Oaza Dachla, Egipt

Dakhleh Oasis, Egypt

Paweł Lech Polkowski

Badania The Petroglyph Unit of the Dakhleh Oasis Project i Muzeum Archeologicznego w Poznaniu we współpracy z Centrum
Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Kierownik Dakhleh Oasis Project: Anthony Mills.
Kierownicy The Petroglyph Unit: 1985-2004 – Lech Krzyżaniak, 2004-2016 – Michał Kobusiewicz, 2016-2019 – Paweł Polkowski. 1985-2019.
Research of The Petroglyph Unit of the Dakhleh Oasis Project and Poznań Archaeological Museum in cooperation with the Polish Centre
of Mediterranean Archaeology University of Warsaw. Director of The Dakhleh Oasis Project: Anthony Mills. Directors of the Petroglyph
Unit: 1985–2004 Lech Krzyżaniak, 2004–2016 Michał Kobusiewicz, 2016–2019 Paweł Polkowski. 1985-2019.

Badania nad sztuką naskalną rozpoczęły się w 1985
roku z inicjatywy Lecha Krzyżaniaka, który dołączył
wówczas do międzynarodowego projektu Dakhleh
Oasis Project, kierowanego od 1978 roku przez An-
thony’ego Millsa. Zadaniem ekspedycji było podjęcie
szczegółowych studiów nad petroglifami (rytami na-
skalnymi), które po drugiej wojnie światowej nie sta-
nowiły obiektu regularnych badań. W ciągu prawie
dwudziestu lat Krzyżaniak zdołał odkryć i zainwen-
taryzować dziesiątki stanowisk z prahistoryczną i hi-
storyczną sztuką naskalną, a kolejne, niemniej ważne,
odkrycia poczynione zostały już w XXI wieku, kiedy
to misję objął Michał Kobusiewicz. Dzięki intensyw-
nym pracom prowadzonym przez Ewę Kuciewicz, Eli-
zę Jaroni, a później także Pawła Polkowskiego, liczba
znanych stanowisk z petroglifami wzrosła do kilku-
set, potwierdzając jednoznacznie wyjątkowe znacze-
nie Dachli na tle całej Pustyni Zachodniej.
Sztuka naskalna Oazy jest niezwykle zróżnicowa-
na. Najstarsze relikty, w tym motywy geometryczne
(spirale, koncentryczne koła itp.) oraz linie meandru-
jące, pochodzą być może już z czasów wczesnego ho-
locenu, kiedy to Dachlę zamieszkiwać miały społecz-
ności tzw. kultury Masara (około 8300-6500 p.n.e.).
Jest to jednak jedynie przypuszczenie, oparte na po-
równaniach z nieco lepiej datowaną sztuką naskalną
doliny Nilu. Pewniejsza wydaje się chronologia pe-
troglifów środkowoholoceńskich, wiązanych przede
wszystkim z kulturą Bashendi (faza A i B: około 6400-
3800 p.n.e.). Grupa ta obejmuje przede wszystkim wy-
obrażenia zoomorficzne, zwłaszcza żyrafy (Giraffa ca-
melopardalis), antylopy oryks (Oryx dammah) i stru-
sie (Struthio camelus). Wszystkie te przedstawienia ce-
chują się znaczną schematyzacją i celowym podkreśle-
Research on rock art from Dakhleh Oasis com-
menced in 1985 when Lech Krzyżaniak joined the
international Dakhleh Oasis Project led since 1978 by
Anthony Mills. The main task of the expedition was
to start a detailed study of the petroglyphs, which is
a scholarly name for rock engravings, which had last
been regularly investigated in the 1930s. For two dec-
ades Krzyżaniak traversed the region, discovering and
recording dozens of sites with prehistoric and historic
rock art. Important finds were made also by Michał
Kobusiewicz, who followed in Krzyżaniak’s footsteps.
Further intensive fieldwork by Ewa Kuciewicz, Eliza
Jaroni, and later also Paweł Polkowski, increased the
number of known petroglyphic sites to several hun-
dred, demonstrating Dakhleh’s exceptional signifi-
cance in the context of the Western Desert.
Rock art in the Oasis is extremely diversified. The
oldest pictures, including geometric motifs (spirals,
concentric circles, etc.) and meandering lines, may
go back as far as the early Holocene when Dakhleh
was allegedly inhabited by communities of the so-
called Masara culture (about 8300-6500 BC). This
hypothesis is based on a comparison with the better-
dated rock art from the Nile valley. The chronology of
the mid-Holocene petroglyphs is more secure, being
associated mostly with the Bashendi culture (phases
A and B: about 6400-3800 BC). This group of engrav-
ings comprises mainly zoomorphic depictions: gi-
raffes (Giraffa camelopardalis), oryx antelopes (Oryx
dammah), and ostriches (Struthio camelus) in par-
ticular. These images are largely schematised, often
heavily exaggerated on the verge of caricature. This,
however, makes the depicted species easier to iden-
tify, for example, giraffes with unnaturally long necks

Tytuł polski/ Tytuł angielski 183

 Widok na Płaskowyż Libijski górujący nad oazą. Dachla (Egipt)
A view of the Libyan Plateau overlooking the oasis. Dakhleh (Egypt)

Pustynny krajobraz Dachli

Desert landscape of Dakhleh

184 Autor
Przedstawienie strusia, psa oraz oryksa. Centralna część Dachli
Depictions of an ostrich, a dog and an oryx. Central Dakhleh

Postać antropomorficzna i trzymana na uwięzi żyrafa. Centralna część Dachli

An anthropomorphic figure and a giraffe held on a line. Central Dakhleh

Tytuł polski/ Tytuł angielski 185

 Antylopa oryks. Centralna część Dachli
An oryx antelope. Central Dakhleh
niem wybranych elementów budowy ciała, nierzad-
ko wyolbrzymionych w sposób niemal karykatural-
ny. Dzięki temu jednak większość ukazanych gatun-
ków zwierząt staje się łatwiejsza do rozpoznania, jak
choćby żyrafy o nienaturalnie wydłużonych szyjach,
czy oryksy ze zbyt długimi szablowatymi rogami. Iko-
nografia tego okresu zawiera jeszcze, choć w znacznie
mniejszych ilościach, wizerunki gazeli (być może Ga-
zella dorcas), słoni (Loxodonta africana) oraz antylop,
których taksony nie są jednak łatwe do rozpoznania.
Zwierzęta ukazywane są zarówno w formie pojedyn-
czych, odizolowanych przedstawień, jak również w ra-
mach rozbudowanych kompozycji, zawierających nie-
kiedy dziesiątki petroglifów.
Jednak nie tylko zwierzęta stanowiły temat prahi-
storycznej sztuki naskalnej. Polskie badania pozwoli-
ły bowiem udokumentować znaczną liczbę przedsta-
wień tzw. dachlijskich kobiet – motywu znanego już
od lat 30. ubiegłego wieku, który nie występuje ni-
gdzie poza Pustynią Zachodnią. Wizerunki te, nadal
186 Autor
and oryxes with excessively long scimitar-shaped
horns. Other images, although in smaller numbers,
represent gazelles (perhaps Gazella dorcas), ele-
phants (Loxodonta africana) and antelopes, the taxa
in the latter case not easily recognised. The animals
can be shown both as singular isolated petroglyphs
and as elements of larger compositions, consisting at
times of dozens of images.
Zoomorphs are not the only theme in prehistoric
rock art. Polish research has brought into the lime-
light a significant number of depictions of “Dakhleh
women”. The motif has been known since the 1930s
and has not been attested outside the Western Desert.
These anthropomorphic figures, which are still the
subject of heated debate, show a clearly dualistic body
structure. The upper body is usually very schematic,
at times simplified to the point of being a vertical
stroke with an oval head embedded on it. But the
lower body parts are typically elaborate and seem to
show not only well endowed individuals, but quite fre-
Scena ukazująca przedstawienia zoomorficzne oraz tzw. brzemienne kobiety. Centralna część Dachli
A scene showing zoomorphic depictions and the so-called pregnant women. Central Dakhleh

Dwa najczęściej przedstawiane gatunki zwierząt w prahistorycznej sztuce naskalnej Pustyni Zachodniej: żyrafa i oryks.
Centralna część Dachli
Two of the most numerous animal depictions in the prehistoric rock art of the Western Desert are the giraffe and the oryx.
Central Dakhleh

Tytuł polski/ Tytuł angielski 187

 Fragment panelu z wizerunkiem żyrafy i kobiety, obu najprawdopodobniej ciężarnych. Centralna część Dachli
A fragment of the panel with figures of a giraffe and a woman – both apparently pregnant. Central Dakhleh
będące przedmiotem ożywionej debaty, ukazują po-
stacie antropomorficzne o wyraźnie dualistycznej bu-
dowie ciała. Ich górna część jest z reguły bardzo sche-
matyczna, niekiedy wręcz zawężona do granic możli-
wości, ukazując jedynie linię prostą, na której zasadza
się owalna głowa. Za to dolne partie ciała są zazwyczaj
rozbudowane i przedstawiają nie tylko postacie oty-
łe(?), ale nierzadko ubrane w dekorowane suknie(?).
Jedną z najbardziej intrygujących cech jest często po-
jawiający się element w postaci wyraźnego wybrzu-
szenia na wysokości pasa. Interpretowany jako świa-
dectwo brzemienności przedstawionych postaci, być
może kierował uwagę prahistorycznych społeczności
w stronę ważnych kwestii prokreacji, płodności i po-
wiązanych znaczeń. Warto w tym miejscu przywołać
niezwykłe znalezisko na stanowisku CO53, gdzie „ko-
biecie” towarzyszą między innymi dwie żyrafy – obie
również wyraźnie brzemienne.
188 Autor
quently also apparently wearing decorated skirts. One
of the most intriguing features is a regularly occurring
oval element protruding from the belly. Interpreted as
indicative of pregnancy, it may have served to direct
attention to the invariably important questions of pro-
creation, fertility and related meanings. One should
mention here an extraordinary panel from site CO53,
depicting a “woman” accompanied by two clearly
pregnant giraffes.
Anthropomorphs occur sporadically, depicted
in association with animals in some composi-
tions. “Pregnant women” images are found particu-
larly often among giraffes, but the latter commonly
interact with people, for instance, when they are
shown being led on a line. Rock art is thus a rich
source of knowledge about the relations between hu-
mans and animals, assuming that we hold the key to
comprehending them today.
Dekorowane kobiece przedstawienia antropomorficzne. Wschodnia część Dachli
Decorated depictions of female anthropomorphs. Eastern Dakhleh

Tytuł polski/ Tytuł angielski 189

 Antropomorfy, choć sporadycznie, występują The Late Neolithic (Sheikh Muftah culture, about
więc w niektórych kompozycjach razem ze zwierzęta- 3800–2200 BC) is well represented in Dakhleh archae-
mi. „Kobiety w ciąży” szczególnie często pojawiają się ology, but the rock art from this period is not easy to
wśród żyraf. Te ostatnie, zresztą, wchodzą w interak- identify. However, considering that contemporary
cje z ludźmi najczęściej, jak choćby w enigmatycznych communities were highly pastoral in their subsistence
scenach, gdzie trzymane są przez nich na linach. Nie mode, it is only natural to expect that some of the
powinno więc być wątpliwości, że sztuka naskalna jest schematically drawn cattle depictions were the handi-
rezerwuarem wiedzy o relacjach człowieka i zwierząt, craft of these people. The subject is still under study.
choć na pewno niezwykle trudno dla nas dziś dostęp-
nej i zrozumiałej.
Choć w Dachli mocno reprezentowany jest także
późny neolit (kultura Sheikh Muftah, około 3800-2200
p.n.e.), to niełatwo jest zidentyfikować sztukę naskalną
tego okresu. Wiedząc, że ówczesne społeczności były w
największym stopniu pasterskie, spodziewać się moż-
na, iż część schematycznie ukazanych wizerunków by-
dła mogła powstać w tamtym właśnie okresie. Badania
nad tym zagadnieniem nadal jednak trwają.

190 Autor