2011 Grammenos Karanos, The Kalophonic Heirmologion, University of Athens, Athens 2011

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ – ΤΜΗΜΑ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΓΡΑΜΜΕΝΟΣ ΚΑΡΑΝΟΣ
ΤΟ ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΟΝ ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΝ
Διδακτορική Διατριβή
ΑΘΗΝΑ 2011
Αφιερούται στην ιερά μνήμη των προαπελθόντων πατέρων και αδελφών μου,
εξαιρέτως του καλλικελάδου πρεσβυτέρου Δημητρίου Γκαρίπη (†1997),
του καλλιτέχνη θείου μου Κωνσταντίνου Καράνου (†2009)
και της γλυκυτάτης εξαδέλφης μου Μαρίας Παπάζογλου (†2008).

ΠΡΟΣΗΜΕΙΩΣΗ
Κατά τη διδασκαλία του περίφημου ρήτορος των αρχαίων Αθηνών Δημοσθένους,

«παντός αρχομένου σπουδαίου λόγου τε και έργου, από θεών […] προσήκειν πρώτον
άρχεσθαι». Ακολουθώντας την προτροπή αυτή, αρχίζω την παρούσα συγγραφή με την
απόδοση ευχαριστίας και δοξολογίας στον τριαδικό Θεό, που με αξίωσε να ολοκληρώσω
ένα πολυκύμαντο αλλά όμορφο ταξίδι μέσα από τους ωκεανούς της ευλογημένης
ελληνικής Ψαλτικής Τέχνης στη «χώρα» των μουσικών χειρογράφων, των μελουργών και
των καλοφωνικών ειρμών. Ένα ταξίδι που ξεκίνησε τα προσχολικά μου χρόνια στην
εκκλησιά του χωριού μου, όπου πρωτοθαμπώθηκα από τη λιβανισμένη ψαλμωδία του
παπά και των ψαλτάδων, συνεχίστηκε με τη μελέτη, εξάσκηση και – κατά το μέτρον του
δυνατού - τελείωση στην τέχνη του ψάλλειν κατά τα εφηβικά και μετεφηβικά μου χρόνια
και κατέληξε στην επιστημονική έρευνα και συγγραφή της παρούσης διδακτορικής
διατριβής με αντικείμενο διαπραγμάτευσης το από πολλών ετών αγαπημένο μου
καλοφωνικό ειρμολογικό είδος μελοποιίας. Και, αν ο Θεός ευδοκήσει, έπονται κι άλλα
μεγάλα κι ωραία ταξίδια. Άλλωστε, τα τρία αλληλοπεριχωρούμενα μεγέθη που τα
συνθέτουν, δηλαδή η Μουσική, η Έρευνα και η εξ αυτής προκύπτουσα Γνώση, δεν
τελειώνουν ποτέ.
Αισθάνομαι αυτήν τη στιγμή την ανάγκη να εκφράσω την εκ βάθους καρδίας
ευγνωμοσύνη μου σε μια σειρά ανθρώπων, σεβαστών και αγαπητών, που χωρίς τη
συμβολή τους το ταξίδι αυτό θα ήταν αδύνατο. Και πρώτα πρώτα αποδίδω την
οφειλομένη «τιμή προς τον διδάσκαλον» της Βυζαντινής Μουσικολογίας και όντως
Μαΐστορα της Ψαλτικής Τέχνης, σεβαστό μου καθηγητή Γρηγόριο Θ. Στάθη. Τον
ευχαριστώ, γιατί από την πρώτη μας γνωριμία τον Οκτώβριο του 2002, εκτίμησε τον
ενθουσιασμό και τους οραματισμούς μου, έδειξε εμπιστοσύνη στις ικανότητές μου και με
περιέβαλε με στοργή και αγάπη. Τον Φεβρουάριο του 2005 κατόπιν δικής του υποδείξεως
καθορίστηκε ως θέμα της διατριβής μου «Το Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον». Στα επόμενα
έτη οι σοφές συμβουλές του ήταν αυτές που με καθοδηγούσαν με ασφάλεια στην επίτευξη
των κατά καιρούς τιθεμένων ερευνητικών στόχων. Και η προτροπή-παρότρυνση «άντε,
τελείωνε!» που πολλάκις μου απηύθυνε ανανέωνε τον ενθουσιασμό μου και τόνωνε τις
δυνάμεις μου. Άλλωστε, ύστερα από κάθε συνάντησή μας αισθανόμουν πιο πλούσιος σε
γνώσεις και εμπειρία.
Παράλληλα, εκφράζω τις ευχαριστίες μου στα άλλα δύο μέλη της Συμβουλευτικής
Επιτροπής, τον Αχιλλέα Χαλδαιάκη, Αναπληρωτή Καθηγητή, και τον Δημήτριο
Μπαλαγεώργο, Επίκουρο Καθηγητή του Τμήματος Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής
2
Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών για την επί έξι έτη παρακολούθηση της εργασίας μου
και τις πολύτιμες συμβουλές τους.
Γυρνώντας πίσω στα χρόνια που προηγήθηκαν της εισαγωγής μου στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών, ενθυμούμαι και ευχαριστώ όλους τους μουσικούς και
πνευματικούς δασκάλους μου που, με τον ένα ή τον άλλον τρόπο, στην αίθουσα
διδασκαλίας ή στο αναλόγιο, εν γνώσει ή αγνοία τους, οδήγησαν τα βήματά μου στον
καθηγητή Γρηγόριο Στάθη. Η αγάπη μου για τη μουσική ήταν ίσως φυσικό επακόλουθο
της καλλιφωνίας πολλών άμεσα συγγενικών μου προσώπων, όπως του πατέρα μου
Βασιλείου, του θείου μου Νικολάου και της αείμνηστης γιαγιάς μου Μαρίας, καθώς και
της φιλόμουσης διάθεσης της μητέρας μου Κυριακής και του αδελφού μου Κωνσταντίνου.
Ο σπόρος που φύτευσε η οικογένειά μου αυξήθηκε και καρποφόρησε στον χώρο της
εκκλησίας. Δεσπόζουσα θέση στη μνήμη μου κατέχει ο μακαριστός πρεσβύτερος
Δημήτριος Γκαρίπης, εφημέριος του Ιερού Ναού Αγίου Δημητρίου στο Πλαγιάρι
Θεσσαλονίκης. Ακόμη θυμάμαι τη γλυκιά και μελωδική φωνή του, την εις βάθος γνώση
και το μεράκι του για την Ψαλτική Τέχνη. Ακόμη θυμάμαι να με προτρέπει να μάθω
ψαλτικά με τη ρήση του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου «ευθυμεί τις; ψαλλέτω» και να
μου φέρνει τη φωτοτυπία με το τροπάριο Των ουρανίων ταγμάτων το αγαλλίαμα, για να
αρχίσω να μαθαίνω τα προσόμοια. Στον ευλαβή, ταπεινό και φιλακόλουθο αληθινό
ποιμένα της Εκκλησίας του Χριστού είναι πρωτίστως αφιερωμένη η παρούσα διατριβή.
Παπα-Δημήτρη, τώρα που ψάλλεις με τους αγγέλους εύχου και υπέρ ημών των επί γης
ψαλλόντων και αδόντων τω Θεώ!
Ευχαριστώ ακόμη τον δάσκαλό μου στο δημοτικό σχολείο Μιχαήλ Τσακνάκη από
την Επανωμή, την κωμόπολη με τη μεγάλη μουσική και ψαλτική παράδοση που έχει
«βγάλει» δύο οφφικιάλους άρχοντες πρωτοψάλτες της Αρχιεπισκοπής
Κωνσταντινουπόλεως. Αυτός ήταν που με πρωτοάκουσε να τραγουδώ και με εισήγαγε
στη μακρά σταδιοδρομία μου ως μέλους χορωδιακών σχημάτων. Ευχαριστώ και τους δύο
δασκάλους μου στο γυμνάσιο και το λύκειο, τον Σωτήριο Αλεβίζο και τον Βασίλειο
Παπακωνσταντίνου, που διηύθυναν τη Χορωδία του Αμερικανικού Κολλεγίου
«Ανατόλια». Η εξαετής συμμετοχή μου σ’ αυτήν τη χορωδία, που μου άνοιξε διάπλατα
την πόρτα στην κοσμική και θρησκευτική μουσική άλλων τόπων και χρόνων, θα μείνει
πάντα χαραγμένη στην καρδιά μου και η ανάμνησή της θα μου φέρνει δάκρυα συγκίνησης
και αγάπης. Ουσιαστική υπήρξε η συμβολή στη μουσική μου ολόκληρωση και των
Jameson Marvin, Beverly Taylor και Jeffrey Bernstein, διευθυντών των χορωδιακών
σχημάτων στο Harvard University, στα οποία συμμετείχα κατά τη διάρκεια των
προπτυχιακών σπουδών μου.
3
Ό,τι και να γράψω θα είναι λίγο για τον μεγάλο και σεβαστό δάσκαλο που με
μύησε στην ιερά τέχνη του Δαμασκηνού, τον Άρχοντα Πρωτοψάλτη της Ιεράς
Αρχιεπισκοπής Αμερικής Φώτιο Κετσετζή. Η μαθητεία δίπλα σε ένα ζωντανό θρύλο των
αναλογίων εκτός από τιμή και ευλογία ήταν και η πιο σίγουρη οδός για την ψαλτική
κατάρτισή μου. Μαζί με αυτόν δάσκαλοί μου υπήρξαν ο αείμνηστος Αθανάσιος Μπάκας,
καθώς και οι Βασίλειος Μεϊμάρης και Σωτήριος Τσιόδρας, ακόμη κι αν δεν το γνωρίζουν,
και εκφράζω και σ’ αυτούς την ευγνωμοσύνη μου.
Για τη μακροχρόνια θητεία μου στα ιερά αναλόγια της Μασαχουσέτης και
ιδιαίτερα των ναών Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης Cambridge, Κοιμήσεως της
Θεοτόκου Somerville και Αγίου Ιωάννου του Βαπτιστού Βοστώνης, οφείλω την
ευχαριστία και τον υιικό σεβασμό μου στον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Βοστώνης κ.
Μεθόδιο, τον φιλόμουσο και καλλίφωνο και εγκρατή της Ψαλτικής Τέχνης. Επίσης, στους
σεβαστούς ιερομονάχους Αναστάσιο Τασόπουλο και Βασίλειο Φλιώνη και τους
πρεσβυτέρους Αστέριο Γεροστέργιο, Γεώργιο Δράγα και Κωνσταντίνο Κωνσταντίνου.
Ουσιαστική και πολύτιμη υπήρξε η συμβολή πολλών ομoτέχνων μουσικολόγων,
πανεπιστημιακών δασκάλων, διδακτόρων ή και υποψηφίων διδακτόρων μουσικών
τμημάτων, που προσέφεραν αφειδώς τις γνώσεις τους, τις συμβουλές τους, τα
δημοσιευμένα ή αδημοσίευτα πονήματά τους, ή διευκόλυναν την πρόσβασή μου σε
βιβλιοθήκες και μουσικά χειρόγραφα. Εξαίρω την ολοπρόθυμη και ανιδιοτελή βοήθεια
που μου παρείχαν ο Εμμανουήλ Γιαννόπουλος, η Φλώρα Κρητικού, ο Costin Moisil και ο
Nicolae Gheorghiţă. Ευχαριστώ ακόμη τους Αντώνιο Αλυγιζάκη, Γρηγόριο Αναστασίου,
π. Σπυρίδωνα Αντωνίου, Σπυρίδωνα Αντωνόπουλο, π. Νεκτάριο Πάρη, Γεώργιο Πατρώνα,
Βασίλειο Σαλτερή, Εμμανουήλ Χατζηγιακουμή, Diane Touliatos-Miles, Stefan Voronca
και τον μοναχό Φιλόθεο από την Ιερά Μονή Αγίων Αρχαγγέλων Petru Vodă στο Ιάσιο.
Παράλληλα, εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου στον βιβλιοθηκάριο της Θεολογικής Σχολής
Τιμίου Σταυρού Brookline Αρχιμανδρίτη π. Ιωακείμ Κοτσώνη, τη βιβλιοθηκονόμο του
Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών Βένια Τσαλατσάνη και τους
Frank Bowles και Ruth Long, υπευθύνους της Βιβλιοθήκης του Cambridge University.
Επιθυμώ ακόμη να εκφράσω τα αισθήματα της βαθύτατης ευγνωμοσύνης μου προς τον
Πανοσιολογιώτατο Αρχιμανδρίτη π. Πάμφιλο, Δικαίο της Ιεράς Μονής Αγίας Αικατερίνης
του Θεοβαδίστου Όρους Σινά, καθώς και προς τους Πατέρες της Μοναστικής
Αδελφότητος, για τη θετική και ολοπρόθυμη ανταπόκριση στο ερευνητικό αίτημά μου,
όπως επίσης και των θερμών ευχαριστιών μου προς τον θεολόγο Δρ. Αθανάσιο
Αντωνόπουλο για τη δημιουργία των αντιγράφων, τμημάτων των χειρογράφων της
Μοναστικής Βιβλιοθήκης Σινά 1265, Σινά 1277, Σινά 1300 και Σινά 1302, τα οποία
αποτελούν ερευνητικά αντικείμενα της παρούσης διατριβής.
4
Πολλοί εκλεκτοί μουσικοί, ψάλτες, μελοποιοί, ερευνητές και γενικώς περί τα
μουσικά ασχολούμενοι προσέφεραν πληροφορίες, φωτοαντίγραφα μουσικών χειρογράφων
από τις ιδιωτικές τους συλλογές, δικά τους μελοποιήματα και άλλο υλικό που χρησίμευσε
στη διεξοδικώτερη μελέτη του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους. Ιδιαίτερα συγκινητική
και πέραν των προσδοκιών μου ήταν η προθυμία τριών προσώπων που ανταποκρίθηκαν
άμεσα και απλόχερα στις σχετικές παρακλήσεις μου. Αναφέρομαι στον π. Κωνσταντίνο
Παπαγιάννη, τον Χαράλαμπο Καρακατσάνη και τον Φίλιππο Οικονόμου. Μαζί με αυτούς
ευχαριστώ και τους Γεώργιο Αγγελινάρα, Νικόλαο Βαρβαρήγο, Νικόλαο Γιαννουκάκη,
Δημήτριο Ζαφείρη, Δημήτριο Ιωαννίδη, Αυγουστή Μπάλκα, Κωνσταντίνο Μυστακίδη,
Αθανάσιο Πέττα και Αστέριο Τσιντογιάννη.
Άλλα πρόσωπα που συνέβαλαν κατά διαφόρους τρόπους στην ολοκλήρωση της
παρούσης εργασίας είναι οι Νεκτάριος Αντωνίου, π. Ιωάννης Αφεντούλης, Σωτήριος
Βλαβιανός, Δημήτριος Γιαννακόπουλος, Μιχαήλ Δαφέρμος, Καλλιόπη Δούρου, Κυριάκος
Λεπτός, Μιχαήλ Λύτινας, Χρήστος Πανταζέλος, Δημήτριος Τσουρούς, Adina Afendoulis,
Bogomil Sabtchev, Mehmet Sanlıkol και η θεία μου Στρατηγούλα Μουστάκα. Τους
ευχαριστώ όλους θερμώς.
Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθώ στον σπουδαίο ρόλο που διαδραματίζει το
διαδίκτυο στη ζωή μας γενικότερα, αλλά εδώ ειδικά στη διάδοση της Ψαλτικής Τέχνης.
Εδώ και μερικά χρόνια οι διαδικτυακές κοινότητες αποτελούν χώρους προβληματισμού,
ανταλλαγής πληροφοριών και γόνιμου διαλόγου. Η επικοινωνία μου με πολλά από τα
προαναφερθέντα πρόσωπα κατέστη δυνατή στον κυβερνοχώρο και συγκεκριμένα στις
κοινότητες «Ψαλτολόγιον», «Αναλόγιον» και «Συμβολή». Ευχαριστώ τους ιδρυτές των εν
λόγω κοινοτήτων, Δημήτριο Κουμπαρούλη, Παναγιώτη Παπαδημητρίου και Διονύσιο
Ανατολικιώτη, διότι η έμπνευσή τους να δημιουργήσουν μια παγκόσμια κοινότητα ψαλτών
διευκόλυνε την πρόσβασή μου σε πηγές που, λόγω της παρεπιδημίας μου στις Ηνωμένες
Πολιτείες Αμερικής, ήταν δύσκολη έως αδύνατη.
Τέλος, το μεγαλύτερο ευχαριστώ ανήκει στα μέλη της οικογενείας μου για όλα όσα
μου προσέφεραν και συνεχίζουν να μου προσφέρουν. Στους γονείς μου Βασίλειο και
Κυριακή. Τον αδελφό μου Κωνσταντίνο. Τους πεθερούς μου Γεώργιο και Μαρία. Τον
κουνιάδο μου Δημήτριο. Και πάνω από όλους στην αγαπημένη μου σύζυγο Παναγούλα
και τα παιδιά μου Βασίλειο και Γεώργιο για την αγάπη, την ανοχή και την υπομονή τους.
Βοστώνη, Η.Π.Α.
27 Φεβρουαρίου 2011
Κυριακή της Απόκρεω
5
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Προσημείωση ................................................................................................................ 2
Περιεχόμενα .................................................................................................................. 6
Βραχυγραφίες
1. Άρθρων και βιβλίων .......................................................................................... 11
2. Μουσικών κωδίκων και περιοδικών ................................................................. 16
3. Όρων, συμβόλων κ.ά. ........................................................................................ 17
Βιβλιογραφία
Α. Πηγές (χειρόγραφοι μουσικοί κώδικες) ................................................................... 19
Β. Βοηθήματα
1. Βιβλία – Κατάλογοι – Μελέτες – Περιοδικά
α) Ελληνικά ................................................................................................. 43
β) Ξενόγλωσσα ........................................................................................... 53
2. Διαδικτυακοί τόποι ........................................................................................... 55
3. Λειτουργικά βιβλία ........................................................................................... 57
4. Μουσικά βιβλία ................................................................................................. 58
5. Ειδικές μουσικές εκδόσεις
α) Ψηφιακοί δίσκοι ..................................................................................... 67
β) Φωνοταινίες ............................................................................................ 68
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Καλοφωνικός ειρμός. Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον.

Προοιμιακή παρουσίαση του θέματος
1. Το υλικό της παρούσης εργασίας και η διαπραγμάτευσή του ......................... 71

2. Η υπάρχουσα βιβλιογραφία ............................................................................. 75
3. Οι όροι ειρμός-ειρμολόγιον ............................................................................. 76
4. Οι όροι καλοφωνία-καλοφωνικός .................................................................... 79
5. Ο όρος κράτημα ................................................................................................ 84
6. Οι όροι καλοφωνικός ειρμός – καλοφωνικόν ειρμολόγιον .............................. 88
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Κεφάλαιο πρώτο
Η ιστορία του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους.

Η χειρόγραφη παράδοση
6
1. Η προϊστορία και οι απαρχές του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους
α) Η εξέλιξη και παράδοση του ειρμολογικού μέλους .............................. 103
β) Μελισματική διαφοροποίηση και η καλοφωνία του ΙΔ΄ αιώνος. Οι
«καλοφωνικοί ειρμοί» του Μαθηματαρίου ............................................. 106
γ) Η ψαλμώδηση εξωλατρευτικών μελών στα γεύματα ............................ 110
δ) Τα πρώτα δάνεια από την «εξωτερική μουσική» ................................... 113
ε) H προσθήκη κρατημάτων στο τέλος των ειρμών ................................... 114
2. Η σταδιακή διαμόρφωση και εξέλιξη του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους
α) Οι καταβασίες των Παναγιώτη Χρυσάφη και Γερμανού Νέων Πατρών
και το Ειρμολόγιο του Μπαλασίου ιερέως και νομοφύλακος ................ 116
β) Η διεύρυνση της φωνητικής έκτασης των ειρμών και ο πλατυσμός των
ειρμολογικών θέσεων. Παγίωση του είδους .......................................... 118
γ) Η διάδοση του παλαιού ρεπερτορίου και οι νέοι καλοφωνικοί ειρμοί
του ΙΘ΄ αιώνος ......................................................................................... 120
3. Οι κατηγορίες μουσικών χειρογράφων που περιέχουν καλοφωνικούς ειρμούς 123
4. Η ανθολόγηση των καλοφωνικών ειρμών στα μουσικά χειρόγραφα των ΙΖ΄
έως ΙΘ΄ αιώνων
α) ΙΖ΄ αιώνας .............................................................................................. 125
β) ΙΗ΄ αιώνας .............................................................................................. 128
γ) ΙΘ΄ αιώνας .............................................................................................. 130
5. Κριτική παρουσίαση των κυριωτέρων μουσικών χειρογράφων ...................... 134
α) Κώδικες που περιλαμβάνουν τις απαρχές των καλοφωνικών ειρμών ... 136
β) Κώδικες με πρώιμες ενότητες καλοφωνικών ειρμών ............................ 145
γ) Κώδικες με πλούσιες συλλογές καλοφωνικών ειρμών .......................... 150
δ) Αμιγή Καλοφωνικά Ειρμολόγια στην προ της Νέας Μεθόδου
σημειογραφία .......................................................................................... 157
ε) Γρηγορίου 41, αυτόγραφος κώδικας του Πέτρου Μπερεκέτη ............... 167
ς) Κώδικες στη Νέα Μέθοδο Αναλυτικής Σημειογραφίας ........................ 168
ζ) Κώδικες ρουμανικοί ............................................................................... 181
Κεφάλαιο δεύτερο
Οι μελοποιοί των καλοφωνικών ειρμών.

Το corpus των καλοφωνικών ειρμών.
Τα κρατήματα των καλοφωνικών ειρμών
1. Οι μελοποιοί των καλοφωνικών ειρμών. Βιογραφικά στοιχεία και ο περί

καλοφωνικών ειρμών εργογραφικός πίνακας εκάστου ................................... 195
2. Το corpus των καλοφωνικών ειρμών .............................................................. 298
3. Τα κρατήματα των καλοφωνικών ειρμών ....................................................... 310
7
Κεφάλαιο τρίτο
Το ποιητικό κείμενο των καλοφωνικών ειρμών.

Κατηγορίες καλοφωνικών ειρμών
1. Το ποιητικό κείμενο των καλοφωνικών ειρμών .............................................. 322

2. Κατηγορίες καλοφωνικών ειρμών με βάση την προέλευση του ποιητικού
κειμένου
α) Ειρμοί και τροπάρια κανόνων ............................................................... 383
β) Καθίσματα, προσόμοια, ιδιόμελα, απολυτίκια, κατανυκτικά στιχηρά,
τροπάρια των αναβαθμών ....................................................................... 384
γ) Δεκαπεντασύλλαβα και άλλα νέα υμνογραφήματα ............................... 385
3. Κατηγορίες καλοφωνικών ειρμών με βάση τη θεματολογία
α) Θεοτοκίοι ............................................................................................... 387
β) Kατανυκτικοί ......................................................................................... 388
γ) Εγκωμιαστικοί των Τριών Παίδων – «Αντιτυραννικοί». Νέες μουσικές
δημιουργίες στο πνεύμα του ελληνικού επαναστατικού κινήματος ....... 389
δ) Αναστάσιμοι-σταυροαναστάσιμοι ......................................................... 392
ε) Εόρτιοι .................................................................................................... 393
ς) Δοξολογικοί ............................................................................................ 394
ζ) Νεκρώσιμοι ............................................................................................ 395
η) Άλλοι ...................................................................................................... 395
Κεφάλαιο τέταρτο
Οι έντυπες εκδόσεις καλοφωνικών ειρμών
1. Ταμείον Ανθολογίας, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (1824) .............................. 397

2. Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, Θεοδώρου Φωκαέως (1835) ................................. 399
3. Σύνοψις Καλοφωνικών Ειρμών, Ιωάννου Βυζαντίου (1842) ............................ 410
4. Μουσικόν Εκλόγιον Καλοφωνικών Ειρμών, Συνεσίου Γιάννου (1938) ........... 414
5. Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον, Κωνσταντίνου Παπαγιάννη .................................. 418
6. Ανθολόγηση καλοφωνικών ειρμών σε άλλες έντυπες εκδόσεις ........................ 419
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Το μέλος των καλοφωνικών ειρμών
1. Χρονική διάρκεια ............................................................................................... 429
8
2. Βασικά δομικά στοιχεία
α) Θέσεις ...................................................................................................... 430
β) Αποδόσεις ................................................................................................ 437
3. Μελωδικά σχήματα κατά την ανάπτυξη του μέλους
α) Παλιλλογία .............................................................................................. 443
β) Επανάληψη .............................................................................................. 448
γ) Μεταβολή γενών και ήχων ...................................................................... 451
δ) Πλατυσμός θέσεων .................................................................................. 461
4. Κυριώτερα χαρακτηριστικά του μέλους στους οχτώ ήχους
α) Κίνηση στα τετράχορδα ή πεντάχορδα των κλιμάκων ........................... 465
β) Φωνητική έκταση .................................................................................... 481
γ) Υπερβατές κινήσεις ................................................................................. 487
δ) «Κατ’ έννοιαν» μελίζειν .......................................................................... 494
5. Τύποι συνθέσεων των καλοφωνικών ειρμών .................................................... 500
6. Οι επιδράσεις της «εξωτερικής μουσικής» ........................................................ 504
7. Μουσικολογική-μορφολογική ανάλυση τεσσάρων καλοφωνικών ειρμών ....... 511
α) Γερμανού Νέων Πατρών Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον ....................... 512
β) Πέτρου Μπερεκέτη Στένω εκ βαθέων της ψυχής .................................... 514
γ) Δανιήλ Πρωτοψάλτου Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού ................................ 518
δ) Γεωργίου Κρητός Την δέησίν μου δέξαι .................................................. 529
8. Προσόμοιοι καλοφωνικοί ειρμοί ....................................................................... 535
9. Τα επιφωνήματα των καλοφωνικών ειρμών ...................................................... 537
10. Ελεγχόμενες απόψεις περί των καλοφωνικών ειρμών
α) Η σχέση με το παπαδικό γένος ................................................................ 540
β) Αυτοσχεδιασμός και ελευθερία στην εκτέλεση ...................................... 543
Η εξήγηση των καλοφωνικών ειρμών
1. Οι κώδικες με μεταβατική-εξηγητική σημειογραφία ....................................... 546

2. Οι εξηγήσεις του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου και του Χουρμουζίου
Χαρτοφύλακος .................................................................................................. 553
3. Ο κώδικας Ξηροποτάμου 415 στο Αλφαβητικόν Σύστημα Βουκουρεστίου ... 559
4. Μεταγραφή ενός καλοφωνικού ειρμού στη δυτικοευρωπαϊκή πενταγραμμική
σημειογραφία και οι σχετικές δυσχέρειες ........................................................ 561
9
Οι καλοφωνικοί ειρμοί στη σύγχρονη πράξη
1. Νέοι μελοποιοί καλοφωνικών ειρμών .............................................................. 567

2. Συντμήσεις και καλλωπισμοί καλοφωνικών ειρμών τον Κ΄ αιώνα .................. 576
3. Το εσφαλμένως επιγραφόμενο ως καλοφωνικό ειρμολογικό νέο είδος
μελοποιΐας του Γεωργίου Τσατσαρώνη και άλλων μελοποιών ........................ 580
4. Οι δημοφιλέστεροι καλοφωνικοί ειρμοί στη σύγχρονη ψαλτική πράξη. Οι
κυριώτερες εκτελέσεις και η υπάρχουσα δισκογραφία .................................... 585
5. Ένας νέος οκτάηχος καλοφωνικός ειρμός του συγγραφέως ............................ 588
Επιλεγόμενα – Συμπεράσματα ....................................................................................... 593

Summary ........................................................................................................................ 598
Φ Ω Τ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Κ Ο Ε Π Ι Μ Ε Τ Ρ Ο ............................................................ 602
10
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ – ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
1. Άρθρων και βιβλίων

Αλυγιζάκη, Η οκταηχία – Αλυγιζάκη Α., Η οκταηχία στην ελληνική λειτουργική
υμνογραφία, Θεσσαλονίκη 1985.
Αλυγιζάκη, Θέματα – Αλυγιζάκη Α., Θέματα Εκκλησιαστικής Μουσικής, Θεσσαλονίκη
2003.
Αναστασίου, Τα κρατήματα – Αναστασίου Γρ., Τα κρατήματα στην Ψαλτική Τέχνη, Αθήνα
2005.
Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον – Αντωνίου Σπ., Το Ειρμολόγιον και η παράδοση του μέλους
του, Αθήναι 2004.
Αντωνίου, Μορφολογία – Αντωνίου Σπ., Μορφολογία της βυζαντινής εκκλησιαστικής
μουσικής, Θεσσαλονίκη 2008.
Αποστολοπούλου, Απόστολος Κώνστας – Αποστολοπούλου Θ., Ο Απόστολος Κώνστας ο
Χίος και η συμβολή του στη θεωρία της μουσικής τέχνης – μουσικολογική
θεώρηση από έποψη ιστορική, κωδικογραφική, μελοποιητική και θεωρητική,
Αθήναι 2002.
Βάλβη, Η εκκλησιαστική μουσική – Βάλβη Α., Η εκκλησιαστική μουσική και ο φωτισμένος
δάσκαλος Αντώνιος Σιγάλας ο Θηραίος, Άγιον Όρος 2001.
Βαμβουδάκη, Συμβολή – Βαμβουδάκη Εμ., Συμβολή εις την σπουδήν της παρασημαντικής
των Βυζαντινών μουσικών, Σάμος 1938.
Βιολάκη, Μελέτη συγκριτική – Βιολάκη Γ., «Μελέτη συγκριτική της νυν εν χρήσει
μουσικής γραφής προς την του Πέτρου του Πελοποννησίου και προς την
αρχαιοτέραν γραφήν», Παράρτημα Εκκλησιαστικής Αληθείας, Εργασίαι του
εν τοις Πατριαρχείοις εδρεύοντος και δυνάμει υψηλής κυβερνητικής αδείας
λειτουργούντος Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου, Τεύχος Πρώτον (1
Ιανουαρίου 1900), Επιμέλεια-Πρόλογος Αντώνιος Ε. Αλυγιζάκης, Ψαλτικά
Βλατάδων 4, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη
2000.
Βουδούρη, Οι μουσικοί χοροί της Μ.τ.Χ.Ε. - Βουδούρη Α., «Οι μουσικοί χοροί της
Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας κατά τους κάτω χρόνους», Άρθρα και
μελέτες για την πατριαρχική τάξη και παράδοση, Κέντρο Παραδοσιακών
Μουσικών Εκδόσεων, Αθήνα 2007.
Γεωργιάδου, Ο βυζαντινός μουσικός πλούτος – Γεωργιάδου Θ., Ο βυζαντινός μουσικός
πλούτος, ακολουθία ολονυκτίου αγρυπνίας κατά την τυπική διάταξιν του
Αγίου Όρους μετά πλουσίου μουσικού παραρτήματος εν τω τέλει {...},
τόμος Α΄, Αθήναι 1959.
Γιαννοπούλου, Η άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης – Γιαννοπούλου Εμ., Η άνθηση της
Ψαλτικής Τέχνης στην Κρήτη (1566-1669), Αθήνα 2004.
Γιαννοπούλου, Η Ψαλτική Τέχνη – Γιαννοπούλου Εμ., Η Ψαλτική Τέχνη. Λόγος και μέλος
στη λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη 2004.
Γιαννοπούλου, «Ο Άνδριος μελοποιός Αρσένιος» – Γιαννοπούλου Εμ., «Ο Άνδριος
μελοποιός Αρσένιος Βατοπαιδινός «ο Μικρός»», Άγκυρα, Δελτίο της
Καϊρείου Βιβλιοθήκης, τεύχος 2, Άνδρος 2004.
Γιαννοπούλου, Χειρόγραφα Αγγλίας – Γιαννοπούλου Εμ., Τα χειρόγραφα Βυζαντινής
Μουσικής, Αγγλία, Περιγραφικός κατάλογος των χειρογράφων Ψαλτικής
11
Τέχνης των αποκειμένων στις βιβλιοθήκες του Ηνωμένου Βασιλείου, Αθήνα
2008.
Γιαννοπούλου, Χειρόγραφα Άνδρου – Γιαννοπούλου Εμ., Τα χειρόγραφα Ψαλτικής Τέχνης
της νήσου Άνδρου. Αναλυτικός περιγραφικός κατάλογος, Άνδρος 2005.
Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν - Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, μελοποιηθέν παρά διαφόρων
ποιητών, παλαιών τε και νέων διδασκάλων, μεταφρασθέν δε εις την Νέαν
της Μουσικής Μέθοδον {....} παρά Γρηγορίου Πρωτοψάλτου της του
Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Κωνσταντινούπολις 1835.
Ειρμολόγιον Καταβασιών – Ειρμολόγιον Καταβασιών του όλου ενιαυτού, αργόν τε και
σύντομον, Ιωάννου Πρωτοψάλτου της του Χριστού Μεγάλης
Εκκλησίας{...}, Κωνσταντινούπολις 1903.
Ευθυμιάδη, Μαθήματα – Ευθυμιάδη Α., Μαθήματα βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής,
Θεσσαλονίκη 1972.
Ευστρατιάδου, Ειρμολόγιον – Ευστρατιάδου Σ., Ειρμολόγιον (Μνημεία Αγιολογικά), τη
συνεργασία Σπυρίδωνος μοναχού Λαυριώτου, Αθήνα 2006.
Ζησίμου, Κοσμάς Ιβηρίτης – Ζησίμου Γ., Κοσμάς Ιβηρίτης και Μακεδών, Δομέστικος της
Μονής των Ιβήρων, Αθήνα 2007.
Καρά, Για ν’ αγαπήσωμε την ελληνική μουσική - Καρά Σ., Για ν’ αγαπήσωμε την ελληνική
μουσική. Πέντε ραδιοφωνικές ομιλίες έτους 1946 αναφερόμενες ’ςτην εθνική
μας μουσική. Αθήναι 1973.
Καραγκούνη, Η παράδοση και εξήγηση των Χερουβικών – Καραγκούνη Κ., Η παράδοση
και εξήγηση του μέλους των Χερουβικών της βυζαντινής και μεταβυζαντινής
μελοποιίας, Αθήναι 2003.
Καραϊσαρίδη, Λειτουργικά ανάλεκτα - Καραϊσαρίδη Κ., Λειτουργικά ανάλεκτα, Κατερίνη
1996.
Μαυροειδή, Μουσικοί τρόποι – Μαυροειδή Μ., Οι μουσικοί τρόποι στην Ανατολική
Μεσόγειο. Ο βυζαντινός ήχος, το αραβικό μακάμ, το τουρκικό μακάμ, Αθήνα
1999.
Μελουργία – Μελουργία. Μελέτες Ανατολικής Μουσικής. Επιστημονική Περιοδική Έκδοση,
έτος Α΄, τεύχος Α΄, Θεσσαλονίκη 2008.
Μπαλαγεώργου-Κρητικού, Χειρόγραφα Σινά – Μπαλαγεώργου Δ. και Κρητικού Φ., Τα
χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής, Σινά, Κατάλογος περιγραφικός των
χειρογράφων κωδίκων βυζαντινής μουσικής των αποκειμένων στην
βιβλιοθήκη της ιεράς Μονής του Όρους Σινά, τόμος Α΄, Αθήνα 2008.
Μπάλαν, Ρουμανικό Γεροντικό – Μπάλαν Ι., Ρουμανικό Γεροντικό, Θεσσαλονίκη 1985.
Μπούκα, Η παράδοση των βυζαντινών ειρμολογικών μελωδιών του βαρέος ήχου - Μπούκα
Ν., Η παράδοση των βυζαντινών ειρμολογικών μελωδιών του βαρέος ήχου
από το 10ο έως το 16ο αιώνα, Διατριβή κατατεθείσα στο Τμήμα Μουσικών
Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου, Κέρκυρα 2004.
Οικονόμου, Βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική (τ. Α΄-Β΄) – Οικονόμου Φ., Βυζαντινή
εκκλησιαστική μουσική και ψαλμωδία. Τόμος Α΄, Αίγιο 2001, τόμος Β΄,
Αίγιο 1994.
Παναγιωτίδη, Θέματα Ψαλτικής – Παναγιωτίδη Π., Θέματα ψαλτικής. Μελέτες στην
εκκλησιαστική μουσική, Κατερίνη 2003.
Παπαδοπούλου, Ιστορική Επισκόπησις - Παπαδοπούλου Γ., Ιστορική επισκόπησις της
βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής από των αποστολικών χρόνων μέχρι
των καθ’ ημάς (1-1900 μ.Χ.), Αθήναι 1904.
Παπαδοπούλου, Λεξικόν – Παπαδοπούλου Γ., Λεξικόν της βυζαντινής μουσικής, Αθήνα
1995.
12
Παπαδοπούλου, Λόγος πανηγυρικός – Παπαδοπούλου Γ., «Λόγος πανηγυρικός,
εκφωνηθείς τη 4η Δεκεμβρίου 1899, κατά την επέτειον εορτήν του
Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου, εν τη Πατριαρχική Μεγάλη του
Γένους Σχολή».
Παπαδοπούλου, Συμβολαί – Παπαδοπούλου Γ., Συμβολαί εις την ιστορίαν της παρ’ ημίν
εκκλησιαστικής μουσικής και οι από των αποστολικών χρόνων άχρι των
ημερών ημών ακμάσαντες επιφανέστεροι μελωδοί, υμνογράφοι, μουσικοί και
μουσικολόγοι, Αθήναι 1890.
Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη – Παπαδοπούλου-Κεραμέως Α.,
Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, ήτοι κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του
αγιωτάτου αποστολικού τε και καθολικού ορθοδόξου πατριαρχικού θρόνου
των Ιεροσολύμων και πάσης Παλαιστίνης αποκειμένων ελληνικών κωδίκων,
τόμοι Α΄-Ε΄, Πετρούπολη 1891-1915 (φωτοανασταστική έκδοση:
Βρυξέλλες 1963).
Παπαμανωλάκη, Οι ψάλτες του Οικουμενικού Πατριαρχείου – Παπαμανωλάκη Σ., Οι
ψάλτες του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήνα 1996.
Παρακλητική – Παρακλητική ή Οκτώηχος η Μεγάλη, περιέχουσα άπασαν την ανήκουσαν
αυτή ακολουθίαν μετά των εν τω τέλει συνήθων προσθηκών, (έκδοσις της
Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος), Αθήναι 1994.
Πεντηκοστάριον – Πεντηκοστάριον Χαρμόσυνον, περιέχον την από του Πάσχα μέχρι της
των Αγίων Πάντων Κυριακής ανήκουσαν αυτώ ακολουθίαν, επί τέλους δε
και τα εωθινά ευαγγέλια τα εν τω Όρθρω εκάστης των εν τω μεταξύ τούτω
εορτών αναγινωσκόμενα, διορθωθέν και δι’ ενός προλόγου πλουτισθέν υπό
Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανού του Ιμβρίου, (έκδοσις της Αποστολικής
Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος), Αθήναι 1994.
Πλεμμένου, Το μουσικό πορτρέτο – Πλεμμένου Γ., Το μουσικό πορτρέτο του Νεοελληνικού
Διαφωτισμού, Αθήνα 2003.
Πολίτη-Μανούσακα, Κατάλογοι – Πολίτη Λ. και Μανούσακα Μ., Συμπληρωματικοί
κατάλογοι χειρογράφων Αγίου Όρους, περιοδικό «Ελληνικά» 24 –
Παράρτημα, Θεσσαλονίκη 1973.
Σιμώνωφ, Μέγα Προσευχητάριον - Σιμώνωφ Α., Μέγα Προσευχητάριον, περιέχον ιεράς
προσευχάς εν πάση περιστάσει και ρήματα ιερά περί προσευχής, μετανοίας,
εξομολογήσεως, μεταλήψεως και αναγνώσεως των Θείων Γραφών,
Σμάνη, Η εξωτερική μουσική - Σμάνη Γ., Η εξωτερική μουσική και η θεωρητική της
προσέγγιση, Διατριβή κατατεθείσα στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του
Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2011.
Σπυράκου, Οι χοροί ψαλτών – Σπυράκου Ευ., Οι χοροί ψαλτών κατά την βυζαντινή
παράδοση, Αθήνα 2008.
Στάθη, «Αυτοσχεδιασμός» – Στάθη Γρ., «Αυτοσχεδιασμός: Υπάρχει στη βυζαντινή
μουσική;», «΄...τιμή προς τον διδάσκαλον...’, Έκφραση αγάπης στο πρόσωπο
του καθηγητού Γρηγορίου Θ. Στάθη, Αφιέρωμα στα εξηντάχρονα της ηλικίας
και στα τριαντάχρονα της επιστημονικής και καλλιτεχνικής προσφοράς του»,
Αθήναι 2001.
Στάθη, Ελληνική ψαλτική τέχνη – Στάθη Γρ., Ελληνική ψαλτική τέχνη. Τα χειρόγραφα
Βυζαντινής Μουσικής του Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας, Βενετία 2007.
Στάθη, Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία – Στάθη Γρ., Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία
εν τη βυζαντινή μελοποιία, και έκδοσις των κειμένων εις εν Corpus, Αθήναι
1977.
13
Στάθη, Η εξήγησις – Στάθη Γρ., Η εξήγησις της παλαιάς βυζαντινής σημειογραφίας, Αθήναι
1993.
Στάθη, Η καταλογογράφησις – Στάθη Γρ., Η καταλογογράφησις των χειρογράφων
Βυζαντινής Μουσικής του Αγίου Όρους και τα εξ αυτής προκύπτοντα άμεσα
οφέλη, Αθήναι 1973.
Στάθη, Η Κλίμακα των Αρετών – Στάθη Γρ., Η Κλίμακα των Αρετών, ήτοι Δραματουργία –
Τάξις και Μέλος - της Κλίμακος του Αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου, Αθήνα
2007.
Στάθη, «Ιστορική θεώρηση της Ψαλτικής Τέχνης» – Στάθη Γρ., «Ιστορική θεώρηση της
Ψαλτικής Τέχνης· διδακτική και διάδοση», Θεωρία και Πράξη της Ψαλτικής
Τέχνης, Πρακτικά Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου Ψαλτικής Τέχνης (Αθήνα, 3-5
Νοεμβρίου 2000), Αθήνα 2001.
Στάθη, Οι αναγραμματισμοί – Στάθη Γρ., Οι αναγραμματισμοί και τα μαθήματα της
βυζαντινής μελοποιίας, Αθήναι 1998.
Στάθη, «Προσδιορισμός των γενών της βυζαντινής ψαλτικής μελοποιίας» - Στάθη Γρ.,
«Προσδιορισμός των γενών της βυζαντινής ψαλτικής μελοποιίας», Θεωρία
και Πράξη της Ψαλτικής Τέχνης, Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου
Μουσικολογικού και Ψαλτικού (Αθήνα, 15-19 Οκτωβρίου 2003), Τα γένη και
τα είδη της βυζαντινής ψαλτικής μελοποιίας, Αθήνα 2006.
Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους – Στάθη Γρ., Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής, Άγιον
Όρος (τόμοι Α΄-Δ΄). Κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων
βυζαντινής μουσικής των αποκειμένων εν ταις βιβλιοθήκαις των Ιερών
Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους. Τόμος Α΄, Αθήναι 1975, τόμος Β΄,
Αθήναι 1976, τόμος Γ΄, Αθήναι 1993, τόμος Δ΄ [ανέκδοτος· με την ευγενή
παραχώρηση του συγγραφέως].
Στάθη, Χειρόγραφα Μετεώρων – Στάθη Γρ., Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής,
Μετέωρα, Κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων της ελληνικής
Ψαλτικής Τέχνης βυζαντινής και μεταβυζαντινής των αποκειμένων εις τας
βιβλιοθήκας των Ιερών Μονών των Μετεώρων, Αθήνα 2006.
Σύνοψις – Σύνοψις καλοφωνικών ειρμών, μετά των Κρατημάτων αυτών, Χερουβικών τε
και Κοινωνικών της ευδομάδος [sic], μετά της Νεκρωσίμου Ακολουθίας και
του Ασματικού αυτής, και ωδαί Πατριαρχών, μελησθέντων [sic] παρά
διδασκάλων παλαιών τε και νέων {...}, Κωνσταντινούπολις 1842.
Ταμείον Ανθολογίας – Ταμείον Ανθολογίας, περιέχον άπασαν την εκκλησιαστικήν
ενιαύσιον ακολουθίαν εσπερινού, όρθρου, λειτουργίας, Μεγάλης
Τεσσαρακοστής και της λαμπροφόρου Αναστάσεως μετά τινων
καλοφωνικών ειρμών εν τω τέλει {...} παρά {...} διδασκάλου
Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας {...}.
Τόμος δεύτερος, Κωνσταντινούπολις 1824.
Τερζοπούλου, Κωνσταντίνος Βυζάντιος – Τερζοπούλου Κ., Ο Πρωτοψάλτης της Μεγάλης
του Χριστού Εκκλησίας Κωνσταντίνος Βυζάντιος (†30 Ιουνίου 1862) και η
συμβολή του στην Ψαλτική Τέχνη, Αθήναι 2004.
Τριώδιον – Τριώδιον Κατανυκτικόν, περιέχον άπασαν την ανήκουσαν αυτώ ακολουθίαν
της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής από της Κυριακής του Τελώνου
και του Φαρισαίου μέχρι του Αγίου και Μεγάλου Σαββάτου, μετά των κατ’
ήχον τριαδικών ύμνων και φωταγωγικών, στιχηρών τε και καθισμάτων
διαφόρων, εν τω τέλει, (έκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας
της Ελλάδος), Αθήναι 1994.
Τσιούνη, Θρασύβουλος Στανίτσας – Τσιούνη Χ., Θρασύβουλος Στανίτσας, Άρχων
Πρωτοψάλτης της Μ.Χ.Ε., 1910-1987, Αθήνα 2003.
14
Φιλοξένους, Λεξικόν – Φιλοξένους Κ., Λεξικόν της ελληνικής εκκλησιαστικής μουσικής, Α-
Μ, Κωνσταντινούπολις 1868.
Φλώρου, Η ελληνική παράδοση – Φλώρου Κ., Η ελληνική παράδοση στις μουσικές γραφές
του Μεσαίωνα, μετάφρ. Κ. Κακαβελάκη, Θεσσαλονίκη 1998.
Χαλδαιάκη, Ο πολυέλεος – Χαλδαιάκη Α., Ο πολυέλεος στην βυζαντινή και μεταβυζαντινή
μελοποιία, Αθήναι 2003.
Χαλδαιάκη, Χειρόγραφα Ύδρας – Χαλδαιάκη Α., Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής,
Νησιωτική Ελλάς, Κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων μουσικών
κωδίκων των αποκειμένων εν ταις βιβλιοθήκαις των ιερών μονών, των ιερών
ναών, ως και λοιπών συλλογών της νησιωτικής Ελλάδος, τόμος Α΄, ΥΔΡΑ,
Αθήναι 2005.
Χατζηγιακουμή, Η εκκλησιαστική μουσική – Χατζηγιακουμή Μ., Η εκκλησιαστική μουσική
του Ελληνισμού μετά την Άλωση, Αθήνα 1999.
Χατζηγιακουμή, Μνημεία εκκλησιαστικής μουσικής, τ. Α΄ – Χατζηγιακουμή Μ., Μνημεία
Εκκλησιαστικής Μουσικής, Σώμα Δεύτερο, Καλοφωνικοί Ειρμοί (17ος-18ος-
19ος αι.), τόμος Πρώτος, Μέλη και σχολιασμοί, Συνθέτες-Ερμηνευτές,
Κατάλογοι-ευρετήρια, Αθήνα 2007.
Χατζηγιακουμή, Μουσικά χειρόγραφα – Χατζηγιακουμή Μ., Μουσικά χειρόγραφα
Τουρκοκρατίας (1453-1832), τόμος Α΄, Αθήνα 1975.
Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα – Χατζηγιακουμή Μ., Χειρόγραφα εκκλησιαστικής μουσικής
1453-1820, Αθήνα 1980.
Χατζηθεοδώρου, Βιβλιογραφία – Χατζηθεοδώρου Γ., Βιβλιογραφία της βυζαντινής
εκκλησιαστικής μουσικής, Περίοδος Α΄ (1820-1899), Θεσσαλονίκη 1998.
Χρυσάνθου, Μέγα Θεωρητικόν - Χρυσάνθου του εκ Μαδύτου, Θεωρητικόν Μέγα της
Μουσικής, Τεργέστη 1832.
Ψάχου, Παρασημαντική – Ψάχου Κ., Η παρασημαντική της βυζαντινής μουσικής, Αθήναι
1978.
Ωρολόγιον το Μέγα – Ωρολόγιον το Μέγα, περιέχον άπασαν την ανήκουσαν αυτώ
Ακολουθίαν, κατά την τάξιν της Ανατολικής Εκκλησίας και των
υποκειμένων αυτή ευαγών Μοναστηρίων, μετά τινων απαραιτήτων
προσθηκών, (έκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της
Ελλάδος), Αθήνα 1997.
Gheorghiţă, “Byzantine Chant in the Romanian Principalities” - Gheorghiţă N.,
“Byzantine Chant in the Romanian Principalities During the Phanariot Period
(1711-1821),” Composing and Chanting in the Orthodox Church,
Proceedings of the Second International Conference on Orthodox Church
Music, University of Joensuu, Finland, 4-10 June 2007, The International
Society for Orthodox Church Music & University of Joensuu, Jyväskylä
2009.
Kerman & Tomlinson, Listen – Kerman J. & Tomlinson G., Listen, Sixth Edition, Boston
2008.
Krumbacher, Geschichte – Krumbacher K., Geschichte der byzantinischen Litteratur von
Justinian bis zum Ende des oströmischen Reiches, München 1897.
Ostrogorsky, History of the Byzantine State - Ostrogorsky G., History of the Byzantine
State, Rutgers University Press, New Jersey 1969.
Wellesz, History – Wellesz E., A History of Byzantine Music and Hymnography, Oxford
1961.
15
2. Μουσικών κωδίκων και περιοδικών
Αβραάμ Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Ιεροσολύμων, Τμήματος Μονής Αβραάμ
Αναν. Βιβλιοθήκης Οικουμενικού Πατριαρχείου, Τμήματος Κωνσταντίνου
Ανανιάδου
ΑΝΛ Βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη», Αρχείου Νηλέως Καμαράδου
Βατ. Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου Αγίου Όρους
ΒΕΣΜΡ Βιβλιοθήκης Ενώσεως Συνθετών και Μουσικολόγων Ρουμανίας
ΒΜΓ Βιβλιοθήκης Μητροπόλεως Γαλατσίου Ρουμανίας
ΒΚΨ Βιβλιοθήκης Κωνσταντίνου Α. Ψάχου
ΒΡΑ Βιβλιοθήκης Ρουμανικής Ακαδημίας
Γεν. Γενναδείου Βιβλιοθήκης Αθηνών
Γηρομ. Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου Γηρομερίου Θεσπρωτίας
Γρηγ. Ιεράς Μονής Γρηγορίου Αγίου Όρους
Διον. Ιεράς Μονής Διονυσίου Αγίου Όρους
Δοχ. Ιεράς Μονής Δοχειαρίου Αγίου Όρους
ΕΒΕ Εθνικής Βιβλιοθήκης Ελλάδος
ΕΕΜΣ [ΠΕΑ] Εργασίαι Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου, Παράρτημα
Εκκλησιαστικής Αληθείας
ΕΙΒ Βιβλιοθήκης Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας
Ερατ. Ιεράς Μονής Αγίου Αθανασίου Εράτυρας
Ζούρβας Ιεράς Μονής Παναγίας Ζούρβας Ύδρας
Ζωοδ. Ιεράς Μονής Ζωοδόχου Πηγής (Αγίας) Άνδρου
Ηλιού Ιεράς Μονής Προφήτου Ηλιού Ύδρας
Θεοδ. Ιεράς Μονής Αγίων Θεοδώρων Αροανίας
Ιβήρ. Ιεράς Μονής Ιβήρων Αγίου Όρους
Ιεροσ. Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Ιεροσολύμων
Ιεροσ. ΝΣ Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Ιεροσολύμων, Νέας Συλλογής
Ι.Μ. Ιεράς Μονής
Ιωαν. Συλλογής Σταμάτη Ιωαννίδη
Καϊρ. Καϊρείου Βιβλιοθήκης Άνδρου
Καρ. Ιεράς Μονής Καρακάλλου Αγίου Όρους
Κουτλ. Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου Αγίου Όρους
Κύκκου Ιεράς Μονής Παναγίας Κύκκου
Κωνστ. Ιεράς Μονοής Κωνσταμονίτου Αγίου Όρους
Λαύρας Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας Αγίου Όρους
Λειμ. Ιεράς Μονής Ταξιαρχών Λειμώνος Λέσβου
Μεταμ. Ιεράς Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Μετεώρων
ΜΜΒ Μεγάλης Μουσικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη»
ΜΠΤ Μετοχίου Παναγίου Τάφου
Νεοφ. Ιεράς Μονής Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου Πάφου
Νικ. Ιεράς Μονής Αγίου Νικολάου Άνδρου
Ξεν. Ιεράς Μονής Ξενοφώντος Αγίου Όρους
Ξηρ. Ιεράς Μονής Ξηροποτάμου Αγίου Όρους
Πάδοβας Βιβλιοθήκης Πανεπιστημίου Πάδοβας
Παϊδ. Συλλογής Μικέ Παϊδούση
Παναχ. Ιεράς Μονής Παναχράντου Άνδρου
Παντ. Ιεράς Μονής Παντελεήμονος Αγίου Όρους
Παντοκ. Ιεράς Μονής Παντοκράτορος Αγίου Όρους
Πάτμου Ιεράς Μονής Αγίου Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου
16
Παύλου Ιεράς Μονής Αγίου Παύλου Αγίου Όρους
Πάφου Βυζαντινού Μουσείου Ιεράς Μητροπόλεως Πάφου
ΠΕΑ Παράρτημα Εκκλησιαστικής Αληθείας
Προδ. Ιεράς Μονής Τιμίου Προδρόμου Βεροίας
ΡΑΙΚ Ρωσικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Κωνσταντινουπόλεως
Ρεθ. Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου
Σάβα Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Ιεροσολύμων, Τμήματος Λαύρας Σάβα του
Ηγιασμένου
ΣΔΛ Συλλογής Διονυσίου Λοβέρδου
Σιάτ. Δημόσιας Βιβλιοθήκης Σιάτιστας
Σιμων. Ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρας Αγίου Όρους
Σινά Ιεράς Μονής Αγίας Αικατερίνης Όρους Σινά
ΣΠΓ Ιεράς Μητροπόλεως Ζακύνθου, Συλλογής Παναγιώτου Γριτσάνη
ΣΣΚ Συλλογής Σίμωνος Καρά
Σταυρ. Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα Αγίου Όρους
Σταυρουπ. Ιεράς Μονής Σταυρουπόλεως Βουκουρεστίου
Στεφ. Ιεράς Μονής Αγίου Στεφάνου Μετεώρων
ΣΧΚ Συλλογής Χαραλάμπους Καρακατσάνη
Ταξ. Ιεράς Μονής Ταξιαρχών Αιγίου
Τριάδ. Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος Ύδρας
Υψηλ. Ιεράς Μονής Υψηλού Λέσβου
Φαν. Ιεράς Μονής Παναγίας Φανερωμένης Ύδρας
Φιλ. Ιεράς Μονής Φιλοθέου Αγίου Όρους
AcMusByz Acta Musicae Byzantinae
Add. Συλλογής Additionals Βρετανικής Βιβλιοθήκης
Cam. Add. Συλλογής Additionals Βιβλιοθήκης Πανεπιστημίου Cambridge
Canonici Gr. Συλλογής Canonici Greek Βιβλιοθήκης Bodleian Οξφόρδης
E. D. Clarke Συλλογής E. D. Clarke Βιβλιοθήκης Bodleian Οξφόρδης
Egerton Συλλογής Francis Henry Egerton Βρετανικής Βιβλιοθήκης
Gr. Liturg. Συλλογής Greek Liturgies Βιβλιοθήκης Bodleian Οξφόρδης
Hirsch Συλλογής Paul Hirsch Βρετανικής Βιβλιοθήκης
Jesus College Συλλογής Jesus College Βιβλιοθήκης Bodleian Οξφόρδης
Mayer Συλλογής Mayer Εθνικού Μουσείου Λίβερπουλ
Merl. Συλλογής Octave et Melpo Merlier
Mingana Συλλογής Mingana Βιβλιοθήκης Πανεπιστημίου Birmingham
Paris Εθνικής Βιβλιοθήκης Γαλλίας
Princeton Συλλογής Πανεπιστημίου Princeton
3. Συντομογραφίες όρων, συμβόλων και άλλων

α-β ή r-v πρώτη-δεύτερη όψη φύλλου
Άγ. Άγιος, Άγιοι, Άγιο
Αγ. Αγίου, Αγίων, Αγίους, Αγίας
αι. αιώνας-αιώνες
αρ. αριθμός
αυτόθι στην ίδια εργασία
βλ. βλέπε
γρφ. γραφεύς
17
δ΄φωνος τετράφωνος (για τους ήχους)
δηλ. δηλαδή
ειρμ. ειρμός
εκδ. έκδοση (σε όλες τις πτώσεις)
ενν. εννοείται
εξ. εξής
ήχ. ήχος
Ι.Μ. Ιερά Μονή
Ι.Ν. Ιερός Ναός
κ.ά. και άλλα
καθ. καθηγητής (σε όλες τις πτώσεις)
καλοφ. καλοφωνικός (σε όλα τα γένη και πτώσεις)
κ.εξ. και εξής
κεφ. κεφάλαιο
κ.ο.κ. και ούτω καθ’ εξής
κ.τ.λ. και τα λοιπά
κ.τ.ό. και τα όμοια
κ.τ.τ. και τα τοιαύτα
Κων/πολις Κωνσταντινούπολις
μτφρ. μετάφραση
Μ.Χ.Ε. Μεγάλη(ς) του Χριστού Εκκλησία(ς)
όπ. π. όπου παραπάνω
π. πατήρ (περί ιερέων)
π. περί (για χρονολογίες)
πλ. πλάγιος (για τους ήχους)
πρβλ. παράβαλε
π.Χ. προ Χριστού
π.χ. παραδείγματος χάριν
σ.-σσ. σελίδα-σελίδες
Σημ. σημείωση του συγγραφέως
σημ. σημείωση
στ. στήλη
τ. τόμος
υποσ. υποσημείωση
φ.-φφ. φύλλο-φύλλα
χ.α. χωρίς αριθμό (για χειρόγραφα)
χ.τ. χωρίς τόπο
χφ. ή χργφ. χειρόγραφο
χφφ. χειρόγραφα
χ.χ. χωρίς χρονολογία
ed. Editor
r-v recto-verso (ενός φύλλου)
[sic] μεταφορά της ορθογραφίας του κειμένου
[ ] προσθήκες διασαφητικές
[...] παραλείψεις
§ παράγραφος
18
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α. Πηγές (χειρόγραφοι μουσικοί κώδικες)
Στον παρακάτω πίνακα παρατίθενται 5861 χειρόγραφα Ψαλτικής Τέχνης που

ελήφθησαν υπ’ όψιν για την παρούσα διατριβή ως περιέχοντα είτε συλλογές ολόκληρες
είτε μεμονωμένους καλοφωνικούς ειρμούς (ακόμη και τους προδρομικούς καλοφωνικούς
ειρμούς του Θεοφάνους Καρύκη, του Βενεδίκτου Επισκοπόπουλου και των λοιπών
Κρητών μελουργών του ΙΖ΄ αιώνος) είτε ακόμη και κρατήματα για τους καλοφωνικούς
ειρμούς. Ο πίνακας δεν περιλαμβάνει άλλα χειρόγραφα που αναφέρονται εντός του
κειμένου ή των υποσημειώσεων, που όμως δεν περιέχουν καλοφωνικούς ειρμούς.
Σημειώνεται το όνομα της μονής, βιβλιοθήκης ή ιδιωτικής συλλογής, όπου ανήκει έκαστον
χειρόγραφον. Στη συνέχεια σημειώνονται α) ο αριθμός που φέρει έκαστον χειρόγραφον
στη βιβλιοθήκη ή συλλογή, β) ο τίτλος και, εντός ορθογωνίων αγκυλών, αξιοσημείωτα
στοιχεία του χειρογράφου, ιδίως σχετικά με την ιστορία και εξέλιξη του σημειογραφικού
συστήματος, γ) ο αιώνας γραφής και, εντός παρενθέσεως, ο στενότερος χρονικός
προσδιορισμός ή οι ακριβείς χρονολογίες, και δ) το όνομα του κωδικογράφου. Εάν δεν
είναι αδιαμφισβήτητα εξακριβωμένη η ταυτότητα του γραφέως, τίθεται μετά το όνομα
ερωτηματικό εντός παρενθέσεως. Εάν είναι γνωστά, αναγράφονται η ιδιότητα (π.χ.
«ιερέως», «ιερομονάχου», «αναγνώστου», «οικονόμου», «ψάλτη») και ο τόπος καταγωγής
ή δράσης του γραφέως (π.χ. «Κυπρίου», «Χίου», «Πελοποννησίου», «Τραπεζουντίου»,
«Δοχειαρίτου»), ώστε να καταδειχθεί η συμβολή της τάξεως των κληρικών κυρίως στα
μουσικά πράγματα2, αλλά και η μεγάλη έκταση του γεωγραφικού χώρου καλλιέργειας και
διάδοσης της Ψαλτικής Τέχνης. Τα αμιγή Καλοφωνικά Ειρμολόγια και οι σύμμεικτοι
κώδικες, των οποίων μεγάλο ποσοστό της ύλης καλύπτεται από καλοφωνικούς ειρμούς,
σημειώνονται με εντονώτερα στοιχεία.
1
588 μαζί με αυτά που περιέχουν μόνο κρατήματα καλοφωνικών ειρμών.
2
Βλ. Βουδούρη, «Υπόμνημα περί της ελληνικής εκκλησιαστικής μουσικής» στο Άρθρα και μελέτες για την
πατριαρχική τάξη και παράδοση, Αθήνα 2007, σ. 29: «Οι πατριάρχαι, αρχιερείς και όλων εν γένει των βαθμών
οι κληρικοί ήσαν γνώσται της εκκλησιαστικής μουσικής και απετέλουν τα κυριώτερα της μουσικής
στηρίγματα.»
19
ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΝΗΣ ΣΚΗΤΗΣ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
38 Ανθολογία ΙΗ΄
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΑΥΓΟΥΣΤΗ ΜΠΑΛΚΑ
_ Ανθολογία [«Μέγας Μουσικός Ανθών»] ΙΘ΄ (τέλη) χφ. Γεωργίου Μπίστη
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΒΕΝΕΤΙΑΣ
27 Ανθολογία [Δοξολογίες -
Καλοφωνικοί Ειρμοί] ΙΗ΄ (μέσα)
47 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΘ΄ (αρχαί) χφ. Θεοδώρου Κυριοπούλου
Βυζαντίου
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΩΝ ΡΟΥΜΑΝΙΑΣ
4674 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον

[εις την ρουμανικήν, Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (β΄ τέταρτον)
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΙΕΡΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΚΥΠΡΟΥ
24 Ανθολογία ΙΗ΄ (1798) χφ. Ευθυμίου Κυκκώτου
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΨΑΧΟΥ
Β΄ Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1817) χφ. Γρηγορίου Πρωτοψάλτου
1/18 Φυλλάδα καλοφωνικών ειρμών ΙΘ΄ (αρχαί) χφ. Γρηγορίου Πρωτοψάλτου
2/50 Φυλλάδα καλοφωνικών ειρμών ΙΗ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΘ΄)
4/105 Φυλλάδα καλοφωνικών ειρμών ΙΘ΄ (π. 1805) χφ. Πέτρου
Πρωτοψάλτου Βυζαντίου
5/128 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄
14/167 Αναστασιματάριον Χρυσάφου νέου –
Ανθολογία ΙΗ΄
30/184 Αναστασιματάριον Χρυσάφου νέου –
45/195 Παπαδική ΙΗ΄ (τέλη)
71/221 Παπαδική ΙΗ΄ (μέσα)
85/233 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΘ΄ (1805) χφ. Αποστόλου Κώνστα Χίου
108/256 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΗ΄ (τέλη) χφ. Κυριακού
Τραπεζουντίου (;)
118/164 Ανθολογία ΙΗ΄
148/289 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (μέσα)
151/288 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον –
Ειρμολόγιον Πέτρου Βυζαντίου
20
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΓΑΛΑΤΣΙΟΥ ΡΟΥΜΑΝΙΑΣ
gr. 163 [1797] Ανθολογία ΙΘ΄ (π. 1850-1860)
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ –

ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΑΝΑΝΙΑΔΟΥ
1 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΗ΄ (τέλη)

3 Ανθολογία ΙΘ΄ (1811) χφ. Αποστόλου Κώνστα Χίου
6 Ανθολογία ΙΖ΄ (1680) χφ. Κοσμά Μακεδόνος
Ιβηρίτου
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΔΟΒΑΣ
1137 Ανθολογία Μελών Κοσμά Βαράνη ΙΖ΄ (αρχαί) χφ. Κοσμά Βαράνη
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ BIRMINGHAM

Mingana Greek 6 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΗ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΘ΄) χφ. Αναστασίου
Προικοννησίου (;)
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ CAMBRIDGE

Cam. Add. 5945 Ανθολογία Καλοφωνικών Ειρμών
και άλλων μελών ΙΘ΄ (π. 1820) χφ. Αποστόλου Κώνστα Χίου
Cam. Add. 6196
(Mr. Gaselee’s MS 2) Καλοφωνικόν
Ειρμολόγιον
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1826)
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΡΟΥΜΑΝΙΚΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ
61 Ειρμολόγιον Καταβασιών – Ανθολογία –

Αναστασιματάριον Χρυσάφου νέου –
Στιχηράριον Γερμανού Νέων Πατρών
[εις την ρουμανικήν] ΙΗ΄ (1713) χφ. Φιλοθέου ιερομονάχου
Ζιπέι
[εις την ρουμανικήν, Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1869) χφ. Γκίτσα Ιονέσκου ιερέως εκ
Ρουμανίας
[εις την ρουμανικήν, Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1833) χφ. Μακαρίου ιερομονάχου
4305 Ανθολογία [εις την ρουμανικήν] ΙΗ΄ (1751) χφ. Ιωάν Ντούμα εκ Μπρασώφ
4412 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον -
Ανθολογία [Εγκόλπιος]
[εις την ρουμανικήν, Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1833) χφ. Μακαρίου ιερομονάχου
gr. 33 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1799) χφ. Ξάνθου Αινείτου
gr. 898 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον -
Ανθολογία ΙΗ΄ (1796) χφ. Αποστόλου Κώνστα Χίου
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ BODLEIAN ΟΞΦΟΡΔΗΣ
Canonici Gr. 25
(S.C. 18478) Εκλογή Αναστασιματαρίου –
Ανθολογία ΙΗ΄ (1729) χφ. Νικηφόρου ιερομονάχου
21
Gr. Liturg. E. 4
(S. C. 36615) Προθεωρία – Ανθολογία –
Εκλογή Αναστασιματαρίου ΙΘ΄ (π. 1805-
1812)
Gr. Liturg. E. 5 Ανθολογία ΙΗ΄ (τέλη)
Gr. Liturg. f. 4 Ανθολογία ΙΗ΄ (1791) χφ. Μανουήλ Κρητός
Κυδωνιαίου
Gr. Liturg. f. 5 Προθεωρία – Αναστασιματάριον –
Ανθολογία ΙΗ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΘ΄)
Jesus College 33 Προθεωρία – Ανθολογία –
Εκλογή Μαθηματαρίου ΙΖ΄ (1635) χφ. Μελετίου ιερομονάχου
ΒΡΕΤΑΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ
Add. 16971 Ειρμολόγιον Πέτρου

Πελοποννησίου – Ανθολογία ΙΘ΄ (π. 1800)
Add. 19456 Προθεωρία – Ανθολογία ΙΗ΄ (μέσα) χφ. Μιχαήλ ιερέως, Λάμπρου
Ζαχοπούλου κ.ά.
Add. 56406 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (π. 1817-8) χφ. Αντωνίου
Egerton 2391 Ανθολογία – Στιχηράριον –
Καταβασίαι Γερμανού Νέων
Πατρών ΙΖ΄ (β΄ ήμισυ ή
αρχαί ΙΗ΄)
Hirsch III 695 Αναστασιματάριον Χρυσάφου νέου -
Ανθολογία ΙΗ΄ (1746) χφ. Γερμανού ιερομονάχου
Ολυμπιώτου
ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ
19 Αναστασιματάριον – Ανθολογία ΙΗ΄ (1730) χφ. Γρηγορίου πρωτοπαπά

Χαλδίας
ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΠΑΦΟΥ
4 Ανθολογία ΙΘ΄ (α΄ ήμισυ)
ΓΕΝΝΑΔΕΙΟΥ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΘΗΝΩΝ
25 Ειρμολόγιον Πέτρου
Πελοποννησίου – Ανθολογία ΙΘ΄ (π. 1800) χφ. Δημητρίου Λώτου
Kyriazis 27 Ανθολόγιον ΙΘ΄ (1840) χφ. Γεωργίου ιερέως Ρυσίου
Kyriazis 30 Εκλογή Καλοφωνικών Ειρμών
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1820) χφ. Αθανασίου
Καλογεροπούλου Πελοποννησίου
Kyriazis 32 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1816-1819)
ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΡΕΘΥΜΝΟΥ
6 Αναστασιματάριον Χρυσάφου νέου -

Ανθολογία ΙΗ΄ (τέλη)
22
ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ
4 Ανθολογία Λειτουργίας [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (π. 1823)
ΕΘΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ
Supplément Grec 1135 Ανθολογία ΙΗ΄ (π. 1730–

1750) χφ. Θεοφάνους ιερομονάχου
Supplément Grec 1321 Παπαδική ΙΗ΄
ΕΘΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
893 Ανθολογία ΙΗ΄ (1747) χφ. Δαβίδ Σκοπελίτου

897 Ανθολογία ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ) χφ. Ευθυμίου ιερομονάχου
900 Ανθολογία ΙΖ΄ (1692) χφ. Παύλου ιερέως Σκοπελίτου
925 Ανθολογία ΙΗ΄ (τέλη) χφ. Ευθυμίου ιερομονάχου (;)
935 Ανθολογία ΙΖ΄
962 Ανθολογία ΙΗ΄ (δ΄ τέταρτον)
971 Ανθολογία ΙΘ΄ (αρχαί) χφ. Αθανασίου ιερομονάχου
1865 Ανθολογία Νέας Παπαδικής ΙΗ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΘ΄)
2175 Παπαδική ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
2216 Ανθολογία Νέας Παπαδικής ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
2217 Παπαδική ΙΗ΄ (αρχαί)
2218 Αναστασιματάριον Χρυσάφου νέου –
Ανθολογία ΙΗ΄ (1782) χφ. Παρθενίου ιερομονάχου
Καρακαλληνού
2225 Ανθολογία Παπαδικής ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
2226 Ανθολογία Παπαδικής ΙΗ΄ (μέσα)
2227 Ειρμολόγιον Μπαλασίου ΙΗ΄ (α΄ ήμισυ) χφ. Ιωάννου Χρυσοβέργη (;)
2301 Νέα Παπαδική ΙΘ΄ (1809) χφ. Γρηγορίου ιεροδιακόνου
2446 Αναστασιματάριον – Ανθολογία ΙΗ΄ (1770) χφ. Μακαρίου προηγουμένου
Λαυριώτου
2578 Μαθηματάριον [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΘ΄)
2619 Ανθολογία Παπαδικής ΙΗ΄
2627 Μαθηματάριον ΙΗ΄
2733 Ανθολογία ΙΖ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΗ΄)
3109 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄
3116 Παπαδική ΙΗ΄
ΕΘΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ -

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΜΕΤΟΧΙΟΥ ΠΑΝΑΓΙΟΥ ΤΑΦΟΥ
269 Ανθολογία ΙΗ΄ (αρχαί)

[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1826) χφ. Μιχαήλ Χατζηδημητρίου
Πεκριτζή
23
399 Μεγάλαι Ώραι – Καλοφωνικοί Ειρμοί –
Τουρκικά Άσματα ΙΘ΄ (;)
403 Ανθολογία Παπαδικής –
Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΗ΄ (1771) χφ. Σεραφείμ Μυτιληναίου
προηγουμένου Λαύρας
489 Ανθολογία Παπαδικής ΙΗ΄ (1741) χφ. Νεοφύτου ιερομονάχου
341 Ειρμοί Καλοφωνικοί - Δειναί Θέσεις ΙΗ΄ (τέλη) χφ. Αποστόλου Κώνστα Χίου
723 Ανθολογία ΙΗ΄ (1745) χφ. Θεοδούλου Αινείτου
743 Ανθολογία ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
813 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΗ΄
821 Ανθολογία ΙΗ΄ (α΄ ήμισυ)
ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΛΙΒΕΡΠΟΥΛ – ΣΥΛΛΟΓΗΣ MAYER
12053 Ανθολογία Λειτουργίας ΙΖ΄ (1662) χφ. Γερασίμου Υαλινά
ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΖΑΚΥΝΘΟΥ ΚΑΙ ΣΤΡΟΦΑΔΩΝ –

ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ ΓΡΙΤΣΑΝΗ
3
8 Ειρμολόγιον ΙΖ΄ (1698) χφ. Κυπριανού ιερομονάχου
Ιβηρίτου
35 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΘ΄ (1818)
ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΣΑΜΟΥ, ΙΚΑΡΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΡΣΕΩΝ
74 Παπαδική ΙΘ΄ (1812) χφ. Ιωάσαφ μοναχού

Παντοκρατορηνού
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΑΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΟΡΟΥΣ ΣΙΝΑ
1260 Ειρμολόγιον Μπαλασίου ΙΖ΄ (τέλη ή

αρχαί ΙΗ΄)
Ανθολογία ΙΗ΄ (α΄ ήμισυ)
Ανθολογία ΙΗ΄ (μέσα)
1277 Ανθολογία ΙΗ΄ (γ΄ τέταρτον)
1283 Ανθολογία ΙΖ΄ (α΄ τέταρτον)
1284 Ανθολογία Λειτουργίας ΙΗ΄ (α΄ ήμισυ)
1291 Ανθολογία ΙΗ΄ (α΄ ήμισυ)
1297 Ανθολογία ΙΖ΄ (1655) χφ. Δημητρίου Ιωάννου
Ανθολογία ΙΖ΄ (1670) χφ. Κοσμά Μακεδόνος
Ιβηρίτου
Ανθολογία –
Ειρμολόγιον Γερμανού Νέων Πατρών ΙΗ΄ (α΄ ήμισυ)
Ανθολογία ΙΗ΄ (α΄ ήμισυ) χφ. Παναγιώτου Βρανά
24
Ανθολογία ΙΗ΄ (1768) χφ. Μιχαήλ Δράκου εξ
Αδριανουπόλεως
Ανθολογία [Εγκόλπιος] ΙΗ΄ (1757) χφ. Προκοπίου ιερέως εξ
Ιωαννίνων
Ανθολογία ΙΗ΄ (1729) χφ. Λεοντίου ιερομονάχου
Ανθολογία ΙΖ΄ (τέλη)
Ανθολογία ΙΗ΄ (τέλη)
1332 Ανθολογία ΙΗ΄ (μέσα)
1416 Στιχηράριον Σεπτεμβρίου-Νοεμβρίου ΙΖ΄ (1658) χφ. Γερασίμου Υαλινά
1417 Εσπερινός – Κρατηματάριον –
Πολυέλεοι – Ασματικοί Ειρμοί ΙΖ΄ (π. 1660) χφ. Γερασίμου Υαλινά
1433 Ειρμολόγιον Μπαλασίου ΙΖ΄ (1690) χφ. Κοσμά Μακεδόνος
Ιβηρίτου
1442 Ανθολογία Λειτουργίας ΙΖ΄ (αρχαί) χφ. Ιγνατίου Φριέλου (;)
1449 Ανθολογία ΙΖ΄ (π. 1700) χφ. Πέτρου Μπερεκέτου
1452 Πεντηκοστάριον Δημητρίου Ταμία ΙΖ΄ (1661) χφ. Γερασίμου Υαλινά
1477 Ανθολογία [πενταγραμμική σημειογραφία
Κιέβου] ΙΗ΄ (π. 1720-
(1760)
1524 Ανθολογία ΙΖ΄ (π. 1620-
1640)
1546 Ανθολογίον Ιδομέλων Τριωδίου-
Πεντηκοσταρίου – Ασματικοί Ειρμοί ΙΖ΄ (π. 1630-
1640) χφ. Κοσμά Βαράνη (;)
1548 Αναστάσιμος Κανών ΙΖ΄ (α΄ ήμισυ) χφ. Δημητρίου Ταμία (;),
Γερασίμου Υαλινά
1580 Ανθολογία ΙΗ΄ (1720) χφ. Ανθίμου πρωτοσυγκέλλου
Θερμιώτου
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΥΔΡΑΣ
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄3
3
Την ύπαρξη αυτού του κώδικα πληροφορηθήκαμε από τον περιγραφικό κατάλογο 24 χειρογράφων στην
Ύδρα που εκπόνησε ο Κρίτων Χρυσοχοΐδης και δημοσίευσε υπό τον τίτλο «Παλαιογραφικά Ύδρας» το 1979
στο επιστημονικό περιοδικό Σύμμεικτα, έκδοση του εν Αθήναις Κέντρου (νυν Ινστιτούτου) Βυζαντινών
Ερευνών. Κατά τον Αχ. Χαλδαιάκη, ο κώδικας αυτός λανθάνει. Βλ. Χαλδαιάκη, Χειρόγραφα Ύδρας, σσ. 45,
375-376. Αντιγράφουμε εδώ ολόκληρη την ενδιαφέρουσα σχετική περιγραφή από τη σ. 192 της εργασίας
του Χρυσοχοΐδη:
ΜΟΝΗ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ
1. Χαρτ. 21,6 Χ 15 φφ. 135 19ος αι.
Ειρμολόγιο.
25
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΕΡΑΤΥΡΑΣ
4 Νέα Παπαδική ΙΗ΄ (1795) χφ. Κυρίλλου ιερομονάχου

Πελαγωνίας
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΠΑΤΜΟΥ
295
819 Ανθολογία Λειτουργίας ΙΖ΄ (π. 1645-
1665)
Ανθολογία ΙΗ΄ (1785) χφ. Κυρίλλου πρωτοσυγκέλλου
Αλεξανδρείας
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΝΕΟΦΥΤΟΥ ΤΟΥ ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΥ ΠΑΦΟΥ
2 Ανθολογία ΙΗ΄ (π. 1770-

1780)
3 Ανθολογία ΙΗ΄ (1753) χφ. Παναγιώτου ιερομνήμονος
4 Αναστασιματάριον – Ανθολογία ΙΗ΄ (π. 1790-
1800)
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1833) χφ. Νικολάου Χριστοδουλίδου
33 Ανθολογία ΙΗ΄ χφ. Χριστουδούλου
ιεροδιακόνου Κυπρίου
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΝΔΡΟΥ
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (α΄ ήμισυ)
22 Ανθολογία Εσπερινού-Όρθρου-Λειτουργίας ΙΗ΄ (τέλη) χφ. Θεοφίλου Τζερτζέλη (;)
32 Ανθολογία Εσπερινού-Όρθρου-Λειτουργίας ΙΗ΄ (1789-1800) χφ. Πέτρου
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

Ανθολογία ΙΗ΄ (αρχαί)
16 Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (αρχαί)
25 Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
26 Ανθολογία [συντμήσεις-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (π. 1800)
27 Αναστασιματάριον Χρυσάφου νέου, ΙΗ΄ (τέλη)
[καλλωπισμοί-εξηγήσεις]
32 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (τέλη)
35 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1790-1800) χφ. Ανδρέου Χίου (;)
Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (π. 1730)
37 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
40 Ανθολογία – Μεγάλαι Ώραι ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ) χφ. Αθανασίου δομεστίκου
Πελοποννησίου (;)
φ. 1. Το καλοφωνικόν ειρμολόγιον εν ω περιέχονται πάντες οι μελοποιηθέντες καλοφωνικοί ειρμοί εις

τας παρελθούσας τρεις εκατονταετηρίδας. Εξηγηθέντες παρά των μουσικοδιδασκάλων Γρηγορίου του
Λαμπαδαρίου και Χουρμουζίου, κατά την παράδοσιν Πέτρου Λαμπαδαρίου και Πέτρου του Βυζαντίου. Έτι δε
κρατήματα κατά τους οκτώ ήχους ανήκοντα εκάστω ειρμώ εν ω δει ψάλλεσθαι.
Γραφή επιμελημένη, ταχεία, με μεγάλη χρήση ερυθρογραφίας. Η κατάσταση του χειρογράφου είναι
άριστη και είναι σταχωμένο στη ράχη με δέρμα.
26
42 Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (μέσα) χφ. Ανατολίου (;)
132 Παπαδική (Β΄ Τόμος) [εξηγήσεις-
καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (1774) χφ. Δημητρίου Λώτου
265 Ανθολογία [Εγκόλπιος] ΙΘ΄ (τέλη)
396 Ανθολογία [εις την ρουμανικήν,
Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1887-1893) χφ. Σεργίου πρωτοψάλτου
ιερομονάχου
Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1885)
431 Ανθολογία – Απάνθισμα
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1893) χφ. Δημητρίου Αγιοπαυλίτου
Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1882) χφ. Ιακώβου μοναχού
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΜΕΤΕΩΡΩΝ

23 Μαθηματάριον ΙΗ΄ (π. 1735)
35 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1758)
49 Ανθολογία – Ειρμολόγιον Πέτρου
Πελοποννησίου [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1793) χφ. Στεφάνου Ζαρκιώτου
55 Παπαδική ΙΗ΄ (1733) χφ. Αθανασίου ιερομονάχου
60 Ανθολογία – Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον –
Ειρμολόγιον Χρυσάφου νέου ΙΗ΄ (π. 1740)
Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (1744) χφ. Γερμανού ιερομονάχου
127 Πανδέκτη [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (γ΄ τέταρτον) χφ. Δανιήλ Πρωτοψάλτου (;)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟΔΩΡΩΝ ΑΡΟΑΝΙΑΣ

Ανθολογία ΙΗ΄ (1710-1740)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

1396 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΘ΄ (1812) χφ. Νικηφόρου Καντουνιάρη
Χίου
1429 Ανθολογία - Άπαντα Νικηφόρου
Καντουνιάρη ΙΘ΄ (1818) χφ. Νικηφόρου Καντουνιάρη
Χίου
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

2 Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
4 Παπαδική [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1744) χφ. Μιχαήλ ιερέως
14 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (β΄ τέταρτον)
Ανθολογία ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
27
4
34 [35] Ανθολογία ΙΗ΄ (τέλη)
35 [38] Αναστασιματάριον Χρυσάφου νέου -
40 [49] Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (αρχαί)
41 [48] Αναστασιματάριον Χρυσάφου νέου -
Ανθολογία ΙΗ΄ (αρχαί) χφ. Πέτρου Μπερεκέτου
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

568 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (αρχαί) χφ. Αποστόλου Κώνστα Χίου
571 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (1807) χφ. Δαμασκηνού μοναχού
Αγραφορενδινιώτου
572 Ειρμολόγιον Πέτρου Πελοποννησίου -
Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (τέλη)
Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1764) χφ. Ιωάννου Τραπεζουντίου (;)
576 Ανθολογία [εξηγήσεις, μερικές συνθέσεις
σλαβωνιστί] ΙΘ΄ (1816) χφ. Ιωάσαφ Ριλιώτου (;)
Ανθολογία ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
Ανθολογία ΙΗ΄ (1742) χφ. Θεοδοσίου Ναυπλιώτου
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1823) χφ. Δημητρίου
μουσικοδιδασκάλου
680 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (α΄ ήμισυ) χφ. Ιωάσαφ Διονυσιάτου (;)
691 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (μέσα)
700 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (α΄ ήμισυ) χφ. Ιωάσαφ Διονυσιάτου (;)
707 Στιχηράριον – Μαθηματάριον
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1858) χφ. Ιωάσαφ Διονυσιάτου
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (α΄ τέταρτον)
726 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (β΄ ήμισυ)
Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (β΄ τέταρτον) χφ. Νικολάου Δοχειαρίτου
746 Ανθολογία [Εγκόλπιος] ΙΗ΄ (α΄ ήμισυ)
761 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄
767 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (μέσα) χφ. Ιωάσαφ Διονυσιάτου
Ανθολογία – Ειρμολόγιον Πέτρου
Πελοποννησίου [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (α΄ ήμισυ) χφ. Ιωάσαφ Διονυσιάτου
807 Ειρμολόγια – Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον -
Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (α΄ ήμισυ)
810 Ανθολογία ΙΘ΄ (τέλη)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

310 Μαθηματάριον – Καλοφωνικόν
Ειρμολόγιον ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
311 Δοξαστάριον Ιακώβου Πρωτοψάλτου ΙΘ΄ (1815)
319 Παπαδική ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ) χφ. Ανθίμου ιερομονάχου
321 Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (μέσα) χφ. Ιγνατίου ιερομονάχου (;)
322 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον [Νέα Μέθοδος -
Τραγούδια Γρηγορίου Πρωτοψάλτου] ΙΘ΄ (π. 1825)
4
Στους κώδικες της Ι.Μ. Γρηγορίου παρατίθεται ο αριθμός σύμφωνα με την καταλογογράφηση του Γρ.
Στάθη και εντός ορθογωνίων αγκυλών ο παλαιός αριθμός του καταλόγου της Μονής (βλ. Στάθη, Χειρόγραφα
Αγίου Όρους, τ. Β΄, σ. 583).
28
332 Ανθολογία ΙΗ΄ (1760) χφ. Παϊσίου ιερομονάχου
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1829) χφ. Ιωσήφ ή Ιωάσαφ Μεθοδίου
338 Ανθολογία ΙΗ΄ (1767) χφ. Δημητρίου Λώτου
339 Μαθηματάριον ΙΗ΄ (1768) χφ. Δημητρίου Λώτου
341 Ανθολογία ΙΘ΄ (1822) χφ. Νικολάου Δοχειαρίτου
349 Παπαδική [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΘ΄ (1804) χφ. Ανθίμου ιερομονάχου
350 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (τέλη) χφ. Αποστόλου Κώνστα Χίου
5
353 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (αρχαί) χφ. Ανθίμου ιερομονάχου
354 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (αρχαί)
356 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (αρχαί) χφ. Ανθίμου ιερομονάχου
363 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ) χφ. Νικολάου
366 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1830-1840) χφ. Νικολάου Δοχειαρίτου (;)
368 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (π. 1810)
372 Αναστασιματάριον – Ανθολογία ΙΗ΄ (α΄ ήμισυ)
376 Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (μέσα) χφ. Λαυρεντίου
ή Ανατολίου (;)
382 Ανθολογία [σημειογραφία Πέτρου
Πελοποννησίου-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (τέλη)
385 Ειρμολόγιον – Ανθολογία ΙΗ΄ (1774) χφ. Παϊσίου ιερομονάχου
Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (π. 1720-
1730)
390 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΗ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΘ΄)
399 Ανθολογία ΙΗ΄ (μέσα) χφ. Παρθενίου Βυζαντίου
400 Ανθολογία ΙΗ΄ (1723)
401 Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1770-1790)
406 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (μέσα)
407 Ανθολογία – Προλογάριον Μπαλασίου -
Ειρμολόγιον Γερμανού Νέων Πατρών ΙΗ΄ (μέσα)
414 Παπαδική [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (τέλη)
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1823) χφ. Γεωργίου Κωνσταντινίδη
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ (ΑΓΙΑΣ) ΑΝΔΡΟΥ

14 Ανθολογία Εσπερινού-Όρθρου-Λειτουργίας ΙΗ΄ (τέλη) χφ. Σταυράκη
33 Ανθολογία – Στιχηράριον – Ειρμολόγιον
Γερμανού Νέων Πατρών –
Αναστασιματάριον Χρυσάφου νέου ΙΗ΄ (1770-1790) χφ. Φρατζή Ροδίου
34 Παπαδική – Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΗ΄ (1756) χφ. Νεκταρίου ιερομονάχου
Μυτιληναίου
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (π. 1823) χφ. Χρυσάνθου και
6
Ευτυχίου Καισαρέων
5
Αυτός ο κώδικας δεν περιέχει καλοφωνικούς ειρμούς, παρά μόνο νέα κρατήματα για τους καλοφωνικούς
ειρμούς.
6
Ο Ευτύχιος Καισαρεύς είναι ο γνωστός μουσικός Γεώργιος Ογουρλού. Βλ. Γιαννοπούλου, Χειρόγραφα
Άνδρου, σσ. 214-215.
29
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΙΒΗΡΩΝ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
951 Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΖ΄ (1670-1680) χφ. Γερμανού Νέων Πατρών
958 Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΘ΄ (1808) χφ. Δαμασκηνού μοναχού
959 Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΗ΄ (1768)
960 Μαθηματάριον ΙΗ΄ (1768)
967 Μαθηματάριον ΙΗ΄ (α΄ ήμισυ) χφ. Δαμασκηνού Ιβηρίτου (;)
968 Ανθολογία – Αναστασιματάριον
Χρυσάφου νέου – Ειρμολόγιον Μπαλασίου
[διατριβή περί περσικής μουσικής Παναγιώτου
Χαλάτζογλου] ΙΗ΄ (1724) χφ. Αντωνίου οικονόμου
970 Παπαδική [καλλωπισμοί-εξήγησις] ΙΖ΄ (1686) χφ. Κοσμά Μακεδόνος
Ιβηρίτου
988 Μαθηματάριον [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (1734) χφ. Δημητρίου αναγνώστου
991 Μαθηματάριον [καλλωπισμοί] ΙΖ΄ (1670) χφ. Κοσμά Μακεδόνος
Ιβηρίτου
997 Ανθολογία – Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον
[εξηγήσεις] ΙΗ΄ (π. 1790)
998 Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (μέσα)
999 Δοξαστάριον Ιακώβου Πρωτοψάλτου ΙΗ΄ (π. 1800)
1003 Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (α΄ ήμισυ)
1010 Παπαδική [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1755) χφ. Θεοκλήτου μοναχού
εκ Γάννου
1013 Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις-
συντμήσεις] ΙΘ΄ (αρχαί)
1017 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (π. 1795) χφ. Αποστόλου Κώνστα Χίου
1019 Ανθολογία ΙΗ΄ (τέλη)
1027 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (δ΄ τέταρτον)
συντμήσεις] ΙΘ΄ (π. 1800-
1810) χφ. Νεοφύτου
ιερομονάχου (;)
1032 Φυλλάδα ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
1033 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (αρχαί)
1035 Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄
1037 Ειρμολόγιον Μπαλασίου [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (π. 1730)
συντμήσεις-τουρκικά άσματα] ΙΗ΄ (τέλη)
1039 Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (1748) χφ. Ιγνατίου ιερομονάχου
1045 Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΗ΄ (μέσα)
1048 Ειρμολόγιον Μπαλασίου ΙΖ΄ (1686) χφ. Κοσμά Μακεδόνος
Ιβηρίτου
1051 Μαθηματάριον Τριωδίου-Πεντηκοσταρίου –
Κρατηματάριον –
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΖ΄ (1673) χφ. Γερμανού Νέων Πατρών
1061 Μαθηματάριον – Ακάθιστος Ιωάννου
Κλαδά ΙΗ΄ (π. 1730) χφ. Αντωνίου οικονόμου (;)
1067 Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΗ΄ (π. 1780)
1071 Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΗ΄ (1780) χφ. Γρηγορίου ιερομονάχου
1076 Παπαδική [καλλωπισμοί-εξηγήσεις-
συντμήσεις] ΙΗ΄ (τέλη)
1082 Μαθηματάριον – Καλοφωνικόν
Ειρμολόγιον [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (π. 1725) χφ. Μιχαήλ ιερέως Χίου (;)
30
1091 Δοξαστάριον Γερμανού Νέων Πατρών –
Ανθολογία ΙΗ΄ (π. 1700-
1710) χφ. Μανουήλ Γούτα (;)
1093 Ανθολογία [εξηγήσεις-συντμήσεις] ΙΗ΄ (δ΄ τέταρτον)
1100 Ειρμολόγιον Μπαλασίου [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (μέσα)
1116 Δοξαστάριον Χρυσάφου νέου
[καλλωπισμοί] ΙΖ΄ (τέλη)
συντμήσεις] ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ) χφ. Θεοδούλου μοναχού
Λαυριώτου
1134 Ανθολογία [εξηγήσεις – μέλη σερβιστί] ΙΗ΄ (π. 1776) χφ. Χριστοφόρου ιερομονάχου
πρωτοσυγκέλλου Σερρών
συντμήσεις] ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
1142 Ανθολογία ΙΗ΄ (1724) χφ. Ματθαίου ιερομονάχου
Ιβηρίτου
1147 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (β΄ τέταρτον)
Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1732) χφ. Διονυσίου ιερομονάχου
συντμήσεις] ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
[καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (1769) χφ. Ιωάννου Τραπεζουντίου
1160 Ανθολογία ΙΗ΄ (τέλη α΄
ημίσεος)
1181 Ανθολογία Χερουβικών-Κοινωνικών
[εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1790-1800)
1191 Ανθολογία ΙΖ΄ (α΄ τέταρτον)
Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (π. 1725) χφ. Αντωνίου οικονόμου (;)
1198 Αναστασιματάριον – Παπαδική ΙΖ΄ (α΄ τέταρτον) χφ. Γαβριήλ μοναχού
Μονής Προδρόμου Σερρών
1210 Συλλογή Καλοφωνικών Ειρμών ΙΗ΄ (τέλη)
Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (1727) χφ. Παρασκευά από Κασαπάν
1216 Ανθολόγιον Μαθηματάριον ΙΖ΄ (1673) χφ. Κοσμά Μακεδόνος
Ιβηρίτου
αρχαί ΙΗ΄)
1225 Ανθολογία Λειτουργίας ΙΖ΄ (β΄ τέταρτον)
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (π. 1820)
1236 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (τέλη) χφ. Δαμασκηνού μοναχού
1237 Μαθηματάριον – Ανθολογία ΙΖ΄ (τέλη) χφ. Δράκου πρωτοψάλτου
Ιωαννίνων
Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (γ΄ τέταρτον)
συντμήσεις] ΙΘ΄ (1802) χφ. Δαμασκηνού μοναχού
1269 Ανθολογία ΙΘ΄ (αρχαί)
1271 Παπαδική ΙΖ΄ (α΄ τέταρτον)
+ ΙΗ΄ (τέλη)
1272 Ανθολογία ΙΘ΄ (π. 1812)
31
Ανθολογία ΙΖ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΗ΄) χφ. Ραφαήλ ιεροδιακόνου
1286 Παπαδική ΙΗ΄ (αρχαί) χφ. Αθανασίου Θεσσαλονικέως
1297 Ανθολογία [Εγκόλπιος] ΙΗ΄ (1739) χφ. Μελχισεδέκ ιεροδιακόνου
1301 Άπαντα Αναστασίου Ραψανιώτου ΙΗ΄ (τέλη)
1303 Α΄ Φάκελος [Σπαράγματα Κωδίκων] ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

216 Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΘ΄ (1819)
217 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (π. 1780)
218 Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΖ΄ (τέλη)
Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (1720-1730)
222 Συλλογή Παπαδικών Μελών [Νέα
Μέθοδος – μερικές συνθέσεις ρουμανιστί] ΙΘ΄ (π. 1840) χφ. Νικολάου Δοχειαρίτου-
Ματθαίου Βατοπαιδηνού
225 Ειρμολόγιον Μπαλασίου [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (μέσα)
226 Ειρμολόγιον Πέτρου Πελοποννησίου –
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (π. 1830) χφ. Νικολάου Δοχειαρίτου
228 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (1811) χφ. Ματθαίου Βατοπαιδηνού
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΓΗΡΟΜΕΡΙΟΥ ΘΕΣΠΡΩΤΙΑΣ

_ Ανθολογία Εσπερινού-Όρθρου-
Λειτουργίας ΙΘ΄ (1800-1805) χφ. Αποστόλου Κώνστα Χίου
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (β΄ τέταρτον)
408 Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΗ΄ (γ΄ τέταρτον)
415 Ανθολογία – Αναστασιματάριον Χρυσάφου
νέου [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (μέσα)
421 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (τέλη) χφ. Συνεσίου Ιβηρίτου
424 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (α΄ τέταρτον) χφ. Νικολάου Δοχειαρίτου
431 Μαθηματάριον –
Συλλογή Καλοφωνικών Ειρμών ΙΗ΄ (α΄ ήμισυ)
434 Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (γ΄ τέταρτον)
Ειρμολόγιον Γερμανού Νέων Πατρών –
Ανθολόγιον Στιχηραρίου Γερμανού
Νέων Πατρών [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1757) χφ. Χρυσάνθου ιερομονάχου
441 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (α΄ δεκαετία) χφ. Ρηγίνου εκ Ζαγοράς
454 Θεοτοκάριον – Μαθηματάριον –
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΗ΄ (1760-1770) χφ. Μιχαήλ ιερέως Χίου
630 Ανθολόγιον Στιχηραρίου Γερμανού Νέων
Πατρών – Ανθολογία Όρθρου-Λειτουργίας –
Εκλογή Ειρμολογίου Μπαλασίου ΙΗ΄ (μέσα)
632 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (α΄ τέταρτον) χφ. Θεοφάνους
32
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1713) χφ. Σεργίου ιερομονάχου
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
Ε 113 Καταβασίαι Γερμανού Νέων Πατρών ΙΗ΄

Ε 127 Ανθολογία ΙΗ΄
Ε 128 Ανθολογία Παπαδικής ΙΗ΄ (1741) χφ. Αγαπίου
Ε 130 Ανθολογία ΙΗ΄
Η 118 Ανθολογία ΙΗ΄
Η 136 Ανθολογία ΙΖ΄ (μέσα)
Θ 153 Παπαδική ΙΗ΄
Θ 161 Δοξαστάριον ΙΗ΄
Θ 197 Ανθολογία – Στιχηράριον ΙΗ΄
Θ 198 Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΗ΄ (;)
Ι 81 Ανθολογία Παπαδικής ΙΖ΄ (π. 1685-
1700) χφ. Κοσμά ιερομονάχου
Ι 88 Ανθολογία ΙΘ΄ (1808)
Ι 97 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1821) χφ. Γεωργίου αναγνώστου
Ι 170 Ανθολογία ΙΗ΄
Ι 171 Ανθολογία ΙΗ΄
Ι 172 Αναστασιματάριον Χρυσάφου νέου –
Ανθολογία ΙΖ΄ (1700) χφ. Αρσενίου επισκόπου Κυδωνίας
Ι 183 Ανθολογία ΙΗ΄ χφ. Γρηγορίου προηγουμένου
Λαύρας
Κ 137 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΗ΄ (1787) χφ. Σεραφείμ Μυτιληναίου
προηγουμένου Λαύρας
Κ 144 Ανθολογία ΙΗ΄
Κ 173 Μαθηματάριον ΙΖ΄
Κ 178 Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΗ΄ (αρχαί)
Μ 16 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1832) χφ. Σωφρονίου Μαδυτινού
Προηγουμένου Λαύρας
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ ΜΕΤΕΩΡΩΝ

92 Ανθολογία Παπαδικής
[καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1772) χφ. Γαβριήλ ιεροδιακόνου
εξ Αθηνών
101 Ανθολογία [προδρομικοί
καλοφωνικοί ειρμοί] ΙΖ΄ (αρχαί)
129 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1834) χφ. Δημητρίου Αθανασίου
[καλλωπισμοί] ΙΖ΄ (τέλη)
Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (α΄ τέταρτον)
Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΖ΄ (τέλη)
261 Ανθολογία [προδρομικοί
καλοφωνικοί ειρμοί] ΙΖ΄ (α΄ ήμισυ)
Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (αρχαί) χφ. Αντωνίου οικονόμου
295 Ανθολογία – Άπαντα Αναστασίου
Ραψανιώτου [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (π. 1780)
33
444 Ανθολογία ΙΗ΄ (α΄ τέταρτον)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

104 Παπαδική [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1770-1790)
107 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον –
Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1830-1840)
114 Ανθολογία [σπάνιαι εξηγήσεις] ΙΗ΄ (μέσα)
135 Ειρμολόγιον Μπαλασίου [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (1723) χφ. Ανατολίου ιερομονάχου
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1815-1825) χφ. Τραϊανού ιερέως
140 Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (τέλη)
144 Ανθολογία ΙΘ΄ (1808) χφ. Αναστασίου Κωνσταντίνου
150 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (π. 1763) χφ. Σεραφείμ Μυτιληναίου
προηγουμένου Λαύρας (;)
154 Δοξαστάριον Γερμανού Νέων Πατρών –
Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
158 Ανθολογία [Εγκόλπιος] ΙΗ΄ (αρχαί) χφ. Κλήμεντος ιερομονάχου

εκ μονής Χουρεζίου
159 Ειρμολόγιον Θεοφάνους Καρύκη ΙΖ΄ (1607) χφ. Νεοφύτου
Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (αρχαί)
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1822) χφ. Αναγνώστου εκ Κίου
188 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1885)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

260 Ειρμολόγιον ΙΗ΄ (αρχαί)
Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΖ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΗ΄)
Ανθολογία ΙΗ΄ (αρχαί) χφ. Γιωβάσκου Βλάχου (;)
268 Ανθολογία ΙΗ΄ (1746) χφ. Ιωάννου Παπαδοπούλου
279 Εκλογή Στιχηραρίου [απαρχαί
καλοφωνικών ειρμών] ΙΖ΄ (α΄ ήμισυ)
285 Ειρμολόγιον Μπαλασίου - Ανθολογία
[εξηγήσεις] ΙΗ΄ (μέσα)
288 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (αρχαί) χφ. Δαμασκηνού μοναχού
291 Μαθηματάριον ΙΗ΄ (μέσα) χφ. Ιωάννου Παπαδοπούλου (;)
292 Ειρμολόγιον Μπαλασίου ΙΗ΄ (αρχαί)
294 Ειρμολόγιον Μπαλασίου ΙΗ΄ (μέσα)
303 Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΘ΄ (1812) χφ. Δαμασκηνού μοναχού
304 Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΗ΄ (μέσα)
305 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΘ΄) χφ. Δαμασκηνού μοναχού
34
307 Παπαδική [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1767-1770) χφ. Αναστασίου Βάια
309 Παπαδική [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1789) χφ. Δαμασκηνού μοναχού
312 Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (τέλη)
313 Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1794) χφ. Δαμασκηνού μοναχού
320 Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (1741) χφ. Κωνσταντίνου εκ Σινώπης
323 Ανθολογία ΙΗ΄ (1708) χφ. Παύλου ιερέως
324 Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΗ΄ (1760) χφ. Σταυράκη
326 Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου ΙΗ΄ (1785) χφ. Δαμασκηνού μοναχού
328 Ανθολογία ΙΖ΄ (τέλη)
329 Ανθολογία – Μαθηματάριον ΙΗ΄ (α΄ ήμισυ)
330 Νέα Παπαδική [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1782) χφ. Δημητρίου Λώτου
361 Ανθολογία [εξηγητική σημειογραφία] ΙΘ΄ (αρχαί)
362 Μεγάλη Εβδομάς – Πεντηκοστάριον
[καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (1725) χφ. Χριστοδούλου ιερέως
365 Ανθολογία ΙΗ΄ (τέλη) χφ. Βασιλείου αναγνώστου (;)
367 Δοξαστάριον Ιακώβου Πρωτοψάλτου ΙΗ΄ (τέλη) χφ. Ανθίμου
369 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (1802) χφ. Ιακώβου ιερομονάχου

Πελοποννησίου
370 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1758) χφ. Μιχάλη ψάλτη
380 Παπαδική [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1759) χφ. Λαυρεντίου ιερομονάχου
Θεσσαλονικέος
382 Ανθολογία ΙΗ΄ (τέλη) χφ. Νάνου Καστοριανού (;)
385 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (τέλη) χφ. Ανθίμου
402 Ανθολογία Λειτουργίας [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1839) χφ. Κοσμά Δοχειαρίτου
7
[Αλφαβητικόν Σύστημα Βουκουρεστίου] ΙΘ΄ (π. 1835)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΖΟΥΡΒΑΣ ΥΔΡΑΣ
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΚΥΚΚΟΥ
4 Ανθολογία ΙΘ΄ (μέσα)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ ΥΔΡΑΣ

2 Ανθολογία – Ειρμολόγιον Πέτρου
Πελοποννησίου ΙΗ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΘ΄) χφ. Αναγνώστου Πάνου
Οικονόμου
4 Ειρμολόγιον Μπαλασίου ΙΗ΄ (1701) χφ. Μελετίου ιερομονάχου
7
Ο κώδικας αυτός δεν είναι χειρόγραφος, αλλά έντυπος εν ξυλογραφία. Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου
Όρους, τ. Α΄, σσ. 313, 319-320.
35
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΑΧΡΑΝΤΟΥ ΑΝΔΡΟΥ
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1829) χφ. Σάββα Κασσανιώτου
28 Ανθολογία Λειτουργίας [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (π. 1823) χφ. Χρυσάνθου και
8
Ευτυχίου Καισαρέων
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

917 Ειρμολόγιον Πέτρου Βυζαντίου -
Ειρμολόγιον Πέτρου Πελοποννησίου –
Συλλογή Δοξολογιών [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1820-1830) χφ. Φωτίου Αντωνιάδου
927 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ) χφ. Δαμασκηνού μοναχού
Αγραφορενδινιώτου (;)
928 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1827)
952 Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ)
954 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (μέσα)
957 Ανθολογία [σημειογραφία εξηγηματική
και Νέας Μεθόδου] ΙΘ΄ (1815-1830) χφ. Θεοφάνους
958 Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (1767) χφ. Μακαρίου Παλαιολόγου
Πατμίου
967 Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (αρχαί)
969 Παπαδική [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1730-1750) χφ. Λαυρεντίου ιερομονάχου
Θεσσαλονικέος (;)
972 Παπαδική [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (μέσα) χφ. Ιγνατίου ζωγράφου και
ιεροψάλτου
976 Ανθολογία [νέων μαθημάτων] ΙΗ΄ (τέλη) χφ. Αποστόλου Κώνστα
Χίου (;)
977 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (1815-1820) χφ. Αθανασίου δομεστίκου (;)
980 Αναστασιματάριον –
Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ) χφ. Δαμασκηνού μοναχού
985 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ) χφ. Δαμασκηνού μοναχού
992 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1820-1840)
993 Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΖ΄ (π. 1680) χφ. Παναγιώτου Χρυσάφου
του νέου και πρωτοψάλτου
περσικά σεμαγιά] ΙΗ΄ (μέσα)
Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (π. 1730)
997 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1790-1815)
1000 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (αρχαί) χφ. Ανδρέου ιερέως Χίου (;)
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1815-1830) χφ. Γρηγορίου
πρωτοψάλτου (;)
1004 Ανθολογία [σημειογραφία εξηγηματική] ΙΘ΄ (β΄ δεκαετία) χφ. Θεοφάνους
Παντοκρατορηνού (;)
8
Βλ. σημ. 6.
36
1005 Παπαδική ΙΗ΄ (αρχαί)
1007 Παπαδική [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (β΄ ήμισυ) χφ. Δαμασκηνού μοναχού
Ανθολογία [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1768) χφ. Μιχαήλ Δράκου εξ
Αδριανουπόλεως
1014 Δοξαστάριον Ιακώβου Πρωτοψάλτου -
Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1825-1840)
Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (1728)
1023 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (1790-1800)
1024 Ανθολογία Λειτουργίας [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (α΄ ήμισυ)
1031 Εκλογή Στιχηραρικού Μέλους και
Καλοφωνικών Ειρμών [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (α΄ ήμισυ) χφ. Γερασίμου μοναχού (;)
1047 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (αρχαί)
1207 Δοξαστάριον Αποστίχων Χουρμουζίου
Χαρτοφύλακος – Μαθηματάριον
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1837) χφ. Ματθαίου Βατοπαιδηνού
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1826) χφ. Γιαρύμ Παπαζήση
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

206 Ανθολογία Παπαδικής ΙΖ΄ (π. 1685-
1700) χφ. Κοσμά ιερομονάχου
240 Ανθολογία Παπαδικής ΙΗ΄ (τέλη)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΠΡΟΦΗΤΟΥ ΗΛΙΟΥ ΥΔΡΑΣ
597 Παπαδική [καλλωπισμοί-εξηγήσεις] ΙΖ΄ (τέλη)

607 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1833) χφ. Γεωργίου Μάνου
617 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (β΄ τέταρτον) χφ. Γεωργίου Μάνου
618 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (1804) χφ. Αποστόλου Κώνστα Χίου
619 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΘ΄ (1804) χφ. Αποστόλου Κώνστα Χίου
620 Ανθολογία ΙΗ΄ (τέλη ή

αρχαί ΙΘ΄)
622 Αναστασιματάριον Πέτρου
Πελοποννησίου – Ανθολογία ΙΗ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΘ΄)
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (β΄ τέταρτον) χφ. Γεωργίου Μάνου
629 Ανθολογία [εξηγήσεις] ΙΗ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΘ΄)
Ανθολογία ΙΗ΄ (αρχαί)
632 Ανθολογία ΙΗ΄ (1796) χφ. Αναγνώστου Πάνου
Οικονόμου
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΣΙΜΩΝΟΣ ΠΕΤΡΑΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

11 Ανθολογία – Τριώδιον Ιακώβου
37
Πρωτοψάλτου [Νέα Μέθοδος,
δύο εγκωμιαστικά τραγούδια] ΙΘ΄ (μέσα)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΣΤΑΥΡΟΝΙΚΗΤΑ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (1749) χφ. Νικηφόρου ιερομονάχου
Αγιορείτου
Χρυσάφου νέου [καλλωπισμοί] ΙΖ΄ (τέλη) χφ. Κοσμά Μακεδόνος
Ιβηρίτου
166 Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΗ΄ (1705) χφ. Δημητράσκου εν
Ουγγροβλαχία
234 Ανθολογία [Εγκόλπιος] ΙΗ΄ (μέσα)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΣΤΑΥΡΟΥΠΟΛΕΩΣ ΒΟΥΚΟΥΡΕΣΤΙΟΥ

86 Ανθολογία [εις την ρουμανικήν
και ελληνικήν, Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (β΄ ήμισυ)
[εις την ρουμανικήν, Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (β΄ ήμισυ)
153 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (α΄ ήμισυ)
5629 Ανθολογία Λειτουργίας –
[εις την ρουμανικήν και ελληνικήν,
Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1841-1844) χφ. Νικολάου πνευματικού
και Θεοφάνους μοναχού
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΑΙΓΙΟΥ

2 Ανθολογία ΙΖ΄ (1682) χφ. Ανθίμου ιερομονάχου
εκ Θετταλίας
αρχαί ΙΗ΄) χφ. Παύλου ιερέως (;)
5 Ανθολογία ΙΘ΄ (1811) χφ. Αποστόλου Κώνστα Χίου
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1825) χφ. Ιωάννου αναγνώστου
9 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1820-1830) χφ. Ιωάννου αναγνώστου
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΛΕΙΜΩΝΟΣ ΛΕΣΒΟΥ

8 Παπαδική ΙΗ΄ (τέλη)
Δοξαστάριον Στιχηραρίου – Ανθολογία ΙΖ΄ (τέλη ή
235 Ειρμολόγιον Μπαλασίου ΙΖ΄ (1687) χφ. Σεραφείμ ιερομονάχου
243 Ανθολόγιον ΙΗ΄ (τέλη και
αρχαί ΙΘ΄)
246 Ειρμολόγιον Πέτρου Πελοποννησίου –
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΗ΄ (1779-1793)
247 Ανθολογία ΙΘ΄ (1802) χφ. Γαβριήλ ιερομονάχου
248 Ανθολογία ΙΗ΄ (1770-1790)
αρχαί ΙΗ΄)
38
254 Ειρμολόγιον Μπαλασίου ΙΖ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΗ΄)
Ανθολογία ΙΗ΄ (1728) χφ. Μελχισεδέκ ιεροδιακόνου
287 Ανθολογία ΙΣΤ΄ (τέλη ή
αρχαί ΙΖ΄)
348 Ανθολογία [Εγκόλπιος] ΙΗ΄ (1771-1781)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΤΙΜΙΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΒΕΡΟΙΑΣ

6 Ανθολογία ΙΗ΄-ΙΘ΄
Γερμανού Νέων Πατρών ΙΗ΄ (π. 1750-1780)
10 Αναστασιματάριον – Ανθολογία ΙΗ΄ (π. 1720-1740)
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΑΥΡΟΒΟΥΝΙΟΥ

[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1823) χφ. Μελετίου συγκέλλου;
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΥΨΗΛΟΥ ΛΕΣΒΟΥ

40 Ανθολογία ΙΗ΄ (π. 1750) χφ. Νεκταρίου ιερομονάχου
ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΦΙΛΟΘΕΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

133 Ανθολογία [καλλωπισμοί] ΙΖ΄ (τέλη)
Χρυσάφου νέου [καλλωπισμοί] ΙΖ΄ (τέλη)
ΙΕΡΑΣ ΣΚΗΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΑΝΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ
48 Ανθολογία [Εγκόλπιος] ΙΗ΄ (;)
ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΕΡΑΤΥΡΑΣ

_ Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (π. 1840)
ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΠΡΩΤΑΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ – ΑΡΧΕΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ ΒΛΑΣΤΟΥ

88 Ανθολογία ΙΘ΄ (τέλη ή
αρχαί Κ΄) χφ. Παύλου Βλαστού
ΚΑΪΡΕΙΟΥ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΑΝΔΡΟΥ

2 Ανθολογία Εσπερινού-Όρθρου-
Λειτουργίας [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1820-1840)
39
ΜΕΓΑΛΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
«ΛΙΛΙΑΝ ΒΟΥΔΟΥΡΗ»
ΜΕΓΑΛΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

«ΛΙΛΙΑΝ ΒΟΥΔΟΥΡΗ» - ΑΡΧΕΊΟΥ ΝΗΛΕΩΣ ΚΑΜΑΡΑΔΟΥ
[Νέα Μέθοδος] Κ΄ (1906) χφ. Νικολάου Βλαχοπούλου
141 Τετράδιο Καλοφωνικών Ειρμών
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (τέλη ή
αρχαί Κ΄)
142 Τετράδιο Καλοφωνικών Ειρμών
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (τέλη ή
αρχαί Κ΄)
ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
308 Ανθολογία Νέας Παπαδικής ΙΘ΄ (1801)


323 Ανθολογία ΙΗ΄ (1734) χφ. Ιωάννου Τραπεζουντίου
398 Αναστασιματάριον –
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΘ΄ (1811)
561 Ειρμολόγιον Θεοφάνους Καρύκη ΙΖ΄ (αρχαί)
568 Ανθολογία ΙΘ΄ (1823)
ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ – ΝΕΑΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ
ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ –

ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΛΑΥΡΑΣ ΣΑΒΑ ΤΟΥ ΗΓΙΑΣΜΕΝΟΥ

[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1821) χφ. Ανθίμου ιεροδιακόνου
Αγίου Ιωάννου Λάρνακος
ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ –

ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΜΟΝΗΣ ΑΒΡΑΑΜ
85 Παπαδική ΙΗ΄ (1754) χφ. Θεοκλήτου μοναχού
εκ Γάννου
88 Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου (;) ΙΗ΄
40
ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΠΑΤΕΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ
1 Ανθολογία [πρωτοεξηγήσεις Γρηγορίου
Πρωτοψάλτου] ΙΘ΄ (1811-1814)
ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΠΟΛΕΜΗ

13 Ανθολογία Εσπερινού-Όρθρου-
Λειτουργίας [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1820-1830)
ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΛΟΒΕΡΔΟΥ

9
137 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΘ΄ (1817) χφ. Αθανασίου ιερομονάχου
ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΜΙΚΕ ΠΑΪΔΟΥΣΗ

2 Ανθολογία ΙΗ΄ (1780-1800) χφ. Γεωργίου Αγαλοπούλου
ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ PRINCETON
Greek Ms. 3 Ανθολογία ΙΘ΄ (1800-1805) χφ. Πέτρου

Greek Ms. 6 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον
Greek Ms. 15 Ανθολογία [δίτομος] ΙΘ΄ (1868) χφ. Διαμαντή Σαλαγάρα
εκ νήσου Χίου
ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΣΙΜΩΝΟΣ ΚΑΡΑ
75 Παπαδική ΙΗ΄ (τέλη ή

α΄ ήμισυ ΙΘ΄) χφ. Κωνσταντίνου
77 Παπαδική ΙΗ΄ (τέλη ή
α΄ ήμισυ ΙΘ΄) χφ. Κωνσταντίνου
121 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΗ΄ (;) χφ. Αποστόλου Κώνστα Χίου
ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΣΤΑΜΑΤΗ ΙΩΑΝΝΙΔΗ

_ Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΘ΄ (1811) χφ. Ιωάννου Χατζηπαρασκευά
ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗ

_ Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΗ΄ (π. 1777)
_ Ανθολογία Όρθρου-Λειτουργίας ΙΗ΄ (π. 1794)
ΣΥΛΛΟΓΗΣ OCTAVE ET MELPO MERLIER

2 Ανθολογία ΙΖ΄ (1658) χφ. Ελευθερίου ρήτορος
Αμασείας εκ Σινώπης
9
Εικάζω ότι ο κώδικας αυτός είναι γραμμένος στη Νέα Μέθοδο, εφόσον συντάχθηκε το 1817. Δεν είμαι
όμως βέβαιος, εφόσον δεν μπόρεσα να εντοπίσω περισσότερα στοιχεία γι’ αυτόν.
41
6 Νέα Παπαδική ΙΗ΄ (1790-1800)
7 Νέα Παπαδική ΙΘ΄ (1805) χφ. Δημητρίου Λώτου
8 Νέα Παπαδική ΙΘ΄ (1805-1815)
11 Ανθολογία [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1832) χφ. Ματθαίου Βατοπαιδηνού
10
13 Ανθολογία ΙΘ΄ (1805-1815)
[Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (1825) χφ. Επαμεινώνδα Καλημέρη
Εκτός από τα προεκτεθέντα χειρόγραφα, άλλα δύο χειρόγραφα με καλοφωνικούς

ειρμούς παρουσιάστηκαν κατά τη δεκαετία του 1930 από τον Άγγελο Βουδούρη σε
ιδιόχειρα σημειώματα, που δημοσιεύθηκαν το 1998 στο βιβλίο Μουσικά συγγράμματα και
μελέται («Μουσικών χειρογράφων περιεχόμενα»). Η τύχη και των δύο χειρογράφων
δυστυχώς αγνοείται.
Το πρώτο, που περιγράφεται στις σσ. 69-84 του βιβλίου, ανήκε στη βιβλιοθήκη του
γνωστού μελοποιού του ΙΗ΄ αιώνος Γεωργίου ιερέως Ρυσίου. Στη συνέχεια, αγοράστηκε
από τον Πρωτοψάλτη της Μ.Χ.Ε. Ιάκωβο Ναυπλιώτη και τελικά περιήλθε στην κατοχή
του Βουδούρη το 1935. Πρόκειται για μια Ανθολογία ανωνύμου γραφέως, της οποίας τον
χρόνο γραφής ο Βουδούρης τοποθετεί ανάμεσα στο 1680 και το 1728. Μάλλον
συντάχθηκε στις αρχές του ΙΗ΄ αιώνος. Περιλαμβάνει μια μικρή συλλογή καλοφωνικών
ειρμών διαφόρων ποιητών.
Το δεύτερο χειρόγραφο είναι Καλοφωνικό Ειρμολόγιο στη Νέα Μέθοδο, το
περιεχόμενο του οποίου είναι πανομοιότυπο με το εξηγήμενο από τον Γρηγόριο
Πρωτοψάλτη και εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο. Ο Βουδούρης το δανείστηκε προς
το τέλος του 1932 από κάποιο παλαιοβιβλιοπωλείο στη συνοικία Πέραν της
Κωνσταντινουπόλεως και το επέστρεψε μετά παρέλευσιν δεκαπέντε ημερών. Η αναφορά
στις συνθήκες εύρεσης και μελέτης του χειρογράφου καθώς και αναλυτική έκθεση των
περιεχομένων μελών περιλαμβάνεται στις σσ. 255-265 του βιβλίου. Ο χρόνος και τόπος
γραφής καθώς και η ταυτότητα του κωδικογράφου καθίστανται γνωστά στο σημείωμα που
προτάσσεται των ανθολογουμένων συνθέσεων: «μεταγραφέν δε εκ του πρωτοτύπου παρ’
εμού Γεωργίου υιού του σιορ Δημητρίου Φωτοπούλου· εν έτει σωτηρίω 1819 κατά μήνα
μάρτιον εν Κωνσταντινουπόλει εις Ταταύλα»11.
10
Και αυτός ο κώδικας, όπως και ο Δοχ. 353, δεν περιέχει καλοφωνικούς ειρμούς, παρά μόνο νέα κρατήματα
για τους καλοφωνικούς ειρμούς.
11
Βουδούρη Αγγέλου, Μουσικά συγγράμματα και μελέται («Μουσικών χειρογράφων περιεχόμενα»), Αθήναι
1998, σ. 258.
42
Β. Βοηθήματα
1. Βιβλία – Κατάλογοι – Μελέτες – Περιοδικά
α) Ελληνικά
Αγγελινάρα Γεωργίου, Έκφρασις της Ψαλτικής Τέχνης, Αθήνα 2009.
Αλεξάνδρου Μαρίας, Εξηγήσεις και μεταγραφές της βυζαντινής μουσικής, Σύντομη

εισαγωγή στον προβληματισμό τους, Θεσσαλονίκη 2010.
Αλυγιζάκη Αντωνίου, «Επιστημονική και καλλιτεχνική δραστηριότητα», Μελουργία.

Μελέτες Ανατολικής Μουσικής. Επιστημονική Περιοδική Έκδοση, έτος Α΄, τεύχος
Α΄, Θεσσαλονίκη 2008.
___, Η οκταηχία στην ελληνική λειτουργική υμνογραφία, Θεσσαλονίκη 1985.
___, Θέματα Εκκλησιαστικής Μουσικής, Θεσσαλονίκη 2003.
Αναστασιάδη-Χατζή Ανδρέα, Πρακτική διδασκαλία της βυζαντινής εκκλησιαστικής

μουσικής, Τάξη 5η, Αθήνα 2007.
Αναστασίου Γρηγορίου, Τα κρατήματα στην Ψαλτική Τέχνη, Αθήνα 2005.
___, «Τα κρατήματα της ψαλτικής μελοποιίας αναφορικά προς το θεματικό τρίπτυχο
Έρευνα – Εκπαίδευση – Καλλιτεχνικό Έργο», Μελουργία. Μελέτες Ανατολικής
Μουσικής. Επιστημονική Περιοδική Έκδοση, έτος Α΄, τεύχος Α΄, Θεσσαλονίκη
2008.
Αναστασίου Ιωάννου, Κατάλογος χειρογράφων κωδίκων Ι. Μητροπόλεως Σάμου,

Αντωνίου Σπυρίδωνος, Το Ειρμολόγιον και η παράδοση του μέλους του, Αθήναι 2004.
___, Μορφολογία της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής, Θεσσαλονίκη 2008.
Αποστολοπούλου Θωμά, Ο Απόστολος Κώνστας ο Χίος και η συμβολή του στη θεωρία της
μουσικής τέχνης – μουσικολογική θεώρηση από έποψη ιστορική, κωδικογραφική,
μελοποιητική και θεωρητική, Αθήναι 2002.
Αριστοκλέους Θεοδώρου, Κωνσταντίου Α΄ του από Σιναίου – Βιογραφία και συγγραφαί αι

ελάσσονες, Κωνσταντινούπολις 1866.
Βάλβη Αντωνίου, Η εκκλησιαστική μουσική και ο φωτισμένος δάσκαλος Αντώνιος Σιγάλας

ο Θηραίος, Άγιον Όρος 2001.
Βαμβουδάκη Εμμανουήλ, Συμβολή εις την σπουδήν της παρασημαντικής των Βυζαντινών
μουσικών, Σάμος 1938.
43
Βασιλειάδη Στεφάνου, Για τη Μουσική. Αφιέρωμα στο Ευρωπαϊκό έτος Μουσικής, Αθήνα
1984.
Βασιλειάδη Χριστοδούλου, «Μουσικός κώδικας Σταυροβουνίου 30 (Καλοφωνικόν

Ειρμολόγιον του έτους 1823): Η ψαλτική παράδοση στην Κύπρο κατά τον ΙΘ΄ αι.
και η σχέση της με την Γ΄ Πατριαρχική Μουσική Σχολή της Πόλης (1815-1821)»,
Θεωρία και Πράξη της Ψαλτικής Τέχνης, Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου
Μουσικολογικού και Ψαλτικού (Αθήνα, 15-19 Οκτωβρίου 2003), Τα γένη και τα είδη
της βυζαντινής ψαλτικής μελοποιίας, Αθήνα 2006.
Βασιλικό Διάταγμα «Περί κυρώσεως του εσωτερικού κανονισμού του Ωδείου

Θεσσαλονίκης», Αθήναι 1957, ΦΕΚ Α΄299/11-11-1957.
Βιολάκη Γεωργίου, «Μελέτη συγκριτική της νυν εν χρήσει μουσικής γραφής προς την του
Πέτρου του Πελοποννησίου και προς την αρχαιοτέραν γραφήν», Παράρτημα
Εκκλησιαστικής Αληθείας, Εργασίαι του εν τοις Πατριαρχείοις εδρεύοντος και
δυνάμει υψηλής κυβερνητικής αδείας λειτουργούντος Εκκλησιαστικού Μουσικού
Συλλόγου, Τεύχος Πρώτον (1 Ιανουαρίου 1900), Επιμέλεια-Πρόλογος Αντώνιος Ε.
Αλυγιζάκης, Ψαλτικά Βλατάδων 4, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών,
Βουδούρη Αγγέλου, Μουσικά συγγράμματα και μελέται («Μουσικών χειρογράφων

περιεχόμενα»), Αθήναι 1998.
___, «Οι μουσικοί χοροί της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας κατά τους κάτω
χρόνους», Άρθρα και μελέτες για την πατριαρχική τάξη και παράδοση, Κέντρο
Παραδοσιακών Μουσικών Εκδόσεων, Αθήνα 2007.
___, «Υπόμνημα περί της ελληνικής εκκλησιαστικής μουσικής», Άρθρα και μελέτες για
την πατριαρχική τάξη και παράδοση, Κέντρο Παραδοσιακών Μουσικών Εκδόσεων,
Αθήνα 2007.
Γαβριήλ ιερομονάχου, «Εξήγησις πάνυ ωφέλιμος περί του τι εστί Ψαλτική και περί της
ετυμολογίας των σημαδίων ταύτης και ετέρων πολλών χρησίμων και αναγκαίων»,
παρά Βαμβουδάκη Εμμανουήλ, Συμβολή εις την σπουδήν της παρασημαντικής των
Βυζαντινών μουσικών, Σάμος 1938.
Γερασίμου μοναχού Μικραγιαννανίτου, Κατάλογος χειρογράφων κωδίκων της Βιβλιοθήκης

του Κυριακού της κατά το Αγιώνυμον Όρος του Άθω Ιεράς και Μεγαλωνύμου Σκήτης
της Αγίας Θεομήτορος Άννης, Αθήναι 1961.
Γιαννοπούλου Εμμανουήλ, Η άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης στην Κρήτη (1566-1669), Αθήνα
2004.
___, «Η εξέλιξη των καλοφωνικών ειρμών (14ος-18ος αιώνας)» [ανέκδοτη· με την

ευγενή παραχώρηση του συγγραφέως].
___, «Η συμβολή των αγιορειτών πατέρων στην Ψαλτική Τέχνη στα τέλη του 18ου και
τις αρχές του 19ου αι.», Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Μακεδονική Βιβλιοθήκη
44
Αρ. 102, Άγιον Όρος, Πνευματικότητα και Ορθοδοξία, Τέχνη, Β΄ Διεθνές Συμπόσιο,
Θεσσαλονίκη, 11-13 Νοεμβρίου 2005, Θεσσαλονίκη 2006.
___, Η Ψαλτική Τέχνη. Λόγος και μέλος στη λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας,
___, «Κώδικες εκκλησιαστικής μουσικής σε βιβλιοθήκες της Κρήτης», Νέα Χριστιανική

Κρήτη, Επιστημονική Περιοδική Έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Ρεθύμνης και
Αυλοποτάμου, τεύχος 23, Ρέθυμνο 2004.
___, «Ο Άνδριος μελοποιός Αρσένιος Βατοπαιδινός «ο Μικρός»», Άγκυρα, Δελτίο της

Καϊρείου Βιβλιοθήκης, τεύχος 2, Άνδρος 2004.
___, «Περιγραφικός κατάλογος χειρογράφων κωδίκων βυζαντινής εκκλησιαστικής

μουσικής της Ι.Μ. Τιμίου Προδρόμου Βεροίας», Γρηγόριος ο Παλαμάς, τόμος 77,
___, Ταμείον χειρογράφων Ψαλτικής Τέχνης, Θεσσαλονίκη 2005.
___, Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής, Αγγλία, Περιγραφικός κατάλογος των

χειρογράφων Ψαλτικής Τέχνης των αποκειμένων στις βιβλιοθήκες του Ηνωμένου
Βασιλείου, Αθήνα 2008.
___, Τα χειρόγραφα Ψαλτικής Τέχνης της νήσου Άνδρου. Αναλυτικός περιγραφικός

κατάλογος, Άνδρος 2005.
Γριτσάνη Παναγιώτη, «Το περί της μουσικής της Ελληνικής Εκκλησίας ζήτημα»,
δημοσιευθέν το πρώτον διά της εν Νεαπόλει εκδιδομένης Ελληνικής εφημερίδος
«των Λαών», εκδίδοται νυν ιδία υπό του συντάξαντος αυτό, Νέαπολις 1870.
Δαπόντε Καισαρίου, Κήπος χαρίτων, τουτέστι βιβλίον περιέχον την περίοδον του Τιμίου
Ξύλου του Ζωοποιού Σταυρού, του εν τη Ιερά και Βασιλική Μονή του Ξηροποτάμου,
τη ούση εν τω αγιωνύμω όρει του Άθωνος, και άλλα διάφορα [...], εν Émile Legrand,
Bibliothèque Grecque Vulgaire, tome troisième, Paris 1881.
Δημητρίου Χριστιάνας, «Η βυζαντινή μουσική παράδοση στην Κύπρο», Χρονικό.

Εβδομαδιαία έκδοση της εφημερίδας «Πολίτης», 11 Απριλίου 2010, τεύχος 110,
Λευκωσία 2010.
Ευδοκίμου προηγουμένου Ξηροποταμηνού (Π. Δουρουντάκη) του Κρητός, Κατάλογος

αναλυτικός των χειρογράφων κωδίκων της Βιβλιοθήκης της εν Αγίω Όρει του Άθω
Ιεράς & Σεβασμίας Βασιλικής, Πατριαρχικής & Σταυροπηγιακής Μονής του
Ξηροποτάμου, Θεσσαλονίκη 1932.
Ευθυμιάδη Αβραάμ, Μαθήματα βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής, Θεσσαλονίκη 1972.
Ευστρατιάδου Σωφρονίου, Ειρμολόγιον (Μνημεία Αγιολογικά), τη συνεργασία Σπυρίδωνος

μοναχού Λαυριώτου, Αθήνα 2006.
45
Ευστρατιάδου Σωφρονίου – Σπυρίδωνος μοναχού Λαυριώτου, Κατάλογος των κωδίκων της
Μεγίστης Λαύρας (της εν Αγίω Όρει) [Αγιορειτική Βιβλιοθήκη, τεύχη Β΄-Γ΄],
Παρίσι 1925.
Ζησίμου Γεωργίου, Κοσμάς Ιβηρίτης και Μακεδών, Δομέστικος της Μονής των Ιβήρων,
Αθήνα 2007.
Η Αγία Γραφή, Η Παλαιά Διαθήκη και η Καινή Διαθήκη, έκδοσις Αδελφότητος Θεολόγων
«Η ΖΩΗ», Αθήναι 1991.
Ηλιοπούλου Διονυσίου, Η διδασκαλία της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής Β΄, Τα

μαθήματα της Τετάρτης και Πέμπτης τάξης {...}, Αθήνα 2006.
Ιουστίνου Σιμωνοπετρίτου, Η μοναχική κουρά μεμελισμένη και μετά Εκλογής Πολυελέου,

χ.τ. 1998.
Καβαρνού Κωνσταντίνου, Συναντήσεις με τον Κόντογλου, Αθήναι 1985.
Καρά Σίμωνος, Για ν’ αγαπήσωμε την ελληνική μουσική. Πέντε ραδιοφωνικές ομιλίες έτους
1946 αναφερόμενες ’ςτην εθνική μας μουσική, Αθήναι 1973.
___, Η βυζαντινή μουσική παλαιογραφική έρευνα εν Ελλάδι. Διάλεξις γενομένη εν

Λονδίνω κατ’ Απρίλιον του 1975, Αθήναι 1976.
Καραγκούνη Κωνσταντίνου, Η παράδοση και εξήγηση του μέλους των Χερουβικών της
βυζαντινής και μεταβυζαντινής μελοποιίας, Αθήναι 2003.
___, «Τριλογία: Α. Χαρακτηριστικά της Ψαλτικής Τέχνης κατά τη βυζαντινή και

μεταβυζαντινή περίοδο - Β. Νέες τάσεις στη σημειογραφία και το μέλος της
Ψαλτικής Τέχνης κατά τον ΙΗ΄-ΙΘ΄ αιώνα - Γ. Οι από τον ΙΗ΄-ΙΘ΄ αιώνα
αλλοιώσεις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής και οι επιπτώσεις τους στη
θεία λατρεία», Σύνδεσμος Ιεροψαλτών Βόλου «Ιωάννης ο Κουκουζέλης», Α΄
Κύκλος Μουσικολογικών Διαλέξεων, Μάρτιος-Απρίλιος 2011, Πρακτικά, Βόλος
2011.
Καραϊσαρίδη Κωνσταντίνου, Λειτουργικά ανάλεκτα, Κατερίνη 1996.
Κομίνη Αθανασίου, Πίνακες χρονολογημένων πατμιακών κωδίκων, Αθήναι 1968.
Λάμπρου Σπυρίδωνος, Κατάλογος των εν ταις βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών
κωδίκων, τόμος δεύτερος, Κανταβριγία 1900.
Λάσκου Δημητρίου, Ο Δανιήλ ο Πρωτοψάλτης. Βίος και έργο, Διπλωματική εργασία

κατατεθείσα στη Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης, Τρίκαλα 2010.
Λέκκα Δημητρίου, «Τα μαθηματικά της μουσικής», Μελουργία. Μελέτες Ανατολικής

Μουσικής. Επιστημονική Περιοδική Έκδοση, έτος Α΄, τεύχος Α΄, Θεσσαλονίκη
2008.
46
Λεσβίου Γεωργίου, Ο τέταρτος θρίαμβος του Λεσβίου συστήματος της μουσικής κατά του εν
Κωνσταντινουπόλει Μουσικομονοπωλείου και Συντροφίας ή Η ανασκευή της κατά
των μουσικών βιβλίων του Λεσβίου συστήματος Πατριαρχικής εγκυκλίου, Αθήναι
1848.
Μαζέρα-Μάμαλη Σεβαστής, «Η ελληνική μουσική από την αρχαιότητα, στο Βυζάντιο και
έως τις μέρες μας – Σύντομη ιστορική επισκόπηση», Σύνδεσμος Ιεροψαλτών
Βόλου «Ιωάννης ο Κουκουζέλης», Α΄ Κύκλος Μουσικολογικών Διαλέξεων,
Μάρτιος-Απρίλιος 2011, Πρακτικά, Βόλος 2011.
___, Τα μεγαλυνάρια θεοτοκία της Ψαλτικής Τέχνης, Αθήνα 2008.
___, «Χειρόγραφη παράδοση της Ψαλτικής Τέχνης – Είδη και περιεχόμενο των
βυζαντινών και μεταβυζαντινών μουσικών κωδίκων», Σύνδεσμος Ιεροψαλτών
Βόλου «Ιωάννης ο Κουκουζέλης», Α΄ Κύκλος Μουσικολογικών Διαλέξεων,
Μάρτιος-Απρίλιος 2011, Πρακτικά, Βόλος 2011.
Μαργαζιώτου Ιωάννου, Θεωρητικόν βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής, Αθήνα 1974.
Μαυροειδή Μάριου, Οι μουσικοί τρόποι στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο βυζαντινός ήχος, το

αραβικό μακάμ, το τουρκικό μακάμ, Αθήνα 1999.
Μεταλληνού Γεωργίου, «Ησυχαστές και Ζηλωτές: Πνευματική ακμή και κοινωνική κρίση
στον Βυζαντινό 14ο αιώνα», Ελληνισμός Μαχόμενος, Αθήνα 1995.
Μπαλαγεώργου Δημητρίου, Η ψαλτική παράδοση των ακολουθιών του Βυζαντινού

Κοσμικού Τυπικού, Αθήνα 2001.
___, «Τα σιναϊτικά μουσικά χειρόγραφα. Βιβλιογραφική έρευνα», Μελουργία. Μελέτες

Ανατολικής Μουσικής. Επιστημονική Περιοδική Έκδοση, έτος Α΄, τεύχος Α΄,
Μπαλαγεώργου Δημητρίου και Κρητικού Φλώρας, Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής,

Σινά, Κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκων βυζαντινής μουσικής των
αποκειμένων στην βιβλιοθήκη της ιεράς Μονής του Όρους Σινά, τόμος Α΄, Αθήνα
2008.
Μπάλαν Ιωαννικίου, Ρουμανικό Γεροντικό, Θεσσαλονίκη 1985.
Μπούκα Νικολάου, Η παράδοση των βυζαντινών ειρμολογικών μελωδιών του βαρέος ήχου
από το 10ο έως το 16ο αιώνα, Διατριβή κατατεθείσα στο Τμήμα Μουσικών
Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου, Κέρκυρα 2004, ΕΚΤ:
http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/14295#page/1/mode/2up.
Οικονόμου Φιλίππου, Βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική και ψαλμωδία, τ. Α΄, Αίγιο 2001.
___, Βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική και ψαλμωδία, τ. Β΄, Αίγιο 1994.
Παναγιωτίδου Παναγιώτου, Θέματα ψαλτικής. Μελέτες στην εκκλησιαστική μουσική,

Κατερίνη 2003.
47
Παπαγιάννη Κωνσταντίνου, Σύστημα τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού,
καταρτισθέν επί τη βάσει της τυπικής παραδόσεως της Ορθοδόξου Ανατολικής
Εκκλησίας, Αθήνα 2006.
Παπαδοπούλου Γεωργίου, Ιστορική επισκόπησις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής

από των αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς (1-1900 μ.Χ.), Αθήναι 1904.
___, Λεξικόν της βυζαντινής μουσικής, Αθήνα 1995.
___, «Λόγος πανηγυρικός, εκφωνηθείς τη 4η Δεκεμβρίου 1899, κατά την επέτειον

εορτήν του Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου, εν τη Πατριαρχική Μεγάλη του
Γένους Σχολή», Παράρτημα Εκκλησιαστικής Αληθείας, Εργασίαι του εν τοις
Πατριαρχείοις εδρεύοντος και δυνάμει υψηλής κυβερνητικής αδείας λειτουργούντος
Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου, Τεύχος Πρώτον (1 Ιανουαρίου 1900),
Επιμέλεια-Πρόλογος Αντώνιος Ε. Αλυγιζάκης, Ψαλτικά Βλατάδων 4,
Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 2000.
___, Συμβολαί εις την ιστορίαν της παρ’ ημίν εκκλησιαστικής μουσικής και οι από των
αποστολικών χρόνων άχρι των ημερών ημών ακμάσαντες επιφανέστεροι μελωδοί,
υμνογράφοι, μουσικοί και μουσικολόγοι, Αθήναι 1890.
Παπαδοπούλου Χρήστου – Σπετσιώτη Ιωάννου – Αναστασιάδη Ανδρέα, Το τερερέμ στην

ορθόδοξη λατρεία. Μουσικοφιλολογική προσέγγιση, Αθήνα 2008.
Παπαδοπούλου-Κεραμέως Αθανασίου, Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, ήτοι κατάλογος των εν

ταις βιβλιοθήκαις του αγιωτάτου αποστολικού τε και καθολικού ορθοδόξου
πατριαρχικού θρόνου των Ιεροσολύμων και πάσης Παλαιστίνης αποκειμένων
ελληνικών κωδίκων, τόμοι Α΄-Ε΄, Πετρούπολις 1891-1915 (φωτοαναστατική
έκδοση: Βρυξέλλες 1963).
Παπαμανωλάκη Σταμάτη, Οι ψάλτες του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήνα 1996.
Παπουλίδου Κωνσταντίνου, Το Ρωσικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Κωνσταντινουπόλεως

(1894-1914), Θεσσαλονίκη 1987.
Παρασκευαΐδη Χριστοδούλου, Μητροπολίτου Δημητριάδος, Εγχειρίδιον Ιεροψάλτου,

Βασικαί του ιεροψάλτου υποχρεώσεις ως συμβολή εις την Λειτουργικήν αναγέννησιν,
Αθήνα 1971.
___, Μουσικολογικά Ανάλεκτα, Αθήναι 1976.
Πάρη Νεκταρίου, Διερευνήσεις στο λειτουργικό άσμα [Ψαλτικά Ανάλεκτα 1], Κατερίνη
2003.
Πετρίδη Λυκούργου, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική, Θεσσαλονίκη 2000.
Πλεμμένου Γιάννη, Το μουσικό πορτρέτο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα 2003.
Πολίτη Λίνου και Μανούσακα Μανούσου, Συμπληρωματικοί κατάλογοι χειρογράφων

Αγίου Όρους, Περιοδικόν Σύγγραμμα Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών
«Ελληνικά» 24 – Παράρτημα, Θεσσαλονίκη 1973.
48
Ρωμαίου Κώστα, «Ελληνικά νανουρίσματα», Δημοτικό τραγούδι. Προβλήματα καταγωγής
και τεχνοτροπίας, τόμος πρώτος, Αθήνα 1979.
Ρωμανού Καίτης, Ιστορία της έντεχνης νεοελληνικής μουσικής, Αθήνα 2000.
Σακελλίωνος Ιωάννου, Πατμιακή Βιβλιοθήκη, ήτοι αναγραφή των εν τη βιβλιοθήκη της

κατά την νήσον Πάτμον γεραράς και βασιλικής Μονής του Αγίου Αποστόλου και
Ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου τεθησαυρισμένων χειρογράφων τευχών,
Αθήναι 1890.
Σεφεριάδη Στυλιανού, Ιωάννης Κουκουζέλης – Ιάκωβος Ναυπλιώτης, οι Ψάλται, Αθήναι

1976.
Σιμώνωφ Ανδρέου, Μέγα Προσευχητάριον, περιέχον ιεράς προσευχάς εν πάση περιστάσει

και ρήματα ιερά περί προσευχής, μετανοίας, εξομολογήσεως, μεταλήψεως και
αναγνώσεως των Θείων Γραφών, Θεσσαλονίκη 2001.
Σμάνη Γεωργίου, Η εξωτερική μουσική και η θεωρητική της προσέγγιση, Διατριβή

κατατεθείσα στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα
2011 [ανέκδοτη· με την ευγενή παραχώρηση του συγγραφέως].
Σπυράκου Ευαγγελίας, Οι χοροί ψαλτών κατά την βυζαντινή παράδοση, Αθήνα 2008.
Στάθη Γρ. Θ., «Αυτοσχεδιασμός: Υπάρχει στη βυζαντινή μουσική;», «΄...τιμή προς τον
διδάσκαλον...’, Έκφραση αγάπης στο πρόσωπο του καθηγητού Γρηγορίου Θ. Στάθη,
Αφιέρωμα στα εξηντάχρονα της ηλικίας και στα τριαντάχρονα της επιστημονικής και
καλλιτεχνικής προσφοράς του», Αθήναι 2001.
___, «Βυζαντινή μουσική μεταγραμμένη στην πενταγραμμική σημειογραφία του

Κιέβου», «΄...τιμή προς τον διδάσκαλον...’, Έκφραση αγάπης στο πρόσωπο του
καθηγητού Γρηγορίου Θ. Στάθη, Αφιέρωμα στα εξηντάχρονα της ηλικίας και στα
τριαντάχρονα της επιστημονικής και καλλιτεχνικής προσφοράς του», Αθήναι 2001.
___, Βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί μελουργοί – Θεόδωρος Παπα-Παράσχου Φωκαεύς, ε΄

μουσικολογική σπουδή, Αθήναι 1984.
___, Ελληνική ψαλτική τέχνη. Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής του Ελληνικού

Ινστιτούτου Βενετίας, Βενετία 2007.
___, Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία εν τη βυζαντινή μελοποιία, και έκδοσις των

κειμένων εις εν Corpus, Αθήναι 1977.
___, «Η έντυπη παράδοση για την ψαλτική τέχνη στο Άγιον Όρος», Διαβάζω.
Δεκαπενθήμερη επιθεώρηση του βιβλίου (Αφιέρωμα στο Άγιον Όρος), αριθ. 68,
Αθήνα, 4 Μαΐου 1983.
___, «Η εξέλιξη της εκκλησιαστικής μουσικής στη μεταβυζαντινή περίοδο», Φάκελος

Μαθήματος «Ιστορία της Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Ψαλτικής Τέχνης», Αθήνα
2002.
49
___, Η εξήγησις της παλαιάς σημειογραφίας, και έκδοσις ανωνύμου συγγραφής του
κώδικος Ξηροποτάμου 357 ως και επιλογής της Μουσικής Τέχνης του Αποστόλου
Κώνστα Χίου εκ του κώδικος Δοχειαρίου 389, με μια προσθήκη από τον κώδικα ΕΒΕ
1867, Αθήναι 1993.
___, Η καταλογογράφησις των χειρογράφων Βυζαντινής Μουσικής του Αγίου Όρους και
τα εξ αυτής προκύπτοντα άμεσα οφέλη, Αθήναι 1973.
___, Η Κλίμακα των Αρετών, ήτοι Δραματουργία – Τάξις και Μέλος - της Κλίμακος του
Αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου, Αθήνα 2007.
___, «Η μουσική τυπογραφία της ψαλτικής τέχνης. (Εισαγωγή, 1820-1931)», «΄...τιμή

προς τον διδάσκαλον...’, Έκφραση αγάπης στο πρόσωπο του καθηγητού Γρηγορίου
Θ. Στάθη, Αφιέρωμα στα εξηντάχρονα της ηλικίας και στα τριαντάχρονα της
επιστημονικής και καλλιτεχνικής προσφοράς του», Αθήναι 2001.
___, «Η σύγχυση των τριών Πέτρων (δηλ. Μπερεκέτη, Πελοποννησίου, Βυζαντίου)»,

Βυζαντινά 3, Θεσσαλονίκη 1971.
___, «Η ψαλτική και η δημοτική μουσική και η σχέση ανάμεσά τους», «΄...τιμή προς τον
___, «Ιστορική θεώρηση της Ψαλτικής Τέχνης· διδακτική και διάδοση», Θεωρία και
Πράξη της Ψαλτικής Τέχνης, Πρακτικά Α΄ Πανελληνίου Συνεδρίου Ψαλτικής Τέχνης
(Αθήνα, 3-5 Νοεμβρίου 2000), Αθήνα 2001.
___, Οι αναγραμματισμοί και τα μαθήματα της βυζαντινής μελοποιίας, και πανομοιότυπος

έκδοσις του καλοφωνικού στιχηρού της Μεταμορφώσεως «Προτυπών την
ανάστασιν», μεθ’ όλων των ποδών και αναγραμματισμών αυτού, εκ του
Μαθηματαρίου του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, Αθήναι 1998.
___, «Προσδιορισμός των γενών της βυζαντινής ψαλτικής μελοποιίας», Θεωρία και
Πράξη της Ψαλτικής Τέχνης, Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου Μουσικολογικού και
Ψαλτικού (Αθήνα, 15-19 Οκτωβρίου 2003), Τα γένη και τα είδη της βυζαντινής
ψαλτικής μελοποιίας, Αθήνα 2006.
___, «Σημειογραφημένα αραβικά, τσιγγάνικα και άλλα τραγούδια απ’ τον Νικηφόρο
Καντουνιάρη», «΄...τιμή προς τον διδάσκαλον...’, Έκφραση αγάπης στο πρόσωπο του
___, «Τα αλφαβητικά συστήματα μουσικής γραφής για τη μεταγραφή της βυζαντινής
μουσικής την περίοδο 1790-1850», «΄...τιμή προς τον διδάσκαλον...’, Έκφραση
αγάπης στο πρόσωπο του καθηγητού Γρηγορίου Θ. Στάθη, Αφιέρωμα στα
εξηντάχρονα της ηλικίας και στα τριαντάχρονα της επιστημονικής και καλλιτεχνικής
προσφοράς του», Αθήναι 2001.
50
___, «Τα πρωτόγραφα της εξηγήσεως στη Νέα Μέθοδο», «΄...τιμή προς τον
___, Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής, Άγιον Όρος, Κατάλογος περιγραφικός των

χειρογράφων κωδίκων βυζαντινής μουσικής των αποκειμένων εν ταις βιβλιοθήκαις
των ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τόμος Α΄, Αθήναι 1975.

των ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τόμος Β΄, Αθήναι 1976.

των ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τόμος Γ΄, Αθήναι 1993.

των ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τόμος Δ΄ [ανέκδοτος· με την
ευγενή παραχώρηση του συγγραφέως].
___, Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής, Μετέωρα, Κατάλογος περιγραφικός των

χειρογράφων της ελληνικής Ψαλτικής Τέχνης βυζαντινής και μεταβυζαντινής των
αποκειμένων εις τας βιβλιοθήκας των Ιερών Μονών των Μετεώρων, Αθήνα 2006.
___, «Το μουσικό χειρόγραφο Σινά 1477», «΄...τιμή προς τον διδάσκαλον...’, Έκφραση
Στάθη Πηνελόπης, «Ο φίλος του Κοραή Δημήτριος Λώτος και τα μουσικά χειρόγραφά
του», Ο Ερανιστής Ι΄ (1972-1973).
Στρουμπάκη Μιχαήλ, Νικόλαος ο Δοχειαρίτης και η συμβολή του στην Ψαλτική Τέχνη,
Διατριβή κατατεθείσα στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα
2007, ΕΚΤ: http://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/19123.
Τερζοπούλου Κωνσταντίνου, Ο Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας

Κωνσταντίνος Βυζάντιος (†30 Ιουνίου 1862) και η συμβολή του στην Ψαλτική Τέχνη,
Αθήναι 2004.
Τζέτζη Ιωάννου Δ., «Τα μουσικά χειρόγραφα της εν Άνδρω Μονής Ζωοδόχου Πηγής ή
Αγίας», Παρνασσός 12, Αθήναι 1888.
Τολίκα Ολυμπίας, Επίτομο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό της Βυζαντινής Μουσικής, Αθήνα 1993.
Τσιαμούλη Χρίστου και Ερευνίδη Παύλου, Ρωμηοί συνθέτες της Πόλης (17ος – 20ός αι.),
Αθήνα 1998.
51
Τσιούνη Χρήστου, Θρασύβουλος Στανίτσας, Άρχων Πρωτοψάλτης της Μ.Χ.Ε., 1910-1987,
Αθήνα 2003.
Φαράσογλου Σεραφείμ, «Από την τάξη και ψαλμωδία στον Πατριαρχικό Ναό
Κωνσταντινουπόλεως», Άρθρα και μελέτες για την πατριαρχική τάξη και παράδοση,
Κέντρο Παραδοσιακών Μουσικών Εκδόσεων, Αθήνα 2007.
Φιλοξένους Κυριακού, Λεξικόν της ελληνικής εκκλησιαστικής μουσικής, Α-Μ,

Κωνσταντινούπολις 1868.
Φλώρου Κωνσταντίνου, Η ελληνική παράδοση στις μουσικές γραφές του Μεσαίωνα,

μετάφρ. Κ. Κακαβελάκη, Θεσσαλονίκη 1998.
Χαλάτζογλου Παναγιώτη, «Σύγκρισις της αραβοπερσικής μουσικής προς την ημετέραν

εκκλησιαστικήν», Παράρτημα Εκκλησιαστικής Αληθείας, Εργασίαι του εν τοις
Πατριαρχείοις εδρεύοντος και δυνάμει υψηλής κυβερνητικής αδείας λειτουργούντος
Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου, Τεύχος Δεύτερον (1 Ιουνίου 1900), Επιμέλεια-
Πρόλογος Αντώνιος Ε. Αλυγιζάκης, Ψαλτικά Βλατάδων 4, Πατριαρχικόν Ίδρυμα
Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 2000.
Χαλδαιάκη Αχιλλέως, «Ένας πρώιμος “Doctor Polyeleorum”: Ιώασαφ ιερομόναχος ο

Διονυσιάτης», Μελουργία. Μελέτες Ανατολικής Μουσικής. Επιστημονική
Περιοδική Έκδοση, έτος Α΄, τεύχος Α΄, Θεσσαλονίκη 2008.
___, «Εργογραφία Γρηγορίου Θ. Στάθη», «΄...τιμή προς τον διδάσκαλον...’, Έκφραση

___, Ο πολυέλεος στην βυζαντινή και μεταβυζαντινή μελοποιία, Αθήναι 2003.
___, Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής, Νησιωτική Ελλάς, Κατάλογος περιγραφικός

των χειρογράφων μουσικών κωδίκων των αποκειμένων εν ταις βιβλιοθήκαις των
ιερών μονών, των ιερών ναών, ως και λοιπών συλλογών της νησιωτικής Ελλάδος,
τόμος Α΄, ΥΔΡΑ, Αθήναι 2005.
Χατζηγιακουμή Μανόλη, Η εκκλησιαστική μουσική του Ελληνισμού μετά την Άλωση,

Αθήνα 1999.
___, Μουσικά χειρόγραφα Τουρκοκρατίας (1453-1832), τόμος Α΄, Αθήνα 1975.
___, Χειρόγραφα εκκλησιαστικής μουσικής 1453-1820, Αθήνα 1980.
Χατζηθεοδώρου Γεωργίου, Βιβλιογραφία της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής,

Περίοδος Α΄ (1820-1899), Θεσσαλονίκη 1998.
Χατζησολωμού Σόλωνος, «Άσμα εις πλέξιμον στεφάνων Ματθαίου μοναχού», Επετηρίδα

Κέντρου Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, τόμος 2, Λευκωσία 1993.
52
Χολστ Γκαίηλ, Δρόμος για το ρεμπέτικο και άρθρα για το ρεμπέτικο τραγούδι από τον
ελληνικό τύπο (1947-76), Λίμνη Ευβοίας 1977.
Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, Εισαγωγή εις το θεωρητικόν και πρακτικόν της

εκκλησιαστικής μουσικής. Εισαγωγή, κριτική έκδοση κειμένου παρά Εμμανουήλ Στ.
Γιαννόπουλου, Θεσσαλονίκη 2002.
Χρυσάνθου του εκ Μαδύτου, Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικής, Τεργέστη 1832.
Χρυσάφου Μανουήλ, «Περί των ενθεωρουμένων τη Ψαλτική τέχνη και ων φρονούσι

κακώς τινες περί αυτών», παρά Βαμβουδάκη Εμμανουήλ, Συμβολή εις την σπουδήν
της παρασημαντικής των Βυζαντινών μουσικών, Σάμος 1938.
Χρυσοχοΐδη Κρίτωνος, «Παλαιογραφικά Ύδρας», Σύμμεικτα, τόμος τρίτος, Εθνικόν

Ίδρυμα Ερευνών, Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα 1979.
Ψαριανού Διονυσίου, Μητροπολίτου Σερβίων και Κοζάνης, Η Βυζαντινή Μουσική εν τη

Ορθοδόξω Ελληνική Εκκλησία, Αθήναι 1960.
___, Η Θεοτόκος εν τη ορθοδόξω υμνωδία, Αθήναι 1968.
Ψάχου Κωνσταντίνου, «Η μουσική απαγγελία φυσιολογικώς και τεχνικώς εξεταζομένη»,

Νέα Φόρμιγξ, Μηνιαίον περιοδικόν μουσικόν εκκλησιαστικόν και φιλολογικόν
όργανον του «Ωδείου Εθνικής Μουσικής», έτος Α΄, Ιούνιος 1921, αριθμός φύλλου 4,
Αθήναι 1921.
___, Η παρασημαντική της βυζαντινής μουσικής, Αθήναι 1978.
___, «Τα κατ’ άγραφον παράδοσιν εκ τε των ψαλλομένων και εκ του τυπικού
διασωθέντα», Νέα Φόρμιγξ, Μηνιαίον περιοδικόν μουσικόν εκκλησιαστικόν και
φιλολογικόν όργανον του «Ωδείου Εθνικής Μουσικής», έτος Β΄, Ιούνιος-Ιούλιος-
Αύγουστος 1922, αριθμός φύλλου 16-17-18, Αθήναι 1922.
Alexandru Maria, «Απόπειρες ανάλυσης της βυζαντινής μουσικής», Μελουργία. Μελέτες

Ανατολικής Μουσικής. Επιστημονική Περιοδική Έκδοση, έτος Α΄, τεύχος Α΄,
Lamberz Erich – Λίτσα Ευθυμίου, Κατάλογος χειρογράφων της Βατοπεδινής Σκήτης Αγίου
Δημητρίου, Θεσσαλονίκη 1978.
β) Ξενόγλωσσα
Barbu-Bucur Sebastian, Filothei sin Agăi Jipei, Psaltichie rumănească, I. Catavasier,
Bucureşti: Editura Muzicală, 1981.
Christ Wilhelm von et Paranikas Matthaios, Anthologia Graeca Carminum Christianorum,

in aedibus B. G. Teubneris, Lipsiai 1871.
53
Dragoumis Markos, “The Survival of Byzantine Chant in the Monophonic Music of the
Modern Greek Church,” Studies in Eastern Chant, Volume I, ed. Miloš Velimirović,
Oxford University Press, London 1966.
Edwards William, “A Byzantine Ars Nova: The 14th-century reforms of John Koukouzeles
in the chanting of Great Vespers,” Aspects of the Balkan continuity and change.
Contributions to the International Balkans Conference held at UCLA, October 23-
28, 1969, Mouton, The Hague – Paris 1972.
Ephraim Hieromonk, Byzantine Music Formulae, St. Anthony’s Greek Orthodox

Monastery, Florence 2010.
Gheorghiţă Nicolae, “Byzantine Chant in the Romanian Principalities During the Phanariot
Period (1711-1821),” Composing and Chanting in the Orthodox Church,
Proceedings of the Second International Conference on Orthodox Church Music,
University of Joensuu, Finland, 4-10 June 2007, The International Society for
Orthodox Church Music & University of Joensuu, Jyväskylä 2009.
___, “Tradition and Renewal in the Romanian Byzantine Music Education,” Μελουργία.
Μελέτες Ανατολικής Μουσικής. Επιστημονική Περιοδική Έκδοση, έτος Α΄, τεύχος
Α΄, Θεσσαλονίκη 2008.
Hannick Christian, “The Performance of the Kanon in Thessaloniki in the 14th Century,”
Studies in Eastern Chant, Volume V, ed. Dimitri Conomos, St. Vladimir Seminary’s
Press, Crestwood 1990.
Haralam Clement, “Centenarul schimonahului Nectarie – protopsaltul Sfîntului Munte,”

AcMusByz I, Iaşi 1999.
Hughes Christine Kim, Non-Lexical Vocables in Scottish Traditional Music, Christine

Knox Chambers, Edinburgh University, Edinburgh 1980.
Iancovescu Ioana, Suceava Daniel, Popescu Ioana, Iustin Marchiş Iustin, Colecţia
Stavropoleos, Coordonator: ierom. Iustin Marchiş, Stavropoleos, Bucureşti, 2006.
Ionescu Gheorghe, “Macarie Ieromonahul şi opera de românire a cîntărilor psaltice,” Studii

şi cercetări de istoria a artei, Seria Teatru, muzică, cinematografie, vol. 38,
Bucureşti: Editura Academiei Române, 1989.
Jakovljević Andrija, Catalogue of Byzantine Chant Manuscripts in the Monastic and

Episcopal Libraries of Cyprus, Kentron Epistemonikon Ereunon Kyprou, Nicosia
1990.
___, Catalogue of Greek Manuscripts in the Library of the Monastery of St. Neophytos
(Cyprus), Holy Basilike and Stauropegiake Monastery of St. Neophytos (Cyprus),
Nicosia 2002.
Kerman Joseph & Tomlinson Gary, Listen, Sixth Edition, Bedford / St. Martin’s, Boston
2008.
54
Kotzabasi Sofia and Patterson Ševčenko Nancy (with the collaboration of Skemer Don C.),
Greek Manuscripts at Princeton, Sixth to Nineteenth Century, A Descriptive
Catalogue, Princeton University Press, Princeton 2010.
Krumbacher Karl, Geschichte der byzantinischen Litteratur von Justinian bis zum Ende des
oströmischen Reiches, München 1897.
Lingas Alexander, “Performance Practice and the Politics of Transcribing Byzantine

Chant,” Le chant byzantine, état des recherches, eds. Christian Hannick and Marcel
Pérès, Recontres à Royaumont Series (forthcoming).
Meyendorff John, Byzantine Hesychasm: Historical, Theological and Social Problems,

Variorum Reprints, London 1973.
___, St. Gregory Palamas and Orthodox Spirituality, St. Vladimir’s Seminary Press,
Crestwood 1997.
Ostrogorsky George, History of the Byzantine State, Rutgers University Press, New Jersey
1969.
Palikarova Verdeil R., La musique Byzantine chez les Bulgares et les Russes (du IXe au
XIVe siècle), MMB Subsidia III, Copenhague 1953.
Papathanasiou Ioannis, Il quarto modo autentico nella tradizione medievale irmologica,

Ph.D. thesis, University of Copenhagen, Copenhague 1994.
Patrinelis Christos, “Protopsaltae, Lampadarii, and Domestikoi of the Great Church during
the Post-Byzantine Period (1453-1821),” Studies in Eastern Chant, Volume III, ed.
Egon Wellesz and Miloš Velimirović, Oxford University Press, London 1973.
Petrescu Ioan D., Études de paléographie musicale byzantine, Éditions musicales de

l'Union des compositeurs de la République socialiste de Roumanie, Bucarest 1967.
Romanou K., “A New Approach to the Work of Chrysanthos of Madytos: The New
Method of Musical Notation in the Greek Church,” Studies in Eastern Chant,
Volume V, ed. Dimitri Conomos, St. Vladimir’s Seminary Press, Crestwood 1990.
Secară Constantin, Muzica bizantină, doxologie şi înălţare spirituală, Bucureşti: Editura

Muzicală, 2006.
Ševčenko Ihor, “Palaiologan Learning,” The Oxford History of Byzantium, ed. Cyril
Mango, Oxford University Press, New York 2002.
Stavrianos Leften Stavros, The Balkans since 1453, New York University Press, New York
2000.
Strunk Oliver, Essays on Music in the Byzantine World, W.W. Norton & Company, New
York 1977.
55
Touliatos-Miles Diane, A Descriptive Catalogue of the Musical Manuscript Collection of
the National Library of Greece, Byzantine Chant and Other Music Repertory
Recovered, Ashgate Publishing Company, Surrey 2010.
Velimirović Miloš, “‘Persian Music’ in Byzantium?,” Studies in Eastern Chant, Volume

III, ed. Egon Wellesz and Miloš Velimirović, Oxford University Press, London
1973.
Von Busch Richard, Untersuchungen zum Byzantinischen Heirmologion, Der Echos

Deuteros, Karl Dieter Wagner, Hamburg 1971.
Wellesz Egon, A History of Byzantine Music and Hymnography, Oxford University Press,
Oxford 1961.
2. Διαδικτυακοί τόποι
«Αθανάσιος Ε΄», Οικουμενικόν Πατριαρχείον, 31-8-2009, http://www.ec-

patr.org/list/index.php?lang=gr&id=255.
Βαρβαρήγου Νικολάου, «Αντώνιος Σιγάλας – Ο Θηραίος μουσικοδιδάσκαλος και

μελοποιός του ΙΘ΄ αιώνος», Σύλλογος Θηραίων Ιεροψαλτών «Αντώνιος Σιγάλας»,
19-12-2009, http://www.stias.gr/home.php?id=17.
Βυζαντινή Μουσική Παράδοση από το Vocal Music, 9-1-2011,

http://www.ieropsaltis.com.
Γιαννοπούλου Εμμανουήλ, «Μία συλλογή χειρογράφων Ψαλτικής Τέχνης στη Μεγάλη

Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη»», 30-12-2005, Μεγάλη
Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη», 16-6-2009,
http://www.mmb.org.gr/page/default.asp?id=3495.
«Εμμανουήλ Βαμβουδάκης», Αναλόγιον, 31-8-2009, http://www.analogion.com/Bam

boudakis.html.
«Επίσκοποι Ιεροσολύμων», Πατριαρχείον Ιεροσολύμων, 17-10-2009,

http://www.jerusalem-patriarchate.info/gr/patriarx_iero.htm.
«Θεοφάνης Α΄», Οικουμενικόν Πατριαρχείον, 15-8-2009, http://www.ec-

patr.org/list/index.php?lang=gr&id=195.
«Καταγωγή Καλοφωνικών Ειρμών», 7-5-2009, Συμβολή εις την τάξιν της ορθοδόξου
λατρείας, 31-8-2010, http://www.symbole.gr/forum/viewtopic.php?f=34&t=5 25.
«Κατάλογοι Χειρογράφων Ε.Β.Ε.», Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, 17-8-2009,

http://www.nlg.gr/xeir/search.asp.
56
Κωνσταντινίδου Λυγίας, «Φίλιππος Οικονόμου. Μια σπάνια μορφή των ημερών μας στο
χώρο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς», Βυζαντινή Μουσική Παράδοση από το
Vocal Music, 31-8-2009, http://www.ieropsaltis.com/psalt_Oikonomou.htm.
Μπαλαγεώργου Δημητρίου, «Το ρεπερτόριο της Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής

Εκκλησιαστικής Μουσικής. Ιστορία της διαμορφώσεως του Τυπικού της
Ορθοδόξου Εκκλησίας», Χορός Ψαλτών «Τρίκκης Μελωδοί», 9-2-2010,
http://melodoi.com/pdf/TheRepertoireOfByzantineAndPostByzantineMusic%20.
pdf.
«Νεκτάριος Βλάχος Μοναχός (+1899) / Nectarie Vlahul Schemamonk (+1899),

Πρωτοψάλτης της Σκήτης του Αγ. Προδρόμου, Αγ. Όρος / Protopsaltis of the Skete
of Prodromos, Mt Athos», Αναλόγιον, 12-11-2009,
http://www.analogion.com/Nectarie.html.
«Νηλέας Καμαράδος – Ειρμοί Καλοφωνικοί», DIGMA – Ψηφιοποιημένο Αρχείο

Ελληνικής Μουσικής, Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν
Βουδούρη», 17-1-2011, http://digma.mmb.org.gr/Item.aspx?kkt=KAMAR000
000142.
«Ρουμανικό Γεροντικό. Ο μητροπολίτης Βενιαμίν, από τη Μητρόπολη Μολδαβίας και

Σουτσεάβας (1768-1846)», Ιερός Ναός Ζωοδόχου Πηγής Βαρειάς Μυτιλήνης, 31-
8-2009, http://www.pigizois.net/agiologio/roumaniko_gerontiko/mitropolitis_venia
min.htm.
Στάθη Γρηγορίου, «Ερμηνευτική προσέγγιση της σημειογραφίας της Ψαλτικής Τέχνης.

Εισήγηση κατ’ ανάθεση υπό του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και
πάσης Ελλάδος κ. Χριστοδούλου {...}», 6-7 Σεπτεμβρίου 2001, Ίδρυμα Βυζαντινής
Μουσικολογίας, http://www.ibyzmusic.gr/files/9 Ερμηνευτ. Προσέγγ. Εισήγη .pdf.
Σύλλογος Μουσικοφίλων Κωνσταντινουπόλεως, 9-1-2011, http://www.cmkon.org.
«Φαναριώτες κάτοικοι Μεγάλου Ρεύματος», 10-9-2009, Μέγα Ρεύμα Βοσπόρου

Κωνσταντινουπόλεως, 15-9-2009, http://www.megarevma.net/Fanaryiotes.htm.
«Φαρλέκας Εμμανουήλ», 5-3-2008, Ελληνική Μουσιπαίδεια, 31-8-2009,

http://www.musipedia.gr/index.php/Φαρλέκας_Εμμανουήλ.
Φωτοπούλου Κωνσταντίνου, «Η μελοποιία ως αναπόσπαστο μέρος της βυζαντινής

μουσικής και η προβληματική της στη σύγχρονη εποχή», Σχολείον Ψαλτικής, 18-
11-2009, http://www.sholeionpsaltikis.gr/index.php?option=com_content&view=
article&id=97:current-problems&catid=59:arthra-meletes&Itemid=107.
Χατζημιχελάκη Γεωργίου, «Καλοφωνίξ», 14-4-2008, Kratimokatavasmα, 2-8-2008,

http://bereketis.blogspot.com/2008/04/blog-post_14.html.
Ψαλτολόγιον - Αναλόγιον Forums, 19-5-2010, http://www.psaltologion.com/

showthread.php?p=74507.
57
“Collections: Mingana – Greek – Greek 6,” University of Birmingham, 14-9-2009,
http://vmr.bham.ac.uk/Collections/Mingana/Greek_6/table/.
3. Λειτουργικά βιβλία
ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ ΚΑΙ ΨΑΛΤΟΥ, καταρτισθέν υπό Κωνσταντίνου

Παπαγιάννη Πρωτοπρεσβυτέρου, εγκρίσει της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της
Ελλάδος, (έκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος),
Αθήνα 2005.
ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ, ήτοι ιεραί ακολουθίαι του Εσπερινού, του Όρθρου,
της Θ. Λειτουργίας, (έκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της
Ελλάδος), Αθήνα 1996.
ΘΕΟΤΟΚΑΡΙΟΝ, Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, (έκδοσις Βιβλιοπωλείου «Το Άγιον

Όρος»), Αθήναι 2002.
ΜΗΝΑΙΟΝ ΤΟΥ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ, περιέχον άπασαν την ανήκουσαν αυτώ ακολουθίαν,

διορθωθέν το πριν υπό Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανού του Ιμβρίου και παρ’
αυτού αυξηθέν τη του Τυπικού προσθήκη, κατά την διάταξιν της Αγίας του
Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, ης τη εγγράφω αδεία αναθεωρηθέν και ακριβώς
επιδιορθωθέν εκδίδεται νυν υπό της Αποστολικής Διακονίας {...}, Αθήναι 1993.
ΜΗΝΑΙΟΝ ΤΟΥ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ, (ως και ανωτέρω), Αθήναι 1993
ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ, » » 1993
ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ, » » 1993
ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ » » 1991
ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ, » » 1992
ΜΑΡΤΙΟΥ » » 1992
ΑΠΡΙΛΙΟΥ, » » 1992
ΜΑΪΟΥ, » » 1992
ΙΟΥΛΙΟΥ, » » 1993
ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ, » » 2002
ΜΙΚΡΟΝ ΕΥΧΟΛΟΓΙΟΝ ή ΑΓΙΑΣΜΑΤΑΡΙΟΝ, (έκδοσις της Αποστολικής Διακονίας

της Εκκλησίας της Ελλάδος), Αθήνα 2004.
58
ΠΑΡΑΚΛΗΣΙΣ της πανενδόξου Θεοπρομήτορος Αγίας Άννης, ποίημα Διονυσίου
Ιερομονάχου Αγιαρτεμίτου, επιμελεία της εν τη Σκήτη Αγ. Άννης Αγίου Όρους
Αδελφότητος Θεοφιλέων, Αθήναι 1989.
ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ, ήτοι ΟΚΤΩΗΧΟΣ Η ΜΕΓΑΛΗ, περιέχουσα άπασαν την ανήκουσαν

αυτή ακολουθίαν μετά των εν τω τέλει συνήθων προσθηκών, (έκδοσις της
Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος), Αθήναι 1994.
ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟΝ ΧΑΡΜΟΣΥΝΟΝ, περιέχον την από του Πάσχα μέχρι της των
Αγίων Πάντων Κυριακής ανήκουσαν αυτώ ακολουθίαν, επί τέλους δε και τα
εωθινά ευαγγέλια τα εν τω Όρθρω εκάστης των εν τω μεταξύ τούτω εορτών
αναγινωσκόμενα, διορθωθέν και δι’ ενός προλόγου πλουτισθέν υπό Βαρθολομαίου
Κουτλουμουσιανού του Ιμβρίου, (έκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της
Εκκλησίας της Ελλάδος), Αθήναι 1994.
ΣΥΛΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΝ, ήτοι η τάξις αναγνώστου και ψάλτου, (έκδοσις Ιεράς Μονής

Σίμωνος Πέτρας), Άγιον Όρος 2001.
ΤΡΙΩΔΙΟΝ ΚΑΤΑΝΥΚΤΙΚΟΝ, περιέχον άπασαν την ανήκουσαν αυτώ ακολουθίαν της

Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής από της Κυριακής του Τελώνου και του
Φαρισαίου μέχρι του Αγίου και Μεγάλου Σαββάτου, μετά των κατ’ ήχον τριαδικών
ύμνων και φωταγωγικών, στιχηρών τε και καθισμάτων διαφόρων, εν τω τέλει,
(έκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος), Αθήναι 1994.
ΩΡΟΛΟΓΙΟΝ ΤΟ ΜΕΓΑ, περιέχον άπασαν την ανήκουσαν αυτώ Ακολουθίαν, κατά την
τάξιν της Ανατολικής Εκκλησίας και των υποκειμένων αυτή ευαγών Μοναστηρίων,
μετά τινων απαραιτήτων προσθηκών, (έκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της
Εκκλησίας της Ελλάδος), Αθήνα 1997.
4. Μουσικά βιβλία
Οι μουσικές εκδόσεις που ελήφθησαν υπ’ όψιν κατά την παρούσα έρευνα απαριθμούνται εν συνεχεία κατά
χρονολογική σειρά:
ΤΑΜΕΙΟΝ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑΣ, περιέχον άπασαν την εκκλησιαστικήν ενιαύσιον ακολουθίαν

εσπερινού, όρθρου, λειτουργίας, Μεγάλης Τεσσαρακοστής και της λαμπροφόρου
Αναστάσεως μετά τινων καλοφωνικών ειρμών εν τω τέλει {...} παρά {...}
διδασκάλου Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας
{...}. Τόμος δεύτερος, Κωνσταντινούπολις 1824.
ΕΥΤΕΡΠΗ, περιέχουσα συλλογήν εκ των νεωτέρων και ηδυτέρων εξωτερικών μελών, με

προσθήκην εν τω τέλει και τινων ρωμαϊκών τραγωδίων εις μέλος οθωμανικόν και
ευρωπαϊκόν. Εξηγηθέντων εις τον νέον της Μουσικής σύστημα· παρά Θεοδώρου
Φωκαέως, και Σταυράκη Βυζαντίου των μουσικολογιωτάτων. Επιθεωρηθέντων δ’
επιμελώς και επιδιορθωθέντων κατά γραμμήν παρά του Μουσικολογιωτάτου
διδασκάλου Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, ενός των εφευρετών του ειρημένου
συστήματος, φιλοτίμω δαπάνω των ιδίων, Κωνσταντινούπολις 1830.
59
Αναστάσεως μετά τινων καλοφωνικών ειρμών εν τω τέλει, εκδοθέν {...} παρά
Θεοδώρου παπά Παράσκου Φωκαέως, τόμος δεύτερος, Κωνσταντινούπολις 1834.
ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΝ ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΟΝ, μελοποιηθέν παρά διαφόρων ποιητών, παλαιών τε

και νέων διδασκάλων, μεταφρασθέν δε εις την Νέαν της Μουσικής Μέθοδον {...}
παρά Γρηγορίου Πρωτοψάλτου της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας,

Αναστάσεως μετά τινων καλοφωνικών ειρμών εν τω τέλει {...} Παρά Θεοδώρου
Παπα Παράσχου Φωκαέως {...} τόμος δέττερος [sic], Κωνσταντινούπολις 1837.

Εσπερινού, Όρθρου, Λειτουργίας, Μεγάλης Τεσσαρακστής [sic], και της
Λαμπροφόρου Αναστάσεως· μετά τινών Καλλοφωνικών Ειρμών εν τω τέλει.
Εκδοθείσαν εις τύπον Παρά Ιωάννου Λαμπαδαρίου, Και Στεφάνου Α΄ Δομεστίκου
της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Κωνσταντινούπολις 1838.
ΣΥΝΟΨΙΣ ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΩΝ ΕΙΡΜΩΝ, μετά των Κρατημάτων αυτών, Χερουβικών τε

και Κοινωνικών της ευδομάδος [sic], μετά της Νεκρωσίμου Ακολουθίας και του
Ασματικού αυτής, και ωδαί Πατριαρχών, μελησθέντων [sic] παρά διδασκάλων
παλαιών τε και νέων, νυν πρώτον εις τύπον εκδοθέν παρά Ιωάννου Λαμπαδαρίου
της Μεγάλης Εκκλησίας, αναλώμασιν ιδίοις και των φιλομούσων συνδρομητών,
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ, πάσης της ενιαυσίου εκκλησιαστικής ακολουθίας, εσπερινού, όρθρου τε

και λειτουργίας, της τε μεγάλης τεσσαρακοστής και του Πάσχα. Μελισθείσα παρά
διαφόρων μουσικών παλαιών τε και νέων κατ’ εκλογήν των εμμελεστέρων και
γλυφυρωτέρων μαθημάτων. Νυν το πρώτον εκδοθείσα εις τύπον δι’ ερυθρών
σημείων παρά των εν Φιλιππουπόλει Παύλου Κούρτοβιτς Τσαλόγλου και Γεωργίου
Π. Κωνσταντίνου Μ[ουσικο]διδασκάλου της τριαδικής Σχολής, επιστασία μεν και
επιδιορθώσει του Ιωάννου Λαμπαδαρίου της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας,
αναλώμασι δε ιδίοις των εκδοτών, Κωνσταντινούπολις 1846.
ΤΑΜΕΙΟΝ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑΣ, περιέχον τα τε χερουβικά και κοινωνικά απάσης της

ενιαυσίου ακολουθίας μετά τινων μαθημάτων, και δέκα καλοφωνικών ειρμών εν τω
τέλει, τα μεν επιδιορθωθέντα, τα δε μελοποιηθέντα και τονισθέντα παρά
Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου της του Χριστού Μ. Εκκλησίας, κατά παράδοσιν δε
αυτού απαραλλάκτως εξηγηθέντα κατά την νέαν της Μουσικής μέθοδον παρά του
Α΄ Δομεστίκου Στεφάνου, νυν το πρώτον εκδοθέντα εις τύπος, τόμος δεύτερος,
Η ΜΕΛΙΦΩΝΟΣ ΤΕΡΨΙΝΟΗ, ήτοι Ανθολογία των μελωδικωτέρων εκκλησιαστικών

ασμάτων των ακολουθιών εσπερινού, όρθρου, λειτουργίας, Μ. Τεσσαρακοστής,
Πάσχα κ.τ.λ. και ειρμών τινων καλοφωνικών εν τω τέλει, μελοποιηθέντων όλων
τούτων, κατά διαφόρους καιρούς, υπό διαφόρων παλαιοτέρων μουσικοδιδασκάλων,
μεταποιηθέντων δε τανύν εκ του της Κωνσταντινουπόλεως εις το λέσβιον
60
καλούμενον σύστημα της μουσικής παρά του ιδίου εφευρετού αυτού κ.κ. Γεωργίου
του Λεσβίου, {...} τόμος δεύτερος, Αθήναι 1848.
ΑΓΡΥΠΝΙΑΡΙΟΝ, περιέχον άπασαν την τάξιν της αγρυπνίας ή του όρθρου, επεξεργασθέν
και εκδοθέν τη ευλογία και αρωγή του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου
Ουγγροβλαχίας κ.κ. Νεοφύτου υπό Αντωνίου Παν, διδασκάλου της
εκκλησιαστικής μουσικής εν τη ιερατική σχολή της Ιεράς Μητροπόλεως,
Βουκουρέστι 184812.
ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟΝ, περιέχον τα δοξαστικά όλων των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών

των τε εορταζομένων αγίων του όλου ενιαυτού, του τε Τριωδίου και του
Πεντηκοσταρίου· μελοποιηθέν μεν παρά Πέτρου Λαμπδαρίου του Πελοποννησίου,
εξηγηθέν δε παρά Γρηγορίου Πρωτοψάλτου της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας.
Νυν δεύτερον εκδοθέν μετά προσθήκης νεωτέρων δώδεκα καλοφωνικών Ειρμών
μετά των Αντιφώνων της Μεγάλης Πέμπτης παρά Θεοδώρου Π. Παράσχου
Φωκαέως {...}, τόμος δεύτερος, Κωνσνταντινούπολις 1850.
ΠΑΝΔΕΚΤΗ της ιεράς εκκλησιαστικής υμνωδίας του όλου ενιαυτού, εκδοθείσα υπό
Ιωαννου Λαμπαδαρίου και Στεφάνου Α΄ Δομεστίκου της του Χριστού Μεγάλης
Εκκλησίας, τόμος 3, περιέχων τα μέγιστα μαθήματα της τε Παπαδικής και του
Μαθηματαρίου, Κωνσταντινούπολις 1851.
ΤΑΜΕΙΟΝ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑΣ, περιέχον άπασαν την εκκλησιαστικήν Ενιαύσιον Ακολουθίαν

Αναστάσεως μετά τινων Καλοφωνικών Ειρμών εν τω τέλει {...}. Πλουτισθέν δε
μετά προσθήκης πολλών νέων μαθημάτων, μελισθέντων παρά του αειμνήστου
διδασκάλου Θεοδώρου Π.Π. Φωκέως [sic]. Νυν τέταρτον εκδίδεται διηρημένον εις
τόμους τρεις, ων ο μεν Α΄ εξεδόθη παρά του ιδίου, οι δε λοιποί, αποθανόντος
εκείνου, παρά του υιού αυτού Κωνσταντίνου. {...} Τόμος τρίτος,
TOMUL I AL ANTHOLOGHIEI DUPǍ AŞEZǍMǍNTUL SISTIMII CEI NOUǍ A

MUZICII BISERICEŞTI, ed. ieromonahul Serafim, eg[umenul] schitului Alunişu,
Buzău 185613.
ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ περιέχον μέρος της εκκλησιαστικής ενιαυσίου ακολουθίας Εσπερινού,

Όρθρου, Προηγιασμένων, άπασαν την Θείαν και Ιεράν Λειτουργίαν μετά της
Νεκρωσίμου Ακολουθίας, κατ’ εκλογήν των ευφραδεστέρων μουσικών μαθημάτων
των ενδοξωτέρων μουσικοδιδασκάλων. Προς δε πλουτισθέν εκ διαφόρων νέων
μαθημάτων συνταχθέντων και μελοποιηθέντων παρά Παναγιώτου Γεωργιάδου
Προυσσαέως Κηλτζανίδου {...}, Κωνσταντινούπολις 1861.
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ της εκκλησιαστικής μουσικής, ήτοι απάνθισμα ανθολογίας περιέχον

άπασαν την εκκλησιαστικήν ενιαύσιον ακολουθίαν εσπερινού, όρθρου,
12
Το βιβλίο είναι γραμμένο στα ρουμανικά με το κυριλλικό αλφάβητο. Μετέφρασα τον τίτλο με τη βοήθεια
του Ρουμάνου μουσικολόγου Costin Moisil, προς τον οποίο εκφράζω τις δέουσες ευχαριστίες.
13
Βιβλίο Ψαλτικής Τέχνης στα ρουμανικά, του οποίου ο τίτλος μεταφράζεται ως εξής: «Πρώτος τόμος
Ανθολογίας κατά τους κανόνας της Νέας Μεθόδου της εκκλησιαστικής μουσικής».
61
λειτουργίας, Μεγάλης Τεσσαρακοστής, της λαμπροφόρου Αναστάσεως, έτι δε και
καλοφωνικούς τινας ειρμούς εν τω τέλει. Μετά πλείστης επιμελείας
επιδιορθωθείσα, εκδίδοται παρά Στεφάνου Α΄ Δομεστίκου της του Χριστού
Μεγάλης Εκκλησίας. Μέρος Β΄ και Γ΄, Κωνσταντινούπολις 1863.
ΜΟΥΣΙΚΟΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟΝ, περιέχον μαθήματά τινα της εκκλησιαστικής ακολουθίας,

μελοποιηθέντα παρά του Πανιερωτάτου Μητροπολίτου αγίου Σισανίου κ.
Μελετίου. Νυν πρώτον εκδοθέντα παρά Αβραμίου Θεοχαρίδου {...},
ΤΑΜΕΙΟΝ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑΣ, περιέχον άπασαν την Εκκλησιαστικήν ενιαύσιον ακολουθίαν

Εσπερινού, Όρθρου, Λειτουργίας, Μεγάλης Τεσσαρακοστής και της λαμπροφόρου
Αναστάσεως μετά τινων Καλοφωνικών Ειρμών εν τω τέλει. {...} Τετράκις εκδοθέν
{...} παρά Θεοδώρου Π.Π. Φωκαέως. Και νυν το πέμπτον εκδίδεται εις τόμους
τρεις παρά του υιού αυτού Αλεξάνδρου, {...}. Τόμος τρίτος, Κωνσταντινούπολις
1864.
ΙΕΡΟΨΑΛΤΟΥ ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ, περιέχον άπασαν την Εκκλησιαστικήν ενιαύσιον

Ακολουθίαν Εσπερινού, Όρθρου, Λειτουργίας, Μεγάλης Τεσσαρακοστής και της
λαμπροφόρου Αναστάσεως, μετά τινων Καλοφωνικών Ειρμών εν τω τέλει. {...}
Επιμελώς δε διορθωθέν παρά Αλεξάνδρου Φωκαέως. Τόμος τρίτος,
ΝΕΟΝ ΤΑΜΕΙΟΝ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑΣ, περιέχον άπασαν την ενιαύσιον

ακολουθίαν εσπερινού, όρθρου και λειτουργίας {...}. Εκδίδεται ήδη το πρώτον
μετά πολλών νεωστί μελοποιηθέντων μαθημάτων υπό Νικολάου Πρωτοψάλτου
Σμύρνης {...}. Τόμος Γ΄, Σμύρνη 1867.
ΜΟΥΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, διηρημένη εις τόμους και περιέχουσα απάσης της ενιαυσίου
Ακολουθίας τα μαθήματα των αρχαίων επί της βυζαντινής εποχής και μετ’ αυτήν
Μουσικοδιδασκάλων, μετά προσθήκης των μέχρι τούδε ανεξηγήτων {...}. Τόμος
πρώτος, Κωνσταντινούπολις 1868.
ΜΟΥΣΙΚΟΝ ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ, περιέχον το Θεωρητικόν, Αναστασιματάριον, Δοξαστικά και

άπασαν την Εκκλησιαστικήν ενιαύσιον ακολουθίαν, Εσπερινού, Όρθρου,
Λειτουργίας, Μεγάλης Τεσσαρακοστής και της λαμπροφόρου Αναστάσεως μετά
τινων Καλοφωνικών Ειρμών εν τω τέλει, ως και διάφορα ανέκδοτα Μαθήματα.
Εκδίδοται το πρώτον εις τόμους δύο δαπάνη Θάνου και Βασιλειάδη. Επιμελώς δε
διορθωθέν υπό Αλεξάνδρου Θ. Φωκαέως {...}. Τόμος δεύτερος, Θεσσαλονίκη
1869.
ΤΑΜΕΙΟΝ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑΣ, περιέχον άπασαν την Εκκλησιαστικήν Ενιαύσιον

Ακολουθίαν Εσπερινού, Όρθρου, Λειτουργίας, Μεγάλης Τεσσαρακοστής και της
Λαμπροφόρου Αναστάσεως μετά τινων Καλοφωνικών Ειρμών εν τω τέλει.
Εκδοθέν {...} παρά Θεοδώρου Φωκαέως. Νυν δε μετατυπούται το έκτον
απαραλλάκτως μετά τινων προσθηκών υπό Μηνά Δομενίκου. Δαπάνη Γεωργίου
Σεϊτανίδου. Τόμος τρίτος, Κωνσταντινούπολις 1869.
ΙΕΡΑΤΙΚΟΝ ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ, ήτοι η θεία Λειτουργία, αι Ιεραί Ακολουθίαι του θείου

Βαπτίσματος, του Αρραβώνος, του Στεφανώματος, της Νεκρωσίμου, του μικρού
62
και μεγάλου Αγιασμού μετά των απαιτουμένων οδηγιών και διατάξεων, κατά το
ιερόν Ευχολόγιον. Εκδίδοται εγκρίσει μεν εκκλησιαστική, επιμελεί δε του
ιεροψάλτου Π. Γ. Κηλτζανίδου. Δαπάναις Γ. Α. Κοπανάρη. Τεύχος Β΄. Περιέχον
μεμουσουργημένα τα ψαλλόμενα εν ταις ιεραίς ταύταις ακολουθίαις,
ΜΟΥΣΙΚΗ ΜΕΛΙΣΣΑ ή ΜΟΥΣΙΚΟΝ ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ περιεκτικόν μουσικών μαθημάτων

διαπρεπών ιεροψαλτών του αγιωνύμου όρους Άθω. Προς χρήσιν πασών μεν των
αυτόθι ιερών και ευαγών Μονών, ιδία δε της ιεράς και σεβασμίας Μονής Σίμωνος
Πέτρας. Νυν το πρώτον τύποις εκδίδοται εκ χειρογράφου υπό Α. Δ. Ιωάννου
Πρωτοψάλτου {...}, Κωνσταντινούπολις 1879.
ΚΑΛΛΙΚΕΛΑΔΟΣ ΑΗΔΩΝ, περιέχουσα μέρος της εκκλησιαστικής ενιαυσίου

ακολουθίας, ήτοι εσπερινού, όρθρου και λειτουργίας, μελοποιηθείσα κατά το
πλείστον παρά Βασιλείου Νικολαΐδου Ζαγκλιβερινού. {...} εκδίδονται ήδη το
πρώτον υπό Σπυρίδωνος Π. Βασιλειάδη και Γρηγορίου ιεροδιακόνου Ιβηρίτου,
ΝΕΟΝ ΤΑΜΕΙΟΝ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑΣ, περιέχον Αναστασιματάριον όλου του

ενιαυτού, τα δοξαστικά των αίνων και μέρος εσπερινού, αργοσυντόμους
καταβασίας του ενιαυτού, άπασαν την εκκλησιαστικήν ακολουθίαν εσπερινού,
όρθρου, λειτουργίας, Μεγάλης Τεσσαρακοστής, Προηγιασμένων, Εγκωμίων
Επιταφίου, της λαμπροφόρου Αναστάσεως, καλοφωνικών ειρμών, μέρος
θεωρητικού και τινων αρίστων ανεκδότων εισέτι μαθημάτων των αειμνήστων
διδασκάλων Ζαφειρίου και Ταπεινού, επεξεργασθέν ήδη και επιδιορθωθέν κατ’
αναλυτικώτερον, εμμελέστερον και κανονικώτερον τρόπον υπό Γεωργίου Μ.
Χαλιορή, μουσικοδιδασκάλου εξ Ύδρας, {...} μετά πολλών νεωστί μελοποιηθέντων
μαθημάτων παρά του ιδίου εκδότου, {...} Αθήναι 1890.
ΙΕΡΟΨΑΛΤΟΥ ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ, περιέχον άπασαν την εκκλησιαστικήν ενιαύσιον

ακολουθίαν εσπερινού, όρθρου, λειτουργίας, Μεγάλης Τεσσαρακοστής και της
λαμπροφόρου Αναστάσεως, μετά τινων καλοφωνικών ειρμών εν τω τέλει.
Εκδίδοται το δεύτερον εις τόμους τρεις, προσθήκη πολλών και άλλων μαθημάτων
παλαιών τε και νέων. Υπό Δ. Ιωάννου Πρωτοψάλτου {...}. Τόμος τρίτος,
Κωνσταντινούπολις, 1894.
ΝΕΩΤΑΤΟΝ ΜΟΥΣΙΚΟΝ ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ, περιλαμβάνον το Αναστασιματάριον, τα

Δοξαστικά των Δεσπ. Θεομ. εορτών και όλων των εορταζομένων αγίων, άπασαν
την ενιαύσιον ακολουθίαν, Εσπερινού, Όρθρου, Λειτουργίας, Μεγ. Βασιλείου και
των Προηγιασμένων, Μ. Τεσσαρακοστής και Λαμπροφόρου Αναστάσεως.
Καλλιφωνικούς τινας Ειρμούς και διάφορα ανέκδοτα μαθήματα εν τέλει.
Εκδίδοται νυν το πρώτον εις τόμους τρεις δαπάνη Ν. Μιχαλοπούλου, επιμελώς δε
διορθωθέν κατά τε την γραφήν και το μέλος και καταμετρηθέν κατά τον χρόνον
υπό Κυριάκου Ζαχαριάδου (Βατοπεδινού) Τ. Π. Τόμος τρίτος, Αθήναι 1894.
ΕΝ ΑΝΘΟΣ της καθ’ ημάς εκκλησιαστικής μουσικής, περιέχον την ακολουθίαν του
Εσπερινού, του Όρθρου και της Λειτουγίας μετά καλλοφωνικών ειρμών,
μελοποιηθέν παρά διαφόρων αρχαίων και νεωτέρων μουσικοδιδασκάλων.
Εκδίδοται νυν το πρώτον υπό Αγαθαγγέλου Κυριαζίδου, πρώην Πρωτοψάλτου της
Σιωνίτιδος Εκκλησίας, Κωνσταντινούπολις 1896.
63
Ionescu Ghiţă, COLECŢIE DE MUZICǍ ORIENTALǍ pentru usul seminariilor
superioare din ţară, Bucureşti 189614.
ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟΝ Πέτρου του Πελοποννησίου, εξηγηθέν πιστώς εκ της αρχαίας εις την
καθ’ ημάς γραφήν υπό του Πρωτοψάλτου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας
Γεωργίου Βιολάκη, του αρχαίου μέλους αδιαφθόρου διαφυλαχθέντος {...},
ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΝ ΚΑΤΑΒΑΣΙΩΝ του όλου ενιαυτού, αργόν τε και σύντομον, Ιωάννου

Πρωτοψάλτου της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας{...}, Κωνσταντινούπολις
1903.
ΑΙ ΔΥΟ ΜΕΛΙΣΣΑΙ, μουσική εκκλησιαστική ήτοι ακολουθία του Εσπερινού, του Όρθρου
και της Λειτουργίας μετά καλλοφωνικών ειρμών, ψαλμών και πολυχρονισμών,
μελοποιηθείσαι παρά διαφόρων αρχαίων και νεωτέρων μουσικοδιδασκάλων.
Εκδίδοται νυν το πρώτον υπό Αγαθαγγέλου Κυριαζίδου, τόμος Β΄,
ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ, αποτελουμένη εκ τριών τόμων, τόμος Γ΄, περιέχων άπαντα τα

μαθήματα της Λειτουργίας, εκδοθείσα το πρώτον υπό Γεωργίου Πρωγάκη,
Μουσικοδιδασκάλου της εν Χάλκη Ι. Θεολ. Σχολής, Κωνσταντινούπολις 1910.
ΝΕΑ ΜΟΥΣΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ, περιέχουσα ανέκδοτα μουσικά μαθήματα πάσης

εκκλησιαστικής ακολουθίας και αρμονικά τινα τοιαύτα, Εμμ. Γ. Βαμβουδάκη,
Σάμος-Βαθύ - Ιερουσαλήμ 1921.
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΣΑΛΠΙΓΞ, Στυλιανού Χουρμουζίου, τόμος Γ΄, Η Λειτουργία,

περιέχουσα ανελλιπώς άπαντα τα εν τη ιερά Λειτουργία ψαλλόμενα, Λευκωσία
1924.
ΜΟΥΣΙΚΟΣ ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ, περιλαμβάνων άπασαν την

Εκκλησιαστικήν Ακολουθίαν των Λειτουργιών (Αγ. Χρυσοστόμου, Μεγ.
Βασιλείου και Προηγιασμένων) και την Ακολουθίαν του Πάσχα μετά τινων
Καλοφωνικών Ειρμών και Δοξολογιών εν τω τέλει διά τας Τελετάς. Εκδίδοται το
πρώτον εις δύο τόμους υπό Νεκταρίου Μοναχού Ιεροψάλτου, Γέροντος του εν
Καρυαίς του Αγίου Όρους Λαυριωτικού Κελλίου «Αγ. Αθανάσιος». Αδεία της Ι.
Κοινότητος του Αγίου Όρους. Τόμος δεύτερος, Άγιον Όρος 1931.
ΤΑ ΜΥΡΟΠΝΟΑ ΑΝΘΗ, {...} εκδοθέντα υπό Δημητρίου Σ. Κουτσαρδάκη, πρώην

Πρωτοψάλτου Πατρών, Τόμος 3 {...}, Πάτραι 1929.
ΝΕΑΙ ΜΕΛΩΔΙΑΙ, ανοιξαντάρια και καλλιφωνικός ειρμός, Εμμανουήλ Γ. Βαμβουδάκη,

Σάμος – Βαθύ 1931.
ΚΑΛΛΙΦΩΝΟΣ ΑΗΔΩΝ, περιλαμβάνουσα σπουδαιότατα μαθήματα της Θείας

Λειτουργίας εν σπάνει ευρισκόμενα, πολλά δε τούτων και ανέκδοτα. (Μηδενός δε
14
Πρόκειται για βιβλίο Ψαλτικής Τέχνης στα ρουμανικά. Ο τίτλος μεταφράζεται ως εξής: «Συλλογή
ανατολικής μουσικής για τις ανώτερες ιερατικές σχολές της χώρας μας».
64
τούτων περιεχομένου εν τω Μουσικώ Θησαυρώ της Λειτουργίας, δύναται να
θεωρηθή και Παράρτημα του Μουσικού Θησαυρού της Λειτουργίας.) Εκδίδοται
το πρώτον υπό Νεκταρίου Μοναχού Ιεροψάλτου, Γέροντος του εν Καρυαίς του
Αγίου Όρους Λαυριωτικού Κελλίου «Αγ. Αθανάσιος». Αδεία της Ι. Κοινότητος
του Αγίου Όρους Άθω, Άγιον Όρος 1933.
ΜΟΥΣΙΚΟΝ ΕΚΛΟΓΙΟΝ ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΩΝ ΕΙΡΜΩΝ, Αρχιμανδρίτου Συνεσίου

Γιάννου, εν τη Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος Σάμου 1938.
ANTOLOGHION, Arhidiaconul Anton V. Uncu, Βουκουρέστι 194615.
Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΜΟΥΣΙΚΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ, Θεοδοσίου Β. Γεωργιάδου, ακολουθία

ολονυκτίου αγρυπνίας κατά την τυπική διάταξιν του Αγίου Όρους μετά πλουσίου
μουσικού παραρτήματος εν τω τέλει περιέχοντος άπαντα τα εν τη ακολουθία ταύτη
ψαλλόμενα βυζαντινά μελωδήματα κατά την αρχαίαν παράδοσιν της Μεγάλης του
Χριστού Εκκλησίας ελθόντα το πρώτον εις φως, τόμος Α΄, Αθήναι 1959.
CÎNTĂRILE SFINTEI LITURGHII ŞI PODOBIILE CELOR OPT GLASURI,

Βουκουρέστι 196016.
Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΊΑ, Αντωνίου Σύρκα, Αθήναι 1961.
ΜΕΛΩΔΙΚΗ ΑΝΘΟΔΕΣΜΗ, τόμος Γ΄, Θεία Λειτουργία, Εμμανουήλ Χατζημάρκου,

Αθήνα 1988.
ΟΚΤΑΗΧΟΝ ΜΟΥΣΙΚΟΝ ΛΕΙΜΩΝΑΡΙΟΝ, τόμος Δ΄, ήχος τέταρτος, Χαραλάμπους

Καρακατσάνη, Αθήναι 1988.
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΛΟΦΩΝΙΑ Η΄ ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΟ ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟ, Γεωργίου Α.

Τσατσαρώνη Φωκαέως, Αθήναι 1989.
ΕΠΙΤΟΜΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ, Χαριλάου Α. Ταλιαδώρου, Θεσσαλονίκη 1990.
ΝΕΑ ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ, αποτελουμένη εκ τριών τόμων, υπό Αθ. Καραμάνη,

Πρωτοψάλτου Μητροπολιτικού Ναού Θεσσαλονίκης, τόμος Β΄, περιέχων άπαντα
τα μαθήματα της Θείας Λειτουργίας, συμπεριλαμβανομένων των αιτήσεων και
εκφωνήσεων των ιερέων και ιεροδιακόνων, Θεσσαλονίκη 1990.
ΟΚΤΑΗΧΟΝ ΜΟΥΣΙΚΟΝ ΛΕΙΜΩΝΑΡΙΟΝ, τόμος ΣΤ΄, ήχος πλάγιος του δευτέρου,

Χαραλάμπους Καρακατσάνη, Αθήναι 1990.
ΕΠΤΑΤΟΜΟΣ ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΥΨΕΛΗ, ΤΟΜΟΣ Ζ΄, ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ, Χρυσάνθου

Θεοδοσόπουλου, Θεσσαλονίκη 1991.
15
Βιβλίο Ψαλτικής Τέχνης στα ρουμανικά.
16
Βιβλίο Ψαλτικής Τέχνης στα ρουμανικά, του οποίου ο τίτλος μεταφράζεται ως εξής: «Ύμνοι της Θείας
Λειτουργίας και προσόμοια στους οκτώ ήχους».
65
ΝΕΟΝ ΤΕΤΡΑΤΟΜΟΝ ΥΜΝΟΛΟΓΙΟΝ ΦΩΝΑΙΣ ΑΣΙΑΙΣ, Αβραάμ Χ. Ευθυμιάδη,
τόμος Γ΄, Θεία Λειτουργία, Θεσσαλονίκη 1991.
ΝΕΟΝ ΤΕΤΡΑΤΟΜΟΝ ΥΜΝΟΛΟΓΙΟΝ ΦΩΝΑΙΣ ΑΣΙΑΙΣ, Αβραάμ Χ. Ευθυμιάδη,

τόμος Δ΄, Συμπληρωματικός, Θεσσαλονίκη 1991.
ΙΕΡΑ ΑΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ, Ανδρέου μοναχού Αγιορείτου

(Χαραλάμπους Θεοφιλοπούλου), Ασπροβάλτα 1992.
ΟΚΤΑΗΧΟΝ ΜΟΥΣΙΚΟΝ ΛΕΙΜΩΝΑΡΙΟΝ, τόμος Η΄, ήχος πλάγιος του τετάρτου,

Χαραλάμπους Καρακατσάνη, Αθήναι 1993.
ΜΟΥΣΙΚΟΝ ΜΗΝΟΛΟΓΙΟΝ, Γεωργίου Αντ. Σύρκα, περιέχον βυζαντινά μελωδήματα,

ψαλλόμενα εν τω Εσπερινώ, τω Όρθρω και τη Θεία Λειτουργία, ήτοι Στιχηρά
Προσόμοια, Ιδιόμελα, Δοξαστικά, Καθίσματα, Κανόνας, Απολυτίκια, Κοντάκια,
Μεγαλυνάρια κλπ, εις τας εορτάς εκάστου μηνός, προσέτι δε, και τα λειτουργικά
υμνογραφήματα του Ακαθίστου, ως και πολλών εορτών νέων αγίων, μη
συμπεριλαμβανομένων εις τα εν χρήσει Μηναία. Άπαντα μετά πολλού ζήλου
τονισθέντα, και αποδιδόμενα εις το κατανυκτικόν ύφος της Μεγάλης του Χριστού
Εκκλησίας. Αύγουστος-Σεπτέμβριος, Αθήναι 1994.
Ο ΜΕΓΑΣ ΠΑΝΗΓΥΡΙΚΟΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ, Αθανασίου Πέττα Πρωτοψάλτου, περιέχων

άπαντα τα εν τω Μεγ. Εσπερινώ ψαλλόμενα, τόμος Β΄, Αθήναι 1994.
ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑΤΑΡΙΟΝ, αργόν και σύντομον, μελοποιηθέν υπό Πέτρου Λαμπαδαρίου

του Πελοποννησίου και διασκευασθέν υπό Ιωάννου Πρωτοψάλτου, Αθήναι 1995.
ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΟΝ ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΝ, καταρτισθέν υπό Κωνσταντίνου Παπαγιάννη

Πρωτοπρεσβυτέρου, Θεσσαλονίκη 1995 [ανέκδοτο· με την ευγενή παραχώρηση
του συγγραφέως].
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΤΑΜΗΪΣ, τόμος Β΄, Άπαντα Πέτρου του Μπερεκέτου, μετενεχθέντα εις
την Νέαν της Μουσικής Μέθοδον, παρά Γρηγορίου Λαμπαδαρίου, νυν το πρώτον
εκδιδόμενα υπό Χαραλάμπους Σταμ. Καρακατσάνη {...}, Αθήναι 1996.
ΜΕΛΩΔΗΜΑΤΑ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ, Αντωνίου Ε. Αλυγιζάκη, Θεσσαλονίκη

1996.
ΜΟΥΣΙΚΗ ΑΝΘΟΔΕΣΜΗ, Σπυρίδωνος Μαϊδανόγλου, Σέρραι 1996.
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ, Ακολουθία του Όρθρου, Πέτρου Μανουήλ Εφεσίου, έκδοση Ελληνικής

Βυζαντινής Χορωδίας, Αθήνα 1997.
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΤΑΜΗΪΣ, τόμος Γ΄, Άπαντα Πέτρου του Μπερεκέτου, μετενεχθέντα εις
την Νέαν της Μουσικής Μέθοδον, παρά Γρηγορίου Λαμπαδαρίου, νυν το πρώτον
εκδιδόμενα υπό Χαραλάμπους Σταμ. Καρακατσάνη {...}, Αθήναι 1998.
ΝΕΟΝ ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΝ, Αποστόλου Ε. Παπαχρήστου, περιέχον ειρμούς, κανόνας,

αυτόμελα, εις αργόν και σύντομον μέλος και άλλα μουσικά μαθήματα μη
περιλαμβανόμενα εις τα εν χρήσει ειρμολόγια, Αθήναι 1998.
66
ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑΤΑΡΙΟΝ ΤΗΣ ΨΑΛΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΣ ΤΟΥ ΙΕ΄ ΑΙΩΝΟΣ,
(φωτοανασταστική έκδοση του πρώτου τόμου της Μουσικής Βιβλιοθήκης
εκδοθείσης υπό των Μουσικοδιδασκάλων της Πατριαρχικής Σχολής
Εκκλησιαστικής Μουσικής εν Κωνσταντινουπόλει εν έτει 1868). Επιμέλεια-
πρόλογος: Αντώνιος Ε. Αλυγιζάκης, Θεσσαλονίκη 1999.
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΤΑΜΗΪΣ, τόμος Ζ΄, Κρατηματάριον, Κώδιξ 711 του 1817 της Ε.Β.Ε.
(Μ.Π.Τ.), μετενεχθέν εις την Νέαν της Μουσικής Μέθοδον, παρά Χουρμουζίου του
Χαρτοφύλακος εν έτει χιλιοστώ οκτακοσιοστώ δεκάτω εβδόμω. Νυν το πρώτον εις
τύπον εκδιδόμενον υπό Χαραλάμπους Σταμ. Καρακατσάνη{...}. Μέρος Α΄.
Αθήναι 2000.
ΜΟΥΣΙΚΟΣ ΠΑΝΔΕΚΤΗΣ, ήτοι πλήρης συλλογή των εκλεκτοτέρων μουσικών

μαθημάτων, των εν ταις πρωΐαις και εσπεριναίς ακολουθίαις της Εκκλησίας
ψαλλομένων (πλην όσων περιέχει το Αναστασιματάριον) {...}, τόμος τέταρτος,
Θεία Λειτουργία, Αθήναι 2000.
ΨΑΛΑΤΕ ΣΥΝΕΤΩΣ ΤΩ ΘΕΩ, Θεωρία και Πράξη της Ψαλτικής Τέχνης. Α΄ Πανελλήνιο
Συνέδριο. Αθήνα, 3-5 Νοεμβρίου 2000. Κυριακή 5 Νοεμβρίου 2000, Ιερός Ναός
Αγίου Παντελεήμονος, οδού Αχαρνών, ώρα 18:00. Ψαλτική φυλλάδα του
Γρηγορίου Θ. Στάθη. Ψάλλει ο Χορός ψαλτών «Οι Μαΐστορες της Ψαλτικής
Τέχνης» πλαισιωμένος από ψάλτες εκπροσώπους των Ιερών Μητροπόλεων της
Εκκλησίας της Ελλάδος στο Συνέδριο υπό την χοραρχία του Γρηγορίου Θ. Στάθη.
ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΡΩΜΑΪΙΚΑ ΑΣΜΑΤΑ, Άγιον Όρος 2001.
ΧΑΙΡΕΤΕ ΛΑΟΙ ΚΑΙ ΑΓΑΛΛΙΑΣΘΕ, Αναστάσιμα, Δεσποτικά και Θεοτοκία Τροπάρια

της βυζαντινής και μεταβυζαντινής μελοποιίας. Ψαλτική φυλλάδα του Γρηγορίου
Θ. Στάθη για την ψαλτική περιοδεία του Χορού Ψαλτών «Οι Μαΐστορες της
Ψαλτικής Τέχνης» στις μεγάλες πόλεις της Αυστραλίας (25 Σεπτεμβρίου – 7
Οκτωβρίου 2002), Αθήνα 2002.
ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ (Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ), Ανδρέα Χ. Αναστασιάδη-Χατζή, Αθήνα

2002.
ΑΓΓΕΛΙΚΟΣ ΧΟΡΟΣ, τόμος Ε΄, Κοινωνικά, Ιερά Μονή Σίμωνος Πέτρας, Άγιον Όρος
2004.
ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΚΛΗΤΙΚΗ, καταρτισθείσα υπό Κωνσταντίνου Παπαγιάννη

Πρωτοπρεσβυτέρου, τόμος Α΄, Ήχοι Α΄-Γ΄, Θεσσαλονίκη 2004.
ΠΑΝΔΕΚΤΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ, Γ΄, Θεία Λειτουργία, Δημοσθένους

Παϊκόπουλου, Αθήναι 2006.
CÂNTǍRI LA SFINTELE TAINE ŞI IERURGII, ed. Gabriel Duca, Valentin Gheorghe,

Asociaţia Nectarie Protopsaltul, Bucureşti, 200717.
17
Είναι βιβλίο Ψαλτικής Τέχνης στα ρουμανικά. Ο τίτλος μεταφράζεται ως εξής: «Άσματα ιερών μυστηρίων
και ιερουργιών».
67
ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑΤΑΡΙΟΝ ΝΕΟΝ, Διονυσίου Φωτεινού, {...} Άγιον Όρος 2009.
ΔΙΟΝΥΣΙΑΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ, Ιερομονάχου Ιωάσαφ Διδασκάλου και

Εξηγητού, Εσπερινός – Όρθρος, Άγιον Όρος 2009.
5. Ειδικές μουσικές εκδόσεις
α) Ψηφιακοί δίσκοι
(προηγούνται κατά αλφαβητική σειρά οι αχρόνιστοι δίσκοι και έπονται κατά χρονολογική σειρά οι
χρονολογημένοι)
Πέτρου Ταμπούρη, Ανθολογία Ανατολικής Κοσμικής Μουσικής (13ος-18ος αιώνας), χ.χ.

Πέτρου Ταμπούρη, Μισμαγιά. Τα Πρώτα Έντεχνα Ελληνικά Τραγούδια 17ου – 18ου
αιώνα, χ.χ.
Τα Βυζαντινά. Καλοφωνικοί ειρμοί των μεγάλων μελοποιών της ιεράς τέχνης. Μουσική
παρουσίαση υπό Αθανασίου Πέττα Πρωτοψάλτου. Α.Π. 30 – Νο. 1 & 2, χ.χ.
Τα Βυζαντινά. Καλοφωνικοί ειρμοί των μεγάλων μελοποιών της ιεράς τέχνης. Μουσική
παρουσίαση υπό Αθανασίου Πέττα Πρωτοψάλτου. Α.Π. 30 – Νο. 3, χ.χ.
Πέτρου Ταμπούρη, Θύραθεv. Μεταβυζαντινή κοσμική μουσική (13ος-17ος αιώνας),
1998.
Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή, Μνημεία εκκλησιαστικής μουσικής. Ανθολογία τετάρτη.
Καλοφωνικοί Ειρμοί (17ος – 18ος – 19ος αι.). Μέρος Α΄. Κέντρον Ερευνών &
Εκδόσεων, Αθήνα 1999.
Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή, Μνημεία εκκλησιαστικής μουσικής. Ανθολογία πέμπτη.
Καλοφωνικοί Ειρμοί (17ος – 18ος – 19ος αι.). Μέρος Β΄. Κέντρον Ερευνών &
Εκδόσεων, Αθήνα 1999.
Γρηγορίου Στάθη, Βυζαντινοί και Μεταβυζαντινοί Μελουργοί Νο. 7. Γερμανός Νέων
Πατρών (β΄ ήμισυ ιζ΄ αιώνος). Ψάλλουν οι «Μαΐστορες της Ψαλτικής Τέχνης».
Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας, Αθήνα 2000.
Ψάλατε συνετώς τω Θεώ. Α΄ Πανελλήνιο Συνέδριο «Θεωρία και Πράξη της Ψαλτικής
Τέχνης», Αθήνα, 3-5 Νοεμβρίου 2000. Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας της
Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2001.
Ο γλυκασμός των αγγέλων. Η Παναγία στην ορθόδοξη λατρεία & στο δημοτικό
τραγούδι. Επιμέλεια: Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Τζάβλας, Άγιος Νικόλαος 2001.
Μουσικό Σχήμα «Εν χορδαίς», Ζαχαρίας ο Χανεντές. Κλασική Ανατολική Μουσική από
την Πόλη του 18ου αιώνα, Αθήνα 2001.
Θεοδώρου Βασιλικού, Άλμπουμ βυζαντινών εκκλησιαστικών ύμνων. Ψάλλει η 60μελής
χορωδία βυζαντινής μουσικής του πρωτοψάλτου και χοράρχου Θεοδώρου Βασιλικού.
Αθήνα 2001.
Θεοδώρου Βασιλικού, Δεύτερη (2η) «Συμφωνία Βυζαντινής Μουσικής» στο
Κινηματοθέατρο Παλλάς με ανθολογία ποικίλων ύμνων. Ψάλλουν εναλλάξ οι
πρωτοψάλται Θεόδωρος Βασιλικός & Γεώργιος Χατζηχρόνογλου, συνοδεία
ισοκρατημάτων. Αθήνα 2001.
Θεοδώρου Βασιλικού, Τέταρτη (4η) «Συμφωνία Βυζαντινής Μουσικής» στο
Κινηματοθέατρο Παλλάς με ύμνους του Τριωδίου. Ψάλλουν εναλλάξ συνοδεία
ισοκρατών οι πρωτοψάλται Θεόδωρος Βασιλικός & Γρηγόριος Νταραβάνογλου.
Αθήνα 2001.
68
Θεοδώρου Βασιλικού, Πέμπτη (5η) «Συμφωνία Βυζαντινής Μουσικής» στο
Κινηματοθέατρο Παλλάς με ύμνους του όλου ενιαυτού. Ψάλλουν εναλλάξ οι
πρωτοψάλται Θεόδωρος Βασιλικός & Παύλος Φορτωμάς, συνοδεία ισοκρατημάτων.
Αθήνα 2001.
Θεοδώρου Βασιλικού, Η δέκατη (10η) «Μεγάλη Συμφωνία Βυζαντινής Μουσικής» στο
Μέγαρο Μουσικής Αθηνών με ύμνους Τριωδίου και Μεγάλης Εβδομάδος για το
Ιωβηλαίον 40 χρόνων του πρωτοψάλτου & χοράρχου Θεοδώρου Βασιλικού.
Απαγγέλλει η ηθοποιός & σκηνοθέτης Σταυρούλα Καλατζαντωνάκη-Ζουλλιέν.
Ψάλλει η 60μελής χορωδία του – και την διευθύνει ο ίδιος ο χοράρχης.
Θεοδώρου Βασιλικού, Δεκάτη τετάρτη (14η) «Συμφωνία Βυζαντινής Μουσικής» στη
Μελβούρνη Αυστραλίας (1991) με ανθολογία ποικίλων βυζαντινών ύμνων. Ψάλλει η
60μελής χορωδία βυζαντινής μουσικής του πρωτοψάλτου και χοράρχου Θεοδώρου
Βασιλικού. Αθήνα 2002.
Άγιον Πάσχα. Εκ της Ακολουθίας της Αναστάσεως. Ψάλλει χορός Βατοπαιδινών
πατέρων. Ιερά Μεγίστη Βατοπαιδίου, Άγιον Όρος. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, Ηράκλειο 2004.
Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή, Σύμμεικτα εκκλησιαστικής μουσικής. CD Πρώτο.
Απάνθισμα παλαιών μελών. Ψάλλει ο Θρασύβουλος Στανίτσας (1910-†1987), Άρχων
Πρωτοψάλτης του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Κέντρον Ερευνών & Εκδόσεων,
Αθήνα 2005.
Ιερού Κοινοβίου Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, Θεοτόκε η Ελπίς. Διεύθυνση:
Γρηγόριος Σιμωνοπετρίτης. Παραγωγή: ΙΝΔΙΚΤΟΣ. Ορμύλια Χαλκιδικής, 2005.
Μουσικό Σχήμα «Εν χορδαίς», Πέτρος ο Πελοποννήσιος (1740-1778). Μεγάλοι
Συνθέτες της Μεσογείου. Μουσική και επιστημονική επιμέλεια: Κυριάκος
Καλαϊτζίδης. Θεσσαλονίκη 2005.
Ανατολικά Αντίφωνα. Πάθη: Βυζαντινά και Αραβικά. «Οι Μαΐστορες της Ψαλτικής
Τέχνης» με τον Γρηγόριο Στάθη. Χορωδία «Ιωάννης ο Δαμασκηνός» του Μπάλαμαντ με
τον διάκονο Ιγνάτιο (Chadi Samaan). «Αλληλεγγύη» και «Ανατολής το Περιήχημα»,
Αθήνα 2005.
Ιερού Κοινοβίου Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, Αγρυπνία Αγ. Μαρίας Μαγδαληνής. CD
Δεύτερο. Θεία Λειτουργία. Διεύθυνση: Γρηγόριος Θ. Στάθης. Εκφώνηση:
Ιερομόναχος Αθανάσιος Σιμωνοπετρίτης. Ορμύλια Χαλκιδικής, 2006.
Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή, Μνημεία εκκλησιαστικής μουσικής. Σώμα δεύτερο.
Καλοφωνικοί Ειρμοί (17ος – 18ος – 19ος αι.). Κέντρον Ερευνών & Εκδόσεων, Αθήνα
2007.
Φωνογραφήσεις 78 στροφών της ORFEON-ODEON [1914-1926]. Βυζαντινή Μουσική
υπό του Πρωτοψάλτου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Ιακώβου Ναυπλιώτου.
Κείμενα & Επιστημονική Επιμέλεια: Αντώνιος Ε. Αλυγιζάκης. Kalan Müzik Yapım
Ltd. Şti, Κωνσταντινούπολη 2008.
Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή, Σύμμεικτα εκκλησιαστικής μουσικής. Μέρος Β΄.
Αγιορειτικά απανθίσματα. Κέντρον Ερευνών & Εκδόσεων, Αθήνα 2009.
Η Αθωνίτισσα Θεοτόκος. Ψάλλει ο βυζαντινός χορός ΤΡΟΠΟΣ. Χοράρχης:
Κωνσταντίνος Αθ. Αγγελίδης. Κέντρο Μελετών Ψαλτικής Τέχνης, Αθήνα 2009.
Πολίτες μελουργοί. Ψάλλει ο βυζαντινός χορός ΤΡΟΠΟΣ. Χοράρχης: Κωνσταντίνος
Αθ. Αγγελίδης. Κέντρο Μελετών Ψαλτικής Τέχνης, Αθήνα 2011.
69
β) Φωνοταινίες
(προηγούνται κατά αλφαβητική σειρά οι αχρόνιστες φωνοταινίες και έπονται κατά χρονολογική
σειρά οι χρονολογημένες)
Αθανασίου Πέττα, Πρότυπες Παραδοσιακές Εκτελέσεις Βυζαντινών Μελωδιών. 1966-

1972. Ψάλλουν οι Πρωτοψάλται: Α/ Καθεδρικού Ι. Ν. Παναγίας Καρλοβασίου Σάμου
Κων. Γιαννούτσος. Β/ Μητροπολιτικού Ι .Ν. Αγ. Τριάδος Πειραιώς Αθαν. Πέττας.
Συλλεκτικό έργο.
Αθανασίου Πέττα, Τα Βυζαντινά. Μέγας Πανηγυρικός Εσπερινός. Δείγματα μελωδιών
προς άσκησιν από τα περιεχόμενα του «Μ. Πανηγυρικού Εσπερινού».
Σύλλογος προς Διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής, Βυζαντινοί Ύμνοι των Θεοφανείων.
Καλλιτεχνική και Γενική Διεύθυνσις: Σίμων Καράς. Βοηθός: Μαρία Βούρα.
Επιμέλεια έκδοσης: Νίκος Διονυσόπουλος.
Αγρυπνία Αγίας Μαρίας Μαγδαληνής (22 Ιουλίου). Κασέτα έκτη: Η Θεία Λειτουργία, Β΄.
Ψάλλει 35μελής Χορός Μοναχών. Ιερόν Κοινόβιον Ευαγγ. Θεοτόκου Ορμυλίας.
Εκφωνεί ο ιερομόναχος Αθανάσιος Σιμωνοπετρίτης. Γενική επιμέλεια – διδασκαλία
του Χορού – διεύθυνση: Γρηγόριος Θ. Στάθης. Ι.Κ. Ορμυλίας, 1985.
Josquin Desprez. Stabat Mater, Motets. La Chapelle Royale. Dir. Philippe
Herreweghe. Harmonia Mundi. Made in W. Germany, 1986.
70
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Καλοφωνικός ειρμός. Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον.

Προοιμιακή παρουσίαση του θέματος
71
1. Το υλικό της παρούσης εργασίας και η διαπραγμάτευσή του
Το βασικό αντικείμενο μελέτης του ερευνητή που ασχολείται με κάποιον τομέα της
Βυζαντινής Μουσικολογίας είναι οι 7.500 περίπου χειρόγραφοι κώδικες της βυζαντινής
και μεταβυζαντινής περιόδου, όπου ανθολογούνται οι επώνυμες και ανώνυμες συνθέσεις
υπερχιλίων μελουργών. Αυτός ο ανεξάντλητος εθνικός και πολιτιστικός θησαυρός είναι το
πρωτογενές υλικό που καλείται να αξιοποιήσει ο επιστήμων βυζαντινομουσικολόγος. Από
τους κώδικες αυτούς αντλεί πληροφορίες για τους μελοποιούς και τις συνθήκες κάτω από
τις οποίες εργάστηκαν, διασταυρώνει, συγκρίνει και ελέγχει την ορθότητα των μαρτυριών
με τις οποίες διανθίζουν τα χειρόγραφα οι κωδικογράφοι, μελετά την εξέλιξη του
σημειογραφικού συστήματος και, κυρίως, εξετάζει τη διαμόρφωση και εξέλιξη της
μελοποιίας. Ένας δεύτερος άξονας γύρω από τον οποίο στρέφεται το ενδιαφέρον του
μελετητή είναι οι διάφορες θεωρητικές συγγραφές που φωτίζουν κάποιες επί μέρους
πτυχές της θεωρίας και πράξης της Ψαλτικής Τέχνης. Τρίτη περιοχή ερευνητικής
δραστηριότητας είναι οι παντοίες έντυπες μουσικές εκδόσεις που εγκαινίασε ο Πέτρος
Εφέσιος το 1820 και συνεχίζονται μέχρι τις μέρες μας. Οι εκδόσεις αυτές περιλαμβάνουν
μουσικά βιβλία με το ψαλτικό ρεπερτόριο μεταγεγραμμένο ή πρωτοτύπως συντεθειμένο
στη Νέα Μέθοδο Αναλυτικής Σημειογραφίας, καθώς και βιβλία θεωρητικά, ιστορικά,
λεξικογραφικά κ.ά. Τα τελευταία χρόνια στο σώμα αυτών των εκδόσεων έχουν προστεθεί
και οι μεγίστης σπουδαιότητας διδακτορικές διατριβές που εκπονήθηκαν στο Εθνικό και
Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και εκδόθηκαν από το Ίδρυμα Βυζαντινής
Μουσικολογίας της Εκκλησίας της Ελλάδος. Η τέταρτη περιοχή μελέτης είναι το
ακουστικό υλικό, οι ηχογραφημένες δηλαδή ερμηνείες ψαλτικών μελών που από λίγες και
ατελείς στο πρώτο μισό του Κ΄ αιώνος είναι πλέον πολυάριθμες και γίνονται με τα πιο
σύγχρονα και τέλεια τεχνολογικά μέσα. Τέλος, ο ειδικός βυζαντινομουσικολόγος
στρέφεται και προς άλλες πηγές μη μουσικού περιεχομένου, οι οποίες σχετίζονται άμεσα ή
έμμεσα με το αντικείμενο μελέτης του. Τέτοιες πηγές είναι κείμενα λειτουργικά,
υμνογραφικά, ιστορικά, φιλολογικά, λογοτεχνικά, λαογραφικά κ.ά.
Στις παραπάνω πέντε περιοχές στράφηκε η έρευνα, τα πορίσματα της οποίας
συγκέντρωσα, ανέλυσα και επεξεργάστηκα για τη συγγραφή της παρούσης διατριβής.
Συγκεκριμένα, το βασικό πρωτογενές υλικό είναι οι πάνω από 500 μεταβυζαντινοί
μουσικοί κώδικες που περιλαμβάνουν μεμονωμένους καλοφωνικούς ειρμούς ή
μεγαλύτερες συλλογές καλοφωνικών ειρμών είτε, τέλος, είναι αυτοτελή Καλοφωνικά
72
Ειρμολόγια. Κύριοι αρωγοί στη μελέτη του περιεχομένου αυτών των κωδίκων στάθηκαν
οι διάφοροι κατάλογοι χειρογράφων και ιδίως αυτοί που περιέχουν αναλυτικές περιγραφές
μουσικών κωδίκων, σύμφωνα με το σχέδιο που κατέστρωσε και καθιέρωσε από το 1970
και μετά ο καθηγητής Γρηγόριος Στάθης18. Για μια πιο άμεση μελέτη των
ανθολογουμένων καλοφωνικών ειρμών ήταν απαραίτητη η οπτική εξέτασή τους, η οποία
κατέστη δυνατή μέσω των εξής μεθόδων: α) αυτοψία κωδίκων, β) μελέτη φωτοτυπιών που
ευγενώς μου παρεχώρησαν οι κάτοχοι των κωδίκων, γ) μελέτη φωτογραφιών από φύλλα
κωδίκων που έχουν αναρτηθεί σε ηλεκτρονική μορφή στους διαδικτυακούς τόπους των
πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, βιβλιοθηκών και άλλων οργανισμών, όπου απόκεινται οι
κώδικες αυτοί.
Οι θεωρητικές συγγραφές που συντάχθηκαν μέχρι την καθιέρωση της μουσικής
τυπογραφίας ελάχιστα σχετίζονται με τους καλοφωνικούς ειρμούς. Εν τούτοις, οι
πληροφορίες που παρέχουν σχετικά με θέματα που εμμέσως ή αμέσως άπτονται του υπό
εξέτασιν είδους μελοποιίας, όπως η καλοφωνία, τα κρατήματα κ.ά., υπήρξαν βοηθητικές
για μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση του θέματος. Αντιθέτως, περισσότερες
πληροφορίες άντλησα από θεωρητικές συγγραφές που εκδόθηκαν από τον ΙΘ΄ αιώνα και
εντεύθεν, αρχής γενομένης από το Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικής του Χρυσάνθου του εκ
Μαδύτου, που εκδόθηκε στην Τεργέστη το 1832. Παράλληλα, μελέτησα ενδελεχώς το
σύνολο των μουσικών εκδόσεων που περιλαμβάνουν καλοφωνικούς ειρμούς και που
καλύπτουν τη χρονική περίοδο από το 1824, έτος έκδοσης του Ταμείου Ανθολογίας του
Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, μέχρι σήμερα. Στα έντυπα αυτά βιβλία διαφαίνεται η
διάδοση και χρήση των καλοφωνικών ειρμών μετά την καθιέρωση της Νέας Μεθόδου
Αναλυτικής Σημειογραφίας.
Αναγκαίο εντρύφημα για τον βυζαντινομουσικολόγο είναι η σπουδή των ειδικών
διδακτορικών διατριβών, ελληνικών και ξενόγλωσσων, που άρχισαν να εκδίδονται τα
τελευταία 40 περίπου χρόνια. Πέραν της γενικής επιστημονικής κατάρτισης με την οποία
εξοπλίζουν τον μελετητή, η μεθοδολογία και το σχέδιο διαπραγμάτευσης του
εξεταζομένου υλικού λειτουργεί ως γνώμονας και παρέχει τις κατευθυντήριες γραμμές για
την κατάστρωση παρομοίου σχεδίου εκπόνησης νέων διδακτορικών διατριβών. Για τη
συγγραφή της ανά χείρας εργασίας συμβουλεύτηκα όλες τις μέχρι τώρα κυκλοφορηθείσες
διατριβές, αλλά καθοριστική για τον σχεδιασμό του όλου έργου υπήρξε η συμβολή των
18
Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Α΄, σσ. νβ΄-ξ.
73
διατριβών των Αχιλλέως Χαλδαιάκη, Γρηγορίου Αναστασίου, π. Σπυρίδωνος Αντωνίου
και Εμμανουήλ Γιαννοπούλου.
Για την εξέταση και ανάλυση του μέλους των καλοφωνικών ειρμών, συγκέντρωσα
όλες τις ηχογραφημένες εκτελέσεις καλοφωνικών ειρμών είτε σε χορωδιακή απόδοση είτε
σε ερμηνεία από μεγάλους πρωτοψάλτες του Κ΄ αιώνος, όπως οι Θρασύβουλος Στανίτσας,
Διονύσιος Φιρφιρής, Ματθαίος Τσαμκιράνης, Χαρίλαος Ταλιαδώρος κ.ά. Θεώρησα
απαραίτητο να μελετήσω το ηχητικό υλικό σε συνδυασμό με τα μουσικά κείμενα, επειδή οι
καλοφωνικοί ειρμοί είναι από τα σπανίως ψαλλόμενα είδη στους ναούς και επειδή η
εξωλειτουργική χρήση τους και ο ιδιαζόντως έντεχνος χαρακτήρας τους καθιστούν την
ερμηνεία τους δυσχερέστερη σε σχέση με άλλα ψαλτικά είδη. Άλλωστε, σε τελική
ανάλυση ο σκοπός όλων των μουσικών έργων είναι να εκτελούνται εις επήκοον του
ακροατή και η εις βάθος οικειότητα με μια σύνθεση που αποκτάται με την
επαναλαμβανόμενη ακρόασή της είναι αναντικατάστατη.
Για μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα του θέματος μελέτησα κείμενα μη μουσικού ή
μουσικολογικού περιεχομένου. Από τα κείμενα αυτά άμεση σχέση με το θέμα μας έχουν
τα διάφορα λειτουργικά βιβλία που χρησιμοποιούνται στη λατρευτική πράξη της
Ορθοδόξου Εκκλησίας, αφού οι καλοφωνικοί ειρμοί είναι στη συντριπτική πλειονότητά
τους μελικές επενδύσεις υμνογραφημάτων που περιέχονται στα λειτουργικά βιβλία.
Ακόμη, μελέτησα βιογραφικά σημειώματα για πρόσωπα που σχετίζονται με το
καλοφωνικό ειρμολογικό είδος μελοποιίας, όπως μελοποιούς, κωδικογράφους,
εγκωμιαζομένους άρχοντες κ.ά. Τέλος, η έρευνα στράφηκε και προς συγγραφές
θεολογικές, ιστοριογραφικές, φιλολογικές κ.ά.
Αφού συγκέντρωσα το παραπάνω υλικό, το επεξεργάστηκα και το ταξινόμησα σε
βάσεις δεδομένων για εύκολη πρόσβαση στις κατά περίπτωσιν αναζητούμενες
πληροφορίες. Προϊόν της έρευνας και ανάλυσης των δεδομένων είναι η παρούσα
συγγραφή, της οποίας το σχέδιο διαπραγμάτευσης εκθέτω ευθύς αμέσως. Η διατριβή
απαρτίζεται από εισαγωγή, όπου γίνεται μία προοιμιακή παρουσίαση του θέματος με
αναφορά στους βασικούς όρους («ειρμός», «ειρμολόγιον», «καλοφωνία», «καλοφωνικός
ειρμός», «καλοφωνικόν ειρμολόγιον», «κράτημα») και δύο μέρη. Το πρώτο μέρος
παρουσιάζει κυρίως το ιστορικό πλαίσιο εμφάνισης, διαμόρφωσης και εξέλιξης του
καλοφωνικού είδους μελοποιίας, ενώ το δεύτερο εξετάζει συστηματικά το μέλος των
καλοφωνικών ειρμών και συναφή μουσικολογικά ζητήματα.
Πιο συγκεκριμένα, το πρώτο μέρος αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο
κεφάλαιο παρουσιάζεται η ιστορία του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους από τη
74
συλλαβική ψαλμώδηση των ειρμών έως τον πλατυσμό των εκτενέστερων ειρμολογικών
θέσεων και την παγίωση του είδους με την επισύναψη κρατημάτων. Γίνεται ακόμη
λεπτομερής αναφορά στην ανθολόγηση των καλοφωνικών ειρμών στα μουσικά
χειρόγραφα των ΙΖ΄-ΙΘ΄ αιώνων και παρουσιάζονται οι σημαντικότεροι κώδικες που
περιλαμβάνουν καλοφωνικούς ειρμούς. Στο δεύτερο κεφάλαιο εκτίθενται τα
βιοεργογραφικά σημειώματα των μελοποιών καθώς και το σύνολο (corpus) των κατά
καιρούς μελοποιηθέντων καλοφωνικών ειρμών. Στο τρίτο κεφάλαιο παρατίθενται τα
ποιητικά κείμενα που έχουν μελισθεί κατά τον καλοφωνικό ειρμολογικό τρόπο και
αναπτύσσονται τα κριτήρια (προέλευση υμνογραφήματος – περιεχόμενο), σύμφωνα με τα
οποία κατατάσσονται οι καλοφωνικοί ειρμοί σε κατηγορίες. Στο τέταρτο κεφάλαιο
παρουσιάζονται οι έντυπες εκδόσεις του Καλοφωνικού Ειρμολογίου και οι ανθολογήσεις
καλοφωνικών ειρμών σε άλλα μουσικά βιβλία.
Το δεύτερο μέρος της διατριβής αποτελείται από τρία κεφάλαια. Στο πρώτο
κεφάλαιο εξετάζεται το μέλος των καλοφωνικών ειρμών με έμφαση στα βασικά δομικά
στοιχεία, τα μελωδικά σχήματα κατά την ανάπτυξη του μέλους και τα χαρακτηριστικά του
μέλους στους οχτώ ήχους της εκκλησιαστικής μουσικής. Σ’ αυτό το τμήμα της εργασίας
παρατίθενται πολλά μουσικά παραδείγματα που ελήφθησαν από μουσικά χειρόγραφα ή
έντυπα βιβλία και διασαφηνίζουν ή επιβεβαιώνουν τα κατά περίπτωσιν διαλαμβανόμενα.
Επίσης, γίνεται μουσικολογική-μορφολογική ανάλυση τεσσάρων καλοφωνικών ειρμών.
Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με κριτικό σχολιασμό κάποιων ελεγχομένων απόψεων
σχετικά με το υπό διαπραγμάτευσιν είδος μελοποιίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο
παρουσιάζονται οι εξηγήσεις των καλοφωνικών ειρμών από την πρωτότυπη σημειογραφία
σε μεταγενέστερες μορφές της ψαλτικής παρασημαντικής καθώς και σε άλλα
σημειογραφικά συστήματα. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην επιβίωση και
περαιτέρω καλλιέργεια του είδους στη σύγχρονη πράξη. Παρουσιάζονται νέες συνθέσεις
καλοφωνικών ειρμών από μελοποιούς των Κ΄-ΚΑ΄ αιώνων, καθώς και καλλωπισμοί και
συντμήσεις παλαιών συνθέσεων από νέους μελοποιούς.
Του κυρίου μέρους της διατριβής έπεται περιληπτική αναγραφή των βασικών
πορισμάτων και συμπερασμάτων που προέκυψαν από την έρευνα και την επεξεργασία του
υλικού. Η περίληψη αυτή παρατίθεται και σε αγγλική μετάφραση. Η όλη εργασία
κατακλείεται με φωτογραφικό επίμετρο, που περιλαμβάνει πανομοιότυπα μουσικών
χειρογράφων και εντύπων εκδόσεων και κάποια μουσικά παραδείγματα που κρίθηκε
καταλληλότερο να τεθούν στο τέλος, αντί να διακόψουν τη ροή του κειμένου.
Εξυπακούεται ότι η διαπραγμάτευση του θέματος στην ανά χείρας εργασία δεν είναι
75
εξαντλητική. Αντιθέτως, ο στόχος της είναι να κεντρίσει το ενδιαφέρον των συναδέλφων
μουσικολόγων και να αποτελέσει το έναυσμα για ακόμη πιο εξειδικευμένη μελέτη των επί
μέρους πτυχών του. Συναφώς, η παρούσα διατριβή φιλοδοξεί να πρωτοστατήσει στην
ανάδειξη της αξίας του Καλοφωνικού Ειρμολογίου ως ενός από τα σπουδαιότερα
καλλιτεχνικά επιτεύγματα του μεταμεσαιωνικού και νέου Ελληνισμού.
2. Η υπάρχουσα βιβλιογραφία
Για τους σκοπούς της παρούσης εργασίας πραγματοποιήθηκε ενδελεχής μελέτη της
υπάρχουσας γενικής βιβλιογραφίας της σχετικής με τη Βυζαντινή Μουσικολογία και την
Ψαλτική Τέχνη. Ειδικές μελέτες περί των καλοφωνικών ειρμών απουσίαζαν παντελώς από
τη σύγχρονη βιβλιογραφία μέχρι το 2007, οπότε εκδόθηκε από το εν Αθήναις Κέντρον
Ερευνών & Εκδόσεων και υπό την επιστασία του φιλολόγου και μουσικολόγου Μανόλη Κ.
Χατζηγιακουμή το σπουδαίο έργο Μνημεία εκκλησιαστικής μουσικής, Σώμα δεύτερο,
Καλοφωνικοί Ειρμοί (17ος – 18ος – 19ος αι.). Η έκδοση αυτή περιλαμβάνει α) 14
ψηφιακούς δίσκους με εκτελέσεις μεγάλου αριθμού καλοφωνικών ειρμών και σχεδόν όλων
των κρατημάτων για καλοφωνικούς ειρμούς, β) ειδικό ένθετο που συνέταξε ο Μ.
Χατζηγιακουμής και περιέχει γενική επισκόπηση της ιστορίας του είδους, βιογραφικά
στοιχεία των μελουργών, σχολιασμό του ποιητικού κειμένου και του μέλους όλων των
ψαλλομένων καλοφωνικών ειρμών και, τέλος, όλα τα μουσικά κείμενα που εκτέλεσαν οι
ερμηνευτές. Επιπρόσθετα, εισήγηση με θέμα «Words and music in the melopoeia of
kalophonikoi Heirmoi (14th-18th centuries)» έκανε ο Εμμανουήλ Στ. Γιαννόπουλος στο
21ο Διεθνές Βυζαντινολογικό Συνέδριο, που πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο μεταξύ 21
και 26 Αυγούστου 2006. Η εισήγηση αυτή παραμένει αδημοσίευτη. Στην έμπροσθεν
παρατιθεμένη βιβλιογραφία αναγράφονται όλα τα βιβλία, περιοδικά, διαδικτυακοί τόποι,
μουσικές εκδόσεις και παντοίες μελέτες, μουσικολογικές και μη, όπου επεσημάνθησαν
διάσπαρτες αναφορές που σχετίζονται αμέσως ή αμμέσως με τα διαλαμβανόμενα στην ανά
χείρας εργασία. Σημαντικότερα βοηθήματα εκρίθησαν οι διάφορες εργασίες του
καθηγητού Γρηγορίου Θ. Στάθη και του Μανόλη Χατζηγιακουμή και οι διδακτορικές
διατριβές των Πρωτοπρεσβυτέρου Σπυρίδωνος Αντωνίου Το Ειρμολόγιον και η παράδοση
του μέλους του και Γρηγορίου Αναστασίου Τα κρατήματα στην Ψαλτική Τέχνη, ως
αμεσότερα σχετιζόμενες με το θέμα μας. Πάντως, η έλλειψη ειδικής βιβλιογραφίας,
76
εξαιρέσει της προαναφερθείσης εκδόσεως των Μνημείων Εκκλησιαστικής Μουσικής,
αναδεικνύει την πρωτοτυπία της παρούσης διατριβής.
3. Οι όροι ε ι ρ μ ό ς – ε ι ρ μ ο λ ό γ ι ο ν19
Ε ι ρ μ ό ς. Ειρμός20 είναι το πρώτο τροπάριο εκάστης ωδής ενός κανόνος21 και

αποτελεί το μετρικό και μελικό πρότυπο πάνω στο οποίο βασίζονται τα λοιπά τροπάρια της
ωδής. Η πράξη της ποίησης υμνογραφημάτων επί τη βάσει προϋπαρχόντων προτύπων
προηγείται χρονολογικά της εμφάνισης του κανόνος. Κατά αντίστοιχο τρόπο συνθέτονταν
οι οίκοι των κοντακίων22. Παρόμοια σχέση έχουν μεταξύ τους τα αυτόμελα τροπάρια –
πρόλογοι με τα προσόμοια τροπάρια.
Ε ι ρ μ ο λ ό γ ι ο ν. Ειρμολόγιο(ν) είναι ο χειρόγραφος κώδικας ή το έντυπο βιβλίο
που περιέχει τους ειρμούς των κανόνων. Τα ειρμολόγια διακρίνονται σε δύο κατηγορίες:
19
Περί ειρμού και ειρμολογίου, βλ. τη διατριβή του π. Σπυρίδωνος Αντωνίου Το Ειρμολόγιον και η παράδοση
του μέλους του, Αθήναι 2004. Επίσης, βλ. τις ακόλουθες τρεις διατριβές, που πραγματεύονται τη μελοποιία
των ειρμών του δευτέρου, του τετάρτου και του βαρέος ήχου αντιστοίχως: Von Busch Richard,
Untersuchungen zum Byzantinischen Heirmologion, Der Echos Deuteros, Karl Dieter Wagner, Hamburg
1971, Papathanasiou Ioannis, Il quarto modo autentico nella tradizione medievale irmologica, Ph.D. thesis,
University of Copenhagen, Copenhague 1994, και Μπούκα Νικολάου, Η παράδοση των βυζαντινών
ειρμολογικών μελωδιών του βαρέος ήχου από το 10 ο έως το 16ο αιώνα, Διατριβή κατατεθείσα στο Τμήμα
Μουσικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου, Κέρκυρα 2004.
20
Ο όρος «ειρμός» προέρχεται εκ του ρήματος «είρω», που σημαίνει «συνδέω, συνάπτω». Βλ. Αντωνίου, Το
Ειρμολόγιον, σ. 49. Ο αριθμός των κατά καιρούς συντεθέντων ειρμών υπερβαίνει τους 3296. Βλ. Αντωνίου,
Το Ειρμολόγιον, σσ. 60, 74-75. Δεδομένου ότι σε κάθε κανόνα τον ειρμό ακολουθεί μία σειρά τροπαρίων, ο
αριθμός των κατά καιρούς ποιηθέντων τροπαρίων που κατατάσσονται στο ειρμολογικό γένος μελοποιίας
είναι πολύ μεγάλος.
21
Ο κανόνας είναι υμνογραφικό είδος που εμφανίστηκε κατά τον Ζ΄ αιώνα. Αποτελείται από εννέα ωδές που
σχετίζονται ως προς τη θεματολογία τους και το δανεισμό λέξεων και φράσεων με τις εννέα βιβλικές ωδές.
Η δεύτερη ωδή συνήθως παραλείπεται, λόγω του πένθιμου και ελεγκτικού χαρακτήρα της. Κάθε ωδή
περιέχει δύο ή περισσότερα τροπάρια. Βλ. Αντωνίου, όπ. π. σσ. 52-58, 137, σημ. 61, Αλυγιζάκη, Θέματα,
σσ. 82-83, Wellesz, History, σσ. 198-228, και Krumbacher, Geschichte, σσ. 673-679.
22
«The Kontakion (κοντάκιον or κονδάκιον) consists of from eighteen to thirty, or even more, stanzas all
structurally alike. The single stanza is called Troparion; its length varies from three to thirteen lines. All the
Troparia are composed on the pattern of a model stanza, the Hirmus (ειρμός).» Βλ. Wellesz, History, σ. 179.
77
α) Ποιητικά ειρμολόγια23, που περιέχουν μόνο το ποιητικό κείμενο των ειρμών ή
ολοκλήρων των κανόνων. Η διάταξη των ειρμών/κανόνων ακολουθεί τη σειρά
ψαλμώδησης αυτών μέσα στη διάρκεια του λειτουργικού έτους της Εκκλησίας.
β) Μουσικά ειρμολόγια24, που περιέχουν τους ειρμούς παρασεσημασμένους με την ψαλτική
μουσική σημειογραφία. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων αυτών, οι ειρμοί
κατανέμονται κατά τη σειρά των οχτώ ήχων της Ψαλτικής Τέχνης. Συνηθέστεροι τύποι
είναι:
(i) o KaO (εκ του kanon ordo), όπου οι ειρμοί κατανέμονται κατ’ ήχον και ακολουθίαν (ή
κατ’ ήχον και κανόνα25), δηλαδή παρατίθενται οι ειρμοί ενός κανόνα του πρώτου
ήχου, ακολουθεί ο επόμενος κανόνας του αυτού ήχου κ.ο.κ. Όταν συμπληρωθεί ο
πρώτος ήχος, ακολουθούν οι ειρμοί του δεύτερου, του τρίτου κ.ο.κ.
(ii) o OdO (εκ του odo ordo), όπου οι ερμοί κατανέμονται κατ’ ήχον και ωδήν, δηλαδή
παρατίθενται όλοι οι ειρμοί της α΄ ωδής όλων των κανόνων του πρώτου ήχου,
ακολουθούν οι ειρμοί της β΄ ωδής των κανόνων του ιδίου ήχου κ.ο.κ., έως ότου
ολοκληρωθεί ο πρώτος ήχος και αρχίσει ο δεύτερος. Ακολουθούν όλοι οι ήχοι
κατά σειράν μέχρι τον πλάγιο του τετάρτου26.
Ο όρος «ειρμολογικός» αναφέρεται στο είδος μελοποιίας των ειρμών και των
κανόνων. Είναι δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο μελοποιούνται οι ειρμοί, αλλά και άλλα
τροπάρια27, όπως απολυτίκια, καθίσματα, αντίφωνα, εξαποστειλάρια, κ.ά.28
Ο αρχαιότερος τρόπος μελοποίησης των απλών, σύντομων τροπαρίων είναι ο
συλλαβικός29, στον οποίον εκάστη συλλαβή του κειμένου αντιστοιχεί, ως επί το πλείστον,
23
Βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σ. 114.
24
Έχει εντοπιστεί μεγάλος αριθμός χειρογράφων μουσικών ειρμολογίων, που καλύπτουν τη χρονική περίοδο
από τον Θ΄ μέχρι και τον ΙΘ΄ αιώνα. Περίπου 45 ειρμολόγια έχουν διασωθεί από την καθαυτό βυζαντινή
περίοδο (βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σ. 91). Ενδεικτικά αναφέρουμε τους κώδικες Εσφιγμένου 54 του
ΙΒ΄ αι., γνωστό για την «Εσφιγμενιτική» σημειογραφία (βλ. Αντωνίου, όπ. π., σσ. 118, πρβλ. και Αλυγιζάκη,
Θέματα, σ. 95), Αγίου Σάββα 83 (Βιβλιοθήκης Πατριαρχείου Ιεροσολύμων) του ΙΑ΄ αι. (βλ. Αντωνίου, όπ.
π., σσ. 118-119) και Σινά 1256 του ΙΔ΄ αι. (1309), αυτόγραφο του Ιωάννου Κουκουζέλη (βλ. Αντωνίου, όπ.
π., σσ. 121 και Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σ. 77).
25
«Ακολουθία» και «κανών» είναι όροι ταυτόσημοι σε αυτήν τη συνάφεια.
26
Αναλυτικώτερα περί των τύπων των μουσικών ειρμολογίων και της διάταξης των ειρμών, βλ. Αντωνίου,
Το Ειρμολόγιον, σσ. 116-127.
27
Περί τροπαρίου, βλ. Wellesz, History, σσ. 171-179.
28
Βλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σ. 43.
29
78
σε ένα μουσικό φθόγγο. Επειδή μέχρι και σήμερα οι ειρμοί συνήθως ψάλλονται
συλλαβικά και με ταχεία χρονική αγωγή30, επικρατεί σύγχυση όσον αφορά την ακριβή
σημασία και χρήση του όρου «ειρμολογικός». Στη σύγχρονη ψαλτική βιβλιογραφία και
ρητορική ο όρος συχνά ταυτίζεται με τον όρο «συλλαβικός» ή «σύντομος». Πάντως, η
ανακριβής αυτή ταύτιση δεν είναι καινούρια. Ακόμη και ο σημαντικός θεωρητικός,
εξηγητής, μελοποιός και κωδικογράφος του ΙΗ΄ και ΙΘ΄ αιώνος Απόστολος Κώνστας ο
Χίος31 στον αυτόγραφό του κώδικα Add. 56405, φ. 72α, χρησιμοποιεί τη φράση «έτερα
ειρμολογικά» προκειμένου περί των συντόμων κεκραγαρίων και της στιχολογίας του
Εσπερινού32.
Με την πάροδο του χρόνου οι κανόνες, όπως και τα περισσότερα είδη της
ελληνικής χριστιανικής υμνογραφίας, έλαβαν μία παράλληλη μελισματικώτερη ανάπτυξη.
Έτσι διακρίνονται τέσσερις τρόποι μελοποίησης των ειρμών:
α) Σύντομος ειρμολογικός, περί ου ήδη εγένετο λόγος.
β) Αργός ειρμολογικός. Κάθε συλλαβή του κειμένου λαμβάνει μία περιορισμένη
μελική μεταχείριση, με αποτέλεσμα η γραφική παράσταση του μουσικού κειμένου
και η χρονική διάρκεια εκτέλεσης ενός ειρμού να διπλασιάζεται ή και
τριπλασιάζεται.
γ) Καλοφωνικός. Ο ειρμός μελοποιείται σύμφωνα με τους κανόνες της καλοφωνίας.
Αυτού του είδους οι «καλοφωνικοί ειρμοί» ανήκουν στο παπαδικό και όχι στο
ειρμολογικό γένος μελοποιίας33. Η καλοφωνία είναι το αποκορύφωμα της
ψαλτικής δημιουργίας που αρχίζει μετά την απελευθέρωση της
Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους το 1261 και ολοκληρώνεται με τον
Μαΐστορα Ιωάννη Παπαδόπουλο Κουκουζέλη και τους περί αυτόν. Εκτενέστερος
λόγος περί της καλοφωνίας θα γίνει στην επόμενη παράγραφο.
δ) Καλοφωνικός ειρμολογικός. Αυτός ο τρόπος μελοποίησης είναι το κύριο θέμα που
ερευνά και αναπτύσσει παρακάτω η παρούσα διατριβή.
30
Ο Γεώργιος Ζήσιμος στη διατριβή του Κοσμάς Ιβηρίτης και Μακεδών, Δομέστικος της Μονής των Ιβήρων,
Αθήνα 2007, σ. 159, ορίζει το ειρμολόγιο ως τον κώδικα που «περιέχει μελοποιημένα εκείνα τα είδη της
ψαλμωδίας, τα οποία κυρίως είναι επιδεκτικά στη μελοποίηση της ταχείας αγωγής χρόνου, ή τον ταχύ δρόμο
ή αλλέως πως τα συντόμως μελοποιημένα τροπάρια [...]».
31
Περί της ζωής και του έργου του Αποστόλου, βλ. τη διατριβή του Θωμά Αποστολοπούλου Ο Απόστολος
Κώνστας ο Χίος και η συμβολή του στη θεωρία της μουσικής τέχνης, Αθήνα 2002.
32
Βλ. Γιαννοπούλου, Χειρόγραφα Αγγλίας, σ. 99.
33
Βλ. Στάθη, όπ. π., σ. 91. Σχετικώς, βλ. και Στάθη, όπ. π., σ. 141.
79
4. Οι όροι κ α λ ο φ ω ν ί α – κ α λ ο φ ω ν ι κ ό ς34
Κ α λ ο φ ω ν ί α – κ α λ ο φ ω ν ι κ ό ς. Ο όρος καλοφωνία έχει αρχικά δύο

αλληλοσυνδεόμενες και αλληλοσυμπληρούμενες σημασίες. Αφ’ ενός μεν σχετίζεται με το
εξαιρετικό φωνητικό τάλαντο και την άρτια καλλιτεχνική κατάρτιση του ψάλτη. Είναι
δηλαδή η δεξιοτεχνική εκτέλεση ενός ύμνου από καλλίφωνο ψάλτη. Παράλληλα,
καλοφωνία είναι το ποιοτικά και αισθητικά υψηλό ακουστικό αποτέλεσμα που προκύπτει
από την ψαλμώδηση ιδιαίτερα έντεχνης και απαιτητικής μουσικής συνθέσεως από
καλλίφωνο ψάλτη35. Στα χειρόγραφα ο μονωδός καλλίφωνος ψάλτης του χορού, που
εκτελούσε τις δυσκολότερες και ευφραδέστερες μουσικές φράσεις, ονομάζεται
μ ο ν ο φ ω ν ά ρ η ς ή κ α λ ο φ ω ν ά ρ η ς36. Η λέξη «καλοφωνία» ετυμολογείται από τις
λέξεις «καλός» και «φωνή». Συναντώνται και οι εναλλακτικοί τύποι «καλλιφωνία», που
ετυμολογείται από τις λέξεις «κάλλος» (ήτοι ωραιότης, ομορφιά) και «φωνή», και
«καλλοφωνία». Από αυτές παράγονται τα επίθετα «καλοφωνικός», «καλλοφωνικός»,
«καλλιφωνικός», «καλόφωνος», «καλλίφωνος» (σε όλα τα γένη και πτώσεις) και το
επίρρημα «καλοφωνικώς».
Η καλοφωνία αποτελεί το απαύγασμα της ελληνικής εκκλησιαστικής μουσικής, το
αποκορύφωμα του ακραιφνούς ελληνικού μουσικού πολιτισμού. Ο όρος κάνει την πρώτη
του εμφάνιση σε δύο χειρόγραφα του τέλους του ΙΓ΄ αι., τα ΡΙΑ 161 της βιβλιοθήκης του
Πανεπιστημίου της Μεσσήνης και Γ.γ.IV της Κρυπτοφέρρης, αν και στοιχεία πρωτο-
34
Περί καλοφωνίας, βλ. το σχετικό κεφάλαιο «Περί ενάρξεως καλοφωνίας» στη σπουδαία θεωρητική
συγγραφή του Γαβριήλ ιερομονάχου εκ Ξανθοπούλων «Εξήγησις πάνυ ωφέλιμος περί του τι εστί Ψαλτική»
(περί τα μέσα του ΙΕ΄ αιώνος), ΕΕΜΣ [ΠΕΑ], τεύχος Β΄, σσ. 93-96.
35
Στις μορφολογικές παρατηρήσεις πάνω στις προσφάτως κυκλοφορηθείσες φωνογραφικές εκτελέσεις
μελών από τον αείμνηστο Πρωτοψάλτη της Μ.Χ.Ε. Ιάκωβο Ναυπλιώτη ο καθηγητής Αντώνιος Αλυγιζάκης
χρησιμοποιεί τον όρο «καλοφωνικός» με αυτήν ακριβώς την έννοια: «Η έντεχνη κατάστρωση των μελών
αυτών, ο καλοφωνικός και μελισματικός χαρακτήρας τους και γενικά οι πλούσιες εναλλαγές των τροπικών
συστημάτων και φωνών [διφωνία, τριφωνία, τετραφωνία κ.λπ.] προϋποθέτουν βαθεία γνώση της μουσικής
θεωρίας, εξαιρετική καλλιφωνία, εμπειροτεχνία και έκταση φωνής.» Βλ. στη σ. 38 του ειδικού ενθέτου της
εκδόσεως Φωνογραφήσεις 78 στροφών της ORFEON-ODEON [1914-1926], Βυζαντινή Μουσική υπό του
Πρωτοψάλτου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Ιακώβου Ναυπλιώτου, Κείμενα & Επιστημονική
Επιμέλεια: Αντώνιος Ε. Αλυγιζάκης, Kalan Müzik Yapım Ltd. Şti, Κωνσταντινούπολη 2008.
36
«Καλοφωνάρης και μονοφωνάρης φαίνεται ότι είναι έννοιαι ταυτόσημοι, οπωσδήποτε όμως η υπ’ αυτών
εκτέλεσις μέλους τινός, η «καλοφωνία» ήτο επιτηδευμένη και καθωρισμένη εκ των προτέρων.» Βλ. Στάθη,
Οι αναγραμματισμοί, σ. 31.
80
καλοφωνικής μελοποιίας εμφανίζονται και σε παλαιότερα χειρόγραφα, ιδίως κοντακάρια
των αρχών του ΙΓ΄ αιώνος37. Από τα πρώτα δείγματα καλοφωνίας είναι και τα δίχορα
δοξαστικά, όπως ψάλλονταν τον ΙΓ΄ αιώνα, με παρεμβολές ηχημάτων 38 που εκτελούνταν
από τους δομεστίκους39. Διάφοροι ερευνητές διαπιστώνουν τη διαφοροποίηση της
βυζαντινής μελοποιίας προς το μελισματικώτερον ήδη από τα μέσα του Θ΄ αιώνος40.
Σοβαρή ένδειξη για την ύπαρξη του μελισματικού τρόπου είναι ο κατάλογος «των
μελωδημάτων», δηλαδή ολοκλήρων μουσικών γραμμών, στο χειρόγραφο της Μεγίστης
Λαύρας Γ 67 του Ι΄ αιώνος41. Εξίσου ενδεικτική του μελισματικού τρόπου είναι η
διαφοροποίηση των μουσικών χειρογράφων από το τέλος του ΙΑ΄ αι. στο Ψαλτικόν,
δηλαδή το βιβλίο των μονωδών (σολίστ), και το Ασματικόν, το βιβλίο του χορού42.
Κρίνεται εδώ χρήσιμη μία σύντομη ιστορική αναφορά στις συνθήκες που οδήγησαν
στην καλοφωνία. Κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας (1204-1261), οι τέχνες και ο
πολιτισμός της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και δη της πρωτεύουσας βρίσκονταν
σε τέλεια παρακμή. Μετά την απελευθέρωση της πόλης και την αποκατάσταση της
37
Βλ. Στάθη, όπ. π., σ. 67.
38
Περί ηχημάτων βλ. παρακάτω στην ίδια παράγραφο.
39
Κατά τον Γρ. Στάθη, «Από πολύ ενωρίς παρατηρείται εις την βυζαντινήν μελοποιίαν η τάσις των μελωδών
και των ψαλτών επομένως, διά μίαν δεξιοτεχνίαν και επιτήδευσιν κατά τε το μελίζειν και το ψάλλειν. Αυτή η
επιτήδευσις απέρρευσεν εκ του ρόλου του δομεστίκου, ως κατάρχοντος τα ενηχήματα ή επηχήματα ή
ενηχήσεις των ήχων διά των καθωρισμένων πολυσυλλάβων αρκτικών ενηχητικών θέσεων ή φράσεων,
δηλαδή Α ν ε α ν ε ς, Ν ε α ν ε ς, Ν α ν α ή Ν ε ν α ν ω κλπ., αι οποίαι είχον διττήν ενέργειαν. Τούτο
πιστούται ασφαλώς εκ των χειρογράφων διά των μαρτυριών· «ηχίζει ο δομέστικος...». Ενωρίς τα δοξαστικά
ιδιόμελα των κυριωτέρων εορτών, ψάλλονται δίχορα κατά στίχον, «μετ’ ηχημάτων»». Βλ. Στάθη, Οι
αναγραμματισμοί, σσ. 114-115. Πρβλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σ. 171, σημ. 10.
40
Βλ. Στάθη, όπ. π., σσ. 72-73, όπου και σχετικά παραθέματα από τις εργασίες των R. Palikarova Verdeil, La
musique Byzantine chez les Bulgares et les Russes (du IXe au XIVe siècle), MMB Subsidia III, Copenhague
1953, σ. 207, και Oliver Strunk, «Melody Construction in Byzantine Chant», στο Essays on music in the
Byzantine world, W.W. Norton & Company, New York 1977, σ. 194.
41
«Τα μελωδήματα ταύτα ήσαν οι καλύτεροι δείκται διά μίαν μνημοτεχνικήν παρασήμανσιν των μελών,
κυριώτατα των επιτηδευμένων και εκτενών...» Βλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σ. 73.
42
«The Psaltikon (Ψαλτικόν) [....] is destined for the Protopsaltes, the Soloist, and contains chants in a richly
ornamented style…» Βλ. Wellesz, History, σ. 143. Επίσης, όπ. π., σ. 144, «The Asmatikon (το Ασματικόν) is
the book for choir.» Περί του περίφημου ψαλτικού Contacarium Ashburnhamense 64, ο Wellesz γράφει:
«Codex Ashburnham. 64 is a Psaltikon, a book for the soloist. It contains in the main a collection of
Kontakia, but also liturgical chants proper, all in the melismatic style of the thirteenth century, that means in a
very florid style…» (όπ. π., σ. 23). Πρβλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σσ. 44-45.
81
αυτοκρατορίας και ιδίως κατά τη βασιλεία του Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου43 (1282-1328)
αρχίζει μία περίοδος εκρηκτικής ανάπτυξης των τεχνών και των γραμμάτων44. Την ίδια
εποχή στη Δύση η τεχνική ανάπτυξη της πολυφωνίας οδηγεί στην εισαγωγή του όρου «Ars
Nova», ήτοι «Νέα Τέχνη», σε αντιδιαστολή προς την «Ars Antiqua» («Παλαιά Τέχνη»),
που αναφέρεται στην προηγούμενη μουσική παραγωγή45. O Edward Williams και
αργότερα ο Γρηγόριος Στάθης δανείζονται τον όρο από τη δυτική μουσικολογία και τον
εφαρμόζουν στην ασματική διαφοροποίηση της κωνσταντινουπολίτικης ψαλτικής τέχνης
ως «Νέα Τέχνη» της Ανατολής46.
Οι κυριώτεροι εκπρόσωποι της καλοφωνίας του ΙΔ΄ αι. είναι η λεγόμενη
τετρανδρία των μεγάλων μελουργών και δασκάλων που έδρασαν στη Βασιλεύουσα μετά τη
Φραγκοκρατία. Πρόκειται για τον Νικηφόρο Ηθικό, τον Ιωάννη Γλυκύ και τους μαθητές
αυτού Ιωάννη Κουκουζέλη και Ξένο Κορώνη47. Οι τέσσερις αυτοί μουσικοί, με
προεξάρχοντα τον μεγαλοφυή Κουκουζέλη, καλλιέργησαν και τελειοποίησαν τον
καλοφωνικό τρόπο μελοποιίας. Καλοφωνικές συνθέσεις παρέδωσαν αργότερα άλλοι δύο
μεγάλοι μουσικοί, ο Ιωάννης Κλαδάς, λαμπαδάριος του «ευαγούς βασιλικού κλήρου» περί
το 1400, που μελοποίησε ολόκληρο τον Ακάθιστο Ύμνο, και ο Μανουήλ Δούκας
43
Ο Ανδρόνικος Β΄ ενδεχομένως υπήρξε μελοποιός δύο κρατημάτων σε ήχο δ΄, αν ευσταθεί η μαρτυρία στον
κώδικα Βατοπαιδίου 1416, φ. 45v: «ποίημα Ανδρωνίκου [sic] βασιλέως και αυτοκράτορος των Ρωμέων
[sic]». Βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ. 236, 248-249.
44
«It is to the credit of the much abused Andronicus that the age of the Palaeologi was distinguished by its
culture, and that Constantinople, despite its political decline, remained an intellectual centre of the world.»
Βλ. Ostrogorsky, History of the Byzantine State, σ. 480. Πρβλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σσ. 74-76.
Γενικά περί της «πολιτισμικής αναγεννήσεως της Παλαιολογείου εποχής (1261-1453)» (μτφρ. από το
πρωτότυπο «cultural revival of the Palaiologan age (1261-1453)», βλ. Ševčenko Ihor, “Palaiologan
Learning,” The Oxford History of Byzantium, ed. Cyril Mango, Oxford University Press, New York 2002, σσ.
284-293.
45
«After 1300 the technical development of polyphony reached new heights of sophistication. Composers
and music theorists of the time began to speak of an ars nova, a “new art” or “new technique.” The organ and
motets of the Notre Dame composers were now regarded as “ancient art,” ars antiqua.» Βλ. Kerman &
Tomlinson, Listen, σ. 70.
46
Βλ. Edwards William, “A Byzantine Ars Nova: The 14 th-century reforms of John Koukouzeles in the
chanting of Great Vespers,” Aspects of the Balkan continuity and change. Contributions to the International
Balkans Conference held at UCLA, October 23-28, 1969, Mouton, The Hague – Paris 1972. Πρβλ. Στάθη,
Οι αναγραμματισμοί, σσ. 66-71.
47
Βλ. Στάθη, όπ. π., σσ. 126-127.
82
Χρυσάφης, τελευταίος λαμπαδάριος «του ευαγούς βασιλικού κλήρου» πριν από την
Άλωση του 145348.
Ο καλοφωνικός τρόπος μελοποιίας ανήκει στο παπαδικό γένος και χρησιμοποιείται
για τη μουσική επένδυση κυρίως (i) των στιχηρών τροπαρίων του εκκλησιαστικού
ενιαυτού και (ii) των σταθερών τμημάτων της νυχθημέρου ακολουθίας, που χρησιμοποιούν
ως κείμενο στίχους από τους Ψαλμούς του Προφητάνακτος Δαβίδ49. Τα αφοριστικά
στοιχεία της καλοφωνίας, όπως προκύπτουν από τη μορφολογική ανάλυση των
καλοφωνικών στιχηρών και των άλλων καλοφωνικών συνθέσεων στα βυζαντινά και
μεταβυζαντινά μουσικά χειρόγραφα, είναι τα εξής:
α) Εκτενείς, πεπλατυσμένες παπαδικές θέσεις50. Δηλαδή το ποιητικό κείμενο δέχεται
πολύ εκτεταμένη, μελισματική μεταχείριση, σε βαθμό που να μη γίνεται εύκολα
αναγνωρίσιμο από τον ακροατή.
β) Αναγραμματισμοί, δηλαδή μετάπλαση και ανακατάστρωση του κειμένου. Αυτό
επιτυγχάνεται με τις επαναλήψεις και αντιμεταθέσεις συλλαβών, λέξεων και
ολόκληρων φράσεων, για καταλληλότερο τονισμό των νοημάτων.
γ) Επιβολή ηχημάτων ή κρατημάτων στην αρχή, στη μέση ή, συνηθέστερα, στο τέλος
της σύνθεσης. Ήχημα είναι το μέλος που προκύπτει από την παρεμβολή συμφώνων
στο φωνήεν μίας συλλαβής του κειμένου, π.χ. χιχιχι, χοχοχο, κικικι 51. Κράτημα52
είναι σύνθεση που χρησιμοποιεί ως κείμενο άσημες συλλαβές, όπως τεριρεμ,
τερερε, τενενα, τορορο, και δεν υπόκειται στους αυστηρούς περιορισμούς της
μελοποίησης ποιητικού κειμένου.
Άλλα χαρακτηριστικά γνωρίσματα – όχι πάντως απαραίτητα – του καλοφωνικού μέλους
είναι η επανάληψη μελωδικών γραμμών και η παρεμβολή εντός του κειμένου
παρακελευστικών αναφωνημάτων, όπως «πάλιν», «λέγε», «λέγετε» κ.ά. καθώς και η
επωνυμία της σύνθεσης.53 Εξαιτίας της δυσκολίας στην εκμάθηση και σωστή απόδοσή
48
Βλ. Στάθη, όπ. π., σσ. 128-130.
49
50
Θέσεις στην ψαλτική ορολογία ονομάζονται στερεότυπα μελωδικά σχήματα, χαρακτηριστικά και διάφορα
σε κάθε ήχο και σε κάθε είδος μελοποιίας (ειρμολογικό, στιχηραρικό, παπαδικό), που λειτουργούν ως το
κύριο δομικό υλικό της συγκρότησης του μέλους ενός ύμνου. Βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σσ. 251-255,
267-268.
51
Βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ. 69-70, 126-127.
52
Περισσότερα περί κρατημάτων βλ. στην επόμενη παράγραφο της παρούσης διατριβής.
53
Βλ. Αναστασίου, όπ. π., σσ. 84, 96-97, 148.
83
τους, οι καλοφωνικές συνθέσεις ονομάστηκαν μαθήματα και οι κώδικες που τις στέγασαν
Μαθηματάρια54. Επίσης, ονομάστηκαν αναγραμματισμοί, λόγω της προαναφερθείσης
πρακτικής55.
Η σταδιακή καλλιέργεια και τελική επιβολή της καλοφωνίας κατά τον ΙΔ΄ αιώνα
συνοδεύθηκε και από την αντίστοιχη εξέλιξη του σημειογραφικού συστήματος. Ο
καλλωπισμός και πλατυσμός των μελωδικών γραμμών κατέστησε αναγκαία τη χρήση όλο
και περισσότερων αφώνων σημαδιών56, των σημαδιών δηλαδή που «κατ’ αρχάς
χρησίμευαν ως στενογραφικά σύμβολα για να καταγράψουν δίτονες ή και πολύτονες
φιγούρες και αργότερα, κατά τη διαδικασία της εξελικτικής πορείας των σημειογραφιών,
αναλύθηκαν σε μεμονωμένα σημάδια»57. Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Φλώρο, «η
μεσοβυζαντινή σημειογραφία, ενώ χρησιμοποιεί στην αρχή της εξέλιξής της πολύ λίγο
μεγάλες υποστάσεις, αντίθετα στο τέλος της χρησιμοποιεί πάρα πολλές. Μεσοβυζαντινές
νευματοποιήσεις του 13ου αιώνα περιέχουν κατά κανόνα έναν πολύ μικρό αριθμό
υποστάσεων. Σε σημειώσεις από χειρόγραφα του 14ου αιώνα διαπιστώνουμε, αντίθετα
μεγαλύτερο αριθμό υποστάσεων και, τέλος, στις όψιμες βυζαντινές σημειώσεις του 15ου
αιώνα εμφανίζονται με κόκκινο μελάνι τόσες πολλές, ώστε ο αναγνώστης να νομίζει ότι
αυτές αποτελούν το κύριο σημειογραφικό σώμα.»58 Φαίνεται λοιπόν ότι η καλοφωνία και
η εξέλιξη της σημειογραφίας είναι διαδικασίες παράλληλες και αλληλένδετες.
54
Βλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σσ. 89-91.
55
Βλ. Στάθη, όπ. π., σσ. 88-89.
56
Τα άφωνα σημάδια, των οποίων ο αριθμός υπερβαίνει τα 40, είναι γνωστά και ως μεγάλες υποστάσεις
χειρονομίας.
57
Φλώρου, Η ελληνική παράδοση, σ. 152.
58
Φλώρου, όπ. π., σσ. 152-153.
84
5. Ο όρος κ ρ ά τ η μ α
Κ ρ ά τ η μ α. Κράτημα59 είναι σύνθεση που χρησιμοποιεί ως κείμενο άσημες

συλλαβές, όπως τεριρεμ, τερερε, τορορο, τενενα, τιτιτι κ.ά. Ο όρος προέρχεται από το ρήμα
«κρατώ» και δηλώνει την επιμήκυνση της ψαλμωδίας ή και ολόκληρης της ακολουθίας,
εφόσον αυτός φαίνεται να ήταν ο αρχικός προορισμός του κρατήματος, προτού δηλαδή
μετεξελιχθεί σε καλλιτεχνικό εντρύφημα των βυζαντινών και μεταβυζαντινών
μελουργών60. Η χρήση άσημων συλλαβών ή λέξεων, γνωστών στην αγγλική γλώσσα ως
«non-lexical vocables» ή «nonsense syllables», πιθανώς προερχόμενη από τα
νανουρίσματα61, είναι σχεδόν παγκόσμιο μουσικό φαινόμενο62. Π.χ., ο Γρ. Αναστασίου
αναφέρει την ύπαρξη του φαινομένου στις μουσικές παραδόσεις της Βόρειας Αφρικής και
της Κεντρικής Ασίας, αλλά και στην ελληνική δημοτική μουσική 63. Στον ελληνόφωνο
χώρο η χρήση ασήμων συλλαβών στα τραγούδια είναι αρχαιότατη και ίσως σχετίζεται με
την προσπάθεια απομίμησης των οργάνων64. Είναι πάντως γεγονός ότι σε καμιά άλλη
59
Περί κρατημάτων, βλ. τη διδακτορική διατριβή του Γρηγορίου Γ. Αναστασίου, Τα κρατήματα στην Ψαλτική
Τέχνη, Αθήνα 2005. Σύντομη αλλά περιεκτική είναι και η εισήγηση του ιδίου «Τα κρατήματα της ψαλτικής
μελοποιίας αναφορικά προς το θεματικό τρίπτυχο Έρευνα – Εκπαίδευση – Καλλιτεχνικό Έργο», που
δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Μελουργία, σσ. 161-171. Εκτενή εισαγωγή περί κρατημάτων προτάσσει ο
Χαράλαμπος Καρακατσάνης στη σημαντική έκδοση του κώδικα ΕΒΕ-ΜΠΤ 711. Βλ. Καρακατσάνη,
Βυζαντινή Ποταμηΐς, τ. Ζ΄, Κρατηματάριον, σσ. xi-xxxv.
60
Κατά τον Γρ. Αναστασίου, «το είδος των κρατημάτων προσκαλεί όσο κανένα άλλο τους μελοποιούς στο
γοητευτικό πεδίο της απόλυτης μουσικής δημιουργίας». Βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σ. 167.
61
Περί των ελληνικών νανουρισμάτων εξ επόψεως λαογραφικής, βλ. Ρωμαίου Κώστα, «Ελληνικά
νανουρίσματα», Δημοτικό τραγούδι, Προβλήματα καταγωγής και τεχνοτροπίας, τόμος πρώτος, Αθήνα 1979,
σσ. 159-174.
62
Βλ. Kerman & Tomlinson, Listen, σ. 75. Σχετική διδακτορική διατριβή υπέβαλε στο Πανεπιστήμιο του
Εδιμβούργου η εθνομουσικολόγος Christine Kim Hughes με θέμα «Non-Lexical Vocables in Scottish
Traditional Music».
63
Βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ. 87-88.
64
Σύμφωνα με τον Σίμωνα Καρά, «όταν κάποτε έλλειπαν τα όργανα, και το συνεχές τραγούδι εγίνετο
βαρετό, κατέφευγαν οι παλαιοί σε απομίμησι των οργάνων φωνητική. Τα «τήνελλα, τήνελλα», -- δηλα δη
«τραλαλά, τραλαλά» -- ’που ακολουθούσαν τα μαρτιάτικα «χελιδονίσματα» των παιδιών της Αρχαιότητος,
που τα έψαλε και ο Αρχίλογος εις ύμνον προς τον Ηρακλέα ’ςτην Ολυμπία, ελλείψει κιθαρωδού, τον ήχο της
κιθάρας μιμούμενος, ως και τα «τερετίσματα» για τα οποία ’μιλεί το 10ον εκ των ψευδοαριστοτελικών
μουσικών προβλημάτων, ήσαν τέτοιο «μέλος ψιλό, άνευ σημαντικών λέξεων μιμούμενον των οργάνων την
85
μουσική παράδοση δεν εξελίχθηκε το φαινόμενο τόσο όσο στην ελληνική Ψαλτική Τέχνη,
όπου απετέλεσε ιδιαίτερο – εξαιρετικά ανεπτυγμένο – είδος μελοποιίας και μάλιστα
δημιουργήθηκε ειδικός τύπος κώδικα, το Κρατηματάριο(ν)65, για να στεγάσει τις συνθέσεις
αυτές. Τα κρατήματα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής μελοποιίας είναι απαράμιλλα
μνημεία φωνητικής μουσικής και επιπλέον αποτελούν ένα από τα απαραίτητα – εκ των ων
ουκ άνευ – στοιχεία της καλοφωνίας, όπως προκύπτει από τη μελέτη των χειρογράφων
κωδίκων. Συνάμα λειτουργούν ως ρυθμιστικά της δομής και μορφής των καλοφωνικών
συνθέσεων, όντας τρόπον τινά η ραχοκοκαλιά τους66.
Η φανέρωση του κρατήματος στην Ψαλτική Τέχνη φαίνεται ότι συνδέεται στενά με
την ανάπτυξη της καλοφωνίας, είναι «ομοούσιο βλάστημά» της, κατά τον Γρ.
Αναστασίου67. Ο ίδιος ερευνητής υποστηρίζει με ισχυρά επιχειρήματα από τη χειρόγραφη
παράδοση ότι το ολοκληρωμένο κράτημα προέρχεται από την εξέλιξη της αρχικής
λειτουργίας του ηχήματος ως ενηχήματος ή απηχήματος, σχετικά μικρής δηλαδή και
στερεότυπης μουσικής φράσης που εισάγει στη γνωριστική «ιδέα» του ήχου, προς την
κατεύθυνση του εξεζητημένου και επιτηδευμένου καλλωπισμού68. Άλλες απόψεις περί της
προελεύσεως των κρατημάτων (π.χ. ότι προέρχονται από τη λατινική φράση «Te regem
exspectamus» κατά την προσέλευση του αυτοκράτορος σε θρησκευτικές ή άλλες τελετές ή
ότι εισήχθησαν στη λατρεία από τον Ιωάννη Κουκουζέλη) δε βρίσκουν καμία στήριξη στις
πηγές69.
κρούσι»· και των «τερετισμάτων» [...] η χρήσις, ήταν συνήθεια γενικά παραδεδεγμένη ’ςτην παλαιά
μουσική». Βλ. Καρά, Για ν’ αγαπήσωμε την ελληνική μουσική, σ. 63.
65
Ενδεικτικά αναφέρουμε 4-5 από τα σημαντικότερα χειρόγραφα Κρατηματάρια: Σινά 1252 του β΄ ημίσεος
του ΙΕ΄ αι. (πιθανώς, το αρχαιότερο μη χρονολογημένο Κρατηματάριο), Λαύρας Ε 9 του 1666, χφ. Ιωσήφ
ιερομονάχου (το παλαιότερο χρονολογημένο Κρατηματάριο), Ιβήρων 1080 του 1668, χφ. Κοσμά
Μακεδόνος, ΕΒΕ-ΜΠΤ 711 & 710 του 1817, χφ. Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (η εξήγηση του
Κρατηματαρίου στη Νέα Μέθοδο, δημοσιευμένη ήδη από τον Χαραλάμπη Καρακατσάνη με τίτλο Βυζαντινή
Ποταμηΐς – Κρατηματάριον, Αθήναι 2000). Αναλυτική περιγραφή αυτών των κωδίκων και παράθεση των
σπουδαιότερων ανά τους αιώνας Κρατηματαρίων με βιβλιογραφική τεκμηρίωση και σύνοψη των ιδιαιτέρων
κωδικολογικών και άλλων στοιχείων τους βλ. στις σσ. 200-243 της μνημονευθείσης διατριβής του Γρ.
Αναστασίου.
66
Περί των κρατημάτων ως δομικού στοιχείου της καλοφωνίας, βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ. 123-
126, και Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σσ. 149-155.
67
Βλ. Αναστασίου, όπ. π., σ. 97.
68
Βλ. Αναστασίου, όπ. π., σσ. 88-97.
69
Αναλυτικά περί της γενέσεως και προελεύσεως των κρατημάτων βλ. Αναστασίου, όπ. π., σσ. 77-97.
86
Η χρήση των κρατημάτων στην ελληνορθόδοξη λατρεία υπήρξε αδιάκοπη από την
εμφάνιση του είδους μέχρι σήμερα. Αν και απορίες για την ψαλμώδησή τους
πρωτοδιατυπώθηκαν από δυτικούς ετεροδόξους, «εσωτερικές» αντιρρήσεις και
προσπάθειες εξοβελισμού τους εμφανίζονται μόλις τον ΙΘ΄ αιώνα, ίσως ως αποτέλεσμα
επηρεασμού της θεολογικής σκέψης από δυτικά πρότυπα. Δε στεκόμαστε περισσότερο σ’
αυτό, εφόσον ο Γρ. Αναστασίου ασχολείται διεξοδικά με τις θεολογικές προϋποθέσεις
αποδοχής των κρατημάτων στη λατρεία και με τις κατά καιρούς αναφυείσες αντιρρήσεις
και τις αντίστοιχες απαντήσεις από τους υπερασπιστές των κρατημάτων 70. Αρκούμαστε
στο να αναφέρουμε ότι, παρά τον «άσημο» και «μη λογικό»71 χαρακτήρα τους,
α) η πλήρης αποδοχή των κρατημάτων για πολλούς συνεχόμενους αιώνες από την
Εκκλησία,
β) η καλλιέργεια του είδους στον χώρο της μελοποιίας από καταξιωμένους μουσικούς,
κάποιους μάλιστα αναγνωρισμένους ως οσίους, όπως ο Ιωάννης Κουκουζέλης (και
δη στα πλαίσια των ησυχαστικών ερίδων72 του ΙΔ΄ αιώνος), και
70
Βλ. Αναστασίου, όπ. π., σσ. 98-119.
71
Υπέρλογο όμως και όχι παράλογο, σύμφωνα με τη συμβολική-μυστική ερμηνεία τους. Εύγλωττη είναι, εν
προκειμένω, η άποψη του Γρ. Στάθη ότι το κράτημα «πλατύνει μεν το άκουσμα απελευθερώνει δε απ’ την
προσήλωση στον λόγο και αναπαύει το πνεύμα λίγο ψηλότερα απ’ τα γήινα, συνεπαρμένο σ’ ένα γνόφο
αλλοιώτικης μακάριας απόλαυσης». Βλ. Στάθη, Η Κλίμακα των Αρετών, σ. 25. Εξάλλου, ο πρωτοψάλτης
Κωνσταντίνος Αγγελίδης τονίζει ότι τα κρατήματα, «με τις άσημες, χωρίς νόημα, συλλαβές, [...] οδηγούν
προς τα ‘νοούμενα’». Βλ. ειδικό ένθετο του ψηφιακού δίσκου Η Αθωνίτισσα Θεοτόκος, Αθήνα 2009, σ. 29.
72
Βλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σ. 79: «Η οριοθέτησις του καλοφωνικού μέλους των αναγραμματισμών
και των μαθημάτων συνετελέσθη την [...] πεντηκονταετίαν, 1309-1360, διά του έργου των μεγάλων
μελουργών της περιόδου υπό την επιβλητικήν μουσικήν δραστηριότητα του Ιωάννου Κουκουζέλου. Τούτο
ηυνόησαν αι νέαι ιστορικαί συνθήκες μετά την κατάλυσιν της Λατινοκρατίας [...] και οπωσδήποτε αι
ησυχαστικαί έριδες, αι οποίαι ομολογουμένως συνέβαλον εις μίαν πραγματικήν άνθησιν της θεολογίας και
των περί αυτήν τεχνών.» Είναι ακόμη χαρακτηριστικό ότι οι μεγάλοι ποιητές των καλοφωνικών μελών και
επομένως των κρατημάτων «πρωτοστάτησαν» στον αγώνα υπέρ του ορθοδόξου δόγματος, προσθέτοντας στα
Ανοιξαντάρια του Εσπερινού τα λεγόμενα «τριαδικά», δηλαδή εξωψαλμικές φράσεις που υποστηρίζουν τη
διδασκαλία του Αγ. Γρηγορίου Παλαμά και αναιρούν τις δυτικές δοξασίες. Βλ. Γιαννοπούλου, Χειρόγραφα
Αγγλίας, σ. 158, όπου η περιγραφή των φφ. 63α–66β του κώδικος Societies of Antiquaries of London 48:
Του Κ ο ρ ώ ν η κατά Λατίνων· [ήχος] πλ. δ΄ Ο επιβλέπων επί την γην και ποιών αυτήν τρέμειν.
Δόξα σοι το Πνεύμα το άγιον το εκ του Πατρός και μόνου, και μόνου, εκπορευόμενον, Τριάς αγία
δόξα σοι.
Του αυτού [Ξ έ ν ο υ Κ ο ρ ώ ν η] κατά Βαρλαάμ και Ακινδύνου· [ήχος] Άσω τω Κυρίω εν τη ζωή
μου. Δόξα σοι Κύριε ο φως άκτιστον τοις μαθηταίς Σου εμφανίσας εν τω Θαβώρ, Τριάς αγία δόξα
σοι. Καθεξής συνεχίζονται οι υπόλοιποι στίχοι των τριαδικών του Εσπερινού.
87
γ) η χρήση τους μέχρι και σήμερα σε παραδοσιακούς και συντηρητικούς μοναστικούς
χώρους, όπως το Άγιον Όρος,
δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας ότι, όταν ψάλλονται υπό τις κατάλληλες προϋποθέσεις
και από τους κατάλληλους ψάλτες, τα κρατήματα είναι εκλεκτά και σαφώς μη απόβλητα ή
καταφρονητέα κυήματα της ψαλτής λατρείας. Δε θα ήταν υπερβολή να ισχυρισθούμε ότι η
εναντίωση στα κρατήματα είναι και εναντίωση στη σύνολη ψαλτική παράδοση της
Εκκλησίας.
Στους καλοφωνικούς ειρμούς το κράτημα επισυνάπτεται στο τέλος ως αυτόνομη
σύνθεση, χωρίς να επηρεάζει την εσωτερική δομή του ειρμού. Μάλιστα οι μελουργοί των
καλοφωνικών ειρμών σπάνια συνθέτουν ειδικό κράτημα για κάποιον καλοφωνικό ειρμό.
Αντιθέτως, κατά τους ΙΖ΄ και ΙΗ΄ αιώνες συνετέθη μία συλλογή κρατημάτων73 κατ’ ήχον
από διάφορους μελοποιούς, ειδικώς προωρισμένων για τους καλοφωνικούς ειρμούς, ώστε
ο ψάλτης να έχει την ευχέρεια να επιλέξει το κράτημα με το οποίο θα ολοκληρώσει την
ψαλμώδηση κάποιου καλοφωνικού ειρμού. Αυτό φαίνεται εναργώς και στη χειρόγραφη
παράδοση. Αν και αρχικά εμφανίζονται μικτοί κώδικες, όπου κρατήματα ποιηθέντα από
τους ίδιους ή, συνηθέστερα, άλλους μελουργούς επισυνάπτονται στους ειρμούς για τους
οποίους συνετέθησαν, στον μεταγενέστερο τύπο αυτοτελούς Καλοφωνικού Ειρμολογίου,
που καθιερώθηκε πιθανώς από τον Ιωάννη Τραπεζούντιο, πρώτα ανθολογούνται οι
καλοφωνικοί ειρμοί και έπονται τα κρατήματα. Έτσι, ο ψάλτης ψάλλει τον καλοφωνικό
ειρμό και στη συνέχεια ανατρέχει στη συλλογή των κρατημάτων, για να βρει το
κατάλληλο, ομόηχο οπωσδήποτε, κράτημα. Τη διάταξη αυτή ακολουθεί και το
εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο του 1835. Ο Μανόλης Χατζηγιακουμής υποστηρίζει
ότι στον Γρηγόριο οφείλεται ο διαχωρισμός των κρατημάτων από τους καλοφωνικούς
ειρμούς74, άποψη που δεν ευσταθεί απολύτως, εφόσον διασώζονται προγενέστεροι
Περί ησυχασμού, βλ. Meyendorff John, St. Gregory Palamas and Orthodox Spirituality, St. Vladimir’s
Seminary Press, Crestwood 1997, και του ιδίου, Byzantine Hesychasm: Historical, Theological and Social
Problems, Variorum Reprints, London 1973. Για μία ευσύνοπτη αλλά περιεκτική μελέτη, βλ. Μεταλληνού
Γεωργίου, «Ησυχαστές και Ζηλωτές: Πνευματική ακμή και κοινωνική κρίση στον Βυζαντινό 14ο αιώνα»,
στο βιβλίο του ιδίου Ελληνισμός Μαχόμενος, Αθήνα 1995, σσ. 13-40.
73
Σύμφωνα με τον Γρ. Αναστασίου, τα κρατήματα αυτά ανταποκρίνονται στις αισθητικές αντιλήψεις και τις
πρακτικές ανάγκες της εποχής. Βλ. Αναστασίου, όπ. π., σ 198. Αυτό φαίνεται κι από την έκτασή τους, που
είναι γενικά μικρότερη από αυτήν των παλαιότερων κρατημάτων που ανθολογούνται στα Κρατηματάρια.
74
Βλ. Χατζηγιακουμή, Μουσικά Χειρόγραφα, σ. 213.
88
κώδικες, όπως η Παπαδική Λαύρας Κ 137 του 1787, όπου η συλλογή των καλοφωνικών
ειρμών προτάσσεται αυτής των κρατημάτων.
6. Οι όροι κ α λ ο φ ω ν ι κ ό ς ε ι ρ μ ό ς –
καλοφωνικόν ειρμολόγιον
Κ α λ ο φ ω ν ι κ ό ς ε ι ρ μ ό ς. Καλοφωνικός (ή καλλοφωνικός ή καλλιφωνικός ή

καλλίφωνος ή καλόφωνος) ειρμός75 είναι είδος της μεταβυζαντινής μουσικής μελοποιίας
που καλλιεργήθηκε από τον ΙΖ΄ ως τον ΙΘ΄ κυρίως αιώνα. Τα δύο κύρια χαρακτηριστικά
του είναι ο καλλωπισμός76 των καθιερωμένων αργών ειρμολογικών θέσεων και η επιβολή
κρατήματος στο τέλος της σύνθεσης. Οι καλοφωνικοί ειρμοί λαμβάνουν πεπλατυσμένη
και οπωσδήποτε επιτηδευμένη μελική μεταχείριση, αρκετά αποδεσμευμένη από τους
κανόνες μελοποιίας του ειρμολογικού είδους. Το ποιητικό κείμενο προέρχεται συνήθως
από τον ειρμό ή κάποιο τροπάριο κανόνος. Δε λείπουν όμως και οι περιπτώσεις
καλοφωνικής ειρμολογικής μελοποίησης του κειμένου ενός καθίσματος, προσομοίου,
στιχηρού, μεγαλυναρίου ή ελεύθερου υμνογραφήματος, ενίοτε δεκαπεντασύλλαβου. Η
εκτέλεση του κρατήματος, αν και απαραίτητη για τη μορφολογική πληρότητα ενός
καλοφωνικού ειρμού77, στην πράξη είναι προαιρετική78.
75
Στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία απαντά και ο ταυτόσημος όρος «μελισματικός ειρμός» («melismatic
hirmos») και ο συναφής «μελισματικόν Ειρμολόγιον» («melismatic Hirmologion»). Βλ. Dragoumis Markos,
“The Survival of Byzantine Chant in the Monophonic Music of the Modern Greek Church,” Studies in
Eastern Chant, Volume I, ed. Miloš Velimirović, Oxford University Press, London 1966, σσ. 33-34.
76
«Ο καλλωπισμός είναι πλατύτερη και περισσότερο επιτηδευμένη ανάπτυξη, από κάποιον νεώτερο
συνθέτη, ενός παλαιότερου μέλους.» Βλ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σ. 228. Οι καλλωπισμοί αλλά,
παραδόξως, και οι συντμήσεις παλαιότερων μελών χαρακτηρίζουν τη μουσική δραστηριότητα των ΙΖ΄ και
ΙΗ΄ αιώνων. Ο π. Σπ. Αντωνίου υποστηρίζει ότι «το φαινόμενο μπορεί να συνδεθεί με την δυνατότητα που
παρέχει η μεταβατική εξηγητική σημειογραφία στους μελουργούς εκείνης της εποχής να παρεμβαίνουν
διασταλτικά ή συσταλτικά στις παλαιότερες δημιουργίες. Φαίνεται, λοιπόν, ότι οι συντμήσεις και οι
καλλωπισμοί κατά την μεταβυζαντινή περίοδο – ως αίτιο ή αιτιατό της εξηγητικής σημειογραφίας –
καλύπτουν την ανάγκη των μελουργών της εποχής, μετά από σχεδόν δύο αιώνες σιωπής και στασιμότητας,
να διασώσουν και να γλιτώσουν από την λησμονιά τα ηδύτερα και ευφραδέστερα ποιήματα της βυζαντινής
εποχής». Βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σσ. 272-273.
77
Κατά τον Διονύσιο Ψαριανό (1912-†1997), μουσικολογιώτατο Μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης, το
κράτημα τελειοποιεί τον καλοφωνικό ειρμό και τον ανάγει στη σφαίρα της υψηλής καλλιτεχνικής
δημιουργίας: «[...] εις τους καλοφωνικούς Ειρμούς έχομεν την τελειοτέραν ανάπτυξιν της βυζαντινής
89
Σύμφωνα με τον Χρύσανθο εκ Μαδύτου79, έναν εκ των Τριών Διδασκάλων που
μετερρύθμισαν την παρασημαντική της Ψαλτικής Τέχνης, επινοώντας τη Νέα Μέθοδο
Αναλυτικής Σημειογραφίας το 1814, το υπό εξέτασιν είδος μελοποιίας «μετέχει και του
ειρμολογικού και του παπαδικού μέλους»80. Τα εκ του παπαδικού μέλους δανειζόμενα
στοιχεία είναι ελάχιστες παπαδικές θέσεις που παρεμβάλλονται ανάμεσα στις ειρμολογικές
μελουργίας. Διότι τα εν τέλει των ψαλμωδημάτων τούτων «κρατήματα» δεν είναι άλλο τι, αλλ’ ή, παρά τας
διαφόρους απροσδιονύσους ερμηνείας, η διά της ανθρωπίνης φωνής αναπλήρωσις της ελλείψεως των
μουσικών οργάνων εν τη Εκκλησία.» Βλ. Ψαριανού, Η Θεοτόκος εν τη ορθοδόξω υμνωδία, σ. 11.
78
Σημειωτέον ότι στους καλοφωνικούς ειρμούς τα κρατήματα δε λειτουργούν ως ρυθμιστικά της δομής και
μορφής της όλης σύνθεσης, όπως συμβαίνει στο είδος των μαθημάτων.
79
Ο Χρύσανθος εκ Μαδύτου (π. 1770-†1843), μαθητής του Πρωτοψάλτη της Μ.Χ.Ε. Πέτρου Βυζαντίου,
είναι από τις πλέον επιβλητικές μορφές της νεώτερης εκκλησιαστικής μουσικής. Η σπουδαιότητα του
προσώπου οφείλεται όχι στο μελοποιητικό έργο του, που είναι πολύ φτωχό, αλλά στην τεράστια συμβολή
του στην παγίωση, καθιέρωση και διδασκαλία της Νέας Μεθόδου Αναλυτικής Σημειογραφίας και στην
κατάρτιση του πρώτου συγκροτημένου και σχετικά ολοκληρωμένου θεωρητικού της Ψαλτικής Τέχνης. Ο
Χρύσανθος υπήρξε λόγιος ιερωμένος, ανήλθε στην τάξη του αρχιμανδρίτου και εν συνεχεία χειροτονήθηκε
επίσκοπος και διαποίμανε κατά σειρά τις πόλεις του Δυρραχίου (1821-1833), της Σμύρνης (1833-1836) και
της Προύσσης (1836-†1843;). Φαίνεται ότι παρακολούθησε τις μουσικές δραστηριότητες στη Δύση και
αυτό τον οδήγησε στην επιθυμία απλούστευσης και τελειοποίησης της καθ’ ημάς παρασημαντικής. Μαζί με
τον Γρηγόριο Λευϊτίδη και τον Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα, τελειοποίησαν τη Νέα Μέθοδο το 1814,
διατηρώντας μόνο 15 από τα παλαιά 40 σημάδια, και προσθέτοντας κάποια καινούρια σημάδια (μαρτυρίες,
φθορές και χρόνου). Παράλληλα, ακολουθώντας το παράδειγμα του δυτικοευρωπαϊκού σολφέζ,
αντικατέστησε τις παλαιές πολυσύλλαβες φράσεις της παραλλαγής, ήτοι Ανανες, Νεανες, Νανα, Αγια,
Ανεανες, Αανες, Νεαγιε, από τις μονοσύλλαβες Πα Βου Γα Δι Κε Ζω Νη, προσθέτοντας ένα σύμφωνο ή
φωνήεν στα επτά πρώτα γράμματα του αλφαβήτου, χάριν ευφωνίας. Καθόρισε δε τα διαστήματα των τριών
γενών της μελοποιίας και των ήχων, υποδιαιρώντας την κλίμακα σε 68 ίσα τμήματα ή μόρια. Το 1821
εκδόθηκε στο Παρίσι το έργο του Χρυσάνθου Εισαγωγή εις το θεωρητικόν και πρακτικόν της Εκκλησιαστικής
μουσικής και το 1832 στην Τεργέστη το Μέγα Θεωρητικόν, που ως σήμερα αποτελεί τη βάση και τον οδηγό
για τη διδασκαλία της θεωρίας της βυζαντινής μουσικής. Υπήρξε και εξηγητής παλαιών μελών και
κωδικογράφος (βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σσ. 281-287), αλλά η κύρια συμβολή του ήταν η διδασκαλία
του θεωρητικού μέρους της Νέας Μεθόδου. Για αυτόν τον λόγο, οι δυτικοί κυρίως μουσικολόγοι ονομάζουν
τη Νέα Μέθοδο «χρυσανθινή σημειογραφία» («Chrysantine notation» ή «Chrysanthean notation») (βλ.
Wellesz, History, σ. 249, και Τερζοπούλου, Κωνσταντίνος Βυζάντιος, σ. 78). Περισσότερα περί του έργου
του Χρυσάνθου και της Νέας Μεθόδου βλ. Ρωμανού Καίτης, “A New Approach to the Work of Chrysanthos
of Madytos: The New Method of Musical Notation in the Greek Church,” στο Studies in Eastern Chant, vol.
V, σσ. 89-100. Πρβλ. Χατζηγιακουμή, Η εκκλησιαστική μουσική, σσ. 97-100, 166-167, Στάθη, Οι
αναγραμματισμοί, σσ. 57-58, και Πλεμμένου, Το μουσικό πορτρέτο, σσ. 165-194.
80
Βλ. Χρυσάνθου, Μέγα Θεωρητικόν, σ. 180.
90
και κυρίως το επισυναπτόμενο κράτημα. Το κράτημα είναι που δικαιολογεί και τον όρο
«καλοφωνικό» προκειμένου περί του είδους αυτού, εφόσον τα άλλα δύο αφοριστικά
στοιχεία της καλοφωνίας, δηλαδή οι εξαιρετικά μελισματικές παπαδικές θέσεις και η
ανακατάστρωση του ποιητικού κειμένου, απουσιάζουν από τους καλοφωνικούς ειρμούς.
Άλλωστε, η καλοφωνία αφορά το παπαδικό είδος και επενδύει κυρίως τα μαθήματα της
Παπαδικής και τα στιχηρά τροπάρια των διαφόρων εορτών του εκκλησιαστικού έτους.
Υπό ευρύτερη έννοια όμως, ο όρος «καλοφωνικός» αποδίδεται στις συνθέσεις
αυτές εξαιτίας της μεγάλης δυσκολίας που παρουσιάζουν στην εκμάθηση και, παράλληλα,
στο ασυνήθιστο φωνητικό τάλαντο και την ερμηνευτική δεινότητα που απαιτούνται για την
εκτέλεσή τους. Για τον λόγο αυτόν, οι καλοφωνικοί ειρμοί συνηθέστατα ψάλλονται από
δεξιοτέχνες πρωτοψάλτες, «καλοφωνάρηδες», και σπανιώτερα από χορούς. Σύμφωνα με
τον Εμμανουήλ Γιαννόπουλο, η ίδια η φύση αυτών των συνθέσεων είναι
«προσανατολισμένη στην μονόφωνη ψαλμώδηση»81. Στη μονωδιακή εκτέλεση των
καλοφωνικών ειρμών ίσως συνετέλεσαν και οι συνθήκες κατά τη διάρκεια της
Τουρκοκρατίας, που δεν ευνοούσαν τη συγκρότηση ψαλτικών χορών 82. Πάντως, η
81
Γιαννοπούλου, Η Ψαλτική Τέχνη, σ. 80.
82
Κατά τον Άγγελο Βουδούρη, «οι καιροί δεν ηυνόουν την ύπαρξιν και διατήρησιν πολυμελών τοιούτων
χορών, οίοι υπήρχον προ της αλώσεως. Οι μουσικοί χοροί ήσαν ήδη πτωχοί, και αληθέστερον ειπείν ούτοι
δεν διετήρουν ειμή ως ανάμνησιν τον όρον χοροί, διότι είχον πλέον αρκετά απλοποιηθή». Βλ. Βουδούρη,
«Υπόμνημα περί της ελληνικής εκκλησιαστικής μουσικής» στο Άρθρα και μελέτες για την πατριαρχική τάξη
και παράδοση, Αθήνα 2007, σ. 15. Πρβλ. Καρά, Η βυζαντινή μουσική παλαιογραφική έρευνα εν Ελλάδι,
Αθήναι 1976, σ. 18: «μετά την άλωσιν, εξέλιπον οι πολυμελείς εκκλησιαστικοί χοροί». Επίσης, πρβλ.
Βαμβουδάκη, Συμβολή, σ. λβ΄: «η καταλαβούσα την Εκκλησίαν κακοδαιμονία συνεπεία της πολιτικής του
Έθνους καταπτώσεως δεν επέτρεπε την συντήρησιν πολυμελών και πολυμιγών χορών». Ειδικό κεφάλαιο
περί των χορών ψαλτών μετά την Άλωση του 1453 περιλαμβάνεται στις σσ. 539-563 της διδακτορικής
διατριβής της Ευαγγελίας Σπυράκου Οι χοροί ψαλτών κατά την βυζαντινή παράδοση, όπου αναφέρονται τα
εξής σχετικά: «Οι συνθήκες που διαμορφώθηκαν μετά το 1453 και κυρίως κατά τους δύο πρώτους αιώνες,
δεν ήταν πρόσφορες για την συντήρηση των πολυπληθών Βυζαντινών Χορών. Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα
ήταν καθόλα εχθρική και εκ διαμέτρου αντίθετη από αυτήν που κατά την διάρκεια της πρώιμης και της
Βυζαντινής περιόδου δημιούρησε το υπόβαθρο για το ευρύτερο σύστημα αδόντων της κοσμικής λατρείας.
Διότι είχε πλέον εκλείψει η αρχή του βυζαντινού θεοκεντρισμού με κύριο χαρακτηριστικό της τη συναλληλία
της ιερατικής και πολιτικής εξουσίας και των φορέων της, οι οποίοι υπηρετούσαν με διάφορες προοπτικές
και διάφορα μέσα την ίδια αποστολή στον κόσμο, δηλ. την πραγμάτωση της βουλής του Θεού για τη
σωτηρία του κόσμου. Είχε πλέον διαρραγεί η αδιάσπαστη ενότητα της Εκκλησίας με την Πολιτεία που
υποβάσταζε τις κοινωνικές δομές, τόσο εξαιτίας της Τουρκοκρατίας όσο και της μετέπειτα εξάπλωσης του
Διαφωτισμού.» Βλ. Σπυράκου, Οι χοροί ψαλτών, σ. 539.
91
καλοφωνία ως γενικότερη έννοια συνδέεται άρρηκτα με τη μονωδιακή εκτέλεση. Κατά
τον καθηγητή Αντώνιο Αλυγιζάκη, «ο όρος “καλοφωνία” είναι αντίστοιχος της μονωδίας
στην Ευρωπαϊκή Μουσική»83. Και είναι βέβαια γνωστή η σύσταση του Γαβριήλ
ιερομονάχου του εκ των Ξανθοπούλων: «Δει δε έχειν μετά σου και έτερον βοηθόν ή και
δύο· πλείονας δε ουδαμώς· τότε γαρ ου Καλοφωνία, αλλά το λεγόμενον «από χορού»
γενήσεται.»84
Μία σύντομη αλλά πολύ περιεκτική αναφορά στη μορφολογία και το ήθος των
καλοφωνικών ειρμών κάνει ο Χρύσανθος στο Μέγα Θεωρητικό του: «§426. Το δε
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον, επέχον τον ανωτάτω βαθμόν της ασματικής τέχνης, θέλει και
τον μελοποιόν ειδήμονα πολλών μεν μελών, όλου δε του καλοφωνικού ειρμολογίου, και
εντελώς ησκημένον τη ψαλμωδία. Διότι Πέτρος ο Περεκέτης [sic], ος τις εμέλισε
περισσότερα από όλους τους προ αυτού, αυτός μόνος επέτυχεν εις το τοιούτον μέλος, και
ούτε οι προ αυτού ευδοκίμησαν, ούτε οι μετ’ αυτόν. Όθεν ος τις θέλει να μελίση κατ’
αυτόν ειρμόν καλοφωνικόν, αφ’ ου καταστήσει τον εαυτόν του τοιούτον, οίον είπαμεν,
τότε παρατηρών τον τρόπον και την έμφασιν, την οποίαν μόνος ούτος εις τους ειρμούς του
μετεχειρίσθη, δύναται να μελίζη κατά τα αρέσκοντα του αιώνος του. §427. Εις τα τοιαύτα
μέλη συνειθίζουσι να μεταβάλλωσι μεν την αγωγήν του χρόνου συχνότερον· [....] να
μεταχειρίζωνται δε και την φθοράν σπανίως· να ποιώσι δε την αγωγήν της μελωδίας,
οδεύουσαν ταχέως από του οξέος επί το βαρύ, και το ανάπαλιν· να ζητώσιν ήθος κλίνον εις
το μαλακόν και ηδονικόν· να εμφανίζωσι το επίσημον, το οποίον λείπον από τους άλλους
ειρμούς, ιδιάζει εις τον ένα. §428. Μετά δε τον ειρμόν επάγεται και κράτημα του οποίου η
μεν μελωδία έχει παρομοίωσιν με την του ειρμού· η δε αγωγή του χρόνου ταχύνεται εις το
διπλάσιον. Επειδή δε αι λέξεις του κρατήματος είναι ασήμαντοι, η μελωδία πρέπει να
είναι ικανή, να εμπνέη εις τον ακροατήν το σκοπούμενον πάθος. Μετά δε το κράτημα
είναι το επιφώνημα· το οποίον είναι ειρμός, φέρων μελωδίαν παρομοίαν μεν οπωσούν με
την προηγησαμένην, συντομώτερον δε.»85
Οι καλοφωνικοί ειρμοί γεννήθηκαν σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από νέες
τάσεις στη μουσική πραγματικότητα, εν πολλοίς αντιθετικές μεταξύ τους86. Από τη μία
83
Βλ. Αλυγιζάκη Αντωνίου, «Επιστημονική και καλλιτεχνική δραστηριότητα», Μελουργία. Μελέτες
Ανατολικής Μουσικής. Επιστημονική Περιοδική Έκδοση, έτος Α΄, τεύχος Α΄, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 37.
84
Βλ. Γαβριήλ ιερομονάχου, «Εξήγησις πάνυ ωφέλιμος περί του τι εστί Ψαλτική και περί της ετυμολογίας
των σημαδίων ταύτης και ετέρων πολλών χρησίμων και αναγκαίων», παρά Βαμβουδάκη, Συμβολή, σ. 30.
85
Χρυσάνθου, Μέγα Θεωρητικόν, σσ. 190-191.
86
Βλ. Ζησίμου, Κοσμάς Ιβηρίτης, σ. 43.
92
πλευρά, είναι φανερή η διάθεση των φορέων της εκκλησιαστικής μουσικής παράδοσης να
δώσουν νεά, ζωτική πνοή στις παλαιές δημιουργίες με «καινούς καλλωπισμούς» και νέες
«ασματομελιρρυτόφθογγες» θέσεις87. Από την άλλη, η υποδούλωση των Ορθοδόξων
Χριστιανών στους Οθωμανούς είχε ως επίπτωση στη λατρεία τη σύντμηση των
ακολουθιών κι αυτή με τη σειρά της τη σύντμηση των καθιερωμένων μελών με την
περικοπή ή απλούστευση των εκτενέστερων θέσεων. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι δύο αυτές
αντίθετες πρακτικές πολλές φορές συναντώνται στο έργο ενός και του αυτού μελοποιού. Ο
π. Σπ. Αντωνίου παραθέτει παραδείγματα συντμήσεων των ειρμών των βυζαντινών
ειρμολογίων από τον Πρωτοψάλτη της Μ.Χ.Ε. και μετέπειτα Πατριάρχη
88
Κωνσταντινουπόλεως Θεοφάνη Καρύκη , ο οποίος ταυτόχρονα καλλώπισε κάποιους
ειρμούς και προσέθεσε κρατήματα στο τέλος τους. Για τον λόγο αυτό, θεωρούνταν μέχρι
πρόσφατα ο εισηγητής του νέου είδους των καλοφωνικών ειρμών στην προδρομική τους
βέβαια μορφή. Η έρευνα πάντως κατέδειξε ότι ταυτόχρονα ή και λίγο πριν από τον
Καρύκη παρόμοιος καλλωπισμός ειρμών και προσθήκη κρατημάτων στο τέλος τους
πραγματοποιήθηκε από Κρητικούς μελοποιούς, όπως ο Βενέδικτος Επισκοπόπουλος89.
Επίσης, δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι οι καλοφωνικοί ειρμοί
γεννιούνται μέσα στην Τουρκοκρατία, αποδεικνύοντας ότι η δημιουργική πνοή του
Ελληνισμού και η ενασχόληση με τις τέχνες και τα γράμματα δεν έσβησαν μετά την
Άλωση, όπως εσφαλμένως υποστηρίζουν κάποιοι μελετητές. Αντιθέτως, οι Έλληνες
συνεχίζουν να δρουν και να μεγαλουργούν, σε σημείο ώστε να προσφέρουν στον
παγκόσμιο πολιτισμό ένα πρωτοποριακό και μεγαλειώδες είδος μελοποιίας, ένα από τα
πλέον θαυμαστά επιτεύγματα των εκκλησιαστικών τεχνών όλων των εποχών. Και βέβαια
η δημιουργικότητα των εκκλησιαστικών μουσικών δεν εξαντλείται στους καλοφωνικούς
ειρμούς, αλλά εκτείνεται σε όλα τα είδη και γένη μελοποιίας με την εμφάνιση του νέου
στιχηραρικού μέλους, την καταγραφή του συντόμου ειρμολογικού και τον καλλωπισμό του
87
Είναι εύγλωττη η σημείωση του Παναγιώτη Χρυσάφη του νέου περί της νέας μελοποίησης του
Αναστασιματαρίου στον αυτόγραφο κώδικά του Ξεν. 128 του 1671: «Εγράφη δε παρ’ εμού [...] Χρυσάφου
δήθεν και πρωτοψάλτου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας ου μέντοι κατά το κείμενον των παλαιών
εκτονισθείσα [η βίβλος], αλλ’ εν καινώ τινι καλλωπισμώ και μελιρρυτοφθόγγοις νεοφανέσι θέσεσι, καθάπερ
τανύν ασματομελωδείται τοις μελωδούσιν εν Κωνσταντινουπόλει.» Βλ. Χατζηγιακουμή, Η εκκλησιαστική
μουσική, σ. 42. Περί των καλλωπισμών στο β΄ ήμισυ του ΙΖ΄ και την αρχή του ΙΗ΄ αι., βλ. Χατζηγιακουμή,
όπ. π., σσ. 41-48.
88
Βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σσ. 274-275.
89
Ειδικός λόγος περί αυτού γίνεται στον οικείο τόπο της παρούσης διατριβής.
93
Ειρμολογίου, του Στιχηραρίου και της Παπαδικής90. Μέχρι και σήμερα ακούγονται
απόψεις όπως αυτή που διετύπωσε ο Παναγιώτης Γριτσάνης στα 1870: «Την ιστορίαν της
μουσικής ημών την επί των τεσσάρων της επαράτου δουλείας αιώνων να διεξέλθωμεν ου
του παρόντος· αρκείσθω μόνον να είπωμεν ότι η τύχη και ταύτης ως και των λοιπών
επιστημών και τεχνών υπήρξε τοιαύτη, οίον το ναυάγιον του έθνους ημών.»91 Η γνώμη
του γράφοντος είναι ότι τέτοιου είδους απόψεις πρέπει να αναθεωρηθούν. Δεν μπορούμε
να μιλάμε για «ναυάγιο» της μουσικής κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, όταν την
περίοδο αυτή έχουν μεγαλουργήσει μελοποιοί της αξίας ενός Γερμανού Νέων Πατρών,
ενός Μπαλασίου ιερέως, ενός Πέτρου Μπερεκέτη, ενός Δανιήλ Πρωτοψάλτου και πολλών
άλλων.
Η ακμή του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους φτάνει στο αποκορύφωμά της με τις
αριστουργηματικές συνθέσεις των Μπαλασίου ιερέως και νομοφύλακος και Πέτρου
Μπερεκέτη του μελωδού. Η δράση των δύο αυτών κορυφαίων συνθετών του νεώτερου
Ελληνισμού συμπίπτει χρονικά με την πρώτη μεγάλη ακμή της Ψαλτικής Τέχνης μετά την
Άλωση, της οποίας τα όρια, σύμφωνα με τον Μ. Χατζηγιακουμή, είναι από το 1650 ως το
1720 περίπου92. Είναι εξάλλου χαρακτηριστικό ότι οι νέες αυτές ζυμώσεις οδηγούν στην
ανάγκη για περαιτέρω τελειοποίηση του σημειογραφικού συστήματος ή, τανάπαλιν,
προκύπτουν ως φυσικό αποτέλεσμα της μεγαλύτερης ευχέρειας που προσφέρει η
μεταβατική εξηγητική σημειογραφία στον μελοποιό για την έκφραση και τη γραφική
αποτύπωση πλουσιοτέρων μελωδικών και ρυθμικών σχημάτων93. Ο εις εκ των δύο
90
Βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σ. 89. Πρβλ. Μαζέρα-Μάμαλη Σεβαστής, «Η ελληνική μουσική από την
αρχαιότητα, στο Βυζάντιο και έως τις μέρες μας – Σύντομη ιστορική επισκόπηση», Σύνδεσμος Ιεροψαλτών
Βόλου «Ιωάννης ο Κουκουζέλης», Α΄ Κύκλος Μουσικολογικών Διαλέξεων, Μάρτιος-Απρίλιος 2011,
Πρακτικά, Βόλος 2011, σσ. 34-35.
91
Γριτσάνη Παναγιώτη, «Το περί της μουσικής της Ελληνικής Εκκλησίας ζήτημα», δημοσιευθέν το πρώτον
διά της εν Νεαπόλει εκδιδομένης Ελληνικής εφημερίδος «των Λαών», εκδίδοται νυν ιδία υπό του
συντάξαντος αυτό, Νέαπολις 1870, σ. 11.
92
Η εποχή αυτή σημαδεύτηκε από το έργο σπουδαίων μελουργών, όπως ο Παναγιώτης Χρυσάφης ο νέος,
πρωτοψάλτης της Μ.Χ.Ε., ο Γερμανός μητροπολίτης Νέων Πατρών, ο Μπαλάσιος ιερεύς και νομοφύλαξ της
Μ.Χ.Ε., ο Κοσμάς Ιβηρίτης και Μακεδών, ο Δαμιανός Βατοπαιδηνός, ο Πέτρος Μπερεκέτης κ.ά. Βλ.
Χατζηγιακουμή, Η εκκλησιαστική μουσική, σσ. 41-66.
93
Ο Γρ. Στάθης διατυπώνει ως εξής τον κανόνα: «Η βυζαντινή μελοποιία, η παραγωγή δηλαδή συνθέσεων
κατά τα προαναφερθέντα διάφορα γένη και είδη της μελουργικής τέχνης, βαίνει παραλλήλως προς την
εξέλιξιν της βυζαντινής σημειογραφίας. Είναι δύο πράγματα τα οποία τελούν εν στενή συναρτήσει μεταξύ
των και οι στόχοι του ενός επιδρούν ευεργετικώς επί του άλλου. Πλέον σαφώς· η αναζήτησις τελείας
94
σημαντικότερων συνθετών καλοφωνικών ειρμών, Μπαλάσιος ο ιερεύς, είναι μάλλον και ο
πρώτος εξηγητής του νεκρωσίμου τρισαγίου σε ήχο πλ. β΄ νενανω, του επιλεγομένου
«αθηναίικον», όπως φαίνεται στα φύλλα 211v-212r του αυτόγραφου κώδικά του, της
Παπαδικής Ιβήρων 1250, που γράφτηκε γύρω στα 167094. Η εξήγηση95 αυτή εισάγει την
ψαλτική παρασημαντική στην τρίτη μεγάλη φάση της ιστορίας της, που θα διαρκέσει περί
τα 150 χρόνια96.
Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι, λόγω της μελικής επιτηδεύσεώς τους αλλά και
του επηρεασμού τους από τη λεγόμενη εξωτερική μουσική, την κοσμική δηλαδή μουσική
της πολυπολιτισμικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας97, οι καλοφωνικοί ειρμοί ποτέ δεν
προορίστηκαν για χρήση στη λατρεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας98. Αντιθέτως, ο σκοπός
εκφράσεως της μελοποιίας βοηθεί εις την εξέλιξιν και τελειοτέραν συμπλοκήν και ενέργειαν των στοιχείων
της σημειογραφίας. Και τανάπαλιν· όταν η σημειογραφία έχη φθάσει εις τέλειον σύστημα με απείρους
δυνατότητας εκφράσεως, η μελοποιία κινείται ανετώτερον εις αυτόν τον ωκεανόν και ανοίγεται προς
κατάκτησιν θαυμαστών επιτηδεύσεων, στοιχείων αφοριστικών μιας υψηλής τέχνης, της Ψαλτικής Τέχνης.»
94
Βλ. Στάθη, όπ. π., σ. 53. Πρβλ. Χατζηγιακουμή, Η εκκλησιαστική μουσική, σσ. 48-50.
95
Εξήγηση (conversion) ονομάζεται η αναλυτικώτερη καταγραφή του περιεχομένου των θέσεων και των
μεγάλων υποστάσεων χειρονομίας, που, σύμφωνα με αδιάσειστα τεκμήρια της μουσικολογικής επιστήμης,
είχαν στενογραφικό χαρακτήρα, υποδήλωναν δηλαδή ολόκληρη μελωδική γραμμή. Αυτό επιτυγχάνεται με
την αντικατάσταση κάποιων θέσεων και μεγάλων υποστάσεων από περισσότερα έμφωνα ή φωνητικά
σημάδια. Το αποτέλεσμα είναι η μεγαλύτερη έκταση της γραφικής παράστασης του μέλους, αλλά και η
μεγαλύτερη ευκολία στην εκτέλεση του μέλους από τον ψάλτη, που δεν είναι πλέον αναγκασμένος να
αναγνωρίζει οπτικώς και να αποστηθίζει με μνημοτεχνικό τρόπο το περιεχόμενο εκατοντάδων ή και χιλιάδων
θέσεων. Σχετικώς, βλ. τη σπουδαία μελέτη του Γρ. Στάθη Η εξήγησις της παλαιάς βυζαντινής σημειογραφίας,
Αθήναι 1993.
96
Οι τέσσερις ιστορικές περίοδοι της βυζαντινής και μεταβυζαντινής σημειογραφίας είναι οι εξής: α) πρώιμη
βυζαντινή σημειογραφία (διακρινόμενη σε Αγιορειτική και Αγιοπολιτική) (π. 950-1177), β) μέση πλήρης
βυζαντινή σημειογραφία (1177-π. 1670), γ) μεταβατική-εξηγητική σημειογραφία (π. 1670-1814), δ) Νέα
Μέθοδος αναλυτικής σημειογραφίας (1814-σήμερα). Βλ. Στάθη, «Ιστορική θεώρηση της Ψαλτικής Τέχνης»,
σ. 76. Πρβλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σσ. 47-59, και Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σσ. 87-90.
97
Κατά τον Κυριάκο Καλαϊτζίδη, πρόκειται για ένα χώρο, όπου «στα μουσικά πράγματα κυριαρχεί ένα κλίμα
εξωστρέφειας και ανανέωσης», «έντονη οσμωτική διάθεση, αλλά και εμμονή στην παράδοση». Βλ. ειδικό
ένθετο στον ψηφιακό δίσκο του Μουσικού Σχήματος «Εν χορδαίς» Πέτρος ο Πελοποννήσιος (1740-1778),
Θεσσαλονίκη 2005, σσ. 10, 18.
98
Η ψαλμώδηση καλοφωνικών ειρμών κατά τη διάρκεια της λατρείας θα ήταν ίσως δυνατή σε σημεία που
απαιτούν μουσική κάλυψη των υπό του ιερέως δρωμένων, όπως στη θέση του κοινωνικού προς το τέλος της
Θείας Λειτουργίας. Στη σύγχρονη πρακτική ψάλλονται κατά τόπους μέλη μη προβλεπόμενα από το τυπικόν
95
τους φαίνεται να ήταν η «τέχνη για την τέχνη»99, η αισθητική τέρψη των ακροωμένων100,
ίσως μάλιστα και η επίδειξη των δυνατοτήτων των καλλιφώνων ψαλτών 101. Ως εκ τούτου,
οι καλοφωνικοί ειρμοί ψάλλονταν κατά τη διανομή του αντιδώρου μετά το τέλος της Θείας
των ακολουθιών, όπως πολυέλεοι, καταβασίες, ακόμη και εξωλειτουργικοί ύμνοι (π.χ. το γνωστό
υμνογράφημα Αγνή Παρθένε του Αγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως σε μελοποίηση Γρηγορίου ιερομονάχου
Σιμωνοπετρίτου). Κατά τη γνώμη μας όμως, η ιερότητα των καίριων αυτών στιγμών της λατρείας δεν
επιτρέπει την παρέκκλιση από το ισχύον τυπικόν και την αυθαίρετη επιλογή ψαλμάτων εκ μέρους των
ψαλτών. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η ψαλμώδηση καλοφωνικών ειρμών στα σημεία αυτά θα
προσέκρουε ενδεχομένως στους Ιερούς Κανόνες. Ο Χριστόδουλος Παρασκευαΐδης, Αρχιεπίσκοπος Αθηνών
(1939-†2008), υποστηρίζει ότι «δεν έχουν θέσιν εις την μουσικήν μας τα δύστροπα και στρυφνά μέλη. Όταν
τις σκεφθή τίς ο σκοπός της ψαλμωδίας, ανέτως πείθεται ότι τα πολύ τετορνευμένα και πεποικιλμένα μέλη
πρέπει να τεθούν εκποδών. Σκοπός της ψαλμωδίας είναι η δημιουργία κατανύξεως, και δι’ αυτής, η άνωσις
της ψυχής προς τον Θεόν. Και θα πρέπει να ομολογήσωμεν ότι οι «αμανέδες» και τα λοιπά «κεκλασμένα»
μέλη δεν ευνοούν την δημιουργίαν του καταλλήλου τούτου κλίματος. Αποβλέπουν μάλλον εις την επίδειξιν
της δεξιοτεχνίας του ψάλλοντος και εις ουδέν περί πλέον. Άλλωστε και οι Κανόνες της Εκκλησίας μας
ρητώς απαγορεύουν τα μέλη εκείνα τα οποία δεν διακρίνει απλότης και σεμνότης». Βλ. Παρασκευαΐδη Χρ.,
Μουσικολογικά Ανάλεκτα, Αθήναι 1976, σσ. 134-135. Αν και δε συγκαταλέγουμε τους καλοφωνικούς
ειρμούς στα «δύστροπα και στρυφνά μέλη», πολύ δε περισσότερο στους «αμανέδες», η ελευθεριάζουσα
πλοκή τους τα καθιστά, κατά το μάλλον ή ήττον, εξωλειτουργικά μέλη.
99
Η γνωστή φράση, που συνήθως αποδίδεται στον συγγραφέα Pierre Jules Théophile Gautier (1811-1872),
μεταφρασμένη από το γαλλικό πρωτότυπο «l’art pour l’art», χρησιμοποιείται εδώ αναχρονιστικά και υπό την
ευρύτερή της έννοια.
100
Η λελογισμένη αισθητική τέρψη του εκκλησιάσματος δεν αντιτίθεται στους σκοπούς της λατρευτικής
πράξης της Εκκλησίας. Βλ. Παρασκευαΐδη Χριστοδούλου, Μητροπολίτου Δημητριάδος, Εγχειρίδιον
Ιεροψάλτου, Βασικαί του ιεροψάλτου υποχρεώσεις ως συμβολή εις την Λειτουργικήν αναγέννησιν, Αθήνα 1971,
σ. 59: «Πάντως ο προσευχόμενος λαός πρέπει να ικανοποιήται και αισθητικώς. Ωνόμασέ τις κάποτε την Θ.
Λειτουργίαν ως αρίστην ψυχαγωγίαν. Εάν ο όρος εκληφθή κατά κυριολεξίαν, τότε σημαίνει ότι η Θ.
Λατρεία αποβαίνει όντως ψυχής αγωγή. Και τούτο συμβαίνει οσάκις αποφεύγεται παν ό,τι προσβάλλει τα
αισθητικά διαφέροντα του ανθρώπου και υποβοηθεί εις την ψυχικήν του ανάπαυσιν.»
101
Η άποψη αυτή ενισχύεται από την ιδιαζόντως ελεύθερη απόδοση των καλοφωνικών ειρμών από τους
ψάλτες του Κ΄ αιώνος (ιδίως τους προερχομένους από τον χώρο του πατριαρχικού ναού του Αγίου Γεωργίου
στην Κωνσταντινούπολη), με τα πολλά και δυσκολομίμητα ποικίλματα και την πολύ ελεύθερη απόδοση του
ρυθμού, ενίοτε σε τέτοιο βαθμό ώστε να καταργείται τελείως ο ρυθμός και το μέλος να πλησιάζει το
άκουσμα των αυτοσχεδιαστικών λυρικών ερωτικών τραγουδιών της Ανατολής, των γνωστών ως αμανέδων ή
τουρκιστί gazel. Περί αμανέδων και gazel, βλ. αντιστοίχως Χολστ Γκαίηλ, Χολστ Γκαίηλ, Δρόμος για το
ρεμπέτικο και άρθρα για το ρεμπέτικο τραγούδι από τον ελληνικό τύπο (1947-76), Λίμνη Ευβοίας 1977, σσ.
23-24, 74, και Σμάνη, Η εξωτερική μουσική, σ. 332.
96
Λειτουργίας102 είτε εκτός του ναού, σε πανηγύρεις103, επισκέψεις επίσημων προσώπων και
σε «ευθυμίες τραπέζης»104, όπως μαρτυρεί η χειρόγραφη παράδοση. Είναι πάμπολλες οι
σχετικές ενδείξεις στα χειρόγραφα, π.χ. στον κώδικα Σινά 1291, φ. 37r: «Το παρόν
ψάλλεται εις τράπεζαν και εις αντίδωρον, του κυρ Χαλάτζογλου· Έφριξε γη». Επίσης, στον
κώδικα Δοχειαρίου 356, φ. 520r, γίνεται σύνδεση με την πνευματική ευθυμία και τη
σχετική προτροπή στην Καθολική Επιστολή του Αποστόλου Ιακώβου: «Ψάλλονται όταν
διανέμη το αντίδωρον ο ιερεύς ή και αρχιερεύς· ομοίως και εν τη τραπέζη, ως καθώς φησί
και ο Απόστολος «ευθυμεί τις; ψαλλέτω»105.» Και στην εισαγωγή του Γεωργίου
Αγγελινάρα στην αναστατική επανέκδοση του Καλοφωνικού Ειρμολογίου του 1835
αναφέρεται: «Οι καλοφωνικοί ειρμοί ψάλλονται συνήθως κατά τις πανηγυρικές
Λειτουργίες και μάλιστα στη διανομή του αντιδώρου, αλλά και «εις ευθυμίαν τραπέζης»,
κάποτε όμως και μετά την αρτοκλασία της Λιτής, αντί του καθιερωμένου «Θεοτόκε
Παρθένε» του Πέτρου Μπερεκέτη.» Η γένεση των καλοφωνικών ειρμών πιθανώς
σχετίζεται και με την πολύ προγενέστερη πρακτική της ψαλμώδησης ειδικών τροπαρίων
κατά τα επίσημα γεύματα των κοσμικών και εκκλησιαστικών αρχόντων της
Κωνσταντινουπόλεως. Έτσι φαίνεται ότι οι καλοφωνικοί ειρμοί, κατά κάποιον τρόπο,
λειτουργούσαν περισσότερο σαν κοσμικά «τραγούδια» παρά σαν λατρευτικοί ύμνοι106.
102
Βλ. Γεωργιάδου, Ο βυζαντινός μουσικός πλούτος, τ. Α΄, σ. 44: «Εις το τέλος της Θείας Λειτουργίας προ
του Δι’ ευχών εις την διανομήν του αντιδώρου, ψάλλεται [Καλοφωνικός] ειρμός, ή υπ’ αμφοτέρων των
χορών αι Καταβασίαι.» Επίσης, βλ. Ψάχου Κωνσταντίνου, «Τα κατ’ άγραφον παράδοσιν εκ τε των
ψαλλομένων και εκ του τυπικού διασωθέντα», Νέα Φόρμιγξ, Μηνιαίον περιοδικόν μουσικόν εκκλησιαστικόν
και φιλολογικόν όργανον του «Ωδείου Εθνικής Μουσικής», έτος Β΄, Ιούνιος-Ιούλιος-Αύγουστος 1922, αριθμός
φύλλου 16-17-18, Αθήναι 1922, σ. 4: «Αν ο λειτουργών αρχιερεύς θελήση να διανείμη αντίδωρον από του
Θρόνου, ανέρχονται οι ιεροψάλται εις τα στασίδιά των, ψάλλοντες ή τας της ημέρας Καταβασίας ή
Καλοφωνικόν τινα ειρμόν.»
103
Βλ. χφ. Διον. 578, φ. 255r: «Ειρμοί καλοφωνικοί και έντεχνοι· χρήσιμοι εις εορτάς επισήμους, και
ευθυμίας συμποσίου.»
104
Βλ. την ενθύμηση του Αποστόλου Κώνστα Χίου στο αυτόγραφο Καλοφωνικό Ειρμολόγιό του του έτους
1808, τον κώδικα ΒΚΨ 85/233, φ. 1r: «ψαλλομένων εις το τέλος των ακολουθιών και εις τιμίας ευθυμίας».
Πρβλ. χφ. ΕΒΕ 2619, φ. 265r. Παρόμοιας χρήσης ετύγχαναν και άλλα μέλη που όμως δεν ανήκουν στο είδος
των καλοφωνικών ειρμών. Ένα από αυτά είναι η συχνά ανθολογούμενη στα μουσικά χειρόγραφα
εξωλατρευτική σύνθεση του Μπαλασίου ιερέως Ο χορτάσας λαόν εν τη ερήμω σε ήχο πλ. δ΄.
105
Ιακ. ε΄ 13.
106
Ο Μ. Χατζηγιακουμής θεωρεί ότι οι καλοφωνικοί ειρμοί «παραπέμπουν στα καθιστικά αργόσυρτα
δημοτικά τραγούδια (τα λεγόμενα επίσης «της τάβλας»)». Βλ. Χατζηγιακουμή, Μνημεία εκκλησιαστικής
μουσικής, τ. Α΄, σ. 35.
97
Δεν πρέπει όμως εδώ να υποπέσουμε στον πειρασμό να θεωρήσουμε τους
καλοφωνικούς ειρμούς ξένους ή παράσιτους οργανισμούς στο σώμα της Ψαλτικής Τέχνης.
Παρά τη μελική επιτήδευσή τους, τα μουσικά αυτά δημιουργήματα δεν εκφεύγουν του
ορισμού που διετύπωσε περί τα μέσα του ΙΕ΄ αιώνος ο «σοφώτατος και λογιώτατος εν
ιερομονάχοις» Γαβριήλ εκ της Μονής των Ξανθοπούλων: «Ψαλτική εστιν επιστήμη διά
ρυθμών και μελών περί τους θείους ύμνους καταγινομένη»107. Το καλοφωνικό
ειρμολογικό είδος όχι μόνο καταγίνεται περί τους θείους ύμνους, εφόσον υμνογραφικά
(και καμιά φορά παραϋμνογραφικά) κείμενα επενδύει, αλλά και στους κανόνες των
«ρυθμών και μελών» της Ψαλτικής υπακούει, ποιώντας χρήση των καθιερωμένων θέσεων,
καίτοι καλλωπισμένων. Αν μας επιτρέπεται να παραφράσουμε την περίφημη ρήση του
Μανουήλ Δούκα Λαμπαδαρίου του Χρυσάφη σχετικά με τον τρόπο μελοποίησης των
καλοφωνικών στιχηρών από τον Ιωάννη Κουκουζέλη, θα λέγαμε ότι και ο ποιητής
καλοφωνικών ειρμών «κατ’ ακρίβειαν του των παλαιών [ψαλτικών μελών] έχεται δρόμου
και αυτών ου πάνυ τι εξίσταται τοις της επιστήμης νόμοις πειθόμενος»108. Και οι
καλοφωνικοί ειρμοί λοιπόν υπακούουν στους νόμους της Ψαλτικής Τέχνης και αποτελούν
ομοούσιο βλάστημά της.
Παρενθετικά αναφέρουμε ότι θα πρέπει να γίνει εκ των προτέρων σαφής διάκριση
μεταξύ του υπό διαπραγμάτευσιν είδους και των ειρμών που, κατά τη βυζαντινή και την
πρώιμη μεταβυζαντινή περίοδο, επενδύθηκαν με καλοφωνικό τρόπο109 και ονομάζονται
πολλάκις στα χειρόγραφα «καλοφωνικοί ειρμοί»110. Αν και η καλοφωνία ως επιτήδευση
του μέλους είναι η γενεσιουργός αιτία και των δύο ειδών, οι «καλοφωνικοί ειρμοί» πριν
από τον ΙΖ΄ αιώνα ανήκουν, ως επί το πλείστον, στο παπαδικό γένος και συγκεκριμένα στο
είδος των μαθημάτων και δεν πρέπει να συγχέονται με το νέο είδος μελοποιίας που
107
Γαβριήλ ιερομονάχου, «Εξήγησις πάνυ ωφέλιμος περί του τι εστί Ψαλτική και περί της ετυμολογίας των
σημαδίων ταύτης και ετέρων πολλών χρησίμων και αναγκαίων», παρά Βαμβουδάκη, Συμβολή, σσ. 2-3.
108
Χρυσάφου Μανουήλ, «Περί των ενθεωρουμένων τη Ψαλτική τέχνη και ων φρονούσι κακώς τινες περί
αυτών», παρά Βαμβουδάκη, Συμβολή, σ. 41.
109
Προτιμήθηκαν κυρίως κάποιοι ειρμοί θ΄ ωδής των κανόνων των μεγάλων δεσποτικών και θεομητορικών
εορτών. Βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σ. 274. Πρβλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σ. 140.
110
Βλ. κώδικα Ιβήρων 964 του 1562, φ. 230r: «Τη αγία και μεγάλη Κυριακή του Πάσχα, ειρμοί καλοφωνικοί
ψαλλόμενοι ύστερον εις την καταβασίαν, ποίημα κυρ Μανουήλ μαΐστορος του Χρυσάφου». Επίσης, βλ.
κώδικα Δοχ. 379 του α΄ ημίσεος του ΙΖ΄ αιώνος, φ. 105r: «Ειρμοί καλοφωνικοί, έντεχνοι, ψαλλόμενοι εις την
εορτήν των Χριστουγέννων, ποιηθέντες παρά κυρ Μανουήλ του Χρυσάφη, ψάλλονται αργά και ίσα». Πρβλ.
Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σ. 140, σημ. 2 και 3.
98
εξετάζουμε111. Οι καλοφωνικοί ειρμοί του είδους των μαθημάτων δεν αποτελούν το κύριο
αντικείμενο μελέτης αυτής της διατριβής. Ωστόσο, εξετάζουμε στον οικείο τόπο τη σχέση
ανάμεσα σ’ αυτούς τους «καλοφωνικούς ειρμούς» των βυζαντινών μελοποιών, τους
μεταγενέστερους ασματικούς ειρμούς της κρητικής παραδόσεως και το νέο είδος των
καλοφωνικών ειρμών, όπως αποκρυσταλλώθηκε προς τα τέλη του ΙΖ΄ αιώνος.
Κ α λ ο φ ω ν ι κ ό ν Ε ι ρ μ ο λ ό γ ι ο ν. Καλοφωνικό(ν) Ειρμολόγιο(ν) είναι η
συλλογή των καλοφωνικών ειρμών διαφόρων μελοποιών ως ανεξάρτητος χειρόγραφος
μουσικός κώδικας. Αντί του όρου «Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον» ενίοτε χρησιμοποιείται ο
όρος «Κ α λ ο φ ω ν ά ρ ι ο (ν)»112. Αρχικά και για ολόκληρο σχεδόν τον ΙΗ΄ αιώνα οι
καλοφωνικοί ειρμοί ανθολογούνται ως αυτοτελής ενότητα προς το τέλος συνήθως των
Ανθολογιών ή Παπαδικών. Πολύ κοινή είναι και η περίπτωση ανθολογήσεως
καλοφωνικών ειρμών σε ένα σύμμεικτο τύπο κώδικα που αποτελείται από Ανθολογία και
το Αναστασιματάριον του Παναγιώτη Χρυσάφη του νέου, καθώς και σε κώδικες που
στεγάζουν τα Άπαντα του Πέτρου Μπερεκέτη.
Στους καλοφωνικούς ειρμούς που περιλαμβάνονται στις Παπαδικές και Ανθολογίες
συνήθως επισυνάπτονται κρατήματα που μελοποιήθηκαν ειδικά για αυτές τις συνθέσεις113.
Το φαινόμενο θυμίζει την παλαιότερη πρακτική μελοποίησης π ρ ο λ ό γ ω ν114,
111
Σύμφωνα με τον καθηγητή Γρ. Στάθη, «πρέπει να γίνη η διάκρισις μεταξύ των «καλοφωνικών ειρμών» ως
μαθημάτων και των «καλοφωνικών ειρμών» ως νέου αναμίκτου είδους του ΙΖ΄ και ΙΗ΄ αιώνος. Το νέον
είδος των «καλοφωνικών ειρμών» έχει μόνον το εν στοιχείον της καλοφωνίας, το κράτημα. Δεν έχει όμως
ούτε αναγραμματισμούς ούτε πλατύ και εκτενές, το επιτηδευμένον μέλος. Η επιτήδευσις του μέλους εις αυτό
το είδος δεν εξέρχεται του γενικού διαγράμματος του ειρμολογικού μέλους, αλλ’ απλώς ποικίλλεται και
«καλλωπίζεται» παραμένον εις την σύντομον εκτύλιξιν της μελωδίας, η οποία περικλείει πάντοτε μίαν λέξιν
ή και εν πλήρες νόημα». Βλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σ. 141.
112
Βλ. Χατζηθεοδώρου Γεωργίου, Βιβλιογραφία της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής, Περίοδος Α΄ (1820-
1899), Θεσσαλονίκη 1998, σ. 32, σημ. 48.
113
Βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ. 185-186. Στη σημ. 48 των σσ. 186-189 παρατίθεται αναλυτική
περιγραφή του Καλοφωνικού Ειρμολογίου ΒΚΨ 85/223, χφ. του Αποστόλου Κώνστα Χίου του 1808, όπου
απαντούν οι εξής σχετικές αναγραφές:
φ. 56r: κυρ Πέτρου Μπερεκέτη· ήχος πλ. α΄ Εν τη βροντώση καμίνω
φ. 56v: σύνθεσις εις το αυτό κυρ Ιωάννου Πρωτοψάλτου· ήχος πλ. α΄ κράτημα Το το τοοοτο
114
Διεξοδικώς περί προλόγων βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ. 127-138. Κάποιες ομοιότητες μεταξύ
προλόγων και καλοφωνικών ειρμών, αν και πρόκειται για τελείως διαφορετικά είδη μελοποιίας, είναι τωόντι
εντυπωσιακές. Π.χ. και στα δύο είδη τα κρατήματα είναι λίγο πολύ ανεξάρτητες συνθέσεις και πολλές φορές
ο μελουργός τους είναι διαφορετικός. Επίσης, οι ενότητες των προλόγων και των καλοφωνικών ειρμών
συχνά αποτελούν ιδιαίτερη ενότητα στους κώδικες. Είναι ενδεικτική και η περίπτωση της συνθέσεως Η
99
καλοφωνικών δηλαδή συνθέσεων με κείμενο συνήθως ψαλμικών στίχων του β΄ ψαλμού
Μακάριος ανήρ ή των Πολυελέων και του Αμώμου, που διακόπτονταν προς το τέλος από
κράτημα και ενίοτε ολοκληρώνονταν με την επανάληψη του μέλους του στίχου.
Προς το τέλος του ΙΗ΄ αιώνος η συλλογή των καλοφωνικών ειρμών και των
ειδικώς προωρισμένων για αυτούς κρατημάτων αυτονομείται και διαμορφώνεται νέος
τύπος κώδικος, το αμιγές Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον115. Ο Γρ. Αναστασίου ονομάζει τον
τύπο αυτόν, στον οποίον τα κρατήματα παρεμβάλλονται μεταξύ των ειρμών «μικτό»116.
Σύντομα η συλλογή των κρατημάτων αυτονομείται με τη σειρά της από τους ειρμούς και
ανθολογείται στο τέλος αυτών ως ιδιαίτερη ενότητα, που ακολουθεί διάταξη κατ’ ήχον117.
Για να δανειστούμε την πολύ σπάνια αλλά ενδιαφέρουσα ορολογία του αδήλου γραφέως
του αρχαιοτέρου σωζομένου Κρατηματαρίου, κώδικος Σινά 1252 του ΙΕ΄ αιώνος, τα
κρατήματα από κείμενα, δηλαδή ανήκοντα οργανικά σε ευρύτερη σύνθεση – εν
προκειμένω, σε κάποιον καλοφωνικό ειρμό – μετατρέπονται σε σαλευόμενα, δηλαδή
ανεξαρτητοποιούνται και εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια του ψάλτη αν θα ψάλει
κράτημα στο τέλος του καλοφωνικού ειρμού και ποιο θα είναι αυτό118. Αυτή είναι και η
πλέον διαδεδομένη μορφή του Καλοφωνικού Ειρμολογίου. Πρόκειται δηλαδή για κώδικα
που απαρτίζεται από δύο ανεξάρτητες ενότητες, αυτήν των καλοφωνικών ειρμών και ένα
κάμινος, Σωτήρ, εδροσίζετο του Αρσενίου του Βατοπαιδηνού, που άλλοτε επιγράφεται πρόλογος (π.χ. στον
κώδικα Κουτλ. 449, φ. 206r) και άλλοτε καλοφωνικός ειρμός (π.χ. ΒΚΨ 85/233, φ. 1r). Πρβλ. Αναστασίου,
Τα κρατήματα, σ. 174, σημ. 21: «Το είδος των καλοφωνικών ειρμών, ως μελικός πλατυσμός και
καλλωπιστική επεξεργασία του ειρμολογικού μέλους εμφανίζεται στα τέλη του ιζ΄ αι. Οι βυζαντινοί
μελουργοί, ωστόσο, χρησιμοποίησαν σε αρκετές περιπτώσεις το κείμενο ειρμών στην καλοφωνία του ιδ΄, ιε΄
και ις΄ αι., είτε ως πρόλογο κρατήματος – λόγω της συντομίας του (π.χ. ο ειρμός Η κάμινος σωτήρ, στον
κώδικα ΕΒΕ 935, φ. 268v), είτε ως ολοκληρωμένο μάθημα με αναγραμματισμούς και επιβολή κρατήματος
(όπως στην περίπτωση του ειρμού Αναστάσεως ημέρα, μέλος του Μανουήλ Χρυσάφη, στον κώδικα Ιβήρων
977, φ. 283r).»
115
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο κώδικας Δοχ. 390 των τελών του ΙΗ΄ αιώνος. Βλ. Στάθη,
Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Α΄, σσ. 563-564.
116
Βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σ. 190, όπου παρατίθεται σχετικός πίνακας κωδίκων.
117
Από τους πρώτους κώδικες με ειδική ενότητα κρατημάτων στο τέλος των καλοφωνικών ειρμών είναι η
Παπαδική Λαύρας Κ 137, χφ. του Σεραφείμ προηγουμένου Λαύρας του έτους 1787, όπου η ένδειξη:
«Ετελειώθη ο παρών πέμπτος τόμος της Παπαδικής όπου περιέχει τους ειρμούς τους καλοφωνικούς και
μερικόν κρατηματάρι, νάια λεγόμενα, παλαιά και νέα, διά χειρός εμού, Σεραφείμ προηγουμένου της μεγίστης
Λαύρας και Μυτιληναίου...» (βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ. 206-207).
118
Τους όρους «κείμενα» και «σαλευόμενα» βλ. χφ. Σινά 1252, φφ. 68r, 196r και 220r. Σχολιασμό των όρων
κάνει ο Γρ. Αναστασίου στην πολλάκις μνημονευθείσα διατριβή του, σ. 218 και σ. 246, σημ. 3.
100
ευσύνοπτο και ιδιότυπο Κρατηματάριο, που περιέχει περί τα 23 κρατήματα. Η
σπουδαιότητα αυτών των κρατημάτων οφείλεται όχι μόνο στην καλλιτεχνική τους αξία
καθ’ εαυτήν, αλλά και στο γεγονός ότι αποτελούν «σχεδόν ολόκληρη την παραγωγή
κρατημάτων του ιη΄ και μέρους αυτής του ιζ΄ αι.»119.
Υπό τον όρο «Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον» νοείται και το βιβλίο που εξέδωσε το
1835 στην Κωνσταντινούπολη ο σπουδαίος εκδότης μουσικών βιβλίων και συνθέτης
Θεόδωρος παπα-Παράσχου Φωκαεύς. Το έντυπο Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον
περιλαμβάνει 87 καλοφωνικούς ειρμούς120 και 23 κρατήματα κατ’ ήχον, όλα εξηγημένα
στη Νέα Μέθοδο από τον Γρηγόριο Λευϊτίδη, Πρωτοψάλτη της Μεγάλης του Χριστού
Εκκλησίας, στον κώδικα Βιβλιοθήκης Κωνσταντίνου Ψάχου Φάκελος Β΄ του έτους 1817.
Σημειωτέον ότι οι χειρόγραφες συλλογές συχνά περιέχουν ικανό αριθμό καλοφωνικών
ειρμών που δεν περιελήφθησαν στην έκδοση του 1835.
119
Βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σ. 191.
120
Δε συνυπολογίζουμε εδώ τα 4 επιφωνήματα, περί των οποίων θα γίνει λόγος στον οικείο τόπο.
101
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Η ιστορία του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους.
Η χειρόγραφη παράδοση
102
Η ιστορία και η χειρόγραφη παράδοση του καλοφωνικού ειρμολογικού
είδους
Στο παρόν κεφάλαιο σκιαγραφείται η ιστορία και η χειρόγραφη παράδοση του

καλοφωνικού ειρμολογικού είδους. Ευθύς εξ αρχής πρέπει να δηλωθεί ότι είναι πολύ
δύσκολο να εξιχνιασθούν και εξακριβωθούν πλήρως οι περίπλοκες διαδικασίες γενέσεως,
αναπτύξεως, εξελίξεως και ενδεχομένως μεταλλαγής ενός είδους μελοποιίας. Αν αυτό
ισχύει για άλλους μουσικούς πολιτισμούς, πολύ περισσότερο ισχύει για την ελληνική
Ψαλτική Τέχνη, όπου συνυπάρχουν δυνάμεις που άλλοτε δρουν συνεπικουρικά κι άλλοτε
συγκρούονται, ώστε από τη μία να μένει πιστή στα παλαιά και παραδεδομένα κι από την
άλλη να ανανεώνεται διαρκώς. Τέτοιες δυνάμεις είναι η εγγενής συντηρητικότητα αλλά
και πολυμορφία των εκκλησιαστικών τεχνών· το ιδανικό της προσήλωσης στην παράδοση
και της «μιμήσεως» του διδασκάλου, αλλά και η ελεύθερη δράση των μελοποιών ως
προσώπων και δημιουργών· οι αλλαγές στον πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό περίγυρο·
η επικοινωνία με μουσικές παραδόσεις άλλων λαών κ.ά. Σε όλα αυτά πρέπει να προστεθεί
και η ίδια η φύση της βυζαντινής και μεταβυζαντινής μελοποιίας, που χαρακτηρίζεται αφ’
ενός μεν από τη διάκριση των τριών γενών (ειρμολογικού, στιχηραρικού και παπαδικού)
και των κλάδων τους (π.χ. σύντομο, αργό και καλοφωνικό ειρμολογικό κ.τ.λ.) και αφ’
ετέρου από τη συγγένεια και τον αλληλοδανεισμό στοιχείων ανάμεσά τους. Ο βαθμός
δυσκολίας στην εξέταση της εξέλιξης των καλοφωνικών ειρμών αυξάνεται ακόμη
περισσότερο. Κι αυτό γιατί είναι μέλη μερικώς αποδεσμευμένα από κανόνες που, αν και
ανήκουν κατά βάσιν στο ειρμολογικό γένος, συγγενεύουν και με το παπαδικό, εξαιτίας
κάποιων χαρακτηριστικών τους, όπως η – περιορισμένη – πλάτυνση των μελωδικών τους
γραμμών, η βραδύτητα στη χρονική αγωγή με την οποία ψάλλονται, η συμψαλμώδησή
τους με κρατήματα και ενίοτε η εξωτερική μορφολογική τους ομοιότητα – και πάλι
περιορισμένη - με μέλη του Μαθηματαρίου (κείμενο – κράτημα – επανάληψη
ακροτελεύτιας φράσης).
Παρά το δυσχερές του πράγματος, επιχειρούμε ένα σχεδίασμα της ιστορίας των
καλοφωνικών ειρμών, διερευνώντας την «προϊστορία» τους, τη γένεση και
πρωτοφανέρωσή τους, την παγίωση και περαιτέρω καλλιέργειά τους και, τελικά, τη
«μετεξέλιξή» τους. Ως προϊστορία του είδους εκλαμβάνονται οι διεργασίες εξέλιξης του
ειρμολογικού μέλους από την αρχική συλλαβική στην ελαφρώς μελισματική εκδοχή του, η
γένεση της καλοφωνίας στο παπαδικό γένος κατά τον ΙΔ΄ αιώνα, η συνήθεια ψαλμώδησης
εξωλατρευτικών μελών στα επίσημα γεύματα των αρχόντων και ο δανεισμός στοιχείων
103
από την «εξωτερική μουσική». Με την προσθήκη κρατημάτων στο τέλος των ασματικών
ειρμών της κρητικής παραδόσεως και των ειρμών του Θεοφάνους Καρύκη στα τέλη του
ΙΣΤ΄ αιώνος μπορούμε πλέον να μιλάμε για τη γένεση των καλοφωνικών ειρμών. Στη
συνέχεια το είδος παγιώνεται μέσω δύο παράλληλων και συγγενών εξελίξεων του ΙΖ΄
αιώνος: α) την ανεξαρτητοποίηση και των καλλωπισμό των καταβασιών των κανόνων από
τους Παναγιώτη Χρυσάφη τον νέο και Γερμανό Νέων Πατρών· και β) τη διεύρυνση της
φωνητικής έκτασης κάποιων ειρμών και την πλάτυνση των καθιερωμένων ειρμολογικών
θέσεων από διάφορους μελοποιούς και κυρίως τους Γερμανό Νέων Πατρών, Μπαλάσιο
ιερέα και Πέτρο Μπερεκέτη. Ο τελευταίος βάζει την προσωπική του σφραγίδα και
τελειοποιεί το είδος. Στη συνέχεια, αυτό απελευθερώνεται ακόμη περισσότερο, με
αποτέλεσμα να γίνεται εντονώτερος ο εξωλειτουργικός χαρακτήρας του και εμφανέστερη
η επίδραση που δέχεται από την κοσμική μουσική. Τελικά, τον ΙΘ΄ αιώνα και ιδιαίτερα
μετά την καθιέρωση της Νέας Μεθόδου σημειογραφίας, που διευκολύνει την εξαιρετικά
αναλυτική καταγραφή και της παραμικρότερης διακύμανσης του μέλους, οι θέσεις
αλλοιώνονται ακόμη περισσότερο και εκφεύγουν των καθιερωμένων πλαισίων. Έχουμε
παραδείγματα μελοποιών (π.χ. Μακάριος ιερομόναχος) που παρενείρουν παπαδικές θέσεις
ανάμεσα στις ειρμολογικές και άλλων (π.χ. Νικόλαος Σμύρνης και Σωτήριος
Βλαχόπουλος) που αφήνουν τις μελωδικές γραμμές να εκτυλιχθούν ελεύθερα, σχεδόν
αυτοσχεδιαστικά, τις ολοκληρώνουν όμως με γνωστές στερεότυπες καταληκτικές θέσεις.
Για όλα αυτά γίνεται εκτενέστερος λόγος παρακάτω.
1. Η προϊστορία και οι απαρχές του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους
α) Η εξέλιξη και παράδοση του ειρμολογικού μέλους
Υπό τον όρο «ειρμολογικό μέλος» νοείται ο τρόπος ψαλμώδησης των ειρμών και
των λοιπών τροπαρίων των κανόνων, του ποιητικού δηλαδή είδους που εμφανίστηκε κατά
τον Ζ΄ αιώνα και καλλιεργήθηκε για δύο και πλέον αιώνες από κορυφαίους υμνογράφους,
όπως οι Ιωάννης Δαμασκηνός, Ανδρέας Κρήτης, Κοσμάς επίσκοπος Μαϊουμά ο Μελωδός,
Ιωσήφ Υμνογράφος κ.ά. Κατά τον Θ΄ αιώνα εμφανίζεται το ποιητικό Ειρμολόγιο, ο
κώδικας δηλαδή που περιέχει τη συλλογή των ποιητικών κειμένων των ειρμών121. Τα
121
104
μουσικά Ειρμολόγια κάνουν την εμφάνισή τους τον Ι΄ αιώνα (ή, σύμφωνα με κάποιες
ενδείξεις, από τον Η΄ ακόμη αιώνα) με αρχαιότερο σωζόμενο χειρόγραφο τον κώδικα
Λαύρας Β 32122 σε σημειογραφία Αγιοπολίτικη (Coislin). Κατά την περίοδο που
ακολουθεί μέχρι την πτώση της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας συντάσσονται κι
άλλα Ειρμολόγια, από τα οποία περίπου 45 έχουν διασωθεί. Αναφέρουμε ενδεικτικά τους
εξής σπουδαίους κώδικες:
Πάτμου 55 (τέλη Ι΄ ή αρχές ΙΑ΄ αι. - σημειογραφία Αγιοπολίτικη)

Coislin 220 (ΙΒ΄ αι. - σημειογραφία Αγιοπολίτικη)
Κρυπτοφέρρης Ε.γ.II (του έτους 1281 - σημειογραφία Μέση Πλήρης)
Leningrad 121 (στον κώδικα αυτό που συντάχθηκε το 1302 απαντά η αρχαιότερη
μνεία του ονόματος του Ιωάννου Παπαδοπούλου Κουκουζέλη, που ίσως ήταν και ο
γραφέας του – σημειογραφία Μέση Πλήρης)
Σινά 1256 (αυτόγραφο Ιωάννου Κουκουζέλη του έτους 1309 – σημειογραφία Μέση
Πλήρης)123
Σ’ όλα αυτά τα χειρόγραφα καταγράφεται με τη βυζαντινή παρασημαντική το

μέλος των ειρμών. Μέχρι τα τέλη του ΙΒ΄ αιώνος το μέλος που καταγράφεται είναι
σύντομο, συλλαβικό124. Ο όρος «συλλαβική επένδυση» δηλώνει τον τρόπο μελοποιίας,
κατά τον οποίον, κάθε συλλαβή του ποιητικού κειμένου λαμβάνει ως επί το πλείστον ένα
μουσικό φθόγγο. Απεναντίας, ο όρος «μελισματική επένδυση» δηλώνει τη μουσική
επένδυση εκάστης συλλαβής του κειμένου με 2-3 ή και περισσότερους φθόγγους125. Η
αρχική λοιπόν μορφή των μελωδιών των ειρμών ήταν συλλαβική. Εν τούτοις, με το
επιβλητικό έργο του Μαΐστορος Ιωάννου Κουκουζέλη και τη συνακόλουθη καθιέρωση της
επωνυμίας στη μελουργία εγκαινιάζεται μία πιο μελισματική εκδοχή των ειρμών, όπως και
των υπόλοιπων ψαλτικών ειδών126. Βεβαίως, η πράξη της συλλαβικής απόδοσης των
122
Βλ. Μπούκα Νικολάου, Η παράδοση των βυζαντινών ειρμολογικών μελωδιών του βαρέος ήχου, σ. 17.
123
Εκτενής λόγος για αυτά τα Ειρμολόγια γίνεται στο Αντωνίου, όπ. π., σσ. 117-121 και 246-250.
124
Βλ. Αντωνίου, όπ. π., σσ. 210, 259.
125
Εξυπακούεται ότι ο βαθμός μελισματικότητας μιας μουσικής σύνθεσης ποικίλλει και μπορεί να φτάσει
στο σημείο μια συλλαβή να μελοποιείται με ολόκληρη μουσική θέση ή και συνδυασμό πολλών θέσεων, κάτι
που συμβαίνει κατ’ εξοχήν στο παπαδικό γένος μελοποιίας. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι πλέον πολύ
δύσκολο να διακρίνει ο ακροατής τις λέξεις και να παρακολουθήσει τη ροή του ποιητικού κειμένου.
126
Βλ. Αντωνίου, όπ. π., σ. 259.
105
ειρμών «φυλάχθηκε και διαδόθηκε στους αιώνες με την προφορική ψαλτική παράδοση»127
μέχρι σήμερα. Οι επώνυμοι ποιητές Ειρμολογίων όμως από τον ΙΔ΄ αιώνα και μετά
καταγράφουν τις πιο πλατειές μελωδίες, ίσως γιατί ήταν πιο δύσκολες στην εκμάθηση και
εκτέλεση. Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι, παρά τον ανανεωτικό χαρακτήρα του, το
Ειρμολόγιο του Κουκουζέλη συνεχίζει την παράδοση των παλαιότερων βυζαντινών
Ειρμολογίων ως προς τη δομή και το μέλος τους. Μάλιστα οι ίδιες θέσεις που απαντούν σ’
αυτό χρησιμοποιούνται αργότερα από μεταγενέστερους μελοποιούς ειρμών, ως και τον
Πέτρο Πελοποννήσιο128, κάτι που δείχνει την αδιάκοπη συνέχεια της παράδοσης του
ειρμολογικού μέλους.
Η παράδοση αυτή συνεχίζεται με τη σύνταξη πολύ μεγάλου αριθμού Ειρμολογίων
κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο. Προκειμένου περί αυτών, ο π. Σπυρίδων Αντωνίου
γράφει ότι «δεν μελετήθηκαν μέχρι σήμερα, δεν έχει εξακριβωθεί πόσα είναι, ποιων
μελωδιών, πού βρίσκονται, ποιο είναι το περιεχόμενό τους, ποια είναι η σχέση τους με τα
παλαιά, και πόσο έχουν επηρεάσει το Ειρμολόγιο που έχουμε σε χρήση σήμερα»129.
Μπορούμε όμως σε γενικές γραμμές να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη του ειρμολογικού
μέλους μέσα σε κάποια σημαντικά χειρόγραφα, όπως τα ακόλουθα:
Ιβήρων 1101 (τέλη ΙΕ΄ ή αρχές ΙΣΤ΄ αι.)

Ξενοφώντος 159 (Ειρμολόγιο Θεοφάνους Καρύκη του έτους 1607)
Ιβήρων 1248 (αυτόγραφο Ιωάσαφ του νέου Κουκουζέλη του α΄ ημίσεος του ΙΖ΄
αιώνος)
Ιβήρων 1074 (αυτόγραφο Κοσμά Μακεδόνος του Ιβηρίτου του έτους 1682)
Ιβήρων 1048 (Ειρμολόγιο Μπαλασίου και Γερμανού Νέων Πατρών, αυτόγραφο
Κοσμά Μακεδόνος του Ιβηρίτου του έτους 1686)
Ιβήρων 1021 (ίσως αυτόγραφο Μπαλασίου ιερέως του έτους 1701)
Η εξέταση των περιεχομένων αυτών των κωδίκων μάς επιτρέπει να κάνουμε

κάποιες επισημάνσεις. Κατ’ αρχήν, βλέπουμε ότι το 1607 ο γραφεύς Νεόφυτος παραδίδει
τον σπουδαίο κώδικα Ξενοφώντος 159 που, σύμφωνα με την ενθύμηση στη σ. 11, είναι
«[Ε]ιρμολόγιον συν Θεώ αγίω περιέχον πάντας τους ειρμούς της Οκτωήχου και των
δεσποτικών εορτών και της Θεοτόκου. Καλλωπισμός του Καρύκη». Στο Ειρμολόγιο
127
Αντωνίου, όπ. π., σ. 210.
128
Βλ. Αντωνίου, όπ. π., σσ. 249-250.
129
106
αυτό, πέραν του γενικότερου καλλωπισμού των θέσεων, εμφανίζονται κάποιες καινοτομίες
στη μελοποιία των ειρμών. Π.χ. στον πρώτο ήχο ο Καρύκης κάνει καταλήξεις στον
φθόγγο Πα αντί του Κε στα παλαιότερα Ειρμολόγια, ενώ στον τέταρτο ήχο κάνει
καταλήξεις στον Βου αντί του Δι130. Μετά τον Καρύκη άλλοι δύο μελοποιοί, ο
Βατοπαιδηνός μοναχός Ιωσάφ ο επονομαζόμενος νέος Κουκουζέλης και ο Ιβηρίτης
μοναχός Κοσμάς ο Μακεδών, αποτολμούν εκ νέου μελοποιήσεις του Ειρμολογίου, που δε
γνωρίζουν όμως μεγάλη διάδοση. Ο π. Σπυρίδων Αντωνίου συνοψίζει την εικόνα των δύο
αυτών παραδόσεων του Ειρμολογίου ως εξής: «Το μέλος του Ιωάσαφ εκφράζει την
αγιορείτικη παράδοση, προδίδει πανηγυρική καλλωπιστική διάθεση, χωρίς να
131
απομακρύνεται από τον κορμό του ΙΣΤ΄ αι.» , ενώ «οι καταβασίες [του Κοσμά] είναι
μελοποιημένες σε αρκετά αναπτυγμένο καλλωπισμό με χρήση των υποστάσεων
(εκστρεπτού, αντικενωκυλίσματος κ.ά.) και φθορών χρωματικών»132.
Αυτήν περίπου την εποχή καθιερώνεται και το νέο καλοφωνικό ειρμολογικό είδος.
Στη μελοποιία των απλών ειρμών θα ακολουθήσουν ακόμη τρεις σπουδαίοι σταθμοί. Ο
πρώτος είναι η παράδοση του Ειρμολογίου του Μπαλασίου ιερέως, που ήταν και ο πρώτος
που διακρίθηκε στη μελοποίηση καλοφωνικών ειρμών. Το Ειρμολόγιο αυτό είναι ένα
καλλωπισμένο «μνημείο τέχνης που ψάλλεται μέχρι σήμερα, συντετμημένο, ή κάπως
επεξηγημένο από τον Πέτρο Πελοποννήσιο»133. Κυριάρχησε μέχρι την αντικατάστασή
του από το Ειρμολόγιο Καταβασιών του Πέτρου Πελοποννησίου γύρω στα 1770-1780134
(π.χ. κώδικας Εθνικής Βιβλιοθήκης Γαλλίας 1139 του έτους 1782), που είναι ο δεύτερος
σταθμός. Ο τρίτος και τελευταίος είναι η πρώτη επώνυμη καταγραφή του σύντομου,
συλλαβικού ειρμολογικού μέλους από τον Πέτρο Βυζάντιο προς τα τέλη του ΙΗ΄ αιώνος
και η μεγάλη χειρόγραφη διάδοσή του (π.χ. κώδικες Βατοπαιδίου 1378 των τελών του ΙΗ΄
αιώνος, Παντελεήμονος 999 του έτους 1803, Εθνικής Βιβλιοθήκης Γαλλίας Suppl. gr.
1047 του έτους 1807 κ.ά.)135.
130
131
132
133
134
135
107
β) Μελισματική διαφοροποίηση και η καλοφωνία του ΙΔ΄ αιώνος. Οι
«καλοφωνικοί ειρμοί» του Μαθηματαρίου
Αναφέρθηκε ήδη στην προηγούμενη παράγραφο ότι προς τα τέλη του ΙΓ΄ και
κυρίως τις αρχές του ΙΔ΄ αιώνος καθιερώνεται η επωνυμία στην τέχνη της μελοποιίας, η
οποία παίρνει μία στροφή προς μεγαλύτερη επιτήδευση και μελισματικότητα. Για να
περιγράψουν το φαινόμενο αυτό, οι επώνυμοι μελουργοί της περιόδου επενόησαν τον όρο
κ α λ ο φ ω ν ί α136. Χωρίς να εξαφανιστεί το συλλαβικό μέλος, που από εδώ και στο εξής
θα μεταδίδεται προφορικά, οι μελουργοί αρχίζουν να επενδύουν τις φράσεις των
υμνογραφημάτων με πλατύτερες μελωδίες, να ανακαταστρώνουν το ποιητικό κείμενο και
να παρεμβάλλουν βραχύτερα ή εκτενέστερα ηχήματα ή κρατήματα στις συνθέσεις τους, τις
οποίες πρώτος ο Μανουήλ Χρυσάφης στα μέσα του ΙΕ΄ αιώνος ονομάζει μ α θ ή μ α τ α137.
Τα μαθήματα ανήκουν στο παπαδικό γένος. Η στροφή προς μεγαλύτερη μελισματικότητα
όμως επηρεάζει και τα άλλα γένη, το στιχηραρικό και το ειρμολογικό. Εδώ πρέπει να
αναζητηθεί άλλη μία προγονική αιτία γενέσεως των καλοφωνικών ειρμών.
Εκτός του ότι οι μελουργοί δείχνουν μία προτίμηση για εκτενέστερη μελική
επένδυση στο στιχηραρικό και το ειρμολογικό γένος, παρουσιάζεται και το φαινόμενο να
μελοποιούνται κατά τον παπαδικό-μαθηματάρικο τρόπο υμνογραφήματα που, ως προς το
ποιητικό κείμενο και την οργανική θέση τους στις εκκλησιαστικές ακολουθίες, είναι
στιχηρά ή ειρμοί κανόνων. Δηλαδή αυτές οι συνθέσεις τρόπον τινά μεταπηδούν στο
παπαδικό γένος από αυτό στο οποίο φυσιολογικά ανήκουν. Στην πλειονότητά τους τα
μαθήματα είναι καλοφωνικώς μελισθέντα στιχηρά των εορτών του όλου ενιαυτού138. Εδώ
όμως μας ενδιαφέρουν οι ειρμοί που λαμβάνουν παπαδική-μαθηματάρικη μεταχείριση. Γι’
αυτές τις συνθέσεις χρησιμοποιείται για πρώτη φορά στην ιστορία ο όρος
κ α λ ο φ ω ν ι κ ο ί ε ι ρ μ ο ί. Ίσως ο πρώτος που χρησιμοποιεί τον όρο είναι πάλι ο
Μανουήλ Χρυσάφης στην Παπαδική Ιβήρων 1120 του έτους 1458 και το Μαθηματάριον
Ιβήρων 975 των μέσων του ΙΕ΄ αιώνος. Τέτοιοι «καλοφωνικοί ειρμοί»139, που άλλοτε
136
Περί αυτής έγινε ήδη λόγος στην Εισαγωγή της παρούσης διατριβής.
137
138
Ως μαθήματα είναι μελοποιημένα επίσης κοντάκια, προσόμοια, απολυτίκια, δεκαπεντασύλλαβα
υμνογραφήματα, κατανυκτικά, φήμες, πολυχρονισμοί κ.ά. Βλ. Στάθη, όπ. π., σ. 91.
139
Εφεξής ο όρος τίθεται εντός εισαγωγικών, όταν αναφέρεται στα μαθήματα της Παπαδικής, για να
διακρίνεται από τους νέους καλοφωνικούς ειρμούς, που είναι το κύριο θέμα της ανά χείρας εργασίας.
108
αναφέρονται ως «ασματικοί ειρμοί» ή «πάνυ έντεχνοι»140, συντίθενται από τον ΙΔ΄ ως και
τον ΙΗ΄ ακόμη αιώνα από κορυφαίους μελουργούς, όπως οι Ιωάννης Γλυκύς, Ξένος
Κορώνης, Μανουήλ Πλαγίτης, Ιωάννης Κουκουζέλης, Ιωάννης Κλαδάς, Γρηγόριος
Μπούνης Αλυάτης, Μανουήλ Χρυσάφης, Κωνσταντίνος εξ Αγχιάλου, Παναγιώτης
Χρυσάφης ο νέος, Γερμανός Νέων Πατρών, Μπαλάσιος ιερεύς, Πέτρος Μπερεκέτης,
Δανιήλ Πρωτοψάλτης, και διαδίδονται στις χειρόγραφες Παπαδικές και τα Μαθηματάρια.
Οι ειρμοί αυτοί ψάλλονταν ως καταβασίες στο τέλος των κανόνων κατά την ακολουθία του
Όρθρου των εορτών της Αναστάσεως, των Χριστουγέννων, του Ευαγγελισμού, των
Θεοφανείων, της Κοιμήσεως, των Εισοδίων, του Αγίου Δημητρίου κ.ά.141 Αναφέρουμε
ενδεικτικά κάποιους κώδικες που περιέχουν τέτοιες συνθέσεις και τις σχετικές αναγραφές:
Χφ. Ιβήρων 1120, φ. 631v: «Ειρμοί καλοφωνικοί ψαλλόμενοι εις τον μεγαλομάρτυρα
Δημήτριον και εις ετέρους αγίους· κυρού Μανουήλ του Πλαγίτου· ήχος β΄ Τω Κυρίω
άσωμεν – Δεύτε λαοί»
Χφ. Ιβήρων 975, φ. 387v: «τη αγία και μεγάλη Κυριακή του Πάσχα· ειρμοί καλοφωνικοί
ψαλλόμενοι ύστερον εις την καταβασίαν· ωδή α΄, ποίημα κυρ Ιωάννου λαμπαδαρίου του
Κλαδά· ήχος α΄ Αναστάσεως ημέρα»
Χφ. Ιβήρων 977, φ. 283r: «τη αγία και μεγάλη Κυριακή του Πάσχα· ειρμοί καλοφωνικοί,
ψαλλόμενοι ύστερον εις την καταβασίαν· ποίημα κυρού Μανουήλ μαΐστορος του
Χρυσάφου· ήχος α΄ Αναστάσεως ημέρα»
Χφ. ΕΒΕ-ΜΠΤ 731, φ. 162v: «Ειρμοί ασματικοί μετά ηχημάτων εις την αυτήν εορτήν,
αλλά δη και εις την είσοδον αυτής και εις την κοίμησιν, ψαλλόμενοι ύστερον εις την
καταβασίαν, μελισθέντες παρά Μανουήλ του Χρυσάφου· ήχος δ΄, ωδή α΄ Τω Κυρίω
άσωμεν – Ανοίξω το στόμα μου»
Χφ. ΕΒΕ-ΜΠΤ 734, φ. 1r: «Τη αγία και μεγάλη Κυριακή του Πάσχα. Ειρμοί
καλοφωνικοί, ψαλλόμενοι εις την καταβασίαν, μελισθέντες παρά Ιωάννου Λαμπαδαρίου
του Κλαδά και Μανουήλ του Χρυσάφου. Ο παρών του λαμπαδαρίου· ήχος α΄
Αναστάσεως ημέρα»
Το είδος αυτό παύει να ευδοκιμεί από τον ΙΗ΄ και μετά, εφόσον έχει προ πολλού
επιβληθεί το φαινόμενο των συντμήσεων των παλαιών μελών και η γενικότερη τάση για
πιο σύντομες μελωδίες. Εν τούτοις, επιβιώνει και παραδίδεται και σε έντυπη μορφή στις
140
Βλ. Γιαννοπούλου Εμμανουήλ, «Η εξέλιξη των καλοφωνικών ειρμών (14ος-18ος αιώνας)» [ανέκδοτη· με
την ευγενή παραχώρηση του συγγραφέως], σ. 2. Πρβλ. χφ. Δοχ. 379, φ. 105r.
141
Βλ. Γιαννοπούλου, όπ. π., σ. 3. Πρβλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σ. 184.
109
αρχές του ΙΘ΄ αιώνος. Συγκεκριμένα, στον τόμο Γ΄ της Πανδέκτης (Κων/πολις 1851), ο
οποίος περιλαμβάνει μαθήματα εξηγημένα στη Νέα Μέθοδο από τον Γρηγόριο
Πρωτοψάλτη, ανθολογούνται και τρεις «καλοφωνικοί ειρμοί» της Παπαδικής, ποιήματα
μάλιστα νεωτέρων μελουργών των ΙΖ΄ και ΙΗ΄ αιώνων. Πρόκειται για τις εξής συνθέσεις:
Γερμανού Νέων Πατρών Νενίκηνται της φύσεως οι όροι (ήχος α΄)142

Μπαλασίου ιερέως Χριστός γεννάται (ήχος α΄)143
Δανιήλ Πρωτοψάλτου Άπας γηγενής (ήχος δ΄)144
Μια γρήγορη ματιά στην έκταση, τη μελική δομή και τις χρησιμοποιούμενες θέσεις
σ’ αυτές τις συνθέσεις αρκεί για να αποδειχθεί ότι αυτού του είδους οι «καλοφωνικοί
ειρμοί» είναι μαθήματα, μέλη της Παπαδικής, όλως διάφορα από το νέο είδος μελοποιίας.
Τα παρακάτω στοιχεία βεβαιώνουν του λόγου το αληθές:
Η γραφική παράσταση και των τριών προαναφερθεισών συνθέσεων καταλαμβάνει
πολύ μεγάλο αριθμό σελίδων. Έτσι, η ψαλμώδησή τους απαιτεί χρόνο πολύ
μεγαλύτερο από ό,τι ένας καλοφωνικός ειρμός. Π.χ. το μάθημα Άπας γηγενής του
Δανιήλ εκτείνεται σε 21 σελίδες. Ο ίδιος μελοποιός κατέχει τα πρωτεία στη
σύνθεση του εκτενέστερου καλοφωνικού ειρμού, ήτοι του Μνήσθητι, Δέσποινα,
καμού, που καταλαμβάνει μόνο 6 σελίδες στο εκδεδομένο Καλοφωνικό
Ειρμολόγιο.
Οι θέσεις που απαρτίζουν αυτά τα μέλη είναι παπαδικές και όχι ειρμολογικές. Π.χ.
η έναρξη του μαθήματος Χριστός γεννάται του Μπαλασίου γίνεται με την πολύ
γνωστή και συνηθισμένη εισαγωγική θέση της παρακλητικής. Καμία απολύτως
από αυτές τις θέσεις δεν απαντά στο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο.
Απαραίτητα και δομικά στοιχεία του μέλους των μαθημάτων είναι τα
παρεμβαλλόμενα, ενίοτε εκτενέστατα, κρατήματα. Στο μάθημα του Δανιήλ Άπας
γηγενής παρεμβάλλονται τρία κρατήματα, από τα οποία το τελευταίο είναι ιδιαίτερα
εκτενές. Κάτι τέτοιο δε συμβαίνει ποτέ στους καλοφωνικούς ειρμούς.
Άλλωστε, οι ίδιοι μελοποιοί συνέθεσαν και καλοφωνικούς ειρμούς, που είναι τελείως
διαφορετικοί ως προς τη δομή και το μελικό τους περιεχόμενο.
142
Ιωάννου Λαμπαδαρίου και Στεφάνου Δομεστίκου Πανδέκτη, σσ. 243-254.
143
144
110
Μολαταύτα, η – μακρινή - συγγένεια των «καλοφωνικών ειρμών» του
Μαθηματαρίου με το είδος που εξετάζει η παρούσα εργασία είναι εμφανής και συνίσταται
στα ακόλουθα. Κατ’ αρχήν, το ποιητικό κείμενο αμφοτέρων των ειδών προέρχεται από
τους ειρμούς των κανόνων. Επιπρόσθετα, οι θέσεις είναι μελισματικές. Σημειώνουμε
όμως ότι στα μαθήματα είναι πολύ πιο πλατειές και επιτηδευμένες, παπαδικές, ενώ στους
καλοφωνικούς ειρμούς παραμένουν ειρμολογικές και άρα περιορισμένες σε έκταση και
ανάπτυξη. Παράλληλα, παρατηρείται μια σχετική μορφολογική ομοιότητα των δύο ειδών.
Στα μαθήματα παρεμβάλλονται πάντοτε ένα ή περισσότερα κρατήματα, που αποτελούν τη
ραχοκοκαλιά της όλης σύνθεσης. Στους καλοφωνικούς ειρμούς επισυνάπτονται
κρατήματα στο τέλος. Μάλιστα στην πληρέστερη μορφή του ένας καλοφωνικός ειρμός
ολοκληρώνεται με σύντομη μελική επένδυση της ακροτελεύτιας φράσης του κειμένου
μετά το κράτημα. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και σε κάποιους «καλοφωνικούς ειρμούς» της
Παπαδικής. Π.χ. στο μάθημα Νενίκηνται της φύσεως οι όροι του Γερμανού παρεμβάλλεται
εκτενές κράτημα πριν από τη μελοποίηση της τελευταίας φράσης του κειμένου, ενώ το
μάθημα Χριστός γεννάται του Μπαλασίου περιλαμβάνει κράτημα και νέα – διαφορετική –
μελοποίηση της τελευταίας φράσης.
γ) Η ψαλμώδηση εξωλατρευτικών μελών στα γεύματα
Η γένεση των καλοφωνικών ειρμών φαίνεται να σχετίζεται με την πολύ

προγενέστερη πρακτική της ψαλμώδησης ειδικών τροπαρίων κατά τα επίσημα γεύματα
των κοσμικών και εκκλησιαστικών αρχόντων της Κωνσταντινουπόλεως. Ο Γρ. Στάθης
αναφέρει ότι ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος, που βασίλευσε από το
913 ως το 959, μας πληροφορεί στο περίφημο σύγγραμμά του De Ceremoniis Aulae
Byzantinae ότι «πέρα των επ’ εκκλησίαις φημών εψάλλοντο ειδικά τροπάρια εις το
παλάτιον όπου, μετά το πέρας των ακολουθιών μεγάλων εορτών, εγευμάτιζον μετά του
αυτοκράτορος και των παλατιανών ο Πατριάρχης και οι λοιποί άρχοντες. Τοιαύτα
τροπάρια, «εις το γεύμα του βασιλέως», εψάλλοντο· «Μετά ποιμένων εκ Περσίδος» του
Ξένου Κορώνη, εκ του στιχηρού «Σήμερον η κτίσις φωτίζεται, σήμερον τα πάντα
ευφραίνονται», οι αναγραμματισμοί «Ίδωμεν πάντες ίδωμεν τον Ιωάννην πώς βαπτίζει»
και «Όπου γαρ βασιλέως παρουσία και η τάξις παραγίνεται», το «Δόξα εν υψίστοις Θεώ»,
111
το «Άρχον δυνάμεων Θεού, στρατάρχα των αγγέλων», κ.ά.»145. Εξάλλου, αφθονούν στη
χειρόγραφη παράδοση θεοτοκία μαθήματα που ψάλλονταν «εις τράπεζαν», όπως το
μάθημα του Ιωάννου Κουκουζέλη Την όντως Θεοτόκον σε ήχο δ΄146.
Είναι λοιπόν πρόδηλο ότι μελοποιήματα υμνογραφικών ή παραϋμνογραφικών
κειμένων ψάλλονταν στις τράπεζες από τα μέσα βυζαντινά χρόνια τουλάχιστον. Η
συνήθεια αυτή διατηρήθηκε και κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο και μάλιστα συνετέθησαν
νέα μελοποιήματα για αυτόν ακριβώς τον σκοπό. Ένα από αυτά είναι η συχνά
ανθολογούμενη στα μουσικά χειρόγραφα σύνθεση του Μπαλασίου Ο χορτάσας λαόν εν τη
ερήμω147 σε στιχηραρικό μέλος και ήχο πλ. δ΄, που, όπως και οι καλοφωνικοί ειρμοί, έχει
εξωλατρευτικό χαρακτήρα148. Σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις, λόγω ακριβώς της
παρόμοιας χρήσης της, η σύνθεση αυτή στεγάζεται στην ενότητα των καλοφωνικών
ειρμών, όπως π.χ. στους κώδικες Ηλιού 597, φ. 455v, και Ηλιού 622, φ. 155r, όπου φέρει
τη χαρακτηριστική ένδειξη «εις την τράπεζαν», ή στον κώδικα Σινά 1580, φ. 264v, με την
εξής ενθύμηση149: «Αρχή συν Θεώ αγίω των κατήχων ειρμών· καλοπισθέν παρά κυρ
Μπαλασίου ιερέος· ψάλονται δε εις τραπέζια· ήχος πλ. δ΄ Ο χορτάσας λαόν εν τη ερήμω».
Εξωλειτουργικές συνθέσεις οπωσδήποτε ψάλλονταν κατά τη διάρκεια του γεύματος, και
όταν συνέπιπτε επίσκεψη επισήμων προσώπων, συνήθως εκκλησιαστικών αρχόντων. Η
συνήθεια μαρτυρείται πολλές φορές στη χειρόγραφη παράδοση. Π.χ. στον κώδικα
Διονυσίου 691 προτάσσεται του καλοφωνικού ειρμού Κύκλω της τραπέζης σου σε ήχο
βαρύ η ενθύμηση ««ψαλλόμενος εις ευθυμίας Τραπέζης, παρόντος αρχιερέως ως ων
145
Στάθη, Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία, σ. 74. Στο ίδιο βιβλίο παρατίθεται το κείμενο της εμμέτρου
επιγραφής ενός δεκαπεντασύλλαβου θεοτοκίου υμνογραφήματος, που αποτελείται από «Εγκώμια ψαλλόμενα
κατά του αλφαβήτου [...] Εις τράπεζαις ψαλλόμενα· κυρ Δράκου πρωτοψάλτου». Βλ. Στάθη, όπ. π., σ. 83.
146
Βλ. χφ. E. D. Clarke 14 (S. C. 18376), φ. 312β.
147
Στον κώδικα Μεταμορφώσεως 229 η ένδειξη «Το παρόν ψάλλεται εις ευωχίαν» προηγείται της
παράθεσης του μέλους. Το κείμενο του υμνογραφήματος δίνεται στο Στάθη, Χειρόγραφα Μετεώρων, σ. 40:
Ο χορτάσας λαόν εν τη ερήμω
και ομβρίσας ακρότομον υδάτων
και τους αγραμμάτους θεολόγους ποιήσας
αυτός και ημάς φώτισον,
και τον νουν ημών στερέωσον,
και τον διδάσκαλον ημών μισθόν ουράνιον δώρησαι
και πάντας ημάς ευλόγησον
ως αγαθός και φιλάνθρωπος.
148
Βλ. Μπαλαγεώργου-Κρητικού, Χειρόγραφα Σινά, σ. 579.
149
Διατηρούμε τη γραφή του κωδικογράφου Ανθίμου Θερμιώτου.
112
κατάλληλος». Εντελώς παρενθετικά αναφέρουμε ότι παρόμοια πράξη ψαλμώδησης
λειτουργικών ή εξωλειτουργικών ύμνων κατά τη διάρκεια επισήμων συνεστιάσεων
μαρτυρείται και στη Δυτική Ευρώπη τουλάχιστον από την εποχή της Αναγέννησης150.
Η ψαλμώδηση εξωλειτουργικών μελών και δη καλοφωνικών ειρμών διατηρήθηκε
μέχρι τα νεώτερα χρόνια. Ο Άγγελος Βουδούρης, που διετέλεσε Άρχων Α΄ Δομέστικος
του πατριαρχικού ναού του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι της Κωνσταντινουπόλεως, δίνει
την εξής πληροφορία: «Οι πατριαρχικοί ψάλτες εκτός των εν των ναώ καθηκόντων αυτών
είχον τοιαύτα και οσάκις οι πατριάρχαι έδιδον επίσημα γεύματα· τότε οι μουσικοί χοροί,
αποτελούντες την πατριαρχικήν ούτως ειπείν μουσικήν ορχήστραν, παρευρισκόμενοι εν
ιδιαιτέρω παρακειμένω δωματίω υπό την ηγεσίαν του πρωτοψάλτου έψαλλον διάφορα
μέλη κατάλληλα τη περιστάσει, συνήθως ειλημμένα εκ των καλοφωνικών ειρμών.»151 Η
πράξη αυτή φαίνεται να εγκαταλείφθηκε προς το τέλος του ΙΘ΄ αι.: «Το αρχαίον τούτο
έθιμον της κατά τα επίσημα γεύματα των πατριαρχών παρουσίας και ψαλμωδίας των
ψαλτών της Μεγάλης Εκκλησίας έφθασε μέχρι του 1878 ότε επί της πατριαρχείας Ιωακείμ
του Γ΄ έπαυσε τηρούμενον.»152
Από τα παραπάνω φαίνεται η στενή σχέση που συνδέει τους καλοφωνικούς ειρμούς
με τη χιλιόχρονη σχεδόν συνήθεια ψαλμώδησης εξωλατρευτικών μελουργημάτων κατά τη
διάρκεια των γευμάτων. Αβίαστα εξάγεται το συμπέρασμα ότι οι πανηγυρικές αυτές
συνεστιάσεις προσέφεραν τις ευνοϊκές προϋποθέσεις για τη δημιουργία του καλοφωνικού
ειρμολογικού είδους. Ως εκ τούτου, τα προϋπάρχοντα ψαλτικά μέλη, που δημιουργούσαν
την πανηγυρική και ευφρόσυνη διάθεση στα γεύματα και που στα μουσικά χειρόγραφα
επιγράφονται «εις φήμην αρίστου»153, «εις την τράπεζαν»154, «εις ευθυμίαν αρίστου»155,
«εις ευθυμίας των αρίστων»156, «εις ευθυμίας και χαράς»157, «εις εορτάς επισήμους και
150
O Γάλλος μουσικολόγος Jean-Pierre Ouvrard στη σ. 3 του ειδικού ενθέτου στον ψηφιακό δίσκο «Josquin
Desprez. Stabat Mater, Motets. La Chapelle Royale. Dir. Philippe Herreweghe. Harmonia Mundi. Made in
W. Germany, 1986» αναφέρει σχετικώς: “En 1520, par exemple, un ambassadeur ferrarais à Rome raconte
qu’à la table du Pape, on chantait un Salve Regina de Josquin. Ainsi, l’antienne mariale, dont l’usage
liturgique est évidemment plausible, se trouve-t-elle employée aussi comme motet de dévotion privée, voire
comme divertissement pieux.”
151
Βουδούρη, Οι μουσικοί χοροί της Μ.τ.Χ.Ε., σσ. 62-63.
152
Βουδούρη, όπ. π., σ. 63, σημ. 1.
153
Βλ. χφ. Παντ. 1008, φ. 138r.
154
Βλ. χφ. ΕΒΕ 2226, φ. 91v.
155
Βλ. χφ. ΕΒΕ 2216, φ. 273v.
156
Βλ. χφ. ΕΒΕ 900, φ. 321r.
113
ευθυμίας συμποσίου»158 κ.ά., λειτούργησαν ως πρόδρομοι των καλοφωνικών ειρμών.
Αυτός είναι προφανώς και ο λόγος για τη «σχέση και συγγένεια [των καλοφωνικών
ειρμών] με τα καθιστικά δημοτικά τραγούδια, αυτά της ταύλας»159.
δ) Τα πρώτα δάνεια από την «εξωτερική» μουσική
Ο αλληλοδανεισμός πολιτισμικών στοιχείων ανάμεσα στους λαούς της Ανατολικής

Μεσογείου είναι αρχαιότατο φαινόμενο. Εν προκειμένω, μας ενδιαφέρουν οι ζυμώσεις
στο χώρο της μουσικής που επηρέασαν την Ψαλτική Τέχνη και πιο συγκεκριμένα το
καλοφωνικό ειρμολογικό είδος. Μουσικοί αλληλοδανεισμοί συμβαίνουν πολύ πριν από τη
γένεση του είδους. Π.χ. ο Miloš Velimirović παρουσιάζει τη μεταγραφή στο πεντάγραμμο
μιας σύνθεσης που στεγάζεται στον κώδικα ΕΒΕ 2401 των μέσων του ΙΕ΄ αιώνος και φέρει
την επιγραφή «πέρσικον»160. Το κείμενο αποτελείται από άσημες συλλαβές, ήτοι
Αριγϊατογγος κ.τ.λ., άρα η ένδειξη «πέρσικον» μάλλον αφορά στο μέλος. Περιπτώσεις
ανθολογήσεως μελών με παρόμοιους χαρακτηρισμούς από τα τέλη του ΙΓ΄ ακόμη αιώνα
είναι πάμπολλες, π.χ. δύο κρατήματα του Ιωάννη Κουκουζέλη με τις ονομασίες
«βουλγάρικον» και «τατάρικον»161.
Μέσα σ’ αυτό το πολυπολιτισμικό περιβάλλον ήταν φυσικό δύο από τους πρώτους
ποιητές των καλοφωνικών ειρμών, ο Θεοφάνης Καρύκης και ο Αρσένιος Βατοπαιδηνός,
να αντλήσουν στοιχεία από τους λαούς της Ανατολής και να τα μπολιάσουν στον κορμό
της καθ’ ημάς μουσικής παράδοσης. Η έλξη που ασκούσαν οι εξωτικές μελωδίες των
Περσών, των Τούρκων, των Αράβων και των άλλων λαών φαίνεται να συνέβαλαν, κατά το
μάλλον ή ήττον, στη γένεση και τη μετέπειτα διαμόρφωση και εξέλιξη των καλοφωνικών
ειρμών. Πάντως, τουλάχιστον μέχρι να φτάσουμε στον Μπαλάσιο, οι καινούριες αυτές
συνθέσεις απαρτίζονται από καθιερωμένες, αλλά επιτηδευμένες ειρμολογικές θέσεις. Το
ίδιο ισχύει και για τα μεταγενέστερα δείγματα του είδους, που όμως, κατά περίπτωσιν,
157
Βλ. χφ. Διον. 568, φ. 252r.
158
Βλ. χφ. Διον. 578, φ. 255r.
159
Αντωνίου, Μορφολογία, σ. 292.
160
Βλ. Velimirović Miloš, “‘Persian Music’ in Byzantium?,” Studies in Eastern Chant, Volume III, ed. Egon
Wellesz and Miloš Velimirović, Oxford University Press, London 1973, σσ. 179-181.
161
Βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ. 265, 270 και 401-402. Πρβλ. Γιαννοπούλου, «Ο Άνδριος μελοποιός
Αρσένιος», σσ. 22-23.
114
φέρουν ισχυρότερη τη σφραγίδα κάποιων αλλοιωμένων θέσεων που προδίδουν εξωτερικές
επιδράσεις. Τονίζουμε λοιπόν για άλλη μία φορά ότι οι καλοφωνικοί ειρμοί είναι
ομοούσιο βλάστημα της Ψαλτικής Τέχνης και οποιαδήποτε αμφισβήτηση της
«ελληνικότητάς»162 τους είναι αβάσιμη.
ε) Η προσθήκη κρατημάτων στο τέλος των ειρμών
Κατά το γ΄ τέταρτο του ΙΣΤ΄ αιώνος στην Κωνσταντινούπολη και την Κρήτη
παρατηρείται το φαινόμενο της προσθήκης ιδιαιτέρων κρατημάτων στο τέλος των ειρμών,
ώστε να ψάλλονται πανηγυρικά ως καταβασίες στην ακολουθία του Όρθρου ή ακόμη αντί
του μεγαλυναρίου Άξιον εστίν στη Θεία Λειτουργία των δεσποτικών και θεομητορικών
εορτών163. Πρωταγωνιστές σ’ αυτήν την εξέλιξη, η οποία βεβαίως σχετίζεται με την κατά
δύο και πλέον αιώνες προγενέστερη πρακτική μελοποίησης ασματικών ειρμών κατά τον
μαθηματάρικο τρόπο164, ήταν ο ιερομόναχος και μετέπειτα Οικουμενικός Πατριάρχης
Θεοφάνης Καρύκης και οι Κρήτες μελουργοί Βενέδικτος Επισκοπόπουλος, Κοσμάς
Βαράνης, Δημήτριος Ταμίας, Αλοΐσιος Βικιμάνος, Αναστάσιος Τρυγώνης κ.ά. Μεγάλη
σπουδαιότητα για την ανίχνευση της γένεσης του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους έχουν
και οι μαρτυρίες της χειρόγραφης παράδοσης περί της πολλαπλής χρήσης αυτών των
ειρμών. Π.χ. ο Γεράσιμος Υαλινάς στον κώδικα Σινά 1440, φφ. 118β κ.εξ., παραθέτει
ασματικούς ειρμούς του Κοσμά Βαράνη με την εξής ενθύμηση: «θεοτοκία ψαλλόμενα εν
162
Οπωσδήποτε δεν μπορεί να μας απασχολήσει εδώ το ακριβές περιεχόμενο του όρου. Το τι συνιστά την
«ελληνικότητα» έχει αποτελέσει αντικείμενο σφοδρών αντιπαραθέσεων ανάμεσα σε διάφορα ρεύματα και
σχολές σκέψης από τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους μέχρι σήμερα. Οι ενδιαφερόμενοι αναγνώστες
μπορούν να ανατρέξουν στην πλούσια σχετική βιβλιογραφία. Εντελώς ενδεικτικά αναφέρουμε κάποια
ονόματα κορυφαίων επιστημόνων που μελέτησαν το θέμα: στον χώρο των Πολιτικών Επιστημών και της
Ιστορίας οι Θάνος Βερέμης, Ιωάννης Κολιόπουλος, Πασχάλης Κιτρομηλίδης κ.ά.· στον χώρο της
Κοινωνιολογίας οι Χρήστος Γιανναράς, Κωνσταντίνος Τσουκαλάς κ.ά.· στον χώρο της Θεολογίας οι π.
Ιωάννης Ρωμανίδης, π. Γεώργιος Μεταλληνός κ.ά. Αυτό που θέλουμε να καταστήσουμε σαφές είναι ότι όσο
«ελληνική» είναι, φερ’ ειπείν, μια κρητική μαντινάδα ή μια μακεδονίτικη φορεσιά τόσο «ελληνικός» είναι
ένας καλοφωνικός ειρμός.
163
Διεξοδικώς περί της μελοποιίας ασματικών ειρμών μετά κρατημάτων στην Κρήτη βλ. Γιαννοπούλου, Η
Άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης, σσ. 307-313 και 346-351.
164
Βλ. Γιαννοπούλου, «Ο Άνδριος μελοποιός Αρσένιος», σσ. 21-22.
115
ταις δεσποτικαίς εορταίς, εις το Εξαιρέτως και εις το αντίδωρον και όπου βούλει»165. Η
φράση που παρατίθεται με πλαγιαστούς χαρακτήρες παραπέμπει ακριβώς στις παρόμοιες
χρήσεις του νέου είδους των καλοφωνικών ειρμών. Άλλωστε, παρατηρείται και το
φαινόμενο προσθήκης κρατημάτων σε όλα τα τροπάρια του αναστασίμου κανόνος
Αναστάσεως ημέρα από τον Βενέδικτο Επισκοπόπουλο, τα οποία προφανώς δεν
προορίζονταν για ψαλμώδηση εντός της ακολουθίας του Όρθρου166. Μπορούμε
συμπερασματικώς να μιλάμε για παράδοση προδρομικών καλοφωνικών ειρμών από τα
τέλη του ΙΣΤ΄ αιώνος.
Μετά παρέλευση λίγων δεκαετιών η σύνθεση του Αρσενίου Βατοπαιδηνού Η
κάμινος, Σωτήρ, εδροσίζετο ανθολογείται στα χειρόγραφα ως πρόλογος κρατημάτων (π.χ.
στο χφ. Κουτλ. 449, φ. 206r, χαρακτηρίζεται «πρόλογος» και ακολουθείται από κράτημα
του ιδίου μελοποιού, ενώ στο χφ. Παντ. 959, φ. 188r, εντάσσεται στην ενότητα των «κατ’
ήχον ηχημάτων»167 και ακολουθείται από κράτημα του Κωνσταντίνου του εξ Αγχιάλου)
και αργότερα χαρακτηρίζεται «καλοφωνικός ειρμός» (π.χ. στο χφ. Ξηρ. 323, φ. 275v, του
έτους 1708). Δε φαίνεται να μελοποίησε ο Αρσένιος κάποιο από τα έξι γνωστά κρατήματά
του για αυτόν ειδικώς τον ειρμό, αν και το «μουσουλμάνικον» λεγόμενο κράτημα σε ήχο
α΄ τετράφωνο168 μπορεί να θεωρηθεί κατάλληλο για συμψαλμώδηση με αυτόν. Εν τούτοις,
η σύνδεση που η χειρόγραφη παράδοση επεφύλαξε για τη σύνθεση του Αρσενίου με το
είδος των κρατημάτων την κατέστησε ως τον πρώτο «τετελειωμένο» καλοφωνικό ειρμό.
Από εδώ και πέρα πλέον μπορούμε να αναφερόμαστε στο νέο είδος μελοποιίας, που, αν
και συγγενεύει με το απλό ειρμολογικό είδος, αλλά και τους «καλοφωνικούς ειρμούς» της
Παπαδικής, αποκτά ιδιαίτερη φυσιογνωμία και διαγράφει τη δική του ανεξάρτητη ιστορική
πορεία.
165
Βλ. Γιαννοπούλου, Η Άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης, σ. 310.
166
Βλ. Γιαννοπούλου, Η Άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης, σ. 350.
167
Η ενότητα αρχίζει στο φ. 173v του κώδικος.
168
116
2. Η σταδιακή διαμόρφωση και εξέλιξη του καλοφωνικού ειρμολογικού
είδους
α) Οι καταβασίες των Παναγιώτη Χρυσάφη και Γερμανού Νέων Πατρών

και το Ειρμολόγιο του Μπαλασίου ιερέως και νομοφύλακος
Μία εξέλιξη που σχετίζεται με τη διαμόρφωση του καλοφωνικού ειρμολογικού

είδους είναι η αυτονόμηση και παράδοση των καταβασιών των κανόνων, που παρατηρείται
στην Κωνσταντινούπολη, το Άγιον Όρος και τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο. Συγκεκριμένα,
διακρίνονται οι ειρμοί των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών, μελοποιούνται κατά
καλλωπισμένο και πανηγυρικό τρόπο και παραδίδονται σε κώδικες, που δεν
περιλαμβάνουν ειρμούς άλλων κανόνων169. Η πράξη αυτή αρχίζει από τον ΙΖ΄ αι.,
ταυτόχρονα δηλαδή με την εμφάνιση του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους, κάτι που
υποδηλώνει ότι ήταν κοινές οι προϋποθέσεις καλλιέργειας των ειρμών στην πιο
πανηγυρική μορφή τους, είτε ως καταβασιών είτε ως καλοφωνικών ειρμών. Δημιουργείται
λοιπόν μία νέα ενότητα ομοειδών συνθέσεων, το Ε ι ρ μ ο λ ό γ ι ο ν Κ α τ α β α σ ι ώ ν,
που σπανίως παραδίδεται ως αυτοτελής κώδικας (π.χ. χφ. Τιμίου Προδρόμου 1) και
συνηθέστερα εντάσσεται σε κώδικες ανομοιογενούς περιεχομένου (π.χ. χφφ. Λειμώνος 239
και Βιβλιοθήκης Ρουμανικής Ακαδημίας 61). Τέτοια Ειρμολόγια παρέδωσαν οι:
Ανώνυμος γραφεύς του χφ. Ξηροποτάμου 262 (των ετών 1600-1650)170·

Παναγιώτης Χρυσάφης ο νέος κατά το β΄ ήμισυ του ΙΖ΄ αιώνος (στον αυτόγραφο
κώδικα του ιδίου Σινά 1505171· επίσης, στα φφ. 272v-311r του χφ. Λειμώνος 239172,
που συνέταξε ο Σεραφείμ Μυτιληναίος το 1672-3, και αλλού)·
Γερμανός Νέων Πατρών κατά το β΄ ήμισυ του ΙΖ΄ αιώνος (π.χ. στα χφφ. Ιβήρων
1048, Δοχειαρίου 407, Ξηροποτάμου 380 κ.ά.)173.
Επιπρόσθετα, συχνά εξαίρονται και κάποιες φορές αποτελούν ιδιαίτερη ενότητα

κωδίκων οι καταβασίες της θ΄ ωδής των διαφόρων μεγάλων εορτών, που ψάλλονται
169
170
171
172
173
117
πανηγυρικά αντί του Άξιον εστίν στη Θεία Λειτουργία174. Το γεγονός αυτό συνάδει με την
ιδιαίτερη προτίμηση που δείχνουν οι μελοποιοί στην καλοφωνική ειρμολογική επένδυση
των ίδιων τροπαρίων και άλλων θεοτοκίων ύμνων, με αποτέλεσμα το ένα τρίτον περίπου
του corpus των καλοφωνικών ειρμών να είναι θεοτοκίοι. Παραδείγματα καταβασιών της
θ΄ ωδής που μελοποιήθηκαν και ως καλοφωνικοί ειρμοί είναι οι εξής: Αλλότριον των
μητέρων η παρθενία (Γενέσιον της Θεοτόκου), Μυστήριον ξένον (Χριστούγεννα), Απορεί
πάσα γλώσσα (Θεοφάνεια), Ο άγγελος εβόα ... Φωτίζου, φωτίζου (Πάσχα), Σε την υπέρ νουν
(Ανάληψις), Μη της φθοράς (Πεντηκοστή), Χαίροις άνασσα (Πεντηκοστή).
Τέλος, ο Μπαλάσιος ιερεύς και νομοφύλαξ, ένας από τους βασικούς εισηγητές του
είδους των καλοφωνικών ειρμών, μελοποίησε ολόκληρο το Ειρμολόγιο μάλλον κατά το γ΄
τέταρτο του ΙΖ΄ αιώνος175. Το σπουδαίο αυτό έργο του κορυφαίου μελουργού αποτυπώνει
την τοπική ψαλτική παράδοση της Κωνσταντινούπολης, όπως φαίνεται από τη στερεότυπη
σημείωση ότι συνετέθη «καθώς τανύν ασματομελωδείται εν Κωνσταντινουπόλει»176.
Γνώρισε ευρύτατη διάδοση για περισσότερο από έναν αιώνα και ανθολογήθηκε σε
πολλούς κώδικες (π.χ. χφφ. Ιβήρων 337, Λειμώνος 252, Σινά 1494, Ιβήρων 1021 και
Σκήτης Αγίας Άννης 90). Τελικώς, αντικαταστάθηκε στις προτιμήσεις των ψαλτών από το
Ειρμολόγιον Καταβασιών του Πέτρου Πελοποννησίου γύρω στα 1770177. Πέραν της
γενικότερης συνάφειας του απλού ειρμολογικού με το καλοφωνικό ειρμολογικό μέλος και
της κεφαλαιώδους συμβολής του Μπαλασίου στην καλλιέργεια και των δύο ειδών, το
Ειρμολόγιό του μας ενδιαφέρει επιπλέον ως κώδικας στον οποίον ενίοτε ανθολογούνται οι
καλοφωνικοί ειρμοί του ιδίου ή και άλλων ποιητών. Παραδείγματα τέτοιων κωδίκων είναι
οι Ιβήρων 1048, Λειμώνος 235, Σινά 1433, ΕΒΕ 2227, Σινά 1260, Ιβήρων 968, Ιβήρων
1037, Ιβήρων 1100, Καρακάλλου 225, Κουτλουμουσίου 630, Ξενοφώντος 135 και
Ξηροποτάμου 285.
174
175
Βλ. Αντωνίου, όπ. π., σ. 178. Γενικά περί του Ειρμολογίου του Μπαλασίου βλ. στις σσ. 176-185 του
ιδίου βιβλίου.
176
Βλ. χφφ. ΕΒΕ 967, Σκήτης Αγίας Άννης 90 και αλλού.
177
118
β) Η διεύρυνση της φωνητικής έκτασης των ειρμών και ο πλατυσμός των
ειρμολογικών θέσεων. Παγίωση του είδους
Η εξέλιξη που λειτουργεί ως «τελική σφραγίδα» στην καθιέρωση του καλοφωνικού

ειρμολογικού είδους είναι μια μεταβολή στη μελοποιία των ειρμών από μια σειρά
μελουργών του ΙΖ΄ αιώνος. Η μεταβολή αυτή θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως «κάθετος
και οριζόντιος πλατυσμός» του μέλους. Ο «κάθετος» πλατυσμός αφορά τη φωνητική
έκταση των ειρμών. Ενώ στους απλούς βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς ειρμούς όλων
των ήχων η έκταση είναι συνήθως περιορισμένη, στους καλοφωνικούς ειρμούς, ακόμη και
τους παλαιότερους, παρατηρούνται κλιμακώσεις του μέλους σε υψηλές φωνητικές
περιοχές ή και πτώσεις στα τετράχορδα κάτω από τις βάσεις των ήχων, με αποτέλεσμα να
διευρύνεται η συνολική έκταση των συνθέσεων μέχρι μιάμιση οκτάβα ή και περισσότερο.
Η εξέλιξη αυτή είναι σταδιακή. Ο «καταστατικός» καλοφωνικός ειρμός Η κάμινος, Σωτήρ
του Αρσενίου Βατοπαιδηνού εκτείνεται σε μία οκτάβα. Λίγο αργότερα ο ειρμός
Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον σε ήχο α΄ του Γερμανού Νέων Πατρών εκτείνεται από τον
Νη ως τον άνω Δι, ενώ οι απλοί ειρμοί του πρώτου ήχου γενικά δεν υπερβαίνουν τον άνω
Πα178. Ομοίως, ο ειρμός Χείρας εκπετάσας σε ήχο δ΄ του ιδίου μελοποιού εκτείνεται από
τον κάτω Κε ως τον άνω Γα, ενώ οι απλοί ειρμοί του τετάρτου ήχου γενικά παραμένουν
μεταξύ του Ζω και του άνω Πα179. Όσο προχωρούμε χρονικά σε μεταγενέστερους
συνθέτες, βλέπουμε ακόμη μεγαλύτερη διεύρυνση της φωνητικής έκτασης, που σε κάποιες
περιπτώσεις φτάνει σε ακραίο βαθμό (π.χ. η έκταση των ειρμών Εσείσθησαν λαοί σε ήχο δ΄
του Δημητρίου Δομεστίκου, Ην ηρετίσω, Δέσποτα σε ήχο λέγετο του Ιακώβου
Πρωτοψάλτου και Γόνυ κάμπτει σε ήχο γ΄ του Πέτρου Πελοποννησίου υπερβαίνει τις δύο
οκτάβες).
Σε ένα δεύτερο επίπεδο το μέλος πλατύνεται «οριζόντια» με την επιμήκυνση-
καλλωπισμό των ειρμολογικών θέσεων, ο αρχικός σκελετός των οποίων διατηρείται. Το
μέλος δηλαδή πραγματοποιεί κυματοειδείς κινήσεις γύρω από το αρχικό περίγραμμα των
θέσεων. Πέραν της διαφορετικής αισθητικής αντίληψης που επιβάλλει αυτός ο
καλλωπισμός, επιφέρει παράλληλα και αύξηση της χρονικής διάρκειας που απαιτεί η
εκτέλεση των ειρμών. Ο πλατυσμός των θέσεων έπεται χρονικώς της διεύρυνσης της
φωνητικής έκτασης. Παρατηρείται αρχικώς στους ειρμούς του Γερμανού και του
Μπαλασίου και σε μεγαλύτερο ακόμη βαθμό σ’ αυτούς του Μπερεκέτη. Σε κάποιους
178
179
119
ειρμούς διατηρείται ο βασικός μελικός πυρήνας κατά την καλοφωνική μεταχείρισή του.
Δηλαδή οι ίδιες θέσεις που απαρτίζουν τον απλό ειρμό απαντούν ελαφρώς επιμηκυμένες
και καλλωπισμένες στην καλοφωνική εκδοχή του. Παραδείγματα είναι το μεγαλυνάριο-
ειρμός Ο άγγελος εβόα ... Φωτίζου, φωτίζου σε ήχο α΄ και το μεγαλυνάριο Θεοτόκε η ελπίς
σε ήχο γ΄ και οι ομότιτλοι καλοφωνικοί ειρμοί του Μπερεκέτη. Άλλοι καλοφωνικοί ειρμοί
– κι αυτοί είναι οι περισσότεροι - είναι συντεθειμένοι από πεποικιλμένες ειρμολογικές
θέσεις, που ανήκουν μεν στον ίδιο ήχο, δε χρησιμοποιούνται όμως κατ’ ανάγκην στη
μελική επένδυση των πρωτοτύπων. Παρενθετικά αναφέρουμε ότι και στους απλούς
ειρμούς δεν υπάρχει ομοιόμορφη παράδοση του μέλους. Απεναντίας, από τη μέση
βυζαντινή εποχή οι ίδιοι ειρμοί μελοποιούνται κατά διαφορετικούς τρόπους από διαφόρους
μελουργούς180. Τέλος, υπάρχουν καλοφωνικοί ειρμοί, των οποίων το μελικό περιεχόμενο
είναι εντελώς διάφορο ή ανήκει ακόμη σε διαφορετικό ήχο από ό,τι ο απλός ειρμός (π.χ. ο
ειρμός Από των πολλών μου αμαρτιών ανήκει στον ήχο πλ. δ΄, ενώ ο ομότιτλος
καλοφωνικός ειρμός του Μπερεκέτη είναι μελισμένος στον πλ. β΄).
Στά τέλη του ΙΖ΄ και τις αρχές του ΙΗ΄ αιώνος με τη δημιουργική δράση του
Πέτρου Μπερεκέτη και άλλων μελοποιών το καλοφωνικό ειρμολογικό είδος παγιώνεται
και αποκτά την κλασική του μορφή. Πέραν των προσχολιασθέντων, άλλα διακριτικά
στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα των καλοφωνικών ειρμών είναι η «κατ’ έννοιαν»
μελική επένδυση του ποιητικού κειμένου, οι συχνές μεταβολές στα γένη και τους ήχους, οι
αρκετά συχνές μεταβολές στη χρονική αγωγή, η οποία είναι γενικά βραδεία, οι
περισσότερες και μεγαλύτερες υπερβατές κινήσεις του μέλους σε σχέση με άλλα είδη
μελοποιίας και η χρήση παλιλλογικών σχημάτων, που μερικές φορές θυμίζουν οργανικούς
σκοπούς. Στα παραπάνω πρέπει να προστεθεί η μελοποίηση νέων κρατημάτων,
συντομώτερων από τα παλαιά βυζαντινά κρατήματα, που προορίζονται ειδικά για
συμψαλμώδηση με τους καλοφωνικούς ειρμούς. Όλα αυτά εξετάζονται διεξοδικώς στο
Δεύτερο Μέρος της παρούσης διατριβής.
Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι σημαντικό ρόλο στην τελική διαμόρφωση του
καλοφωνικού ειρμολογικού είδους έπαιξε η σχέση διδασκάλου-μαθητού, όπως συμβαίνει
σε όλες τις εποχές και όλα τα είδη της Ψαλτικής Τέχνης. Π.χ. ο ένας εκ των δύο
κορυφαίων ποιητών καλοφωνικών ειρμών, Μπαλάσιος ο ιερεύς, μαθήτευσε κοντά στον
180
Βλ. Strunk Oliver, Essays on Music in the Byzantine World, W.W. Norton & Company, New York 1977,
σσ. 194-201. Πρβλ. Hannick Christian, “The Performance of the Kanon in Thessaloniki in the 14 th Century,”
Studies in Eastern Chant, Volume V, ed. Dimitri Conomos, St. Vladimir Seminary’s Press, Crestwood 1990,
σσ. 150-151.
120
βασικό εισηγητή του είδους Γερμανό Νέων Πατρών και μάλιστα φαίνεται ότι
επεξεργάστηκε και ανέπτυξε συνθέσεις του (π.χ. τους ειρμούς Λίθον ον απεδοκίμασαν –
και τον προσόμοιό του Άστρον ήδη ανατέταλκεν –, Τύπον της αγνής λοχείας σου και Χείρας
εκπετάσας Δανιήλ). Ο δε κορυφαίος εκπρόσωπος του είδους, Πέτρος ο Μπερεκέτης, ήταν
κατά πάσα πιθανότητα μαθητής του Δαμιανού Βατοπαιδηνού, που είχε επίσης ασχοληθεί
με τη μελοποίηση καλοφωνικών ειρμών (Εν Σιναίω τω όρει και Εσείσθησαν λαοί).
Το ολοκληρωμένο πλέον είδος συνεχίζει να καλλιεργείται από αρκετά μεγάλο
αριθμό μελοποιών, όπως οι Αναστάσιος Ραψανιώτης, Γιωβάσκος Βλάχος, Μελέτιος
Σιναΐτης ο παλαιός, Αθανάσιος Κωνσταντινουπόλεως, Παναγιώτης Χαλάτζογλου, Ιωάννης
Τραπεζούντιος, Δανιήλ Πρωτοψάλτης, Πέτρος Πελοποννήσιος, Ιάκωβος Πρωτοψάλτης
κ.ά., και να διαδίδεται σε μεγάλο αριθμό χειρογράφων κατά τον ΙΗ΄ αιώνα. Κάποιοι από
τους μελοποιούς συνθέτουν και νέα κρατήματα για τους καλοφωνικούς ειρμούς άλλων
συνήθως μελοποιών. Κομβικός σταθμός για την ιστορία του είδους είναι η αυτονόμηση
των καλοφωνικών ειρμών και παράδοσή τους σε αμιγή κώδικα. Πιθανότατα, παλαιότερο
αμιγές Καλοφωνικό Ειρμολόγιο είναι ο αυτόγραφος του Ιωάννου Πρωτοψάλτου
Τραπεζουντίου κώδικας Ιβήρων 1157 με χρονία γραφής το 1769. Μέχρι την καθιέρωση
της Νέας Μεθόδου σημειογραφίας, ακολουθώντας το παράδειγμα του Ιωάννου,
συντάσσουν αμιγή Καλοφωνικά Ειρμολόγια κι άλλοι κωδικογράφοι, όπως οι Σεραφείμ
Μυτιληναίος προηγούμενος Λαύρας, Θεόδωρος Κυριόπουλος Βυζάντιος, Απόστολος
Κώνστας Χίος, Ματθαίος Βατοπαιδηνός, Νικηφόρος Καντουνιάρης, Ιωάννης
Χατζηπαρασκευάς κ.ά.
γ) Η διάδοση του παλαιού ρεπερτορίου και οι νέοι καλοφωνικοί ειρμοί

του ΙΘ΄ αιώνος
Κατά τον ΙΘ΄ αιώνα, και ιδίως το πρώτο ήμισύ του, λαμβάνουν χώρα σημαντικές
εξελίξεις, οι οποίες αφήνουν ανεξίτηλο το αποτύπωμά τους στην Ψαλτική Τέχνη. Οι
εξελίξεις αυτές μπορούν να διακριθούν σε μουσικές και κοινωνικοπολιτικές. Στην πρώτη
κατηγορία ανήκουν η τελική απλοποίηση της σημειογραφίας και η συνακόλουθη εξήγηση-
μεταγραφή του παλαιού ρεπερτορίου στη Νέα Μέθοδο, η εμφάνιση της μουσικής
τυπογραφίας και η αναπόφευκτη εγκατάλειψη της κωδικογραφίας, η ταχεία διάδοση σε
όλον τον ελληνόφωνο χώρο των νέων μουσικών εκδόσεων και η διατύπωση των
θεωρητικών αρχών της Ψαλτικής Τέχνης στο Θεωρητικόν Μέγα του Χρυσάνθου εκ
121
Μαδύτου και σε άλλες μουσικοθεωρητικές εκδόσεις. Στο κοινωνικοπολιτικό πεδίο
κυριαρχούν οι πολιτικές αναταραχές, η άνοδος της μέσης τάξης, η μετάλλαξη της
παγκόσμιας οικονομίας και τα επαναστατικά κινήματα στα Βαλκάνια και τον υπόλοιπο
ευρωπαϊκό χώρο. Ταυτόχρονα, παρατηρείται επηρεασμός της ορθόδοξης θεολογικής
σκέψης και της ελληνικής διανόησης από τις αρχές του Διαφωτισμού, που είχε επιπτώσεις
και στα μουσικά πράγματα, εφόσον επιχειρείται για πρώτη φορά στην ιστορία να
αναμορφωθεί η εκκλησιαστική μουσική κατά τα πρότυπα της ασματικής λατρευτικής
παράδοσης της Δύσης. Όπως ήταν φυσικό, όλες αυτές οι εξελίξεις επηρέασαν και το
καλοφωνικό ειρμολογικό είδος. Συνοπτικά, μπορούμε να πούμε ότι, αφ’ ενός μεν, οι
παλαιοί καλοφωνικοί ειρμοί γνωρίζουν ευρύτατη διάδοση μέσω των εντύπων εκδόσεων,
αφ’ ετέρου δε, οι εκκλησιαστικοί μελουργοί παύουν σταδιακά να ασχολούνται με το εν
λόγω είδος μελοποιίας.
Το σημαντικότερο γεγονός του αιώνα, όσον αφορά το Καλοφωνικό Ειρμολόγιο,
είναι χωρίς αμφιβολία η εξήγησή του κατά το 1817 από τον Γρηγόριο Λαμπαδάριο και
μετέπειτα Πρωτοψάλτη της Μ.Χ.Ε. Αν και η παρασήμανση των καλοφωνικών ειρμών
ήταν ήδη πολύ αναλυτική και πριν από την καθιέρωση της Νέας Μεθόδου το 1814, η
εκμάθησή τους καθίσταται πλέον απλούστερη. Αυτός ο παράγοντας πρέπει να θεωρηθεί
ευνοϊκός για την εξοικείωση του τότε ψαλτικού κόσμου με το φύσει δύσκολο αυτό
μουσικό είδος. Στην περαιτέρω διάδοση των καλοφωνικών ειρμών συνετέλεσε
αποφασιστικά και η πολλαπλή αντιγραφή του αυτογράφου του Γρηγορίου. Είναι
χαρακτηριστικό ότι η συντριπτική πλειονότητα αμιγών χειρογράφων Καλοφωνικών
Ειρμολογίων είναι προϊόν της φιλοπονίας κωδικογράφων που έζησαν και έδρασαν τον ΙΘ΄
αιώνα. Από αυτά τα περισσότερα είναι στη Νέα Μέθοδο.
Εκτός από τον Γρηγόριο, και ο Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ εξήγησε μία μικρή
συλλογή καλοφωνικών ειρμών. Δυστυχώς, δεν έχει μέχρι σήμερα επισημανθεί το
αυτόγραφο του Χουρμουζίου ούτε άλλη ιστορική πηγή που να μαρτυρεί αν η εξήγηση του
Χουρμουζίου προηγείται ή έπεται αυτής του Γρηγορίου. Είναι όμως πιθανότερο να έπεται,
αφού ο Γρηγόριος παρέδωσε τον αυτόγραφο κώδικα Βιβλιοθήκης Κωνσταντίνου Ψάχου
Φάκελος Β΄ λιγότερο από τρία χρόνια μετά την καθιέρωση της Νέας Μεθόδου. Εν
τούτοις, οι εξηγημένοι από τον Χουρμούζιο ειρμοί είναι οι πρώτοι που εκδόθηκαν εντύπως
το 1824 στο Ταμείον Ανθολογίας, ενώ το 1835 ο Θεόδωρος Φωκαεύς εξέδωσε ολόκληρο το
υπό του Γρηγορίου εξηγημένο Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν. Αυτή είναι η πληρέστερη
έντυπη μορφή του Καλοφωνικού Ειρμολογίου μέχρι σήμερα. Το 1842 εκδόθηκε η
Σύνοψις Καλοφωνικών Ειρμών από τον Ιωάννη Λαμπαδάριο Βυζάντιο, που περιλαμβάνει
122
μία αρκετά εκτενή συλλογή συνθέσεων. Η δεσπόζουσα θέση που κατέχει τον ΙΘ΄ αιώνα η
Κωνσταντινούπολη και ο χώρος του Οικουμενικού Πατριαρχείου στη διάδοση του είδους
φαίνεται από τις ιδιότητες των προσώπων που ανέπτυξαν σχετική δράση (Πρωτοψάλτης,
Λαμπαδάριος, Χαρτοφύλαξ). Εξάλλου, και οι τρεις προαναφερθείσες εκδόσεις
πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Καλοφωνικοί ειρμοί συνέχισαν να
ανθολογούνται σε άλλα μουσικά βιβλία καθ’ όλην τη διάρκεια του ΙΘ΄ αιώνος, αλλά δεν
εκδόθηκαν άλλα βιβλία αφιερωμένα αποκλειστικώς σ’ αυτό το είδος μελοποιίας.
Το πρώτο μισό του ιδίου αιώνος βλέπει και τη διάδοση του είδους πέραν του
ελληνόφωνου χώρου και συγκεκριμένα στη Μολδοβλαχία. Ο Ρουμάνος ιερομόναχος
Μακάριος μεταφράζει κατά το 1833 το Καλοφωνικό Ειρμολόγιο του Γρηγορίου στα
ρουμανικά, το εμπλουτίζει με νέα δικά του μελοποιήματα, κάποιους ειρμούς εξηγημένους
από τον Χουρμούζιο, καθώς και αρμόδια κρατήματα άλλων ποιητών ή δικά του. Το έργο
του Μακαρίου αντιγράφεται από άλλους κωδικογράφους και διαδίδεται – σε περιορισμένο
πάντως βαθμό - στη Ρουμανία. Επίσης, αρχής γενομένης το 1848, κάποιοι καλοφωνικοί
ειρμοί ανθολογούνται σε έντυπες εκδόσεις στα ρουμανικά.
Ταυτόχρονα με τις εξελίξεις που σχολιάσθηκαν παραπάνω παρατηρείται και μία
αλλαγή στην καθαυτό μελοποιία των καλοφωνικών ειρμών. Αν και ορισμένοι μελοποιοί
μένουν πιστοί στα κλασικά και παραδεδομένα πρότυπα (π.χ. ο Διονύσιος Φωτεινός με τον
ειρμό Σε την υπέρ νουν και ο Ζηνόβιος Προυσσαεύς με τον ειρμό Βλέψον ιλέω όμματί σου),
άλλοι αφήνουν το συνθετικό τους τάλαντο και τη φαντασία τους να δρουν χωρίς
περιορισμούς, συνθέτοντας καλοφωνικούς ειρμούς που, πέραν των στερεότυπων
καταληκτικών θέσεων και κάποιων άλλων κοινών γνωρισμάτων, όπως οι παλιλλογίες, λίγο
θυμίζουν τους «προγόνους» τους. Σ’ αυτές τις νέες δημιουργίες είναι έντονο το εξωτερικό
(δηλαδή εξωεκκλησιαστικό) χρώμα και η προσωπική σφραγίδα της έμπνευσης εκάστου
ποιητού, ενώ οι θέσεις της μελοποιίας χάνουν την αυστηρή δομή τους και πλατειάζουν
ελεύθερα, σχεδόν αυτοσχεδιαστικά. Γύρω από τον σκελετό κάθε μελωδικής γραμμής
επισωρεύονται περίτεχνα μελίσματα, ενώ αυξάνονται σε υπερθετικό βαθμό οι ούτως ή
άλλως συχνές μεταβολές γενών και ήχων, η περιδιάβαση του μέλους σε όλο το εύρος της
φωνητικής κλίμακας κ.τ.λ. Ουσιαστικά οι μελοποιοί υπερτονίζουν τις εκφραστικές
δυνατότητες που προσφέρει το καλοφωνικό ειρμολογικό είδος, οδηγώντας το στα τελικά
όριά του. Η αισθητική αντίληψη που προβάλλουν αυτές οι συνθέσεις ισορροπεί πάνω στη
λεπτή γραμμή που χωρίζει (ή, από άλλη οπτική γωνία, ενώνει) το αυστηρά δομημένο και
συντηρητικό εκκλησιαστικό μέλος από το κοσμικό – λυρικό, ερωτικό ή θρηνώδες –
τραγούδι και δη της Ανατολής. Εξάλλου, οι καλοφωνικοί ειρμοί κάποιων μελοποιών του
123
ΙΘ΄ αιώνος ενδεχομένως απηχούν τοπικές ασματικές παραδόσεις, αλλά η εξιχνίαση τέτοιου
είδους σχέσεων απαιτεί ειδική και επισταμένη έρευνα και μελέτη. Καινοτόμοι μελοποιοί
που συνέθεσαν νεωτερικούς καλοφωνικούς ειρμούς είναι οι Μελέτιος Σισανίου, Σωτήριος
Βλαχόπουλος, Βασίλειος Νικολαΐδης, Νικόλαος Σμύρνης κ.ά.
3. Οι κατηγορίες μουσικών χειρογράφων που περιέχουν καλοφωνικούς

ειρμούς
Από τα μέσα κυρίως του ΙΖ΄ αιώνος και μετά οι καλοφωνικοί ειρμοί ανθολογούνται
στους χειρόγραφους κώδικες που περιλαμβάνουν τα παντοία ποιήματα της βυζαντινής και
μεταβυζαντινής Ψαλτικής Τέχνης. Οι κατηγορίες των χειρογράφων 181 που στεγάζουν
δείγματα – πολλά ή λίγα κατά περίπτωσιν και ανάλογα με το είδος χειρογράφου – του
καλοφωνικού ειρμολογικού είδους μελοποιίας είναι οι εξής:
α) Α ν θ ο λ ο γ ί α – Π α π α δ ι κ ή182: περίπου το εβδομήντα τοις εκατό των
κωδίκων που περιέχουν καλοφωνικούς ειρμούς είναι αυτού του τύπου. Σ’ αυτούς
περιλαμβάνεται το ψαλτικό ρεπερτόριο των τριών βασικών ακολουθιών του λειτουργικού
νυχθημέρου, δηλαδή του Εσπερινού, του Όρθρου και της Θείας Λειτουργίας. Οι
περισσότερες ανθολογούμενες συνθέσεις ανήκουν στο παπαδικό γένος μελοποιίας και το
ποιητικό τους κείμενο προέρχεται κυρίως από το παλαιοδιαθηκικό βιβλίο των Ψαλμών.
Συχνά προτάσσεται των μουσικών κειμένων η γνωστή Προθεωρία της Παπαδικής. Στους
κώδικες των Ανθολογιών συστεγάζεται πολύ συχνά και το Α ν α σ τ α σ ι μ α τ ά ρ ι ο ν
τ ο υ Π α ν α γ ι ώ τ η Χ ρ υ σ ά φ η τ ο υ ν έ ο υ, που συνήθως καταλαμβάνει το πρώτο
μέρος των κωδίκων. Περιλαμβάνει τα στιχηρά των Εσπερινών και των Όρθρων των
Κυριακών και, ως εκ τούτου, ανήκει στο στιχηραρικό γένος. Η ενότητα των καλοφωνικών
ειρμών, άλλοτε μικρή και άλλοτε εκτενής, καταλαμβάνει συνήθως το τελευταίο τμήμα των
χειρογράφων183. Οι μικτοί αυτοί κώδικες (Αναστασιματάριον-Ανθολογία-καλοφωνικοί
ειρμοί) έχουν αυξημένη σπουδαιότητα και για το μεγάλο πλήθος συνθέσεων που
181
Διεξοδικώς περί των ειδών των μουσικών κωδίκων βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Α΄, σσ. λ΄-μγ΄,
και Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σσ. 99-125.
182
Η ενότητα των καλοφωνικών ειρμών είναι ακριβώς η κύρια νέα προσθήκη στο περιεχόμενο της
Παπαδικής από τα τέλη του ΙΖ΄ αιώνος. Βλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σ. 61.
183
Πολύ σπάνια η ενότητα των καλοφωνικών ειρμών τίθεται στην αρχή ενός κώδικος, όπως π.χ στο χφ.
Λαύρας Ι 171.
124
περιέχουν, αλλά και για το ότι σ’ αυτούς εκπροσωπούνται και τα τρία γένη μελοποιίας της
Ψαλτικής Τέχνης, ειρμολογικό, στιχηραρικό και παπαδικό.
β) Ε ι ρ μ ο λ ό γ ι ο ν Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς: στα χειρόγραφα που
περιλαμβάνουν την από κάθε άποψη σπουδαία μελοποίηση του Ειρμολογίου από τον
Μπαλάσιο ιερέα και νομοφύλακα, ένα από τα σημαντικότερα μουσικά έργα του
τουρκοκρατούμενου Ελληνισμού, ανθολογούνται συχνά και οι καλοφωνικοί ειρμοί του
ιδίου ή και άλλων μελοποιών. Επιπρόσθετα, εξαιτίας της συγγένειας ανάμεσα στο απλό
και το καλοφωνικό ειρμολογικό είδος, καλοφωνικοί ειρμοί ανθολογούνται ενίοτε και σε
Ειρμολόγια άλλων μελοποιών, όπως των Πέτρου Πελοποννησίου και Πέτρου Βυζαντίου.
γ) Ά π α ν τ α Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ: η σπουδαιότητα του μεγαλοφυούς
αυτού μελουργού οδήγησε πολλούς κωδικογράφους στο να συγκεντρώσουν όλες τις
συνθέσεις του και να τις παραδώσουν υπό την μορφήν «Απάντων». Σ’ αυτούς τους
κώδικες ανθολογούνται σχεδόν πάντα καλοφωνικοί ειρμοί του Μπερεκέτη184, ενίοτε δε και
κάποιοι άλλων μελοποιών. Αντίστοιχο φαινόμενο παρατηρείται στην παράδοση των
Απάντων του Αναστασίου Ραψανιώτη.
δ) Κ α λ ο φ ω ν ι κ ό ν Ε ι ρ μ ο λ ό γ ι ο ν: εδώ αναφερόμαστε στους αμιγείς
κώδικες που είναι αφιερωμένοι αποκλειστικά ή σχεδόν αποκλειστικά στο καλοφωνικό
ειρμολογικό είδος. Οι περιεχόμενες συνθέσεις είναι διατεταγμένες κατά τη σειρά των
οχτώ ήχων. Συνήθως η σειρά των κρατημάτων, κι αυτή διατεταγμένη κατ’ ήχον,
ακολουθεί την ενότητα των καλοφωνικών ειρμών. Σπανιώτερα τα κρατήματα
παρεμβάλλονται ανάμεσα στους καλοφωνικούς ειρμούς, χωρίς να αποτελούν ξεχωριστή
ενότητα.
ε) Ά λ λ ο ι κ ώ δ ι κ ε ς: όπως είναι φυσικό, δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου οι
κωδικογράφοι δεν περιορίζονται από τους – ούτως ή άλλως άγραφους και μη δεσμευτικούς
– κανόνες που διέπουν τη σύνταξη και την κατανομή της ύλης στα μουσικά χειρόγραφα,
αλλά αντιθέτως ανθολογούν καλοφωνικούς ειρμούς σε κώδικες τέτοιου τύπου που σπανίως
φιλοξενούν δείγματα αυτού του είδους μελοποιίας, όπως Μαθηματάρια, Στιχηράρια,
Δοξαστάρια, κ.ά. Τέλος, συναντάμε καλοφωνικούς ειρμούς στις διάφορες μικρές ψαλτικές
φυλλάδες, που λειτουργούσαν ως εύχρηστα εργαλεία στη διάθεση των ψαλτών-μοναχών
και γνώρισαν ευρύτερη διάδοση και κυκλοφορία από τα τέλη του ΙΗ΄ αιώνος και μετά.
184
Εξαιρούνται κάποιοι κώδικες, όπως οι ΕΒΕ-ΜΠΤ 744 και ΕΒΕ-ΜΠΤ 754 που έγραψε στα 1817-1818 ο
Γρηγόριος Λαμπαδάριος (και μετέπειτα Πρωτοψάλτης) και χαρακτηρίζονται «Βιβλίον περιέχον τα άπαντα
Πέτρου του μπερεκέτου, άνευ των καλοφωνικών του ειρμών, εις τόμους δύο διηρημένον». Βλ.
Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σσ. 188-189.
125
4. Η ανθολόγηση των καλοφωνικών ειρμών στα μουσικά χειρόγραφα των
ΙΖ΄ ως ΙΘ΄ αιώνων
α) ΙΖ΄ αιώνας
Η έρευνα ανέδειξε περί τα 69 χειρόγραφα που εγράφησαν τον ΙΖ΄ αιώνα185 και
περιλαμβάνουν καλοφωνικούς ειρμούς στην προδρομική ή την ολοκληρωμένη μορφή
τους. Παρατίθενται κατά σχετική χρονολογική σειρά, εφόσον η ακριβής χρονία γραφής
πολλών απ’ αυτά είναι άγνωστη.
Λειμ. 287 Ανθολογία τέλη ΙΣΤ΄ ή αρχές ΙΖ΄ αι.

Ξεν. 159 Ειρμολόγιον Θεοφάνους Καρύκη 1607
Ιεροσ. 561 Ειρμολόγιον Θεοφάνους Καρύκη αρχές ΙΖ΄ αι.
Μεταμ. 101 Ανθολογία αρχές ΙΖ΄ αι.
Πάδοβας 1137 Ανθολογία Μελών Κοσμά Βαράνη αρχές ΙΖ΄ αι.
Σινά 1442 Ανθολογία Λειτουργίας αρχές ΙΖ΄ αι.
Ιβήρ. 1191 Ανθολογία α΄ τέταρτο ΙΖ΄ αι.
Ιβήρ. 1198 Αναστασιματάριον – Παπαδική α΄ τέταρτο ΙΖ΄ αι.
Σινά 1283 Ανθολογία α΄ τέταρτο ΙΖ΄ αι.
Ιβήρ. 1271 Παπαδική α΄ τέταρτο ΙΖ΄ αι.186
Σινά 1524 Ανθολογία π. 1620-1640
Ιβήρ. 1225 Ανθολογία Λειτουργίας β΄ τέταρτο ΙΖ΄ αι.
Jesus College 33 Προθεωρία – Ανθολογία –
Εκλογή Μαθηματαρίου 1635
Σινά 1546 Ανθολόγιον Ιδιομέλων Τριωδίου-
Πεντηκοσταρίου –
Ασματικοί Ειρμοί π. 1630-1640
Μεταμ. 261 Ανθολογία α΄ μισό ΙΖ΄ αι.
Ξηρ. 279 Εκλογή Στιχηραρίου α΄ μισό ΙΖ΄ αι.
Σινά 1548 Αναστάσιμος Κανών α΄ μισό ΙΖ΄ αι.
Πάτμου 819 Ανθολογία Λειτουργίας π. 1645-1665
ΕΒΕ 935 Ανθολογία μέσα ΙΖ΄ αι. (;)
Λαύρας Η 136 Ανθολογία μέσα ΙΖ΄ αι.
Σινά 1297 Ανθολογία 1655
185
Κάποια ενδέχεται να γράφτηκαν στις αρχές του ΙΗ΄ αιώνος.
186
Τμήμα του κώδικος γράφτηκε στα τέλη του ΙΗ΄ αιώνος.
126
Σινά 1416 Στιχηράριον Σεπτεμβρίου-
Νοεμβρίου 1658
Merlier 2 Ανθολογία 1658
Σινά 1417 Εσπερινός – Κρατηματάριον –
Πολυέλεοι – Ασματικοί Ειρμοί π. 1660
Σινά 1452 Πεντηκοστάριον Δημητρίου Ταμία 1661
Mayer 12053 Ανθολογία Λειτουργίας 1662
Σινά 1300 Ανθολογία – Αναστασιματάριον
Παναγιώτη Χρυσάφη 1670
Ιβήρ. 991 Μαθηματάριον 1670
Ιβήρ. 1051 Μαθηματάριον – Κρατηματάριον –
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1673
Ιβήρ. 1216 Ανθολόγιον Μαθηματάριον 1673
Ιβήρ. 951 Ανθολογία 1670-1680
Αναν. 6 Ανθολογία 1680
Παντ. 993 Ανθολογία π. 1680
Ταξ. 2 Ανθολογία 1682
Παντοκ. 206 Ανθολογία Παπαδικής π. 1685-1700
Λαύρας Ι 81 Ανθολογία Παπαδικής π. 1685-1700
Ιβήρ. 970 Παπαδική 1686
Ιβήρ. 1048 Ειρμολόγιον Μπαλασίου 1686
Λειμ. 235 Ειρμολόγιον Μπαλασίου 1687
Σινά 1433 Ειρμολόγιον Μπαλασίου 1690
ΕΒΕ 900 Ανθολογία 1692
ΣΠΓ 8 Ειρμολόγιον 1698
Λαύρας Ι 172 Αναστασιματάριον Παναγιώτη
Χρυσάφη – Ανθολογία 1700
Ιβήρ. 1116 Δοξαστάριον Παναγιώτη Χρυσάφη τέλη ΙΖ΄ αι.
Καρ. 218 Ανθολογία τέλη ΙΖ΄ αι.
Μεταμ. 229 Ανθολογία – Αναστασιματάριον
Παναγιώτη Χρυσάφη τέλη ΙΖ΄ αι.
Μεταμ. 257 Ανθολογία – Αναστασιματάριον
Σινά 1318 Ανθολογία – Αναστασιματάριον
Σταυρ. 165 Ανθολογία – Αναστασιματάριον
127
Φιλ. 134 Ανθολογία – Αναστασιματάριον
Ξηρ. 328 Ανθολογία τέλη ΙΖ΄ αι.
Παντ. 959 Ανθολογία τέλη ΙΖ΄ αι.
Λειμ. 292 Ανθολογία τέλη ΙΖ΄ αι.
Ηλιού 597 Παπαδική τέλη ΙΖ΄ αι.
Φιλ. 133 Ανθολογία τέλη ΙΖ΄ αι.
Ιβήρ. 1237 Μαθηματάριον – Ανθολογία τέλη ΙΖ΄ αι.
Egerton 2391 Ανθολογία – Στιχηράριον –
Καταβασίαι Γερμανού Νέων
Πατρών β΄ μισό ΙΖ΄ ή αρχές ΙΗ΄ αι.
ΕΒΕ 2733 Ανθολογία τέλη ΙΖ΄ ή αρχές ΙΗ΄ αι.
Ιβήρ. 1220 Ανθολογία τέλη ΙΖ΄ ή αρχές ΙΗ΄ αι.
Λαύρας Κ 173 Μαθηματάριον τέλη ΙΖ΄ ή αρχές ΙΗ΄ αι.
Λειμ. 249 Ανθολογία τέλη ΙΖ΄ ή αρχές ΙΗ΄ αι.
Σινά 1449 Ανθολογία τέλη ΙΖ΄ ή αρχές ΙΗ΄ αι.
Σινά 1260 Ειρμολόγιον Μπαλασίου τέλη ΙΖ΄ ή αρχές ΙΗ΄ αι.
Λειμ. 254 Ειρμολόγιον Μπαλασίου τέλη ΙΖ΄ ή αρχές ΙΗ΄ αι.
Ιβήρ. 1282 Αναστασιματάριον Παναγιώτη
Χρυσάφη - Ανθολογία τέλη ΙΖ΄ ή αρχές ΙΗ΄ αι.
Ξηρ. 266 Αναστασιματάριον Παναγιώτη
Ταξ. 3 Αναστασιματάριον Παναγιώτη
Merlier 3 Αναστασιματάριον Παναγιώτη
Λειμ. 230 Αναστασιματάριον Παναγιώτη
Δοξαστάριον Στιχηραρίου –
Ανθολογία τέλη ΙΖ΄ ή αρχές ΙΗ΄ αι.
Οι αρχαιότεροι κώδικες που περιέχουν προδρομικούς καλοφωνικούς ειρμούς

φαίνεται να είναι ο Λειμώνος 287 και ο Ξενοφώντος 159. Με μια γρήγορη ματιά στον
παραπάνω πίνακα γίνεται φανερό ότι καθ’ όλην τη διάρκεια του ΙΖ΄ αιώνος οι
καλοφωνικοί ειρμοί βρίσκουν στέγη σε κώδικες με ανομοιογενές περιεχόμενο, κυρίως σε
Ανθολογίες, στις οποίες συχνά επισυνάπτεται και το Αναστασιματάριον του Παναγιώτη
Χρυσάφη του νέου. Η τακτική επισύναψης μικρότερης ή μεγαλύτερης συλλογής
128
καλοφωνικών ειρμών - στο τέλος συνήθως - Παπαδικών ή Ανθολογιών θα συνεχιστεί και
τον ΙΗ΄ αιώνα. Προς το τέλος όμως του ΙΖ΄ αι. αρχίζει να διαφαίνεται η τάση
συγκροτήσεως εκτενέστερης συλλογής καλοφωνικών ειρμών, ώστε ήδη το 1673 ο
Γερμανός Νέων Πατρών στον αυτόγραφο κώδικά του Ιβήρων 1051 να περιλάβει συλλογή,
το μέγεθος της οποίας δικαιολογεί τον χαρακτηρισμό «Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον» για το
τρίτο και τελευταίο τμήμα του χειρογράφου. Εξάλλου, η σύνθεση ενός μεγάλου αριθμού
καλοφωνικών ειρμών από τον Γερμανό, τον Μπαλάσιο, τον Μπερεκέτη κ.ά. θα οδηγήσει
τελικά στην αυτονόμηση της ολοκληρωμένης συλλογής και τη δημιουργία αμιγών
χειρογράφων Καλοφωνικών Ειρμολογίων. Όπως και στις μικρότερες συλλογές των
Ανθολογιών, έτσι και στα αμιγή Καλοφωνικά Ειρμολόγια η διάταξη των καλοφωνικών
ειρμών γίνεται σχεδόν πάντα κατά τη σειρά των ήχων με τους τέσσερις κυρίους ήχους να
προηγούνται των πλαγίων. Ωστόσο, δε λείπουν και κάποιες περιπτώσεις διαφορετικής
διάταξης, όπως αυτή του κώδικος Ιβήρων 1048, αυτογράφου του Κοσμά Ιβηρίτου του
έτους 1686, όπου ακολουθείται το σχήμα Ήχος α΄ - Ήχος πλ. α΄, Ήχος β΄ - Ήχος πλ. β΄,
κ.ο.κ.
β) ΙΗ΄ αιώνας
Ο ΙΗ΄ αιώνας είναι ο κατ’ εξοχήν αιώνας των καλοφωνικών ειρμών, εφόσον κατ’
αυτόν διαδόθηκαν οι συνθέσεις αυτές μέσω της αντιγραφής τους σε πολύ μεγάλο αριθμό
χειρογράφων και τελικά έκαναν την εμφάνισή τους τα πρώτα αμιγή Καλοφωνικά
Ειρμολόγια. Ενδεικτικό του πράγματος είναι το γεγονός ότι περίπου το 60% των
χειρογράφων κωδίκων που περιέχουν καλοφωνικούς ειρμούς συντάχθηκαν τον ΙΗ΄ αιώνα.
Στη συνέχεια παρατίθενται κατά σχετική χρονολογική σειρά όλα τα επισημανθέντα αμιγή
Καλοφωνικά Ειρμολόγια και οι σύμμεικτοι κώδικες, των οποίων μεγάλο ποσοστό της ύλης
καλύπτεται από καλοφωνικούς ειρμούς, που συντάχθηκαν κατά τον ΙΗ΄ αιώνα187.
Ιβήρ. 1082 Μαθηματάριον –

Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον π. 1725
Κουτλ. 431 Μαθηματάριον – Συλλογή
Καλοφωνικών Ειρμών α΄ μισό ΙΗ΄ αι.
Στεφ. 60 Ανθολογία –
187
Τα τελευταία 4 χειρόγραφα ίσως γράφτηκαν στις αρχές του ΙΘ΄ αιώνος.
129
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον –
Ειρμολόγιον Παναγιώτη Χρυσάφη π. 1740
ΕΙΒ 27 Ανθολογία [Δοξολογίες -
Καλοφωνικοί Ειρμοί] μέσα ΙΗ΄ αι.
ΕΒΕ-ΜΠΤ 813 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον μέσα ΙΗ΄ αι. (;)
Δοχ. 310 Μαθηματάριον –
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον β΄ μισό ΙΗ΄ αι.
Κουτλ. 454 Θεοτοκάριον – Μαθηματάριον –
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1760-1770
Ιβήρ. 1157 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1769
ΣΧΚ χ.α. Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον π. 1777
Λειμ. 246 Ειρμολόγιον Πέτρου
Πελοποννησίου –
Λαύρας Κ 137 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1787
Ιβήρ. 997 Ανθολογία –
ΒΡΑ gr. 898 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον –
Ανθολογία 1796
Αναν. 1 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον τέλη ΙΗ΄ αι.
ΒΚΨ 108/256 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον τέλη ΙΗ΄ αι.
Ιβήρ. 1210 Συλλογή Καλοφωνικών Ειρμών τέλη ΙΗ΄ αι.
Δοχ. 390 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον τέλη ΙΗ΄ ή αρχές ΙΘ΄ αι.
ΕΒΕ-ΜΠΤ 341 Ειρμοί Καλοφωνικοί –
Δειναί Θέσεις τέλη ΙΗ΄ ή αρχές ΙΘ΄ αι.
ΣΣΚ 121 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον τέλη ΙΗ΄ ή αρχές ΙΘ΄ αι.
Mingana Greek 6 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον τέλη ΙΗ΄ ή αρχές ΙΘ΄ αι.
Όπως φαίνεται από τα παραπάνω στοιχεία, ο αριθμός των χειρόγραφων που

περιλαμβάνουν αποκλειστικώς καλοφωνικούς ειρμούς είναι ακόμη πολύ μικρός τον ΙΗ΄
αιώνα. Παλαιότερο χρονολογημένο αμιγές Καλοφωνικό Ειρμολόγιο που έχει μέχρι
στιγμής επισημανθεί είναι ο κώδικας Ιβήρων 1157 που συνέταξε ο Ιωάννης Τραπεζούντιος
το 1769.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και κάποια χειρόγραφα που περιλαμβάνουν μία
σειρά οχτώ καλοφωνικών ειρμών, ένα για κάθε ήχο. Οι μικρές αυτές συλλογές πιθανώς
χρησίμευαν στους ψάλτες που ήθελαν να ψάλουν καλοφωνικό ειρμό στο τέλος της Θείας
130
Λειτουργίας σύμφωνα με τον ήχο της Κυριακής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας
μικρής συλλογής βρίσκεται στον κώδικα του Μανουήλ Κρητός Κυδωνιαίου Gr. Liturg. f. 4
της Βιβλιοθήκης Bodleian της Οξφόρδης, που συντάχθηκε το 1791. Μεταφέρουμε εδώ τη
σχετική περιγραφή188:
227α Ειρμοί καλοφωνικοί. Κυρ Μπαλασίου Την φωτοφόρον νεφέλην..., του αυτού
[Μπαλασίου] Η εν ουρανοίς..., κυρ [Πέτρου] Μπερεκέτη· [ήχος] τρίτος Λατρεύειν
ζώντι Θεώ..., κυρ Μελετίου Σιναΐτου [του παλαιού]· δ΄ Ποία μήτηρ ηκούσθη..., κυρ
[Πέτρου] Μπερεκέτη· [ήχος] πλ. α΄ Χαίρε πύλη Κυρίου..., του αυτού [Πέτρου
Μπερεκέτη]· πλ. β΄ Θεόν ανθρώποις..., του αυτού [Πέτρου Μπερεκέτη]· βαρύς
Πάσαν την ελπίδα μου..., του αυτού [Πέτρου Μπερεκέτη]· πλ. δ΄ Πώς σου την
χάριν...
γ) ΙΘ΄ αιώνας
Αν ο ΙΗ΄ αιώνας δικαίως μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ο κατ’ εξοχήν αιώνας των

καλοφωνικών ειρμών, ο ΙΘ΄ είναι οπωσδήποτε ο αιώνας του Καλοφωνικού Ειρμολογίου
ως αμιγούς κώδικος. Η ύλη των πιο δημοφιλών καλοφωνικών ειρμών έχει πλέον
αποκτήσει σταθερή μορφή και αντιγράφεται με μικρές παραλλαγές σε χειρόγραφα που δεν
περιλαμβάνουν καθόλου ή σχεδόν καθόλου δείγματα άλλων ειδών μελοποιίας. Η
ανθολόγηση των συνθέσεων στα αμιγή Καλοφωνικά Ειρμολόγια γίνεται πάντοτε κατ’ ήχον
και σχεδόν πάντα ακολουθείται από την επίσης κατ’ ήχον συλλογή των κρατημάτων που
μελοποιήθηκαν ειδικά για τους καλοφωνικούς ειρμούς. Και σ’ αυτόν τον αιώνα πάντως
συνεχίζεται η παράδοση της συστέγασης συλλογών καλοφωνικών ειρμών με άλλα είδη
μελοποιίας σε μικτούς κώδικες, οι οποίοι όμως σπανίζουν πλέον. Ευθύς αμέσως
παρατίθενται κατά σχετική χρονολογική σειρά 70 αμιγή Καλοφωνικά Ειρμολόγια και
μικτοί κώδικες με μεγάλες συλλογές καλοφωνικών ειρμών που συντάχθηκαν τον ΙΘ΄
αιώνα. Οι περισσότεροι από αυτούς τους κώδικες γράφτηκαν μετά την καθιέρωση της
Νέας Μεθόδου από τους Τρεις Διδασκάλους, επομένως παρουσιάζουν τους καλοφωνικούς
ειρμούς παρασεσημασμένους με το νέο σημειογραφικό σύστημα.
ΕΙΒ 47 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον αρχές ΙΘ΄ αι.
188
Βλ. Γιαννοπούλου, Χειρόγραφα Αγγλίας, σ. 268.
131
Παντ. 1000 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον αρχές ΙΘ΄ αι.
ΒΚΨ 85/233 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1808
Καρ. 228 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1811
Ιωαν. (χ.α.) Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1811
Ιεροσ. 398 Αναστασιματάριον –
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1811
Βατ. 1396 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1812
Ξεν. 136 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1815-1825
Παντ. 1003 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1815-1830
Ηλιού 600 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1816-1819
Ηλιού 614 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1816-1819
Γεν. Kyriazis 32 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1816-1819
ΒΚΨ Β΄ Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1817
ΣΔΛ 137 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1817
Add. 56406 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον π. 1817-1818
ΣΠΓ 35 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1818
χ.α.189 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1819
Γεν. Kyriazis 30 Εκλογή Καλοφωνικών Ειρμών 1820
Cam. Add. 5945 Ανθολογία Καλοφωνικών Ειρμών
και άλλων μελών π. 1820
Ιβήρ. 1233 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον π. 1820
Παντ. 921 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον –
Συλλογή Δοξολογιών 1820-1830
Λαύρας Ι 97 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1821
Σάβα 601 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1821
Ξεν. 169 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1822
Διον. 660 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1823
Δοχ. 1248 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1823
Σταυροβουνίου 30 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1823
Ζωοδ. 39 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον π. 1823
Ταξ. 7 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1825
Merl. 22 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1825
Ιεροσ. ΝΣ 8 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1825
189
Το χειρόγραφο αυτό λανθάνει. Συντάχθηκε από τον Γεώργιο Φωτόπουλο και περιγράφεται στις σσ. 255-
265 του βιβλίου του Άγγελου Βουδούρη Μουσικά συγγράμματα και μελέται («Μουσικών χειρογράφων
περιεχόμενα»), Αθήναι 1998.
132
Δοχ. 322 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον –
Τραγούδια Γρηγορίου
Πρωτοψάλτου π. 1825
Διον. 711 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον α΄ τέταρτο ΙΘ΄ αι.
Παντ. 1248 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1826
Cam. Add. 6196 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1826
ΕΒΕ-ΜΠΤ 380 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1826
Δοχ. 333 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1829
Παναχ. 23 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1829
Καρ. 226 Ειρμολόγιον Πέτρου
Ξεν. 107 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον –
Ανθολογία 1830-1840
ΕΒΕ 916 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1832
Λαύρας Μ 16 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1832
ΒΡΑ 1685 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1833
ΒΡΑ 4412 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον –
Ανθολογία [Εγκόλπιος] 1833
Νεοφ. 17 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1833
Ξηρ. 415190 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον π. 1835
ΒΕΣΜΡ 4674 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον π. 1835-1840
Σταυρουπ. 5629 Ανθολογία Λειτουργίας –
Διον. 740 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον –
Ανθολογία β΄ τέταρτο ΙΘ΄ αι.
Ηλιού 626 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον β΄ τέταρτο ΙΘ΄ αι.
Αβραάμ 73 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον α΄ μισό ΙΘ΄ αι.
ΒΚΨ 5/128 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον α΄ μισό ΙΘ΄ αι.
ΜΜΒ 3 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον α΄ μισό ΙΘ΄ αι.
Διον. 787 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον –
Ανθολογία – Ειρμολόγιον
Πέτρου Πελοποννησίου α΄ μισό ΙΘ΄ αι.
190
Ο κώδικας αυτός, που δεν είναι χειρόγραφος, αλλά έντυπος εν ξυλογραφία, είναι πολύ σημαντικός για τη
σπουδή των σημειογραφικών συστημάτων της Ψαλτικής Τέχνης, αφού είναι γραμμένος στο Αλφαβητικό
Σύστημα του Βουκουρεστίου. Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Α΄, σσ. 313, 319-320.
133
Διον. 807 Ειρμολόγια – Καλοφωνικόν
Ειρμολόγιον – Ανθολογία α΄ μισό ΙΘ΄ αι.
Νικ. 19 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον α΄ μισό ΙΘ΄ αι.
Παντ. 922 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον α΄ μισό ΙΘ΄ αι.
Παντ. 1031 Εκλογή Στιχηραρικού Μέλους και
Καλοφωνικών Ειρμών α΄ μισό ΙΘ΄ αι.
Ιεροσ. 313 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον α΄ μισό ΙΘ΄ αι.
Princeton
Greek Ms. 6 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον α΄ μισό ΙΘ΄ αι.
ΕΒΕ-ΜΠΤ 399 Μεγάλαι Ώραι –
Καλοφωνικοί Ειρμοί –
Τουρκικά Άσματα α΄ μισό ΙΘ΄ αι. (;)191
Τριάδ. 1 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον α΄ μισό ΙΘ΄ αι.192
ΒΚΨ 148/289 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον μέσα ΙΘ΄ αι.
ΒΚΨ 151/288 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον –
Ειρμολόγιον Πέτρου Βυζαντίου μέσα ΙΘ΄ αι.
Παντ. 917 Ειρμολόγιον Πέτρου Βυζαντίου –
Ειρμολόγιον Πέτρου
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον μέσα ΙΘ΄ αι.
Σταυρουπ. 89 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον β΄ μισό ΙΘ΄ αι.
ΒΡΑ 1483 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον 1869
Αν εξαιρέσουμε τον κώδικα ΑΝΛ 139, που σχολιάζεται παρακάτω, οι κώδικες

ΒΚΨ 148/289, ΒΚΨ 151/288 και Παντελεήμονος 917 είναι από τα τελευταία ελληνικά
χειρόγραφα που περιλαμβάνουν καλοφωνικούς ειρμούς. Φυσικό επακόλουθο της
εφεύρεσης της μουσικής τυπογραφίας το 1819 ήταν η σταδιακή εξαφάνιση του
επαγγέλματος του αντιγραφέως μουσικών κωδίκων και η αντικατάσταση των τελευταίων
191
Το χειρόγραφο αυτό επεσήμανα στο Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Ιεροσολυμιτική Βιβλιοθήκη, τ. Δ΄, σ. 356,
όπου σημειώνεται η πληροφορία «ην δε πρότερον του πατριάρχου «Ιεροσολύμων Αθανασίου»». Αν ισχύει
αυτή η πληροφορία και δεδομένου ότι ο φιλόμουσος Πατριάρχης Ιεροσολύμων Αθανάσιος Ε΄ πατριάρχευσε
μέχρι το 1845, ο κώδικας πρέπει να γράφτηκε κατά το πρώτο μισό του ΙΘ΄ αιώνος.
192
Κατά τον Αχ. Χαλδαιάκη, ο κώδικας αυτός λανθάνει. Βλ. Χαλδαιάκη, Χειρόγραφα Ύδρας, σσ. 45, 375-
376.
134
από τις έντυπες εκδόσεις. Μετά την έκδοση του Καλοφωνικού Ειρμολογίου από τον
Θεόδωρο Φωκαέα το 1835 περιορίστηκε και τελικά εξέλιπε η ανάγκη χειρόγραφης
διάδοσης των καλοφωνικών ειρμών. Πάντως, στη Ρουμανία η αντιγραφή καλοφωνικών
ειρμών σε χειρόγραφα συνεχίστηκε μερικά ακόμη χρόνια, αφού το Καλοφωνικό
Ειρμολόγιο δεν εκδόθηκε ποτέ στα ρουμανικά. Έτσι, το 1869 ο ιερέας Ghiţă Ionescu
αντέγραψε το περιεχόμενο του κώδικα ΒΡΑ 1685193, που είναι το Καλοφωνικό Ειρμολόγιο
που μετέφρασε στα ρουμανικά ο Μακάριος ιερομόναχος194. Κι αργότερα ακόμη, τις δύο
τελευταίες δεκαετίες του ΙΘ΄ αιώνος, παραδόθηκαν χειρόγραφες συλλογές καλοφωνικών
ειρμών στα ρουμανικά. Το τελευταίο χειρόγραφο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο στην ιστορία
είναι ίσως ο κώδικας Αρχείου Νηλέως Καμαράδου 139 της Μεγάλης Βιβλιοθήκης της
Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη», που γράφτηκε το 1906 από τον Νικόλαο Βλαχόπουλο,
γαμπρό του γνωστού μελοποιού Νηλέως Καμαράδου195.
5. Κριτική παρουσίαση των κυριωτέρων μουσικών χειρογράφων
Έπειτα από εξονυχιστική έρευνα στους εκδεδομένους καταλόγους χειρογράφων

στην Ελλάδα και αλλού, ο αριθμός των αμιγών καλοφωνικών ειρμολογίων που
επισημάνθηκαν δεν ξεπερνά τους 63196. Αν προσθέσουμε τους μικτούς κώδικες που
περιλαμβάνουν μεγάλη συλλογή καλοφωνικών ειρμών, ώστε να δικαιολογούν τον όρο
«καλοφωνικόν ειρμολόγιον» ως μέρος του τίτλου τους, ο αριθμός ανεβαίνει στους 89. Εξ
αυτών οι 57197 είναι στη Νέα Μέθοδο σημειογραφίας, άρα συντάχθηκαν τον ΙΘ΄ αιώνα198.
Για την παρούσα έρευνα όμως ελήφθησαν υπ’ όψιν και χειρόγραφα που περιέχουν
μικρότερες συλλογές, έως και ένα μόνο καλοφωνικό ειρμό ή και μόνο κρατήματα για τους
193
Ο κώδικας του Ionescu απόκειται σήμερα στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας με αριθμό 1483.
194
Βλ. Ionescu Gheorghe, “Macarie Ieromonahul şi opera de românire a cîntărilor psaltice,” Studii şi
cercetări de istoria a artei, Seria Teatru, muzică, cinematografie, 38, Editura Academiei Române, Bucureşti
1989, σ. 46.
195
Βέβαια, μεταξύ των ετών 1988 και 1995 ο π. Κωνσταντίνος Παπαγιάννης συνέταξε χειρόγραφο
Καλοφωνικό Ειρμολόγιο με σκοπό όμως την έντυπη έκδοσή του. Περισσότερα περί αυτού βλ. στο Μέρος
Α΄, Κεφ. 4, §5 της ανά χείρας εργασίας.
196
Σ’ αυτόν τον αριθμό δε συμπεριλαμβάνονται οι περιορισμένης έκτασης και ύλης φυλλάδες και τετράδια
καλοφωνικών ειρμών.
197
Ο αριθμός ανεβαίνει στους 59, αν και οι κώδικες ΣΔΛ 137 και ΕΒΕ-ΜΠΤ 399 είναι γραμμένοι στη Νέα
Μέθοδο, όπως υποθέτω.
198
Ένας εξ αυτών, ο κώδικας Αρχείου Νηλέως Καμαράδου 139, γράφτηκε τον Κ΄ αιώνα.
135
καλοφωνικούς ειρμούς. Συνολικά, επισημάνθηκαν 588 χειρόγραφα. Εφόσον οι κώδικες
βυζαντινής και μεταβυζαντινής μουσικής που μέχρι σήμερα έχουν εντοπιστεί σε διάφορες
μονές, βιβλιοθήκες και ιδιωτικές συλλογές σε όλον τον κόσμο είναι 7.500199 ή και
περισσότεροι και δεδομένου ότι στα πλαίσια της παρούσης εργασίας εξετάσαμε το
περιεχόμενο περίπου 2.000 εξ αυτών, εκτιμούμε ότι οι καλοφωνικοί ειρμοί ανθολογήθηκαν
σε περίπου είκοσι τοις εκατό των υπαρχόντων κωδίκων. Το είδος όμως πρωτοεμφανίζεται
στα τέλη του ΙΣΤ΄ αιώνα, οπότε απουσιάζει παντελώς από τα βυζαντινά και τα πρωιμότερα
μεταβυζαντινά χειρόγραφα. Άλλωστε, ο εξωλειτουργικός χαρακτήρας των καλοφωνικών
ειρμών δεν καθιστά αναγκαία την ανθολόγησή τους σε ένα μουσικό κώδικα, που είναι
πάνω απ’ όλα ένα χρηστικό εργαλείο για τον ψάλτη. Με βάση αυτά τα δεδομένα, η
διάδοση και δημοφιλία των καλοφωνικών ειρμών αποδεικνύεται πολύ μεγαλύτερη από ό,τι
συνάγεται εκ πρώτης όψεως από τα προαναφερθέντα στατιστικά στοιχεία.
Όλοι οι κώδικες που επισημάνθηκαν καταχωρίζονται στον πίνακα των
χειρογράφων στη βιβλιογραφία της παρούσης εργασίας. Κάποιοι από αυτούς θα
παρουσιαστούν αναλυτικά, λόγω της μεγάλης σπουδαιότητάς τους. Τα κριτήρια με τα
οποία επελέγησαν οι κώδικες αυτοί είναι τα εξής:
α) Απαρχές των καλοφωνικών ειρμών. Θα παρουσιαστούν οχτώ χειρόγραφα που
περιέχουν καλοφωνικούς ειρμούς στην πρωιμότερη μορφή τους, διότι σ’ αυτά φαίνεται η
διαδικασία καλλωπισμού και εξελίξεως των παλαιών ειρμών προς την κατεύθυνση της
καλοφωνίας. Πρόκειται για τους κώδικες Λειμώνος 287, Ξενοφώντος 159, Σινά 1546,
Σινά 1548, Μεταμορφώσεως 261, Ξηροποτάμου 279, Σινά 1452 και Παντελεήμονος 959.
β) Πρώιμες ενότητες καλοφωνικών ειρμών. Ειδική αναφορά θα γίνει στους
παλαιότερους κώδικες, όπου ανθολογούνται ιδιαίτερες ενότητες καλοφωνικών ειρμών,
ώστε να μπορούμε να μιλάμε για τη στέγαση μικρών «καλοφωνικών ειρμολογίων» εντός
της ύλης Παπαδικών ή Ανθολογιών της Παπαδικής. Συγκεκριμένα, θα παρουσιαστούν οι
κώδικες Σινά 1260, Ιβήρων 968, Canonici Gr. 25 και Αγίου Στεφάνου 60.
γ) Πλούσιες συλλογές καλοφωνικών ειρμών. Θα παρουσιαστούν 4 κώδικες που
περιλαμβάνουν εκτεταμένες συλλογές καλοφωνικών ειρμών, συχνά και κάποιων που δεν
περιελήφθησαν στο εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο. Είναι οι Ξηροποτάμου 324,
Ξηροποτάμου 330, Ιβήρων 997 και Ιβήρων 958.
δ) Αμιγή Καλοφωνικά Ειρμολόγια στην προ της Νέας Μεθόδου σημειογραφία. Θα
παρατεθεί η αναλυτική περιγραφή κάποιων κωδίκων που στεγάζουν αυτονομημένες
199
Βλ. Γιαννοπούλου Εμμανουήλ, Ταμείον χειρογράφων Ψαλτικής Τέχνης, Θεσσαλονίκη 2005, σσ. 15-16.
136
συλλογές καλοφωνικών ειρμών στην πρωτότυπη ή εξηγητική σημειογραφία. Σ’ αυτά τα
χειρόγραφα αφορά κατ’ εξοχήν ο χαρακτηρισμός «Καλοφωνικά Ειρμολόγια». Είναι οι
κώδικες Δοχειαρίου 390, Mingana Greek 6, Καρακάλλου 228, Ελληνικού Ινστιτούτου
Βενετίας 47 και Παντελεήμονος 1000.
ε) Αυτόγραφος κώδικας του «πατέρα των καλοφωνικών ειρμών» Πέτρου Μπερεκέτη.
Πρόκειται για τον Γρηγορίου 41, έναν από τους δύο γνωστούς αυτόγραφους του μεγάλου
μελουργού, που τελειοποίησε το είδος των καλοφωνικών ειρμών.
ς) Νέα Μέθοδος αναλυτικής σημειογραφίας. Θα παρουσιαστούν οι κώδικες ΒΚΨ B΄
(αυτόγραφο εξηγήσεως Γρηγορίου Πρωτοψάλτου), Παντελεήμονος 1003, Ξενοφώντος
136, Δοχειαρίου 322, Δοχειαρίου 1248 και Διονυσίου 691, στους οποίους χρησιμοποιείται
η Νέα Μέθοδος της σημειογραφίας κι έτσι φαίνεται το τελικό στάδιο διαμόρφωσης αυτής
και η τελική μορφή που έλαβε η γραφική παράσταση των καλοφωνικών ειρμών.
ζ) Ρουμανικοί κώδικες. Οι κώδικες Βιβλιοθήκης Ρουμανικής Ακαδημίας 1685 και
Αγίου Παύλου 432 θα παρουσιαστούν, επειδή περιέχουν καλοφωνικούς ειρμούς
μεταφρασμένους στη ρουμανική γλώσσα.
Ακολουθεί η αναλυτική περιγραφή ολόκληρων των κωδίκων ή του τμήματός των
που ενδιαφέρει άμεσα τους σκοπούς της ανά χείρας εργασίας. Η παρούσα παράγραφος θα
μπορούσε να θεωρηθεί ότι κομίζει γλαύκας εις Αθήνας, αφού το μόνο χειρόγραφο που
περιγράφεται αναλυτικά για πρώτη φορά εδώ είναι ο κώδικας της Βιβλιοθήκης της
Ρουμανικής Ακαδημίας 1685. Οι υπόλοιπες περιγραφές αντιγράφονται από ήδη
εκδεδομένους ή ανεκδότους καταλόγους μουσικών χειρογράφων. Κρίναμε όμως χρήσιμο
να τις περιλάβουμε, για να έχει γνώση του πράγματος ο αναγνώστης, χωρίς να χρειάζεται
να ανατρέξει στους καταλόγους αυτούς. Επίσης, περιλάβαμε και τα κωδικολογικά και
παλαιογραφικά στοιχεία, ώστε να δοθεί μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα για καθένα από τα
σπουδαία αυτά χειρόγραφα. Στις υποσημειώσεις αναγράφονται οι κατάλογοι
χειρογράφων, όπου μπορεί ο ενδιαφερόμενος να βρει την πλήρη αναλυτική περιγραφή
εκάστου κώδικος.
α) Κώδικες που περιλαμβάνουν τις απαρχές των καλοφωνικών ειρμών
Παρουσιάζονται κατ’ αρχήν οχτώ μουσικά χειρόγραφα που περιλαμβάνουν λίγους

ειρμούς με ελαφρό καλλωπισμό, στους οποίους συνήθως επισυνάπτεται και κράτημα,
συχνά αλλά όχι πάντα ομόηχο. Είναι συνεπώς κώδικες, στους οποίους κάνει για πρώτη
137
φορά την εμφάνισή του το νέο είδος των καλοφωνικών ειρμών στην προδρομική του
μορφή. Εξ αυτών των οχτώ κωδίκων οι παλαιότεροι είναι ο Λειμώνος 287 (π. 1600) και ο
Ξενοφώντος 159 (1607). Τρεις απ’ αυτούς απηχούν την ψαλτική παράδοση της Κρήτης
των ΙΣΤ΄ και ΙΖ΄ αιώνων και περιέχουν τους αναστάσιμους ειρμούς μετά κρατημάτων του
Βενέδικτου Επισκοπόπουλου. Αν ισχύει η μαρτυρία του Γερασίμου Υαλινά στον κώδικα
Σινά 1452 ότι ο Βενέδικτος μελοποίησε τον αναστάσιμο κανόνα το 1571, μπορούμε να
θεωρήσουμε το έτος αυτό ως το terminus post quem της γενέσεως των καλοφωνικών
ειρμών. Ενδέχεται όμως ο καλλωπισμός ειρμών με προσθήκη κρατήματος από τον
Θεοφάνη Καρύκη να προηγείται χρονικώς, αν η μελουργική του δραστηριότητα
τοποθετηθεί στην περίοδο της ζωής του, κατά την οποία ήταν ιερομόναχος, πριν δηλαδή
ανέλθει στους επισκοπικούς θρόνους της Φιλιππούπολης, των Αθηνών και, τελευταία, της
Κωνσταντινούπολης.
Λ ε ι μ ώ ν ο ς 2 8 7200
αι. ΙΣΤ΄ (τέλη ή αρχαί ΙΖ΄) χαρτ. 15 x 10 φύλλα· γ΄ + 140 + α΄
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΑΠΑΔΙΚΗΣ
Χάρτινο. Η χφ επιφάνεια των 10,5 x 6,5 εκ και των 12 γραμμών. Σταχωμένο. Χαρτόνι και δέρμα
χωρίς διακοσμήματα. Οπές για ιμάντες. Φύλλα [γ] λευκά + 140 + [α] λευκό. Τετράδια
αριθμημένα (στο τέλος και κάτω δεξιά) από α – σ [= 1 – 18]. Το ξ [= 15ο] είναι τριάδιο. Επίσης,
έχουν εκπέσει τα δύο τελευταία φύλλα του τετραδίου κ (άρα 18 x 8 = 144 – 4 = 140 φύλλα). Χαρτί
έντονα υπόφαιο, μαλακό, κανονικό στο πάχος, αλλού στιλπνό και αλλού παχύτερο και ανάγλυφο.
Στα παράφυλλα το χρώμα σχεδόν λευκό. Η γραφή είναι η γνωστή του τύπου Κλήμη: πυκνή,
σταθερή και γωνιώδης, μοιάζει δε περισσότερο με το αυτόγραφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της
Ελλάδος αρ 2796. Το μελάνι παντού υπόφαιο, τα ερυθρόγραφα ζωηρά, τα αρχικά μεγάλα με
πλούσιες φυτοειδείς διακοσμήσεις, ενώ οι επίτιτλες ταινίες είναι λεπτές και σχεδόν υποτυπώδεις (φ
1r και 49r). Κατάσταση πολύ καλή. Το στάχωμα στη ράχη ελαφρά κατεστραμμένο.
136v Ειρμός Η ζωοδόχος πηγή ήχος α΄ καλλωπισθείς παρά κυρ θ ε ο φ άν (ο υ ς) του

κ α ρ ί κ (η) [sic]
Στο φ 1r κάτω το κτητορικό: † ετούτι η ψαλτική ηπάρχη του προ[ηγου]†μένου | ρα†φαήλ κ(αι)
επροσηλόθη εις το μονα†ςήρι † [του λειμών]ος | κ(αι) όστις ήθελε βουλιθή να το αρπάσι […]
κ(αι) του κτήτορος. Άλλα σημειώματα δεν υπάρχουν • Αχρόνιστο, αλλά η γραφή του
200
Οι πληροφορίες για τον εν λόγω κώδικα αντιγράφονται από το Χατζηγιακουμή, Μουσικά Χειρόγραφα, σσ.
48-50.
138
τύπου Κλήμη201 το τοποθετεί γύρω στο 1600. Πρέπει ακόμα να σημειωθή ότι ο φερόμενος
ως κτήτορας προηγούμενος Ραφαήλ θα πρέπη να είναι ο χρηματίσας κατά τα έτη 1648 και
1653 ηγούμενος Ραφαήλ [...].
Ξ ε ν ο φ ώ ν τ ο ς 1 5 9202
αι. ΙΖ΄ (1610) χαρτ. 16,2 x 10,1 σελίδες 316
ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΝ Θεοφάνους Καρύκη

καλλωπισμός
11 [Ε]ιρμολόγιον συν Θεώ αγίω περιέχον πάντας τους ειρμούς της Οκτωήχου και των
δεσποτικών εορτών και της Θεοτόκου. Καλλωπισμός του Κ α ρ ύ κ η· ωδή α΄, ήχος
α΄ Σού η τροπαιούχος δεξιά
Ακολουθεί όλον το Ειρμολόγιον κατ’ ήχον· ενιαχού μικραί ερυθραί παραλλαγαί. Η
περίπτωσις του καλλωπισμού υπό του Κ α ρ ύ κ η πολύ ενδιαφέρουσα.
271 † Θεού το δώρον και πόνος Νεοφύτου
εν έτει ζριε΄, μηνί Φευρουαρίω ι΄ : -
σ. 272. Διά της αυτής χειρός του Νεοφύτου· τα φύλλα όμως διατηρούνται καθαρώτερα και
αι μελάναι πολύ ζωηρότεραι.
272 Αρχή συν Θεώ αγίω, προσόμοια των οκτώ ήχων.
291 Καθίσματα.
307 Εξαποστειλάρια.
Ο σπουδαίος αυτός κώδιξ διατηρείται εις καλήν κατάστασιν. Τα πρώτα 7 – 8 φύλλα και τα
τελευταία από της σ. 272 εξής σητόβρωτα εις ικανόν βαθμόν· δεν εβλάβησαν όμως αι γεγραμμέναι
επιφάνειαι. Και σχεδόν όλαι αι ώαι είναι προσβεβλημέναι υπό σητών. Αι σελίδες 11 – 271
ημαυρωμέναι πως.
Στάχωσις εκ δέρματος χρώματος αρχικώς βαθέος βυσσινοχρόου, επί χαρτονίου. Απλά έντυπα
κοσμήματα. Το εσωτερικόν του β΄ εξωφύλλου πλέον σητόβρωτον του α΄ εξωφύλλου. Η αρίθμησις
εις σελίδας προγενέστερον εμού· πάντως ουχί υπό του γραφέως· όλως μικρού μεγέθους οι αριθμοί
εις το άκρον της άνω γωνίας. Από του αριθμού 88 μετέβη εις τον 90· ούτω του λοιπού αι recto
επιφάνειαι φέρουν άρτιον αριθμόν. Εις την αρχήν εν φύλλον ανάριθμον. Μέχρι της σελίδος 271
φέρονται ηριθμημένα ις΄ (16) τετράδια.
Άγραφα φύλλα· το εν ανάριθμον φύλλον, αι σσ. 1 – 10 και 312 – 317.
Χάρτης μάλλον χονδρός, υποκίτρινος, πολύ καλής ποιότητος.
201
Βλ. Χατζηγιακουμή, όπ. π., σ. 46: «Η βιβλιογραφική δραστηριότητα του Κλήμη είναι ίσως πλούσια, αλλά
ακόμη άγνωστη. Απεναντίας, ως μελοποιός συναντιέται συχνά στη χειρόγραφη παράδοση του 17ου και του
18ου αιώνα. Φαίνεται ότι δρα γύρω στο 1600 (περ 1580 – 1630) και ότι εμόνασε όχι μόνο στη Μονή
Λειμώνος αλλά και στον Άγιον Όρος, όπως συμπεραίνει κανείς από τον συμπληρωματικό χαρακτηρισμό του
μερικές φορές ως αγιορείτη.»
202
Η περιγραφή μεταφέρεται αυτούσια από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Β΄, σσ. 123-125.
139
Γραφή λίαν επιμεμελημένη και καλαίσθητος· ισαπαχής [sic] ορθία, εις πολύ καλαίσθητον,
μεγαλύτερον του κανονικού, μέγεθος. Ένια των σημαδοφώνων, ιδίως αντικένωμα, λύγισμα,
ψηφιστόν, επιμήκη. Στίχοι διπλοί 12. Άνετον το κάτω περιθώριον.
Μελάνη μαύρη εξηνθημένη εις τας σελίδας 11 – 271 και πλέον εξηνθημένη η ερυθρά, διά τας
υποστάσεις, μαρτυρίας, τίτλους και λιτά πρωτογράμματα.
Γραφεύς· ο Νεόφυτος (σ. 271), εις τους 1610 (ζριε΄ από κοσμοποιίας)203.
Το χειρόγραφον έχει ιδιαιτέραν σημασίαν διά την εξέλιξιν του ειρμολογικού είδους της Ψαλτικής
Τέχνης.
Σ ι ν ά 1 5 4 6204
αι. ΙΖ΄ χαρτ. 14 x 10 φφ. 228
ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΙΔΙΟΜΕΛΩΝ ΤΡΙΩΔΙΟΥ -

ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟΥ
ΑΣΜΑΤΙΚΟΙ ΕΙΡΜΟΙ
Ο κώδικας αυτός έχει [...] Κρητική προέλευση. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ιδιόμελα του
Μαλαξού στην εορτή της Πεντηκοστής, τα οποία μελοποιεί ο Κοσμάς Βαράνης (φ. 129β κ.ε.).
Αυτός ο τελευταίος πιθανόν να είναι και ο γραφέας του κώδικα [...], αφού οι συγκρίσεις με άλλα
δικά του χφφ. δείχνουν πολλές ομοιότητες. Πρέπει να γράφει γύρω στο 1630-40 [...].
89α Ειρμοί αναστάσιμοι ψαλλόμενοι τη αγία και μεγάλη Κυριακή του Πάσχα και έως
την Πεντηκοστή, ποιηθέντες ούτως παρά κυρ Β ε ν ε δ ί κ τ ο υ
Ε π ι σ κ ο π ο π ο ύ λ ο υ και α΄ παπά Ρεθύμνης (φ. 89β) Αναστάσεως ημέρα με
κράτημα – Δεύτε πόμα πίωμεν ομοίως, και καθεξής όλοι οι ειρμοί του αναστάσιμου
κανόνα, εκτός του ειρμού της ζ΄ ωδής. Χριστός το καινόν - Φωτίζου
144α ειρμοί εις την αυτήν εορτήν και καθώς παρά κυρ Κ ο σ μ ά μοναχού του
Β α ρ ά ν η γράφονται και ψάλλονται ήχος δ΄ Θείω καλυφθείς ο βραδύγλωσσος με
κράτημα. Ακολουθούν οι ειρμοί των υπολοίπων ωδών του β΄ κανόνα της Πεντηκοστής,
εκτός της ζ΄.
184α Ειρμοί εις την Ύψωσιν του Τιμίου Σταυρού, καθώς παρά κυρ Κ ο σ μ ά μοναχού
γράφονται και ψάλλονται Σταυρόν χαράξας με κράτημα. Ομοίως και οι ειρμοί των
άλλων ωδών.
195α Καταβασίαι [εις την εορτήν] των Χριστού Γεννών. Κυρ Μ α ν ο υ ή λ του
Χ ρ υ σ ά φ ο υ, ως και παρά κυρ Κ ο σ μ ά μοναχού του Β α ρ ά ν η συνοπτικοί
Τω Κυρίω άσωμεν – Χριστός γεννάται με κράτημα, και ομοίως οι ειρμοί των υπολοίπων
ωδών του α΄ κανόνα των Χριστουγέννων.
203
Ο υπολογισμός του Γρ. Στάθη είναι εσφαλμένος κατά τρία έτη. Το σωστό έτος γραφής του κώδικος είναι
το 1607.
204
Η περιγραφή αντιγράφεται από το Γιαννοπούλου, Η άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης, σσ. 635-639.
140
211β έτεροι ειρμοί των αγίων Θεοφανείων συντετμημένοι εκ διαφόρων ποιητών, ως και
παρά κυρ Κ ο σ μ ά μοναχού του Β α ρ ά ν η Βυθού με κράτημα, και ομοίως οι
υπόλοιποι ειρμοί του α΄ κανόνα των Θεοφανείων.
224α έτεροι ειρμοί εις την Υπαπαντήν του Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, ποίημα του
αυτού κυρ Κ ο σ μ ά Χέρσον αβυσσοτόκον με κράτημα, και καθεξής οι υπόλοιποι
ειρμοί, έως το φ. 228β όπου τελειώνει ο κώδικας.
Σ ι ν ά 1 5 4 8205
αι. ΙΖ΄ (α΄ μισό) χαρτ. 13 x 10 φφ. 76
Α Ν Α Σ Τ Α Σ Ι Μ Ο Σ Κ Α Ν Ο Ν Α Σ Σ Ε Κ Α Λ Ο Φ Ω Ν Ι Κ Η
ΜΕΛΟΠΟΙΗΣΗ
Περιέχονται μελοποιήσεις του Βενεδίκτου Επισκοποπούλου, αφού η επιγραφή του φ. 40β με τη

χρονολογία 1591 υπονοεί τον κανόνα [...]. Ακόμη, άλλα μέλη κυρίως αναστάσιμα. Πρόκειται για
συστάχωση τετραδίων. Από συγκρίσεις φαίνεται ότι ο α΄ γραφέας μοιάζει, όχι όμως απόλυτα, με
τον γραφέα του χφ. ΕΒΕ 963. Από το φ. 46α και για λίγα φύλλα γράφει μάλλον ο Δημήτριος
Ταμίας που επαναλαμβάνει τις ασματικές μελοποιήσεις μόνο των ειρμών του αναστάσιμου κανόνα,
ενώ από το φ. 75α ως το τέλος γράφει ο Γεράσιμος Υαλινάς.
1α Αρχίζει μια ενότητα μελοποιήσεων των ειρμών και των τροπαρίων του Αναστάσιμου
κανόνα χωρίς καμμιά επιγραφή. Η ενότητα αυτή που γράφεται από έναν γραφέα
ολοκληρώνεται στο φ. 31β και έχει ως εξής: Αναστάσεως ημέρα αργή μελοποίηση που
ακολουθείται από κράτημα.
2β Καθαρθώμεν ομοίως.
3β Ουρανοί μεν ομοίως.
5α Δεύτε πόμα ομοίως.
6β Νυν πάντα ομοίως.
8α Χθες συνεθαπτόμην ομοίως.
9α Επί της θείας ομοίως.
10β Άρσεν μεν ομοίως.
11β Ως ενιαύσιος ομοίως.
13α Ο θεοπάτωρ ομοίως.
14β Ορθρίσωμεν ομοίως.
16α Την άμετρον ομοίως.
17β Προσέλθωμεν ομοίως.
19α Ο Παίδας ομοίως.
20β Γυναίκες ομοίως.
22α Θανάτου ομοίως.
205
Η περιγραφή αντιγράφεται από το Γιαννοπούλου, Η άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης, σσ. 639-641.
141
23β Ως όντως ομοίως.
25α Αύτη η κλητή ομοίως.
27α Δεύτε του καινού ομοίως.
28β Άρον κύκλω ομοίως.
29β Πάτερ Παντοκράτωρ ομοίως.
40β ποιήματα νέα του παπά κυρ Β ε ν ε δ ί κ τ ο υ Ε π ι σ κ ο π ο π ο ύ λ ο υ άπερ
ετόνισεν αυτός εν τω Χάνδακι, εισί δε το πρώτον σχεδίασμα εν τω ᾳφϞα΄ [1591]
όμως ακριβώς από κάτω από άλλο μεταγενέστερο χέρι σημειώνεται: 1561. Ασφαλώς
πρόκειται περί λάθους στην ανάγνωση της χρονολογίας. Πάντως το Ϟ πράγματι δεν είναι
γραμμένο καθαρά, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να διαβαστεί σαν ξ. Άλλωστε, το
1561 ο Βενέδικτος είναι περίπου 20-22 χρονών και δεν θα μπορούσε να παρουσιάζει τόσο
πρώιμα «ποιήματα νέα». Ο Benešević διαβάζει 1591. Στον κώδικα Σινά 1452, φ. 153α
υπάρχει η ίδια επιγραφή με την χρονολογία 1571 [...]. Την επιγραφή αυτή δεν ακολουθεί
κανένα μέλος, αλλά όπως εξάγεται από την σύγκριση με τον Σινά 1452, υπονοείται ο
κανόνας που προηγείται. Βλ. και κώδικα Σινά 1546.
48α Δεύτε πόμα με κράτημα.
49β Επί της θείας με κράτημα.
51β Ορθρίσωμεν με κράτημα.
53α Κατήλθες με κράτημα.
54β Ο Παίδας με κράτημα.
56α Αύτη η κλητή με κράτημα.
59α το παρόν εστί ποίημα κυρ Β ε ν ε δ ί κ τ ο υ Ε π ι σ κ ο π ο π ο ύ λ ο υ και α΄ παπά
Ρηθύμνης [ήχος] πλ. α΄ Χριστός το καινόν – Φωτίζου
73α [ήχος] πλ. α΄ Χαίρε, Παρθένε, χαίρε
Μ ε τ α μ ο ρ φ ώ σ ε ω ς 2 6 1206
αι. ΙΖ΄ (α΄ ήμισυ) χαρτ. 14 x 10,2 φύλλα· 127
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ
Ο κώδικας, λόγω του περιεχομένου του και του μικρού σχήματος, είναι ένα ψαλτικό εγκόλπιο. Ο
κωδικογράφος, χωρίς αυστηρή τάξη, περιέλαβε τα αναγκαιότερα για ένα ψάλτη, χωρίς να
αναγράψει τα ονόματα των μελουργών ειμή μόνο σε δύο περιπτώσεις, τις οποίες βέβαια θα
μεταφέρω κι εδώ, μεταξύ των άλλων. Περιέχονται Χερουβικά, Κοινωνικά, Καλοφωνικοί Ειρμοί
στην προδρομική μορφή του είδους, τα Συλλειτουργικά των τριών Λειτουργιών, Κεκραγάρια,
Εωθινά, τα δογματικά με τα Πασαπνοάρια, Πολυέλεος του Κουκουμά και πάλι Καλοφωνικοί
Ειρμοί.
18α [Ήχος] πλ. β΄ Άξιος, άξιος, άξιος· Πολυχρόνιον ποιήσαι
206
Η περιγραφή αντιγράφεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Μετεώρων, σσ. 108-109.
142
Φήμη σε οικουμενικό Πατριάρχη, χωρίς όνομα. Στο φ. 22α ο Καλοφωνικός Ειρμός Λίθον
ον απεδοκίμασαν στην πρώτη του μορφή, και οι Ειρμοί Παιδοτόκον παρθένον, Χείρας
εκπετάσας, Εύα μεν, Μακαρίζομέν σε, Χριστός μου δύναμις, Εν Σιναίω τω όρει, Εκκαύσατε
την κάμινον
Η κατάσταση του κώδικα σχεδόν καλή. Η στάχωση από δέρμα βαθύ καστανόχροο με κομψά
έντυπα κοσμήματα, και δέσμη φύλλων από τυπωμένο βιβλίο. Το δεύτερο εξώφυλλο φθάρθηκε
λίγο. Χάρτης υπόλευκος, ελαφρώς στιλπνός. Η αρίθμηση των φύλλων από μένα.
Γραφή από δυο χέρια, ή και τρία, πάντοτε ευανάγνωστη. Μελάνη μαύρη και κόκκινη διαφόρων
αποχρώσεων. Στίχοι διπλοί 9, και 10 κυρίως.
Γραφεύς, άδηλος· γράφει το α΄ ήμισυ του ΙΖ΄ αιώνος. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι καλοφωνικοί
ειρμοί στην προδρομική τους μορφή και η περίπτωση του τέλους του Πιστεύω «Εις μίαν, αγίαν...»,
που απηχεί κρητική προέλευση. Ο όρος «κεκραγαροκατευθυνθήτω» μας ανάγει στους βασικούς
ψαλμικούς κώδικες της μονής. Πρέπει εδώ να υπήρχε εργαστήριο κωδικογραφίας.
Ξ η ρο π ο τ ά μ ο υ 2 7 9207
αι. ΙΖ΄ (α΄ ήμισυ) χαρτ. 14,6 x 10,2 φύλλα· Α΄ - Γ΄ + 104 + α΄ - ς΄
ΕΚΛΟΓΗ ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΟΥ
απαρχαί των καλοφωνικών ειρμών
Περιέχονται ανωνύμως και αναμίξ κρατήματα και καλοφωνικοί ειρμοί με μέλος προ των
γνωστών καλοφωνικών ειρμών των Μ π α λ α σ ί ο υ, Γ ε ρ μ α ν ο ύ και άλλων.
Υποθέτω ότι προέρχονται από τον Θ ε ο φ ά ν η ν Κ α ρ ύ κ η. Οι ειρμοί είναι οι
ακόλουθοι· (φ. 94v) Παιδοτόκον παρθένον, (φ. 96r) Χείρας εκπετάσας – Εύα μεν το της
παρακοής, (φ. 100r) Χριστός μου δύναμις, ακολουθούμενος υπό ηχήματος «ποίημα του
Χ ρ υ σ ά φ η»· ήχος βαρύς.
103v Ειρμός καλλωπισμένος, εις ευθυμίας λεγόμενος· ήχος πλ. δ΄ Εκκαύσατε την κάμινον
Ακολουθείται υπό κρατήματος ελλιπούς· εξέπεσαν φύλλα πέρα του φ. 104.
Κατάστασις αρκούντως καλή.

Στάχωσις εκ δέρματος καστανού επί σκληρού χαρτονίου, μεθ’ απλών χαρακώσεων, εφθαρμένη εις
τας γωνίας.
Ο γραφεύς ηρίθμησε τα τετράδια, αλλ’ οι αριθμοί απεκόπησαν κατά την βιβλιοδεσίαν.
Άγραφα φύλλα· Α΄ - Γ΄ και α΄ - ς΄.
Χάρτης· υπόλευκος, μεσαίου πάχους, σκληρός πως και στιλπνός· καλής ποιότητος.
Γραφή· κοινή, καθαρά και ευανάγνωστος· δύο χείρες με διάφορον γραφικόν χαρακτήρα.
Στίχοι διπλοί· 11 και 12, μικρά τα περιθώρια.
Μελάνη μαύρη και ερυθρά, εξηνθημένη ελαφρώς. Τα πρωτογράμματα ακόμψως μάλλον
πεποικιλμένα.
Η μνημονευθείσα περίπτωσις του φ. 58r208 προσδίδει αξίαν τινα εις το χργφ.
207
Η περιγραφή αντιγράφεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Α΄, σσ. 42-43.
143
Γραφεύς· άδηλος. Γράφει περί το α΄ ήμισυ του ΙΖ΄ αιώνος.
Εις το εσωτερικόν του α΄ εξωφύλλου ιχνογραφημένον το δένδρον της παραλλαγής και εις το φ. ςv
προγυμνάσματά τινα εις το αραβικόν αλφάβητον και δύο ενθυμήσεις εις την αραβικήν.
Σ ι ν ά 1 4 5 2209
αι. ΙΖ΄ (1661) χαρτ. 14,5 x 11 φφ. 272
ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΑΜΙΑ

Χφ. Γερασίμου Υαλινά
153α ποιήματα νέα του παπά κυρ Β ε ν ε δ ί κ τ ο υ Ε π ι σ κ ο π ο π ο ύ λ ο υ και α΄

παπά Ρυθήμνοις άπερ ετόνισεν αυτά εν τω Χάνδακι. Εισί το πρώτον σχεδίασμα εν
τω ᾳφοα΄ [1571]. Της Αναστάσεως του Κυρίου Αναστάσεως ημέρα λαμπρυνθώμεν
λαοί με κράτημα. Ακολουθούν κατά τον ίδιο τρόπο οι ειρμοί και τα τροπάρια του
αναστάσιμου κανόνα μέχρι και την ε΄ ωδή.
169β ποίημα κυρ Ι γ ν α τ ί ο υ μοναχού του Φ ρ ι έ λ ο υ μιμούμενος τοις παλαιοίς,
ψαλλόμενον [εις] ήχον έσω πρώτον α΄ Κατήλθες εκτενές με κράτημα.
172β έτερον όμοιον, ποίημα του αυτού εν ω εποίησεν αυτοσχεδιάστως [ήχος] πλ. α΄
Κατήλθες ομοίως.
174β ποίημα του αυτού ποιητού Φυλάξας ομοίως.
174β ποίημα κυρ Κ ο σ μ ά μοναχού του Β α ρ ά ν η [ήχος] α΄ Φυλάξας ομοίως.
178β κυρ Ι γ ν α τ ί ο υ μοναχού του Φ ρ ι έ λ ο υ [ήχος] α΄ Σώτερ μου το ζων ομοίως.
180β ωδή ζ΄, καθώς ψάλλονται παρά κυρ Β ε ν ε δ ί κ τ ο υ [ήχος] α΄ Ο παίδας ομοίως –
Γυναίκες ομοίως.
183β ποίημα κυρ Κ ο σ μ ά μοναχού του Β α ρ ά ν η [ήχος] α΄ Γυναίκες ομοίως.
185α ποίημα κυρ Δ η μ η τ ρ ί ο υ του Τ α μ ί α και α΄ ψάλτου Κρήτης ᾳχι΄ [1610]
απριλίου ήχος α΄ Γυναίκες ομοίως.
187α ποίημα του κυρ Β ε ν ε δ ί κ τ ο υ [ήχος] α΄ Θανάτου ομοίως – Ως όντως ομοίως.
190β ωδή η΄ τα της η΄ ωδής και: Χριστός το καινόν Πάσχα ομοίως.
196β κυρ Β ε ν ε δ ί κ τ ο υ, ως και παρά κυρ Δ η μ η τ ρ ί ο υ του Τ α μ ί α [ήχος] α΄
Φωτίζου ομοίως. Στην ώα του φ. 197α: μετάφρασις κυρ Δ η μ η τ ρ ί ο υ του
Τ α μ ί α Τέρπου Θεοτόκε
198β κυρ Β ε ν ε δ ί κ τ ο υ [ήχος] α΄ Ω θείας, ω φίλης ομοίως.
199β κυρ Δ η μ η τ ρ ί ο υ α΄ ψάλτου Ο άγγελος εβόα – Ω θείας, ω φίλης – Χαίρε,
Παρθένε, χαίρε ομοίως.
208
«[...] ακολουθεί έτερον μέλος του αυτού τροπαρίου (Σημ.: Ήδη βάπτεται κάλαμος) εις το φ. 58r – v, το
οποίον είναι καθαρώς η πρώτη φωνή διφώνου εναρμονίσεως, κατά την δυτικήν ψαλτικήν.» Βλ. Στάθη, όπ.
π., σ. 42.
209
Η περιγραφή αντιγράφεται από το Γιαννοπούλου, Η άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης, σσ. 611, 613-615.
144
203α κυρ Β ε ν ε δ ί κ τ ο υ [ήχος] α΄ Ω Πάσχα το μέγα ομοίως.
204β ποίημα του κυρ Δ η μ η τ ρ ί ο υ [ήχος] α΄ Χαίρε, Παρθένε, χαίρε ομοίως.
206α κυρ Κ ο σ μ ά μοναχού [ήχος] α΄ Χριστός το καινόν Πάσχα – Φωτίζου ομοίως.
213α του αυτού κυρ Κ ο σ μ ά μοναχού Σήμερον πάσα κτίσις αγάλλεται και χαίρει, ότι
Χριστός ανέστη τριήμερος εκ τάφου και νεκρούς εγείρας, λαοί αγαλλιάσθε,
τετετεριρεμ ριρεμ
214β του αυτού κυρ Κ ο σ μ ά (φ. 215α) Ο άγγελος εβόα... τάφου και συνεχίζει: και
νεκρούς εγείρας, λαοί αγαλλιάσθε, τετετεριρεμριρεμ
217α ειρμοί ασματικοί ποιηθέντες παρά του ευκλεεστάτου και εν μουσικοίς άκρου
μουσικωτάτου κυρίου κυρίου Δ η μ η τ ρ ί ο υ Τ α μ ί α, του της των Κρητών
μητροπόλεως αξιωτάτου και μουσουργωτάτου α΄ ψάλτου, ανδρός ελλογιμωτάτου
και της ενμούσου (;) μουσικής κοινού διδασκάλου. Ψάλλονται δε οι ειρμοί αυτοί
εν τη Αγία Αναστάσει του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού εις
ήχον α΄ πρώτον Αναστάσεως ημέρα λαμπρυνθώμεν αναγραμματισμένο με κράτημα.
220α από χορού, το αυτό σύντομο
Ακολουθούν κατά τον ίδιο τρόπο (αργό-σύντομο) οι υπόλοιποι ειρμοί.
246α τέλος εις ταις (sic) καταβασίας της αγίας Ανάστασης. Το παρόν εστί παλαιόν,
ψάλλεται δε ως και παρά κυρ Ι γ ν α τ ί ο υ μοναχού του Φ ρ ι έ λ ο υ, ήχος πλ. α΄
Χαίροις Παρθένε, χαίροις και πάλιν ερώ χαίροις, ότι ο σος Υιός ανέστη τριήμερος εκ
τάφου και νεκρούς εγείρας, λαοί αγαλλιάσθε, Παρθένε αγνή συμφώνως μακαρίζομεν
με κράτημα.
249α καταβασίαι ψαλλόμεναι τη Κυριακή της αγίας Πεντηκοστής, καθώς ψάλλονται
παρά κυρ Α λ ο ϊ σ ί ο υ ιερέως του Β ι κ ι μ ά ν ο υ εις ήχον δ΄. Ωδή α΄ Θείω
καλυφθείς αργή μελοποίηση με κράτημα. Καθεξής όλοι οι υπόλοιποι ειρμοί ομοίως.
267β παλαιόν, ψάλλεται δε ως και παρά κυρ Ι γ ν α τ ί ο υ μοναχού του Φ ρ ι έ λ ο υ
[ήχος] δ΄ Χαίροις άνασσα αργό, με κράτημα.
272β Διατηρείται η ορθογραφία: ετελειώθη το παρόν πεντηκοστάριον διά χειρός εμού
ευτελούς Γερασίμου ιερομονάχου Υαλινά Κρητικού εν τω περιφραγμώ της
πολυμάχου Κρήτης εις την περίφημον μονήν της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών.
Έγραψα δε αυτό διά εδικκή μου οφέλεια και αποθανόντος μου ήτις αυτό
κληρονομήσει ας εύχεται υπέρ εμού διά τον Κύριον υπέρ των πολλών μου
πταισμάτων. ακόμη και όστις ψάλλει εδώ † εν τω ᾳχξα΄ [1661] εν μηνί Ιανουαρίω
κθ΄ ινδικτιώνος ιδ΄ έρρωσθέ μοι
Π α ν τ ε λ ε ή μ ο ν ο ς 9 5 9210
αι. ΙΖ΄ (τέλη) χαρτ. 15,6 x 10 φύλλα 198
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ
210
Η περιγραφή αντιγράφεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Β΄, σσ. 291-294.
145
προθεωρία
186v Ήχος πλ. α΄ Την ζωοδόχον πηγήν
Ειρμός μετά κρατήματος.
188r Ήχος α΄ Η κάμινος, σωτήρ, εδροσίζετο
Ειρμός· κράτημα Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ Α γ χ ι λ ι ν ο ύ.
190v Ι ω ά ν ν ο υ λαμπαδαρίου [Κ λ α δ ά]· ήχος πρωτόβαρυς [κράτημα].
191r Ήχος πλ. δ΄ Εκκαύσατε την κάμινον
Ειρμός· κράτημα, εκλογή εκ της Ψαλτήρας.
Ο κώδιξ διατηρείται εις καλήν κατάστασιν. Ελαφραί φθοραί εις τας ώας και κυρίως την κάτω
γωνίαν υπό σκώληκος. Αι ώαι ρερυπωμέναι υπό συχνής χρήσεως.
Στάχωσις μεταγενεστέρα, εκ δέρματος μαύρου και χαρτονίου. Χρυσότυπα κοσμήματα και εις το
μέσον σταυρός· εκατέρωθεν ανά εν ανάριθμον παράφυλλον.
Η αρίθμησις των φύλλων διά σφραγιδίου. Ο γραφεύς ηρίθμησεν εις οκτάφυλλα τετράδια και εις
δύο ενότητας. Τρία τετράδια, α΄ - γ΄ (το α΄ επτάφυλλον), διά την προθεωρίαν, φφ. 1 – 23. Από του
φ. 24 έως τέλους εις 35, α΄ - λε΄ τετράδια. Μεταξύ όμως των φύλλων 45 – 46 εξέπεσαν τα δύο
τελεταία φύλλα του γ΄ τετραδίου και τα τετράδια δ΄ - ιε΄. Περιείχον, κατά προσέγγισιν τα μεγάλα
κεκραγάρια, πασαπνοάρια του Ευαγγελίου, πασαπνοάρια των αίνων, τα εωθινά, δοξολογίας, τα της
θείας Λειτουργίας του Χρυσοστόμου και την σειράν των κατ’ ήχον χερουβικών. Άγραφα τα δύο
ανάριθμα παράφυλλα.
Χάρτης· υπόλευκος, χονδρός, πωρώδης, πολύ καλής ποιότητος.
Γραφή· επιμεμελημένη και καλαίσθητος· ισοπαχής, λεπτή, ορθία, μικρού μεγέθους.
Στίχοι διπλοί 12, βραχείς· πλούσια περιθώρια.
Μελάνη μαύρη και ερυθρά ζωηρά διά τας υποστάσεις, μαρτυρίας, φθοράς, τίτλους και
πεποικιλμένη πρωτογράμματα. Ενιαχού κοσμήματα και τα πλείστα εξ αυτών φιλοτεχνημένα διά
ζωηρών ερυθρών και κυανών χρωμάτων, λαϊκής τεχνοτροπίας, όμορφα.
Γραφεύς· άδηλος. Είναι μαθητής του Μαλαχίου μοναχού (φ. 90r) και γράφει τας τελευταίας
δεκαετίας του ΙΖ΄ αιώνος. Εις το φ. 149r δεν είναι βέβαιον αν γράφη του ν υ ν ή του ν έ ο υ
Χρυσάφη. Η γραφή ομοιάζει προς την του Κοσμά Μακεδόνος· πρβλ. Παντελεήμονος 919.
β) Κώδικες με πρώιμες ενότητες καλοφωνικών ειρμών
Εδώ παρουσιάζονται κάποιοι από τους παλαιότερους κώδικες που στεγάζουν

ιδιαίτερες ενότητες καλοφωνικών ειρμών. Είναι τα πρώτα «καλοφωνικά ειρμολόγια» που
βρίσκουν θέση στο τέλος συνήθως κωδίκων του τύπου της Παπαδικής ή Ανθολογίας ή
μικτών κωδίκων που περιλαβάνουν την ύλη της Ανθολογίας και του Αναστασιματαρίου
του Παναγιώτη Χρυσάφη του νέου. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι συλλογές των
καλοφωνικών ειρμών σε κώδικες με ανομοιογενές περιεχόμενο εισάγονται πολλές φορές
με τη στερεότυπη φράση «Αρχή συν Θεώ αγίω και των καλοφωνικών ειρμών»211.
211
Βλ. π.χ. χφφ. Στεφ. 60, φ. 150β, και Δοχ. 341, φ. 341r.
146
Ενότητα καλοφωνικών ειρμών εμφανίζεται συχνά και σε κώδικες που περιέχουν το
Ειρμολόγιον του Μπαλασίου ιερέως, δεδομένου ότι ο τελευταίος είναι ο πρώτος ποιητής
μεγάλου αριθμού (περίπου 25) καλοφωνικών ειρμών. Πολύ σπάνια επισυνάπτεται
συλλογή καλοφωνικών ειρμών σε άλλους τύπους κωδίκων212. Όπως φαίνεται από τον
κώδικα Ιβήρων 968, ήδη από το α΄ τέταρτο του ΙΗ΄ αιώνος οι κωδικογράφοι αρχίζουν να
ενσωματώνουν μικρές ή και σχετικά μεγάλες ενότητες καλοφωνικών ειρμών διαφόρων
ποιητών στα χειρόγραφά τους. Αργότερα οι ενότητες αυτές θα μεγαλώσουν, θα
αποσπασθούν και θα αποτελέσουν τα αμιγή καλοφωνικά ειρμολόγια.
Σ ι ν ά 1 2 6 0213
αι. ΙΖ΄ (τέλη)-(αρχές) ΙΗ΄ χάρτης 15,5 x 10,5 / 10 x 5,5 φύλλα· Α΄+1-367+α΄
Ε Ι Ρ Μ Ο Λ Ο Γ Ι Ο Μπαλασίου ιερέως
σημειογραφία· η πρωτότυπη – καλλωπισμοί
356r [Καλοφωνικοί ειρμοί, ποιήματα του Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς]. Οι εξής· Την

φωτοφόρον νεφέλην – Την ζωοδόχον Πηγήν – Έφριξε γη – Λίθον ον απεδοκίμασαν –
Η εν ουρανοίς ευλογημένη – Καινόν το θαύμα – Ρόδον το αμάραντον – Χαίροις,
άνασσα, θεοδέγμον Μαρία – Ο μέγας προέγραψεν – Μη της φθοράς –
Αποβλεψάμενος ο τύραννος – Εκκαύσατε την κάμινον – Αλλότριον των μητέρων η
παρθενία – Εξέστη επί τούτο ο ουρανός – Εν Σιναίω τω όρει – Χείρας εκπετάσας
Δανιήλ – Άστρον ήδη ανατέταλκεν – Τύπον της αγνής λοχείας σου – Μουσικών
οργάνων
Ο κώδικας διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση. Ο χάρτης στην αρχή και στο τέλος έχει φθαρεί
από υγρασία. Το κάτω μέρος του κώδικα κόπηκε άνισα κατά τη βιβλιοδεσία. Στάχωση πολύ καλή,
από δέρμα χρώματος καστανού, ελαφρά αλλοιωμένο, πάνω σε χαρτόνι. Το δερμάτινο κάλυμμα
φθαρμένο στις γωνίες και στα άκρα. Στις δύο πινακίδες σχηματίζονται με εγχάρακτες γραμμές
παραλληλόγραμμα πλαίσια μέσα στα οποία παριστάνεται στην πρόσθια πινακίδα η Σταύρωση,
στην οπίσθια η Ανάσταση. Η ράχη φθαρμένη στα άκρα. Διακρίνονται τα δύο εξογκώματα από το
ράψιμο των τευχών και τα κεφαλάρια με μαύρη και χρυσή κλωστή. Πάνω σ’ αυτή, σε μικρό
τεμάχιο χαρτιού, αναγράφεται: ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ Αριθμ. 1260
Ειρμολόγιο. Στην εσωτερική όψη των πινακίδων επικολλήθηκε χαρτί, πάνω στο οποίο
διακρίνονται σταλαγμοί κεριού για την καλύτερη συγκόλληση του χαρτιού στα γυρίσματα του
δέρματος και στις γωνίες. Εσωτερικώς της εμπροσθίου πινακίδος, στο κάτω άκρο της, σώζεται μια
φθαρμένη δερμάτινη λωρίδα, τμήμα του κινητού μέρους των κλείστρων. Εντός του λεπτού
212
Π.χ. Μαθηματάριον – Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον Δοχειαρίου 310 του β΄ ημίσεος του ΙΗ΄ αι.
213
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Μπαλαγεώργου-Κρητικού, Χειρόγραφα Σινά, σσ. 222-223.
147
πλευρικού πάχους του οπισθοφύλλου διατηρούνται οι δερμάτινες άκρες του κάτω κλείστρου. Το
άνω εξέπεσε. Εκατέρωθεν ανά ένα παράφυλλο.
Χάρτης λευκός, λεπτός, λείος, καλής ποιότητος. Υδατογράφημα τα κεφαλαία γράμματα (lettres
assemblées) GV και SS με εξέχον προς τα πάνω, σε κατακόρυφο μίσχο, τριανταφυλλόσχημο άνθος.
[...]
Γραφή επιμελημένη, καθαρή, μικρού μεγέθους, ισοπαχής, πλαγιάζουσα ελαφρώς προς τα αριστερά.
Ο χάρτης χαραγμένος με οριζόντιες και κάθετες γραμμές, για διευκόλυνση του κωδικογράφου.
Στίχοι 18, κανονικά τα περιθώρια. Μελάνη μαύρη και ερυθρά. Επίτιτλα κοσμήματα στις αρχές
των ενοτήτων, σχεδιασμένα όλα με ερυθρά και μαύρη μελάνη. Πρωτογράμματα απλά, απολήγοντα
σε άνθη. Σημειογραφία η πρωτότυπη.
Γραφέας· άδηλος και ανορθόγραφος.
Ι β ή ρ ω ν 9 6 8214
αι. ΙΗ΄ (1724) χαρτ. 22,8 x 16,2 σελίδες· 742 + φφ. α΄ - ς΄
Α Ν Θ Ο Λ Ο Γ Ι Α και Α Ν Α Σ Τ Α Σ Ι Μ Α Τ Α Ρ Ι Ο Ν (Χρυσάφου του νέου)-

Ε Ι Ρ Μ Ο Λ Ο Γ Ι Ο Ν Μπαλασίου ιερέως
ιδιαιτέρα μνεία· προθεωρία, καλλωπισμοί – διατριβή περί περσικής μουσικής του

Παναγιώτου Χαλάτζογλου – χργφ. Αντωνίου Οικονόμου
481 Έτεροι ειρμοί, καλοφωνικοί· του αυτού [Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς]·

ήχος α΄ Την φωτοφόρον νεφέλην – Την ζωοδόχον πηγήν – Έφριξε γη
485 Έτερος ειρμός, κυρ Π α ν α γ ι ώ τ ο υ και λαμπαδαρίου της Μεγάλης Εκκλησίας
[του Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ]· ήχος α΄ Έφριξε γη
487 Ειρμός Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος α΄ Λίθον, ον απεδοκίμασαν – Τύπον της
αγνής λοχείας σου
488 Έτερον, κυρ Δ η μ η τ ρ ί ο υ δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ της Μεγάλης Εκκλησίας· ήχος α΄
Τύπον της αγνής λοχείας σου· κράτημα του Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς.
489 Του αυτού [Μ π α λ α σ ί ο υ] · ήχος α΄ Άστρον ήδη ανατέταλκε – ήχος β΄ Η εν
ουρανοίς ευλογημένη – ήχος τρίτος Καινόν το θαύμα – Εν Σιναίω τω όρει
492 Έτερον, Δ α μ ι α ν ο ύ ιερομονάχου Β α τ ο π ε δ η ν ο ύ· τρίτος Εν Σιναίω τω
όρει· ήχημα του Μ π α λ α σ ί ο υ.
493 Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος δ΄ Χείρας εκπετάσας Δανιήλ – Ρόδον το
αμάραντον
495 Δ α μ ι α ν ο ύ ιερομονάχου Β α τ ο π ε δ η ν ο ύ· ήχος δ΄ Εσείσθησαν λαοί· ήχημα
Μ π α λ α σ ί ο υ.
497 Δ η μ η τ ρ ί ο υ δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ της Μεγάλης Εκκλησίας· ήχος δ΄ Εσείσθησαν
λαοί· ήχημα Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς.
214
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Γ΄, σσ. 706, 710-711, 714-715.
148
498 Μ ε λ ε τ ί ο υ ιερομονάχου [Σ ι ν α ΐ τ ο υ] · ήχος δ΄ Παντάνασσα, πανύμνητε –
Ποία μήτηρ ηκούσθη· ήχημα Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς.
500 Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· πλ. α΄ Χαίροις άνασσα θεοδέγμον Μαρία·
πλ. β΄ Ο μέγας προέγραψεν – ήχος βαρύς Μη της φθοράς· ήχημα κυρ
Π α ν α γ ι ώ τ ο υ και λ α μ π α δ α ρ ί ο υ της Μεγάλης Εκκλησίας (σελ. 502).
504 Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· πλ. δ΄ Αποβλεψάμενος ο τύραννος – Εκκαύσατε την
κάμινον – Μουσικών οργάνων
508 Γ ε ρ μ α ν ο ύ αρχιερέως Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· πλ. δ΄ Αναβλεψάμενος ο τύραννος
510 Έτεροι δύο ειρμοί καλοφωνικοί· ποιήματα του [Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η]. Οι
γνωστότεροι ειρμοί αυτού· ήτοι, Συνέχομαι πάντοθεν δεινών – Την σην ειρήνην – Η
τρίφωτος ουσία· «ομού με το ναγμέν και με το πεστρέφη215» (σελ. 514) – Εν βυθώ
κατέστρωσέ ποτε – Λατρεύειν ζώντι Θεώ – Τη εικόνι τη χρυσή – Εσείσθησαν λαοί –
Χαίρε πύλη Κυρίου – Εν τη βροντώση καμίνω – Θεόν ανθρώποις – Χαίρε νύμφη
φαεινή – Οι της Χαλδαίας καμίνου – Μουσικών οργάνων
Ο σπουδαιότατος αυτός κώδιξ του «πρεσβύτου ιερέως Αντωνίου και μεγάλου οικονόμου της
Μεγίστης Εκκλησίας» διατηρείται εις πολύ καλήν κατάστασιν. Μόνον τα πρώτα φύλλα (σσ. 1-46)
είναι ελαφρώς εξηρθρωμένα εκ της συρραφής των ως και ελαφρώς σκωληκόβρωτα τα πρώτα 8.
Όλον σχεδόν το χργ. ηλλοιωμένον ελαφρώς υφ’ υγρασίας.
[...] Χάρτης· υπόλευκος, λεπτός, λείος και στιλπνός· καλής ποιότητος. Υδατογραφήματα· το
τρίφυλλον.
Γραφή· κοινή, επιμελημένη και καθαρά· (ομοιάζει προς την του Θεοδοσίου ιεροδιακόνου Χίου·
Αγίου Παύλου 146) ισοπαχής, λεπτή, μικρού μεγέθους, ορθία· τα σημαδόφωνα βραχέα, διά της
αυτής γραφίδος. Στίχοι διπλοί 14· ισομήκεις, μακροί· ανετώτερα τα κάτω περιθώρια. Μελάνη
μαύρη ηλλοιωμένη προς καφέχρουν και ερυθρά-βυσσίνη άτονος, διά τας μαρτυρίας, φθοράς,
υποστάσεις, τίτλους, αρίθμησιν τετραδίων και λιτά πρωτογράμματα μεθ’ ενός απλού ποικίλματος
άνω και κάτω. Τα κοσμήματα κοινά.
Γραφεύς· ο Αντώνιος ιερεύς και οικονόμος της Μεγάλης Εκκλησίας εις μεγάλην ηλικίαν
«πρεσβύτης ιερεύς».
C a n o n i c i G r. 2 5 (S.C. 18478)216
αι. ΙΗ΄ (1729) χαρτ. 16,5 x 10,7 φύλλα Α΄-Δ΄ + 168 + α΄-ια΄
Ε Κ Λ Ο Γ Η Α Ν Α Σ Τ Α Σ Ι Μ Α Τ Α Ρ Ι Ο Υ, Α Ν Θ Ο Λ Ο Γ Ι Α
Χφ. Νικηφόρου ιερομονάχου
124α Ειρμοί καλοφωνικοί πάνυ ωραιότατοι. Ποίημα κυρ Π έ τ ρ ο υ του
215
Πρόκειται για το γνωστό κράτημα σε ήχο α΄ του Πέτρου Μπερεκέτη. Βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ.
367 και 395.
216
Η περιγραφή αντιγράφεται από το Γιαννοπούλου., Χειρόγραφα Αγγλίας, σσ. 211 και 214-215.
149
Μ π ε ρ ε κ έ τ η· [ήχος] α΄ Η τρίφωτος λυχνία... Ακολουθούν: [ήχος] α΄ Ποία
μήτηρ... Μετά κρατήματος. [Μ π α λ α σ ί ο υ ιερέως] · βαρύς Μη της φθοράς...,
[Π α ν α γ ι ώ τ ο υ πρωτοψάλτου Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ]· α΄ Έφριξε γη... Μετά
κρατήματος, Μ π α λ α σ ί ο υ ιερέως· [ήχος] α΄ Την φωτοφόρον... Μετά κρατήματος.
[Ήχος] α΄ Την ζωοδόχην πηγήν... Μετά κρατήματος. [Ήχος] πλ. δ΄ Αποβλεψάμενος
ο τύραννος..., [ήχος] πλ. δ΄ Αλλότριον των μητέρων..., [ήχος] δ΄ Ρόδον το
αμάραντον..., [ήχος] πλ. α΄ Χαίροις άνασσα...
134α Του [Π έ τ ρ ο υ] Μ π ε ρ ε κ έ τ η· [ήχος] α΄ Χαίρε νύμφη φαεινή...
Στίχοι διπλοί 12.

Σημειογραφία η πρωτότυπος των Βυζαντινών και μεταβυζαντινών χειρογράφων ψαλτικής.
Το χειρόγραφο διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Στάχωση από δέρμα, θηλυκωτήρες,
χρυσοτυπίες.
Γραφή μικρόσχημη, λεπτή, όμορφη και καλαίσθητη. Πρωτογράμματα κόκκινα, μεγάλα και
προσεγμένα, συνήθως στις αρχές των ενοτήτων. Περιθώρια άνετα (τα επάνω και έσω ελαφρά
μικρότερα), ζωηρή κόκκινη μελάνη, επίτιτλες ταινίες. [...]
Σημαντικές οι μαρτυρίες των φφ. 82α, 94α για το βαπτιστικό όνομα του νέου Χρυσάφη
(Παναγιώτης), συναντώνται σχετικά σπάνια στα ψαλτικά χειρόγραφα.
Γραφεύς ο ιερομόναχος Νικηφόρος εκ της Μονής Βερνικόβου της Ναυπάκτου, στα 1729.
Α γ ί ο υ Σ τ ε φ ά ν ο υ 6 0217
αι. ΙΗ΄ (α΄ ήμισυ) χαρτ. 15,2 x 10,3 φύλλα· 354
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ
ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΟΝ ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΝ
Ε Ι Ρ Μ Ο Λ Ο Γ Ι Ο Ν Χρυσάφου του νέου
150β Αρχή συν Θεώ αγίω και των κατ’ ήχον καλοφωνικών και πανηγυρικών Ειρμών,
ποίημα παπά κυρ Μ π α λ α σ ί ο υ· ήχος α΄ Την φωτοφόρον νεφέλην
Μία ενδιαφέρουσα συλλογή Καλοφωνικών Ειρμών κατ’ ήχον, με Κρατήματα, των ποιητών
του ιζ΄ αιώνος. Δηλαδή· (φ. 153β) του αυτού [Μ π α λ α σ ί ο υ], ήχος α΄ Την
ζωοδόχον πηγήν, (φ. 155α) Δ η μ η τ ρ ί ο υ του δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ, ήχος α΄ Τύπον
της αγνής, (φ. 157β) παπα κυρ Μ π α λ α σ ί ο υ, ήχος β΄ Η εν ουρανοίς, (φ. 159β)
Δ α μ ι α ν ο ύ ιερομονάχου [Β α τ ο π ε δ η ν ο ύ], ήχος τρίτος Εν Σιναίω τω
όρει, (φ. 161β) Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν, ήχος δ΄ Χείρας εκπετάσας
Δανιήλ, (φ. 164α) παπα κυρ Μ π α λ α σ ί ο υ, ήχος δ΄ Ρόδον το αμάραντον, χωρίς
Κράτημα, (φ. 164β) του αυτού, φθορικόν, ήχος πλ. β΄ Ο μέγας προέγραψε, (φ.
179α) του αυτού, ήχος βαρύς επτάφωνος Μη της φθοράς, (φ. 174α) ήχος δ΄
Εσείσθησαν λαοί, (φ. 175β) ήχος δ΄ Ποία μήτηρ ηκούσθη, (φ. 179β) ήχος δ΄
217
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Μετεώρων, σσ. 399 και 401-403.
150
Παντάνασσα πανύμνητε, (φ. 181α) ήχος πλ. δ΄ Αποβλεψάμενος ο τύραννος, (φ.
184α) ήχος πλ. δ΄ Εκκαύσατε την κάμινον, (φ. 187α) ήχος πλ. δ΄ Μουσικών
οργάνων – χωρίς Κράτημα, (φ. 187β) Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν, ήχος
πλ. δ΄ Αποβλεψάμενος ο τύραννος, (φ. 190β) ήχος πλ. δ΄ Εξέστη επί τούτω – χωρίς
Κράτημα, (φ. 191α) ήχος πλ. δ΄ Αλλότριον των μητέρων
195α Και τόδε εις φήμην αρίστου [Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς], ήχος πλ. δ΄ Ο χορτάσας
λαόν
198β Στη θέση του τελευταίου διπλού στίχου της σελίδος·
Τέλος των παλαιών Ειρμών, και αρχή των νέων, ποίημα κυρ Π έ τ ρ ο υ
[Μ π ε ρ ε κ έ τ η]· ήχος α΄ Την σην ειρήνην
Ακολουθούν οι Ειρμοί· (φ. 201β) Ωδήν επινίκιον – Η τρίφωτος ουσία – (φ. 202β)
Ποίαν σοι επάξιον ωδήν – (φ. 203α) Δεύτε πόμα πίωμεν – (φ. 203β) Ω θείας, ω
φίλης – (φ. 204α) Έφριξε γη – (φ. 205β) Αποβλεψάμενος ο τύραννος – «του αυτού
εκαλλωπίσθη, α΄» - (φ. 206β) Από του θρόνου κατήλθεν – (φ. 207β) Συνέχομαι
πάντοθεν – (φ. 209α) του αυτού λέγετος και β΄ Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε – (φ.
210α) του αυτού, ήχος γ΄ Λατρεύειν ζώντι Θεώ – (φ. 210β) Θεοτόκε η ελπίς – (φ.
211β) ήχος δ΄ Χαίρε φωτός νεφέλη – (φ. 213α) Τη εικόνι τη χρυσή – (φ. 214α)
Δάμαλις τον μόσχον – (φ. 214β) Χαίροις άνασσα – (φ. 215α) ήχος πλ. α΄ Εν τη
βροντώση καμίνω – (φ. 216α) του αυτού, ωραίον, ήχος πλ. α΄ Χαίρε πύλη Κυρίου –
(φ. 217α) ήχος πλ. β΄ Εν λύπαις γαρ παράκλησιν – (φ. 218β) ήχος πλ. β΄ φθορικόν,
Θεόν ανθρώποις – (φ. 219α-β) ήχος βαρύς επτάφωνος Χαίρε νύμφη φαεινή – (φ.
220α) ήχος πλ. δ΄ Πώς σου την χάριν – (φ. 221β) Οι της χαλδαίας καμίνου – (φ.
222α) Μουσικών οργάνων – (φ. 222β) Κυρίως Θεοτόκον – (φ. 223α) Εν κλίνη νυν
ασθενών – (φ. 223β) ήχος δ΄ Εσείσθησαν λαοί.
Διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Ρυπωμένος και ελαφρώς σητόβρωτος στις ξύλινες
πινακίδες, και περισσότερο στην πρώτη, και στα πρώτα 15 φύλλα. Στάχωση απλή από
ξύλινες πινακίδες και δέρμα ανοικτό καστανόχροο με απλές χαρακώσεις. Οι δύο
θηλυκωτήρες έχουν εκπέσει.
Χάρτης υποκίτρινος, λεπτός, λείος αλλ’ άστιλπνος· υδατογράφημα η σταφυλή με είδος
κορώνας και γραμμώσεις κάθετες ανά 2,2 εκατοστόμετρα. [...]
Γραφή επιμελημένη, σταθερή, μικρόσχημος, ορθία· τα σημάδια παχύτερα. [...] Στίχοι
διπλοί 9 ισομήκεις· άνετα τα κάτω περιθώρια· γραμμένη επιφάνεια 10x6,5 εκατοστόμετρα.
Μελάνη μαύρη έντονη και ερυθρά ζωηρά για τους τίτλους, μαρτυρίες, φθορές και
υποστάσεις, ως και πρωτογράμματα.
Γραφεύς άδηλος· γράφει πάντως περί το 1740.
γ) Κώδικες με πλούσιες συλλογές καλοφωνικών ειρμών
151
Στη συνέχεια παρουσιάζουμε τέσσερις κώδικες που περιλαμβάνουν εκτεταμένες
συλλογές καλοφωνικών ειρμών. Πρόκειται για τους ακόλουθους κώδικες:
Ξηροποτάμου 324: χρονολογημένος κώδικας του 1760 που περιέχει την αρτιώτερη
συλλογή καλοφωνικών ειρμών του Πέτρου Μπερεκέτη.
Ξηροποτάμου 330: σπουδαία Παπαδική του Δημητρίου Λώτου218 των ετών 1781-1782,
που περιλαμβάνει κάποιους σπανίως ανθολογημένους καλοφωνικούς ειρμούς λιγότερο
γνωστών ποιητών, όπως του Κυρίλλου πρώην Τήνου του Μαρμαρηνού, του Μανουήλ
Γούτα και του Αρσενίου Κυδωνίας.
Ιβήρων 997: Ανθολογία των τελών του ΙΗ΄ αιώνος που περιέχει, συν τοις άλλοις,
καλοφωνικούς ειρμούς των Ραφαήλ αρχιερέως Ικονίου, Γαβριήλ ιεροδιακόνου του εξ
Αθηνών, Μανουήλ Γούτα του Θεσσαλονικέως και Αναστασίου Ραψανιώτη.
Ιβήρων 958: κώδικας του Δαμασκηνού Αγροφορενδινιώτη συνταχθείς το 1808, όπου η
συλλογή των καλοφωνικών ειρμών διαφόρων ποιητών έπεται των Απάντων του
Πέτρου Μπερεκέτη.
Φυσικά υπάρχουν κι άλλοι κώδικες με μεγάλες συλλογές καλοφωνικών ειρμών.
Αναφέρουμε ενδεικτικά τους Αγίου Στεφάνου 55 (σημαντικός εξάλλου ως γραφείς το
1733), Ξηροποτάμου 307, Λαύρας Κ 137219 και Παντελεήμονος 994.
Ξ η ρ ο π ο τ ά μ ο υ 3 2 4220
αι. ΙΗ΄ (1760) χαρτ. 21,5 x 16 φύλλα· Α΄ - Γ΄ + 269
Α Π Α Ν Τ Α Πέτρου Μπερεκέτη
1r Πολυέλεος τερπνός, ποιηθείς παρά κυρ Π έ τ ρ ο υ τ ο υ Β υ ζ α ν τ ί ο υ, όστις

ονομάζεται τουρκιστί Μ π ε ρ ε κ έ τ η ς· ήχος πλ. α΄ Δούλοι Κύριον
Ακολουθεί συλλογή των Απάντων του Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η. Η διάταξις της ύλης
διαφέρει ελάχιστα εν σχέσει προς τον κώδικα Ξηροποτάμου 302. Η ενότης όμως των
καλοφωνικών ειρμών είναι πλουσιωτέρα κατά πολύ. Επειδή ο κώδιξ είναι
χρονολογημένος, καταγράφονται εδώ τα αρχικά των καλοφωνικών ειρμών των
218
Περί του κωδικογράφου Δημητρίου Λώτου, βλ. Στάθη Πηνελόπης, «Ο φίλος του Κοραή Δημήτριος
Λώτος και τα μουσικά χειρόγραφά του», Ο Ερανιστής Ι΄ (1972-1973), σσ. 157-190.
219
Παπαδική Σεραφείμ Μυτιληναίου που περιέχει πρώιμη μορφή του Καλοφωνικού Ειρμολογίου. Βλ.
Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ. 206-207.
220
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Α΄, σσ. 171-174.
152
περιεχομένων ενταύθα και αποτελούν κατά τα φαινόμενα την αρτιωτέραν συλλογήν
συνθέσεων αυτού του είδους του Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η.
243r Ειρμοί έντεχνοί τε και γλυκύτατοι κυρ Π έ τ ρ ο υ τ ο υ μ ε λ ω δ ο ύ.
Ήχος α΄· Ωδήν επινίκιον – Ποίαν σοι επάξιον ωδήν – Δεύτε πόμα πίωμεν (φ. 243v)
Ω θείας, ω φίλης – (φ. 244r) Η τρίφωτος ουσία – (φ. 244v) Εν τη βροντώση,
«φθορικόν» - (φ. 245r) Την σην ειρήνην, «έντεχνόν τε και γλυκύτατον» - (φ. 245v)
Αποβλεψάμενος ο τύραννος – (φ. 246r) Συνέχομαι πάντοθεν δεινών, «έντεχνον» - (φ.
247r) Έφριξε γη – Από του θρόνου κατήλθεν – (φ. 248r) Καταβασίαις τη Κυριακή
προ της Χριστού γεννήσεως· Χριστός εν πόλει Βηθλεέμ – Υψιμέδων άναρχε – (φ.
248v) Ακηκοώς ο προφήτης – Ω παντεπόπτα, των ανάκτων το κλέος – (φ. 249r) Εις
βυθόν απωλείας – (φ. 249v) Ως οι παίδες πάλαι – Νεουργέ του σύμπαντος κόσμου –
(φ. 250r) Χαίροις, πάναγνε, θεοδέγμον Μαρία
Ήχος β΄· Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε
Ήχος τρίτος· (φ. 250v) Λατρεύειν ζώντι Θεώ – (φ. 251r) Θεοτόκε η ελπίς
Ήχος δ΄· (φ. 251v) Εσείσθησαν λαοί – (φ. 252r) Δάμαλις τον μόσχον – (φ. 252v)
Χαίροις, άνασσα – (φ. 253r) Τη εικόνι τη χρυσή – (φ. 253v) Χαίρε, φωτός νεφέλη
Ήχος πλ. α΄· (φ. 254v) Χαίρε, πύλη Κυρίου
Ήχος πλ. β΄· (φ. 255r) Θεόν ανθρώποις – (φ. 255v) Εν λύπαις γαρ παράκλησιν
Ήχος βαρύς· (φ. 256v) Χαίρε, νύμφη, φαεινή
Ήχος πλ. δ΄· (φ. 257r) Μουσικών οργάνων – Οι της Χαλδαίας καμίνου – (φ. 257v)
Κυρίως Θεοτόκον – Πώς σου την χάριν, «έντεχνον» - (φ. 258v) Εν κλίνη νυν
ασθενών
259r Έτεροι ειρμοί, τ ο υ α υ τ ο ύ [Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η].
Ήχος α΄· Αύτη η κλητή – (φ. 259v) Ίδε ην προέφης, προφήτα
Ήχος δ΄· (φ. 260r) Σε το καθαρώτατον – (φ. 261r) Παντάναξ βασιλεύ
Ήχος πλ. α΄· Στένω εκ βαθέων – (φ. 262r) Αντιλήπτωρ μου, κόρη, «φθορικόν»
Ήχος πλ. β΄· Από των πολλών μου αμαρτιών – (φ. 263r) Το όμμα της καρδίας μου
Ήχος βαρύς· (φ. 263v) Πάσαν την ελπίδα μου
Ήχος πλ. δ΄· (φ. 264v) Τον άναρχον βασιλέα – Άγγελοι και ουρανοί – (φ. 265r)
Έφριξε πάσα ακοή
Ήχος πλ. α΄· (φ. 265v) Ο άγγελος εβόα... Φωτίζου, φωτίζου (φ. 266r).
266r Το παρόν ποίημα κυρ Δ α ν ι ή λ λ α μ π α δ α ρ ί ο υ της του Χριστού Μεγάλης
Εκκλησίας· ήχος πλ. β΄ νενανω Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού
268r [Δι’ άλλης χειρός]. Κυρ Α ν α σ τ α σ ί ο υ [Ρ α ψ α ν ι ώ τ ο υ].
Ήχος δ΄· Δέσποινα πρόσδεξαι
267v Το παρόν εγράφη παρ’ εμού Σταυράκη, και μαθητού κυρ Δανιήλ λαμπαδαρίου.
Ευθύς κατωτέρω·
υπάρχει κόλες – 68.
Ο κώδιξ διατηρείται εις καλήν κατάστασιν· ελαφρώς εξηρθρωμένα τα τρία πρώτα παράφυλλα
[Α΄ - Γ΄] και τα δύο τελευταία φύλλα 268-269. Η γεγραμμένη επιφάνεια των φύλλων από
153
του μέσου του χειρογράφου και εξής είναι ελαφρώς ηλλοιωμένη εκ διαποτίσεως προφανώς
της μελάνης, συντελεσάσης εις τούτο και της μετρίας ποιότητος του χάρτου.
Στάχωσις εκ δέρματος μαύρου μετ’ εντύπων κοσμημάτων, εξιτήλων και εφθαρμένων νυν,
επί χαρτονίου.
Αποτελείται εξ είκοσι επτά τετραδίων. [...]
Χάρτης· λευκός, χονδρός εις το πρώτον ήμισυ του χργφ., λεπτότερος δε και μετρίας
ποιότητος εις το δεύτερον ήμισυ αυτού.
Γραφή· καθαρά, επιμεμελημένη.
Στίχοι διπλοί· 12, πλούσια τα πλάγια και κάτω περιθώρια καλαισθήτως.
Μελάνη μαύρη ζωηρά και ερυθρά – βαθεία βυσσινόχρους διά τας υποστάσεις, τίτλους και
λιτά πρωτογράμματα.
Γραφεύς· ο Σταυράκης μαθητής του Δανιήλ λαμπαδαρίου, εις τους 1760, μάλλον εν
Κωνσταντινουπόλει.
Ξ η ρ ο π ο τ ά μ ο υ 3 3 0221
αι. ΙΗ΄ (1781-1782) χαρτ. 20,5 x 14,5 φύλλα· Α΄ - Ζ΄ + 442 (+1) + α΄ - ιγ΄
ΠΑΠΑΔΙΚΗ ΝΕΑ
χργφ. Δημ. Λώτου· προθεωρία, εξηγήσεις.
398r Αρχή συν Θεώ αγίω και των καλοφωνικών ειρμών, ποιήματα διαφόρων ποιητών.
Ο παρών κυρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η· ήχος α΄ Την σην ειρήνην
Πλουσία συλλογή καλοφωνικών ειρμών. Περιέχονται οι ειρμοί του Π έ τ ρ ο υ
Μ π ε ρ ε κ έ τ η, Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ, Κ υ ρ ί λ λ ο υ α ρ χ ι ε ρ έ ω ς
Τ ή ν ο υ τ ο υ Μ α ρ μ α ρ ι ν ο ύ, Α ν α σ τ α σ ί ο υ Ρ α ψ α ν ι ώ τ ο υ, Μ π α λ α σ ί ο υ
ι ε ρ έ ω ς, Δ α μ ι α ν ο ύ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ [Β α τ ο π ε δ ι ν ο ύ], Α ρ σ ε ν ί ο υ
[Κ υ δ ω ν ί α ς]· ήχος τρίτος Υπερβολή ασωτείας (φ. 408v), Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ν έ ω ν
Π α τ ρ ώ ν, Μ α ν ο υ ή λ Γ ο ύ τ α, Μ ε λ ε τ ί ο υ Σ ι ν α ΐ τ ο υ, (φ. 414v) το παρόν τα
μεν γράμματα εισί του μουσικωτάτου πατριάρχου των Ιεροσολύμων κ υ ρ Π α ρ θ ε ν ί ο υ,
το δε μέλος κ υ ρ Α ν α σ τ α σ ί ο υ τ ο υ Ρ α ψ α ν ι ώ τ ο υ· ήχος δ΄ Αγρώ τω της
αμαρτίας, (φ. 420r) Α ρ σ ε ν ί ο υ [Κ υ δ ω ν ί α ς;] ήχος πλ. α΄ Θεοτόκε η προστασία,
Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· πλ. β΄ Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού (φ. 427r) του αυτού
[Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η], έτεροι δε φασι Δ ω ρ ο θ έ ο υ Δ ρ ύ σ τ ρ α ς· βαρύς Τας
κακωθείσας ψυχάς, (φ. 428r) Π έ τ ρ ο υ λ α μ π α δ α ρ ί ο υ [Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ]·
βαρύς Ουρανός πολύφωτος. Ανωτέρω εσημειώθησαν μόνον οι έχοντες σημασίαν διά το
σπάνιον της ανθολογήσεως αυτών και διά την απόδοσιν αυτών ειρμοί. Γενικώς πάντως η
συλλογή αυτή των καλοφωνικών ειρμών είναι σπουδαία.
442v ΕΝ ΣΜΥΡΝΗ : -
1782 Αυγούστου 13
221
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Α΄, σσ. 189, 203, 205-206.
154
Ο περίτεχνος και σπουδαιότατος αυτός κώδιξ διατηρείται εις αρίστην κατάστασιν, εντελώς
καινουργής.
Στάχωσις εκ δέρματος χρώματος βυσσίνου μετ’ εντύπων κοσμημάτων, επί ξυλίνων πινακίδων. Εις
την ράχιν το δέρμα έχει διαρραγή ελαφρώς. Οι συνδετήρες σώζονται αμφότεροι. Αποτελείται εκ
56 τετραδίων. [...]
Χάρτης· υπόλευκος, λεπτός, μαλακός και λείος· πολύ καλής ποιότητος.
Γραφή· λίαν επιμεμελημένη, καλαίσθητος και καθαρωτάτη. Τα σημαδόφωνα είναι γεγραμμένα διά
παχείας πως γραφίδος· το κείμενον και αι υποστάσεις διά λεπτοτέρας.
Στίχοι διπλοί· 12 ισομήκεις και συμμετρικοί· πλούσια καλαισθήτως τα πλάγια και κάτω περιθώρια.
Μελάνη μαύρη ζωηρά και ερυθρά-βυσσινόχρους γλυκεία διά τας υποστάσεις, τίτλους και
ωραιότατα φιλοτεχνημένα πρωτογράμματα. Ενιαχού γραμμικά κοσμήματα καλαίσθητα.
Αξίαν μεγάλην προσδίδουν εις το χειρόγραφον αι περιεχόμεναι εξηγήσεις εν τοις φύλλοις 213v –
225v και αι πολλαί ερυθραί παραλλαγαί ενιαχού, ως και εξηγήσεις φράσεών τινων εν ταις ώαις.
Γραφεύς· ο Δημήτριος Λώτος, πρωτοψάλτης της των Σμυρναίων Εκκλησίας, εις τα 1782. Είναι
περιεργείας άξιον διατί ο Δημήτριος Λώτος δεν περιέλαβεν εις το χργφ. και συνθέσεις του Ιακώβου
Πρωτοψάλτου και Πέτρου Βυζαντίου.
Ι β ή ρ ω ν 9 9 7222
αι. ΙΗ΄ (τέλη) χαρτ. 23,2 x 16,3 φύλλα· Α΄ + Ις’ + 233(+I-XV) + α΄ - ιθ΄
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ - ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΝ ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΟΝ

σημειογραφία· η πρωτότυπος – εξηγήσεις, νέαι τινές συνθέσεις, ενδιαφέρουσαι χρονολογικαί
μνείαι περί Πέτρου Μπερεκέτη, Πέτρου Πελοποννησίου, Δαμασκηνού Ιβηρίτου, Δημητρίου
Μυτιληναίου
169r Έγχρωμον επίτιτλον κόσμημα και πρωτόγραμμα·

Πανηγυρικοί, ειρμοί μελωδικοί, ποιηθέντες παρά διαφόρων ποιητών, παλαιών τε
και νέων. Ο παρών κυρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ, όστις ήκμαζε κατά το αχπζ·
ήχος α΄ Την σην ειρήνην
Πλήρης η συλλογή των καλοφωνικών ειρμών, κατ’ ήχον διατεταγμένων, των γνωστών
ποιητών· Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η, Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς, Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ν έ ω ν
Π α τ ρ ώ ν, Α ρ σ ε ν ί ο υ του επικαλουμένου μ ι κ ρ ο ύ, Π α ν α γ ι ώ τ η
Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ, Δ η μ η τ ρ ί ο υ δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ, Μ ε λ ε τ ί ο υ Σ ι ν α ΐ τ ο υ,
Δ α μ ι α ν ο ύ Β α τ ο π ε δ η ν ο ύ, Α θ α ν α σ ί ο υ π α τ ρ ι ά ρ χ ο υ, Ι ω ά ν ν ο υ
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ. Επί πλέον δε περιέχονται οι ειρμοί·
190r Ρ α φ α ή λ αρχιερέως Ι κ ο ν ί ο υ· ήχος δ΄ Τόξον δυνατών
193r-v Ρ α φ α ή λ αρχιερέως Ι κ ο ν ί ο υ· πλ. α΄ Θεοτόκε Παρθένε
194v Έτερον συντομότερον· τ ο υ α υ τ ο ύ· πλ. α΄ Θεοτόκε Παρθένε
198v Γ α β ρ ι ή λ ιεροδιακόνου τ ο υ ε ξ Α θ η ν ώ ν· πλ. β΄ Του βίου την θάλασσαν
201v Ανώνυμος· έτεροι δε Μ α ν ο υ ή λ Γ ο ύ τ α του Θεσσαλονικέως, λέγουσι·
βαρύς Τας κακωθείσας ψυχάς
222
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Γ΄, σσ. 890, 897-898.
155
208v Ειρμός Ρ α φ α ή λ αρχιερέως Ι κ ο ν ί ο υ, πάνυ ωραίος· ήχος πλ. δ΄ Ιλάσθητί μοι
Σωτήρ
209v Του αυτού [Ρ α φ α ή λ]· πλ. δ΄ Κράτημα εκτενές.
211r Του αυτού [Ρ α φ α ή λ]· πλ. δ΄ νανα Χαράς μου την καρδίαν
211v Ειρμός, σύνθεσις κυρ Α ν α σ τ α σ ί ο υ Ρ α ψ α ν ι ώ τ ο υ· ήχος δ΄ Έλκει με
προς υμνωδίαν
212r Του αυτού [Α ν α σ τ α σ ί ο υ]· ήχος α΄ Το θαύμα του τόκου σου
212v Του αυτού Α ν α σ τ α σ ί ο υ [Ρ α ψ α ν ι ώ τ ο υ]· ήχος β΄ Δεύτε την μητέρα του
φωτός
213v Του αυτού Α ν α σ τ α σ ί ο υ [Ρ α ψ α ν ι ώ τ ο υ]· ήχος τρίτος Πάντα ματαιότης
- Του αυτού Α ν α σ τ α σ ί ο υ [Ρ α ψ α ν ι ώ τ ο υ]· ήχος τρίτος Υπερβολή
ασωτείας
214v Του αυτού Α ν α σ τ α σ ί ο υ [Ρ α ψ α ν ι ώ τ ο υ]· ήχος δ΄ Δέσποινα πρόσδεξαι
- Του αυτού Α ν α σ τ α σ ί ο υ [Ρ α ψ α ν ι ώ τ ο υ]· ήχος δ΄ Ατρώτω (=αγρώ;) τω
της αμαρτίας
215r Του αυτού Α ν α σ τ α σ ί ο υ [Ρ α ψ α ν ι ώ τ ο υ]· πλ. α΄ Θεοτόκε η προστασία
215v Του αυτού Α ν α σ τ α σ ί ο υ [Ρ α ψ α ν ι ώ τ ο υ]· πλ. β΄ Φρικτόν το βήμα σου
216r Του αυτού Α ν α σ τ α σ ί ο υ [Ρ α ψ α ν ι ώ τ ο υ]· βαρύς Πλην σου Θεόν ου
γινώσκω έτερον
217r Του αυτού Α ν α σ τ α σ ί ο υ [Ρ α ψ α ν ι ώ τ ο υ]· πλ. δ΄ Την δέησίν μου δέξαι
217v Ειρμός, σύνθεσις κυρ Ι α κ ώ β ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ της Μεγάλης Εκκλησίας·
ήχος δ΄ λεγετος Ην ηρετίσω Δέσποτα
Μεταξύ των φφ. 219-220, τα φφ. XI-XV άγραφα.
220r Αρχή εις τα των καλοφωνικών ειρμών τινα κρατήματα· παρά διαφόρων ποιητών
συντεθέντα. Τα γνωστά κρατήματα του Καλοφωνικού Ειρμολογίου των: Ι ω ά ν ν ο υ
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Π έ τ ρ ο υ Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ, Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η,
Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ και Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ.
Ο κώδιξ διατηρείται εις πολύ καλήν κατάστασιν. Μόλις ενιαχού εις τα άκρα των πλαγίων ωών
ίχνη φθοράς υπό σητών.
Στάχωσις εκ δέρματος βυσσινοχρόου επί χαρτονίου. Πλουσία χρυσότυπος διακόσμησις. Οι εξ
ιμάντος θηλυκωτήρες εξέπεσαν. Η αρίθμησις των φύλλων πρόσφατος δι’ ασθενούς μολυβδίδος.
[...]
Χάρτης λευκός, λεπτός, λείος και στιλπνός· πολύ καλής ποιότητος.
Γραφή επιμελημένη και μάλλον καλαίσθητος· ομοιάζει ελαφρώς προς την του Μελετίου Εφεσίου,
δηλαδή Ματθαίου Βατοπεδηνού· καλλιγραφική, κανονικού μεγέθους, ορθία.
Στίχοι διπλοί 15, ισομήκεις· πλούσια τα κάτω και πλάγια περιθώρια.
Μελάνη μαύρη ζωηρά και ερυθρά – κεραμόχρους διά τας μαρτυρίας, φθοράς, υποστάσεις, τίτλους
και ποικιλμένα πρωτογράμματα. Τα επίτιτλα έγχρωμα, λαϊκής τεχνοτροπίας.
Γραφεύς άδηλος· γράφει περί τα 1790, έτος λαμπαδαρίας του Πέτρου Βυζαντίου (πρβλ. φ. 47r).
156
Ι β ή ρ ω ν 9 5 8223
αι. ΙΘ΄ (1808) χαρτ. 24 x 17 φύλλα· Α΄ + 172 + α΄
Α Π Α Ν Τ Α Πέτρου Μπερεκέτη
σημειογραφία· η πρωτότυπος – χργφ. Δαμασκηνού Αγραφορενδινιώτη· και καλοφωνικοί ειρμοί
ετέρων ποιητών.
151r Έτεροι ειρμοί διαφόρων ποιητών. Κατ’ ήχον· Μεταφέρω εδώ τα αρκτικά αυτών κατά
ποιητήν: Α ρ σ ε ν ί ο υ τ ο υ μ ι κ ρ ο ύ· Η κάμινος Σωτήρ. – Γ ε ρ μ α ν ο ύ
Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· Δοξάσωμεν τριάδα – Χείρας εκπετάσας – Ρόδον το αμάραντον
– Παντάνασσα, πανύμνητε – Εκκαύσατε την κάμινον – Αποβλεψάμενος ο τύραννος –
Διήνοιξε φάρυγγα ο άδης. Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· Λίθον, ον απεδοκίμασαν –
Άστρον ήδη ανατέταλκε – Όρος σε τη χάριτι – Τύπον της αγνής λοχείας σου – Τον
ποιμένα των προβάτων – Την φωτοφόρον νεφέλην – Την ζωοδόχον πηγήν – Έφριξε
γη – Σε νοητήν Θεοτόκε – Η εν ουρανοίς ευλογημένη – Καινόν το θαύμα – Εν Σιναίω
τω όρει – Θρόνος πάγχρυσος – Χαίροις άνασσα θεοδέγμον Μαρία – Ο μέγας
προέγραψεν – Μη της φθοράς – Εξέστη επί τούτο – Εκκαύσατε την κάμινον –
Αποβλεψάμενος ο τύραννος (δύο) – Αλλότριον των μητέρων – Μουσικών οργάνων.
– Δ η μ η τ ρ ί ο υ Δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ· Τύπον της αγνής λοχείας σου – Εσείσθησαν
λαοί. – Π α ν α γ ι ώ τ ο υ και πρωτοψάλτου [Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ]· Έφριξε γη –
Δ α μ ι α ν ο ύ ιερομονάχου [Β α τ ο π α ι δ η ν ο ύ]· Εν Σιναίω τω όρει –
Εσείσθησαν λαοί. – Μ ε λ ε τ ί ο υ ιερομονάχου Σ ι ν α ΐ τ ο υ· Παντάνασσα,
πανύμνητε – Ποία μήτηρ ηκούσθη (δύο) – Αμαρτωλών τας δεήσεις. –
Α θ α ν α σ ί ο υ π α τ ρ ι ά ρ χ ο υ· Περιστάσεις και θλίψεις – Εκύκλωσαν αι του
βίου. – Μ α ν ο υ ή λ Γ ο ύ τ α· Ω παράδοξον μυστήριον – Θεοτόκε Παρθένε. –
Χ ρ υ σ ά ν θ ο υ ιεροδιακόνου του Κ υ π ρ ι ώ τ ο υ· Ποίαν σοι επάξιον ωδήν –
Εξέστη επί τούτω ο ουρανός. – Δ α ν ι ή λ λαμπαδαρίου [Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ]·
Μνήσθητι Δέσποινα καμού.
160r Λέγουσιν είναι του Μ π ε ρ ε κ έ τ η, αλλά δεν είναι· βαρύς Τας κακωθείσας ψυχάς
ημών· επί πλέον εις ιδίαν ενότητα·
167r Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η· Αύτη η κλητή – Ίδεν ην προέφης – Σε το καθαρώτατον
– Παντάναξ βασιλεύ – Στένω εκ βαθέων – Αντίληψίς μου κόρη – Από των πολλών
μου αμαρτιών – Το όμμα της καρδίας μου – Πάσαν την ελπίδα μου – Τον άναρχον
βασιλέα – Άγγελοι και ουρανοί – Έφριξε πάσα ακοή – Ο άγγελος εβόα
Ο κώδιξ διατηρείται εις πολύ καλήν κατάστασιν. Μόνον το φ. Α΄ και τα τέσσαρα τελευταία είναι
ελαφρώς σητόβρωτα ως και το εσωτερικόν των δύο εξωφύλλων.
Στάχωσις εκ δέρματος καστανού χρώματος επί ξυλίνων πινακίδων· η πρώτη ερράγη καθέτως.
Έντυπα κοσμήματα και παραστάσεις, α) της Σταυρώσεως μετά τεσσάρων ετέρων ιερών προσώπων
και β) της Θεοτόκου βρεφοκρατούσης μετά δύο ιερών προσώπων. Οι θηλυκωτήρες διατηρούνται.
223
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Γ΄, σσ. 660-662.
157
Η αρίθμησις των φύλλων πρόσφατος. [...]
Χάρτης· λευκός, μέσου πάχους, λείος και στιλπνός· καλής ποιότητος.
Γραφή· η του Δαμασκηνού Αγραφορενδινιώτου μοναχού· επιμελημένη, καθαρά και ιδιοτύπως
καλαίσθητος· ελαφρώς βεβιασμένη· καλλιγραφική, ορθία.
Στίχοι διπλοί 16 ισομήκεις· πλουσιώτατα τα κάτω περιθώρια.
Μελάνη μαύρη ζωηρά και ερυθρά ζωηρά διά τας μαρτυρίας, φθοράς, υποστάσεις, τίτλους και
πλουσίως ποικιλμένα πρωτογράμματα. Ενιαχού έγχρωμα στολίδια ή και πρωτογράμματα.
Γραφεύς· ο Δαμασκηνός Αγραφορενδινιώτης εις τους 1808.
δ) Αμιγή Καλοφωνικά Ειρμολόγια στην προ της Νέας Μεθόδου

σημειογραφία
Στους επόμενους πέντε κώδικες ταιριάζει απόλυτα και κατ’ εξοχήν ο

χαρακτηρισμός «Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον». Πρόκειται για αυτονομημένες συλλογές
καλοφωνικών ειρμών που αποσπάσθηκαν από την ύλη της Παπαδικής και στεγάστηκαν
στον νέο αυτόν τύπο μουσικού χειρογράφου. Στην ενότητα αυτή παρουσιάζουμε μόνο
κώδικες που κάνουν χρήση της πρωτότυπης ή εξηγητικής σημειογραφίας, αφού παρακάτω
θα γίνει ειδικός λόγος για τα αμιγή Καλοφωνικά Ειρμολόγια της Νέας Μεθόδου. Είναι οι
κώδικες Δοχειαρίου 390, Mingana Greek 6, Καρακάλλου 228, Ελληνικού Ινστιτούτου
Βενετίας 47 και Παντελεήμονος 1000. Αν σ’ αυτούς προσθέσουμε τους κώδικες Ιβήρ.
1157, Ιβήρ. 1210, ΒΚΨ 85/233, ΒΚΨ 108/256, Αναν. 1, ΒΡΑ gr. 898, ΕΒΕ-ΜΠΤ 813,
Βατ. 1396, Λαύρας Κ 137, Ιωαν. χ.α., ΣΣΚ 121 και ΣΧΚ χ.α., το σύνολο των μέχρι
στιγμής επισημανθέντων αυτοτελών Καλοφωνικών Ειρμολογίων στην Παλαιά Μέθοδο
ανέρχεται στους δεκαεφτά <17>.
Δ ο χ ε ι α ρ ί ο υ 3 9 0224
αι. ΙΗ΄ (τέλη ή αρχαί ΙΘ΄) χαρτ. 17,5 x 11,5 φύλλα· Α΄ - Γ΄ + 76
σημειογραφία· η πρωτότυπος
1r Αρχή συν Θεώ αγίω και των καλοφωνικών ειρμών, ποιηθέντων παρά διαφόρων
ποιητών. Α ρ σ ε ν ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος α΄ Η κάμινος, Σωτήρ,
εδροσίζετο
224
158
Επειδή ο παρών κώδιξ αποτελεί συλλογήν καλοφωνικών ειρμών εις την πρωτότυπον αυτών
σημειογραφίαν, κρίνεται σκόπιμον να μεταφερθούν εδώ τα αρκτικά των ειρμών αυτών.
Κατά ταύτα, περιέχονται· Γ ε ρ μ α ν ο ύ α ρ χ ι ε ρ έ ω ς· Δοξάσωμεν Τριάδα –
Λίθον, ον απεδοκίμασαν, Άστρον ήδη ανατέταλκε. Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς·
Όρος σε τη χάριτι – Τύπον της αγνής λοχείας σου – Τον ποιμένα των προβάτων –
Την φωτοφόρον νεφέλην – Την ζωοδόχον πηγήν – Την ζωοδόχον πηγήν, όμοιον –
Έφριξε γη – Σε νοητήν, Θεοτόκε, όμοιον. Δ η μ η τ ρ ί ο υ δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ·
Τύπον της αγνής λοχείας σου. Π α ν α γ ι ώ τ ο υ [Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ]· Έφριξε γη.
13r Έτεροι ειρμοί, πανηγυρικοί και χαρμόσυνοι, κυρίου Π έ τ ρ ο υ τ ο υ Γ λ υ κ ύ
[Μ π ε ρ ε κ έ τ η].
Περιέχονται οι ειρμοί· Ωδήν επινίκιον – Ποίαν σοι επάξιον ωδήν – Δεύτε πόμα
πίωμεν – Ω θείας, ω φίλης – Η τρίφωτος ουσία – Εν τη βροντώση καμίνω – Έφριξε
γη – Αναβλεψάμενος ο τύραννος – Την σην ειρήνην – Από του θρόνου κατήλθε –
Συνέχομαι πάντοθεν – Καταβασίαι ψαλλόμεναι τη Κυριακή προ της Χριστού
γεννήσεως· Χριστός εν πόλει Βηθλεέμ
26r Ι ω ά ν ν ο υ Β λ ά χ ο υ κ α ι δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ· ήχος πλ. α΄ Άκουε θαυμάτων,
ουρανέ
Εφεξής οι ειρμοί διαφόρων ποιητών αναμίξ, ούτω· Μ ε λ ε τ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ
Σ ι ν α ΐ τ ο υ· Αμαρτωλών τας δεήσεις. Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· Η εν
ουρανοίς ευλογημένη. Κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ τ ο υ μ α κ α ρ ί τ ο υ [Μ π ε ρ ε κ έ τ η]·
Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε. Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· Καινόν το θαύμα –
Θρόνος πάγχρυσος – Παιδοτόκον παρθένον. Δ α μ ι α ν ο ύ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ
Β α τ ο π ε δ ι ν ο ύ· Εν Σιναίω τω όρει. Π έ τ ρ ο υ τ ο υ Γ λ υ κ ύ· Λατρεύειν
ζώντι Θεώ – Θεοτόκε η ελπίς. Γ ε ρ μ α ν ο ύ α ρ χ ι ε ρ έ ω ς· Χείρας εκπετάσας –
Διήνοιξε φάρυγγα. Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· Ρόδον το αμάραντον.
Μ ε λ ε τ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· Ποία μήτηρ ηκούσθη. Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ν έ ω ν
Π α τ ρ ώ ν· Παντάνασσα, πανύμνητε. Μ ε λ ε τ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ·
Παντάνασσα, πανύμνητε. Δ α μ ι α ν ο ύ Β α τ ο π ε δ ι ν ο ύ· Εσείσθησαν λαοί.
Δ η μ η τ ρ ί ο υ δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ· Εσείσθησαν λαοί. Π έ τ ρ ο υ τ ο υ
μ α κ α ρ ί τ ο υ· Εσείσθησαν λαοί – Δάμαλις τον μόσχον – Χαίροις άνασσα – Τη
εικόνι τη χρυσή – Χαίρε φωτός νεφέλη. Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· Χαίροις,
άνασσα θεοδέγμον. Π έ τ ρ ο υ τ ο υ μ α κ α ρ ί τ ο υ· Χαίρε πύλυ [sic] Κυρίου.
Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· Ο μέγας προέγραψεν. Π έ τ ρ ο υ τ ο υ Γ λ υ κ ύ·
Θεόν ανθρώποις – Εν λύπαις γαρ παράκλησιν. Μ π α λ α σ ί ο υ· Μη της φθοράς.
Π έ τ ρ ο υ τ ο υ μ α κ α ρ ί τ ο υ· Χαίρε νύμφη φαεινή – Τας κακωθείσας ψυχάς.
Γ ε ρ μ α ν ο ύ α ρ χ ι ε ρ έ ω ς· Εξέστη επί τούτω – Εκκαύσατε την κάμινον.
Μ π α λ α σ ί ο υ· Εκκαύσατε την κάμινον. Π έ τ ρ ο υ τ ο υ Γ λ υ κ ύ· Εκκαύσατε
την κάμινον. Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· Αναβλεψάμενος ο τύραννος.
Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· Αναβλεψάμενος ο τύραννος – Αναβλεψάμενος ο
τύραννος, όμοιον – Αλλότριον των μητέρων – Μουσικών οργάνων. Π έ τ ρ ο υ τ ο υ
μ ε λ ω δ ο ύ· Μουσικών οργάνων – Οι της Χαλδαίας καμίνου – Κυρίως Θεοτόκον –
Πώς σου την χάριν – Εν κλίνη νυν ασθενών. Α θ α ν α σ ί ο υ π α τ ρ ι ά ρ χ ο υ·
159
Περιστάσεις και θλίψεις – Εκύκλωσαν αι του βίου με ζάλαι. Δ α ν ι ή λ
λ α μ π α δ α ρ ί ο υ· Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού.
75r Τέλος και τω Θεώ δόξα.
Ο κώδιξ διατηρείται εις πολύ καλήν κατάστασιν.

Στάχωσις εκ δέρματος χρώματος καφφέ–μαύρου μεθ’ απλών εντύπων κοσμημάτων και
παραστάσεως της Παρθένου ορθίας, επί χαρτονίου· προσβεβλημένη υπό σητών. [...]
Χάρτης· λεπτός, λευκός, καλής ποιότητος.
Γραφή· κοινή, πλην καθαρά και ευανάγνωστος με τάσιν επιμηκύνσεως ενίων γραμμάτων, ως του τ,
του γ, και ενίων σημαδοφώνων. Πλησιάζει πολύ την γραφήν του Ανθίμου ιερομονάχου, αλλά και
του Γρηγορίου, του ενός των τριών διδάσκάλων της Νέας Μεθόδου αναλυτικής σημειογραφίας.
Στίχοι διπλοί· 10, μικρά τα περιθώρια.
Μελάνη μαύρη-φαιά και βυσσινόχρους ανοικτή διά τας υποστάσεις, τίτλους και πρωτογράμματα.
Γραφεύς, άδηλος· πολύ πιθανόν ο Άνθιμος, περί τα τέλη του ΙΗ΄ αιώνος, ή ο Γρηγόριος την αυτήν
εποχήν. Οι πάντες σχεδόν περιεχόμενοι ενταύθα ειρμοί περιέχονται και εις το Καλοφωνικόν
Ειρμολόγιον το εξηγηθέν εις την Νέαν Μέθοδον παρά του Γρηγορίου λαμπαδαρίου–
Πρωτοψάλτου.
M i n g a n a G r e e k 6225
αι. ΙΗ΄ (τέλη) - ΙΘ΄ (αρχαί) χαρτ. 15,8 x 11,2 φύλλα· Α΄ - Ζ΄ + 125
ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΝ ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΟΝ
1α Χώρος για επιγραφή ο οποίος έμεινε κενός. Λίγο πιο κάτω από τη μέση του φύλλου ξεκινά
ο ειρμός Την σην ειρήνην... σε ήχο α΄. Καθεξής συλλογή καλοφωνικών ειρμών. Σε
πολλές περιπτώσεις μετά το τέλος του ειρμού ακολουθεί ομόηχο κράτημα. Ανθολογούνται
συνθέσεις γνωστών μελοποιών (Πέτρος Μπερεκέτης, Πέτρος Πελοποννήσιος, Αρσένιος ο
μικρός, Δημήτριος δομέστικος, Ιάκωβος πρωτοψάλτης, Ιωάννης Τραπεζούντιος, κ.λπ.) οι
οποίες συμπεριλήφθηκαν στην εξήγηση του Καλοφωνικού Ειρμολογίου από τον
πρωτοψάλτη Γρηγόριο και στην έκδοσή του το 1835. Κάποια κρατήματα προέρχονται από
πασαπνοάρια του Όρθρου, ή από τριαδικά πολυελέων.
111α Τελειώνει η ανθολόγηση των μελών. Τα υπόλοιπα άγραφα.

Σημειογραφία η προ της Νέας Μεθόδου αναλυμένη υπό του Πέτρου Λαμπαδαρίου
Πελοποννησίου.
Το χειρόγραφο διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. [...]
Γραφή ελαφρά αριστεροκλινής, σταθερή, δηλωτική έμπειρου γραφέα. Έντονο μαύρο και βαθύ
κόκκινο. Μικρά επίτιτλα που καταλαμβάνουν το μισό πλάτος του γραμμένου μέρους του φύλλου
(από αριστερά), ενώ στο υπόλοιπο μισό γράφεται η επιγραφή για το μέλος που ακολουθεί.
225
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Γιαννοπούλου, Χειρόγραφα Αγγλίας, σ. 391.
160
Γραφεύς δεν δηλώνεται. Μοιάζει αρκετά με τον Αναστάσιο τον Προικοννήσιο, γραφέα του
κώδικα Mingana 7 [...]. Αν δεν είναι αυτός, πάντως πιστεύω ότι προέρχεται από το ίδιο
περιβάλλον του πατριαρχικού ναού.
Κ α ρ α κ ά λ λ ο υ 2 2 8226
αι. ΙΘ΄ (1811) χαρτ. 14 x 10,4 φύλλα· Α΄ + 140 + α΄ - λ΄
σημειογραφία· εξηγητική και πρωτότυπος – χργφ. – εξηγήσεις Ματθαίου Βατοπαιδηνού (=
Μελετίου Εφεσίου)
1r Ειρμολόγιον συν Θεώ αγίω Καλοφωνικόν, περιέχον τους πλέον εντέχνους και
μελωδικούς ειρμούς, του τε κυρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η και άλλων, ομού με
τα νέα κρατήματα, άπερ εσύνθεσαν οι της Μεγάλης Εκκλησίας πρωτοψάλται κα
διδάσκαλοι.
[...] Οι ειρμοί συνοδεύονται υπό κρατημάτων. Μετά τα αρκτικά του ειρμού θα ακολουθή
το όνομα του ποιητού του κρατήματος εντός παρενθέσεως.
1r Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η· Η τρίφωτος ουσία (Ι ω ά ν ν ο υ
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ) – Την σην ειρήνην (Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ) –
Συνέχομαι πάντοθεν, έντεχνος (Π έ τ ρ ο υ Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ) – Εν τη
βροντώση (Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ)
13r Π α ν α γ ι ώ τ η π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ [Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ], [ήχος πλ. α΄]
φθορικός Έφριξε γη
16r Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· Η εν ουρανοίς ευλογημένη
16v Π έ τ ρ ο υ μ ε λ ω δ ο ύ [Μ π ε ρ ε κ έ τ η]· Εν λύπαις γαρ παράκλησιν – Εν βυθώ
κατέστρωσέ ποτε (Π έ τ ρ ο υ Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ) – Λατρεύειν ζώντι Θεώ
(Π έ τ ρ ο υ Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ)
24v Δ α μ ι α ν ο ύ [Β α τ ο π ε δ η ν ο ύ]· εξηγήθη δε κατά παράδοσιν· Εν Σιναίω τω
όρει
26r Σύνθεσις Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ κ υ ρ Ι ω ά ν ν ο υ· [ήχος τρίτος] Παιδοτόκον
παρθένον
27r Π έ τ ρ ο υ μ ε λ ω δ ο ύ [Μ π ε ρ ε κ έ τ η]· εξηγήθη δε παρά τινος· Εσείσθησαν
λαοί
29v Ο αυτός εξηγητός· Εσείσθησαν (Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ) – Τη εικόνι τη
χρυσή (Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ) – Χαίρε φωτός νεφέλη – Σε το
καθαρώτατον
38r Μ ε λ ε τ ί ο υ Σ ι ν α ΐ τ ο υ· Ποία μήτηρ ηκούσθη – Παντάνασσα, πανύμνητε
40v Τ ο υ μ ε λ ω δ ο ύ [Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η]· Χαίρε πύλη Κυρίου (Π έ τ ρ ο υ
Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ) – Στένω εκ βαθέων (Π έ τ ρ ο υ Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ) –
226
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Γ΄, σσ. 439-440, 442, 444-445.
161
Αντίληψίς μου κόρη – Θεόν ανθρώποις (Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ) – Από των
πολλών μου αμαρτιών
49r Μ π α λ α σ ί ο υ [ι ε ρ έ ω ς]· Ο μέγας προέγραψεν
51r [Π έ τ ρ ο υ] Μ π ε ρ ε κ έ τ η· Χαίρε νύμφη φαεινή – Πάσαν την ελπίδα μου
53v Ανωνύμως· Τας κακωθείσας ψυχάς ημών
56r Μ π α λ α σ ί ο υ [ι ε ρ έ ω ς]· Μη της φθοράς (Π α ν α γ ι ώ τ ο υ
π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ)
59v Π έ τ ρ ο υ μ ε λ ω δ ο ύ [Μ π ε ρ ε κ έ τ η]· Πώς σου την χάριν, έντεχνος
(Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ και Π έ τ ρ ο υ Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ)
64r Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, έντεχνος· Μνήσθητι Δέσποινα καμού
66v Ι α κ ώ β ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, έντεχνος· Ην ηρετίσω Δέσποτα
70v Α ν α σ τ α σ ί ο υ Λ α ρ ι σ α ί ο υ [Ρ α ψ α ν ι ώ τ ο υ]· Δέσποινα πρόσδεξαι –
Την δέησίν μου δέξαι
72v Έτεροι ειρμοί καλοφωνικοί νέοι, του μουσικολογιωτάτου κυρ Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ
Κ ρ η τ ό ς· Την δέησίν μου δέξαι (τ ο υ α υ τ ο ύ και πρόσθεσις του γραφέως) –
Ροήν μου των δακρύων – Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός (του αυτού) – Ω Πάσχα το
μέγα
81r Κρατήματα διά ειρμούς· από το Ρόδον το αμάραντον· ήχος λεγετος.
82v Από το Ρόδον το αμάραντον· ήχος δ΄.
84v Από το Άπας γηγενής του Δ α ν ι ή λ· ήχος δ΄.
86r Κ υ ρ Ν ά ν ο υ [Κ α σ τ ο ρ ι α ν ο ύ;]· ήχος δ΄.
87v-88r Ιδού και η εξήγησις των πλέον εντέχνων και μελωδικωτάτων ειρμών, του
μουσικωτάτου κυρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η. Εξηγηθέντες νεωστί κατά την
παράδοσιν του Β υ ζ α ν τ ί ο υ κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, μετά
πλείστης επιμελείας παρ’ εμού του εν μοναχοίς ελαχίστου Μ ε λ ε τ ί ο υ
Ε φ ε σ ί ο υ· - δύο στίχοι κάτωθεν, υπό του ιδίου γραφέως, διά βαθυτέρας αποχρώσεως
βυσσίνης μελάνης και μικροτέρων γραμμάτων· του μετονομασθέντος Μ α τ θ α ί ο υ
Β α τ ο π α ι δ η ν ο ύ· //εξηγήθησαν δε εν έτει αωια// φ. 88r καθώς παρ’ αυτού του
πρωτοψάλτου ταις επαραδόθη ο εμός διδάσκαλος. (Σημ. πιθανώτατα, ο
Γ ρ η γ ό ρ ι ο ς Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η ς).
88r Ήχος α΄ τετράφωνος· έσω α΄ Την σην ειρήνην
90r Του αυτού κυρ Πέτρου Μ π ε ρ ε κ έ τ η· εξηγηθείς ομοίως παρ’ εμού· ήχος α΄
έσω Η τρίφωτος ουσία
92r Του αυτού· ήχος α΄ Εν τη βροντώση καμίνω
93v Του αυτού, λίαν έντεχνος και μελωδικώτατος· ήχος α΄ τετράφωνος και φθορικός
Συνέχομαι πάντοθεν δεινών
96v Έτερος φθορικός και έντεχνος, του πρωτοψάλτου κυρ Π α ν α γ ι ώ τ ο υ
Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ· εξηγηθείς παρ’ εμού, ήχος α΄ Έφριξε γη· μετά του
κρατήματος.
101r Του κυρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η· εξηγηθείς παρά του αυτού γραφέως· ήχος
τρίτος Λατρεύειν ζώντι Θεώ· μετά του κρατήματος.
162
104v Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, ως εσυνθέθη παρ’ αυτού· τρίτος ήχος
Παιδοτόκον Παρθένον· ως εν φ. 26r.
106r Έτερον κράτημα ωραίον· ερανισθέν εκ των νέων· ήχος τρίτος.
107r Του πανοσιομουσικολογιωτάτου κυρ Μ ε λ ε τ ί ο υ Κ ρ η τ ό ς τ ο υ
Σ ι ν α ΐ τ ο υ· πάνυ ωραίος· ήχος δ΄ Ποία μήτηρ ηκούσθη
109r-v [Π έ τ ρ ο υ] Μ π ε ρ ε κ έ τ η, εξηγηθείς ομοίως· ήχος δ΄ Άγια Τη εικόνι τη χρυσή
111r Του αυτού [Π έ τ ρ ο υ] Μ π ε ρ ε κ έ τ η, εξηγηθείς· ήχος δ΄ Χαίρε φωτός νεφέλη
114r Του αυτού [Π έ τ ρ ο υ] Μ π ε ρ ε κ έ τ η· εξηγηθείς ομοίως· ήχος δ΄ λεγετος Εν
βυθώ κατέστρωσέ ποτε
116r Του αυτού [Π έ τ ρ ο υ] Μ π ε ρ ε κ έ τ η· εξηγηθείς ομοίως· ήχος πλ. α΄ Χαίρε
πύλη Κυρίου
119r [Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η]· ήχος πλ. α΄ Στένω εκ βαθέων
121v Του αυτού [Π έ τ ρ ο υ] Μ π ε ρ ε κ έ τ η· εξηγηθείς ομοίως· ήχος πλ. β΄ Θεόν
ανθρώποις
123r Του αυτού [Π έ τ ρ ο υ] Μ π ε ρ ε κ έ τ η· ήχος πλ. β΄ Εν λύπαις γαρ παράκλησιν
125r Ανωνύμου τινός· ήχος βαρύς Πάσαν την ελπίδα μου
128r Του Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ κ υ ρ Ι α κ ώ β ο υ· ήχος βαρύς· κράτημα.
130r Κ υ ρ [Π έ τ ρ ο υ] Μ π ε ρ ε κ έ τ η· ήχος πλ. δ΄ Πώς σου την χάριν
133r Έτερος του Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ κ υ ρ Δ α ν ι ή λ, λίαν έντεχνος και μελωδικός·
εξηγηθείς ομοίως κατά την παράδοσιν· ήχος πλ. β΄ Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού
140r Δι’ άλλης χειρός και διά μαύρης μόνον μελάνης, η αρχή ενός χερουβικού εις ήχον α΄. Τα
φφ. 140v και α΄-λ΄ άγραφα.
Ο σπουδαιότατος αυτός κώδιξ, και διά τας περιεχομένας πολλάς εξηγήσεις αλλά κυρίως διά την
προσωπικήν μαρτυρίαν του γραφέως Ματθαίου Βατοπαιδηνού ότι πρότερον ωνομάζετο Μελέτιος
Εφέσιος, σπουδαιότατος άρα διά την ταύτισιν των δύο ονομάτων, διατηρείται εις πολύ καλήν
κατάστασιν. Ελαφρώς ρερυπωμένος.
Στερείται σταχώσεως. Προσφάτως επεκολλήθη πρόχειρος χάρτης περιτυλίγματος εις τα
προϋπάρχοντα ως εξώφυλλα δύο παράφυλλα ιόχροα. [...]
Χάρτης λευκός, λεπτός, λείος· καλής ποιότητος.
Γραφή· η του Ματθαίου Βατοπεδηνού· επιμελημένη, καθαρά και ιδιοτύπως καλαίσθητος·
ισοπαχής, κανονικού μεγέθους, ορθία.
Στίχοι διπλοί 9 ισομήκεις· κανονικά τα περιθώρια.
Μελάνη μαύρη ζωηρά και ερυθρά–βυσσινίζουσα ζωηρά διά τας μαρτυρίας, φθοράς, υποστάσεις,
τίτλους και ωραία πρωτογράμματα μετά ποικιλμάτων.
Η εξηγητική σημειογραφία ενταύθα του 1811, είναι πολύ ενδιαφέρουσα διά την σπουδήν της
εξελίξεως της γραφής. Ενδιαφέρουσα επίσης η πληροφορία ότι η εξήγησις είναι παράδοσις του
Πέτρου Βυζαντίου του πρωτοψάλτου. Μάλλον διδάσκαλος του Ματθαίου Βατοπαιδηνού ο
μαθητής του Πέτρου Βυζαντίου Γρηγόριος, εις των Τριών Διδασκάλων και εξηγητής του
Καλοφωνικού Ειρμολογίου. Άρα ο Ματθαίος ως Μελέτιος Εφέσιος ευρίσκετο εις την
Κωνσταντινούπολιν περί το 1810-1815 τουλάχιστον, και εμαθήτευε.
Γραφεύς· ο Ματθαίος Βατοπεδηνός, περί το 1811.
163
Ε λ λ η ν ι κ ο ύ Ι ν σ τ ι τ ο ύ τ ο υ Β ε ν ε τ ί α ς 4 7227
αι. ΙΘ΄ (αρχές) χαρτ. 19,5 x 14 και 17,7 x 12,2 (το 1ον τετράδιον) φύλλα· 76
χφ. Θεοδώρου Κυριόπουλου Βυζαντίου228
[...]
1α Το απλό μονόγραμμα ζικ-ζακ κόκκινο επίτιτλο, που υπάρχει και στις αρχές πολλών άλλων
ενοτήτων των τετραδίων του Θ ε ο δ ώ ρ ο υ.
Αρχή συν Θεώ αγίω των κατ’ ήχον καλοφωνικών Ειρμών. Το παρόν ποίημα κυρ
Α ρ σ ε ν ί ο υ· ήχος α΄ Η κάμινος, σωτήρ, εδροσίζετο
Ακολουθούν οι Ειρμοί του α΄ ήχου· Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· Δοξάσωμεν

Τριάδα – (φ. 1β) Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· Λίθον ον απεδοκίμασαν – Άστρον ήδη
ανατέταλκε – (φ. 2α) Όρος σε τη χάριτι – (φ. 2β) Τύπον της αγνής λοχείας σου – Τον
ποιμένα των προβάτων – (φ. 3β) Την Ζωοδόχον πηγήν – (φ. 4β) Έφριξε γη – (φ. 5α)
Σε νοητήν – (φ. 5β) Δ η μ η τ ρ ί ο υ δ ε μ ε σ τ ί κ ο υ· Τύπον της αγνής λοχείας
σου – (φ. 6α) Το παρόν ποίημα κυρ Π α ν α γ ι ώ τ ο υ π ρ ώ η ν
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος α΄ Έφριξε γη, με το ομόηχο Κράτημα.
- (φ. 8β) Το παρόν ποίημα κυρ Π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος β΄ Η εν
ουρανοίς ευλογημένη
- (φ. 9α) Του αυτού, ήχος τρίτος Καινόν το θαύμα – (φ. 10α) Εν Σιναίω τω όρει –
Δ α μ ι α ν ο ύ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ Β α τ ο π α ι δ η ν ο ύ· Εν Σιναίω τω όρει – (φ.
10β) Μ ε λ ε τ ί ο υ229· Παιδοτόκον παρθένον – Παιδοτόκον παρθένον (άλλος).
- (φ. 12α) Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· ήχος δ΄ Χείρας εκπετάσας – Ρόδον
το αμάραντον – (φ. 13α) Δ α μ ι α ν ο ύ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· Εσείσθησαν λαοί –
Δ η μ η τ ρ ί ο υ δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ· Εσείσθησαν λαοί – Μ ε λ ε τ ί ο υ
227
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Στάθη, Ελληνική Ψαλτική Τέχνη, σσ. 54-57.
228
Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση του κωδικογράφου και εξηγητή Θεοδώρου Κυριόπουλου του
Βυζαντίου. Ο καθηγητής Γρ. Στάθης ανακάλυψε τον άγνωστο από αλλού κωδικογράφο στα χειρόγραφα του
Ελληνικού Ινστιτούτου Βενετίας το 2006. Ο Κυριόπουλος έδρασε στην Κωνσταντινούπολη στα τέλη του
ΙΗ΄ και τις αρχές του ΙΘ΄ αιώνος και ήταν μαθητής του Γεωργίου του Κρητός και πιθανότατα του Γρηγορίου
Λαμπαδαρίου (του μετέπειτα Πρωτοψάλτου της Μ.Χ.Ε. και εξηγητού του Καλοφωνικού Ειρμολογίου στη
Νέα Μέθοδο). Το έργο του είναι σπουδαίο, επειδή τα χειρόγραφά του περιέχουν κάποιες συνθέσεις στην
πρωτότυπη σημειογραφία, άλλες στην εξηγητική (και μάλιστα στην τελευταία μορφή της 2-3 χρόνια πριν
από την καθιέρωση της Νέας Μεθόδου) και άλλες στην αναλυτική σημειογραφία του 1814. Κάπου κάπου
χρησιμοποιεί τη Νέα Μέθοδο, διατηρώντας όμως στοιχεία της Παλαιάς (π.χ. μαρτυρίες, την παραδοσιακή
διχρωμία, σημάδια όπως το λύγισμα και το τρομικόν, κ.ά.). Βλ. Στάθη, Ελληνική Ψαλτική Τέχνη, σσ. 15, 32-
33, 35.
229
Αν ο Κυριόπουλος εννοεί τον Μελέτιο Σιναΐτη, αυτή η απόδοση είναι αξιοπρόσεκτη.
164
ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ τ ο υ Σ ι ν α ΐ τ ο υ· Παντάνασσα πανύμνητε, με ομόηχο
Κράτημα – (φ. 15α) Ποία μήτηρ ηκούσθη – (φ. 15β) Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ν έ ω ν
Π α τ ρ ώ ν· Παντάνασσα πανύμνητε
- (φ. 16α) Το παρόν ποίημα κυρ Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· πλ. α΄ Χαίροις
άνασσα – (φ. 16β) Ο μέγας προέγραψε
- (φ. 17β) Του αυτού· ήχος βαρύς Μη της φθοράς
- (φ. 18α) Το παρόν κυρ Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· πλ. δ΄ Εξέστη επί τούτο – (φ.
18β) Γ ε ρ μ α ν ο ύ α ρ χ ι ε ρ έ ω ς Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· Εκκαύσατε την κάμινον
– (φ. 19β) Γ ε ρ μ α ν ο ύ· Αποβλεψάμενος ο τύραννος – (φ. 20α) Μ π α λ α σ ί ο υ
ι ε ρ έ ω ς· Αποβλεψάμενος ο τύραννος – Αποβλεψάμενος (άλλος) – (φ. 21α)
Αλλότριον των μητέρων – Μουσικών οργάνων (φ. 21β) Α θ α ν α σ ί ο υ
π α τ ρ ι ά ρ χ ο υ· Περιστάσεις και θλίψεις – (φ. 22α) Εκύκλωσαν αι του βίου με
ζάλαι
22β Αρχή συν Θεώ αγίω και των ετέρων καλοφωνικών Ειρμών· ποιηθέντων παρά του
μουσικωτάτου κυρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η· ήχος α΄ Ωδήν επινίκιον
Και ακολουθούν· Ποίαν σοι επάξιον ωδήν – (φ. 23α) Δεύτε πόμα - Ω θείας, ω φίλης
– (φ. 23β) Η τρίφωτος ουσία – (φ. 24α) «φθορικόν» Εν τη βροντώση καμίνω – (φ.
25α) Την σην ειρήνην – (φ. 25β) Αποβλεψάμενος ο τύραννος – (φ. 26α) Συνέχομαι
πάντοθεν – (φ. 27α) Έφριξε γη – (φ. 27β) Από του θρόνου κατήλθε – (φ. 28β) Αύτη η
κλητή – (φ. 29α) Ίδε ην προέφης – (φ. 29β) «Τη Κυριακή προ της Χριστού
γεννήσεως· του αυτού, ωδή α΄, Χριστός εν πόλει Βηθλεέμ [...]
- Ήχος δ΄ λεγετος Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε, με το ομόηχο Κράτημα.
- Ήχος τρίτος Λατρεύειν ζώντι Θεώ – (φ. 35α) Θεοτόκε η ελπίς
- Ήχος δ΄ Εσείσθησαν λαοί – (φ. 36α) Δάμαλις τον μόσχον – (φ. 36β) Χαίροις
άνασσα – (φ. 37α) Τη εικόνι τη χρυσή – (φ. 37β) Χαίρε φωτός νεφέλη – (φ. 39α) Σε
το καθαρώτατον – (φ. 40α) Παντάναξ Βασιλεύ – Ήχος πλ. α΄ Στένω εκ βαθέων –
(φ. 41α) Αντίληψίς μου κόρη – (φ. 41β) Χαίρε πύλη Κυρίου – (φ. 42β) Ο άγγελος
εβόα· Φωτίζου
- Ήχος πλ. β΄ Θεόν ανθρώποις – (φ. 43β) Εν λύπαις γαρ παράκλησιν (15σύλλαβο) –
(φ. 44β) Το όμμα της καρδίας μου – Από των πολλών μου αμαρτιών (ήχος πλ. β΄).
- Ήχος βαρύς Πάσαν την ελπίδα μου – (φ. 46β) Χαίρε νύμφη φαεινή – (φ. 47α)
Τεριρρέμ
- Ήχος πλ. δ΄ Τον άναρχον βασιλέα – (φ. 50α) Άγγελοι και ουρανοί – (φ. 50β)
Έφριξε πάσα ακοή – (φ. 51α) Μουσικών οργάνων – Οι της χαλδαίας καμίνου – (φ.
51β) Κυρίως Θεοτόκον – (φ. 52α) Πώς σου την χάριν – (φ. 53α) Εν κλίνη νυν
53α Το παρόν ποίημα κυρ Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ της Μεγάλης Εκκλησίας·

ήχος πλ. β΄ Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού
55α Κυρ Π έ τ ρ ο υ δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ· ήχος τρίτος Γόνυ κάμπτει
165
55β Το παρόν κυρ Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ Κ ρ η τ ό ς· ήχος πλ. δ΄ Την δέησίν μου δέξαι.
Ακολουθεί (φ. 57α) «του αυτού» πλ. δ΄ Τιτιτι, το ομόηχο Κράτημα. – (φ. 59α)
«επιφώνημα, του αυτού» Ροήν μου των δακρύων. – Του αυτού εις την τριήμερον
ανάστασιν· ήχος α΄ Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός. – Του αυτού· Εριρεμ τεριρεμ
61α Αρχή συν Θεώ αγίω και των Κρατημάτων. Το παρόν κυρ Ι ω ά ν ν ο υ
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, εις το Η τρίφωτος· ήχος α΄ Αεαε
Ακολουθούν τα Κρατήματα· (62α) του αυτού, Την σην ειρήνην· Τοτοτο. – (φ. 63α)
Π έ τ ρ ο υ λ α μ π α δ α ρ ί ο υ, εις το Συνέχομαι· Αεεα. – (φ. 65α) εις το Ποίαν
σοι επάξιον· Εριρε τεριρε. – (φ. 65β) Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, εις το Η εν
ουρανοίς· ήχος β΄ Τετετεεετε. – (φ. 66β) Π έ τ ρ ο υ λ α μ π α δ α ρ ί ο υ, εις το Εν
βυθώ· λεγετος Ερρε τεριρε. – (φ. 68α) Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Τη
εικόνι· ήχος δ΄ Τοτοτοτο. – (φ. 69α) Δ α ν ι ή λ, εις το Εσείσθησαν· ήχος δ΄
Ερρερερετε. – (φ. 70α) Ι ω ά ν ν ο υ, εις το Εν τη βροντώση· ήχος πλ. α΄
Τοτοτοοτο. – (φ. 72α) Π έ τ ρ ο υ, ήχος πλ. α΄ Ερρερεμ τερρερεμ. – (φ. 72β)
Ιωάννου, Πώς σου την χάριν· πλ. δ΄ Τιτιτιιιτι. – (φ. 74α) κυρ Π έ τ ρ ο υ, εις το
Κυρίως Θεοτόκον· πλ. δ΄ Εριρε τεριρε.
Τα φφ. 75-76 άγραφα.
Τα τετράδια σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση. Λίγοι ρύποι· η μελάνη μαύρισε λίγο τον χάρτη.
Χάρτης λευκός, λείος, καλής ποιότητος· υδατώσεις ανά 3 εκ. στο πρώτο τετράδιο κάθετες, στα
άλλα οριζόντιες.
Γραφή επιμελημένη, καθαρή, με μαύρη και ερυθρά μελάνη σε 11 στίχους στο πρώτο και 12
στίχους στα άλλα τετράδια. Πλούσια τα περιθώρια· κομψά τα πρωτογράμματα.
Ο κωδικογράφος Θ ε ό δ ω ρ ο ς Κ υ ρ ι ό π ο υ λ ο ς Β υ ζ ά ν τ ι ο ς είναι και ορθογράφος. Δεν
κάνει μεγάλα σφάλματα. Γράφει στις αρχές του ΙΘ΄ αιώνος στην πρωτότυπη σημειογραφία, αν και
χρησιμοποιεί την εξηγητική κάπου-κάπου.
Π α ν τ ε λ ε ή μ ο ν ο ς 1 0 0 0230
αι. ΙΘ΄ (αρχαί) χαρτ. 15,5 x 10,6 φύλλα· Α΄ + 123 + α΄ - ιβ΄
σημειογραφία η πρωτότυπος - εξηγήσεις
1r Ειρμοί καλοφωνικοί, σύνθεσις του μουσικωτάτου κυρ Π έ τ ρ ο υ

Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ του και μελωδού επονομαζομένου.
230
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Β΄, σσ. 399-400.
166
Τεσσαράκοντα επτά, κατ’ ήχον διατεταγμένοι, ειρμοί καλοφωνικοί του Π έ τ ρ ο υ
Μ π ε ρ ε κ έ τ η. Ενιαχού παρεμβάλλονται τα δι’ αυτούς τους ειρμούς ποιηθέντα
κρατήματα του Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ.
51r-v Έτεροι ειρμοί καλοφωνικοί, ποιηθέντες παρά διαφόρων ποιητών, παλαιών τε και
νέων.
Ακολουθεί αρκούντως πλουσία συλλογή των καλοφωνικών ειρμών, κατ’ ήχον, των
ποιητών· Α ρ σ ε ν ί ο υ τ ο υ μ ι κ ρ ο ύ, Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν,
Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς (πολλοί ειρμοί), Μ ε λ ε τ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ
(πολλοί ειρμοί)231, Δ η μ η τ ρ ί ο υ δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ, Π α ν α γ ι ώ τ ο υ
Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ, Κ υ ρ ί λ λ ο υ πρώην Τήνου του Μ α ρ μ α ρ ι ν ο ύ,
Χ ρ υ σ ά ν θ ο υ ι ε ρ ο δ ι α κ ό ν ο υ, [Δ α μ ι α ν ο ύ] Β α τ ο π ε δ ι ν ο ύ,
Κ α λ λ ί σ τ ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ, Α θ α ν α σ ί ο υ π α τ ρ ι ά ρ χ ο υ,
Ι α κ ώ β ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ Κ ρ η τ ό ς.
102r Ειρμός εκ των του Μ π ε ρ ε κ έ τη, εξηγητός· ήχος πλ. α΄ Χαίρε, πύλη Κυρίου
Η ανώνυμος εξήγησις ίσως πρέπει να αποδοθή εις τον Α ν δ ρ έ α ι ε ρ έ α.
104v Έτερος του Μ π ε ρ ε κ έ τ η εξηγητός, φθορικός δε ήχος πλ. α΄ Στένων εκ βαθέων
106v Έτερος ειρμός κυρ Ι α κ ώ β ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος δ΄ λέγετος Ην
ηρετίσω, Δέσποτα
110v Ήχημα Π έ τ ρ ο υ λαμπαδαρίου του Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ· ήχος λεγετος.
113r Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος α΄ Ρώσιν διά του ραντίσματος
119r Ζ α χ α ρ ί ο υ χ α ν ε ν τ έ· βαρύς Ουρανός πολύφωτος
120r Ήχος α΄ έσω Ποίαν σοι επάξιον ωδήν
121v Εξήγησις· ήχος δ΄ Εσείσθησαν λαοί
Ο κώδιξ είναι διάτρητος υπό των σητών, η δε συρραφή των τετραδίων εις την αρμογήν της
σταχώσεως σχεδόν εντελώς εφθαρμένη υπό των σητών. Ενιαχού παραβλάπτεται το κείμενον. Ο
κώδιξ αποτελεί μίαν σπουδαίαν συλλογήν καλοφωνικών ειρμών. Μόνον ολίγοι ειρμοί – οι του
Αναστασίου Ραψανιώτου, κ.ά. – δεν περιέχονται ενταύθα.
Στάχωσις εκ δέρματος μαύρου και χαρτονίου, σητόβρωτος. Έντυπα κοσμήματα και παραστάσεις
α) της Σταυρώσεως και β) της Θεοτόκου, σχεδόν απεσβεσμένα. [...]
Χάρτης λευκός, λεπτός, μαλακός, λείος, μετρίας ποιότητος.
Γραφή· η του γραφέως των κωδίκων Παντελεήμονος 977 και 997.
Στίχοι διπλοί 10, μικρά τα περιθώρια· μεγάλα τα περί την συρραφήν.
Μελάνη μαύρη εξηνθημένη και ερυθρά-κεραμόχρους εξηνθημένη (υφ’ υγρασίας ενιαχού η μελάνη
διεπότισε), διά τας μαρτυρίας, φθοράς, υποστάσεις, τίτλους και κομψά πρωτογράμματα.
Γραφεύς· άδηλος. Δεν αποκλείεται να είναι ο ανώνυμος εξηγητής των καλοφωνικών ειρμών, περί
το τέλος, τον οποίον ίσως πρέπει να ταυτίσωμεν με την [ενν. τον] Ανδρέαν ιερέα Χίον. Πρβλ.
Παντελεήμονος 977.
231
Αξιοσημείωτη η μαρτυρία, εφόσον 5 έως 8 είναι οι γνωστοί καλοφωνικοί ειρμοί του Μελετίου. Δεν
κατέστη δυνατή η αυτοψία του εν λόγω κώδικος, ώστε να διαπιστώσω πόσους ακριβώς και ποιους ειρμούς
εννοεί ο Γρ. Στάθης.
167
ε) Γρηγορίου 41, αυτόγραφος κώδικας του Πέτρου Μπερεκέτη
Ο Πέτρος Μπερεκέτης θεωρείται «πατήρ των καλοφωνικών ειρμών», επειδή, αφ’

ενός μεν τελειοποίησε το είδος, αφ’ ετέρου δε υπήρξε ο πλέον παραγωγικός ποιητής
καλοφωνικών ειρμών. Είναι λοιπόν προφανής η αξία που έχει ένας κώδικας που
προέρχεται από τη γραφίδα του ιδίου του Μπερεκέτη. Αναφερόμαστε στον κώδικα
232
Γρηγορίου 41 , που συντάχθηκε την πρώτη μάλλον δεκαετία του ΙΗ΄ αιώνος και που
μέχρι το 1976 τουλάχιστον εφέρετο ως ο μόνος γνωστός αυτόγραφος του μεγάλου
μελουργού233. Αργότερα έγινε γνωστό ότι και ο κώδικας Σινά 1449, που χρονολογείται
μετά το 1682, είναι ποίημα του Μπερεκέτη234. Ο Γρηγορίου 41 αποτελείται από το
Αναστασιματάριον του Παναγιώτη Χρυσάφη του νέου και από μικρή Ανθολογία μελών
της Θείας Λειτουργίας κυρίως. Εδώ μας ενδιαφέρει πρωτίστως η ύλη των φφ. 111r-116r,
όπου ο κωδικογράφος ανθολογεί τέσσερις καλοφωνικούς ειρμούς δικούς του, τέσσερις του
Μπαλασίου και έναν του Γερμανού. Η αντιπαραβολή και σύγκριση της σημειογραφίας
που χρησιμοποιεί ο Μπερεκέτης με την εξηγητική και με τη Νέα Μέθοδο μπορεί να μας
οδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με την ορθή εξήγηση της μεταβυζαντινής
παρασημαντικής.
Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ 4 1235
αι. ΙΗ΄ (αρχαί) χαρτ. 14 x 10 φύλλα· 124 ακέφαλος-κολοβός
Α Ν Α Σ Τ Α Σ Ι Μ Α Τ Α Ρ Ι Ο Ν (Χρυσάφη του νέου) –

Α Ν Θ Ο Λ Ο Γ Ι Α (μικρά)
χργφ. Πέτρου Μπερεκέτη - καλλωπισμοί
111r Ήχος α΄ Χαίροις άνασσα θεοδέγμον

111v Ημέτερον [Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η]· ήχος α΄ Εν τη βροντώση καμίνω
112r Ήχος β΄ Εν βυθώ κατέστρωσε [Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η].
113r Ημέτερον [Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η]· ήχος τρίτος Λατρεύειν ζώντι Θεώ
113v Του Γ ε ρ μ α ν ο ύ [Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν]· ήχος δ΄ Χείρας εκπετάσας
232
Γρηγορίου 48, σύμφωνα με την παλαιά αρίθμηση του καταλόγου χειρογράφων της Μονής (βλ. Στάθη,
Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Β΄, σσ. 583 και 665).
233
Βλ. την παρατήρηση του Γρ. Στάθη στην περιγραφή που ακολουθεί.
234
Βλ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σσ. 143-144. Πρβλ. Χαλδαιάκη, Ο πολυέλεος, σ. 56.
235
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Β΄, σσ. 665 και 668.
168
114r Του παπά Π α λ ά σ η· ήχος πλ. β΄ Η εν ουρανοίς ευλογημένη
114v Του αυτού [Μ π α λ α σ ί ο υ]· [ήχος πλ. β΄] Ο μέγας εν προφήταις
115v Του αυτού [Μ π α λ α σ ί ο υ]· πλ. δ΄ Αναβλεψάμενος ο τύραννος
116r Ημέτερον [Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η]· πλ. δ΄ Οι της χαλδαίας καμίνου
Ο κώδιξ διατηρείται εις σχεδόν καλήν κατάστασιν. Τα πρώτα 25 φύλλα ηλλοιωμένα υφ’ υγρασίας,
τα δε 121-124 εφθαρμένα και εσχισμένα κατά μήκος – τα δύο τελευταία ομού μετά του
εξωφύλλου. Αι κάτω ώαι περί την συρραφήν σητόβρωτοι, και σχεδόν όλαι αι σελίδες ρερυπωμέναι
υφ’ υγρασίας.
Στάχωσις εκ δέρματος βαθέος καστανού επί χαρτονίου εντελώς εφθαρμένη, εις κακήν κατάστασιν.
Εκπεσόντα φύλλα· ικανός αριθμός – τουλάχιστον 15 φύλλα – εις την αρχήν· έτερα – περί τα οκτώ
– μεταξύ των φύλλων 13-14 περιέχοντα τα εσπέρια στιχηρά του τρίτου ήχου μέχρι του Αινείτε
αυτόν και τινα εις το τέλος.
Χάρτης πορώδης, μετρίας ποιότητος, υπόλευκος.
Γραφή κοινή, λογία, καθαρά, ισοπαχής, μικρού μεγέθους, ορθία.
Μελάνη μαύρη ζωηρά και ερυθρά ζωηρά, διά τας υποστάσεις, μαρτυρίας, φθοράς, τίτλους και
απλά ανεπιτήδευτα πρωτογράμματα.
Γραφεύς· βάσει της μαρτυρίας «ημέτερον» εις τους καλοφωνικούς ειρμούς των φύλλων 111v,
113r, 116r, γραφεύς είναι ο μουσικώτατος Πέτρος Μπερεκέτης, πιθανώτατα κατά το πρώτον
ποιητικόν αυτού στάδιον, περί το 1700-1710.
Ο κώδιξ αυτός είναι ο μόνος γνωστός γραφείς υπό του Πέτρου Μπερεκέτου και εκ σεβασμού και
θαυμασμού προς τον διδάσκαλον αυτόν η περιγραφή εγένετο λεπτομερεστάτη.
ζ) Κώδικες στη Νέα Μέθοδο αναλυτικής σημειογραφίας
Από τα 63 αμιγή Καλοφωνικά Ειρμολόγια και τους υπόλοιπους 26 κώδικες με

μεγάλες ενότητες καλοφωνικών ειρμών που εντοπίσθηκαν στα πλαίσια της παρούσης
διατριβής οι 59 είναι στη Νέα Μέθοδο αναλυτικής σημειογραφίας. Σ’ αυτούς τους
κώδικες φαίνεται το τελικό στάδιο διαμόρφωσης της ψαλτικής παρασημαντικής και η
τελική μορφή που έλαβε η γραφική παράσταση των καλοφωνικών ειρμών. Για αυτόν τον
λόγο είναι οι πλέον προσβάσιμοι κώδικες στους σημερινούς ερευνητές και ψάλτες εξ
επόψεως κατανόησης και ερμηνείας των περιεχομένων μελών. Το σπουδαιότερο από αυτά
τα χειρόγραφα είναι αναμφισβήτητα το πρωτόγραφο της εξήγησης του Καλοφωνικού
Ειρμολογίου από τον Γρηγόριο Λευϊτίδη, τότε Λαμπαδάριο και μετέπειτα Πρωτοψάλτη
της Μ.Χ.Ε. Ο κώδικας αυτός, που ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο του 1817, φυλάσσεται
σήμερα στη Βιβλιοθήκη Κωνσταντίνου Ψάχου στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών της
Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Εξαιτίας
169
της υψίστης σημασίας του για το θέμα μας, θα παραθέσουμε την αναλυτική περιγραφή
του. Άλλοι πέντε κώδικες θα παρουσιαστούν στην παρούσα παράγραφο, τέσσερις εκ των
οποίων είναι αμιγή Καλοφωνικά Ειρμολόγια:
Παντελεήμονος 1003: έχει αυξημένη σπουδαιότητα ως γραφείς, κατά τα φαινόμενα,
από τον Γρηγόριο.
Ξενοφώντος 136: περιλαμβάνει τη γνωστή συλλογή των υπό του Γρηγορίου
εξηγηθέντων καλοφωνικών ειρμών και επιπλέον ένα σχετικώς άγνωστο ειρμό του
Ματθαίου Εφεσίου του Βατοπαιδηνού.
Δοχειαρίου 1248: κατά πάντα όμοιος προς το εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο
κώδικας που συντάχθηκε στη Φιλιππούπολη το 1823· τεκμήριο της γεωγραφικής
διάδοσης και προς τον Βορρά της Ψαλτικής Τέχνης γενικώς και των καλοφωνικών
ειρμών ειδικώς.
Δοχειαρίου 322: χειρόγραφο αδήλου μαθητή του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου, όπου μετά
τις ενότητες των καλοφωνικών ειρμών και των κρατημάτων παρατίθενται έντεκα
κοσμικά τραγούδια του Γρηγορίου και ένα τουρκικό τραγούδι. Είναι πολύ
ενδιαφέρουσα η συνύπαρξη εξωλειτουργικών ψαλτικών μελών και καθαρά κοσμικών
ασμάτων σε ένα και το αυτό μουσικό χειρόγραφο236.
Διονυσίου 691: πρόκειται περί Ανθολογίας των μέσων του ΙΘ΄ αιώνος, οπότε είχε
πλέον παγιωθεί η συλλογή των «κλασικών» καλοφωνικών ειρμών, στην οποία όμως
ανθολογούνται μερικοί «νεωστί ποιηθέντες» και λιγότερο διαδεδομένοι καλοφωνικοί
ειρμοί των Πέτρου Βυζαντίου, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, Θεοδώρου Φωκαέως και
Γεωργίου Ογουρλού.
Β ι β λ ι ο θ ή κ η ς Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ Ψ ά χ ο υ Φ ά κ ε λ ο ς Β΄237
αι. ΙΘ΄ (1817) χαρτ. 23,5 x 17 φ· Α΄-Δ΄+ σελ. 140 + φφ. α΄-δ΄
236
Παρόμοια περίπτωση είναι ο κώδικας Λαύρας Μ 16, χειρόγραφο του Σωφρονίου Μαδυτινού
προηγουμένου Λαύρας του έτους 1832. Φέρει τον τίτλο «Ειρμολόγιον το μέγα και καλοφωνικόν ποιηθέν
παρά διαφόρων ποιητών παλαιών τε και νέων» και στα φφ. 140α κ.εξ. περιλαμβάνει «μακάμια διάφορα»,
δηλαδή κοσμικά άσματα μελοποιηθέντα κατά τους κανόνες της εξωτερικής μουσικής.
237
Ευχαριστώ τον καθηγητή Γρηγόριο Στάθη για την ευγενή παραχώρηση της αναλυτικής περιγραφής του
χειρογράφου.
170
σημειογραφία Νέας Μεθόδου
Ο κώδικας, με ενιαία αρίθμηση τετραδίων 1-35, είναι χωρισμένος σε τρία τεύχη – ή Φυλλάδες,
κατά τον Γ ρ η γ ό ρ ι ο. Η κάθε Φυλλάδα πρόχειρα ραμμένη, με στάχωση από χαρτόνι και
ενισχυμένη στη ράχη. Της πρώτης Φυλλάδας εξέπεσε το β΄ φύλλο της σταχώσεως· διατηρούνται
μόνο περί την ράχη φύλλα κολλημένα για ν’ αποτελέσουν στάχωση. Στην πρώτη Φυλλάδα στην
στάχωση έξω και επάνω, σε τεμάχιο χάρτου μισοφθαρμένου ο Γ ρ η γ ό ρ ι ο ς σημείωσε με μαύρη
μελάνη· Καλοφωνικόν / ///// λόγιον / Φυλλάδ / Α΄. Στην δεύτερη Φυλλάδα· Καλοφωνικού
Ειρμολογίου Φυλλάδα Β΄, και στην τρίτη· Καλοφωνικού Ειρμολογίου Φυλλάδα Γ΄.
Η πρόχειρη αυτή βιβλιοδέτηση σε Φυλλάδες πιθανώτατα έγινε απ’ το χέρι του Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ.
Φυλλάδα Α΄ (τετράδια 1-11, ή φφ. 1-44)

Τα πρώτα τέσσερα, Α΄-Δ΄, φύλλα αποτελούν ανάριθμο τετράδιο. Τα Α΄-Γ΄ και Δ΄β άγραφα. Στην
πρώτη όψη του φ. Δ΄α ο Γ ρ η γ ό ρ ι ο ς με την βυσσινόχρονη μελάνη του και μαύρα
πρωτογράμματα, καλλιγράφησε, κεντραρίζοντας τους στίχους, την προμετωπίδα·
Δ΄α Το Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον. / εν ω / Περιέχονται / Άπαντες Οι

μελοποιηθέντες καλοφωνικοί / Ειρμοί εις τας παρελθούσας τρεις
εκατονταετηρίδας / παρά διαφόρων Εκκλησιαστικών / μουσικοδιδασκάλων. /
Εξηγηθέντες παρά του Μουσικοδιδασκάλου / Γρηγορίου του λαμπαδαρίου, /
Κατά την παράδοσιν Πέτρου λαμπαδαρίου / και Πέτρου του Βυζαντίου: - Έτι δε
κρατήματα κατά τους οκτώ ήχους / ανήκοντα εκάστω ειρμώ εν’ ω δει /
ψάλλεσθαι: - / Ανθολογίας Τόμος Ε΄ : - / παρ’ εμού Γρηγορίου λαμπαδαρίου /
του και εξηγητού. / Εν Κωνσταντινουπόλει: - / 1817 ... Κατά μήνα απρίλλιον.
1α Επάνω ερυθρόμαυρο κομψό επίτιτλο, παριστάνον άνθη·

Ειρμολόγιον το Καλοφωνικόν, εν ω εμπεριέχονται πάντες οι Καλοφωνικοί Ειρμοί.
Α΄. Ο ακόλουθος εμελοποιήθη παρά Α ρ σ ε ν ί ο υ του μικρού· ήχος α΄ Πα

Η κάμινος, σωτήρ, εδροσίζετο
1β Β΄. Γ ε ρ μ α ν ο ύ αρχιερέως Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· ήχος α΄ Πα
Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον
2β Γ΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς του νομοφύλακος· ήχος α΄ Πα Λίθον ον
απεδοκίμασαν
3α Δ΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς του νομοφύλακος· ήχος α΄ Πα Άστρον ήδη
ανατέταλκεν
4α Ε΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς του νομοφύλακος· ήχος α΄ Πα Όρος σε τη
χάριτι
4β ς΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς του νομοφύλακος· ήχος α΄ Πα Τύπον της
5α Ζ΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς του νομοφύλακος· ήχος α΄ Πα
Τον ποιμένα των προβάτων
171
5β Η΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς του νομοφύλακος· ήχος α΄ Πα
Την φωτοφόρον νεφέλην
7α Θ΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς του νομοφύλακος· ήχος α΄ Πα
Την ζωοδόχον πηγήν
8β Ι΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς του νομοφύλακος· ήχος α΄ Πα Έφριξε γη
9β ΙΑ΄. Όμοιος τω ανωτέρω, Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς του νομοφύλακος·
ήχος α΄ Πα Σε νοητήν, Θεοτόκε, κάμινον
11α ΙΒ΄. Δ η μ η τ ρ ί ο υ δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ της Μεγάλης Εκ[κλησίας]·
ήχος α΄ Πα Τύπον της αγνής λοχείας σου
12β Οι παρόντες Ειρμοί ασματοτονίσθησαν παρά Π έ τ ρ ο υ Βυζαντίου
του λεγομένου Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ, ο αυτός δε και μελωδός καλείται.
ΙΓ΄. Ήχος α΄ Πα Ωδήν επινίκιον άσωμεν πάντες
13α ΙΔ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ Πα Ποίαν σοι επάξιον ωδήν
13β ΙΕ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ Πα Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν
14α Ις΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ Πα Ω θείας, ω φίλης
15α ΙΖ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ Πα Αποβλεψάμενος ο
τύρανννος
16α ΙΗ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ Πα Έφριξε γη
17α ΙΘ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ Κε Από του θρόνου κατήλθεν
18β Κ΄. Π έ τ ρ ο υ του μελωδού· ήχος α΄ Κε Αύτη η κλητή και αγία ημέρα
19β ΚΑ΄. Όμοιος του ανωτέρου (sic)· ήχος α΄ Κε Ίδεν ην προέφης, προφήτα
20β ΚΒ΄. Του Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ Π έ τ ρ ο υ· ήχος α΄ Πα Η τρίφωτος ουσία
22α ΚΓ΄. Του Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ Π έ τ ρ ο υ· ήχος α΄ Πα Εν τη βροντώση
καμίνω
23α ΚΔ΄. Του Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ Π έ τ ρ ο υ· ήχος α΄ Κε Την σην ειρήνην δος
ημίν
24β ΚΕ΄. Του Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ Π έ τ ρ ο υ· ήχος α΄ Κε Συνέχομαι πάντοθεν
δεινών
26β Κς΄. Γ ε ω ρ γ ί ο υ του Κ ρ η τ ό ς και ημετέρου διδασκάλου· ήχος α΄ Πα
Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός
27α Το δε Κράτημα αυτού εγράφη όπισθεν εν τη των Κρατημάτων σειρά.
Επιφωνήματα, του αυτού [Γ ε ω ρ γ ί ο υ Κ ρ η τ ό ς]· ήχος α΄ Πα
Ω Πάσχα το μέγα - (φ. 27β) Έτερον Επιφώνημα· ήχος α΄ Πα Ω θείας, ω
φίλης
28α ΚΖ΄. Ήχος Β΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς του νομοφύλακος· ήχος β΄ Πα

Η εν ουρανοίς ευλογημένη
29α ΚΗ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ του και μελωδού· ήχος δεύτερος
διατονικός, ήτοι Λέγετος Βου Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε
30α ΚΘ΄. Παρά του μακαρίτου Ι α κ ώ β ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος β΄
διατονικός, όστις και Λέγετος καλείται, Βου Νε, Ην ηρετίσω, δέσποτα
32α Το δε Κράτημα αυτού εγράφη όπισθεν εν τη των Κρατημάτων σειρά.
172
Επιφώνημα του αυτού [Ι α κ ώ β ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ]· ήχος
Λέγετος Βου Επιβοώμεθα πάντες
32β Λ΄. Ήχος τρίτος. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς και νομοφύλακος · ήχος

τρίτος Γα Θρόνος πάγχρυσος του βασιλέως
33β ΛΑ΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς του νομοφύλακος· ήχος τρίτος Γα Καινόν
το θαύμα και θεοπρεπές
34β ΛΒ΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς του νομοφύλακος· ήχος τρίτος Γα
Εν Σιναίω τω όρει κατείδε σε
35β ΛΓ΄. Δ α μ ι α ν ο ύ ιερομονάχου [Β α τ ο π ε δ η ν ο ύ]· ήχος τρίτος Γα
Εν Σιναίω τω όρει κατείδε σε
36β ΛΔ΄. Του παρόντος ο ποιητής υπάρχει άδηλος· ήχος τρίτος Γα Εν Σιναίω
τω όρει κατείδε σε
37α ΛΕ΄. Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ της Μεγάλης Εκκλησίας·
ήχος τρίτος Γα Παιδοτόκον παρθένον τίς ήκουσε· μετά του ομοήχου
Κρατήματος
38β Λς΄. Π έ τ ρ ο υ Βυζαντίου του Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος τρίτος Γα
Θεοτόκε η ελπίς
39β ΛΖ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ του και μελωδού· ήχος τρίτος Γα
Λατρεύειν ζώντι Θεώ
41α ΛΗ΄. Π έ τ ρ ο υ λαμπαδαρίου του Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ· ήχος τρίτος Γα
Γόνυ κάμπτει άπασα φύσις
42α ΛΘ΄. Ήχος Δ΄. Γ ε ρ μ α ν ο ύ αρχιερέως Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· ήχος δ΄ Δι

Χείρας εκπετάσας Δανιήλ
43α Μ΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς και νομοφύλακος· ήχος δ΄ Δι Ρόδον το
αμάραντον
44α ΜΑ΄. Δ α μ ι α ν ο ύ ιερομονάχου του Β α τ ο π ε δ η ν ο ύ· ήχος δ΄ Δι
Εσείσθησαν λαοί. Τελειώνει με αυτό το φύλλο και το 11ο τετράδιο η
Α΄ φυλλάδα.
Β΄ Φυλλάδα (τετράδια 12-23, ή φφ. 45-92)

45α ΜΒ΄. Δ η μ η τ ρ ί ο υ του δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ· ήχος δ΄ Δι Εσείσθησαν λαοί
46β ΜΓ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Δάμαλις τον μόσχον
η τεκούσα
47α ΜΔ΄. Π έ τ ρ ο υ του μελωδού· ήχος δ΄ Δι Χαίροις άνασσα, μητροπάρθενον
κλέος
47β ΜΕ΄. Μ ε λ ε τ ί ο υ του Σ ι ν α ΐ τ ο υ, του παλαιού· ήχος δ΄ Δι Ποία
μήτηρ ηκούσθη
49α Μς΄. Γ ε ρ μ α ν ο ύ αρχιερέως του Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· ήχος δ΄ Δι
Παντάνασσα, πανύμνητε· 15σύλλαβον
50α ΜΖ΄. Μ ε λ ε τ ί ο υ Σ ι ν α ΐ τ ο υ, του παλαιού· ήχος δ΄ Δι Παντάνασσα,
173
πανύμνητε· 15σύλλαβον
50β ΜΗ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ του και μελωδού· ήχος δ΄ Δι
Παντάναξ βασιλεύ
51β ΜΘ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Τη εικόνι τη χρυσή
53α Ν΄. Π έ τ ρ ο υ Βυζαντίου του και Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Χαίρε
φωτός νεφέλη
55α ΝΑ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ του και μελωδού· ήχος δ΄ Δι Σε το
καθαρώτατον του βασιλέως παλάτιον
57α ΝΒ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Εσείσθησαν λαοί
58β ΝΓ΄. Ήχος πλ. α΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος πλ. α΄ Πα Χαίροις

πάναγνε, θεοδέγμον Μαρία
59β ΝΔ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Ο άγγελος εβόα·
Φωτίζου, φωτίζου
61α ΝΕ΄. Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Πρωτοψάλτου του Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ·
ήχος πλ. α΄ Πα Έφριξε γη, απεστράφη ήλιος
62α Νς΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Νε, Χαίρε πύλη Κυρίου
64α ΝΖ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Στένω εκ βαθέων
65β ΝΗ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Αντίληψίς μου, κόρη
67α ΝΘ΄. Ήχος πλ. β΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς του νομοφύλακος·

ήχος πλ. β΄ Πα – Δι Ο μέγας προέγραψεν
68α Ξ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. β΄ Πα Το όμμα της
καρδίας μου
68β ΞΑ΄. Του Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ [Π έ τ ρ ο υ]· ήχος πλ. β΄ Πα – Δι Θεόν
ανθρώποις ιδείν αδύνατον
69β ΞΒ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. β΄ Πα – Δι (φ. 70α)
Εν λύπαις γαρ παράκλησιν έχω· 15σύλλαβον
71β ΞΓ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. β΄ Πα – Δι Από των πολλών
μου αμαρτιών
73α ΞΔ΄. Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος πλ. β΄ Πα – Δι Μνήσθητι,
Δέσποινα, καμού· 15σύλλαβον
75α ΞΕ΄. Ήχος βαρύς. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος βαρύς Ζω Μη της

φθοράς διαπείρα κυοφορήσασα
76β Ξς. Αδήλου· ήχος βαρύς Ζω Τας κακωθείσας ψυχάς ημών
77β ΞΖ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος βαρύς Ζω Χαίρε νύμφη
φαεινή
78β ΞΗ΄. Π έ τ ρ ο υ μ ε λ ω δ ο ύ· ήχος βαρύς Ζω Πάσαν την ελπίδα μου
80α ΞΘ΄. Ήχος πλ. δ΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος πλ. δ΄ Νη Εξέστη επί

τούτω ο ουρανός
174
81β Ο΄. Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· ήχος πλ. δ΄ Νη Εκκαύσατε την
κάμινον
83α ΟΑ΄. Έτερος, Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς και φοιτητού αυτού·
ήχος πλ. δ΄ Νη Εκκαύσατε την κάμινον
84β ΟΒ΄. Γ ε ρ μ α ν ο ύ αρχιερέως Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· ήχος πλ. δ΄ Νη
Αποβλεψάμενος ο τύραννος
85β ΟΓ΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς και φοιτητού αυτού, του και
νομο[φύλακος]· ήχος πλ. δ΄ Νη Αποβλεψάμενος ο τύραννος
86β ΟΔ΄. Του αυτού Β α λ α σ ί ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Αποβλεψάμενος ο τύραννος
87β ΟΕ΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος πλ. δ΄ Νη Αλλότριον των μητέρων
η παρθενία
88β Ος΄. Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος πλ. δ΄ Νη Μουσικών οργάνων
συμφωνούντων
89β ΟΖ΄. Α θ α ν α σ ί ο υ Π α τ ρ ι ά ρ χ ο υ των Ιεροσολύμων238·
ήχος πλ. δ΄ Νη Περιστάσεις και θλίψεις
90α ΟΗ΄. Του αυτού Α θ α ν α σ ί ο υ Π α τ ρ ι ά ρ χ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη
Εκύκλωσαν αι του βίου με ζάλαι
91α ΟΘ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ του και μελωδού καλουμ[ένου]·
ήχος πλ. δ΄ Νη Μουσικών οργάνων συμφωνούντων
91β Π΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη (φ. 92α) Οι της
Χαλδαίας καμίνου
92β ΠΑ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Κυρίως Θεοτόκον.
Τελειώνει εδώ, μόνος τελευταίος στίχος αυτού του Ειρμού, η Β΄ Φυλλάδα.
Γ΄ Φυλλάδα (τετράδια 24-35, ή φφ. 93-140)

93α ΠΒ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Εν κλίνη νυν ασθενών
κατάκειμαι
93β ΠΓ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Τον άναρχον βασιλέα
94β ΠΔ΄. Π έ τ ρ ο υ του μελωδού [Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ]· ήχος πλ. δ΄ Νη
Άγγελοι και ουρανοί
95β ΠΕ΄. Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Έφριξε πάσα ακοή
96β Πς΄. Π έ τ ρ ο υ του μελωδού [Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ]· ήχος πλ. δ΄ Νη
Πώς σου την χάριν υμνήσαιμι
98β ΠΖ΄. Παρά του μακαρίτου ημετέρου διδασκάλου Γ ε ω ρ γ ί ο υ του
Κ ρ η τ ό ς· ήχος πλ. δ΄ Νη Την δέησίν μου δέξαι την πενιχράν
101α Ο χώρος των δύο πρώτων στίχων αφέθηκε άγραφος για επίτιτλο κόσμημα,
που τελικά δεν φιλοτεχνήθηκε.
Κρατήματα κατ’ ήχον μελοποιηθέντα παρά των νεωτέρων μουσικών
διδασκάλων ένεκα των Καλοφωνικών Ειρμών.
Α΄. Το παρόν Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος α΄ Κε Ανεενανε
238
Πρόκειται για τον Αθανάσιο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως.
175
102β Β΄. Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος α΄ Πα Τοτοοτοτοοτο
103β Γ΄. Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος α΄ Πα Τοτοοτοτοοτο
106α Δ΄. Π έ τ ρ ο υ λαμπαδαρίου του Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ· ήχος α΄ Πα
Εριρεμ τεριρεεεριρε
107α Ε΄. Π έ τ ρ ο υ λαμπαδαρίου του Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ·
ήχος α΄ τετράφωνος Κε (φ. 107β) Ανεεεενα
110β ς΄. Γ ε ω ρ γ ί ο υ του Κ ρ η τ ό ς· ήχος α΄ Πα Εριρεμ τεριρε
111α Ζ΄. Π έ τ ρ ο υ λαμπαδαρίου του Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ· ήχος β΄
διατονικός Βου Εριρεμ τεριρε
112β Η΄. Ι α κ ώ β ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος β΄ διατονικός Βου
Εριρεεερεμ
114α Θ΄. Π έ τ ρ ο υ λαμπαδαρίου, του Λίαν εύφρανας· ήχος τρίτος Γα
Ανεενανενε
117α Ι΄. Μ ε λ ε τ ί ο υ Σ ι ν α ΐ τ ο υ του παλαιού, διά το Παντάνασσα,
πανύμνητε· ήχος δ΄ Δι Τετεετεετε
118α ΙΑ΄. Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Τοτοοτοοοοοτο
119β ΙΒ΄. Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Εριρερεερεμ
120β ΙΓ΄. Π έ τ ρ ο υ λ α μ π α δ α ρ ί ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Ερριρεμ τερριρεμ
121β ΙΔ΄. Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Πρωτοψάλτου του Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο ύ (sic)·
ήχος πλ. α΄ πεντάφωνον Πα Τερερεερε
123α ΙΕ΄. Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος πλ. β΄ Πα Τε τεετεετε
124α Ις΄. Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Πρωτοψάλτου του Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο ύ·
ήχος βαρύς Ζω Τεριρερερερεμ
126β ΙΖ΄. Α ν ω ν ύ μ ο υ τ ι ν ό ς· ήχος βαρύς Ζω Τετεετεεεεετε
128β ΙΗ΄. Εμελοποιήθη παρ’ εμού Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ λ α μ π α δ α ρ ί ο υ·
ήχος βαρύς Ζω Τοτοοτοοτο
131α ΙΘ΄. Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Τιτιιτιι
132β Κ΄. Π έ τ ρ ο υ λ α μ π α δ α ρ ί ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Ερεεερεεεμ τε
133α ΚΑ΄. Γ ε ω ρ γ ί ο υ του Κ ρ η τ ό ς και ημετέρου διδασκάλου·
ήχος πλ. δ΄ Νη Τιτιι τιιιτι· (φ. 107β) Επιφώνημα, του αυτού,
ήχος πλ. δ΄ Νη Ροήν μου των δακρύων
136α ΚΒ΄. Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ του διδασκάλου της κοινής Μουσικής Σχολής του
νέου μουσικού συστήματος· ήχος πλ. α΄ Πα Εεεριρεμ τεεεριρεμ
137β ΚΓ΄. Του ιδίου διδασκάλου κυρ Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη
Αανεεεεεεε
Τελειώνει στον τελευταίο στίχο κάτω, του φ. 140α. Το φ. 140β άγραφο.
Άγραφο και το παράφυλλο δ΄.
Ο κώδικας, σταχωμένος πρόχειρα κατά τρεις Φυλλάδες, απ’ τον ίδιο τον Γ ρ η γ ό ρ ι ο, διατηρείται
σε πολύ καλή κατάσταση. Γενικά είναι λίγο ρυπωμένος. Η συρραφή των τετραδίων πρόχειρη. Ο
κώδικας φυλάσσεται σε Φάκελο με κορδόνια στις τρεις πλευρές. Στην κόκκινη ο Ψάχος, με μαύρη
μελάνη, σημείωσε· Καλοφωνικόν / Ειρμολόγιον. / Η ιδιόχειρος πρώτη εξήγησις Γρηγορίου
λαμπαδαρίου, και στην μικρή γαλάζια ετικέτα της ράχης το στοιχείο Β.
176
Χάρτης λευκός – υπόλευκος, μέσου πάχους, ελαφρώς στιλπνός. [...] Οι αριθμοί απ’ τον
Γ ρ η γ ό ρ ι ο με μαύρη μελάνη στις κάτω ώες εμπρόσθια του α΄ φύλλου και οπίσθια του δ΄
φύλλου, ως 1, 2, 3, κλπ. [...]
Στίχοι διπλοί 14, αφελώς ανισομήκεις· πλούσιες οι πλάγιες ώες.
Μελάνη μαύρη έντονη και ερυθρά – βυσσίνη για τους τίτλους, πρωτογράμματα, μαρτυρίες,
φθορές, Γοργά – Δίγοργα, Αργά και Σύνδεσμο.
Γραφή του Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ επιμελημένη, καθαρώτατη· πλέον προσεγμένη των τίτλων. Είναι
αξιοπρόσεκτο ότι άλλη διάθεση καλλιγραφίας υπάρχει στους τίτλους και άλλη στο κείμενο των
τροπαρίων. Στους τίτλους μερικά γράμματα είναι δεξιοκλινή,ενώ ο κανόνας της γραφής του
Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ είναι αριστεροκλινής. [...] Η αρίθμηση των Ειρμών και των Κρατημάτων, ως Α΄,
Β΄, Γ΄ κλπ., με μαύρη μελάνη. [...]
Η αρίθμηση των φύλλων έγινε από μένα [ενν. τον Γρηγόριο Θ. Στάθη]. [...]
Π α ν τ ε λ ε ή μ ο ν ο ς 1 0 0 3239
αι. ΙΘ΄ (περί το 1820-1830) χαρτ. 16 x 11,4 φ· Α΄ + σελ. 314 (+2) + φφ. α΄-ε΄
σημειογραφία Νέας Μεθόδου
Α΄r Των εν τη βίβλω ταύτη όντων μαθημάτων Πίναξ.

Γενικός, μετεγενέστερον ποιηθείς υπό τινος.
1 Ειρμολόγιον το καλοφωνικόν, εν ω εμπεριέχονται πάντες οι καλοφωνικοί ειρμοί.
Το γνωστόν, ως έντυπον, Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον κατ’ εξήγησιν Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ
λ α μ π α δ α ρ ί ο υ. Ενταύθα περιέχονται ηριθμημένοι πζ΄ καλοφωνικοί ειρμοί,
διατεταγμένοι κατ’ ήχον, των εξής· Α ρ σ ε ν ί ο υ τ ο υ μ ι κ ρ ο ύ, Γ ε ρ μ α ν ο ύ
Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν, Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς κ α ι Ν ο μ ο φ ύ λ α κ ο ς,
Δ η μ η τ ρ ί ο υ δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ της Μεγάλης Εκκλησίας, Π έ τ ρ ο υ
Β υ ζ α ν τ ί ο υ τ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η του μετακληθέντος και μελωδού (σελ. 22),
Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ Κ ρ η τ ό ς και ημετέρου διδασκάλου (σελ. 49r· όρα και σελ.
219: «του μακαρίτου ημετέρου διδασκάλου Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ Κ ρ η τ ό ς»), του
μακαρίτου Ι α κ ώ β ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Δ α μ ι α ν ο ύ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ,
Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Π έ τ ρ ο υ λ α μ π α δ α ρ ί ο υ, Μ ε λ ε τ ί ο υ
Σ ι ν α ΐ τ ο υ π α λ α ι ο ύ, Π α ν α γ ι ώ τ η Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ
Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ, Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Α θ α ν α σ ί ο υ
π α τ ρ ι ά ρ χ ο υ των Ιεροσολύμων (;).
228 Κρατήματα των νεωτέρων μουσικών, μελοποιηθέντα κατ’ ήχον παρά των
μουσικών διδασκάλων ένεκα των καλοφωνικών ειρμών. Των εξής· Ι ω ά ν ν ο υ
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Π έ τ ρ ο υ Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ, Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ
Κ ρ η τ ό ς, Ι α κ ώ β ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Μ ε λ ε τ ί ο υ Σ ι ν α ΐ τ ο υ τ ο υ
π α λ α ι ο ύ, Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Π α ν α γ ι ώ τ ο υ
239
177
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ, παρ’ εμού Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ
λ α μ π α δ α ρ ί ο υ (σελ. 284), Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ δ ι δ α σ κ ά λ ο υ της Νέας
Μουσικής Σχολής του νέου συστήματος (σελ. 302).
Διατηρείται εις αρκούντως καλήν κατάστασιν. Σητόβρωτος περί την συρραφήν και εις τας κάτω
ώας ελαφρώς.
Στάχωσις απλή εκ χάρτου και χαρτονίου – ως οι [...] κώδικες Παντελεήμονος 986, 987, 988 με το
αυτό γραφικόν ιδίωμα. [...]
Χάρτης λευκός, λεπτός, λείος και στιλπνός ελαφρώς· καλής ποιότητος.
Γραφή κοινή, ισοπαχώς ορθία, καθαρά. Τα σημάδια ολίγον βραχέα. Διά της αυτής γραφίδος
κείμενον και σημάδια.
Στίχοι διπλοί 11· άνετα τα περιθώρια.
Μελάνη μαύρη, ολίγον άτονος και ερυθρά βαθείας αποχρώσεως – βυσσινίζουσα διά τας μαρτυρίας,
φθοράς, γοργά – δίγοργα – σύνδεσμον, τίτλους και μικρού μεγέθους απλά με απλά ποικίλματα
πρωτογράμματα. Η αρίθμησις των ειρμών και των κρατημάτων διά της μαύρης μελάνης.
Γραφεύς· βάσει της σελ. 284 ο Γρηγόριος λαμπαδάριος· βλ. και τους προαναφερθέντας κώδικας.
Αν έγραψεν αυτός και δεν πρόκηται περί τυφλής αντιγραφής, έγραψε περί το 1815-1818. Άλλως
ολίγον αργότερον.
Κάτω, αλλ’ αντιστρόφως, υπό του συντάξαντος τον Πίνακα·
Ε΄v Τούτο το βιβλίον εγράφη υπό τινος προς
δόξαν και τιμήν του φιλανθρώπου Θεού.
Ξ ε ν ο φ ώ ν τ ο ς 1 3 6240
αι. ΙΘ΄ (1815) χαρτ. 17,1 x 12,1 φύλλα· Α΄ - Δ΄ + 113 + α΄ - β΄
σημειογραφία Νέας Μεθόδου· - εξήγησις Γρηγορίου – χργφ. Τραϊανού ιερέως.
1r Ειρμολόγιον, το καλοφωνικόν καλούμενον· αναπτυχθέν δε ανεγράφη τη νέα γραφή

χειρί Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ λ α μ π α δ α ρ ί ο υ της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας.
Έκδοσις Τρίτη.
Περιέχονται ηριθμημένοι πζ΄ (87) καλοφωνικοί ειρμοί και κγ΄ (23) κρατήματα. Το αυτό
περιεχόμενον ως εις το εκδεδομένον Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον. Επί πλέον περιέχεται·
111r Ειρμός καλοφωνικός [ε]μελοποιήθη παρά Μ α τ θ α ί ο υ Ε φ ε σ ί ο υ τ ο υ
Β α τ ο π ε δ ι ν ο ύ· ήχος πλ. δ΄ Νε, Χαράς μου την καρδίαν
Μετά κρατήματος και επιφωνήματος Όλη ψυχή.
113v Και τόδε συν τοις άλλοις υπάρχει αναξίου Τραϊανού ιερέως.
φ. Δv. Υπό της αυτής χειρός [Τραϊανού ιερέως]·
Ειρμολόγιον κλήσις η του βιβλίου,
Καλοφωνικόν, ου Πέτρου Βυζαντίου,
240
178
υπήρξ’ η εξήγησις· εκ δ’ Ιασίου
θεία μετήκται νυν προνοία τ[ην] πόλιν,
δοθήναι κοινόν Ελλάδ’ άιαν εις έλιν.
εν ω συνέστη μουσικών μαθημάτων,
δούρο σχολή τοις πάσιν ιερών ασμάτων.
Γένους προνοία νουνεχείς των παγκάλων,
Του Τρεις διδάξαι ταύτα των διδασκάλων.
Γρ[ηγόρι]ος, Χουρμ[ούζιος] και Χρήσανθος, 1815.
Ο κώδιξ διατηρείται εις σχεδόν αρίστην κατάστασιν. Γεγραμμέναι τινές επιφάνειαι είναι ελαφρώς
ημαυρωμέναι.
Στάχωσις εκ δέρματος ερυθρού και χαρτονίου. Απλαί χαρακώσεις. [...]
Χάρτης λεπτός, λείος, πολύ καλής ποιότητος.
Γραφή κοινή, μετά τινος επιμελείας και καλαισθησίας· ισοπαχής ορθία, μικρού μεγέθους, πυκνή.
Στίχοι διπλοί 13· του φ. 113r, 14. Εις καλήν διάταξιν, και άνετα περιθώρια.
Μελάνη μαύρη, άτονος και βυσσινόχρους διά τας μαρτυρίας, φθοράς, γοργά – δίγοργα –
σύνδεσμον, τίτλους και λιτά πρωτογράμματα.
Γραφεύς, ο Τραϊανός ιερεύς· αμφίβολον αν έγραψεν εις τα 1815 (Δv)· Πιθανώτερον περί το 1820-
1825.
Δ ο χ ε ι α ρ ί ο υ 1 2 4 8241
αι. ΙΘ΄ (1823) χαρτ. 16,2 x 10,8 φύλλα· Α΄ - Ζ΄ + 154 + α΄ - ε΄
σημειογραφία· Νέας Μεθόδου· - εξήγησις Γρηγορίου
ς΄ recto
Το καλοφωνικόν Ειρμολόγιον, εν ω περιέχονται άπαντες οι καλοφωνικοί ειρμοί, εις
τας παρελθούσας τρεις εκατονταετηρίδας, παρά διαφόρων εκκλησιαστικών
διδασκάλων εξηγηθέντες. Νυν δε παρά των Μουσικοδιδασκάλων Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ
λ α μ π α δ α ρ ί ο υ και Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ, κατά την παράδοσιν Π έ τ ρ ο υ
λ α μ π α δ α ρ ί ο υ και Π έ τ ρ ο υ Β υ ζ α ν τ ί ο υ· έτι δε κρατήματα κατά τους
οκτώ ήχους ανήκοντα εκάστω ειρμώ. Τόμος Πέμπτος εν Φιλιππουπόλει αωκγ΄
1823 Ιανουαρίου 12
1r Ειρμολόγιον το καλοφωνικόν, εν ω εμπεριέχονται πάντες οι καλοφωνικοί ειρμοί,
εξηγηθέντες παρά των νέων μουσικοδιδασκάλων Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ
λ α μ π α δ α ρ ί ο υ και Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ, κατά την παράδοσιν Π έ τ ρ ο υ
λ α μ π α δ α ρ ί ο υ και Π έ τ ρ ο υ Β υ ζ α ν τ ί ο υ
241
179
Κατά πάντα όμοιον προς το εκδεδομένον Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον. Οι ποιηταί των
καλοφωνικών ειρμών είναι· Α ρ σ έ ν ι ος ο μ ι κ ρ ό ς, Γ ε ρ μ α ν ό ς αρχιερεύς
Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν, Μ π α λ ά σ ι ο ς ι ε ρ ε ύ ς κ α ι ν ο μ ο φ ύ λ α ξ, Π έ τ ρ ο ς
Β υ ζ ά ν τ ι ο ς Μ π ε ρ ε κ έ τ η ς και μελωδός, Γ ε ώ ρ γ ι ο ς ο Κ ρ η ς,
Ι ά κ ω β ο ς Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η ς, Δ α μ ι α ν ό ς μοναχός Β α τ ο π ε δ ι ν ό ς,
Ι ω ά ν ν η ς Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η ς, Π έ τ ρ ο ς λαμπαδάριος Π ε λ ο π ο ν ν ή σ ι ο ς,
Δ η μ ή τ ρ ι ο ς δ ο μ έ σ τ ι κ ο ς, Μ ε λ έ τ ι ο ς Σ ι ν α ΐ τ η ς ο π α λ α ι ό ς,
Π α ν α γ ι ώ τ η ς Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η ς Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ, Δ α ν ι ή λ
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ η ς, Α θ α ν ά σ ι ο ς πατριάρχης Ιεροσολύμων. Ο τελευταίος
ποιητής Αθανάσιος δεν πρέπει να ταυτισθή με τον πατριάρχην Ιεροσολύμων, αλλά με τον
από Ανδριανουπόλεως οικουμενικόν πατριάρχην242.
112r Τα κατ’ ήχον κρατήματα, μελοποιηθέντα παρά των νεωτέρων μουσικών
διδασκάλων, ένεκα των καλοφωνικών ειρμών.
Συνθέσεις των μελουργών· Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Π έ τ ρ ο υ
λαμπαδαρίου Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ, Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ Κ ρ η τ ό ς,
Ι α κ ώ β ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Μ ε λ ε τ ί ο υ Σ ι ν α ΐ τ ο υ τ ο υ π α λ α ι ο ύ,
Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ
Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ, Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ λ α μ π α δ α ρ ί ο υ, Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ
δ ι δ α σ κ ά λ ο υ.
154r Γεώργιος Κωνσταντινίδης έγραψε.
Ο γραφεύς σημειούται και εις το φ. Ε΄ verso·
Εv »φθαρταίς χερσί γέγραπτο αύτη η βίβλος
»ύστερον παρέλαβεν αυτήν τις φίλος.
ο μεν έτυχε τούνομα Γεώργιος,
ο δε τοι λαβών, κέκληται Γρηγέντιος.
Ο κώδιξ διατηρείται εις αρκούντως καλήν κατάστασιν.

Στάχωσις εκ δέρματος μαύρου μεθ’ απλών χρυσοτύπων κοσμημάτων, επί χαρτονίου. [...]
Χάρτης· λευκός, λεπτός, στιλπνός· καλής ποιότητος.
Γραφή κοινή, πλην καθαρά και ευανάγνωστος· λεπτή, πολύ μικρού μεγέθους, πλαγιάζουσα προς τα
αριστερά.
Στίχοι διπλοί· 12, κανονικά τα περιθώρια.
Μελάνη μαύρη ζωηρά και ανοικτή βυσσινόχρους, αρκούντως εξηνθημένη, διά τας μαρτυρίας,
γοργά – δίγοργα, σύνδεσμον, τίτλους και πρωτογράμματα.
Γραφεύς· ο Γεώργιος Κωνσταντινίδης, εν Φιλιππουπόλει εις τους 1823.
Δ ο χ ε ι α ρ ί ο υ 3 2 2243
αι. ΙΘ΄ (περί το 1825) χαρτ. 23,1 x 15,8 φύλλα· Α΄ + 96 + α΄
242
Βλ. το βιογραφικό σημείωμα περί του Αθανασίου στον οικείο τόπο της παρούσης διατριβής.
243
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Α΄, σ. 366.
180
σημειογραφία Νέας Μεθόδου· εξήγησις – τραγούδια Γρηγορίου Πρωτοψάλτου
1r Ειρμολόγιον το καλοφωνικόν. Συμπεριέχονται πάντες οι καλοφωνικοί ειρμοί.

Περιέχονται, ηριθμημένοι, 77 καλοφωνικοί ειρμοί, κατ’ εξήγησιν του Γρηγορίου
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, χωρίς τούτο να δηλούται.
80r Κρατήμα[τα] κατ’ ήχον εις τους ειρμούς, μελοποιηθέντα παρά των νεωτέρων
διδασκάλων, ένεκα των καλοφωνικών ειρμών.
Ακολουθούν, πάλιν ηριθμημένα, 14 κρατήματα, τα εις την έκδοσιν του καλοφωνικού
ειρμολογίου περιεχόμενα.
93r Μακάμ νιουχιούφτ, ουσούλ σοφιάν· ημετέρου διδασκάλου, Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Με τας ζωηράς ακτίνας των ωραίων σου ματιών
Ακολουθούν, του Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ άπαντα, και τα εξής·
Βλέπω ναι πως (κάπως;) αμφιβάλλεις – Κάλλος αν αργοπόρησεν η φύσις να μας
δείξη – Έλπιζα και πάλι ελπίζω με ελπίδα σταθεράν – Έχεις, φως μου, κάλλος νούρι,
θέλγητρα ερωτικά – Αν στα πέρατα του κόσμου, μείνω, φως μου, μοναχός μου –
Πανδαμάτωρ ειν’ ο έρως κατά πάντων ελευθέρως – Συλλογή πολλών χαρίτων – Τας
σειρήνων μελωδίας - Πια ινσάφι κάμε δέφι άδικα να τυραννής – Μόνον συ είσαι που
κατ’ έτος.
Εις το τέλος δε περιέχεται εν τουρκικόν τραγούδι.
Διατηρείται εις καλήν κατάστασιν. Περί την συρραφήν ενιαχού ελαφρώς σητόβρωτος.
Στάχωσις απλή εκ δέρματος, χρώματος καστανού, επί χαρτονίου. [...]
Χάρτης· καλής ποιότητος, χονδρός, εξαιρέσει των φύλλων 81-92, τα οποία είναι λεπτότερα και
υποδεεστέρας ποιότητος.
Γραφή· ευανάγνωστος, αλλά πολύ ανορθόγραφος και κακόζηλος.
Στίχοι διπλοί· φφ. 1-80, 15· φφ. 81-92, ακανονίστως 13, 14 κυρίως και περισσότεροι· φφ. 93-96,
14.
Μελάνη μαύρη, ελαφρώς ασθενής και ερυθρά άτονος διά τας μαρτυρίας, γοργά – δίγοργα, τίτλους
και κακόγουστα πρωτογράμματα.
Γραφεύς· άδηλος, μαθητής πάντως του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου.
Δ ι ο ν υ σ ί ο υ 6 9 1244
αι. ΙΘ΄ (μέσα) χαρτ. 20,6 x 14,6 φύλλα· Α΄ - Δ΄ + 197 + α΄
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ
σημειογραφία Νέας Μεθόδου – εξηγήσεις Ιωάσαφ Διονυσιάτου και Πέτρου Αγιοταφίτου
81v Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος α΄ Την ζωοδόχον πηγήν

88r Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ Κ ρ η τ ό ς· ήχος πλ. δ΄ Την δέησίν μου δέξαι
244
181
91r Ενταύθα καταχωρούνται έντεχνοι και καλοφωνικοί ειρμοί, τονισμένοι παρά του
αειμνήστου Π. Φ ω κ ά ε ω ς. Ο παρών παρά Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ·
ήχος πλ. β΄ Πα Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού
95r Θ ε ο δ ώ ρ ο υ Φ ω κ α έ ω ς· ήχος δ΄ Δι Νυν πεποιθώς επί την σην
97v Π [έ τ ρ ο υ Β υ ζ α ν τ ί ο υ ] Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, έντεχνον· ήχος α΄ Επίβλεψον
εν ευμενεία
102r Ο παρών ψάλλεται εις κάθε θεομητορικήν εορτήν, έντεχνος· ήχος α΄ Πα Την
μητέρα και καλήν εν γυναιξί
106r Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ Χ α ρ τ ο φ ύ λ α κ ο ς, έντεχνος· πλ. α΄ Πα, φθορικός Το
όμμα της καρδίας μου
106v Έτερος παρά κυρίου Ο γ ο υ ρ λ ο ύ, έντεχνος· ήχος β΄ Βου Ίνα τι με απώσω
108r Έτερος, παρά Ο γ ο υ ρ λ ο ύ, έντεχνος· ήχος πλ. β΄ Από των πολλών μου αμαρτιών
111r Ειρμός ψαλλόμενος εις ευθυμίαν Τραπέζης, παρόντος Αρχιερέως ως ων
κατάλληλος· ήχος βαρύς Ζω Κύκλω της τραπέζης σου
Διατηρείται εις καλήν κατάστασιν.

Στάχωσις εκ δέρματος βυσσινόχρου μετ’ εντύπων και ενίων χρυσοτύπων κοσμημάτων, επί
χαρτονίου. Εκατέρωθεν ανά εν παράφυλλον έγχρωμον. [...]
Χάρτης υποκίτρινος, πορώδης, άστιλπνος· μετρίας ποιότητος.
Γραφή κοινή μετά τινος επιμελείας, τα σημαδόφωνα αντιθέτως παχέα.
Στίχοι διπλοί 11 και 12.
Μελάνη μαύρη ζωηρά και ερυθρά ζωηρά διά τας μαρτυρίας, φθοράς, γοργά – δίγοργα –
σύνδεσμον, τίτλους και πρωτογράμματα.
Γραφεύς· άγνωστος. Έγραψε πάντως μετά τον θάνατον του Θεοδώρου Φωκαέως (φ. 91r) και
πιθανόν εν τη ιερά μονή Διονυσίου, καθ’ όσον αι εκ του Στιχηραρίου Λιταί αφορούν εις εορτάς της
μονής Διονυσίου και του Αγίου Όρους γενικώτερον.
ζ) Κώδικες ρουμανικοί
Η περίοδος της ρουμανικής ιστορίας ανάμεσα στο 1711 και το 1821 ονομάζεται
«Φαναριώτικη», γιατί οι ηγεμόνες της Μολδαβίας και Βλαχίας προέρχονταν από την
Κωνσταντινούπολη και διορίζονταν απευθείας από τον Οθωμανό Σουλτάνο. Κατά την
περίοδο αυτή, αλλά και λίγο πριν απ’ αυτήν, η έλευση επισκόπων, ψαλτών,
μουσικοδιδασκάλων και άλλων λογίων από την Κωνσταντινούπολη και τον ελλαδικό χώρο
- ενδεικτικά αναφέρουμε τους Γερμανό Νέων Πατρών, Ιωάννη Καμπάζουρνα, Δαμιανό
Βατοπαιδηνό, Αθανάσιο Κωνσταντινουπόλεως, Αναστάσιο Ραψανιώτη, και αργότερα τους
Διονύσιο Φωτεινό, Νικηφόρο Καντουνιάρη και Πέτρο Εφέσιο - επέφερε έναν εμβολιασμό
182
της τοπικής εκκλησιαστικής μουσικής παράδοσης από την ελληνόφωνη Ψαλτική Τέχνη 245.
Αυτή η μακροχρόνια διαδικασία «ρουμανοποίησης» της Ψαλτικής Τέχνης περιελάμβανε
τη διδασκαλία σε ιερατικές σχολές από Έλληνες δασκάλους, την αντιγραφή μουσικών
κωδίκων, τη μετάφραση συνθέσεων από τα ελληνικά και τη σύνθεση πρωτότυπων
ψαλμάτων στα ρουμανικά246.
Έτσι, το καλοφωνικό ειρμολογικό είδος μελοποιίας βρήκε πρόσφορο έδαφος
διάδοσης και καλλιέργειας εκτός από τον ελληνόφωνο χώρο και στην περιοχή της
Μολδοβλαχίας και Ουγγροβλαχίας, δηλαδή της σημερινής Ρουμανίας. Η αρχή έγινε από
τον ιερομόναχο Φιλόθεο Ζιπέι (Filothei sin Agăi Jipei), έναν από τους επιφανέστερους
λογίους της εποχής του247. Ο Φιλόθεος ασκήτευσε στο Άγιον Όρος και στη συνέχεια
υπηρέτησε ως Πρωτοψάλτης της Μητροπόλεως Βουκουρεστίου. Μετέφρασε από τα
ελληνικά στα ρουμανικά δύο βιβλία χριστιανικών διδαχών και ένα λειτουργικό βιβλίο με
καταβασίες, που όλα εκδόθηκαν εντύπως. Επίσης, μετέφρασε δύο πολύ σπουδαία έργα της
εποχής, το Αναστασιματάριον του Παναγιώτη Χρυσάφη του νέου και το Στιχηράριον του
Γερμανού Νέων Πατρών, καθώς επίσης και πολλές άλλες συνθέσεις διαφόρων μελουργών
που ανθολογούνταν σε χειρόγραφες Ανθολογίες. Προϊόν της εργασίας του ήταν η
παράδοση κατά το 1713 ενός ογκώδους και εξόχως σημαντικού χειρογράφου, του κώδικος
Βιβλιοθήκης Ρουμανικής Ακαδημίας 61, που φέρει τον τίτλο «Psaltichie rumănească»,
δηλαδή «Ρουμανική Ψαλτική», και περιλαμβάνει Ειρμολόγιον των Καταβασιών,
Ανθολογία με μέλη της Θείας Λειτουργίας, μία συνοπτική θεωρητική πραγματεία, το
Αναστασιματάριον του Παναγιώτη Χρυσάφη, το Στιχηράριον του Γερμανού,
245
Για την άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης στη Μολδοβλαχία κατά τη Φαναριώτικη Περίοδο βλ. Gheorghiţă
Nicolae, “Byzantine Chant in the Romanian Principalities During the Phanariot Period (1711-1821),”
Composing and Chanting in the Orthodox Church, Proceedings of the Second International Conference on
Orthodox Church Music, University of Joensuu, Finland, 4-10 June 2007, The International Society for
Orthodox Church Music & University of Joensuu, Jyväskylä 2009.
246
Ο Gheorghiţă γράφει σχετικά: «In the field of music in the principalities of Wallachia and Moldavia, this
meant copying, and particularly translating into Romanian of the creations of the most important composers
from Constantinople or from Mount Athos. This process of translation of a part of the Byzantine and post-
Byzantine repertoire and its adaptation to the stylistic peculiarities of the Romanian language was described
as a process of “Romanization” of church chants.» Βλ. Gheorghiţă Nicolae, όπ. π., σ. 95.
247
Ευχαριστώ θερμώς τον μουσικολόγο Costin Moisil, που μου έδωσε τις πληροφορίες για τον εν λόγω
κωδικογράφο.
183
καλοφωνικούς ειρμούς248 και πολυχρονισμούς249. Είναι λοιπόν ο πρώτος κώδικας στην
ιστορία, στον οποίον ανθολογούνται καλοφωνικοί ειρμοί στα ρουμανικά. Η ίδια ενότητα
καλοφωνικών ειρμών250 αντεγράφη το 1751 από τον Ιωάν Ντούμα (Ioan Duma
Braşoveanu) στα φφ. 324r-339v του κώδικος ΒΡΑ 4305.
Ωστόσο, σημαντικός σταθμός στην ιστορία του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους
μελοποιίας πρέπει να θεωρηθεί η μετάφραση του Καλοφωνικού Ειρμολογίου στα
ρουμανικά από τον ιερομόναχο Μακάριο το 1833, που αναδεικνύει την καλλιέργεια του
είδους και πέραν του ελληνόφωνου χώρου. Ο Μακάριος μετέφρασε τους ειρμούς που είχε
εξηγήσει ο Γρηγόριος Πρωτοψάλτης στη Νέα Μέθοδο και τους παρέδωσε σε δύο κώδικες,
που σήμερα απόκεινται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας με αριθμούς 4412 και
1685. Ο κώδικας ΒΡΑ 1685 θεωρείται η τελική και ολοκληρωμένη εκδοχή του
Καλοφωνικού Ειρμολογίου του Μακαρίου. Αντίθετα από τον Γρηγόριο Πρωτοψάλτη, ο
Μακάριος προτίμησε να επισυνάψει ομόηχο κράτημα στο τέλος κάθε καλοφωνικού
ειρμού, αντί να θέσει αυτοτελή ενότητα των κρατημάτων στο τέλος του κώδικα. Το
χειρόγραφο έχει αυξημένη σπουδαιότητα για δύο λόγους: α) περιέχει το σύνολο σχεδόν
των πλέον γνωστών καλοφωνικών ειρμών μεταφρασμένων σε άλλη γλώσσα, εν
προκειμένω στα ρουμανικά (με τη χρήση όμως του κυριλλικού αλφαβήτου και προσμείξεις
κάποιων λέξεων στα ελληνικά)· β) ανθολογούνται καλοφωνικοί ειρμοί μετά κρατημάτων
του Μακαρίου, άγνωστοι από αλλού και πρωτοτύπως γραμμένοι στα ρουμανικά. Όλες οι
συνθέσεις του Μακαρίου έχουν έντονο εξωτερικό χρώμα, με συχνές μεταβολές γενών,
πολλά δίγοργα και τρίγοργα, μεγάλη φωνητική έκταση, υπερβατές κινήσεις κ.ά. Βέβαια,
όλα αυτά τα στοιχεία εμφανίζονται στο καλοφωνικό ειρμολογικό είδος μελοποιίας, αλλά
στους ειρμούς του Μακαρίου χρησιμοποιούνται σε πολύ αυξημένο βαθμό. Άλλη
ιδιαιτερότητα του χειρογράφου είναι η μορφολογική πληρότητα των συνθέσεων. Σχεδόν
κάθε καλοφωνικός ειρμός ακολουθείται από ομόηχο κράτημα και επισφραγίζεται από
σχετικά σύντομη μελοποίηση της τελευταίας φράσης του ποιητικού κειμένου. Σε κάποιους
ειρμούς όμως, αντί να επισυνάψει νέο κράτημα ο Μακάριος, υποδεικνύει στον αναγνώστη
248
Πρόκειται για 15 γνωστούς καλοφωνικούς ειρμούς των κυριωτέρων μελουργών, οι οποίοι ανθολογούνται
στα φφ. 56v-61r του κώδικος.
249
Τα περιεχόμενα του κώδικος αντεγράφησαν σε άλλα 12 χειρόγραφα μέχρι και το 1821. Ένα από αυτά
είναι αντιγραφή ολόκληρου του κώδικος, ενώ τα υπόλοιπα είναι αντιγραφές μεμονωμένων ενοτήτων, όπως
το Αναστασιματάριον ή το Στιχηράριον, ή ανθολογούν κάποιες πρωτότυπες συνθέσεις του Φιλοθέου,
διεσπαρμένες ανάμεσα σε άλλα μέλη Ελλήνων ή Ρουμάνων μελοποιών.
250
Εξαιρουμένου του ειρμού Την φωτοφόρον νεφέλην του Μπαλασίου.
184
του χειρογράφου να ψάλει το κράτημα που ακολουθεί τον αμέσως προηγηθέντα ειρμό. Το
ρουμανικό Καλοφωνικό Ειρμολόγιο αντεγράφη τουλάχιστον άλλες τρεις φορές. Έτσι,
προέκυψαν οι κώδικες ΒΕΣΜΡ 4674 αδήλου γραφέως, Σταυρουπόλεως 5629, το δεύτερο
τμήμα του οποίου είναι Καλοφωνικό Ειρμολόγιο που συνέταξε ο Θεοφάνης μοναχός το
1844, και ΒΡΑ 1483, που συνέταξε ο ιερεύς Γκίτσα Ιονέσκου το 1869. Επίσης, μια αρκετά
μεγάλη, όχι όμως πλήρης, συλλογή των ειρμών που μετέφρασε ο Μακάριος
περιλαμβάνεται στο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο Σταυρουπόλεως 89. Καλοφωνικοί ειρμοί
στα ρουμανικά παραδόθηκαν αργότερα και σε άλλα χειρόγραφα, όπως τους κώδικες Αγίου
Παύλου 432 του 1882, Αγίου Παύλου 411 του 1885 και Αγίου Παύλου 396 των ετών
1887-1893.
Στη συνέχεια παρουσιάζουμε δύο ρουμανικά χειρόγραφα που περιλαμβάνουν
καλοφωνικούς ειρμούς. Πρόκειται για τον σπουδαιότατο κώδικα Βιβλιοθήκης Ρουμανικής
Ακαδημίας 1685 και τον κώδικα Αγίου Παύλου 432, που συντάχθηκε από τον Ιάκωβο
μοναχό το 1882. Η αναλυτική περιγραφή των περιεχομένων του Καλοφωνικού
Ειρμολογίου του Μακαρίου251 παρουσιάζεται για πρώτη φορά252. Η εξέταση του
χειρογράφου έγινε από αρχεία ηλεκτρονικού τύπου και όχι με αυτοψία. Συνεπώς, δεν
κατέστη δυνατή η καταγραφή όλων των κωδικολογικών στοιχείων. Μεγάλο ενδιαφέρον
παρουσιάζουν η προμετωπίδα και ο πρόλογος στα φύλλα 1r-2r του χειρογράφου, γι’ αυτό
παραθέτουμε τα πλήρη κείμενά τους.
Βιβλιοθήκης Ρουμανικής Ακαδημίας 1685
αι. ΙΘ΄ (1833) φύλλα· Α΄ + 186 + α΄
σημειογραφία Νέας Μεθόδου – εις την ρουμανικήν
1r Προμετωπίδα στα ρουμανικά:

Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν
251
Ευχαριστώ θερμά την Adina Afendoulis, τον Costin Moisil και τον Bogomil Sabtchev για τη βοήθεια που
μου παρείχαν στη μετάφραση της προμετωπίδας, του προλόγου, των ενθυμήσεων, καθώς και των κειμένων
των πολυχρονισμών-εγκωμίων προς εκκλησιαστικούς και κοσμικούς άρχοντες στα φφ. 177r κ.εξ. του
χειρογράφου.
252
Αναλυτική περιγραφή των περιεχομένων του χφ. ΒΕΣΜΡ 4674, που είναι αντίγραφο του χφ. ΒΡΑ 1685,
εξέδωσε ο Constantin Secară στις σσ. 74-89 του βιβλίου Muzica bizantină, doxologie şi înălţare spirituală,
Bucureşti: Editura Muzicală, 2006.
185
ήτοι
Ειρμολόγιον εύηχον εις τα ώτα.
Ποιηθέν υπό διαφόρων σοφωτάτων και αγιωτάτων παλαιών διδασκάλων, το παρόν
Ειρμολόγιον στη Νέα Μέθοδο συγκροτήθηκε από τον κυρ Γρηγόριο Πρωτοψάλτη
της Μεγάλης Εκκλησίας.
Το Ειρμολόγιον στα ρουμανικά, όπως φαίνεται εδώ, μεταφράσθηκε από τον
ταπεινό ιερομόναχο Μακάριο, ο οποίος προσέθεσε κι άλλους ειρμούς αναγκαίους
στην Αγία Εκκλησία. Και όλους αυτούς τους εκόσμησε με κατάλληλα κρατήματα
για κάθε ειρμό, εις δόξαν του εν Τριάδι δοξολογουμένου Θεού, εις διακόσμησιν της
Αγίας του Εκκλησίας, και εις χρήσιν υπό των υιών της Ρουμανο-Μολδαβίας, που
σπουδάζουν επιμελώς στα εθνικά μουσικά σχολεία.
Εν έτει Κυρίου 1833
εν τη Ιερά Μονή του Neamţ
2r Πρόλογος στα ρουμανικά:
Ο πατήρ Μακάριος εκοιμήθη το έτος 1836 σε ηλικία 86 ετών. Αυτό το
Ειρμολόγιον, που μεταφράσθηκε από τα ελληνικά από τον πατέρα Μακάριο και
προστέθηκε στις δικές του συνθέσεις, ονομαζόμενο «Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν»,
γράφτηκε με το δικό του χέρι, ενόσω ήταν στη Μονή του Neamţ κατά το έτος 1833,
και μετά τον θάνατό του παρέμεινε στον σεβασμιώτατο Καισάριο Επίσκοπο
Buzău253 μαζί με άλλα βιβλία Ψαλτικής και χειρόγραφα της ίδιας Ψαλτικής που
άφησε ο ίδιος ο πατήρ Μακάριος μετά τον θάνατό του το έτος 1836, όταν εκοιμήθη
στη Μονή της Viforâta κοντά στην Târgovişte πάνω από τον ποταμό Ialomiţa, όπου
η αδερφή του ήταν ηγουμένη και στην οποία παρήγγειλε να τα παραδώσει μετά τον
θάνατό του στον σεβασμιώτατο Καισάριο Επίσκοπο Buzău, ο οποίος μου τα έδωσε
να τα φυλάω, όντος μου δευτερεύοντος ιεροδιακόνου, και εγώ, από σεβασμό για
τον μακαριστό πατέρα, τον μεγάλο διδάσκαλο Μακάριο, έδειξα μεγάλη φροντίδα
για αυτό το χειρόγραφο, όπως φαίνεται ανέγγιχτο, εις αιώνιον μνημόσυνον του
πατρός Μακαρίου καθώς και του σεβασμιωτάτου Καισαρίου Επισκόπου Buzău.
Έγραφα εδώ το έτος 1897 στη Μητρόπολη Ιασίου.
Ιωσήφ Μητρ. Μολδαβίας254
μηνός Αυγούστου 10 - 1897
3r κ υ ρ Α ρ σ ε ν ί ο υ· ήχος α΄ Πα Η κάμινος, σωτήρ, εδροσίζετο - Κράτημα
Μακαρίου ιερομονάχου
4r κ υ ρ Γ ε ρ μ α ν ο ύ α ρ χ ι ε ρ έ ω ς Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· ήχος α΄ Πα Δοξάσωμεν
Τριάδα αχώριστον
4v Κράτημα κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Λ α μ π α δ α ρ ί ο υ
253
Ο φιλόμουσος αυτός ιεράρχης υπήρξε μαθητής του Διονυσίου Φωτεινού. Βλ. πρόλογο του Nicolae
Gheorghiţă στο Αναστασιματάριον Νέον Διονυσίου Φωτεινού, Άγιον Όρος 2009, σ. ΙΙ.
254
Ο φιλόμουσος Μητροπολίτης Μολδαβίας Ιωσήφ Νανιέσκου μεταξύ άλλων εξήγησε στη Νέα Μέθοδο και
μετέφρασε στα ρουμανικά διάφορα έργα που μελοποίησε ο Διονύσιος Φωτεινός. Βλ. πρόλογο του Nicolae
Gheorghiţă στο Αναστασιματάριον Νέον Διονυσίου Φωτεινού, Άγιον Όρος 2009, σ. XV.
186
5r Έτερος ειρμός Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος α΄ Πα Τους εν καμίνω
παίδας σου, σωτήρ
5v Κράτημα Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ
6v κ υ ρ Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος α΄ Πα Λίθον ον απεδοκίμασαν
7r Κράτημα Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ
8r κ υ ρ Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος α΄ Πα Άστρον ήδη ανατέταλκεν
9v Έτερος ειρμός Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ εις την Γέννησιν του Σωτήρος
ημών Ιησού Χριστού· ήχος α΄ Πα Μυστήριον ξένον
10v Κράτημα κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Λ α μ π α δ α ρ ί ο υ
11v Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος α΄ Όρος σε τη χάριτι - του αυτού· Τύπον της
13r κ υ ρ Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς και ν ο μ ο φ ύ λ α κ ο ς· ήχος α΄ Πα Τον
ποιμένα των προβάτων
14r κ υ ρ Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος α΄ Πα Την φωτοφόρον νεφέλην
15r Κράτημα Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ
16r κ υ ρ Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος α΄ Πα Την ζωοδόχον πηγήν
19r Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος α΄ Πα Έφριξε γη
21v κ υ ρ Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος α΄ Πα Σε νοητήν, Θεοτόκε, κάμινον
22v κ υ ρ Δ η μ η τ ρ ί ο υ Δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ· ήχος α΄ Πα Τύπον της αγνής λοχείας σου
24v Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ Πα Ωδήν επινίκιον – Κράτημα
25r Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ Πα Ποίαν σοι επάξιον ωδήν
26v Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ Πα Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν
27r Κράτημα Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ - Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ·
ήχος α΄ Πα Αποβλεψάμενος ο τύραννος
29v Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ Πα Έφριξε γη
31r Ειρμός Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ ψαλλόμενος κατά την είσοδον του
Πατριάρχου εν τω ναώ· ήχος α΄ Κε Από του θρόνου κατήλθεν ο ηγεμών
33v Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ Κε Αύτη η κλητή και αγία ημέρα
35r Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ Κε Ίδε ην προέφης
36r Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος α΄ Πα Ω θείας ω φίλης
187
36v Κράτημα Π έ τ ρ ο υ Λ α μ π α δ α ρ ί ο υ
37v Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ · ήχος α΄ Ω Πάσχα το μέγα – κ υ ρ
Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ Κ ρ η τ ό ς· ήχος α΄ Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός
38v Κράτημα του αυτού
39r Επιφώνημα Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ Κ ρ η τ ό ς· ήχος α΄ Πα Ω Πάσχα το μέγα -
Επιφώνημα του αυτού· ήχος α΄ Πα Ω θείας ω φίλης
39v Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ Πα Ω θείας ω φίλης – του αυτού· ήχος α΄
Κε Η τρίφωτος ουσία
42v Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ Πα Εν τη βροντώση καμίνω
44r Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος α΄ τετράφωνος Κε Συνέχομαι πάντοθεν δεινοίς
45r Κράτημα Π έ τ ρ ο υ Λ α μ π α δ α ρ ί ο υ
46v Ειρμός Π έ τ ρ ο υ γ λ υ κ έ ο ς τ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ κατά την παράδοσιν
Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ [Χ α ρ τ ο φ ύ λ α κ ο ς]· ήχος α΄ Κε Την σην ειρήνην δος ημίν
48r Ειρμός Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ κατά την παράδοσιν Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος α΄ Κε Την σην ειρήνην δος ημίν
50r Αρχή συν Θεώ αγίω των ειρμών του δευτέρου ήχου· Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς
κ α ι ν ο μ ο φ ύ λ α κ ο ς· ήχος β΄ Πα Η εν ουρανοίς ευλογημένη
51v Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος β΄ Δι μαλακός χρωματικός Οίμοι, οίον
αγώνα έχει η ψυχή
53v κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος β΄ διατονικός λέγετος Εν βυθώ
κατέστρωσέ ποτε
55r κ υ ρ Ι α κ ώ β ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος β΄ διατονικός Βου Ην ηρετίσω
Δέσποτα
56r Κράτημα του αυτού
57r Επιφώνημα Ι α κ ώ β ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος β΄ Βου Επιβοώμεθα πάντες –
Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος β΄ Βου Απορεί πάσα γλώσσα
59r Αρχή συν Θεώ αγίω των ειρμών του τρίτου ήχου· Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος
γ΄ Γα Θρόνος πάγχρυσος του βασιλέως
61r Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος γ΄ Γα Καινόν το θαύμα
63r Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος γ΄ Γα Εν Σιναίω τω όρει
64v κ υ ρ Δ α μ ι α ν ο ύ α γ ι ο ρ ε ί τ ο υ· ήχος γ΄ Γα Εν Σιναίω τω όρει
65r ανωνύμου· ήχος γ΄ Γα Εν Σιναίω τω όρει
188
65v κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος γ΄ Γα Λατρεύειν ζώντι Θεώ
66r Κράτημα κ υ ρ Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ
67r Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος γ΄ Γα Θεοτόκε η ελπίς
68r κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Λ α μ π α δ α ρ ί ο υ· ήχος γ΄ Γα Γόνυ κάμπτει
70r κ υ ρ Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος γ΄ Γα Παιδοτόκον Παρθένον
70v Κράτημα Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ
71v Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος γ΄ Γα Ως είδεν Ησαΐας συμβολικώς
73r Αρχή συν Θεώ αγίω των ειρμών του τετάρτου ήχου· κ υ ρ Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ν έ ω ν
Π α τ ρ ώ ν· ήχος δ΄ Δι Χείρας εκπετάσας Δανιήλ
74r κ υ ρ Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος δ΄ Δι Ρόδον το αμάραντον
76r κ υ ρ Δ α μ ι α ν ο ύ α γ ι ο ρ ε ί τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Εσείσθησαν λαοί
76v Κράτημα Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· έτερον κράτημα Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ
Πρωτοψάλτου
77v Δ η μ η τ ρ ί ο υ Δ ο μ ε σ τ ί κ ο υ· ήχος δ΄ Δι Εσείσθησαν λαοί
79r κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Δάμαλις τον μόσχον η τεκούσα
80r Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Χαίροις άνασσα
81r Μ ε λ ε τ ί ο υ Σ ι ν α ΐ τ ο υ τ ο υ π α λ α ι ο ύ· ήχος δ΄ Δι Ποία μήτηρ ηκούσθη
παρθένος
82v κ υ ρ Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· ήχος δ΄ Δι Παντάνασσα πανύμνητε
84r Μ ε λ ε τ ί ο υ Σ ι ν α ΐ τ ο υ τ ο υ π α λ α ι ο ύ· ήχος δ΄ Δι Παντάνασσα πανύμνητε
84v Κράτημα κ υ ρ Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ
85r Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος δ΄ Δι Παντάνασσα πανύμνητε
86r Κράτημα Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ
87r κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Παντάναξ βασιλεύ
88r κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Τη εικόνι τη χρυσή
88v Κράτημα Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ
90v Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Χαίρε φωτός νεφέλη
92v Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Σε το καθαρώτατον
95r κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος δ΄ Δι Εσείσθησαν λαοί
96r Κράτημα Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ
189
97r Αρχή συν Θεώ αγίω των ειρμών του πλαγίου πρώτου ήχου· κ υ ρ Μ π α λ α σ ί ο υ
ι ε ρ έ ω ς κ α ι ν ο μ ο φ ύ λ α κ ο ς· ήχος πλ. α΄ Πα Χαίροις πάναγνε θεοδέγμον
Μαρία
98v κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Ο άγγελος εβόα
100r Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Πάσχα ιερόν
100v Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Δεύτε από θέας γυναίκες
101r Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Αι μυροφόροι γυναίκες
101v Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Πάσχα το τερπνόν
102r Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Αναστάσεως ημέρα
102v Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Σε την υπέρ νουν και λόγον
103r Κράτημα κ υ ρ Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Μ ω ρ α ΐ τ ο υ
104r Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Αμαρτωλών τας δεήσεις
προσδεχομένη
105v κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Στένω εκ βαθέων
106v Κράτημα Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ
107v κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Αντίληψίς μου κόρη
109r κ υ ρ Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ·
ήχος πλ. α΄ Πα Έφριξε γη
110v Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. α΄ Πα Χαίρε πύλη Κυρίου
113r Αρχή συν Θεώ αγίω των ειρμών του πλαγίου δευτέρου ήχου·
κ υ ρ Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς κ α ι ν ο μ ο φ ύ λ α κ ο ς· ήχος πλ. β΄ Πα
Ο μέγας προέγραψεν
115r κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. β΄ Πα Το όμμα της καρδίας μου
116v κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. β΄ Πα Εν λύπαις γαρ παράκλησιν
έχω
118r Κράτημα Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· έτερον κράτημα Π έ τ ρ ο υ
Λαμπαδαρίου
119v κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. β΄ Πα Από των πολλών μου
αμαρτιών
121v κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. β΄ Πα Θεόν ανθρώποις
122v Κράτημα Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ
123r κ υ ρ Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· ήχος πλ. β΄ Πα Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού
125r Κράτημα Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ
190
126r Ειρμός Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ ψαλλόμενος τη Αγία και Μεγάλη
Πέμπτη αντί του «Επί σοι χαίρει Κεχαριτωμένη»· ήχος πλ. β΄ Πα Ξενίας
δεσποτικής
126v Ειρμός Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ ψαλλόμενος τω Αγίω και Μεγάλω
Σαββάτω αντί του «Επί σοι χαίρει Κεχαριτωμένη»· ήχος πλ. β΄ Πα Μη εποδύρου
μου, Μήτερ
127v Αρχή συν Θεώ αγίω των ειρμών του βαρέος ήχου· Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς
κ α ι ν ο μ ο φ ύ λ α κ ο ς· ήχος βαρύς Ζω Μη της φθοράς
128v Κράτημα [Π α ν α γ ι ώ τ ο υ] Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ
129v ανωνύμου· ήχος βαρύς Ζω Τας κακωθείσας ψυχάς ημών
130v Κράτημα ανωνύμου
131v κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος βαρύς Ζω Χαίρε νύμφη φαεινή
133r κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος βαρύς Ζω Πάσαν την ελπίδα μου
134v Κράτημα Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ
136r Αρχή συν Θεώ αγίω των ειρμών του πλαγίου τετάρτου ήχου· κ υ ρ
Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς κ α ι ν ο μ ο φ ύ λ α κ ο ς· ήχος πλ. δ΄ Νη Εξέστη επί
τούτω ο ουρανός
137r κ υ ρ Γ ε ρ μ α ν ο ύ α ρ χ ι ε ρ έ ω ς Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· ήχος πλ. δ΄ Νη
Εκκαύσατε την κάμινον
138r Κράτημα Π έ τ ρ ο υ Β υ ζ α ν τ ί ο υ
138v Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς κ α ι ν ο μ ο φ ύ λ α κ ο ς· ήχος πλ. δ΄ Νη Εκκαύσατε
την κάμινον
140r Γ ε ρ μ α ν ο ύ Ν έ ω ν Π α τ ρ ώ ν· ήχος πλ. δ΄ Νη Αποβλεψάμενος ο τύραννος
140v Κράτημα Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ Χ α ρ τ ο φ ύ λ α κ ο ς
141r Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος πλ. δ΄ Νη Αποβλεψάμενος ο τύραννος
142r Κράτημα Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ Χ α ρ τ ο φ ύ λ α κ ο ς
142v Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος πλ. δ΄ Νη Αποβλεψάμενος ο τύραννος (ετέρα
σύνθεσις)
143r Κράτημα Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ Χ α ρ τ ο φ ύ λ α κ ο ς
144r κ υ ρ Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος πλ. δ΄ Νη Αλλότριον των μητέρων η
παρθενία
145r Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς· ήχος πλ. δ΄ Νη Μουσικών οργάνων
146r Α θ α ν α σ ί ο υ Π α τ ρ ι ά ρ χ ο υ Ι ε ρ ο σ ο λ ύ μ ω ν 255· ήχος πλ. δ΄ Νη
Περιστάσεις και θλίψεις
146v Κράτημα κ υ ρ Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ
255
Στην πραγματικότητα πρόκειται για τον Αθανάσιο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Βλ. το σχετικό
βιοεργογραφικό σημείωμα στον οικείο τόπο της παρούσης διατριβής.
191
147r Α θ α ν α σ ί ο υ Π α τ ρ ι ά ρ χ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Εκύκλωσαν αι του βίου με
ζάλαι
148r Έτερον κράτημα Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ
148v κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Μουσικών οργάνων
149v κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Οι της Χαλδαίας καμίνου
150v Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Κυρίως Θεοτόκον
151v κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Λ α μ π α δ α ρ ί ο υ256· ήχος πλ. δ΄ Νη Εν κλίνη νυν ασθενών
κατάκειμαι
152v κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Τον άναρχον βασιλέα της
δόξης
153r κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Άγγελοι και ουρανοί
154v Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Έφριξε πάσα ακοή
155v Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Την υψηλοτέραν των ουρανών
157r κ υ ρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Πώς σου την χάριν υμνήσαιμι
158r Κράτημα κ υ ρ Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ Χ α ρ τ ο φ ύ λ α κ ο ς
160r κ υ ρ Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ Κ ρ η τ ό ς· ήχος πλ. δ΄ Νη Την δέησίν μου δέξαι
162v Επιφώνημα του αυτού· ήχος πλ. δ΄ Νη Ροήν μου των δακρύων
163r Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Παναγία Θεοτόκε, τον χρόνον
της ζωής μου
166v κ υ ρ Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς κ α ι ν ο μ ο φ ύ λ α κ ο ς· ήχος πλ. δ΄ Νη Ο
χορτάσας λαόν εν τη ερήμω
168v Κράτημα Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ – Κράτημα Μ π α λ α σ ί ο υ
169v Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Ο χορτάσας λαόν εν τη ερήμω
170v Το αρχαίον Άξιον εστίν το μελισθέν διά προσταγής του αγγέλου· ήχος β΄ Δι Άξιον
εστίν
171r Μ α ν ο υ ή λ Χ ρ υ σ ά φ ο υ· ήχος πλ. δ΄ Νη Θρηνώ και οδύρομαι
173v Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ · ήχος πλ. δ΄ Νη Θρηνώ και οδύρομαι
175r Του αυτού έτερον· ήχος πλ. δ΄ Νη Θρηνώ και οδύρομαι
176r Του αυτού· ήχος πλ. δ΄ Νη Μετά των αγίων ανάπαυσον, Χριστέ
256
Είναι εσφαλμένη απόδοση του ειρμού του Πέτρου Μπερεκέτη.
192
177r Του αυτού έτερον ειρμολογικόν· ήχος πλ. δ΄ Νη Μετά των αγίων ανάπαυσον,
Χριστέ – Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ πολυχρονισμός Μητροπολίτου
Ουγγροβλαχίας Γρηγορίου· ήχος α΄ Κε
Τον σεβασμιώτατον αρχιεπίσκοπον και μητροπολίτην πάσης Ουγγροβλαχίας κύριον
Γρηγόριον, ημών δε αυθέντην και πατέρα, Κύριε φύλαττε εις πολλά έτη.
178v Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ πολυχρονισμός Μητροπολίτου Μολδαβίας
Βενιαμίν· ήχος δ΄ Δι
Τον σεβασμιώτατον αρχιεπίσκοπον και μητροπολίτην Μολδαβίας, ημών δε αυθέντην
και πατέρα, κύριον κυρ Βενιαμίν, Κύριε φύλαττε εις πολλά ευφρόσυνα έτη.
181r Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ πολυχρονισμός ηγεμόνος Μολδαβίας
Αλεξάνδρου Γκίκα· ήχος α΄ Πα – Κε
Πολυχρόνιον ποιήσαι Κύριος ο Θεός τον εκλαμπρότατον, ενδοξότατόν τε και
φιλόχριστον αυθέντην ημών, Αλέξανδρον Δημήτριον Γκίκαν Βοεβόδαν. Κύριε
φύλαττε αυτόν εις πολλά έτη.
182r Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ πολυχρονισμός ηγεμόνος Μολδαβίας Μιχαήλ
Στούρζα· ήχος δ΄ Δι
Πολυχρόνιον ποιήσαι Κύριος ο Θεός τον εκλαμπρότατον και ενδοξότατον ημών
αυθέντην και ηγεμόνα, Μιχαήλ Γρηγόριον Στούρζαν Βοεβόδαν. Κύριε φύλαττε αυτόν
εις πολλά έτη.
183r Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ πολυχρονισμός Δοσιθέου ιερομονάχου· ήχος
πλ. δ΄ Νη
Πολυχρόνιον ποιήσαι Κύριος ο Θεός τον οσιώτατον και θεοπρόβλητον ημών οδηγόν
εις σωτηρίαν, τον ηγούμενον και αρχιμανδρίτην κύριον κυρ Δοσίθεον. Κύριε φύλαττε
αυτόν εις πολλά ευφρόσυνα έτη.
184r Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ πολυχρονισμός Φεβρωνίας μοναχής· ήχος πλ.
δ΄ Νη
Πολυχρόνιον ποιήσαι Κύριος ο Θεός την οσιωτάτην και θεοπρόβλητον ημών οδηγόν,
την καθηγουμένην Φεβρωνίαν. Κύριε φύλαττε αυτήν εις πολλά ευφρόσυνα έτη.
- Κράτημα του αυτού
184v Μ α κ α ρ ί ο υ ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ επίκλησις διά την προστασίαν ανωνύμου
επισκόπου257· ήχος πλ. δ΄ Νη
257
Αυτό το έντονα παρακλητικό κείμενο είναι κατά πάσαν πιθανότητα αυτοσχέδιο υμνογράφημα του
Μακαρίου. Ο Μακάριος επικαλείται τις πρεσβείες της Θεοτόκου για την προστασία κάποιου Μητροπολίτη
που δεν κατονομάζεται. Φαίνεται ότι ο σκοπός του ήταν η σύνθεση μέλους που μπορεί να ψάλλεται προς
τιμήν οποιουδήποτε επισκόπου.
193
Τω νοΐ των νοούντων την οδόν σου πορεύομαι, πανάσπιλε, αειπάρθενε, αγνή Μαρία,
Μήτερ του Θεού μου, και παρακαλώ σε· πρόσδεξαι την δέησιν και δέξαι την ωδήν
μου, και τήρησον υπό την σκέπην σου τον δούλον σου και Μητροπολίτην ημών, και
λύτρωσαι αυτόν από πάσης θλίψεως εξ ορατών και αοράτων εχθρών, ίνα εγώ ο
ανάξιος μεγαλύνω και δοξάζω σε.
Διατηρείται σε καλή κατάσταση. Οι ώες εφθαρμένες.

Σημειογραφία η της Νέας Μεθόδου.
Γραφή λεπτή, μικρόσχημη, δεξιοκλινής, αρκούντως ευανάγνωστη. Πρωτογράμματα κόκκινα με
άνθη. Τα εσωτερικά περιθώρια μικρά, τα υπόλοιπα άνετα.
Μελάνη μαύρη και κόκκινη, ελαφρώς άτονη, για τις μαρτυρίες, φθορές, γοργά – δίγοργα –
τρίγοργα - σύνδεσμο, τίτλους και πρωτογράμματα. Σε κάποια πρωτογράμματα χρησιμοποιείται
επίσης κυανή, πράσινη και ιώδης μελάνη.
Γραφεύς· Μακάριος ιερομόναχος. Έγραψε στη Μονή του Neamţ στη βορειοανατολική Ρουμανία
το 1833. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αρίθμηση των περιεχομένων συνθέσεων με κεφαλαία
ελληνικά γράμματα, πιθανώς κατά μίμησιν του Καλοφωνικού Ειρμολογίου που εξήγησε στη Νέα
Μέθοδο το 1817 ο Γρηγόριος Λευϊτίδης (κώδιξ Βιβλιοθήκης Κωνσταντίνου Ψάχου Φάκελος Β΄).
Α γ ί ο υ Π α ύ λ ο υ 4 3 2258
αι. ΙΘ΄ (1882) χαρτ. 20,5 x 15,8 φύλλα· Α΄ + 308 + α΄
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ
σημειογραφία Νέας Μεθόδου – εις την ρουμανικήν
272r Ειρμοί καλοφωνικοί· συνθέσεις των· Β α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς, Π έ τ ρ ο υ

Μ π ε ρ ε κ έ τ ο υ, Π έ τ ρ ο υ Ε φ ε σ ί ο υ. Έτερά τινα και κρατήματα των
Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η, Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Χ ο υ ρ μ ο υ ζ ί ο υ Χ α ρ τ ο φ ύ λ α κ ο ς, Γ ε ω ρ γ ί ο υ
Κ ρ η τ ό ς. Ακολουθούν κοινωνικά τινα εορτών.
Διατηρείται εις καλήν κατάστασιν. Ρερυπωμένος υπό της χρήσεως.

Στάχωσις εκ χάρτου και χαρτονίου μετά δερματίνης ράχεως. [...]
Χάρτης υπόλευκος, μέσου πάχους, λείος· μετρίας ποιότητος.
Γραφή επιμελημένη καθαρά και καλαίσθητος· ορθία, καλλιγραφική.
Στίχοι διπλοί 12· κανονικά περιθώρια.
Μελάνη μαύρη ζωηρά και ερυθρά ζωηρά διά τας μαρτυρίας, φθοράς, γοργά – δίγοργα –
σύνδεσμον, τίτλους και πρωτογράμματα· εις τους τίτλους και κοσμήματα μελάνη κυανόχρους.
Γραφεύς· ο Ιάκωβος μοναχός, εις τους 1882.
258
194
Οι μελοποιοί των καλοφωνικών ειρμών.
Το corpus των καλοφωνικών ειρμών
195
1. Οι μελοποιοί των καλοφωνικών ειρμών. Βιογραφικά στοιχεία και ο
περί καλοφωνικών ειρμών εργογραφικός πίνακας εκάστου
Στο κεφάλαιο αυτό επιχειρούμε μία βιοεργογραφική παρουσίαση όλων των

μελοποιών καλοφωνικών ειρμών που ανέδειξε η έρευνα. Συγκρινόμενο προς τα άλλα είδη
μελοποιίας το υπό εξέτασιν είδος χαρακτηρίζεται από την επωνυμία σχεδόν όλων των
συνθετών του, η οποία εύκολα διαφαίνεται στις πρωτογενείς πηγές, δηλαδή τα μουσικά
χειρόγραφα. Η επωνυμία των μελοποιών είχε βεβαίως καθιερωθεί ήδη από τη χρυσή
εποχή της καλοφωνίας του ΙΔ΄ αιώνος259. Είναι λοιπόν αναμενόμενο μέλη που
συνετέθησαν από τον ΙΖ΄ αιώνα και μετά να αποδίδονται στους ποιητές τους. Από τη
φύση τους όμως οι καλοφωνικοί ειρμοί ως επιτηδευμένες δημιουργίες που φέρουν πάντα
τη σφραγίδα της προσωπικής έμπνευσης εξασφαλίζουν την επωνυμία. Το γεγονός αυτό
είναι πολύ σημαντικό για την επιστήμη, εφόσον μπορούμε να έχουμε μία πιο
ολοκληρωμένη εικόνα αφ’ ενός μεν για το έργο των συγκεκριμένων μελοποιών αφ’ ετέρου
δε για το πόσοι και ποιοι από τους πολλούς εκπροσώπους της μεταβυζαντινής Ψαλτικής
Τέχνης επιδόθηκαν στην καλλιέργεια αυτού του είδους.
Παρά την επωνυμία των συνθέσεων στα χειρόγραφα η σύνταξη του εργογραφικού
καταλόγου εκάστου μελοποιού υπήρξε δυσχερές έργο, κυρίως διότι στην περίπτωση
αρκετά μεγάλου αριθμού καλοφωνικών ειρμών υπάρχει διάφορη απόδοση σε διαφορετικά
χειρόγραφα. Μία πρόσθετη δυσχέρεια προκύπτει από τη σύγχυση που επικρατεί ενίοτε
στους κωδικογράφους ως προς τα προσωνύμια κάποιων μελοποιών 260. Τέλος, έπρεπε να
ταυτίσουμε σε ένα και το αυτό πρόσωπο αναγραφές ονομάτων με διάφορα προσωνύμια
που δεικνύουν προαγωγή (π.χ. Δανιήλ δομέστικος - Δανιήλ πρωτοψάλτης) ή μετάθεση
(π.χ. Αθανάσιος Τουρνόβου – Αθανάσιος Αδριανουπόλεως). Τα κριτήρια βάσει των
οποίων εικάζουμε τον πιθανότερο συνθέτη εκάστου ειρμού αμφισβητούμενης πατρότητας
είναι τα εξής:
Συγκριτικός αριθμών των χειρογράφων που αποδίδουν τη σύνθεση στον τάδε ή τον
δείνα μελοποιό.
259
Βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σ. 245, σημ. 1: «Επισημαίνεται και πάλι ότι για πρώτη φορά επιβάλλεται
επωνυμία στα δημιουργήματα της Ψαλτικής Τέχνης με τον κώδικα ΕΒΕ 2458 του έτους 1336, που στεγάζει
τα πρωτοκάρπια της Καλοφωνίας.»
260
Κραυγαλέο παράδειγμα είναι η εσφαλμένη απόδοση ειρμών στον «Αθανάσιο Ιεροσολύμων», ενώ ο
πραγματικός συνθέτης είναι ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Αθανάσιος Ε΄. Βλ. τη σχετική παράγραφο
παρακάτω.
196
Συγκριτική παλαιότητα των ιδίων χειρογράφων.
Μαρτυρίες και αποδόσεις που ελέγχονται εξαιτίας των χρονολογικών
ανακολουθιών που παρουσιάζουν.
Αδιάψευστες μαρτυρίες σε εγνωσμένης αξίας και προελεύσεως κώδικες.
Πάντως, όπου δεν μπορέσαμε να εξακριβώσουμε τον μελοποιό, αναγράψαμε τον
καλοφωνικό ειρμό στον κατάλογο εκάστου εικαζομένου μελοποιού, παραθέτοντας στις
υποσημειώσεις τις ενδείξεις που συνηγορούν υπέρ ή κατά της πατρότητας.
Οι καλοφωνικοί ειρμοί εκάστου μελουργού αναγράφονται κατ’ αλφαβητική σειρά.
Μετά από κάθε ειρμό αναγράφεται εντός παρενθέσεως ο ήχος του μέλους και ακολουθεί η
παράθεση – όχι βεβαίως εξαντλητική – κάποιων μουσικών κωδίκων, όπου ανθολογείται η
σύνθεση. Στην περίπτωση που είναι μοναδική ή εξαιρετικά σπάνια η ανθολόγηση ενός
καλοφωνικού ειρμού, σημειώνουμε και τον αριθμό του φύλλου του χειρογράφου. Όταν
παρατίθενται περισσότεροι του ενός κώδικες από την ίδια μονή, βιβλιοθήκη ή συλλογή,
αναγράφεται η αντίστοιχη βραχυγραφία και ακολουθούν οι αριθμοί των χειρογράφων.
Τέλος, αν κάποιος μελοποιός συνέθεσε επιφωνήματα για τους καλοφωνικούς ειρμούς,
περιλαμβάνουμε και αυτά στον κατάλογο.
Σημειώνουμε εδώ ότι το βιογραφικό σημείωμα που προτάσσεται εκάστου
εργογραφικού καταλόγου ούτε αναλυτικό είναι ούτε τις περισσότερες φορές πρωτότυπο.
Άλλωστε παρόμοια βιογραφικά σημειώματα για τους περισσότερους μελοποιούς έχουν
περιληφθεί σε άλλες ομοειδείς μουσικολογικές διατριβές (κάποιες μάλιστα
προσωπογραφικές). Θεωρήσαμε όμως απαραίτητο για την πληρότητα και αυτοτέλεια της
εργασίας να επαναλάβουμε πληροφορίες που μπορούν εύκολα να βρεθούν σε
προγενέστερες εργασίες. Τέλος, κάθε βιοεργογραφικό σημείωμα κατακλείεται με
ενδεικτική βιβλιογραφία, όπου μπορεί να ανατρέξει ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης.
197
Βενέδικτος Επισκοπόπουλος
(π. 1540 – π. 1615)
Ο Βενέδικτος Επισκοπόπουλος, πρωτοπαπάς Ρεθύμνου, ήταν ένας από τους

σημαντικότερους εκπροσώπους της Ψαλτικής Τέχνης στην Κρήτη κατά το β΄ μισό του
ΙΣΤ΄ και τις αρχές του ΙΖ΄ αιώνος. Ήταν γιος του επίσης καταξιωμένου μουσικού
Αντωνίου Επισκοπόπουλου πρωτοψάλτου Κυδωνίας και δάσκαλος του περίφημου
Δημητρίου Ταμία πρωτοψάλτου Κρήτης. Έθεσε την προσωπική του σφραγίδα στα
ψαλτικά πράγματα της εποχής του, ασχολούμενος με τη διδασκαλία, τη γραφή – μουσικών
και μη - κωδίκων, αλλά πάνω απ’ όλα τη μελουργία. Το συνθετικό του έργο, πλούσιο,
εμπνευσμένο και πρωτότυπο, καλύπτει τις ψαλτικές απαιτήσεις των ακολουθιών του
Εσπερινού, του Όρθρου, της Θείας Λειτουργίας, αλλά περιλαμβάνει και μέλη του
Στιχηραρίου, θεοτοκία, κατανυκτικά, μελοποίηση ολόκληρου του Ακαθίστου Ύμνου σε
μέλος συντομώτερο από ό,τι οι Οίκοι των παλαιότερων μελοποιών, κ.ά.
Ωστόσο, αυτό που κυρίως ενδιαφέρει την παρούσα εργασία είναι η από μέρους του
Βενεδίκτου καλοφωνική μελοποίηση των ειρμών και των τροπαρίων του αναστασίμου
κανόνα Αναστάσεως ημέρα σε ήχο α΄ με προσθήκη κρατημάτων στο τέλος εκάστης
συνθέσεως. Οι συνθέσεις αυτές ανθολογούνται στους κώδικες Σινά 1452, Σινά 1546 και
Σινά 1548261. Στον κώδικα Σινά 1452, φ. 153α, υπάρχει η εξής χαρακτηριστική ένδειξη:
«ποιήματα νέα του παπά κυρ Βενεδίκτου Επισκοποπούλου και α΄ παπά Ρυθήμνοις άπερ
ετόνισεν αυτά εν τω Χάνδακι. Εισί το πρώτον σχεδίασμα εν τω ᾳφοα΄ [1571]. Της
Αναστάσεως του Κυρίου Αναστάσεως ημέρα λαμπρυνθώμεν λαοί.» Συνεπώς, ο Βενέδικτος
Επισκοπόπουλος, ακολουθώντας οπωσδήποτε την πρακτική μελοποίησης «ασματικών» ή
«καλοφωνικών» ειρμών από προγενέστερους μελουργούς, αποτελεί κομβικό σταθμό στη
μακροχρόνια εξέλιξη της καλοφωνικής μελοποίησης ειρμών, που κατέληξε στη
διαμόρφωση του νέου είδους των καλοφωνικών ειρμών κατά τον ΙΖ΄ αιώνα και μετά. Με
άλλα λόγια, ο Βενέδικτος μπορεί να θεωρηθεί ως ο πρώτος εισηγητής του καλοφωνικού
ειρμολογικού είδους στην προδρομική του μορφή, προηγούμενος μάλιστα κατά είκοσι
περίπου χρόνια του Θεοφάνους Καρύκη262. Έτσι, εκτός από την Κωνσταντινούπολη και ο
261
Αναλυτική περιγραφή των κωδίκων βλ. Γιαννοπούλου, Η άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης, σσ. 611-615, 635-
641.
262
Πιθανώς όμως ο Βενέδικτος ακολουθεί και ίσως μιμείται τον Θεοφάνη στη μελοποίηση πρωτο-
καλοφωνικών ειρμών, αφού η μελουργική δραστηριότητα του τελευταίου πρέπει να συμπίπτει με την
περίοδο κατά την οποία ήταν ακόμη ιερομόναχος. Βλ. Γιαννοπούλου, όπ. π., σσ. 349-350.
198
Χάνδακας, το σημερινό Ηράκλειο, και γενικότερα η Κρήτη είναι μία παράλληλη εστία
γενέσεως του είδους. Βαδίζοντας στα χνάρια του Βενέδικτου, άλλοι Κρήτες μελοποιοί,
όπως οι Δημήτριος Ταμίας, Κοσμάς Βαράνης και Αλοΐσιος Βικιμάνος, εποίησαν
παρόμοιες συνθέσεις ειρμών με επιβολή κρατήματος263.
Προδρομικοί καλοφωνικοί ειρμοί
Αναστάσεως ημέρα (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1546, 1548
Άρον κύκλω τους οφθαλμούς σου (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Άρσεν μεν ως διανοίξαν (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Αύτη η κλητή και αγία ημέρα (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1546, 1548
Γυναίκες μετά μύρων θεόφρονες (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Δεύτε πόμα πίωμεν (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1546, 1548
Δεύτε του καινού της αμπέλου γεννήματος (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Επί της θείας φυλακής (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1546, 1548
Θανάτου εορτάζομεν νέκρωσιν (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Καθαρθώμεν τας αισθήσεις (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Κατήλθες εν τοις κατωτάτοις της γης (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1546, 1548
Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Ο θεοπάτωρ μεν Δαυΐδ (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
263
Βλ. κώδικα Σινά 1452, χειρόγραφο που συνέταξε ο Γεράσιμος Υαλινάς το 1661.
199
Ο Παίδας εκ καμίνου ρυσάμενος (ήχος α΄)
 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Ορθίσωμεν όρθρου βαθέος (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1546, 1548
Ουρανοί μεν επαξίως (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Πάτερ Παντοκράτορ (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Προσέλθωμεν λαμπαδηφόροι (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Την άμετρόν σου ευσπλαγχνίαν (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Χαίρε, Παρθένε, χαίρε (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. Σινά 1548, φ. 73α
Χθες συνεθαπτόμην σοι Χριστέ (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Χριστός το καινόν Πάσχα (ήχος πλ. α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1546, 1548
Ω θείας, ω φίλης (ήχος α΄)

 Χφ. Σινά 1452, φ. 198β
Ω Πάσχα το μέγα (ήχος α΄)

 Χφ. Σινά 1452, φ. 203α
Ως ενιαύσιος αμνός (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Ως όντως ιερά και πανέορτος (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, 1548
Βιβλιογραφική αναφορά:
Γιαννοπούλου Εμμανουήλ, Η άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης στην Κρήτη (1566-1669), Αθήνα 2004,
σσ. 160-184, όπου και αναλυτική εργογραφία.
200
Θεοφάνης Καρύκης
(μέσα ΙΣΤ΄ αι. - 1597)
Ο Θεοφάνης Καρύκης – ως άλλος Ιωάννης Γλυκύς264 - διετέλεσε Πρωτοψάλτης της

Μ.Χ.Ε. και εν συνεχεία Οικουμενικός Πατριάρχης μέχρι τον θάνατό του, αφού
προηγουμένως είχε διατελέσει Μητροπολίτης Φιλιππουπόλεως και αργότερα Αθηνών.
Πατριάρχευσε μόλις ένα μήνα, αφού πέθανε αιφνιδίως μέσα στον ναό το Μεγάλο
Σάββατο, 26 Μαρτίου 1597. Καίρια συμβολή εκ μέρους του στα μουσικά πράγματα
υπήρξε η πρώτη επώνυμη μελοποίηση του Ειρμολογίου κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο.
Οι παλαιότεροι κώδικες που διασώζουν το Ειρμολόγιο του Θεοφάνους είναι οι Λαύρας Ε
200 (περί το 1600) και Ξενοφώντος 159 (1607)265.
Είναι γνωστή η ενασχόληση του Καρύκη και με την εξωτερική μουσική. Π.χ. στον
κώδικα Σινά 1327, φ. 190r, ανθολογείται περσικό τραγούδι με την εξής επιγραφή: «Έτερον
ατζέμικον, ο λέγεται πέρσικον, ποίημα κυρ Θεοφάνους πατριάρχου του Καρύκη· εις ήχον
πλ. α΄ Γενεπυρσιο»266. Οι Χρήστος Τσιαμούλης και Παύλος Ερευνίδης θεωρούν ότι
ενδεχομένως ο Θεοφάνης είναι ο Papaz («παπάς» στην τουρκική γλώσσα), συνθέτης
οργανικού έργου που περιλαμβάνεται στη γνωστή Mecmûa-i Sâz ü Söz («Συλλογή
Οργανικών και Φωνητικών Έργων») του εξισλαμισθέντος Πολωνού συνθέτη και
μεταφραστή Ali Ufki (πρώην Albert Wojciech Bobowski) (1610-1675)267. Επίσης, ο
Εμμανουήλ Βαμβουδάκης, χωρίς να τεκμηριώνει την πληροφορία, «κατηγορεί» τον
Θεοφάνη ότι διέπραξε και αυτός το γνωστό «αδίκημα» του Πέτρου Πελοποννησίου να
ψάλει το ezan, δηλαδή το ισλαμικό κάλεσμα σε προσευχή: «εφιλοτιμούντο οι
καλλιφωνότεροι τούτων [ενν. των πρωτοψαλτών] να επιδεικνύωσι σκανδαλωδώς και την
καλλιφωνίαν αυτών από του μιναρέ υποκαθιστώντες τον μουεζίνην, οίοι ο ανωτέρω Θεοφ.
264
Περί του Ιωάννου του Γλυκέος βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ. 249-250, όπου παρατίθεται και η
σχετική βιβλιογραφία. Πάντως, οι Γρ. Στάθης και Μαν. Χατζηγιακουμής αμφισβητούν την ταύτισή του με
τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιωάννη ΙΓ΄ τον Γλυκύ (1315-1320). Βλ. Στάθη, Η δεκαπεντασύλλαβος
υμνογραφία, σ. 101, και Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σ. 175.
265
Βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σσ. 144-146. Πρβλ. κώδικα Ιεροσ. 561 των αρχών του ΙΖ΄ αιώνος με
ενθύμηση «Ειρμολόγιον συν Θεώ αγίω κεκαλλωπισμένον παρά κυρ Θεοφάνους του Καρύκη».
266
Βλ. Μπαλαγεώργου-Κρητικού, Χειρόγραφα Σινά, σ. 591.
267
Βλ. Τσιαμούλη Χρίστου και Ερευνίδη Παύλου, Ρωμηοί συνθέτες της Πόλης (17ος – 20ός αι.), Αθήνα
1998, σ. 17.
201
Καρύκης και ο Λαμπαδάριος της Μ. Εκκλησίας Πέτρος ο Πελοποννήσιος και πάντως και
πολλοί άλλοι»268.
Η ενασχόληση του Θεοφάνους με την εξωτερική μουσική οπωσδήποτε συνέβαλε
στην επιβολή διαφόρων καινοτομιών στην εκκλησιαστική μελοποιία. Ο π. Σπυρίδων
Αντωνίου αναφέρει κάποιες από αυτές τις καινοτομίες, όπως την αλλαγή της μορφής των
ειρμών του πρώτου ήχου και τη μελοποιία των ειρμών του τετάρτου ήχου για πρώτη φορά
με βάση τον φθόγγο Βου269. Πάνω από όλα, ο Θεοφάνης μάς ενδιαφέρει ως ένας από τους
βασικούς εισηγητές του είδους των καλοφωνικών ειρμών, αφού συνήθιζε να επισυνάπτει
κρατήματα στους ειρμούς που καλλώπιζε, οι οποίοι κατ’ αυτόν τον τρόπο χρησίμευαν ως
«πρόλογοι»270. Ο υπ’ αυτού κεκαλλωπισμένος ειρμός Την ζωοδόχον πηγήν σε ήχο α΄, που
ανθολογείται σε αρκετούς μουσικούς κώδικες, είναι ίσως ο πρώτος καλοφωνικός ειρμός
στην ιστορία της μουσικής, αν και ταυτόχρονα ή ίσως νωρίτερα από τον Θεοφάνη ο
Βενέδικτος Επισκοπόπουλος παραδίδει «ασματικούς ειρμούς» με προσθήκη κρατήματος
στο τέλος τους. Ακόμη, ο Γρ. Στάθης εικάζει ότι ορισμένοι ειρμοί στον κώδικα Ξηρ. 279,
από τα πρώτα δείγματα του είδους, είναι ποιήματα του Θεοφάνους Καρύκη271. Ειρμοί
καλλωπισθέντες από τον Καρύκη, που μπορούν επίσης να θεωρηθούν ως προδρομικοί
καλοφωνικοί ειρμοί, είναι και άλλοι δύο, που ανθολογούνται στον κώδικα Jesus College
33.
Εκκαύσατε την κάμινον (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Jesus College 33, φ. 207α
Εν Σιναίω τω όρει272 (ήχος γ΄)

 Χφ. Μεταμ. 101, φ. 127β
Εύα μεν το της παρακοής (ήχος δ΄)

 Χφ. Ξηρ. 279
Λίθον ον απεδοκίμασαν (ήχος α΄)

 Χφ. Ξηρ. 279, φ. 90v
268
Βαμβουδάκη, Συμβολή, σ. λε΄.
269
270
Βλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σ. 43, υποσ. 2.
271
Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Α΄, σ. 42.
272
Η σύνθεση αυτή, προδρομική των καλοφωνικών ειρμών, ανθολογείται μαζί με το Την ζωοδόχον πηγήν
στον κώδικα Μεταμ. 101, φφ. 127β-128α. Ο Γρ. Στάθης θεωρεί ότι πιθανότατα προέρχονται από τη
γραφίδα του Θεοφάνους (βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Μετεώρων, σσ. 42, 45).
202
Ο φωτίσας τη ελλάμψει (ήχος α΄)
 Χφ. Jesus College 33, φ. 212β
Παιδοτόκον παρθένον (ήχος γ΄)

 Χφ. Ξηρ. 279, φ. 94v
Την ζωοδόχον πηγήν (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1297, φ. 136v, Λειμ. 287, φ. 136v, Jesus College 33, φ. 217β, Ξηρ. 279, φ. 90r,
Μεταμ. 101, φ.127β
Χείρας εκπετάσας Δανιήλ (ήχος δ΄)

 Χφ. Ξηρ. 279, φ. 96r
Χριστός μου δύναμις (ήχος πλ. β΄)

 Χφ. Ξηρ. 279, φ. 100r
Βιβλιογραφικές αναφορές:
Αναστασίου Γρηγορίου, Τα κρατήματα στην Ψαλτική Τέχνη, Αθήνα 2005, σσ. 329-330.
Αντωνίου Σπυρίδωνος, Το Ειρμολόγιον και η παράδοση του μέλους του, Αθήναι 2004, σσ. 143-155,
όπου και εκτενής βιβλιογραφία.
Καραγκούνη Κωνσταντίνου, Η παράδοση και εξήγηση του μέλους των Χερουβικών της βυζαντινής
και μεταβυζαντινής μελοποιίας, Αθήναι 2003, σσ. 291-295.
Χατζηγιακουμή Μανόλη, Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας (1453-1832), Αθήνα 1975, σσ. 307-
308.
Αρσένιος Βατοπαιδηνός ο μικρός

(ακμή α΄ μισό ΙΖ΄ αι.)
Ο ιερομόναχος Αρσένιος Βατοπαιδηνός, γνωστός από τη χειρόγραφη παράδοση και

ως «Αρσενάκης», καταγόταν από την Άνδρο και ίσως ήταν δάσκαλος του Γερμανού Νέων
Πατρών273 και του Παναγιώτη Χρυσάφη του νέου274. Ο Αρσένιος, που επονομάζεται και
«ο μικρός»275, κατέχει μία λίαν τιμητική θέση ανάμεσα στους ποιητές καλοφωνικών
ειρμών, εφόσον σε πάρα πολλά χειρόγραφα αλλά και στο εκδεδομένο Καλοφωνικό
Ειρμολόγιο η γνωστή σύνθεσή του Η κάμινος, Σωτήρ, εδροσίζετο σε ήχο α΄ πρωτοστατεί
στη συλλογή των καλοφωνικών ειρμών. Ο λόγος είναι ότι η σύνθεση αυτή είναι από τα
πρωιμότερα δείγματα του είδους, γι’ αυτό και ο Αρσένιος καλείται από τον Μαν.
Χατζηγιακουμή «ο πραγματικός εισηγητής του νέου είδους των Καλοφωνικών Ειρμών»276.
273
Βλ. Γιαννοπούλου, Χειρόγραφα Άνδρου, σσ. 17-18.
274
275
Ο Εμ. Γιαννόπουλος υποθέτει ότι η επωνυμία αυτή σχετίζεται με το χαμηλό ανάστημα του Αρσενίου. Βλ.
Γιαννοπούλου, «Ο Άνδριος μελοποιός Αρσένιος», σ. 17.
276
Βλ. Χατζηγιακουμή, Μνημεία εκκλησιαστικής μουσικής, τ. Α΄, σ. 137.
203
Ο ίδιος ερευνητής εξάλλου χαρακτηρίζει τη σύνθεση του Αρσενίου «καταστατικό
ειρμό»277. Και ο Χρύσανθος ο εκ Μαδύτου αναφέρει ότι «ούτος εμέλισε πρώτος ειρμούς
καλοφωνικούς, ολίγω πρότερον χρηματίσας του Χρυσάφου και του Βαλασίου»278. Για
αυτόν τον λόγο, ο Αρσένιος ενίοτε καλείται «πατέρας των καλοφωνικών ειρμών»279, αν
και, όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Εμμανουήλ Γιαννόπουλος, είναι «υπερβολικό να
υπερτονίζεται ο ρόλος στο συγκεκριμένο θέμα ενός μελοποιού που παρέδωσε μόνο μία
σύνθεση αυτού του είδους»280. Οπωσδήποτε όμως συνέβαλε ουσιαστικά στον εγκαινιασμό
μίας νέας περιόδου ακμής της Ψαλτικής Τέχνης κατά τον ΙΖ΄ αιώνα, ώστε δικαίως κέρδισε
τον τίτλο «νέος αληθινός διδάσκαλος», που του αποδίδεται από τον Γερμανό Νέων
Πατρών στον αυτόγραφο κώδικά του Ιβήρων 951281. Ο Αρσένιος φαίνεται να
επηρεάστηκε από την εξωτερική μουσική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ένα κράτημά
του Ανεενεενεεεα σε ήχο α΄ που επιγράφεται «μουσουλμάνικον»282. Η διαπίστωση αυτή
ενισχύει την άποψη ότι το υπό εξέτασιν μουσικό είδος, κατά τη γένεση αλλά και τη
μετέπειτα διαμόρφωση και εξέλιξή του, άντλησε στοιχεία από την περιρρέουσα κοσμική
μουσική της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Καλοφωνικός ειρμός
Η κάμινος, Σωτήρ, εδροσίζετο283 (ήχος α΄)

 Χφφ. Διον. 711, 787, Ξηρ. 303, Σινά 1307, Mingana Greek 6, ΒΚΨ 85/233, ΒΡΑ 1685
Αναστασίου Γρηγορίου, Τα κρατήματα στην Ψαλτική Τέχνη, Αθήνα 2005, σσ. 351-353, όπου και
σχετική βιβλιογραφία.
Γιαννοπούλου Εμμανουήλ, ««Ο Άνδριος μελοποιός Αρσένιος Βατοπαιδινός «ο Μικρός»», Άγκυρα,
Δελτίο της Καϊρείου Βιβλιοθήκης, τεύχος 2, Άνδρος 2004, σσ. 7-37.
277
Βλ. Χατζηγιακουμή, Μνημεία εκκλησιαστικής μουσικής, τ. Α΄, σ. 24.
278
Χρυσάνθου, Μέγα Θεωρητικόν, σ. XXXIV.
279
Βλ. Γιαννοπούλου, «Ο Άνδριος μελοποιός Αρσένιος», σ. 14. Για τον ίδιο τίτλο τιμής «ερίζουν» - για
διαφορετικούς λόγους – και οι Θεοφάνης Καρύκης και Πέτρος Μπερεκέτης.
280
Βλ. Γιαννοπούλου, «Ο Άνδριος μελοποιός Αρσένιος», σ. 21.
281
282
Χφ. Σινά 1300, φ. 170r.
283
Στον κώδικα Στεφ. 127 αποδίδεται εσφαλμένως στον Μπαλάσιο ιερέα.
204
Δημήτριος Ταμίας
(π. 1585 – π. 1662)
Ο Δημήτριος Ταμίας ήταν «η κυρίαρχη μορφή στα ψαλτικά πράγματα της Κρήτης
τον ΙΖ΄ αιώνα»284. Ήταν μαθητής του Βενεδίκτου Επισκοπόπουλου και διορίστηκε
Πρωτοψάλτης Χάνδακα το 1610. Διακρίθηκε ως διδάσκαλος της Ψαλτικής Τέχνης,
κωδικογράφος και πάνω από όλα ως μελοποιός. Το συνθετικό έργο του είναι εξαιρετικά
μεγάλο και πρωτότυπο και καλύπτει όλο το φάσμα των ακολουθιών και των ψαλτικών
απαιτήσεων. Μες στο έργο αυτό συμπεριλαμβάνονται πλήρεις μελοποιήσεις του
Αναστασιματαρίου, του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου, κρατήματα, στιχηρά,
θεοτοκία-μεγαλυνάρια, διάφοροι ύμνοι για περιστασιακές ακολουθίες και πολλά άλλα.
Εδώ μας ενδιαφέρει κυρίως ότι ο Ταμίας ακολούθησε την παράδοση του δασκάλου του με
την προσθήκη κρατημάτων σε ασματικούς ειρμούς (κυρίως των εορτών του Πάσχα285 και
της Υπαπαντής286), που μπορούν να θεωρηθούν ως προδρομικοί καλοφωνικοί ειρμοί.
Ακατάληπτον εστί (ήχος γ΄)

 Χφ. Σινά 1417
Αναστάσεως ημέρα (ήχος α΄)

 Χφ. 1452, φ. 217α
Αστέκτω πυρί ενωθέντες (ήχος γ΄)


Γυναίκες μετά μύρων θεόφρονες (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1440, Σινά 1452, Λαύρας Η 136, φ. 200β
284
Γιαννοπούλου, Η άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης, σ. 197.
285
Στον κώδικα Σινά 1452, φ. 217α, προτάσσεται των ειρμών η επιγραφή: «ειρμοί ασματικοί ποιηθέντες
παρά του ευκλεεστάτου και εν μουσικοίς άκρου μουσικωτάτου κυρίου κυρίου Δημητρίου του Ταμία, του της
των Κρητών μητροπόλεως αξιωτάτου και μουσουργωτάτου α΄ ψάλτου, ανδρός ελλογιμωτάτου και της
ενμούσου μουσικής κοινού διδασκάλου. Ψάλλονται δε οι αυτοί ειρμοί εν τη Αγία Αναστάσει του Κυρίου και
Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού εις ήχον α΄ πρώτον.»
286
Στους ειρμούς της Υπαπαντής προτάσσει τους κατάλληλους στίχους από τη στιχολογία των εννιά ωδών
της ακολουθίας του Όρθρου.
205
Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν (ήχος α΄)
Εβόησέ σοι (ήχος γ΄)

Εκάλυψεν ουρανούς (ήχος γ΄)

Επί της θείας φυλακής (ήχος α΄)

Κατήλθες εν τοις κατωτάτοις της γης (ήχος α΄)

Μυστικός ει Θεοτόκε παράδεισος (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Σινά 1416, φ. 72α
Μυστικός ει Θεοτόκε παράδεισος (άλλο) (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Σινά 1416, φ. 74α
Νοτίου θηρός εν σπλάγχνοις287 (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Σινά 1416, φ. 59α
Ο άγγελος εβόα ... Φωτίζου (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1452, φ. 199β, Λίβερπουλ-Mayer 12053, φ. 481β, Πάτμου 819
Ο Παίδας εκ καμίνου ρυσάμενος (ήχος α΄)

Ορθρίσωμεν όρθρου βαθέος (ήχος α΄)

Σε τον εν πυρί δροσίσαντα (ήχος γ΄)

Το στερέωμα των επί σοι πεποιθότων (ήχος γ΄)

 Χφ. Σινά 1417, φ. 275β
Φωτίζου, φωτίζου (ήχος α΄)

 Χφφ. Λίβερπουλ-Mayer 12053, φ. 479α, Σινά 1452
Χαίρε, Παρθένε, χαίρε288 (ήχος α΄)

 Χφφ. Πάτμου 819, Ιβήρ. 1225, Λίβερπουλ-Mayer 12053, Σινά 1442, 1452, 1524
Χέρσον αβυσσοτόκον (ήχος γ΄)

 Χφ. Σινά 1417, φ. 249α
287
Προτάσσεται του κειμένου του ειρμού ο στίχος Ως τον προφήτην Ιωνάν... από τη στιχολογία των ωδών.
288
Με προσθήκη φράσεων.
206
 Χφφ. Λαύρας Η 136, φ. 203α, Λίβερπουλ-Mayer 12053, φ. 482α, Σινά 1452
Ως είδεν Ησαΐας συμβολικώς (ήχος γ΄)

σσ. 185-220, όπου εκτενής προσωπογραφία και πλήρης εργογραφία.
Αναστάσιος ιερομόναχος Τρυγώνης

(ακμή αρχές ΙΖ΄ αι.)
Ο ιερομόναχος Αναστάσιος Τρυγώνης έδρασε στην Κρήτη και μελοποίησε στίχους

του πολυελέου, έναν ασματικό ειρμό μετά κρατήματος και ίσως ένα ακόμη κράτημα. Δεν
έχουν διασωθεί άλλες πληροφορίες για τη ζωή ή το έργο του.
Προδρομικός καλοφωνικός ειρμός
Έκνοον πρόσταγμα τυράννου δυσσεβούς (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Σινά 1546, φ. 184α
σσ. 261-262.
Κοσμάς μοναχός Βαράνης

Ο Κοσμάς Βαράνης, μοναχός της μονής Αγκαράθου κατά το 1627289, διακρίθηκε

στη μελοποιία και την κωδικογραφία, κατά πάσα δε πιθανότητα και την αγιογραφία. Μαζί
με τον Βενέδικτο Επισκοπόπουλο και τον Δημήτριο Ταμία, κοντά στους οποίους ίσως
μαθήτευσε, είναι από τους κορυφαίους Κρήτες μελοποιούς του ΙΖ΄ αιώνος. Καλλώπισε
έργα παλαιότερων μελουργών, αλλά συνέθεσε και ένα μεγάλο αριθμό νέων έργων, «με
ιδιαίτερη αδυναμία στα δεκαπεντασύλλαβα θεοτοκία, τους ασματικούς ειρμούς των
καταβασιών των μεγάλων εορτών, αλλά και σε μελοποιήσεις ψαλμών, και αποσπασμάτων
από την Παλαιά Διαθήκη»290. Αυτοί οι ασματικοί ειρμοί, στους οποίους προσέθετε
289
Βλ. Γιαννοπούλου, Η άνθηση της Ψαλτικής Τέχνης, σσ. 220-221, σημ. 479.
290
Γιαννοπούλου, όπ. π., σ. 223.
207
κρατήματα, θεωρούνται, όπως και οι αντίστοιχοι των άλλων σύγχρονων του Κοσμά
Κρητικών μελοποιών, πρώιμα δείγματα του είδους των καλοφωνικών ειρμών.
Συγκεκριμένα, πρόκειται για τους ειρμούς των εορτών της Πεντηκοστής, της Υψώσεως
του Τιμίου Σταυρού, των Χριστουγέννων, των Θεοφανείων και της Υπαπαντής, καθώς και
μερικούς άλλων εορτών.
Ακατάληπτον εστί (ήχος γ΄)

 Χφφ. Σινά 1546, Σινά 1548
Ακήκοε Κύριε φωνής σου (ήχος β΄)

Άναξ ανάκτων (ήχος δ΄)

Αστέκτω πυρί ενωθέντες (ήχος γ΄)

Βυθού ανεκάλυψε πυθμένα (ήχος β΄)

 Χφ. Σινά 1546, φ. 211β
Γυναίκες μετά μύρων (ήχος α΄)

 Χφφ. Πάδοβας 1137, φ. 275α, Σινά 1452, φ. 180β
Εβόησέ σοι (ήχος γ΄)

Εισακήκοα Κύριε (ήχος πλ. δ΄)

Εκάλυψεν ουρανούς (ήχος γ΄)

Έρρηξε γαστρός (ήχος δ΄)

Ευλογείτε Παίδες (ήχος πλ. δ΄)

Θαύματος υπερφυούς (ήχος α΄)

Θείω καλυφθείς (ήχος δ΄)

 Χφ. Σινά 1548, φ. 144α
Θεός ων ειρήνης (ήχος α΄)

208
Ιησούς ο ζωής αρχηγός (ήχος β΄)
Ιλασμός ημίν Χριστέ (ήχος δ΄)

Ισχύν ο διδούς (ήχος β΄)

Λύει τα δεσμά (ήχος δ΄)

Λυτήριον κάθαρσιν αμπλακημάτων (ήχος δ΄)

Μεγάλυνον ψυχή μου ... Απορεί πάσα γλώσσα (ήχος β΄)

 Χφ. Σινά 1546, φ. 222α
Μυστήριον ξένον (ήχος α΄)

Μυστικός ει Θεοτόκε παράδεισος (ήχος πλ. δ΄)

Νοτίου θηρός εν σπλάγχνοις (ήχος πλ. δ΄)

Ο άγγελος εβόα291 (ήχος α΄)

 Χφ. Σινά 1452, φ. 214β
Οι Παίδες ευσεβεία συντραφέντες (ήχος α΄)

Ράβδος εις τύπον του μυστηρίου (ήχος πλ. δ΄)

Ράβδος εκ της ρίζης Ιεσσαί (ήχος α΄)

Σε τον εν πυρί δροσίσαντα (ήχος γ΄)

Σπλάγχνων Ιωνάν (ήχος α΄)

Σταυρόν χαράξας Μωσής (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Σινά 1546, φ. 184α
291
Με πρόσθετες φράσεις.
209
Το στερέωμα των επί σοι πεποιθότων (ήχος γ΄)
Τω προ των αιώνων (ήχος α΄)

Φυλάξας τα σήμαντρα292 (ήχος α΄)

 Χφ. Σινά 1452, φ. 176β
Χαίροις άνασσα (ήχος δ΄)

Χέρσον αβυσσοτόκον (ήχος γ΄)

 Χφ. Σινά 1546, φ. 224α
Χριστός γεννάται (ήχος α΄)

 Χφ. Σινά 1546, φ. 195α
Χριστός το καινόν Πάσχα ... Φωτίζου (ήχος α΄)

 Χφφ. Πάδοβας 1137, φ. 200β, Σινά 1452, φ. 206α

 Χφ. Πάδοβας 1137

Ω τρισμακάριστον ξύλον (ήχος πλ. δ΄)

σσ. 220-234, όπου εκτενές βιογραφικό σημείωμα και πλήρης εργογραφία.
Αλοΐσιος ιερεύς Βικιμάνος

(τέλη ΙΣΤ΄ αι. – γ΄ τέταρτο ΙΖ΄ αι.)
Ο Αλοΐσιος Βικιμάνος έδρασε στον Χάνδακα και ευδοκίμησε στην καλλιέργεια της
Ψαλτικής Τέχνης στην Κρήτη. Ίσως ήταν μαθητής του Δημητρίου Ταμία. Ελάχιστα είναι
γνωστά για τη ζωή και τη δράση του. Το μελοποιητικό έργο του σώζεται σε αρκετούς
χειρόγραφους κώδικες και περιλαμβάνει μέλη του Εσπερινού, της Θείας Λειτουργίας,
θεοτοκία-μεγαλυνάρια, στιχηρά, μαθήματα κ.ά. Παράλληλα, εμέλισε τους ειρμούς της
εορτής της Πεντηκοστής κατά ασματικό τρόπο με προσθήκη κρατημάτων. Συνεπώς, οι
292
Με πρόσθετες φράσεις.
210
ειρμοί αυτοί μπορούν να θεωρηθούν προδρομικά δείγματα του καλοφωνικού ειρμολογικού
είδους.
Άναξ ανάκτων (ήχος δ΄)

Έρρηξε γαστρός (ήχος δ΄)

Θείω καλυφθείς (ήχος δ΄)

Ιλασμός ημίν Χριστέ (ήχος δ΄)

Λύει τα δεσμά (ήχος δ΄)

Λυτήριον κάθαρσιν αμπλακημάτων (ήχος δ΄)

Σύμφωνον εθρόησεν οργάνων μέλος (ήχος δ΄)


σσ. 242-246, 615.
Γεώργιος πρωτοψάλτης Ραιδεστηνός

Ο Γεώργιος Ραιδεστηνός ήταν μαθητής του Μελχισεδέκ Ραιδεστού και, εν

συνεχεία, δάσκαλος του Παναγιώτη Χρυσάφη του νέου. Διετέλεσε Πρωτοψάλτης της
Μ.Χ.Ε. περίπου από το 1629 ως το 1638. Σύμφωνα με τον Μ. Χατζηγιακουμή,
«εμελοποίησε πολλά θεοτοκία, χερουβικά και κοινωνικά σε όλους τους ήχους,
πασαπνοάρια του Όρθρου, μαθήματα, κυρίως του Τριωδίου, μερικά κρατήματα, έναν
καλοφωνικό ειρμό, και άλλα»293. Σημαντικότερη συμβολή του στην Ψαλτική Τέχνη
293
Χατζηγιακουμή, Η εκκλησιαστική μουσική, σ. 40.
211
πρέπει να θεωρηθεί «ο εμπλουτισμός του Στιχηραρίου [...] με πολλές «καινοφανείς»
μουσικές θέσεις»294.

 Χφ. Αναν. 6, φφ. 177v-118r295
Οικονόμου Φιλίππου, Βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική και ψαλμωδία, τ. Α΄, Αίγιο 2001, σσ. 124,
262.
Παπαδοπούλου Γεωργίου, Λεξικόν της βυζαντινής μουσικής, Αθήνα 1995, σ. 199.
Χατζηγιακουμή Μανόλη, Η εκκλησιαστική μουσική του Ελληνισμού μετά την Άλωση (1453-1820),
Αθήνα 1999, σσ. 38-41.
Θεόδωρος ιερεύς Καλαμαράς

(ακμή β΄ μισό ΙΖ΄ αι.)
Ο μελοποιός Θεόδωρος Καλαμαράς εμφανίζεται αρχικά ως διάκονος και αργότερα

ως ιερεύς σε κρητικής προελεύσεως μουσικά χειρόγραφα των ΙΖ΄ και ΙΗ΄ αιώνων.
Συνέθεσε χερουβικά, κρατήματα και άλλα έργα, μεταξύ των οποίων και δύο ασματικούς-
«πρωτοκαλοφωνικούς» ειρμούς, ακολουθώντας το παράδειγμα των προγενέστερων και
συγχρόνων του Κρητών μελουργών.
Εισακήκοα Κύριε (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Σινά 1416, φ. 62α
Η φωνή του Λόγου (ήχος β΄)

 Χφ. Σινά 1546, φ. 219α
σσ. 262-264.
294
Χατζηγιακουμή, όπ. π., σ. 40.
295
Αυτός ο ειρμός είναι από τα πρωιμότερα δείγματα του είδους. Στο χειρόγραφο προτάσσεται του μέλους η
ένδειξη «εις ταις τρά[πε]ζαις», που φανερώνει και τον προορισμό των καλοφωνικών ειρμών.
212
Γερμανός Νέων Πατρών
(ακμή β΄ μισό ΙΖ΄ αι.)
Ο Γερμανός επίσκοπος Νέων Πατρών, της σημερινής Υπάτης στον νομό

Φθιώτιδος, υπήρξε κορυφαίος μουσικός, του οποίου ο χρόνος ακμής ήταν τα έτη 1660-
1685. Ήταν μαθητής του Παναγιώτη Χρυσάφη του νέου και δάσκαλος του Μπαλασίου
ιερέως και του Κοσμά Ιβηρίτου του Μακεδόνος. Μέσα στο μεγάλο μελουργικό έργο του
ξεχωρίζει η αριστουργηματική μελοποίηση το 1665 του παλαιού Στιχηραρίου, πάνω στο
οποίο στηρίχτηκε η μεταγενέστερη μελοποίηση του Δοξασταρίου από τον Ιάκωβο
Πρωτοψάλτη. Έργο του που έχει επιζήσει στη σημερινή ψαλτική πράξη είναι το στιχηρό
Τον ήλιον κρύψαντα296 σε ήχο πλ. α΄, που ψάλλεται κατά την εκφορά του Επιταφίου στον
Όρθρο του Μεγάλου Σαββάτου. Θεωρούμε περιττό να ενδιατρίψουμε περισσότερο περί
του μεγάλου αυτού ανδρός, εφόσον υπάρχει αρκετά πλούσια σχετική βιβλιογραφία. Την
παρούσα εργασία ενδιαφέρει κυρίως η μελοποίηση εκ μέρους του Γερμανού ικανού
αριθμού καλοφωνικών ειρμών. Ουσιαστικά, υπήρξε ο πρώτος που καλλιέργησε
συστηματικά το νέο είδος297. Ο μαθητής του Μπαλάσιος παρέλαβε τη σκυτάλη και
συνέθεσε μεγάλο αριθμό καλοφωνικών ειρμών, κάποιοι από τους οποίους αποτελούν
«ποικιλματικές αναπτύξεις ειρμών του δασκάλου του»298.
Καλοφωνικοί ειρμοί
Άκουε θαυμάτων ουρανέ299 (ήχος α΄)
296
Το κείμενο είναι ένα βαθυστόχαστο ποίημα του Γεωργίου Ακροπολίτου, αυλικού αξιωματούχου, λογίου
και ιστορικού του ΙΓ΄ αιώνος. Περί του Ακροπολίτου βλ. Ostrogorsky George, History of the Byzantine
State, Rutgers University Press, New Jersey 1969, σ. 418.
297
298
Χατζηγιακουμή, Μνημεία εκκλησιαστικής μουσικής, τ. Α΄, σ. 24.
299
Ο Χατζηγιακουμής αναφέρει ότι μελοποίηση αυτού του ειρμού από τον Γερμανό ανθολογείται στην
Παπαδική Λειμώνος 8, φ. 328r, αμέσως μετά την ομώνυμη γνωστή σύνθεση του μαθητή του Γερμανού
Γιωβάσκου Βλάχου. Βλ. Χατζηγιακουμή, Μουσικά χειρόγραφα, σ. 415. Ωστόσο, ο ίδιος ερευνητής δεν
περιλαμβάνει τη σύνθεση στον κατάλογο των μελών του Γερμανού. Βλ. Χατζηγιακουμή, όπ. π., σσ. 273-
274. Άλλωστε, από την έρευνά μου δε βρήκα πουθενά αλλού στη χειρόγραφη παράδοση να αποδίδεται
αυτός ο ειρμός στον Γερμανό. Πιθανώς, πρόκειται περί τυπογραφικού λάθους. Ίσως πάλι η γνωστή σύνθεση
του Γιωβάσκου Βλάχου είναι επεξεργασία-καλλωπισμός μέλους του διδασκάλου του Γερμανού και ο εν
λόγω κώδικας περιλαμβάνει και τις δύο συνθέσεις. Θεωρώ λιγότερο πιθανό αυτό το ενδεχόμενο, δεδομένου
ότι ο κώδικας Λειμώνος 8 χρονολογείται προς τα τέλη του ΙΗ΄ αι. Αν ο ειρμός Άκουε θαυμάτων ουρανέ είχε
213
 Χφ. Λειμ. 8, φ. 328r
Αλλότριον των μητέρων300 (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Στεφ. 127, Παύλου 16
Αποβλεψάμενος ο τύραννος (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Ιβήρ. 968, Λειμ. 252, Μεταμ. 282, Ηλιού 597, Στεφ. 127, Σινά 1283, ΒΡΑ 1685
Άστρον ήδη ανατέταλκεν301 (ήχος α΄)

 Χφφ. Δοχ. 390, Στεφ. 23, Mingana Greek 6
Δάμαλις τον μόσχον302 (ήχος δ΄)

 Χφ. Παντ. 967
Διήνοιξε φάρυγγα ο άδης303 (ήχος δ΄)

 Χφφ. Δοχ. 390, Ιβήρ. 958, Ξηρ. 303, Στεφ. 127, Ηλιού 597, ΒΚΨ 71/221
μελοποιηθεί από τον Γερμανό Νέων Πατρών, θα ήταν μάλλον περισσότερο γνωστός από την προγενέστερη
χειρόγραφη παράδοση. Το θέμα χρήζει περαιτέρω ερεύνης.
300
Ο ειρμός αυτός, όπως και οι ομόηχοι Εξέστη επί τούτω ο ουρανός και Μουσικών οργάνων συμφωνούντων,
αποδίδονται συνήθως στον Μπαλάσιο ιερέα. Ίσως όμως είναι συνθέσεις του Γερμανού, που αναπτύχθηκαν
κατόπιν από τον μαθητή του Μπαλάσιο. Πάντως, ακολουθώντας τη γνώμη των περισσότερων
κωδικογράφων, τους προσγράφουμε στον τελευταίο, μέχρις ότου η έρευνα αποφανθεί οριστικά υπέρ του ενός
ή του άλλου μελουργού. Άλλωστε, προκειμένου περί του ειρμού Αλλότριον των μητέρων πρέπει να ληφθούν
σοβαρά υπ’ όψιν οι αυξημένης σπουδαιότητος μαρτυρίες των κωδίκων Ηλιού 597, φ. 457r, και Σινά 1283, φ.
216r, που συντάχθηκαν από αδήλους μαθητές του Μπαλασίου προς τα τέλη του ΙΖ΄ αιώνος. Βλ. Χαλδαιάκη,
Χειρόγραφα Ύδρας, σσ.75, 110, 115-116, και Μπαλαγεώργου-Κρητικού, Χειρόγραφα Σινά, σσ. 295, 306, 311.
Η παλαιότητα αυτών των δύο χειρογράφων και η προσωπική σχέση του γραφέων τους με τον Μπαλάσιο
συνηγορούν υπέρ της πατρότητος του τελευταίου.
301
Είναι το πρότυπο πάνω στο οποίο βασίστηκε ο γνωστός και εκδεδομένος ομώνυμος ειρμός του
Μπαλασίου. Το Μαθηματάριον Αγίου Στεφάνου 23, που συντάχθηκε περί το 1735, περιλαμβάνει μία από τις
παλαιότερες μεγάλες συλλογές καλοφωνικών ειρμών. Υπάρχουν όμως και παλαιότερες, όπως αυτή στον
κώδικα Ιβήρων 968 του 1724, που αποδίδουν ομώνυμη σύνθεση μόνο στον Μπαλάσιο. Πάντως, ο
μεταγενέστερος κώδικας Mingana Greek 6 περιέχει στο φ. 22r-v τη γνωστή σύνθεση του Μπαλασίου και την
αποδίδει εσφαλμένως στον Γερμανό Νέων Πατρών.
302
Το μοναδικό χειρόγραφο που εντόπισα να αποδίδει αυτήν τη σύνθεση στον Γερμανό είναι ο κώδικας
Παντ. 967 του 1700-1710. Πιθανώς όμως πρόκειται για εσφαλμένη απόδοση της γνωστής σύνθεσης του
Μπερεκέτη, που ανθολογείται σε πολλούς κώδικες, όπως ο Στεφ. 60 και ο Ξηρ. 324.
303
Στον κώδικα Ξηρ. 302, που συντάχθηκε κατά το β΄ ήμισυ του ΙΗ΄ αιώνος και αποτελεί συλλογή των
Απάντων Πέτρου Μπερεκέτη, αυτός ο καλοφωνικός ειρμός αποδίδεται στον Μπερεκέτη. Εν τούτοις, η
απόδοση στον Γερμανό είναι ομόφωνη σε όλους τους άλλους κώδικες, όπου ανθολογείται η σύνθεση, μεταξύ
των οποίων και η πολύ παλαιότερη Παπαδική Ηλιού 597 των τελών του ΙΖ΄ αιώνος. Συνεπώς, θεωρώ ότι δεν
υπάρχουν περιθώρια αμφισβήτησης της πατρότητας του Γερμανού.
214
Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον (ήχος α΄)
 Χφφ. ΣΣΚ 75, Mingana Greek 6, Στεφ. 127, ΒΡΑ 1685

 Χφφ. ΣΣΚ 75, 77, Mingana Greek 6, Στεφ. 127, Ηλιού 597, Σινά 1283, ΒΡΑ 1685
Εξέστη επί τούτω ο ουρανός304 (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Στεφ. 23, 127, Ηλιού 597, Προδ. 7, Παύλου 16, Δοχ. 390
Λίθον ον απεδοκίμασαν305 (ήχος α΄)

 Χφφ. Δοχ. 390, Στεφ. 23, Mingana Greek 6
Μη της φθοράς306 (ήχος βαρύς)

 Χφ. Δοχ. 385, φ. 39r
Μουσικών οργάνων307 (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Παύλου 16, φ. 1030, Σινά 1302, φ. 229r
Παντάνασσα πανύμνητε308 (ήχος δ΄)

 Χφφ. Νικ. 22, Mingana Greek 6, ΒΡΑ 1685
Ρόδον το αμάραντον309 (ήχος δ΄)

 Χφφ. Ιβήρ. 958, Νικ. 22
Την φωτοφόρον νεφέλην310 (ήχος α΄)

 Χφ. Κουτλ. 431, φ. 220r
304
Ισχύουν και για αυτόν τον ειρμό όσα σχολιάσθηκαν παραπάνω προκειμένου περί του Αλλότριον των
μητέρων.
305
Περί της πατρότητος αυτού του ειρμού ισχύουν όσα σχολιάσθηκαν παραπάνω στην υποσημείωση σχετικά
με τη σύνθεση Άστρον ήδη ανατέταλκεν, που επίσης αποδίδεται στον Γερμανό στους ίδιους τρεις κώδικες. Οι
δύο καλοφωνικοί ειρμοί είναι άλλωστε προσόμοιοι μεταξύ τους. Και στην περίπτωση του κώδικα Mingana
Greek 6 (στα φφ. 21r-22r) πάντως έχουμε ξεκάθαρα εσφαλμένη απόδοση.
306
Πιθανώς είναι εσφαλμένη απόδοση της γνωστής σύνθεσης του Μπαλασίου, εκτός αν ομώνυμο έργο του
Γερμανού αποτέλεσε το πρότυπο για περαιτέρω μελική ανάπτυξη από τον μαθητή του.
307
Στον κώδικα Σινά 1302 είναι σαφώς η γνωστή σύνθεση του Μπαλασίου. Βλ. τις υποσημειώσεις
παραπάνω σχετικά με άλλες συνθέσεις που αποδίδονται εναλλακτικά στους δύο μελοποιούς.
308
Δεκαπεντασύλλαβο υμνογράφημα.
309
Πιθανώς είναι εσφαλμένη απόδοση της γνωστής σύνθεσης του Μπαλασίου.
310
Και για τη σύνθεση αυτή ισχύουν τα σχόλια που έγιναν παραπάνω προκειμένου περί του ειρμού Μη της
φθοράς.
215
Χείρας εκπετάσας311 (ήχος δ΄)
 Χφφ. Γρηγ. 41, Στεφ. 60, 127, Ιβήρ. 958, Δοχ. 390, ΕΙΒ 47, Σινά 1264, ΒΡΑ 1685
όπου και σχετική βιβλιογραφία.
σσ. 44-46.
Κοσμάς Ιβηρίτης και Μακεδών

(π. 1615 – 1692)
Ο Κοσμάς Μακεδών, δομέστικος της εν Αγίω Όρει μονής των Ιβήρων, υπήρξε
εξέχουσα μουσική φυσιογνωμία του ΙΖ΄ αιώνα. Παρά τις ελάχιστες βιογραφικές
πληροφορίες που έχουν διασωθεί, εικάζεται ότι ο Κοσμάς έζησε από το 1615-1620 ως το
1692. Είναι γνωστός από τη χειρόγραφη παράδοση και ως «Αλεκτρυοπολίτης» και
«Κοσυνιτζιώτης». Το έργο του Κοσμά εκτείνεται σε ολόκληρο το φάσμα της Ψαλτικής
Τέχνης, μια και ήταν ψάλτης (όπως φανερώνει το προσωνύμιο «δομέστικος» που του
αποδίδεται στα χειρόγραφα), μελοποιός, διδάσκαλος, και κωδικογράφος. Η σημασία του
έργου του Κοσμά παρουσιάζεται στην προσφάτως εκδοθείσα ειδική διδακτορική διατριβή
του Γεωργίου Ζήσιμου με τίτλο Κοσμάς Ιβηρίτης και Μακεδών, Δομέστικος της Μονής των
Ιβήρων. Μέσα στη σύνολη συμβολή του Κοσμά εξαίρουμε ιδιαιτέρως τον καλλωπισμό
των αργών καταβασιών στον αυτόγραφο κώδικά του Ιβήρων 1074 του 1682312 και των
καταβασιών Ανοίξω το στόμα μου στον επίσης αυτόγραφο κώδικά του Σινά 1433 του
1690313. Ο καλλωπισμός καταβασιών μπορεί να θεωρηθεί ως ένα ενδιάμεσο βήμα
ανάμεσα στο μέλος των απλών καταβασιών και το πεπλατυσμένο μέλος των καλοφωνικών
ειρμών. Έτσι ο Κοσμάς (όπως και ο Παναγιώτης Χρυσάφης ο νέος, που επίσης παρέδωσε
311
Ο ειρμός αυτός αποδίδεται στον Μπαλάσιο ιερέα σε πολύ μεγάλο αριθμό κωδίκων, κάποιοι από τους
οποίους είναι παλαιοί και άρα έχουν αυξημένη βαρύτητα, όπως ο Σινά 1260 των τελών του ΙΖ΄ αι., ο
Ξενοφώντος 135 (αυτόγραφος του Ανατολίου ιερομονάχου του έτους 1723) και ο Ιβήρων 968 (αυτόγραφος
του Αντωνίου ιερέως και οικονόμου του έτους 1724). Ο Πέτρος Μπερεκέτης όμως στον αυτόγραφο κώδικά
του Γρηγορίου 41 (συντεθέντα μάλλον την πρώτη δεκαετία του ΙΗ΄ αι.) τον αποδίδει στον Γερμανό. Η
μαρτυρία του μεγάλου μελουργού είναι, κατά τη γνώμη μας, αποφασιστικής σημασίας για την ορθή απόδοση
της σύνθεσης. Είναι πάντως πολύ πιθανόν η σύνθεση που τελικά παραδόθηκε και σε έντυπη μορφή να
αποτελεί το προϊόν περαιτέρω επεξεργασίας από τον μαθητή του Γερμανού Μπαλάσιο.
312
Αναλυτική περιγραφή του κώδικα βλ. Ζησίμου, Κοσμάς Ιβηρίτης, σσ. 114-120.
313
Βλ. Ζησίμου, όπ. π., σ. 78.
216
καλλωπισμένο μέλος καταβασιών) λειτουργεί ως ένας συνδετικός κρίκος στην αλυσίδα της
εξέλιξης του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους. Επίσης, μία σημαντική και αρκετά
πρώιμη συλλογή καλοφωνικών ειρμών, που είναι διατεταγμένοι κατά το σπάνιο σχήμα
Ήχος α΄ - Ήχος πλ. α΄, Ήχος β΄ - Ήχος πλ. β΄ κ.ο.κ., ανθολογείται στα φφ. 148v κ.εξ. του
αυτογράφου του Κοσμά κώδικος Ιβήρων 1048 του έτους 1686314. Τέλος, ο ίδιος ο Κοσμάς
είναι και μελοποιός ενός καλοφωνικού ειρμού Άπας γηγενής σε ήχο δ΄.
Άπας γηγενής (ήχος δ΄)

 Χφφ. Δοχ. 321, 339, Παντ. 958, Πετρουπόλεως 106315, Ιβήρ. 960, 970, 991, 1216, φ.
244v316
Ζησίμου Γεωργίου, Κοσμάς Ιβηρίτης και Μακεδών, Δομέστικος της Μονής των Ιβήρων, Αθήνα
2007.
Μπαλάσιος ιερεύς και νομοφύλαξ

(π. 1615 – π. 1700)
Ο Μπαλάσιος ή Μπαλάσης καταγόταν πιθανώς από την Κωνσταντινούπολη και

δικαίως μπορεί να θεωρηθεί ως ένας από τους σημαντικότερους μεταβυζαντινούς
εκκλησιαστικούς μελοποιούς. Υπήρξε μαθητής του Γερμανού Νέων Πατρών, συμμαθητής
του Κοσμά Ιβηρίτου και Μακεδόνος και δάσκαλος του Αθανασίου Ε΄ Πατριάρχου
314
Η συλλογή, που επιγράφεται «Ιδού και έτεροι ειρμοί, ψαλλόμενοι εις ευθυμίας των αρίστων»,
περιλαμβάνει τις εξής συνθέσεις: Ήχος α΄ - Την φωτοφόρον νεφέλην, Την ζωοδόχον πηγήν, Η κάμινος σωτήρ,
Έφριξε γη, Τύπον της αγνής λοχείας σου, Άστρον ήδη ανατέταλκεν, Λίθον ον απεδοκίμασαν· Ήχος πλ. α΄ -
Ησαΐα χόρευε, Όσιε πάτερ θεοφόρε Θεοδόσιε, Χαίροις πάναγνε θεοδέγμων Μαρία, Μεγάλυνον ψυχή μου,
Στέργειν μεν ημάς, Ο άγγελος εβόα, Φωτίζου φωτίζου· Ήχος β΄ - Η εν ουρανοίς ευλογημένη· Ήχος πλ. β΄ -
Θεόν ανθρώποις, Ο μέγας προέγραψεν· Ήχος γ΄ - Εν Σιναίω το όρει, Καινόν το θαύμα, Εν Σιναίω τω όρει, Ως
είδεν Ησαΐας, Αι γενεαί πάσαι, Το στερέωμα, Χέρσον αβυσσοτόκον· Ήχος βαρύς – Μη της φθοράς· Ήχος δ΄ -
Ρόδον το αμάραντον, Χείρας εκπετάσας Δανιήλ, Εσείσθησαν λαοί· Ήχος πλ. δ΄ - Μουσικών οργάνων,
Αποβλεψάμενος ο τύραννος, Εκκαύσατε την κάμινον, Εξέστη επί τούτω, Αλλότριον των μητέρων, Μυστικός ει
Θεοτόκε, Παίδες Εβραίων.
315
Βλ. Ζησίμου, όπ. π., σ. 112.
316
Επιγράφεται «ειρμός καλοφωνικός συντεθείς παρ’ εμού ευτελούς Κοσμά από το μέλος του Χρυσάφου, εις
δόξαν της κυρίας μου Θεοτόκου».
217
Κωνσταντινουπόλεως317. Ως κατ’ εξοχήν λόγιος εκκλησιαστικός άνδρας, ανήλθε σε
διάφορα αξιώματα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, εκ των οποίων αυτό του
«νομοφύλακος της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας»318 έμεινε πλέον γνωστό στη
χειρόγραφη παράδοση. Γύρω στα 1670 ο Μπαλάσιος εξήγησε πρώτος το «αθηναίικο»
νεκρώσιμο τρισάγιο σε ήχο πλ. β΄ νενανω, εγκαινιάζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την
περίοδο της Εξηγητικής Μεταβατικής Σημειογραφίας, η οποία ολοκληρώθηκε με την
τελική μεταρρύθμιση και την καθιέρωση της Νέας Μεθόδου το 1814. Μέσα στο ογκώδες
και ανανεωτικό μελοποιητικό έργο του Μπαλασίου κεντρική θέση κατέχει η μνημειώδης
μελοποίηση του Ειρμολογίου, «που ψάλλεται μέχρι σήμερα, συντετμημένο, ή κάπως
επεξηγημένο από τον Πέτρο Πελοποννήσιο»319. Την παρούσα εργασία ενδιαφέρει κυρίως
ότι ο Μπαλάσιος επεξεργάστηκε κάποιους από τους καλοφωνικούς ειρμούς του Γερμανού
Νέων Πατρών και, λαμβάνοντας απ’ αυτόν τη σκυτάλη, διέπρεψε στην καλλιέργεια του
είδους. Είναι ουσιαστικά ο σημαντικότερος μελοποιός καλοφωνικών ειρμών εκτός από
τον Πέτρο Μπερεκέτη. Πολλοί καλοφωνικοί ειρμοί του Μπαλασίου στην προδρομική
τους μορφή ανθολογούνται στους κώδικες Ταξιαρχών Λειμώνος Λέσβου 235 του έτους
1687 και Μονής Παναγίας Φανερωμένης Ύδρας 4 του έτους 1701. Εξάλλου, οι
καλοφωνικοί ειρμοί Εν Σιναίω τω όρει, Εκκαύσατε την κάμινον, Λίθον ον απεδοκίμασαν
και Χείρας εκπετάσας στην προδρομική μορφή τους ανθολογούνται στον κώδικα
Μεταμορφώσεως 261 του α΄ ημίσεος του ΙΖ΄ αιώνος. Αυτοί οι ειρμοί πρέπει να
λειτούργησαν ως πρότυπα για την περαιτέρω επεξεργασία τους από τον Μπαλάσιο.
Την παρούσα διατριβή ενδιαφέρει και μία σύνθεση που, αν και διασώθηκε μόνο σε
ένα, όχι ιδιαίτερα παλαιό, χειρόγραφο, τον κώδικα Πάφου 4 του ΙΘ΄ αιώνος, είναι,
σύμφωνα με ισχυρές ενδείξεις, ποίημα του Μπαλασίου320. Αναφερόμαστε στο «Άσμα εις
πλέξιμον στεφάνων», ένα δεκαπεντασύλλαβο υμνογράφημα του Ματθαίου μοναχού της
Μονής Κύκκου και μετέπειτα επισκόπου Μυρέων (ακμή α΄ ήμισυ ΙΖ΄ αι.) με πρώτο στίχο
«Ύψιστε πάντων Δέσποτα, Πατρός ανάρχου Λόγε». Το άσμα αυτό «ενδεχομένως εψάλλετο
στο ναό κατά τη διάρκεια που οι παράνυμφοι έπλεκαν τα στεφάνια των μελλονύμφων.
΄Ενα έθιμο που, όπως φαίνεται, ήταν αρκετά διαδεδομένο στην Κύπρο και διασώθηκε και
317
318
Βλ. χφ. Στεφ. 127, φ. 554α.
319
320
Βλ. Χατζησολωμού Σόλωνος, «Άσμα εις πλέξιμον στεφάνων Ματθαίου μοναχού», Επετηρίδα Κέντρου
Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, τ. 2, Λευκωσία 1993, σσ. 420-422.
218
μέσα από τη λαογραφική παράδοση»321. Το 1993 ο Σόλων Χατζησολωμός εξέδωσε
σχετικό άρθρο που περιλαμβάνει και μεταγραφή της σύνθεσης του Μπαλασίου στην
πενταγραμμική σημειογραφία322. Αν και το άσμα δε μελοποιήθηκε με σκοπό την
ψαλμώδησή του κατά τη διανομή του αντιδώρου, εν τούτοις, είναι συντεθειμένο από
καλοφωνικές ειρμολογικές θέσεις, συνεπώς μπορεί να χαρακτηρισθεί υπό μία ευρύτερη
έννοια ως καλοφωνικός ειρμός.
Αλλότριον των μητέρων η παρθενία323 (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Σινά 1315, Canonici Gr. 25, ΣΣΚ 77, Ρεθ. 6, ΒΡΑ 1685
Αποβλεψάμενος324 ο τύραννος (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Ιβήρ. 958, ΕΙΒ 47, Στεφ. 127, ΒΡΑ 1685
Αποβλεψάμενος ο τύραννος (άλλο) (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Ιβήρ.958, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Άστρον ήδη ανατέταλκεν (ήχος α΄)

 Χφφ. Mingana Greek 6325, Στεφ. 127, ΒΡΑ 1685, Σινά 1260, Ιβήρ. 958, Δοχ. 390, ΕΙΒ 47,
ΒΡΑ 1685
Εν Σιναίω τω όρει (ήχος γ΄)

 Χφφ. Σινά 1305, 1315, ΣΣΚ 75, Mingana Greek 6, Στεφ. 127, Σταυρουπ. 52, ΒΡΑ 1685
Εξέστη επί τούτω ο ουρανός326 (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Mingana Greek 6, ΒΡΑ 1685, Σινά 1260, Ιβήρ. 958, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
321
Δημητρίου Χριστιάνας, «Η βυζαντινή μουσική παράδοση στην Κύπρο», Χρονικό. Εβδομαδιαία έκδοση
της εφημερίδας «Πολίτης», τεύχος 110, Λευκωσία 2010, σσ. 10-11.
322
Βλ. Χατζησολωμού Σόλωνος, όπ. π., σσ. 417-440.
323
Στους κώδικες Στεφ. 127 και Παύλου 16 αποδίδεται στον Γερμανό Νέων Πατρών. Βλ. τις σχετικές
υποσημειώσεις στο βιοεργογραφικό σημείωμα του τελευταίου στην παρούσα διατριβή. Επίσης, στον κώδικα
Κουτλ. 405 ανθολογείται ομώνυμη σύνθεση του Μπαλασίου σε ήχο α΄. Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου
Όρους, τ. Γ΄, σ. 247. Ίσως είναι εσφαλμένη η αναγραφή του ήχου.
324
Αλλιώς και «αναβλεψάμενος» (βλ. χφφ. Καρ. 218, Στεφ. 55) ή και «επιβλεψάμενος». Ομώνυμη σύνθεση
του Γερμανού Νέων Πατρών περιλαμβάνεται στο εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο και σε πολλούς
κώδικες, όπως στον Κουτλ. 434.
325
Με εσφαλμένη απόδοση στον Γερμανό Νέων Πατρών.
326
Οι κώδικες Στεφ. 23, Στεφ. 127, Ηλιού 597, Προδ. 7 και Παύλου 16 τον αποδίδουν στον Γερμανό Νέων
Πατρών. Βλ. τη σχετική υποσημείωση στο βιοεργογραφικό σημείωμα του τελευταίου στην ανά χείρας
εργασία.
219
 Χφφ. Σινά 1260, 1315, Στεφ. 60, Ιβήρ. 958, Δοχ. 390
Έφριξε γη (ήχος α΄)

 Χφφ. Στεφ. 127, ΒΡΑ 1685, Σινά 1260, Ιβήρ. 958, 968
Η εν ουρανοίς ευλογημένη (ήχος νενανω ή β΄327)

 Χφφ. Δοχ. 387, Μεταμ. 282, Στεφ. 60, 127, Ηλιού 597, 619, 622, Σινά 1283, 1305, Φαν. 4,
Mingana Greek 6, Ρεθ. 6, ΒΡΑ 61, 1685, 4305
Θρόνος πάγχρυσος (ήχος τρίτος)

 Χφφ. Στεφ. 127, ΒΡΑ 1685, Ιβήρ. 958, Δοχ. 390
Καινόν το θαύμα (ήχος γ΄)

 Χφφ. Στεφ. 127, ΒΡΑ 1685, Ιβήρ. 958, Δοχ. 390

 Χφφ. Μεταμ. 261, Mingana Greek 6328, Στεφ. 127, Σινά 1260, Ιβήρ. 958, 968, Δοχ. 390,
ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685

 Χφφ. Διον. 575, Δοχ. 387, Ιβήρ. 958, Καρ. 228, Κουτλ. 415, Μεταμ. 282, Στεφ. 60, 65,
Ηλιού 629, Σινά 1315, Hirsch III 695, ΣΣΚ 77, Mingana Greek 6, Ρεθ. 6, Σιάτ. 4, Προδ. 7,
Παύλου 35, 62, Παντ. 1012, ΒΡΑ 61, 1685, 4305
Μουσικών οργάνων (πλ. δ΄)

 Χφφ. Στεφ. 60, 127, Σινά 1260, Ιβήρ. 958, 968, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Ο άγγελος εβόα330 (ήχος α΄)

 Χφ. Παντ. 1007, φ. 519v
Ο μέγας προέγραψεν331 (ήχος πλ. β΄)
327
Στους περισσότερους κώδικες κατατάσσεται στον δεύτερο ήχο. Πάντως κυριαρχεί το σκληρό χρώμα του
νενανω και όχι ο διατονικός λέγετος, όπως σε άλλους καλοφωνικούς ειρμούς του β΄ ήχου.
328
Με απόδοση στον Γερμανό Νέων Πατρών, πάνω στο αρχικό μελικό πρότυπο του οποίου εργάστηκε ο
Μπαλάσιος.
329
Η καλοφωνική μεταχείριση αυτού του ειρμού ακολουθεί αρκετά πιστά το αργό ειρμολογικό μέλος, το
οποίο, σύμφωνα με τον Ιωάννη Πλεμμένο, βασίζεται σε περσικό μελικό πρότυπο, προερχόμενο από τη
«Συλλογή Οργανικών και Φωνητικών Έργων» (Mecmûa-i Sâz ü Söz) του εξισλαμισθέντος Πολωνού
μουσικού Albert Wojciech Bobowski (1610-1675), που άλλαξε το όνομά του σε Ali Ufki. Βλ. Πλεμμένου,
Μουσικό Πορτρέτο, σσ. 10-14.
330
Πιθανώς πρόκειται για εσφαλμένη απόδοση της σύνθεσης του Μπερεκέτη. Ίσως όμως είναι απλός – μη
καλοφωνικός – ειρμός του Μπαλασίου. Χρειάζεται αυτοψία του χειρογράφου, για να επιλυθεί το ζήτημα.
331
Η χειρόγραφη παράδοση ομόφωνα αποδίδει τον ειρμό στον Μπαλάσιο. Το ίδιο κάνει και ο ίδιος ο
Μπερεκέτης στον αυτόγραφο κώδικά του Γρηγορίου 41 [48]. Επίσης, στην ιδιόχειρη εξήγηση του
Καλοφωνικού Ειρμολογίου στη Νέα Μέθοδο από τον Γρηγόριο Πρωτοψάλτη, τον κώδικα ΒΚΨ Β΄, η
σύνθεση ανθολογείται με την εξής ένδειξη στο φ. 67r: «Βαλασίου ιερέως του νομοφύλακος». Εύκολα
220
 Χφφ. Γρηγ. 41 [48], Δοχ. 390, 400, Ιβήρ. 958, 967, 968, Καρ. 218, 225, 228, Κουτλ. 405,
Ξεν. 135, Ξηρ. 303, Παντ. 955, 967, Σταυρ. 165, 166, Στεφ. 23, 60, 127, Ηλιού 597, Φαν.
4, Σινά 1260, 1283, ΒΡΑ 1685
Όρος σε τη χάριτι (ήχος α΄)

 Χφφ. Mingana Greek 6, Στεφ. 127, Ιβήρ. 958, Δοχ. 390, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Παιδοτόκον Παρθένον332 (ήχος γ΄)

 Χφ. Δοχ. 390
Παντάνασσα, πανύμνητε333 (ήχος δ΄)

 Χφφ. Παύλου 32, Μεταμ. 444, Στεφ. 60, ΣΣΚ 75
Ποία μήτηρ ηκούσθη334 (ήχος δ΄)

 Χφ. Στεφ. 60, φ. 175β
Ρόδον το αμάραντον (ήχος δ΄)

 Χφφ. Canonici Gr. 25, ΣΣΚ 75, Mingana Greek 6, Στεφ. 127, ΒΡΑ 1685
Σε νοητήν Θεοτόκε κάμινον (ήχος α΄)

 Χφ. Ιβήρ. 958, Δοχ. 390, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Την ζωοδόχον πηγήν (ήχος α΄)

 Χφφ. Hirsch III 695, Canonici Gr. 25, Προδ. 10, Διον. 691, Στεφ. 127, ΒΡΑ 61, 1685, 4305
Την φωτοφόρον νεφέλην (ήχος α΄)

 Χφφ. ΕΒΕ 2627, Σινά 1305, Canonici Gr. 25, Στεφ. 127, ΒΡΑ 61, 1685
Τον ποιμένα των προβάτων (ήχος α΄)

 Χφφ. ΣΣΚ 75, Mingana Greek 6335, Στεφ. 127, Ιβήρ. 958, ΒΡΑ 1685
Τύπον της αγνής λοχείας σου336(ήχος α΄)

 Χφφ. Ιβήρ. 958, 968, Στεφ. 23, 127, Καρ. 218, 225, Μεταμ. 282, Ξεν. 135, Σταυρ. 166,
Φιλ. 134, Φαν. 4, Σινά 1307
Ύψιστε πάντων Δέσποτα (ήχος δ΄ άγια)
συνάγεται ότι η εσφαλμένη απόδοση στον Πέτρο Μπερεκέτη στο έντυπο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο οφείλεται
σε αντιγραφικό λάθος του Θεοδώρου Φωκαέως.
332
Μάλλον είναι η γνωστή σύνθεση του Ιωάννου Τραπεζουντίου με εσφαλμένη απόδοση.
333
Αν και καλοφωνικός ειρμός Παντάνασσα, πανύμνητε αποδιδόμενος στον Μπαλάσιο ανθολογείται σε
αρκετά χειρόγραφα, θεωρώ ότι είναι η γνωστή σύνθεση του Μελετίου Σιναΐτου του παλαιού. Αν υπήρχε
διαφορετική μελοποίηση του Μπαλασίου, θα ήταν αναμενόμενο να απαντούν αμφότερες οι συνθέσεις σε
κάποιους κώδικες, κάτι που δε συμβαίνει.
334
Είναι πιθανότατα εσφαλμένη απόδοση της γνωστής σύνθεσης του Μελετίου Σιναΐτου του παλαιού.
335
Με εσφαλμένη απόδοση στον Γερμανό Νέων Πατρών.
336
Είναι διαφορετική σύνθεση από τον ομώνυμο εκδεδομένο ειρμό του Δημητρίου Δομεστίκου. Και οι δύο
συνθέσεις ανθολογούνται στους κώδικες Ιβήρ. 958, 968, Ξηρ. 323, Στεφ. 23, 127.
221
 Χφ. Πάφου 4, φ.64α
Χαίροις πάναγνε θεοδέγμον Μαρία (ήχος πλ. α΄)

 Χφφ. Μεταμ. 282, Παντ. 994, Ζωοδ. 33, Στεφ. 23, 127, Φαν. 4, Canonici Gr. 25, ΒΡΑ 1685
Χείρας εκπετάσας Δανιήλ337 (ήχος δ΄)

 Χφφ. Σινά 1260, Δοχ. 387, Ιβήρ. 968, Καρ. 218, 225, Μεταμ. 282, Ξεν. 135, Σταυρ. 166,
Στεφ. 23, Φιλ. 134, Φαν. 4, Mingana Greek 6, Παντ. 279
όπου και σχετική βιβλιογραφία.
Μαζέρα-Μάμαλη Σεβαστής, Τα μεγαλυνάρια θεοτοκία της Ψαλτικής Τέχνης, Αθήναι 2008, σσ. 243-
250.
Γιωβάσκος Βλάχος
(γ΄ τέταρτο ΙΖ΄ αι. – α΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι.)
Ο Γιωβάσκος, γνωστός και ως Γιοβάσκος, Ιωβάσκος, Γεωβάσκος και Ιωάννης,

Βλάχος ήταν μαθητής του Γερμανού Νέων Πατρών και διετέλεσε πρωτοψάλτης Κούρτης
της Ουγγροβλαχίας. Κατά τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, «εμέλισε διάφορα άσματα και ιδία
Δοξολογίας εξ ων διακρίνεται η εις την εορτήν της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού
πανηγυρική και χαρμόσυνος Δοξολογία εις ήχον Δ΄ μετά δύο ασματικών εις τον αυτόν
ήχον»338. Διασώζονται ελάχιστα έργα του, όπως ένα χερουβικό σε ήχο πλ. α΄ και δύο
καλοφωνικοί ειρμοί, ο ένας εκ των οποίων γνώρισε κάπως ευρύτερη διάδοση στη
χειρόγραφη παράδοση.
Άκουε θαυμάτων ουρανέ (ήχος α΄ ή πλ. α΄)

 Χφφ. Παύλου 37, Δοχ. 390, Κουτλ. 397, Στεφ. 127, Ηλιού 597, ΣΧΚ χ.α.
Τω παντάνακτος εξεφαύλισαν (ήχος α΄)

 Χφφ. Ξεν. 114, φ. 393r, ΒΚΨ 45/195, φ. 780v
337
Περί της πατρότητος αυτού του ειρμού οι σχετικές μαρτυρίες των κωδίκων διίστανται. Μάλλον
περισσότεροι είναι οι κώδικες που τον αποδίδουν στον Μπαλάσιο. Εν τούτοις, θεωρώ πιθανότερο να τον
συνέθεσε ο Γερμανός Νέων Πατρών, εξαιτίας του αυξημένου κύρους της μαρτυρίας του Πέτρου Μπερεκέτη
στον αυτόγραφο κώδικά του Γρηγορίου 41. Φαίνεται ότι ο Μπαλάσιος επεξεργάστηκε και καλλώπισε την
αρχική σύνθεση του Γερμανού.
338
Παπαδοπούλου, Λεξικόν, σ. 45.
222
Γιαννοπούλου Εμμανουήλ, Η Ψαλτική Τέχνη. Λόγος και μέλος στη λατρεία της Ορθόδοξης
Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 127.
Καραγκούνη Κωνσταντίνου, Η παράδοση και εξήγηση του μέλους των Xερουβικών της βυζαντινής
Δωρόθεος Δρύστρας
(ακμή π. 1700)
Ο Δωρόθεος ήταν επίσκοπος Δρύστρας (αρχαίου Δορυστόλου και σημερινής

Σιλίστριας στη Βουλγαρία). Δεν έχει διασωθεί καμία άλλη πληροφορία για τη ζωή και το
έργο του. Σε κάποια μουσικά χειρόγραφα φέρεται ως ποιητής του καλοφωνικού ειρμού
Τας κακωθείσας ψυχάς ημών, ο οποίος αλλού αποδίδεται σε άλλους μελουργούς, όπως τον
Πέτρο Μπερεκέτη, τον Μανουήλ Γούτα και τον Ιερόθεο Ιωαννίνων. Μάλιστα κάποιοι
κωδικογράφοι τον αποδίδουν εναλλακτικά στον Δωρόθεο ή τον Μπερεκέτη. Π.χ. ο
Δαμασκηνός Αγραφορενδινιώτης στον αυτόγραφο κώδικά του Ξηροποτάμου 305, φ. 340r,
σημειώνει: «Του αυτού [Πέτρου Μπερεκέτη], έτεροι δε φασί Δωροθέου Δρύστρας». Το
ίδιο κάνει κι ο Δημήτριος Λώτος στον κώδικα Ξηροποτάμου 330, φ. 427r. Δεν έχουν
επισημανθεί άλλες συνθέσεις του Δωροθέου στις πηγές.
Τας κακωθείσας ψυχάς ημών (ήχος βαρύς)

 Χφφ. Παύλου 132, Δοχ. 338, Ξηρ. 305, 330, Merl. 7
Στάθη Γρηγορίου, Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής, Άγιον Όρος, Κατάλογος περιγραφικός των
χειρογράφων κωδίκων βυζαντινής μουσικής των αποκειμένων εν ταις βιβλιοθήκαις των
ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τ. Α΄, Αθήναι 1975, σσ. 102, 103, 203, 415.
Του αυτού, Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής, Άγιον Όρος, Κατάλογος περιγραφικός των
ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τ. Γ΄, Αθήναι 1993, σ. 138.
Χατζηγιακουμή Μανόλη, Μουσικά χειρόγραφα Τουρκοκρατίας (1453-1820), Αθήνα 1975, σσ. 205,
294.
Αρσένιος αρχιερεύς Κυδωνίας

(β΄ τέταρτο ΙΖ΄ αι. – 1705)
Ο Αρσένιος επίσκοπος Κυδωνίας ήκμασε προς το τέλος του ΙΖ΄ και τις αρχές του
ΙΗ΄ αιώνος. Καταγόταν από τη Λήμνο και το επώνυμό του ήταν «Ελεφαντινός».
Μελοποίησε δοξολογίες, χερουβικά, κοινωνικά, κρατήματα, Δύναμις του τρισαγίου κ.ά.
223
Έγραψε και τέσσερα τουλάχιστον μουσικά χειρόγραφα339. Στον κώδικα Ξηρ. 330 δύο
καλοφωνικοί ειρμοί φέρονται ως ποιήματα του Αρσενίου. Έχουμε όμως την υποψία ότι
πρόκειται περί εσφαλμένης αποδόσεως των γνωστών ομωνύμων συνθέσεων του
Αναστασίου Ραψανιώτη. Παρά την επιφυλακτικότητά μας, κατατάσσουμε τον Αρσένιο
στη χορεία των μελουργών των καλοφωνικών ειρμών, μέχρις ότου μελλοντική αυτοψία
του κώδικος Ξηρ. 330 και αντιπαραβολή των συγκεκριμένων συνθέσεων με αυτές του
Ραψανιώτη μάς οδηγήσει σε ασφαλέστερα συμπεράσματα.
Θεοτόκε η προστασία (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. Ξηρ. 330, φ. 420r
Υπερβολή ασωτείας (ήχος γ΄)

 Χφ. Ξηρ. 330, φ. 408v
Αναστασίου Γρηγορίου, Τα κρατήματα στην Ψαλτική Τέχνη, Αθήνα 2005, σ. 363-364, όπου και
βιβλιογραφία.
Γιαννοπούλου Εμμανουήλ, «Κώδικες εκκλησιαστικής μουσικής σε βιβλιοθήκες της Κρήτης», Νέα
Χριστιανική Κρήτη, Επιστημονική Περιοδική Έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Ρεθύμνης και
Αυλοποτάμου, τεύχος 23, Ρέθυμνο 2004, σσ. 297-302.
Δαμιανός ιερομόναχος Βατοπαιδηνός

(ακμή π. 1680 - 1710)
Ο μελοποιός και κωδικογράφος Δαμιανός Βατοπαιδηνός μαθήτευσε πλάι στον

Κοσμά Ιβηρίτη και Μακεδόνα. Με τη σειρά του ήταν δάσκαλος δύο κορυφαίων
μουσικών, του Παναγιώτη Χαλάτζογλου και πιθανώς του Πέτρου Μπερεκέτη. Για μεγάλο
χρονικό διάστημα διετέλεσε Πρωτοψάλτης Μολδοβλαχίας. Σύμφωνα με τον Μανόλη
Χατζηγιακουμή, μελοποίησε «δύο κοινωνικά των Κυριακών σε ηχ δ και πλ α, ένα
χερουβικό επίσης σε ηχ δ, ένα πασαπνοάριο του Όρθρου σε ηχ πλ β, και ορισμένα άλλα.
Ωστόσο, το σπουδαιότερο από τα μέλη του φαίνεται να υπήρξε η οκτάηχη τιμιωτέρα, η
γνωστή με την ίδια ένδειξη, η οποία παραμένει από τα πιο κλασικά και έντεχνα δείγματα
των αργών και οκτάηχων μαθημάτων της Παπαδικής»340. Αυτή η σύνθεση του Δαμιανού
339
Βλ. Καραγκούνη, Η παράδοση και εξήγηση των Χερουβικών, σ. 377.
340
Χατζηγιακουμή, Η εκκλησιαστική μουσική, σ. 58.
224
αποτέλεσε το πρότυπο στο οποίο βασίστηκε το οκτάηχο Θεοτόκε Παρθένε του Πέτρου
Μπερεκέτη.

 Χφφ. Ξηρ. 303, Ηλιού 597, 629, Ζούρβας 7, Ρεθ. 6, Προδ. 7, ΒΡΑ 1685
Εσείσθησαν λαοί (ήχος δ΄)

 Χφφ. Μεταμ. 282, Ξηρ. 303, Στεφ. 23, 127, Ηλιού 597, Σινά 1332, Mingana Greek 6,
Προδ. 7, ΒΡΑ 61, 1685, 4305
Παιδοτόκον παρθένον τίς ήκουσε (ήχος γ΄;)341
Αναστασίου Γρηγορίου, Τα κρατήματα στην Ψαλτική Τέχνη, Αθήνα 2005, σ. 364.
Παπαδοπούλου Γεωργίου, Συμβολαί εις την ιστορίαν της παρ’ ημίν εκκλησιαστικής μουσικής και οι
από των αποστολικών χρόνων άχρι των ημερών ημών ακμάσαντες επιφανέστεροι μελωδοί,
υμνογράφοι, μουσικοί και μουσικολόγοι, Αθήναι 1890, Αθήναι 1890, σ. 310.
σσ. 35, 53, 58.
Gheorghiţă Nicolae, “Byzantine Chant in the Romanian Principalities During the Phanariot Period
(1711-1821),” Composing and Chanting in the Orthodox Church, Proceedings of the
Second International Conference on Orthodox Church Music, University of Joensuu,
Finland, 4-10 June 2007, The International Society for Orthodox Church Music &
University of Joensuu, Jyväskylä 2009, σ. 74.
Πέτρος Μπερεκέτης
(γ΄ τέταρτο ΙΖ΄ αι. – α΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι.)
Δε θα ήταν υπερβολή να ισχυριστούμε ότι ο Πέτρος Μπερεκέτης είναι ένας από

τους μεγαλύτερους Έλληνες μελοποιούς όλων των εποχών. Η συμβολή του στην
ανανέωση του ρεπερτορίου της εκκλησιαστικής μουσικής κατά την περίοδο της
Τουρκοκρατίας υπήρξε καθοριστική. Στη χειρόγραφη παράδοση είναι γνωστός με
διάφορα προσωνύμια και χαρακτηρισμούς, όπως «Βυζάντιος», «Βυζαντιαίος»342,
341
Σύμφωνα με τον Μαν. Χατζηγιακουμή, το κείμενο «φέρεται ως αρχαίο Θεοτοκίο της Παπαδικής, μέλος
του Κωνσταντίνου Μαγουλά (πριν την Άλωση), αλλά και ως Καλοφωνικός Ειρμός του Αγιορείτη μοναχού
Δαμιανού του Βατοπεδινού». Βλ. Χατζηγιακουμή, Μνημεία εκκλησιαστικής μουσικής, τ. Α΄, σ. 100. Δε
γνωρίζω ποιον ή ποιους κώδικες έχει υπ’ όψιν του ο Χατζηγιακουμής, πάντως στα πλαίσια της παρούσης
διατριβής δεν κατόρθωσα να διασταυρώσω την πληροφορία για τον Δαμιανό. Επομένως, η απόδοση σ’
αυτόν του εν λόγω ειρμού γίνεται με τη δέουσα επιφύλαξη.
342
Βλ. χφ. Πρωτάτου 91.
225
«Πολίτης», «Γλυκύς», «Μελωδός», «Ευτυχής»343, «Τζελεπής»344, «Κουσπάζογλου»345. Το
τελευταίο είναι προφανώς μεταγραφή στο ελληνικό αλφάβητο της σύνθετης τουρκικής
λέξης «Κuşbazoĝlu», η οποία προέρχεται από το «kuşbaz», που σημαίνει «εκτροφέας
πτηνών», και το «oĝlu», που σημαίνει «γιος». Εξ αυτού εικάζουμε ότι ο Μπερεκέτης
προερχόταν από οικογένεια που ασχολούνταν με την εκτροφή πτηνών ή αυτό ήταν το
επάγγελμα του πατέρα του. Σε κάποιους κώδικες δηλώνεται ο τόπος καταγωγής του «εκ
Καραμανίας»346 ή επωνυμείται «Καραμανλής»347. Καταγόταν δηλαδή από την ομάδα
τουρκοφώνων χριστιανών ορθοδόξων του Καραμάν της σημερινής νοτιοκεντρικής
Τουρκίας. Έζησε όμως και έδρασε στην Κωνσταντινούπολη και μάλιστα υπηρέτησε ως
πρωτοψάλτης του ναού Αγίου Κωνσταντίνου Υψωμαθείων. Το μελοποιητικό του έργο
είναι πλουσιώτατο και εκτείνεται σε όλα σχεδόν τα είδη μελοποιίας. Περιλαμβάνει
μαθήματα της Παπαδικής, πολυελέους, πασαπνοάρια, δοξολογίες, χερουβικά, κοινωνικά,
τις καταβασίες Χριστός εν πόλει Βηθλεέμ βρεφουργείται της Κυριακής προ της Χριστού
Γεννήσεως κ.ά. Η πλέον γνωστή και δημοφιλής σύνθεσή του είναι το περίφημο οκτάηχο
μάθημα Θεοτόκε Παρθένε348 της Αρτοκλασίας, που βασίστηκε στην οκτάηχη Τιμιωτέρα
του πιθανολογουμένου ως δασκάλου του Δαμιανού του Βατοπαιδηνού. Το σύνολο των
μελουργημάτων του Πέτρου στεγάστηκε σε αυτόνομο κώδικα που παραδόθηκε με τον
τίτλο «Άπαντα Πέτρου Μπερεκέτου»349. Αυτό όμως στο οποίο κυρίως διέπρεψε ο Πέτρος
ήταν το καλοφωνικό ειρμολογικό είδος μελοποιίας. Αν και δεν ήταν ο εισηγητής του
343
Βλ. χφ. Ζωοδ. 34, φ. 623α.
344
Βλ. χφφ. Παντ. 980, φ. 130r, Παντ. 1019, φ. 261v, ΣΣΚ 75, φ. 134r. Μάλλον προέρχεται από την
τουρκική λέξη «çelebi», που σημαίνει «ευγενής κύριος».
345
Βλ. χφφ. Δοχ. 400, φ. 159r, και Ξηρ. 320, φ. 217r.
346
Βλ. χφ. Στεφ. 55, φ. 346α.
347
Βλ. χφ. Ξηρ. 329.
348
Στον κώδικα ΕΙΒ 35, φ. 9α, ο κωδικογράφος Θεόδωρος Κυριόπουλος Βυζάντιος ανθολογεί το μάθημα με
την ενδιαφέρουσα προσημείωση «Ο ασπασμός της παναχράντου». Βλ. Στάθη, Ελληνική ψαλτική τέχνη, σ.
33. Άλλοι κωδικογράφοι δίνουν στη σύνθεση τον χαρακτηρισμό «χαιρετισμός της Θεοτόκου». Βλ. χφ. ΕΒΕ
2432, φ. 279r.
349
Π.χ. κώδικες ΕΒΕ 2627, Ξηροποτάμου 309, Ξηροποτάμου 324, Ξηροποτάμου 326, Βατοπαιδίου 1444.
Εκτός από τον Μπερεκέτη, οι κωδικογράφοι δημιούργησαν ειδικούς αυτόνομους κώδικες αφιερωμένους στα
άπαντα ποίηματα ενός μελουργού για τα έργα των Ιωάννου Κουκουζέλη, Μανουήλ Χρυσάφη, Παναγιώτη
Χρυσάφη του νέου και Αναστασίου Ραψανιώτη. Βλ. Καραγκούνη, Η παράδοση και εξήγηση των
Χερουβικών, σ. 91.
226
είδους, ο Μπερεκέτης καλείται «πατήρ των καλοφωνικών ειρμών»350, εξαιτίας της
ποσότητας αλλά κυρίως του απαράμιλλου κάλλους, της πρωτοτυπίας και ευρηματικότητας
των καλοφωνικών ειρμών του, που δίκαια μπορούν να χαρακτηρισθούν αριστουργήματα
του παγκοσμίου μουσικού πολιτισμού. Ο Χαράλαμπος Καρακατσάνης σχολιάζει με
γλαφυρότητα την ενασχόληση του Μπερεκέτη με τη μελοποίηση καλοφωνικών ειρμών:
«Εις τας συνθέσεις αυτάς διοχετεύει όλην την δημιουργικήν του φαντασίαν, πράγμα το
οποίον δεν του επιτρέπει ο περιωρισμένος τόπος της Θείας λατρείας. Οι λειτουργικοί
ύμνοι είναι προσευχή και σιγή, δεν έχουσι περιθώρια υποδοχής της λυρικότητος του κυρ
Πέτρου, ενώ εις το Καλοφωνικόν είδος, αναπαύεται, σκιρτά η ψυχή του και εκχέεται ως
χειμάρρους εν τω νότω.»351 Λέγεται ότι απεδόθη στον Πέτρο το επώνυμο «Μπερεκέτης»,
που προέρχεται από την τουρκική λέξη «bereket» («αφθονία»), εξαιτίας του μεγάλου
αριθμού των καλοφωνικών ειρμών που συνέθεσε352. Πενήντα-δύο <52> διαφορετικοί
καλοφωνικοί ειρμοί τού αποδίδονται στη χειρόγραφη παράδοση, αλλά περίπου σαράντα-
πέντε <45> από αυτούς είναι αδιαμφισβήτητα ποιήματά του. Επειδή ακριβώς ήταν ο
«πρωτοκορυφαίος» μελοποιός του είδους, ο Γεώργιος Παπαδόπουλος με κάποια δόση
υπερβολής ονομάζει το Καλοφωνικό Ειρμολόγιο συλλήβδην «Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον
Πέτρου Γλυκέως [sic] του Μπερκέτου [sic]»353. Ο Μπερεκέτης ήταν και καλλιγραφότατος
κωδικογράφος με δύο μέχρι στιγμής γνωστά αυτόγραφά του, τους κώδικες Σινά 1449 και
Γρηγορίου 41 [48]. Και στους δύο ανθολογεί καλοφωνικούς ειρμούς των Γερμανού Νέων
Πατρών, Μπαλασίου και δικούς του, μάλιστα στον Σινά 1449 με τη χρησιμοποιούμενη από
πολλούς μελουργούς και ενδεικτική μετριοφροσύνης προσημείωση «έτερα ποιηθέντα
παρεμού του ευτελούς και αμαθούς τε υπ[έρ] πάντας Πέτρου»354.
Άγγελοι και ουρανοί (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Ξηρ. 324, Ιβήρ. 958, ΕΙΒ 47, ΣΣΚ 77, ΒΡΑ 1685
350
Βλ. Ρωμανού Καίτης, Ιστορία της έντεχνης νεοελληνικής μουσικής, σ. 26. Πρβλ. Χατζηγιακουμή,
Χειρόγραφα, σ. 37, και Αντωνίου, Μορφολογία, σ. 291.
351
Βυζαντινή Ποταμηΐς, τ. Β΄, Άπαντα Πέτρου του Μπερεκέτου, μετενεχθέντα εις την Νέαν της Μουσικής
Μέθοδον, παρά Γρηγορίου Λαμπαδαρίου, νυν το πρώτον εκδιδόμενα υπό Χαραλάμπους Σταμ. Καρακατσάνη
{...}, Αθήναι 1996, σ. 14.
352
Βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σ. 366. Πρβλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σσ. 43-44, υποσ. 3.
353
Βλ. Παπαδοπούλου, Λεξικόν, σ. 232.
354
Χφ. Σινά 1449, φ. 185v.
227
Αντίληψίς μου κόρη355 (ήχος πλ. α΄)
 Χφφ. Mingana Greek 6, Παύλου 37, Ηλιού 619, Ξηρ. 324, ΒΡΑ 1685
Αποβλεψάμενος ο τύραννος (ήχος α΄)

 Χφφ. Ξηρ. 302, Mingana Greek 6, Στεφ. 127, ΒΡΑ 1685

 Χφ. Δοχ. 338, φ. 358r356
Από του θρόνου κατήλθεν ο ηγεμών (ήχος α΄)

 Χφφ. Δοχ. 385357, ΣΣΚ 77, Παύλου 62, Στεφ. 127, ΒΡΑ 1685
Από των πολλών μου αμαρτιών (ήχος πλ. β΄)

 Χφφ. Ξηρ. 324, ΣΣΚ 75, 77, Γηρομ. χ.α., Παύλου 62, ΒΡΑ 1685

 Χφφ. Mingana Greek 6, Παύλου 62, Ιβήρ. 958, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Δάμαλις τον μόσχον η τεκούσα (ήχος δ΄)

 Χφφ. Δοχ. 390, Ξηρ. 302, 324, Στεφ. 60, 127, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν (ήχος α΄)

 Χφφ. Ξηρ. 303, 324, Στεφ. 60, Δοχ. 390, ΒΡΑ 1685
Εκκαύσατε την κάμινον358

 Χφ. Δοχ. 390
Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε359 (ήχος β΄ λέγετος)

 Χφφ. Κουτλ. 434, Σινά 1310, Hirsch III 695, ΣΣΚ 77, Mingana Greek 6, Ερατ. 4, Προδ. 7,
Παύλου 62, Παντ. 977, Στεφ. 127, ΒΚΨ 151/288, ΒΡΑ 1685
355
Στους κώδικες Ξηρ. 324 και Mingana Greek 6 απαντά η εναλλακτική γραφή «Αντιλήπτωρ μου κόρη».
Επίσης, συχνά χαρακτηρίζεται «φθορικόν».
356
Ο Γρ. Στάθης, αφορμώμενος από την ενθύμηση «Του αυτού [Μπαλασίου], έτεροι δε φασί του Πέτρου
Μπερεκέτη», σημειώνει στο Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Α΄, σ. 415, τα εξής: «Πρόκειται ενταύθα
περί συνθέσεως εις πλ. δ΄ ήχον. Ο αυτός ειρμός εμελίσθη καλοφωνικώς υπό του Πέτρου Μπερεκέτη εις ήχον
α΄. Αν δεν πρόκηται περί συγχύσεως μεταξύ των δύο αυτών συνθέσεων ενδιαφέρει η είδησις ότι και η του
πλ. δ΄ σύνθεσις αμφισβητείται ως ούσα έργον του Πέτρου Μπερεκέτη.» Πάντως, η μοναδική αυτή μαρτυρία
του κωδικογράφου Δημητρίου Λώτου και μάλιστα σε σχετικώς νεώτερο κώδικα (συντάχθηκε το 1767) δεν
είναι ικανή να ανατρέψει την ισχυρή παράδοση της απόδοσης του ειρμού στον Μπαλάσιο.
357
Προηγείται της σύνθεσης η επιγραφή «εις ηγεμόνα». Το ίδιο συμβαίνει και στον κώδικα ΣΣΚ 77 και
αλλού.
358
Είναι προφανώς άλλη σύνθεση από τους δύο ομώνυμους και ομόηχους καλοφωνικούς ειρμούς των
Γερμανού και Μπαλασίου, εφόσον και οι τρεις συνθέσεις ανθολογούνται στον κώδικα Δοχ. 390. Σε
αντίθεση με τους άλλους δύο, αυτός ο καλοφωνικός ειρμός δε συμπεριελήφθη στο εκδεδομένο Καλοφωνικό
Ειρμολόγιο. Δεν τον εντόπισα σε κανέναν άλλο χειρόγραφο κώδικα.
359
Στον κώδικα Στεφ. 127, φ. 558β, χαρακτηρίζεται «οργανικόν».
228
Εν κλίνη νυν ασθενών κατάκειμαι (ήχος πλ. δ΄)
 Χφφ. Ξηρ. 302, 324, Στεφ. 60, 127, Διον. 787, Δοχ. 390
Εν λύπαις γαρ παράκλησιν (ήχος πλ. β΄)

 Χφφ. Ξηρ. 302, Ιβήρ. 967360, Παντ. 977, Καρ. 228, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685

 Χφ. Δοχ. 385361
Εν τη βροντώση καμίνω (ήχος α΄)

 Χφφ. ΕΒΕ-ΜΠΤ 723, Σινά 1265, 1302, 1315, Add. 19456, Ερατ. 4, Δοχ. 341, Παύλου 62,
ΒΡΑ 61, 1685, 4305
Εσείσθησαν λαοί362 (ήχος δ΄)

 Χφφ. Gr. Liturg. E. 4, Gr. Liturg. E. 5, ΣΣΚ 75, Mingana Greek 6, Ερατ. 4, Παύλου 62,
Παντ. 977, Στεφ. 127, Ξηρ. 361, ΒΡΑ 1685
Έφριξε γη363 (ήχος α΄)

 Χφφ. Mingana Greek 6, Δοχ. 390, Στεφ. 60, 127, Ξηρ. 324, Γηρομ. χ.α., ΒΡΑ 1685
Έφριξε πάσα ακοή (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Ξηρ. 324, Ιβήρ. 958, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Η τρίφωτος ουσία (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1265, 1307, 1310, Δοχ. 341, Hirsch III 695, ΣΣΚ 75, Mingana Greek 6, Ερατ. 4,
Παύλου 62, Στεφ. 127, ΒΡΑ 1685
Θεόν ανθρώποις (ήχος πλ. β΄)

 Χφφ. Σινά 1305, 1307, Δοχ. 341, Hirsch III 695, Gr. Liturg. E. 5, ΣΣΚ 77, Ερατ. 4, Παύλου
62, Παντ. 977, Στεφ. 127, ΒΡΑ 1685
Θεοτόκε η ελπίς (ήχος γ΄)

 Χφφ. Στεφ. 60, 127, Ξηρ. 324, Δοχ. 390, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Ίδε ην προέφης (ήχος α΄)

 Χφφ. ΣΣΚ 75, 77, Παύλου 62, Ξηρ. 324, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Κυρίως Θεοτόκον364 (ήχος πλ. δ΄)
360
Προτάσσεται η ένδειξη «πάνυ δύσκολον».
361
Ανθολογείται σε μία σειρά καλοφωνικών ειρμών του Μπερεκέτη στα φφ. 9r κ.εξ. του κώδικος. Ίσως είναι
η γνωστή σύνθεση του Μπαλασίου.
362
Στον κώδικα Στεφ. 127, φ. 563α, χαρακτηρίζεται «οργανικόν και μελωδικόν».
363
Στον κώδικα ΕΒΕ-ΜΠΤ 269, χειρόγραφο κάποιου Παύλου ιερέως, ο ειρμός αυτός, όπως και οι ειρμοί Την
σην ειρήνην, Η τρίφωτος λυχνία και Εν τη βροντώση καμίνω, αποδίδονται εσφαλμένα στον Παναγιώτη
λαμπαδάριο (βλ. Γιαννόπουλου, Χειρόγραφα Άνδρου, σ. 242).
364
Στον κώδικα Ηλιού 597 ο ειρμός αυτός ομού μετά του ειρμού Μουσικών οργάνων φέρουν την ένδειξη
«Παναρέτου». Πρόκειται ασφαλώς περί εσφαλμένης ανάγνωσης ή αντιγραφής του «Μπερεκέτου», εφόσον
είναι αδύνατον τα μέλη αυτά να αποδοθούν στον γνωστό μελουργό του ΙΕ΄ αι. Γεώργιο Πανάρετο,
229
 Χφφ. Mingana Greek 6, Ερατ. 4, Στεφ. 60, 127, Ξηρ. 324, Δοχ. 390, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Λατρεύειν ζώντι Θεώ365 (ήχος γ΄)

 Χφφ. Σινά 1307, Hirsch III 695, ΣΣΚ 77, Mingana Greek 6, Ερατ. 4, Παύλου 62, Παντ.
977, Στεφ. 127, ΕΒΕ 971, Δοχ. 341, ΒΡΑ 1685
Μουσικών οργάνων συμφωνούντων (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Ξηρ. 302, 324, Στεφ. 60, 127, Ιβήρ. 968, ΒΡΑ 1685
Ο άγγελος εβόα (ήχος πλ. α΄)

 Χφφ. Ξηρ. 324, Ιβήρ. 958, ΕΙΒ 47, Ξεν. 169, ΒΡΑ 1685
Οι εν Βαβυλώνι παίδες (ήχος γ΄)

 Χφ. Σινά 1305, φ. 276v366
Οι της Χαλδαίας καμίνου (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Γρηγ. 41, Σινά 1305, Παύλου 62, Στεφ. 60, 127, Ιβήρ. 968, Ξηρ. 324, Δοχ. 390, ΕΙΒ
47, ΒΡΑ 1685
Παντάναξ βασιλεύ (ήχος δ΄)

 Χφφ. Mingana Greek 6, Παντ. 977, Ξηρ. 324, Ιβήρ. 958, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Παντάνασσα πανύμνητε367 (ήχος δ΄)

 Χφ. Δοχ. 401
Πάσαν την ελπίδα μου368 (ήχος βαρύς)

 Χφφ. ΣΣΚ 75, 77, Mingana Greek 6, Γηρομ. χ.α., Παύλου 62, Ξηρ. 324, Ιβήρ. 958, Καρ.
228, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685

 Χφφ. Δοχ. 363, φ. 412r, 407, Παύλου 37
Ποίαν σοι επάξιον ωδήν (ήχος α΄)

 Χφφ. Mingana Greek 6, Στεφ. 60, Ξηρ. 324, Ιβήρ. 958, Δοχ. 390, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Πώς σου την χάριν υμνήσαιμι370 (ήχος πλ. δ΄)
καλοφωνικές συνθέσεις του οποίου στεγάζονται στην περίφημη Παπαδική του Μανουήλ Χρυσάφη, τον
κώδικα Ιβήρων 1120 του 1458. Περί του Παναρέτου, βλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σ. 127.
365
Στον κώδικα Ξηρ. 380 αποδίδεται εσφαλμένως στον Παναγιώτη Χαλάτζογλου.
366
«Έτερον του αυτού ωραίον· ήχος γ΄ Οι εν Βαβυλώνι παίδες». Ο ανέκδοτος αυτός ειρμός επισημάνθηκε
μόνο σ’ αυτόν τον κώδικα, οποίος συντάχθηκε από άδηλο μαθητή του Μπερεκέτη.
367
Μάλλον είναι εσφαλμένη απόδοση μιας από τις γνωστές ομώνυμες συνθέσεις των Μελετίου Σιναΐτου του
παλαιού και Γερμανού Νέων Πατρών.
368
Αυτός ο ειρμός, αριστουργηματικός στην πλοκή και εξαιρετικά απαιτητικός στην εκτέλεση, είναι από
τους πλέον αγαπητούς στους ιεροψάλτες μέχρι σήμερα.
369
Ίσως πρόκειται για λανθασμένη απόδοση της γνωστής σύνθεσης του Μελετίου Σιναΐτου του παλαιού.
Χρειάζεται αυτοψία των κωδίκων, για να εξακριβωθεί το πράγμα.
230
 Χφφ. Σινά 1307, 1310, ΣΣΚ 77, Mingana Greek 6, Ερατ. 4, Παύλου 62, Στεφ. 60, 127,
Ξηρ. 324, Καρ. 228, Δοχ. 341, 390, ΒΡΑ 1685
Σε έχω, Θεομήτορ (ήχος πλ. β΄)

 Χφ. Στεφ. 127, φ. 565α371
Σε το καθαρώτατον (ήχος δ΄)

 Χφφ. Mingana Greek 6, Ξηρ. 324, Ιβήρ. 958, Καρ. 228, ΕΙΒ 47, Γηρομ. χ.α., ΒΡΑ 1685
Στένω εκ βαθέων372 (ήχος πλ. α΄)

 Χφφ. ΣΣΚ 75, 77, Mingana Greek 6, Παύλου 62, Παντ. 977, 1000, Ιβήρ. 958, Ξηρ. 324,
Διον. 787, ΒΡΑ 1685
Συνέχομαι πάντοθεν δεινοίς373 (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1315, 1325, ΕΒΕ-ΜΠΤ 723, Δοχ. 341, Gr. Liturg. E. 5, ΣΣΚ 75, Ξηρ. 324374,
Καρ. 228375, Mingana Greek 6, Ερατ. 4, Παύλου 62, Παντ. 977, Στεφ. 127, ΒΡΑ 1685
Τας κακωθείσας ψυχάς ημών376 (ήχος βαρύς)

 Χφφ. Παύλου 37, 62, Δοχ. 385, Ιβήρ. 967, Κουτλ. 434, Ξηρ. 302, Παντ. 1012, Στεφ. 23,
127
Τη εικόνι τη χρυσή (ήχος δ΄)

 Χφφ. Σινά 1265, 1315, ΣΣΚ 77, Mingana Greek 6, Ερατ. 4, Προδ. 7, Παύλου 62, Στεφ.
127, ΒΡΑ 1685
Την σην ειρήνην (ήχος α΄)

 Χφφ. Σινά 1305, Ξηρ. 402, ΣΣΚ 75, Mingana Greek 6, Γεν. Kyriazis 30, Σιάτ. 4, Ερατ. 4,
Προδ. 7, Γηρομ. χ.α., Παύλου 62, Στεφ. 127, ΕΒΕ 971, ΒΡΑ 1685
Την τετραυματισμένην μου ψυχήν (ήχος βαρύς)

 Χφ. Δοχ. 385377
Τον άναρχον βασιλέα (ήχος πλ. δ΄)

370
Σε αρκετούς κώδικες χαρακτηρίζεται «έντεχνος» ή «έντεχνον» (π.χ. χφ. Καρ. 228, φ. 59v). Στον κώδικα
Δοχ. 407 χαρακτηρίζεται «πάνυ χαρμόσυνος και ωραίος».
371
Είναι η μοναδική επισημανθείσα περίπτωση ανθολόγησης αυτής της σύνθεσης.
372
Χαρακτηρίζεται «φθορικός» (π.χ. στον κώδικα Παντ., φ. 100v).
373
Σε πολλούς κώδικες (π.χ. Ξηρ. 373) υπάρχει η εναλλακτική γραφή «Συνέχομαι πάντοθεν δεινών».
374
Χαρακτηρίζεται «έντεχνος» (φ. 246r).
375
Ανθολογείται στα φφ. 93v κ.εξ. του κώδικος με την ένδειξη «Του αυτού, λίαν έντεχνος και
μελωδικώτατος· ήχος α΄ τετράφωνος και φθορικός».
376
Σε άλλους κώδικες αυτός ο ειρμός αποδίδεται σε άλλους μελοποιούς, όπως στον Μανουήλ Γούτα, τον
Δωρόθεο Δρύστρας και τον Ιερόθεο Ιωαννίνων. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μαρτυρίες των χφφ. Ιβήρων
958, φ. 160r, «Λέγουσιν είναι του Μπερεκέτη, αλλά δεν είναι», καθώς και Ξηροποτάμου 288, φ. 308v,
«Λέγουσι πως δεν είναι του Μπερεκέτη». Πάντως, στον κώδικα Δοχειαρίου 385 αποδίδεται η σύνθεση στον
Μπερεκέτη και ανθολογείται και άλλος ομόηχος και ομώνυμος ειρμός ανωνύμως (φ. 41r).
377
Είναι η μοναδική επισημανθείσα περίπτωση ανθολόγησης αυτής της σύνθεσης.
231
 Χφφ. Γεν. Kyriazis 30, Ξηρ. 324, Ιβήρ. 958, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Το όμμα της καρδίας μου (ήχος πλ. β΄)

 Χφφ. Δοχ. 374, Διον. 787, Ξηρ. 324, Ιβήρ. 958, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Τύπον της αγνής λοχείας σου378 (ήχος α΄)

 Χφ. Δοχ. 385
Χαίρε νύμφη φαεινή (ήχος βαρύς)

 Χφφ. Σινά 1302, 1305, 1307, Canonici Gr. 25, ΣΣΚ 77, Mingana Greek 6, Ερατ. 4, Παύλου
62, ΒΡΑ 1685
Χαίρε πύλη Κυρίου (ήχος πλ. α΄)

 Χφφ. Σινά 1305, Gr. Liturg. E. 4, ΣΣΚ 77, Mingana Greek 6, Ερατ. 4, Παύλου 62, Παντ.
977, Στεφ. 127, Δοχ. 341, ΒΡΑ 1685
Χαίρε φωτός νεφέλη (ήχος δ΄)

 Χφφ. Mingana Greek 6, Παύλου 62, Παντ. 977, Στεφ. 60, 127, Δοχ. 390, Καρ. 228, ΕΙΒ
47, ΒΡΑ 1685

379
 Χφφ. Γρηγ. 41, Σινά 1265, Παύλου 36, Δοχ. 385, Νικ. 22, Στεφ. 60, 127, ΒΡΑ 1685
Χείρας εκπετάσας380 (ήχος δ΄)

 Χφφ. Στεφ. 55, φ. 347α, Παύλου 37
Ωδήν επινίκιον (ήχος α΄)

 Χφφ. ΕΒΕ 3116, Στεφ. 60, 127, Ξηρ. 324, Δοχ. 390, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
Ω θείας ω φίλης (ήχος α΄)

 Χφφ. Στεφ. 60, 127, Ξηρ. 324, Δοχ. 390, ΕΙΒ 47, ΒΡΑ 1685
εκτενής βιβλιογραφία.
Βυζαντινή Ποταμηΐς, τ. Β΄, Άπαντα Πέτρου του Μπερεκέτου, μετενεχθέντα εις την Νέαν της
Μουσικής Μέθοδον, παρά Γρηγορίου Λαμπαδαρίου, νυν το πρώτον εκδιδόμενα υπό
Χαραλάμπους Σταμ. Καρακατσάνη {...}, Αθήναι 1996, σσ. 11-16.
και μεταβυζαντινής μελοποιίας, Αθήνα1 2003, σσ. 396-408.
Στάθη Γρηγορίου, «Η σύγχυση των τριών Πέτρων (δηλ. Μπερεκέτη, Πελοποννησίου, Βυζαντίου)»,
Βυζαντινά 3, Θεσσαλονίκη 1971, σσ. 213-251.
378
Πιθανώς είναι εσφαλμένη απόδοση μίας από τις γνωστές συνθέσεις των Δημητρίου Δομεστίκου και
Μπαλασίου ιερέως.
379
Το μέλος που παρατίθεται από τον Μακάριο ιερομόναχο είναι αρκετά πιο αναλελυμένο από αυτό του
Γρηγορίου Πρωτοψάλτου. Αυτό μας οδηγεί στην υποψία ότι είναι εξήγηση του ίδιου του Μακαρίου.
380
Μάλλον είναι η γνωστή σύνθεση του Γερμανού Νέων Πατρών με εσφαλμένη απόδοση.
232
Χουρμούζιος ιερεύς
(ακμή π. 1690 - 1720)
Σύμφωνα με τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, ο Χουρμούζιος, ο οποίος επωνυμείτο

«Βλαχοπογδάνος», «εμελοποίησεν δοξολογίας και μαθήματα του μαθηματαρίου και
κρατήματα»381. Τα πλέον διαδεδομένα μέλη του είναι δύο κρατήματα για καλοφωνικούς
ειρμούς, ένα σε ήχο βαρύ και το άλλο σε ήχο πλ. δ΄382. Ο Χουρμούζιος φέρεται και ως
ποιητής δύο καλοφωνικών ειρμών σε διάφορους κώδικες. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους
Διονυσίου 575, Κουτλουμουσίου 397, Σταυρονικήτα 234, Λειμώνος 251, Λειμώνος 253
και Λειμώνος 279.

 Χφ. Διον. 575

 Χφ. Κουτλ. 397, φ. 300v
Αθήνα 1999, σσ. 64, 145.
Μελέτιος Σιναΐτης ο παλαιός

(ακμή τέλη ΙΖ΄ αι. - αρχές ΙΗ΄ αι.)
Ο ιερομόναχος Μελέτιος ασκήτευσε στο Όρος Σινά και διακρίθηκε στη μελοποιία
καλοφωνικών ειρμών γύρω στα 1700. Συγχέεται στη χειρόγραφη παράδοση με τον κατά
έναν περίπου αιώνα μεταγενέστερο εκ Κρήτης καταγόμενο μελοποιό Μελέτιο Σιναΐτη τον
νέο. Εξαιτίας αυτής της σύγχυσης, σύγχρονοι μουσικολόγοι μέχρι και σήμερα θεωρούν ότι
και ο Μελέτιος ο παλαιός καταγόταν από την Κρήτη. Ο Εμμανουήλ Γιαννόπουλος όμως,
βασιζόμενος στη σημείωση «1692, εκ των του Μελετίου του εκ Βερροίας και Σιναΐτου»
στον κώδικα Σινά 1298, φ. 4α, και στην έλλειψη χαρακτηρισμών του ως Κρητός σε παλαιά
381
382
Βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ. 362-363.
233
χειρόγραφα, θεωρεί ότι πιθανότερος τόπος καταγωγής του Μελετίου του παλαιού είναι η
Βέροια383. Άλλες πληροφορίες για τη ζωή του εν λόγω μελουργού δεν έχουν διασωθεί.
Αμαρτωλών τας δεήσεις (ήχος α΄)

 Χφφ. Δοχ. 390, Ιβήρ. 958, Στεφ. 127, Σινά 1265, ΒΚΨ 45/195, φ. 781r384
Εν Σιναίω τω όρει385 (ήχος γ΄)

 Χφφ. Δοχ. 359, Ξηρ. 373, Στεφ. 127, ΣΣΚ 77
Παιδοτόκον Παρθένον (δύο συνθέσεις;)386 (ήχος γ΄)

 Χφ. ΕΙΒ 47, φφ. 10β-11β

 Χφφ. Ηλιού 597, Ιβήρ. 958, Παύλου 27, Καρ. 228, Κουτλ. 424, Ξηρ. 288, Σινά 1305

 Χφφ. Ηλιού 597, Ιβήρ. 958
Ποία μήτηρ ηκούσθη παρθένος (ήχος δ΄)

 Χφφ. Ιβήρ. 958, Καρ. 228, Κουτλ. 421, Ξηρ. 268, Παντ. 1012, Στεφ. 65, Σινά 1310, Προδ.
10, ΒΡΑ 1685
Ποία μήτηρ ηκούσθη παρθένος389 (ήχος δ΄)

 Χφ. Ιβήρ. 958
383
Βλ. Γιαννοπούλου, Χειρόγραφα Άνδρου, σ. 133, σημ. 38.
384
Με εσφαλμένη απόδοση στον Δαμιανό ιερομόναχο.
385
Ίσως είναι η ομώνυμη σύνθεση ανωνύμου ποιητού στο εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο. Η υπόθεση
ενισχύεται από το θέμα του καλοφωνικού ειρμού που αναφέρεται στο Όρος Σινά, όπου έδρασε ο Μελέτιος.
386
Αν ευσταθεί η απόδοση των δύο αυτών καλοφωνικών ειρμών από τον κωδικογράφο Θεόδωρο
Κυριόπουλο. Ίσως ο ένας από τους δύο ομώνυμους καλοφωνικούς ειρμούς που ανθολογούνται στον κώδικα
ΕΙΒ 47 είναι ο γνωστός ειρμός του Ιωάννου Τραπεζουντίου. Χρειάζεται αυτοψία του κώδικα για
εξακρίβωση του πράγματος. Πάντως, σύμφωνα με τον Γρ. Στάθη, «πολλοί ειρμοί» του Μελετίου
ανθολογούνται στον κώδικα Παντ. 1000 (βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Β΄, σ. 400).
387
Δεκαπεντασύλλαβο υμνογράφημα. Το μέλος αυτού του ειρμού ελάχιστα διαφέρει από αυτό του
ομωνύμου ειρμού του Γερμανού Νέων Πατρών.
388
Ο Μελέτιος πραγματοποίησε δύο διαφορετικές μελοποιήσεις του καλοφωνικού ειρμού. Αμφότερες
ανθολογούνται στους κώδικες Ηλιού 597, φφ. 452 ΙΙΙv – 452 IVr, και Ιβήρων 958.
389
Όπως και στην περίπτωση του Παντάνασσα, πανύμνητε, ο Μελέτιος πραγματοποίησε δύο διαφορετικές
μελοποιήσεις του ειρμού Ποία μήτηρ ηκούσθη παρθένος. Αμφότερες ανθολογούνται στον κώδικα Ιβήρων
958.
234
Γιαννοπούλου Εμμανουήλ, Τα χειρόγραφα Ψαλτικής Τέχνης της Νήσου Άνδρου, Αναλυτικός
Περιγραφικός Κατάλογος, Άνδρος 2005, σ. 133.
Στάθη Γρηγορίου, Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία εν τη βυζαντινή μελοποιία, Αθήναι 1977, σσ.
120-121, 180, 202.
Χατζηγιακουμή Μανόλη, Μνημεία εκκλησιαστικής μουσικής, τ. Α΄, Αθήνα 2007, σσ. 145-146.
Αθανάσιος Κωνσταντινουπόλεως
(μέσα ΙΖ΄αι. - α΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι.)
Ο Αθανάσιος καταγόταν από την Κρήτη και ήταν μαθητής του Μπαλασίου
ιερέως390. Υπηρέτησε τη Μ.Χ.Ε. ως Οικουμενικός Πατριάρχης τα έτη 1709-1711, αφού
προηγουμένως είχε διακονήσει την Εκκλησία ως Μητροπολίτης Τυρνόβου και μετέπειτα
Αδριανουπόλεως. Σε κάποια χειρόγραφα και στο έντυπο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο του
1835 ο Αθανάσιος επωνυμείται εσφαλμένως «Πατριάρχης Ιεροσολύμων»391, ο δε
Κωνσταντίνος Ψάχος τον συγχέει με τον Άγιο Αθανάσιο Γ΄ Πατριάρχη
Κωνσταντινουπόλεως Πατελάρο (†1654)392. Σημαντική συμβολή του Αθανασίου στην
εξέλιξη και διάδοση της Ψαλτικής Τέχνης ήταν το εξηγητικό του έργο. Μαζί με τον
δάσκαλό του Μπαλάσιο εγκαινιάζουν την τρίτη περίοδο της ψαλτικής παρασημαντικής,
αυτήν της Εξηγητικής-Μεταβατικής Σημειογραφίας (π. 1670-1814). Ο Αθανάσιος υπήρξε
και κωδικογράφος, σύμφωνα με την παρακάτω μαρτυρία του Δ. Μπαλαγεώργου: «Ένας
άλλος ενδιαφέρων κώδικας είναι ο κώδικας Σινά 1282, μοναδικό αυτόγραφο του γνωστού
μουσικού και προδρόμου εξηγητού Αθανασίου μητροπολίτου Τουρνόβου του Κρητός, που
έχει επισημανθεί μέχρι σήμερα. Πρόκειται για ένα βιβλίο που ανθολογεί τον Ακάθιστο
Ύμνο, μελοποιημένο από τον λαμπαδάριο Ιωάννη Κλαδά, γραμμένο το έτος 1687.»393
Μάλιστα στο φ. 119r του κώδικα αυτού ο Αθανάσιος καταθέτει την πικρία του για τη
390
Βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σ. 177: «[Ο Μπαλάσιος] υπήρξε δάσκαλος του Αθανασίου Πατριάρχου
και Ιωακείμ αρχιεπισκόπου Βιζύης.»
391
Ο μοναδικός Αθανάσιος που ανήλθε στον θρόνο της Σιωνίτιδος Εκκλησίας μετά τα χρόνια της Άλωσης
της Κωνσταντινούπολης ήταν ο Αθανάσιος Ε΄ (1827-1845). Βλ. http://www.jerusalem-
patriarchate.info/gr/patriarx_iero.htm. Υπήρξε μάλιστα φιλόμουσος, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι
αγόρασε 70 τόμους των μεταγραφών στη Νέα Μέθοδο του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος το 1838. Πάντως, ο
μελοποιός Αθανάσιος είναι ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ο από Αδριανουπόλεως. Βλ.
Χατζηγιακουμή, Η Εκκλησιαστική Μουσική, σσ. 59, 171. Η ταυτότητα του μελοποιού προσεπιμαρτυρείται
από πληθώρα χειρογράφων, π.χ. Ξηρ. 323, φ. 290r, και Παύλου 132, φ. 900.
392
Βλ. Ψάχου, Παρασημαντική, σ. 67, σημ. 40.
393
Βλ. Μπαλαγεώργου-Κρητικού, Χειρόγραφα Σινά, σ. νς΄.
235
μεταχείριση από τον τότε Οικουμενικό Πατριάρχη Διονύσιο Δ΄ Μουσελίμη και
Κομνηνό394: «οι παρόντες οίκοι εγράφθησαν παρ’ εμού αθανασίου, μητροπολίτου
Τορνόβου μαργουνίου του Κρητός· όντος μου εις φυλακήν από εθελοκακίαν του
πατριάρχου διονυσίου σερ ογλάν· 1687 Ιουνίου αη»395. Φαίνεται ότι, κατά τη διάρκεια της
φυλακίσεώς του στη Μονή του Σινά, ο Αθανάσιος, ελεύθερος από τις ποιμαντικές και
άλλες επισκοπικές του μέριμνες, ασχολήθηκε με τη μουσική. Αφ’ ενός μεν συνέγραψε τον
εν λόγω κώδικα, αφ’ ετέρου δε μελοποίησε τους καλοφωνικούς ειρμούς Εκύκλωσαν αι του
βίου με ζάλαι και Περιστάσεις και θλίψεις και ανάγκαι, των οποίων το ποιητικό
περιεχόμενο αποτυπώνει την ψυχική του κατάσταση εξαιτίας του εγκλεισμού του. Έτσι
μπορούμε να είμαστε βέβαιοι πέραν πάσης αμφιβολίας για τον ακριβή χρονικό
προσδιορισμό της μελοποίησης των δύο αυτών καλοφωνικών ειρμών.
Εκύκλωσαν αι του βίου με ζάλαι396 (ήχος πλ. δ΄397)

 Χφφ. Παύλου 132, Ξηρ. 303, 323, Στεφ. 23, 127, Ηλιού 597, ΒΡΑ 1685
Εν κλίνη νυν ασθενών κατάκειμαι398 (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Ξηρ. 303, φ. 179r
394
Ενδεικτικές πληροφορίες και βιβλιογραφική παραπομπή περί του προσώπου του Πατριάρχου Διονυσίου
Δ΄ βλ. στο Χαλδαιάκη, Χειρόγραφα Ύδρας, σ. 116, σημ. 34.
395
Βλ. Μπαλαγεώργου-Κρητικού, όπ. π., σ. 294.
396
Στον κώδικα Αγίου Στεφάνου 23 αποδίδεται εσφαλμένως στον Μπερεκέτη.
397
Το μέλος του εν λόγω καλοφωνικού ειρμού αρχίζει με μία υπερβατή ανάβαση πέμπτης από τον Νη στον
Δι. Όλη η μελική εκτύλιξη της σύνθεσης στη συνέχεια ανήκει στον τέταρτο ήχο άγια με κάποιες σκληρές
χρωματικές θέσεις και περάσματα από τον μέσο του τετάρτου λέγετο. Στον άγια επίσης καταλήγει το μέλος,
που δεν έχει καν αγγίξει τη βάση του πλ. δ΄. Είναι απορίας άξιον γιατί παντού στη χειρόγραφη παράδοση
αλλά και στην έκδοση του 1835 κατατάσσεται στην ομάδα καλοφωνικών ειρμών του πλ. δ΄ ήχου. Η
υπόθεση ότι ο μελοποιός ενδεχομένως έχει ελλιπή γνώση περί τα χαρακτηριστικά των ήχων δεν μπορεί να
ευσταθεί στην περίπτωση ενός μελοποιού του διαμετρήματος του Αθανασίου. Ίσως πρόκειται περί
αντιγραφικού λάθους από το δυστυχώς μη σωζόμενο αυτόγραφο, που «διαιωνίστηκε» από τους
μεταγενέστερους κωδικογράφους. Ίσως πάλι ο ήχος του απλού (μη καλοφωνικού) τροπαρίου, σε συνδυασμό
με τη φυσική συγγένεια μεταξύ ενός κυρίου ήχου και του πλαγίου του, να δικαιολογούν την κατάταξη της
σύνθεσης στον πλ. δ΄. Ενδιαφέρουσα, εν προκειμένω, είναι η ένδειξη «όλον φθορικόν», που προτάσσεται
της σύνθεσης στον κώδικα Στεφ. 127, φ. 568β. «Φθορικός» χαρακτηρίζεται ο καλοφωνικός ειρμός και στους
κώδικες ΒΚΨ 85/233, φ. 86r, και ΒΚΨ 108/256, φ. 79r.
398
Ίσως είναι ο αποδιδόμενος στον Μπερεκέτη ομώνυμος ειρμός. Χρειάζεται αυτοψία του κώδικος Ξηρ.
303, για να εξακριβωθεί το πράγμα, κάτι που δεν κατέστη δυνατόν στα πλαίσια της παρούσης διατριβής.
236
Περιστάσεις και θλίψεις399 (ήχος πλ. δ΄)
 Χφφ. Παύλου 132, Ξηρ. 303, 323, Στεφ. 127, Ηλιού 597, ΒΡΑ 1685
Γιαννοπούλου Εμμανουήλ, Η Ψαλτική Τέχνη. Λόγος και μέλος στη λατρεία της Ορθόδοξης
Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 136.
Αθήνα 1999, σσ. 59, 62.
Του αυτού, Χειρόγραφα εκκλησιαστικής μουσικής 1453-1820, Αθήνα 1980, σ. 94.
Δημήτριος Δομέστικος
(ακμή α΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι.)
Οι πληροφορίες για τη ζωή και τη δράση του Δημητρίου Δομεστίκου, μελοποιού

δύο πολύ γνωστών καλοφωνικών ειρμών, είναι ελάχιστες. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες
πολλών χειρογράφων, υπηρέτησε ως δομέστικος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας400.
Αν ισχύει η μαρτυρία του κώδικος Ξηροποτάμου 323, φ. 277v, αυτογράφου του Παύλου
ιερέως, το 1708 ο Δημήτριος είχε ήδη προβιβασθεί σε λαμπαδάριο. Η αρχική υποψία ότι ο
εν λόγω μελοποιός είναι ο Δημήτριος Μυτιληναίος (ή Πλωμαρίτης), μαθητής του Πέτρου
Μπερεκέτη και γνωστός ως συνθέτης κυρίως κοινωνικών401, δε φαίνεται να ευσταθεί για
δύο λόγους. Αφ’ ενός μεν, πουθενά στη χειρόγραφη παράδοση δεν επωνυμείται
«Μυτιληναίος» ο ποιητής των καλοφωνικών ειρμών. Αφ’ ετέρου δε, κατά τη μαρτυρία
του κώδικος Ιβήρων 997, φ. 81r, «ούτος ο Πλουμαρίτης έζη έως το ᾳψος΄ έτος». Θα ήταν
δύσκολο να δεχτούμε ότι κάποιος που το 1708 υπηρετούσε ως λαμπαδάριος της Μ.Χ.Ε.,
συνεπώς πρέπει να ήταν σχετικά ώριμος άνδρας, έζησε μέχρι το 1776. Την πραγματική
καταγωγή του πιθανώς μας δίνουν η ένδειξη «Δημητρίου του Βλάχου» στον κώδικα
Ιβήρων 1037, φ. 297r, και το επώνυμο «Δακιανός» που του αποδίδει ο Γεώργιος
Παπαδόπουλος402. Κάποιοι κωδικογράφοι παραθέτουν τις εναλλακτικές γραφές
«Δοκειανός» και «Δοκιανός»403, συγχέοντάς τον ίσως με τον Δημήτριο Δοκειανό, μαθητή
399
Στον κώδικα Στεφ. 23 αποδίδεται εσφαλμένως στον Μπερεκέτη. Είναι ιδιόρρυθμη η μελική πλοκή και
αυτού του ειρμού, αφού καταλήγει στον κύριο ήχο (άγια).
400
Βλ. χφφ. Στεφ. 127, φ. 555β, Ηλιού 587, φ. 452 IVv, Σινά 1302, φ. 221v, Σινά 1310, φ. 149r, Mingana
Greek 6, φ. 8v, Ξηρ. 303, φ. 181v, Διον. 576, φ. 191v, Ιβήρ. 968, φ. 488.
401
Βλ. χφφ. Παντ. 1012, φ. 220r, Ιβήρ. 997, φ. 82r.
402
Βλ. Παπαδοπούλου, Συμβολαί, σ. 308. Αμφότερα τα επώνυμα δηλώνουν καταγωγή από την περιοχή της
σημερινής Ρουμανίας και Μολδαβίας.
403
Π.χ. ο Απόστολος Κώνστας Χίος αποδίδει τον καλοφωνικό ειρμό Τύπον της αγνής λοχείας σου στον
«Δημήτριο Δοκιανό» στον αυτόγραφο κώδικά του ΒΚΨ 85/233, φ. 7v.
237
του Ιωάννου Κουκουζέλη και μελοποιό καλοφωνικών συνθέσεων κατά τον ΙΔ΄ αιώνα404.
Η σύγχυση αυτή διατηρήθηκε και, ούτως ειπείν, διαιωνίστηκε με την έκδοση των
συνθέσεων του Δημητρίου στο έντυπο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο το 1835.
Εσείσθησαν λαοί405 (ήχος δ΄)

 Χφφ. Ξηρ. 303, 323, Στεφ. 23, Ηλιού 597, Διον. 576, Ιβήρ. 958, ΒΡΑ 1685
Τύπον της αγνής λοχείας σου (ήχος α΄)

 Χφφ. Ξηρ. 303, Παντ. 955, 967, Στεφ. 127, Ηλιού 597, Σινά 1265, 1302, 1310, Mingana
Greek 6, Ιβήρ. 958, ΒΡΑ 1685
Παπαδοπούλου Γεωργίου, Συμβολαί εις την ιστορίαν της παρ’ ημίν εκκλησιαστικής μουσικής και οι
από των αποστολικών χρόνων άχρι των ημερών ημών ακμάσαντες επιφανέστεροι μελωδοί,
υμνογράφοι, μουσικοί και μουσικολόγοι, Αθήναι 1890, σ. 308.
ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τόμος Α΄, Αθήναι 1975, σσ. 13, 92, 116, 155,
169,171, 177, 342.
Ιερόθεος αρχιερεύς Ιωαννίνων

(ακμή α΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι.)
Στους κώδικες Ξηροποτάμου 320 και Δοχειαρίου 400, αυτόγραφα του

Κωνσταντίνου εκ Σινώπης των ετών 1723 και 1741 αντίστοιχα, ο Ιερόθεος φέρεται ως
συνθέτης του ειρμού Τας κακωθείσας ψυχάς ημών σε ήχο βαρύ. Εξάλλου, στον κώδικα
Ξηρ. 320 του αποδίδεται και ένα κοινωνικό Αινείτε τον Κύριον σε ήχο πλ. α΄. Άλλες
πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του εν λόγω μελουργού δεν έχουν διασωθεί. Πάντως,
η χρονία γραφής του κώδικα Ξηρ. 320 μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Ιερόθεος πιθανώς
έδρασε το πρώτο τέταρτο του ΙΗ΄ αιώνος. Το γεγονός ότι ο συνήθως φερόμενος ως
«ανωνύμου» καλοφωνικός ειρμός αποδίδεται στον Ιερόθεο μόνο από έναν κωδικογράφο,
404
Συνθέσεις του περιλαμβάνονται στην περίφημη Παπαδική Ιβήρων 1120 του Μανουήλ Χρυσάφη, που
συντάχθηκε το 1458. Βλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σσ. 103-105. Περισσότερα περί του Δοκειανού βλ.
Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ. 301-303.
405
Η εκτέλεση αυτής της σύνθεσης απαιτεί πολύ μεγάλη έκταση φωνής. Η μουσική φράση στη λέξη
«έκλιναν» κινείται σε εξαιρετικά χαμηλές φωνητικές περιοχές και καταλήγει στην κάτω αντιφωνία του Βου,
αγγίζοντας προς στιγμήν και την κάτω αντιφωνία του Πα.
238
ενώ άλλοι κώδικες τον αποδίδουν σε άλλους μελοποιούς, αφήνει πολλά περιθώρια
αμφισβήτησης της πατρότητας του Ιερόθεου.
Τας κακωθείσας ψυχάς ημών (ήχος βαρύς)

 Χφφ. Ξηρ. 320, φ. 228v, Δοχ. 400
ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τ. Α΄, Αθήναι 1975, σσ. 155-156, 576-577.
Κάλλιστος ιερομόναχος Βατοπαιδηνός

(τέλη ΙΖ΄ αι. – α΄ μισό ΙΗ΄ αι.)
Ο ιερομόναχος Κάλλιστος ήταν μάλλον σύγχρονος του Πέτρου Μπερεκέτη. Στα

μουσικά χειρόγραφα επωνυμείται «Προύσαλης», «Μπρούσαλης», «Βατοπεδινός» και
«Βλαχομπογδάνος»406. Στον κώδικα Σινά 1265, φ. 193r, ανθολογείται καλοφωνικός
ειρμός με την ένδειξη «Κάλλιστρου αρχιμανδρίτου Νικαίας, εκ χώρας Μολδαβίας».
Επίσης, στον κώδικα ΒΚΨ 30/184, φ. 282v, ανθολογείται καλοφωνικός ειρμός με την
ένδειξη «το παρόν ποίημα του ημετέρου διδασκάλου κυρ Καλλίστου ιερομονάχου και
αρχιμανδρίτου Νικαίας Βλαχομπογδάνου». Είναι προφανές ότι όλες αυτές οι αναφορές
αφορούν ένα και το αυτό πρόσωπο. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι ο Κάλλιστος καταγόταν
από τη Μολδοβλαχία, ασκήτευσε στη Μονή Βατοπαιδίου του Αγίου Όρους και ιεράτευσε
ως αρχιμανδρίτης στη Νίκαια της Μικράς Ασίας. Η δραστηριότητα του Καλλίστου
εκτείνεται στους τομείς της μελοποιίας, της κωδικογραφίας και της διδασκαλίας της
Ψαλτικής Τέχνης. Το μελουργικό του έργο περιλαμβάνει κυρίως χερουβικά (μια
ολόκληρη κατ’ ήχον σειρά ανθολογείται στον κώδικα Βατοπαιδίου 1436407) και
κοινωνικά408, αλλά και τρεις καλοφωνικούς ειρμούς, που δεν έχουν εξηγηθεί στη Νέα
Μέθοδο. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι μια αντιπαραβολή του μέλους του ειρμού
Εσείσθησαν λαοί με την ομώνυμη σύνθεση του Δημητρίου Δομεστίκου δείχνει ότι οι δύο
406
407
Βλ. Καραγκούνη, όπ. π., σ. 430.
408
Π.χ. κοινωνικό των Κυριακών Αινείτε τον Κύριον σε ήχο α΄ τετράφωνο (Παπαδική Λειμώνος 251, φφ.
270v-271r) και κοινωνικό των αγίων Αποστόλων Εις πάσαν την γην (χφ. Ξηροποτάμου 317).
239
συνθέσεις μοιάζουν σε πολύ υψηλό βαθμό με μόνη ουσιαστική διαφορά κάποιες πιο
πεποικιλμένες αναπτύξεις λίγων θέσεων από τον Δημήτριο.

 Χφφ. ΒΚΨ 30/184, φ. 250v, Paris Suppl. Gr. 1135, φ. 213v
Ο άγγελος εβόα (ήχος α΄)

 Χφφ. Παντ. 1019, φ. 276v409, ΒΚΨ 30/184, φ. 282v
Την άδικον βλέπουσα σφαγήν σου (ήχος δ΄)

 Χφ. Σινά 1265, φ. 193r
Χατζηγιακουμή Μανόλη, Μουσικά χειρόγραφα Τουρκοκρατίας (1453-1832), Αθήνα 1975, σσ. 306-
307.
Μανουήλ Γούτας Θεσσαλονικεύς

(ακμή α΄ μισό ΙΗ΄ αι.)
Ο Μανουήλ Γούτας έδρασε στη Θεσσαλονίκη, όπου φέρεται ότι διετέλεσε

Πρωτοψάλτης, κατά το α΄ μισό του ΙΗ΄ αιώνος. Είναι γνωστός ως κωδικογράφος,
δάσκαλος, «ποιητής καλοφωνικών ειρμών, κοινωνικών και πολλών άλλων μελών, ακόμη
και ως εξηγητής»410. Οι καλοφωνικοί ειρμοί του Μανουήλ, αν και δε βρήκαν θέση στο
έντυπο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο, γνώρισαν αρκετά ευρεία διάδοση στη χειρόγραφη
παράδοση.
Θεοτόκε παρθένε (ήχος α΄)

 Χφφ. Ιβήρ. 958, Ξηρ. 288, 303
409
Στο χειρόγραφο ακολουθεί και κράτημα. Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Β΄, σ. 454.
410
Χατζηγιακουμή, Η εκκλησιαστική μουσική, σ. 63. Πρβλ. χφ. ΕΒΕ-ΜΠΤ 723, φ. 469r: «του αυτού [ενν.
Πέτρου Μπερεκέτου] εξηγήθη υπο του κυρ Μανουήλ Γούτα· ήχος α΄ Εν τη βροντώση καμίνω».
240
 Χφφ. Μεταμ. 444, φ. 119β, Ιβήρ. 1149, φ. 268r, Σταυρ. 234, φ. 349v
Τας κακωθείσας ψυχάς ημών412 (ήχος βαρύς)

 Χφφ. Ηλιού 619, φ. 202v, Ιβήρ. 997, ΒΚΨ 85/233, φ. 78r
Ω παράδοξον μυστήριον (ήχος δ΄)

 Χφφ. Ιβήρ. 958, 1210, Ξηρ. 288, 303, ΒΚΨ 71/221, φφ. 549β–550β
Αθήνα 1999, σσ. 63 και 75.
Του αυτού, Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας (1453-1832), Αθήνα 1975, σσ. 281-282.
Του αυτού, Χειρόγραφα Εκκλησιαστικής Μουσικής 1453-1820, Αθήνα 1980, σσ. 41 και 45.
Ζαχαρίας Χανεντές
(π. 1700 – δ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι.)
Ο Ζαχαρίας υπήρξε ένας εκ των επιφανέστερων μουσικών της Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας κατά τον ΙΗ΄ αιώνα. Γεννήθηκε και έδρασε στην Κωνσταντινούπολη413.
Στη χειρόγραφη παράδοση επωνυμείται και «Κιουρκτζής»414 (από την τουρκική λέξη
«kürkçü»), επειδή καταγόταν από οικογένεια γουναράδων. Η ενασχόλησή του με την
εξωτερική, δηλαδή κοσμική, μουσική δηλώνεται από το περσικό προσωνύμιο «χανεντές»,
που σημαίνει «έντεχνος τραγουδιστής». Σε κάποιες τουρκικές πηγές αναφέρεται ότι είχε
ασπασθεί το Ισλάμ. Η πληροφορία αυτή είναι κατά πάσα πιθανότητα εσφαλμένη, εφόσον
κάτι τέτοιο θα είχε οπωσδήποτε σχολιαστεί από τους μεταγενέστερους Ρωμηούς μουσικούς
411
Πρόκειται για καλλωπισμό του ομωνύμου καλοφωνικού ειρμού του Μελετίου Σιναΐτου του παλαιού,
όπως φαίνεται από τις μαρτυρίες στους κώδικες Σταυρονικήτα 234, Ιβήρων 1149 και Ξενοφώντος 137, φ.
384v: «εκαλλωπίσθη παρά του [Μανουήλ] Γούτα».
412
Στον αυτόγραφο κώδικα του Αποστόλου Κώνστα Χίου Ηλιού 619, φ. 202v, υπάρχει η χαρακτηριστική
ένδειξη «Του Γούτα, ως φασί». Πάντως, η σύνθεση αυτή αποδίδεται εναλλακτικά σε άλλους μελοποιούς,
όπως τον Μπερεκέτη, τον Δωρόθεο Δρύστρας και τον Ιερόθεο Ιωαννίνων.
413
Πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του Ζαχαρία αντλήσαμε κυρίως από το ειδικό ένθετο του ψηφιακού
δίσκου Ζαχαρίας ο Χανεντές, Κλασική Ανατολική Μουσική από την Πόλη του 18 ου αιώνα του μουσικού
σχήματος «Εν Χορδαίς». Ο σχεδιασμός της πολύ προσεγμένης αυτής έκδοσης ανήκει στον Κυριάκο
Καλαϊτζίδη, μουσικολόγο και δεξιοτέχνη στο ούτι. Δυστυχώς, οι σελίδες του ένθετου δεν είναι αριθμημένες
κι αυτό καθιστά αδύνατη την ακριβή παραπομπή στα περιεχόμενα κείμενα.
414
Βλ. χφ. Ιβήρων 1134, φ. 220r.
241
που συμπεριέλαβαν έργα του στις εκδόσεις τους. Πάντως οι Τούρκοι, διά στόματος του
γνωστού μουσικολόγου Bülent Aksoy, καυχώνται για το ότι «Greek Zacharia is important
not because he was a church performer but as being one of the most valuable composers in
Ottoman music. Today, the name of Zacharia lives not in Greece but in the history of
Ottoman-Turkish music»415. Αναφέρεται ότι ήταν δάσκαλος και μαθητής ταυτόχρονα του
Δανιήλ Πρωτοψάλτου, από τον οποίο μάθαινε την εκκλησιαστική μουσική, ενώ αυτός του
δίδασκε την εξωτερική416. Το μελοποιητικό του έργο στον τομέα της εκκλησιαστικής
μουσικής περιλαμβάνει τα δογματικά θεοτοκία του Εσπερινού σε όλους τους ήχους εκτός
από τον τέταρτο, μία αργή δοξολογία σε ήχο βαρύ τετράφωνο και τρεις καλοφωνικούς
ειρμούς. Συνέθεσε επίσης πάνω από 100 έργα κοσμικού χαρακτήρα και μάλιστα των εξής
τύπων: beste, peşrev, semai, ayir semai. Εξ αυτών μόνο 21 διεσώθησαν, όλα στην
οθωμανική γλώσσα. Ίσως ήταν αυτός που συνέταξε τον βασικό πυρήνα της συλλογής
εξωτερικών ασμάτων Ευτέρπη, η οποία αργότερα εξηγήθηκε στη Νέα Μέθοδο,
εμπλουτίσθηκε με έργα μεταγενέστερων συνθετών και εκδόθηκε το 1830 από τους
Θεόδωρο Φωκαέα και Σταυράκη Χανεντέ. Η ενασχόληση του Ζαχαρία με το είδος των
καλοφωνικών ειρμών φαίνεται να εναρμονίζεται προς τη γενικότερη αισθητική αντίληψη
του μεγάλου συνθέτη. Αργοί, επιβλητικοί και μεγαλοπρεπείς από τη φύση τους οι
καλοφωνικοί ειρμοί· το ίδιο αργά, επιβλητικά και μεγαλοπρεπή τα κοσμικά έργα του
Ζαχαρία. Σύμφωνα με τον Κυριάκο Καλαϊτζίδη, «οι μουσικοί φθόγγοι ρέουν αργά σαν
δάκρυα ή σαν τις σταγόνες πολύτιμης πηγής. Η μουσική του Ζαχαρία είναι βαθύτατα
στοχαστική και υπαρξιακή και γι’ αυτό εξακολουθεί να είναι πάντα επίκαιρη».
Οι της Χαλδαίας καμίνου417 (ήχος α΄)

 Χφφ. Ιβήρ. 1134, φ. 220r, Πάτμου 295
Ουρανός πολύφωτος (ήχος βαρύς)

 Χφφ. Παντ. 977, φ. 349r, Παντ. 1000, φ. 119r, Πάτμου 295, ΕΒΕ 962, ΜΠΤ 804
415
Βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ. 448-449, σημ. 88.
416
Βλ. Χρυσάνθου, Μέγα Θεωρητικόν, σσ. XLIX-L.
417
Η σύνθεση αυτή εξηγήθηκε στη Νέα Μέθοδο από τον μουσικολόγο Θωμά Αποστολόπουλο.
Ηχογραφημένη εκτέλεσή της από τον τέως Άρχοντα Λαμπαδάριο της Μ.Χ.Ε. Ελευθέριο Γεωργιάδη
περιελήφθη στον ψηφιακό δίσκο του μουσικού σχήματος «Εν χορδαίς» Ζαχαρίας ο Χανεντές, Κλασική
Ανατολική Μουσική από την Πόλη του 18 ου αιώνα, που κυκλοφόρησε το 2001. Στο φωτογραφικό επίμετρο
της ανά χείρας εργασίας παρατίθεται το εξηγημένο μέλος από χειρόγραφο του Ελευθερίου Γεωργιάδη.
242
Φρικτόν το βήμα σου και αδέκαστον418 (ήχος πλ. β΄ νενανω)
 Χφφ. Μεταμ. 295, Ξηρ. 277, 305, ΕΒΕ 962, ΜΠΤ 804
Ένθετο φυλλάδιο στον ψηφιακό δίσκο του Μουσικού Σχήματος «Εν χορδαίς», Ζαχαρίας ο
Χανεντές. Κλασική Ανατολική Μουσική από την Πόλη του 18ου αιώνα, Αθήνα 2001.
Του αυτού, Συμβολαί εις την ιστορίαν της παρ’ ημίν εκκλησιαστικής μουσικής και οι από των
αποστολικών χρόνων άχρι των ημερών ημών ακμάσαντες επιφανέστεροι μελωδοί,
υμνογράφοι, μουσικοί και μουσικολόγοι, Αθήναι 1890, σσ. 314-315.
Σμάνη Γεωργίου, Η εξωτερική μουσική και η θεωρητική της προσέγγιση, Διατριβή κατατεθείσα στο
Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2011 [ανέκδοτη· με την
ευγενή παραχώρηση του συγγραφέως], σσ. 79-81.
Αθήνα 1999, σ. 174.
Μιχαήλ ιερεύς Χίος

(αρχές – γ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι.)
Ο ιερεύς Μιχαήλ Χίος ήκμασε τον ΙΗ΄ αιώνα και υπήρξε μαθητής του Ιωακείμ
αρχιερέως Βιζύης. Επιδόθηκε στη μελοποιία και την κωδικογραφία, στην τελευταία δε με
ιδιαίτερη φιλοπονία και καλαισθησία. Επιπρόσθετα, ήταν και εξηγητής παλαιών μελών.
Το μελουργικό έργο του περιλαμβάνει δύο καλοφωνικούς ειρμούς, που δεν έχουν εξηγηθεί
στη Νέα Μέθοδο και παραμένουν ανέκδοτοι. Και οι δύο ανθολογούνται στον κώδικα
Κουτλουμουσίου 454, αυτόγραφο του Μιχαήλ.

 Χφ. Κουτλ. 454, φ. 303r
Μήτηρ Θεού Παναγία (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. Κουτλ. 454, φ. 302r
418
«Τα γράμματα του σοφωτάτου πατριάρχου Ιεροσολύμων [Παρθενίου;], το δε μέλος κυρίου Ζαχαρίου του
μουσικωτάτου της περσικής τέχνης· το δε τόνισμα κυρίου Αναστασίου», βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου
Όρους, τ. Α΄, σ. 40. Παρόμοιες ενδείξεις υπάρχουν και στους κώδικες Μεταμ. 295 και Ξηρ. 305. Το μέλος
συνήθως αποδίδεται στον Αναστάσιο Ραψανιώτη, ο οποίος επεξεργάστηκε την αρχική σύνθεση του Ζαχαρία.
243
Αναστάσιος Ραψανιώτης
(α΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι. – δ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι.)
Ο Αναστάσιος Ραψανιώτης και Πρωτοψάλτης Λαρίσης ήκμασε μετά το 1770. Για

ένα διάστημα έδρασε στην περιοχή της Μολδοβλαχίας. Η μεγάλη του συμβολή στην
ιστορία της Ψαλτικής Τέχνης καταδεικνύεται από τη μελοποίηση ολοκλήρου του
Ακαθίστου Ύμνου419 και από την παράδοση του συνόλου έργου του ως Απάντων, κατά το
παράδειγμα του Πέτρου Μπερεκέτη420. Συνέθεσε μία μικρή συλλογή καλοφωνικών
ειρμών σε όλους τους ήχους, που διαδόθηκαν αρκετά στη χειρόγραφη παράδοση, κυρίως
σε κώδικες των Μετεώρων421, δε συμπεριελήφθησαν όμως στην έκδοση του Θεοδώρου
Φωκαέως. Σύμφωνα με μία ένδειξη στον κώδικα Μεταμ. 295, ίσως ήταν και
κωδικογράφος422.
Αγρώ τω της αμαρτίας423 (ήχος δ΄)

 Χφφ. Παύλου 132, Ιβήρ. 997, 1035, 1038, 1301, Μεταμ. 295, Ξηρ. 277, 305, 330, 364,
Στεφ. 127, Σινά 1277
Δέσποινα πρόσδεξαι (ήχος δ΄)

 Χφφ. Παύλου 132, Δοχ. 359, Ιβήρ. 997, 1038, 1210, 1301, Μεταμ. 295, Ξηρ. 277, 324,
365, Ζωοδ. 33, Στεφ. 35, 127, Σινά 1277, ΒΡΑ gr. 33
Δεύτε την μητέρα του φωτός (ήχος β΄ είτε δ΄ λέγετος)

 Χφφ. Ιβήρ. 997, 1035, 1038, 1140424, 1301, Μεταμ. 295425, Ξηρ. 277, 365, Στεφ. 35, 127,
Σινά 1277
419
Είναι ο δεύτερος μελουργός που παραδίδει επώνυμη μελοποίηση του Οικηματαρίου μετά τον Ιωάννη
Κλαδά.
420
Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Μετεώρων, σ. οδ΄. Πρβλ. Χατζηγιακουμή, Η εκκλησιαστική μουσική, σσ. 84-85.
421
Βλ. χφ. Αγίου Στεφάνου 35, φφ. 27-33.
422
Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Μετεώρων, σσ. 135, 137.
423
Πρόκειται για αυτοσχέδιο υμνογράφημα του Παρθενίου Πατριάρχου Ιεροσολύμων (1737-1766). Βλ. τη
σχετική ένδειξη «Τα γράμματα του σοφωτάτου πατριάρχου κυρίου Παρθενίου Ιεροσολύμων», στο Στάθη,
Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Α΄, σ. 40. Παρόμοια ένδειξη υπάρχει στους κώδικες Ξηρ. 305, Ξηρ. 330, Ιβήρ.
1038 και αλλού.
424
Με ένδειξη στο φ. 522r: «ειρμοί καλοφωνικοί του αυτού κυρ Αναστασίου· σεγγιάχ τουρκιστί· ήχος β΄
λέγετος». Περί της ονομασίας των αραβοπερσικών και οθωμανικών μακαμιών και των αντιστοιχιών τους με
τους βυζαντινούς ήχους, βλ. τη μεθοδική και κατατοπιστική εργασία του Μάριου Μαυροειδή Οι μουσικοί
τρόποι στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο βυζαντινός ήχος, το αραβικό μακάμ, το τουρκικό μακάμ, Αθήνα 1999.
425
Με ένδειξη «ήχος β΄ λέγετος σεγκιάχ».
244
Έλκει με προς υμνωδίαν (ήχος δ΄)
 Χφ. Ιβήρ. 997
Θεοτόκε η προστασία πάντων (ήχος πλ. α΄)

 Χφφ. Ιβήρ. 997, 1038, 1301, Μεταμ. 295, Ξηρ. 277, Στεφ. 35, 127, Σινά 1277
Πάντα ματαιότης τα ανθρώπινα (ήχος γ΄)

 Χφφ. Ιβήρ. 997, 1301, Ξηρ. 277, Στεφ. 35, 127
Πλην σου Θεόν ου γινώσκω έτερον (ήχος βαρύς)

 Χφφ. Ιβήρ. 997, 1038, 1301, Μεταμ. 295, Ξηρ. 277, Στεφ. 35, 127, Σινά 1277
Την δέησίν μου δέξαι (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Διον. 575, Δοχ. 363, Μεταμ. 295, Ξηρ. 277, 285, 364, 365, 370, Παντ. 994, 1012,
Στεφ. 35, 127, Σινά 1277, Ιβήρ. 981, 997, 1038, 1301, φ. 138r426
Το θαύμα του τόκου σου (ήχος α΄)

 Χφφ. Ιβήρ. 997, 1038, 1301, Μεταμ. 92, 295, Στεφ. 35, Σινά 1277
Υπερβολή ασωτείας (ήχος τρίτος)

 Χφφ. Σινά 1277, Διον. 575, Δοχ. 332, Μεταμ. 295, Ξηρ. 277, 364, 365, Παντ. 1012, Σταυρ.
427
234, Στεφ. 35, 127, Ιβήρ. 1035, 1038, 1244, σ. 522 , 1301
Φρικτόν το βήμα σου και αδέκαστον (ήχος πλ. β΄ νενανω)

 Χφφ. Ιβήρ. 997, 1038, 1301, Ξηρ. 277428, 364, Στεφ. 35, 127
Χαλδαιάκη Αχιλλέως, Ο πολυέλεος στην βυζαντινή και μεταβυζαντινή μελοποιία, Αθήναι 2003, σσ.
453-454, 896-904.
Χατζηγιακουμή Μανόλη, Μουσικά χειρόγραφα Τουρκοκρατίας (1453-1832),Αθήνα 1975, σσ. 380-
381.
University of Joensuu, Jyväskylä 2009, σ. 75.
426
Επιγράφεται «του αυτού κυρ Αναστασίου, κατανυκτικός».
427
Με τον χαρακτηρισμό «έρρυθμον».
428
«Τα γράμματα του σοφωτάτου πατριάρχου Ιεροσολύμων [Παρθενίου;], το δε μέλος κυρίου Ζαχαρίου του
μουσικωτάτου της περσικής τέχνης· το δε τόνισμα κυρίου Αναστασίου». Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου
Όρους, τ. Α΄, σ. 40. Παρόμοιες ενδείξεις υπάρχουν και στους κώδικες Μεταμ. 295, Ξηρ. 305 και Ιβήρ. 1038.
Φαίνεται ότι το μέλος αυτό μελοποιήθηκε αρχικά από τον Ζαχαρία τον Χανεντέ και διασκευάσθηκε κατόπιν
από τον Αναστάσιο.
245
Παναγιώτης πρωτοψάλτης Χαλάτζογλου
(ακμή α΄ μισό ΙΗ΄ αι. - †1748)
Ο Παναγιώτης Χαλάτζογλου(ς) υπήρξε Πρωτοψάλτης της Μ.Χ.Ε. κατά το πρώτο

μισό του ΙΗ΄ αιώνος. Το όνομά του σχετίζεται με τον εγκαινιασμό της εποχής των
μεγάλων Κωνσταντινουπολιτών πρωτοψαλτών και λαμπαδαρίων, καθώς και του
λεγομένου πατριαρχικού ύφους429. Στα χειρόγραφα αναφέρεται και ως Χαλάτζης430.
Συνέγραψε πραγματεία με τίτλο «Σύγκρισις της αραβοπερσικής μουσικής προς την
ημετέραν εκκλησιαστικήν»431. Είναι λοιπόν προφανές ότι οι μουσικές του ανησυχίες τον
έκαναν να περιηγείται στα «χωράφια» της εξωτερικής μουσικής.
Ο μοναδικός καλοφωνικός ειρμός που είναι αδιαμφισβήτητα ποίημα του
Χαλάτζογλου είναι η περίφημη σύνθεση Έφριξε γη σε ήχο πλ. α΄ πεντάφωνο (αντίστοιχο
του αραβοπερσικού μακάμ acem kürdi), που προδίδει επίδραση από την εξωτερική
μουσική. Υπήρξε αδιαλείπτως τόσο δημοφιλής, ώστε σε πολλά χειρόγραφα (π.χ. Σινά
1331, φ. 12v) είναι ο μοναδικός ανθολογούμενος καλοφωνικός ειρμός. Ακόμη, γνώρισε
αλλεπάλληλες επανεκδόσεις σε διάφορα έντυπα βιβλία των ΙΘ΄ έως και ΚΑ΄ αιώνων432.
Ωστόσο, επισημάνθηκαν άλλοι τρεις καλοφωνικοί ειρμοί που ενδεχομένως προέρχονται
από τη γραφίδα του Χαλάτζογλου.
Άκουε θαυμάτων ουρανέ (ήχος α΄)

433
 Χφ. Add. 19456
Έφριξε γη (ήχος α΄ ή πλ. α΄434)

 Χφφ. Δοχ. 341, Κουτλ. 434, Σινά 1265, 1307, Canonici Gr. 25, Gr. Liturg. E. 4, ΣΣΚ 75,
Mingana Greek 6, Γεν. Kyriazis 30, Σιάτ. 4, Προδ. 6, 7, Παύλου 62, Παντ. 977, Στεφ. 127,
Princeton Greek Ms. 6, ΒΡΑ 1685
429
Βλ. Χατζηγιακουμή, Η εκκλησιαστική μουσική, σσ. 67-68.
430
Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Β΄, σ. 723.
431
ΕΕΜΣ [ΠΕΑ], τεύχος Β΄, σσ. 68-75.
432
Π.χ. Μουσική Συλλογή, αποτελουμένη εκ τριών τόμων, τόμος Γ΄, περιέχων άπαντα τα μαθήματα της
Λειτουργίας, εκδοθείσα το πρώτον υπό Γεωργίου Πρωγάκη, Μουσικοδιδασκάλου της εν Χάλκη Ι. Θεολ.
Σχολής, Κωνσταντινούπολις 1910. Ακόμη, Πανδέκτη Εκκλησιαστικής Μουσικής, Γ΄, Θεία Λειτουργία,
Δημοσθένους Παϊκόπουλου, Αθήναι 2006.
433
Βλ. τον σχετικό σχολιασμό από τον Εμμανουήλ Γιαννόπουλο στο Γιαννοπούλου, Χειρόγραφα Αγγλίας, σ.
79, σημ. 20.
434
Αμφότερες οι ενδείξεις ευρίσκονται στα χειρόγραφα.
246
Πάσαν την ελπίδα μου (ήχος βαρύς)
 Χφ. Δοχ. 332, φ. Br435

 Χφ. Λειμ. 8, φ. 339r436
Πλεμμένου Γιάννη, Το μουσικό πορτρέτο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα 2003, σσ. 5-35.
Αθήνα 1999, σσ. 67-68.
Του αυτού, Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας (1453-1832), Αθήνα 1975, σσ. 351-360.
Του αυτού, Χειρόγραφα Εκκλησιαστικής Μουσικής 1453-1820, Αθήνα 1980, σσ. 42-43 και 93-94.
Κύριλλος Μαρμαρηνός
(α΄ τέταρτο – δ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι.)
Ο Γρ. Αναστασίου αναφέρει ότι «ο Κύριλλος Μαρμαρηνός επίσκοπος Τήνου

υπήρξε μαθητής του Χαλάτζογλου, ενώ ήδη από το 1742 είχε μετατεθεί στον αρχιερατικό
θρόνο Γάνου και Χώρας. Το έργο του Κυρίλλου εκτείνεται σε όλους σχεδόν τους τομείς
της Ψαλτικής· μελοποιία, εξήγηση, κωδικογράφηση, θεωρία»437. Ο Κύριλλος ασχολήθηκε
και με την εξωτερική μουσική, όπως φαίνεται από τη συγγραφή δύο θεωρητικών
πραγματειών με τίτλους «Στοιχειωδεστέρα διδασκαλία περί της έξω μουσικής» και
«Σαφήνεια εκ ποίων και πόσων ήχων συγκροτείται έκαστον των μακαμιών και τις η
απαρχή και μέχρι τέλους έφοδος». Στο μελοποιητικό έργο του, που περιλαμβάνει μεγάλο
αριθμό κοινωνικών και χερουβικών, συγκαταλέγεται και ένας καλοφωνικός ειρμός.

 Χφφ. Παντ. 1012, φ. 250v, Ιβήρ. 1132, φ. 562r, Μεταμ. 295, σ. 374
435
Μάλλον είναι εσφαλμένη απόδοση του γνωστού ειρμού του Μπερεκέτη. Συγκαταλέγουμε τη σύνθεση
στα έργα του Χαλάτζογλου με μεγάλη επιφύλαξη, μέχρις ότου αυτοψία του κώδικος Δοχ. 332 μάς οδηγήσει
σε ασφαλές συμπέρασμα.
436
Βλ. Χατζηγιακουμή, Μουσικά Χειρόγραφα, σ. 459. Πρβλ. Γιαννοπούλου, όπ. π., σ. 79, σημ. 20.
437
Αναστασίου, Τα κρατήματα, σ. 372.
247
Χατζηγιακουμή Μανόλη, Μουσικά χειρόγραφα Τουρκοκρατίας (1453-1832), Αθήνα 1975, σσ. 338-
339.
Του αυτού, Χειρόγραφα εκκλησιαστικής μουσικής 1453-1820, Αθήνα 1980, σσ. 44 και 94, σημ. 215.
Ιωάννης πρωτοψάλτης Τραπεζούντιος

(αρχές ΙΗ΄ αι. – 1777)
Ο Ιωάννης Τραπεζούντιος διαδέχθηκε στην πρωτοψαλτία του πατριαρχικού ναού

τον Παναγιώτη Χαλάτζογλου και παρέμεινε στη θέση αυτή περίπου 35 χρόνια, μέχρι τον
θάνατό του το 1777. Η δραστηριότητά του εκτείνεται και στους τομείς της μελοποιίας και
της αντιγραφής κωδίκων438. Παράλληλα, ο Ιωάννης ήταν ένας σημαντικός κρίκος στην
αλυσίδα των εξηγητών της σημειογραφίας. Σύμφωνα με τον Χρύσανθο, «όταν υπό του
φιλουμούσου Κυρίλλου, τα της Πατριαρχείας τότε διϊθύνοντος πηδάλια, προετράπη μετ’
επιμονής ο Ιωάννης εις την σύνθεσιν των πασαπνοαρίων, πολυελέων, δοξολογιών, και
κοινωνικών, κ τ λ, μετεχειρίσθη τρόπον του γράφειν, ος τις είναι διάφορος του παλαιού,
και κλίνει εις το εξηγηματικόν, και εστάθη αυτός η ρίζα του εξηγηματικού τρόπου, ον
μετεχειρίσθη ο μαθητής αυτού Πέτρος [ενν. ο Πελοποννήσιος]»439. Ο Ιωάννης συνέθεσε
έναν καλοφωνικό ειρμό, από τα αριστουργήματα του είδους, με ίδιον κράτημα, καθώς και
κρατήματα για καλοφωνικούς ειρμούς άλλων ποιητών. Επίσης, το 1769 παρέδωσε
πλούσια συλλογή καλοφωνικών ειρμών διαφόρων μελοποιών σε αυτόγραφο Καλοφωνικό
Ειρμολόγιο, τον κώδικα Ιβήρων 1157. Αυτό είναι το παλαιότερο χρονολογημένο αμιγές
Καλοφωνικό Ειρμολόγιο που έχει αναδείξει η έρευνα μέχρι σήμερα. Έτσι, στον Ιωάννη
πιστώνεται η έμπνευση για την αυτονόμηση των καλοφωνικών ειρμών και την παράδοσή
τους σε αυτοτελή κώδικα. Μεταξύ των άλλων μελών στο φ. 82v του εν λόγω κώδικος
ανθολογείται μια σύνθεση Παιδοτόκον Παρθένον σε ήχο τρίτο με ένδειξη «Ειρμός
παλαιός». Αυτή φαίνεται να αποτέλεσε την έμπνευση του Ιωάννη για την εκ νέου
καλοφωνική ειρμολογική μελοποίηση του ιδίου κειμένου, που επίσης περιλαμβάνει στο
αυτόγραφό του.
Παιδοτόκον Παρθένον τίς ήκουσε (ήχος τρίτος)
438
Π.χ. το 1734, όταν ήταν ακόμη Λαμπαδάριος της Μ.Χ.Ε., συνέταξε την Ανθολογία Ιεροσολύμων 323.
439
Χρυσάνθου, Μέγα Θεωρητικόν, σ. XLIX.
248
440
 Χφφ. Ιβήρ. 1157, φ. 85r , Παντ. 977, 1031, Ερατ. 4, ΒΡΑ 1685
σχετική βιβλιογραφία.
Αθήνα 1999, σσ. 68-70.
Θ ε ό δ ο υ λ ο ς Α ι ν (ε) ί τ η ς Α γ ι ο ρ ε ί τ η ς
(α΄ μισό - τέλη ΙΗ΄ αι.)
Ο αγιορείτης μοναχός Θεόδουλος, που καταγόταν από την Αίνο της Θράκης, είναι
γνωστός ως γραφεύς μουσικών κωδίκων, όπως επίσης και «ως συνθέτης μερικών μελών,
ως εξηγητής και ως δάσκαλος»441. Ήταν μαθητής του Σεραφείμ προηγουμένου Λαυριώτου
και, με τη σειρά του, δάσκαλος του Μελχισεδέκ ιεροδιακόνου Εσφιγμενίτου και άλλων.
Σύμφωνα με τον μουσικολόγο Κωνσταντίνο Καραγκούνη, «η κατ’ εξοχήν προσφορά του
[...] είναι οι επιτυχείς απόπειρες καλλωπισμού μετά συντμήσεως των σπουδαιοτέρων
μελοποιήσεων των προηγουμένων περιόδων»442. Μέσα στο μελουργικό έργο του
Θεόδουλου επισημάνθηκε και ένας καλοφωνικός ειρμός με σχετικώς μικρή διάδοση στη
χειρόγραφη παράδοση.
Θεοτόκε συ ει η άμπελος (ήχος πλ. β΄)

 Χφφ. Διον. 575, Σταυρ. 234, φ. 353r
Αθήνα 1999, σσ. 72-75.
Χρύσανθος ιερομόναχος Κύπριος

(ακμή μέσα – β΄ μισό ΙΗ΄ αι.)
440
Με ένδειξη «Του γραφέως».
441
Χατζηγιακουμή, Η εκκλησιαστική μουσική, σσ. 72-75.
442
Καραγκούνη, Η παράδοση και εξήγηση του μέλους των Χερουβικών, σ. 483.
249
Στον κώδικα Ξηροποτάμου 318, αυτόγραφο του Νικηφόρου Χίου του
Καντουνιάρη, μαθαίνουμε ότι ο ιερομόναχος Χρύσανθος ο Κύπριος443 ήταν μαθητής του
Ιωάννου Πρωτοψάλτου του Τραπεζουντίου444. Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος αναφέρει ότι
ήταν «πρωτοψάλτης της νήσου [Κύπρου] κατά το δεύτερον ήμισυ του ΙΗ΄ αιώνος,
συνέγραψεν Ακολουθίας εορταζομένων τινων εν Κύπρω αγίων και εξέδοτο τύποις
Βενετίας. Συνέθετο ακολουθίαν Μιχαήλ Συνάδων, τυπωθείσαν Ενετίησιν 1769, και
εκδούς κατά το αυτόν έτος την ακολουθίαν του Ακαθίστου Ύμνου, προσέθετο κανόνα
παρακλητικόν εις τον Τίμιον Σταυρόν, δύο ακολουθίας του αποστόλου Φιλίππου και δύο
κανόνας της Θεοτόκου»445. Παράλληλα με την υμνογραφική του δραστηριότητα, ο
Χρύσανθος φαίνεται ότι ανέπτυξε και κωδικογραφική τοιαύτη, αν δεχτούμε ότι ταυτίζεται
με τον γραφέα του κώδικος Κουτλουμουσίου 437 του έτους 1757446. Μεταξύ των
μελοποιήσεων του Χρυσάνθου που έχουν διασωθεί βρίσκονται δύο καλοφωνικοί ειρμοί,
που ανθολογούνται στους κώδικες Δοχειαρίου 374, Ιβήρων 958, Παντελεήμονος 1000 και
Ξηροποτάμου 326.
Εξέστη επί τούτω ο ουρανός (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Δοχ. 374, φ. 217v, Ιβήρ. 958

 Χφφ. Δοχ. 374, φ. 214r, Ιβήρ. 958
Δημητρίου Χριστιάνας, «Η βυζαντινή μουσική παράδοση στην Κύπρο», Χρονικό. Εβδομαδιαία
έκδοση της εφημερίδας «Πολίτης», 11 Απριλίου 2010, τεύχος 110, Λευκωσία 2010, σ. 11.
774, 813.
Άνθιμος ιερομόναχος Ιβηρίτης

(1703; – τέλη ΙΗ΄ αι. ;)
Ο ιερομόναχος Άνθιμος Ιβηρίτης εμφανίζεται ως μελοποιός ενός καλοφωνικού

ειρμού στον κώδικα Ιβήρων 1038. Στον κώδικα Ιβήρων 997, φ. 76v, αναφέρεται ότι ο
443
Στη χειρόγραφη παράδοση αναφέρεται εναλλακτικά και ως «Κυπριώτης».
444
445
446
Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Γ΄, σσ. 294, 296.
250
Δαμασκηνός Ιβηρίτης απεβίωσε το 1773 «αφήνωντας [sic] τέλειον μαθητήν του Άνθιμον
ιερομόναχον Σάμιον Ιβηρίτην», ο οποίος ήταν τότε 70 ετών. Αν ο ποιητής του
καλοφωνικού ειρμού ταυτίζεται με τον μαθητή του Δαμασκηνού Ιβηρίτου, συμπεραίνουμε
ότι γεννήθηκε το 1703 και θα πρέπει να απεβίωσε το δ΄ τέταρτο του ΙΗ΄ αιώνος. Άλλες
πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του δεν έχουν διασωθεί.
Ουρανός πολύφωτος (ήχος α΄ τετράφωνος)

 Χφ. Ιβήρ. 1038, φ. 650r
και μεταβυζαντινής μελοποιίας, Αθήναι 2003, σσ. 439, 499.
ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τόμος Γ΄, Αθήναι 1993, σ. 898.
Άνθιμος ιερομόναχος Κουτλουμουσιανός

(ακμή μέσα ΙΗ΄ αι. ;)
Στα φφ. 101v-103r του κώδικος Ιβήρων 1035 ανθολογούνται δύο καλοφωνικοί
ειρμοί που φέρονται ως ποιήματα «Ανθίμου ιερομονάχου Κουτλουμουσιανού». Άλλες
συνθέσεις αυτού του μελουργού δεν έχουν επισημανθεί. Δεδομένου ότι ο κώδικας Ιβήρων
1035 χρονολογείται τον ΙΗ΄ αιώνα, εικάζουμε ότι ο Άνθιμος Κουτλουμουσιανός ήκμασε
περί τα μέσα του αυτού αιώνος. Ίσως ταυτίζεται με τον προμνημονευθέντα Άνθιμο
Ιβηρίτη.
Η κάμινος, Σωτήρ, εδροσίζετο (ήχος α΄ τετράφωνος)

 Χφ. Ιβήρ. 1035, φ. 101v
Τόξον δυνατών ησθένησε (ήχος δ΄)

 Χφ. Ιβήρ. 1035
ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τόμος Δ΄ [ανέκδοτος· με την ευγενή
παραχώρηση του συγγραφέως].
251
Δανιήλ Πρωτοψάλτης
(α΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι. - 1789)
Ο Δανιήλ Πρωτοψάλτης υπήρξε κορυφαία μουσική φυσιογνωμία του ΙΗ΄ αι.

Μαθητής του Παναγιώτη Χαλάτζογλου και δάσκαλος στη συνέχεια του Πέτρου Βυζαντίου
και του Σταυράκη Γρηγοριάδη, διαδέχθηκε στην πρωτοψαλτία της Μεγάλης του Χριστού
Εκκλησίας τον Ιωάννη Τραπεζούντιο. Διετέλεσε πρωτοψάλτης από το 1770 μέχρι τον
θάνατό του, έχοντας λαμπαδάριο τον Πέτρο Πελοποννήσιο μέχρι τον θάνατο του
τελευταίου το 1778. Το πλούσιο μελοποιητικό του έργο περιλαμβάνει χερουβικά,
κοινωνικά, μαθήματα, θεοτοκία, κρατήματα κ.ά. Φαίνεται ακόμη ότι ήταν ανοιχτός στις
επιδράσεις από την εξωτερική μουσική. Ο Χρύσανθος αναφέρει τα εξής σχετικά:
«ευρίσκονται εις τα μέλη τούτου Θέσεις καινότροποι και τοιαύται, οίας δεν
μετεχειρίσθησαν ούτε οι προ αυτού ψαλμωδοί, ούτε οι μετ’ αυτόν· διά τας οποίας τολμώσι
τινές δι’ αμάθειαν να τον κατηγορώσι. Διότι επειδή ούτος επεχείρισε να εισάγη εις τα
εκκλησιαστικά μέλη και εξωτερικά, δηλαδή μέλη τα οποία εσυνειθίζοντο εις τον καιρόν
του παρά τοις οργανικοίς μουσικοίς, α τινα δεν ήτον δυνατόν να γράφωνται με τας παλαιάς
της εκκλησιαστικής μουσικής Θέσεις, ηναγκάσθη να νεωτερίζη.»447 Ο καθ. Γρ. Στάθης
πιθανολογεί ότι οι κώδικες Αγίου Στεφάνου 127 και Κουτλουμουσίου 402 προέρχονται
από τη γραφίδα του Δανιήλ448. Αν ισχύει αυτό, ο Δανιήλ κατατάσσεται και στη χορεία των
κωδικογράφων της Ψαλτικής Τέχνης.
447
Χρυσάνθου, Μέγα Θεωρητικόν, σ. XLIX.
448
Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Μετεώρων, σσ. 429, 480-481, και Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Γ΄, σσ. 243-
244. Πρβλ. Λάσκου Δημητρίου, Ο Δανιήλ ο Πρωτοψάλτης. Βίος και έργο, Διπλωματική εργασία
κατατεθείσα στη Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Τρίκαλα 2010, σσ. 93-
96.
252
Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού449 (ήχος πλ. β΄)
 Χφφ. Ξηρ. 320, 324, Παντ. 928, Ηλιού 618, 629, Αβραάμ 85450, Σινά 1310, Gr. Liturg. E.
5, ΣΣΚ 77, Mingana Greek 6, Ερατ. 4, Διον. 691, Παύλου 62, Ιβήρ. 1010, Princeton Greek
Ms. 3, ΒΡΑ 1685
Πάσαν την ελπίδα μου451 (ήχος βαρύς)

 Χφ. Στεφ. 127, φ. 566α
Λάσκου Δημητρίου, Ο Δανιήλ ο Πρωτοψάλτης. Βίος και έργο, Διπλωματική εργασία
κατατεθείσα στη Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης, Τρίκαλα 2010, όπου και εκτενέστατη βιβλιογραφία.
Π έ τ ρ ο ς λ α μ π α δ ά ρ ι ος Π ε λ ο π ο ν ν ή σ ι ο ς
(π. 1735 – 1778)
Ο Πέτρος Πελοποννήσιος είναι ο πιο σημαντικός εκκλησιαστικός μουσικός του

Ελληνισμού μετά την Άλωση. Ταυτόχρονα διακρίθηκε και ως δάσκαλος της Κλασικής
Οθωμανικής Μουσικής. Διετέλεσε δομέστικος (1764-1771) και λαμπαδάριος (1771-1778)
της Μ.Χ.Ε. Κατέγραψε την τότε προφορική παράδοση του σύντομου μέλους, που έκτοτε
αποτέλεσε τη βάση του μεγαλύτερου ποσοστού του ψαλτικού ρεπερτορίου. Ιδίως το
Αναστασιματάριο και το Δοξαστάριο του Πέτρου ψάλλονται χωρίς διακοπή μέχρι σήμερα.
449
Η κατά τον καλοφωνικό ειρμολογικό τρόπο μελοποίηση του δεκαπεντασύλλαβου αυτού υμνογραφήματος
αποδίδεται ομοφώνως στον Δανιήλ από όλους τους χειρόγραφους κώδικες. Σύμφωνα όμως με μια
πληροφορία του Αγγέλου Βουδούρη που άντλησα από τον διαδικτυακό τόπο
http://www.psaltologion.com/showthread.php?p=74507, υπάρχει κάποια υπόνοια ότι ο πραγματικός
μελοποιός είναι ο Ζαχαρίας ο Χανεντές: «Από "Πρωτοψαλτικά" Άγγελου Βουδούρη, παρ.342:
"Λέγεται ότι ο Καλοφωνικός Ειρμός του πρωτοψάλτου Δανιήλ εις ήχον νενανώ "Μνήσθιτί μοι Δέσποινα"
[sic], ο τόσον άριστος την πλοκήν και την σύνθεσιν, είναι ποίημα του μελωδού Ζαχαρία, όστις επέτρεψεν εις
τον Δανιήλ να δώση το όνομα αυτού εις το ποίημα τούτο. Η πληροφορία αύτη έχει φθάσει εις τον
διδάσκαλον πρωτοψάλτην (σημ. εννοεί τον Ναυπλιώτη), εκ του Γεωργίου Βιολάκη του πρωτοψάλτου και
του λαμπαδαρίου Αριστείδου ούτω εχόντων ακούσει παρά των παλαιών μουσικοδιδασκάλων."»
450
Στο φ. 558v υπάρχει η εξής ενθύμηση: «κυρ Δανιήλ και δομεστίχου της Μεγάλης Εκκλησίας ειρμός
πολλά τεχνικός και γλυκύτατος εις την υπεραγίαν Θεοτόκον την βασίλισσαν· οι λόγοι και το μέλος υπ’ αυτού
εποιήθησαν». Όμοια ενθύμηση απαντά και στο χφ. Ιβήρ. 1010, φ. 174r.
451
Βλ. χφ. Στεφ. 127, φ. 566α: «έτερος ειρμός εποιήθη παρά κυρ Δανιήλ λαμπαδαρίου της Μεγάλης
Εκκλησίας». Αν ισχύει η υποψία του Γρ. Στάθη ότι ο κώδικας αυτός είναι αυτόγραφος του Δανιήλ,
προστίθεται μία άγνωστη μέχρι πρόσφατα σύνθεση του Δανιήλ στο σώμα των καλοφωνικών ειρμών.
Ενδέχεται όμως η επιγραφή αυτή να είναι εσφαλμένη απόδοση του γνωστού ειρμού του Πέτρου Μπερεκέτη.
253
Η δραστηριότητά του ως μελοποιού και εξηγητού αλλά και συνθέτη κοσμικής μουσικής
υπήρξε μνημειώδης. Δε θα ενδιατρίψουμε περισσότερο στη ζωή και το έργο του Πέτρου,
εφόσον υπάρχει πλούσια σχετική βιβλιογραφία. Σημειώνουμε απλώς ότι ο μεγάλος
εθνικός μας συνθέτης ασχολήθηκε και με το καλοφωνικό ειρμολογικό είδος μελοποιίας.
Γόνυ κάμπτει (ήχος γ΄)

 Χφφ. Ξεν. 107, 136, 169, ΕΙΒ 47, Παντ. 1003, ΒΡΑ 1685
Ουρανός πολύφωτος (ήχος βαρύς)

 Χφφ. Ξηρ. 330, φ. 428r, Παύλου 62, φ. 877, Merl. 7
εκτενέστατη βιβλιογραφία.
Πλεμμένου Γιάννη, Το μουσικό πορτρέτο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα 2003, σσ. 36-68.
Γαβριήλ ιερομόναχος εξ Αθηνών

(ακμή β΄ μισό ΙΗ΄ αι.)
Για τον Γαβριήλ ελάχιστες πληροφορίες διασώζονται. Είναι γνωστός κυρίως ως

αντιγραφεύς πολλών μουσικών κωδίκων μεταξύ των ετών 1771-1788. Σε κάποια απ’ αυτά
υπογράφει ως «ιεροδιάκονος» και σε άλλα ως «ιερομόναχος», πράγμα που σημαίνει ότι
κάποια στιγμή προήχθη στον δεύτερο βαθμό της ιερωσύνης452. Στον αυτόγραφο κώδικά
του Μεταμ. 92 αναφέρει ότι ήταν μαθητής του Μανωλάκη Πρωτοψάλτη Ιωαννίνων.
Φαίνεται ότι υπήρξε και μελοποιός ενός καλοφωνικού ειρμού, που ανθολογείται μαζί με
κάποια κοινωνικά του στον κώδικα Ιβήρων 997453.
Του βίου την θάλασσαν (ήχος πλ. β΄)

 Χφ. Ιβήρ. 997, φ. 198v
Αθήνα 1999, σσ. 88, 157-158.
452
Βλ. Χατζηγιακουμή, Η εκκλησιαστική μουσική, σσ. 88, 158.
453
Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Γ΄, σ. 897.
254
Ραφαήλ αρχιερεύς Ικονίου
(β΄ τέταρτο – τέλη ΙΗ΄ αι.)
Ο αξιόλογος μελοποιός Ραφαήλ διετέλεσε επίσκοπος Ικονίου. Σύμφωνα με τον Γ.

Παπαδόπουλο, εκτός από καλοφωνικούς ειρμούς, ο Ραφαήλ εμέλισε το Νυν αι δυνάμεις
και το Γεύσασθε της Θείας Λειτουργίας των Προηγιασμένων σε ήχο βαρύ454. Όλοι οι
καλοφωνικοί ειρμοί του Ραφαήλ ανθολογούνται αποκλειστικά στον κώδικα Ιβήρων 997.
Θεοτόκε Παρθένε (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. Ιβήρ 997, φ. 193r-v
Θεοτόκε Παρθένε455 (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. Ιβήρ 997, φ. 194v
Ιλάσθητί μοι Σωτήρ (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Ιβήρ 997, φ. 208v456
Τόξον δυνατών (ήχος δ΄)

 Χφ. Ιβήρ 997, φ. 190r
Χαράς μου την καρδίαν (ήχος πλ. δ΄ νανα)

 Χφ. Ιβήρ 997, φ. 211r
Ιάκωβος Πρωτοψάλτης
(π. 1740 - 1800)
Ο εκ της Πελοποννήσου καταγόμενος Ιάκωβος υπήρξε ένας από τους κορυφαίους

μουσικούς της Κωνσταντινουπόλεως στα τέλη του ΙΗ΄ αιώνος. Ήταν μαθητής του
Ιωάννου Τραπεζουντίου και από μικρή ηλικία άρχισε να ανέρχεται στα ψαλτικά αξιώματα
454
ΕΕΜΣ [ΠΕΑ], τεύχος Α΄, σ. 80.
455
Διαφορετική σύνθεση, συντομώτερη της προηγούμενης.
456
Προτάσσεται του ειρμού ο χαρακτηρισμός «πάνυ ωραίος».
255
του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Από το 1790 ως τον θάνατό του ήταν Πρωτοψάλτης της
Μ.Χ.Ε. Μέσα στο μεγάλο μελοποιητικό του έργο ξεχωρίζει το περίφημο Δοξαστάριον, το
χαρακτηριζόμενο ως «στίλβωτρον των μουσικών»457, που χρησιμοποιεί τις παλαιές
στιχηραρικές θέσεις σε συντετμημένη μορφή. Την παρούσα εργασία ενδιαφέρει ένας
καλοφωνικός ειρμός με ομόηχο επιφώνημα που συνέθεσε ο Ιάκωβος. Μάλιστα ο ειρμός
Ην ηρετίσω Δέσποτα μετεγράφη και στη σημειογραφία του Αλφαβητικού Συστήματος του
Βουκουρεστίου458.
Ην ηρετίσω Δέσποτα (ήχος β΄ λέγετος)

 Χφφ. Παντ. 1000, 1024, Ξηρ. 361, 367, 415, Δοχ. 311, Γηρομ. χ.α., ΒΡΑ 1685
Επιφώνημα
Επιβοώμεθα πάντες (ήχος β΄ λέγετος)

 Χφφ. Ηλιού 607, Δοχ. 311, Ξηρ. 367, Γηρομ. χ.α., ΒΡΑ 1685
εκτενής βιβλιογραφία.
Παπαδοπούλου Γεωργίου, Λεξικόν της βυζαντινής μουσικής, Αθήνα 1995, σσ. 100-101.
Στάθη Γρηγορίου, Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία εν τη βυζαντινή μελοποιία, και έκδοσις των
κειμένων εις εν Corpus, Αθήναι 1977, σ. 124.
Χαλδαιάκη Αχιλλέως, Ο Πολυέλεος στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή μελοποιία, Αθήναι 2003, σ.
459.
Χατζηγιακουμή Μανόλη, Μουσικά Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας (1453-1832), Αθήνα 1975, σσ. 299-
302.
Χριστόφορος πρωτοσύγκελλος Σερρών

(β΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι. – αρχές ΙΘ΄ αι.)
Ο Χριστόφορος ιερομόναχος και πρωτοσύγκελλος Σερρών ήταν μαθητής του

Δανιήλ Πρωτοψάλτου, σύμφωνα με μαρτυρία του ιδίου στον αυτόγραφο κώδικά του
Ιβήρων 1134 του έτους 1776, φ. 220v: «Του ημετέρου διδασκάλου κυρ Δανιήλ· πλ. β΄
457
Βλ. Βιολάκη Γεωργίου, «Μελέτη συγκριτική της νυν εν χρήσει μουσικής γραφής προς την του Πέτρου
του Πελοποννησίου και προς την αρχαιοτέραν γραφήν», Παράρτημα Εκκλησιαστικής Αληθείας, Εργασίαι του
εν τοις Πατριαρχείοις εδρεύοντος και δυνάμει υψηλής κυβερνητικής αδείας λειτουργούντος Εκκλησιαστικού
Μουσικού Συλλόγου, Τεύχος Πρώτον (1 Ιανουαρίου 1900), Επιμέλεια-Πρόλογος Αντώνιος Ε. Αλυγιζάκης,
Ψαλτικά Βλατάδων 4, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 50.
458
Βλ. κώδικα Ξηροποτάμου 415, φ. 5v.
256
Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού». Το μελοποιητικό του έργο περιλαμβάνει δύο καλοφωνικούς
ειρμούς και ένα κράτημα Τοτοτο σε ήχο δ΄ για τον καλοφωνικό ειρμό του Πέτρου
Μπερεκέτη Εσείσθησαν λαοί459.
Ζάλης ατόπων λογισμών (ήχος δ΄)

 Χφ. Ιβήρ. 1134, φ. 218v
Δέησιν δέξαι πάναγνε460 (ήχος βαρύς)

461
 Χφ. Ιβήρ. 1134, φ. 222r
294, 465.
Παρθένιος Ορφίδης Μετεωρίτης

(μέσα ΙΗ΄ αι. – αρχές ΙΘ΄ αι.)
Ο ιερομόναχος Παρθένιος Ορφίδης υπήρξε δραστήριος και ανακαινιστής

ηγούμενος της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, γνωστής ως Μεγάλου Μετεώρου.
Σύμφωνα με μαρτυρία του Σουηδού περιηγητή Jacob J. Björnstaahl462, ο Παρθένιος ήταν
ηγούμενος ήδη τον Απρίλιο του 1779. Το 1809 φέρεται να φυλακίστηκε στα Ιωάννινα από
τον Αλή Πασά, επειδή υπέθαλψε το επαναστατικό κίνημα του εθνομάρτυρος ιερέως
Ευθυμίου Βλαχάβα463. Το μελοποιητικό έργο του Παρθενίου βρίσκεται συγκεντρωμένο
στον αυτόγραφο κώδικά του Μεταμορφώσεως Μετεώρων 329 (π. 1775) και περιλαμβάνει
πασαπνοάρια, δοξολογίες, χερουβικά κ.ά. Στο έργο του Παρθενίου συγκαταλέγεται και
ένας καλοφωνικός ειρμός Όλην την ζωήν μου εν κακοίς καταδαπανήσας σε ήχο τρίτο
«καθαρό». Το κείμενο προέρχεται από θεοτοκίο, προσόμοιο του αποστίχου του Μεγάλου
Σαββάτου Ότε εκ του ξύλου σε νεκρών, που ψάλλεται στα απόστιχα του Όρθρου της εορτής
των αγίων Σεργίου και Βάκχου (7 Οκτωβρίου), καθώς και μετά το δοξαστικό του
459
Βλ. χφ. Ιβήρ. 1134, φ. 217r.
460
461
Με την ένδειξη «Έτερος κατανυκτικός ημέτερος».
462
Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Μετεώρων, σ. ξζ΄.
463
Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Μετεώρων, σ. ξθ΄.
257
Εσπερινού της εορτής του αγίου Ιλαρίωνος (21 Οκτωβρίου). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η
μελοποίηση του καλοφωνικού ειρμού σε ήχο διάφορο του ήχου (β΄) του απλού
προσομοίου.
Όλην την ζωήν μου εν κακοίς καταδαπανήσας (ήχος γ΄)

 Χφ. Μεταμ. 329, φ. 143α
Στάθη Γρηγορίου, Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής, Μετέωρα, Κατάλογος περιγραφικός των
χειρογράφων της ελληνικής Ψαλτικής Τέχνης βυζαντινής και μεταβυζαντινής των
αποκειμένων εις τας βιβλιοθήκας των Ιερών Μονών των Μετεώρων, Αθήνα 2006, σσ. ξς΄-
οβ΄.
Πέτρος πρωτοψάλτης Βυζάντιος

(β΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι. - 1808)
Ο Πέτρος Βυζάντιος, ο επονομαζόμενος «Φυγάς», γεννήθηκε στο Νεοχώρι του

Βοσπόρου και διδάχθηκε την εκκλησιαστική μουσική από τους μεγάλους Δανιήλ
Πρωτοψάλτη και Πέτρο Πελοποννήσιο. Με τη σειρά του ανέδειξε περίφημους μαθητές,
όπως οι Γεώργιος Κρης, Χρύσανθος εκ Μαδύτου, Γρηγόριος Λευϊτίδης Πρωτοψάλτης,
Απόστολος Κώνστας Χίος κ.ά. Υπηρέτησε ως Πρωτοψάλτης της Μ.Χ.Ε. από το 1800 ως
το 1805, οπότε και επαύθη «ένεκα της δευτερογαμίας αυτού, μη επιτρεπομένης εις τους
κοσμικούς ιεροψάλτας της Μεγάλης Εκκλησίας»464. Εξαιτίας της καθαίρεσής του από το
αξίωμα του Πρωτοψάλτου, «έφυγεν εις Χερσώνα διό και Φυγάς ωνομάσθη, κακείθεν εις
Ιάσιον όπου και απέθανε τω 1808»465. Ο Πέτρος διακρίθηκε στη μελοποιία και στη
μεταγραφή παλαιών μελοποιημάτων σε εξηγητική σημειογραφία. Παράλληλα, ανέπτυξε
σημαντική κωδικογραφική δραστηριότητα. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον αυτόγραφο
κώδικά του Αγίου Νικολάου Άνδρου 32 των τελών του ΙΗ΄ αι., όπου ανθολογεί και μία
κατ’ ήχον σειρά καλοφωνικών ειρμών με ομόηχα κρατήματα στην εξηγητική
σημειογραφία του Πέτρου Πελοποννησίου466. Πάντως, η μεγάλη συμβολή του στην
464
465
Παπαδοπούλου, όπ. π., σ. 191.
466
Βλ. Γιαννοπούλου, Χειρόγραφα Άνδρου, σ. 146. Επίσης, παρέδωσε μία ελλιπή σειρά καλοφωνικών
ειρμών στη φυλλάδα ΒΚΨ 4/105 με την εξής ένδειξη στο φ. 1r: « Αρχή συν Θεώ αγίω των καλοφωνικών
ειρμών, ποιηθέντων κατά καιρούς παρά διαφόρων ποιητών, και εξηγηθέντων τανυν, κατά την παράδοσιν των
258
Ψαλτική Τέχνη είναι αναμφίβολα η μελοποίηση του συντόμου Ειρμολογίου, που ψάλλεται
μέχρι σήμερα. Την παρούσα διατριβή ενδιαφέρει πρωτίστως ένας καλοφωνικός ειρμός του
Πέτρου Βυζαντίου, που παραμένει ανέκδοτος.
Παντάνασσα πανύμνητε, ελπίς απηλπισμένων467 (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. Κουτλ. 441, φ. 138v
όπου και βιβλιογραφία.
Γιαννοπούλου Εμμανουήλ, Τα χειρόγραφα Ψαλτικής Τέχνης της νήσου Άνδρου. Αναλυτικός
περιγραφικός κατάλογος, Άνδρος 2005, σσ. 143-147.
Πλεμμένου Γιάννη, Το μουσικό πορτρέτο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Αθήνα 2003, σσ. 133-
164.
Γεώργιος Κρης
(ακμή π. 1790 - †1815)
Ο από την Κρήτη καταγόμενος Γεώργιος ήταν ο τελευταίος κρίκος στην αλυσίδα
των εξηγητών της παλαιάς σημειογραφίας πριν από την καθιέρωση της Νέας Μεθόδου.
Αν και δεν εξάσκησε ποτέ το επάγγελμα του ιεροψάλτη, υπήρξε σπουδαιότατος μελουργός
και δάσκαλος. Μαθήτευσε παρά τους πόδας του Ιακώβου Πρωτοψάλτου, του οποίου το
Δοξαστάριον κατέγραψε καθ’ υπαγόρευσιν του δασκάλου του, και με τη σειρά του ήταν
δάσκαλος κορυφαίων μουσικών της εποχής, όπως των εκ των Τριών Διδασκάλων
Γρηγορίου και Χουρμουζίου, του Αποστόλου Κώνστα του Χίου και του Αντωνίου
λαμπαδαρίου. Στον τομέα της μελοποιίας διακρίθηκε σε πολλά είδη. Σημειώνουμε
ιδιαιτέρως το Δύναμις του τρισαγίου σε ήχο β΄ και τον πολυέλεο Λόγον αγαθόν σε ήχο
βαρύ, που έχουν επιβιώσει στη ζώσα ψαλτική πράξη. Επιπρόσθετα, ο Γεώργιος
μελοποίησε δύο αριστοτεχνικούς καλοφωνικούς ειρμούς, τρία επιφωνήματα ως
κατακλείδες των δύο αυτών ειρμών και κρατήματα για τους καλοφωνικούς ειρμούς.
ημετέρων μουσικολογιωτάτων διδασκάλων, παρ’ εμού Πέτρου Πρωτοψάλτου της αγίας του Χριστού
Μεγάλης Εκκλησίας του Βυζαντίου». Η φυλλάδα αυτή αποτελείται από 12 φύλλα και περιέχει
καλοφωνικούς ειρμούς (κυρίως του Μπαλασίου) των τεσσάρων κυρίων ήχων.
467
259

 Χφφ. Παντ. 976, 1031, Ξηρ. 361, Ταξ, 5, 7, Αναν. 3, Merl. 22, ΒΡΑ 1685
Την δέησίν μου δέξαι (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Ηλιού 607, Παντ. 976, 977468, Merl. 8, Ξηρ. 361, Ταξ, 5, Αναν. 3, Σιάτ. 4, Διον. 691,
ΒΡΑ 1685
Επιφωνήματα
Ροήν μου των δακρύων (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Ξηρ. 361, Ταξ. 5, 7, Αναν. 3, Merl. 22, Σιάτ. 4, ΒΡΑ 1685

 Χφφ. Merl. 22, Παντ. 1031, ΒΡΑ 1685

 Χφφ. Ξηρ. 361, Ταξ. 5, 7, Αναν. 3, Merl. 22, Παντ. 1031, ΒΡΑ 1685
Αθήνα 1999, σσ. 92-93.
Του αυτού, Χειρόγραφα εκκλησιαστικής μουσικής 1453-1820, Αθήνα 1980, σσ. 277-279.
Μακάριος ιερομόναχος
(1750 – 1836)
Ο Μακάριος ιερομόναχος469, μαθητής του Πέτρου Εφεσίου, ήταν πολύ δραστήριος

στην καλλιέργεια και διάδοση της Ψαλτικής Τέχνης στον ομόδοξο ρουμανικό λαό. Γύρω
στα 1800 ήταν Πορτάριος της Μητροπόλεως Ουγγροβλαχίας και μετά τη μεταρρύθμιση
της ψαλτικής σημειογραφίας διορίστηκε επιστάτης των σχολών διδασκαλίας της Νέας
468
Στον κώδικα Παντ. 977, φ. 394r, υπάρχει η εξής ενδιαφέρουσα σημείωση: «Εξήγησις Γεωργίου του
Κρητός, εκ του Μπερεκέτη». Αυτό μας οδηγεί στην υποψία ότι το μέλος του Γεωργίου είναι εξήγηση ή και
καλλωπισμός προγενέστερης σύνθεσης του Μπερεκέτη. Εφόσον όμως πουθενά στη χειρόγραφη παράδοση
δεν αποδίδεται ομώνυμη σύνθεση στον Μπερεκέτη, θα ήταν παρακινδυνευμένο να καταλήξουμε σ’ αυτό το
συμπέρασμα, βασιζόμενοι σε μία και μοναδική μαρτυρία. Εξάλλου, ομώνυμος καλοφωνικός ειρμός έχει
συντεθεί από τον Αναστάσιο Ραψανιώτη με διαφορετικό όμως μέλος.
469
Πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του Μακαρίου μού έδωσε ο Ρουμάνος μοναχός Φιλόθεος από την
Ιερά Μονή Αγίων Αρχαγγέλων Petru Voda στο Ιάσιο, προς τον οποίο εκφράζω τις θερμότατες ευχαριστίες
μου. Επίσης, ευχαριστώ τον μουσικολόγο Costin Moisil για τις πληροφορίες που μου έδωσε σχετικά με τα
χειρόγραφα που περιλαμβάνουν καλοφωνικούς ειρμούς στα ρουμανικά.
260
Μεθόδου στη Βλαχία και τη Μολδαβία. Σύμφωνα με τον Εμμανουήλ Γιαννόπουλο,
«αναφέρεται ως «ο δημιουργός των ασμάτων στην ρουμανική εκκλησιαστική μουσική»
και εξέδωσε ο ίδιος Αναστασιματάριον στη ρουμανική γλώσσα στη Βιέννη το 1823 [...],
ενώ μετέφρασε και θεωρητικά μουσικά συγγράμματα από τα Ελληνικά»470. Το 1833 ο
Μακάριος διέμενε στη Μονή του Νεάμτς (Neamţ) και συνεργαζόταν με τον ιερομόναχο
Βησσαρίωνα471 για τη σύνταξη κανόνων εξηγήσεως από την παλαιά σημειογραφία στη
Νέα Μέθοδο. Το έτος αυτό μετέφρασε και το Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον στα ρουμανικά
και το παρέδωσε σε δύο αυτόγραφους κώδικες, τον ΒΡΑ 4412, που εκτός από
καλοφωνικούς ειρμούς και κρατήματα περιλαμβάνει δοξολογίες, καταβασίες, εωθινά
δοξαστικά κ.ά., και τον ΒΡΑ 1685472, που θεωρείται η τελική και ολοκληρωμένη εκδοχή
του ρουμανικού Καλοφωνικού Ειρμολογίου. Ο Μακάριος δεν αρκέστηκε στις κλασικές
συνθέσεις των Ελλήνων μελουργών, αλλά αναδεικνύεται και άριστος μελοποιός, αφού
προσέθεσε στα χειρόγραφά του και νέους δικούς του καλοφωνικούς ειρμούς (με έντονο
εξωτερικό χρώμα) καθώς και νέα κρατήματα. Ο κώδικας ΒΡΑ 1685 περιλαμβάνει ακόμη
εφτά εγκώμια-πολυχρονισμούς προς τιμήν εκκλησιαστικών και κοσμικών αρχόντων473,
που είναι συντεθειμένοι με συμπλοκή καλοφωνικών ειρμολογικών και παπαδικών
θέσεων474. Μία από αυτές τις συνθέσεις είναι εγκωμιαστική προς τον Μητροπολίτη
Μολδαβίας Βενιαμίν (Veniamin Costache), ο οποίος είναι γνωστός κι από αλλού για την
αγάπη του προς τη μουσική475. Ο Μακάριος απεβίωσε το 1836 κοντά στο Βουκουρέστι.
470
Γιαννοπούλου, Η Ψαλτική Τέχνη, σ. 131.
471
Για τη ζωή του Βησσαρίωνος ιερομονάχου (ακμή 1814-1843) έχουν διασωθεί ελάχιστες πληροφορίες.
Έζησε στη Μονή του Neamţ στα τέλη του ΙΗ΄ και το πρώτο μισό του ΙΘ΄ αιώνος και υπήρξε ψάλτης,
μελουργός και εξηγητής. Ήταν μαθητής του Νικηφόρου Καντουνιάρη και του Ιωσήφ, έργα του οποίου
μετέγραψε από την παλαιά σημειογραφία στη Νέα Μέθοδο. Φαίνεται ότι συνεργάστηκε με τον Μακάριο και
στη μετάφραση των καλοφωνικών ειρμών στα ρουμανικά. Τις πληροφορίες αυτές μου έδωσε ο Costin
Moisil, τον οποίο ευχαριστώ θερμώς.
472
Αναλυτική περιγραφή του κώδικος ΒΡΑ 1685 βλ. στο Μέρος Α΄, Κεφ. 1, §5ζ της παρούσης διατριβής.
473
Τα κείμενα των συνθέσεων παρατίθενται στην αναλυτική περιγραφή του χειρογράφου στον οικείο τόπο
της παρούσης εργασίας.
474
Παράδειγμα παρατίθεται στο φωτογραφικό επίμετρο.
475
Βλ. Gheorghiţă Nicolae, “Byzantine Chant in the Romanian Principalities,” Composing and Chanting in
the Orthodox Church, Proceedings of the Second International Conference on Orthodox Church Music,
University of Joensuu, Finland, 4-10 June 2007, The International Society for Orthodox Church Music &
University of Joensuu, Jyväskylä 2009, σσ. 85, 93. Πρβλ. Γιαννόπουλου, Χειρόγραφα Άνδρου, σ. 279, όπου
φωτογραφία της σ. 286 από τον κώδικα Ζωοδ. 109 με την ένδειξη «Ο τρίτος ψαλμός του πολυελέου, τον
οποίον αιτήσας ο άγιος Μολδαβίας κύριος Βενιαμίν. Εμελοποιήθη παρ’ εμού Γρηγορίου πρωτοψάλτου εις
261
Οι παλαιοί καλοφωνικοί ειρμοί που μετέφρασε καθώς και οι δικές του συνθέσεις
αντεγράφησαν αργότερα σε άλλους δύο κώδικες, τον ΒΕΣΜΡ 4674476 και τον ΒΡΑ 1483
του ιερέως Ghiţă Ionescu477, που είναι από τα τελευταία χειρόγραφα Καλοφωνικά
Ειρμολόγια στην ιστορία.
Αι μυροφόροι γυναίκες (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 101r
Αμαρτωλών τας δεήσεις (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 104r
Αναστάσεως ημέρα και λαμπρυνθώμεν (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 102r
Απορεί πάσα γλώσσα (ήχος β΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 57r
Δεύτε από θέας γυναίκες (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 100v
Μη εποδύρου μου, Μήτερ (ήχος πλ. β΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 126v
Μυστήριον ξένον (ήχος α΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 9v
Ξενίας δεσποτικής (ήχος πλ. β΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 126r
Οίμοι, οίον αγώνα έχει η ψυχή (ήχος β΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 5r
Παιδοτόκον Παρθένον τίς ήκουσε (ήχος γ΄)
ήχον τρίτον.». Περισσότερα για αυτόν τον δραστήριο και μουσικόφιλο επίσκοπο βλ. στο βιογραφικό
σημείωμα που συνέταξε ο Ιωαννίκιος Μπαλάν με τίτλο «Ο μητροπολίτης Βενιαμίν, από τη Μητρόπολη
Μολδαβίας και Σουτσεάβας (1768-1846)» στον διαδικτυακό τόπο
www.pigizois.net/agiologio/roumaniko_gerontiko/mitropolitis_veniamin.htm.
476
Βλ. Secară Constantin, Muzica bizantină, doxologie şi înălţare spirituală, Bucureşti: Editura Muzicală,
2006, σσ. 74-89.
477
Βλ. Ionescu Gheorghe, “Macarie Ieromonahul şi opera de românire a cîntărilor psaltice,” Studii şi
cercetări de istoria a artei, Seria Teatru, muzică, cinematografie, vol. 38, Editura Academiei Române,
Bucureşti 1989, σ. 46.
262
 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 71v
Παναγία Θεοτόκε, τον χρόνον της ζωής μου (ήχος πλ. δ΄)
 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 163r
Παντάνασσα πανύμνητε (ήχος δ΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 85r
Πάσχα ιερόν (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 100r
Πάσχα το τερπνόν (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 101v
Σε την υπέρ νουν και λόγον (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 102v
Την υψηλοτέραν των ουρανών (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 155v
Τους εν καμίνω παίδας σου, Σωτήρ (ήχος α΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 5r
Ω θείας ω φίλης (ήχος α΄)

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 36r

 Χφ. ΒΡΑ 1685, φ. 37v
476-477, όπου και βιβλιογραφία.
University of Joensuu, Jyväskylä 2009, σσ. 89, 93, 95.
Ionescu Gheorghe, “Macarie Ieromonahul şi opera de românire a cîntărilor psaltice,” Studii şi
cercetări de istoria a artei, Seria Teatru, muzică, cinematografie, vol. 38, Bucureşti:
Editura Academiei Române, 1989, σσ. 41-56.
Secară Constantin, Muzica bizantină, doxologie şi înălţare spirituală, Bucureşti: Editura Muzicală,
2006, σσ. 74-89.
Απόστολος Κώνστας Χίος

(π. 1767 – 1840)
263
Ο Απόστολος Κώνστας478 ο Χίος γεννήθηκε περί το 1767 και πέθανε το 1840.
Το μεγάλο θεωρητικό, εξηγητικό και κωδικογραφικό του έργο τον κατατάσσει στις
μεγαλύτερες μουσικές φυσιογνωμίες του ΙΗ΄ και του ΙΘ΄ αιώνος. Μέχρι πρόσφατα όμως
ήταν σχετικώς άγνωστος κι αυτό διότι παρασιωπήθηκε εσκεμμένα το όνομά του από τον
Χρύσανθο τον εκ Μαδύτου και τους υποστηρικτές της Νέας Μεθόδου, εξαιτίας της
επιφυλακτικότητάς του προς το νέο σημειογραφικό σύστημα (αν και εξήγησε και ο ίδιος
μέλη σ’ αυτό) και, ενδεχομένως, προσωπικών αντιπαραθέσεων. Η σημαντική συμβολή
του Αποστόλου στα μουσικά πράγματα της εποχής του αναδείχθηκε αρχικά από τον
Γρηγόριο Στάθη με το βιβλίο του Η εξήγησις της παλαιάς βυζαντινής σημειογραφίας
(Αθήναι 1978) και, εν συνεχεία, με την ειδική διδακτορική διατριβή του Θωμά
Αποστολόπουλου Ο Απόστολος Κώνστας ο Χίος και η συμβολή του στη θεωρία της
μουσικής τέχνης – μουσικολογική θεώρηση από έποψη ιστορική, κωδικογραφική,
μελοποιητική και θεωρητική (Αθήναι 2002).
Όπως φαίνεται από τον τίτλο της ως άνω διατριβής, ο Απόστολος ανέπτυξε και
μελοποιητική δραστηριότητα. Στο καλοφωνικό ειρμολογικό είδος φαινόταν αρχικώς πολύ
φτωχό το έργο του. Συγκεκριμένα, μόνο ένας καλοφωνικός ειρμός είχε επισημανθεί από
τον Μανόλη Χατζηγιακουμή στον αυτόγραφο κώδικα του Αποστόλου Ταξιαρχών Αιγίου
5479. Όμως, κατά αγαθή συγκυρία, ο Εμμανουήλ Γιαννόπουλος μελέτησε και περιέγραψε
αναλυτικώς κατά την πρώτη δεκαετία του ενεστώτος αιώνος μία σειρά ψαλτικών
χειρογράφων που απόκεινται σε διάφορες βιβλιοθήκες του Ηνωμένου Βασιλείου. Το
αποτέλεσμα της εργασίας του ήταν η δημοσίευση από το Ίδρυμα Βυζαντινής
Μουσικολογίας της Εκκλησίας της Ελλάδος του βιβλίου Τα χειρόγραφα Βυζαντινής
Μουσικής, Αγγλία, Περιγραφικός κατάλογος των χειρογράφων Ψαλτικής Τέχνης των
αποκειμένων στις βιβλιοθήκες του Ηνωμένου Βασιλείου, Αθήνα 2008. Στα χειρόγραφα
αυτά περιλαμβάνεται και ένας αυτόγραφος κώδικας, Ανθολογία Καλοφωνικών Ειρμών και
άλλων μελών, του Αποστόλου Κώνστα που εγράφη μετά το 1819 και φυλάσσεται σήμερα
στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη της Κανταβριγίας (Cambridge) με τον αριθμό Add.
5945. Ο κώδικας αυτός είναι σπουδαιότατος για την παρούσα διατριβή, καθότι ο
Απόστολος περιλαμβάνει στη συλλογή καλοφωνικών ειρμών εκάστου ήχου και έναν δικό
του – άγνωστο από αλλού – καλοφωνικό ειρμό. Λίγο αργότερα ο Εμμανουήλ
Γιαννόπουλος ανακάλυψε άλλον έναν αυτόγραφο κώδικα του Αποστόλου, μια Ανθολογία
478
Γνωστός και ως «Κρουστάλας», «Κρυστά(λ)λας» και «Κωνστά(λ)λας».
479
Η σχετική ένδειξη «καμού του ιδίου Γραφέως» παρατίθεται στο Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σ. 216.
264
Εσπερινού, Όρθρου και Θείας Λειτουργίας, που συντάχθηκε περί το 1800-1805 και
σήμερα απόκειται στην Ιερά Μονή Γηρομερίου480. Σ’ αυτόν τον κώδικα ανθολογούνται
τρεις από τους καλοφωνικούς ειρμούς του κώδικα Cam. Add. 5945 και ένας ακόμη.
Προστίθενται έτσι στο corpus των καλοφωνικών ειρμών άλλες εννέα συνθέσεις, που
αναδεικνύουν ακόμη περισσότερο το μελοποιητικό έργο του Αποστόλου.
Ανάρχου γεννήτορος (ήχος β΄ έξω)

 Χφφ. Cam. Add. 5945, φ. 20α , Γηρομ., φ. 186α
Εν ευφροσύνη πάντες τη Παρθένω χαίρε βοήσωμεν (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Cam. Add. 5945, φ. 89α

 Χφ. Γηρομ. χ.α., φ. 194α
Ησαΐα χόρευε (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. Cam. Add. 5945, φ. 47α
Καινόν το θαύμα και θεοπρεπές (ήχος γ΄)

 Χφφ. Cam. Add. 5945, φ. 33β, Γηρομ. χ.α., φ. 189α
Λίθος αχειρότμητος (ήχος δ΄)

 Χφ. Cam. Add. 5945, φ. 38β
Μήτηρ Θεού και Παρθένος τεκούσα (ήχος βαρύς)

 Χφ. Cam. Add. 5945, φ. 74α

 Χφφ. Cam. Add. 5945, φ. 3α, Γηρομ. χ.α., φ. 183β
Την βάτον την νοητήν (ήχος πλ. β΄)

 Χφ. Cam. Add. 5945, φ. 67β
Αποστολοπούλου Θωμά, Ο Απόστολος Κώνστας ο Χίος και η συμβολή του στη θεωρία της μουσικής
τέχνης – μουσικολογική θεώρηση από έποψη ιστορική, κωδικογραφική, μελοποιητική και
θεωρητική, Αθήναι 2002, όπου και εκτενής βιβλιογραφία.
Γιαννοπούλου Εμμανουήλ, Τα χειρόγραφα Βυζαντινής Μουσικής, Αγγλία, Περιγραφικός κατάλογος
των χειρογράφων Ψαλτικής Τέχνης των αποκειμένων στις βιβλιοθήκες του Ηνωμένου
Βασιλείου, Αθήνα 2008, σσ. 304-308.
Στάθη Γρηγορίου, Η εξήγησις της παλαιάς σημειογραφίας, και έκδοσις ανωνύμου συγγραφής του
κώδικος Ξηροποτάμου 357 ως και επιλογής της Μουσικής Τέχνης του Αποστόλου Κώνστα
Χίου εκ του κώδικος Δοχειαρίου 389, με μια προσθήκη από τον κώδικα ΕΒΕ 1867, Αθήναι
1993.
480
Βλ. Γιαννοπούλου Εμμανουήλ, Ταμείον χειρογράφων Ψαλτικής Τέχνης, Θεσσαλονίκη 2005, σσ. 55-60.
265
Νικηφόρος Ναυτουνιάρης ή Καντουνιάρης
(π. 1770 – π. 1830)
Ο Νικηφόρος Ναυτουνιάρης ή Καντουνιάρης, αρχιδιάκονος Αντιοχείας, καταγόταν

από τη Χίο και ήταν μαθητής του Ιακώβου Πρωτοψάλτου. Ανέπτυξε δραστηριότητα στην
Κωνσταντινούπολη, στη Δαμασκό και στο Ιάσιο. Το μουσικό έργο του εκτείνεται στη
διδασκαλία, την κωδικογραφία, την εξήγηση και τη σύνθεση εκκλησιαστικών και
εξωτερικών μελών. Σύμφωνα με τον Nicolae Gheorghiţă, συνέθεσε τέσσερις
καλοφωνικούς ειρμούς481. Ο Ιωάννης Πλεμμένος όμως αναφέρει κι άλλους, οι οποίοι
ανθολογούνται στον αυτόγραφο κώδικα του Νικηφόρου Βατοπαιδίου 1429. Στα πλαίσια
της παρούσης διατριβής δεν κατέστη δυνατή η αυτοψία του χειρογράφου, ώστε να
εξακριβωθεί πόσοι ακριβώς, ποιοι και σε ποιους ήχους είναι οι καλοφωνικοί ειρμοί που
παρήγαγε η γραφίδα του Νικηφόρου.
* Ειρμός για την εορτή του Αγίου Δημητρίου

 Χφ. Βατ. 1429, φ. 363
* Ειρμός για την εορτή των Ταξιαρχών

 Χφ. Βατ. 1429, φ. 365482
* Ειρμός «κατά παράκλησιν του μαθητού άρχοντος ιατρού κυρίου Αντωνίου Φωτεινού»483
 Χφ. Βατ. 1429, φ. 367
Αμαρτωλού ικέτου σου τας δεήσεις δέχου, Πανάμωμε484

 Χφ. Βατ. 1429, φ. 373
Τον νώτον μου έδωκα εις μαστίγωσιν

 Χφ. Βατ. 1429, φ. 373
Αναπεσών κεκοίμηται
 Χφ. Βατ. 1429, φ. 376
Εκύκλωσέ με άβυσσος
481
Βλ. Gheorghiţă, “Byzantine Chant in the Romanian Principalities”, σ. 88.
482
Μελοποιήθηκε κατά παράκλησιν των φίλων του μελοποιού αρχιμανδριτών του Μεγάλου Ρεύματος
Γαλακτίωνος και Νεοφύτου. Βλ. Πλεμμένου, Το μουσικό πορτρέτο, σ. 217.
483
Βλ. Πλεμμένου, όπ. π., σ. 220.
484
Το ποιητικό κείμενο του ειρμού είναι ποίημα του Φαναριώτη Αλεξάνδρου Σοφιανού, φίλου του
Νικηφόρου. Βλ. Πλεμμένου, όπ. π., σσ. 224-225.
266
 Χφ. Βατ. 1429, φ. 377
234.
Στάθη Γρηγορίου, «Σημειογραφημένα αραβικά, τσιγγάνικα και άλλα τραγούδια απ’ τον Νικηφόρο
Καντουνιάρη», «΄...τιμή προς τον διδάσκαλον...’, Έκφραση αγάπης στο πρόσωπο του
τριαντάχρονα της επιστημονικής και καλλιτεχνικής προσφοράς του», Αθήναι 2001, σσ. 613-
629.
479-480, όπου και βιβλιογραφία.
Gheorghiţă Nicolae, “Byzantine Chant in the Romanian Principalities,” Composing and Chanting
in the Orthodox Church, Proceedings of the Second International Conference on Orthodox
Church Music, University of Joensuu, Finland, 4-10 June 2007, The International Society
for Orthodox Church Music & University of Joensuu, Jyväskylä 2009, σσ. 85-88.
Χουρμούζιος Γεωργίου Γιαμαλής Χαρτοφύλαξ

(1770 - 1840)
Για τον Χουρμούζιο (ή Χουρμούζη) Γεωργίου Γιαμαλή, Χαρτοφύλακα της Μ.Χ.Ε.,

έναν από τους Τρεις Διδασκάλους που καθιέρωσαν τη Νέα Μέθοδο Αναλυτικής
Σημειογραφίας το 1814, υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία. Κι αυτό είναι φυσικό, αφού,
σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Καραγκούνη, «θα παραμείνη στην ιστορία της εκκλησίας
και του ελληνισμού ως μέγας ευεργέτης [εξαιτίας της τεραστίας συμβολής του] στην
οριστική ανάλυση της μουσικής σημειογραφίας, τη διάδοση του συστήματος της Νέας
Μεθόδου και κυρίως στην εξήγηση και μεταγραφή του μεγαλύτερου μέρους της παλαιάς
μελοποιητικής παραδόσεως»485. Έτσι, εδώ αρκούμαστε στην παράθεση κάποιων εντελώς
βασικών πληροφοριών για τη ζωή και το έργο του. Γεννήθηκε στη νήσο Χάλκη της
Προποντίδος, όπου και απεβίωσε «υπό πενίας κατατρυχόμενος»486. Κατά τον Γεώργιο
Παπαδόπουλο, επονομαζόταν «Γιαμαλής, ως έχων περί τον κρόταφον μέλαν τι κρεατώδες
εξοίδημα»487. Μαθήτευσε κοντά στους Ιάκωβο Πρωτοψάλτη και Γεώργιο Κρήτα, ενώ ο
ίδιος ανέδειξε σπουδαίους μαθητές, μεταξύ των οποίων και οι μελοποιοί καλοφωνικών
485
Καραγκούνη, Η παράδοση και εξήγηση του μέλους των Χερουβικών, σ. 590.
486
Παπαδοπούλου, Συμβολαί, σ. 332.
487
Παπαδοπούλου, Λεξικόν, σ. 238. Ο όρος προέρχεται μάλλον από την τουρκική λέξη yama, που σημαίνει
μπάλωμα, άρα yamalı = γιαμαλής = μπαλωμένος.
267
ειρμών Πέτρος Εφέσιος, Θεόδωρος Φωκαεύς, Σωτήριος Βλαχόπουλος, Σταμούλης
Ζαρκηνός, Αντώνιος Σιγάλας και Ιωάσαφ Διονυσιάτης. Μαζί με τον Γρηγόριο
Πρωτοψάλτη υπήρξε ο κυριώτερος εξηγητής του βυζαντινού και μεταβυζαντινού
ρεπερτορίου στη Νέα Μέθοδο. Οι μεταγραφές του σώζονται σήμερα σε 34 κώδικες, οι
περισσότεροι της Συλλογής του εν Κωνσταντινουπόλει Μετοχίου του Παναγίου Τάφου
στην Εθνική Βιβλιοθήκη Ελλάδος. Το μελοποιητικό έργο του υπήρξε επίσης πλουσιώτατο
και περιλαμβάνει μαθήματα της Παπαδικής, απόστιχα σε παλαιό στιχηραρικό μέλος (κατά
μίμησιν του Δοξασταρίου του Ιακώβου Πρωτοψάλτου), κρατήματα, δοξολογίες,
ανοιξαντάρια, πολυελέους, χερουβικά, κοινωνικά κ.ά. Μεταξύ αυτών συνέθεσε και τρεις
καλοφωνικούς ειρμούς.
Αμαρτωλών τας δεήσεις488 (ήχος γ΄)
Ο θάνατός σου Κύριε (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Παντ. 928489
Το όμμα της καρδίας μου (ήχος πλ. α΄ «φθορικός»)

 Χφ. Διον. 691, φ. 106r
Αναστασίου Γρηγορίου, Τα κρατήματα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής μελοποιίας, Αθήνα
2005, σ. 383, όπου και εκτενής βιβλιογραφία.
και μεταβυζαντινής μελοποιίας, σσ. 588-595.
Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, Εισαγωγή εις το θεωρητικόν και πρακτικόν της εκκλησιαστικής
μουσικής. Εισαγωγή, κριτική έκδοση κειμένου παρά Εμμανουήλ Στ. Γιαννόπουλου,
Θεσσαλονίκη 2002, σσ. 9-37.
Διονύσιος Φωτεινός
(1777 - 1821)
Ο Διονύσιος Φωτεινός, επωνυμούμενος «Σερδάριος» και «Βατάχος»490, ήταν

πολυσχιδής προσωπικότητα που έδρασε στον βαλκανικό χώρο και ιδίως στη Ρουμανία στα
488
Δεν επισημάνθηκε η σύνθεση σε κάποιο μουσικό χειρόγραφο. Ωστόσο, περιλαμβάνεται στις σσ. 339-340
του βιβλίου Μουσικός Πανδέκτης, εκδ. Αδελφότητος Θεολόγων «Η Ζωή», τ. Δ΄, καθώς και στις σσ. 191-192
του υπό έκδοσιν Καλοφωνικού Ειρμολογίου του π. Κωνσταντίνου Παπαγιάνννη.
489
Προτάσσεται του μέλους η ένδειξη «Χουρμουζίου διδασκάλου».
490
Βλ. πρόλογο του Nicolae Gheorghiţă στο Αναστασιματάριον Νέον Διονυσίου Φωτεινού, Άγιον Όρος
2009, σ. XXIV. Πρβλ. Γιαννοπούλου, Η Ψαλτική Τέχνη, σ. 133.
268
τέλη του ΙΗ΄ και τις αρχές του ΙΘ΄ αιώνος. Η φήμη του οφείλεται κυρίως στο
ιστοριογραφικό του έργο491, η δράση του όμως εκτείνεται και στους τομείς της πολιτικής
διοίκησης, της λογοτεχνίας492, της ζωγραφικής, και, αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ, της
μουσικής. Γεννήθηκε στις Παλαιές Πάτρες της Αχαΐας, γι’ αυτό και είναι γνωστός ως
«Μωραΐτης» και «Πελοποννήσιος». Διδάχθηκε την Ψαλτική Τέχνη αρχικά από τον
πατέρα του και περίφημο ψάλτη Αθανάσιο Φωτεινό και αργότερα στην
Κωνσταντινούπολη κοντά στον Ιάκωβο Πρωτοψάλτη και τον Πέτρο Βυζάντιο. Ήταν
εξαιρετικά φιλόκαλος γραφεύς μουσικών κωδίκων, στους οποίους παρέδωσε ένα μεγάλο
αριθμό πρωτότυπων συνθέσεων, μεταξύ των οποίων και πλήρες το Αναστασιματάριον,
που εξηγήθηκε στη Νέα Μέθοδο από τον μαθητή του Αντώνιο Παν και εκδόθηκε το 2009.
Στο μελοποιητικό έργο του Φωτεινού περιλαμβάνεται και ένας καλοφωνικός ειρμός Σε την
υπέρ νουν, τον οποίον εξήγησε στη Νέα Μέθοδο, μετέφρασε στα ρουμανικά και εξέδωσε ο
Αντώνιος Παν το 1848493. Παράλληλα, ο Φωτεινός εξήγησε σε πιο αναλυτική
σημειογραφία μία συλλογή καλοφωνικών ειρμών μετά κρατημάτων διαφόρων
494
μελουργών .
Σε την υπέρ νουν (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. ΒΜΓ gr. 163 [1797], φ. 261r
Αναστασιματάριον Νέον Διονυσίου Φωτεινού, Άγιον Όρος 2009, σσ. I-XXXII (πρόλογος του
Nicolae Gheorghiţă).
Γιαννοπούλου, Η Ψαλτική Τέχνη. Λόγος και μέλος στη λατρεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας,
Θεσσαλονίκη 2004, σσ. 131-134.
Καραγκούνη Κωνσταντίνου, Η παράδοση και εξήγηση του μέλους των Χερουβικών της
βυζαντινής και μεταβυζαντινής μελοποιίας, Αθήναι 2003, σσ. 565-567.
220.
Gheorghiţă Nicolae, Ο Διονύσιος Φωτεινός (1777-1821) στην Ελληνική και Ρουμανική παράδοση
της Βυζαντινής Μουσικής (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή).
491
Συνέγραψε την Ιστορία της πάλαι Δακίας, τα νυν Τρανσυλβανίας, Βλαχίας και Μολδαβίας, που εκδόθηκε
σε τρεις τόμους στη Βιέννη το 1818 και 1819.
492
Μεταξύ άλλων, διασκεύασε το αριστούργημα της κρητικής λογοτεχνίας Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου
Κορνάρου.
493
Αντωνίου Παν Αγρυπνιάριον, Βουκουρέστι 1848, σσ. 419-420.
494
Ο κωδικογράφος Ξάνθος Αινείτης αντέγραψε τη συλλογή αυτή στο χφ. ΒΡΑ gr. 33, φφ. 439v-474v.
Ευχαριστώ θερμώς τον μουσικολόγο Nicolae Gheorghiţă, που μου έδωσε τις πληροφορίες για τον εν λόγω
κώδικα.
269
Του αυτού, “Byzantine Chant in the Romanian Principalities During the Phanariot Period (1711-
1821),” Composing and Chanting in the Orthodox Church, Proceedings of the Second
International Conference on Orthodox Church Music, University of Joensuu, Finland, 4-10
June 2007, The International Society for Orthodox Church Music & University of Joensuu,
Jyväskylä 2009, σσ. 75-82.
Πέτρος Εμμανουήλ Εφέσιος

(δ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι. - 1840)
Ο Πέτρος Εμμανουήλ από το Κουσάντασι της Εφέσου ήταν μαθητής του Γεωργίου
Κρητός και των Τριών Διδασκάλων της Νέας Μεθόδου. Η συμβολή του στη διάδοση της
Ψαλτικής Τέχνης είναι πολύ σημαντική, αφού συμμετείχε στη χάραξη των πρώτων
τυπογραφικών στοιχείων για τους χαρακτήρες της βυζαντινής μουσικής σημειογραφίας και
εξέδωσε το 1820 στο Βουκουρέστι τα πρώτα έντυπα μουσικά βιβλία, το Νέον
Αναστασιματάριον και το Σύντομον Δοξαστάριον του Πέτρου Πελοποννησίου495. Επίσης,
ασχολήθηκε με την εξήγηση μελών από την παλαιά σημειογραφία496 και δίδαξε «εις την
ηγεμονικήν Μουσικήν σχολήν του Βουκουρεστίου»497 μέχρι τον θάνατό του. Ο Πέτρος
Εφέσιος διακρίθηκε και στη μελοποιία. Στα έργα του περιλαμβάνονται δύο σειρές
χερουβικών, κοινωνικά των Κυριακών, πολυέλεοι, δοξολογίες, Άξιον εστίν κ.ά. Την ανά
χείρας εργασία ενδιαφέρει ένας καλοφωνικός ειρμός Νυν πεποιθώς επί την σην και μία
κατ’ ήχον – ελλιπής όμως - σειρά επιφωνημάτων. Όλες αυτές οι συνθέσεις μετεγράφησαν
στη σημειογραφία του Αλφαβητικού Συστήματος του Βουκουρεστίου και
συμπεριελήφθησαν σε ένα ξυλοτυπημένο τεύχος, τον κώδικα Ξηροποτάμου 415 (φφ. 19v
κ.εξ.). Ο ειρμός Νυν πεποιθώς επί την σην εκδόθηκε σε δύο ρουμανικά μουσικά βιβλία του
ΙΘ΄ αιώνος498. Στο ένα απ’ αυτά, που κυκλοφόρησε το 1856, αναφέρεται ότι ο ειρμός
μεταφράστηκε στα ρουμανικά από τον ίδιο τον μελοποιό.
495
Ο Γεώργιος Χατζηθεοδώρου δικαίως τα χαρακτηρίζει ως «τα συγκινητικότερα έντυπα κειμήλια της
Βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής» (Χατζηθεοδώρου, Βιβλιογραφία, σ. 30).
496
Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα η αναλυτική γραφή που χρησιμοποιεί για την παρασήμανση μελών στη
Νέα Μέθοδο στην Ανθολογία – Ακολουθία του Όρθρου που εξέδωσε το 1830 στο Βουκουρέστι. Εν
προκειμένω, βλ. την εισαγωγή από τον Λυκούργο Αγγελόπουλο στις σσ. γ΄-η΄ της φωτοανασταστικής
εκδόσεως του βιβλίου το 1997 στην Αθήνα, καθώς και τον πρόλογο του Πέτρου Εφεσίου στις σσ. ια΄-ιδ΄ του
ιδίου βιβλίου.
497
498
Tomul I al Anthologhiei după aşezământul sistimii cei nouă a muzicii bisericeşti, ed. ieromonahul Serafim,
eg[umenul] schitului Alunişu, Buzău 1856, σσ. 279-281, και Ghiţă Ionescu, Colecţie de muzică orientală
pentru usul seminariilor superioare din ţară, Bucureşti 1896, σσ. 247-250.
270
Νυν πεποιθώς επί την σην (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Ξηρ. 415, φ. 19v499
Δακρύων και στεναγμών (ήχος δ΄)

 Χφ. Ξηρ. 415
Έθου ημίν ακαταίσχυντον (ήχος γ΄)

 Χφ. Ξηρ. 415
Εν τω ναώ εστώτες (ήχος πλ. β΄)

 Χφ. Ξηρ. 415
Εύρω σε βοήθειαν (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. Ξηρ. 415
Λύτρωσαι Θεοτόκε (ήχος βαρύς)

 Χφ. Ξηρ. 415
Τας αιτήσεις των πιστώς (ήχος α΄)

 Χφ. Ξηρ. 415
Πέτρου Μανουήλ Εφεσίου, Ανθολογία - Ακολουθία του Όρθρου, έκδοση Ελληνικής Βυζαντινής
Χορωδίας, Αθήνα 1997, σσ. γ΄-η΄, ια΄-ιδ΄.
Χαλδαιάκη Αχιλλέως, Ο πολυέλεος στην βυζαντινή και μεταβυζαντινή μελοποιία, Αθήναι 2003, σ.
481, όπου και βιβλιογραφία.
Χατζηθεοδώρου Γεωργίου, Βιβλιογραφία της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής, Περίοδος Α΄
(1820-1899), Θεσσαλονίκη 1998, σσ. 27-28, 30, 57-59.
Ματθαίος Βατοπαιδηνός
(δ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι. – μέσα ΙΘ΄ αι.)
Ο Ματθαίος Βατοπαιδηνός, γνωστός και ως Μελέτιος Εφέσιος πριν από τη

μετάβασή του στον Άθωνα, ήταν μαθητής του Γρηγορίου Λευϊτίδη, Πρωτοψάλτου της
499
Προηγείται του μέλους η ένδειξη «Πέτρου Εφεσίου του και φοιτητού Γεωργίου του Κρητός».
271
Μ.Χ.Ε. Διακρίθηκε στη μελοποιία, την κωδικογραφία500 και την εξήγηση μελών από την
παλαιά σημειογραφία στη Νέα Μέθοδο, αλλά και στην τελευταία μορφή της εξηγητικής-
μεταβατικής σημειογραφίας πριν από την καθιέρωση της Νέας Μεθόδου. Μέσα στους 50
περίπου αυτογράφους κώδικες του Ματθαίου περιλαμβάνεται και ένα σπουδαιότατο
Καλοφωνικό Ειρμολόγιο, ο κώδιξ Καρακάλλου 228 του έτους 1811 σε εξηγητική
σημειογραφία κατά την παράδοση των Πέτρου Βυζαντίου και Γρηγορίου Πρωτοψάλτου501.
Η έρευνα ανέδειξε έξι καλοφωνικούς ειρμούς, δύο επιφωνήματα και δύο κρατήματα για
τους καλοφωνικούς ειρμούς του Ματθαίου που παραμένουν όλα ανέκδοτα.
Άξιον εστίν ως αληθώς (ήχος βαρύς)

 Χφ. Παντ. 1207, φ. 215r502
Ελπίς μου γλυκυτάτη (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Καρ. 222, φ. 107r503
Κανόνα πίστεως504 (ήχος δ΄)

 Χφ. Merl. 11, φφ. 114r-116v
Νυν πεποιθώς επί την σην κατέφυγον αντίληψιν (ήχος δ΄ λέγετος)

 Χφ. Καρ. 222, φ. 103r

505
 Χφ. Καρ. 222, φ. 97r
500
Βλ. Καραγκούνη, Η παράδοση και εξήγηση των Χερουβικών, σ. 612: «Είναι παραλλήλως ένας από τους
πολυγραφοτέρους και πλέον καλαισθήτους κωδικογράφους της εποχής του και – δε θα ήταν υπερβολή –
όλων των εποχών.»
501
Στα φφ. 87v-88r υπάρχει η σπουδαία ενθύμηση (Σημ.: διατηρείται η ορθογραφία του χειρογράφου): «Ιδού
και η εξήγησις των πλέον εντέχνον και μελοδικωτάτων ειρμών, του μουσικoτάτου κυρ Πέτρου Μπερκέτη.
Εξηγηθέντες νεωστί κατά την παράδοσιν του Βυζαντίου κυρ Πέτρου Πρωτοψάλτου, μετά πλήστης
επιμελείας παρ’ εμού του εν μοναχοίς ελαχίστου Μελετίου Εφεσίου του μετονομασθέντος Ματθαίου
Βατοπαιδεινού· εξηγήθησαν δε εν έτι ᾳῳια καθώς παρ’ αυτού του πρωτοψάλτου ταις επαραδόθη ο εμός
διδάσκαλος.»
502
Προτάσσεται της συνθέσεως η εξής ενδιαφέρουσα ενθύμηση: «Εμελοποιήθη και το παρόν παρ’ εμού του
γραφέως, εις το του καλοφωνικού ειρμού, του, Μη της φθοράς, το μέλος. Ως εφάνη αρεστόν, τοις αγίοις
φιλομούσοις αδελφοίς τοις του ιερού κοινοβίου του Ρωσικού, διά να ψάλληται επί τραπέζης· διό και
εξετέλεσα την αυτών αίτησιν και εις τούτο.»
503
«Θεοτοκίον ωραίον· μελισθέν εις δόξαν αυτής εις ύφος καλοφωνικού ειρμού, παρ’ εμού του ιδίου
γραφέως, Ματθαίου Βατοπαιδινού.» Ακολουθεί ομόηχο κράτημα.
504
Απολυτίκιον Αγ. Νικολάου «εις ύφος καλοφωνικού ειρμού».
272
Χαράς μου την καρδίαν (ήχος πλ. δ΄)
 Χφ. Ξεν. 136, φ. 111r506
Διά βρώσεως εξήγαγε (ήχος α΄)

 Χφ. Καρ. 222
Όλη ψυχή και διανοία (ήχος πλ. δ΄)

 Χφφ. Καρ. 222, Ξεν. 136
και μεταβυζαντινής μελοποιίας, Αθήναι 2003, σσ. 612-616, όπου και εργογραφικός
κατάλογος.
Μαζέρα-Μάμαλη Σεβαστής, Τα μεγαλυνάρια θεοτοκία της Ψαλτικής Τέχνης, σσ. 270-271.
Παπαδοπούλου Γεωργίου, Ιστορική επισκόπησις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής από των
αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς (1-1900 μ.Χ.), Αθήναι 1904, σ. 226.
Χατζηγιακουμή Μανόλη, Σύμμεικτα εκκλησιαστικής μουσικής. Μέρος Β΄. Αγιορειτικά
απανθίσματα. Κέντρον Ερευνών & Εκδόσεων, Αθήνα 2009, σσ. 59-68.
Βασίλειος Παπαδόπουλος
(δ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι. – β΄ τέταρτο ΙΘ΄ αι.)
Στον κώδικα Παντελεήμονος 1014, που χρονολογείται μεταξύ των ετών 1825-
1840, ανθολογούνται μία κατ’ ήχον σειρά χερουβικών, μία δοξολογία και ένας
καλοφωνικός ειρμός του Βασιλείου Παπαδόπουλου507. Όλες οι συνθέσεις είναι γραμμένες
στη Νέο Μέθοδο σημειογραφίας. Δεν γνωρίζουμε τίποτα άλλο για αυτόν τον μελουργό. Ο
Κωνσταντίνος Καραγκούνης θεωρεί ότι ο κώδικας Παντ. 1014 ενδέχεται να είναι «πιστό
αντίγραφο απολεσθέντος αυτογράφου του Βασιλείου»508.
Το όμμα της καρδίας μου (ήχος βαρύς)

 Χφ. Παντ. 1014, φφ. 128r-v
505
«Θεοτοκίον μελοποιηθέν εις δόξαν αυτής, εις ύφος καλοφωνικού ειρμού, παρά Ματθαίου Εφεσίου
Βατοπαιδινού.»
506
Με ομόηχο κράτημα.
507
508
273
Θεόδωρος παπα–Παράσχου Φωκαεύς

(1790 - 1851)
Ο Θεόδωρος Φωκαεύς, μαθητής του Γεωργίου Κρητός και των Τριών Διδασκάλων,
καταγόταν από τις Φώκες της Ιωνίας και έδρασε στην Κωνσταντινούπολη. Επετέλεσε
σπουδαίο μελοποιητικό και διδακτικό έργο, αλλά πάνω απ’ όλα πρέπει να εξαρθεί η
εκδοτική δραστηριότητα που ανέπτυξε από το 1830 μέχρι τον θάνατό του. Σ’ αυτά τα
είκοσι περίπου έτη εξέδωσε πολλά μουσικά βιβλία που σήμερα θεωρούνται «κλασικά»,
ένα από τα οποία είναι και το Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον που εκδόθηκε το 1835. Οι
επιγραμματικοί στίχοι που έγραψε ο λόγιος Θεόδωρος Αριστοκλής εις μνήμην του
Φωκαέως δικαίως επιδοκιμάζουν την τεράστια συμβολή του τελευταίου στην «αγαθή
νομή-διάδοση» της Νέας Μεθόδου Αναλυτικής Σημειογραφίας και γενικότερα της
Ψαλτικής Τέχνης: «Θείον δώρον φερωνύμως Συ υπήρξας αληθώς, Το δοθέν Σοι προς
Κυρίου δώρον νέμων αγαθώς.»509 Πάντως, εξαιτίας της εκδοτικής του δραστηριότητας, ο
Φωκαεύς κατηγορήθηκε από κάποιους συγχρόνους του μουσικούς για αισχροκέρδεια510.
Από το μελοποιητικό έργο του Φωκαέως, που χαρακτηρίζεται ως έχον ύφος «προσκλίνον
προς το εξωτερικόν, ένεκα της μεγάλης επιδόσεως αυτού εις την μελέτην την εξωτερικής
μουσικής»511, ευρεία απήχηση μέχρι σήμερα γνώρισαν μία κατ’ ήχον σειρά χερουβικών
και τα ανοιξαντάρια σε ήχο πλ. δ΄. Την παρούσα εργασία ενδιαφέρει πρωτίστως ένας
καλοφωνικός ειρμός που παραμένει ανέκδοτος.
509
Ταμείον Ανθολογίας {...}, τόμος πρώτος, Κωνσταντινούπολις 1869, πίσω από τη σελίδα της
προμετωπίδας.
510
Ο Γεώργιος Λέσβιος, επινοητής του σημειογραφικού συστήματος που φέρει το όνομά του,
υπερασπιζόμενος το σύστημα αυτό μετά τη διά πατριαρχικής εγκυκλίου επίσημη καταδίκη του, εγκαλεί
«τους Ψάλτας της Μεγάλης Εκκλησίας, μετά του Θεοδώρου Φωκαέως, οίτινες έχουν μονοπωλείον την
Εκκλησιαστικήν Μουσικήν, και την τύπωσιν των τοσούτων μουσικών Βιβλίων». Βλ. Λεσβίου Γεωργίου, Ο
τέταρτος θρίαμβος του Λεσβίου συστήματος της μουσικής κατά του εν Κωνσταντινουπόλει
Μουσικομονοπωλείου και Συντροφίας ή Η ανασκευή της κατά των μουσικών βιβλίων του Λεσβίου συστήματος
Πατριαρχικής εγκυκλίου, Αθήναι 1848, σ. 5.
511
274
Νυν πεποιθώς επί την σην (ήχος δ΄)
 Χφ. Διον. 691, φ. 95r512
Αγγελινάρα Γεωργίου, Έκφρασις της Ψαλτικής Τέχνης, Αθήνα 2009, σσ. 161-172.
Στάθη Γρηγορίου, Βυζαντινοί και μεταβυζαντινοί μελουργοί – Θεόδωρος Παπα-Παράσχου
Φωκαεύς, ε΄ μουσικολογική σπουδή, Αθήναι 1984.
Ταμείον Ανθολογίας, περιέχον άπασαν την Εκκλησιαστικήν Ενιαύσιον Ακολουθίαν Εσπερινού,
Όρθρου, Λειτουργίας, Μεγάλης Τεσσαρακοστής και της Λαμπροφόρου Αναστάσεως μετά
τινων Καλοφωνικών Ειρμών εν τω τέλει. Εκδοθέν {...} παρά Θεοδώρου Φωκαέως. Νυν
δε μετατυπούται το έκτον απαραλλάκτως μετά τινων προσθηκών υπό Μηνά Δομενίκου.
Δαπάνη Γεωργίου Σεϊτανίδου. Τόμος πρώτος, Κωνσταντινούπολις 1869, σσ. γ΄-δ΄.
(1820-1899), Θεσσαλονίκη 1998, σσ. 33-46.
Θεόδωρος Συμεών ο Κοντός

(†1853)
Σύμφωνα με τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, ο «Θεόδωρος Συμεών ο και Κοντός

επωνυμούμενος ένεκα του σμικρού αναστήματος αυτού, αυτάδελφος Πέτρου του
Αγιοταφίτου και εκ των πρώτων μαθητών της νέας μουσικής μεθόδου»513, ανέδειξε
πολυαρίθμους μαθητές, μεταξύ των οποίων ο Ιώαννης Βυζάντιος Πρωτοψάλτης της
Μ.Χ.Ε. και ο Γεράσιμος Κανελλίδης, και «εμέλισε καλοφωνικούς ειρμούς και σχολικά
άσματα, ανέκδοτα όντα»514. Αυτές οι συνθέσεις του Θεοδώρου λανθάνουν. Τον
εντάσσουμε στον κατάλογο των μελοποιών καλοφωνικών ειρμών με επιφύλαξη.
Σημειώνουμε εξάλλου ότι ήταν εγκρατής και της εξωτερικής μουσικής, έχοντας
μαθητεύσει στον περίφημο συνθέτη κλασικής οθωμανικής μουσικής Ισμαήλ Ντεντέ
Εφέντι515.
Οικονόμου Φιλίππου, Βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική και ψαλμωδία, τ. Α΄, Αίγιο 2001, σ. 83.
512
Ενδέχεται όμως να είναι αυτούσιος ή διασκευασμένος ο ομώνυμος ειρμός σε ήχο δ΄ του Γεωργίου
Ογουρλού. Χρειάζεται αυτοψία του κώδικος, για να επιλυθεί το ζήτημα.
513
Παπαδοπούλου, Ιστορική επισκόπησις, σ. 206.
514
515
Βλ. Σμάνη, Η εξωτερική μουσική, σ. 199.
275
αποστολικών χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς (1-1900 μ.Χ.), Αθήναι 1904, σσ. 206-207.
Του αυτού, Λεξικόν της βυζαντινής μουσικής, Αθήνα 1995, σ. 96.
Σμάνη Γεωργίου, Η εξωτερική μουσική και η θεωρητική της προσέγγιση, Διατριβή κατατεθείσα στο
Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2011 [ανέκδοτη· με την
ευγενή παραχώρηση του συγγραφέως], σ. 199.
Κωνσταντίνος πρωτοψάλτης Βυζάντιος

(1777 - 1862)
Ο Κωνσταντίνος Βυζάντιος γεννήθηκε το 1777 στην Κωνσταντινούπολη, όπου και

απεβίωσε το 1862. Πέρασε διαδοχικά από όλα τα οφφίκια των πατριαρχικών αναλογίων
(β΄ δομέστικος, α΄ δομέστικος, λαμπαδάριος) και υπηρέτησε ως Πρωτοψάλτης της Μ.Χ.Ε.
από το 1821 ως το 1855. Τα τελευταία εφτά χρόνια της ζωής του απεσύρθη από την
ενεργό ψαλτική δράση, διετήρησε όμως το οφφίκιο του Πρωτοψάλτου. Με το έργο αλλά
και το υποδειγματικό εκκλησιαστικό του ήθος516 ο Κωνσταντίνος σφράγισε τα ψαλτικά
πράγματα του ΙΘ΄ αιώνος, παρά το γεγονός ότι παρέμεινε πιστός μέχρι τέλους στην
Παλαιά Μέθοδο σημειογραφίας. Η εξόχως πλούσια δράση του εκτείνεται στους τομείς της
ψαλμωδίας, της εξήγησης παλαιών μελών, της κωδικογραφίας, της μουσικής θεωρίας, της
διδασκαλίας, της ενασχόλησης με το τυπικόν της λατρείας, της εκδόσεως μουσικών
βιβλίων και της μελουργίας. Σήμερα είναι γνωστός κυρίως για το υπ’ αυτού συνταχθέν
Τυπικόν εκκλησιαστικόν, κατά το ύφος της του Χριστού μεγάλης εκκλησίας, που εξέδωσε δύο
φορές τα έτη 1838 και 1851, και για το πλούσιο μελοποιητικό του έργο. Σ’ αυτό
περιλαμβάνονται, συν τοις άλλοις, αριστοτεχνικά χερουβικά και κοινωνικά της Θείας
Λειτουργίας και πρωτότυπα και άκρως ενδιαφέροντα αργοσύντομα ιδιόμελα και δοξαστικά
του Εσπερινού και του Όρθρου517, που όμως σπανίως ψάλλονται σήμερα. Διεξοδική και
εμπεριστατωμένη μελέτη του συνολικού έργου του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου αποτελεί
η προσφάτως δημοσιευθείσα διδακτορική διατριβή του π. Κωνσταντίνου Τερζόπουλου Ο
Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Κωνσταντίνος Βυζάντιος († 30 Ιουνίου
1862) και η συμβολή του στην Ψαλτική Τέχνη.
516
Βλ. Τερζοπούλου, Κωνσταντίνος Βυζάντιος, σσ. 104-105.
517
Βλ. Δοξαστάριον, περιέχον τα δοξαστικά του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου [...] μελοποιηθέν παρά
Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, εν Κωνσταντινουπόλει, εν έτει 1840,
και Δοξαστάριον, περιέχον τα δοξαστικά όλων των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών των τε
εορταζομένων αγίων του όλου ενιαυτού [...] μελοποιηθέν παρά Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου της του
Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας [...], εν Κωνσταντινουπόλει, εν έτει 1841.
276
Εδώ μας ενδιαφέρει ότι ο Κωνσταντίνος διέπρεψε και στο καλοφωνικό ειρμολογικό
είδος μελοποιίας. Σώζονται δύο καλοφωνικοί ειρμοί του στον κώδικα Kyriazis 27 του
Γεωργίου ιερέως Ρυσίου του έτους 1840, που σήμερα απόκειται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη
της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών Αθηνών. Τέσσερις επιπλέον καλοφωνικοί
ειρμοί του Κωνσταντίνου, οι δύο εκ των οποίων ομώνυμοι των προμνημονευθέντων αλλά
με διαφορετικό, αν και συγγενικό, μέλος, ανθολογούνται στον δεύτερο τόμο του Ταμείου
Ανθολογίας που εξέδωσε ο ίδιος το 1846. Δυστυχώς, δεν κατέστη δυνατό στα πλαίσια της
παρούσης διατριβής να επισημανθούν χειρόγραφα που περιλαμβάνουν αυτές τις τέσσερις
συνθέσεις. Σύμφωνα με μαρτυρία του Θεοδώρου Αριστοκλέους, ενδέχεται ο
Κωνσταντίνος να συνέθεσε κι άλλους καλοφωνικούς ειρμούς, που ωστόσο παραμένουν
ανέκδοτοι και άγνωστοι518.
Η εν ουρανοίς519 (ήχος πλ. β΄)
Κύκλω της τραπέζης σου (ήχος βαρύς)

 Χφ. Γεν. Kyriazis 27, φ. 141r
Κύκλω της τραπέζης σου520 (ήχος βαρύς)
Πρόβατον ειμί (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. Γεν. Kyriazis 27, φ. 145r
Πρόβατον ειμί521 (ήχος πλ. α΄)
Χαράς μου την καρδίαν522 (ήχος πλ. δ΄)
518
«Σώζονται εν τη Βιβλιοθήκη του αοιδίμου Πρωτοψάλτου ανέκδοτα μελουργήματα αυτού. Ειρμοί
Καλοφωνικοί, Ύμνοι εις Πατριάρχας και άλλους, και διάφορα άλλα.» Βλ. Αριστοκλέους Θεοδώρου,
Κωνσταντίου Α΄ του από Σιναίου - Βιογραφία και συγγραφαί αι ελάσσονες, Κωνσταντινούπολις 1866, σ. 66.
Πρβλ. Τερζοπούλου, Κωνσταντίνος Βυζάντιος, σσ. 238-239.
519
Βλ. Ταμείον Ανθολογίας, [...] παρά Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου της του Χριστού Μ. Εκκλησίας [...],
τόμος δεύτερος, Κωνσταντινούπολις 1846, σσ. 282-284.
520
521
Βλ. Ταμείον Ανθολογίας, περιέχον τα τε χερουβικά και κοινωνικά απάσης της ενιαυσίου ακολουθίας μετά
τινων μαθημάτων, και δέκα καλοφωνικών ειρμών εν τω τέλει, τα μεν επιδιορθωθέντα, τα δε μελοποιηθέντα
και τονισθέντα παρά Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου της του Χριστού Μ. Εκκλησίας, κατά παράδοσιν δε
αυτού απαραλλάκτως εξηγηθέντα κατά την νέαν της Μουσικής μέθοδον παρά του Α΄ Δομεστίκου Στεφάνου,
νυν το πρώτον εκδοθέντα εις τύπον, τόμος δεύτερος, Κωνσταντινούπολις 1846, σσ. 280-282..
277
Τερζοπούλου Κωνσταντίνου, Ο Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Κωνσταντίνος
Βυζάντιος († 30 Ιουνίου 1862) και η συμβολή του στην Ψαλτική Τέχνη, Αθήναι 2004, όπου
και πλούσια βιβλιογραφία.
Ζ η ν ό β ι ο ς ι ε ρ ο μ ό ν α χ ο ς Π ρ ο υ σ (σ) α ε ύ ς
(†1864)
Σύμφωνα με τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, ο αρχιμανδρίτης Ζηνόβιος καταγόταν από

την Προύσσα και ήταν μαθητής «Χρυσάνθου του μητροπολίτου Προύσης»523. Διεκρίνετο
ως μουσικός και άριστος καλλιγράφος των εκκλησιαστικών μελών. Εμέλισε διάφορα
άσματα, δύο πολυελέους εις ήχον Β΄ και Δ΄ και δοξολογίαν εις ήχον Δ΄. Άσματα του
ιερομονάχου Ζηνοβίου ευρίσκονται εν τω «Απανθίσματι» Χατζή Παναγιώτου
Κηλτζανίδου του Προυσαέως (Κων/πολις 1861)524. Απέθανε τω 1864 ιερατεύων εν
525
Υψωμαθείοις [της Κωνσταντινουπόλεως]» . Ένα από τα «άσματα», στα οποία
αναφέρεται ο Παπαδόπουλος, είναι ο καλοφωνικός ειρμός Βλέψον ιλέω όμματί σου σε ήχο
βαρύ, που δημοσιεύεται στις σελίδες 298-300 του βιβλίου του Κηλτζανίδη. Η μοναχική
ιδιότητα του Ζηνοβίου δικαιολογεί απόλυτα την ευλάβειά του προς το πρόσωπο της
Θεοτόκου, που τον οδήγησε στην καλοφωνική ειρμολογική επένδυση του γνωστού
θεομητορικού ύμνου. Εξάλλου, η μελική πλοκή της σύνθεσης του Ζηνοβίου ακολουθεί
πιστά τα πρότυπα των ομόηχων καλοφωνικών ειρμών των προγενεστέρων μελουργών.
Βλέψον ιλέω όμματί σου (ήχος βαρύς)
522
523
Του θεωρητικού της Νέας Μεθόδου Αναλυτικής Σημειογραφίας.
524
Πρόκειται για το Απάνθισμα περιέχον μέρος της εκκλησιαστικής ενιαυσίου ακολουθίας Εσπερινού,
Όρθρου, Προηγιασμένων, άπασαν την Θείαν και Ιεράν Λειτουργίαν μετά της Νεκρωσίμου Ακολουθίας, κατ’
εκλογήν των ευφραδεστέρων μουσικών μαθημάτων των ενδοξωτέρων μουσικοδιδασκάλων {...} Παναγιώτου
Γεωργιάδου Προυσσαέως Κηλτζανίδου, Κωνσταντινούπολις 1861.
525
Παπαδοπούλου, Λεξικόν, σσ. 90-91.
278
Του αυτού, Λεξικόν της βυζαντινής μουσικής, Αθήνα 1995, σσ. 90-91.
Χαλδαιάκη Αχιλλέως, Ο πολυέλεος στην βυζαντινή και μεταβυζαντινή μελοποιία, Αθήναι 2003, σ.
488.
Μελέτιος επίσκοπος Σισανίου

(†1864)
Ο επίσκοπος Σισανίου Μελέτιος καταγόταν από τη Σμύρνη. Όπως αναφέρει ο

Γεώργιος Παπαδόπουλος, τα έργα του εκδόθηκαν το 1864, όμως κάποια απ’ αυτά «ως
νεωτερίζοντα δεν ηυδοκίμησαν»526. Ο Γεώργιος Χατζηθεοδώρου απορεί «πώς και
εγκρίθηκαν από το Πατριαρχείο τη στιγμή που άλλα έργα πιο σημαντικά και σίγουρα πιο
συντηρητικά δεν θεωρήθηκαν άξια για έγκριση»527. Ανάμεσα στις συνθέσεις του
Μελετίου περιλαμβάνονται και τρεις καλοφωνικοί ειρμοί με ομόηχα κρατήματα που
εξέδωσε ο Αβράμιος Θεοχαρίδης το 1864 στο Μουσικόν Εγχειρίδιον528.
Ήλθον εις τα βάθη της θαλάσσης (ήχος δ΄)
Περιστάσεις και θλίψεις (ήχος πλ. δ΄)
Την Μητέρα του Θεού (ήχος α΄)
(1820-1899), Θεσσαλονίκη 1998, σσ. 140-141.
Γεώργιος ιερεύς Ρύσιος

(†1865)
Ο μουσικολογιώτατος ιερεύς Γεώργιος Ρύσιος ήταν μαθητής του Πέτρου

Αγιοταφίτου και του Κωνσταντίνου Βυζαντίου Πρωτοψάλτου. Υπήρξε μελοποιός,
εξηγητής και κωδικογράφος. Επίσης, ο Ρύσιος ήταν ένας από τους ιδρυτές του εν
526
527
Χατζηθεοδώρου, Βιβλιογραφία, σ. 141.
528
Στις σσ. 187-205.
279
Κωνσταντινουπόλει Μουσικού Συλλόγου κατά το 1863529. Η δημοφιλέστερη σύνθεσή του
με ζωντανή παρουσία και στη σύγχρονη ψαλτική πράξη είναι ο πολυέλεος Λόγον αγαθόν
σε ήχο δ΄ άγια. Στον κώδικα Γεν. Kyriazis 27 βλέπουμε ότι μελοποίησε τον καλοφωνικό
ειρμό Κύκλω της τραπέζης σου σε ήχο βαρύ, ακολουθώντας το πρότυπο του ομώνυμου
καλοφωνικού ειρμού του δασκάλου του: «όμοιος κατά μίμησιν· παρά Γεωργίου π. του
Ρυσίου· ᾳωμά, κατά μάρτιον»530.

 Χφ. Γεν. Kyriazis 27
Τερζοπούλου Κωνσταντίνου, Ο Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Κωνσταντίνος
Βυζάντιος (†30 Ιουνίου 1862) και η συμβολή του στην Ψαλτική Τέχνη, Αθήναι 2004, σσ.
193-194.
Χαλδαιάκη Αχιλλεώς, Ο πολυέλεος στην βυζαντινή και μεταβυζαντινή μελοποιία, Αθήναι 2003, σσ.
345-346.
(1820-1899), Θεσσαλονίκη 1998, σ. 227.
Ιωάννης πρωτοψάλτης Βυζάντιος

(†1866)
Ο Ιωάννης γεννήθηκε στο Νεοχώρι του Βοσπόρου. Διδάχθηκε την Ψαλτική Τέχνη
από τον Θεόδωρο Συμεών τον Κοντό. Διετέλεσε λαμπαδάριος, τοποτηρητής της
πρωτοψαλτίας και εν τέλει Πρωτοψάλτης της Μ.Χ.Ε. Σημαντική συμβολή του στα
ψαλτικά πράγματα υπήρξε η έκδοση διαφόρων μουσικών βιβλίων, μεταξύ των οποίων το
Αναστασιματάριον και το Ειρμολόγιον, αργό και σύντομο, από τα πλέον δημοφιλή
ψαλτικά βιβλία μέχρι σήμερα. Κατά τον π. Σπυρίδωνα Αντωνίου, «το αργό [Ειρμολόγιον]
είναι διασκευή του αργού Ειρμολογίου του Πέτρου Πελοποννησίου, ενώ το σύντομο
μπορούμε να πούμε ότι είναι μελοποιία του ιδίου, αρκετά διαφοροποιημένη από το
Ειρμολόγιο του Π. Βυζαντίου, τόσο κατά τη μελοποιία, όσο και κατά την ύλη»531. Εδώ
μας ενδιαφέρει πρωτίστως ότι το 1842 ο Ιωάννης εξέδωσε το βιβλίο Σύνοψις
529
Βλ. Χατζηθεοδώρου, Βιβλιογραφία, σ. 227.
530
Βλ. Τερζοπούλου, Κωνσταντίνος Βυζάντιος, σ. 194.
531
Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σ. 287, σημ. 229.
280
Καλοφωνικών Ειρμών, το δεύτερο στην ιστορία έντυπο βιβλίο που είναι αφιερωμένο στο
καλοφωνικό ειρμολογικό είδος532. Σ’ αυτό συμπεριέλαβε και δύο καλοφωνικούς ειρμούς
που μελοποίησε ή διασκεύασε ο ίδιος.

533
 Χφ. Διον. 691, φ. 111r
Νυν τα ανήκουστα ηκούσθη (ήχος πλ. δ΄)534
Αναστασιματάριον αργόν και σύντομον, μελοποιηθέν υπό Πέτρου Λαμπαδαρίου του Πελοποννησίου
και διασκευασθέν υπό Ιωάννου Πρωτοψάλτου, Αθήναι 1995, σ. 5.
Αντωνίου Σπυρίδωνος, Το Ειρμολόγιον και η παράδοση του μέλους του, Αθήναι 2004, σ. 287.
Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Ο γ ο υ ρ λ ο ύ (ς)
(τέλη ΙΗ΄ αι. – π. 1866)
Ο Γεώργιος Ογουρλού(ς) ή Ουγουρλού(ς), μαθητής των Γεωργίου Κρητός,

Μανουήλ Πρωτοψάλτου και Γρηγορίου Πρωτοψάλτου, ήταν σπουδαίος μελοποιός και
εξηγητής από την παλαιά σημειογραφία. Μετά μία εξαίρετη ψαλτική σταδιοδρομία στην
Κωνσταντινούπολη εκάρη μοναχός και έλαβε το όνομα «Ευτύχιος». Με το όνομα
«Ευτύχιος Καισαρεύς» φέρεται και ως γραφεύς μουσικών χειρογράφων535. Μελοποίησε
μία κατ’ ήχον σειρά καλοφωνικών ειρμών, που δημοσιεύθηκαν στο Ταμείον Ανθολογίας
του Θεοδώρου Φωκαέως το 1854536. Αργότερα οι ειρμοί αυτοί συνετμήθησαν από τον
πρωτοψάλτη Εμμανουήλ Χατζημάρκο και δημοσιεύθηκαν στη συντετμημένη τους μορφή
532
Περισσότερα σχετικά με την έκδοση αυτή βλ. στο Μέρος Α΄, Κεφ. 4, §2 της ανά χείρας εργασίας.
533
Με την ένδειξη «ψαλλόμενος εις ευθυμίας Τραπέζης, παρόντος αρχιερέως ως ων κατάλληλος». Ο
συνθέτης αυτού του ειρμού στην αρχική του μορφή είναι ανώνυμος. Επειδή όμως συμπεριελήφθη στη
Σύνοψι Καλοφωνικών Ειρμών με την ένδειξη «παρά ανωνύμου καλοπισθέν [sic] δε και επιδιορθοθέν [sic]
παρά Ιω. Λαμπαδαρίου», τον προσγράφουμε στον τελευταίο.
534
Δεν επισημάνθηκε σε κάποιο χειρόγραφο, εκδόθηκε όμως στη Σύνοψι Καλοφωνικών Ειρμών.
535
Π.χ. των κωδίκων Παναχράντου 28 και Ζωοδόχου Πηγής (Αγίας) 35, που βρίσκονται στην Άνδρο.
536
Στην τέταρτη έκδοση του τ. Γ΄, που πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1889, ανθολογούνται
στις σσ. 625-642.
281
στη Μελωδική Ανθοδέσμη το 1988537. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα ποιητικά κείμενα των
ειρμών προέρχονται όλα από τον Μέγα Παρακλητικό Κανόνα του αυτοκράτορα Θεοδώρου
Δούκα του Λασκάρεως538. Αυτό δείχνει την αφοσίωση του Ευτυχίου προς το πρόσωπο της
Θεοτόκου, που ταιριάζει απόλυτα με τη μοναχική του ιδιότητα.

 Χφφ. Διον. 691, φ. 108r, Princeton Greek Ms. 15539
Ίνα τι με απώσω (ήχος β΄ Βου540)

 Χφφ. Διον. 691, φ. 106v, Princeton Greek Ms. 15

 Χφ. Princeton Greek Ms. 15
Ου σιωπήσω του βοάν (ήχος βαρύς)

Περιστάσεις και θλίψεις και ανάγκαι (ήχος πλ. δ΄)

Προς τίνα καταφύγω άλλην αγνή (ήχος α΄)

 Χφ. Princeton Greek Ms. 15, σ. 531
Πώς εξειπείν, σου κατ’ αξίαν (ήχος γ΄)

Συ μου ισχύς Κύριε (ήχος πλ. α΄)

Γιαννοπούλου Εμμανουήλ, Τα χειρόγραφα Ψαλτικής Τέχνης, της Νήσου Άνδρου, Άνδρος 2005, σσ.
106-108, 214-215.
537
Βλ. Εμμανουήλ Χατζημάρκου, Μελωδική Ανθοδέσμη, τ. Γ΄, Θεία Λειτουργία, σσ. 232-241.
538
Βλ. Ωρολόγιον το Μέγα, σσ. 659, 661-662, 668-669, 671.
539
Όλοι οι καλοφωνικοί ειρμοί του Ογουρλού ανθολογούνται στις σσ. 531-545 του χφ. Princeton Greek Ms.
15, που έγραψε ο Διαμαντής Σαλαγάρας το 1868, με την προσημείωση «Ειρμοί καλοφωνικοί παρά Γ.
Ουγουρλού, μετεφράσθησαν μεν παρά Σπυρίδωνος Α. του εκ Σπάρτης, επιδιορθώθησαν δε παρά Θ. Φωκέως
[sic]», που είναι αντιγεγραμμένη από το έντυπο Ταμείον Ανθολογίας του Θεοδώρου Φωκαέως (βλ. σ. 625 της
τέταρτης έκδοσης του τ. Γ΄).
540
Αυτός ο καλοφωνικός ειρμός είναι μελισμένος με το μαλακό χρώμα, ενώ στους καλοφωνικούς ειρμούς
των προγενέστερων μελουργών χρησιμοποιείται το μαλακό διάτονο του λεγέτου για τη μελοποίηση στον
δεύτερο ήχο. Το μαλακό χρώμα επέλεξε και ο Αντώνιος Σιγάλας για τη μελοποίηση σε ήχο πλ. β΄ του
καλοφωνικού ειρμού Θεόν ανθρώποις.
282
Ιωάσαφ ιερομόναχος Διονυσιάτης

(αρχές ΙΘ΄ αι. – 1866)
Ο Ιωάσαφ Διονυσιάτης ήταν κορυφαία μορφή της Ψαλτικής Τέχνης του Αγίου
Όρους κατά τον ΙΘ΄ αιώνα. Καταγόταν από τις Σέρρες και διδάχθηκε τη μουσική στην
Κωνσταντινούπολη από τον Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα. Το έργο του είναι ογκωδέστατο
και καταλαμβάνει πάνω από 40 αυτόγραφους κώδικες, όπου στεγάζονται εξηγήσεις μελών
από την παλαιά σημειογραφία στη Νέα Μέθοδο, πρωτότυπες μελοποιήσεις του Ιωάσαφ και
επεξεργασίες-συντμήσεις παλαιότερων συνθέσεων. Το μελουργικό του έργο εκτείνεται σε
όλα σχεδόν τα είδη μελοποιίας, αλλά διακρίνονται κυρίως τα νέα δίχορα απολυτίκια
δεσποτικών και θεομητορικών εορτών σε μέλος μαθηματάρικο, πολυέλεοι, αργές
δοξολογίες, χερουβικά, κοινωνικά, κ.ά. Τα τελευταία χρόνια το έργο του Ιωάσαφ έχει
αρχίσει να τυχαίνει ευρύτερης αποδοχής από τον ψαλτικό κόσμο και να μελετάται
συστηματικά από τους επιστήμονες μουσικολόγους. Εδώ μας ενδιαφέρουν πρωτίστως δύο
καλοφωνικοί ειρμοί που μελοποίησε ο Ιωάσαφ.
Καλοφωνικoί ειρμοί
Έφριξε γη (ήχος πλ. α΄)

 Χφ. Διον. 707, φ. 401v
Σήμερον πάσα κτίσις541 (ήχος α΄)
Διονυσιάτικη Μουσική Ανθολογία, Ιερομονάχου Ιωάσαφ Διονυσιάτου Διδασκάλου και Εξηγητού,
Εσπερινός-Όρθρος, Άγιον Όρος 2009, σσ. 11-20, όπου και σχετική βιβλιογραφία.
Χαλδαιάκη Αχιλλέως, «Ένας πρώιμος “Doctor Polyeleorum”: Ιώασαφ ιερομόναχος ο
Διονυσιάτης», Μελουργία. Μελέτες Ανατολικής Μουσικής. Επιστημονική Περιοδική
Έκδοση, έτος Α΄, τεύχος Α΄, Θεσσαλονίκη 2008, σσ. 83-104, όπου και σχετική
βιβλιογραφία.
541
Δεν εντόπισα τον ειρμό σε κάποιο μουσικό χειρόγραφο. Είναι πάντως δημοσιευμένος μετά κρατήματος
στις σσ. 44-46 του βιβλίου Μουσική Μέλισσα ή Μουσικόν Απάνθισμα του Δημητρίου Πρωτοψαλτίδη. Στις
σσ. 78-80 του ιδίου βιβλίου ανθολογείται η ίδια σύνθεση χωρίς το κράτημα. Στο αντίτυπο του βιβλίου που
βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη Κωνσταντίνου Ψάχου μετά το τέλος της δεύτερης παράθεσης του ειρμού υπάρχει
η εξής ιδιόχειρη σημείωση: «ο άνω ειρμός διωρθώθη παρ’ εμού κατ’ αίτησιν του εκδότου Α.
Πρωτοψαλτίδου. Είναι ο εν σελίδι 44 ευρισκόμενος κ΄ μελοποιηθείς υπό Ιωάσαφ Διονυσιάτου. Κ.Α.
Ψάχος».
283
απανθίσματα. Κέντρον Ερευνών & Εκδόσεων, Αθήνα 2009, σσ. 68-73.
Σωτήριος Βλαχόπουλος
(†1870)
Ο Σωτήριος Βλαχόπουλος καταγόταν από τα Ταταύλα της Κωνσταντινουπόλεως.

Έμαθε την Ψαλτική Τέχνη παρά του πόδας του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος. Συνέθεσε
καλοφωνικούς ειρμούς με πολύ έντονα εξωτερικά στοιχεία, καθώς επίσης και ««ελληνικά
και τουρκικά» τραγούδια, τα οποία εξέδωσεν ο ίδιος με τον τίτλο «Αρμονία» (Κων/πολη
1848)»542. Επίσης, ήταν ένας από τους ιδρυτές του εν Κωνσταντινουπόλει Μουσικού
Συλλόγου κατά το 1863543. Οι καλοφωνικοί ειρμοί του Βλαχόπουλου περιελήφθησαν στο
βιβλίο Αι Δύο Μέλισσαι, που εξέδωσε ο Αγαθάγγελος Κυριαζίδης το 1906544. Και στους
τέσσερις επισυνάπτεται ομόηχο κράτημα του ιδίου μελοποιού.
Εκύκλωσαν αι του βίου με ζάλαι (ήχος πλ. δ΄)
Ροήν μου των δακρύων (ήχος πλ. β΄)
Χαίρε θυγάτηρ Αδάμ του φθαρέντος (ήχος βαρύς)
Χατζηγιακουμή Μανόλη, Μνημεία εκκλησιαστικής μουσικής, τ. Α΄, σ. 162.
(1820-1899), Θεσσαλονίκη 1998, σ. 226.
Γεώργιος Λέσβιος
(δ΄ τέταρτο ΙΗ΄ αι. – π. 1870)
Ο Γεώργιος Λέσβιος, καταγόμενος από την Αγιάσο της Μυτιλήνης, έμεινε γνωστός
στην ιστορία για την τελικώς αποτυχημένη προσπάθειά του να επιβάλει νέο σημειογραφικό
542
543
Βλ. Χατζηθεοδώρου, Βιβλιογραφία, σ. 226.
544
Στις σσ. 668-672 και 677-694.
284
σύστημα για την Ψαλτική Τέχνη, δικής του επινοήσεως και όλως διάφορο από τη
βυζαντινή παρασημαντική, αν και χρησιμοποίησε φωνητικά και άφωνα σημάδια της
τελευταίας, με τα οποία όμως απέδιδε το σταθερό τονικό ύψος των φθόγγων των
κλιμάκων. Το «Λέσβιον Σύστημα» γνώρισε αρχικώς κάποια διάδοση κυρίως στην Ελλάδα
και μάλιστα ο «Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας [το] εισήγαγε [...] και εν τω εν
Αθήναις Ορφανοτροφείω»545. Δέχτηκε όμως σφοδρή επίθεση από ονομαστούς
μουσικοδιδασκάλους της εποχής, όπως οι Ζαφείριος Ζαφειρόπουλος στην Αθήνα και
Κωνσταντίνος Βυζάντιος και Θεόδωρος Φωκαεύς στην Κωνσταντινούπολη, και τελικώς
καταδικάστηκε επισήμως από το Οικουμενικό Πατριαρχείο ως αφιστάμενο της γνησίας
ψαλτικής παραδόσεως. Μέσα στο αρκετά πλούσιο εκδοτικό έργο του Γεωργίου Λεσβίου
περιλαμβάνεται και το βιβλίο Η Μελίφωνος Τερψινόη (Αθήναι 1847 και 1848). Στον
δεύτερο τόμο546 ανθολογούνται καλοφωνικοί ειρμοί διαφόρων μελουργών
μεταγεγραμμένοι στο Λέσβιον Σύστημα. Μεταξύ αυτών είναι και ένας καλοφωνικός
ειρμός με επισυναπτόμενο κράτημα του ιδίου του Λεσβίου σε ήχο πλ. α΄547.
Τον Πατέρα προσκυνήσωμεν (ήχος πλ. α΄)548
Λεσβίου Γεωργίου, Ο τέταρτος θρίαμβος του Λεσβίου συστήματος της μουσικής κατά του εν
Κωνσταντινουπόλει Μουσικομονοπωλείου και Συντροφίας ή Η ανασκευή της κατά των
μουσικών βιβλίων του Λεσβίου συστήματος Πατριαρχικής εγκυκλίου, Αθήναι 1848.
Οικονόμου Φιλίππου, Βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική και ψαλμωδία, τ. Α΄, Αίγιο 2001, σσ. 79,
177.
Στάθη Γρηγορίου, «Τα αλφαβητικά συστήματα μουσικής γραφής για τη μεταγραφή της βυζαντινής
μουσικής την περίοδο 1790-1850», «΄...τιμή προς τον διδάσκαλον...’, Έκφραση αγάπης στο
πρόσωπο του καθηγητού Γρηγορίου Θ. Στάθη, Αφιέρωμα στα εξηντάχρονα της ηλικίας και
στα τριαντάχρονα της επιστημονικής και καλλιτεχνικής προσφοράς του», Αθήναι 2001, σσ.
491-493.
Νικόλαος Γεωργίου πρωτοψάλτης Σμύρνης

(π. 1787 - 1887)
545
546
Στις σσ. 415-479.
547
Ο Λέσβιος ονομάζει τον πλάγιο του πρώτου ήχο «τρόπο ε΄».
548
Βλ. Γεωργίου Λεσβίου, Η Μελίφωνος Τερψινόη, σσ. 439-442.
285
Ο Νικόλαος Γεωργίου καταγόταν από την Καβάλα. Διακρίθηκε στη μελοποιία και
τη διδασκαλία, φαίνεται δε ότι ήταν και εξηγητής μελών από την παλαιά σημειογραφία549.
Τα έργα του γνώρισαν μεγάλη διάδοση στη Σμύρνη, όπου υπηρέτησε ως πρωτοψάλτης επί
53 έτη, στη Μικρά Ασία και στα νησιά του Αιγαίου. Εν τούτοις, εξαιτίας των καινοτομιών
τους, οι οποίες τα απομάκρυναν από τα κλασικά πρότυπα, δεν εγκρίθηκαν από τις αρμόδιες
αρχές του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Σύμφωνα με τον Γεώργιο
Χατζηθεοδώρου, «το έργο και η προσωπικότητά του επηρέασε αποφασιστικά το χώρο του
ανατολικού Αιγαίου, στον τομέα της ψαλτικής» και «τα βιβλία του έφεραν, για τότε, μία
ανανέωση, σπέρματα της οποίας συναντούμε αργότερα στο έργο του Ι. Σακελλαρίδη και
αυτού ακόμα του Κ. Πρίγγου»550. Άλλωστε, ο Μανόλης Χατζηγιακουμής διαπιστώνει ότι
«με τον Νικόλαο, ο οποίος συνεχίζει την παράδοση του Θεοδοσίου ιεροδιακόνου
(δασκάλου του Πέτρου Πελοποννησίου) και του Δημητρίου Λώτου (φίλου και
αλληλογράφου του Κοραή), η Σμύρνη ισχυροποιείται ως κέντρο μουσικής παιδείας,
αποκτώντας ευρύτερη αίγλη και επιρροή (δίπλα ακριβώς στο Άγ. Όρος και στην
Κωνσταντινούπολη), που κράτησαν ως τη Μικρασιατική Καταστροφή (Αύγουστος
1922)»551. Από τις πιο δημοφιλείς συνθέσεις του Νικολάου είναι ο νεωτερικός
καλοφωνικός ειρμός Το όμμα της καρδίας μου σε ήχο πλ. β΄, που διαδόθηκε ευρέως στο
Άγιον Όρος. Αυτόν και άλλους δύο καλοφωνικούς ειρμούς του εξέδωσε ο ίδιος ο
Νικόλαος το 1867 στο Νέον Ταμείον Μουσικής Ανθολογίας552.
Δέσποινα και μήτηρ του Λυτρωτού (ήχος πλ. δ΄)
Πεποικιλμένη τη θεία δόξη (ήχος α΄)
Χατζηγιακουμή Μανόλη, Μνημεία εκκλησιαστικής μουσικής, τ. Α΄, σσ. 107-108, 160-161.
549
550
Χατζηθεοδώρου, Βιβλιογραφία, σ. 46, σημ. 94.
551
552
Στις σσ. 396-400 του τ. Γ΄: Πεποικιλμένη τη θεία δόξη, σσ. 400-402: Το όμμα της καρδίας μου, σσ. 404-
406: Δέσποινα και μήτηρ του λυτρωτού.
286
(1820-1899), Θεσσαλονίκη 1998, σσ. 46-47, 115-116.
Σταμούλης Ζαρκηνός
(αρχές ΙΘ΄ αι. – 1894)
Ο Σταμάτιος ή Σταμούλης Παναγιώτου Ζαρκηνός553 ήταν μαθητής των Τριών

Διδασκάλων Χρυσάνθου εκ Μαδύτου, Γρηγορίου Πρωτοψάλτου και Χουρμουζίου
Χαρτοφύλακος και διετέλεσε πρωτοψάλτης Σερρών μεταξύ του 1840 και του 1870
περίπου554. Συνθέσεις του περιλαμβάνονται στην έντυπη Ανθολογία που εκδόθηκε από
τους Παύλο Κούρτοβιτς Τσαλόγλου και Γεώργιο Π. Κωνσταντίνου στη Φιλιππούπολη το
1846. Μελοποίησε ως καλοφωνικό ειρμό σε ήχο α΄ το δεκαπεντασύλλαβο υμνογράφημα
του Μελετίου Σιναΐτου του παλαιού Παντάνασσα πανύμνητε, γνωστό από τις παλαιότερες
μελοποιήσεις των Μελετίου και Γερμανού Νέων Πατρών. Ο Αβραάμ Ευθυμιάδης (1911-
2005) επεξεργάστηκε και εξέδωσε το μέλος του Ζαρκηνού στο Νέον Τετράτομον
Υμνολόγιον Φωναίς Αισίαις, τ. Γ΄, Θεία Λειτουργία (Θεσσαλονίκη 1991)555. Στα πλαίσια
της παρούσης ερεύνης δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστεί κάποιο χειρόγραφο που
περιλαμβάνει αυτήν τη σύνθεση. Εξάλλου, ο Γεώργιος Παπαδόπουλος αναφέρει ότι στο
μελοποιητικό έργο του Ζαρκηνού περιλαμβάνονται ένδεκα καλοφωνικοί ειρμοί. Την
έκδοση αυτών και άλλων συνθέσεων «ανήγγειλε τω 1902 ο εν Θεσσαλονίκη λόγιος
ιεροψάλτης Αστέριος Στερεός»556. Δυστυχώς, η έκδοση αυτή δεν πραγματοποιήθηκε.
Έτσι, δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν ισχύει η πληροφορία του Παπαδόπουλου και
ποιοι είναι αυτοί οι καλοφωνικοί ειρμοί του Ζαρκηνού.
Παντάνασσα πανύμνητε (ήχος α΄)
Οικονόμου Φιλίππου, Βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική και ψαλμωδία, τ. Γ΄, Αίγιο 1997, σ. 124.
553
Βλ. χφ. Ζούρβας 10, φ. 71v, όπου ανθολογείται ένα Άξιον εστίν του εν λόγω μελουργού σε ήχο πλ. α΄ εκ
του Κε.
554
Βλ. Α. Ευθυμιάδη, Νέον Τετράτομον Υμνολόγιον Φωναίς Αισίαις, τ. Γ΄, Θεία Λειτουργία, Θεσσαλονίκη
1991, σ. 450.
555
Στις σσ. 450-454.
556
287
Αντώνιος Σιγάλας
(1804 - 1894)
Ο Αντώνιος Σιγάλας ήταν ο σημαντικότερος Θηραίος μελοποιός του ΙΘ΄ αιώνος.

Έμαθε την Ψαλτική Τέχνη στην Κρήτη από τον Νικόλαο Χανιωτάκη και ύστερα στην
Κωνσταντινούπολη από τον Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα, έναν εκ των Τριών Διδασκάλων.
Κατόπιν, επέστρεψε στη Θήρα, όπου δίδαξε την τέχνη αμισθί μέχρι βαθέος γήρατος.
Σύμφωνα με τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, μελοποίησε πολλά εκκλησιαστικά άσματα,
«πέντε εθνικάς και βασιλικάς τελετάς, προσέτι και τετρακόσια εθνικά άσματα»557. Το
έργο του συγκροτεί δεκατέσσερις τόμους και περιλαμβάνει «Αναστασιματάριον και
Ειρμολόγιον δίτομον, αργόν και σύντομον, Μηνολόγιον τρίτομον περιέχον πάσας τας
ακολουθίας των εορτών και εορταζομένων αγίων παλαιών τε και νέων, Τριώδιον και
Πεντηκοστάριον, Εορτοδρόμιον, Λειτουργικόν, Απάνθισμα Καλοφωνικόν»558 κ.ά.
Σύμφωνα με τον Νικόλαο Βαρβαρήγο559, σώζονται έξι χειρόγραφά του: «ένα
μεμβρανοειδές 585 σελίδων που γράφτηκε το 1821», «ένα χάρτινο 136 φύλλων που
γράφτηκε το 1822» και άλλα τέσσερα υπό τον γενικό τίτλο «Επιτομή», που γράφτηκαν
«μεταξύ του 1851 και 1854, όταν βρισκόταν σαν προξενικός υπάλληλος της ελληνικής
παροικίας στο Ταγανρόκ της Ρωσίας». Όλα τα χειρόγραφα του Σιγάλα είναι στη Νέα
Μέθοδο και απόκεινται σήμερα στην Ιερά Μονή Προφήτου Ηλιού Θήρας.
Το 2001 η Ιερά Μονή Κουτλουμουσίου εξέδωσε την εργασία του π. Αντωνίου
Βάλβη με τίτλο Η εκκλησιαστική μουσική και ο φωτισμένος δάσκαλος Αντώνιος Σιγάλας ο
Θηραίος. Τις σελίδες 38-85 καταλαμβάνει μουσικό παράρτημα, όπου δημοσιεύονται οι
παρακάτω παρατιθέμενοι καλοφωνικοί ειρμοί. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς προορίζονται
για ψαλμώδηση κατά τις κυριώτερες εορτές – κινητές και ακίνητες - του εκκλησιαστικού
έτους. Οι ειρμοί αυτοί διακρίνονται για τη συντηρητικότητα της μελωδικής τους φόρμας,
που είναι πολύ κοντά στο απλό ειρμολογικό μέλος. Εν τούτοις, διαφοροποιούνται απ’
αυτό διά των αρκετά συχνών μεταβολών γενών, των παλιλλογιών, των παρεμβολών
κάποιων βραχειών στιχηραρικών και παπαδικών θέσεων και κυρίως του πλατυσμού των
ειρμολογικών θέσεων. Επίσης, σε κάποιους απ’ αυτούς τους ειρμούς επισυνάπτονται
557
558
559
Για όλες τις πληροφορίες που παρατίθενται παρακάτω βλ. στον διαδικτυακό τόπο
http://www.stias.gr/home.php?id=188&kodikos=7.
288
ομόηχα κρατήματα και επαναλαμβάνεται εν είδει κατακλείδος η τελική φράση του
κειμένου. Τα στοιχεία αυτά κατατάσσουν τις συνθέσεις αυτές στο καλοφωνικό
ειρμολογικό είδος. Εκτός από τους καλοφωνικούς ειρμούς στην παραπάνω εργασία
δημοσιεύονται και δύο επιφωνήματα του Σιγάλα για την εορτή του Πάσχα.
Ανάρχου γεννήτορος (ήχος β΄)
Εικόνος χρυσής (ήχος β΄)
Εξέστη επί τούτο ο ουρανός (ήχος πλ. δ΄)
Εορτάσωμεν πιστοί (ήχος α΄)
Επήρθησαν πύλαι ουράνιαι (ήχος α΄)
Εχώρησας εν γαστρί σου (ήχος πλ. δ΄)
Ησαΐα χόρευε560 (ήχος πλ. α΄)
Θεόν ανθρώποις (ήχος πλ. β΄ μαλακός χρωματικός)
Ιδού η Παρθένος (ήχος α΄)
Καινόν το θαύμα (ήχος γ΄)
Λίθος αχειρότμητος (ήχος δ΄)
Μεγάλη φωνή εν τη ερήμω (ήχος β΄)
Μυστήριον ξένον562 (ήχος α΄)
Νυν καιρός ευφροσύνης (ήχος πλ. δ΄)

560
Εφόσον ο απλός ειρμός ψάλλεται σε καίριο σημείο της Ακολουθίας του Γάμου, η σύνθεση του Σιγάλα
μπορεί να θεωρηθεί κατάλληλη για ψαλμώδηση μετά το πέρας της εν λόγω ακολουθίας.
561
Αυτή η σύνθεση ελάχιστα εξέρχεται του διαγράμματος του γνωστού ειρμού, που ψάλλεται αντί του Άξιον
εστίν κατά τη Θεία Λειτουργία της εορτής της Πεντηκοστής. Διαφέρει μόνο κατά τη μικρή πλάτυνση των
θέσεων.
562
Με βραχύ ομόηχο κράτημα και επισφραγιστική επανάληψη της φράσης «ον ανυμνούντες μεγαλύνομεν».
289
Νυν τα ανήκουστα ηκούσθη (ήχος πλ. δ΄)
Πατέρα ορφανών563 (ήχος β΄)
Περίζωσαι την ρομφαίαν σου564 (ήχος πλ. δ΄)
Σε Παρθένε άχραντε (ήχος α΄)
Σοι δέδοται η χαρά (ήχος δ΄ λέγετος)
Σταυρέ του Χριστού (ήχος πλ. β΄)
Την Σιών επ’ όρους ανάβηθι (ήχος δ΄ λέγετος)
Τύπον της αγνής λοχείας σου (ήχος α΄)
Των δωρεών των υπέρ κατάληψιν565 (ήχος δ΄ λέγετος)
Ύψιστε πανυπέρτατε566 (ήχος α΄)
Χθες συνεθαπτόμην σοι Χριστέ (ήχος α΄)
Βάλβη Αντωνίου, Η εκκλησιαστική μουσική και ο φωτισμένος δάσκαλος Αντώνιος Σιγάλας ο
Θηραίος, Άγιον Όρος 2001.
563
Με συνοπτικό ομόηχο κράτημα και επισφραγιστική επανάληψη της φράσης «και μοναζόντων αρετής
κανών Βασίλειε».
564
Η σύνθεση αυτή μπορεί να καταταγεί στο είδος των καλοφωνικών ειρμών, λόγω των πεπλατυσμένων
ειρμολογικών θέσεων που τη συγκροτούν. Χαρακτηρίζεται όμως ως «μάθημα μελοποιηθέν κατά το 1825
σωτήριον έτος, τη αιτήσει του μακαρία τη λήξει Μητροπολίτου Θήρας κυρού Ζαχαρία Κυριακού» και
προορίζεται για ψαλμώδηση κατά την ένδυση του αρχιερέως. Βλ. Βάλβη Αντωνίου, Η εκκλησιαστική
μουσική και ο φωτισμένος δάσκαλος Αντώνιος Σιγάλας ο Θηραίος, σ. 48. Γι’ αυτό δεν τη
συμπεριλαμβάνουμε στο corpus των καλοφωνικών ειρμών στο Κεφ. 2, §2 της παρούσης διατριβής.
565
Με εκτενές ομόηχο κράτημα και επισφραγιστική προσθήκη της φράσης «και επιθυμήσει ο βασιλεύς του
κάλλους σου», η οποία όμως έχει χαρακτήρα εγκωμιαστικό της Θεοτόκου και δεν ανήκει στο κείμενο του
ειρμού, που αναφέρεται στην Ανάληψη του Κυρίου.
566
«Το παρόν [δίχορον] συνέθεσε και έψαλε ο Αντώνιος Σιγάλας στην Ιερά μονή του Προφήτου Ηλιού το
έτος 1829.» Βλ. Βάλβη, όπ. π., σ. 43.
290
Παναγιώτης Κηλτζανίδης
(π. 1815 - 1896)
Ο Παναγιώτης Γεωργιάδης Κηλτζανίδης γεννήθηκε στην Προύσσα. Ανέπτυξε

αξιόλογη δράση στους τομείς της διδασκαλίας, της εκδόσεως μουσικών βιβλίων και της
μελοποιίας. Συμμετείχε στην Πατριαρχική Επιτροπή των ετών 1881-1883, αποτέλεσμα
των εργασιών της οποίας ήταν η έκδοση το 1888 του περίφημου τευχιδίου Στοιχειώδης
Διδασκαλία της Εκκλησιαστικής Μουσικής, που μέχρι σήμερα θεωρείται ως το «επίσημο»
θεωρητικό της Ψαλτικής Τέχνης. Το σημαντικότερο ίσως σύγγραμμα του Κηλτζανίδη
ήταν η ««Κλεις της αρχαίας μεθόδου της καθ’ ημάς εκκλησ. μουσικής» δι’ ης
ερμηνεύονται μεθοδικώς τα διά των αρχαίων μουσικών γραφών γεγραμμένα
μουσουργήματα και ήτις απαρτίζεται εκ χιλίων περίπου σελίδων [...], ων το πέμπτον
αποτελεί το θεωρητικόν μέρος το δε επίλοιπον περιέχει άπειρα δείγματα μουσικών
γραφών»567. Η συγγραφή αυτή δυστυχώς χάθηκε, ενώ είχε πάρει τον δρόμο προς το
τυπογραφείο568. Μέσα στο μελοποιητικό έργο του Κηλτζανίδη περιλαμβάνεται ένας
καλοφωνικός ειρμός Το φως σου Κύριε, που εξέδωσε ο ίδιος ο μελουργός το 1861 στο
βιβλίο Απάνθισμα569. Παράλληλα, κατά τη διάρκεια της έρευνας εντοπίσαμε μία συλλογή
τεσσάρων αρκετά εκτενών καλοφωνικών ειρμών στη Νέα Μέθοδο στο χειρόγραφο
Αρχείου Νηλέως Καμαράδου 142 της Μεγάλης Βιβλιοθήκης της Ελλάδος «Λίλιαν
Βουδούρη»570. Ο μελοποιός είναι άδηλος, αλλά η πρώτη σύνθεση φαίνεται να είναι
περαιτέρω μελισματική ανάπτυξη του ομώνυμου καλοφωνικού ειρμού του Παναγιώτη
Κηλτζανίδη. Αυτό μας κινεί την υποψία ότι ίσως ο ίδιος είναι ο ποιητής και αυτών των
ειρμών.
Πάντα τα έργα του Θεού (ήχος δ΄ άγια)

 Χφ. ΑΝΛ 142, φ. 16r
567
568
Βλ. Στάθη, Η εξήγησις, σσ. 40-41, σημ. 2.
569
Περιλαμβάνεται επίσης στις σσ. 254-255 του βιβλίου Εκλόγιον Καλοφωνικών Ειρμών, που εξέδωσε ο
Αρχιμανδρίτης Συνέσιος Γιάννου στη Σάμο το 1938.
570
Όλο το χειρόγραφο σε ψηφιοποιημένη μορφή είναι αναρτημένο στον διαδικτυακό τόπο
http://digma.mmb.org.gr/Item.aspx?kkt=KAMAR000000142.
291
Σε την ουρανών υψηλοτέραν (ήχος β΄ λέγετος)
 Χφ. ΑΝΛ 142, φ. 6r
Το φως σου Κύριε (ήχος α΄)
Το φως σου Κύριε (ήχος α΄)

 Χφ. ΑΝΛ 142, φ. 1r
Τρεις Παίδες εν καμίνω (ήχος γ΄)

 Χφ. ΑΝΛ 142, φ. 11r
Στάθη Γρηγορίου, Η εξήγησις της παλαιάς σημειογραφίας, Αθήναι 1993, σσ. 40-41.
Δημήτριος μοναχός Αγιοπαυλίτης

(ακμή β΄ μισό ΙΘ΄ αι.)
Ο Δημήτριος ήταν μοναχός της εν Αγίω Όρει μονής του Αγίου Παύλου.
Ασχολήθηκε με τη μελοποιία και την κωδικογραφία. Μάλιστα είναι από τους τελευταίους
κωδικογράφους, αφού συνέγραψε μουσικά χειρόγραφα προς το τέλος του ΙΘ΄ αιώνος571,
δηλαδή πάνω από πενήντα χρόνια μετά την εφεύρεση της μουσικής τυπογραφίας. Στο
μελοποιητικό του έργο περιλαμβάνεται ένας καλοφωνικός ειρμός, τον οποίον παρέδωσε
στον αυτόγραφο κώδικά του Αγίου Παύλου 431.
Θεοτόκε Παρθένε (ήχος α΄)

 Χφ. Αγίου Παύλου 431, φ. 193
ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τόμος Γ΄, Αθήναι 1993, σσ. 175-177, 179.
Νεκτάριος μοναχός Βλάχος
571
Π.χ. κώδικες Αγίου Παύλου 426 το 1880 και Αγίου Παύλου 431 το 1893.
292
(π. 1804 – 1899572)
Ο Νεκτάριος Βλάχος γεννήθηκε στο Χους της Μολδαβίας και από το 1842 μέχρι
τον θάνατό του έζησε ως ασκητής στο Άγιον Όρος. Το επώνυμό του ήταν «Γκρέτσου»,
ενώ το «Βλάχος» αναφέρεται στην καταγωγή του. Απαντά και το επώνυμο
«Χουσιάνος»573, δηλωτικό της πόλης όπου γεννήθηκε. Εξαιτίας της οσίας του βιοτής574,
κατατάσσεται στους σύγχρονους «Γέροντες» της Ορθόδοξης Εκκλησίας και ο βίος του
περιέχεται στο Ρουμανικό Γεροντικό που συνέταξε το 1980 ο ιερομόναχος Ιωαννίκιος
Μπάλαν. Υπήρξε μαθητής των Τριών Διδασκάλων και καλλιφωνότατος πρωτοψάλτης της
ρουμανικής Σκήτης του Τιμίου Προδρόμου στο Άγιον Όρος, γι’ αυτό είναι γνωστός και ως
«Προδρομίτης». Τόση ήταν η φήμη του ως ψάλτη, ώστε τον ονόμασαν «Νέο
Κουκουζέλη», «το αηδόνι του Αγίου Όρους», καθώς και «το αηδόνι της Μολδαβίας»575.
Ανέδειξε μεγάλο αριθμό μαθητών, που κάποιοι έγιναν φημισμένοι ψάλτες στο Άγιον Όρος
και άλλοι πρωτοψάλτες στη Μητρόπολη Βουκουρεστίου. Άριστος μελοποιός σε τρεις
γλώσσες, ήτοι ρουμανικά, ελληνικά και σλαβωνικά, ο Νεκτάριος συνέθεσε Στιχηράριο στα
ρουμανικά, που εκδόθηκε το 2003 στο Ιάσιο και διδάσκεται σήμερα στο Τμήμα
Βυζαντινής Μουσικής του Εθνικού Πανεπιστημίου Βουκουρεστίου576. Ακόμη,
μελοποίησε δοξολογίες, πολυελέους, χερουβικά, κοινωνικά, ανοιξαντάρια, την ακολουθία
των Παθών του Κυρίου κ.ά. Επίσης, προσάρμοσε στη ρουμανική γλώσσα τα χερουβικά
572
Κατά τον π. Ιωαννίκιο Μπάλαν, ο Νεκτάριος έζησε από το 1808 ως το 1903. Βλ. Μπάλαν, Ρουμανικό
Γεροντικό, σσ. 309, 315. Ο δε Γεώργιος Παπαδόπουλος στο Λεξικόν της βυζαντινής μουσικής δίνει ως έτη
γέννησης και θανάτου του Νεκταρίου τα έτη 1812 και 1890.
573
Βλ. χφ. Παύλου 417, φ. ςr: «Νεκταρίου Χουσιάνου, πρωτοψάλτου αγίου Όρους Άθωνος».
574
Το ακόλουθο απόσπασμα από το Ρουμανικό Γεροντικό θυμίζει τον βίο του οσίου Ιωάννη Παπαδόπουλου
Μαΐστορος του Κουκουζέλη: «Όλη την εβδομάδα την περνούσε ο όσιος Νεκτάριος χωρίς να βγαίνη καθόλου
από το κελλί του, ενώ τις κυριακές και εορτές ερχόταν με τον αδελφό του στην σκήτη του Προδρόμου που
είχε τότε κτισθή, ή σε άλλες σκήτες και μοναστήρια, και έψαλλε στις εκκλησίες «σαν ένας ενσώματος
άγγελος». Έλεγαν πάλι γι’ αυτόν, ότι στην αρχή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, δεν έβγαινε καθόλου από την
ερημία του μέχρι της Αναστάσεως του Κυρίου. Παρέμενε στο κελλί με νηστεία και προσευχή και τρεφόταν
μόνο με μουσκεμένα κουκιά ολόκληρο το τεσσαρακονθήμερο. Κατά το Άγιο Πάσχα έρχονταν και οι δύο
αδελφοί στη σκήτη του Προδρόμου και μετελάμβαναν το Σώμα και Αίμα του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού.»
Βλ. Μπάλαν, όπ. π., σ. 310.
575
Βλ. Μπάλαν, όπ. π., σ. 311.
576
Βλ. Georgitsa Nikolai, “Tradition and Renewal in the Romanian Byzantine Music Education,” Μελουργία.
Μελέτες Ανατολικής Μουσικής. Επιστημονική Περιοδική Έκδοση, έτος Α΄, τεύχος Α΄, Θεσσαλονίκη 2008, σ.
151.
293
του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου του Βυζαντίου και το περίφημο θεοτοκίο του Ιωάννου
Κουκουζέλη Άνωθεν οι προφήται στη συντετμημένη μορφή του Κωνσταντίνου
Πρωτοψάλτου577. Την παρούσα διατριβή ενδιαφέρουν πρωτίστως δύο καλοφωνικοί ειρμοί
του Νεκταρίου. Η μία εξ αυτών, μορφολογικώς πλήρης με επισύναψη ομοήχου
κρατήματος και καταληκτήρια επανάληψη της τελευταίας φράσης του κειμένου,
ανθολογήθηκε στο βιβλίο Καλλικέλαδος Αηδών, που εκδόθηκε το 1882578. Επίσης,
περιλαμβάνεται στο ανέκδοτο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο του π. Κωνσταντίνου
Παπαγιάννη579. Το κείμενο είναι το γνωστό μεγαλυνάριο Την υψηλοτέραν των ουρανών
που επισυνάπτεται στο τέλος της θ΄ ωδής του Μικρού και του Μεγάλου Παρακλητικού
Κανόνος. Η μοναχική ιδιότητα του Νεκταρίου οπωσδήποτε συνέβαλε στην επιλογή του
προσφιλούς στους Αγιορείτες θεομητορικού ύμνου για μελική επεξεργασία.
Ο άγγελος εβόα (ήχος α΄)

 Χφ. Διον. 740, φ. 104r
Την υψηλοτέραν των ουρανών (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Παύλου 396, φ. 74v
Μπάλαν Ιωαννικίου, Ρουμανικό Γεροντικό, Θεσσαλονίκη 1985, σσ. 309-315.
Του αυτού, Λεξικόν της βυζαντινής μουσικής, Αθήνα 1995, σ. 45.
Τερζοπούλου Κωνσταντίνου, Ο Πρωτοψάλτης της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας Κωνσταντίνος
Βυζάντιος (†30 Ιουνίου 1862) και η συμβολή του στην Ψαλτική Τέχνη, Αθήναι 2004, σσ.
130, 192-193.
Ευστράτιος Παπαδόπουλος
(1846 - 1909)
Ο Ευστράτιος Παπαδόπουλος, μαθητής του Γεωργίου Ραιδεστηνού και «γνωστός

με την επωνυμία «Καμπούρης», διέπρεψε ως Πρωτοψάλτης της Παναγίας των Εισοδίων
Πέραν»580 της Κωνσταντινουπόλεως. Ήταν εγκρατής και της εξωτερικής μουσικής. Στο
577
Βλ. Τερζοπούλου, Κωνσταντίνος Βυζάντιος, σσ. 130, 192-193.
578
Στις σσ. 521-526.
579
Στις σσ. 236-239.
580
Οικονόμου, Βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική, τ. Α΄, σ. 89.
294
μελοποιητικό του έργο περιλαμβάνεται ένας καλοφωνικός ειρμός γραμμένος στη Νέα
Μέθοδο, που δεν επισημάνθηκε σε χειρόγραφο, ανθολογήθηκε όμως σε σχετικώς
πρόσφατη μουσική έκδοση581.
Νυν πεποιθώς επί την σην (ήχος πλ. δ΄)
Θεόφιλος μοναχός Αγιαννανίτης

(β΄ μισό ΙΘ΄ αι. – αρχές Κ΄ αι.)
Ο μοναχός Θεόφιλος Μαδυτινός και Αγιαννανίτης συνέθεσε κάποια ψαλτικά μέλη

στη Νέα Μέθοδο, όπως ένα Άξιον εστίν, μία εκλογή προς τιμήν της Αγ. Άννης, άλλη
εκλογή εις την Αποτομήν του Τιμίου Προδρόμου, ένα μάθημα της Υπαπαντής κ.ά. Ανήκει
όμως και στη χορεία των εξηγητών, αφού μετέγραψε από την παλαιά σημειογραφία τα
μαθήματα Δεύτε, φιλοθεάμονες, πλήθος των χριστοφόρων σε ήχο α΄ προς τιμήν του Αγίου
Γεωργίου582 και Πανάγιε Νικόλαε σε ήχο α΄583. Μελοποίησε έναν καλοφωνικό ειρμό, ο
οποίος, κατά τον καθηγητή Γρ. Στάθη, είναι «ανάξιος λόγου» ως «γραφείς προχείρως»584.
Ωστόσο, η έστω πρόχειρη αυτή ενασχόληση του Θεοφίλου μάς υποχρεώνει να τον
εγγράψουμε στον κατάλογο των μελοποιών καλοφωνικών ειρμών.
Διονυσίου Μονής το έξοχον εγκαλλώπισμα (ήχος πλ. δ΄)

 Χφ. Διον. 767, φ. 932
581
Χαρ. Καρακατσάνη, Οκτάηχον Μουσικόν Λειμωνάριον, τ. Η΄, σσ. 633-636.
582
583
584
295
ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τ. Α΄, Αθήναι 1975, σ. 567.
ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τ. Β΄, Αθήναι 1976, σσ. 150, 160, 575, 837.
ιερών Μονών και Σκητών του Αγίου Όρους, τ. Γ΄, Αθήναι 1993, σσ. 189, 207.
Γεώργιος Μπίστης
(ακμή τέλη ΙΘ΄ - αρχές Κ΄ αι.)
Ο Γεώργιος Σταματίου Μπίστης έζησε στην Άνδρο στα τέλη του ΙΘ΄ αιώνα.
Συνέθεσε ένα μεγάλο αριθμό μαθημάτων που καλύπτουν σχεδόν όλες τις ψαλτικές
απαιτήσεις585. Ο Εμμανουήλ Γιαννόπουλος δημοσιεύει σε πανομοιότυπο την προμετωπίδα
ενός χειρογράφου του Μπίστη στο βιβλίο του Τα χειρόγραφα Ψαλτικής Τέχνης της Νήσου
Άνδρου, σ. 21. Μεταφέρουμε εδώ το κείμενο: «Μέγας Μουσικών Ανθών· περιέχων
άπασαν την ενιαύσιον εκκλησιαστικήν ακολουθίαν, εσπερινού, όρθρου, της Λειτουργίας,
της Οκτωήχου, του Μηνολογίου, του Τριωδίου, και του Πεντηκοσταρίου, τους δύο προς
την Θεοτόκον Παρακλητικούς Κανόνας, τας ακολουθίας των τελετών υπέρ του Έθνους και
των Βασιλέων, και των Εξετάσεων των Μαθητών εν γένει, τους Καλοφωνικούς Ειρμούς,
και αργάς τας Καταβασίας του όλου ενιαυτού· Μελοποιηθείσαν άπασαν σχεδόν ταύτην,
υπό του Γεωργίου Σταματίου Μπίστη του Ανδρίου.» Ενδέχεται λοιπόν ο Μπίστης να
μελοποίησε καλοφωνικούς ειρμούς. Ο Αυγουστής Μπάλκας, κληρονόμος των
διασωθέντων αυτογράφων του Μπίστη, με πληροφόρησε ότι στα αυτόγραφα αυτά δεν
περιλαμβάνονται καλοφωνικοί ειρμοί, είτε διότι δεν πρόλαβε να τους μελοποιήσει και να
τους εντάξει στο έργο του είτε διότι χάθηκαν τα χειρόγραφα που τους περιείχαν. Ως εκ
τούτου, περιλαμβάνω τον Μπίστη στους μελοποιούς καλοφωνικών ειρμών με επιφύλαξη.
Γιαννοπούλου Μανόλη, Τα χειρόγραφα Ψαλτικής Τέχνης της Νήσου Άνδρου, Άνδρος 2005, σσ. 20-
23.
Πέτρος Φιλανθίδης
(†1920)
585
Βλ. Γιαννοπούλου, Χειρόγραφα Άνδρου, σ. 20.
296
Για τον Πέτρο Φιλανθίδη ο Φίλιππος Οικονόμου αναφέρει τα εξής: «Λόγιος,
καλλίφωνος μελοποιός. Υπήρξε μαθητής του Ιωάννου Πρωτοψάλτη [ενν. του Βυζαντίου]
και του Ιωάννου Καββάδα. Κατά καιρούς δημοσίευσε μελέτες και διατριβές «Περί Βυζ.
Μουσικής». [...] Υπήρξε Πρωτοψάλτης στο Άγιον Όρος (1885-1915) όπου εξέδωσε την
«Αθωνιάδα».»586 Η Αθωνιάς είναι Δοξαστάριον που περιλαμβάνει τα ιδιόμελα και
δοξαστικά των εορτών του ενιαυτού, του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου. Οι συνθέσεις
αυτές εκφεύγουν των παλαιών πλαισίων, εφόσον συγκροτούνται από σύντομες και αργές
στιχηραρικές θέσεις και χαρακτηρίζονται από πολύ συχνές εναλλαγές του ρυθμού, των
γενών και των ήχων, καθώς και σκιαγραφήσεις λέξεων και φράσεων. Οι συνθέσεις του
Φιλανθίδη γνώρισαν ευρεία διάδοση μέχρι τις μέρες μας στον Άγιον Όρος, όπου
ψάλλονται παράλληλα με τα πλέον αργά και κλασικά στιχηραρικά μέλη του Δοξασταρίου
του Ιακώβου Πρωτοψάλτου587. Ο Φιλανθίδης μελοποίησε και έναν καλοφωνικό ειρμό με
ομόηχο κράτημα, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο Μουσικόν Εκλόγιον Καλοφωνικών
Ειρμών του Αρχιμανδρίτου Συνεσίου Γιάννου (Σάμος 1938)588.
Ελευθέρα μεν η κτίσις γνωρίζεται (ήχος β΄ λέγετος)
απανθίσματα, τ. Α΄. Κέντρον Ερευνών & Εκδόσεων, Αθήνα 2009, σσ. 80-83, 169-172.
Βασίλειος Νικολαΐδης Ζαγκλιβερινός

(π. 1846 - 1926)
Ο μουσικοδιδάσκαλος και μελοποιός Βασίλειος Νικολαΐδης γεννήθηκε στο

Ζαγκλιβέρι (κοντά στη Θεσσαλονίκη) και υπηρέτησε ως ψάλτης στη Σμύρνη, τη
Θεσσαλονίκη και την Αθήνα, όπου και απεβίωσε. Οι συνθέσεις του Νικολαΐδη
παρουσιάζουν καινοτομίες και απομακρύνονται από τις καθιερωμένες γραμμές του
586
587
Βλ. Χατζηγιακουμή, Σύμμεικτα εκκλησιαστικής μουσικής. Μέρος Β΄. Αγιορειτικά απανθίσματα, τ. Α΄.
Κέντρον Ερευνών & Εκδόσεων, Αθήνα 2009, σσ. 80-83, 169-171.
588
Στις σσ. 257-262.
297
«κλασικού» εκκλησιαστικού μέλους. Σύμφωνα με τον Φίλιππο Οικονόμου, «από τα
μαθήματα του Ζαγκλιβερινού, ελαχιστότατα ενετάχθησαν στη λειτουργική παράδοση της
Εκκλησίας μας. Τα πλείστα παρέμειναν στην αφάνεια ως αδόκιμα και ακατάλληλα»589.
Και οι δύο καλοφωνικοί ειρμοί, που ενδιαφέρουν άμεσα την παρούσα εργασία,
διακρίνονται για τη χρήση μικτών κλιμάκων, τις συνεχείς εναλλαγές γενών, τα πολλά
τρίγοργα και τη χρήση μελικού υλικού κατά το μάλλον ή ήττον επηρεασμένου από την
κοσμική μουσική. Ο δύο αυτές συνθέσεις είναι δημοσιευμένες στο βιβλίο Καλλικέλαδος
Αηδών, που εκδόθηκε το 1882590.
Στένω εκ βαθέων (ήχος πλ. α΄)

Τας αιτήσεις των πιστώς αιτουμένων (ήχος πλ. β΄)
Οικονόμου Φιλίππου, Βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική και ψαλμωδία, τ. Β΄, Αίγιο 1994, σ. 238.
(1820-1899), Θεσσαλονίκη 1998, σσ. 165-166.
Στυλιανός Ελευθερίου Χουρμούζιος

(1848 - 1937)
Ο Στυλιανός Ελευθερίου ή Ελευθεριάδης, περισσότερο γνωστός με το ψευδώνυμο

«Χουρμούζιος» που έλαβε από τον δάσκαλό του Αχιλλέα Νικολαΐδη, γεννήθηκε στο χωριό
Βάσα της Λεμεσού και σφράγισε τα ψαλτικά πράγματα της Κύπρου για ένα σχεδόν αιώνα.
Κατά τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, ήταν «ο πρύτανις των εν Κύπρω μουσικοδιδασκάλων,
μελοποιός αμίμητος, αριστοτέχνης του δημώδους ημών άσματος και κράτιστος της
ψαλμωδίας εκτελεστής»591. Ανέπτυξε επίσης πλούσια δράση στον τομέα της συγγραφής
και εκδόσεως μουσικών και μουσικοθεωρητικών βιβλίων. Ήταν ο πρώτος στον οποίον
απονεμήθηκε το οφφίκιο του Άρχοντος Πρωτοψάλτου της Εκκλησίας της Κύπρου το 1936.
Σύμφωνα με τον μουσικολόγο π. Νεκτάριο Πάρη, τα έργα του «παρουσιάζουν καινοφανείς
μελωδικές γραμμές σε πολλά σημεία, αλλά επηρεάζονται και από μουσικούς της εποχής
589
590
Στις σσ. 506-520.
591
298
του, από τον Ιωάννη Σακελλαρίδη και τον Νικόλαο Γεωργίου, πρωτοψάλτη Σμύρνης»592.
Στα έργα του Στυλιανού Χουρμουζίου συγκαταλέγεται και ένας καλοφωνικός ειρμός
Κύκλω της τραπέζης σου, βασισμένος στον παλαιότερο ομώνυμο ειρμό που καλλώπισε ο
Ιωάννης Βυζάντιος. Η σύνθεση αυτή ανθολογείται στις σσ. 303-304 του τ. Γ΄ του βιβλίου
Εκκλησιαστική Σάλπιγξ που εξέδωσε ο ίδιος ο Χουρμούζιος.
Πάρη Νεκταρίου, Διερευνήσεις στον λειτουργικό άσμα [Ψαλτικά Ανάλεκτα 1], Κατερίνη 2003, σσ.
39-54, όπου και σχετική βιβλιογραφία.
592
Πάρη Νεκταρίου, Διερευνήσεις στον λειτουργικό άσμα [Ψαλτικά Ανάλεκτα 1], Κατερίνη 2003, σ. 52.
299
2. Το corpus των καλοφωνικών ειρμών
Στη συνέχεια παρατίθεται το σύνολο των καλοφωνικών ειρμών που μελοποιήθηκαν

από τη γένεση του είδους μέχρι και τον ΙΘ΄ αιώνα και που επεσημάνθησαν είτε στη
χειρόγραφη είτε στην έντυπη παράδοση. Δε συμπεριλαμβάνονται οι προδρομικοί
καλοφωνικοί ειρμοί του Θεοφάνους Καρύκη και των Κρητών μελουργών του ΙΖ΄ αιώνος.
Η παράθεση γίνεται κατ’ ήχον και, εντός εκάστου ήχου, κατ’ αλφαβητική σειρά. Για
ενδεικτική παράθεση χειρογράφων όπου ανθολογούνται οι ειρμοί καθώς και για τα σχετικά
μουσικολογικά ζητήματα παραπέμπουμε στα βιοεργογραφικά σημειώματα των μελοποιών
και στην παράγραφο με τα ποιητικά κείμενα.
Ήχος πρώτος
1. Ά κ ο υ ε θ α υ μ ά τ ω ν ο υ ρ α ν έ Γιωβάσκου Βλάχου
2. Ά κ ο υ ε θ α υ μ ά τ ω ν ο υ ρ α ν έ Παναγιώτη Χαλάτζογλου
3. Α μ α ρ τ ω λ ώ ν τ α ς δ ε ή σ ε ι ς Μελετίου Σιναΐτου παλαιού
4. Α π ο β λ ε ψ ά μ ε ν ο ς ο τ ύ ρ α ν ν ο ς Πέτρου Μπερεκέτη
5. Α π ό τ ο υ θ ρ ό ν ο υ κ α τ ή λ θ ε ν Πέτρου Μπερεκέτη
6. Ά σ τ ρ ο ν ή δ η α ν α τ έ τ α λ κ α ι Μπαλασίου ιερέως
7. Α ύ τ η η κ λ η τ ή κ α ι α γ ί α η μ έ ρ α Πέτρου Μπερεκέτη
8. Α ύ τ η η κ λ η τ ή κ α ι α γ ί α η μ έ ρ α Αντωνίου Σιγάλα
9. Δ έ ξ ο υ τ ο ε μ ό ν ανωνύμου
10. Δ ε ύ τ ε π ό μ α π ί ω μ ε ν κ α ι ν ό ν Πέτρου Μπερεκέτη
11. Δ ο ξ ά σ ω μ ε ν Τ ρ ι ά δ α α χ ώ ρ ι σ τ ο ν Γερμανού Νέων Πατρών
12. Ε ν τ η β ρ ο ν τ ώ σ η κ α μ ί ν ω Πέτρου Μπερεκέτη
13. Ε ο ρ τ ά σ ω μ ε ν π ι σ τ ο ί Αντωνίου Σιγάλα
14. Ε π ή ρ θ η σ α ν π ύ λ α ι ο υ ρ ά ν ι α ι Αντωνίου Σιγάλα
15. Έ φ ρ ι ξ ε γ η Μπαλασίου ιερέως
16. Έ φ ρ ι ξ ε γ η Πέτρου Μπερεκέτη
17. Η κ ά μ ι ν ο ς Σ ω τ ή ρ Αρσενίου Βατοπαιδηνού
18. Η κ ά μ ι ν ο ς Σ ω τ ή ρ Ανθίμου
Κουτλουμουσιανού
19. Η τ ρ ί φ ω τ ο ς ο υ σ ί α Πέτρου Μπερεκέτη
300
20. Θ ε ο τ ό κ ε π α ρ θ έ ν ε Μανουήλ Γούτα
21. Θ ε ο τ ό κ ε π α ρ θ έ ν ε Δημητρίου Αγιοπαυλίτου
22. Ί δ ε η ν π ρ ο έ φ η ς π ρ ο φ ή τ α Πέτρου Μπερεκέτη
23. Ι δ ο ύ η Π α ρ θ έ ν ο ς Αντωνίου Σιγάλα
24. Λ ί θ ο ν ο ν α π ε δ ο κ ί μ α σ α ν Μπαλασίου ιερέως
25. Λ ί θ ο ν ο ν α π ε δ ο κ ί μ α σ α ν Μιχαήλ ιερέως Χίου
26. Μ υ σ τ ή ρ ι ο ν ξ έ ν ο ν Αντωνίου Σιγάλα
27. Μ υ σ τ ή ρ ι ο ν ξ έ ν ο ν Μακαρίου ιερομονάχου
28. Ν υ ν π ά ν τ α π ε π λ ή ρ ω τ α ι φ ω τ ό ς Γεωργίου Κρητός
29. Ν υ ν π ά ν τ α π ε π λ ή ρ ω τ α ι φ ω τ ό ς Αντωνίου Σιγάλα
30. Ο ά γ γ ε λ ο ς ε β ό α Καλλίστου Βατοπαιδηνού
31. Ο ά γ γ ε λ ο ς ε β ό α Νεκταρίου Βλάχου
32. Ο ι τ η ς Χ α λ δ α ί α ς κ α μ ί ν ο υ Ζαχαρία Χανεντέ
33. Ό ρ ο ς σ ε τ η χ ά ρ ι τ ι Μπαλασίου ιερέως
34. Ο υ ρ α ν ό ς π ο λ ύ φ ω τ ο ς Ανθίμου Ιβηρίτου
35. Π α ν τ ά ν α σ σ α π α ν ύ μ ν η τ ε Σταμούλη Ζαρκηνού
36. Π ε π ο ι κ ι λ μ έ ν η τ η θ ε ί α δ ό ξ η Νικολάου Σμύρνης
37. Π ο ί α ν σ ο ι ε π ά ξ ι ον ω δ ή ν Πέτρου Μπερεκέτη
38. Π ο ί α ν σ ο ι ε π ά ξ ι ο ν ω δ ή ν Παναγιώτη Χαλάτζογλου
39. Π ο ί α ν σ ο ι ε π ά ξ ι ο ν ω δ ή ν Κυρίλλου Μαρμαρηνού
40. Π ο ί α ν σ ο ι ε π ά ξ ι ο ν ω δ ή ν Χρυσάνθου Κυπρίου
41. Π ο ί α ν σ ο ι ε π ά ξ ι ο ν ω δ ή ν Αποστόλου Κώνστα Χίου
42. Π ο ί α ν σ ο ι ε π ά ξ ι ο ν ω δ ή ν Ματθαίου Βατοπαιδηνού
43. Π ο ί α ν σ ο ι ε π ά ξ ι ο ν ω δ ή ν Σωτηρίου Βλαχόπουλου
44. Π ρ ο ς τ ί ν α κ α τ α φ ύ γ ω Γεωργίου Ογουρλού
45. Σ ε ν ο η τ ή ν Θ ε ο τ ό κ ε κ ά μ ι ν ο ν Μπαλασίου ιερέως
46. Σ ε Π α ρ θ έ ν ε ά χ ρ α ν τ ε Αντωνίου Σιγάλα
47. Σ ή μ ε ρ ο ν π ά σ α κ τ ί σ ι ς Ιωάσαφ Διονυσιάτου
48. Σ υ ν έ χ ο μ α ι π ά ν τ ο θ ε ν δ ε ι ν ο ί ς Πέτρου Μπερεκέτη
49. Τ η ν ζ ω ο δ ό χ ο ν π η γ ή ν Μπαλασίου ιερέως
50. Τ η ν μ η τ έ ρ α τ ο υ Θ ε ο ύ Μελετίου Σισανίου
51. Τ η ν σ η ν ε ι ρ ή ν η ν δ ο ς η μ ί ν Πέτρου Μπερεκέτη
52. Τ η ν φ ω τ ο φ όρ ο ν ν ε φ έ λ η ν Μπαλασίου ιερέως
53. Τ ο θ α ύ μ α τ ο υ τ ό κ ο υ σ ο υ Αναστασίου Ραψανιώτη
301
54. Τ ο ν π ο ι μ έ ν α τ ω ν π ρ ο β ά τ ω ν Μπαλασίου ιερέως
55. Τ ο υ ς ε ν κ α μ ί ν ω π α ί δ α ς σ ο υ Μακαρίου ιερομονάχου
56. Τ ο φ ω ς σ ο υ Κ ύ ρ ι ε Παναγιώτη Κηλτζανίδη
57. Τ ο φ ω ς σ ο υ Κ ύ ρ ι ε ανωνύμου
58. Τ ύ π ο ν τ η ς α γ ν ή ς λ ο χ ε ί α ς σ ο υ Μπαλασίου ιερέως
59. Τ ύ π ο ν τ η ς α γ ν ή ς λ ο χ ε ί α ς σ ο υ Δημητρίου Δομεστίκου
60. Τ ύ π ο ν τ η ς α γ ν ή ς λ ο χ ε ί α ς σ ο υ Αντωνίου Σιγάλα
61. Τ ω π α ν τ ά ν α κ τ ο ς ε ξ ε φ α ύ λ ι σ α ν Γιωβάσκου Βλάχου
62. Ύ ψ ι σ τ ε π α ν υ π έ ρ τ α τ ε Αντωνίου Σιγάλα
63. Ω δ ή ν ε π ι ν ί κ ι ο ν Πέτρου Μπερεκέτη
64. Ω θ ε ί α ς ω φ ί λ η ς Πέτρου Μπερεκέτη
65. Ω θ ε ί α ς ω φ ί λ η ς Μακαρίου ιερομονάχου
66. Ω Π ά σ χ α τ ο μ έ γ α Μακαρίου ιερομονάχου
Ήχος δεύτερος
1. Α ν ά ρ χ ο υ γ ε ν ν ή τ ο ρ ο ς Αποστόλου Κώνστα Χίου

2. Α ν ά ρ χ ο υ γ ε ν ν ή τ ο ρ ο ς Αντωνίου Σιγάλα
3. Α π ο ρ ε ί π ά σ α γ λ ώ σ σ α Μακαρίου ιερομονάχου
4. Δ ε ύ τ ε τ η ν μ η τ έ ρ α τ ο υ φ ω τ ό ς Αναστασίου Ραψανιώτη
5. Ε ι κ ό ν ο ς χ ρ υ σ ή ς Αντωνίου Σιγάλα
6. Ε ν β υ θ ώ κ α τ έ σ τ ρ ω σ έ π ο τ ε Πέτρου Μπερεκέτη
7. Η ε ν ο υ ρ α ν ο ί ς ε υ λ ο γ η μ έ ν η Μπαλασίου ιερέως
8. Η ν η ρ ε τ ί σ ω Δ έ σ π ο τ α Ιακώβου Πρωτοψάλτου
9. Ί ν α τ ι μ ε α π ώ σ ω Γεωργίου Ογουρλού
10. Μ ε γ ά λ η φ ω ν ή ε ν τ η ε ρ ή μ ω Αντωνίου Σιγάλα
11. Ο ί μ ο ι, ο ί ο ν α γ ώ ν α έ χ ε ι η ψ υ χ ή Μακαρίου ιερομονάχου
12. Π α τ έ ρ α ο ρ φ α ν ώ ν Αντωνίου Σιγάλα
13. Σ ε τ η ν ο υ ρ α ν ώ ν υ ψ η λ ο τ έ ρ α ν ανωνύμου
14. Τ η ν π ά σ α ν ε λ π ί δ α μ ο υ ανωνύμου
302
Ήχος τρίτος
1. Α μ α ρ τ ω λ ώ ν τ α ς δ ε ή σ ε ι ς Χουρμουζίου
Χαρτοφύλακος
2. Γ ό ν υ κ ά μ π τ ε ι Πέτρου Πελοποννησίου
3. Ε ν Σ ι ν α ί ω τ ω ό ρ ε ι ανωνύμου
4. Ε ν Σ ι ν α ί ω τ ω ό ρ ε ι Μπαλασίου ιερέως
5. Ε ν Σ ι ν α ί ω τ ω ό ρ ε ι Δαμιανού Βατοπαιδηνού
6. Ε ν Σ ι ν α ί ω τ ω ό ρ ε ι Αποστόλου Κώνστα Χίου
7. Θ ε ο τ ό κ ε η ε λ π ί ς Πέτρου Μπερεκέτη
8. Θ ρ ό ν ο ς π ά γ χ ρ υ σ ο ς τ ο υ β α σ ι λ έ ω ς Μπαλασίου ιερέως
9. Κ α ι ν ό ν τ ο θ α ύ μ α Μπαλασίου ιερέως
10. Κ α ι ν ό ν τ ο θ α ύ μ α Αποστόλου Κώνστα Χίου
11. Κ α ι ν ό ν τ ο θ α ύ μ α Αντωνίου Σιγάλα
12. Λ α τ ρ ε ύ ε ι ν ζ ώ ν τ ι Θ ε ώ Πέτρου Μπερεκέτη
13. Ο ι ε ν Β α β υ λ ώ ν ι π α ί δ ε ς Πέτρου Μπερεκέτη
14. Ό λ η ν τ η ν ζ ω ή ν μ ο υ ε ν κ α κ ο ί ς Παρθενίου Μετεωρίτου
15. Π α ι δ ο τ ό κ ο ν π α ρ θ έ ν ο ν τ ί ς ή κ ο υ σ ε Ιωάννη Τραπεζουντίου
16. Π α ι δ ο τ ό κ ο ν π α ρ θ έ ν ο ν τ ί ς ή κ ο υ σ ε Μελετίου Σιναΐτου παλαιού
17. Π α ι δ ο τ ό κ ο ν π α ρ θ έ ν ο ν τ ί ς ή κ ο υ σ ε Μελετίου Σιναΐτου παλαιού
18. Π α ι δ ο τ ό κ ο ν π α ρ θ έ ν ο ν τ ί ς ή κ ο υ σ ε ανωνύμου
19. Π ά ν τ α μ α τ α ι ό τ η ς τ α α ν θ ρ ώ π ι ν α Αναστασίου Ραψανιώτη
20. Π ώ ς ε ξ ε ι π ε ί ν, σ ο υ κ α τ’ α ξ ί α ν Γεωργίου Ογουρλού
21. Τ ρ ε ι ς Π α ί δ ε ς ε ν κ α μ ί ν ω ανωνύμου
22. Υ π ε ρ β ο λ ή α σ ω τ ε ί α ς Αναστασίου Ραψανιώτη
23. Ω ς ε ί δ ε ν Η σ α ΐ α ς σ υ μ β ο λ ι κ ώ ς Μακαρίου ιερομονάχου
24. Ω ς ε ί δ ε ν Η σ α ΐ α ς σ υ μ β ο λ ι κ ώ ς Αντωνίου Σιγάλα
Ήχος τέταρτος
1. Α γ ρ ώ τ ω τ η ς α μ α ρ τ ί α ς Αναστασίου Ραψανιώτη
2. Ά π α ς γ η γ ε ν ή ς Κοσμά Ιβηρίτου
3. Δ ά μ α λ ι ς τ ο ν μ ό σ χ ο ν η τ ε κ ο ύ σ α Πέτρου Μπερεκέτη
303
4. Δ έ σ π ο ι ν α π ρ ό σ δ ε ξ α ι Αναστασίου Ραψανιώτη
5. Δ ι ή ν ο ι ξ ε φ ά ρ υ γ γ α ο ά δ η ς Γερμανού Νέων Πατρών
6. Έ λ κ ε ι μ ε π ρ ο ς υ μ ν ω δ ί α ν Αναστασίου Ραψανιώτη
7. Ε σ ε ί σ θ η σ α ν λ α ο ί Δαμιανού Βατοπαιδηνού
8. Ε σ ε ί σ θ η σ α ν λ α ο ί Πέτρου Μπερεκέτη
9. Ε σ ε ί σ θ η σ α ν λ α ο ί Καλλίστου Βατοπαιδηνού
10. Ε σ ε ί σ θ η σ α ν λ α ο ί Δημητρίου Δομεστίκου
11. Ε σ ε ί σ θ η σ α ν λ α ο ί Χουρμουζίου ιερέως
12. Ζ ά λ η ς α τ ό π ω ν λ ο γ ι σ μ ώ ν Χριστοφόρου Σερρών
13. Ή λ θ ο ν ε ι ς τ α β ά θ η τ η ς θ α λ ά σ σ η ς Μελετίου Σισανίου
14. Κ α ν ό ν α π ί σ τ ε ω ς Ματθαίου Βατοπαιδηνού
15. Λ ί θ ο ς α χ ε ι ρ ό τ μ η τ ο ς Αποστόλου Κώνστα Χίου
16. Λ ί θ ο ς α χ ε ι ρ ό τ μ η τ ο ς Αντωνίου Σιγάλα
17. Ν υ ν π ε π ο ι θ ώ ς ε π ί τ η ν σ η ν Γεωργίου Ογουρλού
18. Ν υ ν π ε π ο ι θ ώ ς ε π ί τ η ν σ η ν Ματθαίου Βατοπαιδηνού
19. Ν υ ν π ε π ο ι θ ώ ς ε π ί τ η ν σ η ν Θεοδώρου Φωκαέως
20. Π α ν τ ά ν α ξ β α σ ι λ ε ύ Πέτρου Μπερεκέτη
21. Π α ν τ ά ν α σ σ α π α ν ύ μ ν η τ ε Μελετίου Σιναΐτου παλαιού
22. Π α ν τ ά ν α σ σ α π α ν ύ μ ν η τ ε Μελετίου Σιναΐτου παλαιού
23. Π α ν τ ά ν α σ σ α π α ν ύ μ ν η τ ε Γερμανού Νέων Πατρών
24. Π α ν τ ά ν α σ σ α π α ν ύ μ ν η τ ε Μακαρίου ιερομονάχου
25. Π ά ν τ α τ α έ ρ γ α τ ο υ Θ ε ο ύ ανωνύμου
26. Π ο ί α μ ή τ η ρ η κ ο ύ σ θ η π α ρ θ έ ν ο ς Μελετίου Σιναΐτου παλαιού
27. Π ο ί α μ ή τ η ρ η κ ο ύ σ θ η π α ρ θ έ ν ο ς Μελετίου Σιναΐτου παλαιού
28. Π ο ί α μ ή τ η ρ η κ ο ύ σ θ η π α ρ θ έ ν ο ς Μανουήλ Γούτα
29. Ρ ό δ ο ν τ ο α μ ά ρ α ν τ ο ν Μπαλασίου ιερέως
30. Σ ε τ ο κ α θ α ρ ώ τ α τ ο ν Πέτρου Μπερεκέτη
31. Σ ο ι δ έ δ ο τ α ι η χ α ρ ά Θ ε ο μ ή τ ο ρ Αντωνίου Σιγάλα
32. Τ η ε ι κ ό ν ι τ η χ ρ υ σ ή Πέτρου Μπερεκέτη
33. Τ η ν ά δ ι κ ο ν β λ έ π ο υ σ α σ φ α γ ή ν σ ο υ Καλλίστου Βατοπαιδηνού
34. Τ η ν Σ ι ώ ν ε π’ ό ρ ο υ ς α ν ά β η θ ι Αντωνίου Σιγάλα
35. Τ ό ξ ο ν δ υ ν α τ ώ ν η σ θ έ ν η σ ε Ραφαήλ Ικονίου
304
36. Τ ό ξ ο ν δ υ ν α τ ώ ν η σ θ έ ν η σ ε Ανθίμου
Κουτλουμουσιανού
37. Τ ω ν δ ω ρ ε ώ ν Αντωνίου Σιγάλα
38. Ύ ψ ι σ τ ε π ά ν τ ω ν Δ έ σ π ο τ α Μπαλασίου ιερέως
39. Χ α ί ρ ε φ ω τ ό ς ν ε φ έ λ η Πέτρου Μπερεκέτη
40. Χ α ί ρ ο ι ς ά ν α σ σ α Πέτρου Μπερεκέτη
41. Χ ε ί ρ α ς ε κ π ε τ ά σ α ς Δ α ν ι ή λ Γερμανού Νέων Πατρών
42. Ω π α ρ ά δ ο ξ ο ν μ υ σ τ ή ρ ι ο ν Μανουήλ Γούτα
Ήχος πλάγιος του πρώτου
1. Α ι μ υ ρ ο φ ό ρ ο ι γ υ ν α ί κ ε ς Μακαρίου ιερομονάχου
2. Α μ α ρ τ ω λ ώ ν τ α ς δ ε ή σ ε ι ς Μακαρίου ιερομονάχου
3. Α ν α σ τ ά σ ε ω ς η μ έ ρ α Μακαρίου ιερομονάχου
4. Α ν τ ί λ η ψ ί ς μ ο υ κ ό ρ η Πέτρου Μπερεκέτη
5. Δ ε ύ τ ε α π ό θ έ α ς γ υ ν α ί κ ε ς Μακαρίου ιερομονάχου
6. Έ φ ρ ι ξ ε γ η Παναγιώτη Χαλάτζογλου
7. Έ φ ρ ι ξ ε γ η Ιωάσαφ Διονυσιάτου
8. Η σ α ΐ α χ ό ρ ε υ ε Αποστόλου Κώνστα Χίου
9. Η σ α ΐ α χ ό ρ ε υ ε Αντωνίου Σιγάλα
10. Θ ε ο τ ό κ ε η π ρ ο σ τ α σ ί α Αναστασίου Ραψανιώτη
11. Θ ε ο τ ό κ ε Π α ρ θ έ ν ε Ραφαήλ Ικονίου
12. Θ ε ο τ ό κ ε Π α ρ θ έ ν ε Ραφαήλ Ικονίου
13. Μ ή τ η ρ Θ ε ο ύ Π α ν α γ ί α Μιχαήλ ιερέως Χίου
14. Ο ά γ γ ε λ ο ς ε β ό α Πέτρου Μπερεκέτη
15. Π α ν τ ά ν α σ σ α π α ν ύ μ ν η τ ε Πέτρου Βυζαντίου
16. Π ά σ χ α ι ε ρ ό ν Μακαρίου ιερομονάχου
17. Π ά σ χ α τ ο τ ε ρ π ν ό ν Μακαρίου ιερομονάχου
18. Π ρ ό β α τ o ν ε ι μ ί Κωνσταντίνου Βυζαντίου
19. Π ρ ό β α τ o ν ε ι μ ί Κωνσταντίνου Βυζαντίου
20. Σ ε τ η ν υ π έ ρ ν ο υ ν Διονυσίου Φωτεινού
21. Σ ε τ η ν υ π έ ρ ν ο υ ν Μακαρίου ιερομονάχου
22. Σ τ έ ν ω ε κ β α θ έ ω ν τ η ς ψ υ χ ή ς Πέτρου Μπερεκέτη
23. Σ τ έ ν ω ε κ β α θ έ ω ν τ η ς ψ υ χ ή ς Βασιλείου Νικολαΐδη
305
24. Σ υ μ ο υ ι σ χ ύ ς Κ ύ ρ ι ε Γεωργίου Ογουρλού
25. Τ ο ν Π α τ έ ρ α π ρ ο σ κ υ ν ή σ ω μ ε ν Γεωργίου Λεσβίου
26. Τ ο ό μ μ α τ η ς κ α ρ δ ί α ς μ ο υ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος
27. Χ α ί ρ ε π ύ λ η Κ υρ ί ο υ Πέτρου Μπερεκέτη

28. Χ α ί ρ ο ι ς π ά ν α γ ν ε Μπαλασίου ιερέως
Ήχος πλάγιος του δευτέρου
1. Α π ό τ ω ν π ο λ λ ώ ν μ ο υ α μ α ρ τ ι ώ ν Πέτρου Μπερεκέτη
2. Α π ό τ ω ν π ο λ λ ώ ν μ ο υ α μ α ρ τ ι ώ ν Γεωργίου Ογουρλού
3. Ε ν λ ύ π α ι ς γ α ρ π α ρ ά κ λ η σ ι ν έ χ ω Πέτρου Μπερεκέτη
4. Η ε ν ο υ ρ α ν ο ί ς ε υ λ ο γ η μ έ ν η Κωνσταντίνου Βυζαντίου
5. Θ ε ό ν α ν θ ρ ώ π ο ι ς Πέτρου Μπερεκέτη
6. Θ ε ό ν α ν θ ρ ώ π ο ι ς Αντωνίου Σιγάλα
7. Θ ε ο τ ό κ ε σ υ ε ι η ά μ π ε λ ο ς Θεοδούλου Αινείτη
8. Μ η ε π ο δ ύ ρ ο υ μ ο υ, Μ ή τ ε ρ Μακαρίου ιερομονάχου
9. Μ ν ή σ θ η τ ι, Δ έ σ π ο ι ν α, κ α μ ο ύ Δανιήλ Πρωτοψάλτου
10. Ξ ε ν ί α ς δ ε σ π ο τ ι κ ή ς Μακαρίου ιερομονάχου
11. Ο μ έ γ α ς π ρ ο έ γ ρ α ψ ε ν Μπαλασίου ιερέως
12. Ρ ο ή ν μ ο υ τ ω ν δ α κ ρ ύ ω ν Σωτηρίου Βλαχόπουλου
13. Σ ε έ χ ω Θ ε ο μ ή τ ο ρ Πέτρου Μπερεκέτη
14. Σ τ α υ ρ έ τ ο υ Χ ρ ι σ τ ο ύ Αντωνίου Σιγάλα
15. Τ α ς α ι τ ή σ ε ι ς τ ω ν π ι σ τ ώ ς Βασιλείου Νικολαΐδη
16. Τ η ν β ά τ ο ν τ η ν ν ο η τ ή ν Αποστόλου Κώνστα Χίου
17. Τ ο ό μ μ α τ η ς κ α ρ δ ί α ς μ ο υ Πέτρου Μπερεκέτη
18. Τ ο ό μ μ α τ η ς κ α ρ δ ί α ς μ ο υ Νικολάου Σμύρνης
19. Τ ο υ β ί ο υ τ η ν θ ά λ α σ σ α ν Γαβριήλ εξ Αθηνών
20. Φ ρ ι κ τ ό ν τ ο β ή μ α σ ο υ Αναστασίου Ραψανιώτη
21. Φ ρ ι κ τ ό ν τ ο β ή μ α σ ο υ Ζαχαρία Χανεντέ
Ήχος βαρύς
1. Ά ξ ι ο ν ε σ τ ί ν Ματθαίου Βατοπαιδηνού
306
2. Β λ έ ψ ο ν ι λ έ ω ό μ μ α τ ί σ ο υ Ζηνοβίου Προυσσαέως
3. Δ έ η σ ι ν δ έ ξ α ι π ά ν α γ ν ε Χριστοφόρου Σερρών
4. Κ ύ κ λ ω τ η ς τ ρ α π έ ζ η ς σ ο υ ανωνύμου
5. Κ ύ κ λ ω τ η ς τ ρ α π έ ζ η ς σ ο υ Κωνσταντίνου Βυζαντίου
6. Κ ύ κ λ ω τ η ς τ ρ α π έ ζ η ς σ ο υ Κωνσταντίνου Βυζαντίου
7. Κ ύ κ λ ω τ η ς τ ρ α π έ ζ η ς σ ο υ Γεωργίου Ρυσίου
8. Μ ή τ η ρ Θ ε ο ύ κ α ι π α ρ θ έ ν ο ς Αποστόλου Κώνστα Χίου
9. Μ η τ η ς φ θ ο ρ ά ς Μπαλασίου ιερέως
10. Μ η τ η ς φ θ ο ρ ά ς Αντωνίου Σιγάλα
11. Ο υ ρ α ν ό ς π ο λ ύ φ ω τ ο ς Πέτρου Πελοποννησίου
12. Ο υ ρ α ν ό ς π ο λ ύ φ ω τ ο ς Ζαχαρία Χανεντέ
13. Ο υ σ ι ω π ή σ ω τ ο υ β ο ά ν Γεωργίου Ογουρλού
14. Π ά σ α ν τ η ν ε λ π ί δ α μ ο υ Πέτρου Μπερεκέτη
15. Π λ η ν σ ο υ Θ ε ό ν ο υ γ ι ν ώ σ κ ω Αναστασίου Ραψανιώτη
16. Τ α ς κ α κ ω θ ε ί σ α ς ψ υ χ ά ς η μ ώ ν ανωνύμου593
17. Τ α ς κ α κ ω θ ε ί σ α ς ψ υ χ ά ς η μ ώ ν ανωνύμου
18. Τ η ν τ ε τ ρ α υ μ α τ ι σ μ έ ν η ν μ ο υ ψ υ χ ή ν Πέτρου Μπερεκέτη
19. Τ ο ό μ μ α τ η ς κ α ρ δ ί α ς μ ο υ Βασιλείου Παπαδόπουλου
20. Χ α ί ρ ε θ υ γ ά τ η ρ Α δ ά μ Σωτηρίου Βλαχόπουλου
21. Χ α ί ρ ε ν ύ μ φ η φ α ε ι ν ή Πέτρου Μπερεκέτη
Ήχος πλάγιος του τετάρτου
1. Ά γ γ ε λ ο ι κ α ι ο υ ρ α ν ο ί Πέτρου Μπερεκέτη
2. Α λ λ ό τ ρ ι ο ν τ ω ν μ η τ έ ρ ω ν Μπαλασίου ιερέως
3. Α π ο β λ ε ψ ά μ ε ν ο ς ο τ ύ ρ α ν ν ο ς Γερμανού Νέων Πατρών
4. Α π ο β λ ε ψ ά μ ε ν ο ς ο τ ύ ρ α ν ν ο ς Μπαλασίου ιερέως
5. Α π ο β λ ε ψ ά μ ε ν ο ς ο τ ύ ρ α ν ν ο ς Μπαλασίου ιερέως
6. Α π ο β λ ε ψ ά μ ε ν ο ς ο τ ύ ρ α ν ν ο ς Πέτρου Μπερεκέτη
7. Α π ο β λ ε ψ ά μ ε ν ο ς ο τ ύ ρ α ν ν ο ς Χουρμουζίου ιερέως
8. Δ έ σ π ο ι ν α κ α ι μ ή τ η ρ τ ο υ Λ υ τ ρ ω τ ο ύ Νικολάου Σμύρνης
593
Αποδίδεται εναλλακτικώς στους Πέτρο Μπερεκέτη, Μανουήλ Γούτα, Ιερόθεο Ιωαννίνων και Δωρόθεο
Δρύστρας.
307
9. Ε κ κ α ύ σ α τ ε τ η ν κ ά μ ι ν ο ν Γεωργίου Ραιδεστηνού
10. Ε κ κ α ύ σ α τ ε τ η ν κ ά μ ι ν ο ν Γερμανού Νέων Πατρών
11. Ε κ κ α ύ σ α τ ε τ η ν κ ά μ ι ν ο ν Μπαλασίου ιερέως
12. Ε κ κ α ύ σ α τ ε τ η ν κ ά μ ι ν ο ν Πέτρου Μπερεκέτη
13. Ε κ ύ κ λ ω σ α ν α ι τ ο υ β ί ο υ μ ε ζ ά λ α ι Αθανασίου Κων/πόλεως
14. Ε κ ύ κ λ ω σ α ν α ι τ ο υ β ί ο υ μ ε ζ ά λ α ι Σωτηρίου Βλαχόπουλου
15. Ε λ π ί ς μ ο υ γ λ υ κ υ τ ά τ η Ματθαίου Βατοπαιδηνού
16. Ε ν ε υ φ ρ ο σ ύ ν η π ά ν τ ε ς Αποστόλου Κώνστα Χίου
17. Ε ξ έ σ τ η ε π ί τ ο ύ τ ω ο ο υ ρ α ν ό ς Μπαλασίου ιερέως
18. Ε ξ έ σ τ η ε π ί τ ο ύ τ ω ο ο υ ρ α ν ό ς Χρυσάνθου Κυπρίου
19. Ε ξ έ σ τ η ε π ί τ ο ύ τ ω ο ο υ ρ α ν ό ς Αντωνίου Σιγάλα
20. Έ φ ρ ι ξ ε π ά σ α α κ ο ή Πέτρου Μπερεκέτη
21. Ε χ ώ ρ η σ α ς ε ν γ α σ τ ρ ί σ ο υ Αντωνίου Σιγάλα
22. Ι λ ά σ θ η τ ί μ ο ι Σ ω τ ή ρ Ραφαήλ Ικονίου
23. Κ υ ρ ί ω ς Θ ε ο τ ό κ ο ν Πέτρου Μπερεκέτη
24. Μ ο υ σ ι κ ώ ν ο ρ γ ά ν ω ν Μπαλασίου ιερέως
25. Μ ο υ σ ι κ ώ ν ο ρ γ ά ν ω ν Πέτρου Μπερεκέτη
26. Ν υ ν κ α ι ρ ό ς ε υ φ ρ ο σ ύ ν η ς Αντωνίου Σιγάλα
27. Ν υ ν π ε π ο ι θ ώ ς ε π ί τ η ν σ η ν Πέτρου Εφεσίου
28. Ν υ ν π ε π ο ι θ ώ ς ε π ί τ η ν σ η ν Ευστρατίου Παπαδοπούλου
29. Ν υ ν τ α α ν ή κ ο υ σ τ α η κ ο ύ σ θ η Ιωάννου Βυζαντίου
30. Ν υ ν τ α α ν ή κ ο υ σ τ α η κ ο ύ σ θ η Αντωνίου Σιγάλα
31. Ο θ ά ν α τ ό ς σ ο υ Κ ύ ρ ι ε Χουρμουζίου
32. Ο ι τ η ς Χ α λ δ α ί α ς κ α μ ί ν ο υ Πέτρου Μπερεκέτη

33. Π α ν α γ ί α Θ ε ο τ ό κ ε Μακαρίου ιερομονάχου
34. Π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς κ α ι θ λ ί ψ ε ι ς Αθανασίου Κων/πόλεως
35. Π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς κ α ι θ λ ί ψ ε ι ς Γεωργίου Ογουρλού
36. Π ε ρ ι σ τ ά σ ε ι ς κ α ι θ λ ί ψ ε ι ς Μελετίου Σισανίου
37. Π ώ ς σ ο υ τ η ν χ ά ρ ι ν υ μ ν ή σ α ι μ ι Πέτρου Μπερεκέτη
38. Τ η ν δ έ η σ ί ν μ ο υ δ έ ξ α ι Αναστασίου Ραψανιώτη
39. Τ η ν δ έ η σ ί ν μ ο υ δ έ ξ α ι Γεωργίου Κρητός
40. Τ η ν υ ψ η λ ο τ έ ρ α ν τ ω ν ο υ ρ α ν ώ ν Μακαρίου ιερομονάχου
41. Τ η ν υ ψ η λ ο τ έ ρ α ν τ ω ν ο υ ρ α ν ώ ν Νεκταρίου Βλάχου
308
42. Τ ο ν ά ν α ρ χ ο ν β α σ ι λ έ α Πέτρου Μπερεκέτη
43. Χ α ρ ά ς μ ο υ τ η ν κ α ρ δ ί α ν Ραφαήλ Ικονίου
44. Χ α ρ ά ς μ ο υ τ η ν κ α ρ δ ί α ν Κωνσταντίνου Βυζαντίου
45. Χ α ρ ά ς μ ο υ τ η ν κ α ρ δ ί α ν Ματθαίου Βατοπαιδηνού
Ο πίνακας που ακολουθεί συνοψίζει όλα τα παραπάνω στοιχεία, παρουσιάζοντας το

συνθετικό έργο εκάστου μελοποιού κατ’ ήχον. Οι μελοποιοί αναγράφονται κατά σειρά
παραγωγικότητας στο είδος των καλοφωνικών ειρμών. Οι μελοποιοί που συνέθεσαν ίδιο
συνολικό αριθμό καλοφωνικών ειρμών αναγράφονται κατ’ αλφαβητική σειρά.
ΗΧΟΣ ΗΧΟΣ ΗΧΟΣ ΗΧΟΣ ΗΧΟΣ ΗΧΟΣ ΗΧΟΣ ΗΧΟΣ

ΜΕΛΟΠΟΙΟΣ Α΄ Β΄ Γ΄ Δ΄ ΠΛ. Α΄ ΠΛ. Β΄ ΒΑΡΥΣ ΠΛ. Δ΄ ΣΥΝΟΛΟ
Πέτρος Μπερεκέτης 13 1 3 7 4 5 3 9 45
Αντώνιος Σιγάλας 10 3 2 4 1 2 1 4 27
Μπαλάσιος ιερεύς 9 1 3 2 1 1 1 6 24
Μακάριος ιερομόναχος 4 2 1 1 7 2 2 19
Αναστάσιος Ραψανιώτης 1 1 2 3 1 1 1 1 11
Απόστολος Κώνστας Χίος 1 1 2 1 1 1 1 1 9
Γεώργιος Ογουρλού 1 1 1 1 1 1 1 1 8
Μελέτιος Σιναΐτης ο παλαιός 1 2 4 7
Γερμανός Νέων Πατρών 1 3 2 6
Κωνσταντίνος Βυζάντιος 2 1 2 1 6
Ματθαίος Βατοπαιδηνός 1 2 1 2 6
Ραφαήλ Ικονίου 1 2 2 5
Σωτήριος Βλαχόπουλος 1 1 1 1 4
Ζαχαρίας Xανεντές 1 1 1 3
Κάλλιστος Βατοπαιδηνός 1 2 3
Μανουήλ Γούτας 1 2 3
Μελέτιος Σισανίου 1 1 1 3
Νικόλαος Σμύρνης 1 1 1 3
Παναγιώτης Χαλάτζογλου 2 1 3
Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ 1 1 1 3
Αθανάσιος Κων/πόλεως 2 2
Άνθιμος Κουτλουμουσιανός 1 1 2
Βασίλειος Νικολαΐδης 1 1 2
Γεώργιος Κρης 1 1 2
Γιωβάσκος Βλάχος 2 2
Δαμιανός Βατοπαιδηνός 1 1 2
Δημήτριος Δομέστικος 1 1 2
Ιωάσαφ Διονυσιάτης 1 1 2
Μιχαήλ ιερεύς Χίος 1 1 2
Νεκτάριος Βλάχος 1 1 2
Πέτρος Πελοποννήσιος 1 1 2
Χουρμούζιος ιερεύς 1 1 2
Χριστόφορος Σερρών 1 1 2
Χρύσανθος Κύπριος 1 1 2
309
Άνθιμος Ιβηρίτης 1 1
Αρσένιος Βατοπαιδηνός 1 1
Βασίλειος Παπαδόπουλος 1 1
Γαβριήλ εξ Αθηνών 1 1
Γεώργιος Λέσβιος 1 1
Γεώργιος Ραιδεστηνός 1 1
Γεώργιος Ρύσιος 1 1
Δανιήλ Πρωτοψάλτης 1 1
Δημήτριος Αγιοπαυλίτης 1 1
Διονύσιος Φωτεινός 1 1
Ευστράτιος Παπαδόπουλος 1 1
Ζηνόβιος Προυσσαεύς 1 1
Θεόδουλος Αινείτης 1 1
Θεόδωρος Φωκαεύς 1 1
Ιάκωβος Πρωτοψάλτης 1 1
Ιωάννης Βυζάντιος 1 1
Ιωάννης Τραπεζούντιος 1 1
Κοσμάς Ιβηρίτης 1 1
Κύριλλος Μαρμαρηνός 1 1
Παναγιώτης Κηλτζανίδης 1 1
Παρθένιος Μετεωρίτης 1 1
Πέτρος Βυζάντιος 1 1
Πέτρος Εφέσιος 1 1
Σταμούλης Ζαρκηνός 1 1
Ανωνύμων 2 2 3 1 3 11
ΣΥΝΟΛΟ 66 14 24 42 28 21 21 45 261
Συμπερασματικά, ο συνολικός αριθμός καλοφωνικών ειρμών που έχουν

μελοποιηθεί από τη γένεση του είδους στα τέλη του ΙΣΤ΄ μέχρι και το τέλος του ΙΘ΄
αιώνος είναι τουλάχιστον 261. Είναι πολύ πιθανόν ο αριθμός αυτός να αυξηθεί στο
μέλλον με την ανακάλυψη κι άλλων συνθέσεων, που δεν έχουν μέχρι στιγμής επισημανθεί
στη χειρόγραφη παράδοση. Ο πιο δημοφιλής ήχος είναι ο πρώτος με 66 ειρμούς.
Ακολουθούν ο πλάγιος του τετάρτου με 45 και ο τέταρτος με 43. Λιγότερο δημοφιλείς
είναι ο πλάγιος του πρώτου με 28, ο τρίτος με 24, ο πλάγιος του δευτέρου με 21 και ο
βαρύς με 21 ειρμούς αντιστοίχως. Σπανιώτερα οι μελοποιοί των καλοφωνικών ειρμών
επέλεξαν τον δεύτερο ήχο, που πάντως εκπροσωπείται με 14 συνθέσεις.
Συνολικά περίπου 58-68 μελοποιοί ασχολήθηκαν με το είδος των καλοφωνικών
ειρμών. Ο πλέον παραγωγικός εξ αυτών είναι ο Πέτρος Μπερεκέτης με 45 συνθέσεις,
σχεδόν το ένα πέμπτο δηλαδή της συνολικής παραγωγής του είδους, κάτι που δικαιολογεί
απόλυτα τον τίτλο του «πατέρα των καλοφωνικών ειρμών». Μάλιστα, αν εξαιρέσουμε
τους ήχους δεύτερο και πλάγιο του πρώτου, κανένας μελοποιός δε συνέθεσε
περισσότερους καλοφωνικούς ειρμούς από τον Μπερεκέτη σε οποιονδήποτε από τους
υπόλοιπους έξι ήχους. Πολύ παραγωγικοί μελοποιοί είναι και οι Αντώνιος Σιγάλας με 27
310
συνθέσεις, Μπαλάσιος ιερεύς και νομοφύλαξ με 24 συνθέσεις, Μακάριος ιερομόναχος με
19 συνθέσεις και Αναστάσιος Ραψανιώτης με 11 συνθέσεις. Οι καλοφωνικοί ειρμοί του
Ραψανιώτη όλως περιέργως δε βρήκαν θέση στο εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο
ούτε σε άλλη μουσική έκδοση από την εφεύρεση της μουσικής τυπογραφίας της Ψαλτικής
Τέχνης το 1819594 μέχρι σήμερα. Επίσης, σύμφωνα με μαρτυρία του Γεωργίου
Παπαδόπουλου, ο Σταμούλης Ζαρκηνός μελοποίησε 11 καλοφωνικούς ειρμούς595, αλλά
μόνο έναν εντοπίσαμε στα πλαίσια της παρούσης ερεύνης. Δεν έχουμε κάποιο λόγο να
αμφισβητούμε την πληροφορία του Παπαδόπουλου. Μελλοντική ανεύρεση των
συνθέσεων του Ζαρκηνού θα συντελέσει στην αύξηση του corpus των καλοφωνικών
ειρμών. Αρκετά παραγωγικοί πρέπει να θεωρηθούν και οι Απόστολος Κώνστας ο Χίος,
Γεώργιος Ογουρλού, Μελέτιος Σιναΐτης ο παλαιός, Γερμανός Νέων Πατρών, Ματθαίος
Βατοπαιδηνός, Κωνσταντίνος Βυζάντιος, Νικηφόρος Καντουνιάρης 596 και Ραφαήλ
Ικονίου, οι οποίοι συνέθεσαν 5 ή περισσότερους καλοφωνικούς ειρμούς. Οι υπόλοιποι
μελοποιοί ήταν λιγότερο παραγωγικοί με 1 έως 4 ειρμούς. Εν τούτοις, δεν μπορεί να
θεωρηθεί «περιστασιακή» η ενασχόλησή τους με τη μελοποιία καλοφωνικών ειρμών, αφού
κάποια από τα αριστουργήματα του είδους προέρχονται από την έμπνευση και τη γραφίδα
τους597. Αξιοσημείωτο, τέλος, είναι το γεγονός ότι μόνο έξι μελοποιοί, συγκεκριμένα οι
Πέτρος Μπερεκέτης, Μπαλάσιος ιερεύς, Αναστάσιος Ραψανιώτης, Απόστολος Κώνστας ο
Χίος, Γεώργιος Ογουρλού και Αντώνιος Σιγάλας, συνέθεσαν καλοφωνικούς ειρμούς και
στους οχτώ ήχους.
594
Σχετικά με την εφεύρεση της μουσικής τυπογραφίας βλ. Στάθη, «Η μουσική τυπογραφία της ψαλτικής
τέχνης. (Εισαγωγή, 1820-1931)», στον αφιερωματικό τόμο «΄...τιμή προς τον διδάσκαλον...’, Έκφραση
αγάπης στο πρόσωπο του καθηγητού Γρηγορίου Θ. Στάθη, Αφιέρωμα στα εξηντάχρονα της ηλικίας και στα
595
Βλ. Παπαδοπούλου, Λεξικόν, σ. 88.
596
Οι ειρμοί του ανθολογούνται στον κώδικα Βατ. 1429, η αυτοψία του οποίου δεν κατέστη δυνατή στα
πλαίσια της παρούσης εργασίας.
597
Π.χ. Έφριξε γη του Χαλάτζογλου, Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού του Δανιήλ, Την δέησίν μου δέξαι του
Γεωργίου Κρητός, ο σχετικά άγνωστος Σε την υπέρ νουν του Διονυσίου Φωτεινού κ.ά.
311
3. Τα κρατήματα των καλοφωνικών ειρμών
Απαραίτητο στοιχείο για τη μορφολογική πληρότητα ενός καλοφωνικού ειρμού

είναι το επισυναπτόμενο ομόηχο κράτημα, εξαιτίας του οποίου, το υπό εξέτασιν είδος
μελοποιίας μετέχει και του παπαδικού γένους. Παρά το γεγονός αυτό, οι συνθέτες
καλοφωνικών ειρμών συνήθως δε μελοποιούσαν κρατήματα για τους ειρμούς τους.
Απεναντίας, το έργο αυτό επωμίστηκαν άλλοι μελοποιοί των ΙΖ΄ και ΙΗ΄ αιώνων, οι οποίοι
συνέθεσαν κρατήματα ειδικώς προωρισμένα για συγκεκριμένους καλοφωνικούς ειρμούς
άλλων δημιουργών ή γενικότερα για συμψαλμώδηση με ομόηχους καλοφωνικούς ειρμούς.
Τα κρατήματα αυτά άλλοτε παρεμβάλλονταν ανάμεσα στους ειρμούς στα διάφορα
μουσικά χειρόγραφα και άλλοτε συγκροτούσαν μία αυτοτελή ενότητα (ένα ιδιότυπο
Κρατηματάριο, κατά τη διατύπωση του Γρηγορίου Αναστασίου 598), που ακολουθούσε τη
συλλογή των ειρμών. Τα 23 πιο διαδεδομένα από τα κρατήματα των καλοφωνικών ειρμών
συνελέγησαν από τον Γρηγόριο Πρωτοψάλτη και ανθολογήθηκαν στο Καλοφωνικό
Ειρμολόγιο που εξήγησε το 1817 (κώδικας ΒΚΨ Φάκελος Β΄) και εκδόθηκε από τον
Θεόδωρο Φωκαέα το 1835. Ο ειδικός σκοπός αυτών των κρατημάτων συχνά προβάλλεται
στις ενθυμήσεις των κωδικογράφων, όπως π.χ. στον κώδικα ΕΒΕ 916, φ. 76v: «Αρχή συν
Θεώ αγίω της των κρατημάτων σειράς· μελοποιηθέντα [sic] κατ’ ήχον παρά των νεοτέρων
Μουσικοδιδασκάλων ένεκα των καλοφωνικών ειρμών.» Ενίοτε όμως στην ενότητα αυτή
ανθολογούνται κρατήματα που είναι πρωτοτύπως γραμμένα για άλλες συνθέσεις. Π.χ. το
κράτημα Ανεενανε σε ήχο γ΄ του Πέτρου Πελοποννησίου, που ενσωματώθηκε στα
κρατήματα των καλοφωνικών ειρμών, συνετέθη για το μάθημα Λίαν εύφρανας του ιδίου
μελοποιού599. Εξάλλου, η ίδια η φύση των κρατημάτων επιτρέπει την πολλαπλή χρήση
τους. Ο άδηλος γραφεύς του κώδικος Γρηγορίου 11 σημειώνει χαρακτηριστικά στο φ.
435r: «Ιδού και τα κρατήματα των καλοφωνικών ειρμών, ή και όπου βούλεσαι.»
Αν και ο ψάλτης έχει τη δυνατότητα να επιλέξει οποιοδήποτε ομόηχο κράτημα, η
σχετική παράδοση στην Ψαλτική Τέχνη επιτάσσει την ψαλμώδηση κρατήματος που το
φωνήεν της πρώτης συλλαβής του είναι ομόηχο του φωνήεντος της τελευταίας συλλαβής
του προψαλέντος ποιητικού κειμένου, εν προκειμένω του καλοφωνικού ειρμού. Π.χ. αν η
τελευταία λέξη του ειρμού είναι «αιώνας» (όπως στον ειρμό του Πέτρου Μπερεκέτη
Άγγελοι και ουρανοί), ο ψάλτης θα προτιμήσει κράτημα της μορφής Ανεννα· αν η τελευταία
598
599
Βλ. χφ. ΒΚΨ Β΄, φ. 114r.
312
λέξη είναι «ημών» (όπως στον ειρμό του Ζαχαρία Χανεντέ Οι της Χαλδαίας καμίνου), ο
ψάλτης θα εκτελέσει κράτημα της μορφής Τοτοτο κ.ο.κ. Στην παράδοση αυτή, που δεν
είναι όμως απαράβατος κανόνας, οφείλεται ίσως η σύνδεση των ιδίων κρατημάτων με τους
ίδιους καλοφωνικούς ειρμούς από πολλούς κωδικογράφους, την οποία επισημαίνει ο
Μιχαήλ Στρουμπάκης600. Ο ίδιος ερευνητής παρουσιάζει τη βασισμένη στην
προγενέστερη παράδοση αντιστοίχιση ειρμών και κρατημάτων από τον Νικόλαο
Δοχειαρίτη στους κώδικες Δοχειαρίου 341 (του έτους 1822) και Κουτλουμουσίου 424
(επίσης του α΄ τετάρτου του ΙΘ΄ αι.) και άλλων δύο Αγιορειτών κωδικογράφων, του
Συνεσίου Ιβηρίτου και του Ματθαίου Βατοπαιδηνού601.
Το έργο της αντιστοίχισης αλλά και το έργο της μελοποίησης κρατημάτων «ένεκα
των καλοφωνικών ειρμών» συμπληρώνει το 1833 ο μεταφραστής του Καλοφωνικού
Ειρμολογίου στα ρουμανικά, Μακάριος ιερομόναχος, στον αυτόγραφο κώδικα ΒΡΑ 1685.
Πέραν της γενικότερης σπουδαιότητας του κώδικος602, εμφανίζεται σ’ αυτόν ο Μακάριος
ως ο παραγωγικότερος μελοποιός κρατημάτων καλοφωνικών ειρμών. Συνολικά συνέθεσε
47 κρατήματα σε όλους τους ήχους εκτός από τον βαρύ (συγκεκριμένα: ήχος α΄ - 18, ήχος
β΄ - 2, ήχος γ΄ - 4, ήχος δ΄ - 7, ήχος πλ. α΄ - 3, ήχος πλ. β΄ - 3, ήχος πλ. δ΄ - 10). 41 από
αυτά γράφτηκαν για καλοφωνικούς ειρμούς άλλων μελοποιών, ενώ τα υπόλοιπα 6 για
δικές του συνθέσεις. Επιπρόσθετα, το χειρόγραφο αυτό περιλαμβάνει κρατήματα άλλων
μελοποιών, που επίσης αντιστοιχούνται με συγκεκριμένους ειρμούς. Είναι αξιοσημείωτο
ότι, είτε λάβουμε υπ’ όψιν το αρχικό ελληνικό κείμενο των ειρμών είτε τη ρουμανική τους
μετάφραση, διαπιστώνουμε ότι ο Μακάριος δεν ακολουθεί τον κανόνα περί ομοηχίας
φωνηέντων που αναφέραμε παραπάνω. Τα κρατήματα άλλων μελοποιών που ανθολογεί
είναι τα εξής:
Πέτρου Πελοποννησίου
o Τετετε (ήχος α΄) εις το Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον του Γερμανού Νέων Πατρών,
φ. 4v
600
Βλ. Στρουμπάκη Μιχαήλ, Νικόλαος ο Δοχειαρίτης και η συμβολή του στην Ψαλτική Τέχνη, Διατριβή
κατατεθείσα στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 2007, ΕΚΤ:
http://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/19123, σ. 195.
601
Βλ. Στρουμπάκη, όπ. π., σσ. 194-198.
602
Βλ. σχολιασμό στον οικείο τόπο της παρούσης διατριβής.
313
o Εριρεμ (ήχος πλ. β΄) εις το Εν λύπαις γαρ παράκλησιν έχω του Πέτρου Μπερεκέτη,
φ. 118r
o Τοτοτο (ήχος πλ. β΄) εις το Από των πολλών μου αμαρτιών του Πέτρου Μπερεκέτη,
φ. 120v
o Τετετε (ήχος πλ. δ΄) εις το Εξέστη επί τούτω ο ουρανός του Μπαλασίου ιερέως, φ.
136v
Πέτρου Βυζαντίου
o Τετετεν (ήχος πλ. δ΄) εις το Εκκαύσατε την κάμινον του Γερμανού Νέων Πατρών, φ.
138r
314
Γρηγορίου Πρωτοψάλτου
o Ερρερε (ήχος δ΄) εις το Εσείσθησαν λαοί του Δαμιανού Βατοπαιδηνού, φ. 76v
o Τετετεν (ήχος πλ. α΄) εις το Στένω εκ βαθέων του Πέτρου Μπερεκέτη, φ. 106v
o Τετετε (ήχος πλ. β΄) εις το Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού του Δανιήλ Πρωτοψάλτου,
φ. 125r
o Εριρεμ (ήχος βαρύς) εις το Χαίρε νύμφη φαεινή του Πέτρου Μπερεκέτη, φ. 132r
o Τετετεν (ήχος πλ. δ΄) εις το Εκκαύσατε την κάμινον του Μπαλασίου ιερέως, φ. 139r
Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος
o Τοτοτο (ήχος γ΄) εις το Λατρεύειν ζώντι Θεώ του Πέτρου Μπερεκέτη, φ. 66r
315
o Τετεριρε (ήχος πλ. α΄) εις το Αντίληψίς μου κόρη του Πέτρου Μπερεκέτη, φ. 108r
o Ανενανα (ήχος πλ. δ΄) εις το Αποβλεψάμενος ο τύραννος του Γερμανού Νέων
Πατρών, φ. 140v
o Εριρεμ (ήχος πλ. δ΄) εις το Αποβλεψάμενος ο τύραννος του Μπαλασίου ιερέως, φ.
142r
o Τετετε (ήχος πλ. δ΄) εις το Αποβλεψάμενος ο τύραννος του Μπαλασίου ιερέως, φ.
143r
o Εριρε (ήχος πλ. δ΄) εις το Περιστάσεις και θλίψεις του Αθανασίου Κων/πόλεως, φ.
146v
316
o Εριρεμ (ήχος πλ. δ΄603) εις το Εκύκλωσαν αι του βίου με ζάλαι του Αθανασίου
Κων/πόλεως, φ. 148r
Διονυσίου Φωτεινού
o Τετετε (ήχος πλ. α΄) εις το Σε την υπέρ νουν του Μακαρίου ιερομονάχου, φ. 103r
Άλλα κρατήματα μελοποιηθέντα ειδικά για καλοφωνικούς ειρμούς που

επεσημάνθησαν στα πλαίσια της παρούσης εργασίας είναι τα ακόλουθα:
Κράτημα Δανιήλ Πρωτοψάλτου σε ήχο δ΄ εις το Ρόδον το αμάραντον του Μπαλασίου

ιερέως (χφ. Καρ. 228, φ. 84v)·
Κράτημα Νάνου (Καστοριανού;) σε ήχο δ΄ εις το Ρόδον το αμάραντον του Μπαλασίου
ιερέως (χφ. Καρ. 228, φ. 86r)·
Κράτημα Τοτοτο του Χριστοφόρου Σερρών σε ήχο δ΄ εις το Εσείσθησαν λαοί του
Πέτρου Μπερεκέτη (χφ. Ιβήρ. 1134, φ. 217r)·
Δύο κρατήματα του Χουρμουζίου ιερέως, ένα σε ήχο βαρύ εις το Μη της φθοράς του
Πέτρου Μπερεκέτη (χφ. Ιβήρ. 988, φ. 383r) και ένα σε ήχο πλ. δ΄ (χφ. ΒΚΨ 45/195, φ.
558v)·
Κράτημα του Σεραφείμ ιερομονάχου Λεσβίου σε ήχο α΄ εις το Η κάμινος Σωτήρ του
Αρσενίου Βατοπαιδηνού (χφ. Λειμ. 8, φ. 327v)·
Κράτημα του Δημητρίου Λώτου Χίου σε ήχο δ΄ εις το Ρόδον το αμάραντον του
Μπαλασίου ιερέως (χφ. Merl. 7, φ. 377r)·
Κράτημα του Καλλίστου Βατοπαιδηνού σε ήχο α΄ εις το Ο άγγελος εβόα του ιδίου (χφ.
Παντ. 1019)·
603
Μέχρι τη μέση περίπου του κρατήματος ο ήχος είναι πλ. β΄.
317
Δύο κρατήματα του Ματθαίου Βατοπαιδηνού, ένα σε ήχο πλ. δ΄ εις το Ελπίς μου
γλυκυτάτη του ιδίου (χφ. Καρ. 222) και το έτερο επίσης σε ήχο πλ. δ΄ εις το Χαράς μου
την καρδίαν του ιδίου (χφ. Ξεν. 136)·
Κράτημα του Ιωάσαφ Διονυσιάτου σε ήχο α΄ εις το Σήμερον πάσα κτίσις του ιδίου604·
Κράτημα του Γεωργίου Λεσβίου σε ήχο πλ. α΄ εις το Τον Πατέρα προσκυνήσωμεν του
ιδίου605·
Κράτημα του Νικολάου Σμύρνης σε ήχο πλ. β΄ εις το Το όμμα της καρδίας μου του
ιδίου606·
Τρία κρατήματα του Μελετίου Σισανίου για ειρμούς του ιδίου, ένα σε ήχο α΄607 εις το
Την μητέρα του Θεού, ένα σε ήχο δ΄ εις το Ήλθον εις τα βάθη της θαλάσσης και ένα σε
ήχο πλ. δ΄ εις το Περιστάσεις και θλίψεις608·
Τρία κρατήματα του Αντωνίου Σιγάλα για ειρμούς του ιδίου, ένα σε ήχο α΄ εις το
Μυστήριον ξένον, ένα σε ήχο β΄ εις το Πατέρα ορφανών και ένα σε ήχο δ΄ λέγετο εις το
Των δωρεών των υπέρ κατάληψιν609.
Κράτημα του Νεκταρίου Βλάχου σε ήχο πλ. δ΄ εις το Την υψηλοτέραν των ουρανών του
ιδίου610.
Κράτημα του Πέτρου Φιλανθίδη σε ήχο β΄ λέγετο εις το Ελευθέρα μεν η κτίσις
γνωρίζεται του ιδίου611.
Τέσσερα κρατήματα του Σωτηρίου Βλαχόπουλου, όλα σε καλοφωνικούς ειρμούς του
ιδίου, ήτοι ένα σε ήχο α΄ εις το Ποίαν σοι επάξιον ωδήν, ένα σε ήχο πλ. β΄ εις το Ροήν
μου των δακρύων, ένα σε ήχο βαρύ εις το Χαίρε θυγάτηρ Αδάμ του φθαρέντος και ένα
σε ήχο πλ. δ΄ εις το Εκύκλωσαν αι του βίου με ζάλαι612.
604
Βλ. Δημητρίου Πρωτοψαλτίδου, Μουσική Μέλισσα ή Μουσικόν Απάνθισμα, Κων/πολις 1879, σσ. 46-48.
605
Βλ. Γεωργίου Λεσβίου, Η Μελίφωνος Τερψινόη, Αθήναι 1848, σ. 442.
606
Βλ. Νικολάου Σμύρνης, Νέον Ταμείον Μουσικής Ανθολογίας, τ. Γ΄, Σμύρνη 1867, σσ. 402-404.
607
Αυτό το κράτημα περιέχει μία ασυνήθιστη ταχεία κατάβαση που αγγίζει την κάτω αντιφωνία του Βου. Η
φωνητική ευστροφία και έκταση που απαιτούνται για την εκτέλεση της συγκεκριμένης μελικής φράσης
καθιστούν εξαιρετικά δυσχερή την ερμηνεία του όλου κρατήματος από ένα μέσο ψάλτη.
608
Βλ. Αβραμίου Θεοχαρίδου, Μουσικόν Εγχειρίδιον, Κων/πολις 1864, σσ. 187-205.
609
Βλ. Βάλβη, Η εκκλησιαστική μουσική, σσ. 68, 71, 82.
610
Περιλαμβάνεται στις σσ. 238-239 του ανέκδοτου Καλοφωνικού Ειρμολογίου του π. Κωνσταντίνου
Παπαγιάννη.
611
Βλ. Συνεσίου Γιάννου, Μουσικόν Εκλόγιον Καλοφωνικών Ειρμών, Σάμος 1938, σ. 260.
612
Βλ. Αγαθαγγέλου Κυριαζίδου, Αι δύο μέλισσαι, Κων/πολις 1906, σσ. 668-672 και 677-694.
318
Τρία κρατήματα παραδιδόμενα ανωνύμως και συνημμένα στους επίσης ανωνύμως
παραδιδόμενους καλοφωνικούς ειρμούς Το φως σου Κύριε (ήχος α΄), Σε την ουρανών
υψηλοτέραν (ήχος β΄ λέγετος) και Τρεις Παίδες (ήχος γ΄) στον κώδικα ΑΝΛ 142.
Ενδέχεται οι συνθέσεις αυτές να είναι του Παναγιώτη Κηλτζανίδη.
Με βάση τα προεκτεθέντα στοιχεία, παρουσιάζονται στη συνέχεια 120 κρατήματα

που η χειρόγραφη παράδοση συνέδεσε με συγκεκριμένους καλοφωνικούς ειρμούς ή
γενικότερα με το Καλοφωνικό Ειρμολόγιο. Είναι φανερό ότι τα περισσότερα κρατήματα
μελοποιήθηκαν στους ήχους α΄ και πλ. δ΄, με 33 και 29 συνθέσεις αντιστοίχως. Οι ήχοι
αυτοί άλλωστε κατέχουν τα πρωτεία στη μελοποιία καλοφωνικών ειρμών. Στην πρώτη
στήλη αναγράφονται κατ’ αλφαβητική σειρά τα ονόματα των μελοποιών των κρατημάτων,
στη δεύτερη στήλη τα αρκτικά των κρατημάτων613, στην τρίτη οι τίτλοι των ειρμών και
στην τέταρτη τα ονόματα των μελοποιών των ειρμών. Αστερίσκος τίθεται δίπλα στο
όνομα συνθέσεων που δεν ανήκουν στο καλοφωνικό ειρμολογικό είδος, για τις οποίες
πρωτοτύπως μελοποιήθηκαν κρατήματα που αργότερα ενσωματώθηκαν στην ενότητα των
κρατημάτων των καλοφωνικών ειρμών.
Ήχος α΄
Αντώνιος Σιγάλας Τεριρε Μυστήριον ξένον Αντώνιος Σιγάλας

Γεώργιος Κρης Εριρε Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός Γεώργιος Κρης
Ιωάννης Τραπεζούντιος Τοτοτο Εν τη βροντώση καμίνω Πέτρος Μπερεκέτης
Ιωάννης Τραπεζούντιος Ανεννα Η τρίφωτος ουσία Πέτρος Μπερεκέτης
Ιωάννης Τραπεζούντιος Τοτοτο Την σην ειρήνην Πέτρος Μπερεκέτης
Ιωάσαφ Διονυσιάτης Σήμερον πάσα κτίσις Ιωάσαφ Διονυσιάτης
Κάλλιστος Βατοπαιδηνός Ο άγγελος εβόα Κάλλιστος Βατοπαιδηνός
Μακάριος ιερομόναχος Τιτιτι Η κάμινος, Σωτήρ Αρσένιος Βατοπαιδηνός
Μακάριος ιερομόναχος Ανενανε Τύπον της αγνής λοχείας σου Δημήτριος Δομέστικος
Μακάριος ιερομόναχος Τιτιτι Τους εν καμίνω Παίδας Μακάριος ιερομόναχος
Μακάριος ιερομόναχος Τετετε Άστρον ήδη ανατέταλκεν Μπαλάσιος ιερεύς
Μακάριος ιερομόναχος Τιτιτι Έφριξε γη Μπαλάσιος ιερεύς
Μακάριος ιερομόναχος Ανενα Λίθον ον απεδοκίμασαν Μπαλάσιος ιερεύς
Μακάριος ιερομόναχος Τιτιτι Τον ποιμένα των προβάτων Μπαλάσιος ιερεύς
Μακάριος ιερομόναχος Τιτιτι Τύπον της αγνής λοχείας σου Μπαλάσιος ιερεύς
Μακάριος ιερομόναχος Τετετεν Αποβλεψάμενος ο τύραννος Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Ανενενα Από του θρόνου κατήλθεν Πέτρος Μπερεκέτης
613
Σε ελάχιστες περιπτώσεις, όπου δεν κατέστη δυνατή η εξέταση του κρατήματος στα πλαίσια της
παρούσης διατριβής, δεν αναγράφονται τα αρκτικά.
319
Μακάριος ιερομόναχος Εριρερεμ Αύτη η κλητή Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Εριρεμ Δεύτε πόμα πίωμεν Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Ερρερεμ Εν τη βροντώση καμίνω Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Τεμτεριτε Έφριξε γη Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Ανεεενα Η τρίφωτος ουσία Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Ερρερεμ Ποίαν σοι επάξιον ωδήν Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Τοτοντο Την σην ειρήνην Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Εριρερεμ Ωδήν επινίκιον Πέτρος Μπερεκέτης
Μελέτιος Σισανίου Την μητέρα του Θεού Μελέτιος Σισανίου
Παναγιώτης Κηλτζανίδης (;) Νεμνεμ Το φως σου Κύριε Παν. Κηλτζανίδης (;)
614
Πέτρος Μπερεκέτης Νααα Η τρίφωτος ουσία Πέτρος Μπερεκέτης
Πέτρος Πελοποννήσιος Τετετε Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον Γερμανός Νέων Πατρών
Πέτρος Πελοποννήσιος Ερριρεμ Συνέχομαι πάντοθεν Πέτρος Μπερεκέτης
Πέτρος Πελοποννήσιος Ανεεενα Αναστάσεως ημέρα * -
Σεραφείμ Λέσβιος Η κάμινος, Σωτήρ Αρσένιος Βατοπαιδηνός
Σωτήριος Βλαχόπουλος Τετετε Ποίαν σοι επάξιον ωδήν Σωτήριος Βλαχόπουλος
Ήχος β΄
Αντώνιος Σιγάλας Τεριρε Πατέρα ορφανών Αντώνιος Σιγάλας

Ιάκωβος Πρωτοψάλτης Ερρεερεμ Ην ηρετίσω Δέσποτα Ιάκωβος Πρωτοψάλτης
Μακάριος ιερομόναχος Τιτιτι Απορεί πάσα γλώσσα Μακάριος ιερομόναχος
Μακάριος ιερομόναχος Τιτιτιν Η εν ουρανοίς ευλογημένη Μπαλάσιος ιερεύς
Παναγιώτης Κηλτζανίδης (;) Νεμνεμ Σε την ουρανών υψηλοτέραν Παν. Κηλτζανίδης (;)
Πέτρος Πελοποννήσιος Ερριρεμ Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε Πέτρος Μπερεκέτης
Πέτρος Φιλανθίδης Ελευθέρα μεν η κτίσις Πέτρος Φιλανθίδης
Ήχος γ΄
Ιωάννης Τραπεζούντιος Τιτιτι Παιδοτόκον Παρθένον Ιωάννης Τραπεζούντιος

Μακάριος ιερομόναχος Ανενανε Εν Σιναίω τω όρει Μπαλάσιος ιερεύς
Μακάριος ιερομόναχος Τοτοτο Θρόνος πάγχρυσος Μπαλάσιος ιερεύς
Μακάριος ιερομόναχος Τιτιτι Καινόν το θαύμα Μπαλάσιος ιερεύς
Μακάριος ιερομόναχος Ανεναννα Ως είδεν Ησαΐας Μακάριος ιερομόναχος
Παναγιώτης Κηλτζανίδης (;) Νεμνεμ Τρεις Παίδες Παν. Κηλτζανίδης (;)
Πέτρος Πελοποννήσιος Τερριρεμ Λατρεύειν ζώντι Θεώ Πέτρος Μπερεκέτης
Πέτρος Πελοποννήσιος Ανεενανε Λίαν εύφρανας * -
Γόνυ κάμπτει Πέτρος Πελοποννήσιος
Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ Τοτοτο Λατρεύειν ζώντι Θεώ Πέτρος Μπερεκέτης
614
«Ναγμές ομού με το πεστρέφι». Βλ. χφ. Ιβήρ. 968.
320
Ήχος δ΄
Αντώνιος Σιγάλας Τεριρε Των δωρεών Αντώνιος Σιγάλας

Γρηγόριος Πρωτοψάλτης Ερρερε Εσείσθησαν λαοί Δαμιανός Βατοπαιδηνός
Δανιήλ Πρωτοψάλτης Ερρερε Εσείσθησαν λαοί Πέτρος Μπερεκέτης
Δανιήλ Πρωτοψάλτης Ρόδον το αμάραντον Μπαλάσιος ιερεύς
Δημήτριος Λώτος Ρόδον το αμάραντον Μπαλάσιος ιερεύς
Ιωάννης Τραπεζούντιος Τοτοτο Παντάνασσα πανύμνητε Γερμανός Νέων Πατρών
Τη εικόνι τη χρυσή Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Τετετε Χείρας εκπετάσας Δανιήλ Γερμανός Νέων Πατρών
Μακάριος ιερομόναχος Τιτιτι Εσείσθησαν λαοί Δαμιανός Βατοπαιδηνός
Μακάριος ιερομόναχος Τιτιτι Εσείσθησαν λαοί Δημήτριος Δομέστικος
Μακάριος ιερομόναχος Τοτοτο Ρόδον το αμάραντον Μπαλάσιος ιερεύς
Μακάριος ιερομόναχος Ανενανε Δάμαλις τον μόσχον Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Ανενανε Παντάναξ βασιλεύ Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Εριρεμ Χαίροις άνασσα Πέτρος Μπερεκέτης
Μελέτιος Σιναΐτης παλαιός Τετετε Παντάνασσα πανύμνητε Μελέτιος Σιναΐτης παλαιός
Μελέτιος Σισανίου Ήλθον εις τα βάθη Μελέτιος Σισανίου
Νάνος (Καστοριανός;) Ρόδον το αμάραντον Μπαλάσιος ιερεύς
Χριστόφορος Σερρών Τοτοτο Εσείσθησαν λαοί Πέτρος Μπερεκέτης
Ήχος πλ. α΄
Γεώργιος Λέσβιος Τον πατέρα προσκυνήσωμεν Γεώργιος Λέσβιος

Γρηγόριος Πρωτοψάλτης Τετετεν Στένω εκ βαθέων Πέτρος Μπερεκέτης
Διονύσιος Φωτεινός Τετετε Σε την υπέρ νουν Μακάριος ιερομόναχος
Μακάριος ιερομόναχος Ανενανε Αμαρτωλών τας δεήσεις Μακάριος ιερομόναχος
Μακάριος ιερομόναχος Εριρεμ Χαίροις πάναγνε θεοδέγμον Μπαλάσιος ιερεύς
Μακάριος ιερομόναχος Τετετε Ο άγγελος εβόα Πέτρος Μπερεκέτης
Παναγιώτης Χαλάτζογλου Τερριρεμ Έφριξε γη Παν. Χαλάτζογλου
Πέτρος Πελοποννήσιος Ερρερεμ Χαίρε πύλη Κυρίου Πέτρος Μπερεκέτης
Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ Τετεριρε Αντίληψίς μου κόρη Πέτρος Μπερεκέτης
Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ Εριρεμ Χαίρε πύλη Κυρίου Πέτρος Μπερεκέτης
Ήχος πλ. β΄
Γρηγόριος Πρωτοψάλτης Τετετε Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού Δανιήλ Πρωτοψάλτης

Δανιήλ Πρωτοψάλτης Τετετε Θεόν ανθρώποις Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Ανενανε Ο μέγας προέγραψεν Μπαλάσιος ιερεύς
Μακάριος ιερομόναχος Τοτοτο Εν λύπαις γαρ παράκλησιν Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Ανενενενα Το όμμα της καρδίας μου Πέτρος Μπερεκέτης
Νικόλαος Σμύρνης Ερρερεμ Το όμμα της καρδίας μου Νικόλαος Σμύρνης
Πέτρος Μπερεκέτης Τετετε Θεόν ανθρώποις Πέτρος Μπερεκέτης
321
Πέτρος Πελοποννήσιος Τοτοτο Από των πολλών μου αμαρτιών Πέτρος Μπερεκέτης
Πέτρος Πελοποννήσιος Εριρεμ Εν λύπαις γαρ παράκλησιν Πέτρος Μπερεκέτης
Σωτήριος Βλαχόπουλος Ανενανε Ροήν μου των δακρύων Σωτ. Βλαχόπουλος
Ήχος βαρύς
Γρηγόριος Πρωτοψάλτης Τοτοτο Πάσαν την ελπίδα μου Πέτρος Μπερεκέτης

Γρηγόριος Πρωτοψάλτης Εριρεμ Χαίρε νύμφη φαεινή Πέτρος Μπερεκέτης
Ιωάννης Τραπεζούντιος (;) Τετετε - -
Παναγιώτης Χαλάτζογλου Τεριρε Μη της φθοράς Μπαλάσιος ιερεύς
Σωτήριος Βλαχόπουλος Τετετε Χαίρε θυγάτηρ Αδάμ Σωτ. Βλαχόπουλος
Χουρμούζιος ιερεύς Νεεανεννα Πάσαν την ελπίδα μου Πέτρος Μπερεκέτης
Ήχος πλ. δ΄
Γεώργιος Κρης Τιτιτι Την δέησίν μου δέξαι Γεώργιος Κρης

Γρηγόριος Πρωτοψάλτης Τετετεν Εκκαύσατε την κάμινον Μπαλάσιος ιερεύς
Δανιήλ Πρωτοψάλτης Ανεννα - -
Ιωάννης Τραπεζούντιος Τιτιτι Πώς σου την χάριν Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Εριρεμ Εκύκλωσαν αι του βίου Αθανάσιος Πατριάρχης
Μακάριος ιερομόναχος Τετετε Παναγία Θεοτόκε Μακάριος ιερομόναχος
Μακάριος ιερομόναχος Τετετε Την υψηλοτέραν των ουρανών Μακάριος ιερομόναχος
Μακάριος ιερομόναχος Τετετε Αλλότριον των μητέρων Μπαλάσιος ιερεύς
Μακάριος ιερομόναχος Τετετε Άγγελοι και ουρανοί Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Τετεερρι Εν κλίνη νυν ασθενών Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Τετετε Έφριξε πάσα ακοή Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Εριρερε Κυρίως Θεοτόκον Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Τιτιτι Μουσικών οργάνων Πέτρος Μπερεκέτης
Μακάριος ιερομόναχος Εριρεμ Οι της Χαλδαίας καμίνου Πέτρος Μπερεκέτης
Ματθαίος Βατοπαιδηνός Ελπίς μου γλυκυτάτη Ματ. Βατοπαιδηνός
Ματθαίος Βατοπαιδηνός Χαράς μου την καρδίαν Ματ. Βατοπαιδηνός
Μελέτιος Σισανίου Περιστάσεις και θλίψεις Μελέτιος Σισανίου
Νεκτάριος Βλάχος Τετετε Την υψηλοτέραν των ουρανών Νεκτάριος Βλάχος
Πέτρος Βυζάντιος Τετετεν Εκκαύσατε την κάμινον Γερμανός Νέων Πατρών
Πέτρος Πελοποννήσιος Τετετε Εξέστη επί τούτω Μπαλάσιος ιερεύς
Πέτρος Πελοποννήσιος Ερερεμ - -
Σωτήριος Βλαχόπουλος Τετετε Εκύκλωσαν αι του βίου Σωτ. Βλαχόπουλος
Χουρμούζιος ιερεύς Ανεενανε - -
Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ Εριρεμ Εκύκλωσαν αι του βίου Αθανάσιος Πατριάρχης
Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ Εριρε Περιστάσεις και θλίψεις Αθανάσιος Πατριάρχης
Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ Ανενανα Αποβλεψάμενος ο τύραννος Γερμανός Νέων Πατρών
Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ Εριρεμ Αποβλεψάμενος ο τύραννος Μπαλάσιος ιερεύς
Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ Τετετε Αποβλεψάμενος ο τύραννος Μπαλάσιος ιερεύς
Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ Ανενενα Πώς σου την χάριν Πέτρος Μπερεκέτης
322
Το ποιητικό κείμενο των καλοφωνικών ειρμών.
Κατηγορίες καλοφωνικών ειρμών
323
1. Το ποιητικό κείμενο των καλοφωνικών ειρμών
Σ’ αυτήν την παράγραφο παρατίθενται κατ’ αλφαβητική σειρά τα ποιητικά κείμενα

όλων των καλοφωνικών ειρμών που επεσημάνθησαν. Δε συμπεριλαμβάνονται οι
καλοφωνικοί ειρμοί που μελοποιήθηκαν μετά τον ΙΘ΄ αιώνα για δύο λόγους: α)
Καλοφωνικοί ειρμοί μελοποιούνται μέχρι σήμερα, οπότε το corpus συνεχώς αυξάνεται.
Αντιθέτως, έχουμε μία λίγο πολύ σαφή εικόνα του συνόλου των καλοφωνικών ειρμών που
μελοποιήθηκαν μέχρι και τον ΙΘ΄ αιώνα. Αυτοί άλλωστε θεωρούνται και οι κλασικοί του
είδους. Έτσι, ο παρακάτω πίνακας είναι ως επί το πλείστον πλήρης. β) Το ποιητικό
κείμενο κάποιων από τους ειρμούς των νεώτερων μελουργών παρατίθεται στο
βιοεργογραφικό σημείωμα εκάστου. Επίσης, δε συμπεριλαμβάνονται οι προδρομικοί
καλοφωνικοί ειρμοί του Θεοφάνους Καρύκη και των Κρητών μελουργών του ΙΖ΄ αιώνος.
Προτάσσονται του ποιητικού κειμένου εκάστου ειρμού οι εξής κατά σειρά
ενδείξεις:
ο τίτλος του ειρμού,

ο υμνογράφος (αν είναι γνωστός),
το λειτουργικό βιβλίο όπου εντοπίζεται ο ειρμός και η ειδικότερη θέση του στην
ακολουθία,
ο ήχος στον οποίον ανήκει ο απλός (μη καλοφωνικός) ειρμός,
τα ονόματα των μελουργών (με ερωτηματικό εντός παρενθέσεως αν δεν είναι
εξακριβωμένη πέραν πάσης αμφιβολίας η απόδοση σε κάποιον συνθέτη) και ο ήχος
στον οποίον εμελίσθη το κείμενο από έκαστο μελουργό,
το βασικό μουσικό βιβλίο, όπου εκδόθηκε έκαστος ειρμός615.
Στις υποσημειώσεις παρατίθενται διάφορες πληροφορίες, όπως οι ενδείξεις για την

προέλευση κάποιων κειμένων ή εναλλακτικές γραφές κάποιων λέξεων ή φράσεων.
Για την ταυτότητα των υμνογράφων συμβουλεύτηκα κυρίως τον Πίνακα Α΄ στο
παράρτημα της διδακτορικής διατριβής του Πρωτοπρεσβυτέρου Σπυρίδωνος Στ. Αντωνίου
Το Ειρμολόγιον και η παράδοση του μέλους του, το βιβλίο του Μητροπολίτου πρώην
Λεοντοπόλεως Σωφρονίου Ευστρατιάδου Ειρμολόγιον, το βιβλίο Anthologia Graeca
615
Δεν αναφέρονται όλες οι εκδόσεις, στις οποίες έχουν περιληφθεί κάποιες συνθέσεις.
324
Carminum Christianorum των Wilhelm von Christ και Ματθαίου Παρανίκα, καθώς και τα
διάφορα λειτουργικά βιβλία.
Άγγελοι και ουρανοί
Υμνογράφος: Ανδρέας Κρήτης

Λειτουργικό βιβλίο: Τριώδιον, Μεγάλη Τρίτη, ειρμός η΄ ωδής κανόνος του
Αποδείπνου616
Ήχος: πλ. δ΄
Μελοποιός / ήχος: Πέτρος Μπερεκέτης / πλ. δ΄
Έκδοση: Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, Κων/πολις 1835
Άγγελοι και ουρανοί, τον επί θρόνου δόξης εποχούμενον, και ως Θεόν απαύστως δοξαζόμενον,
ευλογείτε, υμνείτε, και υπερυψούτε, εις πάντας τους αιώνας.
Αγρώ τω της αμαρτίας
Υμνογράφος: Παρθένιος Ιεροσολύμων617

Μελοποιός / ήχος: Αναστάσιος Ραψανιώτης / δ΄
Ανέκδοτος
Αγρώ τω της αμαρτίας, Δέσποτα, καταδεδίκασμαι χοιροβοσκείν, στερούμενος τροφής, λιμοκτονών ο

πανάθλιος· δέομαι, Πάτερ, δέξαι με τον παραπεσόντα ως εύσπλαγχνος.
Αι μυροφόροι γυναίκες
Λειτουργικό βιβλίο: Πεντηκοστάριον, στιχηρόν των αίνων του Πάσχα618

Ήχος: πλ. α΄
Μελοποιός / ήχος: Μακάριος ιερομόναχος / πλ. α΄
Ανέκδοτος
Αι μυροφόροι γυναίκες, όρθρου βαθέος, επιστάσαι προς το μνήμα του ζωοδότου, εύρον άγγελον επί
τον λίθον καθήμενον, και αυτός προσφθεγξάμενος αυταίς, ούτως έλεγε· τι ζητείτε τον ζώντα μετά των
νεκρών; τι θρηνείτε τον άφθαρτον ως εν φθορά; απελθούσαι κηρύξατε τοις αυτού μαθηταίς.
Άκουε θαυμάτων ουρανέ
Υμνογράφος: Ιωάννης Δαμασκηνός
616
Βλ. Τριώδιον, σ. 842.
617
Το κείμενο, ποίημα του Πατριάρχου Ιεροσολύμων Παρθενίου, δε χρησιμοποιήθηκε ποτέ στη λατρεία. Ως
εκ τούτου, δε συμπεριλαμβάνεται σε κάποιο λειτουργικό βιβλίο.
618
Βλ. Πεντηκοστάριον, σ. 25.
325
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Κυριακή πρωί, 1ο τροπάριον δ΄ ωδής
κανόνος της Θεοτόκου619
Ήχος: α΄
Μελοποιός / ήχος: Γερμανός Νέων Πατρών (;)620 / α΄
Γιωβάσκος Βλάχος / α΄ ή πλ. α΄
Παναγιώτης Χαλάτζογλου (;) 621
/ α΄
Ανέκδοτοι
Άκουε θαυμάτων ουρανέ, ενωτίζου δε η γη, ότι θυγάτηρ χοϊκού, του πεπτωκότος μεν Αδάμ, Θεού
εχρημάτισε, του εαυτής Δημιουργού τε λοχεύτρια, εις σωτηρίαν ημών και ανάπλασιν.
Αλλότριον των μητέρων η παρθενία

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Σεπτεμβρίου, 8 Σεπτεμβρίου, ειρμός θ΄ ωδής κανόνος
του Γενεσίου της Θεοτόκου622
Μελοποιός / ήχος: Μπαλάσιος ιερεύς / πλ. δ΄
Αλλότριον των μητέρων η παρθενία, και ξένον ταις παρθένοις η παιδοποιία· επί σοι Θεοτόκε
αμφότερα ωκονομήθη, διό σε πάσαι αι φυλαί της γης, απαύστως μακαρίζομεν623.
Αμαρτωλών τας δεήσεις
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Δεύτερα εσπέρας, δοξαστικόν-θεοτοκίον

αποστίχων624
Ήχος: α΄
Μελοποιός / ήχος: Μελέτιος Σιναΐτης / α΄
Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ / γ΄
Μακάριος ιερομόναχος / πλ. α΄
Ανέκδοτοι625
619
Βλ. Παρακλητική, σ. 31.
620
Βλ. τη σχετική υποσημείωση περί της ένδειξης στον κώδικα Λειμ. 8, φ. 328r, στο βιοεργογραφικό
σημείωμα για τον Γερμανό.
621
Βλ. χφ. Add. 19456, φ. 287β.
622
Βλ. Μηναίον Σεπτεμβρίου, σ. 154.
623
Στην έκδοση του 1835 η τελευταία λέξη του κειμένου είναι «μεγαλύνομεν».
624
625
Εν τούτοις, η σύνθεση του Χουρμουζίου περιλαμβάνεται στο υπό έκδοσιν Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον που
συνέταξε ο π. Κωνσταντίνος Παπαγιάννης κατά τα έτη 1988 ως 1995.
326
Αμαρτωλών τας δεήσεις προσδεχομένη, και θλιβομένων στεναγμόν μη παρορώσα, πρέσβευε τω εξ
αγνών λαγόνων σου, σωθήναι ημάς, Παναγία Παρθένε.
Ανάρχου γεννήτορος

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος β΄, Κυριακή πρωί, ειρμός θ΄ ωδής
αναστασίμου κανόνος626
Ήχος: β΄
Μελοποιός / ήχος: Απόστολος Κώνστας Χίος / β΄
Αντώνιος Σιγάλας / β΄
Έκδοση: Βάλβη, Η εκκλησιαστική μουσική, Άγιον Όρος 2001 (η σύνθεση
του Σιγάλα – αντιθέτως, η σύνθεση του Αποστόλου παραμένει
ανέκδοτη)
Ανάρχου γεννήτορος Υιός Θεού και Κύριος σαρκωθείς εκ Παρθένου ημίν επέφανε, τα εσκοτισμένα
φωτίσαι, συναγαγείν τα εσκορπισμένα, διό την πανύμνητον Θεοτόκον μεγαλύνομεν.
Αναστάσεως ημέρα
Λειτουργικό βιβλίο: Πεντηκοστάριον, δοξαστικόν των αίνων του Πάσχα627

Ανέκδοτος
Αναστάσεως ημέρα, και λαμπρυνθώμεν τη πανηγύρει, και αλλήλους περιπτυξώμεθα. Είπωμεν,

αδελφοί, και τοις μισούσιν ημάς· συγχωρήσωμεν πάντα τη Αναστάσει, και ούτω βοήσωμεν· Χριστός
ανέστη εκ νεκρών, θανάτω θάνατον πατήσας, και τοις εν τοις μνήμασι ζωήν χαρισάμενος.
Αντίληψίς μου Κόρη
Υμνογράφος: Πέτρος Μπερεκέτης (;)628

Μελοποιός / ήχος: Πέτρος Μπερεκέτης / πλ. α΄
Αντίληψίς μου Κόρη, συ ει η σωτηρία μου, συ μου τείχος, συ μου ει καταφυγή, συ αγαλλίαμά μου, συ
μου ελπίς βεβαία, λύτρωσαι πάσης με κακώσεως.
626
627
628
Η προέλευση αυτού του ποιητικού κειμένου δεν έχει εντοπιστεί. Ίσως είναι αυτοσχέδιο υμνογράφημα του
Μπερεκέτη.
327
Άξιον εστίν
Υμνογράφος: Κοσμάς Μελωδός629

Λειτουργικό βιβλίο: Τριώδιον, Μεγάλη Παρασκευή, ειρμός θ΄ ωδής630
Ήχος: πλ. β΄
Μελοποιός / ήχος: Ματθαίος Εφέσιος Βατοπαιδηνός631 / βαρύς
Ανέκδοτος
Άξιον εστιν ως αληθώς μακαρίζειν σε την Θεοτόκον, την αειμακάριστον και παναμώμητον και
μητέρα του Θεού ημών. Την τιμιωτέραν των Χερουβίμ και ενδοξοτέραν ασυγκρίτως των Σεραφίμ,
την αδιαφθόρως Θεόν Λόγον τεκούσαν, την όντως Θεοτόκον, σε μεγαλύνομεν.
Άπας γηγενής

Λειτουργικό βιβλίο: Τριώδιον, Σάββατο Ε΄ Εβδομάδος πρωί, ειρμός θ΄ ωδής κανόνος
του Ακαθίστου Ύμνου632
Ήχος: δ΄
Μελοποιός / ήχος: Κοσμάς Ιβηρίτης / δ΄
Ανέκδοτος
Άπας γηγενής, σκιρτάτω τω πνεύματι, λαμπαδουχούμενος, πανηγυριζέτω δε, αΰλων νόων, φύσις
γεραίρουσα, την ιεράν πανήγυριν, της Θεομήτορος, και βοάτω· Χαίροις παμμακάριστε, Θεοτόκε αγνή,
αειπάρθενε.
Αποβλεψάμενος ο τύραννος
Υμνογράφος: Στέφανος Σαββαΐτης633

Μελοποιός / ήχος: Γερμανός Νέων Πατρών / πλ. δ΄
Μπαλάσιος ιερεύς / πλ. δ΄
629
Εξαιρουμένου του μεταγενέστερου προοιμίου Άξιον εστίν [...] Θεού ημών.
630
Βλ. Τριώδιον, σ. 914. Ολόκληρο το κείμενο με την προσθήκη του προοιμίου Άξιον εστίν [...] Θεού ημών,
όπως ψάλλεται δηλαδή μετά τον καθαγιασμό των Τιμίων Δώρων στη Θεία Λειτουργία του Αγ. Ιωάννου του
Χρυσοστόμου, ευρίσκεται στο Συλλειτουργικόν, σ. 155, στο Εγκόλπιον του αναγνώστου, σ. 108, και στο
Εγκόλπιον αναγνώστου και ψάλτου, σ. 191.
631
Εδώ ο Ματθαίος Βατοπαιδηνός μελίζει το γνωστό μεγαλυνάριο της Θείας Λειτουργίας ως καλοφωνικό
ειρμό και μάλιστα «εις το του καλοφωνικού ειρμού, του, Μη της φθοράς [του Μπαλασίου] το μέλος». Βλ.
χφ. Παντ. 1207.
632
633
Ο ειρμός αυτός προέρχεται από την εβδόμη ωδή κανόνος του Στεφάνου Σαββαΐτου για την Κυριακή των
Βαΐων σε ήχο πλ. δ΄. Βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σ. 304. Δεν εντοπίστηκε σε κάποιο λειτουργικό βιβλίο.
Είτε δε χρησιμοποιήθηκε ποτέ στη λατρεία είτε εξέπεσε από τη λειτουργική χρήση.
328
Μπαλάσιος ιερεύς (έτερον) / πλ. δ΄
Πέτρος Μπερεκέτης / α΄
Χουρμούζιος ιερεύς / πλ. δ΄
Έκδοση: Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, Κων/πολις 1835 (εκτός από τη
σύνθεση του Χουρμουζίου, που παραμένει ανέκδοτη)
Αποβλεψάμενος634 ο τύραννος του τετάρτου την μορφήν, έλεγε τοις μετ' αυτού, Τρεις έβαλον εν τη
φλογί, νυν δε τέσσαρας ορώ, του ενός η μορφή εξιστά μου τον νουν, και εκπλήττει μου τον λογισμόν,
των τριών ο χορός υμνεί σε εις τους αιώνας.
Απορεί πάσα γλώσσα
Υμνογράφος: Κοσμάς Μελωδός

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Ιανουαρίου, 6 Ιανουαρίου, ειρμός θ΄ ωδής 1ου κανόνος635
Ήχος: β΄
Μελοποιός / ήχος: Μακάριος ιερομόναχος / β΄
Ανέκδοτος
Απορεί πάσα γλώσσα ευφημείν προς αξίαν, ιλιγγιά δε νους και υπερκόσμιος υμνείν σε Θεοτόκε· όμως
αγαθή υπάρχουσα, την πίστιν δέχου· και γαρ τον πόθον οίδας τον ένθεον ημών· συ γαρ χριστιανών ει
προστάτις, σε μεγαλύνομεν.
Από του θρόνου κατήλθεν ο ηγεμών
Υμνογράφος: Πέτρος Μπερεκέτης (;)636

634
Συχνά απαντά η εναλλακτική γραφή «αναβλεψάμενος», π.χ. στους κώδικες Λειμ. 252, Μεταμ. 282 και
Ηλιού 597.
635
Βλ. Μηναίον Ιανουαρίου, σ. 188.
636
Η προέλευση αυτού του ποιητικού κειμένου δεν έχει εξακριβωθεί. Κατά πάσα πιθανότητα είναι ποίημα
του ίδιου του Μπερεκέτη. Το περιεχόμενο παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Δεν μπορεί βεβαίως να
αναφέρεται στον Οθωμανό Σουλτάνο. Μία πρώτη υπόθεση είναι ότι «ο ηγεμών» είναι ο Τσάρος της Ρωσίας
Πέτρος ο Μέγας (1672-1725), προς τιμήν του οποίου ο Μπερεκέτης μελοποίησε το αριστουργηματικό
εγκώμιο Δεύτε χριστοφόροι λαοί σε ήχο πλάγιο του πρώτου, σε κείμενο του ιερέως Κράλη, Σακελλίου της
Μ.Χ.Ε. Βλ. χφ. ΕΒΕ 2175, φ. 317v. Πρβλ. Καρακατσάνη, Βυζαντινή Ποταμηίς, τ. Β΄, σσ. 432-450, και
Στάθη, Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία, σ. 115. Ίσως πάλι να υποκρύπτεται εδώ ο ευσεβής πόθος του
συνθέτη για ανασύσταση της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Πιο πιθανόν όμως είναι «ο ηγεμών» να
είναι κάποιος από τους ηγεμόνες-βοεβόδες της Μολδοβλαχίας, ίσως ένας εκ των Στεφάνου Καντακουζηνού
(1714-1716) και Νικολάου Μαυροκορδάτου (1716-1730), που ήταν ομόχρονοι του Μπερεκέτη. Περί των
ηγεμόνων αυτών, βλ. στην ιστοσελίδα http://www.megarevma.net/Fanaryiotes.htm. Την υπόθεση αυτή
στηρίζει η ένδειξη «εις τον Βλάχμπεην» που προτάσσεται του καλοφωνικού ειρμού στον κώδικα
Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών Θεσσαλονίκης 1, φ. 537. «Βλάχμπεης» είναι ο ηγεμών της
Μολδοβλαχίας, όπως φαίνεται από τους ακόλουθους δύο στίχους του βιβλίου Κήπος Χαρίτων του Καισαρίου
329
Μελοποιός / ήχος: Πέτρος Μπερεκέτης / α΄
Από του θρόνου κατήλθεν ο ηγεμών, προς εικόνα Χριστού πορευόμενος, προσκυνήσαι Χριστόν τον
παντάνακτα, και Μητέρα Χριστού την παντάνασσαν, υφ’ ων φωτιζόμενος ψυχή τε και σώματι,
επιστρέφει λαμπρώς εις τον θρόνον αυτού.
Από των πολλών μου αμαρτιών
Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μικρός και Μέγας Παρακλητικοί Κανόνες637, 3ο

μεγαλυνάριον μετά την θ΄ ωδή638
Μελοποιός / ήχος: Πέτρος Μπερεκέτης / πλ. β΄
Γεώργιος Ογουρλού / πλ. β΄
Έκδοση: Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, Κων/πολις 1835 (η σύνθεση του
Μπερεκέτη)
Ταμείον Ανθολογίας, Κων/πολις 1854 (η σύνθεση του Ογουρλού)
Από των πολλών μου αμαρτιών, ασθενεί το σώμα, ασθενεί μου και η ψυχή, προς σε καταφεύγω την
Κεχαριτωμένην, ελπίς απηλπισμένων, συ μοι βοήθησον.
Άστρον ήδη ανατέταλκαι
Υμνογράφος: Ιωσήφ Υμνογράφος

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Δεκεμβρίου, 20 Δεκεμβρίου, 2ο τροπάριον γ΄ ωδής
προερτίου κανόνος639
Ήχος: α΄
Μελοποιός / ήχος: Μπαλάσιος ιερεύς / α΄
Δαπόντε: «χαριτωμένην εν ταυτώ αλλά κ’ ευλογημένην / πλειο παρά ένας Βλάχμπεης ’ς τον θρόνον της
Βλαχίας». Βλ. Δαπόντε Καισαρίου, Κήπος χαρίτων, τουτέστι βιβλίον περιέχον την περίοδον του Τιμίου Ξύλου
του Ζωοποιού Σταυρού, του εν τη Ιερά και Βασιλική Μονή του Ξηροποτάμου, τη ούση εν τω αγιωνύμω όρει του
Άθωνος, και άλλα διάφορα [...], εν Émile Legrand, Bibliothèque Grecque Vulgaire, tome troisième, Paris
1881. Αξιοσημείωτη είναι και η ένδειξη «όταν προσκυνή ο αρχιερεύς» που προτάσσεται της συνθέσεως στη
χειρόγραφη Ανθολογία Όρθρου-Λειτουργίας χ.α. της Συλλογής Χαραλάμπους Καρακατσάνη. Τέλος,
ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ρυθμός του κειμένου.
637
Ο Μικρός Παρακλητικός Κανών είναι ποίημα Θεοστηρίκτου μοναχού (9 ος αι.). Ο Μέγας Παρακλητικός
Κανών είναι ποίημα Θεοδώρου Δούκα Α΄ Λασκάρεως (1222-1284), αυτοκράτορα στη Νίκαια μετά την
άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Λατίνους της Δ΄ Σταυροφορίας.
638
Βλ. Ωρολόγιον το Μέγα, σσ. 651, 671.
639
Βλ. Μηναίον Δεκεμβρίου, σ. 364.
330
Άστρον ήδη ανατέταλκεν εκ φυλής Ιούδα, όπερ επιγνόντες βασιλείς κινήσεις ανατολών ποιούνται, και
φθάσαι επείγονται640, όπως θεάσωνται Χριστόν, εν Βηθλεέμ σαρκί τικτόμενον.
Αύτη η κλητή και αγία ημέρα

Λειτουργικό βιβλίο: Πεντηκοστάριον, ειρμός η΄ ωδής κανόνος του Πάσχα641
Ήχος: α΄
Αντώνιος Σιγάλας / α΄
Μπερεκέτη)
Βάλβη, Η εκκλησιαστική μουσική, Άγιον Όρος 2001 (η σύνθεση
του Σιγάλα)
Αύτη η κλητή και αγία ημέρα, η μία των Σαββάτων, η βασιλίς και κυρία, εορτών εορτή, και πανήγυρις
εστί πανηγύρεων, εν η ευλογούμεν Χριστόν εις τους αιώνας.
Βλέψον ιλέω όμματί σου
Υμνογράφος: Θεόδωρος Α΄ Δούκας Λάσκαρις642

Λειτουργικό βιβίο: Ωρολόγιον, Μέγας Παρακλητικός Κανών, 4ο τροπάριον ζ΄ ωδής643
Μελοποιός / ήχος: Ζηνόβιος Προυσσαεύς / βαρύς
Έκδοση: Απάνθισμα, Κων/πολις 1861
Βλέψον ιλέω όμματί σου, και επίσκεψαι την κάκωσιν ην έχω· και δεινών συμφορών, και βλάβης και
κινδύνων, και πειρασμών με λύτρωσαι, αμετρήτω σου ελέει.
Γόνυ κάμπτει
Υμνογράφος: Ιωάννης Δαμασκηνός (;)

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος γ΄, Κυριακή πρωί, 1ο τροπάριον α΄ ωδής
Μελοποιός / ήχος: Πέτρος Πελοποννήσιος / γ΄
640
Η λέξη «επείγονται» έχει αντικατασταθεί από τη λέξη «επείγοντο» στην έκδοση του 1835, το οποίο
αποτελεί προφανές γραμματικό λάθος.
641
642
Αυτοκράτωρ της Νικαίας (1254-1258) επί Λατινοκρατίας της Κωνσταντινουπόλεως. Βλ. Χατζηγιακουμή,
Μνημεία Εκκλησιαστικής Μουσικής, τ. Α΄, σσ. 63-64.
643
Βλ. Ωρολόγιον το Μέγα, σ. 668.
644
331
Γόνυ κάμπτει άπασα φύσις των επουρανίων, Παρθένε, τω σαρκωθέντι εκ σου, συν τοις επιγείοις τε,
αξιοπρεπώς τα καταχθόνια, ότι δεδόξασται.
Δάμαλις τον μόσχον η τεκούσα

Λειτουργικό βιβλίο: Τριώδιον, Σάββατο Ε΄ Εβδομάδος πρωί, 2ο τροπάριον γ΄ ωδής
κανόνος του Ακαθίστου Ύμνου645
Ήχος: δ΄
Μελοποιός / ήχος: Πέτρος Μπερεκέτης / δ΄
Δάμαλις τον μόσχον η τεκούσα τον άμωμον, χαίρε τοις πιστοίς, χαίρε αμνάς κυήσασα Θεού αμνόν,
τον αίροντα κόσμου παντός τα πταίσματα, χαίρε θερμόν ιλαστήριον.
Δ έ ξ ο υ τ ο ε μ ό ν646
Μελοποιός / ήχος: άγνωστος / α΄

Ανέκδοτος
Δέξου το εμόν βραχύτατον πόνημα, ως δώρον δεκτόν, πανιερώτατε, θεοπρόβλητε ημών αυθέντη και
δεσπότη. Υπεύχομαι και γαρ εγώ προς Κύριον, όπως φρουρός ημών γένοιτο και τήρησον το άμετρον
έλεος.
Δέσποινα πρόσδεξαι
Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, εν τέλει του Μικρού Παρακλητικού Κανόνος647
645
646
Πρόκειται για τρομερά ανορθόγραφο και ασύντακτο αυτοσχέδιο αφιερωτικό ποίημα, που βρίσκεται
μελισμένο ως καλοφωνικός ειρμός σε ήχο α΄ στον κώδικα Παντ. 967, φ. 341r-v. Ο ποιητής-μελοποιός είναι
άδηλος. Η πρωτότυπη «ορθογραφία» του ποιήματος στο χειρόγραφο είναι η εξής:
Δεξου το εμων βραχυτατον πονεμα ως δορον δεκτον πανιεροτατε, θεωπροβλιτε ημων αυθεντι και
δεσποτι υπευχομε και γαρ εγω προς Κυριον ωπως φρουρος ημων γενιτο και τηρησον το αμετρον ελεος.
Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Β΄, σσ. 309-311, όπου και φωτογραφίες της σύνθεσης από το
χειρόγραφο.
647
Το κείμενο χρησιμοποιείται ως κατακλείδα ομάδος τροπαρίων σε διάφορες ακολουθίες, όπως στο τέλος
του Μικρού Παρακλητικού Κανόνος, όπου σημειώνεται ότι ανήκει στον πλ. δ΄ ήχο (βλ. Ωρολόγιον το Μέγα,
σ. 654). Το ίδιο κείμενο έχει μελοποιηθεί από τον Θεόδωρο παπα-Παράσχου Φωκαέα ως θεοτοκίον μάθημα
για τον πολυέλεο Λόγον αγαθόν σε ήχο πλ. δ΄ (βλ. Θεοδώρου Φωκαέως, Ταμείον Ανθολογίας, τ. Β΄, σσ. 210-
217). Ο Αναστάσιος Ραψανιώτης προτίμησε τον ήχο δ΄ για την καλοφωνική ειρμολογική επένδυση του
ύμνου.
332
Ανέκδοτος
Δέσποινα, πρόσδεξαι τας δεήσεις των δούλων σου και λύτρωσαι ημάς από πάσης ανάγκης και
θλίψεως.
Δέσποινα και μήτηρ του λυτρωτού
Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μικρός και Μέγας Παρακλητικοί Κανόνες, 3ο

μεγαλυνάριο μετά το τέλος της θ΄ ωδής648
Μελοποιός / ήχος: Νικόλαος Σμύρνης / πλ. δ΄
Έκδοση: Νέον Ταμείον Μουσικής Ανθολογίας, Σμύρνη 1867649
Δέσποινα και μήτηρ του λυτρωτού, δέξαι παρακλήσεις αναξίων σων ικετών, ίνα μεσιτεύσης προς τον
εκ σου τεχθέντα, ω Δέσποινα του κόσμου, γενού μεσίτρια.
Δεύτε από θέας γυναίκες

Ανέκδοτος
Δεύτε από θέας γυναίκες ευαγγελίστριαι, και τη Σιών είπατε· δέχου παρ’ ημών χαράς ευαγγέλια της
Αναστάσεως Χριστού· τέρπου, χόρευε, και αγάλλου Ιερουσαλήμ, τον Βασιλέα Χριστόν θεασαμένη εκ
του μνήματος, ως νυμφίον προερχόμενον.
Δεύτε την μητέρα του φωτός
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος β΄, Σάββατο πρωί, προσόμοιον δοξαστικόν-

θεοτοκίον αποστίχων651
Ήχος: β΄
Μελοποιός / ήχος: Αναστάσιος Ραψανιώτης / β΄652
Ανέκδοτος
648
649
Επίσης, περιλαμβάνεται στο υπό έκδοσιν Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον του π. Κωνσταντίνου Παπαγιάννη.
650
651
652
Άλλοτε κατατάσσεται στον ήχο δ΄ λέγετο.
333
Δεύτε την μητέρα του φωτός, ύμνοις ασιγήτοις βοώντες, πάντες δοξάσωμεν· αύτη γαρ εκύησε την
σωτηρίαν ημών, και το Χαίρε προσάξωμεν, ως μόνη τεκούση πάντων αρχαιότατον, τον προ αιώνων
Θεόν. Χαίροις τον την Εύαν τεκούσα πάλιν αναπλάσαντα· χαίροις, άχραντε Παρθένε, απειρόγαμε.
Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν

Λειτουργικό βιβλίο: Πεντηκοστάριον, ειρμός γ΄ ωδής κανόνος του Πάσχα653
Ήχος: α΄
Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν, ουκ εκ πέτρας αγόνου τερατουργούμενον, αλλ’ αφθαρσίας πηγήν, εκ
τάφου ομβρήσαντος Χριστού, εν ω στερεούμεθα.
Διήνοιξε φάρυγγα ο άδης

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος δ΄, Κυριακή πρωί, 1ο τροπάριον ς΄ ωδής
σταυροαναστασίμου κανόνος654
Ήχος: δ΄
Μελοποιός / ήχος: Γερμανός Νέων Πατρών / δ΄
Ανέκδοτος
Διήνοιξε φάρυγγα ο άδης, καί καταπέπωκέ με, καί ψυχήν επλάτυνεν ο άφρων, αλλ' ο Χριστός
καταβάς, ανήγαγε την ζωήν μου ως φιλάνθρωπος.
Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον
Υμνογράφος: Ιωάννης Δαμασκηνός655

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Νοεμβρίου, 21 Νοεμβρίου, 7ο τροπάριον (τριαδικόν) ζ΄
ωδής 2ου κανόνος των Εισοδίων της Θεοτόκου656
Ήχος: α΄
Μελοποιός / ήχος: Γερμανός Νέων Πατρών / α΄
Δοξάσωμεν657 Τριάδα αχώριστον, υμνήσωμεν την μίαν θεότητα, συν τω Πατρί τον Λόγον, και το
Πνεύμα το Πανάγιον.
653
654
655
Βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σ. 382. Σύμφωνα όμως με το Μηναίον Νοεμβρίου, υμνογράφος του εν
λόγω κανόνος είναι ο κυρ Βασίλειος (Παγουριώτης;). Βλ. Μηναίον Νοεμβρίου, σ. 358.
656
Βλ. Μηναίον Νοεμβρίου, σ. 368.
657
Στον κώδικα ΣΣΚ 75, φ. 284r, απαντά η εναλλακτική γραφή «Δοξάσατε».
334
Εικόνος χρυσής

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Φεβρουαρίου, 23 Φεβρουαρίου, ειρμός ζ΄ ωδής658
Ήχος: β΄
Μελοποιός / ήχος: Αντώνιος Σιγάλας / β΄
Έκδοση: Βάλβη, Η εκκλησιαστική μουσική, Άγιον Όρος 2001
Εικόνος χρυσής εν πεδίω Δεηρά λατρευομένης, οι τρεις σου Παίδες κατεπάτησαν αθεωτάτου
προστάγματος, μέσον δε πυρός εμβληθέντες, δροσιζόμενοι έψαλλον· ευλογητός ει Κύριε ο των
πατέρων Θεός.
Εκκαύσατε την κάμινον
Υμνογράφος: Γεώργιος Ανατολικός659

Μελοποιός / ήχος: Γεώργιος Ραιδεστηνός / πλ. δ΄
Γερμανός Νέων Πατρών / πλ. δ΄
Μπαλάσιος ιερεύς / πλ. δ΄
Πέτρος Μπερεκέτης / πλ. δ΄
Έκδοση: Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, Κων/πολις 1835 (οι συνθέσεις του
Γερμανού και του Μπαλασίου – οι υπόλοιπες συνθέσεις
παραμένουν ανέκδοτες)
Εκκαύσατε την κάμινον επταπλασίως, έως ου εις τέλος εκκαεί, ο τύραννος έφη τοις Χαλδαίοις, τον
Ανανίαν, τον Αζαρίαν και Μισαήλ, εμβάλλετε αυτούς εν αυτή, οίτινες τη εικόνι τη χρυσή ου
προσεκύνησαν, αλλ’ έλεγον, ημείς Θεόν έχομεν εν ουρανοίς, ον λατρεύομεν και προσκυνούμεν εις
τους αιώνας.
Εκύκλωσαν αι του βίου με ζάλαι
Υμνογράφος: Θεόδωρος Α΄ Δούκας Λάσκαρις
658
Βλ. Μηναίον Φεβρουαρίου, σ. 294.
659
Σύμφωνα με τον Διονύσιο Ανατολικιώτη, ο ειρμός «προέρχεται από μία πλήρη σειρά ειρμών όρθρου σε
ήχο πλ. δ΄, ποίημα του Γεωργίου Ανατολικού. Αυτοί οι ειρμοί σώζονται σκέτοι, χωρίς τροπάρια κανόνων.
[...] Ο συγκεκριμένος ειρμός υπάρχει στο χειρόγραφον Λαύρας Β΄ 32 του 13ου αιώνος». Βλ. στον
διαδικτυακό τόπο http://www.symbole.gr/forum/viewtopic.php?f=34&t=525. Πρβλ. Αντωνίου, Το
Ειρμολόγιον, σ. 316. Είτε δε χρησιμοποιήθηκε ποτέ στη λατρεία είτε εξέπεσε από τη λειτουργική χρήση. Η
χρήση του κειμένου αυτού από τους τέσσερις μελοποιούς ίσως απηχεί τον πόθο του υπόδουλου ελληνικού
έθνους για απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό.
335
Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μέγας Παρακλητικός Κανών, 4ο τροπάριον ς΄ ωδής660
Μελοποιός / ήχος: Αθανάσιος Κωνσταντινουπόλεως / πλ. δ΄661
Σωτήριος Βλαχόπουλος / πλ. δ΄
Αθανασίου)
Αι δύο μέλισσαι, Κων/πολις 1906 (η σύνθεση του Βλαχόπουλου)
Εκύκλωσαν αι του βίου με ζάλαι, ώσπερ μέλισσαι κηρίον Παρθένε, και την εμήν κατασχούσαι
καρδίαν, κατατιτρώσκουσι βέλει των θλίψεων, αλλ’ εύροιμί σε βοηθόν, και διώκτην και ρύστην
Πανάχραντε.
Έλκει με προς υμνωδίαν

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος δ΄, Κυριακή πρωί, 1ο τροπάριον ζ΄ ωδής
Ήχος: δ΄
Ανέκδοτος
Έλκει με προς υμνωδίαν πόθου του παρθενικού το πύρ το εγκάρδιον, βοάν τη Μητρί και Παρθένω·
Ευλογημένη, Κύριος μετά σου των δυνάμεων.
Ελπίς μου γλυκυτάτη
Λειτουργικό βιβλίο: Παράκλησις Αγίας Άννης, θεοτοκίον θ΄ ωδής παρακλητικού

κανόνος της Αγίας Άννης663
Μελοποιός / ήχος: Ματθαίος Εφέσιος Βατοπαιδηνός / πλ. δ΄
Ανέκδοτος
Ελπίς μου γλυκυτάτη, και αναψυχή μου, και της ψυχής μου χαρά Παναγία, χαράς εκείνης με δείξον
πάναγνε μέτοχον.
Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε
660
661
Βλ. τον σχολιασμό του ήχου της σύνθεσης στη σχετική υποσημείωση στο περί του Αθανασίου
βιοεργογραφικό σημείωμα της παρούσης διατριβής.
662
663
Βλ. Παράκλησις της πανενδόξου Θεοπρομήτορος Αγίας Άννης, ποίημα Διονυσίου Ιερομονάχου
Αγιαρτεμίτου, επιμελεία της εν τη Σκήτη Αγ. Άννης Αγίου Όρους Αδελφότητος Θεοφιλέων, Αθήναι 1989, σ.
14.
336
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος β΄, Κυριακή πρωί, ειρμός α΄ ωδής
Ήχος: β΄
Μελοποιός / ήχος: Πέτρος Μπερεκέτης / β΄
Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε την Φαραωνίτιδα πανστρατιάν η υπέροπλος δύναμις, σαρκωθείς ο Λόγος
δε, την παμμόχθηρον αμαρτίαν εξήλειψεν ο δεδοξασμένος Κύριος, ενδόξως γαρ δεδόξασται.
Εν ευφροσύνη πάντες τη Παρθένω χαίρε βοήσωμεν

Μελοποιός / ήχος: Απόστολος Κώνστας Χίος / πλ. δ΄
Ανέκδοτος
Εν ευφροσύνη πάντες τη Παρθένω χαίρε βοήσωμεν, τη κεχαριτωμένη Μαρία, θεόνυμφε, σε ως

μητέρα του Θεού, οι πιστοί άπαντες ορθοδόξως μεγαλύνομεν.
Εν κλίνη νυν ασθενών κατάκειμαι
Υμνογράφος: Θεοστήρικτος μοναχός

Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μικρός Παρακλητικός Κανών, 4ο τροπάριον ς΄
ωδής666
Εν κλίνη νυν ασθενών κατάκειμαι, και ουκ έστιν ίασις τη σαρκί μου, αλλ’ η Θεόν και Σωτήρα του
κόσμου και τον λυτήρα των νόσων κυήσασα, σού δέομαι της αγαθής, εκ φθοράς νοσημάτων
ανάστησον.
Εν λύπαις γαρ παράκλησιν έχω
664
665
Το κείμενο προέρχεται από την θ΄ ωδή κανόνος του Ιωάννου Δαμασκηνού σε ήχο πλ. δ΄. Βλ. Αντωνίου,
Το Ειρμολόγιον, σ. 317. Δεν εντοπίστηκε σε κάποιο από τα εν χρήσει λειτουργικά βιβλία.
666
337
Υμνογράφος: Νικηφόρος Ηθικός667
Εν λύπαις γαρ παράκλησιν έχω σε Θεομήτορ,

προστάτιν εν τοις πειρατηρίοις, ρύστιν εν τοις κινδύνοις,
νυν τας ελπίδας επί σοι τίθημι Θεοτόκε,
σε κέκτημαι και βοηθόν κατά των εναντίων,
εν θλίψεσι παραψυχήν, εν νόσοις θεραπείαν,
καθόλου παραμύθιον διά παντός του βίου,
και δός φωναίς ψαλμωδικαίς ευχαριστείν σοι Κόρη.
Εν Σιναίω τω όρει

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος γ΄, Δευτέρα πρωί, ειρμός θ΄ ωδής668
Ήχος: γ΄
Μελοποιός / ήχος: Μπαλάσιος ιερεύς / γ΄
Δαμιανός Βατοπαιδηνός / γ΄
Απόστολος Κώστας Χίος / γ΄
ανώνυμος / γ΄
667
Το δεκαπεντασύλλαβο αυτό θεοτοκίο είναι ποίημα του εκ των κορυφαίων εκπροσώπων της Καλοφωνίας
του ΙΔ΄ αιώνος Νικηφόρου Ηθικού, ο οποίος το μελοποίησε σε ήχο β΄. Ο Μπερεκέτης παρήλλαξε ελαφρώς
το αρχικό κείμενο, που έχει ως εξής:
Εν λύπαις σε παράκλησιν έχω, θεογεννήτορ,
προστάτιν σε εν τοις πειρασμοίς, ρύστιν εν τοις κινδύνοις
ο πάσας αναθέμενος επί σε τας ελπίδας.
Σε κέκτημαι και βοηθόν κατά των εναντίων,
εν θλίψεσιν αναψυχήν, εν νόσοις θεραπείαν,
καθ’ όλου παραμύθιον διά παντός του βίου.
Διό φωναίς μελωδικαίς ευχαριστώ σοι, κόρη.
Βλ. Στάθη, Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία, σ. 187, και Χατζηγιακουμή, Μνημεία εκκλησιαστικής
μουσικής, τ. Α΄, σσ. 86-87. Φαίνεται ότι για την κατάστρωση του υμνογραφήματος ο Ηθικός άντλησε
στοιχεία από τροπάρια του Μεγάλου Παρακλητικού Κανόνος και κυρίως από το 2 ο τροπάριο της ς΄ ωδής και
το 3ο τροπάριο της η΄ ωδής, των οποίων το κείμενο παρατίθεται παρακάτω.
Παράκλησιν εν ταις θλίψεσιν οίδα, και των νόσων ιατρόν σε γινώσκω,
και παντελή συντριμμόν του θανάτου, και ποταμόν της ζωής ανεξάντλητον,
και πάντων των εν συμφοραίς, ταχινήν και οξείαν αντίληψιν. Βλ. Ωρολόγιον το Μέγα, σ. 664.
Εν ταις ζάλαις εφεύρον σε λιμένα, εν ταις λύπαις χαράν και ευφροσύνην,
και εν ταις νόσοις ταχινήν βοήθειαν, και εν τοις κινδύνοις ρύστιν,
και προστάτιν εν τοις πειρατηρίοις. Βλ. Ωρολόγιον τοΜέγα, σ. 669.
668
338
σύνθεση του Αποστόλου, που παραμένει ανέκδοτη)
Εν Σιναίω τω όρει κατείδε σε, εν τη βάτω Μωυσής, την αφλέκτως το πυρ της θεότητος, συλλαβούσαν
εν γαστρί. Δανιήλ δε σε είδεν, όρος αλατόμητον, ράβδον βλαστήσασαν, Ησαΐας κέκραγε, την εκ ρίζης
Δαυΐδ.
Εν τη βροντώση καμίνω
Υμνογράφος: Ανδρέας Κρήτης669

Ήχος: α΄
Εν τη βροντώση καμίνω συγκατέβη ο Άγγελος του Κυρίου τοις περί τον Αζαρίαν, τοις παισί, και ουχ
ήψατο αυτών το καθόλου το πυρ· τότε οι τρεις ανυμνούντες έλεγον· ευλογητός ο Θεός ο των πατέρων
ημών.
Εξέστη επί τούτω ο ουρανός

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος πλ. δ΄, Κυριακή πρωί, ειρμός θ΄ ωδής
Χρύσανθος Κύπριος / πλ. δ΄
Αντώνιος Σιγάλας / πλ. δ΄
Μπαλασίου)
του Σιγάλα – αντιθέτως, η σύνθεση του Χρυσάνθου παραμένει
ανέκδοτη)
Εξέστη επί τούτω ο ουρανός, και της γης κατεπλάγη τα πέρατα, ότι Θεός ώφθη τοις ανθρώποις
σωματικώς, και η γαστήρ σου γέγονεν ευρυχωροτέρα των ουρανών, διό σε Θεοτόκε, Αγγέλων και
ανθρώπων ταξιαρχίαι μεγαλύνουσι671.
669
Το κείμενο προέρχεται από την εβδόμη ωδή αναστασίμου κανόνος της Κυριακής σε ήχο α΄, που συνέθεσε
ο Ανδρέας Κρήτης. Βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σ. 318. Ο κανόνας αυτός δεν έχει εντοπιστεί στα
λειτουργικά βιβλία. Ενδεχομένως, εξέπεσε από τη λειτουργική χρήση. Η επανάληψη της λέξης «τοις» στο
μελοποιημένο κείμενο είτε αποτελεί συντακτικό λάθος είτε πρόκειται για περιορισμένο αναγραμματισμό,
που εξυπηρετεί τη μελική επένδυση της συγκεκριμένης φράσης.
670
671
Στην έκδοση του Θεοδώρου Φωκαέως η τελευταία λέξη του κειμένου είναι «μεγαλύνομεν».
339
Εορτάσωμεν πιστοί
Υμνογράφος: Βασίλειος
Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Νοεμβρίου, 21 Νοεμβρίου, 1ο τροπάριον ς΄ ωδής 2ου
κανόνος672
Ήχος: α΄
Μελοποιός / ήχος: Αντώνιος Σιγάλας / α΄
Εορτάσωμεν πιστοί εορτήν πνευματικήν, την Μητέρα του Θεού, ότι σήμερον επέφανε προερχομένη εν
τω ναώ του Θεού.
Επήρθησαν πύλαι ουράνιαι

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Αυγούστου, 15 Αυγούστου, 3ο τροπάριον δ΄ ωδής 1ου
κανόνος673
Ήχος: α΄
Επήρθησαν πύλαι ουράνιαι, και Άγγελοι ανύμνησαν, και υπεδέξατο Χριστός το της παρθενίας αυτού
μητρώον κειμήλιον. Χερουβίμ υπείξε σοι εν αγαλλιάσει, Σεραφίμ δε δοξάζει σε χαίροντα.
Ε σ ε ί σ θ η σ α ν λ α ο ί674

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος δ΄, Κυριακή πρωί, 1ο τροπάριον ς΄ ωδής
Ήχος: δ΄
Μελοποιός / ήχος: Δαμιανός Βατοπαιδηνός / δ΄
Δημήτριος Δομέστικος / δ΄
Κάλλιστος Βατοπαιδηνός / δ΄
Πέτρος Μπερεκέτης / δ΄
Χουρμούζιος ιερεύς / δ΄
672
Βλ. Μηναίον Νοεμβρίου, σ. 365.
673
Βλ. Μηναίον Αυγούστου, σ. 199.
674
Ο πολύ αγαπητός αυτός ειρμός έχει μελοποιηθεί από διάφορους μελουργούς. Ίσως συνετέλεσε σ’ αυτό ο
πιθανός συσχετισμός εκ μέρους των μελοποιών των λέξεων «έθνη, βασιλείαι», «τύραννον» και «κόσμον» με
τις έννοιες «Οθωμανική Αυτοκρατορία», «Σουλτάνος» και «υπόδουλο Γένος των Ελλήνων» αντιστοίχως.
Εκτενέστερος σχολιασμός γίνεται στον οικείο τόπο της παρούσης εργασίας.
675
340
Έκδοση: Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, Κων/πολις 1835 (εκτός από τις
συνθέσεις των Καλλίστου και Χουρμουζίου, που παραμένουν
ανέκδοτες)
Εσείσθησαν λαοί, εταράχθησαν έθνη, βασιλείαι κραταιαί δε έκλιναν Αγνή, εκ του φόβου του τόκου
σου· ήλθε γαρ ο Βασιλεύς μου, και καθείλε τον τύραννον, και τον κόσμον φθοράς ελυτρώσατο.
Έφριξε γη

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Κυριακή πρωί, 1ο τροπάριον ζ΄ ωδής
Ήχος: α΄
Πέτρος Μπερεκέτης / α΄
Παναγιώτης Χαλάτζογλου / πλ. α΄
Ιωάσαφ Διονυσιάτης / πλ. α΄
σύνθεση του Ιωάσαφ, που παραμένει ανέκδοτη)
Έφριξε γη, απεστράφη ήλιος, και συνεσκότασε το φως, διερράγη το του Ναού θείον καταπέτασμα,
πέτραι δε εσχίσθησαν, διά σταυρού γαρ ήρται ο δίκαιος, ο αινετός των Πατέρων Θεός και
υπερένδοξος.
Έφριξε πάσα ακοή

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Σεπτεμβρίου, 29 Σεπτεμβρίου, ειρμός θ΄ ωδής677
Έφριξε πάσα ακοή την απόρρητον Θεού συγκατάβασιν, όπως ο Ύψιστος εκών κατήλθε μέχρι και
σώματος, παρθενικής από γαστρός γενόμενος άνθρωπος, διό την άχραντον Θεοτόκον οι πιστοί
μεγαλύνομεν.
Ε χ ώ ρ η σ α ς ε ν γ α σ τ ρ ί σ ο υ, Π α ρ θ ε ν ο μ ή τ ο ρ

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Σεπτεμβρίου, 8 Σεπτεμβρίου, 6ο τροπάριον θ΄ ωδής 2ου
κανόνος678
676
677
Βλ. Μηναίον Σεπτεμβρίου, σσ. 446-447.
678
341
Μελοποιός / ήχος: Αντώνιος Σιγάλας / πλ. δ΄
Εχώρησας εν γαστρί σου, Παρθενομήτορ, τον ένα της Τριάδος, Χριστόν τον βασιλέα, ον υμνεί πάσα
κτίσις και τρέμουσιν οι άνω θρόνοι, αυτόν δυσώπει πανσεβάσμιε σωθήναι τας ψυχάς ημών679.
Η εν ουρανοίς ευλογημένη
Υμνογράφος: Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως680

Ήχος: β΄
Μελοποιός / ήχος: Μπαλάσιος ιερεύς / β΄
Κωνσταντίνος Βυζάντιος / πλ. β΄
Μπαλασίου)
Ταμείον Ανθολογίας, Κων/πολις 1846 (η σύνθεση του
Κωνσταντίνου)
Η εν ουρανοίς ευλογημένη, και επί γης δοξολογουμένη, χαίρε Νύμφη ανύμφευτε, την παρθενίαν σου,
Θεοτόκε αμίαντε, ην ου κατέφλεξε το πυρ της θεότητος, μεγαλύνομεν681.
Η κ ά μ ι ν ο ς, Σ ω τ ή ρ, ε δ ρ ο σ ί ζ ε τ ο

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Παρασκευή πρωί, ειρμός ζ΄ ωδής682
Ήχος α΄
Μελοποιός / ήχος: Αρσένιος Βατοπαιδηνός / α΄
Άνθιμος Κουτλουμουσιανός / α΄
Αρσενίου – αντιθέτως, η σύνθεση του Ανθίμου παραμένει
ανέκδοτη)
Η κάμινος, Σωτήρ, εδροσίζετο, οι Παίδες δε χορεύοντες έψαλλον· ευλογητός ο Θεός, ο των Πατέρων
ημών.
Ήλθον εις τα βάθη της θαλάσσης
679
Ο Σιγάλας προσέθεσε τη φράση «και σώσον τας ψυχάς ημών» στο τέλος του κειμένου.
680
Ο ειρμός αυτός προέρχεται από την ενάτη ωδή κανόνος του Γερμανού Κωνσταντινουπόλεως σε ήχο β΄.
Βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σ. 323. Δεν εντοπίστηκε σε κάποιο λειτουργικό βιβλίο. Είτε δε
χρησιμοποιήθηκε ποτέ στη λατρεία είτε εξέπεσε από τη λειτουργική χρήση.
681
Το πρώτο μισό του κειμένου αυτού του ειρμού παρουσιάζει μεγάλη ομοιότητα με το θεοτοκίον κάθισμα
του α΄ ήχου: Άχραντε Θεοτόκε, η εν ουρανοίς ευλογημένη, και επί γης δοξολογουμένη, χαίρε Νύμφη ανύμφευτε.
682
342
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος δ΄, Δευτέρα πρωί, ειρμός ς΄ ωδής683
Ήχος: δ΄
Μελοποιός / ήχος: Μελέτιος Σισανίου / δ΄
Έκδοση: Μουσικόν Εγχειρίδιον, Κων/πολις 1864
Ήλθον εις τα βάθη της θαλάσσης, και κατεπόντισέ με καταιγίς αμαρτημάτων· αλλ’ ως Θεός εκ βυθού
ανάγαγε την ζωήν μου Πολυέλεε684.
Ην ηρετίσω Δέσποτα

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος β΄, Κυριακή πρωί, 2ο τροπάριον θ΄ ωδής
Ήχος: β΄
Μελοποιός / ήχος: Ιάκωβος Πρωτοψάλτης / β΄
Ην ηρετίσω, Δέσποτα, δέξαι συμπαθώς, πρέσβιν Μητέρα σην υπέρ ημών, και σου της χρηστότητος τα
σύμπαντα πλησθήσονται, ίνα σε άπαντες ως ευεργέτην μεγαλύνωμεν686.
Ησαΐα χόρευε

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος πλ. α΄, Κυριακή πρωί, ειρμός θ΄ ωδής
Μελοποιός / ήχος: Απόστολος Κώνστας Χίος / πλ. α΄
Αντώνιος Σιγάλας / πλ. α΄
ανέκδοτη)
Ησαΐα χόρευε, η Παρθένος έσχεν εν γαστρί, και έτεκεν Υιόν τον Εμμανουήλ, Θεόν τε και άνθρωπον,
ανατολή όνομα αυτώ, ον μεγαλύνοντες, την Παρθένον μακαρίζομεν.
Η τρίφωτος ουσία
683
684
Στο κείμενο της Παρακλητικής η λέξη «πολλών» προηγείται της λέξης «αμαρτημάτων» και η λέξη
«φθοράς» απαντά αντί της λέξης «βυθού».
685
686
Ένα μικρό ενήχημα «Νε» προτάσσεται του μελοποιημένου κειμένου.
687
343
Ήχος: α΄
Η τρίφωτος ουσία και τρισήλιος δόξα συγκατέβη τοις Παισίν, εν μέσω πυρός τούτους ασινείς
διατηρούσα, και την Ανάστασιν ημίν προκαταγγέλλουσα Χριστού του Θεού ημών, ον υμνούσιν οι
Άγγελοι και τα πλήθη, ως νικητήν του θανάτου εις τους αιώνας.
Θεόν ανθρώποις

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος πλ. β΄, Κυριακή πρωί, ειρμός θ΄ ωδής
Αντώνιος Σιγάλας / πλ. β΄
Μπερεκέτη)
Θεόν ανθρώποις ιδείν αδύνατον, ον ου τολμά Αγγέλων ατενίσαι τα τάγματα, διά σου δε Πάναγνε,
ωράθη βροτοίς Λόγος σεσαρκωμένος, ον μεγαλύνοντες, συν ταις ουρανίαις στρατιαίς σε
μακαρίζομεν.
Θεοτόκε η ελπίς
Υμνογράφος: Κοσμάς Μελωδός (;)690

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Φεβρουαρίου, 2 Φεβρουαρίου, μεγαλυνάριον θ΄ ωδής
κανόνος της Υπαπαντής691
Ήχος: γ΄
Μελοποιός / ήχος: Πέτρος Μπερεκέτης / γ΄
Θεοτόκε η ελπίς πάντων των Χριστιανών, σκέπε φρούρει φύλαττε, τους ελπίζοντας εις σε.
688
Ο ειρμός αυτός προέρχεται από την ογδόη ωδή κανόνος του Ιωάννου Δαμασκηνού. Βλ. Αντωνίου, Το
Ειρμολόγιον, σ. 324. Ο κανόνας αυτός δεν έχει εντοπιστεί στα λειτουργικά βιβλία. Ενδεχομένως, εξέπεσε
από τη λειτουργική χρήση.
689
690
Αν και το κείμενο αυτό είναι μεγαλυνάριο και όχι ειρμός ή τροπάριο κανόνος, εν τούτοις, ανήκει
οργανικά στον κανόνα της Υπαπαντής, που είναι ποίημα Κοσμά του Μελωδού.
691
344
Θεοτόκε η προστασία πάντων
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος γ΄, Δευτέρα εσπέρας, δοξαστικόν-θεοτοκίον

των αποστίχων692
Ήχος: γ΄
Μελοποιός / ήχος: Αναστάσιος Ραψανιώτης / πλ. α΄
Ανέκδοτος
Θεοτόκε η προστασία πάντων των δεομένων, εις σε θαρρούμεν, εις σε καυχώμεθα, εν σοι πάσα η
ελπίς ημών εστί· πρέσβευε τω εκ σου τεχθέντι υπέρ αχρείων δούλων σου.
Θεοτόκε παρθένε
Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, τροπάριον κατανυκτικού Εσπερινού693

Μελοποιός / ήχος: Μανουήλ Γούτας / α΄
Δημήτριος Αγιοπαυλίτης / α΄
Ραφαήλ Ικονίου / α΄
Ραφαήλ Ικονίου (έτερον) / πλ. α΄
Ανέκδοτοι
Θεοτόκε Παρθένε, χαίρε Κεχαριτωμένη Μαρία, ο Κύριος μετά σου· ευλογημένη συ εν γυναιξί, και
ευλογημένος ο καρπός της κοιλίας σου, ότι Σωτήρα έτεκες των ψυχών ημών.
Θεοτόκε συ ει η άμπελος
Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, θεοτοκίον Τρίτης Ώρας694

Μελοποιός / ήχος: Θεόδουλος Αινείτης / πλ. β΄
Ανέκδοτος
Θεοτόκε, συ ει η άμπελος η αληθινή, η βλαστήσασα τον καρπόν της ζωής. Σε ικετεύομεν, πρέσβευε
Δέσποινα, μετά των Αποστόλων και πάντων των αγίων, ελεηθήναι τας ψυχάς ημών.
Θρόνος πάγχρυσος του βασιλέως
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος γ΄, Πέμπτη πρωί, προσόμοιον θεοτοκίον-

κάθισμα μετά την γ΄ στιχολογία695
692
693
694
345
Ήχος: γ΄
Θρόνος πάγχρυσος του Βασιλέως, και Παράδεισος διηνθισμένος, ανεδείχθης Θεοτόκε Πανάχραντε,
τον γαρ Θεόν εν γαστρί σου βαστάσασα, ευωδιάζεις ημάς θείαις χάρισιν, όθεν άπαντες, Θεού αληθώς
Μητέρα σε, κηρύττομεν αεί και μεγαλύνομεν.
Ίδε ην προέφης προφήτα
Υμνογράφος: Δαυΐδ
Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Απριλίου, 23 Απριλίου, 4ο τροπάριον η΄ ωδής 1ου
κανόνος696
Ήχος: α΄
Ίδε ην προέφης Προφήτα Παρθένον, συνέλαβεν ασπόρως η Βασιλίς και Κυρία, και ως Μήτηρ γεννά
τον Παντάνακτα, πανάφθορος μείνασα· μυστήριον ξένον, ο τοκετός σου Κόρη!
Ιδού η Παρθένος

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Δεκεμβρίου, 25 Δεκεμβρίου, 2ο τροπάριον α΄ ωδής 1ου
κανόνος697
Ήχος: α΄
Ιδού η Παρθένος, ως πάλαι φησίν, εν γαστρί συλλαβούσα εκύησε Θεόν ενανθρωπήσαντα, και μένει
παρθένος, δι’ ής καταλλαγέντες Θεώ οι αμαρτωλοί, Θεοτόκον κυρίως ούσαν, εν πίστει ανυμνήσωμεν.
Ιλάσθητί μοι Σωτήρ

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος πλ. δ΄, Κυριακή πρωί, ειρμός ς΄ ωδής
695
Βλ. Παρακλητική, σ. 319. Το ποιητικό κείμενο αυτού του καλοφωνικού ειρμού δεν προέρχεται από
κάποιον κανόνα, αλλά από θεοτοκίον κάθισμα, προσόμοιο του απολυτικίου του Αγίου Παύλου
Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως Θείας πίστεως. Ευρίσκεται και στο Θεοτοκάριον του Αγίου
Νικοδήμου του Αγιορείτου, ήχος γ΄, Σάββατον εσπέρας, ως μεσώδιον κάθισμα μετά την ς΄ ωδή του κανόνος
(βλ. Θεοτοκάριον, σ. 81).
696
Βλ. Μηναίον Απριλίου, σ. 247.
697
346
Μελοποιός / ήχος: Ραφαήλ Ικονίου / πλ. δ΄
Ανέκδοτος
Ιλάσθητί μοι, Σωτήρ, πολλαί γαρ αι ανομίαι μου, και εκ βυθού των κακών ανάγαγε, δέομαι· προς σε
γαρ εβόησα, και επάκουσόν μου, ο Θεός της σωτηρίας μου.
Ίνα τι με απώσω

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος πλ. δ΄, Κυριακή πρωί, ειρμός ε΄ ωδής
Μελοποιός / ήχος: Γεώργιος Ογουρλού / β΄
Έκδοση: Ταμείον Ανθολογίας, Κων/πολις 1889
Ίνα τι με απώσω από του προσώπου σου το φως το άδυτον, και εκάλυψέ με το αλλότριον σκότος τον
δείλαιον; Αλλ’ επίστρεψόν με, και προς το φως των εντολών σου, τας οδούς μου κατεύθυνον, δέομαι.
Καινόν το θαύμα

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος γ΄, Κυριακή πρωί, ειρμός θ΄ ωδής
Ήχος: γ΄
Απόστολος Κώνστας Χίος / γ΄
Αντώνιος Σιγάλας / γ΄
Μπαλασίου)
ανέκδοτη)
Καινόν το θαύμα και θεοπρεπές! Της Παρθένου γαρ την κεκλεισμένην πύλην, σαφώς διοδεύει
Κύριος, γυμνός εν εισόδω, και σαρκοφόρος ώφθη εν εξόδω Θεός, και μένει η πύλη κεκλεισμένη,
ταύτην αφράστως, ως Θεομήτορα μεγαλύνομεν701.
698
699
700
701
Στο εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο υπάρχουν δύο λάθη στο κείμενο. Η λέξη «εν» έχει
αντικατασταθεί από τη λέξη «τη», καταλυομένου του σχήματος «εν εσόδω» - «εν εξόδω». Επίσης, ο τύπος
της αιτιατικής «Θεομήτορα» έχει λανθασμένα αντικατασταθεί από τον αντίστοιχο της κλητικής «Θεομήτορ».
347
Κανόνα πίστεως
Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Δεκεμβρίου, 6 Δεκεμβρίου, απολυτίκιον702

Ήχος: δ΄
Μελοποιός / ήχος: Ματθαίος Εφέσιος Βατοπαιδηνός / δ΄
Ανέκδοτος
Κανόνα πίστεως και εικόνα πραότητος, εγκρατείας διδάσκαλον, ανέδειξέ σε τη ποίμνη σου, η των
πραγμάτων αλήθεια· διά τούτο εκτήσω τη ταπεινώσει τα υψηλά, τη πτωχεία τα πλούσια, Πάτερ
Ιεράρχα Νικόλαε· πρέσβευε Χριστώ τω Θεώ, σωθήναι τας ψυχάς ημών.
Κύκλω της τραπέζης σου
Υμνογράφος: Θεόδωρος Στουδίτης

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος βαρύς, Κυριακή πρωί, 2ο τροπάριον γ΄
αντιφώνου των αναβαθμών703
Ήχος: βαρύς
Μελοποιός / ήχος: Ιωάννης Βυζάντιος / βαρύς
Κωνσταντίνος Βυζάντιος / βαρύς
Κωνσταντίνος Βυζάντιος (έτερον) / βαρύς
Γεώργιος Ρύσιος / βαρύς
Στυλιανός Χουρμούζιος / βαρύς
Έκδοση: Σύνοψις Καλοφωνικών Ειρμών, Κων/πολις 1842 (η σύνθεση του
Ιωάννου)704
Ταμείον Ανθολογίας, Κων/πολις 1846 (η μία από τις δύο συνθέσεις
του Κωνσταντίνου – απεναντίας, η άλλη σύνθεση του
Κωνσταντίνου και αυτή του Ρυσίου παραμένουν ανέκδοτες)
Εκκλησιαστική Σάλπιγξ, Λευκωσία 1924 (η σύνθεση του
Στυλιανού)
Κύκλω της τραπέζης σου, ως στελέχη βλέπων τα έκγονά σου, χαίρε ευφραίνου, προσάγων ταύτα,τω
Χριστώ ποιμενάρχα.
Κυρίως Θεοτόκον

Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μικρός Παρακλητικός Κανών, ειρμός θ΄ ωδής705
702
Βλ. Μηναίον Δεκεμβρίου, σ. 82. Πρόκειται για μία ιδιάζουσα περίπτωση μελοποίησης του απολυτικίου
του Αγίου Νικολάου «εις ύφος καλοφωνικού ειρμού». Βλ. κώδικα Merl. 11, φφ. 114r-116v.
703
704
Βλ. Σύνοψις Καλοφωνικών Ειρμών, σ. 99: «Παρά ανωνύμου καλοπισθέν [sic] δε και επιδιορθοθέν [sic]
παρά Ιω. Λαμπαδαρίου».
705
348
Κυρίως Θεοτόκον σε ομολογούμεν, οι διά σου σεσωσμένοι, Παρθένε αγνή, συν Ασωμάτων χορείαις,
σε μεγαλύνοντες706.
Λατρεύειν ζώντι Θεώ

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, Ήχος γ΄, Σάββατο πρωί, ειρμός η΄ ωδής κανόνος εις
κοιμηθέντας707
Ήχος: γ΄
Λατρεύειν ζώντι Θεώ, οι εν Βαβυλώνι Παίδες προσκαρτερήσαντες, μουσικών οργάνων

κατεφρόνησαν, και φλογός μέσον εστώτες, θεοτερπή ύμνον αναμέλποντες έλεγον· ευλογείτε πάντα τα
έργα Κυρίου τον Κύριον708.
Λίθον ον απεδοκίμασαν

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Τρίτη πρωί, ειρμός γ΄ ωδής709
Ήχος: α΄
Μιχαήλ ιερεύς Χίος / α΄
Μπαλασίου – απεναντίας, η σύνθεση του Μιχαήλ παραμένει
ανέκδοτη)
Λίθον ον απεδοκίμασαν οι οικοδομούντες, ούτος εγενήθη εις κεφαλήν γωνίας, αυτός εστίν η πέτρα, εν
η εστερέωσε την Εκκλησίαν ο Χριστός, ην εξ εθνών εξηγοράσατο.
Λίθος αχειρότμητος
706
Στο εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο η τελευταία λέξη του κειμένου είναι «μεγαλύνομεν».
707
Βλ. Παρακλητική, σ. 355. Στη νέα αυτή έκδοση της Παρακλητικής υποδεικνύεται ο ειρμός, αλλά δεν
παρατίθεται ολόκληρο το κείμενο.
708
Στο εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο η φράση «αναμέλποντες έλεγον» αντιστρέφεται σε «ανέμελπον
λέγοντες».
709
349
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος δ΄, Κυριακή πρωί, ειρμός θ΄ ωδής
Ήχος: δ΄
Μελοποιός / ήχος: Απόστολος Κώνστας Χίος / δ΄
Αντώνιος Σιγάλας / δ΄
ανέκδοτη)
Λίθος αχειρότμητος όρους, εξ αλαξεύτου σου Παρθένε, ακρογωνιαίος ετμήθη Χριστός, συνάψας τας
διεστώσας φύσεις· διό επαγαλλόμενοι σε Θεοτόκε μεγαλύνομεν.
Μεγάλη φωνή εν τη ερήμω

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Ιανουαρίου, 6 Ιανουαρίου, 2ο τροπάριον γ΄ ωδής 1ου
κανόνος711
Ήχος: β΄
Μεγάλη φωνή εν τη ερήμω βοά Πρόδρομος, Χριστού ετοιμάσατε οδούς, και τρίβους του Θεού ημών
ευθείας απειργάσασθε, εν πίστει ανακράζοντες· ουκ έστιν άγιος ως ο Θεός ημών και ουκ έστι δίκαιος
πλην σου Κύριε.
Μ η ε π ο δ ύ ρ ο υ μ ο υ, Μ ή τ ε ρ

Λειτουργικό βιβλίο: Τριώδιον, Μέγα Σάββατον, ειρμός θ΄ ωδής712
Μελοποιός / ήχος: Μακάριος ιερομόναχος / πλ. β΄
Ανέκδοτος
Μη εποδύρου μου, Μήτερ, καθορώσα εν τάφω, ον εν γαστρί άνευ φθοράς συνέλαβες Υιόν·
αναστήσομαι γαρ, και δοξασθήσομαι, και υψώσω εν δόξη, απαύστως ως Θεός, τους εν πίστει και
πόθω σε μεγαλύνοντας.
Μήτηρ Θεού Παναγία
Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, θεοτοκίον εις το τέλος του Όρθρου της Τρίτης713
710
711
712
713
Βλ. Ωρολόγιον το Μέγα, σσ. 568-569.
350
Μελοποιός / ήχος: Μιχαήλ ιερεύς Χίος / πλ. α΄
Ανέκδοτος
Μήτηρ Θεού Παναγία, το τείχος των χριστιανών, ρύσαι λαόν σου συνήθως, κραυγάζοντά σοι
εκτενώς· αντιτάχθητι αισχροίς και αλαζόσι λογισμοίς, ίνα βοώμεν σοι· χαίρε Αειπάρθενε.
Μήτηρ Θεού και Παρθένος τεκούσα

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος βαρύς, Τετάρτη πρωί, ειρμός θ΄ ωδής
σταυρωσίμου κανόνος714
Μελοποιός / ήχος: Απόστολος Κώνστας Χίος / βαρύς
Ανέκδοτος
Μήτηρ Θεού και Παρθένος τίκτουσα715, και παρθενεύουσα πάλιν, ουχί φύσεως έργον, αλλά Θεού
συγκαταβάσεως· όθεν ως μόνην των θείων θαυμάτων καταξιωθείσαν, σε αεί μεγαλύνομεν.
Μη της φθοράς

Λειτουργικό βιβλίο: Πεντηκοστάριον, ειρμός θ΄ ωδής 1ου κανόνος της Πεντηκοστής716
Μελοποιός / ήχος: Μπαλάσιος ιερεύς / βαρύς
Αντώνιος Σιγάλας / βαρύς
Μπαλασίου)
Μη της φθοράς διαπείρα κυοφορήσασα, και παντεχνήμονι Λόγω σάρκα δανείσασα, Μήτερ
απείρανδρε, Παρθένε Θεοτόκε, δοχείον του αστέκτου, χωρίον του απείρου Πλαστουργού σου, σε
μεγαλύνομεν.
Μ ν ή σ θ η τ ι, Δ έ σ π ο ι ν α, κ α μ ο ύ
Υμνογράφος: Δανιήλ Πρωτοψάλτης (;)717
714
715
Ο Απόστολος Κώνστας προτιμά τη γραφή «τεκούσα» αντί του «τίκτουσα» που απαντά στο εκδεδομένο
Ωρολόγιον.
716
Βλ. Πεντηκοστάριον, σσ. 504-505.
351
Μελοποιός / ήχος: Δανιήλ Πρωτοψάλτης / πλ. β΄
Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού, μνήσθητι, μνήσθητί μου,

τριπλασιάζω την φωνήν, ήμαρτον γαρ αμέτρως,
ως άλλος ουδείς πώποτε, εν τω παρόντι βίω,
διό Παρθένε πάναγνε, δέξαι τα δάκρυά μου,
και τον εκ βάθους στεναγμόν, και της ψυχής την λύπην,
και ποίησόν με μέτοχον της δεξιάς μερίδος,
εις σε γαρ την ελπίδα μου τίθημι Θεοτόκε718.
Μουσικών οργάνων συμφωνούντων

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Αυγούστου, 14 Αυγούστου, ειρμός η΄ ωδής κανόνος του
προφήτου Μιχαίου719
Πέτρος Μπερεκέτης / πλ. δ΄
Έκδοση: Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, Κων/πολις 1835 (και οι δύο συνθέσεις)
Μουσικών οργάνων συμφωνούντων, και λαών απείρων προσκυνούντων εικόνι τη εν Δεηρά, τρεις
Παίδες μη πεισθέντες, τον Κύριον ανύμνουν, και εδοξολόγουν εις πάντας τους αιώνας.
Μυστήριον ξένον
717
Ο εκτενέστατος αυτός και αριστοτεχνικός καλοφωνικός ειρμός χρησιμοποιεί ως κείμενο ένα πολύ
εκφραστικό δεκαπεντασύλλαβο υμνογράφημα αγνώστου ποιητή. Σύμφωνα με τον Μαν. Χατζηγιακουμή, το
κείμενο παρήλλαξε μερικώς και συμπλήρωσε ο Δανιήλ Πρωτοψάλτης, που σε ορισμένα χειρόγραφα (π.χ.
Ιβήρων 1010, φ. 174r) φέρεται και ως ποιητής του κειμένου. Βλ. Χατζηγιακουμή, Μνημεία εκκλησιαστικής
μουσικής, τ. Α΄, σσ. 102-103.
718
Ο Γρ. Στάθης παραθέτει εναλλακτική μορφή του κειμένου από τον κώδικα Λαύρας Κ 178, φφ. 165α-β,
του ΙΗ΄ αιώνος. Του μέλους προτάσσεται η ένδειξη «Ειρμός παρακλητικός διά στίχων εις την κυρίαν
Θεοτόκον, κυρ Δανιήλ»:
Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού, μνήσθητι, μνήσθητί μου·
τριπλασιάζω την φωνήν ως επταικώς αμέτρως
και [ληστρικώς υπερβαλών] ο τάλας τους εν βίω.
Διό, Παρθένε πάναγνε, δέξαι τα δάκρυά μου
και τον εκ βάθους στεναγμόν και της ψυχής την λύπην
και ποίησόν με μέτοχον της δεξιάς μερίδος·
εις σε γαρ την ελπίδα μου τίθημι, Θεοτόκε.
Βλ. Στάθη, Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία, σ. 181.
719
352
Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Δεκεμβρίου, 25 Δεκεμβρίου, ειρμός θ΄ ωδής 1ου
κανόνος720
Ήχος: α΄
Μακάριος ιερομόναχος / α΄
του Σιγάλα – απεναντίας, η σύνθεση του Μακαρίου παραμένει
ανέκδοτη)
Μυστήριον ξένον ορώ και παράδοξον, ουρανόν το σπήλαιον, θρόνον χερουβικόν την Παρθένον, την
φάτνην χωρίον, εν ω ανεκλίθη ο αχώρητος Χριστός ο Θεός, ον ανυμνούντες μεγαλύνομεν.
Νυν καιρός ευφροσύνης
Υμνογράφος: Θεοφάνης Γραπτός

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Οκτωβρίου, 11-17 Οκτωβρίου, 2ο τροπάριον ε΄ ωδής
κανόνος721
Μελοποιός / ήχος: Αντώνιος Σιγάλας / πλ. δ΄
Νυν καιρός ευφροσύνης, άρτι σωτηρίας ημέρα επέφανεν· ευφρανθώμεν τοίνυν και Χριστώ
ευφροσύνως βοήσωμεν· την ειρήνην δίδου ημίν, λιταίς των πατέρων της Εβδόμης Συνόδου,
φιλάνθρωπε.
Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός

Λειτουργικό βιβλίο: Πεντηκοστάριον, 1ο τροπάριον β΄ ωδής κανόνος του Πάσχα722
Ήχος: α΄
Μελοποιός / ήχος: Γεώργιος Κρης / α΄
Μπαλασίου)
Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός, ουρανός τε και γη και τα καταχθόνια, εορταζέτω γουν πάσα κτίσις,
την Έγερσιν Χριστού, εν η εστερέωται.
720
721
Βλ. Μηναίον Οκτωβρίου, σ. 163.
722
353
Νυν πεποιθώς επί την σην

Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μέγας Παρακλητικός Κανών, 3ο τροπάριον α΄ ωδής723
Μελοποιός / ήχος: Πέτρος Εφέσιος / πλ. δ΄
Ματθαίος Εφέσιος Βατοπαιδηνός / δ΄ λέγετος
Θεόδωρος Φωκαεύς / δ΄
Γεώργιος Ογουρλού / δ΄
Ευστράτιος Παπαδόπουλος / πλ. δ΄
Έκδοση: Tomul I al Anthologhiei, Βουκουρέστι 1856 (η σύνθεση του
Πέτρου Εφεσίου)
Οκτάηχον Μουσικόν Λειμωνάριον, Αθήναι 1993 (η σύνθεση του
Παπαδόπουλου – οι συνθέσεις των Ματθαίου Εφεσίου και
Θεοδώρου Φωκαέως παραμένουν ανέκδοτες)
Νυν πεποιθώς επί την σην κατέφυγον αντίληψιν κραταιάν, και προς την σην σκέπην ολοψύχως
έδραμον, και γόνυ κλίνω Δέσποινα, και θρηνώ και στενάζω, μη με παρίδης τον άθλιον, των
Χριστιανών καταφύγιον.
Νυν τα ανήκουστα ηκούσθη

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Αυγούστου, 6 Αυγούστου, 3ο τροπάριον ζ΄ ωδής 2ου
κανόνος724
Μελοποιός / ήχος: Ιωάννης Βυζάντιος / πλ. δ΄
Αντώνιος Σιγάλας / πλ. δ΄
Έκδοση: Σύνοψις, Κωνσταντινούπολις 1842 (η σύνθεση του Ιωάννου)
Νυν τα ανήκουστα ηκούσθη, ο απάτωρ γαρ Υιός εκ της Παρθένου τη πατρώα φωνή ενδόξως
μαρτυρείται, οία Θεός και άνθρωπος ο αυτός εις τους αιώνας.
Ξενίας δεσποτικής
723
724
Βλ. Μηναίον Αυγούστου, σσ. 95-96.
354
Λειτουργικό βιβλίο: Τριώδιον, Μεγάλη Πέμπτη, ειρμός θ΄ ωδής725
Μελοποιός / ήχος: Μακάριος ιερομόναχος / πλ. β΄
Ανέκδοτος
Ξενίας δεσποτικής και αθανάτου τραπέζης, εν υπερώω τόπω, ταις υψηλαίς φρεσί, πιστοί, δεύτε
απολαύσωμεν, επαναβεβηκότα λόγον, εκ του Λόγου μαθόντες, ον μεγαλύνομεν.
Ο άγγελος εβόα

Λειτουργικό βιβλίο: Πεντηκοστάριον, μεγαλυνάριον και ειρμός θ΄ ωδής κανόνος του
Πάσχα726
Ήχος: α΄
Κάλλιστος Βατοπαιδηνός / α΄
Νεκτάριος Βλάχος / α΄
Μπερεκέτη – αντιθέτως, οι υπόλοιπες συνθέσεις παραμένουν
ανέκδοτες
Ο Άγγελος εβόα τη κεχαριτωμένη, χαίρε Παρθένε, χαίρε, και πάλιν ερώ, χαίρε, ο σος Υιός ανέστη
τριήμερος εκ τάφου, και τους λαούς εγείρας, λαοί αγαλλιάσθε. Φωτίζου, φωτίζου, η νέα Ιερουσαλήμ,
η γαρ δόξα Κυρίου επί σε ανέτειλε. Χόρευε νυν και αγάλλου Σιών, συ δε αγνή τέρπου Θεοτόκε, εν τη
εγέρσει του τόκου σου727.
Ο θάνατός σου Κύριε
725
726
Βλ. Πεντηκοστάριον, σ. 23, και Συλλειτουργικόν, σ. 253.
727
Στη σύνθεση του Μπερεκέτη το κείμενο είναι ελαφρώς παρηλλαγμένο από το πρωτότυπο του Αγίου
Ιωάννου του Δαμασκηνού, που έχει ως εξής: Ο Άγγελος εβόα τη κεχαριτωμένη, Αγνή Παρθένε χαίρε, και πάλιν
ερώ χαίρε, ο σος Υιός ανέστη τριήμερος εκ τάφου. Φωτίζου, φωτίζου, η νέα Ιερουσαλήμ, η γαρ δόξα Κυρίου
επί σε ανέτειλε. Χόρευε νυν και αγάλλου Σιών, συ δε αγνή τέρπου Θεοτόκε, εν τη εγέρσει του τόκου σου. Η
προσθήκη της φράσης «και τους λαούς εγείρας, λαοί αγαλλιάσθε», που προξενεί συντακτική και νοηματική
ανωμαλία, προέρχεται από την πρακτική των αναγραμματισμών στις καλοφωνικές συνθέσεις. Πολλά
αντίστοιχα παραδείγματα απαντούν στη χειρόγραφη παράδοση: π.χ. στον κώδικα Σινά 1452 του έτους 1661,
φφ. 246α κ.εξ., ανθολογείται η αργή καταβασία «της αγίας Ανάστασης» σε μέλος Ιγνατίου Φριέλου με
επισυναπτόμενο κράτημα και με το εξής κείμενο: Χαίροις Παρθένε, χαίροις και πάλιν ερώ χαίροις, ότι ο σος
Υιός ανέστη τριήμερος εκ τάφου και νεκρούς εγείρας, λαοί αγαλλιάσθε, Παρθένε αγνή συμφώνως μακαρίζομεν.
355
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος πλ. δ΄, Παρασκευή εσπέρας, νεκρώσιμον
ιδιόμελον728
Μελοποιός / ήχος: Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ / πλ. δ΄
Ανέκδοτος
Ο θάνατός σου Κύριε αθανασίας γέγονε πρόξενος· ει μη γαρ εν μνήματι κατετέθης, ουκ αν ο
Παράδεισος ηνέωκτο· διό τους μεταστάντας ανάπαυσον, ως Φιλάνθρωπος.
Οι εν Βαβυλώνι παίδες

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Αυγούστου, 6 Αυγούστου, ειρμός η΄ ωδής 1ου κανόνος729
Ήχος: δ΄
Ανέκδοτος
Οι εν Βαβυλώνι παίδες, τω θείω πυρπολούμενοι ζήλω, τυράννου και φλογός απειλήν ανδρείως
κατεπάτησαν, και μέσον πυρός εμβληθέντες, δροσιζόμενοι έψαλλον· ευλογείτε πάντα τα έργα Κυρίου
τον Κύριον.
Ο ί μ ο ι, ο ί ο ν α γ ώ ν α έ χ ε ι η ψ υ χ ή

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, Σάββατον πρωί, νεκρώσιμον ιδιόμελον730
Ήχος: β΄
Μελοποιός / ήχος: Μακάριος ιερομόναχος / β΄
Ανέκδοτος
Οίμοι, οίον αγώνα έχει η ψυχή, χωριζομένη εκ του σώματος! Οίμοι, πόσα δακρύει τότε, και ουχ
υπάρχει ο ελεών αυτήν! Προς τους αγγέλους τα όμματα ρέπουσα, άπρακτα καθικετεύει· προς τους
ανθρώπους τας χείρας εκτείνουσα, ουκ έχει τον βοηθούντα. Διό αγαπητοί μου αδελφοί, εννοήσαντες
το βραχύ της ζωής, τοις μεταστάσι την ανάπαυσιν, παρά Χριστού αιτησώμεθα, και ταις ψυχαίς ημών
το μέγα έλεος.
Οι της Χαλδαίας καμίνου

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Μαΐου, 24 Μαΐου, ειρμός ζ΄ ωδής731
728
729
730
356
Ζαχαρίας Χανεντές / α΄
Μπερεκέτη – η σύνθεση του Ζαχαρία παραμένει ανέκδοτη)
Οι της Χαλδαίας καμίνου την πανόλεθρον δύναμιν σβέσαντες, μορφή Αγγέλου συγκαταβάντα732, τω
Δημιουργώ νεανίαι εκραύγαζον· ευλογητός ει και αινετός ο Θεός των πατέρων ημών.
Όλην την ζωήν μου εν κακοίς
Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Οκτωβρίου, 21 Οκτωβρίου, προσόμοιον θεοτοκίον μετά

το δοξαστικόν του Εσπερινού733
Ήχος: β΄
Μελοποιός / ήχος: Παρθένιος Μετεωρίτης / γ΄
Ανέκδοτος
Όλην την ζωήν μου εν κακοίς, καταδαπανήσας ο τάλας, νυν κατελείφθην Αγνή, πάσης όντως έρημος
αγαθής πράξεως, προσεγγίζοντα βλέπων δε τον θάνατον, οίμοι! τρέμω το κριτήριον του σου Υιού και
Θεού· ούπερ εξελού με Παρθένε, και προ της ανάγκης εκείνης, Δέσποινα, επίστρεψον και σώσον με.
Ο μέγας προέγραψεν εν προφήταις Μωυσής

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος πλ. β΄, Κυριακή πρωί, 1ο τροπάριον ς΄ ωδής
Μελοποιός / ήχος: Μπαλάσιος ιερεύς / πλ. β΄
Ο μέγας προέγραψεν εν Προφήταις Μωυσής, σε κιβωτόν και τράπεζαν, και λυχνίαν και στάμνον
συμβολικώς, σημαίνων την σάρκωσιν την εκ σου του Υψίστου Μητροπάρθενε.
Όρος σε τη χάριτι

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Κυριακή πρωί, ειρμός δ΄ ωδής
731
Ο ειρμός αυτός προέρχεται από την εβδόμη ωδή κανόνος του Ιωάννου Δαμασκηνού σε ήχο πλ. δ΄. Βλ.
Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σ. 346. Στο έντυπο Μηναίον Μαΐου δεν παρατίθεται όλο το κείμενο παρά μόνον
ο τίτλος του ειρμού. Βλ. Μηναίον Μαΐου, σ. 236.
732
Ο σωστός τύπος είναι της δοτικής: «συγκαταβάντι».
733
Βλ. Μηναίον Οκτωβρίου, σ. 287.
734
735
Με εσφαλμένη απόδοση στον Πέτρο Μπερεκέτη.
357
Ήχος: α΄
Όρος σε τη χάριτι τη θεία κατάσκιον, προβλεπτικοίς ο Αββακούμ κατανοήσας οφθαλμοίς, εκ σου

εξελεύσεσθαι του Ισραήλ προανεφώνει τον άγιον, εις σωτηρίαν ημών και ανάπλασιν.
Ουρανός πολύφωτος
Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Σεπτεμβρίου, 13 Σεπτεμβρίου, κοντάκιον των

Εγκαινίων737
Ήχος: γ΄
Μελοποιός / ήχος: Άνθιμος Ιβηρίτης / α΄
Ζαχαρίας Χανεντές / βαρύς
Πέτρος Πελοποννήσιος / βαρύς
Ανέκδοτοι
Ουρανός πολύφωτος η Εκκλησία ανεδείχθη, άπαντας φωταγούσα τους πιστούς, εν ω εστώτες

κραυγάζομεν· τούτον τον οίκον στερέωσον Κύριε.
Ου σιωπήσω του βοάν

Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μέγας Παρακλητικός Κανών, 4ο τροπάριον α΄ ωδής738
Μελοποιός / ήχος: Γεώργιος Ογουρλού / βαρύς
Ου σιωπήσω του βοάν τρανώτατα τα μεγαλεία τα σα· ει μη γαρ συ, Κόρη, πάντοτε προΐστασο, υπέρ
εμού πρεσβεύουσα, τω Υιώ και Θεώ σου, τις εκ τοσούτου με κλύδωνος και δεινών κινδύνων
ερρύσατο;
Παιδοτόκον παρθένον τίς ήκουσε
Υμνογράφος: Θεόδωρος (Στουδίτης;)

Λειτουργικό βιβλίο: Τριώδιον, Τετάρτη Β΄ Εβδομάδος πρωί, 4ο τροπάριον θ΄ ωδής 2ου
κανόνος739
Μελοποιός / ήχος: ανώνυμος740 / γ΄
Δαμιανός Βατοπαιδηνός 741
/ γ΄ (;)
736
737
738
739
740
Βλ. χφ. Ιβήρων 1157, φ. 82v: «Ειρμός παλαιός».
358
Ιωάννης Τραπεζούντιος / γ΄
Μελέτιος Σιναΐτης / γ΄
Μελέτιος Σιναΐτης (έτερον) 742
/ γ΄
Μακάριος ιερομόναχος / γ΄
Ιωάννη – οι υπόλοιπες συνθέσεις παραμένουν ανέκδοτες)
Παιδοτόκον παρθένον τίς ήκουσε, και μητέρα πλην ανδρός, Μαριάμ, εκτελείς το τεράστιον, αλλά
φράζε μοι το πώς. Μη ερεύνα τα βάθη της Θεοτοκίας μου, τούτο παναληθές, υπέρ δε ανθρώπινον
νουν η κατάληψις.
Παναγία Θεοτόκε
Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μέγα Απόδειπνον, θεοτοκίον προ της ευχής «Ο εν

παντί καιρώ»743
Μελοποιός / ήχος: Μακάριος ιερομόναχος / πλ. δ΄
Ανέκδοτος
Παναγία Θεοτόκε, τον χρόνον της ζωής μου, μη εγκαταλίπης με, ανθρωπίνη προστασία, μη
καταπιστεύσης με, αλλ’ αυτή αντιλαβού και ελέησόν με744.
Πάντα ματαιότης τα ανθρώπινα

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, γ΄, Παρασκευή εσπέρας, νεκρώσιμον ιδιόμελον745
Ήχος: γ΄
Μελοποιός / ήχος: Αναστάσιος Ραψανιώτης / γ΄
Ανέκδοτος
Πάντα ματαιότης τα ανθρώπινα, όσα ουχ υπάρχει μετά θάνατον· ου παραμένει ο πλούτος, ου
συνοδεύει η δόξα· επελθών γαρ ο θάνατος, ταύτα πάντα εξηφάνισται. Διό Χριστώ τω αθανάτω
βασιλεί βοήσωμεν· τους μεταστάντας εξ ημών ανάπαυσον, ένθα πάντων εστίν ευφραινομένων η
κατοικία.
Παντάναξ βασιλεύ
741
Περί της αποδόσεως στον Δαμιανό βλ. τη σχετική υποσημείωση στο περί του μελοποιού αυτού
βιοεργογραφικό σημείωμα.
742
Βλ. τη σχετική υποσημείωση στο περί του Μελετίου Σιναΐτου βιοεργογραφικό σημείωμα.
743
744
Το κειμένο είναι ελαφρώς παρηλλαγμένο στη ρουμανική μετάφραση του Μακαρίου.
745
359
Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Αυγούστου, 10 Αυγούστου, προσόμοιον δοξαστικόν-
θεοτοκίον εις τον στίχον των αίνων746
Ήχος: β΄
Παντάναξ Βασιλεύ, ειρήνευσον τον κόσμον, πρεσβείαις της αχράντου, Παρθένου παντανάσσης, και
πάντων των αγίων σου.
Π α ν τ ά ν α σ σ α π α ν ύ μ ν η τ ε, Π α ρ θ ε ν ο μ ή τ ο ρ κ ό ρ η
Υμνογράφος: Ματθαίος Τζιγάλας Κύπριος 747

Μελοποιός / ήχος: Μελέτιος Σιναΐτης / δ΄
Μελέτιος Σιναΐτης (έτερον) / δ΄
Γερμανός Νέων Πατρών / δ΄
Αντώνιος Οικονόμος / δ΄
Μακάριος ιερομόναχος / δ΄
Σταμούλης Ζαρκηνός / α΄
Γερμανού και η μία του Μελετίου)
Νέον Τετράτομον Υμνολόγιον Φωναίς Αισίαις, τ. Γ΄, Θεσσαλονίκη
1991 (η σύνθεση του Ζαρκηνού – οι σύνθεσεις των Αντωνίου και
Μακαρίου παραμένουν ανέκδοτες)
Παντάνασσα πανύμνητε, Παρθενομήτορ Κόρη,

εμών ρημάτων άκουσον και πρόσχες μου τοις λόγοις,
ίδε δακρύων σταλαγμούς, ίδε ψυχής την λύπην,
ίδε και μη παρίδης με, ω Δέσποινα Θεοτόκε.
Πάντα τα έργα του Θεού
Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Δεκεμβρίου, 2 Δεκεμβρίου, ειρμός η΄ ωδής748

Ήχος: δ΄
746
Βλ. Μηναίον Αυγούστου, σ. 145. Το κείμενο προέρχεται από θεοτοκίο, προσόμοιο του αποστίχου Οίκος
του Ευφραθά, και όχι από κανόνα. Ευρίσκεται επίσης, ελαφρώς παρηλλαγμένο, στο Θεοτοκάριον, ήχος β΄,
Τρίτη εσπέρας, στα προσόμοια εν τέλει του κανόνος (βλ. Θεοτοκάριον, σ. 63).
747
Το δεκαπεντασύλλαβο υμνογράφημα Εις την υπεραγίαν Θεοτόκον του ιερέως Ματθαίου Τζιγάλα του
Κυπρίου (†1653), πρωτονοταρίου της Αρχιεπισκοπής Κύπρου, του οποίου οι δύο πρώτες στροφές αποτελούν
το κείμενο αυτού του καλοφωνικού ειρμού, περιλαμβάνεται στην ενότητα «Θρήνοι και Ικεσίαι Αμαρτωλού»
στο Σιμώνωφ, Μέγα Προσευχητάριον, σσ. 446-447. Όμως αυτές οι δύο στροφές είναι αναγραμματισμός
υμνογραφήματος του ΙΔ΄ αιώνος, του Εμών ρημάτων άκουσον, ποιήματος του ιερέως (Μιχαήλ ή Μανουήλ)
Κουκουλά ή του Ξένου Κορώνη. Βλ. Στάθη, Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία, σσ. 107-108, 179-180.
748
360
Μελοποιός / ήχος: Παναγιώτης Κηλτζανίδης (;) / δ΄
Ανέκδοτος
Πάντα τα έργα του Θεού και πάσα κτίσις ευλογείτε τον Κύριον, ότι τοις ανθρώποις εκ της γης
ανέτειλε το φως, και την οικουμένην πάσαν εφώτισε, και ζωήν αιώνιον τω κόσμω749 εδωρήσατο·
υμνείτε λαοί και υπερυψούτε αυτόν εις τους αιώνας.
Πάσαν την ελπίδα μου
Λειτουργικό βιβλίο: Θεοτοκάριον, ήχος δ΄, Δευτέρα εσπέρας, τέταρτον προσόμοιον εν

τέλει του κανόνος750
Ήχος: δ΄
Μελοποιός / ήχος: Πέτρος Μπερεκέτης / βαρύς
Παναγιώτης Χαλάτζογλου 751
/ βαρύς
Μπερεκέτη – η σύνθεση του Χαλάτζογλου παραμένει ανέκδοτη)
Πάσαν την ελπίδα μου, ο δυστυχής και πανάθλιος, επί σε ανατίθημι, Πανάχραντε Δέσποινα, ολοψύχω
νεύσει, μη με απορρίψης από προσώπου σου Αγνή, μηδέ βδελύξη με τον ανάξιον, μη σπλάγχνα σου
φιλάνθρωπε κλείσης μοι, Μήτηρ Απείρανδρε752, ότι άλλην ου κέκτημαι προστασίαν ο δούλος σου.
Πάσχα ιερόν

Ανέκδοτος
Πάσχα ιερόν ημίν σήμερον αναδέδεικται· Πάσχα καινόν, άγιον· Πάσχα μυστικόν· Πάσχα
πανσεβάσμιον· Πάσχα Χριστός ο λυτρωτής· Πάσχα άμωμον· Πάσχα μέγα· Πάσχα των πιστών·
Πάσχα το πύλας ημίν του Παραδείσου ανοίξαν· Πάσχα πάντας αγιάζον πιστούς.
Πάσχα το τερπνόν

749
Η φράση «τω κόσμω» λείπει από τον καλοφωνικό ειρμό.
750
Βλ. Θεοτοκάριον, σσ. 123-124. Ο Μπερεκέτης επέλεξε τον βαρύ ήχο για τη σύνθεσή του, ενώ το κείμενο
προέρχεται από θεοτοκίον του δ΄ ήχου, προσόμοιον του Έδωκας σημείωσιν.
751
Βλ. τη σχετική υποσημείωση στο περί του Χαλάτζογλου βιοεργογραφικό σημείωμα.
752
Στο Θεοτοκάριον απαντά η λέξη «φιλάγαθε» αντί της λέξης «απείρανδρε».
753
754
361
Ανέκδοτος
Πάσχα το τερπνόν· Πάσχα Κυρίου, Πάσχα· Πάσχα πανσεβάσμιον ημίν ανέτειλε· Πάσχα, εν χαρά
αλλήλους περιπτυξώμεθα· ω Πάσχα λύτρον λύπης· και γαρ εκ τάφου σήμερον, ώσπερ εκ παστού
εκλάμψας Χριστός, τα γύναια χαράς έπλησε λέγων·κηρύξατε αποστόλοις.
Πατέρα ορφανών

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Ιανουαρίου, 1 Ιανουαρίου, 4ο τροπάριον ζ΄ ωδής κανόνος
του Αγίου Βασιλείου755
Ήχος: β΄
Πατέρα ορφανών, και χηρών προασπιστήν756, και πλούτος πένησι, των ασθενούντων η παράκλησις,
και των εν πλούτω κυβέρνησις, γήρος και βακτηρία εδείχθης, παιδαγωγία νεότητος, και μοναζόντων
αρετής κανών, Βασίλειε.
Πεποικιλμένη τη θεία δόξη

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Αυγούστου, 15 Αυγούστου, ειρμός α΄ ωδής 1ου
κανόνος757
Ήχος: α΄
Μελοποιός / ήχος: Νικόλαος Σμύρνης / α΄
Έκδοση: Νέον Ταμείον Μουσικής Ανθολογίας, Σμύρνη 1867758
Πεποικιλμένη τη θεία δόξη, η ιερά και ευκλεής Παρθένε μνήμη σου, πάντας συνηγάγετο, προς
ευφροσύνην τους πιστούς, εξαρχούσης Μαριάμ, μετά χορών και τυμπάνων, τω σω άδοντας
Μονογενεί, ενδόξως ότι δεδόξασται.
Περιστάσεις και θλίψεις και ανάγκαι

Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μέγας Παρακλητικός Κανών, 2ο τροπάριον η΄ ωδής759
755
756
Το πρωτότυπο κείμενο του ειρμού έχει ως εξής: «Πατήρ ορφανών, και χηρών προασπιστής κ.τ.λ.» Η
αλλαγή της πτώσης σε αιτιατική από τον Σιγάλα επέφερε νοηματική ανωμαλία.
757
758
362
Μελοποιός / ήχος: Αθανάσιος Κωνσταντινουπόλεως / πλ. δ΄
Γεώργιος Ογουρλού / πλ. δ΄
Μελέτιος Σισανίου / πλ. δ΄
Αθανασίου)
Μουσικόν Εγχειρίδιον, Κων/πολις 1864 (η σύνθεση του Μελετίου)
Περιστάσεις και θλίψεις και ανάγκαι, εύροσάν με Αγνή, και συμφοραί του βίου, και πειρασμοί με
πάντοθεν εκύκλωσαν, αλλά πρόστηθί μοι, και αντιλαβού μου, τη κραταιά σου σκέπη.
Πλην σου Θεόν ου γινώσκω έτερον

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος βαρύς, Κυριακή πρωί, 3ο τροπάριον θ΄ ωδής
σταυροαναστασίμου κανόνος760
Μελοποιός / ήχος: Αναστάσιος Ραψανιώτης / βαρύς
Ανέκδοτος
Πλην σου Θεόν ου γινώσκω έτερον, η Εκκλησία βοά σοι, εξ εθνών με απίστων, οικείαν νύμφην
εκλεξάμενον· δίδου ουν, Λόγε, πιστοίς σωτηρίαν, της σε κυησάσης πρεσβείαις ως εύσπλαγχνος.
Ποία μήτηρ ηκούσθη παρθένος
Υμνογράφος: Μελέτιος Σιναΐτης ο παλαιός (;)761

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος β΄, Δευτέρα πρωί, θεοτοκίον-κάθισμα μετά
την γ΄ στιχολογία762
Ήχος: β΄
Μελοποιός / ήχος: Μελέτιος Σιναΐτης / δ΄
Μελέτιος Σιναΐτης (έτερον) / δ΄
759
760
761
Το αρχικό κείμενο δεν είναι ειρμός ή τροπάριο κανόνος, αλλά κάθισμα αγνώστου ποιητού και έχει ως
εξής:
Ποία μήτηρ ηκούσθη παρθένος; Ποία δε παρθένος μήτηρ εγνωρίσθη; Πάντα τα σα, Θεοτόκε,
παράδοξα, διά τούτο σε πιστώς μεγαλύνομεν.
Το κείμενο ανεκατεστρώθη, πιθανότατα από τον Μελέτιο, κάτι που όμως επέφερε συντακτικές και
νοηματικές ανωμαλίες. Π.χ. ο Μελέτιος, παρασυρμένος ίσως από τον ενθουσιασμό του να υμνήσει τη
Θεομήτορα, προσθέτει εγκωμιαστικά επίθετα και συγχέει τη φράση «πάντα τα σα» με την εγκωμιαστική
ονομασία «Παντάνασσα», με αποτέλεσμα η λέξη «παράδοξα» να μένει ασύνδετη και να χάνεται η νοηματική
συνέχεια.
762
363
Μανουήλ Γούτας / δ΄
Έκδοση: Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, Κων/πολις 1835 (η μία από τις δύο
συνθέσεις του Μελετίου – οι άλλες δύο συνθέσεις παραμένουν
ανέκδοτες)
Ποία μήτηρ ηκούσθη παρθένος, ω Παρθένε! Ποία δε παρθένος μήτηρ εγνωρίσθη, ω Αμίαντε,
Παντάνασσα Θεοτόκε! Παράδοξα, επί τούτω εξέστη ο ουρανός, και ετρόμαξεν η γη, αμφότερα
εβόησαν λέγοντες, Χαίρε Θεοτόκε Παρθένε Μήτηρ ανύμφευτε.
Ποίαν σοι επάξιον ωδήν

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Κυριακή πρωί, 1ο τροπάριον α΄ ωδής
Ήχος: α΄
Παναγιώτης Χαλάτζογλου / α΄
Κύριλλος Μαρμαρηνός / α΄
Χρύσανθος Κύπριος / α΄
Απόστολος Κώνστας Χίος / α΄
Ματθαίος Εφέσιος Βατοπαιδηνός / α΄
Σωτήριος Βλαχόπουλος / α΄
Μπερεκέτη)
Αι δύο μέλισσαι, Κων/πολις 1906 (η σύνθεση του Βλαχόπουλου –
οι υπόλοιπες είναι ανέκδοτες)
Ποίαν σοι επάξιον ωδήν η ημετέρα προσοίσει ασθένεια, ειμή την χαρμόσυνον, ην Γαβριήλ ημάς
εμυσταγώγησε· χαίρε Θεοτόκε, Παρθένε Μήτηρ ανύμφευτε.
Πρόβατον ειμί
Λειτουργικό βιβλίο: Τριώδιον, κατανυκτικόν στιχηρόν Εσπερινού Δευτέρας764

Ήχος: δ΄
Μελοποιός / ήχος: Κωνσταντίνος Βυζάντιος / πλ. α΄
Κωνσταντίνος Βυζάντιος (έτερον) / πλ. α΄
Έκδοση: Ταμείον Ανθολογίας, Κων/πολις 1846 (η μία σύνθεση – η άλλη
παραμένει ανέκδοτη)
Πρόβατον ειμί της λογικής σου ποίμνης, και προς σε καταφεύγω τον ποιμένα τον καλόν· ζήτησόν με
τον πλανηθέντα, ο Θεός, και ελέησόν με.
763
764
364
Προς τίνα καταφύγω άλλην αγνή

Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μέγας Παρακλητικός Κανών, 1ο τροπάριον θ΄ ωδής765
Μελοποιός / ήχος: Γεώργιος Ογουρλού / α΄
Προς τίνα καταφύγω άλλην, Αγνή; Πού προσδράμω λοιπόν, και σωθήσομαι; Πού πορευθώ; Ποίαν
δε εφεύρω καταφυγήν, ποίαν θερμήν αντίληψιν, ποίαν εν ταις θλίψεσι βοηθόν; Εις σε μόνην ελπίζω,
εις σε μόνην καυχώμαι, και επί σε θαρρών κατέφυγον.
Π ώ ς ε ξ ε ι π ε ί ν σ ο υ κ α τ’ α ξ ί α ν

Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μέγας Παρακλητικός Κανών, 4ο τροπάριον δ΄ ωδής766
Μελοποιός / ήχος: Γεώργιος Ογουρλού / γ΄
Πώς εξειπείν σου κατ’ αξίαν δυνήσομαι, τους αμέτρους οικτιρμούς, ω Δέσποινα, τους την εμήν
πάντοτε ψυχήν, δεινώς πυρουμένην, ως ύδωρ περιδροσίσαντας; Αλλ’ ω της σης προνοίας, και της
ευεργεσίας, ης αφθόνως αυτός παραπήλαυσα!
Πώς σου την χάριν υμνήσαιμι
Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Οκτωβρίου, 29 Οκτωβρίου, προσόμοιον δοξαστικόν-

θεοτοκίον του Εσπερινού767
Πώς σου την χάριν υμνήσαιμι, και την πολλήν προς εμέ, τον ανάξιον δούλον σου, καθ’ εκάστην
πρόνοιαν, ην σαφώς επιδείκνυσαι; Πώς δε σου φράσω την αγαθότητα, και την ποικίλην όντως
κυβέρνησιν; Συ ουν και έτι νυν, εις αεί μοι πρόστηθι, παντός κακού, ζώντα και θανόντα με
εκλυτρουμένη Σεμνή.
Ρόδον το αμάραντον
765
766
767
Βλ. Μηναίον Οκτωβρίου, σ. 433. Το κείμενο δεν προέρχεται από κανόνα, αλλά από θεοτοκίο, προσόμοιο
του στιχηρού της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού Ω του παραδόξου θαύματος.
365
Λειτουργικό βιβλίο: Τριώδιον, Σάββατο Ε΄ Εβδομάδος πρωί, 3ο τροπάριον α΄ ωδής
κανόνος του Ακαθίστου Ύμνου768
Ήχος: δ΄
Μελοποιός / ήχος: Μπαλάσιος ιερεύς / δ΄
Ρόδον το αμάραντον χαίρε η μόνη βλαστήσασα, το μήλον το εύοσμον χαίρε η τέξασα, το οσφράδιον
του πάντων Βασιλέως, χαίρε απειρόγαμε, κόσμου διάσωσμα.
Ροήν μου των δακρύων

Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μικρός Παρακλητικός Κανών, 1ο τροπάριον θ΄
ωδής769
Μελοποιός / ήχος: Σωτήριος Βλαχόπουλος / πλ. β΄
Έκδοση: Αι δύο μέλισσαι, Κων/πολις 1906
Μουσικός θησαυρός της Λειτουργίας, Άγιον Όρος 1931
Ροήν μου των δακρύων μη αποποιήσης, η του παντός εκ προσώπου παν δάκρυον αφηροκότα,
Παρθένε, Χριστόν κυήσασα.
Σε νοητήν Θεοτόκε κάμινον

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Κυριακή πρωί, ειρμός ζ΄ ωδής
Ήχος: α΄
Σε νοητήν, Θεοτόκε, κάμινον, κατανοούμεν οι πιστοί, ως γαρ Παίδας έσωσε τρεις ο υπερυψούμενος,
όλον με τον άνθρωπον εν τη γαστρί σου ανέπλασεν, ο αινετός των Πατέρων Θεός, και υπερένδοξος.
Σε Παρθένε άχραντε

Σε Παρθένε άχραντε, θεοχαρίτωτε Μαριάμ, πάντες οι προφήται προκατήγγειλαν απ’ αιώνος, στάμνον
ιεράν και τράπεζαν, ράβδον Ααρών, όρος αλατόμητον, χρυσούν θυμιατήριον, και λυχνίαν πάγχρυσον,
768
769
770
366
και θρόνον ουράνιον, και πύλην αδιόδευτον, και μητέρα του Θεού· διό πάντες οι πιστοί
μεγαλύνομεν771.
Σε την ουρανών υψηλοτέραν
Μελοποιός / ήχος: Παναγιώτης Κηλτζανίδης (;) / β΄ λέγετος

Ανέκδοτος
Σε την ουρανών υψηλοτέραν, και επί γης και ουρανών και θρόνων, γενομένην μητέρα Θεού, πάσαι
γενεαί μεγαλύνομεν772.
Σε την υπέρ νουν

Λειτουργικό βιβλίο: Πεντηκοστάριον, Πέμπτη της Αναλήψεως, ειρμός θ΄ ωδής 1ου
κανόνος773
Μελοποιός / ήχος: Διονύσιος Φωτεινός / πλ. α΄
Μακάριος ιερομόναχος / πλ. α΄
Έκδοση: Αγρυπνιάριον, 1848 (στα ρουμανικά) (η σύνθεση του Φωτεινού –
απεναντίας, η σύνθεση του Μακαρίου παραμένει ανέκδοτη)
Σε την υπέρ νουν και λόγον Μητέρα Θεού, την εν χρόνω τον άχρονον αφράστως κυήσασαν, οι πιστοί
ομοφρόνως μεγαλύνομεν.
Σε το καθαρώτατον
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος δ΄, Τρίτη (Δευτέρα εσπέρας), προσόμοιον

δοξαστικόν-θεοτοκίον αποστίχων του Εσπερινού774
Ήχος: δ΄
771
Το θεοτοκίον αυτό δεν εντοπίστηκε σε κάποιο από τα εν χρήσει λειτουργικά βιβλία. Ίσως είναι ποίημα
του Σιγάλα. Είναι πάντως παρόμοιο και πιθανότατα εμπνευσμένο από το γνωστό μάθημα της Παπαδικής
Άνωθεν οι προφήται, που ψάλλεται κατά την ένδυση του αρχιερέως.
772
Το θεοτοκίον αυτό δεν εντοπίστηκε σε κάποιο από τα εν χρήσει λειτουργικά βιβλία. Ίσως είναι
αυτοσχέδιο υμνογράφημα του μελοποιού. Άλλωστε, παρουσιάζει νοηματική ασάφεια.
773
774
Βλ. Παρακλητική, σ. 403. Το κείμενο αυτό δεν προέρχεται από κανόνα, αλλά από θεοτοκίο, προσόμοιο
του στιχηρού Έδωκας σημείωσιν. Παρουσιάζονται οι εξής δύο παραλλαγές του κειμένου στο εκδεδομένο
Καλοφωνικό Ειρμολόγιο: η λέξη «αμαρτίαις» αντικαθιστά τη λέξη «πλημμελείαις» και η φράση «και το
αμέτρητον έλεος» αντικαθιστά τη φράση «και την πολλήν ευσπλαγχνίαν σου».
367
Σε το καθαρώτατον του Βασιλέως παλάτιον, δυσωπώ Πολυύμνητε, τον νουν μου καθάρισον τον
εσπιλωμένον πάσαις αμαρτίαις, και καταγώγιον τερπνόν της υπερθέου Τριάδος ποίησον, όπως την
δυναστείαν σου και το αμέτρητον έλεος, μεγαλύνω σωζόμενος ο αχρείος οικέτης σου.
Σήμερον πάσα κτίσις

Λειτουργικό βιβλίο: Πεντηκοστάριον, μεγαλυνάριον και 2ο τροπάριον θ΄ ωδής κανόνος
του Πάσχα775
Ήχος: α΄
Μελοποιός / ήχος: Ιωάσαφ Διονυσιάτης / α΄
Έκδοση: Μουσικόν Απάνθισμα ή Μουσική Μέλισσα, Κων/πολις 1879
Σήμερον πάσα κτίσις αγάλλεται και χαίρει, ότι Χριστός ανέστη και άδης εσκυλεύθη. Ω Πάσχα το
μέγα και ιερώτατον Χριστέ· ω σοφία και Λόγε του Θεού και δύναμις· δίδου ημίν εκτυπώτερον σού
μετασχείν εν τη ανεσπέρω ημέρα της βασιλείας σου.
Σοι δέδοται η χαρά

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Μαρτίου, 25 Μαρτίου, 2ο τροπάριον ς΄ ωδής776
Ήχος: δ΄
Μελοποιός / ήχος: Αντώνιος Σιγάλας / δ΄
Σοι δέδοται η χαρά, Θεομήτορ, η ένθεος, σοι το χαίρε πάσα η κτίσις κραυγάζει, Θεόνυμφε, συ γαρ
μόνη Μήτηρ του Υιού του Θεού προωρίσθης, Αγνή.
Σταυρέ του Χριστού
Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Σεπτεμβρίου, 14 Σεπτεμβρίου, ιδιόμελον μετά τον Ν΄

Ψαλμόν777
Μελοποιός / ήχος: Αντώνιος Σιγάλας / πλ. β΄
Σταυρέ του Χριστού, χριστιανών η ελπίς, πεπλανημένων οδηγέ, χειμαζομένων λιμήν, εν πολέμοις
νίκος, οικουμένης ασφάλεια, νοσούντων ιατρέ, νεκρών η ανάστασις, ελέησον ημάς.
Στένω εκ βαθέων της ψυχής
775
Βλ. Συλλειτουργικόν, σ. 265, και Πεντηκοστάριον, σσ. 23-24.
776
Βλ. Μηναίον Μαρτίου, σ. 259.
777
Βλ. Μηναίον Σεπτεμβρίου, σ 235.
368
Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Απριλίου, 3 Απριλίου, προσόμοιον θεοτοκίον
Εσπερινού778
Ήχος: β΄
Βασίλειος Νικολαΐδης / πλ. α΄
Μπερεκέτη)
Καλλικέλαδος Αηδών, Θεσσαλονίκη 1882 (η σύνθεση του
Νικολαΐδη)
Στένω εκ βαθέων της ψυχής, όταν εννοήσω μου, Κόρη, τα πλημμελήματα, τύπτω δε το στήθος μου,
κράζων το, Ήμαρτον, και προσπίπτω σοι Δέσποινα, ζητών μεταγνώναι, πάλιν δε ηλίθιος ων
περιπείρομαι. Οίμοι τη κακή συνηθεία! Ταύτης ουν με λύτρωσαι τάχει, και προς σωτηρίαν
καθοδήγησον.
Συ μου ισχύς Κύριε

Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μέγας Παρακλητικός Κανών, 1ο τροπάριον δ΄ ωδής779
Μελοποιός / ήχος: Γεώργιος Ογουρλού / πλ. α΄
Συ μου ισχύς, Κύριε, συ μου και δύναμις, συ Θεός μου, συ μου αγαλλίαμα, ο πατρικούς κόλπους μη
λιπών, και την ημετέραν πτωχείαν επισκεψάμενος· διό συν τω προφήτη Αββακούμ σοι κραυγάζω· τη
δυνάμει σου δόξα, Φιλάνθρωπε.
Συνέχομαι πάντοθεν δεινοίς
Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Ιουλίου, 10 Ιουλίου, προσόμοιον δοξαστικόν-θεοτοκίον

Εσπερινού780
Ήχος: α΄
778
Βλ. Μηναίον Απριλίου, σ. 29. Το κείμενο αυτού του καλοφωνικού ειρμού δεν προέρχεται από κανόνα,
αλλά από θεοτοκίον, προσόμοιο του αποστίχου του Εσπερινού του Μεγάλου Σαββάτου Ότε εκ του ξύλου σε
νεκρών. Το προσόμοιο αυτό ανήκει σε διαφορετικό ήχο (δεύτερο) απ’ ό,τι ο καλοφωνικός ειρμός.
779
780
Βλ. Μηναίον Ιουλίου, σσ. 114-115. Αυτό το ποιητικό κείμενο δεν προέρχεται από κανόνα, αλλά από
δοξαστικό-θεοτοκίο, προσόμοιο του αυτόμελου στιχηρού Πανεύφημοι μάρτυρες.
369
Συνέχομαι πάντοθεν δεινοίς, και πού φύγω Δέσποινα, ο δυστυχής και πανάθλιος; Ει μη προς σε αγνή
καταφεύγω μόνην, την εμήν βοήθειαν, ελπίς απηλπισμένων Θεόνυμφε, και μη παρίδης με τον ανάξιον
οικέτην σου, θλιβομένων ετοίμη βοήθεια.
Τας αιτήσεις των πιστώς αιτουμένων

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, θεοτοκίον ε΄ ωδής αναστασίμου κανόνος781
Ήχος: α΄
Μελοποιός / ήχος: Βασίλειος Νικολαΐδης / πλ. β΄
Έκδοση: Καλλικέλαδος Αηδών, Θεσσαλονίκη 1882
Τας αιτήσεις των πιστώς αιτουμένων, Πανύμνητε, μη παρίδης, αλλά δέχου και ταύτας προσάγαγε τω
Υιώ σου, Άχραντε, Θεώ τω μόνω ευεργέτη· σε γαρ προστάτιν κεκτήμεθα.
Τας κακωθείσας ψυχάς ημών
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος βαρύς, Κυριακή, θεοτοκίον κάθισμα μετά την
γ΄ ωδή του κανόνος του Μεσονυκτικού782
Μελοποιός / ήχος: άγνωστος783 / βαρύς
άγνωστος / βαρύς
Έκδοση: Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, Κων/πολις 1835 (η μία εκ των δύο
συνθέσεων – η άλλη παραμένει ανέκδοτη)
Τας κακωθείσας ψυχάς ημών ταις αμαρτίαις, αγάθυνον πάναγνε Θεοτόκε, και λύτρωσαι πταισμάτων
τους σε υμνούντας, Θεονύμφευτε.
Τη εικόνι τη χρυσή

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος δ΄, Τρίτη πρωί, ειρμός ζ΄ ωδής784
Ήχος: δ΄
781
Βλ. Παρακλητική, σ. 32
782
Βλ. Παρακλητική, σ. 712. Αυτή είναι μία σπάνια περίπτωση καλοφωνικού ειρμού, του οποίου το κείμενο
προέρχεται από μεσώδιο κάθισμα που ψάλλεται στην ακολουθία του Μεσονυκτικού.
783
Η γνωστή εκδεδομένη σύνθεση αποδίδεται στη χειρόγραφη παράδοση σε διάφορους ποιητές, ήτοι τους
Πέτρο Μπερεκέτη, Μανουήλ Γούτα, Δωρόθεο Δρύστρας και Ιερόθεο Ιωαννίνων. Στον κώδικα Δοχειαρίου
385 ανθολογείται κι άλλη όμωνυμη σύνθεση ανωνύμου μελοποιού.
784
Βλ. Παρακλητική, σ. 410. Στο κείμενο που παρατίθεται στην Παρακλητική απαντά ο σύνδεσμος «γαρ»
αντί του άρθρου «του» και απουσιάζει το ρήμα «ει» μετά τη λέξη «ευλογητός».
370
Τη εικόνι τη χρυσή μη προσκυνήσαντες Παίδες Αβραμιαίοι, εδοκιμάζοντο ώσπερ χρυσός εν

χωνευτηρίω, εν καμίνω του πυρός, ως εν θαλάμω φωτεινώ, εχόρευον βοώντες· ευλογητός ει ο Θεός
ο των Πατέρων ημών.
Την άδικον βλέπουσα σφαγήν σου
Μελοποιός / ήχος: Κάλλιστος Βατοπαιδηνός / δ΄

Ανέκδοτος
Την άδικον βλέπουσα σφαγήν σου η κτίσις κατηφιώσα επωδύρετο· γης ταρασσομένης γαρ, ζόφον ως
ιμάτιον μελεμβαφές ο ήλιος περιεβάλλετο, ημείς δε σε απαύστως υμνούμεν και υπερυψούμεν, Χριστέ,
εις τους αιώνας785.
Την βάτον την νοητήν
Μελοποιός / ήχος: Απόστολος Κώνστας Χίος / πλ. β΄

Ανέκδοτος
Την βάτον την νοητήν, την πάλαι εν τω όρει θεαθείσαν Μωυσή αφλέκτως καιομένην, την άχραντον
και αγίαν Παρθένον, συμφώνως εν ύμνοις μεγαλύνομεν786.
Την δέησίν μου δέξαι την πενιχράν

Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μέγας Παρακλητικός Κανών, 4ο τροπάριον θ΄ ωδής787
Μελοποιός / ήχος: Αναστάσιος Ραψανιώτης / πλ. δ΄
Γεώργιος Κρης / πλ. δ΄
Γεωργίου – απεναντίας, η σύνθεση του Ραψανιώτη παραμένει
ανέκδοτη)
Την δέησίν μου δέξαι την πενιχράν, και κλαυθμόν μη παρίδης και δάκρυα και στεναγμόν, αλλ’
αντιλαβού μου ως αγαθή, και τας αιτήσεις πλήρωσον, δύνασαι γαρ πάντα ως πανσθενούς Δεσπότου
Θεού Μήτηρ, ει νεύσεις έτι μόνον προς την εμήν οικτράν ταπείνωσιν.
Την ζωοδόχον πηγήν
785
Το κείμενο δεν εντοπίστηκε σε κάποιο από τα εν χρήσει λειτουργικά βιβλία.
786
Το κείμενο δεν εντοπίστηκε σε κάποιο από τα εν χρήσει λειτουργικά βιβλία.
787
371
Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Δεκεμβρίου, 20 Δεκεμβρίου, ειρμός θ΄ ωδής προεορτίου
κανόνος788
Ήχος: α΄
Την ζωοδόχον Πηγήν την αέναον, την φωτοφόρον Λυχνίαν την πάγχρυσον, τον Ναόν τον έμψυχον,
την Σκηνήν την άχραντον, του ουρανού και της γης την πλατυτέραν, την Θεοτόκον οι πιστοί
μεγαλύνομεν789.
Την μητέρα του Θεού

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Τρίτη πρωί, θεοτοκίον ς΄ ωδής κανόνος του
Τιμίου Προδρόμου790
Ήχος: α΄
Μελοποιός / ήχος: Μελέτιος Σισανίου / α΄
Έκδοση: Μουσικόν Εγχειρίδιον, Κων/πολις 1864
Την μητέρα του Θεού και καλήν εν γυναιξί, δυσωπώ εκτενώς, μη παρίδης αγνή, αλλ’ οίκτειρον, και
πάσης βλάβης σώον συντήρησον.
Την πάσαν ελπίδα μου
Υμνογράφος: Ιωάννης Δαμασκηνός (;)

Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μέγα Απόδειπνον, θεοτοκίον προ της ευχής «Ο εν
παντί καιρώ»791
Ήχος: β΄
Μελοποιός / ήχος: ανώνυμος / β΄ (λέγετος)792
Ανέκδοτος
Την πάσαν ελπίδα μου εις σε ανατίθημι, Μήτερ του Θεού, φύλαξόν με υπό την σκέπην σου.
Την σην ειρήνην δος ημίν

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Τρίτη πρωί, ειρμός ε΄ ωδής793
788
789
Το κείμενο που παρατίθεται στην Παρακλητική είναι ελαφρώς παρηλλαγμένο: Την ζωοδόχον Πηγήν την
αέναον, την φωτοφόρον Λυχνίαν της χάριτος, τον Ναόν τον άγιον, την Σκηνήν την πάγχρυσον, του ουρανού και
της γης την πλατυτέραν, την Θεοτόκον οι πιστοί μεγαλύνομεν.
790
791
792
Η σύνθεση ανθολογείται στον κώδικα Ιβήρων 1038, φ. 652v.
372
Ήχος: α΄
Την σην ειρήνην δος ημίν, Υιέ του Θεού, άλλον γαρ εκτός σου Θεόν ου γινώσκομεν, το όνομά σου
ονομάζομεν, ότι Θεός πρώτος συ ει και μετά ταύτα, και εις τους αιώνας συ ει ο Θεός ημών794.
Τ η ν Σ ι ώ ν ε π’ ό ρ ο υ ς α ν ά β η θ ι

Λειτουργικό βιβλίο: Τριώδιον, Κυριακή των Βαΐων, ειρμός ε΄ ωδής795
Ήχος: δ΄
Την Σιών επ’ όρους ανάβηθι ο ευαγγελιζόμενος, και την Ιερουσαλήμ ο κηρύσσων, εν ισχύι ύψωσον
φωνήν· δεδοξασμένα ελαλήθη περί σου η πόλις του Θεού, ειρήνη επί τον Ισραήλ και σωτήριον
έθνεσιν.
Την τετραυματισμένην μου ψυχήν
Λειτουργικό βιβλίο: Τριώδιον, Τρίτη Ε΄ Εβδομάδος, ιδιόμελον αποστίχων των αίνων796

Ανέκδοτος
Την τετραυματισμένην μου ψυχήν, και τεταπεινωμένην, επίσκεψαι Κύριε, ιατρέ των νοσούντων, και
των απηλπισμένων λιμήν αχείμαστε· συ γαρ ει ο ελθών Λυτρωτής του κόσμου, εγείραι εκ φθοράς τον
παραπεσόντα, καμέ προσπίπτοντα ανάστησον, διά το μέγα σου έλεος.
Την υψηλοτέραν των ουρανών
Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μικρός και Μέγας Παρακλητικοί Κανόνες, 1ο

μεγαλυνάριον μετά το τέλος της θ΄ ωδής797
Μελοποιός / ήχος: Μακάριος ιερομόναχος / πλ. δ΄
793
794
Ο καλοφωνικός ειρμός παρουσιάζει μετάπλαση του πρωτότυπου ποιητικού κειμένου του απλού ειρμού,
που είναι το εξής: Την σην ειρήνην δος ημίν, Υιέ του Θεού, άλλον γαρ εκτός σου Θεόν ου γινώσκομεν, το
όνομά σου ονομάζομεν, ότι Θεός ζώντων και των νεκρών υπάρχεις. Η κατακλείδα του καλοφωνικού ειρμού
προέρχεται από το τέλος του ιδιόμελου αποστίχου της Πεντηκοστής Εν τοις προφήταις ανήγγειλας ημίν (ήχος
β΄).
795
796
Βλ. Τριώδιον, σσ. 604-605.
797
373
Νεκτάριος Βλάχος / πλ. δ΄
Έκδοση: Καλλικέλαδος Αηδών, Θεσσαλονίκη 1882798 (η σύνθεση του
Νεκταρίου – απεναντίας, η σύνθεση του Μακαρίου παραμένει
ανέκδοτη)
Την υψηλοτέραν των ουρανών και καθαρωτέραν λαμπηδόνων ηλιακών, την λυτρωσαμένην ημάς εκ
της κατάρας, την Δέσποιναν του κόσμου ύμνοις τιμήσωμεν.
Την φωτοφόρον νεφέλην

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Τρίτη πρωί, ειρμός θ΄ ωδής799
Ήχος: α΄
Την φωτοφόρον νεφέλην, εν η ο πάντων Δεσπότης, ως υετός εξ ουρανού, επί πόκον κατήλθε, και
εσαρκώθη δι’ ημάς, γενόμενος άνθρωπος ο Άναρχος, μεγαλύνομεν πάντες, ως Μητέρα του Θεού
ημών αγνήν800.
Το θαύμα του τόκου σου
Υμνογράφος: Θεόδωρος Στουδίτης

Λειτουργικό βιβλίο: Τριώδιον, Πέμπτη Γ΄ εβδομάδος πρωί, 4ο τροπάριον θ΄ ωδής 2ου
κανόνος801
Μελοποιός / ήχος: Αναστάσιος Ραψανιώτης / α΄
Ανέκδοτος
Το θαύμα του τόκου σου εκπλήττει με Πανάμωμε· πώς συλλαμβάνεις ασπόρως τον άληπτον; Ειπέ,
πώς παρθενεύεις, γεννήσασα ως μήτηρ; Το υπέρ φύσιν πίστει λαβών, το τικτόμενον προσκύνει· όσα
θέλει γαρ και δύναται.
Τον άναρχον βασιλέα
Υμνογράφος: Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Αυγούστου, 27 Αυγούστου, ειρμός η΄ ωδής802
798
799
800
Στο εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο λείπει το τελικό «ν» από την τελευταία λέξη του ειρμού.
801
802
374
Τον άναρχον Βασιλέα της δόξης, ον τρέμουσιν ουρανών αι Δυνάμεις, και φρίττουσι των Αγγέλων αι
τάξεις, υμνείτε ιερείς, λαός υπερυψούτε, εις πάντας τους αιώνας803.
Τον Πατέρα προσκυνήσωμεν
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Κυριακή πρωί, τροπάριον εις το Δόξα των
Μακαρισμών804
Ήχος: α΄
Μελοποιός / ήχος: Γεώργιος Λέσβιος / πλ. α΄
Έκδοση: Μελίφωνος Τερψινόη, Αθήνα 1848
Τον Πατέρα προσκυνήσωμεν, και τον Υιόν δοξολογήσωμεν, και το Πανάγιον πιστοί πάντες Πνεύμα
ανυμνήσωμεν, κράζοντες και λέγοντες· Παναγία Τριάς, σώσον πάντας ημάς.
Τον ποιμένα των προβάτων

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Κυριακή πρωί, 1ο τροπάριον ε΄ ωδής
Ήχος: α΄
Τον ποιμένα των προβάτων, τον μέγαν και Κύριον, Ιουδαίοι διά ξύλου σταυρού εθανάτωσαν, αλλ’
αυτός ως πρόβατα νεκρούς, εν άδη τεθαμμένους, κράτους θανάτου ερρύσατο.
Τόξον δυνατών ησθένησε

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Αυγούστου, 6 Αυγούστου, ειρμός γ΄ ωδής κανόνος της
Μεταμορφώσεως806
Ήχος: δ΄
Μελοποιός / ήχος: Ραφαήλ Ικονίου / δ΄
Άνθιμος Κουτλουμουσιανός / δ΄
Ανέκδοτοι
803
Στο κείμενο που παρατίθεται στο Μηναίον το ρήμα «φρίττουσι(ν)» απαντά στη θέση του ρήματος
«τρέμουσι(ν)» και τανάπαλιν.
804
805
806
375
Τόξον δυνατών ησθένησε, και οι ασθενούντες περιεζώσαντο δύναμιν· διά τούτο εστερεώθη εν Κυρίω
η καρδία μου.
Το όμμα της καρδίας μου
Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Ιουλίου, 8 Ιουλίου, προσόμοιον θεοτοκίον Εσπερινού807

Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ / πλ. α΄
Βασίλειος Παπαδόπουλος / βαρύς
Νικόλαος Σμύρνης / πλ. β΄
Μπερεκέτη)
Νέον Ταμείον Μουσικής Ανθολογίας, Σμύρνη 1867 (η σύνθεση του
Νικολάου – οι υπόλοιπες δύο συνθέσεις παραμένουν ανέκδοτες808)
Το όμμα της καρδίας μου εκτείνω προς σε Δέσποινα, μη παρίδης τον μικρόν μου στεναγμόν, εν ώρα
όταν κρίνη ο σος Υιός τον κόσμον, γενού μοι σκέπη και βοήθεια.
Του βίου την θάλασσαν

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος πλ. β΄, Κυριακή πρωί, ειρμός ς΄ ωδής
Μελοποιός / ήχος: Γαβριήλ εξ Αθηνών / πλ. β΄
Ανέκδοτος
Του βίου την θάλασσαν υψουμένην καθορών, των πειρασμών τω κλύδωνι, τω ευδίω λιμένι σου
προσδραμών, βοώ σοι· ανάγαγε εκ φθοράς την ζωήν μου, Πολυέλεε.
Τ ο υ ς ε ν κ α μ ί ν ω π α ί δ α ς σ ο υ, Σ ω τ ή ρ

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, Τρίτη πρωί, ειρμός ζ΄ ωδής810
807
Βλ. Μηναίον Ιουλίου, σ. 94. Το κείμενο ανήκει σε θεοτοκίο, προσόμοιο του στιχηρού Τριήμερος ανέστης
Χριστέ σε ήχο πλ. β΄.
808
Ωστόσο, η σύνθεση του Χουρμουζίου περιλαμβάνεται στο υπό έκδοσιν Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον του π.
Κωνσταντίνου Παπαγιάννη, σσ. 192-193.
809
810
376
Μελοποιός / ήχος: Μακάριος ιερομόναχος / α΄
Ανέκδοτος
Τους εν καμίνω παίδας σου, Σωτήρ, ουκ έφλεξεν, ουδέ παρηνώχλησεν το πύρ· τότε οι τρεις ως εξ
ενός στόματος, ύμνουν και ευλόγουν λέγοντες· ευλογητός ο Θεός, ο των πατέρων ημών.
Το φως σου Κύριε
Μελοποιός / ήχος: Παναγιώτης Κηλτζανίδης / α΄

Παναγιώτης Κηλτζανίδης (;) (έτερον) / α΄
Έκδοση: Απάνθισμα, Κων/πολις 1861 (η μία εκ των δύο συνθέσεων – η
άλλη είναι ανέκδοτη)
Το φως σου, Κύριε, και την αλήθειάν σου εξαπόστειλον, οδηγήσαι ημάς επί τα προστάγματά σου, και
δώρησαι ημίν την ειρήνην σου, φιλάνθρωπε811.
Τρεις Παίδες

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος γ΄, Σάββατο πρωί, ειρμός ζ΄ ωδής κανόνος εις
πάντας τους αγίους812
Ήχος: γ΄
Μελοποιός / ήχος: Παναγιώτης Κηλτζανίδης (;) / γ΄
Ανέκδοτος
Τρεις Παίδες εν καμίνω, την Τριάδα τυπώσαντες, βασιλέα Κύριον εκήρυξαν, και την πλάνην των
ειδώλων κατήργησαν, βοώντες· ευλογητός ο Θεός ο των πατέρων ημών813.
Τύπον της αγνής λοχείας σου

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Κυριακή πρωί, ειρμός θ΄ ωδής
Ήχος: α΄
811
Το κείμενο δεν έχει εντοπιστεί σε κάποιο λειτουργικό κείμενο. Είτε εξέπεσε από τη λειτουργική χρήση
είτε είναι αυτοσχέδιο υμνογράφημα του Κηλτζανίδη. Το περιεχόμενό του θυμίζει τον 3 ο στίχο του ΜΒ΄
Ψαλμού, καθώς και τα φωταγωγικά τροπάρια της Ακολουθίας του Όρθρου.
812
813
Στα εν χρήσει λειτουργικά βιβλία αντί της φράσης «βασιλέα Κύριον εκήρυξαν, και την πλάνην των
ειδώλων κατήργησαν, βοώντες» απαντά η φράση «του πυρός την απειλήν κατεπάτησαν, και υμνούντες
εβόων».
814
377
Δημήτριος Δομέστικος / α΄
Έκδοση: Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, Κων/πολις 1835 (οι συνθέσεις των
Μπαλασίου και Δημητρίου)
Τύπον της αγνής λοχείας σου, πυρπολουμένη βάτος έδειξεν άφλεκτος, και νυν καθ’ ημών, των
πειρασμών αγριαίνουσαν, κατασβέσαι αιτούμεν την κάμινον, ίνα σε Θεοτόκε ακαταπαύστως
μεγαλύνωμεν.
Των δωρεών των υπέρ κατάληψιν
Υμνογράφος: Ιωσήφ Θεσσαλονίκης

Λειτουργικό βιβλίο: Πεντηκοστάριον, Πέμπτη της Αναλήψεως, 1ο τροπάριον θ΄ ωδής
2ου κανόνος815
Ήχος: δ΄
Των δωρεών των υπέρ κατάληψιν! Ω μυστηρίου φρικτού! Πάντων ο δεσπόζων γαρ, εκ γης απαίρων
προς τα ουράνια, τοις μαθηταίς απέστειλε Πνεύμα το άγιον, το φωτίσαν τούτων την διάνοιαν, και
πυρίνους τελέσαν εν χάριτι816.
Τω παντάνακτος εξεφαύλισαν

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Δεκεμβρίου, 25 Δεκεμβρίου, ειρμός ζ΄ ωδής 2ου
κανόνος817
Ήχος: α΄
Μελοποιός / ήχος: Γιωβάσκος Βλάχος / α΄
Ανέκδοτος
Τω παντάνακτος εξεφαύλισαν πόθω άπλητα θυμαίνοντος, ηγκιστρωμένοι Παίδες, τυράννου δύσθεον

γλωσσαλγίαν· οις είκαθε πυρ άσπετον τω Δεσπότη, λέγουσιν· εις αιώνας ευλογητός ει.
Υπερβολή ασωτείας
815
816
Μετά την παρεμβολή ομοήχου κρατήματος, ο Σιγάλας ολοκληρώνει τον καλοφωνικό ειρμό με την άσχετη
προς το υπόλοιπο κείμενο φράση «και επιθυμήσει ο βασιλεύς του κάλλους σου». Επίσης, ο Σιγάλας
παραλείπει το επιφώνημα «ω» στην αρχή του κειμένου.
817
Βλ. Μηναίον Δεκεμβρίου, σσ. 513-514.
378
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Δευτέρα πρωί, 2ο τροπάριον ζ΄ ωδής 1ου
κανόνος818
Ήχος: α΄
Μελοποιός / ήχος: Αναστάσιος Ραψανιώτης / γ΄
Ανέκδοτος
Υπερβολή ασωτείας, Κύριε, ψυχήν ερρύπωσα δεινώς· υπερβάλλουσαν ουν, Χριστέ, έχω αγαθότητα,
δέξαι ως τον άσωτον και μελωδούντα με οίκτειρον· ο αινετός των πατέρων Θεός και υπερένδοξος.
Ύψιστε πάντων Δέσποτα
Υμνογράφος: Ματθαίος Μυρέων

Μελοποιός / ήχος: Μπαλάσιος ιερεύς (;) / δ΄
Έκδοση: Επετηρίδα Κέντρου Μελετών Ι.Μ. Κύκκου, τ. 2, Λευκωσία 1993
Ύψιστε πάντων Δέσποτα, Πατρός ανάρχου Λόγε,

Υιέ Θεού συνάναρχε, πανυπέρτατε μόνε,
ο εν Κανά προσκεκληθείς [sic] της Γαλιλαίας γάμω
συν τη Μητρί σου τη αγνή νύμφη απειρογάμω
και, ίνα δείξης τίμιον αυτόν άμα και θείον,
θαυματουργών, μετέβαλες το ύδωρ τε εις οίνον.
Αυτός και νυν, παμβασιλεύ, ιλέω όμματί σου,
επίβλεψον εξ ουρανού επί τω πλάσματί σου
και, ως ηυλόγησάς ποτε Αβραάμ συν τη Σάρρα
και Ιακώβ, Ρεβέκκαν τε και λοιπούς Πατριάρχας,
ούτω και νυν, φιλάνθρωπε, ευλόγησον σους δούλους
και διατήρησον αυτούς εκ πάντας επιβούλους [sic]
και δος αυτοίς τον φόβον σου, όπως τους οδηγήση
προς πάσαν την σωτήριον οδόν και συνετίση.
Προς τούτοις δώρησαι αυτοίς ομόνοιαν, ειρήνην,
καρπόν κοιλίας νόμιμον, άμα και σωφροσύνην,
και καταξίωσον αυτούς νύμφην τε και νυμφίον
άμα και παρανύμφους τε και άπαντα τον δήμον
της ουρανίου σου χαράς και θείας βασιλείας,
πρεσβείαις της τεκούσης σε Παρθένου Παναγίας,
του θείου Προκοπίου τε και πάντων των αγίων,
των ευαρεστησάντων σοι απ’ αιώνος των θείων.
Ύψιστε πανυπέρτατε
Υμνογράφος: Αντώνιος Σιγάλας (;)819

818
819
Είναι πιθανότατα αυτοσχέδιο υμνογράφημα του ίδιου του Σιγάλα.
379
Ύψιστε πανυπέρτατε Πατρός ανάρχου Λόγε,

Υιέ Θεού συνάναρχε, ομοούσιε Λόγε·820
ο διά του προφήτου σου και ζηλωτού Ηλία
τον οίκον χήρας έπλησας απείρου ευλογίας·
και υετόν εξ ουρανού κατέπεμψας αφθόνως
και εκ νεκρών ανάστασιν απέδειξας εν κόσμω·
αυτός και νυν, παμβασιλεύ, ιλέω όμματί σου
επίβλεψον εξ ουρανού επί τω πλάσματί σου·
πρεσβείαις του προφήτου σου, πρεσβείαις της Μητρός σου,
την βασιλείαν ουρανών δώρησαι τω λαώ σου.
Φρικτόν το βήμα σου
Υμνογράφος: Παρθένιος Ιεροσολύμων821

Μελοποιός / ήχος: Ζαχαρίας Χανεντές / πλ. β΄
Αναστάσιος Ραψανιώτης / πλ. β΄
Ανέκδοτοι
Φρικτόν το βήμα σου και αδέκαστον, και τι είπω ο τάλας επί κρίσιν ελκόμενος· τα γαρ έργα μου
χόρτος, καλάμη πυρός, όθεν και τη γεέννη αποπεμφθήσομαι· αλλ’ αυτός, Σωτήρ μου, σπλαγχνισθείς
ρύσαι τον δούλον σου.
Χαίρε θυγάτηρ Αδάμ του φθαρέντος

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος βαρύς, Κυριακή πρωί, 3ο τροπάριον ζ΄ ωδής
Μελοποιός / ήχος: Σωτήριος Βλαχόπουλος / βαρύς
Έκδοση: Αι δύο μέλισσαι, Κων/πολις 1906
Χαίρε θυγάτηρ του Αδάμ του φθαρέντος, χαίρε μόνη Θεόνυμφος, χαίρε δι’ ης η φθορά
εξωστράκισται, η Θεόν κυήσασα, ον δυσώπει αγνή σωθήναι πάντας ημάς.
Χαίρε νύμφη φαεινή
820
Αυτός ο καλοφωνικός ειρμός χαρακτηρίζεται από τον μελοποιό δίχορος, ψάλλεται δηλαδή αντιφωνικώς
από δύο ψάλτες.
821
Το υμνογράφημα του Παρθενίου δε χρησιμοποιήθηκε στη λατρεία.
822
380
Χαίρε νύμφη φαεινή, Μήτηρ του Φωτοδότου, χαίρε η χωρήσασα τον αχώρητον εν μήτρα σου, χαίρε η
των Χερουβίμ αυτών τιμιωτέρα, η κυήσασα τον Σωτήρα των ψυχών ημών.
Χαίρε πύλη Κυρίου
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος πλ. α΄, Κυριακή (Σάββατο εσπέρας),

θεοτοκίον του αναστασίμου απολυτικίου824
Χαίρε πύλη Κυρίου η αδιόδευτος, χαίρε τείχος και σκέπη των προστρεχόντων εις σε, χαίρε αχείμαστε
λιμήν και Απειρόγαμε, η τεκούσα εν σαρκί τον Ποιητήν σου και Θεόν, πρεσβεύουσα μη ελλείπης, υπέρ
των ανυμνούντων και προσκυνούντων τον Τόκον σου.
Χαίρε φωτός νεφέλη
Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος δ΄, Δευτέρα (Κυριακή εσπέρας), δοξαστικόν-

θεοτοκίον αποστίχων του Εσπερινού825
Ήχος: δ΄
Χαίρε φωτός Νεφέλη, χαίρε Λυχνία φωτεινή826, χαίρε Στάμνε η του μάννα, χαίρε η Ράβδος Ααρών,
χαίρε Βάτε άφλεκτε, χαίρε Λαμπάς, χαίρε Θρόνε, χαίρε Όρος άγιον, χαίρε Παράδεισε, χαίρε θεία
Τράπεζα, χαίρε Πύλη μυστική, χαίρε η πάντων ελπίς.
823
Το κείμενο προέρχεται από την ενάτη ωδή κανόνος του Ιωάννου Δαμασκηνού σε ήχο βαρύ. Βλ.
Ευστρατιάδου, Ειρμολόγιον, σ. 264. Πρβλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σ. 381. Δεν εντοπίστηκε σε κάποιο
λειτουργικό βιβλίο, προφανώς επειδή εξέπεσε από τη λειτουργική χρήση. Η πολύ ενδιαφέρουσα ένδειξη «εις
νεονύμφους» προτάσσεται του καλοφωνικού ειρμού στον κώδικα 88 του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης
(Χανίων) (βλ. Γιαννοπούλου Εμ., «Κώδικες εκκλησιαστικής μουσικής σε βιβλιοθήκες της Κρήτης», Νέα
Χριστιανική Κρήτη, Επιστημονική Περιοδική Έκδοση Ιεράς Μητροπόλεως Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, τεύχος
23, Ρέθυμνο 2004, σ. 312). Πιθανώς υπήρχε τοπική παράδοση στην Κρήτη στα τέλη του ΙΘ΄ ή τις αρχές του
Κ΄ αιώνος να ψάλλεται η σύνθεση του Μπερεκέτη μετά το τέλος της ακολουθίας του Γάμου. Ή τουλάχιστον
άρεσε στον συντάκτη του χειρογράφου Παύλο Βλαστό, λόγιο και μουσικό άνδρα της Κρήτης, να ψάλλει τον
ειρμό στους γάμους.
824
825
Βλ. Παρακλητική, σ. 388. Το κείμενο προέρχεται από ιδιόμελο θεοτοκίο και όχι από κανόνα.
826
Το εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο έχει «φαεινή» αντί «φωτεινή».
381
Χαίροις άνασσα μητροπάρθενον κλέος
Υμνογράφος: Ιωάννης Αρκλάς827

Λειτουργικό βιβλίο: Πεντηκοστάριον, ειρμός θ΄ ωδής 2ου κανόνος της Πεντηκοστής828
Ήχος: δ΄
Χαίροις Άνασσα, μητροπάρθενον κλέος, άπαν γαρ ευδίνητον εύλαλον στόμα, ρητρεύον, ου σθένει σε
μέλπειν αξίως, ιλιγγιά δε νους άπας σου τον τόκον νοείν, όθεν σε συμφώνως δοξάζομεν.
Χαίροις πάναγνε θεοδέγμον Μαρία
Υμνογράφος: Ιωάννης Αρκλάς829

Ήχος: α΄
Χαίροις πάναγνε θεοδέγμον Μαρία, χαίρε Δέσποινα, πεπτωκότων η βάσις, εν σοι γαρ ώφθη σήμερον
ο Δεσπότης. Ω θαύμα καινουργών τους φθαρέντας, και προς φως επανάγων το ανέσπερον, Κόρη.
Χαράς μου την καρδίαν
827
Ο Ιωάννης Αρκλάς, ποιητής του κανόνος εις την εορτήν της Πεντηκοστής Θείω καλυφθείς ο
βραδύγλωσσος γνόφω, ταυτίζεται από πολλούς ερευνητές με τον Ιωάννη Δαμασκηνό. Βλ. Αντωνίου, Το
Ειρμολόγιον, σ. 74.
828
829
Το κείμενο αυτό είναι η θ΄ ωδή των παλαιών καταβασιών της Κυριακής προ της Χριστού Γεννήσεως, το
κείμενο των οποίων παραδίδεται ανωνύμως. Κατά μία άποψη – μη τεκμηριωμένη πάντως – οι καταβασίες
αυτές είναι ποίημα του Ιωάννου Αρκλά, που πιθανώς ταυτίζεται με τον Ιωάννη Δαμασκηνό. Βλ. Αντωνίου,
Το Ειρμολόγιον, σ. 381. Οι καταβασίες αυτές έπαψαν να χρησιμοποιούνται στη λατρεία και γι’ αυτό δε
συμπεριλαμβάνονται στη σχετική ακολουθία στα εν χρήσει Μηναία του Δεκεμβρίου των διαφόρων
εκδόσεων. Σίγουρα πάντως ψάλλονταν επ’ εκκλησίαις μέχρι και τον ΙΗ΄ αιώνα, εφόσον τις μελοποίησε σε
αργό ειρμολογικό μέλος ο Πέτρος Μπερεκέτης. Σε κάποια χειρόγραφα οι καταβασίες του Μπερεκέτη
επισυνάπτονται στους καλοφωνικούς ειρμούς του ίδιου μελουργού. Βλ. χφ. ΒΚΨ 85/223, φ. 22v κ.εξ.:
«καταβασίαι του αυτού κυρ Πέτρου Μπερεκέτη ψαλλόμεναι τη Κυριακή προ της Χριστού γεννήσεως· ωδή
α΄· ήχος α΄ Χριστός εν πόλει Βηθλεέμ». Τα τελευταία χρόνια αρχίζουν να επιστρέφουν στη λειτουργική
χρήση μετά την εκτέλεση και δημοσίευσή τους από την Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία και τον χορό ψαλτών
«Μαΐστορες της Ψαλτικής Τέχνης».
382
Λειτουργικό βιβλίο: Ωρολόγιον, Μικρός Παρακλητικός Κανών, 2ο τροπάριον θ΄
ωδής830
Μελοποιός / ήχος: Ραφαήλ Ικονίου / πλ. δ΄
Κωνσταντίνος Βυζάντιος / πλ. δ΄
Ματθαίος Εφέσιος Βατοπαιδηνός / πλ. δ΄
Έκδοση: Ταμείον Ανθολογίας, Κων/πολις 1846 (η σύνθεση του
Κωνσταντίνου – αντιθέτως, οι συνθέσεις των Ραφαήλ και
Ματθαίου παραμένουν ανέκδοτες)
Χαράς μου την καρδίαν, πλήρωσον, Παρθένε, η της χαράς δεξαμένη το πλήρωμα, της αμαρτίας την
λύπην εξαφανίσασα.
Χείρας εκπετάσας Δανιήλ

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος δ΄, Κυριακή πρωί, ειρμός η΄ ωδής
Ήχος: δ΄
Μελοποιός / ήχος: Γερμανός Νέων Πατρών / δ΄
Χείρας εκπετάσας Δανιήλ, λεόντων χάσματα εν λάκκω έφραξε, πυρός δε δύναμιν έσβεσαν, αρετήν
περιζωσάμενοι, οι ευσεβείας ερασταί, Παίδες κραυγάζοντες· ευλογείτε πάντα τα έργα Κυρίου τον
Κύριον.
Ωδήν επινίκιον

Λειτουργικό βιβλίο: Παρακλητική, ήχος α΄, Τρίτη πρωί, ειρμός α΄ ωδής832
Ήχος: α΄
Ωδήν επινίκιον άσωμεν πάντες, Θεώ τω ποιήσαντι θαυμαστά τέρατα, βραχίονι υψηλώ, και σώσαντι
τον Ισραήλ, ότι δεδόξασται.
Ω θείας ω φίλης

Λειτουργικό βιβλίο: Πεντηκοστάριον, 1ο τροπάριον θ΄ ωδής κανόνος του Πάσχα833
830
831
832
383
Ήχος: α΄
Μακάριος ιερομόναχος / α΄
Μπερεκέτη – απεναντίας, η σύνθεση του Μακαρίου παραμένει
ανέκδοτη)
Ω θείας, ω φίλης, ω γλυκυτάτης σου φωνής! Μεθ’ ημών αψευδώς γαρ επηγγείλω έσεσθαι, μέχρι
τερμάτων αιώνος Χριστέ, ην οι πιστοί, άγκυραν ελπίδος κατέχοντες, αγαλλόμεθα.
Ω Πάσχα το μέγα

Λειτουργικό βιβλίο: Πεντηκοστάριον, 2ο τροπάριον θ΄ ωδής κανόνος του Πάσχα834
Ήχος: α΄
Μελοποιός / ήχος: Μακάριος ιερομόναχος / α΄
Ανέκδοτος
Ω Πάσχα το μέγα και ιερώτατον, Χριστέ, ω σοφία και Λόγε του Θεού και δύναμις, δίδου ημίν
εκτυπώτερον, σου μετασχείν, εν τη ανεσπέρω ημέρα της βασιλείας σου.
Ως είδεν Ησαΐας συμβολικώς

Λειτουργικό βιβλίο: Μηναίον Φεβρουαρίου, 2 Φεβρουαρίου, ειρμός ε΄ ωδής835
Ήχος: γ΄
Μελοποιός / ήχος: Αντώνιος Σιγάλας / γ΄
Μακάριος ιερομόναχος / γ΄
του Σιγάλα – απεναντίας, η σύνθεση του Μακαρίου παραμένει
ανέκδοτη)
Ως είδεν Ησαΐας συμβολικώς, εν θρόνω επηρμένω, Θεόν υπ’ αγγέλων δόξης δορυφορούμενον, Ω
τάλας, εβόα, εγώ, προ γαρ είδον σωματούμενον Θεόν, φωτός ανεσπέρου και ειρήνης δεσπόζοντα.
833
834
835
384
2. Κατηγορίες καλοφωνικών ειρμών με βάση την προέλευση του
ποιητικού κειμένου
Στην παρούσα παράγραφο κατατάσσουμε τους καλοφωνικούς ειρμούς σε

κατηγορίες με κριτήριο την προέλευση του ποιητικού κειμένου. Διακρίνουμε τρεις
«πηγές» από τις οποίες αντλούν τα κείμενα που επενδύουν μελικά οι μελουργοί:
α) Ειρμοί και τροπάρια κανόνων
β) Καθίσματα, προσόμοια, ιδιόμελα, απολυτίκια, κατανυκτικά στιχηρά, τροπάρια των
αναβαθμών
γ) Δεκαπεντασύλλαβα και άλλα αυτοσχέδια υμνογραφήματα
Για κάθε μία από αυτές τις κατηγορίες γίνεται ευθύς αμέσως λόγος.
α) Ειρμοί και τροπάρια κανόνων
Το κείμενο των περισσότερων καλοφωνικών ειρμών προέρχεται από το

υμνογραφικό είδος του κανόνος. Μελίζονται δηλαδή κυρίως ε ι ρ μ ο ί ή ακόμη και
τ ρ ο π ά ρ ι α από διάφορες ωδές κανόνων 836. Η ονομασία του υπό εξέτασιν είδους
μελοποιίας οφείλεται ακριβώς σε αυτό, καθώς και στη χρήση καλοφωνικών ειρμολογικών
θέσεων κατά τη μελική επένδυση των ποιητικών κειμένων. Ο ενδιαφερόμενος
αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει στην αμέσως προηγούμενη παράγραφο της ανά χείρας
εργασίας, για να βρει τον συγκεκριμένο κανόνα και την ειδικότερη θέση μέσα σ’ αυτόν
εκάστου κειμένου που μελοποιήθηκε ως καλοφωνικός ειρμός. Εντελώς ενδεικτικά
παραθέτουμε τα παρακάτω παραδείγματα:
Αλλότριον των μητέρων η παρθενία – ειρμός θ΄ ωδής κανόνος εις το Γενέσιον της
Θεοτόκου
Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν – ειρμός γ΄ ωδής κανόνος του Πάσχα
Η κάμινος, Σωτήρ, εδροσίζετο – ειρμός ζ΄ ωδής κανόνος της Παρακλητικής
Ρόδον το αμάραντον – τροπάριον α΄ ωδής κανόνος του Ακαθίστου Ύμνου
Τον ποιμένα των προβάτων – τροπάριον ε΄ ωδής κανόνος της Παρακλητικής
836
Περισσότερα περί των κανόνων βλ. στην Εισαγωγή, §3 της παρούσης διατριβής.
385
β) Καθίσματα, προσόμοια, ιδιόμελα, απολυτίκια, κατανυκτικά στιχηρά,
τροπάρια των αναβαθμών837
Οι μεταβυζαντινοί μελουργοί δεν περιορίστηκαν μόνο στους κανόνες, αλλά

μελοποίησαν και άλλων ειδών υμνογραφήματα κατά τον καλοφωνικό ειρμολογικό τρόπο.
Και αυτές οι συνθέσεις ανήκουν, εξ επόψεως μουσικής μορφολογίας και περιεχομένου,
στο υπό εξέτασιν είδος μελοποιίας, οπότε δικαίως χαρακτηρίζονται καλοφωνικοί ειρμοί.
Κάποιοι μελοποιοί όμως με διάθεση – υπερβολικής ίσως - ακριβολογίας χρησιμοποιούν
τον όρο «εις ύφος καλοφωνικού ειρμού», προκειμένου περί συνθέσεων αυτού του τύπου
(π.χ. ο Ματθαίος Βατοπαιδηνός έτσι χαρακτηρίζει τις συνθέσεις του Ποίαν σοι επάξιον
ωδήν (χφ. Καρ. 222, φ. 97r), Ελπίς μου γλυκυτάτη (χφ. Καρ. 222, φ. 107r) και Κανόνα πίστεως
(χφ. Merl. 11, φ. 114r)). Τα κείμενά τους είναι κατά περίπτωσιν:
Κ α θ ί σ μ α τ α από την ακολουθία του Όρθρου ή του Μεσονυκτικού· π.χ.

Θρόνος πάγχρυσος (ήχος γ΄), Τας κακωθείσας ψυχάς ημών (ήχος βαρύς).
Σημειωτέον ότι κάποια καθίσματα ανήκουν ταυτόχρονα και στην κατηγορία των
προσομοίων.
Π ρ ο σ ό μ ο ι α τ ρ ο π ά ρ ι α· π.χ. Συνέχομαι πάντοθεν δεινοίς (ήχος α΄), Δεύτε
την μητέρα του φωτός (ήχος β΄), Όλην την ζωήν μου εν κακοίς (ήχος β΄), Θρόνος
πάγχρυσος (ήχος γ΄), Πάσαν την ελπίδα μου (ήχος δ΄838), Σε το καθαρώτατον (ήχος
δ΄), Πώς σου την χάριν υμνήσαιμι (ήχος πλ. δ΄)
Ι δ ι ό μ ε λ α τ ρ ο π ά ρ ι α· π.χ. Πάντα ματαιότης τα ανθρώπινα (ήχος γ΄), Χαίρε
φωτός νεφέλη (ήχος δ΄)
Α π ο λ υ τ ί κ ι α· π.χ. Κανόνα πίστεως (ήχος δ΄)
Κ α τ α ν υ κ τ ι κ ά σ τ ι χ η ρ ά· π.χ. Πρόβατον ειμί (ήχος δ΄839)
Τ ρ ο π ά ρ ι α τ ω ν α ν α β α θ μ ώ ν· π.χ. Κύκλω της τραπέζης σου (ήχος βαρύς)
837
Γενικά περί αυτών των υμνογραφικών ειδών βλ. Αλυγιζάκη, Θέματα, σσ. 85-89.
838
Ο καλοφωνικός ειρμός όμως είναι σε ήχο βαρύ.
839
Ο καλοφωνικός ειρμός όμως είναι σε ήχο πλ. α΄.
386
γ) Δεκαπεντασύλλαβα και άλλα νέα υμνογραφήματα
Αρκετοί καλοφωνικοί ειρμοί χρησιμοποιούν ως κείμενο κάποιο δεκαπεντασύλλαβο

υμνογράφημα γνωστού ή αγνώστου ποιητού. Χρησιμοποιούν δηλαδή τον απαρτιζόμενο
από δεκαπέντε συλλαβές στίχο, τον γνωστό και ως «πολιτικό στίχο». Η λογίας
προελεύσεως δεκαπεντασύλλαβη υμνογραφία αναπτύχθηκε μετά τον Ι΄ αιώνα και,
σύμφωνα με τον Γρ. Στάθη, αποτελεί «την τελευταίαν, χρονικώς, πρωτότυπον παραγωγήν
της βυζαντινής και μεταβυζαντινής Υμνογραφίας»840. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο
πολιτικός στίχος από τη φύση του προσφέρεται για μελοποίηση, αφού συνηθέστατα το
μέτρο του είναι ιαμβικό841. Έτσι, και κατά τους μετά την Άλωση χρόνους
δεκαπεντασύλλαβα ποιήματα μελοποιήθηκαν όχι μόνο από εκκλησιαστικούς συνθέτες,
αλλά και από τους άγνωστους ποιητές των δημοτικών τραγουδιών. Π.χ. το αρχαιότερο
σωζόμενο δημοτικό τραγούδι που καταγράφηκε με τη σημειογραφία της Ψαλτικής Τέχνης
στον κώδικα Ιβήρων 1189 του έτους 1562, το Χαίρεσθε κάμποι χαίρεσθε, χαίρεσθε τον
καλόν μου, αποτελείται από ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους στίχους842.
Το δημοφιλές αυτό είδος υμνογραφίας βρήκε έδαφος και στη μελοποιία των
καλοφωνικών ειρμών. Οι εξής τρεις καλοφωνικοί ειρμοί αποτελούνται από
δεκαπεντασύλλαβους στίχους:
Εν λύπαις γαρ παράκλησιν έχω (κείμενο Νικηφόρου Ηθικού – μέλος Πέτρου

Μπερεκέτη)
Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού (κείμενο αγνώστου – μέλος Δανιήλ Πρωτοψάλτου)
Παντάνασσα πανύμνητε (κείμενο Ματθαίου Τζιγάλα του Κυπρίου - μέλος
Γερμανού Νέων Πατρών και Μελετίου Σιναΐτου του παλαιού)
Ύψιστε πανυπέρτατε (κείμενο αγνώστου – μέλος Αντωνίου Σιγάλα)
840
Βλ. Στάθη, Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία, σ. 265. Διεξοδικώς περί του υμνογραφικού αυτού είδους
βλ. στη σπουδαία αυτή διδακτορική διατριβή.
841
Βλ. Στάθη, όπ. π., σσ. 138-139.
842
Βλ. Στάθη, «Η ψαλτική και η δημοτική μουσική μουσική και η σχέση ανάμεσά τους», στον αφιερωματικό
τόμο «΄...τιμή προς τον διδάσκαλον...’, Έκφραση αγάπης στο πρόσωπο του καθηγητού Γρηγορίου Θ. Στάθη,
Αφιέρωμα στα εξηντάχρονα της ηλικίας και στα τριαντάχρονα της επιστημονικής και καλλιτεχνικής προσφοράς
του», Αθήναι 2001, σ. 654. Ιαμβικά δεκαπεντασύλλαβα είναι και τα τρία δημοτικά τραγούδια Εις πράσινα
λειβάδια και κάτω εις κρύον πηγάδι (ήχος δ΄), Εις εψηλά βουνά, εις όρος χιονισμένον (ήχος δ΄) και Τ’ αηδόνια
της ανατολής και τα πουλιά της δύσης (ήχος α΄), που ανθολογούνται στον κώδικα Ξηροποτάμου 262, φφ.
211v-212v. Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Α΄, σ. 10.
387
Οι μελουργοί των ΙΖ΄-ΙΘ΄ αιώνων, εκτός από τα δεκαπεντασύλλαβα, επέλεξαν και
άλλα καινούρια υμνογραφήματα, τα οποία επένδυσαν με καλοφωνικό ειρμολογικό μέλος.
Κάποια απ’ αυτά είναι ποιήματα των ίδιων των μελοποιών, ενώ άλλα γράφτηκαν από
άλλους γνωστούς ή αγνώστους ποιητές. Αναφέρουμε ενδεικτικά τις εξής συνθέσεις:
Αγρώ τω της αμαρτίας (ποίημα Παρθενίου Ιεροσολύμων – μέλος Αναστασίου

Ραψανιώτου)
Αντίληψίς μου Κόρη (ποίημα αγνώστου, ίσως Πέτρου Μπερεκέτη – μέλος του
ιδίου)
Από του θρόνου κατήλθεν ο ηγεμών (ποίημα αγνώστου, ίσως Πέτρου Μπερεκέτη –
μέλος του ιδίου)
Δέξου το εμόν βραχύτατον πόνημα (ποίημα και μέλος αγνώστου)
Ποία μήτηρ ηκούσθη παρθένος (ποίημα αγνώστου, ίσως Μελετίου Σιναΐτου του
παλαιού - μέλος του ιδίου)
Φρικτόν το βήμα σου και αδέκαστον (ποίημα Παρθενίου Ιεροσολύμων - μέλος
Ζαχαρία Χανεντέ και Αναστασίου Ραψανιώτη)
388
3. Κατηγορίες καλοφωνικών ειρμών με βάση τη θεματολογία
Στην παρούσα παράγραφο επιχειρούμε μία κατηγοριοποίηση των καλοφωνικών

ειρμών με κριτήριο τη θεματολογία τους. Τους κατατάσσουμε δηλαδή σε ομάδες
σύμφωνα με το θέμα που κυριαρχεί στο ποιητικό τους κείμενο. Από την εξέταση του
ποιητικού κειμένου όλων των επισημανθέντων καλοφωνικών ειρμών οι κατηγορίες που
προκύπτουν είναι οι εξής:
α) Θεοτοκίοι
β) Κατανυκτικοί
γ) Αντιτυραννικοί
δ) Αναστάσιμοι ή σταυροαναστάσιμοι
ε) Εόρτιοι
ς) Δοξολογικοί
ζ) Νεκρώσιμοι
η) Άλλοι
Οι κατηγορίες αυτές δεν είναι στεγανές. Πολλοί ειρμοί μπορούν να ενταχθούν σε δύο ή
και περισσότερες κατηγορίες (π.χ. οι εόρτιοι ειρμοί που αναφέρονται στο Πάσχα ανήκουν
και στην κατηγορία των αναστασίμων ειρμών, οι εόρτιοι ειρμοί που αναφέρονται σε
θεομητορικές εορτές ανήκουν και στην κατηγορία των θεοτοκίων ειρμών κ.τ.λ.). Στη
συνέχεια γίνεται ειδικός λόγος για κάθε κατηγορία.
α) Θεοτοκίοι καλοφωνικοί ειρμοί
Μέσα στο σύνολο των καλοφωνικών ειρμών εξέχουσα θέση, εξ επόψεως ποιητικού
περιεχομένου, κατέχουν αυτοί που εξυμνούν και μεγαλύνουν το πρόσωπο της Υπεραγίας
Θεοτόκου είτε επικαλούνται τις πρεσβείες της. Τους ειρμούς αυτούς τους ονομάζουμε
θ ε ο τ ο κ ί ο υ ς, δανειζόμενοι τον όρο από το υμνογραφικό είδος που έχει ως αντικείμενο
τη Θεοτόκο843. Είναι γνωστή η αγάπη των Ορθοδόξων Χριστιανών και ιδιαίτερα των
κληρικών και μοναχών, στις τάξεις των οποίων ανήκουν πολλοί μελουργοί, προς την
Παναγία. Άλλωστε, σε διάφορες εκκλησιαστικές ακολουθίες ομάδες ολόκληρες
843
Βλ. Ψαριανού, Η Θεοτόκος εν τη ορθοδόξω υμνωδία, σ. 6: «Θεοτοκία [...] ονομάζονται εις την
υμνογραφικήν και λειτουργικήν γλώσσαν οι ύμνοι προς την Θεοτόκον [...]»
389
τροπαρίων κατακλείονται από θεοτοκίους ύμνους. Π.χ. η ομάδα των εσπερίων στιχηρών
επισφραγίζεται από θεοτοκίον, εκάστη ωδή οποιουδήποτε κανόνος ομοίως, το ίδιο και η
σειρά των απολυτικίων κ.τ.λ. Επίσης, στην εξωλατρευτική ποίηση του μεσαιωνικού και
νεώτερου Ελληνισμού πρωταγωνιστεί συχνά η Θεοτόκος, όπως π.χ. σε δημοτικά
τραγούδια, μοιρολόγια, κάλαντα, μεγαλοβδομαδιάτικους θρήνους κ.ά. Έτσι, και οι
μεταβυζαντινοί μελουργοί επέλεξαν να επενδύσουν κατά τον καλοφωνικό ειρμολογικό
τρόπο πολλούς θεοτοκίους ύμνους. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς βρίσκονται στα επίσημα
λειτουργικά βιβλία, ενώ κάποιοι είναι αυτοσχέδια υμνογραφήματα. Είναι χαρακτηριστικό
ότι πάνω από το ένα τρίτο του συνόλου των κατά καιρούς μελοποιηθέντων καλοφωνικών
ειρμών είναι θεοτοκίοι. Ενδεικτικά αναφέρουμε οχτώ θεοτοκίους καλοφωνικούς ειρμούς,
ο καθένας εκ των οποίων ανήκει σε διαφορετικό ήχο της Ψαλτικής Τέχνης και
μελοποιήθηκε από διαφορετικό συνθέτη:
Δημητρίου Δομεστίκου Τύπον της αγνής λοχείας σου (ήχος α΄)

Αναστασίου Ραψανιώτη Δεύτε την μητέρα του φωτός (ήχος β΄)
Ιωάννου Τραπεζουντίου Παιδοτόκον Παρθένον τίς ήκουσε (ήχος γ΄)
Γερμανού Νέων Πατρών Παντάνασσα πανύμνητε (ήχος δ΄)
Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος Το όμμα της καρδίας μου (ήχος πλ. α΄)
Δανιήλ Πρωτοψάλτου Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού (ήχος πλ. β΄)
Πέτρου Μπερεκέτη Πάσαν την ελπίδα μου (ήχος βαρύς)
Γεωργίου Κρητός Την δέησίν μου δέξαι την πενιχράν (ήχος πλ. δ΄)
β) Κατανυκτικοί καλοφωνικοί ειρμοί
Ένα υμνογραφικό είδος που απαντά στην εκκλησιαστική ποίηση είναι τα λεγόμενα
κ α τ α ν υ κ τ ι κ ά844 τροπάρια. Το περιεχόμενό τους έχει σκοπό να κατανύξει την ψυχή
του προσευχομένου πιστού, να τον φέρει δηλαδή σε επίγνωση των αποτυχιών και της
αμαρτωλότητός του και να τον οδηγήσει στη μετάνοια. Πολλά από αυτά τα τροπάρια είναι
διεσπαρμένα στις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου που περιλαμβάνει το
λειτουργικό βιβλίο Παρακλητική ή Οκτώηχος η μεγάλη. Ωστόσο, η κατανυκτική
υμνογραφία δεσπόζει στο Τριώδιο, που είναι η προπαρασκευαστική περίοδος νηστείας και
844
Περισσότερα περί της κατανυκτικής υμνογραφίας βλ. Στάθη, Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία, σσ. 71-
73.
390
μετανοίας πριν από το Πάσχα. Έτσι, το ομώνυμο λειτουργικό βιβλίο, το λεγόμενο
Τριώδιον κατανυκτικόν, είναι κατάμεστο από κατανυκτικά τροπάρια. Μερικά από αυτά τα
τροπάρια επενδύθηκαν με καλοφωνικό ειρμολογικό μέλος από τους μεταβυζαντινούς
μελουργούς. Οι περισσότεροι κατανυκτικοί καλοφωνικοί ειρμοί είναι ταυτόχρονα και
θεοτοκίοι, αφού το κείμενό τους εκφράζει μια θερμή παράκληση προς τη Θεοτόκο να έλθει
σε βοήθεια της θλιβομένης και καταπονουμένης ψυχής. Παραθέτουμε μερικά
παραδείγματα:
Παρθενίου Μετεωρίτου Όλην την ζωήν μου εν κακοίς (ήχος γ΄)

Πέτρου Μπερεκέτη Στένω εκ βαθέων της ψυχής (ήχος πλ. α΄)
Δανιήλ Πρωτοψάλτου Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού (ήχος πλ. β΄)
Γαβριήλ εξ Αθηνών Του βίου την θάλασσαν (ήχος πλ. β΄)
Σωτηρίου Βλαχοπούλου Ροήν μου των δακρύων (ήχος πλ. δ΄)
γ) Εγκωμιαστικοί των Τριών Παίδων - «Αντιτυραννικοί» καλοφωνικοί

ειρμοί. Νέες μουσικές δημιουργίες στο πνεύμα του ελληνικού
επανασταστικού κινήματος
Μια ενδιαφέρουσα και εκ πρώτης όψεως δυσερμήνευτη πτυχή της μελοποιίας

καλοφωνικών ειρμών είναι η προτίμηση που συχνά δείχνουν οι μελουργοί στους ειρμούς
που προέρχονται από την ζ΄ και η΄ ωδή των κανόνων. Εύκολα μπορεί να εξηγηθεί η
καλοφωνική ειρμολογική επένδυση πολλών ειρμών της α΄ ωδής, που είναι οι περισσότερο
γνωστοί ως ποιητικά κείμενα και επιπλέον δίνουν την ονομασία σε ολόκληρους τους
κανόνες στους οποίους ανήκουν. Επίσης, δεν προκαλεί εντύπωση το μεγάλο ποσοστό
ειρμών της θ΄ ωδής που έχουν μελοποιηθεί ως καλοφωνικοί ειρμοί, αφού το περιεχόμενό
τους έχει χαρακτήρα υμνητικό προς το πολύ αγαπητό πρόσωπο της Θεοτόκου. Ωστόσο,
είναι αρκετά μεγάλος και ο αριθμός καλοφωνικών ειρμών που προέρχονται από την ζ΄ ή
την η΄ ωδή κανόνων. Το φαινόμενο θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως απλή σύμπτωση.
Άλλωστε, τα αντίστοιχα ποσοστά για τους ειρμούς των γ΄, δ΄ και ς΄ ωδών δεν είναι πολύ
χαμηλότερα. Εν τούτοις, κάποια κείμενα μελοποιήθηκαν δύο, τρεις ή και τέσσερις φορές
από διάφορους μελουργούς, κάτι που κινεί την υποψία ότι δεν είναι τυχαία η επιλογή
αυτών των κειμένων.
391
Η ζ΄ και η΄ ωδές των κανόνων της χριστιανικής υμνογραφίας βασίζονται στις
ομάριθμες βιβλικές ωδές που ψάλλονται στην ακολουθία του Όρθρου και είναι γνωστές
αντιστοίχως ως «Προσευχή του Αζαρίου» (ή «Προσευχή των αγίων τριών Παίδων») και
«Ύμνος των αγίων τριών Παίδων»845. Πρόκειται για τις πολύ γνωστές ωδές που
περιλαμβάνονται στο Κεφάλαιον Γ΄ του παλαιοδιαθηκικού βιβλίου Δανιήλ846, το οποίο
αναφέρεται στην περίοδο της Βαβυλωνίου Αιχμαλωσίας του ιουδαϊκού έθνους (586-538
π.Χ.). Σύμφωνα με τη βιβλική διήγηση, τις δύο ωδές ανέπεμψαν οι άγιοι Τρεις Παίδες,
Ανανίας, Μισαήλ και Αζαρίας (γνωστοί αντιστοίχως και ως Σεδράχ, Μισάχ και Αβδεναγώ)
μέσα από την κάμινο του πυρός, στην οποία διέταξε ο Βαβυλώνιος βασιλεύς («τύραννος»)
Ναβουχοδονόσορ Β΄ (π. 634-562 π.Χ.) να ριφθούν, εξαιτίας της άρνησής τους να
προσκυνήσουν τη χρυσή εικόνα του. Το περιστατικό ολοκληρώνεται με την εμφάνιση
ενός αγγέλου (του ασάρκου Λόγου και Υιού του Θεού, σύμφωνα με την ορθόδοξη
πατερική ερμηνεία847) και τη θαυματουργική διάσωση των Τριών Παίδων.
Ο Μανόλης Χατζηγιακουμής πρώτος διετύπωσε την άποψη ότι η μελοποίηση
καλοφωνικών ειρμών πρέπει να ενταχθεί στο ευρύτερο πλαίσιο των προεπαναστατικών
κινημάτων. Σύμφωνα με αυτήν τη θεώρηση, η βιβλική ιστορία ενέπνευσε τους
εκκλησιαστικούς μελοποιούς κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, οι οποίοι στα
πρόσωπα των Τριών Παίδων έβλεπαν το υπόδουλο ελληνικό έθνος, στο δε πρόσωπο του
«τυράννου» τον εκάστοτε Οθωμανό Σουλτάνο. Ο Χατζηγιακουμής γράφει τα εξής: «Τα
περισσότερα από τα κείμενα αυτά [ενν. των καλοφωνικών ειρμών] αναφέρονται στην
Παναγία και βρίθουν συχνά από επικλήσεις για υπομονή και εγκαρτέρηση, αλλά και από
συμβολικούς υπαινιγμούς που δεν θα πρέπει ίσως να θεωρηθούν τυχαίοι. Το θαύμα των
Τριών Παίδων εν καμίνω, ο ποντισμός στην Ερυθρά Θάλασσα των διωκτών του Ισραήλ848,
πολλές μεμονωμένες φράσεις («εσείσθησαν λαοί», «βασιλείαι κραταιαί έκλιναν») και άλλα
παρόμοια θέματα, πρέπει ασφαλώς να αποκρυπτογραφηθούν ως συμβολικές υπομνήσεις
προς τον υπόδουλο Ελληνισμό. Από την άποψη αυτή, τα κείμενα των Καλοφωνικών
Ειρμών στοιχούνται παράλληλα προς τα δύο μεγάλα κινήματα της ίδιας εποχής (17ου και
18ου αι.): το κίνημα των Νεομαρτύρων και εκείνο των Κλεφτών. Έτσι, οι Καλοφωνικοί
Ειρμοί, από την πλευρά του λόγου, ανταποκρίνονται σ’ ένα ευρύτερο αίσθημα ανάλογο
845
Βλ. Ωρολόγιον το Μέγα, σσ. 93-98.
846
Βλ. Η Αγία Γραφή, Η Παλαιά Διαθήκη και η Καινή Διαθήκη, έκδοσις Αδελφότητος Θεολόγων «Η ΖΩΗ»,
Αθήναι 1991, σσ. 838-841.
847
Βλ. το 3ο τροπάριο της ζ΄ ωδής του κανόνος των αγίων Παίδων στο Μηναίον Δεκεμβρίου, σ. 299.
848
Στο θέμα αυτό αναφέρεται η α΄ ωδή των κανόνων και οι αντίστοιχοι καλοφωνικοί ειρμοί.
392
των συνθηκών του καιρού και του τόπου. Το στοιχείο αυτό συνέβαλε με τη σειρά του,
χωρίς άλλο, ακόμη περισσότερο στη διάδοση και στη λαϊκότητα του μουσικού αυτού
είδους.»849
Κατ’ αυτή λοιπόν την ερμηνεία, οι μεταβυζαντινοί συνθέτες μελοποίησαν
καλοφωνικούς ειρμούς που υποκρύπτουν τον πόθο τους για απελευθέρωση. Η υπόθεση,
που δεν μπορεί βεβαίως να αποδειχθεί, φαντάζει αρκετά εύλογη, αν αναλογιστεί κανείς ότι
η εποχή κατά την οποία κατ’ εξοχήν καλλιεργείται και ακμάζει το καλοφωνικό
ειρμολογικό είδος είναι ακριβώς οι ΙΖ΄ και ΙΗ΄ αιώνες, η περίοδος δηλαδή κατά την οποία
αρχίζει να φουντώνει το επαναστατικό κίνημα ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και
προετοιμάζεται το έδαφος για την Επανάσταση του 1821850. Ακόμη, την υπόθεση ενισχύει
ο παραλληλισμός του αιχμαλωτισμένου στους Αιγυπτίους ή Βαβυλωνίους εβραϊκού έθνους
με άλλους υπόδουλους λαούς ή φυλετικές ομάδες από εκπροσώπους άλλων μουσικών
παραδόσεων του ΙΘ΄ αιώνος. Π.χ. το διάσημο «Χορικό των Εβραίων Σκλάβων» (Va,
pensiero, sull’ali dorate) από την όπερα Nabucco του μεγάλου Ιταλού συνθέτη Giuseppe
Verdi έχει θεωρηθεί ως αναφορά στον αγώνα του ιταλικού έθνους για απελευθέρωση από
τον αυστριακό έλεγχο851. Παρόμοιες αναφορές κάνουν οι συνθέτες του είδους των
νέγρικων σπιρίτσουαλ (Negro spirituals), των θρησκευτικών δηλαδή τραγουδιών των
σκλάβων αφρικανικής καταγωγής στην Αμερική852. Π.χ. το τραγούδι Go down Moses
ερμηνεύεται ως μία κραυγή διαμαρτυρίας για τη δουλεία:
The Lord, by Moses, to Pharaoh said: Oh! let my people go.

If not, I’ll smite your first-born dead. Oh! let my people go.
Oh! go down, Moses,
away down to Egypt’s land,
849
850
Σχετικά με την περίοδο που προηγείται της Ελληνικής Επαναστάσεως και τα συναφή θέματα (παρακμή
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έξαρση βαλκανικού εθνικισμού κ.τ.λ.) υπάρχει εκτενέσταστη βιβλιογραφία από
Έλληνες και ξένους ιστοριογράφους. Εντελώς ενδεικτικά παραπέμπουμε τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη στο
έργο του Leften Stavros Stavrianos, The Balkans since 1453, New York University Press, New York 2000,
σσ. 211-229, 269-282.
851
Βλ. Kerman & Tomlinson, Listen, σ. 270: “Italy was not an independent nation during Verdi’s youth. He
was an ardent supporter of the Risorgimento, or Italian liberation movement, and many of his early operas
had patriotic themes. The most beloved number in Nabucco was a nostalgic hymn of the Hebrew slaves in
Babylon – a clear reference to the Italians under the heel of the Austrian Empire.”
852
Βλ. Kerman & Tomlinson, όπ. π., σ. 395.
393
and tell King Pharaoh
to let my people go!
Με βάση αυτά τα δεδομένα, χαρακτηρίζουμε ως «Ε γ κ ω μ ι α σ τ ι κ ο ύ ς τ ω ν

Τ ρ ι ώ ν Π α ί δ ω ν» ή «Α ν τ ι τ υ ρ α ν ν ι κ ο ύ ς» τους καλοφωνικούς ειρμούς που
αναφέρονται στο προμνημονευθέν θαύμα εν καμίνω. Πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι σε
κάποια κείμενα γίνεται άμεση αναφορά στον «τύραννο», ενώ σε άλλα ο υμνογράφος
περιορίζεται σε εγκώμιο των Τριών Παίδων και της θείας χάριτος που τους λυτρώνει από
το μαρτύριο. Παρά ταύτα, εντάσσουμε στην ίδια κατηγορία όλους τους καλοφωνικούς
ειρμούς, των οποίων το κείμενο προέρχεται από την ζ΄ ή η΄ ωδή κανόνων και μπορούν να
θεωρηθούν ως «υπαινικτικοί». Οι ειρμοί αυτοί είναι οι ακόλουθοι:
Γερμανού Νέων Πατρών Αποβλεψάμενος ο τύραννος (ήχος πλ. δ΄)853

Αντωνίου Σιγάλα Εικόνος χρυσής (ήχος β΄)
Γερμανού Νέων Πατρών854 Εκκαύσατε την κάμινον (ήχος πλ. δ΄)
Πέτρου Μπερεκέτη Εν τη βροντώση καμίνω (ήχος α΄)
Αρσενίου Βατοπαιδηνού Η κάμινος, Σωτήρ, εδροσίζετο (ήχος α΄)
Πέτρου Μπερεκέτη Η τρίφωτος ουσία (ήχος α΄)
Πέτρου Μπερεκέτη Λατρεύειν ζώντι Θεώ (ήχος γ΄)
Μπαλασίου ιερέως855 Μουσικών οργάνων συμφωνούντων (ήχος πλ. δ΄)
Πέτρου Μπερεκέτη Η της Χαλδαίας καμίνου (ήχος πλ. δ΄)856
Πέτρου Μπερεκέτη Τη εικόνι τη χρυσή (ήχος δ΄)
Γιωβάσκου Βλάχου Τω παντάνακτος εξεφαύλισαν πόθω (ήχος α΄)
Πέτρου Μπερεκέτη Οι εν Βαβυλώνι παίδες (ήχος γ΄)
Γερμανού Νεών Πατρών Χείρας εκπετάσας Δανιήλ (ήχος δ΄)
853
Και άλλων μελοποιών σε ήχους α΄ και πλ. δ΄.
854
Και άλλων μελοποιών.
855
Και Πέτρου Μπερεκέτη.
856
Και Ζαχαρία Χανεντέ σε ήχο α΄.
394
δ) Αναστάσιμοι-σταυροαναστάσιμοι καλοφωνικοί ειρμοί
Τα ποιητικά κείμενα των α ν α σ τ α σ ί μ ω ν καλοφωνικών ειρμών εξυμνούν την

Ανάσταση του Χριστού. Ανήκουν σε ειρμούς ή τροπάρια των αναστασίμων κανόνων που
ψάλλονται στους Όρθρους των Κυριακών και μπορούν εύκολα να εντοπιστούν στις
αντίστοιχες ενότητες του βιβλίου Παρακλητική. Στην ίδια κατηγορία εντάσσουμε και τους
καλοφωνικούς ειρμούς, των οποίων το κείμενο προέρχεται από ειρμούς ή τροπάρια του
κανόνος του Πάσχα και που γι’ αυτόν τον λόγο μπορούν να χαρακτηριστούν και ως
εόρτιοι. Μια ειδικότερη υποκατηγορία των αναστασίμων τροπαρίων είναι τα
σ τ α υ ρ ο α ν α σ τ ά σ ι μ α. Αυτά δοξολογούν τη Σταύρωση παράλληλα με την
Ανάσταση του Χριστού και ανήκουν στους σταυροαναστάσιμους κανόνες των Κυριακών,
που επίσης περιλαμβάνονται στην Παρακλητική. Όπως φαίνεται από τα ακόλουθα
παραδείγματα, ο πρώτος ήχος κυριαρχεί στους αναστάσιμους καλοφωνικούς ειρμούς:
Πέτρου Μπερεκέτη Αύτη η κλητή και αγία ημέρα (ήχος α΄)

Πέτρου Μπερεκέτη Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν (ήχος α΄)
Πέτρου Μπερεκέτη Η τρίφωτος ουσία (ήχος α΄)
Γεωργίου Κρητός Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός (ήχος α΄)
Μπαλασίου ιερέως Τον ποιμένα των προβάτων (ήχος α΄)
Πέτρου Μπερεκέτη Ο άγγελος εβόα (ήχος πλ. α΄)
Παναγιώτη Χαλάτζογλου Έφριξε γη857 (ήχος πλ. α΄)
Γερμανού Νέων Πατρών Διήνοιξε φάρυγγα ο άδης858 (ήχος δ΄)
ε) Εόρτιοι καλοφωνικοί ειρμοί
Στην κατηγορία αυτή κατατάσσουμε τους καλοφωνικούς ειρμούς, των οποίων το

ποιητικό κείμενο αναφέρεται σε μια από τις μεγάλες δεσποτικές ή θεομητορικές εορτές859
857
Αν και ανήκει σε αναστάσιμο κανόνα, το περιεχόμενό του είναι σταυροαναστάσιμο.
858
Σταυροαναστάσιμος.
859
Δεσποτικές εορτές λέγονται αυτές που είναι αφιερωμένες στην ανάμνηση του σωτηριώδους έργου του
Ιησού Χριστού («Δεσπότου»), όπως Πάσχα, Χριστούγεννα, Θεοφάνεια, Μεταμόρφωσις κ.ά., ενώ
θεομητορικές αυτές που είναι αφιερωμένες στην τιμή του προσώπου και της ζωής της Παναγίας
(«Θεομήτορος»), όπως Κοίμησις, Εισόδια, Γενέσιον. Γενικά περί των εορτών της Ορθοδόξου Εκκλησίας βλ.
395
του λειτουργικού έτους ή σε εορτή αγίου. Τα κείμενα αυτών των συνθέσεων είναι
συνήθως ειρμοί ή τροπάρια των κανόνων που ψάλλονται στην ακολουθία του Όρθρου της
κατά περίστασιν εορτής. Ως εκ τούτου, οι ε ό ρ τ ι ο ι καλοφωνικοί ειρμοί προσφέρονται
για ψαλμώδηση κατά τη διανομή του άρτου της Αρτοκλασίας μετά το πέρας της
ακολουθίας του Εσπερινού της παραμονής της σχετικής εορτής ή κατά τη διανομή του
αντιδώρου μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας της κυριωνύμου ημέρας. Επίσης,
ανάλογα με το ακριβές περιεχόμενο του κειμένου, κάποιοι από αυτούς τους ειρμούς είναι
κατάλληλοι για ψαλμώδηση κατά τις προερτίους ή μεθεόρτους σχετικές περιόδους. Σ’
αυτήν την κατηγορία καλοφωνικών ειρμών δεσπόζει ο πρώτος ήχος στις προτιμήσεις των
μελοποιών, όπως φαίνεται από τα αμέσως παρατιθέμενα παραδείγματα:
Πέτρου Μπερεκέτη Αύτη η κλητή και αγία ημέρα (ήχος α΄) – Πάσχα
Πέτρου Μπερεκέτη Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν (ήχος α΄) – Πάσχα
Γεωργίου Κρητός Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός (ήχος α΄) – Πάσχα
Πέτρου Μπερεκέτη Ο άγγελος εβόα (ήχος α΄) – Πάσχα
Πέτρου Μπερεκέτη Ω θείας, ω φίλης (ήχος α΄) – Πάσχα
Μπαλασίου ιερέως Άστρον ήδη ανατέταλκεν (ήχος α΄) – προεόρτια Χριστουγέννων
Μπαλασίου ιερέως Χαίροις πάναγνε θεοδέγμον Μαρία (ήχος α΄) – Χριστούγεννα
Αντωνίου Σιγάλα Εορτάσωμεν πιστοί (ήχος α΄) – Εισόδια της Θεοτόκου
Αντωνίου Σιγάλα Επήρθησαν πύλαι ουράνιαι (ήχος α΄) – Κοίμησις της Θεοτόκου
Πέτρου Μπερεκέτη Θεοτόκε η ελπίς (ήχος γ΄) – Υπαπαντή
Ματθαίου Βατοπαιδηνού Κανόνα πίστεως (ήχος δ΄) – Αγίου Νικολάου
ς) Δοξολογικοί καλοφωνικοί ειρμοί
Το κείμενο κάποιων καλοφωνικών ειρμών εξυμνεί και δοξολογεί τον τριαδικό Θεό,
χωρίς όμως αναφορά σε συγκεκριμένη εορτή του εκκλησιαστικού έτους. Τέτοιες
συνθέσεις είναι οι εξής:
Πέτρου Μπερεκέτη Άγγελοι και ουρανοί (ήχος πλ. δ΄)

Γερμανού Νέων Πατρών Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον (ήχος α΄)
Παπαγιάννη Κωνσταντίνου, Σύστημα τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού, καταρτισθέν επί τη
βάσει της τυπικής παραδόσεως της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, Αθήνα 2006, σσ. 41-42.
396
Πέτρου Μπερεκέτη Ωδήν επινίκιον άσωμεν πάντες (ήχος α΄)
ζ) Νεκρώσιμοι καλοφωνικοί ειρμοί
Κατά τη Νεκρώσιμο Ακολουθία ψάλλεται μία κατ’ ήχον σειρά ιδιομέλων του αγίου
Ιωάννου Δαμασκηνού860. Στους ύμνους αυτούς ο μεγάλος θεολόγος, που λόγω της
συμβολής του στη θεμελίωση του συστήματος της οκτωηχίας έχει ονομαστεί «πατήρ της
βυζαντινής μουσικής», αφ’ ενός μεν στοχάζεται πάνω στη ματαιότητα του επίγειου βίου
και την οδύνη του θανάτου, αφ’ ετέρου δε εκλιπαρεί τον Σωτήρα Χριστό να αναπαύσει
τους κεκοιμημένους. Τα νεκρώσιμα ιδιόμελα του Δαμασκηνού είναι αναμφισβήτητα από
τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της χριστιανικής ποίησης. Τρία απ’ αυτά μελοποιήθηκαν
και ως καλοφωνικοί ειρμοί. Είναι οι ακόλουθες συνθέσεις:
Αναστασίου Ραψανιώτη Πάντα ματαιότης τα ανθρώπινα (ήχος γ΄)

Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος Ο θάνατός σου, Κύριε (ήχος πλ. δ΄)
Μακαρίου ιερομονάχου Οίμοι, οίον αγώνα έχει η ψυχή (ήχος β΄)
η) Άλλοι καλοφωνικοί ειρμοί
Υπάρχουν, τέλος, κάποιοι καλοφωνικοί ειρμοί, των οποίων η θεματολογία

ποικίλλει, χωρίς να μπορεί να ενταχθεί σε μία από τις παραπάνω κατηγορίες.
Παραδείγματα τέτοιων συνθέσεων είναι τα ακόλουθα:
Πέτρου Πελοποννησίου861 Ουρανός πολύφωτος (ήχος βαρύς)

Κωνσταντίνου Βυζαντίου Κύκλω της τραπέζης σου (ήχος βαρύς)
Πέτρου Μπερεκέτη Την σην ειρήνην δος ημίν (ήχος α΄)
860
Βλ. Μικρόν Ευχολόγιον, Αθήνα 2004, σσ. 246-249. Ψάλλονται επίσης κατά τις ακολουθίες του Σαββάτου
αναλόγως του ήχου της διανυομένης εβδομάδος.
861
Και Ζαχαρία Χανεντέ.
397
Κεφάλαιο τέταρτο
Οι έντυπες εκδόσεις καλοφωνικών ειρμών
398
1. Ταμείον Ανθολογίας, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (1824)
Όπως τα υπόλοιπα είδη της Ψαλτικής Τέχνης, έτσι και οι καλοφωνικοί ειρμοί
αρχίζουν να παραδίδονται σε έντυπη μορφή την τρίτη δεκαετία του ΙΘ΄ αιώνος. Η πρώτη
έντυπη εμφάνιση καλοφωνικών ειρμών γίνεται το 1824 με την έκδοση από τον
Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα του δεύτερου τόμου του Ταμείου Ανθολογίας. Το βιβλίο αυτό,
όπως και τα βιβλία με αντίστοιχες ονομασίες, διαδέχονται τις χειρόγραφες Παπαδικές και
Ανθολογίες, η παραγωγή των οποίων σταδιακά εξασθενεί και τελικά εγκαταλείπεται. Η
έκδοση του Χουρμουζίου φέρει τον ακόλουθο τίτλο: «Ταμείον Ανθολογίας περιέχον
άπασαν την εκκλησιαστικήν ενιαύσιον ακολουθίαν Εσπερινού, Όρθρου, Λειτουργίας,
Μεγάλης Τεσσαρακοστής και της λαμπροφόρου Αναστάσεως μετά τινων καλλοφωνικών
ειρμών εν τω τέλει. Κατ’ εκλογήν των εμμελεστέρων και ευφραδεστέρων μουσικών
μαθημάτων των ενδοξοτέρων διδασκάλων παλαιών τε και νέων, εξηγηθείσαν εις την νέαν
της Μουσικής μέθοδον, και μετά πάσης επιμελείας διορθωθείσαν ήδη εσχάτως παρά του
εφευρέτου της ρηθείσης μεθόδου Διδασκάλου Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος της του
Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας. Επιστασία δε του ιδίου νυν πρώτον εκδοθείσαν εις τύπον
αναλώμασι του Ισάκ Δε Κάστρο. Τόμος Δεύτερος. Εν Κωνσταντινουπόλει εκ της
τυπογραφίας Κάστρου εις Γαλατάν. ᾳωκδ· 1824.» Η ενότητα των καλοφωνικών ειρμών
καταλαμβάνει το τελευταίο τμήμα του βιβλίου, συγκεκριμένα τις σελίδες 367-424, όπως
ακριβώς συμβαίνει στις χειρόγραφες Ανθολογίες που περιέχουν παρόμοιο ρεπερτόριο.
Ο χαρακτήρας της ενότητας είναι μάλλον χρηστικός, εφόσον περιλαμβάνει
βασικώς έναν καλοφωνικό ειρμό σε κάθε ήχο (τρεις ήχοι είναι εμπλουτισμένοι και με
δεύτερο ειρμό) με ομόηχο επισυναπτόμενο κράτημα και επιφώνημα ή επανάληψη της
ακροτελεύτιας φράσης του κειμένου. Φαίνεται λοιπόν ότι σκοπός του Χουρμουζίου ήταν
να δώσει τη δυνατότητα εύκολης και άμεσης πρόσβασης των ψαλτών σε καλοφωνικούς
ειρμούς που μπορούσαν να ψαλούν μετά το τέλος της κυριακάτικης Θείας Λειτουργίας
ανάλογα με τον ήχο της Κυριακής. Η επιλογή των συγκεκριμένων καλοφωνικών ειρμών
από τον Χουρμούζιο έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πολύ μεγαλύτερη διάδοση που
γνώρισαν, συγκρινόμενοι με άλλα δείγματα του είδους. Η αρνητική όψη της ίδιας
διαπίστωσης είναι ότι ο Χουρμούζιος συνετέλεσε κατ’ αυτόν τον τρόπο – άθελά του
βεβαίως – στο να περάσει σε σχετική αφάνεια το υπόλοιπο ρεπερτόριο του Καλοφωνικού
Ειρμολογίου για τους επόμενους δύο σχεδόν αιώνες. Παρά την έκδοση πολύ
περισσότερων καλοφωνικών ειρμών στο Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν του Θεοδώρου
399
Φωκαέως το 1835, οι ειρμοί που περιέλαβε ο Χουρμούζιος στο Ταμείον Ανθολογίας
συνέχισαν να ψάλλονται σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό μέχρι και τον Κ΄ αιώνα. Αυτό δείχνει
και η ανθολόγηση της ίδιας ενότητας – μάλιστα πλέον συντετμημένης κατά τέσσερις
συνθέσεις – στη Μουσική Συλλογή του Γεωργίου Πρωγάκη το 1910.
Ευθύς αμέσως παρατίθενται οι ειρμοί και τα κρατήματα που επέλεξε ο
Χουρμούζιος με ένδειξη της ονομασίας του μελουργού και της αρκτικής μαρτυρίας του
ήχου, όπως ακριβώς εμφανίζονται στο Ταμείον Ανθολογίας. Εντός των αγκυλών
περιλαμβάνονται πληροφορίες που δεν αναγράφονται στο βιβλίο, όπως ο προσδιορισμός
συνθέσεων ως κρατημάτων ή επιφωνημάτων και τα ονόματα μελοποιών κρατημάτων που
ανθολογούνται ανωνύμως.

Πέτρου Μπερεκέτου του Μελωδού Την σην ειρήνην δος ημίν ήχος
[Κράτημα ανωνύμως] [Ιωάννου Τραπεζουντίου] »»
Πέτρου Μπερεκέτου Εν βυθώ κατέστρωσε ποτέ ήχος


[Κράτημα] Πέτρου Λαμπαδαρίου »»
Ιακώβου Πρωτοψ. Ην ηρετίσω Δέσποτα ήχος


[Κράτημα ανωνύμως] [Ιακώβου Πρωτοψάλτου] »»
[Επιφώνημα του ιδίου] Επιβοώμεθα πάντες »»

Πέτρου Μπερεκέτου Λατρεύειν ζώντι Θεώ ήχος
[Κράτημα] Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος »»

Πέτρου Μπερεκέτου Εσείσθησαν λαοί ήχος
[Κράτημα] Δανιήλ Πρωτοψάλτ. »»
 
Παναγιώτου Χαλάτζογλου Έφριξε γη ήχος
[Κράτημα ανωνύμως] [Παναγιώτου Χαλάτζογλου] »»
 
Πέτρου Μπερεκέτη Χαίρε πύλη Κυρίου ήχος
[Κράτημα] Χουρμουζίου Χαρτοφ. »»

Πέτρου Μπερεκέτου Θεόν ανθρώποις ήχος
[Κράτημα] Δανιήλ Πρωτοψάλτου »»
400

Πέτρου Μπερεκέτου Πάσαν την ελπίδα μου ήχος
[Κράτημα] Γρηγορίου Πρωτοψάλτου »»

Πέτρου Μπερεκέτου Πώς σου την χάριν υμνήσαιμι ήχος 
[Κράτημα] Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος »»

Γεωργίου του Κρητός Την δέησίν μου δέξαι ήχος
[Κράτημα ανωνύμως] [Γεωργίου του Κρητός] »»
Επιφώνημα του ιδίου Ροήν μου των δακρύων »»
2. Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, Θεοδώρου Φωκαέως (1835)
Η συλλογή των δημοφιλέστερων καλοφωνικών ειρμών, όπως εξηγήθηκε στη Νέα

Μέθοδο αναλυτικής σημειογραφίας από τον Γρηγόριο Πρωτοψάλτη, εκδόθηκε από τον
Θεόδωρο παπα-Παράσχου862 Φωκαέα στην Κωνσταντινούπολη το 1835. Ο πλήρης τίτλος
της εκδόσεως είναι: «ΕΙΡΜΟΛΟΓΙΟΝ ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΟΝ, ΜΕΛΟΠΟΙΗΘΕΝ ΠΑΡΑ
ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ, ΠΑΛΑΙΩΝ ΤΕ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΩΝ, ΜΕΤΑΦΡΑΣΘΕΝ
ΔΕ ΕΙΣ ΤΗΝ ΝΕΑΝ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΝ, Και μετά πάσης Επιμελείας
διορθωθέν παρά του ενός των τριών Διδασκάλων της ρηθείσης Μεθόδου ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ
ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΟΥ ΤΗΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ, ΝΥΝ ΠΡΩΤΟΝ
ΕΚΔΟΘΕΝ ΕΙΣ ΤΥΠΟΝ ΠΑΡΑ ΘΕΟΔΩΡΟΥ Π. ΠΑΡΑΣΚΟΥ ΦΩΚΕΩΣ [sic],
Επιστασία του αυτού, Αναλώμασι δε του τε ιδίου Και των Φιλομούσων Συνδρομητών. ΕΝ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ. Εκ της Τυπογραφίας Κάστρου. Εις Γαλατάν. ᾳωλέ. 1835.»
Το βιβλίο περιέχει καλοφωνικούς ειρμούς 14 συνολικά μελοποιών και κρατήματα 9
μελοποιών. Τα μουσικά κείμενα καταλαμβάνουν 262 σελίδες.
Στα προλεγόμενα του έργου ο εκδότης αφ’ ενός μεν εκθειάζει τους Τρεις
Διδασκάλους863 για την ευκολία με την οποία μπορεί ο εγκρατής της «νέας ταύτης και
κοινωφελούς μεθόδου» να μάθει να εκτελεί και τα πλέον δύσκολα μαθήματα, αφ’ ετέρου
δε τονίζει την υψηλή καλλιτεχνική αξία του καλοφωνικού ειρμολογίου παρά τη μικρή
862
Ή Παπα-Παρασχιάδη, όπως αναφέρει το επίθετο του αδελφού του Αθανασίου ο ίδιος ο εκδότης. Βλ.
Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, σ. 279.
863
«Διό και εικότως δει μακαρίζειν τε και θαυμάζειν τους Ήρωας εκείνους εις αιώνα τον άπαντα.»
401
έκτασή του. Είναι χαρακτηριστικός ο λόγος του: «το παρόν Βιβλιάριον, το κοινώς
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον υπό των πάλαι, και νυν ονομαζόμενον, έξωθεν μεν μικρόν τοις
ορώσι φαινόμενον, αλλ’ έσωθεν πολλάς μελιρρύτους και εμμελείς φωνάς τοις
φιλοακροάμοσι των ευσεβών χαριζόμενον. Ενταύθα ουν ευρήσουσι τας, όσων εφίενται,
μελιρρύτους φωνάς, οι ταύτας εγκαταγινόμενοι. Εντεύθεν ορμώμενοι, τους ακροατάς
καταρδεύσουσι γλυκεροίς μέλεσι.» Των μουσικών κειμένων προτάσσονται οι ακόλουθοι
ενδιαφέροντες «Στίχοι Ηρωελεγείοι» του Αθανασίου Ξενοκράτους Προυσαέως:
Έμμουσον το δε ήδιστον Βιβλίον Θεόδωρος,

Μούσης ευ ειδείς, τεύξεν επισταμένως.
Ειδή Μουσουργός τε αριπρεπέας ποθέοιτε,
Τω δε σχόντες νουν, χαίρετε Μουσολόγοι.
Το κείμενο σε ελεύθερη απόδοση στη δημοτική έχει ως εξής864:
Με έμμελο ρυθμό μα και με μαεστρία εμπνευσμένη

το πολυαναμενόμενο βιβλίο κάποιας μαγεύτρας Μούσας θαυμαστής
σαν άπιαστος γνώστης ο Θεόδωρος συνέταξε.
Όσοι λοιπόν λαχτάρα τρέφετε βαθιά
για διαλεγμένους τραγουδοποιούς και ταλαντούχους,
τον νου σας φέρνοντας σ’ αυτόν,
ας χαίρεστε όλοι εσείς οι ταπεινοί
υπηρέτες των Μουσών.
Στο τέλος του βιβλίου, όπως συμβαίνει και σε άλλες μουσικές εκδόσεις της εποχής,
παρατίθεται κατάλογος των περίπου 540 «φιλομούσων συνδρομητών». Παρακάτω
αναφέρουμε ενδεικτικώς τις ιδιότητες κάποιων από τους συνδρομητές και κάποιους τόπους
όπου απεστάλησαν αντίτυπα του βιβλίου, ώστε να φανεί η διάδοσή του στον ευρύτερο
χώρο της ελληνόφωνης Ορθοδοξίας και στις διάφορες κοινωνικές και επαγγελματικές
τάξεις.
Ιδιότητες: Μητροπολίτης, Αρχιδιάκονος, διδάσκαλος, παπάς, Πρωτοψάλτης, Λαμπαδάριος,

μουσικός, χρυσοχόος, αναγνώστης, σχολάρχης, ράπτης, ζωγράφος, πνευματικός, ψαράς,
καραβοκύρης, επίτροπος, αρχιμανδρίτης, λεπτουργός, ηγούμενος, βηματάρης, τυπογράφος,
πραγματευτής.
864
Θερμές ευχαριστίες εκφράζω στη φιλόλογο Καλλιόπη Δούρου για την ποιητική μετάφραση του κειμένου.
402
Τόποι: Κωνσταντινούπολη, Μυτιλήνη, Αδριανούπολη, Λάρισα, Δομοκός, Δημητριάδα, Πορταριά,
Σηλυβρία, Τρίγλια, Σμύρνη, Χίος, Σάμος, Φιλαδέλφεια, Δαμασκός, Ύδρα, Σπέτσες,
Διδυμότειχο, Μολδαβία, Άγιον Όρος, Ρίλα865, Λακεδαιμονία, Κύπρος.
Στη συνέχεια παραθέτουμε τους 87 καλοφωνικούς ειρμούς (και τα 4 επιφωνήματα)

με τη σχετική ένδειξη του μελοποιού και του ήχου, όπως ακριβώς αναγράφονται στο
έντυπο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο.
Ήχος πρώτος866

Η κάμινος σωτήρ, Ο παρών Αρσενίου του μικρού ήχος

Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον, Γερμανού νέων Πατρών ήχος

Λίθον ον απεδοκίμασαν, Βαλασίου ιερέως ήχος

Άστρον ήδη ανατέταλκαι, Του αυτού ήχος

Όρος σε τη χάριτι, Του αυτού ήχος

Τύπον της αγνής λοχείας σου, Του αυτού ήχος

Τον ποιμένα των προβάτων, Του αυτού ήχος

Την φωτοφόρον νεφέλην, Του αυτού ήχος

Την ζωοδόχον πηγήν, Του αυτού ήχος

Έφριξε γη, Του αυτού ήχος

Σε νοητήν Θεοτόκε κάμινον, Του αυτού ήχος

Τύπον της αγνής λοχείας σου, Δημητρίου Δομεστίκου του Δοκιανού867 ήχος
865
Η ένδειξη «ΟΙ ΕΝ ΤΗ ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΤΗΣ ΡΗΛΛΗΣ [sic]» αναφέρεται στη Μονή Αγίου Ιωάννου της
Ρίλας, που βρίσκεται π. 117 χιλιόμετρα νοτίως της Σόφιας της Βουλγαρίας.
866
Συνολικά ανθολογούνται 26 καλοφωνικοί ειρμοί και 2 επιφωνήματα.
403

Ωδήν επινίκιον, Πέτρου Μπε[ρεκέτου] ήχος

Ποίαν σοι επάξιον ωδήν, Του αυτού ήχος

Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν, Του αυτού ήχος

Ω θείας ω φίλης, Του αυτού ήχος

Αποβλεψάμενος ο τύραννος, Του αυτού ήχος

Έφριξε γη, Του αυτού ήχος

Από του θρόνου κατήλθεν ο ηγεμών, Του αυτού ήχος

Αύτη η κλητή και αγία ημέρα, Του αυτού ήχος

Ίδε ην προέφης προφήτα, Του αυτού ήχος

Η τρίφωτος ουσία, Του αυτού ήχος

Εν τη βροντώση καμίνω, Του αυτού ήχος

Την σην ειρήνην δος ημίν, Του αυτού ήχος

Συνέχομαι πάντοθεν δεινοίς, Του αυτού ήχος

Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός, Γεωργίου του Κρητός ήχος

Ω Πάσχα το μέγα, Το κράτημα εγράφη όπισθεν. επιφών. του αυτού ήχος

Ω θείας ω φίλης, Επιφών. του αυτού ήχος
867
Δεν είναι ο Δημήτριος Δοκειανός, μελοποιός του ΙΔ΄ αιώνος. Περισσότερα βλ. στο βιοεργογραφικό
σημείωμα στον οικείο τόπο της παρούσης διατριβής.
404
Ήχος δεύτερος (νενανώ)


Η εν ουρανοίς ευλογημένη, Βαλασίου ιερέως ήχος
Ήχος δεύτερος (λέγετος)
Εν βυθώ κατέστρωσε ποτέ, Πέτρου Μπερεκέτου ήχος λέγετος Βου
Ην ηρετίσω Δέσποτα, Ιακώβου Πρωτοψ. ήχος λέγετος Βου
Επιβοώμεθα πάντες, Επιφώνημα του αυτού ήχος λέγετος Βου
Ήχος τρίτος868

Θρόνος πάγχρυσος του βασιλέως, Βαλασίου Ιερέως ήχος

Καινόν το θαύμα, Του αυτού ήχος

Εν Σιναίω τω όρει, Του αυτού ήχος

Εν Σιναίω τω όρει, Δαμιανού μοναχού ήχος

Εν Σιναίω τω όρει, Ανώνυμον ήχος

Παιδοτόκον παρθένον τίς ήκουσε, Ιωάννου Πρωτοψάλτου ήχος

Θεοτόκε η ελπίς, Πέτρου Μπερεκέτου ήχος

Λατρεύειν ζώντι Θεώ, Του αυτού ήχος

Γόνυ κάμπτει, Πέτρου του Πελοπονν. ήχος
868
Συνολικά ανθολογούνται 9 καλοφωνικοί ειρμοί.
405
Ήχος τέταρτος (άγια)869

Χείρας εκπετάσας Δανιήλ, Γερμανού νέων Πατρών ήχος

Ρόδον το αμάραντον, Βαλασίου Ιερέως ήχος

Εσείσθησαν λαοί, Δαμιανού Βατοπαιδ. ήχος

Εσείσθησαν λαοί, Δημητρίου Δομεστίκου ήχος

Δάμαλις τον μόσχον η τεκούσα, Πέτρου Μπερεκ. ήχος

Χαίροις άνασσα, Του αυτού ήχος

Ποία μήτηρ ηκούσθη παρθένος, Μελετίου Συναΐτου του παλαιού ήχος

Παντάνασσα πανύμνητε, Γερμανού νέων Πατρ. ήχος

Παντάνασσα πανύμνητε, Μελετίου Συναΐτου του Νέου870 ήχος

Παντάναξ βασιλεύ, Πέτρου Μπερεκέτου ήχος

Τη εικόνι τη χρυσή, Του αυτού ήχος

Χαίρε φωτός νεφέλη, Του αυτού ήχος

Σε το καθαρώτατον, Του αυτού ήχος

Εσείσθησαν λαοί, Του αυτού ήχος
869
Συνολικά ανθολογούνται 14 καλοφωνικοί ειρμοί.
870
Στην πραγματικότητα ο μελοποιός και αυτού του ειρμού είναι ο Μελέτιος Σιναΐτης ο παλαιός.
406
 
Χαίροις πάναγνε θεοδέγμον Μαρία, Βαλασίου Ιερέως ήχος 
 
Ο άγγελος εβόα, Πέτρου Μπερεκ. ήχος
 
Έφριξε γη, Παναγ. Πρωτοψ. Χαλάτζογλ. ήχος
 
Χαίρε πύλη Κυρίου, Πέτρου Μπερεκέτου ήχος
 
Στένω εκ βαθέων της ψυχής, Του αυτού ήχος
 
Αντίληψίς μου Κόρη, Του αυτού ήχος


Ο μέγας προέγραψεν εν προφήταις Μωυσής, Του αυτού871 ήχος

Το όμμα της καρδίας μου, Του αυτού ήχος


Θεόν ανθρώποις, Του αυτού ήχος


Εν λύπαις γαρ παράκλησιν έχω, Του αυτού ήχος


Από των πολλών μου αμαρτιών, Του αυτού ήχος


Μνήσθητι Δέσποινα καμού, Δανιήλ Πρωτοψ. ήχος
871
Στην πραγματικότητα η σύνθεση είναι του Μπαλασίου. Βλ. τη σχετική υποσημείωση στο βιοεργογραφικό
σημείωμα του τελευταίου.
407
Ήχος βαρύς

Μη της φθοράς, Βαλασίου Ιερέως ήχος

Τας κακωθείσας ψυχάς, Ο παρόν Ανώνυμος ήχος

Χαίρε νύμφη φαεινή, Πέτρου Μπερεκέτου ήχος

Πάσαν την ελπίδα μου, Του αυτού ήχος
Ήχος πλάγιος του τετάρτου872

Εξέστη επί τούτω ο ουρανός, Βαλασίου Iερέως ήχος 

Εκκαύσατε την κάμινον, Γερμανού Νέων Πατρών ήχος

Εκκαύσατε την κάμινον, Βαλασίου Iερέως ήχος

Αποβλεψάμενος ο τύραννος, Γερμανού Νέων Πατρών ήχος

Αποβλεψάμενος ο τύραννος, Βαλασίου Iερέως ήχος

Αποβλεψάμενος ο τύραννος, Του αυτού ήχος

Αλλότριον των μητέρων η παρθενία, Του αυτού ήχος

Μουσικών οργάνων συμφωνούντων, Του αυτού ήχος
Περιστάσεις και θλίψεις και ανάγκαι, Αθανασίου Πατριάρχ.

Ιεροσολύμ. ήχος

Εκύκλωσαν αι του βίου με ζάλαι, Του αυτού ήχος
872
Συνολικά ανθολογούνται 19 καλοφωνικοί ειρμοί και 1 επιφώνημα.
408

Μουσικών οργάνων συμφωνούντων, Πέτρου Μπερεκέτου ήχος

Οι της Χαλδαίας καμίνου, Του αυτού ήχος

Κυρίως Θεοτόκον, Του αυτού ήχος

Εν κλίνη νυν ασθενών κατάκειμαι, Του αυτού ήχος

Τον άναρχον βασιλέα, Του αυτού ήχος

Άγγελοι και ουρανοί, Του αυτού ήχος

Έφριξε πάσα ακοή, Του αυτού ήχος

Πώς σου την χάριν υμνήσαιμι, Του αυτού ήχος

Την δέησίν μου δέξαι την πενιχράν, Γεωργίου του Κρητός ήχος

Ροήν μου των δακρύων, Επιφώνημα του αυτού ήχος
Ακολουθούν 23 κρατήματα με την ένδειξη «ΚΡΑΤΗΜΑΤΑ ΚΑΤ’ ΗΧΟΝ ΕΙΣ

ΤΟΥΣ ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΟΥΣ ΕΙΡΜΟΥΣ, ΜΕΛΙΣΘΕΝΤΑ ΠΑΡΑ ΤΩΝ ΝΕΩΤΕΡΩΝ
ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΩΝ». Συγκριτικός πίνακας με τα initia των κρατημάτων αυτών
στην πρωτότυπη σημειογραφία από τον κώδικα ΒΚΨ 85/233 και στην εξήγηση του
Γρηγορίου από την έκδοση που σχολιάζει η παρούσα παράγραφος παρατίθεται στις σσ.
191-198 της διατριβής του Γρηγορίου Γ. Αναστασίου Τα κρατήματα στην Ψαλτική Τέχνη.
Εδώ περιοριζόμαστε στην απλή παράθεση των σχετικών αναγραφών από την έκδοση του
1835.

Το παρόν Ιωάννου Πρωτοψάλτου. ήχος

Του αυτού. ήχος
409

Του αυτού. ήχος

Πέτρου του Πελοποννησίου. ήχος

Του αυτού873. ήχος

Γεωργίου του Κρητός. ήχος
Πέτρου του Πελοπ, ήχος


ήχος  

Ιακώβου Πρωτοψάλτου

Πέτρου του Πελοπον. ήχος

Μελετίου Συναΐτου του Παλαιού. ήχος

Ιωάννου Πρωτοψ. ήχος

Δανιήλ Πρωτοψάλτου. ήχος
 
Πέτρου του Πελοποννησίου ήχος
Παναγ. Πρωτοψ. Χαλάτζογλου ήχος 


Δανιήλ Πρωτοψάλτου εις το Θεόν ανθρώποις. ήχος

Παναγιώτου Χαλάτζογλου. ήχος

Ανώνυμον874, ήχος

Γρηγορίου Πρωτοψ. ήχος
873
«Από το Αναστάσεως ημέρα», βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σ. 192.
874
Σύμφωνα με τον Γρ. Αναστασίου, η πατρότητα αυτού του κρατήματος ανήκει κατά πάσα πιθανότητα στον
Ιωάννη Πρωτοψάλτη τον Τραπεζούντιο. Βλ. Αναστασίου, όπ. π., σ. 196.
410

Ιωάν. Πρωτοψ. ήχος

Πέτρου του Πελοποννησίου. ήχος

Γεωργίου του Κρητός. ήχος
 
Χουρμουζίου Χαρτοφύλ. ήχος

Του αυτού ήχος
Το εκδεδομένο Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον κυκλοφόρησε σε αναστατική έκδοση

από τον εκδοτικό οίκο «Κουλτούρα» του ζεύγους Λ. Κωστακιώτη, όπου και προτάσσεται
εισαγωγή του γνωστού Σάμιου πρωτοψάλτη Γεωργίου Κ. Αγγελινάρα. Είναι άλλωστε
άξιον προσοχής το γεγονός ότι ανέκαθεν το βιβλίο θεωρήθηκε επίσημο και εγκεκριμένο
στον χώρο του πατριαρχικού ναού. Ο Άγγελος Βουδούρης σημειώνει ότι «διά την κατ’
ιδίαν μελέτην των πατριαρχικών ψαλτών ως επίσημα και έγκυρα κείμενα μουσικά κατά
την τελευταίαν εξήγησιν γραμμένα υπάρχουν και χρησιμεύουν τα εξής: Νέον
Αναστασιματάριον Πέτρου του Πελοποννησίου πρώτης εκδόσεως εν Βουκουρεστίω
(1820), [...] Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον πρώτης εκδόσεως (1835) [...]875». Πολλά μουσικά
βιβλία και συνθέσεις διαφόρων μελοποιών αποκλείστηκαν από την ψαλμώδηση εντός του
πατριαρχικού ναού, επειδή θεωρήθηκε ότι απομακρύνονται από την παραδόση 876. Η
περίληψη του Καλοφωνικού Ειρμολογίου μεταξύ των εγκεκριμένων βιβλίων δείχνει την
αποδοχή του είδους από τους πλέον συντηρητικούς υπερασπιστές της καθιερωμένης
μουσικής παράδοσης877 παρά τον φύσει εξωλειτουργικό και νεωτερικό χαρακτήρα του.
875
Βλ. Βουδούρη, Οι μουσικοί χοροί της Μ.τ.Χ.Ε , σσ. 70-71.
876
Π.χ. ο Βουδούρης αναφέρει ότι τα «εν τη Μουσική Κυψέλη του 1857 του Α΄ Δομεστίκου Στεφάνου
περιεχόμενα Δοξαστικά, Ιδιόμελα, Απολυτίκια και Κοντάκια δεν χρησιμοποιούνται άπαντα υπό των
πατριαρχικών ψαλτών. Εξ’ αυτών [sic] ενίων εορτών τα ιδιόμελα, τα Απολυτίκια και τα Κοντάκια
ψάλλονται εν τω πατριαρχικώ ναώ, εφόσον ταύτα δεν αφίστανται της πατριαρχικής μουσικής παραδόσεως».
Βλ. Βουδούρη, όπ. π., σ. 71, σημ. 2.
877
Βλ. Βουδούρη, όπ. π., σ. 67: «Οι τη μουσική και τη Μεγάλη Εκκλησία μετ’ αφοσιώσεως υπηρετούντες
πατριαρχικοί ψάλται τη αληθεία ήσαν της παραδόσεως προασπισταί και πάσης νεωτερικής και καινοτόμου
τάσεως οι πολέμιοι. Ούτοι έχοντες αντιλήπτορας τους θεματοφύλακας των εκκλησιαστικών παραδόσεων
411
3. Σύνοψις Καλοφωνικών Ειρμών, Ιωάννου Βυζαντίου (1842)
Το 1842 εκδίδεται το δεύτερο στην ιστορία έντυπο μουσικό βιβλίο που είναι
αφιερωμένο στο καλοφωνικό ειρμολογικό είδος. Πρόκειται για μια σχετικά μικρή, αλλά
αντιπροσωπευτική συλλογή καλοφωνικών ειρμών, που εξέδωσε ο Ιωάννης Βυζάντιος,
Λαμπαδάριος και αργότερα Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, που έγινε
ιδιαίτερα γνωστός και για τις εκδόσεις δημοφιλών ψαλτικών βιβλίων, κυρίως του
Αναστασιματαρίου και του Ειρμολογίου. Η εν λόγω έκδοση παρουσιάζει επιπλέον
ενδιαφέρον εξαιτίας της χρήσης της παραδοσιακής διχρωμίας για τα σημάδια της ψαλτικής
παρασημαντικής (μαύρη μελάνη για τα σημαδόφωνα και τα ποιοτικά σημάδια, κόκκινη
μελάνη για τα σημάδια χρόνου, τις μαρτυρίες, τα σημάδια αλλοιώσεως και τον σύνδεσμο).
Ο πλήρης τίτλος του βιβλίου είναι ο ακόλουθος: «ΣΥΝΟΨΙΣ ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΩΝ ΕΙΡΜΩΝ,
Μετά των Κρατημάτων αυτών, Χερουβικών τε και Κοινωνικών της ευδομάδος, μετά της
Νεκρωσίμου ακολουθίας και του Ασματικού αυτής και ωδαί Πατριαρχών, μελησθέντων
παρά διδασκάλων παλαιών τε και νέων. Νυν πρώτον εις τύπον εκδοθέν Παρά ΙΩΑΝΝΟΥ
ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΟΥ της Μεγάλης Εκκλησίας. Αναλώμασιν ιδίοις και των φιλομούσων
συνδρομητών. ΕΚ ΤΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ Χ. Ιωακείμ Δ. ΚΑΙ Δημητρίου Ιωάννου. 1842»
Αν και δεν αναφέρεται ο τόπος εκδόσεως, εννοείται η Κωνσταντινούπολη. Μεταξύ της
σελίδας των περιεχομένων και της αρχής των μουσικών κειμένων παρεμβάλλεται σελίδα
με τον ψαλμικό στίχο «Ψάλλατε [sic] δη τω ονόματι Κυρίου δότε δόξαν εν αινέσει αυτού»
878
.
Το βιβλίο περιλαμβάνει 23 καλοφωνικούς ειρμούς, 3 επιφωνήματα και 14
κρατήματα879, καθώς και άλλα μέλη. Παραθέτουμε τα μέλη που ανήκουν στην ύλη του
καλοφωνικού ειρμολογίου και που καταλαμβάνουν συνολικά 164 σελίδες με τη σχετική
ένδειξη του μελοποιού και του ήχου880.
πατριάρχας επετύγχανον να ματαιώνωσι και να ανατρέπωσι τας ενεργείας και τα σχέδια των εκάστης εποχής
καινοτόμων.»
878
Ψαλμός ΞΕ΄, στίχος 2. Βλ. Η Αγία Γραφή, Η Παλαιά Διαθήκη και η Καινή Διαθήκη, έκδοσις Αδελφότητος
Θεολόγων «Η ΖΩΗ», Αθήναι 1991, σ. 542.
879
Ένα κράτημα σε ήχο βαρύ επισυνάπτεται στον καλοφωνικό ειρμό Κύκλω της τραπέζης σου, ενώ τα
υπόλοιπα συγκροτούν ιδίαν ενότητα.
880
Διατηρούμε την ορθογραφία και τις συντμήσεις της εκδόσεως.
412
Ήχος πρώτος

Ω θείας, ω φίλης, Ο παρών Πέτρου Μπερεκέτου ήχος

Η τρίφωτος ουσία, Του αυτού ήχος

Εν τη βροντώση, Του αυτού ήχος

Την σην ειρήνην, Του αυτού ήχος

Συνέχομαι πάντοθεν, Του αυτού ήχος

Νυν πάντα πεπλήρωται, Γεωργίου του Κρητός ήχος

Ω Πάσχα το μέγα, Επιφώνιμα του αυτού ήχος
Ήχος δεύτερος
ήχος  

Εν βυθώ κατέστρωσε, Πέτρου Μπερεκέτου
ήχος 

Ην ηρετίσω, Ιακώβου πρωτ.
ήχος 

Επιβοώμεθα πάντες, Επιφώνημα του αυτού
Ήχος τρίτος
ήχος  

Λατρεύειν ζώντι Θεώ, Πέτρου Μπερεκέτου
Ήχος τέταρτος

Παντάνασσα πανύμνητε, Γερμανού Νέων Πατρών ήχος

Εσείσθησαν λαοί, Πέτρου Μπερεκέτου ήχος
413
 
Έφριξε γη, Παναγιώτου Πρωτ Χαλάτζογ ήχος
 
Στένω εκ βαθέων, Πέτρου Μπερεκέτου ήχος


Θεόν ανθρώποις, του αυτού ήχος


Μνήσθητι Δέσποινα καμού, Δανιήλ Πρωτοψάλτου ήχος
Ήχος βαρύς

Μη της φθοράς, Βαλασίου Ιερέως ήχος

Χαίρε νύμφη φαεινή, Πέτρου μπερεκέτου ήχος

Πάσαν την ελπίδα μου, του αυτού ήχος
Ήχος πλάγιος του τετάρτου

Άγγελοι και ουρανοί, του αυτού ήχος

Πώς σου την χάριν, του αυτού ήχος

Την δέησίν μου δέξαι, Γεωργίου του Κρητός ήχος

Ροήν μου των δακρύων, Επιφώνιμα το αυτού ήχος
Νυν τα ανήκουστα ηκούσθη, Ιωάννου Λαμπαδαρίου της του

Χριστού μεγάλης εκκλησίας ήχος
414
Ήχος βαρύς (εκτός σειράς)
Κύκλω της τραπέζης σου, παρά ανωνύμου καλοπισθέν δε και

επιδιορθοθέν παρά Ιω. Λαμπαδαρίου ήχος
Ακολουθούν 13 κρατήματα, των οποίων προτάσσεται η πολύ ανορθόγραφη ένδειξη

«ΚΡΑΤΙΜΑΤΑ ΚΑΤ ΗΧΟΝ ΜΕΛΙΣΘΕΝ ΠΑΛΕΩΝ ΤΑΙ ΚΑΙ ΝΕΩΝ». Παραθέτουμε
τις σχετικές αναγραφές.

Ιωάννου Πρωτοψάλτου881 ήχος


Πέτρου του Πελοποννησίου ήχος

Γεωργίου του Κρητός ήχος
ήχος 

Ιακώβου Πρωτοψάλτου
ήχος 

Πέτρου του Πελοποννησίου

Δανιήλ Πρωτοψάλτου ήχος
Παναγιώτου Πρωτ Χαλάτζ. ήχος 


Δανιήλ Πρωτοψάλτου ήχος

Παρά ανωνύμου ήχος

Γεωργίου του Κρητός ήχος
 
Χουρμουζίου του Χαρτοφ. ήχος

881
Εννοείται βέβαια ο Ιωάννης Τραπεζούντιος.
415
Στη συνέχεια ανθολογούνται συνθέσεις που ανήκουν σε άλλα είδη μελοποιίας, ήτοι
μία κατ’ ήχον σειρά χερουβικών, τα κοινωνικά της εβδομάδος του Πέτρου
Πελοποννησίου, το νεκρώσιμο τρισάγιο σε ήχο πλ. β΄ νενανω συντετμημένο, τα μέλη της
Νεκρωσίμου Ακολουθίας και, τέλος, «ωδές Πατριαρχών», δηλαδή εγκωμιαστικά άσματα
σε διάφορους Πατριάρχες και σε διάφορους ήχους.
4. Μουσικόν Εκλόγιον Καλοφωνικών Ειρμών, Αρχιμανδρίτου Συνεσίου

Γιάννου (1938)
Ο ηγούμενος της Μονής Αγίας Τριάδος Σάμου Αρχιμανδρίτης Συνέσιος Γιάννου

(1872-1954) εξέδωσε το 1938 βιβλίο με τίτλο Μουσικόν Εκλόγιον Καλοφωνικών
Ειρμών882. Πρόκειται για τη μοναδική έκδοση του Κ΄ αιώνος που είναι αφιερωμένη
σχεδόν αποκλειστικά στο καλοφωνικό ειρμολογικό είδος. Το βιβλίο είναι πολυγραφημένο
και απαρτίζεται από δύο επί μέρους ενότητες, τις οποίες ο εκδότης ονομάζει αντιστοίχως
«Ειρμολόγιον Αργοσύντομον» (σσ. 5-97) και «Ειρμολόγιον Αργόν» (σσ. 98-266). Η
πρώτη ενότητα αποτελείται από τα αναστάσιμα ευλογητάρια, το α΄ αντίφωνον του δ΄ ήχου
και καταβασίες διαφόρων εορτών του εκκλησιαστικού έτους, τα περισσότερα σε μέλος
Πέτρου Πελοποννησίου, ενίοτε διασκευασμένα από τον εκδότη. Η δεύτερη ενότητα
περιλαμβάνει 37 καλοφωνικούς ειρμούς παλαιών και νεώτερων μελοποιών, ένα
επιφώνημα και άλλες δύο συνθέσεις που εσφαλμένως ο Συνέσιος ονομάζει καλοφωνικούς
ειρμούς (το θεοτοκίον της Παπαδικής Σε μεγαλύνομεν σε ήχο βαρύ του Πέτρου
Πελοποννησίου και το θεοτοκίον Δέσποινα πρόσδεξαι από τον πολυέλεο Λόγον αγαθόν σε
ήχο πλ. δ΄ του Θεοδώρου Φωκαέως). Μετά το τέλος εκάστου καλοφωνικού ειρμού
παρατίθεται ομόηχο κράτημα «κατ’ εκλογήν Συνεσίου». Περιλαμβάνονται δηλαδή και
κρατήματα διάφορα από αυτά που μελοποιήθηκαν ειδικά για τους καλοφωνικούς ειρμούς.
Οι καλοφωνικοί ειρμοί παρατίθενται κατά μελοποιό και όχι κατ’ ήχον, αλλά η σειρά των
ήχων διατηρείται για το σύνολο των συνθέσεων ενός εκάστου μελοποιού. Εντύπωση
προξενεί η διαρκώς λανθασμένη αναγραφή «Μπερκέτου». Επίσης, σημειώνουμε ότι ο
Συνέσιος κατατάσσει τον ειρμό Εν Σιναίω τω όρει του Δαμιανού Βατοπαιδηνού στον
πλάγιο του πρώτου ήχο, προφανώς λόγω της συγκρότησής του από θέσεις των α΄ και πλ. α΄
ήχων και της παντελούς απουσίας θέσεων που καταλήγουν στη βάση Γα του τρίτου ήχου.
Στη συνέχεια αντιγράφουμε τα στοιχεία των περιεχομένων συνθέσεων της ενότητας
882
Βλ. Αγγελινάρα Γεωργίου, Έκφρασις της Ψαλτικής Τέχνης, Αθήνα 2009, σσ. 302-303, 416.
416
«Ειρμολόγιον Αργόν» της πολύ δυσεύρετης αυτής εκδόσεως, διατηρώντας τις μαρτυρίες
των ήχων, την ορθογραφία και τις συντμήσεις του εκδότη.

Βαλασίου ιερέως Την Ζωοδόχον Πηγήν Ήχος
Το κράτημα Μελετίου Σιναΐτου »»
Βαλασίου ιερέως Άστρον ανατέταλκε »»
Το κράτημα Ιδίου »»

Βαλασίου ιερέως Ρόδον το αμάραντον Ήχος
Το κράτημα Δανιήλ Πρωτοψ. »»

Βαλασίου ιερέως Χαίροις πάναγνε Ήχος

Γερμανού Ν. Πατρών Δοξάσωμεν Τριάδ. Ήχος

Γερμανού Ν. Πατρών Παντάνασσα Ήχος

Δημ. Δομεστίκου Τύπον της αγνής Ήχος

Ανωνύμου Τας κακωθείσας ψυχάς Ήχος
Το κράτημα Π. Λαμπαδ. »»

Δαμιανού Βατοπ. Εν Σιναίω τω Όρει Ήχος
Παναγ. Χαλάτζογλου Έφριξε γη »»

Πέτρου Μπερκέτου Την σην ειρήνην Ήχος

Πέτρου Μπερκέτου Λατρεύειν θεώ ζώντι Ήχος
Το κράτημα Π. Λαμπαδαρίου »»
417

Π. Μπερκέτου Εσείσθησαν λαοί Ήχος

Π. Μπερκέτου Στένων εκ βαθέων της ψυχής μου Ήχος

Π. Μπερκέτου Πάσαν την ελπίδα μου Ήχος

Π. Μπερκέτου Συνέχομαι δεινοίς Ήχος

Π. Μπερκέτου Χαίρε Νύμφη φαεινή Ήχος
Το κράτημα Γεωργ. του Κρητός »»
Π. Λαμπαδαρίου Σε μεγαλύνομεν »»
Το κράτημα Γρηγορίου Πρωτοψ. »»

Γεωργ. του Κρητός Νυν πάντα πεπλήρωται Ήχος

Γ. Κρητός Την δέησίν μου δέξαι Ήχος
Γεωργ. του Κρητός Ροήν μου των δακρύων »»
Το κράτημα Μελετίου Σιναΐτου »»

Ευτυχίου Ογουρλού Προς τίνα καταφύγω Ήχος
Το κράτημα Ιωάννου Πρωτοψ. »»

Ευτυχ. Ογουρλού Ίνατί με απώσω Ήχος
Το κράτημα Θεοδ. Φωκαέως »»

Ευτυχ. Ογουρλού Πώς εξειπείν Ήχος
Το κράτημα Γρηγορίου Πρωτοψ. »»

Ευτυχ. Ογουρλού Νυν πεποιθώς επί την σην Ήχος

Ευτυχ. Ογουρλού Συ μου ισχύς Κύριε Ήχος
418
Το κράτημα Πέτρου Βυζαντίου »»

Ευτυχ. Ογουρλού Από των πολλών μου αμαρτ. Ήχος

Ευτυχ. Ογουρλού Ου σιωπήσω του βοάν Ήχος
Το κράτημα Ιακώβου Πρωτοψ. »»

Ευτυχ. Ογουρλού Περιστάσεις και θλίψεις Ήχος
Το κράτημα Χουρμ. Χαρτοφύλακος »»
Θεοδ. Φωκαέως Δέσποινα πρόσδεξαι »»

Σωτηρίου Βλαχοπούλου Ποίαν σοι επάξιον Ήχος

Σωτ. Βλαχοπούλου Ροήν μου των δακρύων Ήχος
Σωτ. Βλαχοπούλου Χαίρε θυγάτηρ Αδάμ »»

Σωτ. Βλαχοπούλου Εκύκλωσαν αι του βίου με Ήχος

Νικολάου Πρωτοψ. Σμύρνης Πεποικιλμένη Ήχος

Νικ. Πρωτοψ. Σμύρνης Το όμμα της καρδ. Ήχος

Νικ. Πρωτοψ. Σμύρνης Δέσποινα και μήτηρ Ήχος
Το κράτημα Ματθαίου Βατοπαιδ. »»

Παναγιώτου Προυσαέως Το φως σου Κύριε Ήχος
Π. Φιλανθίδου Ελευθέρα μεν η κτίσις Ήχος
419

Μανουήλ Βαμβουδάκη Σε την Αγνήν Ήχος
5. Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον, Κωνσταντίνου Παπαγιάννη
Αξιόλογη δράση στον τομέα του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους έχει επιδείξει ο
Πρωτοπρεσβύτερος Θεσσαλονίκης π. Κωνσταντίνος Παπαγιάννης, γνωστός για το
πλούσιο μελοποιητικό, λειτουργιολογικό, θεολογικό και τυπικολογικό του έργο. Εδώ μας
ενδιαφέρει η από μέρους του σύνταξη Καλοφωνικού Ειρμολογίου μεταξύ των ετών 1988
και 1995. Το βιβλίο, που παραμένει ανέκδοτο, είναι όλο χειρογραφημένο και απαρτίζεται
από το κύριο μέρος και τρία παραρτήματα. Το κύριο μέρος του βιβλίου είναι αντιγραφή
του εκδεδομένου Καλοφωνικού Ειρμολογίου του 1835 με κάποιες παρεμβάσεις του π.
Παπαγιάννη, όπως τη σήμανση των τρισήμων και πεντασήμων ρυθμικών ποδών, τη
σήμανση κάποιων υφεσοδιέσεων και μαρτυριών και τη διόρθωση του ποιητικού κειμένου,
όπου εκρίθη αναγκαίον. Το πρώτο παράρτημα περιέχει συλλογή ειρμών μεταγενεστέρων
διδασκάλων. Το δεύτερο παράρτημα αποτελείται από μία κατ’ ήχον σειρά συντετμημένων
καλοφωνικών ειρμών. Τέλος, στο τρίτο παράρτημα και συγκεκριμένα στις σελίδες 255-
283 φιλοξενούνται νέες μελοποιήσεις καλοφωνικών ειρμών (σε όλους τους ήχους εκτός
από τον πλ. α΄) από τον π. Παπαγιάννη, οι οποίες κάνουν χρήση καθιερωμένων
καλοφωνικών ειρμολογικών θέσεων με επιπλέον καλλωπισμό, κατά τα πρότυπα των
Σωτηρίου Βλαχόπουλου και Νικολάου Σμύρνης883. Στο φωτογραφικό επίμετρο της ανά
χείρας εργασίας παρατίθεται ο αριστοτεχνικός ειρμός Ερράγη ναού η φαιδρότης σε ήχο
τρίτο.
883
Οι τίτλοι αυτών των συνθέσεων παρατίθενται στο Μέρος Β΄, Κεφ. 3, §1 της παρούσης διατριβής.
420
6. Ανθολόγηση καλοφωνικών ειρμών σε άλλες εκδόσεις
Παράλληλα με την κυκλοφορία εκδόσεων αφιερωμένων αποκλειστικά ή κυρίως

στους καλοφωνικούς ειρμούς, μικρές ή μεγάλες συλλογές ή και μεμονωμένοι καλοφωνικοί
ειρμοί συμπεριελήφθησαν σε αρκετές μουσικές εκδόσεις από τον ΙΘ΄ αιώνα μέχρι σήμερα.
Δύο μάλιστα απ’ αυτές, το Ταμείον Ανθολογίας του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος – για το
οποίο έγινε εκτενέστερος λόγος στην αρχή του παρόντος κεφαλαίου - και το Ταμείον
Ανθολογίας του Θεοδώρου Φωκαέως, κυκλοφόρησαν πριν από το Ειρμολόγιον
Καλοφωνικόν του τελευταίου, συγκεκριμένα το 1824 και το 1834 αντιστοίχως. Οι
εκδόσεις αυτές είναι συνήθως συλλογές μελών της νυχθημέρου ακολουθίας με ονομασίες
όπως «ταμείον ανθολογίας», «απάνθισμα» και άλλες παρεμφερείς. Η ενότητα των
καλοφωνικών ειρμών καταλαμβάνει συνήθως το τέλος των εντύπων αυτών βιβλίων,
ακολουθώντας τα μέλη της Θείας Λειτουργίας. Είναι χαρακτηριστική άλλωστε η
στερεότυπη φράση «μετά τινων καλοφωνικών ειρμών εν τω τέλει», που συχνά κατακλείει
τον τίτλο των βιβλίων. Είναι προφανές ότι στο σημείο αυτό οι έντυπες εκδόσεις
ακολουθούν κατά πόδας την παράδοση του χειρόγραφου μουσικού βιβλίου, αφού οι
καλοφωνικοί ειρμοί ανθολογούνταν ως επί το πλείστον στο τέλος των μουσικών κωδίκων
που περιελάμβαναν το ρεπερτόριο της νυχθημέρου ακολουθίας, των γνωστών με τις
ονομασίες «Παπαδική» και «Ανθολογία».
Παρακάτω γίνεται αναφορά στις κυριώτερες μουσικές εκδόσεις,
συμπεριλαμβανομένων και των βιβλίων Ψαλτικής Τέχνης στα ρουμανικά, και στη θέση
που καταλαμβάνουν εντός αυτών οι καλοφωνικοί ειρμοί. Συγκεκριμένα, παραθέτουμε τον
συνοπτικό τίτλο εκάστης εκδόσεως, το όνομα του εκδότη, τον τόπο και το έτος έκδοσης884
και τους αριθμούς των σελίδων, όπου περιέχονται οι καλοφωνικοί ειρμοί. Φαίνεται
καθαρά ότι οι καλοφωνικοί ειρμοί τίθενται πάντα στο τέλος ή προς το τέλος των εντύπων
βιβλίων.
Ταμείον Ανθολογίας, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, Κων/πολις 1824, σσ. 367-424.

Ταμείον Ανθολογίας, Θεοδώρου Φωκαέως, Κων/πολις 1834, σσ. 417-451.
Ταμείον Ανθολογίας, Θεοδώρου Φωκαέως, Κων/πολις 1837, σσ. 542-564.
884
Τα πλήρη στοιχεία εκάστης εκδόσεως βλ. στην έμπροσθεν παρατιθεμένη γενική βιβλιογραφία της
παρούσης διατριβής.
421
Ταμείον Ανθολογίας, Ιωάννου Λαμπαδαρίου και Στεφάνου Δομεστίκου, Κων/πολις
1838, σσ. 479-497.
Ανθολογία885, Παύλου Κούρτοβιτς Τσαλόγλου και Γεωργίου Π. Κωνσταντίνου,
Κων/πολις 1846, σσ. 701-724.
Ταμείον Ανθολογίας, Στεφάνου Δομεστίκου, Κων/πολις 1846, σσ. 272-294.
Μελίφωνος Τερψινόη, Ευβοίας Νεοφύτου και Σταυράκη Α. Αναγνώστου του Λεσβίου,
Αθήνα 1848, σσ. 415-479.
Αγρυπνιάριον, Αντωνίου Παν886, Βουκουρέστι 1848, σσ. 409-431887.
Δοξαστάριον, Θεοδώρου Φωκαέως, Κων/πολις 1850, σσ. 338-388888.
Πανδέκτη, Ιωάννου Λαμπαδαρίου και Στεφάνου Δομεστίκου, Κων/πολις 1851, σσ.
859-878.
Ταμείον Ανθολογίας, Κωνσταντίνου Θ. Φωκαέως, Κων/πολις 1854, σσ. 606-626889.
Απάνθισμα, Παναγιώτη Κηλτζανίδη, Κων/πολις 1861, σσ. 296-300.
Μουσικόν Εγχειρίδιον, Αβραμίου Θεοχαρίδου, Κων/πολις 1864, σσ. 187-205890.
Ταμείον Ανθολογίας, Αλεξάνδρου Θ. Φωκαέως, Κων/πολις 1864, σσ. 464-479.
Ιεροψάλτου Εγκόλπιον, Αλεξάνδρου Θ. Φωκαέως, Κων/πολις 1867, σσ. 744-755.
Νέον Ταμείον Ανθολογίας, Νικολάου Σμύρνης, Σμύρνη 1867, σσ. 396-406891.
Μουσικόν Εγκόλπιον, Στεφάνου Θάνου και Σπυρίδωνος Βασιλειάδη, Θεσσαλονίκη
1869, σσ. 645-656.
Ταμείον Ανθολογίας, Μηνά Δομενίκου και Γεωργίου Σεϊτανίδου, Κων/πολις 1869, σσ.
626-644892.
885
Εξαιτίας της χρήσης της ερυθρής μελάνης για τα σημάδια χρόνου (γοργά, δίγοργα κ.τ.λ.) και τις
μαρτυρίες, αυτό το βιβλίο είναι γνωστό ως «Κοκκινογοργούσα». Βλ. Χατζηθεοδώρου, Βιβλιογραφία, σσ. 91-
92.
886
Anton Pann, Privighier.
887
Περιέχει 7 καλοφωνικούς ειρμούς μεταφρασμένους στα ρουμανικά. Ξεχωρίζει ο σχετικώς άγνωστος
ειρμός Σε την υπέρ νουν σε ήχο πλ. α΄ του Διονυσίου Φωτεινού.
888
Εδώ έχουμε μία σπάνια περίπτωση ανθολόγησης 13 καλοφωνικών ειρμών, των περισσότερων συνθέσεων
του Γεωργίου Ογουρλού, σε Δοξαστάριο.
889
Όλοι οι περιεχόμενοι σ’ αυτήν την έκδοση καλοφωνικοί ειρμοί είναι του Γεωργίου Ογουρλού.
890
Όλοι οι περιεχόμενοι καλοφωνικοί ειρμοί είναι του Μελετίου Σισανίου.
891
Όλοι οι περιεχόμενοι καλοφωνικοί ειρμοί είναι συνθέσεις του Νικολάου Γεωργίου Πρωτοψάλτου
Σμύρνης.
892
Όλοι οι περιεχόμενοι καλοφωνικοί ειρμοί είναι συνθέσεις του Γεωργίου Ογουρλού.
422
Ιερατικόν Εγκόλπιον, Παναγιώτη Κηλτζανίδη και Γεωργίου Κοπανάρη, Κων/πολις
1870, σσ. 186-234.
Μουσική Μέλισσα ή Μουσικόν Απάνθισμα, Δημητρίου Ι. Πρωτοψαλτίδη, Κων/πολις
1879, σσ. 44-48, 78-80.
Καλλικέλαδος Αηδών, Σπυρίδωνος Βασιλειάδη και Γρηγορίου Ιβηρίτου, Θεσσαλονίκη
1882, σσ. 506-526893.
Ιεροψάλτου Εγκόλπιον, Δημητρίου Ι. Πρωτοψαλτίδη, Κων/πολις 1894, σσ. 310-390.
Νεώτατον Μουσικόν Εγκόλπιον, Ν. Μιχαλόπουλου, Αθήνα 1894, σσ. 558-567.
Εν Άνθος, Αγαθαγγέλου Κυριαζίδη, Κων/πολις 1896, σσ. 393-423.
Συλλογή Ανατολικής Μουσικής, Γκίτσα Ιονέσκου894, Βουκουρέστι 1896, σσ. 234-
250895.
Αι Δύο Μέλισσαι, Αγαθαγγέλου Κυριαζίδη, Κων/πολις 1906, σσ. 668-694896.
Μουσική Συλλογή, Γεωργίου Πρωγάκη, Κων/πολις 1910, σσ. 497-535.
Εκκλησιαστική Σάλπιγξ, Στυλιανού Χουρμουζίου, Λευκωσία 1924, σσ. 303-304897.
Τα Μυρόπνοα Άνθη, Δημητρίου Κουτσαρδάκη, Πάτραι 1929, σσ. 343-377898.
Μουσικός Θησαυρός της Λειτουργίας, Νεκταρίου μοναχού, Άγιον Όρος 1931, σσ. 843-
861899.
893
Η έκδοση αυτή περιέχει δύο καλοφωνικούς ειρμούς του Βασιλείου Νικολαΐδη Ζαγκλιβερινού και έναν
του Νεκταρίου Βλάχου Προδρομίτου.
894
Ghiţă Ionescu, Colecţie de muzică orientală.
895
Περιέχει τους εξής ειρμούς μεταφρασμένους στα ρουμανικά: Μπερεκέτη Την σην ειρήνην, του αυτού
Συνέχομαι πάντοθεν δεινοίς, Μπαλασίου ιερέως Ρόδον το αμάραντον, Μπερεκέτη Εσείσθησαν λαοί,
Χαλάτζογλου Έφριξε γη, Πέτρου Εφεσίου Νυν πεποιθώς επί την σην. Η τελευταία σύνθεση ανθολογείται και
στο Tomul I al Anthologhiei după aşezământul sistimii cei nouă a muzicii bisericeşti, ed. ieromonahul
Serafim, eg[umenul] schitului Alunişu, Buzău 1856.
896
Εκτός των δύο δημοφιλέστατων ειρμών Εσείσθησαν λαοί του Μπερεκέτη και Έφριξε γη του Χαλάτζογλου,
περιλαμβάνει τέσσερις σπανίως ανθολογούμενους καλοφωνικούς ειρμούς του Σωτηρίου Βλαχόπουλου μετά
των οικείων κρατημάτων.
897
Περιλαμβάνει έναν καλοφωνικό ειρμό του εκδότου.
898
Όλοι οι περιεχόμενοι καλοφωνικοί ειρμοί είναι νέες συνθέσεις του εκδότου.
899
Περιλαμβάνονται οι ειρμοί Την ζωοδόχον πηγήν του Μπαλασίου ιερέως, Το όμμα της καρδίας μου του
Νικολάου Σμύρνης και Ροήν μου των δακρύων του Σωτηρίου Βλαχόπουλου, οι δύο τελευταίοι μετά των
οικείων κρατημάτων. Είναι γνωστό ότι οι συνθέσεις του Νικολάου και του Βλαχόπουλου έγιναν ιδιαίτερα
αγαπητές στις μονές του Αγίου Όρους κατά τον Κ΄ αιώνα. Άλλωστε, στο Άγιον Όρος βρήκαν πρόσφορο
έδαφος και άλλες νεωτερίζουσες συνθέσεις, όπως τα ιδιόμελα και δοξαστικά του Πέτρου Φιλανθίδη.
423
Νέαι Μελωδίαι, Εμμανουήλ Βαμβουδάκη, Σάμος 1931900.
Μελωδική Ανθοδέσμη, Εμμανουήλ Χατζημάρκου, Αθήνα 1988, σσ. 232-241901.
Οκτάηχον Μουσικόν Λειμωνάριον, Χαραλάμπους Καρακατσάνη, τόμος Δ΄, ήχος
τέταρτος, Αθήναι 1988, σσ. 341-364.
Οκτάηχον Μουσικόν Λειμωνάριον, Χαραλάμπους Καρακατσάνη, τόμος ΣΤ΄, ήχος
πλάγιος του δευτέρου, Αθήναι 1990, σσ. 367-383.
Επίτομος Λειτουργία, Χαριλάου Ταλιαδώρου, Θεσσαλονίκη 1990, σσ. 339-347.
Νέα Μουσική Συλλογή, τόμος Β΄, Αθανασίου Καραμάνη, Θεσσαλονίκη 1990, σσ. 333-
341.
Χρυσάνθου Θεοδοσοπούλου Επτάτομος Μουσική Κυψέλη, τόμος Ζ΄, Θεία Λειτουργία,
Μαρίας Θεοδοσοπούλου, Θεσσαλονίκη 1991, σσ. 353-379.
Νέον Τετράτομον Υμνολόγιον Φωναίς Αισίαις, τόμος Γ΄, Θεία Λειτουργία, Αβραάμ
Ευθυμιάδη, Θεσσαλονίκη 1991, σσ. 438-476902.
Οκτάηχον Μουσικόν Λειμωνάριον, Χαραλάμπους Καρακατσάνη, τόμος Η΄, ήχος
πλάγιος του τετάρτου, Αθήναι 1993, σσ. 624-646.
Μουσικός Πανδέκτης, Αδελφότητος Θεολόγων «Η Ζωή», τόμος Δ΄, Θεία Λειτουργία,
Αθήναι 2000, σσ. 336-344.
Μνημεία Εκκλησιαστικής Μουσικής, Σώμα δεύτερο, Καλοφωνικοί Ειρμοί (17ος – 18ος –
19ος αι.), Μανόλη Χατζηγιακουμή, Αθήνα 2007903.
Άσματα ιερών μυστηρίων και ιερουργιών, Γκαμπριέλ Ντούκα και Βαλεντίν Γκιόργκε904,
Βουκουρέστι 2007, σσ. 154-157, 200-205905.
900
Περιλαμβάνει έναν καλοφωνικό ειρμό του εκδότη.
901
Περιέχει συντετμημένους από τον εκδότη τους καλοφωνικούς ειρμούς του Γεωργίου Ογουρλού.
902
Περιέχει νέους καλοφωνικούς ειρμούς που μελοποίησε ο εκδότης καθώς και τον ειρμό Παντάνασσα
Πανύμνητε του Σταμούλη Ζαρκηνού σε διασκευή του εκδότη.
903
Η έκδοση αυτή είναι αφιερωμένη αποκλειστικά στο καλοφωνικό ειρμολογικό είδος μελοποιίας.
904
Gabriel Duca, Valentin Gheorghe, Cântări la sfintele taine şi ierurgii.
905
Είναι πολύ ενδιαφέροντες οι τίτλοι που προτάσσονται των δύο ανθολογούμενων καλοφωνικών ειρμών:
σ. 154 – Pacea Ta «după citirea heretismosului şi polihronionul pentru stareţ sau arhimandrit, se cântă acest
irmos calofonic, al lui Petru Berechet cel dulce-glăsuitorul, iar pe româneşte făcut de Macarie Ieromonahul,
glas 1», δηλαδή Την σην ειρήνην «μετά την ανάγνωση του χαιρετισμού και τον πολυχρονισμό του ηγουμένου
ή αρχιμανδρίτου, ψάλλεται αυτός ο καλοφωνικός ειρμός του Πέτρου Μπερεκέτου του γλυκέος, και στα
ρουμανικά του Μακαρίου ιερομονάχου, ήχος α΄».
σ. 200 – Piatra pre care nu o au socotit-o «acest irmos ce se poate cânta la sfinţirea bisericii este facerea lui
Kir Balasie Preotul, nomofilax al Bisericii celei Mari, iar pe româneşte este potrivit de Macarie
424
Το τερερέμ στην ορθόδοξη λατρεία, Βυζαντινές Μουσικοφιλολογικές Εκδόσεις, Αθήνα
2008, σσ. 29-74.
Από τις εκδόσεις του Κ΄ αιώνος ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στη Μουσική
Συλλογή του Γεωργίου Πρωγάκη, η οποία αποτέλεσε το επίσημο, τρόπον τινά, βιβλίο των
πατριαρχικών ψαλτών καθ’ όλην τη διάρκεια του Κ΄ αιώνος. Έτσι, οι περιεχόμενοι σ’
αυτήν καλοφωνικοί ειρμοί διατηρήθηκαν περισσότερο ζωντανοί στην ψαλτική παράδοση
από ό,τι οι υπόλοιποι, αφού συνηθιζόταν να ψάλλονται κατά τη διανομή του αντιδώρου
στον πατριαρχικό ναό του Αγίου Γεωργίου. Πρόκειται για τις εξής συνθέσεις: Συνέχομαι
πάντοθεν δεινοίς Πέτρου Μπερεκέτη (ήχος α΄), Ην ηρετίσω Δέσποτα Ιακώβου
Πρωτοψάλτου (ήχος λέγετος), Εσείσθησαν λαοί Πέτρου Μπερεκέτη (ήχος δ΄ άγια), Έφριξε
γη Παναγιώτη Χαλάτζογλου (ήχος πλ. α΄ πεντάφωνος), Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού Δανιήλ
Πρωτοψάλτου (ήχος πλ. β΄ νενανω), Πάσαν την ελπίδα μου Πέτρου Μπερεκέτη (ήχος
βαρύς), Την δέησίν μου δέξαι Γεωργίου Κρητός (ήχος πλ. δ΄). Εντύπωση προξενεί η
απουσία ειρμών του τρίτου ήχου από τη συλλογή. Επίσης, δεν ανθολογείται κανένα
κράτημα.
Τέλος, σημειώνουμε ότι, σε αντίθεση με τις εκδόσεις του ΙΘ΄ αιώνος, σ’ αυτές των
Κ΄ και ΚΑ΄ οι συλλογές των καλοφωνικών ειρμών είναι πάντα μικρές. Συνήθως δεν
περιλαμβάνουν καν μία κατ’ ήχον σειρά, αλλά μόνο 3-5 δημοφιλείς ειρμούς906. Αυτό ήταν
μάλλον αποτέλεσμα της διαρκώς αυξανόμενης έλλειψης οικειότητας της μεγάλης
πλειονότητας των ψαλτών με το είδος. Πιθανώς, η έλλειψη αυτή θα αντιμετωπιστεί με την
προσφάτως (το 2007) κυκλοφορηθείσα έκδοση του Μανόλη Χατζηγιακουμή Μνημεία
εκκλησιαστικής μουσικής, Σώμα δεύτερο, Καλοφωνικοί Ειρμοί (17ος – 18ος – 19ος αι.), που
περιλαμβάνει 14 ψηφιακούς δίσκους με τους περισσότερους καλοφωνικούς ειρμούς και τα
κρατήματα, τα μουσικά κείμενα και εκτενή σχολιασμό των μελών και γενικότερα του
είδους. Φυσικά, και η παρούσα διατριβή στόχο έχει, συν τοις άλλοις, να αναδείξει τους
Ieromonahul», δηλαδή Λίθον ον απεδοκίμασαν «αυτός ο ειρμός, που μπορεί να ψαλεί κατά τα εγκαίνια ναού,
είναι ποίημα του κυρ Μπαλασίου ιερέως, νομοφύλακος της Μεγάλης Εκκλησίας, και προσαρμόστηκε στα
ρουμανικά από τον Μακάριο ιερομόναχο».
906
Πάντως, στην εκδοτική σειρά υπό τον γενικό τίτλο Οκτάηχον Μουσικόν Λειμωνάριον του Χαραλάμπους
Καρακατσάνη ενσωματώνεται μία συλλογή περίπου 7-10 καλοφωνικών ειρμών σε κάθε ένα από τα οχτώ
βιβλία της σειράς. Άλλωστε, στην πρόσφατη έκδοση των Χρήστου Παπαδόπουλου, Ιωάννη Σπετσιώτη και
Ανδρέα Αναστασιάδη Το τερερέμ στην ορθόδοξη λατρεία ανθολογούνται 10 καλοφωνικοί ειρμοί από όλους
τους ήχους.
425
καλοφωνικούς ειρμούς, να τους καταστήσει ευρύτερα γνωστούς και να τους επαναφέρει
στα ψαλτικά αναλόγια.
426
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
427
Μία γενική αισθητική αποτίμηση του μέλους των καλοφωνικών ειρμών

διαφαίνεται στα ίδια τα μουσικά χειρόγραφα. Οι κωδικογράφοι εκφράζουν τον θαυμασμό
τους για αυτούς τους ειρμούς, αποδίδοντάς τους χαρακτηρισμούς όπως «έντεχνοι»907,
«εντεχνότατοι»908 [sic], «μελωδικοί»909, «γλυκύτατοι»910, «τεχνικοί και λίαν ηδείς»911,
«πανηγυρικοί»912, «πάνυ ωραίοι και εύμορφοι»913, «πάντερπνοι»914, «πάνυ τερπνοί»915 κ.ά.
Στη σημερινή εποχή ο γνωστός συνθέτης και δεξιοτέχνης στο κανονάκι Πέτρος Ταμπούρης
συνοψίζει τη γενικότερη αισθητική του είδους ως εξής: «Το μέλος [των καλοφωνικών
ειρμών] χρησιμοποιεί εκτεταμένες μουσικές γραμμές και πλαστικότατες εναλλαγές
επιδιώκοντας τη δημιουργία ενός περίτεχνου μελωδήματος, με πλούσια εκφραστικότητα
και χρωματική λαμπρότητα, ανάλογη με εκείνη που αποδίδουν τα ολόφωτα ψηφιδωτά της
Μονής της χώρας [sic] στην Κωνσταντινούπολη»916. Οι καλοφωνικοί ειρμοί μέχρι σήμερα
907
Βλ. χφ. ΕΒΕ 2627, φ. 242r.
908
Βλ. χφ. ΕΒΕ 3116, φ. 478v.
909
Βλ. χφφ. ΕΒΕ 2175, φφ. 835v, 840r, Ιβήρ. 997, φ. 169r.
910
Βλ. χφ. ΕΒΕ-ΜΠΤ 341 (η ενθύμηση σημειώνεται στο Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Ιεροσολυμιτική
Βιβλιοθήκη, τ. Δ΄, σ. 320).
911
Βλ. χφ. ΕΒΕ 3109, φ. 136r.
912
Βλ. χφφ. ΕΒΕ 2218, φ. 233v, ΕΒΕ 2733, φ. 158r.
913
Βλ. χφ. ΕΒΕ 2227, φ. 173r.
914
Βλ. χφ. ΕΒΕ 2226, φ. 118v.
915
Βλ. χφ. ΕΒΕ 2175, φ. 835v.
916
Βλ. ένθετο φυλλάδιο στον ψηφιακό δίσκο του Πέτρου Ταμπούρη Θύραθεν, Μεταβυζαντινή κοσμική
μουσική (13ος-17ος αιώνας), 1998, σ. 4. Πρβλ. το εύστοχο σχόλιο του συνθέτη Γεωργίου Χατζημιχελάκη
στον διαδικτυακό τόπο http://bereketis.blogspot.com/2008/04/blog-post_14.html: «Ο Καλοφωνικός ειρμός,
σε αντίθεση με τις διδακτικές προθέσεις που εκφράζονται στον Κανόνα, επιλέγει τον αισθητικό δρόμο της
ύψωσης προς το θείο. Ο μελουργός, επιλέγει έναν ειρμό από κάποιον προγενέστερο κανόνα και τον μελίζει
εκτενώς, αφιερώνοντας σε κάθε συλλαβή του πολλές χρονικές-μουσικές ψηφίδες. Ανήκει ο Καλοφωνικός
ειρμός, ως εκ τούτου στο «αργόν» λεγόμενο είδος της μελοποιΐας. Το ποιητικό κείμενο του Καλοφωνικού
ειρμού, ήδη γνωστό, και ακουσμένο μέσω του ψαλθέντος Κανόνα της εορτής κατά τον όρθρο, αναπλάθεται
αφομοιούμενο και σχεδόν αποδομημένο ως αυτόνομη μακροσκελής μουσική φόρμα, προς το τέλος της θείας
λειτουργίας για να υπηρετήσει ανάγκες παράτασής της, ώστε να μοιραστεί πχ σε ένα μεγάλο εκκλησίασμα το
αντίδωρο. Στον Καλοφωνικό ειρμό, αναγνωρίζουμε πολλά στοιχεία μιας καθαρής μουσικής φόρμας, όπως η
ανάπτυξη μέσω μοτίβων, η επανάληψη μουσικών φράσεων, και γενικά χαρακτηριστικά που προσιδιάζουν
μάλλον σε φόρμες οργανικής μουσικής, έστω και αν παραμένει ένα είδος εντός των πλαισίων της φωνητικής
428
θεωρούνται ως ένα από τα πλέον δύσκολα είδη στην εκμάθηση και απόδοση από τους
ψάλτες917. Γι’ αυτό και η διδασκαλία καλοφωνικών ειρμών – μάλιστα ελαχίστων - στα
διάφορα ωδεία και σχολές Βυζαντινής Μουσικής γίνεται στο τέλος του πενταετούς
προγράμματος φοίτησης. Π.χ. νομοθετικό διάταγμα «Περί κυρώσεως του εσωτερικού
κανονισμού του Ωδείου Θεσσαλονίκης», που δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της
Κυβερνήσεως την 11η Νοεμβρίου 1957, ορίζει τη διδασκαλία οχτώ καλοφωνικών ειρμών,
ενός από κάθε ήχο, μετά ομοήχου κρατήματος, στο τέλος της πέμπτης τάξης του ωδείου,
παράλληλα με τη διδασκαλία στίχων από τα αργά ανοιξαντάρια του Ιωάννου
Κουκουζέλη918. Στο παρόν κεφάλαιο θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε το μέλος αυτού
του είδους μελοποιίας, εξετάζοντας τα επί μέρους τεχνικά του στοιχεία. Έτσι, θα διαφανεί
καλύτερα πώς συντίθενται σαν «ψηφιδωτά» τα φωνητικά αυτά αριστουργήματα και τι τα
καθιστά δύσκολα και «περίτεχνα» μεν στην ερμηνεία, «ολόφωτα» δε στην αισθητική.
Όπως όλα τα είδη της Ψαλτικής Τέχνης έτσι και οι καλοφωνικοί ειρμοί
ακολουθούν δύο βασικούς κανόνες της μελοποιίας, όπως διατυπώθηκαν από τον Μανουήλ
Χρυσάφη στην περίφημη συγγραφή του «Περί των ενθεωρουμένων τη Ψαλτική Τέχνη και
ων φρονούσι κακώς τινες περί αυτών»: α) «πρώτον ουν εστι το ποιείν τινα θέσεις
προσηκούσας και αρμοδίας, επόμενος τω όρω της Τέχνης»919 και β) «και τω προτέρω των
ποιητών αεί ο δεύτερος έπεται και τούτω ο μετ’ αυτόν και πάντες απλώς έχονται της
τέχνης οδού»920. Δηλαδή το βασικό δομικό υλικό της σύνθεσης ενός καλοφωνικού ειρμού
είναι οι καθιερωμένες θέσεις της μελοποιίας και όχι μία ελεύθερη και άνευ περιορισμών
περιδιάβαση στα μελικά μονοπάτια ενός ήχου, όπως εσφαλμένα κάποιοι νομίζουν.
Επιπρόσθετα, κάθε ποιητής καλοφωνικών ειρμών ακολουθεί στον δρόμο που χάραξαν οι
μουσικής. Ο ποιητικός λόγος γίνεται αχθοφόρος μουσικών νοημάτων (ανταποδίδοντας την εξυπηρέτηση που
είχε κάνει η μουσική στον Κανόνα).»
917
Σύμφωνα με τον Χρήστο Τσιούνη, ο Θρασύβουλος Στανίτσας (1910-†1987), Άρχων Πρωτοψάλτης της
Μ.Χ.Ε., σε κάποια φιλική συζήτηση είπε: ««Χα! (όχι περιπαικτικό, της κουβέντας), κανείς δεν μπορεί να πει
καλοφωνικό ειρμό». Είπε πράγματι μία μεγάλη αλήθεια γιατί ως γνωστόν η εκτέλεση και η απόδοση
καλοφωνικού ειρμού, απαιτεί τεράστια γνώση και μεγάλη εμπειρία από την πλευρά του ψάλτη και είναι λίγοι
αυτοί που μπορούν να τον αποδώσουν όπως πρέπει.» Βλ. Τσιούνη, Θρασύβουλος Στανίτσας, σσ. 110-111.
918
Βλ. ΦΕΚ Α΄299/11-11-1957, άρθρον 262, §2, σσ. 1756-1757. Επίσης, σύμφωνα με τον Ιωάννη
Μαργαζιώτη, η διδασκαλία καλοφωνικών ειρμών «κατ’ εκλογήν εκ του Καλοφωνικού Ειρμολογίου» κατέχει
την ακροτελεύτια θέση στην κατανομή της διδακτέας ύλης του πεντατάξιου ωδείου. Βλ. Μαργαζιώτου
Ιωάννου, Θεωρητικόν βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής, Αθήνα 1974, σ. 50.
919
Βλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σ. 35, σημ. 1.
920
429
προηγούμενοι μελουργοί, συνεχίζοντας τη μία και αδιαίρετη παράδοση του βυζαντινού και
μεταβυζαντινού μέλους. Αυτή η διττή διαπίστωση τεκμηριώνεται με αδιάσειστα στοιχεία
στην ανάλυση του μέλους των καλοφωνικών ειρμών που επιχειρείται κατωτέρω.
Το σχέδιο που ακολουθούμε βασίζεται στις προηγηθείσες μουσικολογικές εργασίες
που πραγματοποιήθηκαν υπό την επιστασία και καθοδήγηση του καθηγητού Γρηγορίου Θ.
Στάθη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ιδιαίτερα χρήσιμο για την παρούσα εργασία κρίναμε το
σχέδιο εξέτασης των κρατημάτων στη διδακτορική διατριβή του Γρηγορίου Αναστασίου
Τα κρατήματα στην Ψαλτική Τέχνη921. Χρησιμοποιούμε εν πολλοίς παρόμοιο σχέδιο, διότι
οι καλοφωνικοί ειρμοί είναι από μια άποψη είδος συγγενικό προς τα κρατήματα, που
άλλωστε επισυνάπτονται στο τέλος των καλοφωνικών ειρμών922. Έτσι, θα προσεγγίσουμε
τη μορφολογία του μέλους των καλοφωνικών ειρμών, εξετάζοντας τα ακόλουθα:
 Χρονική διάρκεια
 Βασικά δομικά στοιχεία (δηλαδή θέσεις) του μέλους
 Μελωδικά σχήματα κατά την ανάπτυξη του μέλους, ήτοι:
α) Παλιλλογία
β) Επανάληψη
γ) Μεταβολή γενών και ήχων
δ) Πλατυσμός θέσεων
 Κυριώτερα χαρακτηριστικά του μέλους στους διάφορους ήχους, ήτοι:
α) Κίνηση στα τετράχορδα ή πεντάχορδα των κλιμάκων
β) Φωνητική έκταση
γ) Υπερβατές κινήσεις
δ) «Κατ’ έννοιαν» μελίζειν
 Τύποι συνθέσεων των καλοφωνικών ειρμών
 Θύραθεν επιδράσεις
921
Το μέλος των κρατημάτων δεν απασχολεί την παρούσα εργασία, εφόσον διεξοδική και εις βάθος σχετική
ανάλυση πραγματοποιεί ο Γρηγόριος Αναστασίου στις σσ. 409-460 της προμνημονευθείσας διατριβής του.
922
Όπως λέει ο Χρύσανθος, «μετά τον ειρμόν επάγεται και κράτημα του οποίου η μεν μελωδία έχει
παρομοίωσιν με την του ειρμού· η δε αγωγή του χρόνου ταχύνεται εις το διπλάσιον». Βλ. Αναστασίου, Τα
κρατήματα, σ. 438.
430
1. Χρονική διάρκεια
Προτού εξετάσουμε το ίδιο το μέλος των καλοφωνικών ειρμών, θα αναφερθούμε εν

πάση συντομία στη χρονική διάρκεια που απαιτεί η εκτέλεσή τους. Λόγω της ειδικής
χρήσης τους, οι συνθέσεις αυτές δεν υπόκεινται στους συνήθεις χρονικούς περιορισμούς
που επιβάλλονται από τη σχετική συντομία που πρέπει να έχει μία ακολουθία, ιδίως στους
ενοριακούς ναούς. Ως εκ τούτου, τείνουν να έχουν αρκετά μεγάλη χρονική διάρκεια, όση
έχει ένα παπαδικό μέλος της Θείας Λειτουργίας, π.χ. χερουβικό ή κοινωνικό, ή και
μεγαλύτερη.
Στην προκείμενη συνάφεια, πολύ χρήσιμη κρίνεται η σπουδαία έκδοση του
Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμή Μνημεία εκκλησιαστικής μουσικής, Σώμα δεύτερο,
Καλοφωνικοί Ειρμοί (17ος – 18ος – 19ος αι.), Κέντρον Ερευνών & Εκδόσεων, Αθήνα 2007.
Οι 14 ψηφιακοί δίσκοι που περιλαμβάνει περιέχουν το σύνολο σχεδόν των εκδεδομένων
καλοφωνικών ειρμών, όπως εκτελέστηκαν σε στούντιο ηχογράφησης από καταξιωμένους
πρωτοψάλτες κατά τη δεκαετία του 1980. Στο ειδικό ένθετο της εκδόσεως αναγράφεται η
χρονική διάρκεια εκάστου ηχογραφημένου ειρμού923. Εύκολα διαπιστώνει κανείς το
μεγάλο εύρος της διάρκειας των καλοφωνικών ειρμών· από 3-4 λεπτά της ώρας (ή και
λιγότερο από 3 λεπτά σε πιο ταχύρρυθμες εκτελέσεις) (π.χ. Τον ποιμένα των προβάτων του
Μπαλασίου, Ποίαν σοι επάξιον ωδήν του Μπερεκέτη, Η κάμινος σωτήρ του Αρσενίου) έως
και 15 λεπτά (π.χ. Συνέχομαι πάντοθεν δεινών του Μπερεκέτη) ή ακόμη και 20 λεπτά (π.χ.
Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού του Δανιήλ). Η μέση χρονική διάρκεια των καλοφωνικών
ειρμών είναι περίπου 9 λεπτά. Είναι δε σχεδόν ίση η κατανομή όλων των καλοφωνικών
ειρμών στο συνεχές 3-20 λεπτά, δηλαδή 5-6 ειρμοί διαρκούν 3-4 λεπτά, άλλοι 5-6 ειρμοί
διαρκούν 4-5 λεπτά κ.ο.κ. Επίσης, είναι χαρακτηριστικό ότι οι καλοφωνικοί ειρμοί του
ΙΘ΄ αιώνος (π.χ. οι μελοποιηθέντες από τον Σωτήριο Βλαχόπουλο) τείνουν να έχουν
ελαφρώς μεγαλύτερη διάρκεια από τον μέσο όρο, δηλαδή 10-15 λεπτά. Τέλος, αν ένας
ειρμός εκτελεστεί συναπτώς μετά του ομοήχου κρατήματος, η συνολική διάρκεια του
μέλους μπορεί να φτάσει τα 30 λεπτά (π.χ. Πώς σου την χάριν υμνήσαιμι του Μπερεκέτη
και κράτημα σε ήχο πλ. δ΄ του Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος) ή και περισσότερο.
923
Βλ. Χατζηγιακουμή, Μνημεία εκκλησιαστικής μουσικής, τ. Α΄, σσ. 177-197.
431
2. Βασικά δομικά στοιχεία
α) Θ έ σ ε ι ς
Τα βασικά δομικά στοιχεία που συγκροτούν οποιαδήποτε ψαλτική σύνθεση είναι οι

θ έ σ ε ι ς της μελοποιίας. Οι θέσεις αυτές είναι στερεότυπα μελικά σχήματα, άλλα
σύντομα κι άλλα εκτενέστερα, ανάλογα με το γένος και είδος μελοποιίας στο οποίο
ανήκουν, και η κατάλληλη συναρμογή τους με βραχείες μεταβατικές γέφυρες ποιεί το
ολοκληρωμένο μέλος924. Παράλληλα, θέσις είναι και η γραφική παράσταση ενός
στερεότυπου μελωδικού σχήματος με τα φωνητικά και άφωνα σημάδια («μεγάλες
υποστάσεις χειρονομίας»). Έτσι, σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει ο Μανουήλ Χρυσάφης
στη θεωρητική συγγραφή του «Περί των ενθεωρουμένων τη Ψαλτική Τέχνη και ων
φρονούσι κακώς τινες περί αυτών», «θέσις [...] λέγεται η των σημαδίων ένωσις, ήτις
αποτελεί το μέλος. Καθώς γαρ εν τη Γραμματική των είκοσι τεσσάρων στοιχείων η ένωσις
συλλαβισθείσα αποτελεί τον λόγον, τον αυτόν τρόπον και τα σημάδια των φωνών ενούνται
επιστημόνως και αποτελούσι το μέλος και λέγεται το τοιούτον τότε θέσις»925. Θα
μπορούσε κανείς να αναρωτηθεί πώς μπορεί να υπάρχει πρωτοτυπία στην Ψαλτική Τέχνη,
αν όλες οι συνθέσεις συγκροτούνται από προϋπάρχοντα δομικά υλικά. Η απάντηση
βρίσκεται στον πολύ μεγάλο αριθμό των θέσεων926, στη διαφορετική λειτουργία τους
αναλόγως του ψαλλομένου ήχου και της βαθμίδας της κλίμακας, και στον απεριόριστο
αριθμό διαφορετικών συνδυασμών μεταξύ τους. Επιπρόσθετα, κατά την ιστορική εξέλιξη
της Ψαλτικής Τέχνης, οι μελοποιοί συνέθεταν νέες («καινοφανείς», όπως ονομάζονται στα
χειρόγραφα) θέσεις, ανανεώνοντας και εμπλουτίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τα στοιχεία
που είχαν στη διάθεσή τους οι μεταγενέστεροι μελοποιοί.
924
Βλ. Wellesz, History, σ. 325. Πρβλ. Dragoumis Markos, “The Survival of Byzantine Chant in the
Monophonic Music of the Modern Greek Church,” Studies in Eastern Chant, Volume I, ed. Miloš
Velimirović, Oxford University Press, London 1966, σ. 36.
925
926
Ο ιερομόναχος Εφραίμ Αριζονίτης συνέλεξε και παραθέτει πάνω από 10.000 θέσεις όλων των γενών στο
ογκώδες βιβλίο του Byzantine Music Formulae, St. Anthony’s Greek Orthodox Monastery, Florence 2010.
432
Η βασική αρχή της συγκρότησης όλων των ψαλμάτων από τις θέσεις της
μελοποιίας927 ισχύει και στην περίπτωση των καλοφωνικών ειρμών. Ακούγεται ενίοτε η
εσφαλμένη άποψη ότι οι καλοφωνικοί ειρμοί είναι λίγο πολύ αυτοσχεδιαστικά άσματα,
στα οποία ο μελοποιός ή ο ερμηνευτής πλατύνουν το μέλος αυθαίρετα, χωρίς να
ακολουθούν κάποιους κανόνες, αλλά υπακούοντας μόνο στην προσωπική τους έμπνευση.
Στην πραγματικότητα όμως οι έντεχνες αυτές εκφάνσεις του μεγάλου ελληνικού μουσικού
πολιτισμού δημιουργούνται με τη λογική του «ψηφιδωτού», όπου η κάθε «ψηφίδα» είναι
εύκολα αναγνωρίσιμη και τοποθετείται στην κατάλληλη κάθε φορά συνάφεια, όπως
ακριβώς συμβαίνει στο απλό ειρμολογικό μέλος928 και βεβαίως στα άλλα γένη της
βυζαντινής και μεταβυζαντινής εκκλησιαστικής μελοποιίας. Στην παρούσα παράγραφο θα
παρουσιάσουμε κάποιες από τις συχνότερα εμφανιζόμενες θέσεις στους καλοφωνικούς
ειρμούς με παραδείγματα από όλους τους ήχους. Έτσι, θα διαλυθεί οποιαδήποτε
αμφιβολία για την ορθότητα των παραπάνω παρατηρήσεων.
Ήχος α΄
Η συχνότερα χρησιμοποιούμενη θέση στον πρώτο ήχο είναι η ακόλουθη:

Η καλλωπισμένη ειρμολογική αυτή θέση χρησιμοποιείται και σε όλους τους υπόλοιπους

ήχους, παρηλλαγμένη ανάλογα με το μελικό περιβάλλον, και θα μπορούσε να θεωρηθεί ως
«σήμα κατατεθέν» των καλοφωνικών ειρμών. Στην πρωτότυπη σημειογραφία
παρασημαίνεται με τριπλή επανάληψη συμπλέγματος βαρείας και ίσου με κλάσμα και
απόστροφο929. Στην εξηγητική σημειογραφία λίγο πριν από την καθιέρωση της Νέας
Μεθόδου παρασημαίνεται με τη χρήση κόκκινου ετέρου, μαύρου τρομικού και μαύρου
εκστρεπτού. Σ’ αυτό το στάδιο εξέλιξης της σημειογραφίας είναι φανερό ότι η ενέργεια
927
Κατά τους Egon Wellesz και Oliver Strunk, αυτή η «καθολική και ενοποιητική» αρχή ισχύει για τη
λειτουργική μουσική Ανατολής και Δύσης. Βλ. Strunk Oliver, Essays on Music in the Byzantine World,
W.W. Norton & Company, New York 1977, σ. 191.
928
Για τις θέσεις στο απλό ειρμολογικό μέλος βλ. Αντωνίου, Το Ειρμολόγιον, σσ. 251-255, 267-272.
929
Βλ. παρακάτω στον σχολιασμό των θέσεων του πλ. β΄ ήχου.
433
αυτών των αφώνων σημαδιών είναι ποιοτική, αφορά δηλαδή στην έκφραση-απόδοση ενός
μελικού σχηματισμού και όχι στο καθαυτό περιεχόμενο της θέσης.
Παράδειγμα (Τύπον της αγνής λοχείας σου Δημητρίου Δομεστίκου930)
Ήχος β΄
Μία σχετικά εκτενής θέση που χρησιμοποιείται στον δεύτερο ήχο είναι η εξής:


Τα άφωνα σημάδια που χρησιμοποιούνται για την παρασήμανσή της στην παλαιά
σημειογραφία είναι η βαρεία και το μαύρο πίασμα με κόκκινο αντικένωμα.
Παράδειγμα (Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε Πέτρου Μπερεκέτη931)
Ήχος γ΄
Στον τρίτο ήχο χρησιμοποιείται πολύ συχνά η θέση με έτερον, τρομικόν και εκστρεπτόν,
για την οποία έγινε λόγος παραπάνω. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις 9 συνθέσεις του
930
Χφ. Mingana Greek 6, φ. 8v.
931
434
τρίτου ήχου στο εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο η θέση αυτή εμφανίζεται πάνω από
10 φορές. Άλλη συνήθης θέση στον τρίτο ήχο είναι η εξής:

Η θέση αυτή, που χρησιμοποιείται και στο παπαδικό και το στιχηραρικό γένος μελοποιίας,
ανήκει κατ’ εξοχήν στους ήχους πρώτο και πλάγιο του πρώτου, στους οποίους λειτουργεί
ως απόδοση932. Η συνέπεια της χρήσης της στον τρίτο ήχο είναι να μεσάζει το μέλος. Στη
γραφή του Πέτρου Πελοποννησίου παρασημαίνεται με κόκκινο κύλισμα και απόδομα.
Ήχος δ΄
Στον τέταρτο ήχο εμφανίζεται συχνότατα η προαναφερθείσα θέση με έτερον, τρομικόν και
εκστρεπτόν. Άλλες χρησιμοποιούμενες θέσεις είναι οι παρακάτω:
(i)


Στους 11 καλοφωνικούς ειρμούς του εκδεδομένου Καλοφωνικού Ειρμολογίου εμφανίζεται

8 φορές. Στη γραφή του κώδικος Mingana Greek 6 παρασημαίνεται με τη χρήση
λυγίσματος, πιάσματος και αποδόματος.
(ii)

932
Π.χ. τη χρησιμοποιεί ο Πέτρος Λαμπαδάριος στο χερουβικό του στον πρώτο ήχο για την επένδυση των
λέξεων «χερουβίμ», «εικονίζοντες», «Τριάδι», «τρισάγιον», «προσάδοντες», «βιωτικήν», «μέριμναν»,
«βασιλέα», «τάξεσιν». Βλ. Ταμείον Ανθολογίας Θεοδώρου Φωκαέως, Κων/πολις 1869, σσ. 49-53.
435
(iii)


Στην παλαιά σημειογραφία η θέση αυτή παρασημαίνεται με γοργόν, ψηφιστόν, βαρεία,

πίασμα και αντικένωμα.
Παράδειγμα (Παντάνασσα πανύμνητε Μελετίου Σιναΐτου του παλαιού933)
Ήχος πλ. α΄
Στον πλάγιο του πρώτου ήχο οι θέσεις που χρησιμοποιούνται συχνότερα είναι αυτές που
σχολιάσθηκαν παραπάνω προκειμένου περί του πρώτου και του τρίτου ήχου. Είναι
χαρακτηριστικό ότι στους 6 καλοφωνικούς ειρμούς του εκδεδομένου Καλοφωνικού
Ειρμολογίου η θέση με κύλισμα και απόδομα εμφανίζεται 14 φορές. Στην πλέον
εξηγητική σημειογραφία του κώδικα Mingana Greek 6 η ίδια θέση παρασημαίνεται με
μαύρο αντικένωμα και απόδομα.
Παράδειγμα (Έφριξε γη Παναγιώτη Χαλάτζογλου934)
933
Χφ. Γρηγορίου 34 [35], φ. 87r.
934
Χφ. Mingana Greek 6, φ. 23r.
436
Ήχος πλ. β΄
Ο πλάγιος του δευτέρου ήχος «δανείζεται» πολύ συχνά θέσεις που ανήκουν οργανικά στον
τέταρτο άγια, παρόμοιες με αυτές που σχολιάσθηκαν παραπάνω. Επίσης, χρησιμοποιεί την
κατ’ εξοχήν «καλοφωνική ειρμολογική» θέση του πρώτου ήχου, παρηλλαγμένη όμως με
χρήση σκληρών χρωματικών διαστημάτων και άνοδο στην τριφωνία του ήχου.
Παράδειγμα (Θεόν ανθρώποις Πέτρου Μπερεκέτη935)
Ιδού και η ίδια θέση στην πρωτότυπη σημειογραφία936:
Ήχος βαρύς
Μια αρκετά εκτενής θέση που χρησιμοποιείται στον βαρύ ήχο, ξεκινώντας στον άνω Ζω
και καταλήγοντας στην αντιφωνία του, είναι η ακόλουθη:


935
936
Χφ. Συλλογής Χαραλάμπους Καρακατσάνη χ.α., σ. 137.
437
Παράδειγμα (Τας κακωθείσας ψυχάς ημών ανωνύμου937)
Ήχος πλ. δ΄
Στον πλάγιο του τετάρτου, εκτός από τις καταληκτικές θέσεις στον Νη, που θα
σχολιασθούν στην επόμενη παράγραφο, πολλές θέσεις είναι όμοιες με αυτές του τετάρτου
ήχου, εφόσον το μέλος των καλοφωνικών ειρμών του πλαγίου τετάρτου ήχου ανέρχεται
συνηθέστατα στην τετραφωνία ή και επταφωνία.
Παράδειγμα: ο ειρμός Εξέστη επί τούτω ο ουρανός του Μπαλασίου ιερέως938 αρχίζει με
άνοδο στην επταφωνία και συνδυασμό των θέσεων (i) και (iii) που παρουσιάστηκαν
παραπάνω στον τέταρτο ήχο.
937
938
Βλ. Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, σ. 151.
438
β) Α π ο δ ό σ ε ι ς
Ένας ειδικός τύπος θέσεως είναι η απόδοσις. Σύμφωνα με τον ορισμό του
Χρυσάνθου, απόδοσις «είναι το να μελίζωμεν τα τέλη των περιόδων του κειμένου με μίαν
και την αυτήν κατάληξιν»939. Παρόμοιος είναι ένας από τους ορισμούς που δίνει ο
Κυριακός Φιλοξένης για το σημάδι του αποδόματος και την ενέργειά του: «κανονικόν
μέσον, εις το να φυλάττη ο μελοποιός την έννοιαν όλου του στίχου (Τροπαρίου), τας
στιγμάς και τα κόμματα των περιόδων, και να κάμνη μίαν και την αυτήν κατάληξιν, εις τας
αποδόσεις των στιγμών, των περικοπών, και περιόδων»940. Σ’ αυτήν την παράγραφο
χρησιμοποιούμε τον όρο με την ευρύτερη έννοια της καταληκτικής θέσης, αντιστοίχως
προς τον αγγλικό όρο της δυτικοευρωπαϊκής μουσικής θεωρίας «cadence»941. Ευθύς
αμέσως παρατίθενται οι κυριώτερες αποδόσεις στους καλοφωνικούς ειρμούς εκάστου
ήχου.
Ήχος α΄
Στον πρώτο ήχο, όπως και στον πλάγιό του, η θέση που μεσάζει το μέλος στον
τρίτο ήχο942 λειτουργεί ως απόδοση. Άλλη απόδοση που χρησιμοποιείται κατά κόρον
(πάνω από 20 φορές στους ειρμούς του πρώτου ήχου στο εκδεδομένο Καλοφωνικό
Ειρμολόγιο) είναι η εξής:


Η ίδια θέση τίθεται επίσης και στην τετραφωνία με κατάληξη στον Κε κατά το σύστημα
του τροχού. Στην πρωτότυπη γραφή παρασημαίνεται με ψηφιστόν (άλλοτε με λύγισμα ή
939
Χρυσάνθου, Μέγα Θεωρητικόν, σ. 188, §423.
940
Φιλοξένους, Λεξικόν, σ. 21.
941
Βλ. Kerman & Tomlinson, Listen, σ. 437: «Cadence: The notes or chords (or the whole short passage)
ending a section of music with a feeling of conclusiveness. The term cadence can be applied to phrases,
sections of works, or complete works or movements.»
942
Βλ. στην προηγούμενη παράγραφο.
439
και κρατημοϋπόρροον), κόκκινη παρακλητική και απόδομα943. Στην προ της Νέας
Μεθόδου εξηγητική σημειογραφία διατηρείται μόνο το απόδομα, κι αυτό όχι πάντα.
Παράδειγμα 1 (Λίθον ον απεδοκίμασαν Μπαλασίου ιερέως944)
Παράδειγμα 2 (Την σην ειρήνην δος ημίν Πέτρου Μπερεκέτη945)
Παράδειγμα 3 (Άστρον ήδη ανατέταλκεν Μπαλασίου ιερέως946)
Άλλη απόδοση στον πρώτο ήχο είναι η εξής:

Ήχος β΄
Στον δεύτερο ήχο χρησιμοποιούνται, μεταξύ άλλων, οι εξής αποδόσεις:
943
Βλ. Αποστολοπούλου, Απόστολος Κώνστας, σ. 318.
944
Χφ. ΣΧΚ χ.α., σ. 3.
945
Χφ. ΕΒΕ-ΜΠΤ 269, φ. 268α.
946
440
(i)

  
(i)


Ήχος γ΄
Στον τρίτο ήχο το μέλος των καλοφωνικών ειρμών αρέσκεται να μεσάζει στον Πα
και να διφωνεί στον Κε. Όταν επιστρέφει στη βάση του ήχου, είτε δανείζεται τη
συνηθισμένη απόδοση του πρώτου ήχου με επιπλέον άνοδο στον Γα είτε – ιδίως στο τέλος
των συνθέσεων - χρησιμοποιεί την ακόλουθη απόδοση:

Παράδειγμα συναρμογής και των δύο αυτών αποδόσεων είναι η κατάληξη της σύνθεσης
του Πέτρου Μπερεκέτη Λατρεύειν ζώντι Θεώ947:
947
441
Ήχος δ΄
Στερεότυπη καταληκτική θέση στο τέλος ιδίως των καλοφωνικών ειρμών του
τετάρτου ήχου είναι η εξής (εδώ την παραθέτουμε στην πλέον εκτεταμένη εκδοχή της):


Παράδειγμα (Εσείσθησαν λαοί Πέτρου Μπερεκέτη948)
Ήχος πλ. α΄
Στον πλάγιο του πρώτου χρησιμοποιούνται οι ίδιες αποδόσεις όπως και στον πρώτο
ήχο.
Ήχος πλ. β΄
Οι καλοφωνικοί ειρμοί στον πλάγιο του δευτέρου ήχο συνήθως τριφωνούν, όπως
φαίνεται κι από τις αρκτικές μαρτυρίες. Είναι λοιπόν φυσικό να δανείζονται τις αποδόσεις
του τετάρτου ήχου με χρήση όμως σκληρών χρωματικών διαστημάτων στο χαμηλό
τετράχορδο. Άλλη απόδοση που χρησιμοποιεί – αν και σπάνια - ο πλάγιος του δευτέρου
είναι η εξής:
948
442

Ήχος βαρύς
Η πλέον συνηθισμένη απόδοση του βαρέος ήχου είναι όμοια με την προεκτεθείσα
ως (i) του δευτέρου ήχου, μετατεθειμένη όμως κατά τρεις φωνές επί το βαρύ:

 
Εκτενέστερη απόδοση χρησιμοποιεί ο Μπερεκέτης στη σύνθεση Πάσαν την ελπίδα μου949:



Ήχος πλ. δ΄
Οι συνηθέστερες αποδόσεις στον πλάγιο του τετάρτου ήχο είναι οι ακόλουθες:
(i)


949
443
(ii)


(iii)

444
3. Μελωδικά σχήματα κατά την ανάπτυξη του μέλους των καλοφωνικών
ειρμών
α) Π α λ ι λ λ ο γ ί α
Συνηθισμένο φαινόμενο στους καλοφωνικούς ειρμούς όλων των ήχων, πιο συχνό
όμως στους ήχους πρώτο, τέταρτο και πλάγιο του δευτέρου, είναι η παλιλλογία. Σύμφωνα
με τον ορισμό που δίνει ο Χρύσανθος, παλιλλογία «είναι να ποιώμεν την ανάβασιν, ή
κατάβασιν της μελωδίας διά της αυτής θέσεως»950. Είναι δηλαδή η επανάληψη ενός
μικρού συνήθως μελικού σχηματισμού σε διαδοχικά οξύτερες ή βαρύτερες τονικές
βαθμίδες. Ο αντίστοιχος όρος στη δυτικοευρωπαϊκή μουσική θεωρία είναι «σεκάνς»,
αγγλιστί «sequence»951. Στους καλοφωνικούς ειρμούς οι παλιλλογίες αποτελούνται
συνήθως από τριπλή ή τετραπλή επανάληψη του αυτού μελικού σχηματισμού.
Παρατίθενται κατωτέρω χαρακτηριστικά παραδείγματα παλιλλογιών από καλοφωνικούς
ειρμούς όλων των ήχων. Στους τέσσερις κυρίους ήχους παρουσιάζουμε τα
επαναλαμβανόμενα μελικά σχήματα ξεχωριστά το καθένα. Τα μικρά γράμματα εντός
παρενθέσεως σημαίνουν τη σειρά εμφάνισης εκάστου μελικού σχήματος σε κάθε
παλιλλογία. Στους τέσσερις πλαγίους ήχους παραθέτουμε ολόκληρα τα μελικά τόξα που
διαγράφουν οι παλιλλογίες. Σημειώνουμε, τέλος, ότι το πρώτο παράδειγμα του πρώτου
ήχου είναι η πιο συνηθισμένη παλλιλογία στο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο και απαντά σε
όλους τους ήχους.
Ήχος α΄
Παράδειγμα 1 (Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν Πέτρου Μπερεκέτη952)
(α) (β)
950
Χρυσάνθου, Μέγα Θεωρητικόν, σ. 187, § 419.
951
Βλ. Kerman & Tomlinson, Listen, σ. 26: «Sometimes phrases have the same general pattern of pitches, but
one phrase is slightly higher or lower than the other (“And the rockets’ red glare,” “The bombs bursting in
air”). Such duplication of a phrase at two or more different pitch levels, called sequence, occurs frequently in
music, and is a hallmark of certain musical styles.»
952
445
(γ)
Παράδειγμα 2 (Από του θρόνου κατήλθεν ο ηγεμών Πέτρου Μπερεκέτη953)
(α) (β) (γ)
(δ)
Ήχος β΄
Παράδειγμα 1 (Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε Πέτρου Μπερεκέτη954)
(α) (β) (γ)
Ήχος γ΄
Παράδειγμα 1 (Θρόνος πάγχρυσος Μπαλασίου ιερέως955)
(α) (β) (γ)
Ήχος δ΄
Παράδειγμα 1 (Εσείσθησαν λαοί Δημητρίου Δομεστίκου956)
953
954
955
956
446
(α) (β)
(γ)
Παράδειγμα 2 (Χαίρε φωτός νεφέλη Πέτρου Μπερεκέτη957)
(α) (β) (γ)
(δ)
(α)
(β)
(γ)
(α) (β) (γ)
Ήχος πλ. α΄
Παράδειγμα 1960 (Χαίρε πύλη Κυρίου Πέτρου Μπερεκέτη961)
957
958
959
447
(α-ε)
Ήχος πλ. β΄
Παράδειγμα 1 (Το όμμα της καρδίας μου Πέτρου Μπερεκέτη962)
(α-δ)
Παράδειγμα 2 (Εν λύπαις γαρ παράκλησιν έχω Πέτρου Μπερεκέτη963)
(α-γ)
Ήχος βαρύς
Παράδειγμα 1 (Χαίρε νύμφη φαεινή Πέτρου Μπερεκέτη964)
(α-δ)
Παράδειγμα 2 (Χαίρε νύμφη φαεινή Πέτρου Μπερεκέτη965)
(α-δ)
Ήχος πλ. δ΄
Παράδειγμα 1 (Μουσικών οργάνων Πέτρου Μπερεκέτη966)
960
Η παλιλλογία αυτή είναι η ίδια με την προεκτεθείσα ως παράδειγμα 4 του δ΄ ήχου.
961
962
963
964
965
448
(α-δ)
Παράδειγμα 2 (Έφριξε πάσα ακοή Πέτρου Μπερεκέτη967)
(α-ε)
Παράδειγμα 3 (Ελπίς μου γλυκυτάτη Ματθαίου Βατοπαιδηνού968: ο ειρμός είναι μελισμένος

στον πλ. δ΄ ήχο, αλλά η παλιλλογία αυτή ανήκει στους ήχους α΄ και πλ. α΄.)
(α-γ)
966
967
968
Χφ. Καρακάλλου 222, φ. 107r.
449
β) Ε π α ν ά λ η ψ η
Υπ’ αυτόν τον όρο νοείται η αυτούσια παράθεση μίας προηγηθείσης θέσης ή
συμπλοκής θέσεων ή ακόμη και ολόκληρου μέρους μίας σύνθεσης969. Η τεχνική αυτή
χρησιμοποιείται, αν και όχι πολύ συχνά, στους καλοφωνικούς ειρμούς κυρίως στους ήχους
πρώτο και πλάγιο του πρώτου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα επαναλήψεως εμφανίζεται
στον ειρμό Την φωτοφόρον νεφέλην σε ήχο α΄ του Μπαλασίου970, όπου το μελικό
περιεχόμενο από την αρχή της συνθέσεως μέχρι την πρώτη μαρτυρία του Πα
επαναλαμβάνεται ευθύς αμέσως:
969
Βλ. Χρυσάνθου, Μέγα Θεωρητικόν, σ. 187, § 420: «Επανάληψις δε είναι, το να μεταχειριζώμεθα επί των
αυτών τόνων εκ δευτέρου μίαν θέσιν, ή ολόκληρον περίοδον μελωδίας· καθώς μάλιστα συνηθίζεται εις τα
μαθήματα και τα κρατήματα των παλαιών.» Πρβλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σσ. 432-433.
970
450
Μάλιστα η θέση που κατακλείει καθεμιά από τις δύο αυτές μελικές περιόδους
επαναλαμβάνεται άλλες τέσσερις φορές στον ίδιο καλοφωνικό ειρμό, τη μία εξ αυτών
μετατεθείσα στο άνω τετράχορδο του πρώτου ήχου.
Παραθέτουμε άλλα δύο παραδείγματα επαναλήψεων. Στον ειρμό του Μπαλασίου
Ο μέγας προέγραψεν σε ήχο πλ. β΄ οι φράσεις «Ο μέγας προέγραψεν» και «εν προφήταις
Μωυσής» είναι όμοιες στο μέλος971. Αργότερα στην ίδια σύνθεση το ίδιο μέλος
χρησιμοποιείται για την επένδυση της φράσης «λυχνίαν και στάμνον συμβολικώς»:
Στον ειρμό Εξέστη επί τούτω ο ουρανός του Μπαλασίου σε ήχο πλ. δ΄ η ίδια θέση επενδύει
τις φράσεις «διό σε Θεοτόκε» και «αγγέλων και ανθρώπων»972:
971
Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, σσ. 124-125.
972
451
452
γ) Μ ε τ α β ο λ ή γ ε ν ώ ν κ α ι ή χ ω ν
Οι μεταβολές και εναλλαγές των γενών και των ήχων, ίσως το κατ’ εξοχήν
καλλωπιστικό στοιχείο μιας ψαλτικής σύνθεσης, ποικίλλουν το μέλος και συμβάλλουν
στην αισθητική τέρψη των ακροατών. Αντίστοιχος – όχι όμως ταυτόσημος - όρος στη
δυτικοευρωπαϊκή μουσική θεωρία είναι «μετατροπία», αγγλιστί «modulation». Ο
Χρύσανθος πολύ εύστοχα ερμηνεύει τη λειτουργία των μεταβολών: «Κατανοήσαντες οι
μουσικοί περιέργως, ότι όταν ψάλλωσι και επιμένωσιν εις ένα τόνον, ή εις τον αυτόν ήχον
επί πολύ, συνειθιζόμενον το ήθος αυτού του ήχου, προξενεί κόρον, εις τον οποίον
ακολουθεί δυσαρέσκεια· όταν δε προ του κόρου μεταβαίνωσιν εις άλλον ήχον, νέον ήθος
εισερχόμενον εις τα πνεύματα των ακροατών, εξανιστά ταύτα, και τα καταστήνει
προσεκτικά, εμεθοδεύθησαν να μεταβαίνωσιν από τόνου εις τόνον, από γένους εις γένος,
και από ήχου εις ήχον, διά να αποφεύγωσι με την ποικιλίαν, την αηδίαν ήτις προξενείται
από το μονότροπον ήθος της μελωδίας.»973 Παράλληλα, οι μεταβολές επιστρατεύονται
από τον μελουργό, όταν αυτός θέλει να μελίσει μία λέξη ή φράση «κατ’ έννοιαν»974, να
αποτυπώσει δηλαδή με μουσικό τρόπο ένα συγκεκριμένο συναίσθημα ή μια έννοια. Οι
μεταβολές επιτυγχάνονται είτε με αλλαγή της τονικής βάσης είτε με μετάθεση του μέλους
σε υψηλότερη ή χαμηλότερη φωνητική περιοχή είτε, τέλος, με τοποθέτηση φθοράς που
μεταβάλλει την εσωτερική διαστρωμάτωση του «φθειρομένου» τετραχόρδου. Σύμφωνα με
τον ορισμό του Χρυσάνθου, φθορά είναι «μεταβολή, ήτις γίνεται εις την μελωδίαν ή κατά
μετάθεσιν, ή από γένους εις γένος, ή από ήχου εις ήχον, ή από κλίμακος εις κλίμακα»975.
Προκειμένου περί των μελών του Καλοφωνικού Ειρμολογίου, ο ίδιος μεγάλος
θεωρητικός της Ψαλτικής Τέχνης σημειώνει ότι οι μελοποιοί συνηθίζουν «να
μεταχειρίζωνται [...] και φθοράν σπανίως»976. Η λέξη «σπανίως» εδώ δεν έχει έννοια
συγκριτική προς τα άλλα είδη και γένη της μελοποιίας. Τονίζει απλά αυτό που και αλλού
ο Χρύσανθος επισημαίνει, ότι δηλαδή ο ορθός και έντεχνος τρόπος μελοποιίας είναι αυτός
που αξιοποιεί τις τεχνικές και εκφραστικές δυνατότητες του ήχου στον οποίον μελίζεται
ένας ύμνος με περιστασιακές και παροδικές εναλλαγές γενών, που δεν αλλοιώνουν τον
973
Χρυσάνθου, Μέγα Θεωρητικόν, σ. 169.
974
Ειδικός λόγος περί του «κατ’ έννοιαν» μελίζειν γίνεται παρακάτω.
975
976
Χρυσάνθου, όπ. π., σ. 190.
453
γενικότερο χαρακτήρα του ήχου977. Εξαίρει δηλαδή ο εις εκ των Τριών Διδασκάλων την
αρετή του μέτρου, που έχει ύψιστη σημασία σε όλες τις Καλές Τέχνες και βεβαίως στη
μουσική, και φροντίζει να αποτρέψει τις ακρότητες και τις αλλοιώσεις των παραδοσιακών
εκφραστικών μέσων της Ψαλτικής. Πάντως, αν συγκρίνουμε τα παλαιά καλοφωνικά μέλη
αλλά και το υπό εξέτασιν καλοφωνικό ειρμολογικό είδος με τα υπόλοιπα είδη μελοποιίας,
θα δούμε ότι οι φθορές, μεταβολές και παντοίες αλλαγές του μέλους είναι πολύ
συχνότερες. Είναι φυσικό αυτό, δεδομένου ότι μιλάμε για είδη υψηλής αισθητικής και
μεγάλου βαθμού προσωπικής έμπνευσης και ελευθερίας. Προς επίρρωσιν των
διαπιστώσεων αυτών, θα παρουσιάσουμε παραδείγματα μεταβολών από καλοφωνικούς
ειρμούς όλων των ήχων. Παραθέτουμε και κάποια παραδείγματα φθορών από τον κώδικα
Mingana Greek 6 του Πανεπιστημίου του Birmingham, που είναι γραμμένος στην προ της
Νέας Μεθόδου εξηγηματική σημειογραφία.
Ήχος α΄
Παράδειγμα 1 (Η τρίφωτος ουσία Πέτρου Μπερεκέτη978): παροδική πτώση του μέλους

στον βαρύ διατονικό ήχο.
977
Βλ. Χρυσάνθου, όπ. π., σσ. 184-185: «Δύναται ο τεχνίτης μελοποιός να μεταχειρισθή εις το μέλος του και
φθοράν, κατά το νόημα του κειμένου, σπανίως όμως· κατά τούτο μιμούμενος τον Πελοποννήσιον Πέτρον, ος
τις πολλά τροπάρια εμέλιζε χωρίς φθοράν. Διότι αι συχναί φθοραί δεικνύουσιν αδυναμίαν του μελοποιού, μη
δυναμένου ευρείν ύλην πολλήν εις ένα ήχον, και διά τούτο καταφεύγοντος εις πολλούς.»
978
454
Παράδειγμα 2 (Εν τη βροντώση καμίνω Πέτρου Μπερεκέτη979): πέρασμα από το μαλακό
διάτονο στο σκληρό χρώμα και στη συνέχεια στην πενταφωνία του ήχου.
Παράδειγμα 3 (Την σην ειρήνην δος ημίν Πέτρου Μπερεκέτη980): χρωματίζεται η φράση
«εκτός σου» με τα σημάδια του έσω θεματισμού και της φθοράς του νενανω.
Παράδειγμα 4 (Τύπον της αγνής λοχείας σου Δημητρίου Δομεστίκου981): στη θέση αυτή ο
έσω θεματισμός «δείχνει» την πενταφωνία του ήχου.
979
980
981
455
Ήχος β΄
Παράδειγμα 1 (Ην ηρετίσω Δέσποτα Ιακώβου Πρωτοψάλτου982): μαλακή χρωματική

φράση που παρεμβάλλεται στο μαλακό διάτονο του λεγέτου.
Παράδειγμα 2 (Η εν ουρανοίς ευλογημένη Μπαλασίου ιερέως983): μετάβαση από το σκληρό

χρωματικό γένος στο διατονικό με τη φθορά του νανα.
Παράδειγμα 3 (Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε Πέτρου Μπερεκέτη984): πολύ σύντομη μετάβαση
στον πρώτο ήχο. Μάλιστα αυτή η μικρή μελωδική φράση χαρακτηρίζεται σε διάφορα
χειρόγραφα, π.χ. ΒΚΨ 151/288, φ. 53r, «ογκηθμός», δηλαδή γκάρισμα γαϊδάρου.
982
983
984
456
Ήχος γ΄
Παράδειγμα 1 (Θρόνος πάγχρυσος Μπαλασίου ιερέως985): πολύ σύντομη μετάβαση στον

λέγετο.
Παράδειγμα 2 (Γόνυ κάμπτει Πέτρου Πελοποννησίου986): η χρόα της σπάθης και στη
συνέχεια μία θέση του βαρέος διατονικού αλλάζουν τη «γνωριστική ιδέα» του τρίτου ήχου,
για να αποδοθεί η έννοια της φράσης «γόνυ κάμπτει». Είναι χαρακτηριστικό δείγμα
μιμήσεως προς τα νοούμενα.
Ήχος δ΄
Παράδειγμα 1 (Εσείσθησαν λαοί Δαμιανού Βατοπαιδηνού987): επιτυχημένο «μουσικό

λογοπαίγνιο», με φθορά σκληρού χρώματος στη λέξη «φθορά». Το ίδιο παράδειγμα
παρατίθεται και στην παλαιά σημειογραφία από τον κώδικα Mingana Greek 6, φ. 60r.
985
986
987
457
Παράδειγμα 2 (Εσείσθησαν λαοί Πέτρου Μπερεκέτη988): η έναρξη της σύνθεσης
πραγματοποιείται με τη χρήση της φθοράς μαλακού χρώματος, αλλά γρήγορα το μέλος
επιστρέφει στον διατονικό άγια.
Ήχος πλ. α΄
Παράδειγμα 1 (Αντίληψίς μου κόρη Πέτρου Μπερεκέτη989): η τοποθέτηση της εναρμονίου

φθοράς στον φθόγγο Γα μεταβάλλει τα διαστήματα και δημιουργεί σκληρό διατονικό
άκουσμα (αυτό της κλίμακας του τουρκικού makam bûselik990).
988
989
990
Βλ. Σμάνη, Η εξωτερική μουσική, σ. 313.
458
Παράδειγμα 2 (Έφριξε γη Παναγιώτη Χαλάτζογλου991): ο έσω θεματισμός επιστρατεύεται,
για να σημάνει την πενταφωνία του ήχου.
Ήχος πλ. β΄
Παράδειγμα 1 (Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού Δανιήλ Πρωτοψάλτου992): στη σύνθεση αυτή

παρατηρούνται συχνές μεταβάσεις από το χρωματικό στο διατονικό γένος και τανάπαλιν.
Άλλωστε, η διατονική πορεία στο τετράχορδο Δι-Νη΄ είναι συνηθέστατο φαινόμενο στον
πλάγιο του δευτέρου ήχο. Το παράδειγμα παρατίθεται και στην παλαιά σημειογραφία από
τον κώδικα Mingana Greek 6, φ. 81r.
991
992
459
Ήχος βαρύς
Παράδειγμα 1 (Τας κακωθείσας ψυχάς ημών ανωνύμου993): εξαιρετικά υψίτονη θέση, όπου
το μέλος τετραφωνεί από τον φθόγγο Ζω της Νήτης. Η φθορά του διατονικού Ζω που
τίθεται στον Γα της Νήτης δηλώνει την αλλοίωση των διαστημάτων του τετραχόρδου Ζω΄-
Γα΄.
993
460
Παράδειγμα 2 (Πάσαν την ελπίδα μου Πέτρου Μπερεκέτη994): σ’ αυτό το παράδειγμα
δικαιολογείται απόλυτα η φήμη της δεινότητας των καλοφωνικών ειρμών και της
φωνητικής ευκαμψίας που απαιτεί η ψαλμώδησή τους. Το μέλος μεταβαίνει διαδοχικά από
τον βαρύ διατονικό στον πλάγιο του δευτέρου νενανω, στον διατονικό άγια, στον λέγετο
που όμως κάνει χρήση της χρόας του ζυγού, στον πλάγιο του δευτέρου και, τέλος,
επανακάμπτει στον βαρύ. Μάλιστα στη συνέχεια το μέλος επταφωνεί. Πρόκειται για κατ’
εξοχήν «καλοφωνική» μελοποίηση ενός ειρμού, που είναι άλλωστε από τους πλέον
δημοφιλείς.
Ήχος πλ. δ΄
Παράδειγμα 1 (Την δέησίν μου δέξαι Γεωργίου Κρητός995): το μέλος περνάει από το
διατονικό γένος στο μαλακό χρωματικό και από αυτό μεταβαίνει στο σκληρό διατονικό,
οπότε προξενείται άκουσμα αντίστοιχο με αυτό του τουρκικού makam nihavent. Μάλιστα
στη συνέχεια το μέλος τριφωνεί.
994
995
Βλ. Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, σσ. 184-185.
461
462
δ) Π λ α τ υ σ μ ό ς θ έ σ ε ω ν
Ο περαιτέρω πλατυσμός των καθιερωμένων αργών ειρμολογικών θέσεων είναι ένα

ουσιαστικό καλλωπιστικό στοιχείο που αυξάνει την έκταση και άρα τη χρονική διάρκεια
των καλοφωνικών ειρμών. Σε κάποιες συνθέσεις (π.χ. Πέτρου Μπερεκέτη Θεοτόκε η
ελπίς, του αυτού Χαίροις άνασσα, Μπαλασίου ιερέως Αλλότριον των μητέρων η παρθενία)
αυτό είναι το μοναδικό καλοφωνικό στοιχείο. Δηλαδή διατηρείται ο βασικός κορμός του
απλού – μη καλοφωνικού – ειρμού με την ίδια περίπου αλληλουχία μελικών φράσεων και
καταλήξεις των περισσότερων απ’ αυτές τις φράσεις στον ίδιο φθόγγο της κλίμακας. Κάθε
φράση όμως επιμηκύνεται και καλλωπίζεται με την προσθήκη περισσότερων φθόγγων,
ούτως ώστε οι θέσεις να εμφανίζονται πεπλατυσμένες «οριζοντίως» και πεποικιλμένες
«καθέτως». Θα μπορούσαμε να παραστήσουμε μία απλή ειρμολογική θέση ως
ευθύγραμμο τμήμα που ξεκινάει από τον φθόγγο Α και καταλήγει στον φθόγγο Β:
Α _________________________ Β
Η ίδια θέση στην πεπλατυσμένη και καλλωπισμένη της μορφή θα παρασταθεί ως μία
κυματοειδής γραμμή μεγαλύτερου μήκους που επίσης ξεκινάει από τον Α και καταλήγει
στον Β:
A B
Για να κάνουμε το πράγμα σαφέστερο, παραθέτουμε ευθύς αμέσως μουσικά παραδείγματα

από το Ειρμολόγιον Καταβασιών του Ιωάννου Βυζαντίου και το εκδεδομένο Καλοφωνικό
Ειρμολόγιο. Σ’ αυτά τα παραδείγματα φαίνεται εναργώς ότι οι χρησιμοποιούμενες θέσεις
είναι ειρμολογικές, καίτοι πεπλατυσμένες, και όχι παπαδικές. Επομένως, δικαιολογείται
απόλυτα η ονομασία «καλοφωνικό ειρμολογικό» και διαλύεται η σύγχυση που
παρατηρείται στους σύγχρονους ψαλτικούς κύκλους σχετικά με την ταυτότητα του υπό
εξέτασιν είδους μελοποιίας.
463
Παράδειγμα 1
Θεοτόκε η ελπίς (ήχος γ΄)996: στον απλό ειρμό η αρχική φράση «Θεοτόκε η ελπίς πάντων
των χριστιανών» διαγράφει ένα μελικό τόξο που έχει αφετηρία τον φθόγγο Κε, κάνει
παροδική στάση στη βάση του ήχου Γα, όπου και τελικώς επιστρέφει. Το ίδιο μελικό τόξο
διευρύνεται με τη χρήση παλιλλογικών σχημάτων στον καλοφωνικό ειρμό του Μπερεκέτη.
Η ουσιαστική ταυτότητα της απλής με την καλοφωνική θέση φαίνεται πιο καθαρά με την
παράθεση της τελευταίας στην πρωτότυπη σημειογραφία.
996
Βλ. Ειρμολόγιον Καταβασιών, σ. 50, Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, σσ. 70-71, και χφ. ΣΧΚ χ.α., σ. 78.
464
Χαίροις άνασσα (ήχος δ΄)997: στον απλό ειρμό οι τελευταίες φράσεις του κειμένου «άπας
σου τον τόκον νοείν, όθεν σε συμφώνως δοξάζομεν» μελίζονται με έναρξη στον Δι, θέση
άγια, άνοδο στον άνω Νη και θέση που περνάει από τον Νη και οδηγεί σε τελική προς
παύσιν κατάληξη στη βάση Βου του ήχου λέγετου. Ολόκληρος ο καλοφωνικός ειρμός του
Μπερεκέτη ακολουθεί τη μελική πλοκή του απλού ειρμού σχεδόν κατά πόδας. Και στις
τελικές φράσεις του κειμένου παρατηρείται η ίδια δομική αλληλουχία: έναρξη στον Δι,
πλατύτερη θέση άγια, άνοδος στον άνω Νη, πλατύτερη θέση που περνάει από τον Νη και
καταλήγει στον Βου. Το μέλος τελικά ανέρχεται στον Δι, που είναι η βάση του τετάρτου
ήχου στο καλοφωνικό ειρμολογικό είδος.
997
Βλ. Ειρμολόγιον Καταβασιών, σ. 72, και Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, σ. 87.
465
Αλλότριον των μητέρων η παρθενία (ήχος πλ. δ΄)998: στον απλό ειρμό η φράση «επί σοι
Θεοτόκε» αρχίζει στον Βου και επενδύεται με θέση άγια. Το ίδιο συμβαίνει και στον
καλοφωνικό ειρμό του Μπαλασίου, με μόνη διαφορά τη μελισματική ανάπτυξη της ίδιας
θέσεως. Έτσι, η απλή θέση έχει διάρκεια 18 μουσικών χρόνων, ενώ η καλοφωνική 30.
998
Βλ. Ειρμολόγιον Καταβασιών, σ. 99, και Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, σ. 164.
466
4. Κυριώτερα χαρακτηριστικά του μέλους στους οχτώ ήχους
α) Κ ί ν η σ η σ τ α τ ε τ ρ ά χ ο ρ δ α ή π ε ν τ ά χ ο ρ δ α τ ω ν
κλιμάκων
Κάθε ήχος της Ψαλτικής Τέχνης έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ένα εκ των οποίων
είναι η κίνηση του μέλους σε συγκεκριμένα τετράχορδα ή πεντάχορδα σε συνδυασμό με το
κατά περίπτωσιν ακολουθούμενο σύστημα μελικής πορείας, όπως τροχός, τριφωνία,
διαπασών, κ.τ.λ. Εκτός από τον ήχο του ψαλλομένου μέλους, ρυθμιστικός παράγοντας της
μελικής κίνησης είναι το γένος και είδος μελοποιίας, στο οποίο ανήκει. Π.χ. το μέλος ενός
χερουβικού ύμνου ενός δεδομένου ήχου κινείται σε άλλες φωνητικές περιοχές και τα
τετράχορδα που χρησιμοποιεί έχουν διαφορετική διαστηματική διαστρωμάτωση σε σχέση
με ένα τροπάριο κανόνος ή ένα στιχηρό ιδιόμελο του ίδιου ήχου. Στην παρούσα
παράγραφο εξετάζεται η κίνηση του μέλους στους καλοφωνικούς ειρμούς εκάστου ήχου.
Εκτός από την παράθεση των μουσικών παραδειγμάτων αναφέρουμε κι άλλες περιπτώσεις
με παραπομπές στις σχετικές σελίδες από το εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο.
Σημειώνουμε εδώ ότι κάποιες επιγραμματικές παρατηρήσεις για τα γένη, τις βάσεις και τις
καταλήξεις των καλοφωνικών ειρμών κάνει ο Μάρκος Δραγούμης999. Μάλιστα
υπογραμμίζει ότι οι κλίμακες και οι καταλήξεις των καλοφωνικών ειρμών των ήχων α΄, γ΄
και πλ. α΄, οι καταλήξεις στον φθόγγο Δι των καλοφωνικών ειρμών του ήχου δ΄ και
κάποιων ειρμών του ήχου πλ. δ΄, καθώς και ο διατονικός χαρακτήρας των ειρμών του ήχου
β΄, είναι στοιχεία που επεβίωσαν από την καθαυτό βυζαντινή παράδοση του ειρμολογικού
μέλους1000.
Ήχος α΄
Οι καλοφωνικοί ειρμοί του πρώτου ήχου κινούνται γενικά σε ολόκληρη την

κλίμακα. Συνήθως, το μέλος ενδιατρίβει στο τετράχορδο Κε-Πα΄ σε μεγάλο μέρος μιας
σύνθεσης, συχνά όμως καταλήγει εντελώς στον Πα, όπου γίνονται και όλες οι τελικές
καταλήξεις. Σε λίγους ειρμούς η αρκτική μαρτυρία του Κε δείχνει ότι το μέλος κυρίως
999
Βλ. Dragoumis Markos, “The Survival of Byzantine Chant in the Monophonic Music of the Modern Greek
Church,” Studies in Eastern Chant, Volume I, ed. Miloš Velimirović, Oxford University Press, London 1966,
σσ. 33-34.
1000
Βλ. Dragoumis Markos, όπ. π., σσ. 32-34.
467
τετραφωνεί και σ’ αυτές τις περιπτώσεις όμως η τελική κατάληξη γίνεται στον Πα.
Ατελείς καταλήξεις γίνονται πολύ συχνά στην τριφωνία, δηλαδή στον φθόγγο Δι. Σε
κάποιες περιπτώσεις, σπάνιες πάντως, το μέλος πενταφωνεί, περιφέρεται δηλαδή γύρω από
τον εναρμόνιο Ζω του οξέος τετραχόρδου, κάτι που στην πρωτότυπη σημειογραφία
παρασημαίνεται με τη φθορά του έσω θεματισμού1001. Τα ακολουθούμενα συστήματα
είναι το διαπασών και ο τροχός. Δε λείπουν, τέλος, και οι πτώσεις του μέλους σε
χαμηλότερες φωνητικές περιοχές, δηλαδή στο τετράχορδο κάτω Κε–Πα ή στο πεντάχορδο
κάτω Δι-Πα, όπως και οι αναρριχήσεις στο υψηλό τετράχορδο Πα΄-Δι΄.
Παράδειγμα 1 (Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον Γερμανού Νέων Πατρών1002):

χαρακτηριστικό δείγμα κίνησης του μέλους σ’ όλο το φάσμα της κλίμακας Πα-Πα΄.
Παράδειγμα 2 (Ίδε ην προέφης Προφήτα Πέτρου Μπερεκέτη1003): η αρκτική μαρτυρία

δείχνει ότι το μέλος τετραφωνεί.
Παράδειγμα 3 (Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός Γεωργίου Κρητός1004): στην αρχή της
σύνθεσης το μέλος τριφωνεί, ποιώντας ατελή κατάληξη στον Δι.
1001
Βλ. χφ. ΕΒΕ-ΜΠΤ 723, φφ. 468v-469r, όπου ανθολογείται ο ειρμός Εν τη βροντώση καμίνω του Πέτρου
Μπερεκέτη. Όταν πενταφωνεί το μέλος, το άκουσμα θυμίζει το αραβοπερσικό μακάμ acem kürdi. Την
κλίμακα αυτού του μακάμ βλ. Σμάνη, Η εξωτερική μουσική, σσ. 318-319.
1002
1003
1004
468
Παράδειγμα 4 (Η τρίφωτος ουσία Πέτρου Μπερεκέτη1005): στην αρχή της σύνθεσης το
μέλος κάνει ατελή κατάληξη στον Δι.
Άλλα παραδείγματα τριφωνίας στον πρώτο ήχο (από το Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν):
σ. 3 - «πνεύμα»
σ. 7 - «κατασβέσαι την κάμινον»
σ. 14 - «ήλιος»
σσ. 29-30 - «ηγεμών»
σ. 36 - «τρίφωτος»
σ. 36 - «τρισήλιος»
σ. 37 - «διατηρούσα»
σ. 37 - «ανάστασιν»
σ. 46 - «θεόνυμφε»
Παράδειγμα 4 (Έφριξε γη Μπαλασίου ιερέως1006): το μέλος πενταφωνεί, τονίζοντας τον

εναρμόνιο Ζω΄.
Άλλα παραδείγματα πενταφωνίας στον πρώτο ήχο (από το Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν):
σ. 14 - «απεστράφη»
σ. 16 - «Θεοτόκε κάμινον»
σ. 37 - «τούτους ασινείς διατηρούσα»
σ. 39 - «βροντώση»
σ. 40 - «και ουχ ήψατο αυτών»
σ. 40 - «οι τρεις»
σ. 41 - «ο Θεός»
1005
Χφ. Καρακάλλου 228, φ. 1r. Ο σπουδαίος αυτός κώδικας συντάχθηκε από τον Ματθαίο Εφέσιο
Βατοπαιδηνό το 1811. Η σημειογραφία είναι η πρωτότυπη και αλλού η εξηγητική του Ματθαίου. Βλ.
Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Γ΄, σσ. 439-445.
1006
469
Παράδειγμα 5 (Η τρίφωτος ουσία Πέτρου Μπερεκέτη1007): το μέλος οδεύει κατά το
σύστημα του τροχού, επαναλαμβάνει δηλαδή τα διαστήματα του πενταχόρδου Πα-Κε στο
πεντάχορδο Κε-Βου΄.
Παράδειγμα 6 (Τύπον της αγνής λοχείας σου Δημητρίου Δομεστίκου1008): ξεκινώντας από
την τετραφωνία του ήχου, το μέλος επταφωνεί, στη συνέχεια ανέρχεται ως τον άνω Δι, με
αποτέλεσμα να προξενείται γνωριστική ιδέα ήχου τετάρτου άγια μετατεθειμένου στον άνω
Πα, και επανακάμπτει στην τετραφωνία, δηλαδή στον φθόγγο Κε.
Παράδειγμα 7 (Από του θρόνου κατήλθεν ο ηγεμών Πέτρου Μπερεκέτη1009): το μέλος

κατέρχεται προσωρινά κάτω από τη βάση του ήχου, κινούμενο στο τετράχορδο κάτω Κε-
Πα.
Ήχος β΄
Το μέλος των καλοφωνικών ειρμών του δευτέρου ήχου οδεύει κατά το διαπασών
σύστημα με δεσπόζοντες φθόγγους τους Βου και άνω Ζω. Κάνει χρήση διατονικών
διαστημάτων, πρόκειται δηλαδή για ήχο λέγετο. Το μαλακό χρώμα, ίδιον του δευτέρου
ήχου σε άλλα είδη μελοποιίας, εμφανίζεται πολύ σπάνια. Το μέλος κινείται κυρίως μεταξύ
του Νη και του άνω Νη. Συχνά κάνει ατελείς καταλήξεις στον Νη, με συνέπεια να
μεταβάλλεται παροδικά ο ήχος σε πλ. δ΄, και άλλοτε τετραφωνεί, περιστρεφόμενο γύρω
1007
1008
1009
470
από τον άνω Ζω. Στον ήχο αυτό ανήκει και ο ειρμός του Ιακώβου Πρωτοψάλτου Ην
ηρετίσω Δέσποτα, που διακρίνεται για μια εξαιρετικά χαμηλότονη θέση που καταλήγει
στην κάτω αντιφωνία του Βου, η οποία ακολουθείται από υψηλότονη θέση που φτάνει ως
τον άνω Γα. Τέλος, σημειώνουμε ότι η προηγηθείσα ανάλυση δεν αφορά τον ειρμό Η εν
ουρανοίς ευλογημένη του Μπαλασίου ιερέως, που επιγράφεται στον δεύτερο ήχο,
χαρακτηρίζεται όμως από την ποιότητα των καλοφωνικών ειρμών σε ήχο πλ. β΄ νενανω, οι
οποίοι εξετάζονται παρακάτω.
Παράδειγμα 1 (Ην ηρετίσω Δέσποτα Ιακώβου Πρωτοψάλτου1010): παροδική πτώση στον

Νη και επαναφορά στη βάση του ήχου Βου.
Παράδειγμα 2 (Ην ηρετίσω Δέσποτα Ιακώβου Πρωτοψάλτου1011): θέση στην τετραφωνία

του ήχου.
Παράδειγμα 3 (Ην ηρετίσω Δέσποτα Ιακώβου Πρωτοψάλτου1012): μετά μια θέση στην
τετραφωνία του ήχου μεταβάλλεται προσωρινά το γένος σε μαλακό χρωματικό.
1010
1011
1012
471
Ήχος γ΄
Το μέλος των καλοφωνικών ειρμών του τρίτου ήχου οδεύει συνήθως κατά το
διαπασών σύστημα με δεσπόζοντες φθόγγους τους Γα, Πα, Κε, όπως συμβαίνει και στο
απλό ειρμολογικό είδος. Το κατά τριφωνίαν σύστημα, που χρησιμοποιείται ενίοτε στα
παπαδικά μέλη αυτού του ήχου, εμφανίζεται σπανιώτατα στο υπό διαπραγμάτευσιν είδος
μελοποιίας. Όταν το μέλος περιστρέφεται γύρω από τη βάση του ήχου Γα, κινείται κυρίως
στο χαμηλό τετράχορδο Νη-Γα και στο οξύ πεντάχορδο Γα-Νη΄. Πολύ συχνά όμως το
μέλος μεσάζει στον φθόγγο Πα. Στις περιπτώσεις αυτές οδεύει κατά το σύστημα του
τροχού με επανάληψη των διαστημάτων του πενταχόρδου Πα-Κε στο πεντάχορδο Κε-Βου΄
και χαρακτηριστικές θέσεις του α΄ και του πλ. α΄ ήχου. Σε κάποιους ειρμούς (π.χ. Εν
Σιναίω τω όρει του Μπαλασίου ιερέως) η όλη μελική πλοκή συντίθεται από θέσεις που
ανήκουν στους α΄ και πλ. α΄ ήχους και μόνο στο τέλος της όλης συνθέσεως το μέλος
επιστρέφει στη βάση Γα. Μάλιστα σε κάποιες συνθέσεις και οι τελικές καταλήξεις
γίνονται στον μέσο του τρίτου ήχου, δηλαδή τον πλάγιο του πρώτου. Πρέπει επίσης να
σημειωθεί ότι κάποιοι καλοφωνικοί ειρμοί του τρίτου ήχου (ιδίως οι χρονικά
μεταγενέστεροι, όπως ο ειρμός Γόνυ κάμπτει του Πέτρου Πελοποννησίου) παρουσιάζουν
έναν ασυνήθιστα μεγάλο πλούτο σε μελικά στοιχεία δανεισμένα από άλλους ήχους, ώστε
το σύνολο άκουσμα να διατηρεί ένα αδιάπτωτο ενδιαφέρον, εξαιτίας των συνεχών
εναλλαγών και της επακόλουθης ακουστικής ποικιλίας. Έτσι, εκτός από θέσεις που
ανήκουν οργανικά στους ήχο τρίτο, πρώτο και πλάγιο του πρώτου, απαντούν και θέσεις
του τετάρτου άγια, του λεγέτου, του πλαγίου τετάρτου, του βαρέος διατονικού, ακόμη και
του πλαγίου πρώτου διφώνου (νάου), που χαρακτηρίζεται από τη βάρυνση του φθόγγου Δι.
Από την άποψη αυτή ο τρίτος ήχος μπορεί να θεωρηθεί ως ένας από τους πλουσιότερους
στο καλοφωνικό ειρμολογικό είδος μελοποιίας.
Παράδειγμα 1 (Θρόνος πάγχρυσος του βασιλέως Μπαλασίου ιερέως1013): χαρακτηριστικό

παράδειγμα κίνησης του μέλους στο τετράχορδο Νη-Γα και, εν συνεχεία, μεσασμός του
ήχου με πτώση στον Πα.
1013
472
Παράδειγμα 2 (Εν Σιναίω τω όρει Μπαλασίου ιερέως1014): το μέλος οδεύει κατά το
σύστημα του τροχού με συμπλοκή θέσεων α΄ και πλ. α΄ ήχου σε όλη την έκταση της
συνθέσεως.
Παράδειγμα 3 (Εν Σιναίω τω όρει Δαμιανού Βατοπαιδηνού1015): ο ειρμός του Δαμιανού,

που αποτελεί επεξεργασία με επιπλέον πλατυσμό των θέσεων της ομώνυμης σύνθεσης του
Μπαλασίου, ολοκληρώνεται με κατάληξη στον μέσο του τρίτου ήχου, δηλαδή τον πλ. α΄.
Παράδειγμα 4 (Παιδοτόκον παρθένον Ιωάννου Τραπεζουντίου1016): μια θέση βαρέος

διατονικού ήχου ακολουθείται από παροδική εισαγωγή χρωματικών διαστημάτων και θέση
τετάρτου ήχου άγια.
1014
1015
473
Παράδειγμα 5 (Γόνυ κάμπτει Πέτρου Πελοποννησίου1017): μεταβολή του ήχου από τρίτο σε
πλάγιο του πρώτου δίφωνο νάο.
Παράδειγμα 6 (Γόνυ κάμπτει Πέτρου Πελοποννησίου1018): χρήση του κατά τριφωνίαν

συστήματος.
Ήχος δ΄
Οι καλοφωνικοί ειρμοί του τετάρτου ήχου έχουν τα γνωριστικά ιδιώματα της

θεμελιώδους μορφής του ήχου, δηλαδή του τετάρτου άγια εκ του Δι. Εφόσον η βάση είναι
αρκετά υψηλή, πολλές φράσεις των μελισμένων κειμένων επενδύονται με υψίτονες θέσεις,
που κινούνται στο τετράχορδο Δι-Νη΄ ή το πεντάχορδο Δι-Πα΄, χωρίς όμως να
περιορίζονται εντός των ορίων αυτών. Το μέλος οδεύει πάντα κατά το διαπασών σύστημα.
Οι δεσπόζοντες φθόγγοι είναι κυρίως ο Δι και ο Ζω΄. Πολύ συχνά το μέλος μεσάζει με
θέσεις λεγέτου στον Βου ή και πλαγιάζει στον Νη. Έτσι, σημαίνοντα ρόλο
1016
1017
1018
474
διαδραματίζουν το τρίχορδο Βου-Δι και το πεντάχορδο Νη-Δι. Επίσης, δε λείπουν και
θέσεις πρώτου ήχου που καταλήγουν στον Πα και άλλες βαρέος διατονικού που
καταλήγουν στον Ζω. Οι τελικές καταλήξεις γίνονται πάντα στον Δι, με μόνη εξαίρεση
τον ειρμό Χείρας εκπετάσας Δανιήλ του Γερμανού Νέων Πατρών που ολοκληρώνεται με
θέση λεγέτου. Τέλος, αρκετά συχνά το τετράχορδο Δι-Νη΄ και σπανιώτερα το τετράχορδο
Πα-Δι μεταβάλλονται σε σκληρά χρωματικά, κυρίως για να σκιαγραφηθούν λέξεις που
εκφράζουν θλίψη, αμαρτία, φόβο κ.τ.λ. (π.χ. «φθοράς», «παράδοξα», «ετρόμαξεν»,
«εσπιλωμένον» κ.ά.).
Παράδειγμα 1 (Εσείσθησαν λαοί Δημητρίου Δομεστίκου1019): κίνηση του μέλους κατά το

διαπασών σύστημα σε όλο το εύρος της κλίμακας Νη-Νη΄.
Παράδειγμα 2 (Χείρας εκπετάσας Δανιήλ Γερμανού Νέων Πατρών1020): χαρακτηριστική

υψίτονη θέση που κινείται στο πεντάχορδο Δι-Πα΄, φθάνοντας όμως μέχρι και τον Γα΄.
Παράδειγμα 3 (Ρόδον το αμάραντον Μπαλασίου ιερέως1021): ο ήχος γίνεται μέσος του

τετάρτου (λέγετος) με θέση στον Βου.
1019
1020
1021
475
Παράδειγμα 4 (Παντάνασσα πανύμνητε Γερμανού Νέων Πατρών1022): το μέλος πλαγιάζει
στον φθόγγο Νη.
Ήχος πλ. α΄
Το μέλος των καλοφωνικών ειρμών του πλαγίου πρώτου ήχου οδεύει κυρίως κατά
το διαπασών σύστημα και κατά το σύστημα του τροχού με δεσπόζοντες φθόγγους τους Πα
και Κε. Όλες οι τελικές καταλήξεις γίνονται στη βάση του ήχου Πα. Η όλη μελική πλοκή
είναι παρόμοια με αυτήν των ειρμών του πρώτου ήχου. Ωστόσο, στον πλ. α΄ είναι
συνηθέστερες οι θέσεις πενταφωνίας. Επίσης, δε λείπουν και περιπτώσεις μεταβολής του
ήχου σε βαρύ διατονικό επτάφωνο. Τέλος, απαντούν ενίοτε αλλοιώσεις του τετραχόρδου
Πα-Δι από μαλακό σε σκληρό διατονικό με όξυνση ή βάρυνση του φθόγγου Βου.
Παράδειγμα 1 (Έφριξε γη Παναγιώτη Χαλάτζογλου1023): το μέλος οδεύει κατά το σύστημα

του τροχού με θέση που καταλήγει στον Κε.
Παράδειγμα 2 (Στένω εκ βαθέων της ψυχής Πέτρου Μπερεκέτη1024): θέση στην

πενταφωνία του ήχου.
1022
1023
1024
476
Παράδειγμα 3 (Στένω εκ βαθέων της ψυχής Πέτρου Μπερεκέτη1025): ο ήχος μεταβάλλεται
σε βαρύ διατονικό επτάφωνο.
Παράδειγμα 4 (Στένω εκ βαθέων της ψυχής Πέτρου Μπερεκέτη1026): αλλοίωση του

τετραχόρδου Πα-Δι σε σκληρό διατονικό με βάρυνση του φθόγγου Βου.
Ήχος πλ. β΄
Εξαιρουμένης της συνθέσεως Το όμμα της καρδίας μου του Πέτρου Μπερεκέτη,
που κινείται σχεδόν αποκλειστικά εντός των ορίων του χαμηλού τετραχόρδου Πα-Δι, όλοι
οι καλοφωνικοί ειρμοί του πλαγίου δευτέρου ήχου ανήκουν στον κλαδικό ήχο νενανω,
όπως φαίνεται και από την αρκτική μαρτυρία τους. Στο σκληρό χρωματικό τετράχορδο
Πα-Δι συνήθως συνάπτεται διατονικό τετράχορδο Δι-Νη΄. Οι περισσότερες ατελείς και
εντελείς καταλήξεις γίνονται στον Δι ή στον Πα – και κάποιες στον Νη - και όλες οι
τελικές στον Δι. Ενίοτε χρησιμοποιείται σκληρό χρωματικό τετράχορδο Κε-Πα΄ και το
μέλος οδεύει κατά το σύστημα του τροχού. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις οι εντελείς
καταλήξεις γίνονται στον Κε, στον Δι ή στον άνω Πα. Στον ειρμό Εν λύπαις γαρ
παράκλησιν έχω του Πέτρου Μπερεκέτη απαντούν και χαμηλότονες θέσεις που
καταλήγουν στον κάτω Δι με τη χρήση σκληρού χρωματικού τετραχόρδου κάτω Δι-Νη.
Τέλος, απαντούν στους ειρμούς του πλ. β΄ και θέσεις άλλων ήχων με τις αντίστοιχες
μεταβολές των τετραχόρδων.
Παράδειγμα 1 (Εν λύπαις γαρ παράκλησιν έχω Πέτρου Μπερεκέτη1027): κίνηση του μέλους
σε μικτή κλίμακα αποτελούμενη από χρωματικό και διατονικό τετράχορδα, συνημμένα
στον φθόγγο Δι, όπου γίνεται και η κατάληξη της θέσης.
1025
1026
1027
477
Παράδειγμα 2 (Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού Δανιήλ Πρωτοψάλτου1028): επένδυση φράσεως
με σκληρό χρώμα στο οξύ τετράχορδο Κε-Πα΄και εντελής κατάληξη στον Κε.
Παράδειγμα 3 (Εν λύπαις γαρ παράκλησιν έχω Πέτρου Μπερεκέτη1029): πτώση στον κάτω
Δι με χρήση σκληρού χρωματικού τετραχόρδου κάτω Δι-Νη.
Παράδειγμα 4 (Ο μέγας προέγραψεν Μπαλασίου ιερέως1030): τελική κατάληξη ολόκληρης

της σύνθεσης στον Δι.
Ήχος βαρύς
Οι καλοφωνικοί ειρμοί του βαρέος ήχου χρησιμοποιούν τη μαλακή διατονική

κλίμακα εκ του Ζω και κινούνται κατά το διαπασών σύστημα. Αυτή είναι μία
1028
1029
1030
478
χαρακτηριστική διαφορά του καλοφωνικού από το απλό ειρμολογικό είδος, όπου ο βαρύς
ήχος εμφανίζεται με τη μορφή του εναρμονίου γένους με βάση τον Γα. Συνήθως, το μέλος
των καλοφωνικών ειρμών του βαρέος ήχου ενδιατρίβει στην επταφωνία του ήχου και οι
μελικές θέσεις ακολουθούν κατιούσα πορεία. Οι δεσπόζοντες φθόγγοι είναι οι Ζω, Δι και
άνω Ζω. Σ’ αυτούς γίνονται και οι περισσότερες ατελείς και εντελείς καταλήξεις. Οι
συνθέσεις κατακλείονται πάντοτε στον Ζω ή στον άνω Ζω. Ενίοτε γίνεται χρήση σκληρού
χρώματος στο τετράχορδο Πα-Δι και γίνονται εντελείς καταλήξεις στον Πα. Σπανιώτερα,
παρεμβάλλονται θέσεις ήχου τετάρτου άγια με αλλοίωση του άνω Ζω και κατάληξη στον
Δι, όπως επίσης και κινήσεις του μέλους στο υψηλό πεντάχορδο Ζω΄-Γα΄ ή στο χαμηλό
πεντάχορδο κάτω Δι-Πα.
Παράδειγμα 1 (Τας κακωθείσας ψυχάς ημών ανωνύμου1031): θέση με καθοδική πορεία από
την επταφωνία στη βάση του ήχου.
Παράδειγμα 2 (Χαίρε νύμφη φαεινή Πέτρου Μπερεκέτη1032): χαρακτηριστική θέση στην

επταφωνία του ήχου.
Παράδειγμα 3 (Τας κακωθείσας ψυχάς ημών ανωνύμου1033): παρεμβολή σκληρού

χρώματος στο τετράχορδο Πα-Δι.
1031
1032
1033
479
Παράδειγμα 4 (Μη της φθοράς Μπαλασίου ιερέως1034): η σύνθεση κατακλείεται στην
επταφωνία του ήχου.
Ήχος πλ. δ΄
Το μέλος των καλοφωνικών ειρμών του πλαγίου τετάρτου ήχου οδεύει κατά το
διαπασών σύστημα και κινείται σε όλη την έκταση της διατονικής κλίμακας Νη-άνω Νη.
Δεσπόζοντες φθόγγοι είναι οι Νη, Βου, Δι και άνω Νη, στους οποίους γίνονται και οι
ατελείς και εντελείς καταλήξεις. Έτσι, αξιοποιούνται όλες οι δυνατότητες που
παρουσιάζει η «οικογένεια» των τετάρτων ήχων και το μέλος περνά από όλους τους
κλαδικούς τετάρτους ήχους (άγια, μέσο του τετάρτου λέγετο, πλάγιο του τετάρτου, πλάγιο
του τετάρτου επτάφωνο). Πολύ συχνά μεταβάλλεται το τετράχορδο Δι-Νη΄ σε σκληρό
χρωματικό, με αποτέλεσμα να προκύπτει μικτή κλίμακα, εφόσον παραμένει διατονικό το
πεντάχορδο Νη-Δι. Σε λίγες περιπτώσεις μεταβάλλεται ο ήχος σε πρώτο ή πλάγιο του
πρώτου με καταλήξεις στους φθόγγους Πα, Κε και κάτω Κε, βαρύ διατονικό με καταλήξεις
στον Ζω, ή τρίτο με καταλήξεις στον Γα. Οι συνθέσεις κατακλείονται σχεδόν πάντα στη
βάση του ήχου Νη. Εξαιρούνται οι ειρμοί Περιστάσεις και θλίψεις και ανάγκαι και
Εκύκλωσαν αι του βίου με ζάλαι του Αθανασίου Κωνσταντινουπόλεως, Μουσικών οργάνων
του Μπαλασίου και Έφριξε πάσα ακοή του Μπερεκέτη, που αποτελούνται κυρίως από
θέσεις ήχου τετάρτου άγια παρά πλαγίου τετάρτου (ιδίως ο ειρμός Εκύκλωσαν αι του βίου
με ζάλαι) και καταλήγουν στον φθόγγο Δι.
1034
480
Παράδειγμα 1 (Πώς σου την χάριν υμνήσαιμι Πέτρου Μπερεκέτη1035): χαμηλότονη μελική
περίοδος, με την οποία επενδύεται η αρκτική φράση του κειμένου.
Παράδειγμα 2 (Αλλότριον των μητέρων η παρθενία Μπαλασίου ιερέως1036): θέση που

καταλήγει στον μέσο του τετάρτου.
Παράδειγμα 3 (Την δέησίν μου δέξαι Γεωργίου Κρητός1037): το μέλος κατέρχεται από τη
βάση του κυρίου ήχου (Δι) στη βάση του πλαγίου (Νη) και, εν συνεχεία, ανέρχεται όλη την
κλίμακα και καταλήγει στην επταφωνία (Νη΄).
Παράδειγμα 4 (Περιστάσεις και θλίψεις Αθανασίου Κωνσταντινουπόλεως1038): ξεκινώντας

από τη βάση του ήχου, το μέλος κινείται σε όλη την έκταση της κλίμακας Νη-Νη΄, η οποία
όμως έχει μικτή μορφή με διατονικά διαστήματα στο πεντάχορδο Νη-Δι και χρωματικά
στο τετράχορδο Δι-Νη΄.
1035
1036
1037
1038
481
482
β) Φ ω ν η τ ι κ ή έ κ τ α σ η
Με τον όρο αυτό νοείται το διάστημα ανάμεσα στον χαμηλότερο και τον ψηλότερο
φθόγγο μιας δεδομένης μουσικής σύνθεσης. Στη δυτικοευρωπαϊκή μουσική ορολογία,
ιδίως προκειμένου περί του γρηγοριανού μέλους της Δυτικής Εκκλησίας, συνηθίζεται ο
αντίστοιχος λατινικός όρος «ambitus». Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των
καλοφωνικών ειρμών, που συμβάλλει στον υψηλό βαθμό δυσκολίας της απόδοσής τους,
είναι η ασυνήθιστα μεγάλη φωνητική έκταση του μέλους τους. Συχνότερα από ό,τι σε
άλλα είδη μελοποιίας, στους καλοφωνικούς ειρμούς το μέλος εκτείνεται σε σχεδόν δύο ή
καμιά φορά πάνω από δύο οκτάβες (διαπασών). Μάλιστα κάποιες φορές κατέρχεται σε
υπερβολικά χαμηλές φωνητικές περιοχές, αγγίζοντας φθόγγους όπως ο κάτω Γα, ο κάτω
Βου, ακόμη και ο κάτω Πα. Το ασυνήθιστο του πράγματος επιβεβαιώνεται από τις
ακόλουθες δύο διαπιστώσεις: α) Ο Δι της Υπάτης εμφανίζεται σε όλα σχεδόν τα θεωρητικά
της Ψαλτικής Τέχνης ως ο βαρύτερος φθόγγος. Π.χ. ο Αβραάμ Ευθυμιάδης αναφέρει ότι
«[η] εκκλησιαστική μουσική επειδή εκτελείται μόνο με την ανθρώπινη φωνή περιορίζεται
στην έκτασι δύο διαπασών ή, όπως λέμε, μιας δις διαπασών, της δι – Δι΄»1039. Πολύ
νωρίτερα, τον ΙΕ΄ αιώνα, ο Γαβριήλ ιερομόναχος υπογραμμίζει στη θεωρητική πραγματεία
του «Εξήγησις πάνυ ωφέλιμος περί του τι εστί Ψαλτική [...]» ότι «άπασα η μουσική
αναλογία περαιτέρω ου πρόεισι της δις Διαπασών»1040. Ο δε Απόστολος Κώνστας Χίος
είναι ακόμη πιο συντηρητικός, αφού στη σπουδαία θεωρητική του συγγραφή, που φέρει
τον τίτλο «Τεχνολογία»1041, θεωρεί ότι η έκταση των εκκλησιαστικών συνθέσεων είναι το
πολύ δώδεκα φωνές, συγκεκριμένα «από το μουχαγιάρι λεγόμενον, έως το τέλος των
φθόγγων το γιεγκιάχ», δηλαδή από τον άνω Πα ως τον κάτω Δι1042. Υποστηρίζει μάλιστα
ότι σύνθεση που εκτείνεται πέραν των δώδεκα φωνών δεν είναι πλέον εκκλησιαστική,
αλλά εξωτερική, δηλαδή κοσμική: «Και όποιος ήθελε συνθέση τινά μάθημα, δεν έχει
εξουσίαν ωσάν τα τραγώδια να κάμη σύνθεσιν μαθήματος τινός πλείονα των δώδεκα
φθόγγων, αν και να ήθελε είναι το πλέον μεγάλο μάθημα, ότι φεύγει από την
εκκλησιαστικήν μουσικήν εις την εξωτερικήν. Και αν βάνη τινάς γινάτι να κάμη σύνθεσιν
μαθήματος πλείονα των δώδεκα φθόγγων, ή εις τα χαμιλά δεν θέλει ακούετε τελείως, ή εις
1039
Ευθυμιάδη, Μαθήματα, σ. 19.
1040
Βλ. Βαμβουδάκη, Συμβολή, σσ. 7-8.
1041
Διεξοδικός λόγος περί της συγγραφής αυτής γίνεται στο Αποστολοπούλου, Απόστολος Κώνστας, σσ. 87
κ.εξ.
1042
Βλ. κώδικα Δοχειαρίου, φ. 52v.
483
τα υψιλά εις τους δέκα ανθρώπους ένας δεν θέλει να υμπορέσει να ευγεί. Διά τούτο και οι
περισσότεροι ήχοι της εκκλησίας εις ολίγους φθόγγους εισίν. Ομοίως το της
εκκλησιαστικής μουσικής τέχνης τίμιον μέλος εστί το σοβαρόν και σεβάσμιον, ουχί αι
ξεφωνήσεις αλλά το σεβάσμιον.»1043 β) Στην από πολλές απόψεις συγγενή κλασική
οθωμανική μουσική, που καλλιεργήθηκε στον ίδιο ευρύτερο γεωγραφικό χώρο και την ίδια
εποχή όπως και οι καλοφωνικοί ειρμοί, ακόμη και στην κοσμική έκφρασή της, ο
χαμηλότερος φθόγγος είναι ο yegâh, δηλαδή ο αντίστοιχος του κάτω Δι ή του σολ κάτω
από το μέσο ντο της δυτικοευρωπαϊκής μουσικής. Μάλιστα, επειδή δε νοούνται
χαμηλότεροι φθόγγοι για την ανθρώπινη φωνή, δεν υπάρχει καν θεωρητική ονομασία
φθόγγων κάτω από τον yegâh στη θεωρία της κλασικής οθωμανικής μουσικής1044.
Φαίνεται λοιπόν ξεκάθαρα ότι στον τομέα της φωνητικής έκτασης οι καλοφωνικοί ειρμοί
ξεφεύγουν κάπως από τα παραδεδομένα των λοιπών ειδών της Ψαλτικής Τέχνης. Πάντως,
στις ψηλές φωνητικές περιοχές δεν υπερβαίνουν ποτέ τον Δι της Νήτης, παραμένοντας
εντός του καθιερωμένου πλαισίου των λοιπών ψαλτικών ειδών. Στη συνέχεια
αναφερόμαστε στη φωνητική έκταση των καλοφωνικών ειρμών εκάστου ήχου και
παραθέτουμε οχτώ χαρακτηριστικά παραδείγματα από καλοφωνικούς ειρμούς με μεγάλη
φωνητική έκταση, ένα από κάθε ήχο.
Ήχος α΄
Οι καλοφωνικοί ειρμοί του πρώτου ήχου έχουν συνήθως έκταση από τον κάτω Δι
ως τον άνω Γα. Σε κάποιες περιπτώσεις το μέλος δεν κατέρχεται πέραν του κάτω Κε.
Επίσης, αρκετά συχνά το μέλος φθάνει ως τον άνω Δι.
Παράδειγμα 1 (Αποβλεψάμενος ο τύραννος Πέτρου Μπερεκέτη1045): το μέλος εκτείνεται

από τον κάτω Κε μέχρι τον άνω Δι.
1043
Βλ. κώδικα Δοχειαρίου, φ. 96v. Στο παράθεμα διατηρούμε την «ορθογραφία» του χειρογράφου.
1044
Βλ. Σμάνη, Η εξωτερική μουσική, σσ. 310, 344.
1045
484
Ήχος β΄
Στο εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο υπάρχουν μόνο δύο συνθέσεις στον

δεύτερο ήχο, που αναπτύσσονται στο διατονικό γένος και με τα χαρακτηριστικά του
λεγέτου. Εξ αυτών, ο ειρμός Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε του Μπερεκέτη έχει έκταση από
τον κάτω Κε ως τον άνω Πα. Αντιθέτως, η σύνθεση του Ιακώβου Πρωτοψάλτου Ην
ηρετίσω Δέσποτα έχει έκταση που υπερβαίνει τις δύο οκτάβες, καθώς το μέλος κατέρχεται
μέχρι τον κάτω Βου και φθάνει μέχρι τον άνω Γα.
Παράδειγμα 2 (Ην ηρετίσω Δέσποτα Ιακώβου Πρωτοψάλτου1046)
Ήχος γ΄
Στον τρίτο ήχο το μέλος των καλοφωνικών ειρμών εκτείνεται συνήθως από τον Νη
ή το πολύ τον κάτω Κε μέχρι τον άνω Πα ή τον άνω Βου. Μόνο στον ειρμό Λατρεύειν
ζώντι Θεώ του Μπερεκέτη υπάρχει μία θέση που ανεβαίνει στον άνω Γα.
1046
485
Παράδειγμα 3 (Γόνυ κάμπτει Πέτρου Πελοποννησίου1047): η σύνθεση ανέρχεται ως τον
άνω Βου, περιλαμβάνει όμως και μία εξαιρετικά χαμηλότονη θέση που καταλήγει στον
κάτω Γα, έχοντας αγγίξει προηγουμένως τον κάτω Πα.
Ήχος δ΄
Η πλέον συνήθης έκταση των καλοφωνικών ειρμών του τετάρτου ήχου είναι από
τον Νη ως τον άνω Γα. Σπανιώτερα, το μέλος κατέρχεται στον κάτω Κε ή και στον κάτω
Δι. Επίσης, υπάρχουν ειρμοί που στις ψηλές φωνητικές περιοχές δεν υπερβαίνουν τον άνω
Βου ή τον άνω Πα. Ειρμός με αρκετά περιορισμένη έκταση είναι ο Παντάναξ βασιλεύ του
Μπερεκέτη που κινείται εντός μίας μόνο οκτάβας, από τον Νη ώς τον άνω Νη.
Παράδειγμα 4 (Εσείσθησαν λαοί Δημητρίου Δομεστίκου1048): ο ειρμός αυτός περιλαμβάνει

ένα από τα πιο γνωστά μελικά σχήματα του λεγέτου, μετατεθειμένο όμως στην κάτω
αντιφωνία, με αποτέλεσμα το μέλος να αγγίζει και τον κάτω Πα. Αργότερα, το μέλος
ανέρχεται ως τον άνω Βου.
1047
1048
486
Ήχος πλ. α΄
Στους καλοφωνικούς ειρμούς του πλαγίου του πρώτου ήχου το μέλος συνήθως
κατέρχεται ως τον κάτω Κε και ανεβαίνει ως τον άνω Πα, τον άνω Βου ή και τον άνω Γα.
Παράδειγμα 5 (Έφριξε γη Παναγιώτη Χαλάτζογλου1049): μία θέση καταλήγει στον κάτω Δι,
περνώντας και από τον κάτω Γα, ενώ μια άλλη ανεβαίνει ως τον άνω Γα.
Ήχος πλ. β΄
Στον ήχο πλάγιο του δευτέρου η φωνητική έκταση είναι συνήθως από τον Ζω
(σπανιώτερα τον κάτω Δι) ως τον άνω Πα, τον άνω Βου ή τον άνω Γα. Σ’ αυτόν τον ήχο
πάντως ανήκει ο καλοφωνικός ειρμός με τη μικρότερη έκταση. Συγκεκριμένα, η μελικά
συγκρατημένη και χωρίς ιδιαίτερες εξάρσεις σύνθεση Το όμμα της καρδίας μου του
Μπερεκέτη περιλαμβάνει μόνο τους φθόγγους της Μέσης, από τον Ζω ως τον Κε.
Παράδειγμα 6 (Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού Δανιήλ Πρωτοψάλτου1050): το μέλος εκτείνεται

από τον κάτω Δι έως τον άνω Βου.
1049
1050
487
Ήχος βαρύς
Οι καλοφωνικοί ειρμοί του βαρέος ήχου εκτείνονται συνήθως από τον κάτω Κε ως
τον άνω Βου. Εξαιρείται ο ειρμός Τας κακωθείσας ψυχάς που έχει μεγαλύτερη έκταση.
Παράδειγμα 7 (Τας κακωθείσας ψυχάς ανωνύμου1051): η έκταση της σύνθεσης φτάνει

σχεδόν τις δύο οκτάβες, συγκεκριμένα από τον κάτω Δι ως τον άνω Γα.
Ήχος πλ. δ΄
Στον ήχο πλάγιο του τετάρτου η πλέον συνηθισμένη έκταση των καλοφωνικών
ειρμών είναι από τον Ζω ως τον άνω Βου. Ενίοτε το μέλος κατεβαίνει στον κάτω Κε ή τον
κάτω Δι. Επίσης, πολύ συχνά ανέρχεται στον άνω Γα.
Παράδειγμα 8 (Αποβλεψάμενος ο τύραννος Μπαλασίου ιερέως1052): το μέλος εκτείνεται

από τον κάτω Κε ως τον άνω Γα. Η ψαλμώδηση του εν λόγω ειρμού καθίσταται ακόμη
δυσχερέστερη για τον μέσο ψάλτη, εφόσον η θέση που ανέρχεται στον άνω Γα τίθεται
αμέσως μετά τη θέση στον κάτω Κε με υπερβατή ανάβαση εννέα φωνών.
1051
1052
488
γ) Υ π ε ρ β α τ έ ς κ ι ν ή σ ε ι ς
Στους καλοφωνικούς ειρμούς το μέλος αναπτύσσεται πιο ελεύθερα και

εμφανίζονται κάποιες σχετικώς εξεζητημένες μελουργικές πρακτικές, όπως η υπερβατή
ανάβαση ή κατάβαση μεγάλων διαστημάτων στις κλίμακες όλων σχεδών των ήχων. Κι
αυτό είναι άλλο ένα στοιχείο που διαφοροποιεί τους καλοφωνικούς ειρμούς από τα
υπόλοιπα είδη της Ψαλτικής Τέχνης και μάλιστα από το απλό ειρμολογικό είδος, όπου οι
μελωδικές κινήσεις είναι πολύ πιο συγκρατημένες και αποφεύγονται – χωρίς βέβαια να
απουσιάζουν παντελώς – οι υπερβατές κινήσεις και κάθε είδους φωνητικοί ακροβατισμοί.
Στο υπό εξέτασιν είδος μελοποιίας οι αναβάσεις διαστήματος μίας διαπασών
(οκτάβας) είναι πάρα πολύ συχνές. Απαντούν όμως και υπερβατές αναβάσεις
μεγαλύτερων διαστημάτων, έως και δέκα φωνών, καθώς και υπερβατές καταβάσεις μιας
διαπασών. Επίσης, εμφανίζονται κάποιες υπερβατές κινήσεις, που καλύπτουν μεν
μικρότερο διάστημα, απαιτούν όμως αυξημένη προσοχή και δεξιοτεχνία στην εκτέλεση,
επειδή ο «εφαλτήριος» φθόγγος από τον οποίο θα ανέβει ή θα κατέβει το μέλος είτε α) δεν
είναι δεσπόζων φθόγγος του ψαλλομένου ήχου είτε β) ανήκει οργανικά σε άλλο γένος ή
ήχο, οπότε η υπερβατή κίνηση συνοδεύεται και από μεταβολή ήχου ή γένους. Οι συχνές
υπερβατές κινήσεις ποικίλλουν το μέλος, καθιστούν την ψαλμώδηση πιο δύσκολη, αλλά
ταυτόχρονα πιο εντυπωσιακή, διατηρούν αμείωτο το ενδιαφέρον της σύνθεσης και
προξενούν ευχάριστη εναλλαγή συναισθημάτων στους ακροατές. Αποτελούν συνεπώς ένα
από τα ουσιώδη χαρακτηριστικά του μέλους των καλοφωνικών ειρμών που προσδιορίζουν
την όλη αισθητική τους. Ευθύς αμέσως αναφερόμαστε στον βαθμό χρήσης υπερβατών
κινήσεων στους καλοφωνικούς ειρμούς όλων των ήχων και παραθέτουμε σχετικά
παραδείγματα από το εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο και από τον κώδικα Mingana
Greek 6 του Πανεπιστημίου του Birmingham.
Ήχος α΄
Στους καλοφωνικούς ειρμούς του πρώτου ήχου οι υπερβατές κινήσεις διαστήματος

οκτάβας είναι πολύ συχνές, όπως επίσης και οι υπερβατές κινήσεις διαστήματος πέμπτης.
489
Παράδειγμα 1 (Την ζωοδόχον πηγήν Μπαλασίου ιερέως1053): μετά την υπερβατή κατάβαση
από τον άνω Πα στον Πα της Μέσης ακολουθεί μία σύντομη θέση που καταλήγει στον
κάτω Δι και αμέσως το μέλος «εκτινάσσεται» στον Δι της Μέσης.
Παράδειγμα 2 (Έφριξε γη Μπαλασίου ιερέως1054): ασυνήθιστη σε άλλα είδη μελοποιίας

άνοδος στον άνω Πα μετά μια από τις πιο χαρακτηριστικές αποδόσεις του ήχου.
Παράδειγμα 3 (Τύπον της αγνής λοχείας σου Δημητρίου Δομεστίκου1055): η λέξη

«άφλεκτος» μελίζεται με τη σύζευξη μίας θέσης στον άνω Πα και μίας στον Πα της
Μέσης, που επιτυγχάνεται με υπερβατή κατάβαση διαστήματος οκτάβας.
Παράδειγμα 4 (Ωδήν επινίκιον Πέτρου Μπερεκέτη1056): υπερβατή ανάβαση από τον κάτω
Δι στον άνω Ζω.
Παράδειγμα 5 (Συνέχομαι πάντοθεν δεινοίς Πέτρου Μπερεκέτη1057): υπερβατή ανάβαση

από τον κάτω Κε στον άνω Νη.
1053
1054
1055
1056
1057
490
Ήχος β΄
Στους δύο καλοφωνικούς ειρμούς της εκδόσεως του 1835, που είναι μελισμένοι
στον διατονικό δεύτερο ήχο εκ του Βου, δεν απαντούν μεγάλες διαστηματικές αναβάσεις ή
καταβάσεις, παρά μόνον μερικές διαστήματος έκτης (πέντε φωνών).
Ήχος γ΄
Στον τρίτο ήχο είναι πολύ συχνές οι υπερβατές κινήσεις διαστήματος οκτάβας.
Παρατηρούνται όμως και μεγαλύτερες διαστηματικές κινήσεις.
Παράδειγμα 1 (Λατρεύειν ζώντι Θεώ Πέτρου Μπερεκέτη1058): υπερβατή ανάβαση από τον
Ζω στον άνω Νη.
Ήχος δ΄
Στους καλοφωνικούς ειρμούς του τετάρτου ήχου οι υπερβατές κινήσεις είναι πάρα
πολλές, κάποιες διαστήματος οκτάβας και άλλες μικρότερων ή μεγαλύτερων διαστημάτων.
Παράδειγμα 1 (Εσείσθησαν λαοί Δημητρίου Δομεστίκου1059): δύσκολη ανάβαση

διαστήματος δεκάτης από τον κάτω Βου στον Δι της Μέσης.
1058
1059
491
Παράδειγμα 2 (Εσείσθησαν λαοί Πέτρου Μπερεκέτη1060): υπερβατή ανάβαση δέκα φωνών
από τον κάτω Δι στον άνω Νη.
Ήχος πλ. α΄
Στους καλοφωνικούς ειρμούς του πλαγίου του πρώτου ήχου οι υπερβατές κινήσεις
του μέλους είναι πιο περιορισμένες απ’ ό,τι στους άλλους ήχους. Απαντούν αρκετές
αναβάσεις διαστήματος έκτης (πέντε φωνών) και ελάχιστες αναβάσεις μιας διαπασών.
Παράδειγμα 1 (Χαίροις πάναγνε θεοδέγμον Μαρία Μπαλασίου ιερέως1061): υπερβατή

ανάβαση μιας οκτάβας.
Ήχος πλ. β΄
Στους καλοφωνικούς ειρμούς του πλαγίου του δευτέρου ήχου απαντούν ορισμένες
υπερβατές αναβάσεις μιας διαπασών και αρκετές ανοδικές ή καθοδικές κινήσεις
μικρότερων διαστημάτων.
Παράδειγμα 1 (Εν λύπαις γαρ παράκλησιν έχω Πέτρου Μπερεκέτη1062): το μέλος ανεβαίνει
υπερβατώς από τον κάτω Δι στον Δι της Μέσης.
1060
1061
1062
492
Παράδειγμα 2 (Από των πολλών μου αμαρτιών Πέτρου Μπερεκέτη1063): δύσκολη
κατάβαση από τον Ζω της Νήτης στον Πα της Μέσης με ταυτόχρονη μετάβαση από το
διατονικό στο χρωματικό γένος.
Παράδειγμα 3 (Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού Δανιήλ Πρωτοψάλτου1064): σε μία διατονική

παρένθεση, όπου ο ήχος έχει περάσει από τον πλάγιο του δευτέρου στον βαρύ,
παρατηρείται μία γρήγορη κατάβαση διαστήματος έκτης που ακολουθείται από άμεση
ανάβαση του ιδίου διαστήματος.
Ήχος βαρύς
Στους καλοφωνικούς ειρμούς του βαρέος ήχου οι υπερβατές κινήσεις είναι πάρα
πολλές και απαιτούν μεγάλη δεξιοτεχνία στην εκτέλεση.
Παράδειγμα 1 (Μη της φθοράς Μπαλασίου ιερέως1065): σ’ αυτήν τη σύνθεση ο Μπαλάσιος

υποχρεώνει τον ψάλτη να εκτελέσει πολλές υπερβατές ανόδους μιας διαπασών, όπως αυτή
που παρατίθεται.
1063
1064
1065
493
Παράδειγμα 2 (Τας κακωθείσας ψυχάς ημών ανωνύμου1066): εξαιρετικά δύσκολη ανάβαση
εννέα φωνών, από τον Δι της Υπάτης στον Ζω της Νήτης, με ταυτόχρονη μετάβαση από το
χρωματικό στο διατονικό γένος.
Ήχος πλ. δ΄
Στους καλοφωνικούς ειρμούς του πλαγίου του τετάρτου ήχου υπερβατές αναβάσεις
διαστήματος οκτάβας είναι πάρα πολύ συχνές. Απαντούν βέβαια και πολλές μικρότερες ή
μεγαλύτερες διαστηματικές κινήσεις.
Παράδειγμα 1 (Αποβλεψάμενος ο τύραννος Μπαλασίου ιερέως1067): μία θαυμάσια

συμπλοκή θέσεων του πρώτου, του πλαγίου του τετάρτου επταφώνου και του τετάρτου
ήχου επιτυγχάνεται με τη χρήση μίας υπερβατής αναβάσεως από τον κάτω Κε στον άνω
Νη και αργότερα μίας υπερβατής καταβάσεως από τον Κε στον Νη της Μέσης.
1066
1067
494
Παράδειγμα 2 (Περιστάσεις και θλίψεις Αθανασίου Πατριάρχου1068): υπερβατή ανάβαση
από τον Δι στον άνω Βου με ταυτόχρονη μετάβαση στον πρώτο τετράφωνο ήχο.
Παράδειγμα 3 (Πώς σου την χάριν υμνήσαιμι Πέτρου Μπερεκέτη1069): ανάβαση δέκα
φωνών με ταυτόχρονη μετάβαση από το χρωματικό στο διατονικό γένος.
Παράδειγμα 3 (Την δέησίν μου δέξαι Γεωργίου Κρητός1070): υπερβατή άνοδος από τον Ζω
στον άνω Νη με ταυτόχρονη επαναφορά από τον βαρύ ήχο στον πλάγιο του τετάρτου.
1068
1069
1070
495
δ) « Κ α τ’ έ ν ν ο ι α ν » μ ε λ ί ζ ε ι ν
Ο όρος δηλώνει την παμπάλαια τεχνική της μίμησης της έννοιας ή των
συναισθημάτων που περιγράφονται στο κείμενο που μελίζει ο συνθέτης. Ταυτόσημος
όρος είναι η «χρήση της μιμήσεως προς τα νοούμενα»1071. Στη δυτικοευρωπαϊκή μουσική
θεωρία η τεχνική ονομάζεται «σκιαγράφηση λέξεων», αγγλιστί «word painting»1072.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της τεχνικής είναι η χρήση υψηλών φωνητικών
περιοχών στην επένδυση λέξεων όπως «ουρανός», «υψηλός», «πετώ», και αντίστροφα,
χαμηλών φωνητικών περιοχών στην επένδυση λέξεων όπως «τάφος», «άβυσσος»,
«βυθός»1073. Στην Ψαλτική Τέχνη συνήθως επιστρατεύονται οι φθορές του σκληρού
χρώματος, για να «χρωματίσουν» λέξεις όπως «Άδης», «θάνατος», «θλίψις», «κόλασις»,
«αμαρτία» κ.τ.ό. Όπως και στα άλλα είδη μελοποιίας έτσι και στους καλοφωνικούς
ειρμούς η τεχνική του «κατ’ έννοιαν» μελίζειν χρησιμοποιείται με μέτρο, εκτός ελαχίστων
περιπτώσεων, όπου το μέλος κατέρχεται πάρα πολύ χαμηλά, με αποτέλεσμα η εκτέλεσή
του να καθίσταται σχεδόν αδύνατη από ένα μέσο ψάλτη.
Ακολουθούν ένα-δύο παραδείγματα από καλοφωνικούς ειρμούς διαφόρων ήχων.
Μετά την παράθεση των μουσικών παραδειγμάτων εκάστου ήχου αναφέρουμε χωρίς
1071
Βλ. Alexandru Maria, «Απόπειρες ανάλυσης της βυζαντινής μουσικής», Μελουργία. Μελέτες Ανατολικής
Μουσικής. Επιστημονική Περιοδική Έκδοση, έτος Α΄, τεύχος Α΄, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 231.
1072
Βλ. Kerman & Tomlinson, Listen, σ. 85, όπου οι συγγραφείς αναφέρονται στις μουσικές εξελίξεις στη
Δυτική Ευρώπη κατά την περίοδο της ύστερης Αναγέννησης: «[…] composers began matching their music to
the meaning of the words that were being set. The word painting is used for this musical illustration of the
text. Words such as “fly” and “glitter” were set to rapid notes, “up” and “heaven” to high ones and so on.»
1073
Κατά τον Κωνσταντίνο Ψάχο, η μέση φωνητική περιοχή είναι «η φυσικωτέρα, η ακαμπτοτέρα και η
διαρκεστέρα. Διότι, αποφεύγουσα τας ακρότητας της οξείας και της βαρείας φωνής, εκφράζει εν ανέσει και
φυσικότητι τα ανθρώπινα αισθήματα. Των άλλων θέσεων της φωνής η Βυζαντινή μουσική, όπως και η
δημώδης, σπανίως ποιούνται χρήσιν και ταύτην, οσάκις το νοούμενον μιας λέξεως ή φράσεως, δυνάμει του
νόμου της μιμήσεως, ήτις αποτελεί την βάσιν της μελοποιίας εν τη εκκλ. ημών μουσική, πρέπει να
εξωτερικευθή και να παρασταθή διά μουσικής γραμμής οξείας ή βαρείας. Διότι είναι επιτετραμμένον εις την
ημετέραν μουσικήν να υπερπηδώνται τα εντός μιας κυρίως διαπασών περιστρεφόμενα όρια των οκτώ ήχων
της, οσάκις παρεμπίπτει μία λέξις σημαίνουσα ύψος όπως λ.χ. ουρανός, όρος, υψηλός κλπ. ή άλλη
σημαίνουσα βάθος, όπως λ.χ. γη, άδης, υποχθόνια, σκότος, βυθός, ταπείνωσις κλπ». Βλ. Ψάχου
Κωνσταντίνου, «Η μουσική απαγγελία φυσιολογικώς και τεχνικώς εξεταζομένη», Νέα Φόρμιγξ, Μηνιαίον
περιοδικόν μουσικόν εκκλησιαστικόν και φιλολογικόν όργανον του «Ωδείου Εθνικής Μουσικής», έτος Α΄,
Ιούνιος 1921, αριθμός φύλλου 4, Αθήναι 1921, σ. 6.
496
περαιτέρω σχολιασμό άλλες περιπτώσεις μιμήσεως προς τα νοούμενα με παραπομπή στις
σχετικές σελίδες από το εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο.
Ήχος α΄
Παράδειγμα 1 (Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός Γεωργίου Κρητός1074): θαυμάσιο δείγμα της
τεχνικής, όπου η λέξη «ουρανός» μελίζεται με άνοδο έως τον άνω Γα, η λέξη
«καταχθόνια» με πτώση στον κάτω Κε, ενώ μεταξύ των δύο παρεμβάλλεται μία θέση που
καταλήγει στον Πα, για να αποδώσει τη λεξη «γη», που βρίσκεται ανάμεσα στον «ουρανό»
και τα «καταχθόνια».
Άλλα παραδείγματα από τον πρώτο ήχο:
σ. 13 - «ουρανού», «γης»
σ. 21 - «υψηλώ»
σ. 23 - «τάφου»
σ. 37 - «εν μέσω πυρός»
σ. 38 - «θανάτου»
σ. 39 - «συγκατέβη»
σ. 44 - «δεινοίς»
σ. 45 - «και πανάθλιος»
σ. 46 - «ελπίς», «τον ανάξιον»
σ. 47 - «ικέτην σου»
1074
497
Ήχος γ΄
Παράδειγμα 1 (Παιδοτόκον παρθένον Ιωάννου Τραπεζουντίου1075): η λέξη «βάθη»

επενδύεται με κάθοδο στον κάτω Κε και ακολουθεί θέση του βαρέος διατονικού ήχου, που
στη συγκεκριμένη μελική συνάφεια «ξενίζει», εκφράζοντας το μυστήριο της «θεοτοκίας».
Παράδειγμα 2 (Γόνυ κάμπτει Πέτρου Πελοποννησίου1076): εξαιρετικά χαμηλή θέση, όπου

το μέλος αγγίζει τον κάτω Πα.
Άλλα παραδείγματα από τον τρίτο ήχο:
σ. 75 - «γόνυ κάμπτει», «επουρανίων»
Ήχος δ΄
Παράδειγμα 1 (Παντάνασσα πανύμνητε Γερμανού Νέων Πατρών1077): η φθορά του νενανω

χρωματίζει κατάλληλα τη φράση «δακρύων σταλαγμούς».
1075
1076
1077
498
Άλλα παραδείγματα από τον τέταρτο ήχο:
σ. 77 - «χάσματα»
σσ. 82-83 - «φθοράς»
σ. 83-84 - «έκλιναν»1078
σ. 84 - «εκ του φόβου»
σ. 85 - «φθοράς»
σ. 89 - «παράδοξα», «ο ουρανός», «και ετρόμαξεν η γη»
σ. 93 - «σταλαγμούς»
σ. 97 - «εν καμίνω του πυρός»
σσ. 101-102 - «μυστική»
σ. 106 - «εταράχθησαν»
σσ. 107-108 - «έκλιναν», «εκ του φόβου»
Ήχος πλ. α΄
Παράδειγμα 1 (Έφριξε γη Παναγιώτη Χαλάτζογλου1079): η λέξη «συνεσκότασε»

εκφράζεται με πτώση του μέλους στον κάτω Δι.
Άλλα παραδείγματα από τον πλάγιο του πρώτου ήχο:
σ. 119 - «βαθέων»
σ. 120 - «ήμαρτον»
1078
Εξαιρετικά χαμηλή θέση που καταλήγει στην κάτω αντιφωνία του Βου.
1079
499
Ήχος πλ. β΄
Παράδειγμα 1 (Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού Δανιήλ Πρωτοψάλτου1080): η λέξη

«στεναγμόν» επενδύεται με μία εκτενή και πανέμορφη αλληλουχία χρωματικών, μαλακών
και σκληρών διατονικών θέσεων και την παρεμβολή του γράμματος «χ» στη συλλαβή
«ναγ», ώστε να ακούγεται το επιφώνημα «αχ» και να δίνεται η εντύπωση στον ακροώμενο
το μέλος ότι ο ψάλτης «στενάζει». Είναι ίσως το πλέον ενδεικτικό παράδειγμα της
τεχνικής του «κατ’ έννοιαν μελίζειν» σε ολόκληρο το Καλοφωνικό Ειρμολόγιο.
Άλλα παραδείγματα από τον πλάγιο του δευτέρου ήχο:
σ. 51 - «χαίρε νύμφη»
σ. 129 - «ουρανίαις»
σ. 132 - «ψαλμωδικαίς»
σσ. 138-139 - «και τον εκ βάθους»
1080
500
Ήχος βαρύς
Παράδειγμα 1 (Τας κακωθείσας ψυχάς ημών ανωνύμου1081): μια περίτεχνη σκληρή

χρωματική γραμμή που ξεκινάει από τον Δι της Μέσης και καταλήγει στην κάτω
αντιφωνία του, βγάζοντας προς στιγμήν το μέλος από τον βαρύ διατονικό ήχο, χρωματίζει
τη φράση «ταις αμαρτίαις».
Άλλα παραδείγματα από τον βαρύ ήχο:
σ. 147 - «δυστυχής»
σ. 149 - «μηδέ βδελύξη με τον ανάξιον»
Ήχος πλ. δ΄
Παράδειγμα 1 (Εξέστη επί τούτω ο ουρανός Μπαλασίου ιερέως1082): ωραίο αντιθετικό

σχήμα, όπου η λέξη «ουρανός» μελίζεται με θέση του τετάρτου ήχου άγια που φτάνει στον
άνω Γα, ενώ η λέξη «γης» με θέση που καταλήγει στον κάτω Δι.
1081
1082
501
Άλλα παραδείγματα από τον πλάγιο του τετάρτου ήχο:
σ. 155 - «τύραννος»
σ. 158 - «εξιστά μου»
σ. 167 - «θλίψεις»
σ. 168 - «αι του βίου με ζάλαι»
σ. 172 - «συγκαταβάντα»
σ. 175 - «τρέμουσι»
σ. 177 - «υπερυψούτε»
σ. 183 - «κακού», «θανόντα με»
σ. 184 - «πενιχράν», «κλαυθμόν»
σσ. 184-185 - «δάκρυα και στεναγμόν»
5. Τύποι συνθέσεων των καλοφωνικών ειρμών
Στην παρούσα παράγραφο επιχειρούμε μία εξέταση του γενικού σχεδίου σύνθεσης
των καλοφωνικών ειρμών. Η εξέταση αφορά την εξωτερική μορφή ενός καλοφωνικού
ειρμού, ποια είναι δηλαδή τα μέρη που τον απαρτίζουν. Αυτό άλλωστε είναι το
αντικείμενο της μορφολογικής ανάλυσης οποιουδήποτε μουσικού έργου1083. Κατ’ αρχήν,
πρέπει να σημειώσουμε ότι οι καλοφωνικοί ειρμοί, συγκρινόμενοι προς τα άλλα είδη της
Ψαλτικής Τέχνης, είναι συνθέσεις περισσότερο αποδεσμευμένες από τους κανόνες της
μελοποιίας. Συνεπώς, δεν είναι πάντα εφικτή η διάκριση ανάμεσα στην αρχή, τη μέση και
το τέλος της σύνθεσης, όπως συμβαίνει στα άλλα είδη1084. Υπάρχουν όμως κάποια
κριτήρια, με τα οποία μπορούμε να διακρίνουμε ανάμεσα σε διαφορετικούς τύπους
συνθέσεως καλοφωνικών ειρμών. Τα κριτήρια αυτά είναι:
1083
Βλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σ. 150: «Στόχος της ερεύνης είναι η μορφολογική ανάλυσις των
μαθημάτων, ανάλυσις δηλαδή όσον αφορά εις την δομήν των συνθέσεων αυτών και εις τα μέρη, τα οποία
απαρτίζουν αυτάς.» Πρβλ. Kerman and Tomlinson, Listen, σ. 48: «Each piece is a specific sound experience
in a definite time span, with a beginning, middle, and end, and often with subtle routes between. Everyone
knows that music can make a nice effect for a minute or two. But how does music extend itself – and hold
the listener’s interest – for ten minutes, or half an hour, or three whole hours at a time? This is one of the
main functions of musical form. Form is the relationship that connects those beginnings, middles, and ends.»
1084
Π.χ. βλ. Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σσ. 153-154: «Εις τα μαθήματα διακρίνομεν σχεδόν πάντοτε τρία
πράγματα, αρχήν, μέσην και τέλος· δηλαδή, ένα τύπον εισαγωγής, το κύριον μέρος και το τέλος, το finale [...]
Την διάκρισιν εις μέρη επιβάλλει η εισαγωγή κρατήματος άπαξ, δις, τρις ή και πλεονάκις. Ως μέρος νοείται
εν τμήμα του κειμένου μεμελισμένον καλοφωνικώς μετά του ακολουθούντος κρατήματος.»
502
 η επισύναψη κρατήματος,
 η επανάληψη της τελικής φράσης του κειμένου,
 η επισύναψη επιφωνήματος και, τέλος,
 το μελικό περιεχόμενο και πιο συγκεκριμένα,
α) η κίνηση του μέλους σε ορισμένη φωνητική περιοχή και
β) ενδεχόμενες επαναλήψεις μουσικών περιόδων.
Σύμφωνα με τα κριτήρια αυτά, οι μορφολογικοί τύποι καλοφωνικών ειρμών είναι

οι εξής:
Α) Καλοφωνικός ειρμός – ίδιον κράτημα – επανάληψη τελικής φράσης
Αυτός μπορεί να θεωρηθεί ως ο πιο πλήρης τύπος καλοφωνικού ειρμού. Το

κράτημα είναι συντεθειμένο από τον ίδιο μελοποιό ακριβώς ως συμπλήρωμα του ειρμού, ο
οποίος ολοκληρώνεται με σύντομη επανάληψη της τελικής φράσης του κειμένου.
Παραδείγματα αυτού του τύπου είναι ο ειρμός του Ιωάννου Τραπεζουντίου Παιδοτόκον
Παρθένον σε ήχο γ΄, οι ειρμοί του Αντωνίου Σιγάλα Μυστήριον ξένον σε ήχο α΄ και
Πατέρα ορφανών σε ήχο β΄ κ.ά.
Β) Καλοφωνικός ειρμός – ίδιον κράτημα – επιφώνημα
Σ’ αυτόν τον τύπο κατατάσσονται οι ειρμοί που ολοκληρώνονται με την

ψαλμώδηση επιφωνήματος. Το επιφώνημα είναι συντεθειμένο από τον ίδιο μελοποιό και
το ποιητικό του κείμενο έχει νοηματική συνάφεια με το κείμενο του ειρμού. Σ’ αυτόν τον
μορφολογικό τύπο ανήκει ο ειρμός του Γεωργίου του Κρητός Νυν πάντα πεπλήρωται
φωτός σε ήχο α΄, στον οποίο επισυνάπτεται το ομόηχο κράτημα και ένα εκ των δύο
επιφωνημάτων Ω Πάσχα το μέγα και Ω θείας, ω φίλης του Γεωργίου. Άλλα παραδείγματα
είναι ο ειρμός του ίδιου μελοποιού Την δέησίν μου δέξαι σε ήχο πλ. δ΄ με το ομόηχο
κράτημα και το επιφώνημα Ροήν μου των δακρύων, καθώς και ο ειρμός του Ιακώβου
Πρωτοψάλτου Ην ηρετίσω Δέσποτα σε ήχο λέγετο με το ομόηχο κράτημα και το
επιφώνημα Επιβοώμεθα πάντες.
503
Γ) Καλοφωνικός ειρμός – ίδιον κράτημα
Σ’ αυτόν τον τύπο ανήκουν οι ειρμοί, για τους οποίους οι μελοποιοί συνέθεσαν
ειδικό ομόηχο κράτημα, όπως η σύνθεση Έφριξε γη του Παναγιώτη Χαλάτζογλου (ήχος
πλ. α΄).
Δ) Καλοφωνικός ειρμός άνευ κρατήματος
Αυτός είναι ο πλέον συνήθης τύπος. Ο συνθέτης μελοποιεί μόνο τον ειρμό, ο
οποίος μπορεί να συμπληρωθεί με την επισύναψη ενός καταλλήλου κρατήματος άλλου
μελοποιού και, ενδεχομένως, συνακόλουθη ψαλμώδηση ομόηχου επιφωνήματος ή της
τελικής μουσικής περιόδου του ειρμού.
Διάκριση μορφολογικών τύπων με βάση το μελικό περιεχόμενο είναι δυσκολότερο

να γίνει στην περίπτωση των καλοφωνικών ειρμών. Σε άλλα είδη μελοποιίας μπορούν να
διατυπωθούν κάποιοι γενικοί κανόνες που καθορίζουν το γενικό πλαίσιο ανάπτυξης του
μέλους. Π.χ. οι μελοποιοί των κοινωνικών στους διατονικούς ήχους συνηθίζουν να
επενδύουν το πρώτο μισό του ποιητικού κειμένου με μέλος που κινείται σε χαμηλές
φωνητικές περιοχές, ενώ στο δεύτερο μισό το μέλος ανέρχεται στο οξύ τετράχορδο και
συχνά μεταπίπτει στο χρωματικό γένος. Αντίθετα, στους καλοφωνικούς ειρμούς κάθε
μελική περίοδος εξυπηρετεί τη μουσική απόδοση των νοημάτων του κειμένου (εξ ου και η
εκτεταμένη χρήση «τεχνασμάτων» όπως η αλλαγή ήχου ή γένους, η σκιαγράφηση λέξεων
ή φράσεων κ.τ.τ.), χωρίς να ανήκει σε κάποιο ευρύτερο σχέδιο «αρχιτεκτονικής δόμησης»
της όλης συνθέσεως.
Εν τούτοις, μπορούμε να κατατάξουμε τους καλοφωνικούς ειρμούς σε δύο
διαφορετικούς τύπους με κριτήριο την επανάληψη μουσικών περιόδων:
Α) Καλοφωνικοί ειρμοί χωρίς επαναλήψεις μουσικών περιόδων
Σ’ αυτόν τον τύπο ανήκει η συντριπτική πλειονότητα των καλοφωνικών ειρμών.

Κάθε μουσική περίοδος είναι ανεξάρτητη από την προηγούμενη και την επόμενη και όλος
ο ειρμός συντίθεται από μια σειρά ποικίλων και διαφορετικών θέσεων.
504
Β) Καλοφωνικοί ειρμοί με επαναλήψεις μουσικών περιόδων
(i) Ελάχιστοι καλοφωνικοί ειρμοί συγκροτούνται από μουσικές περιόδους που

επαναλαμβάνονται ανά δύο, χωρίς όμως το φαινόμενο αυτό να καταλαμβάνει τη συνολική
έκταση της σύνθεσης. Ο τύπος αυτός θα μπορούσε να απεικονιστεί ως ΑΑΒΒΓΓΔΕ.....Ν.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο ειρμός του Μπαλασίου ιερέως Την ζωοδόχον πηγήν
(ήχος α΄) και ο ειρμός του Πέτρου Μπερεκέτη Ο άγγελος εβόα (ήχος πλ. α΄).
(ii) Περισσότεροι είναι οι καλοφωνικοί ειρμοί που αρχίζουν με διπλή παράθεση της
αυτής μουσικής περιόδου και ακολουθεί διάφορο υλικό. Σ’ αυτόν τον τύπο ανήκουν οι
ακόλουθες συνθέσεις: Τον ποιμένα των προβάτων του Μπαλασίου ιερέως (ήχος α΄), Τύπον
της αγνής λοχείας σου του Δημητρίου Δομεστίκου (ήχος α΄), Η εν ουρανοίς ευλογημένη του
Μπαλασίου (ήχος β΄), Εν Σιναίω τω όρει του Μπαλασίου (ήχος γ΄), Ποία μήτηρ ηκούσθη
του Μελετίου Σιναΐτου του παλαιού (ήχος δ΄), Χαίροις πάναγνε θεοδέγμον Μαρία του
Μπαλασίου (ήχος πλ. α΄), Χαίρε πύλη Κυρίου του Μπερεκέτη (ήχος πλ. α΄), Μη της φθοράς
του Μπαλασίου (ήχος βαρύς), Μουσικών οργάνων συμφωνούντων του Μπερεκέτη (ήχος
πλ. δ΄), Τον άναρχον βασιλέα της δόξης του Μπερεκέτη (ήχος πλ. δ΄).
(iii) Τέλος, σε κάποιους καλοφωνικούς ειρμούς η αυτή μουσική περίοδος
επανεισάγεται δύο, τρεις ή περισσότερες φορές ανάμεσα σε διαφορετικό μουσικό υλικό,
ώστε η σύνθεση να προσεγγίζει τη μορφή ΑΒΑΓΑΔΕ....Ν. Παραδείγματα αυτού του
τύπου είναι οι ειρμοί του Μπαλασίου ιερέως Την φωτοφόρον νεφέλην (ήχος α΄) και Ο
μέγας προέγραψεν (ήχος πλ. β΄).
505
6. Οι επιδράσεις της «εξωτερικής μουσικής»
Ένα ερώτημα που μέχρι σήμερα απασχολεί τους ψάλτες είναι αν και κατά πόσο το
μέλος των καλοφωνικών ειρμών έχει επηρεαστεί από την κοσμική μουσική και μάλιστα
άλλων εθνών (Τούρκων, Αράβων, Περσών). Δανείζονται οι συνθέτες τους στοιχεία από τη
μη λατρευτική μουσική και ποια είναι αυτά; Συγγενεύουν οι καλοφωνικοί ειρμοί
περισσότερο με τα καθιστικά δημοτικά τραγούδια ή με τους απλούς ειρμούς; Σε τελική
ανάλυση, είναι εκκλησιαστικά ή εξωεκκλησιαστικά μέλη; Και ακόμη πόσο ευσταθούν
απόψεις όπως π.χ. ότι οι συνθέσεις του Πέτρου Μπερεκέτη «απομακρύνονται του
κανονικού και ορθού εκκλησιαστικού ύφους μετά τουρκισμών και περσισμών
μεμιγμέναι»1085; Υπάρχει μία απλή και μία σύνθετη απάντηση σ’ αυτά τα ερωτήματα. Η
απλή απάντηση είναι ότι, όπως φαίνεται καθαρά από την προηγηθείσα εξέταση, και αυτό
το είδος μελοποιίας είναι αδιαμφισβήτητα ψαλτικό-εκκλησιαστικό, εφόσον δεν εκφεύγει
των δύο βασικών κανόνων της Ψαλτικής Τέχνης, που είναι η «μίμηση του διδασκάλου»
και το χτίσιμο του μέλους με τη χρήση προϋπαρχόντων δομικών υλικών, των
καθιερωμένων μελικών μορφωμάτων-θέσεων της εκκλησιαστικής μελοποιίας. Δεν
αναπτύσσεται δηλαδή το μέλος εντελώς ελεύθερα και αποδεσμευμένο από περιορισμούς.
Επίσης, δεν απαντούν περιπτώσεις μουσικής «λογοκλοπής» ή έστω δανεισμού ή διασκευής
εκτεταμένων κοσμικών μελωδιών ή μελωδικών αποσπασμάτων, όπως συμβαίνει στα
κρατήματα1086. Μοναδική εξαίρεση είναι ίσως το μέλος του ειρμού Μη της φθοράς του
Μπαλασίου, για το οποίο ο Ιωάννης Πλεμμένος ισχυρίζεται ότι προέρχεται από περσικό
μελικό πρότυπο που ανθολογείται στη «Συλλογή Οργανικών και Φωνητικών Έργων»
(Mecmûa-i Sâz ü Söz) του Ali Ufki1087, κάτι που δε φαντάζει διόλου απίθανο1088. Ο
Μπαλάσιος και ο Ali Ufki ήταν σύγχρονοι, περίπου συνομήλικοι και ο ένας ήταν
αξιωματούχος (νομοφύλαξ) του Πατριαρχείου, ενώ ο άλλος αξιωματούχος (δραγουμάνος)
του Σουλτάνου. Οι δύο κορυφαίοι μουσικοί κατά πάσαν πιθανότητα γνωρίζονταν και δεν
αποκλείεται να συνεργάστηκαν ή να αντάλλαξαν μουσικές ιδέες. Δεν αποκλείεται όμως η
1085
Τζέτζη Ιωάννου Δ., «Τα μουσικά χειρόγραφα της εν Άνδρω Μονής Ζωοδόχου Πηγής ή Αγίας»,
Παρνασσός 12, Αθήναι 1888, σ. 144.
1086
Διεξοδικώς περί των θύραθεν επιδράσεων στο μέλος των κρατημάτων βλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα,
σσ. 445-460.
1087
Βλ. Πλεμμένου, Μουσικό Πορτρέτο, σσ. 10-11.
1088
Βλ. Σμάνη, Η εξωτερική μουσική, σ. 163, υποσ. 529. Παρτιτούρες των δύο συνθέσεων βλ. στις σσ. 485-
486 της ίδιας διατριβής.
506
ομοιότητα των δύο συνθέσεων να είναι συμπτωματική, εφόσον, όπως εύστοχα παρατηρεί ο
Γεώργιος Σμάνης, «η κίνηση του βαρέος επταφώνου ήχου και του μακάμ eviç παρουσιάζει
μια γενικότερη ομοιότητα στις συνήθεις τάσεις της μελωδικής κίνησης (seyir) και των
φθόγγων στάσης (asma karar)». Πάντως, ακόμη κι αν δεχτούμε εξάρτηση του μέλους του
Μπαλασίου από την περσική σύνθεση, αυτή είναι η μοναδική περίπτωση άντλησης
εκτεταμένου μελωδικού υλικού από την κοσμική μουσική σε ολόκληρο το Καλοφωνικό
Ειρμολόγιο. Εν τούτοις, όπως κάθε μουσικός πολιτισμός, έτσι και η βυζαντινή και
μεταβυζαντινή μελοποιία, και το καλοφωνικό ειρμολογικό είδος μαζί, επηρέασε και
επηρεάστηκε από την περιρρέουσα μουσική πραγματικότητα της πολυπολιτισμικής
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και κυρίως της Κωνσταντινουπόλεως1089. Κι εδώ η εξέταση
του ζητήματος γίνεται πιο σύνθετη.
Η βασική παρατήρηση που πρέπει να κάνουμε είναι ότι όσα στοιχεία
εμβολιάστηκαν από την εξωεκκλησιαστική μουσική αφομοιώθηκαν στο σώμα των
καλοφωνικών ειρμών, με αποτέλεσμα να μη διακρίνονται ως ξένα, αλλά να συνυπάρχουν
αρμονικά με τα δομικά, μορφολογικά, ακόμη και αισθητικά χαρακτηριστικά του
εκκλησιαστικού μέλους. Έτσι, το σύνολο άκουσμα ενός καλοφωνικού ειρμού είναι
εκκλησιαστικό. Είναι φανερό όμως ότι υπάρχουν εμβόλιμα στοιχεία, τα οποία
εμφανίζονται άμα τη γενέσει του είδους, πληθαίνουν όμως κατά τον ΙΘ΄ αιώνα, οπότε και
εμφανίζονται και σε άλλα είδη του παπαδικού γένους κυρίως (π.χ. στα νεοφανή
λειτουργικά όλων των ήχων, τις Δοξολογίες που ακολουθούν τη μελική συμπεριφορά των
οθωμανικών μακαμιών κ.ά.1090). Τα στοιχεία αυτά είναι τα εξής:
Μεταβολές στη χρονική αγωγή: σε κάποιους καλοφωνικούς ειρμούς είναι αρκετά

συχνές. Π.χ. στο ακόλουθο απόσπασμα από τον ειρμό Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού του
1089
Δεν είναι ίσως σύμπτωση ότι η περίοδος από το δ΄ τέταρτο του ΙΖ΄ ως το δ΄ τέταρτο του ΙΗ΄ αιώνος, κατά
την οποία παράγεται ο κύριος όγκος του ρεπερτορίου του Καλοφωνικού Ειρμολογίου, συμπίπτει με την
κλασική εποχή της οθωμανικής μουσικής. Βλ. Σμάνη, Η εξωτερική μουσική, σσ. 54, 71.
1090
Βλ. Καραγκούνη Κωνσταντίνου, «Τριλογία: Α. Χαρακτηριστικά της Ψαλτικής Τέχνης κατά τη βυζαντινή
και μεταβυζαντινή περίοδο - Β. Νέες τάσεις στη σημειογραφία και το μέλος της Ψαλτικής Τέχνης κατά τον
ΙΗ΄-ΙΘ΄ αιώνα - Γ. Οι από τον ΙΗ΄-ΙΘ΄ αιώνα αλλοιώσεις της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής και οι
επιπτώσεις τους στη θεία λατρεία», Σύνδεσμος Ιεροψαλτών Βόλου «Ιωάννης ο Κουκουζέλης», Α΄ Κύκλος
Μουσικολογικών Διαλέξεων, Μάρτιος-Απρίλιος 2011, Πρακτικά, Βόλος 2011, σσ. 92-93.
507
Δανιήλ Πρωτοψάλτου1091, το οποίο καταλαμβάνει πέντε γραμμές μουσικού κειμένου, η
χρονική αγωγή μεταβάλλεται από βραδεία σε ταχεία ή το αντίστροφο πέντε φορές.
Φωνητικοί ακροβατισμοί: μεγάλη έκταση, δύσκολες υπερβατές κινήσεις και πτώσεις

σε πολύ χαμηλές φωνητικές περιοχές. Π.χ. πτώσεις κάτω από τον Δι της Υπάτης είναι
σπανιώτατες σε ολόκληρο το ρεπερτόριο της βυζαντινής και μεταβυζαντινής
μελοποιίας, ενώ στους καλοφωνικούς ειρμούς, αν και όχι συνήθεις, οπωσδήποτε όμως
εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα και σε όλους σχεδόν τους ήχους.
Αλλοιώσεις φθόγγων και διαστημάτων, χρήση μικτών κλιμάκων και συχνές μεταβολές
των γενών: στους περισσότερους καλοφωνικούς ειρμούς δε διατηρείται το ίδιο γένος
από την αρχή ως το τέλος. Μάλιστα σε κάποιους παρατηρούνται παροδικές μεταβολές
που παραπέμπουν ευθέως στις κλίμακες των εξωτερικών μακαμιών1092.
Λίγα παλιλλογικά σχήματα που θυμίζουν οργανικούς σκοπούς, ιδίως όταν
συνοδεύονται από επιτάχυνση της χρονικής αγωγής, όπως το ακόλουθο παράδειγμα
από τον ειρμό Χαίρε πύλη Κυρίου του Πέτρου Μπερεκέτη1093.
1091
1092
Βλ. τα σχετικά παραδείγματα φράσεων μελισμένων σε makam bûselik και makam nihavent σε συνθέσεις
των Πέτρου Μπερεκέτη και Γεωργίου Κρητός, που παρατίθενται στην §3γ του παρόντος κεφαλαίου.
1093
508
Στους καλοφωνικούς ειρμούς των ΙΘ΄ και Κ΄ αιώνων είναι πολύ πιο έντονα
αποτυπωμένα τα χαρακτηριστικά της εξωτερικής μουσικής. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι
αυτό δεν ισχύει για όλους τους μελοποιούς. Κάποιοι μένουν προσηλωμένοι στα παλαιά
πρότυπα και οι ειρμοί τους είναι συντεθειμένοι αποκλειστικά από θέσεις που εμφανίζονται
σε συνθέσεις προγενεστέρων μελοποιών, αν και καταγράφονται με αναλυτικώτερο τρόπο,
κάτι που επιτρέπει η Νέα Μέθοδος. Ενδεικτικά, αναφέρουμε τους ειρμούς Το φως σου,
Κύριε σε ήχο α΄ του Παναγιώτη Κηλτζανίδη και Βλέψον ιλέω όμματί σου σε ήχο βαρύ του
Ζηνοβίου Προυσσαέως. Στο ακόλουθο παράδειγμα φαίνεται ότι η αρχή της σύνθεσης του
Ζηνοβίου διαφέρει ελάχιστα από την αρχή του κλασικού ειρμού Πάσαν την ελπίδα μου του
Πέτρου Μπερεκέτη1094. Μία εξέταση της σύνθεσης του Ζηνοβίου αποδεικνύει ότι όλες
ανεξαιρέτως οι θέσεις είναι ερανισμένες από παλαιότερους καλοφωνικούς ειρμούς.
Άλλοι όμως μελοποιοί ανεδείχθησαν λιγότερο ή περισσότεροι καινοτόμοι.

Παρατίθενται στη συνέχεια παραδείγματα από καλοφωνικούς ειρμούς τριών μελοποιών,
όπου οι επιδράσεις από τη θύραθεν μουσική είναι εμφανέστατες. Κατ’ αρχήν, στον ειρμό
του Νικολάου Σμύρνης Το όμμα της καρδίας μου σε ήχο πλ. β΄ εμφανίζονται όλα σχεδόν τα
προαναφερθέντα στοιχεία (μεγάλη έκταση, υπερβατές κινήσεις, αυξομειώσεις της χρονικής
1094
Βλ. Παναγιώτου Κηλτζανίδη, Απάνθισμα, σ. 298, και Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, σ. 147.
509
αγωγής, συνεχείς μεταβολές γενών), αν και στη σύνολη δομή της η σύνθεση δεν
απομακρύνεται από τα κλασικά πρότυπα.
Παράδειγμα 1 (Το όμμα της καρδίας μου Νικολάου Σμύρνης1095): η λέξη «εκτείνω»
επενδύεται με πεπλατυσμένη και καλλωπισμένη θέση που, συγκρινόμενη με αντίστοιχες
θέσεις από παλαιούς ειρμούς, καταγράφεται αναλυτικώτερα με τη χρήση διγόργων και
τριγόργων, αλλά περιλαμβάνει και μία ύφεση στον φθόγγο Κε, που δε «δικαιολογείται»
στον ήχο πλ. β΄.
Παράδειγμα 2 (Το όμμα της καρδίας μου Νικολάου Σμύρνης1096): απαντά μία σπανιώτατη
περίπτωση στάσης του μέλους για τέσσερις χρόνους στον φθόγγο Γα εν διέσει με
ακόλουθη δύσκολη πτώση στον Νη, ενώ λίγο αργότερα παρεμβάλλεται εντελώς παροδικά
διατονικό άκουσμα, η ορθή απόδοση του οποίου απαιτεί αυξημένη προσοχή και
δεξιοτεχνία.
Παράδειγμα 3 (Το όμμα της καρδίας μου Νικολάου Σμύρνης1097): το μικρό μελικό σχήμα
με δίγοργο διπλασιάζεται, κάτι που δε θα συνέβαινε σε έναν κλασικό καλοφωνικό ειρμό.
1095
Νεκταρίου μοναχού, Μουσικός Θησαυρός της Λειτουργίας, σ. 847.
1096
1097
510
Η ομόηχη σύνθεση Ροήν μου των δακρύων του Σωτηρίου Βλαχόπουλου είναι
ακόμη πιο αποδεσμευμένη από κανόνες. Αν και περιλαμβάνει κάποιες καθιερωμένες
θέσεις και το πλέον χαρακτηριστικό παλιλλογικό σχήμα των καλοφωνικών ειρμών, το
μέλος μοιάζει να κινείται σχεδόν αυτοσχεδιαστικά, αναζητώντας διέξοδο σε κοσμικά
μονοπάτια.
Παράδειγμα 4 (Ροήν μου των δακρύων Σωτηρίου Βλαχοπούλου1098): δύο μόνο γραμμές
μουσικού κειμένου περιλαμβάνουν άκουσμα σκληρού διατόνου, που προδίδει επίδραση
από το makam bûselik, μετάβαση στο χρωματικό γένος, ύφεση στον θεωρητικά εστώτα
φθόγγο Κε, πολύ δύσκολη υπερβατή ανάβαση από τον Νη εν διέσει στον άνω Πα και
μετάβαση στο διατονικό γένος.
Παράδειγμα 5 (Ροήν μου των δακρύων Σωτηρίου Βλαχοπούλου1099): καταληκτικό σχήμα

που δεν απαντά σε κλασικούς ειρμούς.
Παράδειγμα 6 (Ροήν μου των δακρύων Σωτηρίου Βλαχοπούλου1100): ακόμη και το τέλος
της σύνθεσης με την ταχεία διατονική κάθοδο στον κάτω Δι είναι εντελώς ασυνήθιστο.
1098
1099
1100
511
Τέλος, η σύνθεση Σε την αγνήν σε ήχο πλ. δ΄ του Εμμανουήλ Βαμβουδάκη, που
είναι ποίημα του Κ΄ αιώνος, ελάχιστα θυμίζει τους καλοφωνικούς ειρμούς των κλασικών
μελοποιών. Αν και το μέλος είναι χωρισμένο, με λίγες εξαιρέσεις, σε τετράσημους
ρυθμικούς πόδες, οι απανωτές μεταβολές των γενών, οι συχνές αλλοιώσεις των φθόγγων
και τα πολλά μελικά μορφώματα με δίγοργα και τρίγοργα επιβάλλουν εξαιρετικά βραδεία
– έως ελεύθερη - χρονική αγωγή ψαλμώδησης και δεξιοτεχνική ερμηνεία στα όρια της
επίδειξης των φωνητικών δυνατοτήτων του ψάλλοντος. Η σύνθεση αυτή μπορεί να
εκτελεστεί μόνο από μονοφωνάρη και δε θα ήταν υπερβολή να θεωρηθεί περισσότερο
κοσμικό άσμα παρά εκκλησιαστικός ύμνος.
Παράδειγμα 7 (Σε την αγνήν Εμμανουήλ Βαμβουδάκη1101): αλλεπάλληλες μεταβολές των
γενών με τη χρήση φθορών και σημείων αλλοιώσεως. Ενδεικτικά του βαθμού δυσκολίας
στην εκτέλεση της σύνθεσης είναι η καταληκτική θέση στον εναρμόνιο Ζω, η μετάθεση
της χρόας του κλιτού από τον Γα στον Δι και η ακόλουθη άνοδος ως τον άνω Γα. Γενικά,
το συγκεκριμένο απόσπασμα, αλλά και ολόκληρη η σύνθεση ελάχιστα παραμένει εντός
των καθιερωμένων πλαισίων του πλαγίου τετάρτου ήχου.
1101
Εμμανουήλ Βαμβουδάκη, Νέαι Μελωδίαι, σ. 15.
512
7. Μουσικολογική-μορφολογική ανάλυση τεσσάρων καλοφωνικών
ειρμών
Στην παρούσα παράγραφο επιχειρούμε μία μουσικολογική-μορφολογική ανάλυση

τεσσάρων καλοφωνικών ειρμών με βάση τα στοιχεία του μέλους που αναπτύχθηκαν
προηγουμένως. Έτσι, δίνεται μία σαφής εικόνα για την πορεία του μέλους από την αρχή
ως το τέλος ενός καλοφωνικού ειρμού και ολοκληρώνεται η εξέταση του μέλους του υπό
διαπραγμάτευσιν είδους μελοποιίας. Για να είναι πλέον αντιπροσωπευτικό το δείγμα των
συνθέσεων, επέλεξα τέσσερις ειρμούς που συνετέθησαν σε διαφορετικές χρονικές
περιόδους από διαφορετικούς μελουργούς και ανήκουν σε διαφορετικούς ήχους της
Ψαλτικής Τέχνης. Συγκεκριμένα, αναλύεται το μέλος των εξής ειρμών:
α) Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον του Γερμανού Νέων Πατρών (ήχος α΄): η
σύνθεση αυτή είναι από τις πρωιμότερες του είδους (β΄ μισό του ΙΖ΄ αιώνος) και γι’ αυτό
χαρακτηρίζεται από σχετική απλότητα και φειδωλή χρήση των προεκτεθέντων διακριτικών
στοιχείων του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους μελοποιίας.
β) Στένω εκ βαθέων της ψυχής του Πέτρου Μπερεκέτη (ήχος πλ. α΄): αν και ο
ειρμός αυτός ανήκει σε ήχο που συγγενεύει με τον πρώτο ήχο της προαναφερθείσης
σύνθεσης του Γερμανού, η διαφορά μεταξύ των δύο συνθέσεων είναι μεγάλη. Ο ειρμός
Στένω εκ βαθέων της ψυχής συνετέθη από τον τελειωτή του είδους Πέτρο Μπερεκέτη λίγο
μετά τον ειρμό του Γερμανού και αποτελεί ώριμο δείγμα καλοφωνικού ειρμού με πολλά
σχετικά γνωρίσματα, όπως η μεγαλύτερη έκταση της όλης σύνθεσης, ο πλατυσμός των
θέσεων, οι εναλλαγές γενών κ.τ.λ.
γ) Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού του Δανιήλ Πρωτοψάλτου (ήχος πλ. β΄): από τα
ωραιότερα δείγματα καλοφωνικών ειρμών στο σκληρό χρωματικό γένος, ποίημα του α΄
μισού του ΙΗ΄ αιώνος1102. Εδώ πλέον ο καλοφωνικός χαρακτήρας είναι εμφανέστατος,
αφού τα σχετικά γνωρίσματα χρησιμοποιούνται κατά κόρον. Άλλωστε, είναι η
εκτενέστερη σύνθεση ολόκληρου του Καλοφωνικού Ειρμολογίου.
δ) Την δέησίν μου δέξαι την πενιχράν του Γεωργίου Κρητός (ήχος πλ. δ΄): η
σύνθεση αυτή, μεταγενέστερη κατά μισό περίπου αιώνα από την προηγούμενη, είναι από
τα τελευταία δείγματα της κλασικής μορφής του είδους. Η σύνθεση του Γεωργίου, αν και
αναμφισβήτητα εκκλησιαστική, παρουσιάζει μεγαλύτερη συγγένεια με την κοσμική
μουσική απ’ ό,τι οι προηγούμενες, ανοίγοντας τον δρόμο για ακόμη πιο ελεύθερες
1102
Η πρωιμότερη ίσως ανθολόγησή του είναι στον κώδικα Ξηροποτάμου 320, που έγραψε ο Κωνσταντίνος
εκ Σινώπης το 1741.
513
μελοποιήσεις από συνθέτες του ΙΘ΄ αιώνος, όπως ο Νικόλαος Σμύρνης, ο Σωτήριος
Βλαχόπουλος ή ο Ρουμάνος Μακάριος ιερομόναχος. Εύστοχα παρατηρεί εν προκειμένω ο
Μανόλης Χατζηγιακουμής ότι «το ύφος στον παρόντα ειρμό είναι περισσότερο
«αστικότροπο», με μεγαλύτερη, έντεχνη και εκλεπτυσμένη, μελωδικότητα και πολλά
«εξωτερικά» στοιχεία, τα οποία έχουν εισαχθεί την ίδια εποχή σε αρκετά εκκλησιαστικά
μέλη με περιορισμένη λειτουργική χρήση (όπως οι Καλοφωνικοί ειρμοί)»1103.
α) Γερμανού Νέων Πατρών Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον (ήχος α΄)
Σημειώνουμε κατ’ αρχήν ότι η σύνθεση διακρίνεται για τη σχετική απλότητα των
μελικών γραμμών και την απουσία στοιχείων που εμφανίζονται σε μεταγενέστερους
καλοφωνικούς ειρμούς, όπως οι μεταβολές γενών, οι σκιαγραφήσεις λέξεων και φράσεων,
οι παλιλλογίες κ.τ.λ. Επίσης, οι χρησιμοποιούμενες θέσεις έχουν περιορισμένο μήκος. Η
φωνητική έκταση της όλης σύνθεσης είναι από τον Νη ως τον άνω Δι. Ευθύς αμέσως
περιγράφεται η πορεία του μέλους. Για άμεση οπτική επαλήθευση όσων εκτίθενται στη
συνέχεια παραθέτουμε το παρασεσημασμένο μέλος από τον κώδικα Συλλογής
Χαραλάμπους Καρακατσάνη χ.α., σσ. 2-3.
Η έναρξη του ειρμού γίνεται με μία γρήγορη ανάβαση από τη βάση του ήχου Πα
στην τετραφωνία. Εφαρμόζεται το σύστημα του τροχού και η πρώτη φράση του κειμένου
«Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον» ολοκληρώνεται με μία πολύ συνηθισμένη καταληκτική
θέση του πρώτου ήχου στον Κε.
1103
514
Στη φράση «υμνήσωμεν την μίαν θεότητα» το μέλος διαγράφει μία σχεδόν κυκλική πορεία
από τον Κε στον άνω Πα, στη βάση του ήχου, στο άνω τετράχορδο και πάλι στη βάση Πα
και η μελική περίοδος ολοκληρώνεται με την ίδια καταληκτική θέση αυτήν τη φορά όμως
στον Πα.
Η φράση «συν τω Πατρί τον Λόγον» εισάγεται με μία υπερβατή ανάβαση στον άνω Ζω.
Το μέλος αναπτύσσεται κατά το σύστημα του τροχού και ανέρχεται ως τον άνω Δι. Αυτή
η ανάβαση είναι η κορύφωση της όλης σύνθεσης.
Η φράση «και το Πνεύμα» μελίζεται με μία θέση στην τριφωνία του ήχου και η
καταληκτική φράση «το Πανάγιον» επενδύεται με την πλέον χαρακτηριστική απόδοση του
πρώτου ήχου στη βάση Πα.
515
β) Πέτρου Μπερεκέτη Στένω εκ βαθέων της ψυχής (ήχος πλ. α΄)
Η σύνθεση αυτή αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα καλοφωνικού ειρμού. Το

μέλος, που εκτείνεται από τον κάτω Κε ως τον άνω Βου εν υφέσει, συχνά πενταφωνεί,
θυμίζοντας τον ειρμό Έφριξε γη του Παναγιώτη Χαλάτζογλου. Οι μελικές γραμμές είναι
αρκετά πλατιές και οι εναλλαγές γενών και φωνητικών περιοχών, στις οποίες κινείται το
μέλος, συχνές. Στη συνέχεια, περιγράφεται η μελική επένδυση των λέξεων ή φράσεων που
συγκροτούν το ποιητικό κείμενο. Η παράθεση του μέλους στη Νέα Μέθοδο γίνεται από το
«Στένω»: αρκετά πλατιά μελωδική γραμμή εν είδει ενηχήματος που εισάγει στη
γνωριστική ιδέα του ήχου.
«εκ βαθέων της ψυχής»: η φράση αυτή είναι μελισμένη «κατ’ έννοιαν». Αυτό
επιτυγχάνεται με α) τη χρήση της διαρκούς υφέσεως που βαραίνει τον φθόγγο Βου και β)
με την πτώση στον κάτω Κε, στο «βάθος» δηλαδή της μουσικής κλίμακας. Παρατηρείται
και αυξομείωση της χρονικής αγωγής κατά την εκφορά της μελωδικής γραμμής, κάτι που
συμβαίνει και στη συνέχεια της σύνθεσης στις λέξεις «κόρη» και «μεταγνώναι».
516
«όταν εννοήσω μου κόρη»: παροδική τριφωνία και στη συνέχεια πενταφωνία με
παλιλλογικό σχήμα στη λέξη «εννοήσω» και κλιμακωτή άνοδο στον άνω Πα στη λέξη
«κόρη».
«τα πλημμελήματα»: γραμμή άγια, χωρίς όμως να χάνεται η σύνδεση με την πενταφωνία,
αφού τίθεται εναρμόνια φθορά στον άνω Ζω.
«τύπτω δε το στήθος μου»: το μέλος συνεχίζει να τονίζει τον εναρμόνιο Ζω και επιστρέφει
στη βάση.
«κράζων το ήμαρτον»: μία υπερβατή ανάβαση στον άνω Ζω διατηρεί το «χρώμα» της
πενταφωνίας, αλλά στη συνέχεια η πτώση που προκαλεί η αμαρτία σκιαγραφείται με
κάθοδο στον κάτω Κε.
517
«και προσπίπτω σοι Δέσποινα»: το μέλος επιστρέφει στον βασικό διατονικό πυρήνα του
πλαγίου πρώτου ήχου με μία κοινή θέση που κινείται κυρίως στο θεμελιώδες τετράχορδο
Πα-Δι και καταλήγει στη βάση του ήχου.
«ζητών μεταγνώναι πάλιν δε ηλίθιος ων περιπείρομαι»: ο χαρακτήρας του μέλους αλλάζει

άρδην, ώστε να τονιστεί ο πόθος για μετάνοια (μετά-γνώση) που εκφράζει το ποιητικό
κείμενο. Ο ήχος μεταβάλλεται σε βαρύ διατονικό επτάφωνο και τελικά μεταπίπτει στον
Δι, προετοιμάζοντας την εκ νέου μετάβαση στον πλάγιο του πρώτου πεντάφωνο που θα
ακολουθήσει.
«οίμοι τη κακή συνηθεία, ταύτης ουν με λύτρωσαι ταχύ»: το μέλος κινείται και πάλι σε
ψηλές φωνητικές περιοχές με σταθερούς άξονες τους φθόγους Δι και Ζω εν υφέσει. Ο
518
πεντάφωνος χαρακτήρας διατηρείται μέχρι το τέλος της λέξης «ταχύ», οπότε γίνεται
ατελής κατάληξη στον Δι.
«και προς σωτηρίαν καθοδήγησον»: η τελευταία φράση του κειμένου είναι μελισμένη στο
βασικό τετράχορδο Πα-Δι με τα συνηθισμένα μαλακά διατονικά διαστήματα. Το μέλος
τριφωνεί παροδικά στη λέξη «σωτηρίαν» και η όλη σύνθεση κατακλείεται με μια
χαρακτηριστική θέση στη βάση του ήχου Πα.
519
γ) Δανιήλ Πρωτοψάλτου Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού (ήχος πλ. β΄)
Αυτός είναι ο μεγαλύτερος σε έκταση καλοφωνικός ειρμός. Ανήκει στον κλαδικό

ήχο νενανω, όπως και όλοι σχεδόν οι καλοφωνικοί ειρμοί του πλαγίου δευτέρου ήχου. Η
φωνητική του έκταση είναι από τον κάτω Δι ως τον άνω Βου. Οι εναλλαγές στα γένη και
στη χρονική αγωγή είναι συχνές. Παρατηρούνται επίσης υπερβατές κινήσεις του μέλους,
καθώς και σκιαγραφήσεις του ποιητικού κειμένου. Στη συνέχεια περιγράφεται η πορεία
του μέλους, το οποίο παρατίθεται από τον κώδικα Mingana Greek 6, φφ. 80r-83v.
«Μνήσθητι»: η εναρκτήρια, ουσιαστικά ενηχητική, φράση της σύνθεσης περιστρέφεται

γύρω από τον φθόγγο Δι, που είναι και η κύρια βάση του ήχου.
«Δέσποινα καμού»: ο χαρακτήρας του πλαγίου δευτέρου νενανω τονίζεται πλέον καθαρά
με την εναλλαγή διατονικών και χρωματικών διαστημάτων στο πεντάχορδο Δι-Πα΄. Μετά
από μια χαρακτηριστική χρωματική θέση στο τετράχορδο Κε-Πα΄, το μέλος μεταπίπτει
μέσω σύντομων και, εν συνεχεία, εκτενέστερων παλιλλογικών σχημάτων στη
δευτερεύουσα βάση του ήχου, δηλαδή τον φθόγγο Πα.
520
«μνήσθητι, μνήσθητί μου»: αυτή η μουσική περίοδος μπορεί να χωριστεί σε τρία μέρη.
Στο πρώτο το μέλος περιστρέφεται περί τον φθόγγο Δι. Στο δεύτερο εκτινάσσεται σε
υψηλότερη φωνητική περιοχή, διατηρώντας τα σκληρά χρωματικά διαστήματα στο
τετράχορδο Κε-Πα΄. Στο τρίτο επιστρέφει ομαλά στον Πα.
521
«τριπλασιάζω την φωνήν»: το επίκεντρο του ενδιαφέροντος μεταφέρεται στο οξύ
τετράχορδο Κε-Πα΄. Τα σκληρά χρωματικά διαστήματα και ο εμφατικός τονισμός της
επταφωνίας του Πα εξαίρουν τον έντονα επικλητικό χαρακτήρα του κειμένου. Δε θα ήταν
υπερβολή να χαρακτηρίσουμε τον συνδυασμό λόγου και μέλους στην προκειμένη
περίπτωση ως μία δραματική κραυγή ικεσίας. Στο τέλος της φράσης το μέλος επανέρχεται
στη μέση φωνητική περιοχή και, ούτως ειπείν, αναπαύεται στον φθόγγο Δι.
522
«ήμαρτον γαρ αμέτρως»: η κίνηση του μέλους διαγράφεται κυρίως στο τετράχορδο Δι-Νη΄
με διατονικά τώρα διαστήματα, που ελαφρύνουν την «ατμόσφαιρα» που είχε δημιουργηθεί
στην προηγούμενη φράση. Επιστρατεύονται κοινά παλιλλογικά σχήματα και, εν τέλει, το
μέλος επιστρέφει και πάλι στον φθόγγο Δι.
«ως άλλος»: η μικρή αυτή φράση καταλήγει στον φθόγγο Κε και λειτουργεί ως γέφυρα
μετάβασης στον βαρύ διατονικό ήχο που έπεται στη συνέχεια.
523
«ουδείς πώποτε»: για πρώτη φορά στη σύνθεση το μέλος εξέρχεται των πλαισίων του
πλαγίου δευτέρου νενανω. Ο ήχος μεταβάλλεται σε βαρύ διατονικό επτάφωνο με «κέντρο
βάρους» τον φθόγγο Ζω΄, ο οποίος ασκεί ισχυρές έλξεις σε ολόκληρη τη μελωδική
γραμμή.
«εν τω παρόντι βίω»: ο ήχος εξακολουθεί να είναι βαρύς διατονικός επτάφωνος μέχρι την
τοποθέτηση φθοράς που μεταβάλλει σε χρωματικό το τετράχορδο Δι-Νη΄. Η φράση
ολοκληρώνεται με μια συνηθισμένη απόδοση, που επαναφέρει το μέλος στον πλάγιο του
δευτέρου νενανω.
524
«διό Παρθένε πάναγνε»: αυτή η μελική περίοδος λειτουργεί ως μία χαμηλότονη παρένθεση
– αγγίζει και τον κάτω Κε – πριν εκτιναχθεί και πάλι το μέλος στην επόμενη φράση.
Εναλλάσσονται τα χρωματικά με τα διατονικά διαστήματα και πραγματοποιείται μία
παροδική στάση στον φθόγγο Ζω, που δεν είναι όμως αρκετή, ώστε να μεταβάλει τον ήχο
σε βαρύ διατονικό. Η περίοδος καταλήγει στον φθόγγο Πα.
«δέξαι τα δάκρυά μου»: εδώ παρατηρείται άλλη μία κορύφωση του μέλους. Η μελική
περίοδος εισάγεται με μια ήπια, σχεδόν ισοτονική, φράση που καταλήγει στον Κε. Στη
συνέχεια το μέλος εκτοξεύεται και πάλι ως την επταφωνία του Πα. Η υψιτονία και η
κυριαρχία του σκληρού χρωματικού γένους σκιαγραφούν έξοχα τη νέα δραματική έκκληση
που διατυπώνει ο υμνογράφος. Η περίοδος ολοκληρώνεται με μια χαρακτηριστική
απόδοση του πλαγίου δευτέρου ήχου.
525
«και τον εκ βάθους»: το μέλος πίπτει ως τον κάτω Κε και, εν συνεχεία, κινείται εντός των
ορίων του θεμελιώδους χρωματικού τετραχόρδου Πα-Δι, σκιαγραφώντας την έννοια του
βάθους.
«στεναγμόν»: αυτή είναι μία από τις εκτενέστερες μελικές επενδύσεις μίας μόνης λέξης σε
ολόκληρο το Καλοφωνικό Ειρμολόγιο. Είναι χαρακτηριστικό ότι καταλαμβάνει ολόκληρη
όψη φύλλου στον κώδικα Mingana Greek 6. Ο Δανιήλ χειρίζεται με αριστοτεχνικό τρόπο
τα «εργαλεία» που του παρέχει το εν λόγω είδος μελοποιίας, για να σκιαγραφήσει κατά
μοναδικό τρόπο τη συναισθηματικά φορτισμένη λέξη. Αρχικά μεταβάλλεται ο ήχος σε
τέταρτο άγια και το μέλος ανέρχεται ως τον άνω Πα. Στη συνέχεια τα διαστήματα γίνονται
526
σκληρότερα, αν και δεν απομακρύνονται από το διατονικό γένος, και γίνεται ατελής
κατάληξη στον Πα.
Το μέλος κατέρχεται από τον Κε στον Πα με τριπλή παράθεση παλιλλογικού σχήματος που
κάνει ενδιάμεσες στάσεις στους φθόγγους Γα και Βου.
Το μέλος κατέρχεται διατονικά ως τον κάτω Κε, προξενώντας εντελώς παροδικά άκουσμα
πλαγίου πρώτου ήχου, για να ανέλθει αμέσως στο τετράχορδο Πα-Δι και να μεταπηδήσει
στο χρωματικό γένος.
527
Η επένδυση της λέξης «στεναγμόν» ολοκληρώνεται με μια συνηθισμένη απόδοση του
πλαγίου δευτέρου ήχου, η οποία κινείται ανάμεσα στον Πα (όπου και καταλήγει) και τον
Ζω΄. Σε διάφορα σημεία της προεκτεθείσης μουσικής περιόδου παρεμβάλλεται το γράμμα
«χ». Αυτό συντελεί στη σκιαγράφηση της μελιζομένης λέξεως, αφού ακούγεται το
επιφώνημα του στεναγμού «αχ».
«και της ψυχής την λύπην»: μεταβάλλεται και πάλι το γένος σε διατονικό και το μέλος
διφωνεί από τη βάση Πα, ώστε να προξενείται άκουσμα νάου. Το μέλος κινείται σε όλο το
εύρος της κλίμακας Πα-Πα΄. Προς το τέλος της φράσης, επανεμφανίζεται το χρωματικό
γένος και η μουσική περίοδος ολοκληρώνεται με μια συνηθισμένη απόδοση του πλαγίου
δευτέρου ήχου.
528
«και ποίησόν με μέτοχον»: η αρχή της φράσης είναι μελισμένη στο χρωματικό γένος, αλλά
στη συνέχεια ο ήχος μεταβάλλεται σε βαρύ διατονικό και γίνεται κατάληξη στον φθόγγο
Ζω.
«της δεξιάς μερίδος»: το μέλος διαγράφει μία σχεδόν κυκλική πορεία εντός των ορίων των
φθόγγων Πα και Ζω΄ και καταλήγει στον Δι κατά τρόπο που αρμόζει κατ’ εξοχήν στον ήχο
πλάγιο του δευτέρου νενανω.
«εις σε γαρ την ελπίδα μου»: ο ήχος μεταβάλλεται στον συγγενή προς τον νενανω τέταρτο
άγια. Το μέλος κινείται μεταξύ του Δι και του άνω Πα. Πρόκειται για ένα παλιλλογικό
σχήμα με ενδιάμεσες στάσεις στους φθόγγους Ζω΄ και Κε, που καταλήγει στον Δι.
529
«τίθημι, Θεοτόκε»: η λέξη «τίθημι» είναι μελισμένη στον ήχο πλάγιο του τετάρτου.
Παρατηρείται μια παροδική πτώση στον κάτω Δι, που λειτουργεί ως εφαλτήρια δύναμη για
επάνοδο στη βάση Νη. Για την επένδυση της τελευταίας λέξης του κειμένου ο Δανιήλ
επιστρέφει, όπως είναι φυσικό, στο χρωματικό γένος. Η σύνθεση ολοκληρώνεται με μια
κοινή απόδοση που καταλήγει στον φθόγγο Δι.
530
δ) Γεωργίου Κρητός Την δέησίν μου δέξαι (ήχος πλ. δ΄)
Ο ειρμός αυτός είναι ένα πραγματικό μωσαϊκό ποικίλων, εκφραστικών και

εντέχνων μουσικών ιδεών. Αξιοποιεί όλα σχεδόν τα γνωρίσματα του πλαγίου τετάρτου
ήχου και δανείζεται στοιχεία από τους συγγενείς ήχους άγια και λέγετο, αλλά και από άλλα
γένη και ήχους. Εκτείνεται από τον κάτω Κε ως τον άνω Βου με συχνές εναλλαγές στις
φωνητικές περιοχές όπου κινείται το μέλος. Επίσης, απαντούν πολλά καλοφωνικά
στοιχεία, όπως παλιλλογίες, μεταβολές της χρονικής αγωγής και σκιαγραφήσεις του
ποιητικού κειμένου. Ακολουθεί η εξέταση των επί μέρους τμημάτων της σύνθεσης. Το
μέλος παρατίθεται στη Νέα Μέθοδο από το Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, σσ. 183-188.
«Την δέησίν μου δέξαι»: τα παλιλλογικά σχήματα κάνουν την εμφάνισή τους άμα τη
ενάρξει της σύνθεσης, δίνοντας το στίγμα του καλοφωνικού ειρμολογικού τρόπου
μελοποιίας. Η αρχική φράση του κειμένου μελίζεται με μία ομαλή και σταδιακή ανάβαση
στην τετραφωνία του ήχου.
«την πενιχράν»: και η μουσική αυτή περίοδος βρίθει παλιλλογιών και, αφού
πραγματοποιήσει διαδοχικές στάσεις στους φθόγγους Βου, Πα και Νη, καταλήγει στον
κάτω Κε. Η πτώση αυτή γίνεται, για να σκιαγραφηθεί η έννοια της φράσης.
531
«και κλαυθμόν»: άλλη μία χαρακτηριστική περίπτωση της τεχνικής του «κατ’ έννοιαν
μελίζειν» με εισαγωγή σκληρού χρώματος και χρήση θέσεως νενανω. Στη συνέχεια, το
μέλος επανακάμπτει στο διατονικό γένος και καταλήγει στη βάση του ήχου.
«μη παρίδης»: το μέλος κινείται στο βασικό πεντάχορδο Νη-Δι και καταλήγει στην
τετραφωνία του ήχου.
«και δάκρυα»: σκιαγραφείται το κείμενο με χρήση μαλακού χρώματος στο τετράχορδο Δι-
Νη΄, ώστε να προκύπτει αρχικά άκουσμα δευτέρου ήχου, αλλά και βάρυνση στη συνέχεια
του φθόγγου Βου, με αποτέλεσμα να δημιουργείται άκουσμα σκληρού διατόνου, που
θυμίζει τη δυτικοευρωπαϊκή ελάσσονα κλίμακα ή το τουρκικό makam nihavent.
532
«αχ και στεναγμόν»: ο ήχος μεταβάλλεται προσωρινά σε τρίτο με μετάθεση της βάσης
στον φθόγγο Γα. Η χρήση θέσεως αα για τη μελική επένδυση της λέξης «στεναγμός»
και των παραγώγων της παρατηρείται συχνά και σε άλλου είδους συνθέσεις, όπως π.χ. στο
γνωστό δοξαστικό των αποστίχων της Μεγάλης Τετάρτης Κύριε η εν πολλαίς αμαρτίαις του
Πέτρου Πελοποννησίου, που ανήκει στο στιχηραρικό γένος1104. Η φράση ολοκληρώνεται
με επάνοδο στη βάση του πλαγίου τετάρτου ήχου.
«αλλ’ αντιλαβού μου»: ξεκινώντας από την τετραφωνία, το μέλος επανέρχεται στη βάση
του ήχου και ανελίσσεται προς την επταφωνία, όπου και καταλήγει.
1104
Βλ. Ταμείον Ανθολογίας Θεοδώρου Φωκαέως, Κωνσταντινούπολις 1869, τ. Α΄, σ. 276.
533
«ως αγαθή»: πλατιά μελική περίοδος που συντίθεται από αλλεπάλληλα παλιλλογικά
σχήματα και περίτεχνη κατάβαση και, στη συνέχεια, ανάβαση σε ολόκληρη την κλίμακα
Νη-Νη΄. Στο δεύτερο τμήμα της περιόδου επιταχύνεται η χρονική αγωγή. Η φράση
ολοκληρώνεται με θέση στον λέγετο και στην αρχική βραδεία χρονική αγωγή του μέλους.
«και τας αιτήσεις πλήρωσον»: ο ήχος εξακολουθεί να είναι λέγετος και σ’ αυτήν τη μελική
περίοδο, στο κεντρικό τμήμα της οποίας απαντά άλλη μία παλιλλογία.
«δύνασαι γαρ πάντα ως πανσθενούς»: η άνοδος σε υψηλότερη φωνητική περιοχή

σηματοδοτεί την κορύφωση όλης της σύνθεσης. Ο ήχος μεταβάλλεται σε τέταρτο άγια και
το μέλος φτάνει ως τον άνω Βου. Η ζωηρή και δυναμική μελική επένδυση της φράσης
οφείλεται ίσως στη βούληση του μελοποιού να εξάρει τη δύναμη της Μητρός του
πανσθενούς Θεού.
534
«Δεσπότου Θεού Μήτηρ»: αρχικά το μέλος εξακολουθεί να κινείται στο άνω τετράχορδο
Δι-Νη΄, παραμένοντας στον τέταρτο ήχο, αλλά στη συνέχεια ο ήχος μεσάζει και
πραγματοποιείται κατάληξη στον φθόγγο Βου.
«ει νεύσεις έτι μόνον»: άλλη μία ενδιαφέρουσα εναλλαγή, αφού ο ήχος μεταβάλλεται σε
βαρύ διατονικό. Μάλιστα η ίδια καταληκτική θέση, με την οποία κατακλείεται η
προηγούμενη περίοδος, χρησιμοποιείται εδώ ελαφρώς παρηλλαγμένη και μετατεθειμένη
κατά τρεις φωνές επί το βαρύ.
535
«προς την εμήν οικτράν ταπείνωσιν»: το μέλος επανέρχεται στον πλάγιο του τετάρτου ήχο
με μια υπερβατή ανάβαση στον άνω Νη. Μετά μία παροδική στάση στην τετραφωνία του
ήχου η όλη σύνθεση ολοκληρώνεται με μια χαρακτηριστική καταληκτική θέση. Η θέση
αυτή επεκτείνεται ακόμη περισσότερο με τη μελική επένδυση της τελευταίας συλλαβής
του κειμένου με τη χρήση, συν τοις άλλοις, ενός μικρού παλιλλογικού σχήματος που
θυμίζει οργανικό σκοπό.
536
8. Προσόμοιοι καλοφωνικοί ειρμοί
Όπως έχει ήδη αποδειχθεί από την προηγηθείσα ανάλυση περί της μορφολογίας του
καλοφωνικού ειρμολογικού μέλους, η ελευθερία στην ανάπτυξη των μελωδικών γραμμών
δε σημαίνει την κατάργηση του βασικού κανόνα της βυζαντινής μελοποιίας, που είναι η
συναρμογή καταλλήλων θέσεων, έστω μελισματικών και καλλωπισμένων. Χωρίς να
καταργείται η έμπνευση, η πρωτοτυπία και η δημιουργικότητα του μελοποιού, η σύνθεση
καλοφωνικών ειρμών, όπως και όλων των βυζαντινών και μεταβυζαντινών ψαλμάτων,
βασίζεται πρωτίστως στη χρήση προϋπαρχόντων δομικών στοιχείων, των λεγομένων
θέσεων.
Υπάρχουν όμως και λίγες περιπτώσεις πιστής αντιγραφής, που οδηγούν στη
σύνθεση προσομοίων1105 καλοφωνικών ειρμών, συνήθως από τον ίδιο μελοποιό. Στα
χειρόγραφα οι προσόμοιοι καλοφωνικοί ειρμοί συχνά παρατίθενται ο ένας μετά τον άλλον
με τη χαρακτηριστική ένδειξη «όμοιον»1106. Το φαινόμενο είναι αρκούντως εντυπωσιακό,
αν αναλογισθεί κανείς ότι η ειδοποιός διαφορά του εξεταζομένου είδους είναι ακριβώς η
σχετική αποδέσμευση από περιορισμούς και κανόνες και η επακολουθούσα ελευθερία
στην απόδοση από τον ψάλτη. Μάλιστα η προσομοιακή μελοποιία1107, αν και
συνηθέστατη στους ειρμούς1108 και τα στιχηρά της εκκλησιαστικής υμνογραφίας, είναι
σπάνια σε μεγαλύτερης κλίμακας μέλη, όπως τα ιδιόμελα στιχηρά του νέου στιχηραρικού
είδους ή τα παπαδικά μέλη1109. Η αιτία βέβαια πρέπει να αναζητηθεί στην
1105
«Προσόμοια ονομάζονται οι ύμνοι που προσαρμόζονται σε ωρισμένες δεδομένες μελωδίες ιδιομέλων.
Στην περίπτωση αυτή, τα ιδιόμελα που χρησιμοποιούνται σαν πρότυπες μελωδίες, ονομάζονται αυτόμελα.
Είναι ευνόητον πως, για να είναι δυνατή η προσαρμογή ενός ύμνου στη μελωδία ενός αυτομέλου, ο νέος
ύμνος πρέπει να είναι συντεθειμένος στα ίδια ποιητικά μέτρα με τον ύμνο του αυτομέλου, να απαρτίζεται
δηλ. από τον ίδιο αριθμό στίχων, κάθε στίχος να αποτελήται από τον ίδιο αριθμό συλλαβών και να συμπίπτει
ο τονισμός τους. Η χρήσις προσομοίων στην Εκκλησία είναι αρχαιοτάτη και από τον Δ΄ αιώνα, με τη
διόγκωσι της υμνογραφίας αναλόγου συνθέσεως, επεξετάθη περισσότερον.» Βλ. Ευθυμιάδη, Μαθήματα, σ.
343.
1106
Βλ. χφ. ΒΚΨ Β΄, φ. 19v: «όμοιος του ανωτέρου [ενν. του Αύτη η κλητή και αγία ημέρα]· ήχος α΄ Κε Ίδε
ην προέφης προφήτα». Πρβλ. Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον Δοχειαρίου 390.
1107
Αντίστοιχος όρος στη δυτικοευρωπαϊκή μουσική ορολογία είναι ο λατινικός «contrafactum».
1108
1109
Εξαιρέσεις υπάρχουν και στη χειρόγραφη παράδοση, αλλά και σε κάποιες νεώτερες μελοποιήσεις, όπως
π.χ. του δοξαστικού του Εσπερινού της Παναγίας της Μυρτιδιωτίσσης Τω σεπτώ τεμένει σου από τον
Γεώργιο Σύρκα κατά μίμησιν του οκτάηχου δοξαστικού Θεαρχίω νεύματι του Εσπερινού της Κοιμήσεως της
537
αριστουργηματική μελοποίηση ενός καλοφωνικού ειρμού που ωθεί τον ίδιο ή άλλο
μελοποιό να επενδύσει άλλο ποιητικό κείμενο με το ίδιο μουσικό περίβλημα. Είναι κι
αυτό άλλη μία απόδειξη ότι οι καλοφωνικοί ειρμοί συντίθενται βάσει καθιερωμένων
κανόνων της Ψαλτικής Τέχνης και ότι δεν ευσταθεί η άκριτα περιφερόμενη άποψη ότι
είναι μέλη εντελώς κοσμικά, αυτοσχεδιαστικά και άρα απόβλητα από τον χώρο της
εκκλησιαστικής μουσικής.
Και οι δύο κυριώτεροι μελοποιοί καλοφωνικών ειρμών, ο Μπαλάσιος και ο
Μπερεκέτης, εμέλισαν διαφορετικά κείμενα με την ίδια ακολουθία θέσεων. Συγκεκριμένα,
οι καλοφωνικοί ειρμοί Λίθον ον απεδοκίμασαν και Άστρον ήδη ανατέταλκαι του
Μπαλασίου είναι προσόμοιοι μεταξύ τους. Το ίδιο συμβαίνει με τους ειρμούς Έφριξε γη
και Σε νοητήν Θεοτόκε του Μπαλασίου και τους ειρμούς του Μπερεκέτη Αύτη η κλητή και
αγία ημέρα και Ίδε ην προέφης προφήτα. Οι ειρμοί του Μπερεκέτη Ποίαν σοι επάξιον ωδήν
και Δεύτε πόμα πίωμεν καινόν είναι σχεδόν όμοιοι με μικροδιαφορές στο δεύτερο μισό
εκάστης συνθέσεως. Επίσης, ο Ματθαίος Βατοπαιδηνός εμέλισε το γνωστό μεγαλυνάριο
της Θεοτόκου Άξιον εστιν σε ήχο βαρύ «εις το του καλοφωνικού ειρμού, Μη της φθοράς
[του Μπαλασίου], το μέλος»1110. Στο εκδεδομένο Καλοφωνικό Ειρμολόγιο είναι
δυσδιάκριτες οι προσομοιακές σχέσεις μεταξύ των καλοφωνικών ειρμών, εξαιτίας της
μεγάλης έκτασης και πολυπλοκότητας της γραφικής παράστασης, αλλά και των
μικροδιαφορών στις αναλύσεις των ιδίων θέσεων στη Νέα Μέθοδο. Μία γρήγορη ματιά
όμως στα χειρόγραφα με την πρωτότυπη σημειογραφία δεν αφήνει καμία αμφιβολία ότι
πρόκειται για όμοιες συνθέσεις. Προς επίρρωσιν αυτής της διαπιστώσεως παρατίθενται
στο φωτογραφικό επίμετρο οι ειρμοί Λίθον ον απεδοκίμασαν και Άστρον ήδη ανατέταλκαι
του Μπαλασίου ιερέως από το Καλοφωνικό Ειρμολόγιο της Συλλογής Χαραλάμπους
Καρακατσάνη, όπου φαίνεται ότι οι συνθέσεις είναι σχεδόν πανομοιότυπες.
Θεοτόκου σε μέλος Πέτρου Πελοποννησίου (βλ. Γεωργίου Βιολάκη, Δοξαστάριον Πέτρου Πελοποννησίου
[....], σσ. 278-281, και Γεωργίου Σύρκα, Μουσικόν Μηνολόγιον, [....] Αύγουστος-Σεπτέμβριος, σσ. 434-440) ή
η εκ μέρους του Χρυσάνθου Θεοδοσόπουλου (1920-†1988), πρωτοψάλτου του Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου
Θεσσαλονίκης, μελοποίηση με πανομοιότυπες γραμμές των κοινωνικών Αινείτε τον Κύριον εκ των ουρανών
και Εις μνημόσυνον αιώνιον έσται δίκαιος σε ήχο α΄ (βλ. Χρυσάνθου Θεοδοσοπούλου, Θεία Λειτουργία, σσ.
104-106, 308-310).
1110
Βλ. χφ. Παντ. 1207, φ. 215r.
538
9. Τα επιφωνήματα των καλοφωνικών ειρμών
Σύμφωνα με τον ορισμό του Κυριακού Φιλοξένους, ε π ι φ ώ ν η μ α είναι «η

σύντομος μελωδία του μικροσκελούς στίχου, ήτις συνεπιμελωδήται με το μέλος του
Καλοφωνικού Ειρμού»1111. Παρομοίως ο Χρύσανθος γράφει ότι επιφώνημα «είναι ειρμός,
φέρων μελωδίαν παρομοίαν μεν οπωσούν με την προηγησαμένην, συντομώτερον δε»1112.
Με βάση αυτούς τους ορισμούς, την εξέταση του μέλους των επιφωνημάτων και τη θέση
που καταλαμβάνουν στα μουσικά χειρόγραφα, μπορούμε να κάνουμε τις εξής
παρατηρήσεις. Το επιφώνημα ψάλλεται μετά το κράτημα που επισυνάπτεται στον
καλοφωνικό ειρμό, ολοκληρώνοντας και επισφραγίζοντας την ψαλμώδηση1113
(εξυπακούεται ότι καλοφωνικός ειρμός, κράτημα και επιφώνημα είναι ομόηχα). Ως προς
το ποιητικό του κείμενο, είναι συνήθως τροπάριο του ίδιου κανόνος, στον οποίο ανήκει ο
καλοφωνικός ειρμός (π.χ. ο ειρμός Ην ηρετίσω Δέσποτα και το επιφώνημα Επιβοώμεθα
πάντες είναι αντιστοίχως τροπάρια της θ΄ και της ς΄ ωδής του κανόνος της Θεοτόκου του
Ιωάννου Δαμασκηνού1114). Ενίοτε ο καλοφωνικός ειρμός και το επιφώνημα ανήκουν στην
ίδια ωδή του κανόνος.
Η χρονική διάρκεια των επιφωνημάτων και η εκτύλιξη του μέλους τους τα
τοποθετεί ανάμεσα στους απλούς και τους καλοφωνικούς ειρμούς. Οι θέσεις που τα
συγκροτούν δεν είναι ιδιαίτερα καλλωπισμένες. Συνεπώς, το όλο άκουσμα συγγενεύει
πολύ με αυτό του απλού αργού ειρμολογικού μέλους1115. Όμως δανείζονται κάποια
στοιχεία από τους καλοφωνικούς ειρμούς, όπως:
τη μεγαλύτερη φωνητική έκταση - π.χ. το επιφώνημα Ω θείας, ω φίλης του Γεωργίου

Κρητός εκτείνεται από τον Νη ως τον άνω Γα1116.
1111
1112
Χρυσάνθου, Μέγα Θεωρητικόν, σσ. 190-191.
1113
Εξαιρείται το επιφώνημα Χθες συνεθαπτόμην σοι, Χριστέ του Αντωνίου Σιγάλα, που προορίζεται για
ψαλμώδηση «προ του «Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός...»» του ιδίου μελοποιού. Βλ. Βάλβη, Η εκκλησιαστική
μουσική, σ. 48.
1114
Βλ. Παρακλητική, σσ. 153 και 157.
1115
Εξαιρούνται τα επιφωνήματα Χθες συνεθαπτόμην σοι, Χριστέ και Ω Πάσχα το μέγα του Αντωνίου Σιγάλα,
που είναι συλλαβικά, σύντομα ειρμολογικά.
1116
539
τη χρήση της «μιμήσεως προς τα νοούμενα» με τις συνακόλουθες εναλλαγές των
γενών - π.χ. στο επιφώνημα του Ιακώβου Πρωτοψάλτου Επιβοώμεθα πάντες σε ήχο β΄
διατονικό λέγετο η φράση «παροργίσαντας οικέτας» είναι μελισμένη στο μαλακό
χρωματικό γένος1117.
και τις εκτενέστερες καταληκτικές θέσεις - π.χ. στο επιφώνημα Ροήν μου των δακρύων
του Γεωργίου Κρητός η καταληκτική θέση αποτελείται από 26 φωνητικά σημάδια στη
Νέα Μέθοδο1118.
Διαπιστώνουμε επίσης ότι, παρά τον επιλογικό χαρακτήρα τους, τα επιφωνήματα

γενικά δεν κρίθηκαν απαραίτητα για τη μορφολογική πληρότητα του καλοφωνικού
ειρμολογικού είδους. Ως εκ τούτου, μόνο πέντε μελοποιοί, ήτοι οι Ιάκωβος Πρωτοψάλτης,
Γεώργιος Κρης, Πέτρος Εφέσιος, Ματθαίος Βατοπαιδηνός και Αντώνιος Σιγάλας,
επιδόθηκαν στη μελοποιία τους και ο συνολικός αριθμός των μελοποιηθέντων
επιφωνημάτων που εντοπίσαμε είναι μόλις δεκατέσσερις συνθέσεις. Αντιστοίχως, η
χειρόγραφη διάδοση των επιφωνημάτων υπήρξε αρκετά περιορισμένη. Στον παρακάτω
πίνακα παρατίθενται κατ’ ήχον και κατ’ αλφαβητική σειρά τα 14 επιφωνήματα που
επεσημάνθησαν στη χειρόγραφη ή έντυπη παράδοση και σημειώνεται ο καλοφωνικός
ειρμός, για τον οποίο μελοποιήθηκε το καθένα, και ο μελοποιός αμφοτέρων, κατά
1117
1118
540
περίπτωσιν, των συνθέσεων. Εξαιρούνται τα επιφωνήματα του Πέτρου Εφεσίου, που ίσως
συνετέθησαν αυτόνομα και ανεξάρτητα, αφού μόνο ένας καλοφωνικός ειρμός του εν λόγω
μελοποιού έχει επισημανθεί. Αναφορά σε χειρόγραφα όπου ανθολογούνται γίνεται στα
προεκτεθέντα βιοεργογραφικά σημειώματα των μελοποιών.
Ήχος Επιφώνημα Καλοφωνικός ειρμός Μελοποιός
α΄ Διά βρώσεως εξήγαγεν Ποίαν σοι επάξιον ωδήν Ματθαίος Βατοπαιδηνός

α΄ Τας αιτήσεις των πιστώς - Πέτρος Εφέσιος
α΄ Χθες συνεθαπτόμην σοι Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός Αντώνιος Σιγάλας
α΄ Ω θείας, ω φίλης Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός Γεώργιος Κρης
α΄ Ω Πάσχα το μέγα Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός Αντώνιος Σιγάλας
α΄ Ω Πάσχα το μέγα Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός Γεώργιος Κρης
β΄ Επιβοώμεθα πάντες Ην ηρετίσω Δέσποτα Ιάκωβος Πρωτοψάλτης
γ΄ Έθου ημίν ακαταίσχυντον - Πέτρος Εφέσιος
δ΄ Δακρύων και στεναγμών - Πέτρος Εφέσιος
πλ. α΄ Εύρω σε βοήθειαν - Πέτρος Εφέσιος
πλ. β΄ Εν τω ναώ εστώτες - Πέτρος Εφέσιος
βαρύς Λύτρωσαι Θεοτόκε - Πέτρος Εφέσιος
πλ. δ΄ Όλη ψυχή και διανοία Χαράς μου την καρδίαν Ματθαίος Βατοπαιδηνός
πλ. δ΄ Ροήν μου των δακρύων Την δέησίν μου δέξαι Γεώργιος Κρης
541
10. Ελεγχόμενες απόψεις περί των καλοφωνικών ειρμών
α) Η σχέση με το παπαδικό γένος
Μέχρι σήμερα επικρατεί η άποψη μεταξύ πολλών ψαλτών και μουσικολογούντων

ότι οι καλοφωνικοί ειρμοί εμπίπτουν στο παπαδικό γένος μελοποιίας. Η άποψη αυτή δεν
ευσταθεί, παρά μόνο μερικώς. Το είδος των καλοφωνικών ειρμών αναμφισβήτητα
συγγενεύει προς το παπαδικό γένος, ως προς τις εξής επί μέρους πτυχές:
α) Στο τέλος των καλοφωνικών ειρμών επισυνάπτεται κράτημα, που ανήκει στο
παπαδικό γένος. Ο Κυριακός Φιλοξένης ο Εφεσιομάγνης στηρίζει τη θέση ότι οι
καλοφωνικοί ειρμοί είναι «ανάμικτον είδος» ακριβώς στην ύπαρξη του κρατήματος και όχι
στη μορφολογία του μέλους του κυρίως ειρμού: «Βιβλίον τι μουσικόν, ο επιγράφεται
«Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν» εις ο εμπεριέχονται οι προς ευθυμίαν Ειρμοί Καλοφωνικοί,
ων η μελωδική σύνθεσις εστίν εκ μικτού, μάλλον εξ αναμίκτου είδους, ων το Σύστημα
συνακολουθεί και το είδος του Κρατηματαρίου.»1119
β) Πολύ σπάνια γίνεται χρήση ενός μικρού αριθμού παπαδικών θέσεων, που
παρεμβάλλονται μεταξύ των ειρμολογικών.
γ) Οι ειρμοί σε κάποιους ήχους μοιράζονται στοιχεία μελικής συμπεριφοράς με το
παπαδικό γένος. Π.χ. στον βαρύ ήχο χρησιμοποιείται διατονική κλίμακα εκ του Ζω, ενώ
στον τέταρτο ήχο η βάση είναι ο φθόγγος Δι1120, όπως και στις ομόηχες παπαδικές
συνθέσεις.
δ) Η χρονική αγωγή με την οποία ψάλλονται οι καλοφωνικοί ειρμοί είναι βραδεία1121,
όπως συμβαίνει στα περισσότερα παπαδικά μέλη1122.
Συνεπώς, ισχύει σαφέστατα η διατύπωση του Χρυσάνθου ότι οι καλοφωνικοί ειρμοί
«μετέχουν […] και του παπαδικού γένους»1123. Εν τούτοις, οι συνθέσεις αυτές ανήκουν
1119
1120
Αυτό όμως είναι μάλλον κατάλοιπο από τη βυζαντινή και πρώιμη μεταβυζαντινή πρακτική μελοποίησης
των απλών ειρμών του δ΄ ήχου με βάση τον φθόγγο Δι και δεν οφείλεται σε κάποιο δανεισμό από το
παπαδικό γένος.
1121
Αντίστοιχη του lento ή του adagio, κατά τη δυτικοευρωπαϊκή μουσική ορολογία.
1122
Βλ. Καρά, Η βυζαντινή μουσική παλαιογραφική έρευνα εν Ελλάδι. Διάλεξις γενομένη εν Λονδίνω κατ’
Απρίλιον του 1975, Αθήναι 1976, σ. 31: «Άλλων πάλιν ποιημάτων (Δοχών, Δοξαστικών, Ειρμών καλοφώνων
κ.ά.) απητείτο, εις πανηγύρεις μεγάλων εορτών, αργή απόδοσις, επί το εμμελέστερον και πανηγυρικώτερον.»
1123
542
κατά βάσιν στο ειρμολογικό γένος1124, αφού η συντριπτική πλειονότητα των θέσεων που
απαρτίζουν έναν οποιονδήποτε καλοφωνικό ειρμό είναι θέσεις ειρμολογικές και όχι
παπαδικές.
Τα πράγματα παρουσιάζονται λίγο πιο περίπλοκα στην περίπτωση του βαρέος
ήχου, οι καλοφωνικοί ειρμοί του οποίου χρησιμοποιούν τη διατονική κλίμακα εκ του Ζω
και όχι την εναρμόνια, όπως συμβαίνει στους απλούς – μη καλοφωνικούς – ειρμούς του
ήχου αυτού. Φαίνεται λοιπόν εκ πρώτης όψεως οι καλοφωνικοί ειρμοί στον βαρύ ήχο να
ανήκουν στο παπαδικό γένος. Μια προσεκτική εξέταση του μέλους τους όμως φανερώνει
ότι και αυτοί συγκροτούνται από θέσεις ειρμολογικές. Αρκεί μία σύγκριση μεταξύ
οποιουδήποτε καλοφωνικού ειρμού του βαρέος ήχου και μιας ομόηχης σύνθεσης της
Παπαδικής (π.χ. χερουβικό, κοινωνικό, καλοφωνικό στιχηρό), για να διαπιστώσει κανείς
ότι οι πλατιές παπαδικές θέσεις δεν εμφανίζονται ποτέ στους καλοφωνικούς ειρμούς.
Άλλωστε, τα ίδια μελικά μορφώματα και άλλα χαρακτηριστικά του μέλους των
καλοφωνικών ειρμών του βαρέος ήχου μπορούν εύκολα να εντοπισθούν σε ομοειδείς
συνθέσεις άλλων ήχων. Ως προς τη χρήση της διατονικής κλίμακας εκ του Ζω, αυτό, αν
και ασυνήθιστο, δεν είναι πρωτόγνωρο για μέλη του Ειρμολογίου. Π.χ. στο
Αναστασιματάριον του Ιωάννου Βυζαντίου ανθολογούνται οι αργές καταβασίες του
αναστασίμου κανόνος Νεύσει σου προς γεώδη μελοποιημένες με αυτήν την κλίμακα1125.
Προς επίρρωσιν των παρατηρήσεων αυτών αναλύουμε ευθύς αμέσως το πρώτο μισό του
γνωστού καλοφωνικού ειρμού Τας κακωθείσας ψυχάς ημών1126, που παραδίδεται άλλοτε
ανωνύμως και άλλοτε στο όνομα διαφόρων μελουργών.
Μετά την αρχική πλατιά ενηχητική φράση στην επταφωνία του ήχου η λέξη «τας» είναι
μελισμένη με θέση παρόμοια με αυτήν που επενδύει τη λέξη «Δανιήλ» στον ειρμό Χείρας
εκπετάσας Δανιήλ σε ήχο δ΄ άγια του Γερμανού Νέων Πατρών1127:
1124
Βλ. και τη σχετική διατύπωση του Αβραάμ Ευθυμιάδη: «Το Καλοφωνικόν μέλος ή είδος, με τεχνικά
στοιχεία του ειρμολογικού, κατά βάσιν, είδους, αλλά και με σχετική ελευθερία στο δανεισμό στοιχείων από
τα λοιπά είδη, την συχνότερη εναλλαγή κατά την πορεία του, του ρυθμού και της χρονικής αγωγής, είναι
σύνθετο, έντεχνο και εκτενές ...» Βλ. Ευθυμιάδη, Μαθήματα, σ. 347.
1125
Βλ. Αναστασιματάριον, Αθήναι 1995, σσ. 326-330.
1126
Βλ. Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, σσ. 143-145.
1127
543
Στην αρχή της λέξης «κακωθείσας» χρησιμοποιείται θέση σχεδόν πανομοιότυπη με αυτήν
που απαντά στον ειρμό Εσείσθησαν λαοί σε ήχο δ΄ άγια του Δημητρίου Δομεστίκου1128:
Η δεύτερη παράθεση της ίδιας λέξης μελίζεται με τη θέση που επενδύει τη φράση
«κατέστρωσέ ποτε» στον ειρμό Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε σε ήχο β΄ λέγετο του Πέτρου
Μπερεκέτη1129:
Η φράση «ψυχάς ημών» έχει παρόμοιο μελικό περιεχόμενο με την προηγηθείσα λέξη
«κακωθείσας»:
1128
1129
544
Στη φράση «ταις αμαρτίαις» απαντά το πλέον χαρακτηριστικό παλιλλογικό σχήμα όλου
του Καλοφωνικού Ειρμολογίου και μάλιστα σε σκληρή χρωματική μορφή, όπως ακριβώς
στη λέξη «ευλογημένη» στον ειρμό Η εν ουρανοίς ευλογημένη σε ήχο β΄ νενανω του
Μπαλασίου ιερέως1130:
Στη συνέχεια το μέλος πραγματοποιεί σταδιακή πτώση στον κάτω Δι, με τρόπο επίσης
χαρακτηριστικό του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους:
Παρόμοια εξέταση του μέλους του δεύτερου μισού της σύνθεσης καθώς και των
άλλων καλοφωνικών ειρμών του βαρέος ήχου οδηγεί στο ίδιο συμπέρασμα, ότι δηλαδή οι
καλοφωνικοί ειρμοί ανήκουν βασικώς στο ειρμολογικό και όχι στο παπαδικό γένος
μελοποιίας. Συνοψίζοντας, παραθέτουμε την πολύ εύστοχη διατύπωση του καθηγητού Γρ.
Στάθη: «Το νέον είδος των «καλοφωνικών ειρμών» έχει μόνον το εν στοιχείον της
καλοφωνίας, το κράτημα. Δεν έχει όμως ούτε αναγραμματισμούς ούτε πλατύ και εκτενές,
το επιτηδευμένον μέλος. Η επιτήδευσις του μέλους εις αυτό το είδος δεν εξέρχεται του
γενικού διαγράμματος του ειρμολογικού μέλους, αλλ’ απλώς ποικίλλεται και
«καλλωπίζεται» παραμένον εις την σύντομον εκτύλιξιν της μελωδίας, η οποία περικλείει
πάντοτε μίαν λέξιν ή και εν πλήρες νόημα.»1131
1130
1131
Στάθη, Οι αναγραμματισμοί, σ. 141.
545
β) Αυτοσχεδιασμός και ελευθερία στην εκτέλεση
Μια άλλη ανακριβής άποψη που κυκλοφορεί στους ψαλτικούς κύκλους είναι ότι οι
καλοφωνικοί ειρμοί είναι συνθέσεις κοσμικές, που προσφέρονται για αυτοσχεδιασμούς και
επίδειξη φωνητικών ικανοτήτων. Ναι μεν οι συνθέσεις αυτές είναι περισσότερο ανοιχτές
σε εξωτερικές επιδράσεις και η χρήση τους δεν είναι αυστηρώς λατρευτική αλλά εξω- ή
παρα-λειτουργική. Η ακραία όμως θέση ότι είναι κοσμικά αυτοσχεδιαστικά άσματα είναι
λανθασμένη για τους εξής λόγους:
α) Αυτοσχεδιασμός και επωνυμία της σύνθεσης είναι έννοιες αντίθετες. Όλοι σχεδόν
οι καλοφωνικοί ειρμοί μπορούν να αποδοθούν σε συγκεκριμένους μελοποιούς. Είναι
δηλαδή επώνυμες δημιουργίες με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τον σεβασμό που πρέπει να
επιδεικνύεται σε ένα έργο τέχνης. Όσο επιλήψιμο θα ήταν να προστεθούν δυο πινελιές σε
έναν πίνακα ζωγραφικής του Ντα Βίντσι ή μερικές νότες σε μια συμφωνία του Μότσαρτ,
το ίδιο μεμπτή είναι η αλλοίωση ενός επώνυμου έργου της Ψαλτικής Τέχνης. Αν μη τι
άλλο, οι αυθαίρετες επεμβάσεις και διαστρεβλώσεις αποτελούν ασέβεια προς τον
δημιουργό.
β) Οι καλοφωνικοί ειρμοί, όπως και όλα τα είδη της Ψαλτικής Τέχνης, συν-τίθενται
από καθιερωμένες θέσεις της μελοποιίας, προϋπάρχοντα δηλαδή μελικά μορφώματα. Οι
θέσεις αυτές, μολονότι πλατύνονται προς επιτήδευσιν και αύξησιν της αισθητικής τέρψης,
είναι εύκολα αναγνωρίσιμες, μπορούν να παρασημανθούν με το παλαιότερο – πιο
στενογραφικό - σύστημα σημειογραφίας και έχουν γνησίως εκκλησιαστικό άκουσμα. Εν
άλλαις λέξεσιν, οι καλοφωνικοί ειρμοί δεν είναι «αμανέδες», όπως κάποιοι θεωρούν, αλλά
αυθεντικά βλαστήματα της Ψαλτικής Τέχνης. Η σχετική ελευθερία στην ψαλτική απόδοση
των θέσεων, με περισσότερο ή λιγότερο αναλυτικό τρόπο, με περισσότερους ή λιγότερους
«λαρυγγισμούς» που δεν υπαγορεύονται από το μουσικό κείμενο, ανάλογα με τις
φωνητικές ιδιαιτερότητες του ψάλλοντος ή τη «σχολή» ερμηνείας στην οποία ανήκει,
πάντοτε όμως στα πλαίσια της παράδοσης, δεν αναιρεί την παραπάνω διαπίστωση. Δε θα
πρέπει να μας διαφεύγει στην προκειμένη συνάφεια η ενθύμηση του αγνώστου
κωδικογράφου (ίσως του Δαμασκηνού Ιβηρίτου) στο Μαθηματάριον Ιβήρων 967, φ. 312r,
σύμφωνα με την οποία, οι καλοφωνικοί ειρμοί «ψάλλονται μετά παραδόσεως», άρα χωρίς
προσωπικές αυθαιρεσίες και παρερμηνείες.
546
Η εξήγηση των καλοφωνικών ειρμών
547
1. Οι κώδικες με μεταβατική-εξηγητική σημειογραφία
Στο πρώτο κεφάλαιο της ανά χείρας εργασίας παρουσιάστηκαν οι σπουδαίοι

κώδικες Καρακάλλου 228 και Παντελεήμονος 1000 που περιέχουν εξηγημένους στην προ
της Νέας Μεθόδου σημειογραφία ειρμούς. Η ορθή ερμηνεία και εξήγηση της Παλαιάς
Μεθόδου είναι από τα πλέον φλέγοντα μουσικολογικά ζητήματα και έχει πολλάκις γίνει
αφορμή για έντονες αντιπαραθέσεις μεταξύ Ελλήνων και ξένων μουσικολόγων ήδη από το
πρώτο μισό του Κ΄ αιώνος. Χωρίς να παραθεωρούνται τα νέα δεδομένα που προσκομίζει
η ιστορική και μουσικολογική έρευνα, κατά τη γνώμη του γράφοντος, η μέθοδος του
παραλληλισμού που προτείνει ο Κωνσταντίνος Ψάχος 1132, αν όχι η μόνη ασφαλής και
ενδεδειγμένη, είναι οπωσδήποτε αναγκαία για την εξαγωγή ορθών συμπερασμάτων ως
προς τη συνέχεια και εξέλιξη της βυζαντινής και μεταβυζαντινής μελοποιίας. Για τον λόγο
αυτό, χειρόγραφα γραμμένα στη μεταβατική-εξηγητική σημειογραφία έχουν αυξημένη
βαρύτητα, εφόσον αποτελούν τρόπον τινά την εικόνα μέσω της οποίας αναγόμαστε στο
πρωτότυπο. Επιπρόσθετα, μας γνωστοποιούν τα ονόματα1133 και πολλές φορές τη
γενικότερη δραστηριότητα των εξηγητών, των ανθρώπων δηλαδή που συνέβαλαν στην
απλοποίηση της παρασημαντικής και άρα στη διάδοση και διαιώνιση της Ψαλτικής
Τέχνης.
Όταν αναφερόμαστε στην εξήγηση των καλοφωνικών ειρμών, εννοούμε πρωτίστως
τη μεταγραφή στη Νέα Μέθοδο Αναλυτικής Σημειογραφίας από τον Γρηγόριο
Πρωτοψάλτη. Κι αυτό γιατί η παρασήμανση των καλοφωνικών ειρμών ήταν πολύ
αναλυτική σχεδόν από τη γένεση του είδους, αφού αυτή συμπίπτει περίπου με την αρχή
1132
Βλ. Ψάχου, Παρασημαντική, σ. 249: « [...] το μόνον μέσον προς πίστωσιν της ακριβούς και πιστής
εξηγήσεως της πρώτης συμβολικής στενογραφίας διά των διαφόρων αναλύσεων εις την σημερινήν γραφήν
είναι: ο αναδρομικός παραλληλισμός της εξηγήσεως των τριών προς τους διαμέσους σταθμούς των
αναλύσεων και διά τούτων προς την αρχαίαν στενογραφίαν. Πάσα άλλη εργασία, αρνουμένη, είτε εκ
πλάνης, είτε από σκοπού, την εν διαστήματι τοσούτων αιώνων πολυσχιδή της πρώτης μουσικής
στενογραφίας εξέλιξιν και την βαθμιαίαν ταύτης ανάλυσιν και εξήγησιν, θα η πάντοτε όσον τολμηρά,
τοσούτον και αστήρικτος.»
1133
Π.χ. ο ειρμός Έφριξε γη του Παναγιώτη Χαλάτζογλου ανθολογείται σε εξήγηση του Παρθενίου Β΄,
ηγουμένου της Μονής Κύκκου (1743-1759): «Ο παρόν [sic] ειρμός του Χαλάτζογλου εξηγήθη παρά κυρ
Παρθενίου Οικονόμου της Κύκκου.» Βλ. Δημητρίου Χριστιάνας, «Η βυζαντινή μουσική παράδοση στην
Κύπρο», Χρονικό. Εβδομαδιαία έκδοση της εφημερίδας «Πολίτης», 11 Απριλίου 2010, τεύχος 110, Λευκωσία
2010, σ. 13.
548
της περιόδου της Εξηγητικής-Μεταβατικής Σημειογραφίας (π. 1670-1814)1134. Η χρονική
εγγύτητα μεταξύ μελοποίησης και εξήγησης και ο εξ αρχής υψηλός βαθμός
αναλυτικότητας της γραφής πιστοποιούν την ορθότητα της μεταγραφής από τον Γρηγόριο.
Όσα περιθώρια αμφιβολίας ενδεχομένως υπήρχαν διαλύονται από την ύπαρξη κωδίκων,
όπου οι καλοφωνικοί ειρμοί παραδίδονται με μία μορφή σημειογραφίας ενδιάμεση,
δηλαδή τόσο αναλυτική που προσεγγίζει τη Νέα Μέθοδο. Τη γραφή αυτή χρησιμοποιούσε
ο Πέτρος Πελοποννήσιος και άλλοι κωδικογράφοι. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στον
σπουδαίο εξηγητή Απόστολο Κώνστα Χίο, που παρέδωσε 13 τουλάχιστον χειρόγραφα με
καλοφωνικούς ειρμούς σε εξηγητική-μεταβατική σημειογραφία1135. Είναι δε αξιοσημείωτο
ότι ακόμη και ο κώδικας Cam. Add. 5945, που συντάχθηκε μετά την καθιέρωση της Νέας
Μεθόδου (αφού αναφέρει τον Γρηγόριο ως Πρωτοψάλτη), είναι γραμμένος σε εξηγητική
σημειογραφία.
Μια συγκριτική μελέτη των ίδιων συνθέσεων σ’ αυτούς τους κώδικες δίνει
ξεκάθαρη εικόνα της σταδιακώς αυξανόμενης αναλυτικότητας της σημειογραφίας των
καλοφωνικών ειρμών. Αυτό μπορεί να διαπιστωθεί ακόμη και σε κώδικες προερχόμενους
από την ίδια γραφίδα. Στα ακόλουθα δύο φωτογραφικά παραδείγματα παρουσιάζεται η
αρχή του ειρμού Η τρίφωτος ουσία του Πέτρου Μπερεκέτη από τα χφφ. Δοχ. 350, φ. 197r,
και Cam. Add. 5945, φ. 4β, που έγραψε ο Απόστολος Κώνστας. Τη σύνταξη των δύο
κωδίκων χωρίζει απόσταση περίπου 15-20 χρόνων. Βλέπουμε ότι στον μεταγενέστερο
κώδικα η σημειογραφία είναι αναλυτικώτερη. Η ίδια μουσική φράση παρασημαίνεται με
14 φωνητικά σημάδια στην πρώτη περίπτωση, ενώ στη δεύτερη χρησιμοποιούνται 25
φωνητικά σημάδια, φθορές και ενδιάμεσες μαρτυρίες.
1134
Ο Θωμάς Αποστολόπουλος παρατηρεί ότι «μάλλον δεν υπάρχουν εξηγήσεις του [Αποστόλου Κώνστα
Χίου] για το Νέο Στιχηραρικό είδος, για το αργό, το σύντομο και το Καλοφωνικό Ειρμολόγιο, προφανώς
διότι ήδη ήταν πολύ αναλυτική η σημειογραφία σ’ αυτά τα είδη». Βλ. Αποστολοπούλου, Απόστολος
Κώνστας, σ. 79.
1135
Πρόκειται για τους κώδικες Ιβήρ. 1017, ΒΡΑ gr. 898, ΕΒΕ-ΜΠΤ 341, Δοχ. 350, ΣΣΚ 121, Ηλιού 618,
Ηλιού 619, Γηρομ. χ.α., ΒΚΨ 85/233, Διον. 568, Αναν. 3, Ταξ. 5 και Cam. Add. 5945.
549
Χειρόγραφα με καλοφωνικούς ειρμούς σε εξηγητική-μεταβατική σημειογραφία που
θα παρουσιαστούν ευθύς αμέσως είναι οι κώδικες Γρηγορίου 40, Κουτλουμουσίου 632,
Ξηροποτάμου 361 και Δοχειαρίου 341. Οι δύο εξ αυτών είναι έργα της φιλοπονίας δύο
κορυφαίων εξηγητών του ΙΘ΄ αιώνος, ήτοι των Θεοφάνους Παντοκρατορηνού και
Νικολάου Δοχειαρίτου. Μάλιστα η περίπτωση του κώδικος Δοχειαρίου 341, που
συντάχθηκε από τον Νικόλαο Δοχειαρίτη το 1822, δηλαδή οχτώ χρόνια μετά την επινόηση
της Νέας Μεθόδου, είναι άλλο ένα αδιάσειστο τεκμήριο για το ότι η μεταρρύθμιση της
σημειογραφίας δεν επέφερε αλλαγές στο μέλος, αλλά μόνο στη γραφική του παράσταση.
Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ 4 01136
αι. ΙΗ΄ (τέλη - αρχαί) ΙΘ΄ χαρτ. 14,2 x 9,8 φύλλα· 162 ακέφαλος
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ
σημειογραφία εξηγητική – εξηγηταί και ενδιαφέρουσαι συνθέσεις
Ο κώδιξ στερείται σταχώσεως. [...]
88r Ειρμός, ποίημα Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η, εξήγησις Μ ε λ ε τ ί ο υ Ε φ ε σ ί ο υ·

ήχος α΄ δ΄φωνος Την σην ειρήνην
90r Ειρμός, ποίημα Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η και εξήγησις κυρ Μ ε λ ε τ ί ο υ
Ε φ ε σ ί ο υ· ήχος α΄ Εν τη βροντώση καμίνω
Ακολουθούν οι ειρμοί· ήχος δ΄ Τη εικόνι τη χρυσή (φ. 91v) – ήχος δ΄ Εσείσθησαν
λαοί (φ. 93v) – ήχος λεγετος Εν βυθώ κατέστρωσε (φ. 96r) – ήχος βαρύς Πάσαν
την ελπίδα μου (φ. 97v).
101r Ειρμός, ποίημα Π α ν α γ ι ώ τ ο υ, εξήγησις κυρ Μ ε λ ε τ ί ο υ Ε φ ε σ ί ο υ· ήχος
α΄ Έφριξε γη [μετά του κρατήματος].
106r Ειρμός, ποίημα κυρ Μ π ε ρ ε κ έ τ η, εξήγησις Σ ά β β α Κ υ π ρ ί ου· ήχος α΄
δ΄φωνος Την σην ειρήνην
Μετά κρατήματος Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ.
109r Ειρμός, ποίημα κυρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η, εξήγησις Γ ε ω ρ γ ί ο υ
τ ο υ Κ ρ η τ ό ς· ήχος δ΄ Εσείσθησαν λαοί
1136
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Β΄, σσ. 660-661, 664.
550
Ακολουθεί ήχος βαρύς Πάσαν την ελπίδα (φ. 111r).
114r Ειρμοί εξηγηθέντες παρά κυρ Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ Κ ρ η τ ό ς [Π έ τ ρ ο υ
Μ π ε ρ ε κ έ τ η].
Οι ακόλουθοι ειρμοί· ήχος α΄ Συνέχομαι πάντοθεν – ήχος β΄ νενανω Η εν ουρανοίς
ευλογημένη (φ. 116v) – ήχος τρίτος Λατρεύειν ζώντι Θεώ (φ. 117v) – ήχος δ΄
Χείρας εκπετάσας Δανιήλ (φ. 118v) – ήχος πλ. α΄ Χαίρε πύλη Κυρίου (φ. 119v) –
ήχος πλ. α΄ Στένω εκ βαθέων (φ. 122r) – ήχος πλ. δ΄ Πώς σου την χάριν (φ. 123v).
126r Εξηγήθη εκ του παλαιού παρά κυρίου Α ν α σ τ α σ ί ο υ Β α ΐ α ς· ήχος α΄
δ΄φωνος Την σην ειρήνην [Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η].
127v Ειρμός Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η, εξηγήθη παρά Α ν α σ τ α σ ί ο υ Β α ΐ α ς
Μεσολογγίτου κατά την παράδοσιν του Δ α ν ι ή λ· ήχος β΄ λεγετος Εν βυθώ
κατέστρωσέ ποτε
129r Εξήγησις του αυτού [Α ν α σ τ α σ ί ο υ]· ήχος βαρύς Μη της φθοράς.
130r Εξηγήθη εκ του παλαιού παρά του κυρ Μ ε λ ε τ ί ο υ Ε φ ε σ ί ο υ· ήχος τρίτος
Εν Σιναίω τω όρει
131v Κρατήματα εις τους παλαιούς ειρμούς· Π έ τ ρ ο υ λ α μ π α δ α ρ ί ο υ· ήχος β΄
λεγετος.
Ακολουθούν· κράτημα ωραίον νέον (ήχος τρίτος), Δ α ν ι ή λ α΄ψάλτου (ήχος δ΄),
Π έ τ ρ ο υ λ α μ π α δ α ρ ί ο υ (ήχος πλ. α΄), Δ α ν ι ή λ (ήχος πλ. β΄), Π έ τ ρ ο υ
λ α μ π α δ α ρ ί ο υ (πλ. δ΄), Ι ω ά ν ν ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ (ήχος πλ. δ΄), τ ο υ
α υ τ ο ύ (ήχος α΄), Ι ω ά ν ν ο υ (ήχος δ΄), Π έ τ ρ ο υ λ α μ π α δ α ρ ί ο υ (ήχος
α΄). Υποδεικνύεται και διά ποίον καλοφωνικόν ειρμόν εποιήθη έκαστον.
Ο σπουδαιότατος αυτός κώδιξ, διά τας περιεχομένας εξηγήσεις πέντε σπουδαίων εξηγητών,
διατηρείται εις καλήν κατάστασιν εξαιρέσει των τριών πρώτων φύλλων, τα οποία είναι
εξηρθρωμένα και ελαφρώς εφθαρμένα.
Στερείται σταχώσεως. [...]
Εις το 63v υπάρχουν διά βυσσινόχρου μελάνης εξηγήσεις εις τρεις φράσεις, του ιδίου γραφέως.
[...]
Κεκομμέναι αι κάτω ώαι, και αι άνω, και ενιαχού απεκόπησαν εξηγήσεις τινές – παραλλαγαί.
Χάρτης λεπτός, πορώδης, καλής ποιότητος.
Γραφή κοινή, αλλά καθαρά, ισοπαχής κανονικού μεγέθους, ορθία· ένια των γραμμάτων πλαγιάζουν
αριστερά, άλλα δεξιά.
Στίχοι διπλοί 10, περιθώρια μικρά.
Μελάνη μαύρη ζωηρά και ερυθρά – κεραμόχρους ζωηρά διά τας μαρτυρίας, φθοράς, υποστάσεις,
τίτλους και πρωτογράμματα. Τα ποικίλματα των πρωτογραμμάτων μαύρα ή πράσινα, ιδίως εις το
α΄ ήμισυ του χειρογράφου. Πράσινα ως επί το πλείστον στολίδια, λαϊκής τέχνης, κυπάρισσοι,
κεράσια.
Γραφεύς· άδηλος, δυστυχώς. Γράφει πάντως περί το 1800.
Ο εξηγητής Μ ε λ έ τ ι ο ς Ε φ έ σ ι ο ς είναι ο γνωστός ημίν Μ α τ θ α ί ο ς ιερομόναχος
Β α τ ο π ε δ ι ν ό ς (βλ. κώδικα Καρακάλλου 228 [...]) ένθα εις ιδιόχειρον αυτού σημείωσιν
αναφέρει τα περί του ονόματός του.
551
Κ ο υ τ λ ο υ μ ο υ σ ί ο υ 6 3 21137
αι. ΙΘ΄ (α΄ τέταρτον) χαρτ. 17 x 11 φύλλα· Α΄ - Γ΄ + 436 + α΄ - ε΄
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ
χργφ. – εξηγήσεις Θεοφάνους μοναχού
398r Ειρμοί καλοφωνικοί ψαλλόμενοι εις ευθυμίαν τραπέζης. Ο παρών ετονίσθη παρά
κυρίου Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ· ήχος α΄ Έφριξε γη.
Ακολούθως μία κατ’ ήχον σειρά εκ των γνωστοτέρων ειρμών του Π έ τ ρ ο υ
Μ π ε ρ ε κ έ τ η, εξαιρέσει του δ΄ ήχου, ένθα ο του Μ ε λ ε τ ί ο υ Σ ι ν α ΐ τ ο υ ειρμός
Παντάνασσα πανύμνητε.
Ο σπουδαίος αυτός κώδιξ – διά τας εξηγήσεις του Θεοφάνους – διατηρείται εις σχεδόν αρίστην
κατάστασιν.
Στάχωσις κομψή εκ δέρματος ανοικτού καστανού [...] και σανίδων, φέρουσα χρυσότυπον
διάκοσμον. [...]
Χάρτης λευκός, λεπτός, λείος αλλ’ άστιλπνος· καλής ποιότητος.
Γραφή, η του Θεοφάνους μοναχού.
Μελάνη μαύρη ζωηρά και βυσσινόχρους βαθεία.
Γραφεύς, ο Θεοφάνης μοναχός1138, ο εξηγητής, κατά το α΄ τέταρτον του ΙΘ΄ αιώνος.
Ξ η ρ ο π ο τ ά μ ο υ 3 6 11139
αι. ΙΘ΄ (αρχαί) χαρτ. 16,5 x 11,5 φύλλα· Α΄ - Ζ΄ + 316 (+1) + α΄ - ιζ΄
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ
σημειογραφία· εξηγητική
289v Του αυτού [Ι α κ ώ β ο υ]· ήχος πλ. δ΄ Ην ηρετίσω, Δέσποτα

292v Ειρμός καλοφωνικός, κυρ Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ Κ ρ η τ ό ς και ημετέρου
διδασκάλου· ήχος πλ. δ΄ Την δέησίν μου δέξαι
295v Του αυτού [Γ ε ω ρ γ ί ο υ Κ ρ η τ ό ς]· ήχος πλ. δ΄ Ροήν μου των δακρύων
- Του αυτού [Γ ε ω ρ γ ί ο υ Κ ρ η τ ό ς]· ήχος α΄ Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός
297r Του αυτού [Γ ε ω ρ γ ί ο υ Κ ρ η τ ό ς]· ήχος α΄ Ω Πάσχα το μέγα
297v Αναστάσιμα ψαλλόμενα εν τη εσπέρα της αγίας Κυριακής του Πάσχα, του αυτού
[Γ ε ω ρ γ ί ο υ Κ ρ η τ ό ς]· ήχος β΄.
1137
1138
Παντοκρατορηνός.
1139
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Α΄, σσ. 222, 225-226.
552
Τα εσπέρια στιχηρά του β΄ ήχου.
301r Η παρούσα δοξολογία συνετέθη παρά του μουσικολογιωτάτου κυρ Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ
[λ α μ π α δ α ρ ί ο υ]· ήχος πλ. δ΄ [χρωματικός].
306r Ειρμοί καλοφωνικοί, κυρ Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η, εξηγημένη [=οι]· ήχος β΄
λεγετος Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε
308r [Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η]· ήχος τρίτος Λατρεύειν ζώντι Θεώ
309v Κυρ Π έ τ ρ ο υ λαμπαδαρίου [Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ], από το Λίαν εύφρανας.
Κράτημα, ήχος τρίτος.
312v [Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η]· ήχος δ΄ Εσείσθησαν λαοί
313v Κυρ Δ α ν ι ή λ [Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ]· ήχος δ΄ [κράτημα].
314v [Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η]· ήχος βαρύς Πάσαν την ελπίδα μου
Ο σπουδαίος, διά την εξηγητικήν σημειογραφίαν, κώδιξ διατηρείται εις αρίστην κατάστασιν.
Στάχωσις εκ δέρματος καστανού επί ξυλίνων πινακίδων, εις αρίστην κατάστασιν. Απλούν έντυπον
πλαίσιον και αστερίσκοι επηργυρωμένοι εις το πρώτον εξώφυλλον, επικεχρυσωμένοι δε εις το
δεύτερον· εις το κέντρον των εξωφύλλων έντυπος παράστασις ανθοδέσμης, επικεχρυσωμένη εις το
α΄ και επηργυρωμένη εις το β΄ εξώφυλλον. Οι συνδετήρες σώζονται αμφότεροι. [...]
Χάρτης· λευκός, λεπτός, λείος και στιλπνός· πολύ καλής ποιότητος.
Γραφή· επιμεμελημένη και καθαρά, τείνουσα προς την καλλιγραφικήν· ελαφρώς πλαγιάζουσα προς
τα αριστερά.
Στίχοι διπλοί· 11, ισομήκεις· κανονικά τα περιθώρια.
Μελάνη μαύρη ζωηρά και ερυθρά – βυσσινόχρους διά τας υποστάσεις, μαρτυρίας, φθοράς, τίτλους
και λιτά πρωτογράμματα. [...]
Η σημειογραφία είναι σχεδόν αναλελυμένη.
Ο γραφεύς, ανορθόγραφος, είναι άδηλός τις μαθητής του Γεωργίου Κρητός και Πέτρου Βυζαντίου.
Γράφει την πενταετίαν προ του 1814.
Δ ο χ ε ι α ρ ί ο υ 3 4 11140
αι. ΙΘ΄ (αωκβ΄ - 1822) χαρτ. 19,5 x 14,5 φύλλα· Α΄ - Γ΄ + 448 + α΄ - β΄
ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ
σημειογραφία· η πρωτότυπος και η προ του 1814 εξηγητική. – χργφ. Νικηφόρου
(Νικολάου) Δοχειαρίτου
341r Αρχή συν Θεώ αγίω και των καλοφωνικών ειρμών.
Αι κυριώτεραι συνθέσεις των· Μ π α λ α σ ί ο υ ι ε ρ έ ω ς, Π α ν α γ ι ώ τ ο υ
Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ, Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η, Δ α μ ι α ν ο ύ
ι ε ρ ο μ ο ν ά χ ο υ. Τα επισυναπτόμενα κρατήματα είναι του Ι ω ά ν ν ο υ
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Π έ τ ρ ο υ Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ, Δ α ν ι ή λ
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ.
448v Το παρόν βιβλιάριον εγράφη παρεμού νικηφόρου
1140
Η περιγραφή μεταφέρεται από το Στάθη, Χειρόγραφα Αγίου Όρους, τ. Α΄, σσ. 430 και 435.
553
ελαχείστου ιερομονάχου. εις τα αωκβ΄ και εις
τας β΄ αυγούστου. έλαβε τέλος.
Ο κώδιξ διατηρείται εις καλήν κατάστασιν. Απεκόπη ολοσχερώς το β΄ εξώφυλλον μαζί με τα

λευκά φύλλα α΄ - β΄, και εφθάρη η ράχις της σταχώσεως. Τα τρία πρώτα φύλλα και τα 366–448
σητόβρωτα. Τα 366-448 σητόβρωτα εις την άνω γωνίαν και τα τελευταία 444-448 και περί την
συρραφήν αρκούντως.
Στάχωσις εκ δέρματος χρώματος βαθέος καστανού μεθ’ απλού εντύπου περιγράμματος (πλαισίου),
επί ξυλίνων πινακίδων. Οι συνδετήρες σώζονται αμφότεροι. [...]
Χάρτης· υπόλευκος, μεσαίου πάχους, καλής ποιότητος.
Γραφή· η γνωστή του πολλούς κώδικας γράψαντος Νικηφόρου (Νικολάου) Δοχειαρίτου, καθαρά
και ευανάγνωστος, μικρού μεγέθους άνευ πολλής φροντίδος.
Στίχοι διπλοί· 13, κανονικά τα περιθώρια.
Μελάνη μαύρη – φαιά και βυσσινόχρους διά τας υποστάσεις, τίτλους και πρωτογράμματα· ενιαχού
γραμμικά επίτιτλα κοσμήματα.
Γραφεύς· ο δηλούμενος ανωτέρω Νικηφόρος Δοχειαρίτης ιερομόναχος, ο οποίος πρέπει να
ταυτισθή με τον Νικόλαον Δοχειαρίτην, βάσει της γραφής. Γράφει το 1822. [...] Έχει μεγάλην
σημασίαν η περίπτωσις του παρόντος κώδικος, γεγραμμένου το έτος 1822 εις την προ του 1814
σημειογραφίαν. Η παλαιά συνοπτική σημειογραφία, επομένως, είχεν ακόμη θιασώτας. Το γεγονός
πάντως μαρτυρεί ότι το μέλος της παλαιάς σημειογραφίας ήτο το αυτό ως και το καταγεγραμμένον
αναλυτικώς διά της σημειογραφίας της Νέας Μεθόδου.
554
2. Οι εξηγήσεις του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου και του Χουρμουζίου
Βασικός εξηγητής του Καλοφωνικού Ειρμολογίου στη Νέα Μέθοδο θεωρείται ο

Γρηγόριος Πρωτοψάλτης, εφόσον το 1817 παρέδωσε τον κώδικα Βιβλιοθήκης
Κωνσταντίνου Ψάχου Φάκελος Β΄ με 87 καλοφωνικούς ειρμούς και 23 κρατήματα, το
περιεχόμενο του οποίου εκδόθηκε εντύπως το 1835 από τον Θεόδωρο Φωκαέα. Και ο
έτερος διδάσκαλος της Νέας Μεθόδου όμως, ο Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ, εξήγησε
περίπου 12 καλοφωνικούς ειρμούς, 1-3 για κάθε ήχο. Μέχρι σήμερα δεν έχει επισημανθεί
αυτόγραφο του Χουρμουζίου που να περιλαμβάνει αυτές τις εξηγήσεις. Κάποιες όμως απ’
αυτές ανθολογούνται σε χειρόγραφα άλλων κωδικογράφων. Π.χ. στον κώδικα Νεοφ. 17,
φ. 140r, ανθολογείται ο ειρμός Έφριξε γη (ήχος πλ. α΄) του Παναγιώτη Χαλάτζογλου με
την ένδειξη «εξιγηθής [sic] δε παρά Χουρμουζίου διδασκάλου». Στον κώδικα Γεν.
Kyriazis 30, αυτόγραφο του Αθανασίου Καλογεροπούλου, ο Χουρμούζιος φέρεται ως
εξηγητής των εξής ειρμών1141: Πέτρου Μπερεκέτη Την σην ειρήνην (ήχος α΄), Παναγιώτη
Χαλάτζογλου Έφριξε γη (ήχος πλ. α΄), Πέτρου Μπερεκέτη Τον άναρχον βασιλέα της δόξης
(ήχος πλ. δ΄). Μάλιστα ο ειρμός Την σην ειρήνην του Μπερεκέτη ανθολογείται σε
ρουμανική μετάφραση στον κώδικα ΒΡΑ 1685 του Μακαρίου ιερομονάχου σε δύο
εκδοχές, μία «κατά την παράδοσιν Χουρμουζίου» (φ. 46v) και άλλη «κατά την παράδοσιν
Γρηγορίου Πρωτοψάλτου» (φ. 48r). Όλοι οι ειρμοί που εξήγησε ο Χουρμούζιος,
εξαιρουμένου του Τον άναρχον βασιλέα της δόξης, εκδόθηκαν από τον ίδιο στο Ταμείον
Ανθολογίας (Κωνσταντινούπολις 1824). Αντίθετα από τον Γρηγόριο, ο Χουρμούζιος
προτιμά να παραδώσει τους καλοφωνικούς ειρμούς στην ολοκληρωμένη μορφή τους,
δηλαδή με επισύναψη ειδικού ομοήχου κρατήματος και προσθήκη επιφωνήματος ή
επανάληψη της ακροτελεύτιας φράσης του κειμένου. Οι ειρμοί που εξήγησε ο
Χουρμούζιος είναι οι εξής:
Πέτρου Μπερεκέτη Την σην ειρήνην δος ημίν (ήχος α΄ Κε)

Πέτρου Μπερεκέτη Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε (ήχος β΄ λέγετος)
Ιακώβου Πρωτοψάλτου Ην ηρετίσω, Δέσποτα (ήχος β΄ λέγετος)
Επιφώνημα Ιακώβου Πρωτοψάλτου Επιβοώμεθα πάντες (ήχος β΄ λέγετος)
Πέτρου Μπερεκέτη Λατρεύειν ζώντι Θεώ (ήχος γ΄)
Πέτρου Μπερεκέτη Εσείσθησαν λαοί (ήχος δ΄)
1141
Βλ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σσ. 103-104.
555
Παναγιώτη Χαλάτζογλου Έφριξε γη (ήχος πλ. α΄)
Πέτρου Μπερεκέτη Χαίρε πύλη Κυρίου (ήχος πλ. α΄)
Πέτρου Μπερεκέτη Θεόν ανθρώποις (ήχος πλ. β΄)
Πέτρου Μπερεκέτη Πώς σου την χάριν υμνήσαιμι (ήχος πλ. δ΄)
Γεωργίου Κρητός Την δέησίν μου δέξαι την πενιχράν (ήχος πλ. δ΄)
Επιφώνημα Γεωργίου Κρητός Ροήν μου των δακρύων (ήχος πλ. δ΄)
Πέτρου Μπερεκέτη Τον άναρχον βασιλέα της δόξης (ήχος πλ. δ΄)
Η ύπαρξη δύο διαφορετικών «παραδόσεων» καλοφωνικών ειρμών έχει μεγάλη

σημασία για τη μουσικολογία. Κι αυτό γιατί η σύγκριση των εξηγήσεων από τους
Γρηγόριο και Χουρμούζιο βοηθάει στην εξαγωγή συμπερασμάτων για την ορθότητα της
μεταγραφής των παλαιών μελών στη Νέα Μέθοδο, την αναλυτική καταγραφή της
ενέργειας των ποιοτικών σημαδιών κ.ά. Η βασική παρατήρηση που πρέπει να γίνει ευθύς
εξ αρχής είναι ότι οι εξηγήσεις και των δύο διδασκάλων συμπίπτουν όχι μόνο στο γενικό
πλαίσιο και τις βασικές αρχές που ακολουθούν, αλλά ουσιαστικά και στις λεπτομέρειες.
Αυτό το τονίζουμε, για να διαλυθεί οποιαδήποτε τυχόν υπόνοια ότι οι εξηγήσεις στη Νέα
Μέθοδο δεν καταγράφουν ορθά το μέλος των παλαιών συνθέσεων. Εν τούτοις, οι
εξηγήσεις αυτές διαφέρουν σε ελάχιστες λεπτομέρειες, κάτι που οφείλεται μάλλον στη
σχετική ελευθερία που υπάρχει γενικότερα στην Ψαλτική Τέχνη, όσον αφορά την επιλογή
της ακριβούς φωνητικής απόδοσης μίας δεδομένης θέσεως. Οι θέσεις της μελοποιίας
δηλαδή, αν και έχουν συγκεκριμένο μελικό περιεχόμενο, μπορούν να εκτελεστούν με τον
τάδε ή τον δείνα τρόπο, κυρίως με τη χρήση ή μη κάποιων λαρυγγισμών που διασώζει η
προφορική παράδοση της τέχνης. Η επιλογή του ακριβούς τρόπου εκφοράς μίας θέσεως
μπορεί να εξαρτάται από ένα συνδυασμό παραγόντων, όπως η αρχική εκμάθηση της
θέσεως από τον δάσκαλο παρά τους πόδας του οποίου μαθήτευσε ο ψάλτης, τα ιδιαίτερα
φωνητικά του προσόντα (π.χ. μια πιο «ευλύγιστη» φωνή μπορεί να εκτελέσει πιο εύκολα
κάποιους γρήγορους λαρυγγισμούς) ή ακόμη και η κατά την ώρα της ερμηνείας κατάσταση
της φωνής του ψάλλοντος. Αυτή η σχετική ελευθερία ισχύει και σήμερα. Αρκεί να
ακούσει κάποιος τον ίδιο ψάλτη να ερμηνεύει το ίδιο μέλος από το ίδιο μουσικό κείμενο
δύο ή περισσότερες φορές και θα διαπιστώσει ότι οι εκτελέσεις συχνά διαφέρουν μεταξύ
τους στις λεπτομέρειες. Παρεμφερώς, παρατηρούμε ότι οι διάφοροι εξηγητές του παλαιού
ψαλτικού ρεπερτορίου στη Νέα Μέθοδο ενίοτε επιλέγουν ελαφρώς διαφορετικούς
συνδυασμούς χαρακτήρων για την καταγραφή της ίδιας θέσεως.
556
Στο προκείμενο θέμα μία συγκριτική μελέτη των εξηγήσεων των καλοφωνικών
ειρμών από τους Γρηγόριο και Χουρμούζιο φανερώνει ότι σε γενικές γραμμές ο δεύτερος
προτίμησε να καταγράψει κάποια μελικά μορφώματα με πιο αναλυτικό τρόπο. Το ίδιο
ισχύει και για τις εξηγήσεις των κρατημάτων των καλοφωνικών ειρμών. Το θέμα είναι
μείζονος μουσικολογικής σημασίας, ιδίως στις μέρες μας που παρατηρούνται συγκρούσεις,
πολλές φορές με ανοίκειο τρόπο, μεταξύ διαφόρων μελετητών ή ψαλτών ως προς τη σχέση
της παλαιάς με τη νέα σημειογραφία, την επαναφορά κάποιων σημαδιών της παλαιάς
μεθόδου και άλλα παρεμφερή ζητήματα1142. Εδώ πάντως δε θα μας απασχολήσει
περισσότερο. Αρκούμαστε στην παράθεση κάποιων παραδειγμάτων, όπου φαίνονται
αυτές οι μικροδιαφορές στις εξηγήσεις των καλοφωνικών ειρμών από τους δύο εκ των
Τριών Διδασκάλων της Νέας Μεθόδου. Σε κάθε παράδειγμα προηγείται η εξήγηση του
Γρηγορίου και έπεται αυτή του Χουρμουζίου.
Παράδειγμα 1 (Την σην ειρήνην Πέτρου Μπερεκέτη1143): η αρχή της σύνθεσης

καταγράφεται κάπως πιο αναλυτικά από τον Χουρμούζιο με δίγοργον στη λέξη «σην».
Γενικότερα, ο Γρηγόριος είναι πιο φειδωλός στη χρήση διγόργων από ό,τι ο Χουρμούζιος.
Παράδειγμα 2 (Εσείσθησαν λαοί Πέτρου Μπερεκέτη1144): ο Γρηγόριος εισάγει τη

χρωματική φθορά νωρίτερα στην αρχή του ειρμού.
1142
Βλ. τη σχετική εισήγηση του καθηγητού Γρηγορίου Στάθη με τίτλο «Ερμηνευτική προσέγγιση της
σημειογραφίας της Ψαλτικής Τέχνης. Εισήγηση κατ’ ανάθεση υπό του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου
Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Χριστοδούλου {...}», που αναρτήθηκε στον διαδικτυακό τόπο του Ιδρύματος
Βυζαντινής Μουσικολογίας στη διεύθυνση http://www.ibyzmusic.gr/files/9 Ερμηνευτ. Προσέγγ. Εισήγη
.pdf.
1143
Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, σ. 41, και Ταμείον Ανθολογίας, σ. 367.
1144
557
Παράδειγμα 3 (Εσείσθησαν λαοί Πέτρου Μπερεκέτη1145): αντί του παλιλλογικού σχήματος
διπλής κατάβασης με επιτάχυνση της χρονικής αγωγής που καταγράφει η εξήγηση του
Γρηγορίου, ο Χουρμούζιος προτιμά να διατηρήσει τη χρονική αγωγή και να κάνει χρήση
τριπλής επανάληψης πεταστής με υπορροή και παρεστιγμένο γοργόν.
Παράδειγμα 4 (Έφριξε γη Παναγιώτη Χαλάτζογλου1146): ο Χουρμούζιος αναλύει την

ενέργεια του κλάσματος με βαρεία και γοργόν και παρακάτω χρησιμοποιεί δίγοργον.
Παράδειγμα 5 (Χαίρε πύλη Κυρίου Πέτρου Μπερεκέτη1147): η καταγραφή της παλιλλογίας

από τον Χουρμούζιο είναι πιο αναλυτική, καθώς χρησιμοποιεί το δίγοργον.
1145
1146
1147
558
Παράδειγμα 6 (Θεόν ανθρώποις Πέτρου Μπερεκέτη1148): το μελικό μόρφωμα που
κατακλείει την ατελή κατάληξη στον Πα καταγράφεται πολύ πιο αναλυτικά από τον
Χουρμούζιο.
Παράδειγμα 7 (Θεόν ανθρώποις Πέτρου Μπερεκέτη1149): ο Χουρμούζιος παρασημαίνει την

έντονη έλξη του φθόγγου Γα προς τον Δι με δίγραμμη δίεση, ενώ ο Γρηγόριος
χρησιμοποιεί πάντα την απλή δίεση σε όλο το Καλοφωνικό Ειρμολόγιο.
Παράδειγμα 8 (Πάσαν την ελπίδα μου Πέτρου Μπερεκέτη1150): στη λέξη «κέκτημαι» ο
Χουρμούζιος τοποθετεί ύφεση στον άνω Βου και εισάγει παροδικά σκληρό χρώμα, τα
οποία απουσιάζουν από την εξήγηση του Γρηγορίου.
1148
1149
1150
559
Παράδειγμα 9 (Πώς σου την χάριν υμνήσαιμι Πέτρου Μπερεκέτη1151): στο παλιλλογικό
σχήμα που επενδύει τη συλλαβή «μι» της λέξης «υμνήσαιμι» ο Χουρμούζιος τοποθετεί τη
χρόα του ζυγού, για να αλλοιώσει εντελώς παροδικά το τρίχορδο Βου-Δι.
1151
560
3. Ο κώδικας Ξηροποτάμου 415 στο Αλφαβητικόν Σύστημα
Βουκουρεστίου
Κατά τη δεκαετία 1831-1840 εκδόθηκαν στο Βουκουρέστι οχτώ «ξυλοτυπημένα

τεύχη (Κλείδα, Αναστασιματάριο, Εσπερινός, Όρθρος α΄ και β΄, Ειρμολόγιο Καλοφωνικό,
Ακολουθία Μ. Τεσσαρακοστής, Όρθρος-Λειτουργία α΄, γ΄ μέρους, Λειτουργία β΄, γ΄
μέρους) του Αλφαβητικού συστήματος του Βουκουρεστίου»1152. Τα τεύχη αυτά
βρίσκονται σήμερα στη Μονή Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους. Οι άγνωστοι εφευρέτες
του βραχύβιου αυτού σημειογραφικού συστήματος είχαν στόχο να αντικαταστήσουν δι’
αυτού τη Νέα Μέθοδο του 1814, στόχος που τελικά δεν επετεύχθη. Ο Γρηγόριος Στάθης
πιθανολογεί ότι ο Πέτρος Εφέσιος ήταν εκ των συνδημιουργών του συστήματος, το οποίο
ίσως «προέρχεται απ’ αυθείας από το αντίστοιχο του Αγαπίου Παλιέρμου»1153. Το
σύστημα αυτό είναι εντελώς πρωτότυπο και ανεξάρτητο από την παραδοσιακή ψαλτική
σημειογραφία. Αν και δεν ευδοκίμησε, ωστόσο η αξία του για την επιστήμη της
μουσικολογίας είναι μεγάλη, γιατί στα προμνημονευθέντα ξυλοτυπημένα τεύχη το μέλος
των ανθολογουμένων συνθέσεων καταγράφεται πλήρες, με το περιεχόμενο δηλαδή που
υπονοούν τα χειρονομικά σημάδια και οι θέσεις της παλαιάς σημειογραφίας.
Αποδεικνύεται κατ’ αυτόν τον τρόπο η ορθότητα των μεταγραφών από τους εξηγητές στη
Νέα Μέθοδο.
Το τελευταίο από τα τεύχη του Αλφαβητικού Συστήματος Βουκουρεστίου, ο
κώδικας Ξηροποτάμου 415, είναι συλλογή 14 καλοφωνικών ειρμών σε όλους τους ήχους,
που ακολουθείται από μία σειρά κρατημάτων και άλλη μία επιφωνημάτων.
Παρουσιάζουμε το περιεχόμενο αυτού του μικρού κώδικος, που είναι το μοναδικό
Καλοφωνικό Ειρμολόγιο στην ιστορία που εκδόθηκε σε οποιοδήποτε άλλο σύστημα
μουσικής γραφής. Βέβαια, πρέπει εδώ να αναφερθεί ότι και ο Γεώργιος Λέσβιος
μετέγραψε καλοφωνικούς ειρμούς στο δικό του «Λέσβιο Σύστημα» και τους περιέλαβε στο
βιβλίο Η Μελίφωνος Τερψινόη (Αθήναι 1848).
1152
Χατζηθεοδώρου Γεωργίου, Βιβλιογραφία της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής, Περίοδος Α΄ (1820-
1899), Θεσσαλονίκη 1998, σ. 37.
1153
Βλ. Στάθη, «Τα αλφαβητικά συστήματα μουσικής γραφής για τη μεταγραφή της βυζαντινής μουσικής
την περίοδο 1790-1850», «΄...τιμή προς τον διδάσκαλον...’, Έκφραση αγάπης στο πρόσωπο του καθηγητού
Γρηγορίου Θ. Στάθη, Αφιέρωμα στα εξηντάχρονα της ηλικίας και στα τριαντάχρονα της επιστημονικής και
καλλιτεχνικής προσφοράς του», Αθήναι 2001, σ. 494. Διεξοδικώς για τα αλφαβητικά συστήματα βλ. στις σσ.
488-511 του ίδιου αφιερωματικού τόμου.
561
Ξ η ρ ο π ο τ ά μ ο υ 4 1 51154
αι. ΙΘ΄ (περί το 1835) χαρτ. 26,5 x 18,5 φύλλα· 38

σημειογραφία· Αλφαβητικόν σύστημα Βουκουρεστίου
1r Ειρμολόγιον καλοφωνικόν Π έ τ ρ ο υ τ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η· ήχος α΄ Η τρίφωτος

ουσία
Ακολουθούν, του αυτού Π έ τ ρ ο υ Μ π ε ρ ε κ έ τ η και τινων άλλων, οι ειρμοί·
Συνέχομαι πάντοθεν δεινών – Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε – (φ. 5v Ι α κ ώ β ο υ
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· Ην ηρετίσω Δέσποτα) – Λατρεύειν ζώντι Θεώ – Χαίρε φωτός
νεφέλη – Εσείσθησαν λαοί – (φ. 10v Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ
Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ· Έφριξε γη) – Στένω εκ βαθέων – (φ. 12v Δ α ν ι ή λ
Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ· Μνήσθητι, Δέσποινα, καμού) – Πάσαν την ελπίδα μου – Πώς
σου την χάριν – (φ. 17v Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ Κ ρ η τ ό ς· Την δέησίν μου δέξαι) –
(φ. 19v Π έ τ ρ ο υ Ε φ ε σ ί ο υ του και φοιτητού Γεωργίου του Κρητός· Νυν
πεποιθώς επί την σην).
21r Κρατήματα, κατ’ ήχον.
Σειρά κρατημάτων διά τους καλοφωνικούς ειρμούς, συνθέσεις των· Γ ε ω ρ γ ί ο υ τ ο υ
Κ ρ η τ ό ς, Ι α κ ώ β ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Π έ τ ρ ο υ Π ε λ ο π ο ν ν η σ ί ο υ,
Δ α ν ι ή λ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ, Π α ν α γ ι ώ τ ο υ Χ α λ ά τ ζ ο γ λ ο υ,
Γ ρ η γ ο ρ ί ο υ Π ρ ω τ ο ψ ά λ τ ο υ.
36r Επιφωνήματα εις ένα έκαστον ήχον των ειρμών, άπερ εμελοποιήθησαν μετά ταύτα
παρά Π έ τ ρ ο υ τ ο υ Ε φ ε σ ί ο υ. Τας αιτήσεις των πιστώς – Έθου ημίν
ακαταίσχυντον – Δακρύων και στεναγμών – Εύρω σε βοήθειαν – Εν τω ναώ εστώτες
– Λύτρωσαι, Θεοτόκε.
Ελλείπουν τα του β΄ και πλ. δ΄ ήχου.
Και τα επτά αυτά τεύχη1155 διατηρούνται εις αρκούντως καλήν κατάστασιν. Ενιαχού
παρατηρούνται εις τας κάτω ώας ελαφραί φθοραί, προξενηθείσαι υπό σητών.
Η στάχωσις αυτών αποτελείται εκ χάρτου imprimé, παριστάνοντος απομίμησιν μαρμάρου με
κυανά και πορφυρά σχήματα. [...]
Χάρτης· λευκός, λεπτός, άστιλπνος.
Η γραφή είναι της ξυλοτυπίας· καλλιγραφική, ορθία.
Στίχοι διπλοί· 16, μακροί.
Μελάνη μαύρη. Εις τα άκρα των ωών παρατηρούνται τα αποτυπώματα των άκρων του πιεστηρίου.
Η αξία των τευχών είναι μεγίστη και ιδίως της Κλειδός (τεύχος 408), διά την σπουδήν ενός
ολοκλήρου μουσικού συστήματος.
Το α΄ παράφυλλον του τεύχους 412 φέρει υδατογράφημα το έτος· 1831. [...]
Δημιουργός του συστήματος· άδηλος.
1154
1155
Εννοεί τους κώδικες Ξηροποτάμου 408-415, που είναι έντυπα εν ξυλοτυπία και περιέχουν διάφορες
συνθέσεις στο Αλφαβητικό σύστημα του Βουκουρεστίου. Βλ. Στάθη, όπ. π., σσ. 313-320.
562
4. Μεταγραφή ενός καλοφωνικού ειρμού στη δυτικοευρωπαϊκή
πενταγραμμική σημειογραφία και οι σχετικές δυσχέρειες
Εφόσον το παρόν κεφάλαιο διαλαμβάνει περί τις εξηγήσεις των καλοφωνικών

ειρμών, θεωρήσαμε χρήσιμο να αναφερθούμε και στην πιθανότητα μεταγραφών του
εξεταζομένου είδους στη δυτικοευρωπαϊκή πενταγραμμική σημειογραφία. Η αρχή έγινε
ήδη τον ΙΗ΄ αιώνα (μάλλον μεταξύ των ετών 1720 και 1760) από τον άγνωστο γραφέα του
υψίστης μουσικολογικής σημασίας κώδικος Σινά 1477, που είναι γραμμένος στην
πενταγραμμική σημειογραφία του Κιέβου1156. Σ’ αυτόν ανθολογούνται, εκτός από μέλη
του Ειρμολογίου, του Στιχηραρίου και της Παπαδικής, 12 καλοφωνικοί ειρμοί1157. Πλέον
πρόσφατα ο Ρουμάνος μουσικολόγος Sebastian Barbu-Bucur μετέγραψε τον κώδικα
Βιβλιοθήκης Ρουμανικής Ακαδημίας 61, έργο του Φιλοθέου Ζιπέι του έτους 1713, στο
πεντάγραμμο1158. Ο ογκώδης αυτός κώδικας περιλαμβάνει μεταξύ άλλων 15 γνωστούς
καλοφωνικούς ειρμούς σε παλαιά σημειογραφία μεταφρασμένους στα ρουμανικά από τον
κωδικογράφο. Ο Barbu-Bucur μετέγραψε τις συνθέσεις αυτές σύμφωνα με τους κανόνες
του Ioan D. Petrescu1159, που βασίζονται στο σχέδιο που εκπονήθηκε στα πλαίσια του
εκδοτικού προγράμματος Monumenta Musicae Byzantinae του Πανεπιστημίου της
Κοπεγχάγης. Συνεπώς, οι μεταγραφές αυτές παραθεωρούν τη στενογραφικότητα της
1156
Αναλυτική περιγραφή και εκτενή σχολιασμό του χειρογράφου βλ. Στάθη, «Το μουσικό χειρόγραφο Σινά
1477», «΄...τιμή προς τον διδάσκαλον...’, Έκφραση αγάπης στο πρόσωπο του καθηγητού Γρηγορίου Θ. Στάθη,
του», Αθήναι 2001, σσ. 467-487. Πρβλ. Στάθη, «Βυζαντινή μουσική μεταγραμμένη στην πενταγραμμική
σημειογραφία του Κιέβου», στις σσ. 688-695 του ιδίου αφιερωματικού τόμου.
1157
Πρόκειται για τις εξής συνθέσεις, οι οποίες καταλαμβάνουν τα φφ. 173α-177α και 231α-233β του
χειρογράφου: Μπαλασίου ιερέως Χείρας εκπετάσας Δανιήλ (ήχος δ΄), Ρόδον το αμάραντον (ήχος δ΄), Εξέστη
επί τούτω (ήχος πλ. δ΄), Αλλότριον των μητέρων (ήχος πλ. δ΄), Έφριξε γη (ήχος α΄), Την φωτοφόρον νεφέλην
(ήχος α΄)· Γερμανού Νέων Πατρών Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον (ήχος α΄), Αναβλεψάμενος ο τύραννος
(ήχος πλ. δ΄), Διήνοιξε φάρυγγα ο Άδης (ήχος δ΄)· Αρσενίου Βατοπαιδηνού Η κάμινος, Σωτήρ (ήχος α΄)·
Δαμιανού Βατοπαιδηνού Εν Σιναίω τω όρει (ήχος γ΄)· Μελετίου Σιναΐτου παλαιού Παντάνασσα, πανύμνητε
(ήχος δ΄).
1158
Βλ. Barbu-Bucur Sebastian, Filothei sin Agăi Jipei, Psaltichie rumănească, I. Catavasier, Bucureşti:
Editura Muzicală, 1981.
1159
Βλ. Petrescu Ioan D., Études de paléographie musicale byzantine, Éditions musicales de l'Union des
compositeurs de la République socialiste de Roumanie, Bucarest 1967.
563
παλαιάς παρασημαντικής1160 και την ενέργεια των χειρονομικών σημαδιών και των θέσεων
της μελοποιίας.
Σε μια γενικότερη θεώρηση πρέπει να επισημάνουμε ότι η μεταγραφή βυζαντινών
και μεταβυζαντινών μελών στο πεντάγραμμο έχει απασχολήσει ένα μεγάλο αριθμό
μουσικών και μουσικολόγων κατά τον παρελθόντα και τον παρόντα αιώνα. Οι
«διαξιφισμοί» μεταξύ κυρίως των Ελλήνων και των ξένων μουσικολόγων έχουν εστιαστεί
στο πόσο πιστή και ακριβής μπορεί να είναι μια μεταγραφή που δε λαμβάνει υπ’ όψιν της
την αδιάκοπη ψαλτική παράδοση και που ενδέχεται να αλλοιώσει αυτήν την ουσία του
μέλους. Η θετική ή αρνητική στάση απέναντι στις μεταγραφές καθορίζεται σε μεγάλο
βαθμό και από την προσωπική προτίμηση καθενός προς την ελληνική Ψαλτική Τέχνη ή τη
δυτικοευρωπαϊκή μουσική παράδοση εξ επόψεως αισθητικής. Εδώ μας απασχολεί
περισσότερο η μουσικολογική πλευρά του θέματος. Δε θίγουμε δηλαδή ευθέως το αν
«επιτρέπεται» εξ επόψεως πίστης στην παράδοση η χρήση της δυτικοευρωπαϊκής
σημειογραφίας ή μουσικής θεωρίας για την καταγραφή ή περιγραφή της καθ’ ημάς
μουσικής. Άλλωστε, η ορθή ερμηνεία ενός ψαλτικού μέλους δεν εξαρτάται τόσο από το
σημειογραφικό σύστημα που χρησιμοποιεί κανείς όσο από την εις βάθος γνώση της
ψαλτικής θεωρίας, τη μαθητεία του σε δάσκαλο-φορέα της παράδοσης και την εμπειρία
του. Πάντως, οι ίδιοι οι Τρεις Διδάσκαλοι, που έχουν χαρακτηριστεί εθνικοί ευεργέτες,
δανείστηκαν στοιχεία από τη δυτική θεωρία για τη μεταρρύθμιση του 1814. Ο Γρ.
Αναστασίου μάλιστα υποθέτει ότι πτυχές του έργου του Χρυσάνθου αποτελούν
«εγχείρημα «μετακένωσης» γνώσεων και μεθόδων της δυτικής μουσικής μορφολογίας
στην ελληνική Ψαλτική»1161. Αυτό όμως που μας ενδιαφέρει είναι αν είναι δυνατή και
αποτελεσματική αυτή η χρήση «ξενικών» στοιχείων και όρων προκειμένου περί της
1160
Το μείζον θέμα του βαθμού στενογραφικότητας των παλαιότερων μορφών της βυζαντινής
παρασημαντικής δε θα μας απασχολήσει εδώ. Για έναν αρκετά ισορροπημένο σχολιασμό του ζητήματος βλ.
το εισέτι ανέκδοτο άρθρο του Alexander Lingas «Performance Practice and the Politics of Transcribing
Byzantine Chant» εν Le chant byzantine, état des recherches, eds. Christian Hannick and Marcel Pérès,
Recontres à Royaumont Series. Για μία πιο διεξοδική επισκόπηση του μουσικολογικού προβληματισμού
σχετικά με τις απόπειρες μεταγραφών του παλαιού ρεπερτορίου βλ. Αλεξάνδρου Μαρίας, Εξηγήσεις και
μεταγραφές της βυζαντινής μουσικής, Σύντομη εισαγωγή στον προβληματισμό τους, Θεσσαλονίκη 2010.
Πάντως, δεν μπορεί επ’ ουδενί λόγω να αμφισβητηθεί η ορθότητα της εξήγησης των καλοφωνικών ειρμών
στη Νέα Μέθοδο, αν όχι για οποιονδήποτε άλλο λόγο, τουλάχιστον εξαιτίας της χρονικής εγγύτητας (γύρω
στα 150 χρόνια για τα πρωιμότερα δείγματα του είδους και πολύ λιγότερα για τους ειρμούς που συνετέθησαν
αργότερα) ανάμεσα στη σύνθεση και την εξήγησή τους.
1161
Αναστασίου, Τα κρατήματα, σ. 430, σημ. 57.
564
Ψαλτικής Τέχνης. Θα επισημάνουμε τις βασικές πτυχές του θέματος στη συνάφεια της
παρασήμανσης και της συνακόλουθης εκτέλεσης των καλοφωνικών ειρμών. Οπωσδήποτε
τα συμπεράσματά μας μπορούν να χρησιμεύσουν στην «πολιτική» της καταγραφής των
μελών κατά το ένα ή το άλλο σημειογραφικό σύστημα.
Έκρινα ότι ο καλύτερος τρόπος για να ελεγχθεί η υπόθεση της δυνατότητας πιστής
και ακριβούς παρασήμανσης είναι το «πείραμα», η απόπειρα δηλαδή μεταγραφής ενός
καλοφωνικού ειρμού στο πεντάγραμμο. Η σύνθεση που επέλεξα για τη μεταγραφή είναι ο
περίφημος ειρμός Πάσαν την ελπίδα μου σε ήχο βαρύ του Πέτρου Μπερεκέτη. Τα
κριτήρια της επιλογής ήταν δύο. Πρώτον, πρόκειται για έναν από τους πλέον δημοφιλείς
και συχνά ψαλλομένους καλοφωνικούς ειρμούς. Θέλησα λοιπόν να προβάλω τον
αριστουργηματικό του χαρακτήρα σε εκείνους τους αναγνώστες που γνωρίζουν μόνο ή
κυρίως την πενταγραμμική σημειογραφία. Κι είναι αυτό ένα επιχείρημα υπέρ της
μεταγραφής των ψαλτικών μελών στο πεντάγραμμο, εφόσον καθίστανται έτσι ευρύτερα
γνωστά στους μουσικούς που δε μετέχουν στη δική μας παράδοση. Ο δεύτερος λόγος είναι
η εγγενής δυσκολία του ήχου βαρέος διατονικού, που δεν έχει κανένα απολύτως ανάλογο
στη δυτική μουσική, γι’ αυτό ακούγεται πολύ εξωτικός ή ακόμη ακατανόητος σε όσους δεν
έχουν γνώση της ψαλτικής ή τουλάχιστον της ευρύτερης μουσικής παράδοσης των λαών
της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής. Η σωστή σήμανση των
διαστημάτων είναι πάντα δυσχερές έργο για όποιον επωμίζεται την ευθύνη της μεταγραφής
και γίνεται ακόμη πιο δυσχερές στην περίπτωση του βαρέος ήχου. Η μεταγραφή μελών
του Καλοφωνικού Ειρμολογίου στους άλλους ήχους είναι σαφώς πιο εύκολη υπόθεση.
Τις μεταγραφές του καλοφωνικού ειρμού πραγματοποίησε, κατόπιν δικής μου
παράκλησης, ο φίλος και ομότεχνος Σπυρίδων Αντωνόπουλος, υποψήφιος διδάκτωρ του
Τμήματος Μουσικής του City University στο Λονδίνο, εγκρατής τόσο της Ψαλτικής
Τέχνης όσο και της δυτικοευρωπαϊκής μουσικής. Για τον κάθε καλοφωνικό ειρμό έκανε
δύο διαφορετικές μεταγραφές, ακολουθώντας κανόνες αντίστοιχους με αυτούς που
χρησιμοποιούνται για την παρασήμανση κλασικών οθωμανικών ή αραβικών μελών (που
έχουν τροπικό χαρακτήρα και δεν υποτάσσονται στη λογική του διπόλου μείζονος-
ελάσσονος κλίμακος της δυτικοευρωπαϊκής μουσικής). Η μία μεταγραφή είναι «γυμνή» ή
«μετροφωνική», μεταφέρει δηλαδή την κατά προσέγγισιν αντιστοιχία των φθόγγων στο
πεντάγραμμο και τίποτε άλλο. Η άλλη είναι πλέον «εξηγητική». Προσπαθεί δηλαδή να
μεταφέρει όσο το δυνατόν πιο πιστά το μέλος, όπως ψάλλεται από Έλληνα ψάλτη,
καταγράφοντας αναλυτικά τις έλξεις των φθόγγων, τις αλλοιώσεις των διαστημάτων, τις
μεταβολές της χρονικής αγωγής και ακόμη τα ιδιαίτερα φωνητικά μελίσματα ή
565
λαρυγγισμούς που επιβάλλει η παράδοση. Επειδή οι λαρυγγισμοί αυτοί διαφέρουν από
τόπο σε τόπο, από «ύφος» σε «ύφος» και από ψάλτη σε ψάλτη, έπρεπε να επιλέξω
ανάμεσα σε διαφορετικές ερμηνευτικές εκδοχές που υπάρχουν διαθέσιμες σε
ηχογραφημένη μορφή. Αποφάσισα λοιπόν να ζητήσω από τον κ. Αντωνόπουλο να
καταγράψει το μέλος, όπως αποδίδεται από έναν εκ των επιφανέστερων εκτελεστών
καλοφωνικών ειρμών, τον Άρχοντα Πρωτοψάλτη της Μ.Χ.Ε. Θρασύβουλο Στανίτσα
(1910-†1987) στη σειρά ψηφιακών δίσκων του Μανόλη Χατζηγιακουμή Μνημεία
εκκλησιαστικής μουσικής. Σώμα δεύτερο. Καλοφωνικοί Ειρμοί (17ος – 18ος – 19ος αι.), που
εκδόθηκε το 2007. Αυτό δε σημαίνει ότι η ερμηνευτική αυτή εκδοχή είναι απαραιτήτως η
καλύτερη δυνατή ή η μόνη «ορθή». Είναι όμως από όλους παραδεκτή η απαράμιλλη
ερμηνευτική δεξιοτεχνία του Στανίτσα κι αυτός είναι ο λόγος που επέλεξα τη
συγκεκριμένη εκτέλεση.
Οι μεταγραφές παρουσιάζονται στο Φωτογραφικό Επίμετρο της ανά χείρας
εργασίας. Στο πάνω πεντάγραμμο είναι καταγεγραμμένη η πολύ αναλυτική εκτέλεση του
Στανίτσα και στο κάτω μεταφέρεται φθόγγο προς φθόγγο το μέλος από τη Νέα Μέθοδο, το
οποίο επίσης παρατίθεται ανάμεσα στα δύο πεντάγραμμα. Εκ του αποτελέσματος,
μπορούμε να κάνουμε ορισμένες παρατηρήσεις. Κατ’ αρχήν, είναι προφανής η τεράστια
διαφορά ανάμεσα στις δύο μεταγραφές. Στη δεύτερη η καταγραφή των μελισμάτων
ουσιαστικά «κρύβει» τον βασικό κορμό του μέλους. Ευθύς αναφύεται το ερώτημα ποια
από τις δύο μεταγραφές είναι «καλύτερη» (π.χ. ποια θα έπρεπε να προτιμηθεί σε
υποτιθέμενη έκδοση του Καλοφωνικού Ειρμολογίου στο πεντάγραμμο). Η απάντηση δεν
είναι καθόλου εύκολη. Αφ’ ενός μεν, αν κάποιος αμέτοχος της ψαλτικής παράδοσης
επιχειρήσει να ψάλει το μέλος από τη «μετροφωνική» του εκδοχή, η ερμηνεία πιθανώς θα
είναι εξίσου «μετροφωνική». Δηλαδή, και αν ακόμη υπερκεραστεί η δυσκολία ακριβούς
αποδόσεως των μικροτονιαίων διαστημάτων, κατά τη γνώμη του γράφοντος, η ερμηνεία
θα χωλαίνει από την ανεπαρκή απόδοση της ενέργειας των ποιοτικών σημαδιών της
βυζαντινής παρασημαντικής. Από την άλλη μεριά, η ανάγνωση της αναλυτικής
καταγραφής είναι εξαιρετικά δυσχερής έως αδύνατη, ακόμη και από τραγουδιστή με τέλεια
γνώση και ευχέρεια στην ανάγνωση της πενταγραμμικής σημειογραφίας. Επιπλέον,
αναγκάζει τον ψάλλοντα να μιμηθεί και την παραμικρή διακύμανση της φωνής άλλου
εκτελεστή, εν προκειμένω του Στανίτσα, στερώντας του τη δυνατότητα αξιοποίησης των
δικών του φωνητικών δυνατοτήτων. Η σοβαρότερη αδυναμία όμως και των δύο
μεταγραφών είναι ότι, όποια εκδοχή κι αν χρησιμοποιηθεί, είναι σχεδόν αδύνατη η άμεση
οπτική αναγνώριση των θέσεων, των δομικών δηλαδή στοιχείων του μέλους, που ένας
566
πεπειραμένος ψάλτης αποδίδει στην ολότητά τους άνετα και ελεύθερα, αφού είναι
αποταμιευμένες στη μουσική του μνήμη. Ο ερμηνευτής του μέλους από το πεντάγραμμο
μπορεί να παρασυρθεί σε μουσικό «συλλαβισμό», αντί να αποδώσει τα μελικά μορφώματα
που λειτουργούν όπως οι ολοκληρωμένες φράσεις στον γραπτό λόγο. Με αυτά τα
δεδομένα και χωρίς να παραγνωρίζουμε τη χρησιμότητα των μεταγραφών στη «lingua
franca» της μουσικής επικοινωνίας, θεωρούμε ότι η βυζαντινή σημειογραφία είναι
αναντικατάστατη και ότι η γνώση της είναι απαραίτητη προϋπόθεση για μία ουσιαστική
προσέγγιση του Καλοφωνικού Ειρμολογίου και γενικότερα της ελληνικής Ψαλτικής
Τέχνης.
567
Οι καλοφωνικοί ειρμοί στη σύγχρονη πράξη
568
1. Νέοι μελοποιοί καλοφωνικών ειρμών
Αν και ως «κλασική εποχή» του Καλοφωνικού Ειρμολογίου εκλαμβάνονται οι ΙΖ΄-

ΙΘ΄ αιώνες, η ενασχόληση με τη μελοποιία καλοφωνικών ειρμών δεν έπαψε ούτε στον Κ΄
ούτε και τον ΚΑ΄ αιώνα. Απεναντίας, αρκετοί σπουδαίοι μελοποιοί συνέχισαν και
συνεχίζουν να συνθέτουν καλοφωνικούς ειρμούς, επιμηκύνοντας την ιστορική παρουσία
του είδους και εμπλουτίζοντας τη μεταβυζαντινή μουσική παράδοση. Στην παρούσα
παράγραφο παρατίθενται τα βιοεργογραφικά σημειώματα μελοποιών καλοφωνικών ειρμών
που έζησαν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους κατά τον Κ΄ αιώνα και ακόμη κάποιων
σύγχρονων μελουργών. Πλέον παραγωγικός όλων είναι ο π. Κωνσταντίνος Παπαγιάννης
με 15 νέους καλοφωνικούς ειρμούς.
Δημήτριος Κουτσαρδάκης
(1880 - 1952)
Ο Δημήτριος Κουτσαρδάκης γεννήθηκε στην Ποντοηράκλεια της Μικράς Ασίας.

Διακρίθηκε για την καλλιφωνία του και υπηρέτησε ως πρωτοψάλτης σε διάφορες πόλεις
της Ελλάδος. Το 1929 εξέδωσε στην Πάτρα το τρίτομο έργο Μυρόπνοα Άνθη με τα
μελοποιήματά του. Οι συνθέσεις του Κουτσαρδάκη είναι εν πολλοίς νεωτερικές και
έντονα επηρεασμένες από την εξωτερική μουσική. Η αυτή διαπίστωση ισχύει και για τους
εννιά καλοφωνικούς ειρμούς του (μία κατ’ ήχον σειρά κι άλλος ένας σε ήχο πλ. β΄), που
δημοσιεύθηκαν στις σελίδες 343-377 του τρίτου τόμου του προμνημονευθέντος έργου.
Όλοι είναι μορφολογικώς πλήρεις, αφού συνοδεύονται από ομόηχο κράτημα και
κατακλείονται από επανάληψη της τελευταίας φράσης του ποιητικού κειμένου.
Αγαλλιάσθω η κτίσις (ήχος πλ. β΄)1162
Αμαρτιών καταιγίδες (ήχος δ΄ άγια)1163
Δωδεκάχορδον όργανον (ήχος πλ. δ΄)1164
1162
Δημοσιεύθηκε και στο Χαρ. Καρακατσάνη, Οκτάηχον Μουσικόν Λειμωνάριον, τ. ΣΤ΄, σσ. 379-381.
1163
Δημοσιεύθηκε και στο Χαρ. Καρακατσάνη, Οκτάηχον Μουσικόν Λειμωνάριον, τ. Δ΄, σσ. 357-360.
1164
Δημοσιεύθηκε και στο Χαρ. Καρακατσάνη, Οκτάηχον Μουσικόν Λειμωνάριον, τ. Η΄, σσ. 631-633.
569
Εκύκλωσέ με άβυσσος (ήχος πλ. α΄)
Εν ψυχή συντετριμμένη (ήχος γ΄)
Έφριξε γη (ήχος α΄ τετράφωνος)
Νυσταγμώ αμελείας συνέχομαι (ήχος β΄)
Στέναξον νυν ψυχή μου παναθλία (ήχος βαρύς)
Οικονόμου Φιλίππου, Βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική και ψαλμωδία, τ. Β΄, Αίγιο 1994, σσ. 191-
192.
Εμμανουήλ Φαρλέκας
(1877 – 1959)
Ο Εμμανουήλ Φαρλέκας (Αϊδίνιο 1877 – † Αθήνα 1959) υπήρξε σημαντικός

μελοποιός, εκδότης μουσικών βιβλίων και καθηγητής βυζαντινής μουσικής στο Ωδείο
Αθηνών. Φέρεται ως μελοποιός ενός καλοφωνικού ειρμού προς τιμήν της Θεοτόκου,
σύμφωνα με την ακόλουθη μαρτυρία από επιστολή του Κωνσταντίνου Καβαρνού στον
Φώτιο Κόντογλου, που, ως γνωστόν, ήταν αμφότεροι θιασώτες της Ψαλτικής Τέχνης:
«Πολλές, πάρα πολλές ευχαριστίες θέλω να εκφράσω διά της «Κιβωτού» εις τον
Βυζαντινό χορό Αθηναίων Ιεροψαλτών, που είχαν την καλωσύνην να ψάλλουν για λόγου
μου, υπό την διεύθυνσι του κ. Θεοφάνη Καπαρού, στην εκκλησία Χρυσοσπηλαιώτισσα,
τον Καλοφωνικό Ειρμό εις την Παναγία υπό Εμμανουήλ Φαρλέκα, καθώς και ένα
Κεκραγάριο.»1165 Δεν κατορθώσαμε να βρούμε αντίγραφο της συνθέσεως, ώστε να
μπορέσουμε να κρίνουμε αν όντως πρόκειται περί καλοφωνικού ειρμού.
1165
Καβαρνού Κωνσταντίνου, Συναντήσεις με τον Κόντογλου, Αθήναι 1985, σσ. 155-156.
570
Εμμανουήλ Βαμβουδάκης
(1884 – 1959)
Ο Εμμανουήλ Βαμβουδάκης γεννήθηκε και έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής

του στη Σάμο. Από το 1911 ως το 1925 διετέλεσε Πρωτοψάλτης του Παναγίου Τάφου στα
Ιεροσόλυμα. Το διδακτικό, θεωρητικό και μελοποιητικό του έργο υπήρξε αρκετά πλούσιο.
Σημαντικότερο έργο του είναι η Συμβολή εις την σπουδήν της παρασημαντικής των
βυζαντινών μουσικών, που δημοσιεύθηκε το 1938 και περιέχει σπουδαιότατα και εκτενώς
σχολιαζόμενα βυζαντινά και μεταβυζαντινά θεωρητικά συγγράμματα1166. Την παρούσα
εργασία ενδιαφέρει ο καλοφωνικός ειρμός του Βαμβουδάκη Σε την αγνήν σε ήχο πλάγιο δ΄,
τον οποίον δημοσίευσε το 1931 σε ένα μικρό τεύχος με τίτλο Νέαι Μελωδίαι1167. Το
κείμενο έχει περιεχόμενο υμνητικό προς τη Θεομήτορα. Πρόκειται περί νεωτερικής
σύνθεσης με συχνές εναλλαγές ήχων και γενών και μεγάλη φωνητική έκταση (ambitus).
Ίσως απηχεί τις μουσικές ανησυχίες του επίσης νεωτεριστή μελοποιού Νικολάου Γεωργίου
Πρωτοψάλτη Σμύρνης, που υπήρξε δάσκαλος του Βαμβουδάκη. Ενδιαφέρον παρουσιάζει
το τέλος της σύνθεσης με τις συχνές παρεμβολές βραχυτάτων κρατημάτων ανάμεσα στις
φράσεις του ποιητικού κειμένου. Δεδομένης της ενασχόλησής του με τη μελοποίηση
καλοφωνικών ειρμών και άλλων ειδών της Ψαλτικής Τέχνης, χωρίς μάλιστα να μένει
προσηλωμένος στα παλαιότερα πρότυπα1168, προκαλεί απορία η από μέρους του μάλλον
αρνητική αποτίμηση των μουσικών εξελίξεων κατά τη μεταβυζαντινή εποχή και δη της
γενέσεως των καλοφωνικών ειρμών: «Το μόνον δε νέον, όπερ παρήγαγεν η ειρημένη
περίοδος είναι οι καλούμενοι «καλλιφωνικοί Ειρμοί» οφειλόμενοι εις τον ιερομόναχον
Αρσένιον τον Μικρόν, σύγχρονον του ειρημένου Βαλασίου. Αλλά και το είδος τούτο,
1166
Εξήγησις πάνυ ωφέλιμος περί του τί εστι Ψαλτική του Γαβριήλ ιερομονάχου εκ Ξανθοπούλων, Περί των
ενθεωρουμένων τη Ψαλτική Τέχνη του Μανουήλ Χρυσάφη, Ερμηνεία εις την Μουσικήν του ιερομονάχου
Παχωμίου Ρουσάνου και Ερμηνεία της Παραλλαγής του Ιωάννου Κουκουζέλη.
1167
Η έκδοση αυτή περιέχει άλλα δύο έργα του, ήτοι ανοιξαντάρια του Εσπερινού σε ήχο πλ. β΄ νενανω και
το δοξαστικόν ιδιόμελον των αίνων της Β΄ Κυριακής των Νηστειών Τοις εν σκότει αμαρτημάτων σε ήχο πλ.
β΄. Ο καλοφωνικός ειρμός Σε την αγνήν περιλαμβάνεται και στις σσ. 262-266 του βιβλίου Μουσικόν
Εκλόγιον Καλοφωνικών Ειρμών του Αρχιμανδρίτου Συνεσίου Γιάννου. Ο εκδότης σημειώνει περί της εν
λόγω σύνθεσης τα εξής: «Το μάθημα τούτο είνε [sic] ένα από τα πλέον έντεχνα και τα πλέον πολύπλοκα του
παρόντος· δι’ αυτό και δυσκολώτατον εις την εκτέλεσιν διά τους πολλούς.»
1168
Π.χ. διασκεύασε ψαλτικά μέλη κατά τους κανόνες της δυτικοευρωπαϊκής μουσικής. Εύγλωττη, εν
προκειμένω, είναι η μαρτυρία του Γεωργίου Παπαδόπουλου: «Δείγματα ενηρμονισμένης βυζαντινής
μουσικής αυτού, εδημοσιεύθησαν εν τη «Μουσική» του Γ. Παχτίκου.» Βλ. Παπαδοπούλου, Λεξικόν, σ. 34.
571
εκτός του ότι δεν προσθέτει νέον τι εις την Τέχνην, δεν είναι γνήσιον εκκλησιαστικόν, ως
έχον την προέλευσιν αυτού εκ των ευθύμων πανηγυρικών εστιάσεων, αφ’ ων συν τω
χρόνω, καλλιεργηθέν μάλιστα υπό ελευθεριώτερον πνεύμα υπό του επίσης συγχρόνου
Πέτρου του Μπερεκέτου και άλλων και εκταθέν συν τω χρόνω εις υπερβολικόν μήκος
μετεπήδησεν εις την εκκλ. χρήσιν υπό τον τύπον πλέον των παλαιών «Μαθημάτων».»1169
Σε άλλη συνάφεια εξάλλου χαρακτηρίζει την εποχή που καλλιεργήθηκε το είδος των
καλοφωνικών ειρμών, δηλαδή τους ΙΖ΄ και ΙΗ΄ αι., ως αιώνες «της χαλαράς
Παραδόσεως»1170. Οι κρίσεις του Βαμβουδάκη πάντως δεν ταυτίζονται με αυτές των
σύγχρονων μουσικολόγων, οι οποίοι θεωρούν τους αιώνες αυτούς ως εποχή μεγάλης
ακμής της Ψαλτικής Τέχνης.
Σε την αγνήν (ήχος πλ. δ΄)
92.
Αβραάμ Ευθυμιάδης
(1911 - 2005)
Ο Αβραάμ Ευθυμιάδης γεννήθηκε στη Σελεύκεια της Μικράς Ασίας, αλλά έζησε το
μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη Θεσσαλονίκη, όπου και διακρίθηκε για το πλούσιο
ψαλτικό, διδακτικό, μουσικοθεωρητικό και μελοποιητικό έργο του. Στις συνθέσεις του
περιλαμβάνονται δέκα καλοφωνικοί ειρμοί μετά ομοήχων κρατημάτων (εξαιρείται ο
ειρμός Νυσταγμώ κρατούμενον, για τον οποίο δε συνέθεσε κράτημα). Σημειώνουμε επίσης
ότι οι ειρμοί Την εν τω Άθω και Χαίροις ευλογημένη αγνή ελάχιστα απομακρύνονται από το
απλό αργό ειρμολογικό μέλος.
Έφριξε γη (ήχος α΄)
Η δόξα, το κάλλος (ήχος α΄)

1169
Βαμβουδάκη, Συμβολή, σσ. λς΄-λζ΄.
1170
Βαμβουδάκη, όπ. π., σ. 60.
572
Κόρος των σων εφυμνίων Παρθένε (ήχος γ΄)
Νυσταγμώ κρατούμενον (ήχος πλ. α΄)1171
Πεποικιλμένη τη θεία δόξη (ήχος α΄)
Ροήν μου των δακρύων (ήχος πλ. δ΄)
Τέτρωμαι τω πόθω σου Μαριάμ (ήχος πλ. δ΄)
Την εν τω Άθω παμμάκαρ πάτερ Νικόλαε (ήχος α΄)
Χαίροις ευλογημένη αγνή (ήχος πλ. α΄ Κε)
133.
Κωνσταντίνος Παπαγιάννης
(γεν. 1929)
Ο Πρωτοπρεσβύτερος π. Κωνσταντίνος Παπαγιάννης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη

και μαθήτευσε κοντά σε Κωνσταντινουπολίτες ψάλτες στον Ι.Ν. Αγίων Αποστόλων1172.
Διακρίθηκε για το πολύπλευρο έργο του, ιερατικό-ποιμαντικό, λειτουργιολογικό, ψαλτικό,
εκδοτικό και συνθετικό. Η μελοποιητική του δραστηριότητα εκτείνεται σε όλα σχεδόν τα
εν χρήσει ψαλτικά είδη. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στην πρώτη στην ιστορία πλήρη
μελοποίηση του βιβλίου της Παρακλητικής1173. Επιπρόσθετα, ο π. Παπαγιάννης είναι ο
πλέον παραγωγικός μελοποιός καλοφωνικών ειρμών του Κ΄ αιώνος. Οι ειρμοί αυτοί
ανθολογούνται στο ανέκδοτο Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον του ιδίου, για το οποίο έγινε ήδη
λόγος προηγουμένως1174. Παρακάτω παραθέτουμε τους τίτλους των συνθέσεων και
σημειώνουμε το έτος, κατά το οποίο μελοποιήθηκαν.
1171
Ανθολογείται στο Αβραάμ Ευθυμιάδη, Νέον Τετράτομον Υμνολόγιον Φωναίς Αισίαις, τ. Δ΄, σσ. 388-390.
Οι υπόλοιποι ανθολογούνται στις σσ. 438-476 του τ. Γ΄ της ίδιας σειράς.
1172
Ευχαριστώ τον μουσικολόγο Εμμανουήλ Γιαννόπουλο για τα βιογραφικά στοιχεία.
1173
Μουσική Παρακλητική, καταρτισθείσα υπό Κωνσταντίνου Παπαγιάννη Πρωτοπρεσβυτέρου, τόμοι Α΄-Γ΄,
1174
Βλ. Μέρος Α΄, Κεφ. 4, §5 της ανά χείρας εργασίας.
573
Ερράγη ναού η φαιδρότης (ήχος γ΄) (1945)
Ευλογείτε παίδες (ήχος πλ. δ΄) (1985)
Έφριξε γη (ήχος α΄) (1988)
Έφριξε πάσα ακοή (ήχος πλ. δ΄) (1945)
Κατήλθες εν τοις κατωτάτοις της γης (ήχος α΄) (1971)
Κύκλω της τραπέζης σου (ήχος βαρύς) (1984)
Μύρω νοητώ, Μυροβλύτισσα Κόρη1175 (ήχος α΄) (1988)
Ποίαν σοι επάξιον ωδήν (ήχος α΄) (1945)
Ρόδον το αμάραντον (ήχος λέγετος) (1972)
Ρόδον το αμάραντον1176 (ήχος λέγετος) (1984)
Σε το καθαρώτατον (ήχος λέγετος) (1988)
Σταυρόν χαράξας Μωσής (ήχος πλ. δ΄ τρίφωνος) (1971)
Στένω εκ βαθέων της ψυχής (ήχος πλ. β΄) (1950)
Συ μου σκέπη κραταιά (ήχος δ΄ άγια) (1973)
Ω των υπέρ νουν (ήχος β΄ μαλακός χρωματικός) (1986)
Φίλιππος Οικονόμου
(γεν. 1936)
Ο πρωτοψάλτης και συγγραφέας μουσικών και μουσικολογικών βιβλίων Φίλιππος

Οικονόμου, σύμφωνα με μαρτυρία της Λυγίας Κωνσταντινίδου, «έχει συνθέσει (μελίσει)
τον «Καλοφωνικό Ειρμό»: «Άβυσσος Αμαρτιών...» επί τη βάσει μελισματικών γραμμών
1175
Το κείμενο αυτού του ειρμού, που «εμελοποιήθη χάριν της εν Αγίω Όρει Ι. Μονής Αγίου Παύλου μεθ’
όλης της ακολουθίας της Παναγίας της Μυροβλυτίσσης, ης η ιερά εικών φυλάσσεται εν τη Ι. Μονή ταύτη»
(βλ. Παπαγιάννη, Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον, σ. 260), είναι το εξής:
Μύρω νοητώ, Μυροβλύτισσα Κόρη, εύφρανον ημών τας της ψυχής αισθήσεις.
Χαίρε Μονής ημών περιτείχισμα, χαίρε παντός του Άθωνος στήριγμα,
χαίρε πάντων προσφύγιον.
1176
Εκτενέστερο από το προηγούμενο και με ίδιον κράτημα.
574
παλαιών διδασκάλων»1177. Η σύνθεση αυτή, την οποία μου παρεχώρησε ευγενώς ο
μελοποιός, διακρίνεται για τη μορφολογική πληρότητά της, εφόσον αποτελείται από τον
κυρίως καλοφωνικό ειρμό, κράτημα και επανάληψη της ακροτελεύτιας φράσης, σύμφωνα
με το παράδειγμα του καλοφωνικού ειρμού Παιδοτόκον παρθένον του Ιωάννου
Τραπεζουντίου. Είναι μελισμένη στον μαλακό χρωματικό δεύτερο ήχο, στοιχούμενη στο
πρότυπο του καλοφωνικού ειρμού Ίνα τι με απώσω του Γεωργίου Ογουρλού.
Άβυσσος αμαρτιών1178 (ήχος β΄)
Γρηγόριος Στάθης
(γεν. 1939)
Ο επιφανής καθηγητής Γρηγόριος Στάθης, εκτός του μεγάλου επιστημονικού,

ερευνητικού, διδακτικού, συγγραφικού και ποιητικού του έργου, έχει επιδείξει πλούσια και
σημαντική δραστηριότητα και στον τομέα της μελοποιίας. Εδώ παρέλκει ο λόγος περί το
πρόσωπο και το έργο του μεγάλου μουσικολόγου-μελουργού. Ο ενδιαφερόμενος
αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει στην εκτενέστατη συγγραφική και μελοποιητική του
παραγωγή και στη σχετική βιβλιογραφία1179. Θα αναφερθούμε μόνο στην ενασχόληση του
Γρ. Στάθη με το είδος των καλοφωνικών ειρμών. Ο Γρ. Στάθης έχει μελοποιήσει δύο
καλοφωνικούς ειρμούς1180, το Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός1181 και το Θεοτόκε Παρθένε,
1177
Βλ. στον διαδικτυακό τόπο http://www.ieropsaltis.com/psalt_Oikonomou.htm.
1178
Το κείμενο, που προέρχεται από ειρμό της ς΄ ωδής κανόνος σε ήχο πλ. δ΄ του Ιωάννου Δαμασκηνού (βλ.
Μηναίον Απριλίου, σ. 310) είναι το εξής:
Άβυσσος αμαρτιών και πταισμάτων καταιγίς με ταράττει, και προς βυθόν βιαίως συνωθεί
απογνώσεως· αλλά Συ την κραταιάν χείρα μοι έκτεινον ως τω Πέτρω, ω Κυβερνήτα και διάσωσον.
1179
Αναλυτική εργογραφία που συνέταξε ο Αχιλλεύς Χαλδαιάκης βλ. στις σσ. 99-201 του αφιερωματικού
τόμου «΄...τιμή προς τον διδάσκαλον...’, Έκφραση αγάπης στο πρόσωπο του καθηγητού Γρηγορίου Θ. Στάθη,
του», Αθήναι 2001.
1180
Βλ. στο ένθετο του ψηφιακού δίσκου Ανατολικά Αντίφωνα. Πάθη: Βυζαντινά και Αραβικά. «Οι
Μαΐστορες της Ψαλτικής Τέχνης» με τον Γρηγόριο Στάθη. Χορωδία «Ιωάννης ο Δαμασκηνός» του Μπάλαμαντ
με τον διάκονο Ιγνάτιο (Chadi Samaan). «Αλληλεγγύη» και «Ανατολής το Περιήχημα», Αθήνα 2005, σ. 18.
1181
Αυτός ο καλοφωνικός ειρμός μελοποιήθηκε το 1996. Δημοσιεύθηκε στις σσ. 348-349 του
προμνημονευθέντος αφιερωματικού τόμου. Επίσης, περιλαμβάνεται (με επιβολή στο τέλος και του ομόηχου
κρατήματος του Παναγιώτη Χαλάτζογλου) στην ψαλτική φυλλάδα του Γρηγορίου Στάθη Χαίρετε, λαοί, και
575
αμφότερα στον πλάγιο του πρώτου πεντάφωνο ήχο1182. Το κείμενο του Θεοτόκε Παρθένε
είναι το γνωστό θεομητορικό εγκώμιο, που ψάλλεται σε ταχύ συνήθως δρόμο κατά την
ακολουθία της Αρτοκλασίας. Η επιλογή του ήχου φαίνεται να στοιχείται στο κλασικό
προγενέστερο παράδειγμα, το Έφριξε γη του Παναγιώτη Χαλάτζογλου. Έτσι, ο μελουργός
Γρηγόριος Στάθης συνεχίζει την παράδοση της συνθέσεως ύμνων στον «πάντερπνο»1183
αυτόν κλάδο του πλαγίου πρώτου ήχου, που είναι τόσο αγαπητός στους ψάλτες, ώστε
καθιέρωσε τον παλαιό ειρμό του Χαλάτζογλου στο σταθερό ρεπερτόριο των πατριαρχικών
ψαλτών αλλά και στις παντοίες παλαιότερες και σύγχρονες μουσικές εκδόσεις.
Θεοτόκε Παρθένε (ήχος πλ. α΄)
Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός (ήχος πλ. α΄)
Αντώνιος Αλυγιζάκης
(γεν. 1946)
Ο εκ των σημαντικότερων βυζαντινομουσικολόγων του περασμένου και του

τρέχοντος αιώνος καθηγητής Αντώνιος Αλυγιζάκης έχει να επιδείξει συν τοις άλλοις
σπουδαίο και πρωτότυπο μελοποιητικό έργο, που όμως δεν απομακρύνεται ποτέ από την
παράδοση. Δείγματα του έργου αυτού, κυρίως μελοποιημένοι ψαλμοί και σύντομοι ή
αργοσύντομοι ύμνοι διαφόρων ακολουθιών, δημοσιεύονται στο βιβλίο Μελωδήματα
Ασκήσεων Λειτουργικής, Θεσσαλονίκη 1996. Αυτό που ενδιαφέρει την παρούσα εργασία
όμως είναι ο καλοφωνικός ειρμός Έθελξας πόθω με Χριστέ σε ήχο πλ. δ΄, που δημοσιεύεται
στο περιοδικό Μελουργία. Μελέτες Ανατολικής Μουσικής. Επιστημονική Περιοδική
Έκδοση, έτος Α΄, τεύχος Α΄, Θεσσαλονίκη 2008, σσ. 405-406. Ο ίδιος ο Αντ. Αλυγιζάκης
ονομάζει τη σύνθεσή του «καλοφωνικό μέλος», αλλά η δομή και η έκτασή της, οι θέσεις, η
αγαλλιάσθε. Αναστάσιμα, Δεσποτικά και Θεοτοκία Τροπάρια της βυζαντινής και μεταβυζαντινής μελοποιίας.
Ψάλλει ο Χορός Ψαλτών «Οι Μαΐστορες της Ψαλτικής Τέχνης». Χοράρχης Γρηγόριος Θ. Στάθης. «Ανατολής
το Περιήχημα», Αθήνα 2002, σσ. 47-52.
1182
Επίσης, έχει συνθέσει το Νυν τα ανήκουστα ηκούσθη σε ήχο πλ. δ΄. Αυτή η σύνθεση, που προορίζεται για
ψαλμώδηση αντί του Άξιον εστίν κατά την εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, θα μπορούσε να
χαρακτηρισθεί ως «ημικαλοφωνικός ειρμός». Η αρχή και το τέλος της συντίθενται από καλοφωνικές
ειρμολογικές θέσεις, ενώ το μεσαίο τμήμα της ανήκει στο απλό ειρμολογικό γένος με ελαφρό καλλωπισμό.
1183
Βλ. στην προμνημονευθείσα ψαλτική φυλλάδα Χαίρετε, λαοί, και αγαλλιάσθε, σσ. 47, 49.
576
φωνητική έκταση, ακόμη και η χρήση του συγκεκριμένου κειμένου, ποιήματος του
Ιωάννου Δαμασκηνού, εύκολα την κατατάσσουν στο καλοφωνικό ειρμολογικό είδος.
Μάλιστα στις σσ. 407-408 του προμνημονευθέντος περιοδικού επισυνάπτεται και αρμόδιο
κράτημα του Αλυγιζάκη σε ήχο πλ. δ΄, που αποτελεί διασκευή του περίφημου κρατήματος
του Παναγιώτη Χαλάτζογλου σε ήχο πλ. α΄ πεντάφωνο. Το κείμενο του ειρμού προέρχεται
από τροπάριο της θ΄ ωδής του κανόνος της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος1184, που είθισται
να αναγινώσκεται κατά την ακολουθία της Θείας Μεταλήψεως. Αυτός ακριβώς ο
ευχαριστιακός χαρακτήρας του κειμένου καθιστά τη σύνθεση του Αλυγιζάκη
καταλληλότατη για ψαλμώδηση κατά τη διανομή του αντιδώρου στο τέλος της Θείας
Λειτουργίας.
Έθελξας πόθω με Χριστέ (ήχος πλ. δ΄)
Ιωάννης Αρβανίτης
(γεν. 1961)
Μέσα στο πλούσιο και πάντοτε στα πλαίσια της ψαλτικής παράδοσης κινούμενο
μελοποιητικό έργο του γνωστού Ευβοέως μουσικολόγου και πρωτοψάλτη Ιωάννη
Αρβανίτη περιλαμβάνονται και δύο καλοφωνικοί ειρμοί, ένας εκ των οποίων μελίσθηκε
στις 7-11-2010 με την εξής ενθύμηση: «Δέησις υπέρ υγείας κυρ-Ευαγγέλου Λιναρδάκη1185,
Πρωτοψάλτου». Ο ειρμοί αυτοί είναι συντεθειμένοι κατά τα κλασικά πρότυπα με χρήση
ακραιφνώς καλοφωνικών ειρμολογικών θέσεων.
Ικετεύομεν οι δούλοι σου1186 (ήχος δ΄ άγια)
Σε την φαεινήν λαμπάδα1187 (ήχος πλ. α΄)
1184
Βλ. Μηναίον Αυγούστου, σ. 98:
Έθελξας πόθω με Χριστέ και ηλλοίωσας τω θείω σου έρωτι, αλλά κατάφλεξον πυρί αΰλω τας
αμαρτίας μου, και εμπλησθήναι της εν σοι τρυφής καταξίωσον, ίνα τας δύο σκιρτών μεγαλύνω αγαθέ
παρουσίας σου.
1185
Ο Ευάγγελος Λιναρδάκης (1943-†2010) υπήρξε πρωτοψάλτης Ηρακλείου.
1186
Το κείμενο είναι το 5ο τροπάριο της ζ΄ ωδής του κανόνος του Ακαθίστου Ύμνου. Βλ. Τριώδιον, σ. 698.
1187
Το κείμενο είναι ο ειρμός της θ΄ ωδής του κανόνος της Κυριακής του Θωμά. Βλ. Πεντηκοστάριον, σ. 85.
577
2. Συντμήσεις και καλλωπισμοί καλοφωνικών ειρμών τον Κ΄ αιώνα
Οι κοινωνικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν τον Κ΄ αιώνα στην ελλαδική

επικράτεια και ιδιαίτερα στα αστικά κέντρα, με τους ταχείς ρυθμούς και το άγχος της
σύγχρονης πραγματικότητας, είχαν αναπόφευκτες συνέπειες και στη λατρεία. Έτσι, στους
ενοριακούς ναούς οι ακολουθίες συνετμήθησαν με αλλαγές ή και απαλείψεις των
μεταβλητών, ακόμη κάποιες φορές και των σταθερών στοιχείων τους. Αναφέρουμε μερικά
χαρακτηριστικά παραδείγματα. Στην ακολουθία του Εσπερινού σχεδόν καταργήθηκαν η
ανάγνωση των καθισμάτων του Ψαλτηρίου και η ψαλμώδηση της στιχολογίας των
κεκραγαρίων. Στον Όρθρο περιορίστηκε η ψαλμώδηση του κανόνος, της πάλαι ποτέ
ραχοκοκαλιάς της ακολουθίας, στις α΄ και γ΄ ωδές. Σε πολλούς ναούς δύναται κανείς να
παρατηρήσει την ψαλμώδηση τεσσάρων μόνο αντί των οχτώ διατεταγμένων στιχηρών των
αίνων στους αναστάσιμους όρθρους. Στη Θεία Λειτουργία προτιμώνται τα αντίφωνα αντί
των τυπικών. Ακόμη και στις ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδος, που αντιστέκονταν
πάντα στη φθορά και τις αλλοιώσεις λόγω της αυξημένης ιερότητός τους και της τελέσεώς
τους μόνο μία φορά το χρόνο, τα αργότερα μέλη (όπως το Μέγα Αλληλουϊάριον σε ήχο πλ.
δ΄ ή η παλαιά μελοποίηση του Ιδού ο Νυμφίος έρχεται) συχνά αντικαθίστανται από
συντομώτερα. Γενικά, επικράτησε μία τάση να αποφεύγονται τα αργά και να επιλέγονται
συντομώτερα και πιο ταχύρρυθμα μέλη.
Η τάση αυτή δεν άφησε ανεπηρέαστους τους καλοφωνικούς ειρμούς, παρά το
γεγονός ότι ψάλλονται «εκτός ακολουθίας» και η εκτέλεσή τους συνήθως δε διαρκεί πάνω
από μερικά λεπτά της ώρας. Νέοι μελοποιοί συνέταμαν τους γνωστότερους και
δημοφιλέστερους καλοφωνικούς ειρμούς με περικοπές των εκτενέστερων θέσεων ή
αντικαταστάσεις τους από βραχύτερες. Οι πρώτοι συντετμημένοι καλοφωνικοί ειρμοί
κυκλοφορούν σε έντυπες εκδόσεις στο δεύτερο μισό του Κ΄ αιώνος. Ο Χαρίλαος
Ταλιαδώρος, Πρωτοψάλτης του Ι.Ν. της του Θεού Σοφίας Θεσσαλονίκης από το 1952,
περιλαμβάνει ένα συντετμημένο καλοφωνικό ειρμό στο έργο του Επίτομος Λειτουργία.
Είναι η λίαν προσφιλής στους ψάλτες σύνθεση του Παναγιώτη Χαλάτζογλου Έφριξε γη σε
επεξεργασία του Άρχοντος Πρωτοψάλτου της Μ.Χ.Ε. Κωνσταντίνου Πρίγγου (1892-
†1964)1188. Ο Πρωτοψάλτης Βόλου Εμμανουήλ Χατζημάρκος περιέλαβε μία σειρά κατ’
1188
Βλ. Χαρ. Ταλιαδώρου, Επίτομος Λειτουργία, σσ. 341-342.
578
ήχον καλοφωνικών ειρμών του Γεωργίου Ογουρλού σε σύντμηση δικιά του στη Μελωδική
Ανθοδέσμη. Πρόκειται για τις ακόλουθες συνθέσεις1189:
Προς τίνα καταφύγω άλλην αγνή (ήχος α΄)

Ίνα τι με απώσω (ήχος β΄)
Πώς εξειπείν σου κατ’ αξίαν (ήχος γ΄)
Συ μου ισχύς Κύριε (ήχος πλ. α΄)
Ου σιωπήσω του βοάν (ήχος βαρύς)
Περιστάσεις και θλίψεις και ανάγκαι (ήχος πλ. δ΄)
Πλέον αξιοσημείωτη είναι η σύντμηση μιας σειράς καλοφωνικών ειρμών κατ’ ήχον
από τον π. Κωνσταντίνο Παπαγιάννη και η ανθολόγησή τους στο Παράρτημα Β΄ του
ανεκδότου Καλοφωνικού Ειρμολογίου του ιδίου. Οι συνθέσεις που συνέταμε ο π.
Παπαγιάννης είναι οι ακόλουθες1190:
Πέτρου Μπερεκέτη Συνέχομαι πάντοθεν δεινοίς (ήχος α΄)

Ιακώβου Πρωτοψάλτου Ην ηρετίσω Δέσποτα (ήχος β΄ λέγετος)
Πέτρου Πελοποννησίου Γόνυ κάμπτει (ήχος γ΄)
Γεωργίου Ογουρλού Νυν πεποιθώς επί την σην (ήχος δ΄)
Παναγιώτη Χαλάτζογλου ΄Εφριξε γη (ήχος πλ. α΄)
Νικολάου Σμύρνης Το όμμα της καρδίας μου (ήχος πλ. β΄)
Γεωργίου Ογουρλού Περιστάσεις και θλίψεις και ανάγκαι (ήχος πλ. δ΄)
Ακόμη πιο πρόσφατα ο ιερομόναχος Γρηγόριος Σιμωνοπετρίτης συνέταμε τον

καλοφωνικό ειρμό του Μπαλασίου ιερέως Άστρον ήδη ανατέταλκεν (ήχος α΄), που
συνηθίζεται να ψάλλεται κατά την προεόρτιο περίοδο των Χριστουγέννων, και τον
συμπεριέλαβε στη σειρά μουσικών εκδόσεων της Ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρας Αγγελικός
Χορός1191. Η διασκευή-σύντμηση αυτή είναι αξιοσημείωτη, γιατί διατηρεί τον αρχικό
1189
Βλ. Εμ. Χατζημάρκου, Μελωδική Ανθοδέσμη, τ. Γ΄, Θεία Λειτουργία, σσ. 232-241.
1190
Βλ. Κων. Παπαγιάννη, Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον, Παράρτημα Β΄, σσ. 242-254.
1191
Βλ. Αγγελικός Χορός, τ. Ε΄, Κοινωνικά, σσ. 322-323.
579
μελικό πυρήνα της σύνθεσης του Μπαλασίου, «απογυμνώνοντας» όμως τις θέσεις από τα
καλλωπιστικά στοιχεία τους. Είναι δείγμα πορείας αντίστροφης αυτής που ακολουθείται
στη δημιουργία ενός καλοφωνικού ειρμού, όπου οι απλές ειρμολογικές θέσεις πλατύνονται
και καλλωπίζονται. Μοιάζει έτσι περισσότερο με επιφώνημα καλοφωνικού ειρμού.
Παράλληλα με τη σύντμηση των καλοφωνικών ειρμών, παρατηρείται και το
φαινόμενο του επιπλέον καλλωπισμού τους από νεώτερους ψάλτες και μελοποιούς. Αυτό
το επιτρέπει η μεγάλη ευκολία που παρέχει η Νέα Μέθοδος των Τριών Διδασκάλων για
την αναλυτικώτατη καταγραφή και των πλέον περίπλοκων μελισμάτων έως και φωνητικών
ακροβατισμών, σύμφωνα με τις κατά τόπους παραδόσεις ή το φωνητικό τάλαντο και τις
ιδιαίτερες επιλογές του ενός ή του άλλου ψάλτη. Το υπαγορεύει όμως και η ζωντάνια και
η συνεχής ανανέωση της Ψαλτικής Τέχνης, που πάντοτε, καθ’ όλην τη διάρκεια της
υπερχιλιετούς ιστορίας της, παρουσιάζει νέους εύχυμους καρπούς, που φέρουν τη
σφραγίδα της προσωπικής έμπνευσης και της δημιουργικής φιλοτιμίας των νέων
μελουργών, χωρίς όμως να εξέρχονται από τα παραδεδομένα πλαίσια και όρια που έχουν
τεθεί από τους παλαιότερους. Το «δέντρο» παραμένει το ίδιο, αλλά παράγει καινούριους
«καρπούς» και «άνθη». Η επέμβαση εξάλλου σε παλαιότερα και καθιερωμένα μέλη είναι
σύμφυτη με την ίδια την τέχνη και μάλιστα συνδέεται άρρηκτα με την ουσία της
καλοφωνίας1192. Γενικότερα, η διαδικασία συντμήσεων και καλλωπισμών θυμίζει
παρόμοιες ζυμώσεις των ΙΖ΄ και ΙΗ΄ αιώνων1193. Πρέπει πάντως να τονίσουμε ότι οι
καλλωπισμοί των προηγούμενων αιώνων διαφέρουν πολύ από τους καλλωπισμούς των
καλοφωνικών ειρμών και άλλων συνθέσεων τον Κ΄ αιώνα, εφόσον οι τελευταίοι είναι πολύ
περιορισμένης κλίμακας και αφορούν σε μικροδιαφοροποιήσεις στη φωνητική απόδοση
των ιδίων ακριβώς θέσεων.
Οι καλλωπισμοί καλοφωνικών ειρμών πραγματοποιούνται κυρίως από ψάλτες του
πατριαρχικού κλίματος στην προφορική εκτέλεση των ειρμών και οι εκτελέσεις αυτές
1192
Βλ. Κρατηματάριον Σινά 1252 του ΙΕ΄ αι., φ. 7r, όπου η αναγραφή: «ποίημα Ηθικού γράφεται καθώς
ψάλλεται παρά του λαμπαδαρίου [Κλαδά]: [ήχος] α΄». Παρόμοια ένδειξη προκειμένου περί του ιδίου
κρατήματος βλ. Κρατηματάριον Ιβήρων 1080, χφ. Κοσμά Ιβηρίτου του έτους 1668, φ. 11v: «του Ηθικού
εκαλωπίσθη παρά κυρ Ιωάννου του Κλαδά· [ήχος] α΄». Περί της σχετικής ελευθερίας στην απόδοση της
ίδιας σύνθεσης από διαφορετικούς μελοποιούς, πρβλ. Αναστασίου, Τα κρατήματα, σ. 218: «ορισμένες
συνθέσεις γραμμένες δυο και τρεις φορές κατά τον τρόπο του ενός ή του άλλου μεγάλου διδασκάλου».
1193
Το φαινόμενο παρατηρείται και νωρίτερα, από τον ΙΔ΄ ακόμη αιώνα, αν και σε μικρότερη κλίμακα.
Διεξοδικά περί των συντμήσεων των παλαιότερων μελών της ψαλτικής μελοποιίας και ιδίως περί των
συντμήσεων του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου βλ. Τερζοπούλου, Κωνσταντίνος Βυζάντιος, σσ. 341-353.
580
κατόπιν καταγράφονται από ψάλτες της κωνσταντινουπολίτικης και της
θεσσαλονικιώτικης παράδοσης. Εμφανίζονται αναλυτικώτατες καταγραφές (με δίγοργα
και τρίγοργα, παρεστιγμένα, συχνές εναλλαγές της χρονικής αγωγής, κορωνίδες, σήμανση
υφεσοδιέσεων κ.τ.λ.) από τον Χαρίλαο Ταλιαδώρο1194, τον Πρωτοψάλτη του Ι.Ν. Αγίου
Δημητρίου Θεσσαλονίκης Χρύσανθο Θεοδοσόπουλο1195, τον Πρωτοψάλτη του
μητροπολιτικού Ι.Ν. Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά Θεσσαλονίκης Αθανάσιο
Καραμάνη1196, τον Άρχοντα Β΄ Δομέστικο της Μ.Χ.Ε. Δημοσθένη Παϊκόπουλο 1197 κ.ά.
Ενδεικτικά παραθέτουμε στο φωτογραφικό επίμετρο τον καλοφωνικό ειρμό Έφριξε γη του
Χαλάτζογλου στη γραφή του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου, στην αναλυτικώτερη του
Δημοσθένους Παϊκόπουλου, στη συντετμημένη μορφή του π. Κωνσταντίνου Παπαγιάννη
και, τέλος, στη συντετμημένη και καλλωπισμένη του Κωνσταντίνου Πρίγγου.
1194
Έφριξε γη του Χαλάτζογλου και Πάσαν την ελπίδα μου του Μπερεκέτη «κατ’ εκτέλεσιν Κ. Πρίγγου» (βλ.
Χαρ. Ταλιαδώρου, Επίτομος Λειτουργία, σσ. 339-341, 343-347).
1195
Εσείσθησαν λαοί του Μπερεκέτη, Έφριξε γη του Χαλάτζογλου με το ομόηχο κράτημα του ιδίου
προσαρμοσμένο σε τρίσημο ρυθμό, σύμφωνα με τη νεώτερη πρακτική, Πάσαν την ελπίδα μου του Μπερεκέτη
και Περιστάσεις και θλίψεις και ανάγκαι του Γεωργίου Ογουρλού (βλ. Χρ. Θεοδοσόπουλου, Επτάτομος
Μουσική Κυψέλη, τ. Ζ΄, Θεία Λειτουργία, σσ. 353-374).
1196
Οι τρεις πρώτοι της προηγουμένης σημειώσεως (βλ. Αθαν. Καραμάνη, Νέα Μουσική Συλλογή, τ. Β΄, Θεία
Λειτουργία, σσ. 333-341).
1197
Έφριξε γη του Χαλάτζογλου, Εν τη βροντώση καμίνω του Μπερεκέτη, Εσείσθησαν λαοί του Μπερεκέτη
και Πάσαν την ελπίδα μου του Μπερεκέτη (βλ. Δημ. Παϊκόπουλου, Πανδέκτη Εκκλησιαστικής Μουσικής, τ.
Γ΄, Θεία Λειτουργία, σσ. 567-581).
581
3. Το εσφαλμένως επιγραφόμενο ως καλοφωνικό ειρμολογικό νέο είδος
μελοποιίας του Γεωργίου Τσατσαρώνη και άλλων μελοποιών
Ένας από τους σκοπούς αυτής της εργασίας είναι να φωτιστούν οι επιμέρους
πτυχές και παράμετροι που αφορούν το καλοφωνικό ειρμολογικό μέλος και να διαλυθεί η
σύγχυση που επικρατεί στους σύγχρονους ψαλτικούς κύκλους σχετικά με τη μορφολογία
του. Η σύγχυση αυτή έχει οδηγήσει σε, κατά το μάλλον ή ήττον, ανακριβείς
χαρακτηρισμούς συνθέσεων ως καλοφωνικών ειρμών1198. Αυτό οφείλεται στην ταύτιση
καλοφωνικού ειρμού και ελεύθερης, καλοφωνάρικης και πανηγυρικής ψαλμώδησης. Με
άλλα λόγια, πολλοί σύγχρονοι ψάλτες ονομάζουν καλοφωνικό ειρμό οποιαδήποτε – ως επί
το πλείστον αργή – σύνθεση μπορεί να ψαλεί μετά το πέρας της ακολουθίας, ακόμη κι αν
δεν περιέχει καμία ειρμολογική θέση1199. Η επιλογή της ονομασίας δικαιώνεται εν μέρει
από τον σκοπό αυτών των συνθέσεων, που είναι ο ίδιος με τον σκοπό της ψαλμώδησης
καλοφωνικών ειρμών, δηλαδή η αισθητική τέρψη των πιστών, καθώς εξέρχονται από τον
χώρο του ναού1200. Σ’ αυτήν την παράγραφο γίνεται σύντομος λόγος για το νέο είδος
1198
Η σύγχυση περί την ορολογία είναι φαινόμενο που εκτείνεται σε πλείστους τομείς της Ψαλτικής Τέχνης
και συχνά δυσχεραίνει την προσπάθεια εκμάθησης της ούτως ή άλλως δύσκολης αυτής τέχνης και επιστήμης.
Ο καθηγητής Γρηγόριος Στάθης στηλιτεύει τη σύγχυση αυτή με αρκετά έντονο ύφος: «Και παρακαλώ να με
βοηθήσετε όλοι [...] να εξαλειφθή [...] η λανθασμένη ορολογία που προκαλεί σύγχυση και μαρτυρεί άγνοια:
‘στιχηραρικό ειρμολογικό μέλος’, ή ‘παπαδικό ειρμολογικό’, όπου ως ειρμολογικό νοείται το σύντομο – το
συλλαβικό μέλος, ή ‘στιχηραρικό παπαδικό’, όπου εδώ ως παπαδικό θεωρείται το αργό μέλος του
Βυζαντινού Στιχηραρίου, ή ‘καλοφωνικός ειρμός’ και να πρόκειται για αργό στιχηραρικό μέλος, και άλλες
τέτοιες αδιανόητες ανακρίβειες για εντελώς συγκεκριμένα πράγματα της Ψαλτικής μας Τέχνης, όπως και ότι
το Παπαδικό μέλος λέγεται έτσι επειδή κατά την ώρα που ψάλλεται ο παπάς ή οι παπάδες διαβάζουν ευχές!»
Βλ. Στάθη, «Προσδιορισμός των γενών της βυζαντινής ψαλτικής μελοποιίας», σ. 68.
1199
Π.χ. συχνά χρησιμοποιείται εσφαλμένα ο όρος στη σύγχρονη δισκογραφία προκειμένου περί συνθέσεων
όπως το «αρχαίο» Άνωθεν οι προφήται σε ήχο βαρύ ή το ιδιόμελον της Γ΄ Κυριακής της Μεγάλης
Τεσσαρακοστής Ατενίσαι το όμμα σε ήχο πλ. δ΄ και μέλος Ιακώβου Πρωτοψάλτου.
1200
Αξιοσημείωτος είναι ο χαρακτηρισμός «ως καλοφωνικοί ειρμοί» του π. Κωνσταντίνου Παπαγιάννη
προκειμένου περί συνθέσεων ψαλλομένων μετά το πέρας της ακολουθίας: «Τας καταβασίας των οκτώ ήχων,
αι οποίαι περιέχονται εις τα Αναστασιματάρια, περιέλαβον και εις την παρούσαν εργασίαν, διότι δεν
ψάλλονται μεν εν τω Όρθρω [...], είναι όμως δυνατόν να ψαλούν ως καλοφωνικοί ειρμοί εις το τέλος της Θ.
Λειτουργίας κατά την διανομήν του αντιδώρου.» Βλ. Παπαγιάννη, Μουσική Παρακλητική, τ. Α΄, Ήχοι Α΄-Γ΄,
σ. ιγ΄. Αντιστοίχως, ο Εμμανουήλ Βαμβουδάκης στη Νέα Μουσική Ανθολογία, Σάμος-Βαθύ - Ιερουσαλήμ
1921, σσ. 518-527, παραθέτει μεταφρασμένη στα ελληνικά και διασκευασμένη σύνθεση του Ουκρανού
συνθέτη Dmitri Bortniansky (1751-1825) με τίτλο Τη Θεοτόκω εκτενώς νυν προσδράμωμεν και με την
ένδειξη «Ψαλλόμενον αντί Κοινωνικού ή και ως Καλοφωνικός Ειρμός».
582
μελοποιίας που εισήγαγε ο πρωτοψάλτης Γεώργιος Αλ. Τσατσαρώνης και που εσφαλμένα
ονομάζεται «καλοφωνικό ειρμολογικό». Επίσης, γίνεται αναφορά σε συνθέσεις άλλων
νέων μελοποιών που ανακριβώς χαρακτηρίζονται «καλοφωνικοί ειρμοί».
Το 1989 ο Γεώργιος Τσατσαρώνης εξέδωσε το βιβλίο Βυζαντινή Καλοφωνία ή
Καλοφωνικό Ειρμολόγιο στην Αθήνα. Το ογκώδες αυτό βιβλίο αποτελείται από 208 νέες
συνθέσεις του συγγραφέα που «ψάλλονται κατά τη διανομή του αντιδώρου και σε
Πανηγυρικούς Εσπερινούς» και μάλιστα μετά την ανάγνωση του τρισαγίου στη θέση του
απολυτικίου ή του Θεοτόκε Παρθένε της Αρτοκλασίας1201. Συγκεκριμένα, περιλαμβάνει
«Καλοφωνικούς Ειρμούς σύντομους για εορτές Αγίων, Δεσποτικές και Θεομητορικές,
εορτές του Τριωδίου και Πεντηκοσταρίου, Αναγραμματισμούς, μαθήματα δίχορα,
οκτάηχα, δοχές, επιφωνήματα, ψαλμικές Ωδές, Θεοτοκάριο, Κρατηματάριο και
αφιερώματα1202»1203. Του έργου προηγείται εισαγωγή με πολλές ενδιαφέρουσες
πληροφορίες, αλλά με κάποια σύγχυση στην ορολογία και εσφαλμένη ταύτιση μαθημάτων
και καλοφωνικών ειρμών.
Χωρίς να ενδιατρίψουμε λεπτομερώς στη μορφολογία του έργου του Τσατσαρώνη,
εφόσον κάτι τέτοιο θα διέφευγε από τους σκοπούς αυτής της μελέτης, πρέπει να
σημειώσουμε ότι πρόκειται για νέο είδος μελοποιίας, τερπνό, πανηγυρικό και χαρμόσυνο,
που αποτελείται από μία συμπλοκή θέσεων των τριών γενών της βυζαντινής μελοποιίας,
ειρμολογικού, στιχηραρικού και παπαδικού. Οι προτιμώμενες θέσεις είναι κυρίως οι
στιχηραρικές (σύντομες και αργές) με κάποιες αργές ειρμολογικές και λιγότερες
παπαδικές. Μολονότι παρατηρούνται συχνές εναλλαγές γενών και ήχων, οι συνθέσεις
διακρίνονται για τη σχετική απλότητα και ευκρίνειά τους, κάτι που διευκολύνει τη
χορωδιακή εκτέλεσή τους και τις διαχωρίζει περαιτέρω από τους καλοφωνικούς ειρμούς,
που συνήθως αποδίδονται μονοφωνάρικα. Παρακάτω παραθέτουμε την αρχή της
σύνθεσης Αποστόλων τον ζήλον του Τσατσαρώνη1204 και το τέλος του στιχηρού Τας
εσπερινάς ημών ευχάς από το Αναστασιματάριον της παραδόσεως του ΙΕ΄ αιώνος1205.
1201
Βλ. Γ. Τσατσαρώνη, Βυζαντινή Καλοφωνία ή Καλοφωνικό Ειρμολόγιο, σσ. ζ΄, θ΄.
1202
Π.χ. στον λογοτέχνη Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, στους
«πεσόντας υπέρ πίστεως και πατρίδος», στους μουσικούς αγίους Ρωμανό Μελωδό, Ιωάννη Δαμασκηνό και
Ιωάννη Κουκουζέλη κ.ά.
1203
Βλ. Γ. Τσατσαρώνη, Βυζαντινή Καλοφωνία ή Καλοφωνικό Ειρμολόγιο, σ. ζ΄.
1204
Γεωργίου Τσατσαρώνη, Βυζαντινή Καλοφωνία ή Καλοφωνικό Ειρμολόγιο, σ. 75.
1205
Αναστασιματάριον της ψαλτικής παραδόσεως του ΙΕ΄ αιώνος, Επιμέλεια-πρόλογος: Αντώνιος Ε.
Αλυγιζάκης, σ. 7.
583
Φαίνεται καθαρά από τη σύγκριση των δύο μουσικών παραδειγμάτων ότι ο Τσατσαρώνης
κάνει χρήση μιας στερεότυπης καταληκτικής στιχηραρικής θέσης του πρώτου ήχου.
Συνεπώς, το εν λόγω έργο του είναι ένα σύμμεικτο είδος μελοποιίας και όχι καλοφωνικό
ειρμολογικό, αφού στο τελευταίο τέτοιου είδους θέσεις απουσιάζουν παντελώς.
584
Και ο Αθανάσιος Πέττας, από το 1992 πρωτοψάλτης του Καθεδρικού Ιερού Ναού
Αγ. Τριάδος Πειραιώς, ασχολήθηκε με τη μελοποίηση συνθέσεων που ο ίδιος ονομάζει
καλοφωνικούς ειρμούς και που έχουν τον ίδιο σκοπό, δηλαδή την πανηγυρική ψαλμώδηση
στο τέλος της ακολουθίας. Κάποιες από αυτές τις συνθέσεις περιλαμβάνονται στο βιβλίο
Ο Μέγας Πανηγυρικός Εσπερινός, που εκδόθηκε το 1994 στην Αθήνα. Ο τίτλος της
σχετικής ενότητας του βιβλίου είναι «Καλοφωνικοί Ειρμοί υπό του εκδότου»1206. Και
στην περίπτωση αυτή η μορφολογική εξέταση των μελών δείχνει ότι δεν είναι
καλοφωνικοί ειρμοί με τη στενή σημασία του όρου, αλλά πανηγυρικές συνθέσεις που
αποτελούνται κυρίως από αργές στιχηραρικές ή παπαδικές θέσεις. Στο «Βιογραφικόν του
Εκδότου» σημειώνεται ότι ο Αθ. Πέττας πρόκειται να εκδώσει βιβλίο με τίτλο
Καλοφωνικοί Ειρμοί – Πνευματικαί Ωδαί. Εφόσον το έργο αυτό δεν έχει κυκλοφορήσει
ακόμη, δεν μπορούμε να σχολιάσουμε αν και κατά πόσο συγγενεύουν οι συνθέσεις του Αθ.
Πέττα με το καλοφωνικό ειρμολογικό είδος.
Πολλοί άλλοι μελοποιοί των Κ΄ και ΚΑ΄ αιώνων ονόμασαν «καλοφωνικούς
ειρμούς» συνθέσεις τους που συγκροτούνται από θέσεις κυρίως παπαδικές και αργές
στιχηραρικές. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις εξής συνθέσεις:
Γεωργίου Σύρκα Νυν πάντα πεπλήρωται φωτός σε ήχο α΄ και Εθνών σε κήρυκα σε
ήχο πλ. δ΄1207
Σπυρίδωνος Μαϊδανόγλου Χαίρεσθε Ιωακείμ και Άννα σε ήχο πλ. β΄1208
Θεοδώρου Χατζηθεοδώρου, Χαίρε Μαρία Θεοτόκε σε ήχο πλ. δ΄1209
Χαραλάμπους Καρακατσάνη, Στεναγμόν μοι παράσχου σε ήχο πλ. δ΄1210
Πολυγραφότερος όλων είναι ο πρωτοψάλτης Δημήτριος Ιωαννίδης, που μελοποίησε 164

«καλοφωνικούς ειρμούς» αυτού του είδους. Οι πεποικιλμένες και πρωτότυπες αυτές
1206
Η ενότητα καταλαμβάνει τις σελίδες 361-426.
1207
Βλ. Αντ. Σύρκα, Η Θεία Λειτουργία, σσ. 140-144.
1208
Βλ. Σπ. Μαϊδανόγλου, Μουσική ανθοδέσμη, σσ. 333-335.
1209
Βλ. Χαρ. Καρακατσάνη, Οκτάηχον Μουσικόν Λειμωνάριον, τ. Η΄, σσ. 640-641.
1210
Βλ. Χαρ. Καρακατσάνη, Οκτάηχον Μουσικόν Λειμωνάριον, τ. Η΄, σσ. 645-646. Εκφράζω την
ευγνωμοσύνη μου προς τον μελοποιό, ο οποίος μου απέστειλε τις ακόλουθες παρόμοιες συνθέσεις του σε
χειρόγραφη μάλιστα μορφή: Η κάμινος, Σωτήρ (ήχος α΄), Νυξ αφεγγής (ήχος πλ. α΄), Σοι τω παντουργώ (ήχος
βαρύς), Θεού συγκατάβασιν (ήχος πλ. δ΄).
585
συνθέσεις, όλες ανέκδοτες1211, διακρίνονται για το πολύ έντονο προσωπικό ύφος του
μελοποιού, που δανείζεται αφειδώς από την εξωτερική μουσική και καταγράφει με
εξαιρετικά αναλυτικό τρόπο τις μουσικές φράσεις. Παρακάτω παρατίθεται η αρχή της
σύνθεσής του Εξομολογείσθε τω Κυρίω σε ήχο πλ. δ΄, όπου φαίνεται εναργώς ότι πρόκειται
για σύμμεικτο είδος μελοποιίας - συγγενέστερο στο στιχηραρικό γένος - και όχι για
καλοφωνικό ειρμό.
1211
Ευχαριστώ θερμώς τον μελοποιό για την ευγενή και ολοπρόθυμη αποστολή αρκετών από τις συνθέσεις
του αυτές.
586
4. Οι δημοφιλέστεροι καλοφωνικοί ειρμοί στη σύγχρονη ψαλτική πράξη.
Οι κυριώτερες εκτελέσεις και η υπάρχουσα δισκογραφία
Από τη δεκαετία του 1970 και μετά ξεκίνησε μία νέα μεγάλη περίοδος ακμής και
καλλιέργειας της Ψαλτικής Τέχνης σε όλα τα επίπεδα, θεωρητικό, πρακτικό, ερευνητικό-
επιστημονικό, διδακτικό και εκδοτικό. Αυτό φαίνεται από την πληθώρα των εκδόσεων
μουσικών και μουσικολογικών έργων καθώς και ηχογραφημένων ψαλτικών μελών -
αρχικά σε δίσκους βινυλίου και μαγνητοταινίες και αργότερα σε ψηφιακούς δίσκους -, την
εκπόνηση διδακτορικών διατριβών, την έκδοση καταλόγων μουσικών χειρογράφων, τη
διοργάνωση μουσικολογικών συνεδρίων και συναυλιών, και με την έλευση του ΚΑ΄
αιώνος την ευρεία διάδοση της Ψαλτικής Τέχνης στο διαδίκτυο. Επακόλουθο αυτής της
ακμής ήταν και η αύξηση του ενδιαφέροντος για το καλοφωνικό ειρμολογικό είδος που
είχε περάσει μία περίοδο σχετικής αφάνειας. Έτσι, σταδιακά άρχισε να εκπροσωπείται το
είδος σε συναυλίες και ηχογραφήσεις, με αποτέλεσμα να καθίσταται – εκ νέου – γνωστό
στον ψαλτικό κόσμο. Πλέον πρόσφατα έκανε δυναμική την εμφάνισή του και στο
διαδίκτυο, γεγονός που προοιωνίζεται ακόμη ευρύτερη διάδοση και καλλιέργεια. Πρέπει
πάντως να σημειωθεί ότι η απουσία των καλοφωνικών ειρμών από τα ψαλτικά αναλόγια
αφορά περισσότερο τον ελλαδικό χώρο, εφόσον στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως το
είδος παρέμεινε ζωντανό καθ’ όλη τη διάρκεια του Κ΄ αιώνος, αν και το σχετικό
ρεπερτόριο ήταν πολύ μικρό. Μάλιστα τον Ιανουάριο του 1987 εκδόθηκε από τη Μεγάλη
Αρχιδιακονία του Οικουμενικού Πατριαρχείου η «Τάξις Πατριαρχικών Χορών,
καταρτισθείσα υπό της Π/χικής και Συνοδικής Επιτροπής επί της Θ. Λατρείας προς
εφαρμογήν υπό των Πατριαρχικών Χορών», που περιλαμβάνει και την ακόλουθη διάταξη,
η οποία πιστοποιεί την «επίσημη» θέση του Καλοφωνικού Ειρμολογίου στον
εκκλησιαστικό χώρο: «Κατά την ώραν της διανομής του αντιδώρου, οι χοροί ψάλλουσιν,
είτε αργάς Καταβασίας είτε Καλλοφωνικούς Ειρμούς, κατά την κρίσιν του
Πρωτοψάλτου.»1212
Στην Ελλάδα η διαρκώς αυξανόμενη οικειότητα των σύγχρονων ψαλτών με το
είδος έχει ως αποτέλεσμα τη διεύρυνση του ρεπερτορίου τους και στα αναλόγια των ναών
αλλά και στις συναυλίες και ηχογραφήσεις. Πάντως, μέχρι σήμερα ένας μικρός αριθμός
συνθέσεων δεσπόζει στις προτιμήσεις του ψαλτικού κόσμου, όπως φαίνεται από τις
ανθολογήσεις τους σε νέες εκδόσεις (είτε στην αυθεντική μορφή τους είτε σε νεώτερες
1212
Βλ. Πετρίδη Λυκούργου, Εισαγωγή στη Βυζαντινή Μουσική, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 251.
587
συντμήσεις) και τη συχνότητα με την οποία εκτελούνται. Ο πλέον δημοφιλής
καλοφωνικός ειρμός είναι αναμφισβήτητα ο ειρμός Έφριξε γη σε ήχο πλ. α΄ πεντάφωνο του
Παναγιώτη Χαλάτζογλου. Άλλωστε, είναι ο ειρμός με τη μεγαλύτερη χειρόγραφη και
έντυπη διάδοση. Από κοντά ακολουθούν οι ειρμοί Πάσαν την ελπίδα μου σε ήχο βαρύ και
Εσείσθησαν λαοί σε ήχο δ΄ του Πέτρου Μπερεκέτη1213. Παράγοντες που φαίνεται να
συνετέλεσαν στη δημοφιλία καλοφωνικών ειρμών είναι η περίληψή τους σε εκδόσεις του
Κ΄ αιώνος, η σχετικώς περιορισμένη διάρκειά τους, ώστε να είναι δυνατή η ψαλμώδησή
τους κατά τη διάρκεια της διανομής του αντιδώρου, και η χρήση τους σε κάποιες ειδικές
περιόδους του εκκλησιαστικού έτους. Έτσι, εκτός των προμνημονευθέντων, αρκετά
δημοφιλείς καλοφωνικοί ειρμοί μπορούν να θεωρηθούν οι εξής: Μπαλασίου ιερέως
Άστρον ήδη ανατέταλκεν (ήχος α΄) (που ψάλλεται κατά την προεόρτιο των Χριστουγέννων
περίοδο) και ο προσόμοιός του Λίθον ον απεδοκίμασαν, Πέτρου Μπερεκέτη Εν τη
βροντώση καμίνω (ήχος α΄), Αρσενίου Βατοπαιδηνού Η κάμινος, Σωτήρ (ήχος α΄) (ο
«καταστατικός καλοφωνικός ειρμός»), Νικολάου Σμύρνης Το όμμα της καρδίας μου (ήχος
πλ. β΄), Γεωργίου Κρητός Την δέησίν μου δέξαι (ήχος πλ. δ΄) κ.ά.
Εκδόσεις ηχογραφημένων καλοφωνικών ειρμών πρωτοεμφανίζονται προς τα τέλη
της δεκαετίας του 1970, αλλά ο μεγάλος εμπλουτισμός της σχετικής δισκογραφίας γίνεται
από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 και μετά. Εκδόσεις αφιερωμένες αποκλειστικά στους
καλοφωνικούς ειρμούς είναι οι Ανθολογίες 4 και 5 της σειράς Μνημεία Εκκλησιαστικής
Μουσικής του Μανόλη Χατζηγιακουμή, η μνημειώδης έκδοση του ιδίου Μνημεία
1213
Ένα πολύ ενδιαφέρον περιστατικό σχετικό με αυτές τις τρεις συνθέσεις, που συνέβη το 1942 στην
Κωνσταντινούπολη με πρωταγωνιστές τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βενιαμίν και τους Πρωτοψάλτη
Κωνσταντίνο Πρίγγο και Λαμπαδάριο Θρασύβουλο Στανίτσα, περιγράφει ο Σταμάτης Παπαμανωλάκης στο
βιβλίο του Οι ψάλτες του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αθήνα 1996, σσ. 68-69: «Μετά το «Δι’ ευχών», ο
Πατριάρχης καθήμενος σε μία πολυθρόνα προ του Δεσποτικού Θρόνου, καθ’ ότι υπέργηρος, αρχίζει να
διανέμει τον ευλογημένον άρτον εις τους πιστούς. Οπότε και άρχεται ο Πρίγγος του Καλοφωνικού Ειρμού
«Έφριξε γη» σε ήχον πλ. του Α΄ του Παναγιώτου Χαλάτζογλου. Εκεί για πρώτη φορά διεπίστωσα την
άψογον εκτέλεσιν πενταγόργων και εξαγόργων, χωρίς την παραμικράν αλλοίωσιν του χρόνου. Ακολουθεί ο
Στανίτσας ψάλλων τον Καλοφωνικόν Ειρμόν «Εσείσθησαν λαοί» εις ήχον Δ΄ του Πέτρου Μπερεκέτου.
Αρίστη και θαυμαστή εκτέλεσις. Το εκκλησίασμα που ελάμβανε δι’ άρτου την ευλογίαν του Πατριάρχου,
εξήρχετο εκ της πλαγίας εισόδου και επανήρχετο από την κεντρικήν είσοδον, για να απολαύσει τις
ανεπανάληπτες εκείνες στιγμές μουσικού κάλλους! Και συνεχίζει ο Πρίγγος με τον Καλοφωνικόν Ειρμόν
«Πάσαν την ελπίδα μου» εις ήχον βαρύν του Πέτρου Μπερεκέτου. Και όλα αυτά εψάλλησαν [sic] από
μνήμης. Προ αυτής της καταστάσεως, οι επίτροποι του ναού ηναγκάσθησαν να κλείσουν την κεντρικήν
είσοδον του ναού.»
588
εκκλησιαστικής μουσικής. Σώμα δεύτερο. Καλοφωνικοί Ειρμοί (17ος – 18ος – 19ος αι.) (με
εκτελέσεις από τους Θρασύβουλο Στανίτσα, Διακο-Διονύσιο Φιρφιρή, Νικόδημο
Βαλληνδρά, Ματθαίο Τσαμκιράνη, Χαρίλαο Ταλιαδώρο και Λεωνίδα Σφήκα) και τρεις
ψηφιακοί δίσκοι με τίτλο Τα Βυζαντινά. Καλοφωνικοί ειρμοί των μεγάλων μελοποιών της
ιεράς τέχνης με εκτελέσεις από τον πρωτοψάλτη Αθανάσιο Πέττα. Οι υπόλοιπες μουσικές
εκδόσεις περιλαμβάνουν ηχογραφημένες εκκλησιαστικές ακολουθίες (π.χ. Αγρυπνία Αγίας
Μαρίας Μαγδαληνής (22 Ιουλίου). Κασέτα έκτη: Η Θεία Λειτουργία, Β΄, όπου τον χορό των
ψαλτριών μοναζουσών διευθύνει ο Γρηγόριος Στάθης) και συναυλίες (όπως αυτές του
πρωτοψάλτη Θεοδώρου Βασιλικού σε διάφορες πόλεις της Ελλάδος και του εξωτερικού),
καθώς και ανθολογίες έργων μεμονωμένων μελοποιών (π.χ. ο ψηφιακός δίσκος Ζαχαρίας ο
Χανεντές. Κλασική Ανατολική Μουσική από την Πόλη του 18ου αιώνα του Μουσικού
Σχήματος «Εν Χορδαίς») ή ιστορικών περιόδων (π.χ. ο ψηφιακός δίσκος Θύραθεv.
Μεταβυζαντινή κοσμική μουσική (13ος-17ος αιώνας) του Πέτρου Ταμπούρη). Σ’ αυτές
ανθολογούνται ένας ή δύο καλοφωνικοί ειρμοί, οι οποίοι εκτελούνται συνήθως
μονοφωνάρικα και σπανίως από χορό ψαλτών ή ψαλτριών. Αξιοσημείωτες είναι οι
περιπτώσεις οργανικής εκτέλεσης κρατημάτων καλοφωνικών ειρμών. Π.χ. ο ψηφιακός
δίσκος Ανθολογία Ανατολικής Κοσμικής Μουσικής (13ος-18ος αιώνας) του Πέτρου
Ταμπούρη περιλαμβάνει τα εξής κρατήματα: Ερρερεμ του Πέτρου Πελοποννησίου σε ήχο
πλ. α΄, Τερριρεμ σε ήχο πλ. α΄ πεντάφωνο του Παναγιώτη Χαλάτζογλου, Τετετε σε ήχο πλ.
β΄ του Δανιήλ Πρωτοψάλτου και Τετετε σε ήχο δ΄ του Μελετίου Σιναΐτου του παλαιού.
Το αυξανόμενο ενδιαφέρον για τους καλοφωνικούς ειρμούς στις μέρες μας
φαίνεται και από τις όλο και περισσότερες ιστοσελίδες στο διαδίκτυο που κάνουν
αναφορές στο είδος. Στις 13 Απριλίου 2008 αναρτήθηκε από τον συνθέτη Γεώργιο
Χατζημιχελάκη στη δημοφιλή ιστοσελίδα www.youtube.com βίντεο κλιπ με την εκτέλεση
του ειρμού Η κάμινος, Σωτήρ του Αρσενίου του μικρού και ταυτόχρονη προβολή του
μουσικού κειμένου με εντυπωσιακά οπτικά εφέ. Στις 14 Απριλίου 2008 το βίντεο κλιπ
αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα http://bereketis.blogspot.com/2008/04/blog-post_14.html με
σχετικό σχολιασμό. Επίσης, τα τελευταία χρόνια έχουν αναρτηθεί στο διαδίκτυο, κυρίως
στον προμνημονευθέντα διαδικτυακό τόπο, καθώς και στις κοινότητες «Ψαλτολόγιον»
(www.psaltologion.com) και «Συμβολή» (www.symbole.gr) και τις ιστοσελίδες του εν
Αθήναις Συλλόγου Μουσικοφίλων Κωνσταντινουπόλεως (www.cmkon.org) και του
πρωτοψάλτη Δημητρίου Χούπα (www.ieropsaltis.com), πληροφορίες και διάλογοι σχετικά
με το καλοφωνικό ειρμολογικό είδος μελοποιίας και ηχογραφημένες ή μαγνητοσκοπημένες
εκτελέσεις καλοφωνικών ειρμών από διάφορους ψάλτες (Θρασύβουλο Στανίτσα,
589
Κωνσταντίνο Πρίγγο, Διονύσιο Φιρφιρή, Ματθαίο Τσαμκιράνη, Βασίλειο Εμμανουηλίδη,
Αθανάσιο Καραμάνη, Χαρίλαο Ταλιαδώρο, π. Πανάρετο Φιλοθεΐτη, Φώτιο Κετσετζή,
Θεόδωρο Βασιλικό, Γρηγόριο Νταραβάνογλου, Γεώργιο Χατζηχρόνογλου, Δημήτριο
Χούπα, Ιωάννη Χασανίδη, Δημήτριο Γαλάνη, Αχιλλέα Χαλδαιάκη, Χρήστο Χαλκιά,
Δανιήλ Καραμπάση, Βασίλειο Αγροκώστα, Αντώνιο Μιχελουδάκη, Ευγένιο Χαρδαβέλλα
κ.ά.).
Τέλος, σημειώνουμε ότι εδώ και μερικά χρόνια καλοφωνικοί ειρμοί ψάλλονται σε
συναυλίες βυζαντινής μουσικής και έξω από τον ελλαδικό χώρο. Αναφέρουμε ενδεικτικά
συναυλίες στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας υπό τη
διεύθυνση του Λυκούργου Αγγελόπουλου με μονοφωνάρη εκτελεστή καλοφωνικών
ειρμών τον π. Θωμά Χρυσικό και άλλες του χορωδιακού σχήματος Capella Romana υπό τη
διεύθυνση του Alexander Lingas και μονοφωνάρηδες τους John Boyer και Σπυρίδωνα
Αντωνόπουλο.
5. Ένας νέος οκτάηχος καλοφωνικός ειρμός του συγγραφέως
Κατά την περίοδο μεταξύ 22ας και 27ης Ιουνίου 2009 επεχείρησα να μελοποιήσω
ένα νέο καλοφωνικό ειρμό, περισσότερο για να ξεκουραστώ λίγο από τις παντοίες
μέριμνες και δυσκολίες του βίου, αλλά και ως άσκηση στα πλαίσια της μελέτης του μέλους
των καλοφωνικών ειρμών. Η σύνθεση δεν είναι ιδιαίτερα πρωτότυπη ως προς το μελικό
της περιεχόμενο, εφόσον απαρτίζεται από αυτούσιες θέσεις του Καλοφωνικού
Ειρμολογίου. Εν τούτοις, παρουσιάζω τη σύνθεση αυτή στην παρούσα διατριβή για τους
ακόλουθους λόγους:
Πρώτον, το ποιητικό κείμενο δεν είναι ειρμός ή τροπάριο κανόνος, αλλά ένα
θαυμάσιο κατανυκτικό δεκαπεντασύλλαβο υμνογράφημα που βρίσκεται μελοποιημένο ως
μάθημα σε ήχο β΄ στον κώδικα Μεγίστης Λαύρας Λ 166, φ. 189α, και δημοσιεύθηκε στη
σ. 57 του βιβλίου Ειρμολόγιον του Σωφρονίου Ευστρατιάδη και στη σ. 234 της
διδακτορικής διατριβής του καθηγητή κ. Γρ. Στάθη Η δεκαπεντασύλλαβος υμνογραφία εν
τη βυζαντινή μελοποιία. Επέλεξα το συγκεκριμένο κείμενο για τη βαθιά πνευματικότητα
που αναδίδει και για να τιμήσω τον ανώνυμο υμνογράφο, αλλά και τον σεβαστό μου
καθηγητή, μέσα στην εργασία του οποίου γνώρισα αυτό το κείμενο.
Δεύτερον, το ποίημα αποτελείται από οχτώ στίχους. Φυσικά και αβίαστα
γεννήθηκε μέσα μου η ιδέα να το μελοποιήσω κατά τη διαδοχή των οχτώ ήχων της
590
Ψαλτικής Τέχνης, ακολουθώντας το παράδειγμα των αριστουργηματικών οκτάηχων
συνθέσεων του παρελθόντος, όπως η Τιμιωτέρα του Κωνσταντίνου του εξ Αγχιάλου, η
Τιμιωτέρα του Δαμιανού Βατοπαιδηνού και το Θεοτόκε Παρθένε του Πέτρου Μπερεκέτη.
Εξ όσων γνωρίζω, δεν έχει μελοποιηθεί άλλος οκτάηχος καλοφωνικός ειρμός. Η εναλλαγή
συναισθημάτων που προκαλούν οι οκτάηχες συνθέσεις και η δυνατότητα αντιφωνικής
ψαλμώδησής τους από δύο καλοφωνάρηδες ή χορούς τις καθιστούν πολύ αγαπητές στους
ψάλτες. Άλλωστε, σε ένα πιο ελεύθερο και αποδεσμευμένο από κανόνες είδος μελοποιίας
η καινοτομία αυτή είναι, πιστεύω, συγγνωστή. Παράλληλα, η παρουσίαση ενός τέτοιου
εγχειρήματος είναι μία πρωτότυπη συμβολή της παρούσης εργασίας. Υπάρχει πάντως το
προηγούμενο της μελοποίησης «δίχορου» - όχι όμως και οκτάηχου - καλοφωνικού ειρμού,
συγκεκριμένα του μέλους Ύψιστε πανυπέρτατε σε ήχο α΄, που «συνέθεσε και έψαλε ο
Αντώνιος Σιγάλας στην Ιερά μονή του Προφήτου Ηλιού [Θήρας] το έτος 1829»1214.
Τρίτον, όπως ήδη ανέφερα, η μελοποίηση του κειμένου είναι ουσιαστικά μια
συναρμογή καθιερωμένων καλοφωνικών ειρμολογικών θέσεων όλων των ήχων. Αν αυτό
φανερώνει έλλειψη φαντασίας και μελουργική αδυναμία, εν τούτοις, θεωρώ ότι το
αποτέλεσμα δεν είναι όλως κακότεχνο, διότι:
Ανθολογούνται μερικές από τις ωραιότερες θέσεις του Καλοφωνικού Ειρμολογίου,
4-5 για κάθε ήχο. Έτσι, το πόνημα αυτό φιλοδοξεί να λειτουργήσει ως μία μικρή
«βιτρίνα» του πλούτου που κρύβεται σ’ αυτό το είδος μελοποιίας.
Οι θέσεις μεταφέρονται αυτούσιες ή με πολύ μικρές επεμβάσεις από το εκδεδομένο
Καλοφωνικό Ειρμολόγιο του 1835. Επομένως, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί η
«καθαρότητα» και η ταυτότητά τους ως παραδεδομένων καλοφωνικών
ειρμολογικών θέσεων.
Κατεβλήθη ιδιαίτερη προσπάθεια να αντιπροσωπεύονται όσο το δυνατόν
περισσότεροι μελουργοί κι αυτό είναι ένα ταπεινό μνημόσυνο σε όλους αυτούς
τους εθνικούς μας συνθέτες. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιήθηκαν θέσεις από έργα
δώδεκα μελοποιών, κατά σειρά «εμφανίσεώς» τους, των Μπαλασίου ιερέως,
Πέτρου Μπερεκέτη, Ιακώβου Πρωτοψάλτου, Πέτρου Πελοποννησίου, Γερμανού
Νέων Πατρών, Μελετίου Σιναΐτου του παλαιού, Παναγιώτη Χαλάτζογλου, Δανιήλ
1214
Βλ. Βάλβη Αντωνίου, Η εκκλησιαστική μουσική και ο φωτισμένος δάσκαλος Αντώνιος Σιγάλας ο Θηραίος,
Άγιον Όρος 2001, σσ. 43-46.
591
Πρωτοψάλτου, Μανουήλ Γούτα1215, Αθανασίου Κωνσταντινουπόλεως, Γεωργίου
Κρητός και Αρσενίου Βατοπαιδηνού.
Αναδεικνύεται ο πράγματι ανεξάντλητος πλούτος της βυζαντινής και
μεταβυζαντινής μουσικής παράδοσης, εφόσον ο οποιοσδήποτε μελοποιός, όσο και
αν στερείται εμπνεύσεως και τέχνης, μπορεί να επιλέξει μερικές από τις χιλιάδες
θέσεις της μελοποιίας και να τις συμπλέξει με άπειρους διαφορετικούς τρόπους,
ώστε το αποτέλεσμα να είναι πάντα καινούριο και ταυτόχρονα παλιό ως
στηριζόμενο αποκλειστικά στην παράδοση.
Στη συνέχεια, εκτίθενται οι κανόνες που ακολούθησα στη μελοποίηση αυτού του
καλοφωνικού ειρμού.
α) Μελοποίησα τον πρώτο στίχο του υμνογραφήματος σε ήχο πρώτο, τον δεύτερο
στίχο σε ήχο δεύτερο κ.ο.κ. Ο καλοφωνικός ειρμός κατακλείεται με επανάληψη του
δεύτερου ημιστιχίου του τελευταίου στίχου «Οίμοι, ψυχή μου κλαύσον», όπου όμως
αντικατέστησα τη λέξη «οίμοι» με το γνωστό παρακελευστικό αναφώνημα «πάλιν», που
χρησιμοποιείται ευρύτατα σε καλοφωνικές συνθέσεις. Ο τελευταίος αυτός πους
επιστρέφει στον αρχικό πρώτο ήχο, όπως συνηθίζεται στα οκτάηχα μέλη.
β) Για να μείνει η διάρκεια του όλου έργου εντός λογικών χρονικών πλαισίων,
χρησιμοποίησα μικρό αριθμό θέσεων για κάθε στίχο-ήχο. Αν ψαλεί με βραδεία χρονική
αγωγή, όπως συνηθίζεται στους καλοφωνικούς ειρμούς, κάθε στίχος διαρκεί δύο με τρία το
πολύ λεπτά της ώρας. Έτσι, μπορεί να ψαλεί ολόκληρη η σύνθεση κατά τη διανομή του
αντιδώρου σε ένα μεγάλο ενοριακό ναό.
γ) Προσπάθησα να χρησιμοποιήσω θέσεις που αναδεικνύουν και χρωματίζουν
κατάλληλα τις έννοιες του κειμένου. Π.χ. έθεσα τη χρόα της σπάθης στη λέξη
«τύραννον», η λέξη «στένω» έλαβε σκληρή χρωματική μεταχείριση, ο μελισμός της λέξης
«φρικτάς» παραπέμπει στην όμοια καταληκτική θέση που χρησιμοποίησε ο Χαλάτζογλου
για τη λέξη «έφριξε» στον ειρμό Έφριξε γη.
δ) Ανακατέστρωσα πολύ ελαφρά το ποιητικό κείμενο, όπου χρειαζόταν, για να
προσαρμοστεί στις θέσεις της μελοποιίας ή για να δοθεί έμφαση σε κάποιες λέξεις ή
φράσεις.
1215
Αν ο Μανουήλ είναι όντως ο μελοποιός του καλοφωνικού ειρμού Τας κακωθείσας ψυχάς σε ήχο βαρύ,
όπως πιθανολογεί ο Απόστολος Κώστας ο Χίος στον αυτόγραφό κώδικά του Ηλιού 619.
592
ε) Οι μεταβάσεις από ήχο σε ήχο γίνονται στο τέλος κάθε στίχου, ώστε να
διευκολύνεται ο έτερος καλοφωνάρης σε περίπτωση αντιφωνικής ψαλμώδησης, και για να
τηρηθεί η σχετική παράδοση που παρουσιάζουν οι περισσότερες οκτάηχες συνθέσεις.
στ) Έκανα πολύ μικρές επεμβάσεις στις κατά τα άλλα αυτούσια μεταφερόμενες θέσεις.
Οι επεμβάσεις αυτές συνίστανται κυρίως στη χρήση της σπάθης στη θέση του τρίτου ήχου,
με την οποία επενδύθηκε η λέξη «τύραννον», ώστε να επιτευχθεί άκουσμα νάου, καθώς
και ελάχιστων φθορών και υφεσοδιέσεων σε άλλα σημεία του κειμένου.
ζ) Φρόντισα η έκταση του όλου καλοφωνικού ειρμού να είναι μεν μεγάλη (από τον Κε
της Υπάτης ως τον Δι της Νήτης), ώστε να δικαιολογείται η φήμη της δεινότητας του
είδους, να αποφεύγονται όμως οι ακρότητες που παρουσιάζουν κάποιοι καλοφωνικοί
ειρμοί (π.χ. πτώση του μέλους στην κάτω αντιφωνία του Βου της Μέσης στο Εσείσθησαν
λαοί του Δημητρίου Δομεστίκου), που καθιστούν την ερμηνεία τους σχεδόν αδύνατη από
τους περισσότερους ψάλτες.
η) Ακολούθησα την πλέον αυστηρή γραμμή στην επιλογή των ισοκρατημάτων, ώστε
να αποφευχθεί ο κίνδυνος ακούσματος δυτικής επιρροής και να δοθεί όλη η έμφαση στο
ξεδίπλωμα της μελωδίας με τον εκπληκτικό πλούτο των συνεχώς εναλλασσομένων
κλιμάκων και αλλοιουμένων διαστημάτων.
θ) Διατήρησα την ορθογραφία του εξηγητού των καλοφωνικών ειρμών Γρηγορίου
Πρωτοψάλτου, η οποία είναι αρκούντως αναλυτική και ταυτόχρονα συντηρητική, ώστε να
αφήνεται πάντα περιθώριο στον ψάλτη να επιλέξει το τάδε ή το δείνα μέλισμα, ανάλογα με
τις φωνητικές δυνατότητές του και την έμπνευση της στιγμής, αντί να του επιβληθεί μία
και μόνη ερμηνευτική εκδοχή.
Το κείμενο του δεκαπεντασύλλαβου υμνογραφήματος είναι το εξής:
Όταν εις νουν ενθυμηθώ πάσας του βίου πράξεις,

ας αμελώς ο δείλαιος έπραξα και ραθύμως,
τύραννον έχω την εμήν συνείδησιν ευθέως.
Εκπλήττομαι, δεδίττομαι, στένω, πενθώ, δακρύω
και τας μενούσας με φρικτάς φαντάζομαι κολάσεις·
σκώληκα τον ακοίμητον, την φλόγα της γεέννης,
και των οδόντων τον βρυγμόν.
Οίμοι, ψυχή ταλαίπωρε, οίμοι, ψυχή μου κλαύσον!
593
Με τη μετάπλαση κατά τη διαδικασία της μελοποίησης, το ίδιο κείμενο παίρνει την εξής
μορφή:
ήχος α΄ Όταν εις νουν ενθυμη ενθυμηθώ πάσας του βίου πρα πράξεις
ήχος β΄ ας αμελώς ο δει δείλαιος έπραξα και ραθυ ραθυύμως
ήχος γ΄ τύραννον έχω την εμήν συνείδησιν ευθέως.
ήχος δ΄ Εκπλήττομαι, δεδίττομαι, στεε στένω, πενθώ, δακρύω δακρύω δα δακρύω
ήχος πλ. α΄ και τας μενούσας με φρικτάς φαντα φαντάζομαι κολα κολάσεις κολάσεις·
ήχος πλ. β΄ σκώληκα τον ακοι ακοιμη ακοίμητον, την φλόγα φλόγα της γεέννης,
ήχος βαρύς και των των οδο των οδόντων τον βρυ τον βρυ τον βρυγμόν.
ήχος πλ. δ΄ Οίμοι, ψυχή ψυχή ταλαίπωωρε, οίμοι οίμοι, ψυχή μου κλαύσον κλα κλαύσον
κλα κλαύσον,
ήχος α΄ πάλιν ψυχή μου ψυχή μου κλαύσον ψυχή μου κλαύσον!
594
Επιλεγόμενα - Συμπεράσματα
Το καλοφωνικό ειρμολογικό είδος μελοποιίας είναι φωνητικό είδος της

μεταβυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής, που καλλιεργήθηκε κυρίως από τον ΙΖ΄ ως τον
ΙΘ΄ αιώνα. Προέρχεται από το απλό ειρμολογικό γένος, στο οποίο μελοποιούνται οι ειρμοί
και τα τροπάρια των κανόνων της βυζαντινής και μεταβυζαντινής υμνογραφίας. Στους
καλοφωνικούς ειρμούς παρατηρείται επιπλέον πλάτυνση και καλλωπισμός των μελικών
μορφωμάτων (θέσεων) και προσθήκη κρατήματος, ελεύθερης δηλαδή σύνθεσης πάνω σε
άσημες συλλαβές, συνήθως άλλου μελοποιού. Στην παρούσα διατριβή εξετάζεται για
πρώτη φορά εις βάθος αυτό το είδος, με επίκεντρο την ιστορία και το μουσικό του
περιεχόμενο. Η μεθοδολογία περιλαμβάνει την έρευνα σε καταλόγους χειρογράφων και σε
ιστορικές, φιλολογικές και μουσικολογικές πηγές, καθώς και μελέτη μουσικών
χειρογράφων και εκδόσεων.
Η ανά χείρας εργασία προσφέρει ένα σχεδίασμα της γένεσης και εξέλιξης του
καλοφωνικού ειρμολογικού είδους, παρέχει βιοεργογραφικά σημειώματα των μελοποιών
και παρουσιάζει τα σπουδαιότερα χειρόγραφα και το σύνολο (corpus) των επισημανθέντων
καλοφωνικών ειρμών. Παράλληλα, αναλύει τη μουσική μορφολογία και δομή των
συνθέσεων αυτών. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, διαλύεται η σύγχυση που επικρατεί σχετικά με
τον υποτιθέμενο αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα των καλοφωνικών ειρμών και τη σχέση τους
με το εξαιρετικά μελισματικό παπαδικό γένος της Ψαλτικής Τέχνης. Οι εσφαλμένες
απόψεις οφείλονται μεταξύ άλλων στον εξωλειτουργικό χαρακτήρα του είδους.
Αντλώντας από το βυζαντινό και μεταβυζαντινό ρεπερτόριο και μερικώς από την κοσμική
μουσική της εποχής τους, οι μελοποιοί των καλοφωνικών ειρμών μεταχειρίστηκαν το
υλικό που είχαν στη διάθεσή τους με λελογισμένη ελευθερία. Έτσι, αυτές οι συνθέσεις δεν
προορίζονταν για λατρευτική χρήση, αλλά για μονοφωνάρικη συνήθως εκτέλεση κατά τη
διανομή του αντιδώρου στο τέλος της Θείας Λειτουργίας και γενικότερα μετά το τέλος των
εκκλησιαστικών ακολουθιών, καθώς και σε επίσημα γεύματα, επισκέψεις κοσμικών ή
εκκλησιαστικών αρχόντων και άλλες εορταστικές εκδηλώσεις. Εν τούτοις, η παρούσα
εργασία αποδεικνύει ότι οι μελοποιοί των καλοφωνικών ειρμών ακολούθησαν την
παραδεδομένη πρακτική της συναρμογής αρμοδίων προϋπαρχόντων θέσεων της
μελοποιίας, που κατά βάσιν ανήκουν στο ειρμολογικό γένος.
Τα ειδικώτερα πορίσματα-συμπεράσματα που προέκυψαν από τη διαπραγμάτευση
του υλικού είναι περιληπτικώς τα ακόλουθα:
595
Μακρινοί συγγενείς των καλοφωνικών ειρμών είναι οι μελισματικοί ειρμοί του είδους
των μαθημάτων της Παπαδικής, που μελοποιήθηκαν από επιφανείς συνθέτες των ΙΔ΄
και ΙΕ΄ αιώνων. Οι ασματικοί ειρμοί μετά κρατημάτων της κρητικής παράδοσης και
του Θεοφάνους Καρύκη των τελών του ΙΣΤ΄ αιώνος είναι οι πλέον άμεσοι πρόγονοι
του νέου είδους. Σην τελική του διαμόρφωση συνετέλεσαν η παλαιά πρακτική
ψαλμώδησης εξωλατρευτικών ύμνων κατά τη διάρκεια των επισήμων γευμάτων, η
γόνιμη συνάντηση της ελληνικής εκκλησιαστικής μελοποιίας με την κοσμική μουσική
της πολυπολιτισμικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και, τέλος, μία στροφή προς το
μελισματικώτερον της μελοποιίας των καταβασιών των κανόνων από τις αρχές του ΙΖ΄
αιώνος. «Καταστατικός» καλοφωνικός ειρμός θεωρείται η σύνθεση Η κάμινος,
Σωτήρ, εδροσίζετο σε ήχο α΄ του Αρσενίου Βατοπαιδηνού.
Το είδος διαδόθηκε σε μουσικά χειρόγραφα με σύμμεικτη ύλη, των τύπων της
Παπαδικής και της Ανθολογίας, που σήμερα απόκεινται σε βιβλιοθήκες και ιδιωτικές
συλλογές στην Ελλάδα και το εξωτερικό, με τις μοναστηριακές βιβλιοθήκες του Αγίου
Όρους να κατέχουν τα πρωτεία. Η ενότητα των καλοφωνικών ειρμών καταλαμβάνει
συνήθως το τέλος των κωδίκων. Οι κώδικες που επισημάνθηκαν στα πλαίσια της
παρούσης εργασίας ανέρχονται στους 586, αλλά εκτιμούμε ότι ο αριθμός χειρογράφων
σε όλον τον κόσμο που περιλαμβάνουν μικρές ή μεγάλες συλλογές καλοφωνικών
ειρμών είναι περίπου τριπλάσιος. Κατά το β΄ μισό του ΙΗ΄ αιώνος η ύλη των
καλοφωνικών ειρμών αυτονομήθηκε και απετέλεσε το περιεχόμενο αμιγούς κώδικος
με την ονομασία Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον. Πρώτος τέτοιος κώδικας είναι πιθανώς ο
Ιβήρων 1157, που συνέταξε το 1769 ο Ιωάννης Τραπεζούντιος, Πρωτοψάλτης της
Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Τα μέχρι στιγμής επισημανθέντα αμιγή
Καλοφωνικά Ειρμολόγια είναι 63, τα περισσότερα εκ των οποίων γράφτηκαν τον ΙΘ΄
αιώνα.
Ο αριθμός των συνθετών που μελοποίησαν καλοφωνικούς ειρμούς υπερβαίνει τους 55.
Διακρίνονται για την παραγωγικότητα και την υψηλή καλλιτεχνική αξία των
ποιημάτων τους οι Πέτρος Μπερεκέτης (που καλείται «πατήρ των καλοφωνικών
ειρμών»), Μπαλάσιος ιερεύς, Αναστάσιος Ραψανιώτης, Γερμανός Νέων Πατρών,
Μελέτιος Σιναΐτης ο παλαιός, Απόστολος Κώνστας Χίος, Γεώργιος Ογουρλού,
Μακάριος ιερομόναχος, Ραφαήλ Ικονίου, Κωνσταντίνος Βυζάντιος και Ματθαίος
Βατοπαιδηνός.
596
Το σύνολο των κατά καιρούς μελοποιηθέντων καλοφωνικών ειρμών υπερβαίνει τους
260 και καλύπτει ολόκληρο το φάσμα της εκκλησιαστικής οκταηχίας, με ιδιαίτερη
όμως προτίμηση στους διατονικούς ήχους πρώτο, τέταρτο και πλάγιο του τετάρτου.
Τα περισσότερα ποιητικά κείμενα που μελοποιήθηκαν ως καλοφωνικοί ειρμοί είναι
ειρμοί ή τροπάρια κανόνων, χωρίς όμως να αποκλείονται άλλα υμνογραφικά είδη ή
και αυτοσχέδια υμνογραφήματα που δε χρησιμοποιήθηκαν στη λατρεία. Η
πλειονότητα των κειμένων ανήκει στο είδος των θεοτοκίων, ύμνων δηλαδή που
εξυμνούν το πρόσωπο της Θεοτόκου. Διαφαίνεται επίσης μία προτίμηση των
μελοποιών σε κείμενα που σχετίζονται με την παλαιοδιαθηκική διήγηση περί των
Τριών Παίδων, που ίσως πρέπει να ερμηνευθεί στα πλαίσια των επαναστατικών
κινημάτων του τουρκοκρατούμενου ελληνικού έθνους.
Το 1817 οι 87 πλέον δημοφιλείς καλοφωνικοί ειρμοί εξηγήθηκαν στη Νέα Μέθοδο
Αναλυτικής Σημειογραφίας από τον Γρηγόριο Λεϋιτίδη, τότε Λαμπαδάριο και
μετέπειτα Πρωτοψάλτη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Το αυτόγραφο του
Γρηγορίου είναι ο κώδικας Βιβλιοθήκης Κωνσταντίνου Ψάχου Φάκελος Β΄, που
σήμερα απόκειται στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το εξηγημένο Καλοφωνικό
Ειρμολόγιο αντέγραψαν αρκετοί κωδικογράφοι του ΙΘ΄ αιώνος. Μάλιστα το 1833 ο
Μακάριος ιερομόναχος το μετέφρασε στα ρουμανικά, γεγονός που συνέβαλε στη
διάδοση του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους και πέραν του ελληνόφωνου χώρου.
Το 1824 στην Κωνσταντινούπολη για πρώτη φορά στην ιστορία εκδόθηκε εντύπως μία
μικρή συλλογή καλοφωνικών ειρμών στη Νέα Μέθοδο στο Ταμείον Ανθολογίας του
Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος. Η έκδοση αυτή συνετέλεσε στην υψηλή δημοφιλία των
συγκεκριμένων συνθέσεων στον χώρο του Οικουμενικού Πατριαρχείου κατά τους δύο
επόμενους αιώνες. Το 1835 ο Θεόδωρος Φωκαεύς εξέδωσε στην Κωνσταντινούπολη
το Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, που αποτελεί μεταφορά στον τύπο της εξήγησης του
Γρηγορίου. Άλλες εκδόσεις αφιερωμένες αποκλειστικά στο καλοφωνικό ειρμολογικό
είδος είναι η Σύνοψις Καλοφωνικών Ειρμών του Ιωάννου Πρωτοψάλτου Βυζαντίου
(Κωνσταντινούπολις 1842) και το Μουσικόν Εκλόγιον Καλοφωνικών Ειρμών του
Αρχιμανδρίτου Συνεσίου Γιάννου (Σάμος 1938). Μικρότερες ενότητες καλοφωνικών
ειρμών ανθολογήθηκαν σε πλήθος άλλων μουσικών εκδόσεων μέχρι σήμερα (κάποιες
στα ρουμανικά). Όπως συνέβη και με τα άλλα ψαλτικά είδη, η μουσική τυπογραφία
επέβαλε τη σταδιακή εγκατάλειψη της χειρόγραφης παράδοσης και διάδοσης των
καλοφωνικών ειρμών.
597
Το μέλος των καλοφωνικών ειρμών χαρακτηρίζεται από ελευθερία – περιορισμένη
πάντως – στη χρήση των καθιερωμένων ειρμολογικών θέσεων, οι οποίες λαμβάνουν
επιπλέον πλάτυνση, και χρήση πολλών παλιλλογικών σχημάτων, συχνές μεταβολές
των γενών και της χρονικής αγωγής, διευρυμένη φωνητική έκταση, δύσκολες
υπερβατές κινήσεις και σκιαγράφηση λέξεων και φράσεων (τεχνική της «μιμήσεως
προς τα νοούμενα»). Παπαδικές θέσεις απουσιάζουν παντελώς από τους
παλαιότερους καλοφωνικούς ειρμούς. Σπανιώτατα παρενείρονται ελάχιστες μεταξύ
των ειρμολογικών θέσεων σε ειρμούς του ΙΘ΄ αιώνος. Το γεγονός αυτό, σε
συνδυασμό με τον δανεισμό στοιχείων μελικής συμπεριφοράς από τα μέλη της
Παπαδικής και κυρίως την επισύναψη του κρατήματος στο τέλος των καλοφωνικών
ειρμών, καθορίζει τη συγγένεια του είδους προς το παπαδικό γένος.
Παρά την αδιαμφισβήτητη εκκλησιαστική φύση του μέλους των καλοφωνικών
ειρμών, παρατηρούνται κάποια δάνεια από την εξωτερική-κοσμική μουσική, ιδίως
κατά τον ΙΘ΄ αιώνα. Τα δάνεια αυτά περιλαμβάνουν φωνητικούς ακροβατισμούς,
ασυνήθεις αλλοιώσεις φθόγγων, χρήση μη εκκλησιαστικών κλιμάκων που
παραπέμπουν σε μακάμια της οθωμανικής μουσικής και ενίοτε ελεύθερη, σχεδόν
αυτοσχεδιαστική, εκτύλιξη της μελωδικής γραμμής.
Η μελοποιία καλοφωνικών ειρμών συνεχίστηκε και κατά τους Κ΄ και ΚΑ΄ αιώνες.
Κάποιοι μελοποιοί συνέθεσαν νέους ειρμούς, ακολουθώντας τα παλαιά πρότυπα.
Άλλοι προτίμησαν τη σύντμηση και διασκευή κλασικών συνθέσεων, επιμένοντας
περισσότερο στην αναλυτικώτερη καταγραφή των θέσεων. Διαπιστώνεται εξάλλου
ότι κάποιοι μελουργοί ασχολήθηκαν με τη μελοποιία ενός καινοφανούς σύμμεικτου
είδους, που αποτελείται κυρίως από στιχηραρικές και παπαδικές θέσεις. Η ανακριβής
απόδοση της ονομασίας «καλοφωνικό ειρμολογικό» σ’ αυτό το είδος οφείλεται στον
παρόμοιο σκοπό αυτών των συνθέσεων (ψαλμώδηση μετά το πέρας των
εκκλησιαστικών τελετών), αλλά και στην πλημμελή κατανόηση και συνακόλουθη
σύγχυση σχετικά με την ταυτότητα και τη φύση των διαφόρων κλάδων του
εκκλησιαστικού μέλους.
Καθώς γράφω αυτές τις γραμμές, η Λιβύη μαστίζεται από την επιχείρηση
αιματηρής κατάπνιξης της αντικαθεστωτικής εξέγερσης, η Νέα Ζηλανδία θρηνεί θύματα
καταστροφικού σεισμού, το Τέξας των Ηνωμένων Πολιτειών ψηφίζει νόμο που επιτρέπει
την οπλοφορία σε πανεπιστημιακά ιδρύματα, η Ελλάδα απειλείται από οικονομική
κατάρρευση. Τα δυσάρεστα γεγονότα με ωθούν να ολοκληρώσω αυτήν τη μελέτη με την
598
παράθεση των στίχων του αριστουργηματικού καλοφωνικού ειρμού σε ήχο δ΄ Παντάναξ
βασιλεύ του Πέτρου Μπερεκέτη, που φρονώ ότι αρμόζει απόλυτα ως προσευχή για τα
χειμαζόμενα έθνη απανταχού της γης:
Παντάναξ βασιλεύ,
ειρήνευσον τον κόσμον,
πρεσβείαις της αχράντου,
Παρθένου παντανάσσης,
και πάντων των αγίων σου!
599
Summary
Between the 17th and 19th centuries the kalophonic heirmologic genre of
ecclesiastical chant was cultivated amongst Greek Orthodox composers and cantors under
Ottoman rule. Derived primarily from the hymnographic form of the kanon, the
kalophonic heirmos is a melismatic setting of a liturgical text followed by a kratima, i.e. an
ornamental musical setting of nonsensical syllables, usually by a different composer. The
present dissertation examines this previously underinvestigated and misunderstood genre
with a double focus on its history and musical content. The methodology includes the
research of manuscript catalogues and historical, philological and musicological sources, as
well as the study of manuscripts and musical publications.
This work provides a detailed account of the genre’s emergence and development,
presents the most significant manuscripts, and offers composers’ biographical sketches and
a compilation of the genre’s corpus. Most importantly, it analyzes the musical morphology
and structure of kalophonic heirmoi. In doing so, this analysis clears the confusion
regarding the genre’s mistakenly assumed improvisational character and its relation to the
highly embellished papadic genus of Byzantine chant. These misconceptions have arisen
in part due to the genre’s para-liturgical function. Drawing on Byzantine and post-
Byzantine repertoire as well as contemporary secular music, composers of kalophonic
heirmoi liberally utilized the musical elements at their disposal. Thus, these compositions
were not intended for official worship ceremonies, but rather, for soloistic performance
after the end of the Divine Liturgy and other services as well as at banquets, visits of
eminent secular or religious figures, and other festive occasions. Nevertheless, this
investigation proves that composers of kalophonic heirmoi employ the traditional
compositional technique of combining pre-existing melodic formulae (theseis) of the
heirmologic genus. Moreover, it provides a model framework for the study of other genres
of Greek ecclesiastical chant that are still unknown to modern musicology.
More specifically, the conclusions derived from the study and analysis of this
repertory are the following:
The kalophonic heirmos repertory investigated in this study has its roots in the
elaborate heirmoi of the mathima type of the papadic genus, which were composed by
distinguished composers of the 14th and 15th centuries. The immediate precursors of
this genre, however, are the melismatic heirmoi followed by kratimata, composed by
600
Patriarch Theophanes Karykes of Constantinople and several Cretan composers in the
late 16th century. Factors that contributed to the consolidation of the new genre include
the older practice of singing para-liturgical hymns at festive banquets, the fruitful
encounter of Greek ecclesiastical chant with the contemporary secular music of the
multicultural Ottoman Empire, and, finally, a turn towards more ornamental settings of
the katavasiai of kanons during the beginning of the 17th century. Arsenios
Vatopaidinos’ composition Η κάμινος, Σωτήρ, εδροσίζετο (The furnace, Savior, was
moist with dew) in the first mode is recognized as the first kalophonic heirmos in
history.
The new genre was transmitted in mixed-content manuscripts of the Papadike and
Anthology types, which today belong to libraries and private collections in Greece and
abroad, the majority held in monastery libraries on Mount Athos. The collection of
kalophonic heirmoi usually comprises the last part of these manuscripts. The present
study has determined definitively that kalophonic heirmoi are included in a total of 586
manuscripts. However, I estimate that small or large collections of kalophonic heirmoi
are contained in as many as 1,500 manuscripts around the world. In the second half of
the 18th century the collection of kalophonic heirmoi became independent and
comprised the contents of an unmixed type of manuscript, which was named
Kalophonic Heirmologion. The first such manuscript is perhaps Ms. Iviron 1157,
which was composed in 1769 by Ioannis Trapezountios, Protopsaltis of the Great
Church of Christ. To date, 63 Kalophonic Heirmologia have been noted, most of which
were written in the 19th century.
More than 55 composers composed kalophonic heirmoi. Among the most prolific ones
are Petros Bereketis (who is known as the “father of kalophonic heirmoi”), Balasios the
priest, Anastasios Rapsaniotis, Germanos of New Patras, Meletios Sinaite the “old,”
Apostolos Konstas Chios, Georgios Ogourlou, Macarie the hieromonk, Raphael of
Iconion, Konstantinos Vyzantios and Matthaios Vatopaidinos.
Over 260 kalophonic heirmoi have been composed in all eight modes of ecclesiastical
chant. However, a preference was shown towards the diatonic first, fourth and plagal
fourth modes.
The poetic texts set as kalophonic heirmoi are usually heirmoi or troparia, derived from
kanons. Other hymnographic genres as well as para-liturgical texts have also been
utilized to this purpose. Most of the texts belong to the theotokion type, i.e. they are
601
hymns praising the Theotokos (Mother of God). Additionally, composers often set
hymns that are related to the Old Testament narrative of the Three Children Shadrach,
Meshach and Abednego’s resistance to the Babylonian King Nebuchadnezzar (Daniel
3:1-30), which should be interpreted within the context of the pre-revolutionary
movement of the Greek nation then under Turkish rule.
In 1817 the 87 most popular kalophonic heirmoi were transcribed into the New Method
of Analytical Notation by Gregorios Levitidis, then Lampadarios and later Protopsaltis
of the Great Church of Christ. Gregorios’ autograph is Ms. Konstantinos Psachos
Library Folder B΄, which today belongs to the University of Athens. Several scribes
copied Gregorios’ transcription in the 19th century. In 1833 Macarie the hieromonk
translated Gregorios’ work into Romanian, which led to a cultivation of the kalophonic
heirmologic genre outside the Greek-speaking world.
The first printed publication of a small collection of kalophonic heirmoi took place in
Constantinople in 1824 in Chourmouzios the Archivist’s publication Ταμείον
Ανθολογίας (Treasury of Anthology). This collection remained popular among circles
of cantors of the Ecumenical Patriarchate for the next two centuries. In 1835
Theodoros Phocaeus published Gregorios Levitidis’ transcription in Constantinople,
titled Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν (Kalophonic Heirmologion). Another two
publications dedicated exclusively to the genre are Ioannis Vyzantios’ Σύνοψις
Καλοφωνικών Ειρμών (Synopsis of Kalophonic Heirmoi) (Constantinople 1842) and
Archimandrite Synesios Giannou’s Μουσικόν Εκλόγιον Καλοφωνικών Ειρμών (Musical
Selection of Kalophonic Heirmoi) (Samos 1938). Smaller collections of kalophonic
heirmoi were included in a great number of musical publications (a few in Romanian),
some of which are very recent. As was the case with the other genres of the Psaltic Art,
musical typography resulted in the gradual discontinuance of production of manuscripts
of kalophonic heirmoi.
The musical content of kalophonic heirmoi is characterized by the following traits: (i) a
relatively liberal utilization of the established heirmologic melodic formulae, which are
further elongated and embellished; (ii) frequent sequences; (iii) frequent modulations
and tempo changes; (iv) broad range; (v) frequent jumps up and down the scales; and
(vi) text painting. Papadic theseis are altogether absent from older, “classical”
kalophonic heirmoi. In the 19th century an extremely limited number of papadic theseis
are inserted between the heirmologic ones in more innovative samples of the genre.
602
This fact, along with the borrowing of some elements from papadic compositions (e.g.
tonics, structural notes, range, etc.) and, more importantly, the (optional) incorporation
of kratimata, defines the relation of the genre to the papadic genus.
Notwithstanding the clearly ecclesiastical nature of the morphology and structure of
kalophonic heirmoi, certain elements appear to have been borrowed from secular
music, especially in the 19th century. Such elements include movements at the
extremes of the musical scales, unusual note alterations, use of non-ecclesiastical
scales, which are reminiscent of Ottoman makams, and, occasionally, free development
of the melodic line, which can sound like vocal improvisation.
The art of composing kalophonic heirmoi was continued into the 20th and 21st centuries.
A few composers composed new kalophonic heirmoi, following the conventional
standards. Others abbreviated and embellished classical compositions, re-writing the
melodic formulae in a more prescriptive fashion. Furthermore, some composers
introduced a new, mixed genre, which is comprised of sticheraric and papadic melodic
formulae. This new genre has inaccurately been named “kalophonic heirmologic”
because of its similar function (performance after the end of worship ceremonies), but
also due to the lack of a clear understanding and consequent confusion with respect to
the identity and nature of the several branches of Byzantine and post-Byzantine
ecclesiastical chant.
As I am writing these lines, Libya is plagued by the ruling regime’s attempt to
violently suppress the people’s revolt, New Zealand is mourning the victims of a
catastrophic earthquake, Texas is legalizing gun possession in colleges, Greece is
threatened with economic collapse. These sad events prompt me to conclude the present
study with the following verses1216, set as a masterful kalophonic heirmos by Petros
Bereketis (Παντάναξ βασιλεύ in authentic fourth mode), which I find to be a fitting prayer
for all the suffering nations of the planet:
King and ruler of all,

give peace to the world,
through the intercessions of the immaculate,
Virgin Queen of all,
and of all your saints!
1216
The translation is mine.
603
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΠΙΜΕΤΡΟ
604
Αρσενίου Βατοπαιδηνού Η κάμινος, Σωτήρ
Χφ. Συλλογής Χαραλάμπους Καρακατσάνη χ.α. – Καλοφωνικόν
Ειρμολόγιον, σ. 1
605
Γερμανού Νέων Πατρών Δοξάσωμεν Τριάδα αχώριστον
Χφ. Συλλογής Χαραλάμπους Καρακατσάνη χ.α. – Καλοφωνικόν
Ειρμολόγιον, σ. 2
606
Μπαλασίου ιερέως Λίθον ον απεδοκίμασαν
Χφ. Συλλογής Χαραλάμπους Καρακατσάνη χ.α. –
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον, σ. 3
607
Μπαλασίου ιερέως Άστρον ήδη ανατέταλκεν
Χφ. Συλλογής Χαραλάμπους Καρακατσάνη χ.α.-
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον, σ. 4
608
Μελετίου Σιναΐτου του παλαιού Αμαρτωλών τας δεήσεις &
Γιωβάσκου Βλάχου Άκουε θαυμάτων ουρανέ
Χφ. Συλλογής Χαραλάμπους Καρακατσάνη χ.α. –
Ανθολογία Όρθρου-Λειτουργίας, σ. 294
609
Εξώφυλλο χφ. Mingana Greek 6
610
Πέτρου Μπερεκέτη Κυρίως Θεοτόκον
Χφ. Mingana Greek 6, φ. 103v
611
Ζαχαρία Χανεντέ Φρικτόν το βήμα σου και αδέκαστον
Χφ. Ξηροποτάμου 277, φ. 112r
612
Καλλίστου Βατοπαιδηνού Την άδικον βλέπουσα σφαγήν σου
Χφ. Σινά 1265, φ. 193r
613
Καλλίστου Βατοπαιδηνού Την άδικον βλέπουσα σφαγήν σου
Χφ. Σινά 1265, φ. 193v
614
Καλλίστου Βατοπαιδηνού Ο άγγελος εβόα
Χφ. Βιβλιοθήκης Κωνσταντίνου Ψάχου 30/184, φ. 282v
615
Αναστασίου Ραψανιώτη Πάντα ματαιότης τα ανθρώπινα &
Υπερβολή ασωτείας (αρχή)
Χφ. Σινά 1277, φ. 131r
616
Αναστασίου Ραψανιώτη Δέσποινα πρόσδεξαι
Χφ. Βιβλιοθήκης Ρουμανικής Ακαδημίας gr. 33, φ. 457r
617
Αναστασίου Ραψανιώτη Δέσποινα πρόσδεξαι &
Πέτρου Μπερεκέτη Στένω εκ βαθέων της ψυχής (αρχή)
Χφ. Βιβλιοθήκης Ρουμανικής Ακαδημίας gr. 33, φ. 457v
618
Αποστόλου Κώνστα Χίου Ανάρχου γεννήτορος
Χφ. Βιβλιοθήκης Πανεπιστημίου Cambridge Add. 5945, φ. 20α
619
Προμετωπίδα χφ. Βιβλιοθήκης Κωνσταντίνου Ψάχου
Φάκελος Β΄ - Αυτόγραφο Γρηγορίου Λαμπαδαρίου
620
Αρσενίου Βατοπαιδηνού Η κάμινος, Σωτήρ
Χφ. Βιβλιοθήκης Κωνσταντίνου Ψάχου Φάκελος Β΄, φ. 1r
621
Μπαλασίου ιερέως Ο μέγας προέγραψεν
Χφ. Βιβλιοθήκης Κωνσταντίνου Ψάχου Φάκελος Β΄, φ. 67r
622
Διονυσίου Φωτεινού Σε την υπέρ νουν
Χφ. Βιβλιοθήκης Μητροπόλεως Γαλατσίου gr. 163 [1797],
φ. 261r
623
Διονυσίου Φωτεινού Σε την υπέρ νουν
Χφ. Βιβλιοθήκης Μητροπόλεως Γαλατσίου gr. 163 [1797],
φ. 261v
624
Προμετωπίδα χφ. Ρουμανικής Ακαδημίας 1685
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον μεταγραφέν στα ρουμανικά από τον
Μακάριο ιερομόναχο (1833)
625
Πρόλογος χφ. Ρουμανικής Ακαδημίας 1685, φ. 1r
Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον μεταγραφέν στα ρουμανικά από τον
Μακάριο ιερομόναχο (1833)
626
Μπαλασίου ιερέως Μη της φθοράς ρουμανιστί
Χφ. Ρουμανικής Ακαδημίας 1685, φ. 127v
627
Μπαλασίου ιερέως Μη της φθοράς ρουμανιστί
Χφ. Ρουμανικής Ακαδημίας 1685, φ. 128r
628
Παναγιώτη Χαλάτζογλου κράτημα σε ήχο βαρύ
629
Μακαρίου ιερομονάχου Οίμοι, οίον αγώνα έχει η ψυχή
630
631
632
Μακαρίου ιερομονάχου Οίμοι, οίον αγώνα έχει η ψυχή &
Πέτρου Μπερεκέτη Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε (αρχή)
633
Πολυχρονισμός Γρηγορίου μητροπολίτου Ουγγροβλαχίας
-- συμπλοκή καλοφωνικών ειρμολογικών και παπαδικών θέσεων --
634
Μακάριος ιερομόναχος (1750-1836),
μεταφραστής του Καλοφωνικού Ειρμολογίου στα ρουμανικά
635
Προμετωπίδα Ταμείου Ανθολογίας Χουρμουζίου (1824)
636
Προμετωπίδα εντύπου Καλοφωνικού Ειρμολογίου (1835)
637
Προμετωπίδα Συνόψεως Καλοφωνικών Ειρμών (1842)
638
Προμετωπίδα Μουσικού Εκλογίου Καλοφωνικών Ειρμών (1938)
639
Πέτρου Μπερεκέτη Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε
Ταμείον Ανθολογίας Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, σσ. 371-372
640
Πέτρου Μπερεκέτη Εν βυθώ κατέστρωσέ ποτε
Ταμείον Ανθολογίας Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, σσ. 372-372
641
Γεωργίου του Κρητός Την δέησίν μου δέξαι την πενιχράν (τέλος) &
Ροήν μου των δακρύων (επιφώνημα)
Σύνοψις Καλοφωνικών Ειρμών, σ. 94
642
Γεωργίου του Κρητός Ροήν μου των δακρύων (επιφώνημα)
Σύνοψις Καλοφωνικών Ειρμών, σ. 95
643
Μπαλασίου ιερέως Την ζωοδόχον πηγήν (αρχή)
Μουσικόν Εκλόγιον Καλοφωνικών Ειρμών, σ. 98
644
Παναγιώτη Χαλάτζογλου Έφριξε γη
Ειρμολόγιον Καλοφωνικόν, σ. 113
645
646
647
Παναγιώτη Χαλάτζογλου Έφριξη γη
καλλωπισμένο από τον Δημοσθένη Παϊκόπουλο
(Δημοσθένους Παϊκοπούλου, Πανδέκτη Εκκλησιαστικής Μουσικής, τ. Γ΄, σ. 567)
648
649
650
651
συντετμημένο από τον π. Κωνσταντίνο Παπαγιάννη
(Κωνσταντίνου Παπαγιάννη, Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον, σσ. 248-249)
652
συντετμημένο από τον π. Κωνσταντίνο Παπαγιάννη
(Κωνσταντίνου Παπαγιάννη, Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον, σσ. 249-250)
653
σε σύντμηση και καλλωπισμό Κωνσταντίνου Πρίγγου
(Χαριλάου Ταλιαδώρου, Επίτομος Λειτουργία, σσ. 341-342)
654
Ζαχαρία Χανεντέ Οι της Χαλδαίας καμίνου
(εξήγηση στη Νέα Μέθοδο από τον Θωμά Αποστολόπουλο)
από χειρόγραφο του Ελευθερίου Γεωργιάδη
655
656
657
Αντωνίου Σιγάλα Μυστήριον ξένον
Αντωνίου Βάλβη, Η εκκλησιαστική μουσική, σ. 65
658
Αντωνίου Σιγάλα Μυστήριον ξένον
Αντωνίου Βάλβη, Η εκκλησιαστική μουσική, σ. 66
659
Κωνσταντίνου Παπαγιάννη Ερράγη ναού η φαιδρότης
Κωνσταντίνου Παπαγιάννη, Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον, σ. 271
660
Κωνσταντίνου Παπαγιάννη Ερράγη ναού η φαιδρότης
Κωνσταντίνου Παπαγιάννη, Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον, σ. 272
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684

2011 Grammenos Karanos, The Kalophonic Heirmologion, University of Athens, Athens 2011

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

2011 Grammenos Karanos, The Kalophonic Heirmologion, University of Athens, Athens 2011

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2011 Grammenos Karanos, The Kalophonic Heirmologion, University of Athens, Athens 2011

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ – ΤΜΗΜΑ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

εξαιρέτως του καλλικελάδου πρεσβυτέρου Δημητρίου Γκαρίπη (†1997),

του καλλιτέχνη θείου μου Κωνσταντίνου Καράνου (†2009)

και της γλυκυτάτης εξαδέλφης μου Μαρίας Παπάζογλου (†2008).

Κατά τη διδασκαλία του περίφημου ρήτορος των αρχαίων Αθηνών Δημοσθένους,

Καλοφωνικός ειρμός. Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον.

1. Το υλικό της παρούσης εργασίας και η διαπραγμάτευσή του ......................... 71

Η ιστορία του καλοφωνικού ειρμολογικού είδους.

Οι μελοποιοί των καλοφωνικών ειρμών.

1. Οι μελοποιοί των καλοφωνικών ειρμών. Βιογραφικά στοιχεία και ο περί

Το ποιητικό κείμενο των καλοφωνικών ειρμών.

1. Το ποιητικό κείμενο των καλοφωνικών ειρμών .............................................. 322

Οι έντυπες εκδόσεις καλοφωνικών ειρμών

1. Ταμείον Ανθολογίας, Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (1824) .............................. 397

Το μέλος των καλοφωνικών ειρμών

1. Χρονική διάρκεια ............................................................................................... 429

Η εξήγηση των καλοφωνικών ειρμών

1. Οι κώδικες με μεταβατική-εξηγητική σημειογραφία ....................................... 546

Οι καλοφωνικοί ειρμοί στη σύγχρονη πράξη

1. Νέοι μελοποιοί καλοφωνικών ειρμών .............................................................. 567

Επιλεγόμενα – Συμπεράσματα ....................................................................................... 593

1. Άρθρων και βιβλίων

3. Συντομογραφίες όρων, συμβόλων και άλλων

Α. Πηγές (χειρόγραφοι μουσικοί κώδικες)

Στον παρακάτω πίνακα παρατίθενται 5861 χειρόγραφα Ψαλτικής Τέχνης που

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΑΥΓΟΥΣΤΗ ΜΠΑΛΚΑ

_ Ανθολογία [«Μέγας Μουσικός Ανθών»] ΙΘ΄ (τέλη) χφ. Γεωργίου Μπίστη

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΩΝ ΡΟΥΜΑΝΙΑΣ

4674 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΙΕΡΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

24 Ανθολογία ΙΗ΄ (1798) χφ. Ευθυμίου Κυκκώτου

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΨΑΧΟΥ

gr. 163 [1797] Ανθολογία ΙΘ΄ (π. 1850-1860)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ –

1 Καλοφωνικόν Ειρμολόγιον ΙΗ΄ (τέλη)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΔΟΒΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ BIRMINGHAM

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ CAMBRIDGE

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΡΟΥΜΑΝΙΚΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ

61 Ειρμολόγιον Καταβασιών – Ανθολογία –

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ BODLEIAN ΟΞΦΟΡΔΗΣ

Add. 16971 Ειρμολόγιον Πέτρου

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ

19 Αναστασιματάριον – Ανθολογία ΙΗ΄ (1730) χφ. Γρηγορίου πρωτοπαπά

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΠΑΦΟΥ

4 Ανθολογία ΙΘ΄ (α΄ ήμισυ)

ΓΕΝΝΑΔΕΙΟΥ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΡΕΘΥΜΝΟΥ

6 Αναστασιματάριον Χρυσάφου νέου -

4 Ανθολογία Λειτουργίας [Νέα Μέθοδος] ΙΘ΄ (π. 1823)

ΕΘΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΓΑΛΛΙΑΣ

Supplément Grec 1135 Ανθολογία ΙΗ΄ (π. 1730–

ΕΘΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

893 Ανθολογία ΙΗ΄ (1747) χφ. Δαβίδ Σκοπελίτου

ΕΘΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ -

269 Ανθολογία ΙΗ΄ (αρχαί)

ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΛΙΒΕΡΠΟΥΛ – ΣΥΛΛΟΓΗΣ MAYER