KOSMOS W KROPLI WODY,

CZYLI CO ŻYJE W STAWIE I JAK

TO ZOBACZYĆ
Woda to bardzo prosty związek chemiczny, składający się z dwóch atomów wodoru i jednego
atomu tlenu. Pomimo swej nieskomplikowanej budowy jest podstawowym czynnikiem
warunkującym istnienie, a nawet pierwotnym środowiskiem, z którego się wywodzimy. Pierwsze
życie, jakie powstało na naszej planecie, narodziło się właśnie w środowisku wodnym.

Mało, kto, przechodząc obok rzeki, stawu czy kałuży, zastanawia się nad tym, że nawet z pozoru
czysta woda jest siedliskiem ogromnej ilości organizmów – tych „dobrych”, dzięki którym woda
może się sama oczyścić, i tych „złych”, przez które chorujemy. Znaczna część tych ostatnich –
bakterie, wirusy i pasożyty – dostaje się do środowiska w wyniku działalności człowieka.

Większość wspomnianych mikrobów nie jest widoczna pod mikroskopem optycznym bez
specjalistycznego ich przygotowania, a i z tym nie daje się ich zidentyfikować. Tylko specjalne
metody hodowlane umożliwiają wykrycie i identyfikację mikroorganizmów chorobotwórczych.

W tym rozdziale przyjrzymy się bliżej m.in. ciekawej grupie organizmów, które – podobnie jak
rośliny – same wytwarzają dla siebie pokarm przy udziale energii słonecznej. Mowa tutaj o
glonach. Ich obserwacja pod mikroskopem, nawet przy użyciu najmniejszych powiększeń, może
zapewnić nam wiele godzin atrakcji i nauki.

„Polowanie” na glony rozpocznij od pobrania niewielkiej próbki materiału z rzeki lub stawu.
Najlepszym sposobem będzie zassanie pipetą lub zabranie łyżeczką powierzchniowej warstwy
osadu z przybrzeżnej warstwy dna stawu lub zeskrobanie nalotu z kamieni przy pomocy
szczoteczki do zębów. Pobrany materiał przenieś do niewielkiego pojemnika i zanieś do domu,
gdzie możesz wykonać preparat.

Na czyste i suche szkiełko nakrywkowe nanieś kroplę pobranego osadu i przykryj szkiełkiem
nakrywkowym. W dalszej części postępuj zgodnie z typową metodyką prac mikroskopowych. Jeśli
preparat będzie zbyt gęsty, możesz go rozrzedzić zwykłą wodą z kranu.

Tak przygotowany preparat pozwoli ci zaobserwować niezwykłe bogactwo, jakie kryje się w
kropli wody. Zależnie od pory roku i miejsca poboru próbki możesz ujrzeć m.in. różny skład
gatunkowy rozwijających się glonów.

Jednymi z najciekawszych glonów są okrzemki, mające najczęściej podłużny kształt i

brązowawy kolor chloroplastów, zdolne do poruszania się (szczegóły dotyczące przygotowania
próbek okrzemkowych znajdziesz w rozdziale 7). Jeśli w twoim preparacie będzie ich
wiele – a często tak właśnie jest – to widok, jaki zobaczysz przez okular, będzie przypominał
ruchliwą miejską ulicę, gdzie mnóstwo samochodów jedzie w różne strony. Jedne – długie i

1
cienkie jak autobusy, inne z kolei – krótkie i szerokie. Obserwacje tych organizmów na pewno
dostarczą ci wielu ciekawych wniosków.

Mnogość form i gatunków glonów w jednej kropli wody (powiększenie 200 x,

jasne pole widzenia, Nikon

Oprócz organizmów żyjących na dnie czy osiedlających się na roślinach i przedmiotach

zanurzonych w wodzie bardzo liczną i ciekawą grupą jest plankton – zbiorowisko rozwijające się
głównie w toni wodnej zbiorników stojących. Istnieją dwa podstawowe typy planktonu:
zooplankton, czyli zbiorowisko mikroskopijnych zwierząt, oraz fitoplankton, który stanowią rośliny
zawieszone w toni wodnej, w większości szeroko rozumiane glony. Fitoplankton wód słodkich
stanowią głównie zielenice, sinice czy pewne gatunki okrzemek. Przy dużej żyzności wód zbiornika
zdarza się tak duże nagromadzenie fitoplanktonu, że woda może nawet przyjąć zielony kolor.

Ciekawym zjawiskiem, które na pewno uda ci się kiedyś zaobserwować, jest rozwój licznych
organizmów planktonowych na piaszczystych łachach. Piasek po przemyciu wodą staje się
miejscem, gdzie szybko rozwija się nowa warstwa glonów, głównie zielenic (Ankistrodesmus,
Scenedesmus i inne) i okrzemek. Ponieważ mają one zdolność do bardzo szybkiego rozmnażania
się, prędko zajmują całą wolną powierzchnię. Po pewnym czasie z powodu braku wolnego
miejsca następuje piętrowy wzrost tych organizmów. Nakładanie się kolejnych warstw powoduje,
że kolonia staje się coraz luźniejsza, przez co górne warstwy są odrywane przez prąd wody i
trafiają do toni wodnej jako organizmy planktonowe. Dodatkowym czynnikiem powodującym
odrywanie się osobników z kolonii jest wytwarzanie przez glony banieczek tlenu w procesie
fotosyntezy – unosząc się, podrywają one kolonie do góry.

2
Jeśli w twojej okolicy znajdują się niewielkie oczka wodne lub stawy, wybierz się nad nie, najlepiej
w gorące letnie dni, z pojemnikiem na próbki. W okresach wysokich temperatur są to często
miejsca intensywnych zakwitów sinic Microcystis aeruginosa (pojęcie „zakwit” w tym przypadku
nie ma nic wspólnego ze znanym nam kwitnieniem, gdyż mikroorganizmy te – najczęściej
jednokomórkowe – nie wytwarzają kwiatów; chodzi tutaj po prostu o ich bujny rozwój).
Pobrawszy próbkę owej „zielonej wody”, przekonasz się, że w rzeczywistości nie jest ona zielona,
ale rozwinęło się w niej tak wiele sinic, że nadały jej charakterystyczną barwę. Co ciekawe,
również te organizmy pierwotnie rozpoczynają swój wzrost na dnie zbiornika wodnego, skąd
dopiero po wytworzeniu specjalnych wakuoli gazowych są w stanie przejść do toni wodnej.

Podobny efekt zaobserwujesz także u innej sinicy – Oscillatoria limosa – która może tworzyć
czarne płaty pływające na powierzchni wody.

Żywa okrzemka (powiększenie 400 x, jasne pole widzenia, Nikon Eclipse 80i) (fot. aut.)

Typowy zbiornik wodny jest ubogi w plankton, dlatego wato zaopatrzyć się w siatkę planktonową.
Siatkę taką możesz wykonać samodzielnie. Aktualnie połowy planktonu prowadzi się przy
pomocy siatek wykonanych z tworzywa sztucznego, jednak możesz również użyć gazy
młynarskiej lub jedwabnej. Średnica oczek w tego typu siatkach wynosi przeciętnie od 55 do 65
µm.

Siatka planktonowa powinna składać się z metalowej obręczy o średnicy ok. 15 cm, worka o
kształcie stożka oraz mocowania złożonego z trzech sznurków połączonych na końcu pierścieniem,

3
do którego można przymocować dłuższy sznur, umożliwiający przeciągnięcie siatki w toni
wodnej. Długość siatki może wynosić nawet do 200 cm, gdyż wraz z jej długością wzrasta
płaszczyzna cedzenia.

Typowe siatki do połowów planktonu: A – siatka do poboru fitoplanktonu, B – siatka do

połowów zooplanktonu, 1 – pierścień mocowania sznurka, 2 – sznurek, 3 – metalowa obręcz
nadająca sztywność całej konstrukcji, 4 – siatka o małej średnicy oczek, 5 – stożkowa nasadka
(rys. aut.)

Do połowów zooplanktonu warto zaopatrzyć się w stożkowatą nasadkę, która zmniejszy

wsteczny prąd wody podczas wyciągania jej ze zbiornika. Jeśli chcesz użyć siatki do połowu
fitoplanktonu wśród roślin wodnych lub dużej ilości grubocząsteczkowej materii organicznej,
musisz wyposażyć swój przyrząd w dodatkową siatkę z większą średnicą oczek. Umieścić ją przed
otworem wlotowym – zapobiegnie to wpadaniu do środka szczątków roślinnych i innych
zanieczyszczeń. Siatki tego typu zamontowane dodatkowo na drewnianym lub metalowym
ramieniu możesz stosować do połowu planktonu wśród roślin wodnych.Jedną z podstawowych
zalet, jakie daje siatka, jest możliwość przecedzenia nawet wielu m3 wody. Przefiltrowanie tak
dużej objętości pozwala wyłapać bardzo rzadkie gatunki, których złowienie jedynie dzięki
pobraniu niewielkiej próby byłoby mało prawdopodobne.

4
 Przybrzeżna część żyznych zbiorników wodnych to najlepsze miejsce do pobierania próbek
glonów (fot. aut.)

W małych zbiornikach wodnych zaleca się zarzucanie siatki z brzegu możliwie jak najdalej i
przeciąganie w toni wodnej. Musisz przy tym uważać, aby nie zaczepić o dno. Już kilkakrotne
zarzucenie siatki pozwoli ci pozyskać wystarczającą do obserwacji mikroskopowych ilość
planktonu. Możesz również przelewać wodę wiadrem do siatki częściowo zanurzonej w wodzie. W
tym przypadku pamiętaj, aby po każdym poborze dokładnie wypłukać siatkę.

Zebrany fitoplankton najlepiej przebadać bezpośrednio po poborze próbek, a jeśli to niemożliwe,

musisz go zakonserwować. Metody konserwacji poznałeś już we wcześniejszym rozdziale, tutaj
jednak zaznaczymy, że w przypadku fitoplanktonu najodpowiedniejszym środkiem
zapobiegającym rozpadowi komórek jest płyn Lugola, czyli roztwór jodu w jodku potasu. Roztwór
ten należy dodać do próbki w niewielkiej ilości, tj. najczęściej 2–3 krople na 100 cm3 próbki (aż do
otrzymania słomkowej barwy).

Jeśli przystąpiwszy do obserwacji, uznasz ilość planktonu w próbce za niesatysfakcjonującą,

możesz go zagęścić. Przed zagęszczaniem powinieneś zakonserwować plankton płynem Lugola,
a następnie przelać do wysokich, wąskich pojemników, np. szklanych butelek. Tak
przygotowany materiał pozostaw w ciemności na 24–48 godzin, by glony opadły na dno. Po
upływie tego czasu odessij za pomocą wężyka nadmiar wody, uważając, aby nie doszło do
wylania osadu z dna. Gdy będziesz już miał zagęszczone próbki fitoplanktonu, możesz je
wykorzystać do wykonania preparatów lub zakonserwować, dolewając na każde 10 cm3 próbki
około 1 cm3 70-procentowego etanolu.

5
Jeśli chciałbyś na dłuższy czas zachować gotowe szkiełka, możesz wykonać preparaty półstałe,
które można przechowywać nawet przez kilka lat. Będziesz potrzebował do tego gliceryny z
tymolem lub 50–70-procentowego roztworu octanu potasu z dodatkiem gliceryny. W tym
przypadku zaleca się stosowanie 1 cm3 gliceryny na 100 cm3 wspomnianego octanu potasu.
Tworząc preparat półstały, dodaj krople wspomnianych substancji pod szkiełko nakrywkowe;
powinieneś jednak pamiętać, żeby co jakiś czas uzupełniać płyn, który odparował. Musisz
również liczyć się z tym, że z czasem twój preparat może stracić barwę.

Innym sposobem konserwacji jest dodanie obok szkiełka nakrywkowego kropli gumy arabskiej z
glukozą, która po pewnym czasie rozejdzie się pod szkiełkiem i wypełni całą przestrzeń. Aby
wykonać prawidłowy roztwór gumy arabskiej, zmieszaj 25 g gumy i 25 g glukozy, rozpuść w
naczyniu zanurzonym w gorącej wodzie i dodaj 1 cm3 formaliny (nie w warunkach domowych!).
Możesz również użyć samej 30-procentowej glukozy rozpuszczonej w 4-procentowej formalinie,
która wyschnie i dobrze zakonserwuje preparat. Po kilku dniach sprawdź, czy guma arabska
całkowicie wypełniła przestrzeń preparatu; jeśli nie, dodaj jej jeszcze kroplę. Jeśli dodatkowo
zabarwisz preparat błękitem wodnym, nie powinien on zmienić się nawet przez kilka lat.

Liczne organizmy żyjące w naszych wodach posiadają różnego rodzaju błony, wyrostki czy
otoczone są galaretowatą otoczką. Często struktury te są niewidoczne pod zwykłym
mikroskopem, dlatego aby je zobaczyć, zaleca się w niektórych sytuacjach barwienie
preparatu. Najprostszą metodą barwienia jest dodanie na brzeg szkiełka atramentu z długopisu
lub pióra. Część glonów jako materiał zapasowy produkuje skrobię, dlatego warto w celu jej
uwydatnienia użyć jodu, który ją zabarwi na fioletowo niebieski. Otoczki galaretowate najprościej
barwi się za pomocą tuszu kreślarskiego rozcieńczonego w stosunku 1:1 z wodą – dodaj na
szkiełko podstawowe kroplę tuszu, a następnie kroplę badanego planktonu i nakryj szkiełkiem
nakrywkowym.

Jednym z najczęściej występujących glonów są cyjanobakterie, bardziej znane pod nazwą sinice.
Nazwa ta wzięła się stąd, że barwa tych organizmów nigdy nie jest czysto zielona, ale raczej ma
odcień pomiędzy niebieskim a zielonym. Warto tutaj wspomnieć, że sinice są jednymi z
najbardziej odpornych na najtrudniejsze warunki siedliskowe na świecie, np. są w stanie
przetrwać długotrwałe susze i jako jedne z nielicznych żyją w wodach skrajnie zasolonych,
kwaśnych czy termalnych. Źródła termalne w parku Yellowstone swe wspaniałe barwy
zawdzięczają właśnie występowaniu w ich wodach sinic, które należą do nielicznej grupy
organizmów potrafiących pobierać do budowy swych komórek azot pochodzący bezpośrednio z
atmosfery. Biorąc próbkę zielonkawego osadu z piasku czy kamieni, masz bardzo dużą szansę
znalezienia tam właśnie sinic, takich jak np. Anabaena. Przy odrobinie szczęścia uda ci się
zaobserwować charakterystyczne „banieczki”, w których to właśnie sinica ta wychwytuje azot i
przekształca go w formę niezbędną jej do życia. Inną często spotykaną sinicą naszych wód i miejsc
wilgotnych jest trzęsidło (Nostoc) oraz wspomniany wcześniej Microcystis.

W płytkich wodach bogatych w żelazo masz szansę ujrzeć bardzo ciekawe organizmy z rodzaju
Trachelomonas. To wdzięczne obiekty obserwacji, jako że posiadają specjalny „domek”, z którego
wystaje wić, przy pomocy której potrafią naprawdę szybko się poruszać. Jeśli uda ci się natrafić na
ten organizm, zwróć uwagę na specyficzny kołnierzyk pojawiający się u niektórych gatunków w
miejscu wychodzenia nici z komórki.

6
Jeśli dopisze ci szczęście, spotkasz też zielony glon w kształcie rogalika – to nowik (Closterium).
Jego komórka jest wydłużona, zwęża się na końcach. Możesz odnaleźć gatunki o komórkach
prawie prostych lub łukowato wygiętych, z zaostrzonymi lub tępymi końcami. Co prawda
organizmy te nie należą do najczęstszych w wodach, warto jednak poświęcić więcej czasu na ich
szukanie, gdyż istnieją gatunki o niezwykle dużych rozmiarach i wielce reprezentatywnym
kształcie, robiące niesamowite wrażenie na obserwujących. Z pewnością też warto u tych
mikroorganizmów zwrócić uwagę na kryształki gipsu delikatnie drgające na obydwu końcach ich
komórek.

Bez wątpienia najbardziej zadziwiającą i imponującą budowę zaobserwujesz u organizmów z

rodzaju Euastrum. Ich komórki, mające najczęściej głębokie wcięcie pośrodku, przybierają różne
kształty i osiągają rozmiary dochodzące nawet do 250 µm. Nie występują one zbyt często w
planktonie, jednak bywają spłukiwane z brzegów i dna, a wtedy stosunkowo długo unoszą się w
toni wodnej.

Częstymi gośćmi w próbkach osadów ze zbiorników wodnych i rzek są eugleny (klejnotki).

Na połów tych organizmów najlepiej wybrać się latem nad płytki i żyzny zbiornik wody stojącej.
Często są one także bywalcami osadów na betonowych brzegach stawów rybnych, gdzie duża
ilość materii organicznej sprzyja ich rozwojowi. Jeśli pobierasz próbkę z takiego miejsca, a nie ma
w nim żadnych euglen – co może się zdarzyć zwłaszcza wczesną wiosną lub jesienią, gdy wody są
już chłodniejsze –przenieś osad do niewielkiego słoika i ustaw w ciepłym i jasnym miejscu w
domu. Niewykluczone, że pod wpływem korzystnych czynników środowiskowych dojdzie do
rozwoju tej ciekawej grupy organizmów.

Częstym gatunkiem jest Euglena viridis; przy odrobinie szczęścia można też spotkać bardzo
okazałą Euglena spirogyra o charakterystycznej gruzełkowatej strukturze ciała. A jeśli spacerując
obok małych zbiorników wodnych, zobaczysz przy brzegu wodę zabarwioną na czerwono, pobierz
jej próbkę. Może się okazać, że swą barwę zawdzięcza ona obecności specyficznego gatunku
eugleny o nazwie Euglena sanguinea, której czerwony barwnik nadaje komórce taki właśnie kolor.
Przy masowym rozwoju może ona zabarwić nawet dużą część zbiornika.

Omawiając eugleniny, musimy wspomnieć też o rodzaju Phacus, którego komórka jest
spłaszczona, owalna i – w zależności od gatunku – z dłuższym lub krótszym kolcem. Organizm ten
– tak jak Euglena – jest ruchliwy, dlatego może zajść potrzeba „pościgu” za nim pod
mikroskopem. Charakterystyczne jest zachowanie tego organizmu w przypadku, kiedy
„zablokuje” się wśród szczątków organicznych lub innych glonów – zaczyna się wówczas
szybko obracać wokół własnej osi.

Jedną z głównych grup obficie występujących w wodach słodkich są zielenice, a wśród nich
bardzo ciekawy organizm o nazwie toczek (Volvox). Powszechnie występuje on w strefie
przybrzeżnej jezior i zbiorników zaporowych, zarówno w wodach ubogich w składniki pokarmowe,
jak i żyznych. Glon ten może mieć znacznie większe rozmiary niż omawiane wcześniej, gdyż osiąga
nawet do 3 mm średnicy. Pojedynczy toczek to w rzeczywistości kolonia wielu komórek
posiadających wici. Łączą się one ze sobą, tworząc niemal idealną kulę, w środku której może
znajdować się kilka mniejszych kul. Te mniejsze kule to osobniki potomne – po pewnym czasie
rozerwą one kulę macierzystą, wydostaną się na zewnątrz i stworzą nowe pokolenie.

Liczne, długie na kilkanaście czy nawet kilkadziesiąt centymetrów kolonie zielenic mogą bardzo
szybko rozwinąć się w płytkich kałużach. Na pewno spotkasz wśród nich dobrze ci znaną skrętnicę

7
oraz jej krewniaczki. Skrętnica jest bardzo ciekawym glonem, gdyż łatwo u niej zobaczyć bardzo
długi i charakterystycznie skręcony chloroplast.

Inni przedstawiciele zielenic to: Desmodesmus, Scenedesmus czy Pediastrum – mają one
różnorodne kształty i tworzą kolonie o rozmaitej liczbie komórek. Mogą posiadać różnego
rodzaju wyrostki, wici czy kolce. Występują bardzo licznie w żyznych zbiornikach wodnych,
dlatego na pewno znajdziesz je również w swoich próbkach.

Oprócz organizmów typowo roślinnych czy należących do grup zbliżonych do roślin, takich jak
protisty i bakterie, w zbiornikach i ciekach wodnych znajdziemy typowych przedstawicieli świata
zwierząt. Duża część tych organizmów to larwy owadów, pierwotniaki, wrotki, skorupiaki i
osłonice.

Larwy owadów są często spotykane w próbkach glonów, m.in. dlatego, że wiele z nich odżywia się
glonami, a płytkie zbiorniki wodne są dla nich typowym miejscem życia.

Pierwotniaki z kolei są typowymi przedstawicielami protistów zwierzęcych. Duża część tych

organizmów ma zdolność nawet bardzo szybkiego poruszania się za pomocą wici lub rzęsek,
niekiedy licznie pokrywających ich ciało. Te osiadłe najczęściej przyczepione są do podłoża za
pomocą specjalnych wytworów – stylików. Pokarmem pierwotniaków jest zazwyczaj zawiesina
organiczna w formie szczątków organicznych lub bakterii, zawarta w wodach, gdzie żyją,
dlatego najłatwiej je złowić w zbiornikach z dużą ilością rozkładających się roślin, które
z kolei są pokarmem bakterii. Pierwotniaki są łatwo hodowlane, dlatego warto założyć własną
„fermę” tych organizmów.

UWAGA!
GLOBTRADE nie ponosi odpowiedzialności za szkody powstałe w wyniku wykonywania czynności
opisanych w materiałach zamieszczonych na płycie.
Użytkownik przeprowadza doświadczenia i eksperymenty na własną odpowiedzialność.
Dzieci pod żadnym pozorem nie mogą wykonywać doświadczeń bez nadzoru osoby dorosłej.

Materiały graficzne zamieszczone na płycie zostały opracowane przy użyciu wysokiej klasy,
profesjonalnego sprzętu, którego możliwości mogą znacznie odbiegać od możliwości zakupionego
mikroskopu Opticon. Zamieszczone na płycie materiały mają charakter edukacyjny i informacyjny.
Zostały opracowane przez specjalistę w profesjonalnym laboratorium. Rezultaty uzyskane w
domowych warunkach mogą znacznie odbiegać od tych uzyskanych w warunkach laboratoryjnych.

8
Sponsorem poradnika jest firma Globtrade, wyłączny importer teleskopów marki Opticon.
Rozpowszechnianie wyłącznie ze sprzętem importowanym przez firmę Globtrade.
Kopiowanie i modyfikowanie zawartości bez zgody Globtrade jest zabronione.
Jeśli dostrzegłeś w poradniku błąd, zgłoś go na adres e-mail: info@globtrade.pl
Dziękujemy!
v1.4