1.

OSNOVE FLUIDA

1.1. Osnovni pojmovi

1.1.1. Definicija fluida

Riječ fluid je latinskog porijekla (fluere-teći, strujati). Svijet (čovjek i njegovo okruženje)
prepun je pojava tečenja ili strujanja fluida. Teku rijeke, struji vazduh. Neprestana su morska i
atmosferska strujanja. Teče krv u venama i arterijama. Voda i vazduh uslov su opstanka živih
organizama.

Osnovna agregatna stanja materija su: čvrsto, tečno i gasovito, od kojih posljednja dva
predstavljaju fluidno stanje. Prema molekularnoj teoriji, manifestacija nabrojanih stanja je
posljedica pokretljivosti i međusobne udaljenosti molekula. U čvrstom tijelu molekule su
povezane u kristalnu rešetku i jedino moguće kretanje je oscilovanje i malo pomjeranje atoma
unutar kristalne strukture. Fluidi nemaju određenu kristalnu strukturu i molekule su znatno
pokretljivije, nalaze se na većem rastojanju i međusobno se sudaraju, a atomi osciluju unutar
molekula. Molekule gasa su na znatno većem rastojanju nego molekule tečnosti. To omogućuje
lakšu ekspanziju ili kompresiju gasova pod dejstvom pritiska. Ako spoljašnji pritisak teži nuli,
gas teži da zauzme beskonačno veliku zapreminu.

U skladu sa molekularnom strukturom čvrsta tijela su kompaktna i relativno teško

mijenjaju oblik i zapreminu, dok se tečnosti i gasovi prilagođavaju granicama, kroz odnosno oko
kojih struje. Gasovi potpuno ispunjavaju raspoloživi prostor. Kod tečnosti, međumolekularne
kohezione (privlačne) sile su velike, i gustina i zapremina se malo mijenjaju sa promjenom
pritiska, ali oblik zapremine može biti različit. Između tečnosti i gasa formira se slobodna
površina tečnosti. Zagrijavanjem tečnosti, na određenom pritisku i temperaturi, nastaje parno
stanje, a daljim zagrijavanjem nastaje gasovito stanje. Para je tehnički izraz za gasovito stanje
materije čija je temperatura neznatno viša od temperature ključanja na istom pritisku. Visoko
zagrijana para u odnosu na temperaturu ključanja naziva se gas.

Privlačne sile molekula u čvrstom tijelu su mnogo veće nego kod fluida. Istezanje,
kopresija ili smicanje čvrstog tijela dovodi do elastične deformacije, a zatim ako naponi pređu
granicu elastičnosti, do stalne deformacije ili do loma. Fluid posjeduje elastične osobine samo
pod dejstvom kompresije.

Tečnosti i gasovi su tijela različitih agregatnih stanja sa velikim razlikama i gustinama

(npr. gustoća vode približno je 1000 puta veća od gustoće vazduha). Posljedica je velika
stišljivost gasova u odnosu na stišljivost tečnosti. Gasovi pod dejstvom normalnih napona
pritiska trpe izrazito veliku zapreminsku deformaciju-stišljivost, dok je kod tečnosti stišljivost
vrlo mala. Bez obzira na ove velike razlike u stišljivosti, tečnosti i gasovi imaju niz zajedničkih
osobina koje ih svrstavaju pod zajednički naziv-fluidi.

Za razliku od čvrstih-elastičnih i plastičnih tijela, fluidi praktično ne pružaju nikakav

otpor naponima zatezanja. Oni se i pri najmanjem dejstvu smičućih sila deformišu-teku i ne
mogu biti izloženi naponima smicanja bez tečenja. Ovu osobinu imaju i tečnosti i gasovi pa se
radi toga nazivaju zajedničkim imenom-fluidi.

Dakle, precizna definicija fluida glasi:

Fluid je materija koja se kontinualno deformiše i pri najmanjem dejstvu smičućih

(tangencijalnih) napona.

Čvrsta ellastična tijela imaju određenu konačnu deformaciju pod dejstvom određenog
smičućeg napona. Ako se ukloni dejstvo smičućeg napona čvrsto elastično tijelo ponovo zauzima
prvobitni položaj. Čvrsto tijelo se ne deformiše kontinualno jer unutrašnji napon postaje jednak
spoljašnjem. Fluidi se kontinualno deformišu pod dejstvom tangencijalnih napona toliko dugo
koliko su izloženi naponu. Po prestanku dejstva tangencijalnih napona fluid se ne vraća u
prvobitni položaj. Definicija fluida ističe tečenje kao njegovu osnovnu osobinu. To znači da fluid
teče kad je podvrgnut tangencijalnom naponu i obrnuto, ako su prisutni tangencijalni naponi
fluid teče. Ako fluid ne teče (miruje) nema ni tangencijalnih napona, pa je napon kompresije,
odnosno pritisak jedini napon u mirujućem fluidu.

1.1.2. Veze napona i deformacija

Fluidi kao i čvrsta (elastična ili plastična) tijela su deformabilni. Kod čvrstih tijela mjera
deformabilnosti je razlika konačnih stanja (veličine i oblika) usljed naprezanja u tijelu. Za čvrsta
tijela definišu se dilatacija-linearna deformacija i klizanje-ugaona deformacija za elastična tijela,
ako intenzitet sile ne prelazi vrijednosti na granici elastičnosti, važe linearne veze napona i
deformacija i to:

a) σ =E ∙ ε (1)

σ −¿ normalni napon,

E−¿ modul elastičnosti,

ε −¿ linearna deformacija.

Izraz (1) predstavlja Hukov zakon.

b) τ =G∙ γ (2)

τ −¿ tangencijalni napon,
 G−¿ modul klizanja,

γ −¿ ugaona deformacija.

Modul elastičnosti E i modul klizanja G su fizičke osobine elastičnog materijala koje

predstavljaju unutrašnji otpor linearnoj, odnosno ugaonoj deformaciji.

Za formulisanje zakona unutrašnjeg otpora deformisanju fluida, analogno Hukovom

zakonu (1) za elastična tijela, analizirano je ponašanje ekvivalentnog fluidnog elementa pod
dejstvom tangencijalnih sila. Neka je prostor između nepokretne i pokretne ploče visine h , (Sl.
1a) ispunjen fluidom. Usljed dejstva adhezionih sila dolazi do ˝lijepljenja˝ fluida za ploče. Ako u
F
ravni pokretne ploče, površine A, djeluje sila F (Sl. 1b), generiše se tangencijalni napon τ = .
A
Nakon relativno kratkotrajnog ubrzavanja pokretna ploča ima brzinu U. Fluid u dodiru sa
nepokretnom pločom ima brzinu u=0 , a u dodiru sa pokretnom pločom u=U. Izabrana
zapremina fluida između ploča trpi ugaono deformisanje. Svi susjedni slojevi fluida imaju isto
međusobno pomjeranje (linearan raspored brzine u).

Sl.1.1 Deformacija fluidnog elementa

Eksperimentalno je utvrđeno da je brzina ploče U proporcionalna sili F , visini h, a

obrnuto proporcionalna površini A, tj.

F∙h
U≅ (3)
A

odnosno, tangencijalni napon je

F U
τ= ≅ (4)
A h
 Fluidni element ABCD koji je u trenutku t=0 imao pravougaoni oblik (Sl. 1a), nakon
vremena δt poprima romboidni oblik A’B’C’D’ (Sl. 1b). Deformacija elementa je posljedica
činjenice da se fluid u ravni AB kreće većom brzinom od fluida u ravni CD. Razlika u pređenim
putevima je

δx=( u+δu ) δt−uδt =δuδt (5)

Za male uglove δβ , važi

δx=δyδβ (6)

Izjednačavanjem (5) i (6) slijedi

δu δβ
= (7)
δy δt

ili u infinitezimalnom obliku

du dβ
= (8)
dy dt

Za linearni raspored brzina u fluidnom sloju slijedi

du U
= (9)
dy h

Iz (4), (9) i (8) slijedi

du dβ
τ≅ = (10)
dy dt

Veličina tangencijanog napona proporcionalna je brzini normalno na pravac kretanja fluida,

odnosno brzini ugaone deformacije.

Uvodeći koeficijent proporcionalnosti μ , slijedi

du
τ =μ (11)
dy

Izraz (11) predstavlja Njutnov zakon unutrašnjeg (viskoznog) otpora kretanju fluida.

Koeficijent μ predstavlja mjeru unutrašnjeg trenja fluida, a dolazi do izražaja kao otpor
tečenju- smicanju jednog sloja fluida u odnosu na drugi. To je fizička osobina fluida i zavisi od
njegovog termodinamičkog stanja.

Dimenzija koeficijenta [ μ ] =F L−2, a jedinica { μ }=Ns /m2 (Pas).

1.1.3 Podjela fluida

U zavisnosti od karaktera dinamičkog koeficijenta viskoziteta μ, fluidi se dijele na:

- idealne fluide ( μ=0),

- Njutnove fluide ( μ=const . ),
- Nenjutnove fluide ( μ ≠ const .).

Fluidi koji zadovoljavaju jednakost (11), za μ=const . nazivaju se Njutnovi fluidi (voda,
vazduh,...), a ako je μ ≠ const . nazivaju se Nenjutnovi fluidi.

du
Veza između tangencijalnog napona i gradijenta brzine, τ =f ( ) naziva se kriva tečenja
dy
materijala. Na Sl. 2 prikazane su krive tečenja za razne materijale.

Sl.1.2 Krive tečenja za razne materijale

Oznake na Sl. 2 su:

i- idealan (savršen, neviskozni) fluid, μ=0, koji za ma kakvo ugaono deformisanje ne pruža
nikakav otpor deformaciji (u literaturi poznat kao Paskalov fluid),,
e- elastična tijela (za τ < τ e ) po definiciji ne trpe nikakve trajne deformacije (Hukov materijal),

p- plastični materijali zahtijevaju neki početni napon τ e prije početka deformisanja (Sen
Venanov materijal),

pp- pseudoplastični fluidi (krv, želatin, mlijeko, neki proteini i dr.) ne zahtijevaju početni napon i
imaju negativan gradijent porasta τ sa brzinom deformacije.

d- dilutantni fluidi (rastvor sa visokim koncentracijama čvrste materije, vlažan pijesak, sirup,...).
Imaju pozitivan gradijent porasta τ sa brzinom deformacije.

n- Njutnovi (viskozni) fluidi predstavljeni su pravcem kroz ishodište koordinatnog sistema pod
nagibom μ (gasovi i rijetke tečnosti-voda, benzin).

1.2. Mehanika fluida kao naučna disciplina i njen razvoj

Mehanika fluida je dio fizike u kojem se proučavaju stanja mirovanja ili kretanja fluida.
Cilj proučavanja je određivanje veličina koje definišu stanje fluida i interakciju između fluida i
okolnih tijela.

Rezultati istraživanja u mehanici fluida koriste se u svim važnijim naučnim disciplinama

(mašinstvu, elektrotehnici, građevinarstvu, poljoprivredi, medicini, biologiji i dr.).

Neke osobine, ponašanje i korišćenje fluida poznati su još od praistorije. Npr. kanali za
navodnjavanje u Kini (5000 god. p. n. e.), Indiji, Egiptu, zatim brodovi, vjetrenjače i mlinovi
korišćeni su još u stara vremena. Iz tog vremena potiču Arhimedove teze o ˝tijelima koja plivaju˝
(Archimedes, 287.-212. p. n. e.).

Do 16. vijeka nema tragova proračuna koji prethode izgradnji takvih objekata. Od
vremena Renesanse (XV vijek) započinju prvi radovi o proučavanju strujanja fluida,

(Leonardo da Vinci (da Vinči), 1452.-1519., I),

(Galileo Galilei (Galilej), 1564.-1642., I).

Temelje proučavanju strujanja fluida postavili su:

( E. Torriceli (Toričeli), 1608.-1647., I ),

( B. Pascal (Paskal), 1623.-1662., F ),

( T. Newton (Njutn), 1643.-1727. GB ),

( D. Bernoulli (Bernuli), 1700.-1782. , CH ),

 ( L. Euler (Ojler), 1707.-1783., CH ),

( J. D'Alambert (Dalamber), 1717.-1783., F ),

( J.L. Lagrange (Lagranž), 1736.-1813., F ).

Njihove teorije potvrđene su, za današnja shvatanja, grubim eksperimentima, ali u

mnogim slučajevima teorija nije davala upotrebljive rezultate u praksi. Pri tome korišćene su
razne pretpostavke, kao npr. neviskoznost i nestišljivost fluida i slično. Međutim, čak i tako
pojednostavljene jednačine bile su komplikovane i neprimjenljive za rješavanje većeg broja
praktičnih problema. Zato su paralelno, ili potpuno odvojeno vršena ekperimentalna istraživanja
pojedinih fenomena vezanih za praksu, npr. radovi autora:

(H. Pitot (Pito), 1695.-1771., F),

(A. de Chezy (de Šezi), 1718.-1798., F)

(J. C. Borda, 1773.-1799., F)

(G. B. Venturi, 1746.-1822., I)

(H. Darci (Darsi), 1803.-1858., F)

Rezultati eksperimentalnih istraživanja uglavnom su dati u tabelama, dijagramima ili

empirijskim formulama za osrednjene efekte tečenja (strujanja) fluida, a veoma rijetko za
detaljnu kvantitativnu sliku tečenja fluida. Primjena ovih rezultata ograničena je na iste uslove
kao i za eksperimentalno dobijene zavisnosti.

Mehanika fluida obuhvata dvije discipline proučavanja tečenja (strujanja) fluida:

teorijsku hidromehaniku i hidrauliku.

U teorijskoj hidromehanici kretanje fluida opisano je matematičkim jednačinama, ali za

njihovo rješavanje često su korišćene pretpostavke koje zanemaruju bitne fizičke efekte, pa su
dobijeni rezultati inženjerski neprihvatljivi (npr. zanemarivanje viskoznosti). Hidraulika je
razvijena prvenstveno kao eksperimentalna nauka (sinonimi-nauka o koeficijentima) koja je
rješavala određene probleme kretanja fluida za praktične svrhe.

Obje discipline u korijenu svog imena imaju riječ hidor-hidros (grčki: voda), što je
posljedica činjenice da se najčešće do kraja 19. vijeka proučavalo kretanje tečnosti, odnosno
vode.

Polovinom XIX vijeka izvedene su jednačine za strujanje realnog (viskoznog) fluida u

radovima
 (L. M. H. Navier (Navije), 1785.-1836., F),

(G. G. Stokes (Stoks), 1819.-1903., GB),

ali razlika teorijske hidromehanike i hidraulike i dalje su prisutne. Tendencija približavanja ovih
disciplina prisutna je u radovima autora:

(O. Reynolds (Rejnolds), 1842.-1912., GB),

(N. F. Žukovski, 1847.-1921., Rusija),

(W. Froude (Frud), 1810.-1879., GB),

(J. B. Francis, 1815.-1892., USA),

(L. A. Pelton, 1829.-1908., USA),

(V. Kaplan, 1876.-1934., A).

Značajan doprinos razvoju mehanike fluida do početka XX vijeka dali su:

(G. Hagen, 1797.-1884., D),

(J. C. B. De Saint Vennant (Sen Venan), F),

(J. L. M. Poiseuille (Puazej), 1799.-1869., F),

(E. Mach (Mah), 1838.-1916., A),

(C. G. P. de Laval, 1845.-1913., S),

(W. E. Weber (Veber), 1804.-1891., NL).

Osnivačem moderne mehanike fluida koja objedinjuje teorijski hidromehaniku i

hidrauliku, u cilju rješavanja inženjerskih problema uz relativnu naučnu interpretaciju, smatra se
Ludvig Prandtl (Prantl), 1875.-1953., D, sa svojom teorijom graničnog sloja (1904.).

Sinteza svih disciplina omogućila je u XX vijeku rješavanje mnogih inženjerskih

problema, a dobijeni rezultati pomogli su objašnjenjima niza fenomena vezanih za strujanje
fluida, npr.:

- transport fluida (vodovodi, naftovodi, cjevovodi, ..),

- proračun aerodinamičkih sila (otpor, uzgon) pri kretanju automobila, vozova, aviona,
projektila,
- konverzija energije (turbine, pumpe, kompresori, ventilatori, kotlovi, kondenzatori,...),
- zaštita okoline (otpadne vode, dimni gasovi, ...),
 - morska i atmosferska strujanja,
- i drugo.

1.3. Predmet proučavanja mehanike fluida

Za proučavanje tečenja-strujanja fluida koriste se osnovni zakoni tzv. zakoni

konzervacije-bilansa (mase, količine kretanja-impulsa, energije i entropije). Cilj je otkrivanje
novih fenomena kretanja fluida i njihova primjena u inženjerske svrhe. Izučavanje mehanike
fluida uključuje:

a) izučavanje osnovnih zakon

b) definisanje zatvorenog sistema matematičkih jednačina

c) rješavanje tog sistema uz početne i granične uslove za konkretan problem

d) primjena dobijenih rezultata u projektovanju, konstrukciji ili predviđanju ponašanja

toka fluida.

Samo mali broj tokova fluida ima tačno analitičko rješenje. Zahvaljujući razvoju
računarske tehnike riješeni su mnogi problemi numeričkim metodama uključujući i niz
pretpostavki odnosno korišćenjem podataka dobijenih eksperimentalno koji su od
fundamentalnog značaja u mehanici fluida. Rezultati eksperimenta, u granicama tačnosti
mjerenja, pokazuju valjanost približnih teorijskih rješenja. Razvijen je veliki broj metoda
eksperimentalne identifikacije stanja fluida. Predmet proučavanja mehanike fluida ima dvostruki
cilj:

- usvajanje novih znanja

- razvoj analitičkog (˝inženjerskog˝) načina mišljenja

Studiranje mehanike fluida, slično proučavanju mehanike čvrstog tijela dijeli se na: statiku,
kinematiku i dinamiku fluida.

Statika fluida proučava fluid u stanju mirovanja. Neki problemi koje je uspješno riješila
statika fluida: određivanje rasporeda pritiska u mirujućem fluidu, određivanje sile kojom tečnost
djeluje na ravne i zakrivljene površi, uslovi plivanja tijela itd.

Kinematika fluida proučava kretanje fluida ne vodeći računa o uzroku kretanja. Razvijene
su metode matematičkog opisivanja kretanja fluida (Lagranžev i Ojlerov pristup) kao i metode
eksperimentalne identifikacije polja strujanja fluida.

Definisan je pojam materijalnog izvoda i izvedena Rejnoldsova transportna teorema.

Izvršena je klasifikacija kretanja fluida na osnovu više kriterijuma.
 U dinamici fluida proučava se kretanje fluida pod dejstvom sila (gravitacija, pritisak,
viskozne sile, itd.). Jednačine koje egzaktno opisuju kretanje fluida su veoma složene. Na osnovu
koncepta kontrolne zapremine definisana su dva pristupa proračunu strujanja fluida:

a) integralni, koji daje globalne efekte strujanja od primarnog inženjerskog interesa uz

upotrebu relativno jednostavnog matematičkog aparata

b) diferencijalni, za nekoliko ˝modela˝ fluida (idealan nestišljiv, viskozan nestišljiv,...)

čije rješenje omogućuje uvid u sve bitne veličine toka (pritisak, brzina, temperatura, ...) u
bilo kojoj tački toka u proizvoljnom trenutku vremena.

U dinamici fluida uspješno je riješen ogroman broj svakodnevnih problema:

gubici energije u cjevovodima, zakoni ponašanja hidrauličkih mašina (turbine, pumpe,
kompresori,...), otpori pri kretanju tijela i drugo.

1.4. Osnovne karakteristike fluida i njegovog kretanja

1.4.1. Fluid kao neprekidna sredina-kontinuum

Sva tijela u prirodi imaju submikroskopsku strukturu, koja se sastoji od elementarnih

čestica-atoma i molekula koji se haotično kreću kroz relativno veliki prazan prostor. Njihov broj,
veličina, međumolekularno rastojanje i karakter intermolekularnih sila određuje agregatno stanje
materije. Prečnik molekula je reda veličine 10-8 cm, a prečnik jezgra atoma je reda veličine 10-13
cm. Najveći dio materije tijela sadržan je u jezgrima atoma.

Realna tijela u suštini predstavljaju diskretne sredine sa različitim trenutnim brzinama

kretanja pojedinačnih molekula. Za poznavanje kretanja, deformacija i naprezanja realnog tijela
trebalo bi poznavati pomjeranja svih elementarnih čestica i rezultujuće promjene
intermolekularnih sila u njima. To je problem kvantne mehanike, čiji su pristup i metode
osnovne teškoće rješavanja ove vrste problema pri prelazu sa mikro na makro stanje tijela. U
mehanici čvrstih tijela definiše se pojam materijalne tačke (diskretne tačke).

Da bi se riješio problem ponašanja tijela konačne mase pod dejstvom spoljašnjih sila, a
pri tome izbjegle teškoće modela diskretne strukture tijela, uvode se hipotetički fizički modeli
koji daju zadovoljavajuća aproksimativna rješenja praktičnog problema za date uslove realnog
svijeta materije.

Pri rješavanju kretanja fluida zanemaruje se njegova molekularna struktura i uvodi se

pojam neprekidne sredine koje u realnom svijetu materije ne postoji. U izuzetnim slučajevima
(tretiranje problema pri vrlo niskim pritiscima) diskretna struktura tijela uzima se u obzir.
 Kontinuum predstavlja hipotetički fizički model tijela čija je zapremina u potpunosti
ispunjena materijom. Posljedica je promjene fizičkih osobina, kinematičkih i dinamičkih
karakteristika predstavljaju neprekidne funkcije prostora i vremena. Izučavanje neprekidnih
sredina-kontinuuma spada u posebnu disciplinu ˝Mehanika neprekidnih sredina˝, a mehanika
fluida je njen dio.

Osnovne postavke kontinuuma su:

- Umjesto tačke posmatra se elementarna zapemina (fluidna čestica, fluidni element).

- Fluidni element je dovoljno velik i u sebi sadrži veći broj molekula tako da njegove
fizičke osobine, kinematičke i dinamičke karakteristike predstavljaju odraz srednjeg
efekta molekula u njemu. S druge strane, fluidni element je dovoljno malen i na njega
se može primjenjivati diferencijalni račun. Fluidni element (fluidna čestica) predstavlja
masu molekula kontinuirano raspoređenih, bez praznog međuprostora, unutar
elementarne male zapremine δ ∀ .
- Dimenzije δ ∀ su male tako da se osobine fluida u njoj ne mijenjaju. Momenti inercije
oko osa koje prolaze kroz fluidni element su zanemarivi, pa se fluidni element može
smatrati materijalnom tačkom.

Hipoteza o kontinuumu može se grafički prikazati kao na Sl. 2b. Neka se analizira
mjerenje neke osobine X fluida (npr. gustoće ρ ) u proizvoljnoj tački N(x,y,z) nekim
instrumentom koji ima mogućnost određivanja mjerene osobine (veličine) unutar mjerne
zapremine δ ∀ (Sl. 2a).
 Sl.1.3 Definicije intenziteta osobine X

Kada je δ ∀ <δ ∀ '=ε 3 (gje je ε mala karakteristična linearna dimenziija) na intenzitet osobine X
utiču slučajne fluktuacije molekula za različite vremenske trenutke. Za δ ∀ ' ≤ δ ∀ ≤ δ ∀ '' intenzitet
veličine X ostaje konstantan i predstavlja lokalnu vrijednost u tački N(x,y,z). Ako je δ ∀> δ ∀ ''
vrijednost veličine X mijenja se kao posljedica udaljenosti od određene tačke N. Zapremina δ ∀ '
predstavlja minimalnu zapreminu fluidnog elementa koja zadovoljava uslove kontinuuma u kojoj
molekuli ne izražavaju svoje individualne karakteristike (granica kontinuuma).

Ako se osobina X održava konstantnom za sve elementarne zapremine veće od granice

kontinuuma δ ∀ ' , bez obzira na njihov oblik i položaj u tijelu konitniuuma, onda je takav
kontinuum homogen. Ako postoji prostorna promjena veličine X za δ ∀> δ ∀ ' ' , onda je
kontinuum nehomogen.

Ako je promjena osobine kontinuuma od posmatrane tačke N tijela u svim pravcima ista
onda je tijelo izotropno. U suprotnom, tijelo je anizotropno.

Za kriterijum kontinualnosti koristi se karakteristična dimenzija objekta l0 (oko ili unutar

koga fluid struji). Ako je l0>>ε strujanje fluida je kontinualno. Drugi kriterijum kontinualnosti
koristi poređenje srednje slobodne putanje ls molekula sa karakterističnom dimenzijom objekta
l0. Vrijednost ls predstavlja statistički osrednjeno rastojanje koje molekul pređe između dva
sudara sa okolnim molekulima. Ako je ls<<l0 tečenje fluida je kontinualno. Za vazduh, pri
atmosferskim uslovima, srednja slobodna putanja molekula je ls=5∙ 10-5 mm. Npr. let rakete kroz
vazduh u donjim slojevima atmosfere tretira se kao kontinualan problem, a u vasioni, usljed
razrijeđenosti vazduha, odonosno malog broja molekula po jedinici zapremine, problem nije
kontinualan.

Tečnosti i gasovi u normalin uslovima (atmosferski pritisak i temperatura 20° C ) smatraju

se neprekidnom sredinom. Npr. u 1cm3 u normalnim uslovima ima 2,7∙1019 molekula vazduha ili
3,4∙1022 molekula vode (maleni fluidni djelić sa nebrojeno molekula).

1.4.2. Fizikalne osobine fluida

Stanje fluida u mirovanju ili kretanju izražava se osobinama ili veličinama stanja.
Fizikalne veličine stanja fluida od posebnog značaja u mehanici fluida su:

- gustoća,
- temperature,
- pritisak,
- pritisak zasićenja,
 - stišljivost (kompresibilnost),
- viskoznost,
- površinski napon,
- osobine fluida pod uticajem toplote (specifični toplotni kapacitet, toplotna
provodljivost, unutrašnja energija, entalpija, entropija, difuzivnost).

Ove veličine posljedica su molekularne strukture materije i određuju se mjerenjem.

Osnovne veličine stanja su pritisak, temperatura i gustoća (specifična zapremina). Većina ostalih
veličina može se izraziti u funkciji pritiska i temperature.

Sve fluidne veličine mogu se svrstati u dvije grupe, kao intenzivne i ekstenzivne. Intenzitet
intenzivnih veličina ne zavisi od mase fluidnog sistema (npr. pritisak, temperatura). Intenzitet
ekstenzivnih veličina zavisi od mase fluidnog sistema.

Intenzitet neke velične X mora biti mjerljiv po strogo određenom postupku, a izražava se
u obliku,

X=n∙J (12)

gdje su:

J- jedinica mjere,

h- broj jedinica mjere.

Sve jedinice pripadaju jednoj od dvije kategorije: osnovnoj i izvedenoj.

Za mjerenje veličina u mehanici fluida koriste se četiri osnovne jedinice u SI sistemu

jedinica (tabela 1).
 Tabela 1 Osnovne oznake u medjunarodnom SI sistemu jedinica

U oblasti magneto-mehaničkih fluida koristi se osnovna jedinica za jačinu struje (amper, A).

Gustoća

Gustoća predstavlja masu fluida po jedinici zapremine. Gustoća fluida u posmatranoj tački
obuhvaćenoj zapreminom δ ∀ ,u kojoj je sadržana masa δm , je

δm
ρ = lim , (13)
δ ∀ →δ ∀ ' δ∀

ili uzimajući δ ∀ → 0 ,

dm
ρ= . (14)
dV

Jedinica za gustoću je kg/m3, a dimenzija ML-3. Često se koristi recipročna vrijednost

pod imenom specifična zapremina,

1
v= ρ (15)
 U najopštijem slučaju gustoća je zavisno promjenljiva funkcija koordinata tačke i
vremena, ρ=ρ(x , y , z , t) . Gustoća se odrđuje iz jednačina koje su uglavnom eksperimentalnog
karaktera, u obliku

ρ=ρ( p , T , R , …) (16)

gdje su:

p- pritisak, N/m2,

T- temperatura, K,

R – specifična konstanta fluida.

Jednačina (15) ima najjednostavniji oblik za idealan gas:

p
ρ= (17)
Rg T

gdje je

J
R g−¿ gasna konstanta, , koja se određuje iz univerzalne gasne konstante
kgK

R
R g= (18)
M

gdje su:

R- univerzalna gasna konstanta, 8314,7 J/kmolK.

M- molekularn masa, kg/kmol.

Jednačina (15) za najveći broj fluida je veoma složena, pa se češće koriste tabelarni
podaci dobijeni u zavisnosti od pritiska i temperature.

Temperatura

Temperatura se definiše sa dva aspekta. Sa mikroskopskog aspekta, temperatura fluida u

tački proporcionalna je kinetičkoj energiji translatornog kretanja molekula. U makroskopskom
smislu, definisanje temperature je indirektno: dva tijela u neposrednom kontaktu imaju istu
temperaturu ako se nalaze u toplotnoj ravnoteži.

Jedinica za temperaturu u SI sistemu je stepen Kelvina, oznake 1K. Na pritisku 1bar voda
se ledi na 273,15 K a ključa na 373,15 K. Dozvoljena jedinica za mjerenje temperature je stepen
Celzijusa (℃ ), koji je po intenzitetu jednak stepenu Kelvina (1K=1℃ ), ali se razlikuju po izboru
referentne nule. Veza između apsolutne temperature T(K) i temperature t(℃ ) je:

T(K)=273,15+t(℃ ) (19)

Pritisak

Fluid je uvijek izložen pritisku. Mikroskopski posmatrano, na osnovu molekularne teorije

fluida, pritisak je posljedica sudara moelkula sa stvarnom ili zamišljenom površinom fluida, pri
čemu nastaje promjena impulsa (količina kretanja) odnosno sila.

Ova sila po jedinici stvarne površi (zida) ili zamišljene površi u nekoj tački identifikuje se
kao mikroskopski pritisak. Na čvrstim površinama koje okružuju fluidnu masu, on se manifestuje
kao pritisna sila kojom fluid djeluje na čvrstu površ (akcija). Istom tolikom silom u suprotnom
smjeru (reakcija) djeluje stvarna površ (zid) ili zamišljena površ na fluid. Matematički, pritisak
fluida u proizvoljnoj tački N unutar elementarne zapremine dV okružene elementarnom
površinom dA definiše se kao,

d⃗
F =d ⃗
P =− pd ⃗
A (20)

gdje je d ⃗
F =d ⃗P elementarna pritisna sila na fluid usljed dejstva prtiska p, a d ⃗
A je usmjerena
elementarna površ. Znak ˝-˝ pokazuje da su smjerovi vektor⃗ dP i d ⃗
A suprotni, odnosno sila
pritiska uvijek je usmjerena ka površi. Objašnjenje je u činjenici da fluidi ne trpe napone
zatezanja zbog velike pokretljivosti molekula (otpor istezanju je zanemarljivo mali). Fluidi,
posebno tečnosti, mogu biti izloženi velikim pritiscima. Pritisak (skalarna veličina) u tački fluida
prostire se u svim pravcima istim intenzitetom. U mehanici fluida pritisak se označava kao
pozitivna veličina iako izaziva skraćenje dimenzija fluidnog elementa.

N
U SI sistemu osnovna jedinica za pritisak je Paskal, oznake Pa (Pa= 2 ). U primjeni je
m
izvedena jedinica bar (1 bar=105 Pa).

Pritisak se mjeri u odnosu na razne referentne vrijednosti. Mjerni instrumenti mjere samo
relativni pritisak u odnosu na neku poznatu referentnu vrijednost. Apsolutni pritisak P (veličina
stanja) predstavlja pritisak u odnosu na potpuni vakuum (gdje nema molekula, a time ni pritiska).

Uobičajena referentna vrijednost je pritisak vazduha na nultoj nadmorskoj visini, koji

iznosi pa=1,013 bar i naziva se standardni pritisak.

Relativni pritisak iznad referentne vrijednosti, p1 je pozitivan (nadpritisak), a ispod

referentne vrijednosti p2 negativan (vakuum) (Sl. 3). Na slici P1 i P2 predstavljaju apsolutne
vrijednosti pritiska u tačkama 1 i 2 fluida.
 Sl. 1.4 Apsolutni i relativni pritisak

Pritisak zasićenja (isparavanja)

Prilikom zagrijavanja tečnosti, na određenom pritisku i temperaturi, dolazi do prelaska

fluida iz tečnog u gasovito stanje (isparavanje). To je posljedica prodora molekula tečnosti kroz
slobodnu površ tečnosti jer inercijalne sile molekula tečnosti postaju veće od privlačnih
međumolekularnih sila.

Intenzitet isparavanja zavisi od molekularne energije tečnosti i atmosferskih uslova iznad

slobodne površi tečnosti.

Neka se u zatvorenoj posudi (Sl. 1.5.) nalaze tečnost i gas razdvojeni međufaznom površi
. Zagrijavanjem tečnosti, neke molekule imaju dovoljno energije da napuste tečnu masu i uđu u
gasni prostor (Sl. 1.5.a). Proces migracije molekula se nastavlja, ali neke molekule ponovo
prodiru kroz međufaznu površ i uključuju se u tečnost (Sl. 1.5.b). Nakon dovoljno vremena
uspostavlja se ravnoteža broja molekula koje napuštaju i vraćaju se u tečnost.

U tom stanju gasna mješavina zasićena je molekulama pare, a parcijalni pritisak koji
molekule pare čine na slobodnu površ tečnosti naziva se pritisak zasićenja (isparavanja). Ukupni
pritisak gasne mješavine iznad površi tečnosti predstavlja zbir parcijalnih pritsaka gasa i pare
(mjeri se manometrima).

Pritisak zasićenja zavisi od temperature tečnosti. Kada je pritisak iznad tečnosti jednak
pritisku zasićenja, koji odgovara trenutnoj temperaturi tečnosti, dolazi do intenzivnog
isparavanja (ključanja). Dakle, pritiskom zasićenja može se smatrati i pritisak na kome tečnost
ključa. Na bilo kojoj temperaturi tečnosti, pritisak na slobodnu površ viši je od pritiska zasićenja,
ali ne može biti manji.
 U tabeli 2 dati su pritisci zasićenja za vodu za razne temperature.

Tabela 2 Pritisak zasićenja u zavisnosti od temperature

Za razne tečnosti, ako je pritisak zasićenja veći kod iste temperature, tečnost brže
isparava i naziva se volatilnom.

Sl. 1.5 Isparavanje tečnosti

Viskoznost
 Tečnosti i gasovi odlikuju se velikom i lakom pokretljivošću, koja je različita za razne
fluide. Viskoznost (ili unutrašne trenje) je osobina fluida koja karakteriše, nastaje i postoji samo
pri kretanju fluida. Manifestuje se kao otpor kojim se fluid suprotstavlja tečenju. Tečenje fluida
može se grubo šematski predstaviti kao klizanje paralelnih slojeva koji se kreću različitim
brzinama (Sl. 1.6.a) usljed dejstva sila. Nakon prestanka dejstva sila, fluid se još neko vrijeme
kreće sve do zaustavljanja. Efekat zaustavljanja fluida pripisuje se dejstvu unutrašnjeg trenja-
viskoznosti.

U smislu uprošćenog objašnjenja osobine viskoznosti prikazan je model strujanja između

paralelnih ploča, nepokretne i pokretne brzinom U (Sl. 1.6.b).

Sl. 1.6 Šematski prikaz dejstva viskoznosti

,
Sloj 1, debljine δ , na rastojanju y1 kreće se brzinom u1 a sloj 2, iste deblje δ , na
rastojanju y2, kreće se većom brzinom u2 (Sl. 1.6.a). Molekule fluida se haotično kreću i
međusobno sudaraju- sa čime su u vezi osobine temperatura i pritisak. Molekule iz sloja 2 veće
brzine u2, pri sudaru sa molekulama iz sloja 1 manje brzine u1 predaju dio impulsa (količine
kretanja). Pri tome se molekule iz sloja 2 usporavaju, a molekule iz sloja 1 ubrzavaju (Sl. 1.6.b).
Obrnut je slučaj kretanja molekula iz sloja 1 u sloj 2.

Ukupno posmatrano, dolazi do usporavanja sloja 2 a ubrzavanja sloja 1.

Pri normalnin pritiscima viskoznost fluida zavisi samo od temperature i to, kod gasova
raste, a kod tečnosti opada sa porastom temperature (Sl. 1.7.).
 Sl. 1.7 Zavisnost viskoznosti od temperature

Kod tečnosti, porastom temperature slabe kohezivne sile između molekula i viskozitet
opada. Kod gasova, povećanjem temperature nastaje intenzivnije kretanje molekula i veća
razmjena impulsa između molekula, odnosno viskozitet raste.

U termodinamičkom smislu, viskoznost se izražava Njutnovom hipotezom otpora

relativnom kretanju (klizanju) fluidnih djelića, prema relaciji

du
τ =μ (21)
dy

gdje su:

τ −¿ tangencijalni napon,

μ−¿ dinamički koeficijent viskoznosti,

du
−¿ gradijent brzine fluida u pravcu normalno na tok fluida.
dy

Dimenzija koeficijenta dinamičke viskoznosti je:

[τ ]
[ μ]= =M l −1 T −1
[ ]
du
dy
,
a SI jedinica za mjerenje je 1Pas (Paskal sekunda). Stara jedinica je Puaz. (1 Puaz=
1dynes −1
2
=10 Pas).
cm

Fluidi za koje važi relacija (21) nazivaju se Njutnovi fluidi. U praksi često se koristi
koeficijent kinematičke viskoznosti ν ,

μ
ν= ρ (22)

gdje je ρ gustoća fluida. Ovaj koeficijent praktično predstavlja odnos viskoznih sila
(proporcionalne sa μ) i inercijalnih sila (proporcionalne sa ρ ) i takođe smatra se osobinom fluida.

Dimenzija i jedinica mjere koeficijenti kinematičke viskoznosti ν su:

[ μ ] 2 -1
[ ν ]= =LT
[ ρ]
{ ν }=¿1 m2/s.

Stara mjerna jedinica je Stoks (1St=1cm2/s=10-4 m2/s).

Kao mjera viskoznosti može poslužiti vrijeme koje je potrebno da se fluid prespe iz jedne
posude u drugu. Što je vrijeme duže, fluid je viskozniji. Npr. ulje i nafta su viskozniji od vode i
benzina

Stišljivost

Osobina fluida da pod dejstvom normalnog napona (pritiska) mijenja zapreminu,

odnonsno gustoću, naziva se stišljivost. Gasovi imaju znatno veću stišljivost nego tečnosti, kod
kojih se zapremina malo smanjuje i pod dejstovom visokih pritisaka. Uobičajeno je da se zbog
toga tečnosti smatraju nestišljivim, a gasovi stišljivim fluidima. Međutim, postoje režimi
strujanja gasova (npr. vazduh u klimatizaciji) kada se oni dovoljno tačno mogu smatrati
nestišljivim fluidom. Takođe, postoje slučajevi strujanja tečnosti (pojava hidrauličkog udara,
hidraulički sistemi visokog pritiska) kada se stišljivost ne smije zanemariti.

Stišljivost se definiše koeficijentom stišljivosti, koji predstavlja relativnu promjenu

zapremine određene mase fluida po jedinici promjene pritiska,

dV /V
S= - (23)
dp

ili njegova recipročna vrijednost, tzv. modul elastičnosti,

 −dp
ε= (24)
dV /V

Znak ˝-˝ posljedica je činjenice da se zapremina fluida smanjuje pri porastu pritiska.

Često se umjesto zapremine V uvodi gustoća fluida ρ .

Kako je masa fluida konstantna,

m= ρ ∙V =const . , (25)

diferenciranjem dobija se

ρdV +Vdρ=0 , (26)

odnosno

−dV dρ
= (27)
V ρ

Koristeći (27) dobijaju se izrazi za koeficijent stišljivosti i modul elastičnosti,

dρ/ ρ −dp
S= , ε= (28)
dp dρ/ ρ

dρ 1
Ako je ≪ 1 fluid se smatra nestišljivim. Jedinica mjere koeficijenta stišljivosti je ,a
ρ Pa
modula elastičnosti Pa.

Izraz (28) u obliku

ε dφ
= (29)
ρ dρ

može se dovesti u direktnu vezu za brzinom prostiranja zvuka c-kao osobinom fluida.

Brzina prostiranja zvuka i njena veza sa stišljivošću

Svaki poremećaj u tečnosti i gasu prouzrokuje promjenu gustoće i pritiska i prostire se

kroz fluid u vidu talasa brzinom zvuka. Brzina prostiranja zvuka c je potpuno određena brzina za
svaki fluid, odnosno njegova osobina. Ona karakteriše elastične osobine fluida, u vezi je sa
stišljivošću i zavisi od temperature fluida.

Neka u proizvoljnoj tački O mirujuće fluidne mase nastaje elastični poremećaj (porast
pritiska dp i porast gustine d ρ ) koji se rasprostire u vidu zvučnih sfernih talasa (Sl. 1.8.).
 Sl. 1.8 Poremećaj zvučnih sfernih talasa

U trenutku t poremećaj je stigao u položaj A na polupračniku r, a utrenutku t+dt u

položaj B na poluprečniku sfere r+dr. Brzina prostiranja zvuka jednaka je brzini prostiranja
poremećaja (pritiska i gustoće),

dr
c= (30)
dt
 Fluidni djelići između sfera A i B, usljed dejstva povećanja pritiska dp, imaju brzinu v.
Površina sfernog zvučnog talasa je S=4r2 π . Na osnovu zakona impulsa sile (dK=Fdt) slijedi

dm(v-0)=S∙ dp ∙ dt (31)

odnosno

dr
dp= ρv=cρv (32)
dt

Izvan površine sfere B fluid je neporemećen. Povećanje mase fluida između A i B

jednako je masi fluida koja za vrijeme dt uđe brzinom v kroz sferu A, tj.

S∙ dr ∙dρ=ρSvdt (33)

odnosno

dr dρ dρ
v= dt ∙ ρ =c ∙ ρ (34)

Uvršćujući (34) u (32) dobija se formula za izračunavanje brzine prostiranja zvuka (Njutnov
obrzac),

dp ε
c 2= = (35)
ρ ρ

Prema tome, brzina prostiranja zvuka predstavlja fizičku osobinu fluida, jer je direktno određuju
modul stišljivosti i gustoća fluida. Npr. za vodu je

c=
√ √
ε
ρ
=
21 ∙108
10
3
=1450 m/s.

Za vazduh pri adijabatskoj ekspanziji je,

√p
c= k = √ k R v T
ρ
, (36)

odnosno, za podatke k=1,41 i Rv=287 J/kgK je,

c≈ 20 √ T ,

ili za temperaturu t=20℃ dobija se c=340 m/s.

Pretpostavka o nestišljivosti fluida ima isto značenje kao i pretpostavka o beskonačno

velikoj brzini c, odnosno svaka promjena pritiska u jednoj tački trenutno se prenosi i na sve
druge tačke fluidnog polja. Praktično, stišljivost tečnosti uvijek se može zanemariti kad je brzina
velika a strujni prostor mali, dakle nikako u dugačkoj cijevi. Stišljivost fluida uzima se u obzir u
slučajevima kada je brzina fluida bliska brzini zvuka. Kao kriterijum koristi se njihov odnos,
v
oznake Mahov broj, Ma= . Za vazduh temperature t=0℃ , pri brzini v=100 m/s i c=330 m/s
c
dobija se Ma=0,3, što se smatra granicom nestišljivosti za vazduh. Kod gasova, vrijednosti
modula stišljivosti zavise od promjene pritiska i gustoće u procesu. Za idealan gas, pri
izotermskoj promjeni stanja (T=const.), je ε = p, pri adijabatskoj promjeni stanja (q=0) ε =kp ,
gdje je k eksponent adijabate i predstavlja odnos specifičnih toplotnih kapaciteta pri stalnom
pritisku i stalnoj zapremini, k=cp/cv. Fluidi kod kojih je p=p( ρ ) ili ρ = ρ (p) nazivaju se
barotropni fluidi.

Površinski napon

Prividna zategnutost slobodne površi tečnosti (površ koja razdvaja tečnu i gasnu fazu ili
dvije tečnosti koje se ne mijenjaju) posljedica je međumolekularnog dejstva kohezionih i
adhezionih sila. U unutrašnjosti fluida kohezione sile se poništavaju, dok su na slobodnoj
površini tečnosti kohezione sile ispod površi jače od adhezionih sila između molekula tečnosti i
gasa. Površinski napon je ˝mjera maksimalne zategnutosti˝ slobodne površi. Definiše se kao sila
po jedinici dužine tangencijalna na površinu tečnosti. Jedinica mjere površinskog napona N/m.

Neki fenomeni, kao što su: kapilarnost, formiranje mjehurića i kapljica tečnosti,
objašnjeni su analizom kohezionih i adhezionih sila.

Usljed djelovanja površinskog napona raste pritisak u kapljici ili tankom mlazu tečnosti.

Pritisak p, unutar kapljice tečnosti poluprečnika R (Sl. 1.9.a), potreban da uravnoteži

površinski napon σ je

2 2σ
π R p=2 Rπσ ⇒ p= , (40)
R

a pritisak unutar cilindričnog mlaza poluprečnika R (Sl.1.9.b) je

σ
2Rlp=2lσ ⇒ p= .
R
 Sl. 1.9 Površinski napon tečnosti

Kapilarno ponašanje tečnosti u cijevima malog poluprečnika (r<2,5mm) ima za

posljedicu podizanje ili spuštanje tečnosti (Sl. 1.10.), zbog površinskog napona i odnosa kohezije
tečnosti i adhezije između tečnosti i zidova cijevi.

Sl. 1.10. Kapilarno ponašanje tečnosti

Tečnost koja kvasi čvrstu površ (voda) ima veću adheziju od kohezije i podiže se u cijevi.
U slučaju tečnosti koja ne kvasi čvrstu površ (živa), kohezija je veća od adhezije i tečnost se
spušta u cijevi.
 Za sferični oblik slobodne površi, iz uslova ravnoteže između sile površinskog napona i
gravitacione sile koja djeluje na stub tečnosti visine h u cjevčici, dobija se
2
πd
σ ∙ d ∙ π ∙cos θ= hρg , (41)
4

odnosno

4 ∙ σ ∙ cosθ
h= . (42)
ρgd

Ugao kvašenja θ zavisi od materijala i stanja cjevčice, osobina tečnosti i fluida iznad
slobodne površi. Za cijev prečnika d>12 mm efekat kapilarnosti je zanemariv.

Osobine fluida pod uticajem toplote

Promjene toplotnog stanja značajno utiču na sve osobine fluida. Najznačajnije su:

a) Koeficijent provođenja toplote λ je mjera sposobnosti fluida da prenese toplotnu

energiju posredstvom sudara molekula. Prema Furijeovom (Fourier) zakonu provođenja toplote,
toplotni fluks proporcionalan je gradijentu temperature, tj.

∂T
q=- λ , , (43)
∂n

gdje su:

q- toplotni fluks,

∂T
- gradijent temperature u pravcu normalnom na površ kroz koju se toplota provodi,
∂n

λ
[ ]
W
mK
- koeficijent provođenja toplote.

b) Specifični toplotni kapacitet c (STK) pokazuje koliko energije treba potrošiti za

zagrijavanje fluida. Izražava se u obliku

δq
c= (44)
dt
 Vrijednost STK zavisi od načina prenošenja toplote. Najčešće, koriste se vrijednosti
specifičnog toplotnog kapaciteta pri stalnom pritisku cp ili stalnoj zapremini cv.

cp
Odnos k= često se koristi prilikom strujanja stišljivog fluida. U slučaju idealnog gasa
cv
(p= ρ R g T ) njihova razlika je

c p−c v= R g . (45)

Jedinica mjere c p ic v je J/kgK.

c) Unutrašnja energija u , entalpija h i entropija s, čije promjene ukazuju na razmjenu

energije između fluidne sredine i okoline. Ove osobine detaljno su analizirane u termodinamici.

d) Koeficijenti difuzije D ( supstance) koji pokazuju transportne osobine fluidne sredine

1.5. Sile koje djeluju na fluid

Sile su posljedica materijalnosti tijela, čija je masa u tijelu neprekidne sredine
kontinualno rapoređena, pa je i njihovo dejstvo kontinualno raspoređeno po posmatranom tijelu.
One se mogu podijeliti na spoljašnje i unutrašnje, a porijeklo im može biti mehaničko,
električno, hemijsko i drugo.

Spoljašnje sile (zapreminske, masene- bez direktnog kontakta supstanci i površinske- sa

direktnim kontaktom) su one koje djeluju između dva dijela posmatranog sistema, a u
deformisanom tijelu posljedica su djelovanja spoljašnjih sila.

Spoljašnje sile, prema prirodi djelovanja, dijele se na: masene (zapreminske) i

površinske.

Za definisanje ma koje od spoljašnjih sila potrebno je definisati oblik i veličinu

(zapreminu) tijela. Oblast kontinuuma zapremine ne manje od ε 3 (gdje je ε reda veličine
slobodne putanje molekula) naziva se fluidni element (fluidna čestica, fluidni djelić). Oblik
fluidnog elementa zavisi od posmatranog problema kretanja fluida i usvojenog koordinatnog
sistema (Sl. 1.11.).
 Sl. 1.11. Fluidni element i koordinatni sistemi

Masene sile (zapreminske) proporcionalne su masi posmatranog fluida, a uz konstantnu gustinu

proporcionalne su i zapremini. To su: sila gravitacije, inercijaln sila, sila magnetnog fluksa ili
elektromagnetnog polja.

Masene sile izražavaju se kao sile po jedinici mase fluidnog elementa, za razliku od
mehanike sistema diskretnih tačaka. Masena sila ⃗
f m u tački M fluidnog elementa zapremine ∆ V i
mase ∆ m=ρ ∆ V na koji djeluje glavni vektor sila ∆ ⃗
F m je

⃗ ∆⃗
Fm ∆⃗Fm
f m= lim = lim . (46)
∆ m →0 ∆ m ∆V →0 ρ ∆ V

Ukupna masena sila koja djeluje na konačnu zapreminu fluida je

F m=∫ ⃗
⃗ f m dm=∫ ρ ⃗
f m dV (47)
m V

Analogno, površinska sila ⃗

f p (napon) u nekoj tački M fluidnog elementa okruženog
površinom ∆ A , pod dejstvom glavnog vektora površinskih sila ∆ ⃗F p je

⃗ ∆⃗
Fp
f p= lim . (48)
∆ A →0 ∆ A

Ukupna površinska sila na konačnu zapreminu (površinu) tijela je

 F p=∫ ⃗
⃗ f p dA . (49)
A

U najopštijem slučaju, specifična masena sila ⃗

f m je funkcija položaja tačke i vremena,
odnosno predstavlja vektorsko polje,

⃗
f m= ⃗
f m (x,y,z,t). (50)

Površinska sila ⃗
f p u svakoj tački prostora ima beskonačno vrijednosti, zavisno od
orijentacije površi na koju djeluje, i ne predstavlja vektorsko polje.

Većina masenih (zapreminskih) sila, kao vektorsko polje, ima svoj potencijal, odnosno
neku skalarnu neprekidnu funkciju,

U=U(x,y,z,t), (51)

tako da je u ma kojoj tački polja djelovanja sile, njena jedinična sila (fm ili fv),

∂x (
⃗f =−gradU =− ∂ U i⃗ + ∂ U ⃗j+ ∂ U ⃗k ,
∂y ∂z ) (52)

odonosno komponente jedinične sile

−∂ U −∂ U −∂U
f x= =0 , f y = =0, f z = . (53)
∂x ∂y ∂z

Sile za koje važi (52) nazivaju se potencijalne sile, a U predstavlja funkciju potencijala sile.

Egzistencija potencijalnih sila, odnosno njihovih funkcija potencijala, omogućuje

proučavanje skalarnih umjesto vektorskih polja, što u znatnoj mjeri olakšava analizu sila kao
vektorskih veličina.

Iz definicije potencijalne sile (52) slijedi:

- površi U(x,y,z)=const. predstavljaju konstntne vrijednosti potencijalne sile i nazivaju se

ekvipotencijalne površi.
- pravac dejstva potencijalne sile je u smjeru smanjenja vrijednosti ekvipotencijalnih
površi.
- Smjer djelovanja potencijalnih sila je u smjeru smanjenja vrijednosti ekvipotencijalnih
površi.
Kao primjer navodi se određivanje potencijala gravitacionih sila Zemljine teže.
Sila Zemljine teže, prema II Njutnovom zakonu, je

⃗
F g=m⃗g= ρV ⃗g (54)

a odgovarajuća specifična masena (zapreminska) sila je

⃗
Fg ⃗
Fg
⃗
f m= =⃗g , ⃗
f V= =ρ ⃗g (55)
m V

Za usvojeni koordinatni sistem (Sl. 1.11.) u ravni Zemljine površi, sila ⃗

F g uvijek je usmjerena
suprotno od ose z. Komponente jedinične sile težine, kao skalarne veličine su:

−∂ U −∂ U −∂U
f x= =0 , f y = =0, f z = =−ρg (56)
∂x ∂y ∂z

odakle je potencijal sile Zemljine teže

U= ρgz . (57)

Ovo su jednačine ravni paralelne sa površi zemlje, a početna ravan je površ zemlje (Sl. 1. 11).
Sl. 1.12 Potencijal gravitacionih sila