muafiyeti kalmış oluyor.
Altın teminatlı banknotlardan tedavülde kalan miktar ilk ihraç derecesine göre pek cüzi ve bunun da
nerede ve kimin yedinde olduğu en uzak bir ihtimal ile dahi tahmin edilemeyecek kadar hâmilinin şahsı ve hüviyeti
müphem telâkki edilebileceğinden bunların altınla mübadele mecburiyetlerinin tedricen yapılarak yedi senede
nihayet buldurulmasından maddeten mutazarrır olacak Türk vatandaşı tasavvur etmek pek az ihtimal dahilin-
dedir.
Bankanın ilk teşekkülü tarihinden şimdiye kadar muhtelif tarihlerde mukavele, irade ve mektup teatisi
suretlerile iki tarafın bu uzun senelerde tedahül ettirdikleri geçmiş hükümlerin muğlâk ve müşevveş mahiyetin-
den bu mukaveleyi tecdit ederek bundan sonra yaşayan hükümler her neden ibaret ise bu mukavele dahilinde
toplanması şekle ait olsa da her halde tercih edilecek usuldendir.
— 495 —
ECNEBİ MEMLEKETLERDE TÜTÜN SATMAK İÇİN BİR LİMİTET ŞİRKET TEŞKİLİ HAKKINDA
(GÜMRÜK VE İNHİSARLAR VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
MUCİP SEBEPLER
Tütün inhisarlar idaresince sırf bir inhisar maddesi ve varidat membaı telâkki edilemeyerek memleketin
mühim bir ihraç metal olmak üzere iktisadî noktadan da mütalea edilmek icap eder. Zira memleket içinde istih-
lâk edilen tütünün miktarı ancak on milyon kilodan ibarettir. Bu miktar azamî haddine yani nüfus başına bir
kiloya iblağ edilse dahi sarfiyat miktarı 14 milyon kiloyu tecavüz edemez. Bu miktar normal seneler istihsalâ-
tının ancak bir rubunu teşkil ettiğine göre mütebaki 25 ilâ 30 milyon kiloluk tütün harice satılmak ve cihan
piyasasına arzedilmek mecburiyetindedir.
Mesele bu noktadan mütalea edilince İnhisarlar idaresine terettüp eden vazife, Türk tütüncülüğünün hariç
pazarlarda yerini kuvvetlendirmek için mamulât ihracatım bir kazanç vasıtası olarak değil bilâkis ham tütünün
reklâm ve propaganda vasıtası olarak istimal etmektir. Bu ise filiyatta mamulâtımızın ecnebi memleketlere ma-
liyet bedeline satılmasını, haricî mukavelâtın en müsait şartlarla yapılmasını reklâm ve propagandalara bilfiil
iştirak edilmesini, satış formülerinin rekabeti mümkün kılacak bir tarzda tesbit edilmesini ve ihracat sahasının
tevsii için muhtelif ticarî teşebbüslerde bulunmasını istizam etmektedir. Halbuki Devletin bir varidat müessesesi
olmak itibarile mesai ve muamelâtı muhtelif kanunlarla tayin ve tahdit edilmiş olan İnhisarlar idaresinden mut-
lak bir serbesti ile yürünebilecek olan bu sahada matlûp faaliyeti beklemek bittabi mümkün değildir. Binaen-
aleyh tamamen ticarî bir zihniyetle ve mutlak bir serbesti ile idare edilmesi lâzımgelen bu iş sahasını hususî bir
teşekkülün faaliyetine terketmek en muvafık çare olarak teemmül edilmiştir. Ancak mühim teşkilâtı ve az çok
ihtisası istilzam eden bu işin içinde İnhisarlar idaresinin bulunması bu teşekkülün faaliyetini teshil etmekle
beraber hariç piyasalarına bir kat daha emniyet bahş olacağı tabii olduğundan bu işin millî müessesatı maliye-
nin ve tütün tacirlerinin iştirakile teşkil olunacak bir limitet şirkete tevdii münasip görülerek merbut lâyihai
kanuniyenin birinci maddesi ona göre tedvin edilmiştir.
İnhisar idaresinin son senelerde mahdut ve mukayyet vesaitile yaprak ve mamul halinde harice ihraç ettiği
tütünlerin maliyet bedeli takriben yarım milyon lirayı mütecaviz olduğu cihetle daha vasi faaliyete girişecek
olan şirket sermayesinin şimdilik bir milyon lira olarak tesbiti münasip görülmüş ve İnhisarlar idaresinin mura-
kabe salâhiyetini teyit, ve takviye maksadile bu sermayenin nısfından fazlasının mezkûr idarenin mütedavil ser-
mayesinden tefriki teemmül olunarak kanunun 2 inci maddesi o yolda yazılmıştır.
- Fabrikasyon işleri mühim teşkilât ve tesisatı istilzam edeceği ve buna henüz faaliyet sahasına geçecek olan
şirket sermayesinin yatırılması doğru olmayacağı cihetle şirketin fabrikasyon işlerinin de şimdilik İnhisarlar ida-
resinin vesaitile ve yaprak tütün ticaretile iştigal edildiği takdirde bunun mubayaat ve manipülâsyon işlerinin
de kezalik ayni suretle temini zarurî görülerek bu muamelâtı teşhil etmek için şirketle idare arasında kararlaş-
tırılacak muayyen bir faizle şirkete 500 000 liraya kadar kredi küşadı lüzumlu görülmüş ve 3 üncü madde bu
maksatla tedvin edilmiştir.
Şirketin maksadı teşekkülü bu gün İnhisarlar idaresi tarafından tam ve kâmil bir şekilde yapılamayan ma-
mulât satışının inkişafını temine matuf bulunduğuna göre, bu maksatla İnhisarlar idaresinin hariç memleket-
lerde mamulâtını satmak için muhtelif memleketlerde mukim müteahhitlerle aktettiği mukavelâtın bu şirkete
devri tabiî görülerek 4 üncü madde kaleme alınmıştır.
Şirketin sermayesinin nısfından fazlasına iştirak edecek olan ve ayrıca şirket nam ve hesabına yarım mil-
yon lira kredi açacak olan İnhisar idaresinin şirket üzerindeki hakkı murakabesi Devlet menafii noktai nazarın-
dan lâzımeden görülerek bu maksadın temini için 5 inci madde ilâve edilmiştir.
Hükümetin esbabı mucibesinden ve verilen izahattan memleket dahilinde her sene istihsal edilen tütün
mahsulünün takriben dörtte birinin dahilde istihlâk edilmek üzere İnhisar idaresince işlendiği ve bakiyesi için
haricî pazarlar aramak mecburiyetinde kalındığı ve ancak bir taraftan yaprak tütün ihracına çalışıırken bir taraf-
tan da ötedenberi tanınmış markalarımız altında mamul tütün ve sigara ihracındaki faideyi düşünen İnhisar ida-
— 496 —
resi şimdiye kadar bu maksatla bazı teşebbüslere girişmişse de esas vazifesi arasında bu ihraç muamelekrile uğ-
raşmakta müşkülât görüldüğünde bu defa ayni maksadı hariçte ticarî bir zihniyetle takip edecek ve faaliyeti
inhisar idaresi gibi muhtelif kanunlarla tayin ve tahdit edilmiş olmayacağı için mutlak bir serbesti ile yürüyebile-
cek ticarî ve iktisadî ayrı bir teşekkül vücude getirilmesi tercih edildiği anlaşılmış ve İnhisarlar idaresinin mura-
kabesi altında böyle bir teşekkülün çalışmasından mamul tütün ve sigaralarımızın da sürümünü temin etmek
gibi haddi zatinde menfaati memlekete uygun neticeler elde edileceği ümniyesile encümenimiz kanun lâyihasını
esas itibarile kabule şayan bulmuştur.

Memleketimizin en mühim mahsulâtından olan ve ancak küçük bir kısmı dahilde sarfolunabilen tütünleri-
mizin dış pazarlarda satış ve sürümünün arttırılması ziraî, ticarî ve mali noktalardan memleket iktisadiyatına
büyük faydalar temin edeceği izaha muhtaç edeğildir.
Esbabı mucibeden ve alınan izahattan anlaşıldığına göre mevcut mevzuatı ve müesses teşkilâtı itibarile esas
vazifesi imalâtını dahilde satmaktan ibaret olan İnhisarlar idaresince filhakika şimdiye kadar kendi mamulâtı
olan tütün ve sigaraların hariçte satışını temin maksadile bazı teşebbüslere girişilmiş ve bazı mukaveleler akto-
lunmuş ise de bunlardan memleketin ümit ve intizar eylediği veçhile semereler alınamamış ve dış pazarlarda
büyük faaliyetler ve inkişaflar vücude getirilememiştir. Bu netice kısmen İnhisarlar idaresinin mevcut mevzuatı-
nın tahdidat ve takyidatından ve kısmen de ticaretin ve bilhassa haricî ticaretin istilzam eylediği şart ve icapların
ve mütehassıs anasırın idarece lâzım olduğu veçhile temiıı edilememesinden ileri gelmektedir.
Bu itibarla başlıca ihraç maddemiz olan tütünlerimizin harice satışını artırmağa matuf her tedbiri memle-
ketin yüksek menfaatine muvafık gören encümenimiz lâyihayi esas noktasından kabule şayan bulmuştur.
Şirketin iptidaen vazolunacak bir milyon lira sermayesinin İcra Vekilleri kararile ancak bir misline kadar
arttırılması ve daha fazla sermayeye ihtiyaç görülürse bunun için Büyük Meclisin müsaadesine müracar.t olun-
ması encümenimizce daha muvafık ve daha ihtiyatlı görülmüş ve ikinci r, addede buna göre değişiklik yapılmış
olduğu gibi İnhisarlar idaresince limited şirkete kredi ile vaki olacak satışların mevzu sermayesinin dörtte birini
tecavüz etmemesi yolunda encümenimiz tarafından dermeyan edilen noktai nazara Hükümetçe de iştirak edile-
rek üçüncü madde bu esasa göre değiştirilmiştir.
Evvelce İnhisarlar idaresile eşhas arasında aktedilmiş olan mukavelâttan dolayı karşı tarafı mukavele hari-
cinde her hangi bir tarz ve şekilde muvafakati alınmaksızın bu kanun ile takyit etmeğe hukukan imkân
olmadığından dördüncü madde İnhisarlar idaresine devir muamelesini yapabilmek üzere lâzım olan salâhiyetin
temini şeklinde yazılmıştır.
Şirket sermayesinin ekseriyetinin İnhisarlar idaresine ait olması itibarile bu idarece şirket muamelâtının
sureti daimede ve bir vazife telâkkisile murakabesini teminen beşinci maddenin ifadesi kuvvetlendirilmiştir.
KÖY K A N U N U N U N 20 ve 30 UNCU MADDELERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ

* ESBABI MUCİBE
Türk tarihinin her sahasında ve her safhasında erkeğile yanyana her fedakârlığı yapan, millet ve vatan iş-
lerinde büyük feıağatle her mahrumiyete, her cefaya ve her acıya katlanan, milletin, vatanın felâket ve saadetle-
rine aynı hisle iştirak eden büyük kalpli ve yüksek faziletli Türk kadını müşterek eseri olan bu Cümhuriyette ken-
di evinin işlerinde olduğu gibi belediye işlerinde de temiz ve ciddî mevkiini almıştır. Köy içtimaî ve iktisadî bün-
yesinde gördüğü mühim vazife dolayısile de köy işlerinde kendisine lâyık olan mevkii alması icap edeceği nazarı
itibare alınarak belediyede olduğu gibi köy işlerinde de kadınların bulunması hem haklarıdır, hem de köy işleri
için çok faidelidir.
Bundan başka ve daha mühim bir sebep de Cümhuriyet ve inkilâbın Türk kadınına verdiği yüksek mevkii,
köyde de filen köy idaresine de intihap etmek Ve intihap olunmak hakkım vermek suretile inkilâbın yürüyüşünü
ilerletmektir. Halbuki 442 sayılı köy kanunu, köylü kadınlarımızın muhtar ve ihtiyar meclisi azalıklarına seçilme-
sine ve bunları seçmede rey sahibi olmasına müsait olmadığından mezkûr kanunun 20 inci ve 30 uncu madde-
lerinin değiştirilmesi düşünülmüş ve bu kanun lâyihası bu esasa göre hazırlanmıştır.
— 497 —
ŞARK MINTAKALARI DAHİLİNDE MUHTAÇ ZÜRRAA TEVZİ EDİLECEK ARAZİYE

DAİR OLAN K A N U N U N 4 Ü N C Ü MADDESİNİN TEFSİRİ HAKKINDA
BAŞVEKÂLET TEZKERESİ
5 Kânunuevvel 1933
ESBABI MUCİBE
Şarkta geniş çiftlikler ve bu çiftliklerde serf gibi yaşayan topraksız ve fakat toprağa bağlı birçok insanlar
vardır. Ancak ayni vaziyette çiftliklere ve insanlara Anadolunun diğer bir çok yerlerinde de tesadüf olunmak-
tadır. Şarkta bu topraksız ve fakat toprağa bağlı insanları bu bağdan kurtarıp toprağa sahip kılmak ne kadar
lazımsa garpta da ayni vasıftaki bu insanları ayni surette kurtarmak ayni derecede ve belki daha şiddetle lâzım
ve zaruridir.
Yine Şarkta da Garpta da bir çok geniş arazi boş durmakta iken bunların yanı başında yüz binlerce halk
topraksız bulunmaktadır. İşte bir taraftan bu topraksız ve topıağa bağlı insanları topraklandırmak ve diğer ta-
raftan boş durmakta bulunan geniş araziyi topraksız çiftçilere ve muhacirlere dağıtmak gayesini temin etmek
üzere işbu kanun çıkarılmıştır.
Ancak Devlet Şûrasınca bu kanunun serlavhasına bakılarak bundan istidlâl suretile kanunun tatbik yeri
Birinci Umumi Müfettişlik mıntıkası gösterilmiş ve dördüncü maddesinin ikinci "ve lüzumu İcra Vekilleri He-
yetince tasdik edilen yerlerde" fıkrasının "Birinci Umumî Müfettişlik İcra Vekilleri Heyetince lüzumu tasdik
edilecek yerlerde bu kanun hükümlerini tatbik etmek" maksadına müstenit bulunduğu fikri tahassül eylemiş bu-
lunduğundan bu kanunun Birinci Umumî Müfettişlik mıntakası haricindeki tatbikatı bu müesseseye aksettik-
çe bozulmaktadır.
Devlet Şûrasının bu içtihadı bu kanunun tatbik sahasında aslî maksadından uzaklaştırmağa başlamış ve
bu ihtiyacı yeniden belirtmiş olduğundan halli için işin Yüksek Meclise atzı rica olunur.
EKLERİ (I, II, III ve IV)
I. BAZI EŞHASIN SARK MENATIKINDAN GARP VİLÂYETLERİNE

NAKİLLERİNE DAİR K A N U N
Kabul tarihi: 19 Haziran 1927
Kanun No: 1097
Madde 1 — İdari, askeri ve içtimai esbaba binaen şark idarei örfiye mıntakasiyle Bayazit Vilâyetinden
bin dört yüze kadar şahsın ve işbu eşhas aileleriyle seksen âsi ailesinin ve menatıkı mezkûredeki ağır ceza mah-
kûmlarının garp vilâyetlerine nakli için Hükümete mezuniyet verilmiştir.
Madde 2 — Nakil muamelesi 1927 senesi Ağustos nihayetine kadar ikmal edilir. Nakledilen eşhastan
zeriyatı bulunanların aileleri Teşrinisani nihayetine kadar mahallerinde kalabilirler. Sekizinci maddede mezkûr
tasfiye muamelesinin hitamına kadar bu ailelerden bazılarının memleketlerinde kalmaları için müsaade itasına
İcra Vekilleri Heyeti salâhiyettardır.
Madde 3 — Nakledilenlerden muhtaç vaziyette bulunanlar mahalli müretteplerine kadar Hükümet ta-
rafından nakil ve yolda ve iskân muamelelerinin hitamına kadar naklolundukları mahallerde iaşe olunurlar.
Madde 4 — Mütemevvil olsun, muhtaç olsun umum nakledilenler iskân edildikleri mahallerde borçlan-
ma kanununa tevfikan derhal âdiyen iskân olunurlar. Ancak tasfiye neticesine intizar istidasında bulunanların
âdiyen iskânlarından sarfınazar olunur.
Madde 5 — Nakil ve iskân edilenler Hükümetin garp vilâyetlerinde irae ettiği mıntakalarda ikametgâh
tesisine mecbur olup iskân mahallerini terk mahiyetinde olmamak üzere seyahatte tamamiyle serbesttirler.
Ancak birinci maddede zikredilen menatıka avdet ve oralarda seyahat edemezler.
Madde 6 — Mahkûmlardan İcra Vekilleri Heyetince nakil ve iskânlarına karar verilenler ceza müddet-
lerini bitirdikten soma gayrimahkûmlar gibi aileleriyle birlikte iskân olunurlar ve bu gibi mahkûmların aileleri
müddeti mahkûmiyetlerinin hitamında naklolunurlar.
Madde 7 — Nakledilen kimseler emvali menkuleierini istedikleri gibi tasarruf ederler.
Madde 8 — Nakledilen kimseler araziden ve araziye tabi olan müsakkafattan maada mutasarrıfı olduk-
ları bilûmum emvali gayrimenkulelerini iki sene zarfında tasfiye etmek üzere tasarrufa devam ederler. Ancak
— 498 —
bu müddetin hitamına kadar tasfiye yapmadıkları surette Hükümetçe emvali mezkûreleri bilmüzayede satılıp
bedelleri kendilerine verilir.
Madde 9 — Nakledilenlerin terkettikleri arazi ve araziye tabi olan müsakkafatları Hazineye intikal eder.
Bu arazi ve araziye tabi müsakkafatın kıymetlerini takdir için her kazada mahalli en büyük malmemurlarının
veya tevkil edeceği zatın riyasetinde tapu memurlariyle ziraat odasınca ve bulunmıyan yerlerde belediyece âzası
meyanından müntahap bir zattan mürekkep üç kişilik bir heyet teşkil olunur. Ancak bulunan yerlerde ziraat
memuru heyete dâhil olacağı gibi bu takdirde belediyece kendi âzası meyanından müntahap bir zat heyete ilâve
edilir.
Bu heyetler arazi ile araziye tabi müsakkafat için takdir ettikleri kıymetleri mübeyyin bir cetveli ashabına
veya musaddak vekillerine tahriren tebliğ ve suretini İskân Müdiriyeti Umumiyesine irsal ederler.
Madde 10 — Takdiri kıymet heyetlerinin mukarreratına tamamen veya kısmen kanaat etmiyen alaka-
darlar bizzat veya bilvekâle vilâyet merkezlerindeki mahakimi asliyeye müracaat ve esbabı mucibe dermeya-
niyle keyfiyetin yeni baştan tetkikini talep hakkını haizdirler. Mezkûr mahakimce verilecek kararlar katidir.
Madde 11 — Takdiri kıymet cetvellerine nazaran naklolunan eşhasın memleketlerinde terkettikleri arazi
ve araziye tabi müsakkafat kıymetleri matlupları ad ve bu kıymetlerden evvelemirde âdiyen iskân suretiyle ken-
dilerine verilen emvali gayrimenkule kıymeti mahsup olunur ve matlupları kalırsa iskân olundukları mahalde
başkaca emvali gayrimenkule verilir. Verilecek emvali gayrimenkule kıymeti matluplarından yüzde ona kadar
fazla olmak caizdir. Bu fazla için Borçlanma Kanunu ahkâmı tatbik olunur. Naklolunan eşhasa verilecek em-
vali gayrimenkule kıymetlerinin takdiri dahi dokuzuncu madde mucibince iskân edildikleri mahallerde teşkil
edilecek mümasili heyetlere mevdudur. Naklolunanların memleketlerinde terkettikleri emvali gayrimenkulenin
takdiri kıymeti muamelesi de dâhil olduğu halde nakil ve iskân ve teffiz muamelâtı azami sekiz ay zarfında ik-
mal edilir.
Madde 12 — Naklolunan eşhas ve ailelerin ukut ve muamelâttan mütevelit bilumum alacakları talepleri
vukuunda mahallî en büyük malmemurları tarafından bilvekâle takip olunur.
Madde 13 — Bu kanunun icabettirdiği bilûmum masarif ve hakkı huzur vesaire Dahiliye Vekâletince
tanzim edilecek talimatnameye tevfikan İskân Müdiriyeti Umumiyesi bütçesinden tesviye olunur.
11 BAZI EŞHASIN ŞARK MENATIKINDAN GARP VİLAYETLERİNE NAKİLLERİ HAKKINDAKİ

K A N U N H Ü K M Ü N Ü N REF'İNE DAİR 1 / 2 6 NUMARALI K A N U N LAYİHASI
ESBABI MUCİBE
İdari, askeri ve içtimai esbaba binaen Şark idarei örfiye mıntıkasiyle Beyazit vilayetinden 1097 numaralı
Kanunun verdiği salahiyetle bazı eşhas ve aileler Garp vilayetlerine nakledilmişti.
Bunlar arasında Şeyh Sait isyanı ile ve bu isyanı takibeden şakavet hadiseleriyle bilfiil alâkaları olmadık-
ları halde orada ittihaz olunacak tenkil ve teskin tedbirleri arasında bazı ailelerin de garbe nakilleri muvafık
müessir inzibati hareketler hasebiyle artık bu gibilerin mahallerine iadelerinde idari ve siyasi ve içtimai mani kal-
madığından memleketlerine iadesi tensip eilmiştir.
Ancak müstemir şakavet ve tegallübü ve her fırsat zuhurunda isyanı itiyat edinmiş ve ileride de mahalleri-
nin nizamı içtimaisini ihlâl edecekleri ve medeni şeraite intibakına hail olacakları muhakkak olan ailelerin Garp
vilayetlerinde iskân ve terfihleri Türk Cumhuriyetinin takibettiği, temdin gayesi itibariyle zaruri görülmüştür.
Kanun mucibince Garbe nakledildikleri halde kanuna riayet etmeyerek ve firar ederek şakavete sülük edenlerin
aileleri hakkında nakil hükmünün ref'i ve bu firarilerin kanunun neşri tarihinden itibaren üç ay zarfında bila-
kaydüşart dehaletlerine talik edilmiştir.
İade muamelelerinde muhtaç olanların masrafları hakkında ayrıca talimat yapılacak ve bu talimat dairesin-
de İskân Müdiriyeti Umumiyesi bütçesinden tesviye edilecektir.
1097 Numaralı Kanun Hükmünün Ref'inea ter Vekilleri Heyetinin Mezun Olduğuna Dair
»
Madde 1 — 1097 numaralı Kanun mucibince Garp vilâyetlerine naklolunan eşhastan Şeyh Sait vakasj
ve müteakip şakavçt hadiseleriyle bilfiil alâkadar olmayan ve naklolundukları mıntıkalarda sui ahvali görülme-
yenler hakkında mezkûr kanun hükmünün ref'ine İcra Vekilleri Heyeti mezundur.
— 499 —
Madde 2 — Mahallerinde öteden beri şakavet, isyan ve tegailübü itiyat edenlerle aileleri ve Garptaki
mahalli müretteplerinden firarla eşkiyaya iltihak edip bu kanunun tarihi neşrinden itibaren üç ay zarfında
dehalet etmeyen şakilerin aileleri hakkında 1097 numaralı Kanun hükmü meridir.
Madde 3 — Bu kanunun icabettirdiği bilumum masarif Dahiliye Vekâletince tanzim edilecek talimat-
nameye tevfikan İskân Müdiriyeti Umumiyesi bütçesinden tesviye olunacaktır.
III. ŞARK MENATIKI DAHİLİNDE MUHTAÇ ZÜRRAA TEVZİ EDİLECEK ARAZİYE DAİR
30 Mayıs 929
ESBABI MUCİBE
19 Haziran 1929 tarih ve 1097 numaralı kanunun dokuzuncu maddesile Hazineye intikal etmesi lazım ge-
len bazı arazi toprağa ihtiyacı olan çiftçilere ve aşiret efradile göçebelere tevzi edilmiş ve onlar tarafından bu gü-
ne kadar işletilmiştir. Bunların yeniden ellerinden alınması ve topraksız bırakılarak arazi sahiplerine haraç-
güzar edilmesi memleketin iktisadiyati noktai nazarından muvafık görülmediği cihetle bu kanun tanzim kılın-
mıştır.
Kanunun ikinci maddesinde bedelin ne suretle tesbit edileceği tayin edilmektedir. Burada hem mahallî
rayiç gözetilmiş ve hem de mühim fiat farklarının önünü almak üzere mukayyet kıymet de nazarı dikkate alın-
mıştır.
IV. ŞARK MENATIKI DAHİLİNDE MUHTAÇ ZÜRRAA

TEVZİ EDİLECEK ARAZİYE DAİR KANUN
2 Haziran 1929
Kanun No: 1505
Madde 1 — 19 Haziran 1927 tarih ve 1097 numaralı kanunun 9 uncu maddesi mucibince Hazineye inti-
kal etmesi lâzım gelen araziden köylü, aşiret efradı, göçebe ve muhacirlere tevzi edilmiş olanları tevzi olunan-
ların yetlerinde ipka olunur.
Madde 2 — 1097 numaralı kanunun birinci maddesinde tayin edilen mmtaka dahilinde bulunan arazi-
den hükümetçe lüzum görülen miktarı birinci maddede yazılan eşhasa tevzi etmeğe hükümet salâhiyettardır.
Arazinin sahibi arazisinin vüsatine göre beş yüzden iki bin dönüme kadar olan miktarını isterse kendisine ala-
koyabilir.
Madde 3 — Tevzi edilmiş ve edilecek olan arazinin değer pahası mahallî rayicine nazaran kaza idare
heyetince tayin ve vilâyet idare heyetince tesbit olunur. Bu iş için toplanan mezkûr heyetlerde müddeiumumiler
de bulunur. Bu kıymet üç yüz otuz bir senesinde mukayyet vergi kıymetinin sekiz mislinden aşağı ve on mislin-
den yukarı olmaz. Vergi kıymeti olmıyan yerlerde ayni nisbet dairesinde tapu kıymeti esas ittihaz olunarak ara-
ziye vaz'iyet olunur. Bu suretle tayin edilen bedel hükümetçe ashabına tesviye veya Ziraat Bankasına teslim olu-
narak arazi tapuca hükümet namına tescil olunur.
Madde 4 — İşbu kanun Birinci Umumî Müfettişlik mıntakası dahilinde ve lüzumu İcra Vekilleri Heye-
tince tasdik edilen yerlerde tatbik olunur.
ANADOLUDA BİR TROTİL FABRİKASI YAPILMASI HAKKINDA

(MtLLİ MÜDAFAA VEKALETİNCE HAZIRLANMIŞTIR)

i j '
ESBABI MUCİBE
Memleket dahilinde noksan olan bir trotil fabrikası vücude getirmek peyderpey tahakkuk ettirilmesine
çalışılan program iktizasındandır.
— 500 —
Askeri fabrikaların ordu ihtiyacına her sene hariçten mubayaaya mecbur olduğu trotillerin memleket
dahilinde temini ehem ve elzemdir. Bu maksatla bir fabrika tesisine ve trotil imalâtı için adam yetiştirmeğe ih-
tiyaç vardır.
Bu işi deruhte edecek firma ilk sene ihtiyacı olan 100 ton trotili kendi fabrikasında ve bizim adamlarımızı
da iş başında bulundurmak suretile imal edecek ve ayni zamanda Anadoluda sekiz saatte beşyüz kilo trotil
imal edecek bir fabrika tesis eyleyecektir.
Firma Anadoluda tesis ettiği bu ayni fabrikada hem fabrikanın kudreti imaliyesini isbat etmek ve hem de
adamlarımızı tamamen yetiştirmek üzere müteakip seneler ihtiyacı olan 200 ton trotili imal edecektir.
Bu suretle hem ordunun 300 ton trotili temin edilmiş olacak ve hem de Anadoluda bir fabrika vücude ge-
lecek ve adamlarımız da yetişmiş olacaktır. Bu sebeple 938 senei maliyesi nihayetine kadar ati senelere sari mu-
kavele akti icap eylemekte olduğundan bu bapta salâhiyet itasına, gerek fabrikanın tesisi ve gerek ordunun ih-
tiyacı olan 300 ton trotilin imal bedelleri olan ceman 600 000 lirayı tecavüz etmemek şartile askeri fabrikalar büt-
çesinden her sene tefrik edilecek tahsisat ile ödenmesi hakkında tanzim olunan dört maddelik kanun lâyihası
merbuten arz ve takdim kılındı.
BÜTÇE ENCÜMEN t MAZBATASI
, 25 Kânunuevvel 1933
Yurdumuzun müdafaasına ait her türlü levazım ve vesaitin memleket dahilinde tedariki maksadile icap
eden tesisatın vücude getirilmesi için vaktile Milli Müdafaa Vekâletine geniş mikyasta ve âti senelere sari taahhüt
salâhiyeti verilmiş iken malî vaziyetin gayri müsait olmasından dolayı Meclisi Âlice bilâhare bu salâhiyet refe-
dilmiş ve bu suretle esas programa konulmuş olan tirotil fabrikasının kurulması da geri kalmıştır.
Dünya piyasasında husule gelen umumî fiat düşgünlüğü sebebile şimdiye kadar kilosu 120 kuruşa alınmak-
ta olan tirotil hali hazırda 70 kuruşa kadar düşmüştür. Vakıa memleketimizde fabrika tesisi halinde maliyet fiatı
bu haddin fevkinde olarak takriben 100 - 110 kuruş raddesini bulacağı ve bunun da tirotil imaline muktazi asit
sülfirik ve asit nitrik ve tolool gibi mevaddı iptidaiyenin bir müddet hariçten celbine mecburiyet hâsıl olmasından
mümbais olup memleket dahilinde kömür taktirhaneleri ve fennî kükürt ve küherçile fabrikaları vücude getiri-
lerek bu iptidaî maddelerin dahi dahilden tedariki mümkün bulunduğu alınan izahattan anlaşılmıştır.
Buna intizaren bir kaç senelik fiat farkı karşılık tutularak muhtaç olduğumuz bu mühim tesisatın mem-
leketimizde de kurulmasına ve bu münasebetle Türk mütehassıs işçilerinin yetiştirilmesine ve ayni zamanda pa-
ramızın kısmen dahilde kalmasına matuf olan bu teklif encümenimizce de esas itibarile kabule şayan görülmüş
ve daha ziyade vuzuh vermek maksadıyle lâyihanın başlığı ile metninde bazı değişiklikler yapılmış ve bi-
rinci ve ikinci maddeler birleştirilmiştir.
MUHASEBEİ UMUMİYE K A N U N U N A MÜZEYYEL

ESBABI MUCİBE
Bütçe esaslarından başlıcaSı ve en mühimmi hiç şüphesiz ki tevazündür. Bütçelerde tevazünü temin et-
mek tahsisat fevkinde taahhüdata girişilmesini menetmekle mümkündür. Malî intizamın salim bir tarzda cere-
yanını behemehal görmek arzusunda bulunan Yüksek Meclis, muhasebei umumiye kanunumuzla bilhassa 50
inci maddenin ilk fıkrasile (Vekillerin bütçe ile verilen tahsisattan fazla taahhüdat ve sarfiyatta bulunamayacak-
larına) dair hüküm vazedilmek suretile bu arzularını izhar buyurmuşlardır.
Bununla beraber taahhütle alâkadar olan zevatın mesuliyetlerinin şekil ve derecesi hakkında kanunda
bir kayıt bulunmamış ve bu itibarla sarfiyat yapılmadıkça taahhüdata ait evrak ve muamelât Divanı Muhase-
batın tetkik ve murakabesinden geçmemekte bulunmuş olmasına binaendir ki gösterilen bütün itina ve yapılan
takyitlere rağmen zaman zaman bu emri kanunî hilâfına taahhüde girişildiğine ve bu suretle Hazineye karşı emri
vaki şeklinde bir çok borç tahmil ve husumet tevcih edilmiş olduğuna şahit oluyoruz. Beklenilmeyen bu gayri ta-
bii hadisata nihayet veımek ve Devlet namına yapılacak taahhüdatın salim bir tarzda cereyanını temin edebil-
mek için âmiri italarla alâkadar tahakkuk memurlarının ayrı ayrı ve şahsan mesuliyetlerini tayin eden bir müey-
yideye lüzum bulunduğu için bağlı kanun lâyihası kaleme alınmıştır.
— 501 —

Malî tarihimizde bütün alım, satımlar için ilk tesis 1293 ve 1296 tarihlerinde (emlâki mülkiye ve vakfiyenin
tamir ve inşası) nizamnamesile yapılmıştır. İstibdat ve Meşrutiyet devrelerinde, aşar satışlarına ait müteferrik
tesisler istisna edilirse, Devlet alım satımlarının tanzim ve ıslahı yolunda hiç bir şey yapılmamıştır. Ancak Cüm-
huriyet devri 1340 senesinde Bütçe kanununa koyduğu bir iki madde ile bu mühim mevzua girmiş ve 1341
tarihinde de bu gün meri olan ve 26 maddeden ibaret bulunan 661 numaralı müzayede, münakaşa ve ihalât ka-
nununu tedvin eylemiştir.
Bundan sonraki senelerde akitler ve muamelelere ait adlî kanunlarda mühim değişiklikler yapıldığı gibi
Devlet bünyesinde ve hizmetinde esaslı yenilikler olmuştur ve bu sebeple 1341 tarihinde yapılan kanunun kifayet-
sizliği üzerinde zaman zaman tevakkuf edilmiş ve parça parça hükümler konulmuştur. Bunların adlî kanunlarla
mehmaemkân ahenktar olarak yeni bir kanunla toplu bir hale getirilmesindeki ve bütün Devlet daire ve müesse-
seleri için yeknesak bir şekilde tatbik edilmesindeki zarurete encümenimiz de iştirak etmiştir. Bu ıslah kademesi-
nin, bilhassa Devlet alımlarının tevhidi ve müşterek ihtiyaçların bir elden ayni vasıfta temini şeklinde tecelli et-
mesi beklenirse de bunun yakin bir âtide tahakkukuna intizaren mevcut teklif üzerinde tetkik ve müzakere mu-
vafık görüldü.
Encümenimiz lâyihanın tatbik sahasını Hükümetin teklifine göre biraz daha genişletmiş, teminat şekille-
rini kolaylaştırmış, cezaî müeyyedeleri de artırmıştır. Bilhassa karşılıklı bir akit olan Devlet alım satımlarında,
ferdin haklarını, Devlet hakları kadar mahfuz tutmak ve akte riayetsizliklerde mesuliyetleri her iki tarafa karşı-
lıklı ve mütevazin olarak tahmil etmek, lâyihanın esasları arasında konulmuştur. Bu suretle müşterilerin fazla
rağbeti celbedilerek Devletin daha ziyade müstefit olacağı mütealea olunmuştur. Lâyihada Devlet alım satımla-
rına ciddî ve namuslu teşebbüs sahiplerinin iştiraki teşvik edilmiş ve buna uymayan hareket sahiplerile onlara
müsamaha edenler hakkında ağır hükümler konulmuştur.
EKMEKLERDEN ALINACAK RESİM HAKKINDA
1 Mart 1934
ESBABI MUCİBE
Buğday kanunu geçen sene nisbeten küçük bir külfet ve masrafla tesirini yapmış ve senelik fiat vasatisini
bir kararda tutmuş, buğday fiatımn doğrudan doğruya müstahsilin de müstehlikin de aleyh ve zararına olan mev-
sim düşüş ve yükselişlerini önlemiştir. 1931-1932 senesinde - meselâ Ankara'da müstahsilin malını piyasaya sür-
düğü Ağustos - Kânun aylarında buğday vasatisi okkası (3,72) yi geçmediği, hatta bu zaman içinde bir çok
günler (1,66) ya düştüğü halde Kânunuevvel ilâ Temmuz aylarının vasatisi 5 kuruşa yaklaşmış ve bu müddet
zarfında 7 kuruşu geçtiği de kaydolunmuştur. Halbuki buğday kanunu tatbika başlandığı 1932-1933 de bütün
senenin fiat vasatisi Banka alım fiatımn üst ve altında pek küçük dalgalarla hemen ayni seviyede kalmıştır.
Geçen sene Ziraat Bankasının on bir alım yerinde (Ankara, Polatlı, Eskişeljir, Akşehir, Konya, Kütahya,
Balıkesir, Yerköy, Sivas, penizli ve Tekirdağ) almış olduğu buğday miktarı fiatın bu senekine nisbetle daha
müsait tesbit edilmiş ve çavdar ecnebi maddeler hususunda daha müsamahalı davranılmış. olmasına rağmen
(22 000 000) kiloyu ve bunun için sarfolunan para (1 166 323) lirayı geçmemiştir. Halbuki bu sene memleketi-
mizin bazı yerlerinde mahsulün bolluğu umumî olarak bütün ziraat mahsulleri fiatımn düşğünlüğü köylünün
daha artan para ihtiyacı ve bunun tabii neticesi olarak malını bir an evvel elinden çıkarmak mecburiyeti buğday
kanununun tatbikini ehemmiyetleştirmiş ve genişletmiştir. Bankanın yalnız dört beş ay içinde aldığı buğday
(102 000 000) kiloyu geçmiş ve buna bağladığı (para (4,198 350) lirayı aşmıştır. Vakia köylünün buğday sürümü
ilk hızını almış ve günden güne azalmağa başlamıştır.
Bununla beraber daha halâ bazı alım yerlerinde Banka gece gündüz çalışmağa mecbur olmakta ve köylü-
yü bekletmemeğe çalışmaktadır.
Alım yerlerinden uzak mahallerden Bankanın kendi muhitlerinden de mubayaatta bulunması müracaat
ve talepleri devam etmektedir. Bu sene alım yerlerinin adedi on birden yirmiye çıkarıldığı halde çok uzak yerler-
den de buğday getirilmesi neticesi olarak Ziraat Bankası teşkilâtını imkân nisbetinde arttırmış olmasına ve cid-
den büyük bir alâka ve gayretle çalışmasına rağmen kendisine arzolunan buğdayları almağa yetişmekte güçlük
çekmiştir.
Vaziyet Vekiller Heyetinin 19 Haziran 1933 ve 14 614 numaralı kararnamesi mucibince riyasetimde Maliye
müsteşarı, İktisat müsteşarı, Ziraat müsteşarı, Ziraat Bankası meclisi idare reisi ve müdürü umumisi ve Devlet
Demiryolları umum müdüründen teşekkül eden buğday komisyonu kanunun müsbet tesirine ve tatbikına devam
zaruretine kani bulunmakta ve hatta bunun mümkün olduğu kadar umumileştirilmesinde kanundan beklenen
verimin tam alınabilmesi ve bazı mahzurların ortadan kaldırılması noktasından büyük faide görmektedir. Fil-
hakika alım yerleri mahdut ve birbirinden uzak olunca geniş bir sahanın buğdayları bir yerde toplanmakta,
Banka alım ve muhafaza hususunda bir çok müşküller karşısında kalmakta, müstahsiller uzak yerlerden buğday
taşıma külfet ve masrafına katlanmakta, arada farklı fiatlar meydana çıkmaktadır.
Bu suretle buğday kanununun tatbiki, yalnız Ziraat Bankasının ayıracağı sermaye ve muhtemel açığı ka-
pamak için Hazinenin tahsis edeceği para ile başarılmayacak derecede ehemmiyet ve vüsat almaktadır. Memle-
ket iktisadiyatı için çok faideli olan bu kanunu yürütebilmek için esaslı ve kuvvetli bir memba bulmak zamanı
gelmiş bulunmaktadır. Filhakika Ziraat Bankasının bu işe bağladığı para yukarıda işaret ettiğimiz gibi mühim
bir yekûn tutmaktadır. Bu işe daha ne kadar para bağlamak mecburiyeti hâsıl olacağım şimdiden kestirmek
güçtür.
Eldeki malûmata, yapılan tetkik ve tahminlere göre mühim bir fazlalık olması varit görülmemektedir.
Hatta memleketimizin bazı yerlerinde meselâ Şark ve Cenupta, Konya'nın bazı yerlerinde buğday hususunda
darlık bile hissedilmektedir. O taraflarda fiatlar yüksektir. Kışın erken başlamış olması, ekin için mevsimin dar
geçmiş olmasının buğday fiatları üzerine tesiri şimdiden görülmeğe başlamıştır. Havaların gelecek sene mahsu-
lü için pek müsait gitmemesi buğday fiatmı işi zarar ettirmiyecek, hatta kârlandırabilecek derecede yükseltebi-
bilir. Ve bütün buğdayların dahilde satılmasına imkân verebilir.
— 504
Memleketimizde ilerlemekte olan şimendiferler her vardığı yer için istihsali arttırıcı feyizli bir âmil olmak-
ta ve bu suretle seneden seneye diğer mahsullerde olduğu gibi buğday ekim sahası da artmaktadır. Buna diğer
ziraî mahsul fiatlarının çok düşkün olması, buğday fiatının bir az tutulmuş olmasının ziraatini teşvik edici te-
sirini de ilâve etmek doğru olur. Bu suretle genişlemekte olan ekim, havaların müsaadesile fazla da verimli olur-
sa Banka stoklarını azaltmakta, bağladığı parayı geri almakta müşkül bir mevkile girebilir. Vakia bugün Ban-
kanın elindeki stok ve hatta bunun bir kaç misli umumî ihtiyaca göre çok ehemmiyetsizdir.
Memleketimizde ekiliş ve yetişiş noktasından havanın gidişi bir seneden diğer seneye çok değişiklikler
göstermektedir. Ziraat usullerimizde bu değişikliklerden müteessir olmayacak tarzda henüz ıslah ve tekemmül
ettirilmemiştir. Onun içindir ki senelik buğday mahsulünün (13 000 000) kentala kadar düştüğü (30 000 000)
kentali çok geçtiği seneler olmuştur. Onun için her hangi istisnaî ve fevkalâde bir hale karşılık olmak üzere de-
ğil, normal olarak bereketli seneler mahsulünü kurak senelere karşı artırmak, muhafaza etmek mecburiyeti var-
dır. Müstahsilin vaziyeti stoku kendisi yapmasına müsait değildir. Köylü ihtiyacını karşılayabilmek borcunu öde-
yebilmek için elindeki malını para yapmak zaruretindedir. Siloların ikmal edilmemiş olması münasebetile varant
yolile malından istifade imkânını vermemektedir. Bu suretle Buğday kanununun bir neticesi olarak Bankanın
buğday stokları bazı zaman ve seneler için çok kıymetli olabilir. Onun için Buğday kanununun bol senelerde ol-
duğu kadar, darlık senelerinde de ve müstahsile olduğu kadar müstehlike de faidelerinden şüphe olunmamak-
tadır. Memleketimizde tahmini ve basit bir hesapla üç milyon kişinin fırından ekmek yediği ve her nüfusun va-
sati olarak senede yüzelli kilo ekmek yediği kabul edilirse beher ekmekten alınacak bir kuruş resim dörtbuçuk
milyon lira gibi mühim bir yekûn tutar.
Ekmek başına bir kuruşun müstehliklere yüklettiği bu külfet onların Buğday kanununun tatbikında
gerek dolayısile ve gerek bir çok hal ve zamanda doğrudan doğruya göreceği faideye nisbetle kıyas kabul etmez
derecede dir. Köylünün en mühim mahsulü olan buğdaydan eline geçeceği paranın şehirlerde uyandıracağı ik-
tisadî hareket, şehirlinin bu suretle verdiğini çok daha fazlasile ödeyecek derecede mühimdir. Bu münasebetle
muhtelif şehirlerde ekmek fiatleri arasındaki büyük farklar dikkatle nazara alınmağa değer mahiyettedir. Ekmek
fiatının tesbiti memleketimizde muayyen bit esas ve siyak üzerinde yapılmamaktadır. Bunun biraz daha dikkat
ve hesapla tesbiti Buğday kanununun tatbiki için konulacak resmin bir kısmını kolaylıkla telâfi edebilir. "Buğ-
day koruma" ismi verilecek olan bu resmin tahsili güç görülmemektedir. Bir çok fırınlarda, fırın sahiplerinin eti-
keti her ekmeğe yapıştırılmaktadır. Bunun yanında bir pul yapıştırılması hiç bir masraf ve külfeti mucip olmaz.
Kontrolü de ekmek işile meşgul olan belediye memurlarının teşriki ile mümkün ve basittir.
Ziraat Vekili
Muhlis
t
DAHİLİ İSTİHLÂK VERGİSİ HAKKINDAKİ K A N U N U N 2 NCİ MADDESİNİN
DEĞİŞTİRİLMESİNE DAİR 1/881 NUMARALI KANUN LÂYİHASI ,
1 Mart 1934
ESBABI MUCİBE
Gerek memleket dahilinde bulunan ve atiyen bulunacak olan membalardan çıkarılacak ve gerek hariçten
ham, tasfiye edilmemiş halde getirilecek mayii madenî mahrukat ve madenî yağların, taktir ve tasfiyesi ile saf
benzin, petrol istihracı 1718 numaralı kanunla kiloda sekiz kuruş vergiye tâbi tutulmuştu.
Hariçten getirilen mayii madenîlerin muhtelif şekilleri mevcuttur. Bunlar çıkarıldıkları yerlere göre az çok
farklı bir kesafet arzetmekle beraber tabiî halinde; kesafeti fazla ve ham olduğundan benzin, petrol gibi hafif
yağlara kalbi; bir takım ameliyelere mütevakkıf bulunuyor. Mayii madenii mahrukat, petrol ve benzin gibi tas-
fiye edilerek memlekete getirildikleri takdirde 12,6 ve 13,20 kuruş gümrük resmine tâbi oldukları halde mazot,
motöıin gibi ham ve gayrimusaffa olduğu takdirde ancak bir kuruş gümrük resmine tâbi tutulmakta ve dahilen
yapılan tasfiye ve taktir ameliyesile petrol, benzin haline inkılâp etmesinden dolayı da mezkûr resmi itmam için
sekiz kuruş istihlâk vergisi alınıyordu ve 1718 numaralı kanun, o zamanki gümrük .tarife kanununa mütenazır
olarak, bu kabîl mayii madenii mahrukatın cins ve resmini kesafet derecesile ölçerek resmi 0,860 dan fazla ke-
safeti olanların bu suretle tasfiyesini derpiş etmişti. Gümrük tarife kanununun bu kısma ait 695 numarası ahiren
2255 numaralı kanunla tadil edilerek bu mayilerin cinsleri ve tabi olacakları resim, muayyen hararetteki
taktir derecelerine göre tertip edilmiş olduğundan tatbikatta iki kanun arasında mütebayin cihetler husule gel-
mesi pek muhtemel bulunuyor. Buna mahal kalmamak üzere dahildeki petrol istihlâk resmine ait mezkûr ka-
nun, gümrük tarife kanununun icap ettirdiği şekilde tadil edilmiş ve hazırlanan lâyihada, ham petrolden mem-
leket dahilinde tasfiye ve taktir ve sair suretlerle elde edilecek mayiî madenii mahrukatın eskisi gibi 8 kuruş res-
me tabiiyetleri tesbit olunmuştur.'
— 505 —

5 Nisan 1934
1718 sayılı kanun memleket dahilinde bulunan veya atiyen bulunacak membalardan çıkan veya hariçten
gelen madenî mahrukat ve madenî yağların tasfiye neticesi saf benzin ve petrole inkilâbı halinde beher kilosun-
dan 8 kuruş vergi alınmasını âmirdir.
Gümrük kanunlarına göre hariçten tasfiye edilmiş bir halde gelen petrol ve benzin 12,6 ve 13, 20 kuruş
gümrük resmine tâbi tutulduğu halde mazot, motorin gibi ham aksamdan ancak bir kuruş resim alınmakta idi.
Bunların dahilde tasfiyesi esnasında 8 kuruş resim alınması muvafık görülmüş ve gümrük kanununa mütenazır
olarak tedvin olunan kanunda kesafet derecesi 0,860 dan fazla olanların tasfiyesi derpiş edilmiştir. Bilâhare güm-
rük tarife kanunun1 bu eşyaya ait 695 inci maddesi tadil edilerek cinsleri ve muayyen hararetteki taktir dere-
celerine göre resimleri tayin olunmuş olduğundan her iki kanunda hâsıl olan mübayenetlerin yeni bir kanunla
mütenazır vaziyete ifrağı teemmül olunarak lâyiha teklif edilmiştir.
MAYİ MADENİ MAHRUKAT VE MADENİ YAĞLAR İNHİSARI HAKKINDA

1 Mart 1934
MUCİP SEBEPLER
Türkiye'de istihlâk olunan mayi madenî mahrukat ve madenî yağlar, petrol araştırma işleri henüz katî bir
neticeye vâsıl olmadığından, bu gün tamamen ecnebi memleketlerden ithal olunmaktadır. İleride, memleket
dahilinde petrol istihsalâtına başlanıldığı zaman, daha geniş tertibat olmak üzere, şimdiden gümrük ithalât
tarife kanununun 695 inci maddesinde sayılan mayi madenî mahrukat ve madenî yağların ithalâtının Hükü-
metin inhisarı altına alınmasına lüzum görülmüştür. Bütçe ihtiyacatını karşılayacak tedabir meyanında; bu inhi-
sarın tesisi istihdaf olunurken, bu maddelere olan umumî ihtiyacın daha salim bir surette temin edilmesi ciheti
de ehemmiyetle nazarı dikkate alınmış bulunmaktadır.
Mayi madenî mahrukat ve madenî yağlar unvanı altında, bilhassa petrol, ham petrol, benzin ve mazot
ithalâtı nazarı dikkati celbeder. Bu maddelerden vaki olan ithalât miktarları ve Devlete ait alınan rüsum şöyle-
dir:
Seneler Kilo miktarları Alman rüsum
I) Petrol:
1930 32 263 923 4 402 424
1931 35 523 546 4 831 191
1932 32 715 245 4 550 466
1933 28 82b 147 4 087 605
II) Ham petrol:
1930 137 561 1 545
193ı 421 143 3 133
1932 5 687 257 44 354
1933 8 061 111 62 350
III) Benzin:
1930 23 793 562 3 470 731
1931 24 662 106 3 541 258
1932 22 060 277 3 243 288
1933 19 422 6*8 3 252 231
IV) Mazot:
1930 32 087 204 245 089
1931 22 191 928 271 240
1932 24 143 444 305 500
1933 29 922 557 425 390
Yukarıdaki maddelerden, petrol bilhassa tenviratta kullanılmakta; ham petrol, petrol ve benzin istihsal
edilmek üzere mevaddı iptidaiye olmak üzere ithal edilmekte; benzin vesaiti nakliyede, mazot da makinelerde
mahrukat olarak kullanılmaktadır. Petrolden gümrük resmi olarak kilo başma 12,60 kuruş; benzinden 13,20
— 506 —
kuruş, ham petrolden de l kuruş alınmaktadır. Bu vaziyet dahilinde, ham petrol ithalâtının çoğalması, gayet
tabiidir ki, petrol ve benzin ithalâtını azaltmakta ve bunlardan alınan varidat da, ham petrol ithalâtının tezayü-
dile makûsen mütenasip olarak eksilmektedir.
Memlekette, henüz maddei iptidaiyesi olmıyan ve sanayide de kullanılmayan ve Devlet varidatı üzerinde
şayanı dikkat bir tenakusa sebebiyet veren bir mevzuu himaye etmekte, ne iktisadi ve ne de malî bir menfaati
bulunmadığı aşikâr olduğu kadar piyasada hakikî ve temiz petrol bulmak müşkülâtını tevlit eylemesi itibarile
de, hampetrol ithalâtının pek sıkı bir murakabeye tâbi bulundurulması zarurî görülmektedir.
Mayi madenî mahrukat ve madenî yağlar üzerine inhisar tesis olunurken, bu maddelerden gümrük resmin-
den maada, istihlâk ve muamele vergisi olarak alman miktarlar tevhit edilmiş ve bu miktarlara inhisar hakkı da
ilâve edilmek suretile, inhisar resmi unvanile kilo başına alınacak mebaliğ tayin kılınmıştır.
Petrol:
Petrol üzerine bir zam yoktur. Petroldan bu gün muamele vergisi olarak kilo başına alınan 1, 10 kuruş,
badema inhisar resmi unvanile tahsil olunacaktır.
Ham petrol:
Ham petroldan bu gün kilo başına 0, 26 kuruş muamele vergisi alınıyor. Bu miktar 6 kuruşa iblâğ edil-
mek üzere, ham petrol ithalâtı devam ettiği takdirde 483 660 lira alınacağı; devam etmediği takdirde de bu mik-
tarın, tezayüt edecek olan petrol ve benzin ithalâtile telâfi edileceği ve hatta ceman daha fazla varidat alınacağı
tahmin olunmuştur.
Benzin:
Benzinden bu gün, kilo başına 1,79 kuruş istihlâk resmi, 1,87 kuruş muamele vergisi olarak 3.66 kuruş
alınmaktadır. Buna inhisar hakkı olarak 2,34 ilâvesile kilo başına alınacak 6 kuruş inhisar resmile 871 000 lira
alınması derpiş kılınmıştır.
Mazot:
Mazottan bu gün 0,43 kuruş muamele vergisi alınmaktadır. Bunun 0,57 kuruş ilâvesile 1 kuruşa iblâğile
ceman 257 329 lira alınması hesap olunmuştur.
Projede, bu inhisarın ithalât inhisarı mahiyetinde kalması münasip görülmüştür. İnhisarın memleket da-
hilinde satışa veya imale taallûku yoktur. Bu cihetler serbesttir.
İnhisarların idaresi, şimdilik, yalnız ithalâta taallûk eylediğinden bu inhisar resminin tahakkuk ve cibayeti
ithal sırasında gümrüklerce yapılacağından," bu muamelelerin gümrüklerde sureti teminine ait tatbikî hüküm-
lerin kanun metnine girmesinde faide mülâhaza edilmemiştir.
28 Nisan 1934
Hükümetin esbabı mucibesinde izah edildiği veçhile lâyiha; daha ziyade bütçe ihtiyacını karşılamak mak-
sadına matuf olup bu arada memlekete giren ham petrolden istihsal edilen mevaddın rüsumunda husulü iddia
edilen suiistimallerin önüne geçmek ve bu günkü mevcut iptidai vesaitle fena istihsal edilen pertol müştakkatı
üzerinde bilâhare yapılacak tetkikata göre icap ederse sağlam esaslar dahilinde ve mütekâmil fennî teçhizatı havi
imalâthanelerde bu işi meydana getirmek üzere şimdilik ham petrol girmesini teşvik etmeyecek derecede bu mad-
de üzerine ağırca bir resim vazını ve bu meyanda benzin ve mazot resimlerinin de birer miktar artırılarak bütçeye
senede takriben sekiz yüz bin lira kadar bir varidatın teminini istihdaf etmektedir.
Memlekette petrol menabii bulununcaya kadar hariçten benzin, petrol ve saire gibi işlenmiş yağlar yerine
ham petrol getirerek bunu memlekette tasfiye etmek ve benzin, petrol ve sair madenî yağlar istihsal etmek haddi
zatinde harice daha az döviz verilmesi ve işçiliğin memlekette kalması ve bu maddeler ticaretteki hususî vasfına
nazaran rekabet sahasının genişletilmesi gibi menfaatleri temin edeceği ve mevcut tasfiye müesseselerinin çalışa-
bilmeleri imkânını vereceği yolundaki mütalealar encümenimizce tetkik ve İnhisarlar Vekili Beyefendinin bu
hususa müteallik noktai nazarları da istima olundu.
Memlekette petrol menabii bulunduktan sonra bunların işletilmesi ve tasfiyesi meselesi tabiatile mevzu-
bahs olacağı ve o zamana kadar hariçten benzin, petrol ve sair madenî yağlar yerine ham petrol celbile bunların
tasfiyesi işinin de ayrıca tetkik olunacağı ve mevcut tasfiye müesseselerinden halen ciddî surette istifade edile-
— 507 —
mediğinden ham petrol inhisar resminin bu sanatin şimdilik devamını teşvike sebep olmıyacak bir derecede ar-
tırılmasında mahzur görülemediği anlaşılmış ve esasen benzin, petrol vesair madeni yağlar inhisara alındıktan
sonra bunların ithali bazı murakabe tedbirleri ittihazını daha mümkün kılacağı cihetle bu maddeler üzerinde
ihtikârın da önüne geçilmiş bulunacağı ve fazla olarak bu inhisarın iktisadi bazı anlaşmaları da kolaylaştıracağı
düşünülerek lâyihanın teklif esası dairesinde kabulü encümenimizce muvafık görülmüştür.
16 Mayıs 1934
Encümenimiz; hariçten memleketimize ithal edilmekte olan ham petrolün mevcut ve tarife kanununa ğöre
tâbi olacağı cüzî bir resim ile gümrüklerden geçirilirken Devlet variatı noktai nazarından yapacağı malî ve ik-
tisadî tesirlerin neden ibaret bulunacağının tamikan tetkik ve mukayesesini zarurî görmüştür.
Halen memleket dahilinde mevcut olup adedi ikiyi geçmeyen tasfiyehanelerle millî sanayiimizin ne dere-
ceye kadar inkişaf ve terakkiye mazhar olabileceğini göz önünde tutarak bu müesseselerden beklenilen fayda ile
bu yüzden memlekette açılacak iş hacmi mukayese edilirse bu fabrikalarda çalışan Türk amelesinin adedi otuzu
geçmektedir. Diğer taraftan buna mukabil beher kilosundan bir kuruş gümrük resmi alınmak suretile memlekete
giren ham petrolden bu fabrikaların hali hazır vaziyetlerde yüzde 30 dan yüzde 70 nisbetine kadar saf benzin ve
petrol ile buna benzer hafif derecedeki ince yağları istihsal eyledikleri ve halen mevcut teçhizatlarının bir dere-
ce daha ıslahı ve bazı tertibatın ilâvesi takdirinde istihsal nisbetinin yüzde yüze iblâğı mümkün olabileceği an-
laşıldığından ham petrol ithali keyfiyeti bu müesseseler lehine ve fakat Hazine aleyhine olan bir vaziyetin ida-
mesine sebep olmaktadır. Çünkü bu müesseselerin istihsal miktarları derecesinde olmak üzere saf benzin ile pet-
rolün doğrudan doğruya ithali takdirinde halen meriyette bulunan son tarifeye göre tâbi olacakları yüksek re-
sim de Hazinede kalmış bulunacaktır.
Diğer taraftan ham petrol yerine hariçten ithal edilecek saf benzin ve petrol için ise, sif kıymet üzerinden
harice tediyesi iktiza eden döviz farkının da istiksar edilecek bir raddede olmamasına mebni memleketimizde
ham petrol taharriyatı hakkındaki tetkikattan müsbet bir netice istihsaline kadar ham petrol üzerine resim ko-
nulması daha muvafık görülmüştür.
BİNA VERGİSİ K A N U N U N U N 3 ÜNCÜ MADDESİNİN 7 NCİ FIKRASININ

DEĞİŞTİRİLMESİ HAKKINDA 1 / 883 NUMARALI KANUN LÂYİHASI
1 Mart 1934
ESBABI MUCİBE
14 Haziran 1326 tarihli mülga müsakkafat vergisi kanununun 14 üncü maddesi, gayrisafi varidatı 250
kuruş ve andan aşağı olup mutasarrıflarının ikametgâhı olan haneleri verginin tamamından ve 250 kuruştan
yukarı ve (1000) kuruştan aşağı olan bu kabîl ikametgâhların gayrisafi varidatından da (250) kuruşunu vergiden
muaf tutmakta idi.
Bu maddei kanuniyenin, köylerdeki ikametgâhlara ait hükmü devam etmekle beraber şehir ve kasabalar
dahilinde mutasarrıflarının oturduğu evlerin altı misline iblâğ edilecek gayrisafi varidatı 15 liradan aşağı olanlar,
munzam kesirlerin tevhit ve nisbetlerinin tadiline mütedair 24 Mayıs 1929 tarihli ve 1454 numaralı kanunun 4
üncü maddesi mucibince verginin tamamından ve 60 liraya kadar olanlar da 25 lirası için vergiden muaf tutul-
muştur.
1931 malî senesi iptidasından itibaren meriyet mevkiine konulan 1837 numaralı bina vergisi kanununun
'3 üncü maddesinin 7 nci fıkrasile, şehir ve kasabalarla köylerdeki binalara ait muafiyet hükümleri tevhit edilerek
nerede olursa olsun sahiplerinin ikametine mahsus olup senelik iradı 25 liradan (25 lira dahil) aşağı olan binalar
verginin tamamından ve 60 liraya kadar olanların da 25 lirası vergiden muaf tutulmuştur.
Senelik gayrisafi iratları 25-60 lira arasında tahavvül eden ikametgâhlar, daha ziyade şehir ve kasabalar-
da temerküz ve tekasüf etmekte ve bu had dahilindeki muafiyet hükmü de şehir ve kasaba halkına inhisar eyle-
mektedir.
İktisadî ahval ve şeraitin bu günkü inkişaf ve devam tarzına nazaran şehir ve kasabalardaki hayat ve mai-
şet şartları köylere nisbetle daha müsait bulunmaktadır. Bütçe zarureti de buna inzimam edince bu kışıma ait
muafiyet haddinin indirilmesine lüzum görülmüş ve bu maksatla merbut kanun lâyihası tanzim olunmuştur.
— 508 —
ELEKTRİK İSTİHLÂK RESMİ HAKKINDA 1 / 884 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
1 Mart 1934
ESBABI MUCİBE
725 numaralı kanun ile memlekette petrol ve benzin inhisarı tesis edilirken umumî elektrik ve havagazı
tesisatı olan yellerde sanayide kullanılanlar müstesna olmak üzere tenviratta müstamel elektrik ve havagazı sar-
fiyatı yüzde 10 nisbetinde resme tâbi tutulmuş, bilâhare 1871 numaralı kanunla yine umumî elektrik ve hava-
gazı olan mahallerdeki istihlâkât için tenviratta istimal edilenlere ilâveten teshin, ütü, vantilatör, banyo ve sair
fiyatı da nisbeti yüzde beşe tenzil suretile teşmil olunmuştur. Bu kanunun hükmüne göre, elektrik ve havagazı
sarfiyatı efrat ve müessesat için fatura bedelinin yüzde beşi miktarında bir resim ödemekte ve sınaî müesseseler
de tam bir muafiyete mazhar bulunmaktadır.
Resmin fatura bedeli üzerinden ödenmesi, her yerde elektrik ve havagazı kilovat bedellerinin mütehalif
olmasından dolayı çok farklı ve gayri adil bulunur. Ezcümle İstanbul'da elektrik sarfiyatı bedeli hususî tenvirat-
ta kilovat başına 13-17, sınaî müesseseler için azamî 8 kuruş, asgarisi de 3,83, Ankara şehri için tenviratta 26,25
ve sınaî müesseselerde 7,75, İzmir'de 6-20 kuruş arasında tehalüf ediyor. Havagazı da 7-16 kuruş arasındadır.
Diğer şehirlerde de sarfiyat bedeli çok farklı bulunuyor. Bu itibarla ayni miktar sarfiyat, ayıı miktar ve nisbetler-
de vergi ödüyor ve kilovat fiati yüksek olan şehirler halkından alınan vergi fazla bulunuyor. Bunun tanzimi ve
bir dereceye kadar teklif adaletinin temini için resmin elektrikte kilovat, havagazmda metre mikâbı üzerinden
alınması zarurî bulunmuştur. Diğer cihetten elektrik istihlâk resminin sınaî müesseselere de teşmili icap eder.
İmtiyazlı şirketler tarafından memlekette istihsal olunan elektrik kuvveti 105 000 000 ve belediye ve sair müesse-
seler istihsalâtı da on milyon kilovatı geçer. Bu miktardan 20-25 milyonu hususî tenviratta, 45 milyonu sınaî
müesseselerde, üst tarafı da tramvaylarda ye resmî dairelerde istihlâk olunur. Bu günkü vaziyette elektrikten maa-
ada mahrukat olarak petrol, kömür kullanan muhtelif müesseseler de vardır. Elektrik masrafının ve resmin az-
lığı bu müesseseler arasında işletme masrafı noktasından mühim farklar husule getiriyor. Petrol veya sair mayii
madenii mahrukat kullanan müesseseler ağır gümrük veya istihlâk resmi verdikleri gibi kömür yakın müessese-
lerle de ihracat kömürlerinin ucuza satılmasını teminen dahilî satış fiatlarına yapılan zammı da ödedikleri halde
elektrikle işleyen sınaî müesseseler bu derece külfet ve masraf altında değildir. Binaenaleyh bu üç nevi mahru-
kat mevaddı kullanan müesseseler arasında gayri müsavi şeraite nihayet vermek ve bütçe mülâhazası da ihmal
edilmiş olmamak üzere hususî tenviratta kullanılanların yarısı nisbetinde, sınaî müesseselere de vergi koymak
mecburiyeti hâsıl olmuş ve sokak ve caddelerde ve nüfusu 10 000 e kadar olan kasabalar tenviratı için istihlâk
edilen elektrik sarfiyatının resimden istisnası münasip görülmüştür. Ancak, kontör ve saat olmayan yerlerde
sarfiyatın kilovat başına hesap imkânsızlığı karşısında, verginin istihlâk bedeli üzerinden ve yüzde 10 nisbetinde
istifası zarurî bulunmuştur. İstihlâk resminin hususî tenviratta kilovat başına iki, sınaî müesseselerde 1 kuruş ve
havagazınm da metre mikâbı seyyanen bir kuruş resme tâbi bulunması münasip görülmüş ve sokak tenviratı
istisna edilerek kanun lâyihası bu suretle tanzim kılınmıştır.
4 Haziran 1934
Lâyihanın esbabı mucibesinde verilen izahata nazaran 1871 numaralı kanunla bu güne kadar tenviratta
fatura üzerinden alınan yüzde beş istihlâk resmi elektrik fiatleri yüksek olan mahaller halkının diğerlerinden
daha fazla resim ödemelerini icap etmekte, buna mukabil elektriği ucuz tedarik edenlerin lehine bir netice mey-
dana getirmektedir.
Lâyihada bir taraftan bu adaletsizliği kaldırmak düşünüldüğü gibi diğer taraftan da umumî buhrandan
müteessir olan bilûmum vergi matrahlarının husule getirdiği açığı bir dereceye kadar karşılamak üzere tenvirat-
ta her taraftan seyyanen kilovatta iki kuruş alınması ve sanayide kuvvei muharrike olarak kullanılacak elektriğe
de bu resmin teşmili mülâhaza edilmiştir.
Encümenimiz bu verginin bilhassa sanayi cephesinden yapacağı tesir üzerinde tevakkuf etmiş ve keyfiyeti
uzun uzadıya tetkik ettikten sonra aşağıda arzedilen neticeye vâsıl olmuştur:
Bu gün sanayide istihlâk edilen elektrik sarfiyat bedeli muhtelif memleketlerin tesisat şeraitine göre değiş-
mekte olup vasatî bir fiat üzerinden yapılan hesaba göre mevcut sanayide bu resim en ziyade çimento ve keres-
te üzerinde müessir olmaktadır. Çimentodaki bu tesir ise dosyada mevcut ve alâkadarları tarafından verilen is-
— 509 —
tidaya nazaran ton başına ancak 90 kuruş derecesinde bir fark tevlit etmekte olup bu da . bir torba çimentoda
beş kuruş gibi ehemmiyetsiz bir fark yapacaktır.
Misal olarak encümenimize verilen bir kereste fabrikası hesabında da fiatın tayininde kuvvei muharrike-
den ziyade el emeği sanat incelikleri gibi diğer âmiller müessir olduğu görülmüştür.
Lâyihadan kuvvei muharrikesini bizzat istihsal eden müesseselere bu resmin teşmil edilmediği anlaşıl-
maktadır. Bu vaziyetin bu gün ortada mevcut bir muvazeneti ihlâl edip etmeyeceği noktası üzerinde encümenimiz
müzakeratmı tamik etmiş ve bu verginin kuvvei muharrikesini bizzat istihsal edenlere de teşmilini isteyen değir-
menciler ile-çimento fabrikalarının tahrirî müracaat ve mütalealarını tetkik etmiştir.
Maliye Vekili Beyin verdiği izahata nazaran Hükümetçe lâyihanın tanzimi sırasında hususî kuvvei muhar-
rikede kullanılan kömür ve mazot fiatleri esasen ucuz olmadığından bunların elde edecekleri kuvvetlerin umumî
cereyan merkezlerinden alanlara nazaran daha ucuz olamayacağı noktai nazarından hareket edildiği anlaşıl-
maktadır. Ancak hususî kuvvei muharrikede su cereyanlarından da istifade edilmekte olup bunların masrafları
diğerlerinden çok aşağıya düşeceği, binaenaleyh muhtelif mevkilerde yekdiğerinden farklı vasaiti muharrike ile
çalışan iki rakip müessese arasında vergi yolile muvazenesizlik hâsıl olacağı encümende mevzubahs olmuş ve
Maliye Vekili Bey de halen mevcut istikrar ve muvazeneyi bozmamak için hususî kuvvei muharrike ile çalışan
sınaî müesseseler vaziyetinin ayrıca tetkik edileceğim vadetmiştir.
Bundan başka maden istihsalâtmda sarfedilen elektrik, madenlerin istihsal masrafları üzerinde büyük
tesir yapmakta olmasına ve bunların azami derecede ucuza maledilerek rakip piyasalarda tutunabilmelerine şid-
detle ihtiyaç bulunmasına binaen bunların alelitlak istisna edilmesi encümence muvafık görülmüş ve maddenin
(F) fıkrasına bu hükmü ifade edecek bir kaydin ilâvesinde faide mülâhaza edilmiştir.
Bazı belediye ve müesseseler kullandıkları elektrik cereyanlarını bizzat kendileri istihsal etmeyip başka
merkezlerden toptan alarak tevzi ettiklerinden, bu cereyan hem alırken hem tevzi ederken resim tahakkuk etti-
rilmesi gibi bir mükerrerlik vaziyeti hâsıl olacağından buna mani olmak üzere de maddeye (G) fıkrası ilâve edil-
miştir.
Bu gün medenî vesaitin en ilerisinde gelen elektriğin memleketimizin her tarafında temin ve teşmili fai-
deli olduğundan yeniden tesisat yapacak kasabalarda bu resmin fiati arttırmasından çekinerek vukubulacak te-
şebbüsleri geri bırakmaması için bu kabîl yeni tesisatın iki sene elektrik resminden istisnası encümence muvafık
görülmüş ve bu maksatla maddeye (H) fıkrası ilâve edilmiştir. ,
21 Nisan 1934
Lâyihada 1931 senesinden beri istihlâk resmine tâbi olan elektriğin bütçeye gelir temini için matrahının
genişletilmesi, nisbetin arttırılması ve bu arada matrah ölçüsü olan bedel yerine kıymetin konulması düşünül-
müştür.
Encümenimize lâyiha ile birlikte bir çok istidalar da havale edilmiştir. Bunlarda şimdiye kadar muaf olan
sanayiin bu resimden müteessir olarak eşya fiatlerinin yükseleceği ve elektrik terkedilerek resme tâbi olmayan
diğer kuvvei muharrikelere geçileceği ve geçmeyen ve mutlaka elektrikle çalışmağa mecbur olan bir kısım mües-
seselerin ise diğer kuvvei muharreike kullanabilen müesseseler karşısında geniş bir maliyet farkına maruz kala-
cağı ileri sürülmüştür.
İktisat Vekâletince hazırlanan dosyada bir nüshası mevcut olan cetvelde 1932 senesinde elektrik sarfeden
muhtelif sınaî müesseselerin bu masraflarının maliyete nisbeti tesbit olunmuştur- Ekseriyetle elektrik masrafı,
maliyetin yüzde biri değil yarımı nisbetindedir. İstisnaen kereste ve çimento sanayiinde elektrik masrafı yüzde
4, 46 ya kadar bir nisbette maliyete müessir olmaktadır. Halbuki çimento sanayii bu nisbetin nihayet yüzde altıya
çıkmasından müteessir olacak vaziyette değildir. Esasen kıymeti az sıkleti çok bir madde olduğu için, nakliye
ve sigorta masraflarının farkı yerli çimentolaı için kâfi bir teminat olabilir. Halbuki bu sanayi gümrük ve teşvi-
ki sanayi kanunlarile de yüksek bir himayeye mazhardır. Fabrikalar arasında mevcut fiat birliği bütün bu ted-
birlerden sonra istihsal kıymetile nisbet kabul etmeyecek derecede yüksek bir fiatle ve filî inhisar mahiyetinde
çimento satışlarına müncer olmuştur.
Çimento fiatinin bu gayritabiî yükselişi, Devlet işlerinde hem çimentonun pahalı, hem de bu bedel üzerin-
den yüzde ile verilen bazı hesapların yüksek olmasını intaç etmiştir ki, Devlet bütçesinin ölçüsüz kabaran çimen-
to fiatlerinden fazla tediye ettiği miktar hayli mühim olarak tahmin olunabilir.
— 510 —
Elektrik istihlâkinin azalması ve diğer kuvvei muharrikelere geçiş:
Encümenimiz bu mevzuu da alâka ile tetkik etmiştir. Elektrik kuvvei muharrikesinden resim alındığında
müesseselerin diğer nevi muharrik kuvvetlere geçmeleri ve bu suretle mevcut tesisatı iptal ederek millî sermaye-
nin mühim bir kısmını diğer kuvvei muharike tesisatına yatırmaları ihtimali ehemmiyetle derpiş edildi. Bu su-
retle vergi matrahının da hayli eksileceği, binaenaleyh vergiden beklenilen miktarın alınamayacağı düşünüldü.
Ancak encümende imtiyazlı şirketler müdürü tarafından verilen izahata göre ayni sermaye ile çalışan sı-
naî müesseselerde su ile istihsal edilen beher kilovat saatin maliyeti 2,25 - 2,5; buhar ile istihsal edilen beher
kilovat saatin maliyeti 5,5 - 6 kuruş, mazotla istihsal edilen beher kilovat saatin maliyeti 4 - 4,5 kuruştur. Hal-
buki bu yerlerde elektriğin beher kilovat saati üç kuruşa kadar satılmaktadır. Buna ilâve edilecek bir kuruş res-
min müesseseler üzerinde büyük fark yapmayacağı, binaenaleyh ucuz elektrik istihlâk edilen muhitlerde kuvvei
muharrikeleri değiştirmenin varit olamayacağı anlaşıldı. Ancak elektriği pahalı istihlâk eden muhitlerde bilhas-
sa su ve millî mahrukattan kuvvei muharrike istihsal edilebilen yerlerde resmin farklı bir vaziyet ihdas edeceği
anlaşılmış ve bunu önlemek üzere sınaî müesseseler için elektrik istihlâk fiatına nazaran mütevafit bir resim ta-
yin edilmiştir.
Esasen encümenimiz su ile veya pamuk çekirdeği, zeytin küsbesi, fındık kabuğu gibi millî mahrukatla is-
tihsal edilen kuvvei muharrikelerin teşvik edilerek memlekette inkişaf ettirilmesi kanaatinde bulunmuştur. Ma-
zot ile istihsal edilen kuvvei muharrikelerin ise son inhisar tedbirlerile bir az yüksek resme tâbi olacağı da mülâ-
haza olunmuştur.
Maamafih mutlaka elektrikle çalışmak ıstırarında olan büyük sanayi arasında resim yüzünden maliyet
fiatlerinin ayrılması doğru görülmemiştir. Binaenaleyh umumî şebekeden atlayarak kendisi istihsal ederek
elektrik istihlâk eden müesseseler de resme tâbi tutulmuş ve bu müsavat prensipi tenvirat kısmına da teşmil edil-
miştir.
3 Mayıs 1934
Maliye encümenince tesbit edilen şekil encümenimizce de muvafık görülerek ufak tefek bazı değişiklikler-
le kabul edilmiştir. Ancak İktisat encümenince de mevzubahs edildiği üzere bu resmin elektrik ve havagazile
işleyen sınaî müesseselerden alınarak kömür, mazot ve emsali vesait ile işleyen mümasil müesseselerin müstesna
tutulması sınaî hayatta bir muvazenesizlik ve sarsıntı vücude getirmesi melhuz görülerek encümence uzun uza-
dıya icra edilen müzakere neticesinde resmin bunlara dahi teşmili yolunda kanuna hüküm konulması muvafık
görülmüş ise de meselenin hayli tetkika muhtaç bulunmasından ve müzakerede hazır bulunan İktisat ve Nafıa
Vekâletlerinin teknik mümessilleri tarafından da şayanı kabul bir formül teklif edilememesinden dolayı bu mev-
zuun Hükümetçe esaslı surette tetkik edilerek önümüzdeki malî sene zarfında bu maksadı teminen bir lâyiha
hazırlanarak Büyük Meclise takdim olunması muvafık görülerek lâyihaya muvakkat bir madde ilâve olunmuştur.
İKTİSADİ BUHRAN VERGİSİ K A N U N U N A MÜZEYYEL

1 Mart 1934
(,MALİYE VEKtLLtĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
Epeyce zamandan beri devam eden dünya buhranının tesirlerinden memleketimizin de uzak kalamadığı
malûmdur. Buhran tesirile her memlekette olduğu gibi memleketimizde de alınmasına mecburiyet hissedilen kon-
tenjan ve gümrük himaye sistemi ve kambiyo tahdidatı gibi tedbirlerin hassaten gümrük varidatı ve muame-
le vergisi üzerinde vukua getirdiği tenezzüllere, sair varidat membalarında husule gelen tenakusların da inzima-
mı, amme hizmetlerinin hüsnü suretle ifa ve bütçe tevazününün idame edilebilmesi zaruret ve mülâhazalarile
1931 senesinde 1890 numaralı kanunla umumî ve hususî müessesat memur ve müstahdemlerinin maaş ve ücret-
leri üzerine mevzu ve iktisadî buhran vergisi namile muvakkat bir vergi ihdası Meclisi Âlice kabul ve tasvip bu-
yurulmuştu.
Ancak memleketin umumî hayatı iktısadiyesi üzerinde tesirleri görünen buhranın millete tahmil ettiği fe-
dakârlıkların, yalnız bir kısım vatandaşlara yükletilmiş olması, bu kısım vatandaşlar buhranın tesirlerinden en
ı
— 511 —
az zarar görenler olmakla beraber, hem istihdaf olunan gayeyi temine kifayet edememiş ve hem de içtimaî tesa-
nüt mülâhazalarile pek de kabili telif bulunmamıştı.
Bu noktaları nazarı dikkate alan Hükümet, bu mükellefiyeti buhranın tesirinden binnisbe biraz daha fazla
müteessir olan bir kısım vatandaşlara da tahmil etmeği muvafık bulmuş ve Meclisi Âlice tasvip buyurulan bu mü-
lâhazaya müsteniden 1996 numaralı kanunla 932 senesinden itibaren buhran vergisi, bina vergilerine de teşmil
edilmişti.
Halen dünya iktisadiyatını sarsan buhranın tesirleri, bütün müşterek ve beynelmilel gayretlere rağmen,
izale edilememiştir. Menabii serveti, millî paraları ve halkının tediye kabiliyetleri daha yüksek olan bir çok mem-
leketlerin bütçeleri büyük açıklar verdiği günlerde memleketimiz, vatandaşların ibraz ettiği büyük ve anlayışlı
fedakârlıklarla bütçesini daima mütevazin tutmağa muvaffak olmuş memleketler arasında bulunmaktadır. An-
cak buhranlı günlerin devamı, milletimizin son senelerde büyük gayretlerle elde ettiği vaziyeti haleldar olmak-
tan korumak için vatandaşları biraz daha fedakârlığa daveti icap ettirmektedir. İçtimaî tesanüdün icabatına da
uygun ve bütçe tevazününü koruyacak olan bu fedakârlık vatandaşların buhrandan müteessir oldukları nisbet-
te küçük olacaktır.
Bu gün yüksek tasvibinize arzolunan kanun lâyihası işte bu mülâhazalarla vücude getirilmiş ve 1890 nu-
maralı kanun hükümleri haricinde kalan ticaret ve sanayi erbabının kazanç vergilerine beşte bir nisbetinde buh-
ran zammı tatbik edilmiştir.
Kanun lâyihası tanzim olunurken, Meclisi Âlinin yüksek düşüncelerle esasen kazanç vergisinden istisna
etmiş olduğu ticaret ve sanat erbabı, bu zamdan da müstesna tutulmuştu. Bu verginin aslı olan kazanç ver-
gisinin tahakkuk tarzlarına tebean tahakkuk ettirilerek, kazanç vergisile beraber tahsil edilmesi münasip görül-
müş ve maddei kanuniye o suretle tertip olunmuştur.

7 Nisan 1934
Hükümetin esbabı mucibesinde de izah edildiği veçhile kazanç vergisine munzam bir kesir mahiyetinde
teklif edilen bu vergi dünya buhranının bütün şiddetile devam ettiği bir zamanda memleketimizin bu buhrandan
azade kalmadığı ve bunun neticesi olarak hidematı umumiyenin sarsıntısız ifasında büyük müşkülâta maruz kal-
mak gibi milletimizin menafii ammesini haleldar edecek vaziyetlere meydan vermemek için halkımızın şimdiye
kadar göstermekten geri kalmadığı yüksek fedakârlıklar cümlesinden olarak bu verginin teklifine zaruret hâsıl
olduğu anlaşılmış, bundan başka iki seneden beri bu vergi müstahdemlerden alındığı halde bunları istihdam eden
müesseselere teşmil edilmemesi arada müessese sahipleri lehine bir adaletsizlik doğurmuş olduğundan encüme-
nimiz bu noktai nazardan lâyihanın heyeti umumiyesini kabule şayan görmüştür.
VERGİ BAKAYASININ TASFİYESİ VE MÜKELLEFLERE BAZI KOLAYLIKLAR

GÖSTERİLMESİ HAKKINDA 1 / 886 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
1 Mart 1934
(A{ALİYE VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
Hesap kayitlerinde, Devletin, bilûmum vergi ve resimlerle sair varidat bakayası olarak, 1933 malî senesin-
de 120 500 000 lira raddesinde mühim bir miktarda alacağı görülmektedir. Bu bakayadan 20 600 000 lirası arazi,
15 149 000 lirası bina, 5 000 000 lirası hayvanlar, 14 750 000 lirası kazanç, 2 917 000 lirası muamele vergileri-
ne ve 37 265 000 lirası da mülga vergilere aittir. Umumî yekûn içinde, 6 646 000 lirasını kazanç, muamele ve
eğlence ve hususî istihlâk gibi bazı vergi ve resimlerin misil ve teahhur zam cezaları ve mütebakisini de sair em-
vali umumiye bakayası teşkil etmektedir.
Bakayadan, Cümhuriyetin ilânı tarihine kadar geçen senelere ait olanlardan mühim bir kısmı, muhtelif
hâdiseler ve sebepler dolayısile, hakikî mükelleflerinin veya mahalli istifalarının bulunmalarında son derece
güçlük çekilen mebaliğ olduğu gibi bir kısmı da, Millî savaşlar sırasında acil ihtiyaçları karşılamak üzere o dev-
reye ve bir defaya mahsus olarak konulan mükellefiyeti nakliyeyi askeriye, muafiyet ve müecceliyeti askeriye ve
harp vergisi gibi muvakkat mahiyetteki fevkalâde vergilerden ve diğer bir kısmı ise aşar, mahsulâtı arziye, umu-
mî istihlâk ve temettü vergileri gibi mülga vergilerden terekküp etmektedir.
Misil ve teahhur zamları gibi cezaî mahiyetteki bakayaya gelince; bunların ekserisi, kazanç, muamele, ve-
raset ve intikal ve eğlence ve hususî istihlâk vergileri gibi 1926 senesinden sonra tesis edilen vergilere taallûk
— 512 —
eylemekte ve bu zamlardan bir miktarı da, yeni ihdas edilen vergiler kanunlarının hükümlerine mükelleflerin lâ-
yikile nüfuz edememelerinden tahaddüs eylemiş bulunmaktadır.
Tahsilât seyirlerine gelince:
Seneden seneye devrolunan bakayadan her sene bir miktar tahsilât yapıldığı görülür. Ancak 1929-1932
malî seneleri içinde Devletin, devredilen bakayadan olan alacağı ile bu bakayadan mezkûr senelerde yapılan
tahsilât miktarlarının mukayesesinde, umum bakayadan vasatî bir hesapla senede yüzde 6,97 nisbetinde tahsilât
vaki olduğu ve bir sene evvelki haliye vergilerinden tahsil edilemeyerek ertesi seneye devredilen bakaya ile
umum bakayadan yapılan tahsilatın mukayesesi halinde umum bakaya tahsilâtına göre bu kısım bakayanın
yüzde 46, 12 derecesinde bulunduğu anlaşılır.
Mülga vergiler bakayası tahsilâtına gelince:

1933 malî senesine mülga vergilerden (37) milyon İha bakaya devredilmiştir. Bu bakayadan:
1929 senesi içinde 154 000

1930 " " 635 000
1931 " " 383 000
1932 " " 161 000
Ceman 1 333 000 lira tahsil edilmiştir.
Bu dört senelik tahsilât yekûnunun mütahakkak bakaya ile mukayesesinde dört senede yapılan tahsilât
mecmuunun nisbeti tahakkukata nazaran yüzde 3,6 derecesinde kaldığı ve senelik tahsilatın vasatisi, tahak-
kukatm yüzde birine bile çıkamadığı anlaşılmaktadır.
Bakaya da olsa, vergi terkin etmenin manevî mahzurları aşikârdır. Şu kadar ki, alacakların, yukarıda zik-
redilen, menşe ve mahiyetleri ve memleketin bu günkü sıkıntılı vaziyeti ve bilhassa bu müsaadekârlıkların Cüm-
huriyetin 10 uncu yıl dönümü münasebetile alman umumî tedbirler meyanında yer bulacağı nazarı dikkate alı-
nırsa, düşünülen manevî mahzurlara rağmen böyle bir tarzı tesviyenin kabulü şayanı terviç bulunmaktadır.
21 Nisan 1934
Hükümet tarafından teklif edilen lâyihanın esbabı mucibesine nazaran, hesap kayitlerinde Devletin bilû-
mum vergi ve resimlerle sair varidattan 120 500 000 lira gibi mühim miktarda bakaya mevcut olduğu ve bu ba-
kayadan Cümhuriyetin ilânı tarihine kadar geçen senelere ait olanlardan mühim bir kısmım muhtelif hâdise-
ler ve sebepler dolayısile hakîki mükelleflerinin veya mahalli istifalarının bulunmalarında son derece güçlük
çekilen mebaliği teşkil ettiği ve bir kısmı da millî savaşlar sırasında acil ihtiyaçları karşılamak üzere ve o devreye
ve bir defaya mahsus olarak konulan mükellefiyeti nakliyei askeriye muafiyet ve müecceliyeti askeriye, harp
vergileri gibi muvakkat mahiyetteki fevkalâde vergilerden ve bir kısmı ise âşar, mahsulâtı arziyç, umumî istih-
lâk ve temettü vergileri gibi mülga vergilerden teşekkül ettiği zikredildikten sonra mevcut bakayanın menşe ve
mahiyetlerine ve her sene yapılan tahsilât miktarlarına göre bir kısmının terkini ve bir kısmı için de tahsillerini
temin ve mükelleflerin tediye kabiliyetlerini tahrik edecek bir tertip dairesinde bazı tahfifler yapılmasına lüzum
görüldüğü anlaşılmaktadır.
Hükümetçe lâyihanın tanziminden beklenilen faydalar:
A - Vergi kayitlerinde bir tasfiye ve ıslah yapılması,
B - Bazı tahfifler yapılmak suretile borçlarını vermek isteyen mükelleflerin tediye kabiliyetlerile mütenasip
bir borç karşısında bulundurulması,
C - Yapılacak tasfiye ve tahfifler ile tahsilât işleri için yeni bir tatbik vasıtası vücude getirmek ve bu teşki-
lâtı pürüzlü ve çok eski senelere ait alacaklar peşinde koşmaktan kurtararak memurların mesailerini hal seneleri
vergileri tahsilâtına hasretmeğe imkân vererek daha iyi neticeler almak,
D) Tahsil işlerini kolaylaştıracak ve bakayanın terakümüne mâni olacak bazı tedbirler ve müeyyedeler
vücude getirmek,
Suretinde telhis olunabilir.
Maliye encümeninin esbabı mucibesine nazaran lâyihanın:
— 513 —
1- Vergi bakaya ve iltizam bedellerinden müterakim bakayanın kısmen veya tamamen kayitlerinin ter-
kini;
2 - Yeni arazi tahriri yapılan yerlerde vergilere matrah olan kısımların tenzilâta tâbi tutulması;
3- Vergi tahsilât işlerinde yeni müeyyedeler vücude getirilmesi;
Olmak üzere üç unsuru ihtiva ettiği nazarı dikkate alınarak bu unsurların mahiyetlerine göre ayrılarak
ayrıca üç lâyiha tanzim olunmuş ve Hükümetçe teklif edilen terkin ve tahfif hükümlerinde de bu hükümlerin
hudut ve şümulünü tevsi edecek şekilde bazı tadiller yapıldığı görülmüştür.
Hükümetin esbabı mucibesinde de işaret olunduğu veçhile vergi tahfif ve terkin keyfiyetinin tevlit edeceği
mahzurların ehemmiyeti ve 1339 senesi nihayetine kadar da olsa tamamen terkin hükmünün bilûmum varidat
bakayasına ve tahfif hükümlerinin de bilhassa son senelerde ihdas edilen vergi bakayasına ve pek yakın senelere
kadar teşmilinin, borçlarını ve hatta bir misil ceza mahiyetinde olan misil zamlarını ödemiş olan diğer mükellef-
ler üzerinde bırakacağı menfi tesirler de bu tesirlerin vücude getireceği aksülâmeller karşısında, encümenimiz
pek büyük bir nezaket arzeden terkin ve tahfif üzerinde çok fazla tevakkuf etmeği, büyük bir teenni ve basiret ile
hareket etmeği muvafık bulmuştur. Diğer taraftan bütçelerde varidatın tahminlerine eski ve yeni seneler vergi-
lerinden yapılan tahsilât mecmuları nazarı dikkate alınmakta bulunduğu cihetle bakayadan mühim bir kısmının
terkini cihetine gidildiği takdirde tahsilatın bütçeye konulan muhammenatı tutmaması neticesini vermesinden de
encümenimizce endişeye düşülmektedir. Binaenaleyh yapılacak terkin ve tahfiflerin hudut ve şümulünü tetkik
ederken filiyat sahasında tevellüdü muhtemel olan her türlü sui tesirleri ve mahzurları izale ve hiç değilse tahfif
edecek bir tarzı hareket ihtiyar edilmesi lüzumuna kani olmuştur.
TÜRKİYE CÜMHURİYETİ İLE SOSYALİST SOVYET CUMHURİYETLERİ İTTİHADI

HÜKÜMETLERİ ARASINDA 8 MİLYON AMERİKAN DOLARLIK KREDİNİN
TAHAKKUKUNA DAİR AKDOLUNAN PROTOKOLÜN TASDİKİ HAKKINDA
1/890 NO- LU K A N U N LÂYİHASI
6 Mart 1934
ESBABı MUCIBE LAYIHASı
Sovyetlerle 21 Kânunusani 1934 tarihinde Ankara'da imza edilip Yüksek Meclisin tasvibine arzolunan
protokol, yirmi senede kabili itfa olmak, hiçbir faiz tediyesine mahal vermemek üzere Hükümetimiz namına
açılacak sekiz milyon altın dolarlık bir kredi mukabilinde memleketin sanayileştirilmesine yarayan makine
ile alât ve levazımı tedarike imkân veren bir akittir.
*
Bir taraftan ecnebi memleketlerden külliyetli miktarda ithal olunan belli başlı mamul maddelerin ithalâ-
tını azaltmak ve diğer taraftan müstahsil çiftçinin yetiştirdiği mevaddı iptidaiyenin dahilde istihlâkini temin ve
bir kısım halka iş bularak müstehlik vaziyetine sokmak suretile dahili pazara küşayiş vererek millî paramızın
istikrarını temin yolunda mühim ve kati hatveler atmış olmak için. ham maddeleri memleketimizde mebzul olan
ve ithalâtta büyük yekûn tutan mamulâta mahsus sanayii memleketimizde kurmak Cümhuriyet Hükümeti prog-
ramının belli başlı esaslarından biri olduğu ve bu programın millî, bütçe dahilinde ifasına çalışıldığı Yüksek
Meclisçe malûmdur.
Ancak memleketi sanayileştirmek programının mümkün mertebe süratle başarılması, sanayi memleket-
lerinin bu hususta geri kalmış memleketlerin bu yoldaki hareketlerini iyi bir gözle görmemeleri bakımından, bil-
hassa esaslı bir mesele halini almıştır. İşte bu protokol bu vadide millî sermayeye yardım etmek ve bunu döviz
ihracına mecbur kalmaksızın mal tediyesi suretile yapmak itibarile çok faydalı ve mühimdir.
Protokolün ihtiva ettiği esaslı hükümler şunlardır:

İhtiyacımız olan ve Sovyet İttihadı memleketlerinde imal edilen makineleri ve teçhizatı, bedeli yirmi sene-
de ödenmek üzere protokolün meriyeti tarihinden itibaren dört sene zarfında sipariş ve tesellüm edebileceğimiz
gibi, projeler tanzimi, makinelerin kurulması ve ihtiyaç hissettiğimiz takdirde memleketimize Sovyet mütehas-
sısları celbi gibi teknik yardımları da Sovyetlerden temin etmemiz mümkün olacaktır.
Krediye mahsuben alacağımız teçhizatın bedelleri yirmi senelik vade zarfında Hükümetimizce senede iki-
şer defa ve müsavi kısımlar halinde Türk lirasile yapılacak tediyelerle ödenecektir.
Ancak Sovyetler bu tediyelerden hâsıl olan paraları memleketimizden ihraca mezun olmayıp Türk malları
mubayaasına tahsis edecekler ve bu suretle satın aldıkları Türk emtiasını da Rusyaya ihraca mecbur olacaklar-
— 514 —
dır. Masrafı bize düşen hususat krediye mukabil Sovyetlerin verecekleri teçhizatın Karadeniz limanlarından
memleketimize kadar şevki ile makinelerin kurulması mütehassıs masrafı ve saire gibi memleketimizde yapıla-
cak işlerdir.
Basit bir şekle irca edildiği takdirde makanizması, bizim tarafımızdan zirai müstahsalât verilmesine muka-
bil Sovyetlerce memleketimize muhtaç olduğumuz sınai mamulâtın itasından ibaret bir ayniyat mübadelesi
şeklini arzeden bu kredi protokolü memleketimize temin edeceği yukarıda arzedilen menfaatler itibarile olduğu
kadar iki Hükümet arasında siyasî sahada mevcut olan ve gittikçe kuvvet ve resanet kazanan dostluk münase-
betlerinin iktisadî ve sınaî mesâi iştiraki sahasında da inkişafına hizmet etmeye müstait bulunması itibarile de
bir ehemmiyeti mahsusa arzetmektedir.
TÜRKİYE CÜMHURİYETİ İLE SOSYALİST SOVYET CUMHURİYETLERİ İTTİHADI HÜKÜMET-

LERİ ARASİNDA SEKİZ MİLYON AMERİKAN DOLARLİK KREDİNİN TAHAKKUKUNA DAİR
PROTOKOL
Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı Hükümeti, Türkiye Cümhuriyeti Hükümetine sanayiinin cihaz-
landırılması için sekiz milyon Amerikan doları kıymetinde bir kredi açmağa muvafakat etmesi üzerine Türkiye
Cümhuriyeti Hükümeti ve Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı Hükümeti yukarıda gösterilen kredinin
tahakkuku tarzını ve şartlarını tesbit maksadile işbu pıotokolü tanzime karar vermişler ve bu hususta murah-
hasları olarak:
Türkiye Cümhuriyeti Hükümeti:
Hariciye Vekili ve İzmir, mebusu Dr. Tevfik Rüştü Beyefendiyi,
Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı Hükümeti:
Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadının Türkiye'de fevkalâde elçi ve murahhası M. Jacques
Souritz Cenaplarını tayin etmişlerdir.
Bu murahhaslar atideki hususları kararlaştırmışlardır.

Madde 1 — Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı Hükümeti, Türkiye Hükümetine sanayiinin kurul-
ması ihtiyaçları için muhtelif nevide makine teçhizatını kredi ile vermeğe ve projeler tanzimini, makinelerin ku-
rulmasını, mütehassısların hazırlanmasını ve tesisat için diğer bütün teknik iş müşareketini deruhde etmeğe mu-
vafakat eyler.
Yukarıda sayılı işlerin ücretlerini ihtiva eden ve 11 inci maddede gösterilen masrafları ihtiva etmeyen bu
kredi, doların Amerika'da kabul edilen altın miktarına göre, ceman sekiz milyon altın Amerika dolarına baliğ
olur (1 dolar = 0,900 ayarında 25,80 buğday altın).
Madde 2 — 1 inci maddede gösterilen ve Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı Hükümeti tarafından
Türkiye Cümhuriyeti Hükümetine verilen kredi faiz getirmeyecek ve yirmi senede ödenecektir.
Madde 3 — Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı Hükümeti tarafından Türkiye Ciimhuriyetine ve-
rilen kredinin tahakkuku için iki Hükümet hususî teşekküller, yani: Türkiye Cümhuriyeti Hükümeti, idare mer-
kezi Ankara'da bulunacak bir Türk hükmî şahsı ve Sosyalist Sovyet İttihadı Hükümeti de idare merkezi Mos-
kova'da bulunacak bir Sovyet hükmî şahsı ihdas veya irae edeceklerdir.
Bu hükmî şahıslar mütekabilen diğer Âkit Taraf arazisinde kendi mümessillerini bulundurmağa salâhiyet-
tar olacaklardır.
Bu hükmî şahıslar, Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı Hükümeti tarafından işbu protokolün ihtiva
ettiği umumî ahkâm dahilinde Türkiye Cümhuriyeti Hükümetine verilen krediye mahsup edilecek muhtelif nevi
teçhizat hakkında aralarında hususî mukaveleler aktine mezun olacaklardır.
Madde 4 — Bu protokolün 3 üncü maddesine tevfikan Türk Hükümeti tarafından bu maksatla sureti
mahsusada mezun kılınan teşekkülün siparişleri vaktinde vermesi şartile, 1 inci maddede gösterilen makine teç-
hizatının tamamen teslimi protokolün meriyete girdiği günden itibaren dört senelik bir müddet zarfında yapıla-
caktır. Son siparişin yukarıda gösterilen döıt senelik müddetin inkızasmdan en geç on sekiz ay evvel verilmiş
olması şarttır.
Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri Hükümeti tarafından Türkiye Cümhuriyeti Hükümetine verilen teçhiza-
tın listesi, kezalik (Proje tanzimi, makinelerin kurulması, mütehassısların hazırlanması, ilâh., gibi) teknik iş mü-
şareketinin nevi ve ifa tarzı ve siparişlerin muhtelif kısımlarının icrasına ait mühletler iki Hükümet tarafından
bu maksatla sureti mahsusada mezun kılınan teşekküllerce bilitilâf ve her sipariş için ayrı ayrı hususî mukave-
leler akti suretile tayin olunacaktır.
— 515 —
Teçhizatın fiatleri ve birinci maddede mezkûr olup her hususî mukavelenin icap ettirdiği ihtiyaçlara göre
yapılacak işlerin ücreti iki tarafça uyuşularak tesbit olunacaktır. Bu teçhizatın fiatleri tayin edilirken iki Taraf,
mümasil teknik evsafı haiz ayni cinsten teçhizatın başlıca müstahsilleri olan diğer memleketlerde satıldığı fiat-
leri esas olarak alacaklardır. İşbu tayin keyfiyeti için, yukarıda mezkûr işlerin, fiat tesbitine esas teşkil eden si-
pariş bedeline dahil olup olmadığı tesbit edilecek fiatler de nazarı itibare alınacaktır.
Madde 5 — Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı Hükümeti tarafından bu maksatla sureti mahsusa-
da. mezun kılınan teşekkül senede iki defa 30 Haziran ve 31 Kânunuevvel tarihlerinde geçmiş altı aylık müddet
zarfında teslim edilen eşyanın ihbarnamesini Türkiye Cümhuriyeti Hükümeti tarafından bu maksatla sureti mah-
susada mezun kılınan teşekküle gönderecektir. Bu ihbarnamenin tarihinden itibaren, bu siparişlere müteallik
20 senelik kredi işlemeğe başlayacaktır.
Türkiye Hükümeti, bu protokole tevfikan yapılan muhtelif mukavelelerdeki taahhütlerini, 20 sene zarfın-
da Türk lirasile tediye yapmak suretile ifa edecektir. Bu tediyeler senede iki defa ve müsavi kısımlar halinde ya-
pılacak ve işbu protokolün 6 nci maddesinin ikinci fıkrasında mezkûr şartlar dahilinde hesap edilecektir.
Bu maddenin ikinci fıkrasında zikredilen tediyeler Türkiye Hükümeti tarafından senede iki defa yani bir
evvelki senenin 31 Kânunuevveli tarihli ihbarnamede gösterilen tediyeler için en geç 30 Haziran tarihinde ve işle-
yen senenin 30 Haziran tarihli ihbarnamede gösterilen tediyeler için en geç 31 Kânunuevvel tarihinde icra edile-
cektir.
Bu suretle tediye edilen Türk liralarına mukabil Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı Hükümeti, her
tediyeden itibaren 14 ay zarfında, Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı arazisine ihraç edilecek Türk malları
satın almağı taahhüt eder.
Madde 6 — Teslim edilen teçhizatın faturaları dolar üzerinden yapılacak ve her fştura her defasında
şu kaydi ihtiva edecektir: "Dolar, sterlin lirasının şu kadar eczasına muadil olup (Londra borsasının o günkü
kursu) buna nazaran faturanın tanzimi günü Londra piyasasındaki fiatine göre şu kadar altına muadildir."
İşbu protokolün 7 nci maddesinin ikinci fıkrasında zikredilen taahhütlere tevfikan kredilerin ödenmesi
için Türk lirasile yapılacak tediyeler Londra, Nevyork ve İstanbul borsalarında tediye gününde Türk lirasının
dolara nisbetle vasatî kursuna göre hesap edilecektir. Dolar ile tesbit edilecek meblâğlar Londra borsasında do-
ların sterlin lirasına nazaran kursuna ve yukarıda mezkûr faturada gösterilen doların altın muadili esas tutula-
larak Londra'da ayni günkü altın fiatine göre hesap edilecektir.
Madde 7 — Türkiye Cümhuriyeti Hükümetince sureti mahsusada irae edilen teşekkül tarafından, bu pro-
tokolün beşinci maddesinin birinci fıkrasında mezkûr ihbarnamenin alınmasından itibaren on beş günlük bir
müddet zarfında Türkiye Hükümeti veya anın tarafından bu maksatla mezun kılman Vekâlet, Sosyalist Sovyet
Cümhuriyetleri İttihadı Hükümetine veya amn tarafından bu maksatla sureti mahsusada mezun kılınan teşek-
küle ihbarnamede gösterilen teslimata ait tediyeleri icra taahhütnamesini tevdi edecektir.
Bu taahhütnamenin metni Türkiye Cümhuriyeti Hükümeti veya anın tarafından bu maksatla sureti mah-
susada mezun kılınan bir şahısla Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı Hükümeti veya anın mezuniyeti üzeri-
ne Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadının Türkiye'deki ticaret mümessili tarafından işbu protokolün meri-
yete girdiği günden itibaren iki aylık bir müddet zarfında aktedilecek anlaşmada tesbit olunacaktır.
Madde 8 — Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı Hükümeti tarafından verilen teçhizat Türkiye Cüm-
huriyeti Hükümetine veya Türkiye Hükümeti tarafından bu maksatla sureti mahsusada mezun kılınmış olan te-
şekküle Karadeniz Sovyet limanlarında (Fob) teslim edilecektir. Karadeniz Sovyet limanından Türkiye'de gide-
ceği yere kadar sevk masrafı Türkiye Cümhuriyeti Hükümetine ait olup Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı
Hükümetince açılan krediye dahil değildir.
Madde 9 — Bu protokol hükümleri mucibince Sovyet eşyasının teslimatı, kezalik bu protokolün beşinci
maddesinin 3 üncü fıkrası mucibince Türk mallarının ihracatı safi" muvazene haricinde icra edilip Türkiye Cüm-
huriyeti ile Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı arasında ki ticarî muvazenenin hesabında nazarı itibare
alınmaz.
Madde 10 — Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı Hükümeti kredi hesabına yalnız Sosyalist Sov-
yet Cümhuriyetleri İttihadında imal edilen teçhizatı verir. Türk Hükümeti, şu veya bu sanayiin kurulması ihti-
yaçları için Sovyetler tarafından verilen listeye göre Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadında imal edilmeyen
teçhizat parçaları satın- almak ihtiyacında bulunduğu takdirde bu mubayaalar bizzat Türk Hükümetince diğer
memleketlerden ve Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı tarafından açılan kredi harici olarak icra edilecek-
tir.
— 516 —
Madde 11 — İki Hükümet tarafından bu maksatla sureti mahsusada mezun kılınan teşekküller arasında
teknik iş müşareketi (Taharriyat işleri, makinelerin kurulması, Türkiye'ye Sovyet mütehassısları gönderilmesi
il..) hususunda aktedilen mukavelelerin icrası için Sovyetler tarafından Türk arazisinde yapılan masraflar
derhal nakten ödenecek ve Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı Hükümeti tarafından açılan kredi hesa-
bına geçirilmeyecektir.
Madde 12 — Üçüncü maddede gösterilen hükmî şahıslar arasında aktedilen mukavelelerin icrası sırasın-
da hadis olabilecek ihtilâflar Türkiye Cümhuriyeti İktisat Vekâletile Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri ittihadı
Haricî Ticaret Halk Komiserliği veya işbu protokol hükümlerine tevfikan iki Tarafça bu maksatla mezun kılı-
nan şahıslar arasında uyuşularak tesviye edilecektir.
Bu protokol tasdik edilecek ve her iki Tarafça tasdikından itibaren meriyete girecektir.
Yukarıki hükümleri tasdik etmek üzere aşağıdaki imza sahipleri bu protokolü imza ettiler ve mühürlerini
koydular.
Ankara'da 21 Kânunusani 1934 tarihinde iki nüsha olarak tanzim edilmiştir.
MUNZAM ZABITNAME
8 milyon Amerikan dolarlık kredinin tahakkukuna dair Türkiye Cümhuriyeti ve Sosyalist Sovyet İttihadı
Hükümetleri aıasındaki protokolü imza ederken iki Hükümetin aşağıya imzalarını koyan salâhiyettar murah-
hasları âtideki hususları kararlaştırmışlardır:
1- Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı Hükümeti tarafından verilen kredinin, Türkiye Hükümeti
tarafından altı aylık taksitlerle Türk lirası olarak protokolün altıncı maddesinin ikinci fıkrasına tevfikan hesap
edilerek yapılacak tediyesi için protokolde derpiş edilen tarz, Türk lirasının hali hazırdaki serbest piyasa rejimi
devam ettiği müddetçe meriyette kalacaktır.
2 - Hali hazır vaziyeti değiştiği takdirde Türk Hükümeti aşağıdaki şartlar dairesinde Türk malları teslimi
suretile taahhütlerini ifaya ve krediyi itfaya muvafakat edecektir.
Türk mallarının teslimi, protokolün beşinci maddesinin ikinci fıkrasına tevfikan ve fıkradaki nisbetler
dahilinde senede iki defa icra edilecektir. Bir evvelki senenin 31 Kânunuevveli tarihli ihbarnamede gösterilen
teslimat için en geç 30 Haziran ve cari senenin 30 Haziranı tarihli ihbarnamede gösterilen teslimat için en geç
31 Kânununuevvel.
Siparişlere müteallik kredinin itfası için Türk Hükümetince teslim edilen malların listesi ve miktarı her
tediye senesi için Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadının Türkiye'deki Ticaret mümessilliğinin işareti üzeri-
ne senenin başında ve Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı tarafından tediyeye tekaddüm eden sene zarfın-
da Türkiye'de satın alınan malların listesine göre tanzim edilir.
Siparişlere müteallik kredinin itfası için Türk Hükümetince teslim edilen malların fiatleri Türkiye Cüm-
huriyeti İktisat Vekâletile Sosyalist Sovyet Cümhuriyetleri İttihadının Türkiyedeki Ticaret Mümessili arasında
uyuşularak tesbit olunur. Bu protokole mülhak bir numaralı listede gösterilen malların fiatleri dünya fiatlerin-
den ve bu protokole mülhak iki numaralı listede gösterilen malların fiatleri de bu malların Türkiye tarafından
diğer her hangi üçüncü bir memlekete satıldığı fiatlerden daha yüksek olmayacaktır.
Kredinin ödenmesi için alınan malların kiymetleri bunların teslimi gününde doların Londra borsasın-
da Sterlin lirasına nazaran kursuna ve protokolün altıncı maddesinde zikredilen faturada mezkûr doların altın
muadili esas tutularak Londra'da ayni günkü altın fiatine göre yeniden dolar olarak takdir edilecektir.
İşbu zabıtname 8 milyon Amerikan dolarlık kredinin tahakkukuna dair protokolün mütemmim cüzünü
teşkil eder ve ayni şekilde meri olacaktır.
Ankara 21 Kânunusani 1934 tarihinde iki nüsha olarak tanzim edilmiştir.
DAHİLİ İSTİHLÂK VERGİSİ HAKKINDAKİ K A N U N U N 1 İNCİ MADDESİNİN

11 Mart 1934
ESBABı MUCIBE
1934 senesi bütçesinin tevazününü temin etmek üzere Hükümetçe araştırılan varidat membaları arasın-
da en mühimlerinden birisini şekerden alınan dahilî istihlâk vergisine yapılacak zam teşkil etmektedir. Hükü-
meti bu zammın icrasına sevkeden mülâhazat ve esbap aşağıda arzolunmuştur:
— 517 —
Maltım olduğu üzere 1926 senesinden itibaren memleketimizde tesis olunan ziraî sanayi şubesinden en mü-
him bir tanesini şeker sanayii teşkil etmektedir. Gümrük resimlerinin azamî derecede tezyidi ve 601 numaralı
kanunda her nevi rüsum ve tekâliften istisnası suretile Hükümetçe bu sanayie en yüksek bir himaye bahşedilmiş
ve şeker fabrikalarının inkişafını temin için hiç bit fedakârlıktan çekinilmemiştir. Bu himaye, feyizli neticelerini
vermekte gecikmemiş ve takriben sekiz sene zarfında, dahilî fabrikalardan istihsal olunan şeker miktarı tedricen
yükselmek suretile elyevm ithalât miktarına çıkmış ve hemen de dahilî piyasanın ihtiyacını tatmin edecek mik-
tarı bulmuştur. Aşağıdaki erkam bunu vazıhan gösterir:
Seneler İthalât Dahilî imalât
1926 62 900 I — Ton

1927 61 500 5 000
1928 63 500 5 200
1929 68 600 8 050
1930 63 300 13 130
1931 44 350 22 600
1932 29 350 27 550
1933 10 000 55 000 (takriben)
Geçen sene Eskişehir'de yapılan yeni fabrika dahi faaliyete başladığı gibi, Turhal fabrikasının da önümüz-
deki sene içinde faaliyete geçeceği tabiidir. Sanayi umum müdürlüğünden alman malûmata nazaran, fabrikala-
rın normal faaliyetleri ve normal pancar istihsalâtile randımanları şöyle olması lâzımgelmektedir.
Alpullu : 15 000 Ton

Uşak : 8 000 "
Eskişehir : 15 000 "
Turhal : 15 000 "
Yekûn : 53 000 "
Uşak fabrikası da tesisatını tevsi ettiği cihetle onun da 1934 senesinde (15 000) ton olarak istihsalâtta bu-
lunabileceği anlaşılmıştır.
Bu şerait altında 1934 senesi istihsalâtı 60 000 tona baliğ olacak demektir. Memleket istihlâkâtı takriben
(50 000 - 55 000) ton olduğuna göre, fabrikalar aralarında istihsalât tahdidi yapmadıkları takdirde fazlai istih-
sale girilmesi çok tabiî bir netice olacaktır.
Dahili istihsalâtın bu suretle tezayüdü ve hemen memleket ihtiyacını tatmin edecek miktara yükselmesi,
Hazinece şekerden alınmakta olan gümrük varidatının seneden seneye azalmasını intaç etmiş ve bu miktar
1930 senesinde (17) milyon lirayı mütecaviz iken 1931 senesinde (12) milyon liraya, 1932 senesinde (8) milyon
liraya tenezzül etmiş olup 1933 senesinde de tahminî ithalât miktarının on bin ton olarak hesabı mümkün oldu-
ğuna göre bu sene alınacak varidatın 2 750 000 liradan fazla olmaması lâzımgelir. Aynı seneler zarfında dahilde
alınan istihlâk resmi miktarları da sırasile (1 050 000), (1 808,000) (2 204 000) liradan ibaret olup 1933 senesinde
takribî istihsal miktarı 55 000 ton farzolunur ise bu sene de 4 400 000 liraya baliğ olacaktır. Görülüyor ki güm-
rük varidatının tenakusu karşısında dahilî istihlâk vergisinden elde edilen varidat pek cüzî kalmaktadır. Mem-
leketin bütün şeker ihtiyacı hariçten tedarik olunsaydı gümrük varidatı her sene 15 - 16,5 milyon liradan eksik
olmayacaktı. Gerçi dahilî fabrikaların teessüsünden memleket ziraati ve ticaret sahasında mühim istifadeler te-
min etmiş olmakla bu işi münhasıran malî cepheden mütalea etmek muvafık değilse de Hazinenin bu sıkışık
günlerinde şeker sanayiinin himayesi emrinde yapılan fedakârlıklara mukabil, bu membadan Hazinenin de kay-
bettiği varidatı az da olsa telâfi etmesi çok muhik ve meşru telâkki edilmek icap eder.
Elyevm alınmakta olan kiloda 8 kuruş dahilî istihlâk vergisine bu mülâhazalara müsteniden yapılan kanun
lâyihasile dört kuruş daha zammedilmektedir. Ancak dahilde tesis olunan fabrikaların kâffesi ayni derecede in-
kişaf etmiş olmadıkları ve bazılarının henüz teessüs devresinde bulundukları da nazarı dikkate alınarak, bu ka-
bîl yeni fabrikaların da istihsaiâtı önümüzdeki senelerde göstereceği inkişaf ve faaliyete intizaren daha az resme
tâbi tutulmuştur.
Kilo başına yapılan bu zamlar, şeker sanayiini hiç bir suretle haleldar etmeyecek ve satış fiatlarına zam yap-
malarına mahal kalmadan tahammül edilebilecek bir haddedir. Filhakika dahilde oktruvanın ilgasile gümrük
resmine zammı yüzünden şeker sanayii kiloda 2,5 kuruş munzam bir himayeye mazhar olduktan başka şeker
gümrük resminin maa dara alınmasından dolayı bu resim kilo başına 27,5 değil belki 30 kuruşa gelmektedir.
— 518 —
Filhakika 50 kiloluk bir sandık şekerin resmi 13,75 liradır. Bu miktar içinde takriben 7,5 kilosu sandık darasıdır
Binaenaleyh hakikatte 13,75 lira resmi 42,5 kilo şeker ödemekte ve bu suretle kilo başına, küsürattan sarfınazar
edilir ise 32 kuruş isabet etmekte ve bu suretle dahili şekerler bu yüzden de kilo başına 2 kuruş miktarında ikinci
bir munzam himayeye mazhar bulunmaktadır. Yapılan dört ve iki kuruşluk zam, esasen gümrükteki karşılığa
tekabül edebilecek bir miktardadır. Şu hesapların delâlet ettiği mana, şekerin dahilî istihsal fiatile satış fiatları
arasındaki farkın gittikçe fabrikalar lehine inkişaf ettiğidir.
Son senede istihsalâtı memleket ihtiyacatını tatmin edecek miktara yükselten bu sanayiin, istihsalât yük-
seldikçe maliyet fiatlarında temin edeceği tenezzüller de düşünülür ve artık memlekete hariçten şeker ithalâtının
hemen hemen durmuş olacağı da nazarı- itibare alınırsa bu zammın istiksar edilecek bir halde bulunmadığı
ve atiyen dahi Hazinenin bu membadan istifade etmesini mümkün kılacak mutedil derecede olduğu kolaylıkla
anlaşılır. Bu hususta daha sarih bir fikir vermiş olmak için bir şeker fabrikasının bir kaç senelik blânçoları üze-
rinden yapılan tetkikatta muhtelif kıyemi sabitenin 1926 senesine nazaran 1932 senesinde 3, 4 misline yüksel-
diği,
1926 senesi 1932 senesi

Kıyemi bilânçosuna bilânçosuna Tezayüt
sabite göre ğöre miktarı
Fabrika ve tesisat bedeli 1 708 585 3 944 022 2 235 437

Demirbaş eşya bedeli 124 378 254 153 129 775
Ambarlar mevcudu 165 395 2 475 104 2 309 709
Emlâk ve arazi 120 805 396 994 276 109
2 119 243 7 070 273 4 951 030
görülmüştür. Bunlardan fabrika ve tesisat bedelinden 1 227 -416 lirasının da itfa edilmiş olduğu nazarı dikkate,
alınır ise sekiz sene zarfında kıyemi sabite miktarında 6 178 446 lira yeni umum yekûna nazaran üç misli bir
tezayüt vaki olduğu anlaşılır.
Müessesenin borçlarile alacaklarını karşılaştırmak suretile tevzi ettiği kâr miktarı 1927 senesinde 272 449
lira, 1929 senesinde 291 696 lira, 1931 senesinde'320 549 lira, 1932 senesinde 379 954 liradır. Müessesenin bu se-
neler zarfında ayırdığı ihtiyat akçeleri de 1929 senesinde 27 444, 1931 senesinde 69 353, 1932 senesinde 358 709
liraya baliğ olmuştur.
Görülüyor ki, müessese tesisatını sekiz sene zarfında iki misline iblâğ ettiği her sene vasati 300 000 lira
raddesinde kâr tevzi etmiş ve buna yakın miktarda ihtiyat sermayesi teşkil eylemiştir.
Zammın muhik ve mutedil olduğunu göstermek için en faideli bir nokta da şekerin maliyet ve satış fiatleri-
ni tetkik etmek olacağı aşikârdır. Şekerin maliyeti şu anasırdan terekküu etmektedir:
% 67,23 Pancar bedeli ve masrafları

% 10 İşletme malzemesi yerli
% 7,99 İşçilik .
% 5,18 Müteferrik masraflar
% 6,71 İşletme malzemesi (ecnebi)
% 1,99 İşçilik (ecnebi)
100,00
Bu anasırı tahlil edelim:
1927 senesinde pancarın fabrikaya maliyet fiati, kilo başına (2,45) kuruş iken 1932 senesinde kilo başına
(1,85) kuruşa düşmüştür. Vasatî sekiz kilo pancardan bir kilo şeker alındığına göre 927 senesinde bir kilo şeker
için, müessese (19,27) kuruş pancar bedeli verirken 1932 senesinde ayni miktar için (14,80) kuruş vermektedir
ki aradaki fark müessese lehine (4,47) kuruşa baliğdir.
Mamûl şeker maliyeti içinde yerli işletme malzemesi ile amele ücretlerinde de 1927 senesine nazaran bu
gün şayanı dikkat bir derecede tenakus olduğundan (4,47) nisbetindeki farkın en müsait bir hesapla kilo başına
(5) kuruş tutabileceği neticesine varmak olur. Bu itibarla şekerin kilo başına maliyet fiati 1927 senesine nazaran
5 kuruş azalmış bulunduğundan mevcut 8 kuruş resmin 4 kuruş zam ile 12 kuruşa çıkarılması lüzumlu ve adilâ-
ne olur.
— 519 —
İKTISAT ENCÜMENI MAZBATASI
7 Nisan 1934
Lâyihanın esbabı mucibesinde de izah edildiği veçhile şeker sanayii dahilde imale başlandığı 1927 sene-
sinden bu güne kadar yüksek terakki ve inkişaf eseri göstermiştir. Şeker sanayiinin dahilde memleket ihtiyacını
tamamen temine matuf olan bu terakki ve inkişafı her ne kadar gümrük resmi cephesinden her sene bütçe mu-
vazenesinde büyük bir açığa meydan vermiş ise de iktisadi cepheden memleket dahilinde - bilhassa fabrikaların
bulunduğu muhitlerde - köylü halk üzerinde büyük bir refah ve terakki âmili olmuştur.
İlk tesis senelerine nazaran bu gün ekim sahalarında pancar ziraatinin her sene geçirdiği tekâmül istihalesi
ve bununla miitenasiben fabrika imalâtında gösterilen yüksek dikkat ve ihtimam neticesi bir taraftan pancarın
evsafı ıslah ve randımanı arttırıldığı gibi diğer taraftan imal masarifi de indirilmeğe başlamıştır.
Bu lâyiha ile arttırılmak istenen dahilî istihlâk resminin memleketin iktisadî vaziyeti itibarile satış fiatları
üzerinde tesir yapıp yapmayacağı noktasına gelince: Fabrikaların senelerden beri geçirdiği terakki ve inkişaf do-
layısile bu farkın fabrikaların satış fiatlarını hemen bu nisbete yakın bir derecede indirilmek suretile halk üze-
rinde müessir olmayacağı neticesine vâsıl olunmuştur.
»
BÜTÇE ENCÜMENI MAZBATASı
' 15 Nisan 1934
Şeker fabrikalarının kâfi istihsal kabiliyetile dahilde teessüs etmesi bu maddenin hariçten ithali zarure-
tini bertaraf etmiştir. Ancak hariçten ithal olunduğu müddetçe bilhassa dahilde teessüs etmiş ve edecek olan
fabrikaların Himayesi maksadile alınmakta olan gümrük resminin de bundan böyle artık gümrük varidatı ara-
sında yer tutamayacağı tabiidir. Varidatın bu suretle eksilmesi fabrikaların teessüs itibarile iktisadî bakımdan
memlekete gerek ziraî sahada, gerek ticarî sahada temin ettikleri faydalarla bihakkın karşılaştırılmış olur. Diğer
taraftan da şekerin dahilî istihsali üzerinden alınmakta olan istihlâk resminin arttırılması da zarurî görünür.
Ancak bu arttırmanın nisbeti bîr taraftan teessüs eden fabrikanın yaşama ve inkişaflarına mâni olmamak ve
diğer taraftan da fiatın arttırılması suretile müstehlik üzerine rücu etmemek icap eder. Bu hususların katî suıet-
te halli memleketimizde yetişen şekerin maliyet fiatımn en gerçek ve doğru bir surette bilinmesine bağlıdır. Hal-
buki İktisat Vekâleti elindeki anasır ile bu hususu temin edemeyeceğini kestirerek ecnebi bir mütehassıs getirt-
miş ve meseleyi onun yapacağı tetkiklerin mevzuu arasına koymuştur. Ancak Hükümetin esbabı mucibesinde
beyan edildiği veçhile şekerin kilo başına maliyet fiati 1927 senesine nazaran beş kuruş azalmış bulunduğundan
mevcut sekiz kuruş resmin dört kuruş zammile on iki kuruşa çıkarılması istiksar edilecek bir hadde bulunmayıp
atiyen dahi Hazinenin bu membadan istifade etmesini mümkün kılacak mutedil, lüzumlu ve âdilânedir. İktisat
Vekili Beyefendi de mütehassısının raporunu almadan katî maliyet fiati üzerine vaktinden evvel bir hüküm ver-
meği iltizam etmemekle beraber çok galip ihtimale göre yapılan yeni zammın Hazineye fabrikatörlerin kârla-
rından ayrılarak verilip müstehlik üzerine tesir ettirilmeyeceğim beyan etmiştir.
•
MUAMELE VERGİSİ HAKKINDA 1 / 9 1 6 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
22 Mart 1934
ESBABı MUCIBESI
Dört beş sene evvelki vaziyet ve şartlara göre tedvin olunan muamele vergisi kanununun bazı hükümleri-
nin tadili ve o zaman için kabulü münasip görülen ve maksadını hâsıl etmekle artık devamında zaruret bulun-
mayan bazı muafiyetlerin refi icap eylemiş olmakla bu mevzu üzerinde yeni bir lâyiha hazırlanmıştır.
Lâyihada başlıca değişik cihetler:
1 - Cari hükme göre sınai müesseselerden yalnız kuvveti muharrike kullananlar vergi mükellefiyetine dahil
olduğu halde tadilde kuvvei muharrike istimal olunmayan smaî müesseseler de vergi mevzuuna alınmıştır. Esa-
sen muharrik kuvvet istimal etmeyen sınai müesseselerin, diğerleri aleyhine bir vaziyet ihdas etmekte oldukları
şikâyet sebeplerinden biri oluyordu.
1932 sınai tahririne göre memleketimizde teşviki sanayi kanunundan istifade eden müesseseler adedi 1473
olup bunlardan 1295 i kuvvei muharrike istimal eder ve mütebakisi de diğer şekilleıde işler. Bunların istihsal kıy-
meti senevî 137,000,000 lirayı mütecavizdir. Bundan şeker sanayiine ait olanların istihsalâtı tenzil edilirse takri-
— 520 —
ben 130,000,000 lira istihsal kıymetinde olduğu anlaşılır. Bu miktardan 16,000,000 - 17, 000,000 luğu kuvvei
muharrike istimal etmeyen müesseseleıe aittir. Teşviki sanayi kanunundan müstefit olmayan müessesatın da
kuvvei muharrike istimal edip etmediğine göre tefriki mümkündür. Bunların istihsal kıymeti de 15,000,000 li-
rayı mütecavizdir. Kanunda kabul edilmiş olan muafiyet hadlerinden maada bilûmum müesseselerin vergiye
tabi olmaları bu itibarla da bir adalet lâzimesi addolunmalıdır.
2 - Kanunda evvelki ihtiyaçlara göre derpiş edilmiş olan ve her sınai müessesenin 10,000 liraya kadar olan
cirosunu muaf tutan hüküm, netice itibarile haksız ve nisbetsiz bir mükellefiyet farkı ihdas ettiği anlaşıldığı,
meselâ senelik muamelesi 20,000 liradan ibaret olan müessesenin tatbikatta ve hakikatte vergi nisbeti yüzde 5
olduğu halde cirosu 200,0000 liraya baliğ bir müessesenin vergi nisbeti yüzde 9 u geçtiği cihetle, bu muafiyet
haddinin kaldırılması muvafık görülmüş ve buna mukabil, muharrik kuvvet istimal etsin etmesin ufak
hirfet müesseseleri için muafiyet kabul olunmuştur.
3- Verginin tatbikatında, istisna hükümleri arasına giren maddeler üzerinde sanayi idaresile müştereken
yapılan tetkik neticesinde, iplik, tuğla, kiremit fabrikaları imalâtı ve gümrük tarife kanunu veya diğer kanunlarla
gümrük resminden muaf olarak ithal olunan maddelerle, bunların dahilde imal ve istihsal edilen muadil ve mü-
masilleri hakkında şimdiye kadar tatbik olunan muamele vergisi muafiyetin kaldırılması mümkün ve lâzım
olduğu kanaati hâsıl olmakla istisna maddesi bu esas "dahilinde tanzim ve demir sanayiine ait imal ve tamir
müesseselerinin vaziyeti de tahdit edilmiştir.
4 - Mevcut kanunun 5 inci maddesinde, sınai müesseselerce yapılan .mamul eşya içindeki mevaddı iptida-
iyenin tayini ve bu miktardan tenzilât yapılması suretile matrahın tesbiti derpiş edilmişti. Her sene Maliye ve
İktisat Vekâletleri marifetile müştereken tanzim ve İcra Vekilleri Heyetince tasdiki lâzımgelen ve mevaddı ipti-
daiye tenzilât miktarını gösteren cetvel üzerinde sanayi idaresile müştereken yapılan tetkikte, bugünkü vaziyetleri
itibarile satış kıymetlerinin tenzilâta tâbi tutulmasında zaruret olmayan bazı maddelerin tefriki ile, diğerlerinde
bir kere mamul eşyadaki iptidai maddelerin tayini, sonra da bundefn tenzilât icrası suretile matrahın iki hesap
ameliyesile tayini yerine, yapılmakta olan tenzilât haddlerinin baliği bulunarak ve yapılacak muamele daha basit-
leştirilerek yeni bir cetvel tertip olunmuştur.
5 - Kanun, satış kıymetini matrah ittihaz ettiğinden tamirhane, boyahane gibi müesseselerin muamele
vergisinde matrahın tayininde ihtilâf çıkmakta ve mükellefin zarar etmesi ihtimali melhuz bulunmakta olduğun-
dan muayyen hususlarda ücretin vergiye matrah olması şekli derpiş ve kabul edilmiştir.
6 - İthalât eşyasında, yahut mamul maddelerde kıymetin tayininde zuhur edebilecek ihtilâflar, mevcut
hükümlere göre bir çok merasim takip etmekte ve halli uzun zamana tevakkuf etmekte idi. Bu gibi ihtilâfların,
daha salâhiyetli heyetler marifetile ve daha az müddet zarfında halli çaresi aranmış ve lâyihaya bunu temin ede-
cek surette hükümler konulmuştur.
7 - Banka ve bankerlerin yaptıkları muamelât dolayısile muhtelif namlarla aldıkları mebaliğ meyanında,
nisbetinin tayini müşkil olan aciyonun binde bir olarak kabul ve hesaba esas ittihazı münasip görülmüş ve ban-
kalardan bir kısmının hariçle yaptıkları muameleler dolayısile aldıkları mebaliğin de vergi mevzuu dahilinde ol-
duğuna işaret edilmiş olmak üzere maddei kanuniyedeki fıkra " bilûmum muameleler " şeklinde
tavzih olunmuştur.
8 - Ve nihayet lâyihaya, verginin tahakkuR ve tahsilinde gerek fertler ve gerek Hazine hukukunu sıyanet
edebilecek surette muhtelif vaziyetlere uygun gelecek sarih hükümler konulmuştur.
Tadilât kanunun bir çok yerlerine sirayet ettiği cihetle bir kül halinde yeni bir kanun mevzuu addolunarak
lâyiha ona göre tanzim olunmuştur.
MUVAKKAT ENCÜMEN MAZBATASı
24 Nisan 1934
Encümenimiz tuğla ve kiremit fabrikalarının kâfi derecede himaye gördüğü ve adi tuğla harmanlarına
rekabet yaptığı ve muafiyetin devamı için hiç bir sebep olmadığı hakkında Hükümetin verdiği izahatı kâfi gör-
müş ve muafiyet listesine ithal etmemiştir.
Meri kanunla mutlak surette muaf olan demir sanayiinin iptidaî maddelere ufak bir şekil vermekten iba-
ret bulunduğu hakikaten sanat sayılabilecek bir şey olmadığı ve mükellefiyetin müsavat kaidesini ihlâl ettiği ve
esasen tarife kanunlarile bu sanayiin kâfi derecede himaye gördüğü ve maddei iptidaiye payı olarak satış kiy-
metlerinde tenzilât icrasına Maliye ve İktisat Vekâletlerinin salâhiyetli olmasına göre de demir sanayiinden hi-
mayeye mühtaç olanlar için ayrılacak iptidaî maddeler payını ayırırken lüzumlu himayelerin esirgenmeyeceğ
— 521
Hükümetçe izah edilmiş ve encümenimiz buna binaen demir sanayiinin mutlak surette vergiden muaf tutulması-
na taraftar olmamıştır.
Meri kanunda maddei iptidaiyesi ne olursa olsun biljtmum ip ve iplik fabrikaları muafiyet mevzuuna da-
hil bulunmuş iken lâyihada muafiyet ilmelik hali ipliği ile ip, sicim ve halat imalâthanelerine hasredilmiş veri-
len izahata göre bütün ip ve iplik imalât hanelerinin istisnalar meyanına alınmasına lüzum olmadığı ve
maksadın ev sanayii cümlesinden olan halıcılık ile kenevir sanayiinin himaye ve inkişafı olduğu anlaşılmış ve
(D) fıkrasına kenevir kelimesi ilâvesile Hükümetin teklifi aynen kabul olunmuştur.
Hükümetin teklifinde istisnalar meyanından çıkarılan matbaalar mamulâtının ne tahdidine ve ne de büs-
bütün kaldırılmasına memleket irfan ve ihtiyacını nazara alan encümenimiz taraftar olmamış, istisnalar meya-
nına (J) fıkrası olarak bütün matbaalar mamulâtı fıkrası ilâve edilmiştir.
Altıncı maddenin (A) fıkrası sınaî müesseselerde vergi matrahı mamulâtın satış kıymeti olduğunu zikret-
tikten sonra mükerrer vergiye mâni olmak için ya ithal veya diğer bir fabrikada imal dolayısile muamele vergi-
sine tâbi tutulmuş mevaddı iptidaiye payı olarak mamulâtın satış kıymetinden tenzili lâzımgelen miktarı bir Cet-
vel ile tesbit etmiş ve kanuna bağlamıştır.
Memleketin muhtaç olduğu sanayii bir an evvel tesis etmek için elzem olan iptidaî maddeler muafiyeti ka-
nuna bağlı bir cetvel ile tesbit edildiği takdirde vakit vakit değişecek vaziyetlere göre yeni tedbirler almak im-
kânının önüne geçilmiş olduğu gibi atiyen teessüs edecek muhtelif sanatlar için mevaddı iptidaiye payı tenzil et-
mek imkânı da kalmayacağı ve mevaddı iptidaiye payı tenzilinde sadece mükerrerlik esası olmayıp gümrük
himayesi de nazara alınmak lâzım geleceği ve mevaddı iptidaiye muafiyetinin mutlak bırakılması değil, kazanan
ve kazanmayan sanayi şubelerine göre değişmesi zarurî olduğu mütalea olunarak meri kanunda olduğu gibi
Maliye ve İktisat Vekâletlerinin her sanat şubesinde iptidai maddeler payı olarak tenzili lâzımgelen miktarları
gösterir bir cetvel tertip ve ilân etmesi kararlaştırılmış ve her sene cetvelin, tertibini kabul etmek elzem olan is-
tikrara mâni olduğu yolundaki itirazlara her sene cetvel yapmak demek mutlaka her şeyi değiştirmek demek
olmayıp bir an gözden geçirmek demek olduğu mütaleasile iştirak edilmemiş ve fıkra bu sebeplere binaen yeni
baştan kaleme alınmıştır.
DİVANI MUHASEBATIN TEŞKİLÂT VE VAZİFELERİNE DAİR İHZAR EDİLEN

LÂYİHANIN TAKDİM KILINDIĞI HAKKINDA 3 / 38 NUMARALI
DİVANI MUHASEBAT REİSLİĞİ TEZKERESİ
6 Şubat 1926
ESBABI MUCİBESt
Malûmu samileri olduğu üzere asrımızda bütün kuvayi hayatiye ve mesaliki siyasiyeye hâkim olan iktisat
cereyanlarının nâzımı ve heyeti içtimaiye halinde yaşayan bir millet efradının hidematı umumiyelerini tanzim
ve idare ile mükellef Devlet teşkilâtının en ehemmiyetlisi teşkilâtı maliyedir. Asayişin temini, hukukun ihkakı,
adaletin neştü temini, servetin tezayüdüne ve esbabı rafahın tevesşüüne hâdim olacak umuru nafıanın meydana
gelmesi, memlekete ahalisinin nuru irfanla tezyini için müessesatı ilmiye küşadı, sıhhati umumiyenin vikayesi,
hatta icabı halinde vatanın müdafaa ve muhafazası dahi Devlet hazinesinin vüsatine bağlıdır. En faydalı bir işin
ifa edebilmesi, en mübrem bir ihtiyacın elde edilmesi vesaiti maliyenin tedarikine, teşkilâtı maliye ve usulü he-
sabiyenin intizam ve mazbutiyetine mütevakkıftır. Bir memleketin teşkilâtı maliyesi ne kadar itina ile tesbit ve
temin olunursa o heyeti içtimaiyeyi terkip eden ahalinin saadet hali de o derece müemmen olur. Medeniyetin
terakkisile Hükümet vezaif ve masarifi de tezayüt etmekte olduğundan her Devlet varidatını arttırmak fakat
ayni zamanda en müsmir ve mübrem hususatına sarfetmek mecburiyetini şiddetle hissetmektedir. Varidatı Dev-
leti arttırmak için memleketin derecei tahammül ve kabiliyeti tetkik edilerek menabii varidat ona göre intihap
olunduğu, vergilerin nisbet ve şekli cibayeti halkı ve memleketin inkişafı iktısadiyesini tazyik etmiyecek bir şekle
konulduğu ve buna mümasil tedbirlere tevessül edildiği gibi varidatı en müsmir ve mübrem hususata hasretmek
için de muamelâtı maliyenin murakabe altında bulunması varidat ve masarifi Devletin bütçelerle kabul edilen
ı esaset dairesinde icrası usul ittihaz edilmiştir.
Bütçe tanziminden maksat, varidat ve masarifi Devletin daima göz önünde bulundurulması, murakabe
edilmesidir. Binaenaleyh murakabe, bütçenin millet meclisleri tarafından tasdikile başlar ve hesabı katî kanunu-
nun kabulile hitam bulur. Kısmı azamı milletten vergi suretile alınan varidatı Devletin hidematı umumiyeye tah-
sisini irae eden bütçeyi kontrol etmek ve alınacak vergilerin nisbetini, miktar ve eşkâlini ve tahsil edilecek vari-
datın ne gibi hidemata, ne suretle sarfedildiğini tasdik ve murakabe eylemek milletin hakkıdır. Hakimiyeti milli-
yenin en esaslı bir safhai tecellisidir. Zamanımızda en tabiî ve masunuttaarruz telâkki edilen bu hakkın istihsali
için milletler asırlarca mücaüdele etmişlerdir.
— 522 —
Hemen bütün siyasî ihtilâllerin amillerini para meselesi, bari tekâlif altında ezilen milletlerin mukavemeti
teşkil eder. Milletler hukuku tabiiye ve siyasilerinden bütçeyi tasdik, vergiye muvafakat:hakkına en ziyade ehem-
miyet vermişler ve en evvel bunun istihsali için uğramışlardır. Hakimiyeti milliyeyi temsil etmekte bulunan par-
lâmentoların nüvesi de bu hakkın istihsali için yapılan mücadelât sırasında tekevvün ve tekemmül etmiştir.
Vergiye muvafakatlarınm istihsali için davet edilen millet murahhaslarından, ahali mümessillerinden mü-
rekkep heyetler, parlâmentoların başlangıcını teşkil eder. Mükellefinin muvafakatim istihsal etmeksizin vergi
tarhetmek cüreti her zaman halkın mukavemet ve ihtilâlini müeddi olmuş hatta Amerika'nın ilânı isyan ile İn-
giltere himayesinden kurtulmasına vesile vermiştir.
Millet Meclisleri, alınacak vergileri, varidatın muhammenatmı masarifi Devletin envamı tayin ve tesbit
eder. Malî kanunları kabul, bütçeyi ve hesabı katî kanunlarını tasdik eylerler. Millet Meclisinin fasıl, fasıl kabul
ve tasdik eylediği bütçe hudut ve fusuliinün tecavüz edilip edilmediği murakabe olunmazsa, Millet Meclisinin
bütçeyi tasdik etmesinin, binaenaleyh hakimiyeti milliyenin rüknü olan bütçe kontrolünün manası kalmaz.
Bütçeye müteallik teferruat ve tatbikatı Millet Meclisinin bizzat ve bilfiil takip etmesine imkânı maddî görülme-
diğinden bu vezaifi mühimmeye muavenet etmek üzere hemen her memlekette Divanı Muhasebat unvanlı mües-
seseler teşkil olunmuş, bütçenin hudut ve fusulü için bekçi olarak ikame edilmiştir.
Divanı Muhasebat,, bütçenin tatbik ve icrası esnasında vazifei murakabesini ifa eyler ve neticede hesabı
katîi umuminin muamelâtı vakıa ile mutabakatını tasdik ve teyit ve bu suretle Meclisi milliye karşı bütçe tahsi-
satının tarzı istimalinden dolayı mesul bulunan Vekillerin tayini mesuliyetleri hususunda beyanı mütelaa eder.
Bundan maada ekseri memleketlerde Divanı Muhasebata salâhiyeti hâkimanenin en mühimlerinden olan hakkı
kaza da verilmiştir.
Hulâsa Divanı Muhasebat, varidat ve masarifi Devlet için murakıp, muamelâtı hesabiye için hâkim ve
âmiri itaların bütçe icraatına karşı müstantık vaz ve mevkiindedir. Hukuku esasiyei Devlete müteallik bu dere-
ce mühim vezaifi ifa etmekte olan Divanı Muhasebat bir çok salâhiyetlerle teçhiz edilmiş, hemen her memlekette
Heyeti icraiyeden müstakil addolunmuştur.
Bazı memleketlerde doğrudan doğruya heyeti teşriiyeden ahzi kuvvet ederek, bir kısım hükümlerde de
azanın lâyenazilliği veya azil ve nasplarınm heyeti teşriiyeye ait olduğu kabul edilerek vaziyeti mahsusası takviye
ve tarsin kılınmıştır. Teşkilâtı ve vezaifinin sureti icrası her memleketin ananat ve ihtiyacatına göre tesbit edilmiş
ise de müşterek esasları mevcuttur.
Türkiye'de Divanı Muhasebat 1281 tarihinde tesis edilmiş, teşkilât ve vezaifi ekserî ahkâmı halen meri 1295
tarihli kararname ile tayin olunmuştur. Bu kararname Divanı Muhasebata, yalnız mal memurlarının hesabatını
rüyet ve muhakeme ve nazır hesaplariie hesabı umumii katiyî tetkik ve tatbik ederek mutabakat beyannamesi
ita salâhiyetini vermekte idi.
1326 senesinde tanzim ve 1328 senesinde tadil edilen ve elyevm ahkâmı meri bulunan usulü muhasebei
umumiye kanunu muvakkatinin 29 ve 30 uncu maddelerile de masarifi Devletin kablettediye Divanı Muhase-
batça Vize'si usulü vazedilmiştir.
İstanbul Divanınca vize muamelesi yalnız merkez masarifine tatbik edilebilmiş iken Meclisi Âlinin izhar
buyurduğu vecih ve arzu dairesinden 340,341 seneleri bütçelerile kabul buyurulan kadrolara müsteniden kolor-
du ve fırka merkezleri veya muamelâtının vüsat ve ehemmiyeti nazarı dikkate alınmak şartile yirmi beş vilâyet-
te kablessarf vize muamelesinin ifası için murakıplar ikame edilmiş ve bu suretle bütçe yekûnunun yüzde sekseni
kablessarf murakabeye tâbi tutulmuştur.
Meclisi Âlinin 31 mart 1341 tarihli içtimaında kabul ve Riyaseti celileden tebliğ buyurulan takrirde Diva-
nı Muhasebat teşkilât ve vezaifine dair yeni bir lâyihai kanuniyenin ihzar ve tanzimi emir buyurulmuş olmasına
binaen usulü muhasebei umumiye ve Divanı Muhasebat kanunlarımızın mehazi olmak itibarile Fransa, kables-
sarf mürakabeyi ve teşkilât ve kavaidi maliyenin en yenilerini kabul etmiş olan İtalya, keza kablessarf vize usu-
lünü tatbik etmekle beraber doğrudan doğruya Meclisi Âlinin müntehap ve parlâmentoya merbut bir Divanı
Muhasebata müteallik olan Belçikanm mevzuatı kanuniyesi ve usulü murakabesi yakından tetkik edildi.
Düveli mütemeddinede tesis edilen ve şayanı takdir bir intizam ile cereyan etmekte olan murakabe usulle-
rinin aynen nakil ve tatbikinden ise memleketimizin taksimatı mülkiyesi, vüsati, vesaiti nakliye ve muhaberesi
pek farklı olduğu için senelerden beri takip edilmekte olan usulü hesabiye ve murakabemizin verdiği tecrübeler
de göz önünde bulundurularak Avrupa sistemlerinin iht'iyacatımıza göre tadilen kabulü tercih olunmuştur.
MALIYE ENCÜMENI MAZBATASı

21 Mart 1934
1- Divanı Muhasebatın vazife ve salâhiyeti ile tetkik ve muhakeme usulleri için bu gün dahi meri bulunan
Zilhicce 1295 tarihli kararname ile buna zeyil olarak Millet Meclisince tanzim kılınmış üç beş maddelik bir ka-
nundan başka bir mesnedi yoktur.
/
— 523 —
Cumhuriyet rejimile Teşkilâtı Esasiye kanununun 100 üncü maddesinin sarahati mutlakası dahilinde Dev-
let hesaplarının Büyük Millet Meclisi namına murakabe ve tetkiki için umumi, mülhak, mahallî bütçelerin bir
kanun maddesi hükmünde olan her faslında mevzu tahsisat miktarlarile sarfiyatın tâbi olacağı usul ve kavaidi
gösteren ve 1927 senesinde tanzim kılınan muhasebei umumiye kanunu ve bu mevzua taallûk eden sair kanun-
ların hüküm ve şartlarına göre murakabe ve hesaplarına bakmak üzere 1295 kararnamesinin ölçü olarak kulla-
nılmasından pek çok yanlışlıklar tahaddüs eylediği müşahede edilmektedir.
Divanı Muhasebat Cümhuriyet kanunlarından âzamî surette istifade ederek içtihat ve kıyas suretile müşkül-
leri halle çalışmakta ve bunun için de büyük emek ve gayretler sarfeylemektedir. Maamafih, esastaki noksanlık
sebebile bir gün milyonlara baliğ olan ilişik kararına karşı bir müddet sonra vesikaların veya Hazine kayitleri-
nin ibrazile beraet kazanan muhasiplerin adedi az değildir. Bunun Devlet hesabına manevî zararı ise âşikârdır.
Zaten icrasına da Büyük Millet Meclisinin memur bulunduğu bu kanunun miistacelen bu sebeplere binaen
müzakeresile 1295 kararnamesinin meriyetine nihayet verilmesi lüzumu ehemmiyetle arzolunur.
2 - Bu kanun lâyihası bundan evvelki intihap devresinde alâkadar encümenlerin tamamen tetkikinden ge-
çerek umumî heyete arzedilmişse de müzakere edilemeden intihabın yenilenmesile bu lâyiha da yeni baştan ikin-
ci defa olarak tetkika alınmıştır.
Mazbataya bağlı cetvelden anlaşılacağı veçhile 1930 senesinde Divanı Muhasebat (623) muhasibin hesap-
larile meşgul bulunduğu halde 1931 senesinde tütün, müskirat inhisarlarının mülhak bütçe ile idare olunmasın-
dan 58 muhasip hesabı daha ilâve olunarak bu miktar 668 hesaba çıkmış ve ! 932 senesinde muhasip adedi bir
miktar daha artarak 677 hesaba baliğ olmuş ve 1933 senesinde inhisar idarelerinin birleştirilmesi yüzünden 17
hesap tasarruf edilerek 660 hesaba inmiştir.
1/597 SAYILI MÜZAYEDE VE MÜNAKAŞA K A N U N U LÂYİHASI

2 Nisan 1933
ESBABı MUCIBE
Hükümet namına vukubulacak müzayede ve münakaşaların tarzı icrası hakkında muhtelif tarihlerde ko-
nulan hükümler müteferrik ve mütenakız olduktan başka hakikî ihtiyaca göre de noksan olduğundan 1340
tarihinde muvazenei umumiye kanunun 16 ıncı maddesine istinaden Hükümetçe tanzim edilen bir talimatname
ile ve 1341 tarihinde de müstacelen müzakere ye kabul edilen 661 numaralı münakaşa ve ihalât kanunile Hükü-
met alış ve satışlarının mümkün mertebe salim bir şekle ifrağı düşünülmüş ve temine çalışılmış ise de işbu ka-
nun dahi bu günkü ihtiyacı karşılayabilmekten çok uzak bulunmaktadır.
1341 tarihinden sonra memleketimizde ukudata ve muamelâta ait adlî kanunlarda mühim değişiklikler
yapılmış ve bundan başka gerek teşkilât ve gerek muamelâtı Devlet daha modern esaslara istinat ettirilmiş ol-
duğu halde bu devlet mubayaa ve satışlarının idaresi büyük bir eksiklik olarak kendisini gösteriyordu.
Mevcut kanun ihtiyacı hakikiye göre çok noksan görüldüğünden memleketin bu günkü ve âti ihtiyaçları
düşünülerek ve 1340 tarihinden beri tatbikatta rastlanan güçlükler göz önünde tutularak yeni bir kanun lâyihası
tanzimine zaruret hissedilmiştir.
Bunun için bazı memleketlerde tatbik edilen hükümler tetkik ve memleketimize faydalı görülenleri kabul
ve hükümleri meyanına ithal edilmek suretile münakaşa ve ihale kanunu lâyihası tanzim ve takdim edilmiştir.
Bu lâyihada Devlet alış ve satışları için tatbik edilecek usul ve kaideler ve ilân hususlarile tabi olduğu şart-
lar tatbikatta tereddüdü mucip olmamak üzere çok vazih ve tafsilâtlı hükme raptolunmuş ve bilhassa büyük
işlere yüksek kapitallerden başka ufak sermayeli ciddî teşebbüs erbabının da iştirak edebilmesini temin etmek
ve Devlet alış ve satışlarile taahhütlerini memleket çocuklarına yaptırmak ve binnetice paramızı memleket
içinde alıkoymak için teminat hakkında taliplere eski kanuna nisbetle daha müsait davranmak suretile derç ve
teklif edilen esaslar, bu lâyihanın ruhlu hükümlerini teşkil etmektedir.
UMUMİ N Ü F U S SAYIMI HAKKINDA 1 /927 NUMARALI KANUN LÂYİHASI
10 Nisan 1934
ESBABı MUCIBE
Bir Devletin en mühim unsurunun nüfus olduğu muhakkaktır.
Her nevi iktisadî, içtimai ve siyasî inkişaflar da bu unsurun adet ve vasıfça tekâmülüne bağlıdır.
— .524 —
Nüfus işlerinin bu itibarla arzeylediği ehemmiyete binaendir ki 1927 senesinde yapılan umumi tahrirle
memleketin pek çok senelerdenberi meçhul bulunan nüfus miktarı tesbit olunmuştur. O zamandanberi sekiz
seneye yakın bir zaman geçmiş bulunuyor.
Tahrirden sonra nüfüsumuzun miktarında vukubulan artmanın derecesini tayine imkân görülememiştir,
çünkü tahrirden sonra her sene ölen ve doğanların miktarını bilmeğe bugünkü idarî teşkilâtın elinde bulunan
kayitler ve umumî şerait müsait değildir. Bu sebeple, hakkında yekdiğerinden çok farklı tahminler yapılan hali
hazır nüfus miktarımızı bilmek için umumi bir sayım ameliyesine ihtiyaç vardır.
Doğum ve ölüm vakayiinin hesap suretile nüfus tezayüdünü anlamak kabil olmuş olsaydı bile nüfusun
evsaf itibarile olan tahavvülât ve tekâmulâtını öğrenmek için yine tahrir icrasına ihtiyaç vardır. Zira nüfusun
sıhhî ve hayati bünyesini ifade eden cins ve yaş terekkübatı, iktisadî bünyesini gösteren meslek itibarile inkısam-
lar, içtimaî vaziyetini gösteren tahsil derecesi hali medenî terekkübatı gibi malûmat ancak umumi bir tahrir ile
kabili temindir.
Bu zaruret dolayısiledir ki hali medenî ve nüfus sicillâtı pek muntazam olan ve bu sayede nüfus tahriri
yapmaksızın nüfus tezayüdünü takip eden memleketler bile beş veya on senede bir nüfusun bünyesini ve umumi
vaziyetini anlamak için büyük masraflar ihtiyarile tahrirler yapmaktadırlar. Bu husus memleketimizin girdiği
büyük inkilâp ve inkişaf yolunda nüfus kütlemizin evsafça pek seri ve mühim tahavvülâta ma-uız bulunacağı tabiî
olduğundan bu tahavvülâtı vazıhan müşahede ve tesbit etmek Devletin ve milletin faaliyetini tanzimde çok fay-
dalı olacaktır.
Bundan maada, Devlet vazifesi ile fert mükellefiyetlerinin isabetle takibi için bilinmesi lâzımgelen "milli
gelir"in hesabı hususunda Âli İktisat Meclisi tetkikat icra ederek millî gelir şemasını tanzim etmişti. Bu şemanın
doldurulabilmesi için lâzımgelen bir çok rakamların hesabı nüfus tahriri neticelerine istinat ettirilmek icap
ediyor. Tahrir yapılmadıkça Devletçe ehemmiyetli addedilen millî gelirin hesabı da mümkün olamayacaktır.
ÇUBUK BARAJI İNŞAATININ İKMALİ VE ANKARA ŞEHRİ S U Y U N U N BU BARAJDAN

TEMİNİ HAKKİNDA 1/944 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
17 Nisan 1934
ESBABI MUCİBE
Ankara şehri Cumhuriyet Hükümetinin merkezi olarak intihap edildiği sıralarda şehir ve civarı ovaları-
nın sulamaya olan ihtiyacının temini teemmül edilerek iptidaî istikşaflar yapılmış ve bu meyanda Ankara'nın
şimali şarkisinden geçen Çubuk çayının üzerine bir bent inşası ile havzaya düşecek yağmurlarla çayın feyezan-
larından toplanacak sulardan istifade edilmesi şeklinde icap eden tetkikata geçilmiş ve Ankarâ'ya 12 kilometre
mesafede Abacılar hanı civarında mezkûr çay üzerinde maruz şekilde bir bent inşası kararlaştırılarak Birinci
Kânun 1929 tarihli mukavele ile inşaat işi müteahhidine ihale edilmiştir.
Mezkûr barajın evvelce tahmin edilemeyen bir çok sebeplerle temelin, ancak zemin seviyesine nisbetle
34 metre aşağıda atılabilmesi ve bu yüzden inşaat kütlesinin pek ziyade artması neticesi olarak baraj; itibarî
irtifatı olan (104) rakamına nazaran 11,5 metre daha aşağıda kalmış ve buna mukabil mukavelesi ile muayyen
ihale bedeline kanun ile müsaade edilen yüzde 20 si ilâve edilerek ceman (2 789 000) küsur lira sarfedilmiş ve
eldeki tahsisat da tükenmiş olduğundan inşaat dahi durdurulmuştur.
Ankara şehri içme su ihtiyacı için şimdiye kadar istifade edilen membaların şehrin hal ve istikbaldeki inki-
şafına göre ihtiyacı temin edemediği cihetle kurak mevsimlerde duyulan su kıtlığının önü alınmak üzere Kızıl-
ırmak ve Sakarya'dan veya Çubuk barajından su celbi de düşünülmüş; yapılan tetkiklerden Kızılırmak ve Sakar-
ya'dan su getirilmesi pek külfetli ve masraflı olacağı anlaşılarak barajın ikmali halinde şehir suyunun da bura-
dan temini daha iktisadî ve emin olacağı neticesine varılmıştır.
İçme suyu için şimdiye kadar mahsus kanunlarla verilmiş olan tahsisat ile yapılmış ve yapılacak inşaata
müteallik olarak yapılan hesabat neticesinde gerek başlanılan inşaat için ve gerek barajdan su getirileceğine göre
ferşedilecek borular ve suyun tasfiyesi için yapılacak filtre havuzları masarifine verilmek üzere (863 000) liraya
ihtiyaç görülmektedir.
Bu ihtiyacata ait paranın mecmuu birleştirilince. (2 363 000) liraya baliğ olur. Merbut kanun lâyihası bu
maksatla tertip ve takdim kılınmıştır.
— 525 —
SATIN ALINAN AYDIN VE ŞUABATI DEMİRYOLLARININ TESELLÜM VE TASFİYESİNE VE

İŞLETME MUAMELÂTINA DAİR 1/215 NO.LU KANUN LÂYİHASI
19 Mayıs 1935
ESBABı MUCIBESI
Madde 1 — 65 seneden beri Aydın şirketinin kendi usul ve teamüllerine göre işletilmekte olan bu hatta
mubayaa tarihinden itibaren Devlet demiryollarında tatbik edilen nizam ve tarifelerin tatbiki halinde bu hattın
ifa edegelmekte olduğu nakil hizmetlerini bir müddet için felce uğratacağı düşünülerek bu hattı Devlet Demir-
yolları şekline koymak için bir intikal devresi ihdası muvaffık görülmüştür.
Madde 2 — Şimdiye kadar anonim bir şirket halinde idare edilen Aydm hattının bu nevi şirketlerin teş-
kilâtına göre kurulmuş olan idaresinde bundan sonra bazı değişiklikler yapılması zarurî olduğu ve artık Devlet
Demiryolları idaresine bağlandıktan sonra bir kısım memurların ve bilhassa yüksek ücret alan ecnebi memurların
yerlerine Türk memurlar ikame edildikten sonra bu gibi memurların hizmetine nihayet verilmesi lüzumu göz önü-
ne alınarak bu madde konulmuştur.
Madde 3 — Devlet Demiryolları İşletme idaresinin 935 senesi bütçe kanununun Aydın hattı mukavelesi-
nin Büyük Millet Meclisince tasdikinden evvel meriyete gireceği düşünülerek bu madde yazılmıştır.
Madde 4 — 934 takvim senesinde 2 300 000 lira varidat veren bu hattın 935 senesinde Afyon-Antalya
hattına aid inşaat malzemesi ile hattın bazı mıntıkalarında yeni kurulan sanayi müesseselerinin vereceği fazla nak-
liyat nazarı itibare alınarak 935 senesi varidatı (2 500 000) iki milyon beş yüz bin lira olarak tahmin edilmiştir.
Madde 5 — Bu madde hükmü geçen sene mubayaa edilen İzmir-Kasaba ve şubeleri hattının tesellüm ve
tasfiyesi hakkındaki kanunun hükümlerine uygundur. Fazla olarak Devlet Demiryolları hizmetine geçen memur-
lara sıhhî yardım bakımından bir hükmü ihtiva etmektedir.
Madde 6 — Hükümetçe inşa edilmekte olan Afyon-Antalya hattının içine aldığı Aydın hattı parçasını
Devlet Demiryolları tipine irca etmek için yapılması zaruri olan bazı masrafların Devlet Demiryolları bütçesi ile
bir alâkası olmaması lazımgeleceğine gore bu hususun bir madde ile tesbit edilmesi lüzumlu görülmüştür.
MUVAZENE VERGİSİ K A N U N U N U N 10 UNCU MADDESİNDE YAZILI MÜDDETİN BİR

SENE DAHA UZATILMASINA DAİR 1 / 9 1 9 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
21 Nisan 1934
ESBABı MUCIBE
1932 senesi bidayetinde, bütçede tevazün temin edebilmek üzere alman tedbirler arasında bir sene müd-
detle ihdas edilen muvazene vergisinin müddeti, görülen lüzum ve zaruret üzerine bir sene daha uzatılmıştır.
Ayni lüzum ve zaruretin devamı dolayısile müddetin yeniden bir sene daha uzatılması için işbu lâyiha
hazırlanmıştır.
Muvazene vergisi kanunu zarurî masrafları vergiye tâbi tutmayı istihdaf etmemiş ve ancak bankalar,
imtiyazlı anonim şirketler gibi büyük malî müesseselerin memur ve müdürlerine hakikî ve zarurî ihtiyacın fev-
kinde verdikleri günde 15, 20, 30 lira gibi yüksek yevmiyelerinde mukannen aylık istihkaka munzam bir
istihkak teşkil ettiği düşünülerek bu kabil yevmiyelerin vergi mevzuu haricinde kalmamasını teminen maddeye
kayit konulmuştur.
Diğer cihetten Devlet memurlarına verilen harcırah yevmiyeleri de bu vergiden istisna edildiğine göre, hu-
susî müesseseler tarafından müstahdemlerine verilen seyahat yevmiyelerinin vergiye tâbi tutulmasından müte-
vellit adaletsizliğin de bu tadilâtla izalesi istihdaf olunmuştur.
DAHİLİ İSTİHLÂK VERGİSİ HAKKINDAKİ K A N U N U N ) İNÇİ MADDESİNİN

DEĞİŞTİRİLMESİ HAKKINDA 1/892 NO.LU K A N U N LÂYİHASI

30 Nişan 1934
Millî mahsulâtımızdan olan mısırdan yapılan glikozun maliyet ve satış fiati Sanayi umum müdürlüğünden
alınan izahata göre altı kuruş resim vazına müsait bulunmadığı anlaşılmış ve dört kuruş resim konulması ha-
— 526 —
ünde bir teadül hâsıl olabileceği kanaatine varılmış olduğu gibi önümüzdeki sene zarfında bu mevzu üzerinde
esaslı tetkikat icra edilerek Iâzımgelirse bu resmin artırılması yolunda Hükümetçe bir lâyiha tanzimi muvafık
görülmüş ve lâyiha bu esasa göre yeniden yazılmıştır.
1/335 NO. LU İSKÂN K A N U N U LÂYİHASI

2 Mayıs 1932
(DAHILIYE VEKALETINCE HAZıRLANMıŞTıR)
ESBABI MUCİBE
Cihan tarihinde büyük muhaceret sellerini ve akıntılarını yapan ırkların başında Türkler ve Turanı ka-
vimler olduğu malûmdur.
Çiftçiliğin ve demirciliğin babası olan ve kapladığı her kıtaya medeniyet götüren Türkün eski zamanda
ve Orta Çağda tezahürleri görülen temsil kudreti asarı bakiye ile medeniyet tarihile sabittir.
Osmanlıların istilâ devirlerinde Türkün temsil ve inkişaf kudreti, Orhan Gazinin koyduğu esaslara ve Fa-
tihin kanunlarına göre kurulan idare teşkilâtından devşirme usulünden zeamet nehcinden (Regime Feodal) ara-
zinin usulü zapt ve tasarrufuna dair mevzuattan da siyasî nüfuz ve hukukî müeyyede alarak imparatorluğun te-
vessü ettiği ülkelerde unsuru aslî olan Türkü hâkim kılmağa ve muhitini Türkleştirmeğe ve en geniş hudutlarda
uç beylerinin, dirlik sahibi sipahilerin yurtluk ve ocaklık sahibi Türk aile zümrelerinin, tımar ve zeamet erbabı-
nın etrafında Türk kolonilerinin vücut bulmasına hizmet etmişti.
Hilâfetin Osmanlılara intikali din ve mezhep gayretleri ve muharebeleri, Müslümanlığın ciheti camia ye-
rine geçmesi, islâmlaşan nüfus kütlelerini ve ahalisi Müslüman olan memaliki meftuhayı Türklüğe temsile mâni
teşkil ediyordu. Kanunî Süleymanın kanunlaıile İslâm dinine mensup bulunan fakat Türk harsına temessül et-
miyen bazı taife ve zümrelere ve aşiretlere eski zeamet teşkilâtında bazı tadiller ve muvazaalı şekiller vücude ge-
tirilerek hususiyetler ve imtiyazlar tanınıyor, hatta bu imtiyazlar aşiret reislerine, beylerine verilmekle kalmıyarak
voyvodalara da teşmil olunuyordu ki bunların tasfiyesi Osmanlı saltanatının devre devre eriye eriye tamamen
dağılışına kadar neticelenememişti. On yedinci asır bidayetlerinden itibaren askerî ve siyasî mağlûbiyetler neti-
cesi Osmanlı ülkelerinin hududu gerileyip daraldıkça yabancı hakimiyet altında yaşayamıyan ve müstevli hükü-
metlerin takip ettikleri siyaset yüzünden memleketlerini terkederek ana vatana iltica eden muhacir kafileleri üç
asırdan beri tevali etmiş durmuştur.
Tanzimat Türk ve İslâm camiaları yerine din, lisan, ırk ve hissiyatı mütehalif unsurların halita halinde teş-
kil ettiği içtimaî heyeti (suni bir Osmanlılık camiası) altında tutmağı iltizam etti.
Dinî ve emperyalist saltanatın memlekette idame ettiği idarei mutlakanm bünyesi esasen millî temsil siya-
seti tatbikma gayrimüsaittir. Mutlakiyet kendi varlığını birbirleriyle anlaşamıyan unsurların yan yana bulundurul-
malarına ve birbirleriie bağdaşmamalarına ve kaynaşmamalarına istinat ettiriyordu Onun için muhtelif kıtalardan
gelen muhacir unsurlar hane hane Türk kasaba ve köyleri içine dağıtılarak eritilip temsil edilmeleri maksadı hiç
bir zaman istihdaf edilemezdi. Muhtelif vilâyetlere gelen bu halk blok halinde müstakil köy ve mahalle teşkil et-
mek üzere yerli Türklerin arasına bir ihtilâf unsuru olarak katılırdı. Bunlar yıllarca kendi dillerile mütekellim
kaldılar. Bütün Osmanlı devrinde Türkçeyi ana dili olarak beniseyemediler. Türk ırkına ve harsına mensup
muhacirler bile blok halinde ayrı yerleştirilmek yüzünden ırkdaşlarına bütün bir Osmanlı devrinde ısınamadılar,
gittiler. '
Osmanlı hükümetinin muhacirin meselesile resmî surette iştigali Kırım muharebesinin ferdasına tesadüf
eder. O tarihten Meşrutiyete kadar kâh müstakil, kâh muhtelif makamlara (Şehremaneti, Zaptiye Nezareti, Da-
hiliye Nezareti) merbut olarak teşkil kılınan muhacirin komisyonları ve idareleri umumiyetle harp gailelerini ta-
kip eden zamanlarda İstanbula ve vilâyetlere akın eden muhacir ve mülteci kafilelerinin sevk, iaşe, ibateleri ile
meşgul oldu. Bunların Türk harsına ve milliyetine temessülü hiç bir zaman nazara alınmadı.
Aşiretleri kendi hallerine bırakmak, hatta reis ve ağalarının aşiret üzerindeki nüfuzlarını takviye etmek ve
onları ağalar ve beyler vasıtasile Hükümete bağlamak gerek birbirleriie ve gerek meskûn halk ile aralarındaki ih-
tilâf ve münaferetleri beslemek ve idame etmek idarei mutlakanın başlıca siyaseti idi. Eski ve yeni Osmanlı ida-
resinin bütün kanunları, fermanları ve fetvaları aşireti, ağalığı, beyliği, tıpkı asrımızda bir komün idaresi muh-
tarlığı ve belediye reisliği şeklinde görmüş ve tanımıştır. Meşrutiyetin ilânından ve Balkan harbinden soma
Dahiliye Nezaretine merbut muhacirin idaresinin faaliyeti arttı.
Balkan harbinde ve Umumî harpte istilâya uğrıyan memleketler halkından hicret ve iltica edenlerin barın-
dırılması için günü gününe acil tedbirler almak mecburiyeti Devletçe esaslı bir iskân siyaseti takibine imkân bı-
rakmadı :
— 527 —
Lozan sulhunun aktini ve Cumhuriyetin teessüsünü müteakip muhacir, mübadil, mülteci ve harikzede yüz
binlerce halkın sevk, iaşe, iyva ve iskânları zarureti karşısında ihdas olunan Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti
ve bilâhare İskân Müdüriyeti Umumiyesi geçirmiş oldukları felâketler itibarile muhtelif sıfat ve isimleri taşıyan
bu vatandaşlara evvelâ ailelerile birlikte hayatlarını sıyanet edecek tedbirlerle yardım etmek, saniyen zarar ve
ziyanlarını bir dereceye kadar telâfiye medar olacak kanunî tertipleri tatbik eylemek yolunda yıllarca uğraştı
ve sekiz sene süren mübadele, teffiz, temlik işlerinin intacı hakkında geçen sene Büyük Millet Meclisinin kabul
ve tasdikına iktiran eden 1771 numaralı kanunun tatbikatile bu işlerin de katî tasfiyesi tam bir senede ikmal edil-
di.
Bu dokuz yıl zarfında Cümhuriyet Hükümetince hal ve tesviyesine muvaffakiyet elveren dahilî, haricî bir
çok meselelerden sonra normal bir sistem tahtında millî bünyemizi korumağa, sağlamlaştırmağa mütecanisleş-
tirmeğe ve millî harsımıza ve muasır medeniyete daha ziyade intibakları matlup olan nüfus kütleleri üzerinde
müsmir bir surette Devlet eli ile işlemeğe Türk nüfusunu kemiyet ve keyfiyetçe inkişaflandırmağa müteveccih
bir nüfus siyaseti takip ve tatbikına sıra gelmiştir.
1927 umumî nüfus tahriri, takibi muktazi nüfus ve iskân siyasetinin esaslarını tesbit için kıymetli adedî
malûmatı vermektedir. Vatanın nerelerinde ne nisbet ve keyfiyette nüfusa ihtiyacı olduğunu göstermektedir.
Memleketimizde nüfus asgarî 2, azamî 147 arasında tehalüf etmekte ve kesafeti kilometre başına muhtelif vilâ-
yetlerde vasatî kilometre murabbaına 18 adam isabet eylemektedir. Millî istihsali artırmak ve kıymetlendirmek
için mevcut nüfusumuzu hem hariçten gelecek ırkdaşlarımızla artırmağa, hem de dahilde üreyip türemek imkâ-
nının münselip olduğu dar maişetli muhitlerden kurtarılarak arazisi geniş mıntıkalarda ırkı kuvvetlendirecek
ve iktisadî refahı artıracak sahalara nakledilecek vatandaşlar arasındaki fazla tevellüdatla ve sıhhî uygunsuz
olan yerlerden kurtarılarak müsait mahallere kaldırılacak nüfus kütleleri arasında vefiyatın azalmasile ve top-
raksız halkın toprak sahibi edilmesile inkişaflandırmağa ihtiyaç vardır.
Bu suretle iskân işi haricî ve dahilî iki safha arzeyler ve dahili iskân safhası temdin ve temsil, memleketin
muhtelif coğrafî, iklimî, iktisadî şartlan haiz mmtakalarda nüfus kesafetlerini tanzim ve tevzin hususlarını da
tazammun eder.
Bu maksatları temin için merbut iskân kanunu projesile millî nüfus siyasetimizin esaslı, ilmî ve uzunca bir
devre zarfında muttariden tatbiki mümkün olacak veçhile amelî bir programa istinat etmesini istihdaf ediyoruz.
Millî hars ve medeniyetimize temessülü matlup olan nüfus kütlelerile temsil kudretini haiz olan nüfus
anasırının konuş vaziyetleri ve iskân ve ikameti gerek maddi şerait, gerek millî bünyemizin korunması nokta-
sından mahzurlu olan olan mahallerin ayrılması lüzumu nazara alınarak memleket dahilinde 1, 2, 3, 4 numaralı
iskân mıntıkalarının İcra Vekilleri Heyeti kararile tesbiti ve numaralı mıntıkalara Türk nüfusunun teksifi,
2 numaralı mıntıkalara temsili matlup nüfusun nakil ve iskânı, 3 numaralı mıntıkalann hariçten gelecek ve kud-
reti maliyeleri muayyen haddin fevkinde olan Türk muhaciri için serbestçe iskânlarına tahsisi, 4 numaralı mıntı-
kalar da iskân ve ikametin meni için Meclisten salâhiyet istihsali teemmül olunmuştur.
Haricî iskân safahatı cümlesinden olarak hariçten gelecek muhacirlerin sıhhî, içtimaî, medenî ve harsî
evsafa müsteniden kabul şartları ve tescil muameleleri tesbit ve kabul edilmiyecek olanlar hakkında hükümler
tasrih edilmiştir.
Dahilî iskân safahatı cümlesinden olarak çingene, göçebe, yürük ve aşiretlerin iskân şeraiti derpiş olunmuş,
aşiretlerin hükmî şahsiyetleri ve şimdiye kadar muhtelif şekil ve namlar altında müktesep hak halini almış olan
aşirî teşkilâta ait her türlü müddeiyatı selp ve ilga edecek hükümler lâyihaya derç ve cemedilmiş ve bunların filen
ve maddeten inhilâlini temin edecek tedbirlerin tatbiki için Hükümete salâhiyet alınması istenmiştir.
Yine dahilî iskân safahatı cümlesinden olarak ana dili Türkçe olmıyan nüfus terakümlerinin menine ve
mevcutlarının dağıtılması şekillerine ve bu suretle hars vahdetinin korunmasına ait tedbirlerin ittihaz ve tatbiki
için Hükümete kanunî salâhiyet alınması düşünülmüştür. Bu meyanda ecnebilerin köylerde tesisi ikamet edeme-
mesini ve şehir ve kasaba hudutları dahilinde ecnebi nüfusu addedinin umumî nüfus yekûnunun yüzde 10 unu
tecavüz eyliyememesini mutazammın hükümler tedvini ile millî bünyemizi korunması derpiş edilmiştir.
İskân işleri şimdiye kadar geçirdiğimiz tecrübelerde olduğu gibi fevrî olmayıp program dairesinde işlemesi
derpiş olunduğuna göre Devlet bütçesinden bu husus için ihtiyar olunacak fedakârlığın mukannen asgarî bir
miktara bağlanması ve bu miktarın bütçe temevvüçlerinden biıınisbe masun tutulması zarurî görülmüş ve verile-
cek tahsisatın işin hususiyetinin istilzam ettiği şekilde Ziraat Bankası eli ile devri sarfı ve Hükümetçe imkân
bulunduğu surette iskâna ait uzun vadeli taahhütlere girişebilmek iizere kanunî salâhiyet istihsali muvafıkı müta-
lea Olunmuştur.
— 528 —
İSKÂN K A N U N U MUVAKKAT ENCÜMEN MAZBATASI

27 Mayıs 1934
Doğudan başlayan büyük akımla batıya doğru Türk soyunun yayılışı bütün dünya için eşi bulunmaz bir
iyilik olmuştu.
Bu göç 8 günden başlayarak ardı arası kesilmemek üzere binlerce yıl sürmüş ve her akın karanlıklara
bürünmüş olan batı toprakları üzerinde yaşayan soylara ışık ve uyanıklık getirmiştir.
Orta Asyada iç denizlerin, ırmakların, çayların çekilip kuruması ve kum dalgalarının ucu bucağı olmayan
yerleri doldurması ile ortaya çıkan bu akın, bütün göçleri batıya iki yoldan yürütmüş idi. Bu göçler Avrupa, Ön
Asya ve Afrika'yı kaplayarak bugünkü medeniyetin temellerini kurmuşlardı. İşte ilk göçenler bu Türklerdir.
Bu yürüyüş, İsa doğumundan altı bin yıl önce başlayarak bu güne kadar böyle gelmiştir. Sonra Türkün
bir başka ve özlü gücü daha vardır ki yerleştiği yerde parlak bir medeniyet kurar, çabuk ürer ve üreyince de
ateşli ülkü eri olduğu için ileri atılır, ülkeler açarak dört çevreye yayılır ve her yayıldığı yere medeniyet ışığı
götürür. İşte (Milletler kapusundan) girerek on biri yıldanberi, tarih, bu büyük milleti hep bu serpiştirmek işile
uğraşırken buluyor. Bu yürüyüş, önüne kattıklarını ite kaka ileri sürerek, çok yerlerde onlarla karışarak, çok yer-
de onları eline alarak böyle sürüp gitmiştir. İşte Türk soyundaki öz benlik sevgisi, bu göçebe yaşayışının çok yer-
de bu güne kadar bu yönden yürüyüp gitmesini ortaya çıkarmış ve bu gün gördüğümüz Türkmen, Yürük gibi
oba ve oymakiar böylece kalmıştır.
En son Anadolu içinde kurularak Trakyadan Tuna, Vistül kıyılarına yayılan Osmanlı imparatorluğu ir-
kilmeğe başlamıştı. Bu gerileyiş oralara yayılanların adım adım ana yurda dönmelerile yeni bir göç işi çıkmıştı.
Aşağı yukarı üç yüz yıla yaklaşan bu ana yurda dönüş ve toplanış daha önce bir düzen içinde, bilimli bir yolda
olamamıştır. Oralardan Türklerin bu geri dönüş işine ise, artık ileri atılış gücünü yitirerek irkilen Osmanlı im-
paratorluğu, hiç kulak asmamıştır. Hele Moskof ve Avusturya savaşlarından sonra geçenler, Anadolu ve Trak-
yaya doğru gelirken üst üste ve kendi isteklerile şurada burada yurt tutmak üzere rast gele bırakılmış, onların şu
dönüş ve yer tutuşuna bağlantılık gösterilmemişti. Ancak Kırım savaşından sonradır ki (Muhacirin İdaresi)
kurularak bu işe Hükümet el koymuştur. Ancak bu muhacir işi çok çetin olmakla beraber yurdundan ayrılmış
olan bir kalabalığı kendisine yabancı gelen bir yere yerleştirmenin neler istediğini azıcık düşünmekle anlamak ko-
laydır. 1877 den beri Bulgaristan'dan, Romanya'dan, Sırbistan'dan, Yunanistan'dan, Rusya'dan ve daha başka
ülkelerden akıp gelenlerin Türkiye ülkesinde hiç bir düşünceye bağlı olmayarak gelişi güzel yerleştirilmelerinin
Türk kültürü için ne kadar acıklı bir iş olduğunu son kurtuluş ve kalkınış savaşlarında içinden anlamadık
kimse kalmamıştır. Hele büyük akından sonra yurtlandırılmayarak Yürük, Türkmen denilen katıksız Türklerin
başı boş kışlak ve yaylaklarda gezenti kılığında bırakılmaları bu yiğit ve güçlü Türklerin öz soy kardeşlerine
ve bunların onlara verebilecekleri sağlamlık, duygu ve düşüncede uyanıklık yönünden çok, pek çok ek-
siklikler olmuştur. Gelenleri hemen geçinecek ve yaşayacak düzlüğe getirerek onları Türklüğün büyük varlığı
içinde eritip benliklerini Türk Benliğine katmak gerekliği, yok olan Osmanlı imparatorluğunu bir gün için
düşündürmüş bir iş değildi.
Doğu sınırlarında dönüp dolaşan gezici oymakları ise, (İskân Aşair) idaresi hiç düşünmedi. Muhacir yer-
leştirme işi sade insan çoğaltmak işi değil iken o idarenin düşündüğü bundan bir adım bile öte geçmemiştir. En
son (Ümmetçilik) düşüncesi Türk varlığında toplanacak kültürlü ve ülkülü yurttaşları değil, bir inanda bulunma-
sı istenilen değişik dilli ve değişik ülkülü ve'düşünceli insanları istediği içindir ki bu yurtta yer tutmuş olanlar
Türke hep aykırı gözle bakmışlardı. Hele dinde bir, dilde ayrı yapmacık Osmanlıların Balkan've cihan savaşların-
da, ona her şeyini vermiş ve onu bir kardeş, bir yurtdaş gibi görerek kendisinden hiç ayrı tutmamış ve Devlet ya-
nında en yüksek kata kadar çıkarmış olan Türke ne kötülükler yaptıklarını görmekle ne kadar yerindiğimizi unut-
madık, yurdumuza gelen dinde bir ve dilde ayrı olanlar, uçmakları imrendiren en güzel yerlere yerleştirilmiş ol-
makla beraber bir çok eşi buluömaz verimli topraklan bunlara dağıtmakta bir kötülük sezilmemişti. Bu yerleş-
tirme ve dağıtmada yerli Türkler gelenlere bin bir türlü yardım ederek onlara göçmenin güçlüklerini unutturmağa
çalıştıkları gibi ellerinden gelen her türlü iyiliği yapmaktan da bir gün için vaz geçmiş değil idiler.
(İslâm camiasında) olan bu göçenlerin bir çoğu Türk soyu ile inanda birleşik idiler. Ancak bir gün için Türk
kültürüne girmemişler idi. Hep kendi türe ve göreneklerine bağlı kalmakla beraber işin en kötüsü de artık yirmin-
ci asrın yüksek sesle istediğini anlatmasına yol olmayan dil lehçelerini de bırakmamışlardı. Bunların dilleri, oba
dilini bir adım öteye geçmemiş ve işlenmemiş dil olduğu gibi bunu bırakmamakta kendileri ayak direyip durmuş-
lardır.
Muhacir yerleştirmede gözetilmesi gereken işlere böylece yer vermeyen yok olan Osmanlı İmparatorluğunun
kötü gidişlerinden birisi de yalnız bu yığılıp gelenleri şuraya buraya oturtmak veya kendi kendilerine yer bularak
i
— 529 —
oturmak yüzünden ortaya çıkan yakışıksız işlerdir. Bu gelenler üzerinde Devlet buyuruğunun gevşek olması bu
karışıklığı ortaya çıkarmıştır. Bu güne kadar muhacir işleri için konulan kanunlar, emirler, nizamlar, talimatlar
muhacirlerin yollu ve yordamlı yerleştirilerek bunları eksiksiz Türk varlığına katamadığı gibi Devletin de bu yüz-
den çektiği güçlüğü ortadan kaldırmamıştır.
En son Lozan andı ile Türk Cumhuriyeti ülkesine getirilenlerin böyle bir kalabalıkla içeri alınmaması işi
Hükümeti bu muhacir işine sıkıca bağladığı gibi büyük yararlı kanunlar ve talimatlar yapılmasına da yol açmıştır.
Bununla beraber bütün bunlar göz önüne alınarak şimdi ana yurt dışında kalmış soydaşlarımızı artık içeri
almak ve şu geniş topraklarımız üzerinde onlara yurt tutturmak tavı gelince işin kılığı çok değişmiş ve eldeki
kanunlar bu büyük' işi eksiksiz başaracak bir yolda olmadığı için dört yanını düzeltip toparlayacak bir kanun
yapılması gerekli görülmüştür.
Bu gün yurdumuzda (762 736) kilometre murabbı toprak ve on yedi milyon nüfus bulunmaktadır. Kilo-
metre murabbaına (22,3) nüfus düşüyor.
Yurdumuzun şöyle böyle üçte biri dağlık ve çorak olup üçte ikisi çiftçiliğe elverişli bulunmaktadır. Verim
kabiliyeti bu üçte ikide her yerde bir değildir. Her yerde bir olmamakla beraber nüfus kesafeti de verim kabili-
yetlerine göre meydana gelmemiştir.
Doğu Karadeniz boylarında nüfus kesafeti dağlık da olmasına rağmen (68) ve Batı Karadeniz boylarında
(32) dir. Kesafet Marmara havzasında (35), Trakya'da ve Çanakkale vilâyetinde (25), Gediz ve Menderesler hav-
zasında (38), Orta Anadoluda (22), Akdeniz havzasında (18) ve Gavur dağlarile Fırat arasında (Malatya, Maraş,
Gazi Antep vilâyetlerinde), (22), Birinci umumî müfettişlikte (11) ve doğuda (Erzincan, Gümüşhane, Erzurum
ve Kars vilâyetlerinde) (15) tir.
Görülüyor ki, memleketin en kesif kısmı doğu Karadeniz mıntıkası Ordu, Giresun, Trabzon, Çoruh vilâ-
yetleridir. Düz yerleri çok az olan ve hemen dik sırtları işlenen bu vilâyetlerde halkın istifade edebildiği topraklar
yerin yansım dahi tutmamaktadır. Öteki yarısı ya Devlet ormanı veya yalçın taşlık ve sarp dağlıktır.
İstifade edilen toprağa göre burada kesafet kilometre murabbama 136 dan fazladır. Sulaklı vadisi gibi bazı
kısımlarında ise kesafet kilometre murabbaına (254) adedini de geçer Ayni zamanda buralarda topraktan istifa-
de sırf insan koluna inhisar etmiştir. Hayvan ve makina kuvvetinden istifade asgarî derecededir.
Memleketin Doğu Karadeniz mıntıkası gibi iç Anadolu mıntıkalarında da yer yer çok kesif sahalara tesa-
düf olunur. Muhtelif sebepler ve hele kuraklık dolayısile sulak vadilerde insanların fazla kesafet yaptıkları göze
çarpar.
Birinci umumi müfettişlik mıntıkası mevcut nüfusun en az iki katını ister. Bilhassa Murat havzası ve Van
gölü etrafı bom boştur.
Kars vilâyeti, Erzurum ve Erzincan vilâyetleri 4e nüfusa muhtaçtır.
Akdeniz havzası verim kudretine göre daha hayli nüfus çekebilecektir. Bilhassa zeytincilik ve fıstıkçılık ve
meyvacılık ihyasile dağların etekleri ve üzerleri de birer mamure haline girebilir.
Verimdeki tenevvüü ve kudreti çok olan Menderesler ve Gediz havzaları henüz dolmuş sayılamaz.
Trakyada bu gün kesafet (25) tir. Halbuki Balkan harbi önünde bu kesafet (48) bulunuyordu. Bu gün nü-
fusunun yarıya yakın miktarını kaybetmiş bulunan bu mıntaka, daha Balkan harbi önünde o eski kesafeti zama-
nında bile, yarım milyon muhacir yerleştirilmeğe elverişli görülmüştü. Buradan daha dağlık olan ve Türklerle
meskûn bulunan Garbi Trakyada nüfus kesafeti bu gün (103) bulunmaktadır.
Orta Anadoluda boş yerler haylidir. Ancak kuraklık tehlikesi içinde bulunan bu kısımda sulama tertibatı
yapmadıkça isabetli yerleştirmeler yapılmış sayılamaz. Bunun için buralarda yapılabilecek yerleştirmelerde yer-
leştirilenlere en az geçim verecek miktarda sulak toprak vermeyi düşünmek mecburiyeti vardır.
Memleketimizde Karadeniz, doğu mıntıkasından hiç başka bir yerde toprak darlığı yoktur. Bilâkis çok yer-
lerde daha hariçten kol gelmesine ihtiyaç vardır.
Yapmacık Osmanlı topluluğunun bir gün için Türke vermediği bu geniş soluk almayı, Türkiye Cumhu-
riyeti kendisi için en yüksek, en değerli ve en büyük bir amaç yapmıştır. Osmanlı İmparatorluğu Türkü, baş-
ka soylar kazancına çalıştırarak onu yükseltmeyi kendisine ve yaşatmak istediği gemsiz buyrukçuluğuna nasıl
bir çürük temel edinmiş idise, Türkiye Cumhuriyeti de bütün olgunluğunu Türk varlığından alarak onun dışın-
da hiç bir şey görmemek üzere öz benliğini milletine dayamakla yükselmektedir. Bunun içindir ki Osmanlı İm-
paratorluğu, değişik ve çetrefil dil söyleyenlerin içinde çalışkan içi dışı ayrı kalmış kümeler kılığmdaki insan
kalabalıklarının birbirini anlamamaları ve anlaşamamalarında nasıl kendi eğri yaşayışım korumak istiyor idise,
Türkiye Cumhuriyeti de ancak gönül ve kafa birliği ile dil birliğini göz önüne alarak bir soyun tek çocuğu
— 530 —
saydığı Türklüğün iç ve dış güçlerini biletip yükselterek her şeyi ancak bu büyük Türke bağlamayı kendisine
ülkü ve amaç yapmıştır.
Bu kanunu yapmaktaki temel de bu düşüncedir. Yalnız muhacir getirerek yerleştirmek düşüncesi bu ka-
nunda yer tutmuş değildir. Burada en canlı ve köklü düşünce yapılacak iş, yerleştirmenin bilgi yolunda yapılmış
olması ile beraber binlercp yıldan beri dönüp dolaşan dağınık Türkleri topraklayarak artık bu göçebe yaşayışına
bir son vermek ve kültür işini kökiirtden kesmek için buraya açık ve kestirme kurallar konmuştur. Ötedenberi
Türk kültürüne uzak kalmış olanların ülkede yerleşerek onlara Türk kültürünü benimsetmek için Devletin yapa-
cağı işler bu kanunda açıkça gösterilmiştir. Türk bayrağına gönül bağlamamış iken Türk yurttaşlığını, kanunun
ona verdiği her türlü haklan kullanmakta onları, Türkiye Cumhuriyeti uygun göremezdi. Bunun içindir ki, bu
gibileri Türk kültüründe eritmek ve onları Türk oldukları için daha sağlam yurda bağlamak yollarını bu kanun
göstermiştir. Türkiye Cumhuriyeti Devletinde, Türküm diyen herkesin bu Türklüğü Devlet için belli ve açık ol-
malıdır. Burada Devlet, hiç bir Türkün Türklüğünden bir soluk işkillenmek istemez. Bunları Türk Büyük ben-
liğinde yerleştirip eriterek bir kardeş ve yurttaş varlığı yaratmak istemiştir.Burada en sarsılmaz temel kökünü
yaşamak bilgisinden alarak kurulmuş olan yurt bilgisidir ve kanun yalnız bunun üzerinekurulmak istenilmiştir.
Bunun içindir ki: Devletin düşüncesi yalnız muhacir getirip yerleştirmek olmadığını başlangıçta anlatmıştır.
İKTİSAT VEKÂLETİ TEŞKİLÂT VE VAZİFELERİ HAKKİNDA 1 /978 NO.LU KANUN LÂYİHASI
7 Mayıs 1934
ESBABI MUCİBE
İktisat Vekâletinin ilk teşkilâtı saltanat devrinde Nafıa Nezaretine tali bir hizmet olarak raptedilmiş, daha
sonra ticaret ve ziraat işleri tevhit edilerek uzun müddet müstakil bir nezaret olarak çalışmıştır. O zamanlar
Osmanlı Hükümeti millî şuurdan ve şuurlu bir .iktisat siyaseti takibi için lüzumlu olan istiklâlden mahrum idi.
Kapitülâsyonlar ise serbest mübadeleci bir iktisat politikası esaslarını millî unsur aleyhine kuvvetli bir şekilde
tesis ve memleketin bütün iktisadî menfaatlerinin istismarını ecnebi unsurlara tahsis eylemiş bulunuyordu. Bu
devirlerde ne ticaret, ne ziraat ve ne de sanayi hayatımızda memleketin iktisadî kalkınması imkânlarını ihzar
edebilecek müsbet bir iktisadî siyaset takip ve tatbikine imkân görülememiş ve ne de hayatını ancak haricî
istikrazlarla temin etmek gayesini güden saltanat hükümetlerinin faaliyetlerinde böyle bir düşünce yer bulabil-
mişti. Meşrutiyetin son devrelerinde ve bilhassa umumî harbin son senelerinde bazı iktisadî teşebbüslerde millî
iktisat mefkuresi tesisine uğraşılmış ise de umumî harbin bir felâketle nihayet bulması üzerine ani tarzda meydana
getirilen bu teşkilât da kısa bir zaman zarfında yıkılmıştır.
Millî iktisat mefkûresi Türkiye'de millî Hükümetle doğmuştur. Lozan muahedesile memleketin her sahada
istiklâl bütünlüğünü temin etmiş olan millî Hükümet milletin iktisadî hayat ve faaliyetile yakından alâkadar
olmuş ve daha ilk kuruluş devresinde memleketin iktisadî hayatının tezahüratında nâzımlık rolünü ifa etmek
üzere İktisat Vekâleti iinvanı altında müstakil bir Vekâlet tesis eylemiştir. Unvan ve iştiğal sahaları itibarile
muhtelif istihale safhaları geçirmiş olan bu teşekkül halen bazı tadilât ve ilâvelerle o zamanki teşkilâtını muha-
faza eylemekte bulunmuştur.
Cihan ve millet iktisadiyatının normal addedilebilecek bir devresin.n mahdut ihtiyaçlarını karşılamak
maksadile kurulmuş olan bu teşkilâtın son beş sene zarfında cihan iktisadiyatında müşahede edilen büyük ikti-
sadî inkılâp ve buhranlar muvacehesinde bu günkü ihtiyaç ve icaplara uygun ve bilhassa memleketin iktisadî
inkişafına şamil bit surette yardım edebilecek bir şekilde tevsi ve takviyesindeki zaruret âşikârdır. Bu zaruretten
mülhem olaıaktır ki, iktisadi varlığımızı genişletecek ve millî refah seviyesinin tedricen yükselmesine yardım
edecek olan bu teşekkülün iktisadî ilim ve tekniğinin ana prensiplerine uygun bir plân dahilinde vücude getiril-
mesi yüksek bir ülkü olarak göz önünde bulundurulmuştur. İktisat Vekâletinin bu gün her zamandan ziyade
teşebbüs ve sây erbabına faideli bir surette rehber olmağa çalışması, belli başlı ihraç mallarımızın ihracını teş-
kilâtlandırması, ecnebi memleketler bilhassa Türk mallarına mahreç olan memleketler tarafından sık sık değiş-
tirilmekte ve yeniden alınmakta olan her nevi tedbir ve mevzuatı çok yakından takip ederek ona göre icap eden
mukabil tedbirleri ittihaz etmesi, iç ve dış pazarlarda Türk mallarının sürümüne azamî menfaat ve muvaffakiyet
teminine gayret etmesi ve ona göre yeniden teşkilâtlanması icap etmektedir.
Kısaca denebilir ki bu teşekkül Türk milletinin iktisadî mesaisinde memleketin kudretli ve bilgili bir
erkânı harbiyesi vazifesini üzerine alacaktır ve beynelmilel iktisadî varlık mücadelesinde memleket ve milletin
hayati menfaatlerinin korunmasını temin edecek ve memleketin bilûmum müstahsilleri, işçileri, sanayicileri, tüc-
carları, madencileri, bankacıları, velhasıl memleket servetinin teşkil, inkişaf ve muhafazası işlerinde vazife almış
olan vatandaşlarla sıkı bir teşriki mesai imkânlarını meydana getirecek ve bu sahada vatandaşların kanunen
— 531 —
kendilerine bahşolunan hak ve menfaatlerini rencide etmeksizin kendilerine faideli bir surette rehberlik etmeğe
çalışacaktır. Vekâlet diğer taraftan da memleketin sanayileşme programını mazbut, muttarif ve rasyonel ka-
ideler altında takip ve icra zaruretinden mülhem olarak arzettiği yüksek millî menfaatler ve icap ettirdiği geniş
sermaye ihtiyacı ve tazammun eylediği yüksek fen ve bilgi kabiliyeti itibarile Devletin bizzat tesisini üzerine aldığı
iktisadî teşekkülleri Sümer bank vasıtasile idare ve kredi, sanayi ve ticaret teşebbüstleri sahiplerine ve binnetice
memleket lehine azami randımanı temin suretile. iktisadi sahada takibi icap eden katî istikamet ve veçheyi tayin
ve bunları teknik esasların icaplarına en uygun surette ihzar ve sevk ve idare siyasetini bulup tatbik etmekle
mükellef bulunacaktır. Bu gayeye erişmek için İktisat Vekâleti icap eden bilcümle tedbirleri vaktinde almağa ve
bunları tam bir şuur ve istikametle tatbik etmeğe muktedir bulunmalıdır. İktisat Vekâleti bu işleri ancak madde
ve ihtisas esaslarına dayanan, bilgili ve görgülü unsurlarla mücehhez ve faaliyetinin genişlik ve ehemmiyetile
mütenasip bir teşkilâta malik olduğu takdirde başarabilecek ve bu suretle Türkiye Cumhuriyetinin millî, iktisadî
varlığını tarsin hususunda kendisine terettüp eden büyük ve yüksek vazifeyi tamamile ifaya muktedir olabilecektir.
Vekâlet teşkilâtına dahil idare ve memur ve müstahdemlerin görecekleri iş ve vazifeleri ayrı ayrı ve bütün
teferruatile gösterir bir nizamnamenin tanzimi lüzumlu görüldüğünden kanunun neşri tarihinden itibaren nihayet
bir sene zarfında Vekâletçe bir nizamnamenin tanzimi mecburiyeti ayrı bir madde olarak kanunda zikredilmiştir.
Teşekkül ve tatbikatı itibarile henüz olgun bir tecrübe devresi geçirmemiş bulunan Türkofis ve ölçüler teşkilâtı
ayrıca bir kanun ile tesbit edilinceye kadar İcra Vekilleri Heyetinden musaddak muvakkat kadrolar ile idaresi
münasip görülmüş ve bu maksatla muvakkat madde ilâve edilmiştir.

23 Mayıs 1934
Hükümetin esbabı mucibesile İktisat Vekili Beyden alınan izahattan:
Millî inkılâp ile birlikte memleketimizde doğan millî iktisat mefkûresinin milletimiz arasında temin edeceği
refah seviyesinin tedricen yükseltilmesine yardım edecek olan iktisadî hayat ve faaliyetin bir kat daha terakki
ve inkişafı için bu güne kadar normal vaziyete göre kurulmuş olan mevcut teşkilât ile çalışıldığı, fakat son seneler-
de cihan iktisadiyatında görülen iktisadî inkılâp ve buhranın cereyanları karşısında her devlet kendi iktisadiyatını
korumağa yarar tedbirler alırken hükümetimizin de milletimizin yüksek menfaatlerini göz önünde tutarak ikti-
sadî sahada takibi icap eden katî istikamet ve cepheyi teknik ve günün icaplarına uygun esaslar üzerinde hazırla-
mak, bunları sevk ve idare etmek ve en kısa bir zamanda bu gayeye varılabilmesi için bu teşkilâtı tevsi suretile
Türkiye Cumhuriyetinin millî iktisadi varlığını tarsin edecek şekilde bazı tedbirlerin alınmasına zaruret görüldüğü
mütaleasile işbu lâyihanın hazırlandığı anlaşılmıştır.
NAFİA VEKÂLETİ MERKEZ VE TAŞRA TEŞKİLÂTI HAKKINDA 1 / 979 NUMARALI

KANUN LÂYİHASI
9 Mayıs 1934
ESBABı MUCIBE
Nafıa Vekâleti şimdiye kadar, mülga Nafıa Nezaretinin Teşkilâtına dair olan 2 Teşrinievvel 1330 tarihli ni-
zamname ile 1452 numaralı kanuna bağlı kadro cetvellerile ve Nafıaya taallûk eden işlerin zaman ile artması ne-
ticesi olarak masraf tertibinden idare edilen hizmetler için yapılmış muvakkat kadrolara göre meydana gelmiş bir
teşkilâta sahiptir.
Bu sebeple bu günkü teşkilât bir taraftan yukarıda bahşolunan kanun hükümlerine ve icabına göre hâdis
olmuş teşekküller manzarası arzetmekte ve diğer taraftan esas vazifelerini yürütecek'anasırdan mahrum bulun-
maktadır.
Nafıa Vekâletinin, Devlet cihazı arasında memleketin imar ve inkişafına, halkın içtimaî münasebetlerinin
artmasına ve bütün mesaisinin ancak bu gayelere müteveccih bulundurulmasına hadim bir teşekkülün icap ettir-
diği her türlü tekemmüle sahip bir bünyeye malik olması ilk esastır.
Buna binaen Nafıa Vekâletinin esas vazifesini deruhde eden azasının bundan böylece muvakkat ve geçici
unsurlarla idamesine imkân bulunamayacağından bir teşkilât kanununun tedvinine lüzum hâsıl olmuş ve bu mak-
satla işbu "Nafıa Vekâletinin teşkilât ve vazifelerine ait teşkilât kanunu lâyihası" tertip ve takdim kılınmıştır.
Kanun lâyihasında, Vekâletin deruhde edeceği esas vazifeleri başta zikredilmek üzere Vekâleti tertip eden
cüzlerden her birine düşen hisseler ayrı ayrı zikir ve tafsil edilmiş ve lâyiha nihayetinde de bu vazifeleri yapmağa
yetecek surette memur ve müstahdem heyetini gösteren kadro cetvelleri raptedilmiştir. Ancak masarif tertibinden
idare olunacak hizmetlere müteallik muvakkat kadrolar bittabi hariç bırakılmıştır.
— 532 —
Malûm olduğu üzere Cumhuriyet Hükümetinin tesisine kadar demiryollar ve limanlar imtiyaz mukabilin-
de şirketlere verilmekte idi. Nafıanın bunlar üzerindeki hüküm ve tesiri sadece şirketlerin mukavele ve şartname-
lerine göre yapacakları inşaat ve ameliyatı tetkik ve tasdik eylemek ve işletme muamelelerini murakebe etmekten
ibaretti. Halbuki Cumhuriyetimiz vatan için pek hayırlı demiryol siyaseti tesis ve takip etmeğe başlayınca tekmil
işlerimizi kendi anasırımızla görmek ve hariçten gelecekleri ancak yardımcı olarak kullanmak bir prensip olarak
kabul edilmiştir.
İlk hamlede Nafıa Vekâletine merbut olarak vücude getirilen demiryol inşaat daireleri, bilâhare Hükümet
elindeki demiryollarımızı işletmek üzere teşekkül eden umumî idareye bağlanmış ve bu suretle inşaat ve işletme
işleri 1931 Haziranına kadar müştereken tedvir edilmişti.
Bir taraftan inşaları devam eden hatlara ilâveten yeniden demiryol ve limanlar' inşasına girişilmesi ve diğer
taraftan inşaat ve işletmenin yekdiğerinden ayrı bir iş ve her birinin mühim birer bütçeye sahip olması bunların
müstakil birer teşekkül halinde bulundurulmasını icap ettirmiş ve bu suretle demiryol inşaat dairesi ayrılarak Ve-
kâlete bağlanmış ise de teşkilâtı bu güne kadar (E) cetvellerile tertip olunan muvakkat kadrolarla idare edilmek-
te idi. Demiryol inşaat işlerinin halen-aldığı vüsat ve bu işte çalışan unsurların ihraz eylediği kudret ve kabiliyet
ile gerek Devlet ve gerek şirketler elinde bulunan demiryollarının alt yapılarının ayni şekil ve kabiliyette olma-
larını temin için bakımlarının bir elden idare ve murakabelerindeki lüzum ve ehemmiyet, bu dairenin daimî bir
teşkilâta ithal edilmesini icap ettirmiş.
Son zamanlarda münakalât işleri, yabancı memleketlerin ekserisinde müstakil teşekküller ve hatta Vekâlet-
ler vasıtasile tedvir edilmektedir. Memleketimizde inkişaf devresinde bulunan nakliyat işleri henüz bir Vekâleti
işgal edecek derecede olmamakla beraber, hiç olmazsa ayrıca bir daire tarafından tanzim ve idare edilmesi zaruri
görülmüş ve bu daireye demiryollar ile beraber karada, havada, iç sularda işleyen makineli nakliyat vasıtalarının
birbirini tamamlayacak surette çalışmalarını temin edecek vazifeler tevdi edilmiştir. Bu vazifelerin başında demir-
yolların işletme işleri bulunduğundan Umum müdürlük imtiyazlı demiryollarından başka Devletin en mühim
müesseselerinden biri olan Devlet demiryolları işletme idaresi muamelâtının murakabesi ve bilhassa memleketin
iktisadiyatında mühim âmillerden olan umumî tarife ve seyrü hareket işlerinin tanzimi ile alâkadar tutulmuştur.
Şoseler, köprüler, binalar reisliği Vekâlet bünyesini teşkil eden aksamın en mühimlerinden biri olup bina
işlerinin de ilâvesile vazifesi tevsi edilmiştir. Memleketimizde mevcut bulunan ve yapılmakta ve yapılacak olan
bu yüksek ve mühim köprüler Umum Müdürlüğün işleri arasında en ileride bulunmaktadır. Cumhuriyetin en
feyizli eserlerinden olmak üzere memlekete muhtelif cihetlerinde genişlikleri, şiddetli akıntıları ile geçit vermeyen
ve binlerce vatandaş hayatının mahvolmasına sebebiyet veren sular üzerinde bir hayli köprü kurulmuş ve böylece
programları dairesinde daha mühimlerinin kurulmasına devam edilmekte bulunmuştur.
Şoselere gelince: Bunlar memleketi örmekte olan demiryollarını besleyecek kan damarları mesabesindedir.
Yol şebekesinin mükemmeliyetledir ki, bir memlekette nakliyat kolaylaşır ve halk daha ziyade kaynaşır. Halbuki
memleketimiz yol şebekesinin arzettiği perişani manzara şimdiden en kuvvetli tedbirler almak lüzumunu gös-
termektedir. Buna binaen her şeyden evvel mühim mevkileri, sahilleri, istasyonları birbirine ve demiryollarına
bağlayacak mürettep devamlı ve şaşmaz bir programa ihtiyaç dergârdır. İşte bu sebeplerledir ki, şose ve köprüler
işi de mahsus bir baş müdürlüğe verilmek üzere kanuna geçirilmiştir.
İşbu reislik vazifelerine bina işlerinin de ilhakı bu günkü hâlin icabatı neticesidir. Çünkü bina işleri için
henüz resmî bir merci yoktur. Her Vekâlet ve resmî müesseseler ihtiyacı olan binaları her hangi mühendis veya
heyete hatırlatır ve usulen teşkil ettikleri komisyonlar vasıtasile inşaları cihetine gider.
Hususî idareler ve belediyeler cephesinden bu mesele daha acıklıdır. Bir idarelerde fen kabiliyetinin mevcut
olmaması ve iş başında bulunanların bir iş yapmış olmak hevesi bu fecaate büyük mikyasta âmil olmaktadır.
Devlet hazinesinin korunması, yurtta binaların üslûp ve fen noktasından haiz olması muktazi şartların temini
gayesile bu işlerin de şimdilik bir başmüdürlükle idaresi düşünülmüştür.
Sular umum müdürlüğü de Vekâletin esaslı bir kısmı olup tevdi olunan vazife itibarile anayurt ziraatinin
ilerlemesine delâlet edecek teşekküllerdendir. Memleket su işleri üzerinde geriye doğru bırakılırsa Cumhuriyet
devrine kadar Bağdat demiryolunu beslemek emelile vücude getirilmiş olan Konya ovası sulamasından ve sadece
kazanç vesilesi olarak takip edilen bir iki teşebbüsten başka gayri bir faaliyete tesadüf olunmaz. Cumhuriyet
devri ile beliren şu işleri ise bunları başaracak anasır ve vesaitin mahdudiyeti neticesinde ağır ağır inkişaf etmiş
ve Nafıa umum müdürlüğü hizmetleri sırasında görülen su işleri 930 tarihinde müstakil bir umum müdürlük şek-
line konulmuştur.
— 533
NAFıA ENCÜMENI MAZBATASı

22 Mayıs 1934
Nafıa Vekâleti mevcut teşkilâtını bu kanunla muntazam işleyecek bir hale koymuş olduğu gibi vazifelerinin
ehemmiyeti bakımından da yüksek fen heyeti, münakalât dairesi, tarife ve ticaret ve muhabere ve mürasele
müşavirliklerini ve seferberlik ve neşriyat müdürlüklerini teşkilâtına ilâve ederek verim miktarını yükseltecek
tedbirler almıştır.
Lâyihanın maddelerinde yapılan tadilât bağlı kâğıtlarda gösterilmiştir. Devlet demiryolları inşaat ve işletme
idareleri evvelce müdüriyete merbut iken ahiren ayrılarak inşaat idaresi Nafıa Vekâletine bağlanmış olup bu
idarenin memurları da ücretle müstahdem iken bareme ithal olunmaları münasip görülerek kanuna o veçhile
maddeler konulmuştur. Ancak bunları (1452) numaralı kanunun yedinci maddesi hükümlerine göre yeniden
Hükümet memurluğuna alınmış saymak ve olveçhile muameleye tâbi tutmak muvafık görülmemiş ve Cüm-
huriyet Hükümetinin şimendifer siyasetine başladığından beri bedenen fikren ve ruhan çalışarak muhtelif me-
muriyet mertebeleri alan bu kıymetli fen unsurlarının hukuku müktesebelerinin zayi olmaması için muvakkat
maddelerde ahkâm konulmuştur. Büyük bir inşaat dairesinin bütün memurlarile bareme ithal edilmesi gibi bir
değişiklikte bu tedbir mecburi ve zaruridir.
EKİCİDEN TÜTÜN ALMA HAKKINDA 1 / 9 9 6 NUMARALI KANUN LÂYİHASI
13 Mayıs 1934
(İKTİSAT, GÜMRÜK VE İNHİSAR VEKİLLİKLERİNCE MÜŞTEREKEN HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABı MUCIBE
A- Lâyihanın Esası
Harpsonları vaziyetinden doğan anormal iskonto ve iskarta muamelesi, ekici tüccara sattığı tütünü teslim
ederken tüccar tarafından sikletten veya fiatten tenzilât talebi veya ayni kalitede bir partinin, bazan bir kısım
balyelerinin bilâbedel de terki şartile, muhtelif fiat dereceli gruplara tefrik ettirilmesi suretile vaki olmaktadır.
Bu muamelenin çiftçi bakımından ehemmiyet ve vehametini defaten takdir edebilmek için çiftçinin heman
daima, satış ve teslim zamanlan arasında bazan iki ayı da geçen bir müddet bulunduğunu ve değer fiatle bağ-
landım zannederken, şu veya bu şekilde iskonto ve iskarta talebinden dolayı, vasatı fiatın büyük nisbette düş-
tüğünü hatırlamak kâfidir. Bazı mıntakalarda bu tarzda yapılan iskonto ve iskarta nisbetinin, partinin yüzde
yetmişini bulduğu da ilâveten düşünülürse, müstahsilin bu meselenin halline verdiği ehemmiyet ve bu istikametteki
mesaiyi takipte gösterdiği alâka ve heyecanın derecesi kendiliğinden anlaşılır. İskonto ve iskarta meselesi
Türkiye tütüncülüğünün, halen en mühim ve en müstacel meselelerinden biri halini almıştır.
Bu itibarla, iskonto ve iskarta tatbikatının önüne geçecek kararların müstacelen ittihazı zarurî görülmüş
ve bunların temamen vaziyete ve ihtiyaca mutabık ve çiftçi alıcı ve memleket menfaatlerine ayni derecede uygun
ve tütün istihsal ve ticaretinin iktisadî bünye ve muvazenemizde işgal etmekte olduğu mühim mevkie nazaran
tütün alım, satımını iğlâk veya herhangi müşkilâta düşürecek bir vaziyete meydan vermemesini temin için 15
Nisan 1934 te Ankara'da başlıca istihsal ve ihraç sahalarımız ekici ve alıcı mümessilleri, büyük alıcı kumpanyalar
murahhasları ve İnhisarlar v.e Gümrükler Vekâletile Ziraat Vekâleti mümessillerinden mürekkep olarak bir kong-
re de içtima ettirilmiştir.
Lâyiha» tamamen serbest şekilde cereyanına itina edilmiş olan bu kongre münakaşaları neticesinde itti-
fakla alınmış kararları ihtiva ediyor.
Tütün tüccar eline geçtikten sonra, ihracat için işlenme tarzı ve balyalanması mevzu haricidir. Binnetice,
milyonlarca ekiciyi müstefit edecek mahiyette bulunmasına mukabil tütün işlemeyi iş edinmiş olanları mutazar-
r(r eder mahiyeti yoktur. ,
Büyük Millet Meclisinde halen tetkik edilmekte olan tütün kanunu lâyihasile münasebatma gelince, gerek
Vekâlet gerek kongrece bu kanun lâyihası da, bir kere daha gözden geçirilmiş ve ekiciden tütün alma kanunu
lâyihası esaslarını, bu lâyihayı ancak takviye ve ikmal edecek mahiyette olduğu kanaatine varılmıştır. Bu lâyi-
hanın Büyük Millet Meclisindeki lâyiha ile mezci teklif edilmemiş olmasının sebebi, mevzudaki hususiyet ve
müstaceliyyettir.
— 534 —
B - İskonto ve ıskarta tatbikatına yol veren harpsonrası vaziyeti
I- Türkiye'nin, tütünün ilk bittiği yer olduğu iddiasına itiraz edenler bulunabilir. Çünkü tütün, her mtn-
taka ve her iklim yetişebilen bir mahsuldur. Türk tütünü umumî unvanı Yunan, Bulgar, Sohum ve bu günki Yu-
goslavya tütünlerinin bir kısmını da havi olan yüksek tütünlerin umumi adıdır. Türkler, üç kıta üzerine yayıl-
mış, vâsi imparatorluklarının her tarafında, tabiatte kaba ve iri yapraklı olan tütünleri yer yer tecrübe ederek bu
günkü küçük yapraklı, kokulu ve ihtirak kabiliyetli asıl nevileri veren yerleri adım adım tesbit etmişler ve bu yer-
lere müebbet bir şöhret temin eylemişlerdir.
II- Yunan, Bulgar tütünlerini de şamil bu geniş manasile, Türk tütünleri piyasasında baş göstermiş olan
buhran, bugünkü cihan buhranına pek çok takaddüm eder.
Balkan harbinden sonra Türkiye, tütün ziraatile dünyada şühret almış vilâyetlerinden bir kısmını, Yunan-
lılar, Bulgarlar lehine terke mecbur olmuştu. O tarihe kadar, Yunan tütünü namı, eski Yunanistan'ın adi kalite
aşağı tütünlerine alem olmuştur.
Bulgar tütünü namı milletler arası piyasada henüz yoktu.
Cenubi Afrika'da, Amerika'da ve diğer muhtelif yerlerde bu tütünleri yetiştirebilmek için Harp deyamınca
yeniden sarf edilmiş mesai bir kerre daha muvaffakiyetsizlikle hitam buldu.
III- Umumî harbin hitamı, her memlekette, harp senelerinin sürekli mahrumiyetini telâfiye koşan halkın,
anormal nisbetlerde ziraî, sınaî maddeler taleplerini doğurmuştu. Bu meyanda Türk tütünleri hususî ve şiddetli
bir taleple karşılaşmıştı. Halbuki, Türklerle Yunanlılar arasında devam eden muhasemat. bu mahsulün istihsal
piyasasında normal faaliyete imkan vermemekte idi.
Bulgarlarsa buğday istihsal sahalarından bir kısmını, Romanya lehine kaybetmişler ve iktisadî muvazene-
lerini tesis için yeni bir ziraî faaliyet branşi arıyorlardı. Büyük alıcı şirketler, Bulgaristan'a müracaat ve köylü-
lerine meccanen Türk tütün tohumu tevzi ederek, vâsi nisbette zeriyat yaptırdılar.
Fakat, aralarındaki muhasematın hitamına mebni, Türk ve Yunanlıların da milletler arasındaki piyasada
yeniden görünmeleri, kalite düşkünlüğü haricinde eyi işlenmemiş ve tam vaktinde toplanmamış, eyi kurutulma-
mış olmalarından dolayı dayanmak kabiliyeti olmayan Bulgar tütünlerinin son derece aşağı fiatlerle satışa dökül-
meleri zaruretini intaç etti ve bu suretle 1926 senesi Eylülünde, Türk tütünleri piyasasında fazla istihsalden müte-
vellit buhran başladı ve bugünki cihan buhranının infilâkı tarihi olan 1929 Eylülüne kadar depresyon seyrinde
devam etti.
IV- Cihan buhranının, bilhassa zirai ve iptidai maddeler fiatlerinde büyük sukutlar vücude getirerek bü-
yümesi ve yayılması, iştira kudretlerinin her memlekette mütemadiyen azaltmakta olması, her memlekette alınmış
millî iktisadı koruma tedbirleri neticeleri 1925 den müdevver vaziyete intimam etti.
Ucuzluk kaliteden önce isteniyor ve her memleket bu müşkül mücadelede hem en ucuz hem en yüksek mal
vermek için, maliyet fiatlerini düşürecek, fakat kaliteyi yükseltmese de bozmayacak en vâsi rasyonalizasyon
mesaisine kendilerini vermiş bulunuyorlardı.
Sigara sanayiinde tütünler sureti umumiyede şu üç grupa ayrılmakta idi:
a) Nefis tütünler: Bu kısım tütünlerin yüzde 87 ye yakın kısmı bugünki Türkiye topraklarında yetişmekte
idi. Mütebakisini, Yunanistan ve Sovyet Rusya'nın Sohum havalisi veriyordu.
b) Kaliteli tütünler: Bu nevi tütünlerin yüzde 50 si topraklarımızda çıkmakta idi. Mütebakisini Bulgaris-.
tan, Yunanistan, Sovyet Rusya ve Yugoslavya yetiştiriyordu.
c) Adi tütünler: Her tarafta yetiştirilmekte idi.
Eyi Türk Sigareti imalinin, Türk tütünlerinin itinalı ve bilgili şekilde harman yapılmasile kabil olmasına
mukabil, adî tütünler için mevzubahs olmayan bu zaruret, fiatlerinin ucuzluğu her memlekette sigaret sanayiinin
ya kartelleşmiş bir halde veya inhisar altında bulunması ve müşterilerin zevkine bunların hâkim bulunması bil-
hassa Amerikalıların teşkilâtlı ve vadeli satışları ve muhtelif Avrupa kartellerini ellerine almış bulunmaları, eyi
tütün yetiştiren memleketlerin vaziyetini müşkilieştirdi. Çiftçiyi alıcı karşısında daha münkat vaziyete soktu.
V- Müstahsilin teşkilâtsızlığı, finansman teşkilâtının zafı, hariçte tütün satış ve işleyiş ve imalile meşgul
Türklerin yokluğu tütün satışlarında birinci derecede rol oynayan ekisper ve harmancıların Türklerden gayrı
milletlere mensup bulunmaları ve nihayet alıcüar tarafından yapılan kontratoların, bir cepheli olarak müstahsile
tahmil ettiği mükellefiyetlere mukabil, çiftçinin hukukunu da temin edecek mevzuat kifayetsizliği, bu umumi va-
ziyet ve şerait haricinde, Türkiye itibarile ayrıca müessir oluyordu.
— 535 —
Iskonto ve ıskarta tatbikatı bu şerait dahilinde büyüdü ve yalnız çiftçi değil, alıcı ve Türkiye tütüncülüğü-
nün de esas menfeatlerini tahdit eder bir mahiyet aldı.
C - İlişik lâyihanın hedefi
İlişik lâyihanın hedefi şudur:

I - Alıcı ve satıcı ve memleketin yüksek menfaati arasında tam, devamlı ve ahenkli bir itilâf tesis etmek.
II- Ekici ve alıcının bu maksatla karşılıklı vazife ve mükellefiyetlerini tesbit etmek.
III- Tütün, köylü ve alıcı bakımından, fuzuli masraflar ve zararlı göreneklerden uzaklaştırmak suretile
maliyet fiatini düşürerek, kalitesini yükselterek satış ve ihracatını kolaylaştırıp tevsi etmek,
IV- Türk tütünü nasıl ismini taşıdığı milletin eseri ve rakip ve alıcı memleketlerde kullanılan bu tütüne ait
istilahlar nasıl Türk lisanının malı ise, çiftçi ile ilk alıcı tüccar arasındaki safhaya ait işleme ve muamele şekilleri-
nin de en rasyonel şekilde memleketimizde teessüs ve takarrürüne hizmet etmek ve şark tütünü tabiri muvace-
hesinde, Türk tütünü tabirini en iyi işlenmiş ve en yüksek ve teminatlı tütünlerin unvanı olarak ayakta tutmak.
Lâyihanın asıl mevzuu olan iskarta ve iskonto meselesinin halli için, her şeyden evvel tütün alım satım
muamelelerinde ihtilâfa ve dolayısile iskonto ve iskarta talebine yol açan sebepleri ortadan kaldırmak lâzımdır.
Filhakika bu ihtilaflar, tütünlerin denk haline getirilmeksizin ve tabiri diğerle henüz evsafı taayyün etme-
den yapılmış satışlardan ve alım satım akitlerinin her iki taraf menfaatini koruyacak kayitleri ihtiva etmemesin-
den ileri gelmektedir.
Bunlardan birinci mahzurun izalesi için tütün denklerinin sureti ihzarı ve tütün denk haline sokulmadan
satışının men edilmesi, ikinci mahzurun ortadan kaldırılması için de, tütün satış mukavelelerinde her iki taraf
için riayeti mecburi ve hilâfına hareket memnu esasların tesbiti ve buna rağmen zuhur edebilecek ihtilâfların
hakem yolile haledilmesi esası kabul olunmuştur.
MANİSA MEBUSU REFİK ŞEVKET BEYİN KÖY K A N U N U N U N 17 İNCİ MADDESİNE

BİR FIKRA İLÂVESİNE VE 21 İNCİ MADDESİNİN DEĞİŞTİRİLMESİNE DAİR
2 / 8 8 NUMARALİ K A N U N TEKLİFİ
Köy işlerinin görülmesine medar olacak paraları sayan kanunun 17 inci maddesinin birinci fıkrasında
"İhtiyar meclisi tarafından köylüye salınacak para" gösterilmiştir.
Hududu ve tevzi şekli gösterilmeyen bu salgın yüzünden köylerde maalesef bir çok haksızlıklara meydan
verildiği görülmektedir. İçinde bulunduğumuz terakki devrinin hararetile iş yapmak isteyen vali, kaymakam,
nahiye müdürleri bazan köye ait mektep, yol inşası, damızlık hayvan ve sair zirai makineler satın alınması gibi
faideli işlerin bütün külfetini köylülere tahmil etmektedirler. Basit bir hesapla nufus başına tevzi edilecek parayı
vahidi kıyasi ittihaz ederek istenen bu paralar köylünün senelik kazancına göre tahammül olunmaz bir dereceye
gelmektedir. Bir köyde yapılan beş dersaneli bir mektep için nufus başına yetmiş beş lira kadar tevziat yapıldığı-
na şahit oldum. Bundan maada, tevziatın şekli ve nisbeti de malûm olmadığından hareket tarzı tamamen takdirî
olmaktadır.
Köylüyü, köy işlerine ancak takatleri nisbetinde alâkadar kılmak esasını güden kanuna göre hareketi te-
min etmek ve köylüyü verdiği umumî ve hususi vergiler haricinde tahammülünün üstünde yüklerle bezdirmemek
için, salgın nisbetinin ,köy halkını teşkil eden kadın ve erkek ve çocuk umum nüfusâ senede yarım liradan fazla
olmamasını muvafık görmekteyim. Şu hale göre meselâ (750) nüfuslu bir köyün salgın olarak vereceği para (375)
lirayı geçmemesi lâzımdır. Bu para nüfusa değil, köyde tediye kabiliyeti olanlara iktidarları nisbetinde tevzi
edilmek asıldır. Şu hesaba göre fakir bir adamdan hiç bir şey istenmemesi varit olduğu gibi, hal ve vakti müsait
olana (10), (20) lira salınması kabil olur.
Tevzi için de arazi, ağnam, kazanç vergileri ile maaş yekûnunun mikyas ittihazı, büyük ekseriyeti cahil ve
binaenaleyh o nisbette hakka riayet kabiliyeti noksan olan köylü arasında birçok dedikodunun kaldırılmasına
hizmet eder. Vergi nisbetinde tevzi ameliyesini köyleri mütemadiyen ziyaret eden tahsildarlara vermek maslahata
Bu maksatları temin için 17 nci maddenin nihayetine ayrı bir fıkra ilâvesini muvafık görmekteyim.
Köy kanunu neşri tarihinden beri Türk içtimaî "hayatında en demokratik eser halinde her gün feyiz veren
bir müessesedir. Köylüyü köyüne, köy işine, köy hayatına, köyün her türlü terakkilerine ve nihayet Devlet işle-
— 536 —
rine alâkadar kılan bu kanunun gün geçtikçe temin ettiği faideler çok öğünmeye değer derecededir. Evvelce muh-
tarlık ya derebeylik ruhunu tatmin için kabul edilir, yahut Hükümet tarafından cebren verilen bir iş telâkki olu-
nurdu. Bu gün ise muhtarlığın efendilik, memurluk olduğuna ve binaenaleyh ona lâyık olmak için çalışmak-
lâzım geldiğine halk kani bulunmaktadır.
Amme hizmetini üzerine alan bir muhtarın, köy kanununu bütün manasi le anlayıp tatbik etmesi, her nevi
Hükümet makinesile münasebat temin etmesi ve bu münasebatın icap ettirdiği muameleleri öğrenmesi, kanunun
kendisine yapılmasını eğrettiği vazifelerin zamana tevakkuf edenlerin başlayıp başarması her halde iki sene içinde
kabil olmamaktadır.
Hem bu mahzuru kaldırmak ve binaenaleyh iş bilir adamları Devletçe kollamak, hem de mebus, meclis
umumî azalığı, belediye azalığı gibi halk intihaplarında esas tutulan dört seneyi muhtarla ihtiyar meclisi azaları-
na da teşmil etmek suretile umumî intihapta muvaziliği ve muvazeneyi muhafaza etmek gibi bir faide de ihmal
edilemez. Bu maksadı temin zımnında 21 inci maddenin tadilini teklif ederim.
ADLIYE ENCÜMENI MAZBATASı
13 Mayıs 1934
Teklifin esası köy kanununa göre ihtiyar meclisince köylüye salınacak para miktarının ne olabileceği hak-
kında kanunî bir takyit olmadığından bazı köylerde bu salgınların köylerin tahammül edemeyeceği derecede
yapıldığı görülmekle buna bir hudut vazı ve köy muhtar ve ihtiyar meclisi iki senede bir değişmekte olup bu hal
iş başında bulunanların sık sık değişmesini mucip olduğu ve bu yüzden devamlı mesaiye muhtaç işler görüleme-
diği cihetle bu müddetin de iki seneden dört seneye çıkarılması talebinden ibarettir.
İhtiyar meclisinde mevcut bu salâhiyete bir hudut tayini ve iş başına geçen muhtar ve ihtiyar meclislerinin
iş yapabilecek bir müddetle o mevkide kalmalarını temin, makul ve mantıkî olacağı düşünülerek teklifin esası
encümenimizce de kabul olunmuştur.
Refik Şevket Bey tahdidin her köydeki nüfus miktarına göre yapılmasını teklif eylemiş ise de her köy hal-
kının ayni hal ve iktidarda olamayacağı mülâhazasile bu mikyas kabul olunmayarak köy adamlarının yıllıkları
tutarını mikyas ittihaz eden Dahiliye encümeninin noktai nazarına iştirak olunmuştur.
Ancak Dahiliye encümeni bu kaydi köy kanununun 19 uncu maddesine ilâve eylemeği münasip görmüş
ise'de bu. madde köylünün isteğine bağlı olmayarak harcanacak paraları göstermekte, kanunun 16 ıncı maddesi
ise salınacak paralardan bahseylemekte olmasma göre tahdit hükmünün 16 ıncı maddeye ilâvesi ve salınan pa-
rayı vermeyip de yapılacak işe yarar malzeme vermek veya bilfiil çalışmak isteyenlerin bu arzularım kabul ede-
bilmeleri için ihtiyar meclisine bir salâhiyet tanınması ve köy adamlarına yıllık vermeyen köylerin yapacakları
salgında neyi mikyas ittihaz edecekleri dahi düşünülerek bu takdirde bu gibi adamlara verilecek miktarı evvele-
mirde takdir ve tahmin ederek yapılacak salgın miktarının tayininde bunu nazarı itibare almaları münasip görü-
lerek birinci madde gerek 16 ncı maddenin muhtevi olduğu asıl hükmü ve gerekse ilân edilecek olan bu hü-
kümlerle bu tahdidin hangi nevi salgınlara ait olduğunu ifade eder şekilde yeniden yazılmıştır.
TÜRKİYE CÜMHURİYET MERKEZ BANKASI HAKKINDAKİ K A N U N U N

2315 SAYILI KANUNLA DEĞİŞTİRİLEN 40 NCI MADDESİNİN
TADİLİNE DAİR K A N U N LÂYİHASI
13 Mayıs 1935
ESBABı MUCIBE
Cümhuriyet Merkez Bankası Heyeti Umumiyesinin 28 Nisan 1935 tarihinde fevkalâde olarak toplantısın-
da nizamnamei esasisinin 13 ve 32 nci maddelerinde bazı tadilât icrası kararlaştırılmış olduğundan bunların hü-
küm ifade edebilmesi-için mezkûr bankaya aid 1715 numaralı kanunun muaddel kırkıncı maddesinin yeniden
tadili lâzımgelmektedir.
Mevzubahs kırkıncı maddede bankanın Devlet, vilâyet ve belediyelerin borsada kote edilmiş tahvillerine
mukabil azami yüzde seksen nisbetinde ve diğer kote edilmiş olan sağlam tahviller mukabilinde yüzde 70 nis-
betinde ve üç ay vade ile bankalara avans verilebileceği ve bu muamelelere Hazinenin evrakı naktiyeden müte-
vellid borcuna mahsub edilecek mebaliğin beş milyon liraya baliğ olduğu tarihten itibaren başlayabileceği ve
— 537 —
bu avanslar mukabilinde yapabileceği emisyon miktarının Hazine borcuna mahsub edilmiş mebaliğin yüzde
ellisini tecavüz edemiyeceği muharrer olup bu defa fevkalâde olarak toplanan Heyeti umumiyede bankanın
Hazine ile olan munasebatını bir az daha genişletmesi şayanı arzu görülerek bankalara verilmekte olan a-
vansın, vade ve faiz nisbeti Hazine ile Banka meclisi idaresi arasında kararlaştırılmak suretile doğrudan doğ-
ruya Hazineye de verilmesi ve bu muameleler münasebetile yapabileceği emisyonun Hazine borcuna mahsub
edilmiş mebaliğin mecmuunu tecavüz etmemek kaydile tesbiti takarrür ettirilmiştir.
Bankanın Hazine ile olan münasebatını inkişaf ettirmek yolunda Heyeti umumiyece ittihaz edilmiş olan bu
kararın meri olabilmesi için mevzubahs kırkıncı maddenin bu salâhiyeti temin edecek surette tadili muktazi görül-
müş ve merbut kanun lâyihası bu sebeble tanzim edilmiştir.
IKTISAT ENCÜMENI MAZBATASı

21 Mayıs 1935
Lâyihanın esbabı mucibesinde yazıldığı üzerine Cümhuriyet Merkez Bankasının son Heyeti Umumiye top-
lantısında nizamnamelerinin 13 üncü ve 32 nci maddelerinde yapılan değişikliğin hüküm ifade etmesi için Hü-
kümetçe Banka kanununun 2315 sayılı kanunla değiştirilen 40 ncı maddesinin tadiline lüzum görülmüş ve bu
layiha Yüksek Meclise sunulmuştur.
Değiştirilmesi istenen maddenin birinci fıkrası eski maddede aynen bulunmakta idi. İkinci fıkra Maliye ile
Banka arasında kararlaştırılarak şartlar dahilinde ve 1934 senesi nihayetine kadar itfa edilen yüzde bir faizli Ha-
zine bonolarının yüzde sekseni nisbetinde doğrudan doğruya Hazineye avans verebilmek salâhiyetine dair hük-
mü ihtiva etmektedir. Meselenin Banka Umumî Heyetince tetkik ve kabul edildiğine ve muayyen bir had ile tah-
did olunduğuna göre Bankanın Hazine ile olan münasebeti diğer müessesatm tavassutuna hacet kalmadan ya-
pabilmek hususunda almak istediği bu salâhiyet memleketteki umumî tedavül vaziyetinde husule getireceği eles-
tikiyet ve genişlik noktasından encümenimizce de kabule şayan görülmüştür.
Son fıkra bu muameleler mukabilinde Bankanın yapabileceği emisyon miktarına dair olup bundan evvelki
maddede bu emisyonun Hazine borcuna mahsub edilmiş mebaliğin yüzde ellisini geçmeyeceği yazılı iken bu defa
tamını geçmeyeceği kaydi konmaktadır. Meseleyi mutalea eden encümenimiz yukarıda da izah ettiğimiz veçhile
memleketin umumî tedavül vaziyetini tanzim noktasından Bankanın piyasa ihtiyaçlarına göre bu emisyon salâ-
hiyetini Hazine borcuna mahsub edilmiş mebaliğin tamamı derecesinde kullanmasında bir mahzur görmemiştir.
İNHİSAR İDARELERİ H ES AB ATININ DİVANI MUHASEBATÇA TETKİK EDİLİP

EDİLMEYECEĞİNİN TEFSİRİNE DAİR 3 / 39 NUMARALI DİVANI
MUHASEBAT RİYASETİ TEZKERESİ
16 Mayıs 1928
Muhasibi mesullerin esamisini mübeyyin olarak Maliye Vekâleti celilesinden irsal olunan cetvelde "Tütün
inhisar idaresile şeker, petrol ve benzin inhisar idarelerinin ithal edilmemiş olduğu anlaşılması hasebile işbu
idarelerin hesabatında da diğer muhasibi mesullükler hesabatı gibi Divanca tetkik ve muhakemeleri icra edilip
edilmeyeceğininin tayinine lüzum görülerek tütün idarei muvakkate muamelât ve sarfiyatı usulü muhasebei
umumiye kanunu ahkâmından müstesna olarak idare ve ifa olunur" suretinde muharrer dördüncü ve şeker in-
hisarı hakkındaki 724 numaralı kanunun "Şeker inhisarı müdüriyeti bütçesi meclisi idaresi tarafından tanzim
ve Maliye Vekâletince tasdik edildikten^sonra tasdiki âliye arzolunur. Her senenin hesabı katisi senenin hitamın-
dan altı ay zarfında B. M. M. ine takdim olunur" şeklinde muharrer bulunan onuncu ve petrol, benzin inhisarı
hakkındaki 725 numaralı kanunda "Petrol inhisarı müdüriyetinin bütçesi meclisi idaresince tanzim ve Maliye
Vekâletince tasdik edildikten sonra tasdiki âliye arz ve her senenin hesabı katisi sene hitamından itibaren altı ay
zarfında B. M. Meclisine takdim olunur" ibaresini havi yedinci maddeleri ahkâmının Maliye Vekâleti celilesin-
ce mezkûr idarelerin Divanı Muhasebata hesap itasından istisnasına matuf surette telâkki edildiği istidlâl edilmiş
ise de mebhus inhisaı idarelerinin şeker, petrol ve benzin inhisarına mütedair bulunan kavaninden muktebes
ve balâda mezkûr kuyudu kanuniye her bütçe için Meclisi Âliye takdimi muhasebei umumiye kanunu ahkâmın-
dan bulunan hesabı katisinin miadı takdimini kasır ve tahditten ibaret olup sair ahkâmı kanuniyeden istisnayı
tazammum eder başkaca bir kayit ve sarahati muhtevi olmamasına binaen şeker, petrol ve benzin inhisarlarına
ait hesabatm Divanca tetkiki lâzimeden bulunmuş olmakla beraber Tütün inhisar idaresi kanunundan alınıp
anifen zikredilmiş bulunan maddei kanuniye gerçi mezkûr idare muamelâtını muhasebei umumiye kanunundan
tamamile istisna eylemekte ise de Divanı Muhasebat kararnamesinin yirminci maddesi emvali Devleti kabız
ve sarfa memur ve idari maliyeden mesul olan bilcümle memurinin rüyeti muhasebe ve icrayi muhakeme ile
— 538 —
Divanı Muhasebatı mükellef tutmakta olması hasabile varidatı Devletin mühim bir kısmını cibayet eden mezkûr
idarenin muhasebei umumiye kanunundan istisnası kaydi Divanı Muhasebata hesap itasından vareste olmasını
icap ettirmeyeceğinden başka esasen Teşkilâtı Esasiye kanununun yüzüncü maddesinde-Devletin varidat ve ma-
sarifatını kanunu mahsusuna tevfikan murakabe ile mükellef bir Divani Muhasebat müessestir-denilmiş ve
Teşkilâtı Esasiye kanununa muhalif ahkâm vazı gayricaiz bulunmuş olmasına nazaran tütün inhisar idaresinin
muhasebei umumiye kanunundan istisnasını tazammun eden mebhus kaydi kanuni ile idarei mezkûrenin Di-
vanı Muhasebata hesap ita etmemesi istihdaf edilmiş olması da müstebat bulunmakla idarei mualiylehaya ait
hesabın da Divanca alelusul tetkik ve muhakemeye tâbi tutulması muktazi görülerek Maliye Vekâleti celilesioin
bu baptaki mütaleası istifasar kılınmıştı. Vekâleti müşarileyhadan cevaben varit olan tezkerede petrol ve benzin
inhisarlarile şeker inhisarı hakkındaki 25 Kânunusani 1926 tarihli kanunun yedinci ve onuncu maddelerinde-
petrol ve benzin ve şeker inhisar müdüriyeti bütçelerinin meclisi idarelerince tanzim ve Maliye Vekâletince tasdik
edildikten sonra tasdiki âliye arz ve her senenin hesabı katisinin sene hitamından itibaren altı ay zarifında Büyük
Millet Meclisine takdim olunacağı tülün idarei muvakkatesi ve sigara kâğıdı inhisarına dair olan 16 şubat 1927
tarihli ve 538 numaralı kanunun dördüncü maddesinde ise idarei muvakkate muamelât ve sarfiyatının usulü
muhasebei umumiye kanunu ahkâmından müstesna olarak idare ve ifa olunacağı sarahaten mezkûr bulunmasına
binaen inhisar idareleri hesabatının diğer muhasiplikler hesabatı gibi Divanı Muhasebatça tetkik ve muhake-
meleri vazu kanununca maksut olmadığı nazarı dikkate alınarak 20 Haziran 1927 tarihli tezkereye leffen gön-
derilen cetvele mevzubahs inhisar idarelerinin ithal edilmemiş olduğu beyan edildikten sonra şeker ve petrol
inhisar lâyihalarının Meclisi Âlide esnayi müzakeresinde Gümüşane mebusu Hasan Fehmi Beyin 10 uncu mad-
desinin tadiline dair olan teklif ve Maliye Vekili Hasan Beyefendinin mukabil izahatlarında "Vazıı kanunca is-
tihdaf olunan gaye sarahaten ifade edilmektedir. Hükümetin teklifinde gerek idarei resmiye olsun ve gerek hu-
susî bir mahiyette bulunsun alelûmum inhisar idareleri bütçelerinin ticarî bir mahiyeti haiz olduğu cihetle umu-
miyetle Meclisten geçmemek icap edeceği, geçecek olursa usulü muhasebei umumiye kanununa tâbi tutulmak
ve behemehal Meclisten geçsin denilirse o vakit mülhak bütçe haline koymak lâzımgeleceği ve o zaman icabatı
ticariyenin muallâk kalacağı" ve Muvazenei maliye encümeni mazbata muharriri Şakir Beyin beyanatında da
"Başkaca murakabe mevzubahs olmayacağı" dermeyan edilmiş ve neticede Hasan Fehmi Beyin 10 uncu mad-
denin tadili hakkındaki teklifleri reye vazedilmek suretile kabul ve iktisabı kanuniyet eylemiştir ki, müzakera-
tın bütün safahatının İnhisar idareleri muamelâtının ticarî bir müessese mahiyetinde görülerek muhasebei umu-
miye kanunundan istisna edildiğini ve ancak mezkûr idarelerin Hazinei maliyeye tevdi eyleyecekleri mebaliğin
varidat bütçesine mal edilmek itibarile Hazine hesabı meyanında Divanı Muhasebatça murakabe edileceğini şü-
mulile ifade eylemekte ve hesabatı mezkûrenin Divanı Muhasebatın hakkı azasına dahil olması için istinat
olunan Divanı Muhasebat kararnamesinin 20 inci maddesi Divanı Muhasebatın vazife ve salâhiyetinden bâhis
olmakla beraber muhasebei umumiye kanunu da muhasiplerin Divanı Muhasebat ile olan münasebet ve veza-
ifini ve idare hesabımn miat ve şekli ihzar ve tevdiini tesbit etmiş olup ticarî müessese mahiyetinde bulunan
İnhisar idareleri ticarî müessesatın tâbi olduğu kavait ve esasata tevfikan meclisi idarelerinin nezaret ve mura-
kabesine tevdi olunarak muhasipliklerin mezkûr kanun hükmünden müstesna tutulmasına göre esası mezkûrün
de bu idareler hesabatının Divanca tetkikat ve muhakemata tâbi tutulması için bu mümsiki kanunî mahiyetinde
görülememekte olduğu ve Teşkilâtı Esasiye kanununun yüzüncü maddesi ile Devletin varidat ve masarifini kava-
nini mahsusasına tevfikan murakabesini âmir olup anifen arzedildiği veçhile muamelei ticariye ifasına memur
olan bu idarelerin ifa ettikleri muamelâtı ticariyenin salifüzzikir maddei kanuniye mazmununa dahil olmayaca-
ğının Hazinece mütalea edilmekte olduğu bildirilmiştir.
Teşkilâtı Esasiye kanununun "B. M. Meclisine merbut ve Devletin varidat ve masarifatını kanunu mahsu-
suna tevfikan murakabe ile mükellef bir Divanı Muhasebat müessestir" suretinde bulunan yüzüncü maddesi
hükmü Divanı Muhasebatın musaddak tesis ve vazifei asliyesini sarih bir surette ifade ederek alelûmum varidat
ve masarifatı Devletin Divanı Muhasebatça tetkik ve murakabe edeceğini mutazammın bulunması itibarile vazı
aslileri Devletin bir kısım varidatını kanunen muayyen şekilde cibayetten ibaret olan mevzubahs inhisar idare-
lerinin Teşkilâtı Esasiye kanununun salifüzzikir hükmü esasisi dahilinde bulunacağı tabiî görülmekte olduğu gibi
mezkûr idarelerin muamelâtının muhasebei umumiye kanunundan istisna edilmesi de ticarî bir mahiyette bulu-
nacak olan muamelâtının matlup olan sürati temin ve tedvirine halel gelmemek üzere kanunu mezkûrde sarfi-
yatın vizesi ve saire gibi Devletin muamelâtı sairei maliyesi hakkında mevzubahs ahkâmdan müstesna tutul-
masına matuf olduğu ve esasen mezkûr idarelerin muamelâtının ticarî bir mahiyette bulunması Devletin mua-
melâtı sairei maliyesinden farklı olarak tedvirini istilzam ettirmekle beraber hasılatı umumiyelerin ona göre
tetkikat ve muhakemata tâbi tutulmak üzere Divanı Muhasebata tevdiine bir mâni teşkil edemeyeceği bedihi
bulunmakta ve bahusus salifülârz kavanini hususiyelerinde de bunun aksine bir kayde tesadüf edilmekte oldu-
ğundan Vekâleti müşarileyhaca dermeyan olunan nikatı nazara iştirak edilmemiş ve bu itibarla meselenin tef-
siren halli kesbi zaruret eylemiş olduğundan keyfiyetin tafsilen arzedilen esbab ve esasatı kanuniyeye göre bit-
— 539 —
tetkik bir kararı tefsiriye raptı hususuna müsaadei celilei riyasetpenahilerini Heyeti umumiye kararile arz ve is-
tirham eylerim efendim hazretleri.
Divanı Mu. Rs. V.
Faik

4 Nisan 1932
Gerçi Maliye Vekâleti bu müesseselerde birer meclisi idare bulunduğu ve binaenaleyh emri murakabenin
bunlar tarafından icra edilmekte olduğunu b e y a n e t m e k t e ise de meclisi idarelerin keyfiyeti teşekkülleri muame-
lâtın hüsnü cereyanını temine matuf olup murakabenin icradan başka bir heyet tarafından ifası ötedenberi kabul
edilmiş esaslar cümlesinden olduğundan ve Teşkilâtı Esasiye kanunu da Divanı Muhasebatın Devlete ait bulu-
nan varidat ve sarfiyatın murakabesile mükellef olduğunu âmir bulunduğundan bahsile Devlet tarafından teşkil
ve idare edilen bilûmum inhisar idareleri hesabatmın Meclisi Âliye niyabeten ifayi vazife eden Divanı Muhase-
batça tetkiki zarurî ve ruhu kanuna muvafık görüldüğü Divanı Muhasebat encümeninin bu baptaki mazbatasın-
da beyan ve bir de tefsir fıkrası ihzar olunmuştur.
Teşkilâtı Esasiye kanunun yüzüncü maddesindeki sarahate nazaran Devlet tarafından teşkil ve idare edilen
inhisar idareleri hesabatmın Divanı Muhasebatça murakabe edilmesi muktazi olup ahiıen neşrolunan 1660 nu-
maralı kanunla bu idarelerin tarzı murakabesi tayin edilmiş olmasına mebni bu kanunun meriyeti tarihinden son-
raki hesabat hakkında ona göre muamele ifası tabiidir.
Şu kadarki mesele mezkûr kanunun neşrinden evvelki zamana ait hesabatııı sureti tatbikine de taallûk et-
mekte olmasına ve inhisar idarelerinin bu zamana ait muamelâtı ise hususi hükümlere ve muhtelif vaziyetlere göre
tedvir edilmiş bulunmasına binaen Maliye Vekâletince her inhisar idaresinin tâbi olduğu hususî hükümlerle kabili
telif murakabe mevzularının tetkiki ile bir kanun lâyihası teklif olunması encümenimizce zarurî ve elzem görül-
müş ve binaenaleyh meselenin tefsir tarikile halline imkân bulunamamıştır.
BÜTÇE ENCÜMENİ MAZBATASI .
Hükümet tarafından idare edilen İnhisar idareleri bütçe ve hesap noktai nazarından iki safha arzeder. Bi-
risi bu idarelerin tesisinden 1660 numaralı kanunun neşrine kadar olan zamana ait safha, diğeri de bu kanunun
neşrinden sonraki safhadır. 1660 numaralı kanunda bu idarelerin mülhak bütçe ile idare ve bütün muamelelerinin
ifasını müteakip Maliye Vekâleti tarafından tayin edilmiş olan murakipler tarafından murakabe edileceği ve müte-
davil sermaye ile tedvir edilen işlerinin müzayede ve münakaşa ve ihalât kanunile muhasebei umumiye kanunu
hükümlerine tâbi olmayıp bu işlerden mütevellit irat ve masraflaı ma ait blânçolarının her malî sene hitamından
itibaren altı ay zarfında Maliye Vekâletile Divanı Muhasebat taraflarından muvakkaten tayin olunacak birer mü-
tehassıs murakıp tarafından kayitlerine ve evrakı müsbitelerine istinaden tetkik edileceği ve mülhak bütçeye müte-
allik olan idare hesabile hesabı katilerinin malî senenin hitamından itibaren 9 ay zarfında Divanı Muhasebata
tevdi kılınacağı gösterilerek İnhisar idaıelerinin bu tarihten sonra Divanı Muhasebata karşı olan vaziyet ve mü-
nasebetleri tasrih ve tayin edilmiş olduğundan bu safhada mucibi ihtilâf bir nokta yoktur.
Bu kanunun neşrinden mukaddem zamana ait olan ve Divanı Muhasebat ile Maliye arasında ihtilâf ihdas
eyleyen diğer safhaya gelince; Tütün idarei muvakkatesi ve sigara kâğıdı inhisarına dair olan 26 Şubat 1341 tarih
ve 558 numaralı kanunun 4 üncü maddesinde idarei muvakkate muamelât ve sarfiyatının usulü muhasebei umu-
miye kanunu ahkâmından müstesna olarak idare Ve ifa olunacağı ve 724 ve 725 numaralı kanunlarda petrol ve
benzin inhisarile şeker inhisarı bütçelerinin Meclisi idarelerince tanzim ve Maliye Vekâletince tasdik edildikten
sonra Reisicümhurun tasdikına arz ve her senenin hesabı katilerinin sene hitamından itibaren altı ay zarfında Bü-
yük Millet Meclisine takdim olunacağı yazılıdır.
Bu hükümlere göre vazıı kanun bu idarelerin bütçelerinin tanzim ve tasdikini Hükümete bırakarak varidat
ve sarfiyatın Divam Muhasebatça murakabesini nazarı itibare almamış ve yalnız hesabı katilerinin kendisine tak-
dim olunacağını işaretle iktifa eylemiştir. Kaldı ki muhasebei umumiye kanunu Devlet hizmetlerinin ifası için
vukubulan taahhüdata ait tediyatın sarftan evvel Divanı Muhasebatça vizesi hakkında ahkâmı muhtevi olduğu
gibi muhasiplerin sarftan sonra ne şekil ve şerait altında ve ne kadar müddet zarfında Divanı Muhasebata ida-
re hesabı vermekle mükellef olduklarına dair de bir çok hükümleri ihtiva eylemekte olmasına ve bir kanun ile
vücut verilmiş olan her hangi bir müessesenin muhasebei umumiye kanununa tâbi olmayacağı yolunda umumî
ve mutlak bir hüküm vazedildikten sonra o müessesenin bu kanunun bazı hükümlerinden müstesna ve bazı
hükümlerile de mukayyet tutulması doğru bir telâkki olamayacağı tâbiidir.
— 540 —
Bu esbaba mebni Encümenimizce inhisar idarelerinin 1660 numaralı kanunun neşrine tekaddüm eden za-
mana ait hesaplarının Divanı Muhasebatın tetkik ve murakabesine tevdi edilmesinin mevzubahs olamayacağına
ve bu noktai nazarın Divanı Muhasebat kararnamesinin 20 inci maddesi hükmü ile de bir tearuz teşkil etmeyece-
ğine karar verilmiştir.
DİVANI MUHASEBAT ENCÜMENİ MAZBATASI
27 Mayıs 1934
Mevzubahs senelerde gerek şeker ve gerek petrol ve benzin inhisar idareleri bütçelerinin hususî kanunları
mucibince meclisi idareleri tarafından tanzim ve Hükümetçe tasdik edilmekte olduğu ve Tütün inhisarında büt-
çenin tanzim ve tasdiki keyfiyetinin şirket zamanında olduğu gibi idare ve meclisi idare tarafından ifa edildiği;
müskirat inhisar bütçesinin idarece tanzim ve Hükümetçe tasdik edildiği ve murakabe işlerinin de yine meclisi
idareler veya Maliye Vekâleti murakıpleri tarafından ifa kılındığı ve bunlardan şekerle petrol ve benzin inhisar-
ları hesabı katilerinin Meclisi Âliye takdimi kanunları icabından olup diğerlerinin bilânçolarını da Maliye Ve-
kâletine tevdi edegeldikleri anlaşılmış ve tütün ve müskirat inhisarları gibi evvelce ticarî bir şirket halinde idare
olunurken Hükümete intikal ederek ayni esaslar dairesinde idame veya bu mahiyette olmak üzere doğrudan doğ-
ruya Hükümetçe teşkil edilen ve bütçeleri Meclisi Âlinin nazarı tetkik ve tasdikına arzedilmeyen müessesat mu-
amelât ve hesabatınm sureti tetkik ve murakabesi ötedenberi idarî şekillerine ve ticarî mahiyetlerine göre ve hu-
susî kanunlarında yazılı hükümler veya ahkâmı umumiye dairesinde cereyan edegelmiş olmakla beraber Dev-
let sermayesile teşekkül ve ifayı muamele eden ve hasılatı, variatı umumiyenin mühim bir kısmını teşkil eden
İnhisar idareleri muamelâtının vüsat ve ehemmiyeti derkâr ve bunlara ait bir kaç senelik muamelâtın Meclisi
Âli ve o nama murakabe ile mükellef olan Divanı Muhasebat murakabesinden hariç kalmaması Heyeti Celi-
lenin izhar ettiği arzu cümlesinden olmasına ve o seneler muamelâtından bu şekli murakabenin tatbiki için bu ci-
hetin sarahaten tedvinine ihtiyaç görülmesine binaen alâkadarların da inzimamı mütaleasile merbut kanun lâ-
yihası ihzar edilmiş ve şu kadar ki, esasen hususî hükümlere ve ticarî esaslara göre tedbir ve yine bu hükümler
ve esaslar icabı olarak muhasebei umumiye kanununa tâbi bulunmayan mezkûr idareler muamelâtının tetkik
ve murakabesinde her idarenin o senelerde tâbi olduğu kanun ve nizamların ve usul ve kaidelerin nazarı dikka-
te alınması lâzimeden olduğundan lâyiha metninde bu cihetler tebarüz ettirilmiştir.

19 Mayıs 1934
Hükümetimiz gerek 1933 malî senesi bütçesinin tahmin olunan varidatta vukua gelecek eksiği karşılamak,
gerek Nafıa, İktisat, Ziraat, Sıhhat ve Maarif işleri gibi verimli ve vaz geçilemez hizmetler için artırmağa lüzum
gördüğü masrafları kapatmak üzere yeni varidat kaynakları temin edecek varidat kanun lâyihaları yapmış bu-
lunuyordu. Bunların encümenlerve de Umumî Heyette müzakeresi intaç edilerek son şekillerini almasına intiza-
ren bütçenin encümenimizde müzakeresini talik etmek icap ettiği gibi bazı Vekâletlerin bu seneki bütçelerini ye-
niden yapacakları teşkilât kanunlarına istinat ettirmek arzu etmeleri ve bu teşkilât kanunlarının son zamanlar-
da encümene tevdi edilebilmiş olması da bütçe lâyihasının Yüksek Heyete takdimini daha ziyade geciktirmiş-
tir.
Hükümetimizin Büyük Meclise takdim ettiği 1934 malî senesi bütçe masrafl yekûnu 173 780 727 lira ola-
rak gösterilmiş olup halbuki 1933 senesi masraf yekûnu 170 474 794 liradan ibaret idi. İkisi arasında 3 305 933
lira kadar bir fark bulunmaktadır. Bu fark memleketin gerek millî terbiye, gerek içtimaî ve umumî sıhhat, ge-
rekse iktisadî inkişaf ve ilerleme bakımından Devletin ifasından vazgeçemediği hizmetleri takviye etmekten ileri
gelmektedir. Haddi zatında bütçelerin masraf kısımları Devletlerin ilerleme ve inkişaflarını gösteren sadık bi-
rer tablodur. Cümhuriyet idaremizle memleketin ümrana ve milletin manevî ve maddî yükselme ve refaha er-
mesi için takip ettiğimiz umdeler Devleti bundan on beş yirmi sene evvel düşünülemeyen yeni yeni vazife ve me-
suliyetler ile karşılamıştır.
Devlet; asayişinin temini, adaletin tevzii, haricî münasebetlerin idaresi gibi ana işlerden başka millî ter-
biye ve kültür ve iktisadî faaliyetler bakımından daha bir çok hizmetleri üzerine almıştır. Devlete ait ana hiz-
metlerimiz de zaten ihtiyaca kâfi surette kurulmamış olduğundan yeni masraflar ile onlara ait teşkilât vücude
getirmek icap ettikten maada memleketin millî birlik ve tesanüdünü temin edecek her türlü münakale vasıtalarını
kendi haline bırakmaksızın Devletçe başarmak zarureti karşısında kalınmış ve yakın zamanlara kadar Devlete
karşı memnu mıntaka addolunan iktisadî sahaya Devletin bizzat girerek bir taraftan fert faaliyetini birbirine
uygun ve ahenkli kılmak üzere murakabeye tâbi tutması ve diğer taraftan bazı esaslı istihsalleri bilhassa sanayi
sahasında doğrudan doğruya üzerine alması lüzumu hâsıl olmuştur.
— 541 —
Şu mülâhazalarla Devletin bu günkü amme hizmetlerine karşı açmış olduğu masraflarda esaslı bir tenkih
yapmağa pek de imkân görülemedikten başka Cümhuriyet idaresinin memleketimizde tesisile beraber Hükü-
metimizin kendisine hedef tuttuğu yüksek umde ve ülküleri tahakkuk ettirmek üzere hizmetleri ve tabiî bunlara
mütenazır olarak da masrafları tevsi etmek zarureti olduğu aşikârdır.
Bunlardan başka son zamanlarda beynelmilel münasebatın arzettiği teşettüt ve ahenksizlik haricî emniyet
bakımından Devlet masraflarını artırmak, katî emniyetin icap ettirdiği Millî Müdafaa teşkilât ve hizmetlerini
tevsi ve takviye etmek lüzumunu bir kat daha tebarüz ettirmiştir. Bu hususta gösterilecek ufak bir ihmal millî
emniyete karşı irtikâp edilmiş en büyük hata olur. Buna binaen masrafları artırmağa ihtiyaç vaı dır. Hükümet
bu zarureti ayrı varidat kanunları getirmek suretile karşılayacaktır. »
•
Şu arzettiğimiz mülâhazalara binaen masraf kısmında bazı cüzî tenkihattan başka bir şey yapılmamıştır.
Buna mukabil Millî Müdafaa bütçesine bir milyon liraya yakın bir zaman yapılmıştır ve bunun da varidatta
karşılığı bulunmuştur.
Hükümetçe 1934 malî senesi varidatı 1933 senesine nazaran 3 323 000 lira fazlasile teklif olunmuştur.
1934 bütçesi varidatının bu suretle teklif edilmesi bir taraftan vergilerin 1933 senesinin 8 ayı zarfındaki tah-
dilâtına nazaran 1933 senesi varidatının tahminden sekiz milyon lira kadar noksan çıkacağı ve diğer taraftan
Maarif, Sıhhat, İktisat, Ziraat ve Nafıa bütçelerine yeniden yapılan ilâveler ile masrafın dört milyon daha artacağı
esasına müstenit olup bunları karşılamak üzere kazanç, muamele, istihlâk, bina ve buhran vergilerinde yeni tâ-
dilât yapılmış ve bu suretle varidatın masrafla tevazünü düşünülmüştür.
1932 senesi on bir aylık tahsilâtile 1933 senesinin ayni aylar zarfındaki tahsilatı mukayese edildikte 1933 se-
nesi lehine bir buçuk milyon liraya yakın bir fark bulunduğu görülmektedir.
Halbuki iki sene arasındaki ticaret muvazenesi tetkik olunduğunda 1933 senesinin 1932 senesinden daha
az olduğu görülür. 1933 senesi ticaret muvazenesi 96 milyon lira ihracat ve 76 milyon lira ithalât ile kapanmıştır.
Elimizde stok mal kalmamış denecek derecede azalmış olduğuna göre ticaret muvazenesinde hâsıl olan bu nok-
san, fiatlerdeki düşkünlükten ileri gelmektedir. Fiatlerin bu günden yarına artacağını gösteren bir alâmet de
tesbit edilememektedir.
Filhakika dünya umumî buhranından 1932 senesine nazaran cüzî de olsa nisb; bir salâh müşahade edilmek-
te ise de önümüzdeki seneler için ihracat mallarımızın fjatı üzerinde bir yükselme vukua geleceği tahmin oluna-
maz.
Ticaret muvazenemiz de ihracatımızın lehine olarak yirmi milyon gibi ehemmiyetli bir fazlalık bulunmakta
ise de bu miktarı epice geçen Düyunu Umumiye ile geçen senelerin taahhüdatından mütevellit borçlar ve hariçte
bulunan talebe ve memurlarımız için yaptığımız masraf ve memleketimiz dahilinde yerleştirilmiş ecnebi sermayesi
faizlerinin tutarı ve alelûmum sigorta primleri, hastalık ve seyahat ve sair sebeplerle harice giden vatandaşların
sarfettikleri paralar gibi bilûmum tediye muvazenesinin gayri merî unsurları ticaret muvazenesindeki bu fazla-
lığı ziyadesile beletmektedir.
Bu vaziyet karşısında Hükümetimizin, iktisat muvazenemizde esas tuttuğu tediye muadeleti prensibinin
her memleketle mukaveleye bağlanarak tam şumülile tatbik edilmesi esaslı ve müessir bir çare olur ve bu suretle
paramızın vaziyeti de korunabilir. Ancak ihraç mallarımızın fiati artarak müstahsıllarımızın eline fazla kıymet-
ler geçmedikçe bunların vergi tediye kabiliyetlerinin artmasına imkân olamaz. Bu itibarla müstahsıllarımızın ver-
gi tediye kabiliyetlerinin artırılması için iç pazarda sarfolunan mallarının kıymetlendirilmesi icabeder. Bunun ne-
ticesi olarak memleketin umum nüfusunun yüzde yetmiş beşinden fazlasını teşkil eden büyük kütlenin alım ve
tediye kabiliyeti genişletilmiş olur. Bu uğurda çalışıldıkça büyük kütle dediğimiz köylü halkının hayat standardı
da tabiî olarak yükseleceğinden bunların iç pazardaki hareket ve faaliyetleri artarak gidecektir.
Gerek bugünkü istihsallerinin iç pazardaki kıymetinin artırılması ve gerek hayat standartlarının yüksel-
mesi suretile büyük kütlenin iktisadî hayatımızdaki iş hacim ve faaliyetine genişleyen iştirakleri nisbetinde kredi-
nin de artacağı tabiidir.
İktisadî hizmetlere lâyık olduğu büyük ehemmiyeti atfetmekle temeyyüz eden İsmet Paşa Hükümetinin
buğdayı koruma ve emsali tedbirlere nazaran tuttuğu yolun da bu olduğuna göre önümüzde daha bir kaç sene
sıkıntılı geçse de müteakip senelerde Devlet varidatının iç pazardaki faaliyetin genişliği nisbetinde tezayüt edece-
ğine hükmolunabilir.
Bu itibarla bu gün geçirmekte olduğumuz dar varidatlı seneler mahdut olup bir kaç sene sonra Devlet
varidatında bir genişlik devri gireceğine inanılabilir. Bununla beraber önümüzde sıkıntılı geçecek dediğimiz se-
neler için yeniden vergi ihdası yahut mevcut vergileri artırmak suretile varidatı çoğaltmak pek az mümkündür.
— 542 —
Onun için bu günkü menabiden ele geçen paralarla en büyük verimi almağa çalışmak ve yeni yeni vergiler
ihdasından çekinmek lâzımgeldiğine kani bulunuyoruz. Çünkü malî tecrübeler ile sabit olmuştur ki ifrata vardı-
rılan vergi kendi kendini kemirir.
1933 senesi 11 ayı zarfında vukubulan tahsilâtta en çok açık veren gümrük ve inhisarlar varidatı olup bun-
lardaki eksik ise; muamele, kazanç ve istihlâk gibi vergi ve resimlerde vukua gelen fazlalık ile kısmen kapatılmış
bulunmaktadır.
Şu halde 1933 senesi açığı dört-beş milyon raddesinde kalacak demektir. Binaenaleyh 166 000 000 üzerin-
den realize olacak olan 1933 senesi tahsilâtına Büyük Meclisçe kabul edilen yeni kanunların vereceği varidat da
ilâve edilerek 1934 varidatı 173 514 000 lira olarak tesbit edilmiş ve yekûnu 173 505 930 liradan ibaret bulunan
masraf ile tevazünü temin olunmuştur.
İktisadî ve malî müesseseler hususunda bizden çok evvel işe başlamış ve teşkilâtlanmış olan Avrupa Devlet-
leri bütçelerini tevazün ettirmek için bin biı çareye baş vurdukları ve hatta bazan da muvaffak olamadıkları bir
zamanda izah ettiğimiz veçhile hakikî bir bütçe muvazenesi vücude getirebilmemizi Büyük Meclisin direktiflerine
uygun surette en lâzım tedbirleri zamanında tam olarak almağa şiar edinmiş ve bu hususta ecnebi memleketle-
rin gıptasını celbedecek surette muvaffakiyet göstermiş olan İsmet Paşa Hükümetinin tebrik ve takdire lâyık uya-
nıklık ve faaliyetine borçlu olduğumuzu bu vesile ile de tekrar eder ve 1934 bütçe lâyihasının tasdik buyurulmak
ricasile Büyük Meclisin Yüksek huzuruna arz ve takdim eyleriz.
SATIN ALINAN AYDIN VE ŞUABATI DEMİRYOLLARININ TESELLÜM VE TASFİYESİNE

VE İŞLETME MUAMELÂTINA DAİR K A N U N LÂYİHASI
20 Mayıs 1934
(NAFIA VEKlLLİĞtNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABı MUCIBESI
Madde 1 — 65 seneden beri Aydın şirketinin kendi usul ve teamüllerine göre işletilmekte olan bu hatta
mubayaa tarihinden itibaren Devlet demiryollarında tatbik edilen nizam ve tarifelerin tatbiki halinde bu hattın
ifa edegelmekte olduğu nakil hizmetlerini bir müddet için felce uğratacağı düşünülerek bu hattı Devlet Demir-
yolları şekline koymak için bir intikal devresi ihdası muvafık görülmüştür.
Madde 2 — Şimdiye kadar anonim bir şirket halinde idare edilen Aydın hattının bu nevi şirketlerin teş-
kilâtına göre kurulmuş olan idaresinde bundan sonra bazı değişiklikler yapılması zarurî olduğu ve artık Devlet
Demiryolları idaresine bağlandıktan sonra bir kısım memurların ve bilhassa yüksek ücret alan ecnebi memurla-
rın yerlerine Türk memurlar ikame edildikten sonra bu gibi memurların hizmetine nihayet verilmesi lüzumu
göz önüne alınarak bu madde konulmuştur.
Madde 3 — Devlet Demiryolları İşletme idaresinin 935 senesi bütçe kanununun Aydın hattı mukavele-
sinin Büyük Millet Meclisine tasdikından evvel meriyete gireceği düşünülerek bu madde yazılmıştır.
Madde 4 — 934 takvim senesinde 2 300 000 lira varidat veren bu hattın 935 senesinde Afyon-Antalya
hattına aid inşaat malzemesi ile hattın bazı mıntıkalarında yeni kurulan sanayi müesseselerinin vereceği fazla
nakliyat nazarı itibare ah narak 935 senesi varidatı (2 500 000) iki milyon beş yüz bin lira olarak tahmin edilmiştir.
Madde 5 — Bu madde hükmü geçen sene mubayaa edilen İzmir-Kasaba ve şubeleri hattının tesellüm ve
tasfiyesi hakkındaki kanunun hükümlerine uygundur. Fazla olarak Devlet Demiryolları hizmetine geçen memur-
lara sıhhî yardım bakımından bir hükmü ihtiva etmektedir.
Madde 6 — Hükümetçe inşa edilmekte olan Afyon-Antalya hattının içine aldığı Aydın hattı parçasını
Devlet Demiryolları tipine irca etmek için yapılması zarurî olan bazı masrafların Devlet Demiryolları bütçesi ile
bir alâkası olmaması lâzımgeleceğine göre bu hususun bir madde ile tesbit edilmesi lüzumlu görülmüştür.
MADENİ UFAKLIK PARA BASILMASI HAKKINDAKİ KANUNA MÜZEYYEL

20 Mayıs 1934
ESBABı MUCIBE
Madeni ufaklık para basılması hakkındaki 2257 numaralı kanunun bazı hükümlerinin tatbikatta noksan-
lar husule getireceği ve çok lüzumlu bazı hükümlerin ilâvesi lâzımgeleceği anlaşılarak bu kanuna zeylen merbut
kanun lâyihası hazırlanmıştır.
— 543
1 — Madenî ufaklık para kanununun birinci maddesi 12 milyon liralık gümüş para çıkarılıp bununla mev-
kii tedavülde bulunan bir liralık evrakı naktiye kuporlarmın tedavülden kaldırılmasına dairdir. Lâyihanın birin-
ci maddesi bu hükmün esasından değiştirilmesini tazammun etmekte ve basılacak gümüş paraların da miktarını
on altı milyona iblâğ eylemektedir. Cümhuriyet Merkez Bankası itfa karşılığı olarak umumî, mülhak ve hususî
bütçelerden tahsis edilmekte olan yüzde birlerle şimdiye kadar deruhte ettiği evrakı nakdiyeden dokuz milyon
kadar bir para mevkii tedavülden kaldırmış bulunuyor.
Binaenaleyh şimdiye kadar mevkii tedavülden kaldırılmış olan evrakı nakdiye nişbetinde gümüş paranın
tedavüle çıkarılmasında malî ve iktisadî noktadan hiç bir mahzur olmadıktan başka faide de vardır.
Çıkarılacak olan ceman 16 milyon gümüş paradan şimdilik ancak sekiz milyonunun basılması derpiş edil-
diğinden bu miktar da Cümhuriyet Merkez Bankası tarafından şimdiye kadar itfa edilmiş evrakı nakdiyenin du-
nunda bulunduğundan öteden beri mevcut tedavül hacmine nazaran bir (İnflâtion) katiyen mevzubahs olamaz.
Lâyihada mevzubahs olan tadilin, bir taraftan da yeni varidata ihtiyacı bulunan Devletin bu ihtiyacını karşılaya-
cak mahiyette olması itibarile de ehemmiyeti aşikârdır.
2 — 2257 numaralı kanunda gümüş paraların ayarı binde 900, siklet ve ayar toleransı da binde 3 tür. Lâ-
yihada ayar binde 830 a indirilmiş toleransı da binde altıya çıkarılmıştır.
İsviçre müstesna olmak üzere hali hazırda hiç bir memlekette binde 900 ayarlı gümüş para mevcut değildir.
Bir çok memleketlerde bu ayar binde beş yüzdür. Bir kaç ay evvel darphanemizde tetkikat yapmak üzere mem-
leketimize gelmiş olan bir ecnebi mütehassısın darphanemiz ve madenî paralar hakkında mütaleasmdan da is-
tifade edilmiştir. Mumaileyh binde dokuz yüz ayarını çok yüksek bulmuş ve İngiliz gümüş paralarının ayarının
binde beş yüz olduğunu söylemiş ve hiç olmazsa ayarın eski gümüş paralarımızın ayarına, yani binde 830 a ircaını
tavsiye etmiştir. Basılacak gümüş paralaıın ayarı binde 830 a indirildiği takdirde ayarın düşüklüğü dolâyisiyle
eski gümüş paraların tedavülde devam etmesi gibi bir mahzur mevzubahs olmayacağı gibi elde mevcut gümüşle-
rin ayarını binde 900 e çıkarmak için mühim miktarda hâlis gümüş tedarik etmek mecburiyetinden de müstağni
kalınacaktır.
Sıklet ve ayar toleransına gelince: Gümüş paralarda binde 3 toleransın çok az ve bu kadar cüzi bir tolerans-
la gümüş paralar üzerinde çalışılabilmenin çok müşkül olduğu anlaşılmıştır. Yukarıda bahsi geçen mütehassıs
bu bapta ayni mütaleaları sert ve toleransın binde altıya çıkarılması lâzımgeldiğinı tecrübe ve ihtisasına binaen
dermeyan eylemiştir.
3— 2257 numaralı kanunda on paralık bronz meskukât için tesbit edilen halitanın terkibi şöyledir. Binde
yüz alüminyum, binde 850 bakır, binde 50 mevaddı ecnebiye.
Alüminyomun ecnebi memleketleıden mubayaası zarureti vardır. Bu uğurda bilhassa şu sırada harice
para verilmesi mahzurludur. Bunun yerine çinkonun ikame edilmesi de mümkündür. Çinko hurda halde olsa
dahi, memleket dahilinden ucuz fiatla ve kâfi miktarda tedarik edilebilir. Bu mülâhazalara binaen ve azamî
tasarruf temin edilmek maksadile Maliye Vekâletinin memleket dahilinde kolayca tedarik edilebilecek ve elinde
mevcut olan maden külçelerine göre bronz meskükâtın halitasını tesbit hususunda serbest bırakılmasının müna-
sip olacağı düşünülmüş ve lâyihanın 3 üncü maddesi ona göre yazılmıştır.
BUĞDAYI KORUMA HAKKINDA 1 / 1019 NUMARALI KANUN LÂYİHASI
20 Mayıs 1934
ESBABI MUCİBE
Buğday mahsulünü kıymetlendirmeğe matuf ve buğday kanunu hükümlerine tevfikan alman ilk tedbir-
ler müsait tesirini yaparak, 1932 - 1933 senesi mahsulü fiati bir çok yerlerde yükselmiş ve bir sene evvelki mah-
sul fiatımn 3,72 kuruşa ve hatta daha aşağı bir hadde (1,66 kuruş), düşmesine mukabil Ziraat Bankasının mu-
bayaaya başlamasından sonra tedricen vasatî fiat beş kuruşa yaklaşmış ve hususile Kânunuevvel - Temmuz ay-
ları zarfında buğday piyasası Ziraat Bankasının alım fiatından çok farklı olmayacak bir şekilde seyretmiştir.
Ziraat Bankasının geçen sene on bir alım yerinde mübayaa ettiği buğday 22 milyon kiloyu ve bedeli de
(1 160 000) lirayı mütecavizdi. 1933 - 1934 senesi zarfında bir çok yerlerde istihsalin artması neticesinde mahsu-
lün bolluğu umumî olarak fiat düşkünlüğünü istilzam etmiş, beş ay zarfında Bankanın mubayaatı 100 milyon
kiloyu, ödenmesi lâzım para da dört milyon lirayı geçmiştir.
— 544 —
Bankanın bu işe tahsis ettiği para gittikçe mühim bir yekûna baliğ olduğu ve daha da tezyidi lâzımgeldiği,
teşkilâtın da bununla mütenazır olarak genişlemesi icap ettiği cihetle, buğday kanunile istihdaf olunan maksa-
dın daha etraflı bir surette takip ve temini hayatî bir zaruret halini almıştır.
Bu itibarla Ziraat Bankasınca yapılmış ve yapılacak masraf ve külfeti karşılamak için daha geniş bir mem-
baa ihtiyaç hâsıl olmuş, teklif olunan kanun ile bu maksat gözetilmiştir.
Kanunun gayesi, buğday mahsulünün istihlâkini muayyen bir vergiye tâbi tutmak, müstahsillerin fiat düş-
günlüğünden mütevellit zararını kısmen müstehliklere tevzi suretile mütevazin bir vaziyet ihdasına yol açmak-
tır.
Bu sebeple buğday unu ile fiat ve istimal ciheti noktasından buğdaya yaklaşan çavdar unu ve bunların
mamulleri vergi mevzuna ithal edilmiştir. Verginin mümkün olduğu kadar adil ve şamil olması için, mahsulün
öğüdüldüğü veya imal edildiği ve binnetice istihlâke arzı icabettiği ve yahut memlekete ithal olunduğu zaman
alınması düşünülerek değirmen, fabrikalardan çıkarken ve gümrüklerden girerken cibayeti esas kabul edilmiş-
tir. Köy değirmenleri tahniyatı, hemen kâmilen köylünün ev ihtiyacını teminle iktifa ettiği ve zaten takip ve tah-
kiki de çok müşkül olduğu cihetle, kanunun tatbikatı, büyük değirmen ve fabrikalara hasredilmiştir.
Alınan malûmata göre Ankara şehrinde yevmî 500-550, İstanbul'da 3200-3500 çuval un sarfedilmekte
olup beher nüfus itibarile vasatî ve yevmî 0,3 ilâ 0,35 kilo un istihlâk edildiği ve memlekette üç milyon nüfusun
değirmen ve fabrikalardan çıkan un ekmeği yedikleri farzolunursa (0,3 x 3,000,000 = 900,000 x 360 = 324,
000,000 kilo senevî un istihlâk edilmiş olur ki vergisi çuval başına 150 kuruştan takriben (6 400 000) liraya baliğ
bulunur.
Vergi, yeni ve halkın alışmadığı bir mevzua taallûk ettiği için, muhtemel yolsuzluklara meydan verilmemiş
olmak üzere, kuvvetli murakabeye ve takibe ihtiyaç görülmüş olmakla esasen kâfi olmayan varidat idareleri teş-
kilâtının takviyesi için zarurî tahsisat tefriki icabetmekte bulunmuştur. Bu suretle vergiden tahassül edecek me-
baliğ, buğday mubayaatı zararı, üniversite borçları, Millî Müdafaa ihtiyacı ve cibayet ve murakabe masraflarına
karşı tutularak lâyiha bu esaslara göre tanzim edilmiştir.
MUHTELIT ENCÜMEN MAZBATASı
25 Mayıs 1934
Umumî harbin uzun müddet devamı, beynelmilel teessüs etmiş bulunan mübadele ahengini bozmuş ve o
zamana kadar hüviyeti iktısadiyesi sanayici diye tanılan bit çok memleketleri ayni zamanda ziraatçi yapmağa
doğru bir istikamet almıştır ki, bu hal muhtelif memleketler arasındaki mübadelât üzerinde büyük sademe ve arı-
zalar meydana getirmiş ve arazi mahsulünün mühim bir kısmını ihraç ile iktisadî muvazanesini temin eden mem-
leketleri telâfisi müşkül zararlara uğratmıştır. Bu meyanda ekseriyeti halkı toprağa bağlı olan ve fazlai istihsalâ-
tını hariç pazarlarda satmak vaziyetinde bulunan köylümüz de büyük sıkıntı ve ıstırap duymağa başlamıştır. Nü-
fusumuzun hemen dörtte üçünü teşkil eden köylümüzün bu ıstırabı karşısında lâyakit kalamayan Hükümetimiz
bu mevzu üzerinde ciddî ve seri tedbirler almayı düşünmüş ve iki sene evvel Büyük Meclisin tasvibinden geçen
(Buğdayı koruma kanunu) ile bu sıkıntının mümkün olduğu kadar tehvini çarelerine baş vurmuştur.
İki senedenberi tatbik mevkiinde bulunan mezkûr (Buğdayı koruma kanunu) nun ne dereceye kadar bir
fayda temin edebildiği üzerinde encümende uzun müzakere ve münakaşa olmuştur. Encümen azasından bazıları
bu cümleden olarak mubayaa sahasının dar olması ve müstahsile kadar gidememek dolayısile köylüye temin
edilen faydanın pek mahdut bir sahaya inhisar ettiği ve gelecek sene mahsulü müsait ve bereketli bir netice ver-
diği takdirde mevcut stokların satılamaması veya bozulması ihtimalinden ve binnetice büyük zararlara uğramak
endişesinin ne dereceye kadar varit olduğunu sormuştur.
Ziraat Vekili Bey tarafından verilen izahata nazaran iki senedenberi tatbik edilen bu kanunla bilhassa mah-
dut sayılan bir sahaya dahi inhisar etse buğday fiatını fazla tenezzülden kurtarmak gibi şumüllü bir faydanın
husule geldiği ve yeni lâyiha ile elde edilecek neticeye göre bir taraftan faaliyet sahasının tedricen genişletileceği
diğer taraftan da mubayaa edilen buğdayların yapılmakta olan silo ve ambarlar sayesinde muhafaza ve fennî
bir şekilde muayyen cinslere ayrılarak standardize edileceği bu suretle dahilde satılamayan kısmının ihraca salih
bir hale konacağı ve bütün ihtimalâta karşı Hükümetin çok hassas ve müteyakkız hareket etmek azminde olduğu
anlaşılmıştır.
— 545 —
TÜTÜN VE MÜSKİRATTAN ALINACAK MÜDAFAA VERGİSİ HAKKINDA

21 Mayıs 1934
ESBABI MUCİBE
Milli Müdafaa ihtiyacını karşılamak üzere müracaat edilen membaların tetkiki sırasında, tütün ve müskirat
fiatlarına mamulâtın envaına ve tahammül kabiliyetlerine göre münasip miktarlarda zam yapılmak suretile tak-
riben iki milyon lira derecesinde varidat temin edileceği hesap ve tahmin edilmiş ve bu zammın, tütün paket kâ-
ğıtlarına tabedilmek veya piket ve şişelerin üzerine konulacak etiketlerde ayrıca gösterilmek suretile tahsili mu-
vafık olacağı neticesine varılmıştır. Mahalli sarfındaki yüksek gayeyi nazarı dikkate alarak halkımızın, keyf
ve eğlence maddeleri üzerine konulan bu munzam resmi memnuniyetle vereceği kanaatında bulunmaktayız.
MUHTELİT ENCÜMEN MAZBATASI
25 Mayıs 1934
Hükümetin esbabı mucibesinden ve encümende hazır bmunan Maliye, Gümrük ve İnhisarlar Vekilleri Bey-
ler ile İnhisarlar umum müdürünün verdiği izahattan Millî Müdafaa ihtiyacını karşılamak üzere araştırılan yeni *
varidat membaları arasında tütün ve müskirat fiatlerine bu matrahın kabiliyet ve tahammülü göz önünde tutula-
rak yapılacak zamlarla iki milyon lira derecesinde varidat temin edilebileceği ve tahsis edildiği yüksek maksadı
takdir eden halkımızın keyif ve eğlence maddeleri üzefine konulması düşünülen bu ilâve vergiyi memnuniyetle
vereceği tahmin olunduğu görüldü.
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI K A N U N U N U N 8 İNCİ MADDESİNE

BİR FIKRA EKLENMESİ HAKKINDA 1 / 1027 NUMARALI K A N U N LÂYİHASI
22 Mayıs 1934
ESBABI MUCİBE
Kanunun sekizinci maddesinin 1 ve 2 inci fıkralarında Devletin Bankaya olan borçlarının (bütçeleri elli
bin liradan dun Belediye ve hususî idareler müstesna) 1931 malî senesinden itibaren her sene umumî, mülhak ve
hususî bütçeleıe mevzu tahsisat yekûnunun yüzde birine muadil bir meblağın ve varidat fazlalarından tefrik edi-
lecek herhangi bir meblağın tediyesi suretile ödeneceği yazılı bulunmakla beraber bu hükme istinaden verilecek
paraların hini tesviyesinde Hazinenin borcuna mahsubu esas nizamnamenin 1 linçi maddesi iktizasındandır.
Nizamnameye ilâve olunan fıkra; bu meblağın 2062 numaralı kanunda tesbit edilen evsafı haiz yüzde 5 ve
daha fazla gelirii olmak şartile Hazinenin talebi üzerine tahvilât satın alınmasına hasrı ve bu tahvillerin de kar-
şılıklarımız meyanına ithal edilmekle beraber yine muvaffakiyetimizle satılışında bedellerinin tahvil mübayaasına
veya Hazine borcuna mahsubu hususunu istihdaf etmektedir.
Hazine borcunun itfası için tefrik ve tahsis olunan bu mebaliğin kanunen tesbit ettiği tahvillerin mübaya-
sında istimali en emniyetli ve kârlı bir tenmiye şeklidir ki istihsal olunacak faide arzdan müstağnadır.
Bundan başka bu tiıeyanda Borsaya kote edilmiş Devlet tahvilâtının mubayaası meselesi Hazine tahvilleri-
nin müstakar ve eyi bir kıymet almalarını da mucip olacaktır.
2 j Mayıs 1934
ç
Hükümetin esbabı mucibesinde dermeyan olunan mütalealara iştirak eden encümenimiz lâyihanın heyeti
umumiyesini kabul ettikten sonra maddelerin tetkikine geçmiş ve birinci maddeye yeniden satın alınacak tahviller
faizlerinin de itfaya tahsisini tazammun eden bir hüküm ilâvesini ve metinde şekle ait bazı tadilât icrasını müna-
sip görmüş ve maddeyi bu şekilde kabul etmiştir.
— 546 —
MEVDUATI KORUMA K A N U N U N U N 8 İNCİ MADDESİNE BİR FIKRA

EKLENMESİNE DAİR 1 / 1039 NUMARALI KANUN LÂYİHASI
23 Mayıs 1934
(MALÎYE VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
2243 numaralı mevduatı koruma kanununun 8 inci maddesi bankaları kendilerine yapılan mevduat için
kasalarında muayyen nisbetler dairesinde karşılık ihtiyat bulundurmağa mecbur tutmaktadır.
Kanunun neşir ve tatbikından sonra yerli, ecnebi altı yedi büyük banka Vekâlete müşterek bir müracaatta
bulunmuş ve kasalarında bulundurmağa mecbur oldukları karşılıkları nemalandırmak suretile hem bankanın
menfaati ve hem de tedavüldeki paraların darlığa düşmemesi noktai nazarından bunlarla tahvil satın almalarına
müsaade edilmesini istemişlerdir.
Filhakika bu vaziyetin mevduat eshabına daha müsait ve faideli şerait husulüne müsaade etmesi itibarile
mevduat sahiplerinin tamamen lehinde netice vereceği nazarı dikkate alınarak merbut lâyihai kanuniye tanzim
edilmiştir.
Mevduatın kati bir emniyet içinde bulunduğunu tebarüz ettirmek için bankaların kendi arzularile yapacak-
ları muamelede Maliye Vekâletinin muvafakati alınması ve karşılığın yüzde ellisini tecavüz edememesi esas ola-
rak tesbit edilmiş ve mevduat sahiplerinin diledikleri zaman mevduatlarım geri almak hakkına malik olduklarına
dait bir kayit ilâvesi lüzumlu görülmüştür.
25 Mayıs 1934
Bu kanun lâyihası mevduatı koruma kanunu mucibince karşılık ihtiyat bulundurmaya mecbur tutulan ban-
kaların bu karşılıkları nemalandırmak ve ayni zamanda tedavülde bulunan paraların azalması yüzünden tevellüt
edebilecek sıkıntıyı karşılamak maksadile vukubulan müracaatleri üzerine vaziyetin tetkiki neticesinde ve mevdu-
at sahiplerine daha müsait ve faideli şerait husulünü temin etmek ve ayni zamanda mevduatın katı bir emniyet
içinde bulundurulmasını teminen bu müsaadeyi Maliye Vekâletinin muvafakatine tâbi bulundurmak kaydile tan-
zim edilmiştir.
Bir çok Avrupa memleketlerinde mevduatı korumak için bankaların kasalarında karşılık bulundurmaları
mecburiyeti mevcut olmakla beraber ayni zamanda iktisadî buhrana sebebiyet vermemek için bankaların bu kar-
şılığı emin tahvilâta kalbetmeleri müsaadesi bir zaruret neticesi olarak mevcut bulunduğundan ve Maliye Vekil-
liğince hazırlanmış olan kanun lâyihasında bankalar bu yolda bir mübayaa yapmak için tamamen serbest bırakıl-
mış ve mevduat sahiplerinin bütün haklan sarih bir surette temin edilmiş olduğundan encümenimiz kanunun esas-
larını tasvip etmiştir.
SİVAS—ERZURUM HATTINI İNŞA İÇİN DAHİLİ İSTİKRAZ AKTİNE DAİR

1 / 1043 NO.LU K A N U N LÂYİHASI
24 Mayıs 1934
ESBABI MUCİBE
Takip olunan şimendifer siyasetinin bir an evvel husulünü temin için inşası lâzım gelen hatların bütçeye
mühim tesir yapmayacak bir surette bedelinin uzun senelere taksim edilmek suretile ödenmesi için istikraz akti
en muvafık şekil olarak tesbit edilmiş ve bu hususta ilk istikraz 2094 numaralı kanuna istinaden aktedilmişti.
Bu defa da Sivas-Erzurum hattı inşaatı karşılığını temin için her sene on milyon lirayı tecavüz etmemek ve
azamî otuz milyon lira itibarî kıymette hamiline muharrer tahvil ihraç etmek suretile yeni bir istikraz akti zaıürî
görülmüş ve bu sebeple merbut kanun lâyihası ihzar edilmiştir.
Bu lâyihada istikraz faiz ve ikramiyesi ve tahvillerin ihracına müteallik şartlar ikramiyeli ve yüzde 5 faizli
1933 istikrazında olduğu gibi tesbit edilmiştir.
— 547 —
Bu istikrazı sürebilmek imkânları Merkez Bankası nizamnamei esasisinin 11 inci maddesinin heyeti umumi-
ye kararile tadil edilmiş olması ile ve keza 2243 numaralı mevduatı koruma kanunun 8 inci maddesine bir fıkra
ilâvesi suretile temin edilmiş bulunmaktadır.
Filhakika Cumhuriyet Merkez Bankası nizamnamesinde yapılması heyeti umumiyece kabul olunan tadi-
lâta göre mezkûr Bankaya ait 1715 numaralı kanunun 8 inci maddesinde de mütenazıran tadilât icrası derdest
bulunmuş olduğundan badema bu maddenin 1 ve 2 numaralı ibarelerinde mezkûr tediyat-ki her sene iki buçuk
milyon liraya karip bir miktardadır -Maliye Vekâletinin talebi üzerine yüzde 5 ve daha fazla geliri olan tahvilât
mubayaasına tahsis edilebileceğinden Sivas-Erzurum hattını inşa için aktedilecek istikrazın bu miktarı bu su-
retle temin edilmiş olacaktır.
Diğer taraftan 2243 numaralı mevduatı koruma kanununun 8 inci maddesi ile bankaların mevduat karşı-
lığı olarak kasalarında nakten bulundurmak mecburiyetinde oldukları mebaliğin yüzde 50 sile tahvil mubayaa et-
melerini temin edecek bir kanun lâyihası da bu defa hazırlanmış ve ayrıca takdim edilmiş olduğundan bankala-
rın bu günkü mevduat miktarına göre karşılık olarak bulundurmak mecburiyetinde oldukları mebaliğin - ki
8-10 milyon lira kadardır- yüzde 50 sile tahvil alabileceklerinden bu suretle de asgari 3-4 milyon liralık sürümü
temin edilebilecektir.
İstikrazın yine faiz ve ikramiyeli olması halk ve müessesesatın da iştirakini teshil edeceği cihetle vaziyete
göre her sene münasip miktarda tahvil ihracı suretile mevzubahs hattın inşa ve ikmaline muvaffakiyet elvereceği
tabiidir.
15 Mayıs 1934
Lâyihada, takip olunan şimendifer siyasetinin muvaffak olabilmesi için yapılması lâzım hatların masrafı
bütçeye mühim bir tesir yapmaksızın uzun senelere taksim edilmek suretile ödenmesi düşünülerek, evvelce ak-
tedilmiş olan 1933 istikrazında olduğu gibi, Sivas - Erzurum hattı için her sene on milyon lirayı geçmemek üzere
azamî otuz milyon itibarî kıymette hamiline muharrer ikramiyeli ve yüzde 5 faizli tahvil ihracı teklif edilmektedir.
Encümenimizce yapılan tetkik neticesinde Hükümetin esbabı mucibe lâyihasında bildirildiği veçhile Cüm-
huriyet Merkez Bankası nizamnamesinde yapılan tadilât ile Bankaca Maliye Vekâletinin talebi üzerine yüzde 5 ve
daha fazla geliri olan tahvilât mubayaası mümkin olabileceği cihetle çıkarılacak istikraz tahvillerinden her sene
iki buçuk milyon liraya yakın bir kısmı Merkez Bankasınca alınabileceği anlaşılmış ve Ergani istikrazının C ter-
tibinin ihracından sonra bu istikrazla, halkın ve müessesatın gösterdiği rağbet ve arzulan tatmin hususu nazarı
dikkate alınmağa lâyık görülmüş olduğundan Hükümetin teklifi kabul ve lâyiha metni aynen tasvip edilmiştir.
ÇİFTÇİLER HAKKINDA KREDİ KOOPERATİFLERİ TEŞKİLİNE DAİR 1 /90 NO.LU K A N U N

LÂYİHASI
29 Mayıs 1934
(İKTİSAT VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
"Türkiye Cümhuriyeti Ziraat Bankası" kanununun esbabı mucibe lâyihasında arzedildiği veçhile: çiftçile-
rimize, ziraî kredi tevziınin esas unsuru olarak:
"Gayri mahdut ve müteselsil mesuliyetli" ziraî kredi kooperatifleri şekli teklif ve müdafaaa edilmiştir.
Ayri ayrı tetkik edildikte, vaziyetleri, varlıkları müsait bir istihsal kredisinin verilmesine imkân bahşet-
meyen çiftçileri bir araya toplayarak gayri mahdut ve müteselsil bir mesuliyet ve tesanüdün kuvvetine ve temina-
tına dayanarak bunlara ziraî istihsalleri için ihtiyaçları bulunan ikrazatta bulunabilmek bu lâyihanın temin et-
mek istediği gayedir. Bu itibarla, Türkiye Cümhuriyeti Ziraat Bankası kanununun taşıdığı ruha ve güttüğü pren-
siplere uygun yeni bir hususî kanunla imtiyaz ve muafiyetlerden, Türkiye Cümhuriyeti Ziraat Bankasının istisnaî
kredi kolaylıklarından istifade edecek zarurî kredi kooperatiflerinin kanunî ve hukukî bünyelerini tesbit etmek
zarureti hâsıl olmuştur.
Şurasını da tavzih etmek lâzımdır ki, ticaret kanunumuzun kooperatifler hakkındaki hükümleri lâyihanın
teklif ettiği şekil ve esaslar haricinde kalan ve yeniden teşekkül edecek olan her nevi mahdut mesuliyetli ortaklık
kooperatiflerine mâni olmayıp bilâkis teşvik edici mahiyettedir.
— 548 —
ı
Yerine getirilecek en mühim şart, gayrimahdut ve müteselsil bir mesuliyet ve tesanüttür.
1470 numaralı ve 1929 tarihli kanunun mütebariz vasıflarından en mühimmi kısa bir zamanda kendi
kendilerine, ziraî kredi bakımından yetebilecek ziraî teşekküller vücude getirmektir.
İSTANBUL MEBUSU HAMDİ MUSTAFA VE HAYRULLAH BEYLERİN, LÂSTİKTEN

YAPILAN AYAKKABILARIN BEHER ÇİFTİNDEN 100 KURUŞ İSTİHLÂK
RESMİ ALINMASI HAKKINDA 2 / 1 1 5 NUMARALI K A N U N TEKLİFİ
29 Mayıs 1934
ESBABı MUCIBE
Dışarıdan gelen kauçuk, burada işlenirken katılan üstübeç, katran, kum, tebeşir ve balmumu ile bir kilo-
sundan dört kilo lâstik imal olunur. Bir kilo mamul kauçuk ise dört çift ayakkabı yapmağa yetişmektedir.
Yüksek Meclisin 28 Mayıs 1934 tarihinde kabul ettiği 2458 numaralı kanun lâyihasında Millî Müdafaa ihtiya-
cına karşılık konan vergiye göre bir kilo kauçuktan yüz kuruş resim alınınca şu halde yüz kuruş resim vererek
16 çift ayakkabı yapılabilecektir.
Buna karşı köselenin kilosuna konulan resim ile mukayese edildiği takdirde, bir çift ayakkabına giden kö-
sele ile deriyi hesaplıyarak bir çifte yirmi kuruş vergi verilecektir. Bunun karşısında da bir çift lâstik ayakkabın-
dan altı kuruş alınacaktır. Şu hale göre bir çift lâstik ayakkabı bir çift kösele ve derili ayakkabıdan eksiksiz 14
kuruş noksan vergi vererek yüksek bir korumaya sahip oluyor.
Halbuki İstanbul'da dışarıdan kaoçuk getirerek içeride kilosunu dört mamul kilo kılığına koyduktan son-
ra satan bu fabrikalarla Türk sermaye ve emek sahiplerinin, bu vergi konulmazdan önce bile başa çıkmaları
çok güç idi. Bu vergi onların lehine ve Türk sermaye ve işçilerinin zararına böyle konulunca iş bütün bütün kö-
tü bir yola girmiş oluyor.
Bütün mevaddı iptidaiyesi hatta tahta kalıpları bile hariçten getirilen bu lâstik ayakkabıları türediği gün-
den beri memleketimizde iki yerli malını öldürmektedir. Ziraatte palamut, sanayide dericilik ve kunduracılık
adım adım kalkıyor. Dericiliğin Türk kaba ve ince sanatlaı ındaki tarihî yerinin nekadar yüksek olduğunu geç-
mişteki örneklerile biliyoruz.
Bu lâstik ayakkabılarının içerde yapılan lâstik çizmelerle çamurdan muhafaza için fotin veya mest üzeri-
ne geyilen lâstik kaloş ve şosonlar müstesna olmak üzere üstü bez altı kauçuk veyahut tamamen kauçuk iskar-
pin, fotin, terlik ve çarıklar gibi mamul lâstikten yapılanlara yüz kuruş istihlâk vergisi konulursa matrahtaki
vergi nisbetinde adalet olacağı gibi öteden beri himaye edilen dericiliğimiz ve kunduracılığımız ile bunlara bağ-
lantısı olan palamutlarımız yeniden dirilmiş olur.
18 Haziran 1934
Encümenimiz 2458 sayılı kanunla ham kauçuğa konulan yüz kuruş resmin lâstik ayakkabılarında tesiri-
nin pek cüzî olduğu, halbuki bunların istihlâk vergisi için iyi bil matrah olduğunu görmüştür. Ancak kablo,
elektrik levazımı, otomobil lâstiği gibi sanayiin memleketimize yerleşmesi ve ilerlemesi için ham kauçuğun az
resimle ithali icabetmektedir. Binaenaleyh ham kauçuktan gümrüklerde fazla istihlâk resmi almak suretile lâs-
tik ayakkabılarını daha fazla resme tâbi tutmak mümkün olamamış ve hatta sanayi için ham kauçuğa ait istihlâk
resminin o sanatlerin memleketin ihtiyaçlarına ve dahilde imal ve istimal tarzlarına göre İcra Vekilleri Heyeti
kararile yüzde yirmi beşe kadar indirilmesine Hükümete salâhiyet verilmesinde zaruret görülmüştür. Bu sebeple
encümenimiz lâstik ayakkabılarının ithalinde ve imalinde resme tâbi tutulmasına karar verilmiştir. Teklifte res-
min beher çift üzerinden alınması dermeyan edilmiş ise de encümenimiz ayrı ayrı kiymet ve sikletteki eşyanın
tek resme tâbi olmasını mahzurlu bularak gümrük tarife kanununun ana prensibine tevfikan bunun kilo üzerin-
den alınmasına karar vermiştir.
Teklifte resimden istisnası istenilen bir kısım lâstik ayakkabıları encümenimizce de aynen kabul edilmiş-
tir. 2458 sayılı kanunun üçüncü maddesinde halı iplikleri istihlâk resminden istisna edilmiştir. Bununla ihraç ma-
lımız olan halıların himayesi kastedildi. Halbuki kanunun birinci maddesinin dördüncü bendinin B fıkrasının
3 üncü numarasında istihlâk resmine tâbi tutulan tarife fasıllarında halılar da dahildir. Üçüncü maddede halı
ipliklerinin de istisnası halıların da istisnasını icap edeceğinden encümenimiz istihlâk vergisine ait olan bu lâ-
yihada keyfiyetin tashihini faydalı bulmuş ve lâyihaya bir madde ilâve etmiştir.
— 549 —
İZMİR - KASABA VE TEMDİDİ DEMİRYOLLARININ SATIN ALINMASINA

DAİR OLAN MUKAVELENAMENİN TASDİKİ HAKKINDA
29 Mayıs 1934
ESBABI MUCİBE LAYİHASI
İngiliz kumpanyasından devredilmiş olaıl (266) kilometrelik (İzmir - Kasaba - Alaşehir) (Manisa - Soma)
(İzmir - Bornova) hatlarile (253) kilometrelik (Alaşehir - Afyon Karahisar) temdit hattı ve Hükümetin istikra-
zile yapılmış olan (188) kilometrelik (Soma - Bandırma) hattı ki ceman (702) kilometrelik demiryolları, İzmir -
Kasaba ve temdidi Türk anonim şirketinin elinde bulunmakta idi.
İstiklâl harbinden sonra hükümetle şirket arasında cereyan eden müzakereler neticesinde 927 senesinden
itibaren meri olmak üzere altı sene müddetle muvakkat bir readaptasyon mukavelesi yapılmış ve bu mukavelede
bilhassa Devletin mubayaa hakkına hiç bir veçhile halel gelmeyeceği tasrih edilmekle beraber altı sene hitamında
yeni bir readaptasyon mukavelesi yapılacağı dercedilmiş ve altı sene hitamından bir sene zarfında bu son mu-
kavelenin teatisine muvaffak olunmadığı takdirde hatların yeni iktisadî şartlara tevfikı hususunun hakemler
marifetile halledileceği de ayrica tasrih edilmiştir.
Bu ikinci readaptasyon mukavelesinin yapılması için vaki olan temaslar ve şirket tarafından dermeyan
edilen teklifler Vekâletimizce inceden inceye tetkik edilmiş ve şirketin bu ikinci readaptasyon mukavelesile bil-
hassa raşa hakkı şartlarını değiştirmek hususunda musir bulunduğu görülmüştür.
Muvakkat readaptasyon mukavelesinin tesbit ettiği müddetten sonraki bir senelik mühletin son gönüne
kadar cereyan eden müzakerelerde ikinci bir readaptasyon mukavelesi yapmak kabil olamamış ve şirketin me-
talibi birinci readaptasyon mukavelesine nazaran daha mübalâğalı görülmüş olduğu için tayin edilen müddetin
son günü dahi hulul ettiği halde mukavele projesi bile tanzim edilememiş ve şirket ise mukavelenin derpiş ey-
lediği hakeme müracaata tevessül etmiş bulunuyordu.
Cümhuriyetimizin tesis ettiği kuvvetli ve memleket için çok hayırlı ve sarsılmaz bir prensibimiz olmak üze-
re: (Memleketimizdeki demiryollarını tamamen devletleştirmek) düsturu her vakit göz önünde tuttuğumuz esas-
lı bir umdemiz bulunduğu için ikinci readaptasyon mukavelesini yapamamış olmanın verdiği vesileden bilistifa-
de bu hususta yapılmış olan tetkikat ve mütaleata istinaden Vekâletimiz 30 Kânunusani 1934 tarih ve 298 / 988
numaralı bir mütaleaname ile mukavelelerin derpiş ettiği mubayaa hakkımızı kullanmanın en hayırlı bir yol ola-
cağı İcra Vekilleri Heyetine arz ve teklif edilmişti. İcra Vekilleri Heyetinin kararı, Vekâletimizin teklifini terviç
ettiği için yine Vekâletimizin teklifi ile Hükümet, Adliye Vekili Saraçoğlu Şükrü Beyefendiyi hatların mu-
bayaası müzakeresine memur etmişti.
Takriben iki aydanberi şirket murahhaslarile cereyan eden müzakere neticesinde şirketin mukavelelerde
derpiş edilen imtiyaz müddetinin nihayetine kadar yani 60 sene müddetle verilecek olan taksitler ve peşinen ve-
rilmesi icabeden edevatı muharrike ve malzeme bedellerile 1931, 1932, 1933 senelerine ait olmak üzere şirket
tarafından istenilen mebaliğ ve şirketin Bandırma belediyesine ikraz ettiği para ile imtiyaz mukavelesi haricinde
kalan gayrimenkullerin hepsi bir hamur yapılarak bütün bu kiymetlerin yekûnuna mukabil (162 486 000) no-
minal franklık (yüüde 7,5) faizli obligasyonlar tevdi etmek ve mevzubahis hat ve hakları bu yolda Devlete mal et-
mek keyfiyeti takarı ür ettirilerek buna göre bir mukavele projesi yapılmış ve bu proje Hariciye, Maliye ve Nafıa
hukuk müşavirleri tarafından dahi tetkik edildikten sonra neticede merbut mukavele tesbit ve imza edilmiştir.
1337, 1338 ve 1339 SENELERİ HAZİNE HESABI KATİLERİ HAKKINDA

1 / 73, 74, 75 NUMARALI K A N U N LÂYİHALARI
(MALİYE VEKALETİ CELİLESİNCE TEKLİF OLUNMUŞTUR)
1337 SENESİ HAZİNE HESABI UMUMİSİ
Bütçe hesabı katisini de muhtevi olduğu halde bin üç yüz otuz yedi senei maliyesi Hazine hesabı umumisini
takdim ediyorum. Usulü muhasebei umumiye kanununun mevaddı mahsusası iktızasınca; Türkiye Büyük Mil-
let Meclisi Hükümetinin bidayeti teşekkülü itibarile evvelen 1336 senesi bütçe hesabı katisile varidat ve masa-
rifi umumiyesini havi Hazine hesabı umumisinin bunlara müteallik kanun lâyihasile birlikte tanzim ve takdimi
— 550 —
icap etmekte ise de senei mezkure iptidasından Büyük Millet Meclisi Hükümetinin tarihî tesisi olan 23 Nisan
1336 tarihine kadar umur ve muamelâtı maliyenin İstanbul Hükümeti zailesi tarafından mülhakata verilen emir
ve mezuniyetle ve bütçesinden verilen tahsisat havalenamelerine istinaden cereyan etmiş olması ve mülhakatça
mezkûr havalâtın Büyük Millet Meclisi Hükümetinin teşekkülü üzerine tasdik edilen bütçesinden verilen tahsi-
satla mezç ve tevhit edilmek suretile devrei hesabiye gayesinde hesabatın kapatılarak sarfiyatı katiye cetvellerinin
tanzim ve Hazineye gönderilmiş bulunması ve bilâhare İstanbul havalâtının hükümsüz addile iptal ve kuyut
ve defatiri hesabiyeden tenzili hakkında memurini maliyeye tebligat icra edilmiş olmasına nazaran yine matlu-
ba muvafık sahih bir hesap almak kabil olamaması.
4 Temmuz 1934
Başvekâletin 31 Kânunuevvel 1340, 27 Teşrinievvel 1341,31 Mart 1926 tarihli üç kıta tezkeresile Yüksek
Meclise gönderilen 1337, 1338, ve 1339 seneleri Hazine hesabı katileri hakkındaki kanun lâyihaları hakkında
Divanı Muhasebat encümeninden yazılan 10 Nisan 1928 tarihli mazbata üzerine Umumî heyetin 26 Nisan 1928
tarihli inikadının birinci celsesinde yapılan müzekkere neticesinde azadan bir zat tarafından verilip kabul
edilen bir takrir üzerine bu lâyihalar encümenimize tevdi buyurulmuştur.
Mevzubahs olan hesabı katilerin taallûk ettiği ve memleketin geçirdiği fevkalâde zamana tesadüf eden
1337, 1338 ve 1339 seneleri muvazenei umumiye kanununun 22 inci maddesi mucibince 1339 senesi nihayetine
kadar hesapları rüyet edilmemiş olan mal sandıklarile bilûmum muhasibi mesuller hesabatını ve bilhassa eşhas
zimemi ile avansları tetkik ve intaç etmemek vazifesile mükellef olarak Maliye Vekâletince tetkiki hesap heyetleri
teşkil edilmişti. Bu heyetlerle istihdaf edilen gayenin istihsali mümkün olamayacağı cihetle işbu heyetlerin lâğ-
vile vazifelerinin Divanı Muhasebata devri hakkında Hükümetten gelen teklif üzerine 747 numara ve 17 Şubat
1926 tarihli kanunun birinci maddesile yalnız bu heyetlerin lâğvi kabul edilmiş ve vazifeleri Divanı Muhasebata
devredilmemiştir.
Bu itibarla 20 Nisan 1340 tarihli Teşkilâtı Esasiye kanunu ile müesses ve 1340 senesinden itibaren olan he-
sapların tetkik ve rüyeti ile mükellef bulunan Divanı Muhasebatça 1337, 1338 ve 1339 seneleri hesaplarının da
tetkikile bu senelere ait umumî mutabakat beyannameleri itasına imkân yoktu. Bu mutabakat beyannameleri
itasına imkân yoktu. Bu mutabakat beyannameleri olmayınca da Divanı Muhasebat encümenince o senelere ait
hesabı katî kanun lâyihaları hakkında maksada muvafik olarak tetkikat icra edilmesi maddeten kabil değildi.
Zarurî olan bu hal Meclisin yukarıda zikrolunan celsesinde azadan diğer bir zat tarafından ileri sürüldüğü
gibi Teşkilâtı Esasiye kanununa mugayir değildir. Çünkü o seneler bu gün meri olan Teşkilâtı Esasiye kanunu
zamanına ait değil, 20 Kânunusani 1337 tarihli Teşkilâtı Esasiye kanununun meriyeti zamanına aittir ve bu
Teşkilâtı Esasiye kanununda ise mevzubahs olan tetkikata ait hüküm yoktur.
Diğer taraftan Meclisin ayni celsesinde Divanı Muhasebat encümeni namına verilen izahat arasında de-
nildiği gibi vesaikin bir çoğunun yanmış, zayi olmuş olmasına göre o seneler hesaplarının tetkiki vazifesinin dahi
Divanı Muhasebata tevdiini tekrar düşünmekte amelî bir fayda olamıyacağı ve bu beyhude teşkilât masrafını
icap ettireceği cihetle kabil olamamaktadır.
DEVLET MEMURLARI AYLIKLARININ TEVHİD VE TEADÜLÜ HAKKINDAKİ K A N U N U N

"TAYİN VE TERFİ A" DAİR OLAN BAZİ HÜKÜMLERİNİN
TEFSİRİ HAKKINDA BAŞVEKÂLET TEZKERESİ
(İKTİSAD VEKİLLİĞİNDEN YAZILMIŞTIR)
Devlet memurları maaşatının tevhid ve teadülüne dair olan 1452 sayılı kanunun tayin ve terfia dair hü-
kümleri hakkında Büyük Millet Meclisince vazıı kanunun noktai nazarını gösterir muhtelif tefsirler sadır olmuş
ve bu arada 163 numaralı ve 10 Haziran 1930 tarihli kararla bu kanunun neşrinden önce muayyen bir derecede
hizmet etmiş memurların müktesep derece hakları kabul buyurulmuş ise de, kanunun mütebaki hükümlerine
ve bu tefsirin esbabı mucibesine nazaran henüz açıkça tavzihinde fayda olacak bazı noktalarının da bulunduğu
anlaşılmıştır.
Vekâleti acizi her ne kadar, muayyen ahval ve hizmetlerde ücretle istihdam salâhiyetine de malik bulun-
makla beraber, bazı memuriyetlerin, kanunun ancak memur sıfatını haiz olanlara tahmil ettiği mesuliyetlere mü-
tehammil ve hiç değilse bu vasıfta tayinlerin müreccah bulunması itibarile olduğu kadar, nisbeten daha yüksek
— 551 —
olan ücret miktarlarından tasarruf, ve evvelce uzun müddet mesbuk hizmetleri dolayısile bazı memurların mük-
teseb hak'arı vikaye ve maaş nisbetleri bütçe meselesi olup asıl olan vazife bulunması noktasından da bu cihetin
sarahaten anlaşılmasına lüzum olduğundan, keyfiyet hakkında Büyük Millet Meclisinden bir kararı tefsiri tale-
bine müsaade buyurulması maruzdur efendim.
15 Birinci Kânun 1934
Memurların maaşlarının tevhid ve teadülü hakkındaki kanunun neşrinden evvel memurların tayin ve ter-
fileri hususunda tayin eden makamlar serbest bulunmakta idiler. Bu makamlar ehliyetini kâfi gördükleri memur-
ları istedikleri mevkilere tayin ve istedikleri derecelere terfi edebiliyorlardı. Bu usulün mahzurları açık ve çok
olmakla beraber memur yetiştirmek ve memurların ihtisasından istifade etmek hususunda bazı faideleri de var-
dı. '
Yeni ihdas edilen ve ihtisas isteyen vazifelere memur bulmak güç olduğu bir sırada üst derecedeki bir me-
murun yeni vazifeye tayini için rızasını almak kabildir. Çünkü âmirinin kendisini daha yüksek bir mevkie terfi
ettirmek imkânını gören bir memur âmirin böyle bir arzusunu yerine getirmekte kendisi için bir mahzur görmü-
yordu.
Halbuki, 1452 numaralı kanun terfi işinde âmirleri iki surette bağlamıştır:
1- Memurluk derecelerini üç seriye ayırarak bunlardan ikinci seriyi teşkil eden (B) den birinci seriyi teş-
kil eden (A) ya geçmek için on beş sene müddetle Devlet memurluğunda vazife görmek;
2 - Bir dereceden üstün dereceye terfi için iki sene o memurlukta bulunmak.
Yalnız 1452 numaralı kanunun 8 inci maddesinin ikinci fıkrası ile bu ikinci kayda bir istisna yapılmıştır.
Bir Vekâlette 1452 numaralı kanunun neşrinden evvel umum müdürlük yapmış ve yine bu kanunun neşrin-
den evvel Devlet memurluğundan ayrılmış olan bir kimsenin 1452 numaralı kanun bakımından umum müdür-
lük derecesine olan hakkının mahfuz olduğu Yüksek Meclisin 163 numaralı tefsiri ile kabul edilmiş bulunmak-
tadır.
Devlet memurluğundan çıkmış olan bir kimsenin 1452 numaralı kanunun neşrinden evvel bulunduğu
(A) serisine dahil memuriyet derecesi kendisi için kazanılmış bir hak olarak tanındıktan sonra Devlet memur-
luğundan çıkmamış ve hatta bulunduğu Vekâlet ve daireyi bile değiştirmemiş bir memurun 1452 numaralı ka-
nunun neşrinden önce tA) serisinde yapmış olduğu memurluk derecesine kazanılmış hakkının mahfuziyeti ve
bu hakkının terfiinde esas tutulması ve terfi bakımından memurun (A) serisinde yapmış olduğu derecede bu-
lunmakta olduğu meselesini görmesi hak ve adaletin tabiî icabı olarak alınmak zaruridir.
GİZLİ NÜFUSLARIN YAZIMI HAKKINDAKİ K A N U N U N MÜDDETİNİN

UZATILMASINA DAİR 1/1129 NO-LU K A N U N LÂYİHASI
3 İkinci Teşrin 1934
(DAHİLİYE BAKANLİĞİNCA HAZIRLANMIŞTIR)
MUCIP SEBEPLER
2576 sayılı gizli nüfusların yazımı hakkındaki kanun 1 Eylül 1934 tarihinde bütün belediyelere ve muhtar-
lara tebliğ edilmiş olduğundan 15 Birinci Teşrin 1934 tarihine kadar gizli doğum, ölüm ve evlenme vakalarını
bildirmemiş olanların kanunun 4 üncü maddesine göre ceza vermeleri ve 5 nci maddesine göre de muhtarların,
azaların ve belediye memurlarının cezalandırılmaları lâzımgelmektedir.
Birinci Teşrinin 15 ine kadar gizli doğum ve ölüm ve evlenme yazımı işini gerek halk ve gerek Hükümet
teşkilâtı lâzım olan ehemmiyeti vererek 2 865 216 gizli doğum, 1 726 701 gizli ölüm ve 890 593 gizli evlenme
yazılmış ise de memlekette daha hayli miktarda gizli doğum ve ölüm ve evlenme kaldığı gelen cetvellerin mu-
kayeseli tetkikmdan ve halkın arkası kesilmeyen müracaatlerinden anlaşılmaktadır.
Halkın bu alâkası kesilmeden bu işin sonunu almak memlekete çok hayırlı bir iş olacağından cezasız ya-
zım müddetinin 1 Şubat 1935 tarihine ve belediye reis ve memurları ile muhtar ve ihtiyar heyeti azalarının ceza-
landırılması işinin de 1 Şubat 1935 tarihine kadar uzatılması muvafık görülmektedir.
— 552 —
SİVAS - ERZURUM HATTINI İNŞA İÇİN DAHİLİ İSTİKRAZ AKDİNE DAİR K A N U N U N

1 NCİ MADDESİNE BİR FIKRA İLÂVESİ HAKKINDA 1/1151 NO.LU K A N U N LÂYİHASI
(MALİYE VEKİLLlĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABı MUCIBE
Sivas - Erzurum hattını inşa için dahilî istikraz akdine dair 25 Mayıs 1934 tarihli ve 2463 numaralı kanunun
birinci maddesi; Hazineye senelik faiz ve ikramiye yekûnu yüzde 7 olmak üzere ve yirmişer senede itfa edilmek
şartile azamı otuz milyon liralık hâmiline muharrer tahvil ihracı selâhiyetini veımiştir.
İhraç edilecek tahviller için verilecek senelik faizden maada bir miktar ikramiyenin de tahsis ve tahvillerin
rağbet bulması için bu miktarın üç tranşta çıkarılmış olan Ergani istikrazımn tahvillerine ayrılan ikramiye mik-
tarından dûn olması icab etmektedir ki bu da ihraç tertiblerinin asgarî dört milyon lira olmasını istilzam eder.
Halbuki Ergani istikrazımn son tertibine aid tahvillerin ihraç muamelesinin henüz ikmal edilmiş olması
ve son tertiplerin bankalara ve bilhassa Cümhuriyet Merkez Bankasına satılmak suretile plase edilmiş bulunması
halkımızın sermaye vaziyetinin yeniden bu nisbette yapılacak bir istikrazı karşılayabilecek kudrette olmadığını
göstermiştir.
Filhakika bu gibi vaziyetler evvelce düşünülerek Cümhuriyet Merkez Bankası kanununun sekizinci mad-
desi mucibince evrakı nakdiye itfa karşılığı olarak umumî ve mülhak bütçelerle yekûnu elli bin liradan fazla olan
belediye ve^idarei hususiye bütçelerinden verilmekte olan yüzde l'lerin badema mahsub edilmeyerek yüzde 5 veya
daha fazla geliri olan Hazine tahvilleri mübayaasına tahsis için icabeden kanun ve Heyeti Umumiye kararı is-
tihsal edilmiş ise de mevcud karşılık dört milyon liralık tahvil ihracına kifayet etmemekte ve yukarıda izah edil-
diği veçhile halkımızın vaziyeti de maksadı temin edecek bir nisbette iştirake miisaid görülmemektedir. Bu iti-
barla Sivas - Erzurum hattının inşası için lüzum olan paranın işbu yüzde l'lere nazarı itibare alınarak şimdilik iki
milyon liralık istikraz akdi suretile temini muvafık görülmüştür.
İkramiyeli olarak aktedilen istikrazlarda ise bazı formalitelerin icrası için ihraç işi uzun bir zamana ihti-
yaç göstermekte ve ihraç ve itfa muamelesi birçok kayıtları ve binnetice mühim masrafları istilzam eylemekte-
dir. Diğer taraftan, ellerindeki paraları tenmiye ettiren müessesat bu gibi istikrazlarda ikramiyeyi nazarı itibara
almayıb yalnız faiz haddine ehemmiyet vermekte olduğundan itfa yüzde l'leri hesab edilerek çıkarılacak iki
milyon liralık tahvilleri için ikramiye tahsisinden sarfınazar edilerek kanunda faiz ve ikramiye için verilmesi
derpiş edilen yüzde 7 miktarındaki nemanın yalnız faize hasrı halinde tahvillerin mevzubahs müessesat nez-
dinde eyi bir rağbet göreceği kuvvetle tahmin edilmektedir.
Yukarıdaki mülâhazalara binaen; müteaddid tertiplere taksim suretile akttdilecek işbu istikraza aid ah-
villerin dört milyondan noksan olacak tranşlarına aid ikramiyelerin Ergani istikrazı tahvilleri için tesbit olunan
ikramiyeden az olacağı ve bu sebeple rağbet bulmayacağı ve bu takdirde de yalnız yüzde 1 'lere tahsis edileceğine
göre ayni nemayı temin ve fakat ikramiyeli olması itibarile bir çok kayıtların tesis ve bazı formalitenin icrası
dolayısıle fuzulî külfeti ve masrafı mucib olacağı cihetle memleket sermaye piyasasının vaziyetine göre ihraç
işini tanzim ve idare edilmek üzere tahvillerin icabı hale göre ikramiyeli veya ikramiyesiz olarak çıkarılması fai-
deli ve lüzumlu görülmüştür.
Bu düşünce ile mevzubahs 2463 numaralı kanunun birinci maddesine bir fıkra ilâvesi için merbut kanun
lâyihası hazırlanmıştır.
ADAPAZARI TÜRK TİCARET BANKASININ TEZYİD OLUNAN SERMAYESİNE

HAZİNENİN İŞTİRAKİ HAKKINDA K A N U N LÂYİHASI
ESBABı MUCIBE
Mevduat sahihlerinin birdenbire ve toplu bir surette paralarını çekmeleri üzerine sıkıntıya düçar olan
Adapazarı Türk Ticaret Bankasının vaziyeti ve bu suretle memleket iktisadiyatında yer tutmuş olan bir kredi
müessesesinin yıkılması neticesinde Millî tasarruf hareketinin düçar olacağı sarsıntı ve aynı zamanda diğer
— 553 —
Milli bankalarımıza yapacağı fena tesir nazarı itibare alınarak mezkûr bankanın kuvvetli bir yardımla bu sı-
kışık vaziyetten kurtarılması lüzumlu görülmüş ve bu sebeble ittihaz edilen tedbirler meyanında Millî banka-
ların ve Hazinenin iştirakile bu banka sermayesinin (bir milyon lira) tezyidi takarrür eylemiştir.
Böylece halkımızın Millî bankalara karşı inkişaf etmekte olan itimadı ve tasarruf fikri takviye ve Millî
sermayenin emniyet ve muhafazası temin edilmiş olacağından bu maksatla Hazinenin hissei iştiraki olan (iki
yüz elli bin) lira hakkında merbut kanun lâyihası hazırlanmıştır.
IKTıSAD ENCÜMENI MAZBATASı
Verilen izahata nazaran bu müessese ilk teşekkülünden itibaren son senelere kadar az çok iyi denilecek
bir şekilde çalışmış ve millî müesseseler arasında yine en çok tutunan bir teşekkül mahiyetini muhafaza etmiş
ise de son buhranlı senelerin hususiyetlerini nazarı dikkate alarak bankacılığın icab ettirdiği teknik çalışma
tarzına intibak kabiliyetinde bulunmadığından vaziyeti sarsılmağa başlamıştır. Bu vaziyeti vaktinde gören
Hükümetimiz bankanın umumî vaziyetini tetkik etmiş ve bu müessesenin sermayesini bir milyon lira tezyid
etmek ve bu tezyid edilecek sermayeye millî müesseselerle beraber iştirak etmek suretile kurtarılabilmek imkânı
olduğunu görmüştür.
Bu bankanın sermayesini arttırmak maksadile Milli bankaların ve Hazinenin iştirakile verilecek olan
bir milyon lira için hiç bir tehlike mevcud olmadığı, çünkü nizamnamenin değiştirilen beşinci maddesile ser-
mayenin bu kısmı için bazı fark ve imtiyazlar kabul edilmiş olduğu ve bankanın bundan sonra daha iyi çalışa-
bilmesi için icap eden bütün tedbirlerin alındığı İktısad Vekillinin izahatından anlaşılmış olmakla ismi geçen
bankanın arttırılan bir milyon liralık sermayesine 250 bin lira ile Hazinenin iştiraki encümenimizce de muvafık
bulunmuş ve bu husustaki kanun lâyihasını olduğu gibi kabul etmiştir.
MUAMELE VERGİSİ K A N U N U N U N 2 NCİ MADDESİNİN (O) FIKRASININ TEFSİRİ

HAKKINDA BAŞVEKÂLET TEZKERESİ
(MALİYE VEKİLLİĞİNDEN YAZILMIŞTIR)
2430 numaralı muamele vergisi kanununun vergiden müstesna mevad ve müesseseleri gösteren 2 nci mad-
desinin (O) fıkrası mucibince kuvvei muharrikesi beş beygire kadar (Beş beygir dahil) olanlarla kuvvei muhar-
rike kullanmayıp da en fazla on amele istihdam eden küçük hirfet müesseselerinde trikotaj, ıtriyat ve saire gibi
muayyen bazı sanatlerle iştigal edenler hariç olmak üzere vergiden müstesna tutulmuştur. Bu fıkrada kanun
küçük hirfet müesseselerini diğerlerinden ayırmak için iki kıstas kabul etmiştir.
1) Kuvvei muharrike kullananlarda beygir kuvveti, 2) Kuvvei muharrike kullanmayanlarda amele mik-
tarı. Muamele vergisi kanununun kabul ettiği bu iki ölçü sınaî müesseselerin muamele vergisi kanununun birinci
maddesinin matufunileyhi bulunan 1055 numaralı teşviki sanayi kanununun birinci maddesindeki tarifine mü-
tenazırdır. Bu maddede (Daimî veya muayyen zamanlarda makine veya aletler veya tezgâhlar ianesile her hangi
bir madde ve kudretin evsaf ve eşkâli kısmen veya tamamen değiştirilib kıymetlendirilmek suretile toplu imalât
vücude getirilen ve bu maksada tahsis edilen yerler sınaî müessese addolunur) denilmiştir.
Bu tarifte sınaî müesseseler iki kısım olarak kabul edilmiştir. I) makine ile 2) tezgâhla işleyen ve toplu ima-
lât vücude getiren mahaller. Muamele vergisi kanununda sınaî müesseseler için konulan salifülârz istisnaiyet
hadleri de, bu iki kısım nazarı itibare alınarak vazedilmiş bulunmaktadır. Binaenaleyh (O) fıkrasile kabul edi-
len istisnaiyet hadlerinin tatbikında da her kısmın ayrıca nazarı itibare alınması ve münhasıran makine ile işle-
yen bir müessesenin kuvvei muharrikesi beş beygir kuvvetinden ve münhasıran tezgâhla işleyen bit müessesenin
kullandığı amele adedi ondan az olduğu takdirde istisnadan istifade ettirilmesi icab eder. Kuvvei muharrike kul-
lanan bir müessese amele de kullanırsa, teşviki sanayi kanununun kabul ettiği kısımların ikisine aid evsafı cami
bir vaziyete gireceğinden bu takdirde O fıkrasında münderic istisnaiyet hadlerinin ikisinin ayni zamanda nazarı
itibare alınması kesbi zaruret eder. Binaenaleyh hem kuvvei muharrike hem de amele kullanan müessesenin mu-
afiyetten istifade edebilmesi için hem kuvvei muharrikesinin beş beygirden aşağı olması, hem de amelesinin on-
dan az bulunması lâzımdır. Teşviki sanayi kanununun tasnifinden doğan bu zarurî neticenin aksini mütalea et-
— 554 —
mek (O) fıkrasının maksadı tedvinine uygun düşmeyeceği gibi haksız, gayrimantıki ve suiistimale müsaid tatbi-
kata da mahal verir. Filhakika bu takdirde hiç kuvvei muharrike kullanmayan bir müessese on bir amele istih-
dam etse vergiye tabi olurken 4,7j beygir kuvvetinde kuvvei muharrikeyi ihtiva eden bir müessesenin yüz amele
istihdam etmesi, halinde de vergiden azade kalması icab eder.
İKTISAT ENCÜMENININ MAZBATASI

Muamele vergisi kanunu esas olarak kuvvei muharrike ile çalışanlarda beş beygirden fazla kuvvet kulla-
nanları ve kuvvei muharrikesiz çalışanlarda on ameleden ziyade işçisi olanları bu vergi ile mükellef tutmuştur.
Maliye Vekâleti tatbikatta hem kuvvei muharrike hem amele bulunduran müesseselerde mükellefiyet mev-
zuunu tayin için "kuvvei muharrike mi esas olarak alınacaktır, yoksa amele mi?" noktasında tereddüd ettiğinden
keyfiyetin tefsir yolile hallini istemiştir. Keyfiyeti tetkik ve müzakere eden encümenimiz yalnız kuvvei muhar-
rikesi beş beygir kuvvetinde veya yine yalnız amelesi on olan biı müessese mükellefiyet mevzuuna girdiğine göre
her ikisi bir yerde toplanan bir müessesede bu mükellefiyet hadlerinden biri tam diğeri noksan da olsa mükelle-
fiyet mevzuunun kanunî şartlarından birini haiz olan bu gibi bir müessesede noksan görülen kısımdan dolayı
o müessesenin mükellefiyet mevzuu haricinde kalmasına bit sebep teşkil etmiyeceği neticesine varmıştır. Esasen
kuvvei muharrikesi olan her müessesenin az çok amele de kullanması tabii bulunduğundan matrahın tayininde
her iki şıkkın birden mütalea edilmesi icab eder. Kuvvei muharrike kullanmıyan müesseselere gelince bunlar
hakkında fıkranın hükmü esasen çok sarih olduğundan iltibasa mahal verecek bir cihet görülememiştir.
MUHTELİF MADDELERDEN ALİNACAK İSTİHLÂK VERGİSİ HAKKINDAKİ K A N U N U

MUVAKKAT MADDESİLE 2456 SAYILI K A N U N U N 3 Ü N C Ü MADDESİNİN
TEFSİRİNE DAİR BAŞVEKÂLET TEZKERESİ (3 / 536)
IKTISAD ENCÜMENI MAZBATASı

14 Birinci Kanun 1931
Varidat umum müdürü vekilinin verdiği izahata nazaran tatbikatta; stok mallar hakkında verilen beyan-
namelerdeki miktar ile tahakkuk arasında bir fark görüldüğü veya hiç beyanname verilmediği akdirde 2546
numaralı kanunun 3 ncü maddesi mucibince varidat idarelerince tahakkuk ettirilecek vergi hakkında mükellef-
lerin itiraz ve temyiz haklan olup olmadığında tereddüd hâsıl olduğundan keyfiyetin tefsir yolile halli istenmek-
tedir.
Halbuki tefsiri istenen maddenin hedefi daha ziyade stok mallar hakkında beyanname verilmesini mec-
buri kılan muvakkat bir hükümdür.
Kanunun esası ise daimi mahiyeti haiz olduğundan encümenimiz bu hususta stoklar haricindeki bu gibi
mallardan alınacak istihlâk vergisinin tarh ve tahakkuku hangi usul ve merasim dahilinde katiyet kesbediyorsa
bunları da ayni hüküm dairesinde muamele görmesi icab edeceği kanaatine vâsıl olmuştur ki bu ahkâm 2458
sayılı kanunun 5 nci maddesinde sarahaten yazılmıştır.
Hulâsa; encümenimiz bu asla tebaan feri sayılması icab eden stok mallar için tarh ve tahakkuk ettirilecek
vergiler hakkında da mükellefler için itiraz ve temyiz hakkının kabul edilmesini 3 nci maddenin hükmü dahilin-
de kabilihal görmüş ve maddeyi tefsire zaruret hissetmemiştir.

Mesele; muhtelif maddelerden alınan istihlâk vergisi hakkındaki 2458 sayılı kanunun neşri tarihinde mev-
cud mallar için verilecek beyannameler üzerine yapılacak tarh muamelelerinin hangi usule tâbi olacağı gösteril-
memiş ve yalnız 2458 sayılı kanuna ek olarak 2546 sayılı kanunda yukarıda ismi geçen muvakkat madde muci-
bince beyannamesi verilmeyen veya eksik verilen eşyanın vergisi varidat lidarelerince yapılacağı söylenmekle
iktifa edilmiş olduğundan bu suretle tahakkuk ettirilecek verginin muamele vergisinde olduğu gibi itiraz ve tem-
yiz safhalarına tâbi olup olmıyacağının tefsir yolu ile halledilmesi talebinden ibarettir.
2458 sayılı kanunun beşinci maddesinde dahildeki istihsalât ve imalâtta verginin tarh ve tahakkuk ve tah-
sil muamelelerinin 2430 sayılı muamele vergisi kanunu mucibince cereyan edeceği zikredilmiş olduğuna göre bu
— 555 —
kanunun neşri tarihinde fabrika ve imalâthanelerle bu mallan hariçten getirtip de toptan satan müesseseler nez-
dinde bulunan stok mallar hakkında da ayni esasların kabulü ve binaenaleyh bu kabil mükellefler için itiraz ve
temyiz haklarının tanınması vazıı kanunun maksadına tamamen uygun olduğunda şüphe olmamakla berabeı
gerek beşinci maddede ve gerekse 2546 sayılı kanunun 3 ncü maddesinde sarih bir hüküm mevcud olmadığından
meselenin tefsirden müstağni sayılması da varid görülememiştir.
Tatbikatta vaki olabilecek tereddütleri önlemek ve kanunun yanlış tatbikına mahal kalmamak üzere
meselenin bir tefsir fıkrasile aydınlatılmasını üstün bir düşünce bilen encümenimiz bağlı tefsir fıkrasını hazırla-
mıştır. "Muhtelif maddelerden alınacak vergilerin tarh ve tahakkuk muameleleri 2458 sayılı kanunun 5. madde-
sine tabidir."
ÇEKİRGE İSTİHBARAT OFİSİ KURULMASINA DAİR OLAN 20 MAYIS 1926

TARİHLİ MUKAVELEYE DAHA Ü Ç YIL MÜDDETLE İŞTİRAKİMİZ
HAKKINDA K A N U N LÂYİHASI
ESBABI MUCİBE
Gazi Antep, Urfa, Maıdin, Diyarbekir ve Siird vilâyetlerimiz Suriye ve Irak'tan her sene gelen çekirge akın-
ları yüzünden bu havali ekinleri büyük zararlar görmekte idi. Bu zararları yalnız bizim yönden alınacak ted-
birlerle ortadan kaldırmak mümkün olamıyacağını düşünen Vekilliğimizce komşu Arab Hükümetlerde bu işte
bir çalışma birliği yapılmasına mecburiyet hâsıl olmuş ve bu gaye ile Cümhuriyet Hükümetimizle Irak, Filistin,
Şarkî Erden ve Suriye Hükümetleri arasında 926 senesinde aktolunan örneği bağlı mukavelename hükümlerine
göre, masrafı Âkit Devletler arasında paylaştırılmak üzere Şam'da bir (Beynelmilel Çekirge Mücadele İstihba-
rat Ofisi) kurulmuştur.
Bu müessese, Âkit Devletler arazisindeki çekirgelerin faaliyet ve hareketleri ve bunlarla yapılmakta olan
mücadelenin şekil sınır ve neticeleri hakkında topladığı malûmatı yine Âkit Devletler teşkilâtına vermek sureti-
le bunların birbirlerinin ülkelerindeki çekirge vaziyetlerinden karşılıklı olarak haberli olmalarını ve ona göre
tedbir almalarını temin eylemiştir.
Bu mukavele tatbik mevkiine girdikten sonra önceden çekirde mücadelesi bakımından belli başlı bir ku-
rum ve düzenleri olmayan Suriye ve hatta Irak Hükümetleri bu kurum ve düzenleri yapmağa ve tamamlamağa
başlamışlar ve bizde olduğu gibi kuvvetli vasıtalarla savaşa girmişlerdir. Bizim bundan elde ettiğimiz faide çok
mühim olmuştur. Şöyle ki: Bu savaş sonunda bir iki yıl önce birbiri ardı sıra Gazi Anteb, Urfa, Diyarbekir ve
Siird vilâyetleri bu yıl da Mardin vilâyeti çekirge belâsından kurtulmuş ve bu uğurda her yıl bütçemizde bu iş
için ayırdığımız 50 - 60 bin liralık bir masraf onda bir nisbetine inmiştir.
Önceden üç yıl için imzalanan bu mukavele. İkinci üç yılda da tatbik mevkiinde kalmıştır. Ancak Filistin
ve Şarkî Erden Hükümetleri, daha ziyade Sudan çekirgesile alâkalı olduklarından ve bu çeşit çekirge ile Lond-
ra'daki haşarat enstitüsü meşgul bulunduğundan bu iki Hükümet ve enstitüye bağlanarak evvelki yıl arzı geçen
çekirge mücadele mukavelesinden çekilmişlerdir.
Âkit Devletlerin murahhaslarından mürekkeb olarak geçen yıl Beyrut'ta yapılmış olan mutad toplantıda
Suriye murahhası bu anlaşmamn şekli üzerinde hasıl olan bir görüş ve düşünüş ayrılığı yüzünden, Suriye Hü-
kümetinin bu teşekkülden çekildiğini bildirmiştir.
Sonradan Irak Hükümeti Hariciye Vekâletimiz kanalile bize yapmış olduğu bir tebliğde bu mukaveleye
iştirake âmade olduğunu bildirmiş ve "Lübnan Hükümeti de bu mukaveleye bağlanmağı kabul eylediği takdir-
de Cümhuriyet Hükümetimizle Irak ve Lübnan Hükümetleri arasında daha üç yıl müddetle bunun meriyet mev-
kiine girmesi mümkün olabileceğinden bahsile Lübnan Hükümetinin bu husustaki noktai nazarı" tarafımızdan
sorulmuş ve alman cevabda Lübnan'ın da bu karan kabul eylediği bildirilmiştir. Şu halde Cümhuriyet Hükü-
metimizin de bu mukaveleye daha üç yıl müddetle iştiraki çok lüzumlu ve zaruri bulmuştur.
1 / 54 NO.LU KADASTRO VE TAHRİR KANUNU LÂYİHASI

20 Mayıs 1928
(MALİYE VEKALETİCEÜLESİNCE TANZİM ŞURA Yİ DEVLET RİYASETİNDEN TEVDİ EDİLMİŞTİR)
ESBABI MUCİBE
Avrupa ve bilhassa İsviçre ve Fransa kadastroları başlıca şu üç kısımdan teşekkül etmektedir:

— 556 —
1- Tahdit ve tahriri emlâk,

2 - Takdiri kıymet,
3- Nirengi ve poligon teşkilâtı icrasile masehatı arazi.
Kanun, halk ile Hükümet arasındaki münasebatı tayin eden ahkâmı ihtiva etmesine veya Hükümetin halk
üzerine tahmil edeceği maddî ve manevî teklifatı tayin ve tahmil edeceğine göre bunun haricindeki hususat için
nizamnameler ile temini maksat usul ve teamülden olmak itibarile işbu kadastro kanun projesinin hini tanzimin-
de muamelâtı fenniyenin nizamname ile tesbiti muvafık görülerek bu bapta kanuna ahkâm vazına lüzum görül-
memiştir. Kezalik takdiri kiymet hususatı ile olbaptaki kanunları mucibince varidat müdüıiyeti umumiyesi meş-
gul olmakta bulunduğundan kadastro heyetlerinin tekrar olarak takdiri kiymet işlerile de meşgul olması ayrı
bir masraf ve külfetten başka bir faidei ameliyeyi mucip olmıyacağı derpiş edilerek bu cihet de kanuna ithal edil-
miştir. Binaenaleyh işbu kadastro kanunu tahdit ve tahrir muamelesinin siireti icrasına, bu bapta muktazi teşki-
lâta, ihtilâfatın sureti halline, alınacak rüsumun miktar ve sureti cibayetine münhasır bırakılmıştır. Kezalik ka-
nunu medenimiz mucibince tutulması zarurî olan sicilli emlâk tesisini mümkün kılabilmek için süratle tahriri
emlâk yapılabilmek maksadile bazı ahkâmı cami bir faslı mahsus tertip edilmiştir.

16 Mayıs 1934
Türkiye Cümhuriyeti ileri bir millet vasfını kanunlarında yaptığı geniş inkilâpla temin etmek istemiştir.
Kanunu medeni ve borçlar kanunu bu yüksek hamlenin birer ifadesidir. Ancak medeni kanunun gayri menkul-
lere düşen hükümleri Tapu sicili üzerine, yani kadastroya müessestir. Binaenaleyh, hukuktaki inkilâp hükümleri-
ni tamamlamak ve yaşar bir hale getirmek için bütün vatandaşların gayri menkullerini hududu, planı, miktarı
ile tayin eder, sarih tapu kayitleri bulunmak lâzımdır.
Türkiye'de kadastro 1328 senesinde bir muvakkat kanunla başlamıştır, ancak bu teşebbüs hem noksan ve
hem de pek zayif kalmıştır.
Cümhuriyet devrinde 1341 tarihli kadastro kanunile bazı mıntakalarda kadastro yapılmasına başlanmış
ve halen devam etmekte bulunmuştur. Ancak bu kanunun tatbikinde tecrübelerden istifade edilerek daha geniş
hükümleri ihtiva etmek üzere hazırlanan kanun lâyihasını encümenimiz tasviple karşılamıştır.
Encümenimiz lâyihada bazı esaslı tadiller yapmıştır.

Türk kanunu medenisinin gayrimenkullere ilişen hükümleri tapu sicilli esası üzerine kurulduğu halde
memleketimizde kanunu medeninin istihdaf ettiği şekilde bir tapu sicillinin mevcud olmaması her milletden zi-
yade toprağa bağlı olan ulusumuzun bu yüzden bir çok engellere maruz kalmalarına ve mevcud vesikaların mül-
kiyet işini kestirip atacak mahiyette bulunmamasından dolayı da birçok zararlara düçar olmalarına sebebiyet
vermektedir. Gayrimenkullere müteallik ayni hakların tapu sicilline kaydedilmekle hukukî bir mevcudiyet ka-
zanacağına göre vatandaşların kanunu medeninin bu hükümlerinden tam bir surette istifadelerini temin için
ilmî ve fennî ve hukukî esaslara dayanan bir tapu sicilli kurulmasına zaruret vardır. Bu ihtiyacı karşılamak
maksadile Fransa ve bilhassa İsviçre kadastro esasları göz önünde bulundurularak gayrimenkul emvalin tahdid
ve tahriri hakkındaki muvakkat kanunun tatbikatında görülen müşkülâtı kaldırmak ve tecrübelerden alınan
neticelerden istifade edilmek suretile hazırlanan ve encümenlerde yapılan değişikliklerle memleketimizin icaba-
tına mümkün olduğu kadar uydurulmuş olan bu kanun lâyihasını encümenimiz esas itibarile tasviple karşıla-
mıştır.
AFYON KARAHİSAR - ANTALYA DEMİRYOLLARININ İNŞASINA DAİR

OLAN KANUNA EK 1/1168 NO. LU K A N U N LÂYİHASI
ESBABı MUCIBE
' t
Merkez ve mülhakatındaki nüfus kesafeti ve mahsulât ve mamulâtının cins ve miktarları itibarile en mü-
him kasabalarımızdan biri olan İsparta'nın Antalya ve İzmir gibi mahreç limanlarına ve iç Anadoluya demir-
yolu ile bağlanması mezkûr mahsulât ve mamulâtın her mevsimde daha seri ve emin bir surette ve daha az mas-
— 557
lafla naklini temin ederek o mıntaka iktisadiyatının bir kat daha inkişafına yardım edeceği cihetle İsparta'dan
başlayarak yapılacak etüdün neticesine göre Aydın hattının ya Kuleönü istasyonunda veyahut Kuleönü ile Ba-
ladız istasyonları arasında münasip görülecek bir mevkide mezkûr Aydın hattına müntehi olmak üzere normal
genişlikte bir şube hattı inşasına mezuniyet verilmesi hakkında ihzar olunan kanun lâyihası leffen arz ve takdim
kılınmıştır.
İnşa edilecek bu şube hattının tulü takriben 13 kilometre ve ray ve travers ve sair ferş malzemesi dahil ola-
cak bedeli inşası 360 000 lira tahmin edilmiş ve bu masrafın 2134 numaralı kanun mucibince Afyon Karahisar -
Antalya hattı için her sene Vekâletimiz bütçesine konan tahsisattan münakaşa tenzilâtlarile elde edilen tasarruf-
larla temini mümkün görülecek kanuna o yolda bir hüküm dercedilmiş ve inşaatın inkıtaa uğramayarak mun-
tazam bir seyirde devamını temin için de müteaddid senelere sari taahhi'ıdat icrasına mezuniyet verilmiştir.
BUĞDAYI KORUMA KARŞILIĞI K A N U N U N U N BAZİ MADDELERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ

VE KANUNA EKLENEN MADDELER HAKKINDA 1/1170 NO. LU K A N U N LÂYİHASI
ESBABI MUCİBE
2466 numaralı ve 29 Mayıs 1934 tarihli buğdayı koruma karşılığı vergisi kanunu, buğday müstahsilini
himayeye matuf tertibatı kurabilmek maksadile ihdas edilmiş ve bu maksadın icabatı dairesinde, eleksiz ve vals-
siz köy değirmenlerinde, şehir ve kasaba civarında da olsa, öğütülen unlardan köylülerin kendi ihtiyaçlarına
mahsus olanları vergiden müstesna tutulmuştu. Tatbikatta görüldü ki, köylerde, köylü ihtiyacatını tatmin ede-
cek miktarda kâfi değirmen bulunmadığından köylü halk civarlarındaki kasabalara gelerek unlarını öğütmek
mecburiyetinde kaldıkları gibi köylerden farkı olmayan küçük kasabalarda ikamet eden ziraat adamlarının da
köylüler gibi vergiden muaf tutulmaması kendilerini tazyik etmekte ve haklı şikâyetlerine mahal bırakmaktadır.
Gerek köylü, gerek köylüden farkı olmayan küçük kasabalar halkının, kendi toprakları mahsulâtını, zati ihti-
yaçları için öğütmeleri halinde de, bunlardan ticaret unları gibi ve ayni miktarda vergi alınması, müstahsili
himaye mahsadile telif edilemiyeceğinden, cezri bir karar alınarak nüfusu on binden aşağı olan ve fabrikası bu-
lunmayan yerlerin tamamından verginin kaldırılması suretile toprak adamları lehine geniş bir müsaade ve tah-
fif yapılması iltizam olunmuştur.
Bu maksatla, 28 Teşrini evvel 1927 tarihinde; yapılmış olan umumi nüfus tahriri neticelerine göre nüfusu
onbinden aşağı olan yerlerde fabrikası olan mahdud bir Kaç kaza hariç olarak, bu verginin tamamen kaldırıl-
ması cihetine gidilmiştir. Türkiye'de bu gün, 365 mülhak kaza ve 57 vilâyet merkezi kaza mevcut olup kaza ye-
kûnu bu suretle 413 adedine baliğ bulunmaktadır. Nüfusu onbinden aşağı olan kasabalar vergi sahası dışında
bırakılırsa, vergi, İstanbul şehrile 64 kazaya münhasır kalmakta, merkez ve mülhak kazalardan 3478 kaza ver-
giye tâbi tutulmamaktadır.
Bu tadilât sırasında, kanunun ikinci maddesi ilga edilmiş, 4 ve 9 uncu maddeleri de şimdiye kadar cere-
yan eden tatbikata ve yeni vaziyete göre lâzımı veçhile şekillendirilmiştir.
Keza, Hükümetçe Ziraat Bankasına mubayaa ettirilecek buğdayların muhafaza, nakil, memleket içinde
ve dışında satışı ile buna müteferri işler ticari mahiyette olduğundan bu muamelelerin Muhasebei Umumiye
kanunile, artırma eksiltme ve ihale kanunu hükümlerine ve Divanı Muhasebat vize ve murakabesine tâbi bulun-
madığı hakkında kanunun 13 üncü maddesine bir fıkra eklenmiştir.
Nufusu on binden aşağı olan yerlerdeki adi değirmenler kâmilen vergi mevzuu harici bırakılmış olduğun-
dan bunlarda yeniden vücude getirilecek değirmenlerin, vergiye tâbi mahallerdeki fabrika ve değirmenlere rakib
4
bir vaziyete girmemelerini ve ancak lüzum ve zaruret olan yerlerde değirmen tesis edilmesini teminen, bu husus-
ta evvelemirde İcra Vekilleri Heyetinden müsaade alınmasını temin edici bir madde ilâve olunmuştur.
MUVAKKAT ENCÜMEN MAZBATASI
Maliye Bakanının verdiği izahata nazaran kanunun altı aylık tatbikatından alınan neticelere göre mükel-
lefiyetten yalnız köy değirmelerini istisna edip şehir ve kasaba hududu içinde çiftçilikle uğraşanlaıı bu vergi ile
mükellef tutmak çoğunun geçimi bir köylü gibi çiftçilikten ibaret olan bu kısım halkın geçimleri üzerinde sı-
kıcı bir tesir yapmıştır.
— 558 —
Bu hali gören Hükümet iş hacmi küçük olan bu gibi kasabaların da köyler gibi istisna edilmesini düşünmüş
ve bu maksadla mükellefiyetin nüfusu 10 000 den yukarı kasaba ve şehirlerden başlamasını teklif etmiştir. An-
cak encümen tarafından kanunun tatbikatı ve alınan neticeler ve bu hususta dermeyan edilen şikâyetler üzerinde
uzun uzadıya icra kılınan tetkikatta memleketimizin ziraî bünyesi ve toprak adamlarının nüfusu 10 000 den a-
şağı kasabalarda olduğu kadar nüfusu 10 000 den yukarı kasaba ve şehirlerde de ayni vaziyeti göstermesi ve bil-
hassa vergi tatbikatında nüfus adedi esas tutularak mükellefiyet ve muafiyet sahaları tayin edilmesi haiz olduğu
manevî tesir noktasından iltizam edilmemiş ve verginin umuma şamil bir vaziyette mütaleası ile şikâyetleri ber-
taraf edecek bir tertibe konulması tercih olunmuştur. Bu maksadla 10 000 nüfus kaydi kaldırılarak onun yerine
verginin ticaret unları hazırlayan fabrika ve değirmenlerle unlarını satışa çıkaran müstahsillerden alınarak zatî
ihtiyaçları için adi değirmenlerde un öğüten müstahsiller kamilen vergi mevzuu haricinde bırakılmıştır. Bu su-
retle gerek köyde, gerek kasaba içerisinde olup da kendi mahsulünü adi değirmenlerde öğüten müstahsiller bilâ-
kaydü şart ve hiç bir tazyika ve merasime tâbi tutulmaksızın verginin dışında kalmıştır. Adi değirmenlerde buğ-
daylarını öğüten müstahsillerin vergiden hariç tutulması istihdaf edilmekle beraber bu nevi değirmenlerin ver-
giye tâbi fabrika ve değirmenlere rakib bir vaziyete girmesine ve onların faaliyetlerini sektedar etmesine mahal
verilmemekte pek ehemmiyetli bir mevzu teşkil eylediğinden bu hususta Hükümetin icab eden emniyet tertiba-
tını alması lüzumlu görülmektedir.
Bu verginin tatbikatında Hükümetin vergiye gayritâbi değirmenlerde öğütülüp de satışa çıkarılan unlardan
satılık ekmek yapan çarşı fırınlarının imalât miktarları esas tutularak vergilerinin maktuiyete bağlanması im-
kânlarını tetkik etmesi ve bu maksadla bazı tecrübelerde bulunması muvafık olacaktır.
MUHACtRLERE VE MUHTAÇ ÇİFTÇİLERE ÖDÜNÇ TOHUMLUK VE YEMEKLİK

DAĞITILMASI HAKKINDA 1/1181 NO.LU K A N U N LÂYİHASI
KANUNUN NIÇINLERI
Yurdumuza geniş mikyasta muhacir akını başlamıştır. Gelen muhacirlerin büyük bir bölüğü hemen he-
men hepsi yemekliğe ve tohumluğa muhtaç bir halde bulunmaktadırlar.
Yurdumuzun tabiî teşkilâtı icabı muhtelif kısımları sık sık kuraklığa maruz kaldığı gibi muhtelif yerlerde
de dolu, kar, seylâb ve emsali afetlere maruz kalmaktadır.
Gerek gelen bu yeni yurddaşlara ve gerek kuraklık ve afet gören yerli çiftçilere yardım yapmak bir zaruret
halini almıştır.
Bunun için (2056) numaralı buğdayı koruma kanunu hükümlerine göre elde edilmekte olan paradan bir
milyon liralık bir kısmı ayrılarak bu yardımı temin etmek gerekmektedir.
Bu yardımın yapma şekli daha ziyade bir ticaret ve banka muamelesi şekli olduğundan mevcud maliye
usullerile icrasında büyük zorluklar ve hatta imkânsızlıklar görülmüş ve bunun için bu işin Ziraat Bankası vası-
tasile ve usul ve teamüle göre yapılması lüzumlu sayılmıştır.
Geçen yıllarda kuraklıktan ve mevsimin ekime müsaade vermemesi yüzünden çok sıkıntıda kalan Anka-
ra, Konya ve Kars ve Bayazıd vilâyetlerine (4 659 000) kilo tohumluk dağıtılmıştı. Bu işin de bu kanunla açılan
hesaba konulması lüzumlu görülmektedir.
Bu esaslara göre hazırlanan altı maddelik kanun projesi ilişiktir. Hazirandanberi yurdumuza yirmi bini
artık muhacir gelmiş olub kamusu yemeklik ve tohumluk beklemekte olduklarından ve ekim mevsimi de geç-
mek üzere bulunduğundan bu kanunun müstaceliyetle çıkarılması bir zaruret halindedir.
ZİRAAT VEKÂLETİ MÜESSESELERİNDE YETİŞTİRİLEN HER NEVİ FİDAN TOHUM

VE ÜRETME VASITALARININ SATILABİLMESİ VE BU GİBİ MÜESSESELERDEN
LÜZUM GÖRÜLENLERİN MÜTEDAVİL SERMAYE İLE İDARE EDİLEBİLMESİ
HAKKINDA 1 / 1085 NO.LU KANUN LÂYİHASI
21 Haziran 1934
(ZİRAAT VEKALETİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABı MUCIBE
Vekâletimize bağlı ve fidan, tohum ve diğer üretme vasıtaları yetiştiren müesseseler bunları 2 Kânunuevvel
1341 ve 682 numaralı kanunun 1 inci maddesi mucibince meccanen dağıtmaktadırlar.
— 559 —
Vekâletimizin başlıca vazifelerinden biri olan bu işlerin halkımıza temin ettiği faideler bir çok yerlerde iyi-
ce anlaşılmıştır. Bu suretle şimdiye kadar halka meccanen yapılan bu yardımın bundan sonra, maliyet fiatına
tekabül edecek bir bedel mukabilinde yapılması lüzumlu görülmektedir. Bu sayede, Vekâletçe meccanen fidan
tevzi edilmekte olması dolayısile bu gün kurulması kabil olmayan, hususî fidanlıkların da memleketimizde ted-
ricen teessüs ve inkişafına imkân verilmiş olacaktır.
Kurulacak millî pamuk dokuma sanayiimizin ihtiyaç göstereceği iyi cins pamukların memleketimizde ye-
tiştirilmesi gibi mühim bir maksatla tesis edilmiş ve edilmekte olan pamuk tohumu üretme çiftliklerimizin mü-
tedavil sermayeye ihtiyaçları temamen tahakkuk etmiş bulunmaktadır.
Fidan tohum ve diğer üretme vasıtaları yetişdiren müesseselerimizden bu tarzda çalışabilecek derecede
işlerini ilerletmiş ve muhitlerine kendilerini tanıttırabilmiş olanlarına, umumi muvazeneden karşılanan işletme
masraflarının mütedavil sermaye olarak verilmesi ileri senelerde bu suretle bütçede tasarruf edilecek olan tah-
sisat ile Vekâletimizin diğer sahalarda da halkımıza müfit olacak işlere girişmesine imkân verecektir.
Bu gibi müesseselerde çalışan mütehassıs fen memurlarımızın maaş ve ücretlerini de tevziattan istifade
eden halka yükletmek, bu kanundan beklenilen faidelerin elde edilmesine mani olacağı düşünülmüş ve maliyet
fiatı hesabına bu müesseselerin memur masrafı konulmamıştır. Bu itibarla maliyet fiatlarına yalınız işletme mas-
raflarının esas tutulması muvafık görülmüştür.
Mütedavil sermaye ile işleyebilecek derecede teşkilat, tesisat ve işlerini henüz ileriletememiş ve muhitine
o derece kendini tanıtamamış olan müesseselerimizin de yavaş yavaş bu, çok ümid bağladığımız yeni şekilde
çalışma tarzına hazırlanabilmeleri için yetiştirdikleri fidan, tohum ve diğer üretme vasıtalarını evvelâ gayet
ucuz ve seneden seneye yükseltilerek yukarıda izah olunan maliyet derecesine kadaı çıkarılacak bir bedel mu-
kabilinde dağıtmaları muvafık mütalea edilmektedir. Bu gibi müesseseler bu suretle tahsil ettikleri parayı mal
sandıklarına yatıracaklardır.
İşlerinin hususiyeti dolayısile mütedavil sermaye ile çalışmaları mahzurlu görülen veya istihsalâtının be-
del mukabilinde dağılması mümkün olmayan müesseselerimizin yetiştirdikleri fidan, tohum ve diğer üretme ve-
sıtaları da yine (632) numaralı kanun mucibince meccanen dağıtılacaktır.
ZIRAAT ENCÜMENI MAZBATASı
1 Temmuz 1934
Ziraat fidan, tohum ve bunun gibi bir takım üretme vasıtaları yetiştiren hususî müesseselerin bir taraftan
memlekette çoğalmasını kolaylaştırmak ve Ziraat Vekilliğine bağlı bu gibi müesseselerin bir kat daha eksikleri-
ni tamamlamak ve memleket ihtiyaçlarına cevab verecek bir şekilde fidanlıkları çoğaltmak için tohum ve fidan-
ların maloldukları fiata yakın bir para ile satılması ve bu müesseselerin işler sermayeden faidelenmeleri ve pa-
muk sanayiimizin aradığı iyi cins pamukların pamuk mıntakalarında çoğalması için bu tohumlan yetiştirmekte
olan üretme çiftliklerinin de işler sermayeye ihtiyaçları düşünülerek lâyiha muvafık görülmüş ve bu kanunun
tatbiki ile kuvvet bulacak olan bu gibi müesseseler memleket ihtiyacına yarayacak vasıflarda iyi tohum yetişti-
recekleri gibi meyvacılığımızı iç ve dış piyasaların aradığı şartlara uygun ve sabit, düzgün evsaflı hasılat verecek
bir vaziyete getireceği düşünülerek lâyihadaki maddeler ufak değişikliklerle kabul edilmiştir.
Fidan, tohum ve bunun gibi üretme vasıtaları yetiştiren ve Ziraat Vekilliğine bağlı bulunan müesseselerin
aded'ni çoğaltmak ve mevcud olanların da noksanlarını tamamlamak maksadile tohum ve fidanların maliyet-
fiatma yakın bir bedel ile satılması yolundaki teklifi muvafık bulan encümenimiz pamuk tohumu üretme çiftlik-
lerinin işler sermaye ile idare edilmesi hakkındaki düşünceyi de yeıinde bulmuş ve bu sebeblerle Ziraat encümeni
tarafından anıklanan kanun lâyihasını esas itibarile ihtiyaca uygun görmüştür. Şn kadar ki işler sermaye ile ida-
re olunan muesseselerce elde edilebilecek safi hasılâtın bu müesseselerin sermayesine eklenmesi muvafık ol-
makla beraber bunun için bir had tayinine zaruret hisseden encümenimiz sermayenin üç misline baliğ oluncaya
kadar safi hasılâtın sermayeye eklenmesi ve bundan fazlasının Hazineye teslimi yolundaki Hükümetin teklifii
işin icabına daha elverişli bulunduğundan Ziraat encümeninin teklif ettiği 7 inci maddenin yerine bu kayidler
ihtiva eden Hükümetin lâyihasındaki 7 nci maddeyi almağı muvafık bulmuştur.
— 560 —
TÜRKİYE CÜMHURİYETİLE AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ ARASINDA 25 BİRİNCİ

TEŞRİN 1934 TARİHİNDE İMZA OLUNAN VE HER İKİ DEVLET VATANDAŞLARI
MÜTEKABİL METALİBİNİN TESVİYESİNE MÜTEDAİR İTİLÂFNAMENİN TASDİKİ
HAKKINDA 1/1164 NO. LU KANUN LÂYİHASI
(HARİCİYE VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBE
Umumî savaşın bitiminde sakıt Osmanlı İmparatorluğunun tasfiyesinden çıkan işleri halletmek ve Hü-
kümetimizle diğer Hükümetler arasında asıntıda kalan pürüzlü davaları dostça bir düzene bağlamak ve böylece
bütün Devletler ile münasebetlerini iyi niyetle ve samimiyetle idare etmek Türkiye Cümhuriyeti Hükümeti siya-
setinin ana çizgilerinden birini teşkil etmektedir.
24 Birinci kânun 1923 tarihinde İstanbul murahhası Adnan Bey ile Amiral Bristol arasında teati edilen no-
talarda ,Amerika ile Lozan'da yaptığımız muahedenin iki tarafça tasdikından altı ay sonra, Amerika vatandaş-
larının Türkiye Hükümetinden ve Türk vatandaşlarının Amerika Hükümetinden vaki olacak ve umumî harb-
den doğan zarar ve ziyan taleblerinin tesviyesi için bir komisyon teşkili kararlaştırılmış ve daha sonra 17 Şubat
1927 tarihinde yine Amiral Bristol ile teati edilen notalarda şayed Lozan muahedesi tasdik edilmezse, 24 Birinci
kânun 1923 tarihli notalar hükümlerinin akti düşünülmekte bulunan Türkiye - Amerika ticaret ve ikamet mu-
kaveleleri tasdiknamelerin in teati edilmesinden altı ay sonra meriyet mevkiine girmesi kabul edilmişti. İşbu
mukavele tasdiknameleri teati edildiğinden bu gibi taleblerin tetkiki ile uğraşacak olan komisyon 15 Ağustos
1933 tarihinde kurulmuş ve müzakerelere Muhtelit mübadele komisyonundaki Türk murahhas heyeti memur
edilmişti.
İlk toplantısını 15 Ağustos 1933 te yapan komisyon, Amerika murahhas heyetince verilen Amerika vatan-
daşlarının taleblerine aid 898 dosyayı tetkik etmiş, bunlardan 573 talebin hukukî esaslara müstenid olmadığına
ve 325 talebin de tetkika değer bulunduğuna karar vermiştir.
İlk gözden geçirme neticesinde, tetkika değeri olduklarına karar verilen bu taleblerin yekûnunun 16 buçuk
milyon dolara vardığı anlaşılmıştır. Fakat 24 Birinci kânun 1923 tarihinde teati edilen mektubların, taleblerin
en geç 15 Ağustos 1934 tarihine değin komisyona tevdiini icab ettiren hükmüne rağmen, o güne kadar hiç bir
vatandaşımızın bu yolda bir talebi olmamıştır.
Müzakere ve tetkikler neticesinde, bu yekûn yerine toptan bir para verilmesinin dostça, çabuk ve tasar-
ruflu bir düzen olacağı; böylece iki Hükümet arasında asıntıda kalan tek pürüzlü işin tamamile düzeltilmiş
bulunacağı; dosyaların birer birer tetkiki aylarca ve hatta yıllarca uzayabileceği ve neticede yine uzlaşılamayan
talebler için hakeme gitmenin de ayrıca para ve vakit kaybedilmesini mucib olacağı, bundan başka bu kadar uzun
münakaşaların iki memleket münasebatı üzerinde fena tesirler yapmaktan hali kalmayacağı düşünülerek Ame-
rika murahhası ile bu yolda bir anlaşmanın imza edilmesi muvafık görülmüştür.
Ayni düşünceler ile hareket eden Amerika Hükümeti de bu hal tarzını tercih edeceğini anlatmış ve yekû-
nu elli milyon dolara baliğ olduğu önceden iddia edilen bütün talebler mukabilinde beş milyon dolar kabul ede-
ceğini bildirmişti. Bu yekûnu çok mübalâğalı gören Hükümetimiz beş, altı yüz bin dolar karşılık teklifinde
bulunmuştu- Yukarıda izah edildiği veçhile, tetkika değer taleblerin elli milyon dolar değil, altı buçuk milyon do-
lar olduğunu kabul eden Amerika Hükümeti, önceden iki buçuk milyon dolara muvafakat edeceğini bildirmiş
ve müzakereler neticesinde 1 300 000 dolarlık bir toptan para tesviyesine, bunun taksitle tediyesine ve faizsiz ol-
masına muvafakat eylemiştir. Tarafımızdan beş, altı yüz bin dolar teklif edildiği 15 Kasım 1933 tarihinden son-
ra doların uğradığı düşüklük ve itibar nazarına alınırsa neticede ilk teklifimize yapmış olduğumuz zammın pek
mühim olmadığı görülür.
Bu gün tasviblerine arzedilen ve 25 Teşrinievvel 1934 tarihinde Amerika murahhası ile imza olunan anlaş-
maya göre, 1 Haziran 1936 dan başlıyarak yılda 100 000 dolar olmak üzere, faizsiz, on üç senede Cümhuriyet
Hükümeti tarafından Amerika Birleşik Devletleri Hükümetine 1 300 000 dolar ödenerek 24 Birinci kanun 1923
tarihli anlaşmaya dahil bütün borçlardan Hükümetimiz ibra edilmiş olacaktır.
— 561 —
BALYA - KARAAYDIN MADENLERİNE HARİÇTEN GETİRİLECEK GAZOLİN MADDESİ

İÇİN PRİM VERİLMESİNE VE İKTİSAT VEKÂLETİ BÜTÇESİNE TAHSİSAT
KONULMASINA DAİR 1 / 1197 NO.LU K A N U N LÂYİHASI
MUCİB SEBEBLERİ
Kurşun ve çinko Hatlarında, 1930 senesinden beri cihan piyasasında baş gösteren düşüklük, Balya - Ka-
raaydın madenlerinin işletilmesi hususunu çok güçleştirmiş ve bu sıkıntılı vaziyetin devamı nihayet madeni
Hükümet yardımı olmaksızın işlemeğe devam edemeyecek bir hale sokmuştur. Bu madenin faaliyetinin durma-
sının civar halkın geçinmesi üzerine ve dış ticaretimize fena tesir yapacağını düşünen Hükümetimiz istihsalât
ve patlayıcı maddeler primi vermek ve nisbî resmi asgarî hadde indirmek gibi tedbirler ile bu vaziyete mâni
olmuş ve bu meyanda Balya - Karaaydm madenlerinde kullanılmak üzere hariçten getirilecek gazoil maddesinin
gümrükten ve muamele vergisinden muaf tutulması hakkında Meclise bir kanun lâyihası sunmuş ve bu lâyiha
Büyük Millet Meclisince tasvib buyurularak 14 Birinci Kanun 1934 tarihinde 1895 numara ile üç sene müddetle
meri olmak üzere kanunlaştırılmıştı.
İşbu kanunun tatbikına başlanıldığı zamandan beri kurşun ve gümüş piyasalarında lehte bir tebeddül ol-
mamış, bilâkis fiatlar günden güne düşmekte devam etmiştir.
Meriyet müddeti 21 Birinci Kanun 1934 tarihinde hitam bulacak olan bu kanun hükmünün bir müddet daha
temdidi suretile muafiyetin ilgasından ise memlekete sokacağı gazoillerin gümrük ve muamele vergilerinin kendisi-
ne prim olarak iadesi ve bunun için alınacak resim ve vergilerin bir taraftan varidat bütçesinde açılacak hususî bir
fasla irad kaydi ve bu paralarla karşılanmak üzere İktisat Bakanlığı bütçesinin 689 ncu fasllna 155 000 liranın
munzam tahsisat olarak ilâvesi münasib görülmüş ve bu maksatla ilişik kanun lâyihası tanzim kılınmıştır.

Bu madenlere prim verilmesi muvafık olub olmayacağı ve o zamanki zaruretlerin devam edib etmediği
tetkika muhtaç bir keyfiyet olduğu cihetle şimdilik prim ve munzam tahsisat verilmesi şeklinden vaz geçilerek
3 senedenberi devam etmekte olan 21 Kânunuevvel 1931 tarihli ve 1895 sayılı kanun hükmünün 1937 mali senesi
nidayetine kadar uzatılması encümenimizce muvafık görülmüş ve kanun lâyihası bu esasa göre düzeltilmiştir.
TÜRKİYE CÜMHURİYETİLE SOVYET SOSYALİST CÜMHURİYETLERİ İTTİHADI

ARASINDA AÇILAN 8 MİLYON DOLARLIK KREDİ MUAMELESİNE
DAİR 1/1194 NO. LU K A N U N LÂYİHASI
Bu lâyihanın esasını; Türkiye Cümhuriyeti ile Sovyet Cümhuriyetleri İttihadı arasında imza ve kabul olu-
nan 21 İkinci Kânun 1934 tarihli protokol mucibince açılan 8 milyon dolarlık krediyi mamul eşya mübayaa-
sında da kullanabilmek için salâhiyet verilmesi talebi teşkil etmektedir. Gerçi bu kıedinin sanayi işlerinde kul-
lanılacağına dair mukavelenin birinci maddesinde sarahat varsa da lüzumu halinde bu kredinin mamul eşya
mubayaasında^ dahi kullanılabilmesi için Sovyet Sosyalist Cümhuriyetinin muvafakati istihsal edilmiş olduğu
alman izahattan anlaşıldığına göre bu kredinin bazı daire ve belediyeler için lüzumu İcra Vekilleri Heyetince
kararlaştırılacak bir kısmı mamul eşyanın mubayaasında dahi istimalinde mâni kalmadığı gibi memleketin
diğer mühim ihtiyaçlarını karşılayacağı şüphesiz olan bu iş için Hükümete mezuniyet vermekte bir mahzur
tasavvur etmek de varid olamaz. Bu suretle alınacak eşyanın bedellerine aid taahhütnamelerin Maliye Vekili
tarafından imza edilmesine dair olan hüküm ile mubayaa edilecek eşya hangi belediye için mubayaa edilmiş ise
bedelinin o belediye tarafından ödenmesini temin için alâkadar olan belediyenin bütçesine tahsisat konması
hususunun lâyihada tebarüz ettirilmesi lüzumlu görülmüş ve teklif olunan kanun lâyihası bu esaslara göre
düzeltilmiştir.
— 562 —
İSTANBUL RJHT1M, DOK VE ANTREPO TÜRK ANONİM ŞİRKETİNİN MALLARI

İLE İMTİYAZ HAKLARININ SATIN ALINMASINA DAİR 1/1199 NO. LU
(NAFIA VEKİLLİĞİNCE HAZ1RLANMIŞS1R)
HÜKÜMETIN TEKLIFI
Madde I — İstanbul rıhtım, dok ve antrepo Türk anonim şirketinin mallan ile imtiyaz haklarının sa-
tın alınmasına dair Hükümetle şirket arasında İ8 Birinci Kânun 1934 tarihinde imza edilmiş olan bağlı mukave-
lename ile dörd ilişiği tasdik edilmiştir.
Madde 2 — Şirketin satın alma mukavelenamesinde yazılı ve ödenmemiş kısmı, (570 338) Türk lirasın-
dan ibaret olan obligasyonlardan doğan borçlarını hâmillerine karşı Devlet üstüne alır.
Madde 3 — Rıhtımlarla birlikte şirketin imtiyaz mukavele ve şartnameleri ve bütün eklerile haiz olduğu
haklar ve satın alma mukavelesi ile Hükümete devrettiği bütün işler hak ve menfaat ve mallar İstanbul Liman
işleri için kurulan Maliye Bakanlığına bağlı idareye geçer.
Maliye bakanlığı, işin gelimine göre bu işlerin bir kısmını veya hepsini başlı başına bir manevi varlık ya-
parak veya Devlet dairelerine devrederek idare edebilir.
Madde 4 — Yukarıki madde mucibince rıhtım dok ve antrepoları işletecek olan idare şirketin öteden-
beri almakta olduğu resim ve ücret ve masrafları yine öylece alacak ve işlerini bu günkü usullerle yürütecek-
tir.
Ancak duyulacak ihtiyaclaıa göre bu tesisatın işletmesine aid usuller ve şartlarla alınacak resim ve ücret
tarifelerini değiştirmeye Hükümet salâhiyetlidir.
Madde 5 — Bu kanun 1 İkinci Kânun 1935 gününden muteberdir.
İstanbul Rıhtım, Dok ve Antrepo şirketinin satın alınmasile memleketin ökonomik hayatında kıvanca de-
ğer bir adım daha atılmış ve mühim bir müessesenin Devletleştirilmesi işi de başarılmış bulunmaktadır. Umumi
heyetin yüksek tasvibine sunulan bu mukavele ile kabul olunan esaslara göre bütün tesisat ve haklarile menkul
ve gayrimenkul bütün malları ve imtiyaz mevzuuna dahil olmayan hususî bütün emlâki, mevcud alât, edevat ve
malzemesi tamamen Devlete intikal etmiş bulunmaktadır.
Buna mukabil Devlete tahmil olunan borç 570 338 lira obligasyon bedeli ve imtiyazlı hisse senedatına ve-
rilmeyen dividant mukabili olub 3 senede ödenmesi icab eden 1 400 000 frank ile yüzde 7,5 faizli bonolarla 40
senede resülmal olarak ödenecek 31 580 138 frank 75 santimden ibarettir.
Emlâki hususiye arasında yıllık geliri 150 00 liraya varan Çinili rıhtım ve Merkez hanları dahil bulunmak-
ta ve mobilye ve menkul alât ve vesaitin bedeli yüz binlerce lira tahmin olunmaktadır. Gerek bunların ifade et-
tiği kıymet ve gerek İstanbul limanını süsleyen büyük antrepo ve rıhtımlarla vasatî olarak senede iki, üç yüz-
bin lira hasılât veren imtiyaz haklarının Devlete geçmesile hâsıl olacak menfaat göz önüne alınacak olursa satın
alma mukavelesinin çok müsaid şartlar dahilinde aktedilmiş olduğu meydana çıkar. Bu itibarladır ki encümeni-
miz mukaveleyi tasvible karşılamıştır. Mukavelenin tasdikına dair olan kanunun metnine gelince; Hükümete
geçmiş olan hakların ve malların nasıl işletileceği hakkındaki hükümlerin satın alma işlerile alâkası bulunma-
dığı cihetle bu iki mevzuun biribirinden ayrılması muvafık bulunmuş ve Hükümetin teklif ettiği lâyihadaki üçün-
cü madde ayrı bir kanun halinde Yüksek heyete sunulmuştur.
25 Haziran 1934 tarih ve 2521 sayılı limanlar kanununa göre Hükümete geçecek rıhtımların liman işleri
için kurulacak idarelere devri esası kabul edilmiş olduğundan rıhtım işlerinin bu idareye devri kanunun maksa-
dına uygun bulunmuş ve işin icabına göre ayrı bir şahsiyeti hükmiye halinde idaresi veya başka bir Devlet daire-
sine bağlanması için Maliye Vekilliğine salaâhiyet verilmesi muvafık görülerek ayrı bir kanun halinde sunulan
maddede bu hüküm ifade edilmiştir.
— 563 —
İKTİSADİ BUHRAN VERGİSİ K A N U N U N U N 3 ÜNCÜ MADDESİNİN 2 Cİ

FIKRASININ TEFSİRİNE DAİR 3 / 81 SAYILI BAŞVEKÂLET TEZKERESİ

17 Nisan 1935
İktisadî buhran vergisile muvazene vergisi kanunu tedvin edilirken hususî idarelerle belediyelerin ve mül-
hak bütçeli idarelerin cibayet ettikleri Devlet vergilerini muayyen mühletlerde Hazineye vermeleri lüzumu dü-
şünülmüştür. Seyri sefain idaresile Devlet Demiryolları idaresinin nakliyat vergisini, kanunda bir kayid olmadı-
ğından istifade ederek uzun yıllar Hazineye ödemedikleri görülmüş ve bunlardan Seyrisefain için ayrıca bir
mahsub kanunu da çıkarılmıştı.
Buhran ve muvazene vergilerinde buna mahal kalmaması için sarih ve etraflı hükümler konmuş, gerek mu-
hasibler ve gerek âmiri italar bu vergilerin gerek cibayetinden ve gerek Hazineye tediyesinden müştereken mesul
tutulmuştur. Bunlardan hususî idarelerle belediyelerde nakid vaziyetine âmiri italar müessir olduğundan yalnız
muhasiblerin mesuliyeti maksadı temin edemez. Bu müesseselerde muhasiblerin tayin ve azil salâhiyeti âmiri
italara aid olduğu da düşünülmüştü. Âmiri itaların mesuliyetini kısmen bertaraf edecek şekilde istenilen tefsire
encümenimiz bu hükümlerin tedvini sebebleri noktasından imkân görmediği gibi maddelerin ifadelerindeki
ıtlak sebebile de mesuliyetin bir taraftan kaldırılmasını mümkün bulmamıştır.
Binaenaleyh maddelerin sarahatine göre âmiri italar vergilerin gerek tahakkuk ve cibayetinde ve gerek Ha-
zineye tesliminde muhasible birlikte mesuldürler. Bu mütaleamıza İktısad encümenince de iştirak edildiği görül-
müştür.
TEŞVİKİ SANAYİ K A N U N U N A MÜZEYYEL 2261 SAYILI K A N U N U N MUVAKKAT

MADDESİNİN TEFSİRİ HAKKINDA 3/61 NO. LU BAŞVEKÂLET TEZKERESİ
(GÜMRÜK VE İNHİSARLAR VEKİLLİĞİNDEN YAZILMIŞTIR)
24 Nisan 1935
1055 sayılı teşviki sanayi kanununun 9 ncu maddesinin A, C ve D fıkralarında yazılı eşya ve malzemenin
gümrük resmi ile muamele vergisinden muafiyetine dair olan hükümler Sanayi Kredi Bankası teşkili
hakkındaki 2064 sayılı kanunla kaldırıldığı halde bu muafiyetler bilâhare 2261 sayılı kanunla tekrar kabul edil-
mekle beraber evvelce tahsil edilmiş olan gümrük resimlerile muamele vergilerinin üç ay zarfında sahihlerine
red ve iade edileceği bu kanunun muvakkat maddesinde tasrih edilmiş ise de tatbikatta zuhur eden bazı
tereddüdlerin izalesi için mezkûr maddede bahsolunan üç ay kaydinin tefsiri istenilmesinden ibarettir.
Bahsi geçen muvakkat maddede yazılı üç ay kaydinin bu kanunun meriyetinden evvel tahsil edilmiş olan
gümrük resimlerile muamele vergilerinin en kısa bir zamanda içinde ashabına verilmesini temin maksadile kon-
duğu maddenin metninden sarahaten anlaşılmakta ve bu kaydin takyid manasını tazammun etmediğine ve üç
ay içinde her hangi bir sebeble geri verilmeyen gümrük resmi ve muamele vergisinin Hazineye kalacağına dair
ismi geçen maddede bir kayid bulunmadığına göre bu gibi reddiyatın ne kadar zamanda yapılacağı ve müruru
zamanda müddetinin umumî hükümler dairesinde halledilmesi icab edeceğinden ister üç ay içinde, isterse bu
müddetin hitamından sonra müracaat edilmiş olsun yapılacak muamele mevzubahs vergi ve resimlerin umumi
hükümler dairesinde sahihlerine red ve iadesinden ibaret olacağı ve metinden bundan başka bir mana çıkması
ihtimali mevcud olmadığı neticesine varan encümenimiz ismi geçen maddenin tefsirine mahal görmemektedir.
VASITASIZ VERGİLERE MUNZAM KESİRLERİN TEVHİD VE NİSBETLERİNİN

TADİLİNE DAİR OLAN 1454 SAYILI K A N U N U N 6 NCI MADDESİNİN
TEFSİRİ HAKKINDA 3 / 8 8 NO. LU BAŞVEKÂLET TEZKERESİ
Vasıtasız vergilere munzam kesirlerin tevhidine ve nisbetlerinin tadiline dair olan 18 Mayıs 1929 tarihli
ve 1454 numaralı kanunun 6 ncı maddesinde "1331 senesinde kayidli kıymetleri üzerinden vergi alınmakta olan \
— 564 —
yerlerde bilûmum arazi ve arsalardan bu kıymetlerinin binde altmış beşi ve 1331 senesinden sonra tadil görüp
de 17 Şubat 1341 tarihli ve 552 numaralı kanunun 6 nci maddesinin (A ve B) fıkralarına dahil bulunan arazi ve
arsalar ile bu tarihten sonra tahrir gören yerlerdeki araziden tahrir kıymetlerinin binde onu nisbetinde vergi
alınır" denilmektedir.
Bu maddei kanuniyede, 553 numaralı kanunun 6 nci maddesinin (A ve B) fıkralarına dahil arazi ve arsa-
lar vergi nisbetlerinin tezyid edildiğinden bahsedilmekte ise de 552 numaralı kanunun 6 nci maddesinin (A ve
B) fıkraları, münhasıran öşre tâbi olan arazi vergilerine müteallik ahkâmı ihtiva etmekte olup 1302 tarihli emlâk
nizamnamesi ve ona müteferri ahkâma tâbi bulunan arsalarla 553 numaralı kanunun 7 nci maddesinde yazılı
çalılık ve bataklık arazi ve yine ayni kanunun 8 nci maddesinde yazılı avlu ve bahçe fazlaları 6 nci maddenin
anifülarz (A ve B) fıkraları hükümlerine dahil değildir.
Bu itibarla 18 Mayıs 1929 tarihli ve 1454 numaralı kanunun 6 nci maddesinde yazılı arazi ve arsalara
aid hükmün arsalar ile 552 numaralı kanunun 7 ve 8 nci maddelerinde yazılı çalılık ve bataklık arazi ve avlu ve
bahçe fazlaları hakkında da cayı tatbik bulub bulmayacağı hususlarında tereddüd edildiği için evvelce 9 Ağus-
tos 1930 tarihli ve 2024 j 7 numaralı tezkere ile de arzedildiği veçhile keyfiyetin tefsiren halli hususuna müsaade
buyurulmasını arzederim.
t
TÜRK PARASI KIYMETİNİ KORUMA K A N U N U N A EK 1/27 NO. LU KANUN LÂYİHASI
2 Mart 1935
ESBABı MUCIBE
Millî paramız kıymetinde muhtelif sebep ve saiklerle görülen mühim temevvüçlerin izalesi ve paramıza filî
bir istikı ar temini maksadile Büyük Millet Meclisine 1567 numaralı ve 27 Şubat 1930 tarihli kanun kabul ve
neşredilmiş ve meriyeti üç sene olarak tesbit olunmuştu.
Müddeti mezkûre zarfında alınan tedbirler neticesi paramızın filî istikrarı temin edilmiş ise de kanunî is-
tikrar yer buluncaya kadar bu kanunun meriyeti muvafık görüldüğünden 2100 numaralı kanunla iki sene müd-
detle temdid edilmişti.
Filhakika tatbikatta halk ve müessesatı tazyik etmeyecek ve Devlete en az masrafla faide temin edecek şe-
killer bulunarak umumî buhrana rağmen paramıza filî bir istikrar temin edilmiştir.
Altın esasına bağlı paraların bir kısmı bu umumî buhranın tesirlerile az çok temevvüçlere uğramış ve bu
sebeble bu memleketlerde mümasil tedbirler almış ve buhranın geçirmekte olduğu safahata göre bu tedbirler çok
daha ağırlaştırılmıştır.
Bu mevzuda tatbik etmekte olduğumuz ahkâm ve eşkâlin memleket iktisadiyatında bariz olan nafi tesir-
leri göz önünde tutularak paramızın kanunî bir istikrar teminine kadar mezkûr kanunun verdiği salâhiyetin
muhafaza edilmesi lüzumlu görülmektedir.
Bu itibarla mevcud ahkâmın tatbik ve lüzum görülecek yeni tedbirlerin ittihaz edilebilmesi için mezkûr
kanun ile verilen salâhiyetin daha üç sene müddetle temdidi katiyen muktazi telâkki edilerek merbut kanun lâ-
yihası hazırlanmıştır.
Türk parasını koruma kanunundaki bazı hükümler daimî mahiyeti haiz olub bunların borsa kanununda
yer alması ihtimali düşünülmüştür.
Filhakika Türk parasının ve menkul kıymetlerin ticareti umumiyede tedavülü ile kıymetlerinin muhafa-
zasını temin edecek olan mevcud borsa kanunu pek geniş serbesti esasına göre tertib edilmiş olduğundan hali
tabiide daha memleket ihtiyacına uygun telâkki edilemeyecek bir mahiyettedir. Uluslararası ticarette ve iktisadî
hayatta dar ve müşkül seneler uzayıb gittiği cihetle borsa kanununun liberal mesleke göre tedvin edilmiş hüküm-
lerinin tadili ile iktisadî prensiblerimize uygun bir şekle getirilmesi temenni edilmekle iktifa olunmuştur.
30 Mart 1935
Yerinde ve vaktinde alınan isabetli tedbirlerle paranın filî istikrarının devamlı surette temin edildiği ve bu
suretle geçen beş sene zarfında kanunun iyi bir tarzda tatbik edildiği memnuniyetle görülmüştür.
Mevcud borsa kanunu; tedvini zamanındaki ihtiyaçlara göre liberal esaslara istinad etmesi sebebile bu
günkü maksadı teminden uzak olduğu cihetle bunun bazı mühim hükümlerini dahi değiştiren Hükümet karar-
namelerindeki tedbirler yerine borsa kanununun değiştirilmesi düşünülebilirse de kanunî istikrarları ve altın
karşılıklı kıymetleri temin edilmiş bir çok yabancı Devlet paralarının muhtelif sebeblerle bu istikrarlarını gaybet-
tiği ve her yerde günün ihtiyaçlarına göre, değişen tedbirler alındığı sırada bu tedbirleri devamlı bir kanun çerçe-
vesi içine almak bulunduğumuz vaziyete göre mümkün değildir. Bu sebeble bu kanun müeyyedesi altında Hü-
kümetin zaman zaman icab eden tedbirleri almak salâhiyetinin üç sene müddetle uzatılması encümenimizee
de muvafık ve zarurî görülmüştür.
— 566 —
KÖY K A N U N U N U N 13 NCÜ MADDESİNE EK 1/32 SAYILI K A N U N LÂYİHASI

9 Mart 1935
ESBABı MUCIBE
Pasaportlu veyahut pasaportsuz olarak bazı kimselerin hudud karakollarımıza gözükmeksizin sınırları-
mızdan geçtikleri vakidir.
Memleketin emniyetine taallûk eden bu hâdisenin önüne geçebilmek ve bunların arasında bulunması müm-
kün olan zararlı ve şübheli kimseleri yakalamak maksadile hudud vilâyetlerimizce ve hudud kıtalarımızca alı-
nan tedbirler, sınırlarımızın genişliği hasebile her noktada kapama imkânsızlığı yüzünden ehemmiyetli bir neti-
ce vermemektedir.
Bundan istifade eden bazı kimselerin sınırlarımıza civar olan köylerimize girmeğe fırsat buldukları ve kısa
bir müddet buralarda sığındıktan sonra münasib görecekleri yollardan jandarma ve polis devriyelerinin gözün-
den sıyrılarak şehirlerimize kadar sokuldukları ve izlerini kaybetmeğe muvaffak oldukları gibi ayrıca ve mühim
bir meselede kaçakçı, hırsız, soygunculuk yüzünden takib edilen şahısların köylerde yatak ve koruyucu bulma-
larıdır. Gerçi şehirlerimizde 1704 numaralı kanunun kasdettikleri yerlerde oturan ve çalışan kimselerden alınacak
hüviyet varakaları üzerine tesbitü hüviyet imkânı mevcud ise de bunlardan kanunun şümulü haricinde kalan yer-
lere gidenleri bulmak için pek çok müşkülât çekmekte ve bazan yapılan tetkikler ve tasnifler de tamamen neti-
cesiz kalmaktadır.
Bundan başka köylerimize gelib gidenlerin niçin gelib gitmekte olduklarını anlamak ve bunların içinde şüb-
heli olanların veyahut ecnebilerin görülmesi halinde hemen en yakın karakola haber verilmesi maksadile 442
numaralı köy kanunile köy muhtarları mecbur tutulmuş ise de köylülere bu mecburiyet tahmil edilmediği için
muhtarlar bir çok ahvalde zabıtayı vaktinde haberdar edememektedirler.
Bu sebeble köy kanununun (13) ncü maddesinde yazılı mecburiyetlerden maada köylerimizin her ne mak-
sadla olursa olsun köyde oturan veya arazi sahib veya müsteciri olan köy halkından başka köye gelib gidenleri
veyahut yanlarında çalışmak veyahut misafir kalmak için gelenleri ve gidenleri köy muhtarına hemen haber ver-
meğe mecbur tutulmaları lâzımdır.
DENİZYOLLARI İŞLETMESİNE 10 SENEDE 10 MİLYON LİRALIK YENİ VAPUR

ALMA TAHSİSATI VERİLMESİNE DAİR 1/31 NO. LU KANUN LÂYİHASI
9 Mart 1935
MUCIB SEBEBLER LAYIHASı
Denizyolları işletmesinin vapur kadrosu hem ihtiyaçları karşılamak ve iktisadi bir surette çalışmak yönün-
den, hem emniyetle ve intizamla seyrüsefer bakımından acele yenilenmek zarureti göstermektedir. Ekseriyeti
kırk yaşına yaklaşmış veya bu yaşı geçmiş bulunan ve tamir ihtiyaçları günden güne artan ve artık karşılana-
maz hale yaklaşan bu vapurlar için mülga Seyrisefain idaresinin malî vaziyeti icabı amortisman da ayrılmamış
olduğu cihetle yenileme projesinin para külfeti tamamen Hazinece deruhde olunmak lâzımgeliyor.
İcra olunan tetkikat ile tesbit edilmiştir ki, Devletçe kısa bir zaman zarfında yenileme esası kabul ve tatbik
edilmiyecek olursa sahillerimiz arasında inhisara alınan muntazam postacılık nakliyatının intizam ve emniyeti
bozulmakla kaimıyarak işletme ve tamir masraflarının günden güne artması yüzünden idare bütçesinden yine
Devletçe karşılanması zarurî açıklar yeniden baş gösterecek ve bu uğurda her sene mühim paraların beyhude
israfından içtinab mümkün olamayacaktır.
Mevcud vapu-ların yenileme mahiyetinde esaslı tamirata tâbi tutulmaları ise bu vapurların tabiî ömür-
lerini çoktan ikmal etmiş bulunmaları dolayısile mütehassıslar tarafından tavsiyeye lâyık görülmemekte ve alı-
nacak neticenin ihtiyar olunacak masrafla mütenasib olamayacağı ifade edilmektedir.
Bu izah olunan vaziyete göre işletme idaresine birinci derecede muhtaç olduğu gemileri tedarik edebilmesi
için on sene zarfında senelik taksitlerle ödenmek ve taksit miktarları aktedeceği mukavelelere göre tesbit edil-
mek üzere on milyon liralık bir sermaye verilmesi esasının kabulü Hükümetçe muvafık ve zarurî görülmüştür.
Hükümetin uzunca bir devrede kısım kısım ödeyeceği bu tahsisata mukabil işletme idaresi büyük inşaat
müesseselerile hemen temasa geçerek muhtaç olduğu vapurları en kısa bir zamanda teslim almak esası üzerinden
— 567 —
mukavele akdine tevessül edecektir. Yeni vapurların işletmeğe girmesile tamir ve işletme masrafları bakımından
yapılacak tasarrufun senede dörd, beş yüz bin liradan eksik olmayacağı hesap edilmekte olduğundan ve 2248
sayılı teşkil kanununa göre idarenin kârları esasen Hazineye aid bulunduğundan deruhde olunan yenileme tahsi-
satından bir kısmının ödeme müddeti içinde bu kârlarla ve kadrodan çıkarılacak eski vapurların satış bedellerile
karşılanacağı da tabiidir.
İşletme idaresinin yenileme plânına göre ilk hamlede yaptırılacak vapurlar Karadeniz seferleri için dörd
veya beş büyük ve Mersin hattı için beş orta büyüklükte vapurla Bandırma ve Mudanya hatlarına kendi hu-
susiyetlerine göre yaptıracağı birer vapur olmak üzere on bir Veya on iki vapurdur.
Halen Karadeniz seferlerine çalıştırılan vapurlar masraflı olmalarına rağmen ,hiç olmazsa ihtiyacı karşı-
layabilmekte ve fakat Mersin, Bandırma ve Mudanya hatları üzerinde işletilen vapurların ne yük ve yolcu alma
kabiliyetleri, ne süratleri ve konforları ihtiyacı tatmin edemediği cihetle bu yüzden hoşnutsuzluklar ve bilhassa
Mersin hattı üzerinde pek çok müşkülâtlar meydana geldiği tesbit edilmiş bulunmaktadır.
Bu yenileme projesile ilk hamlede varılmak istenilen neticelerden biri de büyük seferlerimizi imkâna göre
yabancı memleketlere uzatarak uluslararası deniz nakliyatından maddî ve manevî istifademizi aramak ve arttır-
maktır. Alınan tedbirlerle şimdi açıksız halde çalışan Pire - İskenderiye postalarımızın dikkatli ve intizamlı hiz-
metlerile memleketimizi iyi tanımayanlar üzerinde yaptığı güzel tesirler dairesini genişletmekte ve az masraflı
yeni vapurlarla bir az da bu yüzden memlekete kâr getirmekte mühim faideler umulmaktadır.
İşletme tasarruflarına göre navul tarifelerinde yapılabilecek tenzilâtın memlekete temin edeceği iktisadî
faydaları da varmak istenilen hedefler arasında zikretmek münasib olur.
İKTISAD ENCÜMENİ MAZBATASI

21 Mart 1935
Encümenin toplantısında Ökonomi Bakanı da bulunaıak lâyiha hakkında encümeni aydınlattı. Lâyiha-
nın mucib sebeblerinden ve ökonomi Bakanının sözlerinden anlaşıldığına göre istenen bu on milyon lira ile bu
gün işe yaramaz bir hale gelmekte olan ve gelirlerile işletme ve amorti karşılığını çıkaramayan Denizyolları ida-
resi elindeki vapurların yenilenmesi arzu edilmektedir. Encümen uzun görüşmelerden sonra lâyihanın esasını
memnuniyetle kabul etmiş, ancak yenilenmesi istenen bu vapurların memleketimizde yaptırılmasının bizde de
bulunması çok önemli olan bir tersanenin kurulmasına yardım edeceğinden bu cihetin esaslı bir tetkikten geçi-
rilmesini istemiştir.
Bu arzuya Ökonomi Bakanı; encümenin gösterdiği bu yüksek isteğe karşı verdiği cevapta, bu noktayı dü-
şündüklerini ve bu vesile ile memleketimizde hiç değilse bir, iki sene içinde iki üç bin tonluk vapurlar yapabile-
cek kabiliyette bir tersanenin kurulmasına candan taraftar olduklarını, ancak yapılması düşünülen bu fabrika
meydana gelinceye kadar karşılanması hemen gerekli olan ihtiyaçlar için vapurların bu müddet içinde Avrupa
destegâhlarından alınmak zarureti karşısında kaldıklarını söyledi.
İKTİSADİ BUHRAN VERGİSİ K A N U N U N A EKLİ 2416 SAYİLİ K A N U N U N

DEĞİŞTİRİLMESİNE DAİR 1 / 6 4 NO. LU K A N U N LÂYİHASI
23 Mart 1935
MUCİB SEBEBLER
1890 numaralı kanunla buhran vergisine tâbi tutulan hizmet erbabile diğer kazanç mükellefleri arasında
vergi noktasından müsavat tesisi için buhran zammının 2416 numaralı kanunla diğer kazanç mükelleflerine de
teşmi"' sırasında kazanç vergisinden müstesna olanlar, bu zamdan da istisna edilmişti. Geçinmesi sâyinin iradına
inhisar eden işçi ve ameleye varıncaya kadar her sınıf iş ve sermaye sahihlerinden alınmakta olan bu zammın
ihdasını icab ettiren sebebler, vergiden müstesna müesseselerin de bu teklife iştirak ettirilmesini istilzam edecek
mahiyette olduğu gibi, kazanç vergisi muafiyeti ile diğer himaye tedbirlerinin kaldırılması mevzubahs olmadı-
ğına göre verginin bu müesseselere teşmili, iktisadî maksadlara da halel vermeyeceğinden, 193. bütçesile kabul
edilen yeni masraflara karşılık teşkil edecek membalar arasında bu müesseselerin buhran vergisi muafiyetinin
de kaldırılması düşünülmüş ve lâyiha bu maksadla tanzim olunmuştur. Bina vergisinden muaf olanlar 1996 nu-
maralı kanunla bu vergiye munzam buhran vergisine tâbi tutulmuş olmasına göre, kazanç vergisinden müstesna
olanlardan buhran zammının alınması, evvelce kabul edilmiş olan bir esasa da muvafık düşmektedir.
— 568 —
Lâyihada, kazanç vergisinden müstesna müesseselerden 2395 numaralı kanunun 3 ncü maddesinin 21 nci
fıkrasında mevzubahs ve teşviki sanayi muafiyetine mazhar sınaî müesseselerle mezkur maddenin 2 nci 4 ncü
ve 5 nci fıkralarında yazılı olan ve sermayesi üzerine kazanç dağıtmayan kooperatif şirketlerle yalnız azasına
ikrazatta bulunan tasarruf sandıkları ve bizzat işlettikleri madenlerden istihsalâtta bulunan hakikî ve hükmî
şahıslar buhran vergisine tâbi tutulmakta ve mukavele mucibince hiç bir resim ve vergi almamağı taahhüd etti-
ğimiz imtiyazlı şirketlerle vergiden müstesna diğer iş ve ticaretlerin muafiyeti idame olunmaktadır.

13 Nisan 1935
Verilen izahata ve lâyihanın mucib sebeblerine göre şimdiye kadar buhran vergisinden istisna edilen kazanç
sahib ve müesseselerinden kazanç vergisi kanununun üçüncü maddesinin 2, 4. 5 ve 21 nci fıkraları şümulüne
giren kooperatif şirketler ile tasarruf sandıkları ve bizzat işlettikleri madenlerden istihsalâtta bulunan hakikî
ve hükmî şahıslar ve hususî kanunlar ile temettü ve kazanç vergilerinden istisnaiyetleri kabul edilen sınaî mües-
sese veya Devletle akdolunan mukavelelere nazaran kendilerinden buhran vergisi almak imkânı hukukisi olan
imtiyazlı şirketlerin de bu vergi ile mükellef tutulması maksadile mezkûr tadil lâyihasının Yüksek Meclise su-
nulduğu anlaşılmaktadır. Lâyihanın mucib sebeblerinde bu defa buhran vergisine tâbi tutulmak istenen bu mü-
esseselerin kazanç vergisi kanununda yazılı esas muafiyetlerine dokunulmadığı, ancak bina iratları kanununda
muayyen müddet için bina vergisinden muaf tutulan mükellefler ile geçinmesi sâyinin iradına inhisar eden işçi
ve ameleye bu vergi teşmil edildiği halde bunların hariç kalması doğru görülmediği ilâve edilmektedir.
Keyfiyeti uzun uzadıya görüşen encümenimiz mükellefiyeti teklif edilen bu dörd fıkra şümülüne dahil
müesseselerin hepsini bir vaziyette görmemiş ve her biri hakkında sebebleri aşağıda yazılı ayrı hükümleri ver-
miştir.
Bunlardan kazanç kanununun üçüncü maddesinin ikinci fıkrasında yazılı (Esas mukavelenamelerine
göre sermayesi üzerinden kazanç dağıtmayan kooperatif) şirketlerinin teşekkül sebeblerini ve muamele netice-
lerini göz önünde tutarak buhran vergisine tâbi tutmak imkânını görememiştir. Şöyle ki, bu nevi yani hakikî
kooperatif şirketlerin senelik blânço neticeleri hâsıl olan rakam esasen bir kâr olmayıb (Risturn) denilen farkı
fiattan başka bir şey olmadığından teknikman bunlarda esasen kazanç tahakkuk ettirmeğe imkân yoktur. Ka-
zanç kanununun vergiden istisna ettiği bu şirketlerin istisna sebebleri arasında arzettiğimiz bu ilmî imkânsızlık
olduğu gibi bu şirketlerin iktisadî faydaları da düşünülerek memlekette çoğalmalarını temin için teşvik edil-
meleri de faydalı telâkki edilmişti. Encümenimiz mevcud kooperatiflerin blânço neticeleri üzerinde de tetkikat
yapmış ve bunların İktısad Vekâletine verdikleri son hesab hulâsalarına nazaran alınabilmek imkânı olan ver-
ginin de bin lirayı geçmeyeceği neticesine varmıştır ki her iki cihetten de üzerinde durulmağa değmeyen bu fık-
ranın lâyihadan kaldırılmasını encümenimiz Maliye Bakanının da muvafakatile gerekli görmüştür.
Yalnız azasına ikrazatta bulunan tasarruf sandıklarına gelince bunların adedi memleketimizde pek az
olub çoğalmaları çok arzu edilen bu müesseselerden alınacak vergi de üzerinde durmaya değmeyecek kadar az
olduğundan sarfinazar imalâtı harbiye amelesinin tasarruf sandığı gibi bir taraftan umumî bütçe yardımlarile
yaşayan bu sandıkları velevki az da olsa vergi ile sarsmanın doğru olmadığı kanaatine varan encümenimiz buna
aid döıdüncü fıkrayı da maddeden çıkarmaya karar vermiştir.
Kazanç kanununun 3 ncü istisna maddesinin (Bizzat işlettikleri madenlerden istihsalâtta bulunan hakikî
ve hükmî şahıslar....) diye başlayan beşinci fıkrasında yazılı madenciler vaziyetini görüşen encümenimiz bu
fıkrada şu neticeye varmıştn:
Sahibi bulunduğu madeni bizzat işleten bit madencinin vaziyeti; mahsulünü çtkarıb gerek içeride, gerek
dışarıdaki müşteriye doğrudan doğruya satan bir çiftçiden farksızdır ki bu hal kazanç kanununun tanziminde
buna benzer istisnaî hükümleri korken vazu kanunun kabul ettiği ana prensiplere de uygun olduğundan sarfı-
nazar, bu vaziyette olan madencilerden alınacak buhran vergisi bu prensibi bozmağa değecek kadar malî bir
fayda da temin etmeyeceğinden encümenimiz bu fıkranın da kabulünde zaruret görmemiş ve maddeden çıkar-
yı gerekli bulmuştur.
Maddenin (B) fıkrasile diğer hükümleri aynen kabul edilmiş ve bu esasa göre madde yeniden yazılmıştır.
Lâyihanın ikinci maddesi, kanunun hangi tarihten itibaren başlayacağını gösteıen madde olub, burada
1934 kazancının esas olarak alınacağı yazılmaktadır. Hususî müesseseler için kazanç kanununun ana hüküm-
lerine kıyasen bu vergide de geçmiş takvim senesinin neticesini almak doğru gibi görünmekte ise de umumî
heyetlerini toplayan ve aksiyonlarına kazançlarını dağıtan anonim şirketler için bir daha hissedara rücu imkânı
ortadan kalkmış bulunacağından yine verginin tarhında geçmiş takvim senesinin kazancı esasının alınması ka-
bul edilmekle beraber bir defaya mahsus olmak üzere bu sene hesablarında bu verginin masarifi umumiye ara-
— 569 —
sında kabulü encümenimizce hak ve adalete uygun sayılmış ve maddenin içindeki bu hüküm çıkarılarak muvak-
kat bir madde halinde lâyihaya eklenmiştir.
Karşı oy görüşü
(Teşviki sanayiden istifade eden müesseselerin himayeye muhtaç olanları olduğu gibi Devlet himayesinden,
kontenjandan lüzumundan çok fazla istifade edenler de vardır. Pek cüzî olan bu istifade temini adalet edememek-
tedir. Tetkiksizdir. İyi tetkik edilib kendini kurtarmış müesseseletden kazanç vergisi de almak lâzımdır. Bu
kanun lüzumsuz bir izaçtır, faydası da azdır.
Eskişehir
Emin Sazak)

22 Nisan 1935
Hükümet, bu lâyiha ile kazanç vergilerinden muaf olduklarından dolayı buhran vergisinden de istisna
edilen dörd matrahın buhran vergisine tâbi tutulmasını istemiştir. Encümenimizin bu matrahlar üzerindeki
mütaleası kazanç kanunundaki sıralarına göre hulâsa edilmiştir:
I - (Esas mukavelenamelerine göre sermayesi üzerinden kazanç dağıtmayan kooperatif) şirketlerinin
buhran vergisine tâbi olması encümenimizce verginin verimi ve bu kabîl müesseselerin korunması prensibi nok-
tasından muvafık bulunmamış ve Maliye Bakanlığınca da İktısad encümenindeki müzakerelerde bundan sarfı-
nazar edildiği görülmüştür.
II- (Yalnız azasına ikrazatta bulunan tasarruf sandıkları) nm buhran vergisine tâbi olması; içtimaî mak-
sadla kurulan bu müesseselerin korunması yolunda ötedenberi alınan tedbirlere uygun olmayacağı gibi gelir
itibarile de değer bir rakamı bulmayacağından encümenimiz İktısad encümeninin mütalealarına iştirak ile bu
matrahı da verginin dışında bırakmıştır.
III- (Bizzat işledikleri madenlerden istihsalâtta bulunan hakikî ve hükmî şahıslar) a gelince bunların ka-
zanç vergisinden istisnası, ihraç malı olan madenlerimizin yurd dışına satılabilmesi maksadiledir. Bunlardan
kömür için Devletçe esaslı tedbirlere girişilmek üzere olduğuna ve diğer madenlerimizin satışının bu günlerdeki
güçlüğüne binaen encümenimiz bu matrahın da buhran vergisine tâbi olmaması lüzumuna kani olmuştur.
IV- Teşviki sanayi kanununun kazanç vergisinden muaf tuttuğu müesseselere gelince, encümenimiz sınaî
müesseselerimizin memleket ihtiyacı yerine kuvvei muharrike esası üzerine korunmasındaki noksanlığa ve da-
hilde istihsal olunan iptidaî ve yarı mamul maddelerin sürümünü teşhil edecek surette himayenin dereceli olması
lüzumuna temas ederek Hükümetçe yeniden bir teşviki sanayi lâyihası hazırlanması arzusunu izhar etmiştir.
Bir çok sınaî müesseselerin gördükleri geniş himaye nisbetinde Devlete olan vergi borçlarını ödemeleri ne
kadar zarurî ve tabiî ise, himayenin, memlekette yerleşmesinde hakikaten fayda görülen sanayie hasredilmesi de
o kadar yerinde olur. Bu maksad yeni esaslara göre hazırlanacak bir lâyiha ile mümkündür ve bunun hazırlan-
ması da zamana mütevakkıftır. Encümenimiz eldeki lâyihayı bütçeye olan tesirini geciktirmemek ve kazanç yap-
mış müesseseleri buhran vergisi şeklinde Devlet mükellefiyetine tâbi kılmak prensibi ile İktısad encümenince
hazırlanan metni tatbikata' aid cüzî tadillerle kabul etmiştir.
Yapılan tadil; teşviki sanayie tâbi müesseseler esasen kazanç vergisi beyannamesi vermekle mükellef ol-
duklarına göre ibarenin değiştirilmesinden ibarettir. 2510 numaralı İskân kanunile muhacirlere verilen vergi
muafiyetinin bu lâyiha ile kaldırılmadığı ve mahfuz kaldığı bir fıkra ile tasrih edilmiştir.
4 Mayıs 1935
Teklif olunan bu lâyiha ile şimdiye kadar kazanç vergisinen muaf olduklarından dolayı buhran vergisin-
den de istisna edilmiş olan bazı matrahların buhran vergisine tâbi tutulması istenilmektedir.
2395 sayılı kazanç vergisini kanununun 3 ncü maddesinin 2, 4, 5 ve 21 nci fıkralarının şümulüne giren bu
matrahların her biri hakkındaki encümen mütaleası aşağıda hulâsa edilmiştir.
I- 2 nci fıkrada yazılı esas mukavelenamelerine göre sermayesi üzerine kazanç dağıtmayan kooperatif
şirketlerle 21 nci fıkrada yazılı hususî kanunlarla kazanç vergisinden muaf tutulan müesseseler hakkında İk-
tisat ve Maliye encümenleri tarafından serdolunan mütaleaya encümenimiz de iştirak etmiştir.
— 570 —
2 - 4 ncü fıkrada yazılı yalnız azasına ikrazatta bulunan tasarruf sandıklarından bir kısmı bu sandığa da-
hil olan azayi korumak maksadile tesis edilmiş olmayıb memur veya müstahdemleri tasarrufa alıştırmak ve
ayni zamanda bu sandık mevcudundan faizle ikrazatta bulunarak sandık sermayesini tenmiye ve bu suretle
kazanç temin etmek maksadile kurulmuş bulunduğunu nazarı dikkate alan encümenimiz mahiyetleri itibarile
evvelkilerden büsbütün başka bir vaziyette olan bu müesseselerin buhran vergisine tâbi tutulmasında mahzur
görmemiş ve Hükümetin teklifini kabul etmiştir.
3- Beşinci fıkra mucibince bizzat işlettikleri madenlerden istihsalâtta bulunan hakikî ve hükmî şahısla-
dan alınması düşünülen buhran vergisine gelince: burada maden üzerine bir vergi tarhı mevzubahs olmayıb fık-
rada bahsi geçen hakikî ve hükmî şahısların elde ettikleri kazançlar üzerinden bir nisbet dahilinde cüzî miktar-
da istihlâk vergisi alınması düşünülmektedir. Bu madenlerin nisbî resimleri üzerinde bir tebeddül hâsıl olma-
dığına ve kazanç vergisinden muafiyetleri devam etmekte bulunduğuna göre bu verginin madenlerin hususî
vaziyeti üzerinde bir tesir husule getirmesi varid görülmemiş ve bu cihet Maden umum müdürünün encümeni-
mizde verdiği izahatla da teyid ediljniş olduğundan bu fıkrada yazılı matrahın da buhran vergisine tâbi tutul-
ması encümenimizce muvafık görülmüştür.
Birinci maddede bu esaslara göre tadilât yapılmış ve diğer maddeler olduğu gibi kabul edilmiştir.
YABANCİ DEVLETLERLE YAPILACAK MUVAKKAT TİCARİ İTİLÂFLARA MÜTEALLİK

2258 SAYILI KANUN H Ü K M Ü N Ü N UZATILMASINA DAİR 1/78 NO.LU K A N U N LÂYİHASI
30 Mart 1935
ESBABı MUCIBE
Ecnebî Devletlerle katî ticaret mukaveleleri aktine değin ticarî ve münasebetlerimizin tanzimi için muvak-
kat itilâfnameler akti hususunda İcra Vekilleri Heyetine salâhiyet veren 1679 numaralı kanunu muaddil 2258
numaralı kanunun müddeti 1 Temmuz 1935 tarihinde bitecektir. Dünyanın geçirmekte olduğu iktisadi güçlük-
ler ve ticaret alemindeki kararsızlıklar, diğer devletlerde olduğu gib, Cumhuriyet Hükümetimizi de millî servet-
lerimizi korumak üzere haricî ticaretimizi kısa vadeli muvakkat itilâflar aktile tanzime sevketmiş bulunuyor.
Ancak müddetleri biten muvakkat itilâfların yerine yenilerinin akti bu hususta İcra Vekilleri Heyetine verilen
selâhiyetin 1 Temmuz 1935 tarihile tahdid edilmesinden dolayı halen kabil olamamaktadır. Evvelce olduğu gibi
bundan böyle de ticarî münasebetlerimizin millî menfaatlarımıza uyğun bir surette tanzimini mümkün kılmak
üzere yukarıda sayılı yazılı kanun müddetinin inkizası tarihi olan 1 Temmuz 1935 den muteber olmak üzere üç
sene daha uzatılmasına zaruret hissedilmektedir.
19 Mayıs 1935
Umumî cihan harbinden sonra milletler arasındaki iktisadî münasebatın şekli değişmiş, evvelce bir de-
receye kadar teessüs etmiş bulunan istikrar ortadan kalkmış, paralar arasındaki nisbet temevvücleri sık sık de-
ğişmeye başlamış olduğundan her Devlet millî menfaatini korumak için süratle tedbir almak zaruretinde kal-
mıştır. İşte bu zaruretin icabile bizde de Hükümet 5 Haziran 1930 tarihli ve 1679 sayılı kanunla Yüksek Meclis-
ten aldığı salâhiyete istinaden vaziyetin icablarına göıe Devletler ile müddetleri kısa ticaret mukaveleleri aktet-
meğe başlamıştır ki o zamandan beri tatbik edilen bu kanunî salâhiyet sayesinde memleketimizin iktisadî men-
faatleri koıunabilmek imkânı elde edilmiştir. Ancak 1679 sayılı kanun ile verilen salâhiyete göre yapılacak mu-
vakkat ticarî itilâfların müddeti 1932 senesi Mayıs gayesini tecavüz edemiyeceği tasrih edilmişti. İhtiyacın de-
vamı nazarı dikkate alınarak bilâhare 31 Mayıs 1932 tarihli ve 1997 sayı ı kanunla bu müddet 1 Temmuz 1933
tarihine ve 5 Haziran 1933 tarihli ve 2258 sayılı kanunla da 1935 senesi Temmuzu ihtidasına kadar uzatıldı. Bu
defa da Hükümet Kamutaya sunduğu biı kanun lâyihasile mevzubahs müddetin daha üç sene uzatılmasını iste-
mektedir.
— 571 —
KAZANÇ VERGİSİ K A N U N U N U N BAZI HÜKÜMLERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ

HAKKINDA 1 / 81 NO. LU KANUN LÂYİHASI
30 Mart 1935
MUCIB SEBEBLER
2395 numaralı kazanç kanununun 19 ncu maddesi mucibince doktor, avukat, mühendis gibi serbest mes-
lekler erbabı, münhasıran muayenehane, idarehane ve yazıhanelerinin gayrisafi iratlau üzerinden vergiye tâbi
tutulmuştur. Gayrisafi irad, mükellefin ticaretgâhı için ödediği icarı ifade etmektedir. Binaenaleyh, vergi mükelle-
fin kazancını gösterecek bir tek zahirî karineye, icar karinesine istinad ettirilmiş bulunmaktadır. Mükelleflerin-
hakikî kazancı yerine, bazı haricî tezahürlere göre kazancının tayini cihetine gidildiği zaman, hakikate müm-
kün mertebe yaklaşabilmek için; bir değil bir kaç karineye müracaat etmek vergi esaslarındandır. Teklif tarzını
muğlak bir hale getirmeksizin kazanca delâlet karineler ne kadar çoğaltılırsa, hakikata o kadar yaklaşılmış ve
mükellefler arasındaki müsavat o derece iyi temin edilmiş olur. Bir doktorun kazancını; yalnız muayenehanesi
için verebildiği icarla ölçmek isabetli olamaz.
Bundan başka karine tek okursa, bütün mükelleflere bir tek vergi nisbeti tatbik edileceği için bu nisbeti
hafif tutmak kabil olamaz. Karine teaddüd edecek olursa, karinelerden her birine isabet eden nisbeti indirmek
mümkün olur. Bilfarz, icar yerine müstahdem adedi, nakil vasıtası gibi muhtelif unsurlar vergiye esas teşkil eder-
se bedeli icar üzerinden alınan vergi nisbeti indirilebilir. Bu imkân, kazancı az olan mükelleflerin lehine bir vazi-
yet ihdas eder. Çünkü bu takdirde, bilfarz müstahdemi bulunmayan bir doktor, yalnız bedeli icar üzerinden ver-
gi vereceği için en mutedil bir nisbet üzerinden vergi ödemiş olur. Yeni kanun projesinde kabul edilen nisbetler,
vaziyeti açıkça göstermektedir. 2395 numaralı kanun mucibince gayrisafi irad üzerinden vergi nisbeti diş tabib-
leri, dişçiler ve dava vekilleri için 80, doktorlar, avukatlar, mühendisler için yüzde 100 idi. Lâyihada, gayrisafi
irad üzerinden alman vergi nisbetini her iki zümre için de yüzde 50 ye indirmek kabil olmuştur.
Bu esas ve mülâhazalara binaen serbest meslekler sahibi için ticaretgâh ve ikametgâhın gayrisafi iradı,
müstahdem adedi, zatî otomobil olmak üzere dörd karine kabul edilmek suretile kanunun tadiline lüzum hisse-
dilmiş ve icar karinesi üzerinden nisbî, müstahdemlerle nakil vasıtası üzerinden de adede göre değişen mütehav-
vil vergi nisbetleri konmuştur.
Bazı serbest meslek erbabının bir yazıhaneye şerik sıfatile girmek suretile vergiden azade kaldıkları an-
laşıldığından, kabul edilen esaslar üzerinden her ortak için ayrı vergi tarhı hakkında lâyihaya hüküm ilâvesine
lüzum görülmüştür.

11 Nisan 1935
Uzun uzadıya meseleyi görüşen encümenimiz teklifte adaleti temin maksadile konmak istenen bu karine-
lerin her zaman hakikate uygun olamıyacağını, bunlardan meselâ oturulan bir evin her zaman kazancın derece-
sile mütenasib olması lâzım gelmeyeceğini görmüştür. Kalabalık bir aile sahibi olan bir mükellef büyük bir evde
oturabileceği gibi yeni mesleke atılmış ve kazancı az biı mükellefin de babasından kalma büyük bir evde oturmak
mecburiyetinde kalmak gibi hayatta çok kere tesadüf edilen vaziyetlerin bulunduğunu göz önünde tutmak icab
eder. Bundan başka hariçte abonman suretile fazla gelir temin eden bir serbest meslek sahibinin vergisini verdiği
bu abonmandan elde ettiği para ile bir az daha iyi bir ikametgâhta oturmasını da hesaba katmak lâzımdır.
Müstahdem meselesine gelince: Bugün memleketimizde serbest meslek erbabından fazla müstahdem
kullanmak suretile icrayi sanat eden yazıhane, muayenehane hemen yok gibidir. Bilâkis doktorlukta olduğu
gibi bazen üçü, dördü bir apartıman dairesinden tek bir hizmetçi kullanmak suretile çalışmaktadırlar.
Bunlardan otomobil kullananların miktarı ise bir iki büyük şehrimizde sayıları ehemmiyetsiz denecek ka-
dar azdır.
Kazanç vergisinin en âdilâne matrahı beyanname ise de bugüne kadar alınan neticeler tamamen bu usulün
tatbiki ile karine usulünden vazgeçecek kadar iyi netice vermediğinden bir müddet daha kazanç vergisi kanunu-
nun ana hükümleri dairesinde bugünkü muhtelit usulün devamı zaruridir. Ancak vergi tarhı sistemleri üzerinde
değişiklik yaparken göz önünde tutulması icab eden çok mühim bir nokta vardır ki o da az çok yerleşmiş, alışıl-
mış bir usulü bozmağa değecek kadar içtimaî, malî bir fayda var mıdır?
Encümenimiz, sebeblerini yukarıda söylediğimiz veçhile daha âdilâne olduğu kanaatile teklif edilen kari-
nelerde bugünkü şekli değiştirmeğe değecek kadar içtimaî bir fayda görmediği gibi mazbatamıza ilâve ettiğimiz
tabloda da görüleceği üzere her iki şekil arasında netice itibarile malî bir fayda da görmemiştir.
— 572 —
Bilâkis buna mukabil muhtelif karineler üzerinde hesab yapmak mecburiyeti icabı olarak hem mükellefle-
ri alıştıkları bir sistemden ayırmak hem de iki tarafa bir çok külfetler yüklemek ve netice itibarile bir az daha
kırtasiyeyi artırarak işi karışık bir hale sokmaktan başka bir şey temin etmeyecektir.
iktısad encümeninin mazbatasına ekli tablo
(Yazıhane için aylığı yirmişer liradan iki oda, ikametgâh için aylığı seksen liralık bir ev veya apartman
ve bir hizmetçi hesaba esas tutulmuştur). Bu hesaba göre:
A - Müstakil yazıhane, muayenehane ve idarehane sahihleri için:

Şimdiki Teklif olunan
Matrah Miktarı Matrah Miktarı
480 G. S. I. tamamı 480 % 100 1- 480 G.S.İ. tamamı % 50 240

2 - 480 İkametgâh G. S. t.
yarısı 240
3- Bir hizmetçi 10
490
4 - Otomobil az olduğundan hesaba ilâve
edilmemiştir.
B- İkametgâhlarında yazıhane, muayenehane ve idarehane açanlarla yeri olmayanlar için
Şimdiki Teklif olunan
Matrah Vergi Matrah Vergi
Dişçi ve S. de 480 x 80/ 100 = 380 1- 960 x 70/ 100 = 672 % 30 33o
9 6 0 / 2 = 480 2 - Bir hizmetçi 5
341
(Otmobil nazara alınmamıştır).
Doktor ve saire 1- 960 x 70/ 100 = 672 % 50 336
9 6 0 / 2 = 480 480 % 100 2 - Bir hizmetçi 10
346
(Otomobil nazara alınmamıştır).
24 Nisan 1935
Teklif edilen lâyiha mündericatından serbest meslek erbabının kazanç vergileri yalnız idarehane, yazıhane
ve muayenehanelerinin gayrisafi iradları nisbetinde olub bu verginin yalnız icar karinesine istinad ettirilmiş ve
bunun serbest meslek erbabının hakikî kazançlarını tayin için kâfi bit karine görülmemiş olması hasebile bu
hususta serbest meslek erbabının ikametgâhlarile kullandıkları otomobil ve müstahdem adedi karinelerinin dahi
alınarak iradı gayrisafi üzerinden alınmakta olan nisbî vergiye ayrıca maktu bir vergi zammedildiği ve fakat
nisbî vergi miktarından bazı tenzilât yapıldığı anlaşılmıştır. İktısad encümeni, Maliye Vekâletinin gösterdiği ka-
rineleri vergi için ölçü olamayacağı miitaleasile bunları reddetmiş ve yerine başka bir şey de koymamşt r.
Encümenimizce serbest meslek erbabının kazanç vergileri için teklif edilen karineler ve diğer hükümler
konuşuldu ve düşünüldü.
Filhakika serbest meslek erbabının tek zahirî bir karine ile kazançlarının tayini hakikaten pek uzak bir ölçü
olduğu ve iki senelik tatbikatta dahi görüldüğü üzere adedi ekseriyetini teşkil eden ve kazanç itibarile daha az
kazananların mağduriyetini ve çok kazananlardan da Devletin vergi hakkını lâyikile istifa edemeyerek devamlı
sızıntılara yol açmış ve vergi adaleti de ortadan kalkmış bulunduğu için vergi matrahının tayininde iradı gayri-
safiden başka karinelerin de alınması lâzımgeldiği tebarüz etmiştir. Ancak Hükümetin teklifinde gösterilen ika-
metgâh ve otomobil ve müstahdem adedi karinelerinin serbest meslek erbabının iş vaziyetlerine uygun karineler
olmadığı anlaşılmasına mebni şehirler, nüfusu miktarı üzerinden sınıflara, her sınıf şehirlerde bunların iş vaziyet-
lerine göre derecelere ayrılarak iradı gayrisafi üzerinden alınmakta olan nisbî vergilerine kazanç derecelerine
göre her birine maktu bir vergi zammı ve fakat iradı gayrisafi üzerinden alınmakta olan nisbî verginin yarıya
— 573 —
tenzil ve halen kullanılmakta olan bir ölçü yerine avukat ve dava vekili ve mühendis ve mimarlar da 13 dereceli
ve doktor, diş tabibleri ve dişçiler de 11 dereceli vergi ölçüsü konulması, adalete daha yakın bir mikyas olacağı
düşünülmüş ve mümkün olduğu kadar basitlendirilmesi de göz önünde tutularak bu düşünceler ile bir cetvel
tanzim olunup kanun lâyihasına bağlanmıştır.
Serbest meslek erbabından her birinin derecesinin tayini de meslekî teşekkül olan yerlerde bunlara ve ol-
mayan yerlerde belediyelere terkolunmuştur. Şu ciheti de söyleyelim ki mesleki teşekküller olmayan mahallerdeki
serbest meslek erbabının maktu vergileri, küçük kasabalarda kısmen mevzu olmadığı gibi, olan yerlerde de pek
cüzî olduğundan hiç bir şikâyete mahal bırakmayacağı şüphesizdir.
30 Nisan 1935
Doktor, avukat, mühendis gibi serbest meslek erbabı 2395 sayılı kazanç vergisi kanununun 19 ncu mad-
desi mucibince yalnız işgal eyledikleri idarehane, yazıhane ve muayenehanelerinin gayrisafi iradları üzerinden
kazanç vergisine tâbi tutulmuştur. Bu sınıf mükelleflerden alınan kazanç vergisi tahakkukatının yalnız bi< zâhirî
karineye istinad etmiş yüzünden vergi matlub olan adaletin tesis edilmediğini göz önüne alan Hükümetin tesis
edilmediğini göz önüne alan Hükümetin hakikate biraz daha yaklaşabilmek düşüncesile karine adedini artırmak
istediği anlaşılmaktadır. Encümenimiz bu mülâhazaları varid bulmakla beraber Maliye encümeni tarafından
tadilen hazırlanan kanun lâyihasında bahsolunan karineyi bu maksadın husulüne daha elverişli görmektedir.
Ancak bu lâyiha üzerinde aşağıda gösterilen tadilâtın icraı lüzumlu görülmüştür:
A) Birinci maddeye bağlı (1) sayılı cetvelde yazılı serbest meslek erbabından nüfusu 200 000 ve daha yu-
karı olan şehirler için kabul edilen fevkalâde sınıfa girecek serbest meslek erbabının hepsi ayni derecede olmadığı
cihetle bu sınıfın biri 1 000 diğeri 2 000 lira olmak üzere iki dereceye ayırmayı daha uygun görmüştür. Bundan
başka nüfusu 30 000 : 50 000 olan şehirlerdeki mükelleflerin de ikinci sınıftan başlıyarak üç dereceye ayrılması
ve bunlardan sıra ile 40, 25 ve 10 lira alınması ve 10 000 : 30 000 nüfuslu şehirlerdeki üçüncü sınıf mükelleflerden
de diğerlerine kıyasen 25 lira alınması ve (2) sayılı cetvelde gösterilen serbest meslek erbabı için kabul edilen
fevkalâde sınıfın da yukarıda bahsolunan sebep dolayısile ikiye ayrılarak birincilerden 1 000, ikincilerden 500
lira alınması muvafık görülmüş ve cetveller bu esaslara göre değiştiriliştir.
B) Diştabibleri ile dişçilerin bir kısmından maktu veıginin yarı olarak alınması maksadı ile iki sayılı cet-
velin altına konmuş olan fıkranın tatbikatta müşkülâtı mucib olacağı düşünülerek bu fıkranın çıkarılmasına ka-
rar verilmiştir.
C) Maliye encümeninin lâyihasında serbest meslek erbabının sınıflâra taksim işi, bulundukları şehir baro-
ları ve etibba odaları gibi meslekî teşekküllere ve bu teşekkül olmayan yerlerde belediyelere bırakılmış bulun-
makta ise de kazanç vergisi kanununun 43 ncü maddesinde bahsolunan heyetlerin ihtisasları itibarile bu işi vu-
kuflu ve daha isabetli bir surette ifa edebilecekleri nazarı dikkate alınmış, lâyihanın bu kısmı da bu esasa göre
tadil edilmiştir.
BUĞDAYI KORUMA KARŞILIĞI K A N U N U N U N 2643 SAYILI KANUNLA DEĞİŞTİRİLEN

9 NÇU MADDESİNİN (B) FIKRASINA EK 1 / 8 7 NO. LU K A N U N LÂYİHASI
1 Nisan 1935
MUCİB SEBEBLER
Makarna şehriye ve bisküvi fabrikalarının aded ve imaâtının mahdud olması hasebile bunların senelik
imal miktarına göre toptan vergiye tâbi tutulmaları kabil görüldüğünden fabrika ve satıcıları paketle satış kül-
fetinden kurtarmak için, vergilerinin götürü olarak alınması muvafık görülmüş ve merbut lâyiha bu maksadla
tanzim kılınmıştır.

22 Nisan 1935
Buğdayı koruma karşılığı kanununa göre makarna, şehriye ve bisküvi muayyen ağırlıkta kapalı paketler
içinde satılacak ve bunlar üzerine pul yapıştırmak suretile buğdayı koruma vergisi alınacaktır.
— 574 —
Bu şeklin iktisadî mahzurlarile verginin tahakkuk ve muıakabesindeki güçlükler Hükümetçe göz önürte
alınarak makarna, şehriye, ve bisküviden alınacak buğdayı koruma vergisinin maktu olarak alınabilmesi için
Hükümete salâhiyet veren bu lâyihayı tanzim ettiği anlaşılmıştır.
Encümenimiz, verilen izahata göre bir senelik miktarı sekiz, on bin liradan ibaret olan bu vergi için kanun
değiştirmek külfete değmeye ceğini anlamakla beraber zaten mevcud olduğu için tahakkuk ve tahsili kolaylaştı-
racak maktuiyet tarzına girilebilmesini esas itibarile kabul etmiştir.
Ancak bu tarzın indî takdirlere yol açacağından endişe duyan encümenimiz maddeye bir fıkra ilâve et-
miştir. Bu ilâve ile müesseselere yıllık olarak tahakkuk ettirilerek verginin ölçüsünde müesseselerin geçen bir yıl
içinde işlediği ve sattığı malların miktarını gösteren kayidlerin esas tutulması ve emsali müesseselere ve kendi
kuruluş tarzlarına göre iş kabiliyetlerinin göz önüne alınması şart kılınmıştır.
KAZANÇ VERGİSİ HAKKINDAKİ 2395 SAYILI K A N U N U N BAZİ MADDELERİNİN

DEĞİŞTİRİLMESİNE DAİR 1 / 94 NO. LU K A N U N LÂYİHASI
3 Nisan 1935
MUCİB SEBEBLER
1926 senesinde vergi mevzuatımıza giren ve mükellefin safi kazancından vergi almak esasına istinad eden
beyanname usulünün birçok faydaları yanında kontrol müşkülâtı gibi bazı mahzurları da bulunduğu arz ve izaha
muhtaç değildir. Bu mahzurları azaltmak maksadile yeni kazanç kanunu beyanname usulünü daha ziyade kont-
rol imkânları arzeden müessese ve mükelleflere hasretmekle beraber gayrisafi irad üzerinden vergiye tâbi tuttu-
ğu müesseselere beyanname veya gayrisafi irad esaslarından birini tercih hususunda hiyar hakkı da tanımıştı.
Yeni kanunun meriyete girdiği tarihden beri cereyan eden tatbikata göre beyanname usulünün büyük ve mühim
müesseselere hasrı çok iyi neticeler vermiş ise de gayrisafi iradının miktarına tâbi olmaksızın alelıtlak beyanna-
meye tâbi tutulan bazı büyük ve mühim müesseseler kontrol müşkülâtından istifade ederek kendilerinden çok
ehemmiyetsiz olan ve gayrisafi irad üzerinden vergi veren ticarethanelerden daha az vergi vermek yolunu bul-
dukları gibi beyanname usulüne tâbi olmak hususunda mükelleflere verilen hiyar hakkında da bazı mükellefler
sui istifadeye kalkışmışlardır. Bu vaziyet temin edilmek istenilen vergi adaletine uymayacak] ve doğruluktan
ayrılanlar için mükâfat teşkil edecek bir şekil aldığından bu mahzuru mümkün mertebe azaltmak üzere beyanna-
meli mükellefleri asgari bir mükellefiyete tâbi tutmak mecburiyeti hissedilmiştir
Asgarî vergi beyannamelilerin verecekleri vergiye zamimeten alınacak değildir. Beyannamede bildirilen
kazanca göre alınacak asgarî vergiden fazla ile asgarî miktar indirilerek mütebakisi alınacaktır. Ancak vaziyeti
beyannamede ne şekilde gösterilmiş olursa olsun bu asgarî miktar alınacaktır. Kazancı olduğu halde hiç vergi
vermek istemeyen mükelleflerin doğruluktan inhiraflarına bir had koyacak olan bu usûl münhasıran karine üze-
rinden vergi veren mükelleflerin vaziyeti nazarı dikkate alınırsa adalete münafi değil bilâkis müsavatı temin eden
bir mahiyet arzeder. Filhakika gayrisafi iradı iki bin liraya kadar olan mükellefler arasında da mühim ticaret-
haneler vardır. Bunlarda kazanç vaziyetleri ne olursa olsun vergi vermektedirler. Binaenaleyh beyannameye tâbi
mükelleflerden asgarî bir veıgi alınması iki ayrı usule tâbi mükellefler arasında bir muvazene ve müsavat unsuru
teşkil edecektir.
Asgarî vergiye tâbiiyet hakkında beyannameli mükellefler dört zümreye ayrılmış, bunların her birinde as-
garî vergi hadlerinin anasırı ayrı ayrı tebit edilmiştir. Birinci zümrede bankalar sigorta şirketleri, komusyoncu-
lar ve matbaalar gibi müesseseler bulunmaktadır. Bunların asgarî vergisi üç kısımdan terekküb etmektedir:
A) Sanat ve ticaretin yapıldığı mahallin nüfusuna göre değişen maktu vergi;

B) İstihdam edilen memur ve müstahdem başına yine ticaret mahalline göre alınan mütehavvil vergi;
' C) Ticaretgâhın iradı ve bazı mükellefler için ticaretgâh ve ikametgâh iradlarının mecmuu üzerinden alı-
nan nisbî vergi;
Nüfusa göıe şehir ve kasabalar altı sınıfa ayrılmıştır:
1 - İstanbul (Belediye sınııları içindeki yerler)
2 - Ankara, İzmir.
3- Nüfusu 50 000 den yukarı yerler ile 20 001 den 50 000 e kadar olub sahil veya demiryol istasyonu olan
yerler,
— 575 —
4 - Nüfusu 20 001 den 50 000 e kadar olub sahil veya demiryol istasyonu olmayan yerler, 5 001 den 20 000
e kadar sahil veya demiryolu istasyonu olan yerler.
5 - Nüfusu 5 001 den 20 000 e kadar sahil veya demiryolu istasyonu olmayan yerler.
6 - Nüfusu 5 000 ve daha aşağı olan yerler.
Mahalline göre alınacak maktu vergi mütehaliftir. Muhtelif işler için bilfarz bankalarda 500 liradan 10 li-
raya, noterlerde 50 liradan 5 liraya kadar tahavvül göstermektedir. Müstahdem başına ayni müesseselerde 2 lira-
dan 10 kuruşa, 1 liradan 5 kuruşa kadar vergi alınacaktır. İrad üzeıinden alınaack veıgi yüzde 10 ile yüzde 3
arasındadır.
İkinci zümrede fabrikalar vardır. Fabrikalar dörd gruba ayrılmıştır. Bunlardan birinci gruptakilerden 1)
1) 100 lira maktu vergi, 2) Amele başına 3 lira mütehavvil vergi, 3) fabrikanın gayrisafi iradının yüzde 5 i üzerin-
den nisbî vergi alınacaktır. Bu nisbetler dördüncü grub için sırasile 50 lira 75 kuruş, yüzde 2 nisbetlerine kadar
inmektedir.
Üçüncü zümre 300 tondan fazla vapur işletenlerle bazı müesseseleri ihtiva etmektedir. Bunlar yalnız gayri-
safi irad üzerinden yüzde 10 dan yüzde 1 kadarinın nisbî vergiye tâbi üzerinden yüzde 10 dan yüzde 1 e kadar
inen nisbî vergiye tâbi tutulacaklardır.
Dördüncü zümrede gayrisafi iradı 2000 lira ve ondan fazla olanlar vardır. Bunlar da 2 000 liradan aşağı
iradlı yerlerde ticaret yapan mümasili mükelleflerin tâbi olduğu vergi nisbetinin yarısı tatbik edilmek suretile
ticaretgâhlarının gayrisafi iradı üzerinden bir vergi vereceklerdir.
Asgarî vergi nisbetleri şu izahattan anlaşılacağı üzere çok mutedil olarak tesbit edilmiştir.
Bu vergilerin tarh ve ve tahakkukunda 2395 numaralı kanun hükümleri cereyan edecektir. Vergi 1935 sene-
sinden itibaren alınacaktır.

22 Nisan 1935
Mükelleflerin safi iradlaıı üzerinden vergiye tâbi tutulmaları ana prensiblerimizdendir. Bu esasa göre ev-
velce hazırlanan ve bugün tatbik edilmekte bulunan kazanç kanununun tatbikatta meydana getirdiği söylenilen
bu mahzurları azaltmak ve iş alanında kazancı olan her vatandaşın bu yüzden elde ettiği kazancından Hazineye
karşı küçük bir vergi ile de olsa mükellefiyetini ifa etmesini temin etmek fikrini encümenimiz de yerinde bul-
muştur. Ancak asgarî mükellefiyette bu esası kabul ederken tatbikatta her beyanname veren müessesenin yanlış
beyanda bulunmasını kabul etmenin doğru olamıyacağını, hesablarını Hükümetin kontrolüne arzetmiş büyük
müesseseler olduğu gibi bunların yanında dürüst çalışan diğer vatandaşların da bulunacağı göz önünde tut-
manın icab ettiği hesaba katmak lâzımdır. Bu noktai nazardandır ki encümenimiz teknikin icab ettiği ince bir
tetkik ve kontrol neticesi zararı sabit olacak beyannamelilerin bu zararlarının ertesi sene hâsıl olacak kârdan
mahsub edilebilmesi esasına göre lâyihanın ana hükümlerinde Maliye Bakanının da muvafakatile değişik yap-
mayı mükellefiyet prensibinin icablarından olarak lüzumlu görmüştür.
Lâyihanın birinci maddesi; mükellefiyeti tesis maddesi olub aynen kabul edilmiş yalnız esasen kazanç
vergisinden müstesna tutulan iş ve teşebbüslerin asgarî mükellefiyetten de müstesna tutulmaları icab edeceği
düşünülerek bu maksadla maddeye bir fıkra eklenmiştir.
İkinci madde; mükelleflerin iktisadî vaziyetlerinin tayinine esas olmak üzere bunların bulundukları şehir-
lerin nüfusuna ve bu şehirlerin sahil veya demiryolu üzerinde olmasına göre veıecekleri vergi miktarını derece-
lere ayırmak maksadile tanzim edilmiş olub encümenimiz henüz demiryolu inşaatı üzerinde olduğumuzu düşü-
nerek maddeden demiryolu kaydinin çıkarılmasını muvafık bulmuştur.
Encümenimiz tetkikatı neticesinde cetvelde yazılı fabrikaların tasnifini bugünkü mevcud müessesata ka-
bili tatbik görmemiştir. Matbaalarda da olduğu gibi fabrikalarda dahi muayyen bir sanatı yapanlar aıasında
ekonomi kuvvet yönünden birbirinden çok farklı müesseselerin bulunacağını kabul etmek zaruıidir. Bunda
sermayenin büyük tesiri olacağı gibi müessesenin bulunduğu mevkiin ve bizatihi işin mahiyeti itibarile her hangi
bir sanatın diğerinden daha verimli olabileceğinin hesaba katılması icab eder. Bu mütaleata binaen encümenimiz
bu müesseselerin tâbi olacağı maktu, mütehavvil ve nisbî vergilerin azamî mükellefiyet hadlerini tayin ederek
cetveli lâyihadan kaldırmıştır. Tatbikatta haksızlıklara meydan vermeyecek ve konan vergi derecelerine uygun
sayılabilecek bir cetvelin ise kısa bir zamanlda yapılabilmesini encümen imkâsız gördüğünden bunun iyi düşü-
nülerek İktisad ve Maliye Vekâletlerince hazırlanmasını ve Heyeti Vekile kararile ilânını işin icablarına daha uy-
gun bulmuş ve maddeyi bu esaslara göre yeniden yazmıştır.
— 576 —
Sekizinci madde; dördüncü ve beşinci maddeler mucibince mütehavvil vergiye tâbi tutulan mükelleflerin
bir sene zarfında kullandıkları müstahdem ve amelenin hesabı nasıl yapılacağını gösteren madde olub bu
vergi kazanç vergisine tâbi mükelleflerden beyanname verenlere tatbik edileceğine göre bunlardan beyanna-
melerinde kazançları görünenlerin esasen ana kanunun hükümleri dairesinde vergilerini ödeyecekleri tabii-
dir. Ancak bunlardan tamamile dışarı piyasalara sattığımız toprak mahsulünü işleyen müesseselerin kâr
çıkarmadıkları senelerde çalıştırdıkları amele ve müstahdem üzerinden mütehavvil vergiye tâbi tutulmaları ih-
racatımıza menfi tesir yapacağını düşünen encümenimiz bu müesseselerin bu kısım mütehavvil vergiden istisna-
larını memleketimizin yüksek ekonomi menfaatlerine uygun görmüş ve bu mütaleata binaen bir fıkra ilâve-
sini faydalı bulmuştur.
Karşı Oy Görüşleri:
(Türkiye'de sigortacılık yarım asrı mütecaviz bir zamandanberi mütemadiyen kazanmakta, büyük şehirler-
de şehremaneti ve küçüklerde belediye hududunu bir karış aşmamaktadır. Bu müddet zarfında bu hududlar
dahilinde olsun mahsulâtı arziye ve hayvanat sigortacılığına en ufak bir mikyasta bile bir teşebbüs gösterilme-
miştir. Bu kanunda yazılı mükelleflere ki, meselâ, bankalara, ecza depolarına, ithalât tüccarlarına ilâh nazaran
prensib itibarile sigorta primlerini daima almakta oldukları halde nadiren haıik veya kaza vukuunda tazminat
verdiklerine göre sigortacılardan alınacak verginin Hükümetin teklifindeki miktar üzerinden kabulüne tarafta-
rım. Tenzilât icrasına muhalifim.
Edirne
Mecdi Boysan
Beynelmilel siyasî vaziyetin karışık olmasına ve memleketimizin imar ve bayındırlık işlerini bir an evvel
başa çıkarmak mecburiyetine binaen, bu güne kadar vazolunan vergilerin şimdilik tamamile muhafaza edilmesi
memleketimizin yüksek menfaati icabındandır.
Fakat, bu vergilern mükellefler üzerine ne kadar ağır bir yük olduğunu göz önünde tutarak her hangi bir
sebeb ve şekilde olursa olsun, yeni vergiler ihdası, bilhassa küçük mikyasta iş gören ve ahalinin kısmı azamini
teşkil eden mükelleflerin zayıf vaziyetlerini bir kat daha sarsacaktır. Ayni zamanda bu gibi yeni vergiler, me-
selâ Hazineye mühim varidat temin eden ve memleketimizde yerleşmiş ecnebi tütün ticarethaneleri gibi büyük
müesseseleri izac edici mahiyette olduğundan, bunların, belki memleketimizi terketmek mecburiyetine sebebiyet '
verecektir.
Binaenaleyh, kazanç vergisi hakkındaki 2395 sayılı kanunun bazı maddelerinin değiştirilmesi suretile ko-
nulacak yeni maktu vergile , velevki Devletin Hazinesine bir miktar para girmesini temin etsin, Hükümetin is-
tinatgâhı olan mükelleften, tahammülünün fevkinde alınacak maktu verginin vazı, iktisadi noktai nazarından
dahi iyi neticeler veremez kanaatindeyim.
Kanaatimce, Maliye Bakanlığının becerikli müfettişleri tarafından şüpheli mükelleflerin vaziyeti sık sık
tetkik edilirse hilekâr mükelleflerin kaçakçılığı meydana çıkar ve namuslu mükelleflerden gayri adilâne maktu
vergi alınmaz, yani (kurunun yanında yaş da yanmaz).
Bundan maada, teklif olunan kanunun maddelerindeki hükümler ve cetvellerde gösterilen vergiler o kadar
teferruatı havi ve müsbet bir adalet ölçüsü haricinde vazedilmişlerdir ki, vergi memurları tarafından bunların
tatbiki hem müşkülâta uğrayacak hem de bilûmum mükelleflerin hoşnutsuzluğunu intaç edecektir.
Maliye Bakanlığı şimdiye kadar, bütçenin varidat kısmını arttırmak veyahud masarif kısmına karşılık bul-
mak maksadile, yeni vergiler yaratmak yoluna gitmiştir.
Yukarıda zikrettiğim mülâhazata binaen; kazanç vergisi hakkındaki 2395 sayılı kanunun bazı maddeleri-
nin bir maktu vergi ihdası suretile değiştirilmesi esasının tarafından kabul edilmediğini arzeylerim.
Afyon Saylavı
İktısad encümeni azası
Bere Keresteci Tiirker

28 Nisan 1935
Encümenimiz muhtelif sebeblerle hakikî kazanç ölçüsünden tamamen uzaklaşmış cHan ve diğer taraftan
da beyanname usulünü olduğu gibi ibka etmiş bulunan kazanç vergisi kanununda daha esaslı ıslahat yapılın-
caya kadar bu lâyihanın tedvinine muvafakat etmiştir.
— 577 —
Lâyiha, başlı başına yeni bir vergi ihdasını tazammun etmeyib kazanç vergisi kanununun çerçevesi içinde-
ki hükümleri tevsi veya tesisten ibaret olduğu ve tatbik şekilleri de ayni kanuna bağlandığı için lâyihaya yazılan
serlevha, muvafık görülmediğinden tebdil edilerek bunun yerine (2395 numaralı ve ?2 Mart 1934 tarihli kazanç
vergisi kanununa eklenen kanun) denilmiştir.
İkinci madde; kanunun tatbikında şehirler, sınıflara ayrılmış ve fakat bu tasnif meyanında Ankara'nın
ikinci sınıf şehirler meyanına alındığı görülmüştür. Bu kanunla asgari mükellefiyete tâbi olacak beyannameli
ticarethaneler Ankara ihracat ve idhalât iskelesi olmadığı cihetle şehrin beyannameli yüksek toptancı ticaret
evleri yoktur. Bu itibarla ticaret bakımından İzmir şehrile hiç bir zaman hem ayar değildir. İzmir şehri ihracat
itibarile Türkiye'nin birinci smıf bir ticaret merkezi olduğu halde Ankara şehrinin ticarî vazıyeti müfredatlı ve
perakende satışlardan ibarettir. Bunlar da esasen beyannameye tâbi olmayıb yüksek iradı gayrisafi karinesi üze-
rinden yüksek vergi vermektedirler. Gerçi Ankara'da müteahhitlik ve komüsyonculuk itibarile diğer şehirlere
nisbetle fazlaca faaliyet görülmekte ise de bu kabîl erbabı ticaretin muameleleri ekseriya Devlet devairi ile oldu-
ğu ve kazanç vergileri de devair veznelerince tediye sırasında istihkaklarından kesilmek suretile alındığı cihetle
bunlar esasen beyanname vermekle mükellef değildirler. Bu itibarla Ankara şehrinin ikinci sınıf şehirler meya-
nmdan çıkarılarak üçüncü smıf şehirler arasında kalması tensib edilmiştir.
Beyanname usulile kazanç vergisine tâbi olan mükellefler asgarî mükellefiyet kanununun tatbiki nokta i
nazarından dört kısma ayrılarak üçüncü maddede bankalar, bankacılık işi ile iştigal eden şirketler tasarruf ve
teavün sandıkları, bankerler ve bankerlik muamelelerile uğraşan saraflar, borsa acentaları ve mubayaacıları ve
simsarları, ikrazatcılar, her nevi sigorta şirketleri, sigortacılar ve sigorta komusyoncuları, ithalât, ihracat ve
beynelmilel nakliyat komusyoncuları, konsinyasiyon üzerine iş yapan komusyoncular, ticaret ve fabrika mü-
messilleri, toptan ceza tacirleri, matbaalar, noterler, noter muavinleri ve noterlik vazifesini ifa eden adliye men-
subları birinci kısım olarak gösterilmiştir.
Anonim olan müesseselerin ticaret kanununa göre muamele ve hesabları kendi umumî heyetlerinin ve şek-
len de bu umumî heyetlerde bulunan İktısad Vekâleti murakabelerinin tetkikinden geçmekte olması şahsa aid
muamelelerden daha farklı bulunduğu varid görülmekte ise de asgarî mükellefiyet tüccar ve esnaf ve küçük sa-
nat eı babının hemen yüzde doksanının tâbi bulunduğu karine usulile kârü zarara bakılmaksızın maktu vergi
ile mükellefiyetleri göz önüne getirilince vergi adaleti cihetinden beyannameye tâbi olanlardan da maktuan bir
miktar vergi alınması zarurî görülmektedir. Şu ciheti ayrıca kaydedelim ki anonim şirketlerden ve bilhassa millî
bankalardan bu maktu verginin alınması bunların blânçolarına itimatsızlıktan olmayıb diğer ticarethanelere
teşmil edilmiş olan bu vergiden istisna yaratmamak emelinden doğmuştur. Münhasıran zürraa ikrazat yapmak-
la uğraşan kredi müesseselerinin vergi muafiyeti muhtelif kanunlarla teyid edilmiş olmasına göre bu esası boz-
mamak maksadile de Ziraat Bankasının ticarî muamele yapmayıb, çalışma işleri yalnız mahdud usulüne göre
zürraa para ikraz eden sandıklarile bu sandıkları memurları vergi karinesinden çıkarılarak ticarî muamele yapan
şubelerile şube memurları kerinelerde bırakılmıştır. Bu kısımda görülen sigorta kotnüsyoncuları mutlak olarak
yazılmış olub halbuki bunlardan bir kısmının işleri müşteri arıyarak sigorta merkez veya şubelerine gönder-
mek ve muamele üzerinden ufak miktarda bir ücret almaktan ibaret olduğu için bunların da asgari mükellefiyete
tâbi tutulmaları muvafık görülemediğinden bu kabilden olanların tefriki için kanunda bunları "Sigorta mukave-
lesi akid ve imzasına mezun sigorta komusyoncuları" suretinde göstermek icab etmiş ve bu kayid ilâve olunmuş-
tur.
Bu kısımda gösterilen noterler ve muavinleri ve noterlik vazifesini yapan adliye mensublarmın muamele-
lerinin sureti cereyanı ve hare tarifeleri esasen kanunla tayin edilmiş ve defterleri Adliye, Maliye Vekâletlerince
de tasdikli olduktan başka muameleleri de adliye müfettişlerinin teftiş ve kontrolü altında mahiyeten resmî me-
murlar sırasında bulunmuş oldukları cihetle asgarî mükellefiyete tâbi tutulmaları muvafık görülmeyerek üçün-
cü maddeden kaldırılmıştır.
Üçüncü kısımda gösterilmiş olan beheri üç yüz ton ve daha fazla vapur işletenlere gelince: Bu kabîl nakil
vasıtalarını kullananlardan bir kısmı ile beyannameye tâbi fabrika vekilleri ve mümessilleri ve bazı taahhüd iş-
lerile uğraşanlardan münhasıran Devlet devairince taahhütte bulunarak nakil vasıtalarını tamamen bu taahhüt-
lerini ifaya hasır ve tahsis etmekte veya fabrikası mamulâtını yalnız Devlete satmakta olanların kazanç vergileri
taahhüd bedellerini aldıkları zaman devair veznelerince kazanç kanunu hükmüne göre peşinen kesilmekte ol-
duğu cihetle bu kabîl mükellefler esasen beyanname vermekle mükellef olmadıklarından bunların da asgarî
mükellefiyete tâbi tutulmaları caiz görülememiş ve üçüncü maddeye bu kabilden olanlar için bir kayid konula-
rak bunlar asgarî mükellefiyetten istisna edilmiştir.
Sahib oldukları dalyanları ve voli mahallerini kiraya verenlerin memleketimizde pek mahdud bulunması
ve kazanç vergisi beyannameleri noterden musaddak icar ve isticar mukavelenamesine müstenid bulunduğu
için bunların ve balık saydiyesi ile bazı evkaf zeytinliklerini iltizam edenlerin pek az olması ve balıkçılık son se-
nelerde tedricen kıymet ve ehemmiyetini kaybetmekte bulunması itibarile mültezimlerin asgarî mükellefiyete
tâbi tutulmaları muvafık görülmiyecek üçüncü maddeden çıkarılmıştır.
Hanları ve apartmanları toptan isticar edib parça parça kiraya vermek suretile kazanç temin etmekte olan-
ların hemen hemen İstanbul şehrinde olmasına ve bu binaların çok zaman tamamı kiralanamayarak bir kısım
odaların boş kalmakta bulunmasına mebni ekseriya han odabaşıları tarafından idare edilmekte olan ve kazancı
pek mahdud bulunan bunların nisbeti yüksek görülerek kiraya vermiş oldukların kısmının iradı gayrisafisinin
teklif edilen yüzde iki miktarı yüzde bire tenzil edilmiştir.

21 Mayıs 1935
Kazanç vergisi kanununa eklenmekte olan bu lâyiha ile yeni bir mükellefiyet ihdas edilmeyib kazanç
vergisi kanunu mücibince beyannameye tâbi tutulan veya beyanname vermeği tercih eyleyen mükelleflerin be-
yanname esası mahfuz kalmak şartile asgarî bir mükellefiyet eda etmeleri maksadı istihdaf edilmektedir.
Bu lâyiha ile yeni bir vergi ihdas edilmeyib kazanç vergisi kanununun çevresi içinde asgarî bir mükellefi-
yet tesisi mevzubahs olduğuna göre kanunun ünvanının, kazanç vergisi kanununa eklenen kanun denilmesi
Birinci madde: Maliye encümeninin tesbit ettiği birinci madde aynen kabul edilmiştir.
İkinci madde: Bu madde kanunun tatbikatında şehir ve kasabaların sınıflara ayrılmasını istihdaf etmek-
tedir. Tasnifte İstanbul, Ankara, İzmir şehirleri isim zikri suretile gösterilmekte diğer şehirlerde sahilde demir-
yolu istasyonunda olub olmadıklarına göre sınıflara ayrılmakta ve beş binden daha az nüfuslu şehirlerde yalnız
nüfus esası ele alınmaktadır.
İstanbul'un bir ithalât merkezi, İzmir'in hinterlandı geniş bir ticaret iskelesi ve Ankara'nın da seneden se-
neye inkişaf eyleyen ve beyannameye tâbi mükellefleri çoğalan bir şehir olması nazarı dikkate alınarak bu şehir-
lerin diğerlerinden ayrılmaları muvafık görülmüş, demiryolu istasyonunun bu günkü vaziyette diğer dahilî şehir-
lerle mukayese neticesinde kazanç vergisi tatbikatı noktasından farklı bir vaziyet ihdas etmediği mülâhazasile
bu karine kaldırılmış ve madde İktısad encümeninin kabul ettiği şekilde aynen kabul olunmuştur.
BAZI MADDELERDEN ISTIHLÂK VERGISI ALıNMASıNA DAIR 1 /93 NO.LU K A N U N LÂYIHASı
3 Nisan 1935
MUCİB SEBEBLER
2458 numaralı kanunla bazı ithalât maddelerile dahilî imalât, istihlâk vergisine tâbi tutulmuştu. Bu mad-
delerin bir kısmından alınan »esimlerin cüzî miktarda arttırılmasının ve demir, bakır gibi bazı maddelerin de
vergi mevzuuna alınmasının iktisadî programın tatbikına halel getirmeyeceği anlaşıldığından, 1935 bütçesin-
deki yeni masrafları karşılayacak membalar arasında bu verginin de tadili düşünülmüş ve sunulan lâyiha bu
maksatla tanzim edilmiştir.
Lâyihada, kahve, çay, kakao, kağıd, pamuk ipliği ve mensucatı, yün ipliği ve mensucatı resimleri arttırıl-
mış ve demir, bakır yeniden resme tâbi tutulmuştur. 2458 numaralı kanuna, 2546 ve 2583 numaralı kanunla
bazı hükümler eklenmiş olduğundan aynı vergiye aid bu üç kanun, tadil dolayısile birleştirilmiş ve tatbikatta
tereddüdü mucib olduğu görülen bazı noktalar tavzih edilmiştir. Bu cümleden olarak karışık maddelerin vergi-
sinin ne suretle alınacağına dair hüküm ilâve edilmiş ve 2458 numaralı kanunun tatbiki sırasında bir çok ihtilâfı
davet eden toptancı ve perakendeci tabirleri tarif olunmuştur.
İKTISAD ENCÜMENİ MAZBATASI

25 Nisan 1935
Muhtelif maddelerden alınan istihlâk vergisi hakkındaki 2458 numaralı kanunla 2546 ve 2583 numaralı
eklerinin birleştirilmesine ve bazı hükümlerinin değiştirilmesine dair Maliye Bakanlığınca hazırlanarak İcra
Vekilleri Heyetince 28 Mart 1935 te Kamutaya sunulması kararlaştırılan kanun lâyihası ve Gümrük ve İnhisar-
lar encümeninin tadilâtı, Maliye ve iktısad Vekilleri de hazır olduğu halde encümenimizce tetkik ve müzakere
edildi:
— 579 —
Lâyihada, yukaıida numa.aları yazılı üç kanun mucibince istihlâk vergisine tâbi tutulan kahve, çay, kakao,
pamuk ve yiinipliği ve mensucatı, deri ve kauçuk muamelâtından alınmakta olan istihlâk resminin bir miktar
arttırılması ve demirle bakırın yeniden vergi mevzuuna alınması teklif edilmektedir. Zaten vergiye tâbi bazı mad-
delerden alman resmin arttırılmasının ve demirle bakırın da yeniden vergiye tâbi tutulmasının, takib edilen ikti-
sadi maksadlara halel getirmeyeceği İktisad Vekilinin izahatile de taayyün ettiğinden encümenimiz teklifi esas
itibarile muvafık bulmuş ve yalnız verginin iktisadî inikâslarını nazarı dikkate alarak muhtelif iş sahihlerinin tek-
lif vaziyeti arasında muvazenenin temini maksadile resim nisbetlerinde bazı tadiller yaptığı gibi Hükümetin en-
cümenimize vaki teklifi üzerine bir kaç maddeyi de vergi mevzuuna ithal etmiştir.
(İstihlâk vergisine ek olacak kanun hakkında karşı görüş)

Kanunun, esas itibarile mevkii meriyete konması lehinde bulunmama rağmen iki sebebten bu kanun le-
hine reyimi kullanmıyorum.
Bunlardan, birincisi usule ikincisi de hem bu kanunun maksadı vazına, hem de umumî iktisad prensiple-
rile adaleti teklifiyeye aykırı görmüş olmamdu.
1 - Usule muhalefet; encümenin tezekkür edib karar altına aldığı maddeler üzerinde yeni baştan müzake-
reye girmesi ve maddelere ilâveler yapılmış olmasıdır (Kauçuk ve baharatı muhtevi maddeler).
2 - A - Kanun, adaleti teklifiye prensibine muhalif bir safha arzedecek mahiyeti almıştır. Zira hem mad-
delerle bu ham maddelerden imal olunan şeyler arasındaki farkın (kati olarak tayininin imkânsızlığı hasebile)
hatadan salim olmadığına kanaatim ve bu nokta üzerinde sanayi idaresinin de encümende vaki ikrarıdır. Bu
sebeple, mamul maddeler üzerinden vergi cibayetinin alelıtlak hem hariçten gelenden, hem de dahilde imal olu-
nandan seyyanen alınması cihetine gidilmesini ve dahilde imal olunan mamul eşyada mevcud ham madde mik-
tarın tesbitile bu ham maddeden alınan verginin tenzil edilmesi noktasına temayül ettim. Bu hususun ham mad-
de iizeıinde mevzu vergi nisbetinin bilhesab tenzili tarikini ihtiyar suretile de veya başka bir formül bulunma
suretile de tahtı temine alınabileceği hatıra tebadür edebilir.
B - Kanunun bu şekilde tecellisi umumî iktisad prensiblerine olduğu kadar millî iktisad zümrelerimize de
aykırı olacaktır. Çünkü:
İktisad Vekâleti namına encümende beyanı mütalea eden Sanayi müdürü Nafiz Bey; (Memlekette hem
kauçuktan otomobil lâstiği imal edilebilecek mevkide bir fabrikanın mevcud bulunduğu bir müessesenin de
kurulmak üzere olduğunu ve fakat daha evvelden ham madde üzerine mevzu verginin yüksekliği hasebile hariç-
ten gelene rekabet edebilecek vaziyette bulunmadığı ve ancak hariçten gelenin kilosu başına 46 kuruş bir vergi
vazı halinde piyasaya malı çıkarabileceğini) söylemiş ve lâhik bir sual üzerine bu fabrikanın ecnebi sermayesile
kurulduğunu ilâve eylemiştir. Memlekete ecnebi sermayesinin girmesi ve yerleşmesi ve nihayet bu sermayenin
memleketin sanayileşme prensibine yardım edici bir vaziyet alması elbetteki memnuniyete şayan bir noktadır ve
bu cepheden diğer yerli sermaye ile kurulmuş müesseseler üzerinde tatbik olunan himaye sisteminin bu kabîl
müesseselere de işmalini prensib itibarile kabul şüphesiz yerindedir. Ancak bu sistemin tatbikini acaba alelitlak
kabul mevkiinde miyiz? Yani memlekete yerleşmiş her ecnebi sermayesine (Sana mutlaka kazanç temin etmek-
ten çekinmeyeceğiz ve bu nun için ne pahasına oluısa olsun sermayen nemalandırılacaktır) diyecek kadar bu
prensibi şümullendirecek miyiz? Ben hariçten gelen otomobil lâstiğine (46) kuruş bir resim konularak dahi de
yapılandan bunu istememekliğimizi aşağı yukarı bu manada görüyorum. Memlekette sanayiin yeni kurulmağa
başlanması itibarile bizde kurulan fabrikaların maliyet fiatlerinin muasır müesseselere göre biraz daha yüksek
olması ve bu yükün müstehlike yükletilmesi zaruretini kabul ediyor ve bunu nazara almıyor değilim. Fakat bu,
nihayet bir ölçüye ve dediğim noktaya maksur olmalıdır. Bundan gayri olarak ham maddesi memlekette yetiş-
meyen ve hariçten geldiği takdirde işleyen, gelmediği takdirde istop edecek olan fabrikalar üzerinde de bir an
tevakkuf etmek mevkiindeyiz, kanaatindeyim. Müdafaai memleket gayeleri gibi alî menfaatler esaslarına bizi
sevkedecek mevzularda elbetteki bütün bu mütelealar sakıt kalmalıdır. Fakat kauçuğun, hususiyeti noktasından,
memlekette muayyen bir müddetten fazla stok halinde muhafaza edilemeyerek bozulması nazara alınırsa bu
mevzuda bu yolda bir teemmülün de yeri kalmıyor demektir. Bu takdirde himaye tarikile yapılan fedakârlık,
beş on vatandaşın istihdam edilmesi suretile iş sahasının genişlemesi gibi dar bir sahaya maksur kalacak de-
mektir.
C - Bir an için bu faydayı da istisgar eylemeyerek himayeye kalkınsak dahi yine sakat bir yola dönmüş
oluruz. Çünkü elimizdeki kanun bir (İstihlâk vergisi) kanunudur. Ne teşviki sanayi kanunudur, - ki bu kabil
müesseseler şahsen bundan da istifade etmiştir - ne de bir himaye kanunu. Şu halde kanunun maksadı tedvini
alelıtlak her madde üzerine seyyanen bir vergi vazı olduğundan vazıı kanunun bu gayesini göz önünde tutarak
üzerinde bu yolda imal eylemek mevkiindeyiz.
Gazi Anteb
B. Kaleli
— 580 —
ÇİMENTODAN İSTİHLÂK RESMİNİN KALDIRILMASI HAKKINDA

1 / 1 4 8 NO. LU K A N U N LÂYİHASI
27 Nisan 1935
MUCIB SEBEPLER
Çimento satış fiatının mutedil hadde indirilmesine imkân verecek tedbirleri tesbit etmek üzere Hükü-
metçe yaptırılan tetkikat neticesinde tonu vasati olarak 26 lira 50 kuruşa satılmakda olan çimentonun fiatının
22 lira 50 kuruşa kadar indirilebilmesi imkânı görülmüş ve çimento istihlâk resminin kaldırılması halinde bu nis-
bette bir tenzilât yapılması memleketin bu günkü imar siyaseti noktasından faideli olacağı kararlaştırılmıştır.
1930 senesinde 165 000 tona baliğ olan senelik çimento istihsalâtı 1934 senesinde 193 600 tona kadar yükselmiş
olmasına göre, ton başına 250 kuruş olarak alınmakta olan istihlâk resmi vasatı hesapla bütçede 450 000 lira ka-
dar bir eksiklik yapacakdır. Çimento istihlâkinin yüzde 70 ine yakın miktarı Devlet inşaatına taalluk ettiğinden
mubayaa fiatlarında, yapılan tenzilât nisbetinde bir tasarruf temin edeceğinden vergi noksanının inşaat tahsi-
satlarından tenzilât yapılması suretile telâfisi kabil olacakdır.
Memleketin imarına hizmet maksadile lâyiha arzedilmiştir.
4 Mayıs 1935
Memleketimizin iman yönünden çok ehemmiyetli bir mevkii olan çimentonun fiatını makul bir dereceye
indirmek yolunda Hükümetin uzun zamandanberi mütehassıslara yaptırdığı teknik araştırmalar iyi netice ver-
miş ve yakın zamana kadar vasatı 26,5 liraya satılan çimentonun tonundan 4 liıası fabrikatörlerin de istek bir-
liği ile indirilerek tonu 22,5 liraya satılması temin edilmiş idi. Yapılan araştırmalardan anlaşıldığına göre bu
gün çimento üzerinden muhtelif adlar ile alınan vergi miktarı tonda 7,5 lirayı bulmaktadır. Avrupada çimento
yapan memleketlerin bu maddeden aldıkları ve:gi ile bizimkilerin verdikleri vergi karşılaştınlmış ve arada olduk-
ça mühim fark görülmüştür. Alınan bu vergiler ile bütçede mühim bir çok masrafların karşılandığı göz önünden
uzak tutulmamakla beraber bu gün mevcud fabrikaların istihsal ettikleri 200 bin tona yakın çimentonun hemen
140 bin tonu Hükümetin kendi inşaatında sarfetmesi neticesi veıgiye mevzu olan kısım istihsalin üçde birinden
daha aşağı düşüyor demektir. Teklif edilen lâyiha ile indirilmesi istenen tonda 2,5 lira istihlâk resminin bu nok-
tai nazardan bütçeye yapacağı tesir 100 küsur bir lira derecesinde olacaktır. Halbuki buna mukabil yukanda
da söylediğimiz gibi imara çok büyük ihtiyacı olan memleketimizin medenî ilerleyiş yönünden yapacağı yol ve
bina işlerindeki çok büyük fayda karşısında bütçenin kaybedeceği 100 küsur bin lira kıyas edilmiyecek kadar
azdır. Başka memleketlerde çimento üzerinden alınan vergiler encümene verilen izahata nazaran tonda 1,5 lira
kadar olup memleketimizde ise bu son tenzil ile alınan resimler tonda 5 liraya düşmüş oluyor. Encümenimiz
ona göre bu miktardan da tedricen tenzilâta gidilmesini ve o nisbette çimento satış fiatının indirilmesini temen-
niye şayan görmüş ve bu mütaleata binaendir ki lâyihayı memnuniyetle karşılayarak maddeleri aynen kabul
etmiştir.

14 Mayıs 1935
Bazı maddelerden istihlâk vergisi alınmasına dair olub Başvekâletin 3 Nisan 1935 tarih ve 6 / 9 4 1 sayılı
tezkeresile Yüksek Meclise sunulan kanun lâyihası okundu ve konuşuldu.
Bundan sonra çimento istihlâk resminin kaldırılması hakkında Başvekâletin 27 Nisan 1935 tarih ve 6 /1181
numaralı tezkeresile kezalik Yüksek Meclise sunulan kanun lâyihası birinci lâyiha ile olan alâkası itibarile bir-
leştirilmesi encümenimizce muvafık görülerek tetkik olundu.
Birinci lâyiha ile 2458 sayılı istihlâk vergisi kanunu ve bu kanuna eklenen 2546 ve 2583 sayılı kanunlar
mucibince istihlâk vergisine tâbi tutulan kahve, çay, kakao, pamuk ve yün ipliği ve mensucatı, deri ve kauçuk
mamulâtmdan alınmakta olan istihlâk resminin bir miktar artırılması ve demirle bakırın yeniden vergi mev-
zuuna alınması teklif edilmektedir.
Hükümet; memleketin imar işlerinin inkişafı için alınacak tedbirler sırasında çimento fiatlerinin mümkün
olduğu kadar indirilebilmesini temin için buna ait istihlâk vergisinin kaldırılması maksadile buna dair olan ikin-
ci kanun lâyihasını hazırlamış Olduğuna göre bu hükümlerin istihlâk vergisi tadillerine dair olan birinci lâyiha-
da nazarı dikkate alınması muvafık olacağı düşünülmüştür.
— 581 —
Hükümetle İktısad ve Maliye encümenleri tarafından izah edilen sebebleri yerinde bulan encümenimiz
dahi çimentodan istihlâk vergisi alınmamasını muvafık bulmaktadır. Bu sebeble istihlâk vergisi hakkındaki
lâyihanın birinci maddesinin 8 nci bendinde çimentoya ait mükellefiyet kaldırılmış ve bendlerin sırası ona göre
değiştirilmiştir. '
Ancak bu verginin vazı sırasında çimento fiatlerinin arttırılmamasını temin için konan ve Hükümetçe tan-
zim edilen lâyihanın 9 ncu maddesine naklolunan cezaî müeyyidenin muhafazası lâzım gelib gelmeyeceği nokta-
sında encümenimiz durmuş ise de çimentonun memleket ihtiyaçlarına uygun ve daha ucuz fiatlerle satılması-
nın temin edileceğine kani olan encümenimiz umumî kanunlarla temin edilen müeyyideler haricinde kanuna
çimento için cezaî hükümler konmasını lüzumlu saymamış ve bu sebeble lâyihanın 9 ncu maddesinin tayymı
muvafık görmüştür.
Memleketteki küçük sanatlerin inkişaf ve himayesi için bunların muamele vergisinden istisna edilmiş ol-
duğu nazarı dikkate alınarak muamele vergisinden müstesna olan bu gibi sınaî müesseselerin istihlâk vergisin-
den de istisnası muvafık görülerek 3 ncü maddeye bu esasa göre bir fıkra eklenmiştir.
(Şerh)
Devlet her alanda önemli ödevlerinin gerektirdiği masrafların vazgeçilemez en azını olsun karşılayabil-
mek için kabil olan ve mahzursuz bulunan gelirlere muhtaç olduğundan bu kere önergelenen istihlâk vergilerini
aşağıda yazılı eşyaya dokunmamak şartile lâzım görmekteyim:
1- Pamuk ipliklerin ve pamuk dokumaların fakir tabakanın bez ihtiyacına yarayan ve fiatları daha ziya-
de yükselmemesi lâzımgelen kalın kaba kısımları;
Bunlara da yapılacak vergi zammının müstehliklere dokunmayacağı ve fabrikaların bu zammı, fiatlara
bindirmelerinin önüne geçileceği yolundaki düşüncede beraber olamıyorum. Çünki önerge hem yabancı ülke-
leıden gelenler ve hem de ülkemizde yapılanlar için olduğundan verginin fiatlara yükseltilmemesi için ve yalnız
fabrikalarımızın kârından alınması için ne yapılsa faydası olamaz. Henüz bu günkü pamuklu istihsal vaziyetimiz-
de piyasalarımızdaki pamuk dokuma arz ve talebleri ve bu arz ve taleblerin müstakil olarak tesbit ettiği ve ede-
ceği fiatlar o arzuya engel olacaktır.
Bu fiatlara ise henüz muhtaç olduğumuz miktaılarda yabancı dokumalar hâkim olduğundan fabrikaları-
mız satış Hatlarına vergiyi bindirmeseler bile aradaki miitevassıtlar bindireceklerdir ve bunun önüne geçilemiye-
cektir. Çünkü bu mütevassıtlar da yabancı dokumaların vergilerine göre yerli dokumalarımızı vergi nisbetinde
yükseltecekleri fiatlarla satmak için daima müşteri bulacaklardır ve bu, arz ve taleblerin önüne geçilemez bir
gereğidir.
Kastedildiği gibi verginin yalnız pamuk dokuma fabrikalarımızın kârından alınması ve müstehliklere do-
kunmaması olsa olsa ülkemize gelecek yabancı pamuk dokumaların bu vergi zammından istisnası suretile bun-
ların fiatlarının zam nisbetinde yükselmesine meydan bırakmamakla mümkün olur.
2 - Demir eşyanın yapılarda kullanılanları;
(Çimento hakkındaki düşünceyi yapıların demir malzemesi için dahi kabul etmemeğe imkân göremiyo-
rum.)
5- Bakırlardan levha halindekiler ve bunlardan ülkemizde yapılan kapılar.
(Bunlardan ülkemizde gemilerin tamir masraflarının çoğalmaması ve bakırcılık sanatımızın yabancı ülke-
leıden gelen emaye ve alüminyom kablann rekabetinden korunabilmesi için vergiden istisnasını lâzım görüyo-
rum).
Sivas
Remzi Çiner
AMORTİSMAN SANDIĞI HAKKINDA 1/ 140 NO. LU K A N U N LÂYİHASI

25 Nisan 1935
ESBABı MUCIBE
Devlet kredisinin başlıca miyarı telâkki edilen Devlet tahvilleri piyasası hemen hiç bir memlekette kendi
haline bırakılmış değildir.
— 582 —
Bu piyasanın kontrolsüz kalması ispekülâtif muamelelerin ve bazı arazi ve istisnaî ahval ve şeraitin tesirile
tahvilât kıymetlerinde zaman zaman temevvüçler vukua gelmesine sebebiyet verebilir. Bir çok memleketlerde
zamanında piyasaya müdahale edebilmek ve bu gibi ahvalin önüne geçebilmek için Maliye Vekâleti emrine hu-
susî (fond) 1er verilmektedir.
Bazı memleketlerde ise Devlet borçlarının sureti muntazamada ve en müsaid şekillerde ifasını temin edebil-
mek maksadile idaresi müstakil (autonome) amortisman sandıkları vücude getirilmiş ve bir kısım Devlet vari-
datı bu sandıklara sureti daimede tahsis edilmiştir.
İşte bu amortisman sandığı vücude getirilmesi hakkında merbut kanun lâyihası projesi bizde mevcud olan
bir boşluğu doldurmak maksadile tanzim edilmiştir. Bu projenin iki hedefi vardır. Birisi Devlet tahvilleri piya-
sasının tanzimi için icabında müdahalelerde bulunmak ve diğeri de Devlet bütçesine her sene vazedilen taksit-
lerle yapılan normal itfa haricinde olarak müsaid ahval ve şeraitten istifade ederek fevkalâde itfalarla Devlet
borçlarını hafifletmek ve mümkün mertebe süratle ödemek.
Bu muamelelerin çok salim ve muntazam bir şekilde cereyanını temin maksadile sandık umurunun tedvi-
ri, Maliye Vekâletinin murakabesi altında oımak üzere bir idare heyetine bırakılmış ve bu idare heyetinin de
Cümhuriyet Merkez Bankası müdürü umumisile, Banka Meclisi idare azası meyanından Maliye Vekâletince seçi-
lecek iki azadan müteşekkil olması derpiş edilmiştir. Bu suretle Merkez Bankası ile Hazinenin alâka ve menfaat
itibarile mütesanid bulundukları Devlet kredisi sahasında tabiî ve lüzumlu rollerini müşterek bir siyaset ve hat-
tu hareket takib ederek ifa etmeleri teshil edilmiş olacaktır.

6 Mayıs 1935
Tahvilât piyasasının kontrolsuz kalması, bazı ahvalin tesirile tahvilât kıymetlerinde zaman, zaman temev-
vüçler vukua gelmesine sebebiyet verebileceği ve hakikî ve tabiî sebeblere istinat etmiyen bu temevvüçlerin hem
Devlet itibarmı ve hem de Devlet istikrazlarına paralarını yatırmış olan tasarruf erbabını mütessir edeceği cihetle
bu gibi ahvalin önüne geçilebilmek üzere bu lâyihanın tanzimine lüzum görüldüğü Maliye Vekâletinin bağlı tez-
keresi suretinden anlaşılmıştır.

10 Haziran 1935
Devlet tahvilleri piyasasının kontrolsüz bırakılması bazı ahval ve şeraitin tesirile tahvillerin kıymetinde
zaman, zaman temevvüçler vukuuna sebebiyet verdiği ve tabiî ve hakikî sebeblere istinad etmeyen bu temevvüç-
lerin hem Devlet itibarını ve hem de tasarruf erbabını müteessir etmekte olduğunu göz önüne alan Hükümetin
bu mahzurları kaldırmak maksadile bu lâyihayı hazırladığı anlaşılmaktadır.
A) Devlet kredisile doğrudan doğruya alâkadar olan Devlet tahvillerinin piyasasını muvaffakiyetle idare
edebilmek için amortisman sandığı idare heyetinin nerede ne miktar tahvil mevcud olduğunu bilmesi lâzımdır
ve buna ihtiyaç vardır. Binaenaleyh mevcud tahvillerini bildirmek mecburiyetinin yalnız mülhak ve hususî bütçe
ile idare edilen müesseselerle bunlara bağlı sandıklara hasredilmesi temini maksada gayrikâfi bulunmuş ve bu
mecburiyetin bütün bankalara teşmili zarurî görülmüştür.
B) Elinde tahvil bulunan devair ve müesseseler bu tahvillerini amortisman sandığının malûmatı ve muva-
fakati olmadan satmağa kıyam ettikleri takdirde tahvilât piyasasının idaresi güçleşecek ve binnetice bu teşekkül-
den beklenen faydanın alınması mümkün olamıyacaktır- Bu mahzuru ortadan kaldırmak için lâyihaya satış için
muvafakat alınması hakkında bir kayid konmasına zaruret olduğuna ve bu kaydin tahvil sahihlerinin menfaat-
lerini korumak noktasından da faydalı bulunduğuna kani olan encümenimiz, sermayesinde Devletin iştiraki
bulunan veya hususî bir hükümle Devletçe bir menfaat temin edilmiş olan bankaların da bu mecburiyete tâbi
tutulmasını lüzutnlu görmüş ve 3 ncü madde bu esaslara göre tadil edilmiştir.
ZİRAİ SATIŞ KOOPERATİF VE BİRLİKLERİ HAKKINDA 1/153 NO-LU K A N U N LÂYİHASI

28 Nisan 1935
(İKTISAD VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABı MUCIBE
Ziraat Bankası ve ziraî kredi kooperatifleri kanun lâyihalarını tamamlayan Ziraî kredi kooperatifleri ile beş
sene evvel girilen çahşma yolunu, tabiî ve son merhalesine ulaştıracak olan "Ziraî.satış kooperatifleri ye birlik-
leri" hakkındaki kanun lâyihası yüksek huzurunuza sunulmuştur. •>,-• . .
— 583 —
Ziraî faaliyet ve istihsal şubelerinin hangisinde olursa olsun, en ehemmiyetli safha, ticarî safhadır. Bir
kelime ile satıştır. Ziraî istihsal hayatının, acı tecrübelerin verdiği inanla bu gün bağlandığı esas şudur: Yalnız
istihsalde bulunmak başlı başına gaye değildir. Yapılan istihsali beynelmilel piyasaların verdiği imkân dahilinde
verimli şartlarla satabilmek lâzımdır. Satılamayacak, sürülemiyecek bir istihsale para ve emek sarfetmek, şahsî
ve millî bir israftır. Muvaffakiyet; teşkilât, kuvvet ve tesanütten mahrum münferid bir müstahsilden ziyade
tesanütle hareket eden topluluğun, birliğindir.
Bu günkü şartlar içinde Türk müstahsili, spekülâsyon veya alacakları vasıtasile piyasaya istediği gibi
hükmeden ve "fiatların muzır temevvüçlerine" âmil olan aracılar dolayısile yetiştirdiği mahsullerin hakikî değe-
rine sahib olamamaktadır.
Lâyihanın kolladığı gaye: "Hakikî beynelmilel fiatların" elde edilmesini kolaylaştıracak bir "teşkilâtlan-
dırma" dır.
Bu hususî kanunla teşekkül edecek ziraî satış kooperatifleri birlikleri, ticaret kanunu hükümlerine göre
teşekkül etmiş ve edecek olan Ziraî satış kooperatifleri, yerli ve yabancı ihracat firmaları ve şirketlerinin: Türk
müstahsilinin bütün senelik zorlu emeğinin maddî ifadesi olan mahsullerini "En müsaid fiatlarla" satabilmek
için meşru ve ahenkli bir rekabetle tartışmaları istenmektedir.
Kanun lâyihası, her hangi şekilde olursa olsun bir "Haricî ticaret monopolü" veya "Ziraî mahsulleı satış
inhisarı" gibi bir temayül ve zihniyetin ifadesi olmaktan çok uzaktır.
Maksad ve gayesi: Türk müstahsilinin, yetiştirdiği mahsulleri hakikî değerinden daha düşkün bir fiatla ve
vaktinden evvel satmasına ve muhtelif sebebler dolayısile alivre satışları müstahsil ve memleket aleyhine suiis-
timal edilmesine mâni olmağa çalışmaktır.
Bu müsbet netice müstahsilin gelirini ve dolayısile alım kabiliyetini arttıracağı gibi Ziraî kredi koopera-
tiflerin de kredi kaynaklarının seyyaliyetini temin etmiş bulunacaktır.
Kanaatimizce (Ziraî satış kooperatifleri ve birlikleri) geniş ve kuvvetli para membalarına ve hiç olmazsa
muvaffak olmuş her hangi biı husuî ve mühim ticaret evi kadar muntazam ve teknik teşkilâta dayanır.
Satış kooperatifleri ve birliklerinin muvaffakiyeti için ortakların:
A - Mahsullerini alıcı piyasaların arzularına uygun kalite ve tiplerde yetiştirmeleri,
B - Her seneki fiat temevvüçlerini nazarı itibare almayarak müstekar ve devamlı mahreçlerin ihtiyaçlarını
karşılayacak miktarda mahsul elde edib satışa arzetmeleri,
C - Birliğin de bu mahsulleri alıcıların arzularına göre satıştan evvel zarurî bazı ameliyata tâbi tutarak
satış için müsaid şartlarla hazırlanması icabedtr.
Ancak şu şartlar yerine getirilirse dahi ve hariçte fuzulî mutavassıtlardan vareste kalınabilir ve bilhassa
istihlâk kooperatifleri ile, ziraî mahsullerimizi işleyen fabrikalarla devamlı münasebet tesis olunabilir.
Kanun lâyihası: Ziraî satış kooperatifleri ve birliklerinin, ancak muvaffakiyet unsurları temin olunduktan
sonra işe başlamalarını ve muvaffak oldukça faaliyet mevzu ve sahalarını genişletmeleri prensibini müdafaa
etmektedir.
"Ziraî satış kooperatifleri ve birliklerinin" teşekkül edecekleri mıntaka ve merkezler, mahallî teşebbüslerin
tesadüfi arzularından ziyade memleket iktisadiyatının umumî menfaatleri bakımından, İktisat Vekâletince tayin
olunacaktır.
Lâyiha; her hangi bir şeklin icabatına-bağlanamamıştır. Satışın, ticarî ve teknik zaruretleri ve
teşkilâtın yekdiğerile olan idarî münasebetlerine hâkim olmuştur. Ziraî satış kooperatifleri ve birliklerinin idare
bünyesindenin kuruluşunda şu prensiplere bağlanılmıştır:
a) Satış kooperatifleri ve birlikleri mevzuu her şeyden evvel "bir teşkilât" meselesidir.
b) Bu teşkilâtın esası da madde üzerine ihtisastır.
e) Bazı memleketlerde kooperatifçiliğin yavaş ilerlemesine sebep mütehassıs müdür ve şeflerin yokluğu-
dur. Bununda sebebi: Kooperatifçilik hakkında yanlış bir telâkkiye kapılınarak kooperatifi idare eden muvaz-
zaf elemanlara yaptıkları hizmetle mütenasib ücret verilmemesidir.
d) Bilhassa satış kooperatiflerinde zeki, faal, kavrayışlı, çalıştığı mahsuller üzerinde ihtisas sahibi satış
mevsimini sezecek, ticarî ufkun bulutlarla kaplı kısımlarını görebilecek kıratta bir müdürün (para) faktöründen
daha müessir olduğu,
— 584 —
e) Bu şartlan haiz müdüriyete, satış sahasında umumî direktifler verilerek bu direktifler çerçevesi içinde
bir (teşebbüsü şahsî) sahası bırakılması,
f) Bu idare başlarının tayininin doğrudan doğruya İktisat Vekâletince yapılması,
g) Bu mansub mütehassıs ve mesul idarecilerin yanında kooperatif heyeti umumiyelerince müntehab he-
yetlere yer verilmesi.
h) Bu heyetler arasında nâzım rolünü İktisat Vekâletinin üzerine alması.
i) Murakabe sahasında "Müntehab murakiblere" büyük ve müessir kontrol salâhiyeti verilmesi.
j) Teşekküllerin heyeti umumiyesinin yekdiğerine bağlı insicamlı, ahenkli, disiplinli ve kontrollü bir idare
makinası haline sokulması.
k) İdarî mesuliyet "mefhumunun" kanunî müeyyedelerle bu teşekküllerin idarî bünyesinde hâkim olma-
sının temini.
Kanun lâyihasının tanziminde bağlandığımız diğer mühim esasları da aşağıda arzediyoruz:
1 - Ziraî satış kooperatifleri ve birliklerinin memleketimizde yapılması ve rağbet görmesi için ortaklara
işin mahiyeti icabı olarak ağır riskler yükleyebilmesi mümkün olan şümullü mesuliyet prensibinden burada uzak-
laşılmış ve her memlekette olduğu gibi bu nevi kooperatif ve birliklerinin ökonomik bünyelerine daha uygun
"mahdud mesuliyet" esası müdafaa edilmiştir.
2 - Ziraî satış kooperatifleri ve birliklerinin faaliyete başlayabilmeleri "mahsulü satış için hazırlama" ve
"satış imkânlarını ve şartlarını hazırlama" gibi iki mühim safha arzeden bu işte muvaffakiyetlerini temin edecek
ihtisas; teşkilât ve tesisat ve malî kudretle mücehhez olmalarına bağlıdır. Bu imkân tahakkuk etmeden, hazırlık-
sız tecrübelere girişilmeyecektir.
3 - Bu teşekküllerin teslim aldıkları mahsulleri en müsaid fiatlarla satmalarnı ve spekülâsyonla katiyen
uğraşmamalannı temin edecek ve yapacakları alivreleri ortakların teslim edecekleri mallarla tesbit ve tahdid
edecek esasları ihtiva etmek;
4 - Ortaklann kendilerinin ve ailelerinin geçiminden fazla olan mahsullerini, muntazaman bu teşekküllere
teslim etmeleri mecburiyeti diğer memleketlerdeki satış kooperatiflerinde olduğu gibi en ehemmiyetli bir madde
olarak lâyihada yer bulmuştur.
Şu kadar ki: bu mecburiyet tabiatile ziraî satış kooperatiflerde birliklerine de mütekabil bir mecburiyet
ve taahhüd yüklemektedir.
Bu mütekabil mecburiyet olmazsa: Müstahsil çok tehlikeli istikrarsızlığa mahkûm edilmiş olur ve
satış kooperatiflerinin teşkilindeki gayeye erişilemez.
Eğer müstahsillere de teslim mecburiyeti tahmil olunmazsa, o takdirde de satış kooperatifinin çalışabilme-
sine, taahhütlerini karşılayabilmesine maddî imkân kalmaz.
5 - Yurdun muhtelif ökonomik şartlar arzeden mıntakalarında tedricî surette kurulacak olan bu teşekkül-
lerin umumî sermaye vaziyetleri, ortaklarının taahhüd edecekleri sermaye miktarının azamî ve asgarisi ile tediye
şekilleri vc bir kooperatifin işe başlayabilmesi için ödenmesi zarurî olan sermaye miktarı ticaret kanununun
kooperatiflere aid hükümlerine bağlı olmayarak esas mukavelename ile tesbit edilecektir. Ziraat Bankasınca
hazırlanacak olan bu esas mukavelenameler İktisat Vekâletince tasdik olunacağı cihetle bu kooperatiflerin ku-
rulacağı yerlerin ve meşgul olacakları ihraç maddelerinin ökonomik hususiyetlerini daima gözönünde tutmak
mümkün olacaktır. Onun için lâyihada bilhassa bu hususa fazla ehemmiyet verilmiştir.
Faaliyet senesi sonunda hasıl olacak kâr alelûmum kooperatifçilikte kabul edilmiş olan esas prensibe göre,
yaptıkları muamele nisbetinde ortaklara dağıtılacaktır.
6 - Ortak olmayan müstahsillerin de mahsullerini alarak bunların satışına tavassut etmek salâhiyetleri
tanınmıştır. Bu mezuniyet satışı idare edecek olan Ziraî satış kooperatifleri birliklerinin giriştikleri taahhüdlerini
bazen karşılayabilmek ve yine bazı sevkiyat partilerini tamamlayabilmek için satışın idaresine büyük bir alâsti-
kiyet bahşedecektir.
7 - Zirai satış kooperatifleri ve birliklerinin müstahsilin istihsalâtına yarayacak her nevi mevad ve mal-
zemeyi toptan ve en müsaid şartlarla mubayaa ederek ortaklar arasında tevzi edebilmeleri esası lâyihada yer bul-
muştur. Bu mubayaatta ticaret yapmak kastı hâkim olmayacaktır. Esas ortaklann istihsal ihtiyaçlarını en mü-
said şartlarla tatmin etmektir.
Ortakların istihsalleri ile alâkası olmayan mevad ve malzeme mubayaası velevki kastı ticaretle yapılmış ol-
ması memnudur.
— 585 —
8 - Bu teşekküllerde ihtiyat sermaye ve ihtiyat akçelerinin miktarı onların istikbalini temin edecek en esas-
lı bir emniyet vasıtası olduğundan lâyihada bilhassa bu sermayelerin teşkiline çok fazla ehemmiyet verilmiştir.
Bunun için, bu sermayeler yalnız sene sonunda tahakkuk eden kârdan değil, belki doğrudan doğruya kooperati-
fin yaptığı muameleler üzerinden kesilen paralardan toplanacaktır. Bunun sebebi, bu gibi teşekküllerde ihtiyat
akçelerinin malî mesned olmak itibarile büyük bir ehemmiyeti haiz olması ve buna mukabil kârın her zaman ta-
hakkuku mümkün olmakla beraber mutlak olmamasıdır.
9 - Gayrimenkullerin kooperatiflerin ve birliklerinin faaliyet mevzularına yaraması prensibi nazarı iti-
bare alınarak; gayrimenkul mubayaa ve inşası salâhiyeti İktisat Vekâletinin tasdikına bağlı tutulmuştur.
10- Satış kooperatiflerine ve birliklerine tanılan imtiyaz ve muafiyet umumî hatları itibarile kredi koope-
ratiflerininkine benzer ise de bu teşekküllerin iştigal mevzuları ve kuruluş maksadları cephesinden kredi koope-
ratifleri haricinde bazı noktalardan daha takviyeleri hakkında mezkûr maddeye hükümler dercedilmiştir ki bu
fıkralarda alacakları mahsullerin daha müsaid şekilde satışını temin edecek tesisatı ve şirketin yine bu maksada
matuf olması tabiî olan gayrimenkulleri de imtiyaz ve muafiyetlerin çerçevesi içine alınmıştır.
11- Ayrıca her kooperatif teşekkülünün bünyesini koruyacak ve gayrımeşru menfaatleri bozulanların
bu teşekkülleri içinden yıkmağa matuf teşebbüslerini önliyerek himaye tedbirlerine ve hükümlerine de ziıaî
kredi kooperatiflerine aid hususî kanun metninde olduğu gibi bu lâyihada mevki verilmiştir.
Netice
Bu kanun lâyihasının güttüğü ülkü büyük, küçük Türk müstahsilinin elde ettiği mahsullerini en müsaid
fiatlerle satabilmesidir.
Spekülâsyon kârı değil fakat meşru bir hak mevzubahstiı.
"Ziraî satış kooperatifleri ve birlikleri": Her memlekette maatteessüf revaç bulan bazı yanlış ve gayri ilmî
telâkkilerin tasavvur ettiği gibi "her iktisadî derde deva bir ilâç" değildir.
Bu teşekküllerden tabiî hizmetler bekleyebiliriz. Gayritabiî ve gayrimümkün neticeler istenilirse hem su-
kutu hayale uğranılır, hem de kooperatifçilik cereyanına mühlik bir darbe vurulmuş olur.
Bu kanun lâyihasının teşkilini teklif ettiği ziraî satış kooperatifleri ve birlikleri beynelmilel ticaretin bütün
engellerini, zorluklarım, ve "surproduction" buhranının ziraî mahsuller için tevlid ettiği gayrimüsaid şartları
bir anda ortadan kaldırabilecek bir kudrete maatteessüf malik değildir.
Bu teşekküllerin gayeleri basittir, müstahsillerin malım, gayritabiî tesirlerden kurtararak en müsaid fiat-
larla satabilmektir.
TÜRKİYE İLE ALMANYA ARASINDA AKTOLUNAN TİCARET MUKAVELENAMESİNE

EK OLARAK 15 MAYIS 1935 TARİHİNDE İMZALANAN ANLAŞMANIN
TASDİKİNE DAİR 1 / 160 NO.LU K A N U N LÂYİHASI
29 Nisan 1935
ESBABI MUCİBE
Almanya ile ticari münasebatımızı tanzim etmek üzere akdedilmiş olan 27 Mayıs 1930 tarihli anlaşma ile
bunu tadil eden müteakib ve müzeyyel itilâfların tarafeynce ticarî mübadelât ve döviz tediyatına karşı konmuş
olan tahdidi tedbirler yüzünden bugünkü iktisadî vaziyete tamamen uygun olmadığı anlaşılmış olduğundan
iki memleket arasında mütekabil emtia mübadelâtına daha salim bir cereyan vermek ve bu suretle mübadelât
yekûnunu çoğaltmak ve ticaretimizi inkişaf ettirmek üzere yeni anlaşmalar akti maksadı ile Berlin'e izam edil-
miş olan heyeti murahhasamız ile Almanlar arasında geçen müzakerat neticesinde akdedilmiş olan 15 Nisan
1935 tarihli müzeyyel itilâf yukarıda zikrolunan ve bugünkü ticarî münasebatımızı artırmağa müsaid bulunan
esasatı cami ve eski mukavele tatbikatında tesadüf edilmiş olan noksanları bertaraf eden ahkâmı muhtevi bu-
lunduğundan işbu anlaşmanın kabul ve tasvibini hükümet Yüksek Kamutayın reyine arzeder.

22 Mayıs 1935
İktısad Bakanının verdiği izahata ve mukavelede yapılan tetkikata nazaran imza edilen bu anlaşmada da
klering ve muvazene esasları muhafaza edilmektedir. Gümrük tarifesi yönünden konsolide edilen eşya cetve-
— 586 —
ünde küçük bazı tenzilât kabul edilmiş ise de bunlar da memleketimizdeki sanayii müteessir edecek şeyler ol-
mayıb daha ziyade sıhhati umumiye ile alâkadar olan tıbbî mevad üzerindedir. Almanya ile olan ekonomi mü-
nasebatımız dış ticaretimizde en ileri bir yer almakta olub şimdiye kadar yapılan işler her iki tarafın da menfaa-
tine uygun bir düzende yürüdüğünden iktisadî bakımından lâyihanın kabulünü encümenimiz de onay bulmuş
yalnız kanunun neşri tarihinden muteber olacağı hakkında yeniden ikinci madde yazılmıştır.
1 / 1 0 4 NO. LU GÜMRÜK VE İNHİSARLAR VEKÂLETİ VAZİFE VE KURUM K A N U N LÂYİHASI

9 Mayıs 1935
PROJENIN MUCIB SEBEBLERI
1 - 1909 sayılı 29 Kânunuevvel 1932 tarihli kanun ile kurulmuş bulunan Bakanlığımızın, hükmî şahsiyete
sahib mülhak bütçe ile idare edilen İnhisarlar umum müdürlüğü ve Muhafaza umum kumandanlığı hariç olmak
üzere, diğer merkez ve taşra kurumlan ve vazifeleri hakkında ekli kanunun projesi hazırlanmıştır.
2 - Bakanlığın bu gün bu kurumları 2006 numaralı kanuna ekli kadro cetveline dayanmaktadır.
Memurların vazifelerine müteallik hükümleri de ihtiva eden ve 1325 tarihinde yapılmış olan "Rüsumat
müdüriyeti umumiyesi nizamnamesi" ile buna aid talimat hükümleri çok eskimiş ve yeni ahkâm ile değişmiş-
tir.
Memurların üzerlerine aldıkları vazife ve mesuliyetleri ana hatları ile bir kanun halinde toplamanın lüzu-
mu açıktır. y
3 - Son yıllar içinde millî iktisadın korunması yolunda Hükümetçe alınan tedbirler arasına kontenjan ka-
rarları ile kliring itilâflannm ve takas anlaşmalarının tatbiki dolayısile gümrüklerde bunlann doğurduğu vazi-
yetleri ve işleri karşılayıcı servisler vücuda getirilmesi gerekli olmuştur.
4 - Gümrüklerin gerek bu suretle ortaya çıkan ve ileride çıkabilecek olan vazifelerini ve gerek pek mühim
bulunan öz hizmetlerini en çok verimli ve iş sahihlerine azamî kolaylıklar gösterilmek suretile başarabilecek yük-
sek bir kabiliyet kazanması için düşünülen ve bakanlık memurları kanunu projesinde teklif edilen meslekî bilgiyi
arttıncı, gümrüklerde umumî tahsil seviyesini az zamanda yükseltici tedbirlerle ahenkli olarak kadrolarda ve
maaş derecelerinde de bazı değişiklikler yapılması, bilhassa merkezde yeni bazı kurumlar vücude getirilmesi
zarurî sayılmıştır.
5 - Katî zaruret olmadıkça hiç bir serviste memur sayısını çoğaltmak cihetine gidilmemiş, iş göreceklerin
sayısına değil keyfiyetçe yüksekliğine ehemmiyet verilmiştir.
MALİYE VEKÂLETİ TEŞKİLÂT VE VAZİFELERİ HAKKINDA 1/173 NO. LU K A N U N LÂYİHASI

9 Mayıs 1935
ESBABı MUCIBE
Maliye Vekâletinin bu günkü teşkilâtı ve vazife taksimatı, 1929 senesinde teadül kanunile tesbit edilmiş
olan vaziyeti esas itibarile muhafaza eylemektedir. Halbuki Vekâletin meşgul olduğu işler, 1929 senesindenberi,
seneden seneye artmış, daha teknik ve ilmî mesaiye katî lüzum gösterecek bir ehemmiyet iktisab eylemiş bulun-
maktadır. Malî işlerin, sarfolunan bütün gayretlere rağmen mevcud teşkilât ile, günün icab ve ihtiyaçlarına uy-
gun ve muvaffakiyetli bir surette idaresinde büyük müşkülâta uğranıldığı kabili inkâr değildir. İşler çok genişle-
miştir. Filhakika,
Bütçenin gerek masraf, gerek varidat kısımlarına aid muameleler, evveki devrelerle kabili kıyas olmaya-
cak derecede ehemmiyetli ve nazik bir vaziyete girmiştir. Bilhassa sergi işlerini, memleketin yeni iktisadî şeraitine
ve vaziyetlerine uydurmak, vergi sistemimiz üzerinde daha basit ve amelî ve daha randımanlı usuller bulmak,
yeni vaziyetlere intibak edebilmek en mühim işlerimizden olmuştur.
Diğer taraftan Hazine muameleleri, millî paıanın ve kredinin korunması işleri gittikçe, daha fazla itinayı
icab ettiren bir manzara ve mahiyet almaktadır. Malî olduğu kadar, memleketin iktisadî hayatile de pek yakın-
dan alâkadar olan Hazine muameleleri, Maliye Vekâletinin en canlı olması lâzım gelen bir işi olmuştur. Para ve
kredi işlerinin bir memleketin bütün maliyesinin ve iktisadiyatının hemen yegâne meşgalesi haline geldiği bir
devrede, Maliye Vekâletinin dahilî ve haricî malî piyasalar ile dikkatle ve çok yakından alâkadar bulunması lâ-
zımgelmektediı.
— 587 —
TÜRKİYE ZİRAAT BANKASININ İPOTEKLİ VE MÜTESELSİL KEFALETLİ ZİRAÎ

ALACAKLARININ TAKSİTLENDİRİLMESİNE DAİR K A N U N PROJESİNİN ESBABI
MUCİBE LÂYİHASI
Ziraatimizin maliyetinde ve gelirinde, fiatlerin yüksek bulunduğu yıllardan kalma borçların ehemmiyeti
bir teviye artmakta ve bunları dört beş defa düşük fiatlı mahsullerle ödeme mecburiyeti çiftçiyi zorlamaktadır.
Ziraatimizin yeni ekonomik şartlara intibakını kolaylaştırma yolunda bu borçların çok ucuz bir faizle uzun
bir ödeme müddetine bağlanması suretile hafifletilmesi bizim için de ulusal ekonomik siyasamızın en isabetli
ve faydalı tedbirlerinden biri sayılabilir.
Ziraat Bankası alacaklarının tahsil seyri bu mülâhazaları kuvvetlendirecek mahiyettedir. Bankanın faiz
nisbetlerini indirmesi, vadeleri uzatması ve ipotekli alacaklarını beş yıllık taksitlere bağlaması gibi tedbirler tah-
silatındaki durgunluğu giderememiş ve bunların kifayetsizliğini belirtmiştir.
Bu itibârla borçlulara geniş bir hafifleme verecek tedbirler tasarlanmış ve bu kanun projesi hazırlanmış-
tır.
Projenin esası, Bankanın ziraî hesablannda 1931 yılı sonu blânçosu envanterlerinde yazılı bilûmum ziraî
borçların yıllık yüzde 3 faizle ve 15 yılda ödenmek üzere müsavi yıllık taksitlere bağlanmasıdır. Bankanın bu
tarihte mevcud ziraî alacaklarından vadeleri gelmiş ve gelmemişleri, bu tarihten sonra yeni senelere bağlanmış-
ları veya bağlanmamışları bu anlamda dahildir.
Böyle bir hal şeklinin dört yüz bin çiftçi ailesi gibi çok kalabalık bir kütleye tatbikındaki imkânsızlık bu
taksitlendirme muamelesinin umumî esaslaıa bağlanması zaruretini doğurmuştur.
Bu muameleye tâbi tutulacak yiımi milyon liraya yakın Banka alacaklarının yüzde üç faizle on beş yıllık
taksitleıe bağlanması Bankamn işleme kudretinde ve kâr, zarar vaziyetinde Devletin yardımını zarurî kılacağı
şüphesizdir. Buna ve işin ulusal ökonomi bakımından taşıdığı ehemmiyete binaen bu muamelenin Devlet
yardımile yürütülmesi zaruri görülmüş, Bankanın ihtiyat sermayesine ka f ılmak üzere her yıl bütçeye bir
milyon liralık tahsisat konulması kabul edilmiştir.
PULLUK K A N U N U N A EK 1 / 191 NO.LU K A N U N LÂYİHASI

14 Mayıs 1935
(ZİRAAT VEKALETİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
\
ESBABı MUCIBE
Memlekette pulluk yapılmasını teşvik etmek ve hariçten pulluk getirilmesinin önüne geçmek için 1797
numaıalı kanun yerli pulluklara prim verilmesi ve pulluk imalâthaneleri genişletmek ve isteyenlere onar bin
liraya kadar ödünç para verilmesi kabul edilmişti. Bu kanunun 3 üncü maddesi mucibince memleketimizde iki
müesseseye kanunun tarifatı dairesinde onar bin lira ve bir müesseseye de 9972 lira ödünç verilmişdi. Bunlar-
dan 9972 liıa alan müessese aldığı parayı imalâthanesine sarfetmediğinden dolayı hakkında takibat yapılmakta-
dır. Diğer iki müesseseye gelince bunlar imalâthanelerini tevsi ederek pulluk yapmağa başlamışlarsa da muhte-
lif sebeblerle ve bilhassa bazı memleketlerden maliyet fiatından aşağıya fiatlarla memleketimize pulluk ithali
neticesinde matlub olan faaliyete devam edememişlerdir. Bu sebeble borçlarının kanunun tayin ettiği on sene ve
taksitte tahsili bu müesseselerin kapanmasını mucib olacağı ve ileride beklenen faaliyetlerine de mâni olacağı
göz önüne alınarak borçlarının bu kanunun neşrinden itibaren 20 senelik taksite bağlanması riıemleketin iktisa-
diyatını ve bu meyanda bu müesseseleri koruma bakımından faydalı ve lüzumlu görülerek bu kanun hazırlanmış-
tır.

21 Mayıs 1935
Memleketimizde pulluk yapılmasına ön vermek ve dışardan pulluk girmesine yer bırakmamak için 1797
sayılı kanunla bunların memlekette yapılması kolaylaştırılmış ve yapanlara 10 000 liraya kadar ödünç para ve-
rilmesi kabul edilmişti. Bunlardan aldıkları ödünç parayı yerinde kullanarak atelyelerini ona göre genişletmişler-
se de dışardan gelen pullukların mal oldukları pahadan çok aşağı bir para ile satılması ve pulluk satışlarının azal-
ması bu kurumların işlerini de azaltmıştır.
Bu durum karşısında bunların işçenliğini zedelememek için aldıkları ödünç paraların yirmi senelik tak-
site bağlanmasını komisyonumuz da yerinde görerek lâyihayı kabul etmiştir.
— 588 —
27 Mayıs 1935
Pulluk ve sair alâtı ziraiye gümrük resmile muamele vergisinden muaf olduğundan dahilde yapılan pulluk-
ların haricin rakabetinden muhafazası için 30 Mart 1931 tarih ve 1797 numaralı kanunla bunlara prim verilmesi
kabul edilmişse de bu kanunun tatbikini temin için lâzımgelen prim tahsisatı bütçeye konulmadığından ve diğer
bir kanunla da hükmü tecil edilmediğinden, hükmü meri olan kanunun imali para cihetinden kabil olamamakta-
dır. Diğer cihetten dahilde yapılan pullukların iptidaî maddesi olan demir, gümrük resmile muamele vergisine
tâbi olduktan başka bu sene kabul edilen kanunla demir üzerine ayrıca istihlâk resmi de konulduğundan dahil-
de pulluk imali hariçten muafen ithal edilenlerin rekabeti karşısında ezilmektedir. Buna mâni olmak için encü-
menimiz prim kanununun behemehal tatbiki lüzumunu görmüştür.
15 Mayıs 1935
Hükümetçe 1935 malî yılı için masraf tahsisatı 194 923 727 lira olarak teklif ve varidat miktarı da 194 923
000 lira olarak tahmin edilmiştir.
1934 malî yılı varidatı 184 081 000 lira olarak tahmin edilmişti. 1935 malî yılı için Hükümetçe 1934 malî
yılı varidatına nazaran fazla varidat tahmin edilmesi bir taraftan 1934 varidat tahminlerine nisbetle tahsilâtm
fazla olacağının geçmiş aylardaki hasılata göre anlaşılmasından ve ayni fazlanın önümüzdeki malî yıl içinde de
umulmakta olmasından ve Yüksek Meclise sunulmuş yeni kanun lâyihaları mucibince demir ve bakırın istihlâk
resmine tâbi tutulmasından ve diğer istihlâk resmine tâbi maddelerdeki vergi nisbetlerinde bazı değişiklikler ya-
pılmasından ve beyannameye tâbi olan mükelleflerin kazanç vergilerinin asgarî vergi esasına müstenid bir mü-
kellefiyet şekline tâbi kılınmasından ileri geldiği anlaşıldı.
Masraf hacmini irada uydurmak ve her halde bütçe denkliğini her işten üstün tutmak hususunda çok hassas
olan encü menimiz masrafın tahmininde tahsisatı lâzım ve en çok randıman verecek işler için koymağa ve bunun
için de evvelâ varidatın tahmininde en büyük bir samimiyet ve ihtiyatî ölçü olarak kullanmağa bilhassa dikkat
ve itina etmiştir.
Hükümet; varidat tahminlerini 1934 malî yılının sekiz aylık tahsilâtı yekûnlarına göre yapmıştır. Encü-
menimiz ise ayni senenin 10 aylık tahsilât yekûnlarını tahmine esas tutmuş ve bu suretle bu tahminleri yaparken
elde daha geniş ve sağlam donneler mevcud bulunmuştur.
Buna göre 1935 malî yılı varidatının Hükümetin tahminine nisbetle 90 000 lira fazlasile 195 013 000 liraya
varabileceği anlaşılmıştır.
Masraf kısmına gelince: Malûm olduğu veçhile bu günkü Devlet ihtiyaçları pek çok artmıştır.
Asırlarca ihmal gören ve uzun harplerle sarsılan memleketimizde bu ihtiyaç ve vazifelerin genişliğini kav-
ramak güç değildir.
Bundan başka Cümhuriyetimiz için uluslararası münasebetlerin nezaketini; milletlerin bir birine karşı
olan emniyetsizliklerle silâh kuvvetlerini artırdıklarını göz önünde tutarak müdafaa vasıtalarımızı tamamlamak
en esaslı bir vazifedir.
Fakat bu ihtiyaçları bütün şumuiile takdir etmesine ve memleketin ilerlemesi için en kuvvetli adımlar at-
makta katî kararlar almış olduğu eserlerile meydanda olmasına rağmen Hükümet senelik faaliyet sahasını irada
uygun olan 194 882 727 liralık tahsisat ile tahdit etmiştir.
Encümenimizce yapılan tetkikler neticesinde tahsisatın ihtiyaçlara göre iyi bir tarzda tevzi edildiği ve Dev-
letin 1935 malî yılı içinde ödenecek taahhüdlerinin derpiş edildiği ve yalnız bazı dairelerin maaş ve ücret fasılla-
rına kadroların dununda tahsisat konulduğu anlaşılmıştır.
Bir taraftan bütçe esaslarının samimiyetini bozan ve diğer taraftan varidat yekûnunda tahmine nisbetle
her hangi bir sebep ve suretle hâsıl olabilecek eksikliği karşılaması lâzımgelen umumî tasarrufları ortadan kal-
dıran bu vaziyetin mahzuru zâhirdir. Bunu göz önüne alan Hükümet Millî Müdafaa bütçesindeki rakamlarda
yeniden tadilât yapmış ve encümenimiz daire bütçelerini tetkik ederken maaş ve ücret fasıllarına konan rakam-
ların tam kadro ve ihtiyaçları karşılayacak miktara çıkarılmasına itina etmiştir.
İktisat Vekâleti teşkilâtının bu günkü ihtiyaçları karşılayacak derecede genişletilmiş olması ve bu teşkilâ-
tın Ali İktısad Meclisine aid vazifeleri de ifa edebilecek bir vaziyette bulunması sebebile bu teşekkülün lâğvi mu-
— 589 —
vafık olacağından Hükümetle encümenimiz arasında mutabakat hâsıl olduğundan Başvekâlet bütçesinden bu
teşekküle aid tahsisat kaldırılmış olmakla beraber kanun lâyihasına da bu yolda bir hüküm konulmuş ve bazı
daire bütçelerinde bir kısım ücretlerin arttırılması şeklinde görülen zam teklifleri ve bunlara aid tahsisat bu sene
için encümenimizce kabul edilmemiştir.
Gelecek sene için aşağıdaki noktaların Hükümetçe tetkikim faydalı görmekteyiz:
1 - Devlet daireleri ile Hükümet müesseselerinin, Devlet mallarının sigorta sisteminde bir birine benzeme-
yen usul ve esaslar takib ettikleri görülmekte olduğundan bu hususta işlerin mahiyetine göre muttarit ve umumî
bir usul takib edilebilmesi için Hükümetçe lüzumlu olan tetkiklerin yapılması ve buna dair hazırlanacak kanun
lâyihasının önümüzdeki yıl içinde Büyük Meclise sunulmasını encümenimiz muvafık görmektedir.
2 - Düyunu Umumiye bütçesinin mazbut emlâkle yurtluk ve ocaklık mukabili olarak konan maaş tertibi-
nin kaldırılmasını temin için bu maaş sahihlerine on senelik istihkaklarına mukabil 1331 senesinde kayidli kıy-
metleri üzerinden aıazi verilmesine 1943 sayılı kanun mucibince devam edilmiş ise de şimdiye kadar bu işin arka-
sı alınamamıştır. Bu istihkakların tamamen tediye ve tasfiyesi için mezkûr 1943 sayılı kanuna ek biı lâyihanın
hazırlanması Hükümetten temenni edilmiştir.
Sözümüzü bitirirken Başbakan İsmet İnönünün bütçe denkliğinin ve malî selâmetin; Millî Müdafaa kuv-
vetine nasıl bir dayanak olduğunu, memleketin ökonomik yapısına ne kadar büyük yer yaptığını her iktisatçı
ve maliyeciden daha derin ve daha geniş bir surette kavramış olduğunu ve malî yürüvüşümüzdeki selâmetin en
büyük teminatı da ta kendileri bulunduğunu şurada yeniden söylemekle en büyük bir vicdan huzuru duymak-
tayız.
İZMİR RIHTIM ŞİRKETİNİN İMTİYAZI İLE TESİSATININ SATIN ALINMASINA

DAİR OLAN 2309 SAYILI K A N U N A EK 1 / 198 NO. LU K A N U N LÂYİHASI
18 Mayıs 1935
ESBABı MUCIBE
Nafıa Vekâletile İzmir rıhtım şirketi sahibi salâhiyet vekili Müsyü Metr Margeri arasında 3 Teşrini evvel
1932 tarihinde parafe edilen mukavelenamenin 7 nci maddesine tevfikan 11 Kânunusani 1932 tarihinden itibaren
İzmir rıhtım şirketinin imtiyaz ve tesisatına Hükümetçe vazıyed edilerek bu mukavelenin imza ve teatisine me-
zuniyeti veren 2309 sayılı kanunun meriyete girdiği 25 Haziran 1933 tarihine kadar muvakkat bir idare elinde
bulundurulmuştur.
2309 sayılı kanunun dördüncü maddesile, mukavelenamenin imza ve teatisinden itibaren şirket emval ve
hukukunun Hükümetçe tesbit edilecek şerait altında İzmir liman ve körfez şirketine veya onun yerine Hükü-
metçe tesis edilecek idareye devri tecviz edilmiş olduğundan İcra Vekilleri Heyetinin 15 Şubat 1934 tarih ve
2-128 sayılı kararnamesile meriyete konulan talimatnamenin 10 ncu maddesine istinaden bu imtiyaz ve tesisat
17 Mart 1934 tarihinde İzmir liman ve körfez işleri şirketine devrolunarak bu şirkette cari usuller tahtında ve
müstakil bir şube halinde idare cihetine gidilmekte olduğu gibi 2309 sayılı kanunun mevkii meriyete girdiği
25 Haziran 1933 tarihinden tesisatın liman ve körfez işleri inhisarına devredildiği 16 Mart 1934 tarihine kadar
geçen müddete aid muamelâtımn da bu kanunun 4 üncü maddesile verilen salâhiyete binaen tanzim olunan tali-
matnamenin 11 inci maddesindeki esaslar dairesinde, yani ticarî usul ve kaidelere göre tetkiki iktiza etmekte
ise de, bu kanunun meriyetinden evvel, yani tesisatın idarei muvakkate elinde bulunduğu 11 Kânunusani 1932
tarihinden 25 Haziran 1933 tarihine kadar olan zamana aid muamelâtın sureti tedkikını tayine medar olabi-
lecek kanunî bir memsek bulunamamıştır.
Halbuki: Devletin idaresi ve onun murakabe ve nezareti altında olan idarei muvakkate zamanına aid mua-
melâtın ve neticelerinin tetkik şeklinin mümasil Devlet idarelerinin tâbi olduğu usul ve kaideler dahilinde icrası
zarurî bulunmuştur.
Bu veçhile muamele ifasını temin maksadile tanzim edilen kanun lâyihası bağlı olarak sunulmuştur.

Bu lâyiha ile, İzmir rıhtım şirketinin muamelâtına Hükümetçe vaziyet edildiği tarihten rıhtımın Hükü-
metçe mubayaası hakkında mukavele aktine ve bu işlerin İzmir liman şirketine devrine salâhiyet veren 2309 nu-
— 59ö —
maralı kanunun neşri tarihine kadar ki muamelât ve hesabatın 1660 sayılı kanun ve ekleri hükümlerine göre
tetkiki teklif edilmektedir. Halbuki bu idarenin muamelâtı 2309 sayılı kanunun neşri tarihinde sona ermeyerek
daha bir müddet devamdan sonra Liman şirketine devredildiği anlaşıılmıştır. Her ne kadar bu son müddet mu-
amelâtının Liman şirketine izafe edilerek ticarî mahiyette telâkkisi ile ayrıca ticaret kanunu hükümlerine göre
tetkik ettirilmesi derpiş olunmuş ve lâyiha bu esasa göre hazırlanmış ise de bu iki devre için ayrı ayrı tetkik he-
yetleri teşkili yerine bu muamelelerin baştan sonra kadar toptan ve bir elden ve 1660 sayılı kanun ve ekleri hü-
kümlerine göre tayin edilecek bir heyet marifetile tetkik edilmesi daha muvafık olacağı düşünüldüğünden lâyiha
buna göre değiştirilmiştir.
AYDIN DEMİRYOLLARININ SATIN ALINMASINA DAİR OLAN MUKAVELENİN

TASDİKİ HAKKINDA K A N U N LÂYİHASI
20 Mayıs 1975
(NAFIA VEKtLLtĞlNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABı MUCIBE
Aydm demiryollarının satın alınması, Afyon-Antalya hattının inşası hakkındaki 2134 numaralı kanun,
Aydın demiryolları şirketince protesto edilmesinden doğmuştur.
Şirket, Afyon-Antalya hattının yapılması, 6 Teşrini evvel 1906 tarihli munzam mukavelenin ikinci maddesi
hükmüne aykırı olduğundan bahsile Hükümeti protesto etmiştir. Hükümet hattı her hangi bir şahsa veya şir-
kete imtiyaz vermek suretile değil, bizzat kendisi yaptırmakta olduğuna göre Hükümetin hareketinde taahhü-
düne aykırı hiç bir vaziyet bulunmadığını şirkete bildirmiştir.
Şirket, Aydın demiryolunun Sütlaç - Eğridir mıntakası nakliyatının, Hükümetçe yapılacak yeni hatla An-
talya'ya geçeceğini düşünerek teşebbüsünden vaz geçmiş, önce tazminat istemiş, Hükümetin buna da yanaşmadı-
ğını görünce bu ihtilâfın hakeme verilmesini istemiştir.
Hükümet işin tahkim usulü ile halline imtiyaz mukavele ve şartnamesi hükümlerinin müsaid olmadığını
şirkete bildirmekle beraber bu ihtilâf mevzuunu görüşmek üzere bir murahhas gönderilmesini şirketten istemiş-
tir. Şirketin gönderdiği salâhiyetli murahhas ile 8 Birinci kânun 1934 tarihinde yukarıda arzolunan esas üzerinden
başlayan müzakere, hattın satın alınması esasına intikal etmiş ve 1 Mayıs 1935 tarihinde intaç edilerek kanun
projesine bağlı mukavele parafe edilmiştir.
Şirketi, imtiyazını elinden bırakmağa sevk eden sebepleri de mütalea etmek faideli olacaktır.
Şirketin koyduğu sermayeye en az yüzde (6) bir gelir temini esasını taşıyan ve İzmir ile Aydın arasında bir
hat yapılmasını göz önünde tutan 1856 tarihli ilk imtiyaz mukavelesini bir çok munzam mukaveleler takib et-
miştir. Bunlardan 1888 tarihli mukavele hattın Hükümetin teminatı ile işlemesi esasını kaldırmış ve yalnız o za-
mana kadar tediye edilmemiş olan 650 000 İngiliz liralık bir teminat borcunu faizsiz olarak Hükümete tahmil
etmiştir.
Ayni mukavele hattın satın alma müddetini 1935 senesine ve hattın Eğirdir'e kadar uzatılmasını tazammun
eden 1906 tarihli mukavele dahi bu müddeti 1950 senesine kadar uzatmıştır.
Hattın satın alma bedelini 1888 tarihli mukavelenin (4-5-6) nci ve 1906 tarihli mukavelenin 5 nci madde-
leri göstermektedir. Bu maddelere göre Hükümetin şirkete borçlu bulunduğu 650 000 İngiliz lirası ile 16 Hazi-
ran 1927 tarihli itilâfname ile Hükümetçe kabul edilmiş olan tahvilât faizlerinden toplanmış olan borçlan da da-
hil olmak üzere 1935 senesi başında satın alma bedeli:
5 216 200 İngiliz lirası olmak lâzımgelecektir.
Mukavelelerin satın alma bedeli olarak tesbit ettikleri yukarıki miktarın şirketin sermayesine çok yakın
bulunduğu göze çarpmaktadır.
1934 senesi ilk altı aylık blânçosuna göre şirketin:
Tedavüle çıkanb tahsil ve sarfettiği aksiyonlar bedeli. 1 294 340
Tedavüle çıkarıb tahsil ve sarfettiği obligasyonlar bedeli. 3 898 862
5 193 202
İngiliz liralık sermayesi olduğu görülür.
— 591 —
Umumî harb başlangıcına kadar şirketin, hattın işletmesinden elde ettiği safî hasılat, aksiyon ve obligasyon-
larına muntazaman yüzde 5 ile 7 arasında bir gelir temin etmiş, fakat umumî harp ve anı takib eden harb sonrası
devrelerinin ihdas ettiği siyasî, iktisadî hâdise ve sebebler, bu hattın umumî harb başına kadar süren parlak dev-
rini kapamış ve bundan sonra elde ettiği safî hasılat bir müddet obligasyonlann faizini temin etmiş ve aksiyonla-
ra pek az varidat verebilmiştir. 1929 senesinden sonraki senelerin safî hasılatı, obligasyonlann faizine bile yetiş-
memeğe başlamış ve şirket bu faizleri ihtiyat sermayesi ile karşılamağa mecbur olmuştur.
İngiliz lirası altın esasını bırakan kıymetinden yüzde 40 derecesinde kaybetmesine rağmen bu fena vaziyet
devam etmiş ve etmekte bulunmuştur.
İşte şirket, bu vaziyetini göz önünde tutarak mukaveleye göre Hükümetin satın alma hakkının gelmesine
daha on beş sene varken hattı satmağa muvafakat etmiştir.
Bu hattın satın alma taksitinin, işletmesinden elde edilecek safî hasılatı çok aşmaması lâzımgeleceği pren-
sibi üzerinde ısrar edilmiş ve nihayet satın alma mukavelesinde de görüldüğü üzere yüzde 7,5 faize göre 1 825
840 ingiliz lirasına tekabül eden ve senelik taksiti 146 440 İngiliz lirasından ibaret olan bir rakam üzerinde
mutabık kalınmıştır.
Şirket, obligasyonlarına yüzde 5 ve 6 raddesinde bir faiz tediye etmekte bulunmasına göre kabul edilen
senelik taksit, nihayet iki buçuk milyon İngiliz liralık bir sermayenin karşılığı demektir.
Hükümetin şirkete ödeyeceği satın alma bedeli, hiç bir teminat ile mukayyet değildir. Bu itibarla bu muka-
velenin Hükümete yüklettiği borç, münhasıran şeref ve itibarına dayanmaktadır.
Bu hattın safi hasılatı 1934 senesi için (135) bin İngiliz lirası olarak mülâhaza etmek mümkündür. Bu iti-
barla şimdiki halde bile safi hasılatı mubayaa taksitine yaklaşmış bulunan bu hattın, memleket iktisadiyatının,
sanayi faaliyetlerinin yarattığı hareketlerle günden güne inkişaf etmekte olduğu da göz önünde tutularak bu
hareketlerin varidat üzerinde yapacağı faideli tesirler de hesaba katılırsa kısa bir zamanda bu hattın safi'hasılatı
ile mubayaa taksitlerini Devlet demiryolları bütçesine bir yük olmadan ödemek mümkün olacaktır.
Aydın demiryollarının satın alınması ile bu hat da Devlet demiryolları şebekesine bağlanmış ve bu suretle
demiryol şebeke vahdeti de meyvana getirilmiş oluyor.
NAFIA VEKÂLETİ TEŞKİLÂT VE VAZİFELERİNE DAİR OLAN KANUNA EK

1 / 223 NO. LU K A N U N LÂYİHASI
23 Mayıs 1935
ESBABı MUCIBESI
2443 sayılı Nafıa teşkilât ve vazifelerine dair kanunun mevkii tatbika konmasından evvel Devlet binalarının
inşa veya tamir işlerinin arzeylediği manzara şu idi:
Vilâyetlerde Hükümet daireleri, hapishaneler gibi bazı binalar Maliye fen heyeti, orta ve yüksek mekteb
binaları Maarif Bakanlığı inşaat fen heyeti, Evkaf binaları kendi fen heyeti tarafından, Ziraat Bakanlığı ile İnhi-
sarlar umum müdürlüğünün yapt'rdığı binaların bazıları kendi fen heyetleri tarafından ve bir çokları da keşif
yekûnlarına ilâve edilen yüzde üç veya beş nisbetindeki ücretlerle temin edilen mesuliyetsiz eller tarafından ida-
re ve mürakabe edilmekte idi. t x
Vilâyetlerde ilk mekteb binaları bazı yerlerde maarif mimarı adını alan tek bir memur ve bir çok vilâyet-
lerde de esas vazifesi olmamak ve binaenaleyh tam bir mesuliyeti taşımamak şartile Nafia fen adamları tarafın-
dan ; idarei hususiye binalarının tamir ve inşaları da bazı vilâyetlerde ücretli tek bir mimar tarafından idare edil-
diği gibi bjrçok vilâyetlerde de kendisine mühendis veya mimar süsü veren adamlar veyahud da kalfalar tarafın-
dan idare ve mürakabe edilmekte idiler.
Maliye fen heyetinin merkezi sikleti hemen hemen Ankara'ya münhasır gibi idi. Pek az vilâyetlerde millî
emlâk mimarları ünvanile bazı fen heyetleri çalıştırılmış ise de bunların adedi yok denecek kadar az idi. Maliye
fen heyeti elinin yetişemediği yerlerde yapılacak inşa ve tamir işlerine aid keşifleri oralardaki Nafıa fen heyetine
veyahud diğer serbest mühendis ve mimarlara yaptırır. Maliye fen heyetinin tasdikini müteakib mevkii tatbika
konur.
İnşaat veya tamirat kontrolları da fennî hiç bir mesuliyet yükletilemeyecek komisyonlar tarafından idare
edilir.
— 592 —
Bu şekilde yapılmış inşaatın fennî kaidelere riayet edilmemesinden dayanıklı ve kullanışlı olması ekseriyet-
le mümkün değil idi. Mesuliyetsiz eller tarafından yapılmış ve idare edilmiş inşaata bir misal olarak 1929 sene-
sinde 29 000 lira sarfile yapılan Ulukışla Hükümet konağı zikredilebilir. Bu gün yıkılmak üzere bulunduğundan
tahliye edilmiş bulunuyor.
İki sene evvel Sivas'ın Kangal kazası Hükümet konağı da yıkılmak tehlikesi gösterdiğinden ayni suretle
bu gün tahliye edilmiş vaziyettedir.
Hususî idareler ve belediyeler cephesinden bu mesele daha acıklıdır. Bu idarelerde fen kabiliyetinin mev-
cud olmaması ve iş başında bulunanların bir iş yapmış olmak hevesi bu fecaate büyük mikyasta sebep olmak-
tadır.
Oldukça kıymetli mühendis ve mimarlarımızın yaptıkları proje, keşif ve şartnamelerde dahi kararlaşmış
sabit bir usul yok idi. Ayrı ayrı iki elden çıkan keşiflerin neticesi biri birini tutmaz idi. Resmen kabul edilmiş
esaslı bir nizamname yok idi. Her fen adamı kendi kabul ve münasib gördüğü şekilde proje yapıyor, keşif tanzim
ediyor, şartnameler dolduruyor idi. Tabiatile her şahsın kendi kendine kabul ettiği usul ve sistemlerle yapılmış
işlerden iyi neticeler çıkması hemen hemen tesadüfe bağlı bir keyfiyettir.
Müterakkî memleketlerde Devlet bütçesinden temin edilen paralar ile yapılan işler şöyle dursun hususî
inşaatın bile bir çok kayid ve şartlara tâbi olduğu proje ve hesablarının salahiyetli ellerle tetkik, tasdik ve mura-
kabesi mecburiyeti derkârdır.
Bu amaçlara karşı gidebilmek maksadile ve 2443 sayılı kanun hükümlerine göre Nafıa Bakanlığmca teşkil
edilen (Binalar Fen Heyeti) gayet dar bir kadro ile çalıştığı halde bir sene içinde pek çok müsbet neticeler elde
edilmiştir.
Şöyıe ki:
1 - Merkez ve vilâyetlerdeki bütün millî binaların bir sicilini hazırlamıştır. Bu suretle milyonlar değerinde
olan millî binaların o güne kadar mevcud olmayan ve bilinemeyen aded, kıymet, mesaha ve inşaatın cinsi tes-
bit edilmiş ve bu gün elde edilen malûmat işlenerek az bir zaman zarfında tam ve katî dosyalar, defterleri ikmal
edilmiş bulunacaktır.
2 - Hükümet merkezinde Nafıa Bakanlığı İktısad ve Ziraat Bakanlıkları, Temyiz mahkemesi, Polis ve jan-
darma mektebi inşaatını idare ve murakabe etmiştir.
Bunlardan Nafıa Bakanlığı binasının inşaatı bitmiş, İktısad ve Ziraat Bakanlıklarile Temyiz mahkemesi
binaları da bu günlerde bitmek üzeredir.
Ankara'da inşasına başlanacak olan (İnhisarlar umum müdürlüğü) binasının da bütün dosyalarını ihzar
ettirmiş ve icab eden tetkikatını da bitirerek eksiltmeğe çıkarmak üzere bulunmuştur.
/
3 - Vilâyetlerdeki bina inşaat ve tamiratına aid ve merkez binalar fen heyetince tasdiki icab eden ve o su-
retle tetkik ve tasdik edilen işlerin keşif bedellerinin yekûnu (bir buçuk) milyon lirayı tecavüz etmiştir.
Bunlardan başka keşif bedelleri bin liradan aşağı olup doğrudan doğruya vilâyetler Nafıa başmühendis-
liklerince yapılmakta olan küçük inşaat ve tamiratın yekûnu da mühim bir miktara baliğ olmuştur.
4 - Vilâyetlerde yapılacak Hükümet konakları, ceza evleri, postane tipleri de hazırlanmakta ve bir taraf-
tan dahi Bursa, Ordu, Balıkesir, Gazi Anteb gibi vaziyetleri müsaid vilâyetler merkezinde tatbik edilmektedir.
5 - Ziraat Bakanlığının Karacabey, Çifteler ve Uzunyaylâ haralarındaki inşaatlarının idare ve murakabesi
temin edilmiştir.
Bu suretle yapı işleri bir dereceye kadar yoluna konulmuş ise de memleketin imarında pek büyük bir temel
ve vasıta olan şehir harita işleri henüz açık bir sorgu halindedir. Belediyelerin kasaba ve şehirlerin hali hazır ha-
ritalarının tanzimi uğrunda bu güne kadar sarfettikleri paralar beş, onu müstesna olmak üzere hemen hemen
tamamen kaybedilmiş addolunabilir.
Belediyelerin ekserisinin yaptırmış oldukları haritaların bir kıymeti fenniyesi yoktur. Hali hazır haritaların
sıhhatine güvenilerek yapılacak müstakbel imar haritaları da tabiatile doğru ve iyi neticeler veremez.
Her ne kadar belediye yapı ve yollar kanunu Ankara imar müdürlüğüne müstakbel imar haritalarının
tasdiki vazifesini yükletmiş ise de vilâyetlerde hiç bir teşkilâtı olmayan bu idarenin bu işi başarmasına maddî
bir imkân olmadığı aşikârdır.
Nafıa Bakanlığı bütün vilâyetlerdeki mevcud fen heyetleri vasıtasile vilâyet ve kaza belediyelerinin yaptır-
mak istediği hali hazır şehir haritaları alınırken kontrolü ve müstakbel şeklin tesbiti veyahud tesbit edilmiş bir
— 593 —
haritanın tasdiki için lâzımgelen malûmatı mezkûr fen heyetleri vasıtasile kolayca temin edebileceğinden bu gibi
müstakbel şehir projelerinin tasdiki ve kesbi katiyet etmiş müstakbel şehir plânlarının tetkikinde ne dereceye
kadar muvaffak olunub olunmadığının mürakabe vazifesini de üzerine alması büyük bir müşkülât arzetmeyeceği
gibi bu işler için vilâyetlerdeki teşkilâtını da tevsie lüzum görmeyecektir.
İşte bu mülâhaza ve mütalealara binaen 2443 sayılı kanunun 9 ncu maddesi hükmüne tevfikan tesis edil-
miş olan Binalar Fen Heyetinin bütün bu istekleri karşılayacak derecede genişletilmesini icabettirmiş ve gerek
yapı ve gerek şehir harita işlerinin iyi bir şekilde tedviri için de (Yapı İşleri Umum Müdürlüğü) namı ile bir mü-
düriyet teşkili münasib ve muvafık görülmüş ve bu maksadı temin gayesile Nafıa Bakanlığının vazife ve teşkilâ-
tına aid kanunun bazı maddelerini değiştirecek surette ilişik 9 maddelik kanun lâyihası tanzim edilmiştir.
30 Mayıs 1 935
Nafıa Vekâletinin 26 Mayıs 1934 tarih ve 2443 numaralı teşkilât ve vazifelerine aid kanunun 9 ncu madde-
sile Vekâlet Memleketin takib edeceği imar sistemi salâhiyetli yüksek fen heyetinin mütaleası alındıktan sonra
tayin, sıklet ve mukavemet esaslarını ve hesablarını memlekette düştür olacak mahiyette talimatnamelerle tan-
zim ve mimarî birliği gaye ittihaz ederek Devlet daire ve müesseselerine aid her türlü bina ve inşa işlerinin tip
itibarile birliğini temin ve fen ve tasarruf esaslarına göre proje ve keşifnamelerini tanzim ve inşalarını idare ve
murakabe ile iştigal işlerini üzerine almıştır. Vekâlette bu işleri yapacak olan dairede şoseler ve köprüler ve bi-
nalar reisliğine bağlı dokuz kişiden ibaret bir (Binalar Fen Heyeti) idi.
2443 numaralı kanun meriyete gireli bir sene oldu. Bu yıl içinde binalar fen heyeti çok değerli işler gör-
müştür. Evvelâ Hükümetin merkezde ve etrafta ne kadar binası olduğu toplu bir halde bilinmezken fen heyeti
vilâyetlerle muhabere ederek bunları toplamıştır.
Hükümet merkezinde, Nafıa, İktısad, Ziraat Vekâletleri, Temyiz mahkemesi, Polis, Jandarma mektebleri
inşaatını idare ve murakabe etmiştir. Ankara'da yakında yapılmağa başlanacak olan İnhisarlar umum müdür-
lüğü binasının bütün dosyalarını hazırlamış münakaşaya koyacak hale getirmiştir.
Vilâyetlerden gelen bir buçuk milyon lirayı mütecaviz kıymette binanın keşif evrakını tasdik etmiştir. Bun-
lardan başka keşif bedelleri bin liradan aşağı olan ve vilâyet Nafıa başmüdürlüklerince yapılmakta olan küçük
inşaat ve tamirat da büyük önemli bir yekûn tutuyor.
Vilâyetlerde yapılacak Hükümet konakları, ceza evleri, postahane tipleri hazırlanmış ve bazılarında da tat-
bika başlanmıştır.
Ayni zamanda da tatbikat bu teşekkülün ihtiyaçlara yetişmeyecek kadar az olduğunu bize anlatıyor. İşte
bu teşkili ihtiyacımıza göre biraz genişletmek için Yapı İşleri Umum Müdürlüğü kurulmasına ve 2443 numaralı
kanunun 9 ncu maddesinin değişmesine lüzum görülmüştür.
Burada yapı işleri umum müdürlüğünün vazifeleri daha geniş ve tafsilâtlı olarak gösterildiği gibi şehir ve
kasabaların yaptıracakları imar haritalarının tetkik ve tasdiki ve bu haritaların tanzim ve tatbikında takib oluna-
cak usulleri gösteren nizamnameler ve talimatnameler yapılması da Yapı İşleri Umum Müdürlüğüne yüklenmiş-
tir ki bu da şehir ve kasabalarımızın haritalarını yaptırılmasında vakit ve para israf edilmeden maksada muvafık
çalışmağa rehberlik edecektir.
Memleketimizin bir çok yerlerinde fen adamları yoktur. Binlerce liralık yapıların keşifleri ustalar, kalfa-
lar tarafmdan yapılmakta ve memlekete çok zararları dokunmaktadır. Bunun için belediyelerin binalarının da
Yapı umum müdüriyeti teşkilâtı tarafından murakabe olunması çok şayanı arzu görülmüş ise de kadronun dar-
lığı buna imkân vermemiştir.
KAZANÇ VERGİSİ K A N U N U N U N BAZI HÜKÜMLERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ

HAKKINDA 1/81 NO.LU K A N U N LÂYİHASI
25 Mayıs 1935
ADLİYE ENCÜMENİ MAZBATASI
Hükümetçe bu maddenin amacı varidatı artırmak olmayıb karineleri taaddüd ettirmek suretile teklifte
adalete daha ziyade yanaşabilmek olduğunu söylediler.
— 594
Hu sebeb üzerine tavakkuf edilerek İktısad encümeninin düşüncelerine iştirakle bu noktadan tadile lüzum
görülmedi. Serbest meslek erbabından gayrisafi iradların matrah ittihazile alınacak vergi nisbetleri indirilerek
ve mükellefler bulundukları şehirlerin nüfusuna göre sınıflara ayrılarak bunların ayrıca maktu bir vergiye de tâbi
tutulmalarını tazammun eden Maliye ve Bütçe encümenlerinin teklifleri de tetkik edildi ve konuşuldu.
Nüfusu çok şehirlerde çalışan serbest meslek erbabının adedi de çok ve işler de ona göre aralarında ayrılmış
olacağı gibi kazançta nüfustan ziyade iktisadi hareketler, ümran faaliyetleri müessir bulunduğundan nüfus kari-
nesinin kazanç için salim bir ölçü olamayacağı neticesine varıldı. Ayni zamanda şöhret ve vaziyeti müsaid gibi
görülen bir mükellefin tahmin olunduğu kadar kazanamaması ve vaziyetin müsaid görülmeyen bir mükellefin
de umulduğundan fazla kazanması varid olmasına karşı tasnifin bir takım tezadlar ve isabetsizlikler doğurması
şüphesiz görüldü.
İşte şu mülâhazalara binaen her yıl yapılması icab eden bir çok muameleleri ve itirazları istilzam ve davet
edecek ve neticede de varidat nisbet ve miktarını azaltabilecek olan ve geçen sene kazanç kanununun müzake-
resi sırasında görüşülerek Hükümetin muvaffakatile ve gayrisafi iıad üzerinden alınacak vergi nisbeti yüzde yüze
kadar çıkarılmak suretile o zaman dahi kabul edilmemiş olan bu şekli tadil azadan Raif Karadeniz, Fuad Sirmen
ve Atıf Akgüç muhalif kalmak üzere çokluk teşkil eden diğer azaların reylerile ve ekseriyetle kabul edilmemiştir.
Bir yerde ve bir arada çalışan mükelleflerin aralarında iştirak olub olmadığına göre tâbi olacakları vergi mü-
kellefiyetleri hakkında sarih bir hüküm olmadığından İktısad encümeninin de kabul etmiş olduğu hüküm encü-
meninizce de muvafık görülmüş ancak bu hükmün 34 ncü maddeye eklenmesinden ise 19 ncu maddede yer bul-
ması doğru olacağından mezkûr maddeye ilâve olunmuştur.
ANKARA - İSTANBUL - AVRUPA TELEFON DEVRELERİNİN İSLÂH

VE TEKSİRİNE DAİR 1 / 229 NO.LU K A N U N LÂYİHASI
26 Mayıs 1935
ESBABI MUÇİBE
Ankara - İstanbul arasında şimdi iki telefon devresi vardır. Ankara'nın Avrupa komşuları da bu devreler-
den geçmektedir. Ancak ile İstanbul ve Avrupa arasındaki konuşma miktarı günde 400 - 500 raddesindedir.
Bu iki devre bu kadar konuşmayı süratle geçirmeğe kâfi gelmediği için Ankara ve İstanbul'da birbirile ve Avru-
pa ile konuşmak isteyen aboneler bazen saatlerce sıra beklemek mecburiyetinde kalmaktadırlar.
Telefon telgrafa nisbetle büyük kolaylık ve çabukluk temin edebildiği takdirde halkın rağbetini celb ve
ticaret ve iktısad âlemlerine hizmet edebilir.
Ankara - İstanbul telefonunun halkın konuşmalarını seri ve mükemmel bir surette geçirebilecek evsaf ve
şeraiti haiz bir vasıta haline getirilmesi bu arada devrelerin çoğalmasile mümkündür.
Havaî telefon yollarının en iyi ve kolay olarak ihtiyaç mikdarında çoğaltılması da Ankara - İstanbul ara-
sında mevcud telefon devrelerinin ıslahıle hat başlarında ve miitevassıt merkezlerde fennin son terekkiyatmdan
olan kuranportör tesisatı yapmakla kabildir.
Binaenaleyh, kuranportör tesisatına müteallik cihazların satın alma muamelesine vakit geçirilmeksizin der-
hal teşebbüs edilebilmek üzere Nafıa Vekiline 200 000 liraya kadar gelecek senelere geçici teahhüde girişmeğe
mezuniyet verilmesine dair olan ilişik kanun lâyihası tanzim olunmuştur.
SITMA VE FRENGİ İLÂÇLARI HAKKINDA 1 /235 NO. LU K A N U N LÂYİHASI

26 Mayıs 1935
(SIHHAT VE İÇTİMAİ MUAVENET VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
MUCİB SEBEBLERİ LAYİHASI
Sıtma ve frengide kullanılan ilâçların ehemmiyetini izaha lüzum yoktur. Bu ilâçlardan meselâ kinin sıt-
manın hemen tek başına katî ve hususî bir ilâcı olduğu gibi neosalvarsan ve benzerleri de frengi tedavisinde yeni
bir devre açan tesirleri katî ve hususî bir takım maddelerdir. Bunlardan başka (Euquinine) ve emsali gibi kinin
müştakları da bilhassa çocukların sıtmadan kurtulmasında çok iyi tesirler yaparlar. Son zamanlarda kınakına
ekmesinde kinin istihsalini kınakına ekmesine ve dolayısile sıcak memleketler teşebbüslerine bağlı olmaktan kur-
— 595 —
tarmak ve sıtma ilâçlarını daha ucuz elde edebilmek için kinini terkib usulile yapmak için de büyük gayretler
sarfedilmektedir.
Bu ilâçların memleketimiz için büyük bir kıymeti vardır. Bir kere memleketin hemen her cihetinde sıtma
hastalığı mevcuttur ve Hükümetimiz 10 senedenberi bu hastalıkla büyük mikyasta mücadele yaptığı için kinin ih-
tiyacı pek fazladır. Keza memleketimizin bazı mıntakalarında diğer yerlere nisbetle daha kesifçe olan frengi has-
talıklarına tesadüf edilmekte ve bunun için buralarda sistematik bir mücadele yapılmasına lüzum görülmektedir.
Bu itibarla da Neosalvarsan veya benzerleri ile civa ve bizmutun frengide kullanılan nevilerine Hükümetçe ih-
tiyaç görülmektedir. Bu cihetle her sene Hükümet büyük miktarda sıtma ve frengi ilâçlarını dışardan getirttiği
gibi halkın kendi hesabına sarfettiği ve bu çeşid ilaçlardan hususî ticaret erbabı tarafından da bir çok miktarı
memlekete sokulmaktadır ve bunlar tabiatile ihtiyaç görüldükçe parça parça celbedilmekte olduğundan Avru-
pa'daki fabrikalar tarafından pek müsaid olmayan fiatler istenilmekte ve bu ilâçları henüz memleketimizde ya-
pacak fabrikalar türemediği ve bu fabrikaları hususî sermayelerle yapmak da şimdilik mümkün görülmediği için
ister istemez bu fiatler kabul edilmektedir. Bunların çok miktarda ve bir elden tedariki halinde ise fiatlerinde bu
yolda ucuzluk hâsıl olduğuna şüphe yoktur. Meselâ son zamanlarda Hilâliahmer vasıtasile getirilen kininlerin
miktarları yüksekçe olduğu için büyük tenzilât temin edilmesine muvaffakiyet hâsıl olmuş ve hususile Sıhhat
Vekâleti tarafından Neosalvarsan ve benzerleri yapan fabrikalar arasında uyandırılan rekabet sevkile ve çokça
miktar alınması sebebile Vekâlet ve Hilâliahmer için Neosalvarsan fiatinin yüzde yüz indirilmesi temin edilmiş
tir. Halâ bu gün piyasada Neosalvarsan 810 liraya toptan satıldığı halde Hilâliahmer cemiyeti çok miktarda ge-
tirtmekte olduğu için bunu yarı fiatine almağa muvaffak olmuştur. Şu hale nazaran memlekette gerek Hükü-
met ve gerekse hususî kimseler elile giren sıtma ve frengi ilâçları toptan ve büyük miktarlarda getirtildiği tak-
dirde kinin ve Nosalvarsan gibi çok ehemmiyetli olan bu ilâçların bu günkü piyasa fiatlerinden çok daha aşağı
getirtilmesi mümkün olacaktır. Bu noktadan vasî mikyasta mücadele yapan Hükümet için ve kendi hesabına bu
ilâçları satın almağa mecbur olan halk için ne kadar ehemmiyetli olduğunu uzun uzadıya izaha lüzum yoktur.
Hükümet, muhtelif dairelerin bütçelerinden tedarik edilen bu ilâçları bir elden getirmek güç olacağı için bu va-
zifeyi ve hakkı Türkiye Hilâliahmer cemiyeti Umumî merkezine vermek daha doğru ve muvafık olacaktır.
İşte bu düşüncelerle bağlı olarak sunulan kanun lâyihası tanzim edilmiştir ki bu lâyihanın birinci maddesin-
de yurd dahiline sokmak hakkı münhasıran Hilâliahmere verilen ilâçların isimleri ve nevileri sayılmaktadır. Bun-
dan başka cemiyet tarafından ileride sermaye olarak ve meselâ hariçten ham kinin getirerek burada bunu tasfiye
etmek için bir fabrika açılması imkânı da kolaylaştırılmak ve bu suretle kinin ve diğer ilâçları çok ucuza malet-
mek sureti göz önünde bulundurulmuştur ve bunun için madde metnine yurd dahilinde yapmak kaydi ilâve edil-
miştir.
Lâyihanın ikinci maddesi, Hilâliahmer cemiyetinden başkası namına gelen ilâçların sokulması yasaklığını
gösterir. Üçüncü maddede ise her ihtimale karşı memleketi ilâçsız bırakmamak endişesile bunların daima Sıhhat
ve İçtimaî Muavenet Vekâleti tarafından tayin edilecek miktarda bulundurulması mecburiyetini koyduğu gibi
her hangi bir fiat karşılığına meydan vermemek iizere fiatların Vekâletle Cemiyet arasından müşterek olarak
tesbitini şart koşmaktadır.
BALYA - KARAAYDIN MADENLERİ KİRALAMA VE İŞLETME ŞİRKETİNİN

GETİRECEĞİ MAYİ MADENİ MAHRUKATIN GÜMRÜK VE MUAMELE
RESMİNDEN İSTİSNASINA DAİR 1 / 2 3 0 NO.LU K A N U N LÂYİHASI
26 Mayıs 1935
ESBABI MUCİBE
1930 senesinden beri çinko ve kuışun Hatlarının mütemadiyen düşmesi Balya - Karaaydın simli kurşun,
çinko madenlerini iktisaden göğüs gerilmesi müşkül vaziyete sokmuş, 1932 senesinde çalışamaz bir hale gelen
maden, 3 Kânunusani 1932 tarihinde tescil edilen bir kiralama akdile Balya-Karaaydın madenlerini kiralama ve
işletme şirketinin idaresine geçmiştir. Madenin, Hükümet yardımı olmadan işleyemeyeceği, daha evvelden belirmiş
bir hakikat olduğundan, 14 Kanunuevvel 1931 tarihli ve 1895 numaralı kanunla, Hükümet Balya-Karaaydın
madenlerinde kullanılmak üzere hariçten getirilen gazoillerin gümrük ve muamele vergisinden muaf tutulmasınt
temin etmiştir. Bu kanunun tatbikine başlandığı, mezkûr tarihden itibaren de kurşun ve çinko Hatlarında lehde
bir değişiklik olmadığından, meriyet müddeti 21 Kânunuevvel 1934 tarihinde bitmiş olan kanunun hükmü, 23
Kânunuevvel 1934 tarihli kanun ile 1934 malî senesi nihayetine, yani 31 Mayıs 1935 tarihine kadar uzatılmıştır.
— 596 —
Kurşun ve çinko fiatlarınııı mütemadiyen düşmesi, hükümetin gösterdiği himayeyi idame etmesini icab
ettirecek derecededir. Esasen Balya - Karaaydın madenlerinin, iktisadî zaruretlerle kapatı'ması halinde muame-
le ve gümrük resimlerinden muafen ithali istenen mayi mahrukat, 90 ı itibarile ithal edilemiyeceğinden Hazine-
nin kayda şayan müsbet bir varidatı olmayacakdır.
Ancak, ithal edilen mayi mahrukatın münhasıran Balya-Kaıaaydın kiralama şirketinin diesel ve semi die-
sel motörlerinde yakılmasını murakabe için, kanun lâyihasının ikinci maddesindeki tedbirler derpiş edilmişdir.
İlişik lâyihanın kanunlaşdırılması ile Balya - Karaaydın madenlerinin, muayyen bir hacimde faaliyetine
imkân bahş edileceği ve bu suretle memleket iktisadiyatına, değerli bir hizmet yapılmış olacağı düşünülmektedir.
7 Haziran 1935
Hükümetin esbabı mucibesinde seıdolunan mütaleayı varid gören encümenimiz kanun lâyihasını esas iti-
barile kabul etmekle beraber muafiyet için tesbit edilen müddeti 3 sene olarak mutlak surette zikretmekten ise
bu müddetin azamî had olarak gösterilmesini ve bu müddet zarfında hariçten getireceği mayi madenî mahruka-
tın gümrük resminden ve muamele vergisinden muaf tutulabileceği yolunda tadilini ve bu gün zarara işlemesi
hasebile bu muafiyete mazhar kılman bu madenlerin dünya fiatleri düzeldiği ve madenler kârla işlemeğe başla-
dığı zaman da muafiyetten istifade etmeleri caiz olmayacağından bu zaman hulûl edince muafiyetin kaldırılması
maksada uygun görüldüğünden lâyihaya bunu temin edecek şekilde bir madde ilâvesini muvafık görmüş ve lâ-
yihada bazı değişiklikler yapmıştır.
TUZ FİATİ HAKKİNDA 1 / 237 NO.LU K A N U N LÂYİHASI
25 Mayıs 1935
ESBABI MUCİBE
Halkın zarurî ihtiyaçları arasında bulunan ve davar ve hayvanların gıdası için de ayni derecede zarurî bir
ihtiyaç teşkil etmesi hasebile köylüyü yakından alâkadar eden tuzun fiatımn indirilmesi köylünün maişetini teh-
Vin ve davar ve hayvanların beslenmesini teshil edecek mahiyette görüldüğünden tuzun kanunî fiatımn altı ku-
ruştan üç kuruşa indirilmesi muvafık görülmüştür.
1518 numaralı kanunun 4 üncü maddesi mucibince encebi memleketlere ihraç olunan balık, peynir, zeytin
için sarfedildiği tahakkuk edecek tuzun beher kilosu için kanuni fiat üzerinden 5 kuruş prim verilmekte olması
hasebile kanuni fiat üç kuruşa indirildikten sonra primin de 5 kuruş olarak ipkası mümkün olamıyacağından
bu primin de iki kuruşa indirilmesi zarurî bulunmuş ve lâyiha bu maksatla tanzim edilmiştir.
GÜMRÜK VE İNHİSARLAR ENCÜMENİ MAZBATASI
29 Mayıs 1935
Tuz fiatımn 6 kuruştan 3 kuruşa indirilmesi hakkında Hükümetin mazbatasındaki mucib sebebler encü-
menimizce de muvafık görülmüştür.
Birinci madde, encümenimizce ilâve edilen muvakkat madde hükmünün icabına göre tashih edilmiştir.
15 Haziran 1935 tarihinden önce ihraç edilen tuzlu maddelerin tuz fiatları 6 kuruş olacağına göre bu tarih-
ten önce ihraç edilenlerin primleri eskisi gibi 5 kuruş üzerinden verilmesi ve bu tarihten sonra ihraç edileceklerin
primlerini 2 kuruşa indirilmesi muvafık görülmüş ve ikinci madde ona göre tadil edilmiştir.
Ticarî icablara göre dış piyasalarında satılacak tuzlarla, kaçakçılığın önüne geçmek için hududlardaki tuz-
la ve ambarlarda satılacak tuzların fiatlarını indirmek salâhiyetinin Gümrük ve İnhisarlar Vekâletine verilmesi
encümenimizce muvafık görülerek üçüncü madde ilâve olunmuştur.
İnhisarlar idaresinde cari hesab tutan tuz satıcılarının kanunun neşri tarihinde ellerinde bulunan 6 kuruş
fiatlı tuzun da 3 kuruşa indirilmesini temin ederek zarardan kurtarılmaları maksadile muvakkat maddenin ilâ-
vesi miinasib görülmüştür.
— 597 —
30 Mayıs 1935
Hükümet teklifinin istinat ettiği eshabı mucibe bilhassa halkın zarurî ihtiyaçlarının ucuzlatılması ve da-
varların beslenmesinin kolaylaştırılması gibi mühim gayelere müstenit olmak itibarile Encümenimizce memnu-
niyetle karşılanmış ve kanunun heyeti umumiyesi esas itibarile isabetli görülmüştür.
Hükümetin de muvafakatile Gümrük ve İnhisarlar Encümenince tadilen hazırlanan metin encümenimizce

esas tutularak birinci madde de gösterilen fiatın tuzla fiatı olduğu bu hükmün atfolunduğu kanun delâletile anla-
şılmakta olduğundan aynen kabul edilmiştir. İkinci madde hükmünü tavzih eden bir değişiklik yapılmış ve üçün-
cü madde aynen kabul edilmiştir. Muvakkat maddede yazılı (hesabı cari) tabirinin bir iltibasa mahal kalmamak
üzere tavzih edildiği gibi tuz fiatı farkına mukabil bu maddede gösterilen satıcılara verilecek tuz formülü de
daha vazih olarak yeniden yazılmıştır. Dördüncü maddede kanunun 1 Haziran 1935 den meri olacağı yazılmış
beşinci madde aynen kabul edilmiştir.
ŞEKER İSTİHLÂK VE GÜMRÜK RESİMLERİ HAKKINDA 1 / 248 NO.LU KANUN LÂYİHASI
3 Haziran 1935
ESBABI MUCİBE
Milletlerin refah derecesinin bir miyarı telakki edilen ve umumî sıhhat bakımından çok büyük bir ehem-
miyeti olan şekerin memleketimizde sarfiyatı çok dun bir mertebededir. Türkiye'de senede nüfus başına 4 kiloyu
bile bulmıyan bu maddenin sair memleketlerdeki sarfiyat miktarı:
Danimarka'da 54,2
İsveç'de 42,1
Hollanda'da 41
Belçika'da 27,18
Almanya'da 23,1
Fransa'da 25
İstihlâkin umumî refah derecesile artması tabii olmakla beraber fiatın da ne kadar mühim bir rol oynıya-
cağı aşikârdır. Nitekim Avrupa'da en çok şeker yiyen memleketlerden Danimarka ve İsveç'te şeker fiatları 12,1
ve 12,02 kuruştur.
Memleketimizde bugün kristal şeker fabrikalarında ve İstanbul'da 36, 75 - 37 kesme şeker de 40 kuruşa sa-
tılmaktadır. Dörd beş senedenberi sabit denilebilecek raddede kalmış olan fiatlara mukabil istihlâkimiz 75 000
tondan 50 - 55.000 tona düşmüş bulunmaktadır. Fabrikalarımızın 75 000 ton raddesinde bulunan istihsal ka-
biliyetinden bugün yalnız yüzde 70 nisbetinde istifade kabil olabilmektedir.
Fabrikalarımızın maliyet fiatları üzerinde yapılmış olan uzun tetkikat, fabrikalar satış fiatının, istihsal
ziyadeleştikçe ehemmiyetli bir nisbet dahiline düşebileceğini göstermiştir. Şu halde şekeri pahalaştıran istihlâkin
azlığı ve istihlâki azaltan şekerin pahalılığıdır. Memleketimizde şeker meselesi bu bakımdan fasid bir daire için-
de bulunmaktadır.
Bu daire içerisinden çıkarak halka nisbeten ucuz fiatla çok şeker yedirebilmek hedefile aşağıdaki tedbirlere
tevessül edilmiş bulunmaktadır.
1 - Memleketimizde tesis edilmiş bulunan 4 şeker fabrikasını bir idare altında toplıyarak idare birliği saye-
sinde. işletmede azamî tasarrufu tenor, etmek ka4iı olacaktır. Bu fabriVaları işletmek üzere yeniden tesis edile-
cek olan şirkete Ziraat ve İş Bınkalariyle Sumsr'oank beheri 1 / 3 aisbetr.de iştirak eyliyecekler ve bu teşekkül-
de bu suretle ayrıca hususî sermaye bulunmıyacsktır.
2 - 3 a .ırkîte k onul m isi icabeden sermayeye bugün memleketimizdeki sanayi teşebbüslerinin temin ey-
lemekte oldukları kâra nisbetle çok mutedil bir temettü olan yüzde 9 haddi bırakılmıştır. Hatta bu temettü mik-
tarı mevcud şsker stoklarından mütevellid zarar ile pancarı farkı fiatı ve saireden dolayi ilk 3 senelik yüzde
7 ye kadar tenezzül eyliyecektir.
— 598 —
3- Fabrikalar tesisatının amortisman nisbetleri maliyet fiyatlarını yükseltmemek için çok mutedil
clarak intihab edilmiştir. Öyle ki makineler ve vesaiti mihanikiye 1 5 - 2 0 sene, mebani ise 40 sene zar-
fında amorti edilmiş olacaktır.
4 - Pancar fiati vasati olarak 30 paraya indirilmiş bulunmaktadır. Bu bedel çiftçiye ödenecek olan fiat olub
nakliye tohum ve sair masraflar dahil bulunmamaktadır. Bu vasatı fiatın, bu gün Türkiye'de vasatı olarak hektar
başına 15 ton pancar alınmakta olduğu nazarı itibare alınacak olursa çiftçiye iyi bir kâr temin eyleyecek mahi-
yette olduğunu yapılan tetkikat göstermiştir. Ancak pancar ziraati memleketimizde henüz yeni denebilecek bir
ziraat olduğundan bu fiatın dununda kalındığı takdirde çiftçinin bilhassa iyi kalitede mahsul veren kıraç toprak-
lara pancar ekmekten sarfınazar eylemesi varid görülmektedir.
Zikrolunan tedbirlere ilâveten bilhassa fabrikaların tevhidinden ve daha rasyontl işletme tedbirlerinin
tatbiki sayesinde şeker satış maliyetinin indirilmesi mümkün olabilmiştir. Elde edilen satış maliyetleri aşağıdaki
tabloda gösterilmiştir.
İstihsal Maiyet fiati

Ton Kuruş
55 000 20.90
60 000 19.80
65 000 18.95
70 000 18.15
75 000 17.95
Yukarıda da işaret edildiği veçhile fabrikalar istihsalâtının tezayüdü satış maliyetini ehemiyetli bir mik-
yasta düşürmektedir. Bu maliyet içerisinde fabrikaların bilûmum masarifi ile amortisman ve temettüleri dahi!
bulunmakta olub kristal şekerin fabrikalarda ve İstanbul'da toptan satış fiatini göstermektedir. Kesme şeker
fabrikalar için yukarıki fiatlerden 3 kuruş fark ile satılacaktır.
İstihlâki arttırmak ancak ucuz fiat ile mümkün olacağı yukarıda arzedilmiştir. Bugün cari olan fiatlerde
yapılabilecek 3-5 kuruş gibi bir farkın mâtlub olan tesiri yapamayacağı aşikârdır. Bundan dolayı kristal şeker
toptan satış fiatinin 25, kesme şekerin de 28 kuruşa indirilmesi kararlaştırılmıştır. Bu sayede istihlâkin süratle
artarak bir iki sene zarfında 75 000 tona vâsıl olacağı kuvvetle ümid olunmaktadır. Yukarıda arzedilen fiatler
sabit tutulunca maliyet fiatinin düşmesile mütenasiben alınacak istihlâk resminin artacağı tabiidir. Yukarıki ma-
liyetlere nazaran:
55.000 ton istihsalde istihlâk resmi 4.1
60.000 " 5.2
65.000 " 6.05
70.000 " 6.85
75.000 " 7.05
olabilecektir.
Demek ki fabrikalarda temin edilen mühim tasarrufların yanında Hükümetçe alınmakta olan şeker istih-
lâk resminde de ehemmiyetli bir tenzile karar verilirse artacak istihlâk ve bununla mütenasiben alınabilecek re-
sim sayesinde başlangıçtaki Hazine varidatı zayiatının süratle telâfisi mümkün olabilecektir.
İlk senelerin varidat tenakusuna gelince; bunun da bir dereceye kadar kapatılabilmesi için fabrikaların bir
iki sene 55 000 ton istihsal üzerinden ayarlanması ve bu müddet zarfında fabrikalarda bulunan stoklara doku-
nulmayarak istihlâk fazlasının hariçten getirilmesi düşünülmektedir. Bu suretle Hazinenin varidat noksanı tak-
riben 3 000 000 liraya düşmüş olacaktır.
Şeker fiatlerinin derhal 25 ve 28 kuruşa düşürülmesi bugün fabrikalarımızda bulunan 37 000 ton raddesin-
deki stokun devalorizasyonuna sebeb olacağı gibi elyevm 1935 kampanyası için 30 paradan yüksek fiat ile mu-
bayaası taahhüd edilmiş olan pancarlar dolayısile de ehemmiyetli bir zarar tevellüt edecektir. Bunlar ve düşünü-
len diğer tedbirlerin henüz tatbik edilmemiş bulunması yüzünden mütevellit zararın derhal telâfisi müşkül bu-
lunduğundan, bunun üç seneye taksimi ve bu müddet zarfında satılacak olan 200 000 ton şekerin istihlâk resmin-
den tenzilât yapılması teemmül olunmuştur. Bu zararın 200 000 ton şekerin beher kilosundaki hissesi 2,1 kuruş
ise de bunun yalnız 1,4 kuruşu vergiden indirilecek ve mütebakisi fabrikaların kârından mahsub edilecektir.
— 599 —
TÜRKİYE ZİRAAT BANKASININ İPOTEKLİ VE MÜTESELSİL ZİRAİ ALACAKLARININ

TAKSİTLENDİRİLMESİ HAKKINDA 1 / 2 6 6 NO.LU KANUN LÂYİHASI
7 Haziran 1935
(İKTİSAD VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)

11 Haziran 1935
Hükümet çsbabı mucibesine ve İktisad Vekilinin verdiği izahata göre 1929 senesine tekaddüm eden
senelerdeki ökonomik vaziyete istinaden ziraî ihtiyaçları karşılamak üzere Ziraat Bankasından gerek ipotekli
ve gerekse müteselsil kefaletli yapılmış istikrazlar 1929 senesinden itibaren başlayan buhranın neticesinde fiat
sukutile tediye edilemiyecek bir hale gelerek zürra, hasilâtile bu borcu ödeyemiyecek bir vaziyete düştüğünden
1931 senesi nihayetinde Bankanın alacaklı hesablarında tediye edilememiş borçların kanunun neşri tarihine ka-
dar geçmiş günler faizlerinin yüzde 5 üzerinden hesab ve asıl borca ilâvesile bulunacak tutarın bu kanun hükümlt-
rine göre yüzde 3 faizle ve en çok 15 müsavi yıllık taksitile ödenmesi ve faizin yüzde 3 indirilmesinden ve Banka
alacaklarının uzun bir zamanda tasfiyesinden naşi Bankanın maruz kalacağı güçlükleri önlemek üzere 1936
bütçesinden itibaren Hazineden Bankanın ihtiyat sermayesine bir milyon liralık tahsisat konulması gayelerini
istihdaf eden bu kanun lâyihası bir taraftan Bankaya borçlu çiftçilere kolaylık göstermek ve diğer taraftan Ziraat
Bankası sermayesini korumak için gerekli teminatı göz önünde bulundurduğundan çiftçinin kalkınması bakı-
mından ve bu günkü ökonomik şartlara göre yerinde bir tedbir olarak esas itibarile onaylanmıştır.
12 Haziran 1935
Hükümet ve İktisad encümeninin gerektirici sebeblerinde de anlatıldığı gibi 1929 yılından önceki ürün
pahalarile ondan sonra gelen yılların ürün pahaları acun ekonomik buhranı karşısında düşmeğe başlayarak üre-
tim masraflarını koruyamayacak dereceye kadar inmişti. Bu şartlar içinde çiftçi, bankaya olan borcunu ödeye-
meyecek bir hale gelerek derin bir sıkıntıya düşmüştü. Çiftçinin bu durumunu göz önüne alarak 1931 yılı sonuna
kadar Ziraat Bankasına olan tarımsal borçların yüzde 3 üremle on beş yıl için taksitlendirilmesi ve bu kanun
hükümleri yürümeğe başladığı zamana kadar olan faizlerin yüzde 5 olarak hesablanması ergesile hazırlanan bu
kanun lâyihası çiftçilik hayatında bir genişlik sağlamak, çiftçiyi toprağına bağlamak bakımından encümenimiz-
ce şükran ve takdir ile karşılanmıştır.
1/261 NO.LU ETİBANK K Â N U N U LÂYİHASI
7 Haziran 1935
(İKTİSAD VEKİLLİĞİNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ETIBANK KANUNU ESBABı MUCIBE LAYIHASı
Memleketimizde varlığı görünen veya söylenen maden servetlerimizin işletme noktai nazarından kıymet-
lerini tetkik ettirmek ve bunları aramak için İktisad Vekâletine bağlı bir Maden Tetkik ve Arama Enstitüsünün
kurulması hususunu temin edecek kanun sayesinde, maden varlıklarımızın tetkik edilmesi ve aranması, malî im-
kânlarını umumî bütçeden alan ,ve madencilik tekniğinin en son vasıtalarile kurulacak olan bu Enstitü tarafın-
dan bir amme hizmeti gibi temin olunacaktır.
Faaliyetinden gereği gibi istifade edebilmek için, Enstitüyü, arayacağı maden servetlerimizden işletme te-
sisine elverişli görünenleri işletecek olan ticarî teşekkülleri kuracak ve bunları "financer" edecek yüksek malî
bir müessese ile teşriki mesai ettirmek ihtiyacı karşısında bulunuyoruz.
Mevcud malî müesseselerimiz, bilhassa aran na devresinde çok riskli "risque" olan ve büyük sermayele r
isteyen maden işlerine ehemmiyetli surette alâkalarını hasredemsmişlerdir. Maden Tetkik ve Arama Enstitüsünün
kurulmasile, bu arama risklerinin Hükümet tarafından deruhde edilmiş olmasına rağmen, zaten kendi yollarında
pek mühim sanayi işlerine girişmiş olan mevcud millî müesseselerimizi, bunların bünyelerinde esaslı tadilât yap-
madıkça maden işlerile de uğraşmaya sevketmek, memleketin bu faaliyet sahasından beklenilen istifadeyi hiç bir
veçhile tahakkuk ettirmez.
— 600 —
Tutulacak olan en doğru yol, memleketin maden sahasındaki faaliyetinin kazanabileceği büyük ehemmi
yetle mütenasib ve madenliğin hususiyetlerine ve şartlarına uygun yeni bir müessese kurub, kendisini bilhassa
ve müstekir bir surette bu işlerle alâkalandırmak olacaktır. Kurulacak olan bu malî müessese, Enstitünün mey-
dana çıkarıb hazırladığı madenlerle iştigal eylemek ve onları işleyecek olan müesseseleri (financer) etmek, yardım
ve himayesi altında bulundurmak, bunların muhtaç olduğu büyük sermayeleri memleket menfaatine en uygun
şekilde tedarik imkânlarını araştırmak vazifelerile mükellef olacaktır.
Büyük elektrik santrallerinin kuvvet membalarını, umumî surette, linyitlerimiz ve maden kömürlerimiz
teşkil edecektir ve bu madenlerin maliyet fiatlerine yakın ucuz fiatlerle elektrik santrallerine verilmesinde, elekt-
rik kuvvetinin ucuza maledilmesi noktasından, büyük ehemmiyeti vardır. Bundan başka elektrik santrallerinin
mühim müşterileri bulunacak olan madenlerimizin de muhtaç oldukları bu kuvveti mümkün mertebe ucuz sa-
tın almaları lâzımdır.
Bundan dolayı, bir taraftan bu karşılıklı ticarî alâka, diğer taraftan elektrik istihsal, nakil ve tevzi sanayii
ile madencilik arasındaki sıkı teknik yakınlık, halen mevcud diğer malî müesseselere verilemeyecek olan elektrik
işlerini de maden faaliyeti için kurulacak olan yeni malî bir müesseseye gördürmeği lüzumlu ve faideli addettir-
mektedir.
Bu mülâhazalara müsteniden, esas iştigal mevzuu, memleketin maden ve elektrik işleri olmak üzere teşki-
lini düşündüğümüz Etibank yüksek malî müessesesinin kurulmasına müteallik hazırladığımız kanun lâyihasını
ilişik olarak sunuyoruz.
MADEN TETKİK VE ARAMA ENSTİTÜSÜ HAKKINDA 1/254 NO.LU KANUN LÂYİHASI
7 Haziran 1935
MADEN TETKİK VE ARAMA ENSTİTÜSÜ KANUNU ESBABI MUCİBE LAYİHASI
Maden zuhuratının gereği gibi işletilmesinin ancak geniş vasıtalara malik olan kuvvetli sermayelerin işi
olduğu tecrübelerle sabit olmuştur.
Ciddî olan büyük sermayelerin çok defa maden işlerinde çekingen davrandıkları ve buna da başlıca sebep,
maden servislerinin ekseriya gayrikâfi tetkik ve araştırma yüzünden, maddi muayyen bir kıymet arzetmediği
noktası olduğu ve neticeden boş kalan faaliyet sahalarının bir takım spekülâtörler elinde kaldığı muhakkaktır.
Memleketimizde, değerleri hakkında iptidaî bir fikrimiz olmakla beraber, kıymet ve mahiyetini iyice bil-
mediğimiz bir takım madenlerimiz olduğu gibi, haklarında hiçbir malûmata sahib bulunmadığımız diğer bir kı-
sım madenlerimiz de vardır. Ciddi tetkik ve arama neticelerinin, bunların bir kısmının işletmeye müsaid oldu-
ğunu göstermesi beklenebilir.
Zonguldak maden kömürü havzamız, memleketin bu günkü ihtiyacını temin ile beraber memleket dışarı-
sına da mühimce ihracatta bulunmaktadır.
Zonguldak kömürleri, Karadeniz ve Akdeniz havzalarının maden kömürü ihtiyacının en büyük kısmını
temin eylemeli, bundan başka sanayileşmekte olan memleketin, gittikçe artan kömür ihtiyacını da karşılayabil-
melidir.
Memleketimizin bir çok yerlerinde linyit kömürü zuhuratı vardır. Bunların bir kısmı hususi teşebbüslerle
ehemmiyetsiz mikyaslarda işletilmeğe başlanmıştır. Memleketin sanayileştirilmesi, bilhassa muayyen sanayi
mıntakalarında büyük elektrik santrallarının kurulması programı ele alınırken ilk hatıra gelen cihet, bu linyit
zuhuratından istifade edebilmek keyfiyetidir. Petrol zuhuratı üzerinde yapmakta olduğumuz araştırmalar neti-
cesinde, memlekette iktisadî bir tarzda işlenebilecek petrol menbaları meydana çıkarılıb işletilinceye kadar mayî
mahrukatın dahilden tedariki noktasından memleketimizde tesadüf edilmekte olan bütimlü şistlerin miktar ve
keyfiyetlerinin de tetkiki zarurî görülür.
Kromun büyük sanayide kullanılmağa başlanılmasından beri, memleketimizin bu kıymetli maden serve-
tinin istihsal ve ihracı, iktisadî bir ehemmiyet kesbetmiştir. Bilhassa son senelerde, memleketimiz, krom istihsali
noktasından diğer memleketlere nazaran en başta gelmektedir. Fakat şiddetli bir istihsal neticesi olarak, mem-
letimizin krom serveti, tabiatiyle gittikçe azalıyor.
— 601 —
Memleketimizdeki altın zuhuratını arattırırken, bu zuhuratın yüzlerce senelerden beri işletilmiş olan çin-
kolu simli kurşun madenlerimizle sıkı bir alâkası olduğunu gördük. Bu cihetten halen aratmakta' olduğumuz
Keban madeni gibi diğer simli kurşun madenlerimizin de tetkik ettirilmesi ve arattırılması lüzumuna kani
olduk.
Mağnezit zuhuratımız, bu madenin son senelerde muhtelif inşaatta ve sanayide büyük mikyasta kullanıl-
ması dolayısile istihlâkinin bütün dünyada artması yüzünden, ehemmiyet kazanmıştır.
Her nekadar masraflı da olsa, uzun zamanlara mütevakkıf da bulunsa, yukarıda ehemmiyetlerine işa-
ret ettiğimiz maden varlıklarımızın üzerindeki tetkiklerin ve araştırmaların yapılması için teşebbüse girişme-
miz ve başka türlü imkânı görülmediğinden ehemmiyetli bir âmme hizmeti olan bu işleri umumî bütçeden lüzum
görüldükçe verilecek tahsisatla bunun için vücuda getireceğimiz bir teşekküle yaptırmamız zarureti ile karşılaş-
tığımızı görürüz. Nitekim, bizden evvel bu ihtiyacı duymuş olan bir çok madenci memleketler, bu husus için,
hatta sırf ilmî mahiyette tetkikat yapan jeoloji enstitüleri, maden tetkik ofisleri gibi, muhtelif isim ve bünyelerde,
büyük masraf ve külfetli tekeller kurmaktan geri durmamışlardır.
Bu sahada bilhassa Rusların, Belçikalıların ve Fas'ta Fransızların, kendi şartlarına uygun, mükemmel hal
suretleri bulmuş oldukları sayılmağa değer.
Moskova'nın (İnstitüt de mineralogie appliquee) adlı muazzam bütçeli ve her türlü vesika, tecrübe, tetkik
unsurlarını ve teçhizatını muhtevi ve bütün Sovyet ülkesini baştan aşağı tarayıp etüdlerini yapan ve son seneler-
de Sovyet Rusya'yı, maden noktasından, meydana çıkardığı servetlerle ehemmiyetli bir mevkie geçiren teşekkü-
lü, son derece dikkate ve örnek alınmağa şayandır.
Belçika Hükümetinin ana yurda mahsus olmak üzere, (İnstitüt national des mines) namile, hükmî şahsiyeti
haiz olarak vücuda getirdiği müessese, Hükümetin istişarî ve fennî bir müessesesi halinde çalışmaktadır.
Fransa Hükümetinin Fas ülkesi için bir kaç sene evvel tesis ettirdiği (Bureau cherifien de recherches e de
participations minieres) Fas'ın maden servetlerini aramakta, değerlendirmekte ve icabında hususî sermayedar
grubları bunları alâkalandırmaktadır. Fas'da, bulunan petrolün ve keşfolunan (Cerada) antrasit havzasının
işletmeye konması bu teşekkülün müsbet eserlerindendir.
Memleketimizde de diğer memleketlerdekine benzeyen böyle bir teşekkülün kurulması zaruretini kavramış
ve bu işe Petrol ve Altın Arama ve İşletme idarelerini faaliyete getirmek suretile başlamış bulunuyoruz.
Teklif edilen bu Enstitünün tarzı faaliyeti sınaî mahiyette olacağından bu işin ticarî usullere tevfikan hu-
susî bir müessese gibi çalışacak hükmi şahsiyetli bir teşekkül tarafından görülmesi, işin verimi, sürati, rasyonel
çalışması ve müsbet neticeye isali noktalarından yegâne muvafık şekli haldir.
Bu teşekküle Petrol ve Altın Arama ve İşletme idarelerinin ilhakım, bu günkü ihtiyaçlar göz önüne getire-
rek lüzumlu ve faydalı buluyoruz. Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü, İktisat Vekâletine bağlı, fakat ticari
usullerle işleyen ve hükmi şahsiyeti haiz bulunan bir müessese olacaktır.
Memlekette adetlerinin azlığı dolayısile her maden müessesesinin ecnebiden getirerek çalışdırmakta oldu-
ğu mühendis ve sair mütehassısların yerine geçmek ve memleketin bu ihtiyacını karşılamak üzere madenlerde ve
taş ocaklarında çalışacak Türk unsurlarının yetişdirilmesi hususunu bu müesseseye bırakmağı faideli görmekteyiz.
Her mali senenin bilâncosu ve hesab hulâsaları ve bunlara aid murakabe heyeti raporu, Genel direktörlü-
ğün o sene zarfmdaki işlere ve hesaplara aid raporu ile birlikte, mezkûr senenin bitmesinden nihayet üç ay içe-
risinde İktısad Vekâletine verilmiş bulunacaktır. İşbu bilanço ve hesab hulâsaları ve raporlar, İktısad Vekâletinin
tedkikınden, Vekiller Heyetinin tasvibinden geçtikten sonra Enstitünün Umumi Heyetinin tasdikine iktiran etti-
rilmek üzere Büyük Millet Meclisi Reisliğine arzedilecektir. Blânço ve hesab hulâsalarının Umumî Heyetçe tas-
diki, alâkadar memurları ibrayı tazammun edecektir.
Enstitüye muktazi tahsisat Hükümetin Umumî Bütçesinden yardım olarak ayrılıb verilecek ve her verilişin-
de defaten tesviye olunub mezkûr Enstitünün emrine Milli bir Bankaya yatırılacaktır.
Enstitünün 1935 malî senesinin sonuna kadarki faaliyeti için ilişik kanunun muvakkat birinci maddesinde
yazıldığı veçhile Umumî Bütçeye konulmasını teklif eylediğimiz tahsisat miktarı 433 000 lira olub buna, Altın
ve Petrol Arama İdarelerinin iltihakı dolayısile, mezkûr idarelerin bakiyei mevcudu olarak ilâve edilecek o an tah-
minî 135 00 lira ve Maadin Tetkik Heyetinin lağvi dolayısile 1935 Bütçesinden naklolunacak 42 00 lira ile bir-
likte Enstitünün nakid varlığı 850000 liraya baliğ olacaktır. Bu meblâğ ile 31 Mayıs 1936 tarihine kadar başlıca
aşağıda arzolunan işleri görmeyi derpiş etmekteyiz.
— 602 —
1- Mardin mmtakasında petrol aramak maksadile yapmakta olduğumuz sondaj ameliyesine, katî netice
alınıncaya kadar devam etmekle beraber, cenubî Anadolu vilâyetinde ve Mürefte civarında petrol bakımından
jeolojik tetkikatı ve icabeden aramaları yapmak (bu işler için bu sene 300 000 lira kadar bir meblağın sarfoluna-
cağını tahmin ediyoruz)
2 - Memleketimizde münhasıran altını ihtiva eden cevherlerin, istifadeli bir surette işletme tesisine şimdilik
müsaid olmadıkları anlaşıldığından epeyce miktarlarda altın ve gümüşü ihtiva eden ve en eski zamanlardan beri
yakın vakitlere kadar bu maksatlarla işledilmiş bulunan kurşun, çinko, bakır cevherleri sınıfına dahil maden-
lerden halen metrûk bulundukları yerler üzerinde tetkik ve aramalar yapmak (bu grub için, 150 000 liranın
sarfolunacağını tahmin ediyoruz)
3- Krom, manganez, molibden, antimon gibi ikinci sınıf maden cevherleriyle mağnezit ve sair taş ocağı
madenleri hakkında tetkik ve aramalar yapmak. (Bu grup için de 50 000 liranın sarfolunacağını tahmin ediyo-
ruz.)
4 - Söğütözü havzasile civarını, taş kömürü bakımından tetkik ederek burada icabeden jeolojik etüdleri
ve haritaları yapmak ve arama ameliyatına ve lüzumundan sondajlara başlamak (bu işler için şimdilik 75 000
ı liranın harcolunacağını tadmin ediyoruz.)
5- Gerek elektrik santralı tesis gerekse mayi mahrukat istihsali ve memlekete ucuz mahrukat temini nok-
talarından müteaddid liğnit madenlerimizi mukayeseli etütlere ve aramalara tâbi tutmak ve yalnız esaslarının
takdiri noktasından bitümlü şist yataklarımız üzerinde tetkik ve aramalar yapmak, (Bu grub için de şimdilik
75 000 liranın iktiza edeceğini tahmin ediyoruz.)
6 - Yukarıda sayılan muhtelif tetkik ve arama gruplarının faaliyetini takib ederek bunların işlerini fennî ve
idari cihetten tanzim eyleyecek olan merkez kadrosunun ücretlerini ve buradaki teşkilâtın sair umumî masraf-
larını karşılamak ve bu teşkilâtın çalışmasına esas olacak kimya, jeoloji, petaografi, mineroloji ve tecrübe
laboratuarlariyle Kütüphane ve Harita dairelerini kurma. (Bu husus için de şimdilik 200 000 liranın lâzım gel-
diğini tahmin ediyoruz.
MADEN NİZAMNAMESİNİN VE MAADİN NİZAMNAMESİNİN BAZI

MADDELERİLE TAŞOCAKLARI NİZAMNAMESİNİN TADİLİNE DAİR
OLAN K A N U N U N BAZI MADDELERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ HAKKİNDA 1/267 NO.LU K A N U N
LÂYİHASI
10 Haziran 1935
Memleketimizin maden varlıklarını kıymetlendirmek, iktisadî inkişafımızla mütenasip tarzlarda maden

işletmeleri kurmak hususunda yeni tedbirler almağı düşündüğümüz sırada, bu varlıklarımızdan hususî şahıslar
elinde bulunmakta olan mühim kısmının arama ve işletme hususlarını düzeltmek ve madenlerimizin muhtaç
olduğu Türk mühendis unsurlarının yetiştirilmesini daha amelî ve semereli bir esasa bağlamak isteyişimiz, ma-
denlerimiz hakkında takip ettiğimiz inkişaf programının tabiî neticesi addedilmelidir.
Hususî teşebbüslerin ellerinde bulunan maddelerimizin bu günkü görünüş göz önüne getirilince, bu
faaliyet sahasının ne kadar düzeltmeğe muhtaç olduğu kendiliğinden belirir.
Taharri ruhsatname ve sahihlerinin hemen hepsi denecek kadar bir ekseriyeti, müddetin temdidi teşeb-
süne girişmiş ve her temdid muamelesi hem ruhsatname sahihleri, hem de Vekâlet ve vilâyet memurlarını
senelerce işgal etmiştir.
608 numaralı kanunun bu günkü şekli, madenlerimizde esas olarak Türk memur ve işçinin çalıştırılacağını
derpiş etmekte, ancak maden mühendisi, fen memuru, usta başı, mütehassıs usta gibi teknik unsurların, yan-
larında kendi meslekinden Türk genci yetiştirilmek şartile ve Vekâletimizin hususî müsaadesile muvakkat za-
manlar için, ecnebiden olmalarına cevaz vermektedir. Bu madde, ayrıca, ecnebî teknik unsurların yanında yetiş-
tirilecek olan Türklerin yetiştirme ücretlerini, bu ecnebileri çalıştıranlara tahmil etmiştir.
Haddi zatında madenlerimizde çalıştırmağa mecbur bulunduğumuz yabancı teknik unsurların yerine,
Türk unsurların geçmelerini temin gayesile konulmuş olan hüküm, tatbikatta beklenilen neticeyi vermemiş-
tir. Ecnebi teknik unsurların, ileride bir gün kendi yerlerini alacak olan kimselerin yetişdirilmesine çalışacakları
ve işleri arasında bir de adam yetiştirmek gibi başlı başına bir vazifeyi ifa edecekleri tabıatile beklenemez.
— 603 —
Maden işlerinde ecnebi teknik unsuru çalıştıran kimselerden, yetişdirecekleri Türk gençlerinin yetiştirme
masraf ve ücretlerine tekabül etmek üzere, İcra Vekilleri Heyetince her bir sınıf ecnebi mütehassıs için takdir
edilecek bir meblâğı her altı ayda bir ve peşinen Hazineye yatırmakla bizzat Türk genci yetişdirmek mecburiye-
tini kaldırmış olacağız. Bu suretle Hazinede toplanacak olan meblağ, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsüne
verilecek ve bu meblâğlar ile, madenlerde çalışacak Türk teknik unsuru yetişdirilmek işi temin olunarak, bu hu-
sus Enstitü tarafından deruhte edilecektir.
Madenlerimizin memleket iktisadiyatına nâfi ve maden tekniğine uygun şekilde işletilmelerini temin ede-
cek ciddî tedbirlerin alınması zamanı gelmiştir.
Maden imtiyazları yalnız sahiplerine bir taraflı hak bahşetmez. Bunların memlekete karşı vazife ve mec-
buriyetleri de vardır.
İKTİSAD ENCÜMENİ MAZBATASI
12 Haziran 1935
Madenler hakkında tatbik edilen nizamname 26 Mart 322 tarihli olup bu günün ihtiyaçlarına uymamakta
olduğundan Hükümet yeni ihtiyaç ve esaslara göre yeni bir maden kanunu hazırlamış ve Yüksek Meclise sev-
ketmiş ise de tetkiki uzun zamana ihtiyaç gösteren bu lâyiha bu güne kadar çıkarılamadığından günün ihtiyaç-
larını karşılayabilmek için Hükümet maden nizamnatnesile 608 sayılı kanunun bazı maddelerinde tadilât yap-
mağı işin icablarına daha uygun bulmuş ve bu lâyihayı sevketmiştir.
Karşı oy yazısı
(Rejimimizin emelleri; Cümhuriyetcilik, Milliyetçilik, Halkçılık, Layıklık, Devletçilik, İnkılabcılık olduğuna

göre İktisad'Vekâletinin teklif ettiği maden kanunu lâyihasında bu umdelerin yekdiğerile hemahenk olarak telif
ve itmam edilmediği görülmektedir. Gerek Ekonomi Bakanının ve gerekse mütehassıs Müdürü umuminin müfrid
(Enanizm) tezi üzerindeki kuvvetli durum ve müdafaaalarının, Devletçilik kadar da halkçılık, inkılabcılık cep-
hesinden görülmesi ve müdafaa edilmesi şayanı arzu idi.
1 - Memlekette bilhassa bu şubede henüz kâfi derecede yetişmiş mütehassısların olmaması, icab eden la-
buratuarların teessüs etmemiş bulunması;
2 - Coğrafî vaziyet ve iklim şartlarının memlekette müsaid ve müsavi şartlar altında bulunmaması;
3- Mevcud şose ve demiryollarının nakliyat için olan kifayetsizliği;
4 - Maden fiatlarının dünya piyasasındaki düşüklüğü; bu gibi sebebler ve idarî takib külfetleri maden
ruhsatnamesi ve imtiyazının istihsal müddetlerini bilhakkın gecikdirebilir. Keza maden sahihlerini faaliyete
geçmekden ve devamdan da muvakkaten olsun men edebilir. Sahihlerinin hiç bir sunu ve taksiri olmaksızın vu-
kua gelecek olan bu gibi gayrımuntazır hâdiseler hiç bir zaman madencileri sarih ve mükteseb haklardan - eli
boş diyecek bir derecede - mahrum edemez ve etmemelidir. Vergisini veren, memleketi için kanını akıtmakda bir
dakika tereddüd göstermeyen bir vatandaş hakkında bu kadar ağır bir cezanın yapılmasını katiyen muvafık bula-
mamaktayım.
Teklif edilen maden kanunu lâyihası badema memlekette maden taharrisini cidden işkâl edecek ve hatta
arzulu vatandaşları bile temamen men edecek mahiyettedir. İktisad Vekili muhtereminin Encümende şifahen
verdikleri izahata göre bu kanunun bir tecrübe kanunu mahiyetinde görülmesi ve bu suretle teklif edilmiş bulun-
ması vatandaşm mükteseb hakkına şimdiden atılacak her hangi bir menfi adımı bir daha nasıl ve ne suretle müs-
bet şekle getirebilecektir. Bir çok emek ve para ve zamanla vatandaşın kazandığı, istikbalde kazanacağı bu men-
faatlerin telafisi nasıl olacaktır? Bunlar tamamen, meçhuldür.
Kanun maden işlerini (Müfrit enanizm) Devletçilik mefhumu çerçevesi içine alınarak mevcud ve elde edile-
cekleri bilâkaydü şart Devlete mal etmeği istihdaf eylemektedir. Tetkik edilirse görülecekdir ki mevcud maden-
lerin kısmı mühimmi de halk tarafından bulunmuş ve meydana çıkarılmıştır.
(Müfrit enanizm) düsturları takib edilirse Devletçilik mefhumunu geride bırakacak olan sosyalizm, kollek-
tivizm, komonizm prensiplerine kadar varılmış olur ki, bu da sınıf tanımayan umdeleri altında esaslı noktada
temerküz eden prensiplerimize ne derece aykırı düşeceğini de izahdan vareste görmekdeyim.
Mecdi Boysan)
— 604 —
ŞEKERDEN ALINAN İSTİHLÂK VE GÜMRÜK RESMİNİN İNDİRİLMESİ

HAKKİNDA 1 / 248 NO.LU KANUN LÂYİHASI

11 Haziran 1935
Tuz ve çimento fiatlerini hayli eksilttikten sonra şeker fiatmı da kiloda on iki kuruş gibi önemli derecede
azaltmak suretile memlekette hayatı ucuzlatmak için Hükümetin almakta olduğu esaslı ve azimli kararlan encü-
menimiz büyük bir kıvanç ile karşılamıştır.
4 TEŞRİNİEVVEL 1926 TARİHİNDEN EVVEL MEVCUD OLAN VAKIFLAR

HAKKINDA 1/41 NO.LU TATBİKAT K A N U N U LÂYİHASI
12 Haziran 1932
(EVKAF UMUM MÜDÜRLÜĞÜNCE HAZIRLANMIŞTIR)
ESBABI MUCİBESİ
Memleketimizde mevcud vakıflarla sabittir ki Türkün fıtratındaki feragati nefis ve gayrendişlik hisleri bu
dar çerçeve içinde mahsur kalmamış ve ayni zamanda içtimaî tesanüdünü temin eden ve irfan ve fazilet duygu-
larını tenmiye eyliyen mekteb, medrese, hastane, yol, köprü, kervansaray, misafirhane, imaret, çeşme ve daha
nelerle seyli hasenatı, yataklarından taşan nehirler gibi memleketin her tarafını kaplamıştır.
Memleketimiz vakıflarını tetkik için bilhassa celbedilen garbin namdar hukuku medeniye üstadlarmdan
Müsyü Leman dahi bu parlak hakikate ve bu basiretli harekete karşı duyduğu takdir heyecanım samimiyetle
itiraf ve raporuna da dercetmek suretile ispatı insab fetmiştir.
Türkün bu bergüzar hasenatı da Osmanlı saltanatından kurtulmadı ve tâbi tutulduğu usullerin toplu ve
müdevven olmaması tezvirci kafalara hileler icadına meydan vererek o tükenmez servetin epice bir kısmı heder
oldu.
İşte şu lâyihanın ruhunu havi olduğu ahkâmdan başlıcası vakıfları fena kullanıştan korumak için kuvvetli
bir murakabe tesis ile faydalı şartlarının temini icrası, gayeleri bu günün ihtiyaçlarını temin etmeyen vakıfların
o ihtiyacı temin edecek şekle ifrağını, içtimaî faydaları mevcud olduğu halde inkıraza yüz tutmuş vakıfların va-
ridatı müsaid vakıflardan yardım suretile yaşatılmaları imkânının temini, kanunu medenimizin kabul ettiği mül-
kiyet esası ile kabili telif görülemeyerek senelerdenberi bir çok münakaşaları mucib olan mukataa ve icareteye
tahvil usulünün ilgası ve mevcud olanların da tasfiyesi gibi hususlardır ki bunlar ayni zamanda asrî bir vakıf
kanunununda da mevcud olması lâzımgelen hükümlerdir.
Bizdeki vakıflar memleketin bir yerine ve bir köşesine sıkışmış olmayıp bir vakfın hayrat ve menabii vari-
datı müteaddid şehirlerde hatta vilâyetlerde bulunmaktadır. Bu itibarla gayelerine göre her yerin idare ve meca-
lisine taksimleri halinde bir vakfın mameleki oradaki idarenin eline geçecek ve o vakfın diğer şehirlerdeki hayatı
mahiv ve indirasa mahkûm kalacaktır. Sonra en belli başlılarının mevkufatı âşar bedelâtından ibaret olub aşann
ilgası üzçrine diğer vakıfların bir yerde toplanan fazlai varidatile idare edilmekte olduğundan diğer vakıflar bu
akibete uğradığı takdirde bittabi masrafları temin olunamıyacak ve tamamen bakımsız kalacaktır.
Profesör Müsyü Leman'ın da kemali hayret ve takdir ile söylediği veçhile vakıf müessesesi, bizde, yani Türk-
lerde olduğu kadar cihanın hiç bir yerinde bu kadar şümullü değildir. Ulu ecdadımız cami ve mescidlerden
başlayarak mektebler, medreseler, kütüphaneler, hastaneler, imaretler, dağ başlarında hanlar, kervansaraylar,
köylerde ve kasabalarda misafirhaneler, köprüler, yollar, sular ve kaleler yapmışlar, en büyük şehirlere varınca-
ya kadar bütün köy ve kasabanın sularını getirmişler, esirlerin azadını, borçlu mahbusların tahlisini, mücahid-
lerin teçhizini, tahsilde bulunan fakir çocukların ilbasım ve mekteb ihtiyaçlarının teminini düşünmüşler, bunlar
için büyük büyük vakıflar vücude getirmişlerdir.
Fakat çok teessüfe şayandır ki, o kadar büyük düşüncelerle bu kadar vâsi ve şamil bir surette teessüs eden
vakıflar başlıca; idaresizlik ve düşüncesizlik neticesi olarak mahvüheba olmuş gibidir. Bundan büyük ve çok
büyük bir âmil de vakıfların tesciline o kadar ehemmiyet verilmemesi ve yirmi sene evveline gelinceye kadar
Vakıflar için bir hükmî şahsiyet bile kabul edilmemesidir. Böyle bir esas kabul edilmemesidir ki, vakıfları müte-
vellilerin malı haline getirmiş ve çoğu saray bendegânı olan mütevelliler bunları doğrudan doğruya ve hangi bir
sebeble buna muvaffak olamazlarsa bir yolunu bularak mahkemeden müsaade istihsalile yemişler, vakıfları bu
günkü acıklı hale getirmişlerdir.
— 605 —
Evvelce vakıf mallar alelıtlak bir çok istisnaî ahkâma tâbi idi- Bu ahkâm vakıfların mahfuziyeti ve mü-
him bir servet halinde zamanımıza kadar gelebilmesi hususunda çok âmil olmakla beraber bilhassa ümran ve
iktısad noktalarından makûs neticeler de vermiş, hatta vakıf aleyhindeki cereyanlar da bu makûs neticelerin te-
sirini çok ehemmiyetli bir surette hissettirmekte bulunmuştur. Eski tabiri veçhile müstağnaanha hayrat ve bir faide
temin etmeyen irad nevinden emlâk ve arazi: Evvelce bu gibi mahallerin bilhassa satılması veya başka bir mahal
ile değişilmesi o kadar kuyud ve şuruta bağlı idi ki en ciddî zaruretler bile bu kuyud ve şurut karşısında ihmal
edilir ve vakıflar da harab olur giderdi. Öyle ki, vakıf denince hatıra gelen şey bu gibi yerlerden mürekkeb bir yı-
ğın harabe oluyordu. Cümhuriyet devri bunu derhal nazarı dikkate aldı ve Evkaf bütçe kanunlarına yeniden
hükümler vazederek tatbikata da başladı.
Gerek hayrat, gerek âkar olsun vakıf malların mühim bir kısmı ahşaptır ve bu itibarla bilhassa yangın
tehlikesine maruzdur.
1926 senesi Evkaf bütçe kanununun neşrinden evvel bazı vakıfların idareleri mülga Nezaret veya Vekalet
tarafından mütevelli kaymakamı namile bazı zevata tevdi edilmiş ve bu zevat o vakıfları elân idare etmekte bu-
lunmuşlardır. Bu kanunun neşri ile beraber bunların da hizmetlerine nihayet verilmesi pek tabiî olub şu kadar ki
kendilerinin hizmetleri mesbuk olmasına mebni vakfı devirlerinden sonra olmak üzere kendilerine altışar aylık
nisbetinde bir ikramiye verilmesi muvafık olacağı mülâhaza olunmuştur.
Memleketimizde ötedenberi emvali gayrimenkule üzerinde menfi bir tesir yaptığından şikâyet edilen hu-
susattan biri de emvali gayrimenkulenin milk, icareteynli, mukataalı ve gedik gibi muhtelif nevilere ayrılması
ve bunların tasarruf noktasından ayrı ayrı hükümlere tâbi bulunmasıdır. Bunlardan bu gün belli başlı mevcud
olan icareteynli ve mukataalı emlâktir. Bu icareteynli ve mukataalı gayrimenkullerin zilyetlerinden senelik olarak
alınan müeccele ve mukataa kanunu medeninin kabul ettiği bir nevi aynî hak demek olmasına rağmen kanunu
medenide aynen mevcut olmamasına mebni emvali gayrimenkulenin nevinden bir vahdet temini için bu usulün
ilgası ve mevcut olanlarının da tasfiyesi zamanı hulûl etmiş olduğuna şüphe yoktur. Ancak müeccele ve muka-
taada netice Evkaf için senede yarım milyonu mütecaviz bir varidat mevzubahs olduğuna göre, tasfiyede bunu
da nazarı dikkate almak icab eder. Bunun için bulunabilen çare bunların resülmale kalbidir.
Bu kanunun meriyete vazı ile beraber şimdiye kadar Devlet teşekkülleri ile hiç de alâkadar olmamış birçok
vakıflar ve bu meyanda akalliyet vakıflarında da Devlet murakabesi teessüs edecek demektir. Murakabe edebil-
mek için murakabe edilecek şeyin mahiyetinin bilinmesi zaruridir. Halbuki bu vakıflar hakkında umum mü-
dürlükçe hiç bir kayid ve malûmat yoktur. Bir de cami ve mescitlerin tasnifi çok mühim bir meseledir
ve bir senede neticelenmesine imkân yoktur.
ADLIYE ENCÜMENI MAZBATASı
2 Temmuz 1934
Lâyiha kanunu medeninin neşrinden evvel mevcud olan vakıfların ne suretle idare edileceğini, idare eden-
lerin vazife ve mesuliyetleri ne olacağını, vakıf şartlarının ve indelicab gayelerinin ne suretle değiştirilebileceğini
tanzim ve buna müteferri ahkâmı tesbit eylemektedir.
Kanunu medenimiz vakıf tabiri yerine tesis kelimesini kullanmış olub, lâyiha kabul olunduğu takdirde mem-
leketimizde bir kısmı kanunu medeninin neşrinden evvel vücude gelen bu kanun hükümlerine tâbi vakıflar
ve diğeri de kanunu medeninin neşrinden sonra vücude gelmiş veya getirilecek hükümlerine tâbi tutulacak tesis-
ler olmak üzere iki nevi vakıf bulunacaktır.
Mahiyetleri bir olduğu halde ayrı idareye ve ayrı hükümlere tâbi iki nevi müessesenin yaşatılması esas iti-
barile arzu edilir şeylerden olmadığı mülâhazasile, eski vakıfları kanunu medenideki tesis hükümlerine ve onların
idare tarzlarına tâbi kılmak ve bu ayrılığa meydan vermemek düşünülebilirdi. Fakat Hükümetin esbabı mucibe
lâyihasında dahi izah olunduğu üzere bizde kanunu medeninin neşrinden mukaddem vücude getirilen vakıflar
bir hususiyet arzetmektedir.
Bunları kanunu medeninin tesis hükümlerine tâbi kılmak, vakıfları, gayeleri itibarile tasnife tâbi tutarak
bu gayeleri Devlet, vilâyet, belediye ve köyden hangisine taallûk ediyorsa onların teftiş ve murakabesine tâbi
bırakmak ve Evkaf müdüriyeti umumiyesini ortadan kaldırmak neticesini hâsıl ederdi.
Ekserisi bizde vilâyet, belediye ve köy teşkilâtı yapılmadan evvel vücude getirilmiş olan bu vakıflar mem-
leket içine yayılmış olub bu teşkilât yapıldıktan sonra vakıf muayyen bir köy veya belde dahilinde olduğu halde
onu idameye muhtar akarat başka bir belde veya beldeler ve bazan başka vilâyetler dahilinde kalmıştır.
— 606 —
Bu vakıfların bir kısmı dinî olmakla beraber bir kısmı da içtimaî hizmetlere tahsis edilmiş olub Türk mille-
tinin mallarından bir kısmını veya tamamını asırlardanberi umumun istifadesine terketmek suretile gösterdiği
asalet ve uluvvicenab eserlerini yaşatmak ve muhafaza etmek onların evlâtlarına düşen en mühim bir kadirşinas-
lık vazifesidir.
Lâyiha sureti umumiyede: Bütün vakıfları fena kullanıştan muhafaza için kuvvetli bir murakabe tesis et-
mek;
Gayeleri bu günkü ihtiyaçları tatmin etmeyen vakıfları o ihtiyacı tatmin edecek şekle koymak;
İçtimaî faydaları mevcud olduğu halde inkıraza yüz tutmuş vakıfları bu akibetten kurtarmak;
Mütevelliler elinde olub iyi idare edilenlerin o vasıtalarla idaresine devam olunmak, idare edilemeyenleri
Evkaf umum müdürlüğüne bağlamak;
Kanunu medeni hükümlerile kabili telif olmayan mukataalı ve icareteynli Evkaf usulünü ilga ve mevcut
olanları tasfiye etmek ve vakıflar için bir sicil kütüğü tutulmasını ve bütün vakıfların bu kütüğe kaydini temin
eylemek gibi esasları ihtiva etmekte olub bunların sureti temin ve tatbikim gösteren ve Hükümetçe teklif olunan
maddeler birer birer okunarak bunlarda lüzum görülen tadiller yapılmak ve yeniden bazı hükümler ilâve edilmek
suretile lâyiha kırk beş madde olarak tesbit edilmiş ve muvakkat hükümler de ayrıca altı maddede toplanmış ve
kısaltılarak (Vakıflar kanunu) denilmiştir.
TÜRKİYE İLE İNGİLTERE ARASINDA AKTEDİLEN TİCARET VE TEDİYATA DAİR ANLAŞMA

HAKKINDA 1/274 NO.LU K A N U N LÂHİYASI
13 Haziran 1935
İngiltere ile iktisadî münasebetlerimizi tanzim eden 1 Mart 1930 tarihli muahedename, bu mahiyette olan
diğer bütün muahedeler gibi iktisadî buhrandan evvelki devreye aid serbest ticaret esasları dairesinde aktedil-
miş olmakla ondan sonra zuhur eden ihtiyaçlara uygun bir şekilde ticaret blânçomuzda muvazene esasını te-
mine müsaid ahkâmı ihtiva etmediğinden iki memleket arasındaki tediye ve döviz harekâtını teshil ve ayni za-
manda ticarî mübadeleler yekûnunu tezyid ederek yeni bir ticarî rejim temini maksadile bir hayli mütekaddem
mükâlemattan sonra 4 Haziran 1935 te ticaret ve tediyata dair yeni bir anlaşma aktedilmiştir.
Bu anlaşmada başlıca takib ettiğimiz hedef ticarî mübadelelerde bir muvazene tesisi olmakla beraber ayni
zamanda İngiltere'ye bu cari mübadeleler dolayısile tesviye etmekte olduğumuz paralar haricinde bir takım
malî taahhüdlerden mümbais borçlarımız da bulunduğuna göre bu gibi alacaklarına karşılık olmak üzere bizim
mecmuu bedel itibarile yüzde 30 nisbetinde fazla ihracatta bulunmamız takarrür ettirilmiştir.
POSTA, TELGRAF VE TELEFON İDARESİ TEŞKİLÂT VE VAZİFELERİNE

DAİR 1 / 1 8 0 NO.LU K A N U N LÂYİHASI
13 Haziran 1935
ESBABı MUCIBE
Ayrı ayrı idareler tarafından tedvir edilmek üzere ilk Türk postacılığı 1840, telgrafçılığı 1845 senelerinde
başlamış ve 1870 senesinde de iki idare birleştirilmek suretile vücude getirilen vahdet ve ahenkten de büyük ifa-
deler elde edilmiştir.
1293 senesinde birer sene ara ile beynelmilel telgraf ve posta ittihadına dahil olmaktık yüzünden bu iki ser-
visteki tedrici inkişafat da umumi bir mahiyet almıştır.
Osmanlı devrinin posta ve telgrafçılığı tarafından kurulan bu günkü teşekkül yeni Türk Cümhuriyet camia
ve ihtiyacım halen kavrayamaz bir hale gelmiştir. O devrin münakalât ve muhaberatı, ne bu günkü kadar hassas
ve seri ve ne de bu kadar müteharrik ve mihaniki idi.
Yeni ihtiyacın temellerini verim ve bakımla mütenasib kurmak ve günün ihtiyacını bu teşekküle sığdır-
mak lâzımgelir.
— 607 —
Hususile yalnız dahilî teatiyat ve muhaberatı idareden başka beynelmilel kongrelerle ittihad mukaveleleri-
ne bağlanmış olmak itibarile de işlerimizi ve işçilerimizi tensik ve tanzim zaruretile evleviyetle karşılaşmış bulu-
nuyoruz.
Daima ittisa istidadını gösteren bu müessesenin bünyesi üzerinde işlemek ve hat yapım ve bakımlarını
kolaylaştırmak ve köylere kadar sokmak istediğimiz postalarımızı ve güzergâhlarını daimi mürakabe altında
bulundurmak için taksimatı mülkiyeye uymak hususunda yepyeni bir tedbirle servisi teçhiz ve takviye etmek
istiyoruz. Bu gayeye vâsıl olabilmek işçileri daha müreffeh bir hayata kavuşturmak ve onların tam bir kabili-
yetle işlerine sarılmalarını temin eyleyebilmek için, hiç olmazsa Hükümetin diğer memurları derecesinde olsun
maaşlarını yükseltmek zaruretile karşılaşıyoruz. İşçiden ve bu husus gece hayatlarını makine başlarında, sefer-
lerde amelî servislerde geçiren elemanlardan hayat endişeleri ve giyim ve yiyim dertleri içinde selâmet ve mu-
vaffakiyetle iş görebilmelerini beklemek doğru görülmemektedir. Maaşları, hayatı temin edecek dereceye vâsıl
olmadıkça ve bunlara da muntazam bir yükseliş kademeleri konulmadıkça, yüksek tahsil ashabının bu müesse-
seye rağbetlerini temin mümkün olamamaktadır. Nitekim çok kıymetli elemanlar, buraya intisab ettikten sonra
nimetin ihtiyar edilen külfet ile mütenasip olmadığını görerek burasını merdiven yapmak suretile sair dairelere
intikal eylemişlerdir. \
Ötedenberi bu mevzu etrafında yerli ve ecnebi mütehassısların yaptıkları araştırma neticesinde koyduk-
ları teşhise göre ilk işimiz memurların terfihi suretile idareyi kudretli anasır ile takviye, badehu hizmetlerin in-
tişar ve idare hudutlarını tesbitten ibarettir. Bizim de bu kanun ile yapmak istediğimiz işte hep bu gaye ve maksad
etrafmdadır.
ARAZİ VE BİNA VERGİLERİNİN VİLÂYET HUSUSİ İDARELERİNE

TERKİ HAKKINDA 1/ 296 NO.LU K A N U N LÂYİHASI
ESBABI MUCİBE
Vilâyet hususî idareleri tarafından alınan vergiler, 1454 numaralı ve 18 Mayıs 1929 tarihli kanunun meri-
yetinden evvel arazi, bina ve sayım vergilerinden hisse tefriki veya bu vergilere munzam kesir ilâvesi suretile
temin olunmakta idi. 1454 numaralı kanun, hisse tefriki ve munzam kesir usulünü tevhid ederek vilâyet hususî
idareleri hisselerini tamamen bu vergilerin tahsilatından hisse tefriki usulüne gidilirken istihdaf olunan gaye,
vilâyet hususî idarelerine hazır varidat temini, Devlet vergilerile birlikte tahsil olunan hisseler için bu idarelerin
tarh ve tahsil masarifine iştirak ettirilmesi, Devlet vergileri derecesinde bu hisselerin tahsilinin temin olunması
ve mikdarının da kolayca tayini mümkün varidat temini idi. Bu gayeler, tahakkuk etmekle beraber başka bir
cihetten Devlet vergileri tahsilatından hisse tefriki usulünün vilâyet hususî idareleri lehine olmadığı kadar Devlet
lehine de bir netice vermediği tahakkuk eyledi. Ezcümle, mükellefler için, çok defa tediye edilen mebaliğin ne
kadarının Devlete ve ne kadarının vilâyetlere aid olduğunun tefrik ve tayini kabil olmaması yüzünden bundan
Devlet vergilerinin, hüsnü tevzi ve taksim edilmediği gibi bir zehab hâsıl oldu. Hisselerle yüklü Devlet vergileri
elastikiyeti kaybederek bunlar üzerine yapılan tadilât ve ıslahat hareketlerinden mahallî idareler bütçeleri de
sarsıldı. Bü usulün tatbikatı bir taraftan vilâyet hususî idarelerinin malî serbestisinin ortadan kalkmasına sebeb
olduğu gibi, Devlet vergileri üzerinde son senelerde yapılan tahfifler de, tabiatile bu hisseleri nisbetinde bu ida-
relerin varidatını ehemmiyetli mikdarda müteessir etti.
Vilâyet hususî idarelerinin hikmeti mecudiyetlerinin anlaşılabilmesi, bunların malî noktadan kuvvetli
bulunmalarile ve bunun icab ve istilzam ettiği tedbirlerin alınması ile kabil olacağı ve halbuki Devlet vergileri
tahsilatından hisse tefriki usulünde ısrar etmenin bu idareleri son derece müşkül mevkie koymakta bulunduğu
nazarı dikkate alınarak hem mahallî idarelerin vergilerine sahib olmalarını temin etmek ve hem Devlet vergileri-
nin elastikiyetini iade eylemek üzere, hisse tefriki usulü yerine müstakil vergi usulünün ikamesi muvafık olacağı
neticesine varıldı. Hususî idarelere, verilecek vergileri tefrik ederken bunların, üzerinde en çok hisse taşıyan ve
mahiyetleri icabı Hükümeti mahalliyece daha iyi idare edilmeleri mümkün ve tabiî görülen vergilerden bulun-
ması mülâhazasile, arazi ve bina vergileri üzerinde tevakkuf edildi ve lâyihası o suretle hazırlandı.
Lâyihaya göre, arazi ve bina vergilerinin Devlete aid olan asılları tamamen vilâyet hususî idarelerine veril-
mektedir. Şu kadar ki, 1454 numaralı kanun mucibince arazi vergisi tahsilatından Ziraat Bankasına yüzde 6
nisbetinde ayrılacak iane hissesi ve yine ayni kanuna göre belediye hududu içindeki binalara aid vergilerin tah-
— 608 —
silâtından yüzde 15 nisbetinde ayrılacak belediye hissesi, vilâyet hususî idarelerince tefrik olunarak Ziraat
Bankasına ve mahallî belediyelere verilecektir.
Hayvanlar vergisile kazanç vergilerinden yapılacak tahsilât tamamen Devlete aid olacak ve kazanç vergisi
tahsilatından 1454 numaralı kanun mucibince yüzde 3 nisbetinde ayrılan belediye hissesi, Maliye teşkilâtı tara-
fından bersabık mahallî belediyelere tevdi olunacaktır.
Vilâyet hususî idarelerinin kazanç ve hayvanlar vergilerinden almakta oldukları hisselerin bu idarelere
devredilecek bina ve arazi vergilerinden fazla olduğu anlaşıldığından aradaki fark, 934 senesi hesabı katî neti-
cesine göre tayin edilerek hususî idareler everilecektir.
Arazi ve bina vergilerine aid kuyudatın ve bakaya hesablarının ve arazi ve bina vergileri kanunlarile bun-
ların eklerinde yazılı bazı hak vesalâhiyetlerin sureti devri ve idareleri nizamname ile tayin kılınacaktır.
NAFIA VEKÂLETİLE YÜKSEK MÜHENDİS MEKTEBİ 1935 YILI BÜTÇELERİNE TAHSİSAT

KONULMASINA VE YÜKSEK MÜHENDİS MEKTEBİ TESİSAT, İNŞAAT VE TAMİRATI
İÇİN GELECEK SENELERE GEÇİCİ MUKAVELELER AKDİNE İZİN VERİLMESİNE
DAİR 1 /329 NO.LU K A N U N LÂYİHASI
ESBABı MUCIBE
Memleketimizin teknik unsurlara olan ihtiyacı gün geçtikçe artmakta ve tenevvü de göstermekte olduğun-
dan senelerdenberi mütevazi bir teşkilât ile çalışmakta olan Yüksek Mühendis Mektebine seri bir tekemmül ve
inkişaf temin ederek Mektebi bu günün ve yarının ihtiyaçlarını tatmin etmeğe kabiliyetli bir vaziyete getirmenin
zaruret haline gelmiş olduğu malûmdur.
Bu icab dolayisile İsveç grubu tarafından Devlete derdesti tediye bulunan meblâğın bu uğurda istimali
imkânı ile karşı karşıya kalınmış ve bu suretle mühendis mektebi, ihtiyaçlarından mühim bir kısmının bertaraf
edilebilmesi yolu bulunmuş ve merbut lâyihai kanuniyeye ele geçecek paranın Mühendis Mektebine tediyesi
ve Mühendis Mektebi varidat, masraf bütçelerinde kaydı için lâzımgelen hükümler konmuştur.
Düşünülen karşılık:
Fevzipaşa - Diyarbekir ve Irmak - Filyos hatları ile Mersin limanı İsveç grupu ile münakid 27 Şubat 1927
tarihli mukavelede derpiş edilen hatlar aksamının ve limanın istikşafat ve tetkikatı ve zemine tatbiki ve hattın
güzergâha aid mütemmim etüdleri ve muahharen yapılan tadilâtın, varyantların mucib olduğu masarif için mez-
kûr şirkete 18 Ağustos 1928 tarihli mukavelenamenin 25 nci maddesine tevfikan avans olarak 500 000 dolar
tesviye edilmiştir.
Şirket verdiği vesaik ile işbu 500 000 doların tamamına müstahak olduğunu iddia etmiş ise de, bunda haksız
görüldüğünden meselenin tetkiki hakemlere tevdi olunmuş ve hakemler verdikleri kararda şirketin istihkakını
297 000 dolar olmak üzere tesbit ve tahkim etmişlerdir. Ancak bu hesabat Fevzipaşa - Diyarbekir hattının Er-
gani'ye kadar olan kısmına aid olub hattın müteakib kısımlarından dolayı şirketin' daha bir miktar istihkakı
tebeyyün edeceği tabiidir.
Hükümete verilecek meblâğın 170 ilâ 180 bin dolara baliğ olması muhtemel bulunmaktadır.
Geri verilecek olan bu meblâğ mukaveleler muktaziyatına göre yine Fevzipaşa - Diyarbekir ve Irmak -
Filyos hatları inşaatı için Ziraat Bankasında açılmış olan bir numaralı hesaba yatırılmak lâzımgelmekte ise de
bu hatların inşaatı için 1935 malî yılında sarfı lâzımgelen paralar muhtelif tedbirlerle temin edilmiş ve şirkete
yaptırılması icab eden 55 milyon dolarlık işte takriben bir milyon dolarlığı müstesna olmak üzere şirket marife-
tile yaptırılmış ve bitirilmek üzere bulunmuş ve mezkûr hatlar üzerinde şirket marifetile yaptırılacak bir iş de
kalmamış olduğundan şirketin mevzubahs 500 000 dolardan geri vermek üzere olduğu miktarın bir numaralı
hesaba yatırılmasına lüzum bulunmamakta ve yalnız buna müteallik avans hesabının bu vesile ile kapatılması
icab etmektedir. Bu suretle ele geçecek olan paranın bir varidat artığından ibaret olduğu, binnetice 1935 bütçesi
varidat ve tahsisatları içerisinde derpiş edilmemiş bir meblâğ mahiyetinde olması itibarile bu paranın munzam
ve fevkalâde bir tahsisat ihtiyacına karşılık ittihazı kabil olabileceği derkârdır.
Bu meblâğa aid hesabın Demiryollar işletme umum müdürlüğünden Hazineye nakledilmesi ve bu meb-
lâğdan Nohap şirketinin müstahak olacağı kısmın Hazinece mahsubu icab edecektir.
— 609 —
MUHACİRLERE VE MUHTAÇ ÇİFTÇİLERE Ö D Ü N Ç TOHUMLUK VE YEMEKLİK
DAĞITILMASI HAKKINDAKİ K A N U N U N 1 NCİ MADDESİNİN
DEĞİŞTİRİLMESİNE DAİR 1 / 301 NO.LU K A N U N LÂYİHASI

ESBABI MUCİBE
Ülkemizde 934 yılı buğday rekoltesi kuraklık yüzünden zaif olmuştur. Birçok ülkelerin 935 ekimi için
tohumluğa bazı alanların da yemekliğe muhtaç bir durumda oldukları yapılan dileklerden ve yapdığımız ince-
lemelerden anlaşılmaktadır. Diğer tarafdan bu sene yurdumuza hicret eden ve edecek olan göçmenlerin de âcil
yemeklik ve tohumluk ihtiyaçlarının derhal karşılanması lüzumu ehemmiyetle varid bulunmaktadır. Halbuki
bu imkânları verecek olan "Muhacirlere ve muhtaç çiftçilere ödünç tohumluk ve yemeklik dağıtılması" hakkın-
daki 29 Birinci Kânun 1934 ve 2661 sayılı kanunun 1 nci maddesile bu maksad için Hükümetçe kabul edilmiş olan
bir milyon liralık müsaade sınırına üç senedir Ziraat Bankasının 2056 numaralı kanunla mubayaa etmiş olduğu
Devlet buğdaylarından yapılan ödünç tohumluk ve yemeklik dağıtışı ve bu borçların karşılaşan tecil zaruretleri
dolayısile hemen erişilmiş bulunmaktadır.
Binaenaleyh, bu bir milyon liralık müsaade sınırını iki milyon liraya eriştirmek üzere Vekâletimizce hazır-
lanmış olan kanun lâyihası saygılarımızla sunulmuştur.

Devletçe, buğdayın değerini koruyarak müstahsile emeğini kıymetlendirmek yolunda 1933 yılından beri
alınan tedbirler. 1935 yılının kurak vaziyeti üzerine verimini bir kat daha artırmıştır. Ziraat Bankası kanalile
bu günkü değerinden yüksek rayiçle alınan müstahsil buğdaylarının zararla satılması derpiş edilmiş ve bunu
karşılayacak bir vergi de konulmuştu. Ancak kurak başladığı aylarda Banka elindeki stok zararlı olmaktan çık-
mış ve bilâkis piyasada nâzım rolünü gören bir kuvvet halini almıştır. Devlet şimdi bu stokla bir taraftan büyük
istihlâk şehirlerindeki buğday fiatlarını normal hadlerinde tutmak, diğer taraftan da kuraklığa uğrayan halka ve
yurdda yeni yerleşecek göçmenlere ucuz fiatlarla kredi ile buğday dağıtmak tedbirlerini almağa muvaffak ol-
muştur.
Şimdiye kadar hususî kanununa istinaden bir milyon liralık bir miktar dağıtılmıştır. Ancak, bir çok yerler-
de kuraklık tesirinin daha geniş olduğu anlaşıldığı gibi yurda son aylarda daha çok göçmen gelmiş olduğun-
dan kredinin iki milyon liraya çıkarılması zarureti hâsıl olmuştur. Encümenimize verilen şu cetvel de ihtiyacın
miktarile muhtaç mıntakaları göstermektedir.
Kilo T. L.
1- Konya ve havalisine dağıtılan 2 449 540 89 273 60
2 - Ankara ve havalisine dağıtılan 122 922 4 109 77
3- Kars ve havalisine dağıtılan 1 301 835 98 779 17
4 - Trakya havalisine dağıtılan (1934) 3 736 141 150 769 32
5 - Trakya göçmenlerine dağıtılan 13 426 000 805 560 00
6 - Anadolu muhtaç çiftçilerine (hasıl olan lüzum üzerine 1 600 000
kilo ilâvesi) 17 010 000 007 398 00
38 046 438 12155 889 86

Encümenimize şifahen yapılan teklif veçhile bu miktar 2 250 000 liraya çıkarılarak lâyiha ona göre değiş-
tirilmiştir. Bu seneki buğday istihsalâtının kuraklık neticesi olarak geçen senelere nisbetle noksan oluşunun
ekmek fiati üzerinde yaptığı tesir de bu vesile ile Encümenimizde bahse mevzu olmuş ve bu hususta Ziraat ve
Dahiliye Bakanlarından alınan izahattan, buğday müstahsilleri lehine bir tedbir olmak üzere 2056 ve 2466 ve
2643 numaralı kanunlarla Hükümete verilen salâhiyetin ve bununla temin edilen stokun kuraklıktan mütevel-
fid vaziyet karşısında ekmek fiatinin tanzimine de medar olacak şekilde kullanılmakta ve ekmek pahalılığına
karşı Hükümetçe icab eden tedbirlere de tevessül edilmekte olduğu anlaşılmıştır.
D İ Z İ N
A BEŞ SENELIK SANAYI PROGRAMı (BK. SA-

NAYI PROGRAMı)
ABDURRAHMAN NACI BEY, LXXı
BEYNELMILEL TAYYARE ŞIRKETI, 426
ABDÜLMUTTALIP BEY (MALATYA MEBUSU),
BIRINCI BEŞ YıLLıK SANAYI PROGRAMı
216
(BK. SANAYI PROGRAMı)
ABIDIN DAVER (A.D.), LıX, LX, LXı, LXVı,
BUĞDAY K A N U N U , 193-195, 249-251, 279, 280
LXXıX
327-329, 543, 544, 557, 558, 573, 574
ABIDIN ÖZMEN (MAARIF VEKILI) (AYDıN
BURSA TICARET ODASı, 9
MEBUSU), 324, 325
A D A N A ELEKTRIK ŞIRKETI, 426 C
A D N A N BEY, 560
CAVID BEY (ESKI MALIYE NAZıRı), 252
AEROESPERESSO TAYYARE ŞIRKETI, 426
CELÂL BAYAR (BK. MAHMUT CELÂL BEY)
ÂFET HANıM (İNAN) (ANKARA LISESI TARIH
CELÂL NURI BEY (TEKIRDAĞ MEBUSU) 112
MUALLIMI), 106-109
CEMAL ZÜHTI, LXXıV
AHMET IHSAN BEY (TOKGÖZ) (ORDU ME-
CEMAL TEKIN (KONYA MEBUSU), 312
BUSU), 1, 8, 14, 112, 120, 121, 122, 154, 271,
CEMIL BEY (TEKIRDAĞ MEBUSU), 413
272, 310, 316
CENUP DEMIRYOLU TÜRK ANONIM ŞIRKETI,
AHMET REMZI BEY (GÜREZ) (GAZIANTEP
485
MEBUSU), 215, 216, 361
AHMET ŞÜKRÜ (ESMER), LXXıX CUMHURIYET HALK PARTISI, 282-292, 347,
ALÂIYELIZADE MAHMUT BEY, LXXıı 350
ALI BEY (ÇETİNKA YA) (NAFıA VEKILI) (AF-CUMHURIYET MERKEZ BANKASı (BK. MER-
YON KARAHISAR MEBUSU), LXXVııı, KEZ BANKASı)
Cııı, 199,200, 201, 225, 226, 251, 252, 254, 3'26,
D
327, 330-332, 370-372
ALI F U A D CEBESOY (KONYA MEBUSU), 260 DAHILI ISTIKRAZ (İÇ BORÇLANMA), XC, 5-8,
ALI RANA BEY (TARHAN) (GÜMRÜK VE IN- 422, 546, 547
HISARLAR VEKILI), (ISTANBUL MEBU- DENIZLI ELEKTRIK ŞIRKETI, 428
SU), 110, 111, 112, 113, 150, 151, 1452, 280 DEVLET SANAYI OFISI (1932), LVııı-LXıı,
ALI SÜREYYA, LıX, LX, LXXı, LXXVı, LXXVıı 63, 64, 454-58
ÂLI IKTISAT MECLISI, LVııı-LXVıı, Cı, 9 D Ü Y U N U UMUMIYE, XCVı, 10, 11, 43
AMERIKA BIRLEŞIK DEVLETLERI, 560
AMIRAL BRISTOL, 560 E
AMORTISMAN SANDıĞı, 344, 345, 581, 582
EMIN ASLAN BEY (DENIZLI MEBUSU), 1, 12,
ANKARA ELEKTRIK ŞIRKETI, 429
. 31, 32, 39, 40, 58
ANKARA HAVAGAZı ŞIRKETI, 429
EMIN BEY (SAZAK) (ESKIŞEHIR MEBUSU),
ANKARA OTOBÜS ŞIRKETI, 428
LXXXV, LXXXVıı, LXXXıX, 7, 8, 19, 23,
ANTALYA ELEKTRIK ŞIRKETI, 427
24, 26, 40, 88, 89, 90, 91, 120, 217, 218, 250,
H.W. ARNDT, XCıı
254, 268, 340
ARUKOĞLU DAMAR BEY (ADANA MEBUSU); ENVER BEY (ADAKAN) (BALıKESIR MEBU-
LXXXV, 177, 178, 180, 194, 195, 327, 328 SU), 121
ÂSIM BEY (ERZURUM MEBUSU), 420 EREĞLI KÖMÜR ŞIRKETI, C
AZIZ SAMIM BEY (ERZINCAN MEBUSU), 41, ESNAF BANKASı, 139, 140
42 ETIBANK, LXXV, C 599, 600
B
F
BEKIR KALELI (GAZIANTEP MEBUSU), 579
BELEDIYE BANKASı, 85, 471, 472 FAIK BEY (EDIRNE MEBUSU), 420
BERÇ TÜRKER (AFYON KARAHISAR ME- FAIK BEY (NIĞDE MEBUSU), 420
BUSU), 294, 300-302, 322, 339, 342, 368 FALIH RıFKı (ATAY), LXXıV
— 612 —
FAZıL AHMET AYKAÇ (ELÂZIZ MEBUSU), HILMI BEY (URAN) (NAFıA VEKILI), (ADANA
324 MEBUSU), 11, 14, 15, 29, 30, 42
FORD KUMPANYASı, Cı HÜSNÜ KITAPÇı, (BK. KITAPÇı HÜSNÜ BEY)
FUAT BEY (AGRALI) (MALIYE VEKILI), (ELÂ-
ZIZ MEBUSU), 124, 126, 157, 158, IĞI, 180, İ
181, 188-190, 195, 218, 250, 251, 276, 277, 279,
280, 295-297, 307, 308, 309, 311, «312, 328, 329, IBRAHIM BEY (CEBELIBEREKET MEBUSU)»
333-335, 345, 389-392 122
IBRAHIM BEY (ISPARTA MEBUSU), 72
G IHSAN BEY (BÜTÇE ENCÜMENI MAZBATA
MUHARRIRI), (BAYAZıT MEBUSU), 95,
DR. GALIP BEY (BURSA MEBUSU), 420 163
GAZI MUSTAFA KEMAL PAŞA (ATATÜRK) IKTISADÎ BUHRAN VERGISI, 134, 135, 276, 277,
(REISICUMHUR), (ANKARA MEBUSU), 92, 292, 293, 570, 511, 563, 567--570
93, 106, 236, 255, 256, 285, 286, 346, 347, 369, ISKÂN KANUNU, 206-211, 526-530
370, 373 ISMAIL HAKKı YENIAY, XCV-Vı, XCVııı
R. GıLPıN, XCV ISMAIL KEMAL ALPSAR (ÇORUM MEBUSU),
324
GOLDSCHMıD VE ORTAKLARı, XCV
ISMAIL BEY (SABUNCU) (IKTISAT ENCÜME-
NI MAZBATA MUHARRIRI), (ŞEBIN KA-
H
RAHISAR MEBUSU), (GIRESUN MEBUSU),
HACIM KEZER (BALıKESIR MEBUSU), 322 40, 221, 309, 310, 311, 328
HALIL BEY (MENTEŞE) (IZMIR MEBUSU),ISMET BEY (EKER) (ÇORUM MEBUSU), 120,
LXXXıV, LXXXV, 18, 19, 20, 24, 25, 68, 69, 122, 123, 124, 160, 161, 163, 164, 315
80, 81, 83, 91, 136, 137, 169, 190, 191, 193, 194, ISMET PAŞA (İNÖNÜ) (BAŞVEKIL) (MALAT-
247, 248, 249, 258-260, 297-300, 320-322, 358, YA MEBUSU) LXııı, LXıV, LXX, LXXıı,
359, 360, 361, 362, 364, 365, 366, 405, 407 LXXIV, XCVII, e n , c m , 87, 101-106,109-
HALIL RIFAT PAŞA, C
110, 115, 169, 175, 176, 222-230, 235, 236, 237-
HAKKı TARıK BEY (US) (GIRESUN MEBUSU), 240, 258, 262, 317-320, 372-374, 376-380
122, 123, 124, 125, 150, 333 ISRAELOVIÇ YOLDAŞ, LXXıı
HALK BANKASı VE HALK SANDıKLARı, XC, ISTANBUL RıHTıM, DOK VE ANTREPO TÜRK
XCı, XCıı, 70, 486-488 ANONIM ŞIRKETI, XCıX, 251-254, 562
HAMDI BEY (ONGUN) (MERSIN MEBUSU), ISTANBUL TÜRK ANONIM SU ŞIRKETI, XCıX
(IÇEL MEBUSU), 161, 355, 356, 359 441, 442
HAMDI MUSTAFA BEY (ISTANBUL MEBUSU), IŞ BANKASı, LVııı, LXV, LXVı, XCı, 66, 67, 69,
195, 196, 220, 548 70, 115, 129-132, 229, 222, 233, 266, 268, 353,
HASAN BEY (SAKA) (TRABZON MEBUSU), 373-375
214 IZMIR ELEKTRIK VE TRAMVAY ŞIRKETI,
HASAN FEHMI BEY (ATAÇ) (BÜTÇE ENCÜ- 426
MENI REISI MALIYE ENCÜMENI REISI), IZMIR RıHTıM ŞIRKETI, XCıX, 483, 484, 589,
(GÜMÜŞANE MEBUSU), XCV, XCVı, XCVıı 590
3, 4, 15, 16, 17, 35, 42^ 44-56, 61, 62, 63,
67, 90, 95, 9R>, 143, 144, 145, 146, 147, 148, K
149, 152, 154, 170, 161, 164, 165, 167, 168, 171,
173, 174, 175, 177, 178, 179, 181, 182, 183, 203, KADASTRO VE TAHRIR KANUNU, 245-248
246, 253, 278, 314, 315, 420 KÂMIL BEY (DURSUN) (IZMIR MEBUSU), 87
HASAN FEHMI BEY (KASTAMONU MEBUSU), L'4, 155, 203, 363
443, 444 M. KAMZIN, LXXıı
HASAN HAYRI TAN (KOCAELI MEBUSU), KAYSERI ELEKTRIK ŞIRKETI, 428
345, 346 KAZANÇ VERGISI, 117-129, 314-319, 332-338,
HASAN MUSTAFA BEY, C 408-413, 571-573, 574-578, 593-594
HASAN VASıF BEY (ISTANBUL MEBUSU), KEMAL TURAN BEY (ÜNAL), (MALIYE EN-
19, 156, 157, 159, 160, 164, 165, 166, 220, 221, CÜMENI MAZBATA MUHARRIRI), (IS-
222 PARTA MEBUSU), 121, 122, 151, 200, 317,
HAYRETTIN ŞÜKRÜ, CıV 335, 336, 337, 338, 442
HAYRULLAH BEY (ISTANBUL MEBUSU), 220, KEMAL ZAIM BEY (BÜTÇE ENCÜMENI MAZ-
548 BATA MUHARRIRI), (KONYA MEBUSU),
A. HILMI BEY (KAYSERI MEBUSU), 420 1, 3, 420
— 613 —
KITAPÇı HÜSNÜ BEY (KİTAPÇI) (IZMIR MOLLAOĞLU CEMAL BEY (AFYON KARAHI-
ME-
BUSU), (MUĞLA MEBUSU), LXXXıV, XC SAR MEBUSU), 120
16, 20-22, 32-35, 39, 42, 64, 65, 71, 72, 81, 82, MUHLIS BEY (ERKMEN) (ZIRAAT VEKILI),
118, 126,127, 133, 137-139, 147, 153, 166, 185, (KÜTAHYA MEBUSU), 194, 281, 282
186, 191-193, 218, 219, 247, 249, 250, 260, 261, MUSTAFA BEY (ÇORUM MEBUSU), 420
271, 272, 275, 276, 279, 280, 281, 295, 302-305, MUSTAFA ABDÜLHALIK BEY (RENDA) (MA-
309, 311, 316, 340, 341, 388, 389 LIYE VEKILI) (ÇANKıRı MEBUSU), 11,
KONYA ELEKTRIK ŞIRKETI, 426 17, 18, 22, 23, 42
MUSTAFA ŞEREF BEY (ÖZKAN) (ESKI IKTI-
L SAT VEKILI), (MALIYE ENCÜMENI REI-
SI), (BÜTÇE ENCÜMENI REISI), LVııı,
A. LEWıS, XCV LXXX, XCı, XCıı, XCııı, XCıV, XCıX,
LONDRA IKTISAT KONFERANSı, 88 31, 5 9 , 6 3 4 , 9 1 , 9 7 , 98, 99, 155,159, 167, 171,
LOZAN ANDLAŞMASı, XCıV, XCVı-Vıı, 43, 203, 220, 221, 228, 246, 247, 249, 293, 307 309,
53-55, 59, 342, 480 310, 311, 312-314, 315, 316, 217, 339, 349
LÜSYEN SERONIK TOMAS, C MÜKERREM BEY (ÜNSAL) (BÜTÇE ENCÜME-
NI MAZBATA MUHARRIRI VE REIS VE-
M KILI) (ISPARTA, MEBUSU), 4, 94, 95, 96,
97, 134, 135, 146, 151, 172, 174, 335, 343, 344, *
MADEN TEKNIK VE ARAMA ENSTITÜSÜ, 420
LXXV, 600-602
M. MÜLLER, CıV
MAHMUT CELÂL BEY (BAYAR), (IŞ BANKASı
MÜNIR BEY (LONDRA KONFERANSıNDA MU-
ESKI U M U M MÜDÜRÜ) (IKTISAT VEKI-
RAHHAS), 88
LI) (IZMIR MEBUSU) LVHı, LX, LXı,
MÜZAYEDE VE MÜNAKAŞA (ARTIRMA VE
LXııı, LXV, LXVı, LXVıı, LXXıV, LXXıX
EKSİLTME) K A N U N U , 170-175.
LXXX, LXXXıV, XCı, CıV, 1, 2, 4, 5, 9-10,
25, 26-29, 36-39, 60, 65, 66, 69, 70, 74-76, 77, N
80, 82, 83, 88, 115-117, 132, 133, 134, 139,
NAKI BEY, LXı
152, 153, 169, 170, 184, 185, 186, 188, 203-205,
NAŞIT HAKKı BEY (ULUĞ) (KÜTAHYA ME-
225, 228, 230-232, 234, 235, 240-244, 256, 257,
BUSU), 206, 207
268, 270-272, 273, 277, 293, 294, 300, 306, 307,
322, 323, 340, 341, 342, 343, 346-354, 355, 356, NAZMI TOPÇU OĞLU (AYDıN MEBUSU), 358,
357, 359, 360 362, 363, 364, 365, 367, 374, 375, 359, 361, 362, 363
376, 381-388 NURULLAH ESAT SÜMER (SÜMERBANK GE-
MAHMUT BEY (SOYDAN) (SIIRT MEBUSU), NEL DIREKTÖRÜ), LXıV, 380, 381
(IŞ BANKASı IDARE MECLISI REISI), P, O, Ö
LVııı, 232, 233 PALMER VE ORTAKLARı, XCV
MALATYA ELEKTRIK ŞIRKETI, 427 PROFESÖR OFLOFF, LXııı
MARAŞ ELEKTRIK ŞIRKETI, 429 - OSMANLı BANKASı, 85-87, 493, 494
DR. MAZHAR BEY (AYDıN MEBUSU), 12, 13, OSMANLı BORÇLARı, XCıı-XCıX 43-58, 476-481
98 OSMANZADE HAMDI BEY, LXX
MAKINA KIMYA ENSÜSTRISI (ASKERÎ FAB- ÖDEMIŞ SU VE ELEKTRIK ŞIRKETI, 426
RIKALAR), cil-cm, 430 ÖLÇÜLER KANUNU, XCıX, 1-4
MAZHAR MÜFIT BEY (KANSU) (DENIZLI ME-
BUSU), 12, 19, 139, 141-142, 272, 295, 306 R
MEMET BEY (ISKÂN ENCÜMENI MAZBATA RAIF BEY (KARADENİZ) (ADLIYE ENCÜME-
MUHARRIRI), (KÜTAHYA MEBUSU), 211 NI KÂTIBI), LXXXV, 63, 72, 73, 78, 79, 83,
MECDI BOYSAN, 603 84, 85, 209, 210, 211, 247, 248, 338, 339, 342,
MEHMET HACıYUNUS BEY (SAMSUN ME- 392
BUSU)), 99, 100 RASIH BEX (KAPLAN) (ANTALYA MEBUSU),
MERKEZ BANKASı, XC, XCı, XCVı1ı, 273, 274, 95, 101
344, 345, 419, 438, 440, 472, 536, 537, 543, 545 RECEP BEY (PEKER) (ESKI N A F ı A VEKILI)
MUAMELE VERGISI, 155-168, 519, -521, 553, (CUMHURIYET HALK PARTISI UMUMI
554 KÂTIBI) (KÜTAHYA MEBUSU), 92, 196,
MUHARREM KARARNAMESI, XCVı, 43, 45, 244, 245, 282-284, 286-292
54, 57 REFIK ŞEVKET BEY (İNCE) (MANISA MEBU-
MITHAT A Y D ı N (TRABZON MEBUSU), 329, SU), LXXXVııı, KXXXıX, 1, 2, 4, 5, 6, 14, 15,
330 40, 88, 89, 118, 120, 121, 123, 124, 125, 126,
— 614 —
128, 134, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 151, SÜLEYMAN FIKRI BEY (MERSIN MEBUSU),
153, 154, 171, 172, 174, 175, 182,' 183, 184, 187 43
188, 196, 197, 216, 260, 276, 277, 278, 292, 295, SÜLEYMAN SıRRı BEY (İÇÖZ) (YOZGAT ME-
305, 306, . 308,, 308, 310, 311, 123, 314, 317, BUSU), 35, 36, 63, 66, 100, 121, 122, 123, 323
333, 335, 336, 337, 343 344, 357, 358, 359, SÜMERBANK, LXııı-LXXıı, LXXX, XCı, 63,
360, 366, 367, 368, 369, 535, 536 536 66-69, 115, 169, 183 , 203-206, 226-229 262-
REFIK BEY (KORALTAN) (KONYA MEBUSU), 270 282, 283, 346, 348, 349, 352, 372, 373,
63, 72, 73, 74, 79, 82, 83, 93 , 94, 97, 112, 150, 380, 454-462 531
151, 153, 185
S
REMZI ÇINER (SIVAS MEBUSU), 581
REŞAT BEY, LXıV, LXXXı ŞAKIR BEY (KES E BİR) (TEKIRDAĞ MEBUSU)
REŞIT BEY (GAZIANTEP MEBUSU), 122, 133, (IKTISAT ENCÜMENI REISI), 67
182, 214, 250, 251 ŞEREF AYKUT (EDIRNE MEBUSU), 332
RIFAT BEY (ZONGULDAK MEBUSU), 194 ŞÜKRÜ BEY (BOLU MEBUSU), V , 78
F.D. ROOSEVELT (ABD BAŞKANı), XCıı ŞÜKRÜ KAYA BEY (KAYA) (DAHILIYE VE-
KILI) (MUĞLA MEBUSU), LXXXVı-Vıı,
RUŞENI BEY (BARKIN) (SAMSUN MEBUSU),
25, 26, 85, 92, 101-101, 139-141, 197, 198, 207-
77, 122, 198, 199, 326
209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 237,
RÜŞTÜ BEY (BURSA MEBUSU), 1, 42, 62, 120,
342
126, 128, 129, 157, 159, 161, 162, 163, 165, 168,
179, 180, 196 ŞÜKRÜ YAŞıN (ÇANAKKALE MEBUSU), 393
T
S
TAHSIN BEY (SAN) (AYDıN MEBUSU), 4, 15,
SADETTIN BEY (SANAYI VE MAADIN BANKA- 16, 79, 346
Sı U M U M MÜDÜRÜ), LXı M. TEFLAKOF, LXXıı
SADETTIN RıZA BEY (ISTANBUL MEBUSU), TEŞVIKI SANAYI K A N U N U , LVııı-LXııı, LXVı,
120, 121, 128, 161, 178, 179, 180 LXXıX, LXXXı, LXXXVııı, Cı, CıJ-ııı, 9,
SAIT AZMI BEY (KAYSERI MEBUSU), 10, 11, 63-66, 275, 276, 454, 455, 456, 462-464, 563
" 36, 91, 158, 159, 162, 163, 164, LÖ5, 166, 167, TRABZON ELEKTRIK ŞIRKETI, 427
168, 172, 246 TRUNKOVSKI YOLDAŞ, LXXıı
SALÂHATTIN BEY (KOCAELI MEBUSU), 78, TURGUT BEY (MANISA MEBUSU), 59, 60
79, 80, 82 TÜRK HAVA YOLLARı, Cı 40, 41, 424
SAMSUN SAHIL DEMIRYOLLARı ŞIRKETI, TÜRK TICARET VE SANAYI BANKASı, C, Cı
465, 466 TÜRKIYE CUMHURIYET MERKEZ BANKASı
SANAYI PROGRAMı, LXııı, LXVı-LXXVıı, 67, (BK. MERKEZ BANKASı)
70, 101, 115-117, 131, 169, 175, 205, 206, 232 TÜRKIYE SANAYI KREDI BANKASı (1932),
240, 243, 262-267, 377-380, 382, 384-387 LVıı - LXıV, 63, 64, 275, 454-58
SANAYI VE MAADIN BANKASı (1925), LVH- Ü
LXV, LXXX, 66, 67, 97, 454-456
ÜLKÜ DERGISI, 109, 110
SARAÇOĞLU ŞÜKRÜ BEY (SARAÇOĞLU)
ÜSKÜDAR VE HAVALISI HALK TRAMVAY-
(ESKI MALIYE VEKILI) (ADALET VEKI-
LARı ŞIRKETI, 426
LI) (IZMIR MEBUSU), 44, 56, 57, 58, 86,
87, 201-203, 252, 253, 254, 477, 480, 481 Y
SEYRISEFAIN IDARESI, 59, 449, 450, 566 YAHYA GALIP BEY (ANKARA MEBUSU),
SıRRı BEY (KOCAELI MEBUSU), 6, 7, 12, 86, 178
111, 135, 136, 162, 170, 184, 185, 186, 193, 197, /YUSUF ZIYA BEY (ESKIŞEHIR MEBUSU), 253,
228,229 254
SıRRı D A Y (BÜTÇE ENCÜMENI MAZBATA
Z
MUHARRIRI) (TRABZON MEBUSU), 292,
293, 314, 315 ZEKÂ1 BEY (APAYDIN) (MILLI MÜDAFAA
SIVAS ELEKTRIK ŞIRKETI, 429 VEKILI) (DIYARBEKIR MEBUSU), 40, 41
SOVYETLER BIRLIĞI (RUSYA), LXııı-LXVııı, ZIRAAT BANKASı, LXVı, LXXX, LXXXıV, C,
66, 115, 169, 170, 176, 205, 266, 267, 349, 353, CV, 41, 88-91, 266, 299, 345, 346, 353, 354-
513,-516561 367, 420, 421, 481, 482, 503, 504, 343, 544, 599
STANISLAS MIHALIKI, C ZIYA GEVHER BEY (ETİLİ) (ÇANAKKALE
SÜLEYMAN DEMIREZEN (KAYSERI MEBUSU), MEBUSU), 1, 3, 76, 95, 97, 98, 99
322 M. ZOLOTAYEF, LXıV, LXV, LXXı
FİYATI: 150.000 TL.
ISBN - 975 - 482 - 093 - 7
© A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi - 1993

Belgelerle Türkiye İktisat Politikası 2. Cilt (1933-1935)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Belgelerle Türkiye İktisat Politikası 2. Cilt (1933-1935)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SİYASAL BİLGİLER FAKÜLTESİ YAYINLARI NO: 580

BELGELERLE ıtM TÜRKİYE CUMHURİYETİ NİN YETMİŞİNCİ KURULUŞ YILDÖNÜMÜ

ANKARA ÜNİVERSİTESİ BASIMEVİ. ANKARA, 1993

II. SUNUŞ LVII

III. KONUŞMALAR (GÖRÜŞLER) 1

Ö L Ç Ü L E R K A N U N U N U N 28. MADDESİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ H A K K I N D A KANUN

İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BEYİN ÂLİ İKTİSAT MECLİSİ'Nİ AÇIŞ KONUŞMASI

İKRAMİYELİ DAHİLİ İSTİKRAZ A K T İ N E SALAHİYET VERİLMESİ H A K K I N D A K A N U N

İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BEYİN BURSA T İ C A R E T ODASI'NDA YAPTIĞI KONUŞMA

D Ü Y U N U UMUMİYE 1932 SENESİ BÜTÇESİNE 1.050.000.- LİRALIK FEVKALÂDE

AFYON KARAHİSAR-ANTALYA DEMİRYOLUNUN İNŞASI HAKKINDA KANUN

DEVLET DEMİRYOLLARI VE LİMANLARI İŞLETME UMUM M Ü D Ü R L Ü Ğ Ü BÜTÇESİNİN

1933 SENESİ MUVAZENE! UMUMİYE K A N U N U GÖRÜŞMELERİ

NAFİA VEKÂLETİ BÜTÇESİNİN GÖRÜŞÜLMESİ

T Ü R K İ Y E HAVA YOLLARI İDARESİ H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ

SİVAS-ERZURUM HATTI İLE MALATYA'DAN BAŞLAYARAK DİVRİKİ CİVARINDA BU

FİLYOS-EREĞLİ HATTI İLE EREĞLİ LİMANININ YAPILMASI H A K K I N D A KANUN

T Ü R K İ Y E CUMHURİYETİ İLE OSMANLI UMUM BORÇLARI HAMİLLERİ ARASINDA

Bütçe Encümeni Reisi Hasan Fehmi Bey (Gümüşhane) 44

DENİZ VE HAVA TİCARETİ UMUM MÜDÜRLÜĞÜ, İÇ HATLAR, DIŞ HATLAR

GÜMRÜK TARİFESİ K A N U N U N A MERBUT TARİFEDE GÖSTERİLEN GÜMRÜK RESİM-

11 NİSAN 1334 TARİHLİ GÜMRÜK K A N U N U N A MÜZEYYEL K A N U N LÂYİHASI

TEŞVİKİ SANAYİ K A N U N U N A MÜZEYYEL K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ

SÜMERBANK K A N U N U LÂYİHASININ GÖRÜŞÜLMESİ

Ö D Ü N Ç PARA VERME İŞLERİ, H A L K BANKASI İLE H A L K SANDIKLARI VE BORÇ

BORÇ İÇİN GAYRİMENKUL SATIŞINA VE MUVAZAAYA DAİR K A N U N LÂYİHASI

OSMANLI BANKASI İMTİYAZ MÜDDETİNİN UZATILMASI HAKKINDA KANUN

Sırrı Bey (Kocaeli) .. 86

LONDRA İKTİSAT KONFERANSI'NDA T İ C A R E T KOMİTESİ'NDEKİ TÜRKİYE

1932 SENESİ MUVAZENEİ UMUMİYE K A N U N U N U N 21. MADDESİNİN TEFSİRİNE

KÖY KANUNUNUN 20. VE 30. MADDELERİNİN DEĞİŞTİRİLMESİ HAKKINDA

Dahiliye Vekili Şükrü Kaya Bey 92

REİSİCUMHUR GAZİ MUSTAFA KEMAL'İN MECLİS AÇIŞ N U T K U

İNHİSARLAR İDARELERİ HESABATININ DİVANI MUHASEBATÇA T E T K İ K EDİLİP

Bütçe Encümeni Reisi Mustafa Şeref Bey (Burdur) 97

H A Y V A N HIRSIZLIĞININ Ö N Ü N E GEÇİLMESİ H A K K I N D A K İ KANUNUN BAZI

BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN ESKİŞEHİR ŞEKER FABRİKASININ AÇILIŞINDA YAPTIĞI

BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN D Ö R D Ü N C Ü TASARRUF VE YERLİ MALI HAFTASINI

A N K A R A LİSESİ T A R İ H MUALLİMİ ÂFET HANIMIN D Ö R D Ü N C Ü TASARRUF VE YERLİ

BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN " Ü L K Ü " DERGİSİNDE Y A Y I N L A N A N "MEMLEKETİ İMAR

ECNEBİ MEMLEKETLERDE T Ü T Ü N SATMAK İÇİN BİR LİMİTED ŞİRKET TEŞKİLİ

İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BEYİN SANAYİ PROGRAMI H A K K I N D A AÇIKLAMALARI

Saadettin Rıza Bey (İstanbul) 128

T Ü R K İ Y E İŞ BANKASI 1933 O N U N C U İŞ SENESİ İDARE MECLİSİ RAPORU

İKTİSAT VEKİLİ CELÂL BEYİN İKTİSAT VEKÂLETİ VE YENİ DIŞ T İ C A R E T OFİSİ

1933 MALİ SENESİ MUHASEBESİ UMUMİYE K A N U N U N A MERBUT BÜTÇELERDE

İKTİSADİ BUHRAN VERGİSİ KANUNUNA MÜZEYYEL KANUN LÂYİHASI

DAHİLİ İSTİHLÂK VERGİSİ H A K K I N D A K İ K A N U N U N 1. MADDESİNİN DEĞİŞTİRİL-

DENİZLİ MEBUSU MAZHAR MÜFİT BEYİN ESNAF BANKASINDAKİ SUİSTİMAL

DİVANI MUHASEBATIN TEŞKİLÂT VE VAZİFELERİNE DAİR K A N U N LÂYİHASININ

Refik Şevket Bey ''Manisa) 144

MUAMELE VERGİSİ H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ

5.5.1934 (TBMM) ! 156

Bütçe Encümeni Reisi Mustafa Şeref Bey ; 159

T Ü R K İ Y E CUMHURİYETİ İLE SOSYALİST SOVYET CUMHURİYETLERİ İTTİHADI HÜ-

MÜZAYEDE VE MÜNAKAŞA K A N U N LÂYİHASININ GÖRÜŞMESİ

BAŞVEKİL İSMET PAŞANIN KAYSERİ DOKUMA FABRİKASININ TEMEL ATMA

ELEKTRİK İSTİHLÂK RESMİ H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ

MAYİ MADENİ M A H R U K A T VE MADENİ Y A Ğ L A R İNHİSARI H A K K I N D A K A N U N

Refik Şevket Bey (Manisa) 182

İKTİSAT VEKÂLETİ TEŞKİLÂT VE VAZİFELERİ HAKKINDA KANUN LÂYİHASI

1934 SENESİ MUVAZENEİ UMUMİYE K A N U N U N U N GÖRÜŞÜLMESİ

BUĞDAYI KORUMA H A K K I N D A K A N U N LÂYİHASI GÖRÜŞMELERİ

MUHTELİF MADDELERDEN A L I N A C A K İSTİHLÂK VERGİSİ H A K K I N D A KANUN