Prof. M.

Tayyib Gökbilgin, Avrupa’da iktidar Mücadelesi Osmanlı-Macar İlişkileri, Kronik Kitap

Yayınevi, İstanbul, 2019, 294 sayfa.

Nesrin KALKAN
Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Öğrencisi

Yeniçağ ve Yakınçağ’da, Avrupa’daki iktidar mücadelelerinin yaşandığı en yoğun bölge

konumunda olan ve Orta Avrupa merkezini teşkil eden yer Macaristan olmuştur. Macaristan’daki Türk
hakimiyeti ve mücadeleleri ele alınarak on üç başlık altında incelenmiştir. Aynı zamanda Macar
arşivciliği hakkında bilgi veren Prof. M. Tayyib Gökbilgin’e, Macar Türkolog Lajos Fekete tarafından
şeref üyeliği beratı verilmiştir.

14. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin balkanlarda başlayan etkinliği ile Avrupa devletleriyle olan
münasebeti giderek atmış, bu hal Avrupa’da Osmanlı’ya karşı bir haçlı oluşumuna sebep olmuştur.
‘Macaristan’daki Türk Hakimiyeti Devrine Ait Bazı Notlar’ bölümünde Avrupalı tarihçilerin Macarlar
hakkındaki düşünceleri yer alır. Avrupa Hun Devleti’ne ait bazı savaşçı özelliklerin Macar halkında da
bulunduğu, silah kullanımı dahil Türkler ile benzerlik teşkil ettiği düşüncesi aktarılmıştır. ‘Macar
Devlet Arşivi ve Tarihçesi’ başlığı altında verilen bilgilere göre; Macar tarihine ait belgelerin tarihsel
tasnifi yer almakta olup, Macar tarihi boyunca varlık gösteren devletlerin yazışmaları, antlaşmaları,
belgeleri o döneme göre sıralanıp, numaralandırılmıştır. Arşivde araştırma yapacak olan kişilerin
izleyeceği yol bölüm bölüm anlatılmıştır. Arşiv materyallerinin progressif olarak yani orijinal şekilde
onu meydana getiren ve nezdinde koruması icap edilen daire ve makamın ismi altında onun numarası,
tarih sırasına göre korunması şeklinde olduğunu açıklar.

Üç, dört ve beşinci başlıklarda II. Murad devrinden Kanuni Sultan Süleyman devrine kadar
geçen dönemde Türkler ile Macarlar arasında gergin bir savaş hali vardır. Osmanlı’nın Mohaç
Savaşı’na kadar Avrupa’da ilerlemesiyle beraber Avrupa’da giderek artan Osmanlı ilerleyişinin önüne
geçilemeyişi ve Mohaç Meydan Savaşı’nın neticeleri anlatılmıştır. Bu neticelerden birisinde şu şekilde
Türk savaşçı yapısının özelliğine vurgu yapılmıştır : ‘Osmanlı fütuhat istikametinin Belgrad-Budin
üzerine kayması ve o zamana kadar Macaristan’ın hatta Avusturya’nın güneyde ehemmiyetli serhad
kalesi olan Jajcsa (Yayça)’nın sapa bir yolda kalarak Orta Avrupa’ya doğru fütuhat siyasetine büyük
engel olmaktan çıkması idi.’

Macaristan’daki Türk hakimiyeti 150 yıl sürmüştür. Prof. M. Tayyib Gökbilgin’in Macaristan
hakkındaki görüşleri şu şekildedir: ‘Osmanlı ordularının Orta Avrupa’yı cevalan sahası yaptığı bu
devir, sadece askeri fütuhat bakımından değil, Türk medeniyeti tarihi bakımından da araştırmaya,
incelenmeye, bugünkü Türk tarafından da hiç değilse hatırlamaya değer bir vasıf taşır’. Macar
tarihçilerden Angyal David, Erdel beyi Bethlen Gabor hakkında yazdığı bir makalesinde, onun Türkler
hakkındaki düşüncesi şu şekilde aktarılmıştır: “Türk beylerinin harpçılığı, bazen ani bir ihtirasla
kabaran mağrur sükunu, debdebeleri, nezaketleri, misafirperverlikleri ve çok realist şarklı zihniyetleri
Macar büyükleri arasında birçokları gibi onu da mahcup etmişti. Eski ırkı sevk-i tabiinin bir tezahürü
demek olan bu sempatiyi asırlarca devam Hristiyan kültürü tamamen ortadan kaldırmağa muvaffak
olamamıştı. Bethlen, Türkler arasında birçok şey öğrendi; siyaset usulleri tamamen Türklerinkine
benziyordu. Türklerin verdikleri söze çok kıymet verirdi. Çünkü verdikleri sözü yapmadıkları çok
nadirdi. Bu itibarla onlar en emin müttefiklerdi.”

Türk idaresindeki Budin’i anlayabilmek için Budin beylerbeylerini tanımak ve icraatlerini

bilmek gerekir. ’Türk İdaresinde Budin’ başlığında Budin beylerbeylerinden olan Arslan Paşa, Sokullu

1
Mustafa Paşa, Üveys Çelebi, Lala Mehmed Paşa, Kadızade Ali Paşa’yı ve icraatlerini anlatmıştır. 150
yıl olan hakimiyet boyunca 99 beylerbeyi tayin edilmiştir. Arslan Paşa hakkında dönemin Avusturya
şairleri şiirler yazmıştır. Macar adetlerini benimsemiş, onun zamanında Macarca diplomatik diller
arasına girmiştir. Budin beylerbeyliği sırasında laubali davranışı kendisine düşman kazandırmış ve
şikayetler neticesinde Zigetvar seferinde idam edilmiştir. İkinci olarak Sokullu Mustafa Paşa yer alır
ve kendisine büyük Mustafa denildiği kaydolunmuştur. Hammer, Sokullu Mustafa Paşa için “Budin bu
adamla bihakkın gurur duyabilir” demiştir. Macar tarihçileri tarafından adaleti seven insan olarak
tanımlanmıştır. Kanuni’nin Zigetvar seferindeki türbesi Sokullu Musatafa Paşa tarafından
yaptırılmıştır. Lala Mehmet Paşa’nın reayayı himaye ve müdafaa etmesi, insanlık tarafı o zaman
dillere destan olarak anlatılmıştır. Türk devrinde Budin idaresi ticarette önemli yere sahip olmuştur.
XVII. asır sonunda Türk hakimiyetinin sona ermesiyle ticaretin önemi ortadan kalkmıştır.

Macarların milli kıyam ve istiklal hareketlerinin her zaman Türkler tarafından destek
görmüştür. Budin Türk idaresindeyken Türk-Macar münasebetlerinin enteresan tezahürü Macarlar
arasında Türklere karşı duyulan temayül ve Türklüğü kabul etmeleri olmuştur. Avusturyalılar bu gibi
Macarları hain addeder ve Türk sayarlardı. Hülasa bir Macar tarihçisinin dediği gibi Macarlar Türk
idaresiyle cesur, şövalye ruhlu, insaflı ve adaletli bir millet kazanmışlar. Türkerlerle komşuluk
yapanlar onlarla yakından temas edenler bu müstevli milletin ne kadar vasıflara haiz olduğunu
tanımışlardı. Kara Üveys Paşa ‘Kara’ ve ‘Defterdar’ lakaplarıyla anılmış, zekası sayesinde yükselerek
Budin Beylerbeyliğine getirilmiştir. Üveys Paşa’nın Macar kumandanlarına yazdığı altı mektubun
varlığından söz edilmiştir.

17. yüzyılda büyük diplomasi işe beraber Erdel beylerbeyliği sayesinde Macarlar ile iyi
ilişkiler kurulmuştur. Erdel’in iç ve dış siyaseti yönetenlerin Katolik veya Protestan veyahut güçlü ve
zayıf olmalarına karşın şekillenmiştir. Bu beylerden bazıları Avusturya’ya bazıları ise Osmanlı
Devleti’ne temayül göstermiştir. Hatta bir kısmı istiklal ile hareket etme sevdasına düşmüş, Osmanlı
camiasında aşağı yukarı aynı dereceye sahip hak ve imtiyazlar bulanan Eflak ve Boğdan beylikleri
üzerine otorite kurmaya kalkışmışlardır. Erdel’in müstakil bir beylik haline gelmesi Kanuni Sultan
Süleyman döneminde olmuştur. Kitabın bazı bölümlerinde Türk-Macar dönemlerine ilişkin Macar
arşiv vesikalarından yazışma örnekleri gösterilmiştir. El yazması arşiv vesikaları da kitapta
belgelendirilmiştir.

XI. Bölümde Mülteciler Devri ve Thökölöy İmre’nin bu dönemdeki rolü anlatılmıştır.

Babasının bir asilzade olduğu ve kendisinin de bu asilzadelikten yönetim için üzerine düşeni yaptığını
söylemiştir. O dönem Osmanlı Devleti’ne göç eden mülteciler Osmanlı bürokrasisinde önemli
görevler almıştır. Devlet himayesinde bu şekilde idame ettirilmişlerdir.

On üçüncü başlıkta ise yakın dönem Türk-Macar ilişkileri incelendiğinde iki millet arasındaki
dostluk bağı güçlenmiştir. Mustafa Kemal Atatürk’ün Macarlar hakkındaki ‘soydaş millet’ kavramıyla
daha çok dostluk münasebetinin artması sağlanmıştır.

1954 yılında V. Türk Kongresi’nde konuşma yapan Lajos Fekete Macar arşiv belgeleri ve
Osmanlı arşiv belgelerinin kesin surette incelenmesi gerektiğine vurgu yapmıştır. Macaristan’da
bulunan milli kütüphanede Osmanlı arşiv belgelerinin zenginliği ve önemi arz edilmiştir. Macar tarihi
ele alınacaksa öncelikle bu belgelerin incelenmesi gerektiği daha sonra mali belgeler okunup bu
şekilde sağlıklı Macar tarihinin yazılabileceğini dile getirmiştir. Macarların dostluk ilişkileri hatta
Avrupa tarihi buradaki belgelerin ışığında daha sağlıklı yazılabileceği görüşünü bildirmiştir. 1993
yılında Türk arşivi ile Macar arşiv yönetimi arasında işbirliği protokolü hazırlanmıştır. 2019 Kasım
ayında bu protokol yenilenmiştir. Yine Türk-Macar ilişkileri incelendiğinde Türk-Macar Dostluk

2
Derneği kurulmuş, burada iki ülke arasında yapılan faaliyetler anlatılmıştır. Günümüz Macaristan’ında
3 Mayıs Türkçülük Günü kutlanmaktadır. Halil İnalcık ve İlber Ortaylı’nın Macar arşiv belgeleri
konusunda orada derinlemesine bir arşiv taranması yapılması gerektiği, mutlak surette incelenerek bu
belgelerin günümüz tarihine de ışık tutacağına dair yorumları bulunmaktadır.