Klasyfikacja jezior ze względu na pochodzenie misy

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Klasyfikacja jezior ze względu na pochodzenie misy

Źródło: dostępny w internecie: pxhere.com, domena publiczna.

Jeziora są naturalnymi zbiornikami wody. Człowiek wykorzystuje ich liczne funkcje. Jak
wiesz, jeziora mają różną genezę, na podstawie czego wyróżniamy ich różne typy. W tym
materiale dowiesz się, jak klasyfikujemy jeziora ze względu na pochodzenie misy jeziornej.

Twoje cele

Omówisz kryteria podziału jezior.

Sklasyfikujesz jeziora ze względu na pochodzenie misy.
Przeanalizujesz procesy, które oddziaływały na misy jeziorne.
Przeczytaj

Jezioro to naturalne zagłębienie terenu wypełnione wodą i pozbawione swobodnej

wymiany wód z wszechoceanem.

Misą jeziorną nazywamy zagłębienie w powierzchni terenu wypełnione wodami jeziora. Do

utworzenia mis jeziornych doprowadzają czynniki endogeniczne, czyli ruchy tektoniczne
i wulkaniczne, a także czynniki egzogeniczne, do których zaliczamy erozyjną
i akumulacyjną działalność lodowca i jego wód, wytapianie brył martwego lodu lub
wieloletniej zmarzliny, erozję rzeczną, sufozję, zjawiska krasowe, akumulację organiczną,
działalność fal morskich oraz działalność człowieka.

Klasyfikacje genetyczne mogą obejmować wszystkie jeziora bądź tylko te występujące

w pewnych strefach. Najbardziej rozpowszechnioną i wszechstronną klasyfikacją jest
klasyfikacja Hutchinsona. Obejmuje ona misy jeziorne wyodrębnione na podstawie ich
genezy. Wyróżniamy:

1. jeziora tektoniczne
reliktowe – będące pozostałościami po morzach lub jeziorach. Oddzielenie od
pierwotnych zbiorników może być następstwem ruchów epejrogenicznych
(np. Morze Kaspijskie i Jezioro Aralskie);
jeziora nowo powstającego lądu wytworzone wskutek podnoszenia się dna
morskiego (np. Okeechobee);
jeziora utworzone wskutek zmiany kierunku układu hydrograficznego
w efekcie fałdowania lub nachylenia warstw skalnych (np. Kioga);
jeziora w deformacjach tektonicznych (np. Jezioro Wiktorii, które ma
względnie płaskie dno);
 Misa w deformacji tektonicznej o charakterze owalnego wgłębienia – Jezioro Wiktorii
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie A. Choiński, Jeziora kuli ziemskiej , Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2000, licencja: CC BY-SA 3.0.

jeziora w rowach tektonicznych, między uskokami. Występują powszechnie

w zgrupowaniach. Do najbardziej znanych należą: Bajkał, Tanganika, Niasa,
Jezioro Rudolfa, Morze Martwe;
jeziora utworzone w strefach lokalnego zapadania terenu będącego
następstwem trzęsień ziemi (np. Reelfoot);
2. jeziora wulkaniczne
jeziora kraterowe – położone w stożkach wulkanicznych, niewielkie, głębokie,
o zaokrąglonym kształcie. Występują we Włoszech, w Japonii, Indonezji,
Francji, Stanach Zjednoczonych, na Kamczatce i w Nowej Zelandii;
jeziora kalderowe – mają duże średnice wynikające z położenia
w zagłębieniach po erupcji wulkanu (np. Bolsena, Towada);
jeziora położone w wulkaniczno‐tektonicznych nieckach porównywanych do
kalder (np. jezioro Toba);
jeziora powstałe wskutek bariery stanowionej przez wulkan (np. Kiwu);
maary – jeziora o owalnych kształtach i dużej głębokości, które wypełniają leje
eksplozywne (np. Pulver Maar, Laach);
jeziora w zagłębieniach powłok zapadniętych strumieni lawowych; płytkie,
o nieregularnej linii brzegowej (np. Yellowstone);
jeziora utworzone przez zatamowanie doliny potokami lawy, powstają wskutek
podparcia przez zapory osuwiskowe spływów błotnych lub przez osuwanie się
ziemi i skał. Taką genezę mają jeziora u podnóża Etny oraz Fudżi;
3. jeziora polodowcowe – powstałe dzięki erozyjnej i akumulacyjnej działalności
kontynentalnych i górskich lodowców. Wyróżnia się typy:
 jeziora rynnowe – wąskie, długie, o stromych brzegach, urozmaiconej rzeźbie
dna, wcięte głęboko w podłoże (np. Hańcza, Gopło), powstają w rynnach
wyżłobionych przez lądolód oraz płynące pod nim rzeki;
jeziora morenowe – duże, płytkie, o urozmaiconych kształtach, mają liczne
zatoki, półwyspy, łagodne i płaskie brzegi (np. Śniardwy, Mamry),
powstałe w zagłębieniach w osadach, które pozostały po lodowcu, na skutek
zatamowania odpływu wód przez wały morenowe;
oczka i wytopiska – małe i płytkie jeziora, okrągłe lub owalne, najczęściej
bezodpływowe, powstałe w wyniku stopnienia brył martwego lodu;
kotły i kociołki – małe, ale głębokie jeziora o stromych stokach, powstały
w wyniku erozyjnej działalności lodowca górskiego, powyżej granicy
wieloletniego śniegu;
jeziora sandrowe – powstają w wyniku wytapiania brył lodu w zagłębieniach na
terenie stożków napływowych, stosunkowo płytkie, o zróżnicowanej
wielkości. Charakteryzują się dużą powierzchnią, a ich głębokość najczęściej
wynosi kilka metrów;
jeziora przyozowe i drumlinowe – wypełniają podłużne zagłębienia utworzone
w sąsiedztwie drumlinów lub ozów w wyniku cofania się lądolodu, najczęściej
są płytkie i pokryte torfem;
jeziora lodowcowe górskie – są to jeziora cyrkowe powstałe w dawnych polach
firnowych oraz jeziora morenowe, które powstały w wyniku zatarasowania
doliny wałem morenowym;
4. jeziora krasowe – powstają na obszarach zbudowanych ze skał wapiennych lub
gipsowych, głównie w zapadliskach lub lejach (np. Plitwickie, Uściwierz);
5. jeziora rzeczne – zwane także starorzeczami. Powstają z odciętych meandrów.
Wyróżniamy też jeziora korytowe leżące na trasie biegu rzeki, które są jej
rozszerzeniem na pewnej długości;
6. jeziora deltowe – położone w deltach dużych rzek (np. Druzno i Dąbie);
7. jeziora przybrzeżne – powstały poprzez oddzielenie od morza niewielkich zatok,
limanów, lagun i zalewów przez wały brzegowe, wydmy i osady rzeczne. Cechuje je
nieregularny kształt oraz mała głębokość (np. Łebsko, Jamno, Gardno);
8. jeziora eoliczne – powstają w zagłębieniach między wydmami powstałych w wyniku
wywiewania przez wiatr skał sypkich (jeziora deflacyjne). Mają niewielkie rozmiary
i często ulegają wysychaniu;
9. jeziora bagienne – powstają w wyniku utrudnionego odpływu wody gruntowej, która
wypływa na powierzchnię w obniżeniach terenu. Występują w licznych grupach,
w Polsce są małe, płytkie i zarastające;
10. jeziora zaporowe – powstały w wyniku przegrodzenia doliny rzecznej (np. Jeziorka
Duszatyńskie).

Dla jezior wykonuje się plany batymetryczne. Plan batymetryczny jeziora jest to
kartograficzne zobrazowanie misy jeziornej, w którym za pomocą metody izolinii (izobaty –
linie jednakowych głębokości) ukazane jest ukształtowanie dna jeziora. Ilościowe
przedstawienie powierzchni, kształtu i objętości misy jeziornej nosi nazwę charakterystyk
morfometrycznych jeziora. Podstawą do określania tych charakterystyk jest plan
batymetryczny jeziora i wykreślony na jego podstawie przekrój poprzeczny jeziora.

Plany batymetryczne wybranych mis jeziornych

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie E. Bajkiewicz-Grabowska, Z. Mikulski, Hydrologia ogólna, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2017, licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
sufozja

wypłukiwanie i ługowanie cząstek mineralnych ze skał luźnych lub słabo spojonych

przez wody wsiąkające w wodoprzepuszczalne podłoże
Źródło: Encyklopedia PWN
Grafika interaktywna

Polecenie 1

Podaj po dwa przykłady przedstawionych niżej rodzajów jezior, które nie zostały wymienione
w e-materiale.

Klasyfikacja jezior ze względu na pochodzenie misy

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie A. Choiński, Jeziora kuli ziemskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2000; E. Bajkiewicz-Grabowska, Z. Mikulski, Hydrologia ogólna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017; J. Stasiak, Z.
Zaniewicz, Geografia. Vademecum maturalne, Operon, Gdynia 2020. Grafiki w panelach bocznych: 1. NASA, domena publiczna,
dostępne w internecie: commons.wikimedia.org; 2. Ch. Tomnong, licencja: CC BY-SA 3.0, commons.wikimedia.org; 3. domena
publiczna, pxhere.com; 4. Google Maps; 5. M. Ahsmann, licencja: CC BY-SA 3.0, commons.wikimedia.org; 6. Google Maps; 7.
Google Earth; 8. Google Earth.
Polecenie 2

Poniżej przedstawiono zdjęcia satelitarne dwóch jezior, określ ich genezę. Podaj różnice
i podobieństwa między tymi zbiornikami wodnymi.

Źródło: Google Earth.

Źródło: Google Earth.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz prawidłową definicję pojęcia „misa jeziorna”.

Zagłębienie terenu wypełnione wodą i pozbawione swobodnej wymiany wód


z wszechoceanem.

Wypłukiwanie i ługowanie cząstek mineralnych ze skał luźnych lub słabo spojonych


przez wody wsiąkające w wodoprzepuszczalne podłoże.

 Zagłębienie antropogeniczne w powierzchni terenu wypełnione wodami jeziora.

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz odpowiednie elementy, które tworzą charakterystykę morfometryczną jeziora.

 stężenie biogenów

 objętość misy jeziornej

 kształt

 bioróżnorodność

 powierzchnia
Ćwiczenie 3 輸

Podaj nazwy dwóch krajów i ich regionów oraz nazwy jezior, które warto polecić koledze
planującemu wycieczkę nad jeziora wulkaniczne.
Ćwiczenie 4 醙

Porównaj plany batymetryczne jezior. Określ przyczynę różnic w wyglądzie mis.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie P. Czubla, E. Papińska, Geografia dla maturzysty. Część 1, Wydawnictwo
Szkolne PWN, Warszawa 2015.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o. na podstawie P. Czubla, E. Papińska, Geografia dla maturzysty. Część 1, Wydawnictwo
Szkolne PWN, Warszawa 2015.

urozmaicona, średnich rozmiarów, o okrągłym kształcie, bardzo duże, podłużne, głębokie,

bardzo głębokie, wulkaniczne, średnio urozmaicona, tektoniczne
 ................. .................

................. .................

................. .................

................. .................

................. .................

Ćwiczenie 5 醙

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Do utworzenia mis
jeziornych doprowadzają
procesy endogeniczne, czyli  
np. ruchy tektoniczne
i wulkaniczne.
Jezioro to naturalne
zagłębienie terenu
wypełnione wodą i mające  
swobodną wymianę wód
z wszechoceanem.
Czynniki egzogeniczne
wpływające na
powstawanie jezior to
inaczej czynniki  
zewnętrzne, np. erozyjna
i akumulacyjna działalność
lodowca i jego wód.
Ćwiczenie 6 醙

Zaznacz zdania opisujące jeziora polodowcowe.

 Jeziora polodowcowe powstają na obszarach zbudowanych ze skał wapiennych.

 Występują głównie w Ameryce Południowej oraz Południowej Europie.

Powstały dzięki erozyjnej i akumulacyjnej działalności kontynentalnych i górskich


lodowców.

Jeziorami polodowcowymi są jeziora rynnowe – wąskie, długie, o stromych


brzegach.

 Występują głównie w Ameryce Północnej oraz Północnej i Środkowej Europie.

Powstały dzięki erozyjnej i akumulacyjnej działalności wyłącznie lodowców


górskich.

Ćwiczenie 7 醙

Uzupełnij tekst.

Plan jeziora jest to kartograficzne zobrazowanie , w którym za pomocą

metody izolinii ( – linie jednakowych głębokości) ukazane jest ukształtowanie dna
jeziora.

izobaty batymetryczny głębokościowy niecki jeziornej izolinie misy jeziornej

Ćwiczenie 8 難

Wyjaśnij, jaki wpływ na wypoczynek nad jeziorem może mieć znajomość kształtu misy
jeziora.
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autorki: Ewa Malinowska

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Klasyfikacja jezior ze względu na pochodzenie misy

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres rozszerzony, klasa I

Podstawa programowa

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wiedza geograficzna.

1) Rozumienie specjalistycznych pojęć i posługiwanie się terminami geograficznymi.

2) Rozszerzenie wiedzy niezbędnej do zrozumienia istoty zjawisk oraz charakteru

i dynamiki procesów zachodzących w środowisku geograficznym w skali lokalnej,
regionalnej, krajowej i globalnej.

II. Umiejętności i stosowanie wiedzy w praktyce.

2) Analizowanie i wyjaśnianie zjawisk i procesów geograficznych oraz zróżnicowania

przyrodniczego, społeczno‐gospodarczego i kulturowego świata.

4) Formułowanie twierdzeń o prawidłowościach dotyczących funkcjonowania środowiska

przyrodniczego i społeczno‐gospodarczego oraz wzajemnych zależności w systemie
przyroda – człowiek – gospodarka.

5) Stawianie pytań, formułowanie i weryfikacja hipotez oraz proponowanie rozwiązań

problemów dotyczących środowiska geograficznego.

III. Kształtowanie postaw.

1) Rozwijanie dociekliwości poznawczej, ukierunkowanej na poszukiwanie prawdy, dobra

i piękna.

3) Rozumienie pozautylitamych wartości elementów środowiska geograficznego

i krajobrazów.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

IV. Dynamika procesów hydrologicznych: ruchy wody morskiej, wody podziemne i źródła,
ustroje rzeczne, typy jezior.

Uczeń:

5) wyjaśnia powstawanie różnych typów jezior na Ziemi.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

omawia klasyfikację jezior ze względu na pochodzenie misy,

omawia kryteria podziału jezior,
omawia procesy, które kształtowały misy jeziorne,
wskazuje regiony występowania jezior o zróżnicowanej genezie,
dokonuje charakterystyki morfometrycznej misy jeziornej na podstawie planu
batymetrycznego.

Strategie nauczania: asocjacyjna, badawcza (problemowa)

Metody i techniki nauczania: blended learning, IBSE, metoda projektu

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach, praca całego zespołu klasowego

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, projektor multimedialny, tablety, atlas, mapy

kontynentów w postaci cyfrowej, plany batymetryczne jezior, zeszyt przedmiotowy

Materiały pomocnicze

Bajkiewicz‐Grabowska E., Mikulski Z., Hydrologia ogólna, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2017.

Górniak A., Kajak Z., Hydrobiologia, limnologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2019.
Karta pracy – proponowany wzór schematu (nawiązujący do metody fishbone)
Plik o rozmiarze 48.56 KB w języku polskim

Przykładowe plany batymetryczne

Źródło: dostępny w internecie: portal.brodnica.pl.
 Plik o rozmiarze 4.46 MB w języku polskim

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Sprawdzenie zadania domowego.

Przedstawienie celów lekcji.
Krótkie omówienie (przypomnienie) procesów geologicznych i morfologicznych
prowadzących do powstania różnych rodzajów mis jeziornych – rozmowa, pytania,
odpowiedzi.

Faza realizacyjna

Prośba do uczniów o przeczytanie wstępu do e‐materiału.

Podział uczniów na grupy (liczebność określa nauczyciel), omówienie zasad wykonania
zadania; zadaniem uczniów jest opracowanie schematu obrazującego relacje
przyczynowo‐skutkowe między procesami zachodzącymi w środowisku
a powstającymi w efekcie ich oddziaływania misami jeziornymi o zróżnicowanych
kształtach i wielkości.
Przypisanie poszczególnym grupom określonego typu jezior – każda grupa analizuje
jeziora o odmiennej genezie.
Rozdanie grupom planów batymetrycznych przykładowych jezior odpowiadających
analizowanemu typowi, uwzględnionych w e‐materiale (lub innych, wybranych przez
nauczyciela).
Kilkuminutowa dyskusja uczniów w grupach (burza mózgów), w której wykorzystane
zostaną informacje, schematy, ilustracje zawarte w e‐materiale, służąca identyfikacji
możliwych przyczyn powstawania mis jeziornych o określonym kształcie i wielkości,
właściwych dla analizowanego typu jezior; sporządzenie schematu (wykresu).
Prezentacja przy tablicy schematów przygotowanych przez poszczególne grupy
uczniów – po każdej prezentacji dyskusja z udziałem wszystkich uczniów.
Podsumowanie prezentowanych treści mające na celu przedstawienie związków
przyczynowo‐skutkowych między wielkością i kształtem mis jeziornych
a warunkującymi je czynnikami, w różnych regionach świata, z ewentualnym
wyodrębnieniem zależności pośrednich i bezpośrednich.
Sporządzenie notatki w zeszycie zawierającej syntetyczne podsumowanie
przeprowadzonej dyskusji i prezentacji.
Prośba nauczyciela o wykonanie kilku wskazanych ćwiczeń z e‐materiału
i przedstawienie rezultatów pracy.

Faza podsumowująca

Podsumowanie i utrwalenie nowej wiedzy poprzez zadawanie pytań przez nauczyciela

i odpowiedzi uczniów.
 Ocena aktywności i przypomnienie celów zajęć.

Praca domowa

Podaj pięć przykładów jezior występujących w Twoim regionie i przyporządkuj je do

właściwego typu ze względu na pochodzenie misy jeziornej.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Grafika interaktywna może zostać wykorzystana do samodzielnego rozszerzania

i pogłębiania wiedzy przez ucznia. Nauczyciel może prosić uczniów o zapoznanie się ze
schematem interaktywnym przed lekcją i przygotowanie w domu wstępnej analizy
przedmiotu lub wykonanie określonych zadań. Podczas fazy realizacyjnej uczniowie
w grupach/parach porównują i uzgadniają wyniki swoich analiz i nad nimi dyskutują,
a następnie przedstawiają uzgodnioną wersję.

Grafika interaktywna, w części lub całości, może być także wykorzystana podczas lekcji
dotyczących zagadnień dynamiki procesów geologicznych i geomorfologicznych, jako
przykład ilustrujący np. wybrane formy ukształtowania powierzchni Ziemi (zakres
rozszerzony: V. 9). Znajdzie też zastosowanie podczas samodzielnej pracy ucznia w domu
i w czasie lekcji mającej na celu powtórzenie materiału z bloku tematycznego dotyczącego
hydrosfery, zwłaszcza dynamiki procesów hydrologicznych (zakres rozszerzony: IV).