Badanie reaktywności żelaza

Wprowadzenie
Przeczytaj
Symulacja interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Badanie reaktywności żelaza

Ze względu na odporność chemiczną, cysterny ze stali są wykorzystywane do transportowania kwasów.

Źródło: dostępny w internecie: www.pixabay.com, domena publiczna.

Żelazo jest powszechnie występującym metalem. Jego zawartość w skorupie ziemskiej to

ok.6,2% , co plasuje je na drugim miejscu wśród metali i na czwartym miejscu wśród
pierwiastków. Jego żelaza odgrywają istotną rolę w architekturze, sztuce, budownictwie
oraz transporcie. Jakim reakcjom chemicznym ulega żelazo? Na to pytanie znajdziesz
odpowiedź w tym materiale.
Twoje cele

Porównasz reaktywność żelaza w utleniających kwasach stężonych

i rozcieńczonych.
Zapiszesz reakcje żelaza z kwasami i niemetalami jako reakcje redoks.
Korzystając z metody bilansu elektronowego, dobierzesz współczynniki
w równaniach reakcji żelaza z innymi substancjami chemicznymi.
Przeczytaj

Reakcja żelaza z tlenem

Żelazo jest metalem stabilnym na powietrzu. Jednak rozdrobnione ma właściwości

piroforyczne. Pod wpływem temperatury, zaczyna się utleniać, tworząc odpowiedni tlenek.
W wyniku tej reakcji chemicznej powstaje tlenek żelaza( III) i magnetyt – tlenek żelaza(II,III
).

4 Fe + 3 O2 → 2 Fe2 O3

3 Fe + 2 O2 → Fe3 O4

Rdza, czyli tlenek żelaza(<math aria-label="trzy">III) na powierzchni metalu

Źródło: dostępny w internecie: www.pixabay.com, domena publiczna.

Reakcje żelaza z fluorowcami

Żelazo reaguje z pierwiastkami 17. grupy układu okresowego – fluorowcami. W wyniku
reakcji chemicznej, pomiędzy żelazem a konkretnym fluorowcem powstają odpowiednie
sole. W przypadku trzech pierwszych przedstawicieli grupy, żelazo w soli przyjmuje +III
stopień utlenienia:

2 Fe + 3 X2 → 2 FeX3

Gdzie X = F, Cl lub Br.

Wyjaśnijmy to na przykładzie.
Ćwiczenie 1

Zapisz w zeszycie równanie reakcji żelaza z fluorem, a współczynniki chemiczne dobierz,

korzystając z metody bilansów elektronowego. Zapisz równania procesów utleniania
i redukcji. Określ, które z indywiduów pełni funkcję utleniacza, a które reduktora.

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Żelazo w odpowiednich warunkach reaguje również z jodem. W wyniku tej reakcji

chemicznej, otrzymuje się jednak jodek żelaza(II).

Fe + I2 → FeI2

Reakcje żelaza z kwasami

W zależności od użytego do reakcji chemicznej kwasu, otrzymujemy różne produkty:

kwasy o słabych właściwościach utleniających

Do kwasów o słabych właściwościach utleniających należą m.in.: kwas

solny(chlorowodorowy) HCl, kwas bromowodorowy HBr, kwas fosforowy(V) H3 PO4 ,
rozcieńczony kwas siarkowy(VI) H2 SO4(rozc.) . W przypadku kwasów nieutleniających,
w wyniku reakcji chemicznej metalu i kwasu, otrzymuje się sól żelaza(II) i wodór.
 kwas + metal → sól + wodór ↑
Jednak taka reakcja zachodzi tylko wtedy, gdy metal jest bardziej aktywny od wodoru.
Aktywność chemiczną metali prezentuje tzw. szereg aktywności metali:

Szereg aktywności metali

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Jak łatwo zauważyć, żelazo znajduje się powyżej wodoru w szeregu aktywności metali.
Dlatego też będzie będzie ono wypierać wodór z kwasów. W reakcji żelaza z kwasami
nieutleniającymi powstają odpowiednie sole żelaza na +II stopniu utlenienia.
Wyjaśnijmy to na przykładzie.
Ćwiczenie 2

Zapisz w zeszycie równanie reakcji żelaza z rozcieńczonym kwasem siarkowym( VI),

a współczynniki chemiczne dobierz, korzystając z metody bilansu elektronowego. Zapisz
równania procesów utleniania i redukcji. Określ, które z indywiduów pełni funkcję utleniacza,
a które reduktora.

kwasy o silnych właściwościach utlenijących

Do kwasów o silnych właściwościach utleniających zaliczamy: kwas azotowy( ) stężony V

i rozcieńczony ( HNO3 ) i stężony kwas siarkowy(VI) (H2 SO4 ).
Kwasy o silnych właściwościach utleniających reagują z metalami aktywniejszymi od
wodoru (z wyjątkiem metali pasywujących), jak i z metalami szlachetnymi – mniej
aktywnymi od wodoru (z wyjątkiem platyny i złota). W wyniku reakcji chemicznej,
pomiędzy metalem a kwasem utleniającym powstaje sól i tlenek otrzymany w wyniku
redukcji reszty kwasowej.

HNO3(rozc.) → NO

HNO3(stęż.) → NO2

H2 SO4(stęż.) → SO2

Żelazo, w wyniku reakcji ze stężonymi kwasami utleniającymi, ulega pasywacji, pokrywając

się szczelnie warstewką odpowiedniego tlenku, przez co nie reaguje ze stężonymi kwasami
utleniającymi.

W reakcjach chemicznych żelaza z rozcieńczonym kwasem azotowym(V) powstają sole

żelaza na +III stopniu utlenienia. Wyjaśnijmy to na przykładzie.
Ćwiczenie 3

Zapisz w zeszycie równanie reakcji żelaza z rozcieńczonym kwasem azotowym(V),

a współczynniki chemiczne dobierz, korzystając z metody bilansu elektronowego. Zapisz
równania procesów utleniania i redukcji. Określ, które z indywiduów pełni funkcję utleniacza,
a które reduktora.

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Słownik
piroforyczność

(gr. πυροφόρος od πῦρ „ogień” i φορός „niosący”) właściwość powodująca samozapłon

w kontakcie z tlenem z powietrza
kwasy o silnych właściwościach utleniających

w wyniku ich działania może dochodzić do utlenienia metalu i jednoczesnej redukcji nie
tylko wodoru, ale również atomu centralnego reszty kwasowej
pasywacja
 pokrywanie się powierzchni metalu szczelną warstewką związku chemicznego tego
metalu (najczęściej tlenku, ale też węglanu), chroniącą metal przed dalszym niszczeniem

Bibliografia
Atkins P., Jones L., Podstawy chemii fizycznej, Warszawa 2009.

Bielański A., Podstawy Chemii Nieorganicznej, t. 2, Warszawa 2007.

Encyklopedia PWN

Pajdowski L., Chemia ogólna, Warszawa 2002.

Symulacja interaktywna

Symulacja 1

Czy wiesz, jak żelazo zachowuje się w reakcji z tlenem oraz kwasami? Przeanalizuj poniższą
symulację interaktywną i sprawdź, jaką reaktywnością charakteryzuje się ten metal. Następnie
wykonaj ćwiczenia sprawdzające.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/D1CvwY2QL

Symulacja interaktywna pt. Badanie reaktywności żelaza

Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 1

Wybierz poprawne dokończenie poniższego zdania.

Żelazo pod wpływem ogrzewania:

 zmienia zabarwienie, robi się czarne.

 zachowuje swój pierwotny stan, nie zmienia zabarwienia.

 zmienia zabarwienie, brunatnieje na powietrzu.

Ćwiczenie 2

Oceń prawdziwość zdań. Zaznacz Prawda, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub Fałsz, jeśli jest
fałszywe.

Twierdzenie Prawda Fałsz

Żelazo w obecności kwasów zawsze się roztwarza,
 
a powstający roztwór barwi się na kolor jasnozielony.
Żelazo nie reaguje ze stężonym kwasem
V
azotowym( ), ponieważ ulega pasywacji.
 

Żelazo, reagując z rozcieńczonym kwasem azotowym( ), V

roztwarza się i barwi wówczas roztwór na kolor  
jasnozielony.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz prawidłowe stwierdzenia.

W wyniku reakcji chemicznej, pomiędzy żelazem a konkretnym fluorowcem –

 fluorem, chlorem i bromem – powstają odpowiednie sole, gdzie żelazo przyjmuje
+V stopień utlenienia.

 Rdza to tak naprawdę tlenek żelaza( III).

Rozdrobnione żelazo posiada właściwość samozapłonu w kontakcie z azotem

z powietrza.

 Żelazo jest metalem stabilnym w suchym powietrzu.

Reakcja rozdrobnionego żelaza z tlenem z powietrza daje tlenek żelaza(III) oraz


II III
magnetyt, czyli tlenek żelaza( , ).

Ćwiczenie 2 輸

Połącz w pary poniższe pojęcia z ich wyjaśnieniem.

właściwość powodująca samozapłon

Piroforyczność -
w kontakcie z tlenem z powietrza.

pokrywanie się powierzchni metalu

szczelną warstewką związku
Pasywacja - chemicznego tego metalu (najczęściej
tlenku, ale też węglanu), chroniącą
metal przed dalszym niszczeniem.
Ćwiczenie 3 輸

Wskaż prawidłową odpowiedź, będącą dokończeniem zdania.

W reakcji chemicznej, opisanej równaniem chemicznym:
Fe + H2 SO4( rozc.) → FeSO4 + H2 ↑,

funkcję reduktora pełni:

 siarka.

 żelazo.

 wodór.

 kwas siarkowy.

Ćwiczenie 4 輸

Uczeń przypadkiem rozmazał atrament w zeszycie z chemii. Określ, co powinno znajdować się
w miejscu x. "W reakcji żelaza z chlorem powstanie chlorek żelaza(x)."

 IV

 III

 I

 II
Ćwiczenie 5 輸

W wyniku reakcji chemicznej żelaza z tlenem powstaje tlenek mieszany o wzorze

Fe3 O4 . Zaznacz, jakie formalne stopnie utlenienia przyjmuje żelazo w tym związku?

 II i −II.

 I i II.

 II i III.

 Tylko II.

Ćwiczenie 6 輸

Wyjaśnij, dlaczego stężony kwas azotowy(V) może być transportowany w stalowych

cysternach.

Odpowiedź:

Ćwiczenie 7 醙

Zapisz równanie reakcji chemicznej, która zachodzi pomiędzy jodem a żelazem. Współczynniki
dobierz, korzystając z metody bilansu elektronowego. Zapisz równania procesów utleniania
i redukcji. Wskaż utleniacz i reduktor.

Reakcje zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je w wyznaczonym
polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 8 醙

W poniższej reakcji:

A. Określ stopnie utlenienia wszystkich atomów pierwiastków chemicznych po stronie

produktów i substratów.

B. Dobierz współczynniki metodą bilansu elektronowego.

C. Określ utleniacz i reduktor.

Fe + HNO3(rozc.) → Fe(NO3 )3 + NO ↑ +H2 O

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 9 難

W wyniku, której reakcji chemicznej otrzymamy bromek żelaza(III)? Odpowiedź uzasadnij.

A. Bromu z żelazem;

B. Żelaza z kwasem bromowodorowym.

Odpowiedź:
Ćwiczenie 10 難

Oblicz, ile gramów soli powstanie w wyniku reakcji 2,8 g żelaza z nadmiarem rozcieńczonego
kwasu siarkowego(VI). MFe = 56
g

mol
, M
O = 16
g

mol
, M
H = 1
g

mol
, M
S = 32
g

mol
.

Rozwiązanie i odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je
w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Marcin Sz. Małecki, Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: chemia

Temat: Badanie reaktywności żelaza

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego, liceum, technikum, zakres

podstawowy i rozszerzony; uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie
podstawowym i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Pozyskiwanie, przetwarzanie i tworzenie informacji. Uczeń:

2) ocenia wiarygodność uzyskanych danych.

Cele kształcenia – wymagania szczegółowe

X. Metale, niemetale i ich związki. Uczeń:

4) pisze równania reakcji ilustrujące typowe właściwości chemiczne metali wobec: tlenu
(dla Na, Mg, Ca, Al, Zn, Fe, Cu), wody (dla Na, K, Mg, Ca), kwasów nieutleniających (dla Na, K,
Ca, Mg, Al, Zn, Fe, Mn, Cr), przewiduje i opisuje słownie przebieg reakcji rozcieńczonych
i stężonych roztworów kwasów: azotowego(V) i siarkowego(VI) z Al, Fe, Cu, Ag.

Zakres rozszerzony

X. Metale, niemetale i ich związki. Uczeń:

5) pisze równania reakcji ilustrujące typowe właściwości chemiczne metali wobec: tlenu
(dla Na, Mg, Ca, Al, Zn, Fe, Cu), wody (dla Na, K, Mg, Ca), kwasów nieutleniających (dla Na, K,
Ca, Mg, Al, Zn, Fe, Mn, Cr), rozcieńczonego i stężonego roztworu kwasu azotowego(V) oraz
stężonego roztworu kwasu siarkowego(VI) (dla Al, Fe, Cu, Ag).

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

 kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

porównuje reaktywność żelaza w utleniających kwasach stężonych i rozcieńczonych;

przedstawia reakcję żelaza z kwasami i niemetalami jako reakcję redoks;
korzystając z metody bilansu elektronowego dobiera współczynniki w reakcji żelaza
z innymi indywiduami.

Strategie nauczania:

asocjacyjna;
problemowa.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja dydaktyczna;
ćwiczenia uczniowskie;
analiza materiału źródłowego;
symulacja interaktywna;
eksperyment chemiczny;
technika bateria;
technika zdań podsumowujących.

Formy pracy:

praca zbiorowa;
praca w grupach;
praca w parach;
praca indywidualna.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami z dostępem do Internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
rzutnik multimedialny;
tablica interaktywna/tablica, kreda/pisak.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:
 1. Zaciekawienie i dyskusja. Nauczyciel zadaje przykładowe pytanie: Jakim reakcjom
ulega żelazo?
2. Rozpoznanie wiedzy wyjściowej uczniów. Uczniowie starają się odpowiedzieć na
pytanie: Jaka jest reaktywność żelaza?
3. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat zajęć i wspólnie z uczniami ustala cele
lekcji, które uczniowie zapisują i zbierają w portfolio.
4. Zasady BHP. Nauczyciel zapoznaje uczniów z kartami charakterystyk substancji, które
będą używane na lekcjach.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel dzieli losowo uczniów na grupy. Każda z grup przygotowuje prezentację na

temat reaktywności żelaza z: tlenem, chlorowcami, kwasami utleniającymi, kwasami
nieutleniającymi. Nauczyciel przedstawia uczniom kryteria oceny prezentacji (patrz
materiały pomocnicze). Uczniowie mogą korzystać z dostępnych źródeł informacji,
w tym z zasobów zawartych w e‐materiale. Nauczyciel monitoruje przebieg pracy
uczniów, wspiera ich. Po wyznaczonym czasie, liderzy grup prezentują efekty pracy na
forum klasy. Pozostali uczniowie weryfikują poprawność merytoryczną wypowiedzi
uczniów.
2. Eksperyment chemiczny – „Badanie reakcji żelaza z wybranymi kwasami”. Uczniowie
pracują w tych samych grupach. Nauczyciel rozdaje karty pracy, przygotowuje
odpowiednie szkło, sprzęt laboratoryjny oraz odczynniki chemiczne. Uczniowie
samodzielnie formułują pytanie badawcze i hipotezę i wykonują kolejno czynności
podane w instrukcji (patrz materiały pomocnicze). Obserwują zmiany podczas
eksperymentu, zapisują równania reakcji chemicznych, wyciągają wnioski (wszystko
zapisują w kartach pracy). Na forum całej klasy następuje weryfikacja pod względem
merytorycznym zaprezentowanych przez liderów grup efektów pracy. Równania
reakcji chemicznych uczniowie zapisują na tablicy, celem sprawdzenia poprawności
zapisu. Nauczyciel wyjaśnia ewentualnie zaistniałe niezrozumiałe kwestie.
3. Nauczyciel odsyła uczniów do symulacji interaktywnej. Uczniowie w parach zapoznają
się z poleceniami i wykonują zawarte w medium ćwiczenia.
4. Uczniowie pracują w parach z częścią „Sprawdź się”. Wykonują zadania. Nauczyciel
może wyświetlić treść poleceń na tablicy multimedialnej. Po każdym przeczytanym
poleceniu daje uczniom określony czas na zastanowienie się, a następnie chętna osoba
z danej pary udziela odpowiedzi/prezentuje rozwiązanie na tablicy. Pozostali
ustosunkowują się do niej, proponując ewentualnie swoje pomysły. Nauczyciel, w razie
potrzeby, koryguje odpowiedzi, dopowiada istotne kwestie, udziela uczniom informacji
zwrotnej. Ćwiczenia, których uczniowie nie zdążą wykonać podczas lekcji, mogą być
zlecone do wykonania w ramach pracy domowej.

Faza podsumowująca:
 1. Uczniowie na planszy z narysowaną baterią i zaznaczonymi poziomami jej naładowania,
np. co 5‐10%, zaznaczają cenkami, w jakim stopniu opanowali zagadnienia, które
wynikają z zamierzonych do osiągnięcia celów lekcji. W przypadku, gdy bateria nie jest
naładowana w 100%, zastanawiają się, w jaki sposób podnieść swój poziom posiadanej
wiedzy.
2. Jako podsumowanie lekcji, nauczyciel może wykorzystać zdania do uzupełnienia, które
uczniowie gromadzą w swoim portfolio:

Przypomniałem/łam sobie, że...

Co było dla mnie łatwe...
Czego się nauczyłam/łem...
Co sprawiało mi trudność...

Praca domowa:

Nauczyciel prosi uczniów o dokończenie ćwiczeń, zawartych w e‐materiale w części

„Sprawdź się”.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Symulacja interaktywna może być wykorzystana przez uczniów podczas wykonywania

pracy domowej oraz podczas przygotowywania się do lekcji.

Materiały pomocnicze:

1. Nauczyciel przygotowuje arkusz papieru ze schematem baterii ze skalą oraz cenki dla
uczniów.
2. Kryteria oceny prezentacji multimedialnej:

poprawność merytoryczna (zgodność z tematem; dostosowana do możliwości

odbiorców, wyczerpanie tematu);
język prezentacji (specjalistyczna terminologia, poprawność językowa);
konkretność (zdania krótkie – równoważnikowe, hasła);
atrakcyjność (wielkość czcionki, układ treści na slajdzie, tempo wyświetlania, przejścia
slajdu, wzorce slajdów);
estetyka (animacje, grafika, kolor, dźwięk);
prezentacja każdej z grup powinna mieć max. pięć slajdów;
czas prezentacji (wykorzystanie zaplanowanego czasu – 2 min.).

3. Doświadczenie chemiczne: „Badanie reakcji żelaza z wybranymi kwasami”

Szkło i sprzęt laboratoryjny: probówki, statywy do probówek, pipety, pęsety, łapy do

probówek.
Odczynniki chemiczne: stężone kwasy: chlorowodorowy – 35 %, siarkowy(VI) – 96 %,
azotowy(V) – 60 %.

Instrukcja wykonania:

Kolejno do trzech probówek wlej po ok. 2 cm3 kwasu chlorowodorowego, kwasu

siarkowego(VI), kwasu azotowego(V).
Do każdej probowki wsyp szczyptę proszku żelazowego.
Obserwuj zachodzące zmiany.

4. Karty charakterystyk substancji.

5. Karta pracy ucznia:
Plik o rozmiarze 67.27 KB w języku polskim