ANTUAN DE SENT-EKZYUPERI

KISHKENE SHAHZADA
Povest

NÓKIS
«BILIM»
2021
UOK 821.133.1-31 Antuan de Sent-Ekzyuperi.
KBK 84 (4 Frn) Kishkene shahzada. [Tekst] / Rus tilinen awdar-
S–70 ması: G.Ibragimova. – Nókis: «Bilim», 2021. –
128 b.

Belgili francuz jazıwshısı Antuan de Sent-Ekzyuperidiń

«Kishkene shahzada» atlı shıǵarması – bul dúnya ádebiyatınıń
ullı shıǵarmalarınıń biri.
Ushıwshı, Kishkene shahzada, Túlki hám jılan – bul filoso-
fiyalıq ertektiń tiykarǵı qaharmanları.
Óz planetasın taslap ketip, álem boylap sayaxat etken Kishkene
shahzada ómirdiń mazmunı ne ekenligin túsinedi – ol tuwılǵan
planetasında óz gúlin súyiwi, onıń qádirin biliwdi úyreniwi kerek
eken.
Shıǵarma jas óspirimler hám úlkenler ushın birdey qızıqlı
hám mánili.

Antoine de Saint-Exupery
Le petit prince

Rus ti l i nen awdar malaǵan:

Gúlnara Ibragimova  

© Antuan de Sent-Ekzyuperi. Nochnoy

polet. Planeta lyudey. Voennıy letchik.
Pismo zalojniku. Malenkiy princ. Perevod
na russkiy yazık N. Gal. Moskva, Pravda,
1979.
© Antuan de Sent-Ekzyuperi. Kishkene
ISBN 978-9943-4463-9-7 shahzada. Qaraqalpaq tiline awdarma,
G. Ibragimova, 2019.
© «Bilim» baspası, 2021.
 Leon Vertke

Men bul kitabımdı úlken adamǵa baǵıshlaǵanım

ushın balalardan keshirim sorayman. Bunda ózimdi
bılay aqlayman: usı úlken adam – meniń eń jaqın
dostım. Jáne-taǵı: ol dúnyadaǵı barlıq nárselerdi,
sonıń ishinde, balalar kitapların da jaqsı túsinedi.
Aqır-ayaǵında, ol Franciyada jasaydı, al házir ol
jerde ashlıq hám suwıq. Sonlıqtan, onı jubatıwım
kerek. Eger bul da meni aqlamasa, onda men
bul kitabımdı – búgingi meniń eresek dostım bir
waqıtları bala bolǵan – sol balaǵa baǵıshlayman.
Aqırı, barlıq eresek adamlar bir waqıtları bala
bolǵan, tek olardıń azı ǵana bul tuwralı esleydi.
Solay etip, men baǵıshlawımdı dúzetemen:

kishkentay waqtındaǵı
Leon Vertke.

3
 I

Altı jasta edim, «Haqıyqıy waqıyalar» degen

adam izi túspegen toǵaylar tuwralı kitaptı oqıp
otırıp, bir ájayıp súwretti kórip qaldım. Súwrette
úlken bir jılan jabayı haywandı jutıp atır edi. Ol
súwret mınaday etip salınǵan edi:

Kitapta úlken jılan ózi jeytuǵın haywandı

shaynamay, jalmap jutadı, bunnan soń qozǵala
almay qaladı hám yarım jıl dawamına jegen ańın
asqazanında sińirip jatadı, dep jazılǵan edi.
4
 Men uzaq waqıt toǵaydaǵı qızıq waqıyalarǵa
tolı ómirdi kóz aldıma keltirip otırdım hám túr
qálem menen ózimniń birinshi súwretimdi saldım.
Bul meniń №1 súwretim edi.
Meniń salǵan súwretim mınaw:

Men salǵan súwretimdi úlkenlerge kórsetip,

«qorqasızlar ma», dep soradım.
– Qalpaqtıń nesinen qorqamız, – dep tańlanıstı
olar.
Biraq bul qalpaq emes edi. Men pildi jutıp qoy-
ǵan úlken jılannıń súwretin salǵan edim. Bunnan
soń men úlkenlerge túsinikli bolıwı ushın úlken
jılandı ishki tárepinen saldım. Aqırı, úlkenlerge
barlıq nárseni túsindiriw kerek ǵoy. Mine, meniń
№ 2 súwretim.

5
 Úlkenler maǵan jılanlardı sırtqı tárepinen de,
ishki tárepinen de salıwdı qoyıp, geografiya,
tariyx, arifmetika hám taza jazıw sabaqları menen
kóbirek qızıqsınıwımdı másláhát etti. Solay etip,
men altı jasımda ullı súwretshi bolıw arzıwım
menen xoshlastım. №1 hám №2 súwretlerimdi
heshkim túsinbegennen soń, men ózime iseni-
mimdi joytım. Úlkenler ózleri hesh nárseni túsine
almaydı, al, olarǵa bárqulla barlıq nárseni túsin-
dirip hám maǵızın shaǵıp beriw balalardıń janına
tiyip ketedi.
Solay etip, maǵan basqa kásipti tańlawǵa tuwra
keldi hám ushıwshılıq oqıwın oqıp aldım. Dúnya-
nıń derlik barlıq elleriniń ústinen samolyotta ushıp
shıqtım. Usı waqıtta geografiyanı úyrengenim
payda berdi. Men samolyottan bir qaraǵanda
Qıtaydı Arizona shtatınan ayıra alar edim. Eger
túnde baǵdardan aljassań, geografiyanı biletuǵınıń
qol keledi.
Men ómirim dawamında hár qıylı saldamanlı
adamlardı ushırattım. Men úlkenlerdiń arasında
uzaq jasadım. Men olardı júdá jaqınnan kórdim.
Biraq, olardı jaqsı bilgen sayın, shının aytayın,
meniń olar tuwralı pikirim jaqsılanbadı.
Men basqalarǵa salıstırǵanda aqıllıraq hám ziy-
regirek bolıp kóringen úlken adamdı ushıratqan
waqtımda, men oǵan №1 súwretti kórseter edim –
6
men bul súwretti bárqulla janımda alıp júrdim.
Men usılay ol adamnıń túsiniginiń dárejesin
bilgim keler edi. Biraq olardıń barlıǵı maǵan «bul
qalpaq» dep juwap berer edi. Sonnan keyin men
olar menen úlken jılanlar, toǵaylar hám juldızlar
tuwralı sóylesiwdi qálemey qaldım. Men olardıń
túsiniklerine beyimlestim. Olar menen bridj hám
golf oyınları, siyasat hám galstuklar tuwralı sóyle-
siwge óttim. Al, olar bolsa, mendey aqıl-parasat-
lı adam menen tanısqanına mázi-mayram bolıp
qalar edi.
II
Usılayınsha men jekkelikte jasadım. Kewlimdi
ashıp sóylesetuǵın adamım joq edi. Bir saparı,
bunnan altı jıl burın Saxarada qonıwǵa tuwra
keldi. Samolyotımnıń motorınıń bir jeri buzıl-
ǵan edi. Samolyotta bir ózim ushıp kiyatır
edim – jolawshılar da joq, mexanik te joq. Sonlıq-
tan, samolyottı ózim ońlawǵa urınıp kóriwim
kerek edi – álbette, bul ańsat is emes. Motordı
ońlay almasam súyegim dúzde qaları kórinip
turǵan haqıyqat edi. Tek bir háptege ǵana jeterlik
suwım bar edi.
Solay etip, birinshi kúni keshte men shólis-
tanda qumnıń ústinde uyqılap qaldım. Átirapımda
mıń shaqırım aralıqta el joq edi. Hátte, okeanda
7
kemesi qıyraǵan, kemeniń qıyraǵan aǵashlarınan
sal dúzetip, qayaqqa baratırǵanın bilmey júzip
baratırǵan adam da tap mendey jalǵızlıqqa túspes
edi.
Al, endi, meniń tańlanıwımdı kóz aldıńızǵa
keltiriń: tańda meni birewdiń jińishke dawısı
oyattı. Ol maǵan:
– Iltimas... maǵan qozınıń súwretin soǵıp
ber, – dedi.
– Ne?
– Qozınıń súwretin soǵıp ber...
Men tap ústimde gúldirmama gúldirlegendey
shapshıp turdım. Kózlerimdi uwqaladım. Ján-
jaǵıma názer saldım. Qarasam, aldımda ózge túsli
bir kishkene bala meni saldamlılıq penen baqlap
turıptı.
Men sońınan onıń eń jaqsı portretin saldım.
Aytıwım kerek, ol meniń salǵan súwretimdegiden
shıraylıraq edi. Biraq bul meniń ayıbım emes.
Sebebi, men altı jasımda súwretshi bolaman,
degenimde, úlkenler maǵan sennen súwretshi
shıqpaydı, dep ushqınımdı sóndirip tasladı, ná-
tiyjede, men úlken jılanlardı sırtınan hám ishinen
salıwdan basqa hesh nárseni úyrene almadım.
Solay etip, men kóz aldımda payda bolǵan bul
qubılısqa serlep qaray basladım. Sonı umıtpańlar,
8
men bul gezde adam jasaytuǵın jerlerden mıń
shaqırım alısta edim. Al, bul bala adasıp qalǵanǵa
yaki sharshaǵanǵa, qorqqanǵa ya bolmasa ashtan
hám shólden qıynalıp turǵanǵa uqsamas edi. Onıń
túrine qarap, onı tiri jan jasamaytuǵın, adam iyisi
joq shólistanda adasıp qalǵan bala, dep aytıwǵa
9
bolmas edi. Aqırında, awzımda tilim bar ekeni
yadıma túsip, onnan:
– Sen... sen bul jerde ne qılıp júrseń? – dep
soradım.
Bala áste hám saldamanlı dawıs penen:
– Iltimas... qozı soǵıp beriń... – dedi.
Bul sonday sırlı hám aqılǵa uǵras kelmeytuǵın
halat edi, men qarsılıq ete almadım. Shólistannıń
qaq ortasında, ómir menen ólimniń shegarasın-
da turǵan halatımda, bul qanshelli ájeptáwir bol-
masın, men báribir qaltamnan bir japıraq qaǵaz
hám avtoruchkamdı shıǵardım. Biraq, usı jerde
bir waqları súwret salıp úyreniwdiń ornına geo-
grafiya, tariyx, arifmetika, taza jazıw sabaqların
úyrengenim yadıma túsip, (hátte, derlik ashıwla-
nıńqırap), súwret salıp bilmeytuǵınımdı ayttım.
Ol maǵan:
– Báribir. Qozı sal, – dedi.
Men ómirimde qoylardıń súwretin salmaǵan
edim, sonlıqtan men onıń ushın ózim salıp bile-
tuǵın eki súwrettiń birewin sızdım – bul úlken
jılannıń sırtqı kórinisi edi. Biraq bala:
– Yaq, yaq! Maǵan pildi jutqan úlken jılannıń
súwretiniń keregi joq! Úlken jılan dım qáwipli,
al, pil bolsa, júdá úlken haywan. Meniń úyim-
de barlıq nárseler kishkene, maǵan qozı kerek.
10
Qozını soǵıp ber! – dep baqırıp jibergeninde men
hayranım shıǵıp qaldım.
Ilajsız qozınıń súwretin saldım.

Ol meniń súwretimdi serli túrde qarap shıǵıp:

– Sen bir ólesi qozını soqtıń. Basqasın soq, –
dedi.
Men basqa qozınıń súwretin saldım.

11
 Meniń taza dostım múláyim hám keń peyillik
penen mıyıq tarttı.
– Sen óziń kórip tursań ǵoy, – dedi ol, – bul
qozı emes. Bul úlken qoshqar. Shaqlarına qara...
Men jáne basqasha saldım.

Biraq ol bul súwretti de unatpadı.

– Bul qartayǵan qoshqar. Maǵan ele kóp jasay-
tuǵın qozı kerek.
Usı waqıtta sabır-taqatım tawsıldı – sebebi men
tezirek motordı ashıwım kerek edi – mına súwretti
saldım:

12
 Sóytip balaǵa:
– Mine, saǵan sandıq. Onıń ishinde seniń qo-
zıń otırıptı, – dedim.
Kúni menen meni tergep turǵan balanıń júzi
jaynap ketkeni meni hayran qaldırdı:
– Tap usı kerek edi maǵan! Sen qalay oylaysań,
ol kóp shóp jemey me?
– He, nege bunı soradıń?
– Sebebi, meniń úyimde barlıq nárse az-az-
dan...
– Oǵan jetedi. Men saǵan dım kishkentay qo-
zını berip atırman.
– Onshelli kishkentay emes... – dedi ol basın
eńkeytip, súwretti jaqsılap qarap atırıp. – Mınań
qara! Qozı uyqılap qaldı...
Usılayınsha men Kishkene shahzada menen
tanıstım.
III
Men bul balanıń qaydan payda bolǵanın soń
bildim. Kishkene shahzada maǵan sawallardı qar-
day boratar edi, al, eger men onnan bir nárse
tuwralı sorasam, ol ózin esitpegenge salar edi.
Tek ǵana az-azdan, onıń tosınnan awzınan shıǵıp
ketken sózlerinen men ol tuwralı haqıyqatlıqtı
asha basladım.
Máselen, meniń samolyotımdı birinshi már-
te kórgeninde (samolyottıń súwretin salmayman,
13
sebebi, uqsatıp sala almaytuǵınımdı bilemen), ol
mennen:
– Mınaw ne zat? – dep soradı.
– Bul zat emes. Bul samolyot. Meniń samo-
lyotım. Ol hawada ushadı.
Men oǵan maqtanısh penen samolyottı ózim-
niń basqarıp ushatuǵınımdı túsindirdim. Ol bunı
esitip:
– Qalay? Sen aspannan tústiń be? – dep qısh-
qırıp jiberdi.
Men oǵan «awa» dep kishipeyillik penen juwap
berdim.
– Áneqalas!..
Kishkene shahzada dawısı qońırawday sıńǵırlap
kúldi, buǵan meniń ashıwım keldi: men ózgeler-
diń basıma túsken hádiyseni saldamlı qabıllaǵa-
nın qáler edim. Sońınan ol bılay dep qosıp qoydı:
– Demek, sen de aspannan kelgen ekenseń.
Qaysı planetadan keldiń?
Men birden onıń bul shólistanda aspannan
sırlı ráwishte payda bolǵanın ańladım hám onnan
tikkeley soradım:
– Demek, sen bul jerge basqa planetadan
kelgen ekenseń ǵoy?
Biraq ol juwap bermedi. Meniń samolyotıma
qarap turıp, áste basın shayqadı:
– Sen mına nársede alıstan ushıp keliwiń
múmkin emes...
14
 Bunnan soń ol álle nárse tuwralı oylanıp qal-
dı. Keyninen qaltasınan meniń salǵan qozımdı
shıǵarıp alıp, bul ǵáziynesin tamashalawǵa qunıǵıp
ketti.
Onıń «basqa planetalar» tuwralı aytıp salǵan
gápiniń tórkinine jetiw ushın mende qanday qızı-
15
ǵıwshılıqtıń payda bolǵanın kóz aldıńızǵa keltire
alasız. Men baladan onıń qaydan kelgeni tuwralı
ele de kóbirek biliwge háreket ettim.
– Sen qayaqtan ushıp keldiń, qaraǵım? Se-
niń úyiń qayaqta ózi? Sen qozını qayda alıp
ketejaqsań?
Ol bir zaman oylanıp turıp, bılay dedi:
– Seniń maǵan sandıqtı bergeniń jaqsı boldı,
qozı túnde sonıń ishinde uyqılaytuǵın boladı.
– Álbette. Eger sen aqıllı bala bolsań, men sa-
ǵan jip beremen, kúndiz qozıńdı baylap qoyatuǵın
bolsań. Jipti baylaytuǵın qazıq ta beremen.
Kishkene shahzada qabaǵın úydi.
– Nege qozını baylap qoyar ekenmen?
– Haw, sen onı baylap qoymasań, ol basqa
jaqqa ketip qaladı hám joytılıp ketedi.
Usı jerde meniń dostım taǵı shaqalaq atıp
kúlip jiberdi:
– Qayaqqa baradı ol?
– Qayaqqa baradısı ne? Bet alǵan jaǵına tuppa-
tuwrı kete beredi, kete beredi.
Sol waqıtta Kishkene shahzada saldamanlı túr-
de:
– Hesh gáp, meniń úyim kishkentay, – dedi.
Izinshe muńayıp qosıp qoydı:
– Bet alǵan jaǵıńa tuwrı kete bergeniń menen
uzaqqa kete almaysań...
16
 IV
Solay etip, men onıń planetasınıń bir úydiń
qaramınday ekenligin bilip aldım.

2–Kishkene shahzada 17
 Biraq, bul meni asa tańlandırmadı. Men Jer,
Yupiter, Mars sıyaqlı úlken planetalardan tısqarı
júzlegen basqa planetalardıń da bar ekenligin biler
edim, olardıń arasında, hátte, at qoyılmaǵanları,
teleskop penen zorǵa kórinetuǵın kirttayları da
bar. Astronomlar bunday qurtaqanday planeta-
lardı ashqan waqıtta, oǵan at izlep te otırmaydı,
tek nomer beredi de qoyadı. Mısalı ushın,
3251-asteroid.
Meniń Kishkene shahzadam B-612-asteroid
dep atalıwshı kishkene planetadan ushıp kelgen,
dep boljawǵa pisentli tiykarlarım bar edi. Bul
asteroidtı 1909-jılı bir túrk astronomı teleskopta
kórgen edi.

18
 Sonda bul asteroidtı ashqan astronom Xalıq-
aralıq astronomiyalıq kongreste bul tuwralı ba-
yanat berdi. Biraq astronom túrkshe kiyingeni
ushın oǵan heshkim isenbedi. Bul úlkenlerdi tú-
sinbeyseń!

Baxıtqa oray, B-612-asteroidtı evropalılar mo-

yınlawı ushın qolaylı jaǵday tuwılıp qaldı, sol
dáwirde túrk sultanı óz puqaralarına: «Bunı
islemeseńiz, basıńız ketedi» dep – evropasha kiyi-
niwge párman berdi. 1920-jılı sol astronom taǵı
óziniń ashqan jańalıǵı tuwralı bayanat berdi. Bul
ret ol evropasha úlgide eń sońǵı modada kiyingen
19
edi – sonlıqtan hámme onıń ashqan jańalıǵın
tán aldı.
Meniń sizlerge B-612 asteroidı tuwralı keń
túrde túsinik berip, onıń nomerin de xabarlap
atırǵanım – bul tek ǵana úlkenler ushın. Úlkenler
sanlardı dım jaqsı kóredi. Máselen, sen olarǵa
men jańadan dos taptım, dep aytıp atırsań, olar
sennen hesh waqıtta eń baslısı tuwralı soramaydı.
Olar hesh waqıtta: «Onıń dawısı qanday? Qanday
oyınlardı oynaǵandı jaqsı kóredi? Ol gúbelek
uslawǵa qızıǵa ma?» – dep soramaydı.
Olar: «Jası neshede? Aǵa-inileri qansha? Sal-
maǵı qanday? Ákesi qansha tabıs tabadı?» – dep
20
soraydı. Usı sorawlarına juwap alǵannan soń ǵana
ol adam tuwralı barlıq nárseni bilip aldıq, dep
esaplaydı. Eger de sen úlkenlerge: «Men qızǵısh
gerbishten salınǵan sulıw jay kórdim, aynalarınıń
aldında túbekte geran ósip tur edi, tóbesinde
kepterler qonıp tur edi», dep aytsań – olar bul
jaydı kóz aldına keltire almaydı. Eger de olarǵa:
«Júz mıń frank turatuǵın jay kórdim!» deseń –
olar «Uwh, qanday ájayıp!» dep tańlayların qaǵadı.
Tap sonday, eger de olarǵa: «Mine, dálillerim,
Kishkene shahzada haqıyqatında da boldı – ol
júdá ájayıp bala edi, ol shaqalaq atıp kúletuǵın
edi, hám onıń qozı menen oynaǵısı keler edi.
Qozı menen oynaǵısı kelgen bala, shubhasız,
bar bala», – dep aytsań, olar tek iyinlerin qısadı
hám saǵan qundaqlawlı gódekke qaraǵanday etip
qaraydı. Al, endi, olarǵa: «Bala B-612-asteroid
dep atalatuǵın planetadan ushıp keldi», deseń, bul
olardı isendiredi hám bunnan soń olar artıqsha
tergestirip mazańdı almaydı. Mine, úlkenler
usınday túsiniw qıyın adamlar. Úlkenlerge ókpe-
lewge bolmaydı. Balalar úlkenlerge keń peyillik
penen qatnas jasawı kerek.
Biraq, bizler, ómirdiń ne ekenligin biletuǵın
bizler, álbette, nomerler hám sanlardıń ústinen
kúlemiz! Men bul áńgimeni sıyqırlı ertek sıpatında
baslaǵım keler edi. Men onı bılay baslar edim:
21
 «Burınǵı ótken zamanda bir Kishkene shah-
zada bolǵan eken. Ol ózinen sál ǵana úlkenirek
planetada jasaytuǵın edi hám ol dosqa mútáj
edi...» Ómir ne ekenligin túsinetuǵınlar bul áńgi-
meniń haqıyqatlıqqa júdá jaqın ekenin kórer edi.
Sebebi, men bul kitabımdı ermek ushın oqıw-
ların qálemes edim. Maǵan bul waqıya tuwralı
eslew awır hám onı aytıp beriw qıyın.
Mine, meniń dostımnıń qozısı menen birge
meni taslap ketkenine altı jıl boladı. Men sol
dostımdı umıtıp qoymaw ushın ol tuwralı aytıp
berejaqpan. Doslardı umıtıp qoyıw – bul jaqsı
emes. Hárkimniń de dostı bola bermeydi. Men
sanlardan basqa hesh nársege qızıqpaytuǵın úlken
adamlarday bolǵım kelmeydi. Sonıń ushın men
boyawlar salınǵan qutı hám túr qálemler satıp
aldım. Meniń jasımda qaytaldan súwret salıwdı
úyreniw ańsat emes – aqırı, men tek altı jasımda
úlken jılandı sırtqı hám ishki táreplerinen salıwdı
ǵana úyregen adamman! Álbette, men dostımdı
ózine uqsatıp salǵım keledi. Biraq, bul qolımnan
kele qoyadı-aw, dep de isene almayman. Bir
portret uqsas bolıp shıǵadı, ekinshisi hesh uqsa-
may qaladı. Dostımnıń boyın da hár túrli etip
salıppan: bir súwrette shahzada júdá úlken
bolıp ketken, ekinshisinde – dım kirttay bolıp
22
qalǵan. Házir men onıń kiyiminiń reńin de
esley almayman. Sonlıqtan, men onıń súwretin
birese bılay, birese olay etip, dusmallap salıp
atırman. Bálkim, men onıń ayırım belgilerin
qáte súwretlep atırǵan shıǵarman. Bunıń ushın
meni ayıplamawıńızdı sorar edim. Dostım maǵan
hesh nárseni túsindirmegen edi. Múmkin, ol
meni de ózindey dep oylaǵan shıǵar. Biraq men
onday bolıp jabıq sandıqtıń ishindegi qozını
kóre almayman. Bálkim, men kóbirek úlkenlerge
uqsas shıǵarman. Kim biledi, bul meniń qartayıp
baslaǵanımnıń belgisi bolar.

V
Hár kúni men dostımnıń planetası, qalay ol
planetasın taslap ketkeni hám sayaxat etip júrgeni
tuwralı bile basladım. Ol bular tuwralı gáptiń iyni
kelgende az-azlap aytar edi. Solay etip, tanıslıǵı-
mızdıń úshinshi kúni baobablar menen júz bergen
hádiyse tuwralı esittim.
Bul da qozıdan kelip shıqtı. Kishkene shahzada
awır oyǵa shúmip otırıp, birden sorap qaldı:
– Aytıń, qozılar putalardı jey me?
– Awa, jeydi.
– Júdá jaqsı!

23
 Men qozınıń putalardı jeytuǵınınıń nesi áh-
miyetli ekenligin túsinbedim. Biraq Kishkene
shahzada bılay dep qosıp qoydı:
– Demek, olar baobablardı da jeydi ǵoy?
Men oǵan baobablardıń puta emes, minaraday
biyik úlken aǵashlar ekenligin ayttım, ol, hátte,
pillerdiń pútin bir padasın ákelip jiberse de, olar
barlıǵı jıynalıp bir baobabtı jep tawısa almaydı.
Piller tuwralı esitip, Kishkene shahzada kúlip
jiberdi:
– Olardı bir-birine mingestirip qoyıwǵa tuwra
keler edi...

24
 Sońınan parasat penen ayttı:
– Baobablar dáslep kirttay boladı, sońınan
úlkeyedi.
– Bul aytqanıń durıs. Biraq, ne ushın seniń
qozıń kishkentay baobablardı jewi kerek?
– Sonı da bilmeyseń be? – dep qıshqırıp
jiberdi ol, gáp tap bir dım ápiwayı nárseler tuw-
ralı baratırǵanday.
Maǵan máseleniń tórkini nede ekenligin ań-
ǵarıwım ushın shıntlap bas qatırıwıma tuwra
keldi.
25
 Kishkene shahzadanıń planetasında, basqa
planetalardaǵıday, paydalı hám zıyanlı shópler
ósedi. Demek, ol jerde jaqsı, paydalı shóplerdiń
tuqımları bar hám jabayı, zıyanlı shóplerdiń tu-
qımları bar. Tuqımlar kózge kórinbeydi ǵoy. Olar
topıraqtıń astında jatadı, sonnan bir kúni birewi
kógerip shıǵadı. Áwele iynedey bolıp jerden boy
kórsetken nál kem-kem ulǵayıp, súp-súykimli
hám biyazar bolıp quyashqa umıladı. Eger bul
redistiń yaki roza gúliniń náli bolsa, máyli, ol
óse bersin. Biraq, ol zıyanlı shóp bolsa, onıń
zıyanlı shóp ekenligin tanıwdan, sol zamatta
onı tamırı menen julıp taslaw kerek. Solay etip,
Kishkene shahzadanıń planetasında jaman, zıyan-
lı tuqımlar bar... olar baobabtıń tuqımları. Pútkil
planetanıń topıraǵı baobabtıń tuqımları menen
zıyanlanǵan. Eger baobabtı jerdiń betine shıqqan
waqıtta tanımasań, sońınan olar kúsh bermey
ketedi. Baobablar pútkil planetanı iyelep aladı.
Tamırları planetanıń bir jaǵınan kirip, ekinshi
jaǵınan shıǵadı. Eger planeta kishkentay bolsa, al,
baobablar kóp bolsa, olardıń tamırları planetanı
ilme-tesik etip taslaydı.
– Mınaday temir qaǵıyda bar, – dedi Kish-
kene shahzada maǵan sońınan. – Azanda uyqı-
dan turıp, bet-qolıńdı juwıp, ózińdi tártipke
26
keltirip alǵannan soń, dárhal óz planetańdı tártip-
lestirip alıwıń kerek. Hár kúni shártli ráwishte
baobablardıń nállerin julıp taslaw kerek – olar
jańa kógerip shıqqan waqıtta baobab penen
rozanıń nállerin bir-birinen ayıra almaysań, bir
qarıs ósip shıqqanınan soń ayırıwǵa boladı, usı
waqta baobabtıń nállerin julıp taslaysań. Álbette,
bul zerigerlik is, biraq, qıyın emes.
Bir saparı dostım maǵan, biziń planetanıń
balaları da bul zárúrlikti túsinip alıwı ushın,
mınaday kartinanı salıwdı másláhát etti.
Eger de olar bir waqları sayaxat eter bolsa, –
dedi ol, – bul bilimi olardıń aldınan shıǵadı. Bas-
qa jumıslardı qoya turıwǵa boladı, onnan júdá
bir zıyan kelmeydi. Biraq baobablardı waqtında
qurtpasań – basıńa bále boladı. Men bir planetanı
biler edim – onda bir jalqaw jasaytuǵın edi. Ol
úsh náldi waqtında julıwǵa erindi...
Kishkene shahzada bul tuwralı maǵan tolıq
táriyiplep berdi hám men planetanıń súwretin
saldım. Men adamlarǵa násiyat aytıwdı xosh
kórmeymen. Biraq, kóp adamlar baobablar-
dıń zálelin bilmeydi, demek, asteroidqa jolı
túsken adamlar ol baobablardan keletuǵın qá-
wip astında qaladı, sonlıqtan men bul ret
násiyat aytıwdı maqul kórip otırman. «Bala-
27
28
lar! – deymenmen. – Baobablardan saqlanıń!» Men
ózimniń doslarımdı álleqashannan beri olarǵa
dónip turǵan qáwip tuwralı eskertkim keledi,
meniń burın bul qáwip tuwralı bilmegenimdey,
olar da bul qáwipten biyxabar. Mine, usı sebepli
men hálekshilikke túsip, bul súwretti saldım
hám jumsaǵan miynetim ushın qıynalmayman.
Bálkim, sizler ne ushın bul kitapta usı baobab-
lardıń súwretinen basqa tásirli súwretler joq, dep
sorarsızlar? Juwabım dım ápiwayı: men basqa
súwretlerdi de usınday tásirli etip salıwǵa háreket
ettim, biraq, bul háreketlerimnen nátiyje shıqpadı.
Al, baobablardıń súwretin salıp atırǵan waqıtta,
adamlarǵa baobablardıń qáwpi tuwralı eskertiwdiń
júdá áhmiyetli hám utırlı ekeni tuwralı túsinik
meni ruwxlandırıp turdı.

VI

Wa Kishkene shahzada! Men áste-aqırın seniń

ómirińniń qanshelli muńlı hám zeriktirerlik bol-
ǵanlıǵın túsine basladım. Uzaq waqıt dawamında
seniń tek ǵana bir ermegiń boldı – sen keshte
quyashtıń batıwın tamashalar ediń. Bul tuwralı
men tanıslıǵımızdıń tórtinshi kúni azanda bil-
dim.
29
30
 – Men quyashtıń batıwın júdá jaqsı kóremen,
– dediń sen. – Júr, ekewimiz quyash qalay batıp
atırǵanın barıp kóreyik.
– Onı kútiwge tuwra keledi, – dedim men.
– Neni kútiw kerek?
– Quyashtıń batıwın kútiw kerek.
Dáslep sen júdá hayran qaldıń, sońınan ózińniń
ústińnen kúlip, bılay dediń:
– Men ózimniń planetamda turman, dep oylap
atırǵan ekenmen-aw!
Haqıyqatında da, bul solay edi. Amerikada tús
bolǵan waqıtta Franciyada quyash batatuǵının
hámme biledi. Eger de usı jerden bir minutta
Franciyaǵa jetip barıp qalıw múmkin bolǵanında,
házir quyashtıń batıp atırǵanın kóriwge bolar edi.
Baxıtqa qarsı, Franciyaǵa deyin júdá hám uzaq. Al,
seniń planetańda otırǵan gúrsińdi birneshe qádem
arman jılıstırsań – shıǵıp atırǵan quyashtan soń
batıp atırǵan quyashtı kóriwge boladı. Quyashtıń
batıwın qálegenińshe tamashalay bereseń...
– Bir saparı men bir kúnniń ishinde quyashtıń
batqanın qırq úsh márte kórdim!
Azıraqtan soń qosıp qoydıń:
– Bileseń be... qapa bolǵan waqtıńda quyashtıń
batıwın tamashalaw júdá jaǵımlı...
31
 – Demek, sen quyashtıń batqanın qırq úsh
márte kórgen kúniń qapa bolǵan ekenseń ǵoy?
Biraq Kishkene shahzada bul sawalıma juwap
bermedi.

32
 VII
Besinshi kúni, taǵı sol qozı sebep bolıp, Kish-
kene shahzadanıń qupıyasın bilip aldım. Ol bul
juwmaqqa kóp uzaq únsiz oylardan soń kelgen-
dey bolıp, túsindirip otırmay, topa-torıstan sorap
qaldı:
– Eger qozı putalardı jeytuǵın bolsa, onda ol
gúllerdi de jeydi ǵoy?

3–Kishkene shahzada 33
 – Qozı aldınan ne shıqsa, sonı jey beredi.
– Hátte, tikeni bar gúllerdi de jey me?
– Awa, tikeni bar gúllerdi de jeydi.
– Onda tikenlerdiń ne keregi bar?
Men bunı bilmes edim. Bul waqta men júdá
bánt edim: motordıń bir gaykası jelinip ketken,
sonı shıǵara almay hálek edim. Men júdá qáwe-
terli halatta edim, awhal shataq edi, suwımdı
iship tawısqan esabım, endi men bul shólistandaǵı
májbúriy qonıwımnıń aqıbeti jaman bolarınan
qáwipte edim.
– Tikenler ne ushın kerek?
Kishkene shahzada bir sawal bergen bolsa,
soǵan juwap almaǵansha tınshımas edi. Jelinip
ketken gayka meniń shıdamımdı tawıstı, men
awzıma túsken juwaptı ayta saldım:
– Tikenler hesh nárse ushın kerek emes, gúller
qasımkerliginen tiken shıǵaradı!
– Solay ma?!
Ekewimiz de úndemey qaldıq. Birazdan soń ol
ashıwlanıńqırap bılay dedi:
– Men saǵan isenbeymen! Gúller áljuwaz hám
aqkókirek ósimlikler. Sonlıqtan olar ózlerin batır
etip kórsetkisi keledi. Olar tikenimizdi kórse,
hámme bizlerden qorqadı dep oylaydı...
Men juwap bermedim. Usı waqıtta men ózime
bılay der edim: mına gayka endi alınbasa, tóbesine
34
shókkish penen bir qoyaman, pıt-shıt boladı.
Kishkene shahzada taǵı meniń oyımdı bóldi:
– Sen qalay oylaysań, gúller...
– Yaq, yaq! Men heshteńe oylamayman! Men
saǵan awzıma túsken juwaptı ayttım da qoydım.
Kórip tursań ǵoy, men áhmiyetli jumıs penen
bántpen.
Ol maǵan hayran bolıp qaradı.
– Áhmiyetli jumıs penen?
Ol mennen kóz almay qarap tur edi: may-may
qollarımda shókkishim, men oǵan áp-ábeshiy
bolıp kóringen áhmiyetsiz bir zatqa úńilip tur
edim.
– Sen úlkenlerdey bolıp sóyleyseń! – dedi ol.
Men qısınıp kettim. Al, ol reyimsizlik penen
qosıp qoydı:
– Sen barlıq nárseni qáte oylaysań... sen hesh-
teńeni túsinbeyseń!
Ol ırasında da ashıwlı edi. Basın silkip qoydı,
samal onıń altınday shashların tozańǵıtıp jiberdi.
– Men bir planetanı bilemen – onda bir
qızılbet mırza jasaydı. Ol ómiri boyına gúldi
iyiskep kórmegen. Ómiri boyına juldızlarǵa ná-
zer salmaǵan. Ol hesh waqıtta heshkimdi jaqsı
kórmegen. Ómiri boyına bir jumıs pitkerme-
gen. Ol tek bir is penen bánt: sanlardı qosıp-
35
alıw menen shuǵıllanadı. Azannan keshke deyin
aytatuǵını bir gáp: «Men saldamanlı adamman!
Men saldamanlı adamman!» – deydi. Tap sendey
bolıp. Maqtanshaqlıqtan jarılıp kete jazlaydı.
Biraq, haqıyqatında ol adam emes. Ol zamarrıq.
– Ne deyseń?
– Zamarrıq!
Kishkene shahzada ǵázepten júzi bózdey aǵa-
rıp ketti.
– Million jıllardan beri gúllerge tiken shıǵadı.
Million jıllardan beri qozılar gúllerdi jeydi. Ne
ushın gúller bunnan heshqanday payda bolmasa
da, tiken shıǵara beredi – qalay sen usını túsiniwdi
áhmiyetsiz nárse dep oylaysań? Qozılar menen
gúllerdiń bir-biri menen alısıp kiyatırǵanı – nelik-
ten bul saǵan áhmiyetli emes? Bul nárse qızılbet
qamsemiz mırzanıń arifmetikasınan saldamanlı
hám áhmiyetlirek emes pe? Eger men tek ǵana
bir gúldi biletuǵın bolsam, jáne ol tek meniń
planetamda ósse, basqa hesh jerde bunday gúl
bolmasa, qozı sol gúldi bir kúni topa-torıstan jep
qoysa hám óziniń jaman is qılǵanın túsinbese –
senińshe bul áhmiyetsiz nárse me?
Onıń júzi qızara-bórtip ketti. Sońınan ol jáne
sózin dawam etti:
– Eger basqa neshe millionlaǵan juldızlarda
joq, tek seniń planetańda ósetuǵın gúldi súyseń
36
– usınıń ózi adamnıń baxıtlı bolıwı ushın jeterli.
Sen aspanǵa qaraysań hám ózińdi baxıtlı sezeseń.
Sen ózińe: «Mına keń dúnyanıń bir túpkirinde
meniń gúlim ósip turıptı...» – dep aytasań. Eger
seniń sol álpeshlegen gúlińdi qozı jep qoysa –
bul barlıq juldızlardıń lappa sónip qalǵanı me-
nen birdey! Sen usını áhmiyetsiz dep aytasań!
Ol basqa sóyley almay tıǵılıp qaldı. Azdan
soń birden ókirip jılap jiberdi. Kúnniń shapaǵı
sónip, qas qarayıp atırǵan waqıt edi. Men jumıstı
tasladım. Rezbası jelinip ketken gayka, shókkish,
shólistannıń qaq ortasındaǵı shól hám ólim
tuwralı da oylaǵandı qoydım. Meniń juldızımda,
meniń Jer atlı planetamda Kishkene shahzada
óksip-óksip jılap atır edi – men onı jubatıwım
kerek edi. Men onı qolıma alıp háyyiwley bas-
ladım. Men oǵan bılay der edim: «Seniń súygen
gúlińe heshqanday qáwip joq... Men seniń qozıńa
tumsıqqap soǵıp beremen... Seniń gúlińe sawıt
soǵıp beremen... Men...» Oǵan basqa ne aytıwdı
bilmes edim. Men ózimdi júdá qolaysız hám
ebeteysiz sezer edim. Qáytip shaqırsam ol meni
esitedi, qáytkende onıń mennen alıslap baratırǵan
kewlin qaytara alaman? Kóz jaslar dúnyası sonday
sırlı hám qupıya...

37
 VIII

Tez arada men bul gúl tuwralı jaqsı bilip aldım.

Kishkene shahzadanıń planetasında bárhama qara-
payım, jaydarı gúller óser edi – olardıń lábleri
az bolar, kirttay orındı iyeler hám heshkimniń
mazasın almas edi. Bul gúller azanda ashılıp,
keshte solıp qalar edi. Al, meniń dostımnıń qádirli
gúli basqa bir planetadan shań-tozań menen kelip
qalǵan tuqımnan kógerdi. Kishkene shahzada bul
basqa gúllerge hám shóplerge usamaytuǵın náldi
ayrıqsha táwir kórip qaldı. Biraq, bul baobabtıń
biytanıs túri emes pe eken, dep te qáwipsiner
edi. Biraq, nál tez arada boyǵa ósiwin toqtattı
hám ǵumsha shıǵardı. Kishkene shahzada burın
bunday úlken ǵumshalardı kórmegen edi hám kóz
aldında bir ájayıp gúl ósip atırǵanın túsindi. Al,
biytanıs qonaq óziniń jasıl gúmbeziniń ishinde
kúnnen-kúnge sılanıp, jaqtı dúnyaǵa shıǵıwǵa
tayarlanar edi. Ol talǵam menen ózine ráńlerdi
tańladı. Ol asıqpay dolanıp, gúl japıraqların
birim-birim tańladı. Bul gúl dúnyaǵa kóknar
gúli sıyaqlı úrpeyip kórinis beriwdi qálemes edi.
Bul gúl ózin pútkil sulıwlıǵı menen aylı álemge
kórsetkisi keler edi. Awa, ırasında da bul gúl
sáteńlerdiń sáteńi edi! Gúldiń ózin dúnyaǵa
tanıstırıwǵa tayarlıǵı kúnlerdi kúnlerge ulastırdı.
38
Bir saparı azanda, quyash jarqırap shıǵıp atırǵan
waqıtta, gúl japıraqları jaynap ashıldı.
Usı dem ushın sonsha miynetlerdi jumsaǵan
gózzal esnep turıp bılay dedi:
– Úwh, zorǵa oyandım-ǵo... Keshiresiz... Men
ele ózimdi durıslay almadım...
Kishkene shahzada hayranlıqtan qıshqırıp ji-
berdi:
– Qanday shıraylısań!

– Írastan-ám ba? – dedi ol názik dawıs pe-

nen. – Kórip tursız ba, men quyash penen birge
tuwıldım.
39
 Kishkene shahzada, álbette, bul ájayıp qonaq-
tıń kemtarlıq úlgisi emesligin túsindi, esesine, ol
kóz qamasırarlıq dárejede sonday xoshirey edi!
Al, qonaq bolsa, emin-erkin bılay dedi:
– Halqas qılatuǵın waqıt boldı-aw... Siz, márha-
mat, maǵan ǵamxorlıq etiń...
Kishkene shahzada qısınıp ketti hám suw
quyatuǵın ıdıstı tawıp, gúldiń túbine bulaq suwın
quydı.
Tez arada gózzaldıń menmen hám giyneshil
ekenligi málim boldı. Kishkene shahzada oǵan
jaranaman dep búlinip qaldı. Gúldiń tórt tikeni
bar edi hám ol bir saparı:
– Maǵan jolbarıslar kelse de bir dás kóremen,
men olardıń tırnaqlarınan qorqpayman! – dedi.
– Meniń planetamda jolbarıslar jasamaydı,
– dep juwap berdi Kishkene shahzada, – onıń
ústine, jolbarıslar shóp jemeydi. – Men shóp
emespen, – dep narazılıq bildirdi gúl.
– Keshirersiz...
– Yaq, maǵan jolbarıslar qorqınıshlı emes,
biraq men samallap qalıwdan qattı qorqaman.
Sizde perde joq pa?
«Ósimlik bola turıp, samallap qalıwdan qor-
qadı... – dep oyladı Kishkene shahzada. – Mına
gúldiń minezi qızıq eken...»

40
 – Kesh bolǵan waqta meniń ústimdi shiyshe
qalpaq penen bastırıp qoyıń. Sebebi, sizlerde dım
suwıq eken. Dım qolaysız planeta. Al, men kelgen
jaqta...
Gúl sózin juwmaqlamadı. Bul jerge ushıp
kelgen waqıtta ol tuqım edi – basqa álemler
tuwralı túyirli bir nárse biliwi múmkin emes
edi. Áshkara bolarıńdı bile tura jalǵan sóylew
– barıp turǵan axmaqshılıq ǵoy! Gózzal uyalıp
qaldı, sońınan bir-eki márte jótellep, Kishkene
shahzadanı óziniń aldında ayıplı sezdiriw ushın:
– Perdeń qayaqta? – dep bopsa qıldı.
41
 – Men házir perde tawıp qaytajaq edim, biraq
seniń sózińdi bóle almadım.
Bunnan soń gúl burınǵıdan beterirek qattıraq
jótelledi: ol Kishkene shahzadanı ele de beterirek
ayıplı etejaq edi!
Kishkene shahzada shıraylı gúldi táwir kórip
qalǵanı hám oǵan ǵamxorlıq etiwge tayar bolǵanı
menen, tez arada onıń kókireginde bir gúmanlar
payda bola basladı. Gózzal qonaqtıń hawayı gáp-
lerin ol kewline awır alıp, ózin dım baxıtsız seze
basladı.
– Biykar men onı tıńladım, – dedi ol maǵan
bir saparı jarılıp. – Hesh waqıtta gúllerdiń aytıp
42
atırǵanların tıńlamaw kerek. Olardı tamashalaw
hám iyiskelew kerek. Meniń gúlim planetamdı xosh
iyiske toltırdı, biraq men buǵan quwanıp bilme-
dim. Onıń jolbarıslar hám olardıń tırnaqları tuw-
ralı aytqan gápleri... Olar mende ayanısh sezimin
oyatıwdıń ornına, qaytama ǵázeplendirip jiberdi...
Jáne ol bılay dedi:
– Men ol waqıtta hesh nárseni túsinbes edim!
Onı sózleri boyınsha emes, isleri boyınsha bahalaw
kerek edi! Ol maǵan óziniń xosh iyisin baǵıshladı,
meniń ómirimdi nurǵa toltırdı. Men onnan qashıp
ketpewim kerek edi. Men onıń mayda hiylekerlik-
leri hám tásilleri perdesi artınan janı názikligin
tanıp alıwım kerek edi. Gúller sonday – mıń
muhamǵa dóne beredi! Biraq, men onda júdá
jas edim, súygen adamımdı qádirlep úyrenbegen
edim.

IX
Meniń túsingenim sol boldı, ol gúlden bezik-
kennen soń jıl qusları menen birge sayaxat etiwdi
sheshken. Sońǵı kúni azanda ol óziniń planetasın
ádettegiden muqıyatıraq tártiplestirdi. Oyaw vul-
kanlardı ǵamxorlıq penen tazaladı. Onıń eki oyaw
vulkanı bar edi – olar azanda ústinde awqat jılı-
tıwǵa qolaylı edi. Bunnan tısqarı, onıń jáne bir
43
sónip qalǵan vulkanı boldı. Erteń ne boların kim
biledi, dep oyladı ol. Sonlıqtan sóngen vulkandı
da tazaladı. Vulkanlardı muqıyat tazalasań, olar
tútemey, bir qálipte hám áste janıp turadı. Vul-
kannıń tútewi – bul peshtiń ishindegi kúyeleri
janıp, órt shıqqanınday nárse. Álbette, bizler Jer
adamları vulkanlardıń qasında qumırsqadaymız
hám olardı tazalay almaymız. Mine, sonlıqtan
olardan kóp zıyan kóremiz.
Bunnan soń Kishkene shahzada muńlı júrip
baobablardıń sońǵı nállerin julıp tasladı. Ol endi
bul planetaǵa qaytıp kelmespen, dep oylar edi.
Biraq sol tańda kúndelikli jumısı oǵan oǵada
zawıq baǵıshladı. Al, ájayıp gúline sońǵı márte
suw quyıp, ústin shiyshe qalpaq penen qaytıp
bastırajaq bolıp atırǵanda, onıń júregi eljirep,
jılaǵısı kelip ketti.
– Xosh bol, – dedi ol.
Gózzal juwap bermedi.
– Xosh bol, – dep qaytaladı Kishkene shahzada.
Gúl jótelledi. Biraq, bul ayaz tiygennen emes
edi.
– Men awısh edim, – dedi gózzal. – Meni
keshir. Endigi jaǵında baxıtlı bolǵaysań.
Heshbir tikenekli sóz aytpadı. Kishkene shah-
zada hayran qaldı. Ol qolına shiyshe qalpaqtı
44
45
uslap, ne oyların bilmey, bir turǵan ornında qatıp
qaldı. Bul múláyimlik burın qayda edi?
– Awa, awa, men seni jaqsı kóremen, – dedi
gúl. – Bunı saǵan sezdire almaǵanım – meniń
ayıbım. Endi bunıń áhmiyeti de joq. Biraq sen de
mendey qam ediń. Baxıtlı bolıwǵa tırıs... Qalpaqtı
bılay qoya ber, endi maǵan onıń zárúrligi joq.
– Biraq samal boladı ǵoy...
– Men júdá bir ayazlaǵan joq edim... Túngi
salqın maǵan payda boladı. Aqırı, men gúlmen
ǵoy...
– Biraq haywanlar, jánlikler...

46
 – Eger men gúbelekler menen tanısqım kelse,
bir-eki gúbelekqurtqa shıdawım kerek ǵoy. Olar
jaman jánlikler bolmasa kerek. Endi olardan basqa
kim mennen xabar aladı? Sen alısqa ketip baratır-
sań. Al, úlken haywanlardan men qorqpayman.
Meniń de tırnaqlarım bar.
Ol sawdıraǵan aqkókireklik penen óziniń tórt
tikenegin kórsetti. Sońınan qosıp qoydı:
– Búytip júregimdi awırta berme! Ketetuǵın
bolsań kete ǵoysań-o.
Gúl óziniń jılap atırǵanın Kishkene shahzadanıń
kóriwin qálemedi. Ol júdá ór kókirek gúl edi...

Kishkene shahzadanıń planetasına 325, 326,

327, 328, 329 hám 330-asteroidlar jaqın jaylasqan
edi.
Sonlıqtan ol usı asteroidlardı barıp kóriwdi
sheshti – aqırı ol bir nárse menen shuǵıllanıwı
hám birer nárselerdi úyreniwi kerek ǵoy.
Birinshi asteroidta patsha jasar edi. Qaraltım-
qızıl jipek kiyimleriniń ústinen aqsuwsar ton
jamılǵan ol ápiwayı, biraq, saltanatlı taxtında
otırar edi.
Patsha Kishkene shahzadanı kórip:

47
48
 – Oho, meniń puqaram keldi! – dep baqırıp
jiberdi. «Ol qalay meni tanıdı? – dep oyladı
Kishkene shahzada. – Ol meni birinshi márte
kórip turıptı ǵoy!»
Ol patshalardıń sada adamlar boların bilmes
edi: olarǵa barlıq adamlar – olardıń puqaraları.
– Beri jaqınla, men seni jaqsılap kórip alayın,
– dedi patsha, bir adamǵa bolsa da húkimdar
bolıp atırǵanınan kewli ósip.
4–Kishkene shahzada 49
 Kishkene shahzada qay jerge otırsam eken
dep ján-jaǵına qaradı – biraq, bos jer joq, pútin
planetanı patshanıń aqsuwsar tonı jawıp tur
edi. Oǵırı sharshaǵanına qaramastan, tik ayaqta
turıwǵa tuwra keldi. Usı waqıtta ol erksiz esnep
jiberdi.
– Sıpayılar patshanıń aldında esnemeydi, – dedi
patsha. – Men saǵan esnewdi qadaǵan etemen.
– Men bilmey qaldım, – dep juwap berdi
Kishkene shahzada qısınǵan halda. – Men kóp
waqıt jolda boldım hám uyqılamadım...
– Máyli, onda saǵan esnewge hámir etemen, –
dedi patsha. – Men kóp jıllar boldı, esnegen
adamdı kórmep edim. Bul maǵan, hátte, qızıqlı.
Demek, esney ber! Bul meniń hámirim.
– Biraq, men júreksinbey turman, – dedi Kish-
kene shahzada zorǵa úni shıǵıp hám birden
qızarıp ketti.
– Him, him... Onda... Onda men saǵan birese
esnewdi, birese...
Patsha sózinen ǵabırısıp qaldı hám, negedur,
ashıwı kelgenge usadı.
Sebebi, patsha ushın áhmiyetli nárse – puqara-
larınıń onıń aldında ún-túnsiz bas iyip turıwı.
Patsha moyıntawlıqtı kótermeydi. Bul da sol
taqılettegi patshalar patshası edi. Biraq ol júdá

50
aq kewil adam edi, sonlıqtan tek ǵana aqılana
buyrıqlardı shıǵarar edi.
«Eger men generalıma teńiz shaǵalasına ayna-
lıwdı buyırsam, – der edi ol, – general buyrıqtı
orınlay almasa, bul onıń emes, al, meniń ayıbım
boladı».
– Men otırsam bola ma? – dep soradı Kishkene
shahzada jasqanıńqırap.
– Hámir etemen: otır! – dedi patsha hám
saltanat penen aqsuwsar tonınıń bir peshin jıynadı.
Biraq Kishkene shahzada bir nársege túsinbey
tur edi. Planeta sonday kishkene. Usı alaqanday
jerde ol patsha bolıp otır ma?
– Ullı mártebelim, – dep sóz basladı ol, –
bir nárse sorasam bola ma?...
– Buyıraman: sora! – dedi patsha shaltlıq pe-
nen.
– Ullı mártebelim... siziń patshalıǵıńız ózi
qayaqta?
– Barlıq jerde, – dep jaymashuwaq juwap ber-
di patsha.
– Barlıq jerde?
Patsha qolı menen óziniń planetasın, basqa
planetalardı hám juldızlardı kórsetti.
– Usılardıń bári sizge tiyisli me? – dep qayta
soradı Kishkene shahzada.

51
 – Awa, – dep juwap berdi patsha.
Sebebi, ol patshalardıń patshası edi hám onıń
aldında heshqanday shegaralar hám tosıqlar joq
edi.
– Juldızlar da sizge baǵına ma? – dep soradı
Kishkene shahzada.
– Álbette, – dep juwap berdi patsha. – Juldızlar
maǵan sózsiz baǵınadı. Men moyıntawlıqqa jol
qoymayman.
Kishkene shahzada hayranlar bolıp tur edi.
Áh, eger onda usınday qúdiret bolǵanda edi! Ol
waqıtta ol quyashtıń batıwın kúnine qırq tórt márte
emes, jetpis eki márte tamashalar edi, hátte, júz
márte, hátte, eki júz márte, bunıń ushın gúrsini
bir orınnan ekinshi orınǵa jılıstırıwdıń da hájeti
bolmas edi! Usı jerde ol óziniń taslap ketken
planetası yadına túsip, muńayıp qaldı, biraq, tez
arada ózin jıynap, patshaǵa ótinish ayttı:
– Meniń quyashtıń batıwın kórgim keledi...
Iltimas, márhámat etiń, quyashqa batıwdı buyı-
rıń...
– Eger men bir generalıma gúbelek bolıp gúlden
gúlge qonıwdı buyırsam, yamasa tragediya jazıwdı
aytsam, ya bolmasa teńiz shaǵalasına aynalıwdı
buyırsam, general buyrıqtı orınlay almasa, buǵan
kim ayıplı boladı – ol ma ya men be?

52
 – Siz, ullı mártebelim, – dep bir demde ekilen-
bey juwap berdi Kishkene shahzada.
– Dup-durıs, – dep tastıyıqladı patsha. – Hár-
kimnen onıń qolınan keletuǵın isti talap etiw
kerek. Húkimdarlıq bárinen burın aqılǵa muwapıq
bolıwı kerek. Eger sen xalqıńa teńizge boyın
taslawdı buyırsań, xalıq qozǵalań kóteredi. Men
baǵınıwdı talap etiwge haqılıman, sebebi, meniń
buyrıqlarım aqılǵa tiykarlanadı.
– Al, quyashtıń batıwı qalay boladı? – dep qayta
soradı Kishkene shahzada. Eger ol birewden bir
nárse tuwralı sorasa, qashan juwap almaǵansha
tınshımas edi.
– Quyashtıń batıwın kóreseń. Men quyashtıń
batıwın talap etemen. Biraq, aldı burın qolaylı
sharayatlardı kútemen, sebebi, húkimdardıń dana-
lıǵı usında.
– Qashan qolaylı sharayatlar boladı? – dep qı-
zıqsındı Kishkene shahzada.
– Him, him... – dedi patsha kalendardı paraq-
lap otırıp. – Bul boladı... him, him... bul búgin
keshte saat jetiden qırq minut ótkende boladı. Sol
waqıtta sen meniń hámirimniń sózsiz orınlanıwın
kóreseń.
Kishkene shahzada esnep jiberdi. Bul planetada
qálegen waqtıńda quyashtıń batıwın kóre almay-

53
tuǵınıń – ókinishli eken. Ol bul jerde haqıyqa-
tında da zerige basladı.
– Meniń ketiwim kerek, – dedi ol patshaǵa.
– Bul jerde meniń basqa qılatuǵın isim joq.
– Qalsań-o, – dedi patsha, ol bir adam bolsa
da puqarası barlıǵına maqtanıshlı edi hám endi
onı qoldan shıǵarǵısı kelmes edi. – Usı jerde qal,
men seni ministr etip tayınlayman.
– Neniń ministri etip?
– Him... yusticiya ministri etip qoyaman.
– Bul jerde sudlaytuǵın heshkim joq ǵoy?
– Kim biledi, – dep qarsılıq bildirdi patsha,
– men ele barlıq patshalıǵımdı aralap kórmedim.
Men qartayǵan adamman. Bul jerde kúyme ushın
orın joq, al, piyada júriwge men jaramayman...
Kishkene shahzada eńkeyip, planetanıń arǵı
tárepine názer saldı.
– Men patshalıǵıńızdı tolıq kórip turman, –
dep dawrıq saldı ol. – Hesh jerde heshkim joq.
– Onda ózińdi óziń sudla, – dedi patsha. – Bul
eń qıyın is. Basqalardı sudlawǵa qaraǵanda, ózińdi
sudlaw anaǵurlım qıyınıraq. Eger ózińdi durıs
sudlay alsań, onda sen haqıyqıy danıshpansań.
– Men ózimdi ózim qálegen jerde sudlay
alaman, – dep juwap berdi Kishkene shahzada.
– Bunıń ushın meniń siziń planetada qalıwımnıń
zárúrligi joq.
54
 – Him, him... – dedi patsha. – Bayqawımsha,
meniń planetamnıń qay bir jerinde ǵarrı balpaq-
tıshqan jasaydı. Sen onı ara-tura ólimge húkim
etip turasań. Onıń ómiri sennen ǵárezli boladı.
Biraq, hár saparı sen onı ólimge húkim etkennen
soń, onı ápiw etiw kerek boladı. Sebebi, ǵarrı
balpaqtıshqandı saqlaw kerek, onnan basqa meniń
planetamda tiri jan joq.
– Men heshkimdi ólimge húkim etiwdi qále-
meymen, – dedi Kishkene shahzada. – Al, meniń
ketetuǵın waqtım boldı.
– Yaq, ele waqtıń bolǵan joq, – dep qarsılıq
bildirdi patsha.
Kishkene shahzadanıń ketkisi kelip tur edi,
biraq ol ǵarrı húkimdardı qapa etkisi kelmedi.
– Taqsırım, eger siziń buyrıqlarıńız sózsiz
orınlanıwın qáleseńiz, – dedi ol,  –  jáne bir aqılǵa
muwapıq buyrıq beriwińiz kerek boladı. Máselen,
siz maǵan bir demde eglenbey jolǵa shıǵıwdı
hámir etseńiz bolar edi... Menińshe, bunıń barlıq
qolaylı sharayatları kelip tur.
Patsha juwap bermedi, sonnan keyin Kishkene
shahzada azıraq irkilip turdı da, suwıq demin
alıp jolǵa ráwana boldı.
– Men seni elshi etip tayınlayman! – dep asıǵıs
qıshqırıp qaldı patsha izinen.

55
 Bunı qıshqırǵan waqıtta onıń túri buyrıǵım
sózsiz orınlanıwı shárt dep tur edi.
«Bul úlkenler qızıq xalıq», – dep ishinen oyladı
Kishkene shahzada ketip baratırıp.

XI

Ekinshi planetada bir dańqparaz jasar edi.

– O, meniń ıqlasbentim keldi! – dep quwanıp
baqırdı ol Kishkene shahzadanı alıstan kórip.
Sebebi, dańqparaz adamlar hámme maǵan
háwes penen qaraydı, dep oylaydı.
– Qayırlı kún, – dedi Kishkene shahzada. – Siziń
qalpaǵıńız ájayıp eken.
– Men bul qalpaqtı sonıń ushın kiyip júrmen,
– dep túsindirdi dańqparaz, – adamlar maǵan
sálem bergen waqıtta, men olarǵa basımnan qal-
paǵımdı alıp tájim etemen. Baxıtqa qarsı, meniń
planetama heshkim kelmeydi.
– Haw, solay ma? – dep tańlandı Kishkene
shahzada: ol heshteńege túsinbegen edi.
– Qolıńdı shappatla, – dedi oǵan dańqparaz.
Kishkene shahzada qol shappatladı. Dańqparaz
qalpaǵın sál kóterip, oǵan sıpayılıq penen tájim
etti.
«Bul jerde ǵarrı patshanikine qaraǵanda qızıq-
lıraq», – dep oyladı Kishkene shahzada. Hám jáne
56
shappat urıp basladı. Al, dańqparaz qayta-qayta
qalpaǵın basınan alıp tájim ete berdi.
Usılayınsha bul háreket bes minut shaması
dawam etti. Kishkene shahzada bunnan zerigip
ketti.
– Qalpaq túsip ketiwi ushın ne islew kerek? – dep
soradı ol.
57
 Biraq dańqparaz onıń sorawın esitpedi. Dańq-
paraz adamlar olarǵa maqtaw sózlerden basqa
sózlerdi esitpeydi.
– Sen haqıyqatında da meniń naǵız ıqlasbentim-
seń be? – dep soradı ol Kishkene shahzadadan.
– Iqlasbent bolıw degen ne? – dep soradı Kish-
kene shahzada.
– Meniń ıqlasbentim bolıw – bul usı planetada
meniń hámmeden sulıw, hámmeden sáteń, hám-
meden bay hám aqıllı ekenimdi moyınlaw.
– Haw, seniń planetańda ózińnen basqa hesh-
kim joq ǵoy!
– Bola bersin! Sen báribir meni maqta – men
soǵan ház etemen!
– Men seni maqtayman, – dedi Kishkene shah-
zada sál iynin qısıp. – Al, saǵan bunnan qanday
quwanısh?
Ol dańqparazdan qashıp ketti.
«Írasında da bul úlkenler – tamasha adamlar», –
dep oyladı ol jolda ketip baratırıp.

XII

Kelesi planetada bir máskúnem jasar edi. Kish-

kene shahzada onıń aldında kóp bolmadı, biraq,
usı azıraq waqıttan soń-aq ol kewilsizlenip qaldı.

58
 Kishkene shahzada bul planetaǵa kelgen waqıtta,
máskúnem bos hám tolı shiyshelerdi aldına dizip
qoyıp, solarǵa únsiz tigilip qarap otır edi.
– Sen ne qılıp otırsań? – dep soradı Kishkene
shahzada.
– Iship otırman, – dep tunjıraǵan túrde juwap
berdi máskúnem.
– Ne ushın?
– Umıtıw ushın.
– Neni umıtıw ushın? – dep soradı Kishkene
shahzada hám ol máskúnemdi ayap ketti.
59
 – Hújdanım qıynalıp atırǵanın umıtıw ushın, –
dep moyınladı máskúnem hám bası salbırap ketti.
– Hújdanıń nege qıynaladı? – dep soradı Kish-
kene shahzada, onıń bul paqırǵa júdá reyimi
kelip ketti.
– Iship atırǵanıma hújdanım qıynaladı, – dep
túsindirdi máskúnem bunnan soń ol jumǵan
awzın ashpadı.
Hayran bolǵan hám hesh nársege túsinbey
qalǵan Kishkene shahzada bunnan arı óz jolın
dawam etti.

XIII

Tórtinshi planeta bir isbilermen adamnıń iyeli-

ginde edi.
Bul adam sol dárejede óz isine mashǵul edi,
hátteki Kishkene shahzadanıń kelgenine basın
kóterip te qaramadı.
– Qayırlı kún, – dedi oǵan Kishkene shahzada.
– Siziń awzıńızda turǵan sigareta óship qalıptı.
– Úsh qosıw eki – bes. Bes qosıw jeti – on
eki. On eki qosıw úsh – on bes. Qayırlı kún. On
bes qosıw jeti – jigirma eki. Jigirma eki qosıw
altı – jigirma segiz. Shırpı shaǵıwǵa da waqıt
joq. Jigirma altıǵa besti qosamız – otız bir. Úwh!
60
Demek, juwmaǵı bes júz bir million altı júz
jigirma eki mıń jeti júz otız bir.
– Bes júz million – ne?
– Á-á... Sen ele tursań ba? Bes júz million...
ne ekenin de bilmey qaldım-aw... Jumıstan basım
qattı! Men saldamanlı adamman, qısır gápke
waqtım joq! Ekige besti qosamız – jeti boladı.

– Ne bes júz million boldı? – dep qaytalap

soradı Kishkene shahzada: ol eger birewden bir
nárse tuwralı sorasa, qashan juwap almaǵansha
tınshımas edi.
Isbilermen adam basın kóterdi.
61
 – Men bul planetada eliw tórt jıldan beri jasay-
man, usı dáwir ishinde basqalar úsh márte esap-
sanaǵıma kesent berdi. Birinshi ret, jigirma eki
jıl burın, álleqaydan saratanqońız ushıp keldi. Ol
sonday etip shırıldadı, men esap-sanaǵımda tórt
qáte jiberdim. Ekinshi márte on bir jıl burın ayaq-
qolımdı alalmay qaldım – revmatizmim bar. Bul
bárha otırıp jumıs islegenniń kesiri. Ayaq jazıp
júriwge mursa joq. Men saldamanlı adamman.
Úshinshi márte... sen kelip tursań! Solay etip, bes
júz million...
– Neniń millionları?
Isbilermen adam, eger juwap bermese, mına
bala izinen qalmaytuǵının túsindi.
– Bes júz million sonday kishkentay zatlar – olar-
dı geyde hawada kóriwge boladı.
– He shıbınlar ma?
– Yaq, kishkentay, jıltıraq zatlar.
– Hárreler me?
– Yaq dep atırman ǵo. Júdá kishkentay, altınday
zatlar, hárqanday jalqaw adam olardı kórse, qáytip
paydalansam eken-áy, dep, qıyalları ılaǵıp ke-
tedi. Al, men saldamanlı adamman. Meniń qıyal
súriwge waqtım joq.
– He, juldızlar ma?
– Awa-awa. Juldızlar.

62
 – Bes júz million juldızlar? Sen olardı ne qıla-
sań?
– Bes júz bir million altı júz jigirma eki mıń
jeti júz otız bir. Men saldamanlı adamman, men
anıqlıqtı súyemen.
– Solay etip, sen bul juldızlardı ne qılajaqsań?
– Ne qılajaqpan?
– Awa.
– Heshteńe de qılmayman. Men olarǵa iyelik
etemen.
– Juldızlar seniń iyeligińde me?
– Awa.
– Biraq, men bir patshanı kórdim, ol da...
– Patshalar hesh nársege iyelik etpeydi. Olar
tek húkim súredi. Bul pútkilley basqa nárse.
– Saǵan bunsha juldızlarǵa iyelik etiwdiń ne
keregi bar?
– Bay bolıw ushın.
– Bay bolıw ne ushın kerek?
– Eger birewler jańa juldızlardı ashsa, sol
juldızlardı satıp alıw ushın.
«Bul da ana máskúnemdey bolıp pikirleydi
eken», – dep oyınan keshirdi Kishkene shahzada.
Jáne-taǵı onı sorawǵa tuttı:
– Juldızlardı qalay iyelew múmkin?
– Juldızlar kimdiki? – dep dońırayıp soradı isbi-
lermen.
63
 – Bilmeymen. Heshkimdiki emes.
– Demek, olar meniki, sebebi, men birinshi
bolıp olardı menshiklestiriwdi oyladım.
– Usı jetkilikli me?
– Álbette. Eger sen almaz tawıp alsań, onıń
iyesi shıqpasa, demek, ol seniki boladı. Sen bir
atawdıń ústinen shıqsań, onıń iyesi bolmasa – ol
seniki boladı. Eger seniń basıńa qanday da bir
ideya kelse, sen oǵan patent alsań – ol seniki.
Meniń juldızlarǵa iyelik etiwge huqıqım sol,
maǵan deyin heshkim olardı menshiklestiriwdi
qıyalına keltirmegen.
– Bul aytqanıń durıs, – dedi Kishkene shahzada.
– Al, endi, sen olardı ne qılasań?
– Men olarǵa iyelik etemen, – dedi isbilermen.
– Olardı sanap turaman, qayta sanaq ótkeremen.
Bul júdá qıyın. Biraq men saldamanlı adamman.
Biraq Kishkene shahzada bul juwapqa qanaat-
lanbadı.
– Eger meniń jipek oramalım bolsa, men onı
moynıma baylap júremen, – dedi ol. – Eger meniń
gúlim bolsa, men onı úzip, ózim menen birge
alıp ketemen. Sen juldızlardı óziń menen birge
alıp kete almaysań ǵoy!
– Yaq, biraq, men olardı bankke qoya alaman.
– Qalayınsha?

64
 – Bılayınsha: qaǵazǵa neshe juldızım bar eke-
nin jazaman. Sol qaǵazdı qutıǵa salaman hám
onı qulıplayman.
– Bolǵanı ma?
– Usı jeterli.
«Tamasha! – dep oyladı Kishkene shahzada. – Bul
bir shayırana talap eken. Biraq, bul aytarlıqtay
saldamanlı is emes».
Ne saldamanlı, ne saldamanlı emes – bunı
Kishkene shahzada ózinshe túsiner, onıń túsinigi
úlkenlerdiń túsiniginen alıs edi.
– Meniń gúlim bar, – dedi ol, – men hár kúni
azanda onı suwǵaraman. Meniń úsh vulkanım
bar, men hár háptede olardı tazalayman. Úshewin
de tazalayman, hátte, sónip qalǵanın da. Ne
bolıp qaların kim biledi. Meniń vulkanlarıma da,
meniń gúlime de meniń iyeligimde bolıw pay-
dalı. Al, juldızlarǵa seniń iyeligińde bolıwdan
heshqanday payda joq...
Isbilermen bir nárse aytajaq bolıp, awzın jasqap
atır edi, biraq aytarǵa sóz tabalmadı. Kishkene
shahzada bolsa arı qaray jolın dawam etti.
«Áy, haqıyqatında da úlkenler túsinip bolmay-
tuǵın adamlar», – dep sadalıq penen oylap qoydı
ol jol ústinde.

5–Kishkene shahzada 65
 XIV

Besinshi planeta júdá qızıq edi. Ol barlıǵınan

kishi bolıp shıqtı. Oǵan tek shıraq hám shı-
raqshı jayǵasqan edi. Kishkene shahzada bul
qurtaqanday, aspannıń tórinde zorǵa kórinetuǵın,
ya úyler joq, ya adamlar joq planetada shıraq
penen shıraqshınıń ne ushın zárúrligin túsine
almadı.
Biraq ol bılayınsha oyladı.
«Bálkim, bul adamnıń talabı ersi shıǵar. Biraq
patsha, dańqparaz, isbilermen hám máskúnemdi-
kindey ersi emes. Onıń jumısında qanday da bir
máni bar. Ol óziniń shıraǵın jaqqan waqıtta –
taǵı bir juldız tuwılǵanday yaki gúl kógergendey
boladı. Al ol shıraǵın sóndirgen waqıtta – juldız
yaki gúl uyqıǵa ketkendey boladı. Jaqsı talap. Bul
haqıyqatında da paydalı, sebebi bul – shıraylı
ámel.
Ol bul planeta menen teńlesip, shıraqshıǵa
izzet penen tájim etti.
– Qayırlı kún, – dedi ol. – Nege sen házir shıra-
ǵıńdı sóndirdiń?
– Kelisim sonday, – dep juwap berdi shıraqshı.
– Qayırlı kún.
– Qanday kelisim?
66
 – Shıraqtı sóndiriwge. Qayırlı kesh.
Ol jáne shıraqtı jaqtı.
– Nege onı jáne jaqtıń?
– Kelisim sonday, – dep qaytaladı shıraqshı.
– Túsinbeymen, – dep moyınladı Kishkene
shahzada.
– Túsinbestey heshteńe joq, – dedi shıraqshı.
– Kelisim – bul kelisim. Qayırlı kún.
Hám shıraqtı sóndirdi.
Bunnan soń ol qızıl shaqmaq oramalı menen
mańlayındaǵı terdi súrtip, ayttı:
– Meniń talabım ańsat emes. Bir waqları bunıń
mánisi bar edi. Men azanda shıraqtı sóndirip,
keshte qaytadan jaǵar edim. Kúndiz demimdi
alatuǵın edim, túnde uyqılaytuǵın edim...
– Sońınan kelisim ózgerdi me?
– Kelisim ózgermedi, – dep juwap berdi shı-
raqshı. – Másele sonda bolıp tur! Meniń plane-
tam jıldan-jılǵa tezirek aynalıp atır, al, kelisim
burınǵısınsha qaldı.
– Endi ne qılıw kerek? – dep soradı Kishkene
shahzada.
– Bul mınaday boldı. Planeta minutına bir
márte óz kósherinde aynaladı hám meniń dem
alıwǵa bir sekund ta waqtım joq. Hár minutta
shıraqtı óshiremen hám qaytadan jaǵaman.
67
 – Áne tamasha! Demek, seniń kúniń tek bir
minut dawam etedi eken ǵoy!
– Bunıń hesh tamashası joq, – dep qarsılıq bil-
dirdi shıraqshı. – Mine, seniń menen bir aydan
beri sóylesip atırmız.
– Bir ay?!
– Awa. Otız minut. Otız kún. Qayırlı kesh!
Ol jáne shıraqtı jaqtı.

68
 Kishkene shahzada shıraqshıǵa háwes penen
qarap turdı, bul óz sózinde turǵan adam oǵan
barǵan sayın unap baratır edi. Kishkene shahzada
óziniń planetasında quyashtıń batqanın jáne bir
márte kóriw ushın otırǵan gúrsisin bir jerden
ekinshi jerge jılıstırıp qoyatuǵının yadına aldı. Ol
bul jańa dostına járdemleskisi keldi.
– Sen meni tıńla, – dedi ol shıraqshıǵa. –
Men bunıń jolın bilemen: sen qálegen waqtıńda
dem alatuǵın bolasań....
– Meniń bárqulla dem alǵım keledi, – dedi
shıraqshı.
Álbette, sózińde turıw hám sonıń menen birge
jalqaw bolıw da múmkin ǵoy.
– Seniń planetań kishkentay ǵoy, – dep dawam
etti Kishkene shahzada, – úsh atlasań onı aynalıp
shıǵasań. Sen sonday tezlikte júr, hámme waqıt
ústińe quyash túsip turatuǵın bolsın. Dem alǵıń
kelgen waqıtta sen júre ber, júre ber... sonda kún-
dizgi waqıt sen qálegenińshe dawam etetuǵın bo-
ladı.
– Áy, bunnan payda joq-aw, – dedi shıraqshı.
– Men dúnyada bárinen beter uyqılaǵandı jaqsı
kóremen.
– Onda seniń awhalıń shataq eken, – dep aya-
nısh bildirdi Kishkene shahzada.
69
 – Meniń awhalım shataq, – dep tastıyıqladı
Kishkene shahzada. – Qayırlı kún.
Hám shıraqtı sóndirdi.
«Mine, usı haqıyqıy insan, – dep ózine ayttı
Kishkene shahzada jolda ketip baratırıp, – bul
adamdı hámme pás kóriwi múmkin – patsha
da, dańqparaz da, máskúnem de, isbilermen de.
Biraq solardıń barlıǵınıń ishinde tek usı adam,
menińshe, ersi is penen shuǵıllanbaydı. Bálkim,
bul onıń tek ózi haqqında qayǵırmaytuǵınlıǵı
sebepli shıǵar».
Kishkene shahzada bir gúrsinip aldı.
«Usı adam menen doslasqanda edi, – dep
oyladı ol jáne, – biraq, onıń planetası alaqanday.
Ol jerge eki adam sıymaydı...»
Bul planetada jigirma tórt saattıń ishinde
quyashtıń batıwın bir mıń tórt júz qırq márte
tamashalawǵa bolar edi! – eń baslısı, usı sebepli
bul planetada jasawdı qálep turǵanın ol bul
waqıtta moyınlaǵısı kelmedi.

XV

Altınshı planeta aldınǵı planetadan on ese

kishi edi. Onda kópshiktey qalıń kitaplar jazıw
menen bánt bir ǵarrı jasaydı eken.
70
 – Áne, qarańlar! Sayaxatshı keldi! – dep
baqırdı ol Kishkene shahzadanı kórip.
Kishkentay shahzada solıǵın basıp alıw ushın
stolǵa otırdı. Ol júdá kóp jol basıp kelgen edi.
– Sen qayaqtan keldiń? – dep soradı onnan
ǵarrı.
– Mınaw ne úlken kitap? – dep soradı Kishkene
shahzada. – Siz bul jerde ne qılıp otırsız?
– Men geograf bolaman, – dep juwap berdi
ǵarrı.
– Geograf degen ne?
– Geograf – bul teńizler, dáryalar, qalalar,
tawlar hám shólistanlar qay jerlerde jaylasqanın
biletuǵın ilimpaz.
– Qanday qızıq! – dedi Kishkene shahzada. –
Mine, bul haqıyqıy jumıs!
Ol geograftıń planetasına názer saldı. Ol usıǵan
deyin bunday ulıǵwar planetanı kórmegen edi.
– Siziń planetańız júdá sulıw, – dedi ol. – Al,
sizde okeanlar bar ma?
– Men bunı bilmeymen, – dedi geograf.
– He-e-e... – dedi Kishkene shahzada renjigen
dawıs penen sozıp. – Al, tawlar bar ma?
– Bilmeymen, – dep qaytaladı geograf.
– Al, qalalar, dáryalar, shólistanlar bar ma?
– Men bunı da bilmeymen.
71
 – Haw, siz geograf emessiz be?
– Másele sonda, – dedi ǵarrı, – men geograf-
pan, sayaxatshı emespen.
Men sayaxatshılarǵa záriwmen. Sebebi, qalalar-
dıń, dáryalardıń, tawlardıń, teńizlerdiń, okeanlar-
dıń hám shólistanlardıń esabın geograflar almaydı.
Geograf – bul júdá áhmiyetli adam, onıń sayaxat
etip júriwge waqtı joq. Ol óziniń kabinetinen
shıqpaydı. Biraq, ol sayaxatshılar menen sóyle-
sedi hám olardıń áńgimelerin jazıp aladı. Eger
olardıń birewi qanday da bir qızıqlı maǵlıwmat
berse, geograf hár qıylı dáreklerden bul sayaxat-
shı durıslı adam ba, joq pa, sonı anıqlaydı.
– Ne ushın?
– Sebebi, eger sayaxatshı nadurıs maǵlıwmat
bergen bolsa, geografiya sabaqlıqlarında barlıq
nárse bılǵasıp qaladı. Eger ol sayaxatshı araq ish-
kendi táwir kóretuǵın bolsa – bul da jaman.
– Ne ushın?
– Sebebi, más bolǵan adamǵa bir nárse ekew
bolıp kórinedi. Sonday sayaxatshıǵa isenip qalsa,
geograf bir tawdıń ornına eki taw belgileydi.
– Men bir adamdı biletuǵın edim... onnan
jaqsı sayaxatshı shıqpas edi, – dep qoydı Kishkene
shahzada.

72
 – Júdá múmkin. Solay etip, sayaxatshınıń
durıslı adam ekenligi anıqlansa, onnan soń onıń
ashqan jańalıǵın tekserip kóredi.
– Sol jerge barıp kóre me?
– Yaǵ-aw. Ol qıyın ǵoy. Sayaxatshıdan isenimli
dáliller keltiriwin talap etedi. Eger ol úlken tawdı
ashqan bolsa, ol sol jerden úlken taslardı alıp
keliwi kerek.
Geograf birden tolqınlanıp ketti.
– Aytpaqshı, sen óziń de qaynaqay sayaxat-
shısań ǵoy! Alıstan keldiń! Sen maǵan ózińniń
planetań tuwralı gúrriń ber!
Ol aldındaǵı kópshiktey kitabın ashıp, qálemi-
niń ushın shıǵardı. Sayaxatshılardıń gúrrińleri
dáslep qálem menen jazıp alınadı. Tek sayaxatshı

73
óz jańalıǵı boyınsha dáliller alıp kelgennen soń
ǵana, onıń gúrrińin sıya menen jazıwǵa boladı.
– Al, ayta ber, qulaǵım sende, – dedi geograf.
– Meniń planetamda qızıq nárseler joq esabı,
– dedi Kishkene shahzada. – Meniń planetamda
barlıq nárseler kishkentay. Úsh vulkan bar. Ekewi
oyaw, úshinshisi álleqashan sónip qalǵan. Biraq,
kim biledi, hár nárse bolıp qalıwı múmkin...
– Awa, hár nárse bolıp qalıwı múmkin, – dep
tastıyıqladı geograf.
– Onnan keyin, meniń gúlim bar.
– Gúllerdi esapqa almaymız, – dedi geograf.
– Ne ushın?! Meniń planetamdaǵı eń sulıw
nárse sol gúl ǵoy!
– Sebebi, gúller ótkinshi nárseler qatarına
kiredi.
– Ótkinshi nárseler degen ne?
– Geografiya boyınsha kitaplar – dúnyadaǵı
eń bahalı kitaplar, – dep túsindirdi geograf. –
Olar heshqashan gónermeydi. Máselen, tawdıń
óz ornınan kóshiwi kemden-kem ushırasatuǵın
hádiyse. Yamasa okeannıń qurıp qalıwı. Bizler
máńgilik hám ózgermeytuǵın nárseler tuwralı
jazamız.
– Biraq sóngen vulkan oyanıwı múmkin, –
dep onıń sózin bóldi Kishkene shahzada. – Al,
ótkinshi degen sózdiń mánisi ne?
74
 – Vulkannıń sóngen yaki oyaw bolıwınıń biz-
ler ushın parqı joq, – dedi geograf. – Áhmiyetli
nárse sol: taw ornında turıp pa? – turıptı. Ol
ózgermeydi.
– Al, ótkinshi degen sózdiń mánisi ne? –
dep qaytalap soradı Kishkene shahzada, sebebi,
ol birewge sawal berse, qashan soǵan juwap
almaǵansha tınshımas edi.
– Bunıń mánisi sol – búgin bar bolǵanı me-
nen, erteń bir kún joq bolıp ketiwi itimal zat.
– Sonda meniń gúlim de erteń bir kún joq
bolıp kete me?
– Álbette.
«Meniń sulıwım hám quwanıshımnıń ómiri
uzaq emes eken, – dep oyladı ishinen Kishkene
shahzada. – Onıń dúnyadan qorǵanatuǵın qal-
qanı joq, onıń bar bolǵanı tórt tikeni bar. Al,
men bolsam, onı taslap kettim, ol qulazıǵan pla-
netada jalǵız qaldı!»
Onıń birinshi mártebe taslap ketken gúline janı
ashıdı. Biraq, sol waqıttıń ózinde ruwxın tiklep
aldı.
– Siz maǵan qayda barıwdı másláhát etesiz? –
dep soradı ol geograftan.
– Jer planetasına bar, – dedi geograf. – Onıń
abıroyı jaman emes...

75
 Bunnan soń Kishkene shahzada jolǵa tústi; bi-
raq, onıń oyı-qıyalı taslap ketken gúlinde edi.

XVI

Solay etip, Kishkene shahzadanıń kelgen jetin-

shi planetası – bul Jer edi.
Jer – áneyi planeta emes! Onıń ústinde bir júz
on bir patsha (sonıń ishinde, qara tánlilerdiń
húkimdarları), jeti mıń geograf, toǵız júz mıń
isbilermenler, jeti yarım million máskúnemler,
úsh júz on bir million dańqparazlar – jámi eki
milliardqa jaqın eresek adamlar bar.
Sizlerge Jerdiń ullılıǵı tuwralı túsinik beriw
ushın men tek sonı aytar edim, elektr tokı oylap
tabılǵanǵa shekem barlıq altı kontinentte shıraq-
shılardıń úlken bir armiyası jumıs isledi – tórt
júz alpıs eki mıń bes júz on bir adam.
Eger sırtınan qarasań, bul bir saltanatlı tamasha
edi. Bul armiyanıń háreketleri balettegidey sarras
ritmge baǵınar edi.
Birinshi bolıp Jańa Zelandiya hám Avstraliyanıń
shıraqshıları jumıs baslaydı. Olar shıraqların jaǵıp
bolıp, uyqıǵa ketedi. Bunnan soń Qıtay shıraqshı-
larınıń náwbeti keledi. Olar da óz ónerin kórsetip
bolıp, saxna artına ketedi. Bunnan soń Rossiya
76
menen Hindstannıń shıraqshılarınıń gezegi keler
edi. Onnan soń Afrika menen Evropa háreketke
keledi. Bunnan soń Qubla Amerikada. Onnan soń
Arqa Amerikada. Heshkim hesh waqıtta aljas-
paydı, heshkim waqtınan burın saxnaǵa shıqpay-
dı. Awa, bul kóz qamastırarlıq kórinis edi.
Al, Arqa polyusta hám Qubla polyusta shıraq
jaǵatuǵın eki shıraqshıǵa házlik edi, jılına eki
márte ǵana shıraq jaǵatuǵın olar ómirin házlikte
hám payızlı ótkerer edi.

XVII

Álbette, adamlardı kúldirgiń kelse, geyde azıraq

ótirik qosıp aytıwǵa tuwra keledi. Shıraqshılar
tuwralı aytqanda men de azıraq ótirik qosıp
edim. Biziń planetamız tuwralı bilmeytuǵınlarda
ol tuwralı nadurıs túsinik qalar, dep qorqaman.
Adamlar Jerde onshelli kóp orındı iyelemeydi.
Eger de eki milliard jerlilerdi mitingtegidey etip
bir jerge jıynasań, olar uzını jigirma shaqırım hám
eni jigirma shaqırım keńislikke arqayın jayǵasar
edi. Barlıq adamzattı Tınısh okeannıń teńgedey
bir atawında iyinlestirip qoyıwǵa bolar edi.
Álbette, úlkenler sizlerge isene qoymas. Olar
ózlerinshe júdá kóp orındı iyelep turmız, dep oy-

77
laydı. Olar ózlerin baobablarday ulıǵwar sezedi.
Al, sizler olarǵa anıq esap-kitap islewdi usınıń.
Bul olarǵa unaydı. Sebebi, olar sanlardı qattı
súyedi. Al, sizler bul arifmetikaǵa waqtıńızdı jum-
sap otırmań. Bunıń soqır tıyın shenli paydası joq.
Sizler onısız da maǵan isenesizler.

78
 Solay etip, Jer planetasına kelip qalıp, Kishkene
shahzada tiri jandı ushırata almadı hám buǵan
júdá tań qaldı. Ol, hátte, adasıp, basqa planetaǵa
shıǵıp kettim be, dep te oyladı. Biraq usı waqıtta
qumda ay sáwlesi taqılettegi saqıyna qıymıldap
ketti.
– Qayırlı kesh, – dedi Kishkene shahzada hár-
qanday itimaldı názerde tutıp.
– Qayırlı kesh, – dep juwap berdi jılan.
– Men qanday planetaǵa kelip qaldım?
– Jerge keldiń, – dep juwap berdi jılan. – Afri-
kaǵa.
– He, solay ma.. Haw, Jerde adamlar joq pa?
– Bul shólistan. Shólistanda heshkim jasamay-
dı. Biraq Jer úlken.
Kishkene shahzada tasqa otırdı hám aspanǵa
názer saldı.
– Men juldızlardıń ne ushın jaqtı bolıp turatu-
ǵının bilgim keler edi, – dedi ol oyshańlıqta.
– Bálkim, hárkim erte yaki kesh óziniń juldı-
zın tawıp alıwı ushın jaqtı berip turatuǵın shı-
ǵar. Qara, áne meniń planetam – tap bizlerdiń
ústimizde turıptı... Biraq, oǵan deyin qanshelli
alıs!
– Sulıw planeta, – dedi jılan. – Al, sen buyaqta,
Jerde ne qılmaqshısań?
– Men ózimniń gúlim menen arazlasıp qaldım,
– dep moyınladı Kishkene shahzada.
79
 – He, solay ma...
Ekewi de únsiz qaldı.
– Al, adamlar qayaqta? – dep jáne sóz basla-
dı Kishkene shahzada. – Shólistanda jalǵızsıraydı
ekenseń...
– Adamlardıń arasında da jalǵızsıraysań, – dep
pikir bildirdi jılan.
80
 Kishkene shahzada oǵan dıqqat penen qaradı.
– Sen qızıq maqluq ekenseń, – dedi ol, – bar-
maqtan juwan emesseń...
– Biraq patshanıń barmaǵınan men kúshlimen,
– dep narazılıq bildirdi jılan.
Kishkene shahzada kúleshıray berdi.
– Qalay sen kúshli bolar ekenseń? Seniń,
hátte, ayaqlarıń joq. Sen sayaxat ete almaysań...
– Men seni hárqanday kemeden góre alısqa
alıp bara alaman, – dedi jılan.
Hám izinshe Kishkene shahzadanıń tobıǵına
altın bileziktey bolıp shırmatıldı.
– Men kimge qast etsem, onı jerge qaytaraman,
– dedi ol, – sebebi, ol jerden shıqqan. Al, saǵan
tiymeymen – sen tazasań hám juldızdan keldiń...
Kishkene shahzada juwap bermedi.
– Meniń saǵan reyimim keledi, – dedi jılan.
– Sen bul tasmiytin Jerdiń betinde ázziseń. Sen
taslap ketken planetań tuwralı qattı qayǵırǵan
kúnińde, men saǵan járdem bere alaman. Meniń
qolımnan keledi...
– Men seni jaqsı túsindim, – dedi Kishkene
shahzada. – Biraq, sen nege bárqulla jumbaq
qılıp sóyleyseń?
– Men barlıq jumbaqlardı sheshemen, – dedi
jılan.
Bunnan soń ekewi de únsiz qaldı.
6–Kishkene shahzada 81
 XVIII

Kishkene shahzada shólistandı kesip ótti, biraq

jolda heshkimdi ushıratpadı. Jol boyı oǵan tek
bir gúl ushırastı – ol kirttay, elespesiz, úsh gúlja-
pıraǵı bar gúl edi.

– Sálem, – dedi Kishkene shahzada.

– Sálem, – dep juwap berdi gúl.
– Adamlar qayaqta? – dep álpayımlıq penen
soradı Kishkene shahzada.
Gúl bir saparı tusınan kárwan ótkenin kórip
edi.
82
 – Adamlar?.. He, awa... Olar besew yaki altaw
edi. Men olardı bunnan kóp jıllar burın kórdim.
Biraq, olardı qay jerden tabıwǵa boladı – belgisiz.
Olardı samal aydap júredi. Olardıń tamırları joq
– bul júdá qolaysız.
– Xosh bol, – dedi Kishkene shahzada.
– Xosh bol, – dedi gúl.

XIX

Kishkene shahzada biyik tawǵa kóterildi. Ol

burın, óziniń dizeden keletuǵın úsh vulkanınan
basqa, tawlardı kórmegen edi. Ol sóngen vulkandı
dińgek etip, ústinde otıratuǵın edi.
Házir ol bılay dep oyladı: «Mınaday biyik taw-
dıń tóbesinen planetanı hám barlıq adamlardı
birden kórsem kerek». Biraq ol iynedey ushlı hám
jińishke shoqqılardı ǵana kórdi.
– Qayırlı kún, – dedi ol hárqanday itimalǵa
oray.
«Qayırlı kún... kún... kún...» – degen jańǵırıq
esitildi.
– Sizler kimsizler? – dep soradı Kishkene shah-
zada.
«Kimsizler... kimsizler... kimsizler...» – dep jań-
ǵırıq esitildi.
83
 – Dos bolayıq, men jalǵızlıqtan sharshadım, –
dedi ol.
«Sharshadım... sharshadım... sharshadım...» –
dep jańǵırıq juwap berdi.
«Qanday qızıq planeta! – dep oyladı Kishkene
shahzada. – Quwrap atırıptı, barlıq jeri – iyneler
84
hám duzlı. Adamlarında qıyal jetispeydi. Olar tek
seniń aytqanıńdı qaytalaydı... Meniń úyde qalǵan
gúlim – sulıwım hám quwanıshım – bárqulla
ózi birinshi bolıp sóz baslar edi».

XX
Kishkene shahzada qumlar, tikjarlar, qarlardıń
ústinen kóp aralıqtı basıp ótti hám aqırında jolǵa
shıqtı. Al, barlıq jollardıń adamlarǵa alıp bara-
tuǵınlıǵı belgili.
– Qayırlı kún, – dedi ol.
Ol roza gúlleri jaynap ósken baǵqa kelip tur
edi.

85
 – Qayırlı kún, – dep juwap berdi roza gúlleri.
Usı jerde Kishkene shahzada olardıń óziniń
gúline aynımay usaytuǵınlıǵın kórdi.
– Sizler kimsizler? – dep soradı ol hayran
qalıp.
– Bizler rozalarmız, – dep juwap berdi roza-
lar.
– He solay ma... – dedi áste Kishkene shah-
zada.
Usı waqıtta ol ózin júdá-júdá baxıtsız sezdi.
Onıń sulıwı pútkil álemde ózine usaǵan gúl
joq, dep aytar edi. Mına jerde onıń aldında bir
baǵdıń ishinde bes mıń dana tap sonday gúller
shayqatılıp turıptı!
«Eger ol mına rozalardı kórgende, qáytip ǵázep-
lener edi! – dep oyladı Kishkene shahzada. – Ol
kúlkige qalmaw ushın, jótellep, ózin jan táslim
etip atırǵanday etip kórseter edi! Al, meniń onı
biytapqa usatıp baǵıp-kútiwim kerek bolar edi,
sebebi, ol meni de qorlıqqa salıw ushın ózin
óltiriwden de qaytpas edi...»
Sońınan ol oyladı: «Men basqa hesh jerde
hám heshkimde joq dúnyada bir ózi gúldi iyiskep
júrmen desem, ol ápiwayı roza eken ǵoy. Meniń
tek bir ápiwayı rozam, dizemnen keletuǵın úsh
vulkanım boldı, onıń da birewi sónip qalǵan edi,
86
bálkim, qaytıp oyanbaytuǵın da shıǵar... usınnan
soń men qanday shahzadaman?!»
Ol shópke boyın tasladı hám jılap jiberdi.

XXI
Usı waqıtta onıń tóbesinde Túlki payda boldı.
– Sálem, – dedi ol.
– Sálem, – dep juwap berdi Kishkene shahzada
hám kim ekenin kóriw ushın ján-jaǵına qarap
edi, heshkimdi kórmedi.
– Men mındaman, – degen dawıs esitildi. –
Alma aǵashınıń astındaman.
– Sen kimseń? – dep soradı Kishkene shahzada.
– Sen qanday sulıwsań!
– Men Túlkimen, – dedi Túlki.

87
 – Sen meniń menen oyna, – dep ótindi Kish-
kene shahzada. – Men qapa bolıp otırman...
– Men seniń menen oynay almayman, – dep
juwap berdi Túlki. – Men qolǵa úyretilmegenmen.
– Ah, keshirerseń, – dedi Kishkene shahzada.
Biraq, azıraq oylanıp turıp, soradı:
– Qolǵa úyretilmegen degen ne?
– Sen bul jerdiń adamı emesseń, – dedi Túlki.
– Sen bul jerde ne izlep júrseń?
– Adamlardı izlep júrmen, – dep juwap ber-
di Kishkene shahzada. – Jańaǵı aytqanıń, «qolǵa
úyretilgen» degen ne ózi?

– Adamlardıń mıltıǵı bar, olar sonıń menen

ań awlaydı. Bul júdá qolaysız! Olar jáne tawıq
88
saqlaydı. Usı tárepleri menen ǵana olar jaqsı. Sen
tawıq izlep júrseń be?
– Joq, – dedi Kishkene shahzada. – Men dos
izlep júrmen. Solay etip, qolǵa úyretiw degen ne?
– Bul júdá eskirgen túsinik, – dedi Túlki. – Ol
eki nárseni bir-birine baylaw degendi ańlatadı.
– Baylaw?
– Dál sonday, – dedi Túlki. – Sen meniń ushın
házirshe kishkene balasań, jerdiń betinde sendey
júz mıńlap balalar bar. Hám sen maǵan kerek
emesseń. Hám men de saǵan kerek emespen. Men
seniń ushın tek ǵana túlkimen, jerdiń betindegi
basqa júz mıńlaǵan túlkiler sıyaqlı. Eger sen me-
ni qolǵa úyretseń, bizler bir-birimizge kerekli
bolamız. Sen meniń ushın pútkil dúnyada jalǵız
bolasań. Men de seniń ushın pútkil álemde jal-
ǵız bolaman...
– Men túsine basladım, – dedi Kishkene shah-
zada. – Bir roza bar... shaması, ol meni qolǵa úy-
retse kerek.
– Júdá ǵana múmkin, – dep kelisti Túlki. – Jer-
diń júzinde ne bolmaydı.
– Bul hádiyse Jerde bolǵanı joq, – dedi
Kishkene shahzada.
Túlki hayran boldı.
– Basqa planetada ma?
89
 – Awa.
– Ol planetada ańshılar bar ma?
– Joq.
– Qanday qızıq! Al, tawıqlar bar ma?
– Joq.
– «Bir kem dúnya» degeni usı eken-dá, – dep
gúrsindi Túlki.
Biraq sońınan jáne sol tuwralı gáp basladı.
– Meniń ómirim dım zerigerlik. Men tawıqlardı
awlayman, adamlar meni awlaydı. Barlıq tawıqlar
birdey hám barlıq adamlar birdey. Usınıń aqıbe-
tinde dım zerigip jasap atırman. Eger sen meni
qolǵa úyretseń, qarańǵı ómirim nurǵa tolar edi.
Men seniń ayaǵıńnıń dawısın basqa mıńlaǵan
sonday dawıslardıń ishinen ayırıp tanıytuǵın
bolaman. Ádette, men adamlardıń ayaq dawısın
esitsem, bárqulla qashaman hám jasırınaman.
Sen meni qolǵa úyretseń, seniń ayaqlarıńnıń
dawısı qulaǵıma saz bolıp esitilip, men jasırınǵan
jerimnen shıǵıp, aldıńa juwırar edim. Jáne-taǵı
– mınań qara! Ana jerde atızda biyday pisip
atırǵanın kórip tursań ba? Men dán jemeymen.
Maǵan masaqlardıń keregi joq. Biyday atızlarınıń
maǵan nárse qızıǵı joq! Bul qayǵılı. Biraq,
seniń altın shashlarıń bar. Eger sen meni qolǵa
úyretseń, qanday ájayıp bolar edi! Altın biyday
90
maǵan seni esletetuǵın boladı. Men masaqlardıń
samal terbegendegi sıtırlısın súyip qalaman...
Túlki sózin toqtatıp, Kishkene shahzadaǵa
uzaq tigilip qaldı. Azıraqtan soń bılay dedi:
– Iltimas... meni qolǵa úyretip al!
– Jan ústine, der edim, – dep juwap qaytardı
Kishkene shahzada, – biraq meniń waqtım az.
Men ele doslar tabıwım kerek hám hár qıylı
nárselerdi bilip alıwım kerek.
– Tek qolǵa úyretken nárselerińdi ǵana jaqsı
bilip alıwǵa boladı, – dedi Túlki. – Adamlardıń
bir nárse bilip alıwǵa waqtı az. Olar zatlardı
dúkánlardan tayın túrinde satıp aladı. Biraq,
doslar satılatuǵın dúkánlar joq, sonlıqtan, házirgi
adamlardıń dosları joq. Eger sen ózińniń dostıń
bolıwın qáleseń, sen meni qolǵa úyretip al!
– Al, bunıń ushın ne qılıwım kerek? – dep
soradı Kishkene shahzada.
– Bunıń ushın sabır-taqatlı bolıwıń kerek, –
dep juwap berdi Túlki. – Dáslep ana jerde otır,
shóptiń ústine, mınaday qılıp. Men saǵan shekelep
qarap turaman, al, sen úndeme. Sózler bir-birewdi
túsiniwge kesent beredi. Biraq, hár kúni maǵan
jaqınıraq otıra basla....
Kishkene shahzada erteńine taǵı sol jerge kel-
di.
91
 – Jaqsısı, mudamı bir waqıtta keletuǵın bol, –
dep ótindi Túlki. – Máselen, eger sen hár kúni
saat tórtte keletuǵın bolsań, men saat úshten
baslap ózimdi baxıtlı sezip baslayman. Belgili
saat jaqınlaǵan sayın beterirek baxıtlı bolaman.
Al, saat tórt bolǵanda tolqınlanıp, qáweterlene
baslayman... Usılay men baxıttıń qádirin túsinip
baslayman! Al, eger sen hár kúni hár waqıtta
keletuǵın bolsań, men ózimniń júregimdi qaysı
saatqa tayarlawdı bilmeymen... Dástúrlerdi saqlaw
kerek.
– Dástúrler degen ne? – dep soradı Kishkene
shahzada.
– Bul da bir álleqashan umıtılǵan nárse, – dep
túsindirdi Túlki. – Bul sonday nárse, sol sebepli bir
kún basqa kúnlerge uqsamaytuǵın boladı, bir saat
– basqa saatlarǵa. Mine, máselen meniń izimnen
quwatuǵın ańshılarda mınaday dástúr bar: olar
hár piyshembi kúni awıl qızları menen zıyapat
quradı. Usı piyshembi kúni – qanday ájayıp kún!
Men usı kúni darxan júremen hám júzimzarlıqqa
erkin kiremen. Eger ańshılar qálegen waqtında
zıyapat ótkergeninde, barlıq kúnler birdey bolar
edi hám men qashan dem alıwdı bilmes edim.
Usılayınsha Kishkene shahzada Túlkini qolǵa
úyretip aldı. Sońınan xoshlasıw máwriti keldi.
92
 – Men seni oylap jılaytuǵın bolaman, – dep
gúrsindi Túlki.
– Sen óziń ayıplısań, – dedi Kishkene shahza-
da. – Men saǵan awır bolıwın qálemegen edim,
biraq seniń óziń seni qolǵa úyretiwimdi qálediń...
– Awa, durıs, – dedi Túlki.
– Endi sen jılaysań ǵoy!
– Awa, álbette.
– Demek, bunnan seniń janıń qıynaladı.
– Yaq, – dep qarsılıq bildirdi Túlki, – men bu-
ǵan qapa emespen. Meniń saǵan altın masaqlar
tuwralı aytqanımdı yadıńa al.
Ol únsiz qaldı. Sońınan qosıp qoydı:
– Sen jáne barıp rozalardı kórip qayt. Sonda
sen ózińniń rozań dúnyadaǵı birden-bir roza
ekenligin túsinip alasań. Al, házir sen sol jerge
barıp kele ber, xoshlasar waqıtta men saǵan jáne
bir sırdı ashaman. Bul meniń saǵan sawǵam
boladı.
Kishkene shahzada rozalardı kórip qaytıwǵa
ketti.
– Sizler meniń rozama hesh-ám usamaysızlar,
– dedi ol. – Sizler ele hesh nárse emessiz.
Sizlerdi heshkim qolǵa úyretpedi, sizler de hesh-
kimdi qolǵa úyretpedińiz. Meniń Túlkim de
burın sonday edi. Onıń dúnyadaǵı basqa júz mıń
93
túlkilerden ayırmashılıǵı joq edi. Biraq, men onıń
menen doslastım, endi ol meniń ushın pútkil
dúnyada bir ózi.
Rozalar júdá qolaysızlanıp qaldı.
– Sizler sulıwsızlar, biraq, mazmunıńız joq,
– dep dawam etti Kishkene shahzada. – Sizler
ushın heshkim ózin qurban etiwdi qálemeydi.
Álbette, jolshıbay kók atlı meniń rozamdı kórip,
onı tap sizlerdey bir gúl ǵoy dep aytıwı múmkin.
Biraq ol bir ózi maǵan sizlerdiń barlıǵıńızdan
qádirlirek. Sebebi, men sizlerdi emes, onı hár
kúni suwǵardım. Sizlerdi emes, onı túnlerde
ústine shiyshe qalpaq jawıp, ızǵırıq-suwıqlardan
saqladım. Men onı samaldan qorǵap, perde tutıp
qoydım. Men onı qorǵaw ushın gúbelekqurtlardı
óltirdim, tek ekew-úshewin gúbelek bolıwı ushın
qaldırdım. Men onıń bopsaların hám maqtan-
ǵanların tıńladım, hátte, ol únsiz qalǵan waqıtları
da ol tárepke qulaq túrip jasadım. Ol – meniki.
Bunnan soń Kishkene shahzada Túlkige qaytıp
keldi.
– Xosh bol... – dedi ol.
– Xosh bol, – dedi Túlki. – Mine, meniń
sırım mınaw, ol júdá ápiwayı: tek ǵana júrek
anıq kóredi. Eń áhmiyetli nárseni kóz benen kóre
almaysań.

94
 – Eń áhmiyetli nárseni kóz benen kóre almay-
sań, – dep qaytaladı Kishkene shahzada bekkem
yadlap qalıw ushın.
– Seniń rozań saǵan sonıń ushın qádirli,
sebebi, sen oǵan pútkil ómirińdi baǵıshladıń.
– Sebebi, men oǵan pútkil ómirimdi baǵısh-
ladım, – dep qaytaladı Kishkene shahzada bekkem
yadlap qalıw ushın.
– Adamlar usı haqıyqatlıqtı umıttı, – dedi Túl-
ki, – biraq, sen umıtpa: sen qolǵa úyretkenleriń
ushın hámiyshe juwapkerseń. Sen ózińniń rozań
ushın juwapkerseń.
95
 – Men ózimniń rozam ushın juwapkermen, –
dep qaytaladı Kishkene shahzada bekkem yadlap
qalıw ushın.

XXII

– Qayırlı kún, – dedi Kishkene shahzada.

– Qayırlı kún, – dep juwap berdi temir jolshı.
– Sen ne qılıp atırsań? – dep soradı Kishkene
shahzada.
– Jolawshılardı tártiplestirip atırman, – dep ju-
wap berdi temir jolshı.
– Olardı mıń adamnan toplap, poezdlarda
jóneltemen, bir poezd ońǵa, ekinshi poezd solǵa.
Usı arada tez júrer poezd aynaları jarqırap,
dúrsildep, bulardıń tusınan ótip ketti, hátte, temir
jolshınıń budkası lárzem aldı.

96
 – Qanday asıǵıp baratır! – dep tańlandı
Kishkene shahzada, – Olar ne izlep baratır?
– Bunı, hátte, mashinist te bilmeydi, – dep
juwap berdi temir jolshı.
Jáne bir tez júrer poezd jaqtıları kóz qamas-
tırıp, dúrsildep, qarama-qarsı tárepke qaray ótip
ketti.
– Jańaǵı ketken poezd qaytıp kiyatır ma? –
dep soradı Kishkene shahzada.
– Yaq, bul basqa poezd – qarsı kiyatır.
– He, barǵan jaǵında jaqsı bolmaǵan ba?
– Bizler joq jerde kesek gúllep atır, – dep
juwap berdi temir jolshı.
Usı arada úshinshi tez júrer poezd jarqırap,
dúrsildep, ótip ketti.
– Mına poezd aldıńǵı ketkenlerdi quwıp baratır
ma? – dep soradı Kishkene shahzada.
– Olar quwısıp baratırǵan joq, – dep juwap
berdi temir jolshı. – Adamlar vagonlarda uyqılap,
soqta oynap ya esnep baratır. Tek ǵana balalar
murınların aynaǵa basıp, sırtqa úńiledi.
– Tek ǵana balalar ne izlep júrgenin biledi,
– dedi Kishkene shahzada. – Balalar shúberek qu-
wırshaqqa da sonday bawır basıp qaladı, eń bir
áshirepi múlkine aynaladı, eger quwırshaǵın qo-

7–Kishkene shahzada 97
lınan alıp qoysań, onnan soń balanıń jılaǵanın
qoydıra almaysań...
– Balalar – baxıtlı adamlar, – dep juwap berdi
temir jolshı.

XXIII
– Qayırlı kún, – dedi Kishkene shahzada.
– Qayırlı kún, – dep juwap berdi sawdager.
Bul adam eń sońǵı shıqqan shóldi qandıratuǵın
tabletkanı satıp otır edi. Usı tabletkalardıń birewin
jutsań – bir hápte dawamında shóldi sezbey
júreseń.
– Sen bulardı ne ushın satıp otırsań? – dep
soradı Kishkene shahzada.
– Bul tabletka adamlardıń kóp waqtın únem-
leydi, – dep juwap berdi sawdager. – Qánigelerdiń

98
esap-kitabına qaraǵanda, háptesine eliw úsh minut
únemlewge boladı eken.
– Ol eliw úsh minuttı ne qılıwǵa boladı?
– Qálegenińdi qılasań.
«Eger meniń bos eliw úsh minutım bolǵanda
edi, – dep oyladı Kishkene shahzada, – men
tuppa-tuwrı bulaq basına ǵana barar edim...»

XXIV
Meniń avariyaǵa ushıraǵanıma bir hápte bol-
dı, men Kishkene shahzadanıń tabletka satıwshı
tuwralı áńgimesin tıńlap otırıp, eń sońǵı jutım
suwımdı iship qoydım.
– Awa, – dedim men Kishkene shahzadaǵa,
– seniń aytıp atırǵanlarıńnıń bári qızıqlı, biraq,
men ele samolyotımdı ońlamadım, suwım da
tawsıldı, sonıń ushın men de tup-tuwrı bulaq
basına barsam baxıtlı bolar edim.
– Men dos bolǵan Túlki...
– Qaraǵım, házir maǵan Túlki tuwralı áńgime-
niń keregi bolıp turǵan joq!
– Ne ushın?
– Sebebi, meniń bul jerde shólden ólip qalatu-
ǵınıma kózim jetip turıptı.
Ol bulardıń arasında ne baylanıs bar ekenligin
túsinbedi. Ol maǵan qarsılıq bildirdi:
99
 – Eger házir ólip ketetuǵın bolsań da, bir
waqları haqıyqıy dostıńnıń bolǵanı jaqsı... Men
Túlkidey dostımnıń bolǵanınan baxıtlıman.
«Ol meniń basıma ájel qáwpi dónip turǵanın
túsinbeydi. Ol hesh waqıtta ash bolıp ya shólden
qıynalıp kórmegen. Oǵan quyash nurınıń ózi
jetkilikli...»
Men bunı dawıs shıǵarıp aytpadım, tek oyımnan
keshirip qoydım. Biraq Kishkene shahzada maǵan
qaradı hám bılay dedi:
– Meniń de suw ishkim kelip tur. Júr, birge
qudıq izleyik...
Men sharshaǵan túrde qollarımdı jaydım: shet-
shebirsiz shólistanda jón-aldı qarabaraq qudıq iz-
lewden ne máni? Biraq bizler jolǵa tústik.
Birneshe saatlar bizler únsiz júrdik. Aqırı,
kún batıp, gewgim túse basladı. Aspanda jul-
dızlar shaǵırayısıp shıǵa basladı. Men shólden
qaltıraqlap kiyatır edim hám juldızlardı túsimde
eles-eles kórip atırǵanday edim. Men Kishkene
shahzadanıń sózlerin yadıma alıp, onnan:
– Demek, sen de shólleydi ekenseń ǵoy? –
dep soradım.
Biraq ol juwap bermedi. Sońınan áste bılay
dedi:
– Suw júrekke de kerek boladı...
Men túsinbedim, biraq úndemedim. Men onı
sorawǵa tutıw zárúr emesligin túsiner edim.
100
 Ol sharshadı. Dimarsız qumǵa otırdı. Men
qasına kelip otırdım. Ekewimiz de sóylemedik.
Azıraqtan soń ol bılay dedi:
– Juldızlar júdá sulıw, sebebi, olardıń birewinde
meniń gúlim bar, máyli, ol házir kórinbey tursa
da...
– Awa, álbette, – dedim men ay nurında taw-
lanıp jatırǵan qumlarǵa qarap otırıp.
– Shólistan da sulıw, – dep qosıp qoydı
Kishkene shahzada.
Bul durıs. Maǵan shólistan bárqulla unaydı.
Bir qum úyininiń ústinde otırasań. Hesh nárse
kórinbeydi. Hesh nárse esitilmeydi. Sonda da
tınıshlıq nurlanıp turǵanday bolıp seziledi...
– Bileseń be, shólistan ne ushın jaqsı? – dedi
ol, – sebebi, onıń qoynında bir jerlerde bulaqlar
jasırınıp jatırıptı...
Men hayran qaldım. Usı waqıtta, birden, qum-
nıń nege sırlı nurlanıp turǵanlıǵınıń mánisin tú-
sindim. Bir waqıtları, kishkene bala gezimde, men
bir tozıwı jetken jayda jasadım; onıń bir jerinde
ǵáziyne jasırılǵan, dep aytısar edi. Álbette, ol
ǵáziyneni heshkim taba almadı, bálkim, heshkim
onı heshqashan izlemegen de shıǵar. Biraq, ǵá-
ziyne bar degen dańqı sebepli, sol jay tilsimlep
qoyılǵanday edi: ol óziniń júreginde qupıya
nárseni saqlar edi...
101
 – Awa, – dedim men, – máyli, jay bolsın, máy-
li, juldızlar yaki shólistan bolsın, olardaǵı eń ája-
yıp nárse – olardıń kózge kórinbeytuǵın tárepi...
– Seniń menen meniń Túlki dostımnıń pikiri-
ńizdiń bir jerden shıqqanına men quwanıshlı-
man, – dep maqulladı Kishkene shahzada.
Bunnan soń uyqılap qaldı. Men onı qolıma
alıp, arı qaray júristi dawam ettim.
Meniń kewlim alǵaw-dalǵaw edi. Men qolımda
názik ǵáziyneni alıp kiyatırǵanday edim. Hátte,
maǵan biziń Jerimizde bunnan názik hesh nárse
joqtay bolıp tuyıldı. Aydıń jaqtısında men onıń
aǵarıp ketken mańlayına, jabıwlı kirpiklerine,
samal tozǵıtıp atırǵan altınday shashlarına qaradım
hám ózime bılay der edim: bul tek qabıq.... Eń
baslısı – kózge kórinbeytuǵın ǵáziyne....
Onıń yarım ashılǵan erinleri kúlkiden silkinip
ketti, hám men ózime ayttım: Kishkene shahza-
dadaǵı eń tebirendirerlik nárse – bul onıń óziniń
gúline sadıqlıǵı edi, onda sáwlelengen rozanıń
obrazı, hátte, ol uyqılap atırǵanda da shıraqtıń
jalınınday bolıp nurlanar edi... Hám men sonı
túsindim, ol, hátte, kórinisinen de názigirek edi.
Shıraqlardı qásterlew kerek, samaldıń epkini olar-
dı óshirip qoyıwı múmkin...
Usılayınsha... men tańǵa jaqın qudıqtıń ústinen
shıqtım.
102
 XXV
– Adamlar tez júrer poezdlarda júredi, biraq,
olar endi ózleri de ne izlep júrgenlerin bilmey-
di, – dedi Kishkene shahzada. – Sonlıqtan, olar
tınım bilmeydi. Birese bir tárepke ózlerin uradı,
birese ekinshi tárepke... Sońınan qosıp qoydı:
– Bunıń barlıǵı biyhuwda...
Bizler kelgen qudıq Saxaradaǵı basqa qudıq-
larday emes edi. Ádette, bul shólistandaǵı qudıq
qumnıń ortasındaǵı shuqanaq boladı. Al, mınaw
bolsa haqıyqıy awıl qudıǵı edi. Biraq, kóz jeter
jerde el kórinbeydi, bul maǵan tústey halat edi.
– Hayran qalarlıq nárse eken, – dedim men
Kishkene shahzadaǵa, – bul jerde barlıq nárse
bar: shember de bar, shelek te bar, arqan da bar.
Ol mıyıq tarttı hám arqandı qozǵap, shemberdi
tawlay basladı. Shember samalsızlıqtan tat basqan
eski samal párriktey shıyqıldar edi.
– Esitip atırsań ba? – dedi Kishkene shahzada.
– Bizler qudıqtı oyattıq – ol qosıq aytıp atır...
Men onı sharshap qaladı dep qorqtım.
– Suwdı ózim tartayın, – dedim men oǵan, –
bul saǵan awırlıq etedi.
Men bir shelek suw tartıp shıǵardım hám
qudıqtıń tas ernegine abaylap qoydım. Shemberdiń
shıyqıldaǵan sestiniń qosıǵı ele qulaǵımda jańlap,
103
suw shelekte shaypalıp, onda quyash nurları oynar
edi.
– Meniń usı suwdan bir jutqım kelip tur, – dedi
Kishkene shahzada. – Men bir suwǵa qanıp ala-
yın...
Men onıń ne izlegenin túsindim!
Men shelekti onıń erinlerine apardım. Ol kózin
jumıp suw ishti. Bul dúnyadaǵı eń ájayıp zıyapat
sıyaqlı edi. Bul suw ápiwayı emes edi. Ol juldızlar
astındaǵı uzaq joldan, shemberdiń shıyqıldısınan,
meniń qolımnıń kúshinen tuwıldı. Ol júrekke
arnalǵan sawǵa sıyaqlı edi. Meniń kishkentay
gezimde, maǵan rojdestvo sawǵaları usılay nurla-
nıp turǵanday tuyılar edi: yolkadaǵı shıraqlardıń
jaqtısı, tún jarpındaǵı messa máhálindegi organ
muzıkası, miyrimli kúlkiler...
– Seniń planetańda, – dedi Kishkene shahzada,
– adamlar bir baǵda bes mıń roza ósiredi... biraq
izlegenin taba almaydı.
– Taba almaydı, – dep maqulladım men.
– Al, haqıyqatında olar izlegen nárseni bir dana
rozadan, bir jutım suwdan tabıw múmkin ǵoy...
– Awa, álbette, – dep maqulladım men.
Sonda Kishkene shahzada bılay dedi:
– Haqıyqatında mańlaydaǵı kózler hesh nárseni
kóre almaydı. Júrek penen izlew kerek.
Men de suw ishtim. Tınısım keńeygendey boldı.
Tań aldında qumlar palday altın túske enedi.
104
Bunnan men de baxıtlı edim. Qayǵırǵanday hesh
sebep joq edi.
– Sen wádeńdi orınlawıń kerek, – dedi Kish-
kene shahzada múlayimlik penen, qasıma kelip,
qumnıń ústine otırıp atırıp.
– Qanday wáde?
– Yadıńda ma, sen... meniń qozıma tumsıqqap
wáde ettiń.... Men gúlim ushın juwapkermen ǵoy.
Men qaltamnan salǵan súwretlerimdi shıǵar-
dım. Kishkene shahzada olardı kórip turıp, kúlip
jiberdi:
– Seniń salǵan baobablarıń kapustaǵa usaydı...
Al, men men bolsam baobabtı uqsatıp saldım,
dep gárdiyip júrmen-aw!
– Al, seniń túlkińniń qulaqları ... shaqqa
usaydı! Up-uzın etip salǵansań! – Ol jáne kúldi.
– Seniki durıs emes, dostım. Írasında men
súwret salıp bilmeymen, tek ǵana úlken jılandı
sırtınan hám ishinen soǵıp bilemen.
– Máyli, hesh gáp, – dep jubattı ol meni. –
Balalar usılay-ám túsinip aladı.
Men qozı ushın tumsıqqap salıp berdim.
Súwretti Kishkene shahzadanıń qolına uslatqan
waqtımda, júregim, negedur, zil tartıp ketti.
– Sen bir nárse oylap qoyıpsań, biraq, maǵan
aytpay tursań...
Ol maǵan juwap bermedi.
105
 – Bileseń be, – dedi ol azdan soń muńlı pi-
shinde, – erteń meniń sizlerdiń Jerińizge kelip
qalǵanıma bir jıl boladı.
Usını aytıp bolıp, ol irkilip qaldı. Sońınan qo-
sıp qoydı:
– Men usımanǵa jaqın jerge túsken edim. –
Birden júzi duw qızarıp ketti.
Negedur meniń kewlim tınıshsız edi. Sonda da
men onnan bılay dep soradım:
– Demek, bunnan bir hápte burın, sol kúni
azanda ekewimiz tanısqan gezde, sen qula dúzde
biyjón gezip júrmegen ekenseń ǵoy? Sen bayaǵı
túsken jerińe kelip pe ediń?
106
 Kishkene shahzada burınǵıdan beterirek qı-
zardı.
Al, men ekilenińkirep qosıp qoydım:
– Bálkim, sen bir jıl bolǵanı ushın kelgen shı-
ǵarsań?..
Ol jáne lalaptay qızarıp ketti. Meniń sorawlarıma
juwap bermedi, biraq, adamnıń qızarǵanı –
moyınlaǵanı ǵoy, solay emes pe?
– Men biytaqatlanıp turman... – dep sóz baslap
atır edim, ol meni toqtatıp tasladı:
– Sen jumısıńdı baslawıń kerek. Mashinańa
bar. Men seni usı jerde kútemen. Erteń keshte
kel....
Biraq men tınıshlana almadım. Onıń Túlki
tuwralı áńgimesin yadıma aldım... Birewdiń qo-
lına úyrenip qalsań, sońınan jılawǵa da tuwra
keledi.
XXVI
Qudıqtan sál arıda eski tas diywaldıń qaldıq-
ları saqlanǵan edi. Erteńine keshte jumıslarımdı
pitkerip, men sol jerge qaytıp keldim. Alıstan
Kishkene shahzadanıń diywaldıń erneginde ayaq-
ların salbıratıp otırǵanın kórdim. Sonıń arasında
onıń dawısın esittim:
– Sen umıtqansań, – der edi ol. – Ol waqıya
bul jerde bolmadı.
107
 Shaması, birew oǵan juwap berse kerek, sebebi,
ol jáne qarsılıq bildirdi:
– Awa, ol waqıya bir jıl burın boldı, tap usı
kúni, biraq basqa jerde...
Men tezirek adım attım. Biraq, diywaldıń
janında heshkimdi kórip hám esitip turǵan joq
edim. Usı waqıtta Kishkene shahzada birewge
jáne juwap berip atırǵanın esittim:
– Awa, álbette. Sen qumda meniń izlerimdi
tabasań. Onda sen kút. Búgin túnde men sol
jerge baraman.
Diywalǵa deyin jigirma adımday qalıp edi,
biraq, men ele heshkimdi kórmey atırman.
Azıraq únsizlikten soń Kishkene shahzada
bılay dep soradı:
108
 – Seniń záháriń jaqsı záhár me? Men kóp
qıynalıp qalmayman ba?
Men qalsha qatıp qaldım, júregim suwlap ketti,
biraq, men ele hesh nársege túsinbes edim.
– Endi kete ber, – dedi Kishkene shahzada. –
Men tómenge sekirejaqpan.
Men tómenge qarap edim, birden shorshınıp
kettim. Diywaldıń túbinde, basın Kishkene shah-
zadaǵa kekshiytip, sarı jılan oratılıp tur edi – bul
shaqsa, sol zamatı óltiretuǵın jılan edi.
Qaltamdaǵı tapanshamdı sıypalap, men jılanǵa
qaray juwırdım, biraq, meniń ayaq dawısımdı
esitip, jılan qumǵa sińip baratırǵan jılǵaday iyre-
leńlep, suwsıldap taslardıń arasında joǵalıp ketti.
Men diywalǵa juwırıp barıp, tómenge sekirgen
meniń Kishkene shahzadamdı qaqshıp aldım.
Onıń júzi qarday aǵarıp ketken edi.
– Sen ne oylap júrseń, qaraǵım! – dep qısh-
qırdım men. – Sen nege jılan menen sóylesip
atırsań?
Men onıń bárha moynında orawlı júretuǵın
altın sharfın sheship aldım. Shekelerine suw jaǵıp,
suw ishtirdim. Biraq, onnan basqa bir nárse so-
rawǵa batınbadım. Ol saldamanlı túrde maǵan
qaradı hám qolları menen moynımnan qushaqlap
aldı. Men onıń júreginiń jaralı qustay tıpırshılap
atırǵanın sezer edim. Ol:
109
 – Men seniń mashinańdı ońlay alǵanıńa quwa-
nıshlıman, – dedi. – Endi sen biymálel úyińe qay-
ta alasań...
– Meniń samolyottı ońlaǵanımdı sen qaydan
bileseń?
Men bunı oǵan ózim aytajaq edim: bul qan-
shelli ertektegidey bolıwına qaramastan, men
samolyottıń buzılǵan motorın ońlay alǵan edim!
Ol sorawıma tikkeley juwap bermedi, tek bılay
dedi:
– Men de búgin úyime qaytaman.
Sońınan muńlı ráwishte qosıp qoydı:
– Meniń jolım senikinen alısıraq... hám qıyı-
nıraq...
Bunıń barlıǵı tańlanarlıq jaǵday edi. Men
onı kirttay baladay etip qattı qushaqlap aldım,
hám maǵan ol qolımnan suwırılıp shıǵıp baratır-
ǵanday, onı qurdım tartıp baratırǵanday, men onı
uslap qalalmaytuǵınday bolıp tuyıldı.
Ol oyshań ráwishte alısqa kóz tigip qarar edi.
– Mende seniń qozıń qaladı. Sen qozı ushın
sandıq ta berdiń. Tumsıqqap ta berdiń...
Ol muńlı jımıydı.
Men uzaq kúttim. Ol áste ózine kelip atırǵan-
day edi.
– Sen qorqıp qalǵansań, qaraǵım...
Haqıyqatında men onı jańa qorqatuǵın halatta
kórdim ǵoy! Biraq ol áste kúlimsiredi:
110
 – Búgin keshte maǵan bunnan da qorqınıshlı
boladı...
Bir qaytarıp bolmaslıq báleniń gúmanı taǵı
meniń denemdi muzlatıp ótti. Írastan da, ırastan
da, qaytıp onıń shoq kúlkisin esite almayman ba?
Onıń shoq kúlkisi – meniń ushın shólistandaǵı
bulaq edi.
– Qaraǵım, men seniń kúlkińdi jáne esitkim
keledi...
Biraq ol bılay dedi:
– Búgin túnde bir jıl toladı. Meniń juldızım
bir jıl burın túsken jerimniń dál ústine keledi...
– Maǵan qara, qaraǵım, bunıń barlıǵı – jılan
da, juldız benen kórisiw de – mázi tús ǵoy, solay
emes pe?
Biraq ol juwap bermedi.
– Eń baslı nárseni kóz benen kóre almaysań...
– dedi ol.
– Awa, álbette...
– Bul gúl menen baylanıslı hádiyse sıyaqlı. Eger
alıs bir juldızda ósip turǵan gúldi súyseń, túnde
aspanǵa qaraw kerek. Barlıq juldızlar shaǵırayıp
turadı.
– Awa, álbette.
– Bul suw menen baylanıslı hádiyse sıyaqlı.
Sen maǵan suw ishkizgen waqıtta – suw muzıka
sıyaqlı edi, bul – shemberdiń hám arqannıń ses-
leri... Yadıńda ma? Júdá mazalı suw edi.
111
 – Awa, álbette.
– Túnde sen juldızlarǵa qaraysań. Meniń jul-
dızım júdá kishkene, men saǵan onı kórsete de
almayman. Bul da jaqsı. Seniń ushın ol kóp
juldızlardıń birewi boladı. Sonnan sen juldızlarǵa
qarawdı jaqsı kóretuǵın bolasań... Olar barlıǵı
seniń doslarıń boladı. Jáne... men saǵan bir nárse
sawǵa etemen...
Hám ol kúldi.
– Qaraǵım-aw, men seniń kúlgenińdi qanday
jaqsı kóremen!
– Mine, usı meniń saǵan sawǵam... bul suw
menen baylanıslı hádiysedey boladı...

– Qalayınsha?
– Hár adamnıń óziniń juldızları bar. Jolawshı-
larǵa olar jol kórsetedi. Basqalarǵa olar – jıltı-
112
raǵan shıraqlar. Alımlar ushın olar – sheshiw
kerek másele sıyaqlı. Men kórgen isbilermenge
olar – baylıq dáregi. Biraq, barlıq usı taqılettegi
adamlar ushın juldızlar meńirew – olarǵa hesh
nárse aytpaydı. Al, sende bolsa, pútkilley ayrıqsha
juldızlar boladı...
– Ol qalayınsha?
– Sen túnde aspanǵa qaraǵanıńda olardıń ara-
sında men jasaytuǵın hám kúlip júretuǵın juldız
boladı – hám sen barlıq juldızlar kúlisip atırǵan-
ların esiteseń. Seniń kúletuǵın juldızlarıń boladı!
Ol ózi de kúlip jiberdi.
– Hám sen jubanǵan waqtıńda (bárqulla
aqır-ayaǵında jubanasań) bir waqları meniń me-
nen tanıs bolǵanıńa quwanıshta bolasań. Sen
bárqulla meniń menen dos bolıp qalasań. Seniń
meniń menen birge kúlgiń keledi. Bir gezleri sen
aynanı ańqaytıp ashıp jibereseń hám janıń ráhát
tabadı... Sonda seniń doslarıń aspanǵa qarap
kúlip turǵanıńa hayran bolıp qaladı. Sonda sen
olarǵa aytasań: «Awa, awa, men bárha juldızlarǵa
qarap turıp kúlemen!» – deyseń! Sonda olar seni
aqıldan azǵan shıǵar, dep oylaydı. Mine, bizlerdiń
doslıǵımızdan usınday hádiyse kelip shıǵadı...
Ol jáne kúldi.
– Men saǵan juldızlardıń ornına bir halqa
kúletuǵın qońırawlardı sawǵa etkendeymen...
8–Kishkene shahzada 113
 Ol jáne kúldi. Sońınan júzine saldamanlıq
endi.
– Bileseń be... búgin túnde... sen, jaqsısı,
kelmey-aq qoy.
– Men seni jalǵız qaldırmayman.
– Saǵan men awırsınıp atırǵanday bolıp kóriner-
men... hátte, ólip baratırǵanday bolıp kórinermen.
Onday boladı. Biraq, sen kelmey-aq qoy, kerek
emes.
– Men seni jalǵız qaldırmayman.
Ol bir nárse menen alaǵada edi.
– Bileseń be... bul jılan sebepli. Ol seni shaǵıp
alsa... Jılanlar – jawız maqluqlar. Olar shaqqanına
ház etedi.
– Men seni jalǵız qaldırmayman.
Ol birden tınıshlandı.
– Íras, eki adamǵa onıń záhári jetpeydi...
114
 Sol máhálde men onıń qasımnan qalay ketip
qalǵanın bayqamay qaldım. Ol ses-semirsiz joǵalıp
ketti.
Men onıń izinen quwıp jetkenimde, ol isenimli,
shalt qádemler menen júrip barar edi.
– He, senbiseń... – dedi ol bolǵanı.
Ol birden meniń qolımnan uslap aldı. Ol dım
tınıshsızlanǵan halda edi.
– Sen biykar meniń menen kiyatırsań. Saǵan
maǵan qaraw awır boladı. Saǵan men ólip baratır-
ǵanday bolıp kórinemen, biraq, bul olay emes...
Men úndemedim.
– Bileseń be... bul júdá alıs. Meniń denem dım
awır. Men onı alıp kete almayman.
Men úndemedim.
– Bul haqıyqatında eski qabıǵıńdı sıyırıp tasla-
ǵanday bir halat. Bul jerde matam tutatuǵın hesh-
teńe joq...
Ol negedur sırnıǵıp qaldı. Báribir ol jáne bir
márte ǵayratlandı:
– Bileseń be, bul júdá ájayıp boladı. Men de
juldızlarǵa qarayman. Hám barlıq juldızlar shem-
beri shıyqıldaǵan eski qudıqlarday boladı. Hár-
qaysısı maǵan óz suwın usınadı...
Men úndemedim.
– Oylap kór, qanday tamasha! Seniń bes júz
million qońırawıń boladı, al meniń bes júz
million bulaǵım boladı...
115
 Usı jerde ol da únsiz qaldı, sebebi, ol jılap atır
edi...
– Mine, bizler jetip keldik. Endi maǵan sensiz
bir qádem atıwǵa imkan ber.
Ol qumǵa otırıp aldı, sebebi, qorqınıshtan qal-
shıldap tur edi.

Sońınan ol ayttı:
– Bileseń be... meniń rozam... men onıń ushın
juwapkermen. Al, ol bolsa sonday qorǵanıshsız!
Onıń ústine ol sonday aq kókirek. Onıń tek ǵana
tórt ilánázik tikenegi bar, onnan basqa dúnyadan
qorǵanatuǵın qalqanı joq...
Men de qumǵa otırdım, sebebi, ayaqlarımda
dimar qalmaǵan edi. Ol bılay dedi:
– Mine... usı bolǵanı...
116
 Ol bir zaman eglenip, ornınan turdı. Sóytip,
bir qádem attı. Men háreketsiz sileyip tur edim.
Onıń ayaqlarınıń astınan jasıl jasın jılt etip
ótip ketkendey boldı. Bir dem ol qozǵalmay qaldı.
Úni shıqpadı. Sońınan – aǵash qulap atırǵanday
bolıp áste quladı. Bul esitiler-esitilmes sesti qum
jutıp qoydı.
XXVII
Mine, aradan altı jıl ótti... Men bul tuwralı ele
heshkimge aytqan joq edim. Men qaytıp kelge-
nimde, joldaslarım meniń tiri hám saw ekenimdi
kórip quwandı. Men qapa edim, biraq doslarıma:
– Táshwishlenbeń, bul meniń sharshaǵanım-
nan... – dedim.
Sońınan áste-aqırın men jubana basladım. Ál-
bette... pútkilley emes. Biraq, men bilemen, ol
óziniń planetasına oraldı, aqırı, tań atqan waqıtta
qumda men onıń denesin tappadım. Onıń denesi
júdá bir awır emes edi. Endi túnlerde juldızlardı
tıńlawdı súyemen. Bes júz million qońırawlar sıń-
ǵırlap atırǵan sıyaqlı...
Meni bir nárse qıynaydı: Men onıń qozısı-
na tumsıqqap soqqan waqıtta, oǵan ildiretuǵın
qayıs soǵıwdı umıtıppan. Kishkene shahzada endi
tumsıqqaptı qozınıń basına kiydire almaydı. Usı-
ǵan ókinip otırıp: «Onıń planetasında ne bolıp
117
atır eken? Qozı rozanı jep qoymadı ma eken?» –
dep oylayman.
Geyde men ózime aytaman: «Joq, olay bol-
maǵan shıǵar. Kishkene shahzada rozasın túnde
shiyshe qalpaq penen bastırıp qoyadı ǵoy hám
qozısın kózinen tasa qılmaydı...»
Eger, usılay bolsa, men baxıtlıman. Sonda
barlıq juldızlar áste kúlisedi.
Biraq, jáne oylayman: «Adam geyde alaǵada
bolıp qaladı ǵoy... Sonda jaman hádiyse júz be-
riwi itimaldan qashıq emes! Eger ol bir kúni keshte
rozanı shiyshe qalpaq penen bastırıp jatıwdı umıt-
sa yamasa qozı túnde bildirmey bosanıp ketse...»
Onda barlıq qońırawlar jılasadı...
Bunıń barlıǵı sırlı hám aqıl uǵras kelmeytuǵın
halatlar.
Kishkene shahzadanı súyip qalǵan sizlerge hám
maǵan bul biypárwa bolarlıq hal emes: Álemniń
bizler kórmegen qay bir námálim múyeshinde
bir qozı bizlerge biytanıs rozanı jep qoysa, onda
pútkil dúnya bizler ushın basqasha tús aladı.
Aspanǵa qarań. Endi ózlerińizden sorań: Sol
roza aman ba eken ya ol endi joq pa eken? Onı
qozı jep qoymadı ma eken? Usınıń anıǵına jetseńiz
– átirapıńızdaǵı ómirdiń mazmunı ózgeredi...
Hesh waqıttta heshbir eresek adam bunıń qan-
shelli áhmiyetli ekenligin túsinbeydi!
118
 Bul menińshe dúnyadaǵı eń sulıw hám eń qay-
ǵılı orın. Shólistannıń usı múyeshiniń súwretin al-
dınǵı bette de salıp edim, biraq, sizler onı jaqsılap
kórip alıwıńız ushın jáne bir mártebe saldım. Usı
jerde Kishkene shahzada Jerde birinshi márte
payda boldı, al, sońınan ǵayıp bolıp ketti.
Eger de bir waqıtları Afrikaǵa, shólistanǵa ba-
rıp qalsańız, sol jerdi jazdırmay tanıw ushın, usı
súwretti jaqsılap kórip alıń. Eger usı jerden ótseńiz,
sizlerden jalbarınıp sorayman, asıqpań, usı juldız-
dıń astında azıraq irkiliń. Sol waqıtta bir altın
shashlı bala qasıńızǵa kelse, eger ol shaqalaqlap
kúlse hám siziń sorawlarıńızǵa juwap bermese,
sonda sizler, álbette, onıń kim ekenligin túsinesiz.
Sol waqıtta, jalbarınıp soranaman! – Meniń qayǵılı
kewlimdi jubatıwdı umıtpań. Onıń qaytıp kelgenin
maǵan tezirek, zinhar! – jazıp jiberiń.
119
 ANTUAN DE SENT-EKZYUPERI –
«KISHKENE SHAHZADA» FILOSOFIYALÍQ
ERTEGINIŃ DÓRETIWSHISI

Antuan de Sent-Ekzyuperi (1900–1944) – belgili

francuz jazıwshısı hám professional ushıwshısı.
Bolajaq jazıwshı Franciyanıń Lion qalasında
aristokratlıq shańaraqta tuwıldı. Yaǵnıy, bul shańa-
raq aǵzaları vikont – graf degen titulǵa iye bol-
ǵan. Ata-anası dvoryanlar bolıwına qaramastan,
qarapayım turmıs keshirgen. Ákesi qamsızlandırıw
agenti bolıp islegen.
Antuannıń eki ájapası, inisi hám qarındası
bolǵan.
Antuannıń tórt jasında ákesi qaytıs boldı.
Bunnan soń balalardıń kún kórisi, bilim alıwı hám
tárbiyası bir anasınıń moynına tústi. Bardamlı
tuwǵan-tuwısqanları jesir hayalǵa balaların mate-
riallıq jaqtan támiyinlewde járdem berip turdı.
Antuan Franciyada hám Shveycariyada bir
qatar mektep, kolledj hám liceylerde oqıdı.
1921-jılı armiya qatarına shaqırıldı hám xız-
met dawamında dáslep grajdanlıq, sońınan áske-
riy ushıwshı qánigeliklerin iyeledi. 1923-jılı yanvar
ayında avia apatqa ushırap, bastan zaqımlanıp,
armiyadan bosanadı. Parijge kelip ornalasıp, áde-
biy shınıǵıwlar menen shuǵıllanıp baslaydı.
120
 1926-jıldan baslap Franciyadan Afrikanıń arqa
jaǵalawına pochta tasıytuǵın aviakompaniyada
ushıwshı bolıp jumıs islep basladı.
Usı jumısında júrip dáslepki shıǵarması –
«Qubla pochta jolı» romanın jazdı. Roman 1929-
jılı járiyalandı.
Bunnan soń Qubla Amerikada jumıs isledi hám
1930-jılı Argentinada «Túngi párwaz» romanın
jazdı. Bul roman 1931-jılı járiyalandı.
Ushıwshılıq penen birge ol bir qatar francuz
gazetalarınıń xabarshısı sıpatında materiallar jazar
edi.
Jazıwshı hám ushıwshı Qubla Amerikada
bolǵan dáwirinde Salvador mámleketiniń puqarası
Konsuelo Sunsin menen tanısadı.
1931-jılı Sent-Ekzyuperi Parijge keledi hám
Franciya-Afrika pochta liniyasında ushıwshı bo-
lıp isley baslaydı. Usı jerde ol Konsuelo Sunsin
menen turmıs quradı.
Jazıwshı 1938-jılı AQSHta Nyu-York qalasın-
da «Insanlar planetası» atlı ómirbayanlıq esseler
jıynaǵı ústinde jumıs basladı. Usı jılı fevral ayında
Nyu-York – Otlı jer marshrutı boyınsha ushıw
waqtında Gvatemalada awır avariyaǵa ushırap,
dáslep Nyu-Yorkta, sońınan Franciyada emlendi.

121
 Sent-Ekzyuperi óz shıǵarmaları ushın birqansha
ádebiy sıylıqlar hám Franciyanıń Áskeriy atanaǵı
ordenine iye boldı.
1939-jıldıń 4-sentyabrinde, Franciya óz jerine
basıp kirgen Germaniyaǵa qarsı urıs járiyalaǵan
kúnniń erteńine Sent-Ekzyuperi áskeriy ushıwshı
bolıp ornalastı. Dosları onıń bul qáwipli iske barı-
wına zárúrlik joqlıǵın, elde mıń-mıńlap áskeriy
ushıwshılardı tayarlaw imkaniyatı barlıǵın, al,
onıń jazıwshı hám jurnalist sıpatında Franciyaǵa
kóbirek payda keltiretuǵının aytsa da, ol dushpan
menen hawada gúresiw niyetinen qaytpadı.
«Men bul urısta qatnasıwım kerek. Men súygen
nárselerdiń barlıǵı qáwip astında turıptı. Eger
Provansta toǵay janıp atırsa, el azamatları barlıǵı
qollarına bel, shelek alıp, órtti sóndiriwge shıǵadı.
Men dushpanǵa qarsı gúresiwim kerek, bul iske
meni watanıma muhabbat hám ishki isenimim
jollaydı. Men bul gúreste shette biypárwa qarap
tura almayman», – dep jazǵan edi ol 1939-jıldıń
noyabr ayında jazǵan xatlarınıń birinde.
1941-jıldıń iyuninde Franciya Germaniya me-
nen urısta jeńiliske ushıraǵannan soń, ol eldiń
okkupaciyalanbaǵan bólegine kóship ótti. Sońınan
AQSHqa ketti. Ol Nyu-Yorkta jasap, usı jerde
1942-jılı ataqlı «Kishkene shahzada» shıǵarmasın

122
jazdı. Kelesi jılı bul shıǵarma francuz hám inglis
tillerinde avtordıń óz illyustraciyaları menen
basılıp shıqtı. Sońınan Franciyada bul ertek 1946-
jılı járiyalandı.
Sent-Ekzyuperi 1943-jıldan baslap Germaniyaǵa
qarsı gúresip atırǵan «Sawashtaǵı Franciya»
Áskeriy-Hawa Kúshleri quramına kiredi.
1944-jıldıń 31-iyulı kúni Antuan de Sent-
Ekzyuperi Sandiniya atawında jaylasqan áskeriy
aerodromnan barlaw tapsırması menen AQSHta
islep shıǵarılǵan «Laytning» samolyotında ushıp
ketedi hám bul reysten qaytıp oralmaydı.
Sońınan XX ásirdiń aqırı – XXI ásirdiń basında
Sent-Ekzyuperidiń samolyotı Marsel qalasına jaqın
jerde teńiz ústinde apatqa ushıraǵanı anıqlandı
– sol jerde oǵan tiyisli óziniń hám hayalınıń
atları, onıń kitapları shıǵatuǵın baspanıń ataması
jazılǵan braslet tabıldı. Sońınan teńiz túbinen
ol ushqan bolıwı itimal samolyottıń qaldıqları
shıǵarıp alındı.
Qánigeler usı tabılmalar tiykarında samolyot
texnikalıq jaqtan nasazlıǵı sebepli teńizge qulaǵan
bolıwı múmkin, dep shamalaydı.
Jazıwshınıń bul izsiz joǵalıwınan soń onıń ta-
mamlanbaǵan shıǵarması – «Qorǵan» romanı jarıq
kórdi.

123
 Antuan de Sent-Ekzyuperidiń barlıq shıǵarma-
larınıń ortaq ideyası – insan qádiriyatları, yaǵnıy
insan táǵdiriniń mazmunı. Jazıwshı oqıwshıların
ózinde insanıylıq mazmundı saqlap jasawǵa sha-
qıradı.
Álbette, Sent-Ekzyuperidiń eń ataqlı shıǵarması
– bul «Kishkene shahzada» bolıp tabıladı.
«Kishkene shahzada» janrlıq jaǵınan ertek-
povest, filosofiyalıq ertek yaki ráwiyat sıpatında
qaraladı. Ertek hám ráwiyat – bul awızeki ádebiyat-
tıń eski janrları bolıp, insandı durıs jasawǵa úyre-
tedi, onda jaqsılıq hám ádilliktiń jeńip shıǵıwına
isenimdi tárbiyalaydı. Bul shıǵarmada da ertek-
lik fabula hám toqımanıń tiykarında real turmıs
shınlıǵı, insanlar arasında óz ara múnásibetler
berilgen.
«Kishkene shahzada» haqıyqatında da erteklik
belgilerge iye: qaharmannıń fantastikalıq sayaxatı,
erteklik personajlar – Túlki, Jılan, Roza. Sonı da
aytıw kerek, bul ertektiń barlıq qaharmanlarınıń
prototipleri bar. Kishkene shahzada – bul
jazıwshınıń ómirbayanlıq obrazı. Kishkene
shahzada súyetuǵın Roza – bul onıń sulıw, biraq
minezi shep, sharbaya hayalı latinamerikalı nashar
Konsuelo. Túlki – Antuannıń jaqın doslarınıń biri
Silviya Reynxardt, bul hayal Antuanǵa ómiriniń
qıyın paytlarında járdemlesip turǵan.
124
 Usı erteklik syujet arqalı jazıwshı adamlar
jámiyetiniń ádep-ikramlılıq mashqalaların she-
shedi.
Folklorlıq qıyalıy erteklerde shahzada yar hám
baxıt izlep jer sharlaydı.
Jazıwshı folklorlıq úlgini paydalanıp, filoso-
fiyalıq ertek dóretti – bunda ol jaqsılıq hám
jamanlıq, ómir hám ólim, muhabbat hám gózzal-
lıq, doslıq hám jekkelik, shaxs hám alamannıń
óz ara múnásibetleri máselelerin alıp qaraydı,
ulıwma insan barlıǵın belgileytuǵın mashqala-
lardı allegoriyalıq, metaforalıq obrazlar arqalı
ashıp beredi.
Máselen, baobablar – jer betindegi jamanlıqtıń
tımsalı. Bul adamlar tábiyatındaǵı jámiyet júwen-
lemegen pás qásiyetlerdiń kórinisi.
Úlkenler menen balalardıń arasındaǵı konflikttiń
tiykarı – bazıbir úlkenlerdiń bala gezindegi júrek
tazalıǵın joytıp alıwında. Olar júrek shaqırıǵın
esitpeydi, nápsi qulına aynalıp qalǵan, olar shaxs
bolıwǵa umtılmaydı.
Olarǵa qarama-qarsı, Kishkene shahzada bala
bolıwına qaramastan, dúnyanı eresekler adam-
lardan góre ótkirirek hám ziyregirek – júrek kózi
menen kóredi.
Bul jerde forma hám mazmunnıń óz ara
múnásibeti bar. Tek júrek kózi menen kórip
125
súygen nárseń ǵana shın mánisindegi qádiriyat.
Oǵan uqsaǵan, biraq seniń muhabbatıńdı qozǵay
almaǵan mıńlaǵan gúllerdiń arasında sen súygen
gúldiń ornı bir basqa.
Kishkene shahzada – óz ómiriniń hám átira-
pındaǵı turmıstıń mazmunın túsiniwge umtılǵan
shaxstıń obrazı.
Shólistan – bul insan ruwxıyatınıń tımsalı.
Shólistannıń qoynında bir túpkirlerde bulaqlar
jasırınıp atır – olardı tek júrek kózi menen
kóriwge boladı. Insan da óz ruwxıyatına súńgiy
alsa ǵana ol jerden hinji-marjanlardı – haqıyqıy
qádiriyatlardı tawıp, júzege shıǵara aladı.
Haqıyqıy qádiriyatlar júrek kózi menen tań-
lanadı.
Kishkene shahzada jolında ushıratqan (shıraq-
shıdan tısqarı) personajlar turmıs biylep ketken,
yaǵnıy payda hám mártebeniń izinen quwıp,
jalǵan qádiriyatlar menen jasap atırǵan adamlar.
Olar, hátte, erteklerdegi jawız kúshlerden –
jalmawızlardan hám áydarhalardan da qorqı-
nıshlı hám zıyanlı. Olar óz átirapındaǵı ómirdi
pataslaydı.
Kishkene shahzadanıń sayaxat etken planeta-
larındaǵı ol súyip qalǵan adam – bul shıraqshı.
Ol – insannıń óziniń hám basqalardıń táǵdiri
ushın juwapkershiliginiń úlgisi.
126
 «Kishkene shahzada» povesti dúnya ádebiya-
tındaǵı kishkeneler ushın da, úlkenler ushın da
birdey áhmiyetli ádebiy shıǵarmalardıń biri. Kóp
ǵana adamlar bul balalıǵında oqıǵan shıǵarmasın
eresek dáwirinde de qaytalap oqıp, onnan burın
sezbegen tereń mánilerdi ashadı.
Bul – danalıq hám insanıylıq ertegi. Bul ertek-
tiń dóretiwshisi shayır hám filosof.
Antuan de Sent-Ekzyuperidiń «Kishkene shah-
zada» shıǵarması dúnyadaǵı eń kóp tillerge awda-
rılǵan hám kóp nusqada taralǵan shıǵarmalardıń
biri. Ertek dúnyanıń 300 den aslam tilleri hám
dialektlerine awdarılǵan.
Mine, endi qaraqalpaq oqıwshıları da bul ájayıp
shıǵarmanı óz ana tilinde oqıw imkaniyatına iye
bolıp otır.

Awdarmashı Gúlnara Ibragimova

127
 ANTUAN DE SENT-EKZYUPERI

KISHKENE SHAHZADA
Povest

«Bilim» baspası
Nókis — 2021

Awdarmashı G. Ibragimova
Redaktorı Z. Oserbaeva
Kórk. redaktorı I. Serjanov
Operator N. Saukieva

Licenziya: Al № 108, berilgen waqtı 2008-jıl 15-iyul.

Original-maketten basıwǵa ruqsat etilgen waqtı 12.07.2021.
Formatı 60x84 1/16 Tip «Times KRKP». Ofset usılında basıldı.
Kólemi 8,0 b.t. 7,44 shártli b.t. 8,5 esap b.t. Nusqası 2125 dana.
Buyırtpa №

Qaraqalpaqstan Respublikası Málimleme hám ǵalaba

kommunikaciyalar basqarması «Bilim» baspası.
230103. Nókis qalası, Islam Karimov gúzarı 111.
Elektron mánzil: bilim.baspa.@bk.ru

JSHJ «NISO POLIGRAF»ında basıp shıǵarıldı. Tashkent oblastı,

Orta Chirchiq rayonı, «Oq ota» KFY, p.
Mashal, Markaz kóshesi, 1.