İBN CEMA'A'NIN EGİTİMLEİLGİLİ

GÖRÜŞLERİNEPEDAGOJİKYAKLAŞJMLAR

Yrd.Ooç.Or. Ramazan BUYRUKÇU

Biz bu çalışmamızda İbn Cema'a'mn İslam Egitim Tarihi,

özellikle ve daha ziyade egitim literatüründe kullanılanlarını esas
alarak egitimle ilgili görüşlerint mode~ egiUmin üzerinde durdugu
ortak konularla ilişki kurarak. günümüz pedagoJik anlayışı
dogrultusunda degerlenelinneye ve yorumlamaya çalışac<ıgız.
İbn Cema'a. Bedrettin Ebu Abdullah Muhammed Burhaneddin
Ebu İshak İbrahim b. Sadullah (Ö. H.733/M.1332) Hicrl VIII. asırda
yaşamış büyük İslam alimlerindendir. O. egitim le ilgili görüşlerini
"Tezkirelü's-Sdmi'i ue'l-MütekeWmfi Edebi'l-Alim ue'l-Müte'a1llm" adlı
eserinde toplamıştır1. İbn Cema'a kitabında: diger birçok İslam
egitimcisi ve alimi gibi,2 ilmin ve aU.rnin fazilet!. ilim ögrenmede
niyet. ögretmenln kim ve nasılolması gerektigi. ögretmenin ögı-enciye
ve derse karşı tutum ve davranışlarının nasıl olacagı gibi ögretmenln
nitelikleri. ögrencilerin ögretmenlere karşı davranışları ve davranış
kuralları. ögretime başlama yaşı. okullarda yatılı olarak okuyan
öğrencilerin uyması gereken kurallar, medrese müderrislerin1n mali
durumları. ögretmenlerin ücret alıp aimayacagı meselesi. ôgrenci-
ögrelmen-veli ilişkileri. kitabın degeri ve kullanılması. kütüphanedeki
kitapları kullanma kuralları gibi egitim ve ögretimle ilgili blrçok

konulara yer vennekte.görüşleriniortaya koymaktadırJ. O, eserinde

1 Bk. Çelebi, Keşfü'z-Zünun, I. s. 386.
2 Bk, Ze~üci. Ta'liınü·I-Müle'aılimin.s. '7-40; ıbn Sllhnun. Adiibü'l-Mu'allimin, S, 50-
53; doKabisi, Rlsa1crü'I-Mu[assala. 5. 2 1-23, 52-53; GazzaH, thya, T, s. 93-98;
Taşköpriizacie, Mevzuatü'I-Uıum. L, s. 67-100.
3 Krş. Yavuz, Din Eğilirrti Ders Nollan, S, 86; Tütüncü. Zernücj'nfn Egitim- Öğretim
Görüşü, s. 31.
 248

daha çok modern eğilim bilimlerinIn de üzerinde hassasiyetle

durdukları eğitime başlama yaşı, öğretmen-öğrenci ilişkileri,
öğretmende bulunması ve bulunmaması gereken vasillar, öğrencide

aranan özellikler, öğretmen-öğrenci-veli:ilişkileri, kısaca eğitimin

temel unsur ve problemle:rini ele almaktadır.
İbn Cema'a anılan önemli eserinde önce ilim üzerinde dunnakta
ve ilmin fazilet! hakkında bir çok degerU aHmin sözlerini
nakletmektedir. Buna örnek olarak; Ebu'l-Esver ed-Düeli'nin.
"İlimden daha aziZ bir şey yoktur. HükümdarLar halkın hakimidir,
alimler ise hükümdarların hakimidir"4, Şüreyk el-Kadı'nin
"Ehlinin yanında ilim, onun değerini btImeyenlerden çok daha yüce
ve değerlidir", sözlerini nakletmesini gösterebiliriz. ıbn Cema'a'mn bu
yaklaşımı, öğrenciyi ilim öğrenmeye teşvik etmesi, ilmi ve dersi
sevdirmesi, öğrencinin ilgisini çekmesi itibariyle, eğitimde
motivasyonu geliştiıme olarak değerlendirilebilir. Dersi sevdirmek,
ögrencinin ilgisini çekmek, yani öğrenciyi molive etmek. eğitim
bilimcilerinin, psikoıoglaruıeğiUm-öğretimdebaşarıyı etkileyici faktör
olarak bugün de üzerinde titizlikle durduklan bir konudur 5.
İbn Cema'a daha sonra ilim elde etmede niyetin değeri. önemi
üzerinde durarak; "ilirnde asılolan niyetUr, niyette asılolan ise.
Allah'ın rızasını kazanmaktır" demektedir. Ona göre; öğrenci
başlangıçta Allah'm rızasını kazanmak, ahiret saadetini elde etmek,
ögrenmekle kendi cehaletIni ortadan kaldırmak, öğrendikleri ile
başkalanm aydınlatmak, dini ihya etmek, ilinıle amel etmek, Allah'a
yaklaşmak gibi esaslara yönelmeye niyet etmelidir6. O, bu görüşünü
desteklemek üzere Ebu Yusuf'un şu sözünü nakleder: "Ey insanlar!
4 ıbn Cema'a, Tczklrctü's·Sfuııı, s. 10, BB·89; Krş. Çelebi, EğHlm Tarihi, s. 229-231;
Yavuz, Din Eğitimi, S, 86.
5Krş. Ersın. Egitlmde Psikolojinin Rolü, ıl, s. 166-176: Pars / Cınıh/ Enç/ Ogw~kan,
Eğitim Psikolojisi, s. 134-135; Yavuz. Eğilim Psikolojisi Ders Notlan, S, 107-] ıo;

Pressey/Robinson, Psikoloji ve Yeni Eğitim, II, s. 34-44.

6 İbn Ccm<i.·a, Tczkirelü's-Siimi, s. 68; Krş. Bayraktar. Öğretmen-Öğrenel
Münasebetlert.s.281.
 249

İlminizle Allah'ı arzu/ayın. Çünkü müievdzi bir niyetle girdi{Jlm her

mecıisten, oradakiler tarafmdan yükseltilerek ayrıldım, Halka
büyüklük tas1amak gayesiyle oturdu!)um her yerden mahçup olarak
ayrıldım. !Um ancak bir ibadet ve Allah'a yaklaşma vasıtasıdır'. O.
yine niyetin önemini ve niyeti düzeltillenin wrlugunu belirtmek üzere
es-Sevıi'nin: "Niyetimi düzeltmek için u!)raştı!)ım kadar hiÇ bir şeyle
u!)raşmadım" sözünü nakletmektedir . Bilındıgi
7 gibi niyet, insanın
zihnen ve kalben bir şeye yönelmesi ve o şeyi yapma ve yaprnama
hususunda kesin karar vermesi demekUr. Dolayısıyla niyetin hangi
konuda olursa olsun başanlı veya başansızlıkta önemli fonksiyonu
vardır. islam'da ibadetler başla olmak üzere, suç, caza ve mükMat
konularında niyete çok bt"ıyük önem ve değer verilmiştir. Nitekim Hz.
Peygamber (S.AV.ı. "Amellerin kıymeti ancak niyete göredir. Insan
için ancak niyetin karşı1ı!)ı vardır'8 buyunnuştur. İbn Cema'a
konuya İslamı düşünce ile yaklaşarak. diğer bütün faaliyellerde
olduğu gibi. eğitimde, ilim elde etmede de niyetın Allah'ın nzasını
kazanmak olduğunu belirterek. Uili, geçici hedenerden ziyade asıl
hedefe yönelmenın gerekliliğini vurgulamaktadır. Eğilirride amaç
toplumların eğitim anlayışlanna göre farklılık gösterir. Ancak bu farklı
amaçlara ulaşmada da niyetin yönlendirici. zorlayıcı rölü vardır.
"Niyet edersen. azmedersen başarırsm. biilrirsin" ifadeleri niyetin
fonksiyoner etkinliğinin bir ifadesiilir.
ibn Cema'a'nın üzerinde durduğu bir diger konu da egitim ve
öğretim için uygun zamamn seçilmesı. öj1renime başlama yaşıdır. 0,
çocugun erken yaşlarda ögrenime başlamasını ögüller. Çünkü ona
göre geçen zamanı geri getirmek mümki.'ın degildir. İslam egitim
felsefesinde temel esas, insan hayalının bütünüyle bir ögrenim
devresi olmasıdır, Hz. Peygamber bu hususu "Beşikten mezara kadar
ilim ö!)reniniz" sözleriyle müslümanlara açıklamış ve tavsiye etmiştir.
Ancak çocukluk ve ilk gençlik yılları eğilim-öğretim için önemli
7 ıbn Ccma·a. Tczkiretü's-Sami, s. 68-69: Krş. Bayraktar. Ö,i!retmcn-Öğrenc1
Münasebetleri, s. 282.
8 Ek. Buhari. Tecrld-f Sarih, ı. s, ı.
 250

dönemlerdir. Bu yaşlarda insan zihninin birçok meşguliyeUerdenari

olması nedeniyle ögrenme hadiseSi daha kolay olacagı gibi. kazanılan
bilgiler de daha kalıcı olacaktır. İslam egitimeisi İbn Sahnun egitime
erken yaşta başlamanın önemini; "Kur'an genç yaşta Ö{Jrenilmelidir.
Çünkü Kur'an o yaştaki kfmsenin kan ve etiyle ka.nşır, erken yaşta
bilgi edinme bir taşa yazmak kadar etkilidir',g sözleriyle
vurgulamaktadlL Egitime erken yaşta başlamanın ehemmiyeti
üzerinde diger bir çok İslam alimi de hass~siyetle dunnuşlardırlO .
Örnegin Gazzali bu konuda şöyle demektedir: "Çocukların küçük
yaşta egitimleri gerekıidir. Çünkü küçük yaşta verilen bilgi taştaki

oymalara benzer. Çocugun temiz olan kalbi.. ince. sade ve her izlenim
ve suretten boştur. Fakat her izlenimi anltYabilecek yetenektediı"ll.
İslam egitimclleri egitim - ögretime başlamak üzere herkes iÇin geçerli
bir yaş şartı koşmaktan ziyade. çocugun olgunluk ve kabiliyetini.
temyiz ve idrak edebilme yaşını esas almışlardır. Şüphesiz bu
düşünceler. toplu egitimden ziyade. ferdi egitimin hakim oldugu
dönemler için daha çok uygulanırlık geçerliligi bulabilmiştir.
diyebiliriz. İbn Cema'a egitim ve ögretimi engelleyici, zlhni meşgul edici
davranışlardan kaçınılması gerektigi hususuna da dikkat
çekmektedir. O. bu konuda "Talebenin mümkün oldugu kadar bekdr
kalması yerinde bir hareketttir" ı 2 demektedir ki. gerçekten evlilik.
insana maddi ve manevi bir çok sorumluluklar yükler, dolayısıyla
insamn meşguliyetininartmasına neden olabilir.
Egitim ve ögretime başlama. başka bir ifade ile İslam
egitimcilerinin "FarZ-L ayn ilimler 13 " batılı egitimcilerin "herkesin
bilmesi lazım geien şeyler" 14 olarak nitelendirdikleri temel egitime
9 I3k. Dağ/Öymen, Islam EgiUm Tarihi. s. l4.
] O Bu konuda geniş bilgi için bk. Canan. lsUını'da Temel Eğitimin Esaslan, s. 343-359.
]] Bk. Gazzali, Ihya, ııı, s. 62: Krş. Gaz.zali. Mlzan el-Ame1, S. 38.
. 12 Krş.Bayraktar. Öğrenci-Öğretmen. s. 269: Parlaur, D!n EğitlmJ, S, 168.
] 3 Bk. Gazzali, lhya, i. s. 35-36.
14 Bk. r~ssell. Terbiycye Dair, s.236-237.
 251

başlama yaşı, gunumüz egitimellerinin de üzerinde hassasiyetle

durdukları ve üzerinde geniş boyutlu tartışmalann yapıldıgı bir

konudur. Modern egitim biHmcileri de ögretıme erken yaşta

başlamanın faydalı olacagı, ancak çocugun ögreHm seviyesinin

dikkate alınması, plan ve programlann buna göre düzenlenmesi

gerektigi düşüncesindedirler. Bugün birçok ülkede. özelhkle Batı
egitim sIsteminde okul öncesi ögret1m yerleşmiştir. Ülkemizde
uygulanan anaokulu programları da bu görüş ve düşüncelerin bir
uzantısıdır. Bilhassa ezbere dayalı programlarda erken yaşın egitim ve
ögretimde önemi büyüktür. Öyle ki: ülkemizde uzun süre temel
egitime başlama yaşı 6 mı, 7 mi olsun tartışmalan yapılmıştır ve hala
yapılmaktadır. Dolayısıyla İbn Cema'a egitimde geçerliligini bugün de
koruyan egitim problemlerine yıllar önce temas etmiştır. Onun konu
ile ilgili görüşleri uygulama açısından tamamen olmasa bile. düşünce
olarak pedagojlk yerini muhafaza etmektedir. diyeblll.ri7..
İbn Cemcra eserinde çocuklara ilim ögretecek ögretmene geniş
yer vermekte, ögretmenin önemi. özenıkleri ve vazifeleri hakkında
geniş bilgiler vennektedir. O. ögretme ve ögrenme sürecinde temel
kaynak olarak ı 5. egitim ve ögretimde ögretmenin önemini şu
sözleriyle vurgulamaktadır: "Belanın en büyüt)ü sayfalan hoca
edinmektir. Yani halkın ilmi kitaplardan ögrerunesidu-." Yine o, konu
ile ilgili olarak İmam Şafii'nin "nmi kitapların sahifelerinden ~renen
kimse. ahkamı öt)renmeklen mahrum kalır" sözünü nakleder. ıbn
Cema'a ögrenciye ilmi bir ögretmenden ögreruneyi tavsiye etmekle de
yetinmeyerek, aynı zamanda ona, ilmi kitaplardan alan ve otortte
alimlerle sohbeti bilinmeyen hocalan degil. asnnın alimlert ile sıkı bir
münasebet kurup, onlarla çok konuşmuş ve uzun müddet onlann
toplantılarına katılmış bir müderrlsi seçmesini de tavsiye
etmektedir ı 6.
ıs Alkan, Eğltim Ortamlan. s. 73.
ı6 Ok. ıbn Ceırıa:a, Tezkireıü·s-&1mi. 87-97; Krş. Çelebı, Eğltim Taıihl, 5.208.
 252

Modern egitim anlayış ve sistemlerinde de ögretmen egitim

sistemin1n ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilmektedir. Ögretmerun
egitim sisteminin bütünü içinde bir yerI vardır 17. MıJ.mtaz Turhan
ögretmenin, egitim ve ögretimdeki önemim ve fonksiyonunu şöyle tarif
eder: "Toplumun hakiki ihtiyaçlarına uygun bir maarif sistemi
meydana getirilmek veya mevcut sistem islah edilmek istend@i
takdirde işe iyi muaHtm yetişUnnekle başlamak gerektr'lB. BıJ.tün
güç ve tesirlerine ragmen televizyon, radyo. video gibi sesli-görfıntülü
veya (kitap, dergi. gazete) basılı yayın, ders aletleri ögretmemn tesIr
gücüne ulaşamaz, çünkü ögretmenle ögrenci arasında çok yönlü bir
diyalog vardır. İkisi arasında ders süresince ve hatta ders sonrasında
da sesli veya sessiz, direkt veya dolaylı olarak bir iletişim ve etkileşim
söz konusudur 19.
İbn Cema'a göre ögretmen. herşeyden önce bir ögretici olarak
ilminde ehHyetli ve yetkili olmalı. çocugu terbiye etmesinI ve
ögretmesini iyi bilmelidir. O kazandıgı ilimle yetinmemeU. ilmini
araştırmak ve geliştlnnek için sürekli gayret göstermelidir. Zira; "kişi
okudugu, ögrendigi sürece dlimdir. ögrenmeyi bırakıp kendini
müsta{Jni ve elde ettigi ilmi yeterli zannett"@inde ise kendini cehaletin
kucagına atmış olur"20. İbn Cema'a'nın bu sözlerini, bugünkü
egitim sistemleri içerisinde, ögretmenl1k iÇin belirlenen ve aranılan
özel alan bilgisi, genel kültür bilgisi ve pedagojik formasyon egittml
paralelinde degerlend1mıekmümkıJ.ndür.
ibn Cema'a ögretmende bulunması gereken ferdi özellikler
konusunda da; ögretmen güzel ahlaklı, edepli. şefkatli, merhametli.
va karlı , agırbaşlı. mütevazi, hoşgörülü, duşıJ.nce, söz ve fHBerinde
samimi ve güvenilir olmalı, gizH ve aşikar bütün hareket ve
ı7 Krş. Güngör. Eğitiej ve Ögretlci Olarak Insan. s. 76; Celkan, Egitlm Sosyolojlsl. s.
106-107.
18Turhan. Maaıiflıni2:irı Ana Davalan. s. 106-107.
19 Özkaya. Toplumun Eğitiml, s. 21.
20 ıbn Cema'a, Tezkiretü's-$funi. s. 28: Krş. Bayraklar. Öğretmen-Öğrenci,s.IB6,
 253

davranışlannda. söz ve fHller1nde Allah'tan korkmalıdır2l gibi ilk

bakışta konuya daha ziyade islami düşünce ile yaklaşan bir görünüm
arzetmektc ise de. aslında bugün de önemini ve geçerliligIni koruyan.
insanın psikolojik özellikleri üzerinde dunnaktadır. M. Akif de
günümüz ögretmenlerin1n ahvaltnden menmuniyetsizl1gini ifade
ettikten sonra. ögretmenin özelliklerini şöyle ifade etmektedtr:
" Muallimim. diyen olmak gerektir imanlı
Edepli. soma liyakatli. soma vicdanlı"22.
İbn Cema'a göre. Ögretmen ögreneneri arasında bir ayının
yapmamalı. hepsine daima eşit muamele yapmalı. birini dtgerine

tercih etmemelidir. Derslerde onlara daima adil davranmalı. ögrenci

derse gelrnedigı zaman sebebilli arayıp sormalı. gerekirse evine bir elçi
göndermelidir. Bütün bunları ögrencllertne de hissettirmelid1r 23 .
Ögretmende bulunması gereken bu özellikler. egiUm-ögretlmde ölçme
ve degerlendirmeye ışık tutmakta ve ögretmen- ögrenci tlişkilerini
olumlu yönde etkilemektedir. Egitimde fırsat eşıtligine katkıda
bulunmaktadır. Dolayısıyla bu görüşler pedagoJik deger taşıyan
düşünceler olarak degerlend1ıilebiltr.
İbn Cema:a. "Dersler ve mü]redat progrwnlan ögreneinin yaşına
ve anlayış durumuna göre ayarlanmalı. anlayış ve kavrayışının

üzerine çıkmamalıdır. Aksi halde o dersini anlayamaz ve ögrenemez.

Bu durum ö!Jrenclnin yorulmasUla bile sebep olabUir. Sonra dersler.
gayesfne ve hedefine göre ayarlanmalıdır" gibi açıklamalan ile birçok
egitlmcinin egitim ve ögretlmde kolaydan zora. basıtten kamiaşık
olana dogru bir yol takip edilmelidir. görüşlerine ve ögret1m ilkelerIne
yıllar önce temas etmtş olmaktadır. Şüphesjz İbn Cema'a'da bu
görüşlerin oluşmasında İslam'ın. yan1 dilli motillerin etkisi büyüktür.

21 ıbn Cema:a, Tezkirclü's-Sfunı, s. 15, 29, 45, 86-87: Krş. Bayraktar, Ögretmen-
Ögrenci, s. 145.
22 Sk. Ersoy. M. Aldf. Safahat. s. 28 ı.
231bn Cema:a, Tczkiretü's-Sami, s. 59, 62, 65; Krş. Bayraktar, Öğretmen-Öjtrencl. s.
239.
 254

İbn Cema'a öğretmene yorgun, uykusuz, kederlı. dertli. hiddetlt ve aç

halde iken, çok sıcak ve çok sogukta derse gimıemes1n1 ögütler.
çünkü bu haller insanın nonnal ve iyi düşüncesin1 engeller ve bir
takım hata ve yanlışlıklann yapılmasına sebep olabilir. Bu bakımdan
ögretmen1n dinlenmiş. sakin, huzurlu ve dillç oldugu zamaru tercih
etmesi daha dogru olur24 . İbn Cema'a'nın bu görüşlert, düşünce
olarak konuya ideal manada bir yaklaşım olmakla birlikte zaman, ve
şartlara. toplumların sosyal ve ekonomik durumlarına göre

uygulanabilirligi. şüphesiz tartışılabilir. Ayrıca söz konusu hususlar

eğitim ve öğretırnde başarıyı etkileyen faktörlerdendir. Bu nedenle
günümüzde de eg1Um plan ve programlarının hazırlanmasında
imkanlar ölçüsünde tabiat şartlanmn özellikleri. çevrenin. sosyal ve
ekonomik yapısı dikkate aluunalıdır.
İbn Cema'a. egitim ve ögretlmde başanyı etkileyen ögretimde
metod konusuna dolaylı olarak da olsa temas etmektedir. Ona göre;
öğretmenin asıl görevlerinden birisi ögrencllerin derse aktif bir şekilde
iştirakini saglamaktır. Öğretmen ögretlmin aktif olmasında,
münazara, münakaşa ve müzakereyi ihmal etmemeli, hatta dersin
zihinlere daha iyi yerleşebilmesi için öğrencilerine, vertlen dersletin
kendi aralannda müzakere edilmesini ögütlemelidtr. Ayrıca ögretmen
dersin bitiminde onun anlaşılıp anlaşılmadıgını sorular ve
imtihanlarla kontrol etmelidir. Zira iintihan ögrencilenn derslerin1
ögrenip öğrenmediklerini. neleri btltp. neleri bdmediklerini ölçmek.
eksiklerini ortaya çıkarıp düzeltmek imkanı saglar. Egitim ve
ögretimde aktif metod 25 • eğitim-ögretimde ölçme ve degerlendinne
bugün üzerinde en çok konuşulan. tartışılan. fakat öıelllk1e ölçme ve
degerlendinnede. uygulamada pratik niteliklerl olan bir sistem hala
oluşturulabilmişdegildir. Sonra, münazara. münakaşa ve müzakere

241bn Cema:a. Tezklreıü's-5ami. s. 33. 3B. 39. 42, 55. 85; Krş. Bayraklar, Ögretmen-
Öğrenci. s. 217.225.237; ÇelebI. EgiUmTıııihi, s. 262-263.
25 Geniş bllgı için Ok. Oilgln, Din ÖğretimI, s, ı 26-128: Pazarlı, Din Egitim ve
Öğretlminde Genel Metodlar. s, 34-42.
 255

geçmişte oldugu gibi. bugün de egitim-ögretimde. bilhassa sosyal

bilimlerde, manevi ilimIerde çok sık başvurulan metodlardandır. İbn
Cem~ra'ya göre. ögretmen ögrencisln1n belirli bır alanda başansızlıgını
tespit ederse. onu başarılı oldugu alana. başka bir ifade ile ögrencinin
hangi alanda daha kabillyetll oldugunu tesbit ederek ögrenciyi o
alana yönlendirmeHdir, Bu konu günümüz egitimellerinin de üzertnde
ısrarla durdukları bir konu olup. uygulamada. özellikle ülkemizde
hala köklü bir çözümün bulunamadıgı bir problemdir. Asırlar öncesi
böyle önemli bir noktaya temas edilmiş olması iUbartyle. bu görüş ayn
bır özellik. ayn bir önem arzetmektedir.

Ögretmen dersini işlerken başlangıçta öz bilgiler vermeli.

özellikle zor ve agır konuları verrnemelidir. Zira böyle konular ve
dersler ögrenciyi bıktırabilir ve dersten sogutabillr. Bu düşünceler.
modern egitimde sunulan ögreum ilkelerine 26 uygunluk
arzetmektedir. Esasen "dUm, insanları büyük bilgilerden önce küçük
bilgilerle egitir"27 , Sonra, ögretmen derste zamanı çok iyi ayarlamalı,
derse vaktinde başlayıp vaktinde bItirrneli, onu ne kısaltmalı ne de
uzatmalıdır. Yani ögrenclnin ögrenme arzusunu körletmemeli,
ayrıntılara girjp dersin içinde kaybolmamalı, zira bu. ö~renciyi
sıkılmaya ve sogumaya götürebilir. Bu sürekli olursa onun dersten

sogumasına neden olacaktır. Şu halde ögretmen derse vaktinde gtrtp.

zamanında sö~ünü kesmesini bilmelidir 28, Bütün bu görüşler,
modern egitim-ögretim sistem, teknık ve yöntemler. ögrenim ve
ögret.irn ilkeleri dogrultusunda pedagojik olarak degerlendiıilebUır.
İbn Cema'a yaşadıgı dönemde tartışılan bir konu olan
ögretmenln ücret alıp almayacagı29 konusunda. ögretmenin
26 Bk. Binbaşıoğlu, Öğretim Metodu,s. 28-31.
27 ıbn Cemii'a. Tezkirctü's-Sarrü, ~. 52; Krş. Bayrak'taT, Öğretmen-Öğrenci, 5.219.
28 İbn Cemii'a, TeZkİTelü's-Sam.i, s. 38; Krş. Bayrakıar. Öğretmen-Ögrenci,9.223.
29 Bu konu. o devir Islam eğitimcllerinin üzertnde durduklan ve eserlerinde ayn bır alt
başlık halinde yer verdikleri bir konudur. Krş. İbn $ahnun, Adiib el-Muallimin. 9.41.
42,47-48, 54, 61-62; Kabisi, R1sa1cıü'I-MufassaJa, s. 33-38: el-Abdcri. KItap e1-
 256

gösterdiğ;lbütün öğ;retim faaliyetleri sonucunda ücret almasını tasvip

eder ve bu konuda çeşitli örnekler verir. Cimri olmasına ragmen
Hişam b. Abdü]nıel1k'in çocuguna ögretmen olarak seçtlgi ez-Zühri'ye
yedibin dinar vercligini nakleder 30.
İbn Cema'a'nın üzerinde titizlikle durdugu diger bir konu ise
ögrencidir. Bilindıgi gibi egitim ve ögreti.nlln temel ö~eleI1nden bJ..r1si de
ögrencidir. Egitim-ögrettm denen hadisenin meydana gelebilmesi. yani
bir davranış kazandınna ve degıştJrme31 veya kültür naklI faaııyeti
olan egJtimin gerçekleşebilmesi. karşılıklı etkileşimln ve Hetişimin
oluşabilmesi için alıcı, kabul edici ve etkilenici rolünü üstlenen veya

oynayan ögrencinin olması şarttır. İbn Cema'a ö~rerıciyle ilgilJ olarak

şu görüşlere yer verir. Ögrenci. dersi ehliyetlJ ve yetkili ögretmenden
almalı, sonra kltaplarla genişletmeHdir. İslam egiHm sisteminde,
ögrencl dersini devam edecegi ögretmenini kendisinin seçme irrıkaıuna
sahiptir. Dolayısıyla İslam egitimelleri bu konuya eserlerinde ayn bir
yer vermekte ve çeşitli tavsiyelerde bulunmaktadırlar. Nitek1m İbn
Cema'a da bu konuda: "Ögrenci ilmi kendisinden alacagt ögretmeni
seçmekte acele etmeyip iyice araştırmalı.. lştişare etmelL ögretmenfn
güzel ahlaklı. edepli, ehltyeLll, Ş efka tll, mürüvveill, derstni iyi
anlatan. bildigini iyi ögreten ve koruyucuıugu ile şöhret bulmuş
olmasına dikkat etmelidir'32 demektedir. Bununla birlikte o. İslam
egitimm temel felsefesine uygun olarak. ögrencinin lhtJyaç duydugu
ve alabilecegi bilgileri; genç-yaşlı. büyük-küçük. zengin-fakir
olduguna bakmadan kimde bulursa yakın-uzak demeden
kazanmaya. elde etmeye çalışması gerektigı düşüncesindedİr. 0, her
zaman, her yerde bilgi edinmelidir. Aslında bilginin yeri ve zamanı
Medhal, s. 56-97; ıbn S.,ıhnun ve el-Abdcn-nln görüşlerini Incelerken Dağ/Öymen'ln
Islam Eğium Taıihl adlı kilabından faydalandık. Sk. s. 14-15. 57-60.
30 ıbn Cema:a, Tezkiretü's-Sfuni, s. 17; Krş. Çelebı, EgıUm Tarihi, 8. 243.
31 Sk. Ertürk. Eğitimde Program Geliştirme. s. 12.
32 ıbn Cema'a, Tezk(retü's-Samı, s. 85; Krş. Bayraktar, 6gretmen-6wcnct, s.270;
Çelebı. eğitim Tarihi, s. 320.
 257

yoktur. Ancak ögrerıci ögrerılmlnde zamanın kıymetini iyi bUmeli ve

bunun için bir plan ve program hazırlamalıdır. Ogrenci gerektlginde
ilim elde etmek için güç ve zahmetli yolculuklara katlanmalıdır. ıbn
Cema'a bu konu il~ ilgili olarak şu ŞUri nakleder. "SiZ yüksek fikirler(
kolayca elde etmek istiyorsunuz. Habuki bal u{Jrunda annın ibnesine
katlanmak gerekir. Talebe gücünün ye tt i[; i ölçüde. kendisi. meşguL
edici unsurları ve tahsilini tamamlamaya engelolan unsurları
ortadan kaldırmaıı.. gücünü. kuvvetini tahsile harcamalıdır. Bunlar
aynen yol kesicilere benzerler. Bu yüzden selef aileSinden ayrı,
memleketinden uzak kalmayı tercih etmelidir. Zira düşünce

da~ılmca. hakikatleri kavramak ve meselelerın derinll{Jlne inmek

güçleşir "33.
İbn Cema:a, ögrencinin ferdi özellikleri üzerinde dururkende;
"onun güzel ahlaklı, dindar. ihldslı.. vakar, iakvd sahibi, kanaaikar
olmasını, mala-mülke düşkün olmamasını. fakirll~e
nefsine,
katlanmasını tster. Ögrenci öOretmenine karşı saygı ve sevgi
beslemeli, ona itaatkar ve baglı olmalı.. ilim ve ders yolunda onun
arkasından gltmelL arkadaşlarına karşı yardunsever olmalıdır. Sonra
o, kitabını iemiz kullanmalı.. faydalı ve önemli bilgileri. ö~.iHleri
kitabın kenarına kaydeimelidir. Esasen ö{Jrenci not almak için
yanında devamlı yazı malzemesi bulundurmalıdır'34demektedir.
İbn
Cema'a dersi ögrenme vakti ve ögrenme türü üzerinde
dururken. en uygun zamanın; "ezberlemek için seher.l)aktt,
araştımw için sabah vakti. yazma içfıl ö!Jle sonrası.. mütalaa ve
müzakere için de gece"35 oldugunu söylemektedir. Ona göre,
üzerinde düşünülmesi gereken konuyu çözmek için ögrenci sabah
namazından önce ve sonra ele almalıdır. Zira sabahın erken
33 ıbn Cema'a. Tezklretü's-SiirTıi. s, 72, R7, 97; Krş. Bayraktar, Ö~retmen-Öwencl. 8.
274. 276-277, 297; Çelebı, Eğilim Tarihi. s, 326.
34tbnCema.'a, Tczkireıü's-5ami. s. 71-72.152-153. 186.
35 ıbn Cema'a. Te.zkiretü's-Samı. s. 73-74; Krş. Bayraklar. Ögrctmen-Ö~rcnçf. s. 278;
Çelebi, Eğitim TarthJ, s. 310.
 258

saatlerinde zihln dinlenmiş ve kalp elem verici duygulardan

temizlenmiş oldugundan ilmi bir mesele üzerinde daha iyi düşünülür
ve proplemler daha kolay çözülmüş olur. Cemel'a'nm düşünceleri
üzennde, ibadet zamanlan, bilhassa sabah ve yatsı namazıan ile ilgili
olarak dini motiflerin etkili oldugu hissedllmektedtr, Yoksa ögrenlm
için ögrencinin ilgisi ve zihıti uyanıklıgı esastır. Aneak belirtilen
zamanların zihni uyanıklık için daha uygun oldugu da gözden uzak
tutulmamalıdır. Cema'a'ya göre ögrenci, ilmi bir mesele ile ugraşırken
yorulursa dinlenmelidir 36 . Ögrenim hususunda zihnin yorgun
olması, zihni yorgunlugun ilgiyi azalttıgı ve ögrenmeyi zodaştırdıgı
gibi hususlar, çagdaş egitimin de üzerinde önemle durdugu
alanlardır. Dolayısıyla İbn Cenıa'a'nın bu göriişleri de pedagOjik bır
anlam taşımaktadır, diyebiliriz.
Şüphesiz ibn Cema'a'nın bu görüşlerinın.anlaşılması ve

anlatılabilmesi psikolojik ve SOSYOlOjik tahltllere ihtiyaç

göstermektedir. Aynca İbn Cema'a'nın bu düşüncelen üzerinde, diger
İslam egitimeilerinde oldugu gibi dini motiflerin tesiri büyiiktür. Sonra
unutulmamalıdır ki; her düşünce ve her görüş söylendigi veya

yazıldıgı dönem içerisinde, yani o dönemin karakteristik özellikleri

dikkate alınarak degerlendirildigi takdirde daha iyi anlaşılır ve daha

geçerli anlam ifade eder.

36 ıbn Cenıa:a, Tezklretü's-Mnü, s. 72-73; nk. Bayraktar. Öğretmen-Öjtrenci,s. 278.

 259

BİBıiYOGRAFYA

Alkan. Cevat : Egitim Ortamları, Ankara ÜniversItesi Egitim Fakültesi

Yayınlan. No: 85, Ankara 1979.

Bayraktar, Faruk M. : Islam Egttim!ndt'Ögretmen-Ogrenci Münasebetlert.

Mannara Üniversitesi.. llalıiyat Fakültesi Vakfı Yayınları. Istanbul
1984.
Bilgin, Beyza/ Selçuk. Muaııa: Din Ögretlml. Ak1d Yayınetlık. Ankara 1991. "
Blnbaşıogıu. Cavit: Ögretim Metodu ve Uygulama. Binbaşıogıu Yayınevi.
Ankara.
Canan, ıbrahim: "ıslanıda Temel EgHlmin Esaslan". Dlyimet Dergıs1. C. i S, S.
6, s.343-359.
Celkan, Hikmet: Egitim SosyoloJiSi, Atatürk Oniversitesi Basımevl, Erzurum
19S9.
Çelebı' Ahmed; ıslamda EğitIm Öğrettm Tarihi. (çev. AliYardım). Damla
Yayınevt, Istanbul 1983.
, .
Dag. Mehmet / Öymen, R. Hıfzırrahman: IslamEgitim Tarihi. Mm! Egitim
Basunevt, Ankara 1974.
Ersoy, Ak1f M.: safalıat, Inkılap ve Ata K!tabevt. 9. Baskı. Istanbul 1981.
Ersin. Mehfaret: EgiHmdePsikoloJinln Rolü. MilH Egltlm Basımevi, Istanbul
1981.
Erlürk, Selahattin: Eglllmde Program Geliştlnne. Yelkentepe Yayınları. 5.
Baskı. Ankara 1984.

Gazzali: lhya-ü UlumJ'd-Dın, (çev, Ahmed SerdarogıuL. Bedir Yayınevi.

İstanbuL.
GÖngör. Erol: ,. Milli Eğltlmimizde Egiticl ve Ögretlcl Olarak Insan", Milli
Egitim ve Din Egitimi Semineri. Ankara 1981. s. 69-83.
el-Kabısi,Muhammed b. Halef: Risaletü'I-Mufassala 11 Ahvall'l-MOtealllmın ve
Ahkamrl-Müallimin ve'I-MütealHmln, Uslanıda Ögretmen ve Ögrenci
Meselelerlne Dair Geniş Risale), çev. Süleyman Ateş/HıfzırrahmanR
Öymen. Ankara Onlv.ersitesi ilahiyat FakQItest Yayınları. Ankara
",

1966,
 260

KatJp Çelebt : KeşfO'z-Zünün an Asami'l-Kutubi ve'I-FO.nCın. Milli Egitim

Bakanlıgı Yayınları. Istanbul 194ı.
Ocal. Mustafa: Din Egitimi ve Ogretimlnde Metodlar. Türkiye Dtyanet Vakfı
Yayınlan. Ankara 1990.

ÖZkaya, Necdet 'Toplum Egitimı", Dtyanet Dergisi. S.5. s. 20-2L.

Parlatır. selahaddin: Islamda Din Egltiml. Yayınlanmamı:;; Asistanlık Tezi.
İstanbul 1968.
Pars. V. Baha / Cmtlı, H. / Enç. M. / Oguzkan. T.: EgHinPlsikoioJfsl, Milli
Egitim Basımevi, IstanbuL.
Pazarlı. Osman: Din Egitlm ve Öğretiminde Genel Metocllar. ırfan YaymeVi.
Istanbul 1967.
Pressey. Sidney / Robinson, Françls. P.: Psikoloji ve Yenı Egitim. (çev. Hasan
Tan). Milli Egitim Basımevi, ıstanbul 1989.
Russel, Berttrand: Terbiyeye Dair. (çev. Hamit Dereli), Ankara 1954.
Taşkôprulü-zadeAlımed Efendi: Mevzuatü'I-UICım, (çev. K~mal Efendi. Sad.

Mümln ÇeVik), üçdal Neşriyat. İstanbul 1966.

Turhan, Mümtaz: MaarifimiZin Ana Davaları ve Bazı Hal Çareleri. Bedir
YayınevI. 2. Baskı. İstanbul 1964.
Tütüncü. Mehmet: Zernuci'nln Egitım ve Ögretim Cörüşü. (Basılmamış Ogr.
üyeııgi TezI), İzmir 1981.
Yavuz, Kerim : EgiUm Psikolojisi Dersler!. Erzurum 1985.
: Din Egitimi Dersleri. Erzurum 1987.
Zemuci. Burhaneddln: Ta'Hmü'l-MOtealllm. (çev. Vehbi Yavuz). tıım ve KültOr
Yayınlan. 2. Baskı. Bursa.