2023

Społeczeństwo Anglii w I poł. XVII w. – burżuazja i tzw. nowa szlachta (gentry) dążyły do
likwidacji ustroju feudalnego i czerpania zysków z wolnego handlu, produkcji (manufaktur),
ekspansji kolonialnej, z hodowli owiec (grodzenia) – ta grupa była za zmianami społeczno-
politycznymi, opowiedziała się za purytanizmem (odmianą kalwinizmu); stara rodowa
arystokracja utrzymywała się z posiadanej ziemi i dochodów z renty feudalnej – była
przeciwna zmianom, popierała interesy monarchii i Kościoła anglikańskiego
Przyczyny rewolucji burżuazyjnej w Anglii w XVII w. – po śmierci Elżbiety Wielkiej
władzę objął Jakub I Stuart, a po nim jego syn Karol I Stuart, którzy połączyli unią personalną
Anglię i Szkocję, dążyli do absolutyzmu co wywołało konflikt z Izbą Gmin (niższą izbą
parlamentu angielskiego); kiedy w 1628 r. parlament złożył Petycję o prawach Karol I
rozwiązał parlament i rozpoczął okres tzw. jedenastoletniej tyranii, stosując terror, cenzurę,
konfiskując majątki i wprowadzając wysokie cła; w 1640 r. zwołał tzw. Parlament Krótki, ale
gdy ten nie wydał zgody na podatki rozwiązał go; problemy finansowe zmusiły Karola I do
ponownego zwołania parlamentu i w latach 1640-1653 obradował Parlament Długi – uchwalił
„Wielką remonstrację”, w której żądano kontroli nad finansami i podatkami; po nieudanej
próbie zamachu stanu Karol I musiał uciekać z Londynu – rozpoczęła się wojna domowa
Wojna domowa w Anglii – po stronie króla Karola I opowiedział się Kościół anglikański,
tzw. stara szlachta i wielcy właściciele ziemscy; po stronie parlamentu stanęła nowa szlachta,
mieszczaństwo i chłopi, z których Oliver Cromwell utworzył Armię Nowego Wzoru
(zwyciężyli w 1645 r. pod Naseby); w 1649 r. Parlament kadłubowy skazał króla na karę
śmierci za zdradę stanu – Anglia została republiką; śmierć władcy nie rozwiązała problemów,
stąd w armii Cromwella nastąpił podział na lewellerów i diggerów – ugrupowania głoszące
hasła radykalne, utopijne (krwawo stłumieni przez Cromwella)
Oliver Cromwell – był przywódcą opozycji przeciwko królowi Karolowi I Stuartowi; z
drobnej szlachty, chłopów, rzemieślników i mieszczan stworzył Armię Nowego Wzoru;
połączył Anglię z Irlandią i Szkocją unią polityczną; w 1653 r. ogłosił się lordem
protektorem, wprowadzając rządy dyktatury wojskowej
Habeas Corpus Act – ustawa z 1679 r. podpisana przez Karola II Stuarta, gwarantowała
zakaz aresztowania bez wyroku sądowego
Chwalebna Rewolucja – w 1688 r. przejęcie władzy przez Wilhelma III Orańskiego i Marię
Stuart; w 1689 r. zatwierdzono Ustawę o prawach, która ograniczyła rolę króla na rzecz
parlamentu
Akt o następstwie tronu – ogłoszony w 1701 r., regulował zasady dziedziczenia tronu,
wprowadził odpowiedzialność parlamentarną doradców króla, dokument stał się podstawą
monarchii parlamentarnej w Anglii
Przyczyny wojny trzydziestoletniej 1618-1648 – rozbicie polityczne Rzeszy Niemieckiej
(ok. 300 księstw, biskupstw i wolnych miast); rywalizacja książąt o władzę z cesarzem z
dynastii Habsburgów; dążenie Habsburgów do zjednoczenia Rzeszy, władzy absolutnej i
likwidacji reformacji; walka o hegemonię w Europie; łamanie gwarancji religijnych w
Czechach i na Węgrzech przez Habsburgów; zawiązanie przez protestantów Unii
Protestanckiej (Ewangelickiej) a przez katolickich władców Ligi Katolickiej
Unia Protestancka (Ewangelicka) – z elektorem Palatynatu, Fryderykiem (poparcie Francji,
która dążyła do rozerwania sojuszu państw habsburskich, otaczających Francję); poparcie:
Szwecji (chciała zdobyczy nad Bałtykiem), Holandii, Danii (chciała uzyskać wpływy w
północnych Niemczech)
Defenestracja praska – 23 maja 1618 r. podczas zgromadzenia innowierców w Pradze,
zwołanego wbrew woli cesarza Macieja I, wyrzucono przez okno praskiego zamku na
Hradczanach namiestników cesarskich; początek powstania antyhabsburskiego w Czechach
Przebieg wojny trzydziestoletniej – 1618–1624 – okres czesko-palatynacki, w 1619 r.
detronizacja Ferdynanda II Habsburga przez Czechów po śmierci cesarza Macieja I;

1
 2023
powołanie na tron Fryderyka V Wittelsbacha, palatyna reńskiego przywódcy Unii
Ewangelickiej; sukcesy koalicji protestanckiej, powstanie antyhabsburskie na Węgrzech;
książę Siedmiogrodu, Gabor Bethlen w 1619 r. oblegał Wiedeń, Habsburgowie otrzymali
pomoc Zygmunta III Wazy, który wysłał oddział lisowczyków na terytorium Siedmiogrodu,
zmuszając Bethlena do odstąpienia od oblężenia; w 1620 r. – klęska wojsk czeskich pod Białą
Górą, represje w Czechach, konfiskata majątków powstańców, kary śmierci, wyniszczenie
szlachty czeskiej
1624–1629 – okres duński, Dania rozpoczęła wojnę z Habsburgami; sukcesy Ligi Katolickiej,
która zajęła Palatynat i pokonała króla Danii Chrystiana IV
1630–1635 – okres szwedzki, król Gustaw Adolf zajął Pomorze Zachodnie; w 1632 r. zajął
Czechy i Bawarię, zwyciężył pod Breitenfelden i Lützen w 1632 r., gdzie zginął, ale bitwę
przegrał dowódca Ligi, Albrecht Wallenstein
1635–1648 – okres francuski, do wojny po stronie Unii Ewangelickiej przystąpiła Francja
Albrecht von Wallenstein – dowódca wojsk Ligi Katolickiej w wojnie trzydziestoletniej;
wybitny strateg, największy posiadacz ziemski na Morawach i Czechach; przegrał bitwę pod
Lützen w 1632 r., oskarżony o zdradę został zamordowany na rozkaz cesarza Ferdynanda II w
1634 r.
Pokój westfalski – 1648 r.; Hiszpania uznała niepodległość Holandii; Francja otrzymała
część Alzacji, biskupstwa Metz, Toul, Verdun; Szwecja zajęła Pomorze Szczecińskie, Uznam,
Wolin, Rugię, biskupstwa Bremen i Werden; Brandenburgia otrzymała Pomorze
Kołobrzeskie, biskupstwa Kamień, Magdeburg, Minden; Saksonia przyłączyła Łużyce;
uznano niezależność Konfederacji Szwajcarskiej, zagwarantowano tolerancję wyznaniową w
Rzeszy; uznano sekularyzację dóbr kościelnych
Skutki wojny trzydziestoletniej – spowodowała wyludnienie i ruinę wielu krajów
niemieckich oraz ogrom¬ne zniszczenia; ubytek ludności wiejskiej (ok. 40%) i mieszczan
(ok. 33%); upadek handlu, rzemiosła, rolnictwa; epidemie; koszt utrzymania wojsk ponosił
okupowany teren – „wojna żywi wojnę”; upadek kultury i oświaty, zwłaszcza czeskiej,
wskutek wymordowania szlachty czeskiej po bitwie pod Białą Górą; utrzymał się podział
polityczny i wyznaniowy Niemiec, ale zakończyły się wojny religijne; umocniła się pozycja
Francji, nastąpił wzrost znaczenia Szwecji i Brandenburgii; po wojnie rozpoczęła się
odbudowa I Rzeszy ze zniszczeń
Armand Richelieu – francuski kardynał, pierwszy minister za panowania Ludwika XIII, był
twórcą władzy absolutnej we Francji, ograniczył rolę hugenotów odbierając im armię i prawo
do posiadania twierdz; scentralizował władzę, tworząc rząd złożony z ministrów i
podporządkowany pierwszemu ministrowi; w gospodarce wprowadzał zasady merkantylizmu
(ograniczenie importu, rozwój eksportu, wsparcie rodzimej produkcji i handlu); w polityce
zagranicznej wystąpił przeciw Habsburgom, biorąc udział od 1635 r. w wojnie
trzydziestoletniej
Jules Mazarin (Mazzarini) – kardynał i pierwszy minister za panowania małoletniego
Ludwika XIV we Francji; w latach 1648-1653 tłumił tzw. frondę, czyli bunt mieszczan i
możnych przeciwko władzy absolutnej i uciskowi podatkowemu
Ludwik XIV – król Francji, mówił o sobie „Państwo to ja”, miał władzę absolutną;
zlikwidował urząd pierwszego ministra; w 1685 r. zniósł edykt nantejski, co rozpoczęło
prześladowania hugenotów we Francji i ich masową emigrację; wybudował Wersal („złotą
klatkę”), w którym przebywał władca wraz z rządem i dworem; symbolem jego władzy było
więzienie – Bastylia
Polityka réunionów – polityka Ludwika XIV w latach 80. XVII w. polegająca na włączaniu
do Francji terytoriów pogranicznych na podstawie orzeczeń trybunałów francuskich; po
wojnie Francji z Ligą Augsburską zakończoną pokojem w Rijswijk w 1697 r. Francja utraciła
większość ziem

2
 2023
Jean Baptiste Colbert – zwolennik merkantylizmu (myśl ekonomiczna propagująca rozwój
rodzimej gospodarki poprzez ograniczenie importu i rozwój eksportu, manufaktur, handlu,
zdobywania kolonii); generalny kontroler finansów za panowania Ludwika XIV
Gustaw II Adolf – król Szwecji z dynastii Wazów; nazywany Lwem Północy; zreformował
państwo, uczynił armię szwedzką najsilniejszą w Europie; prowadził liczne wojny
zapewniając Szwecji hegemonię w basenie Morza Bałtyckiego; zaangażował się w wojnę
trzydziestoletnią po stronie Unii Protestanckiej - zwyciężył pod Breitenfelden i Lützen w
1632 r., gdzie zginął, ale bitwę przegrał dowódca Ligi Katolickiej, Albrecht Wallenstein
Barok – epoka i styl w kulturze od końca XVI do połowy XVIII w. charakteryzujący się
kontrastowością, przepychem, dynamiką i indywidualizmem artysty; ogromny wpływ na
twórców miała kontrreformacja i absolutyzm
Manieryzm – styl w sztuce w XVI w., uważany za schyłek renesansu i zapowiedź baroku
Architektura – cechy: monumentalne formy, falista linia, łamane gzymsy, przepych, złocone
ozdoby, efekty światłocienia, piękna sztukateria, ozdobne ołtarze, ambony, konfesjonały,
organy; przykłady baroku kościelnego: wzorem był kościół Il Gesú w Rzymie; Giovanni
Lorenzo Bernini – kolumnada wokół placu św. Piotra w Rzymie i baldachim przykrywający
grób św. Piotra, Francesco Borromini – kościół św. Agnieszki w Rzymie; barok dworski: np.
Wersal (styl Ludwika XIV), rezydencja Habsburgów w Schönbrunn koło Wiednia; wszystkie
pałace otoczone były wspaniałymi ogodami, fontannami
Rzeźba – dynamizm, patos, teatralność gestu, wygięcie postaci, barwna polichromia i
złocenia, rzeźba w drewnie i marmurze; Giovanni Lorenzo Bernini, Ekstaza św. Teresy,
Porwanie Prozerpiny, Apollo i Dafne, Fontanna di Trevi i Fontanna Czterech Rzek w Rzymie
Malarstwo – cechy: różnorodna tematyka, zastosowanie światłocienia, perspektywy, bogatej
kolorystyki, realizm przedstawianych postaci, dynamika, motyw śmierci i przemijania; Peter
Paul Rubens, Cierniem ukoronowanie, Sąd Ostateczny, Porwanie córek Leukippa; Anton
van Dyck – portrety, malarz Karola I, króla Anglii; Rembrandt van Rijn, Nocna straż,
Saskia, Anatomia doktora Tulpa; Diego Velázquez – portrety Habsburgów hiszpańskich;
Michelangelo Caravaggio, Bachus, Nawrócenie św. Pawła, Wskrzeszenie Łazarza, Złożenie
Chrystusa do grobu; El Greco, Adoracja imienia Jezusowego (sen Filipa II)
Muzyka – formy: opery, msze, oratoria, pasje, koncerty solowe; kompozytorzy: Jan Sebastian
Bach (Wielka msza h-moll), Georg Friedrich Haendel, Antonio Vivaldi, Claudio Monteverdi
Literatura – rozwój teatru: Pierre Corneille, Jean Racine, Molier, Lope de Vega; Jean de La
Fontaine – bajkopisarz; Miguel de Cervantes (romans rycerski)
Nauka i filozofia – Johannes Kepler (astronomia i matematyka), Galileusz (astronomia i
fizyka), Isaac Newton (teoria grawitacji); Blaise Pascal (matematyk, filozof)
René Descartes (Kartezjusz) – francuski matematyk, fizyk i filozof, człowiek
wszechstronnie uzdolniony; autor Rozprawy o metodzie i słynnego powiedzenia: myślę, więc
jestem (Cogito ergo sum); w I połowie XVII w. stworzył podstawy logicznego myślenia,
uznając, że rozum jest najważniejszym źródłem poznania (racjonalizm)

Ważne daty:

1603 r. – początek unii personalnej Anglii i Szkocji pod rządami Jakuba I Stuarta
1609-1610 – wypędzenie morysków z Hiszpanii; była to ludność muzułmańska, która po
zwycięstwie rekonkwisty przeszła na katolicyzm i pozostała na Półwyspie Iberyjskim
1618 r. – defenestracja praska
1620 r. – bitwa pod Białą Górą, klęska wojsk czeskich
1629 r. – edykt łaski we Francji – gwarancja wolności religijnej dla hugenotów (wyznawców
kalwinizmu), ale odebranie im armii i twierdz
1642 r. – początek wojny domowej w Anglii

3
 2023
1645 r. – zwycięstwo Armii Nowego Wzoru pod dowództwem Olivera Cromwella pod
Naseby
1648 r. – pokój westfalski kończący wojną trzydziestoletnią
1649 r. – ścięcie króla Karola I Stuarta; ogłoszenie Anglii republiką
1651 r. – Akty nawigacyjne: zakaz wwozu towarów kolonialnych do Anglii na obcych
statkach; akty uderzyły w Holandię, która posiadała największą flotę
1657 r. – traktaty welawsko-bydgoskie; Polska utraciła lenno pruskie na rzecz Brandenburgii;
państwem prusko-brandenburskim rządził Fryderyk Wilhelm, zwany Wielkim Elektorem
(1640-1688)
1660 r. – przywrócenie monarchii w Anglii – Karol II Stuart królem Anglii
12 września 1683 r. – zwycięstwo Jana III Sobieskiego pod Wiedniem (wielka odsiecz
wiedeńska)
1685 r. – zniesienie edyktu nantejskiego we Francji przez króla Ludwika XIV, początek
prześladowań hugenotów
1699 r. – pokój w Karłowicach między Ligą Świętą a Turcją – Rzeczpospolita odzyskała
utracone tereny województw podolskiego, bracławskiego i kijowskiego; do Austrii włączono
Węgry i Siedmiogród; Rosja zajęła Azow; Wenecja otrzymała Dalmację i Moreę (Peloponez)