Professional Documents
Culture Documents
Mickiewicz A., Księgi Narodu I Pielgrzymstwa Polskiego (2 Opracowania)
Mickiewicz A., Księgi Narodu I Pielgrzymstwa Polskiego (2 Opracowania)
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego powstały w Paryżu w 1832 r. Mickiewicz sam
sfinansował publikację tego utworu, a mimo tego zrezygnował nawet z umieszczenia na okładce
swego nazwiska. Publikacja ta była niezwykła także ze względu na format przypominający
książeczkę do nabożeństwa, w jakim została wydana (początkowo miała nosić tytuł Katechizm
pielgrzymstwa polskiego). Księgi są utworem dydaktycznym z pogranicza publicystyki i literatury,
to manifest poety skierowany do Polaków przebywających na popowstaniowej emigracji, swoisty
podręcznik politycznych i moralnych zasad dla skłóconej społeczności emigracyjnej, z którą
Mickiewicz zetknął się w Paryżu.
Księgi składają się z dwóch ściśle powiązanych ze sobą części zakończonych Modlitwą pielgrzyma i
Litanią pielgrzyma. Tę dwudzielność odkrywa już sam tytuł. W Księgach narodu poeta prowadzi
rozważania na temat historii wolności w dziejach ludzkości. Na tak zarysowanym tle formułuje swój
moralny dekalog dla polskich wychodźców i prognozuje przyszłe wydarzenia polityczne.
Zagadnienia te porusza w Księgach pielgrzymstwa.
Księgi narodu polskiego od początku świata aż do umęczenia narodu polskiego – tak brzmi pełny
tytuł części pierwszej. Jednak wolność dana ludziom przez Boga została przez nich lekkomyślnie
utracona. Ludzie sprzeniewierzyli się Bogu. Zaczęły się na świecie wojny, niewola i odtąd historia
ludzkości jest nieustanną walką o wyzwolenie się spod władzy wszelkich despotyzmów. W czasach
starożytnych despotyczny był – według Mickiewicza – ustrój Rzymu, czego dowiodło zwłaszcza
męczeństwo Chrystusa, „najniewinniejszego z ludzi”. Jednak fakt ten stał się jednocześnie
momentem zwrotnym – chrześcijaństwo rozpoczęło nowy etap w dziejach ludzkości, oparty na
prawie Bożym, w którym najważniejsze wartości to wolność i uniwersalizm. Pozytywnie ocenia
poeta średniowieczne dążenie do zjednoczenia Europy i krytykuje królów nowożytnej Europy,
którzy ten ład rozbili. To oni są sprawcami wojen toczących się dla powiększenia terytorium,
realizacji własnych interesów, zwłaszcza chęci zysku. To oni również doprowadzili do rozbioru
Polski i umęczenia narodu polskiego w powstaniu listopadowym. Wydarzeniom tym przypisuje
Mickiewicz podobną rolę jak śmierci Chrystusa. To znów moment przesilenia dziejowego, szansa na
przywrócenie wszystkim narodom wolności. Polska bowiem jako jedyna zachowała ideały wiary i
wolności, oparła się wyznawanemu na Zachodzie materializmowi i dzięki temu jest ona
predestynowana do odegrania roli odkupicielki, roli „Chrystusa narodów”. O rozbiorach Polski
mówi się zatem w metaforyce męczeństwa Chrystusa. Przyszłe odzyskanie wolności ukazywane jest
jako zmartwychwstanie: Wiara w odrodzenie Polski, w zbawczy sens ofiary, widziana w analogii do
męczeństwa Chrystusa, określana jest jako idea mesjanistyczna. Zgodnie z nią męczeńskie dzieje
narodu doprowadzą do duchowego przeobrażenia, a ta duchowa przemiana dotyczyć będzie całego
świata. Mickiewicz stawia więc przed Polakami wielkie wyzwanie i wskazuje tym samym cel
polskim emigrantom. Nie są oni przecież zwykłymi wygnańcami na obcej ziemi, lecz
„pielgrzymami”, którzy mają do spełnienia wielką misję dla swego kraju i całej Europy.
I tak rozpoczyna się druga część Mickiewiczowskiego utworu – Księgi pielgrzymstwa polskiego. Są
one zbiorem nauk i przypowieści. Poeta kieruje je do swoich rodaków, bezpośrednio się do nich
zwracając. Odwołuje się w swoich historiach do takich postaw i zachowań, jakich oczekuje od
polskich emigrantów, starając się w ten sposób wskazać im drogę postępowania.
Przypowieść pierwsza, na przykład, opowiada o dużych okrętach i małym statku rybackim, które
znalazły się na morzu w czasie burzy. Wbrew oczekiwaniom potonęły właśnie te duże okręty,
ponieważ pijani majtkowie zbuntowali się i potłukli narzędzia niezbędne do nawigacji. Statek
rybacki, który miał kompas dotarł do brzegu. Tam, co prawda, rozbił się, ale załoga uratowała się i
może odbudować zniszczony statek:
Inna przypowieść jest historią o pożarze, który wybuchł nocą w mieście. Część mieszkańców,
widząc przez okno, że ogień jest daleko, poszła spać. Inni stali w drzwiach, mówiąc, że będą gasić,
kiedy ogień do nich przyjdzie. Pożar wzmógł się i spalił domy tych, którzy stali w drzwiach i tych,
którzy poszli spać. Tylko „niektórzy ludzie poczciwi” wybiegli z domów ratować sąsiadów. Było
ich jednak za mało i miasto spłonęło. Oni jednak odbudowali je jeszcze większym i piękniejszym.
W ten niedosłowny sposób pokazuje Mickiewicz zalety Polaków: tylko oni pomagają sąsiadom
gasić pożar, tylko im bowiem leży na sercu dobro innych.
Przypomina cały czas o wartościach, które rodacy powinni pielęgnować: głęboka wiara i miłość do
ojczyzny należą do najważniejszych i zawsze powinny iść w parze. Księgi pielgrzymstwa polskiego
są apelem Mickiewicza o poświęcenie, ofiarność, pokorę i zgodę w działaniu dla dobra ojczyzny.
Poetę stać na szczęście także na odrobinę krytycznego spojrzenia, w końcu Polacy nie są bez wad,
dostrzega zwłaszcza ich kłótliwość, nieustanne odwoływanie się do przeszłych zasług i liczne
podziały wewnętrzne.
Nie tylko zresztą „z łaski Bożej”, ale też w duchu i stylu biblijnym. Mickiewicz zastosował bowiem
w Księgach stylizację biblijną. Sam nawet w jednym z listów do Antoniego Odyńca określił swój
utwór jako „broszurkę polityczną w stylu biblijnym”. Poeta czerpie zwłaszcza z Nowego
Testamentu: postać Chrystusa, jego śmierć i zmartwychwstanie przywoływane w analogiach do
narodu Polskiego czy choćby postawa Piłata wydającego skazujący Jezusa wyrok.
Forma paraboliczna, jaką stosuje Mickiewicz w Księgach pielgrzymstwa jest charakterystyczna dla
stylu biblijnych przypowieści – w każdej z nich warstwa przenośna odnosi się w jakiś sposób do
sytuacji Polski i postaw Polaków. Cały utwór jest ponadto napisany prozą stylizowaną na język
Biblii, już pierwsze zdanie wyraziście wskazuje nam to źródło: Jest bowiem czytelną aluzją do
pierwszych słów Ewangelii według św. Jana: „Na początku było Słowo […]”. Cały zresztą utwór
jest takich podobieństw pełen, pojawia się wiele wyrażeń nawiązujących do Biblii: umęczono,
zstąpiono, złożono w grobie. Zwraca uwagę także zapis tekstu, w każdym akapicie jest jedno zdanie,
co przypomina biblijny podział na wersety.
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego przyniosły Mickiewiczowi międzynarodową
sławę, przetłumaczone bowiem zostały na wiele języków. Przekład francuski ukazał się już w 1833
r. Część jednak ośrodków emigracyjnych, tych o poglądach demokratycznych, odniosła się
krytycznie do tego utworu. Protesty wywołały zastosowane konteksty religijne i zbyt pobłażliwe
spojrzenie na szlachecką przeszłość. Używanie argumentacji religijnej do propagowania
radykalnego programu politycznego przyniosło również słowa potępienia w bulli papieża Piusa IX.
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego
powstały w Paryżu w 1832 r. Mickiewicz sam sfinansował publikację tego utworu, a mimo tego
zrezygnował nawet z umieszczenia na okładce swego nazwiska. Publikacja ta była niezwykła także
ze względu na format przypominający książeczkę do nabożeństwa, w jakim została wydana
(początkowo miała nosić tytuł Katechizm pielgrzymstwa polskiego).
Księgi są utworem dydaktycznym z pogranicza publicystyki i literatury, to manifest poety
skierowany do Polaków przebywających na popowstaniowej emigracji, swoisty podręcznik
politycznych i moralnych zasad dla skłóconej społeczności emigracyjnej, z którą Mickiewicz
zetknął się w Paryżu.
Księgi składają się z dwóch ściśle powiązanych ze sobą części zakończonych Modlitwą pielgrzyma i
Litanią pielgrzyma. Tę dwudzielność odkrywa już sam tytuł. W Księgach narodu poeta prowadzi
rozważania na temat historii wolności w dziejach ludzkości. Na tak zarysowanym tle formułuje
swój moralny dekalog dla polskich wychodźców i prognozuje przyszłe wydarzenia polityczne.
Zagadnienia te porusza w Księgach pielgrzymstwa.
Księgi narodu polskiego od początku świata aż do umęczenia narodu polskiego – tak brzmi pełny
tytuł części pierwszej. Na początku była wiara w jednego BOGA, i była wolność na świecie. Jednak
wolność dana ludziom przez Boga została przez nich lekkomyślnie utracona. Ludzie
sprzeniewierzyli się Bogu. I stała się połowa ludzi niewolnicą drugiej połowy […].
Zaczęły się na świecie wojny, niewola i odtąd historia ludzkości jest nieustanną walką o wyzwolenie
się spod władzy wszelkich despotyzmów. W czasach starożytnych despotyczny był – według
Mickiewicza – ustrój Rzymu, czego dowiodło zwłaszcza męczeństwo Chrystusa,
„najniewinniejszego z ludzi”. Jednak fakt ten stał się jednocześnie momentem zwrotnym –
chrześcijaństwo rozpoczęło nowy etap w dziejach ludzkości, oparty na prawie Bożym, w którym
najważniejsze wartości to wolność i uniwersalizm. Pozytywnie ocenia poeta średniowieczne
dążenie do zjednoczenia Europy i krytykuje królów nowożytnej Europy, którzy ten ład rozbili. To
oni są sprawcami wojen toczących się dla powiększenia terytorium, realizacji własnych interesów,
zwłaszcza chęci zysku. To oni również doprowadzili do rozbioru Polski i umęczenia narodu
polskiego w powstaniu listopadowym.
Wydarzeniom tym przypisuje Mickiewicz podobną rolę jak śmierci Chrystusa. To znów moment
przesilenia dziejowego, szansa na przywrócenie wszystkim narodom wolności. Polska bowiem jako
jedyna zachowała ideały wiary i wolności, oparła się wyznawanemu na Zachodzie materializmowi i
dzięki temu jest ona predestynowana do odegrania roli odkupicielki, roli „Chrystusa narodów”. O
rozbiorach Polski mówi się zatem w metaforyce męczeństwa Chrystusa: I umęczono naród polski, i
złożono w grobie, a królowie wykrzyknęli: „Zabiliśmy i pochowaliśmy Wolność”. A przyszłe
odzyskanie wolności ukazywane jest jako zmartwychwstanie: […] Naród polski nie umarł, ciało
jego leży w grobie […] A trzeciego dnia dusza wróci do ciała i Naród zmartwychwstanie, i uwolni
wszystkie ludy Europy z niewoli. Wiara w odrodzenie Polski, w zbawczy sens ofiary, widziana w
analogii do męczeństwa Chrystusa, określana jest jako idea mesjanistyczna. Zgodnie z nią
męczeńskie dzieje narodu doprowadzą do duchowego przeobrażenia, a ta duchowa przemiana
dotyczyć będzie całego świata: A jako za zmartwychwstaniem Chrystusa ustały na ziemi całej ofiary
krwawe, tak za zmartwychwstaniem narodu polskiego ustaną w Chrześcijaństwie wojny.
Mickiewicz stawia więc przed Polakami wielkie wyzwanie i wskazuje tym samym cel polskim
emigrantom. Nie są oni przecież zwykłymi wygnańcami na obcej ziemi, lecz „pielgrzymami”,
którzy mają do spełnienia wielką misję dla swego kraju i całej Europy: Duszą Narodu polskiego jest
pielgrzymstwo polskie.| A każdy Polak w pielgrzymstwie nie nazywa się tułaczem, bo tułacz jest
błądzący bez celu. | Ani wygnańcem, bo wygnańcem jest człowiek wygnany wyrokiem urzędu, a
Polaka nie wygnał urząd jego.
I tak rozpoczyna się druga część Mickiewiczowskiego utworu – Księgi pielgrzymstwa polskiego. Są
one zbiorem nauk i przypowieści, […] które zebrał Chrześcijanin pielgrzym z ust i pism
Chrześcijan Polaków, męczenników i pielgrzymów. Poeta kieruje je do swoich rodaków,
bezpośrednio się do nich zwracając: Czytajcie je Bracia – Wiara – Żołnierze […] Odwołuje się w
swoich historiach do takich postaw i zachowań, jakich oczekuje od polskich emigrantów, starając się
w ten sposób wskazać im drogę postępowania.
Przypowieść pierwsza, na przykład, opowiada o dużych okrętach i małym statku rybackim, które
znalazły się na morzu w czasie burzy. Wbrew oczekiwaniom potonęły właśnie te duże okręty,
ponieważ pijani majtkowie zbuntowali się i potłukli narzędzia niezbędne do nawigacji. Statek
rybacki, który miał kompas dotarł do brzegu. Tam, co prawda, rozbił się, ale załoga uratowała się i
może odbudować zniszczony statek: I okazało się, że wielkość i moc okrętów dobre są, ale bez
gwiazdy i kompasu niczym są. | A gwiazdą pielgrzymstwa jest Wiara niebieska, a iglicą magnesową
jest Miłość Ojczyzny. Inna przypowieść jest historią o pożarze, który wybuchł nocą w mieście. Część
mieszkańców, widząc przez okno, że ogień jest daleko, poszła spać. Inni stali w drzwiach, mówiąc,
że będą gasić, kiedy ogień do nich przyjdzie. Pożar wzmógł się i spalił domy tych, którzy stali w
drzwiach i tych, którzy poszli spać. Tylko „niektórzy ludzie poczciwi” wybiegli z domów ratować
sąsiadów. Było ich jednak za mało i miasto spłonęło. Oni jednak odbudowali je jeszcze większym i
piękniejszym. Przypowieść kończą następujące słowa: Miastem owym jest Europa, ogniem
nieprzyjaciel jej, despotyzm, a ludzie spiący są Niemcy, a ludzie we drzwiach stojący Francuzi i
Anglicy, a ludzie poczciwi Polacy. W ten niedosłowny sposób pokazuje Mickiewicz zalety
Polaków: tylko oni pomagają sąsiadom gasić pożar, tylko im bowiem leży na sercu dobro innych.
Tak wysoko ich ocenia, że w pewnym momencie posuwa się nawet do następującego stwierdzenia:
Nie wszyscy jesteście równie dobrzy, ale gorszy z was lepszy jest niż dobry cudzoziemiec […]
Przypomina cały czas o wartościach, które rodacy powinni pielęgnować: głęboka wiara i miłość do
ojczyzny należą do najważniejszych i zawsze powinny iść w parze. Księgi pielgrzymstwa polskiego
są apelem Mickiewicza o poświęcenie, ofiarność, pokorę i zgodę w działaniu dla dobra ojczyzny.
Poetę stać na szczęście także na odrobinę krytycznego spojrzenia, w końcu Polacy nie są bez wad,
dostrzega zwłaszcza ich kłótliwość, nieustanne odwoływanie się do przeszłych zasług i liczne
podziały wewnętrzne. Te są Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego, nie wymyślone, ale zebrane z
dziejów polskich i z pism, i z opowiadań, i z nauk Polaków, ludzi pobożnych i poświęconych za
Ojczyznę, Męczenników, Wyznawców i Pielgrzymów. A niektóre rzeczy z łaski Bożej. Nie tylko
zresztą „z łaski Bożej”, ale też w duchu i stylu biblijnym. Mickiewicz zastosował bowiem w
Księgach stylizację biblijną. Sam nawet w jednym z listów do Antoniego Odyńca określił swój
utwór jako „broszurkę polityczną w stylu biblijnym”. Poeta czerpie zwłaszcza z Nowego
Testamentu: postać Chrystusa, jego śmierć i zmartwychwstanie przywoływane w analogiach do
narodu Polskiego czy choćby postawa Piłata wydającego skazujący Jezusa wyrok: A dwaj drudzy
królowie rzucili się i związali Naród polski. A Gal sądził i rzekł: „Zaprawdę nie znajduję winy w tym
Narodzie, i żona moja Francja, kobieta lękliwa, dręczona jest snami złymi; a wszakże weźcie a
umęczcie ten Naród”. I umył ręce. Słowa te odnoszą się do rządu francuskiego, który zajął neutralne
stanowisko wobec rozbiorów i powstań Polski. Forma paraboliczna, jaką stosuje Mickiewicz w
Księgach pielgrzymstwa jest charakterystyczna dla stylu biblijnych przypowieści – w każdej z nich
warstwa przenośna odnosi się w jakiś sposób do sytuacji Polski i postaw Polaków. Cały utwór jest
ponadto napisany prozą stylizowaną na język Biblii, już pierwsze zdanie wyraziście wskazuje nam
to źródło: Na początku była wiara w jednego BOGA, i była wolność na świecie. Jest bowiem
czytelną aluzją do pierwszych słów Ewangelii według św. Jana: „Na początku było Słowo […]”.
Cały zresztą utwór jest takich podobieństw pełen, pojawia się wiele wyrażeń nawiązujących do
Biblii: umęczono, zstąpiono, złożono w grobie. Zwraca uwagę także zapis tekstu, w każdym
akapicie jest jedno zdanie, co przypomina biblijny podział na wersety.
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego przyniosły Mickiewiczowi międzynarodową
sławę, przetłumaczone bowiem zostały na wiele języków. Przekład francuski ukazał się już w 1833
r. Część jednak ośrodków emigracyjnych, tych o poglądach demokratycznych, odniosła się
krytycznie do tego utworu. Protesty wywołały zastosowane konteksty religijne i zbyt pobłażliwe
spojrzenie na szlachecką przeszłość. Używanie argumentacji religijnej do propagowania
radykalnego programu politycznego przyniosło również słowa potępienia w bulli papieża Piusa IX.
Ze wstępu BN
- 1832 zamyka Mickiewicz imponujący bilans twórczości drezdeńskiej,
- zaobserwowany przez Mickiewicza entuzjazm wobec powstania listopadowego w liberalnych
środowiskach niemieckich,
- inaczej we Francji – rząd Ludwika Filipa obawiał się powstańców,
- różne przyjęcia Mickiewicza w Paryżu,
- współpraca z Komitetem Lelewelowskim (później odsuwa się od niego)
- Księgi... pierwszym manifestem poety na emigracji, druk 1832
- rozwinięciem idei są artykuły zamieszczane w „Pielgrzymie Polskim” 11.1832 – 06.1833 (jego
redakcję obejmuje w 04.1833, nadając ideowy ton, pisze anonimowo)
Idee religijne:
- określenie „nowe chrześcijaństwo” od Le Nouveau Christianisme Saint-Simona; cechą tendencja
do połączenia dążeń demokratycznych epoki z utopią społeczną o charakterze moralno-religijnym;
nawrót do ducha równości ewangelicznej, chrystianizacja stosunków międzynarodowych
- po klęsce XVIII-wiecznych marzeń o ludzkości odrodzonej przez rozwój nauki i oświaty,
- próba rozwiązania kwestii wyzwolenia ojczyzny, losu narodu, sensu dziejów PL u Mickiewicza w
postaci systemu wyobrażeń społ-religijnych – mesjanizmu,
- mesjanizm – głównie romantyczne teorie narodu, oparte na pojęciu narodu wybranego, misji
narodowej, odrodzenia ludzkości przez ofiarę jednego narodu itp., traktowanie własnego narodu jako
przeznaczonego do spełnienia misji historycznej ważnej dla całej ludzkości (szczególna forma
nacjonalizmu rozumianego historycznie nie politycznie)
- idealistyczne rozumienie historii, symboliczne pojęcia: duch narodu, misja narodowa,
- M. cały zasób swych wyobrażeń utopijno-religijnych podporządkował idei czynu patriotycznego,
- I dzieło przepojone nowymi ideami Dziadów cz. III, polemika z racjonalizmem XVIII-w. rozum
ludzki bezsilny wobec procesu dziejowego, którego sens zakryty oczom rozsądnego człowieka.
Uczucie religijne i doskonałość moralna dają możność głębszego poznania,
- koncepcja Boga sprzymierzeńca cierpiących i ujarzmionych,
- Religia i wolność pojęciami prawie synonimicznymi. Istota religii tkwi w walce o wyzwolenie
społeczne i narodowe. Postęp ludzkości rozwija się więc i na drodze walki rewolucyjnej i
doskonalenia moralnego,
- II i III rozbiór Polski oraz upadek powstania listopadowego potraktowane jako jeden fakt,
pomieszanie szczegółów historycznych,
- ulubionym pojęciem żywiołowe instynktowne uczucie ludów,
- proces doskonalenia się społeczeństwa w walce pierwiastków despotyzmu i wolności,
- w opisie historii ludzkości zasada przeciwstawiania ludów despotom, w historii polskiej – narodu
polskiego innym narodom,
- Rzeczpospolita szlachecka ideałem wolności politycznej i jako realizator ideału równości
społecznej na drodze pokojowej (sic!)
- eliminacja z zarysu historii momenty walki społecznej,
- idealizacja przeszłości polskiej: szukanie argumentów na rzecz tezy o wolnościowej misji Polaków
(stąd tendencyjne interpretowanie wielu faktów) + dążenie do uwydatnienia historycznych zasług
szlachty, jej patriotyzmu (zawsze służyła wolności, dobrowolnie rezygnowała z przywilejów) by
przemówić na rzecz programu pokojowego rozwiązania kwestii chłopskiej; + przywiązanie poety do
tradycji Rzeczypospolitej szlacheckiej jako do tradycji niepodległego państwa polskiego + potrzeba
skrzepienia dumy narodowej po świeżej klęsce,
- rozpowszechnione przekonanie, że powstanie listopadowe ocaliło rewolucję francuską i belgijską
przed interwencją cara – entuzjazm polonofilski całej postępowej Europy,
- ton wysokiej egzaltacji narodowej,
- wpływ Lamennais’go na Mickiewicza, rzecznika sprawy polskiej w artykułach w „L’Avenir”,
przekonanego o nierozerwalnej łączności religii z wolnością w system historiozoficzny,
podobieństwa i różnice jego idei do mickiewiczowskich Ksiąg (...)
- rola Kościoła pominięta, wartość wolności nie jest mierzona pożytkiem Kościoła i katolicyzmu,
lecz politycznymi i moralnymi interesami ludów,
- 1 encyklika papieska Grzegorza XVI – potępienie powstania listopadowego, władcą Polaków car,
katolicy mają się mu podporządkować, 2 encyklika odpowiedź na próby przekonania papieża przez
Lamennais’ego – potępienie idei wolności i tolerancji jako błędne i niebezpieczne dla katolicyzmi
(Lamennais musi podporządkować się i odwołać poglądy)
- Mickiewicz nie widzi już w przepowiadanej przyszłości miejsca dla Kościoła (opierającego się na
przymierzu tronu i ołtarza), stąd potępienie Ksiąg ze strony Watykanu, autor nie złamał się jednak i
nie wyparł idei
Stylizacja biblijna
- koncepcja Ksiąg jako utworu przeznaczonego dla prostych żołnierzy na emigracji, więc prosty
język, odwołanie do niektórych sądów i wyobrażeń popularnych – np przypowieść o gajowym i
Żydach o nehatywnych cechach,
- do funkcji propagandowej stylizacja biblijna,
- upodobnienie do pism natchnionych podniesieniem rangi dzieła i wzmocnienie siły oddziaływania,
- cele wyraźnej propagandy politycznej, ale i łączenie haseł rewolucyjnych ze wskazaniami
religijnymi zgodnie z założeniami nowego chrześcijaństwa,
- wykorzystanie dorobku pamfletu satyryczno-politycznego stanowiącego parodię tekstów
religijnych – posłużenie się satyryczną koncepcją „trójcy szatańskiej”,
- obok tego stylizacja biblijna „na serio”
- nawiązania do ksiąg biblijnych, patetyzacja tekstu dzięki formom literackim (przypowieści
wzorowane na ewangeliczne, modlitwa, litania),
- używanie archaizmów językowych, archaizowanej składni, przestawnych szyków, rozpoczynanie
wielokrotnie od spójników i, a, układy zdań paralelicznych,
- z pozoru prosty styl wynikiem dużej pracy artystycznej,
- proza przechodzi w prozę poetycką, zrytmizowaną, zbliżoną do wiersza wolnego, często zbliżenie
do stałej liczby sylab,
- patetyzująca stylizacja, podniosła retoryka,
- przypowieści wzorowane na ewangelicznych i stanowiące alegorie polityczne: czasami sztucznie
dociągane sytuacje do założonej tezy (zbyt skomplikowana fabuła),
- uroczyste wersety, w których poeta zwraca się do pielgrzyma polskiego stanowią obok
szlachetnego patosu Modlitwy pielgrzyma i Litanii pielgrzymskiej – najświetniejsze osiągnięcia
prozy poetyckiej Mickiewicza, do dziś zachowują walor emocjonalny.