Avokado

Avokado (Persea americana), dardhë gjalpë ose dardhë Alligatori, është një pemë e përhapur në
Karaibe, Meksikë, Amerikën Jugore dhe atë Qendrore. Ajo klasifikohet në familjen e bimëve me lulëzim
Lauraceae, së bashku me kanellën, kamfurin dhe dafinën. Emri "avokado" i referohet gjithashtu frutes se
madhe që përmban një farë të madhe, e cila mund të ketë formë vezake ose sferike. Avokadot janë një fryt
komercial me vlerë dhe janë kultivuar në zona me klimë tropikale në të gjithë botën (dhe ne disa me klime
të butë, si Kalifornia), duke prodhuar një frut me lëkurë të gjelbër me formën e dardhës. Pemët janë
pjesërisht vetë të populluara por shpesh janë shumuar me shartim për të mbajtur një cilësi të parashikueshme
dhe sasinë e frutave sipas kërkesave tregtare.

Historia
P. americana, ose avokado, ka një histori të gjatë të kultivimit në Evropën Qendrore dhe Jugore, një
kavanoz me ujë në formë si një avokado, që daton në vitin 900 p.k, u zbulua në qytetin antik Incan te Can
Canit. Shkrimi me i hershem ne Evrope qe njihet rreth avokados, është ai i Martin Fernandes de Enkiso
(1470- 1528) në 1518 në librin e tij, “Permbledhja gjeografike për te gjitha krahinat dhe rajonit e botes”.
Permbledhja e parë e shkruar në anglisht për përdorimin e fjales avokado është bërë nga Hans Sloane në një
indeks për bimët ne vitin 1696. Kjo bime u shfaq në Indonezi në 1750, Brazil në 1809, Levanti në vitin
1908, dhe Afrikën e Jugut dhe Australinë në fund të shekullit të 19-të.

Bima avokado (Persea americana) njihet edhe me emrin dardhe gjalpi. ajo është peme vendase ne Karaibe,
Meksike dhe ne Amerikën Qendrore. Emri "avokado" vjen nga qe fryti i saj është si man i madh.

Etimologjia
Fjala “avokado”vjen nga fjala ahuacatl Nahuatl ("kokerr", një referencë në formën e pemëve). Avocados
historikisht kishte një njollë të gjatë në këmbë si një stimulues seksual dhe nuk ishin të blera ose të
konsumuar nga ndonjë person dëshirojnë të ruajtur një imazh të papërlyer. Avocados ishin të njohur nga
Aztecs si "fryt pjellorisë". Në disa vende të Amerikës së Jugut, si në Argjentinë, Bolivi, Kili, Peruja,
Uruguai dhe avokado është i njohur nga Quechua emrin e saj, palta. Në vendet e tjera ku flitet spanjisht e
portugalisht, ai njihet me emrin abacate. Fruta ndonjëherë quhet dardhë avokado ose dardhë Alligator (për
shkak të formës se saj dhe lëkurës se vrazhdë e te gjelbër).

Kultivimi
Druri rritet deri në 20 m i gjatë. Lule nuk bie në sy, kane ngjyre te gjelbër ne te verdhe dhe shkojnë nga 5
milimetra ne 10 milimetra gjerësi. Fruti ne formën e dardhës është 7 centimetra - 20 centimetra i gjatë,
peshon mesatarisht 100 gram - 1.000 gram, dhe ka një farë të madhe qendrore, 5 centimetra - 6,4 centimetra
te gjatë.

Bimët subtropikale si avokadoja kane nevojë për një klimë pa acar dhe me pak ere. Erërat e forta qe
reduktojnë lagështinë, pakesonje sasinë e ujit ne lule, dhe ndikojnë ne pllenim. Në veçanti, tipi West Indian
kërkon lagështia dhe një klimë tropikale të cilat janë te rëndësishme për të lulëzuar. Edhe një ulje e vogël e
temperaturave, mund te shkaktoje rënie te frutave, edhe pse kultivimi Hass mund të tolerojë temperatura
deri ne -1 °C. Pemëve gjithashtu u duhet edhe tokë e ajerosur më shumë se 1 m e thellë. Rendimenti është
reduktuar kur uji për vaditje ka qene shumë i kripur. Këto toka dhe kushtet klimatike janë të disponueshme
vetëm në disa zona të botës, sidomos në Spanjën jugore, Levanti, Afrikën Jugore, Peru, pjesët e Kilit
qendrore dhe veriore, Vietnam, Indonezi, pjesa e Indisë jugore, Sri Lanka, Australi, Zelandën e Re, Filipine,
Malajzi, Amerikën Qendrore, Karaibe, Meksikë, Kaliforni, Arizona, New Mexico, Texas, dhe Florida. Çdo
rajon ka lloje të ndryshme të kultivimeve. Meksika, qendra e origjinës dhe shumëllojshmërinë e kësaj
specie, është prodhuesi më i madh ,me mbi 1 milion ton në vit prodhim.

Përdorimi
Ky frut i kultivuar pra avokadoja ka pak a shume formën e një veze ose te një dardhe, zakonisht me
përmasat e një dardhë te zonës me klime te bute ose me të mëdha, ka një lëkure te ndritshme ne ngyre
jeshile ne kafe (ose pothuajse i zi). Fruta ka një përmbajtje me të lartë yndyrë se sa frutat e tjera, dhe si i tillë
shërben si një lëndë e rëndësishme në dietën e grupeve të ndryshme ku afrohet në ushqime të tjera të
ngopura ne yndyre (si mish, peshku, bulmeti, etj). Një avokado e pjekur të jep një presion te butë kur e
mban në pëllëmbë të dorës dhe e shtrydh. Mishi është tipik i gjelbër ne të verdhë të artë, kur avokadoja
është pjekur pjekur. Tuli është i prirur të kthehet ne kafe shpejt pas ekspozimitte tij ne ajër. Për të
parandaluar këtë,mund te shtohet gëlqere ose lëng limoni në avocado pasi atyre u është hequr lëvorja.

Avokado është shumë popullor në kuzhinën vegjetarianë, duke e bërë një zëvendësim i shkëlqyer për
mishin në sanduiçe dhe salate, për shkak të përmbajtjes së lartë të yndyrës. Fruta nuk është e ëmbël, por
yndyror. Ajo është përdorur si bazë për salcën meksikane e njohur si Guacamole, si dhe një mbushje për
disa lloje sushi, duke përfshirë rrolene Kaliforniane. Avokadoja është i përdorur në gatimet me pula dhe
shërben si dolli me kripë dhe piper. Në Brazil, Indonezi, Vietnam, dhe në Indine jugore (sidomos ne rajonin
bregdetar Karnataka), avocadot janë përdorur shpesh për qumësht dhe herë pas here shtohet ne akullore dhe
pjata te tjera. Në Brazil, Vietnam, Filipine dhe Indonezi, një pije e ëmbël pergatitet me sheqer, qumësht ose
ujë, dhe pure avokadoje, ndonjëherë shtohet edhe shurip çokollate. Në Australi dhe Zelandën e Re, ajo
është shërbyer zakonisht në sanduiçe, ne dolli, ose shpesh ne gatime pule. Në Gana, avokadoja përdoret për
te mbushur sanduicet. In Sri Lanka është i përdorur për përgatitjen e një ëmbëlsire tradicionale.

Në Meksikë dhe Amerikën Qendrore, avocadot janë përdorur të përziera me oriz të bardhë, në supa, salata,
ose në pjatat e pulave dhe mishit. Në Peru avocadot janë konsumuar si majonezë, shërbeu si një pjatë e dytë
me parrillas, e përdorur në salate dhe sanduiçe, ose ne pjata me ton, e karkaleca deti. Në Kili është përdorur
si pure në pule, hamburger, dhe në feta për selino ose salate maruleje. Version kilian i sallatës Cezari
përmban feta të mëdha avokadojt te pjekur. Në Kenia, avokadoja është ngrënë shpesh si një fryt, dhe është
ngrënë vetëm, apo ipërziere me fruta të tjera në sallata frutash, ose si pjesë e një sallatë perimesh. Në Iran
është përdorur si krem rinovimim për fytyrën.

Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Avokado&oldid=2405859"