La aE TE PHILIP PETTIT (1945- ) Filozot i mysliciel polityezny, urodzil sig w Irland; ukoficzy! National University of Ireland (BA, MA) oraz Queen's University, Belfast (doktorat). Wykladal w Qu: een’s University, Belfast, (1987), University College, Dublin (+988) Trinity Hall, Cambridge (1972-75). W latach 1976-1888 by! protesorem flozofil w University of Bradford, a nastepnie protesorem teori spoleczne| | polityczne] w Research ‘School of Social Sciences, Australian National University. Od 2002 r jest profe: ‘sorem nauk poltyeznych w Princton University. Zainteresowania naukowe Pett ta koncentruja sie woke! awéch obszernych dziedzin: podstaw ekonomi i nauk spolecznych, obeimujacych kwestie z zakresu psychologil, matafizykl, a takée ‘metodologii, oraz teorii moraine) i polityczne}. W ostatnich latach dal sig poznaé przede wszystkim jako jeden z glownych przedstawiciell | teoretykow neorepu- biikanizmu. Wspélpracuje z przedstawicielam takich dziedzin, jak flozofia, pra- ‘wo, ekonomia oraz nauk polityezne, Gléwne prace: Not Just Deserts: A Republican Theory of Criminal Justice (1990, z Johnem Braithwaitem); The Common Mind: An Essay on Psychology, Society and Politics (1993); A Companion to Contemporary Political Philosophy (1993, ‘wspélredagowana z Robertem E.Goodinem:; 1993; Przewodnik po wspélezesno) {izoti polityozne}, 1999); Republicanism: A Theory of Freedom and Government (1997); Theory of Freedom: From the Psychology to the Politics of Agency (2001). WOLNOSC REPUBLIKANSKA* bray fragment pochods x: The Fredom of he it: A Republi Idea Ww A Hamlng Pete), le Gand Ply, ul Becket” Oxford 1909; 1158165 rack Anna Reayndvek Wir6d tradycyjnych rozwaias na vemat pafstwa, w ktérych wol- nog traktowana jest jako najwainiejsza wartosé polityczna, dwa sq szczegélnie znaczace. Pierwszy to stosunkowo mioda tradycja mysli liberalne}, drugi to starsza od niej eradycja mysli republikaiskie). Li- beralizm jese dominujacym nurtem w zachodniej filozofii od ponad 200 lat. Republikanizm, jesli wierzyé chociaaby wspélceesaym komen- tatorom, zdobyl znaczaca pozycje juz prawie trey wieki wezesnie}.[..] * Rozwirigcieprasdetawionych w tym fragmencis pogladow Patita na temet wolnose!repub- aves epublkarizme znalle Czytink w jogo pracach Freedom as Anipower Chics", Val 109, 1980 oraz Republcanism: A Theory ef Freecom and Government, Oxford Unversity Press, ford 1997 (prep. fe) 168 Wolnos¢ republikadsea Opisana turaj filozofia przynajmniej 2 dwéch powodéw 2ry 2 liberalnymi zalozeniami iz tych samych powod6w zwigzana jest z tradycjq republikafska. Choé 2 innych wzgled6w filozofia ta moi by¢ bardziej zbizina raczej z myslq liberalng niz republikaiska, zdecy- dowalem sig skoncentrowaé uwagg na owych dwéch aspekeach i za rezentowa€ jq jako teorig republikatska. Decyzja ta wynika 2 fakcu, +e sa c0 najprawdopodobniej dwa najbardziej charakterystycene aspekey cori Pierwszy powéd, w zwigzku 2 ktérym teoria ta zrywa z tradycia libe- ralna [...) wigie sig z charakterystycanym dla niej rozumieniem wol fofci, nie pojmowane} jako li tylko posiadanie okreslonych swobéd] © charakterze negatywnym, lecz réwnied jako ich zagwarantowanie| w odpowiednim stopniu, szczegélnie za w stopniu wspélmiemnym ze, swobodami innych, przy czym powszechnie wiadomo, ze warunek ten, jest spelniony. Teoria ta interpretuje wolnogé jako franchite - jako wa runek obywatel:twa. W szeroko rozumianej tradycji liberalne} moina odnaleéé zwolen- nik6w pojgcia wolnosci posiadajacego tego rodzaju spoteczne i prawne konotacje. Generalnic jednak, liberalowie wigéa wolnose ze spolecz- nym i prawnym porzadkiem jedynie instrumentalnie: wylacanie wrakich wypadkach, gdy ze wegledu na okolicanosci nie mozna wspie- raé wolnosci inacze} nié dzieki takim instycucjom. Interpreeuja oni pojecie wolnosci jako wolnosé indywidualn, a nie jako wolnose pu- bliceng. Benn i Peters pisza: Wiele moina powiedsieé na temat blasyc2ngj wradyei angielskigi teorit politycane), ww ktbrej wolnofé interpretowana jest negatywnie, jako orak ograniceen ze strony wladzy lub ludzi [..]. Pratvo moze byt koniecznym warankiem wolnos, poniewad wolnest jedne} osoby ta ‘ety od ograniczen nalozonych na innych, Jednak, chat prawo musi ograni- cxat nickiirych, by chroni€ wolnost pozestalych, 10 wolnoté nie mote oznacaaé posluszenstwa prawn?. Drag sposdb, w jaki teoria odchodzi od liberal- nego sposobui myslenia jest Scikle zwigzany z pierwszym. Nie dotycey jué tego, jak pojmowana jest tego typu wartose, jaka jest wolnose, "Autor odwolie sie do pierwctnego znaczoniaterminu francis, rétnego od lacitskiogo Ibert \W Sredriowieczu franchise omeczalo zagwarariowane swobody imrantly wnikalace rayon: leznoscl do oktslong zbiorowosci,Korpoacf ik KoScil czy miasto. Za termine tym Kye si alos swobdai woincé!smgzanyeh 2 bywalsver. * SL Ban, RS. Peters, Sola Principles and the Democrat Sate, George Alen & Unwin: London 528,“Wepélezesas florofia polityki lecz odnosi sig do rodzaju instytucji, kt6re sq uwadane za najbardzie} wwskazane, gdy w gre wehodzi dyserybucja tej wartosci w spoleczedistwie. Sq trey, znacznie r6znigce sig migdzy soba, typy instycugji sluzgcych do osiagania publicenego zysku w wyniku dzialalnosci podmiotéw, nie kierujacych sig indywidualnie checia wypracowania takiego zysku; osiggania publicanego zysku z daialalnosci jednostek, z kt6rych kaida oczekuje na taki 2ysk, choé sama realizuje praede wszystkim wlasne cele. Okreslam je jako instycucje ksztaleujace, nadzorujace i integruja- ce. Moja teorie laczy 2 liberalnym podejsciem uznanie dla instycucji integrujacych i odrzucenie nadzorujacych, wyrSénia sig ona nacomiast wyraénie pozytywnym podejsciem do instytucji ksztaleujacych. Rozwaimy jakqkolwiek sytuacje, w kt6rej jednostki, nakierowane preede wszystkim na wlasne, prywatne sprawy maja wypracowac wspélay zysk. Moina to praedstawié jako klasyczny problem free-ride- ra, w kedrym, jeSli powstaje jakis wspélay zysk, wszyscy sq w korzyst- niejszej sytuacji, niz gdyby zysku takiego nie bylo, ale kazdy uwaéa, ie najlepie} bedzie dla niego jeéli osobiscie nie wniesie w to adnego wkladu: jeéli wystarceajacy jest wktad innych, jego wlasny jest juz zbyteceny, natomiast jesli odpowiednia liczba ludzi nie bedzie wsp6t- pracowaé, to jego wspélpraca i tak nic ju nie da; i cak, wlasciwie ju jestemy pewni, ze nie podejmie on wspélpracy ani w pierwszym, ani ww drugim preypadku. Inscytucje ksztaltujace, nadzorujace i integru- jace odpowiadajg trzem czynnikom, zawsze obecnym w takich oko- licznoéciach. Caynniki te to daiatania podejmowane przez jednostki, koficowy rezultat tych dziaiaé i mechanizmy, 2a pomoca ktOrych dzialania z0- stajq przelozone na rezuleat kofcowy. Instytucje ksztaleujace postugu- ja sie takimi preeszkodami, karami i nagrodami, kt6re powoduja, ze jednoscki sq mocywowane do takiego postepowania, jakby dzialaly ww trosce 0 wspélng korzySé: co anaczy postepowania prawego, szlachet- nego. Instytucje nadzorujace kontroluja z ramienia pafistwa koficowy rezultat i interweniuja jes jest to koniecene ze wagledu na publiceng korzysé. Kaida teoria, ktéra przypisuje duze znaczenie wolnoéci, wolnosci co najmniej w znaczeniu negatywnym, bedzie z cala pewnoscia niechet- nie nastawiona do korzystania z instycucji nadzorujacej. Jednoczesnie kkaéda ceoria skupiona na wolnosci bedzie sklonna uiyé instytucji in- 170 Wolnesé eepublikatska ie jest ona dostepna. Katda taka teoria bedzie 2a- tem popiera¢ istnienie konkurencyjnego rynku, kt6ry dowodzi, jak twierdza neoklasyceni ekonomisci, 2e jest w stanie wytworzyé spo- eczne optimum przy minimalaych ograniczeniach ze strony instyeu- ji kszcaleujgcych i nadaorujacych. Zachodzi jednak ciekawa r6znica migdzy praedstawiong cu ceorig a typowym podejéciem liberalnym do instycucji kszealzujacych. W cradycyjrym podejéciu liberalnym kaida instytucja kszcatcuja- ca ogranicza czzjaé wolnoéé lub co najmniej powagnie jej zagraza, wiade sig ona bewiem ze stosowaniem srodk6w prawnych celem wy- warcia negatywaego wplywu na decyzje podejmowane przez ludzi. Moie to oznaczaé usunigcie pewnej opcji, gdy jednostki sq wprost po- wstrzymywane przed zrobieniem czegos; moze oznaczaé naloienie kary na wybér kt6rejiz nich, gdy dokonanie takiego wyboru jest nielegal- ne; mode wreszcie oznaczaé ingerowanie w normaly rezultat dziatai, gdy nagradzany jest wyb6r inne} opcji. W kaidym jednak wypadku Ksztaltujqca instycucja zdaje sig niszczy€ ludzka wolnos¢ i tym samym. zaslugiwaé na wrogie potrakeowanie przez liberala, keéry jest preeko- nany, jak co wyrazif Isaiah Berlin, 2e wszelei praymus jst caymé 2 natury lym, shoro niweczy pragnienia ludekie. (..] Oczywiscie, liberal bedzie zmuszony tolerowaé istnienie instyeucji ksztattujqcej, nie ma bowiem takiej moéliwosci, by zorganizowaé spo- teczefistwo, w kt6rym ludzie ciesza sig wolnoscia, nie uciekajac sig pray tym do przymusu prawa; nawer dla zapewnienia wlaéciwego fankcjo- nowania rynku opartego na konkurencji moze okazaé sig koniecane zabezpieczanie go przy pomocy prawnych zakaz6w oszustwa, tworze- nia karteli, lamaaia kontrakeéw itp. Chodzi jednak o to, e liberal, jak zakladam, ucieka sig do instycucji kszcateujacej wylacenie niechetnic. Nie mote popieraé jej w pelni. Berlin pisze w cen spos6b: ,Czlowiek swolny — powiada Hobbes — 10 ten, Btéremun [..] nic nie praesekadza, by uczynit 10, co ma wole caynic”. Prawo jest zawsze ,spetaniem”, nawet jeili chroni cig proed zekuciem w hajdany jesaceecigisze ~ mui to byt, dajmy na 10, bardziaj represyne prawo lub 2wycraj, arbitralny despotyzm lub chaos. Bentham méwi wiastivie to samo'. (..1 * Bertin, Cztary ese 0 welnoéel, pre. D. Grinberg, Pears, 2000 , 188, + Tamae, 6,198 imWspélczesna filozofia polityki jakiej bronig w tym eseju sugeruje inne podejécie. Jesli wolnosé jest interpretowana jako franchise, oznacza to, ze wolnosé nie mode istnieé bez stworzenia systemu zapewniajgcego wzajemng nie- ingerencje. [..] System taki nie moze byé zatem postrzegany jako naruszenie ludzkie} wolnosci, nie mozna bowiem naruszyé czegos, co wezesnie} nie istnialo. Tak wigc, incerpretujac wolnosé jako franchise jesteSmy zmuszeni przyja¢ inny poglad na instytucje ksztaleujace, ak- tywnie zaangazowane w tworzenie odpowiedniego systemu wzajem- nej nieingerencji. Zmuszeni jesteSmy spojrzeé na nie z wicksza przy- chylnoscig. Locke, jak na ironig jedna z gl6waych postaci, na kedre powoluje sie pééniejsza mys! liberalna, dobrze opisuje poglad, keéry musimy w te} sytuacji preyjaé: Gdyby ludaie byli bardziej sxcepiiwi bez ego prawa, to chodziloby o aka bexuiytecrng rzecz, kt6ra sama zanika i nie zasliguje na miano zabezpiecrenia oddzielajqcego nas od praepasti czy grze- zawiska [.... Stad tei do wszysthich istot 2dolnych do podlegania prawn codnoti sig zasada: gdzie nie ma prawa, nie ma wolnosti. ‘Aprobata dla instytucji ksztaleujacych nie musi oznaczaé braku ostroznosci. Jest to oczywiste zwaaywszy, ze nawer, jesli instycucje te aktywnie wspietaja wolnosé rozumiang jako franchise, to jednak cay czas oznacza to, de w spos6b negatywny oddzialuja na zakres Iudzkich swobéd i moga z latwoscig praekroczyé granice, w ktérych franchise jest promowana i w rzeczy wistosci zaczaé ja ograniczaé; jeéli instyeucje te powoduja ukaranie przestepcy, znaczy to, Ze zostaje ograniczona wolnosé (franchise) jaka cieszy sig przestepca; wreszcie, jesli pafistwo chee wprowadzié nowe lub wzmocnié juz istniejace instycucje ksztal- tujace, ma obowigzek to wzasadnié: cigiar dowodu leéy po jego stronie, Chodzi jednak przede wszystkim 0 to, Ze przyjecie przedstawionego tu pogladu pozwoli wycworzyé zysk prey wykorzystaniu wszystkich potencjalnych moiliwoseiinstytucji ksztaleujacych, natomiast niechgrne podejécie liberaléw 2abija kaady taki prawdopodobny zysk. Sfera dopuszczalne} dziatalnosci instytucji cwérczych obejmuje prawne hamulce i sankcje koniecene do tego, by przestraegane byly prawa do wolnosi, nierykalnoéci iberpieczefistwa. W jej obszar wcho- cdza jednak takie metody nieco mniej inwazyjne. Po pierwsze, bedzie 5 John Locke, Dwa tality 0 zadze, past Z. Rau, Warszawa, 1992, 8.201 172 Wolnosrepublieatska a to zorganizowanie takiego porzadku, w ktérym presja publiczna zmu- szalaby przedscawicieli paristwowych do przyjgcia okreslonego kieranku Gzialania. I cak, instycucja pozwalajaca wezwac czlonkéw tawy przy- sigglych lub skledu sedziowskiego do uzasadnienia przed innymi calon- kami tego, w jaki spos6b glosoweli, naklania ich, by przy glosowaniu bra€ pod rozwege praestanki uzasadnialne publicenie, Druga grupa daialad to ustanowienie systemu nagradzania tych przedstawicieli paf- stwowych i takich zachowaf, kere sq w wyrainy sposob korzyscne z publicznego funktu widzenia. Mote sig wydawaé, Ze ta ostatnia ka- cegoria dzialaf w zaden spos6b nie ingeruje w zakres ludzkie} wolno- Sci, nalezy jednak pamietaé o tym, ze nawet, jesli wyplacenie nagrody nie obcigza podatnika, nagradzanie jednych oznaczaloby zawsze uka- ranie innych, cayli obciagenie ich stalymi lub wzglednymi koszeami. ‘Wekazaligmy na dwa aspekey nasze) teorii, kt6re sprawiaja, te r6z- ni sig ona od typowych podejéé liberalnych: po pierwsze, wprowadza spolecang konc:pcjg wolaosci w odr6inieniu od aspoleczne}; po dru- gic, implikuje jednoznacznie praychylne podejécie tak do instyeucji Ksztaltujacych, jak i integrujacych. Pozostaje tylko wykazaé, ze pod tymi dwoma wegledami nasza teoria wykazuje powinowactwo z kla- sycznym republikanizmem. ‘Wiadomo powszechnie, ze ceoria republikafska we wspélezesnej Europie pochodai od Niccolo Machiavellego [...]. Jedng 2 najbardzie) charakterystycanych cech tej tradycji jest koniecanos¢ istnienia oby- watelskiej cnoty, zatem mogloby sig wydawac, Ze przynajmnic| z tego powodu, teoria jakiej cu bronig, reprezentuje zupelnie inne podejscie. Nie postrzegam tego jednak w ten spos6b. Przeciwnie, republikafiski nacisk na potraebe istnienia cnoty staje sie u wiekszosci aucor6w r6w- noznaceny z eksponowaniem potrzeby istnienia instytucji, ke6re bed zachgcaé obywateli do cnotliwego poseepowania i ktérymi sq doklad- nie te same instytucje ksztaltujace, co oméwione przed chwilg. Ma- chiavelli akcencuje cnote réwnie mocno jak inni republikanic, jednak uu niego prowadzi to do okreslenia érodk6w, kt6re zachgcalyby ludzi do cnotliwego zachowania, jest bowiem dla niego mato prawdopo- dobne, by ludzie byli 2 nacury dobrzy. Republikafski nacisk na potrzebe istnienia cnoty jest po prostu innym sposobem wyrazenia aprobaty dla instytucji ksztaltujacych. Republikanizm wytycza kierunek, gdzie cnota, lub przynajmniej cnotli- 173,Wepatceesn flozofia polity ‘we postepowanie, musi przewaiaé wiréd obywateli,jesli maja sig oni cieszyé wolnoécig, a instycucje ksztaltujace zapewniaja, Ze wymég ten jest spelniony. [..] Uprawniony wydaje sig wniosek, ze dwa aspekty praedstawione} tutaj teorii, z powodu ktérych oddala sig ona od wigkszosci uje€ libe- ralnych, sprawiaja jednoczesnie, ze laczy sig ona 2 tradycjg republi- ‘katiska, wyparta przez liberalizm. Dlatego cauje sie upowazniony do okre- Slania tej teorii jako republikafiskiej teorii pafstwa. Mam nadzicje, ze tym samym nie naruszam zbyt raiqco historycenych subtelnosci. Z uwagi na rozpatrywane tu dwa aspekty, nie uwazam za koniecz- ne nawigqaywaé do cech, keére odegraly prawdopodobnie bardzo istor- na role przy narodzinach trady¢jiliberalne). Pojawila sig ona w miejsce inne} tradycji, jaka wezeSniejszy republikanizm z pewnoScig uznalby za calkowicie sobie obca: tradycji myslenia w kategoriach stanu natu- ty, w kt6rej prawomocnos¢ i celowose paristwa rozpatrywana jest przez pryzmat zasad prayjetych w wyimaginowanej sycuacji popraedzajace] isenienie spoleczefistwa. Jakkolwiek nie jest to awigzek nieunikniony, oczywiste jest, ze myslenie w kategoriach stanu natury wywoluje wra- 2enie, 2e wolnosé powinna byé postraegana jako sycuacja aspoteczna, a nie cos pokrewnego obywatelstwu. Jestem przekonany, ze zwiqzek taki pojawil sig z poczatkiem tradycji identyfikowane| nastepnie z li- beralizmem oraz 2e pierwszy aspekt nadajacy aaszej teorii charakter nieliberalny posiada takie historyczne odniesienie. Zakladam, ie to samo dotyczy drugiego aspektu powodujacego zerwanie z liberalnymi zalozeniami, mianowicie upodobania w insty- tucjach kszcaleujacych. Jesli 2 okresem, gdy rodzila sig tradycja libe- ralna wigzal sig spos6b myélenia o patstwie w kategoriach stanu natury, to mozna wskazaé nawet watniejsze wydarzenie: odkeycie, je- sli moina tak powiedzie¢, instytucji integrujacych, a szczegélnie me- chanizmu niewidzialnej reki. Bernard Mandeville i Adam Smith, kaz~ dy na sw6j spos6b okreslajac owe instytucje, zwrécili uwage na cos, © caym wezesnie} zaledwie wspominano: na ewentualnosé, ze niektore sfery spolecznego zycia moga rozwijaé sig pomyélnie weedy i tylko weedy, gdy patistwo powaznie ogranicea ingerencje w te sfery instytucji kszealeujacych i nadzorujgcych. Uwazam, ze entuzjazm dla instytucji integrujacych i zwigzana z tym nieufnose w stosunku do pozostalych, jest cechg charakterystyczna dla cradycji liberalnej, a nawet byé moze stanowi po czeéci jej fundament. Entuzjazm ten moze na przyklad 174 at wyjasniag, dlactego zlo korupcji, zto, keérego likwidacji maja sluzyé instycucje kszteltujace, przestalo byé dla liberal6w zasadniczym pro- blemem spotecenym. Prawdopodobnie przy zalozeniu, ze nie mozna sig ustrzec preed korupcja w patistwie, ustapilo ono pola innemu zlu — alu w postaci paistwowe) ingerencji, gdzie przez ingerencje rozumie sig wszystko, co powstrzymuje driatanie integracyjnego mechanizmu rynkowego. Entuzjazm ten moie tei sluzyé za wyjainienie, dlaczego tradycja liberalna ulegla skeajnym tendencjom libertariafiskim, ke6re przyznaja inscyeucjom incegrujacym coraz wiekszq role w Zyciu spo- lecanym, posuwajgc sig nawet do zastapienia nimi seruktur demokra- tycanych. si “To wszystko stuzy wyjaSnieniu, dlaczego okreslam swoje podejscie mianem republikafiski¢j teorii pafistwa. Na koniec chee tylko zauwa- ayé, de prayjeta tutaj definicja republikanizmu ma szerszy zasieg niz ten, jaki przypisujg mu ci, kt6rzy uwaiaja, ze dla republikanizmu wystarczy odrzacenie monarchii lub ci, ktSrzy uwaiajq, e wystarczy wiara w wartoié demokracji partycypacyjne). Republikanin w moim ujeciu to przeciwnik monarchii, gdyz aden zwyczajny obywatel nie mote sig W pelni cieszyé wolnoscia jako franchise, jeSli za punkt odnie- sienia sluzy monarcha, przy zaloeniu, Ze nie pelni on tej funkcji wy- facanie jako figuranc, Republikanin w moim ujeciu to takie goracy zwolennik forum publicznego, poniewai. dostep do informacji, jaw- no i prawo glosu to najlepszy spos6b instycucjonalne} ochrony wolnosci rozumiane} jako franchise. Sa to jednak tylko logiczne nastepstwa wla- Sciwe} definicji republikanizmu, a nie jego rdzet. “Mam nadzieje, 3e w wystarczajqcym stopniu wykazalem jak ogrom- ne znaczenie fowinna mieé wspélezesnie filozofia polityczna w zna- czeniu republicafskiej teorii pafstwa. Koncepcja ta jest atrakcyjna, poniewad porusza kwestie indywidualne} wolnosci; jej zalerg jest tez £0, de jednoczeénie odpowiada i liberalom, kt6rzy troszcza sig 0 indy- widualne prawa, i radykalom zaniepokojonym nier6waym dostgpem do wladzy i nieréwna dyserybucjq débr. Poza tym, jak zauwazylismy, nawiqzuje ona do doniostej i sprawdzonej tradycji mysli politycene); jest t0 teoria wyraénie republikariska. Slabg strong teorii jest t0, 2e moze nie uprawomocniaé tych pas- stwowych interweneji, ktére maja obecnie maiej lub bardziej utylicarne uzasadnienie; mote zatem nie uzasadnia¢ dzialad pafstwa majacych na celu dostarczanie tradycyjnych débr publicznych lub, ogélnie, roz- 175Wpélczesna flozofia polity wigzywanie sytuacji, w jakiej czgsto znajdujq sig ludzie, okreslane} mianem dylematu wigénia. Dzialanie takie bedzie uzasadnione tylko, jesli jest koniecene dla zlagodzenia r6inic we wladzy lub dla zaspoko. jenia podstawowych ludzkich potrzeb. Teoria ta nie zabrania zatem Pafistwu utreymywaé sluib meteorologicanych lub inspekcji saniear- ‘gj, poniewad obie stuéq zabezpieczeniu preed grotba zubozenia lub choroby. Mozemy przyja¢, ze pewne dzialania paristw bedg tez uza- sadnione, jeéli wymaga tego ochrona szans zyciowych obywateli ww prayszlosci. ‘Teoria pozwala wigc, by patistwo przejelo odpowiedzial- rosé za ochrone Srodowiska, a nawet okreslonych débr intelekeual- nych i kuleuralnych. Warto zauwaiyé, Ze teoria pozwoli pafistwu dzialat, powiedzmy budowat sieé drég, pod warunkiem, 3e placa 2a to uéytkownicy w postaci winiet lub podatku drogowego. Jest to jed- nak, na co warto zwrécié uwage, teoria znacznie weisza ni filozofia utylicarna, co w przyszlosci mode stwarzaé problemy. Mocng strona tej teorii jest jej wzgledna odpornos¢ na komunita- rystyczn krytyke, jaka ostatnio skierowana zostala migdzy innymi pod adresem filozofi polityczne} Rawlsa. Najwainiejszy zarzue doty- ‘zyt tego, ze keytykowana filozofia policyczna jest w swoje| istocie ato- mistyczna, bo ignoruje wspSlnotowa nature czlowieka. Zarzut ten nie obejmuje naszej teorii, poniewaz termin franchise wnosi coé na ksztalt holistyczne} odmiany wolnosci: spelnia ona wymagania wolnosci doskonalej, a wymogi te zakladaja, ze pojecie samotnej, izolowane} jednoscki jest sprzecane lub, co najmnie}, niewlasciwe. Wolnose jako franchise jest wolnoscia, o jaka byé moze chodzi komunitarianom, Nie wyobrazam sobie, by mogli oni wymaga€ czegos wigce}. 176 | | A ES ROBERT NOZICK (1938-2002) Amerykatiski filozof_urodzit sie na Brooklynie, uczy! sie w Columbia College, ‘studiowal w Princeton University. W latach 1962-65 wykladal w macierzysiym uni wersytecie, nastepnie w Uniwersytecie Harvarda (1965-87), Rockafellera (1967-69) i ponownie - uz jak> profesor filozofii - Harvarda (od 1969 r). Laureat leznych Prestizowych nagréd (m.in. National Book Award - 1975), czlonek Amerykai- ‘skiej Akademii Sztuk | Nauk, krytyk idel sprawiedlwosci spolecznej, egalitarne) wil spoleczefstwa i redystrybutywizmu bliskich Johnowi Rawlsowi, podobnie jak FA. von Hayek bronigoy wiasnosel prywatne) jednak powolujac sig nie tyle fa tradyoje oSwlecenia szkockiego, co nawigzujgc do liberalno-indywiduelistycz- nych zalozeh Lockea, Najwazniejsze praoe: Anarchy, State and Utopia (1974; Anarchia, paristwo, uto- pia, 1999): Philosopnical Explanations (1981); The Examined Life. Philosophical ‘Meditations (1989); The Nature of Rationality (1992). ANARCHIA, PANSTWO, UTOPIA Wybrane fragmenty pochodza 2: Anerchia, passtwo, utepie, przckl. Pawel Maciejko, Michal Szceubiallea, Aletheia: Warszawa 1999, s. 43-53, 316-318, Patistwo minimelne a patistwo ultraminimalne Opisywane w klasycznej teoriiliberalnej paristwo-str6z nocny, paft- sewo ograniczone do funkcji ochrony wszystkich obywateli przed prze- moca, kradzieia, oszustwem, przed wymuszaniem kontraktow itd wydaje sig redystrybutywne. Powyzej systemu prywatnych stowarzy. sze ochrony, a ride) paristwa-stréza nocnego, mozemy wyobrazi¢ sobie praynajmnie}jedna posrednia strukeure spolecena, Poniewaz pait- stwo-str6i nocny bywa czgsto nazywane pafistwem minimalnym, te posredniq strukture nazwiemy paristwem ultraminimalnym. Pabstwo ulcraminimalne uerzymuje monopol na wszelkiego rodzaju uzycie sily x wyjackiem sycuacji bezposredniej samoobrony konieczne), a wie wyklucza prywatny (lub realizowany poprzez agencje) odwet za wy- rzqdzonq krzywde i prywatne egzekwowanie zadoséuczynienia; ochrone i ustugi egzekucyjne zapewnia jednak jedynie tym, ktéray wykupili sobie polisy gwarentujace ochrone oraz egzekucje ich praw. Ludzie, kt6rzy nie kupuja cd tego monopolu kontraktu ochrony, nie beda chro- nieni. Pafistwo minimalne (stréz nocny) jest rownowazne pafistwu 7