ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ

ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

«Αρχαιολογία της Ανατολικής Μεσογείου από την προϊστορική εποχή ως
την ύστερη αρχαιότητα: Ελλάδα, Αίγυπτος, Εγγύς Ανατολή»

Μεταπτυχιακή Εργασία
Κουτάλου Ελένη
ΑΕΜ: 4352019017

«Το Ασκληπιείο της Κω. Χώρος και λειτουργία μέσα από τις φιλολογικές
και αρχαιολογικές μαρτυρίες»
“The Asclepieion of Kos. Venue and Function through the literary sources
and archaeological evidence”

Επιβλέπων καθηγητής: Συρόπουλος Σπύρος

Συμβουλευτική επιτροπή: Στεφανάκης Εμμανουήλ
Κουσούλης Παναγιώτης

Ρόδος, 2021

1
 Στον Θοδωρή και τον Απόστολο

2
 «Ἐν δε τῷ προαστείῳ το Ἀσκληπιεῖον ἐστί
σφόδρα ἔνδοξον και πολλῶν ἀναθημάτων μεστόν ἰερόν»
(Στράβωνος, Γεωγραφικά, βιβλ.ΙΔ’ 2, 19)

3
Εικόνα 1. Η σημερινή εικόνα του Ασκληπιείου της Κω

Εικόνα 2. Αναπαράσταση του Ασκληπιείου κατά τους ελληνιστικούς χρόνους από τον Herzog

4
Περιεχόμενα
SUMMARY ............................................................................................................................ 8
ΕΙΣΑΓΩΓΗ .............................................................................................................................. 9
1. ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ ................................................................................................................. 11
1.1. Θεϊκή ή ανθρώπινη οντότητα .............................................................................. 11
1.2. Η γέννηση, η καταγωγή και ο θάνατος του Ασκληπιού ............................................. 13
1.3. Η λατρεία του Ασκληπιού ........................................................................................ 16
1.4. Λατρεία και οργάνωση των Ασκληπιείων ............................................................... 17
1.5. Απεικονίσεις του Ασκληπιού μέσα από την τέχνη................................................... 20
1.6. Κώοι Ιατροί .............................................................................................................. 22
2. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ .................................................................................................................. 30
3. ΤΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ ΤΗΣ ΚΩ .................................................................................................. 40
3.1. Η ιστορία της νήσου Κω – το ιστορικό πλαίσιο ....................................................... 40
3.2. Το χρονικό της ανακάλυψης του Ασκληπιείου ........................................................ 42
3.3. Το μνημειακό συγκρότημα ...................................................................................... 45
3.4. Ιστορία του Ασκληπιείου -Αναφορές για τη λειτουργία του ................................... 53
3.5. Τα ιατρικά εργαλεία του Ασκληπιείου .................................................................... 68
3.6. Η θρησκευτική λατρεία του Ασκληπιείου της Κω .................................................... 73
3.7. Τα γνωστότερα Ασκληπιεία ..................................................................................... 78
4. ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΗ .................................................................................................................... 90
4.1. Επιγραφές που αναφέρονται στην ασυλία του Ασκληπιείου και στους αγώνες των
Μεγάλων Ασκληπιείων .................................................................................................. 90
4.2. Τιμητικά ψηφίσματα προς την πόλη της Κω ........................................................... 98
4.3. Τιμητικά ψηφίσματα προς Κώους ιατρούς ........................................................... 103
4.4. Επιγραφές αναφερόμενες σε ιερείς του Ασκληπιείου .......................................... 111
4.5. Επιγραφές αναφερόμενες σε θεούς, θεότητες που λατρεύονταν στο Ασκληπιείο115
4.6. Επιγραφές ρωμαϊκών χρόνων ............................................................................... 117
4.7. Επιγραφές ............................................................................................................. 121
5. ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ .......................................................................................................... 125
5.1. Κωακά χάλκινα νομίσματα ελληνιστικών χρόνων ................................................ 125
5.2. Απεικόνιση του θεού Ασκληπιού σε κωακά νομίσματα ........................................ 127
5.3. Νομίσματα με απεικονίσεις Κώων ιατρών ............................................................ 129
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .............................................................................................................. 132
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ – ΕΙΚΟΝΕΣ ................................................................................................... 134
Κατάλογος εικόνων .......................................................................................................... 146
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .................................................................................................................. 148

5
6
Εικόνα 3 Ακέφαλο άγαλμα Ασκληπιού, 2ος αιώνας π.Χ. Μουσείο Δρέσδης

Εικόνα 4. Κορμός αγάλματος Ασκληπιού. Βρέθηκε στο Ασκληπιείο και εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο
Κωνσταντινούπολης. 2ος αιώνας π.Χ.

7
SUMMARY

The present thesis focuses on the history of the Asclepieion of Kos through the
philological and literary sources. The history of the island is inextricably linked to the
Asclepieion, whose fame crossed the narrow borders of the island and reached all parts
of the known world. A whole world moves around the Asclepieion. Despite its initial
religious character, later on it becomes a healing center, with organized spaces, suitable
for all stages of the patient’s treatment.
Patients not only enjoyed the appropriate therapy but were also entertained with
theatrical performances. At the same time, the right to immunity by sending theories to
many cities, as well as the organization of Great Asclepieia are documented
archaeologically. Moreover, the quantity and variety of medical tools found at the site,
not only confirm the level of the medical services provided but also the development
that had taken place.
Asclepius, the Asclepiades and Hippocrates play an important role. The latter, based on
reason and rationalism, accomplished to establish the main principles of the medical
science. His contribution is reflected in coins, rings, mosaics and statues. The sacred
laws related to the site, the right to immunity, the inscriptions, coins, votive offerings,
etc., highlight the importance of the Asclepieion as a religious and healing center.
All the above are confirmed by the inscriptions found at the site, which reveal the
economic, religious, political and cultural life of the sanctuary and the island. There is
a detailed and thorough documentation of all the activities that took place at the
sanctuary, possibly in order to enhance its prestige.

8
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η παρούσα εργασία πραγματεύεται την ιστορία του Ασκληπιείου της Κω μέσα από
τις φιλολογικές και γραμματειακές πηγές. Η ιστορία της νήσου Κω είναι άρρηκτα
συνδεδεμένη με το Ασκληπιείο η φήμη του οποίου πέρασε τα στενά όρια του νησιού
και έφτασε σε όλα τα μέρη του τότε γνωστού κόσμου.
Αρχικά, γίνεται αναφορά στην καταγωγή, στη ζωή και στη διττή υπόσταση του
Ασκληπιού. Το ερώτημα για την ανθρώπινη ή θεϊκή υπόσταση του Ασκληπιού γίνεται
προσπάθεια να απαντηθεί μέσα από τις μαρτυρίες συγγραφέων όπως του Ξενοφώντα
ή του Πινδάρου. Επιπλέον, η διεκδίκηση της καταγωγής του από πλήθος πόλεων
δείχνουν τη σπουδαιότητα του. Ωστόσο, η θεοποίησή του και η δημιουργία ιερών
χώρων προς τιμή του φιλοτεχνούν το πορτραίτο ενός ικανού και ευφυούς ανθρώπου.
Επιπλέον, οι Ασκληπιάδες ως συνεχιστές του Ασκληπιού δεσμεύονται να διαφυλάξουν
τις θρησκευτικές μεθόδους και τις ιατρικές πρακτικές.
Στη συνέχεια, στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται ο καθοριστικός ρόλος του
Ιπποκράτη τόσο στη διάδοση της φήμης του Ασκληπιείου όσο και στην εξέλιξη της
ιατρικής επιστήμης. Συγκεκριμένα, ο Ιπποκράτης κατόρθωσε βασιζόμενος στη λογική
και τον ορθολογισμό να θέσει τις βασικές αρχές της επιστήμης, αφού ήρθε σε
σύγκρουση με καθιερωμένες ιδέες και αντιλήψεις δεισιδαιμονικού χαρακτήρα. Η
συμβολή του στην ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης αποτυπώνεται σε νομίσματα,
δακτυλιόλιθους, ψηφιδωτά και αγάλματα.
Στο τρίτο κεφάλαιο αφιερώνεται εκτενής χώρος στην παρουσίαση του ιερού του
Ασκληπιού στην Κω. Περιγράφονται ο χώρος, η λειτουργία (θεωρία, ασυλία, αγώνες)
του ιερού και ο θεραπευτικός του ρόλος μέσα από τα αρχαιολογικά ευρήματα.
Ειδικότερα, το ιερό του Ασκληπιού ανεπτυγμένο σε τέσσερα επίπεδα με σειρά
λειτουργικών χώρων αποκτά φήμη και κύρος και μετατρέπεται σε ενεργό κέντρο
λατρείας και θεραπείας μέχρι και τον 4ο αιώνα μ.Χ. Η εξασφάλιση του δικαιώματος
της ασυλίας με αποστολή θεωριών σε αρκετές πόλεις (ακόμη και στην Κάτω Ιταλία)
καθώς και η διοργάνωση των Μεγάλων Ασκληπιείων (με τη συμμετοχή πολλών
αθλητών) τεκμαίρονται και αρχαιολογικά μέσα από την εύρεση επιγραφών στον ιερό
χώρο. Σημαντική επίσης θεωρείται η ύπαρξη ιερών νόμων που στόχευαν στην
προστασία του χώρου. Ακόμη και τα εργαλεία που βρέθηκαν όπως η «κοίλη μήλη» ή
το «παρακεντήριον» μαρτυρούν τις ανεπτυγμένες ιατρικές δυνατότητες των ιατρών
που πέρασαν από εκεί. Δε λείπουν οι αναφορές στους πρώτους ανασκαφείς, στην
ιστορία της ανακάλυψης του Ασκληπιείου καθώς και στη βιβλιογραφική παρουσίαση
της ιστορίας του νησιού.
Το επόμενο κεφάλαιο, είναι αφιερωμένο στις επιγραφές που βρέθηκαν είτε στο χώρο
του Ασκληπιείου είτε σε κοντινή απόσταση με αναφορά φυσικά στον ιερό χώρο. Μας
δίνουν πληροφορίες για την αρχιτεκτονική του μνημείου, το ρόλο του, τη λειτουργία
του χώρου και τα σημαντικά πρόσωπα που συνδέονται με αυτό. Οι πέντε χιλιάδες
περίπου επιγραφές που βρέθηκαν στο Ασκληπιείο προσφέρουν ένα πλούσιο υλικό για
την οικονομική, θρησκευτική, πολιτική και πολιτισμική ζωή του χώρου αλλά και της
νήσου.

9
 Στο πέμπτο κεφάλαιο που είναι αφιερωμένο στη νομισματική, παρουσιάζονται
επιλεγμένα νομίσματα – που βρέθηκαν στον ιερό χώρο – και απεικονίζουν τον
Ασκληπιό, τον Ιπποκράτη και άλλους σημαντικούς γιατρούς. Η εσκεμμένη επιλογή
συγκεκριμένων νομισμάτων έγινε με σκοπό να τονισθεί η αξία ορισμένων σημαντικών
ιατρών οι οποίοι πρωτοστάτησαν αλλά και ενίσχυσαν το κύρος και τη δόξα του ιερού
σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Η εμπορική δραστηριότητα της Κω είναι γνωστή
γεγονός που αποτυπώνεται και στα νομίσματα, τα οποία πολλές φορές
χρησιμοποιούνταν για προπαγανδιστικούς – διαφημιστικούς λόγους.
Στο τέλος, παρατίθεται φωτογραφικές απεικονίσεις του χώρου, των αγαλμάτων, των
αναθημάτων που είχαν αφιερωθεί στον Ασκληπιό και άλλα σημαντικότερα
Ασκληπιεία.

10
 1. ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ

1.1. Θεϊκή ή ανθρώπινη οντότητα

Οι απόψεις των επιστημόνων διίστανται για το αν ο Ασκληπιός ήταν θνητός ή θεός,

στηρίζοντας τες με τεκμήρια η κάθε πλευρά και καταλήγοντας περισσότερο στο ότι
πρόκειται για θεϊκή οντότητα. Ως προς την ετυμολογία του ονόματος, φαίνεται να
αποδεικνύεται περισσότερο η ανθρώπινη καταγωγή του Ασκληπιού. Η ετυμολογία του
ονόματός του έχει ποικίλες ερμηνείες. Μία άποψη υποστηρίζει ότι προήλθε από το
επίθετο «Ήπιος» λόγω του χαρακτήρα του και από το ουσιαστικό «Ασκλήν», τυράννου
της Επιδαύρου, τον οποίο θεράπευσε από νόσημα των οφθαλμών, προήλθε το όνομα
Ασκληπιός1. Επίσης, το όνομά του πιθανόν να οφείλεται στον «Ασκλεποιό» που
σημαίνει αυτός που βοηθάει τους ανθρώπους να μη νοσήσουν2. Ο Καίλιος Αυρηλιανός
αποδίδει το όνομά του στη δυνατότητα κάποιου να θεραπεύσει δύσκολα νοσήματα3.
Αλλά η επικρατέστερη άποψη φαίνεται ότι είναι του Σπ. Μαρκέτου ο οποίος πρέσβευε
ότι η ονομασία του προέρχεται από το «ΑΣΚΛΕΙΝ» και «ΗΠΙΟΣ» τονίζοντας το
χαρακτήρα του αλλά και τα ήπια μέσα που χρησιμοποιούσε για να θεραπεύσει4.
Η σύνδεση του Ασκληπιού με το σύμβολο του φιδιού γεννά νέες απορίες για την
ιδιότητά του. Η απεικόνισή του με το φίδι τυλιγμένο στο ραβδί το οποίο υπάρχει σε
πολλά τέχνεργα στην Επίδαυρο, στην Κω και στη Ρώμη συνδέεται τόσο με τη θεϊκή
όσο και με την ανθρώπινη ιδιότητα. Επιπλέον, στοιχεία που συνηγορούν υπέρ της
ανθρώπινης υπόστασής του είναι εν πρώτοις το γεγονός ότι ο θάνατός του επήλθε από
τον Δία, και εν δευτέροις η μη υιοθέτηση πολλών αρμοδιοτήτων. Επιπλέον, η
απεικόνισή του σε όλες τις εκφάνσεις της ηλικίας του σε νομίσματα, αγάλματα και
ανάγλυφα αλλά και οι προσφορές των θυσιών που περιορίζονταν μόνο σε ζώα
(αντίθετα οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν δημητριακά και φρούτα για προσφορές σε
χθόνιες θεότητες).
Μαρτυρίες αρχαίων ιστορικών και συγγραφέων όπως του Ξενοφώντα
προβάλλουν την άποψη περί της ανθρώπινης υπόστασης του Ασκληπιού,
παρουσιάζοντάς τον μάλιστα ως έναν ευφυή γιατρό και άνθρωπο. Και συνεχίζει ο
Ξενοφών υποστηρίζοντας ότι οι άνθρωποι θεοποίησαν τον Ασκληπιό, όπως έκαναν για
κάθε σημαντικό ήρωά τους, βλέποντας σε αυτόν συγκεντρωμένες όλες τις αρετές5 «ὑπ’
αὐτοῦ παιδευθέντες τα αὐτά πάντα ἐγένοντο και τέχνας και λόγους και πολέμους ἀγαθοί…

1
Αραβαντινός, 1907, σελ.61-81
2
Σταυρόπουλος, 1996, σελ.57-68
3
Αυρηλιανός, Περί χρόνιων νοσημάτων
4
Marketos, 1993, σελ.7-14
5
Ξενοφώντος, Κυνηγετικός, κεφ. Ι, εκδ. 6 και 14. Σύμφωνα με άλλους ερευνητές ο Ασκληπιός δε
θεωρούνταν θεός αλλά ένας ήρωας με εξαιρετικές ικανότητες σε ιατρικά ζητήματα, βλ. και Filippou
et all, 2020, 12(2).

11
Ἀσκληπιός δε μειζόνων ἔτυχεν, ἀνίστανται μεν τεθνεώτας, νοσοῦντας δε ἱᾶσθαι διά δε
ταῦτα θεός ὡς παρ’ ἀνθρώποις ἀείμνηστον κλέος ἔχει».

Οι πρώτες γραπτές αναφορές για τη θεϊκή υπόσταση του Ασκληπιού γίνονται στα
ομηρικά έπη. Συγκεκριμένα, στην Ιλιάδα αναφέρεται ότι: «… οἱ δε εἶχον Τρίκκην και
Ἰθώμην κλωμακόεσσαν οἱ τ’ ἔχον Οἰχαλίην πόλιν Εὐρύτου Οἰχαλιήος τῶν αὔθ’ ἡγείσθην
Ἀσκληπιοῦ δύο παῖδε, ἱητήρ ἀγαθῷ Ποδαλείριος ἡδέ Μαχάων τοῖς δε τριήκοντα
γλαφυραί νεές ἐστιχόωντο»6. Επίσης, σε άλλο απόσπασμα της Ιλιάδας αναφέρεται και
εξής «..φωτ’ Ἀσκληπιοῦ υἱόν ἀμύνονος ἱητήριος..», ενισχύοντας την άποψη ότι ο
Ασκληπιός ήταν θνητός σε αντίθεση με τον Παυσανία ο οποίος βλέπει το Μαχάονα ως
το θνητό γιο του Ασκληπιού, «Θεόν δε Ἀσκληπιόν νομισθέντα ἐξ ἀρχῆς και οὐκ ἀνά
χρόνον λαβόντα την φήμην τεκμηρίοις και ἄλλοις εὑρίσκω και Ὁμήρου μαρτυρεῖ μοι τα
περί Μαχάονος ὑπό Ἀγαμέμνονος εἰρημένα»7. Ιλιάδα, Δ, 193-197:
«Ταλθύβι’ , ὅτι τάχιστα Μαχάονα δεῦρο κάλεσσον,
φῶτ’ Ἀσκληπιοῦ υἱόν ἀμύμονος ἰητῆρος,
ὄφρα ἴδῃ Μενέλαον ἀρήιον Ἀτρέως υἱόν
ὅν τις οἰστεύσας ἔβαλεν τόξων εὔ εἰδώς
Τρώων ἤν Λυκίων, τῷμεν κλέος, ἄμμι δε πένθος»

Επίσης, ο Παυσανίας, ο Πίνδαρος, ο Γαληνός και ο Αριστοφάνης θεωρούσαν τον

Ασκληπιό θεό. Χαρακτηριστικά είναι τα παρακάτω χωρία: του Πίνδαρου «… Τρίκκης
ἐξ ἱερῆς ἥκω θεός, ὅν ποτέ μήτηρ Φοίβου ὑπευνηθεῖσα κυεῖ σοφίης Βασιλῆα ἵδριν ἱητρίης
Ἀσκληπιόν ἀλλά τί πεύθη..»8. Του Γαληνού «πάτριον θεόν ἡμῶν»9. Του Αριστοφάνη
«ὡς τάχιστα τον θεόν ἐγκατακλινοῦντ’ ἄγωμεν εἰς Ἀσκληπιοῦ10. Και τέλος, ο Πλάτων
στο έργο του “Συμπόσιο” αναφέρει «Τούτοις ἑπιστηθείς ἔρωτα ἐμποιῆσαι και ὁμονοίαν,
ὁ ἡμέτερος πρόγονος Ἀσκληπιός, ὡς φασίν οἱ δε οἱ ποιηταί και ἐγώ πείθομαι συνέστησε
την ἡμετέραν τέχνην. Ἡ τε οὖν ἱατρική ὥσπερ λέγω πάσα διά τοῦ θεοῦ κυβερνᾶται.
Ὡσαύτως δε και Γυμναστικήν..»11.

6
Ομήρου Ιλιάδα, ραψ. Β, στιχ. 729-733. Μετάφραση του χωρίου: «και όσοι της Τρίκκης κάτοικοι και
της Τραχείας και όσοι της χώρας κάτοικοι του Ευρύτου Οιχαλίας είχαν τριάντα βαθουλά καράβια και
αρχηγοί τους ήσαν ο Ποδαλείριος και ο αδελφός Μαχάων ιατροί καλοί του Ασκληπιού δύο τέκνα
δοξασμένα..»
7
Παυσανίας, Κορινθιακά, (ΙΙ), 2.26.10. Μτφρ. «Πώς ο Ασκληπιός πιστεύθηκε από την αρχή ως θεός
και δεν πήρε με τον καιρό τη φήμη του θεού το συμπεραίνω και από άλλα τεκμήρια το βεβαιώνουν
όμως και τα λεγόμενα από τον Αγαμέμνονα για τον Μαχάονα στον Ὀμηρο: Ταλθύβιε, φώναξε εδώ
όσο γίνεται πιο γρήγορα τον Μαχάονα του Ασκληπιού τον θνητό, γιο, σα να λεγε δηλαδή “τον από
θεό γεννημένο άνθρωπο”.
8
Πινδάρου, Πυθιονικός, ΙΙΙ, 14. Μτφρ. «Από την ιερή Τρίκκη έρχομαι εγώ ο θεός τον οποίο κάποτε η
μητέρα μου συνευρεθείσα με τον Φοίβο γέννησε εμένα τον Ασκληπιό, κύριο της σοφίας, γνώστη της
ιατρικής αλλά γιατί ζητάς να μάθεις;»
9
Γαληνός, Υγειών λόγος Ι, 8, 20
10
Αριστοφάνους, Πλούτος, στιχ. 620
11
Πλάτωνος, Συμπόσιον, κεφ. 12, σελ. 186c-187a. Μτφρ. «Σε αυτά λοιπόν αφού στάθηκε πάνω, και
ενέπνευσε ερωτική ένωση και ομόνοια μεταξύ των αντίθετων, ο πρόγονός μας των γιατρών Ασκληπιός
καθώς τουλάχιστον ισχυρίζονται αυτοί εδώ οι ποιητές (και έδειξε τον Αριστοφάνη και τον Αγάθωνα)

12
 Ο Ασκληπιός αποτελούσε μια εξέχουσα προσωπικότητα, καθώς ήταν ο πρώτος
γιατρός οι θεραπείες του οποίου επηρέασαν τους μεταγενέστερους και γι’ αυτό το λόγο
θα αποτελεί αναπάντητο ερώτημα η υπόστασή του. Για τους αρχαίους η αρρώστια είχε
θεϊκή προέλευση και μόνο ένας θεός θα μπορούσε να τη γιατρέψει. Γι’ αυτό το λόγο οι
άνθρωποι δημιούργησαν μια ανώτερη δύναμη η οποία θα μπορούσε να θεραπεύσει από
οποιαδήποτε ανίατη αρρώστια το ανθρώπινο είδος. Έτσι, η φήμη του Ασκληπιού
μεγάλωνε και ενσάρκωνε την ανάγκη των ανθρώπων για ίαση νοσημάτων που
ξεπερνούσαν τα ανθρώπινα όρια και τη λογική. Μέσω του Ασκληπιού η ιατρική δεν
ήταν πια θεία αλλά ανθρώπινη ενέργεια και ο ίδιος αύξησε τη δόξα και τη φήμη του.

1.2. Η γέννηση, η καταγωγή και ο θάνατος του Ασκληπιού

Σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση ο Ασκληπιός ήταν γιος του θεού Απόλλωνα

και της θνητής Κορωνίδος, κόρη του Φλεγύα. Γεννήθηκε στη Λακέρεια, τον 13ο αιώνα
π.Χ. και συγκεκριμένα, το 1247 π.Χ. στην Τρίκκη κοντά στο Ληθαίο ποταμό.
Συγκεκριμένα, ο Στράβων αναφέρει «ἔτερος δ’ ἐστί Ληθαίος [ποταμός] ὁ ἐν Γορτύνη
και ὁ περί Τρίκκην, ἐφ’ ὧ ὁ Ἀσκληπιός γεννηθῆναι λέγεται»12. Στη συνέχεια του μύθου
η Κορωνίς αν και έγκυος δημιούργησε σχέση με το θνητό Ίσχη, γεγονός το οποίο
εξόργισε τον Απόλλωνα και ζήτησε από την Άρτεμη να τη σκοτώσει. Πριν η ίδια καεί
στην πυρά ο ίδιος κατάφερε να σώσει το παιδί. Έπειτα έδωσε το γιο του στον Κένταυρο
Χείρωνα ο οποίος του μετέδωσε τα μυστικά της ιατρικής 13.
Ωστόσο, υπάρχουν και άλλοι μύθοι που συνδέονται με τη γέννηση και την καταγωγή
του Ασκληπιού. Στην Επίδαυρο υπάρχει ο εξής μύθος: η Κορωνίς όταν έλειπε ο
Φλεγύας σε μια εκστρατεία γέννησε τον Ασκληπιό στο χώρο της Επιδαύρου. Η ίδια
αργότερα έκρυψε το παιδί στο βουνό Τιτθίον. Εκεί τρεφόταν από μια κατσίκα και είχε
για φύλακά του ένα σκυλί. Ο Αρεσθάνας, βοσκός, καθώς έψαχνε το κοπάδι του βρήκε
το παιδί και παρατήρησε ότι το κεφάλι του έλαμπε από μια ουράνια φλόγα. Οι
Επιδαύριοι με το συγκεκριμένο μύθο θέλησαν να συνδέσουν την καταγωγή του
Ασκληπιού με το ιερό με απώτερο σκοπό να αποκτήσει πανελλήνια φήμη. Ο
Παυσανίας γράφει: «Ὁτε δε παρεγένετο ἐς Πελοπόννησον (ὁ Φλεγύας) εἴπετο ἡ θυγάτηρ
αὐτῷ λεληθυῖα ἔτι τον πατέρα ὅτι ἐξ Ἀπόλλωνος εἶχεν ἐν γαστρί. ὡς δε ἐν τῇ γῇ τῇ
Ἐπιδαυρίων ἔτεκεν ἐκτίθησι τον παῖδα ἐς το ὄρος τοῦτο ὅ δή Τίτθιον ὀνομάζουσιν ἐφ’
ἡμῶν, τηνικαῦτα δε ἐκαλεῖτο Μύρτιον. ἐκκειμένῳ δε ἐδίδου μεν οἱ γάλα μία τῶν περί το
ὄρος ποιμενομένων αἰγῶν, ἐφύλασσε δε ὁ κύων ὁ τοῦ αἰπολίου φρουρός. Ἀρεσθάνας δε
(ὄνομα γάρ τῷ ποιμένι τοῦτο ἦν) ὡς τον ἀριθμόν οὐχ εὕρισκεν ὁμολογοῦντα τῶν αἰγῶν
και ὁ κύων ἅμα ἀπεστάτει τῆς ποίμνης, οὕτω τον Ἀρεσθάναν ἐς πᾶν φασιν ἀφικνεῖσθαι

στους οποίους και εγώ δίνω πίστη, εφεύρε και συγκρότησε την ιατρική μας τέχνη. Το λοιπόν και
ολόκληρος η ιατρική κατά πάντας τους κλάδους της, διοικείται καθώς προείπα από κάποιο θεό όμοια
και από τον ίδιο θεό κυβερνάται και η Γυμναστική»
12
Στράβων, Γεωγραφικά, XIV, 674
13
Aston, 2004, σελ. 18-32

13
ζητήσεως, εὑρόντα δε ἐπιθυμῆσαι τον παῖδα ἀνελέσθαι. και ὡς ἐγγύς ἐγίνετο, ἀστραπήν
ἰδεῖν ἐκλάμψασαν ἀπό τοῦ παιδός, νομίσαντα δε εἶναι θεῖον τι, ὥσπερ ἦν,
ἀποτραπέσθαι»14.

Άλλη παράδοση, την οποία παρουσιάζει μόνο ο Ησίοδος, κατονομάζει ως μητέρα

του Ασκληπιού την Αρσινόη. Με το μύθο αυτό οι Μεσσήνιοι επεδίωκαν να συνδέσουν
τη συγγένειά τους με τον Ασκληπιό και γι’ αυτό το λόγο κατέφυγαν στο μαντείο των
Δελφών για να ρωτήσουν την Πυθία: «Φοίβῳ ὑποδμηθεῖσα, εὐπλόκαμον τ’ Ἐριῶπιν και
Ἀρσινόης ὁμοίως. Ἀρσινόη δε μιγεῖσα Διός και Λητόος υἱῷ τικτ’ Ἀσκληπιόν υἱόν ἀμύνονά
τε κρατερόν τε»15.

Αλλά και οι Αρκάδες διεκδικούν την καταγωγή του υποστηρίζοντας ότι γεννήθηκε
στην περιοχή Θελπούσα, όπου αργότερα έγινε μέρος της λατρείας του16.
Συνοπτικά, όλοι οι μύθοι για τη γέννησε του Ασκληπιού αναφέρονται από τον
Παυσανία στο παρακάτω απόσπασμα:

«Κορωνίδα κύουσα Ἀσκληπιόν Ἴσχυι τῷ Ἐλάτου συγγενέσθαι και την μεν ἀποθανεῖν
ὑπό Ἀρτέμιδος ἀμυμόνης τῆς ἐς τον Ἀπόλλωνα ὕβρεως, ἐξημμένης δε ἤδη τῆς πυρᾶς
ἁρπᾶσαι λέγεται τον παῖδα Ἑρμῆς ἀπό τῆς φλογός. Ὁ δε τρίτος τῶν λόγων ἥκιστα ἐμοί
δοκεῖ ἀληθῆς ἐστιν, Ἀρσινόης ποιήσας εἶναι τῆς Λευκίππου παῖδα Ἀσκληπιόν.
Ἀπολλοφάνει γάρ τῶ Ἀρκάδι ἐς Δελφούς ἐλθοντι και ἐρομένῳ τον θεόν εἰ γένοιτο ἐξ
Ἀρσινόης Ἀσκληπιός και Μεσσηνίοις πολίτης εἴη, ἔχρησεν η Πυθία:

ὧ μέγα χάρμα βροτοῖς βλαστῶν Ἀσκληπιέ πᾶσιν

ὅν φλεγυηίς ἔτικτεν ἐμοί φιλότητι μιγεῖσα

ἱμερόεσσα Κορωνίς ἐνί κραναῇ Ἐπιδαύρῳ17

14
Παυσανίας, Κορινθιακά, ΙΙ 26, 4-5. Μτφρ: «Όταν έφτασε στην Πελοπόννησο (ο Φλεγύας) τον
ακολούθησε η κόρη του, χωρίς ακόμη ο πατέρας της να ξέρει πως ήταν έγκυος από τον Απόλλωνα.
Όταν γέννησε γιο στη χώρα των Επιδαυρίων τον εξέθεσε στο βουνό που σήμερα το λένε Τίτθιον, τότε
όμως ονομαζόταν Μύρτιον. Στο έκθετο έδινε το γάλα της μιας από τις κατσίκες που βοσκούσαν στο
βουνό ενώ το σκυλί του κοπαδιού το φρουρούσε. Ο βοσκός ο οποίος λεγόταν Αρεσθάνας επειδή δεν
εύρισκε σωστό τον αριθμό των κατσικιών και επειδή και το σκυλί έλειπε από το κοπάδι βάλθηκε να
ψάχνει ακούραστα και όταν βρήκε το παιδί θέλησε να το σκοτώσει. Όταν το πλησίασε είδε λάμψη
αστραπής να βγαίνει από το παιδί και επειδή έκρινε πως ήταν κάποιο θεϊκό πλάσμα όπως και ήταν ,
δεν το πείραξε». Για την καταγωγή του Ασκληπιού βλ. και Wickkiser, 2008.
15
Ησίοδος, Classic library. Μτφρ. «Η Αρσινόη συνευρεθείσα με τον γιο του Δία και της Λητούς γέννησε
τον Ασκληπιό, γιο συνετό και ισχυρό»
16
Λυδός, 142. Βλ. επίσης και Curnow, 2013, σελ. 67-83
17
Παυσανίας, Κορινθιακά (Ι) 2.26, 7-8. Μτφρ: «Η Κορωνίδα ήταν έγκυος τον Ασκληπιό, συνευρέθη με
τον Ισχύ, το γιο του Ελάτου. Η Άρτεμις τότε εκδικούμενη για την προσβολή που έγινε στον Απόλλωνα
τη σκότωσε νεώ όμως είχε ήδη ανάψει η πυρά ο Ερμής άρπαξε το παιδί μέσα από τη φλόγα. Η τρίτη
παράδοση που μου φαίνεται ελάχιστα αληθινή παρουσιάζει τον Ασκληπιό ως γιο της Αρσινόης όταν
πήγε στους Δελφούς και ρώτησε το θεό αν ο Ασκληπιός είχε γεννηθεί από την Αρσινόη και ήταν
πατριώτης των Μεσσηνίων, η Πυθία έδωσε τον εξής χρησμό:
«ω που για τους θνητούς όλους μέγα χάρμα γεννήθηκες
Ασκληπιές, που του Φλεγύα σε γέννησε η κόρη
μετά την ερωτική μαζί μου συνάντηση

14
 Γίνεται αντιληπτό από τις παραπάνω αρχαίες πηγές ότι πολλές ελληνικές πόλεις
διεκδικούσαν τη συγγένεια με τον Ασκληπιό. Επιστράτευσαν μάλιστα και τους
χρησμούς του μαντείου των Δελφών για να ενισχύσουν την καταγωγή τους. Φυσικά,
όλα αυτά είναι κατανοητά λόγω της φήμης και της δόξας που είχε αποκτήσει ο
Ασκληπιός. Η σύνδεση της συγγένειάς τους με το θεό θα έδινε κύρος και δόξα στο
αντίστοιχο ιερό χώρο, τα λεγόμενα Ασκληπιεία 18.
Μεγαλώνοντας ο Ασκληπιός παντρεύτηκε την Ηπιόνη, κόρη του Μέροπα και
απέκτησαν πολλά παιδιά, τον Ποδαλείριο, το Μαχάονα, την Υγεία, την Πανάκεια, την
Ιασώ, την Ατεσώ και την Αίγλη. Μνημονεύονται και άλλα μέλη της οικογένειας όπως
ο Ιανίσκος, ο Αλεξήνωρ, ο Σφύρος και ο Τελέσφορος. Πολλοί ερευνητές πιστεύουν ότι
τα συγκεκριμένα ονόματα ήταν απλά επίθετα -προσδιορισμοί του Ασκληπιού και όχι
παιδιά του ή συγγενείς. Ωστόσο, ο Ηρώνδας αναφέρει ότι λατρεύονταν ως θεοί ή θεές
στο Ασκληπιείο της Κω:
«Ὑγεία, κὧνπερ οἵδε τίμιοι βωμοί
Πανάκη τε κἠπιώ τε κἰησώ χαίροι,
και Λεομέδοντος οἰκίην τε και τείχεα
πέρσαντες, ἰητῆρες ἀγρίων νούσων,
Ποδαλείριος τε και Μαχάων χαιρόντων,
κὤσοι θεοί σήν ἑστίην κατοικεῦσιν
και θεαί πάτερ Παίηον, ἵλεωι δεῦτε..»19
Συγκεκριμένα, από τους γιους του ο Μαχάων ήταν ένας εξαίρετος χειρουργός ενώ
ο Ποδαλείριος ασχολήθηκε κυρίως με την παθολογία 20. Υπάρχουν πολλές θεωρίες για
την μετέπειτα πορεία τους και μετά το τέλος του Τρωικού πολέμου. Επικρατέστερες
από αυτές είναι ότι εγκαταστάθηκαν στην Κω όπου ίδρυσαν και το Ασκληπιείο. Ο
Ποδαλείριος έμεινε στη Νίσυρο όπου και παντρεύτηκε τη βασίλισσα Σύρνα
αποκτώντας ένα γιο τον Ιππόλοχο, από τον οποίο λέγεται ότι είναι απόγονος ο
Ιπποκράτης.
Σχετικά με το τέλος του Ασκληπιού, ο μύθος αναφέρει ότι ο Δίας τον σκότωσε με
τον κεραυνό του γιατί ανέστησε νεκρούς, όπως τον Λυκούργο, τον Γλαύκο, τον
Τυνδάρεω και τον Ιππόλυτο. Ο Παυσανίας αναφέρει: «Ὁ δε αὐτίκα ἐπί γῆν και θάλατταν
πᾶσαν ἠγγέλλετο τα τε ἄλλα ὁπόσα βούλοιτο εὑρίσκειν ἐπί τοῖς κάμνουσι και ὅτι ἀνίστησι

η Κορωνίδα η ποθητή, στην πετρώδη Επίδαυρο»

18
Wickkiser, 2008, σελ. 111-114
19
Ηρώνδας,, μιμίαμβος IV, στιχ. 5-11.
Μτφρ: «Κι η Υγεία και όσοι έχουν εδώ τους σεβαστούς βωμούς τους
η Ηπιώ και η Ιασώ και η Πανάκη, ας χαίρουν
κι αυτοί που κουρσέψανε τα κάστρα και τα σπίτια
του Λαομέδοντα και γιατροί είναι στις βαριές αρρώστιες,
ας χαίρουν, ο Μαχάονας και ο Ποδαλείριος κι όσοι
θεοί και θεαίνες μαζί με σένα κατοικούνε
Παιάν, πατέρα, όλοι σας ευπρόσδεκτα δεχθήτε»
20
Ιλιάδα, ραψ. Β, στιχ. 729-733. Παυσανίου. Λακωνικά ΙΙΙ, 26, 9

15
τεθνεῶτας»21. Γίνεται σαφές ότι ήταν διάχυτη η αντίληψη ότι ο Ασκληπιός είχε τη
δύναμη να εναντιώνεται στη μοίρα και να ανασταίνει τους νεκρούς. Φυσικά, αυτή η
ικανότητα του δεν έμεινε ατιμώρητη από το Δία. Αντιδρώντας ο Απόλλωνας, πατέρας
του Ασκληπιού σκότωσε τους Κύκλωπες που είχαν δωρίσει στο Δία τον κεραυνό. Η
τιμωρία του Απόλλωνα από το Δία ήταν να υπηρετεί ως βοσκός τον βασιλιά των
Φερών, Άδμητο για ένα χρόνο. Σύμφωνα με άλλο μύθο, ο Ασκληπιός ανέστησε και τον
Ωρίωνα τον οποίο είχε σκοτώσει με τα βέλη της η Άρτεμις και γι’ αυτό τιμωρήθηκε
από το Δία22. Στην αρχαία ελληνική θρησκεία είναι γνωστή η ιεραρχία των θεών,
καθώς πάνω από το Δία τοποθετείται η Μοίρα. Η Μοίρα των ανθρώπων, δηλαδή ο
θάνατος δεν αλλάζει. Ακόμη και ο Δίας δεν μπορεί να το αλλάξει και όποιος
εναντιώνεται στη Μοίρα έχει τραγική κατάληξη, κάτι που συνέβη και στον ίδιο τον
Ασκληπιό. Πάντως, κοινή είναι η άποψη ότι μετά το θάνατό του απαγορεύτηκε η
ιατρική τέχνη για περίπου πεντακόσια χρόνια μέχρι την εμφάνιση του Ιπποκράτη 23.

Πολλές περιοχές διεκδικούν το μέρος της ταφής του όπως η Κυνόσουρα όπου
κεραυνοβολήθηκε από το Δία, η Αρκαδία, η Επίδαυρος και το ιερό του Ασκληπιού
στην Αθήνα24.

1.3. Η λατρεία του Ασκληπιού

Το Ασκληπιείο της Τρίκκης στη Θεσσαλία αναφέρεται ως ο αρχαιότερος χώρος

λατρείας του Ασκληπιού (7ος αιώνας π.Χ.) και συνδέεται με την απαρχή της λατρείας
του25. Στη συνέχεια, οι Φλεγύες έφεραν τη λατρεία του Ασκληπιού στη Βοιωτία και τη
Φωκίδα όπου μάλιστα στην Τιθορέα έχουν βρεθεί στοιχεία της λατρείας του. Έπειτα,
πέρασε στην Επίδαυρο και σε πολλές περιοχές της Πελοποννήσου26. Συγκεκριμένα
στην Επίδυαρο, η έντονη λατρεία του Απόλλωνα Μελεάτη ισχυροποίησε και τη θέση
του Ασκληπιού. Από την Επίδαυρο η λατρεία του, σύμφωνα με τον Παυσανία, έφτασε
στην Κω. Ο ίδιος αναφέρει μια ιστορία για ένα πλοίο που μετέφερε το ιερό φίδι από
την Επίδαυρο στην Κω27. Επίσης, ο Ηρώνδας, Κώος ποιητής, γράφει: «Χωσκληπιός
ἦλθεν ἐνθάδε (στην Κω) ἐκ Τρίκκης»28. Τα κέντρα λατρείας του Ασκληπιού πλήθαιναν
στον ελλαδικό χώρο, όπως στην Κόρινθο, την Ήπειρο, την Κέρκυρα, την Επίδαμνο,
την Απολλωνία και το Θέρμο29.

21
Παυσανίας, Κορινθιακά, ΙΙ 26,5. Μτφρ. «Εκείνος (ο θεός Ασκληπιός) ευθύς σε κάθε ξηρά και
θάλασσα αναγγέλλουνταν πως βρίσκει ό,τι θέλει για τη θεραπεία των ασθενών και πως ανασταίνει
και νεκρούς»
22
Edelstein, 1945, σελ.53-65
23
Ισίδωρος, Ετυμολογία IV, 3, 1-2. Απολλόδωρος, Αποσπάσματα, 72
24
Hart, 1965, σελ.235
25
Στράβων, Γεωγραφικά, XIV 647
26
Σταυρόπουλος, 1996, σελ.61-63
27
Παυσανίου, Λακωνικά, ΙΙΙ, 23,6
28
Ηρώνδας, Μίμος ΙΙ, Στιχ. 97
29
Σταυρόπουλος, 1996, σελ.62-65. Wickkiser, 2008, σελ. 111-112.

16
 Το 420 π.Χ. η Αθήνα πλήττεται από ένα φοβερό λοιμό, τον οποίο δεν μπορούν να
θεραπεύσουν οι γηγενείς γιατροί με αποτέλεσμα να καταφύγουν στις θεραπευτικές
ιδιότητες του Ασκληπιού υιοθετώντας έτσι και τη λατρεία του30.

Ένα σημαντικό ιερό του Ασκληπιού ιδρύθηκε και στην Πέργαμο για το οποίο ο
Παυσανίας θεωρεί ότι η λατρεία του Ασκληπιού έφτασε εκεί μέσω της Επιδαύρου. Το
ιερό οικοδομήθηκε από τον Αρχία, το γιο του Αρισταίχνωμα ο οποίος τραυματίστηκε
στο βουνό Πίνδασος, περιοχή Μυσία, κατά τη διάρκεια κυνηγιού. Εκεί ο θεός
Ασκληπιός του υπέδειξε να χτίσει το Ασκληπιείο 31. Αργότερα, η λατρεία του
Ασκληπιού επεκτείνεται και στη Ρώμη. Το καθοριστικό γεγονός, γύρω στο 293 π.Χ.,
ήταν μια θανατηφόρα αρρώστια, η πανώλη η οποία μάστιζε την πόλη. Αντιπροσωπεία
Ρωμαίων έφθασε στην Επίδαυρο ζητώντας βοήθεια από το θεό. Στην αρχή οι κάτοικοι
ήταν αρνητικοί αλλά όπως αναφέρει η παράδοση ο θεός μεταμορφώθηκε σε φίδι και
ακολούθησε το πλοίο. Στην επιστροφή το φίδι έφτασε κολυμπώντας σε ένα νησάκι του
ποταμού Τίβερη όπου αργότερα χτίστηκε εκεί ιερό του32.
Από όλα τα παραπάνω γεγονότα γίνεται φανερή η σπουδαιότητα και η
σημαντικότητα της λατρείας του Ασκληπιού η οποία διατηρήθηκε μέχρι τον 5 ο αιώνα
μ.Χ. ακόμη και όταν είχαν καταργηθεί οι Ολυμπιακοί Αγώνες αλλά και η λατρεία του
δελφικού μαντείου. Μάλιστα με την προοδευτική θεοποίηση του Ασκληπιού και την
εξάπλωση της λατρείας πρώτα στην Ελλάδα και μετά σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο
έγινε ευρύτερα αποδεκτός ως ο θεός της ίασης33. Πολλά Ασκληπιεία καταστράφηκαν
από τους Χριστιανούς ή λειτούργησαν ως εκκλησίες34.

1.4. Λατρεία και οργάνωση των Ασκληπιείων

Η θεοποίηση του Ασκληπιού είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ιερών χώρων σε

πολλά μέρη που στόχευαν στο να εκφράσουν οι άνθρωποι τη λατρεία τους προς το θεό.
Από τα πιο γνωστά μνημονεύονται της Τρίκκης, της Επιδαύρου, της Κω, της
Περγάμου, της Τιτάνης, της Σικυώνης, της Τιθορέας, της Μεγαλουπόλεως, της Δήλου
(γίνεται αναφορά τους σε επόμενο κεφάλαιο). Στη συνέχεια όμως, τα Ασκληπιεία δεν
περιορίστηκαν μόνο στο λατρευτικό ρόλο τους αλλά αποτέλεσαν κυρίως θεραπευτικά
κέντρα καθώς σε αυτά συνέρρεαν πλήθος ασθενών για να ζητήσουν τη βοήθεια του
θεού. Οι Ασκληπιάδες-οι ιατροί- ήταν υπεύθυνοι για τη διάγνωση και τη θεραπεία των
ασθενών. Οι εγχειρίσεις πραγματοποιούνταν από τον πρωθιερέα ή το Μέγα ιερέα με
τη βοήθεια του πυροφόρου ή των ιερομνημόνων που ήταν οι λεγόμενοι νοσοκόμοι.
Επίσης, τα Ασκληπιεία ήταν επανδρωμένα από τους υδροθεραπευτές, τους

30
Walton, 1894, σελ. 21-24. Wickkiser, 2008, σελ. 112-114.
31
Παυσανἰας, ΙΙ, 26,8. Krug, 1997, σελ.38-42.
32
Graf, 2015, σελ. 729-733
33
Bailey, 1996, σελ. 257-263. Kellie, 1999, σελ. 1038
34
Ο Wickkiser (2008) σημειώνει ότι γρήγορα η λατρεία του Ασκληπιού ξεπέρασε σε δημοφιλία τις
άλλες θεότητες και επεκτάθηκε γρήγορα και σε άλλα μέρη. Βλέπε επίσης Μητρόπουλος, 1950, σελ.
25 και Hart, 1966, σελ. 232.

17
θεραπευτές, οι οποίοι εμπειρικά ασχολούνταν μόνο με την ιατρική και τις γυναίκες
ιερείς.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, σημαντικό ρόλο για την εύρυθμη λειτουργία των
θεραπευτηρίων επιτελούσαν οι Ασκληπιάδες, οι οποίοι μάθαιναν την ιατρική τέχνη
από τους προγόνους τους. Δεσμεύονταν με όρκο να διαφυλάξουν τις θεραπευτικές
μεθόδους και τις ιατρικές πρακτικές. Συγκεκριμένα, ο Λουκιανός σχολιάζει: «ὄρκος
οὐκ ἐᾶ φράσαι και λοισθία θνῄσκοντος ἐντολή πατρός»35. Το ίδιο αναφέρει και ο
Γαληνός για τα παιδιά που μάθαιναν από τους μεγαλύτερους την ιατρική επιστήμη
όπως μάθαιναν ανάγνωση και γραφή. Επίσης, αναφέρει ότι με το πέρασμα των χρόνων
αποκτούσαν τις ιατρικές γνώσεις και άτομα εκτός της οικογένειας των Ασκληπιάδων 36.
Οι ιστορικοί δεν είναι σε θέση να γνωρίζουν πότε έγινε αυτή η μετάβαση. Σίγουρο
πάντως είναι ότι στην εποχή του Ιπποκράτη πολλοί ήταν εκείνοι που μαθήτευσαν κοντά
του και διδάχτηκαν την ιατρική τέχνη37. Μάλιστα, ο Πλάτων αναφέρει την επί χρήμασι
μάθηση της ιατρικής από τον Ιπποκράτη38. Το γεγονός ότι όλο και περισσότεροι νέοι
άντρες ενδιαφέρονταν και ασχολούνταν με την ιατρική γέννησε την ανάγκη να
διασφαλιστούν τόσο τα προνόμια της οικογένειας των Ασκληπιάδων όσο και οι
ιατρικές γνώσεις και πρακτικές. Γι’ αυτό το λόγο δημιουργήθηκε ο Ιπποκρατικός
Όρκος βάσει του οποίου οι μαθητές έπρεπε να ασκούν με σεβασμό και ευλάβεια την
ιατρική τέχνη αλλά και να στηρίζουν οικονομικά το δάσκαλό τους όταν βρισκόταν σε
ανάγκη39.
Οι ασθενείς αναζητώντας θεραπεία για το νόσημά τους επισκέπτονταν τα
Ασκληπιεία όπου ακολουθούνταν μια ορισμένη διαδικασία, δηλαδή α) γενική
θεραπεία, κοινή για όλους τους ασθενείς, β) προπαρασκευαστική, γ) ειδική για κάθε
νόσημα40. Συγκεκριμένα, στο πρώτο στάδιο της θεραπείας προσφερόταν στους
ασθενείς υδροθεραπεία, μαλάξεις και ψυχαγωγικές δραστηριότητες όπως αγώνες και
περίπατοι ώστε να πετύχουν καλή σωματική και ψυχική ηρεμία. Γι’ αυτό το λόγο ο
ιερός χώρος των Ασκληπιείων περιελάβανε και θέατρο, γυμναστήριο ή και στάδιο41. Η
υγιεινή και η καθαριότητα των ασθενών ήταν βασική προϋπόθεση όλων πριν από την
είσοδό τους στο θεραπευτικό κέντρο. Γι’ αυτό φρόντιζαν οι υπεύθυνοι των
Ασκληπιείων είτε με το να το γνωστοποιούν στους ασθενείς προτού το επισκεφτούν
είτε να τους υποβάλλουν σε μία διαδικασία υγιεινής πριν εισέλθουν. Στο στάδιο της
προπαρασκευαστικής, εξεταζόταν ο ασθενής από τους αρμόδιους με σκοπό να
διαγνωστεί η νόσος και η θεραπεία που θα ακολουθούνταν. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο
ασθενής υποχρεούνταν να προσφέρει θυσία στο θεό προτού ζητήσει τη βοήθειά του.

35
Λουκιανός, Τραγωποδάγρα, στιχ. 271. Βλ. επίσης και Cojocaru, 2020, σελ. 25-28
36
Γαληνός, 11, κεφ. Ι
37
Ιπποκράτης, Πρεσβευτικός, Άπαντα 17, σελ. 15
38
Πλάτων, Πρωταγόρας, 311 b-c
39
Hart, 1965, σελ. 236. Highet, 1970, σελ. 129
40
Γαληνού Λόγος Κ, Ι, 39
41
Για την αναγκαιότητα της μουσικής και του θεάτρου ως μέσα θεραπείας στα Ασκληπιεία βλ. και
Kleisiaris et all, 2014, σελ. 852-858

18
Στο τελικό στάδιο της ειδικής θεραπείας ο ασθενής υποβαλλόταν σε αντιμετώπιση της
θεραπείας με φάρμακα ή όταν χρειαζόταν και χειρουργική επέμβαση42.

Η πιο γνωστή μέθοδος θεραπείας στα Ασκληπιεία αποτελούσε η εγκοίμηση των

ασθενών. Η διαδικασία ήταν η εξής: ο ασθενής μεταφερόταν στο ναό και ξάπλωνε σε
μια ψάθα. Στη διάρκεια της νύχτας, ο Ασκληπιός εμφανιζόταν στον ύπνο του με τη
μορφή όμορφου νεαρού συνοδευόμενος πολλές φορές από τις κόρες του Πανάκεια και
Υγεία αλλά και το φίδι, το ιερό του σύμβολο. Η παρουσία του ήταν ήρεμη και γλυκιά
με τρόπο ώστε να μη φοβίσει ή τρομάξει τον ασθενή. Με απλές και κατανοητές οδηγίες
ο θεός καθοδηγούσε τον ασθενή ως προς τη διαδικασία θεραπείας που απαιτούνταν για
να γιατρευτεί. Αν για κάποιο λόγο ο θεός δεν εμφανιζόταν, τότε η διαδικασία της
εγκοίμησης επαναλαμβανόταν για όσες νύχτες χρειαζόταν. Πώς όμως επιτυγχανόταν η
σωστή και έγκυρη διάγνωση των ασθενών κατά τη διάρκεια της εγκοίμησης. Πολλοί
ειδικοί θεωρούν ότι οι ασθενείς αυθυποβάλλονταν στο να ονειρευτούν τη νόσο και τη
θεραπεία τους καθώς επηρεάζονταν από εξωτερικούς παράγοντες του χώρου του
Ασκληπιείου. Η κούραση του ταξιδιού, οι συζητήσεις με άλλους που είχαν κοινά
νοσήματα αλλά και η ιεροσύνη του χώρου τους έδινε τη λύση στην αρρώστια τους η
οποία ερχόταν μέσω των ονείρων. Είναι μάλλον βέβαιο ότι η θεραπεία των νόσων δε
γινόταν κατά τη διάρκεια της εγκοίμησης43. Με τις υποδείξεις του θεού Ασκληπιού ο
ασθενής έπαιρνε θάρρος και με αυτό τον τρόπο πολλές φορές θεραπευόταν. Επομένως,
πολλές φορές η πίστη στο θεό ήταν αυτή που έκανε τον ασθενή και τους συγγενείς του
να μιλούν για θαύμα.
Εφόσον, όλα έβαιναν καλώς και η θεραπεία του ασθενούς είχε θετική έκβαση ο
ίδιος τότε πρόσφερε κάποιο ανάθημα ως ένδειξη της ευγνωμοσύνης του προς το θεό.
Συνήθως ήταν γλυπτή απεικόνιση του μέλους του σώματός του που είχε θεραπευτεί
αλλά όσοι βρίσκονταν σε καλή οικονομική κατάσταση πρόσφεραν ακόμη και άγαλμα
στο θεό. Επίσης, ο ασθενής έπρεπε να πληρώσει και κάποια αμοιβή για τις υπηρεσίες
που του προσφέρθηκαν, το λεγόμενο «μισθόν» ή «ἴατρον». Φυσικά ο κάθε ασθενής
πλήρωνε με βάση την οικονομική του δυνατότητα. Είναι γνωστό ότι τα Ασκληπιεία
λειτουργούσαν πολλές φορές και με τη βοήθεια χορηγιών ενισχύοντας έτσι τους
οικονομικά ασθενέστερους44.

Όσον αφορά τις ανίατες ασθένειες οι Ασκληπιάδες έδιναν δύο εξηγήσεις. Η μία
ήταν ότι ο θεός δεν μπορούσε να αλλάξει την μοίρα των ασθενών η οποία είχε
προδιαγραφεί από τους θεούς. Γι’ αυτό άλλωστε και ο ίδιος είχε κατακεραυνωθεί από
το Δία όταν επενέβη στην μοίρα των ανθρώπων και τους ανέστησε. Η δεύτερη εξήγηση
που δίνονταν από τους Ασκληπιάδες είναι ότι η οδυνηρή έκβαση της θεραπείας του
ασθενούς ερμηνευόταν λόγω της απουσίας ηθικής υπόστασης και θρησκευτικής
ευλάβειας.

42
Wickkiser, 2008, σελ. 114. Για την καθημερινή ζωή σε ένα ιερό βλέπε και Dignas, 2007, σελ. 323-
402.
43
Edelstein, 1943, σελ. 14-15
44
Steger, 2019, σελ. 176-187

19
 Ο Παυσανίας στο έργο του αναφέρει ότι είδε στη περίβολο της Θόλου στο
Ασκληπιείο της Επιδαύρου στημένες στήλες οι οποίες φέρουν ονόματα ασθενών και
τις ασθένειές τους. Συγκεκριμένα:

- «παῖς ἄφωνος. Οὗτος ἀφίκετο εἰς το ἱαρόν ὑπέρ φωνᾶς· ὡς δε προεθύσατο και
ἐποίησε τα νομιζόμενα, μετά τοῦτο ὁ παῖς ὁ τῶι θεῶι πυρφορῶν, ἐκέλετο, ποί τόμ
πατέρα τον τοῦ παιδός ποτιβλέψας, ὑποδέχεσθαι ἐντός ἐνιαυτοῦ, τυχόντα ἐφ’ ἅ
πάρεστι, ἀποθυσεῖν τα ἵατρα. Ὁ δε παῖς ἐξαπίνας ὑποδέκομαι, ἔφα. Ὁ δε πατήρ
ἐκλπαγείς, πάλιν ἐκέλετο αὐτόν εἰπεῖν· ὁ δε ἔλεγε πάλιν· και ἐκ τοῦτο ὑγιής
ἐγένετο»
- «Ἐπιφάνιος, ἐπιδαύριος παῖς. οὗτος λιθιῶν ἐνεκάθευδε· ἔδοξε δή αὐτῶι ὁ θεός
ἐπιστάς εῖπεῖν· τι μοι δωσεῖς, αἵ τυ κα ὑγιῆ ποιήσω; Αὐτός δε φάμεν· δέκ’
ἀστραγάλους. Τον δε θεόν γελάσαντα φάμεν νιν παυσεῖν· ἁμέρας δε γενομένας
ὑγιῆ ἐξῆλθε.
- «ἀνήρ δάχτυλον ἰάθη ὑπό ὄφιος. Οὗτος τον τοῦ ποδός δάκτυλον ὑπό τοῦ ἀγρίου
ἔλκεος δεινῶς διακείμενος μεθάμερα ὑπό τῶν θεραπόντων ἐξενειχθείς ἐπί
ἑδράματός τινος καθῖζε· ὕπνου δε νιν λαβόντος ἐν τούτῳ δράκων ἐκ τοῦ ἀβάτου
ἐξελθών τον δάχτυλον ἰάσατο τᾶι γλῶσσαι και τοῦτο ποιήσας εἰς το ἀβατον
ἀνεχώρησε πάλιν. Ἐξεγερθείς δε ὡς ἦν ὑγιής, ἔφα ὄψιν ἰδεῖν, δοκεῖν νεανίσκον
εὐπρεπῆ τάμ μορφάν ἐπί τον δάχτυλον ἐπιπῆν φάρμακον»45.

1.5. Απεικονίσεις του Ασκληπιού μέσα από την τέχνη

Η λατρεία στο πρόσωπο του Ασκληπιού αποτυπώθηκε σε πολλά έργα τέχνης, όπως
αγάλματα, ανάγλυφα, προτομές, νομίσματα, αγγεία κυρίως κατά τον 5 ο και 4ο αιώνα
π.Χ. Αυτοί οι καλλιτέχνες ήταν ο Διονύσιος, καταγόμενος από το Άργος, ο Φειδίας, ο
Κάλαμις, ο Αλκαμένης, ο Πολύκλειτος και ο Σκόπας. Τα αγάλματα με τη μορφή του
Ασκληπιού στα οποία αναπαρίσταται ως νεαρός ή ως γέρος με γένια είναι σχετικά
λίγα46. Επομένως, οι απεικονίσεις του δεν παρουσιάζουν πολλές μορφές καθώς
συνήθως αναπαρίσταται σε όρθια στάση έχοντας μια βακτηρία είτε βαστώντας την στη
μασχάλη του είτε στο χέρι του και φυσικά το φίδι τυλιγμένο πάνω της. Το πρόσωπό
του είναι ήρεμο με ήπια αύρα προσδίδοντας σοβαρότητα και σεβασμό. Επίσης, φοράει
χιτώνα έχοντας το στήθος του ακάλυπτο. Επιπλέον, η μορφή του Ασκληπιού
πλαισιώνεται από ένα φίδι ή ένα σκύλο, τα ιερά σύμβολά του (Εικ. 5).
Ο Παυσανίας στο έργο του αναφέρει ότι είδε τρία αγάλματα του Ασκληπιού των
κλασικών χρόνων. Το πρώτο στην Τιτάνη, το πιο αρχαίο από όλα, είναι ένα σύμπλεγμα
από χαλκό και αναπαριστά τον Ασκληπιό με την Υγεία. Το άλλο φέρεται να απεικονίζει
τον Ασκληπιό να στηρίζεται σε μια βακτηρία και το άλλο του χέρι να κρατά ένα φίδι47.

45
Edelstein, 1945, σελ. 222
46
Αραβαντινός, 1907, σελ. 78-98
47
Παυσανίας, Λακωνικά, 23, 6

20
Το τρίτο ο Παυσανίας βρισκόταν στο ιερό της Σικυώνας και ήταν έργο του Κάλαμη.
Πρόκειται για χρυσελεφάντινο άγαλμα όπου ο θεός είναι αγένειος και φέρει σκήπτρο
και καρπούς πεύκου48.

Επίσης, πολλά αγάλματα του Ασκληπιού φέρουν και μια μορφή με ανάστημα
μικρού παιδιού στην οποία έχει αποδοθεί το όνομα «Τελεσφόρος». Ο «Τελεσφόρος»
απεικονίζεται συνήθως φορώντας ιμάτιο με κουκούλα και η ερμηνεία του ρόλο του
είναι διττή από τους επιστήμονες: είτε συμβολίζει το ευτυχισμένο τέλος και όλες τις
δυνάμεις της γης που βοηθούν στην ανάρρωση του ασθενή είτε αποτελεί σύμβολο της
μητρότητας (Εικ. 6).

Επίσης, αγάλματα του Ασκληπιού βρίσκονται διάσπαρτα σε μουσειακές συλλογές.

Συγκεκριμένα, στο μουσείο της Νεάπολης (Ιταλία) υπάρχουν αγάλματά του από
ορείχαλκο, της “Villa Iudovia” και ένα ακόμη στο οποίο απεικονίζεται σε νεαρή ηλικία.
Ακόμη στο μουσείο του Βερολίνου από ορείχαλκο, στο μουσείο της Φλωρεντίας αλλά
και στο μουσείο των Αθηνών. Σε λιγότερες αγαλματικές αναπαραστάσεις ο Ασκληπιός
είναι σε καθιστή θέση.
Επιπλέον, απεικονίσεις του Ασκληπιού υπάρχουν και σε ανάγλυφα. Γνωστό είναι
το ανάγλυφο της Επιδαύρου το οποίο βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο
της Αθήνας (Εικ. 7) καθώς και ένα δεύτερο που αναπαριστά τον Ασκληπιό με τους
γιους του και τους Ασκληπιάδες. Το Αρχαιολογικό Μουσείο επίσης, φιλοξενεί και
άλλα ανάγλυφα στα οποία απεικονίζεται ο Ασκληπιός ως γιατρός να περιθάλπει ή να
εξετάζει ασθενείς και γύρω του κάποιος μαθητής -βοηθός.

Στο μουσείο των Πατρών υπάρχουν δύο ανάγλυφα. Το πρώτο του 5ου αιώνα π.Χ. ο
Ασκληπιός συνοδεύεται από την κόρη του Υγεία και άλλα εννέα άτομα τα οποία
κρατούν και ένα κριάρι προς θυσία (Εικ. 8). Το δεύτερο είναι του 4ου αιώνα π.Χ. και
φέρει ένδεκα μορφές, τον Ασκληπιό, τη γυναίκα του Ηπιόνη καθώς και τα παιδιά του
Μαχάονα και Ποδαλείριο.

Σε συλλογή του “Museum Elorentiam Cori” βρίσκονται δακτυλιόλιθοι με τον

Ασκληπιό, την Υγεία και το ιερό φίδι είτε σε νεαρή ηλικία είτε σε μεγαλύτερη με
γενειάδα.
Επίσης, ο Πλίνιος και ο Παυσανίας αναφέρουν τοιχογραφίες που είδαν με τη μορφή
του Ασκληπιού οι οποίες σήμερα δε σώζονται. Συγκεκριμένα, ο Πλίνιος περιγράφει
την τοιχογραφία του ζωγράφου Νικοφάνη με τον Ασκληπιό και τις κόρες του Υγεία,
Αίγλη, Πανάκεια και Ιασώ49. Αλλά και ο Παυσανίας πιθανότατα να είδε την
τοιχογραφία του Ομφάλιου σε ναό της Μεσσήνης όπου απεικονίζεται ο Ασκληπιός με
τους γιους του Μαχάονα και Ποδαλείριο50.

48
Παπαχατζής, 1974, τομ. Γ’, σελ. 176
49
Αραβαντινός, 1907, σελ. 102-108
50
Παπαχατζής, 1974, τομ. Γ’, σελ. 89-90

21
1.6. Κώοι Ιατροί

Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες -και όχι μόνο- απέδιδαν τις ασθένειες και τις
επιδημίες από τις οποίες προσβάλλονταν σε θεϊκή τιμωρία. Πίστευαν ότι οι θεοί είναι
υπεύθυνοι για την τύχη τους και είναι αυτοί που καθορίζουν τη ζωή τους. Ανώτερη
δύναμη ήταν η Μοίρα η οποία ήταν υπεύθυνη για το θάνατό τους και κανείς δεν
μπορούσε να την αλλάξει αφού η ημέρα του θανάτου του ήταν προκαθορισμένη.
Μπροστά στις προσταγές της μοίρας ακόμη και ο Δίας ήταν αδύναμος. Η συγκεκριμένη
αντίληψη άρχισε σταδιακά να μεταβάλλεται με τα σημαντικά βήματα τα οποία έγιναν
από σημαντικούς γιατρούς πριν αλλά και μετά τον Ιπποκράτη51. Ο ίδιος θεωρείται
θεμελιωτής της ιατρικής τέχνης καθώς μαθήτευσε κοντά σε εξαίρετους ιατρούς στην
ιατρική σχολή της Κω και μπόρεσε να θέσει τα θεμέλια για την αναγνώρισή της ως
διακριτής επιστήμης (γίνεται εκτενής αναφορά παρακάτω).
Η οικογένεια των Ασκληπιάδων υπηρετεί το ιερό του Ασκληπιού στην Κω αλλά και
εκπαιδεύει τους επόμενους γιατρούς. Η μετάδοση των ιατρικών γνώσεων γινόταν μόνο
στα άρρενα μέλη μιας οικογένειας από γενιά σε γενιά «κατ’ ἀρρεναγωγίαν»52. Έπρεπε
να περάσουν αρκετά χρόνια μέχρι η οικογένεια των Ασκληπιάδων να δεχτεί ξένα μέλη
με σκοπό να τους μεταδώσει τα ιατρικά μυστικά. Οι υπηρεσίες των Κώων ιατρών δεν
περιορίστηκαν μόνο στα στενά όρια της νήσου αφού η φήμη τους, ότι δηλαδή ήταν οι
καλύτεροι θεραπευτές τους έφερε σε πολλά μέρη. Επίσης, η ιατρική σχολή του
Ιπποκράτη βοήθησε ώστε η επιστήμη του να διαδοθεί και έξω από την Κω , όπως για
παράδειγμα στην Αλεξάνδρεια την περίοδο της κυριαρχίας των Πτολεμαίων, στην
Αντιόχεια αλλά και στην Πέργαμο.

Ακολουθεί μια σύντομη αναφορά στους σημαντικότερους Κώους ιατρούς πριν από
τον Ιπποκράτη αλλά και μετά, πολλοί από τους οποίους διακρίθηκαν σε καινοτόμες
τεχνικές μεταδίδοντάς τες σε πολλά μέρη του αρχαίου γνωστού τότε κόσμου.
Ο πρώτος, εξέχων και πρωτοστάτης όλων των ιατρών είναι ο Ασκληπιός ο οποίος
θεοποιήθηκε (έχει ήδη γίνει εκτενής αναφορά του βίου και του έργου του). Παιδιά του
Ασκληπιού τα οποία μαθήτευσαν κοντά του και έγιναν εξαίρετοι ιατροί ήταν ο
Μαχάων και Ποδαλείριος. Συγκεκριμένα, θεωρούνται πρόγονοι και πατέρες των
Ασκληπιάδων, αφού με αυτούς ξεκινάει η οικογένεια. Είναι αυτοί οι οποίοι
εκπαίδευσαν πολλούς ιατρούς και τους έδωσαν όλα τα εφόδια με τις ιατρικές γνώσεις
που είχαν από τον πατέρα τους53. Κατά μια διαφορετική παράδοση, ο Μαχάων και ο
Ποδαλείριος θεωρούνται γιοι του Ποσειδώνα προικισμένοι μάλιστα από τον ίδιο με
ιατρικές γνώσεις. Ο Μαχάων έγινε εξαίρετος χειρουργός και εκτελούσε με μεγάλη

51
Μαλούτας (χχ), σελ. 77-83
52
Τζέτζης, Χιλιάδες, στ. 721
53
Πλάτων, Πολιτεία Ι, 699, Γαληνός ΙΙ, 128

22
επιτυχία χειρουργικές επεμβάσεις. Ο Ποδαλείριος είχε την ικανότητα να
αντιλαμβάνεται τις αρρώστιες και να υποδεικνύει τις κατάλληλες θεραπείες ίασής τους.

Αναφορά για το Μαχάονα υπάρχει στην Ιλιάδα από τον Όμηρο ο οποίος περιγράφει
πως θεράπευσε τον πληγωμένο Μενέλαο:
«αὐτάρ ἐπεί ἴδειν ἕλκος ὅθ’ ἔμπεσε πικρός οἰστός
αἷμα ἐκμυζήσας ἐπ’ ἄρ’ ἤπια φάρμακα εἰδώς
πάσσε, τα οἵ ποτε πατρί φίλα φρονέων πόρε χείρων»54.

Σχετικά με το τέλος του Μαχάονα υπάρχουν διαφορετικοί μύθοι. Στην Ιλιάδα

αναφέρεται ότι όταν ο Πάρης τον τραυμάτισε στον ώμο ο Νέστορας τον έφερε στη
σκηνή του για να του προσφέρει τις πρώτες βοήθειες55. Σύμφωνα με τον Απολλόδωρο,
ο Μαχάων τραυματίστηκε θανάσιμα από την Πενθεσίλεια κατά την συμπλοκή των
Αχαιών με τις Αμαζόνες56. Ο Παυσανίας αναφέρει μία ακόμη διαφορετική εκδοχή του
θανάτου του Μαχάονα. Ο Ευρύπυλος, ο γιος του Τηλέφου τραυμάτισε τον Μαχάονα
και εν συνεχεία ο Νέστωρ τον γιάτρεψε στη σκηνή του. Στηριζόμενοι σε αυτή την
παράδοση οι ιερείς του Ασκληπιείου της Περγάμου δεν αναφέρουν στους ύμνους τους
καθόλου το όνομα του Ευρύπυλου καθώς θεωρούσαν ότι σκότωσε ένα τόσο σημαντικό
γιατρό.
«Μαχάονα δε ὑπό Εὐρυπύλου του Τηλέφου τελευτῆσαι φησιν ὁ τα ἔπη ποιήσας την μικράν
Ἰλιάδα. Διό και τάδε αὐτός οἶδα πε΄ρι το Ἀσκληπιεῖον το ἐν Περγάμῳ γινόμενα: ἄρχοντα
μεν ἀπό Τηλέφου τῶν ὕμῶν, προσάδουσι δε οὐδέν ἐς τον Εὐρύπυλον, οὐδέ ἀρχήν ἐν τῷ
ναῷ θέλουσιν ὀνομάζειν αὐτόν, οἷα ἐπιστάμενοι φονέα ὄντα Μαχάονα»57.
Για τον τάφο του Μαχάονα ο Παυσανίας αναφέρει τα εξής: «Ἐνταῦθα ἐν τῇ Γερηνίᾳ
Μαχάονος τοῦ Ἀσκληπιοῦ μνῆμα και ἱερόν ἄγιον, και ἀνθρώποις νόσων ἰάματα παρά τῷ
Μαχάονί ἐστιν εὑρέσθαι. Και Ῥόδον μεν το χωρίον το ἱερόν ὀνομάζουσιν, ἄγαλμα δε τοῦ
Μαχάονος χαλκοῦν ἐστί ὀρθόν»58.

Ο δεύτερος γιος του Ασκληπιού και αντάξιος συνεχιστής της ιατρικής τέχνης ήταν ο
Ποδαλείριος. Λιγότερες γραπτές αναφορές σώζονται για αυτόν. Ο Όμηρος και ο
Παυσανίας αναφέρουν το όνομά του ως αρχηγού των ασπιδοφόρων οπλιτών της

54
Ιλιάς, Δ στιχ. 217-219. Μτφρ. «…και άμα είδε όπου το βέλος φαρμακερά τον λάβωσε
εβύζαξεν το αίμα κι έβαλε επάνω βότανα πραϋντικά γνωστά του
που ο Χείρων στον πατέρα του, σαν φίλος, είχε δώσει».
55
Ιλιάς, Λ στιχ. 505-518
56
Απολλόδωρος, Επιτομή 5.1, 5.2
57
Παυσανίας, Λακωνικά ΙΙΙ, 26.9.10. Μτφρ. «Ο ποιητής του έπους Μικρή Ιλιάδα λέει πως τον Μαχάονα
τον σκότωσε ο Ευρύπυλος, ο γιος του Τηλέφου. Γι’ αυτό και γίνεται το εξής στο Ασκληπιείο της
Περγάμου, όπως ο ίδιος το ξέρω: αρχίζουν τους ύμνους από τον Τήλεφο, για τον Ευρύπυλο όμως ούτε
ύμνο έχουν ούτε θέλουν να αναφέρουν καθόλου το όνομά του μέσα στο ναό, γιατί ξέρουν πως υπήρχε
ο φονέας του Μαχάονα».
58
Παυσανίας, Λακωνικά ΙΙΙ, 26.9. Μτφρ. «Αφού στη Γερηνία υπάρχει τάφος του Μαχάονα του γιου του
Ασκληπιού και ιερό άγιος. Οι άνθρωποι βρίσκουν από τον Μαχάονα γιατρεμό από αρρώστιες. Τον ιερό
χώρο τον λένε Ρόδον. Υπάρχει και άγαλμα του Μαχάονα όρθιο».

23
Τρίκκης, της Ιθώμης και της Οιχαλίας. Κατά τη διάρκεια του τραυματισμού του
αδερφού του ο ίδιος παρέμενε στο πεδίο της μάχης και συνέχισε να μάχεται:

«Ἰητροι μεν γαρ Ποδαλείριος ἠδε Μαχάων,

τον μεν ἐνί κλισίῃσιν οἴομαι ἕλκος ἔχοντα
χρηίζοντα και αὐτόν ἀμύνονος ἰητῆρος
κεῖσθαι, ὁ δε ἐν τῷ πεδίῳ Τρώων μένει ὀξύν Ἄρυα»59.

Μετά τον Τρωικό πόλεμο ο Ποδαλείριος έφτασε στην Καρία, όπου γιάτρεψε την
κόρη του βασιλιά Δάμαιθου, την Σύρνα από ένα σοβαρό κάταγμα. Η Σύρνα είχε πέσει
από τη στέγη του σπιτιού της με αποτέλεσμα να τραυματιστεί σοβαρά στα άνω άκρα
της. Ο Ποδαλείριος ανέλαβε να τη γιατρέψει κάνοντας μια τομή στα χέρια της. Ως
αντάλλαγμα για τις υπηρεσίες του ο βασιλιάς του έδωσε την κόρη του ως γυναίκα και
τη διοίκηση μιας περιοχής60. Στη συνέχεια, ο Ποδαλείριος πήγε στην Κω όπου
μετέδωσε τις ιατρικές του γνώσεις στους απογόνους του, τους Ασκληπιάδες.
Ο πρώτος Ασκληπιάδης, γιος του Ποδαλείριου, γέννημα της Κω ήταν ο Ιππόλοχος.
Δεν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για τις ιατρικές υπηρεσίες του όσο για την
πολιτική του προσφορά. Θεωρούνταν σεβαστός ανάμεσα στους άρχοντες της εποχής.
Ως γιος του Ποδαλείριου μνημονεύεται και κάποιος Ιπποκράτης ο οποίος υπήρξε
ιατρός αλλά δεν είναι γνωστή η ιατρική του πορεία61.

Ο Σώστρατος ο Α’, γιος του Ιππόλοχου υπήρξε σημαντικός Κώος γιατρός του 8ου και
7ου αιώνα π.Χ.
Ο Μαχάων απέκτησε δύο γιους, τον Πολεμοκράτη και τον Αλεξάνορα. Ο πρώτος δεν
υπηρέτησε μόνο στην Κω αλλά μετέδωσε τις γνώσεις του και στην Αρκαδία, όπου στην
πόλη Εύα βρίσκεται ναός προς τιμή του62.

Σημαντικός γιατρός του 6ου αιώνα π.Χ. υπήρξε ο Σώστρατος ο Β’. Ακολούθως, οι γιοι
του, Δάρδανος και Κρίσαμις ο Β’, έμαθαν την ιατρική τέχνη από τον ίδιο και
υπηρέτησαν στο Ασκληπιείο της Κω.

Αλλά και οι γιοι τους, ο Κλεομυτάδης (γιος του Δάρδανου) και ο Θεόδωρος ο Α’ (γιος
του Κρισάμεως του Β’) υπήρξαν εξαίρετοι ιατροί.
Από τον Σώστρατο το Γ’, ιατρό του 6ου αιώνα π.Χ. κατάγεται ο Νέβρος, ένας από τους
σημαντικότερους ιατρούς που έζησαν και μεγαλούργησαν στην Κω.

59
Ιλιάς, Β 731-733, Λ 833-836. Μτφρ. (Ιακ. Πολυλάς):
«Ότι από τους δύο μας ιατρούς λαβώθηκε ο Μαχάων,
και στις σκηνές μας κείτεται και έχει και αυτός ανάγκη
από εξαίσιον ιατρόν και ο άλλος με τους Τρώας
κτυπιέται, ο Ποδαλείριος, ακλόνητος στη μάχη».
60
Στέφανος Βυζάντιος στο Άρθρο «Σύρνα»
61
Διακογιάννης, 2003, σελ. 39
62
Παυσανίας, Αργολικά, Β 38.6

24
Ο Στέφανος Βυζάντιος αναφέρει για τον Νέβρο: «Νέβρος γαρ ἐγένετο ὁ διασημότερος
τῶν Ἀσκληπιάδων, ᾧ και ἡ Πυθία ἐμαρτύρισεν». Υπήρξε ένας από τους
σημαντικότερους ιερείς του Ασκληπιού και η φήμη του εξαπλώθηκε σε πολλά μέρη
της Ελλάδας. Οι αρχαίες πηγές αναφέρουν ένα περιστατικό το οποίο συνέβη στους
Δελφούς όπου η συνδρομή του υπήρξε καθοριστική. Οι Αμφικτύονες, οι ιερείς -
φύλακες του ιερού των Δελφών επιτέθηκαν στη γειτονική πόλη Κρίσα για την άσχημη
και ανήθικη συμπεριφορά της προς το ιερό. Όμως κατά τη διάρκεια της πολιορκίας οι
Αμφικτύονες νόσησαν από μια επιδημία και προς αντιμετώπισή της η Πυθία τους
έδωσε το χρησμό να πάνε στην Κω και να βρουν «το γιο του Ελαφιού μαζί με το
χρυσό»63. Όταν οι απεσταλμένοι τους είπαν αυτά σε συγκέντρωση πολιτών στην Κω
κανείς δεν κατάλαβε σε ποιον απευθυνόταν. Τότε, ο Νέβρος σηκώθηκε και είπε τα
εξής: «Αν ο θεός σας πρόσταξε να έρθετε στην Κω και να πάρετε για προστάτη σας το
γιο του του ελαφιού, εδώ είναι το νησί της Κω και το μικρό του ελαφιού το λένε νεβρό,
Νέβρος είναι και το όνομά μου, άρα ταιριάζει ο χρησμός. Μα ακόμα δεν πιστεύω να
ήλθατε στην Κω για να πάρετε μαζί σας ένα χρυσό νόμισμα εσείς που είσαστε τόσο
πλούσιοι. Αλλά αυτό το σημείο της απάντησης του χρησμού ταιριάζει στην οικογένειά
μου, γιατί το γιο μου τον λένε Χρύση. Τώρα αν δεν πειστείτε εγώ θα πάρω το γιο μου και
θα φύγω ο ίδιος εξοπλίζοντας με δικά μου έξοδα μια πενηντάκωπο για να σας προσφέρω
τη βοήθειά μου».64 Η βοήθεια του Νέβρου και του γιού του ήταν καίρια καθώς όχι μόνο
πολέμησαν γενναία αλλά σε μια κρίσιμη στιγμή των συγκρούσεων μόλυναν και το νερό
των εχθρών από το οποίο νόσησαν οι αντίπαλοι. Ο Χρύσης σκοτώθηκε στη μάχη και
για να τον τιμήσουν του έχτισαν τάφο στον Ιππόδρομο του δελφικού ιερού. Οι ιερείς
του μαντείου για να ευχαριστήσουν το Νέβρο για τις υπηρεσίες του παραχώρησαν το
δικαίωμα στους πολίτες της Κω να συμβουλεύονται πρώτοι το μαντείο. Αυτό το
δικαίωμα μέχρι τότε το είχαν μόνο οι Ιερομνήμονες.
Σπουδαίοι γιατροί που ακολούθησαν με επιτυχία την ιατρική τέχνη του πατέρα τους,
του Νέβρου, ήταν οι Κρίσος, Χρύσος και Γνωσίδικος. Έζησαν και πρόσφεραν τις
υπηρεσίες τους τον 6ο αιώνα π.Χ.
Ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει ένα σπουδαίο ιατρό, τον Επίχαρμο ο οποίος αν και
γεννήθηκε στην Κω, τα περισσότερα χρόνια της ζωής του τα πέρασε στη Σικελία, όπου
και πέθανε το 460 π.Χ. Ο ίδιος διακρίθηκε και σε άλλες επιστήμες, όπως στη φιλοσοφία
και την ποίηση. Είχε ιεραρχήσει τα αγαθά που χρειάζεται ο άνθρωπος για μια
ευτυχισμένη ζωή με πρώτο την υγεία, ακολουθούμενη από την ομορφιά, τα πλούτη και
τους φίλους65.
Ο Μητρόδωρος ο Α’ ακολουθώντας τα βήματα του αδερφού του, Επίχαρμου, υπήρξε
ιατρός, φιλόσοφος και στη συνέχεια εντάχθηκε στον κύκλο του Πυθαγόρα.

63
Διακογιάννης, 2003, σελ. 41-42
64
Ιπποκράτης, Πρεσβευτικός, Άπαντα 17, σελ. 17
65
Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων

25
Ο Ιπποκράτης ο Α’ θεωρείται παππούς του Ιπποκράτη του Μέγα. Υπήρξε σημαντικός
ιατρός του 5ου αιώνα π.Χ. και μετέδωσε τα μυστικά της ιατρικής και στους γιους του
τον Ηρακλεί(ή)δα και Ποδαλείριο τον Β’ αλλά και αργότερα στον εγγονό του.

Σημαντική θέση ανάμεσα στους ιατρούς του Ασκληπιείου της Κω κατείχε και μία
γυναίκα η γιαγιά του Ιπποκράτη, η Φαιναρέτη. Άνηκε στην οικογένεια των
Ηρακλειδών (πρόγονοι του Ηρακλή) και ήταν μαία.
Ο Ηρακλή(ει)δας γεννήθηκε το α’ μισό του 5ου αιώνα π.Χ. και μαζί με τη Πραξιθέα
απέκτησαν τον Ιπποκράτη τον Μέγα. Υπήρξε ξακουστός γιατρός, ιερέας του ναού του
Ασκληπιού της Κω και ο πρώτος δάσκαλος του Ιπποκράτη, καθώς του έδωσε τη
δυνατότητα να βρίσκεται μέσα στο Ασκληπιείο από πολύ μικρή ηλικία. Ο Στράβων
σχολιάζει: «Φασίν δ’ Ἰπποκράτην μάλιστα ἐκ τῶν ἀνακειμένων θεραπειῶν ἐνταῦθα
γυμνάσασθαι»66.
Ο Απολλωνίδης, Ασκληπιάδης έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του κοντά στο
Μέγα Βασιλιά της Περσίας. Η εκτίμηση που του είχαν οι Πέρσες ήταν απόρροια των
υπηρεσιών του και συγκεκριμένα της σωτήριας παρέμβασής του στο τραυματισμό του
Μαγάβυζου. Ωστόσο, το τέλος του ήταν τραγικό. Ο ίδιος ερωτεύτηκε τη γυναίκα του
Μεγάβυζου και αδερφή του Μεγάλου Βασιλιά, την Άμυτι και προσποιούμενος ότι
μπορεί να τη θεραπεύσει από μια νόσο στη μήτρα της, σύναψε ερωτική σχέση μαζί της.
Δυστυχώς, η Άμυτις πέθανε και η μητέρα της θέλοντας να εκδικηθεί το θάνατό της
ζήτησε από τον Αρταξέρξη να τον σκοτώσει. Ο Απολλωνίδης βασανίστηκε και
θάφτηκε ζωντανός. Ο ιατρός Κτησίας, Ασκληπιάδης που ζούσε στην Κνίδο, θέλοντας
να διαφυλάξει την υστεροφημία του κατηγόρησε την Άμυτι και τη μητέρα της 67.
Χρονολογικά ακολουθεί ο Ιπποκράτης ο πατέρας της ιατρικής, για τον οποίο γίνεται
εκτενής λόγος σε επόμενο κεφάλαιο.

Ο Ιπποκράτης απέκτησε δύο γιους το Θεσσαλό και τον Δράκοντα και μία κόρη (το
όνομα της δεν είναι γνωστό). Ο Θεσσαλός συναγωνίστηκε στη φήμη και στις γνώσεις
τον πατέρα του, καθώς ήταν αυτός που ακολουθούσε τον πατέρα του σε όλα τα ταξίδια.
Ο Ιπποκράτης του όρισε σημαντικές αρμοδιότητες για τις οποίες γνώριζε ότι μπορεί να
ανταπεξέλθει με επιτυχία. Για παράδειγμα, ο Θεσσαλός στάλθηκε από τον πατέρα του
στη Μακεδονία για να αντιμετωπίσει μια επιδημία που έπληττε και την Αθήνα. Επίσης,
συνόδευσε ως γιατρός το στόλο των Αθηνών στη Σικελία, κατά τη διάρκεια του
Πελοποννησιακού πολέμου προσφέροντας τις υπηρεσίες του αφιλοκερδώς. Οι
Αθηναίοι δεν ξέχασαν την προσφορά του και τον τίμησαν με ένα χρυσό στεφάνι68.
Επιπλέον, ο Θεσσαλός στον «Πρεσβευτικό» του, αναφέρει ότι πρότεινε στους
συμπολίτες του να μην βοηθήσουν τους Πέρσες οι οποίοι τους ζήτησαν επανδρωμένα
πλοία για την εκστρατεία τους κατά των Ελλήνων69.

66
Στράβων, Γεωγραφικά Ι 144
67
Διακογιάννης, 2003, σελ. 46-48
68
Δόγμα Αθηνών
69
ΗρόδοτοςVII, κεφ. 163-164.

26
Στο ίδιο έργο του «Πρεσβευτικός» αναφέρει και το ταξίδι του στους Δελφούς μαζί με
τον πατέρα του: «Προς τους Ασκληπιάδες της Κω, ως αναγνώριση για το Νέβρο,
παραχωρήθηκε το προνόμιο που έχουν και οι Ιερομνήμονες να συμβουλεύονται πρώτοι
το μαντείο. Η απόδειξη ότι λέω την αλήθεια είναι ότι καθώς φτάσαμε στους Δελφούς, ο
πατέρας μου κι εγώ, οι Αμφικτύονες ανανέωσαν αυτά τα προνόμια που μας απέδωσαν
και τα χάραξαν σε μια στήλη την οποία τοποθέτησαν αργότερα στο Ιερόν» . Στη συνέχεια
ο Θεσσαλός επέστρεψε στην Κω και παντρεύτηκε αποκτώντας δύο γιους, τον
Ιπποκράτη τον Γ’ και τον Γοργία. Αλλά δεν επιθυμούσε να παραμείνει καθώς ο
γαμπρός του Ιπποκράτη, ο Πόλυβος είχε υπό την εποπτεία του την Ιατρική Σχολή.
Έτσι, πήγε στη Μακεδονία και υπηρέτησε στην αυλή του Αρχέλαου, του νόθου γιου
του Περδίκκα. Αν και πέθανε στη Μακεδονία οι στάχτες του επέστρεψαν στην Κω και
θάφτηκαν. Συγκεκριμένη επιγραφή που βρέθηκε το επιβεβαιώνει: «Συ που άξιος των
προγόνων σου είσαι
-γιε του Ιπποκράτη – η πατρική γη
Θεσσαλέ, σε δέχτηκε μετά τον θάνατό σου»70
Ο δεύτερος γιος του Ιπποκράτη ήταν ο Δράκων για τον οποίο δε σώζονται αρκετές
πληροφορίες, παρά μόνο ότι μαθήτευσε και έμαθε την ιατρική τέχνη από τον πατέρα
του. Μάλιστα, ο τελευταίος τον εμπιστεύθηκε να αντιμετωπίσει την επιδημία που είχε
εμφανιστεί στον Ελλήσποντο. Τιμώντας τον πατέρα του έδωσε το όνομά του στο γιο
του επίσης ιατρό, τον Ιπποκράτη τον Δ’.

Ο Πόλυβος υπήρξε μαθητής του Ιπποκράτη και αργότερα γαμπρός του. Ο Ιπποκράτης
και οι γιοι του καθώς έλειπαν διαρκώς από την Κω ανέθεσαν στον Πόλυβο τη
διεύθυνση της σχολής αλλά και τη μαθητεία των νέων. Ο Πόλυβος προσπάθησε να
αλλάξει την άποψη των ανθρώπων ότι οι θεοί στέλνουν τις αρρώστιες και τις επιδημίες
ως τιμωρία ενώ ταυτόχρονα θέλησε να τους νουθετήσει να ακολουθήσουν μια πιο
υγιεινή διατροφή.

Είναι σίγουρο, ότι πολλοί νέοι της εποχής του Ιπποκράτη θέλησαν να γίνουν μαθητές
του με σκοπό να μάθουν την τέχνη της ιατρικής. Αναφέρονται οι πιο σημαντικοί:
Λυσίμαχος, ο οποίος εκτός από γιατρός υπήρξε φαρμακολόγος και ο συντάκτης,
σύμφωνα με τον Πλίνιο, δύο συγγραμμάτων «Αλεξιφάρμακον» και «Σχόλια στο έργο
του Ιπποκράτους».

Απολλώνιος
Αρχίπολις

Βώνος
Θύμβραιος

Πολύαρχων
Μαίναλος

70
Herzog, 1931, σελ. 23-51

27
Φιλίων
Συέννεσις

Τιμόλικος ο Κώος
Οι ιατρικές γνώσεις και ικανότητες του Δέξιππου τον οδήγησαν στην Καρία, όπου ο
Σατράπης Εκατόμνος τον κάλεσε για να βοηθήσει τα παιδιά του που ήταν σε άσχημη
κατάσταση. Ο Δέξιππος έμεινε αρκετά χρόνια και πρόσφερε τις υπηρεσίες του στην
Καρία με αποτέλεσμα να βελτιωθούν και οι πολιτικές σχέσεις των δύο πόλεων, της
Καρία και της Κω. Έγραψε και ο ίδιος σημαντικά βιβλία όπως «Ἔργον Ἰητρικόν» και
«Περί προγνώσεων».
Την ιατρική τέχνη άσκησαν και τα εγγόνια του Ιπποκράτη. Παιδιά του Θεσσαλού ο
Γοργίας, ο Ιπποκράτης ο Γ’ και ο Δράκων ο Β’ έγιναν σπουδαίοι γιατροί. Ο γιος του
Δράκοντα, ο Ιπποκράτης ο Δ’ υπήρξε προσωπικός γιατρός της Ρωξάνης της γυναίκας
του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Δολοφονήθηκε το 310 π.Χ. μαζί με τη Ρωξάνη και το γιο
της καθώς προσπάθησε να τους προστατεύσει από τον Κάσσανδρο. Μετά από αυτή
την τραγική κατάληξη του Κώου ιατρού, οι Κώοι αποφάσισαν να διακόψουν τις
σχέσεις τους με του Μακεδόνες71.

Επίσης, ο Κριτόδημος, Ασκληπιάδης και μαθητής του Ιπποκράτη υπήρξε γιατρός του
Μεγάλου Αλεξάνδρου, τον οποίο ακολούθησε στην πανελλήνια εκστρατεία. Ο
βιογράφος του Αλεξάνδρου, Αρριανός αναφέρει πως ο Κριτόδημος γιάτρεψε ένα
σοβαρό τραύμα του στο στήθος του κατά τη διάρκεια της μάχης των Μάλλων στην
Ινδική: «Και ο μεν διμοιρίτης Αβρέας πέφτει εκεί χτυπημένος από βέλος στο πρόσωπο,
ο δε Αλέξανδρος χτυπιέται και αυτός στο θώρακα στη θέση του στήθους λίγο πιο πάνω
από τον μαστό, με βέλος, ώστε λέγει ο Πτολεμαίος, από το τραύμα, μαζί με το αίμα
έβγαινε σαν σε αναπνοή και αέρας. Εκείνος δε, εφ’ όσον το αίμα του ήταν ακόμα ζεστό,
αν και βρισκόταν σε κακή κατάσταση, αμυνόταν. Όταν όμως το αίμα του χύθηκε πολύ
και με ορμή, όπως ήταν ανακατεμένο με αέρα (από τους πνεύμονες που είχε τρυπήσει το
βέλος), τον κατέλαβε ίλιγγος και λιποθυμία και πέφτει εκεί γέρνοντας πάνω στην
ασπίδα…Ορισμένοι ιστορικοί έχουν γράψει πως ήταν ένας γιατρός από την Κω και
μάλιστα από την οικογένεια των Ασκληπιάδων της Κω με το όνομα Κριτόδημος αυτός ο
οποίος απάλειψε το σημάδι που είχε αφήσει η πληγή αφού πρώτα την άνοιξε»72.

Οι ιστορικές πηγές αναφέρουν και τους εξής αξιόλογους ιατρούς: Πραξαγόρας ο

Πρεσβύτερος, Μητρόδωρος ο Β’, Νίκαρχος ο Κώος, Πραξαγόρας ο Νεότερος,
Διεύχης, Πλειστόνικος, Φιλίνος, Φίλιστος, Φιλότιμος και Σάτυρος.
Σημαντική ήταν η συνεισφορά του Κώου ιατρού Ερμία, γιου του Εμμενίδη, σε άλλες
πόλεις εκτός Κω. Οι κάτοικοι της Αλικαρνασσού, της Κνωσσού και της Γόρτυνας
θέλοντας να ευχαριστήσουν τον Ερμία για τις ιατρικές του υπηρεσίες έστειλαν τιμητικά

71
Διακογιάννης, 2003, σελ. 55-56
72
Αρριανού, Αλεξάνδρου Ανάβασις, VI, 11

28
ψηφίσματα τα οποία σώζονται σήμερα σε επιγραφές (οι συγκεκριμένες επιγραφές
αναφέρονται σε άλλο κεφάλαιο).

Ο Φίλιππος, γιος του Φιλίππου και Ασκληπιάδης ιατρός έζησε τα περισσότερα χρόνια
της ζωής του στη Δήλο. Η Δήλος αποτελούσε ένα από τα πιο σημαντικά θρησκευτικά
και εμπορικά κέντρα της αρχαιότητας με πολλούς κατοίκους αλλά και επισκέπτες. Ο
Φίλιππος ορίστηκε ιατρός της νήσου για να θεραπεύει και να διδάξει την ιατρική τέχνη.
Το γεγονός επιβεβαιώνεται και από επιγραφές που βρέθηκαν στο Ασκληπιείο αλλά και
σε μια βάση ενός αγάλματος στο νησί της Δήλου:

«ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΚΩΙΟΝ

ΤΟΝ ΙΑΤΡΟΝ Ο ΔΑΜΟΣ Ο ΔΗΛΙΩΝ
ΑΝΕΘΗΚΕ»
Σπουδαίοι γιατροί μεγαλούργησαν και κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Το Ασκληπιείο της Κω
απολάμβανε τα προνόμια των Ρωμαίων και συνέχισε να έχει πανελλήνια φήμη και
δόξα. Ο Γάιος Στερτίνιος Ξενοφών, Κώος ιατρός και Ασκληπιάδης του 1ου αιώνα μ.Χ.
ήταν γιατρός στην αυλή του αυτοκράτορα Αυγούστου και αργότερα του Κλαύδιου. Ο
Ξενοφών κέρδισε την εμπιστοσύνη του Κλαύδιου και πέτυχε την απαλλαγή της Κω
από την πληρωμή φόρων. Ωστόσο, ο ίδιος ευθύνεται για το θάνατο του Κλαυδίου όταν
η γυναίκα του, Αγριππίνα, ήθελε να τον σκοτώσει για να πάρει το θρόνο του ο γιος της,
Νέρωνας. Έτσι, του πρόσφερε δηλητηριασμένα μανιτάρια τα οποία όμως δεν ήταν
αρκετά ισχυρά για να επέλθει ο θάνατός του. Ο Τάκιτος αναφέρει τη συνέχεια του
περιστατικού: «Αυτός (ο Ξενοφών) με τη δικαιολογία ότι βοηθούσε τον Κλαύδιο στην
προσπάθειά του να κάνει εμετό, του έχωσε στο λαιμό μια πέννα ποτισμένη με δηλητήριο
ταχείας ενέργειας όπως πιστεύεται. Διότι δεν αγνοούσε το ότι εάν υπάρχει κίνδυνος να
αρχίσει κανείς τα μεγάλα αδικήματα, υπάρχει κέρδος στο να τα αποτελειώσει»73. Από
την άλλη οι Κώοι τον έβλεπαν ως ευεργέτη τους, καθώς με τη συνδρομή του
απολάμβαναν πολλά προνόμια από τους Ρωμαίους και κυρίως την απαλλαγή των
φόρων. Ο ίδιος μάλιστα πρόσφερε ένα μεγάλο ποσό στην πατρίδα του για την
ανοικοδόμηση του Ασκληπιείου και τη δημιουργία μιας βιβλιοθήκης. Τα τιμητικά
ψηφίσματα τα οποία σώζονται σε μαρμάρινες επιγραφές είναι πολλά και αναφέρονται
σε άλλο κεφάλαιο.

73
Τάκιτος, Χρονικά (Anales XII- 67)

29
2. ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Ένας από τους μεγαλύτερους και σπουδαιότερους ιατρούς που μεγαλούργησαν στην
τέχνη της ιατρικής ήταν ο Ιπποκράτης. Ως άξιος συνεχιστής της τέχνης και των
γνώσεων του Ασκληπιού, ο Ιπποκράτης κατάφερε με την πνευματική του δύναμη να
διατυπώσει βασικές αρχές και αξίες της ιατρικής οι οποίες αποτελούν αξιώματα μέχρι
τη σύγχρονη εποχή (Εικ. 9)74.
Ο Αδαμάντιος Κοραής αναφέρει: «Τοῦ Ἰπποκράτους ὁ βίος ἀπό τους ὀλίγους
ἐκείνους, τῶν ὁποίων ἄλλος βίος παράλληλος δύσκολα εὑρίσκεται. Ἐάν ἡ πατρίς τοῦ
Κῶς, ὡς ἔλεγεν ὁ Δημόξενος, ἐγέννα θεούς με δίκαιον ἐδύναντο οἱ Κῷοι να ὀνομάσωσι
τον συμπολίτην αὑτῶν τοῦτον, ὡς ὀνόμαζαν τον Δία, Πατέρα θεῶν»75. Ο Ιπποκράτης
αποτέλεσε μια εξέχουσα προσωπικότητα της εποχής του και το έργο του
μνημονεύονταν από τους σύγχρονούς του φιλοσόφους. Ο Πλάτωνας στα έργα του
«Πρωταγόρας» και «Φαίδρος» αναφέρεται στον Ιπποκράτη από την Κω που
καταγόμενος από την οικογένεια των Ασκληπιάδων ο οποίος δίδασκε ιατρική στη
Σχολή του. Επίσης, σε έναν από τους διαλόγους του, ο Φαίδρος ρωτώντας το Σωκράτη
για τη φύση της ψυχής, ο δεύτερος του συνιστά να συμβουλευτεί τον Ιπποκράτη «Το
τοίνυν περί φύσεως σκόπει τι ποτε λέγει Ἱπποκράτης τε και ὁ ἀληθής λόγος»76. Και ο
Αριστοτέλης αναγνώριζε την αξία του Ιπποκράτη τονίζοντας ότι: «ἔστι γάρ τι και
πόλεως ἐργον, ὥστε την δυναμένην τοῦτο μάλιστ’ ἀποτελεῖν, ταύτην οἰπτέον εἶναι
μεγίστην, οἷον Ἱπποκράτην οὐκ ἄνθρωπον ἀλλ’ ἰατρόν εἶναι μείζω φήσειεν ἄν τις τοῦ
διαφέροντος κατά το μέγεθος τοῦ σώματος». Τα παραπάνω ενισχύουν την άποψη ότι ο
Ιπποκράτης ήταν αναμφισβήτητα μια σημαντική προσωπικότητα της ιατρικής τέχνης
και όλοι αναγνώριζαν την αξία του77.

Για τη ζωή, το έργο και το συγγραφικό του έργο έγραψαν ο Σωρανός ο Κώος, ο
Ερατοσθένης ο Κυρηναίος, ο Βακχείος από την Τανάγρα και αργότερα βυζαντινοί
συγγραφείς όπως ο Ευσέβιος ο Παμφίλου, ο Γεώργιος Σύγκελος, χρονογράφος του 8 ου
αιώνα μ.Χ., ο Μιχαήλ Γλυκάς, θεολόγος και ιστορικός του 12ου αιώνα μ.Χ. 78. Ο
Σωρανός στη βιογραφία του για τον Ιπποκράτη γράφει: «Ἱπποκράτης γένει μεν ἦν
Κῷος, υἱός Ἡρακλεῖδα και Φαιναρέτης, εἰς Ἡρακλέα και Ἀσκληπιόν το γένος ἀναφέρων,
ἀφ’ οὗ δε ἐννεακαιδέκατος. Μνημονεύει δε τῆς γενεαλογίας αὐτοῦ Ἐρατοσθένης και

74
Goldberg, 2006, σελ. 777-780. Sakula, 1984, σελ. 682-688
75
Αδ. Κοραής, προλεγ. Ιπποκράτους «Περί Αέρος, ‘Υδατος Τόπων, Παρίσι 1816, σελ. ιζ’
76
Κιαπόκας, 1996, σελ.8
77
Αριστοτέλους, Πολιτικά Η4, 1326 α13. Για την ιατρική σχολή της Κω βλ. επίσης και Turgut, 2011,
σελ. 98-154
78
Κιαπόκας, 1996, σελ.10-11

30
Φερεκύδης και Ἀπολλόδωρος και Ἄρειος ὁ Ταρσεύς. Μαθητής δε γέγονεν Ἡρακλείδα τοῦ
ἰδίου πατρός, εἶτα Ἡροδίκου, κατά δε τινάς και Γοργίου του Λεοντίνου ῥήτορος,
φιλοσόφου δε Δημοκρίτου Ἀβδηρίτου…». 79.

Επομένως, η καταγωγή του Ιπποκράτη από την Κω είναι αδιαμφισβήτητη και

μνημονεύεται από τους Πλάτωνα, Μένωνα και το Σωρανό τον Εφέσιο καθώς όλοι οι
τον αναφέρουν ως «Ἰπποκράτη τον Κῷον». Σίγουρα η καταγωγή ενός τόσου
σπουδαίου ιατρού έπρεπε να συνδεθεί γενεαλογικά με τον θεό Ασκληπιό αλλά και με
τον Ηρακλή. Γιος λοιπόν του Ηρακλείδη και της Φαιναρέτης όπου σύμφωνα με τη
γενεαλογία του Ιωάννη Τζέτζη είναι ο δέκατος έβδομος απόγονος του Ασκληπιού και
ο εικοστός του Ηρακλή80. Επίσης, η αξία και η προσφορά του Ιπποκράτη στην ιατρική
επιστήμη δε θα πρέπει να αποδοθεί και να αξιολογηθεί μόνο από την καταγωγή του ως
απόγονος των Ασκληπιάδων, της πιο γνωστής οικογένειας στην Κω. Οι Ασκληπιάδες
ιερείς θεωρούνταν θεμελιωτές της ιατρικής επιστήμης, προώθησαν τους θεσμούς και
τις αξίες της ιατρικής σε όλο τον αρχαίο κόσμο και διαφύλασσαν την λατρεία του
Ασκληπιού. Ο Στέφανος Βυζάντιος αναφέρει: «Ἦν δ’ ὁ Ἱπποκράτης τῶν καλουμένων
Νεβριδῶν. Νέβρος γαρ ἐγένετο ὁ διασημότατος τῶν Ἀσκληπιαδῶν, ᾧκαι Πυθία
ἐμαρτύρησεν»81. Για το ιατρό Νέβρο έχει γίνει αναφορά σε προηγούμενο κεφάλαιο και
αποτελεί τον συνδετικό κρίκο της Κω με το σπουδαιότερο μαντείο της εποχής του, το
μαντείο των Δελφών.

Επίσης, η συγγένεια του Ιπποκράτη με τον Ηρακλή δικαιολογείται από την ανάγκη
των ανθρώπων να τον ηρωοποιήσουν και να τον λατρέψουν ως θεό για τις υπηρεσίες
που τους παρείχε. Ο μύθος του Ηρακλή αναφέρει τα εξής: σύμφωνα με τον Όμηρο, ο
Ηρακλής μετά την Τροία γυρίζοντας στο Άργος βρέθηκε ναυαγός στην Κω μετά από
τρικυμία την οποία προξένησε η Ήρα82. Ο μύθος συνεχίζει με τον Ηρακλή να
παντρεύεται τη Χαλκιόπη, κόρη του βασιλιά Ευρύπυλου και να αποκτούν ένα γιο το
Θεσσαλό. Ο Φείδιππος και ο Άντιφος, γιοι του Θεσσαλού ηγήθηκαν τα πλοία των
νήσων στην τρωική εκστρατεία. Από αυτή τη γενιά καταγόταν και η μητέρα του
Ιπποκράτη83. Επιπλέον, η παράδοση συνδέει τον Ιπποκράτη με τον Ηρακλή με κοινό

79
Μετάφραση Μαν. Κιαπόκα: «Ο Ιπποκράτης ήταν Κώος στην καταγωγή, γιος του Ηρακλείδη και της
Φαιναρέτης, έχοντας μακρινούς προγόνους τον Ηρακλή και τον Ασκληπιό, από τον πρώτο εικοστός
απόγονος και από το δεύτερο δέκατος ένατος. Τη γενεαλογία του αναφέρουν ο Ερατοσθένης, ο
Φερεκύδης, ο Απολλόδωρος και ο Άρειος ο Ταρσεύς. Υπήρξε μαθητής του Ηρακλείδη, του πατέρα του,
έπειτα του Ηρόδικου και κατά την άποψη μερικών και του ρήτορα Γοργία του Λεοντίνου και του
φιλοσόφου Δημοκρίτου του Αβδηρίτη..». Για την καταγωγή του Ιπποκράτη και το έργο του βλ. επίσης
Φύλακτος, 1983, σελ. 28
80
Η γενεαλογία του Τζέτζη για τον Ιπποκράτη: 1. Ασκληπιός, 2. Ποδαλείριος, 3. Ἱππόλοχος, 4.
Σώστρατος ο Α’, 5. Δάρδανος, 6. Κρίσαμις, 7. Κλεομυτάδης, 8. Θεόδωρος Α’, 9. Σώστρατος Β’, 10.
Κρίσαμις Β’, 11. Θεόδωρος Β’, 12. Σώστρατος Γ’, 13. Νέβρος, 14. Γνωσίδικος, 15. Ιπποκράτης Α’, 16.
Ηρακλείδας, 17. Ἱπποκράτης Β’ ο Μέγας.
81
Βυζάντιος, Λεξικό. Μτφρ. «Ο Ιπποκράτης καταγόταν από την οικογένεια των Νεβριδών. Ο Νέβρος
υπήρξε ο πιο φημισμένος από τους Ασκληπιάδες για τον οποίο και η Πυθία έδωσε επαινετική
μαρτυρία». Για τον Ιπποκράτη και τους Ασκληπιάδες βλ. και Cojocaru, 2020, σελ. 23-26
82
Ομήρου Ιλιάδα Ο 24-30. Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη Β’ VII
83
Πλουτάρχου Ηθικά. Αίτια ελληνικά 58.

31
παρονομαστή τους το θεό Απόλλωνα. Ο Απόλλων και ο Ηρακλής ανήκουν στους
θεούς που προστατεύουν τους ανθρώπους από το σκότος, τις ασθένειες και τις άσχημες
καταστάσεις84. Είναι εξάλλου γνωστό ότι στα περισσότερα Ασκληπιεία υπήρχε και
ιερό του Απόλλωνα.

Εν κατακλείδι, από τα παραπάνω γίνεται ξεκάθαρη η ανάγκη των ανθρώπων να

αποδώσουν στον Ιπποκράτη θεϊκή καταγωγή εκφράζοντας το θαυμασμό τους για το
μεγάλο, πανανθρώπινο έργο που πρόσφερε. Σίγουρα όμως και η καταγωγή του
Ιπποκράτη από μια οικογένεια με εξέχοντες ιατρούς έπαιξε σημαντικό ρόλο στη
διαμόρφωση του χαρακτήρα του και στην ανάδειξη του ως ενός από τους
σημαντικότερους ιατρούς όλων των εποχών85.

Σύμφωνα με τη βιογραφία του Σωρανού του Εφεσίου ο Ιπποκράτης γεννήθηκε το

460 π.Χ., πληροφορία την οποία αντλεί από έργο του Ισχόμαχου «Περί τῆς
Ἱπποκράτους αἱρέσεως, κατά το πρῶτον ἔτος τῆς ὀγδοηκοστῆς ὀλυμπιάδος».
Επιπροσθέτως, υπάρχει και η άποψη του Κ. Μητρόπουλου, ιστορικού της ιατρικής ο
οποίος έχοντας υπόψη του τα λεγόμενα του A. Gellius86, του Ευσεβίου και του Γ.
Συγκέλλου τοποθετεί τη γέννησή του το 501 π.Χ. Επίσης, είναι γνωστό ότι ο
Ιπποκράτης βοήθησε στην αντιμετώπιση και στον περιορισμό του λοιμού στην Αθήνα
το 430 π.Χ. αλλά και οι γιοι του ταξίδεψαν σε πολλά μέρη στην Ελλάδα προσφέροντας
τις ιατρικές τους υπηρεσίες, γεγονότα που αποδεικνύουν ότι πιθανόν να γεννήθηκε
κατά το 490 π.Χ.87
Τόπος γέννησης του Ιπποκράτη υπήρξε η Κως και συγκεκριμένα η Αστυπάλαια, ο
κύριος οικισμός του νησιού. Σύμφωνα με το Θουκυδίδη, αργότερα και κυρίως κατά τα
μέσα του 5ου αιώνα π.Χ. αναπτύχθηκε ένας άλλος οικισμός η Κως η Μεροπίς στην
ανατολική πλευρά του νησιού η οποία στη συνέχεια έγινε η πρωτεύουσα του νησιού88.
Ο Ιπποκράτης παντρεύτηκε την Αβλαβία και απέκτησαν δύο γιους, το Θεσσαλό
και το Δράκοντα και μία κόρη, η οποία παντρεύτηκε τον Πόλυβο. Οι γιοι του έγιναν
σπουδαίοι γιατροί γνωστοποιώντας την ιατρική τέχνη σε πολλά μέρη στην Ελλάδα και
προσφέροντας τις ιατρικές τους υπηρεσίες όπου ήταν ανάγκη. Ο Γαληνός αναφέρει
ότι ο Θεσσαλός έγινε προσωπικός ιατρός του βασιλιά Αρχελάου της Μακεδονίας. Ο
ίδιος συνέταξε τον «Πρεσβευτικό» όπου καλεί τους Αθηναίους να βοηθήσουν στην
παύση των εμφύλιων συγκρούσεων στην Κω, ανάμεσα στους δημοκρατικούς και
ολιγαρχικούς89. Ο δεύτερος γιος του Ιπποκράτη, ο Δράκων επισκέφτηκε πολλές πόλεις
βοηθώντας και αντιμετωπίζοντας με επιτυχία ασθένειες και επιδημίες 90.

84
Decharme, 1959, σελ. 52-78. Παπαντωνίου, 1993, σελ. 161-183
85
Για τον Ιπποκράτη και το ρόλο που διαδραμάτισε στη μετεξέλιξη της ιατρικής επιστήμης βλέπε και
Schubert, 2012, σελ. 13-18.
86
Gellius, XVII 2,1
87
Μητρόπουλος, 1950, σελ. 14, 25
88
Χατζηβασιλείου, 1990, σελ.68-70. Στράβωνος, Γεωγραφικά ΙΔ’ 657c.
89
Jouanna, 1998, σελ. 20,54
90
Yapijakis, 2009, σελ. 507-514

32
 Ο Ιπποκράτης είχε την τύχη να γεννηθεί στην Κω και να ανατραφεί κοντά σε
σπουδαίους ιατρούς. Έλαβε επιμελημένη μόρφωση από τον πατέρα του και τον παππού
του αλλά ταυτόχρονα είχε τη δυνατότητα να εντρυφήσει σε ιατρικά περιστατικά και να
μελετήσει από κοντά περιπτώσεις ασθενών καθώς είχε άμεση επαφή με την Ιατρική
Σχολή της Κω αλλά και της Κνίδου91. Ο ίδιος στο έργο του «Νόμος» γράφει για τα
προσόντα που θα πρέπει να έχει ένας επιστήμονας: «φύσιος, διδασκαλίης, τόπου
εὐφυέος, παιδομαθίης, φιλοπονίης, χρόνου», δηλαδή πίστευε ότι για να ασκήσει
κάποιος με επιτυχία την ιατρική επιστήμη όφειλε να έχει τα εξής προσόντα: «φυσική
κλίση, εκπαίδευση, κατάλληλο περιβάλλον, άσκηση, εργατικότητα και χρόνο»92.
Φυσικά, ο Ιπποκράτης είχε όλα τα παραπάνω εφόδια με τα οποία κατάφερε να
αποτελέσει ηγετική μορφή της ιατρικής τέχνης93.

Επιπροσθέτως, είναι γνωστό ότι ο Ιπποκράτης απευθύνθηκε στους μεγάλους

φιλοσόφους και ρήτορες της εποχής του με σκοπό να διευρύνει τις γνώσεις του. Ο
Σωρανός αναφέρει: «μαθητής γέγονεν Ἡρακλεῖδα τοῦ ἰδίου πατρός, εἶτα Ἡροδίκου, κατά
δε τινάς και Γοργίου τοῦ Λεοντίνου ῥήτορος, φιλοσόφου δε Δημοκρίτου Ἀβδηρίτου».
Σχετικά με την καταγωγή του Ηροδίκου, ο Τζέτζης και το Λεξικό της Σούδας θεωρούν
ότι είναι από την Κνίδο, εξαίρετος ιατρός της Σχολής της Κνίδου94. Επίσης, ο
Αδαμάντιος Κοραής αναφέρει ως δάσκαλο του Ιπποκράτη και τον Μητρόδωρο από τη
Χίο, «Ὁ Ἱπποκράτης δεν ἦτο μόνον ἰατρός. Οἱ γονεῖς του ἐφρόντισαν να δώσωσιν εἰς
αὐτόν ὁποίαν ἔδιδαν τότε ἀνατροφήν εἰς τα τέκνα τῶν οἱ ἐπισημότεροι μεταξύ τῶν
Ἑλλήνων. Ἐδιδάχθη την ῥητορικήν καί ὅσα ἀνήκουσιν εἰς τους λόγους ἀπό τον τότε
περίφημον σοφιστήν Γοργίαν · την δε φιλοσοφίαν ἀπό τον Δημόκριτον, ἤ, ὡς ἄλλοι
ἱστοροῦσιν, ἀπό τοῦ Δημοκρίτου τον μαθητήν, Μητρόδωρον τον Χίον»95.
Οι σχέσεις του Ιπποκράτη με το Δημόκριτο αναπτύχθηκαν όταν οι Αβδηρίτες (τόπος
καταγωγής του Δημόκριτου τα Άβδηρα της Θράκης) μην μπορώντας να
αντιμετωπίσουν τη μανία που είχε καταβάλει το Δημόκριτο, ζήτησαν από τον
Ιπποκράτη να τους βοηθήσει. Ο Ιπποκράτης αρνήθηκε να δεχτεί τα χρήματα από το
δήμο των Αβδηριτών (δέκα τάλαντα) για τις υπηρεσίες που θα πρόσφερε, λέγοντας:
«Οὐκ ἔστι πλοῦτος το πανταχόθεν χρηματίζεσθαι» και «οὐ καρποῦμαι νούσους». Οι
συζητήσεις που είχαν ο Ιπποκράτης και ο Δημόκριτος διά ζώσης αλλά και μέσω
επιστολών αποτέλεσε τη βάση μιας δυνατής φιλίας. Όπως φαίνεται, ο Δημόκριτος δεν
είχε χάσει τα λογικά του αλλά ο ίδιος θεωρούσε τρελούς τους ανθρώπους οι οποίοι
νοιάζονταν μόνο για τα υλικά αγαθά και τη δόξα96. Ο Ιπποκράτης έμεινε για αρκετό
διάστημα στα Άβδηρα προσφέροντας τις υπηρεσίες του. Τις ασθένειες και τις
θεραπείες του τις κατέγραψε στα βιβλία του «Επιδημιών» και «Τρίτον».

91
Ζερβός, 1940, σελ. 99-112
92
Κιαπόκας, 1996, σελ. 20
93
Kleisiaris and all, 2014, σελ. 852-858. Στο συγκεκριμένο άρθρο γίνεται αναφορά στις θεραπείες που
ακολουθούσε ο Ιπποκράτης και στη σημασία που απέδιδε στην κατανόηση της υγείας του ασθενούς
καθώς και στην ανάγκη αρμονίας ανάμεσα στο ατομικό, κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον.
94
Μητρόπουλος, 1950, σελ. 27-28, 30.
95
Αδ. Κοραής, προλεγ. Ιπποκράτους «Περί Αέρος, ‘Υδατος Τόπων, Παρίσι 1816, σελ. ιζ’
96
Κιαπόκας, 1996, σελ. 24-25.

33
 Αλλά το μεγάλο σχολείο για την εκπαίδευση του Ιπποκράτη αποτέλεσε το
Ασκληπιείο και η ιατρική σχολή της Κω όπου μεγάλωσε. Στο συγκεκριμένο χώρο
συνέρρεαν ασθενείς από πολλά μέρη της Ελλάδας και οι υπεύθυνοι του χώρου, οι
Ασκληπιάδες κατέγραφαν τις ασθένειές τους αλλά και τις θεραπείες σε πινάκια. Ο
Ιπποκράτης σε αυτά είχε εύκολα πρόσβαση γεγονός που τον βοήθησε στο να τα
μελέτησε διεξοδικά και να εξοικειωθεί με την ιατρική επιστήμη.. Εκμεταλλευόμενος
λοιπόν, αυτό που του πρόσφερε το θεραπευτήριο της Κω μπόρεσε να εμπλουτίσει τις
γνώσεις του με νέες τεχνικές και να αναδειχθεί σε έναν εξαίρετο επιστήμονα.
Συγκεκριμένα, ο Στράβων αναφέρει: «Ἐν δε τῷ προαστείῳ (της Κω) το Ἀσκληπιεῖον
ἐστί, σφόδρα ἔνδοξον και πολλῶν ἀναθημάτων μεστόν ἱερόν… Φασί δ’ Ἱπποκράτην
μάλιστα ἐκ τῶν ἀνακειμένων ἐνταῦθα θεραπειῶν γυμνάσασθαι τα περί τας διαίτας»97 .

Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, ο Ιπποκράτης επέλεξε να κάνει πολλά ταξίδια με

σκοπό να εμπλουτίσει τις γνώσεις του και να γνωρίσει τις φυσικές συνθήκες κάθε
περιοχής καθώς και το κλίμα της. Ο Σωρανός αναφέρει το εξής: «προσθέσει τοῦ κατά
τόπους ἀποτελούμενα θεάσασθαι και συγγυμνασθῆναι ποικιλώτερον». Ο Ιπποκράτης
ήθελε να παρατηρήσει τις ασθένειες, οι οποίες εμφανιζόταν σε κάποιες περιοχές αλλά
και τη διάρκειά τους, τον τρόπο ζωής των ανθρώπων αλλά και την επιρροή του
περιβάλλοντος στον οργανισμό. Υπάρχει η άποψη ότι ο Ιπποκράτης έφυγε από την Κω
για περίπου δώδεκα χρόνια, την περίοδο που υπήρχαν στην πόλη εμφύλιες διαμάχες
μεταξύ δημοκρατικών και ολιγαρχικών. Συγκεχυμένες οι πληροφορίες για το ποια
ακριβώς μέρη επισκέφθηκε ο Ιπποκράτης, όπως για παράδειγμα για την Αθήνα. Πολλοί
πιστεύουν ότι δεν πήγε ποτέ ο ίδιος στην Αθήνα αλλά έστειλε τους μαθητές του για να
αντιμετωπίσουν το φοβερό λοιμό98.
Επίσης, οι πηγές -φιλολογικές και αρχαιολογικές- επιβεβαιώνουν τις άριστες αλλά
και χρόνιες σχέσεις που αναπτύχθηκαν ανάμεσα στο Ασκληπιείο και το μαντείο των
Δελφών. Οι ιστορικές πηγές αναφέρουν τον πρόγονο του Ιπποκράτη Νέβρο και το γιο
του Χρυσό οι οποίοι βοήθησαν την πόλη να απαλλαγεί από μια λοιμώδη νόσο η οποία
είχε εκδηλωθεί στο στρατόπεδο της Αμφικτυονίας κατά τη διάρκεια του α’ ιερού
πολέμου. Ο Νέβρος μόλυνε το νερό των πολιορκημένων της πόλης Κρίσας ενώ ο γιος
του Χρύσος πέθανε υπερασπιζόμενος τα τείχη της πόλης. Οι Αμφικτύονες θέλοντας να
τιμήσουν το Νέβρο και το γιο του, του παρείχαν το δικαίωμα να συμβουλεύονται το
μαντείο πρώτοι σε σχέση με άλλους, προνόμιο που είχαν και οι ιερομνήμονες99. Επίσης
και ο Παυσανίας αναφέρει ότι ο Ιπποκράτης πρόσφερε ένα χάλκινο άγαλμα στους
Δελφούς: «Ἐν τοῖς ἀναθήμασι τοῦ Ἀπόλλωνος μίμημα ῆν χαλκοῦν (ἀνδρός) χρονιωτέρου
κατερρυηκότος τε ἤδη τας σάρκας και τα ὀστᾶ ὑπολειπομένου μόνα ἀνάθημα δε ὑπό
Δελφῶν Ἱπποκράτους ἐλέγετο εἶναι τοῦ ἰατροῦ»100. Επιγραφή που βρέθηκε στους
Δελφούς επιβεβαιώνει την ανάθεση προνομίων στους Ασκληπιάδες της Κω και της

97
Στράβων, Γεωγραφικά, βιβλίο ΙΔ’ 2,19. Για τις καινοτομίες που εισήγαγε ο Ιπποκράτης βλ. και
Kerenyi et all, 2014, σελ. 437-439.
98
Κιαπόκας, 1996, σελ. 45-46.
99
Πρεσβευτικός, Littre IX, 414, 3 κ.εξ.
100
Παυσανίου, Φωκικά 1, κεφ. 51

34
Κνίδου οι οποίοι για να συμβουλευτούν το μαντείο ή για να προσφέρουν θυσίες θα
έπρεπε να ορκιστούν ότι ήταν Ασκληπιάδες101.

Η φήμη του Ιπποκράτη γρήγορα εξαπλώθηκε και εκτός νησιού με αποτέλεσμα να

δέχεται προσκλήσεις από πολλά μέρη με σκοπό να μεταβεί και να προσφέρει τις
υπηρεσίες του προς αντιμετώπιση σοβαρών επιδημιών που έπληττε πολλές πόλεις 102.
Φιλολογικές πηγές αναφέρουν ότι ο Ιπποκράτης πήγε στη Μακεδονία για να
θεραπεύσει το βασιλιά Περδίκκα γιατί ήταν φθισικός. Υπάρχει διχογνωμία ως προς την
ακριβή ημερομηνία μετάβασης του Ιπποκράτη στην αυλή του βασιλιά, λόγω του
νεαρού της ηλικίας του και κατά πόσο θα μπορούσε να ανταπεξέλθει στη θεραπεία της
νόσου. Ωστόσο, αναφορές μεταγενέστερων συγγραφέων επιβεβαιώνουν τη συνδρομή
του Ιπποκράτη στην αντιμετώπιση της ασθένειας του Περδίκκα. Για το συγκεκριμένο
γεγονός αναφέρονται οι εξής: ο Γαληνός γράφει: «νόσημα τῆς Ἱπποκράτους τέχνης
δεόμενον»103, ο Ευσέβιος του Παμφίλου αναφέρει «Μακεδόνων βασιλεύοντος
Περδίκκα Ἱπποκράτους Κῷος ἐγνωρίζετο, Ἀσκληπιάδης το γένος»104 και το Λεξικό της
Σούδας «διέτριψεν ἐν Μακεδονίᾳ φίλος ὤν σφόδρα τῷ βασιλεῖ Περδίκκᾳ.
Η πιο γνωστή είναι η πρόσκληση που δέχτηκε ο Ιπποκράτης από τον Αρταξέρξη της
Περσίας. Ένας φοβερός λοιμός έπληττε το στρατό και μην μπορώντας να τον
αντιμετωπίσει ζήτησε τη συνδρομή του Ιπποκράτη. Έστειλε επιστολή στον Ύπαρχο
του Ελλησπόντου, τον Υστάνη να του στείλει τον Ιπποκράτη τιμώντας τον με πολύ
χρυσό και αξιώματα. Η απάντηση του Ιπποκράτη ήταν αρνητική λέγοντας ότι δεν του
λείπει κανένα υλικό αγαθό ούτε θέλει να βοηθήσει έναν εχθρό των Ελλήνων «Περσέων
δε ὄλβου οὔ μοι θέμις ἐπαύρασθαι, οὐδέ βαρβάρους ἄνδρας νούσων παύειν, ἐχθρούς
ὑπάρχοντας Ἑλλήνων» (Επιστολή 5). Η αντίδραση του Αρταξέρξη ήταν άμεση
απειλώντας ότι θα καταστρέψει το νησί της Κω «Δότε ἐμοῖς Ἱπποκράτην ἰητρόν κακούς
τρόπους ἔχοντα και εἰς ἐμέ και εἰς Πέρσας ἀσελγαίοντα. Εἰ δε μη, γνώσεσθε και τῆς
πρώτης ἁμαρτίας τιμωρίην τίσαντες. Δηϊώσας γαρ την ὑμετέραν πόλιν και νῆσον
κατασπάσας εἰς πέλαγος, ποιήσω μηδέ εἰς τον ἐπίλοιπον χρόνον γνῶναι, εἰ ἦν ποτ’ ἐν
τούτῳ τῷ τόπῳ νῆσος ἤ πόλις Κῶ»105. Οι Κώοι απάντησαν στον Αρταξέρξη ότι δε
φοβούνται ούτε το χειρότερο αφανισμό και θα έχουν πάντα τη βοήθεια των θεών
προκειμένου να προστατεύσουν τον Ιπποκράτη «Ἔδοξε τῷ δάμῳ ἀποκρίνασθαι τοῖς
παρά Ἀρταξέρξου ἀγγέλοις, ὅτι Κῷοι οὐδέν ἀνάξιον πράξουσιν οὔτε Μέροπος οὔτε
Ἡρακλέους οὔτε Ἀσκληπιοῦ, ὧν ἕνεκεν πάντες οἱ πολῖται οὐ δώσουσιν Ἱπποκράτην, οὐδέ
εἰ μέλλοιεν ὀλέθρῳ τῷ κακίστῳ ἀπολεῖσθαι. Και γαρ Δαρείου και Ξέρξου ἀπό πατέρων

101
Jouanna, 1998, σελ. 35-50
102
Jouanna, 2012, σελ. 55-63. Marketos, 1993, σελ. 7-14
103
Γαληνού Ι 58 Kuhn
104
Ευσεβίου Παμφίλου, Χρονικόν, Βιβλ. Ι 53, 28
105
Μετάφραση: “Δώστε στους αγγελιοφόρους μου τον Ιπποκράτη τον ιατρό που έχει άσχημους
τρόπους και φέρεται υβριστικά σε μένα και στους Πέρσες. Διαφορετικά θα μάθετε ότι θα υποστήτε
τιμωρία και για το πρώτο σας σφάλμα. Διότι, αφού καταστρέψω την πόλη σας και διασπάσω το νησί
σας στο πέλαγος, θα κάνω ώστε να μη γνωρίζη κανένας στο μέλλον αν ποτέ υπήρχε στο σημείο αυτό
το νησί ή η πόλη της Κω”

35
ἐπιστολάς γραψάντων γαῖαν και ὕδωρ αἰτεόντων, οὐκ ἔδωκεν ὁ δᾶμος, ὁρέων αὐτούς
ὁμοίους τοῖς ἄλλοις ἀνθρώποις θνατούς ἐόντας και νῦν τάν αὐτάν ἀπόκρισιν διδοῖ. ἀπό
Κῴων ἀναχωρεῖτε, ἱπποκράτην οὐ δίδοντι ἔκδοτον. Ἀπαγγέλετε οὖν αὐτῷ οἱ ἄγγελοι ὅτι
οὐδ’ οἱ θεοί ἀμελήσουσιν ἁμέων»106. Το παραπάνω περιστατικό σχολιάστηκε
ποικιλοτρόπως από τους συγχρόνους του. Ο βιογράφος του Σωρανός πιστεύει ότι η
άρνηση του Ιπποκράτη αποδεικνύει ότι ήταν φιλόπατρης, τίμιος και αδέκαστος
«Τοσοῦτον δε φιλλέλην ὑπῆρξεν, ὥστε… Ἀρταξέρξου…ἐπί μεγάλαις δωρεαῖς δεομένου
προς αὐτόν ἐλθεῖν διά το σεμνόν και ἀδιλάργυρον και φιλοίκειον ἀρνήσασθαι». Επίσης,
ο Γαληνός μιλώντας για την τιμιότητα αλλά και την ολιγάρκεια των ανθρώπων να
ικανοποιείται μόνο με τα βασικά βιοποριστικά αγαθά: «ἔστι τις ὁ δυνάμενος…ἔργῳ
διδάξασθαι τοῦ κατά φύσιν πλούτου τον ὅρον ἄχρι τοῦ μη πεινῆν, μη διψῆν, μη ῥιγοῦν
προϊόντος ; και μην εἴ τις γ’ ἐστί τοιοῦτος ὑπερόψεται μέν Ἀρταξέρξου… και οὐδ’ ἄν εἰς
ὄψιν ἀφίκοιτό ποτε»107. Αλλά και ο Πλούταρχος σχολίασε την πρόταση του Αρταξέρξη:
«τοῦ μεγάλου βασιλέως καλοῦντος αὐτόν ἐπί πολλοῖς ταλάντοις, οὐκ ἄν ποτε βαρβάροις
Ἑλλήνων πολεμίοις ἑαυτόν παρασχεῖν, ἔλεγε, κοινόν ὅρκον εἶναι τοῦτον ἰατρῶν
ἁπάντων»108. Ορισμένοι ιστορικοί τονίζουν τη σημασία της πρόσκλησης του Μεγάλου
Βασιλιά προς τον Ιπποκράτη αφού ο πρώτος είχε τη δυνατότητα να απευθυνθεί στην
Ιατρική Σχολή της Κνίδου η οποία φυσικά δε θα του αρνούνταν αυτή την τιμή.
Φαίνεται ότι η φήμη τόσο του Ιπποκράτη όσο και της Σχολής της Κω είχε εξαπλωθεί
σε τέτοιο βαθμό ώστε να θεωρείται ασυναγώνιστη.

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Ιπποκράτης τα πέρασε στη Θεσσαλία και
συγκεκριμένα στις πόλεις Μελίβοια και Λάρισα. Ο Ιπποκράτης είχε αναπτύξει
ισχυρούς δεσμούς, συγγενικούς και θρησκευτικούς, με πολλές θεσσαλικές πόλεις
γεγονός που τον έκανε να επιλέξει να περάσει εκεί τα τελευταία χρόνια της ζωής του.
Η δύσκολη κατάσταση που επικρατούσε στο νησί από τις εμφύλιες διαμάχες και η
επιρροή της ιερατικής σχολής εναντίον του Ιπποκράτη ήταν τα γεγονότα που τον
ώθησαν να εγκαταλείψει την Κω και να αναζητήσει ένα πιο ήρεμο και φιλήσυχο μέρος.
Εκείνη την εποχή η Θεσσαλία βρισκόταν σε οικονομική και πνευματική ανάπτυξη.
Έτσι, ο Ιπποκράτης κουρασμένος και θλιμμένος από τις εμφύλιες διαμάχες
εγκατέλειψε το νησί και συνέχισε το έργο του στις ακμάζουσες θεσσαλικές πόλεις όπως
ήταν η Κρανώνα, οι Φέρες, η Μελιβοία. Από τη μακρόχρονη παραμονή του στη
Θεσσαλία προέκυψε ένα σύγγραμμα «Περί Επιδημιών» το οποίο περιέχει πλούσιο
υλικό ιατρικών περιστατικών (δεκαέξι σε αριθμό) με επιτυχή κατάληξη 109.

106
Κιαπόκας, 1996, σελ. 40-41. Μετάφραση: “Ο δήμος αποφάσισε να απαντήση στους αγγελιοφόρους
του Αρταξέρξη ότι οι Κώοι δε θα κάνουν τίποτα ανάξιο ούτε του Μέροπα ούτε του Ηρακλή ούτε του
Ασκληπιού, εν ονόματι των οποίων σύσσωμοι οι πολίτες δε θα παραδώσουν τον Ιπποκράτη, ακόμη κι
αν τους έμελλε να χαθούν με το χειρότερο αφανισμό. Πράγματι όταν ο Δαρείος και ο Ξέρξης
στέλλοντας επιστολές ζητούσαν από τους πατέρες μας «γῆν και ὕδωρ», ο δήμος δεν τους τα έδωσε,
θεωρώντας τους κοινούς θνητούς όμοιους με τους άλλους ανθρώπους. Και τώρα την ίδια απάντηση
δίνει. Φύγετε από τη γη των Κώων, διότι τον Ιπποκράτη δεν τον παραδίδουν. Και να πήτε σ’ αυτόν οι
αγγελιοφόροι ότι οι θεοί δε θα μας παραμελήσουν”
107
Γαληνού, Ι 58 Kuhn
108
Πλουτάρχου, Κάτων 23, 3-4
109
Πουρναρόπουλος, 1971, σελ. 45

36
 Μάλιστα, ο βιογράφος του Σωρανός αναφέρει ότι η μετάβαση του Ιπποκράτη στη
Θεσσαλία έγινε ύστερα από ένα όνειρο «ὡς δε Σωρανός ὁ Κῷος ἱστορεῖ, ὄνειρος αὐτῷ
παρέστη κελεύων την Θεσσαλῶν γῆν κατοικεῖν.

Επίσης, ο Σωρανός ο Εφέσιος αναφέρει στο έργο «Ιπποκράτους γένος και βίος»
ότι ο Ιπποκράτης πέθανε στη Λάρισα σε ηλικία 109 χρονών (άλλοι ισχυρίζονται ότι
ήταν 83 ή 85 ή 90 ετών). Συγκεκριμένα, αναφέρει: «Ἐτελεύτα δε παρά Λαρισαίοι, ὅτε
και Δημόκριτος φέρεται τελευτήσας· και οἱ μέν ἑνενήκοντα ἑτῶν, οἱ δε ὁγδοήκοντα και
πέντε φασίν, ἄλλοι ἑκατόν και ἑννέα. Τέθαπται δε μεταξύ Γυρτῶνος και Λαρίσης και
δείκνυνται ἄχρι δεῦρο το μνῆμα, ἐν ᾧ μέχρι πολλοῦ σμῆνος ἥν μελισσῶν ἐργαζόμενον
μέλι, ἀφ’ οὗ τα ἀφθῶντα παιδάρια χρίουσαι παρά τῷ τάφῳ ῥαδίως ἀπήλλαττον αἱ
τιτθαί». Το παραπάνω απόσπασμα αναφέρει τις πιθανές ηλικίες θανάτου του
Ιπποκράτη, τον τόπο της ταφής του και μια λαϊκή παράδοση για το μνήμα του στο
οποίο υπήρχε πληθώρα μελισσών. Το μέλι των συγκεκριμένων μελισσών φαίνεται να
χρησιμοποιούνταν προς θεραπεία της στοματίτιδας των παιδιών110.
Ωστόσο, σήμερα παρά τις έρευνες των αρχαιολόγων από την οθωμανική ακόμη
περίοδο δεν έχει διευκρινιστεί που και ποιος ήταν ακριβώς ο τάφος του Ιπποκράτη.
Από ένα τυχαίο περιστατικό ήρθαν στο φως μια σαρκοφάγος η οποία έφερε επιγραφή,
νομίσματα και μια χρυσή αλυσίδα σε σχήμα φιδιού. Φυσικά, όλα αυτά χάθηκαν καθώς
πουλήθηκαν από τους Οθωμανούς. Ο Λαρισαίος ιατρός Σαμαρτζίδης και η γυναίκα
του προσπάθησαν να εντοπίσουν τα παραπάνω ευρήματα αλλά κατάφεραν μόνο να
διασώσουν την επιγραφή της πλάκας:

«….ΙΠΠΟΚΡΑΤ….ΚΩ…..ΑΦΛΑΟΦ….
….ΣΩΜ……
ΠΟΛΕΙ…. ΜΕ….. ΤΕΛΕΣΦ….

ΑΓΑΘΗ….ΑΡΕ…..ΕΝΕΚΑ…..
…..ΧΡΗΣΤΕ…..ΧΑΙΡΕ»

Ο Ιπποκράτης έθεσε τις βάσεις για την επιστημονική ιατρική μέσω της
παρατήρησης, του πειράματος, της αιτιοκρατίας, της καταγραφής, της
αντικειμενικότητας και της πρόγνωσης. Είδε το ανθρώπινο σώμα συνολικά και όχι ως
μεμονωμένα μέλη. Για τον ίδιο είχε μεγάλη σημασία η φυσική θεραπευτική αγωγή, η
καλή διατροφή, η καθαριότητα και ο καθαρός αέρας. Περιέγραψε με ακρίβεια τα
συμπτώματα τόσο της πνευμονίας όσο και της επιληψίας και διαπίστωσε ότι υπάρχουν
διαφορετικά συμπτώματα ασθενειών. Κάθε ασθένεια αντιμετωπίζεται διαφορετικά από
άτομο σε άτομο αναλόγως τον οργανισμό. Για τον ίδιο είχε μεγάλη σημασία η
ψυχολογία των ασθενών καθώς και ο τρόπος σκέψης του η οποία καθοδηγείται από τον
εγκέφαλο και όχι από την καρδιά, όπως τόνιζαν οι περισσότεροι ιατροί της εποχής
του111. Ο Ιπποκράτης ήρθε πιο κοντά στους ανθρώπους και αντιμετώπισε με σθένος

110
Χατζηβασιλείου, 1995, σελ. 110-135.
111
Marketos, 1993, σελ. 7-14. Marcum, 1984, σελ. 821-837

37
τους μάγους -θεραπευτές οι οποίοι πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους, όχι αφιλοκερδώς,
με τον παραδοσιακό τρόπο στηριζόμενοι στις δεισιδαιμονίες και στις προκαταλήψεις.
Συγκεκριμένα, εισήγαγε την έννοια της «φύσις» και μετέτρεψε τη θεοκρατική –
ιερατική ιατρική σε ιατρική που βασίζεται στη λογική. Τόσο ο Ασκληπιός όσο και οι
διάδοχοί του ακολούθησαν μια ολιστική προσέγγιση με τη χρήση ουσιών,
προγραμματισμένης δίαιτας, φυσική ή πνευματική άσκηση 112. Ο ίδιος μελέτησε
ορθολογιστικά το ανθρώπινο σώμα και την ψυχή απορρίπτοντας την κοινή άποψη της
εποχής ότι οι θεοί τιμωρούν τους ανθρώπους με ασθένειες και επιδημίες 113.
Έθεσε ως σκοπό της ζωής του τη θεραπεία των νοσούντων αφού οι ιατρικές του
γνώσεις συνέβαλαν στην αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας κάθε ανθρώπου114.

Οι Κώοι άρχοντες αλλά και ιδιώτες από τα μέρη τα οποία επισκέφτηκε ο

Ιπποκράτης θέλησαν να τον τιμήσουν για το εξαίρετο έργο του και τις υπηρεσίες του
μέσα από την απεικόνισή του στα νομίσματα, στους δακτυλιόλιθους, στα ψηφιδωτά
και στα αγάλματα. Ανασκαφές έφεραν στο φως χάλκινα νομίσματα τα οποία από τη
μια πλευρά απεικονίζουν τον Ιπποκράτη με μορφή ηλικιωμένου άνδρα και από την
άλλη φέρουν επιγραφή ΚΩΙΩΝ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ. Κατά τα ρωμαϊκά χρόνια,
συνηθισμένοι τύποι νομισμάτων είναι : με τη μορφή του Ιπποκράτη και τα δύο πρώτα
γράμματα ΙΠ στη μία όψη ενώ στην άλλη όψη το ιερό φίδι με επιγραφή ΚΩΙΩΝ. Σε
άλλα νομίσματα παριστάνεται ο Ιπποκράτης καθισμένος και στραμμένος προς τα δεξιά
με επιγραφή ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ ενώ η άλλη όψη φέρει τον Ηρακλή με το ρόπαλο και
επιγραφή ΚΩΙΩΝ115.

Ως προς τους δακτυλιόλιθους, ξεχωρίζουν δύο που βρέθηκαν κοντά στο Ασκληπιείο
της Κω του 4ου αιώνα π.Χ. 116 (Εικ. 10) ενώ από τα ψηφιδωτά ξεχωρίζει ένα υπέροχο
ψηφιδωτό του 2ου αιώνα μ.Χ. το οποίο αναπαριστά τον Ιπποκράτη να συναντά έναν
κάτοικο στο λιμάνι (Εικ. 11). Επιπλέον, από ανασκαφή κοντά στο Ωδείο της Κω
βρέθηκε κεφάλι αγάλματος που αναπαριστά τον Ιπποκράτη σε μικρότερη ηλικία καθώς
δεν αποδίδεται φαλακρός117.

Τέλος, ο ιπποκρατικός όρκος είναι γνωστός σε όλη την ιατρική κοινότητα στον οποίο
ορκίζονται όλοι οι νέοι απόφοιτοι των ιατρικών σχολών.
«Ὄμνυμι Ἀπόλλωνα ἰητρόν και Ἀσκληπιόν και Ὑγείαν και Πανάκειαν και θεούς
πάντας τε και πάσας, ἵστορας ποιευμένος, ἐπιτελέα ποιήσειν κατά δύανμιν και κρίσιν
ἐμήν ὅρκον τόνδε και ξυγγραφήν τήνδε.

Ἡγήσεσθαι μέν τον διδάξαντά με την τέχνην ταύτην ἴσα γενέτῃσιν ἐμοῖσι, και βίου
κοινώσεσθαι, και χρεῶν χρηίζοντι μετάδοσιν ποιήσεσθαι, και γένος το ἐξ αὐτοῦ

112
Orfanos, 2007, σελ. 852-858. Οι Kleisiaris et all αναφέρουν την επίδραση των αρχών του
Ιπποκράτη στη σύγχρονη ιατρική πρακτική. Βλ. επίσης και Marcum, 2017, σελ. 821-837
113
Melfi, 2012, σελ. 31-42. Yapijakis, 2009, σελ. 507-514. Verbank-Pierard, 1998, σελ. 108-109
114
Λαμπρινουδάκης, 2007, σελ.10-14. Marketos, 1997, σελ. 205-208
115
Paton-Hiks, 1891, σελ. 303. Χατζηβασιλείου, 1990, σελ. 129
116
Ζερβός, 1940, σελ. 27
117
Εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κω

38
ἀδελφεοῖς ἴσον ἐπικρινέειν ἄρρεσι, και διδάξειν την τέχνην ταύτην, ἤν χρηίζωσι
μανθάνειν, ἄνευ μισθοῦ και ξυγγραφῆς, παραγγελίης τε και ἀκροήσιος και τῆς λοιπῆς
ἁπάσης μαθήσιος μετάδοσιν ποιήσεσθαι υἱοῖσιν τε ἐμοῖσι και τοῖσι τοῦ ἐμέ διδάξαντος
και μαθηταῖσι συγγεγραμμένοις τε και ὡρκισμένοις νόμῳ ἰητρικῷ, ἄλλῳ δε οὐδενί.

Διαιτήμασί τε χρήσομαι ἐπ’ ὠφελείη καμνόντων κατά δύναμιν και κρίσιν ἐμήν, ἐπί
δηλήσει δε και ἀδικίῃ εἴρξειν.
Οὐ δώσω δε οὐδέ φάρμακον οὐδενί αἰτηθείς θανάσιμον, οὐδέ ὑφηγήσομαι
ξυμβουλίην τοιήνδε· ὁμοίως δε οὐδέ γυναικί πεσσόν φθόριον δώσω.
Ἁγνῶς δε και ὁσίως διατηρήσω βίον τον ἐμόν και τέχνην την ἐμήν.
Οὐ τεμέω δε οὐδέ μην λιθιῶντας, ἐκχωρήσω δε ἐργάτῃσιν ἀνδράσιν πρήξιος τῆσδε.

Ἐς οἰκίας δε ὁκόσας ἄν ἐσίω, ἐσελεύσομαι ἐπ’ ὠφελείῃ καμνόντων, ἐκτός ἐών πάσης
ἀδικίης ἑκουσίης και φθορίης τῆς τε ἄλλης και ἀφροδισίων ἔργων ἐπί τε γυναικείων
σωμάτων και ἀνδρείων, ἐλευθέρων τε και δούλων.

Ἅ δ’ ἄν ἐν θεραπείῃ ἤ ἴδω ἤ ἀκούσω, ἤ και ἄνευ θεραπείης κατά βίον ἀνθρώπων, ἅ

μη χρή ποτε ἐκλαλέεσθαι ἔξω, σιγήσομαι, ἄρρητα ἡγεύμενος εἶναι τα τοιαῦτα.
Ὅρκον μέν οὖν μοι τόνδε ἐπιτελέα ποιέοντι και μη ξυγχέοντι εἴη ἐπαύρασθαι και βίου
και τέχνης, δοξαζομένῳ παρά πᾶσιν ἀνθρώποις ἐς τον ἀεί χρόνον· παραβαίνοντι δε και
ἐπιορκέντι, τἀναντία τουτέων118.

Η αξία του Ιπποκράτη και η συνεισφορά του στην ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης
φαίνεται και από το γεγονός της επικράτησης και της υιοθέτησης του ιπποκρατικού
όρκου από την ιατρική κοινότητα. Όπως είναι γνωστό, ο όρκος βασίζεται σε ένα
σύνολο ηθικών αρχών και αξιών απαραίτητων για τη σωστή άσκηση της ιατρικής
επιστήμης. Οι αξίες αυτές πρέπει να διοχετεύονται παντού και με κάθε μέσο.

118
Κιαπόκας, 1996, σελ. 148

39
3. ΤΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ ΤΗΣ ΚΩ

3.1. Η ιστορία της νήσου Κω – το ιστορικό πλαίσιο

Η παρούσα εργασία αξιοποιεί τις γραπτές -και όχι μόνο– πηγές οι οποίες φωτίζουν
τα αίτια και τα αποτελέσματα μιας ιστορικής πράξης αλλά και τα πρόσωπα που
συμμετείχαν σε αυτή. Οι σύγχρονοι ιστορικοί είναι σε θέση να ιχνηλατήσουν και να
ερμηνεύσουν το παρελθόν μέσα από ιστορικά δεδομένα των αρχαιολογικών και
φιλολογικών καταλοίπων.
«Κῷοι μετῴκησαν εἰς την νῦν οἰκουμένην πόλιν και κατασκεύασαν αὐτήν ἀξιόλογον
πλῆθος τε γάρ ἀνδρῶν εἰς ταύτην ἠθροίσθη και τείχη πολυτελῆ κατεσκευάσθη και λιμήν
ἀξιόλογος».119

Πολλές οι φιλολογικές πηγές που μαρτυρούν τη σημαντικότητα της νήσου Κω

ακόμη και από τα προϊστορικά χρόνια. Η Κως αποτελούσε σταυροδρόμι ανάμεσα στα
νησιά του Αιγαίου, τις Κυκλάδες και την Κρήτη, συγκυρία που επηρέασε την πολιτική,
θρησκευτική και πολιτιστική της ταυτότητα.

Στις επιγραφές που βρέθηκαν στο Ασκληπιείο και σε όλη την έκταση του νησιού δεν
αναφέρεται ο όρος «Κως» αλλά «πόλις των Κώων» ή «Βουλή των Κώων» ή «Δήμος
των Κώων». Η διατύπωση αυτή είναι κοινό γνώρισμα της οργάνωσης όλων των
αρχαίων πόλεων -κρατών οι οποίες δεν ορίζονταν με βάση την γεωγραφική τους θέση
αλλά την οργάνωσή τους όπως ήταν η κοινή λατρεία των θεών, οι νόμοι, η αυτονομία
της και η αυτάρκειά της. Οι πολίτες κάθε πόλης αντιλαμβάνονταν ότι αποτελούσαν
μέλη μιας κοινότητας με κοινό πολιτικό και πολιτισμικό δεσμό. Έτσι, λοιπόν και στην
περίπτωση της Κω οι κάτοικοι την αντιλαμβάνονταν ως την πόλη του Ασκληπιού με
τους ιερείς να κατέχουν κυρίαρχο ρόλο μέσα σε αυτήν 120.
Τα πρώτα ίχνη κατοίκησης εντοπίστηκαν στο σπήλαιο της Άσπρης Πέτρας στην
περιοχή της Κεφάλου και ανήκουν στην εποχή του χαλκού121. Ο Ιταλός αρχαιολόγος
Giuseppe Lazzara σε ανασκαφές που έκανε κοντά στην πόλη της Κω, ύψωμα
Ασκλούπης, έφερε στο φως τάφους της εποχής του Χαλκού (288-2000π.Χ.). Πρώτοι
κάτοικοι του νησιού μνημονεύονται οι Κάρες από την περιοχή της Καρίας (στα
μικρασιατικά παράλια). Αργότερα, Πελασγοί και Λέλεγες κατοίκησαν στο νησί ενώ
κατά τη μεσομινωική εποχή ελληνικά φύλα θα φτάσουν στο νησί. Εκείνη την εποχή η

119
Διόδωρος ο Σικελιώτης 15, 76
120
Διακογιάννης, 1995, σελ. 190-191
121
Ασπετάκη -Κυρίτση, Τουλάντα -Παρισίδη, 1998, σελ. 11-12

40
δυναστεία των Μερόπων με αρχηγό το Μέροπα θα επικρατήσει στο νησί122. Είναι
γνωστός ο μύθος του Ηρακλή που ήρθε στην Κω επιστρέφοντας από την Τροία γεγονός
το οποίο κάνει πολλούς μελετητές να το συνδέουν με την κατοίκηση και επικράτηση
των Δωριέων στο νησί. Ο μύθος αναφέρει ότι ο Ηρακλής σκότωσε το βασιλιά
Ευρύπυλο και αφού παντρεύτηκε την κόρη του Χαλκιόπη γέννησαν το Θεσσαλό 123.

Σχετικά με την «πρωτεύουσα» του νησιού και την αρχική της ονομασία ο Στράβων
αναφέρει τα εξής: «Ἡ δε τῶν Κώων πόλις ἐκαλεῖτο το παλαιόν Ἀστυπάλαια, και ὠκεῖτο
ἐν ἄλλῳ τόπῳ ὁμοίως ἐπί θαλάττῃ. ἔπειτα διά στάσιν μετῴκησαν εἰς την νῦν πόλιν πεί το
Σκανδάριον, και μετωνόμασαν Κῶν ὁμωνύμως τῇ νήσῳ»124. Μέσα από αυτή την
αναφορά του ο Στράβων δεν επικεντρώνεται στην ακριβή θέση αυτής της πόλης αλλά
και όσες επιγραφές έχουν βρεθεί αλλά και προηγούμενοι από αυτόν ερευνητές δεν
αναφέρουν καθόλου την αρχαία Αστυπάλαια. Για παράδειγμα ο Όμηρος, στην Ιλιάδα
στίχοι 676-680, κάνοντας λόγο για τους αρχηγούς των πλοίων που πήραν μέρος στον
Τρωικό πόλεμο την ονομάζει «Κῶν Εὐρυπύλοιο πόλιν» με αρχηγούς τον Φείδιππο και
τον Άντιφο: «…οἵ δ’ ἄρα Νίσυρόν τ’ εἶχον Κράπαθόν τε Κάσον τε και Κῶν Εὐρυπύλοιο
πόλιν, νήσους τε Καλύνδας, τῶν αὖ Φείδιππός τε και Ἄντιφος ἡγησάσθην, Θεσσαλοῦ υἷε
δύω Ἡρακλέους ἄνακτος τοῖς δε τριήκοντα γλαφυραί νέες ἐστιχόωντο…»125. Αλλά και
ο Ηρόδοτος αναφερόμενος στην ίδρυση της Δωρικής Εξάπολης χρησιμοποιεί στην
ονομασία Κω κάποιο άλλο πρόσθετο επίθετο126.

Επιπλέον, ο Θουκυδίδης με αφορμή την παρουσία του Σπαρτιάτη Αστύοχο όταν

ήρθε στην Κω το 412 π.Χ. κατονομάζει την Κω με το επίθετο «Μεροπίς»: «Και ἐς Κῶν
την Μεροπίδα ἐν τῷ παράπλῳ ἀποβάς την τε πόλιν ἀτείχιστον οὖσαν και ὑπό σεισμοῦ, ὅς
αὐτοῖς ἔτυχε μέγιστός γε δή ὧν μεμνήμεθα γενόμενος, ξυμπεπτωκυίαν ἐκπορθεῖ, τῶν
ἀνθρώπων ἐς τα ὅρη πεφευγότων και την χώραν καταδρομαῖς λείαν ἐποιεῖτο, πλήν τῶν
ἐλευθέρων». Συγκεκριμένα, ο Παυσανίας αναφερόμενος σε αθλητές που πήραν μέρος
σε Ολυμπιακούς αγώνες γράφει: «παῖδα δε ἐφ’ ἵππου καθήμενον και ἑστηκότα ἄνδρα
παρά τον ἵππον φησί το ἐπίγραμμα εἶναι Ξενόμβροτον ἐκ Κῶ τῆς Μεροπίδος»127. Αλλά
και οι αρχαιολογικές αναφορές κάνουν λόγο για την Κω -Μεροπίδα από την οποία
έγινε ο μετοικισμός του 366 π.Χ. στη νέα πόλη. Επομένως, γίνεται φανερό ότι
πιθανότατα να υπήρχαν δύο πόλεις εξίσου σημαντικές στο νησί και γι’ αυτό ο
Θουκυδίδης αλλά και ο Παυσανίας χρησιμοποιούν και το επίθετο «Μεροπίς».
Η «μεταφορά» της νέας πόλης με προσανατολισμό προς βορρά γίνεται κατόπιν
υποδείξεως των ιερέων του Ασκληπιείου και του Ιπποκράτη. Η νέα πόλη χτίζεται
σύμφωνα με το ιπποδάμειο σύστημα, τετραγωνισμένη, με δρόμους, και άρτια
συστήματα ύδρευσης και αποχέτευσης. Τα σπίτια ήταν κατασκευασμένα από
πωρόλιθο, ασβεστόλιθο, μάρμαρο και σιδηρόπετρα. Ύψωσαν τείχος τεσσάρων

122
Χατζηβασιλείου, 1990, σελ. 59-62
123
Ομήρου, Ιλιάς, Β΄ραψωδία
124
Στράβων, Γεωγραφικά XIV, 657
125
Ομήρου Ιλιάς, Β’ στιχ. 676-680
126
Ηρόδοτος, Ι, 144
127
Κόκκορου-Αλευρά, Λαιμού, Σημαντώνη -Μπουρνιά, 2001, σελ. 127-131

41
χιλιομέτρων για την προστασία της πόλης ενώ το λιμάνι προστατεύονταν από δύο
μικρότερα τείχη σαν βραχίονες. Το νησί μετά το 366 π.Χ. οργανώνεται πολιτικά σε έξι
δήμους, με πιο σημαντικό το δήμο των Ισθμιωτών128. Επίσης, τον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ.
η Κως αποτελεί μέρος της Δωρικής Εξάπολης μαζί με άλλες σημαντικές πόλεις των
γύρων νησιών αλλά και των μικρασιατικών παράλιων.

Το νησί γνώρισε μεγάλη ακμή κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων με τη

συνδρομή των Πτολεμαίων της Αιγύπτου αλλά και όλων των διαδόχων του Μεγάλου
Αλεξάνδρου οι οποίοι αντιλαμβάνονταν την καίρια θέση του νησιού. Οι ιστορικοί
μελετώντας τα αρχαιολογικά ευρήματα εκτιμούν ότι ο πληθυσμός της Κω είχε φθάσει
μέχρι και τις 160.000129. Το εμπόριο σημείωσε μεγάλη άνθηση καθώς η γη τους
παρήγαγε πληθώρα γεωργικών προϊόντων όπως φρούτα, λάδι, κρασί ενώ οι ντόπιοι
εξήγαγαν αρώματα και μεταξωτά υφάσματα. Η έντονη εμπορική δραστηριότητα της
Κω αλλά και ο πλούτος της αντικατοπτρίζεται και στα νομίσματα, τόσο στην κοπή όσο
και στην κυκλοφορία (εκτενής αναφορά γίνεται σε επόμενο κεφάλαιο). Σπουδαία ήταν
επίσης και η ανάπτυξη των επιστημών και των γραμμάτων, αφού λόγιοι και ποιητές
διακρίθηκαν όπως ο Επίχαρμος, ο Αμφιμένης, ο Φιλήτας, ο Θεόκριτος και ο
μιμιαμβογράφος Ηρώνδας. Το Ασκληπιείο αποτέλεσε το δεύτερο σε φήμη θεραπευτικό
κέντρο με ηγετική μορφή τον πατέρα της ιατρικής τον Ιπποκράτη. Επίσης, σημαντικοί
Κώοι αθλητές πήραν μέρος στους Ολυμπιακούς αγώνες όπως ο Ξενόμβροτος, ο
Ξενόδικος και ο Φιλίνος130.

3.2. Το χρονικό της ανακάλυψης του Ασκληπιείου

Η ανακάλυψη του Ασκληπιείου αποτελεί σημαντικό κομμάτι της ιστορίας του

νησιού καθώς πραγματοποιήθηκε σε μια κρίσιμη περίοδο για το νησί, το οποίο τελούσε
υπό οθωμανική κυριαρχία και ιταλοκρατία. Σημαντικοί αρχαιολόγοι εξ Ευρώπης σε
συνεργασία με ντόπιους ιστοριοδίφες συνέδραμαν στην ανακάλυψη του σημαντικού
αυτού χώρου. Οι πρώτες προσπάθειες ξεκίνησαν το Μάιο του 1844 από το Βαυαρό
καθηγητή της Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας Ludwing Ross. Ο ίδιος
εκτίμησε, χωρίς αρχαιολογικές φυσικά ενδείξεις, ότι το Ασκληπιείο βρίσκεται σε ένα
λόφο. Στη συνέχεια, ο Γάλλος Olivier Rayet επισκεπτόμενος δύο φορές το νησί άρχισε
έρευνες για την αποκάλυψη του Ασκληπιείου σε περιοχή κοντά στο λιμάνι, και
συγκεκριμένα κάτω από τα ερείπια ενός κτίσματος δωρικού ρυθμού131.

Το 1891, στη διάρκεια ανασκαφών στην Αίγυπτο ήρθε στο φως ένας πάπυρος ο
οποίος περιείχε τους μιμιάμβους του Ηρώνδα, Κώου ποιητή, οι οποίοι αναφέρονται
στο πως ήταν διακοσμημένο το Ασκληπιείο. Ο πάπυρος αποτελεί αντίγραφο του 1ου

128
Ασπετάκη -Κυρίτση, Τουλάντα -Παρισίδη, 1998, σελ. 45
129
Διακογιάννης, 1995, σελ. 191
130
Buraselis, 2000, σελ. 67-89
131
Χατζηβασιλείου, 1990, σελ. 553-557

42
αιώνα μ.Χ. και έχοντας ως οδηγό αυτό ο W.R. Paton έρχεται στην Κω και ανακαλύπτει
437 επιγραφές οι οποίες είτε έμμεσα είτε άμεσα αναφέρονται στο Ασκληπιείο.
Σημαντικό αριθμό αυτών των επιγραφών τις δημοσιεύει αργότερα στο έργο του «The
inscription of Cos» το 1891.

O Paton συνεργάζεται με έναν Κώο ιστοριοδίφη, τον Ιάκωβο Ζαρράφτη, ο οποίος

είναι γνώστης των τοπωνυμιών και των ονομασιών της Κω. Οι έρευνες και των δύο
στράφηκαν σε μια περιοχή (λίγο έξω από την πόλη) η οποία ονομαζόταν «Παναγία
Ταρσού» (Παναγία του Άλσους) όπου με την πάροδο των χρόνων το γράμμα «λ»
αντικαταστάθηκε από το «ρ» και γι’ αυτό προέκυψε το τ’ Αρσού από το αρχικό τ’
Άλσου (Εικ. 12)

Επιπλέον, η συνύπαρξη του χώρου με την πηγή Βουρίνα και την ιαματική πηγή του
Κοκκινόνερου ενίσχυσαν την άποψή τους για την ακριβή θέση του Ασκληπιείου. Ο
Ζαρράφτης αναφέρει: «Δεν θα είν’ εύλογον να μη ληφθώσι υπό σπουδαίαν άποψιν τα
φυσικώς υπέροχα πλεονεκτήματα της τοποθεσίας ταύτης, ίχνη υδραγωγείων άλλων
υδάτων διευθυνομένων ες ταύτην, υπόθερμος πηγή ουχί μακράν ἄνωθεν ταύτης και
ὑπεράνωθεν ἔτι πηγών ετέρων αρχαίων ιαματικών δεξιά και αριστερά καλλίρροι
πηγαί»132.
Στη συνέχεια, τις αρχαιολογικές έρευνες αναλαμβάνει ο Herzog, έπειτα από άδεια
που ζήτησε από τον σουλτάνο, και ακολουθώντας την αναφορά του Στράβωνα «ἐν τῷ
προαστείῳ το Ἀσκληπιεῖον…» αλλά και τις ενδείξεις των Ζαρράφτη και Paton
πιθανολογεί ότι το Ασκληπιείο θα πρέπει να βρίσκεται σε μια περιοχή με εντυπωσιακή
θέα, νερό και καθαρό αέρα. Ωστόσο, ο Herzog παρά τις ενδείξεις των δύο
προαναφερθέντων στρέφει τις έρευνές του σε άλλα μέρη της Κω, όπως στο λιμάνι,
στην περιοχή Μαρμαρωτό, στη Λάμπη και στην Αγία Άννα, χωρίς φυσικά κανένα
θετικό αποτέλεσμα. Το 1902, ο Herzog θα ακολουθήσει τις οδηγίες του Ζαρράφτη, ο
οποίος του υποδείκνυε εντόνως όλα αυτά τα χρόνια τη θέση που βρισκόταν το
Ασκληπιείο. Ο Ζαρράφτης με παράπονο ανέφερε ότι ο Herzog δεν τον εμπιστευόταν
και δε λάμβανε σοβαρά τα λεγόμενά του και τις υποδείξεις του ενώ ούτε αναγνώρισε
ποτέ τη συμβολή του στην ανακάλυψη του Ασκληπιείου133.

Τελικά, στις 7 Οκτωβρίου του 1902 ο Ζαρράφτης (με άδεια του Herzog) και με
πενήντα εργάτες ξεκινούν τις έρευνες στη θέση όπου ο ίδιος πίστευε 134. Μετά από δύο
ημέρες ήρθε στο φως τμήμα μαρμάρου με τα γράμματα ΥΠΕ… και λίγο αργότερα μια
επιγραφή με ψήφισμα των κατοίκων της Χάλκης ως προς την απόδοση τιμών των
Κώων δικαστών. Κάθε μέρα όλο και περισσότερες αρχαιολογικές αποδείξεις ερχόταν
στο φως επιβεβαιώνοντας τη θέση του Ασκληπιείου. Και ο Paton παραβρίσκεται στην
ανακάλυψη του Ασκληπιείου. Η συνδρομή των Ζαρράφτη και Paton στην ανακάλυψη
του Ασκληπιείου δεν εκτιμήθηκε δεόντως καθώς ο Herzog υποστήριξε ότι ήταν δικό
του έργο ύστερα από πολλές ώρες δουλειάς και έρευνας. Ωστόσο, οι κάτοικοι της Κω

132
Ζαρράφτη, 1912, σελ. 19
133
Herzog, 1907, σελ. 320-342
134
Ζαρράφτης, 1912, σελ. 13

43
αν και ένιωσαν χαρούμενοι και ενθουσιασμένοι για τη σπουδαιότητα της ανακάλυψης
του Ασκληπιείου για τον τόπο τους, εντούτοις κατήγγειλαν αυθαιρεσίες κατά των
ιδιωτών και καταπάτηση των περιουσιών τους. Επίσης, κατηγόρησαν τον Ζαρράφτη,
ο οποίος ήταν συνεργάτης του Herzog ότι πούλησε πολλά αρχαιολογικά ευρήματα
στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες με την συνεργασία του
Herzog135.
Η αρχική κατάσταση του Ασκληπιείου περιγράφεται ως εξής: τα μισά τμήματα του
χώρου ήταν καλυμμένα από χώμα καθώς βρίσκονταν στην πλαγιά του λόφου και είχαν
παρασυρθεί από τη βροχή ενώ άλλα ήταν κατεστραμμένα. Πολλά οικοδομικά υλικά,
ερείπια κτισμάτων και η μνημειακή κλίμακα ήταν διάσπαρτα στο χώρο (Εικ. 13).
Όμως, ο Herzog βλέποντας την καταστροφή των οικοδομημάτων από την πάροδο των
χρόνων αλλά και από το μεγάλο σεισμό ζητά άμεσα βοήθεια για την όσο πιο γρήγορη
αποκάλυψη των μνημείων. Δυστυχώς δεν έτυχε θετικής ανταπόκρισης και ο ίδιος
συνέχισε τις εργασίες ως τον επόμενο χειμώνα. Τελικά, τα έτη 1903-1904 μια ομάδα
ευρωπαίων ειδικών φτάνουν στην Κω για να βοηθήσουν στις εργασίες. Για τη φύλαξη
των ευρημάτων στήνεται ένα πρόχειρο εργαστήριο και μια αποθήκη μέσα στον
αρχαιολογικό χώρο. Όμως πολλά από τα ευρήματα «χάθηκαν» από το χώρο φύλαξης,
όπως το κεφάλι του Μεγάλου Αλεξάνδρου ή ένα τμήμα ποδιού μαρμάρινου λευκού
αλόγου. Ο Herzog νοσεί βαριά από ελονοσία και δεν καταφέρνει να δημοσιεύσει τα
αποτελέσματα των ερευνών του και καταλόγου των ευρημάτων του χώρου. Επιστρέφει
στη χώρα του και αφιερώνεται στην ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία.
Το 1912 η Κως τελεί υπό ιταλική κυριαρχία και με τη συνδρομή των ήδη
εργαζομένων αρχαιολόγων αναλαμβάνουν να συνεχίσουν το έργο ανεύρεσης και των
υπολοίπων μνημείων καθώς και την αναστήλωσή τους. Επίσης, κρίνεται απαραίτητη η
αποτύπωση της δόμησης του Ασκληπιείου σε σχέδια και γι’ αυτό αναλαμβάνουν να
συνεχίσουν το έργο ο Daul Schazmann ύστερα από πρόσκληση του υπευθύνου του
βερολινέζικου μουσείου που έδρευε στην Κωνσταντινούπολη. Ο Schazmann υπό τη
χρηματοδότηση των ιατρικών συλλόγων μελετά το αρχιτεκτονικό ύφος του
Ασκληπιείου καθώς και τη χρονολόγηση αρκετών μνημείων.
Λίγα χρόνια μετά, στο πλαίσιο της υπογραφής της συνθήκης των Σεβρών (1920)
σχετικό άρθρο αναφέρει: «Η Ελλάς παραχωρεί ες την Ιταλικήν Αρχαιολογικήν Σχολήν
των Αθηνών το δικαίωμα να ενεργήσει επί δεκαπενταετίαν ανασκαφάς εν τω Ιερώ του
Ασκληπιού της νήσου Κω, συμμορφουμένην προς τας διατάξεις του ελληνικού νόμου».
Η ιταλική κυριαρχία συνεχίστηκε στο νησί, παρά τη συνθήκη των Σεβρών, και οι Ιταλοί
αρχαιολόγοι συνέχισαν τις ανασκαφές αλλά και την αναστήλωση του χώρου (Εικ. 14).
Ο Laurenzi επικεφαλής της ιταλικής ομάδας αρχίζει εκ νέου ανασκαφές ανατολικά του
πρώτου ανδήρου. Το 1930 έρχονται στο φως οι ρωμαϊκές θέρμες. Από το 1938
ξεκινούν αναστηλωτικές εργασίες με την εποπτεία των Ιταλών αρχαιολόγων οι οποίοι
είχαν ως υλικό αναστήλωσης το μάρμαρο και τον πωρόλιθο. Αρχικά αναστηλώνονται
οι αναλημματικοί τοίχοι του δεύτερου και τρίτου ανδήρου, οι μεγάλες κλίμακες και

135
Ζαρράφτης, 1912, σελ. 58

44
δύο ιωνικοί κίονες του ναού του δεύτερου ανδήρου (Εικ. 15, 16) Επίσης, από το
ρωμαϊκό ναό, κορινθιακού ρυθμού αναστηλώνονται ο στυλοβάτης και η σειρά των
κιόνων, όπως είναι σήμερα ορατοί. Από το 1937-1938 τις ανασκαφικές εργασίες
αναλαμβάνει ο Morricone ο οποίος εντοπίζει το οικοδόμημα των Θερμών. Το
αναστηλωτικό έργο ανακόπηκε από την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Από τις έρευνες των παραπάνω αρχαιολόγων προκύπτει το συμπέρασμα ότι το

Ασκληπιείο έλαβε τη σπουδαιότερη διαμόρφωσή του κατά την ελληνιστική περίοδο
και ότι το αρχιτεκτονικό του ύφος το οποίο αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα επηρεάστηκε
από το Ασκληπιείο της Περγάμου. Κυρίως επισημαίνουν τη συνδρομή των Ευμένη Β’
και Αττάλου Β’ για τη διαμόρφωση του Ασκληπιείου καθώς ήταν γνωστές οι σχέσεις
τους με την Κω.
Η αρχαιολογική σκαπάνη δεν αποκάλυψε το θέατρο, το Γυμνάσιο ή το Στάδιο,
σημαντικοί χώροι τόσο για τη θεραπεία των ασθενών όσο και για την διεξαγωγή των
Μεγάλων Ασκληπιείων.

3.3. Το μνημειακό συγκρότημα

«ἐν τῷ προαστείῳ το Ἀσκληπιεῖον ἔστι σφόδρα ἔνδοξον και πολλῶν ἀναθημάτων

μεστόν, ἐν οἷς ἔστι και ὁ Ἀπελλοῦ Ἀντίγονος. ἦν δε και ἡ ἀναδυομένη Ἀφροδίτη». Η
περιγραφή του Στράβωνα για το Ασκληπιείο είναι μεγαλειώδης και μιλάει για ένα ιερό
με μνημειώδη αρχιτεκτονική και αξία. Όπως, λοιπόν, ισχυρίζεται ο Στράβων το
Ασκληπιείο ήταν χτισμένο λίγο έξω από την πόλη της Κω, περίπου τρία χιλιόμετρα
νοτιοδυτικά της, πάνω σε ένα λόφο και με θέα προς τη θάλασσα. Ήταν οικοδομημένο
μέσα σε ένα άλσος από κυπαρίσσια, γι’ αυτό το λόγο μνημονεύεται και η λατρεία του
Απόλλωνα Κυπαρισσίου. Λίγο έξω από το χώρο βρέθηκε πρόπυλο, σωζόμενα τμήματα
του μπορεί κανείς να δει σήμερα, το οποίο σηματοδοτούσε την είσοδο στον ιερό χώρο
αλλά ήταν και το τέλος της πομπικής οδού (Εικ. 17).

Ο επισκέπτης, ο αρχαίος αλλά και ο σύγχρονος, εντυπωσιάζεται από τη μνημειακή

διαμόρφωση του χώρου καθώς αναπτύσσεται σε τέσσερα επίπεδα -άνδηρα από βορρά
προς νότο τα οποία επικοινωνούν μεταξύ τους με μνημειακές μαρμάρινες κλίμακες136.
Το πρώτο, τρίτο και τέταρτο άνδηρο περικλείονταν από άλλα οικοδομήματα ενώ το
δεύτερο είχε άμεση πρόσβαση προς το ιερό άλσος.

Συγκεκριμένα, το χαμηλότερο άνδηρο (IV) αποτελεί προέκταση των άλλων και

οικοδομήθηκε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Σε αυτό το επίπεδο βρίσκεται το
βαλάνειο δηλαδή τα λουτρά και διέθετε όλους τους λειτουργικούς χώρους όπως
αίθουσες ψυχρού και θερμού λουτρού, αποδυτήρια, παλαίστρα και μια υπαίθρια
πισίνα. Το σίγουρο είναι ότι χτίστηκε μεταγενέστερα για να καλύψει τις αυξημένες
ανάγκες του πλήθους των επισκεπτών που συνέρρεαν στο ιερό θεραπευτήριο (Εικ. 18).

136
Μποσνάκης, 2014, σελ. 23

45
 Ακολούθως, ο επισκέπτης μέσω μιας κλίμακας ανέβαινε στο κάτω άνδηρο (III)
σχήματος τραπεζοειδούς (93x 47,5 μ.) το οποίο είχε τη μορφή πλατείας και
περιλαμβάνονταν στην αρχική ανοικοδόμηση του ιερού. Έτσι, σχηματίζονταν μια
πλατεία, η οποία στις τρεις από τις τέσσερις πλευρές της έφερε στοά σε σχήμα Π
(βόρεια, ανατολικά και δυτικά). Στις προσόψεις των στοών βρέθηκαν βάσεις
αναθηματικών αγαλμάτων. Η στοά αποτελούμενη από εξήντα επτά δωρικούς κίονες
από ασβεστόλιθο, είχαν μικρό ύψος και ήταν σε αρκετά αραιή απόσταση μεταξύ τους.
Στη βάση της στοάς υπήρχε ένας λίθινος αγωγός όπου κατέληγαν τα όμβρια ύδατα από
τη στέγη της στοάς137 ή συγκέντρωνε τα νερά που υπερχείλιζαν από τις πολυάριθμες
κρήνες του χώρου. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους οικοδομήθηκαν μικρά δωμάτια
(σύνολο είκοσι έξι) πίσω από τη στοά των επισκεπτών, το λεγόμενο «καταγώγιον»138.

Βορειοανατολικά του χώρου είναι χτισμένες οι Θέρμες πιθανότατα σε δύο φάσεις.

Η πρώτη φάση τοποθετείται στα τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ. ενώ στη δεύτερη τον 3ο αιώνα
μ.Χ. έγινε επέκταση της βόρειας πλευράς λόγω των αυξανόμενων αναγκών του
χώρου.139 Οι επισκέπτες εισέρχονταν στο χώρο από βορειοδυτικά, όπου στη θύρα
υπήρχε άγαλμα του Ασκληπιού (σήμερα σώζεται στο χώρο αποσπασματικά) και
κατευθυνόταν στο «αποδυτήριον». Άλλοι ερευνητές θεωρούν ως «αποδυτήριον» την
αίθουσα με τις ημικυκλικές αψίδες με ξύλινη οροφή από την οποία σήμερα σώζονται
οι δοκοθήκες στις παρειές των τοίχων. Επίσης, αυτός ο χώρος έχει χαρακτηριστεί και
ως παλαίστρα για τις γυμνικές και άλλες δραστηριότητες. Οι Θέρμες περιελάμβαναν
και τους εξής χώρους: αίθουσα για την αυτοκρατορική λατρεία (η λεγόμενη Kaisersaal
η οποία υπήρχε και σε άλλες θέρμες της Εφέσου, των Σάρδεων, της Περγάμου),
αίθουσα ψυχρού λουτρού στεγασμένη με θόλο και με αψιδωτές πισίνες, αίθουσα
θερμού και χλιαρού λουτρού. Τέλος, οι αποθηκευτικοί χώροι και οι κλίβανοι
βρίσκονταν εξωτερικά. Οι Θέρμες θεωρούνταν απαραίτητο μέρος της θεραπείας των
ασθενών και όχι μόνο για τη χαλάρωση των επισκεπτών140.

Στο ίδιο χώρο βρίσκεται κτίριο τριών δωματίων, δυτικά της κλίμακας που οδηγούσε
στο μεσαίο άνδηρο (II) και φέρει προθάλαμο ενώ στο ένα από τα δύο δωμάτιο οι τοίχοι
του ήταν διακοσμημένοι με παραστάσεις πτηνών. Το εν λόγω κτίσμα δε φέρει
εξωτερικές πόρτες και η πρόσβαση σε αυτό πιθανότατα να γινόταν από μια ξύλινη
σκάλα. Υπήρχε και επάνω όροφος, υπολείμματα των βάσεών του είναι ακόμα ορατά141.
Η λειτουργία του συγκεκριμένου κτίσματος είναι αμφιλεγόμενη καθώς η Egelhaaf –
Gaiser θεωρεί ότι ήταν χώρος προορισμένος να φιλοξενήσει εκλεκτούς επισκέπτες ενώ
υπάρχει και η άποψη ότι πρόκειται για το «άβατον», χώρο εγκοίμησης των ασθενών.
Ο Κώος ιστοριοδίφης Ζαρράφτης ονόμασε το συγκεκριμένο κτίριο «Αφροδίσια
διαμερίσματα» από τα αναθηματικά αγαλματίδια που βρέθηκαν εκεί. Ο Ζαρράφτης
θεωρεί ότι σε αυτό το χώρο φιλοξενούνταν το ημίγυμνο άγαλμα της Αφροδίτης, έργο

137
Herzog – Schazmann, 1932, σελ. 64. Krug, 1993, σελ. 162
138
Sherwin -White, 1978, σελ. 349. Krug, 1993, σελ. 164
139
Herzog – Schazmann, 1932, σελ. 64. Krug, 1993, σελ. 62
140
Malacrino, 2007, σελ. 135-193
141
Herzog – Schazmann, 1932, σελ. 70-71

46
του Πραξιτέλη142. Σχετικά με το άγαλμα της Αφροδίτης η παράδοση αναφέρει τα εξής:
όταν Κώοι απεσταλμένοι πήγαν στην Αθήνα για να ζητήσουν από τον Πραξιτέλη να
τους φτιάξει ένα άγαλμα της Αφροδίτης, αυτός τους έδειξε δύο που είχε ήδη έτοιμα, το
ένα απεικόνιζε τη θεά ολόγυμνη ενώ το δεύτερο την παρουσίαζε ημίγυμνη με μία
χλαμύδα να καλύπτει τα γυμνά μέλη της. Ενώ οι Κώοι διάλεξαν το πρώτο αφήνοντας
το δεύτερο στους Κνιδίους στο τέλος στεναχωρήθηκαν καθώς το άγαλμα των Κνιδίων
απέκτησε μεγαλύτερη φήμη.
Ένας αναλημματικός τοίχος του α’ μισού του 3ου αιώνα π.Χ. στηρίζει το δεύτερο
άνδηρο και έχει όψη κυφωτού συστήματος που πιθανότατα και εκεί να τοποθετούνταν
αγάλματα. Αυτό που εντυπωσιάζει τον επισκέπτη είναι το πλήθος των κρηνών που
βρίσκονται στον αναλημματικό τοίχο. Ανατολικά της κλίμακας δεσπόζει κρήνη με τη
μορφή του θεού Πάνα μέσα σε σπηλιά και το νερό της να χύνεται σε μια μεγάλη
δεξαμενή (Εικ. 19) Επίσης, στη νότια πλευρά του ανδήρου και δυτικότερα υπάρχουν
δεξαμενές και κρήνες, οι οποίες χρησιμοποιούνταν για τη θεραπεία των ασθενών, όπως
η υδροθεραπεία κατάλληλη για τις παθήσεις του δέρματος143. Από την άλλη πλευρά
της κλίμακας, δυτικά, βρίσκεται ένα κρηναίο οικοδόμημα αποτελούμενο από τρεις
δεξαμενές με θολωτή στέγη και μια στοά στην πρόσοψή του από λίθινους πεσσούς. Η
στέγη του ήταν ξύλινη, οι δοκοθήκες της οποίας είναι και σήμερα ορατές. Χτίστηκε
τον 3ο αιώνα π.Χ. και κατά τα ρωμαϊκά χρόνια έγινε μια αναδιαμόρφωση του
συγκροτήματος 144 (Εικ. 20). Δυο πηγές στις πλαγιές του Ωρομέδοντα, γνωστές ως
Κοκκινόνερο και Βουρίνα, πλούσιες σε σίδηρο τροφοδοτούσαν τις παραπάνω κρήνες
για την εξυπηρέτηση και θεραπεία των επισκεπτών. Συγκεκριμένα, η πηγή Βουρίνα
βρίσκεται σχετικά κοντά στον ιερό χώρο του Ασκληπιείου. Όπως αναφέρει ο Κώος
Νικάνορας (το 117 π.Χ.) η ονομασία της πηγής οφειλόταν στο σχήμα της, έμοιαζε
δηλαδή με μύτη βοδιού, από τις λέξεις «ριν» και «βους» προήλθε η Βουρίνα. Αλλά
υπάρχει και η άποψη ότι η ονομασία της προήλθε από την ένωση των λέξεων «βους»
και «ρύω». Ο Θεόκριτος αναφέρει ότι ο Χάλκων, απόγονος του Μέροπα έκτισε την
πηγή: «δύο τέκνα Λυκωπέος εἰ τι περ ἐσθλόν χαων τῶν ἐπανώθεν ἀπό Κλυτίας τε και
αὐτῷ Χάλκωνος, Βούριναν ὅς ἐκ ποδός ἀνυε κράναν εὖ ενερεισάμενος πέτρα γόνυ ται
δε παρ’ αὐτάν αἰγειροι πτελέαι τε εὔσκιον ἄλσος ὕφαινον χλώροισιν πετάλοισι
κατηρεφέες κομόωσαι..»145 (Εικ. 21) Τέλος, αριστερά των κρηνών, μέσα σε μια
ορθογώνια κόγχη είναι τοποθετημένη μια ορθογώνια βάση αγάλματος η οποία
κοσμείται στις τρεις πλευρές της με ιμάτιο και φέρει επιγραφή του ιατρού Γαΐου
Στερτινίου Ξενοφώντος αφιερωμένη στον Ασκληπιό Καίσαρα Σεβαστό, την Υγεία και
την Ηπιόνη. Κάτω από τη βάση υπάρχει και μια πηγή που είναι καλυμμένη με μια
μαρμάρινη πλάκα146 (Εικ. 22).
Η μνημειώδης κλίμακα πλάτους 10,40 μ. οδηγεί στο μεσαίο (ΙΙ) άνδηρο όπου εκεί
βρίσκονται ο βωμός του θεού Ασκληπιού, ο ναός ιωνικού τύπου Β, αφιερωμένος στο

142
Ζαρράφτης, 1912, σελ. 26-29
143
Μποσνάκης, 2014, σελ. 39
144
Herzog – Schazmann, 1932, σελ. 58-59
145
Θεοκρίτου, Ειδύλιο «Θαλύσια»
146
Herzog – Schazmann, 1932, σελ. 61

47
θεό Ασκληπιό, το κτίριο D, η εξέδρα, η λέσχη και ο κορινθιακός ναός C, αφιερωμένος
στο θεό Απόλλωνα.

Σχετικά με το βωμό, τόσο τα αρχαιολογικά κατάλοιπα όσο και οι φιλολογικές πηγές

δε μαρτυρούν με ακρίβεια τον χρόνο κατασκευής του αλλά και τις οικοδομικές φάσεις.
Στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. αποδίδεται ένας μαρμάρινος ορθοστάτης με επιγραφή
αναφερόμενη στις θεότητες «Αλίο: Αμέρας Μαχάονος Εκάτας», πιθανότατα
τοποθετημένος στην πρόσοψη της τράπεζας για τις προσφορές και τις θυσίες. Επίσης,
στο χώρο του βωμού έχουν βρεθεί μορφές ελεύθερης πλαστικής καθώς και οι κορμοί
της Νίκης και της Αφροδίτης. Οι αρχαιολόγοι διίστανται για τη χρονολόγηση του
μνημείου (τέλος 4ου αιώνα με αρχές 3ου αιώνα π.Χ.) με τα έργα να αποδίδονται στον
Πραξιτέλη και τους γιους του, Κηφισόδοτο και Τίμαρχο. Ο Ηρώνδας αναφέρει: «Τις
ἦρα την λίθον ταύτην τέκνων εποίει;..Οἱ Πραξιτέλεῳ παῖδες»147. Επίσης, ο Ι.Δ. Κόντης
θεωρεί ότι υπεύθυνοι για την κατασκευή ολόκληρου του βωμού είναι ο Πραξιτέλης και
οι γιοι του148. Σε μια δεύτερη φάση αναδιαμόρφωσης του βωμού στα μέσα του 2ου
αιώνα π.Χ. και ακολουθώντας το πρότυπο της Περγάμου, το γνωστό βωμό του Δία,
κατασκευάστηκε πιόσχημος βωμός με κιονοστιχία ιωνικού ρυθμού (6x9 κίονες, ύψους
2,80μ.) και μια ελεύθερη κλίμακα. Επίσης στο εσωτερικό του βωμού υπήρχαν τράπεζες
για τις προσφορές και τις θυσίες149 (Εικ. 23, 24)

Προσανατολισμένος προς το βωμό και με πρόσοψη ανατολικά δεσπόζει ο ιωνικός

δικιόνιος εν παραστάσι ναός (15,07x8,78μ) του α’ τετάρτου του 3ου αιώνα π.Χ.
πιθανότατα αφιερωμένος στο θεό Ασκληπιό. Ο πρόναος του έχει περίπου ίσο μέγεθος
με το σηκό ενώ το δάπεδο του τοίχου του είναι ψηλότερο από του πρόναου και πιθανόν
να ήταν η βάση για τα λατρευτικά αγάλματα. Με βάση τα αρχαιολογικά κατάλοιπα
πιθανότατα να υπήρχε μέσα στο σηκό μια τράπεζα προσφορών. Τα υλικά τα οποία
χρησιμοποιήθηκαν για την ανοικοδόμηση του ναού ποικίλουν: η θεμελίωσή του έγινε
από βασαλτικό τόφο, τα χαμηλότερα τμήματα της κρηπίδας από τοπικό ασβεστολιθικό
τραβερτίνη (αμυγδαλόπετρα), τα υπόλοιπα τμήματα καθώς και ο στηλοβάτης και οι
ορθοστάτες από μελανοκύανη πέτρα (μαυρόπετρα), οι ιωνικοί κίονες και τα
κιονόκρανα από τοπικό λευκό μάρμαρο, το γείσο και η σίμη από βασαλτικό τόφο με
επίχρισμα κονιάματος ερυθρού χρώματος150 (Εικ. 25, 26). Στο σηκό σώζεται μια
ορθογώνια λίθινη κατασκευή (2,15x1,53μ.) οι πλευρές της οποίας είναι ενωμένες με
μεταλλικούς πιόσχημους συνδέσμους. Το πάνω μέρος της καλύπτεται από μια
μαρμάρινη πλάκα με μια εγκοπή στο κέντρο. Το εν λόγω εύρημα έχει ταυτιστεί με το
θησαυρό στον οποίο φυλάσσονταν τα δημόσια και ιδιωτικά έσοδα. Κάθε έξι μήνες οι
ιερείς των ναών κατέθεταν τις εισπράξεις τους, οι οποίες προέρχονταν από τις
προσφορές των ασθενών αλλά και από την αγορά ζώων που ανήκαν στα ιερά ποίμνια
του θεού. Οι υπεύθυνοι του ναού για να προστατέψουν τα χρήματα του θησαυρού είχαν
τέσσερα κλειδιά: ένα ο ιερέας του Ασκληπιού και τρία οι «προστάτες», οι

147
Ηρώνδα, μίμος IV
148
Κόντης, 1956, σελ. 32-35
149
Kabus -Preisshofen, 1989, σελ. 66-78
150
Gruben, 2001, σελ. 442-443

48
«ιεροφύλακες» και οι «ταμίες»151. Από την άλλη υπάρχει και μια μερίδα ερευνητών οι
οποίοι δεν θεωρούν ότι η εν λόγω λίθινη κατασκευή αντιπροσωπεύει το θησαυρό
καθώς δεν φέρει τις αντίστοιχες οπές για τη ρίψη των πελανών-νομισμάτων αλλά και
για την υποδοχή των τεσσάρων κλειδιών τα οποία είχαν στην κατοχή τους οι
προαναφερθέντες. Ωστόσο, σε επιγραφή που βρέθηκε στο χώρο (IG XII 4, 71)
επιβεβαιώνεται η δημιουργία ενός ιερού ταμείου το 242 π.Χ., έτος που συμπίπτει και
με την έναρξη των αγώνων των Μεγάλων Ασκληπιείων. Η έγκριση δόθηκε το μήνα
Δαλίου, από την Εκκλησία του Δήμου όταν στην εξουσία ήταν ο Φιλότιμος. Ο
Ηρόδοτος Ηρακλείου κατέθεσε την πρότασή του για την κατασκευή του θησαυρού
μέσα στο ιερό του θεού «[ποιή]σασθαι θησ[αυρόν]τῷ Ἀσκλαπιῶι ταμ πόλιν ἐν τῷ να[ῶι
τῶι Ἀσκλ]απιῶι». Η επιγραφή επίσης όριζε ότι οι ταμίες θα διέθεταν το αντίστοιχο
χρηματικό ποσό από έσοδα του ιερού για την κατασκευή του θησαυρού. Επιπλέον, οι
ταμίες ήταν υπεύθυνοι για τη συγκέντρωση των προσφορών από όλα τα ιερά και με
την παρουσία των ιεροφυλάκων και του ιερέα του Ασκληπιού αυτές κατατίθονταν στο
θησαυρό. Ακόμη, οι ταμίες ήταν υπεύθυνοι και για τη διαχείριση των χρημάτων «και
λόγον ἐς κ[ι]βωτόν ἐμβαλλόντων τῶν χρημάτων» και για το ακριβές ποσό το οποίο
έπρεπε να καταβληθεί «[ὅσσ]α κα ἐς τον θησαυρόν ἐμβληθῆι». Τέλος, οι ιεροφύλακες
ορίζαν το ποσό για την ξυλεία που επιθυμούσε η πόλη που ήθελε να αγοράσει από το
ιερό άλσος του θεού και μάλιστα με τιμή που είχε ορίσει η εκκλησία του δήμου «και
ὅσσα κα ἁ πόλις ξύλα [ἀγο<ρ>άξηι τῶν τ[οῦ θεοῦ ἄλσεων»152. Η παρακάτω επιγραφή
δίνει πληροφορίες για το θησαυρό:

Στιχ. 1-9
«ἐπί μονάρχου Φυλοτίμου, Δαλίου νευμην[ίαι, Ἡρ]όδοτος Ἡρακλ[κλείτου]
εἶπε, ἀγαθᾶι τύχαι, δεδόχθαι τᾶι ἐκκλησ[ίαι, ποιή]σασθαι θησα[υρόν
τῶι Ἀσκλαπιῶι ταμ πόλιν ἐν τῶι ναῶι τοῦ Ἀσκλ]απιοῦ, το[ί δε πωλη]-
ταί μισθωσάντω τον [θη]σαρόν [ποιήσασθαι ἐν τ]όπωι ὧι [κα τοί τε]
προστάται και ὁ ἱερεύς [τ]οῦ Ἀσκλ[απιοῦ και τοί ἱεροφύλα]κε[ς ἀποδεί]-
[ξωντι, το δε γενόμενο]ν ἀνάλω[μα τελεσάντω τοί τ]αμίαι ἀ[πό τῶν ὑπαρ]-
[χόντων τῶι Ἀσκληπιῶι] χρημάτω[ν τῶν ἐπιδεδο]μένων ἐπί τ_ _ _ _ _ _
[-----. ὅσσα δε γέγραπ]ται ἐν τᾶ[ι ἱερᾶι διαγραφᾶι, ἄν ἐκύρωσε[ν ὁ δᾶ]-
[μος---------------- ἐπί μ]ονάρχου [-----δ]ᾶμο[ν, τ[ός ταμίας τός ἀε[ί]»
…………………
Στιχ. 15-21

«ἐχέτω δε ὁ θησαυρός κλαῖκας τέσσαρας, [τᾶ]ν δε

κλαικῶν τάμ μεν μίαν τοί προστάται ἐχόντω, τά<ν> δε ἑτέραν τ[οί ἱερο]-
φύλακες, τά[ν] δε τοί ταμίαι, τάν δε ὁ ἱερεύς τοῦ Ἀσκλαπιοῦ, ὅ[πως οὗν]
[ὑ]παρχόντ[ω]ν χρημάτων ἐξ ἑτοίμου ταί τ[ε] θυσίαι τῶι Ἀσκλ[απιῶι]
και τᾶι Ὑγ[ιεία]ι και τᾶι Ἠπιόναι και ἁ παναγύρις και τᾶι θε[ωρίαι και τοί]
γυμνικοί ἀγῶνες καλῶς κα[ί] ἐπιφανῶς συντελῶντ[αι και ἀξίως]

151
Herzog, 1907, σελ. 208
152
Μποσνάκης, 2014, σελ. 95

49
τῶν τε θεῶν κα[ί τ]ᾶς τοῦ δάμ[ου] προαιρέσιος………153

Ο ιωνικός ναός χρονολογείται επί εποχή Πτολεμαίου Β’ τον Φιλάδελφο ο οποίος

γεννήθηκε στην Κω το 308 π.Χ. και συνέχισε αργότερα να έχει άριστες σχέσεις με την
Κω154.
Αριστερά του ιωνικού ναού σώζεται οίκημα της ρωμαϊκής εποχής του οποίου η
χρήση δεν έχει προσδιοριστεί και φέρεται να είναι χτισμένο πάνω σε ένα άλλο
μεγαλύτερων διαστάσεων της ελληνιστικής εποχής155. Το αρχαιότερο οίκημα
αποτελούνταν από δύο σηκούς, ορθογώνιας διάταξης και έχοντας τέσσερις δωρικούς
κίονες για πρόσοψη. Οι απόψεις για τη λειτουργία του είναι οι εξής: «άβατον» για τη
θεραπευτική εγκοίμηση των ασθενών με χώρους διαφορετικούς για τους άνδρες και τις
γυναίκες, «Πρυτανείον»156, ο θησαυρός του ιερού157 ή ακόμη και χώρος συμποσίων,
«εστιατόριον»158.

Δίπλα και ανατολικά της κλίμακας που οδηγεί στο ανώτερο άνδηρο (Ι) και στο
σημείο όπου ο αναλημματικός τοίχος παρουσιάζει μια καμπύλη διαμόρφωση
βρισκόταν μια εξέδρα. Στο βόρειο τμήμα της που είναι ανοιχτό ήταν στημένα
αγάλματα. Το συγκεκριμένο κτίριο κατασκευασμένο από πολλά υλικά, τοπικό
ασβεστολιθικό τραβερτίνη, γκριζογάλανους ορθοστάτες και με μικρούς λίθους
βασαλτικού τόφου χρονολογείται τον 3ο αιώνα π.Χ.159

Ανατολικότερα του βωμού δέσποζε ναός κορινθιακού ρυθμού, αφιερωμένος στον

Απόλλωνα. Χρονολογείται το δεύτερο μισό του 2ου αιώνα π.Χ., επί αυτοκράτορα
Αντωνίου του Ευσεβούς και είναι χτισμένος πάνω σε έναν αρχαιότερο με διαφορετικό
προσανατολισμό. Ο περίπτερος ναός, 6x9, κίονες με διαστάσεις 10,32x15,47μ.
αποτελούνταν από ένα μικρού μεγέθους πρόναο και με δύο απλές παραστάδες και ο
σηκός του φιλοξενούσε το άγαλμα του θεού, κατάλοιπα της βάσης του είναι σήμερα
ορατά. Οι κίονες είναι λευκοί μαρμάρινοι και φέρουν ραβδώσεις μόνο στο ανώτερο
τμήμα τους με κορινθιακό κιονόκρανο. Το επιστύλιο και η ζωφόρος είναι
κατασκευασμένα από ένα ενιαίο κομμάτι μαρμάρου ενώ τα γείσα των στενών πλευρών
φέρουν οδόντες στο κάτω μέρος πλαισιωμένα με φατνώματα διακοσμημένα με
ρόδακες και άνθη με αστέρια. Το πάνω μέρος των γείσων των μακρών πλευρών
υπάρχει σίμη με υδροροές από λεοντοκεφαλές. Δυστυχώς, όλα τα προαναφερθέντα
μέλη κείτονται στο έδαφος χωρίς να έχει γίνει η απαραίτητη αναστήλωσή τους160 (Εικ.
27).

153
Εκτίθεται στο Επιγραφικό Μουσείο Κω, IGXII 4, 71
154
Herzog -Schazmann, 1932, σελ. 34-39
155
Gruben, 2001, σελ. 444
156
Lauter, 1986, σελ. 101
157
Kaminski, 1991, σελ. 138
158
Livadiotti, 2013, σελ. 35-58
159
Herzog -Schazmann, 1932, σελ. 32-33
160
Herzog, 1903, σελ. 191

50
 Τέλος, δίπλα στον κορινθιακό ναό βρίσκονται τα αρχαιολογικά κατάλοιπα ενός
οικήματος, η λεγόμενη λέσχη. Είναι ένα επίμηκες χτίσμα (17,30x6,48μ.) και
πιθανότατα ήταν χώρος φύλαξης πολύτιμων αναθημάτων αλλά και ξεκούρασης των
επισκεπτών. Χρονολογείται στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ.

Το άνω άνδηρο (Ι) αποτελεί το πιο σημαντικό μέρος του Ασκληπιείου τόσο για την
αρχιτεκτονική του όσο και για τη λειτουργικότητά του. Η μνημειώδης κλίμακα (μήκους
και πλάτους 38,50μ.) οδηγούσε σε μια πλακόστρωτη πλατεία μπροστά από το δωρικό
ναό Α. Δεξιά και αριστερά της κλίμακας ο επισκέπτης έβλεπε μεγαλοπρεπή αγάλματα
πάνω σε βάσεις αλλά και σε ιστία («σημαίες»), άποψη η οποία στηρίζεται από την
εύρεση κυλινδρικών εγκοπών κατά μήκος των αναβαθμών 161. Το άνω άνδηρο είχε
σχήμα ορθογώνιο (διαστάσεις 107x69,30μ.) όπου στην ανατολική, νότια και δυτική
πλευρά του περιφράσσονταν από ξύλινη κατασκευή, χρονολογικά τοποθετημένη τον
4ο αιώνα π.Χ., απαραίτητη για την προστασία του ιερού άλσους162. Η ξύλινη
κατασκευή στηριζόταν πάνω σε λιθόπλινθους, ροβδοειδούς και τετράγωνου σχήματος
οι εγκοπές των οποίων είναι ακόμη ορατές. Ο Schazmann από την πλευρά του θεωρεί
ότι υπήρχε μια ξύλινη στοά σε σχήμα Π την οποία τοποθετεί χρονολογικά στις αρχές
του 3ου αιώνα π.Χ. Η συγκεκριμένη στοά έχει χαρακτηριστεί ως «άβατον» κάτι το
οποίο αμφισβητείται. Άλλοι ερευνητές θεωρούν ότι ήταν χώροι εγκοίμησης και
θεραπείας οι οποίοι απομονώνονταν από τον κυρίως χώρο του άνω ανδήρου από ένα
προστατευτικό δρύφακτο163. Συνοψίζοντας τις προηγούμενες απόψεις προκύπτει το
συμπέρασμα ότι πιθανότατα τον 4ο αιώνα π.Χ. υπήρχε μια ξύλινη περίφραξη η οποία
τον 3ο αιώνα π.Χ. αντικαταστάθηκε από στοά για να καλύψει τις αυξημένες ανάγκες
του χώρου164.
Ο Herzog και Schazmann θεωρούν ότι η τελική μνημειακή διαμόρφωση του
Ασκληπιείου είχε ολοκληρωθεί στο πρώτο μισό του 3ου αιώνα π.Χ. (Εικ. 28) Στο άνω
άνδηρο υπήρχε υπαίθρια κεντρική πλατεία (διαστάσεις 78,70x60μ.) η οποία
υποστηριζόταν από ένα αναλημματικό τοίχο στην βόρεια πλευρά της. Οι τρεις άλλες
πλευρές περιβάλλονταν από δωρική στοά. Στη δυτική και ανατολική πτέρυγα της στοάς
υπήρχαν δίοδοι για την είσοδο των επισκεπτών165. Επί βασιλείας Ευμενούς Β’, βασιλιά
της Περγάμου το Ασκληπιείο ωφελείται από τις δωρεές του και γίνονται μεγάλα
κατασκευαστικά έργα (πρώτο μισό 2ου αιώνα π.Χ.) (Εικ. 29). Ο αναλημματικός τοίχος
μεταξύ μεσαίου και άνω ανδήρου ανακατασκευάζεται ενώ η ξύλινη στοά
ξαναφτιάχνεται από μάρμαρο όπου στην ανατολική και δυτική πλευρά της
κατασκευάζονται δύο σειρές δωματίων στην πίσω πλευρά της. Οι ειδικοί θεωρούν ότι
τα συγκεκριμένα δωμάτια εξυπηρετούσαν τη σίτιση και τη φιλοξενία των ασθενών με
τους συνοδούς τους. Οι μετέπειτα παρεμβάσεις αυτών των δωματίων, η επέκτασή τους
και η αναδιαμόρφωσή τους δυσκόλεψε την ερμηνεία του ρόλου τους.

161
Herzog -Schazmann, 1932, σελ. 24
162
Knell, 1988, σελ. 237
163
Herzog -Schazmann, 1932, σελ. 16. Gruben, 2001, σελ. 446. Knell, 1988, σελ. 237
164
Γερουλάνος, 2002, σελ. 30-35
165
Lauter, 1986, σελ. 106

51
 Ο ναός αφιερωμένος στο θεό Ασκληπιό είναι αυτός που δεσπόζει στο άνω άνδηρο
αλλά και αποτελεί το σημαντικότερα και επιβλητικότερο κτίρια όλου του Ασκληπιείου.
Οικοδομήθηκε γύρω στο 170-160 π.Χ. και με διαστάσεις 15,96x31,17μ. αποτελεί ο
μεγαλύτερος σε όλο τον ελληνικό χώρο ναός αφιερωμένος στο θεό Ασκληπιό (Εικ. 30,
31). Είναι δωρικού ρυθμού, εξάστυλος και με ένδεκα κίονες στις μακριές πλευρές του.
Ο πρόναος φέρει κίονες εν παραστάσει και ο σηκός έχει διαστάσεις 7,22x13,54μ. με
μία μεγάλη βάση στο εσωτερικό του, πάνω στην οποία υπήρχαν τα λατρευτικά
αγάλματα της Υγείας και του Ασκληπιού. Η θεμελίωση του ναού είναι από βασαλτικό
τόφο, ενώ ο υπόλοιπος ναός από ντόπιο λευκό μάρμαρο. Λόγω της υιοθέτησης της
κλασικής τυπολογίας αλλά και των μεγάλων διαστάσεων ο ναός του Ασκληπιού
αποτελεί ένα σημαντικό και επιβλητικό κτίσμα της εποχής του. Ο προσανατολισμός
του ναού προς βορρά αλλά και η εντυπωσιακή σε διαστάσεις κλίμακα δημιουργούσε
στον επισκέπτη δέος για την ιερότητα του χώρου. Επίσης, η απουσία βωμού καθιστά
το συγκεκριμένο ναό θησαυροφυλάκιο λατρευτικών αγαλμάτων και άλλων πολύτιμων
αναθημάτων του ιερού και λιγότερο χώρο λατρείας166. (εικόνα 29,30)
Μαρμάρινη λευκή επιγραφή που βρέθηκε στο χώρο του Ασκληπιείου περιέχει
πληροφορίες για το άγαλμα του Ασκληπιού:

«[Ἐπί μονάρχου] Ἀρίστωνος, μηνός

[……….. υ νεομηνίαι
[γνῶναι πρ]οστατᾶν, Τιμολύκου τοῦ
[Τιμολύ]κου, Κλευμυτάδα τοῦ Κλευμέ-
[δο]ντος, Ἀράτου τοῦ Μακαρέως, Λύκω-
νος τοῦ Ἀντιμάχου, Μακαρέως τοῦ
Φιλοκλεῖδα. Ἐπειδή τα ἄφρακτα συν-
Τετέλεσται ἅ ἐψηφίξατο ὁ δᾶμος
Ποιήσασθαι ποτί τάν φυλακάν τῶν
ἱερῶν και τάς πόλιος και τάς χώρα[ς],
ἀγαθαί τύχαι, δεδόχθαι τῶι δά[μωι]
τοι τριήραρχοι τοί αἱρημένοι [ἐσπεμ]-
ψάντω ἐπ’ αὐτά ὁ μέν το προ[ύμνας σα]-
[μεῖο]ν Ἡρακλεύς, ὁ δε το [πρῴρας ἄγαλμα]
[Ἀσκλ<α>πιοῦ, ὅπως δ[έ τάχιστα συντελεῖ]-
ται ὅ τι ὁ δᾶμ[ος ἐψαφίξατο
[ ] ΚΑ [» 167

Δεν είναι γνωστό από καμία διασωθείσα επιγραφή το κόστος κατασκευής όλων των
κτισμάτων του χώρου του Ασκληπιείου και των οικοδομικών φάσεων. Ωστόσο, είναι
γνωστό ότι τα έξοδα καλύπτονταν από το ιερό ταμείο, το λεγόμενο θησαυρό ή από

166
Herzog -Schazmann, 1932, σελ. 3-13. Lauter, 1986, σελ. 188. Knell, 1988, σελ. 235-241. Gruben,
2001, σελ. 447-448
167
Serge, 1993, σελ. 42

52
χορηγίες βασιλιάδων ή επισκεπτών. Δεν έχουν βρεθεί γραπτές πηγές που να
πιστοποιούν τις οικονομικές προσφορές ίσως γιατί περιορίζονταν σε τοπικό επίπεδο.
Στο ναό του Απόλλωνα βρέθηκε ένα διάταγμα του 3ου αιώνα π.Χ. το οποίο αποδεικνύει
την προσπάθεια των Κώων να βρουν χρήματα για την κατασκευή των κτιρίων του
ιερού168.
Οι αρχαιολόγοι δεν έχουν ακόμη ανασκάψει το γυμνάσιο, το στάδιο, το θέατρο (όπως
υπάρχει στον ιερό χώρο της Επιδαύρου). Πιθανότατα αυτά να μην βρισκόταν κοντά
στο Ασκληπιείο αλλά μέσα στην πόλη όπου εκεί γίνονταν τα Μεγάλα Ασκληπιεία.
Έχουν ανασκαφεί τρία γυμνάσια με τις παλαίστρες τους, στάδιο και ένα θέατρο τα
οποία εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του ιερού Ασκληπιείου. Η φήμη και η δόξα του
Ασκληπιείου της Κω ήταν μεγάλη και αποτέλεσε ενεργό κέντρο λατρείας και
θεραπείας ασθενών μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ. Αυτό αποδεικνύεται από την ευρεία
κυκλοφορία νομισμάτων όπως τα αργυρά τετράβολα τα οποία φέρουν τη μορφή του
Ασκληπιείου.

3.4. Ιστορία του Ασκληπιείου -Αναφορές για τη λειτουργία του

Η ακριβής χρονολογία ίδρυσης του Ασκληπιείου της Κω δεν μπορεί να οριστεί με

ακρίβεια καθώς υπάρχουν διιστάμενες απόψεις από τους ερευνητές και απουσία
κάποιας φιλολογικής ή αρχαιολογικής πηγή. Ο Μητρόπουλος θεωρεί ότι χτίστηκε το
500 π.Χ.169. Ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι το Ασκληπιείο πιθανότατα να υπήρχε
και πριν τη γέννηση του Ιπποκράτη, δηλαδή το 460 π.Χ., καθώς υπάρχουν επιγραφές
με τις θεραπείες του. Από την άλλη, τα αρχαιολογικά ευρήματα του χώρου
χρονολογούνται από το 350 π.Χ. και μετά. Οι παραπάνω αντιτιθέμενες απόψεις
μπορούν να εξηγηθούν ως εξής: πιθανότατα ο χώρος του Ασκληπιείου, όπως βρέθηκε
σήμερα, να ιδρύθηκε μετά το 350π.Χ. αλλά στη συγκεκριμένη θέση να υπήρχε ένα
παλαιότερο ιερό αφιερωμένο στον Ασκληπιό και μάλιστα να λειτουργούσε και ως
θεραπευτήριο. Δυστυχώς όμως η αρχαιολογική σκαπάνη δεν μπορεί να επιβεβαιώσει
αυτή την άποψη γιατί πιθανότατα οι ναοί καταστράφηκαν από το μεγάλο σεισμό του
413-412 π.Χ.170
Υπάρχουν φιλολογικές πηγές, αναφορές του Στράβωνα αλλά και οι μίμοι του
Ηρώνδα που αναφέρονται στη λειτουργία και τη φήμη του Ασκληπιείου.
Συγκεκριμένα, ο Στράβων γράφει: «Και αὐτή δ’ οὐκ ἄσημος ἡ πόλις και μάλιστα διά την
ἐπιφάνειαν τοῦ Ἀσκληπιοῦ θεραπεύειν νόσους παντοδοπάς πεπιστευμένου, και το ἰερόν
πλῆρες ἔχοντος ἀεί τῶν τε καμνόντων και τῶν ἀνακειμένων πινάκων, ἐν οἵς
ἀναγεγραμμέναι τυγχάνουσιν αἱ θεραπείας καθάπερ ἐν Κῷ τε και Τρίκκην»171. Ο
τέταρτος μίμος του Ηρώνδα περιγράφει την επίσκεψη γυναικών στο Ασκληπιείο με
σκοπό να προσφέρουν θυσία στο θεό Ασκληπιό. Ο συγκεκριμένος μίμος δεν κάνει
καμία αναφορά στο νησί της Κω αλλά μπορεί κανείς εύλογα να το συμπεράνει από τη

168
Sherwin – White, 1978, σελ. 156-157
169
Μητρόπουλος, 1950, σελ. 51
170
Ζαρράφτης, 1912, σελ. 11
171
Στράβων, Γεωγραφικά Η15

53
χρήση του όρου «γλυκήαν» ο οποίος αποδιδόταν μόνο για τους τόπους λατρείας του
θεού Ασκληπιού. Επιπλέον, η Κυννώ αναφέρεται με θαυμασμό στο βωμό αλλά και στο
άγαλμα του θεού Ασκληπιού να αγγίζει την Υγεία έξω από το ναό. Και τα δύο μνημεία
τεκμηριώνονται αρχαιολογικά, καθώς είναι γνωστή η ύπαρξη ενός βωμού για την
οικογένεια των Ασκληπιάδων αλλά και η λατρεία της Υγείας στην Κω (η οποία είχε
τιμητική θέση)172. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο του συγκεκριμένου μίμου είναι η
προσφορά του «πελανού» στην τρύπα του φιδιού. Ο «πελανός» ήταν ένα είδος πίτας
από κριθάλευρο, λάδι και κρασί το οποίο οι πιστοί πρόσφεραν στη φωλιά του φιδιού
ενώ κατά την ελληνιστική εποχή οι ικέτες πρόσφεραν ένα χρηματικό ποσό στο
θησαυρό του ναού και εν συνεχεία τα νομίσματα έπεφταν στη φωλιά του φιδιού173.
Επιγραφή χαραγμένη πάνω σε μπλε μάρμαρο που βρέθηκε στο χώρο του Ασκληπιείου,
αλλά εκτίθεται στο Βρετανικό Μουσείο με αριθμό 339, αναφέρει τα εξής:
«………….ω…………….
…………..ου……………
…….ἔριφο]ς θήλεια, ταύ[ταν θύει
……..μόναρχος τῷ Ἀ[πόλλ]ω[νι?
……πνον ὡς λα[μ]πρότατον
…...μον]άρχου. Ἱκάδι θεῶν Μα-
τρί ὅϊς κυέσσα] τελέα, ταύταν θ[ύ-
ει………….]ς φερέτω δε ὁ
………πέλα]νον? ἐγ δύο
ἡμιέκτων……………]εων……»

Για τη λειτουργία του Ασκληπιείου δεν έχουν σωθεί πολλές μαρτυρίες αλλά είναι
γνωστό ότι η εποχή ακμής του τοποθετείται επί βασιλείας του Πτολεμαίου Β’ του
Φιλάδελφου. Το Ασκληπιείο λειτουργεί από τον 5ο αιώνα π.Χ. ως το πρώτο μισό του
4ου αιώνα π.Χ. καθώς μνημονεύεται η ύπαρξη ενός ιερού του Απόλλωνα Κυπαρισσίου
και του ιερού Άλσους. Σίγουρα υπήρχε και μια μικρή κλινική για τους ασθενείς.
Δυστυχώς, ο σεισμός του 413-412 π.Χ. ισοπέδωσε τα οικοδομήματα. Από το 336 π.Χ.
και εξής με τη νέα μετοίκηση αρχίζει και η ανοικοδόμηση του Ασκληπιείου. Η
περίοδος από το 342-330 π.Χ. αποτελεί περίοδο ανοικοδόμησης και διαμόρφωσης του
Ασκληπιείου. Κατασκευάστηκαν τα Προπύλαια του ιερού με τις δωρικές στοές, τα
δωμάτια των ασθενών, ο βωμός, ο ναός του Ασκληπιού, ο αναλημματικός τοίχος και
οι κλίμακες.
Ως γνωστόν το Ασκληπιείο δεν αποτελούσε μόνο χώρο θεραπείας των ασθενών
αλλά και ιερό τόπο λατρείας του θεού Ασκληπιού και του Απόλλωνα. Επίσης, μέσα
στο Ασκληπιείο υπήρχε η Τράπεζα του θεού Ασκληπιού (ή Δημόσια Τράπεζα) και ο
θησαυρός με τις εισπράξεις των επισκεπτών για τη διαμονή τους αλλά και χρήματα
ξένων αρχόντων ή ιδιωτών. Γι’ αυτό το λόγο, οι υπεύθυνοι του ιερού ζήτησαν την
ασυλία του Ασκληπιείου από τους άρχοντες της περιοχής αλλά και από τις

172
Ηρώνδας, μίμος IV
173
Herzog -Schazmann, 1932, σελ. 86-92

54
σημαντικότερες ελληνικές πόλεις ώστε να εξασφαλίσουν τόσο την ασφάλεια των
χρημάτων όσο και των ίδιων των ασθενών και επισκεπτών. Εξάλλου, λόγω της θέσης
του νησιού συχνά υπήρχαν εχθροπραξίες μεταξύ των βασιλιάδων των γύρω περιοχών
αλλά και ενοχλήσεις από πειρατές. Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως μεγάλο
αριθμό επιγραφών οι οποίες δίνουν σημαντικές πληροφορίες για το δικαίωμα που
ζήτησαν οι Κώοι ως προς την ασυλία του χώρου. Η ασυλία αναφέρεται σε όλο τον
ιερό χώρο και όχι μόνο στο ναό του Ασκληπιού ο οποίος ως γνωστόν είναι ιερός τόπος
και δεν παραβιάζεται174.
Η αποστολή η οποία στόχευε στην απόδοση της ασυλίας ονομαζόταν «θεωρία» και
αποτελούνταν από τρία μέλη με αρχηγό τον αρχιθεωρό ο οποίος πιθανότατα να ήταν
άτομο σεβάσμιο και ιδιαίτερα γνωστό στις πόλεις που θα επισκεπτόταν. Το αίτημα
απόδοσης του δικαιώματος της ασυλίας έγινε σε δύο χρονικές φάσεις: αρχικά ο
Πτολεμαίος ο Β’ ο Φιλάδελφος ο οποίος γεννήθηκε στην Κω, μεταξύ του 260 και 242
π.Χ. στέλνει θεωρία στο βασιλιά της Βιθυνίας Ζιαήλα , ενώ στη συνέχεια στους
Σέλευκο Β’, βασιλιά της Συρίας, Πτολεμαίο Γ’ και Γέλωνα, τύραννο των Συρακουσών.

- Επιγραφή γραμμένη σε λευκό μάρμαρο μνημονεύει την πρώτη επίσημη αποστολή

θεωριών στο βασιλιά της Βιθυνίας, Ζιαήλα:

«βασιλεύς Βιθυνῶν Ζιαήλας

Κώιων τῆι βουλῆι και τῶι δήμ-
ωι χαίρειν. Διόγειτος, Ἀριστό-
λοχος, Θεύδοτος οἱ παρ’ ὑμῶν
παραγενόμενοι ἠξίουν το ἱερόν
τοῦ Ἀσκληπιοῦ το ἱδρυμένον πα-
ρ’ ὑμῖν ἀποδέξασθαι ἄσυλον και
τα λοιπά φιλανθρωπεῖν τῆι πό-
λει, καθόπερ και Νικομήδης ὁ
πατήρ ἡμῶν εὐνόως διέκει-
το τῶι δήμωι. ἡμεῖς δε πάν-
των μέν τῶν ἀφικνουμένω<ν>
προς ἡμᾶς Ἑλλήνων τυγχάνο-
μεν την ἐπιμέλειαν ποιούμε-
νοι, πεπεισμένοι προς δόξαν οὺ
μικρόν συμβάλλεσθαι το μέρος
τοῦτο. πολύ δή μάλιστα τῶν
πατρικῶν φίλων διατελοῦ-
μεν πολυωροῦντες και ὑμῶν
διά την προς τόμ πατέρα <ἡ>μῶν
ὑπάρχουσαν προς τον ὑμέτε-
ρον δῆμον γνῶσιν και διά το
τομ βασιλέα Πτολεμαῖον

174
Καραναστάσης, 1979, σελ. 16

55
οἰκείως διακεῖσθαι τα προς ὑμᾶς,
ὄντα ἡμέτερον φίλον και σύμ-
μαχον …..
και τῶν πλειόντων την θάλατταν
ὅσοι ἄν τυγχάνωσιν τῶν ὑμε-
τέρων προσβαλλόντες τοῖς
τόποις ὧν ἡμεῖς κρατοῦμεν,
φροντίζειν ὅπως ἡ ἀσφἀλει[α]
αὐτοῖς ὑπάρχῃ……..
ἀποδ[εχό]μεθα δε και το ἱερόν ἄσυλον κ[αθό-
περ ὤιεσθε δεῖν, και Διογείτωι [και]
τῶν τούτων και τῶν ἄλλω[ν ὧν]
ἠβουλόμεθα, ἐντέταλμαι ἄν[αγ]-
γεῖλαι ὑμεῖν ἕρρωσθε»175.

Η δεύτερη φάση των αποστολών έγινε κατά το έτος 242 π.Χ. προς τις πόλεις της
Μακεδονίας, της Φθιώτιδας, της Πελοποννήσου, της Αττικής, της Καρίας, της
Βιθυνίας, της Κύπρου, της Κρήτης και της Σικελίας176.

Σε αυτές τις δύο φάσεις μνημονεύονται επτά αποστολές, σύμφωνα με επιγραφές που
έχουν βρεθεί, με τα ονόματα των θεωρών αλλά και τα μέρη που επισκέφτηκαν. Η
πρώτη αποστολή που αποτελούνταν από τους Αριστόλοχο Ζμένδρωνα, Μακαρέα
Αράτου και Ηράκλειτο Τιμαίθου επισκέφτηκε την ηπειρωτική Ελλάδα. Συγκεκριμένα,
ξεκίνησε από την Πελοπόννησο πηγαίνοντας στην Λακεδαίμονα, τη Μεσσήνη, τη
Δελφούσα, την Ιλίδα, την Αίγειρα, τα Μέγαρα, τη Θήβα και το Ομόλιο. Στη συνέχεια,
ο Ηράκλειτος Τιμαίθου δεν αναφέρεται στις επιγραφές ενώ οι άλλοι δύο θεωροί
συνέχισαν την πορεία τους προς τη Μακεδονία και σε άλλες περιοχές της Θράκης
(Πέλλα, Κασσάνδρεια, Αμφίπολη, Φιλίππους, Μαρώνεια, Αίνος).

- Επιγραφή γραμμένη σε λευκό μάρμαρο, χρονολογείται το 242 π.Χ. και

αναφέρεται στην πρώτη αποστολή. Ενδεικτικά αποσπάσματα της
συγκεκριμένης επιγραφής είναι τα εξής:

Ι «Λακεδαιμονίων
Λακεδαιμονίων δόγμα, ἐφόρῳ Εὐξένῳ δεξώμεσα τάν ἐκεχη-
ρίαν τάν Αἰγλαπιῶ ἀή, τάν τοι Κῶιοι ἐφενέποντι Ἀριστόλοχος
ἀρχιθέαρος και Ἡράκλειτος και Μακαρεύς. δῶμες τοῖς Κῶι-
οις ἅ αἰτίοντι, ἄσυλον το ἱερόν το τοῦ Ἀγλαπιῶ τῷ ἐν Κωιοῖ»

ΙΙ «Μεσσανίων
ἐπειδή Κῶιοι φίλοι ἐόντες και συγγενεῖς τῶν Μεσσανίων ἀποσ-
τείλαντες ἀρχιθεωρόν Ἀριστόλοχον και θεωρώς Ἡράκλειτον

175
Επιγραφικό Μουσείο Κω, IGXII 4, 209
176
Καραναστάσης, 1979, σελ. 17

56
και Μακαρέα ἐπαγγέλλοντι των τε θυσίαν και τους ἀγῶνας,
οὕς συντελοῦντι τῶι Ἀσκλαπιῶι, και ἐμάνυον ταν {τάν} εὔνοια[ν]
ταν ὑπάρχωσαν αύτοῖς ποτί τάν πόλιν τῶν Μεσσανίων και
{και} παρεκάλων….
δίδομεν δε τοῖς θεωροῖς δεκαπέντε δραχμάς ἑκάστω[ι]
τᾶς ἁμέρας και ἐφέστιον οἷν και ἐνεκέχειρον μνᾶν. θεωροδόκο[ι]
δε Δαμόνικος Μαντικράτερος και ……[.]ος Φιλοκλεῦς
ἐπαγγείλαντο τᾶς Κώιων πόλεως ἐσσείσθαι».177

-Επιγραφή γραμμένη σε λευκό μάρμαρο αναφέρει τις αποστολές στη Μακεδονία

χωρίς το θεωρό Ηράκλειτο Τιμαίθου. Ενδεικτικά παραδείγματα:
«Κασσανδρέων
οἱ στρατηγοί και οἱ νομοφύλακες εἶπαν ἐπειδή παραγεγένηται θεωροί πα-
ρά τῆς Κώιων πόλεως ἐπαγγέλοντες τα Ἀσκληπιεία και τους ἀγῶνας
τούς συντελουμένους ἐν αὐτοῖς και την ἐκεχειρίαν και ἀπολογίζονται την
εὐνοιαν τῆς αὐτῶν πόλεως, ἥν ἔχουσα διατελεῖ προς τε τομ βασιλέα Ἀν-
τίγονον και την Κασσανδρέων πόλιν και προς τους λοιπούς Μακεδόνας
πάντας, και άξιοῦσιν το ἱερόν τοῦ Ἀσκληπιοῦ το παρ’ αὐτοῖς ἄσυλον εἶναι
………..
οἵδε ἐπήγγειλαν Ἀριστόλοχος Ζμένδρω-
νος ἀρχιθεωρός, Μακαρεύς Ἀράτου θεωρός ἡ θυσία εἰς ἑνάτην σελήνην».

«Φιλίππων
ἰερῶν ὑπέρ τῆς ἐκ Κῶ θεωρίας γνώμη τῆς ἑκκλησίας(!) ἐπειδή ἡ πόλις ἡ Κώιων κατά
τα πάτρια και κατά την μαντείαν το ἱερόν τοῦ Ἀσκληπιοῦ ἀπέσταλκεν ἀρχι-
θέωρον Ἀριστόλοχον Ζμένδρωνος και θεωρόν μετ’ αὐτοῦ Μακαρέα Ἀράτου
ἐπαγγέλλοντας την τε θυσίαν τῶι Ἀσκληπιῶι και την ἐκεχειρίαν, οἵτινες ἐπελ-
θόντες ἐπί την ἐκκλησίαν(!) την οἰκειότητα την ὑπάρχουσαν τῆι πόλει τῆι Κώιων
προς την πόλιν την Φιλίππων και προς τον βασιλέα Ἀντίγονον και προς τους ἄλ-
λους Ἕλληνας και Μακεδόνας ἐνεφάν[ι]σαν και ἀνενεώσαντο ἠξίουν δε
το ἱερόν ἄσυλον εἶναι , ἀγαθῆι τύχηι δεδόχθαι τῆι ἐκκλησίαι(!) δέχεσθαι την πόλιν
την τε ἐπαγγελίαν την τῶν Ἀσληπιείων τῶν ἐν Κῶι και την ἐκεχειρία, κα-
θάπερ ἐπαγγελίαν οἱ θεωροί»

«Πελλαίων
ἐφ’ ἱερέως Ἀσκληπιοδώρου, Γορπιαίου ἐπεί παραγενόμενος ἐκ Κῶ ἀρχιθέω-
ρος Ἀριστόλοχος Ζμένδρωνος και θεωρός Μακαρεύς Ἀράτου την τε οἰκειό-
τητα ἀνανεώσαντο την ὑπάρχουσαν Κώιοις προς Μακεδόνας και την εὔ-
νοιαν ἀπελογίζοντο, ἥν ἔχουσα τυγχάνει ἡ πόλις ἡ Κώιων προς τον βασιλέα
Ἀντίγονον και προς Πελλαίους και την λοιπήν χώραν την Μακεδόνων, και ἐ-
Πηγγέλλοσαν τα Ἀσκληπιεία τα γεινόμενα παρ’αὐτοῖς και τους ἀγῶνας

177
Επιγραφικό Μουσείο Κω, IGXII 4, 215

57
τους ἐν τῆι πανηγύρει ἐσομένους και την ἐκεχειρίαν, ἠξίουν δε και το [ἱ]-
ερόν τοῦ Ἀσκληπιοῦ το ἐν Κῶι ἄσυλον εἶναι…..
………..».178

Στη δεύτερη αποστολή αναφέρονται οι Επιδαύριος Νικάρχου, Φιλόφρων Δαρδάνου

και Σιμίας Τιμασιφώντος οι οποίοι πήγαν στην Ιταλία, στην Κλέα και τη Νεάπολη ίσως
και στην Κέρκυρα. Εκεί, ο Επιδαύριος μαζί με το Σωσίστρατο Καφισίου χωρίστηκαν
από τους άλλους και μετέβησαν στην Σικελία, στις πόλεις Καμαρίνα και Γέλα. Αυτή
πιθανότατα ήταν η τρίτη αποστολή .

- Επιγραφή γραμμένη σε λευκό μάρμαρο επιβεβαιώνει το δικαίωμα ασυλίας προς

τους Κώους από τις πόλεις της Κέρκυρας και της Νεάπολης από τους θεωρούς
της δεύτερης αποστολής:

«[Κορ]κυραίων ἔχον ἐπίσαμον γρυπ

[πρυτάνις………], μεις Πάναμος ἁμέρα τρίτα ἐπί δέκα, προστάτας Νίκαρχος Τιμ
……………………………………………τῶν Κώιων τάν θυσίαν και
[……………………………………………σ]ωτηρίαι τάς πόλιος………….
[……………………………………….ταν ἀσυλίαν] τοῦ ἱεροῦ τοῦ Ἀσκλαπι-
[οῦ………………………………………………………………………………..» 179

«Νεαπολιτᾶν ἔχον ………. ζώιδιον ἀνδρεῖον

ἐπειδή παρά τῆς πόλεως τῆς Κώιων ἀρχιθέωρος παραγενόμενος Ἐπιδαύριος Νικαρ-
χου και θεωροί Φιλόφρων Δαρδάνου και Σιμίας Τιμασιφῶντος ἀνανεοῦνταί τε την ο[ἰ]-
κειότητα και την εὔνοιαν, ἥν ἔχουσα ἡ πόλις Κώιων διατελεῖ προς την πόλιν την Νε-
οπολιτῶν, και ἐπαγγέλουσι θυσίαν τῶι Ἀσκληπιῶι και ἀγῶνα και ἀξιοῦσιν το ἱερόν
τοῦ Ἀσκληπιοῦ ἄσυλον παραδέξεσθαι, τύχηι άγαθῆι ἔδοξε τοῖς ἄρχουσι και τῆ[ι]
συνκλήτωι και τῶι δήμωι, την τε οἰκειότητα και την εὔνοιαν την τῆς πόλεως τῆς
Κώιων ἀποδέξασθαι και την θυσίαν και τον ἀγῶνα το[θ Ἀσκληπιοῦ συναύξειν
ὑπάρχειν δε και το ἱερόν ἄσυλον δοῦναι δε και είς θυσίαν τῶι Ἀσκληπιῶι μνᾶς τρεῖς
καλέσαι δε τους θεωρούς ἐπί ξένια»180.

- Επιγραφή γραμμένη σε λευκό μάρμαρο αναφέρεται στην τρίτη αποστολή

θεωριών που επισκέφτηκαν τις πόλεις Καμαρίνα και Γέλα. Η συγκεκριμένη
επιγραφή επιβεβαιώνει και τις άριστες σχέσεις των δύο πόλεων με την Κω,
καθώς πηγές αναφέρουν ότι οι Κώοι αποτέλεσαν και συνοικιστές στους.

«τους νόμους VVVV βουλάς φερούσας ἔδοξε τᾶι ἁλ[ίαι

ἐπειδή οἱ Κῶιοι συνοικισταί ἐγένοντο τᾶς πόλιος
ἁμῶν ὑπαρχόντων τε αὐτοῖς παρ’ ἁμεῖν τῶν μεγίστων και

178
Herzog – Klaffenbach, 1952, Νο 11
179
Herzog – Klaffenbach, 1952, Νο 6.
180
ο.π., Νο 7.

58
ἀναγκαιοτάτων, συγγενείας τε και οἰκειότατος και ἰσοπο-
λιτείας, ἀποστείλαντες ἀρχιθέωρον Ἐπιδαύριον Νικάρχο[υ]
θεωρόν Σωσίστρατον Καφισίου ἐπαγγέλλοντι τάν θυ-
σίαν, ἅν θύοντ[ι] τῶι Ἀσκλαπιῶι, και τους ἀγῶνας,
οὕς τίθεντι μουσικόν και γυμνικόν κατά πανταετηρ[ί]-
δα, και ἀξιῶντι δεῖν κοινωνεῖν τάν ἁμάμ πόλιν ἐμφανί-
ζοντες τάν οἰκειότατα και εὔνοιαν ταῖς πολίεσσι, καλῶς
δε ἔχον ἐστί ταν τε ἐπαγγελίαν πα’ αὐτῶν δέχεσθαι κα[ί]
φανερόν ποιῆσαι αὐτοῖς, διότι μνάμαν ἔχοντες δια-
τελοῦμες τᾶς ὑπαρχοῦσας ποτ’ αὐτούς συγγενείας [ἔν]
τε ταῖς πατρίοις θυσίαις, ἅς παρελάβομεν παρ’ αὐτῶν
…………………………»

«[………δεδόχθαι ἐπ’ ἀγαθᾶι τύχαι και ὁμο]-

[νοίαι και σωτηρίαι τοῦ δάμου τῶν Γελώιων και τῶν]
[Κῶιων, το ἱερόν ἄσυλον εἶμεν τοῦ Ἀσκλαπιοῦ, χ]ωρά-
[ξαι δε ταν ἀσυλίαν και ταν θυσίαν και του]ς ἀγῶ-
[νας εἰς τους νόμους].
[βουλᾶς φερούσας ἔδοξε τᾶι ἁλίαι, ἐπει]δή οἱ Κῶι-
[οι συνοικισταί ἐγένοντο τᾶς πόλιος ἁ]μῶν Γέλας
[ὑπαρχόντων τε αὐτοῖς παρ’ ἁμεῖν τ]ῶμ μεγίστω[ω]ν
[και ἀναγκαιοτάτων, συγγενείας] τε και οἰκιστ[εί]-
[ας και ἰσοπολιτείας, ἀποστεί]λαντες ἀρχθ[έ]-
[ωρον Ἐπιδαύριον Νικάρχου, θ]εωρόν Σωσίστρα-
[τον Καφισίου ἐπαγγέλλοντι τ]αν θυσίαν, ἅν θύο[ν]-
[ντι τῶι Ἀσκλαπιῶι, και τους ἀγῶνας, οὕς τίθεντι
[μουσικόν και γυμνικόν κα]τά πενταετηρίδα, και
[ἀξιῶντι δεῖν κοινων]εῖν τάν ἁμάμ πόλιν
[ἐμφανίζοντες ταν οἰκει]ότατα και εὔνοιαν
[ταῖς πολίεσσι, καλ]ῶς δε ἔχον ἐστί ταν τε ἐ-
[παγγελίαν παρ’ αὐ]τῶν δέχεσθαι και φανερόν
πο[ιῆσαι αὐτοῖς], διότι μνάμαν ἔχοντες διατε-
λοῦμ[ες τᾶς ὑπαρχοῦσας ποτ’ αὐτός (!) συγγενείας
ἔν τε ταῖς πατρ[ί]οις θυσίαις, αἷς παρελάβομες
παρ’ αὐτῶν, και ἐν ταῖς παναγυρίεσσι κατακαλοῦντες»181

Η τέταρτη αποστολή θεωριών πήγε στη δυτική ακτή της Μικράς Ασίας. Οι Ιππότας
Ευκρίτου, Αίσχρος Θεοτόκου και Επικλής Αγορακρίτου επισκέφτηκαν από το νότο
προς το βορρά την Ιασό, την Κίο, ίσως και την Πριένη αλλά και δύο άγνωστες πόλεις
όπου οι κάτοικοι μιλούσαν τη Δωρική διάλεκτο.

181
Herzog – Klaffenbach, 1952, Νο 3.

59
 - Επιγραφή με πληροφορίες για την τέταρτη αποστολή στα δυτικά παράλια της
Μικράς Ασίας

«[…………..ἐπειδή] Κῶιοι [φίλοι ὄντες ἀπεστάλκαοι προς]

[την ἡμετέραν πόλιν(?) θεωρούς Αἶ]σχρον [Θευδότου, Ἐπικλῆ Ἀγορακρίτου]
[και ἀρχιθέωρον Ἱππότην Εὐκ]ρίτου ἐπα[γγέλλοντες την τε θυσίαν]
[και τούς άγῶνας, οὕς συντε]λοῦσιν τῶι Ἀσκληπιῶι, και ἀξιοῦσιν το ἱε]-
[ρόν τοῦ Ἀσκληπιοῦ το παρ’ α]ὐτοῖς ἄσυλον [εἶναι, δεδόχθαι τῶι δήμωι]
[την τε θυσίαν και την ἐκεχ]ειρίαν δέχεσθαι ὑπάρχειν δε το ἱερόν ἄ]-
Συλον, καθάπερ Κῶιοι ἀξιοῦ]σ[ι]ν δοῦνα[ι δε τον ταμίαν τοῖς θεωροῖς]
[εἰς ξένια και εἰς ἀπαρχήν τα ἐκ τ]οῦ νόμ[ου]»

« Ἰασοῦ.
[ἐπί στεφανηφόρου………… ]μου ἐπειδή Κῶιοι φίλοι ὄ[ντ]ες ἁφεσ-
τάλκαοι θεωρούς Αἷσχρον Θευδ]ότου, Ἐπικλῆ Ἀγορακρ[ίτου] και ἀρχιθέ-
[ωρον Ἱππότην Εὐκρίτου ἐπαγ]γέλλοντες θυ[σ]ί[αν τε και] πανήγυριν
[τοῦ Ἀσκληπιοῦ και ἐκεχειρίας] και ἀξιοῦσι το [ἱερόν τοῦ] Ἀσκληπιοῦ
[το ἐν Κῶι ἄσυλον νομίζειν, ἀγαθ]ῆι τύχηι δεδό[χθαι τῆι βου]λῆι και τῶι δ[ή]-
Μωι ἀποδέχεσθαι την θυσίαν και] τας ἐκεχ[ειρίας και το ἱ]ερόν τοῦ Ἀσκλ[η]-
πιοῦ ἄσυλον εἶναι, καθώς ἀξιοῦσι Κ]ῶιοι, ε[ἰς ἄπαντα το]ν χρόνον ἐάν [δε]
[τις παραβαίνηι …………………] Ο [………………… ἔν]οχος ἔστω τ……»

Στη νότια ακτή της Μικράς Ασίας, στην Κύπρο και σε ορισμένα νησιά του
Αιγαίου πήγαν ο Ιριππίδας και ένας ακόμη θεωρός, το όνομα του οποίου δεν είναι
γνωστό. Αυτή πιθανότατα ήταν η πέμπτη αποστολή για την αναγνώριση του
δικαιώματος της ασυλίας.

- Επιγραφή γραμμένη πάνω σε λευκό μάρμαρο αναφέρεται στη ζήτηση του

δικαιώματος ασυλίας της πέμπτης αποστολής από την πόλη Αρσινόη,
χρονολογείται το 197 π.Χ.

«…ἔδοξεν τῆι βου[λῆι και τῶι δήμωι ἐπειδή παραγενομένου]

[παρά τῆς πόλεως τῆς] Κώιων ἀρχιθέωρ[ος τε Ἡριππίδας και θεωρός….]
[ἐπαγγέλουσιν ἐκεχ]ειρίαν και θυς[ίαν και ἀγῶνας, οὕς συνελοῦσιν Κῶιοι τῶι]
[Ἀσκληπιῶι, ἀξιοῦσ]ι δε και ἄσυλον [ὑπαρχειν το ἱερόν τοῦ Ἀσκληπιοῦ είς πάντα]
[τον χρόνον τα ἀπό Ἀρσιν]οητῶν , ὅπ[ως ἄμ φαίνηται ὁ δῆμος ὁ Ἀρσινοητῶν δια]-
[φυλάττων την τε προς θεούς εὐσέβειαν ]»182

Η έκτη αποστολή με θεωρούς τον Χάριππο, τον Δίωνα και Πλάτωνα επισκέφτηκε
την Κρήτη. Τέλος, για την έβδομη αποστολή οι πληροφορίες είναι ελλιπείς καθώς δεν

182
Herzog – Klaffenbach, 1952, Νο 7

60
είναι σαφές τόσο το όνομα του Λυκόφρωνος Λυκέα όσο και ο αριθμός των ατόμων και
των τόπων που επισκέφθηκαν183.

Ωστόσο, είναι πιθανόν ότι όλες οι πόλεις έδωσαν θετική απάντηση και με μεγάλη
προθυμία δέχτηκαν το αίτημα των Κώων για ασυλία, επαινώντας την πόλη αφού
«διατελεῖ πρόνοιαν ποιουμένη τῶν προς τούς θεούς συντελουμένην». Ιδιαίτερα
εγκωμιαστική είναι η επιστολή -απάντηση του βασιλιά της Βιθυνίας Ζιαήλα προς τον
Πτολεμαίο τον Φιλάδελφο ο οποίος δέχεται και αναγνωρίζει το δικαίωμα της ασυλίας
του Ασκληπιείου αλλά επιπλέον διασφαλίζει τη μετακίνηση των Κώων ναυτικών και
εμπόρων προς τον Εύξεινο Πόντο «και τῶν πλειόντων την θάλατταν, ὅσοι ἄν τυγχάνωσι
τῶν ὑμετέρων προσβάλλοντες τοῖς τόποις, ὧν ὑμεῖς κρατοῦμεν, φροντίζειν ὅπως ἡ
ἀσφάλεια αὐτοῖς ὑπάρχῃ. Κατά ταὐτά δε και οἷς ἄν συμβῇ πταίσματός τινος γενομένου
κατά πλοῦν προσπεσεῖν προς την ἡμετέραν, πᾶσαν σπουδήν ποεῖσθαι, ἵνα μηδ’ ὑφ’ ἑνός
ἀδικῶνται».
Επιπλέον, δύο πόλεις της Σικελίας, η Καμαρίνα και η Γέλα, άποικοι των οποίων ήταν
από την Κω και τη Ρόδο δέχονται με προθυμία την αναγνώριση του δικαιώματος της
ασυλίας όπως και οι Μεγαρείς. Είναι γνωστές εξάλλου οι φιλικές σχέσεις της νήσου
Κω με τις παραπάνω πόλεις. Παρατίθενται οι επιστολές των πόλεων: «…Τάν τε
ἐπαγγελίαν παρ’ αὐτῶν δέχεσθαι και φανερόν ποιῆσαι αὐτοῖς, διότι μνάμαν ἔχοντες
διατελοῦμεν τάς ὑπαρχούσας ποτ’ αὐτούς συγγενείας ἔντε ταῖς πατρίοις θυσίαις, ἅς
παρελάβομεν παρ’αὐτῶν και ἐν ταῖς πανηγύρεσι κατακαλοῦντες αὐτούς…» και
ακολουθεί «Τάν τε φιλίαν και εὔνοιαν, ἄν ἔχουσα διατελεῖ ἅ πόλις Κώων ἅπαντα τον
χρόνον ποτί τον δᾶμον τῶν Μεγαρέων».
Παράλληλα, με το αίτημα της ασυλίας οι θεωροί γνωστοποίησαν στις πόλεις την
επιθυμία τους για τη διεξαγωγή αγώνων, γυμνικών και μουσικών, με θυσίες προς τιμή
του θεού Ασκληπιού κάθε πέντε έτη. Ο χαρακτήρας της γιορτής των Μεγάλων
Ασκληπιείων θα ήταν πανελλήνιος και γι’ αυτό το λόγο οι θεωροί ζητούσαν εκεχειρία
κατά τη διεξαγωγή των αγώνων. Ως προς τη χρηματοδότηση, η γιορτή των Μεγάλων
Ασκληπιείων ενισχυόταν οικονομικά από χρήματα του θησαυρού. Από τον 3ο αιώνα
π.Χ. η γιορτή χρηματοδοτείται από ένα νέο φόρο την «επίδοση» αλλά και από βασιλείς
διαφόρων πόλεων από τις οποίες είχαν ζητήσει χρηματική και υλική βοήθεια. Οι
επιγραφές περιλαμβάνουν καταλόγους με τα ονόματα των νικητών από δεκατρία
Ασκληπιεία από το 270 π.Χ. ως το 170 π.Χ. Μάλιστα, οι επιγραφές επιβεβαιώνουν τη
γιορτή των Μεγάλων Ασκληπιείων και κατά τον 1ο αιώνα π.Χ., γνωστά ως «Σεβαστά
Ασκληπιεία Μεγάλα» κατά τη διάρκεια βασιλείας του Κλαυδίου.
Στο Επιγραφικό Μουσείο της Κω σώζεται το πάνω τμήμα μιας στήλης στην οποία
αναγράφεται κατάλογος με ονόματα των νικητών των Μεγάλων Ασκληπιείων 184. Σε
κάθε πλευρά της στήλης αναφέρονται τα έτη τέλεσης των αγώνων με αρκετά
αναγραφόμενα τμήματα να λείπουν:

183
Για το ρόλο και τη δράση των θεωρών βλ. επίσης και Rigsby, 2004, σελ. 9-14
184
Επιγραφικό Μουσείο Κω IGXII, 4, 453

61
Α’ όψη: Το 242/1 π.Χ. ξεκινούν τα πρώτα Μεγάλα Ασκληπιεία. Τμήμα αυτής της
πλευράς περιελάμβανε πληροφορίες και για τα δεύτερα (238/7 π.Χ.) και για τα τρίτα
(234/3 π.Χ.) Ασκληπιεία αλλά δε διασώζεται.
Στιχ. 1-15
«[ἐπί ἱερέως……………………..και]
[μονάρχου…………….τοῦ] Φιλ……..
[και ἀγωνοθέτα Πυθιονίκο]υ τοῦ [Ἡρ]οπύθο[υ]
[ἀγωνίξαντο μεν τᾶς πεντ]ετηρίδος πρωτίσ[τας]
[ἀγομένας παῖδες ἐκ π]άντων δύο και ἀγένειος
[…………………..ἐ]νίκων δε τοίδε
[κᾶρυξ………]ς Ἀνύτου Τήϊος, σαλπιστάς,
………………νος Κνίδιος, δόλιχον παῖς Πυθικός
…………….Ἡρακλείτου Παριανός , παῖς Ἰσθμικός
………ος Κῶιος, ἄνδρας, Ἀριστόδαμος
[………ο]υς Ἀντιοχεύς: στάδιον παῖς
[Πυθικός. Βάτ]ταρος Ἀπολλοδώρου Μάγνης,
[παῖς Ἰσθμικός. Ἀρτεμίδωρος Μητροδώρου
…………, ἀγένειος. Διοκλῆς Ἐπιγόνου Κνίδιος,
[ἄνδρας, Ἀναξ]αγόρας Ἀναξιμένευς Λαμψακηνό[ς],
[….παῖς Ἰ]σθμικός, Ζωπυρίων Φιλοκλεύς Κῶιος.
………………»
Η β’ όψη της επιγραφής αναγράφει τα ονόματα από τα τέταρτα (230/29 π.Χ.), τα
πέμπτα (226/5π.Χ.) και έκτα (222/1 π.Χ.) Ασκληπιεία, αλλά σώζονται μόνο τα πρώτα.

Στιχ. 25-35

«[Ἀρισ]τόλοχ[ος ………………, ἄνδρας].

Δι[α]γόρας ΑΓ[…………………, παῖς]
Ἰσθμικός πέν[ταθλον, …………….ἀγένειος].
Ἐμπρέπων Α//// [………………., ἄνδρας. Μαρ]-
σύας Καλλια[………….., παῖς Πυθικός δίαυλου].
Φιλίσκος Κλε[…………., παῖς Ἰσθμικός].
Στράτων Ἀρτ[εμιδώρου……….., ἄνδρας].
Ἀπολλωνίδας [………………., παῖς]
Ἰσθμικός ἵππιο[ν. …………….., ἄνδρας].
Σῖμος Ἑρμώνα[κτος Κῶιος, παῖς Πυθικός πάλαν].
Φιλωνίδας Δ[………….., παῖς Ἰσθμικός].

Η γ’ όψη της επιγραφής φέρει τα ονόματα από έβδομα (218/7 π.Χ.), τα όγδοα (214/3
π.Χ.) και τα ένατα (210/09 π.Χ.) Ασκληπιεία από τα οποία σώζονται μόνο τα πρώτα.

Στιχ. 55-65

«ἐπί ἱερέως Λυκόφρονως τοῦ Κλε[υ]χίου και μονάρχου

Φιλίσκου τοῦ Ἑκατοδώρου και ἀγω[ν]οθέτα Λεωνίδα

62
τοῦ Χαιρύλου τοίδε ἐνίκων τα Ἀσκλαπίεια.
σαλπιστάς. Χιάδης Δία Φωκαιεύς, κᾶρυξ. Σωφάνης
Πολυκράτευς Κνίδιος, πένταθλος παῖδας Ἰσθμι-
Κούς. Νικόστρατος Νικοστράτου Ἀλεξανδρεύς,
ἀγενείους. Ἀριστόλας Ἀριστάνδρου Ῥόδιος,
ἄνδρας. Φιλόνικος Ἀλκίμ[ο]υ Πτολεμαιεύς ἀπ[ό]
Βάρκης, δόλιχον παῖδας Πυθικούς. Μενεκράτης
Μυωνίδου Χρυσαορεύς [ἀ]πό Στρατονικείας, παῖδας
Ἰσθμικούς. Φίλιππος Φιλ[ίππ]ου, ἄνδρας. Δίοπος
………………………………»

Από τη δ’ όψη της επιγραφής διασώθηκαν μόνο τα ονόματα των ένατων (210/09 π.Χ.)
και δέκατων (206/5 π.Χ.) Ασκληπιείων, όχι όμως των ενδέκατων (202/1 π.Χ.).

Στιχ. 76-85

«Θεύδωρος Θευκρίτου Ἁλικαρνασσεύς,

παῖδας Ἰσθμικούς. Γοργοσθένους Μύνδιος,
ἀγενείους. Ἰάσων Ἀρτεμιδώρου Ἰασεύς,
ἄνδρας. Λάκων Ἑρμοκλεῦς Ἁλικαρνασσεύς,
παγκράτιον παῖδας Πυθικούς.
Φιλωνίδας Κλειππίδα,
Παῖδας Ἰσθμικούς. Μακαρεύς Πλάτωνος,
ἀγενείους. Ἀρηϊκλῆς Ἡροδότου Χῖος,
ἄνδρας. Ἐξάκεστος Ἀριστείδα Μύνδιος,
ὁπλίταν. Ἀγίας Θευπρόπου Ῥόδιος.

Πάντως πριν το 241π.Χ. τα Ασκληπιεία διεξαγόταν κάθε χρόνο ως γιορτή με σκοπό

την απόδοση τιμών στον Ασκληπιό185. Συγκεκριμένα, πραγματοποιούνταν μια
μεγαλοπρεπής πομπή προς το ιερό άλσος με τη συμμετοχή των Ασκληπιάδων.
Μετέφεραν ένα καινούριο ραβδί στο ιερό και το πρόσφεραν στο θεό τοποθετώντας το
στο λατρευτικό του άγαλμα – το ραβδί ήταν το σύμβολο της δύναμης του θεού. Ο
Ιπποκράτης με επιστολή του προς τους Αβδηρίτες αναφέρει: «…Ἱπποκράτης
Ἀβδηριτῶν τῆ βουλῇ και τῷ δήμῳ χαίρειν. Ὁ πολίτης ὑμέων Ἀμελησαγόρης ἦλθεν ἐς Κῶ
και ἔτυχε τότ’ ἐοῦσ’ τῆς ῥάβδου ἡ ἀνάληψις ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ και ἐτήσιος ἐορτή, ὡς
ἴστε, πανήγυρις ἡμῖν καο πομπή πολυτελής ἐς Κυπάρισσον, ἥν ἔθος ἀνάγειν τοῖς τῷ θεῶ
προσήκουσιν»186.

Επειδή η γιορτή γινόταν σε τοπικό επίπεδο οι διοργανωτές αποφάσισαν να δώσουν

πανελλήνια μορφή στη γιορτή του Ασκληπιού. Οι Κώοι ήταν γνωστοί ως αθλητές οι
οποίοι συμμετείχαν και σε άλλες πανελλήνιες διοργανώσεις. Για παράδειγμα ο Κώος
Φιλίνος Ηγεπολίδου συμμετείχε στους Ολυμπιακούς αγώνες το 264 π.Χ. και 260 π.Χ.

185
Καραναστάσης, 1979, σελ. 18-19
186
Ασπετακη-Κυρίτση, Τουλάντα-Παρισίδη, 1998, σελ. 99

63
Μάλιστα, οι νίκες του τιμήθηκαν από τους συμπολίτες του και γι’ αυτό του
αφιερώθηκε ένας ανδριάντας. Επίσης, μνημονεύονται και ονόματα και άλλων Κώων
αθλητών, όπως του Δαμοκράτου, του Ξενόβροτου οι οποίοι συμμετείχαν σε αγώνες
στην Αθήνα και στις Θεσπιές. Για τη διεξαγωγή των Μεγάλων Ασκληπιείων η
Εκκλησία του Δήμου χορηγούσε ένα συγκεκριμένο ποσό, 1500 δραχμών, από το
θησαυρό στους ιεροποιούς, για την αγορά δύο βοδιών με χρυσωμένα κέρατα
«κάλλιστοι χρυσοκέρως βόες» οι οποίοι προσφέρονταν ο ένας στον Ασκληπιό και ο
δεύτερος στον Απόλλωνα. Επίσης, δύο δαμάλες θυσιάζονταν προς τιμή της θεάς
Υγείας και της Ηπιόνης. Επιπλέον, η λειτουργία της γυμνασιαρχίας είχε την ευθύνη για
τη οργάνωση των αθλητικών αγώνων. Ο υπεύθυνος άρχων, ο γυμνασίαρχος, είχε την
υποχρέωση να οργανώσει και να διακοσμήσει το χώρο των αγώνων ενώ μισθοδοτούσε
όλους όσους συμμετείχαν στους αγώνες. Ο ίδιος ήταν υπεύθυνος και για τις
λαμπαδηφορίες. Οι επιγραφές που βρέθηκαν και χρονολογούνται στα ελληνιστικά και
ρωμαϊκά χρόνια φανερώνουν την αίγλη αυτής της λειτουργίας 187. Όλοι οι δήμοι της
Κω είχαν δικαίωμα να παρευρίσκονται στις παραπάνω θυσίες. Οι Κώοι ήθελαν με κάθε
τρόπο να διοργανώσουν μια εντυπωσιακή γιορτή αντάξια των αντίστοιχων γιορτών
στην Ολυμπία, στη Νεμέα, στην Αθήνα «ὅπως οὖν ὑπαρχόντων χρημάτων συντελῆται
ἡ πανηγύρις ἀξίως τῶν θεῶν και τῆς πόλεως». Το 241 π.Χ. έλαβε χώρα η πρώτη εορτή
των Μεγάλων Ασκληπιείων με συμμετοχή αθλητών από πολλές ελληνικές πόλεις. Οι
ξένοι αθλητές αλλά και οι επισκέπτες διέμεναν σε διαμερίσματα μέσα στο χώρο του
Ασκληπιείου.

Όπως είναι εύκολα κατανοητό, η ασυλία του ιερού χώρου και η τέλεση των
Μεγάλων Ασκληπιείων έδινε κύρος και πανελλήνια αναγνωρισιμότητα στο νησί.
«]ΡΙΑΙΤΟ[
]ΙΩΝ δέχεσθ[αι
[τάς τε θυσίας και] τας ἐκεχειρία[ς και]
[τους ἀγῶνας εἶναι δε κ]αι το ἱερόν το[ῦ]
[Ἀσκληπιοῦ ἄσυλον] δοῦναι δε τοῖ[ς θεωροῖς]
εἶναι] δε αὐτούς και π[ροξένους
το δε ἀνάλωμα εἰς
ξιν (δ)οῦναι τον [ταμίαν] »188

Αξίζει επίσης να αναφερθούν και οι ιεροί νόμοι που προστάτευαν το ιερό άλσος
του Ασκληπιείου. Μία από τις παλαιότερες επιγραφές που έχουν σωθεί είναι του
δεύτερου μισού του 4ου αιώνα π.Χ. και αναφέρεται στην απαγόρευση της κοπής των
κυπαρισσιών μέσα και γύρω από το ιερό άλσος αλλά και την απομάκρυνσή τους από
το χώρο. Η εν λόγω ασέβεια τιμωρούνταν με πρόστιμο 1000 δραχμών. Οι επιμελητές
του τεμένους ήταν υπεύθυνοι για οποιαδήποτε καταγγελία189. Η επιγραφή IGXII 4, 284
σε έκθεση του αρχαιολογικού χώρου του Ασκληπιείου, αναφέρεται σε ιερό νόμο που
υπογράφτηκε για την προστασία του ιερού του Απόλλωνα Κυπαρισσίου και του

187
Καραναστάσης, 1979, σελ. 19-21
188
Serge, 1993, σελ. 53
189
Bosnakis- Hallof, 2005, σελ. 242-244

64
Ασκληπιού. Συγκεκριμένα, με αυτό το νόμο οριοθετήθηκε ο χώρος του τεμένους με
στόχο να αποφευχθούν τυχόν καταπατήσεις και συγχρόνως να προστατευτεί το ιερό
άλσος. Επίσης, ο νόμος όριζε να μην επιτρέπεται από κανέναν ευγενή αξιωματούχο η
κατάθεση προτάσεων ή ψηφοφορία για εκμετάλλευση του άλσους. Η κοπή των
δέντρων και η εκμετάλλευση της ξυλείας επιτρεπόταν μόνο σε περίπτωση χρήσης τους
για ιερά έργα, κάτι που θα ενέκρινε μόνο η Εκκλησία του Δήμου190. Η επιγραφή IGXII
4, 284 η οποία χρονολογείται το 300 π.Χ., αναφέρει τα εξής:
«Φίλιστος Αἰσχίνα εἶπε ·ὅπως
διαφυλάσσηται το τέμενος
τοῦ Ἀπόλλωνος τοῦ Κυπαρισ-
σίου και τ[οῦ Ἀσκλαπιοῦ] και μη-
δεί[ς τάμνηι τάς κυπ]αρίσσος
[τας ἔντοσθε το]ῦ περιεχομέ-
[νο]υ τόπου [ὑπ]ό τῶν ὅρων τοῦ
τεμένους, προστάτας μη-
δείς προτιθέτω μηδέ ἐπιψαφ[ι]-
ζέτω μηδέ γνώμαν μηδείς
ἀγορ[ευ]έτω ὡ]ς δεῖ καταχρῆ[σθαι]
τοῦ [κυπαρισσίνο]υ ξύ[λου----]
…………………….
ἐξέστω [----------, αἵ κα μη]
ἐκκλησίαι [δόξει καταχρῆσθαι]
εἴς τι τῶν ἱε[ρῶν ἔργων -------]
ἐπί τᾶι ἐκκλη[σίαι-------- -]
ἀνακαθαίρειν [το τέμενος και κυ]-
παρίσσος εἰς ὕ[λαν ---------κα]-
τα δένδρος , μ[ηδέ προστάτας τις
προθῆι μη[δέ ἐπιψαφίξηι -------]
-------------------------------»191
- Συμπληρωματικά στοιχεία για την προστασία του ιερού άλσους και τους όρους
κοπής των ξύλων είναι αναγεγραμμένα και στην επιγραφή IGXII 4,71, στιχ. 25-
30:

«ἐπί τῶι ἔλει ἄλλο δόξηι τ[ᾶι ἐκκλησίαι. μεταβ]αλλό[ν]τω δε και [τα]
ἐξαιρευμέν[α] ἐκ τοῦ θησαυ[ροῦ τοῦ Ἀπόλλω]νος ἐν τῶι ἱερ[ῶι]
τοῦ Ἀσκλαπιοῦ και αἵτινές και ἀπ[αρχαί ἐμβληθῶ]σι τῶι θεῶι, και ὅσσα κα
ἁ πόλις ξύλα [ἀ]γο<ρ>άξηι τῶν το[ῦ θεοῦ ἄλσεων, τάν ἀ]ξίαν τασσέτω ἁ
ἐκκλησία, τάν δε τιμάν ἀποφε[ρόντω τοί ἱεροποιοί π]αραχρῆμα ἐς τον θη-
σαυρόν, ἀποφερό[ν]τω δε και [τοι ἱεροφύλακες ὅσ[σα κα ποτέλθηι [τῶι]
τῶι θεῶι ὁποθεν[ο]ῦν….»192

190
Μποσνάκης, 2014, σελ. 94
191
Επιγραφικό Μουσείο Κω
192
Επιγραφικό Μουσείο Κω

65
 Μέσα από ένα μεγάλο αριθμό επιγραφών που βρέθηκαν στο χώρο του Ασκληπιείου
δίνονται σημαντικές πληροφορίες για ιερατικά θέματα. Είναι οι λεγόμενες
«διαγραφαί» στις οποίες υπάρχουν αναφορές για την πώληση του ιερατικού αξιώματος
κατόπιν δημοπρασίας. Συγκεκριμένα, σε περίπτωση ισοψηφίας η επιλογή του
ενδιαφερόμενου για το ισόβιο αυτό αξίωμα γινόταν με κλήρωση. Η όλη διαδικασία
διεξαγόταν από τους «πωλητάς» την 1η και 16η ημέρα του μήνα ενώ επιβαλλόταν η
προσφορά θυσίας από τους προστάτες για καλή υγεία όλων των μελών της οικογένειάς
του. Στο α’ μισό του 3ου αιώνα π.Χ. καταγράφηκε η πρώτη αναφορά για την πώληση
της ιεροσύνης, πιθανότατα για το θεό Ασκληπιό. Η πώληση της ιεροσύνης αποτελούσε
ένα σύνηθες φαινόμενο κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή κάτι που
επιβεβαιώνεται και από την πληθώρα των επιγραφών που έχουν βρεθεί193. Οι
διαγραφές αναφέρονται στην πώληση της ιεροσύνης στις εξής θεότητες (πάντα μέσα
από τις σωζόμενες επιγραφές): του Ερμού Εναγωνίου (IGXII 4, 298, β’ μισό 3ου αιώνα
π.Χ.), των Κορυβάντων (IGXII 4, 299, τέλος 3ου αιώνα π.Χ.), της Αφροδίτης
Πανδάμου και Ποντίας (IGXII 4, 302, 198 π.Χ. και IGXII 4, 319, τέλη 2ου αιώνα π.Χ.),
της Αφροδίτης στο δήμο της Αλάσαρνας (IGXII 4, 303, 3ος και 2ος αιώνας π.Χ.), του
Ευμενούς Β’ (IGXII 4, 306, α’ μισό του 2ου αιώνα π.Χ. και IGXII 4, 309, 180π.Χ.), του
Ασκληπιού, της Υγείας και της Ηπιόνης (IGXII 4, 311, 170-150π.Χ.), της Ομονοίας
(IGXII 4, 315, β’ μισό 2ου αιώνα π.Χ. και IGXII 4, 324, αρχές 1ου αιώνα π.Χ), του Διός
Αλσείου (IGXII 4, 328, 1ος αιώνας π.Χ.) και της Νίκης (IGXII 4, 330, 1ος αιώνας
π.Χ.)194.

Όλες οι διαγραφές βασίζονταν σε κοινά σημεία αποφάσεων όπως πότε θα πρέπει να

καταβάλλουν οι αγοραστές του δικαιώματος το αντίτιμο, σε πόσες δόσεις αλλά και τα
δικαιώματα - τιμές που θα απολάμβαναν. Οι επιγραφές ξεκινούν με το όνομα του
άρχοντα που «αγόρασε» την ιεροσύνη και παραθέτουν τις ακόλουθες πληροφορίες: α)
τα μέλη της επιτροπής που συμμετείχαν στη σύνταξη της διαγραφής, β) τις θυσίες που
θα πρέπει να πραγματοποιήσει ο αγοραστής, γ) το χρόνο της δημοπρασίας, δ) την υγεία,
την εντοπιότητα αλλά και την ηλικία του αγοραστή, ε) την ισόβια, συνήθως, άσκηση
του δικαιώματος με εξαίρεση από φόρους ή στράτευση, στ) την ενδυμασία των ιερέων,
όπως λευκός ή κόκκινος χιτώνας, στέφανο από ελιά και χρυσά κοσμήματα, ζ) τις
αρμοδιότητες σχετικά με τη διεξαγωγή των θυσιών και τον τρόπο λειτουργίας του
ναού, η) το ποσό που απαιτούνταν για τη αγορά της ιεροσύνης αλλά και την ποινή που
προβλεπόταν αν ο αγοραστής δεν πλήρωνε, θ) το χρηματικό έπαθλο, «γέρας» του ιερέα
για τις θυσίες, ι) το Θησαυρό και πως θα αξιοποιούνταν τα κέρδη του ια) τη διεξαγωγή
περισσοτέρων θυσιών στους ναούς γεγονός που θα επέφερε περισσότερα κέρδη. Μετά
την αναγραφή των παραπάνω η επιγραφή αναφέρεται στην υποχρέωση του αγοραστή
να τη δημοσιεύσει και να την τοποθετήσει μέσα στο ιερό χώρο του Ασκληπιείου. Αξίζει
να αναφερθεί ότι το ποσό για την αγορά της ιεροσύνης ήταν ιδιαίτερα υψηλό γεγονός
που δείχνει ότι οι ενδιαφερόμενοι ήταν μόνο πλούσιοι που επιθυμούσαν να ενισχύσουν

193
Wiemer, 2003, σελ. 263-310. Lupu, 2005, σελ. 9-21. Buraselis, 2008, σελ. 1-189
194
Επιγραφικό Μουσείο Κω

66
τη δόξα και τη φήμη τους. Αποτέλεσμα των διαγραφών ήταν η μεγάλη αύξηση των
ταμείων της πόλης, χρήματα που αξιοποιούνταν σε έργα του ιερού ή για συντήρησή
του. Φυσικά, η ποινή της αθέτησης των υποχρεώσεων του αγοραστή ήταν υψηλή, π.χ.
10.000 δραχμές195. Ακολουθούν παραδείγματα επιγραφών που βρέθηκαν στο χώρο του
Ασκληπιείου:

- Στήλη λευκού μαρμάρου, 3ος αιώνας π.Χ. φέρει πληροφορίες για την εξαγορά
της ιεροσύνης του Ασκληπιού:
«[Ἱερωσύνα]ς Ἀσκλ[απιοῦ]
[και Σεβα]στοῦ Και[σα]-
[ρος ἐπηγ]όρασε Μάρ[κος]
[ ] οὐ υἱός Λα[
[δραχμῶ]ν μυρίων[
]ΟΝΤΙ [

- Επιγραφή γραμμένη σε λευκό μάρμαρο περιέχει τη «διαγραφή» (ιερός

κανονισμός) για την πώληση της ιεροσύνης του βασιλιά Ευμένους Β’ της
Περγάμου, α’ μισό 2ου αιώνα π.Χ. Στιχ. 1-16

«ἀγαθαί τύχαι. τάδε συνέγραψαν τοί ἄνδρες τοί αἱρεθέ[ν]-

τες περί τᾶν θυσιᾶν και τᾶν ἄλλαν τιμᾶν αἵ συντελεύν-
[τ]αι βασιλεῖ Εὐμένει και ἐφ’ οἷς δεῖ τάν ἱερωσύναν πραθῆμε[ν],
Λεωνίδας Διοσκουρίδα, Διδύμαρχος Σωστράτου, Μακαρῖνος
Ἀρισ[τ]άρχου. ὁ πριάμενος τάν ἱερ[ω]σύνα[ν] βασιλέως Εὐμέ-
[ν]ο[υ]ς ἔστω ὁλόκλαρος και ὑγιής και μη νεώτερος ἐτῶν ὀκ[τώ].
[λ]αμβανέ[τω] δε γέρη πάντων [τῶ]ν θυομένων δέρμα, τ[ῶν]
[ἐ]τέλων [δε κ]αι σκέλος. ἐπιτιθέτω δε τα ἱε[ρά] πᾶσι [το]ῖς θύ-
[ν] ἀγώνων τῶν συ[ν]τελευμένων βασιλεῖ Εὐμένει. σπενδέτ[ω]
ἐν τοῖς ἄ[λλοις ἀγ]ῶσιν πᾶσιν καθάπερ και τοί ἄλλο[ι] ἱερεῖς και
[ἐ]μ π[ροεδρίαι] καθήσθω. ἀφείσθω δε και τᾶν λ[ε]ιτουργιᾶν παςᾶν
[χωρί]ς τ[ρ]ιηραρχίας. τοί πωληταί ἀποδόσ[θ]ων τάν ἱερωσύναν
[τά]ν τιμάν καταβαλεῖν ἐπί τός ταμ[ί]ας. καταβολάς ποιησ[εῖ]-
[τ]αι τρεῖς, τάν μέν πράταν ἐμ μηνί Κα[φισίωι τῶι μετά μ[όναρχον]
…………………………….»196

- Επιγραφή του β’ μισού του 2ου αιώνα π.Χ. αναγράφει την πώληση της
ιεροσύνης της Αφροδίτης Πανδάμου και Ποντίας. Η εν λόγω επιγραφή σώζεται
σχεδόν ακέραια με όλες τις πληροφορίες που αναφέρθηκαν σχετικά με τη
διαδικασία της πώλησης.

Στιχ. 1-10

195
Wiemer, 2003, σελ. 271-272
196
Επιγραφικό Μουσείο Κω, IGXII 4, 306

67
«ἁ δε πρᾶξις ἔστω τᾶι ἱερεῖαι κατά τῶν μη ἐπιτελεσάντων τ[α γεγραμμέ]-
να καθάπερ ἐγ δίκας. ὅπως δε μηδεμία ἀντιλογία γίνηται ὁπ[οθενοῦν μη]-
θενί ποτί μηδένα περί τᾶς ἀξίας τῶν ἱερείων, ἐξέστω τῶι θύ[οντι, αἵ]
τις κα δήληται, ὧν ὅσιόν ἐστιν θύειν τᾶι θεῶι καταβαλεῖν τῶν [γερῶν]
το διατεταγμένον. τοί στρατευόμενοι ἐν ταῖς μακραῖς ναυσίν ἐ[πεί]
κα καταλύωντι τον πλοῦν θυόντω τᾶι Ἀφροδίται τᾶι Ποντίαι ἐπί τ[οῦ]
προγεγραμμένου βωμοῦ ἱερεῖον τέλειον ἀφ’ ἑκάστας σκανᾶς ἀπό
δραχμᾶν τριάκοντα ἤ καταβαλλόντω τῶν γερῶν καθ’ ἑκάσταν σκα-
νάν τᾶι ἱερείαι δραχμάς δεκαπέντε και ἐς τον θησαυρόν δραχμάν»
………………………………………..»197.

Μία άλλη ομάδα επιγραφών που βρέθηκαν στο χώρο του Ασκληπιείου και
αναφέρονται στη λειτουργία του χώρου και δίνουν σημαντικές πληροφορίες για την
οριοθέτηση του χώρου λατρείας μιας θεότητας (ὅροι). Συνήθως οι χώρο αυτοί
ορίζονταν από τις οικογένειες ως χώροι συνάντησης και λατρείας μιας θεότητας198. Οι
δωρικές θεότητες που αναφέρονται στους όρους μαρτυρούνται σε άμεση σύνδεση με
συγκεκριμένα γένη της Κω. Παραδείγματα: η επιγραφή IG XII, 4,2,1210 περιέχει
δεκατέσσερεις όρους που αναφέρονται στη λατρεία του Διός από τοπικές οικογένειες.
Άλλα επίθετα που προσδίδονται στο Δία είναι Ικέσιος, Φάτριος, Μαχανεύς και
Ολύμπιος199. Στην επιγραφή IG XII 4,2,1226 φαίνεται να λατρευόταν η Αθηνά και
μάλιστα ως προστάτιδα των φυλών μιας οικογένειας200. Η επιγραφή IG XII4, 2, 1216
φέρει ονόματα Κώων οικογενειών Καλλίνδαι, Αστυκλίδαι, Λαιστραπίδαι οι οποίες
φαίνεται να λάτρευαν ιδιωτικά ή δημόσια τις Μοίρες201.

Όλες οι παραπάνω επιγραφές βρέθηκαν στο χώρο του Ασκληπιείου από τον
αρχαιολόγο R. Herzog κατά τη διάρκεια των ανασκαφών. Αρκετές σώζονται ακέραιες
αποκαλύπτοντας σημαντικές πληροφορίες για τη λειτουργία και οργάνωση του ιερού
χώρου. Τη δημοσίευση τους ανέλαβε ο Herzog αλλά δυστυχώς αρρώστησε και δεν
πρόλαβε. Ακολούθως, η Ακαδημία του Βερολίνου ανέθεσε στον Klaffenbach να τις
δημοσιεύσει στα Πρακτικά της Ακαδημίας του Βερολίνου με τίτλο “Asylie Urkunden
Aus Kos” (δηλαδή «έγγραφα ασυλίας από την Κω»).

3.5. Τα ιατρικά εργαλεία του Ασκληπιείου

Οι αρχαιολογικές έρευνες έφεραν στο φως πολλά ιατρικά εργαλεία μέσα από το
χώρο του Ασκληπιείου. Σχετικά με τα ιατρικά αντικείμενα οι απόψεις διίστανται τόσο
για τη χρονολόγησή τους όσο και για το αν ήταν χρηστικά ή αφιερώματα προς το θεό

197
Επιγραφικό Μουσείο Κω, IGXII 4, 319
198
Guarducci, 1987, σελ. 394
199
Sherwin -White, 1978, σελ. 341, αρ. έκθεσης 23
200
ο.π., σελ. 158, αρ. έκθεσης 25
201
ο. π., σελ. 165-167, 326, 351, 364, αρ. έκθεσης 26

68
Ασκληπιό. Ο όγκος των ευρημάτων είναι αξιοθαύμαστος και ένας από τους
μεγαλύτερους που έχει βρεθεί (τα περισσότερα έχουν βρεθεί στην Έφεσο). Ο
ανασκαφέας του Ασκληπιείου όταν έφερε στο φως τα ιατρικά εργαλεία τα χαρακτήρισε
ως αφιερωματικές προσφορές ασθενών που γιατρεύτηκαν προς το θεό Ασκληπιό. Αυτή
η θέση του Herzog στηρίζεται στο γεγονός ότι κοντά στα ευρεθέντα ιατρικά
αντικείμενα συμπεριλαμβάνονταν και μαρμάρινα αφιερώματα που απεικόνιζαν
ανθρώπινα μέλη, όπως ένα αυτί, ένα πόδι, ανδρικά και γυναικεία μέλη που έχρηζαν
θεραπείας202.
Σχετικά με τη χρονολόγηση των εργαλείων ο Meyer- Steineg παραθέτει την εξής
άποψη: τοποθετεί χρονολογικά τα αντικείμενα στην ελληνιστική εποχή ή ακόμη και τη
ρωμαϊκή καθώς βρέθηκαν κοντά σε άλλα τέχνεργα της ίδιας εποχής 203. Όμως ο ίδιος,
μελετώντας προσεκτικότερα το υλικό των ιατρικών εργαλείων εκ των οποίων δύο είναι
ασημένια ενώ τα περισσότερα είναι από κράμα χαλκού και κασσίτερου, υλικά γνωστά
από την προϊστορική εποχή, κατέληξε στο συμπέρασμα της χρονολόγησής τους λίγο
πριν το 2ο αιώνα π.Χ. Επιπλέον, ο Ιπποκράτης αναφέρει ότι χρησιμοποιούσε τα
παρόμοια εργαλεία κατασκευασμένα από χαλκό και κασσίτερο. Επομένως, η
χρονολόγησή των ευρεθέντων εργαλείων θα πρέπει να τοποθετηθεί κοντά στην εποχή
του Ιπποκράτη204.
Ακολουθεί αναφορά στα πιο γνωστά ιατρικά εργαλεία όπως παρουσιάζονται στη
διδακτορική διατριβή του Κωνσταντίνου Γ. Πουρναρόπουλου «Τα ιατρικά εργαλεία
των Αρχαίων Ελλήνων» (Αθήνα, 1973)
-“Κοίλη Μήλη”: αγκιστρωτό εργαλείο με διπλή λειτουργία, κατασκευασμένο από
μπρούντζο με το οποίο επενέβαιναν σε συρίγγια. Ο Ιπποκράτης το χρησιμοποιούσε
πολύ συχνά με πολλές παραλλαγές205.

-“Σπαθομήλη”: μπρούτζινη κατασκευή που χρησίμευε για αλοιφές γι’ αυτό και η μία
της πλευρά ήταν πιο πλατιά ενώ η άλλη κυκλική206.

-Στην κατηγορία των μαχαιριδίων υπάρχουν τα εξής: “μάχαιρα” ή “μαχαιρίδιον” ή

“μαχαίριον” ή “μαχαιρίς”207. Ήταν από ορείχαλκο και με καμπύλη λεπίδα αλλά και η
“οξεία μαχαιρίς” η οποία ήταν από μπρούντζο και πιο μυτερή208.

202
Herzog, 1931, σελ. 148
203
Meyer -Steineg, 1912, σελ. 5-7
204
Ζερβός, 1940, σελ. 475-582
205
Meyer -Steineg, 1912, σελ. 24, 40. Πίνακας ΙΙΙ, εικόνα 4
206
ο.π., σελ.23,24,28. Πίνακας ΙΙΙ, εικόνα 8
207
ο.π, σελ. 30. Πίνακας ΙV, εικόνα 5
208
ο.π, σελ.31. Πίνακας ΙV, εικόνα 3

69
-Ημισπάθιον: κατασκευή από μπρούντζο , κοπτικό εργαλείο για εγχειρήσεις, με τη
μορφή μικρού κουταλιού στη μία πλευρά και μικρού μαχαιριού στην άλλη209.

-Οστάγρα: είχε και τις ονομασίες οστεάγρα ή οστεοκόπος. Ο Ιπποκράτης το ονόμαζε

οστεολόγος ή οστεουλκός. Από την ονομασία του γίνεται φανερή και η χρήση του -
μπρούντζινο χειρουργικό εργαλείο για τα οστά που είχαν καταστραφεί210.

-Σαρκολάβος: ή αλλιώς Σαρκολαβίς ή Σαρκόλαβον. Κατασκευασμένη από μπρούντζο

ήταν προορισμένη για εγχειρήσεις211.

-Λαβίδα βλεφαρίδων: μπρούντζινο εργαλείο212.

-Μύδιον πλατύστομον: χρησιμοποιούνταν σε επεμβάσεις για την εξαγωγή

σταφυλής213.

-Άγκιστρα: μπρούντζινος βλεβαροδιαστολέας ή αιχμηρό για χρήση σε πληγές 214.

209
ο.π., σελ. 31. Πίνακας ΙV, εικόνα 10
210
Meyer -Steineg, 1912, σελ. 37. Πίνακας V, εικόνα 2
211
ο.π., σελ.39. Πίνακας V, εικόνα 3
212
ο.π., σελ. 39 Πίνακας V, εικόνα 4
213
ο.π., σελ. 39. Πίνακας V, εικόνα 6
214
ο.π., σελ. 41. Πίνακας VI, εικόνα 3, Πίνακας VII, εικόνα 5

70
-Βελόνη συριγγίου: μπρούντζινη βελόνη με οπή, από την οποία περνούσαν χοντρή
κλωστή για τη ραφή των τραυμάτων215.

-Κοχλιοειδές σωληνάριο: μπρούντζινη κατασκευή - εργαλείο σε σχήμα σωλήνα που

στη μία του πλευρά είναι πιο πλατύ,. Ο Ιπποκράτης το αναφέρει ως αυλίσκο, ευθύτρητο
ή κλυστηρίδιον216.

-Επίπεδο ιατρικό δοχείο: μπρούντζινο μικρό δοχείο στο οποίο φυλάσσονταν αλοιφές
για τα μάτια. Πιθανότατα στηρίζονταν πάνω σε μια βάση η οποία έχει χαθεί217.

-Εργαλειοθήκη: μικρή μπρούντζινη κατασκευή στην οποία φυλάσσονταν κυρίως τα

ιατρικά χειρουργικά εργαλεία για τα μάτια. Πιθανότατα να έφερε και θήκες για τη θέση
των εργαλείων218.

215
ο.π., σελ. 45. Πίνακας VΙΙ, εικόνα 5
216
Meyer -Steineg, 1912, σελ. 42. Πίνακας VII, εικόνα 7, Πουρναρόπουλος, 1973, σελ. 192,233
217
ο.π, σελ.49. Πίνακας VΙΙ, εικόνα 1
218
ο.π., σελ.49. Πίνακας VΙΙΙ, εικόνα 2

71
-Τρίφτης αλοιφών: μπρούντζινο εργαλείο που χρησιμοποιούνταν για την επάλειψη
αλοιφών219.

- Επίπεδο κοχλιάριο: μπρούντζινο εργαλείο στο οποίο τοποθετούσαν τη σκόνη και την
αλοιφή κατά τη διάρκεια εγχειρήσεων στα μάτια220.

- Πυρηνοειδής καυτήρας: μπρούντζινο εργαλείο που χρησιμοποιούνταν στις

καυτηριάσεις. Βρέθηκε τοποθετημένος μέσα στην εργαλειοθήκη όπως και τα
προαναφερθέντα οφθαλμολογικά εργαλεία221.

- Βλεφαροκάτοχοι: ή βλεφαροδιαστολείς, αγκιστροειδή μπρούντζινα ιατρικά εργαλεία,

δύο τεμαχίων για να συγκρατούν τα βλέφαρα των ασθενών ανοιχτά για την
εγχείρηση222.

-Παρακεντηντήριο ή παρακεντήριο: χειρουργική βελόνη από ασήμι για τις

παρακεντήσεις223.

-Μαχαιρίδιο με πτερυγοτόμο λεπίδα: άλλο ένα οφθαλμολογικό χειρουργικό εργαλείο

από ασήμι, με το οποίο αφαιρούσαν τις βλεφαρίδες224.

219
ο.π., σελ.41,48. Πίνακας VΙΙΙ, εικόνα 3
220
ο.π., σελ.25,41. Πίνακας VΙΙΙ, εικόνα 4
221
Meyer -Steineg, 1912, σελ.23. Πίνακας VΙΙΙ, εικόνα 5
222
ο.π., σελ.41. Πίνακας VΙΙΙ, εικόνα 6,7
223
ο.π., σελ.45. Πίνακας VΙΙΙ, εικόνα 10
224
ο.π., σελ.29,36. Πίνακας VΙΙΙ, εικόνα 11

72
 Ο Ιπποκράτης γνώριζε πολύ καλά τα υλικά από τα οποία ήταν κατασκευασμένα
τα ιατρικά εργαλεία και τα χρησιμοποιούσε ανάλογα με την περίσταση. Αναφέρει:
«Χαλκώματι δε πλήν τῶν ὀργάνων, μηδενί χρήσθω. καλλωπισμός γαρ τις εἶναι μοι δοκεῖ
φορτικός σκεύεσι τοιουτέοισι χρῆσθαι…τα δ’ ὄργανα πάντα εὐήρη προς την χρείαν
ὑπάρχει δεῖ τῷ μεγέθει και βάρει και λεπτότητι». Δηλαδή όλα τα αντικείμενα θα πρέπει
να είναι κατασκευασμένα αναλόγως της χρήσης, του μεγέθους και του βάρους τους.
Το πιο συνηθισμένο μέταλλο που χρησιμοποιούσε ο Ιπποκράτης για τα ιατρικά του
εργαλεία ήταν ο ορείχαλκος, κράμα χαλκού, κασσιτέρου, ψευδάργυρου, μολύβδου,
θείου και σιδήρου. Οι αναλογίες των υλικών που χρησιμοποιούσε κάθε φορά για την
κατασκευή ενός εργαλείου εξαρτιόταν από τη χρήση τους, αν δηλαδή το ήθελε πιο
ανθεκτικό ή πιο μαλακό. Γνώριζε πολύ καλά τις ιδιότητες των δύο μετάλλων, του
χαλκού και του κασσίτερου, και τα χρησιμοποιούσε αναλόγως225.
Από όλα τα παραπάνω προκύπτει το συμπέρασμα ότι το Ασκληπιείο της Κω δεν
αποτελούσε απλά έναν ιερό χώρο λατρείας του Θεού Ασκληπιού και του Απόλλωνα
αλλά έναν αξιόλογο και πολύ γνωστό χώρο θεραπείας ασθενών από όλο τον τότε
γνωστό κόσμο. Ασθενείς από πολλά και μακρινά μέρη γνωρίζοντας τη φήμη της
ιπποκρατικής ιατρικής επισκέπτονταν το Ασκληπιείο για να θεραπευτούν.

3.6. Η θρησκευτική λατρεία του Ασκληπιείου της Κω

Το Ασκληπιείο της Κω εξαρχής δημιουργήθηκε για τη λατρεία του Ασκληπιού. Η

λατρεία του ξεκινάει από το 6ο αιώνα π.Χ. όχι όμως στο χώρο του Ασκληπιείου αλλά
πιθανότατα σε κάποιο άλλο τόπο της πόλης. Αυτό το γεγονός επιβεβαιώνεται και από
επιγραφές που βρέθηκαν στην παλιά πρωτεύουσα του νησιού, την Αστυπάλαια.
Οι μυθολογικές αναφορές για την προέλευση της λατρείας του Ασκληπιού στην Κω
μαρτυρούν την ένωση του γιου του, Ποδαλείριου με την Σμύρνα, κόρη του βασιλιά της
Καρίας (την εποχή εκείνη η Κως βρισκόταν υπό καρική κυριαρχία) ο οποίος ερχόταν
από τον Τρωικό πόλεμο. Άλλη εκδοχή αναφέρει τους δύο γιους του, το Μαχάονα και
τον Ποδαλείριο να μετοικούν στη Μεροπίδα την οποία είχε κυριεύσει ο Ηρακλής
επιστρέφοντας από την Τροία. Τέλος, άλλη παράδοση κάνει λόγο για το γάμο του
Ασκληπιού με την Ηπιόνη , κόρη του βασιλιά Μέροπα.

Οι παρακάτω γραπτές μαρτυρίες προσεγγίζουν ευκρινέστερα την ιστορική

προέλευση της λατρείας του Ασκληπιού στην Κω. Η πρώτη μαρτυρία αναφέρει ως
τόπο προέλευσης της λατρείας του την Τρίκκη, θεσσαλική πόλη. Συγκεκριμένα, ο
Πίνδαρος και ο Ηρώνδας γράφουν:
Πίνδαρος: «Τρίκκης ἐξ ἱερῆς ἥκω θεός, ὅν ποτέρ μήτηρ
Φοίβου ὑπευνηθεῖσα κυεῖ σοφίης βασιλήα
ἵδριν ἱητρίης Ἀσκληπιόν…»

Μετάφραση: «Από την ιερή Τρίκκη, έρχομαι εγώ ο θεός,

225
ο.π., σελ.8-11. Πουρναρόπουλος, 1973, σελ. 5-8, 11

73
 τον οποίο κάποτε η μητέρα μου,
αφού συνευρέθη από το Φοίβο, γέννησε εμένα τον Ασκληπιό
κύριο της σοφίας, γνώστη της ιατρικής…» 226

Και συμπληρώνει ο Ηρώνδας: «…χαίροις, ἄναξ Παίηον,

ὅς μέδεις Τρίκκης και Κων γλυκήαν
Κηπίδαυρον ὠικηκαε…»
Μετάφραση: «Χαίρε θεέ Ασκληπιέ,
Που κατοικείς στην Τρίκκη
Και τώρα στην γλυκειά την Κω και τη Επίδαυρο έχεις
Το σπίτι σου…»227
Επίσης, ο Ηρώνδας στο 2ος μίμο του, ο «Πορνοβοσκός» συνεχίζει:

«…νῦν δείξεθ’ ἡ Κῶς κω

Μέροψ κόσον δραίνει, χω
Θεσσαλός τιν’ εἶχε χηρακλῆς
δόξαν, χωσκληπιός Κῶς
ῆλθεν ἐνθάδ’ ἐκ Τρίκκης,
κητικε Λητοῦν ᾧδε τευ
χάριν Φοίβη ταῦτα σκοπεύντες
πάντα την δίκην ὁρθηι
γνώμηι κυβερνᾶτ’, «ὡς ὁ Φρύξ τα νῦν
ὑμῖν πληγεῖς ἀμείνων ἐσσετ’ εἰ
τι μη ψεῦδος ἐκ τῶν παλαιῶν
ἡ παροιμίη βάζει…»

Μετάφραση: «Έτσι θα δείξετε πόσο λογαριάζετε την Κω

και το Μέροπα, αν τιμάτε το Θεσσαλό και τον Ηρακλή
γιατί ήρθε εδώ ο Ασκληπιός από την Τρίκκη
και για κάποιο λόγο η Φοίβη γέννησε εδώ τη Λητώ.
Αυτά να ‘χετε στο νου σας και έτσι θα κρίνετε
δίκαια, γιατί αν καταδικαστεί τώρα ο Θαλής,
θα γίνει Παθός και μαθός, όπως λέει
και η παροιμία η γνωστή,
και ψέμματα δε λέει..»228
Μια δεύτερη γραπτή μαρτυρία του ιστοριογράφου και γεωγράφου Παυσανία
υποστηρίζει ότι οι Δωριείς έκαναν γνωστή τη λατρεία του θεού Ασκληπιού αρχικά
στην Επίδαυρο, μετά στην Κνίδο και έπειτα στην Κω: «Ο κόσμος λέει ότι δεν είναι
Λάκωνες αλλά Επιδαύριοι από την Αργολίδα. Έπλεαν προς την Κω σε μια δημόσια
αποστολή στον Ασκληπιό και το πλοίο τους έπιασε σ’ αυτό εδώ το έδαφος της Λακωνίας
και έμειναν και εγκαταστάθηκαν εδώ εξαιτίας οραμάτων που είδαν στον ύπνο τους. Και
λένε ότι ένα φίδι από την πατρίδα, που το είχαν φέρει από την Επίδαυρο, ξεγλίστρησε

226
Πινδάρου, Πυθιονικός, ΙΙΙ
227
Ηρώνδας, ΙV μίμος Ασκληπιω, ανατιθείσαι και θυσιάζουσαι
228
Ηρώνδα, ΙΙ, μίμος, Πορνοβοσκός, στιχ. 95-102

74
από το πλοίο και βυθίστηκε στη θάλασσα, όχι πολύ μακριά. Εξαιτίας των οραμάτων που
είδαν στον ύπνο τους και του οιωνού με το φίδι, αποφάσισαν να μείνουν και να ζήσουν
εδώ. Εκεί όπου το φίδι μπήκε στη θάλασσα, υπήρχαν βωμοί του Ασκληπιού με
ελαιόδενδρα ολογυράς»229. Αν και προκύπτουν πολλά ερωτήματα για την ακριβή
πορεία του θαλάσσιου ταξιδιού εντούτοις γίνεται σαφές η ύπαρξη της λατρείας του
Ασκληπιού από το 424 π.Χ.230. O Herzog αναφέρει ότι ο Παυσανίας με τη
συγκεκριμένη ιστορία επιβεβαιώνει την άποψη ότι οι Επιδαύριοι έφεραν τη λατρεία
του Ασκληπιού στην Κω και ίδρυσαν το ιερό. Αλλά και ο Επιδαύριος Ίσυλλος στον
«΄Υμνο του Απόλλωνα» (τέλη 4ου αιώνα π.Χ.) δέχεται την παραπάνω άποψη.
Από τον 3ο αιώνα π.Χ. οι Κώοι θεωρούσαν ότι η λατρεία του Ασκληπιού έφτασε
στην Κω από τη θεσσαλική Τρίκκη, καθώς οι ίδιοι είχαν στενές σχέσεις με τους
Θεσσαλούς. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως ένα ψηφιδωτό το οποίο αποτελεί απόδειξη
της «εισαγωγής» της λατρείας του στην Κω. Το εν λόγω ψηφιδωτό απεικονίζει το θεό
Ασκληπιό να φτάνει με μία βάρκα στο νησί. Ένας Κώος τον υποδέχεται με τιμές, ενώ
στην πλαγιά ενός λόφου είναι καθισμένος ο Ιπποκράτης σε στάση δασκάλου.
Περίοδος ακμής της λατρείας του Ασκληπιού αποτελεί το διάστημα μεταξύ 3ου και
2ου αιώνα π.Χ. γεγονός που κατατάσσει τον ιερό χώρο του Ασκληπιείου ως ένα από τα
σπουδαιότερα και αντάξιο με αυτά της Επιδαύρου και της Τρίκκης. Πριν την
ανοικοδόμησή του οι Κώοι κατέφυγαν στο μαντείο των Δελφών για να πάρουν την
εύνοιά του. Με βάση τα σωζόμενα αρχαιολογικά κατάλοιπα ο Herzog θεωρεί το 350
π.Χ. ως πιθανή ημερομηνία για τη δημόσια λατρεία του Ασκληπιού, χωρίς φυσικά να
αποκλείεται η ύπαρξη και παλαιότερων κτιριακών και ναϊκών οικοδομημάτων προς
τιμή του Ασκληπιού (όπως φυσικά έχει γίνει λόγος προηγουμένως)231. Σε καταλόγους
που έχουν βρεθεί γίνονται αναφορές σε θυσίες προς τιμή του Ασκληπιού και μάλιστα
πριν από τον Απόλλωνα τον Κυπαρίσσιο. Συμπερασματικά, μόνο μυθολογικές
αναφορές υποστηρίζουν μια πρωιμότερη λατρεία του Ασκληπιού (η άφιξη του
Ποδαλείριου στην Κω μετά τον Τρωικό πόλεμο).
Ευρεθείσες επιγραφές του 3ου αιώνα π.Χ. από το ιερό χώρο του Ασκληπιείου
επιβεβαιώνουν τη λατρεία του Απόλλωνα και του Ασκληπιό, οι οποίες μάλιστα
προστατεύονταν και από ιερούς νόμους:

-Μαρμάρινη λευκή στήλη αναφερόμενη στη λατρεία του Ασκληπιού

« ἐμ πᾶ]σιν
[ἀγαθά τ[ᾶι πατρίσι παρα[σχῶν, καιρόν ο]ὐθένα
[παραλε]ίπων εἰς το μηθενό[ς τῶν χρη]σίμων
[καθυ]στερεῖν ταμ πόλιν ὑπέρ ὧγ κα[ί β]ασιλεύς
[Πτολεμαῖος ἔγραψε ὑπέρ αὐτοῦ ἐν [ἐ]πιστολαί
[ἀ]ν ἔπεμψε ποτί τον δᾶμον ὑπέρ τάς θυσία[ς]
ἇς//// ἐπέσταλκε τῶι τε Ἀσκληπιῶι και

229
Παυσανίας, Λακωνικά ΙΙΙ, 23,6
230
Sherwin – White, 1978, σελ.156-157
231
Herzog – Schazmann, 1932, σελ.88-91

75
 τοῖς ἄλλοις θεοῖς ἀπάγοντα Καφ[ισ]οφῶντα
μετά τῶν συνθεωρῶν ἐμφα[ν]ίζων [α]ὐτόν ἄξ[ιον]
ἧμεν τας ἀποστολάς διά τε τάν [.]Ο[ΑΝ κ[αι]
τάν προ[θυ]μίαν [ ]αν εἶπα[ν ] τον»232

-Στήλη γκρι μαρμάρου, σε σχήμα εξάγωνου δίνει πληροφορίες για προσφερόμενη τιμή
στο θεό Ασκληπιό
«[
]ΙΙΩΝ[…τ]οῦ προκα[θηγε]-
μόνος θεο[ῦ] Ἀσκληπ[ιοῦ]
την ἀνάστασιν τ[οῦ ἀνδρι]-
άντος ποιησαμένου τοῦ
πατρός αὑτοῦ
Ποσειδωνίο[υ
σωτήρ]»
-Επιγραφή γραμμένη σε λευκό μάρμαρο για τη λατρεία του Απόλλωνα που
προστατεύονταν από ιερό νόμο

«[…..]ΩΣΙ[…..]ΥΝΙΕΙΣΑΙ[
[ον] και δίκαιον ἀποδώσω
[.]σώνται, ὧν τε κα λαμ[βάνω χρημάτων τα μέν ἀνα]-
Λώσω, και τα περιεόντα [ἰποδώσω τοῖς ἱεροταμίαις]
ὡς ταῦτα ἀλαθῆ ἔσσε[ται τοῖς θεοῖς ἔστω μαρτύ]-
ριον εὐορκεῦντι μεμ μοι [ἀγαθά ἔστω, ἐπιορκεῦντι δε]
ἐνάντια τούτων, τοῖς [ το ἀργύριον φόντω τοί ἱεροτα]-
μίαι τοί σύν Κλευχίωι, [και αἵ κα τις μη δήλῃται δόμεν],
δις ὀφηλεῖ τῶι Ἀπόλλω[νι, και τοῖς δαμόταις πεντα(?)]-
κατίας δραχμάς. τοί δ[έ λόγον ποιήσα]-
ντες τοῦ ἀργυρίου κατ[αβαλλόντω ἐς κιβώτιον. τοι
θα κα τοί δαμόται ψα[φίξαιντο, φιάλαν (?) ἀνατιθέν]-
τω ἀργυρέαν ἐπί τά[ν τράπεζαν τῶι Ἀπόλλωνι, οὗ-
σαν μη ἐλάσσονο[ς ἀξίαν δραχμᾶν
ὄντι ἐπεί κα] » 233
Επιπλέον, οι πηγές κάνουν λόγο για τη γιορτή της «Ανάληψης της Ράβδου ες
Κυπαρίσσιον» η οποία διαδραματίζοταν την 7η ημέρα του μήνα Αρταμιτίου προς τιμή
του θεού Ασκληπιού. Οι Ασκληπιάδες έφηβοι μετέφεραν μία νέα ράβδο στο ιερό και
την εναπόθεταν στο άγαλμα του θεού. Η ράβδος αποτελεί σύμβολο του θεού
Απόλλωνα και έδινε κύρος και δύναμη στο θεό. Γι’ αυτό έπρεπε η συγκεκριμένη τελετή
να γίνεται κάθε χρόνο. Για τη συγκεκριμένη γιορτή ο Ιπποκράτης γράφει προς τους
Αβδηρίτες: «Ἱπποκράτης Ἀβδηριτῶν τῇ βουλῆ και τῷ δήμῳ χαίρειν. Ὁ πολίτης ὑμέων
Ἀμελησαγόρης ἦλθεν ἐς Κῶ ἔτυχε τοτ’ ἑοῦσα τῆς ῥάβδου ἡ ἀνάληψις ἐν ἐκείνῃ τῆ μέρᾳ

232
Herzog, 1899, σελ. 118-157
233
Serge, 1993, σελ. 39

76
και ἑτήσιος ἑορτή, ὡς ἵστε, πανήγυρις ἡμῖν και πομπή πολυτελής ἐς κυπάρισσον, ἥν ἕθος
ἀνάγειν τοῖς τῷ θεῷ προσήκουσιν»234.

Ο ναός του Ασκληπιού που βρίσκεται στο ανώτερο άνδηρο αλλά και το Ιερό Άλσος
αποτελούσαν τους κυρίως χώρους λατρείας του. Συγκεκριμένα, απαγορεύονταν με
διατάγματα η κοπή δέντρων καθώς θεωρούνταν ασέβεια προς το θεό. Ο Παυσανίας
αναφερόμενος στο ιερό άλσος της Επιδαύρου επισημαίνει: «Το δε Ἱερόν Ἄλσος τοῦ
Ἀσκληπιοῦ περιέχουν ὅροι πανταχόθεν οὐδέ ἀποθνῄσκουσιν, οὐδέ τίκτουσιν αἱ γυναῖκες
σφίσιν ἐντός τοῦ περιβόλου». Η μαρτυρία αυτή πιθανόν να ίσχυε και για την Κω,
δηλαδή δεν επιτρεπόταν να πεθάνει κάποιος ή μια γυναίκα να γεννήσει στο χώρο του
Ιερού Αλσους.

Αξίζει να αναφερθεί ότι στο χώρο του Ασκληπιείου λατρεύονταν και άλλες
θεότητες. Ο Παιήων ήταν γνωστός για τις θεραπευτικές του ιδιότητες και λατρεύονταν
από τον 5ο αιώνα π.Χ. Επίγραμμα του 5ου/4ου αιώνα π.Χ. το οποίο εντοπίστηκε στο
τρίτο επίπεδο του χώρου φέρει την επιγραφή «Παιάνος εν Άλσει». Πιθανότατα
αποτελεί επίθετο του Απόλλωνα του Κυπαρισσίου235. Μία ακόμη λατρεία η οποία
συνδεόταν με τον Ασκληπιό ήταν των θεοτήτων της Υγείας και της Ηπιόνης, κυρίως
τον 3ο αιώνα π.Χ. καθώς είναι προφανής ο λόγος της κοινής τους λατρείας.
Αφιερώματα και θυσίες σχετίζονται περισσότερο με το ζεύγος Ασκληπιού -Υγείας και
λιγότερο με την Ηπιόνη. Πιθανότατα, η Υγεία θεωρούνταν η γυναίκα του Ασκληπιού
στην Κω ενώ ταυτόχρονα υπήρχε η επιθυμία προσωποποίησης της υγείας. Η Υγεία
αναπαρίσταται σε άγαλμα να κρατά ένα φίδι που δίνει το αυγό -σύμβολο της ζωής και
της αναγέννησης. Το εν λόγω άγαλμα φιλοξενείται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της
Κω.

Όσο για τους υπόλοιπους συγγενείς του Ασκληπιού, όπως η Ιασώ, η Πανάκεια και
ο Τελεσφόρος δε φαίνεται να τιμούνταν ιδιαιτέρως στην Κω καθώς δε βρέθηκαν
αφιερώματα ή αγάλματά τους. Ωστόσο, οι γραπτές πηγές αποδεικνύουν τη δημόσια
λατρεία επιφανών ανδρών όπως του Μεγάλου Αλεξάνδρου ή γυναικών. Η άποψη αυτή
επιβεβαιώθηκε από τον Herzog ο οποίος βρήκε στο γ΄ άνδηρο του Ασκληπιείου, κοντά
στο ναό του Ασκληπιού κεφαλή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, έργο του Λυσίππου.
Επίσης, στο β’ άνδηρο βρέθηκαν χάλκινα κομμάτια ενός υπερφυσικού μεγέθους
ανδριάντα ο οποίος πιθανότατα άνηκε στο Μεγάλο Αλέξανδρο τον υπερασπιστή της
πόλης236. Ο συγκεκριμένος ανδριάντας, έργο και αυτό του Λυσίππου, έφερε
εντυπωσιακές λεπτομέρειες , όπως τα χαρακτηριστικά του προσώπου. Ο Αθήναιος
σχολιάζει: «και ἀμβροσίαν δε ἄνθος τι ἀναγράφει ὁ Καρύστιος ἐν ἱστορικοῖς ὑπομνήμασι
λέγων οὕτως “Νίκανδρος φησίν ἐξανδριάντος τῆς κεφαλῆς Ἀλεξάνδρου την καλουμένην
ἀμβροσίαν φύεσθαι ἐν Κῷ. Προείρηται δ’ ἄνω περί αὐτῆς ὅτι το κρίνον οὕτω
λέγουσιν”237.

234
Ιπποκράτης, Επιστολαί εκ Σακαλής 1989
235
Παυσανίου, Ελλάδος Περιήγησις, Λακωνικά, τ. ΙΙΙ
236
Μυλωνά, 1906, σελ. 75
237
Αθηναίου, Δειπνοσοφισταί, 684Ε

77
 Μία επιγραφή η οποία βρέθηκε στο χώρο του Ασκληπιείου αναφέρεται στη λατρεία
των Νυμφών (IGXII 4, 285), 300 π.Χ. Ως γνωστό οι Νύμφες θεωρούνταν θεότητες
των πηγών και των κρηνών και επάξια καταλαμβάνουν μια θέση λατρείας μέσα στο
ιερό του Ασκληπιείου. Μάλιστα, η συγκεκριμένη επιγραφή περιέχει και νόμο που
απαγορεύει τη ρίψη νομισμάτων ή γλυκισμάτων μέσα στις κρήνες. Σε αντίθετη
περίπτωση το ιερό θα έπρεπε να καθαριστεί.
«Φίλιστος Αἰσχίνα εἶπε. ὅσσοι
κα θύωντι ἐν τῶι ἱερῶι τοῦ Ασ-
κλαπιοῦ ταῖς Νύμφαις, θυόν-
τω ἐπί τῶν βωμῶν, εἰς δε τάς
κράνας τάς ἐν τῶι ἱερῶι μη ἐξε-
στω μηθενί πέμμα μηθέν ἐνβάλ-
λειν μηδέ ἄλλο ,ηθέν, εἰ δε τίς
κα ἐνβάληι, καθαράτω το ἱερόν
τᾶν Νυμφᾶν ὡς νομίζεται»238

3.7. Τα γνωστότερα Ασκληπιεία

Η λατρεία του Ασκληπιού ως θεραπευτή κάθε αρρώστιας διαδόθηκε γρήγορα σε

όλο τον αρχαίο κόσμο με αποτέλεσμα κάθε πόλη να έχει το δικό της Ασκληπιείο. Δεν
ήταν μόνο τα ιερά προς τιμή του θεού Ασκληπιού αλλά και τα θεραπευτήρια. Οι
ασθενείς επισκέπτονταν αυτούς τους χώρους προς άμεση αντιμετώπιση της αρρώστιας
τους. Έχουν ήδη αναφερθεί οι τρόποι θεραπείας σε προηγούμενο κεφάλαιο με τη πιο
συνήθη και διαδεδομένη μέθοδο της εγκοίμησης του ασθενούς. Η διαδικασία της
εγκοίμησης γινόταν τη νύχτα, κατά τη διάρκεια της οποίας ο ασθενής διανυκτέρευε σε
έναν ειδικό χώρο που ονομαζόταν άβατον ή άδυτον ή εγκοιμητήριον. Στη διάρκεια του
ύπνου εμφανιζόταν ο θεός (μπορεί και με τη μορφή φιδιού) και τον συμβούλευε για τη
θεραπεία που θα έπρεπε να ακολουθήσει. Η θεραπεία του ασθενούς καταγράφονταν σε
μαρμάρινες στήλες και τοποθετούνταν στον ιερό χώρο. Επίσης, οι ίδιοι οι ασθενείς που
είχαν αποθεραπευτεί πρόσφεραν θυσίες ή και αναθήματα μελών ως φόρο τιμής στο
θεό. Η ανάγκη των ιερέων των Ασκληπιείων να τα έχουν σε κοινή θέα εξυπηρετούσε
την πολιτική τους και τη φήμη τους. Έτσι, δηλαδή προσπαθούσαν να προσελκύσουν
περισσότερους επισκέπτες με τη συνδρομή των οποίων θα ωφελούνταν οικονομικά το
ιερό. Η ποικιλία των ασθενειών που γιατρεύονταν συνετέλεσε και στην περαιτέρω
ανάπτυξη της ιατρικής επιστήμης. Θα μπορούσε κανείς να επιβεβαιώσει το γεγονός
ότι πολλοί γιατροί εξασκήθηκαν και μαθήτευσαν σε αυτά τα ιατρικά κέντρα239.

238
Επιγραφικό Μουσείο Κω, IGXII 4, 285
239
Για τα ιερά του Ασκληπιού στην Ελλάδα βλ. αναλυτικότερα και Melfi, 2007, σελ. 13-15

78
 Ακολούθως γίνεται αναφορά στα σημαντικότερα Ασκληπιεία που λειτούργησαν
κατά την αρχαιότητα αλλά και παράθεση σε λιγότερο γνωστά.

Το Ασκληπιείο της Τρίκκης για το οποίο μόνο οι γραπτές αναφορές του Στράβωνα
έχουν σωθεί θεωρείται το αρχαιότερο λόγω της καταγωγής του Ασκληπιού: «.. ἐστί δ’
ἡμέν Τρίκκη ὅπου το ἱερόν τοῦ Ἀσκληπιοῦ το ἀρχαιότατον και ἐπιφανέστατον ὅμορος τε
Δόλοψιν και τοῖς Πίνδον τόποις» και συνεχίζει «Οὐδέ κε Θεσσαλίης ἐν Τρίκκῃ
πειραθείης εἰς ἄδυτον καταβάς Ἀσκληπιοῦ, εἰ μη ἐφ’ ἁγνοῦ πρῶτον Ἀπόλλωνος βωμοῦ
θύσας Μαλεάτα», «ὁ περί Τρίκκην (ποταμός Ληθαῖος) ἐφ’ ῷ Ἀσκληπιός γεννηθῆναι
λέγεται»240 (Εικ. 32). Είναι γνωστή η γέννηση του Ασκληπιού στην Τρίκκη από την
Κορωνίδα, κόρη του Φλεγύα και βασιλιά της Τρίκκης (ο συγκεκριμένος μύθος έχει
αναφερθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο). Ωστόσο, ο μίμος του Ηρώνδα αναφέρει ένα
διαφορετικό μύθο για τη γέννηση της Λητούς συνδέοντας έτσι την επιλογή του
Ασκληπιού να πάει στην Κω. Η Λητώ, η μητέρα του Απόλλωνα, γεννήθηκε Κω και
ίσως γι’ αυτό ο Ασκληπιός να επέλεξε να πάει να μείνει στην Κω, γνωρίζοντας τη
σχέση με τον πατέρα του:
«νῦν δείξεθ’ ἡ Κῶς κω Μέροψ κόσον δραίνει,
χω Θεσσαλός τιν’ εἶχε χηρακλῆς δόξαν,
χωσκληπιός κῶς ἦλθεν ἐνθάδ’ ἐκ Τρίκκης,
κήτικτε Λητοῦν ὥδε τευ χάριν Φοίβη»241
Οι αρχαιολογικές έρευνες δεν έχουν φέρει στο φως τα σημαντικά κτίρια του ένδοξου
Ασκληπιείου, καθώς όπως έχει αναφερθεί υπήρξε διχογνωμία των ειδικών για την
ακριβή θέση του Ασκληπιείου242. Αξίζει να τονιστούν οι άριστες σχέσεις που είχαν τα
δύο Ασκληπιεία – της Κω και της Τρίκκης - από τα προϊστορικά χρόνια ακόμη κατά
τη διάρκεια των μετακινήσεων των φύλλων στον ελληνικό χώρο. Ο Στέφανος
Βυζάντιος στο έργο του περιγράφει την κατοίκηση της νήσου Κω από τους Πελασγούς
της Θεσσαλίας243 . Επίσης, ο Όμηρος αναφέρει ότι οι γιοι του Θεσσαλού, Άντιφος και
Φείδιππος, απόγονοι του Ηρακλή ήταν επικεφαλής των πλοίων από την Κω και από
άλλα νησιά. Ακόμη, υπάρχει και η παράδοση ότι μια θεσσαλική πόλη η «Πέλη» με
αρχηγό τον Ευρύπυλο έδωσε το όνομά της στο δήμο των Πελητών της Κω. Αλλά και
η ύπαρξη επιγραφών του 3ου αιώνα π.Χ. οι οποίες αναφέρουν ένα γεγονός
αλληλοβοήθειας μεταξύ των δύο πόλεων αναδεικνύει τις άρρηκτες σχέσεις τους. Οι
Κώοι ζήτησαν από τους Θεσσαλούς να τους βοηθήσουν να αντιμετωπίσουν την

240
Στράβων, Γεωγραφικά, ΙΧ.5, 17. Μτφρ: «Είναι μεν η Τρίκκη, όπου υπάρχει και το πιο αρχαίο και το
πιο ξακουστό ιερό του Ασκληπιού η οποία συνορεύει με τους Δόλοπας και τα μέρη περί την Πίνδον»
241
Ηρώνδας, μίμος ΙΙ, στιχ. 95-98. Μτφρ:
«Τώρα να δείξετε τη δύναμη που έχει η Κως κι ο Μέροπας,
και ποια δόξα είχε ο Θεσσαλός και ο Ηρακλής,
και γιατί ήρθε ο Ασκληπιός από την Τρίκκη,
και για ποιο λόγο γέννησε εδώ η Φοίβη τη Λητώ».
242
Ζιάκας, 2002, σελ. 36-37
243
Χατζηβασιλείου, 1990, σελ. 56-58

79
έλλειψη τροφίμων λόγω της μεγάλης αύξησης του πληθυσμού. Οι Θεσσαλοί δέχτηκαν
και έστειλαν άμεσα μεγάλες ποσότητες σιτηρών:

«[ἀγαθά τύχα], δεδόχθαι τῷ δά[μῳ …ἐπαινῆσαι μεν]

τας πόλεις τας ἐν Θεσσαλίᾳ κ[αι στεφανῶσαι αὐτάς στεφάνῳ χρυσέω
ἀπό χρυσῶν Ἀλεξα]δρείων τριακοσίων, ἀρετάς ἕνεκ[α και φιλοτιμίας
και εὐνοίας ἅς ἔχοντες διατελεῦντι] περί ταν πόλιν ταν Κώων ἐμ παν[τί καιρῷ…»244.

Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου κατείχε τη σημαντικότερη θέση όλων των άλλων στον
αρχαίο κόσμο (Εικ. 33). Πολύ γρήγορα έγινε γνωστό χάρη στη συμβολή του μαντείου
των Δελφών. Το μαντείο των Δελφών διέδωσε τη φήμη ότι ο Ασκληπιός γεννήθηκε
στην Επίδαυρο γι’ αυτό άλλωστε λατρεύονταν εκεί και ο Απόλλωνας ο Μελεάτης.
Οικοδομήθηκε τον 4ο αιώνα π.Χ. εννιά χιλιόμετρα νότια της αρχαίας πόλης της
Επιδαύρου245. Ο αρχαιολόγος Παν. Καββαδίας έφερε στο φως τα πρώτα οικοδομήματα
του Ασκληπιείου το 1881 για τα οποία ο Παυσανίας προσφέρει πλούσιο περιγραφικό
υλικό. Τα κτίρια που συγκροτούσαν τον ιερό χώρο της Επιδαύρου ήταν τα εξής:
1. Τα Προπύλαια τα οποία αποτελούσαν την κύρια είσοδο στο χώρο και
επέτρεπαν στον επισκέπτη να ακολουθήσει την ιερά οδό που κατέληγε στο ναό.
Στην είσοδο υπήρχε η επιγραφή «Όταν θα μπαίνεις στον ευωδιαστό ναό,
κοίταξε να ‘σαι αγνός, κι αγνός θα πει, οι σκέψεις σου όλες να ‘ναι στο θεό».
2. Ο κύριος ναός, χρονολογίας 380 π.Χ., ήταν δωρικού ρυθμού, περίπτερος ενώ
οι μακριές πλευρές είχαν έντεκα κίονες. Αρχιτέκτονας του ναού θεωρείται ο
Θεόδοτος. Ο ναός αποτελείται από πρόναο και σηκό χωρίς οπισθόδομο
κατασκευασμένος από πωρόλιθο αλλά ο θριγκός και οι κίονες από λευκό
μάρμαρο Πεντέλης. Μέσα στο ναό βρισκόταν το εντυπωσιακό άγαλμα του θεού
Ασκληπιού από χρυσό και ελεφαντόδοντο, έργο του Θρασυμήδη από την Πάρο.
Ο Ασκληπιός παριστάνονταν καθήμενος σε θρόνο με το ένα χέρι του
υποβασταζόμενο από τη βακτηρία, ενώ δίπλα του ήταν το φίδι και στα πόδια
του ένας σκύλος. Επίσης, ο θρόνος κοσμούνταν με ανάγλυφες παραστάσεις που
απεικονίζουν κατορθώματα ηρώων από το Άργος όπως του Βελλερεφόντη με
τη Χίμαιρα και τον Περσέα ο οποίος αποκεφάλισε τη Μέδουσα. Επιπλέον, ο
ναός φιλοξενούσε και το Ταμείο στο οποίο οι επισκέπτες πλήρωναν τα
«ιατρεία».
3. Στη νότια πλευρά του ναού βρισκόταν ο βωμός του θεού στον οποίο οι πιστοί
πρόσφεραν θυσίες.
4. Ένα από τα εντυπωσιακότερα αλλά και αμφιλεγόμενα οικοδομήματα είναι η
Θόλος η οποία είναι έργο του Πολυκλείτου και χρονολογείται μεταξύ του 360-
320 π.Χ. (Εικ. 34). Εξωτερικά κοσμούνταν με δεκαέξι κίονες δωρικού ρυθμού,
εσωτερικά με δεκατέσσερις κίονες κορινθιακού ρυθμού και πολλά ζωγραφικά
έργα του καλλιτέχνη Παυσία. Σύμφωνα με τον Παυσανία υπήρχαν πίνακες

244
Serge, 1934, σελ. 169-193
245
Petsalis- Diomidis, 2010, σελ. 44-46

80
 ζωγραφικής οι οποίες αναπαρίσταναν τον Έρωτα να κρατά λύρα και τη Μέθη
να πίνει από μια γυάλινη φιάλη. Η διαμόρφωση, λοιπόν, της Θόλου ήταν
κυκλική, με κυκλικό πτερό, σηκό και μια κυκλική εσωτερική κιονοστοιχία.
Επίσης, ο Παυσανίας αναφέρει ότι είδε στον περίβολο της Θόλου στημένες
πλάκες οι οποίες είχαν γραμμένα, σε δωρική διάλεκτο, ονόματα ασθενών που
γιατρεύτηκαν 246. Ο μυστηριώδης υπόγειος λαβυρινθώδης χώρος προβληματίζει
τους ειδικούς ως προς τη λειτουργικότητα του κτίσματος. Επικρατέστερες
απόψεις είναι ότι πρόκειται για χώρο φύλαξης των φιδιών τα οποία θεράπευαν
τις πληγές των αρρώστων ή χώρο θυσιών ή ακόμα και ταφής του ίδιου του
θεού247.
5. Ένα ακόμη σημαντικό κτίριο για τη λειτουργία του χώρου ήταν το άβατον ή
εγκοιμητήριον. Πρόκειται για μια μεγάλη στοά, πλάτους 9,50 μέτρα και μήκους
70 μέτρων, χρονολογίας του 4ου αιώνα π.Χ. Αποτελούνταν εξωτερικά από
είκοσι εννιά κίονες και εσωτερικά από δεκατρείς. Στη διάρκεια του 3ου αιώνα
π.Χ. το οικοδόμημα επεκτάθηκε και χτίστηκε και δεύτερος όροφος καθώς οι
ανάγκες του ιερού αυξάνονταν λόγω της μεγάλης επισκεψιμότητας. Έτσι, το
άβατον συγκροτούνταν από δύο ίσα μέρη – στοές εκ των οποίων η μία ήταν
μονώροφη και η άλλη διώροφη. Στη διώροφη στοά φιλοξενούνταν οι ασθενείς
με σκοπό να επιτευχθεί η εγκοίμησή τους και η επίσκεψη από το θεό. Εικάζεται
ότι η εν λόγω στοά μπορούσε να φιλοξενήσει μέχρι ογδόντα άτομα.
6. Η ύπαρξη ενός παλαιότερου ναού το οποίο αρχικά φαίνεται ότι χρησίμευε ως
κατοικία των ιερέων ενώ στη συνέχεια δέχτηκε τροποποιήσεις κατά τη διάρκεια
οικοδόμησης του νέου ναού του θεού.
7. Δίπλα και νοτιανατολικότερα του ναού βρισκόταν το καταγώγιο, χώρος
φιλοξενίας των ασθενών και των συνοδών τους. Πρόκειται για ένα μεγάλο
οικοδόμημα το οποίο συγκροτούνταν από τέσσερα τετράγωνα διαμερίσματα
συνδεόμενα μεταξύ τους με εσωτερικούς διαδρόμους.
8. Το θέατρο της Επιδαύρου είχε χωρητικότητα 12.000 θεατών και χτίστηκε στα
μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. από τον Πολύκλειτο τον νεότερο. Η λειτουργία του
θεωρούνταν απαραίτητη στην ψυχική γαλήνη των ασθενών γι’ αυτό και
μπορούσαν να παρακολουθούν τα θεατρικά δρώμενα χωρίς αντίτιμο. Ακόμη
και σήμερα το θέατρο της Επιδαύρου εντυπωσιάζει τους επισκέπτες τόσο με
την αρχιτεκτονική όσο και με την ακουστική του.
9. Το στάδιο χτίστηκε στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. αφού σε αυτό διεξάγονταν οι
αγώνες προς τιμή του θεού
10. Εκτός από το στάδιο στο χώρο του Ασκληπιείου μνημονεύεται και ο
ιππόδρομος για τη διεξαγωγή των ιππικών αγώνων.
11. Μέσα στο χώρο του Ασκληπιείου υπήρχαν και οι ναοί της Αρτέμιδος και της
Θέμιδας , θεές οι οποίες είχαν ιαματικές ιδιότητες.
12. Το Επιδότειο ήταν ένα οικοδόμημα στο οποίο λατρεύονταν οι θεότητες με την
ονομασία «Επιδόται» όπως ο Ύπνος.

246
Παπαχατζής, 1974, τομ. Β’, σελ. 206-207
247
Αραβαντινός, 1907, σελ. 83-91

81
 13. Οι Διόσκουροι λατρεύονταν σε χώρο με την ονομασία «Ανάκειο».
14. Το Γυμνάσιο αποτελούνταν από μια κεντρική αυλή, δωμάτια, αίθουσες, στοές
καθώς και ένα εντυπωσιακό πρόπυλο με δωρικούς κίονες.
15. Κατά τη διάρκεια των ρωμαϊκών χρόνων κατασκευάστηκε η στοά «Κοτύος» η
οποία προορίζονταν για γυμναστικές ασκήσεις. Επίσης, χτίστηκε το λουτρό με
δωμάτια αλλά και μια βιβλιοθήκη στωικής διαρρύθμισης με βάθρα αγαλμάτων.

Οι Κορίνθιοι κατασκεύασαν το Ασκληπιείο τον 4ο αιώνα π.Χ. κοντά στον

προϋπάρχοντα ναό του θεού Απόλλωνα του 6ου αιώνα π.Χ. (Εικ. 35). Αποτελούνταν
από δύο επίπεδα. Η είσοδος των επισκεπτών γινόταν από ανατολικά ενώ αριστερά της
βρισκόταν μια πηγή. Υπήρχε βωμός του θεού καθώς και άλλα κτίσματα τα οποία δε
σώζονται. Η βόρεια πλευρά της αυλής πλαισιωνόταν από μια στοά με κίονες. Δυτικά
υπήρχαν το άβατο το οποίο ήταν διώροφο και δωμάτια για τη φιλοξενία των ασθενών
και των προσκυνητών. Στο Ασκληπιείο της Κορίνθου υπήρχε και το υδραγωγείο της
Λέρνας το οποίο αποτελούνταν από μια αυλή και τρεις αίθουσες για την προσφορά
γευμάτων. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι είδε τα μαρμάρινα αγάλματα του Ασκληπιού και
της Υγείας καθώς και αμέτρητα αναθήματα ανθρώπινων μελών ως τάματα πιστών.
Το Ασκληπιείο της Τροιζήνας χτίστηκε στα τέλη του 4ου με αρχές 3ου αιώνα π.Χ.
Υπάρχουν ελάχιστες αναφορές για τη λειτουργία του αλλά και για τα ναϊκά
οικοδομήματα. Οι επισκέπτες εισέρχονταν στο χώρο από βόρεια από ένα πρόπυλο και
αντίκρυζαν ένα μικρό ναό και το βωμό προς τιμή του Ιππολύτου. Ο Ιππόλυτος
λατρεύονταν στην Τροιζήνα πριν από τον Ασκληπιό και είχε και αυτός θεραπευτικές
ιδιότητες. Ήταν ένας από τους νεκρούς που ανέστησε ο Ασκληπιός γεγονός που
οδήγησε στο να κατακεραυνωθεί από τον Δία. Ωστόσο, υπήρχε και ναός του
Ασκληπιού με το άγαλμά του, το οποίο έφτιαξε ο Τιμόθεος και παρουσιάζει το θεό
χωρίς γένια, σε όρθια στάση να υποβαστάζεται από μία ράβδο πάνω στην οποία
ελίσσονταν το φίδι. Επίσης, στο χώρο υπήρχαν και άλλα κτίρια τα οποία προορίζονταν
για τη σίτιση ή φιλοξενία των επισκεπτών248.

Ο Παυσανίας, κατά την περιήγησή του στην Πελοπόννησο, είδε και κατέγραψε τα
ακόλουθα Ασκληπιεία:
Το Ασκληπιείο στην Αχαϊκή Αίγειρα

Το Ασκληπιείο στο Αίγιο, το οποίο φιλοξενούσε και τα αγάλματα του Ασκληπιού και
της Υγείας, έργα του Δαμαφώντα
Το Ασκληπιείο στην Πάτρα, το οποίο άκμασε και στα ρωμαϊκά χρόνια

Τα Ασκληπιεία στο Φενεό, όπου βρέθηκαν αγάλματα του Ασκληπιού και της Υγείας
σε υπερφυσικά μεγέθη.

248
Παπαχατζής, 1974, τομ. Β’, σελ. 189

82
Το Ασκληπιείο στη Γόρτυνα της Αρκαδίας, όπου φιλοξενούνταν αγάλματα του
Ασκληπιού και της Υγείας από λευκό μάρμαρο Πεντέλης, έργα του Σκόπα.

Τα Ασκληπιεία στη Μεγαλόπολη, όπου σε ένα από αυτά υπήρχε ένα άγαλμα του
Ασκληπιού σε πιο νεαρή ηλικία.
Το Ασκληπιείο στη Μαντινεία, όπου ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Ασκληπιό αλλά
και στη Λητώ με τα παιδιά της. Το άγαλμα του Ασκληπιού ήταν έργο του Αλκαμένη.
Κατά τα ρωμαϊκά χρόνια η λατρεία του Ασκληπιού και της Υγείας ήταν κοινή.

Το Ασκληπιείο στην Τεγέα.

Από τα Ασκληπιεία στη Σπάρτη το πιο φημισμένο ήταν των Βοωνητών.

Στο Ασκληπιείο του Ασκληπιού Γυθέα το άγαλμα του θεού ήταν χάλκινο.
Το Ασκληπιείο της Λιμηράς, πόλη κοντά στην Επίδαυρο, όπου υπήρχε η παράδοση
ότι εκεί γεννήθηκε ο Ασκληπιός.

Το Ασκληπιείο στη Μεσσήνη (Εικ. 36).

Το Ασκληπιείο στην Κορώνη.

Στο Ασκληπιείο στην Κυλλήνη της Ηλείας, βρισκόταν άγαλμα του θεού από
ελαφαντοστό, έργο του Κολλιώτη.
Ασκληπιείο Αθηνών: Ο μύθος αναφέρει ότι ο Ασκληπιός όταν πρωτοήρθε στην
Αθήνα έφτασε στην Ελευσίνα. Γι’ αυτό το λόγο λατρευόταν στην αρχή σε αυτό το
μέρος. Στη συνέχεια, το ιερό του μεταφέρθηκε κοντά στην Ακρόπολη, στο θέατρο του
Διονύσου. Το 420 π.Χ. χτίζεται το Ασκληπιείο το οποίο συγκροτείται από δύο ναούς
αφιερωμένους στο θεό, το άβατον με δεκαεφτά εξωτερικούς κίονες δωρικού ρυθμού
και με εσωτερική κιονοστοιχία ιωνικού ρυθμού. Η πηγή απαραίτητη για τη θεραπεία
των ασθενών ήταν σε μια σπηλιά στο βράχο της Ακρόπολης (Εικ.37). Τέλος, το εν
λόγω συγκρότημα πλαισιωνόταν από άλλα κτίρια με δωμάτια για τη διαμονή και τη
σίτιση των επισκεπτών.

Στη Σικυώνα, το Ασκληπιείο χτίστηκε στα τέλη του 5ου με αρχές του 4ου αιώνα π.Χ..
Οι πληροφορίες του Παυσανία για το συγκεκριμένο ιερό περιορίζονται μόνο στην
αναφορά και περιγραφή των αγαλμάτων που είδε. Οι ναοί κοσμούνταν με αγάλματα
του Ύπνου, του Πανός και του Ασκληπιού αγένειου. Ο τελευταίος έχει στα χέρια του
ένα σκήπτρο και ένα κουκουνάρι, έργο του Κάλαμι.

Το Ασκληπιείο της Τιτάνης: Την λατρεία του Ασκληπιού στην αρχαία Τιτάνη έφερε
ο Αλεξάνορας, ο γιος του Μαχάονα. Χτίστηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. σε μια τοποθεσία
κατάφυτη από κυπαρίσσια. Ο Παυσανίας ο οποίος το επισκέφτηκε κάνει αναφορά στα
αγάλματα που είδε δηλαδή αυτά του Αλεξανόρα, της Υγείας, του Ευαμερίωνα αλλά
και άλλων. Κοντά στο Ασκληπιείο της Τιτάνης υπήρχαν και τα εξής γνωστά
Ασκληπιεία:
- Το Ασκληπιείο στην Ερμιόνη

83
 - Το Ασκληπιείο στο Άργος
- Το Ασκληπιείο στις Κεγχρεές, το οποίο επισκέπτονταν κυρίως άρρωστοι
ναυτικοί
- Στο Πολεμοκράτειο Ασκληπιείο της Εύας υπάρχει ένα ανάγλυφο το οποίο
απεικονίζει τον Ασκληπιό με την οικογένειά του αλλά και με την οικογένεια
του αναθέτη249.
Η λατρεία του θεού Ασκληπιού εξαπλώθηκε και στο Αιγαίο όπου σχεδόν σε κάθε νησί
ιδρύθηκε και ένα Ασκληπιείο. Το πιο σπουδαίο και γνωστό με πανελλήνια φήμη ήταν
της νήσου Κω για το οποίο έχει γίνει αναφορά σε προηγούμενο κεφάλαιο.

Το Ασκληπιείο της Πάρου χτισμένο πριν τον 4ο αιώνα π.Χ. σε ένα παράλιο ύψωμα
στα νότια της Παροικιάς. Σκαρφαλωμένο στο λόφο της Αγίας Άννας βρίσκονται τα
ερείπια του υπαίθριου λατρευτικού ιερού γύρω από μια πηγή. Πρόκειται για ορθογώνιο
οικοδόμημα, δωρικού ρυθμού, με στοές στη στενή του πλευρά. Η λατρεία
πραγματοποιούνταν σε ένα βωμό στο μέσο του ανοιχτού ναού, ενώ κοντά στην πηγή
υπήρχαν δύο ημικυκλικές εξέδρες και δύο μαρμάρινες δεξαμενές250.
Το Ασκληπιείο της Δήλου κατασκευάστηκε τον 4ο αιώνα π.Χ. και είχε όλους τους
απαραίτητος χώρους: δωμάτια φιλοξενίας και σίτισης, άβατον, εστιατόριο και ένα ναό
δωρικού ρυθμού με το άγαλμα του Ασκληπιού το οποίο φιλοτέχνησε ο Τελεσίνος.
Είναι γνωστό ότι δεν επιτρεπόταν να γεννήσει μία έγκυος ή να πεθάνει κάποιος μέσα
στον ιερό χώρο του Ασκληπιείου. Στη Δήλο μάλιστα, οι έγκυες μεταφέρονταν σε
διπλανό νησί όταν έφτανε η ώρα του τοκετού251.

Στην Κρήτη μνημονεύονται δύο σημαντικά Ασκληπιεία:

Το Ασκληπιείο της Λεβήνος στη νότια πλευρά της Κρήτης το οποίο χτίστηκε τον 4ο
αιώνα π.Χ. και ήκμασε κατά τα ρωμαϊκά χρόνια. Συγκροτούνταν από τον κυρίως ναό
του θεού Ασκληπιού, το άβατον, μία στοά στην οποία φυλάσσονταν το
θησαυροφυλάκιο καθώς και τα δωμάτια. Στον ιερό χώρο υπήρχε και μία πηγή το νερό
της οποίας είχε ιαματικές ιδιότητες. Το δεύτερο Ασκληπιείο βρισκόταν στη Λισσό στη
νοτιοδυτική πλευρά του νησιού και η λειτουργία του χρονολογείται τον 3 ο αιώνα π.Χ.
Το Ασκληπιείο στη Μήλο.

Το Ασκληπιείο στη Χίο.

Το Ασκληπιείο στη Σάμο.

Το Ασκληπιείο στη Θάσο.

Το Ασκληπιείο στην Κάσο.
Το Ασκληπιείο στη Θήρα.

249
Παυσανίου, τ. ΙΙΙ, 1975
250
Κουράγιος, 2015, σελ. 25-42
251
Ζερβός, 1940, σελ. 99-102

84
Το Ασκληπιείο στην Έφεσσο και στη Μυτιλήνη της Λέσβου.
Το Ασκληπιείο στη Σαμοθράκη.
Το Ασκληπιείο στην Κάλυμνο, στο οποίο έχουν βρεθεί νομίσματα με τον Ασκληπιό.
Το Ασκληπιείο στην Αστυπάλαια λέγεται ότι κατασκευάστηκε από τους Κώους και
οι ανασκαφές έφεραν στο φως επιγραφή η οποία αναφέρει: «Ξενάνθης Ἀθάνιος
Ἀσκλαπιῷ»252.
Το Ασκληπιείο της Ρόδου δεν έχει βρεθεί, ωστόσο είναι γνωστή η ύπαρξη του και η
μεγάλη λατρεία του θεού Ασκληπιού μέσα από επιγραφές που βρέθηκαν:

«[….κ]αι μηθείς ποιῆται ταν αἴτησιν ἀνα-

[θέσιος ἐς] τους περιπάτους τους ὑπάρχον-

[τας ἐκ τ]ῶι ἱερῶι τοῦ Ἀσκληπιοῦ, δεδόχθαι

[τῶι δά]μωι· μη ἐξέστω μηθενί αἰτήσασ-
[θαι ἀνά]θεσιν ἀνδριάντος μηδέ ἄλλου

[ἀναθ]ήματος μηδενός ἐς το κάτω μέρος

[τοῦ τ]εμένευς ἀπό τε τοῦ προπύλου

[ἐπ’ ε]ὐθείας ἔοιε ποτί τα ἀναθήματα

[ὧν] ἔντι ταί αἰτήσιες πρότερον γεγενη-

[με]ναι, ἤ ἐς ἄλλον τινά τόπον ἐν ὧι στα-

Θέντα τα ἀναθήματα κωλύσει τους περι-

πάτους».
Ο Κόντης μελετώντας την παραπάνω επιγραφή (χρονολόγηση αρχές 3 ου αιώνα π.Χ.)
γράφει για τη διαμόρφωση που πιθανότατα να είχε το Ασκληπιείο της Ρόδου,
ακολουθώντας σε αρκετά σημεία τη μορφή του Ασκληπιείου της Κω:

«Έτι στενότερα συνάγεται η συγγένεια του Ασκληπιείου της Ρόδου προς την πρώτην
διαμόρφωση του Ασκληπιείου της Κω ως εκ της ελλείψεως οποιασδήποτε μνείας ιεράς
οικοδομής, ναού ή βωμού εις την εν λόγω επιγραφήν, την αναφερόμενην εις το κάτω
άνδηρον. Εάν υπήρχαν πράγματι τοιαύται οικοδομαί επί του ανδήρου τούτου, λόγω του
επισήμου χαρακτήρος των, ήτο αδύνατον να μη εμνημονεύοντο εις ψήφισμα, ως το
παρόν, το οποίο απεσκόπει εις την ρύθμισην της ιδρύσεως των αναθημάτων προς
αποφυγήν δημιουργίας δυσμενύς δία τα οικοδομήματα καταστάσεως.

Δεν δύναται ως εκ τούτου να υπάρξη αμφιβολία ότι και εις το Ασκληπιείον της Ρόδου
αι ιεραί οικοδομαί ήσαν ιδρυμέναι επί του εμφανεστέρου άνω ανδήρου και ότι το κάτω

252
Ζαρράφτης, 1912, σελ. 54

85
άνδηρον περιελάμβανε μόνον τας εις το πλαίσιόν του ευρισκομένας στοάς και το
πρόπυλον, το οποίον δία κλίμακος ήγεν ίσως εις μίαν των ευρειών πλατειών της πόλεως,
των διασχιζουσών αυτήν κατά το από Β προς Ν μήκος της»253.

Επίσης, στη Ρόδο λειτουργούσε και ιατρική σχολή ισάξια της φήμης και της
σπουδαιότητας των αντίστοιχων σχολών σε Κω και Κνίδο. Ο Γαληνός γράφει: «τῶν ἐν
Κῷ και Κνίδῳ διττόν γαρ ἔτι το γένος ἦν τῶν ἐπί τῆς Ἀσίας Ἀσκληπιάδων, ἐπιλιπόντος
τοῦ κατά Ῥόδον»254. Αλλά και ο Αίλιος Αριστείδης δέχεται την άποψη ότι οι γιοι του
Ασκληπιού, ο Ποδαλείριος και ο Μαχάονας, μετά την Κω επισκέφτηκαν τη Ρόδο και
την Κνίδο μεταλαμπαδεύοντας την ιατρική τέχνη255.

Στο Ασκληπιείο της Αιδηψού στην Εύβοια κύρια λατρευτική θέση κατείχε ο
Ηρακλής και όχι ο Ασκληπιός. Πιθανότατα, υπήρξε ένα σημαντικό ιαματικό
θεραπευτήριο λόγω των υδάτων του και λόγω της επιθυμίας απόδοσης τιμής προς το
θεό Ασκληπιό. Πολλοί επισκέπτονταν τον εν λόγω χώρο για να θεραπευτούν ενώ
μαρτυρείται ότι ο Σύλλας το επέλεγε συχνά για να αναπαυτεί και να θεραπευτεί από
την αρθρίτιδα256.
Στο ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο αναφέρονται τα παρακάτω Ασκληπιεία, τα οποία ήταν
εξίσου σπουδαία με κύρος και πανελλήνια φήμη.
Μαρτυρούνται τα εξής Ασκληπιεία της Φωκίδας : στη Δρυμαία, στους Δελφούς, στην
Ελάτεια, στη Στειρίδα.
Τα Ασκληπιεία της Αιτωλίας ήταν τα εξής: στην Άμφισσα και στη Ναύπακτο το
οποίο χτίστηκε το 300 π.Χ. από τον Φαλύσιο.

Αναφέρονται τα εξής Ασκληπιεία στη Θεσσαλία: στη Δημητριάδα, στο Κιέριον,

στην Υπάτη, στα Φάρσαλα και στη Λάρισα.
Τα Ασκληπιεία της Μακεδονίας ήταν στις εξής πόλεις: στο Δίον, στα Στάγειρα και
στην Αμφίπολη.
Τα Ασκληπιεία της Θράκης χτίστηκαν στον Αίνο, στη Μαρουσία και στην Πέρηνθο.
Τα Ασκληπιεία της Ηπείρου βρίσκονταν στην Αμβρακία, στο Βουθρωτό και στη
Νικόπολη.
Μαζί με τα Ασκληπιεία της Κω και της Επιδαύρου ανατολικότερα του μεσογειακού
χώρου λειτουργούσαν δύο ακόμη σπουδαία Ασκληπιεία: της Κνίδου και της
Περγάμου.
Τον 6ο αιώνα π.Χ. άκμασε και απέκτησε πανελλήνια φήμη το Ασκληπιείο στην Κνίδο.
Εκεί λειτουργούσε και η περίφημη ιατρική σχολή με σπουδαίους ιατρούς, όπως ο

253
Κόντης, 1956, σελ. 33-36
254
Γαληνού, θεραπευτικής μεθόδου, βιβλίον πρώτον, Κ, 10, 6
255
Αίλιος Αριστείδης, Ασκληπιάδες κεφ. 11
256
Krug, 1997, σελ. 71-81. Πλούταρχος, Σύλλας 26

86
Δημοκήδης, ο Ευρυφώντας και ο Ηρόδικος. Για το Δημοκήδη λέγεται ότι θεράπευσε
τη γυναίκα του Δαρείου από ένα άσχημο εξάνθημα. Τα δύο Ασκληπιεία, της Κω και
της Κνίδου είχαν άριστες σχέσεις. Μάλιστα υπήρχε όρκος που προστάτευε τους
θρησκευτικούς δεσμούς των δύο ιερών και αναφερόταν στους απογόνους των
Ασκληπιάδων257.

Η αρχαία πόλη Πέργαμος της Μικράς Ασίας ήταν χτισμένη σε ένα λόφο και λίγο έξω
είχε κατασκευαστεί το Ασκληπιείο (Εικ. 38). Σύμφωνα με τον Παυσανία η λατρεία
του Ασκληπιού ήρθε στην Πέργαμο με τη συνδρομή του Αρχία, γιου του
Αρισταίχμονος. Συγκεκριμένα, ο ίδιος τραυματίστηκε στο βουνό Πίνδασος, περιοχή
Μυσία, κατά τη διάρκεια κυνηγιού. Ο θεός Ασκληπιός εμφανίστηκε στον ύπνο του και
του υπέδειξε το μέρος όπου θα έχτισε το Ασκληπιείο 258. Το αρχαιότερο οικοδόμημα
του 4ου αιώνα π.Χ. περιελάμβανε δύο ναούς με βωμούς. Ανατολικά τους υπήρχε
πρόπυλο, δυτικά του μια στοά, μια πηγή και δωμάτια για τη φιλοξενία, τη θεραπεία
αλλά και την εγκοίμηση των ασθενών αλλά. Στους ναούς λατρεύονταν κυρίως ο θεός
Ασκληπιός, το άγαλμα του οποίου είναι ήταν έργο του Φυρομάχου αλλά και οι εξής
θεότητες: η Υγεία, η Πανάκεια, ο Μαχάων, ο Τελεσφόρος και η Ηπιόνη259. Στη
συνέχεια, ο αυτοκράτορας Ανδριανός προέβη σε πλήρη ανοικοδόμηση του ιερού με
αποτέλεσμα το Ασκληπιείο της Περγάμου να αποκτήσει μεγάλη φήμη με επισκέπτες
από όλο τον αρχαίο κόσμο (2ος αιώνας μ.Χ.). Η νέα διάταξη του Ασκληπιείο από τον
Ανδριανό συγκροτούνταν από τα εξής κτίρια:
- Πριν την κεντρική είσοδο υπήρχε αυλή σε σχήμα τετραγώνου πλαισιωμένη με
στοές. Μέσα σε αυτό το χώρο υπήρχε και το θέατρο καθώς και μια επιγραφή
«Ἐν ὀνόματι τῶν θεῶν ἡ εἴσοδος ἀπαγορεύεται εἰς τον θάνατον». Ένας μεγάλος
δρόμος, η ιερά οδός, μήκους 820 μέτρων, οδηγούσε τον επισκέπτη στο
Πρόπυλο.
- Το Πρόπυλο είχε μνημειακό χαρακτήρα με κιονοστοιχίες εξωτερικά και
εσωτερικά και ακολουθούσε μια κλίμακα για να κατέβει ο επισκέπτης στον
περίβολο του ιερού.
- Δύο ναοί με τους βωμούς τους και φυσικά η απαραίτητη πηγή νερού για τους
επισκέπτες.
- Ανατολικά υπήρχε μια κόγχη, της οποίας η χρήση είναι άγνωστη.
- Ο ναός του Ασκληπιού (αρχικά λατρευόταν ο Δίας) έφερε πολλές κόγχες στους
τοίχους, μέσα στους οποίους πιθανότατα να υπήρχαν τα λατρευτικά αγάλματα.
- Στα βορειοανατολικά του χώρου υπήρχε μία βιβλιοθήκη, χορηγία της Φλαβίας
Μελιτινής, κατασκευασμένη από πολύχρωμα μάρμαρα και ράφια από
αλάβαστρο, φιλοξενούσε το άγαλμα του Ανδριανού.
- Ένα διώροφο κτίριο κυκλικό με τρούλο είχε πρόσβαση μέσα από υπόγειους
διαδρόμους. Εκεί βρίσκονταν τα λουτρά.

257
Jouanna, 1998, σελ. 21-26
258
Παυσανίας, II, 26,8
259
Krug, 1997, σελ. 63-67. Petsalis- Diomidis, 2010, σελ. 151-170

87
 - «Σωματοθεραπευτικό»: ένα κτίριο που περιλάμβανε αποθήκες για τα τρόφιμα,
παλαίστρες, λουτρά.
- «Ψυχοθεραπευτικό»: σε αυτό το κτίριο υπήρχε ναός του Τελεσφόρου και η
σημαντικότερη λειτουργία του ήταν η εγκοίμηση των ασθενών αλλά και η
ερμηνεία των ονείρων τους260.

Δυστυχώς, οι συνεχείς πόλεμοι και οι πολιορκίες που δέχτηκε η Πέργαμος από τους
Σελευκό τον Δ’ και τον Προυσία τον Β’ της Βιθυνίας κατέστρεψαν τα σημαντικότερα
κτίρια του ιερού.

Η λατρεία του Ασκληπιού γρήγορα έφτασε και στη Δύση όπου το 293 π.Χ. χτίστηκε
το Ασκληπιείο στο νησί Τίβερη (Εικ. 39). Το εν λόγω ιερό δε σώζεται αλλά η ύπαρξή
του είναι γνωστή από τα αφιερώματα ανθρώπινων μελών και επιγραφών που βρέθηκαν.
Ακολουθεί αναφορά άλλων σπουδαιοτέρων Ασκληπιείων στη Μικρά Ασία. Οι
Στράβωνας, Δίων ο Κάσσιος και ο Πλίνιος επισκέφτηκαν και είδαν τους παρακάτω
ιερούς χώρους261.
Το Ασκληπιείο στην Άβυδο της Μυσσίας.
Το Ασκληπιείο στις Αίγες της Κιλικίας.

Το Ασκληπιείο στην Αλεξάνδρεια της Τρωάδος (επαρχία Τσανάκκαλε) .

Το Ασκληπιείο στην Άνταδρο της Τρωάδος (επαρχία Τσανάκκαλε).

Το Ασκληπιείο στη Γάργαρα της Τρωάδος (επαρχία Τσανάκκαλε)

Το Ασκληπιείο στο Βυζάντιο της Ανατολικής Θράκης.

Το Ασκληπιείο στην Ελαία.

Το Ασκληπιείο στην Έφεσσο της Λυδίας.

Το Ασκληπιείο στην Ιεράπολη της Λυδίας, επαρχία Παμάκκαλε, γνωστή για τα

ιαματικά του ύδατα ακόμη και σήμερα.
Το Ασκληπιείο στην Κύμη.

Το Ασκληπιείο στην Μαγνησία της Καρίας.

Το Ασκληπιείο στην Τιτάνη.

Το Ασκληπιείο στην Προύσα είχε πηγές με θεραπευτικές ιδιότητες. Εκεί έζησε ο

Βιθύνιος, Ασκληπιάδης ιατρός η φήμη του οποίου εξαπλώθηκε σε όλο τον αρχαίο
κόσμο. Ο Θραδάτης, βασιλιάς του Πόντου τον προσκάλεσε για να τον θεραπεύσει και
ο Βιθύνιος αρκέστηκε στο να του στείλει ορισμένα συγγράμματά του οι οποίες
περιλάμβαναν ιατρικές συμβουλές.

260
Γερουλάνος, 2002, σελ. 42-49
261
Krug, 1997, σελ. 69-71

88
Το Ασκληπιείο στην Πριήνη.
Το Ασκληπιείο στη Σμύρνη είχε καλές σχέσεις με το Ασκληπιείο της Περγάμου.

89
4. ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΗ

Ο 8ος αιώνας π.Χ. θεωρείται ορόσημο της ελληνικής επιγραφικής καθώς

εμφανίζεται η ελληνική γραφή. Οι επιγραφές βρίσκονται παντού, σε ιερά, ναούς,
δρόμους, πάνω σε στήλες, βάσεις αγαλμάτων, σαρκοφάγους, οι περισσότερες
εκτεθειμένες στο ευρύ κοινό. Η έκθεσή τους επηρέασε την πολιτική, την κοινωνία και
τη θρησκεία κάθε αρχαίας πόλης καθώς με αυτό τον τρόπο γίνονταν γνωστοί οι νόμοι,
τα προνόμια και τα δικαιώματα των αρχόντων, τα ψηφίσματα, οι συνθήκες και οι
συμφωνίες. Επίσης, οι επιγραφές περιέχουν πολλές πληροφορίες για την καθημερινή
ζωή των ανθρώπων όπως αποτυπώθηκαν σε αναθηματικές στήλες προσφορών σε θεούς
αλλά και ερωτικά θέματα262. Έτσι, έγινε γνωστή η κοινωνική ζωή των αρχαίων καθώς
αποκαλύπτεται ο «πρωταγωνιστής» της επιγραφής όπως ο νικητής ενός αγώνα, ο
νεκρός και οι συγγενείς του, ο έμπορος, η γυναίκα και η θέση της αλλά και ο
καλλιτέχνης. Επιπροσθέτως, οι επιγραφές διέσωσαν την ελληνική κοινή γλώσσα και
αποτύπωσαν την εξέλιξή της μέσα από τις τοπικές διαλέκτους. Ο μεγάλος αριθμός
όσων έχουν διασωθεί οφείλεται στο υλικό πάνω στο οποίο ήταν χαραγμένες όπως
μάρμαρο, λίθος, χαλκός ή άλλα μέταλλα, οστό και πηλός. Είναι βέβαιο ότι η
επιγραφική επιστήμη συμπληρώνει τις επιστήμες της φιλολογίας, της ιστορίας και της
αρχαιολογίας. Χωρίς τις επιγραφές πολλές πτυχές της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής θα
ήταν άγνωστες και η ερμηνεία του παρελθόντος θα ήταν ελλιπής και
διαστρεβλωμένη263.

4.1. Επιγραφές που αναφέρονται στην ασυλία του Ασκληπιείου και στους
αγώνες των Μεγάλων Ασκληπιείων
1. Ι Α
Ι
ΣΤΑΣ
Ι
τα πε]ρί τας θυσίας
Ι
ν μεθ’ ἡμῶν ε
Ι
5 τ]ῆς ἀδελφῆς Ἀρ[σινόης
Ι
σαν και ἐπεί προς
Ι
ἐνετύγχανον ἡ[μῖν
Ι
τη]ν πανήγυριν και

262
MacLean, 2002, σελ. 126-135. Woodhead, 2009, σελ. 182-196
263
Guarducci, 2008, σελ. 523-529. Klaffenbach 1982, σελ. 23-31. Robert, 1981, σελ. 17-66

90
 Ι
ἄν ὑπέρ ἡμῶν
Ι
10 ε και μετά τη
Ι
Α Ρ Γ Ι…Τ…Α
Ι
ΜΗΟΗ και εἴ τιοι τ[ῶν
Ι
ειν και παρ’ ἡμῶν
Ι
εἰς τα Ἀσκληπιεῖα νῦ[ν
Ι
15 εσθαι ἡμεῖς δε και π[ρος τους
Ι
ς ἐγράψαμεν περί
Ι
σθαι δια το προαιρεῖσ[θαι
Ι
(σθαι)
Ι
τινας τῶν ὑμετέρω[ν πολιτῶν
Ι
φ]ανησόμεθα οἰκείως δ[ιακείμενοι
Ι
20 ἡμῖν και την σπουδ[ήν
Ι
τῶν βουλόμενοι κατά
Ι
τα εἰρημένα ὑπ’ αὐτ]ῶν
Ι
ς τους πολίτα[ς
Ι
παρέχοντας
Ι
25 πολ]ίταις τῶν
Ι
μον ὅν
Ι
ἄλλη
Ι
μαλ
Ι
ει

91
 Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε λευκό μάρμαρο και βρέθηκε μέσα στον
αρχαιολογικό χώρο του Ασκληπιείου. Σύμφωνα με αυτήν, ο συγγραφέας της, ο
βασιλιάς της Περγάμου Πτολεμαίος ΙΙ - γεγονός που επιβεβαιώνεται από την αναφορά
στην αδερφή του Αρσινόη- αναγνωρίζει το δικαίωμα ασυλίας του Ασκληπιείου264.

2. [Ὁ δᾶμ]ος ἀνέθηκε
[βασίλισς]αν Ἀρσινόαν
[βασιλέως] Πτολεμαίου
[ἀρετᾶς ἕνεκ]α και εὐνοίας
[τᾶς ἐς] αὐτόν

Επιγραφή ύψους 0,56 μ., πλάτους 1 μέτρου βρέθηκε στο Ασκληπιείο και χρονολογείται
το 210 – 190 π.Χ. Το κείμενο της επιγραφής αναφέρεται στη Βασίλισσα Αρσινόη,
γυναίκα του βασιλιά Πτολεμαίου και την τιμά για την αρετή της265.

2. [………………..Κώιων τῆι βου]-

[λῆι και] τῶι δήμω[ι χαίρειν………]
…..ιν, ὅτι ἐπαγγέλουσιν οἱ παρ’ ὑ-
[μῶ]ν, ἀρχιθεωρός τε Φαῖνις και θεω-
[ροί] Φιλόφρων και Ἀρχέπολις, περί
[τῆ]ς θυσίας, ἥν συντελεῖτε τῶι [Ἀσ]-
[κ]ληπιῶι, και περί τοῦ ἄσυλον εἶν[αι]
[τ]ο ἱερόν τοὺ Ἀσκληπιοῦ και γαρ [φασί]
[τ]ούς Ἀμφικτύονας ἐψηφίσθαι πε-
[ρι] τούτων και προς τούς λοιπούς
[βα]σιλεῖς και τα ἔθνη και τας πό-
[λε]ις ἀφεστάλθαι τους ἀξιώ[[ον]]-
[σο]ντας την τε δη θυσίαν και την
[παν]ήγυριν και την τοῦ ἱεροῦ ἀσυλί-
[αν δε]χόμεθα μάλιστα μεν διά τον
[θεόν, ἔπ]ειτα δε και δι’ ὑμᾶς προσήγ-
[γειλαν δ]ε κα[ι ὅ]τι ἡ εἰκών ἔστηκεν
[ἡμῶν…. ……] και τον ἀγῶνα, ὅν τί-
[θεμεν τῶι Διονύ]σωι, ἀποδέχεσθε.
[ἔρρ]ωσθε.

Λευκή μαρμάρινη στήλη, ύψους 0,33 μ., πλάτους 0,245 μ. και πάχους 0,105 μ. βρέθηκε
το 1902 στο Ασκληπιείο της Κω από το αρχαιολόγο Herzog. Η επιγραφή αναφέρει ότι
ο Άτταλος Ι παραχωρεί το δικαίωμα ασυλίας στους θεωρούς του Ασκληπιείου.
Αντίθετα, ο Gunther Klaffenbach μελετώντας και ο ίδιος την επιγραφή θεωρεί ότι

264
Herzog – Klaffenbach, 1952, σελ. 91
265
Hoghammar, 2000, σελ.69-74

92
αναφέρεται στον Ευμένη Ι, ο οποίος ήταν ο άρχοντας της Περγάμου κατά την περίοδο
που γίνονταν οι αποστολές266.

3. η /……………………………………………
ω………………………………………………..
δημ……………………………………………..
προς ὁ………………………………………….
τι ἐν ἡμ………………………………………… 5
.αντων……………………………………………
.ε ἀκολούθ[ως, αἷς ἐλάβοσαν ἐντολαῖς την ἐπαγ]-
γελίαν ἐποιή[σαντο τῆς τε θυσίας και τῶν ἀγῶ]-
νων τῆι διδασ[καλίαι χρώμενοι οὕτω καλῶς ὥστε]
θαυμάζειν ἐπήει [ἡμ[[ε]]ῖν……………………….] 10
ἀφ’ οὐ τῆς βασιλεία[ς…………………………….]
οἷαν περί τούτων ὕσ[τατα δε ……………………ο]-
θε τηλικούτων και το[ιούτων φιλανθρώπων προ]-
ϋπαρχόντων ἡμ[[ε]]ῖν προς [ὑμᾶς ὄντων δε τινων νῦν]
τούτοις ἐμποδίων, εἰ κα[ι οἱ θεωροί τοῦτο ἡμ[[ε]]ῖν] 15
μέμψας[[α]]θαι ἐφάνη[[.]]ν, πα[ρακαλοῦμεν ὅμως ὑμᾶς]
τοῖς καιροῖς ἵσως ἐπακ[ολ]ουθῆσαι ἡγούμενοι ἡ-
μ[[ε]]ῖν υ συγνώμην ἑκτέον, ὅταν…………………
κότες μη δυνώμεθα τας τούτω[ν τῶν ἀγώνων θεωρίας]
θεωρεῖν υ ἐγώ δε και η ἀδελφ[ή] μ[ου Δαμαρέτη καθώς] 20
και οἱ ἡμέτεροι πολῖται την τε παρ’ [ὑμῶν ἐπαγγε]-
<λ>ίαν γινομένην τῶι θεῶι και την ἀ[συλία]ν δεχ[ό]-
μεθα και την συγγενείαν οὖσαν ἀλ[η]θινήν και [ὑ]-
μῶν τε ἀξίαν και ἡμῶν ἡδέως προσ[δε]δέγμεθα
μαρτυρίας μεγίστης τῆς παρά το[ῦ ἡμ]ετέρου 25
πατρός προσγεγενημένης, ἥν ἀπ[οπεφήν]ατε (?)
αὐτοῦ έκείνου ποιησαμένου υ εἰ [δε και τῶν λοιπῶν]
τινες Ἑλλήνων ἀρχήν φιλί[ας ποιούμενοι ταύτ]ην
πρῶτον προσηγόρευον ἡμ[ᾶς συγγενεῖς, εὐ]λόγως
ἄν προσελαμβάνομεν τ[ούτους τῆς πάση]ς φιλαν- 30
θρωπίας ἡμ[[ε]]ῖν προϋπαρ[χούσης προς γε τους το[ι]-
αὐτήν συγγένειαν και [τη]λικ[αύτην ἀ]ναγκαιότητα
ἀναμιμνήσκον[τα]ς κα[ι] ταύτ[ην δι]αφυλάττειν προ[-
αιρουμένους π[ολ]λαπλασίως κ[αι νῦν] την εὔνοιαν ἀπ[ο]-
δεδέγμεθα [κα]ι τα μετ[ά ταῦτα [π]ε[ι]ρεσόμεθα δια- 35
[τ]ηροῦντε[ς τα ἐ]κ [π]αλαιῶν μεν χρ[ό]ν[ω]ν συνεστη-
[κότ]α, υ ν[ῦν δε καλ]ῶς και προσηκόντω[ς ε]ἰς την βελ-
[τίστην ἀνανέ]ωσιν ἡγμένα ὑφ’ ὑμ[ῶν], εὖνοι φίλο[ι],

266
Klaffenbach, 1982, σελ. 28

93
[φιλάνθρωπα τῶι] δήμωι ὑπάρχε[ιν και ὑπ]ακούοντε[ς]
[τα ἀξιούμενα ἀεί χ[αρίζεσθαι εἰς δύναμιν] υ ἔρρωσθ[ε].267 40

Ο Herzog ανακάλυψε την παραπάνω επιγραφή, πλάτους 0,10-0,115 μ., στο

Ασκληπιείο. Αναφέρεται στην αναγνώριση ασυλίας από κάποιον άρχοντα της
Σικελίας, πιθανότατα στον Ιέρωνα ΙΙ. Υπάρχει και μια άλλη άποψη η οποία υποστηρίζει
ότι ο αποστολέας της επιγραφής είναι ο Γέλων, καθώς η επιγραφή είναι γραμμένη το
242 π.Χ. από την αναφορά σε μια αδελφή και έναν πατέρα. Ο στίχος 14 επιβεβαιώνει
τους κινδύνους που συναντούν οι αποστολές των θεωριών κατά τις μετακινήσεις τους
λόγω του Α’ Καρχηδονιακού πολέμου268.

4. Α
[τ ῶ ν δ ε ί ν ω ν]
ἔδοξε[ν…………………………………………παραγενομένων παρά]
τῆς πόλεω[ς τῆς Κώιων………………………. ἀρχιθεώρου Ἀριστολόχου],
Ζμένδρωνος κ[αι θεωρῶν Μακαρέως Ἀράτου και Ἡρακλείτου Τιμαίθου ἐμφανι]-
ζόντων την τε [φιλίαν και…………………………………………την ὑπέρ]-
χούσαν ταῖς πόλεσ[ιν ἐξ ἀρχῆς …………………………………..και]
τῶι ἄλλωι ἔθνει τ[ῶν ……………………………..και ἀπολογιζομέ(?)]-
νων δεῖν ἄσυλον Α……………………………………………………….
την πανήγυριν και […………………………………………………….τῶι]
Ἀσκληπιῶι δέξας[θαι………………………………………………………]
ων την τε φιλίαν και……………………………………………………….
προς την Κώιων πόλ[ιν…………………………………………………….]
και το ἱερόν τοῦ Ἀσκλ[ηπιοῦ ἄσυλον………………………………………]
καθάπερ ἠξίουν διά τ[ε …………………………………………………….]
και την συγγένειαν [………………………………………………τους ταμί]-
ας δοῦναι καθάπερ η[………………………………………τοῖς τους ἀγῶνας]
τους στ[ε]φανίτας ἐ[παγγέλλουσι………………………………………το]
ἐκ τοῦ νόμου Ξένιον. vac (?)
Ὁ μ ό [λ ι έ ω ν]
ἀγαθῆι τύχηι ἐφ’ ἱερέως [……………………………………….προστα]-
τοῦντος δε Ἀνδρονίκο[υ……………………………παραγενομένων πα]-
ρά τῆς πόλεως τῆς Κώι[ων ……………………ἀρχιθεώρου Άριστολόχου]
Ζμένδρωνος και θε[ωρῶν Μακαρέως Ἀράτου και Ἡρακλείτου Τιμαίθου ἐμφανιζόν]-
[των την τ]ε φιλίαν κ[αι …………………………..την ὑπάρχουσαν ταῖς]
Πόλεσιν ἐξ ἀρχῆς αὖ………………………………………………………
Β
[Θ η β α ί ω ν τ ῶ ν ἀ π’ Ἀ χ α ΐ α ς τ ῆ ς Φ θ ι ώ τ ι δ ο ς]
[παραγενομένων παρά τῆς πόλεως τῆς Κώιων ἀρχιθεώρου Ἀριστολ]όχου Ζμ[έν]-

267
Επιγραφικό Μουσείο, IG XII 4, 215
268
Herzog – Klaffenbach, 1952, σελ. 92

94
[δρωνος και θεωρῶν Μακαρέως Ἀράτου και Ἡρακλείτου] Τιμαίθου ἐπαγ-
[γελλόντων……………………………………κα]ι τους ἀγῶνας και
………………………………….…………και την ἀσυλίαν τοῦ ἱε-
[ροῦ………………………………ἔδοξεν τῆι πόλει Θηβαίων τῶν ἀ-
[π’ Ἀχαΐας τῆς Φθιώτιδος ἐπαινέσαι μεν την πόλ]ιν την Κώιων και δέξα-
[σθαι……………………………….]περί δε τῶν θεωρῶν τῶν
[………………………………..την] θυσίαν τους συνθύσον-
[τας ………………προγράψασθαι (?) τους ἄρχο]ντας εἰς την ἔννομον
[ἐκκλησίαν την ………………….. δοῦ]ναι δε αὐτοῖς το θεωρικόν
[…………………………..καλέσαι δε κ]αι ἐπί ξένια τους θεωρούς
[εἰς το πρυτανεῖον (?) ]
[………………………………………………………..ἐπαγ]-
[γ]έλλο[υσι………………………………………………….]
ἐκεχειρίας και ἀγῶ[νας και] αἰ[τοῦσι δέχεσθαι την ἀσυ]-
λίαν τοῦ ἱεροῦ τοῦ Ἀσκληπιοῦ, ἀγαθῆι τύχηι δεδόχθαι]
τῆι βουλῆι και τῶι δήμωι τα τε ἀγαθά, ἅ ε[ὔχοντ]α[ι Κῶιοι],
δέχεσθαι ἐπί ὑγιείαι και σωτηρίαι βασιλέως Πτο[λε]-
μαίου και <β>ασιλίσσης Βερενίκης και τῶν τέκνων κα[ι]
τοῦ δήμου τοῦ τε Αἰνίων και Κώιων εἶναι δε και το
ἱερόν τοῦ Ἀσκληπιοῦ τοῦ ἐγ Κῶι ἄσυλον υ καλέσαι δ[ε]
και τους θεωρούς ἐπί ξένια προς τον ἱερέα τοῦ βασ[ι]-
λέως δοῦναι δε αὐτοῖς και εἰς ἀπαρχήν τον ταμίαν
το ἐκ τοῦ νόμου υ προ<σ>ήδρευσαν πάντες.

Λευκή μαρμάρινη στήλη, ύψους 0,28 μ., πλάτους 0,745 μ. και πάχους 0,09 μ. Ήταν
τοποθετημένη δίπλα στο βωμό του μεσαίου ανδήρου. Ήρθε στο φως από τον
Schazmann το 1922 και αναφέρεται στο δικαίωμα ασυλίας που ζήτησαν οι Κώοι από
την πόλη Αίνος.

5. [………………………………………..άγῶ]νας και τοῦ ἱεροῦ ἀσ[υ]-

[λίαν ἀγαθῆι τύχηι ἔδοξε τῆι βουλῆι και τῶ]ι δήμωι τῶι Μαρω-
[νιτῶν ὑπάρχειν μεν το ἱερόν τοῦ Ἀσκληπιοῦ] τοῦ ἐγ Κῶι ἄσυλον
[ἀποδέχεσθαι δε και ……………………….πανήγ]υριν και σπονδάς
[…………………….και τα ἀγαθά, ἅ εὔχονται Κῶι]οι, ἐπί ὑγιείαι και
[σωτηρίαι τοῦ δήμου τοῦ τε Μαρωνιτῶν και Κῶιω]ν δοῦναι δε
[τον ταμίαν τοῖς θεωροῖς εἰς ξένια και εἰς ἀπαρχήν τα ἐκ τ]οῦ νόμου.
………………………………………………………………..ΣΕΠΙ

Επιγραφή γραμμένη σε στήλη γκρίζου μαρμάρου με ύψος 0,12 μ., πλάτος 0,18 μ..
Αποκαλύφθηκε στο Ασκληπιείο και αναφέρει ότι η πόλη Μαρώνεια αναγνωρίζει το
δικαίωμα στην ασυλία για το Ασκληπιείο της Κω269.

269
Herzog – Klaffenbach, 1952, σελ. 93

95
6. [Κ ο ρ] κ υ ρ α ί ω ν ἔ χ ο ν ἐ π ί σ α μ ο ν γ ρ ῦ π
[πρυτάνις……………], μείς Πάναμος, ἀμέρα τρίτα ἐπί δέκα, προστάτας Νίκαρχος Τιμ
……………………………………………………………τῶν Κώιων τάν θυσίαν και
[……………………………………………………..σ]ωτηρίαι τάς πόλιος……………
[………………………………………………των ἀσυλίαν] τοῦ ἱεροῦ τοῦ Ἀσκλαπι-
[οῦ………………………………………………………………………………………

7. ψαφίσματα ἅ ἐκόμισαν θεωροί Ἐπιδαύριος Νικάρχου, Φιλόφρων Δαρδάνου

Νέοπολιτᾶν ἔχον υυυυυ ἐπίσαμον ζώιδιον ἀνδρεῖον

ἐπειδή παρά τῆς πόλεως τῆς Κώιων ἀρχιθέωρος παραγενόμενος Ἐπιδαύριος Νικαρ-
χου και θεωροί Φιλόφρων Δαρδάνου και Σιμίας Τιμασιφῶντος ἀνανεοῦνταί τε την οἰ]-
κ<ε>ιότητα και την εὔνοιαν, ἥν ἔχουσα ἡ πόλις ἡ Κώιων διατελεῖ προς την πόλιν την
Νεοπολιτῶν, και ἐπαγγέλουσι θυσίαν τῶι Ἀσκληπιῶι και ἀγῶνα και ἀξιοῦσιν το ἱερόν
τοῦ Ἀσκληπιοῦ ἄσυλον παραδέξασθαι, τύχηι ἀγαθῆι ἔδοξε τοῖς ἄρχουσι και τῆ[ι]
συνκλήτωι και τῶι δήμωι την τε οἰκειότητα και την εὔνοιαν την τῆς πόλεως τῆς
Κώιων ἀποδέ<ξ>ασθαι και την θυσίαν και τον ἀγῶνα τοῦ Ἀσκληπιοῦ συναύξειν
ὑπάρχειν δε και το ἱερόν ἄσυλον δοῦναι δε και εἰς θυσίαν τῶι Ἀσκληπιῶι μνᾶς τρεῖς
καλέσαι δε τους θεωρούς ἐπί ξένια.

Ἑλεατᾶν ἔχον ἐπίσαμον ζῶιον γυναικέον καθήμενον

ἔδοξε τοῖς ἄρχουσι και τῶι δήμωι Ἑλεατῶν ἐπειδή παρά τῆς πόλεως τῶν Κῶιων
ἀρχιθέωρος παραγενόμενος Ἐπιδαύριος Νικάρχου [και θεωροί Φιλόφρων Δαρδάνου
και Σιμίας Τιμασιφῶντος
ἐπαγγέλουσι τῶι Ἀσκλη[πιῶι θυσίαν τε και ἀγῶνα και ἀξιοῦσιν το ἱερόν
[τοῦ Ἀ]σκληπιοῦ ἄσυλον π[αραδέξασθαι………………………………..

Οι πόλεις Νεάπολη και Ελέα παραχωρούν το δικαίωμα ασυλίας και τη διοργάνωση των
αγώνων στο Ασκληπιείο της Κω.

8. ………………..ἔδοξεν τῆι βου[λῆι και τῶι δήμωι· ἐπειδή παραγενόμενοι]

[παρά τῆς πόλεως τῆς] Κώιων ἀρχιθέωρ[ος τε Ἠριππίδας και θεωρός…….]
[ἐπαγγέλουσιν ἐκεχ]ειρίαν και θυσ[ίαν και ἀγῶνας, οὕς συντελοῦσιν Κῶιοι τῶι]
[Ἀσκληπιῶι, ἀξιοῦσ]ι δε και ἄσυλον [ὑπάρχειν το ἱερόν τοῦ Ἀσκληπιοῦ εἰς πάντα]
[τον χρόνον τα ἀπό Ἀρσιν]οητῶν ], ὅπ[ως ἄμ φαίνηται ὁ δῆμος ὁ Ἀρσινοητῶν δια]-
[φυλάττων την τε προς τους θεούς ε’σέβειαν κτλ]

Επιγραφή γραμμένη πάνω σε λευκό μάρμαρο. Ο Ιάκωβος Ζαρράφτης την βρήκε στο
Ασκληπιείο το 1906 και αναφέρεται στο δικαίωμα ασυλίας το οποίο παραχωρεί η πόλη
Αρσινόη στους Κώους270.

270
Herzog – Klaffenbach, 1952, σελ. 95

96
9. Ἐπί………………………..] Ἐπαμείνονος
…………………..ἐπειδή Κῶιο]ι θεωρούς ἀπέστ[ε-
Ιλαν ………………….τον δεῖνα] Θεοκρίτου και Α…..
……………. ἐπαγγέλοντος την θυσ]ίαν και τον ἀ[γῶνα
……………..ὑπέρ τῆς αὐτῶν πατ]ρίδος και ἀ[ξιοῦν-
τας εἶναι το τέμενος ……………….αὐτο]ῖς ἄσυλον…….
…………………………………δεδόχθαι τῶ]ι δήμῳ δε-
χεσθαι μεν την ἐπαγγελίαν ………ἀ]μφοτέρων
……………………………………παραβα[ν-
τ…………………………………...]σαι…….

Η επιγραφή φέρει την απάντηση κάποιας πόλης ότι δέχεται το δικαίωμα ασυλίας της
Κω αλλά και τη διεξαγωγή των Μεγάλων Ασκληπιείων.

10. …………………………….
νικ]άσαντα Νέμ[εια] ἄνδρας
πένταθλον
Ἄκ]τια τα μεγάλα Καισάρηα ἀγενεί[ο-
υ]ς πένταθλον πρᾶτον Κώιων·
Ῥ]ωμαία Σεβαστά τα τιθέμενα ὑπό
τοῦ κοινοῦ τῆς Ἀσίας ἐν Περγάμῳ
παῖδας Πυθικούς πένταθλον
Ἀσκληπιεῖα τα μεγάλα παῖδας
Ἱσθμικούς πένταθλον Και-
Σάρηα τα τιθέμενα Γαΐῳ Καί-
Σαρι παῖδας Ἱσθμικούς στάδι-
Ον και πένταθλον τᾷ αὐτᾷ ἁμέ-
Ρα Ἀγρίππηα Ἱσθμικούς πέντα-
Θλον Ἀπολλώνεια τα ἐν Μύνδῳ παῖ-
δας Ἱσθμικούς στάδιον Δώρεια τα
ἐν Κνίδῳ παῖδας Πυθικούς
πανκράτιον Καισάρηα τα ἐν Ἀλι-
παρνασσῷ παῖδας Ἱσθμικούς
πένταθλον Ἡράκληα τα ἐν Ιασῶ
παῖδας Ἱσθμικούς πένταθλον
Διονύσεια τα ἐν Τέω Πυθικούς πέν-
ταθλον Καισάρηα τα ἐν Σάρδεσσιν
παῖδας Ἱσθμικούς πένταθλον

Η επιγραφή είναι γραμμένη στη βάση ενός αγάλματος. Βρέθηκε στην πόλη της Κω
και αναγράφει τα αγωνίσματα των Μεγάλων Ασκληπιείων 271.

271
Paton – Hicks, 1891, σελ. 137

97
11. Οὐ μόνον [ἀθλητῆρας ἀμύμ]ονας, ὦ χρυσέα Κῶ,
ὑ[μ]ῖν ο[ὐ]κ [………………..φαίδι]μος οἶκος ἔχει,
(ἀ)λλ’ ἴδε και θ[…………α]οίδιμος ἄ (δ)ε ἀνέτειλε,
Δ[ε]λφις ἐπεί Μου[σ]ᾶν [ἤψ]α[τ]ο Ὀλυμπιάδων
και………………………………..οκρα τέτευ(χ)ε.

Η επιγραφή είναι γραμμένη στη βάση ενός αγάλματος, ύψους 0,4 μ. και πλάτους 0,78
μ. Βρέθηκε κοντά στην «Παναγία της Ταρσού» και αναφέρεται στην επίδοση αθλητών
εφήβων από την Κω272.

12. ]ΙΡΙΑΙΤΟ[
]ΙΩΝ δέχεσθαι
[τας τε θυσίας και] τας ἐκεχειρία[ς και]
[τους ἀγῶνας, εἶναι δε κ]αι το ἱερόν το[ῦ]
[Ἀσκληπιοῦ ἄσυλον] δοῦναι δε τοῖ[ς θεωροῖς]
εἶναι] δε αὐτούς και π[ροξένους
] το δε ἀνάλωμα [εἰς
]ξιν <δ> οῦναι τον [ταμίαν].

Επιγραφή λευκού μαρμάρου ύψους 0,25 μ., πλάτους 0,17 μ. και πάχους 0,09 μ.
Αναφέρεται στους αγώνες των Μεγάλων Ασκληπιείων και στην ασυλία του ιερού.
Χρονολογικά τοποθετείται τον 3ο αιώνα π.Χ273.

4.2. Τιμητικά ψηφίσματα προς την πόλη της Κω

Μεγάλος αριθμός επιγραφών αναφέρεται στην αξιοπιστία των Κώων δικαστών οι

οποίοι τηρούσαν με ακρίβεια τους νόμους και διευθετούσαν δικαστικές υποθέσεις
ακόμη και σε άλλες πόλεις. Συγκεκριμένα, πολλές πόλεις κατέφευγαν στην Κω και
ζητούσαν τη συνδρομή των Κώων δικαστών για εσωτερικές υποθέσεις τους. Ο
μιμιαμβογράφος Ηρώνδας στον μίμο του «Πορνοβοσκός» (στίχοι 33-36) τονίζει ότι η
αξία των νόμων της νήσου ήταν τέτοια ώστε τους σέβονταν και άλλες πόλεις «Νῦν δ’
οἱ μέν ἑόντες τῆς πόλιος καλυπτῆρες και τῇ γένη φύσωντες οὐκ ἴσον τούτῳ προς τους
νόμους βλέπουσι κ’ ημε τον ξένον οὐδείς πολίτης ἠλόησεν..»274

13. Ψήφισμα της Σάμου προς τιμήν Κώων δικαστών

272
Paton – Hicks, 1891, σελ.156
273
Serge, 1993, σελ. 36
274
Διακογιάννης, 1995, σελ. 195-197. Μτφρ. «Τώρα της πόλης οι ταγοί, οι ευγενείς προστάτες, που
έχουνε να καυχηθούν για την τρανή γενιά τους, τους νόμους μας τους σέβονται κι εμένανε τον ξένο
κανείς ποτέ δεν πείραξε ευγενικός πολίτης».

98
[και] ἀναγράψαι αὐτ[ο]ύς εὐεργέτας τοῦ δήμου τ[οῦ Σαμίων και στε]-
φανῶσαι αὐτούς χρυσῶι στεφάνωι και ἀναγγεῖλαι το[ν] ἱερ[οκή]-
[ρ]υκα Διονυσίων τραγωιδος ἐν τῶι θεάτρωι ἐπ’ ὀνόματος ἕκαστον
Πατρόθεν, ὅτι ὁ δῆμος ὁ Σαμίων στεφανοῖ τούς δικαστάς και το[υς]
Προξένους τους παραγενομένου[ς] ἐκ Κῷ δικάσαν[τα]ς Σ[α]μίοις
[τα]ς δίκας ὀρθῶς και δικαίως, τῆς δ’ ἀναγγελίας ἐπιμεληθῆνα[ι]
[το]ν ἀγωνοθέτην μετά τοῦ δημιουργοῦ· εἶναι δε αὐτοῖς και εἴσ-
[π]λουν και ἔκπλουν ἀσυλεί και ἀσπονδί και ἐμ πολέμωι και ἐ[ν] εἰρήνηι·
δεδόσθαι δε αὐτοῖς και προεδρίαν ἐν τοῖς ἀγῶσι πᾶσιν [οἷς ἡ] πόλις [τί]θησ[ι]·
εἶναι δε αὐτοῖς και ἔφοδον ἐπί την βουλήν και τον δῆμον ἄν [τ]οῦ δε[ωνται]
πρώτοις μετά τα ἱερά και τα βασιλικά, ἐπιμελε[ῖσ]θαι δε αὐ[τ]ῶν [κ]αι τα [ἀρ]-
χεῖα ἀεί τα ἐνεστηκότα, ἐάν τοῦ τυγχάνωσι δε[όμεν]οι· [ε]ἶναι δε α[ὐ]-
τούς και προξένους τῆς πόλεως· δεδ[ό]σσθαι δ[έ] αὐτοῖς και πολειτείαν
[ἐ]φ’ ἴησι και ὁμοίαι και ἐπιψηφίσαι τον δῆμον ἐν ἀρχαιρεσίαις κ[ατ]ά τον [νο]-
μον, τους δε πρυτάνεις τους πρυτανεύοντας τόμ μῆνα [τον Ἀν]θεσ[τη]-
[ρι]ῶνα προαγαγεῖν ὑπέρ τῆς πολει[τε]ίας και τῆς προξενίας, ὅπως ὁ δῆμο[ς]
διαψηφησήι καθότι ἐν τῶι νόμωι γέγραπται· ἐάν δε τιν[ες αὐ]τῶν βού[λω]νται
[ο]ἰκεῖν ἐν Σάμωι, εἶναι αὐτοῖς ἀτέλειαν ὧν ἄν εἰσά[γ]ωνται, και (ἐάν) ἐξάγε[ιν]
βούλωνται τούτων τι, ἀτελῆ ἐξαγέτωσαν· ταῦτα δε ὑπ[ά]ρχειν αὐτοῖς και ἐκ-
γόνοις· ὅπως δε πάντες εἰδῶσ[ιν] τα ἐψηφισμέν[α Σαμίο]ις περί τῶν
[δ]ικαστῶν και τῶν προξένων, τόγ γραμματέα τῆς βο[υλ]ῆς ἀναγράψα[ι]
το ψήφισμα τόδε εἰ(ς) στήλας λιθίνας δύο και στῆσα[ι μί]αμ μέν εἰς το [ἱ]-
ερόν τῆς Ἥρας, την δε μίαν, ὅταν αἱ τῆς βασιλίσσης Φίλας τιμα[ί]
συντελεσθῶσι, εἰς το τέμενος το ἀποδεχθέν Φίλαι· τον δε οἰκον[ό]-
μον εἰς το ἀνάλωμα ὑπηρ[ε]τῆσαι· ἐλέσθαι δε και πρεσβευτήν εἰς Κῶ,
ὅστις το τε ωήφισμα ἀποίσει και ἀξιώσει τον δῆμον ψηφίσασθαι ὅ-
πως ἀναγραφέν ἐν στήληι ἀνατεθῆι εἰς ἱερόν οὖ ἄν ὁ δῆμος ψηφίσ[η]-
ται και ἀναγγείλωσι και παρ’ αὐτοῖς τάς τιμάς δεδομένας [τοῖς]
δικασταῖς και τοῖς προξένοις καθότι και παρ’ ἡμῖν.
[Ἔ]δοξε τῶι δήμωι· Ἐπήρατος Φιλτέω εἶπε· τα μέν ἄλλα [καθάπερ]
Βάττος και Ἑρμόδικος· το δε ψήφισμα τόδε ἀποστε[ῖλαι τους]
Πρυτάνεις και τον οἰκονόμον εἰς Κῶ τοῖς πρ[ο]ξ[ένοις τοῖς]
[ἀ]γαγοῦσι τα δικαστήρια και ἀξιοῦν πο[ιῆσαι αὐτούς]
[κατ]ά τἀγεγεγραμμένα.

Στήλη λευκού μαρμάρου η οποία βρέθηκε στον ιερό χώρο του Ασκληπιείου φέρει
επιγραφή ύψους 0,56 μ., πλάτους 0,46 μ. και πάχους 0,14 μ. Οι Σάμιοι τιμούν τους
Κώους δικαστές και προξένους οι οποίοι εκδίκασαν με επιτυχία τις διαφορές που
αφορούσαν τους Σαμίους ενώ στη συνέχεια αναφέρεται η ετυμηγορία.

14. Τιμητικό ψήφισμα των Ερυθρών

Οἱ τάς τιμ[άς τῶι δήμωι τῶι Κώιων και]
[τ]οῖς δικασταῖς και τῶι γραμματ[εῖ κατά τόδε το ψή]-

99
φισμα ἀναγγεῖλαι ἐν τῶι θεάτρωι το[ύς ἀγωνοθέτας]
ὅταν πρῶτο(ν) συντελῶσι τούς ἀγῶν[ας τῶν τε Διο]-
νυσιείων και τῶν Σελευκείων· ἀποδ[εῖξαι δε και]
πρεσβευτήν ὅστις ἀποδούς Κώιοις [τόδε το ψη]-
φισμα παρακαλέσει αὐτούς ἐπιμέλε[ιαν ποιήσας]-
[θ]αι ὅπως αἱ δεδομέναι τιμαί τῶι τε δ[ήμωι και τοῖς]
δικασταῖς και τῶι γραμματεῖ ἀναγγέ[λλωνται παρ’ αὐ]-
τοῖς ἐν τοῖς ἀγῶσιν και ἀναγραφέν τ[όδε το ψή]-
φισμα εἰς στήλην ἀνατεθῆι οὖ ἄν δό[ξηι τῶι δή]-
μωι τῶι Κώιων· οἱ δε στρατηγοί οἱ στρατ[ηγήσαντες]
την δευτέραν τετράμηνον ἐπί ἱερ[οποιοῦ τοῦ]
μετά Ἑρμόδωρον ἐσομένου ἐν τι [περί τῆς]
διοικήσεως ψηφίσματι γραψάσ(θ)ωσα[ν ὅπως]
[ἀ]φορισ(θ)ήσονται πόροι εἰς στήλην, [εἰς ἥν ἀνα]-
γραφέν τόδε το ψήφισμα και παρ’ ἡμ[ῖν ἀνατε]-
θῇ οὗ ἄν τῶι δήμωι δόξῃ· ταῦτα δ’ εἶνα[ι εἰς φυλα]-
κήν τῆς πόλεως· πρεσβευτής ἀπεδε[ίχθη]
Αὐτόνομος Φυ(λ)άρχου.

Επιγραφή γραμμένη σε λευκό μάρμαρο ύψους 0,44 μ., πλάτους 0,36 μ. και πάχους
0,075 μ. χρονολογείται το 250 π.Χ. Οι Ερυθρές, μία πόλη της Μικράς Ασίας ευχαριστεί
τους Κώους για τη βοήθειά τους στην επίλυση εσωτερικών υποθέσεων275.

15. [ ἐπειδή ὁ δῆμος ὁ Ναξίων κατά τα προσταχ]-

[θέντα ὑπό βασι]λέως Πτολεμαίου και τοῦ [ναυ]-
[άρχου Βάκχωνος ἠ]ιτήσατο δικαστάς και διαλλ[ακ]-
[τῆρας του]ς διακρι(ν)οῦντας περί τῶν ἀμφ[ισ]-
[βητουμέν]ων συμβολαίων και ἡ πόλις ἡ τῶν
[Κώιων ἀπέ]στειλε ἄνδρας καλούς κἀγαθούς,
[οἵ παραγενόμε]νοι προς ἡμᾶς περί τε τῶν ἀπο-
[γεγραμμένω]ν ἀμφισβητήσεων και τῶν ἄλλων
[τῶν ἐπιτραπέ]ντων αὐτοῖς ὑπό τῆς πόλεως
[τούς μέν πλεί]στους τῶν διαφερομένων ἀνα-
[καλούμενοι πο]λλάκις ἐφ’ αὐτούς διέλυον συμφ[ε]-
[ρόντως, τού]ς δε διέκρινομ μετά πάσης δικαιο-
[σύνης, πλεί]ονος δε αὐτοῖς τοῦ χρόνου γινομένου
[διά το πλῆθος] τῶν κρίσεων και βουλομένων τῶν δι-
[καστῶν αὖθις ἀνατρέψ]αι προς τα ἴδια, ὁ δῆμος
[ὁ Ναξίων παρακαλέσα]ς τους μετά Βάκχωνος
[συνέπεισε αὐτούς ὥστε] μείναντας και τα λοι-
[πά ἀμφισβητήσιμα πάντα συνεχῶ]ς [ἐξα(γ)αγόντας με-
[χρι τέλους συμπαραγίγνε]σθαι Ναξ[ίο]ις, οἱ δε και

275
Διακογιάννης, 1995, σελ. 199-202

100
[τῶι βασιλεῖ Πτολεμαίωι χαρίζε]σθαι βουλόμενοι
πᾶσαν σπου]δήν ἐποιήσαντο
]ΞΙΩ[

Επιγραφή λευκού μαρμάρου, ύψους 0,28 μ., πλάτους 0,29 μ. και πάχους 0,065 μ. φέρει
τιμητικό ψήφισμα προς τους δικαστές της Κω οι οποίοι πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους
στο νησί της Νάξου. Χρονολογικά τοποθετείται τον 3ο αιώνα π.Χ.276

16. ………………………………
αφησμένα τιμᾶ ἑλέσθαι ἄγγελο[ν
ὅστις πλεύσας ἐς Κῶ το τε ψάφισμα
ἄξει κα[ι] παρακαλέσει Κῳους δόμ[εν
ἀναγγελίαν τᾶ πόλει τοῦ στεφάνο[υ
ἔν τε τῷ ἀγῶνι τῶν Διο[ν]υσίων
και τῶν μεγάλων Ἀσκ[λ]απιείων,
και τόπον αἰτησῖται ὅπως ἀναγρα-
φῆ ἐς στάλαν και τεθῆ[ι] ἐς το ἱερόν
τοῦ Ἀσκλαπιοῦ, ὅπως εἰδῶ[ν]τι Κῶο[ι]
ὅτι ὁ δᾶμος τιμῆ τούς αὐτόν εὐε[ρ-
γετεύντας ἀναγράψαι δε και αὐτ[α
το ψάφισμα ἐς στάλαν και θέμεν
ἐ]ς το ἱερόν τοῦ Ἀσκλαπιοῦ
Ἄγγελος αἱρέθη
Ἴστρατος Αἰνησίωνος

Επιγραφή λευκού μαρμάρου ύψους 0,18 μ. και πλάτους 0,3 μ. αποκαλύφθηκε στην
πόλη της Κω και αποτίει φόρο τιμής στην πόλη της Κω277.

17. [Ἔδοξεν τῶι [κ]οινῶι τ]ῶ[ν περί τον Διόνυσον τεχνι]-

[τ]ῶν ἐπειδή Ἐπικλ[ῆς] Θ[ευδώρου Κῶιος την [πάσην]
[σ]πουδήν και φι[λοτιμίαν προς το κοινόν τῶν περί]
[το]ν Διόνυσον τεχν[ιτῶν ἐνδείκνυται και] χρείας [πα]-
[ρ]εχόμενος τοῖς [ἐντυγ]χάνουσι διατελεῖ,
[δ]εδόχθαι τῶι κοινῶι τῶν τεχνιτῶν ἐπαινέ-
σαι Ἐπικλῆν Θευδ[ώρου Κ]ῶιον και σφεφανῶ-
σαι αὐτόν στεφάνωι τῶι ἐκ τοῦ νόμου ἀρε-
τῆς ἕνεκεν και εὐνοίας τῆς εἰς τους τεχνίτα[ς]
[ἑ]λέσθαι δε [και] πρ[ε]σβε[υτά]ς ἐ[κ πάν]των τῶν τεχ[νι]-
Τῶν δύο, οἵτινες [παρ]αγενόμενοι εἰς Κῶ το τε
[ψή]φισμα τόδε ἀποδώσουσι και παρα[κα]λέσου-
[σ]ιν Κώιο[υ]ς ὄντας φίλους τῶι κ[οινῶι

276
Serge, 1993, σελ. 31
277
Paton – Hicks, 1891, σελ. 30

101
Επιγραφή γραμμένη σε στήλη από λευκό μάρμαρο ύψους 0,37 μ., πλάτους 0,39 μ. και
πάχους 0,09 μ. αποκαλύφθηκε στο Ασκληπιείο και φέρει τιμητική αναφορά στον
Επικλή Θεοδώρου, Κώο τεχνίτη για τις υπηρεσίες του278.

18. ………………….
….μενον ὑπό τῶν
..ν [π]α[ρ]απλησίως τοῖς το..
τῶ]ν θεῶν οἶκον [μ]εταβέβηκεν ε..
βέβηκεν μετ’ ἀμῶν χρόνῳ χαρ…
α]ὐτοῦ χαλκήν μέν εἰκόνα ἔφι[ππον ..
ἐν] τῷ Ἀσκλαπείῳ ἄγαλμα δε ἐν τ[ῷ …
ἐν ἄσ]τει ? δε θυμελικούς ἀγῶνας αὐτῶ[ι…
ἐν τῷ γυμνασίῳ τῶν νέων ἐν Α…
..ας τεθῆ(ι) θρόνον ἐπίχρυσον ἐπ’ αὐ[τ..
τ]ον χῶρον ἄβατον καθιερῶ[σαι..

Επιγραφή γραμμένη πάνω σε στήλη αναφέρει τιμητικό λόγο σε ένα σπουδαίο πρόσωπο
ίσως κάποιο βασιλιά279.

19. ΟΔ[
ἐστίν[
και διατ[ελεῖ
ὑπάρχ[ουσαν
οἰκειότ[ητα
ΞΕ θε[ωρ(?)

Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε στήλη από λευκό μάρμαρο με ύψος 0,10 μ.,
πλάτος 0,105 μ. και πάχος 0,027 μ. Φέρει τιμητικό διάταγμα μιας ξένης (άγνωστης)
πόλης προς το Ασκληπιείο της Κω και χρονολογικά τοποθετείται τον 3 ο αιώνα π.Χ.

20. Ἔδ[οξε ἐπειδή]

Κῶιο[ι
θεωρούς [ἀποστέλλοντες ἐπαγγέλλοντι]
τάν θυσ[ίαν δεδόχθαι]
ἀποκρ[ίνεσθαι

Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε στήλη λευκού μαρμάρου με ύψος 0,09 μ. και
πάχος 0,05 μ. Είναι γραμμένη σε δωρική διάλεκτο μιας ξένης πόλης η οποία τιμά το
Ασκληπιείο της Κω280.

278
Serge, 1993, σελ. 27
279
Paton – Hicks, 1891, σελ. 7
280
Serge, 1993, σελ. 51

102
21. [χρυσέωι στεφάνωι ὅσσωι κατά τός]
νόμος [κύριός ἐστιν ὁ δᾶμος χειρα]-
τονία[ι μεγίσταν δωρεάν διδόμεν ἀ]-
ναγγε[ιλάτω δε ὁ ἱεροκᾶρυξ ἐν τῶι γυμνι]-
κῶι ἀγῶ[νι τῶν Ἀσκλαπιείων και Δι]-
ονυσί[οις ὅτι ὁ δᾶμος ὁ Κώιων στεφανοῖ]
[χ]ρυσ[έωι στεφάνωι τον δεῖνα

Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε μέρος μιας στήλης λευκού μαρμάρου με ύψος
0,12 μ., πλάτος 0,07 μ. και πάχος 0,03 μ. και τοποθετείται χρονολογικά τον 3ο αιώνα
π.Χ. Βρέθηκε στο Ασκληπιείο της Κω και τιμά Κώο πολίτη281.

4.3. Τιμητικά ψηφίσματα προς Κώους ιατρούς

23. Γορτυνίων οἱ κόσμοι και ἁ πόλις Κώιων τᾶι βωλᾶι κα[ι τ]ῶι
Δάμωι χαίρειν· ἐπειδή Ἑρμίας Ἐμμενίδα χ[ειρο]-
τονηθένς ὑφ’ ὑμίων και ἀποστευθένς παρ’ ἁμέ ἰα-
τρος ἀξίως πεπόηται τάν παρ’ ἁμῖν ἐπιδαμίαν
ὑμίων τε τῶν ἀποστειλάντων και αὐτοσαυτῶ, ἔ-
τι δε και ἁμίων τῶν δόντων ὑμῖν τάν ἐπιτροπάν
τᾶς αἱρέσιος τῶ ἰατρῶ, ἀνέγκλητος ἰώνἐμ πᾶσι τάν
ἐπιδημίαν πεποίηται ἔτια πεντ’ ἐπιμελό-
μενος τε τῶν πολιτᾶν και τῶν ἄλλων τῶν κατοικιό-
ντων Γόρτυνι φιλοτιμίως τε και ἐντενίως κατά ταν
τέχναν και τάν ἄλλαν ἐπιμέλειαν πολλόνς ἔ-
σωσε ἐς μεγάλων κινδύνων οὐδέν ἐλλείπων
προθυμίας, συμμάχων τε ἁμῖν πολλῶν παραγε-
γονότων καθ’ ὅν καιρόν ἐπολεμίομεν, και τούτων
τάν αὐτάν ἐπιμέλειαν ἐποιήσατο και ἔσωσε ἐς
μεγάλων κινδύνων βωλόμενος εὐχαριστῆν τᾶι
ἁμᾶι πόλει, ἐπεί δε ἐπευθών ἐπί τάν ἐσκλησίαν
ἀξίωσε ἁμέ ἀφέμεν αὐτόν ἐς τάν ἰδίαν, ἐπεχω-
[ρ]ήσαμεν συναπεστήλαμέν τε τῶν πολιτᾶν
[α]ὐτῷ Σόαρχον και Κύδαντα, βωλόμενοι αὐτῷ εὐ-
[χαρι]στῆν, ἔδοξέ τε ἁμῖν ἐπαινέσαι Ἑρμίαν ἀρε-
τᾶς ἕ]νεκα και εὐνοίας τᾶς ἐς τάν πόλιν, ἐπαινέ-
[σαι δε] Κ[ώ]ιονς ὅτι και ἰατρόν ἀγαθόν και ἄνδρα ἄξ[ι]-
[ον ἁμῖν ἀπέ]στηλαν· ἆι δε και πάντες γινώσκ-
[ωντι ὅτι ἐπιστάμεθ]α χάριτας ἀποδίδομεν, ἔδοξ[ε]

281
Serge, 1993, σελ. 43

103
[ἁμῖν και πολιτείαν δ]όμεν α[ὐ]τῶι και ἐκγόνο[ις]
……………………………………………………….

Μαρμάρινη επιγραφή σπασμένη σε δύο κομμάτια αποκαλύφθηκε στο χώρο του

Ασκληπιείο από τον Herzog, ύψους 0,49 μ., πλάτους 0,33 μ. και πάχους 0,054 μ. Η
πόλη της Κρήτης, Γόρτυνα τιμά τον Ασκληπιάδη ιατρό Ερμία για τις υπηρεσίες τις
οποίες πρόσφερε για την αντιμετώπιση της επιδημίας. Ο Ερμίας παρέμενε πέντε χρόνια
στη Γόρτυνα και στη συνέχεια ζήτησε να επιστρέψει στο Ασκληπιείο. Στο ταξίδι της
επιστροφής τον συνοδεύουν οι Σόαρχος και Κύδαντας μεταφέροντας τις ευχαριστίες
του δήμου των Γορτυνίων προς το Ασκληπιείο για αυτόν τον «άνδρα άξιον» (στιχ. 23-
24)282.

24. [εὐ-
ν]οίας τῆς εἰς τον δῆμον και ἀναγγεῖλαι
τ]ον στέφανον ἐν τῷ θεάτρῳ ὅταν ἡ πόλις
πρῶτον ἆγῃ χορικούς ἀγῶνας τῇ δεύτερον
ἡμέρᾳ τῶν κυκλίων, τους δε πρυτάνεις ἐφ’ ὧν
ἄν ὁ ἀγών συντελῆται ἐπιμεληθῆναι μετά
τοῦ ἀγωνοθέτου ὅπως ἄν ἡ ἀναγγελία γένη-
ται τοῦ στεφάνου ἐν τῷ θεάτρῳ ἀναγράψαι
δε τόδε το ψήφισμα τους ἐξεταστάς τους
ἐ]πί Τιμοθέου εἰς στήλην λιθίνην, ἔγδοσιν
π]οιησαμένους μετά τοῦ πωλητοῦ ἐμ μηνί
Ἐ]λευθεριῶνι, και στῆσαι ἐν τῷ ἱερῷ τοῦ Ἀπόλ-
λωνος, ἑλέσθαι δε και πρεσβευτήν ὅστις ἀφι-
κόμενος εἰς Κῶ τόδε το ψήφισμα ἀποδώσει.
κ]αι παρακαλέσαι αὐτούς ἐπιμέλειαν ποιήσα-
σ]θαι ἵνα ἀναγγελῇ και πάρ’ αὐτοῖς ὁ στέφανος
ἐ]ν τῷ θεάτρῳ Διονυσίοις τοῖς πρώτοις και
τ]οῖς Ἀσκλαπιείοις γινομένοις κατά πανήγυ-
ρι]ν, και ὅπως ἄν τόπον ἀποδείξωσιν τῇ ἀναγρα-
φῇ τοῦ ψηφίσματος ἐν τῷ Ἀσκληπιείῳ, ἵνα φα-
νε]ρά πᾶσιν ᾖ ἡ τοῦ δήμου εὐχαριστία. Ψήφοι ἐγέ-
νο]ντο ἐν τῇ βουλῇ ἑκατόν, αἱ δ’ ἐν τῷ δήμῳ τε-
τρὰκισχίλιαι. Ἡρέθη Σαμιάδης Μενεκράτου.
Ἔδοξεν τᾷ βουλᾷ και τῷ δάμῳ γνώμα προστα-
τᾶ]ν περί ὧν Ἀλικαρνασσεῖς, φίλοι και σύμμαχοι
ὑπ]άρχοντες τοῦ δάμου, ψάφισμα και πρεσβευ-
τά]ν ἀποστείλαντες Σαμιάδην Μενεκράτου
ἀξ]ιοῦντι δόμεν αὐτοῖς ἀναγόρευσιν και ἀνα-
γρα]φάν στεφάνῳ ᾦ τετιμάκαντι Ἐρμίαν Ἐμμε-
νίδα], δεδόχθαι ἀποκρίνεσθαι αὐτοῖς ὅτι ὁ δᾶ-

282
Διακογιάννης, 1995, σελ. 204-206

104
μος πρότ]ερόν τε πάντα τα δυνατά και καλῶς
ἔχ]οντα πράσσων διετελεῖ και νῦν τα αὐτά
διάθ]εσιν ἔχων δίδωτι αὐτοῖς τάν ἀναγ[όρ]ευσιν
τ]οῦ στεφάνου και τάν ἀναγραφάν καθ’ ἁ ἀξιοῦν-
ντι, τ]όν δε πρεσβευτάν καλέσαι ἐπί ξένια εἰς
το] πρυτανεῖον.

Επιγραφή η οποία αποκαλύφθηκε σε μια οικία φέρει τιμητικό κείμενο προς τον ιατρό
Ερμία τον Εμμενίδα283.

25. [Ἔδοξε τᾶι βουλᾶι και τῶι δάμωι, γνώμα π]ρ[οστατᾶν· περί]
[ὧν Δάλιοι ψάφισμ]α κ[αι πρεσβευτάν ἀ]ποσσ[τείλαντες Κυν]-
θιά[δαν?] ἀξιοῦντι τᾶν τιμᾶν αἷς τετιμάκαν[τι Φί]λ[ι]ππον
τον ἰατρόν ἀναγόρευσίν τε δόμεν τῶν Ἀσκλαπι-
είων ἐν τῶι γυμνικῶι ἀγῶνι, και ὅπως ὑπόμναμα ὑπάρχῃ
ἐς τομ πάντα χρόνον ἀναγράψαι το ψάφισμα τᾶν τιμᾶ[ν]
ἐς στάλαν και ἀναθέμεν ἐς το ἱερόν τοῦ Ἀσκλαπιοῦ,
ἀκολούθως δε και ὁ πρεσβευτάς διελέγη τοῖς ἐν τῷ
ψαφίσματι γεγραμμένοις· ὅπως οὖν ὁ δᾶμος Δαλίοις
τε φαίνηται ὑπακούων τα ἀξιούμενα και τοῖς αὑτοῦ
πολίταις ἐπί τοῖς διδομένοις αὐτοῖς τιμίοις ὑπό
τᾶμ πολίων συναδόμενός τε και συνκατασκευά-
ζων ἐπιφανεῖς τάς τιμάς· δεδόχθαι δόμεν αὐτοῖς
τάν ἀναγγελίαν καθότι ἀξιοῦντι· τοί δε προσ-
τάται και ὁ ἀγωνοθέτας ἐπιμεληθέντω τᾶς ἀνα-
γορεύσιος· μισθωσάντω δε και τοί πωληταί ἀνα-
γράψαι το ψάφισμα καθ’ ὅτι τετίμαται Φίλιππος
ὑπό Δαλίων ἐς στάλαν λιθίναν και ἀναθέμεν
ἐς το ἱερόν τοῦ Ἀσκλαπιοῦ· τόπον δε ἀποδειξάντω
τοί προστάται· το δε ἀνάλωμα τοί ταμίαι τελε-
σάντω ἀπό τῶν ἐς τα ὑπό πωλητᾶν ἔργα μισθού-
μενα· τον δε πρεσβευτάν καλέσαι ἐπί ξένια ἐς το
πρυτανεῖον, δόντω δε αὐτῶι και τοί ταμίαι ἐς θυ-
σίαν ἀπό τῶν προπεπορισμένων χρημάτων
δραχμάς πεντήκοντα.

Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε στήλη λευκού μαρμάρου ύψους 0,60 μ., πλάτους
0,41 μ. και πάχους 0,10 μ. Βρέθηκε μέσα στο χώρο του Ασκληπιείου. Η Δήλος τιμά
τον ιατρό Φίλιππο, γιο του Φιλίππου ο οποίος για αρκετά χρόνια παρέμεινε στο νησί

283
Paton – Hicks, 1891, σελ. 27

105
για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στους κατοίκους αλλά και στο πλήθος των
επισκεπτών που συνέρρεαν κάθε χρόνο από όλο τον αρχαίο κόσμο284.

26. Πραξιμένης εἶπε ἐπειδή [Ξενότιμος Τι]μοξέ-

νου ἔν τε τοῖς πρότερον χρόνοις ἐ[πιμέλ]ειαν
ἐποιεῖτο τῶν πολιτᾶν κατά τάν τέ[χ]ναν τάν
ἱατρικάν παρέχων αὐτός αὐ[τό]ν π[ρ]ό[θυμ]ον εἰς
τάν σωτηρίαν τῶν νοσεύντ[ων, κ]αι [νῦ]ν ἐν[π]ετό[ν-
των πολλῶν ἄγ[αν ὀλεθρί]ων [ἀρρω]στ[η]μάτων,
και τῶν ἰατρῶν τῶν δαμος[ιεύν]των ἐν τᾷ πό-
λει ἀρρωστησάτων [διά] τάς [κ]α[κο]παθίας τάς
γενομένας περί αὐτούς δ[ιά τα ἐπιμέλειαν ἄν
ἐ]ποιεῦ[ντο] τῶν καμνό[ντων], Ξενότιμος αὐτε-
π]ά[γγελτος] ἀεί τοῖς δεομένοις παρείχετο τάν
βο[άθειαν φέρ]ειν προαιρεύμεν[ος] τοῖς ἀρρωσ-
τοῦσι πᾶσι τάν ἄ]κ[εσι]ν, οὐδεμίαν [δε προτί]μασιν
πο[ιεύμενος], ἀλλ’ ὁμμοίως περί πάντα[ς το]ς πολί-
τ]ας [σπουδ]άζων διέσωσε πολλούς [δεδ]όχθαι
τῷ δάμῳ ἐπαινέσαι Ξενότιμον Τιμοξένου και
στεφανῶσαι χρυσῲ στεφάνῳ εὐνοίας ἕνεκεν
και ἐπιμελείας ἄμ ποιεύμενος διατελεῖ τῶν πο-
λιτᾶν ὁ δε ἱεροκᾶρυξ τοῖς Διονυσίοις ἀναγγει-
λάτ[ω], ὅτι ὁ δᾶμος στεφανοῖ Ξενότιμος Τιμοξέ-
νου ἀπό ἀργυρίου οὖ ἐκ τῶν νόμων πλείστου
κ]υρί[α] ἐστί ἅ ἐκκλησία χειροτονίᾳ μεγίσταν
δ]ωρ[ε]αν δόμεν εὐνοίας ἕνεκεν και ἐπιμελείας
ἄν ἐπ]οιεῖ[το κ]ατ[ά τάν ἰα]τρι[κά]ν τέχναν τῶν ἐν
τᾷ π]ό[λει ………………………………]ων, ὅπως εἰδῶντι
πάντες ὅτι ὁ δᾶμ]ος το]ύς χρησίμους ὄντας κα[ι
εὐνοῦς τῶν π]ο[λιτᾶν καταξίω]ς τ……………

Μαρμάρινη στήλη ύψους 0,6 μ. και πλάτους 0,3 μ. η οποία απονέμει τιμή στον
Ασκληπιάδη ιατρό Ξενότιμο ο οποίος αντιμετώπισε με επιτυχία μια επιδημία 285.
Ένας μεγάλος αριθμός επιγραφών, οι οποίες αποκαλύφθηκαν στο Ασκληπιείο ή σε
άλλες περιοχές του νησιού αναφέρονται στο σπουδαίο Κώο ιατρό Ξενοφώντα
Στερτίνιο. Γιος του Ηρακλείτου και της Κλαυδίας έζησε τον 1ο αιώνα π.Χ. και τιμήθηκε
για τις υπηρεσίες του από τους Ρωμαίους (έχει γίνει αναφορά για τον Ξενοφώντα
Στερτίνιο σε προηγούμενο κεφάλαιο). Υπήρξε οικογενειακός γιατρός του
αυτοκράτορα Κλαυδίου, της γυναίκας του Αγριππίνα και του γιου του Νέρωνα.
Ευεργέτησε τους Κώους μεσολαβώντας στον Κλαύδιο και ασκώντας μεγάλη επιρροή
απάλλαξε τους Κώους από τη ρωμαϊκή φορολογία. Οι επιγραφές τον αποκαλούν

284
Διακογιάννης, 1995, σελ. 208-210
285
Paton- Hicks, 1891, σελ. 5

106
«φιλοσέβαστον, φιλοκαίσαρα, φιλοκλαύδιον, φιλορωμαίον, ήρωα, δάμον υιόν,
φιλόπατριν, ευσεβή, αρχίατρον των Σεβαστών θεών». Σε κάποιες περιπτώσεις
ακολουθείται το παραπάνω συγκεκριμένο κείμενο τιμής και αναφοράς προς το Γάιο
Στερτίνιο το οποίο είχαν υιοθετήσει οι πιστοί αλλά και οι ασθενείς για να εκφράσουν
την ευγνωμοσύνη τους προς το σπουδαίο ιατρό. Είναι γνωστό, ότι η φήμη και η δόξα
του Ασκληπιείου συνεχίστηκε και κατά τη διάρκεια των ρωμαϊκών χρόνων γι’ αυτό
και ο ιερός χώρος προστατεύονταν και απολάμβανε τιμές άνευ φόρων λόγω των
σπουδαίων ιατρών οι οποίοι αντιμετώπιζαν με επιτυχία επιδημίες και αρρώστιες.
Ακολουθούν παραδείγματα επιγραφών οι οποίες τιμούν τον ιατρό Ξενοφώντα
Στερτίνιο286.

27. […Γάιον Στερτίνιον]

Ἡρακλείτου υἱόν Κορνη-
λ]ία(ι) Ξενοφῶντα τον
ἀρχίατρον τῶν θεῶν Σε-
βαστῶν και ἐπί τῶν Ἑλλη-
νικῶν ἀποκριμάτων, χει-
λιαρχήσαντα, και ἔπαρχον
γεγονότα τῶν ἀρχιτεκτό-
νων, και τιμαθέντα ἐν τῷ [τῶν
Βρεταννῶν θριάμβῳ στεφάν[?ῳ
χρυσέῳ και δόρατι, δάμου δάμου [υ]ἱό[ν,
[φιλονέρων]α, φιλοκαίσαρα, [φιλο-
σ[έβαστον, φιλορώμαιον, φιλό-
πατριν, εὐεργέτην τῆς πατρί-
δ]ος, ἀρχιερέα τῶν Θεῶν, και ἱερέα δι[ά
βί]ου τῶν Σεβαστῶν, και Ἀσκλαπιοῦ,
και] Ὑγίας και Ἠπιόνης. Ἱεροταμιεύ-
οντος Μάρκου Σεπ(τ)ικίου, Μάρκου
υἱ]οῦ, Ῥούφου, και Ἀρίστωνος τοῦ
Φιλοκλέους φιλοκαισάρων.

Η επιγραφή βρέθηκε σε περιοχή εκτός Ασκληπιείου και αναφέρεται στην προσφορά

του σπουδαίου γιατρού Ξενοφώντα Στερτίνιου.

28. Θεοῖς Πατρώ-

οις ὑπέρ ὑγείας
Γάϊου Στερτινί-
Ου Ἡρακλείτου
υἱοῦ Ξενοφῶν-
τος, φιλοκαίσα-

286
Τουλάντα -Παρισίδου, 2006, σελ. 242

107
ρος, φιλοκλαυδίου,
φιλοσεβάστου,
δάμου υἱοῦ, φιλο-
πάτριδος, εὐσε-
βοῦς, εὐεργέτα τ[ᾶ]ς
πατρίδος.

Επιγραφή γραμμένη σε λευκό μάρμαρο, ύψους 0,49 μ., πλάτους 0,33 μ. και πάχους
0,06 μ. χρονολογείται τον 1ο αιώνα μ.Χ. και φέρει διακοσμητικό ανάγλυφο
περίγραμμα.

29. Θεοῖς Πατρώοις ὑ-

πέρ ὑγείας Γαΐου Στερ-
τινίου Ἡρακλείτου υ-
ἱοῦ Ξενοφῶντος,
φιλοκαίσαρος, φιλο-
κλαυδίου, φιλοσεβα-
στοῦ, δάμου υἱοῦ,
φιλοπάτριδος, εὐ-
σεβοῦς, εὐεργέτα
τᾶς πατρίδος.

Επιγραφή γραμμένη σε λευκό μάρμαρο ύψους 0,39 μ., πλάτους 0,31 μ. και πάχους 0,05
μ. χρονολογείται τον 1ο αιώνα μ.Χ.

30. Θεοῖς Πατρ[ώοις]

ὑπέρ ὑγείας Γ[αΐου]
Στερτινίου Ἡ[ρα]-
κλίτου υἱοῦ Ξ[ενο]-
φῶντος, φιλο[καίσα]-
ρος, φιλοκλαυδ[ίου, φι]-
λοσεβαστοῦ, [δά]-
μου υἱοῦ, φιλο[πά]-
τ[ρ]ιδος, εὐσεβ[οῦς],
ε[ὐ]εργέτα τᾶ[ς]
[π]ατρίδος.

Επιγραφή γραμμένη σε λευκό μάρμαρο ύψους 0,29 μ., πλάτους 0,30 μ. και πάχους 0,06
μ. χρονολογείται τον 1ο αιώνα μ.Χ. και βρέθηκε στην πόλη της Κω287.

31. Θεοῖς Πατρώοις

ὑπέρ ὑγίας Γαΐου

287
Serge, 1993, σελ. 119

108
Στερτινίου Ἡρα-
κλίτου υἱοῦ Ξενο-
φῶντος, φιλοκαί
σαρος, φιλοκλαυ-
δίου, φιλοσεβά-
στου, δάμου υἱοῦ,
φιλοπάτριδος, εὐ-
σεβοῦς, εὐεργέ-
τα τᾶς πατρίδος.

Επιγραφή γραμμένη σε λευκό μάρμαρο ύψους 0,325 μ., πλάτους 0,31 μ. και πάχους
0,07 μ. χρονολογείται τον 1ο αιώνα μ.Χ.

32. Θεοῖς Πατρώοις

ὑπέρ ὑγίας Γαΐου Σ{τ}-
ερτινίου Ἡρακλί-
του υἱοῦ Ξενοφῶν-
ντος, φιλοκαίσαρος,
φιλοκλαυδίου, φιλο-
σεβάστου, δάμου υ-
ἱοῦ, φιλοπάτριδος,
εὐσεβοῦς, εὐερ{ε}-
γέτα τᾶς πατρίδος.

Επιγραφή γραμμένη σε λευκό μάρμαρο ύψους 0,48 μ., πλάτους 0,27 μ. και πάχους 0,08
μ. χρονολογείται τον 1ο αιώνα μ.Χ. και βρέθηκε στην πόλη της Κω288.

33. Θεοῖς Πατρώοις

ὑπέρ ὑγιείας Γαΐ-
ου Στερτινίου Ἡρα-
κλείτου υἱοῦ Ξενο-
φῶντος, φιλοκαίσαρος,
φιλοκλαυδίου, φιλοσεβά-
στου, δάμου υἱοῦ, φιλο-
πάτριδος, εὐσεβοῦς,
εὐεργέτα τᾶς πατρί
δος.

Επιγραφή γραμμένη σε λευκό μάρμαρο ύψους 0,46 μ., πλάτους 0,38 μ. και πάχους 0,08
μ. χρονολογείται τον 1ο αιώνα μ.Χ. και βρέθηκε στην πόλη της Κω.

34. [Γάϊ]ον Στερτίνιο[ν Ἡ]ρα[κ]λείτου υἱόν Κ[ορ]-

288
Serge, 1993, σελ. 123

109
[νηλί]α Ξενοφῶντα, φιλοκαίσαρα, φιλοκλ[αύ]-
[δι]ιον, φιλοσέβαστον, δήμου υἱόν, φιλόπα-
τριν, εὐσεβῆ, εὐεργέτην τῆς πατρίδος, (πα)[ρά]
τοῦ Σεβαστοῦ ἱερέα διά βίου τῶν Σεβαστῶ[ν]
και Τιβερίου Κλαυδίου Καίσαρος Σεβαστοῦ Γ[ερ]-
μανικοῦ Αὐτοκράτορος και Ἀσκληπιοῦ και [Ὑ]-
γείας και Ἠπιόνης και κατά γένος Ἀπόλλ[ω]-
νος Καρνίου και Σεβαστῆς Ῥέας, ἀρχίατρ[ον],
χειλιαρχήσαντα, και ἔπαρχον γενόμενο[ν]
τῶν ἀρχιτεκτόνων, και τετμιθέντα ἐν τ[ῶι]
κατά Βριτάννων θριάμβωι στεφάνωι χρυσέ[ωι]
και δόρατι – Γάϊος Ἰούλιος Διονυσίου [υἱ]-
ός Φαβίᾳ Ἀντίπατρος φιλοκαίσαρ και φιλοσ[έ]-
βαστος, χιλίαρχος και ἀποδεδειγμένος
τῆς Ἀσίας ἀρχιερεύς Θεᾶς Ῥώμης και Θεο[ῦ]
Σεβαστοῦ Καίσαρος Διός Πατρώιου, σύν Ἰο[υ]-
λίᾳ Πολυδεύκους θυγατρί Νικαγόριδι τῆ[ι]
ἑαυτοῦ γυναικί και τοῖς τέκνοις τον συ[γ]-
γενῆ εὐχαριστίας και εὐνοίας ἕνεκεν.

Επιγραφή γραμμένη πάνω σε βάση λευκού μαρμάρου ύψους 0,89 μ., πλάτους 0,83 μ.
και πάχους 0,47 μ. βρέθηκε κοντά στον πλάτανο του Ιπποκράτη και τοποθετείται
χρονολογικά τον 1ο αιώνα μ.Χ.289.

35. [Ἁ βουλά και ὁ] δᾶμος ἐτείμ[ασαν Τιβέ]-

[ριον Κλαύδ]ιον Τιβερίο[υ Κλαυδί]-
[ου υἱόν Ἀ]λκίδαμον Ἰου[λιανόν],
[ἀπογον]ον Ἀσκληπιο[ῦ μεν]
[ὑπό γ]ενειᾶν ΑΕ Ἡ[ρακλέ]-
[ους ἀπό] Ν και συγγεν[ῆ ὄν]-
[τα πολλ]ῶν ἀνδρῶν τ[ετιμα]-
[μένων ἀρ]ετᾶς ἕνεκα [και]
[εὐνοίας τᾶς] ἐς αὐτόν,
[άνάστασι]ν ποιησάμ[ενον]
[δ]ι αὐτοῦ (foglia)
Επιγραφή γραμμένη πάνω σε βάση από λευκό μάρμαρο, ύψους 0,56 μ., πλάτους 0,54
μ. και πάχους 0,36 μ. χρονολογείται τον 1ο αιώνα μ.Χ.290

36. Ἀ βουλά και ὁ δᾶμος ἀνέθη[καν]

Γάϊον Στερτίνιον Ἡρακλείτου υἱόν Κορ(νηλίᾳ)
Ξενοφῶντα, φιλοκαίσαρα, φιλοκλαύδιον

289
Serge, 1993, σελ. 127
290
Maiuri, 1925, σελ. 93

110
φιλοσέβαστον, δάμου υἱόν, φιλόπατρ[ιν, εὐ]-
σεβῆ, εὐεργέταν τᾶς πατρίδος, ἤρω, ἱαρέ[α διά]
βίου Σεβαστοῦ και ἀρχίατρον χιλι[αρχή]-
σαντα λεγιῶνος ὁγδόας [
ΤΕΡΤ[ ]ΑΙΥ

Επιγραφή γραμμένη πάνω σε βάση κυκλική από λευκό μάρμαρο ύψους 0,29 μ.,
πλάτους 0,60 μ. και πάχους 0,20μ χρονολογείται τον 1ο αιώνα μ.Χ.291

4.4. Επιγραφές αναφερόμενες σε ιερείς του Ασκληπιείου

37. Ἐπί μονάρχου ………………] Δαλίου………….

……………………συνέγραψ]αν προστάται………..
……………………………..Ν]ικία, Ξενοφῶν Παρ-
μενίσκου…………………….]ωνος, Διόφαντο[ς
…………………………………ταί αἱρημένοι σύν
………………………………….το]ῦ Ἀσκλαπιοῦ και
τᾶς Ὑγείας……………..Τελευτ]ίας Θευδώρου, Νικ-
………………………………….Ἀριστεύς Ἀριστέ-
ως……………………………τ]ᾶ πράσει τᾶς ἱερω-
σύνας……………………….κ]αί Ἡπιόνᾳ ἱέρεια[ν
……………………………..τοί δε πωληταί ἀ-
ποδόσθω τάν ἱερωσύναν τοῦ Ἀσκλ]απιοῦ και τᾶς Ὑγ-
ιείας……………… ὁ δε πριάμενος τάν ἱ]ερωσύναν ἔστω
ὑγιής και ὁλόκλαρος και μη νεώτερος ἑτ]ῶν δεκατες[σ-
σάρων………………………………………………..]

Η επιγραφή αναφέρεται στην τοποθέτηση ενός ιερέα στο ναό του Ασκληπιού και της
Υγείας και μιας ιέρειας στο ναό της Ηπιόνης292.

38. ἐν τᾶι
διαγραφᾶι κατακ[εχ]ώρισται. ἵνα δ[έ τᾶς τοῦ ἱεροῦ]
ἐπικοσμίος ὁ [δᾶ]μος φαίνηται π[ρόν]οιαν π[οιεύμε]-
νος ἀκολούθως τ[οῖς γεγονάσι χρησμοῖς και τᾶι τ[οῦ θε]-
οῦ ἐπιφανείαι και [τᾶι] τοῦ δάμου ποτί τός θεός εὐ[σε]-
βείαι, ἔτι δε και τᾶι [ὑπαρ]χούσαι ἐπευχᾶι και ἐπαρᾶι ἐπ[αύ]-
ξων τε και τιμῶ[ν ὁ δ]ᾶμος το ἱερόν φαίνηται, ὁ ἀρχιτ[έ]-
κτων ἀπολογιξ[άσθω]καθότι δεήσει κρατῆρας τε ἀργ[υρέ]-
ος γενέσθαι δύ[ο ἑκάτ]ερον ἀπό δραχμᾶν Ἀλεξανδρε[ίων]

291
Serge, 1993, σελ. 98
292
Paton – Hicks, 1891, σελ. 53

111
μυριᾶν, οἵ κείσ[θων ἐ]ν τῶι ἱερῶι· ἀπολογιξάσθω δε κ[αί]
καθότι δεήσε[ι κλίνα]ν κατάργυρον ἤ ἐλεφαντίναν γεν[έσ]-
θαι τῶν δε ἀπο[λογισμῶ]ν ἀμφοτέρων εἰσενεχθέντω[ν, ἐάν]
κα δόξη(ι) τῶι δ[άμωι ἐπι]χειροτονῆσαι τ[άπητ]α ἐπιτε[λεσά]-
[τ]ω, ἐφ’ ἇς ἐπισ[τρώσασθαι] στρωμνά τῶι θε[ῶι, ἀπ]ολογιξ[άσθω]
[τον ἐ]ξενε[χθέντα ἀπολογισμόν.

Το κείμενο είναι απόσπασμα ( c) μιας επιγραφής- σπασμένη σε πέντε μέρη- η οποία

αποκαλύφθηκε στο χώρο του Ασκληπιείου . Ο Serge τη χρονολογεί τον 3ο αιώνα π.Χ.
και αναφέρεται στους ιερείς του Ασκληπιείου.

39. [ Ἀσκληπιά]δης Σι[…….]

[ κ]αί Πυθοδώρου
]πέντε Ἀρατί-
[δας ] Ἄρχων και Ἐπίνι-
[κος κο]σίας Ἀγήσων
] Ἀριστοκράτης
] Ἀριστοκράτης
ὑπέρ αὐτοῦ] και τοῦ υἱοῦ Ἀπολ-
] πέντε Ἀριστο-
ὑπέ]ρ αὐτοῦ και τῶν
[υἱῶν ]νίκου πεντήκον-
[τα ]λα εἴκοσι πέντε Ἀ[…]
ὑπέρ αὐτο]ῦ και τοῦ υἱοῦ [….]
κοντ]τα Ἀριστοφῶν […]
]Ζωϊλου Ἀρις […]
Ἀριστόλο]χος Ἀγέα […]
]ο[ν] ὑπέρ αὐτοῦ και]
] πεντήκοντ[α…]

Η επιγραφή αναφέρεται σε έναν Ασκληπιάδη και βρέθηκε στο Ασκληπιείο.

Αποτελείται από δύο τμήματα και αποκαλύφθηκε σε διαφορετικούς χρόνους (1933 και
1936) . Χρονολογείται τον 3ο αιώνα π.Χ293.

40. [……] παρά τ[ᾶς] πόλιος, εἰ δε τις χρεία ἐστί τῶ[ι]

Δάμωι και δήλεται χαρίξασθαι τᾶι βασιλίσ-
σαι, δίδωτι δωρεάν τᾶι πόλει δεδόχθαι τᾶ[ι βου]-
λᾶι και τᾶι ἐκκλησίαι Διονύσιον ἐπαινέσ[αι]
εὐνοίας και προθυμίας ἕνεκεν και στε[εφα]-
νῶσαι χρυσῶι στεφάνωι ὅσσωι κύριο[ς ἔστίν]
[ὁ] δᾶμος χειροτονίαι μεγίσταν [δωρεάν]
[δ]ιδόμεν, και ἀναγεῖλαι τον σ[τέφανον]

293
Serge, 1993, σελ. 62

112
[ἐ]ν τῶι χορικῶι ἀγῶνι ὅκκα πρᾶτ[α συντελῆι ὁ δᾶ]-
μος ἥμεν δε αὐτόν πρόξε[νον και εὐεργέ]-
ταν τᾶς πόλιος τᾶς Κώιων [ ἐ]-
πί ταῖς ἄλλαις τιμαῖς ταῖ[ς διδομέναις Σι]-
νωπεῦσι ἐγ Κῶι, και ἧμεν [αὐτῶι και ἔκπλουν]
και εἴσπλουν και ἐμ πο[λέμωι και ἐν εἰράναι ἀ]-
συλεί και ἀσπονδεί κα[ί αὐτῶι και χρήμασι].
Τοί δε πωληταί μισθ[ωσάντω ἀναγράψαι τε]
τάν προξενίαν κα[ί ἐργάζεσθαι τάν στα]-
λαν και θέντω ἐν τῶι ἱαρῶι τοῦ Ἀσκλαπιοῦ].
Ἔδοξε τῶι δάμωι,. Κα[ εἶπε τα]
μεν ἄλλα καθάπερ τ[ᾶι βουλᾶι ὅπως δε]
και ἐν Σινώπαι ὁ στέφαν[ος ἀναγγελῆι, ἐπί]-
μεληθέντω τοί ἀγγελοι [τοί πλεύσοντες ἐς Σι]-
νώπαν τα ἀναγγελίας αἰτ[ήσασθαι τον]
δᾶμον τον Σινωπέων.

Επιγραφή λευκού μαρμάρου συγκολλημένη σε δύο κομμάτια αναφέρεται στους ιερείς

του Ασκληπιείου της Κω. Χρονολογείται στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ.

41. (Α) ]ος ὑπέρ α]ὐτοῦ και τᾶς γυναικός

] Δάμων και Ἀσκληπ[ιάδας
(δρ.) ]Β Διοκλῆς Ἀρίσου (δρ.) Β[
(δρ.) Α Πύθων Θεοδότου[
(δρ.)] Α Ἀγησίας Ἀγησία (δρ.) Β Δαμα[
Χάρ]μιπ[π]ος Χαρμίππου (δρ.) Β Αὐτο[
]νας Θράσωνος και ὑπέρ τοῦ [υἱοῦ
ο]υ κατά φύσιν δε Ἀριστάρχου [
(δρ.)] Β Εὐκλειτίδας και Ἄγρα
]χου (δρ.) Φ Φιλῖνο[ς] Καλλιστίδα [
Κ]ράτωνος (δρ.) Β Κ[λ]ηναγόρ[ας
Ἀ]πελλεῦς ὑπέρ αὐτοῦ κα[ι
] Διοκλῆς Κληναγόρα [
]ς (δρ.) Γ Αἰσχύλος [
] τοί [ Ἀριστάρχου [
] ΙΙ. ΟΥ. ΟΦ

(Β) ὑπέρ τοῦ [υ]ἱοῦ [

κα]ί ὑπέρ τοῦ υ[ἱο]ῦ Σ[
Ἐ]πικράτης Ἀπολλων[ίου
ὑπέρ τῶ]ν υἱῶν (δρ.) Χ Εὔπολις Εὐ[πόλιος
(δρ.) ] Ν Ποσειδώνιος Δαμοίτ[α
] Νικόδρομος Νικοδρόμ[ου
]θένης Θευπόμπου (δρ.) Τ Λα[

113
 της Ποτάμωνος (δρ.) Ρ Ἑλλη[
] και ὑπέρ τοῦ υἱοῦ (δρ.) Σ[
] Ἐπί μονάρχου Πυθονίκου[
τοίδε ἐπαγ]γείλαντο τῶν πολιτᾶν κα[ί πολιτίδων και νόθων
]και παροίκων και ξένων ἐς σωτηρίαν τᾶς]
[πόλιος και τ]ᾶς χώρας και περιπολίων [
]φυλίας Θεσσαλοῦ[
]τιον και τριῶν σωμάτων [σιτηρέσιον
Φ]ιλ[ο]δάμου και ὑπέρ το[ῦ υἱοῦ
κ]αί [ὑ]πέρ τοῦ πατ[ρός
]ΟΔΕΡΟ[

Επιγραφή λευκού μαρμάρου ύψους 0,24 μ., πλάτους 0,28 μ. και πάχους 0,11 μ.,
αναφέρεται στους Ασκληπιάδες της Κω. Ο Serge την τοποθετεί χρονολογικά στα τέλη
του 3ου αιώνα π.Χ.

42. μετέχειν δε αὐτόν πάντων ὧμπερ και τοί ἄ]λλοι Κῶιοι [μετέχοντι].
[Τοί δε προστάται ἐπικλαρωσ]άντω αὐτόν ἐς [φυλάν]
[και τριακάδα και πεν]τηκοστύν, ὁποίας δ[έ κα λάχοι]
[φυλᾶς ἔστω ]. Ἀναγράψαι δε το ψά[φισμα τό]-
[δε ἐς στάλαν λιθί]ναν {ΑΤΙ} και ἀναθέμε[ν ἐν τῶι]
[ἱαρῶι τοῦ Ἀσκλαπ]ιοῦ. Τοί δε πωλητα[ί μισθωσάντω]
[στάλαν ἐς ἄν ἀνα]γράψηι ὁ ἀρχιτέκτω[ν το ψάφισμα]
[τόδε. Το δε ἐς τάν στάλαν] γενόμενον ἀνά[λωμα και]
[ἐς τάν ἀναγραφάν τοί ταμίαι αὐ]τοῖς πα[ραδιδόντω

Λευκή μαρμάρινη επιγραφή η οποία αναφέρεται στους ιερείς του Ασκληπιείου της
Κω. Χρονολογείται τον 4ο αιώνα π.Χ.294

43. Ἀγαθή τύχη

Ἐπί ἱερέως κατά θείαν
κέλευσιν ἀπό γένους
Μάρκου Σπεδίου Βηρύλλου
Ἀλλιανοῦ Ἰουλιανοῦ ……
……………………………

Επιγραφή γραμμένη πάνω σε βάση αγάλματος βρέθηκε στην περιοχή της «Παναγίας
της Ταρσού» και αναφέρεται σε Ασκληπιάδη ιερέα295.

44. (Α) [ Σω]-

[σι]κλῆ[ς] Σ(ω)-

294
Serge, 1993, σελ. 92
295
Paton – Hicks, 1891, σελ. 136

114
 [σι]κλέους Δι-
[φ]ιλος Β Ἀσ-
[κ]ληπιάδης
Β Προσήνης
[..]θύωνος: Πο-

(Β) [.]χεν
Μένων[
[..]ΣΤ

Η επιγραφή είναι γραμμένη σε στήλη με ύψος 0,13 μ., πλάτος 0,13 μ. και πάχος 0,15
μ. και αναφέρεται τιμητικά σε Ασκληπιάδη 296.

45. Ἀσκληπιάδης β τ[ον

ἴδιον πατέρα Ἀσκλη-
πιάδην β τελ[ευ]τή-
σαντα ἐπί τῆς ξέν-
νης ἐκόμισεν ἐν τοῖ[ς
ἰδίας διά τοῦ ἄππα
και ἐπιτρόπου μου
Κρατεροῦ τοῦ Ἀπελ-
λᾶ. μετά και τοῦ φίλ[ου
τοῦ πατρός μου τοῦ
ἐπιτρόπου αὐτο[ῦ
…………………

Η επιγραφή φέρει τιμητική αναφορά σε Ασκληπιάδη.

46. Θευφά[νης
Μο(σ)χ[ίωνος,
ἱερε]ύς Ἀσκλ(α)πιοῦ.
το]ν ναόν Ἀσκλ[απιῷ
κ]αί τῷ δάμ[ῳ.

Η επιγραφή έχει χαραγμένη τιμητική αναφορά σε Ασκληπιάδη ιερέα.

4.5. Επιγραφές αναφερόμενες σε θεούς, θεότητες που λατρεύονταν στο

Ασκληπιείο

296
Serge, 1993, σελ. 111

115
47. ἐμ πᾶ]σιν
[ἀγαθά τ]ᾶι πατρίδι παρα[σχών, καιρόν ο[ὐθένα
[παραλε]ίπων εἰς το μηθενό[ς τῶγ χρη]σίμων
[καθυ]στερεῖν τάμ πόλιν (vac.) ὑπέρ ὦγ κα[ι β]ασιλεύς
[Πτολεμαῖος ἔγραψε ὑπέρ αὐτοῦ ἐν [ἐ]πιστολᾶι
[ἄ]ν ἔπεμψε ποτι τον δᾶμον ὑπέρ τᾶς θυσία[ς]
ἇς/// ιπέσταλκε (vac.) τῶι τε Ἀσκλαπιῶι και
τοῖς ἄλλοις θεοῖς ἀπάγοντα Καφ[ισ]σφῶντα
μετά τῶν συνθεώρων ἐμφα[ν]ίζων [α]ὐτόν ἄξ[ιον]
ἧμεν τᾶς ἀποστολᾶς διά τε τάν [.]Ο[.]ΑΝ κ[αί]
τάν προ[θυ]μίαν[ ]αν εἶπα[ν ]τον[

Επιγραφή λευκού μαρμάρου ύψους 0,61 μ., πλάτους 0,41 μ, και πάχους 0,08 μ.
αναφέρεται στο θεό Ασκληπιό. Χρονολογείται τον 3ο αιώνα π.Χ.297

48. [ …]ΩΣΙ [….]ΥΝΙΕΙΣΑΙ

[ον] και δίκαιον ἀποδώ[σω
[.]σωνται, ὧν τε κα λαμ[βάνω χρημάτων τα μέν ἀνα]-
λώσω, και τα περιεόντα [ἀποδώσω τοῖς ἱεροταμίαις]
ὡς ταῦτα ἀλαθῆ ἐσσ[ῖεται τοῖς θεοῖς ἔστω μαρτύ]-
ριον εὐορκεῦντι μέμ μοι [ἀγαθά ἔστω ἐπιορκεῦντι δε]
ἐνάντια τούτων, τοῖς [ το ἀργύριον δόντω τοί ἱεροτα]-
μίαι τοί συν Κλευχίωι, [και αἵ κα τις μη δήληται δόμεν],
δις ὀφηλεῖ τῶι Ἀπόλλω[νι, και τοῖς δαμόταις πεντα(?)]-
κατίας δραχμάς, τοί δ[έ λόγον ποιήσαν]-
τες τοῦ ἀργυρίου κατ[αβαλλόντω ἐς κιβωτόν, τοί
θα και τοί δαμόται ψα[φίξαιντο, φιάλαν(?) άνατιθέν]-
τω ἀργυρέαν ἐπί τά[ν τράπεζαν τῶι Ἀπόλλωνι, οὖ-
σαν μη ἐλάσσονο[ς ἀξίαν δραχμᾶν
ὄντι ἐπεί κα[

Επιγραφή γραμμένη πάνω σε λευκό μάρμαρο ύψους 0,30 μ., πλάτους 0,25 μ. και
πάχους 0,07 μ. αποκαλύφθηκε στο Ασκληπιείο και αναφέρεται στη λατρεία του
Απόλλωνα η οποία προστατεύεται με το συγκεκριμένο νόμο. Χρονολογείται τον 3 ο
αιώνα π.Χ.298

49. [Ἐπί μονάρχου] Ἀρίστωνος, μηνός

[…………….υ νευμηνίαι. (vacat)
[γνώμα πρ]οστατᾶν, Τιμολύκου τοῦ
[Τιμολύ]κου, Κλευμυτάδα τοῦ Κλευμέ-
[δο]νιο, Ἀράτου τοῦ Μακαρέως, Λύκω-

297
Herzog, 1899, σελ. 192
298
Serge, 1993, σελ. 68

116
Νος τοῦ Ἀντιμάχου, Μακαρέως τοῦ
Φιλοκλεῖδα. Ἐπειδή τα ἄφρακτα συν-
Τετέλεσται ἅ ἐψηφίξατο ὁ δᾶμος
Ποιήσασθαι ποτί τάν φυλακάν τῶν
ἱερῶν και τᾶς πόλιος και τᾶς χώρα[ς],
ἀγαθᾶι τύχαι, δεδόχθαι τῶι δά[μωι]
τοί τριήραρχοι τοί αἱρημένοι [ἐσπεμ]-
ψάντω ἐπ’ αὐτά ὁ μέν το πρ[ύμνας σα]-
[μεῖο]ν Ἡρακλεῦς ὁ δε το [πρῳρας ἄγαλμα]
[Ἀσκλ<α>πιοῦ ὅπως δ[έ τάχιστα συντελεῖ]-
[ται] ὅ,τι ὁ δᾶμ[ος ἐψαφίξατο
[ ] ΚΑ [

Επιγραφή γραμμένη σε στήλη από λευκό μάρμαρο ύψους 0,36 μ., πλάτους 0,35 μ. και
πάχους 0,08 μ. ήρθε στο φως από ανασκαφές που έγιναν στην πόλη της Κω. Δίνει
πληροφορίες για το άγαλμα του Ασκληπιού299.

50. Φιλήρατος Ἀριστείδα, βασιλέως Καύνου

τοῦ θεοῦ προστάξαντος, το ἱερόν ἱδρύσατο

Επιγραφή γραμμένη πάνω σε ορθογώνιο βωμό βρέθηκε κοντά στον πλάτανο του
Ιπποκράτη (στο κέντρο της πόλης) και αναφέρεται, σύμφωνα με τον Rayet, στο θεό
Ασκληπιό300.

51. [ ]ΙΙΩ|Ν[..τ]οῦ πρ|οκα[θηγε]-

μόνος θε|ο[ῦ] Ἀσκλ|ηπ[ιοῦ]
την ἀν|άστασιν | τ[οῦ ἀνδρι]-
άντος ποιησα|μένου τοῦ
πατρός | αὐτοῦ
Ποσειδ|ωνίο[υ
σωτηρ[

Η επιγραφή αποτελεί μέρος μιας αναθηματικής στήλης από γκρι μάρμαρο με ύψος 0,27
μ. Χρονολογικά τοποθετείται τον 3ο αιώνα π.Χ. και αναφέρεται τιμητικά στο θεό
Ασκληπιό301.

4.6. Επιγραφές ρωμαϊκών χρόνων

52. [Ὁ δᾶμος ἐτίμασεν]

Τίτον Τίτου Κοϊ[γκτι]ον,

299
Serge, 1993, σελ. 44
300
Rayet, 1875, σελ. 272
301
Serge, 1993, σελ. 62

117
 [στρατ]αγόν ὕπατον
[Ῥωμαίω]ν, ἀρετᾶς ἕνεκα
[και καλοκα]γαθίας τᾶς εἰς αὐτόν
[και τος σ]υμμάχος και τός
[Ἕ]λληνας | [----]μαχος Πάρι[ος]
[ἐποίησεν]

Η επιγραφή είναι γραμμένη στη βάση ενός αγάλματος η οποία έχει ύψος 0,95 μ. και
πλάτος 0,72 μ. Ο δήμος των Κώων τιμά το Ρωμαίο στρατηγό Τίτον Τίτου Κοϊγκτιον
για τις αρετές του302.

53. [Ὁ δᾶμος ἐτίμα]σε

[τάν δεῖνα(?) ----] Κοϊν-
[του Μουκίου Σκ]αιόλα
[-------- στρατηγοῦ ἀνθυ]πάτου
[--------------------ἀρ]ετᾶς ἕνε-
[κα και εὐνοίας τ]ᾶς ἐς αὐτόν

Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε βάση αγάλματος και βρέθηκε στο δεύτερο άνδηρο
του Ασκληπιείου. Χρονολογείται το 150 -70 π.Χ. και ο δήμος των Κώων τιμά τον
Ρωμαίο στρατηγό Μουκία Σκαιόλα για τις αρετές του.

54. [- - - - - - - - - -]ωνος, Καλλίδαμον Πύρρου,

[- - - - - -, ἀρετ]ᾶς ἕνεκα και εὐνοίας τᾶς
[ἐς αὐτόν] και τάν πόλιν

Η επιγραφή είναι γραμμένη σε βάση αγάλματος η οποία έχει ύψος 1 μ. και πλάτος
0,74μ. Βρέθηκε στο κατώτερο άνδηρο του Ασκληπιείου, περίοδος χρονολόγησής της
150-30 π.Χ. Σύμφωνα με αυτήν, ένας Κώος τιμά τον Καλλίδαμο για τις αρετές του τις
οποίες επέδειξε προς την πόλη της Κω303.

55. [Ὁ δᾶμος ετί]μασε

[--------]κιον Βάλ-
βον π[ρεσ]βευτάν και ἀν-
νιστράτ(αγ)ον τον ἑατοῦ
πάτρωνα, ἀρετᾶς ἕνεκα

302
Paton – Hicks, 1891, σελ. 152
303
Patriarca, 1932, σελ. 118

118
 και εὐνοίας τᾶς ἐς αὐτόν

Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε βάση ενός αγάλματος από λευκό μάρμαρο η οποία
έχει ύψος 0,9 μ. και χρονολογείται το 70-30 π.Χ. Βρέθηκε δίπλα στο βωμό στο δεύτερο
άνδηρο του Ασκληπιείου. Σύμφωνα με αυτήν ο δήμος των Κώων τιμά ένα Ρωμαίο
αντιστράτηγο για την εύνοιά του304.

56. Ὁ δᾶμος ἐτίμασε Τίτον Στατείλιον

Τίτου υἱόν, Ταῦρον, τον ἁτοῦ πάτρωνα
και εὐεργέταν ἀρετᾶς ἕνεκα και εὐνοίας
τᾶς ἐς αὐτόν

Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε ογκόλιθο λευκού μαρμάρου η οποία έχει ύψος
0,44 μ. και πλάτος 0,87 μ. Βρέθηκε στο πρώτο άνδηρο του Ασκληπιείου και
χρονολογείται το 30-20 π.Χ. Σύμφωνα με αυτήν, ο δήμος των Κώων τιμά έναν
ευεργέτη του, τον Τίτο Στατείλιο305.

57. [Ὁ δᾶμος ἐτίμασεν]

Αὗλον Δίδιον Πόστομον,
ἀνθύπατον | Κύπρου, ἀντι-
λαβόμενον τᾶς ἱερᾶς και |
ἁμῶν ἐν Κύπρωι
χώρας και πρ[ο]||νο(α)θέντα τῶν
τᾶς πόλιος δικαίων|
άρετᾶς ἕνεκα και εὐνοίας
τᾶς εἰς αὐτόν

Η επιγραφή λευκού μαρμάρου έχει ύψος 0,69 μ. και πλάτος 0,8 μ. και βρέθηκε στο
πρώτο άνδηρο του Ασκληπιείου. Σε αυτήν ο δήμος των Κώων τιμά τον ανθύπατο της
Κύπρου, Αύλο Δίδιο Πόστομο για τις αρετές του. Χρονολογείται το 30-50 μ.Χ.306

58. Παρμενίσκος Ἱέρωνος

Καλλιστράτην Κλευμάχου τάν
γυναῖκα και Ἱέρων και Ἀρισ-
ταγόρη τάν | ματέρα, και Νάννακις
Ἱέρωνος | τάν τοῦ ἀνδρός ματέρα
▐ και Παρμενίσκος Ἱέρωνος και

304
Patriarca, 1932, σελ. 119
305
Hoghammer, 2000, σελ. 73
306
Patriarca, 1932, σελ. 120

119
 Παρμενίσκος | Σωστράτου τάν
μαϊαν | ἱερείαν Ἀσκλαπιοῦ
Ὑγιείας Ἠπιόνης | Ἀπόλλωνος
Δαλίου Λατούς
▐ Βασιλέως Εὐμένους

Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε ογκόλιθο λευκού μαρμάρου η οποία έχει ύψος
0,77 μ., πλάτος 0,67 μ. χρονολογείται το 190-150 π.Χ. κα βρέθηκε στο δεύτερο άνδηρο
του Ασκληπιείου. Σύμφωνα με αυτήν, κάποιος Κώος τιμά την ιέρεια Καλλιστράτη307.

59. Ὁ δᾶμος ἀνέθηκε Παῦλα[ν]

[Ε]ὐφρανίαν Μάρκου θυγετέρα
[γυ]ν(ι)αῖκα δε Εὐτ[υ]χίδα τοῦ Δαρδά-
[ν]ου φύσει δε Δημοσ(σ)θένους
[φ]ιλοκαίσαρος ἀρετᾶς ἕνεκα
και σωφροσύνας

Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε ογκόλιθο από γκρίζο μάρμαρο η οποία έχει ύψος
0,62 μ., πλάτος 0,5 μ., χρονολογείται 70 π.Χ. – 15/20 μ.Χ. και βρέθηκε στο δεύτερο
άνδηρο του Ασκληπιείου. Σύμφωνα με αυτήν ο δήμος της Κω τιμά την Παύλα
Ευφρανία για τις αρετές της308.

60. Ὁ δᾶμος ἀνέθηκεν

Εὐτυχίδαν Δημοσθένους
νικάσαντα ἐγκω(ι)μίωι τῶι ἐς
τον Αὐτοκράτορα Καίσαρα
Θεοῦ υἱόν Σεβαστόν

Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε έναν ογκόλιθο λευκού μαρμάρου η οποία έχει
ύψος 0,29 μ. και πλάτος 0,73 μ. Βρέθηκε στο δεύτερο άνδηρο του Ασκληπιείου,
χρονολογείται το 70 π.Χ. – 15/20 μ.Χ. και αναφέρεται στη βράβευση του Κώου ποιητή
Ευτυχίδα, γιου του Δημοσθένους ως το καλύτερο εγκώμιο στον αυτοκράτορα
Καίσαρα309.

61. [Ὁ δᾶμος ἀνέθηκεν]

[τον δεῖνα τοῦ δεινός]
[----φιλορ]ώ(μ)[αιον, φι]λοκαίσα-
[ρα, νιά]σαντα ἐ[γκ]ωμίοις
[ἐν τ]αῖς ἐπισαμοτάταις τάς
Ἀσίας πόλεσι ἔς τε τον κτίσ-

307
Herzog, 1902, σελ. 293
308
Patriarca, 1932, σελ. 120
309
Herzog, 1902, σελ. 212

120
 τα[ν] τᾶς πόλιο[ς] Σεβαστόν
Καίσαρα και τός εὐεργέτας Τεβέ-
ριον Καίσαρα [και] Γερμανικόν
[Κα]ίσαρα και τον ὅλον οἶκον αὐ-
τ[ῶ]ν κ[αι ἐς τός ἄλ]λος τός ἐν ἑ-
[κασταις ταῖς πόλεσ]ι θεούς
[----------] και Παναθέναια
[----------] Ἴσθμια

Η επιγραφή είναι γραμμένη σε ογκόλιθο λευκού μαρμάρου, έχει ύψος 0,67 μ. και
χρονολογείται το 70 π.Χ. -15/20 μ.Χ. Βρέθηκε στο Ασκληπιείο. Σύμφωνα με αυτήν ο
δήμος των Κώων τιμά έναν άγνωστο ποιητή ο οποίος υπήρξε νικητής καλύτερου
εγκωμίου προς τον Καίσαρα 310.

4.7. Επιγραφές

62. ]ε[…..]ς
[εἶπε Ἀσκ]λαπιόδοτον
[ ]ίδα Μακεδόνα
[πρόξε]νον ἧμεν τᾶς πό-
[λιος τ]ᾶς Κώιων και αὐτό[ν]
[και ἐκγ]όνους ἧμεν δε αὐ-
[τοῖς ἔσπ]λουν [κα]ι ἔκπλουν

Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε στήλη λευκού μαρμάρου η οποία έχει ύψος 0,20
μ., πλάτος 0,27 μ. και πάχος 0,065 μ. Χρονολογείται τον 4ο – 3ο αιώνα π.Χ.311

63. (A) του]ς ἀπαγηκότα[ς

]αι ἕκαστ[ον] ἱερ[
] τάς αἰτίας φυγ[…]
]έθεμεν Νικάνορα [
] χρώμεθα ἐάν τι[
] συμβεβηκός πα[
]ομέναι αὐτῶι μ[
]γμάτων προδ[..
]νως ἀλλ’ ἰσχυο[
]ΗΣΦ[
(Β) ]ΜΕΝ[
πό]λιν τῶν θε[ωρῶν (?)
ἐ]κπεμψάντων [
το]ν ἐψηφισμένο[ν

310
Herzog, 1922, σελ. 15
311
Herzog, 1921, σελ. 98

121
 πολι]τείαν εἶναι κ[αι
]φους ἀναγρ[αφ
Ἀσκ]ληπιείων (vacat)
Νικάνο]ρα(?) Κλεινο[
Βυ]ζανθ(?)[
]ΝΗΜΟ[

Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε γκρίζο μάρμαρο το οποίο έχει ύψος 0,21 μ.,
πλάτος 0,18 μ. και πάχος 0,17 μ. και τοποθετείται χρονολογικά τον 3 ο αιώνα π.Χ.312

64. ]αν ὁ ἱερεύ]ς ω[

ι]ῶν ἱδιωτᾶν ἕκα[σ]το[ς
] ἀπό τοῦ ταμιείου ἤ ΥΩ[
]οις ἱερεύς δέρμα και σκ[έλος
]όντες πάντες ὑπέρ ε[ τοῦ δε]
[άργυρίου τοῦ]δε ἔστω το μεν ἡμίσεον τ[ῶν θεῶν, το δε ἡμίσεον τοῦ]
[ἱερέως ἀνοιγ]όντω δε τον θησαυρόν με[τά τοῦ ἱερέως τοί προστάται]
[ἅπαξ καθ’ ἐκά]σταν ἐξάμηνον, ἔν τε τῶι Γ[εραστίωι και ἐν τῶι Ἀλσείωι]
[και ἀποδόντ]ω τοῖς θεοῖ[ς] το ἐπιβάλλον ἐ[ς τον ὑφεστακότα λόγον]
[τᾶς δαμοσία]ς τραπέζας, [χρ]ηματιζόντω [δε ἐς τα δαμόσια γράμματα τα]
[ἑκάστωι ἐνεσ]τός ἀργύριον. [ὁ] μόναρχος [και τοί ἱεροποιοί θυσάντω]
[τῶι θεῶι ἀπό τ]οῦ διδομένου ἀργυρίου αὐτοῖς ὑπό τῶν ταμιᾶν]
[ἐς θυσίας τᾶι διχ]ομηνίαι τ[οῦ
]όντες [

Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε λευκό μάρμαρο και χρονολογείται το 2 ο αιώνα

π.Χ. 313

65. [ Ὁ δεῖνα ἀνέθηκα τῶι προκαθηγεμόνι τᾶς]

πόλιος Ἀσκλαπιῶι και τοῖς συνκαθιερωμένοις ἐν τῶι ἱερῶι
Σεβαστο[ῖς θ]εοῖς και
τῶι Κώιων Δάμωι δηνάρια δίς μύρια ταύτῃ τῆι ἱερᾷ και εὐσεβεῖ
ἀνιερώσει ὑπαρχούση[ι]
ὑπέρ εὐσεβείας τῶν προδεδηλωμένων Σεβαστῶν Θεῶν ἁπάντων
και τοῦ Κώιων
Δάμου μη{ι}δείς γνώμη{ι}ν περισσοτέραν τῶν ἐν αὐτῆι κατακε-
χωρισμένων ἀγορεύση[ι]
μη{ι}δε ἐπιψη{ι}φίσηται μή{ι}τε ἐν βουλῆι μη{ι}τε ἐν ἐκ-
κλησίᾳ εἰς το ἐλάσσω{ι} θῆ{ι}ναι τι ἥ{ι}
ἀλλαγῆ{ι}ναι ἐξ αὐτῆς ἀλλά φυλασσέσθω{ι} ἀνεπιχείρητος εἰς
τον ἅπαντα χρόνον

312
Serge, 1993, σελ. 34
313
Maiuri, 1925, σελ. 81

122
[την] δε ἀνιέρω{ι}σιν ἐποιη{ι}σάμαν (sic) ἀπό εὐσεβοῦς και
Δικαίας γνώ{ι}μης ἀπό τε σώφρο-
[νος ]ης, την τοῦ βίου προαίρεσιν πεποιη{ι}μένος
ἀνυπόθηκον και ἀναντί-
[ληπτον ]ΤΟΥ[……..]ΙΗ [.πολ]ύ τειμότερον
ἡ{ι}γημένος συν-
[καθιερῶσαι ]ΠΟΕ[
συνκαθι[ερ ]ΣΙΟΙΑΔ[
ἀνενδιξάμενος κατά δύναμιν τάν ἐμαυτοῦ προτροπάν δε και ἑτέρων ἀνδρῶ[ν]
Μάρτυρες
(vacat)

Η επιγραφή είναι σπασμένη σε δύο μεγάλα κομμάτια, τοποθετείται χρονολογικά τον

1ο αιώνα μ.Χ. και αναφέρεται στο Ασκληπιείο της Κω 314.

66. [ μηδενί]
ἐξέστ[ω αἴ κα μη]
ἐκκλησίαι [δόξει καταχρῆσθαι]
εἰς τι τῶν ἱε[ρῶν ἔργων, θύειν δε]
ἐπί τᾶι ἐκκλη[σίαι τον ἱερέα και]
ἀνακαθαίρειν [το τέμενος και κυ]-
παρίσσος εἰς ὕ[λάν ἀποδεὶξαι κα]-
τά δένδρος μ[ηδέ προστάτας τις]
προθῆι μη[δε ἐπιψαφίξηι

Η επιγραφή βρέθηκε στο Ιερό Άλσος του Ασκληπιείου, είναι από λευκό μάρμαρο, έχει
ύψος 0,19 μ., πλάτος 0,18 μ. και πάχος 0,06 μ. και χρονολογικά τοποθετείται τον 4ο
αιώνα π.Χ.

67. (α) [Ἀ]πόλλωνος

[Ἀ}σκλαπιοῦ
Ἡραλεῦς
Διοσκόρων
(b) Ἀλίου Ἁμέρας
Ὠράν Χαρίτων
Νυμφᾶν Πριάπου
Πανός Ἑρμαφροδί[του.
(c) Διός Φιλίου
Θεῶν Σωτήρ
Ἐρμᾶ Προβάκχου
Πειθοῦς Νικέρωτος
(d) Διός Νεμείου

314
Maiuri, 1925, σελ. 87

123
 Ποτειδᾶνος Ἰσθμίο[υ]
Ἀθάνας Νίκας
Μνάμας Ἡρακλείτου
και Οἰνοπίδα.

Η επιγραφή είναι γραμμένη πάνω σε ένα βωμό ο οποίος έχει ύψος 0,53 μ., πλάτος 0,30
μ., πάχος 0,335 μ. και χρονολογείται τον 3ο αιώνα π.Χ.315

315
Serge, 1993, σελ. 57

124
5. ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ

Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο έχουν επιλεχθεί να παρουσιαστούν συγκεκριμένα

νομίσματα τα οποία βρέθηκαν κυρίως στο χώρο του Ασκληπιείου και σε άλλα μέρη
του νησιού και απεικονίζουν τον Ασκληπιό, τον Ιπποκράτη καθώς και σημαντικά
πρόσωπα τα οποία εμπλέκονται με τον ιερό χώρο. Η οικονομική άνθηση της Κω είναι
γνωστή γεγονός που αντικατοπτρίζεται στην πληθώρα των νομισμάτων αλλά και στην
κυκλοφορία τους. Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι πολλές φορές επέλεγαν να
“διαφημίσουν” τον τόπο τους μέσω των νομισμάτων καθώς αυτά θα ταξίδευαν σε όλο
τον γνωστό κόσμο. Έτσι, και οι άρχοντες της Κω επέλεξαν να απεικονίσουν στα
νομίσματά τους, τους γιατρούς της ιατρικής αφενός για να τους τιμήσουν και αφετέρου
για να γνωστοποιήσουν τη λειτουργία του χώρου.

5.1. Κωακά χάλκινα νομίσματα ελληνιστικών χρόνων

Τα παρακάτω νομίσματα φέρουν στον εμπροσθότυπο δαφνοστεφή κεφαλή του

Απόλλωνα και στον οπισθότυπο τη λύρα του θεού εντός δάφνινου στεφανιού. Επίσης,
φέρουν την επιγραφή του δήμου των Κώων και το όνομα του άρχοντα316.

Εικόνα 1. Χάλκινο νόμισμα . Επιγραφή ΚΩΙΩΝ/Α[ΡΙΣΤ]Ὸ Εικόνα 2. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή ΚΩΙΩΝ/ΕΥΚΡΑ

Εικόνα 3. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή ΚΩΙΩΝ/ΕΜΜΕΝ[….] Εικόνα 4. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή

ΚΩΙΩΝ/ΕΜΜΕΝ[….]

316
Ασπετάκη -Κυρίτση και Τουλαντά-Παρισίδου, 1998, σελ. 83-84

125
 Εικόνα 5. Χάλκινο νόμισμα. . Επιγραφή ΚΩΙΩΝ/ΕΜ[….] Εικόνα 6. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή
ΚΩΙΟΝ/ΑΡΙΣΤΟ[….]

Εικόνα 7. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή ΚΩΙΩΝ/ΕΥΚΡΑ[..] Εικόνα 8. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή

ΚΩΙΩΝ/ΕΜΜΕΝ[..]

Στα παρακάτω νομίσματα απεικονίζεται η Δήμητρα πεπλοφόρος στον

εμπροσθότυπο ενώ στον οπισθότυπο ο καρκίνος -οικονομικό σύμβολο της Κω. Πολλοί
μελετητές ισχυρίστηκαν ότι πρόκειται για την Αρτεμισία την οποία συσχέτισαν με τη
θεά Δήμητρα. Τα συγκεκριμένα νομίσματα βρέθηκαν στο Ασκληπιείο της Κω και
εκτίθενται στο Αρχαιολογικό μουσείο της πόλης.

Εικόνα 9. Χάλκινο ημίδραχμο. Επιγραφή [ΦΡ]ΑΣΙΜ[ΙΔΗ] Εικόνα 10. Χάλκινο ημίδραχμο. Επιγραφή [Φ]ΙΛΙΣΤ[ΟΣ]

Κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων το Ασκληπιείο της Κω βρίσκεται σε

ακμή και η μεγάλη του επισκεψιμότητα εκφράζεται στην πληθώρα των νομισμάτων
που βρέθηκαν. Οι ειδικοί έδειξαν έντονο ενδιαφέρον για τα νομίσματα της Κω λόγω
της τεχνοτροπίας του αλλά και της σπανιότητάς τους. Σύμβολα όπως ο καρκίνος και
το ρόπαλο συνυπάρχουν με καινούρια σύμβολα όπως η φαρέτρα.

126
Τα παρακάτω νομίσματα φέρουν στον εμπροσθότυπο κεφαλή Ηρακλή με λεοντή (με
χαρακτηριστικά του Μεγάλου Αλεξάνδρου) και στον οπισθότυπο τον καρκίνο και το
ρόπαλο εντός στικτού τετράγωνου πλαισίου317.

Εικόνα 11. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή ΚΩΙΟΝ/ΖΩΙΛΟΣ Εικόνα 12. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή ΚΩΙΟΝ/ΝΙΚΩΝ

Η απεικόνιση της φαρέτρας στον οπισθότυπο αντικατέστησε το ρόπαλο.

Εικόνα 13. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή ΚΩΙΟΝ/ΞΑΝΘΙΠΠΟΣ Εικόνα 14. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή
ΚΩΙΟΝ/ΜΟΣΧΙΩΝ

Η εμφάνιση του μεταξοσκώληκα σε νομίσματα της Κω αποτελούσε μοναδικό

σύμβολο και επιλέχθηκε για λόγους διαφημιστικούς καθώς η Κως ήταν γνωστή για την
επεξεργασία του και την παραγωγή υφασμάτων. Με αυτό τον τρόπο οι Κώοι έκαναν
γνωστή την εμπορική τους δραστηριότητα σε πολλά μέρη του αρχαίου κόσμου.

Εικόνα 15. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή ΚΩΙΟΝ/[ΔΙΩΝ]

5.2. Απεικόνιση του θεού Ασκληπιού σε κωακά νομίσματα

Τα κωακά νομίσματα του 2ου και 1ου αιώνα π.Χ. φέρουν απεικονίσεις του θεού
Ασκληπιού ο οποίος είχε πρωταρχικό ρόλο στη θρησκεία του νησιού. Ο θεός
Ασκληπιός απεικονίζεται δαφνοστεφής στον εμπροσθότυπο των νομισμάτων εντός
στικτού τετράγωνου πλαισίου. Σύμβολα που συνοδεύουν τη μορφή του είναι το
σκήπτρο, η φιάλη, η ράβδος, το φίδι και η πυξίδα318.
Τα παρακάτω νομίσματα του 1ου αιώνα π.Χ. βρέθηκαν στο Ασκληπιείο της Κω τα
οποία στον εμπροσθότυπο φέρουν την κεφαλή του θεού και στον οπισθότυπο το φίδι

317
Ασπετάκη -Κυρίτση και Τουλαντά-Παρισίδου, 1998, σελ.108-110, 134, 135, 152
318
Ασπετάκη -Κυρίτση και Τουλαντά-Παρισίδου, 1998, σελ. 190, 239

127
κουλουριασμένο έχοντας το κεφάλι του τεντωμένο προς τα επάνω εντός στικτού
κυκλικού πλαισίου319.

Εικόνα 16.. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή ΚΩΙΩΝ/ΕΥΑΡΑΤ..ΔΙ ή ΕΙ

Εικόνα 17. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή ΚΩΙΩΝ/ΕΥΑΡΑΤ..ΔΙ ή ΕΙ

Εικόνα 18. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή ΚΩΙΩΝ/ΕΥΑΡΑΤΟΥ(;)

Εικόνα 19. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή ΚΩΙΩΝ/ΕΥΑΡΑΤΟ

Εικόνα 20. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή ΚΩΙΩΝ/ΕΥΑΡΑΤΟ

Εικόνα 20. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή ΚΩΙΩΝ/ΠΥΘΟΚΛΗΣ

Εικόνα 21. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή ΚΩΙΩΝ/ΠΥΘΟΚΛΗΣ

Εικόνα 22. Χάλκινο νόμισμα. Επιγραφή …ΠΥΘΟΚ…

Εικόνα 23. Χάλκινο νόμισμα 1ου αιώνα μ.Χ. Εμπρ: δαφνοστεφής κεφαλή του Ασκληπιού με επιγραφή ΑΣΚΛ ΑΠΙΟΣ
γύρω από το κεφάλι του, μπροστά της η ράβδος και το φίδι να ελίσσεται. Οπισθ: γυναικεία μορφή σε δίφρο εντός
στικτού κύκλου με το ένα χέρι να ακουμπάει στο πηγούνι της. περιβάλλεται από την επιγραφή ΚΩΙΩΝ

319
Hart, 1966, σελ. 232

128
Εικόνα 24. Χάλκινο νόμισμα. Εμπρ: δαφνοστεφής κεφαλή Ασκληπιού. Οπισθ: λύρα μέσα σε δάφνινο στεφάνι.
Επιγραφή ΚΩΙ ΩΝ

Εικόνα 25. Χάλκινο νόμισμα. Εμπρ: κεφαλή Ασκληπιού δαφνοστεφούς εντός στικτού κύκλου και το ραβδί με το
φίδι. Οπισθ: λύρα μέσα σε δάφνινο στεφάνι. Επιγραφή ΚΩΙ ΩΝ. Φέρει ίχνη φθοράς και καύσης.

5.3. Νομίσματα με απεικονίσεις Κώων ιατρών

Τα νομίσματα του 1ου – 3ου αιώνα π.Χ. αποτελούν ψευτοαυτόνομες κοπές νομισμάτων
με νέες απεικονίσεις προσώπων, κυρίως Κώων ιατρών καθιστώντας την χρονολόγησή
τους δύσκολη. Χώρος προέλευσης το Ασκληπιείο της Κω και εκτίθενται στο
Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης320.

Εικόνα 26. Χάλκινο νόμισμα. Εμπρ: κεφαλή γιατρού Ιπποκράτη με κοντό γένι, ραβδί με το φίδι εντός στικτού
κύκλου και επιγραφή πίσω από το κεφάλι του με τα αρχικά του Ι Π. Οπισθ: το ραβδί του Ιπποκράτη με το φίδι
εντός στικτού κύκλου. Επιγραφή ΚΩ ΙΩΝ

Εικόνα 27. Χάλκινο νόμισμα. Εμπρ: κεφαλή γιατρού Ιπποκράτη με κοντό γένι, ραβδί με το φίδι εντός στικτού
κύκλου και επιγραφή πίσω από το κεφάλι του με τα αρχικά του Ι Π. Οπισθ: το ραβδί του Ιπποκράτη με το φίδι
εντός στικτού κύκλου. Επιγραφή ΚΩ ΙΩΝ

320
Ασπετάκη -Κυρίτση και Τουλαντά-Παρισίδου, 1998, σελ. 242-243

129
Εικόνα 28. Χάλκινο νόμισμα. Εμπροσ: Ηρακλής με ρόπαλο στον ώμο. Οπισθ: ο γιατρός Ιπποκράτης κάθεται σε
δίφρο. Επιγραφή ΙΠΠΟ ΚΡΑΤΗΣ

Εικόνα 29. Χάλκινο νόμισμα. Εμπρ: κεφαλή γιατρού Ξενοφώντα μέσα σε κυκλικό στικτό πλαίσιο. Επιγραφή ΞΕΝΟ
ΦΩΝ. Οπισθ: η Υγεία ταΐζει το φίδι μέσα σε κυκκιδωτό πλαίσιο. Επιγραφή ΚΩΙ ΩΝ

Εικόνα 30. Χάλκινο νόμισμα. Εμπρ: κεφαλή γιατρού Ξενοφώντα μέσα σε κυκλικό στικτό πλαίσιο. Επιγραφή ΞΕΝΟ
ΦΩΝ. Οπισθ: η Υγεία ταΐζει το φίδι μέσα σε κυκκιδωτό πλαίσιο. Επιγραφή ΚΩΙ ΩΝ

Εικόνα 31. Χάλκινο νόμισμα. Εμπρ: κεφαλή γιατρού Ξενοφώντα μέσα σε κυκλικό στικτό πλαίσιο. Επιγραφή ΞΕΝΟ
ΦΩΝ. Οπισθ: η Υγεία ταΐζει το φίδι μέσα σε κοκκιδωτό πλαίσιο. Επιγραφή ΚΩΙ ΩΝ

Εικόνα 32. Χάλκινο νόμισμα. Εμπρ: κεφαλή γιατρού Ξενοφώντα. Επιγραφή ΞΕΝΟΦΩΝ. Οπισθ: ράβδος με το φίδι
εντός στικτού κύκλου321

321
Ασπετάκη -Κυρίτση και Τουλαντά-Παρισίδου, 1998, σελ. 243

130
Εικόνα 33. Χάλκινο νόμισμα. Εμπρ: κεφαλή γιατρού Ξενοφώντα μέσα σε κυκλικό στικτό πλαίσιο. Επιγραφή
ΞΕΝΟΦΩΝ [Ι]ΕΡΕΥ[C] . Οπισθ: η Υγεία ταΐζει το φίδι μέσα σε κοκκιδωτό πλαίσιο. Επιγραφή ΚΩΙ ΩΝ322

322
Ασπετάκη -Κυρίτση και Τουλαντά-Παρισίδου, 1998, σελ. 243

131
 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η προσέγγιση και η μελέτη ενός συγκεκριμένου ιστορικού μνημείου αποτελεί μια

πρόκληση για το νέο μελετητή. Αφενός γιατί του επιτρέπουν να γνωρίσει, σε το
δυνατόν μεγαλύτερο βαθμό την ιστορία και τη φυσιογνωμία ενός χώρου και αφετέρου
διότι η ίδια η διαδικασία βοηθά στη συνειδητοποίηση και στην προσωπική ωρίμανση.
Άξιον αναφοράς είναι και το γεγονός της ανασκαφής του Ασκληπιείου. Είναι
αλήθεια ότι η χώρα μας λόγω των έντονων ιστορικών και πολιτικών γεγονότων που
βίωσε, ιδιαίτερα κατά το α’ μισό του 20ου αιώνα δεν είχε τη δυνατότητα να δώσει τη
σημασία που έπρεπε στην πολιτιστική της κληρονομιά. Κατά συνέπεια, η κυριαρχία
των ξένων αρχαιολογικών αποστολών ήταν αναπόφευκτη με όρους άλλες φορές
θετικούς και άλλες αρνητικούς. Υπό αυτό το πλαίσιο μπορεί κανείς να προσεγγίσει τη
στάση του Herzog ως προς τον τόπο ανασκαφής αλλά και τη θετική συνδρομή της
ιταλικής αρχαιολογικής σχολής κατά τη δεκαετία του 1930.
Η μελέτη του χώρου του Ασκληπιείου και των προσώπων που συνδέονται με αυτό
οδήγησε τη γράφουσα στη διατύπωση κάποιων σκέψεων, όπως αυτές προκύπτουν
μέσα από τη μελέτη του αρχαιολογικού υλικού. Πιο συγκεκριμένα, από τις φιλολογικές
αναφορές φαίνεται ότι στο πρόσωπο του Ασκληπιού διακρίνει κανείς την ανάγκη του
ανθρώπου να βρουν απαντήσεις ή παρηγοριά στο θείο. Ο Ασκληπιός αν και δεν ανήκει
στο δωδεκάθεο λατρεύεται ως θεός ακριβώς λόγω των θεραπευτικών του ιδιοτήτων.
Λόγω του γεγονότος ότι οι άνθρωποι θεωρούσαν τις αρρώστιες θεόσταλτες πιθανότατα
αναζητούσαν ένα στήριγμα.
Αντίθετα, με την εμφάνιση του Ιπποκράτη αρχίζει να διαφαίνεται η επίδραση της
ιατρικής στη ζωή των ανθρώπων αφού ο ίδιος την μεταπλάθει σε επιστήμη
εξελίσσοντας τα ιατρικά εργαλεία, τα φάρμακα και τις θεραπευτικές μεθόδους. Έτσι,
πολέμησε τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες της εποχής πολεμώντας ακόμη και τους
μάγους. Ταυτόχρονα, ο Ιπποκράτης στο έργο του έθεσε τις ηθικές αρχές που πρέπει να
χαρακτηρίζουν έναν γιατρό. Πρόκειται για ιδέες και αξίες που έθεσαν ξεκάθαρα ένα
πλαίσιο δεοντολογίας για την άσκηση της ιατρικής επιστήμης. Εξάλλου, η επιθυμία
του για εμπλουτισμό των γνώσεών του πάνω σε ιατρικά ζητήματα οδήγησαν με σαφή
προσανατολισμό προς την επιστημονική μέθοδο. Και όλα αυτά ο Ιπποκράτης τα
κατάφερε βοηθούμενος και από το οικείο γι’ αυτόν περιβάλλον του Ασκληπιείου,
καθώς μεγάλωσε εκεί μέσα και ήρθε σε επαφή με πολλά περιστατικά από νεαρή ακόμη
ηλικία. Ωστόσο, η υιοθέτηση της εγκοίμησης δε μοιάζει να εντάσσεται στις
επιστημονικές μεθόδους.
Ως προς το ρόλο των Ασκληπιείων, εντύπωση προκαλεί στον αναγνώστη το γεγονός
ότι γύρω από το Ασκληπιείο κινείται ένας ολόκληρος κόσμος. Ενώ το Ασκληπιείο είχε
αρχικά λατρευτικό χαρακτήρα στη συνέχεια μετατρέπεται σε θεραπευτικό κέντρο με
χώρους οργανωμένους, κατάλληλους για όλα τα στάδια της θεραπείας του ασθενούς.
Οι ασθενείς δεν απολάμβαναν μόνο την κατάλληλη θεραπεία αλλά επιπλέον
ψυχαγωγούνταν παρακολουθώντας θεατρικές παραστάσεις.
Εντύπωση προκαλεί και ο σημαντικός αριθμός των Ασκληπιείων που ιδρύονται στο
ηπειρωτικό κορμό αλλά και σε όλη τη μεσογειακή λεκάνη. Πρόκειται για ένα γεγονός

132
που ενίσχυσε τόσο την εξάπλωση της λατρείας του Ασκληπιού όσο και τη νέα
δυναμική της ιατρικής επιστήμης.
Ένα άλλο γεγονός που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση στον αμύητο αναγνώστη είναι
η σύνδεση του Ασκληπιείου με την οικονομική ανάπτυξη της Κω. Όσο το Ασκληπιείο
αποκτά φήμη και κύρος στον ελλαδικό χώρο αλλά και στη Μικρά Ασία τόσο το νησί
της Κω αναπτύσσεται σε σημείο μάλιστα που να μπορεί να υποθέσει κανείς ότι
«εκμεταλλεύεται» τη δημοφιλία του ιερού χώρου.
Ένα άλλο γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό είναι η σημασία των επιγραφών. Χάρη σε
αυτές οι ερευνητές έχουν συλλέξει πληροφορίες για τη λειτουργία, την οργάνωση και
την οικοδόμηση του Ασκληπιείου. Προσωπική πεποίθηση της γράφουσας είναι ότι
παρατηρείται ακριβής καταγραφή όλων των δραστηριοτήτων του ιερού π.χ. οι ιερείς
του Ασκληπιείου επιδίωκαν την γνωστοποίηση των αποστολών για τη διεκδίκηση του
δικαιώματος της ασυλίας από τις άλλες πόλεις. Οι συγκεκριμένες αποστολές στόχευαν
και στη γνωστοποίηση της διεξαγωγής των Μεγάλων Ασκληπιείων αφού με αυτό τον
τρόπο μια γιορτή τοπικού χαρακτήρα θα μπορούσε να αποκτήσει πανελλήνια εμβέλεια
(κάτι που φαίνεται από τις επιγραφές).
Όπως είναι γνωστό οι ναοί αποτελούσαν χώροι ασύλου. Από τη μελέτη των
επιγραφών οι ιερείς του Ασκληπιείου ζητούσαν ασυλία όχι μόνο του ναού αλλά όλου
του χώρου αφού ο στόχος ήταν, ειδικά σε περιόδους πολέμων, η προστασία των
ασθενών και των συγγενών τους. Επιπλέον, η μελέτη των επιγραφών βοηθά τον
ερευνητή να συνειδητοποιήσει τη σπουδαιότητα των ιατρών του Ασκληπιείου ακόμη
και κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Επίσης, εντύπωση προκαλεί η αναφορά επιγραφών σε
Κώους δικαστές οι οποίοι καλούνταν να επιλύσουν ή να διευθετήσουν εσωτερικά
ζητήματα άλλων πόλεων.
Ως προς τα νομίσματα, και παρά την αποσπασματική τους παρουσίαση που
βρέθηκαν στο Ασκληπιείο επιβεβαιώνεται η οικονομική ανάπτυξη του νησιού και η
μεγάλη επισκεψιμότητα του Ασκληπιείου.
Εν κατακλείδι, η προσέγγιση ενός μνημείου μέσα από ένα πλήθος πηγών αλλά και
η συνειδητοποίηση του ρόλου του είναι βέβαιο ότι βοηθά τον νέο μελετητή να
κατανοήσει και να αναπλάσει την λειτουργία αλλά και την «καθημερινότητα» ενός
ιερού χώρου μέσα στον οποίο οι άνθρωποι εναπόθεταν τις ελπίδες για τη θεραπεία τους
από τα μεγάλα ή μικρά προβλήματα που αντιμετώπιζαν. Παράλληλα, το πλήθος των
ευρημάτων που κινούνται σε δύο επίπεδα: στο πρώτο δημιουργούνται ερωτήματα για
τον τρόπο αξιοποίησης όλου αυτού του υλικού που όπως είναι γνωστό στοιβάζεται σε
αποθήκες χωρίς να είναι προσιτό στο ευρύ κοινό αλλά και στους νέους ερευνητές. Σε
ένα δεύτερο επίπεδο, αποτελεί πεποίθηση της γράφουσας με αφετηρία τη γνωριμία με
ένα μνημείο που, υπό διαφορετικές συνθήκες δε θα είχε την ευκαιρία να γνωρίσει εκ
του σύνεγγυς -ότι τα αρχαιολογικά μνημεία είναι καλό αφ’ ενός να αξιοποιηθούν μέσα
από τις νέες τεχνολογίες (η ψηφιακή ξενάγηση που ήδη υπάρχει σε άλλες χώρες) και
αφετέρου να γίνουν πιο «προσιτά» στο ευρύ κοινό και ιδιαίτερα στους νέους των
οποίων η όποια επαφή περιορίζεται στην ανάγνωση κειμένων και όχι στη βιωματική
μάθηση. Μια άλλη προσέγγιση, σε συνδυασμό με την τοπική ιστορία ίσως θα
μπορούσε να οδηγήσει την επιστήμη της Αρχαιολογίας σε νέους δρόμους.

133
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ – ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικόνα 5. Άγαλμα του Ασκληπιού. Λείπουν το κεφάλι και τα χέρια. Το ιμάτιο καλύπτει τον ένα ώμο και το κάτω
μέρος του σώματος. Βρέθηκε στο Ασκληπιείο, κοντά στις ρωμαϊκές θέρμες. 1ος αιώνας μ.Χ.

Εικόνα 6. Άγαλμα του Ασκληπιού πλαισιωμένο από το φίδι και τον Τελεσφόρο. Β' μισό 2ου αιώνα μ.Χ.
Αρχαιολογικό Μουσείο Κω.

134
Εικόνα 7. Ανάγλυφο. Ο Ασκληπιός παρακολουθεί τον γιατρό να εγχειρίζει. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Αθηνών.

Εικόνα 8. Ανάγλυφο. Ο Ασκληπιός καθιστός, πίσω του όρθια η Υγεία και μπροστά του μαθητές -ιατροί. Πάτρα.

Εικόνα 9. Προτομή Ιπποκράτη. Αρχαιολογικό Μουσείο Κω.

Εικόνα 10. Δύο δακτυλιόλιθοι με τον Ιπποκράτη. Βρέθηκαν στο Ασκληπιείο και ανήκουν στη συλλογή του Σκεύου
Ζερβού.

135
Εικόνα 11. Ψηφιδωτό του 2ου ή 3ου αιώνα μ.Χ. Η άφιξη του Ασκληπιού στην Κω. Αρχαιολογικό Μουσείο Κω.

Εικόνα 12. Ο ιστοριοδίφης Ιάκωβος Ζαρράφτης κατά τη διάρκεια αποκάλυψης του Ασκληπιείου.

Εικόνα 13. Το Ασκληπιείο πριν τις αναστηλώσεις και τις διαμορφώσεις του.

136
Εικόνα 14. Το Ασκληπιείο πριν τις αναστηλώσεις. Διακρίνονται Ιταλοί στρατιώτες κατά την επίβλεψη των
εργασιών

Εικόνα 15. Το Μεσαίο Άνδηρο του Ασκληπιείου. Φωτογραφία του R. Herzog. (Berlin 1932)

Εικόνα 14. Ο ναός του Ασκληπιού πριν την αναστήλωση. Φωτογραφία R. Herzog, Berlin 1932.

137
Εικόνα 15. Σχεδιάγραμμα του Ασκληπιείου της Κω.

Εικόνα 16. Το Ασκληπιείο τον 3ο αιώνα μ.Χ.

138
Εικόνα 17. Η κρήνη με τη μορφή του Πάνα.

Εικόνα 18. Συγκρότημα κρηνών στο ΙΙΙ άνδηρο

Εικόνα 19. Η πηγή Βουρίνα. Η είσοδος και η θολωτή κορυφή.

139
Εικόνα 20. Ο ναΐσκος και το βάθρο του αγάλματος του ιατρού Γάιου Στερτινίου

Εικόνα 21. Ο βωμός του Ασκληπιού όπως σώζεται σήμερα.

Εικόνα 22. Αναπαράσταση του βωμού από τους Herzog και Schazmann, 1932.

Εικόνα 23. Η αναπαράσταση του ιωνικού ναού Β, Livadiotti 2006.

140
Εικόνα 24. Η κάτοψη του ιωνικού ναού Β. Hezog - Schazmann 1932.

Εικόνα 25. Αναπαράσταση και κάτοψη του ναού C. De Mattia, 2012.

Εικόνα 28. Το Ασκληπιείο τον 3ο αιώνα π.Χ. Rocco - Livadioti 2014.

141
Εικόνα 29. Το Ασκληπιείο το 2ο αιώνα π.Χ. Rocco - Livadioti 2014.

Εικόνα 30. Αναπαράσταση του ναού του Ασκληπιού (ναός C). Livadiotti 2006.

Εικόνα 31. Ο ναός του Ασκληπιού όπως σώζεται σήμερα.

142
Εικόνα 26. Το Ασκληπιείο της Τρίκκης.

Εικόνα 27. Σχεδιάγραμμα του Ασκληπιείου της Επιδαύρου.

Εικόνα 28. Κάτοψη και αναπαράσταση της Θόλου στην Επίδαυρο.

143
Εικόνα 29. Το Ασκληπιείο της Κορίνθου.

Εικόνα 30. Το Ασκληπιείο της Μεσσήνης.

Εικόνα 31. Κάτοψη του Ασκληπιείου της Ακρόπολης. Παπαχατζής 1994 α.

144
Εικόνα 32. Κάτοψη του Ασκληπιείου της Περγάμου.

Εικόνα 33. Αναπαράσταση του Ασκληπιείου στο νησί Τίβερη.

145
 Κατάλογος εικόνων

Εικόνα 34. Η σημερινή εικόνα του Ασκληπιείου της Κω

Εικόνα 35. Αναπαράσταση του Ασκληπιείου κατά τους ελληνιστικούς χρόνους από τον
Herzog
Εικόνα 36. Ακέφαλο άγαλμα Ασκληπιού, 2ος αιώνας π.Χ. Μουσείο Δρέσδης

Εικόνα 37. Κορμός αγάλματος Ασκληπιού. Βρέθηκε στο Ασκληπιείο και εκτίθεται στο
Αρχαιολογικό Μουσείο Κωνσταντινούπολης. 2ος αιώνας π.Χ.
Εικόνα 38. Άγαλμα του Ασκληπιού. Λείπουν το κεφάλι και τα χέρια. Το ιμάτιο καλύπτει
τον ένα ώμο και το κάτω μέρος του σώματος. Βρέθηκε στο Ασκληπιείο, κοντά στις
ρωμαϊκές θέρμες. 1ος αιώνας μ.Χ.
Εικόνα 39. Άγαλμα του Ασκληπιού πλαισιωμένο από το φίδι και τον Τελεσφόρο. Β'
μισό 2ου αιώνα μ.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Κω.
Εικόνα 40. Ανάγλυφο. Ο Ασκληπιός παρακολουθεί τον γιατρό να εγχειρίζει. Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.
Εικόνα 41. Ανάγλυφο. Ο Ασκληπιός καθιστός, πίσω του όρθια η Υγεία και μπροστά
του μαθητές -ιατροί. Πάτρα.
Εικόνα 42. Προτομή Ιπποκράτη. Αρχαιολογικό Μουσείο Κω.

Εικόνα 43. Δύο δακτυλιόλιθοι με τον Ιπποκράτη. Βρέθηκαν στο Ασκληπιείο και
ανήκουν στη συλλογή του Σκεύου Ζερβού.
Εικόνα 44. Ψηφιδωτό του 2ου ή 3ου αιώνα μ.Χ. Η άφιξη του Ασκληπιού στην Κω.
Αρχαιολογικό Μουσείο Κω.
Εικόνα 45. Ο ιστοριοδίφης Ιάκωβος Ζαρράφτης κατά τη διάρκεια αποκάλυψης του
Ασκληπιείου.

Εικόνα 46. Το Ασκληπιείο πριν τις αναστηλώσεις και τις διαμορφώσεις του.
Εικόνα 14. Το Ασκληπιείο πριν τις αναστηλώσεις. Διακρίνονται Ιταλοί στρατιώτες
κατά την επίβλεψη των εργασιών
Εικόνα 15. Το Μεσαίο Άνδηρο του Ασκληπιείου. Φωτογραφία του R. Herzog. (Berlin
1932)
Εικόνα 47. Ο ναός του Ασκληπιού πριν την αναστήλωση. Φωτογραφία R. Herzog,
Berlin 1932.

Εικόνα 48. Σχεδιάγραμμα του Ασκληπιείου της Κω.

Εικόνα 49. Το Ασκληπιείο τον 3ο αιώνα μ.Χ.

146
Εικόνα 50. Η κρήνη με τη μορφή του Πάνα.
Εικόνα 51. Συγκρότημα κρηνών στο ΙΙΙ άνδηρο
Εικόνα 52. Η πηγή Βουρίνα. Η είσοδος και η θολωτή κορυφή.
Εικόνα 53. Ο ναΐσκος και το βάθρο του αγάλματος του ιατρού Γάιου Στερτινίου

Εικόνα 54. Ο βωμός του Ασκληπιού όπως σώζεται σήμερα.

Εικόνα 55. Αναπαράσταση του βωμού από τους Herzog και Schazmann, 1932.
Εικόνα 56. Η αναπαράσταση του ιωνικού ναού Β, Livadiotti 2006.
Εικόνα 57. Η κάτοψη του ιωνικού ναού Β. Hezog - Schazmann 1932.
Εικόνα 58. Αναπαράσταση και κάτοψη του ναού C. De Mattia, 2012.
Εικόνα 28. Το Ασκληπιείο τον 3ο αιώνα π.Χ. Rocco - Livadioti 2014.

Εικόνα 29. Το Ασκληπιείο το 2ο αιώνα π.Χ. Rocco - Livadioti 2014.

Εικόνα 30. Αναπαράσταση του ναού του Ασκληπιού (ναός C). Livadiotti 2006.
Εικόνα 31. Ο ναός του Ασκληπιού όπως σώζεται σήμερα.
Εικόνα 59. Το Ασκληπιείο της Τρίκκης.
Εικόνα 60. Σχεδιάγραμμα του Ασκληπιείου της Επιδαύρου.
Εικόνα 61. Κάτοψη και αναπαράσταση της Θόλου στην Επίδαυρο.

Εικόνα 62. Το Ασκληπιείο της Κορίνθου.

Εικόνα 63. Το Ασκληπιείο της Μεσσήνης.
Εικόνα 64. Κάτοψη του Ασκληπιείου της Ακρόπολης. Παπαχατζής 1994 α.
Εικόνα 65. Κάτοψη του Ασκληπιείου της Περγάμου.
Εικόνα 66. Αναπαράσταση του Ασκληπιείου στο νησί Τίβερη.

147
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ασπετάκη -Κυρίτση, Ο. και Τουλαντά -Παρισίδη, Μ. (1998) Αρχαία Ιστορία της Κω

(από τα προϊστορικά μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια), Έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης
Δωδεκανήσου – Επαρχείο Κω.
Aston, E. (2004) Asclepius and the legacy of Thessaly, Classical Quarterly 54.1 (18-
32), printed in Great Britain.
Αραβαντινός, Α. Π., (1907) Ασκληπιός και Ασκληπιεία. Εκδότης ΜΑΤΙ. Λειψία.
Bailey, J., (1996) Asklepios: Ancient Hero of Medical . Annal of Internal Medicine
Caring, 124(2), pp. 257-263. Published by the American College of Physicians.
Doi.org/107326/0003-4819-124-2-199601150-00011

Bosnakis, B. and Hallof, Kl., (2005) Alte und neue Inschriften aus Kos II, Chiron 35,
219-261.
Μποσνάκης, Δ., (2014) Το Ασκληπιείο της Κω. Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αιγαιακών
Σπουδών, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα.
Buraselis, K. (2000) Kos between Hellenism and home: studies on the political,
institutional and social history of Kos from ca. the middle Second Century BC until late
antiquity. Transactions of the American Philosophical Society, 90(4), 1-189.
Του ιδίου, (2008) Woven into the Peplos: Aspects of the Combination of Ruler Cults
with Elements of the Traditional Polis Identity in the Hellenistic World, in AH
Rasmussen- S.W. Rasmussen (eds.), Religion and Society: Rituals, Resources and
Identity in Ancient Graeco-Roman World. The BOMOS-Conferences 2002-2005
(Analecta Romana Instituti Danici, Suppl.400, Rome, 215-223.
Carratelli, G.P., (1991) La norma etica degli Asclapiadai di Cos, LA PAROLA DEL
PASSATO, XLVII, 85.
Χατζηβασιλείου, Β.Σ., (1990) Ιστορία της νήσου Κω. Αρχαία- Μεσαιωνική – Νεότερη.
Έκδοση Δήμου Κω. Αθήνα.
Χατζηβασιλείου, Β.Σ., (1995) «Η τελευτή του Ιπποκράτη στη Θεσσαλία -Σχέσεις
Θεσσαλών και Κώων». ΚΩΑΚΑ Τόμος Ε’, Αθήνα.
Cojocaru, V. (2020) Kos. The Encyclopedia of Ancient History, first published on 1
December 2020
Doi.org/10.1002.97814444338386/Wiley Online Library wbeah14166.pub2.

Curnow, T., (2013) The Cult of Asclepius: its origins and Early Development, Bulletin
of the John Rylands Library, 89(1), 67-83
Decharme, P., (1959) Ελληνική Μυθολογία, Μτφρ. Ι. Οικονομίδης, Εκδόσεις Γιοβάνη,
Αθήνα.

148
Διακογιάννης, Ν.Θ., (1995) «Τέσσερις επιγραφές που βρέθηκαν στο Ασκληπιείο της
Κω». Κωακά Τόμος Ε’, Αθήνα.
Του ιδίου (2003), Κώοι ιατροί πριν και μετά τον Ιπποκράτη, ΚΩΑΚΑ, Τόμος Η’,
Πνευματικός Όμιλος «Φιλήτας», Κως.
Dignas, B.A. (2007) A companion to Greek Religion. A Day in the life of a Greek
Sanctuary.
Edelstein, L. (1943) The Hippocratic Oath. Text, Translation and Interpretation,
Baltimore.
Edelstein, E.J. and Edelstein, L. (1945) Asclepius: A Collection and Interpretation of
the Testimonies, v.l,v2, Baltimore.
Egelhaaf – Gaiser, U., (2000) Kultraume im romischen Isisbuch des Apuleis und der
Ort von Religion im kaiserzeitlichen Rom, Potsdamer Altertumswissen schaftliche
Beitrage 2.
Filippou, D., Tsoucalas, G., Panagoulis, E., Thomaidis V. and Fiska, A. (2020)
Machaon, son of Asclepius, the father of surgery. Cureus 12(2).
Φύλακτος, Α., (1983) “Τα άπαντα του Ιπποκράτους: Περί άρθρων”. Εκδόσεις
«Υπόθεσις», Αθήνα.
Hart, G.D. (1965) Asclepius: The God of Medicine. Canadian Medical. Association
Journal 92(5), 232.
Του ιδίου, (1966) Ancient coins and medicine, Canadian Medical. Association Journal
94(2), 77.
Herzog, R. (1899) Koische Forscungen und Funde, Liepzig.
Του ιδίου, (1902) “Vorlaufiger Bericht uber die archaologische Expedition auf der Insel
Kos im Johre”, HZ 125.
Του ιδίου, (1903) Bericht uber eine archaologische Expedition auf der Insel Kos im
Jahre 1903, AA 1903, 186-198.
Του ιδίου, (1907) Archiv fur Religionswissenschaft, Aus dem Asklepieion vos Kos
unter mitredaction von H.Oldenberg, C.Bezold, K.Th. Preusz, herausgegebon von Al.
Dieterich Zehntev Band, Liepzig.
Του ιδίου, (1921) “Ausgegraben in einem Weinberg in der Flur Damen Didi westlich
der Stadt, KF 5.
Του ιδίου, (1922) Nikias und Xenophon von Kos. Zwei Characterkopfe aus der
griechishromischen Geschichte, HZ 125.
Του ιδίου, (1931) Die Wunderheilungen von Epidauros, Ein Beitrag zur Geschichte der
Medizin und der Religion, Philologus, Supplement band XXII, Heft III, Jena.

149
Herzog, R. and Schazmann, P. (1932) Kos: Ergebnisse der deutchen Ausgrabungen und
Forschungen: Asklepieion: Baubeschribung und Baugeschichte, Archaologishes
Institut des Deutchen Reiches, Band I, Berlin.
Herzog, R. and Klaffenbach, G., (1952) “Asylie Urkunden Aus Kos”, 13,5-5EG 12372.
Berlin.
Highest, G. (1970) “Asclepiades (1)”, The Oxford Classical Dictionary, ed. Hammond
N.G.L. and Scullard H.H., Oxford, s.129.
Hoghammer, K. (2000) The inscribed, cylindrical, funerary altars: questions of date and
stylistic development. The Hellenistic Polis of Kos: State, Economy and Culture.
Proceedings of an International Seminar, Department of Archaeology and Ancient
History, 11-13 May, Uppsala.
Γερουλάνος, Σ. (2002) «Το εν Κω Ασκληπιείω», «Ασκληπιείο Περγάμου», Ιστορικά
129, σσ. 30-35, 42-49. Αθήνα.
Goldberg, H.S. (2006) Hippocrates: Father of Medicine. Bloomington, In. Authors
Choice Press.
Graf, Fr. (2015) Asclepius of Classics, Oxford Research Encyclopedia of Classics,
doi.org/10.1093/acrefore/9780 199381135.013.853.
Gruben, G., (2001) Die Temple der Griechen, Munchen, 401-410.
Jouanna, J. (1998) Ιπποκράτης. Μεταφρ. Τσιλιβέρδης Δ. Αθήνα. Α. Καρδαμίτσα,
Αθήνα.
Της ιδίας, (2012) Greek Medicine from Hippocrates to Galen. Selected papers, Leiden.
Guarducci, M., (2008) Η ελληνική επιγραφική. Από τις απαρχές ως την ύστερη
αυτοκρατορική περίοδο. Μτφρ. Κ. Κουρεμένος. Εποπτεία/βιβλιογραφική ενημέρωση Σ.
Ανεζίρη, Χ. Κριτζάς, Κ. Μπουραζέλης. Αθήνα: ΜΙΕΤ
Kabus – Preisshofen, R., (1989), Die Hellenistische Plastik der Insel Kos, AM 14,
Beiheft.
Kaminski, G., (1991) Thesauros. Untersuchungen zum antiken Opferstock, JdI 106, 63-
181.
Καραναστάσης, Αν., (1979) Η ασυλία του Ασκληπιείου της Κω και η Πενταετηρίς των
Ασκληπιείων, Δωδεκανησιακό Αρχείο 4, (1959-1960), Εκδ. Ένωσης Κώων, ο
Ἱπποκράτης», Αθήνα.
Kellie, S.M., (1999) Cult of Asclepius, THE LANCET, 354, p.1038.
Kerenyi, C., Savel, R.H. and Munro, C.L. (2014) From Asclepius to Hippocrates: The
art of science of healing, American Journal of Critical Care 23(6), 437-439.
Doi.org/10. 4037/ajcc2014 993.

Κιαπόκας, Μ.Σ. (1996) Ιπποκράτης ο Κώος και Ιπποκρατικός Όρκος. Έκδοση του
Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Κω, Αθήνα.

150
Klaffenbach, A., (1982) Ελληνική Επιγραφική. Μτφρ. Α. Αντωνίου. Αθήνα:
Παπαζήσης
Kleisiaris, C.F., Sfakianakis, C. and Papathanasiou, I.V. (2014) Health cure practices
in ancient Greece: The Hippocratic Ideal, Journal of medical ethics and history of
medicine 7.
Knell, H. (1988), Grundzuge der griechischen Architektur.
Κόκκορου- Αλευρά, Γ., Λαιμού, Α.Α. και Σημαντώνη- Μπουρνιά, Ε., (2001) Ιστορία
– Τέχνη- Αρχαιολογία της Κω. Α’ Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο Κως 2-4 Μαΐου
1997. Υπουργείο Αιγαίου. Αθήνα.
Κοντής, Ι., (1956) «Αι ελληνιστικαί διαμορφώσεις του Ασκληπιείου της Κω», στο
THIASOS, Biblioteca virtuale, Ρόδος.
Κουράγιος, Γ. (2015) Πάρος. Αντίπαρος. Δεσποτικό – Από την Προϊστορία στα νεώτερα
χρόνια. Δήμος Πάρου, Ιούλιος 2015.
Krug, A., (1997) Αρχαία Ιατρική. Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα.
Λαμπρινουδάκης, Β.Κ. (2007) Η φροντίδα της υγείας και η εξέλιξη της ιατρικής κατά
την αρχαιότητα, Αρχαιολογία και Τέχνες, 102, σ.10-14
Lauter, B.H., (1986) Die Architektur des Hellenismus, Wissenschaftliche
Buchgesellschaft, German.
Livadiotti, M., (2013) Lo hestatorion dell’ Asklepieion di Kos, THIASOS 2, 35-58,
Ρόδος.
Lupu, E., (2005) Greek Sacred Law. A Collection of New Documents. Religion in the
Graeco-Roman World, v.152. Lieben: Brill.
MacLean, B.H., (2002) An Introduction to Greek Epigraphy of the Hellenistic and
Roman Periods from Alexander the Great down to the Reign of Constantine (323 B.C.-
AD 337) Ann Arbor: University of Michigan Press.
Maiuri, A. (1925) “Nuova Silloge Epigrafica di Rodi e Cos”, Edita Dalla Facolta
Filologica Della R. Universita di Firenze. Firenze.
Malacrino, C.G., (2007) Acqua e architettura nell Asklepieion di Kos, διδακτορική
διατριβή.
Μαλούτας, Σ. (xx) Ο θεσμός του «δημοσίου ιατρού» στην αρχαιότητα. Ιστορία της
ιατρικής, τεύχος 52, σσ. 77-83.
Marcum, J.A. (2017) Hippocrates and the Hippocratic Tradition: Impact and
Development of Medical Knowledge and Practice? Handboon of Philosophy of
Medicine, 821-837.
Marketos, S.G. (1993) Hippocrates the Koan: the father of rational medicine,
Hippocrates Cymposium. Tokyo: Springer, 7-14.

151
Του ιδίου, (1997) The purallels between Asclepian and Hippocratic medicine on the
island, American Journal of nephrology 17(3-4), 205-208. Doi.org/10-
1159/000169102.
Melfi, M. (2007) “L santuari di Asclepio in Grecia”, Studia Archeologica v.157.
Της ιδίας, (2012), Asklepieion sanctuary, The Encyclopedia of Ancient History,
published 26 October 2012
Doi.org/10.1002/9781444338386.wbeah14050

Meyer-Steineg, Th., (1912) Chirurgische Instrumente des Altertums, Ein Beitrag zur
antike Akiurgie. Iena. Verlag von Gustav Fisher.
Μητρόπουλος, Κ. (1950), Ιπποκράτους γένος, βίος, έργα. Αθήνα.
Μυλωνά, Δ., (1906) Μονογραφία περί των εσχάτως γενομένων εν Κω ανασκαφών και
του ανευρεθέντος Ασκληπιείου, 1898-1904, Ξενοφάνης 3.
Orfanos, C.E. (2007) From Hippocrates to modern medicine, Journal of the European
Academy of Dermatology and Venereology, 21(6), pp 852-858. Doi:10.1111/j.1468-
3083.2007.02273.x. First published 12 June 2007.
Παπαχατζής, Ν., (1974) Ελλάδος Περιήγησις, Τόμ. Β’ Κορινθιακά – Λακωνικά,
Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα.
Του ιδίου, (1974) Ελλάδος Περιήγησις, Τόμ. Γ’ Βοιωτικά – Φωκικά, Εκδοτική Αθηνών,
Αθήνα.
Patriarca, E., (1932) “Iscrizione dell’ Asclepieio di Coo”, BMuslmp 3.
Παπαντωνίου, Ελ., (1993) Ο Ηρακλής στην Κω, ΤΑ ΚΩΑΚΑ, Τόμος Δ᾿, 161 κ.εξ.
Petsalis-Diomidis, A. (2010), Truly beyond Wonders, Aelius Aristides and the Cult of
Asklepios, Oxford University Press, United States.
Paton, W. and Hicks, E. (1891) The Inscriptions of Cos, Oxford.
Πουρναρόπουλος, Γ.Κ. (1973) Τα ιατρικά εργαλεία των Αρχαίων Ελλήνων, Αθήναι,
διδακτορική διατριβή.
Του ιδίου, (1970) Εισαγωγή εις άπαντα Ιπποκράτους», Αθήνα.
Του ιδίου, (1971) Άπαντα τα έργα, τομ.6, Εκδόσεις ΜΑΡΤΙΝΟΣ. Αθήνα
Του ιδίου,
Του ιδίου, (1937) Ἱπποκράτης, Τα άπαντα, Αρχαίον κείμενον. Εισαγωγή-μετάφρασις,
σημειώσεις (πρόλογος Γ.Θ. Φωτεινός). Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα.
Rayet, O., (1875) “Inscription de l’ ile de Kos”, Annuaire de l’Association pour
l’encouragement des etudes grecques en France, Vol.9, pp. 266-326, Paris.
Rigsby, K.J., (2004) “Theoroi for the Koan Asklepieia”, Hoghammer K. (επιμ.), The
Hellenistic polis of Kos. State, economy and culture. Proceedings of an international

152
seminar organized by the Departure of Archaeology and Ancient History, Uppsala
University, 11-13 May, Uppsala, σ. 9-14
Robert, L., (1981) Επιγραφική. Στο Encyclopedie de la Pleiade. Ιστορία και μέθοδοί
της, επιμ. Ch. Samaran, 2ος τόμος Μεθοδική αναζήτηση των μαρτυριών, 2ο τεύχος μτφρ.
Ελ. Στεφανάκη, 17-66, Αθήνα.
Sacula, A. (1984) Insearch of Hippocrates: a visit to Kos, Journal of the Royal Society
of Medicine 77(8), 682-688.
Schubert, C., (2012) The Encyclopedia of Ancient History, Wiley online Library.
Doi:org/10.1002/97814444338386.wbeah21175, first published 26 October 2012.
Serge, M., (1934) Grando di Thessaglia a Coo, στο Riv. Fil 12, 169- 193.
Του ιδίου, (1993) “Iscrizioni di Cos”, Monografie Della Scuola Archeologica de Atene
e Delle Missioni Italiane in Oriente, VI. 1 Testo, L’ERMA di Bretschneider. Roma
Sherwin-White, S.M. and Susan, S.M., (1978) Ancient Cos. A historical study from the
Dorian settlement to the Imperial period. Vandenhock and Ruprecht – Gottingen στη
σειρά Hypomnemata, αριθμ. 51.
Σταυρόπουλος, Γ.Σ., (1996) Τα Ασκληπιεία της Πελοποννήσου. Εκδόσεις Αίολος,
Πάτρα.
Steger, F. (2019) Medicine and Cult, History of Medicine 6(3), 176-187.
Τουλαντά -Παρισίδου, Μ., (2006) ΙΣΤΟΡΙΑ-ΤΕΧΝΗ-ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ, Άνθρωποι,
θεοί και σύμβολα. Έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Δωδεκανήσου, Ρόδος.
Turgut, M. (2014) Ancient medical schools in Knidos and Kos in Child Nerv Syst 27,
published online 25 August 2010, Springer-Verlag.
Doi:10.1007/500381-010-1271-2

Yapijakis, Ch. (2009) Hippocrates of Kos, the fatherof clinical medicine and
Asclepiades of Bithynia, the father of molecular medicine, In vivo 23(4), 507-514.
Verbank- Pierard, A. (1998) (επιμ.), Au temps d’ Hippocrate. Medecine et societe en
Grece antique, Mariemont.
Walton, A. (1894) Asklepios, The cult of the Greek God of Medicine. Boston, (ανάτυπο
Chicago, 1979)
Wickkiser, B.C. (2008) Asklepios, Medicine and the Politics of Healing in fifth-
Century Greece, Baltimore MD.
Wiemer, H. and Kaufliche, U., (2005) Priestertumer im hellenistischen Kos, Chiron 33,
263-310.
Woodhead, A., (2009) Η μελέτη των ελληνικών επιγραφών, Μτφρ. Ε. Κουρίνου και Φ.
Πίκουλα. Επιμ. Γ.Α. Πίκουλα. Αθήνα: Καρδαμίτσα.
Ζαρράφτης, Ι., (1912) Το Ασκληπιείο της Κω.

153
Ζερβός, Σκ., (1940) Η εικών του Ιπποκράτους, Αθήνα.
Του ιδίου, (1940) Η επέτειος της 25ης εκατονταετηρίδος από της γεννήσεως του
Ιπποκράτους, Ιατρική Εταιρεία Αθηνών, Συνεδρία 25.5.1940, Πρακτικά σσ.475-582.
Ζιάκας, Γ, (2002) «Το Ασκληπιείο της Τρίκκης», Ιστορικά 129, Αθήνα, σ. 36-37

154