This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
613.7
ос

M624
 0100

HIERONY MI

MERCVRIALIS

DE ARTE GYMNASTICA

LIBRI SEX ,

In quibus exercitationum omnium vetuftarum M

genera, loca, modi , facultates, & quidquid de-

niq, ad corporis humani exercitationes

pertinet, diligenter explicatur.

Secunda editione auċti, multisfiguris ornati.

Opus non modo medicis , verum etiam omnibus antiqua-

rum rerum cognofcendarum , &valetudinis confer-
uandae ftudiofis admodum vtile .

AD MAXIMILIANVM II.

IMPERATOREM.

VENETIIS APVD IVNTAS ,

M D L X X II I.
MAXIMILIANO II.

IMPERATORI INVICTISSIMO

HIERONYMVS MERCVRIALIS

perpetuam Felicitatem D.

7 quando mecum diligentius

confidero , MAXIMILIA-

NE Inuictißime , quot, quan-

taque Imperatores , fummiq.

Principes pro hominum falu-

te , & tranquillitate tam bel-

lo, quam pacegefferint , in eam

facile defcendo fententiam , merito , atque optimo

iure omnes fere gentes , & nationes feciffe , quod

eos dignos existimarunt qui in Deorum immor-

talium numerum referrentur . Inter ea uero , quae

in humanum genus innumera contulerunt benefi-

cia magnam partem fibi vindicant artes paene

omnes liberales ,quas maximis propofitis praemis

non excitarunt modo , atque extulerunt aliquando

iacentes ,fedita etiam earum dignitatem amplifi-

carunt , ut ipfi foli illarum auctores , & inftau-

ratores propemodum uideantur . fd facile per-

spicere quiuis poteft , qui militaris difciplinae , le-

gum
gum fcientiae , ceterarumque fine quibus uita haec

noftra fere uitalis non effet , laudandarum artium

ortus , & incrementa memoria uelit repetere : fed

ne Imperatorifapientißimo , quae omnibus paßim

nota funt , recenfendo fim moleftus , unum medi-

cae artis omnium utilißimae exemplum proponam,

quae proculdubio aut nulla effet , aut certe eum.

quem hoc tempore praefefert splendorem , & ele-

gantiam non haberet , nifi Principum benignitas ,

fine qua omnis plerumque languefcit industria ,

fummis uiris illius auctoribus affulfiffet . Etenim

quantum a primis illis temporibus quafi nafcenti

medicinae attulerint auxilij Cadmus , Salomon ,

Alexander , posterioribus uero Attalus , Ptole-

maeus , Nero , Hadrianus , Conftantinus , fufti-

nus , alij permulti , complurium Doctorum homi-

num monumenta teftantur . uerumtamen ut alia

omittam m praefentia , non exigui momenti putan-

dum id eft , quod magnificentißima , atque am-

plißima Gymnafia exftruxerint , inque is artem

Gymnafticam inftituentes , ipfius magiftros acprae-

fectos aluerint , qui homines exercitationibus, &
5

ad corporis , & ad animi fanitatem conferentibus

inftruentes ad bene , beateque uiuendum uiam,

communirent . Haec enim ars illa est , ob quam

olim Perfarum reges , Lacedaemony , Athenien-

fes , Romani ita in bellis gerendis ualuerunt , ut

faepe non maxima manu incredibiles hoftium ui-

res
resfregerint, innumerabiles copiasfuderint, tot deni-

que regna , totque nationes fuis ditionibus fubiece-

rint , ut ne recenferi quidem numerando facile

queant . Hac eadem inftructi , non defuerunt

Principes , qui aduerfus quemlibet Athletam ro-

borefunt aufi contendere , quales fuiffe Cyrum , Ne-

ronem , Traianum , Antoninum, & Seuerum ac-

cepimus , quos praeterquam quod hac fola arte

fanitatem conferuaffe , fortißimosque euafiffe me-

moriae proditum eft , ob hanc quoque cauffam id

eos feciffe uerifimile eft , ut ceteros fuo exemplo ad

eafdem exercitationes inuitarent . Huiufmet ar-

tis ope quis ignoratprifcos regnorum , & prouincia-

rumgubernatores Athletarum, etgladiatorumfpe-

ctacula adfubditos in officio continendos prudenter

excogitata introduxiffe ? ne plurima alia commoda

recenfeam, quae gymnaftica, quo temporefloruit, ad

humanam felicitatem perficiendam femper uberri-

mepraeftitit. Sed, quopluresfcimus ab hac arte uti-

litates emanaffe , eo magis dolendum nobis eft , qui-

bus nefcio quo mifero fato cum multis alijs optima-

rum artium ftudijs perit , atque exftinita prorfus

eft ; undefit ut uetus illud militare robur , ueram

fanitatem perpauci fint hoc tempore , qui confe-

quantur, totque morborum genera quotidie nos in-

festent , quot ob exercendorum corporum confue-

tudinem non expertos effe ueteres rationi confenta

neum eft .Haec autem etfi itafint, defperandum ta-

* men
zy
men non eft ,fapientißime Jmperator , quin eorum.

Scriptorum beneficio, apud quos rudis atque adum-

brata quaedam illius delineatio remanfit , ab inte-

ritu poßit uindicari , ac iterum in hominum adfpe-

Etum ,lucemque proferri ,fi Principum adhanc

rem propenfio adfit , & homines docti , & antiqui-

tatis periti reperiantur , qui in hoc ftudium incum-

bere , omnesque ingenij neruos contendere non re-

cufent . Ceterum cur nemo noftris faeculis huiuf-

modi prouinciamfufceperit ,fane pronunciare non

audeo : id unum fcio , remficut maximae utilitatis,

ita immenfi effe laboris . Et ego , licet multa effent ,

quae ab ea deterrere me poffent , aliquando ta-

menfum aggreffus , quaeque inter legendos aucto-

res huc pertinentia obferuaueram , in unum uelu-

ti corpus collecta in commentarium redegi . quod

factum a me eft magna animi contentione , & ftu-

dio : euentu autem , ut ex multorum teftimonijs co-

gnoui , audeo dicere , non infelici . Quae etiam me

cauffa impulit, ut , quamuis hos libros , quo tempore

ALEXANDRRI FARNESII Card.fapientif

fimi acprudentiß.medicum Romae agebampepere-

rim, illiq. dicatos in uulgus ediderim : tamen , publico

licet profitendi munere , & frequentibus aegrorum

uifitationibus implicitus , rurfus eos poftremis hifce

menfibus in manibus fumpferim , nonnullisq. muta-

tis , alijs plurimis adiectis , quarundam exercitatio-

num ex uetuftis monumentis iconibus repraefenta-

tis
tis ita exornauerim , ut non uerear quin gratis-

res multo ( quemadmodum folent femper pofterio-

res curae effe meliores )fint in lucem prodituri,

atque iucundiores . Quo etiam factum est , ut ,

quod anteanonfum aufus, illos nunc tuae Maie-

ftati confecrare pro mea erga te obferuantia non

dubitauerim . Cum praefertim , fi Gymnafticae

renafcenti ullus eft patronus quaerendus , nemi-

nem te potiorem effe conftet : ut , quemadmodum

olim Imperatores eam inftituerunt , auxerunt ,

& illuftrarunt , ita tu hoc tempore amiffam , quae

tua fumma auctoritas , & potentia , promptaque de

humano genere bene merendi uoluntas eft , in pri-

ftinum splendorem , in ueterem dignitatem &

poßis , & uelis reftituere . Accedit etiam , quod

Cardinali FARNESIO , cui poft Deum omnia

debere mefateor, & quem tude Maiestatis ob-

feruantißimum , ac indefeffum laudum tuarum

praedicatorem femper effefenfi , gratifsimam rem

facturum me exiftimaui ,fi hoc opus in ipfius lari-

bus natum , & minus politum in eius nomine pu-

blicatum , nunc perfectius , locupletius, & pulchrius

redditum tuae Maieftati ipfius nomine adferrem.

Quamobrem oro , ut , qua foles ncomparabili ani-

mi magnitudine, hoc licet Maieftati tuae impar

munus , qualecumque tamen tenuitas noftra offerre

poteft , accipere , meque inter tuos numerare ,pro-

tegere , ac fouere digneris . nam , quamquam me

ijs ,
is , qui omni difciplinarum atque artium genere

excellentes M. T. inferuiunt, comparandum non

effe non ignorem :fitamen animus spectetur meus ;

non dubito , quin ,ficut nullius ftudia in M.T.funt

ardentiora , aut obferuantia maior , ita aliquo inter

alios gratiae tuae loco non indignus uideripofsim.

Deus Optimus Max. M. T.pro Chriftiani or-

bis falute diu incolumem , & felicem conferuet .

Patauij . Kal. Sext. CIƆ IƆ LXXIII.

LAVRENTII GAMBAR AE

BRIXIANI CARMEN.

Auxilio ficut Phoebi genitoris , & arte ,

Arte Coronides medica celeberrimus olim

Membra minutatim patrios difiecta per agros

Hippolyti , tandem manibus collegit, & artus

Artubus aptauit nitens , iuuenemq. carentem

Iam luce aetheria , iam tartara nigra tenentem

Ad fuperas fedes , erebi reuocauit ab umbris ;

Et membris lactos , oculisq, infudit honoies :

Queis folitum lumen fumpferunt membra iuuentae

Confifus ita nuncope Mercurialis , & aura

Farnefij afpirantis heri collegit in unum

Gymnada : qua quondam fe fe exercere relicto

Carcere maiores , populo fpectante , folebant .

Haec pars ad ludos fpectat , pars altera tantum

Commemorat ; cum quis pictis fe oftentat in armis ,

Fortis ut euadat miles , pars tertia narrat ,

Sint ca , quae incolumes feruent, morboq, uacantes

Mortales , dum uita manet , docet infuper haec pars ,

Ordine quo poffint homines extendere longum

In tempus dubiam aetatem, tardamq. fenectam

Ducere inexpertamq. mali , curaq. carentem ;

Omnia quaclatuere diu difperfa , tenebrisq .

Abdita Cimmerijs : quae nunc diftin &
ta labore ,

Et multo ftudio , tamquam noua fidera fulgent ,

Scriptores inter Graios, pariterq. Latinos.

 Matth. Deuarij .

Ως πάλαι ἱππολύτοιο μέλη , παιήονος υιός

σύςασιν εἰς ζώου σώματος ἡρμόσατο ,
ὧδέ ποτ' οἰχομενης καλὰ λείψαν ἀμυδράπερἔμπος.
τέχνης γυμνασίας νῦν ἀναλεξάμενος ,
ἄκρος ἀκεςορίνν Γ' ερώνυμος, αθανατὸν μιν
κου τεθνηξομένην αυθις , ἔτευξε νόῳ
ὃς γουνἶσαθεοῖσιν , ὀνὴσιμα ἔργ᾽ ἀναφαίνε ,
ἶσαθεοῖς , τιμῆς ἄξιος ἀθανάτου .

Αχιλλέως Στατίου Λουσιτανου .

Γυμνάσιον πολυηδὲς ἄγαν πονέων συνέγειρες

Παντοίοις αποράδην ἐκδοθὲν ἐν βιβλίοις
Οἵνεκα τῶντεσοφῶν Ιερώνυμε ψηφῶνι ποισῆ
Πένταθλον ουχὶ μόνον πάνταθλον ἀλλὰ μόνος.

Achillis Statij Lufitani ,

Orco mortales Hieronymus inuidet aegros

Lumen adaetheriumfemianimes reuocans ,

Quodquiafaepefacit , laudaturfaepe , fuiq.

Fama tripertito nominis orbe uolat.

Nunc autem nouafama alia increbrefcit , ut artes

Exftinctas ueterumgymnafiumq . nouat .

Malte animo , uir magne , ergo tu cetera membra ,

Ore exercebis , fed tua laus hominumn.

Auctorum nomina, quorum fide, & teftimonio

hi Libri confcripti funt .

Cornelius Celfus
Aeschylus
Aetius D. Cyprianus
Diocles
Afranius
Dion
Agathinus

Alexander Aphrodi- Dionyfius Areopagita

Dionyfius Halicarna-
fienfis
Alexander Trallianus Seus

Antillus Erafiftratus

Aretaeus Erotianus

Aristophanes Euripides

Aristoteles Eufebius

Galenus
Afclepiades
Athenaeus Herodotus

Auerroes Herodianus

Auicenna Hefiodus

Aulus Gellius D. Hieronymus

Aufonius Hippocrates
Homerus
D. Bafilius
Horatius
Caius Julius Caefar

Casus Fatrofophifta Jofephus

Catullus Fidorus
Caecilius Plinius Julius Capitolinus

Clemens Alexandrinus Julius Firmicus

Coelius Aurelianus Julius Pollux

Columella Juftinus Martyr

 Juuenalis Propertius
Laertius
Pub. Victor
Laitus
Rales

Lampridius Rufus Ephefius

Libanius Scribonius Largus
Lucanus
Seneca
Lucianus
Sex. Pompeius Feftus
Lucilius
Sidonius Apollinaris
Lucretius
Soranus Ephefius
Marcus Tulluis
Spartianus
Martialis Statius
Meletius
Strabo

Oribafius Suetonius Tranquillus

Ouidius
Suidas
Pacuuius Terentius

D. Paullus Tertullianus

Paullus Aegineta Themifon

Paufanias Theodorus Prifcianus.

Perfius Theophraftus

Philoftratus Valerius Flaccus

Plato
Valerius Max.
Plautus Varro
Plinius
Vegetius
Plutarchus Vitruuius

Polybius Vopifcus

Porphyrius Xenophon .

Pofidonius
 ARTIS.GYMNASTICAE

LIBER . PRIM VS
OS

BT
RI

B
De Principis Medicinae .
Cap . I.

VAMDIV Homines paucifsimis rebus con-

tenti lautas menfas,&opipara conuiuia non

cognouerunt, propinationisque poft indu-

Etam paullatim cófuetudinem penitus igno
to

rarut , ( id quod primis illis faeculis exftitiffe

memoriae proditum eft ) morbi neq. appa-
ruerunt , neq. etiam eorum nomina inno-
tuerunt, ficut ufq . ad tempora Socratis di-
ftillationum, quas Graeci naraffes dicunt,nomen, quo nil hodie
frequentius eft, ignoratum effe tradidit Plato : quade re tunc tem- 3.de Repa-
poris medicinae aut paucos omnino, aut nullos ufus, nullaq . prin- bli.
cipia exftitiffe certum eft: etfi Homerus antiquifsimus auctor fcri-
pferit Aegyptum multas herbas , multaq . medicamenta habuiſſe.
Poftquam uero intemperantiae nefanda lues , coquorum exquifi-
tae artes, delicatifsima epularum condimenta, uinorumq. peregri-
nae temperaturae inter homines irrepfere , morborum fimul uaria

Ccontinuo genera fuccrefcentia ad inueniendam medicinam eos

coegerunt: qua femper carere profecto licuiffet , nifi humana , uel
potius ferina ingluuies omnium uitiorum foboles eius ufum om-
nium maxime neceffarium effeciffet . Medicina uero tametfi pri-
mo illo ortu rudis admodum , incultaq. fuerit , quando prifci illi
( ut Herodotus, & Galenus referunt) aegrotos palam exponebant, In lib. qui
ut unufquifq. quod utile , atq . experimentis comprobatum habe- ſcribitur.
medic in-
bat , alterum edoceret, pofterioribus tamen faeculis ab Aeſcula-
pio Epidaurio cognomento apud Cyrenaeos medico mirifice ex
ornata fuit, & quafi ex ruftica urbana , & concinna reddita : quam
tamen omnino perficere is nequaquam potuit, quippe qui folis
morbofis, ac languentibus operam nauans id unum femper curan-
di ftudium habuit ; fanorum curam aut ullam effe ignorauit , aut

cam prorfus contempfit : quod poftea fucceffores illius intelligen-

tes adeo exiftimatione dignam reputarunt , utmedicinam fine hac
Gymnaftica. A totam
 2 LIBER

totam mancam , nulloq. modo perfectam effe poffeperfpexerint . D

Atq. hi fuere primi Herodicus Selymbrianus , & Hippocrates eius
difcipulus, qui curatiuae morborum medicinae conferuatoriam ua
letudinis partem fere circa fana dumtaxat corpora fatagêtem adde
reuifi funt,arbitrantes non minus praeclarum,atq, artificiofum o-
pus effe fanos homines a morbis praecauere, quam illos iam impli-
citos liberare: unde medicina , quae antea femper quafi uirgo fue-
rat , praegnans ab illis reddita fuit , quandoquidem prius folis cu-
randis aegritudinibus, tum fanis etiam conferuandis praefecta eft.
An totam eam medicinae partem , quae & ad fanos , & ad uictus
rationem pertinet ex tabellulis , alijsue donarijs , Aefculapij tem
plo dicatis Hippocrates conflauerit : an uero folam in curandis
Lib.29 . morbis uerfantem clinicem uocatam, quemadmodum Varro, Stra
cap.1.
bo,atq. Plinius credidiffe uidentur , mihi plane compertum non E
eft : nifi quod cum fuiffet mos liberatos morbis in templo eius
Dei, quid auxiliatum effet, fcribere : Ifque a primis illis tempori-
bus ufque ad Antonini Imperatoris aetatem non modo in Grae-
cia, uerum etiam in Italia perdurauerit : uti prae ceteris ex tabella
marmorea Romae in Aefculapij templo in infula Tiberina inuen
ta , & ufq. ad hanc diem apud Maphacos conferuata intelligere li-
cet, in qua graece haec leguntur.

Αυταῖς τοῖς ἡμέραις Γαΐῳ τινί τυφλῷ ἐχρημάτισεν ἐλθεῖν ἐπ

ἱερὸν βῆμα , καὶ προσκυνῆσαι , εἶσα ἀπὸ τὸ δεξις ἐλθεῖν ἐπὶ τὸ
αριστερὸν , καὶ θεῖναι τες πέντε δακτύλους ἐπάνω το βήματος , καὶ
ἆραι τίω χειρα, κὶ ἐπιθεῖναι τοὺς ἰδίες ὀφθαλμοὺς , καὶ ὀρθὸν ἀνέ
βλεψε , το δήμον παρεςῶτος, καὶ συγχειριμλύου ὅτι τόσαι ἀρεταὶ
εγένοντο ἐπὶ τε σεβαςοῦ ἡμῶν ἀντωνίνου , id eft : F

HISCE diebus Caio cuidam caeco oraculum,

reddidit , ueniret ad facrum altare , genuafle-

Eteret,deinde aparte dextera ueniret adlaeuam,

poneret quinque digitosfuper altare, & eleuaret ma

num,& poneret
fuperproprios oculos : & recte uidit

populopraefente,& gratulante , quod grandia mi-

raculafierentfub Imperatore noftro Antonino .

Λουκίῳπλευριτικῷ καὶ ἀφηλπισμούῳ ὑπὸ παντὸς ἀνθρώπου ,

χρημάτισεν ὁ θεὸς ἐλθεῖν, καὶ ἐκτοῦ τριβώμου ἆραι τέφραν , καὶ με
τ' οίνου
 IM
PRIM V S

Α τοίνου ἀναφορᾶσαι ,καὶ ἐπίθεῖναι ἐπὶ τὸ πλευρὸν, καὶ ἐσώθη, καὶ δη

μοσία ηυχαρίσησε τω
τῷ θεῷ, καὶ ὁ δῆμος σωεχαρίσατο . id eft:

LV CIO affecto lateris dolore, & defperato a

cunctis hominibus oraculum reddidit Deus ,

ueniret, & ex ara tolleret cinerem , & vna cum

vino commifceret , & poneret fupra latus : &

conualuit , & publice gratias egit Deo : & po-

pulus congratulatus eft illi .

Αἷμα αναφέροντι ἰελίαν, ἀφηλπισμούω ὑπὸ παντός ανθρώ

πο , ἐχρημάτισεν ὁ θεὸς ἐλθεῖν , καὶ ἐκ τῇ τριβώμε ἄραι κόκκες
Βεροβίλα,και φαγεῖν μετὰ μέλιτος ἐπὶ τρεῖς ἡμέρας, καὶ ἐσώθη, καὶ
ἐλθὼν δημοσία ηυχαρίσησεν ἐμπρόπεν του δήμου. id eft :

SAN GVINE Mreuomenti Iuliano desperato ab

omnibus hominibus ex oraculo respondit Deus, ue-

niret, & ex ara caperet nucleospini , & comederet

una cum melle per tres dies: conualuit,& uiuens

publicegratias egitpraefentepopulo.

Οὐαλερίῳ ἄπρῳ τρατιώτη τυφλῷ ἐχρημάτισεν ὁ θεὸς ἐλθεῖν καὶ

λαβειν αἷμα ἐξ ἀλεκτρυόνος λευκου μετά μέλιτος , καὶ κολλύριον
συνθεῖναι, καὶ ἐπὶ τρεῖς ἡμέρας ἐπιχρί σαι ὅπὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς , καὶ
ἀνέβλεψεν,καὶ ἐλήλυθεν, καὶ κυχροίςησεν δημοσία τῷ θεῷ. id eft:
C
VALERIO Apro, militi caeco, oraculum red

didit Deus , ueniret, & acciperet fanguinem ex

gallo albo, admifcens mel , & collyrium confi-

ceret, & tribus diebus uteretur fupra oculos: &

uidit,& uenit, & gratias egit publice Deo .

Quod etiam in templo Ifidis fieri folitum fuiffe , ex his Tibulli

carminibus conijcio.
Nunc Dea, nunc fuccurre mihi, iampoſſe mederi,
Picta docet templis multa tabella tuis.

Cum haec inquãita effent,uerifimile fit , folam remediorum co-

A ij gnitio
 4 LIBER

gnitionem potuiffe ab Hippocrate inde excerpi, & fub certis reguD

lis, ac rationibus conftitutam ad artis formam prouectam effe: cer
tus fum tamen fapientifsimumfenem non cafu ullo , nec fortuna ,
fed diuinifsimis illis , quibus pollebat, ingenij uiribus , ac difcipli-
nis ficuti cetera omnia , ita & hanc inueniffe, inuentam excoluiffe,
necnon curatiuae adiunxiffe : In quibus medicinae partibus non
ideo ueteres illius parentes minorem laudem merentur, q plurimi
fuerintmorbi, quos nec ab ipfis cognitos , nec curandi eos modum
indicatum effe conftet ; quoniam non ueterum ignauia , aut re-

rum imperitia illud effecerunt , fed potius infinita gulae blandi-

menta , inexplebilis libido , immenfaq. uoracitas , quibus , ut fa-
Epift.95.
3. Sympos , pienter difputauit Seneca, & poft ipfum Plutarchus,nouae morbo-
proh.ix. rum fpecies genitae funt, adhucq. quotidie gignuntur , quarum
aliae fero , aliae numquam medelam receperunt : fic namq- pue- E
ros,& mulieres poft Hippocratis aetatem podagra exercere coepit,
ficuiuente Pompeio, atq. Afclepiade aquae formido , feu hydro-
phobia, Ariftoteli, ac antiquioribus haud nota, necnon elephan-
tiafis Aegypto familiaris fefe primo demonftrarunt : adeoq . tar-
de medelam receperunt, ut Scribonius Largus , qui Claudij impe-
ratoris tempore Romae medicam artem profeffus eft , fcripferit
Cap.171. neminem ab hydrophobia ufq.ad tempora fua liberari uifum;& fi

Lib.2. Appuleius Celfus in Sicilia, ubi plurimi fiunt'rabidi canes , ortus

ad eum morbum antidotum quandam copofuiffet , Barbarusque
cap .162.
Inprob. quidam in Creta naufragio appulfus fe eum Hyenae pelle,quod
Aetius quoq . de alijs retulit, curare gloriaretur ; fic Cornelij Celfi
tempeftate quaedam ex naturalibus partibus carne prolapfa , &
F
arente intra paucas horas exfpirauit, ut nobiliffimi medici neq. ge-
nus mali, neq. remedium inuenerint. Sic Tiberium Imperatorem
omnium primum Coli dolorem expertum accepimus, nifi ueteres.
fub alio nomine illum cognouiffe tueamur:ut ipfe Hippocratefub
Lib 25.
Hlei doloris nomine comprehendiffe reor. Sic Plinij aetate menta-
cap.3.
gra, ftomachace,& fceltyrbis aegritudines noftro orbi aduenae na
tae funt: fic multis olim circa mare rubrum aegrotantibus dracun
culi quidã,ut Agatarchides in eius maris tractatu retulit, parui cru
ra atq. brachia edentes apparuerunt , qui quamprimum tangeban
tur illico refugiebant,mufculofisq. partibus fefe includentes into-
lerabilesinflammationes, cruciatusue pariebant, quod genus mor-

bi ſe ab alijs audiuiffe, fed neq. naturam eius, neq. generationis ra

6. de locis tionem cognouiffe fatetur Galenus. Sic quidam ab urinae difficul
affe ct.
tate multo tempore detentus tandem paleam hordeaceam inter-
nodia
 PRIM VS 5

Anodia habentem minxit. fic Ephebus Athenis ferpentem pufillum

pilofum & plurimis pedibus ftatim ambulantem multo cum femi-
ne eiecit : fic Timonis Auiam duobus fingulorum annorum men-
fibus inCilicia delituiffe in cauernis ,folaq. refpiratione, quod uiue
ret, cognitam effe traditur: fic in Melonijs fignum cuiufdam affe-
&tionis hepaticae defcriptum eft , qua quicumque occupabantur , Libro 1. de
abftinétia
domefticos mures diligenter obferuabant, ac profequebantur . fic ab aïalib".
Crateri medici feruus,referente Porphyrio, nouo quodam morbo
captus fuit , ita ut carnes eius ab offibus abfcederent : fic tempori-
bus noftris exfecranda illa gallica , & paene exitialis lues uniuerfas
*regiones uexare coepit:ut nullo pacto illud, quod uel pofteriorum
hominum culpa, uel fortuna aut Deo ita uolente contigit,Hippo-
crati crimen afferre debeat , a quo cum duae iam praedictae medi-
cinae partes ad fummam perfectionem prouectae fuerint , diuinis
B
eius manibus immortales femper habendae funt gratiae . Am-
pliusq. illud aeternae memoriae mandandum, quod ambae medi-
cinae partes ficuti diuerfae re uera funt, pariter uaria nomina ha-
buerunt,alteraq. @poquλxxtıxǹ, fiue iyiwn ' , altera OregπLTILŃ
nuncupata fuit, uocabulis quidem his tum ab opere , tum a re circa
quam uerfantur , acceptis , quae quoniam fapienter , atque uere
depromptae fuerunt, nullam umquam apud ullos mutationem fuf
ceperunt : quemadmodum etiam ufq. ad pofteriora tempora haec
inueterata permanfit inter medicos confuetudo , ut omnes duas
medicinae partes primarias efficiant , alteram curatiuam , alteram
conferuatiuam nuncupantes, quas ob id communi medicinae no-
mine plerumq. comprehendunt;quoniam curatiua , quac primo
ob maiorem neceffitatem inuenta fuit, id nomen adepta eft , quod
Cconferuatiua quoque ei poftremo adiuncta non modo obtinuit ,
uerum etiam apud nonnullos tantam auctoritatem acquifiuit , ut
iudicauerinthanc folam medicinam ueram appellari debere : illam
incertam , falfam, meramue hominum alios decipere ftudentium
impofturam exfiftere, nempe quae nudis coniecturis, infimisq. ar-
gumentis primò ad cognofcendos morbos utatur: deinde in ea fe-
reomnes fortuita remedia , incognitaq. medicamenta , ut pluri-
mum adhibeant , & demum tam in iudicando, quam in curando
non raro fallantur , quos tamen in grauiffimo errore uerfari facilli-
me cognofcent , quicumq. lumanas calamitates morborumq. in-
commoditates , quales forent , ni curatrix medicina fuccurreret ,
aequo animo aeftimare uoluerint: ut non abfq. fumma ratione lu

lianus Imperatorhanc pro medicis legem promulgaffe uideatur.

Gymnaftica. A 1 TH'N
 6 LIBE
R

ΤΗΝ ἰατρικὴν ὅλες ήμην σωτηριώδη τοις ανθρώποις τυγχά D

4
> νειν, τὸ ἐνγαρὲς τῆς χρείας μαρτυρεῖ . διὸ καὶ ταύτην ἐξερανε πεφοι-
InFpiftol. τηκέναι δικαίως φιλοσόφων παῖδες κηρύττεσιν . τὸγαρ ἀπενές τ
graecis ua. ἡμετέρας φύσεως, καὶ τὰ τῶν ἐπισυμβαινόντων αῤῥωτημάτων , ἐπα
rioium. TA TWV

,, νορθείται διὰ ταῦης . καὶ γὰρ κατὰ τὸν τὸ δικαίς λογισμὸν συ

νῳδὲ τοις ἄνωθεν βασιλέυσι θεασίζοντες, ἡμετέρα φιλανθρωπία
κελίσμου , τῶν βελευτικών λειτεργημάτων ανενοχλήτους ὑμᾶς ἐν

‫ دو‬τοις λοιποις χρόνοις διά ev . id eft :

Medicinae fcientiam hominibus falutiferam effe , patens eius
ufus atteftatur, &ideo hanc e caelo delapfam philofophi merito
praedicant,fiquidem cum naturae noftrae imbecillitas , tum mor-
bi quotidie incidentes per hanc corrigantur . Itaq. nos fecundum
iuftitiae rationem fuperioribus regibus confona obferuari praeci-
pientes, humanitate noftra mandamus uos in reliquis temporibus E
ab omnibus curialibus minifterijs immunes uiuere.

De conferuatiuaepartibus , & quidtractandum. Cap. II.

VM igitur duae fint medicinae partes, una curatiua,al-

tera conferuatiua , aut en nuncupata ; Poftrema
haec abaliquibus in tres partes diuifa fuit, in poquau-
wrz , morbos futuros , & imminentes auertentem :
ouvImpntiunt , quae praefentem fanitatem tuetur : &avaλnπlınñv,
a qua ualetudinarij reficiuntur : omnes autem iftae , quamuis ulti-
mo,ficuti demonftrauimus , fuerint inuentae , nihilominus & ip-
faetantum multorum hominum additamentis fplendorem acqui-
fiuerunt , quantum uix primi illi inuentores optare aufi forent , F
tum ob co piam eorum,quae huic parti conferuatiuae adferta funt,
tum ob incredibilem utilitatem , quam non minus antea&tis tem-
poribus, quam nunc praeftare uifa eft : Ea porro, quae ad hanc par
tem conftituendam a medicis excogitata atque ordinata funt, quat
tuor nominibus comprehenduntur. quorum fingula uarias ac mul
tiplicesresfubfe complectuntur.tot namq. praefidijs bonam uale-
tudinem conferuari poffe, a Galeno, ac alijs medicinae auctoribus
concorditer decretum fuit.Illa uero funt τὰ προσφερόμενα τὰκε-
νέρρα , τα ἔξωθεν προασίποντα , καὶ τὰποιέμμα . Quae enim
exhibentur potulentis atq. efculentis fiue ciborum fiue remedio-
rum ufum habeant,finiuntur. Quae exinanitioni fubfunt, fudori-
bus,ftercoribus, fputis, urinis, & alijs omnibus fimilibus. continen
tur.Extrinfecus accidentia aqua, aere, falfugine,mari , oleo, & hu-
iufcemodi
 PRIM VS 7

A iufcemodi conftituuntur . Agenda uero exercitationibus, ftudijs,

uigilijs, fomno,uenere, ira, cura,lotionibus, ceterisq. eiufdem ge-
neris comprehenduntur ; unde nulla res eft, nullumue auxilium ,

quod ad fanitatem defendendam conducat, quin fub aliquo prae-

dictorum quattuor generum , quae totam conferuatoriam artem
quantitate,qualitate, & occafione conuenientibus perficiunt, con
cludatur. Sed quoniam de omnibus fere tum ab antiquioribus ,
tum a recentioribus copiofe fatis tractatum eft : de gymnafijs au-
tem fiue exercitationibus, a quibus ars gymnaftica apud ueteres ual
de celebris conftituta,& denominata fuit,autnulla, aut quampau
ciffima,& fortuito, confufeq. tradita reperiuntur; ideo de his, deq.
gymnaftica arte a Latinis exercitatoria dicta integram,& forfan ab
alio numquam abfolutam tractationem habere decreui , eo magis
B quod Galenus hanc haud ignobiliſſimam conferuatoriae faculta-
tis partem effe fcriptum reliquit: omnesq. fere teftantur exercita-
tionum artem,& ad auertendos futuros morbos , & ad cuftodien-
dam praefentem fanitatem,& ad ualetudinarios reficiendos , quae
tres partes uniuerfam conferuatoriam efficiunt ) incredibilem uti-
litatem afferre ; ut etiam nos uberrime demonftraturi fumus, ubi
haec omnia diſtincte fimul, atque copiofe , prout res ipfa poftula-
bit,in hifce libris declarabimus . Primo, quid fit gymnaftica ipfa ,
quomodo, & quando inuenta , aucta, & perfecta , quot eius fpe-
cies : deinde,quid exercitatio, quot genera , & quomodo ab anti-
quis efficerentur : poftremo,quid fitilla qualitas, quantitas , & oc-
cafio, quibus haecars tantopere bonae ualetudini conferuandae
conferat : demum, quae commoditates , quaeue damna ab uno-
Cquoq . exercitationum genere gymnafticae ftudiofis exfpectanda
fint: quibus omnibus diligenter explicatis nil relictum iri debere
fpero, q in huiufmodi tractatione defiderari pofsit : quam ideo ue
hementius omnes ualetudinis ftudiofos amplexuros effe auguror,
quoniam haec pars a nobis tractanda curatiuam partem tanto ex-
cellere uidetur, quanto medicamenta ipfa ab exercitationibus fu-
perantur; de quibus Galenus,atque Auicenna celebratiffimi me- 2 & tu.ual .
3.Primi.
dicinae fcriptores ita prodiderunt, exercitationes tum excremen- doc:3, ca.1.
ta foluere, tuin per fudoris meatus eijcere poffe ; tantoq. tam cibis
quam medicamentis attenuantibus praeftare, quanto fatius eft nul
lo corporis noftri incommodo exigi, quae redundant, quam pari-
ter & carne liquáda,& folidis extenuandis : haec namq. incommo
da calidis attenuantibusq. medicamentis affociantur : exercitatio-
nes uerotantum abeft ut aliquid tale fequatur , ut potius firmitas
A j quae-
 LIBER

quaedam membris accedat, cum & naturalis ipfe calor accenditur, D

& ex partium inter fe attritu foliditas quaedam ac varábera com-
paratur: Iccirco non immerito Athenienfes Apollini gymnaſium
fiue exercitationem confecrarunt , fignificantes , quemadmodum
viij . Symp. auctor eft Plutarchus , ab eo Deo , qui fanitatem nobis largitur ,
prob.4.
etiam bonum habitum , & robur donari : Neque etiam inconfulto
Lib.viij .de fecit Cyrus, qui apud Xenophontem tantopere exercitationes, la-
Cyri
dia. Pac- boresq. corporis aeftimauit, ut Perfis, quos recte inftituere femper
ftuduerat, quafi legem dederit , ne ipfi umquam fine labore ci-
bum caperent , ratus ualetudini,atque fortitudini perinde exerci-
tationes neceflarias effe, ac cibum , quas illud humanis corporibus
In Ana-
charfi. praeftaredicebat Solon apud Lucianum , quod ij , qui uentilando
purgant triticum,paleas,acfpicas inanes Hatu propellentes,purum
autem fru&um feparantes & accumulantes . Etenim Diogenes E
apud Stobaeum dicebat,Medeam fapientem, non ueneficam fuif-
fe , quae acceptis mollibus , & effeminatis hominum corporibus,
confirmabat ipfa gymnafijs, ac exercitationibus,& robufta, uigen
tiaq. reddebat . Vnde fama emanauit , quod coquendo carnes in
iuuentutem reftitueret .

Quidfit Gymnaftica, & quotuplex . Cap. 111.

VATTVOR itaque exiftentibus illis , quibus tota

conferuandae fanitatis facultas completur , exercita-
toriam quartae partis quandam partem effe nemo fa-

nus negarit : quandoquidem fi exercitationes fub

agendis inter multa alia collocantur , quae pro quarta conferua-
toriae parte a nobis declarata funt, gymnaſticam, quae de exerci- F
tationibus tota eft, ad eam pertinere rationi confentaneum eft: &
proinde negare nemo poteft, quin ad eum , qui medicinam profi-
tetur contra Erafiftratum,& alios gymnafticam a medicina ſeiun-
gentes,illam cognofcere fpeétet , eo praefertim quod ab Hippo-
crate , Platone , & Galeno crebro fcriptum reperitur, exercitatio-

nes, tot atque tanta ad uitam fanam traducendam bona praeftare,

quot & quanta uix ulla alia medicinae inftrumenta praeftant .
Quod fi Hippocrates in lib.de Lecis in homine fcripfit Gymnaſti-
cam, & medicinam contrarias effe, quoniam altera permutatione

opus habet , altera non, de fola ea medicinae parte fermonem ha-

buit, quae in medendis decumbentibus clinice a pofterioribus uo
cata folum uerfatur.Plato etiam , atque Plutarchus quando dixe-
runt
 PRIM V S

A runt duas effe circa corpus humanum uerfantes artes ,medicinam,

& gymnafticam, non ob id , quemadmodum Erafiftratus & Secta-
tores,illas feiunxerunt, fed communem hominum loquendi ufum
fecuti funt, qui,quoniam pofterius gymnaftica medicina inuenta,
eiq.adnexa eft, eas diuerfas nulla alia ratione ducti efficiebant. Ce-
terum quid fit haec ars exercitatoria gymnaſtica graeco nomine
nuncupata, ab eius definitionc , fiue defcriptione petere debemus,
quam etfi luculenter explicatam apud Platonem habeamus,-a nul-
lo tamen alio,quam a Galeno noftro eam & breuius , & lucidius Inlib.
Thrafad
declaratam credo,ubi ita dixit: ἡτέχνη γυμνασική όξιν ἐπιζίμη τῆς
ἐν πᾶσι γυμνασίοις δυνάμεως : hoceft, Quod gymnaftica cftquae
omnium exercitationum facultates nouit, aut potius, Quod gym-
naftica ars eft fcientia potentiae omnium exercitationum . Quo in
B loco animaduertendum eft, Galenum fcientiam non proprie ,fed
communiter , ut plerumque auctores folent , accepiffe , propterea
quod gymnaftica cum pro fine opus habeat, & fcientiae nullum
opus confiderent , neceffario a uera fcientia excluditur ; quamuis
alioqui cauffas exercitationis uirium faepiffime contempletur : eft
infuper animaduertendum , Galenum hac definitione gymnaſti-
cam a paedotribica diftinxiffe , quoniam illa tamquam imperatrix
& exercitationû qualitates omnes , & earú cauffas fpeculatur , im-
peratque , haec ueluti miniftra illius exfiftit, perinde ac gymnaſta´
erat,qui omnium exercitationum potentias probe nofcebat, easq.,
prout fanitati,& bono habitui expedire iudicabat , diuerfis homi-
nibus imperabat : paedotriba uero, qui eas , quomodo fieri debe-
rent,& poffent,reipfademonftrabat: atque hoc aenigmatice ex-
Cplicauit Polybus fub his uerbis : παιδοτρίβαι τοιον διδάσκεσιπα Inprime
de dieta.
ξανομέειν κατὰ νόμον , ἀδικέειν δικαίως , ἐξαπατέειν , κλέπτων,α-
πάζειν, βιάζεθαι τά κάλλισα, καὶ ἄισχιsa:ideft: Paedotribae hoc
edocent praeuaricari fecundum leges , iniuriam facere iufte , deci-
pere ,furari, rapere,uim inferre honeftiffime,& turpiflime. Nam ſi
quis luctatorú,& aliorum, qui a pacdotribis edocebantur, actiones
aeftimet liquido confpiciet ualde ijs affimilari , quae a Polybo feri-
pta funt,ficq. gymnaſtam , & paedotribam non parum diffimiles
fuiffe:uerumtamen, cum interdum unus utriufq. munus impleret,
non immerito exiftimauerunt aliqui has duas artes unam,atq. ean-
dem effe, ueluti nonnumquam idem & militis , & Imperatoris offi
cio perfungitur ; attamen Galenus eas eſſe diſtinctas uoluit , dum
gymnafticam uocari refpectu habito ad folam exercitationis qua-
litatum notitiam , quae operatione ipfa nobilior eft ; paedotribi-
cam
 10 LIBER

cam dici ob a &

tum ipfum exercendi, utpote ignobiliorem conten- D
dit, haud aliter ac fi dixiffet alteram harum fpeculatiuam , ac arbi-
tram , & iudicem , alteram practicam effe , quae omnes interdum
una gymnafticae appellatione a materia, circa quam uei fantur , ut
pharmaceutica,fufcepta uocarentur ; ficuti fpeculatiua, & practica
medicinae partes uno medicinae nomine faepenumero appellan -
tur. fed quod uere,ficuti declarauimus, gymnaftica talis fit,gymna
ftaq.& paedotriba differrent, Ariftotelis teftimonio quoq. compro
bare licet , qui in principio quarti Politicorum hoc fcriptum reli-
quit: Ενπάσαις τας τέχναις μὴ κατὰμόριον γινομλύαις, ἀλλὰ πε
Οι γλύος έντι τελείαις ούσαις μιᾶς ἐς θεωρήσαι τὸ πεὶ ἕκασον γέ
νος ἀρμόττον , διον ἄσκησις σώματι ποια τὲ ποίῳ συμφέρει , καὶ τὶς
ἀρίσι ( τῷ γαρ κάλλιςα πεφυκότι καὶ κεχρ ρηγημθύῳ , τὴν αφίσαν
αναγκαῖον αρμόττειν ) καὶ τίς πλείσοις , μία πᾶσι , καὶ γαρ τοῦτο Ε
τῆς γυμναςικῆς ἴςι : ἔτι δ᾽ ἐάν τισμὴ τῆς ἱκνουμθύης πιθυμα , μή
θρέξεως , μητ᾿ στιςήμης τῶν πεὶ τὴν ἀγωνίαν , μηδεν ἧττον το παι
δοτρίβου , καὶ τὸ γυμνασικών πρασκόυάσαι τε καὶ ταύτην ἐςὶ
Tv Súvan : ideft: In cunctis artibus , & fcientijs , quae non circa
partem,fed circa genus aliquod perfecte exfiftunt, unius eft confi-
derare, quid cuiq. conueniatgeneri: ceu exercitatio corporis qua-
lis quali conueniat, & quae fit optima : ( optime enim natura di-
fpofito , & cui omnia fuppeditant , optimam conuenire neceffa-
rium eft) & quae plurimis una omnibus . Etenim hoc gymnafti-
cae eft: Praeterea uero, fi quis non exactum illum cupiat habitum,
& fcientiam circa certamina, nihilominus paedotribae,& gymna-
ftici eft hac potentiam praeparare . Quibus uerbis clare fatis patet,
F
tum ab Ariftotele gymnafticam nuncupari fcientiam eo fermepa-
&
to , quo a Galeno : tum etiam gymnaftani a paedotriba diſtin-
gui . Atne illos, qui utramque fub uno gymnafticae nomine intel
ligunt, definitio lateat, quae utriufque uim fimul explanet , ita di-
cere poterimus, Artem gymnafticam effe facultatem quandam om
nium exercitationum facultates contemplantem , corumq. uarie-
tates opere ipfo edocentem , uel gratia bonae ualetudinis confer-
uandae , uel gratia optimi corporis habitus acquirendi, atque tuen
di . Dixi huius artis talem effe finem, non folum ut plenam atque
perfectam, quantum fieri poteft , definitionem redderem , uerum
etiam ut hanc fcientiam ab alijs , quae fimilem formam obtinent ,
differentem oftenderem : Nam ludi omnes antiquorum,tam Grae

corum,quam Romanorum, necnon etiam tota athletica ipfa , atq.

exercitationes gratia belli factae circa omnes fere exercitationes
uerfan-
 PRIM VS 11

A uerfantur , circa quas gymnaftica medica , ut in fequentibus fum

demonftraturus , quando in fingulis exercitationum generibus
declarandis quomodo in unaquaque gymnaſtica locum habue-
rintfeparatim planum faciam : nihilominus magnopere inter fe
difcrepant, cauffaq. talis differétiae nulla alia exfiftit praeter finem
fingularum , quo fine omnes facultates diftingui fcripfit Ariftote-
les : Nam ludorum finis erat religio quaedam , qua Antiqui opi-
nabantur fefe Dijs rem gratam illis ludis tamquam promiffam fa-
turos : erat quoque populi uoluptas , cui maxime & Refpub . &
&
Reges , acImperatores ftudebant, quo homines uoluptate demul-
fi in officio continerentur : unde ludorum exercitatoribus tantum
honorem tributum effe fcribit Plinius , ut, dum eos inirent, fem- Lib.xvi.
per affurgi , etiam ab Senatu, in more effet, necnon fedendi ius in cap.4 .
B
proximo Senatui , atque uacatio munerum omnium ipfis , patri-
busq. & auis paternis , quod tamen feruis , quando illi fimiles lu-
dos inibant , conceffum fuiffe minime credo . De his uero ludis
quicumq. aliquid cognofcere optauerit , librum Onuphrij Panui
ni Veronenfis habebit, qui omnium diligentiffime,ut eft ipfe om-
nium faeculi noftri in hiftorijs longeuerfatiffimus, hancmateriam
tra&
tauit. Athletica finem habuit robur , utillius ui poffet athleta
aduerfarium fuperare , & coronam praemiaq . propofita confequi:
quamuis etiam apud Graecos , & Latinos nonnumquam athletae
uocati funt , tam illi qui in ludis , quam qui extra ludos praemij
gratia certabant, quos omnes fub nomine uitiofae gymnafticae
( de qua inferius lequemur ) Galenus complexus eft : Ceterum
qui gratia belli exercitationes praedictas obibant , id non ob aliud
Cagebant , nifi quo agilitatem , ac peritiam compararent , quibus
poftea,cum oportebat, hoftes in pugna uincere poffent: atque ha-
rum exercitationum difciplina ufque adeo feuera apud maiores
feruabatur , ut eius doctores duplicibus, quod fcribit Vegetius ,re- Lib.i.dere
mili.ca.13.
munerarentur annonis ; & qui parum in illa profeciffent milites,
pro frumento hordcuin cogerentur accipere , nec ante eis in tri-
tico redderetur annona, quam fub praefentia praefecti tribuno-
1um , uel principum experimentis datis oftendiffent fe omnes mili
tiae exercitationes compleffe . Ex quibus omnibus manifeftum eft
gymnaſticam noftram a praedictis differentem effe & ideo fumma
cum ratione a nobis in illius definitione pofitum finem fuiffe, qui
eft gratia fanitatis tuendae , & boni corporis habitus comparandi..
Quod uero exercitationum omnium tres praediéti fines , a quibus
tria gymnafticae genera orta funt , apud ueteres exftiterint, atque
omnes
 12 LIBER

omnes in unum publicae felicitatis finem relati fint , abunde de- D

clarauit Solon apud Lucianum in Anacharfi dialogo : qua una il-
lius oratione, tota haec fententia noftra haberi rata mereretur, ni-
fi Platonis &aliorum inferius explicanda teftimonia accederent.

De Gymnafticaefubiecto, & eius laudibus. Cap. IV.

M iam gymnafticam , quid fit, fatis (ni fallor ) expli-

Vм
cuerimus : eamq. ab affinibus facultatibus feiunxeri-
mus:reliquum eft, fubic&tum illius, quale fit, confide-
rare:nam ficuti nulla reperitur ars, fiue illa fit archite-
&onica,fiue ei fubiecta, quae finem operationum fuarum aliquem
non habeat,pariter nulla eft , cuius fubiectum aliquod non liceat
proprium affignare , circa quod tota illius operatio uerfetur : & E
quamuis idem fubiectum faepenumero plurium artium effe ui-
deatur, fi tamen res exacte perpendatur , cun&tarum fubiecta ar-
tium finibus ipfis inter fe diftingui apparebit , eo quod idem fane
aliquo pacto , fed fub uarijs condicionibus,atq. proprietatibus ab
unaquaque confideratur: ita namq. fit,ut corpus humanum,quod
pluribus artibus, atque difciplinis re uera fubijcitur , tali pacto ab
una confideretur , quod non ab alia: fiquidem , prout naturale ,
atque mobile exfiftit,Phyficus illud contemplatur: proutfanitatis,
uel morbi capax,Medico fubijcitur:prout eventov, ideft boni habi-
tus fufceptibile,a gymnaftica,fiue conferuatoria , quae medicinae
fubijcitur, & de qua nobis futurus eft fermo, confideratur . Corpus
itaque humanum quatenus bonuni habitum recipere, eumq. & fa
nitatem conferuare in feipfo natum eft , gymnafticae fubiectum
effe definimus, quemadmodum etiam Galenus in libello illo ad F
Thrafybulum fcripto luculentiffime declarauit:ncq. propter hoc
inferendum eft, illum fibi ipfi contraria dicere , cum alias gymna-
fticam a medicina feiungi debere uoluerit,propterea quod uoluit,
gymnafticam medicinae quidem partem effe , ita tamen , ut , ue-
Juti pars a fuo toto aliquo modo feiungitur , fimiliter gymnaftica
amedicina diftinguatur : medicina enim fanitatem , atq. morbum
in corpore humano confiderans , alterum expellere, alteram com-
parare, & conferuare nititur : at gymnaſtica in corpore fano bo-
num habitum generare, eumq. tamquam fanitatis uel partem, uel
cauffam conferuantem retinere conatur : & ob id tanta fuit apud
neteres huius exiftimatio , ut Plato , atque Ariftoteles ( ne alios
quamplures recenfeam ) eam rempub. haud optimam effe poffe
cenfuerint ,
 PR IM V S. 13

A cenfuerint, in quatalis ars defideraretur , nec immerito quidem ,

quoniam fi animi femper habenda eft cura,neque ille abfque cor-
poris auxilio quidquam graue , aut dignum efficere ualet : ita pro-
fecto ftudendum eft corporis falubritati , bonoque habitui , ut &
animo inferuire, & eius operationes nequaquam impedire, fed ad-
iuuare poffit: propter quod in Protagora Plato eum effe claudum
appellandum dixit , qui folum animum exercens , corpus ignauia
atq. otio confumit. Quantum porro ars gymnaftica ad hunchabi-
tum adipifcendum ,fanitatemq. tum conferuandam,tum etiam re-
parandam conferat,ut Platonis , & Ariftotelis certiffima teftimo-
nia praeteream , unum Galenum in medium adducam, qui infini-
tos prope imbecilles ad bonum habitum reuocaffe , & innumeros
item alios,ne in morbos laberentur , fola gymnaftica conferuaffe
B gloriatus eft, ut nullo pacto nobis mirandum fit, quod maiores no
ftri ufque adeo corporis exercitationes aeftimauerint , ut non tan-
tum publica,eaque praeclariffima exercedis corporibusloca , qua-
lia gymnafia, & Romanae thermae fuerunt, exftruxerint, uerum-
etiam in quibufuis fere priuatis aedibus exercitationibus locus ali-
quis in iddefignaretur, & quotidie in ufu effet.

Quo tempore, & quopacto coeperitgymnastica. Cap. V.

VAMVIS Galenus medicorum omnium poft Hip-

pocratem princeps eius fententiae fuerit, quod gymna
ſtica ars Homeri tempore nondum reperta effet,fed fo
lummodo paullo ante Platonis tempora principiú ha-
buerit , nihilominus bello Troiano ab ipfomet Poeta defcripto fe-
mina quaedam illius iacta fuiffe , quafiq . primordia eluxiffe uerifi-
mile uidetur , nifi quoque fateamur potuiffe faciliter multo prius
exftitiffe,uerum aut non tunctemporis nominatam,neque cultam,
& ad regulas,artisq. formam redactam efle , aut fcriptores , quiil-
lam ab interitu , & obliuione uindicarent ,non habuiffe , id quod
credere non eft penitus abfonum , fi quod alibi Galenus fcriptum Primo de
reliquit, uerum effe non negamus, cunctos homines ad muficam , tu.ualet.
atque gymnafticam propenfos nafci, nec quidquam reperiri, quod
corpus, atque animum hifce duabus magis componere , & ad bo-
nam frugem inducere queat contra Afclepiadas iniuftos omnium
exercitationum & aeftimatores , & damnatores : ut his rationibus
gymaſtica naturalem homini effe, & iccirco femper exftitiffe per-
fuafum habere deceat.Porro quod Homeri tempore artis gymna-
fticae
 14 LIBER
D
fticae principia quaedam exftiterint , facile illi intelligere potue-
runt, qui poetae libros lectitantes animaduerterint milites Grae-
cos interdum difco, lucta , curfu, arcu , & alijs huiufcemodi , quae
poſt ad gymnaſticam facultatem tranfierunt, fefe exercuiffe , ficuti
octauo, &uigefimotertio Odyffeae frequenter legitur. Sed quo-
modo, & quo ordine ad hanc artem deuentum fit, licet nihil plane
explicatum habeamus :coniectura tamen quadam affequi poffu
mus ex illis, quae Plutarchus in quincto Sympofiacorum prob.3.
fcriptis mandauit, ubi tradit, quod certamina prius fimplicia fuc-
runt, in quibusfolum modo uictoriam, atque coronam pro fine

habebant, ab hispoftea ad facrificia res tranflata fuit, quando Deo

facra facturi, populumq.adfefta accedentem oblectaturi certami-
na inftituebant , quae a facrificijs demum ad gymnafia paullatim
F
fuiffeintroducta exiftimo, quod primis illis temporibus, dum ho-
mines temperatam uitam traducerent, perpetuaq. fanitate frueren
tur,illud unum ftudium habebant, ut ad bella peragenda, hoftesq.
fuperandos aptiffimieuaderent : &propterea quando otiabantur ,
neprorfus inertia confumerentur , fefe illis exercitationibus deti-
nebant,in quibus etiam uictoribus praemia ponebantur,quo &il-
lorum uoluptate allecti, & fpe praemiorum inflammati libentius,
atq. accuratius ad acriter contra hoftes dimicandum difponeren-
tur:& obidHomerus fecundo Iliadosin hunc modum finxit.
Παιδι παρηγμίνι θαλάασης
Δίσκοισιν τέρποντο, καὶ αἱγανέησιν ἵεντες
Τόξοισιθ'
id eft :
Atgentes inlitore ponti
Ludebant difcis, arcus, & iacula longe
Mittentes:

Etuigefimotertio :
Αυταρ Α ' χιλλευς
Α'υτου λάον ἔρυκεν, ἔξανεν ευρὸν ἀγῶνα
Νηῶν δ᾽ ἔφερ άθλα , λέβηταςε , τρίπωδάς
Ιππες θ᾽ ἡμιόνεσε , βοῶντ᾽ ἔφθιμα κάρηνα
Η δε γυναίκας ευζώνους, πολιόντε σίδηρον :
id eft: Sed Achilles:
Illic detinuitpopulum, magnumq.locauit
Certamen, Nauibus haecpraemiafplendidapromens
Scilicet & tripodas, labetesq. &fortia bouum
Cum mulis,& equis capita, & quoque corpora lumbis
Femineaaccinctus, & albiponderaferri.
Ex
 PRIM V S. IS

A Ex quibus & fequentibus omnibus fatis perfpicuum eft,primis il-

lis faeculis exercitationum finem fuiffe tum delectationem quan,
dam,& praemia confequendi fpem , tum ad bellorum , hoftiumq.
uictoriam obtinendam agilitatem,atque peritiam.Poft ea tempo-
ra cum Deorum cultus , & facrificiorum celebrationes excrefcere
coepiffent,ut homines ad illas confluentes alacrius, & libentius có
currerent, hae exercitationes in Deorum celebritatibus inftitutae

funt,ubi & Dijs, & hominibus gratae reputabantur , fiebantq , &

ne exercitatores defiderarentnr , praemia , quaehomines ad quid-
uis audendum incitare folent , ſtatuebantur ipfis certaminibus op-
tatiora,atque praeftantiora, ficut innuit Ariftoteles : in his exerci-

tationibus. quoniam homines praemiorú gratia dumtaxat certa-

bant, quae 20λa Graecis dicuntur, exercitatores ¿ antas nuncu- In 3 partic.
B pati fuerit, qui & ab Atticis dσunta , ut Erotianus tradit,&a Lati prob.8.
nis Athletae , apud quos certamen ipfum ludi nomen obtinuit ,
quod non folum in Deorum feftis,uerumetiam in Amphiteatris,
&ante amphiteatra inftituta in foro , in priuatis locis ad populum
oblectandum huiufcemodi certamina peragebantur , ficuti quo-
que & apud Graecos ao . Nam Olympia Pifis , fiue Elidie , &
Nemea apud Cleonas:Ifthmia in Ifthmo ipfo,Pythia Delphis apud
cos talia fuerút, quales apud Romanos ludi Capitolini , faeculares,
& alij huiufcemodi, in quibus omnibus praeter praemia, ita etiam
uictoribus magni honores conftituebantur,uti non modo in con-
uentu ftantes cum palma & corona laudes ferrent : fed etiam ( utor
Vitruuij oratione) cum reuerterentur in fuas ciuitates cum uicto-
ria triumphantes quadrigis in moenia , & in patrias inucherentur,
Caereq. pub.perpetua uota conftitutis ue&tigalibus fruerentur:at de
his cum non fit nobis loquendum , ad rem noftram reuertamur.
Dum itaque uita hominum parca fuit,hi foli exercitationum fines
exftitere: uerum enimuero crefcente luxu , multisq.a longa uale-
tudine detentis tandem ad reparandam fanitatem , & imbecillita-
tem curandam , bonumque habitum comparandum exercitatio-
nes inftitui coeptae funt , quod fuit paullo ante Hippocratis acta-
tem, quando Herodicus ille ( ut fcribit Plato ) gymnafticam, quae Tertio de
priusin facrificijs,atque ludis, necnon in bellicis exercitationibus repub.
folum auctoritatem , atque locum habebat , medicinae adiunxit:
quod mea fententia nil aliud fuit,nifi certamina illa & exercitatio-
nes,quaefolum pro coronis & praemijs ac militari difciplina affe-
quendis, necnon pro Dijs placandis & hominibus delectandis in
ufu erant , ad fanitatis conferuandae , & boni habitus cquirendi
finem
 16 LIBER

finem traducere, quas poftea exercitationes cum primi illi , atqueD

etiam pofteriores gymnaftae a medicis & philofophis, ut uerifimi-
le eft,moniti mirum in modum corporibus conferre didiciffent ,
alia moderantes,alia addentes , necnon a publicis ad particulares ,
&propria loca transferentes , tandem regulis quibufdam praece-
ptis,ac terminis concluferunt , atque ita artem totam pepererunt
γυμνασικὴν uocatam από το γυμνάζεται , ideft , ab exercendo ,
quafi nullus alius finis effet , quam ob habitum corporis bonum
obtinendum exerceri. Quamobrem ex his clarum factum arbitror
quomodo arsgymnaftica principium, incrementa, & ftatum, nec-
non quo temporefufceperit . Siquidem primum in bello Troia-
no dum milites Graeci in arenam ex nauibus defcendentes (unde
poſt emanaffe prouerbium In arenam defcendere opinor ) inter
fecertantes ad bellum exercebantur tunc apparere coepit , artisq. E
agoniſticae,& gymnicae nomen etiam accepit . Poftea ad facrifi-
cia & hominum uoluptates traducta non modo praedicta nomina
retinuit : fed etiam athleticae appellationem confecuta eft , &
apud Galenum uitiofa gymnaftica nominata fuit . Demum ad
gymnafia,& certos locos pro pueris edocendis pro omnium fani-
tatetuenda, ac pro bono habitu parando traducta , &fub normis
conclufa gymnafticae uere nomen promeruit , quod ante Plauti
tempora fuit, apud quem Atticus ille iuuenis Philolaches ita lo-
quitur :Cor dolet mihi, quem fcio nunc ut fum,atque ut fui olim,
quo neque induftrior de iuuentute crat arte gymnaſtica, diſco, ha-
ftis, pila, curfu, armis, equo . Verum enimuero haec ars ( ut tefta-
Infecundo
de re rufti . tum reliquit Marcus Varro ) apud Graecos folum in ufu uiguit ,
in prooe. quamdiu rura colentes Romani & cultura foecundiffimos agros F
habuerunt, & ipfi ualetudine firmiores exftiterunt : fed poftquam
crefcente defidia in opidis otiari, quam ruri laborare malucrunt,
Graecorum urbana gymnafia ita frequentiffima extulerunt , ut
idem Varro conqueftus fit fuo tempore uix fingula fatis fuiffe ,
quae profecto, dum Roma fub Imperatoribus floruit, omnium ma
xima &fpeciofiffima fuerant: at deinceps Romano Imperio decli-
nante,ceterisq. in peius ruentibus una etiam deſtructa fuerunt, &
fimul cum ipfis ars non paruam iacturam paffa fuit, quam a Varro-
nis temporibus ufque ad Imperij Romani inclinationem in fre-
quentiffimo uſu habitam fuiffe quifq . intelligere poteft , qui
omnes medicos ea catate Romae aeftimatos pafsim in morbis cu-
randis & fanis conferuandis exercitatoriam artem adhibuiffe ab

corum , quaefuperfunt , fcriptis obferuarit , aut qui Plutarchum

omnes
 PRIMV S 17

A omnes fua aetate exercitationibus occupatos fuiffe fcribenté lecti

tarit , quamquam Plinius non omnes exercitationes tunc honefti Lib 3. Sym
ufus gratia inuectas fuiffe , fed nonnullas & peregrinas praefer- po. prob..
Lib.xiiij
tim ad exercitandam fitim quaefitas effe praedicat . Itaque valde cap.2.2.
alucinatum fuiffe Budaeum puto , qui in fuis ad Pandeĉtas ad-
notationibus Romanos gymnafiorum,& palaeftrae exercitamen-
tis minime ufos , nulla firma ratione probat.

De Gymnasÿjs Antiquorum. Cap. VI.

Ymnafticam , fiue exercitatoriam in certis locis fieri fo-

litam , quoniam fupra ftatuimus , rationi modo con-
fentaneum eft , quid loca ipfa , & qualia forent , pla-
B num facere.Nam loca illa nil aliud fuiffe, quam gym-
nafia nuncupata, ex multis , & praefertim ex uerbis Galeni in fe-
cundo de tu.ual. fcriptis manifefto comprobatur,ubi narrat gym-
nafium fuiffe publicum in feparata urbis regione locum exftru-
&
tum, in quo ungebantur, fricabantur, lactabantur,difcum iacta-
bant,aut tale quippiam factitabant , quae loca ita nuncupata fue-
runt , quoniam exercitatores ibi , ut plurimum denudabantur .
gouvá a enim antiquiffima uox etiam denudari fignificare ui
detur, unde Martialis libro tertio.

Gymnafium, Thermae, stadium eft hacparte, recede

Exfuimur, nudosparce uidere uiros.
Quamuis etiam quandoq. fub nomine gymnafij omnem locum ,
ubi exercerentur , comprehenfum fuiffe reperiatur : ficut poftea
€
haec uox ad alia quoque tranflata eft , quemadmodum apud Iofe-
phum uidere licet , qui in libris de bello Iudaico balnea aliquan-
do gymnafia nuncupata effe demonftrat, ubi de Herode ita loqui-
tur. Namque apud Tripolim, &Damafcum,&Ptolemaidem pu- »
blicas balneas , quae gymnafia dicuntur , Biblide autem exedras »
porticus condidit . Haec loca a Vitruuio, Celfo, Plinio, atque alijs
Latinae linguae auctoribus palaeftras nuncupari inuenio : Vnde
etiam conijcio Vitruuij tempeftatein Italia , uel raras admodum ,
uel nullas exftitiffe palaeftras, fiue gymnafia, quandoquidem is li-
bro architecturae earum aedificationes traditurus Italicae confue
tudinis non fuiffe praedicit : Nam qui primi gymnafia exaedificaf-
fe creduntur, fuerunt Graeci,fi credendum eft Soloni apud Lucia-
num , & M. Tullio Ciceroni , qui in fecundo de Oratore fcribit,
gymnafia delectationis , & exercitationis gratia ab ipfis primum
B inftituta
 18 LIBER

inftituta fuiffe . Inter Graecos autem primi exftiterunt Lacedae- D

Ia Anach
cial. mones, ficut Athenaeus ex Ippafi fententia , & Plato in Theaet. &
primode legibus memoriaeprodiderunt, quos etiam illa ipfa om-
nium pracftantiffima , atque fpeciofiffima conftruxiffe ex Martia-
lis libro primo intelligere licet, ubi hos uerfus habet.
Argiuasgeneratus itner urbes
Thebas carmine cantet, aut Mycenas ,
Aut claram Rhodon, aut libidinofae
Ledaeas Lacedaemonis palaeftras.
Quomodo uero Plato in Critia dum Athlanticam illam regiam
defcribit, quam nouem millium annorum interuallo ab aetate fua
ante floruiffe narrat,ibi gymnafia exſtaffe fcribat, qui Lacedaemo-
num inuentum illa facit, exacte difcernere nequeo , nifi totam il-
lam Critiae narrationem fabulofam credamus . Poft Lacedaemo- E

nios Athenienfes quoquefua gymnafia erexerunt, in quorum ci-

uitate tria exftitiffe teftantur Paufanias, & Suidas, alterum andne
In Anach . pav uocatum , in quo Plato philofophiam fuam profeffus eft; alte
dial.
rum λuzetov, ubi Ariftoteles edocuit , quod Apollinis Lycij tem-
-plum fuiffe legitur apud Lucianum ; alterum zuvocapyès , ubi no-
thi , fpurij , ac ignobiliores omnes exercebantur: fi quidem apud
Graecos tanto odio,tantaq . infamia uiles, acfpurij notabantur , ut
qui uere legitimi , acnobiles effent , cum ijs confuetudinem , aut
communem fefe exercendi locum habere recufarent.Praeter haec

tria mentionem facit alterius, quod Canopum uocat, Philoftratus

in uita Herodis Attici . Dixi in ciuitate Athenienfium tria fuiffe
gymnafia, quod licet extra urbem effent, erant tamen haud longe
F
aedificata, ut quae prope ualde forent ciuitati, in ea fuiffe dici po-
4.Epift. fa ruerit . In his etenim mortuos quoque fepeliendi confuetudinem
mepift.12 . Graecos habuiffe fcriptum eft apud Ciceronern, cui Seruius fe Mar
cellum interfectum in Academia Athenienfium nobiliffimo to-

tius orbis gymnafio fepeliuiffe fcribit . Quaeuero Ligorius anti-

quitatistotius peritiffimus inueniffe fcribit in ueftigijs Hadriani
Imperatoris Tiburtinae uillae repraefentata , Athenaeum , Her--
meum , Panathenaicum , minime gymnafia , ubi corpora exerce-
rentur, fuiffe puto : fed loca, in quibus aut difciplinarum , & alia-
rum artium ftudijs opera dabatur , uel fefta aliqua celebrabantur .
utin Panathenaico fefta Panathenaica. Corinthum quoque gym-

nafium habuiffe Craneum uocatum , auctor eft Laertius libro ter-

En libro de
ao. Romani poftremi omnium gymnafia palaeftras uocata in ur-
antigs ro,
minibus. bead Graecorum aemulationem Varrone auctore aedificare coe-
perunt:
 PRIM V S

A perunt: quos tamen ceteros quofcumque tum magnificentia ope-

rum , tum inaeftimabili pulchritudine in hoc genere anteceffiffe ,
ex illis Thermarum ruinis , quae ad hanc ufq, diem non fine om-
nium ftupore perdurantia confpiciuntur , facile conuincitur.ne
fileam illud , quod de Neronis gymnafio fcripfit Martialis lib,vij.
QuidNeronepeius ?
Quid Thermis melius Neronianis ?
Nam gymnafia tota aliquando Thermas ob aquae calidae ufum
ibi frequentem nuncupari, apud auctores Latinae linguae nemo
dubitat , ficut etiam interdum Thermae fignificant eam gymna-
fij partem,in qualauabátur, ubi propiugeum,laconicum, & calda
lauatio fitae erant , ut ex multis au&
torum teftimonijs , & praefer-
tim ex Martialis uerfibus nuper citatis clare perfpicitur . Ġymna-
B fium, thermae,ftadium eft hacparte. His omnibus poteft iam uni-
cuique perfuafum effe, quantum in errore uerfatus fit ( inuitus fa-
teor ) Blondus Foroliuienfis conciuis meus , qui in fecundo Ro-
mae inftauratae commentario thermas folum adlauandı ufus in-

ftitutas fuiffe fcripfit. Porro ne quis forfan admiratione capiatur ,

quod dixerim Platonem, atque Ariftotelem in gymnafijs philofo-
phari confueuiffe ; ſcire debet in huiufcemodi locis uaria homi-
num genera conuenire folita fuiffe , quae omnia in fequenti.capi-
te a nobis figillatim demonftrabuntur : tanta enim erathuiufcemo
di locorum capacitas,tamq. fpatiofa amplitudo, ut abfque ullo im-
pedimento diuerfae , ac fere innumerae exercitationes , & corpo-
rum & animorum peragi poffent , quemadmodum ex Vitruuij
allata defcriptione perfpicere quiuis mediocriter hac in reuerfa
Ctus poterit ; quam cum in rebus plurimis diuerfam ex Octauij
Pantagathi viri tempeftate noftra fummi judicio in prima editio-
ne tradiderimus , nunc ipfa diligentius confiderata (ut femper cu-
raepofteriores effe meliores folent ) caftigatiorem , & omnibus
Vitruuij uerbis exacte correfpondentem exhibemus . ad quod
agendum clarifsimus Aloyfius Mocenicus , Francifci filius , Ioan-
nes Vincentius Pinellus , Melchior Guillandinus , uiri tum ob
acre in cunctis iudicium , tum ob fingularem eruditionem apud
omnes fpectatifsimi , necnon Andreas Palladius prifcae totius ar-
chitecturae peritifsimus non parum adiumento nobis fuerunt .
ita ut non uerear , quin hoc pacto doctis Vitruuijque fcientiaeftu-
diofis probata eueniat, & quemadmodum ad hanc fere diem palae
ftrae ratio fuit incognita, fic in pofterum clara, atq. manifefta futu
ra fit. Immo uero, fi Octauius ipfe reuiuifceret,non dubito,ut erat
Bij homo
 20 LIB
ER

homo fanctifsimus , atque doctifsimus , quin etiam ipfe huic de- D

fcriptioni, & Vitruuij contextui non mutato,fed in aliquibus tan-
tum melius ordinato libentifsime fubfcriberet . Placuit autem

duas eius ichnographias proponere , quia auctor & quadratas , &

oblongas fieri poffe docet.

De palaeftrarum aedificatione oxystis , ex

Vitruuio Lib .V. Cap . XI.

Vnc mihi uidetur ( tametfi non fint Ita-

licae confuetudinis ) palaeftrarum aedi
ficationes tradere explicate & quemad
modum apud Graecos conftituantur E
monftrare . In palaeftris periftylia , qua-
drata,fiue oblonga itafunt facienda, uti
duorum ftadiorum habeat ambulatio-

nis circuitionem , quod Graeci uocant diaλov.ex quibus

tres porticus fimplices difponantur , quartaq. quae ad me-
ridianas regiones eft conuerfa duplex . uti cum tempeſta-
tes uentofae funt, non pofsit afpergo in interiorem partem

peruenire. Conftituuntur autem in tribus porticibus exe-

draefpatiofae habentes fedes , in quibus philofophi , rhe-
tores , reliquiq. qui ftudijs delectantur , fedentes difputa-
re pofsint.In duplici autem porticu collocentur haec mem
bra,Ephebaeum in medio ( hoc autem eft exedra amplifsi-
F
ma cum fedibus , quae tertia parte longior fit , quam lata )
fub dextro coriceum , deinde proxime conifterium , a coni-
fterio in uerfura porticus frigida lauatio , quam Gracci A8-
Tpov uocitant , ad finiftram ephebaei elaeothefium , proxi-
me autem elaeothefium frigidarium, ab eoq. iter in propni
geum in uerfura porticus . Proxime autem introrfus e re-
gione frigidarij collocetur concamerata fudatio longitu-
dine duplex , quam latitudine , quae habeat in uerfuris ex
parte laconicum ad eundem modum ( uti fupra fcriptum
eft )compofitum.Ex aduerfo laconici caldam lauationem.
In palaeftra periftylia (quemadmodum fupra fcriptum eft )
ita debent effe perfecte diftributa . Extra autem difponan
tur porticus tres, una ex periftylio exeuntibus, duae dextra,
atq.
 PR 1 Mur VanS

Aatq. finiftra ftadiatae , Ex quibus una quae fpectauerit ad

Septemtrionem , perficiatur duplex amplifsima latitudi-
ne , altera fimplex ita facta , ut in partibus , quae fuerint
circa parietes , & quae erunt ad columnas , margines ha-
beant uti femitas non minus pedum denum,mediumq. ex-

cauatum, uti gradus bini fint in defcenfu fefquipedali a mar

ginibus ad planitiem , quae planities fit ne minus lata pe-
dum duodecim : Ita qui ueftiti ambulauerint circum in mar
ginibus non impedientur ab cunctis fe exercentibus . Haec
autem porticus apud Graecos usos uocitatur, quod athle-
tae per hiberna tempora in tectis ftadijs exercentur, Proxi-
me autem xyftum , & duplicem porticum defignentur hy-
7
B paethrae ambulationes, quas Graeci epidpoudas, noftri xy
fta appellant,in quas per hiemem ex xyfto fereno caelo ath-
letae prodeuntes exercentur . Faciunda autem xyfta fic ui-
¿
dentur , ut fint inter duas porticus filuae , aut platanones, &
in his perficiantur inter arbores ambulationes , ibique ex
opere fignino ftationes.Poft xyftum autem ftadium ita figu-
ratum, ut poffint hominum copiae cum laxamento athletas
certantes fpectare.Quae in moenibus neceffaria uideban-
tur effe ut apte difponantur perfcripfi .

Bij
 23
⠀ Figura paleaftrae cuni periftylio quadrato.

望
Occafus

:9 :
a

Septemtrio
t

a
Meridies

a a a
บ

D L

B
K
E

X É
A S
a
A
T

N
G

B B
A

D
H

R R

Ortus
 !
Figura palaeftrae cum periftylio oblongo 23

Occafus

尸 尸

A a

L
A

Septemtrio
a
Merides

ศ A
2
P
D D D L
M
B
K
A

H
2

D S
A
U

D G
ખ

B B

D
A

R R
H

Ortus Bij
 24 Sgroidu ulių LIBER

A Periftylium in palaeftra quadratum & oblongum habens am • D

bulationis circuitionem duum ftadiorum .

B Tres porticus fimplices.

C Porticus quarta ad meridianas caeli regiones conuerfa , quae
duplex eft."
་་
D Exedr ae in tribus porticibus fpatiofae , in quibus philofophi ,
rhetores difputabant.
E Ephoebeum , ideft exedra tertia parte longior quam lata .
F Eoriceum a parte dextera.
G Conifterium .
H Frigida lauatio in uerfura porticus.
I " Elaeothefium ad finiftram ephoebei .
K Frigidarium.
L Iterin propnigeum in uerfura porticus. E
M Propnigeum .
N Concamerata fudatio introrfus e regione frigidarij longitudi-
ne duplex quam latitudine habens
fex una parte P laco-
nicum
Q Exitus e periftylio exaltera O calidam
lauationem
R Porticus extra palaeftram prima exeuntibus .
Y
S Porticus fecunda fpectans ad feptemtrionem duplex amplifsi-
ma latitudine,& ftadiata. J

T Porticus tertia fimplex ita facta ut habeat.

V Margines circa parietes .
X Margines ad columnas.
Z Medium excauatum uti gradus bini fint in defcenfu fefqui- F
pedali .
a Hypetrae ambulationes proxime xyftum , & duplicem porti-
cum , quae a Latinis xyfta , a Graecis red guides uoca-
bantur .

Siluae uel platanonesinter dictas duas porticus.

Stationes ex opere fignino .
Stadium ita figuratum ut poffent hominum copiae cum laxa-
mento athletas certantes fpectare.
• Loca de quibus etfi non memineritVitruuius,fuiffe tamen in pa
laeftra neceffe eft ut lignarium , aquarium , uafarium , latṛi-
{
nae miniftrorum cellae, & fimilia.
De
 PRIM VS 25

A De uarijs hominumgeneribus , quae ingymnasijs

conueniebant. Cap. VII.

Anta,adeoque uaria hominumin gymnafijs conuerfan-

tium erat multitudo,ut, referente Galeno,faepenume. 10.meth.
ro inter ipfos contentiones exorirentur , atque etiam
maximus quidam, & infuauis clamor , de quo conque-
rebatur Seneca, continue exaudiretur ; & quem etiam in thermis Epift.57.
Varro tempore fuo teftatur fieri folitú , his uerbis apud Nonium :
Ita uti foliti Romae eramus, in balneis plodere coepimus , & mur-
murari . Sed ne fingulos enarrando nimis a propofito recedam ,
praecipua quaedam ipforum genera perfequar. Primum itaque ge
nus in gymnafijs conuerfantium erant Philofophi,Rhetores, reli-
Equiue , qui ftudijs delectabantur ; ibi legebant , colloquebantur ,
interfeque difputabant,ficuti Iuuenalis hisuerfibus demonftrat ,
quibus Rhetoris & praeceptoris condiciones exponit:
Seduosfaeuas imponite leges, Sary.7.

Vtpraeceptoriuerborum regula conftet ,

Vt legat hiftorias, auctores nouerit omnes ,
Tamquam ungues, digitosq.fuos , ut forte rogatus
Dumpetit, aut thermas,aut Phoebi balnea dicat

Nutricem Anchifae nomen,patriamq.Nouercae.

Et ficuti etiam Galeni teftimonio comprobatur , qui Theagenis 13.Meth.

cuiufdá philofophi Cyniciin Traiani gymnafio quotidie publice

difputantis mentionem facit : Tria enim fuiffe Romae loca in qui-
bus litterariae exercitationes obiretur , ex uarijs Galeni libris cog- bris
In lib.deli
pprijs
Cnofcitur , templum pacis antequam conflagraret, gymnafia pu-
blica, & assneta . Inter quae fcholam medicorum appellatam fi-
quis recenfeat mea fententia a uero non errabit . fuit autem ea in
Efquilijs aedificata , multisq . imaginibus, atque marmoribus or-
natifsima, ut ex ruinis illius partis a pluribus, & praefertim a Ligo
rio obferuatum fuit . Quid potiffimum in hacfchola fieret , non-
dum apud quemquam legi . At exiftimo praeter difpofitiones , &
alja medicinae ftudioforum exercitia fimile quid tractari folitum
fuiffe, atque nuncin collegijs uocatis fit, quando & fcholam eiuf-
modi proprios tabularios habuiffe , oftendit marmor cum hac
infcriptione Romae ad D. Sebaſtiani repertum .

M.LIVIO.CELSO . TABVLARIO

SCHOLAE , MEDICOR V M
M.
 26 LIBER

M.LIVIVS . EV TYCH VS. D

ARCHIATROS.OLL.D.II

IN . FR . PED. IIII

Alterum genus erat Adolefcentes, qui ut exercitationum obferua

tiones, atq. modos addifcerent,ad gymnafia accedebat, ubi a gym-
naftis ipfis quafcumq. cupiebant exercitationes, edocebatur; Ado-
lefcentes liberos palaeftra edifcere foltos fuiffe facile couincitur ex
In
Fillis
cho . Parmenonis apud Terent uerbis, quibus ille Cherea fub for-
ma Eunuchi Thaidi offerensait, Fac periculú in litteris,fac in palae
ftra,in muficis, quae liberú fcire aequú eft adolefcétem, follerte da
bed quod clarius infra demóftraho .Tertiu genus erant Athletae
qui ibi fe exercebant , ut in publicis ludis , feu in facris certamini- E

bus poffent & populum delectare, necnon uictoria ac praemijs po-

tiri.& quod hoc fuerit, practer Vitruuij au&
toritatem Suetonius cla
risme demonftrat dû refert Nerone quandoq. gymnafiú ingredi
folitü, ut certates athletas fpectaret . Quartú genus erant omnes illi
fiue nobiles,fiue ignobiles, qui uel militaris difciplinae, & fortitudi
In
zic.1.de ar- nis, uel tuedae fanitatis, & boni habitus cóparandi gratia uarijs ex-
ercitationû generibus incumbebant. atque inter hos Galenum no
ftrum numerare poffumus, cum fcribat fe anno aetatis fuae trigefi-
mo quinto paffum fuiffe luxationemfummi humeri in palaeftra .
Quinctú genus erat eorú, qui fabricabatur, licet enim frictiones fie
rēta multis ante reliquas exercitationes , nihilominus multi quoq.
a detu. fiue ulla exercitatione feorfum ab alijs, ut de Vefpafiano tradit Sue
ual.
tonius, folum fricabátur, quod intelligi poteft ex Galeno frictioné F
ad exercitationes praeparatoria a reliquis diftinguéte.Sextú genus
erant,qui lauabantur,atq. hi erant tu nobiles, tú ignobiliores.Hoc
tamen intererat, quod diuites, atq- primates labra, & colymbithras
proprias in cellisalioqui cómunibus habebat, ubi foli diuerfis tépo
ribuslauabantur, multi erant qui etiá folia uel lignea, uel argentea
(quod recitat Plinius) fecú ferret, ne pedes nudos collocarêt ubi ui
lisfimi quiq, ponebant , quáuis etiá referant nonnulli Hadrianum
imperatore lauari folitu, ubi plebs lauabatur quod & Titu Caefar.
feciffe fcribit Suetonius . Qui uero dumtaxat ungerentur nulli in
gymnafijs reperiebantur, quoniá uel exercitationum uel balnearú

gratia ungebantur. Ab his poftremo omnibus non pauci fpectato

res (ne miniftros , de quibus infra loquemur , nunc recenfeam) in
gymnafijs conueniebant, qui non ob aliud,nifi ad uidendos exerci
tatores
 PRIMVS 27

A tatores ut pote otiofi & nullis negotijs occupati co accedebát Quo

in loco id etiam animaduertendum cenfeo,diebus feftiuis gymna-
fia magis frequentata fuifle, quando artifices, aut alijs feruitijsdetē
ti otiantes in illis ob remittendos labores, & uoluptatem capiundā
uerfabantur. An in Romanorum Thermis mulieres quoq . uerfarē-
tur, quemadmodú uiri,nil certi affirmare aufim , nifi quod Roma-
nã maieftatē illud dedecuiffe uidetur, facileq. fieri poteft, vt impu-
rae aliquae &fpcctandi,& ludēdi gratia, quod Iuuenalis, & Marria
lis innuût, publice uerfarentur in gymnafijs, necnon in locis fepara
tis, quae ibi lauadis feminis folis exftru&ta effent, perinde ac in pri-
uatis balneis honeftae mulieres lauaretur tá ignobiles & mediceri 1. 1. ca.
4 .
loco natae, quá illuftriores, cũ de Poppaea Domitij Neronis uxore
referat Plinius , quod ad augendú cutis candore quingentas afinas
B fetas per omnia fecum trahebat , & balnearum etiam folio totum
corpus illo lacte macerabat: quod intellexit Iuuenalis dum fcripfit.
Sat 6.
aut pinguia Poppaeana .
Spirat &

Incipit agnofci, atq. illo lactefouetur

Propter quod fecum comites educit afellas, in quem dealbádi cor-
1.d: alime.
poris ufum alias mulieres farinam fabaceam , alios nitrum, aphroni fa ..
trumue in balneis ufurpaffe meminit Galenus . Atqui Spartano-
rum mulieres una cum uiris in palaeftris exerceri fe confueuiffe ,
praeter alios,fatis teftatum facit Propertius libro tertiol
Multa tuae Sparte miramur iura palaeſtrae ;
Sed mage uirginei tot bona gymnasÿj ,
Quodnon infames exercet corpore ludos
Inter luctantes nuda puellauiros ,
Cum pilaueloces fallitper brachia iactus ,
Increpat & uerfi clauis adunca trochi ,
Puluerulentaq. adextremasftatfeminametas ,
Etpatitur duro uulnerapancratio ,
Nuncligat adceftum gaudentia brachialoris
Mißile nunc difcipondus in orbe rotat
Neq. de hoc Spartanorú more quifquam mirari debet , quando &
Plato in quincto de repub . grauisfimis argumentis probauit ad fe-
licem rerum publicarum ftatum maximopere conducere, fi mulie-
res tam iuuenes , quam feniores una cum uiris nudac in palacftris ,
atq. gymnafijs exerceantur, quod an fapienter decretum fuerit, &
an ad continentiam temperantiamue ex confuctudine confequen
dam,ut Platoni in animo erat, conferret, non eft locus examinádi .
De
 13 LI BEAR

B
De Gymnafiorum diuerfis partibus . Cap. 11X.
IT RV VIVM qui Augufti Caefaris aetate floruit,folum
palaeftras graecas tradidiffe ex ipfius uerbis cóftat , qua
do nondú Romani Imperatores fuas exftruere coepe-
rant, quas poftea exftructas ficuti in multis Graecoru

gymnafijs fimiles fuiffe probabile eft , ita pariter uerifimile fit Ro-
manos (ut folet effe pofteriorum in excolendis rebus mos) plura
fuis addidiffe, quae uel Graecos latuerant , uel parù ab illis aeftima
ta fuerant : Quocirca partes gymnafiorú magis principales explica
turus haudquaqua folas a Vitruuio fignificatas in medium affera ,
fed illas nullo fitus ordine feruato enarrabo, quas difperfim ab Au
toribus traditas inuenio , quasue rei ipfius ratio expoftulare uide
&
turin Graecis , atq. Romanis palaeftris exftitiffe : quaqua Vitruuij
auctoritatem numquá multi facienda exiftimaui, nempe queπapа 75 Ë
dogóλoyov &fua aetate minime aeftimatú puto, quod enim ab Au
gufto nullis egregijsFabricis, nifi folis Baliftis praefectus fuerit, quá
do fcilicet in urbe & extra urbem magnifica aedificia exftruebatur,
quod etiam a nullo fere pofteriore auctore nominatus inueniatur,
praeterquam in capitum Plinij librorú catalogo , qui ab aliquibus
minime Plinianus, uel faltem adulteratus putatur, magna certe ip-
fius exiftimationis fufpicionem merito parit . Ergo primaegymna
fiorupartes fuerunt porticus exedris fiue cubilibus apertis plenae,
in quibus philofophi,& rhetores, mathematici , & omnis deniq. di
fciplinarum amatores difputando, legendo,ac docendo exerceban
tur: atq. has non longe ab alijs admodum fitas fuiffe conijcere pof-
fumus tum ex ipfa figura , tum ex prouerbio inde nato (Difcú quá
philofophú audire malunt)quod in eos dicebatur, qui in eodégym
F
nafiointer philofophos fedentes, atq. inde difcorú crepitus audien
tes relicta fapiétiae fchola ad proximu certaminum locum erumpe
bant . In excdris philofophorum adolefcentes atq. pueros illos,qui
diſciplinarum ftudijs operā nauabant , uerfatos effe rationi confen
taneum eft: quod effent illae ueluti fcholae quaeda, & poffent facil
lime poſt animoru exercitationes corpora ad fanitatem, uel fortitu
dine iuuenes & pueri exercere, fubindeq . lauari.exftat enim Lam-
pridaj auctoritas, Alexandru Seuerú poft lectionem operam modo

palaeftrae , modo fphaeriftirio , modo curfuí , modo lenibus luctis

dediffe,mox balneum introiuiffe . Inter has adnumero quoq. medi

corum fcholas. Secunda pars erat Ephcbaeum, ubi mihi uerifimile

apparet eos conuenire, atq. de praemiis, & exercédi genere pactio
nes
.
PRIM VS 20

A nes facere folitos, qui fimul exerceri, ac certareuolebant : quaqua

fcia Philandru eius opinionis fuiffe, quod in Ephebaco puberes ex
cerentur. qua in re ipfum ualde melius fenfiffe exiftimo, quam Gu
lielmum Choulú, qui in fuo de antiquorum exercitationibus libro
in Ephebaeo iuuenes ftudendi gratia fediffe fcriptis mandauit. V-
trum uero apud Romanos, qui cum uiris ante decimum fextum an
num pueros commercium ullú habere uetabant, hoc uerú fuerit ,
affirmare non audere. Neq. item negare poffumus, Galeni tépore,
pueros exerceri in palaeftra confueuiffe, cú is cuiufda aegritudinis,
quá Commodus puer atq. Imperatoris filius in palaeftra acquifiue
rat, métione faciat:& praeterea in fecúdo de tu.ual.ficfcribat:ourw
In lib de p
δὲ καὶ ὅσις ἀναρριχάται διὰ σχοινίου καθάπερ ἐν παλαίσρα γυμνά
co gni. ad
ζουσι τες παίδας εις ευτονίαν παρασκευάζοντες.i . Sic auté, & qui- Pofthe .
B cumq.per funem fcandit quemadmodum pueros in palaeftra exer ,,
cent, eos ad robur praeparantes.Ex quibus uerbis pueros in palae-
ftris exerceri folitos fuiffe fatis conftaret , nifi id quoq . Plautus in
Bacchidibus apertifsime teftatus effet, vbi Lydus Piftocleri paeda-
dogus patrum erga filios fui temporis indulgentiam taxans de an-
teacti temporis moribus ita loquitur .
Negotibi annis uigintifuiffeprimis copiam
Digitum longe apaedagogopedem ut efferres ex aedibus
Antefolem exorientem nifi inpalaeftram veneras
Gymnafii Praefectohaudmediocrespoenaspenderes:
Idq. vbi obtigerat , hoc etiamad malum arceffebatur malum
Et difcipulus , & magifterperhibebantur improbi.
Ibi curfu , luctando , hafta, difco , pugilatu ,pila
Saliendofe exercebant magis , quamfcorto , aut fauijs .
CVnde mihi coijciendú uidetur pueris fummo mane palaeftra adeu
di praeceptum fuiffe, ut uirorum , qui tunc non aderant, commer
cium uitarent,atque etiã litterarum ftudijs incumbendi otium fu-
pereflet.etenim non defuiffe qui pueros nudos uidere , & nefandú
corú amoré fibi conciliare ex palaeftris ftuderent facile ex amato-
rio Plutarchi libro colligitur. Tertia pars erat Coriceum, qui locus
(ut mea fertfententia) pro denudandis hominibus, qui uel exerce
ri, uel lauari, uel utrúq. agere uolebant, inferuiebat, aliasa Graecis
ἀποδυτήριον,& a Galeno γυμναστήριον uocatus .Nifi enim Coriceu
apud Vitruuiú tafem locum fignificat palaeftras ab ipfo defcriptas
abfq. hac parte omniú maxime neceffaria exftitiffe dicendú effet ,
quam nedi in publicis gymnafijs, uerum etiam in priuatis affuiffe
credo,fi quidéPlinius Caecilius in defcriptionibus uillae fue Lau- Lib.2 . & s
ren- Epift.
 LIBER
30
rentinae ac Tufcorũ apodyteriú inter alia adnumerat:unde'illorů D
fententias probare nequeo , qui Coryceú inVitruuij textu legendu
putarút a coryco pilae fpecie, quafi ibi ludus talis ageretur, aut cou
riceu pro tonftrina , aut coriceum táquá in eo puellae , & uirgines
zopás a Graecis uocatae exercerentur . Quarta pars erat eleothefiú
Li.2.epift. a Iulio Polluce λepsov, a Caecilio Plinio un&tuariú uocatú, at
que in ifto luctaturi ,& alias exercitationes , uel balneas inituri un-
gebátur, redungebanturq..Sed ,quoniã opportunitas rei poftulare
uidetur, ut de hoc gymnaftico ungendi munere uerba facia, neque
Metrodori Scepfij weì rūs dλeziñs,ideft de ungendi ratione ci-
tatusab Athenaeo liber hodie exftat, quattuor ego dică: primum,
quando , & qui ungerentur : fecundum , quae effet un& tionis ma-
teria : tertium, cuius finis gratia ungerentur: quartum , quo modo,
& a quibus unctio adminiftraretur. Illi qui uel loturi uel fefe exer- E
citaturiin gymnafium ueniebant, maiori ex parte fpoliabantur in
apodyterio : poftea horum nonnulli, & praefertim qui uel lu&tam,
uel pancratium inire intendebant, (nã pugilatores , curfores,ac alij
multi unctione non egebant) alipteriú ingredientes ungebantur ,
atque ita uneti ad locu,ubi erat puluis, de quo loquar inferius , tran
feuntes puluere confpergebantur, ficq. deinceps in exercitationes
diuerfas diuerfi prodibant: poftquam uero fefe, quantum libuerat ,
exercuiffent, iterum ad unctuarium reuertentes ibi a Mediaſtinis ,
& Reun&toribus ftrigilibus ferreis , de quibus Martialis ,
Pergamus has mifit curuo diftinguereferro , ·
Nontamfaepe teret linteafullo tibi,
detergebantur,in quadeterfione oleum, puluis,&fudor, quae de
radebantur,fimul mixta in ufum medicum adferuabantur , &abAt
Lib.1.c.3. ticis novioaños, ab alijs uero záros uocabatur, ut ex Diofcoride, Pli F
Lib.34.c.8 nio, Galeno , & Aetio facillime confirmari poteft:tametfi Auicen-
Li. de fim .
me.81.&4. nas libro fecundo faciat métionem etiam fudoris ficci athletarum ,
de tu. ua. quem puto fuiffeillum , cui neq. oleum, neque puluis inerant . &
Libro. & quamuis Galeni actate ftrigiles adhiberentur ad balnei uſum , nihi

med. & lominus balneorum ftrigiles plerumque fpongiae erant, uel linei ,
lib.2.c. 17. neque communiter femper adminiftrabantur , fed quifque pro-
prium fecum gerebat, & praefertim quicumque communia cum a-
lijs inftrumenta habere fugiebat, ut infinuat Perfius Sat.v.
1puer, & ftrigiles Crifpini adbalnea defer .
Ferrei auté erant, uel aurei, uel argétei, uel cornei, uel eburnei uel
aerei, quibus ftrigmenta,& fordes exercitatorum a corporibus rade
bantur.Aerei ftrigiles erant,quorú pictura hic ponitur, quiue olim
inter Traiani Imperatoris thermarum ruinas inuenti funt .
 -
STRIGILES
PRIM

:
LI
F BE ONI
A
· MM
ST RIG
V
S
31

1
 32 LIBER :

Deterfitandem iterum diligentiores aliqui ualetudinis, aut delicia D

rum gratia ungebantur,&nonnumquam inun&ti balnea ingredie-
bantur , fed poft egresi denuo ungebantur modo fimplici oleo ,
modo uarijs odoribus condito , modo diapafmate ad coercendos
li.21 c.19. fudores, ut fcribit Plinius, adeo quod uaria erantungendi tempo-

ra, interdum poft balnea , quod Homeri temporibus obferuatum

legimus, utin 3.Odyf. Αὐτὰρ ἐπει λούσεντε καὶ ἔχρισε λίπ᾿ ἐλαίω , id
eft,Poftquam lauit , & pingui oleo unxit . & lib . 4. iterumque 17.
τοὺς δὲ ἐπεί δμωαὶ λοῦσαν , καὶ χρίσαν ἐλαίῳ , ideft , Hos autem poft
quam famulae lauerunt , & unxerunt oleo : interdum quoque an-
te, ficuti refert Galenus vj . de ualetudine conferuanda . De Archi-
mede quaedam apud Stobaeum fcitu digna leguntur : eum f. aba-
co incumbentem , & figuras quafdam ducentem a famulis ui ab-
ſtractum ungi folitum fuiffe , atq . ipfum in corpore ita uncto figu- E
ras mathematicas faepe defignare confueuiffe. Materia unctionis
pro exercitandis uaria fuit. Ariftotelis tempore, & oleo fimplici, &
aqua mixto ungebantur : Is enim quincta problematum particula
fcripfit, iccirco aquam oleo admixtam, quando exercitatis adhibe-
tur , magis lasfitudinem tollere , quam oleum fimplex , quoniam
ita interius penetras exficcata membra humectat.auctor eft Plinius
Lib.15 . c.4 Graecos uitiorum omnium genitores cleum primos in gymnafia

inuexiffe, de quo dicebat Anacharfis Scytha effe infaniae pharma-

cum , quoniam eo perun&ti athletae infanirent. Butyrum quoque
apud nonnullas barbaras nationes , quibus deerat fortaffe oleum,

11.71. ca. 14. interdum pro ungendis exercitandorum corporibus in ufu fuiffe
& lib. 28. teftatum reliquit Plinius,& poft ipfum Galenus : fuit & aliud mix-
c. 9.
turae genus pofterius inuentum ex oleo , puluere & cera commix- F
3 de alimé.
120.0 15. tum, quo ungebantur: atque illud ceroma a Plinio uocatum inue
nio, que iuuentutem Romanam corpora exercendo uires animo-
rum amififfedicit : ficut & apud Martialem libro quarto :
Seu lentum ceromateris & libro V.
Vara nec iniecto ceromate brachia tendis . &lib.V11.
Et caftigatum Lydiae ceromapalaeftrae.
Scribit item Plinius oleum in gymnafijs condiri odoribus ,fed uilif
fimis confueuiffe.Quae omnia de unctionibus ante exercitationes

adhibitis intelligi debent: cum poft exercitationes , & poft balnea

infinita prope uariorum odoribus conditorum unguentorum ge-
nera tradantur adhibita : quae foli lafciuiae atque libidini inferuie
bant.atque haec a Plutarcho in Amatorio nobis indicata puto, quã
do fcripfit , Solonem uetaffe feruis unctiones ficcas , atq. puerorum
amo-
 PRIMV S
33

Aamorem, non item mulierum coniugium,nifi potius unctiones ex

tra balnea factas, feu diapafmata intellexerit . Quo fine demû prae
:
dictis unctionibus gymnafia adeuntes ungerentur , diuerfa abau-
&toribus tradita inuenio . Hippocrates in. 3. de diaeta memoriae
mandauit terrarum puluerem oleo admifceri folitum, ut fuo frigo
re , & ficcitate olei aeftum , & humiditatem temperaret . Alexan-
der in 1.Probl.uolumine fcripfit athletas ideo oleo ante exercitatio Prob. 19.
nes perungi confueuiffe , ut membra emollita labores fine ruptu-
rae ullius periculo fuftinerent , quam fententiam fecutus eft quo
que Lucianus in dialogo , ai juuvacíov . Lucanus uidetur fen-
fifle luctatores puluere fefe confpergere folitos fuiffe , ut corpo-
ra fortiora redderentur . De Hercule namque & Anteo fermo-
nem faciens ait .
B Auxilium membris calidas infundit arenas .
Plutarchus in libello de primo frigido huius fententiae fuiffe uide-
tur, quod athletae in unctionibus puluere uterentur tum ad refri-
geranda calefacta corpora, tum ad cohibendum fudorem , netan-
topere delaffarentur.Ego autem cum Luciano exiftimo potisfimú
ufum pulueris exftitiffe, ne oleo manus laberentur,fed facilius exer
: citatores fefe comprehendere ualeret, neuefudore diffluerent, aut
uenti corpora aperta ingrederentur. atque hac de cauffa a Martiale
puluis ille don uocatus fuit , ut ibi (flauefcit aphe) unde fi qui ad-
uerfarios perun&tos , & fine puluere certantes uincebant, maiori
gloria digni habebantur , qualis fuit apud Plinium Dioxippus, &
Dioreus apudPaufaniam , dxov.rí nomen promeritus . cuius rei
mentionem fecit Horatius, ita ad Maecenetem fcribens .
C Quis circumpages , & circum compita pugnax·
lib.r.epift.
Magna coronari contemnat olympia , cuifpes , I.
fit condicio dulcis fine puluere palmae ?
Cui
Ex quo fatis mirari nequeo Budaeum , uirum fane doctisfimum ,
qui in fuis ad Pandectas adnotationibus hoc non uiderit , malue-
ritque , dxoviri, ideft , avol ayavos, feu fine certamine dictú effe .
Alij funt, qui credant oleo exercitatores unctos ad arcenda frigo-
ra,& leuandas lasfitudines . Galenus fentit oleum tam ad exfoluen 6. detu.
ual. c. ult.
dam praeteritam lasfitudinem , & futuram mitigandam , quam ad
praeparandum ad motus conduxiffe . quibus ceram additam cum
Galeno opinor , quo oleum alioqui fluxile diutius adhaereret .
Quae uero poft balnea adhibebantur unctiones, nemo dubitat in-
feruiffe, ne humiditas in balneis acquifita euanefceret,neue refera
tis a balne : calore meatibus natiua caliditas exfpiraret . quamquam

Gymnaftica C etiam
 LIBER
34

etiam aliqui delicatiores uoluptatis & lafciuiae gratia odoriferis D

unguentis , aut ficci diapafmatis ad comprimendum immodera-
tum fudorem , ut fcribit Plinius, poſt balineas ungebantur,de qui-
bus Martialis .

Quidquodoleigrauius mixtum diapafmate uirus .

li.13.c.2. & Ceterum quo modo ungerentur, nil certo definitum inuenio : eſt
li.21.ca.19.
lib.1. tamen ualde probabile, nonnullos,cum prius feipfos fricaffent, ma
nibus proprijshocegiffe , aut alterum ab altero uicisfim un &
tum >
quod Lucianus in Gymnafijs fcribit , licet etiam a feruis gymnaftı-
cis, atquereunétoribus uocatis ungerentur : qui & ipfi prius ad ma
iorem unétionis penetrationem fricantes tandem uniuerfum cor-
pus modo leniter , modo fecus prementes perungebant , & , prout
temporis conftitutio poftulabat, alias tepidum,alias calidum , alias
frigidum linimentum applicabant : atque haec omnia ut pluri- E
mum in Alipterio fiebant: Prope quod erat Conifterium, Polluci
novispa uocatum, quin&
ta gymnafij pars, in quo pofitus puluis con
feruabatur, ut poffent unéti ftatim illo confpergi . Ex uarijs regio-
nibus in hunc uſum pulueres aduectos legimus , fed duo palmam
habuerunt, Puteolanus, de quo Sidonius Apollinaris,
Namque Dicarcheae translatus puluis arenae ,
& Aegyptius, qué Romáin hunc ufum aduehi folitú refert Sueto-
lib.35.c.15. niusin Nerone, quemadmodú & Patrobiú Plinius tradit Neronis
libertum ex Nilo arena tenuisfimam non multú a Puteolano pul-
uerediftantem ad debellanda corpora palaeftrae ftudijs aduexiffe,
eandemq. a Leonato Cratero, & Meleagro Alexandri Magni duci
bus cú reliquis militaribus comercijs portata .cui forfan haud abfi-
milis illa erat,de qua Ouidius Acheloi pugna defcribens loquitur . F
Inquiesuicem fuluae tractu flauefcit arenae .
Nam& Martialis Philenim irridens, quod Palaeftritarum exercita
tiones iniret,dixit ipfam flauefcere hac arena , quam aphem ab il-
lo uocari diximus , quoniam contrectationibus exercitatorum in-
feruiebat.dov namq. tactumfignificare, nemo nefcit .

De Palaeftra, & alijs Gymnasÿjpartibus . Cap. 1X.

ACTENYS quinque Gymnafij partes , quae etiam in

palaeftra graecorum a Vitruuio defcriptae inueniun-
tur, Philofophorum exedras, Ephebaeum , Apodite
tuarium, & conifterium explicauimus : nunc
rium, un&
ceteraspartim ab eodem praetermiffas , & ab alijs indicatas , par-
tim
 PRIMVS 35

A tim ab ipfomet explicatas profequemur . Erat itaquefexta pars lo-

cus quidam palaeftra uocatus,ubi(dicebat Lydus ille Plautinus)cur In Bacchi-
dibus .
fu,luctando, hafta, difco, pugilatu, pila, faliendo fe exercebant ma- 2. de tu ua-
gis, quam fcorto, aut fauijs , & ubi fcribit Galenus has exercitatio- let. ca. 9.
nes peragi folitas luctam , pugilatum,appenfionem manibus ad fu-
nera ftare pedibus & manibus in pugnum uinctis, easq, alteri ape-
riendas porrigere , pondera manibus attollere , & ita perfiftere ,
quod genus halteres uocatum eft,fciamachia, & armorum pugna :
Ġaleno uero affentiens Oribafius Pergamenus faffus eft non mo-
do has, fed & alias fexcentas fuiffe palaeftrae exercitationes . Vnde
animaduertendum eft, palaeftram apud utriufque linguae aucto-
res multa fignificare, primo totum ipfum gymnafium , ut eft uide-
repenes Vitruuium, fecundo, locum quemcumq. exercendis cor-
B
poribus idoneu,quo pacto locutus eft Cicero in Epift. tertij lib. ad
Q.F.prima,&. 2 . de legibus , dum uillam fuam Arpinatem defcri-
bens palaeftram ibi nominat,necnon Virgilius quincto Aeneidos.
Pars ingramineis exercent membrapalaeftris,
& Geta apud Terentium in Phormione , uti dixit, Eccum afua pa 6.collec.c.
laeftra exit foras. Tertio certam gymnafij partem,in qua ex fenten 14.
tia Plauti, Galeni,& Oribafij tot exercitationes factas praediximus, thim
De Bereci-
.
& cuius parietum fordes collectas in panno applicatas furunculos ca. 36.
maturarefcripferunt Plinius, & Theodorus Prifcianus.in qua figni li.s de fim.
med.
ficatione accepiffe Catullum puto, ubi dixit lib .1. de le
Alberoforo, palaeftra,ftadio, &gymnafiis ? gibus .
Mifer ah mifer. & Afranius fcribens, lib. de cla-
ris Orat.
Etiam depellis mihi manum perpalaeftricos , ideft, lib.nat. hi-
Palaeftrae ufum ( ut ait Nonius ) callentes . fto. 27.C 4
Quod autem a palaeftrae muris, ftatuis , atque columnis ftrigmen-
ta quaedam a puluere, & luctantium corporum contactu ibi factae
abraderentur , & in uarios medicinae ufus feruarentur, abunde te
ftati funt Diofcorides, Plinius & Galenus , quae ftrigmenta quan-
doq. a ludorum magiftratibus octingentis feftertijs uendita fuiffe
tradit Plinius . Inuenio quoque exercitationem ipfam palaeſtrarú
interdum palaeftram uocari ,ficuti quandoq. M. Tullius pro palae-
ftra actiones ordinate', & uenufte factas metaphorice intelligere
uifus eſt auctoritate Lucilij cuius hic uerfus legitur apud Porphy-
rionem , Iudicis Hortenfi eft ad eam rem nata palaeftra , nec non
Platoin Charmide pro Taurei palaeftra locum fignificauit ubi ui-
ri docti ad colloquendum difputandumq. conueniebant. Ad haec Prob.4
Plutarchus in fecundo fympos.palaeftram uocatum fcribitlocum,
Cij ubi
 36- LIBER

ubi athletae exercerentur , & in quo folum lucta , & pancratium D

non curfus,non pugilatus agerentur . quemadmodum & Galenus
quandoque palaeftram nuncupauit,ubi athletae folum, & crasfitu
dini corporis ftudentes exercerentur : Forfan autem dubitauit ali-
z . de tu . quis an in palaeftra hac puluis ftratus effet,quoniam Galenus ipfam:
ual. cap.9 . aloco , ubi puluis erat,feparaffe uidetur hiſce uerbis : ¿màràTa ufù
કર્મ
5 , τοιαῦτα καὶ χωρὶς παλαίσρας , ἢ βαθειας κόνεως δύναται γίγνεθαι
καθ᾽ ὁτιοῦν χωρίον ὁπίκροτον ὀρθῶν ἐςώτων . ὅσα δὲ παλαιοντες εἰς
5 ἀλλήλους δρῶσιν ἀσκοῦντες τὸν τόνον , ἤτοι κόνεως βαθείας, ἤπα
‫ دو‬21spas Serm :ideft: Sed & haec abfque palaeftra, & alto puluere
in quocumque loco conculcato erectis ftantibus fieri poffunt:quae
uero lucta inter fe contendentes agunt robori acquirendo incum-
bentes, uel alto puluere, uel palaeftra opus habent. Cui ita refpon-
fum uolo, etiam in palaeftra fuiffe ftratum puluerem , fed humile , E
ac modicum, ita quod duo fuerint loca puluere ftrata,alterum pa-
laeftrae , alterum extra palaeftram : in illo puluis humilis, in hoc al
tus & copiofus effet : cuiuspulueris in utroque ufus erat,tum ut cer
tantes firmius contenderent , neque pedibus laberentur : tum etia
ut qui in terra deijciebantur , minus laederentur : Ataltus puluis
hoc amplius habebat, quod dum homines in illum pedes alte fige
bant , maiori conatu, ac ui ad eos tollendos opus habebant, atque
indé robur maius comparabant . Quae omnia fignificauit Lucia-
I de nus in libello de exercitationibus . de hoc enim alto puluere locu-
libr.partió
ufu .
& li. a cau tum puto Galenum , ubi fcribit fe uidiffe athletas,faepius,nea pul
fis proca uere fuffocarentur, periclitantes , & ubi Adolefcentem quendam
tarticis.
narrat exconcirato motu per loca profunda , & arenofa facto ual-
de exficcatum ad gymnafium fe contuliffe : quod ex ijs effet, qui F
illa exercitatione delectabantur,ac ibi identidem exerceri uellent .

Quod palaeftra quoque dicta fit ars Oratores in actionibus exercen

di , ut probare in fuis ad Pandectas adnotationibus conatur Bu-
dacus, fane non uideo.Septima gymnafij pars fuit fphaeriftirium,
ubi uaria e exercitationes , & praefertim cúcta pila e cxercitia, quae
lib.z. c.4 . plurima exftitifle infra demonftrabimus,frequentius , quam alibi
peragebantur. Hocnon effe coriceum a Vitruuio defcriptum ſa-
tis in fuperioribus probauimus, & licet ab eo non ponatur,in gym
nafijs tamen fuiffe multis uerbis oftendit Budaeus , quinimmo &
in particularibus gymnafijs hortisue Sphaeriftirium una cum alijs
exftructum fuiffe,locupletisfimum teftem habemus iuniorem Pli-
nium , qui uillas fuas defcribens Laurentinum & Tufcos in utrifq.
fphaeriftirium ponit, quod plura exercitationis genera,pluresque
cir-
 PRIM V S 37
A circulos caperetidem & ex eo Pandectarum loco confirmari po- li.z.epift.
& 5.
teſt , ubi haec Vulpiani uerba leguntur : Cum Aurelius Quinctus lib.17.c.16
hofpiti fuo medico mandaffe diceretur ut in hortis eius quos Ra-
uennae habebat, in quos omnibus annis fecedere folebat, fphaeri- ,,
ftirium & hypocaufta & quaedam ipfius ualetudini apta fua impen ,
fa faceret . Vnde quoque facile conijcitur in fphaeriftirio nedum
pilae ludos, uerum etiam alias exercitationes fieri confueuiffe, quá
do & in ipfo Vefpafianus fauces , ceteraq. membra (ut tradit Sue-
tonius ) fibimet ad numerum defricabat . Octaua pars fuerunt uiae-
illae , quae inter porticus,ac muros, ut ego puto, fitae erant,ab om
nibus aedificijs nudae, necnon tota periftylij area quae & ad fubmi
niftrandam porticibus , ac cellis lucem factae erant, & ad fpatian-
dum,aliasue exercitationes obeundas, quae nec in palaeftra,nec in.
Balto puluere, nec in xyftis alijsue locis fieri poffent. Has locum có-
culcatum paullo ante ex Galeno a nobis nominatum fuiffe opinor
i tauocatas, quod nullis lapidibus , lateribusue ftratae , fed rudes
& aequato tantum folo forent . In his curfum factum exiſtimo , at-
quead id tum diauli, tum dolichi, a quibus dolichodromi, & diau-
Lodromi formas , atque terminos ibi conftitutos , tametfi apud Vi-
truuium nil aliud fuerit diaulos , quam peryftiliorum quadrato-
rum circumitio duobus ſtadijs definita . In ipfis etiam faltus , & di-
fci exercitationes, quas palaeftrae negauit Galenus (ut mea fert fen
tentia) interdum habebantur . Nona pars erant xyfti, & xyfta,nam
utraque apudgraecos & Latinos non parum difcriminis obtinent,
fiquidem xyftos hi uocant porticus teftas ubi athletae per hiemẽ
& aeftate, tempore luctationibus alieno, exercebantur : xyíta au-
Ctemfubdiales ambulationes , ubi hieme tempeftate leni e porti-
cu prodeuntes , & aeftate fere femper exercebantur , ac ambula-
bant ; atque has weldpouídas a Graecis nominatas fcribit Vitru-
uius , quae duplices erant, aliae nudae, aliae platanis alijsue arbori-
bus confitae ad praeftandum amoenitatem , atque illis , quia fole
lib.12.
offendebantur , umbram . de his loquebatur Plinius , dum plata-
nos Athenis in Academiae ambulatione celebratas fuiffe fcribit :
De ijfdem quoque Plinius fecundus fermonem habuit quando in Loco cita-
depingendis Tufcis ac Laurentina uillis fuis xyftos toties decan- to .
In Occon,
tat. Nec alium locum intellexit Ifchomacus apud Xenophon-
tem , quando ambulationem in xyfto factam nominauit,ficuti nec
Phaedrus apud Platonem , ubi ex Acumeni fententia falubriorem.
facit ambulationem in uiis, quam in curfibus fub hifce uerbis : T @
δὲ σῷ καὶ ἐμῷ ἑταίρῳ πειθόμενος Α'κουμενῷ κατὰ τὰς ὁδοὺς ποιοῦ "
Gymnaftica Ci
мал
 38 LIBE R

FÈ πριπάτες . φησί γαρ ἀκοπωτέρας τῶν ἐν τοῖς δρόμοις εἶναι, D

;, και τες
ideft, Tuo autem , & meo focio obtemperans Acumeno, in uijs am-
bulationes facio , nempe quas minorem lasfitudinem ijs , quae fi-
untin curfibus , parere dicit . Id quodfi Ficinusrecte penfitaffet ,
melius Platonis uerba in noftram linguam tranftuliffet , fed dehac
re plura inferius, quando de exercitationum locis tract abimus.Eaſ
dem ambulationes intellexit Iuftinus martyr, cum in principio dia

logi fui dixit: οριπατοντί μοι ἐν τοῖς TÈ

τὸ ξύσε πριπάτοις , hoc eft,
ambulanti mihi in xyfti ambulationibus, quod eiusinterpres haud
exacte percepiffe uidetur. Nemora, quae & in thermis publicis de-
putaffe & in fuis iuxta Neronianas diruptis aedificijs Alexandrum
Seuerum feciffe fcribit Lampridius, nulla alia fuerunt, quam plata-
nones &xyfta Graecorum .
E
De Balneis gymnafiorum , atque etiam deftadio . Cap. X.

ECIMA gymnafiorum pars fuit Balneum , quam ob

delicias , atque fanitatem omnium maxime aeftimatā
fuiffe certum eft, quamue cun&tis alijs maiorem,& pul
chriorem exftitiffe opinor ego , tum quia (ut Galenus
fua tempora deplorat ) omnes fere homines quotidie lauabantur ,
quod tempore Hippocratis,& antiquorum fere omnium ufque ad
Afclepiadis & Pompeij aetatem , quando ut fcribit Galenus non-
3. com . de dum publica balnea , aut priuata accommode aedificata uideban-
uic. acut. tur, rariq. & raro lauabantur, non erat : tum quia multis locis bal-❤
nea indigebant pro uariis lauandorum commoditatibus, quae ne-
ceffario fpatium maius requirebant, & ob id columnis, ac fuperbif
fimis marmoribus exftruebantur. ut interim non omittam quanta

priuati uiri ufi fint in priuatis balneis aedificandis magnificentia ,

Epift.87. de qua fcriptum eft a Seneca , quod quifq. pauper fibi uidebatur ,
acfordidus, nifi parietes balneorum magnis ac pretiofis orbibus re
fulfiſſent , niſi Ålexandrina marmora Numidicis cruftis diſtincta
fuiffent,nifiillis undiq. operofa, & picturae modo uariata circum-
litio praetexeretur, nifi uitro conderetur camera, nifi aquam argë
tea epiftomia fudiffent.Ne ftatuarum , & columnarum nihil fufti-
nentium ornamentum fileatur, quod Libertinorum balnea habe-
bant , ut nil nifi gemmas calcareuellent . Etrufci balneum a Mar-
lib . 6. tiale,& Statio elegantisfime defcriptum qui lectitarit, non poterit
lib.1. Sil. maiorum in exftruendis balneis magnificentiam , atque luxum fa-
tis admirari : fed de his fatis . Vt autem de gymnafioru balneis paul
lo
 PRIM VS 39

A lo plenior habeatur cognitio,haec in praefentia folum (quando iá

AndreasBaccius Elpidanus multae lectionis atq. doctrinae uirpoft
prima horum commetariorum editione uniuerfam de Balneis ma-
teriam abfolutisfime tractauit) explicabimus. Primo, qualia effent,.
& quae loca balneis deftinata : Secundo, quaeuafa, & aeris difpofi-
tio, ubi lauabantur : Tertio, cuius gratia lauarentur:Quarto,qui, &
quando lauaretur: materiam enim, qua lauabantur, plerumq. aquá
dulceuel pluuia collectam , uel ab aquae ductibus, aut fluminibus,
aut aliunde corriuatam omnesfciunt. & quamuis apud Galenum ,
aliosq.faepenumero de medicatis balneorum aquis mentio fiat,il-
lis tamen aegroti, aut ualetudinarij utebatur, non gymnafia ingre
dientes, de quibus folis nos loqui intendimus.nifi immenfam Nero
nis & profufam libidinem in medium adducamus, qui dulcibus nõ
B contentus aquis, marinas tefte Lampridio,& Suetonio atqueAlbu
las in fuasthermas deduci curauit . Loca balneum uniuerfum con-
lib.3.epift.
ftituentia a Cicerone Balnearia uocata plurima fuiffe reperio, frigi ad. O Fra.
dam lauationem fiue Arpov,frigidarium, tepidarium, fudationem epift.1.
calidam, & calidam lauationem . Quae uero balneis inferuiebant ,
fuerunt hypocauftum,aquarium,&uafarium. Haec omnia loca có
camerata & fornicũ modo fabricata fuiffe cognofcere poffunt, qui
Romanarum thermarú reliquias contemplari uoluerint. Nec quis
miretur a nobis hic loca plura balneorum recenferi,quama Vitru-
uio defcripta inueniantur, quoniam, quae ipfe defcripfit, a Graecis
omnia fere accepit , quando Romani nondum thermarum ea ad-
miranda aedificia exftruere coeperant , in quibus multo Graecis
lafciuiores, plura etiam loca difpofuerunt.Frigida lauatio,fiue λ8-
Crpor,locus erat,in quo frigidae aquae lauacra, & praefertimpifcina,
alias baptifteriú a Plinio iuniore uocitata, pro natationisufu ab au
toribus citata pofita erant , tum ob aeftatem quádo fimilis lauatio
&
diligitur, tum ob eos, qui omni tempore illam profequebantur fi-
ue ob ualetudinem,fiue ob delicias, qualis Alexander Seuerus, que
rarisfime in caldārijs, fere femper in pifcinis lauiffe fcribit Lampri-
dius. De huius ufu plura apud Oribafium ex Galeni femtentia uide
ri poffunt in decimo collec.lib. auctor eft Lampridius Heliogabalu
numquam in pifcinis lauari paffum effe nifi illae croco,alijsue pre-
tiofis unguentis fuiffent infectae. Ab hac aderat frigidarium ob eos
fabricatum, qui ftatim poft egreffum tepidarij, aut calidarij frigido
aere frui optabant: neque enim ulla ibi aquae uafa reperiebantur ,
ut poffent aeftate plures conuenire.non defuerunt qui in hac parte
pifcina pro natationis ftudiofis,de qua copiofius lib.3.tractabimus ,
C iiij pofitam
 40 LIBER

pofita fuiffe crediderint. At mihi uerifimilius uidetur eam in frigi- D

da lauatione, ubi alia frigida aqua feruabatur, exftitiffe, cum in fri-
gidario aquae nullius apud auctores mentio habeatur : In parte fie
·
ri poteft,ut loturi exfuerentur quoque, tum quia apodyterium co-
munis pro exercitatoribus fpoliandis locus non paru diftabat, adeo
quod loturos,fi ibi ueftimenta depofuiffent, nudos per ephebaeu ,
frigidam lauationem,& reliqua loca tranfire neceffum fuiffet: tum
quia probabile eft in Ephebaco homines faepius inueniri confuef
fe,a quibus loturos haud quaque nudos confpici honeftum erat.ex
2.dre ruf. quo ad haec omnia euitanda facile eft in frigidario fefe exfuiffe , eo
in pro.s. magis quod Varro atq. Plinius teftati funt, tam in urbibus quam ru
epilt. lib. riapodyterium quoq. fuiffe balnei partem, quemadmodum etiam
c.6.. Galenus atq. Oribafius fignificare uifi funt , ubi qua hora iuuenis
3.a tu.ual
10.col.
temperati corporis balneo uti debeat , exponentes gymnafterium E
temperari debere mandarunt, quod nullum aliud effe poteft , nifi
frigidarium ipfum: in quo & fudores detergebantur.fiquidem Ga-
lenus. x. Methodi libro partes balnei enumeras quattuor ftatuit, ca
lidarium, calidam lauationem, quam Arpov uocat,frigidam laua-
tionem, & quartam, in quafudores detergerentur : fed haec potius
coniectura, qua ullo certo iudicio intelligere conceditur.nec quif-
qua hic dubitare debet quod Vitruuius unam partem, Galenus alia
Arpov uocent, quandoquidem non eft rationi diffentaneu, utrafq.
eo nomine defignatas effe, cũ in ambabus homines lauarentur. Fri
gidario adnexum tepidariuduobus hominum generibus inferuie-
bat,tum illis, qui tepore aeris aut aquae, uel utriufq. ob uoluptate,
fiue ualetudinem frui uolebant,tum illis, qui aut frigida , aut calida
Jauari quaerebant; hi etenim ne ab apodyterio fiue frigidario ad F
calidarium , & rurfum a balneo calido ad frigidarium, feu frigidam
lauationem tamquam ab extremo ad extremum prodeuntes horre
rent, aliterue offenderentur, tepidario pro medio quodam uteban
tur, in quo exeuntes de frigido,feu calido loco tamdiu morabatur,
quoufq. ad alterum eorum citra noxam recipiendum fefe difpofuif
fent.
quamquam etiam fieri poteft,ut in priuatis balnearijs tepida-
rium,& apodyterium idem locus fuerint, ob fpatij paenuriam , uel
quod ita maior commoditas haberetur. Cicero enim, cum Arpina
tem uillam , quae iudicio Quincti fratris fui aedificabatur, inuifif-
fet,fe affa in alterum apodyterij angulum in balnearijs promouiffe
lib.3 epift. fcribit. in quo fatis aperte demonftrat, apodyterium, & laconicu,
adQ F. P. fiue calidam , affamue, ut ipfe & Celfus uocant, fudationem coniun
prima.
Ata fuiffe eoprope modo , quo nos tepidarium & laconicum coniù
Eta
 PRIM VS 41

A &ta interdum fuiffe faltem poft Vitruuij tempora opinamur , etfi is

lib. v.cap. x. huic fententiae omnino adftipulari uideatur . Calida- Li.5.c.14.
rium, quod a Vitruuio, & Celfo Laconicum nuncupatum fuit, cel- lib.2.c. 16.
la erat nullam aquam intra fe continens , ad prouocandum fudoré li. ; ad Q.
potisfimum inftituta, & ob id a nonnullis calida fudatio, ficuti a Ci F.epift . 1.
cerone & Cor. Celfo affa nuncupata.de qua fermonem faciens Co In pro.
li. de reru
lumella, haec cótra fui temporis mores:fcripfit.Mox deinde ut apti itic.
ueniamus ad ganeas quotidianam cruditatem Laconicis excoqui-
mus,& exucto fudore fitim quaerimus. In hac uapor calidus, feu ca
lor ficcus inclufus fudorem prouocabat, haud aliter, ac fuper Baias
myrtetis, ubi tempore Celfi e terra profufus calidus uapor aedificio
inclufus maximos fudores ciebat.cuius Horatius quoque meminit
in Epift.ubi ait. li.i.ad Val
lam.
B fane myrteta relinqui
Dictaq. ceffantes neruis elidere morbos
Sulphura
Qui apud Vitruuiú Tepidarium ,&Laconicum idem faciunt, uer- lib.5.c.10.

baipfius Vitruuij lectitantes facile cognofcent, utraq. ab ipfo fepa

rari,dum praecipit Laconicum, fudationesq. tepidario coniungi ,
praeterquam quod manifefteCelfus laconicum uocat,ubi calor fic
cus eliciebat fudorem.quam condicionem tepidario minime con-
uenire quiuis intelligere ualet . id quod etiam clarisfime fignifica-
uit Martialis , balnea Etrufci defcribens fub his uerbis .

Ritus fi placeant tibi Laconum, Lib.6.

Contentuspotes arido uapore ,
Cruda Virgine, Marciaq. mergi.
CScio quoque nonnullos, quod laconicum rotundum,ac ueluti tur
ricula in hemifphaerium camerata foret, idem cum fphaeriftirio a
nobis fuperius explicato effeciffe . quibus plane affentiri nequeo ,
quoniã mihi irrationabile uidetur , ut in loco calido fudationibus
aedificato ludu pilae atq. alias exercitationes , quas in fphaeriftirio
fieri cófueuiffe tradit Plinius, exerceret:fuiffet namq. (ut eft in pro v. Epiſt.li.
´uerbio) camino oleu addere, fi exercitationes per fe corpora ualde
calefacientes in calidisfimis locis egiffent.De laconico poffunt uer
ba Iuuenal. intelligi, fi uerfus ita reftituatur.quidquid dixerintalij :
Qui Lacedaemoniumproptyfmate lubricat orbem .
nam taxat quendam , quod in Laconici folio copiofe exfpuedo effi
ceret, quo minus in ipfo pedes ambulantium firmari ualerent. Poft

Laconicum fequebatur cella calida labris aquae continendae pofi

tis referta.in qua quod lauarentur,calidae lauationis a Vitruuio, &
a Ga-
 42 LIBE R

x. Metho. a Galeno Arpovnomen adepta eft . hanc puto Archigenem apud D

Galenum viij. de compofit.medicam. fec. loc. uocaffe ( sov . Erat
namq.primaria balnei pars , &proinde a nemine de ipfa quidqua
eft in controuerfia pofitum . Cur Vitruuius in Balneis gymnafiorú
conftruendis nullam tepidarij mentionem faciat , cuius , dum pri-
uatorum balnea doceret, aperte meminit , non fum admodum cer
tus . quoniam fi illud fub concamerata fudatione intellexit, feque-
retur etiam in tepidario fudari confueuiffe, cum tamen in fuperio-
ri capite fudationes & tepidarium diftinxerit; fi fub calida lauatio
ne tepidarium ab ipfo comprehenfum fuifle placeat. quomodo er-
go calidaria, atq. tepidaria in decimum capitis eiufdem libri initio
tamquam diuerfa fecit ? Itaque dicendum eft forte concameratam .
fudationem & laconicum, & calidam lauationem complecti; tepi-
darium uero omiffum , quia Graecorum palaeftrae id non habe- E
rent. Quod porro fcripfit Pollux libro feptimo , aλeńριov apud
Alexim fuiffe balneorum partem, nullo modoprobare ualeo:cum
idem alias ipfum inter gymnafiorum partes adnumerauerit,nifi uc
limus penes Antiquos Baλaveicy fignificaffe totum gymnafiú ip-
fum . Atq.haec fufficiant de publicorum in gymnafijs balneorum
partibus.Fuerút & innumera fere priuatoru balnea, quae & aliqui
bus ex praedictis partibus caruiffe , & alias habuiffe uerifimile eft ;
fed de huiufmodi non eft inftituti noftri uerba facere. Quae autem
loca non eflent intra balneas , fed ipfis tantum inferuirent, primo
hypocauftum continebant , quod fecundum Vitruuij defcriptio-
nem erat fornax feu caminata ſtructura fubterranea calidario , cali-

dae lauationi , atque uafario fuppofita,in qua ad calefaciendum tú

aquam,tumpraedicta loca ignis fuccedebatur, & ne exftingueretur F
a feruis fornacatoribus obidin Pandectis a Papiniano uocatis fre-
33 quenter cum pilis, &glomis pice illitis excitabatur . Quarum pilarú
apud Vitruuium lib.v.cap.x. mentio clara habetur,ubi docet folum
lib.j. Sil,
caldariorum ita fternendum effe inclinatum ad hypocaufim,uti pi

Ja cum mittatur non posfit intro refiftere, fed rurfus redire ad prae
furnium , atq. fic facilius flamma peruagari fub fufpenfione.De lis
loquebatur Statius in defcriptione balneorum Etrufci.

Crepantis
Auditura pilas , ubi languidus ignis inerrat
Aedibus , &tenuem uoluunt hypocauſtauaporem.
Vnde cuiuis manifeftum effe poteft , in quam graui errore uerfen-
turilli, qui Hypocauftum, & Laconicum idem fuiffe crediderunt.
Auctor eft Seneca epift. xc1 . tempeftate fua inuentos effe parieti-
bus
 PRIM V S 43

A bus impreflos tubos , per quos circumfunderetur calor, qui ima fi-
mul , & fumma foueret aequaliter : illum uero calorem immitti
confueuiffe ex Hypocaufto , & a Iurifconfultis memoriae manda-
tum eft, & ab Aufonio in Mofella fic expreffum :
Quidquaefulfureafubftructa crepidinefumant
Balnea ,feruenti cum Mulciber hauftus operto
Voluitanhelatas tectoriaper caua flammas >;
Inclufumglomerans aeftu exfpirante uaporem .
Horum autem tuborum ueftigia adhuc quamplurima Romae con
fpiciuntur in Diocletiani, atque Caracallae gymnafijs. Ante hypo
cauftum uia quaedam erat propnigeum, quafi dixeris praefurnium
a Vitruuio uocata. Aquarium cella erat calidae fauationi, atque ca
lidario adnexa, in qua alueus magnus aedificatus erat ad continen
B damaquam ex aquaeductibus, aut aliunde inue&tam, atque inde in
frigidam lauationem , & calidam per fiftulas corriuandam.Non ló
geabhoc fitum fuit uafarium , ubi uafa conferuabantur balneo-
rum feruitijs neceffaria , & ubi aqua pro ipfis calefiebat . de hocita
tradidit Vitruuius : Ahenea uafa fupra hypocauftum tria compofi- lib.5.c. 10.
ta fuiffe, unum calidarium , alterum tepidarium , tertium frigida-
rium, & ita collocata , uti ex tepidario in calidarium , quantum a-
quae calidae exiffet , influeret, de frigidario in tepidarium ad eun-
dem modum . De aere balneorum , qui extrinfecus admittebatur,
(ut Vitruuius innuit) ea in calidisfimo loco auerfo a Septemtrio-
ne & Aquilone fita erant, tum caldaria atque tepidaria ab occiden lib. 9.coll
Cap.10.
tehiberno lumen habebant . Quod Oribafium fignificaffe puto ,
ubi ex Galeni fententia Architectos optimos balneorum domos
Cad octauam horam uerfas cóftruxiffe fcribit. Sin autem natura loci
impediuiflet,utique a meridie : lumen uero ita capiebatur, quodin
medio camerae foramen latum relinquebatur, fub quo labrum ex
ftruebatur : circa labrum erant fpatiofi quidam margines, aut porti
cus, a Vitruuio ſcholae uocati , in quibus occupato a prioribus laua
tionis loco reliqui circumfpectantes recte ftabant , nec fuis umbris
Epift.87.
lucem, quaefuperius capiebatur, obfcurare poterant. De aeris por lib.8 fym.
ro intra balneum exſiſtentis ſtatu a Seneca,&Plutarcho auctoribus prob. 9.
grauisfimis fcriptum reperio , antiquiores mollibus , ac moderate
calidis balneis ufos, ita ut Alexander in lauacro etiam febriens, Ga
latarumq. mulieres pultis ollas in balnea ferentes una cum pueris
lauarentur,& manducarent ; at eorum tempeftate maxime calidas
in pretio habitas fuiffe , adeo quod de illis dicere licebat Huc
Cocytus, Phlegetong.fluunt Acherontapetentes .
Quales
 44 LIBER

Quales fortaffe Neronianae thermae exftiterunt , de quibus Mar- D

tialis fic fcribit libro quinéto .

Si temperaribalneum cupisferuens
Fauftinae, quoduix Iulianus intraret,
Roga, lauetur, Rhetorem Sabineum,
Neronianas is refrigerat thermas .
Nihilominus tempore Galeni, qui paullo poft Senecam, & Plutar-
chum floruit , balnea ufq. adeo calida in ufu nequaquam fuerunt .
Quinimmo etiam morem illum calidioribus utêdi haudquaquam
tunc omnibus communem fuiffe , fed aliquibus peculiarem , pro
Epift . 87. comperto habeo : etfi Seneca teftatur apud ueteres hoc quoque no
bilisfimos aediles officio functos effe, intrandi ea balneorum loca ,

quaepopulum recipiebant, exigendiq, munditias,& utilem ac falu .

brem temperaturam procurandi :fed tempore fuo illud in defuetu- E
dinem abijffe, ut balnea tunc fimilia incendio forent . Vafa, quibus
lauabantur , alia immobilia , alia mobilia fuerunt : Quae non mo-
uebantur, ex lateribus, & marmore fiebant, alueiq . , & labra in cal
da lauatione , in frigida pifcinae & baptifteria nuncupabantur : a-
deoq. magna erant, ut etiam in ipfis aliquo pacto natare concedere
tur: atque horum ueftigia adhuc Romae in aliquibus thermarum
ruinis confpiciuntur : Quae moueri poterant , tametfi in priuatis
balneis ut plurimú fierent; attamen in publicis quoque, fed ob pri-
uatorum forfan uſus, exftitiffe opinor : & haec diuerfas figuras ha-
buerunt.alia quadratam ,alia quadratam oblongam;alia rotundiuf
culam, alia oualem, ficuti nunc apparet ex uetuftifsimis, quae ad-
huc Romae fuperfunt . Hic autem unam dumtaxat formam damus,
a Pyrrho Ligorio ex fuis praeclarifsimis rerum antiquarum monu F
mentis communicatam ; quod eam & pulcherrimam , & multis re
bus intelligendis fagaci lectori accommodatifsimam putamus .
 PRIM V S 45

STRIGILI

LAVACRVM

OCEANVM VEL
LABRVM CACCES

ORCEOLVM

TRVLLABAL
NEARIA

Souv
#
 46 LIBER.

Varia eorum
corum porro materia fuit , alia ex lapide , alia ex marmore , D
alia ex aere ; quorum omnium nomina a Iulio Pollucefcriptis man
Lib. 7.
data leguntur. fuerunt & qui lignea pro balneis lauacra facere ten
Lib.9. tarint, qualis Tucca a Martiale fub his uerfibus derifus .
Nonfilice duro , ftructili , ue caemento
Nec latere cocto , quo Semiramis longam
Babylona cinxit , Tucca balneumfecit ,
Sed strage nemorum , pineaq. compage
Vt nauigare Tucca balneopoßit .
Tongillum quedam ex Rhinocerotis cornu labrum fabricaffe,cre-
diderunt aliqui, his Iuuenalis uerfibus adducti .
Exitus hic eft
Sat:6.
Tongillimagno cum Rhinocerotelauari,
Qui folet,&uexat lutulenta balnea turba. E
Sed eorum fententiam admodum probarenequeo, potiufq. credo
fub Rhinocerotis nomine nafutum aliquem à maledico poetano-
tari.Finis, cuius gratia lauabantur, non unus exftitit . (de fanis lo-
quor, & gymnafiorum ftudiofis ; nam de aegrotantium, & ualetu-
dinariorum lauationibus fermonem haberi nó poftulatlocus) Pri-
mam balneorum inftitutionem femper fuiffe exiftimaui,ut quoti-
dianas fordes eluerent , poffentq. mundo corpore cenare, qui fin-
gulis diebus lauabantur : antiquitus enim cum nondum lineorum
pannorum , qui corpora a forditie tuentur, ufus inuentus ; autfal-
teminfrequens effet,magnaq. ex parte corpora nuda ferrenta pul-
uere, & omni alia illuuie confpurcabantur, atq.inde uel faltem ter,
quaterue in menfe, uel , fifempermundi cenare gaudebant,fingu
lo quoque die lauari cogebantur: quod pofteriores , qurin gym-
nafijs ante exercitationes ungebantur , & puluere , ac fudoribus
confpurcabantur, ad eluendas fordes factitaffe femper , & ob id in
ipfis gymnafijs balnearum ufum inuectum rationi confentaneum
eft. ficuti namque primiilli locum, ubi iuuentus Romana exerce-
batur, Tiberi propinquum conftituerunt , ne longius ad deponen
das inter exercendum contractas fordes ire cogerentur , quemad-
Libro 1. de modum fcribit Vegetius : ita, poftquam gymnafia ob exercitatio-
re milit.
nes inftituta fuerunt, aequum erat,& balnea ibi ad mundanda cor
pora conftruere. Ab hoc autem ufu etiam femel tantum in die ce-
nandı, &in ftratis dum cenarent accumbendi , ut inferius copio-
fe demonftrabo , confuetudo introducta fuit . Pofteriori tempore
maiorem hominum partem balneis ob delicias , atque mollitiem
nfam effe clare conftat, & praefertim tepidis, quibus exficcatas , &
ab
 PRIMV S
.47

A ab exercitationibus , uel fole, uel frigore ardentes corporis partes

attemperabant. Nec folum dulcibus aquis, fed & medicatis ob de
licias ufos homines teftatur Galenus in principio tertij de medica-
mentis localibus . Balneis aliquos uti confueuiffe,quod non pof-
fent, neque ferrent cibos capere nifi loti,auctor eft Plutarchus, qui In libro de
tu.ualet.
Titum Imperatorem hac de cauffa interijffe , ex relationibus eorú ,
qui aegrotanti miniftrarunt, prodidit. Quod eriam qui inualidum
ad concoquendos cibos uentriculum habebant , eius corroboran- Aetiusli.6.
di, & cibos conficiendi gratia lauarentur , a Pofidonio medico re- cap. 10 .
Lib.29.
latum eft, ut non temere Plinius in medicos inuectus fit, quod per- cap
p 1.
fuafsiffent balneis ardentibus cibos in corporibus coqui , a quibus
nemo non ininus ualidus exiret , obedientifsimi uero efferentur .
Summatim ob quattuor caufas balnea in uſu exſtitiffe fcribit Cle-
B
mens Alexandrinus: ἤ καθαριότητος ἕνεκα , ἢ ἀλέας, И n τὸ
ἢ ὑγείας , ἤ
TEλEUTãιov йdovñs , fiue ob corpora mundanda , tepefaciendaue ,
fiue ob fanitatem , fiue ob uoluptatem . Calidis balneis utebantur
Maiores ad leuandas laſsitudines, necnon ad corpora emollienda :

quae ideo avoρ w wyyapeta uocarunt . Calidis & tepidis ad conci- Lib.g pac.
liandum fomnum ; Frigida lauabantur & ob uoluptatem, & ut ro- dag c.9 .
buftiores redderentur, calorq. naturalis intro repulfusmaior eua-
deret; ideoque fere poft calidas balineas ea adhibebatur.quê ufum
primos omnium Euphorbum Iubae regis , & Antonium Mufam
Augufti medicos, fratres,monftraffe refert Plinius lib. xxv.cap.vij.
Charmis quoque medicus Mafsilienfis , damnato calidorum bal-
neorum ufu, hiberno tempore etiam frigida lauari hortabatur, at-
Cque in lacus aegros mergebat . qua de re exftat Senecae adftipula-
tio, fefe pfychrolutrem uocantis . praeterquam quod etiam ( ut re-
ferunt Plinius , & Agathinus apud Oribafium ) ad prorogandam
uitam,multaq. alia praeftanda, frigidam lauationem conferre api- li . xxviij .
nati funt ; haec enim defeipfo refert Agathinus . Equidem faepe- cap.4.
li.x solle.
numero a cena cum aegrein fomnum delabor , propter aeftum , cap.7.
in frigidam defcendere confueui ; & mirabile eftquam iucundam
noctem tranfigam. Qui balneas ingrediebantur publicas,ante de-
cimum quartum annum nihil foluiffe, teftatur Iuuenalis .
Sat. 2.
Necpueri credunt, nifi qui nondum aere lauantur,
Alij quadrantem balneatori dabant , & ob id balneum rem qua-
drantariam uocauit Seneca,de quo Flaccus .

Dum tuquadrante lauatum

Rex ibis Sat. 5.
& Iuuenalis.
Caedere Siluanoporcùm quadrante lauari.
Queritur
 LE BER

Lib.10. Queritur tamen Martialis , quod pluris fibi balnea conftarent ubi D
fcribit, Balneapoft decimam laffo, centumq. petuntur.
Quadrantes . Quod forfan uel ob diu-
turniorem moram , uel alterius rei gratia , & ipfi , & aliquibus alijs
contingere poterat. Sat eft, quadrantem commune pretium fuiffe :
quin & Antoninum Pium balneum fine mercede populo conſti-
tuiffe,tradit Iulius Capitolinus.propterea cú ita uili pretio liceret ,
nullum genus hominum a publico balneo arcebatur : pueri iuue-
nes, uiri, fenes, decrepiti , nobiles & ignobiles lauabátur : fed prae
caeteris, phonafchos, cytharoedos ,praecones, tragoedos , comoe-

3.de comp. dos,frequentare balnea folitos refert Gal. quod uocem ob laefam ,
med.f.G. & afsiduis uocibus exafperatam aquarum dulcium humectatione
curabant, integramq . feruabant. Hoc fimiliter uidetur Martialis in
his de Menophilo uerfibus fignificaffe . E

Lib. 7 . Menophilipenemtamgrandisfibula ueftit,

Vtfit comoedis omnibus unafatis.
Hunc ego credideram (namfaepe lauamur in uno)
Solicitum uociparcere Flaccefuae.
Dum ludit mediapopulofpectantepalaeftra ,
Delapfa eft miferofibula , uerpus erat .
QuiMenophilus comoedus erat,& ficut ceteri , licet recutitus,in-
fibulatus erat , atque faepe cum Martiale in communi thermarum
balneo lauabatur. Mulieres Lacedaemoniorum in balneis gymua-

fiorum lauari confueuiffe perfpectum eft, & nedum in his , uerum

& una cum uiris promifcue : quod tamen non in cunctis eueniffe
credendum eft , quando Hefiodus fcriptor antiquifsimus balnei
muliebris mentionem ibi facit .
F
In fine . 2. Μηδεદ γυναικείῳ λούτρῳ χρόα φαιδρύνεθαι .
ope.&die. ávépa.i.neque in muliebri balnec corpus abluito , uir . Vbi &
faeminarum lauationes etiam antiquitus apud Graecos diftin&tas
fuiffe, & uiris eas ingredi ob falubritatem uetitum apparet : quod
praeter turpitudinem etiam a corporibus muliebribus , ac men-
ftruis recrementis effluxus quidam exeant, ut Proclus meminit.qui
bus fi uiri inficiantur , tam per aquae communis , quam per folius
aeris ingreffum ftatim eorum fanitas inquinatur . An apud Roma-
nos primis illis temporibus eadem utrumque fexum promifcue la-
uandi confuetudo fuerit , neque prorfus infitiari , neque affirmare
audeo : quoniam ex una parte grauitati , atque prifcae illi educa-
tioni Romanae minime conueniffe uidetur : ex altera Varronis te-
ftimonium mulieres una cum uiris fi non eodem lauacro , eodem
faltem
1
 PRIM V S
49

A faltem loco etiam antiquitus lauiffe comprobat, qui libro de analo

gia fecundo tradit in balneo coniuncta fuiffe aedificia bina, unum
ubi uiri,alterum ubi mulieres lauarentur : praeterea , C. Gracchus
in oratione de promulgatis legibus idem cófirmare uidetur , cuius
uerba apud Gelliú ita leguntur:Pudor enim non patiebatur utrú lib. 13. c.
quefexum fimul lauari,fed commoditas cóiungi defiderabat . Ni- »
fi dicamus ifta omnia non de publicis balneis, quae tunc uel nulla,
uel anguftifsima , & uilifsima exftitere , fed de priuatis effe intelli-
genda : quemadmodum forfan Vitruuius intellexit , ubi utriufque lib.5.c.10.
fexus lauacra coniungenda monftrauit.uerum enim uero pofterio
Hibus faeculis mulieres promifcuis balneis ufas effe, quamplurium
probatifsimorum auctorum teftimonijs comprobari poteft , inter
quosprimo fefe offert Iuuenalis, qui diffolutos Romanarum femi- Sat.
B narum mores carpens haec ícribit .
Grauis occurfu , taeterrima uuĔtų.
Balnea noctefubit , conchas & caftra moueri
Nocte iubet, magnogaudetfudare tumultu,
Cum laffatagraui ceciderunt brachia maffa
Callidus & criftae digitos imprefit Aliptes,
Acfummumdominaefemur exclamare coegit ,
ex quibus neminem effe exiftimo , qui non uideat mulieres tempo
reIuuenalis publicas balneas adiuiffe , ibique & exercendo, & la-
uando fine pudore ullo fe uiris immifcuiffe. quod fimiliter eius tê-
peſtate Martialis confirmauit .
Omniafemineis quare dilecta cateruis Lib.11 .
Balnea deuitat Blatara? &
C Cum te lucerna balneator exstincta lib. 3. inVe
tufticam .
Admittat inter buftuarias moechas.
Clemens Alexandrinus, qui fub Antonino & Seuero floruit, in co
quem Paedagogum infcripfit commentario non modo feminas
lib 3. ca. şi
ommunes uiris balneas atq. publicas in ufu habuiffe teftatur , fed
omni pudore depofito externis quibufque libidinis gratia fefe nu
das in ipfis fpectandas praebuiffe . Quos mores poftea deteftans
Caecilius Cyprianus haec in libro deuirginum habitu fcripta reli-
quit. Quid uero quae promifcuas balneas adeunt : quae oculis ad li „
bidinem curiofis pudori ac pudicitiae dicata corpora proftituunt , »
quae cum uiros, ac auiris nudae uident turpiter, acuidentur, non- "
neipfae illecebram uitijs pracftant . Cui fententiae multa etiam fi→ »
millima a D. Hieronymo in Epift.ad Lactam de filiae inſtitutione
fucre prodita . Hisitaque omnibus cuiuis perfpectum elle poteſt ,
Gymnaftica D non
 50 LIBE
R

non pauco tempore eum morem& Romae, & alibi perdurafle, ut D

feminae atque uiri in promifcuis balneis lauarentur: quando etiá
non defuerunt qui interdum hanc mulierum impuram procaci-
tatem coercere tentarint: qualis fuit Hadrianus princeps , quem
fcribit Dion Cafsius uiros difcretos a feminis lauari uoluiffe : fi-
cut & Marcum Aurelium Antoninum balnea promifcua fuftulif-
fe, eademque ab Heliogabalorenouata Alexandrum Seuerumpro
hibuifle, refert Capitolinus & Lampridius . Ob quod item ali-
quando cenforia lex lata traditur , ut mulieres a promiſcuis bal-
neis abftinerent nec commune lauacrum cum uiris libidinis

cauſſa intrarent, fub repudij , & dotis amifsionis poena: quod pc-
ftea in l. fin . titul.de repud.& in autentico denuptijs pro fancito re
ceptumfuit . Qua ratione fieri poteft , ut balneae aliquae mulie-
bres in feminarú dumtaxat ufum fuerint exftructae, quales Agrip- E
pinae Auguftae Neronis matris : necnon Olympiadis in Saburra ,
& quas Ampelidem , ac Prifcillam trans Tiberim ad euitandū for-

fan hominum confpectum habuiffe refert Victor.Tempus lauandi

Epik. 87. penes ueteres,quemadmodum narrat Seneca, ita fuit, quod quoti-
die bracchia, & crura abluebant : toti nundinis folum lauabantur .
Ceterum poft M. Pompeij aetatem coeperunt fingulis diebus to-
to corpore lauari. Hora uero ufque a téporibus Homeri fere a plu-
ribus obferuata fuit paullo antequam cibus fumeretur . no deerant
Lib. detre. tamen
Galeni tempeftate, qui etiam a cibo nulla ualetudinis habi-
rig. & fpol.
ta ratione lauarentur. ob quod ipfe rigorem fine febre uifum tem-
pore fuo narrat , quem aetate antiquiorum medicorum , cum rari
poft cibum lauarentur,non effe uifum fcribit. Vt plurimum autem
maior pars liberorum hominú prius exercebatur , deinde balnea F
ingrediebantur, nonnulli fine exercitationibus lauabantur. Adno
In libro de tauit Galenus, antiquos poft pilae ludum calidis balneis lauari con
paruae pi- fueuiffe: quod fimiliter ante illum innuiffe Martialem eo uerfu ui
laeludo.
Lib.4. deri poteft .
Reddepilam fonat aes thermarum, luderepergis?
Virgine uisfola lotus abire domum .
Nam dum hora balnearum appropinquaret , tintinnabulo quodã
fignificabatur, quo pilae lufores,atque alij exercitatores ftatim ac
currerent: alioqui in gelidifsima Virgine , quam & tactu iucundif
lib.31.c.3. fimam,ficut hauftu Marciam, refert Plinius , iam claufis thermis la-
uabantur . fcribit enim Capitolinus,ante Alexandri Seueri tempo
ra numquáthermas ante auroram apertas fuiffe , & femper ante fo
lis occafum claudi confueuiffe, ipfumq. Imperatorem publicarum
thermarum
 PRIM VS

A thermarum luminibus oleum addidiffe, quo & in nocte paterent .

Non me latet quofdam alijs horis lauiffe , fed uel extra gymnafia ,
uelin gymnafijs gratia alicuius affectionis,aut alterius rei,uel con-
fuetudinis, utfcribit Martialis de Fabiano .
Lib.5.
Laffus utinthermas decima, uelferius, hora
Tefequar Agrippae, cum lauer ipfe Titi Hoc certum
eft,quod Vitruuius loco citato memoriae mandauit, tempus lauan
di maxime a meridiano ad uefperam fuiffe conftitutum . cum e-
nim femel dumtaxat in die faturarentur Maiores , nullum tempus
hocipfo opportunius habebatur , quod circa octauam diei horam
paullo ante coenam erat, ut Martialis teftatum reliquit .
& Lib. 4.
Sufficit in nonam nitidis octauapalaeftris,
Lib.11.
Octauampoterisferuare , lauabimur una.
B
Hadrianus Caef.referente Spartiano ante octauam horam neminē
nifi aegrum lauari uoluit. quam horam etiam Iulium Caef. priori-
busfacculis feruaffe, conijcere poffumus ex Epiftol. Cicer.ad Atti- ultima-
Lib. 13.Ep.
cũ, ubi de Caefare loquens , haec ait : Ille tertijs Saturnalibus apud 35
Philippum ad horam feptima , nec quemquam admifit , rationes 55
opinor cum Balbo ; inde ambulauit in litore , poft horam octauam
in balneum, tum audiuit de Mamurra,non mutauit, un&
tus eft, ac-
cubuit, iµerinǹy agebat, itaque & edit,& bibit ¿fews, & iucunde.
Sed an perpetuo illam uitae rationem feruaret Caef. haud clare ex
eo loco habetur; quando eius folius diei rationem exponit, in qua
is fecundum multorum confuetudinem uomere deſtinauerat, atq.
ob idadeç.i.fine timore, & iucúde ederat,biberatque, ut(quod
Ceratmedicorum praeceptum ) uarij generis potu , ciboq repletus Hippoc.in
libr. defal.
poffet, dum iret dormitum, uomere.ita namq locus ille ( urrent die Gribi
agebat)intelligi iudicio meo debet: quod ficuti d'irrina Grae Gal
cis fimplici uocabulo dicitur ea medicinaeratio , quae in rebus ad
humanum uictum fpectantibus fita eft, & nevwrixn, quae ad exina
nitiones pertinet ; haud fecius queren , eft illa goyn,fiue ratio ,
quae in rebus, & modis uomitum parantibus collocata eft.Tɔtita-
que de balneis gymnafiorum , ac priuatis breuiter dicta fufficiant >
quorum ufus cum apud antiquiores rarior effet , Afclepiades Pru-
fienfis aetate Pompeij orator habitus ex illa arte nullum quaeftum
trahens, cum ad medicinam fe contuliffet , in eaque magnam glo-
riam, & auctoritatem ,ob blandimenta , quibus aegros curabat, ob
lib.2.c.6.
perpetuam fanitatis firmitatem , & quod Romae quendam pro 27.na. hif
mortuo ad fepulturam elatum miro gentium ftupore , utCelfus , cap 3.
Plinius,& Appuleius tradiderüt,uiuere cognouerat, breui compa 4. Flor.
Dij railet,
 je LIB ER

raſſet, eorum ufum frequentioré reddidit. Vndecima ac omnium D.

poftrema in gymnafijs pars fuit Stadium, ubi populus cum uolupta
le athletas certantes : fpectabat: nilq . aliud erat , quam hemifphoe-
rium quoddam, multis gradibus conftru &tum, unde poterant com-
modeſpectatores , qui femper plurimi eo confluebant , certatores
intueri . an autem inter ipſum & xyſtum ſeu peridromidas murus
intercederet; atque inde per oftium ex platanonibus gymnafio-
rum athletae in arena ſtadij prodirent , &fi a Vitruuio nil expli-
catum habeatur, rationi tamen confentaneum uidetur, uniuerfum
aedificium , necuiuis pateret ( quod etiam fupracitati Capitolini
teftimonio comprobari poteft ) muro conclufum , & propterea a
gymnafio ftadium muri faepto diuifum fuiffe . De alijs gymnafio
fere neceffarijs locis, ueluti lignario, uafario, latrinis, triclinijs, at-
que eius generis multis non loquor, quod horum in palaeſtrarum E
defcriptione mentio non habeatur , ad noftrumque inftitutum mi
nus pertineat ; ficut nec quomodo ambulationes illae fubſtratis car
bonibus , atque cloacis proximis exftruerentur. Quae omnia tam
quam clara,autalibi commodius explicata, a Vitruuio in defcriben
dis xyftis praetermiffa puto .Iuxta publicas thermas inuenio exftru-
C Etas fuiffe popinas , quas Ifidorus lib. etymolog. xv. cap.ij. tradit
huic inferuifle, ut, qui ob exercitationes , aut lauacra effent admo
dum exinaniti, diffolutiue, haberent,ubi ftatim refici poffent. atq.
has forfan Plinius intellexit Epift.iij.lib.j.quando poft balneum , &
triclinia popinarum meminit. Hactenus de antiquorú gymnafijs .

De accubitus in cena antiquorum , & femel dumtaxat indie

cenandi confuetudinis origine . Cap. X 1. F

VONIAM balneorum explicatorum occafio iam fua-

det, nosq. fupra polliciti fumus de cenandi femel in
die, & in cena accumbendi antiquorum confuetudi-
nisorigine fermonem habere ; &fi extra rem noftram
uideatur, atquea Galeno de accubitu nihil explicatum habeamus:
haud praetermittendum eft, quin fententiam noftram in medium
proponamus , alias eam libentisfime mutaturi,fiquis meliori iudi-
cio , ac eruditione praeditus , ueriorem aliquam , & magis rationi
confentaneam demonftrauerit . Quod etenim maiores noftri ma-

ne exiguum quid comederent, quod prandium uocabant, & uefpe

re tantum faturarentur, dum cenare dicebantur , (exceptis ijs , qui
coitu ufuri erant , quibus a medicis uefpere cenare interdictum

fuiffe
 PRIMVS 53

Afuiffe fcripfit Ariftoteles , & exceptis Syracufanis , quos bis in die

cibisimpleri , quafi res noua effet , tradit Plato) fatis ab Horatio , 3.partic.
Prob . 32.
Martiale , Plutarcho , atque Galeno (ne multos alios nominem) Epift . ad
comprobatum eft : fed de his fufius & mclius in uarijs lectionibus Dionem.
noftris tractatum eft . quod fimiliter fere omnes dum cenabantin
ftratis accumberent , praeter lapides Romanos id clare oftenden-
tes , doctifsimus Philander in fuis in Vitruuium commentarijs
auctorum antiquorum teſtimonijs clarum fecit , ut id amplius
demonftrandi laborem mihi omnem dempferit . Ceterum un-
de nam hae duae confuetudines principium acceperint & quo-
modo uere accumberent nemo , quem ego uiderim , fiue ex an-
tiquis , fiue ex recentioribus ita appofite & diligenter declara-
uit, quin pofteris dubitand , & plura defiderandi occafionem re-
·B liquerit . Quod uel ob rei obfcuritatem , uel ob negle&
tum e-
uenerit , ignoro . Ego fane utrafque illas , & accubitus fcilicet ,
& unius in die cenae confuetudines a balneorum uſu manaf-

fe exiftimo. & primo quod ita de accubitu fentiam , pluribus ,

ijfque non fpernendis coniecturis adducor; quarum prima eft ,
quod Homeri tempore, quando non adeo frequenter balneis ute
bantur, cenaturi fedebant, ut in conuiuio Procorum apparet .
ἐς δ᾽ ἦλθον μνηςήρες αγήνορες, οἱ μοὺ ἔπειτα 1. Odyfi.

ἐξείης ἕζοντο, καὶ κλισμός τρόπος ε :

id eft,
At Proci ingrefifunt, qui mox indefuperbi
Ordinefederuntfcamnis , & ordine thronis
& ubi Telemachus , eiufq . focius a Menelao hofpitio accepti poft
Clotionem cenant fedentes .
' τρείδην Μενέλαον :
ἐςῥα θρόνες ἕζοντο παρ Α
id eft,
Thronisfedebant prope Atridem Menelaum,
ficque tempore maioris Scipionis , ac Plauti crefcente paullatim
balneorum ufu , una quoque huiufcemodi accubitus incremen-

tum , praefertim apud Romanos cepit ; neque tamen multum , 20 Etym.

quandofcilicet uiri tantum , & non mulieres, ut Vitruuius , Va- .. dip.nof.
lerius Max. & Ifidorus ex Varione teſtati funt , accumbebant ,
nec cum ipfis lauabantur , & fi Tyrrhenos una cum mulieri-
busὑπὸ τῷ αὐτῷ ἱματίῳ accubuiffe legatur apud Athenaeum .
Nam & Ariftotelis tempore Graecos difcubuiffe in publicis ce-
nis credi poteft ex eius in 7. Politic. fcriptis , ubi puerorum in-
Di ftitu-
Gymnaftica
 ER
53. 20 LIB

ftitutionem tradens Iunioribus praecepit , ne tragoedias , autD

iambos audirent , priufquam in commeflationibus cum alijs
difcumbere (xaraxλios uoce utitur) ualerent : a Pompeij ue-
ro Magni aetate ufque ad Galeni , atque etiam Conftantini,
Imperatoris tempora , cum in frequentifsimo ufu balnea effent ,
nedum penes diuites , atque nobiles , uerum etiam quofcunque
alios , tunc omnes fere, atque etiam mulieres cenantes fimul ac-
cumbebant, ficuti hifce uerfibus innuit Ouidius ....
1. de arte
amandi . Ergoubi contigerint pofititibi muneraBacchi,
Atque erit infocifeminapartethori. &
lib.1. amo Cum premet ille torum , uultu comes ipfa modeſto
rum . Ibis , ut accumbas .
Eleg.4 . fcribit.Quamquã apud Grae
lib.z.ca.2. & ficuti Valerius idem de aetate fua
cos numquam mulieres accubuiffe iij.Verr. tradit Cicero, & apud
Romanos diuerfo fitu mulieres a uiris accumbentes cenaffe ratio-
ni confentaneum eft : non folum, quod honeftatis , atque digni
tatis utriufque ratio ita poftulaffe uidetur , fed quia in Romanis
lapidibus , in quibus mulieres cum uiris accumbentes reprae-
fentantur , illae certe figura quadam ab ipfis aliquo pacto diuer-
fa , quafiquefedentes , & nulli alteri rei cubitis innixae accum-
bentes, & edentes confpiciuntur . At quo pacto uiri accumbe-
rent , operaeprecium me facturum auguror, fi poftquam locusin

5.Symp. uitat , breuiter explicuero. Viros enim fcribit Plutarchus, in prin

Prob. 6. cipio cenae cubito finiftro innixos pectoribus ( ita interpretor
πλares) menſam , ut plurimum tetigiffe : quo fola dextera ma-
nu illam circumire poffent , in fine uero fe ipfos in latus ita , ut F
acutam corporis figuram , redderent, uertiffe , durar medov ,
ουκατ᾽ ἐπίπεδον ,
ἀλλὰ κατὰ γραμμὴν δ χώρας ἁπλομένες . ideft , non fecundum
latitudinem , fed longitudinem locum tangentes . Quam etiam
rem Alexander ille , fiue fit Aphrodifienfis , fiue Trallianus (ut
magis fufpicor) libro problem. primo problem. 82. clariorem fa-
cit : ubi inter alias cauffas, ob quas ueteres in principio cenaear-
Etius accumbebant , hanc effe unam putat , quod tunc Tày
таπλάτη τε σώματος difponebantur : fatiati uero
θώρακα καὶ τὰ
àáyia uertebantur. ita, quod'ubi edebant, capite erecto
achumeris, fpina uero dorfi modice reflexa , ac reliquo corpore
refupine locato , & iacente manebant , dum autem multa loqui
uolebant in latera uerfus auditores uertebantur , ob quod Iuue-
na lis.

Nam
 PR1M vs 54

A Nam plurima dixit

Sary . 4.
Inlaeuam conuerfus , at illi dextra iacebat
ficpugnas Cilicis laudabat , & ictus
Bellua ;
Etpaegma , & pueros inde aduelaria raptos .
faturati pariter interdum unum in latus , nonnumquam fupra
dorfum fupini , faepe more fedentium fefe componebant . Ser-
torium enim cum moleftas importunorum conuiuarum rixas , &
fraudulenta conuicia auerfaretur mutata difcumbendi forma

fefe fupinum locaffe , atque inde facilius ab iniquifsimis , qui in

eum coniurauerant , conuiuis trucidatum effe in ipfius uita nar-
rat Plutarchus . Quod accubitus in menfis apud ueteres hunc in
modum fieret , praeter allata fcriptorum teftimonia locupletif-
fimam fidem unicuique facere poffunt duae , quas infra ponen-
B das curauimus , picturae , quarum alteram ad tripodem coenan-
tium, ut plerumque folebant, Ligorius maximae auctoritatis an-
tiquarius ex uetuftis monumentis communicauit , alteram ex
antiquifsimo , & omnium rarifsimo marmore , quod in Paulli
Rhamnufij uiri optimi , ac bonarum litterarum , omniumq. pul-
cherrimarum rerum ſtudioſiſsimi , luculentis aedibus Patauij con
fpicitur , accurate , & fideliter repraefentari fecimus . Ex hac
namque poftrema , non modo fententia noftra , de uera accubi-
tusforma , quam primi forfan omnium Romae Octauio Panta-
gatho , Onuphrio Panuino , alijsq. grauifsimis uiris, & poftremo
Patauij Ligorio , abfq . marmoris ullius teftimonio , acfola con-
iectura propofuimus , librorumque auctoritatibustutati fumus ,
apertifsime confirmatur , quaeque fuerint ueterum triclinia per-
Cfpicuo cognofcitur , immo uero I.ambini , ac aliorum qui ex in-
genijs accubitum uarijs modis deſcribere aggreſsi ſunt , opinio-
nes refelluntur , fimul plura fcriptorum obfcura & praeclara lo-
ca illuftrantur , ut non immerito debeant cun &ti bonarum ar-
tium, & antiquitatis amatores in primis doctifsimi uiri Io . Bapti-
ftae,qui lapidem comparauit, Manibus ; tum Paullo Rhamnufio
filio, qui eum egregie cuftodiuit , & nobis indicauit , immortales
gratias agere . Etenim ei quod Plutarchus de loco confulari , nec 1. de fymp.
probl.3.
non de tribus tricliniorum menfis differuit , iam non obfcurum
eft, quam mirifice quadret propofita triclinij Rhamnufiani figu-
Fa.Similiter,& quae ab Horatio de conuiuarum fitu uarijs in locis
narrantur, non aliunde melius intelligi poffunt,praefertim quan-
do fcribit… wide.
Dil Saepe
 ༡༠ LIBER
54
13.1. D
Sat 4. Saepe tribus lectis uide.us coenare quaternos
Equibus unus auet , quauis afpergere cunctos
Practer eum , qui praebet aquam.
Quem locum dum Lambinus exponeret , cur antiquos confue-
uiffe in quolibet lecto magna ex parte quaternos cenare palam af
feruerit , faue miror, quafi non fit cuiq. perfpectifsimum leges ex
ftitiffe quae numerum conuiuarum nouem excedere uetabant ,
ficut & adagium illud uulgatifsimum , feptem conuiuium , no-
uem conuicium , atteftatur . Quinimmo Iulius Capitolinus re-
fert L. Verum Imperatorem praeter exempla maiorum , cum
duodecim folemni conuiuio primum accubuiffe , ita ut prioribus
faeculis potius ternos , atque pauciores adhuc fingulo lecto con-
uiuas difcumbere folitos fuiffe conuincatur : nifi epula publica ,
& nuptiales cenas excipiamus , in quibus cum magna hominum E
copia coueniret , nequaquam accûbentiu numerusferuari pote-
5.Symp.5 . rat, ut ex Plutarcho, ac Rhamnufiano lapide colligitur ; quo uel
epulum publicum , uel nuptialem coenam repraefentari non eft
dubitandum . Quod autem Turnebus, & Lambinus idem de pue
ro quam praebente funt interpretati, equidem non improbo.at
forfan nec abfurdum fuerit,fi Flacci uerba de eo puero exponan-
tur, quem tani omnes fere menfarum fculpturae antiquae, quam,
poetarum teftimonia conuiuijs femper frigidam, & calidam prae
buiffe oftendunt, quemq. cunctos, ne ab ipfo male tractarentur,
reueritos effe , & ab eo mordendo abftinuiffe uerifimile fit . Iam
uero Maria Magdalena ut ftans retro pedes Chrifti coenatis laue-
rit , atq. Ioannes fupra eiufdem Chrifti pectus recubuerit , ex hac
eadem Rhamnufiani triclinij figura, fecus quam pictores antiqua F
rú rerúignari faciant,fine labore conijcitur: quemadmodú necar
duú eft pcipere quid Martialis fignificarehoc diſticho uoluerit.
lib.5.
Omnia cum retro pueris obfonia tradas
Cur non mena tibiponitur apedibus ?
Siquidem cenantibus altc iacentibus fpacia retro relinqueban-
tur, in quibus feruis uaria miniftrantibus multa offerre, & oblata
recipere facile erat . fed praeter alia mox dicta , triclinium hocce
tria non adeo uulgata monftrat nobis . Vnum eft, quod memo-
riae prodidit Varro. f. quo tempore ufus camerae ignorabatuṛ ,
uela ad excipiendum puluerem ne fuper menfas fpargeretur, atq.
Lib.z , dapes fimul confparcaret,& conuiuas , folita in triclinijs fufpen-
Satyr. 8. di, atq. ab Horatio aulaea uocata, his carminibus defignari .
In-
 PRIMV S 55

Interea fufpenfa graues aulaea ruinas

Α
In patinam fecere , trahentia pulueris atri
Quantum non Aquilo Campanis excitat agris .
quem morem hodie Principes & Monarchas feruare compertum
eft: apud quos, menfas fub quibufdam ueluti tentoriis fericeis pa
rari faepe uidemus . Alterum eft , quod in uarijs noftris lectioni-
bus docuimus , nimirum prifcis illis temporibus priufquam co-
ronae ex floribus , herbis ,& auro in ufum uenirent , cenaturos ,
cum ad dolores capitis ex cibo & potu auerruncandos , tum ad
ebrietatem compefcendam, laneis, aut lineisuinculis tempora &
frontem uincire folitos . quod minime puto abfq. ratione fuiſſe
excogitatú , cum uenae arteriae , caeteriq . capitis meatus, quo ma
gis coacti,atq. adftricti funt, eo minus uapores a uino , & cibis fur
B fum elatos , fimulque moleftias uarias inducentes recipiant .
Tertium eft, id quod luculentifsime Athenaeus tractauit , apud Dipnofo-
phitton.I
quem fcriptum & probatum inuenitur , prifcos illos primum cor
nibus boum potaffe , indeq. zepára , id eft temperare uinú aqua
STO TWν nepáτwv id eft, a cornibus uocatum effe : tum cornuail-
la non folum auro, & argento ornata , uerumetiam argentea , &
aurea eſſe facta , illisque conuiuas fibiipfis mutuo propinare con-
fueuiffe : ut ex his omnibus iure colligendum uideatur , lapidem
Rhamnufianum effe uetuftifsimum , in quo & aulaea, & conui-
uarum cin&tae laneis , feu lineis uinculis frontes , & cornu facta
propinatio clarifsime repraefentantur, una cum aliis inftrumen-
tis nonnullis in dextro margine exprefsis, quae aliis , in antiqui-
tate explicanda magis uerfatis, relinquo declaranda ; quos etiam
Cmonitos cupio, ne fi quae difcumbentium , & menfarum figurae
in hoc ipfo triclinio minus integrae confpiciuntur , ulla admira-
tione capiantur, quoniam ut eft hodie marmor ipfum uetuſtate
corrofum , & pene deletum, repraefentare fatius duximus , quam
addentes aut dementes quicquam , fidem noftram ſuſpectam

reddere .

D
Gymnaftica.
 ER
55.2° LIB

ACCVBI TVS
 PRIM V S 56

MARMOREVM TRICLINIVM VETVSTISSIMVM

Patauij ,in Ædibus Rhamnufianis, poft Curiam Vrbis

Praefecti , in vico Patriarchae , ad Diui Petri .

 56 2 ° LIBER

Nunc itaq.ad idquod fupra propofuera rediens dico, cum & lauadi, D
& accubendi mores fimul introduci, augeriq.coeperint, uerifimile
fieri,alterum eorũ ab altero ortum duxiffe:non auté eft dicédum ab
accubitu balnea utpote ualde antiquiora,ortum duxiffe : igitur re-
manet ut accubitus a balneis principium habuerit.Secuda ratio eft,
quod ueteres ufq.ab Homeri temporib.ftatim poft balnea coenita-
bant,quinimmo ex locis Homeri a nobis fupra citatis clare elicitur,
menfas prope locum ubi lauabantur , parari folitas fuiſſe . exquofi
comoditatis, uoluptatis, ac ualetudinis rationes confideremus, ual-
de rationi confentaneum erat, illos praefertim , quibus priuata erat
domi balnea,iam lotos,& deterfos, ne noxá ullam incurrerent, fed
lafsitudinem effugerent, le&
tulos ingredi, a quibus non difcederét,
fed mox prope menfas, & coenamparari curaret, ficq.comederent,
perinde ac tempeftate noſtra maior pars eorum medicorum facien- E
dum iubet,qui aut ualetudinarios,aut etiam fanos lauari mandant,
nam zλoμol illi, in quibus procos lotos Homerus federe facit, dú
coenát, haud multum lectulis accubitorijs difsimiles erant , ut hinc

quoque coniicere ualeamus,tunc accumbendi morem principium

quoddam obfcurum habuiffe ; quod pofterioribus deinde faeculis
.14 .c.22 . paullatim crefcens in eam formam terminatum fit. Nam & Plinius
hoc innuere uoluiffe mihi uidetur, quando nonnullos uino nimiú
deditos improbat, quod poft balnea lectos ingredi prius, tunicam-
que induere non paterentur ; fed nudi protinus ad bibendum ac-
currerent. Accedit tertia ratio , quod cum neque ob uoluptatem,
commoditatemue ullam aliam , aut honeftatem ita accumbere in-
choarint, quando fi fedentes, atq.accumbentes in cenado inuicem
comparemus , illi ualde maiori commoditate, facilitate, dignitate, F

ac honeftate utuntur, quam accumbentes : coniiciendum uidetur

aliqua alia iufta ratione confuetudinem illam inue&
tam fuiffe, quae
opinione mea, nulla alia fuit, nifi quia quotidie lauabantur;a lotio-
neneoffenderentur , lafsitudinemue incurrerent, & humectatio
ne balnei magis fruerentur, lectos ingrediebantur, atque ibi uel la-
cerna induti , uel nudi , utin marmoribus aliquibus oftenduntur,
menfas fibi ipfis apparari iubebant. Ex quo paullatim huiufcemodi
confuetudine crefcente factum fuit, ut non modo femper menfae,
& lecti fimul pararentur , uerum etiam magnum dedecus foret, fi
quis coenans non accubuiffet , ut Martialis fignificauit , ubi Syri-
fcum damnat, quod in popinis fellularijs non accumbens coenaret.
Quod fi quisfententiae noftrae id refragari uelit , quod uerifimi-
le nequaquam uidetur in epulis publicis, in nuptijs , in cenis pri-
uatis,
 PRIM V S $7

A uatis, femper balnea ante cenam adhibita , ut eorum gratia in le-

&
tis accumberent ; & quod magna pars hominum in public:s bal-
neis gymnafiorum lauabantur; in priuatis uero domibus cenabant,
unde neceffe erat exeuntes ab ipfis indui , & praeterea minime cre-
dendum effe, artifices, & omnes denique , qui accumbendo cena-
bant,femper antea lauiffe, quando praefertim, ex Plauto, Terétio,
& ex lapidibus Romanis fcitur accubituris foccos & foleas detrahi
folitum . quod argumentum eft , eos non femper a balneis tunc di-
fcefsiffe ; & quádo fimiliter conftat triclinia a balneis feparata fuif-
fe, atque lectos accubitorios, & cubicularios, in quibus dormiebāt,
diuerfos exftitiffe. Huic primum refpondeo , minime mihi plene
conftare , quod omnes indifcriminatim femper accumberent , uti
certum eft de nobilioribus, atque ditioribus, qui priuatas domibal-
B neas habebant, quando Horatio priuatam fui ipfius uiuendi ratio- b 1.Ser .
nem exponens,accubitus nullam mentionem fecit, & quando Mar ep.6.
talis eos qui in fellularijs uocatis tabernis comedebant,minime ac-
cubuiffe fignificat, ubi de Syrifco in hunc modum loquitur,
Infufum fibinupera patrono
Plenum Maxime centies Syrifcus.
In Sellarialis uagus popinis
Circabalnea quattuor peregit.
O quanta estgula centies comeffe.
Quanto maioradhuc nec accubare?
Sed efto quod accumberent , quin etiam omnes lauarentur , mi-
nime negari poteft , cum uel rarifsime , uel numquam de accu-
bitu apud auctores mentio habeatur , quin lotionem quoque ali-
Cquo pacto nominari appareat. De publicis epulis , atque nuptiali-
bus conuiuijs , fateor quidem omnes in ftratis tunc accubuiffe:
haudquaquam tamen iure quis infitiabitur , quod etiam quilibet
antefeparatim , aut fimul in priuatis , aut publicis balneis non la-
чaretur : immo uerifimile fit , acceffuros ad publica , uel priuata a-
micorum conuiuia prius fe lauiffe , ne fordibus in die necefsitate
quadam contractis infecti, ceteros mundiores perturbaret, & pro-
pterea ipfis numquam non ftratos fuiffe lectos. Addo huic nequa-
quam mefentire pofterioribus faeculis omnes propterea accubuif-
ſe cenantes , quia ftatim e balneis exirent , fed exiſtimo accubitus
origineminde emanaffe , quoniam antiquiores balneis egredien-
tam, aut futuram lafsitudinem uitandam poft mo
tes ad iam contra&
dicum temporisinteruallum lectos intrarent, atque ibi modo nu-
di, modo lacernis , aliisue in id paratis ueftibus induti cenarent, at-
que
 ER
58 LIB

que inde mox aucta balneorum confuetudine ufque adeo accum- D

bendi morem creuiffe, ut nobiliores in delicijs maximis eum habẽ-
tes, lectos nunc marmoreos , nunc argenteos (quod de Heliogaba-
loferunt) in id feparatim exftrui curarint , neque in iis, in quibus
tamen quamplures, ( ut de Lucio uero Imperatore tradit Capitoli-
nus, & praefertim pauperes dormire confueuiffe puto)fed in cubi-
cularijs uocatis dormire uoluerint . quem morem accumbendi po-
ftea uiliores , & pauperes ad ditiorum imitationem , tam a balneis
lib.11 de re
ruft.c.1. quam illoti, ita frequentifsimum effecerunt, ut Columella praeci-
pere coactus fit, ne uillicus nifi facris diebus accumbens cenaret ; in
qua re non fecus contigit, ac eueniffe confpicitur in balneis , atque
plurimis alijs rebus , quae in honcftum ufum , & quafi necefsitate
quadam primum repertae, deinceps ad luxum, lafciuiam, uolupta-
tem , aliosque ufus traductae fuerunt. Quis eft, qui nefciat ueteres E
in cóuiuijs omnes prope excogitaffe uoluptates , nihilque reliquif-
fe,quod ad deliniendos animos faceret ? fic enim fermones conui-
uales ad animi intelligentias afficiendas magno ftudio inuenerunt,
ad auditum oblectandum muſicae uaria genera adhibuerunt , un-
3.Symp. guenta pretiofifsima odoratui dicarunt , ficut , & coronas ex folijs,
Prob. 1 .
floribusq.contextas, quas modo manibus, modo collo, modo capite
6. de fimp .
cap.de ane utlapides Romani, Plutarchus, Galenus, & Clemens Alex.teftan-
tho.
tur, tenebant; quo fragrantia, & colore naribus , atqueoculis arri-
2. Paeda derent,fomnum conciliarent, ebrietatem uitarent. quantum por-
cap.8.
ro cibis , & potibus delicatifsimis conquirendis ftudium adhibue
rint , non modo fidem faciunt fexdecim illa eduliorum genēra , ut
li.7.ca.16. ex Varrone refert Gellius, a longinquis regionibus Romã adue &
ta,
atque alia quamplurima a Iulio Polluce nominata,uerum etiä mul F
ta, & prope innumera Auctorum de re coquinaria commentaria
ab Athenaeo citata. De antiquorum in die femel tantum fefe cibis
implendi cófuetudine, eius etiam opinionis fum, quod cũ ad emun
danda corpora quotidie ante cibos, ut fuperiori capite diximus, ue
teres lauari cogerentur , & a lotione lectos ingrederentur , uix fe-
melcomedendi in die otium ipfisfuppetebat : quoniam fi priuata
cuiufque negotia fpeftemus , fi & exercitationum , & balneorum,
accubitusq.apparatum confideremus, magna temporis pars ipfis in
fumitur , ut fi bis in die faturari uoluiffent , aut negotia omittere,
aut balnea interdum uentre pleno adire , aliosq.multos errores, &
in ualetudine , & in alia uitae ratione committere fuiffent coacti
Comedendi uero horam , & modum balneorum tempore , atque
6.de rua. commoditate metiri inftitutum fuiffe poffumus a Galeno intelli
gere,
 PARIM VS $9

Agere , qui fiinterdum ob aegrotantium infpectiones tardius fe la-

uandum dubitabat, panem mane fumebat, quo cenae tempori fuf-
ficere ualeret , quando alij fimili de cauffa , panem, uinum, oliuas,
aut quid aliud capiebant , uti non modo Galenus faffus eft , fed
etiam Horatius,ubi de fe fcribit.
Pranfus non auide,quantum interpellet inani
Ventre diem durare.
Quod porro uefpertinam horam cenae dedicarint , in cauffa fuiffe
praecipuè uitae commoditatem exiftimo ; fiquidem difficile fuiffet
poft exercitationes , balnea, & cibum, agédis rebus operam nauarë,
praeterea cum accumbentes cenarent, alij ftatim fomno capieban-
tur, alij modico temporis fpatio uigilantes dormitum ibant: ex quo
ad haec omnia nulla opportunior hora quam uefpertina inuenie-
- batur, quamquam etiam nonnullos , & praefertim medicos in hoc'
B
ualetudinis quoque rationem fpectaffe opinor , quando in nocte
melius , quam interdiu , cibi conficiuntur,tuncq perfpicuú eft plus
edendum , quando plus coquitur . Haec funt quae de accubitus , &
cenaeantiquorum origine mihi wapepy ŵs dicenda uolui.

De Auctoribus Gymnafticae , & gymnafiorum

miniftris. Cap. XII.

Vemadmodum ceterae artes proprios auctores habue-

runt, qui earum facultates, regulas, atqueufum fcriptis
mandarunt : fimiliter gymnafticam illis nequaquam ca
ruiffe conftat , qui & ipfam uoluminibus illuſtrarint,
C& ab obliuione uindicarint ; fed factum eft, ut quam iacturam plu-
rimae res hominum fubierunt, ifti quoque auctores fecerint, quan
do quidem hifce temporibus neminem eorum habemus, quos Ga-
Tenum , atque alios antiquiores uidiffe , ac lectitaffe certo fcimus.
Quis etenim aetate noftra Hippocratis , Dioclis, Praxagorae , Phi-
lotimi , Erafiftrati , Herophili , & Afclepiadis de hac re fcripta , a
Graecis, atque Latinis auctoribus citata uidit?quorum praeclarifsi-
ma commentaria nifi hodie defiderarentur , forfan haec ars, quae ia
dudum peneabolita eft, non minus ceteris dignitatis , atque fplen
doris haberet ; neque nos hunc laborem ad lucem eam reuocandi
affumeremus : praeterco Theonis de hac eadem libros , Diotimi
gymnaftae de exercitationibus , & fudoribus a Theophrafto cele-
brata commentaria : quibus dum nos carere confidero , non ma-
gnopere commoueri nequeo , atque interdum etiam ab incepta
opera
 0,0 LIBER

opera ualde deterreri , fed haec dimittentes iam gymnafiorum mi- D

niftros declaremus , inter quos primum locum tenebat gymna
fiarchus , cuius munus erat toti gymnafio praceffe , & ueluti prin-
ceps quidam omnia moderari, tempus, & horas praefcribere, ordi-
nem ponere, & alia denique quae ad artium , & locorum publico-
InBacc. rum principes fpectant , fedulo curare : hunc Lydus paedagogus
» apud Plautum gymnafij praefectum uocauit , his uerbis : Ante fo-
» lem exorientem nifi in palaeftram ueneras : Gymnafij praefecto
" haud mediocres poenas penderes . Ex quo loco gymnafiarchum
colligitur in adolefcentes , fi quid peccaffent, animaduertere ma-
gno Imperio confueuiffe : ut etiam clarius in amatorio Plutarchus
» docuit.dehoc & Cicero in fexta Verrinarum : Demoliendum cu-

» rauit Demetrius gymnafiarchus , quod is loco illi praeerat. Secun-

dum locum habebat xyftarcha. hic ambobus xyſtis, ſtadio , & deni- E
que cunctis athletarum exercitationibus praeerat , ut fcriptum reli
quit Tertullianus in libro ad martyres , & ut ex infcriptione conii-
citur , quae Romae in foro Traianiin bafi ftatuae Graecis litteris
notata a nobis fic latine reddita eft.
DEMETRIVM . HERMAPOLITAM. ALEXAN-
DRINVM. PANCRATIASTEM . PERIODI . V I-
CTOREM.PALAESTRITAM . ADMIRABILEM

ALIPTAM. PONTIFICEM.TOTIVS.XYSTI , PER-

PETVVM . XYSTARCHAM . BALNEIS . AVGV-
STI.PRAEFECTVM.PATREM.
M.AVREL.ASCLEPIADES. QVI . ET.HERMO-

DORVS . ALEXANDRINVS . HERMOPOLITAF

MAGNI . SERA PIDIS . AEDITVVS , PANCRA¨
TIASTES.PERIODI . VICTOR. ALIPTA.QVEM
NEMO . DETRVDERE . POTERAT.INCVL.PA-
TVS.XYSTARCHA . FILIVS . PONTIFEX.TO-

TIVS . XYSTI . PERPETVVS . XYSTARCHA . ET

BALNEIS. AVGVSTI. PRAEFECTVS.
Ab hoc,fententia mea,diuerfus fuit Praefectus luctae a Galeno
τάτης παλαίσματος uocatus, qui perinde , ac Paedotriba quidam
luctantium dumtaxat magifter erat, cum xyftarchus plurium exer-
6.Epidim. Citationum. moderator , ui&torumque & omnium praemiorum
feat.8.pro decernendorum iudex foret . nominatur , & ab Hippocrate -
pc finem
Asegúλa , nos cuftodem palaeftrae dicere poffumus ; quod
non
 PRIM VS 61

A non folum ipfe luctaretur, uerum etiam palaeftrae curam haberet.

Agoniftarcham uero eum fuiffe puto , qui certaminum publico-
rum praefectus effet, quiue & in amphitheatris , & in gymnafijs ,
ubi athletae in publicos ludos prodituri prius exercebantur, mu-
nus fuum ɔbibat . eius habetur mentio in hac uetufta infcriptione
a Ligorio mihi communicata .

APOLLINI . INVICTO

SACRVM

MAVRELIVS . M. AVG

LIB. APOLLONIVS

B AGONISTARCHA.COM

MODIANVS .

Poft hos aderat Gymnaftes, quem Galenus fecundo de tu. ual. uo

luit magiftrum omnium exercitationum exftitiffe , qui eorum ui-
res, ac potentias ad fanitatem conducentes callens, quo modo fieri
deberent, quam diu , & quae quibus conuenirent , tam athletas ,
quam ceteros omnes exercitatores edocebat ; eo quod uel medi-
cus effet, uel medico in multis par, ut ex Platone xj.de legibus col-
ligitur, ubi fi quis feruum aegrum medico, aut gymnaftae uendat,
non effe redhibendum uult, quafi uterque languentes fanis digno
fcerefcire debeat . huncXenophon, ut refert Iulius Pollux , Pro-
gymnaftem appellauit, Plato uero Paedotribam, referête Galeno,
Cuocare maluit . is enim in tertio de republica Herodicu medicum In lib. ad
qui primus gymnafticam medicinae iunxit , Paedotribam nomi- Thraf.
nauit , & in Protagora ita fcriptum reliquit: ἔτι τοίνυν πρὸς τούτοις
>>
εἰς παιδοτρίβας πέμπουσιν , ἵνα τὰ σώματα βελτίω ἔχοντες ὑπη
ρετῶσι τῆ διανοία χρηση ουση.i. Praeter haec adhuc ad paedotribas "
mittunt,ut corpora meliora habentes menti bonae exfiftenti inter
uiant. Galenus tamen in confilio pro puero epileptico paedotri-
bas rudes, & bardos , ac ex ignaris hominibus electos fuiffe tempo-
re fuo, tradit . Aλény quoque ab Ariftotele 2.Ethic, capit. 6. a lib.3.c.47
Paulo Aegineta larpaλeny , & a Latinis Aliptam hunc eundem lib.1.c.1 .
uocatum reperio: fi quidem Celfus, ubi dixit fanum hominem nul
lis fefe legibus obligare debere , neque medico , neque alipta ege-
*
re ; nullum alium nifi gymnaſtam intelligere uoluit ; ficuti etiam
Cicero in epiftola quadam ad Lentulum, in qua haec fcripta repe-
riuntur : Sed uellem non folum falutis meae, quemadmodum me-
dici ,
 62 LIBER

,, dici, fed etiam, ut aliptae, uirium , & coloris rationem habere uo- D
"3 luiffent. Ex quo Clemens Alexandrinus vj . Strom.dixit,fanitatem
per medicinam, bonam uero corporis habitudinem per alipticam
comparari: quamquam etiam aliquando pro un &tore ipfo ,uel pro
unctorum magiftro aliptam accipi fciam : ut apud Plutarchum in
libro de tuenda ualetudine, & Coelium Aurelianum faepius uide
re eft.quo in cafu Hippocratem Caλeinv potius dicere uoluiffe,
notat Galenus in linguarum explanatione . Poft Gymnaftem erat
In lib. ad Paedotriba , qui licet fecundum Platonem ab eo differre non uide
Tharf retur, Galenus tamen eos ualde diuerfos fuiffe fcribit, dum Gym-
naftam medico & Imperatori , Paedotribam militi , & coquo afsi-
milat, merumque gymnaftes miniftrum nuncupat . nam ficuti mi
les nihil eorum , quae ad bellicam fcientiam pertinent , & coquus
eorum, quae ad medicinam, nouit, fed alter Imperatoris, alter me E

dici dumtaxat mandata exfequitur, pariter Paedotriba exercitatio

num omniúfacultates ignorabat , gymnaftaeque praecepta folum
faciebat,utpote qui & ufum , &differentias , & modum exercita-
tionum experientia quadam calleret, fed ob ignorantiam faepenu
mero aberraret, ut innuere uoluit Galenus in libello de puero Epi
leptico , ubi dixit difficile fuiffe prudentem paedotribam inueni-
re. Hancgymnaftae , & paedotribae differentiam Ariftoteles quo
que philofophus cognouiffe uidetur, dum 8. Politicorum conclu-
dit, Adoleſcentesgymnafticae atque paedotribicae tradendos fo-
re:quarum altera qualem quendam facit corporis habitum, altera
Cap. 3-
operationes,& quarto Politic. loco antea citato dicit : under lov
τοῦ παιδοτρίβου καὶ τοῦγυμναςικοῦ παρασκευάσαιτε , καὶ ταύτην
F
isírův dúvaµw.Gymnaftes itaque erat praefectus exercitationû ,
paedotriba uero minifter, & panifici, coquo,ac aedificatori propor
tionerefpondens, facere panes,obfonia, aedes fcientibus quidem,
minimetamen, quid in ipfis optimum fit, quid non optimum,in-
telligentibus , quamue facultatemipforum unumquodque ad fa-
nitatem haberet , non dignofcentibus . Haec duo nomina apud
Homerum non exfiftere narrat Galenus: quod,ut antea declaraui-
mus,feminadumtaxat artis gymnafticae tunc temporis apparebát ,
nequears ad regulas ac formam redacta , & proinde neque artifex,
z. de tu. & minifter erant. Aderat & Sphaerifticus, eorum, qui pila ludebất,
nal inftitutor,ac ueluti paedotriba, quiue , fecundum Galenum, om-
nem pilae iactum, exceptum,repulfumuecallebat,minimetamen,
quem corpori affectum parerent hi , nofcebat . Aderant ferui fri-
candis corporibus deftinati , qui ad praefcriptum gymnaftae, aut
paedo
 PRIM VS 63

A paedotribae modo nudis manibus , modo unétis , modo cum lin

teis alias duris , alias mollibus, alias afperis , alias mediocribus , ua-
rio, ac diuerfo modo, prout opus erat, corpora fricabant . Pofthos
erant &reun& tores ita a Plinio,ac Celfo nuncupati, quod corpora lib.3.c.45.
iam exercitata ungerent, reungerentue.hos, fuere qui crediderint,
a Paulo Aegineta iarpaλenfas uocatos :fed decepti funt , cum
alium fuiffe ab his iurpoλenv oftenderimus. Mediaftini quoque
gymnafijs miniftrabant pauimenta euerrentes , necnon multa alia
pro feruitijs gymnafiorum obeuntes . Pyrrhus Ligorius inter alia
antiquitatis eius praeclarifsima monumenta hanc infcriptionem
habet, in qua Mediaftinorum fit mentio .

DIIS . MANIBVS . S.

TITO . FLAVIO.OLENO
B
SERVO . ET . PROCVRAT

BALNEI.T . FLAVI AVG

VCT. MEDIASTINO
VIX .ANN . XC.MEN

VII D.VIIII.
T.FLAVIVS.T.L
POLYMNESTVS

MEDIASTINVS
AVG.N.FAC . CVR

Aderantferui balneares, lotos in balneis primo cumfpongijs,mo-

do purpura tin&tis,ut refert Plinius , modo candefactis , deinde cu
linteis exficcantes.hos quoque arbitror ego confueuiffe ftrigilibus
corpora exercitatorum diftringere , atque a ftrigmentis depurare .
Aderant pilierepi,qui fphaeris pice oblitis curabant, neignis bal-
neorum exftingueretur.quidquid alij dicant , qui pro pilicrepis lu
fores pilae, utpote obftrepentes, intelligendos putant,malefenten
tias Martialis & Statij, de quibus nos locis fuisloquemur , interpre-
tantes . Alipili, qui (vt refert Seneca)ad uellendos ab aliquibus cor Epift.57.
poris partibus, & praefertim alis pilos adhibebantur: nifi uelimus,
ut docti uiri cenfuerunt, pedierepos, & alipedos apud Senecam le
gere, quafi in gymnafijs effent, qui a pediculis homines purgarent,
& inter occidendum ipfos magna uoce fingulos enumerarent , ita
ut Seneca ab huiufcemodi uocibus offenderetur . quorum tamen
fententiam non probo , quod Iuuenalis certo teftatum faciat,fuif
fe
 GAS LIBEAR!

fean thermis,qui ab alispilos aucllerent,ubi feruos fuos defcribensD

Perfico ait:
Sat.11.
Necpugillares defert in balnearaucus
Lib. 14.ca. Tefticulos, nec vellendas iampraebuit alas.
20. lib. 29. Atque hos modo uolfellis ad id obeundum ufos effe: nuncrefina ,
cap.I.
( hanc enim in euellendis uirorum corporibus pilis maximum ho-
norem obtinuiffe confitetur Plinius) nunc pfilothrissopinor.quan:
do narrat Suidas in conlectaneis, Ephoros , morum apud Lacedae-
monas cenfores, coactos aliquando fuiffe, lege, & edicto cauere, ne
in balnea inferretur pix, utque omnes depilatores exploderentur .
Janitores quoque gymnafiorum unum quodque habuit; Fornaca-
tores, de quibus fupra locuti fumus . Miniftrabant praeterea gym-
nafijs uariarum rerum uenditores, ut poffent illi , qui in ipfis uerfa
bantur , & cupiditatibus , & necefsitatibus fatisfacere . inter quos E
adnumerantur a Seneca libarij , hoc eft , ut prudenter notat Rho-
diginus, liba uendentes , botularij , cruftularij . &, quoniam inter
exercendum faepe uulnera, contufiones, contorfiones, luxationes,
multaque alia fieri folent , ob id gymmnafia medicos fimiliter ha-
buiffe opinor, qui mane & uefpere huiufmodi cafibus occurrendi,
atque medendi gratia praefto adeffent , quemadmodum & in lu-
dis, feu publicis fpectaculis . quod eo magis uerum puto , cum Ro-
mae inuentae fint hae duae antiquae marmoreae infcriptiones ,
quibus medici ludi Matutini , & ludi Magni explicata habetur
mentio .

DIS.MANIBVS.
M.CALPVRNIO.M . F.MEN
F
VOSENNIO
VIX . ANN . XXX . M. IIX
M.CALPVRNIVS . M.F.MEN
HILARIVS.MEDICVS

LVDI.MAGNI
FRATRI. PIISSIMO.FEC

EVTYCHVS.AVG.LIB.NERONIANVS.
MEDICVS.LVDI

MATVTINI . FECIT . SIBI ET IRENE . LIB.CONIVGI

CARISSIMAE.BENEMER
ITAE.ET.LIBERTIS
LIBERTABVS.Q.POSTE
RIS.Q.EORVM

Qui
 PRIM V S 265

A Qui autem effent ludi Matuniti, & Magni, ita prodiam inuenio,
quod fpectacula , quae ad populum fiebant, partim mane, partim
poft prandium, quod in urbe publice dabatur populo , edebantur.
Mane belluarum inter fej& hominum cum belluis certamina pro-
ponebantur , ut ex Seneca epift vijnecnon in fine tertij libri de
Ira cuiuis perfpectum effe poteft.Poft prandium hominum inter fe
pugnae committebantur : quod genus gladiatoriun: munus apud
Hiftoricos faepe nominatum inuenitur : de quo etiam meminit
idem Seneca epift.vij. Idos, qui aduerfas beftias certabant , beftia-
riosgladiatores autem meridianosa Suetonioin Claudio uocatos,
facile eft intelligere , Cur autem meridianum fpectaculum fit uo- e
catus ludus magnus , exiſtimo cauffam ; quia maior parsfpectatoru
confluebancad widendahominum , quam beftiarum certamina:ut
Bjure omnes, &praefertim Seneca hancpopuli in fpectandishomi-
cidijs delectationem fint infectati . Non eft tamen illud ignoran-
dum,ſcholas quafdam Romae magnos, &matutinos ludos effe uo
catas, forte quod in illis meridie , in his mane homines exerceren-
tur . Concludo igitur gymnafia has omnes habuiffe miniftros,
gymnafiarcham loci principem , xyftarchum , athletarum magi-
ftrum,gymnaftam omnibusexercitijs praefe&tum,atque non igno
bilem, cum eorum facultates pro fanitate, modum, & tempus uten
diacalia dignofceret . Subiecti gymnaftae multi erant miniftri ,
paedotriba qui palacftrae miniftrabat , exercitationibus luctae
praefectus, fphaeriftiricus , fricator , reunctor, & mediafunus , pi-
lierepus , alipilus , Ianitor , fornicator. Atque haec de gymnafijs
antiquorum anobi fatis dicia fint.

C
Detrium gymnafticae fpecierum differentis,bellica , legitima
finemedica, & uitiofa feuathletica. Cap. X111.

VICVMOVE artem , aut rem aliqua fibi exacté tractan

dam proponunt operaepretium eft, ut non mod, il
lius naturam,atque fingulas condiciones explicent, ne
rum etiam illam ab aliis , quae funnen naturam perin
de, acnomen obtinere uidentur, ita diftinguant, ne lectores aequi
uocatione decepti uel circa res ipfas infigniter decipiantur . &
ideo cum nos gymnafticam ueram tractare propofuerimus , quae
medicinae pars effe definita iam a nobis fuit , aliacq. fint gymnafti
cae circa eadem fere uerfantes ; neceflum arbitror de his ipfis fer-
monem facere , quo habito posfit diuerfitas omnium facillime in-
ternofci.repetentes igitur quae fuperius diximus , tres ftatuimus
Gymnaftica E gy-
 66 LIBER

gymnafticae totius fpecies gymnafticam ueram feu legitimam (ut D

Galeni more loquar) bellicam, tertiam uitiofam a Galeno nuncu-
patam : hae omnes licet circa eafdem fere humani corporis exerci-
tationes tractationem , operationemq. habeant, nihilominus fini-
bus, quorum gratiafingulae inftitutae funt, magnopere,ficut etiã
fupra monftrauimus, differunt . Nam gymnaftica fimplex & medi
cinae pars id folum curat, ut homines exercitationum moderataru
ope,& fanitatem acquiranttueanturue ; & bonum habitum adipi-
in lib . de fcantur; ὁμολογῶ (dicebat Plato) μὴ τὰ πολλὰ , αλλὰ τὰ μέτρια
Philos . γυμνάσια τὴν ἐυεξίαν ἐμποιῶν τοῖς αὐθρώποις , ideft,Fateor haud
» multas , fed moderatas exercitationes hominibus bonum habitum
inferere. Hocita effe quoniam Galenus tú in libellojad Thrafibu-
lum, tum in libris de tuenda ualetudine non minus copiofe, quam
luculenter demonftrauit,&nos quoq, fuperius aliqua ad hanc fpe- E
ciem pertinentia declarauimus, liaud amplius in ea celebranda uer
bis immorabor, fed ad Bellicam tranfibo cuius unú ftudiu erat ho
mines pueros atque etiã apud nonnullos mulieres earundem exer-
citationum adiumento ita difponere , atque aptare , ut & in bello
fefe fortitergerere, & hoftes propulfare, & patrias tueri, & omnem
denique militarem peritiam tenere ualerent . quamuis enim haec
quoque ficut & fuperior bonum corporis habitum compararet ,
&fanitatem quodammodo tueretur , quia tamen propriusillius fi
nis erat homines bellis gerendis idoneos atque fortes efficere, pro-
pterea eandem nó effe fatis aperte conftat . quod uero bellica gym
naftica nullam aliam naturam habeat praeter a me explicatam , lo-
cupletisfimum teftem Platonem in medium afferam, qui in fepti-
mo de legibus (poftquam declarauit iuuenum , &puerorum edu- F
cationem maiorem partem in rebus pub.obtinere) decernit publi-
cosmagiftros habendos , qui gymnafticam pueros, atque puellas,
& uirgines edoceant, quod ad affequédam militarem peritiam, nil
melius pala eftrica & faltatoria gymnafticae partibus inueniatur, id
quod etiam elegantisfime in tertio de repub. & alibi faepe profecu
tus fuit . Poft Platonem Ariftoteles fimiliter gymnafticam belli-
cam in octauo Politicorum expreffe indicauit , ubi tam eas , quae
athletarum habitudinibus corpora iuuenum deformare, & eorum
augmentationem impedire ftudent Ciuitates, quam Lacones effe-
ratos laboribus adoleſcentes efficientes reprehendit , eamq. pueris
gymnaſticam tradendam confulit , quae mitioribus laboribus , &
magis manfuetis exercitationibus illos robuftos, & in bellicis nego
tijs uere fortes reddere queat , de hac gymnaftica clare locutum
Ga-
 PRIMVS 67

A Galenum non reperio , nifi uelimus ipfum dum legem cele-

brat fub ea iftamcomprehendere , quod & ipfabone habitui.com
parando incumbat, licet ad bellicam peritiam & aptitudinem cun
Eta fua ftudia dirigat; atque illi qui medicinae gymnafticae ope
ram nauant, etiam dum oportet, bellica uti ualeant. Vegetius inter
latinos quantopere conferret haec gymnaftica militiae, quomodò
que addifcenda, atque exercenda fit, in fuis de re militaris libris lu-
culenter edocuit : ut non fit ulli dubitandum , quin huiufcemodi
ars apud Graecas, & Latinas nationesin pretio habita fuerit. Prae-
ter has duas eft etiam gymnaftica alia uitiofa,& athletica a Galeno
nuncupata, quae hominibus robuftis efficiendis (talis enim fuit Mi
lo Crotoniata, & athleta ille, quem Olympiodorus quarto metheo
rolog. cap . de duro & mollirà a comminuere folitum fcri-
B pfit) quo in certaminibus uincere , & praemia , ac coronas mereri
poffent,operam nauabant, quamue pluribus nominibus apud au-
tores uocatam inuenio.Nam Graeci modo żywszy, modo i-
&
ρὲς ἀγῶνας , modo αθλητικὴν , modo γυμνικήν appellant . Latini
alias gymnica certamina, alias facra , alias ludos,alias gymnicos lu
dos, alias athleticam artem dicunt . Prout huiufcemodi certamina
in honorem alicuius Deorum celebrabantur, uel facra certamina,
uel iɛpoì dy @ves dicebantur : corumq. exercitatores aliquando fa-
crorum certaminum athletas uocatos inuenio, ut apud Xenophon
tem in libro de diftis & faftis Socratis: ὥσπερ οἱ τῶν γυμνικῶν ἀγώ
νων ἀθληταὶ ῥᾳδίως πρωτεύσαντες ἀμελᾶσιν ἀσδήσεως , ideft,
Quéadmodum gymnicorum certaminum athletae facile primas
tenentes , exercitationem contemnunt,alijs uero nominibus uoca
Cbantur, quando aut in amphitheatris , & circis ad oblectandum po
pulum peragebantur ; aut in gymnafijs , uel aliis publicis locis ex-
ercitationis gratia dumtaxat fiebant, nomen hoc tamen omnes fe-
Lib. ij.
cundum Iulij Pollucis fentétiam huiufcemodi certatores commu-
ne habuiffe reperiuntur , quod athletae ut plurimum uocati funt
fimplici nomine uel a fine, qui aov,fiue praemium erat,cui ope-
ram nauabant, uel drλ ideft a certamine,nifi potius (quod
maluit Galenus) dicamus nomen illud & rodie , fiue X rйs In fuas ad
20λórnros deductum , ad fignificandam huiufce generis homi- bo.ar
num incredibilem miferiam, quod tamen non eft neceffe credere.
Dixi quofcumque exercitatores tales gratia praemij certantes fim-
plici nomine athletas appellatos , quoniam Plato etiam in gymna
fticae bellicae profefforibus interdum co nomine ,fed non fimpli
ci utitur , immofere femper aliquid apponit , ficuti in.3. de Repu.
E ij ubi
 63 LIBER

ubi athletas ueros a bellicis diftinguens ita inquit: zouorepas d'ETI- D

νος ἦν δ᾽ ἐγὼ ἀσκήσεως δὲ τοῖς πολεμίοις αθλητας, ες γε ώσσερ
núvas ätypúæves re-drá un ema , ideft, Elegantiore quadam exerci
tatione, inquam ego, athletis bellicis opus eft , quos tamquam ui-
giles canes effe neceffarium eft. & rurfum feptimo de republi.ro de
δ᾽ ἐννοῶ λέγων ἅμα, ἐκ αθλητας μέντοι πολέμε ἔφαμεν τέτες αναγ
ralov Êwaivers csas ; ideft, hoc autem inter dicendum mihi in
mentem uenit . Nonne belli athletas immenes effe debere diximus?
Atque alibi fimiliter. Ex quibus omnibus apparet, quod,ubi Plato
athletas appellat gymnafticae bellicae exercitatores,femper appo-
nit, adquinciç, uel roxus , uel aliud , ut in fine feptimi de legi-
bus, roïç wat nuuîv dôλnrais, non ob alia rationé, nifi ut eos abath
letis ueris diftinguat . Quare concludens dico,primae, & fecundae
gymnafticae profeffores numquam proprie athletas uocari , fed E
tantum profeffores tertiae , que nomine uere proprie palaeftritas,
pugiles pancratiaftas ceteros,gratia praemij certantes, minus pro-
prie uocatos fuiffe confitetur Galénus primo de alimentorum fa-^
cultatibus libro.qui palaeftritae,& reliqui, cum id folum propofi-
tum haberent, utad certamina fe compararent , in quibus interdú
totum diem , aut- luctari , aut #aynegriafew cogebantur , iccirco
cibo indigebant corruptu & euaporatu difficili , cuiufmodi eft ci-
bus ex fuillis carnibus, quibus foli ueri athletae uefcebantur, atque
tales erant, qui in ludis, in amphitheatris , & etiam in alijs locis ob
praemium , & gloriam certabant , in hoc a ceteris diuerfi , quod
folum uincere, & coronam affequi ftuderent, cum alijuel bono ha
bitui corporisacquirendo , & fanitati tuendae ; uel militari forti-

tudini, & peritiae acquirendae intenderent , quos fimpliciter gym F

nafticos, & exercitatos, uel athletas bellicos nuncupari inuenio.ex
quo colligitur alium efle fimpliciter athletam , alium fimpliciter
gymnafticum , necnon tres fuiffe artes in exercitationibus uerfan-
tes communi nomine gymnafticae uocatas , quarum medica om-
nibus magis proprie ita dicta fuit, altera nempe bellica (apud me-
dicos loquor, quod alij forfan hanc primariam effecerint) minus ;
tertia omnium minime, nimirum, quae, a praedictis degenerans ,
uitiofa appellata fit : quaeue robori, non fanitati operam daret: ro
bur enim diuerfum habitum a fanitate exigere , tcftis eft Ariftote-
les viij. fect. problem. vj . quo in loco pinguem habitum robori,fa-
nitati uero rarum conuenire fcribit.

De
 FRIM VS

De uitioja Gymnaftica,
fine Athletica. Cap. XIV.

OSTOVAM de bellica gymnaſtica, atq. etia de gymna

ftica fimplici , quátum ad praefens negotium fpectabat,
fatis diferuimus, iam opportunum erit de athletica fer-
monem habere.que quoniam temporibus Galeni, atq.
etiam fuperioribus maximam auctoritatem fibi uendicauerat, ideo
ei opus fuit,ut eam longiffima oratione, atque impuriffimis contu- In fuas.ad
bo.ar.
meliofiffimifq. uerbisinfectaretur.quod quam fapiéter fimulacíu
fte fecerit, ex his quae de illius profefforum moribus aliisq . condi-
tionibus dicturus fum, facillime clarum futurum fpero. & ut a prin
cipio exordiar, Plinius auctor eft gymnafticos ludos a Lycaone , lib.7.c.56.
athleticam ab Hercule olympiae inuentam fuiffe : ut tota haec ars
B duos parentes habuerit,qui tametfi infignes fuerint , atque artem
illuftre & admiratione dignam primo condiderint,illa tamen lon-
go poftea temporis interuallo,atque prauis hominum moribus ita
corrupta,ac adulterata eft, ut uerius nanoreyvias, quam artis nomẽ In lib. ad
ei conueniffe dixerit Galenus , fi quidem illius exercitatores dum Thraſ
ſpeuictoriae, & praemij ( quorú gratia qui certabant omnes, athle
g.c
tas uocatos proprie docuimus)corpori incraffando, roboriq. om-
parando nimium incumbebant , mentem etiam craffam , fenfufq.
omnes hebetes,torpidos, acfegnes reddebant. unde non immerito
Tertio de
Plato athletas fomnolentos,fegues,ignauos,defides,uertiginofos, repub.
tandemq. morbofos nuncupauit:Hippocratem medicumfecutus , 1.Aph lib.
qui habitus athletarū ueluti periculofos , maximisq. aegritudini-
In lib . de
bus obnoxios ubiq . deteftatus eft,ficut& Plutarchus eos faxis atq. tu.ual. '
Cgymnafiorum columnis fimiles effecit , alias item confeffus quod
Graecis nihil aliud mollitiem, atq . feruitutem inuexerit , nifi haec
gymnaftica uitiofa , cuius operatorpentes atque relanguefcentes
ab armis delapfi funt , contenti pro ftrenuis, atq. fortibus militibus
feipfos bonos palaeſtritas, & athletas dici . Porro hanc rem ita effe
nemo fane dubitabit,fi totam eius naturam breuiffima oratione ab

Ariftotele explicatam perpenderit : is enim in primo Rhetoricoru

libro de Agoniſtica(fic etiã athleticam appellata fuperius diximus)
haec fcripta reliquit: αγωνισικὴ δὲ σώματος ἀρετὴ σύγκειται ἐκ με Cap.5 .
γέθεςκ ἰσχύος καὶ τάχες , καὶ γάρὁταχὺς ἰσχυρὸς ἐςιν ὁ γὰρ δινάμε τ
νος τά σκέλη , καὶ ῥίπειν πως καὶ κινᾶν ταχὺ καὶ πόῤῥω , δρομικὸς ὁ
δὲ θλίβει καὶ κατέχειν, παλαιςικὸς , ὁ δὲ ὦσαι τῇ πληγῇ , πυκτι
κὸς , ὁ δὲ ἀμφοτέροις τέτοις , παγκρατιαςικὸς ; ὁ δὲπᾶσι τέτοις >>
TérTalhos.ideft, Agoniftica autem corporis uirtus ex magnitudi-
Gymnaftica. E j ne,
 70 LIBER

ne, & robore,& celeritate componitur : nam & celer fortis eft: qui D
enim quodammodo crura proiicere , & uelociter, ac longe mouere
poteft, curfor ; qui uero comprimere, & cótinere luctator ; qui per-
cuffione impellere, pugil ; qui autem utrifq. his, pancratiaftes
, qui
uero omnibus his, quinquertio eft. Ex quibus clare patet athletarú
omnium inſtitutionem , atque difciplinam huc tantum fpe &
taffe ,
ut corporis magitudinem , robur, atque celeritatem compararent,
quibus foli ceteros antagoniftas fuperare , & praemio honoreq.
potiri ualerent. id quod licet pluribus certaminum generibus con
tenderent, quinque tamen praecipua erant, in quibus uel femper,
uel plerumq. ta in facris certaminibus , quam in ludis, amphithea-
tris, & publicisfpectaculis , fed praefertim in ftadio, quod fere folis
athletis proprie deftinatum erat, certabant,lucta,pugilatus, curfus,
faltus,& difcus,unde luftatores,pugiles, curfores, faltatores, difco - E
boli nuncupabatur, qui feparatim in fingulis pollerent, ficuti Pan-
cratiafta dicebatur , qui in lucta , & pugilatu ualebat ; qui uero in
cunctis quinque, pethatlus, & uocabulo Romano quinquertio uo-
cabatur. etfi Quinquertiones apud Liuium Andronicum athletas
fignificarefcribat Feftus,apud quem etiam perihodon uiciffe dice
batur is, qui Pythia , Ifthmia , Nemea , Olympia uiciffet, nomine
a circuitu eorum fpectaculorum accepto.Erant poftmodum Halte
res , iacula, atque nonnulla alia, quorum quoque certamina athle-
tac obibant, at in publicis ludorum, & facrorum certaminum cele
brationibus raro illa peragebátur, una excepta monomachia , quá
Graecos facerdotes aeftatis tempore in Pergamo exercere confue-
3.de art.23 uiffe memoriae prodidit Galenus . Quamquam monomachos, fi-

ue gladiatores apud ueteres ab Athletis diuerfos fuiffe fcia, quod f

M.Cicero teftatum fecit Epift. Fam. lib. vij. Epiſt.1 . his uerbis , Na
quid ego te athletas putem defiderare, qui gladiatores contempfe-
ris ? De ijs in Digeftorum libro 9. t.l. Aquilia ab Vlpiano fcriptum
reperio : Si in colluctatione uelin pancratio, uel pugiles dum inter
fe exercétur alius alium occiderit, ceffat Aquilia, quia gloriae cauf-
fa & uirtutis, non iniuriae, uidetur damnum datum. unde patere ar
bitror apud Maiores hanc athleticam in maxima exiftimatione ha-
bitam.cuius ea erat ratio,quod homines femper illas res extollere,
ac honore dignas efficere folet,a quibus uoluptates , ac delectatio-
nes obtinere ftudent . ob quod cum athletica in publicis ludis ce-
terisq. fpectaculis maximas uoluptates publice afferret , in honore
habita atquea multis expetita fuit:quando athletis ludos ingredie-
lib.16.c.4. tibus ut refert Plinius omnes affurgebant, etiam fenatus , ijq. fena-
tui
 PRIM V S 72

Atui proxime fedebant,necnó cum patribus, auis paternis a quibuf-

uis muneribus uacabant, & uictores in patrias tumphantes inue-
hebantur. Ne dicam , quod Eufebius in v. de Praeparatione euan-
gelica multo fermone damnat ueteres , fcilicet , eo fuperftitionis
atque infaniae interdum deueniffe , ut pugiles , atque athletas in
Deorum numerum referrent.Quibus omnibus rationibus fatis cla
rum eſſe poteſt, athleticam antiquitus magnae auctoritatis fuiffe:
& propterea non temere illam Galenum infectatum effe, dum ani
maduerteret , quátum damni ex ea artis athleticae reputatione hu
mano generi accederet; fi quidem non modo cuncta animi,uerum
etiam corporis bona ita corrumpebantur, ut nihil inueniri poffet,
quod maius hominibus, qui gloriae & praemiorum ratione illam
undiq , ambiebant, detrimentum afferret, quemadmo dum Euripi
B des quoque elegantiffime teftatus furt fub hifce uerbis.
Gal.infua.
Κακῶν γὰρ ὄντων μυρίων καθ᾿ ἑλλάδας ad. bo.ar.
Οὐδὲν κακιόν ἐσιν ἀθλητῶν γένες .
Οἱ πρῶτον οικεῖν ४& δὲ μανθάνεσιν ἕν,
લે
Ουτ' αν δύναι ντο, πῶς γὰρός τε ἐς ἀνὴρ
Γνάθε τε δέλος,νηδύος θ᾽ ἡτημένος,
Κτήσαιτ' αν όλβον εἰς ὑπεκτροφὴν πάτρας ,
Οὐδ᾽ αὖ πένεσθαι , καξυπηρετῶν τύχαις .
ક ἐθιπέντες καλά,
Εθη γὰρ ἄνδρες ἐκ
Σκλυρώς μεταλλάσσεσιν εἰς ἀμείνονα .
ideft, Cum mala innumeraper Graeciamferpant,
Nullum deterius Athletarumgenere eft,
Quiprimum bene incolere hauddifcunt ,
C Nequepoffunt etiam , quo etenim modo
Quis quis eftguladeditus, uentriq. indulget ,
Diuitiasparabit, ut alatfamiliam ?
Neque item egeni effe, &fortunis inferuire
Sciunt: naminmalis diu uerfati
Moribus, nonfacile mutantur in melius.
Quibus nihil eft meo iudicio , quod magis athleticae ftatum pro-
dat.Neque tamen defuerunt, qui hanc perniciofam artem commé
tarijs celebrare niterentur , quales fuerunt Tryphon , ac Theon
Alexandrinus, qui ab athletica,in qua excellebat, cognita eius pra-
uitate ad gymnafticam tandem defciuit. Ne taceam Platonem, que
Seruius & Laertius prodiderunt athletam fuiffe , & ea dimiffa ad. 7.Aen.in vi
philofophiam fe contuliffe . Sed quia athletas praemij gratia cer- ta Plat.
tare,atq. uitam mille necis generibus exponere confueuiffe non fe
E mel
 LIBER 4
72

mel dixi,id hocin loconequaquam praeterire uolo,athletis non ea D

dem
quocumq. tempore fuiffe premiorum genera propofita, uerú,
utClemens Alexan.ij. Paedag. cap. viij. memoriae prodidit, primo
fuit doos, feu donum , fecundo plaufus, tertio filiorum coniectio,
poftremo corona . Quid autem doos Clementi fignificet , nifi ali
quid in eius uulgato codice defideretur, puto nil aliud quam con-
giarium fignificare : quo pacto apud Herodianum quoque ea uox
ufurpata inuenitur . nifi potius leue aliquod munufculum defi-
gnet, quod pofterioribus omnibus uilius exftiterit.

Deuiuendi Athletarum ratione . Cap. XV.

VONIAM de athletica prauitate quamplurima egre-

gie fimul, ac eloquenter ab Hippocrate, Platone, atque E
Galeno difputata funt, nosq. etiam illos imitati non-
nulla diximus, iam athletarum eorum, qur proprieuo-
cati funt palaeſtritae, uiuendi rationem in medium proponere de-
creuimus. quaperfpecta, facile cuiuis erit iudicare quod genus ho-
minum ', quaeue illorum ars foret , & quam fapienter illi fecerint ,
quiipfam explodere , & contumeliofa oratione improbare conati
funt.fed, quoniam tota uiuendrratio in fex rebus , quas non natu-
rales appellare medici uoluerunt, collocata eft, uidelicet cibo , &
potu , fomno, & uigilia , quiete , & motu, aere , animi affectioni-
bus, atque excrementorum euacuationibus,quomodo in uno quo
que horum genere fefe gererent, explicabo . Primum itaque in ci-
bo ac potu quadrupliciter erraffe confpiciuntur, qualitate, quanti-
tate, ordine , ac tempore . Quod ad qualitatem pertinet, uarijs ci- F
bis athletas ufos diuerfis temporibus inuenic.fiquidem primis illis

Lib.I. antiquioribus uefci caricis praefcriptum fcribunt Plinius , atque

lib.6.coll. Oribafius. quod, ut pinguefcerent, factitaffe exiftimo . Quis uero
primus carnes eis concefferit, auctores inter fediffentiunt : Plinius
exercitatorem quendam Pythagoram athletis primum carnem co
medendam exhibuiffefcribit, Oribafius Pergamenus Goram cari-
caren ufum , & antiquam uiuendi illorum confuetudinem ſuſtu-
liffe, primumq. Eurameni Samio carnes appofuiffe , atque talem
niuendi rationem in pofteros emanaffe tradit. utcumque fit, ante
Hippocratis aetatem athletae carnibus uefcebantur , & praefertim
fuillis, ut ipfe de Biante pugile refert inv. Epid. Ceterum neque
uno carnium genere femper illi uictitarunt, quoniam interdum ca
prinisuefcebantur, quemadmodum Thebanus quidam athleta,

quem
 PRIMVS 73

A quem Clitomachus Carthaginiéfis nouae academiaefectatorprac

clarus reliquos fui temporis athletas uiribus fuperaffe refert, quod
caprinas carnes manducaret . Apri glandulas etiam athletis pro ci-
bo fuiffe innuit Martialis in libro tertio, ubi Zoili cuiufdam proca
citatem , & obfcenos mores defcribens ait,
Intercatellas anferum extalambentes
Partitur apriglandulas palaeftritis .
Attamen illos in frequentiore ufu habuiffe carnes tú bubulas, tum
fuillas, fatis conftat ex Galeno , qui ex illis , & pane cum cafeo fine
fermento cófecto, quod Coliphium uocatum eft, uictitaffe fcribit,
utduritie , ac alimentorum crasfitie non modo uberius nutriren-

tur , fed etiam diutius faturi permanerent, quo genere uictus cum
Biantespugil oxúBopfos immodice uteretur, eos morbos incur-
Brebat, quos refert in quinto Epid. Hippocrates : fcribit Plinius , 4.d re me.
cap.27.
Valerianus nullum athletarum cibum abfq . anetho exftitiffe,for-
fan quod crederent ab eo nutrimentum folidum produci, aut quo
huiufcemodi herbae odore alij cibi condirentur , ficque magis ip-
fis faperent, aut quo fomnus illismaior prouocaretur pro conficien
dis cibis duris ; anethum enim fomnum prouocarefciunt medici .
Quantitas cibi athletarum quam fueritceteris hominum menfuris
fuperior, fciri poteft ex ijs , quae fcriptis mandauit Galenus fecun-
do dedigno. pulfuum , uidelicet carnis minas duas paucum cibum
athletis fuiffe , ut aliqua ex parte fabulofo illi fidem adhibere ualea
mus, quod de athleta Milone Crotoniata, & Heraclide pugile cele
bratur . quorum alterum carnium minas uiginti deglutiffe , & pa-
nis totidem , uini choas perficaffe tres, ac aliquando taurum, quem
Cperftadiumretento anhelitu geftarat,folum abfumpfiffe ; alterum
prope infiniti cibi , ac potus capacem , nulliq . parem exftitiffe fe-
runt;atque hinc perfpicuum fit, quam uere Ariftoteles. 4. degen.
animalium dixerit, faepenumero athletis membra uarijs formis cap.3.
affici, cum ob multam edacitatem naturahaud ualet aeque in toto
corporeomnes cibi partes conficere , & confectas acqualiter diſtri
buere,ficut octauo Polit. cibum eorum, qui exercebantur athleti-
ce,modo βίαιον τροφέω , modo αναγκοφαγία, uocauit , quafi plus ,
quam fere poffent , edere cogerentur : qua etiam uoce utitur Cle
mens Alexan. lib.ij. Paedagogi cap. primo.Ordinem fimiliter nul
lum , aut perpufillum athletas in comedendo feruaffe, ut & tempo
ris nullam rationem habuiffe, fatis ex fuperioribus clarum effepo-
teft , nifi quod refert Galenus non aeque mane , acuefpere cibos 7. meth.
ualidisfimos accipere confueuiffe, fed dumtaxat in cena , non mo-
do
 74 LIBER

doratione, uerumetiam experientia docti cibos in fomno, quando D

calor magis uiget intus , facilius confici , alioqui concoctu difficilli
mos ipfis, cum ob qualitatem corum ualde calori refiftentem , tum
obimmenfam quantitatem . quamuis fecus uideatur fenfiffe Pli-
1.1.c.53. nius , qui fcribit athletas maluiffe femper cibos ambulatione , qua

fomno perficere, ratos fomnum ad corpulentiam , quam ad firmi-

Prob.4. tatem magis conferre . quod fi Plutarchus 4. fympofiacorum cof-

dem fimplicisfimis cibis uictitaffe , omnemq . uarietatem prorfus
effugiffe tradit , eius fententiam ita accipere debemus , ut uoluerit
athletas uno folum carnis , & panis genere, quodcumque, & quan
tumcumque fuerit , ufos. quod neque nos negamus, qui fupra dixi
mus frequentisfimos eorum cibos fuiffe folas bubulas , aut potius
fuillas carnes. Atqui fomno, & uigilia qualem moderationem ce-
teris uitae eorum partibus refpondentem athletae adhibuerint, cla E
risfime demonſtrauit Plato , eos ubiq. fomnolentos appellans . In

motu quoque, & quiete nullam menfuram feruare folitos athletas

teftatur Galenus , qui eosmodo tota die laborare, quando fcilicet
‫شار‬
exercitium réλeo , fiue naraonde apud Galenú tertio de tuen.
ualetud.ij. uocatum inibant, modo nocte modo a cibo, modo ante
confueuiſſe narrat . quafi propofitum in omnibustenuerint Hip-
pocratis praecepta haec de fanitate uniuerfa cótemnere , (labores,
cibi, potiones, fomni, uenus, omnia moderata) illudq. unum fibi

38 partic. propofuerint immoderate, femper, & nulla habita regula elabora

prob.s. re. quod cum Ariftoteles intelligeret cauffam quaerens , qua me-
diocriter infudantes ftatim ab exercitatione colore amoeno hila-

rentur, Athletae uero pallidi longe euadebant, dixit ideo euenifle,

quia Athletae prorfus nimium laborant , nimius uero labor colo-
rem cum fudore , & fpiritu extrudit , paloremq . inducit , ficuti me F
diocris calore in fumma corporis retento leuiter colorem prouo-
cat , & ad corporis fuperficiem inuitat , ut calefactis, aut pudefactis
Inlibro de acciderefolet. Qui igitur fine menfura femper laborabant, Athle-
morboru tas minime nimirum eft Galenum dixiffe quinque annis ad fum-

temporib. mumisos ves perduraffe . Iam quoque aeris ipfos nullum difcri-
men effeciffe credere poffumus , quod fub ardenti fole exerceren-
tar,nec uentorum, aut aliorum boni aeris condicionum ullam ra-
tionem haberent.quamuis dum fe ad futura cartamina exercerent,
antiqui curarint , ut illud in falubri aere factitarent , ficuti manife.
ftum eft exyftis , quas ideo fabricatas in gymnafijs fcribit Vitru-
uius , quo athletae in hieme ad uitandas aeris iniurias inibi in falu
briori aere commodius exerceri ualerent, quo tempore multas pla-

gas,
 PRIMVS 75

A gas, ut tradit Bafilius Magnus,perferebant, ex paedotribis , nec non Homilia

54.
uictu haud iucundum , fed a magiftris exercitationum praefcriptú
fequebantur . Ita etiam apud Strabonem legimus, ueteres confue- lib Geograp.
.s.
uiffe athletas Rauennam mittere , ut ibi in falubriori aere commo
dius exercerentur . Ab animi affectionibus athletas uehementius ,
quam par fit,affectos fuiffe nemo negabit, qui confideret quam le-
ui ex caufla certatores omnes excandefcant , quantopere uicti tri-
ftentur, quantum uictores exfultent,& denique quo femper animo
uiuant illi, qui tum immodice faturi, tum ieiuni , quales athletae ,
excruciantur . De excrementorum exinanitionibus (quod erat fex
tum , & ultimum) pauca dicenda forent , quod forfan in his erra-
rent minus, quam in ceteris:at quoniam uenus inter neceffarias fa-
nitati inanitiones a medicis reponitur , quomodo fefe gererentin

Billa, uideamus. Dum enim & Hippocrates , & Galen.uenerem mo

deratam effe debere praeceperunt, tam eos, qui immodice , quam
cos qui nimium parce illa uterentur , coarguiffe ab omnibus in re
medica, uel mediocrtter eruditis iudicantur . unde magnopere in
hac athletae peccaffe confpiciuntur, qui perpetuo feipfos coitu in-
terdicebant , cum ceteris forfan ob nimiam alimenti , &fanguinis
copiam magis neceffehaberent,quod porro a Venere prorfus ath-
letae obtinuerint, praeter Platonem , qui Aftylum, Diopompum
Criffonem,Iceum Tarentinum tales exftitiffe memoriae prodidit, 8.de legit.
Galenus quoq. teftatum fecit , & poft Galenum Bafilius Magnus , 6. de loc.
qui in homilia 52. fcripfit , paedotribas confiderantes ex uencreis affec. in fi.
uoluptatibus corpus imbecillius &ad neceffariorum operationes
pigrum ,atque debile reddi, temperátiae legem promulgaffe, quae
Cadolefcentum corpora a uoluptatibus tuta conferuaret , & decer-
tantibus ipfis ne adfpicere quidem uenuftas formas permitteret.Id
etiam fignificauitMartialis , qui de Blatara quodam athletafermo
nem habensr ita fcriptum reliquit .
lib. I.
Cur Lacedaemonio luteum ceromate corpus
Perfunditgelida uirgine ? nefutuat.
Non modo enim fe athletae ad inhibendam uenerem frigida laua
bant,uerum etiam laminas plumbeas renum , & lumborum regioni
bus ad arcendas nocturnas pollutiones , & libidinis impetus fran-
gendos adhibebant , ut teftati funt Plinius,& Galenus. quam rem li.3+ c. 18.
5.
etiam intelligere uoluiffe Diuùm Paulum arbitror, dum dixit.Qui alc.ult.
in ſtadio currunt,ab omnibus abftinent,& hi quidem ut mortalem
coronam , nos uero ut immortalem accipiamus.Quam ſententiam
fufius enarrans Tertullianus haec dicebat : Nempe cum & Athle- >>
tae
 76 LIBER

tae fegregentur ad ftrictiorem difciplinam, utrobori aedificandoD

uacent , continentur a luxuria , a cibis laetioribus , a potu iucun-
In lib ad diore : coguntur , cruciantur , fatigantur. Idem & Clemens Ale-
martyres.
xandrinus libro tertio Stromatum , & Simplicius in Commen-
tario fupra Epitectum intellexit , qui ftudio coronae athletas a ue
li.28.c.6. nere abftinere fcripfit . quamuis alibi Plinius athletas interdum
coitu uti folitos fentire uideatur , ubi eostorpentes reftitui, uene-
reisq. uocem,cum ecandida declinat in fufcam,reuocari dicit.Hoc
itaque fuit athletarum uiuendi inftitutum , quod quantum fanita
ti detrimentum afferret , ut Hippocratem fileam , affectum athleti-
cum haud fecundum naturam effe dicentem, argumento effe pof-

. ar. . ad funt , quae ipfis quotidie euenire folita recenfet Galenus , uideli-
Infuaf
bo
Inlibr. ad cet repentinae obmutationes , fenfus, & motus amisfiones, fuffoca
Thraf.
tiones, uaforum ruptiones.ut non fine maxima ratione Diuus Hie E
ronymus athletas nequaquam diu uiuere potuiffefcripferit,Hippo
cratis & Galeni auctoritate ufus . Igitur non fatis mirari poſſum
In li 2. ad-
uerfus lo- qua ratione ductus Cornelius Celfusmedicus alioqui & eruditiffi-
uinianum mus,& eloquentisfimus in laterum inueterato dolore uictu atlile-
tico utendum confulat: nifi pro ualido, & firmandis uiribus accom
-modato ciborum genere, ut Budaeus , interpretemur, Sed de athle
tarum profesfione , quoniamad inftitutum noftrum plura dicere
non pertinet,haecfufficient, frunum addidero, quod Clemens Ale
3.li. paeda- xandrinus quafi ludens memoriae mandauit, Athletas hanc unam
gogi. c.9 . honeftatis imaginem habuiffe , ut numquam in publicum ad cer-
tandum finefubligaculis prodirent.quem morem ab Hercule pri-
mum inuectum , ficuta Palaeftra Mercurij filia pudendos locos ob
tegendi confuetudinem inter mulieres, quae curfu, & alijs exerce F
bantur, introductam effememoriae mandatum eſt .

Explicit Liber Primus .

 77

ARTIS . GYMNASTICAE

LIBER.SECVNDVS

Quidfit exercitatio , & quomododifferat a labore

&motu. Cap. 1.

OSTOVAMde Gymnaftica, quid fit, eius originem,

nec non uerae,& non uerae differentiam fatis expli
cauimus,confequens eft, ut, ceteris nó prorfusomif
fis , illam praecipue oratione noftra profequamur ,
quae ad medicinam facit,& dequa tractationem ha
B bere polliciti fumus.Quoniam uero,dum gymnafticae definitioné
in medio proponeremus, eam effe artem quandam facultates om-
nium exercitationum nofcentem , earumq . uarietatés opere ipfo
gratia fanitatis edocentem indicauimus: recta doctrinae ratio po-
ftulare uidetur, ut, quid fit exercitatio, prius cognofcatur, deinde in
proprias fpecies diuidatur , atq. illarum unaquaeq. fingulatim ex-
planetur.hoc etenim facto, cum ars ( dicebat Ariftoteles , ) fitrecta 6.Ethic.
operádi ratio,uidebimus quae fit in obeūdis exercitationibus haec
recta ratio, quomodo illarum unaquaeq. , uel ad parandum bonú
habitum , uel fanitatem defendendam conferat.Exercitationem

itaq. definiuit Galenus, fecúdo de tu.uale .& ipfum fecutus Aetius, li.3.ca.20
effe motum uchementem, anhelitum alterantem,, ubi γυμνάσιο
quµváosor ,
xivnow , & πóvov, fiue exercitationem , motum , atq . laborem inter
Cfe differre demonftrat:propterea quod motus eft res quaedam ma-
gis communis, atque pluribus conueniens quam exercitatio , cum
faepe multi moueantur,neq. exerceri dicantur, exercitatio uero nő
fit, nifi uehemens motus: fimiliter labor licet fit uehemens motus ,
tamen non omnis labor proprie uocatur exercitatio, fi quidem fo-
dientes, atque metentes laborare , fed non proprie exerceri dicun-
tur; tametfi etiam aliquádo communi quadam appellatione labor, 6.demorb.
exercitatio uocatur: quemadmodum Galenus ab Hippocrate uo- uulg.co.4.
catum effe cenfet, quãdo is dixit, Labores cibum praecedant, &, ubi 2.
...Aph. 16.
fames, laborandum non eft. ibi enim uocem hanc óvos , quae & In Onoma
dolorem & laborem , fiue damnum, ut Erotiano placuit, & exercita 2.d
tico.
tu,ca).
tionem fignificare folet,pro exercitatione dumtaxat accipi debere lib.3.
iudicat.ergo exercitatio nihil aliud erit ex fentétia Galeni,& Actij cap.2,
nifi motus uehemens anhelitum alterans, juváva Graecis ap
pella
 98 LIBER

pellatum, quod plerumq. nudi , autfaltem cum paucioribus uefti- D

bus exercerentur; quemadmodum etiam locum, ubi fiebat yuuvá
σov appellatumfuperiore libro abunde monftrauimus . Sed quo-
niam pofiet aliquis etiam in gymnafijs abaltero per uim uehemē-
ter moueri , qui tamen nullo pacto exerceri diceretur, iccirco haec
Li.1.fen .3 . Galenica exercitationis (pace eius dicam ) definitio haud quaqua
doc.2.c.i. integra eft. & proinde Auicenna Arabum omnium doctiffimus cu
animaduertiffet haud plene exercitationem a Galeno definitam
fuiffe, aliam definitionem in medium attulit, uidelicet quod exer-
citatio eft motus uoluntarius , propter quem anhelitus magnus , &
frequés eft neceſſarius . Quo in loco eos quoq . merito damnat, qui
leuem quamlibet ambulationem exercitij nomine compellant:nó
enim appofuit (vehemens) quod, ubi magnus, & frequens fit anhe
litus,femper neceffario fequitur motum illum vehementem exfifte E
re . fed neq . haec definitio Auicennae mihi plene fatisfacit : quo-

niam, etfi conueniat omnibus triplicis gymnafticae exercitationi-

bus, eas tamen proprie non complectitur,de quibus ad medicú tra-
&tare fpectat, & nos etiam loqui inftituimus : fiquidem omnia quat
tuor cauffarum genera haudquaquam cóplectitur, cum neq. mate
ritalis explicetur, neq. cauffa cuius gratia. Accedit item illud, quod
multi uoluntarie uehementer , & cum anhelitu aucto mouentur,

qui nullo pacto dicentur proprie exerceri,ficuti ferui cum celerita-

te dominorum mandata exfequentes,& ficuti illi, qui uel inimico-
rum impetum,uel quid aliud trifte effugientes, & uehementer mo
uentur, & frequenter, ac magnopere anhelant : ex quo Auicennae
te totam exercitationis naturam comple &
definitio haud perfe& ti-
4.colle.c.2 tur ; ficut neq. illa Auerrois qua dixit in libro collectaneorum effe F
membrorum motum aliqua uoluntate factum. Ideo nos aliter defi-
nientes dicamus, quod exercitatio,de qua medici intereft tractare,
proprie eft motus corporis humani uehemes, uoluntarius, cú anhe-
litu alterato uel fanitatis tuendae, uel habitus beni comparādi gra-
tia fa&tus . ita namq. definitio omnes cauffas comprehendit , atque
foli definito cóuenit : uerum enimuero poffet aliquis merito a me
ſciſcitari , núquid motus equitando , uel nauigando pera&
tus exer
citationis nomen mereatur, eo q non libere a uoluntate hominis ,
fed ab alio dependere uideatur ? cui refpondeo , non minus equi-
tantes,& nauigantes alijs exerceri dici debere, fi nóproprie, faltem
communiter , dum modo gratia fanitatis , uel etiam militaris ftu-
dij illud efficiant : quandoquidem proprie exerceri dicuntur , qui
exercitationem nuper a nobis definitam fufcipiunt.quibus uero ali

qua
 SECVNDVS 79

A qua excondicionibus neceffarijs deeft, illi potius communiter, qua

proprie exerceri dicentur , fiue a feipfis , fiue ab alijs moueantur ,
quemadmodum equitans, qui uoluntarie ideo mouetur, quoniam
motus equi,ratione cuiusipfe mouetur, ab equitantis appetitu , &
dirigitur, & peragitur ; id quod de alijs quoque fimilibus a nobis
femper erit intelligendum . atq. hanc fuiffe Galeni ipfius fenten-
tiam , eius uerba in fecundo de tu. ual. fcripta indicant: ubi ait, eos ,
qui fodiunt,& qui equitant,non laborare modo , fed etiam exerci-
tari communi faltem exercitationis appellatione, quemadmodum
clarius adhuc adftruit quincto de tu.ual, ca.1. ubi omnem motum
communiter exercitationem uocat,proprie uero motum uchemé-
tem , ut etiam uidetur appellaffe Paullus Aegineta lib. ij . cap . xlix.
ubi exercitationcm a geftationibus, ambulationibus , & uocifera-
B tionibus diftinguit.Praeterea, quoniam dixi exercitationem a grae
cis zouváσov uocatam fuiffe , haud fecus ac locum , in quo fiebat ;
ambigeret fortaffe aliquis,num exercitationes, quae extra gymna-
fia peragebantur, proprie tales effent, an non ? cui refponfum effe
uolo , definitione exercitationis cum non fit appofitus peculiaris
locus,indicari eum haudquaquam exercitationi neceffarium fore,
& propterea motum uoluntarium uehementem cum anhelitu al-
terato gratia fanitatis tuen dae, uel optimi habitus comparandi fa-
&
tum,ubicumq. locorú ageretur, nihilo fecius exercitationem uo
cari debuiffe,atq. debere, quamin gymnafijs actum.nam ambula-
tiones per uias,pilae lufus,iaculationes,& fimilia quis fanae mentis
non uocaret exercitationes ? etiam fi ruri , & in uicis efficerentur,
dummodo ceteris condicionibus minime careant? qua re ita ſeſe
Chabête , etiam ad gymnafticam facultate de exercitationibus omni
bus fiue in gymnafijs fiant,fiue extra tractationem ſpectare dicêdú
erit, eo magis, quod Galenus alioqui uerborum proprietatis obfer
uatiffimus etiam in aquis γυμνασικός παιδίας a pueris tepore fuo
exerceri folitas fuiffe in 4.de loc.affect.libro fcriptum reliquit.

De Gymnafticae medicinae diuifione. Cap. II.

RACTATVRI medicinae gymnafticam , quid fit exer-

citatio,declarare coa&
ti fuimus: ordini autem núc no-
bis propofito ualde confentaneum eft , gymnafticam
ipfam partiri.ex qua diuifione fefe claru offeret iter ,
quo ad inueniédas exercitationum omnium fingulas antiquis ufi-
tatas fpecies incedamus. Quod enim huiufce gymnafticae uerum,
atq.
 ¿ Y LIBYE RO

atquepraecipuum principium a natura acceptü fit,animantia bru - D

2.de leg. ta fidem facere merito fcripferunt & Plato , & Galenus : fiquidem
2. tu . ua.
illa ftatim ac in mundanam hanc lucem ueniunt, fefe mouere, agi-
tare,ac faltare confpiciuntur: ueluti quoque pueri factitant, qui ta
metfi in hoc brutis imbecilliores ad fruendú hac uita exeant, nihi-
lominus & ipfi, quantum conceditur,fefe mouere nituntur; atque
ex motibus non parum uoluptatis accipiunt . qui motus poft mo-
dum crefcentibus annis dum condiciones fupra defcriptas recipiút
nil aliud plane funt nifi ipfiffima facultatis gymnafticae opera : ut
omnino dicere cogamur ipfam fi non a natura factam , faltem fe-
cundum naturae propenfionem effe.Huiufce facultatis cum Plato
duasprimarias , atque uniuerfales partes effecerit ; proinde allatam
abipfo gymnafticae diuifionem in mediu proponemus, non quod
fub ipfa omnium exercitationum fpecies appofite contineantur, E
quod a nullo alio artem hanc melius diuifam hucufque uidere con
tigerit . neque nos quifquam reprehendere debet , quod in pluri-
bus Platonis, quem medicum nemo fanus reputat,auctoritatem in
tractandare medica tanti faciamus : quando Galenus ille , cui non
minus medici , quam Pythagorae eius difcipuli credere tenentur,
fcriptum reliquit, Platonem Hippocratis imitatorem fuiffe, nec uf-
quam ab illius placitis recesfiffe : nam Galenum hoc in loco fequi
non poffumus, quoniam , ubi fimilem diuifionem aggreffus eft, ex
ercitationum potius,quam ipfius artis partitionem inftituiffe uide
tur.Plato igitur libro de legibus . vi . ubi demõſtraſſet ſiniſtras ma
nus a natura nihilo dexteris imbecilliores effici , atque earum appa
rentem debilitatem potius confuetudini , exercitationique, quam
naturalı defectui adfcribendam fore , tradit ad eos pertinere , qui F

pueris alendis, ac educandis praeficiuntur, ut eos finiftris etiam ex

ercendis afluefaciant.poftea docens quae fint illae difciplinae , du
Etu quarum pueri excoli debeant, alteram muficam ex ijs effe,alte-

ram gymnafticam fcribit : gymnafticae rurfus duo membra facit,

unam τὴν πάλην , alteram τὴν ὄρχησιν appellat : atque ὀργήσεως al
teram effe diciteorum, qui res turpes motibus imitantur , alteram
eorum,qui bonae corporis habitudini , agilitati, membrorumque
pulchritudini operam nauant . Quo in loco tametfi Plato degym-
naftica bellica dumtaxat fermonem habere uideatur, nihilominus
cadem fere eft ac medicinae gymnaftica, fine folum differens, nęc
prorfus fine, eo quod Plato quoque bonum corporis habitum pa-
rare, ualetudinemq . conferuare intendit ficut medicus , fed alium
finem addit, nempe ut eius exercitationis medio ad bella gerenda
apuores
 SECVND V S 81

A aptiores homines euadant . Nos itaque dicamus fecundum Plato-

nem gymnafticam diuidi in faltatoriam , atque palaeftricam , fub
nomine palaeftricae intelligentes uniuerfam illa exercitationum
feriem, quae uel in palaeftra gymnafiorum , uel in locopalaeftrae
uicem gerente peragebantur . Cum enim gymnaſtica facultas
quaedam exfiftat,ut faepius diximus, quae & naturam, qualitatesq.
exercitationum nofcit,& eis utendi modos,ac regulas fanitatis,aut
boni habitus gratia praefcribit, cun &tae fere exercitationes cum ar
te factae , quae nil aliud funt , quam motus quidam humanorum
corporum, aut a faltatoria , aut a palaeftrica defcribuntur , pracfi-
niunturq.id quod forfan Galenus innuere uoluit , quando in fe-
cundo libro de mufculorum motu fcriptü reliquit : opns ous nou
Bahas mes folos facile crura flectere:neque enim fum nefcius (ut
paullo ante dixi)minime hanc gymnafticae diuifionem perfectam
exfiftere, neq. ab illa fingulas exercitationum fpecies comprehen
di poffe, quoniam ambulatio, equitatio, & fimilia gymnafticae ex-
ercitationes funt, nihilominus faltatoriae aut palaeftricae nequa-
quam fubfunt. Attamen hanc etiam ueluti antiquam, & a grauiffi
mo auctore traditam aliqua ex parte fequemur . quod fi nos etiam
eam magis illuftrantes dixerimus gymnafticam duplicem effe, alte
rá, quae motus hominum a fe ipfis factos folum, alteram quae mo-
tus ab alijs factos contemplatur , atque primam tum in palaeftri-
cam , tum in faltatoriam diuidi , non modo cum Platone fentie-
mus, uerumetiam ipfius rei ueritatem fortaffe affequemur ; fi qui-
dem nullam exercitationem poterit quis cogitare , quam fub ali-
Cqua praedictarum fpecie contineri non oftendam. Nec quidquam
fententiae noftrae obftabit , quod Galenus in libro qui larpòsin-
fcribitur, (fi is eft Galeni genuinus, aut potius, quod alij credunt ,
Herodoti medici ) fub alio artis genere palaeftricam , & orchefti-
cam , fub alio medicinam , cuius partem gymnafticam effecerunt
ueteres, collocarit;quia ibi loquitur defaltatoria, quae erathiftrio
nicaefpecies, ut inferius declarabimus , & non de qua nos loqui-
mur; fimiliter & de palaeftrica uitiofa , quam athleticam nos uo
camus , & omnino a medicina alienam cum Galeno ftatuimus-
non autem de palaeftrica , neque defaltatoria a Platone, & a no;
bis intellectis .

F De
 LIBER

De Saltatoria. Cap. 111.

Vм itaque gymnaftica tota in eam diuidatur , quae

motus hominum a feipfis , & quae ab alijs factos fpecu-
latur ; atq. prima adhuc in faltatoriam & palaeftricam
partiatur, ne confufa euadat tractatio noftra, primo fal-
tatoriam , deinde palaeftricam omnes in palaeftra , uel loco fimili
actas exercitationes complectentem explicabimus,poftremo eam,
quae circa motus ab alijs factos uerfatur, gymnaftică adnectemus.
quibus tractatis uniuerfa gymnaſtica nota fiet . Saltatoriae igitur ,
fiue dphotos, tres fpecies Homerum nouiffe , qui eius libros lecti-
tarunt, intelligere facile poffunt . Prima eft cubiftica, quam Xeno
phon, atque Suidas fcribunt fuiffe artem quandam , qua homines
uarijs modis pedes , ac manus contorquentes in caput faltabant , F
quomodo etiam tempeftate noftra circulatores nonnulli faciunt ,
qui lucri gratia homines decipientes uarias urbes comoedijs reci-
tandis pererrant ; hanc , zußisnua uocauit Lucianus. Secunda fpe
cies eftfphaeriſtica,fiue pilae ludus . nam quod ludentes pila falta-
rent , praeter Homeri teftimonium qui fexto Odyffeae de Naufi-
caa haec tradit :

σφαίρησε γὰρ ἔπαιζον ἀπὸ κρήδεμναβαλσα

τῇ σιδὲ Ναυσικάα λευκώλενος ἤρχετο Μολπης .
ideft : Ludebant pila, uittis uellisq. remotis ,
Atque his Nausicaa ob niueasſpectabilis ulnas
Principium ludo dabat .
teftatur quoque Athenaeus ex auctoritate Demoxeni , ficuti infe .
pynos fimpliciter dicta , nos F
rius indicabimus . Tertia fpecies eft
fimpliciter faltationem dicere poffumus. Tota hac orcheftica quá-
uis maiores noftri ut plurimum uoluptates , ac lafciuiam potius ,
quam ad aliud uterentur, qui mos etiam ufque ad haec tépora per-
durat ; nihilominus gymnafticam bellicam, athleticam, atque me
dicam illa quoque prorfus non caruiffe conftat , ficut nec ceteras
exercitationes ab ulla fere harum trium omiffa fuiffe demonftra-
bo, ubi in fingulis exercitationum fpeciebus declarandis, quo mo-
do unaquaeque gymnafticae illis feparatim ufa fit, indicare cona-
Bellicam enim abfque faltatoria non fuiffe , locupletiffi-
nabor . "
mum teftem Platonem habemus , qui in feptimo de legibus falta-
tionem in tres diuifit, militarem , paci aptam,atque mediam ; mili-
litaremqocauit eorum, qui modo exfilitionibus in altum , mo
do depreffionibus , modo inclinationibus hoftilium incurfuum in
uafio-
 SECVND VS 83

A uafiones, euitationesq. , imitabantur, quiq. figuris uarijs iaculato-

res, & percuffores fimulabant ; atq. hanc tanti fecit , ut uoluerit in
Republica magiftros haberi , qui mercede publica condu&
ti uiros
fimul,ac mulieres hanc edocerent , arbitratus hac una non parum
adiumenti acceffurum ad adipifcendam militarem peritiam.Quod
uero athletica gymnaftica inter ceteras exercitationes habuerit ali lib.7.c.48

quandofaltationes , comprobari poteft ex Plinio , qui Stephanio-

nem togatae faltationis primum inuentorem utrifque faeculari-
bus ludis , & D.Augufti , & Claudij Caefaris faltaffe memoriae pro
didit: quemadmodum & Plato loco nuper citato faltationem a no li.6. deC Cy
bis mediam ,ab ipfo dµqioСntsμeva nuncupatam in facrificijs, at- ri Exped
que expiationibus fieri folitam , quam a Mantinenfibus , & Arca-
dibus coram Cyro factam refert Xenophon , tradens , aperte infi-
B nuare uidetur, athleticam , cuius & ludos & facrificiorum celebri-
tates effe iam decreuimus ,faltatoriam habuiffe.Galenus porro nec
medicinae gymnaftica faltationes a fe refpuiffe tamquam fanitati ,
& bono habitui inutiles plane confitetur, quandoquidé in fecúdo
akiviewāv multos imbecilles ualetudini reftitutos a fe luctis, pá- cap. ulti
cratijs, faltationibus , atque alijs huiufcemodi exercitationibus re-
fert. id quod Antyllus pariter teftatum fecit, ubi inter ceteras exer Orib.6.
collec.
citationes hominibus ad fanitatem conferentes hanc ponit , me-
diamq . inter choream , & umbratilem pugnam naturam retinere ,
& ob id pueris, mulieribus, atque fenibus , quorum corpus mirum
in modum imbecillum , &gracile eft, conducere fcribit . An uero
haec ea fit faltatio , quam Plato elpnvizny , fiue paci aptam nuncupa
uit, quamq.animi in profperitatibus , & in moderatis uoluptati
Cbustěperati exfiftere fcripfit,haud tuto affirmare audeo . fat fit no-
bis hactenus oftendiffe nullum gymnafticae genus hac faltatione
caruiffe, in quam & in palaeftricam exercitationum artem a Plato
-ne diuifam effe iam diximus .

Cap. IV.
De Sphaeriftirica .

ALTATIONEM in cubifticam , fphaerifticam , & or-

chefticam, fiue communi nomine uocatam faltationem
diuifimus, quarum unaquaeq. iam nobis fufius declarā
Ida foret . Sed quoniam de cubiftica ab auctoribus pauca *

admodum tradita reperiuntur, omiffa illa,reliquas duas profeque

mur .Atque primo fphaeriſtica fefe offert , quae tamedi Homeri
temporibus fimplicior effet,attamen pofterioribus faeculis miram
Fij uarie-
 84 LIB
ER

uarietatem acquifiuit , ita ut &ipfa in gymnafijs tam locum oo -D

pasipov quam praefectum σpsov uocatum habere meruerit.

Quis uero primus fphaerifticam hanc,fiue pilae ludum inuenerit,
b.7.c.56 fcriptores diuerfa fentiunt . Plinius inter Latinos Pytho cuidam
hunc acceptum refert . Agalis Corcyrea grammatica Nauficaam
ludi pilae inuentricem, fed ignoro qua ratione, apud Athenaeum
facit: Hippafus Lacaedemonijs , Dicaearchus Sicyonijs inuentum
iftud attribuerunt . Ex quo fit, ut certi quidquam fentire nequeas
mus,& eo magis quod Timocratis Laconis , aliorumue de hoc lu-
do commentaria non habemus , quibus fortafsis & tantae uarieta-
tis rationem intelligere , & incognita prope ludendi pila genera
certius cognofcere poffemus . in quibus explicandis cum hucufq.
fcriptores non parum confufi fuerint, atque interdú a ueritate lon
ge recefferint,nos, quantum fieri poterit, tractationemhanc clario E
rem, minusq. antiquorum fcriptis repugnantem efficere ftudebi-
mus.Pila itaq . ludendi genera quatuor dútaxat apud graecos exfti-
tille reperio, μεγάλην σφαίραν, μικραν σφαίραν, κενὴν σφαίραν, καὶ
zapuzov, fiue paruam pilam, magnam, atq. pilam inané, & corycu.
repono corycú inter pilae genera, quod licet Galenus, Oribafius ,
&Paullus ab illis fecreuerint, inftrumentum illud , ut demonftrabi
mus, uel pila erat,uel pilae affimile . Paruae lufus fecundú Antyllú
tres fpecies diuerfas habuit.prima erat, pila ualde parua,in qua qui
exercebantur, corpore maxime elato ludebant , & colludentes ma
nus manibus proxime admouebát. fecüda erat pila maiufcula , qua
cubitos cubitis ludendo immifcebat, nec corporibus mutuo haeré-
bat, nec annuebant, fed uarijs modis mouebantur , & propter ua-
rios pilae iactus huc, atqueilluc digrediebantur.tertia erat pila ad- F
hucmaior fecunda, in qua homines inter fe diftantes ludebant , &
in qua cum ftataria, ac motoria pars effet , qui manebant , pilam e-
mittebant cú uehementia, & concinnitate . inter has fpecies'adnu-
merari debere genus illud iudico , quod penes Athenaeum άρπа
siv & gewivda uocatur, tum quia a Ġaleno in libello de paruae pi-
lae ludo , fimul cum alijs id quoq. explicatum habetur , tu quia Cle
mens Alexandrinus,fcriptor grauiffimus, ubi demonftraret ludum
paruae pilae,& praefertim çevird`a, exercitationem effe uiris ualde
accommodata, eam paruae pilae fpeciem fuiffe hac oratione clarú
facit: εἶδα καὶ σφαίρῃ τῇ μικρᾶ παιζόντων τὴν φενίνδα παιδιὰν ἐν
àλiq µá λısa. quod & a Polluce cófirmatum inuenitur, ubi etiam
harpaftum uocatum inn uft.huius etenim inuétorem exftitiffe Pha
naeftrium paedotribam, fcripfit lubas Maurufius, cuius item defcri

ptionem ..
 SE CAVND V S 8:5

Aptionem Antiphanes in huncmodum attulit: Σφαίραν λαβών , τῷ

μὺ διδὲς ἔχαιρε τὸν δ᾽ἔφευγ᾽ ἅμα . τὸν δ᾽ ἐξέκρεσε , τὸν δ᾽ ἀνέσησεν 3 Paed.lib.
πάλιν κλαγκταϊσιφωνας.Vocauit autem Antiphanes ludum ifta cap.to.
Φενίνδα , δπὸ τῆς ἀφέσεως τῶν σφαιριζόντων , quafi fic ludétes fibiip
fis pilam mutuo mandarent:uel ficuocata eft a Phennido primo in
uentore, aut & rỡ Qevaníędv, ideft,a decipicndo , quoniam alio fi-
mulantes in aliâ partem mittunt , decipientes credulu, ficuti memo
riae prodidit Pollux; apud quem legitur, epifcyrum lufum fieri foli
tū, ubi paribus ad pares in duas turmas difpofitis , media linea edu-
cebatur , quam fcyrum uocabant, cuiq . pilam impofita quifq . con-
tēdebat, ut intra alias duas lineas poft utrorumq. ordine defcriptas
aduerfariorum ,metas fcilicet , immitteret , nimirum quibus conta-
Etis a pila uictoria haberetur . nam lufores dum pilam capiebant, at
B que alteri mittebant, alterum fugiebant, alterum expellebant,alte
rum magnis uocibus eleuabant, fiue euertebant , uerifimile fit fpe-
tatores , atque etiam feipfos magna delectatione affeciffe , eo ma-
&
gis, quod interdum motuum concinnitati operā dabant.unde De- athenaeus
1. Dhipno .
moxeni concinnitatem,laetitiamq , ex tali ludopartam apud eunde fophift.
explicaturus haec prodidit : Νεανίας τίς ἐσφαίριζεν ὧν ἐτῶν ἴσως ἐπ
τακαιδεκα.Κῶος (θεὸς γαρ φαίνεθ᾽ ἡ νῆσος φέρειν) ὃς ἐπείποτ' ἐμβλέ
ψειε τοῖς καθημένοις , ἢ λαμβάνων τὴν σφαίραν, ἢ διδές, ἅμα πάν-
ἡ δὲ εὐρυθμία τὸ τ᾽ ἦθος ἥτετάξις : ὅση ἐν τω
τες ἐξοῶμεν , n τῷ τὶ λέγον
मैं
ἢ πράττειν ἐφαίνετο.πάρα ἔτι κάλλες . ἄνδρες , ἐτ' ακήκοα ἔμπρο
πεν οὐδ᾽ ἑώρακα τοιαύτην χάριν . Κακὸν ἄντιμέζον ἐλαβεῖν, εἰ πλείω
χρόνον ἔμεινα , καὶ νῦν δ' ἐκ ἐμοί ὑγιαίνειν δοκῶ. ideft ,Iuuenis quida
annis fere decem, & feptem natus pila lufit , Patria erat Cous (nam
Cilla infula Deos producere uidetur) qui cum in fedentes intueretur
uel pilam capiens, uel tradens, omnes fimul clamabamus : quậta au-
:

tem concinnitas , ordo, ac uenuftas dû aliquid diceret, aut faceret ,

fupra omnépulchritudinem exfiftit.Ouiri, neq . umquam antea au
diui,neque talem uenuftatem uidi, certe aliquid mali cótigiffet mi
hifi diutius ibi permanfiffem , neque multum mihi fanus uideor .
Ex quibus Demoxeni uerbis pilae lufores compte , & concinniter
ludere folitos perfpicuum efficitur . Hae itaq , funt pilac paruae fpe
cies, de quibus a Graecis mentionem habita fcio , &in quibus Epi
genes philofophus , necnon Ctefibius Chalcidenfis philofophus ,
quo cum multi exAntigoni regis familiaribus ludendi gratia exfue
bantur, multum excelluiffe dicuntur . Atqui Pollux alia pilae par-
uae ludorum genera proponit, Aporraxim , & Vraniam,in quo fci
licet fefe reclinantes pilamin caelum proijciebant, & antequá ter-
Fiij ram
Gymnaſtica
 86. LIBE RS

ram attingeret, excipiebant. Ceterum pilam magnam duos quoq. D

ludendi modos non folum ex ipfius pilae magnitudine , uerú etia
ex manuú figura a fuperioribus diuerfos effeciffe , Oribafius ex An
tyllo teftatur, quorum unus erat ludentium magna , alius maiore,
hoc tamen ambo commune poffidebant, ut ficuti in ceteris praedi
&
tis lufores ſummas manus femper humeris humiliores , ita in hac
femper capite altiores tenerent , quandoq . etiam fummis pedibus
ambulabant, ut manus altius extollerent,quandoq . faltabant, cum
fcilicet pila fuper eos ferebatur, in qua proijcienda ueheméter bra
.
chia agitabant. Inanis porro,fiue uacua, quod tertium pilae genus
fecimus, qualis fuerit, haud fatis explicatum habetur : fi quid tamen
coniectura ex Antylli uerbis affequi licet, credo hanc pila, quemad
modum & ceteras, ex corio confutam fuiffe,in hocab alijs differen
tem , quod illae uel pluma , uel alia materia ; haec folo uento , fiue E
aere plena foret, atq. tantae magnitudinis, utipfa difficulter lude-
retur. Corycus uero quis effet, quomodoue ludus ille perageretur,
cum Antyllus apud Óribafium clariffime exprefferit , eius oratio-
nem huc traducere ftatui, quae ita in Vaticano codice fe habet.
Κόρυκος ἐπὶ μὴ ἢ ἀπενεσέρων ἐμπίπλαται κεγχραμίδων, ἢ ἀλεύ
ρων,ὅτι δὲ τ ἰσχυροτέρων ψάμμε , τὸ δὲ μέγεθος αὐτὲς πρὸς τε δύνα
μιν , καὶ ἡλικίαν συναρμοζέπω , κρεμάνυται ἐν τοῖς γυμνασίοις ἄνω
θεν ἐξ ὀροφῆς ἀπέχων γῆς τοσότον, ὡσεὶ πυθμένα κατὰὶ ἐμφα
τὸν εἶναι τὸ γυμναζομένε , τέτον δια χειρῶν ἔχοντες αμφοτέραις αιω
ρᾶσι, τὴν μοὺ πρώτην ησύχως , έπειτα σφοδρότερον , ὡς εἐπεμβαί
νειν αποχωρέντι αὐτῷ , καὶ πάλιν προσιόντος ὑπείκειν ἐξωθεμένες
M
ὑπὸ βίας : τὸ δὲદ τελευταῖον ἀφίασιν αὐτὸν ἔξω ἢ χειρῶν ἀπώσαν
F
τες, ὣςε ὑποτρέψαντα σφοδρότερον εμπίπτειν σώματι ἐκ τῆς προ
σελευσεως : τὰ δεΰςατα τὰ ἐπὶ πλεῖςον οικίσαντες αὐτὸν Σποπεμ-
πεσι , ώςε ἐκ δ
' προσόδες εἰμὴ σφόδρα προσέχοιτο αποςρέφεται .
ποτέ μου ξντας χερσὶν αντιβαίνεσιν αὐτῷ προσιόντι , ποτὲ δὲ τῷ
σέρνῳ τὰς χεῖρας αναπετάσαντες, ἄλλοτε δπιςρέφοντες καὶ μετά
Hib. 6. coll. φρενον . id eft , Corycus in corporibus imbecillioribus grano ficul
3 neo , autfarina , in robuftioribus arenaimpletur : eius uero magni-
studo ad uires corporis, & ad aetate accommodatur , fufpenditur au
" tein gymnafij fuperne e culmine , tantumq. a terra diftat, ut fun
> dum ad eius qui exercetur umbilicu pertineat , hunc utrifq . mani-
>> bustenêtes qui exercentur, primú quidé quiete, poftea uero uehe-
» mentius geftant, ita ut ipfum recedentem confequantur, & iterum
3 redeunti cedant'uiolentia compulf , poftremo uero eum emani-
3 bus reijcientes emittunt , ut cum reuertitur , uehementius corpori
aduentu
 SECVNDVS 89

A aduentu ſuo occurrat, ad extremú uero in fedem fuá faepiffime re- ,,

ftituendo dimittunt, ut ex congreffu fi non ualde aduertant,retro- ,,
cedat, ex quo fit, ut quandoq. manibus occurrant, dú propinquat,
quandoq. ueropectore manibus paffis, quádoq. uero ijs ad terga re ,,
uolutis.Hactenus Antyllus, qui tametfi figura Coryci utpote om- »
nibus tunc temporis notam non exprimat , coniectura tamen affe-
qui poffumus & ipfum fphaericu, aut falte rotúdum ex materia co
riacea exftitiffe , alioqui fi angulare fuiffet in occurfu & manus, &
pectus non fine laefione percuffiffet.Haec aute fiuidiffet Fuchfius,
fane intellixiffet, Valeriolam non fine ratione aduerfus ipfum con-
tendiffe, follé & corycum paullo minus, quam caelû, & terram di-
ftaffe.De hoc intelligédum eft adagium illud, apòç zópuzor zouvá
C.quogenere certaminis Apuleio in Theffalia certatu eft.De
B hac quoq. exercitatione uerba fecit Hippocrates,fiue Polybus,ubi
xopunoμaxíav,falfo a Cornario follem interpretatam, ad attenuan
dum corpus probauit : quemadmodum & eandem intellexit Are-
taeus, ubi pro elephanticorum exercitationibus zopuzofonías pro-
bauit, quas bonus ille interpres, nefcio quo fpiritu, perae, aut facu
li iactus, ineptefatis tranftulit . Eandem quoque intellexiffe Coe-
ljum Aurelianum exiftimo, cum ad polyfarciam diminuenda cory
comachiam (fic enim legendum eft) commendauit ijfdem prope
remedijs ufus, quae ab Hippocrate loco citato propofita funt.unde
argumentatusfum, Auctorem ficuti cetera,ita & corymachiam ab
Hippocrate mutuatum effe . quamuis textus iudicio meo depraua-
tus fit. Locum ubi ludebatur , Coryceum apud Vitruuium appella
ri,cenfueruntaliqui : quorumfententiam poftquáin fuperioribus
Crefutauimus,nil aliud dicendum eft. Atq. haec de quattuor pilae lu
di graecorumgeneribus, uidelicet pila parua,pila magna ,pila ina-
ni , &coryco.quae omnia diuerfa inter fe exftitiffe , non modo ex
defcriptionibus nuper allatis manifefto cóftat,uerum etiain ex Ga-
leni uerbis in fecundo de tuenda ualetudine fcriptis: ubi inter cete
ras gymnafiorum exercitationes corycum,pilam paruam, & pilam
magnam,feparatim recenfet , ficut & Paulus Egineta ipfum imita
tus.quod profecto non feciffent nifi quaedam interfe diuerfa exfti
tiffent pilarum genera, & diuerfae etiam cum ijs factae exercitatio-
nes . Quae núquid omnes in Graecorum gymnafijs exercerentur,

parum fcire refert.fat fit intelligere,medicam gymnafticam,atque

bellicam,& praefertim pueris edocendis incumbentem pilarum ex
ercitationes ufurpaffe, neq . ad ualetudinem , ac agilitatem compa-
randam , augendam ue eas ceteris inferiores exiftimaffe. Admirari
Fij autem
 $8 LICB E RO 7 ?

autem nemo debet , fi nos in fuperioribus ludos inter athleticas ex D

ercitationes repofuimus, & fubinde multas quoque bellicas medi-
casq. exercitationes ludos uocamus, ut nuperrime de pila dictú eft a
nobis: quoniam &ueterum,& recentiorú tam Graecorú, quả Lati
norum loquendi mos obtinuit, ut multas exercitationes audias,
& ludos uocarent, aut quod a pueris qui aides Graece dicuntur,
ut plurimúfierent, aut quod illi,qui exercentur, non ferio,fed ioco
agere uideantur, fiue gratiafanitatis,fiue alterius rei id efficiat.ludi
uero, quos athleticae effe nos dicimus , ita proprie uocabantur, quo
niamfolatij , & uoluptatis folius gratia in otiis feftiuis agebantur .

De Pilae ludofecundum Latinos. Cap. V.

OSTOVAM pila ludédi Graecis ufitata genera fatis expla E

nauimus , fupereft & ea, quae a Latinis & in ufu habita ,
& fcriptis tradita reperiuntur, explicare:unde, in quibus
Jambo conuenerint, & in quibus diuerfi fuerint, perfpi-
cuum futurum fpero. Quattuor igitur fuiffe pilae generaetiá apud
Latinos, quibus ludebant, inuenio, follem,trigonalem, paganica,
& harpaftum , quae omnia fub nomine Italicae fphaerae a Coelio
Aureliano medico complexa nonnulli credunt. Follis erat pila ma
gna ex aluta confecta, foloq . uento repleta, quae fi maior erat, bra
chijs impellebatur , & fimpliciter pila interdum nuncupabatur, ut
apud Nonium ex Varrone,Purgatum fcito, quoniam uidebis Ro-
mae in foro ante ianienas pueros pila expulfim ludere; & apud Pro
pertium lib.3.
Cumpila uelocesfallitper brachia iactus ,
F
interdum quoq. pila uelox , ut apud Horatium Sat.lib.2.Sat.2 .
Seupilauelox
Molliteraufterumftudiofallente laborem,
Seute difcus agit.
Huiufmodi etenim pilae exercitationem licet uidere in Gordiani
tertij Imp.Rom. nummis,quos hic depictos adpofuimus, & ex qui
bus conijcere licet , unumquemque luforum propriam pilam ha-
buiffe , atque eum ludum in facrificijs Pythijs apud Apolloniatas
adhibitum effe, ut tum ex uoce ПIYOIA, tum ex palma , atque fa-
crificatorijs uafis colligerenon eft difficile .
 S E C# V N D V S 89

MYOJA

ht
 ‫دو‬ LIBERI 2

Si uero minor erat, pugnis eijciebatur,atq. pugillaris follis, ut apud D

Plautu in Rud. ex templo Hercle ego te follem pugillatoriúfacia ;
uocabatur . Interdú quoq . hanc eandem pilam Folliculum appella
tam credo , ficuti a Suetonio in uita Augufti , quem hoc pilae ludo
ualde delectatum narrat . Quomodo uero Martialis lib. 4. dixerit .
Plumeafeulaxi partiris pondera follis ,
cum ex corio uento repleto pila haec confueretur , & non pluma ,
ut omnes fere Latini auctores uno ore fatentur , quidquid alij re-
fpondeant, opinor ego ob leuitatem follis pondera plumea dixif-
fe. cuius leuitatis gratia neque pueri, neque fenes alioqui imbecil-
les inter ludendum uel nimium quid defatigabantur, & propterea
idem Martial. alibi fcriptum reliquit .
Lib. 14.
Iteprocul iuuenes, mitis mihi conuenit aetas ,
Folle decetpueros ludere , follefenes .
E
Nam ut hoc genere ludi corpora imbecilliora exerceri ualerent ,
non modo leuis pila efficiebatur , uerum etiam dicatus lufui locus
nullis lapidibus aut lateribus fternebatur , ne laberentur pedibus
ludentes,& , fi forte lapfi effent, ex cafu damnum nó paterentur;&
propterea, cum folum minimepauimentatum foret , ex continuo
terrae attritu puluis excitabatur : quamquam etiam fieri poteft ut
pauimento luderent, fed puluere humili & exiguo illud adfperge-
retur, ita ut pilam refilire non impediretur, atq. ludentiu pedes ma
gisfirmarentur.Na in puluerulento folo fieri hanc exercitationem
confueuiffe , innuit Martialis lib. 12. ubi Menogenen quendam ex
Thermis ob delectationem exire nefcientem in hunc modú carpit:
Effugere e Thermis, & circa balnea non eſt ,
Menogenen, omni tu licet arte uelis ,
F
Captabit tepidum dextra laeuaq.trigonem;
Imputet exceptas ut tibifaepepilas ,
Colliget, & referet lapfum depuluere follem ,
Etfiiam lotus, iamfoleatus erit :
Numquid autem ludus ifte fuerit unus ex ijs , quos fuperius fecun-
dum Graecos auctores enarrauimus, uariae fententiae fuerút. Alij
enim crediderunt pilam magnam Graecorum, & follem Latinorú
idem fuiffe, inter quos fuit Thomas Linacer, qui cum in.z.de tu.ua
let.corycum follem traduxiffet,in fexto poft modum libro magná
pilam iterumn follem tranftulit , quafi corycus , & pila magna non
1. tu ual. differret apud Galenum, qui expreffe & pilam paruam, & magná ,
& corycum diftinxit.Alij maluerunt cory cum Graecorum,follem
Latinorum fuiffe : atque hanc opinionem maior pars recentiorum
fcri
 SECVNDVS 01

Afcriptorum habuit, inter quos fuere quidam , qui apud Oribafium

caput Coryci, de folle pugillatorio infcribendum iudicarunt.fed
hi omnes magnopere alucinantur : & primo, qui crediderunt fol-
lem & magnam pilam idem fuiffe, duabus rationibus redarguun-
tur, quarum altera eft , quod ludentes magna pila femper fummas
manus capite altiores tenebant , quandoq . etiam fummis pedibus
ambulabant, ut manus altiores tenerent: altera eft, quod Oribafius
ludum pilae magnae non modo aegrotis , fed etiam conualefcenti-
bus, atq . bene ualentibus inutilem iudicauit, quorum neutrum ha
buiffe follem , facile eft ex fuperioribus iudicare . Qui uero follem
corycum fuiffe exiftimarunt, multis rationibus & ipfi erraffe depre
henduntur. Primo, quoniam corycus e culmine gymnafiorum fu-
fpendebatur , follis libere emittebatur . Secundo corycus ficulneo
B grano , aut farina , aut arena implebatur , follis folo uento . Tertio
follis in puluere exercebatur, corycus uero non . Fuerunt item qui
follem pilam inanem fuperius a nobis ex Antyllo defcriptam fuiffe
crediderunt.quibus ego libenter affentirem, nif Martialis dixiffet,
follem mitiori aetati conuenire , & Antylus pilae inanis exercita-
tionem non admodum facilem, neque aptam, & ideo omittendam
effe cenfuiffet. Colligo igitur ex his omnibus,quod cú follis neque
inanis pila Graecorum, neque magna eorundem, neq. corycus fue
rit,eum illos ignoraffe.nemo enim eft, qui paruam pilam follem re
putauerit.Porro Trigonalis pila, qua ludebatur, parua erat,ita nun
cupata uel a loco, ut uoluerunt nónulli, ubi ea exercebatur, qui lo-
cus triangularis erat ; uel potius a ludentium (quod magis credibile
-eft) numero,figura, & fitu. hanc effe aliquando pilam fimplici no-
Cmine appellatam inuenio,ut apud Martialem libro feptimo.
Nonpila, nonfollis , non tepaganica Thermis
Praeparat,aut nudi ftipitis ictus hebes :
Vara nec iniecto ceromate brachiatendis ,

Non harpafta naguspuluerulenta rapis.

Si enim fola quattuor pilae genera facimus, neceffario cum ceterae
zominentur , Trigonalis fub pila fimplici complectetur : de hac fi-
militer locutum credo Celfum , quando dixit, ab aluo citata uexa-
lib.1.c.6.
tis pilam , & reliqua fuperiores partes exercentia conuenire , quo-
niam in huiufcemodi ludo partes inferiores fere femper firmaema
nebant,fuperiores perpetuo agitabantur . Quomodo uero perage
retur exercitatio ifta, facile conijcere poffumus ex Martialis uerbis,
in quibus demonftrat, lufores ita triangulari fitus figura colludere
folitos, utmanibus utrifque modo finiftra , modo dextra pilam ui-
ciffim
 LIBER
92

ciffim expellere , & excipere ualerent, ne umquam caderet.in quoD

fummam ludentium laudem fuifle uerifimile fit, ficut in lib.7. ubi
Polybum quendam laudat ob agilitatem finiftrac manus in iacien-
da excipiendaq.pila .
Sicpalmamtibi de Trigone nudo
Vnitae detfauor arbiter coronae,
Nec laudet Polybi magisfiniftras . & libro . 12.

Captabit tepidum dextra, leuaq. trigonem. & libro. 14.

Sime nobilibus fcis expulſarefiniftris
Sum tua, li nefcis , ruftice reddepilam
Ex his mehercle patet confueuiffe trigone ludentes afe inuicémo-
do mittere,modo excipere pilam,modo finiftris, modo dexteris, eo
prope modo , quo noftrates pila parua fupra funiculum ludunt, &
quo etiam Antyllus tertium paruae pilae lufum defcripfit.Cur ue- E
ro Mart.tepidum trigona dixerit tum locofupra citato, tum lib.4. 4
Seulentum ceroma teris, tepidum ue trigona:
haud fatis mihi conftat. attamen, fi quid diuinare conceditur , dice-
rem propterea trigona tepidum dixiffe , uel quod homines luden-
do ob uehementem utriufq , manus laborem , & affiduo motus pi-
lae tenore magis incalefcerent: uel quod locus, ubi ludebaturtepi-
dario in gymnafijs uicinus foret , &propterea ludentes tam loci ,
quam pilae teporem quendam perciperent . ita uero fuiffe , uerifi-
mile uideri poteft: cum fupra tum ex Galeni , tum ex Martialis fen-
tentia demonftrauerimus,poft pilae ludum ftatim confueuiffe bal-
nea calida ingredi . Nifi malimus dicere , poetam trigona tepidum
dixifle , quia ex continuo motu pilae in manibus ipfa tepida euade-
bat, eo modo, quo Propertius libro... in Elegia Ianuae conquerétis Fj
dixit Tepidum limé , quod ex cótinuofupra ipfum ftatu tepefceret.
Nulla nefinis erit noftro conceffa dolori ,
Turpis, & in tepido liminefomnus erit ?
Exemplum trigonalis pilae mihi uidetur illud , quod in nummis
M.Aurelij Antonini apud Byzantios excuffis hunc in modum ap-
paret .Quem item ludum in facrificijs Apollinis Pythij Actiaci ad-
hiberi folitum, memoriae proditum eft .
SECVND V S 93

YƏIA AKE

સ
 LIBER
94:

Succedit pagarica pila fic appellata, quod effet uulgaris admodum , D

cin uillis pagis uocatis; uel in pagis urbis ut plurimum in ufu habe
retur. Nam Dionyfius antiquitatum libro 4. refert,Roma in quat-
tuor tribus olim partitam fuiffe, quae & pagi, ficut earum habitato-
res Pagani, nominabantur.fiue igitur ab iftis pagis, fiue a uillis paga
nica pila denominata fit, parum referre credo.fat eft, pilam fuiffe ex
corio pluma repleto, trigonali latiorem , non ita tamen ut eft follis,
laxam , fed duriorem ; fiquidem follis , qui uento replebatur , etſi
quanto durior erat, tanto facilius eo ludebatur, quanto laxior, tan-
to difficilius , ut etiam tempeftate noftra quotidiana experientia
comprobat , tamen paganica pila quo etiam durior effet, & pluma
replebatur, & non ita replebatur, ut laxa ufquam foret,fed undequa
que duriffima , & propterea difficulter ea ludebatur , quemadmo-
dum uenuftiffime Martialis hoc difticho oftendit libro 14. E
Hec que difficilis turgetpaganicapluma,
Folle minus laxa eft, & minus arctapila .
Sub nomine enim fimplici pilae intelligi aliquando follem, aliqua-
do trigonalem , paullo ante fignificauimus . Iterum illud ignorari
hoc in loco nolo , etiam in gymnafijs paganicae pilae exercitatio-
nem in ufu exftitiffe , ut idem Martialis lib. 7. teftatum reliquit .

Nonpila, non follis, non tepaganicathermis

Praeparat, aut nudiftipitis ictus hebes.
Nam cum faepius a nobis indicatum fit confueuiffe fere omnes, qui
fefe in gymnafijs pila exercebant , prius pila ludere , & deinceps fta
tim balnea ingredi , Martialis illis uerfibus demonftrat , inter cete-
ros pilae ludos in gymnafijs fe exercentium ad balnea praeparato-
rios paganicam quoq. adnumeratam effe. Vltimum & quartum La F
tinorum pilae genus harpaftum fecimus.quod ob nominis fimilitu-
dinem idem prorfus uidetur quod ¿pasov Graccorum : erat enim
pila, quam ludentes alter alteri eripiebat. cuius uero magnitudinis,
& ex qua materia foret , haudquaquam ab ullo auctore explicatum
habemus, nifi quod Athenaeus his uerbis manifeftum facit , harpa-

‫ دو‬ftum rotundum fuiffe . τὸ δὲ καλούμενον διὰ τῆς σφαίρας ἁρπαςὶν,

á
5 φενίνδα ἐκαλεῖτο , ὅ ἔγω παύτων μάλιςα αασάζομαι
Dúou den, Lufusau
: ideft,
tem pilae harpaftum nuncupatum pheninda uocabatur, quem ego
maxime omnium diligo . Sicut etiam uerifimile fit ex corio ficut ce-
teras pilas conftaffe.quae omnia, propterea quod tunc temporis nul
liignota erant , auctores fcribere dimiferunt . Ceterum eius ma-
gnitudinem omnino explicaffe Galenus uidetur , qui dum in li-
bro de ludo paruae pilac harpaftum appofitiffime defcribit , illud
paruam
:
 SECVNDVS
95

Aparuam pilam &non mediam inter paruam & magnam, quemad

modum uolueruntnonnulli,fuifle comprobatur . unde & ludus ,
qui hodie a calce nuncupatur , etfi in aliquibus affimiletur harpa-
fto , in hoc tame ab harpafto antiquorum differre uidetur, quod il
lud paruum erat; pila autem, qua noftrates calce ludunt, maior eft .

Nam & antiquiores in puluerulento folo hac pila ludebant, ut te-

ftatus eft Martialis lib.4 .

Siue Harpafta manupuluerulenta rapis . & libro.7 .

Non Harpafta na uspuluerulentarapis & libro.4.
Haec rapit Antei uelox inpuluere Draucus,
Grandia qui vano colla laborefacit ,
Quae omnia argumento effe poffunt, hanc exercitationem perar-
duam fuiffe , folisque ualidioribus hominibus conueniffe.quod
Betenim nequaquam mulieres hoc genere ludere ualerent,praeter
Ouidij teftimonium de ludis uirorum ita fcribentis ,
Hos ignaua iocos tribuit natura puellis ,
Materia ludunt uberioreuiri .
Sunt illis celeresq. pilae , iaculumq. trochiq. ,
Armaq. , &ingyros ire coactus equus :
eiufdé poetae uerfus comprobant , ubi Philaenim quandam triba 3. de arre
dé exprobrans, quod omnibus fere uirorü munijs fungeretur, qua amandi .
firémulieribus prae alijs maxime infucta ageret, poft multa dixit,
Harpafto quoq.fubligata ludit .
Ideo mirari foleo, cur Coelius Aurelianus in curada pueroru epi- Lib.1. fen-
3 trac.2.
lepfia uelit nutrices fphaerae ludo, uel aliqua faltatione exerceri : cap 2.
nifi fit fphaera apud ipfum follis, quem & pueros,& fenes ufurpaf
Cfe,fupra docui . Auicenna cuiufdam pilae ligneac mentioné facit,
de qua pofterius uerba facia, cum ad praefente defphaeriftica alte-
ra faltatoriae parte tractatione minime pertineat,de qua haec fatis.

De Orcheftica,fiue tertiafaltatoriae parte. Cap. VI.

RES faltatoriae partes, cubiftica,fphaerifticam , & quae

nomine generis uocatur fimpliciter, faltauoné, in fupe
rioribus effecimus: quarum duabus iam declaratis tertia
In prooe.
modo, quáfcrupulofiffimă uocauit Columella ,fubne- lib.de re ru
Ateda uenit.de qua haec a nobis declarabútur, primo quid fuerit , ftic.
fecundo quot fpecies habuerit,tertio cur ea uterentur maiores no
ftri, & quarto & ultimo in quo loco, & a quibus exerceretur . Ari-
ftotelesitaq. in principio fuae poetices , ubi dixiffet, omnia poefeos
genera in hoc conuenire , quod imitationes fint, imitationes diui-
dit
 LIBER
96
dit , quarum alias diuerfis generibus imitari ut uel harmonia , uel D
rythmo , uel nudo fermone ; alias diuerfas res , ut uel meliores , uel a
fimiles , uel deteriores ; alias diuerfo modo ut uel agentes , uel in-
troducentes, uel narrantes, atq. aut alienam perfonam induti , aut
non mutati; de faltatione haec concludit: αὐτῷ δὲ τῷ ῥυθμῷ μιμόν
ται χωρὶς ἁρμονίας , οἱ ὀρχησῶν , καὶ γαρ τοι δια το σχηματίζε
μένων ῥυθμῶν , μιμούνται , καὶ πάθη, καὶ ἤθη, καὶ πράξεις . ideft ,Nu-
mero uero ipfo fineharmonja , imitantur faltatores : ifti enim nu-
merofa geſticulationis uarietate, mores, paffiones & actiones imi-
tatur. Ex qua oratione apparet, og now ,fiue faltationé, nihil aliud
fuiffe, quain facultatem quandam motibus , ac geftibus corporis,
artificio quodam , numero , & ratione factis, imitandi hominú mo
res,affectus,& actiones. qui enim in . 7. ciuilium dixerat , nihil efle
in rerum natura, quod magis exprimatrerum fimilitudines , quam E
numerus ,& cantus, fapienter etiam fcripfit, faltatores in imitandis
Cap. 4.
actionibus numero uti . Quomodo haec per numerofos motus effi
ceretur imitatio, unus omnium clariffime poft Ariftotelem expref

Prob. 15. fit Plutarchus, qui in . ix. Conuiuialium faltationem tres partes ha-
buiffe fcripfit, lationem ,figuram , & indicationem; eo quia tota ip
fa ex motibus , & habitudinibus , & quietibus conftaret, perinde ac
harmonia extonis atq. interuallis ;lationem dicit ipfe nil aliud fuif-
fe, quam motionem affectus alicuius, uel actionis,uel potentiae re
praefentatiuam : figuram uero fuiffe habitudinem , difpofitionem-
que, in quam motio fiue latio terminabatur, nempe quando falta-
tores quiefcentes fecundum Apollinis, uel Panis,uel alicuius Bac-
7. de leg. chae (ut eft apud Platonem ) figuram difpofiti in corporis fimili-
bus formis graphice aliquantulum perfiftebant , indicationem au F
tem fuiffe noproprie imitationem,fed alicuius rei , nempe terrae,
caeli, uicinorum numerofis,atque ordinatis motibus factam decla
rationem . quemadmodum namquepoetae , dum imitantur , alias
nominibus fictis, alias tranflatis utuntur; dum uero indicant , pro-
pria nomina ufurpant : fimiliter faltatores imitantes, figuris, &ha-
bitudinibus ; declarantes autem , res ipfas praedictis indicationi-
bus utuntur : adeo ut , fecundum Platonem , Ariftotelem , atque
etiam Plutarchum , tota haec faltatoria facultas in imitatione folo
motu facta cófifteret.ipfiq . faltatores nil aliud actitabant,nifi quod
fefe mouentes numero,& ordine gefticulantes , aut lationibus, & fi
gurismores & affectus imitabantur , aut indicationibus declara-
bant,aut omnibus fimul mores, perturbationes, atque actiones ho
minum repraefentabant.unde non abfq. fumma ratione Simoni-
des
 SECVND V S

Ades poeta faltationem poefim tacentem , ficuti poefim faltationem

loquentem uocare folebat : quamquam refert Putarchus, tempeſta Loco cita-
to .
te fua ueram faltationem a mufica , cui aflociabatur , deprauatam
fuiffe ; atque a caelefti illa decidentem in tumultuofis ac indoctis

Theatris inftar tyranni cuiufdam imperium tenuiffe, idq. poftmo-

dum ufque ad tempora noftra permanaffe , in quibus omnis falta-
tio corrupta eft , omnes cordati uiri cognofcunt . Quis autem pri-
mus huiufcemodi faltationem hominibus demonftrauerit ,fatis có-
pertum non habetur , nifi quod Theophraſtus apud Athenaeum
refert, Androna Cataneum tibicinem , dum fonaret, motiones at- 8. dipnof.
que numeros corpore effeciffe , & ob id apud ueteres faltare uoca-
tum fuiffe ficeliffare ; poft quem Chleophantus Thebanus, & Af
chylus multas faltatoriae figuras inuenerunt , quas Caíoµes Si-
B cula uoce appellatas Epicharmi auctoritate infinuat Athenaeus .
unde & hodie apud multas Italiae nationes Balli nomen adhuc per
durat.Fuit porro haec faltatio tantae exiſtimationis , atq. honoris
apud antiquiores , ut Apollinem faltatorem uocarent , quemad-
modum Pindarus;
Ο'ρχης & Αγλαίας ἀνάστων ευρυφάρετρ Α' πολλον : ideft :

Saltator rex fplendoris , pharetrateq. Apollo.

atque illa quandoq . ad tibiarum, uel lyrae, uel alterius inftrumen
ti fonitum , uel ad cantum , uel abfque alia re peragebatur . Species
autem illius innumeras fere recenfuerunt Homerus , Plato Xeno-
phon, Ariftoteles, Strabo, Plutarchus , Galenus, Pollux , & Lucia→
nus : quae illarum praeftantiores & illuſtriores habebantur , uel a
regionibus , in quibus in ufu erant, aut repertae & illuſtratae fue-
Crant , nomen fufceperunt ; uel ab inuentore , & modo , quo effi-
cicbantur : a regionibus appellatae funt Laconicae , Troexenicae ,
Epirephyriae , Cretenfes , Ionicae , Mantiniacae , Gaditanae , de
quibus fic Iuuenalis .
Forfitan exfpectes ut Gaditana canore Sat. II.

Incipiet prurire choro , plaufuq.probatae

Adterram tremulo defcendant clune puellae ,
Irritamentum Veneris languentis , & acres
Diuitis urticae
& huiufcemodi aliae . Ab inuentore autem & modo uocatae fue-
runt aliae Pyrrhichiac a Pyrrhicho quodá Lacone, feu , ut alij ma-
lunt , a Pyrrho Achillis filio inuentae , in quibus armati faltabant
cum cantu, & fine cantu. ut uidere licet ex icone ab antiquis lapidi
bus excepto, quem hic ponendum curauimus .
G
Gymnastica
 LIBER .1
** 98

PYRRHICHIA SALTATIO
 SECVNDAV S 99

A(Pyrrhichias autem noftris temporibus aemulantur illa pugnarum

genera , quas Morefcas populari uocabulo appellant) Atque hae
uarias nominationes obtinuerunt , ut Orfitis, & Epichiedios pe-
nes Cretenfes , Carpaea apud Æmanenfes & Magnetes, de qua Xe
nophon.6. de exp. Cyri. libro , apochinos fiue mactrifmos , quam
mulieres faltabant , & ob id Martypiae uocabantur , & quae ftabi-
liores , & uarietate maiore praeditae erant, ut dactyli, iambici, mo
loffica, emmelia, cordax,ficinnis, perfica, phrygia,nicatifmus,thra
cius, calabrifmus . Telefías a quodam uiro Telefio, qui primus eam
armatus faltauit,fic uocata, qua utentes Ptolemaei milites Alexan-
drum Philippi fratrem fuftulerunt , aliae tornatiles fiue uerforiae
quod fe in circum uertentes faltarent . Erotianus , qui Androma-
cho Neronis , quod fcribit Galenus , archiatro contemporaneus.
Bexfutit, has faltationes divasuocatas fcribit, aliae infanae, ut caudi
fer, mongas,Thermauftris , necnon anthema , quam faltantes obie
bant, ita dicentes, ubi mihi rofae, ubi mihi lilia,ubi mihi apia:aliae.
ridiculae,ut igdis,ma&trifmus, apochinos , & folas , morphafmus ,
Glaux , & leo : aliae fcenicae , quales tragica , comica , & fatyrica :
aliae lyricae, quales pyrrhichia,gymnopaedica,& hyporchaemati
ca.quae omnes quomodo fierent, nó eft praefentis tractationis de-
clarare : fatis fit intelligere hanc tertia faltationé tot atq . plures ad
huc diuerfas fpecies, quibus libellum proprium dicauit Lucianus ,
habuiffe, ficut etiam diuerfis motibus tam pedum, quam manuum
utebatur..ccum
u enim motus omnis ex fententia Ariftotelis ex impul 7. Phy
fu, atq. tractu componatur , faltantes aut impellebant corpus , aut.
trahebant ; &hoc furfum , uel deorfum , uel prorfum , uel retor-
Єfum , uel dextrorfum , uel finiftrorfum : a quibus poftea motibus
componebatur fimplex ambulatio,flexus, procurfus,faltus,diuari-
catio, claudicatio,ingeniculatio , elatio, iactatio pedum, permuta¬
tio : quibus tota faltatio perficiebatur .

Definefaltationis, & de loco. Cap. VII.

M antiquiin certaminibus,atq. uenationibus,pedum

Vм
exercitationibus fere femper ftuderent,manibusq . mo-
uendis nullam curam adhiberent, uerifimile fit, ut prius
faltatoria partes inferiores dumtaxat exercens inuenta
fit,deinceps esporouía , quae ordinatas manuum motiones edoce-
bat, ei adiuncta fit , ut una cum ceteris praedictis motionibus ma-
nuum connexionem,confertionem, compectinationem ,diftentio
Gij nem
 100 LIBER

nem , complexuin , alternationem faltatores peragerent : atque ita D

uniuerfa faltatio ex motibus tam manuum, quam pedum ad reprae
fentandas res formatis conflata fit.quod autem faltantes praecipue
brachiamouerent,fignificauit & Ouidius, ubi dixit:
Si uer eft, canta,fi mollia brachia, falta . &

Brachiafaltantis, uocem mirare canentis.

Huius finis primarius licet (ut diximus) imitatio foret , nihilomi
nus alios etiam fines eam habuiffe comperio : nam ad theatra,& ad

loc citatis. ludosuoluptatis gratia, nec non ob religionem quandam ad facrifi

1. & 2.ǎ ar- cia in ufufuiffe praeter Platonem atque Plutarchum teftatur Gale
ze aman. nus, qui in principio curatiuae artis uehementer contra fui tempo-
rishomines inuehitur,quod faltatoriae nimis operam darent, qua-
fi folis uoluptatibus, & ludis dediti bonas artes negligerent. Quod
pariter ad quaerendam corporis fortitudinem militaremque peri- E
tiam eadem faltatione maiores noftri uterentur , tametfi fupra ex.
Platone comprobatum fuerit , tamen addendum eft illud , quod
omnis armata faltatio pyrrhichia uocitata no ob aliud inuenta fuit,
nifi quo uirtute illius tam pueri , quam uiri & mulieres modo ho-
ftes effugere, modo inuadere, aliosq. geftus bellis gerendis neceffa
rios perdifcerent. unde apud Xenophontem Paphlagones Mimá
faltatriculam a Myfo pyrrhicham faltare iuffam confpicati, admirá
tes graecos interrogarunt , numquid mulieribus etiam in pugna.
uterentur. in hocquidem faltationis genere cum Phrynicus fe ex-
cellenter in fabula gefsiffet, illum fibi imperatorem Athenienſes
delegerunt . Neque etiam difficile eft indicare hanc eandemfalta-
tionem & bono habitui comparando, & fanitati conferuandae nó
parum conduxiffe : quandoquidem de manuum gefticulatione , F
quam resporouíav uocant graeci , fcriptum reperitur & ab Hippo-
crate & ab Aretaeo,atque alijs, pro exercendis & fanis & interdum
aegris corporibus ufurpatam effe . Temporibus uero noftris falta-
tiones alias tempore, ordine, & certo modo factas talem utilitatem
1.de dicta, praeftare nemo negaret, quemadmodum Galenus fe plurimos fa-
libro 1. de nitati reftituiffe , aliosq. in ea folius faltationis auxilio conferuaffe
cur.chr. confitetur : qui fimiliter & faltatorum exercitationes inter cetera
cap. 1.
a medico petita recenfuit, dum dixit : όρχηςῶν αἱ σύντονοι κινήσεις
" ἐν οἷς ἄλλονται μέγιςα , καὶ περιδινονται τρεφόμενοι τάχισα , καὶ
23 ἀκλάσαντες ἐξανίσωνται, καὶ προσύρεσι , καὶ διαχίζεσιν ἐπὶ πλεῖ
Sovrà σnéλn.ideft, faltatorumuehementes motus, in quibus maxi
mefaltant,& uelocifsime uolutati circum circa uertuntur, nec non

genua flectentes furfum exfurgunt, atque crura plurimum attra-

hunt
 SECVNDVS 101

Ahunt,diuaricantque, utdubitare nemo debeat , quin Orchefticam

in gymnaſtica medicinae iure collocauerimus; praecipue quod So-
crates in conuiuio Xenophotis fe faltatoriam tum ad ualetudinem
efficiendam , conferuandamque, tum ad corporis robur comparan
dum exercuiffe palam profitetur, cuius quoque gratia eum fibi am
plam domum optaffe ferunt . Qui uero hanc orchefticam exerce-
rent,uarios fuiffe reperio . Cinaedos maxime omnium faltandi ar-
ti operam nauaffe fignificauit Plautus : apud quem Periplectome-
>>
nusfenex fic ait. Tumad faltandum : non cinaedus ufquam magis
faltat, quam ego.quamquam Nonius Marcellus Lucilij teftimo- »
nio, atq . etiam Plauti, uult , cinaedos dictos a ueterib . faltatores ip-
fos,atque pantomimos, & T xïvey rò oua. Poetae fimiliter om
nes non modo hiftriones motus figuratos edocebant, uerum & ipfi
B quoque interdum faltabat, nam Thefpias, Pratinas, Cratinus Phry InMil.glo.
nicus poetae omnes iccirco faltatores nücupabantur, quia non mo au.3.
do propria drammata inter faltantes choros repraefentabant , uerü
etiam extra propria poemata uoientes omnes faltare edocebant .
pueri quoque , & mulieres omnium frequentifsime in faltationi-
bus uerfabantur, poft quos etiamfaltationi operam nauabant qui-
bufcumque ualetudinis , & roboris gratia uel a medicis , uel a gym
naftis illud agere praeceptum erat . Loca autem in quibus faltatio-
nes peragerentur , primo , dum nondum excultae forent , fuerunt

uici, & plateae publicae; deinde, cum maiorem dignitatem , atque

ornamentum recepiffent , ad theatrorum partes quafdam tranfla-
tae fuerunt, quac & ab Ariftotele & a Polluce ob id orcheſtrae uo-
catae fuerunt, unde etiam chorea nomen faltationis perelegans e-
€ manauit . a theatris ad palaeftras , fiue gymnafia illas traductas fuif-
fe auctor eft Athenaeus , cui affentiri uidetur Plutarchus in nono L14.dip.

fympoſiacon ,ubi mentionem cuiufdam facit, qui pyrrhicam adeo

egregie faltauerat , ut pueros in palaeftra gefticulantes excellere
uifus effet. quo etiam in loco Menifcum paedotribam faltationis iu
dicem effecit,ut inde plane coniectari ualeamus paedotribas gym-
nafiorum miniftros orchefticae non paruam cognitionem habuif-
fe. In conuiuijs item faltationem exercerifolitam fuiffe teftatum
clariffime reliquit in Sympofio fuo Xenophon , ficuti Plutarchus ,
& Plinius nec theatra eandem refpuiffe memoriae prodiderunt .
Concludo itaque faltationem a gymnaſtica omni acceptam effe, fi
cuti fphaerifticam, quae fuerunt duae orchefticae partes, in quam,
&in palaeftricam uniuerfam ipfam gymnafticam diuifimus: atque

haecfatis deipfa .
G iij De
Gymnaftica
 102 LIBER .

De Luctatoria
Cap. 118. D

ECLARATA iam fatis,quantum ad hanc tractationem.

fpectabat, faltatoria, modo palaeftricam, quae erat alte-
D ra gymnafticae pars, ut aggrediamur, operaepretiú eft ,
cui poft modum & reliquas exercitationes tam in
gym-
nafijs , quam extra factas fubiungemus . Palaeftrám multas fub fe
exercitationes habuiffe demonftratum fuperius fuit,inter quas cố-
tinuo primum locum obtinuit lucta a Graecis communi nomine
Táλnjquandoquezzraßantin fiue deiectoria: a Laconibus nun
cupata. Haec nihil aliud fuit , nifi exercitatio quaedam in loco gy-
mnafij peculiari nempe palaeftra , fiue porticu tecta , quae xyſtus
uocabatur , fieri folita , in qua luctatores bini nudi , unctioleo , &
puluere afperfi fefe brachijs complicantes, inuicemq.concertan- E
tes , alter alterum deijcere humi contendebant , ad quod peragen-
dum embolae, parembolae, parathefes, & fyftafes neceffario requi
rebantur, illudq . prae ceteris quaerebatur, ut pedes primo compre

" henderentur , quod Pfeudolus ebrius apud Plautum fignificauit ,

de uino dicens. Captat pedes primum , Luctator dalofus eft . Sed
In Pfeu. antequam certamen inirent, mufculos prius calefaciebant, perfri-
actu.s. tionibusque, ac lenibus motibus explanabant.quod fi aliquando
&
haec agere intermiffiffent , ijs quaedam partes rumpebantur con-
cap. 8. uellebanturque , ficuti tradit Gale. 4. de locis affectis:qui etiam ali
bi fcriptum reliquit, hunc a gymnafticis in lucis obferuatum effe
ordinem , ut numquam uehementes inirent, nifi prius faciles , &
fimplices effent edocti, neque has aggredi folitos antequam frica-
2. de diff. rentur , neque fricari, priufquam ungerentur . Dixi, bini , quoniá F
pulfuum . etfi plures poffent uno tempore eodem in loco lucta contendere ,
tamen femper unus uni dumtaxat complicabatur, & apud nonnul
losnon folum uiro uir concertabat , fed puellae quoq . iuuenibus
contendebant, quemadmodum apud Lacones,& ficuti de Chijs re
fert Athenaeus. Luctam , quam non temere gymnafticae artis mi-
nimam partem credidit Galenus , non defuerunt inter antiquos ,
qui omnibus alijs exercitationibus uetuftiorem exftitiffe autuma-
rint , nominis illius qualitate ducti , quippe cum (záλm ) apud
Graecos nil aliud , quam uetuftatem iudicare uideatur: nam & lo-
cum exercitationum palaeftram nuncupatum , áλny primo nomi
natum conftat, quamquam etiam non defuerint , ut refert Plutar-
2. Symp. chus, qui non palaeftrae nomen orszáλns quafi antiquiffima
prob.4. res fitlucta , deductum effe uoluerint , fed potius quod folum hacc

exer
 SEC. V. N D VS 103

A exercitatio na ideft luti, pulueris, & ceromatis egeret; atque ad

id magis impugnandum aliam quoq. rationem addebant , uideli-
cet haud quaquam uerifimile uideri,ut lucta, quae omnium exerci
tationum artificiofiffima,& aftutifsima exfiftit, omnium etiam ue-
tuftifsima fuerit, cum manifefte appareat, primo in ufum ea uoca-
ri, quae fimplicia fine ulla arte, & uia magis quam methodo confi-
ftunt: unde Soficles and Taλever , quod eft dolo & infi-
dijs deijcere, fuiffe deriuatum maluit . Philinus autem & Tα-
auss, ideft a coniunctis , fimulq. connexis quattuor digitis , quia
luctatores hac manuum parte praecipue operantur , quafi ita ipfa

appellata fit , perinde ac pugillatoria a pugnis . quam fententiam

aperte refellere uidetur Iulius Pollux, ubi nomen illud folam quit
tuor digitorum menfuram fignificare fcribit, à qua menfura dedu-
Bci poftmodum exercitationis nomen ualde longinquum eft ; &
proinde meliusfenfiffe uidentur illi , qui & Tŷ aλña natam
& dictam πάλην , credunt , fiue ἀπὸ τὸ πάλλειν καὶ πάλλεθαι,

quorum alterum apud poetas deijcere , & proijcere & fpargere ,

quod poftremum ab Homero quoq . ac Hippocrate ufurpatum te-
ftatur Erotianus ; alterum apud Platonem in Cratylo a terra uel in
manibus eleuare , quae omnia a luctatoribus intenduntur, fignifi-
care conftat : nifi quoque uelimus , ut alij , ita dictam X70 78 77λn-
Oláεiv, VÍVEL‡ai Teλas, hoc eft appropinquari & uicinos fieri :
quandoquidem curforesfemperdiftabant, necumquam appropin
quabantur , pugillatores pariter a defignatoribus numquam com-
plicari permittebantur , fed foli luctatores hoc agebant: ut omnia
melius in Syracufanorum nummis recognofcere poffumus , in qui
bus fic luctatores uarios repraefentari , indicauit nobis Ligorius .

Gij
104 LIE ER

ས་ ་་..

LVCTATORES
 SECVND VS 105

ATotahaec facultas ingymnafijs tres fines habuit,temporeq. Gale-

ni miruin modú eius peritia creuit , nempe quando refert ipfe pri-
mode art.xxiij.luctandi magiftros uarias,ac multiformes membro-
diftorfiones, circumnexionesq . inueniffe:primum,ut Athle-
rum
tae in illis exerceretur, quo in ludos facrificia & amphitheatra exeu
res,uictoria adipifci poflent : atq. huius luctatoriae auctores fuiſſe
Antheu,& Cercione fcribit Plato : Secundú ut ad bella homines ex 7. de leg.

ercerentur, quod exercitationis genus, primo in ufu pofitum alija

Thefeo Athenienfiú principe;alij a Phorbante Thefer paedotriba
referunt. tertiú ut homines ; & pueri luctantes optimú corporis ha
bitũ acquirerent , ficq . fanitatem curarent; in quo ufq. adeo elabo-
rabant , & totis uiribus contendebant , ut non raro fic luctantibus
offa aliqua frangerentur,& luxarentur, quae illis palaeftrico quo-
B dam pacto ab alijs diuerfo fe remittere cófueuiffe teftatur Galenus. lib. de ma-
Hoc tamen animaduertendú effe duco, Galenú non modo luctam chinamen.
athletica, quá refpub. bene inftitutas odiffe fcribit, improbaffe , ue
rú & fanitati ftudété interdû parce laudaffe, ut pote qua robur qui-
déaugetur, at luxationis, ac fractionis offium, necnon fuffocationis
periculum immineat . fimiliter & Clemens Alexandrinus qui tem-
pore Galeni Romae floruit,in iij. Paedag. lib. ubi exercitationum
tractationem habet,luctas omnes improbat, eam tamen honeftio-
ré , & magis uiro digna facit, quae uer' ugnμovos & gratia bonae,
acutilis ualetudinis efficitur. Praeterea, quoniam Plutarchus folú-
modo luctam & pancratium uolutatorium in palaeftra exerceri fo
litum fcribit, duo cófideranda funt. Alterú, o palaeftra aliquando
fignificat totú gymnafiú,ut fupra declarauimus , aliquando locum
Cin gymnafio , ubi tot exercitationes a nobis in primo libro enume-
ratae peragebantur, aliquando locú,in quo foli lu&
tatores,& pan-
cratiaftae uolutatorij exercebantur , quorum certamina grauia a-
pud Galenum lib.iij.de tuen.ualet.cap.ij. appellantur.quemadmo
dum hic innuit Plutarchus , atq. etia innuere uifus eft Galenus in
fine libri de ludo paruae pilae. Alterug duplex erat pancratiu, pri
múde quo agemus infra, ex lucta & pugilatu cópofitú.Secúdumą
uolutatoriú nuncupabatur , fpeciesq . luctae erat, nam in lucta cer-
tiq. manebant ; in pancratio autê
tantes fefe deijcere ftudebant,re&
uolutatorio humi profternebantur,atq. ibi inuicem cóplicati ; feq.
mutuo conuoluentes alter alterumfibi fupponere nitebantur: qué
admodum clarifsime moſtråt depicti hic nummi cuiuſdam Saluſtij
Au&toris qui fub Valentiniani , & Placidiae Auguftae principatu
Africae regno ui occupato ludos fimiles , atq. alios ob uictoriam

edidit.
106 . LIBER

ey
th

PANCRATIVM VOLYTATORIVM
 SE CAV N D VS 107

A De hac exercitatione uerifimile mihi fit, Ariftotelem uerba feciffe,

ubi nullum ere&tum,& ftantem continenter, & tuto incedere pof- Lib. de coi
animaliũ
fe demonftrat, quia perinde fe moueret, ut palaeftritae, qui per pul greffu .
uerem in genua fubfidentes procurrunt . Dehoc item alicui proba
bile uideretur, locutum effe Martialem , ubi dixit .
Non amo qui uincit ,fed quifuccumbere nouit
Et didicit melius τὴν ἀνακλινοπάλην .
nifi potius exponendum effet avazλwowaλn , reflexionem , qua
palaeftrita reducto pectore aduerfarium retrahebat, ac ictum illius
deuitabat. De eodem item loquebatur Antyllus apud Oribaſium , 6 collect.
cap. 27 .
dum duplicem luctam effecit , alteram ere&tam , alteram fuper pa-
uimento ; pro lucta fuper pauimento nil aliud intelligens, nifi Pan
cratium uolutatorium , quod tamen ualde diuerfum eratab altera
Buolutatione,abHippocrate dados nominefignificata qua ho
mines in palaeftra humi proftrati uel foli, uel cum alijs circumuol 6. de dieta.
nebantur, & dequa Coelius Aurelianus uerba fecit,ubi uolutatio
nem in palaeftra pro diminuenda carne laudauit ; fi quidem in ea
nec certabant , neque complicabantur , fed folum celeriter fupra
pauimentum nitidum aut puluere confperfum fefe rotabant . un- 2.dcu.us.
de Galenus eam inter celeres motus non fineratione pofuit .

De Pugilatu, & Pancratio, & Ceftibus . Cap. IX.

VGILATORIAM @yuny a Graecis uocatam ante

Troianorum tempora in ufu fuiffe , teſtati funt Plinius ,
P & ante Plinium Homerus , quem etiam Plutarchus in. Prob.s.
2.Symp.obferuauit , continuo pugilatum luctae & cur-
Cfui iccirco praeponere , quoniam hoc exercitationis genus prius il
lis origine accepit , ficuti quoq. Lucr. hoc uerfu innuere uidetur .
Lib .
Arma antiquamanus, ungues, dentesq. fuerunt .
Quid uero effet haec exercitatio , quomodoq. perageretur , pauci
(quod ego fciam)diligenter explicarunt, & minus ceteris hanc rem
intellexerunt illi, qui pugnam ceftuum , & pugilatú idem penitus
exftitiffe uoluerunt.ex auctorum tamen fcriptis coniectura confe-
qui poffumus, in hac exercitatione homines nudos concertare con
fueuiffe, pugnisq. ftrictis uel nudis , uel aenea , uel lapidea fphaera
plenis, unde papouae , uel loris laminaue circumfepti fefe in-
uicem percutere modo caput , modo dorfum , modo brachia pe-
tentes, neque umquam fefe mutuo complicantes; in qua pugna fu-
perabat qui uel aduerfarium pugnorum ictibus in terram profter-
nebat,uel grauius & damnofius feriebat.Tyrrhenos ad tibiam Tu
τένειν
 ΤΟ .
108 LIBER

Tiven folitos fuiffe, ex fententia Eratofthenis refert Athenaeus 4. D.

Dipnofoph. Hoc certamen Plutarchus quidem exercendo corpori
2.Symp .
Prob. S. inferuijffe, teftatum reliquit, ego uero ita fentio, pugilatum inter
exercitationes a Galeno in 2.detu ualetu. adnumerari , fed pro fa-
nitate tuenda , proq . bono corporis habitu comparando parum in
ufu in gymnafijs fuiffe . ad quod credendum duabus potiffimum
rationibus adducor , quarum prima eft, quod Galenus bis , uel ter
folummodo pugilatum nominauit ; & Antyllus, qui hanc rem di-
ligentiffime tractauit , nullum paene uerbum de hac exercitatione
habuit, ficuti nec ullus alius fide dignus medicus excepto Aretaco,
qui inuertiginofis pugilatum commendare uidetur:nifi(quod ego
fufpicor) fit Graecus contextus deprauatus. Quod fi pugilatus me-
dicae gymnafticae exercitationis genus exftitiffet , aequum certe
erat , non adeo ab omnibus filentio praeteriri . Altera ratio eft , E
quod,fi naturam pugilatus exacte fpectemus, cum percufsiones, &
euitationes bellum gerentibus neceffarias aemulctur , ut dicebat
Plutarchus , edoceatque, quin militaremperitiam magnopere ad-
iuuet , infitiari non poffumus ; at cum folum brachia , atq, pugnos
exerceat, interdumq . potius plagis ac grauibus percufsionibus cor
pus offendat,quomodo ualetudinis conferuationi , boniq. habitus
acquifitioni conferre poffit, non uideo: ut tuto dicendum fit, pugi-
latum in gymnaſtica medica exiguum ufum habuiffe , in militari
uero multum , in athletica plurimum : cuius principes & auctores
fuiffe Amycum, atque Epeum, prodiderunt Plato & Galenus,nec
non in qua adeo Glacus Caryftius excelluit, ut quincta & uigefima
Olympiade coronatus pyctae ideft pugilatoris nomine per excel-
lentiam meruerit uocari . Pugilatores iftos pinguedini comparan- F
In Ean. dae operam dediffe, legitur apud Terentium, quod agebant,ut gra
a&.2.fce.3. uius percutere ualerent , & plagas ipfis illatas minus fentirent : eft
enim experientia & ratione comprobatum, obeſos minus excarni-
businiuriasfentire . Curautem Tefprio ille Plautinus , ab Epidico
interrogatus , quomodo herilis filius ualeret , refpondeat , pugili-
ce atq.athletice , non eft admodum difficile coniectura confequi.
dealim. quod etiam Galenus fcriptum reliquit , Luftatores potifsimum
fac. c.2.
athletas ueros effe uocatos,fed paullo ante ipfius tempora etiam eo
dem nomine appellatos fuiffe pugiles , & pancratiaftes . qua de re
fieri poteftut Plauti aetate pugiles ab athletis diuerfi effent , utriq.

Plau, in E- tamen robori, & corporis crafsitiei ftuderent , & iccirco feruus ille
pidico . merito pugilatum , & athleticam feparauerit, herumque fuum
robuftum, & pingui uentre effe fignificarit . Exlucta pugilatu
tertium
 S
SECVNDV 109 :

A tertium quoddam excitationis genus componebatur , quod pan-

cratium communiter gymnaftici omnes appellabant, in hoc (utte
ftatur Ariftoteles primo Rhetoricorum) qui exercebantur aduer- Cap.s.
farios & pugnis ferire, & cóprimere, & continere, & deijcere ftude
bant:nam pugiles folis pugnis contendebant, nec umquam compli
cabantur; luctatores complicabantur& comprimebant, ut deijce-
rent, fed pugnis minime percutiebant ; pancratiaftae tum utroque
utebantur, & tum etiam quacumque alia ratione, ut dentibus,ge- lib.s.elia.
nibus , calcibus, talitris , denique toto corpore (ut dixit Paufanias)
aduerfarium uincere contendebant , atque in eo a pugilibus diffe-
rebant. quod illi pugnis ftrictis , hi digitis folummodo inflexis cer· 1.de motu
tabant.atque hocfignificare uoluit Galenus ubi fcripfit : idéi
કા xa- mufcul .
>>
5ος τῶν δακτύλων καμφθῇ , τὸ σχῆμα τῆς χειρὸς γένοιτο μάλιςα
>>
Β τοῖς ἐν παγκρατίῳ προτετακόσιν αὐτὴν ὅμοιον , hoc eft , fin autem
‫رو‬
unufquifq . digitus flectatur , manus figura ijs maxime fimilis eua-
det, quiipfam in pancratio protenderint . talis etenim manuum fi- ”
gura prehenfandis aduerfarijs, cui maxime ftudebat pancratiaftae,
ut nomen quoque fignificare uidetur , ualde accommodata erat ;

his de cauffis exercitatio haec auμázov uocata eft quandoque ,

ficuti Plato Euthydemum auuazov dixit, necnon ambobus diffi
cilius certamen habebatur, ob quod Galenus in 6. Epid.ubireni-
bus affectis exercitationem commendat Hippocrates ,fub tali exer-
citatione non debere pancratium ob magnitudinem laboris intel-
ligi credit. qua item ratione permotum opinor Platonem , dum 8.
de legibus fua illa parum ab aliquibus approbata feminas exercen-
di ratione ductus mulieres folummodo poſt nubilem aetatem pan
cratio exerceri confulit . de Pancratij fpecie quapiam loquebatur
mea fententia Galenus , quando in commentarijs fuper libellum
de falubri diacta dixit , gymnaftas fere quos impinguare uolebant
conftituiffe , inter exercendum προσάπτεθαι , καὶ σωματομαχεν,
(erant enim quaedam exercitationum genera) ut fcilicet iungeren
tur, & toto corpore certarent , fed nudi , acfine complexu . Hanc
exercitationem ex his fuiffe, quae in gymnafijs peragebantur, per-
fpicue fignificauit Propertius , ubi palaeftrarum Lacedaemonio-
rum exercitationes decantans dixit:

Etpatitur duro uulnerapancratio .

Neq. tamen ob id colligere decet , Pancratium apud medicos mul
tum in fanitatis ufum ueniffe, quoniam , ſi pugilatus & luŝta rarius
ab ijs corpori exercendo probabantur, tanto minus Pancratium ex
pugilatu, & lucta conftans fanitati multum ex ufu effe potuiffe cre
dendum
 1103: LIBER

dendum eft . quod fi Galenus aliquando fcripfit fe plurimos Pan- D

2 tu.ua. cratiofanitati reftituiffe , aut in ipfa conferuaffe, illud effecit in ijs,
cap.ulti.
qui exercitationibus huiufcemodi folis dediti erant, atq. tunc ma-
gna prudentia , & dexteritate adhibitis : ut nequaquam inferen-
dum fit, Pancratium in gymnaſtica medicinae locum aliqué prae-
cipuum habuiffe ; quamuis fecus plurimum eius auctoritas in athle
tica ualuerit, atque etiam in bellica ; quandoquidem in ludis , &
certaminibus ufque adeo Pancratiaftarum fpectaculum oblectabat
atque reputabatur, ut etiam nobiles illud exercere non recufaret,
qualis fuit Phrynon Athenienfium dux Pancratiaftes clarifsimus ,
quem Pittacus Mityleneus fingulari contendens certamine reſte
fub clypeo latente inuoluit, atq. hoc modo fuperauit : qualis item
fuit Autolicus, cui ob gloriam Pancratij in Pritaneo loco Athenis
dignifsimoftatua erecta fuit. Simile profecto pugilatui uel potius E
eius quaedam fpecies erat certamen illud, quod ceftibus perageba
tur.ijautem erant laminae aeneae manibus alligatae , quibus au- :
tem alligabantur , erant lora quaedam punctis interſtincta , quae
manibus & brachijs circumcirca alligabantur, ut non modo ponde
realiquo, & craffitie, uerum etiam foliditate ceftibus certantes fe-
ipfos ferirent. unde patet, hos aliqua ex parte diuerfos fuiffe a pugi
libus proprieuocatis, nempe qui folis manibus in pugnos coniun-
Etisinter fe dimicabant : quamuis etiam ita certantes nonnum-

quam pugiles uocari fcio , ut apud M. Tullium 2. Tufculanarum

quaeftionum lib. Ceftiphoros in gymnafijs quoque exerceri fo-.
litos teftatum fecit Propertius , qui libro 3. in palaeftris Spartano-
rum puellas etiam cum ceftibus exerceri confueuiffe , in hunc mo
dum fcribit. F

Nuncligat adceftumgaudentia brachia loris .

Quod uero huiufcemodi certamen potius athletae, quam fanitatis
ftudiofi exercerent, ex ijs, quae fupra de pugilatu fcripfimus , facile
cognofci poteft: quandoquidem tanto deterius percuffiones cefti-
busimpactae corpora hominum , quam pugnis afficiunt , quanto
pugni expanfismanibus. quare non eft credibile fanitatis ftudiofos
hoc exercitationis genus adamaffe, & qui fe uerberibus , plagis , &-
ictibus, pugnisq. exponeret, fanitati admodum confuluiffe : ficut
exaduerfo athletas non parum eo delectatos, hinc conijcere poffu-
mus , tum quia maxima populum huiufcemodi pugna delectatio-
ne afficiebat , tum quia gloriam , & praemia ex ea populi uolupta-
tein amphitheatris, & facrificijs comparabant . Ceftibus enim cla-
Fum fuiffe Amycum Bebryciorum regem , Neptuni filium a Pol
luce
 SECVND V S

A luce occifum , fcripfit Valerius Flaccus 4. Argon.

Spartaterapneapugilem cum Gymnadepinguem
Stratum Bebrycys Amycumfufpexit arenis .
S. Aneid .
fimiliter Virgilius Entellum, ac Daretem , & Ouidius Brotheam ,
j. metam .
ac Ammonem ceftibus ualuiffe fcripferunt . itaque inter pugila-
tum , Pancratium , & ceftus, unum Pancratium in medicina gym-
náſtica frequentius, ceteros duos rarius ufurpatos effe iam liquet.
Pugilum autem , qui ceftibus certabant , nec non ceſtuum ipfo-
rum uarias picturas hic damus , ut ipfas uel ex fepulcrorum , uel ex
gemmarum antiquarum fculpturis captas nobis dedit Pyrrhus Li-
gorius , in ueterum monumentis renouandis peritiffimus.
11-2 LIBER

PVGILES

ΧΥΣΤΟΣ
S EXCAVAN D V S #13

CAESTVS

Gymnaftica H
 YIBVEDRA &
114

CAESTVS
 SECVND V S [

De Curfu. Cap. X.
A

Nter cetera,quae ob uitae conferuationem animalibus a

natura tributa fuerunt , currendi poteftatem praecipua
effe, omnes, qui eorum ftatum confiderare uolent , fine
labore intelligent,fi quidem cetera quaeque , quibus fe
ipfa tuentur, uel non ftatim connafcuntur, uel non perfecte corpo-
ra defendere ualent,quin ab infidiantibus aliqua ex parte laedan-
tur; at curfus cunctis fere ab ortus principio donatur,atque ita cor
pora ab infidiatorum, & omnium offendere ualétium iniurijs tue -
tur, ut nullam laefionem ea fuftinere patiatur. quo magis homini
ualde conquerendum effet , cum multo tempore ad currendum
ineptus degat; nifi &ipfe , cui crura ambulationis, & curfus gratia
Banatura in cam figuram fabricata Ariftoteles & Galen . prodide- lib.d e coi
zial. gref.
turam cuftodia parentum , fub qua tuncuiuit , facile
runt,hancia& .15.dufa
emendaret, qui etiam naturae donis non modo ad uitam conferua partium .
dam , uerum etiam ad eam iucunde fimul,atque fane traducendam
uel folus,uel omnium animalium maxime uti nouit , ficuti in cur-
fu uidere poffumus, qui cum uitae dumtaxat conferuandae cauffa
homini tributus foret, eo tamen ad gloriam , ad uoluptatem, adfa-
nitatem confequendam uti non aegre tulit . Quisnefcit , maiores
noftros inter alias exercitationes adfpectacula , ad militares exerci-
tationes, ad fanos habitus acquirendos inftitutas curfum quoque
habuiffe ? cui locum peculiaremin gymnafijs affignatum nullun
uidere licet, quod haec exercitatio in uijs ipforum communibus ,
dum ab alijs non occuparentur,fieri poffet,atque etiamquandoq.
Cin loco,ubi altus puluisftratus erat,fi credimus Luciano , ageretur. Indialogo
neque enim peridromidas ad curfum , etfi nomer. innuat, fed ad de gymna
fijs.
deambulationis ufum inftitutas fcimus ex fuperioribus.Athletae,
qui ludorum & certaminum gymnicorum celebritates repraefen-
tabant,ufque adeo currendi uim interdum aeftimabant,ut ( quod
refert Plinius) lienem fibi ipfis inurendum curarent, quominusil- li.1.6.7 .
le currendi celeritatem,ficuti folet impediret . Huiufce curfus cer-
tae ,primos Eleos fine ullo ueteris memoriae exe
tamen,ficut &lu &
plo inftituifle , auctor eftPaufanias : apud quem fimiliter legitur ,
Endymionem filijs de imperio tale certamen in Olympia pro-
pofuiffe ; nec non currendi morem Nemiacis , & Iftlimicis inter-
miffum ab Hadriano reftitutum effe . Ex quo loco faire poffumus Cozu 1.6m. Eli
.
& feruos, & ingenuos antiquitus in curfus certaminibus conten-
diffe:co magis quod tradit Lampridius, Alexandrum Seuera num-
Hij quam
 rr6 V LIBER

quam curforem nifi feruum uoluiffe, quoddiceret, ingenuum nổ Đ

3. deleg. nifi in facro certamine currere debere.Ex altera parte Plato ad bel
licas exercitationes ita curfum commendatit,utnon modo uiros,
& iuucnes, uerum etiam uirgines , pueros,& mulieres , omnesque
tam nudos, quam armatos ad currendum exerceri uoluerit non in
ftadio folum, fed & in dolicho , in diaulo , &in ephippio.Platonis
fententiam fecutus Vegetius in commentario de militari exercita-
tionefcriptum reliquit, ad curfum praecipue iuuenes , qui militari
difciplinae incumbunt , affuefaciendos effe , ut maiore impetuin
hoftem currant:ut loca opportuna celeriter, cum ufu uenerit,occu
pent,uel aduerfarijs idem facere uolentibus praeoccupet, ut ad ex-
plorandú alacriter pergant,alacrius redeant, ut fugientium facilius
terga comprehendant.Refert Sallustius de Magni Pompeij.exerci
tatione eum cum agilibus,faltu,cũ uelocibus, curfu ; cum ualidis , E
ue&te certaffe, neque aliter Sertorio acquandú umquam fuiffe, ni-
fife , & fuos milites huiufcemodi frequentibus exercitijsad bella
praeparaffet. Ex quibus colligitur, curfum hunc in gymnaftica bel
lica maximi mométi fuiffe, & quemadmodum athleticú quattuor
praecipuas habuiffe fpecies , ftadium de quo D.Paullus loqueba-
tur,quando dixit, currentes in ftadio ob corruptibilem coronam
certare; dolicum, díaulum, & armatum , in quorum poftremo bis
1.1.6.9. Callicratem uiciffefcribit Paufanias , unde sad odpouos , &02820-
δρόμοι, διαυλοδρόμοι , ὁπλιτοδρόμι difti funt , horumexercitato-
res. Qui praeterea Galenum medicum in 2. & in 6.de tuen.ual.li-
bro non ofcitanter uidit,intelligere facile poteft , curfum inter exe
ercitationes fanitati ac bono corporum habitui conferentes non
lib, Epo. exiguam partem habuiffe:quando etiam Seneca inter exercitatio- F
nes corporis , quarum rationem habendam cenfuit, primum lo-
cum curfui dedit.Huius tres tantum fpecies effecifle Antyllum re-
perio,alteram in anteriora currendi , alteram in pofteriora , alterá
in orbem.quamuis item apud Galenum & dolichum , & diaulum
1ķi tu va.
reperiri fciam, quorum alterum refert ipfe Graecis continuatum
cap.10.
diu curfum fignificare,quem tamen maior pars auctorum duplicis
ſtadij fpatium exftitiffe cenfet, alterum uero definiunt fere omnes
fuifle curfum, quo ftadium femel currebant, & recurrebant . Itaq.
ſtadium erat curfus unius tātum ſtadij, dolichus duplex uno curfu
ftadium ,diaulus duplex, & ipfe ftadium , fed reflexo curſu, ut fieri
$
poffe credam peryftilij interioris an bi : um , quem diaulum , ob
duorum ftadiorum menfuram uocatu m tradit Vitruuius, huiuſce-
modi curſui inferuiffe . Quapropter falfum illud effedeprehendi-
tur,
 SE CVNDVS

A tur, quod apud Suidam legitur, ftadiodromos longiorem tract.m

metiri curfu dolichodromis , cum huius contrarium manifefto in-

telligatur ex Parmenionis epigrammate.

φημὶ πολυς ιχίων όπιγράμματος ४
& με μέσας
Εἶναι μὴ
‫ ל‬ζήτει εν ταδίῳ δόλιχον .
Πόλλ' ανακυκλείται δολίγε δρόμος ἐν σαδίῳ δὲ
Ο ξὺς ἐλαυνόμενος πνεύματος ἐςὶ τόνος.
Idem ex prouerbio un Chres v sadíw Senior a Polluce lib.iij.ci-
tato magis adhuc confirmatur,quo fignificatur , in re minori nó cf-
fe quaereda maiorem. Ad haec habuit curfus multas fpecies a loco-
rum uarietate defumptas , quoniam fi quando extra gymnafia cur-
fitabat,prout neceffitas,comoditasue poftulabat , aut per plana lo-
ca,autper afpera,aut per aequalia, aut per inaequalia , aut per pra-
tâ, aut per montes curfum agebant . Neque hicmirari debet quif-
B quam , quod ualetudini ftudentes extra gymnafia quoq. currerent,
propterea quod loca fimilia cum haud quaqua omnes formas exer
citationibus quibufuis aptas habere poffent , cogebantur interdá
homines , prout ualetudinis ratio exigebat , extra gymnafia pdire ,
ubi perinde ac in illis modo induti , modo nudi currebant.de qui-
bus omnibus exftat Ariftotelis fententia, quod currêtes nudi uefti- 2 partic.
tis coloratiores redduntur, ut omnes qui loca libera & afpiratiora, prob.30. &
partic.38.3 .
incolunt, melius colorantur, quam qui impedita & filentia tenent.

De Saltu. Cap. XI.

VRSVI faltus, aλua a Graecis gymnaſticis uocatus,nó

parum affimilatur, nempe qui,ficut curfus eft continua-
tusfaltus , ita ipfe fit intercifus curfus; hunca faltatione,
€ de qua fuperius fermonem habuimus, lóge differre,nul-
lusambigit , cum opus alterius op , alterius Mata , & a
Platone, & a Galeno, & a reliquis probatis auctoribus dicatur. Hu-
ius exercitationes nullum fere ad bellica exercitationem effatu di-
gnum, aut non faltem neceffarium , aut non admodum crebrum
ufum exftitiffe, inde conijcerem , quod Plato inter alias nulla pror- lib.t.de're
fus de illo mentionem fecerit fed unius Vegetij in hac re non con- mili.c.9 .
temnendi auctoris teftimonium me fecus fentire cogit , ubi ſcribit
iuuenes, qui militiae opera nauant, ad faltu praecipue exercendos
effe,quo uel foffae tranfiliuntur, uel impediens aliqua altitudo fu
peratur, ut, cú eiufmodi difficultates éuenerint, poffint fine labore
tranfire.In athletica uero facultate faitú locú habuiffe, praeter Pin-
Hij daricos
 113 LIBER

daricos interpretes , qui inter ludos in pentathlo contentos,faltum D

primum hoc uerficulofecerunt .
ἅλμα, δίσκος , ακόντιον , δρόμος κ πάλη,
ideft,
Saltus, tum difcus,tum lucta, & iacula, curfus,
teftat abunde Ariftoteles, q in libro de cómuni aïaliú greffu fcriptú
reliquit, pentathlos athletas halteribus utraque manu comprehen
fis maiorem,& concitatiorem faltum edere, quam non comprehen
fis quod item poft ipfum Theophraftus in libro eixórav πών plane

confirmauit.Porro gymnafticam medicinae faltu necipfam caruif

fe,fatis comprobauit Galenus , dum eum inter ceteras palaeftraru
exercitationes faepius recenfuit:fed Antyllus penes Oribafium dili
getius omnibus & faltum exercitationem fanitati idoneam effe , &
quid fit,demonftrauit,ubi hanc fententiam habuit: quod exfilire, E
& faltare interfe differunt, quoniam ndav,fiue exfilire eft motus
quidam curfui fimilis, quãdo fcilicet eodem in loco corpus manet
poplites inflectendo, & circumuchendo , faltus fiue äλua eft mo-
tus ferme continuus in fublime , uel tamquam medium , uel tam-
quam metam nullis certis legibus, neq. imitationibus terminatus ,
ob quod a faltatione differre apparet, nempe quam legibus,nume-
ris ,& imitationibus uti oftendimus. hasfaltusfpecies Senecam in-
Lib.2. tellexiffe exiftimo,dum pro exercendo corpore faltum commeda-
Epift.15 bar,uel qui corpus in altum leuat,uel qui in longum mittit, uel qui
faliaris, aut fulonius dicebatur.Exfilitione olim utebatur Lacenae

mulieres ad nates faltando, quae retroflexis cruribus ita faltabant,

ut calcibus nates attingerent, quandoq. cruribus alternatim infile-
xis,quandoq . uero utrisque uno & eodem tempore . Has mulieres F
poftmodum acreis ftatuis repraefentaffe Callimacum ftatuarium,
-Lib.34. ob nimiam diligentiam Cacirotecnum núcupatum, auctor eft Pli-
cap. &. nius. quem autem proprie faltum Antylli auctoritate uocamus,in
gymnafijs duplici modo ufurpatum inuenio; altero, quando falta
tes uacuis manibus feipfos in fublime agebant: de quo uerba facies
Ariftotelesfcripfit,arduum & difficile effe,faltu continentem age-
lib . de coi
re motum,argumentum afferens equorum illorum, quos pompac
aial greffu
gratia feffores fuftinere , nec progredi finerefolent , & qui ita fefe
mouentes cito laffantur,& fatigationem fentiunt ; altero , quando
manibus pondufcula capiebant, ut illis firmati uehementius falta-
in libro rent,quaepondufcula tametfi ab Ariftotele, & Theophrafto darn
wei nó- pas nuncupari fciam,tamen drupas aliud exercitationis genus ex
πων. ftitifle,inferius demonftrabo . Interim lapfum Cornarij adnotare
placet,
 SECVND VS 119

A placet, qui in commentarijs in fecundum Galeni de compofit.me-

dicament.fec.loc.librum , huiufce rei ignarus , damnádum putauit
Budaeum ,qui dixerit,certantes faltu halteribus ufos effe;nam ut il-
li fortaffe donem, quae ait de halterum , & halterum diuerfitate ;
nihilominus Ariftoteles v.problem.viij . & Theophraftus libro de
laffit.aiunt, (quod ipfe negat) Quinquertiones , & alios melius fal-
tare,filapide, uel halteres manu geftent , quam fi brachio inani ia-
tentur.Vnde fortaffe & apud Galenum 2.de tuen.ualetu . & apud
&
Artemidorum legendum non αλτήρες , & ἀλκτηρία , fed αλτή-
pes, & dλrapia : quando fcilicet apud nullum alium auctorem hac
uocem ¿λxτýρes ufurpatam inuenire mihi contigit . Quomodo
uero faltatio iſta tam ab athletis , quam ab alijs perageretur , haec
equidem conijcio, uidelicet quodinterdum per plana loca conti-
B nuatis faltibus faltabant, atque tunc limitem,unde principium fal-
tandi capiebant, Barnpa appellatum , & menfuram zavóva dictum
habebant, quemadmodum quoque & terminum,quem attingere,
magnam, praeterire,maximam laudem fuiffe uerifimile eft,ra to-
naμueva uocatum , unde factum eft adagium in eos,qui metam trá
filiunt, πηδῶν ὑπερ τὰ ἐσκαμμένα ; aliquando ex humili loco in al
tum faltabant,aliquando ex alto in humilem , inter quos maiorem
laborem afferebat qui ex humili in altum efficiebatur, cum fimpli-
citer adfcendere, quam defcendere continuo laboriofius praedica-
uerint Ariftoteles ,& Theophraftus . Neque folum manibus pon-
dufcula faltantes, ut melius exercerentur, habuiffe inuenio, immo

uero & grauiora pondera interdum fupra caput,nonnunquam fu-

prahumeros,aliquando in pedibus geftabant : quemadmodum ui-
Cdere eft ex hac uetuftae tabulae pictura , in qua faltantes appofitif-
fime repraefentantur :quamque ut antiquam , & ueram a Ligorio

accepimus.

H 111]
120 LIBER

A
VMB
PL

BEI
PXXX

An ea pódera dútaxat ad maiore exercitatione faciéda inferuirent, ita

exiftimo, ijs, 9 gra ualetudinis exercebant, hucfine habuiffe. At alijs ad
gloria quáda inane potius tedebat, qd.f.q maioribus põderibus onera-
tilógius, & altius faltaret, ij maioribus pmijs,atq. honoribus decorare-
 SECVNDV S 121

A tur. Erat quoque q fupra utres oleo unctos & uino plenos pedibusfal- 5. partic.
Prob.
taret;inter quos uictores ij cefebant, qita fefe dextere gerebant, ut prae Li. de laff.
lubricitate humi no caderet.atq . hip uictoriae pmio utre cú uino fere
bát:quero terra natibus pcuticbát, nó fine magna uoluptate fpectato-
ribus rifum mouebát . Id autē antiqtus obferuatú in ludis Baccho dica-
tis, quos dona uocabat, pdit, in qbus utres caprinis pellibus cóflati
faltibus calcabantin capraru cótéptü, q adeo uitibus infeftae credütur.
De hoc Ariftophanes in Plato': ασκωλία ζενταῦθα πρὸς τὴν αἰθρίων.1 .
hic fub dio fupra utré falta, & Eubulus apud Ariftophanis interprete :
καὶ πρόσγετᾶτο ἀσκὶν εἰς μέσον καταθέντες εἰσάλλεπε , καὶ καγχάζετε
CHтołę naτaffexσw.i.Quare utre in medio collocates fupra ipfum fal-
tate,& cos qui humi ceciderint, cachinno profequimini . De his etiam
Virgilius.2.Georgicorum . Atque interpocula laeti.
B Mollibus inpratis unctos faliereper utres
Sed illud nó ignorâdu ,qd fcriptú eft apud Iul.Poll . dozoλïáZem, tã de
his,q de unofubleuato pede, altero folo faltatib , dictú ee apd ueteres.
De Difco & halteribus. Cap. XII.
Ifci iactu inter exercitationes gymnafiorú haudquaq infi-
múlocú habuiffe, no modo Gale, clariffimis uerbis affirma-
2. å tu.ua.
uit,Propert.pdixit, ueruet Vitruuius elegatiffima quada hi- Libro 3.
ftoria apte infinuare uifus eft, apud quélegif , qd cu Apatu- lib.7.c.s. !
rius Alabadeus Trallibus fcená excellétiffime finxiffet, adfpectusq . eius
ppter afperitaté ebladiret oïum uifus,& ia id opus pbare fuiffent para-
ti,tū Licinius Mathematicus pdijt, & ait Alabádeos fatis acutos ad oés
res ciuiles haberi, fed ppter nó magnú uitiú indecentiae infipiêtes eos
effe iudicatos, qd in gymnafio eorü,q funtftatue oes,funt cauffas age-
Ctes,in foro auté difcos tenêtes, aut currêtes, feu pila ludētes : notauit.n .
mathematicus quod,ficuti ftatuae cauffas agêtes fori funt ppriae, ita di
fcû tenêtes gymnafij,& ob id indecété inter locorú pprietates ftatufi-
gnorú publicae ciuitati uitiú exiftimationis adieciffe dixit. Erat itaque
antiqs illis difcus gymnafij exercitatio, quá an bellicae peritiae ftudiofi
inter ceteras exercerēt, nó admodú mihi cóftat , nifi Plato inter iacula-
tiones illas uarias, quas magnope futuris optimis militibus cómendat,
difci quoq. iaculationéfubintelligi uoluerit, quemadmodú Homerus
quoq. 2.Ilia.fignificauit,ubi finxit Achillé Agamenoni iratú Myrmi-
donas fuos a pugnado remouiffe,atq . illos ipfos ne torqefceret in ma-
ris littore fefe difcis,atq . iaculis,täqua militibus aptis, exercuiffe : quafi
fi no laedédis hoftibus,falte uariae agilitati ipforü cóparadae hmói ex
ercitatio accómodata eet. Athletas uero in eofe exercuiffe, nec nó ípu
blicis certaminib' côtédiffe,manifeftú facere pót cóis auctorú fnia, qui
inter athletarum certamina difcum omnes uno ore aduumerant , &

praeterhos pictura, quam hic damus.

 123 LIBER

ΔΙΣΚΟΒΟΛΟΙ

ficut etiam Galenus, Aetius, Paullus, & Auicena inter exercitationes

fanitati & bono corporis habitui conferentes difcum recenfent. Sed ,
priufquam longius progrediar, rationi confentaneum puto admone-
re, Difcum penes fcriptores uaria fignificaffe, nam teftatur Suidas , di-
fcum
 SECVND V. S 823

Afcum fuiffe inftrumentum quoddam rotudum , quod aliquando adeo

graue erat , ut uix ab uno hoie eleuari poffet : ueluti a D. Hierony-
mode feipfo fcriptum eft. De hoc equidem locutum opinor Solonëm
apudLucianum,ubi interrogans Anacharfim , nunquid in gymnafio
globum quendam iacentem aeneum,atque teretem , in parui fcuti fi-
guram formatum, neq. lorum, neq. baltheum habentem uidiffet , qui
grauis , & comprehenfu dificilis erat , eum manu furfum extortum in
aerem aliquos iaculari confueuiffe,fubiungit: Aliquando etiam inue-
nio,inftrumentum illud figuram folis corpori fimilem habuiffe, quod
ab Alexandro in ij . problem . ( fiue is Aphrodifienfis, fiue Trallianus ,
quod magis fufpicor , exftiterit) folis corpus toxos uocetur . Vocatus
fimiliter fuit difcus quadra rotunda , qua epulaein menfas fereban-
tur. Vnde dïozopó appellati funt , qui quadris ferendis deſtinatur.
B Sic legimus caput D.Ioannis Baptiftae faltatrici in difco oblatum effe.
Poftremo difcum inftrumenti ,de quo nos loquimur, genus defignaffe
reperitur.Quale porro inftrumentum is effet,ita pditum inuenio. In-
terpres Homeri Euſtachius exponens uerba illa ij . Iliados.
SiruoισI TEPπOVTo, ideft, ludebant difcis,
inquit : δίσκος ἐςὶ βαρὺς λίθος , ὃν ἐῤῥίπαν οι γυμναζόμενοι , τὸν γαρ σι
δηρουν, σόλον προσαγορευεσι . Vnde fecundum huius fententia patere
poteft , difcum fuiffe lapidem graucm , quem exercentes feproijcie-
bant , & , cum ferreus erat , maffam uocabant . Huic atteſtari uiſus eſt

Martialis his uerfibus.

Splendidacum uolitant Spartanipondera difci,
Efteproculpueri f,itfemel ille nocens.
Alij, quibus ego affentior, crediderüt difcum fuiffe laminá quádá triú
Cuel quatuor digitorú craffitudine, lógiore paulo plus pede, alias lapi-
deá,alias ferrea, (aeneá quoque ex fepulcro Marci Mannij Philopa-
tris Athletae in uia Salaria pofito fe uidiffe , teftatus eft nobis peritiffi-
mus Ligorius,cuiufmodi maioré parte, ne,dú ex alto rueret frágeren-
tur,fuiffe puto,planã quafi létis fpecié referente, qua in aeré pijciebát,
fed modo a iaculorum miffione diuerfo,fi quidem in mittendis iaculis
brachia pádebat, mox prorfum impellebat contra in difco manu ad pe
tus adducta,atque extrorfum & deorfum reducta, rotationis inftar il-
&
lú in aeré eiaculabatur, ut pbelle explicauit Propertius hoc uerficulo.
Mißilenunc difcipondus in orbe rotat.
Quod enim difcus figuram , quam diximus ,lenti fimilé habuerit,prae-
ter Diofcoridem lenticulam dioxov nuncupantem , expreffa hic com-
probat Diſcoboli marmorea ftatua, quae hodie Romae in aedibus loâ
nis Baptiftae Victorij feruatur , in cuius manu difcum figura a nobis

expreffa pofitum uidere licet.

 124 LI
BE
R

quité oftédit alterius difcoboli brachiú Lapideum hodie in magni Tu

fciae ducis aedibus Pittis uocatis feruatu, ex quibus fimiliter difcú eia-
culádi modú intelligere licet, ut prudêter nos monuit doctiffimus Pe-
trus Victorius aetatis noftrae ornamentu, q brachij figura ad nos mifit.
 SEC YN DV S 328

Harum ftatuarum fimiles alias duas difcobolorum fuiffe uerifimile eft,

quarum unam ex aere Myronem praeclariffimum ftatuarium finxiffe,
• Quinctiliano celebratam ; alia Taurifcum pictorem illuftrem excel-
lenter
 126 LIBER

lenterpinxiffe,refert Plinius.Hanc forma difci una cu praedictis tefti D

monijs fi uidiffet,ac mature examinaffet Gulielmus ille Choulus , nu-
quá certe affirmare aufus cffet,difcum pilă rotundā in medio perfora-
tam fuiffe; nifibonus ille vir nomine pilae quamlibet rem orbiculata
praeter Latinae linguae ufum intellexerit. Atq. hoc dico; qm in Mar-
ci Aurelij Imp. nummis quibufdam Apolloniae Illyrij excuffis , quo-
rum exemplar fupra pofitú eft,huiufmodi Difcobolorú lufus reprae-
fentatur,in quo difcum quadram quandã orbiculata, & in medio per-
foratam fuifle apparet. Vt hinc conijciam, non unâ diſcorum formam
exftitiffe, qua fiue in facrificijs, fiue in gymnafijs uteretur. illud attame
praetereundú non eft, in difco iaculando artem quãdã , ut Pindari in
terpres oftendit,neceffariam exftitiffe ; alioqui iaculatores laude fru-
ftrati deridebantur, & faepe damna infignia fpectatoribus afferebant,
quod a Phoebo actum fuit, quem difco Hyacinthum interfeciffe fabu E
lantur.Difco fimile erat alterum exercitationis genus, aλrpeça Grae
cis appellatú, qd'in palaeftra actitari folitü fcribit Galenus.hoc ab hal-
teribus fupra nominatis, quos faltatores,ut uehementius faltarent, ma
nibus cóprehédere cófueuiffe,demonftrauimus,diuerfum fuiffe aper-
te declarauitAntyllus,cuius uerba apud Oribafiú itafcripta reperiútur
in capite περί αλτηροβολίας. Διαφορὰ δ᾽ ἔςιν αὐτῶν τ αλτήρων , ἢ γαρ
βάλλονται προς μέρος - χειρῶν ἐκτεινομένωντε , και συγκαμπομένων,
ἢ κρατόνται μόνον ἐν προτάσει τῶν χειρῶν ἡσυχαζεσῶν ὡς τὰ πολλὰ
M
βραχείαντε κίνησιν κινεμένων αὐτῶν τε T
ἢ γυμναζομένων ἐμβαινόντων,
ἢ καὶ σώνευσιν τῆς ράχεως ταῖς χερ
καὶ ανασειόντων τοῖς πύκταις ὁμοίως , n
στους καμπζόντων ἢ γυμναζομένων. ideft, in capite de Halteris iacu
latione.Differentia auté eft halterum ipforum, aut enim proijciuntur
FA
manibus extenfis,& uiciffim inflexis,aut in manuũ protenfione, quae
quiefcunt,& ut plurimú breui motu mouetur , folú continentur ; ipfi
uero,qui exercebantur,non fecus ac pugiles , introibant & concutie
bant,uel qui fe exercebant,fecúdum dorfi affenfum manibus uiciffim

fe flectebat. Ex quibus uerbis plane indicari uidetur, quod,licet halte-

reshuiufcemodi ex eadem materia,atque eadé forma , qua faltatorum
pódera effepoffent, nihilominus ab illis differebát, quod nó modo ma
nibus,ut faltatores,tenerentur; uerum etia uarijs modis emitterentur,
perinde ac temporibus noftris apud multos in ufu habet,qui fefe exer-
cent,aut pilam, aut lapidem uel terreum, uel plûbeû manibus, ac bra-
chijs extenfis, & circumactis in altum mittentes,de quibus locutus fuit
Aratagus,auctor nó minus pbatus,quả antiquus; ubi in dolore capitis
I'dɅTúpш# CoAny commendauit.Et ut poffit certior formae huiufce ex
excitationis notitia haberi,adponendas curauimus halteriftarú imagi-
nes,quas ex gemmis antiqs fculptisacceptas ad nos mifit Parryus Lig.:
SECVNDVS $27
 128 LIBER
D
Et ne quis a nominum acquiuocatione errandi occafionem aliquâ
do capiat , illud animaducrti uolumus, ab αλτηρες αλητῆρα non pa
rum differre : quandoquidem λrap exercitationis genus iam a no
bis defcriptum , nec non pondera a faltatoribus manibus apprehen
di folita fignificat , dλrnpa uero genus fuiffe orchefticae, fiue falta
tionis apud Sycionios ufitatum refert Athenaeus.quo nomine Itha
cenfes quoque unam exercebant, quam non fine Vlyffis fortuna at
que aerumnis conftitiffe arbitror;fi quidem dλn ex Homeri uer
fibus ex Hippocratis ufu,atque Galeni interpretatione mendicum
atq. erroneum fignificat . Quales porro fuerint huiufmodi halte-
res, nihil aliud explicatum reperio,nifi id quod Paufanias in.v.Elia

corum fcripfit in huncmodi : Οι δὲ ἁλτῆρες ἔτοι παρέσχοντο σχή

μα τοιόνδε κύκλο προμηκεσέρα , καὶ ἐκ ἐς τὸ ἀκριβέςατον περιφε
ρεις εἰσιν ἥμισυ , πεποίηται δὲ ὡς καὶ τες δακτύλες ἢ χειρῶν διίε-
ναι , καθάπερ διὁχάνων ἀσπίδος.ideft ,Hi autem halteres circuli ob
longioris figuram habent , neque dimidio ad exactiffimam rotun-
ditatem perueniunt . Ita uero facta eorum eft figura , ut manuum
digiti tamquam per clypei anfam immittantur : a quo paullo diuer
fius fenfiffe uidetur Coelius Aurelianus medicus inter Latinos anti
Li.4.chro .
esp.z. quos , ubi fcribit , Arthriticis conuenire ceram digitis emollien-
dam dare , uel manipulos tenendos , quos palaeftritac halteras ap-
pellant, tum mouedos cereos, uel ligneos, primo cum paruo plum-
bo interfufo,tum pro modo profectus grauiores. Ex quibus uerbis
elicitur Halteres fuiffe maſſulas quafdam , fiue manipulos ex uarijs
materijs modo leuioribus, modo grauioribus confectos, ea magni-
tudine , ut manu quilibet caperetur . qui mea fententia nedum fo
lis manibus, uerum etiam funiculis halteribus ipfis circumfufis, de-
indeinterproijciédum explicatis , emittebatur, perinde ac faciunt
.
hifce temporibus multi , qui ficaut rotulas ferreas , aut caſeos , aut
quid aliud fimile proijciendo certant . An uero dλrйpeç a Platone
inter ceteras ad fortitudinem militarem comparandam excogitatas
exercitationes rominentur , nihil certe explicatum habetur : opi-
nor tamen ego, ipfum ubi 8.de legibus,haec de mulierum proprijs
exercitationibus fcribit, καὶ λίθοις ἐκ χειρός τε , καὶ σφενδόναις άμιλ
Xoplevæv , nil aliud animo concepiffe , nifi quod illae tum lapidibus
a manibus , tum a fundis emiffis inter fe certare deberent.nam &
dλrpes aliquando lapides erant, quos a manibus exercitatores eij-
cere confueuiffe indicauimus ; unde fub nomine lapidis a manibus
emiffi dλrйpa Platonem intellexiffe non eft prorfus rationi diſſen-
t- neum : ueluti certum eft, fundam ab halteribus diuerfam funicu
lum
 SE CAVANI DI V S 129

A lum quendam fuiffe, qui duobus capitibus manu capiebatur,altero

cum anfula ne exiret, altero fine ut dimitti poffet , atq . in medio la-
tior erat, ut ibi lapis contineretur , quem circumacto ualide funi-
culo & ab uno capite dimiffo uehementer ptoijciebant fundito-
res . quam proiectionis formam duabus de cauffis a Phoenicibus ,
lib.7.c.56.
quos Plinius fundae inuentores fecit, repertam credo ; altera,ut mi
nus manibus ex lapidum afperorum attrectatione nocumentum ac
cederet,altera,ut longinquius & maiore impetu lapides proiiceren
tur. unde Dauidem ad profternendum Goliatem funda uti uoluif-
fe exiftimo , quoniam aduerfus robuftifsimum Gigantem maxima
ui,& maximo armorum impetu opus effe cognouerat . Hoc genus
certaminis apud Balearium infularum populos uſq . adeo celebra-
batur , ut matres filios fuos alijs auibus uefci non paterentur, nifi
B
quas funda fibiipfis comparaffent .
Et ideo Virgilius fundam cognomine Balearem hoc uerfu ap-

pellauit.
1. Georg.
Stuppea torquentur balearis uerbera fundae .
& Statius libro primo .
Roboraq. &grauidasfundae balearis habenas ;
Ouidius lib. ij . Metamorph.
Nonfecus exarfit, quam cum balearicaplumbum
Funda iacit : uolat illud , & incandefcit eundo .
Quod uero bellica gymnaſtica huiufmodi exercitationem in ufu
haberet, faciliter ex Vegetij commentarijs unufquifque cognofce-

re poteft .

De Iaculatione . Cap. X111.

VAMVIS TÕSTάous fi↓ews fiueiaculationis omnis no

mine apud Platonem quandoq , omnem fiue lapidis , fiue 7.de leg.
iaculi , fiue alicuius alterius proiectionem noffe ualca-
mus,nihilominus duas praecipuas illius fpecies effeciffe
S.de legi.dialogo uidetur, alteram rogızǹv, alteram dzóvτIOµa Uo-
cans,quarum duarum Apollinem atque Aefculapium praefides ex-
ftitiffe tradit Galenus ; nos primam fagittationem ,fecundam iacu-
lationem cunctos fere Latinos fecuti nuncupabimus . fagittatio-
nem tribus praecipuis modis fieri folitam inuenio, tum folis amen
tis,de quibus Silius lib.14.
hafta iuuatur amento:
tum arcubus,tum baliſtis, quibus fagittas fubtiles,exfilesq . infiger
I tes,
Gymnaſtica
 LIB VER
130
tes, ac primo tendentes, deinde remittentes illas eiaculabantur: at-D
quehi communiappellatione recevrai uel rogóra uocabantur ;
unde uenenum quoddam rogizov nominari fcribit Paullus Ægine
ta medicus , quod Barbari fagittas ad feriendum letalius illo infice-
rent : Iaculatio uero non modo fine amento ,arcu , baliſtaue efficie-
batur , uerum etiam grandiores fagittas , craffioresq . uirgas , & ple-
rumq. graues palos requirebat,quinimmo fagittarij folis brachijs fe
femouebant , axovrifortes autem fiue iaculatores in iactu brachia
contorquebant , extendebantq . & praeterea dorfum necnon femo
rapedibusimmotis flectebant ,agitabantq . quemadmodum tempo
ribus noftris , quos pali iaculatores appellant , factitare confpici-
mus : utriq. tamen in huiufcemodi exercitationibus obeundis non
paucis uiribus indigebant,unde non fine rationeHippocrates,mul
li. de aere , tos ex Scythis prae impotentia humiditatis humerum neq . arcum E
aquis,&lo

cis . intendere, neq. telum contorquere potuiffe memoriae mandauit .

Habebant uero, qui fic exercebantur, terminos, & fcopos fibi pro-
pofitos , quos modo praeterire , modo attingere , uictoriae gratia
quifq. conabatur.quod explicauit Horatius hoc uerfu.
Saepe difco,
Lib. 1.
I. car. Saepe transfinemiaculo nobilis expedito.
ode.8.
Ceterum hoc in loco id praeterire nolo, quod baliſta fuit tormenti
li. de remi quoq. genus, quo fecundum Vegetium lapides , & fagittae eiacula
lit. bantur ; & quod fimiliter fagittas catapultis , & fcorpionibus anti-
l . io. c1f . quos eijcere confueffe fcripfit Vitruuius, de quibus tractare ad infti

tutum noftrum minine pertinet : quas uero nos fagittationes,& ia-

culationes tractamus ,illae funt, quas gymnaſtica facultas tamquảm
F
Gal. infua proprias fibi exercitationes complectitur.Quod.n.medicinae gym
ad.bo.ar. naftica iaculationes , atq . fagittationes pro fanitatis adminiculis in
ufu habuerit, (licet apud auctores raro fcriptum inueniatur) inde ta
men conijcere poffumus ,quod antiqui, referente Galeno , eofdem
medicinae & fagittationis , iaculationisue Deos Apollinem nempe
atque Æfculapium effecerunt . Atiaculationis utriufq. tam cum ar
cu quam fine,praecipuum in bellica gymnaftica ufum apud prifcos
fuiffe,locupletifsimum teftem Platonem habemus, qui mulieres,&
uiros futuros bellis aptos hifce in primis exercendos curauit , id
Loco cita- quod mulieres Scytharum antea facere folitas fciebat, quas Hippo-
to.
cra. & pedibus , & ex equis arcubus uti, & fagittas eiaculari confue-
cra.&n
uiffe , fcriptum reliquit ; ut fileam Homerum , qui Myrmidonas
Achillis milites , dum a bello uacarent, fefe iaculando exercere, ne

peritiam militarem amitterent , finxit. quam peritiam quantopere

iacu-
 SECVNDVS 131

Aiaculandi, & fagittandi exercitatio , adiuuet, quantumq . eadem ro-

boris lacertis afferat, clare indicauit Vegetius in . 1.de exercitatione
militari lib . Athleticam neq . iaculandi exercitatione caruiffe , Her
cules illius auctor fidem facere poteft , quem fagittadi peritiffimum
ea facultate centaurum Neffum quamuis remotum, & ceruam aeri
pidem tranffixiffe, harpyiasq . uolucres in medio aere confeciffe,tra
dit Seneca , atque cum eo alij . Ad haec etiam diuerfae illae , atq .
multiplices belluae , quas in publicis fpectaculis , ac ludis athletae
modo fagittis , modo alijs armis interimebant , clariffimum argu-
mentum praebent , certatores illos athleticos iaculationem quoq .
exercuiffe , nec modo ignobiles , uerum etiam maxime illuftres ui-
ros, atq. etiam imperatores ipfos , inter quos duo adnumerantur
Commodus uidelicet Fauftinae Pij & prioris Fauftinae filiae , & .
B Marci principis filius ; nec non Domitianus , quorum hunc cente-
nas uarij generis feras in Albano feceffu fagittis plerumque multis
uidentibus confodifle, fcribit Tranquillus ; illum centum ictibus in.
arena totidem feras ftrauiffe tam ualidis uiribus , ut multas uno lih- o I.
conficeret iЄtu, tradit Herodianus : qui fimiliter fcribit adeo illi cer
tam manum fuiffe , ut, quidquid oculo deftinaffet, iaculo & fag tta.
contingeret . Ergo iaculationem &in bellica , & in athletica , & in
medicinae gymnaftica locum habuiffe, compertum eft; cuius qui-
dem iaculationes duo potiffimum inftrumenta fuiffe , diximus , ar-
cum, & fagittas, quos alij Scythem Iouis filium , alij Perfeu Perfei
filium inueniffe dicunt . Iam uero fagittarum multas fpecies feci-+ Plinius
mus, alias fubtiles & exfiles quae arcubus, & baliſtis eiaculabantur, lib.7.c.56
quasq. plumbatas fuiffe exiftimo :quamplurimorum,& praefertim
Pacuuij in Paullo ita loquentis , Sagittis , plumbo , & faxis grandi-
nat, niuit : necnon Ariftotelis auétoritate ductus , qui in.2.de cae-
lo ſcripfit, fagittas per aerem latas ipfum ignire , atque ipfum ita i-
gnitum plumbum poftmodum quod in eis continetur liqueface-
re: alias crafsiores, iacula a Latinis uocatas , a Graecis azóvría, qua
rum inuentorem Aetolum Martis filiuin , credit Plinius : alias ad-

huc crafsiores & grauiores, palos noftri uocant .

Explicit Liber Secundus .

 132

ARTIS.GYMNASTICAE

LIBER.TERTIVS

De agendis, & de rationepraefentis tractationis . Cap. 1.

VLTAS exercitationum fpecies ab antiquis in ufu

habitas fuperiori libro, qua potuimus perfpicuitate,
enarrauimus ; multae adhuc reftant non minus for-
taffe fcitu dignae , quam illae ; quarum maior pars ta
metfi haudquaquam in gymnafijs praecipue perage
retur, neq. item ad faltatoriam pertineret, in quam,& palaeftricam
uifi fumus fuperiori libro uniuerfam gymnafticam diftribuere, cú- E
&ta tamen tractari oportere duximus , quia illa etiam fi non pro-
prie, faltem communiter exercitationes uocari merentur , & pro-
pterea nullo pacto a gymnaftica excludi debent . Amplius eadem
ad bonum habitum corporis, atque ad ualetudinem conferre om-
nes medici fatentur: unde , cum ftudium noftrum in hoc praecipue
uerfetur, ut eas omnes corporis exercitationes tradamus , quae &
ualetudinem iuuare , & optimum corpori habitum parere iudica-
taefunt , de hisq . fingulis gymnafticam confiderare ftatuerimus ,
uel unum aliquod intractatum relinquere praeter ordinem , &
praeter inftitutum noftrum foret. Neq. uero nobis illud uitio obij
ci debet, quod de medicinae gymnaftica fola fermonem habere in
animo habentes, multa de athletica, plurima de bellica immifcueri
mus , atque adhuc in fequentibus idem facturi fimus : propterea F-
quod primum atque praecipuum confilium nobis fuit de medici-
nae gymnaftica uerba facere. at poftea tribus de cauffis reliqua ad-
iunximus , tum ut aliarum duarum condicionibus breuiter cogni-
tis tota tertiae illius natura magis perfpecta foret,tum ut, quae con-
fufe de fingulis fimul, uel indiftincte faltem ab auctoribus tā Grae-
cis , quam Latinis tradita fuerunt, ex diftin &tionibus noftris perfe-
&e difcerni poffent , neque ulla lectoribus errandi occafio relin-
queretur, tum quia eaedem exercitationes ab athletis,a militiae ftu
diofis , & denique a fanitatis profefforibus ufitatac reperiuntur .
quod fi de medicinae dumtaxat gymnaftica fermonem habuiffe-
mus, neceffario paenefecuturum erat, ut uel hanc unam exftitiffe
crederent lectores, uel faltem alias ab hac una & normas, & origi-

nem fufcepiffe.quod quantos in auctoribus legendis errores pepe-

riflet,
!
 TERT I VIS 133

Ariffet , nemo uel mediocriter in bonis artibus uerfatus uidere non

potcft,praeterquá quod fi quae de gymnaftica medica fcripfimus ,
quaeq .uberius in fequentibus dicturi fumus , ijs , quae de ceteris
duabus a nobis dicta fuerunt , alicui comparare placuerit , cogno-
fcet profecto illa minimam partem obtinuiffe,& proinde numquá
iure infitiabitur , quin manifefte appareat nos de gymnaftica arte
medicinae fubiecta , & non de ulla alia tractare uoluiffe : haec eft
enim illa , quae tametfi corporis uni curae operam nauare uidea-
tur, ita tamen & illius, &animae fimul exercitationis , quod in li-
maeo admonebat Plato , curam gerit , ut non finat ita corpus prae
robore , atque crasfitie infolenter ferocire , quin animi motioni-
bus fecundum rationem fefe domandum , caftigandum , atque diri-
gendum fubijciat : id quod athleticam non effeciffe , & iccirco ab
B omnibus recte inſtitutis rebus publicis fummopere damnatam at-
queignominiofe explofam fuiffe, Galenus faepius praedicauit . ut
etiam hac ratione merito excufari debeamus , fi plura quam para-
liquis iudicaffet , de ea locuti fumus , quod ob id facere potui-
mus, ut eius natura ex ungue (ut aiunt) aeftimata , & exercitatio-
num, & in uiuendo , ac conuerfando athleticorum morum prauita
tem cognofcere,cognitam deteftari, atque euitare liceret,

De ambulatione. Cap. 11. 2

VANTVM Commodi humanae huic uitae deambula-

tio praeftet, fatis aperte fapientiffima natura demonftra
uit, quae mirifico quodam artificio , fingulariq. , & pro-
pediuina prouidentia nobis pedes non ob aliud fabrica-
uit, nifi ut deambulare , atque deambulantes actiones illas,ad quas
nati fumus , perficere ualeremus . quod cum Praedo ille circa Co-
racefium Pamphiliae animaduertiffet, ne homines , qui in eum in-
cidebant, ambulare amplius , & reliqua uitae munia plene , hone-
fteq. obire ualerent , pedes illis , ficut refert Galenus , memorabili 3 deufa
quodam crudelitatis exemplo amputabat . Deambulatio ergo qua partium
fue
ueluti neceflariam , atque in primis commodam fiue natura ,
Deus nobis tribuerunt, quanto ftudio cuftodienda , atque adiuuan
da fit, nullus non uidet ; co praefertim, quod fi ullae exercitationes
corporis inueniuntur , quae ualetudinem conferuare,imbecillita-

tem a morbo contractam pellere , & bonum corpori habitum com

parare ualeant, quaeq. apud omnes homines , omnesq . nationes in
frequentiori ufu fint,una profecto exfiftit deambulatio ,quam non
I j modo
Gymnaftica
 LIBERT
134

modo medici praecipuam eorum gymnafticae partem effecerunt ,

uerum etiam antiqui omnes ufque adeo aeftimarunt, ut inter cete-
ra priuatis exercitationibus deftinata, & in gymnafijs & extra loca,
nullius maiorem curam gesfiffe, nulliq. magis ftuduiffe uideantur ,
quam utaccommodata omni tempore deambulantibus loca exae-
9 dificarent . Nam (ut ceteros auctores fide digniffimos omittam) Vi
lit.s
truuius quantopere in deambulacris fabricandis inuigilandum cê-
fuerit unufquifq. ex eius fcriptis facile comprehendet : ego certe
ante& poft Vitruuj tempora innumera in urbibus deambulatio-
nibus loca magnifice extru&tafcio.quae omnia apud me tribus ge-
neribus comple& tuntur , quia uel porticus erant , uel fubdiales lo-
ci , uel fubterranei . Porticus enim quandoq . theatris , quandoque
tempis, & illuftrium uirorum domibus adiungebatur . antebal- E
5.detu.ua. nea fimiliter fuiffe porticus ambulationi dicatas , fcribit Galenus ;
cap.11.
quandoq , folae & feparatae exftruebantur , quales plurimae Ro
mae olim fuerunt, quarum ueftigia nunc admirationem fpectato-
ribuspariunt, & qualis fuit Pompeiana,de qua & Ouid.
TumodoPompeialentusfpatiarefub umbra .
& Propertius libro. 2.
Scilicet umbrofisfordet Pompeia columnis ,
Porticus aulaeis nobilis Attalicis & lib. 4.
Tuneq. Pompeiafpatiabere cultus in umbra ,
Nec cum lafciuumſternet arenaforum . &Martial.li.n .
Curnec Pompeia lentus fpatiatur in umbra .
Ex quibus trium poetarum uerbis clare patet,Pompeianam porti-
cum ad deambulationes exaedificatam fuiffe , quemadmodum & F
quamplures alias in id conftructas effe , apud Ciceronem tertio de
oratore libro difputatur . Quod porro fubdiales quoq . locos ad de
ambulátium tam commoditatem, quam iucunditatem maioresno
ftri exftruerent, atque illos modo arboribus confererent,modo nu
dos relinquerent, praeter Vitruuium qui eos in gymnafijs,& extra
gymnafia quomodo fieri deberent, copiofiffime edocuit, argume-
to quoq . funtxyfta illa a nobis fuperius declarata,& praecipue de-
ambulatorium illud Athenienfium in Academia, quod pulcherri
mis platan:s confitum ad id fuiffe fcribit Plinius, & ad cuius imita
I. 12.C.2.
tionem Alexandrum Seuerum nemora in publicis thermis , atque
in fuis aluiſſe exiſtimo . Subterraneos uero locos quofdam ambula-
tionibus deftinatos fuiffe , quos ob id hypogaeos Hegefippus , &
Petronius uocarint, haud uero difsimile uidetur: quoniam tempo-

ribus , quibus mirum in modum luxus creuerat, fieri poteft,ut una

cum
 TERTIVS 135

A cum innumeris alijs blandimentis excogitati fint ad uitandas aefti

ui caloris moleftias . nifi eos potius credamus fuifle crypto porticus
undiq . parietibus teftas , iccirco in eam formam fabricatas , ne am-
bulantes a uentis,& a reliquis aeris iniurijs laederentur , qualis ho-
die Romae in uiridario Vaticano uifitur, & quales fuiffe illos ueri-
fimile eft , quos fe inter ruinas uillarum Luculli tam in agro Tufcu
lano , quam in monte Faufilippo uidiffe , teftatus eft nobis Li-
gorius : quosue Plinius fecundus in uillae fuae Laurentini , & Tu i. Epift. 2 .
& S.
fcorum defcriptionibus pluribus uerbis depinxit . De his Varro a-
pud Nonium , Non uides in magnis periftylis , qui cryptas domi
non habent , fabulum iacere a pariete , aut Euripis ubi ambulare
posfint. Qui enim ambulationibus fefe exercebant, omnes fere fa-
nitatis gratia illud agebant , ut neceffario cogerentur fecundum
B temporum mutationes uarios locos habere , quibus citra ualetudi-
nis offenfionem ambulationes perficerent . Softratum Gnidium ar
chitectum celebratisfimum ambulationem etiam penfilem primú
omnium Gnidi feciffe , refert Plinius lib . xxxvI. cap. x11 . Nam
athletas ambulationibus numquam uti folitos ex eo credere debe-
mus, quod neque in ludis, neque in amphitheatris, neque in facris
certaminibus , quibus omnibus inferuiebant, unquam eos ambu-
lando contendiffe legitur . Quod fi locus in gymnafijs athletarum In Occoa.
exercitationibus, & locus ambulationibus deftinatus quem Xeno-
phon , & Vitruuius Xyftum uocatum fcribunt, uicini erant , non
ideo inferre debemus, athletas deambulando exerceri folitos , fed
aliosin Xyftis ambulare, athletas feorfum exerceri confueuiffc : nifi
dicamus athletas quoque poft uehementes exercitationes ambu-
Claffe, atque illam ambulationem apud medicos épai ¥ 110-
catam effe,& non proprie exercitationem : quid autemapothera-
pia foret, inferius declarabinius . Militari fimiliter peritiae ftuden
tes ambulationem parum curaffe credendum effet , poitquam nec
Plato ullam eius mentionem fecit,nec in ullo bellorum genere ad
iumentum effatu dignum praeftare uidetur, niſi Vegetius edocuif lib. 1. dere
fet ualde militibus futuris ex ufu effe , ut affiduo exercitio ambula- ml.cap 9 .
& penult.
re celeriter & aequaliter difcant, atque ob id ueterem confuetudi-
nem permanfiffe, nec non D. Augufti, atque Hadriani conftitutio
nibus praecautum fuiffe , ut in menfe tam pedites , quam equites
cducerentur ambulatum , & non folum in campis, fed ctiam in cli-
uofis, & arduis locis defcendere , atq. adfcendere cogerentur, quo
nulla res uel cafus pugnantibus accidere poffet, quam non ante bo
ni milites affidua exercitatione didiciffent . Habuit uero haec exerci
I j tatio
 136 LIBERT

tatio multas fpecies tum a natura illius , tum a loco, tum a fine de- D
fumptas ; a natura quidem, quoniam , cum ambulationem definie-
3. de ufu
rit Galenus ex crurum motu, ac quiete conftare , motus ille, & per.
partium .
confequens ambulatio, aut erat magna , uel parua ; aut uelox , uel-
tarda; aut uehemens, uel remiffa : a loco autem uariabantur pariter
ambulationum fpecies , quandoquidem modo in urbe fiebant, &:
in gymnafijs , modo extra urbem , quemadmodum Phaedrus, &
In Occon . Prodicus apud Platonem faciebant , nec non Ifcomachus apud Xe
nophontem, qui dum in agrum pedibus feruum fuum equum du-
centem fequeretur, meliorife exercitatione uti dicebat , quam fi in
xyfto ambulaflet ; modo in locis planis , modo afperis , modo- are-
Coell'Au . nofis , quos pro paralyticis Afclepiades, Erafiftratus, ac Themifon
li. Chron . male comendabant , modo aequalibus , modo inaequalibus , mo-
2. cap.3.
fib.de cau- do longis , modo breuibus. de quibus omnibus copiofiffime diffe- E
fis procat. ruit Arift. in 5. probl. parti . A fine demum accipiebantur deambu
lationes, nempe quando uel ut auxilia fanitatis, ac boni habitus ad
hibebantur, uel ad corporis recreationem peragebantur . poftqua
enim grauiores exercitationes confecerant, ne ftatim ad quietë ta-
quam a contrario ad contrarium tranfitus fieret,ambulationes pau
cas & remifsiores adhibebant,ficut & poft medicamenta, ac uomi-
tiones , atque uniuerfum hoc exercitationis genus eрaπEUTI-
zov appellabant:quamquam etiam gymnaftae in medijs laboribus,
potiffimumq. in ijs, qui graues uocatas exercitationes obijſſent , a-
potherapia interdum utebatur, quod Galenus fummopere laudan
3. &tu . ua . dum iudicauit . Apud Varronem quoque, ut meminit Nonius, ha,
cap.2.
betur , aliquos ad exercitandam fitim ambulatione ufos effe . nam

in lege Maenia ita fcriptum erat:Exercebam ambulando,ut fiti ca- F

pacior ad cenam ueniret guttur .

AnErectumftare fit exercitatio . Cap. 1.11.

Vi rerum ipfarum naturas leuiter perfcrutati funt, ni-i

hil ambulationi ipfi, motuiq. diffimilius effe , quam pe
dibus erectum ftare iudicarunt . At quoniam profun-
dius quaerentes in hanc fententiam eunt , erectos. f. pe-.
dibusitantes fi non ambulant , faltem aliquo pacto moueri, propte
reaq. ftatum huiufcemodi ab exercitationum cenfu excludi mini-
me debere : ideo etiam de hoc fermonem facere decreui, eo prae-
fertim quod multi falfis rationibus dućti hanc opinionem ita ani-
mis imbiberunt , ut pertinaciter credant , ftantes pedibus nullo .
modo
 TERTIVS 137

A modo fefe exercere , fententiam fuam hunc in modum probantes ,

uidelicet quod definitum apud omnes auctores reperitur , exercita
tionem motum exfiftere , cui moti ftatum plane contrariari prae-
ter ceteros Plato ubique praedicat, dum inter prima rerum princi- Ia Soph.
pia ftatum & motu ueluti duo contraria collocat, quos tamen aper
tiffime alucinari facile conuincitur ; quandoquidem omnes illi ,
qui pedibus erecti ftant , licet moueri fenfibiliter nullo modo ui-
deantur, attamen ratio ipfa, quod aliquo pacto moueantur ,certif-
fime perfuadet . Nam & multorum dercrum fententia fuit , non
quae moueri uideantur , ea moueri fola , fed multa immobilia ap-
parere unum eundem locum obtinentia , quae nihilominus moue
ri efficaciffimis rationibus, acfore fenfa ipfa demonftrantur . Aues
etenim non tam quando modo furfum , modo deorfum uolitant ,
B in motu effe cenfentur, quam dum inaere locum unum fere immo
biliter occupant . id quod fic probatur; quiafi auis quaeftare in
aere immobiliter uidebatur , in co ipfo inftanti moriatur, protinus
in terram decidit (ut de apode illa aue manucondiata , quam nifi
mortuam in terris uideri , & uiuam femper in aere manereferunt)
non ob aliam profecto cauffam, nifi quoniam corpus illud in fubli
mi motus alicuius ab anima in corpore faćti auxilio confiſtebat ,
quo motu poftea priuatum corpus ,atq. naturaefuae dimiffum ad
centrum declinat , ficuti dum contra naturae fuae inclinationem
furfum fuftinetur, haudquaquam cadit , neque item perfecte quie-
fcit , fed quafi duobus motibus contrarijs agitatur , altero corporis
deorfum à natura acti , altero animaefurfum contra naturam cor-
pus mouentis. Idem ferme euenit in hominibus erectis ftantibus ,
C quorum.corporibus natura ad terram inclinantibus,& anima con-
tra furfum illa fuftinere obnitente motus quidam fenfui immani-
feftus fuboritur. cuius indicium illud habetur, quod fi anima a cor
poreerecto ftante exeat, illico ipfum in terram delabitur, quia mo
tus ille deficit, cuius beneficio anima corpus naturaliter ad terram
inclinatum , furfum eleuatum continebat : ut his rationibus.omni

no cuiuis perfuafum effe debeat, eos, qui pedibus erecti ftant, ob có

tinuos, & contrarios animae.corporisq. obnixus aliquo pacto mo-
ueri , atque ipforum mufculos omnes corpus geftances , & a terra
attollentes , erigentesq . uehementer intendi : cuius intenfionis at-
que etiam ipfius occulti motus merito poftea efficitur, utitare ma-
iorem laborem , ac lafsitudinem moleftiorem pariat, quam ambu- lib. de tre.
lare , ficuti pracclariffime a Galeno fcriptis mandatum eft . Neque & rig.
Plato ubi inter principia rerum ftatum perinde ac morai contra-
rium
 138 LIBER

rium collocauit, uera prorfus locutus eft, cum Ariftoteles.5. Phyfi D

corum libro longa oratione non ftatum motui, fed motum motui
contrariari demonftrauerit ; nifi potius aliquis dicat , Platonem a-
liud genus motus ac ſtatus myftice (ut folet) intellexiffe , cum ex
ipfis naturas quoque diuinas conftare afferat . Si igitur tot rationi-
bus fatis comprobatur , erectos ftantes aliquo pacto moueri , atque
interdú non modice laborare, confentaneum uidetur, ut nó ob id
ſtatus ab exercitationu ordine remouédus fit, quod exercitatio de-
finiatur effe motus , & ipfe minime motus appellatione mereatur ,
quinimmoficuti quaplures motus, qui fanitati, & bono habitui có
ferre iudicantur, etfi uere ac proprie exercitationes non fint,cómu
niter tamen effe a nobis fupra abunde oftenfum fuit: fimiliter &ſta
re erectum communi notione exercitationem efle cenfemus . Vn-

de fapientiffimus Hippocrates, qui ulcera curanda quiete indigere E

alias praedicauit , ftare, & federe ipfis inimica effefcripfit: quafiin
nuere uoluerit , dum corpus furfum uel fedendo , uel ftando deti-
netur, mufculos magnopere contendi, atque etiam motum quen-
dam inter animam & corporis naturam generari, qui ulcera ipfa in
cicatricem coalefcere minimepermittat. atque hoc effe puto, quod
a Coelio in Epilepfiae curatione ftans exercitium uocatur . Num
uero antiqui gymnaftae inter alias corporú exercitationes huiuf
cemodi ftatu receperint , nil certi affirmarc audeo . Athletae enim
cum nullum fere ufum in ftando haberent , nifi quando Milonis
imitatores erecti ftantes fefe ceteris a loco dimouendos oftentandi

roboris gratia praebebant , uel ftatu non per fe, fed ob alium ute-
bantur : ideo haudquaquam feipfos in hoc genere exercuiffe mihi
uerifimile redditur . Quod quaefo certamen in ftando folum effe- F
Etum cerni poterat, quod aut fpectatoribus delectationem afferret,
autfacrificijs , uel alio modo amphitheatris , aut fladijs inferuiret,
uthorum gratia athletas fefe exercere, uel certare ftantes folitos di-
camus?ftabant tamen qui athletas certantes fpectabant,fed non ob
aliud nifi ut amphitheatra illa lignea maiorem hominum multitu
dinem capere ualerent, quandoquidem antiquitus fubfellia quifq.
fibi ferebat , quibus ad commode , & citra moleftiam fpcctandum,
necnon aliquando pro telis, dum pugnabant de loco , utebantur ,
ifque ufus primum M. Meffalla & Caffio Cof. creuit, mox P. Sci-
pione Nafica cenfore S. C. cautum , ne cui in urbe propiusure mil-
le paffuum fubfellia pofuiffe , fedentiue ludos fpectare licitum ef
fet. Quod porro traditum cft antiquis Romanis lege cautum fuiffe,
utadorantesftarent creéti, ftantesq. loui facrificarent, quemadmo.
dum
 TERTIVS 139

A dum Valerius Martialis de quodam fcribit ,

Multis dum precibus Iouemfalutat ,
Stans fummos refupinus ufque inungues ,
Aethon,
Minime ad athletasin facris certaminibus, uel in celebrandis facri
ficijsludere folitos pertinuiffe arbitror , quin potius altiori & ae-
quiore cauffa illud factitatum pro certo teneo, nefcilicet fedentes,
fiue iacentes in adorando ,fomno (quod intente fpeculantibus fae-
penumero contingere confueuit) caperentur, fed attente ſimul,ac
uigilanter diutius in adorationibus perfeuerarent : nifi dicamus, il-
lud pariter ueteres effeciffe ad praeftandam Dijs ipfis reuerentiam
maiorem . Nam multa huiufcemodi pro maioribus reuerentiae fi-
gnis apud maiores noftros habebantur, quae hodierna die fecus re-
B putatur , ueluti cooperto capite facrificari pro maxima reuerentiae
fignificatione habebatur , utin Romanis probl fcriptum reliquit
Plutarchus, & ut Curculio ille apud Plautu infinuat dicens . Quis
hic eft qui operto capite Æfculapiú falutat cum detecto capite fem ,
per ambularet . Haud fecus itaque & erectum adorare pro maxima
honoris demóftratione reputabant, ficuti nos genuflexum : quam-
quam & Pythagoras , uel fecundum Plutarchum Numa adoratio-
nes fierifedendo uoluit, quo fic uota rata, firmaq. effe debere figni
ficaretur . Vnde quod erecti facrificarent , nequaquam athletas int
facrificijs ftatu uti confueuiffe , argumentum eft. Bellicae fimiliter
difciplinae amatores parum utilitatis in ftando confequi potuiffe ,
utin eo genere exerceri potuerint , mihi ualde rationi confenta-
neum uidetur:fi quidem fola excepta tolerantia militibus profecto
Cneceffaria , quam alteram militarem uirtutem aut efficere, aut ad-
iuuare queat erecta ftatio, nufquã uideo, praeterquam quod neque
Plato,neque Xenophon,neque Ariftoteles, neque Vegetius futu-
ros bellatores ftando fefe exercere praeceperunt : tametfi Flauium
Vefpafianum patrem dicere folitum acceperimus imperatorem
ftantem mori oportere . Verum enim uero medicorum gymnaftas
tam fanos , quam ualetudinarios aliquos interdum ftando exercuif
fe , numquam negarem ; quoniam plurimos ufus tam ad confer-
uandam fanitatem , quam ad praeftandum cruribus robur habere
confpicio : dum enim mufculi omnes contenduntur , & corporia-
nima obnitens laborat,utrique ualidiores efficiuntur, interim quo
que humores, & excrementa promptius ad inferiores ductus ferun
tur, cibıq . in uentriculi fundo , ubi perfecta concoctio abſoluitur,
honeftius accommodantur . ex quo conijcio , hoc unum exercita-
tionis
 140 LIBER

tionis genus poft fumptos cibos in ufu efle potuiffe , quando non D
minus ad accomodandum in ftomacho nutrimentum quam ad ex-
citandum natiuum calorem, fomnumq. prohibendum ualet,ficuti
uulgaris illa, & non penitus abfui da opinio , quod a prandio ftan-
dum a cera ambulandum fit , comprobare uidetur . Illud uero
hocin lcco praeterire nolo , differre , quisne erectus fub fole ftet ,
¿λ pesa au uocat Galenus ) an in umbra , quod in umbra nullam
aliam alterationem patiuntur ea, quam ratione ftatus oriri demon
ftrauimus ; at illi qui fub fole perftant praeter iam dictam alteratio
5.partic.
Piob. 34. nem , non parum a calore folis mutantur : nimirum cum Ariſtote-
les fcripferit, ipfos etiam uchementius incalefcere , quam illi qui
mouentur , quod ipfi ea acris perfrigeratione careant , quam iftos
operamotus obtinere omnes quotidie experiuntur ne taceam me
dicos , a quibus febres ex huiufcemodi fub fole ftatu generari cre- E
Epi
3. & 5. . ditur. ex quo minime fatis mirari foleo , quomodo Plinius Caeci-
lius memoriae mandarit, auunculum fuum Plinium alioqui in ui-
uendo folertiffimum poft cibum faepe , quem interdiu leuem , &
facilem ucterum morefumebat , aeftate , fi quid otij , in fole iacere
(quod ego ftare interpretor) confueuiffe; atque etiam paullo ante-
quam ex Vefuuj concrematione interiret , fole ufum frigidam bi-
biffe.Non eft praeterea ignorandum , erectum ftare, perinde atque
ceteras exercitationes ,ante cibum quoque prodeffe, fententiamq.
noftram, qua poft cibos ueteres ftare confueffe iudicauimus ,ita in-
terpretandam eſſe , ut fola haec exercitatio frequentius poft men-
fas ufurpata fuerit,non quod in ufu quoque ante cibum non exfti-
terit, cum quifque apprime cognofcere ualeat, eos, qui ceteris exer
citationibus obeundis haudquaquam apti funt , fiue fani , fiue ua- F

Jetudinarij,poffe aliorum loco fi non aeque bene,faltem paullo mi

nus pro fanitatis conferuatione in ftando fefe exercere ; atque
pro ambulatione leui diuturniore ftatu ante cibos uti , modo reli-
quae,quas inferius demonftrabimus, condiciones obferuantur .

Defugnarumgeneribus . Cap. IV.

VAMVIS Pugnae nomen apud Latinos atque Graecos

fcriptores multa fignificare comperiatur , catamen , de
qua nos hic tractare debemus , non aliud fuit , nifi excr-
citatio quaedam , in qua duo ut plurimum interfe dimi
cabant, uel ut ad bellicas pugnas ineundas , & fortitudinem & pe-
ritiam compararent, uelutin ludis, amphitheatris, atq. alijs publi
cis
 TERTIVS 141

A ciscertaminibus fpectaculisq, coronas uictoriae confequerentur,

populumq, oblectarent; uel ut optimum corporis habitum,atque
fanitatem ipfam acquirerent , tuerenturq. Quomodo uero effice
retur,quoniamfatis quifq. ex fe conijcereualet,inhoc explicando
haudquaquam immorabor:illud folum praetermittere nolo,apud
Oribafium duplicem pugnam in medicinae gymnaftica exftitiffe :
alteram cum telis femper , alteram plerumque fine telis , quam
aniaμaxíav Graeci, umbratilem pugnam uocarunt noftri.telorú
pugna efficiebatur , quando finguli inter fe armis rudibus, uelin-
cindentibus , & pungentibus certabant , unde poroualas nomen
antiquitus utraq. fortita fuit , & a Coelio Aureliano hoplomachia s.chro.pa.
hoc eft armorum ficta confrixio uocata, nec non ad diminuendam cap. ulti.

Toλvoapuíav laudata fuit. At fciamachiam: fuiffe,quando homo ad

Buerfus umbram & brachijs & cruribus pugnabat, praeter Platone ,
qui & in Apologia, & alibionaμazer de pugnantibus fine aduer
fario dixit, auctor eft Oribafius, qui ex Antylli fententia tradit, ita
certantes confueſſe non folum cum umbra manibus , atque cruri -
bus pugnare , uerum etiam aduerfus columnam , & aduerfus pa-
lum , de quo fecit mentionem Iuuenalis, aut murum , nec non ali- Sat. 6.
quando fummis pedibus pugiles imitari, & interdum tamquam fa-
lientes,interdum tamquam pedibus cedentes , id quod tunc potif
fimum ueteres facere confueuiffe opinor, quando antimachus fiue
aduerfarius deerat,fiue quando ita exercendus adeo delicatus erat,
ut non poffet minimum quid damni pati , quod accidere folet il-
lis,qui armis quibusuis aduerfum alterum contendere folent . Pri-
mum enim illud innuiffe uidetur Plato, ubi dixit : étiπᇠTwv ,> 7. deleg.
M
Οτῶντεςἐμψύχων , καὶ τ αψύχων Σπορήσαντες ποτε , ἐρημία συγγ
μναςῶν, ἆράγε ἐκ ἐτολμήσαμεν αὐτοὶ πρὸς ἡμᾶς αὐτὸς ὄντως σκια 9 ,
Mazev:hoc eft,Si omnibus animatis & inanimis careamus , núquid
nos ob eorum, qui nobifcum exerceantur, inopiam , aduerfus nof-
metipfos uere umbratili pugna certare audebimus . &C poft ipfum Prob. 10.
Plutarchus in.7. Prob.conuiuialium : ¿ï ' ofâ, ♫ ‚ ¿µãs dïovore
ὄντας ἤδη σκιαμαχεῖν πρὸς τὰ εἴδωλα: ideft ,Sed uidco ,ait,uos iam
umbratili pugna aduerfus idola certare paratos.Neque uero admi-
rari quis debet,quod antiquos cum umbris pugnaffe ( quafi id ridi-
culum fit) affirmarim ; quoniam etiam hifce temporibus non pau-
cireperiuntur , qui ex feipfis , ut exerceantur , aduerfus aerem pu-
gnis , brachijs , armisq . certant , uel quando aduerfarius abeſt , uel
quando a nemine uideri amant . De hac Paullus Apoftolus loqués
dixit : &T TURTLw , wsax depa d'epwr , ideft, Ita pugnis certo, quafi
aerem
 142 LIBERT

aerem non caedens. Iam uero non minus telis,quam pugnis, & bra D
chijs nudis huiufcemodi exercitationem ufurpatam effe rationi eft
confentaneum . Hae itaque fuerunt duae pugnae fpecres, quas más
iores noftri exercitationum loco in ufu habuiffe reperitur : ita ut
nulla gymnaftica exftaret, quae inter alias exercitationes hanc non?
receperit . quod enim athletica uetuftiffimis ufque temporibus pu.

2. Prob. gnandi armis incidentibus exercitatione uteretur , locupletiſſimű ;

teftem Plutarchum habemus , qui in 5. Sympos. fcriptum reliquit,
antiquitus monomachiam fcilicet , aut fingulare certamen in Pifa
Ciuitate, & in Elide Peloponnefi regione iuxta Alphaeum fluuiu,
circa quam quinto quolibet anno , hoc eft , ut Pindari interpres
teftatur , alternis olympiadibus , fiue menfibus quadraginta octo ,
aut quinquaginta certamina olympica Ioui facra celebrabantur ,
ufq. ad mortem deuictorum cadentiumq. iugulationem procede-
re confueuiffe . Practerea narrat Galenus , facerdotes in Pergamo E
prifcum moréretinuiffe, ut aeftatis tempore monomachias uocatas-
exercerent.quas ne quis credat foli Graecoru nationi proprias exfti.
tiffe , adeundus eft Athenaeus , qui in quarto dipnofophifton au-
&
toritate Nicolai Damafceni Philofophi peripatetici refert, Roma
nos monomachorum fpectacula non modo in feftis, atque amphi-
theatris, uerum etiam in conuiuijs a Tyrrhenis confuetudinem
mutuatos adhibuffe ; quamuis Romani non monornachos,ſed gla-
fib . 15. ca.
18. & 1.37 diatores hos omnes nuncupare maluerint, quos Iulij Caefaris aeta-
cap.5. te in foro nouiffime pugnaffe, quofq . pugnantes Smaragdo Nero-
nem fpectaffe fcribit Plinius . Hi quoniam artem plurimis abfur-
dis plenam exercebant , ut a ceteris pugnantium exercitationibus
integre dignofci pofsint, nonnulla de ipfis breuiter exponá. Nam il
lud primum deteftandum plane habebant , quod certantes quam F
grauius poterant, fefe ferire ftudebant , & non folum (quod fcrip-
fit Scribonius Largus, qui Tiberij Caefaris & Meffallinae aetate me
dicinam Romae exercuit) contufiones in luctationibus patieban-
tur , fed etiam non raro ufq. ad alterius , uel etiam amborum pu-
gnantium interitum certamen protendebatur : quemadmodum,
* de comp .
praeter Athenaeum , atq. Plutarchum , Galenus quoque teftatur ,
me. pgen.
qui fe gladiatores grauiter uulneratos curaffe, & ob ida fuae ciuita
lib.7.c 3. tis pontifice in eorum medicum cooptatum fuiffe fcribit . Quin au
&
tor eft Gellius , gladiatori compofito ad pugnandum pugnae hāc
propofitam fortem fuiffe, aut occidere fi occupauiffet, aut occum-
bere , fi ceffaffet. ut id uerum putare debeamus , quod M. Tullius,
2. Tufculanarum quaeftionum memoriae mandauit , athletas etiâ
uulne-
 TERT A VIS 1430

A uulneribus confectosad dominos mitterefolitos, qui quaererent ,

quid uellent,fi fatisfactum ijs effet, fe uelle decumbere.nam ufque
adeo mortem , ac uulnera intrepide obibant , ut nec ingemifce-
lib.17.c.7 .
rent, nec uultum mutarent . Secunda turpitudinis fpecies, qua mo
nomachiae huius profeffio notabatur, fuit ciborum genus : fiqui-
Primo de
dem Plinius mentoriae prodidit gladiatores hordearios uocatos , alim . fac.
quia antiquitus hordeo uictitabant , ficut poft Plinium Galenus
eofdem & faba,& ptifana uefci folitos fcriptum prodidit.Tertium
gladiatorum abominandum inftitutum erat , in ipfo certamine
fanguine ex uulnereaduerfarij bibere , tamquam ijs ad confirman
dum animum & uires efficaciter conferret , nec non poft pugnam
cinerem pro medela potare , quod retulit Plinius . Itaque dehis , lib.28.c.1 .
& ¡i. 36.0.
praeclareadmodum ficaCypriano declamatum eft.Paratur gladia
B torius ludus , ut libidinem crudehum luminum fanguis oble&tet . li. 2. epift..
Impletur in fuccum cibis fortioribus corpus, & a ruinaetoris mem >»
brorum moles robufta pinguefcit , ut faginatus in poenam carius »
>>
pereat. Homo occiditur in hominis uoluptatem ; & ut quis poffit
occidere peritia eft, ufuseft, ars eft, fcelus non tantum geritur , fed »
docetur : quid poteft inhumanius , quid acerbius dici ? difciplina »
eft, utperimere quis poffit , & gloria eft , quod peremit . Quid il-
lud, oro re, quale eft, ubi fe feris obijciunt, quos nemo damnauit ;
aetate integra, honefta fatis forma, uefte pretiofa uiuentes in ultro »
neum funus ornantur , malis fuis miferi gloriantur , pugnant ad be >>
ftias non crimine , fed furore ; fpectant filios fuos patres . Fraterin »
cauea, & foror praefto eft, & fpectaculi licet pretium largior mune »
ris apparatus amplificet , ut maeroribus fuis mater interfit : hoc,

Oproh dolor, mater & redimit, & intam impijs fpectaculis,tamq. di- »
ris effe fe non putant oculis parricidas . Hactenus uirille Chriftia- »
nus, cuius orationem hic exfcribere placuit , quod ad gladiatoriae
exercitationis prauitatem oftendendam , nil luculentius haberi pof
fit . Qua tamen prauitate illud mihi ualde turpius exiftimare in
mentem uenit , quod & Reipub. libertatis, & Imperatorum tem-
poribus rari fuerint fiue nobiles, fiueignobiles, fiue confulares, fi-
ueimperatores , qui ſpectacula adeo inhumana , ac omni flagitio ,
&faeuitia plena libenter,atque maxima cum uoluptate non intue
rentur . Numquid autem cuiufuis generis homines, an ignobiliffi-
mi dumtaxatgladiatoriam exercerent, anceps ualde fum . quod e-
nim Lentulus Capuae , ut ferunt, gladiatores aleret , quod C. Te- lib.3 ; .c. 7.
rentius Lucanus , auctore Plinio , gladiatorum quadraginta paria
in foro per triduum auo fuo, a quo adoptatus fuerat,dederit, quod
uenales
 LIBERAT
144
uenales effent , & tria illa nefanda a nobis praedicta profiteren- D
tur , mihi certe perfuadent ex omnium hominum ignobiliffimo.
fimul acimpuriffimo genere ueluti feruis exftitiffe. Ex altera parte
cum Galenus referat , facerdotes moñomachiam exercerefolitos ,
3. defrac .
lib. hift . 1. cum Athenaeus fcribar illuftres uiros , atq, Duces monomachiam
exercuiffe , cum Herodianus , atque Iulius Capitolinus Commo-
dum Imperatorem gladiatorem eximium fuiffe , & in publicis thea
tris,fpreta Imperatoria dignitate, gladiatoris partes adimpleffe fcri-
bant. cum tradant alij Imperatores ad bellum profecturos mu-
nus gladiatorium , acuenationes edere confueuiffe , ut ciuium ſan
Spartan guine fic effufo pugnae quadam imagine Nemefis fe , ideft Fortu-
1Pupieno, nae uis quaedam expleret , uel ut infuefcerent milites uulnera , at-
& Albino . que caedes infpectare.qua item ratione Solon apud Lucianumnar
In Anach . rat legem Athenienfibus fuiffe, ut inuenes cothurnicibus fiue qua E
leis , acgallis pugnantibus fpectandis ftudium impenderent , quo
illi uolucres ufque ad extremam uirium defectionem roftris certan
tes; intuentes , ad fortiter fubeunda pericula , & contemnenda
uulnera , ne auibus ingenerofiores apparerent , inflammarentur,
- cuius ftudij mentionem quoque fecit Æſchines contra Timar-
chum , & Columella libri octaui cap, 2. Cum inquam haec omnia
mente contemplor, quafi credere cogor , tum nobiles aliquando ,
tum ignobiles ut plurimum athleticam hanc atque gladiatoriam
pugnandi fpeciem exercuiffe : quando etiam apud Athenaeum re-
perio , nonnullos teftamento cauiffe, uti pulcherrimae etiam puel
lae monomachorum inftar decertarent , aut qui in delicijs fuif-
fent impuberes . Atque ex his clare patet, armorum acutorum pu-
gnam inter athletarum exercitationes adnumerandam effe , quos F
fciamachiam quoque interdum , fiue umbratilem pugnam exer-
3. Eliacor. cuiffe, inde fatis conijcere poffemus, quod Glaucus Caryftius athle
ta ftrenuus non minus ob pugilatoriam , quam in umbra pugnan-
di excellentiam celebratus fit , eique ftatua habitu , formaque in
umbra pugnantis erecta , ut Paufanias narrat , tradatur : nifi cer-
tius comprobarent illud haec Dionyfiij in libro de diuinis nomi-
nibus uerba :ὃπερὁ σοφὸς ἐκ ἐννοήσας μιμᾶται τὲς ἢ ἀθλητῶν ἀπει
cap .
πει δι- ρονίκας , διπολλάκις ἀπενεῖς δεἶναι τὸς ανταγωνισὰς ὑποθέμενοι ,
νάμεως . καὶ τὸ δοκῶν ἑαυτοῖς καὶ πρὸς ἀπόντας , αὐτὲς ἀνδρείως σκιαμαχεν-
» τες , ὄνονται τῶν αντιπάλων αὐτῶν κεκρατηκέναι : ident , Quod fa-
piens minime intelligens inexpertos uincendi athletas imitatur ,
qui faepe antagoniftas imbecillos effe fupponentes , prout ipfis
uidetur , necnon aduerfus eos abfentes fortiter umbratili pugna
certan-
 TERTIVS 145

A certantes , aduerfarios ipfos uiciffe putant . Habuit & Athleta-

rum gymnaftica pugnae aduerfus palum exercitationem : cum
Vegetius fcribat , palorum ufum non tantum militibus , fed e- lib.1. de re
milit.
tiam gladiatoribus plurimum profuifle , nec umquam aut are-
nam , aut campum uictores ullos declaraffe , nifi qui diligenter ad
palum fuiffent exercitati . Ad haec bellicam gymnafticam , pu
gnarum armatarum utrarumque exercitationibus minime caruif-
fe, abunde demonftratum eft & a Platone , & ab Ariftotele , qui 7.delegib.
in librisPoliticorum femina quaedam huiufce exercitationis mon
ftrauit,ac fortaffe in illis perfecit , quos ab eo fcriptos a nobis de-
fiderari omnes docti fciunt . quamuis credibile eft , dum ad per-
diſcendum exercerentur , rudia tela plerumque in ufum ueniffe .
quod enim huiufcemodi concertationes maximam ad belli peri-
B tiam utilitem praeftarent, nemo qui hifce temporibus eorum pro-
feffores fpectauerit , negaret, quando fimiliter Plato tanti eas fa-
cit , ut ceteris exercitationum gencribus pro offenfione fimul &
defenfione praepofuerit , in ipfisque mulieres & uiros elaborare
uoluerit. Hanc rudibus armis factam militarem monomachiam il-
Athenæus
lam fuiffe , quam HermippusMantinaeos inueniffe, & Cyreneos lib.4 .
aemulatos efle ſcribit , ego ferme credo : ficuti fimiliter exiſtimo ,
quam fcrimiam uulgus dicit , eam ipfam , & non umbratilem pú-
gnam ut Budacus in Com. ad Pandectas , Gulielmus Choulus ,
& alij nonnulli falfo autumarunt , effe , de qua locutus Plato mea
fententia uidetur, quando in Lachete fcripfit,iuuenibus códucere,
ut armis pugnare difcant, quoniam fic habitus corporisrobuftus
acquiritur , nec ulla exercitatione inferior haec eft , aut minus
Claboriofa . In hac haudquaquam certatores , quemadmodum gla-
diatores fe ufque ad necem feriebant , fed rudibus telis quaſi ſeſe
petere inuicem fimulantes , quandoque etiam re uera ferientes ,
& plagarum inflictiones , & auerfiones edifcebant. Aliquando ta-
men cum umbra armis etiam pugnabant : quod Celtas poft ce-
nam factitaſſe , Poſsidonius auctor eft . Iam uero omnium fre-
quentifsime pugnam aduerfus palum exercebant , qui militarem
difciplinam comparare optabant . quam exercitationem ita facti-
tatam fcribit Vegetius , quod a fingulis tyronibus finguli pali de- lib. 1. dere
mili.c..
figebantur in terram , ita ut micare non poffent , & fex pedibus
eminerent : contra illum palum ueluti contra aduerfarium fcuto ,
& claua tamquam gladio fe quifque exercebat , nunc quafi caput
autfaciem peteret , nunc a lateribus minaretur , interdum con-
tenderet poplites & crura ferire , recederet , infultaret , infili-
Gymnaftica K ret
 146 LÏBER

ret, & quafi praefentem aduerfarium , fic palum omni impetu , D

omni bellandi arte tentaret . Quomodo autem medicinae gym-
naftica hoc exercitationis genus réceperit, facile cognofcet ille ,
6.collect.
qui Antylli orationem apud Oribafium penfitauerit . Is quidem
ueteres Graecos haud quaquam armorum pugnam pro ualetudi-
narijs in ufu habuiffe , fed dumtaxat ad efficiendos in bellum pa-
ratiores milites , fcribit , additque Romanos primos eam , quae
profanitate exerceretur , inueniffe , quos idoneis quibusuis lo-
cis , rudibusq. telis primo eam exercuiffe , & deinde in gymnafia
inuexiffe uerifimilefit , cum Galenus inter alia gymnaftae mune-
ra etiam armorum exercitationem tamquam bono corporis habi-
tui condecentem recenfeat . Nam gymnafticos tam armorum ,
2.de tu.ua. quam umbrae pugnam propofita fanitate ufurpaffe , fatis clare
6. 11. &12. monftrauit Galenus , ubi ad exercenda brachia , atque crura fcio- E
machiam commendauit , hoplomachiam uero a Damea inuentam
multorum membrorum optimo ftatui conferre tradidit . quam
enim armis peragebant exercitationem , hoplomachiam uocatam
fuifle, praeter nominis ipfius rationem , non modo Galenus te-
ftatum reliquit, uerum etiam Coelius Aurelianus , ut paullo ante
Lib.8. demonftrauimus, nec non Martialis , qui medicum quendam ho-
płomachiam praue exercentem , fiue potius aduerfarium grauiter
&praefertim in oculis ferientem, hifce uerfibus carpit .
Hoplomachus nunc es ,fueras ophtalmicus ante
Fecifti medicus , quodfacishoplomachus .
Quamobrem ex his omnibus perfpicuum cuiuis effe poteft , pu-
gnam tum armorum utramque , tum umbraein omni gymnaſti-
caefpecie locum habuiffe . Iâm ad alias, quae reftant, enarrandae , F
antiquorum exercitationes, tranfeamus .

De nonnullis alijs exercitationum fpeciebus . Cap. V.

RAETER exercitationes , quas iam perfpicue quan-

tum in tanta licuit rei obfcuritate , explicauimus , mul-
tae aliae exftitere , quae licet ubique locorum , pro-
ut temporum & hominum uariae occafiones poftula-
bant , agerentur, praecipue tamen in gymnafijs effici confueuif-
fe , Galenus fentire uidetur . Eae uero funt ro da govis avapps-
χάπαι τὸ ἀκροχειρίζεσαι , τὸ ἐκπλεθρίζειν , τὸ πυτιλίζειν ideft ,
1

per funem adfcendere, manibus colluctari, ac plethriflare , & pyti-

liffare.
 TERT IV S
147

Aliffare . Quomodo fefe per funes adfcendendo exercerent , fine la-

bore cognofci poteft ex hac , quae in ſculptis gemmis ueterum fpe
tatur , defcriptione . Vnde iure fimilem exercitationem inter
&
uchementes Galenum repofuiffe colligitur . nam funambulos, qui
hoctempore lucri gratia per orbem uagantur , etiam ueteres ad
populum oblectandum adhibuiffe , non modo ex praedicto ico-
ne recognofcitur , uerumetiam Terentij in Hecyra locupletiffi-
mo hoc teftimonio confirmatur : Ita populus ftudio ftupidus in
funambulo animum occuparat .

Kij
 R
LIBE
148

FVNABVLI

EXOINOBA
THE
 TERTIVS 149

Adxpozespiedai non defuerunt , qui luctae partem quandam fuif-

fe putarint , quando fcilicet luctatores primoribus tantum digitis
infertis periculum roboris faciebant . Sed hos male fentire , unus
Galenus fidem facit, qui in 2. de tu. ualet. cap. 8. ftatim luctam ab
acrochirifmo difiungit . Erat igitur acrochirifmus colluctatio quae
dam fummis tantum manibus facta , in qua nulla reliqui corporis
pars ab ipfis digitis tangebatur, donec aduerfarius deficeret, perdu-
rans . Hac athletae perraro in publicis fpectaculis contendebant ,
aliquando tamen eam ad ufum reuocabant, fi quidem apud Pauſa-
niam legimus,Softratum cognomine Pancratiaftem in huiufcemo
6. Fliac.
di certamine maximam laudem confecutum , & ob id anpozapı-
say quafi per excellentiam nominatum, cum aduerfariorum fum-
mas manus tam fortiter apprehenderet , ut non prius eos dimitte-
Bret, quam elifis digitis dolore confectos intelligeret . Quicumque
pariter militari gloriae inuigilabant, interdum expozím so
lebant , nimirum qui & brachia fortiora , & agiliora fimili ratione
effici fibi ipfis perfuaderent. De Celtis refert Pofidonius , quod in
armis excitati inter fe acrochirifmo certabant . Porro ualetudinis
ftudiofos huic exercitationi operam nauaffe , & Galenus , & Paul-
lus Ægineta concorditer afferunt Hippocratem, fiue Polybum fe- 2.dera ua.
cuti , qui in libris de diaeta acrochirifmum uarijs corporis affectio- cap
lib . 2.
nibus commendauit . Quid autem fuerit rò exλpiew λει , tam Gale lib.fen.3 .
nus , quam Auicenna Arabum omnium doctifsimus explanauit , doc. 2.c.2.
dum uterque uerbis plane ijfdem fcripfit , ecplethriflare, fuiffe ,
cum in plectro , ideſt in ſexta parte ſtadij , quis prorfum, retror-
fumque uiciffim, idquefaepe in utramque partem fine flexu ĉurfi-
Ctans uno quoque curfu breue quiddam de fpatio demebat , quoad
denique in unico greffu conftitiffet , uel , ut dixit clarius Aui-
cenna , donec in fine illius in medio ftetiffet . Ceterum ITUNÍ-

Zew idem fuiffe, quod gefticulari , & crebro motu manus ciere, o-
pinatus fuitPolitianus, quem , alioquin eruditiffimum toto caelo In Mifc.
aberraffe , facillime ex Galeni , ac Auicennae oratione conuinci-
tur,a quibus pytiliffare definitur fuiffe,fiquando fummis pedibus
quis ingrediens , uel ftans , ut fentit Auicenna , tenfus in fublime
manus hanc antrorfum, illam retrorfum celerrime mouiffet.qua ex
ercitatione maxime ante parietem ftantes uti folebant, quo fi inter
dum aberraffent facile pariete apprehenfo erigerentur. De hoc fer
monem habuiffe poteft Plutarchus , cum dixit , Lycurgum olim In uita Ly
propofito decreto illas exercitationes, quae manibus in altum fub- curgi .
latis efficiebantur , uetuiffe , ne quis laborando confuefceret de-
Gymnaftica Kiij fati-
 150 LIBER

fatigari . de hoc item locutum effe Iuuenalem arbitratus Scali- D

ger legebat.
Sat II.
Qui Lacedaemoniumpitylifmate lubricat orbem .
Sed nosaliter fuperius legendum demonftrauimus . Praeter haec
enumerantur aliae exercitationes a Galeno, ueluti fi cuipiam alter
2 tu, na.
iufsiffet , ut fe uiolenter detraheret , inflecteretque , cum ipfe non
manibusmodo , uerumetiam cruribus , fpinaque conftans , & non
flexus refiftebat : quo genere Milonem ipfum exercuiffe fe ferunt,
dumalias conuellere fe , mouereq, e difco inuncto , fuper quem
erectus manebat,ut ex praefente pictura apparet.
TERT IV S
151

: K i
 152 LIBERT

uolenti permitteret , alias utique fi manus exercitandas curabat, pu D

gnum aperire iuberet, qui fimiliter malum punicum aut tale quip-
piam manibus complexus auferendum cuiuis praebebat . quamuis
enim haec potius ad roboris oftenfionem efficerentur , nihilomi-
nus ad bonum corporis habitum firmandum conferre credebatur ,
quemadmodum item cum alterum quis medium complexus , aut
etiam ipfe medio comprehenfus manibus digitisq. pectinatim iun-
tis, aut quem complectebatur abfoluere fefe iubebat , aut ipfefe a
&
complectente foluebat. Ita quoque fi quis alterum, qui ipfum uer-
fus fe inclinabat, a latere aggreffus ilia manibus complexus , feu o-
nus aliquod fublatum inuicem protendebat,reducebatque, ac ma-
gis fi dum geftabat ipfe, nutu renutuq. corporis ufus effet, exercita
tionem agere dicebatur , perinde ac illi , qui a ceruicibus penden-
E
tes deorfum trahebant , ac alij multi ab Auicenna relati, quos enar
rare nolo ; quoniam omnes fimiles motus potius luctatorum ua-
riae roboris iactationes , quam exercitationes per fe feparatae erat .
Quales item erant illae quae a Socrate in Platonis Theaeteto >figni
ficantur fub his uerbis: και σμικρόν γαρ προϊόντες λελήθαμεν αμφο
τέρων εἰς τὸ μέσον πεπτωκότε . ς , καὶ αν μὴ πη ἀμηνόμενοι διαφύγω
μεν, δίκην δώσομεν ώασερ οἱ ἐν ταῖς παλαίσραις διὰ γραμμῆς παί
ζοντες , ὅταν ἐπ᾽ ἀμφοτέρων ληφθέντες ἕλκωνται εἰς τα
τὰ ἐναντία . id-
eft, Paullatim enim procedentes in medium amborum ignoranter
cecidimus , & nifi aliquo modo nofmet ipfos defendentes euada-
mus,poenas luemus, perinde atque illi,qui in palaeftris in linea lu-
dunt , quando ab utrifq. capti , in contraria diftrahuntur . De his
enim loquitur Iulius Pollux , quando defcribens ludum diſtracto-
rumhaec uerba habet : ἡ δὲ Διελκυςίνδα παίζεται μὺ ὡς ἐπὶ τὸ F
πολὺ ἐν ταῖς παλαίσραις , οὐ μὴὺ ἀλλὰ καὶ ἀλλαχόθι . δύο δὲ μοι
ρα παίδων εἰσὶν ἕλκουσαι τὲς ἑτέρες ὅι ἕτεροι, ἔς τ' αν καθ᾿ἕνα με
' αὐτοῖς οἱ κρατέντες . hoc eft. Dielcyftinda autem,
ταςήσονται , παρ
plerumq. in palaeftris luditur, uerumtamen etiam alibi . Duae au-
tem funt puerorum partes, alij trahentes alio, fiq. ad illam partem
tranfmigrauerint, penes illam uictoria eft .

De Spiritus cohibitione . Cap. VI

PIRITVS etiam cohibitioneminter exercitationes, &

praefertim apotherapeuticas ab optimis gymnafticis re-
pofitas fuiffe, memoriae tradidit Galenus 3. de tu . uale.
lib.&ante ipfum Coelius Aurelianus inter medicos non
infi-
 TERTIVS 153

A infimus . Hanc uero tunc effici omnes docti fciunt , quando cuncti
-
thoracis mufculi, qui circa coftas habentur , ufque adeo intendun-
tur, cogunturque, ut exfpiratio uocata perfici nequeat : nam duae
funt, quae uniuerfamfpirationem complent, infpiratio fcilicet, &
exfpiratio.Infpiratio ea eft, quando aer ad temperandum cordis fer
norem, fpiritusq. generandos in pectoris fpatia trahitur. At exſpira
tio tunc agitur, cum fuligines in corde genitae per caua ipfius pecto
ris extra educuntur . unde cum per mufculos thorax, ceteraq. fpira
tioni deferuientia inftrumenta coarctantur, ita ut nec aer intus in-

gredi , nec fuliginofa recrementa exire queant , refpirationem in-

tercipi fiue cohiberi dicimus . qua cohibitione tum gymnaſtae me-
dicorum in primis, tum athletae exercitationis, & auxilij loco non
raro utebantur. Medici quidem uel medicorum gymnaſtae dupli-
B
cem fpirationis cohibitionem in ufu habebant, alteram, in qua uni
uerfi thoracis mufculi tendebantur, remiffis, qui funt infepto tranf
uerfo atque abdomine , ut facilius excrementa deorfum truderen-
tur; alteram, in qua abdominis quoq . mufculi tenduntur , quo ui--
delicet ea,quae fub fepto funt, uifcera, exercitationis fructum fenti
rent , in ambabus uerò fafcias quafdam adhibebant , quibus tho-
racem , atque coftas nec non uentrem cingentes felicius propoſi-
tum affequebantur.Propofitum autem habebant huiufcemodi ex-
ercitatione,modo calorem in exercitationibus acquifitum,fiue ip-
fum natiuum au&tum confirmare, modo fpiritualia membra iuua-
re,modo excrementa pectoris expurgare ; fi quidem fpiritus in tali
inhibitione undiq. compulfus, dum in anguitos fe meatus recipe-
re cogitur, eosque, fi amplius trufus propulfusq . fuerit, etiã penitus
Cpertranfire, extenuati iam excremeti fecum nonnihil arripit ; quin
immo , quanto is ulterius peruim coactus impellitur , tanto magis
abipfo quaedam impelluntur , quaedam trahuntur . impelluntur
quidem, quae ante occurrunt:attrahuntur, quae ad latus funt pofi-
ta , impetu ipfo motu utraque coacta . ut nemo his rationibus per-
ſpectis mirari debeat, quod Eryfimachus medicus in conuiuio Pla-
tonis ad curandum Ariſtophanis fingultum fpiritus cohibitionem Prob.fe&.
33.
in primis commendarit.quam poftea Ariftoteles non folum ob an ; de Symp.
tedictas caufas fingultum exftinguere , uerumetiam partes corpo- cau.
ris interiores calefacere,pluribus uerbis probauit.quod idem Gale
nus & affeuerauit,& clarisfima oratione confirmauit . In hunc igi-
tur modum,atque his de cauffis a gymnafticis inftitutam fpiritus co
hibitione, legitur, quos, ut melius res ipfis fuccederet , etiam hanc
regulam obferuaffe arbitror, nempe ut primo leuiter, ac breuiter,
dein-
 LIBERT
154

deinceps uehementius & diutius fpirationem inflatis buccis conti D

neri, imperarent , demum relaxari iuberent,ita namq. fecundum
~
praeceptum illud Hippocraticum omnia cu apoσaywyns agenda ,
antiquos medicos uoluiffe reperio . Athletae autem quamuis hoc
exercitationis genere forfan non uterentur , nimirum quod nulli-
bi ad gloriam , fiue fpectatorum oblectationem affequendam ipfis
deferuiret , nihilominus eos inter ceteras obeundas exercitationes
fpiritus quoq. retentione duabus de cauffis ufos credo, tum ut a laf
fitudine recrearentur , perfpirabilemq . fimul & purum ad ſubſe-
3.đru. ua.
cap. 2. quentes labores corpus redderetur, quemadmodum Galenus figni
ficaffe uidetur; tum (quod rationi magis confentit)ut maius robur
in impulfionibus, compreffionibus, faltibus, atq . fimilibus ex fpiri
tu retento compararent.in his enim omnibus agendis maiores quo
dã modo uires effici, fi fpiritus detineatur, quotidie declarant one- E
ra geftantes,nec non ceteri omnes grauiores operarij, quos,ut maxi
mos labores facilius fuftinere queant , fpirationem cohibere cerni
mus, quafi ex tali retentione fpiritus intus aucti , & robur crefcere

2 partic. faciant, & impetus efficaciores reddant. Accedit his, quod,ficuti di

prob.1. cebat Ariftoteles , retentus fpiritus uenas implet , itaque humores
exire, difflariue non patitur:unde poftea retentis illis neque laborá
tes fudoribus diffiuunt, delaffanturue , neque uis, quam in humo-
ribus, fpiritibus, & membris folidis confifteremedici omnes faten
tur,ulla ex parte flaceffere , aut diminui folet. Scribit Plutarchus in
libro de praeceptis fanitatis, confueuiffe aliptas, dum athletas frica-
bant, ipfisiubere, ut fpiritum interciperent,ficq. fricationibus con
tas,& contrectatas di
tra niterentur, quafi ita partes corporis inun&
F
ftenderent.quo in loco apud graecos cum legatur Tapevτas , Tεívov-
Tas legendum effe, omnis ratio perfuadet: etfi bonus Erafmus dili-
gens nimis interpres hoc non uiderit. Ex quibus omnibus clarũ effi
citur , athleticam gymnafticam non parum ex fpiritus retentione
adiumenti capere confueuiffe, quemadmodú medicinae gymnafti
cos candequamplurimum aeftimaffe (ni fallor) abunde probatum
eft. Immo uero etiam athletas oftétationis , & fpectatorum uolupta
tis gratia in fpiritus retentione fe quandoque exercuiffe, inde con-
ijcere licet,quod Milonem illum capite, &praefertim fronte ac etia
coftis & pectore robuftis uittis ligato tamdiu fpiritum retinuiffe le-
gimus, quoufq. prae impetu intumefcentes uenae ligamina illa dif
cinderent . id quod fatis confirmare poffunt imagines , quas Ligo-
ria interaenca Illuftrifsimi Ferrariae Principis fummi bonorum
par: oni fignafe inueniffe, atq. ab eis hafce
 TERTIVS
155

助
 LIBERT
156

propria manu expreffiffe nobis fignificauit . Inipfis namq . uidereD

licet fafcias pectori , & coftis ut meminit Galenus circumuolutas ,
tum uentres atque ſcrotam (ficut fit in ualidis fpiritus retentioni-
bus) magnopere inflata : cur uero fint rafo capite, folis quibufdam
in fummo uertice capillis apparentibus , fimulque halterem e bra-
chio finiftro pendentem gerant , puto quod & ferui effent,& hal-
teribus quoq. ualerent , qui ueluti in fpiritu retinendo celebres ab
artifice repraefentati fuerunt . etenim feruos apud multas natio-
nes caput rafiffe legimus , quemadmodum & Dacas feruitijs nobi-
les toto capite rafo , atq . cirro tantum in fummo uertice relicto in-

cedere confueuiffe , memoriaeproditum eft.

De Vociferatione, & rifu . Cap. VII.

E

NTER ceteros, quos plurimos, atque neceflarios in hu

mana uita ufus habet fpiratio , non infimum locum ob-
tinuit uociferatio. quae cum nil aliud fit, quam aeris ue-
hemens percuffio, tam materiam , quam effectorem , &
formam,uel a refpiratione fola, uel faltem non abfque ipfa fuppedi
tam Ariftoteles , & Galenus praeclarifsimis in id editis commen -
tarijs probarunt.& iccirco non ab re futurum effe duxi , fi, poftquá
de fpiritus retentione uerba feci , ftatim uociferationis tractatio-
nem fubiungerem . Neque enim ab hac me remouere debuit ,
quod Galenus medicorum princeps aut nulla , aut quam pauciffi-
ma de uociferatione fcriptis tradiderit, quafique eam inter exerci-
tationes numerari debere non cenfuerit : quandoquidem Antyl-
lus apud Oribaſium medicus celebratiffimus non modo eam ex- F
ercitationem effe uoluit, uerumetiam cum ad morborum diuerfo-
rum curationem , tum ad uocis ipfius cultum ualde aeftimatam fuif
lib. 1.fer.3. fe fcripfit . quemadmodum item Aetius Amidenus , & Auicenna
cap . S.
lib.i.fen.3 . Arabs uno ore pofterioribus faeculis comprobarunt.Numquid ue
doc.2.c.2 . ro athleticae profeffores , aut militaris difciplinae ftudiofi hoc ex-
ercitationisgenus in ufu haberent, &fiapud nullura auctorem no
tatum aduerterim : perfuafum tamen mihi eft , neutros horum uo»
ciferationem tamquam propriae ipforum profeffioni aut conue-
nientem aut faltem neceffariam exercuiffe . Quod fi dicat quis ,
& athletas in certaminibus , & milites in pugnis conferendis cla-
3. debello moribus non fine utilitate ufos , quando Caefar haud fruftra anti-
cinili
quitusinftitutum fuiffe fcribit, ut in bello committendo figna un-
dique concinerent , clamoremque uniuerfi tollerent , quibus re-
bus
 TERTIVS
157

Abus &hoftes terreri , & fuos incitari exiftimauerunt : propter hoc

minime fequitur, uociferationis exercitationem , de qua nos agi-
mus, militari diſciplinae addifcendae conferre.Duo folum homi-
num genera uocis exercitationi fedulo operam dediffe reperio, hi-
ftrionicae uidelicet profeffores , & medicorum gymnafticos.Hi-
ftrionicam enim profitentes , fub quibus praecones, choriſtas, tra-
goediarum , & aliarum fabularum fimiliú recitatores, nec non uo-
cibus certantes colloco, uociferationibus exerceri folitos, locuple-
tiffimus teftis eft Plato in Ione , & Ariftoteles in problematum li- II. & 19.
bris, in quibus legitur, Phrynici,nec non etiam antiquioribus tem- partic.
poribus tragoedias, comoedias,dithyrambos, atque leges ipfas can-
tu recitari confueuifle . ob quod uocis exercitatio tantae exiftima-
tionis fuit, ut,ficuti de athletica monftrauimus , publicae uocifera-
B tionis certamina a Coelio Aureliano fub modulationis agonisti- lib.s.chro .
cap . ult.
cae nomine intellecta propofitis uictori praemijs inftituerentur .
quem morem ufque ad Galeni tempora perduraffe , ex eo conijce-
re poffumus,quod 7.de medicamentorum compofi. fecundum lo-
cos lib. multa medicamenta recenfet, quibus antiqui medici in ijs,
qui uoce contendere debebant, tum ante , tum poftcertamen ute-
bantur.ubi fimiliter narrat, tempore fuo phonafcos omnes , citha-
raedos fcilicet,praecones,nec non tragoediam, ac comoediam per-
fonatos repraefentates , qui magno uocis exercitio utebantur , fi
quando uocem contendendo oblaefiffent , balneis multis , & cibis
leuibus, atque laxantibus uti folitos. Ex quibus uerbis cuiuis intel-
ligere licet, non modo hiftrionicae profeffores uoce & cantu(quod
dixit Plato) fimpliciter in recitandis drámatibus, rhapfodijs, alijsue In Ione
Cimitationibus fuis, uerum etiam alta uoce ufos, atque ijs interdum
uniformibus , interdum uarijs , & mutatis , ueluti in tragoedia ad
maeroris calamitatisq. magnitudinem augendam factum olim ,
fcribit Ariftoteles . Quare mirari debet nemo, quod Cornelius Cel 19. partic.
prob
fus memoriae prodiderit , apud nonnullos morem fuiffe, uocis lib.7.c.25 .
gratia adolefcentulos infibulare ; quandoquidem illi , qui hiſtrio-
nicae operam nauare fibi propofuerant, cum opus magna uoce
haberent , ad euitandam uenerem , a qua fummopere illa labefa-
tatur , infibulatione non parum iuuabantur , & ideo ipfa in tam
&
frequenti ufu recepta erat , ut omnes fere comoedi , alijue hiftrio-
nes infibularentur . quemadmodum Martialis atteftari uidetur his
uerfibus, in quibus de duobus hiftrionibus uerba facit.
Lib.7.
Menophili
penem tamgrandisfibula veftit ,
Vt fit Comoedy's omnibus vnafatis . &alibi:
Dum
 I
R
E
B
I
L
158
D
Dum ludit mediapopulofpectantepalaeftra,
Heu cecidit miferofibula, uerpus erat .
& quemadmodum Iuuenalis infinuat ubi ſcribit.
Sat.6 Soluiturhis magno Comoedi
fibula.
‫من‬
Sigaudet cantu nullius fibula durat

Vocemuendentispraetoribus
Satis itaque conftat , uociferationis exercitium maiorum noftro-
rum temporibus in ufu exftitiffe hiftrionibus , magiftrosq . phona-
fcos , ficuti artem phonafciam a Theophrafto fuifle appellatam .
Sed ubi nam locorum perageretur, & cur inftitutum foret , quid a-
pud probatos auctores legerim , in medium afferam . De loco cer-
tum eft,tam Graecos, quain Romanos locum fecundum Paufania

lib.1. Atti. imagine theatri conftructum habuiffe,in quem deferebantur poe- ĥ

mata, priufquam in theatro agerentur , & ex quo certamina mufi-
ca fpectabantur, ad or a Graecis, a Latinis ipfis odeum uocatum ,
in lioc uocis exercitationes , atque certamina praedicta effici con-
fueuiffe exiftimo, quando Suetonius Tranquillus Neronem ,mufi-
cum certamen inftituiffe , Domitianumq . odeum , ubi praeter ci-
tharaedos, cithariftae , atque pfallocithariftae certarent , excita-
-uiffe fcribit. quamquam alibi quoque & praefertim in gymnafio-
rum exedris,in quibus philofophos, & rectores difputare folitos ac
cepimus , ueteres uociferationibus certaffe,fe ipfosq . exercuiſſe ſu-
fpicor , cum ad formandas excolendasq . uoces alios in concauis lo-
cis, alios prope maris litora , ut de Demofthene fertur , uociferari,
legere, & cantare confueuiffe , legamus . Porro finis, cuius gratia
huiufcemodi exercitationes ueteres in ufum prouexerint , multi- F

Inprot. plex fuit, ficut a Platone, Ariftotele, ac Plutarcho intelligere pof-

fumus : nam uociferationibus exercebantur uel utin choris, in So-
In lib.de
tuen, fan.
phiftarum ac aliorum ad hoc inftitutis certaminibus , in dithyram
Inxix.par
tic.prob. bis Tès avrispóquç fiue aduerfarios fuperarent , uel ut in fcena &
theatro quifque munere fuo cum laude fungeretur . Ceterum an
codem tempore uociferationis exercitatio , & ad hiftrionicum , &
ad medicum ufum tracta fuerit, haud quaquam certo fcio.fed cum
animaduerterim , Corneliu Celfum inter exercitationes imbecilli
Lib.1.c.8. ftomacho conferentes claram lectionem commendaffe , fimiliter
lib.1.chro.
ca.1. & lib. & Coelium Aurelianum antiquum inter Latinos medicum in do

a.cap.6. lore capitis uocis exercitium anaphonefin a Graecis uocatum pro-

baffe, nec non in uocis amputatione, & alijs morbis exercitium idē
adhibito praeceptore adminiftrandum confuluiffe , ad credendu
adducor,
 TERT IV S 159

A adducor,âetateilla uocis exercitationemin medicorum gymnaſti-

'
ca locum habuiffe , atque ipfos gymnaftas uocem exercendi , mo-
dos,tempora & regulas calluiffe: tametfi poftea Plutarchi atq. An-
tylli temporibus ipfa maius incrementum fufceperit, nempe quan
do pluribusiam experimentis comprobatum erat , exercitationem
uocis rite initam non modo ad uocis conferuationem, & ad aliquo
rum morborum curationem , fed etiam (quod ait Plutarchus) ad Inlib. de
u. ual.
tuendam bonam ualetudinem, & ad corporis robur uerum effica-
ciffimam effe, ut pote quae thoracem, ac uocalia inftrumenta per-
belle exerceat , naturalem calorem excitet , partibusq. maxime ui-
talibus, & principaliffimis uim internam,uigoremque firmum, &
genuinum inferat.ob quae fortaffe refert Galenus,Theffalum illú,
aetate Neronis,ut fcribit Plinius,magna in exiftimatione habitum 4. Meth .
B & afeipfo iatronicem appellatum , eam etiam curandis malignis lib.29.C.I.
ulceribus adhibuiffe . Modus autem , quo huiufcemodi exercitatio

peragebatur , talis a Coelio Aureliano in cap. de furore proditur ,

quod principia leni uoce promebantur, narratio uero, & demon-
ftrationes extenta, atq: maiore, tum epilogus demiffa,& indulgen
ti ; quem uero Antyllus indicauit , erat , quod , cum aluus deiece-
rat, primo leniter fricabantur , acpraecipue inferiores partes , fa-
ciesq.fpongia aut madefiebat, aut abluebatur , deinde prius fen-
fim, ac per interualla mediocria loqui incipiebant, nonnumquam
prius deambulabant, poft uero ad uociferationem accedebant , in
qua doctrinae expertes ea dicebant , quorum meminerant, quaeue
clara & multas habere lenitatis & afperitatis mutationes habere ui-
debantur.fin autem uerfus fciebant , iambicos dicebant , & tertius
Clocus Elegiae dabatur , quartus modulis , & numeris , atque in his
omnibus praeftatius iudicabatur memoria recitare, quá legere,& ,
ut admonuit Plutarchus, mediocribus potius, quâ nimis commotis la lib., de
uociferationibus,& iurgiofis clamoribus uti:in primis uociferaba- tu.ual.
tur,uocé quam grauiffimis fieri fonis poterat, producendo,tum ad
acutisfimos eá redigendo : deinde cum non multum in acuto fono
permanfum foret, retro uiciffim reflectebant, paullatim uocem di-
minuendo, donecad grauifsimam,a qua ductum initiú erat,reuer-
terentur:atq. hunc in modum tota uocis exercitatio abfoluebatur,
adhibita interim ratione uiriu,alacritatis, confuetudinis, & deniq.
aliorú,de quibus Plutarchus in libro, qué de conferuanda ualetudi
ne infcripfit, copiofe differuit.ea autem omnia agebanttam accum
bentes, qua fedentes,aut ftantes:ut hac ratione loca ampla huiufce-
modi exercitationi minime neceffaria iudicauerit Socrates Adhoc

pertinet
 LIBER
160

pertinet &illud, quod a Plinio lib. xxx1v. cap.xv111

. relatum eft,D
Neronem Principem lamina pectori impofita fub ea cantica excla
mantem alendis uocibus demonftraffe rationem . Et quoniam dixi
musin hoc exercitationis genere, quartum locum numeros, & mo
dulos obtinuiffe , merito quis a nobis fcifcitari poflet,qua ratione il
lud factum credamus , cum Plato quampluribus in locis diuerfam
& paene contraria gymnafticae muficam effecerit , quod altera ani
mum, altera corpus refpiciat. Cui refpondendum effe iudico, muſi
cam prout ex rythmis , melodijs, harmonijsque compofita eft, om-
nino a gymnaftica feparari , quia fic animorú folatio atque iucun-
ditati folummodo ftudet, moresq. hominum aliquo pacto compo-
nere apta eft: ob quod eam Plato& Ariftoteles in optimis rebus pu
blicis pueris addifcendam ftatuerunt . Quatenus uero mufica ipfa
uoce utitur , & modo graues , modo acutos , modo medios fonos , E
qui nó fine aliquo corporis labore eduntur , admittit,in gymnafti-
ca locu obtinere perfpicuum fit. cuius rei illa afsignari ratio poteft,
quod muſica tota ordinatis uocis motibus plena exfiftit, qui fecun-

19. partic. dum Ariftotelis fententiam naturam uiresq. noftras & augent , &
Prob. 38. feruant.ut hac de cauffa nemo infitiari debeat, quin mufica ,perin-
de ac nociferatio gymnafticae , medicorum exercitatio quaedam
Lib.chron . reputetur , quando id Coelius Aurelianus medicus faepe teftatum
ca p.5. & li.
2.c.6.&13 fecit, & praecipue duminfurore , atque in catarrho, uocisue abfcif
fione curandis modo uocis exercitium mufico monitore compoſi-
tum , modo anaphonefim adhibito praeceptore , & temporum or-
dine feruato, modo eandem fub magifterio aliptae, uel muſici prae
cipientis ineundam praecipit. Ad haec gemitus quoque inter gym
nafticas uocis exercitationes recenferi debere cenfeo, nempe qui ul F
tra clamores,atq. ululatus , quos fere femper fibi affociatos gerunt,
lacrymas quoque eliciendo excrementa capitis aliarum multa-

7.Polit. rum exercitationum inftar exinanire poffunt. Et iccirco Ariſtote-

cap. ult. les iure eos improbandos effe uoluit, qui pueris lege ploratus pro-
hibent: ita enim ab ipfo fcriptum inuenitur : τὰς δὲδιατάσεις τῶν
‫دو‬
παίδων , καὶ κλαυθμὸς , οὐκ ὀρθῶς ἀπαγορεύουσιν οἱ κωλύοντες ἐκ
"
τοῖς νόμοις . συμφέρουσι γαρ πρὸς αὔξησιν, γίνεται αρ τρόπον τινά
γυμνασία τοῖς σώμασιν , ἡ γαρ τοῦ πνεύματος κάθεξις , ποιεῖ τὴν
iḍ
ἰχω τοῖς πονοῦσιν, ὅ συμβαίνει καὶ τοῖς παιδίοις διατεινομένοις . id
eft:Puerorum uero diftenfiones atque ploratus , qui in legibus pro-
hibent,haud recte faciunt, cóferunt enim ad incrementu , cum fint
quodammodo exercitationes corporum , fpiritus nanq. cohibitio
Laborantibus robur parit, quod etiam pueris inter plorandum di-
ftenfis
 TE RT ITV S 161

Aftenfis contingit . Ex quibus plane patet Ariftotelem ploratum &

exercitationem , & utilem exercitationem cenfere.Nam & Cicero 2.Tufc.qa.
athletas inter exercendum ingemifcere confueniffe memoriae má-
dauit, quafi illud ad augendas actionum uires non parum adiuua-
ret. Rifum pariter fi quis inter uocis exercitationes adnumeret, mi-
nime iudicio meo alucinabitur, quod (fiue is titillatio praecordio-
rum exfiftat , quemadmodum Ariftoteles fenfit , fiue, ut eft apud 2. de pare.
Meletium,motio quae in facie exfiftentes mufculos diftendat , fiue animaliú.
& 35.parti.
mufcularis dilatamenti motus , qui a fpiritus agitatione ab intimis prob.6.

uifceribus impellitur, fiue quid aliud fenfum atq . intellectum hu- falib.de
nat, hom.
manum latens) proculdubio illum corpora noftra agitare , & non
parum exercere apparet. Quis enim non uidet hominibus, dum ri-
dent , tota uifcera commoueri , ignefcere faciem , caput & pectus
B concuti ? innumerisq. fere affe&tionibus eorum ftatum affici , quae
ficuti nonnullis aliquando magna detrimenta , aliquando mor-
tem attulerunt , ita quoq. alios non parum iuuerunt : ut falfum In Paed.
dixiffe apud Xenophontem Aglaitadem illum ferme conftet , qui eyi.
rifum mouentes neque ridentium animis , neque corporibus pro-
deffe credidit.

De Cricilafia, Trocho, Petauro, & Pilamalleo. Cap. 11X.

I ea omnia , quae antiquis temporibus ufitata, ac, ut fic

dicam , peruulgata erant , aut ad nos per manus tradita , 2. de anat.
ficut de anatomica arte narrat Galenus , perueniffent , admini.in
aut ab auctoribus fcriptis mandata non interijffent, mul princ.
Ctos profecto labores , quos homines quotidie in obfcuris , acanti
quatisrebus ad lucem reuocandis fuftinent , citra ullam iacturam
effugiffent . fed quoniam alia temporis diuturnitate , afperitateq.
obfoluerunt, alia difficili obfcuritate deprauata funt , alia fcripto-
rum interitu defecerunt , alia communi quadam faeculorum ne-

gligentia numquam proprium nitorem recuperarunt , hinc fa-

&tum eft, ut indies cogantur homines obfoleta renouare, depraua
ta reformare , abolita reficere , tandemq. neglectis & deturpatis
fplendorem reftituere , nec non in tanta obfcuritate coacti , fom-
niantes quandoq . a ueritate procul aberrare . inter quos cum ego
quoque fimilem prouinciam fufceperim , qui artem gymnafticam
olim in magno pretio habitam, nunc penitus obfcuratam,& emor
tuam ad lucem reducere ftudeo , mihi tanto maiore excufatione di
gnus uideor, quanto pauciores, aut fere nullifcriptores fuperfunt,
Gymnaftica I. à qui-
 *162 LIB E R

a quibus inftitutum meum dirigi queat, ne fileam plurima exercita

tionum genera , quae quod temporibus noftris defueucrint,uete-
rumq. peragendi eas ratio non habeatur , quomodo fierent , qua-
lesue effent,diuinandum eft potius, quam certi quidquam affirman
dum. Quemadmodum de Cricilafia atque trocho contingit.Nam
κρικιλασίας, quae circuli impulfum latine fonat , modum atque fi
xpixiλarías,
guram tametfi Oribafius ex Antyllo explicaffe uideatur , tamen
res ipfa ufque adeo tenebris inuoluta eft , ut perarduum omnino
cuiuis erudito fiat, talis exercitationis formam & condiciones di-
gnofcere. Sed ne quis nos uel craffae ignorantiae , uel temeritatis ,
uel timiditatis , uel arrogantiae crimine iufte notare queat , ipfius
Oribafij uerba graeca ex Vaticano codice defcripta in medium ad
ducam, quae ita in libro Collectaneorum.6. ad Iulianum leguntur.
cap. 26. Ελλάσσονα δὲ σχέτω ὁ κρίκος τὸν διάμετρον το μήκος , το ανθρώ- Ε
3
) πε , ὥς το υψος αὐτὸ μέχρι τῶν μαςῶν ἐξικνῖθαι , ἐλαύνεθαι δὲ
2 2 2

>>
μὴ καὶ μῆκος, ἀλλὰ καὶ πεπλανημένον , ἔσω δὲ ὁ ἐλατὴρ σιδηρᾶς ξύ-
‫رو‬
λινον ἔχων τὴν λαβὴν, τῆςμέντοι λεπτές κρίκος τες προκειμένες τῷ
τροχῷ ᾠήθησαν τινες είναι περιττές , τὸ δὲક ὀκν᾽ ὕτως ἔχει ἀλλ
' ὁ λό
2

φος ὁ γίνομενος ἐξ αὐτῶν διάχυσιν ἐργάζεται , καὶ ἡδονὴν τῇ ψυχῆς

2

ideft,Habeat uero circulus diametrum hominis longitudine mino

rem , ita ut ipfius altitudo ufque ad mammas pertingat , neque fe-
cundum longitudinem , fed in tranfuerfum impellatur , fit autem
impulfor ferreus ligneam aníam habens . Nonnulli tenues anu-
los rotae circumpofitos fuperuacaneos effe putarunt : at hoc nini-
me ita fe habet, quinimmo fonus ab ipfis genitus relaxationé, atque
uoluptatem animo parit . Ex quibus uerbis clare patet,in hac exer-
citatione homines circulum quendam magnum , cuius circumfe- F
rentiaeanuli paruiinfixi erant, quadam ferrea uirga anfam haben-
te in tranfuerfum latus impellere confueuiffe . fed cum hac aetate
in ufu non habeatur, poffumus fane aliquid diuinare, at eius formá
& condiciones penitus cognofcere minime licet . quod enim tro
chus graecus fuerit, de quo Horatius lib.3.carminum .
Sen Graeco iubeas trocho,
fieri quidem poteft;at ob hoc nil amplius certi habebitur,cum & il
le aeque fit nobis ignotus . Quod item petaurum fuerit, aliquis for-
taffe in animum induxerit fuum ; uerum tamen rem fecus fe habe-

re facillime perfpiciet, dum fcire uelit , id machinam quandam li--

gneam fuiffe , qua homines rotis quibufdam in aerem iactabantur,
ut, praeter nominis illud indicantis uim, teftatus eft tum Lucilius,
» cum dixit, Sicuti mechanici cum alto exiluere Petauro , tum etiam
Iuue-
 TERTIVS 163

AIuuenalis Saty. 14. hoc uerfu.

An magis oblectant animumiactata petauro
Corpora, quiq.folent reclum defcenderefunem
& Martialis libro. 1 1.
Quam rotatranfmiffo toties impacta petauro ,
unde genus hoc exercitationis delectabilis minime Cricilafiae affi-
milari patet . quamquam credo petauro ualde fimilem effe iactatio
nem illam, quae hodic apud multas puellas & pueros efficitur affe-
re funibus quattuor ad laquearia fufpenfo , & ibi fedentibus pue-
ris , aut puellis ueluti per aerem iactatis . quod genus fub ofcella-
rum appellationea ueteribus fignificatum puto : atq. id forfan eft,
cuius meminit Auicennas prima quarti tract. ij. cap. xiij . ubi ad
coercendum fudorem laudat , ut aeger ponaturfuper inftrumen-
B tum, quo pueri, uel iuuenes folent in aere concuti. etenim Aelius

Stilo apud Feftum ait, petauriftas dici proprieGraece, quod ij wpòs

αέρα, uel πρὸς αὔρας πέτονται , fiue , quod ad aerem , uel ad auras
uolent.quod exercitationis genus etiam in ludis gymnicis ufurpa-
tum fuiffe apud Thracas , Ægyptios, aliosque populos ex hiftorijs
unicuique perfpectum effe poteft . Nec minus iftud indicant Au-
gufti , atq. Tiberij Caefarum nummi , in quibus hunc in modum
ofcellarum ludus repraefentatur .

Lij
164 LIBERT

OSCELLAE VEL PETAVRŴ

 TERT I V S 165

A Qui licet ab hodiernis ofcellis diuerfus fit quod ad modum,nihilo-

minus reipfa nequaquam diftare facile perfpicitur; quod inaere..
uideatur non fecus lufores quaffari folitos fuiffe , atq. nunc agunt,
qui fimiliter exercentur . Neque forfan prorfus abfonum eft rapto
macron
riumillum machinamentum a Coelio Aureliano macron fparton 5.chron,
uocatum uel ipfummet petaurum,uel faltem non ei diffimile fuif- cap.ult.

fe. Iam uero fiquid apud Latinos auctores legitur, quod cricilafiae
aequiparari queat , id profecto eft trochus, quem Martialis ita plu-
ribus in locis defcripfit .
Inducendarota eft ,das nobis utile munus , lib.14.

Ifte trochuspueris, at mihi cantus erit . &

ibidem .
Garrulus in laxo cur anulus orbe uagatur.
Cedatat argutis obuia turba trochis . & lib.n.
B Lydia tam laxa eft, equitis quam culus aheni,
Quam celerargutoquifonat aere trochus .
in trocho namq. primo erat circulus , & in circulo anulus , qui ſo-
no fpectatoribus uoluptatem afferebat, aderat & impulfor cum an
fa a Propertio clauis uocatus, ubi dixit ,
Increpat & uerfi clanis aduncatrochi . lib. 3.

quae omnia Antyllus in cricilafia fua appofitiffime depinxit , nifi

quod Antyllus circulo tenues anulos , non anulum circumpofi-
tos tradit, praeterea Cricilafiam uirorum exercitationem effecit .
Martialis autem puerilem quendam ludum trochum fuiffe fignifi-
cauit.Quibus duabus poftremis rationibus adductus in eam fenten
tiam uenio , quod Cricilafia exercitatio aliquo pacto diuerfa a tro-
cho Latinorum exftiterit,propter hoc tame quid trochus foret,mi-
illu d ge
turbinis, quem loro baculo alligato tenem nus
em
Cnime quidquam affirmare audeo , licet certo teneam, illud
pueri in orbem rota-
refaciunt , & deinde plagis rotatum impellunt certatim , quemue
Graeci Beußixa nuncupant, ut ex hoc antiquo Epigrammate .
ἄρὑπὸ σκυτάλαις θοὰς βέμβικας ἔχοντες
Οἱ δ᾽άρ
Εσρεφον ευρείη παῖδες ἐνὶ τριόδῳ. - ideft :
Atpuerifeytalis ludentes turbine acuto
Vertebant lato quifq.fuum intriuio .
Et quem appofitiffime defcripfit Virgilius his uerfibus 7.Aeneid.
Ceuquondam torto uolitansfubuerbere turbo,
Quempueri magno ingyro uacua atria circum
Intentiludo exercent , ille actus habena

Curuatisfertur patys, ftupet inſcia turba ,

Impubisq. manus mirata uolubilebuxum
Gymnaftica, Liij Dans
 166 LIBER

D.
Dantanimosplagae ,
minime trochum effe,utuoluerunt nonnulli , ficuti & exercitatio
illa, quae hodie fupra ligneas tabulas pannis conte&
tas una cum li-
gneis pilis efficitur , & truchus nuncupatur , trochi antiquorum a-
pud me fimilitudinem paruam gerit. Nam trochus primo in publi
cis gymnafijs , alijsue locis peragebatur . Secundo is anulum feu
anulos habebat ftrepitum edentes , ut homines per uiam ambu-
lantes fonitu audito longius ab incurfu trochi cauerent. Poftremo
ex aere conflabatur, atque clauem aduncam habebat. quae omnia
nec feparatim, nec fimul in turbine,feu trucho noftris reperiri fen
fus ipfe docet . ut merito credere debeamus, ab his longe diuerfum
antiquorum trochum exftitiffe , quem (ut ego puto) apprimere-
praefentathaecfigura,
F

Li

CIRCVLVS VEL TPOXON

a Ligorio ad nos miffa , quam fe ex forma in uetuftiffimo , atq. am

pliffimo cuiufdam Comici uel Satyrici poetae monumento expref

fa in uia Tiburtina prope Romam accepiffe retulit. nifi quod prae
ter anulos dentes quofdam circulo infixos & mobiles monftrat .
quos ad ftrepitum maiorem edendum appofitos fuiffe uero con-
fonat . Trochum autem cum Horatius inter exercitationes connu-
meret in arte poetica ,
Indoctusq. pilae, difciue , trochiue quiefcit ,
Nefpiffaerifum tollant impune coronae :
Cumq.Propertius inter gymnafiorum excrcitationes recenfeat :
pro-
 TERTIVS 167

A proculdubio adgymnafticam aliquam pertinuiffe, confentaneum

rationi uidetur . & ob id cum nequemilitari , neque athleticae iu-
re attribui queat, fupereft medicinae gymnafticae exercitationem
fuiffe , & illius praefertim , quae pueris exercendis operam paua-
bat . His diffimilem forma habet exercitationis illud genus, quod,

non multis ab hinc annis in Regno Neapolitano inuentum , ho-

dieq. in uniuerfa fere Europa ufitatum , apud Italos Pilam & mal-
leum uocant.in hoc etenim primo brachia, & dorfum exercentur,
quando malleis ligneis pilam ligneam longe pellere coguntur:de-
mum ex ambulatione, quae tali exercitationi perpetuo affociatur,
ca commoda fere trahuntur , quae ambulantes homines perci
piunt . ut his rationibus , licet antiquum non fit, minime con-
temni mereatur . quamquam aliquis antiquos etiam hac exer-
B citatione non caruifle forfan contendat, cum apud Auicennam in- loc.citatis.
ter ceteras exercitationes unum nominetur , quod uirgis retortis
dictis alfulegian cum pila magna aut parua lignea efficiebatur
quas condiciones apprime noftro pilamalleo conuenire unufquif
que uidet, nifi alias tacuerit Auicenna , quod fuo tempore notiſſi-
mae effent .

De Equitatione . Cap. 1X

ACTENVS eas exercitationes profecuti fumus , quas

homines a feipfis citra alterius rei adiumentum obi-
bant. Supereft de ijs modo fermonem habere, in quibus
homines quidem fponte , & quodam modo libere moż
Cuebantur, at eorum motus alterius mouentis ope perficiebantur,
3.detu.ua.
quod enim Galenus iftis duobus addidit genus exercitationis a me
dicamentis factum , minime ad inftitutum noftrum pertinet : ideo
illud femper dimiffum hac ratione intelligatur . Inter haec poftre
ma primum locum iure fibi uindicat equitatio a Graecis medicis
inπaσía uocata, nempe quae ceteris dignior fit,& liberum homi
nem, ut fcripfit in Lachete Plato, maxime deceat, necnon utriuf-
que exercitationis naturam , illius fcilicet, quae a nobis ipfis, & il-
lius quae ab alijs in nobis peragitur, fecundum Galeni fententiam
fapiat . Equitationis primum inuentorem Bellorophontem exſti-
tiffe, auctor eft Plinius. poft Bellorophonte Theffali ob id Centau lib.7.c.56.
ri nuncupati equitatione in bellis uti coeperunt, quae paullatim uf
que adeo creuit,ut Hippocratis tempore omnes fere Scythae equis lib. de aere
ucherentur . qui cum ob affiduas equitationes coxarum doloribus cis.
aquis & lo
Lij cru-
 168 LIBER

cruciarentur, per uenarum poft aures incifionem ab illis curati, ad D

coitum ualdeimpotentes euadebant ; quamquam multi erant in-
fecunditatem cam a Dijs proficifci ſuſpicantes , quos Hippocrates
redarguit, quod diuites femper Dijs amici , pauperes uero minime
.Rheto.
fint, (ut etiam Ariftoteles id ab Hippocrate mutuatus confirma-
uit , ) & propterea aequum fuiffe potius inopes , quam opulentos
eo uitio corripi , cuius tamen contrarium eueniebat . Poft Hippo-
cratis tempora equitatio femper, quemadmodum in Hippia a Pla-
tone traditur, in maxima exiftimatione habita fuit , & iccirco om-
nes gymnafticae fpecies eam inter reliquas fuas exercitationes rece
perunt . Nam quod in circis & ludis maiores noftri equitationis
certamina adhiberent , praeter Olympicos ludos , in quos uicefi-
ma quin&ta Olympiade equorum curfus certamen indu& tum tra-
dunt; teftatum facere poffunt quattuor illae Romanae factiones , E
Albati fcilicet, Ruffati, Veneti, & Prafini, quae tum in circis, tum
in ludis, ac alijs equeftribus certaminibus adhibitis equis fiue ad e-
quitationem , fiue aurigationem femper certabant, tantumq . ftu
7. Metho. dium equis optimis eligendis , ac parandis exhibebant , ut Gale-
nus dixerit, Venetae, ac Prafinae fa &
tionis homines etiam ftercora
equorum odorare folitos , quo ex illis animalium habitus atq. tem
peraturas internofcere , & cognitis inde melioribus uti ualerent ;
fiquidem harum factionum contentiones potiundi uictoria cauffa
tales erant, quae nec ullis fumptibus, nec ullis laboribus ac ftudijs
parcere quemquam permitterent : eo magis quod tota urbs quafi
quadripartita erat, alijs uni, alijs alteri factioni fauentibus, nec ul-
la pars ciuitatis reperiebatur , aut ullus hominum conuentus , in
quibus certaminum tempore dehuiufcemodi factionibus aut ſtu- F
diofiffime non difceptaretur , aut faltem fermo non haberetur,
quemadmodum ex Plinij fexta noni libri Epiftola,atq. his Martia-
lisuerfibus quifq. coniectura affequi poteft.
Saepius adpalmam Prafinuspoftfata Neronis
lib.u.
Peruenit, & uictorpraemiaplurarefert ,
Inunc liuor edax , dic tuceßiffe Neroni,
Vicit nimirum non Nero, fed Prafinus ,
De Prafino conuiua meus , Venetoq. loquetur.
Nec facient quemquam pocula noftrareum .
quamquam fuuenalis maiorem Romanae ciuitatis partem Prafi-
naefactioni fauiffe tempore fuo, quando Martialis quoq. floruit ,
teftari undeatur his uerfibus .

Totam hodie Romam Circus capit, & fragor aurem

Per-
 TERTIVS 169

A Percutit, euentum uiridis quo colligo pánni .

Nam fi deficeret, maeftam, attonitamq. uideres
Hanc urbem, ueluti Cannarum inpuluere uictis
Confulibus .
Has uero in fauendis diuerfis factionibus hominum acerrimas con
tentiones inde ortas femper exiftimaui , quoniam Romanorum
quarumlibet ueftimenta quattuor dumtaxat coloribus texebantur
uel rubeo, uel albo,uel uiridi,uel ueneto,fed praecipue rubeo ma
gis fufco,ut Martialis hifce uerfibus indicat , de Canufina lana ru-
bea fufca fermonem habens ,
Roma magisfufcis ueftitur, Gallia rufis,
lib.14.
Etplacet hicpueris, militibusq. color.
& ob hoc quicumq. ei factioni fauere cogebatur, quae fibi fimilem
B colorem profitebatur . Etfi huicfententiae reclamare uideantur ea 1.de arre
Ouidij uerba . amandi .

Cuius equi uenient, facitoftudiofe requiras ,

Nec mora , quifquiserit , cuifauet illa,fave.
Sedde equitatione ludorum, & fpectaculorum , quam & athletica
uocare licet , plura non dicam : quoniam eruditiffimus Panuinus
luculentiffime fimul , & copiofisfime in libris de ludis, quos iam
edere parat , uniuerfam hanc materiam pertractauit . Ad bellicam
gymnafticam accedo, quam ad acquirendam equeftrem pro
- bellis
difciplinam equitationis exercitio ufam fuiffe, locupletiffime teſta
tus eft Plato:ubi non modo uiros equis armatos,atq. inermes exer- 8.deleg.'
ceri ftatuit, uerum puellis quoq. tales exercitationes inire concef-
fit, easq. inter ceteras bellicae gymnafticae ſpecies, fiue partes eui-
Cdenter collocauit , ficuti Xenophon pariter fentire uidetur , apud
quem Ifchomachus uitae fuae rationem Socratiexponens fic loqui In Occon.
tur : μεὶ δὲ ταῦτα ὡς τὰ πολλὰ ἀναβὰς ἐπὶ τὸν ἵππον , ἱππασάμην
ἱππασίων, ὡς αἱ ἐγὼ δύνωμαι ὁμοιοτάτην ταῖς ἐν τῷ πολέμῳ αναγ
καίαις ἱππασίαις, ἔτε πλαγία , ἔτε κατάντες , ἔτε τάφρε , ἔτείχε
τὸ ἀπεχόμενος, ὡς μέντοι δυνατὸν, ταῦτα ποιέντα , ὅπιμέλομαι μὴ
Σποχωλεῦσαι τὸνἵππον . ideft. Pofthaec autem equum adfcendens
ut plurimum , equitationem illis , quae fiunt in bello neceffarijs e-
quitationibus , quam per me fieri poteft fimillimam exerceo mo-
do per tranfuerfum , modo per decliue , modo fupra foffas , modo
fupra aquae riuos illum agens , atque haec facientem equum , ne
claudum reddam ualde ftudeo. Quae uerba, poſtquam multis alijs
eius uiuedi rationem declarantibus addidiffet Ifchomachus, ei tan
dem Socrates ita refponfum dedit: νὴ τὴν ἦραν ὦ ἰσχόμαχε ἀρεσκόν
τως
 170 LIPER

τως γε μοι ταῦτα ποιεῖς , τὸγὰρ ἐν τῷ αὐτῷ χρόνῳ συνεσκευασμέ

νως χρῆσαι τοῖς τε πρὸς τὴν ὑγιείαν καὶ πρὸς τὴν ρώμην ωρασκευάσ
μασι , καὶ τοῖς εἰς τὸν πόλεμον ἀσκήμασι , καὶ ταῖς τὸ πλέτε όπιμε
λείαις, ταύτα παύτα ἀγαθὰ μοι δοκεῖ εἶναι hoc eft. Per Iunonem
o Ifchomache fic agendo mihi places, quandoquidem uno tempo-
re collectim fanitati , atque robori acquirendo operam nauas , nec
non ad bella te exerces , diuitijsq. accumulandis inuigilas , quae
omnia admiratione digna mihi plane uidentur . Ex his enim & If
chomachi , & Socratis fermonibus clariffimum argumentum elici-
tur , antiquos ad bellicas difciplinas comparandas equitationibus
ufos.Quod uero medicorum gymnaftae equitationes ad fanitatem
recuperandam, tuendamue, nec non ad optimum corporibus ha-
bitum ingenerandum adhiberent , praeter Socratis modo citatam
2. & tu.ua. orationem,unum Galeni teftimonium fufficere deberet: qui inter E
cap. II.
reliquas gymnafticae exercitationes minime infimum locum eam
obtinere, cum nedum corpus, fed etiam fenfus exerceat,fcribit : ni
Loc. citat. fi quoq. Antylli, Aetij,& poftremo Auicennae comprobatio acce
deret, qui tam equis, quam camelis ucctari inter opportunas exer
citationes repofuit , nam & Germanicum Tiberij Imperatoris ne-
potem , cum crurum tenuitate deturparetur , equitatione a medi-
cis imperata illam curaffe memoriae prodidit Suetonius : ut hoc ex
emplo perfuafi credere debeamus equitationem tamquam utiliffi-
mama medicis femper magnopere exiftimatam fuiffe : quamuis &
apud ipfos ualde referret, numquid mulo , an equo ucherentur, &
illis an gradarijs, an afturconibus, an fuccuffatarijs, an concurren
tibus : quorú omniú diuerfas operationes fuo loco explanabimus .
F
De Curruliuectatione . Cap. X.

IXIMVS duo effe exercitationum genera , alterum in

quohomines afe ipfis folum mouen tur alterum ab a-
lijs,fiue,utAriftotelis more loquar,alterum in quo fuap
te natura, alterum in quo alio mouente fefe exercentes
mouentur. De primo fuperius tractauimus , de altero quod gefta-
tio Coelio Aureliano , & Plinio communi nomine , ab Antyllo ,
Herodoto , Galeno , alijsq . antiquioribus medicis Graecis apa
s uerba facere polliciti fumus. atque iamde
2.d tu. ua. uocatur, in fequentibu
equitation e, quam Galenus mixtum motum fecit , fermonem ex-
cap.11.
plicamus . ad alia igitur tranfeuntibus prima fefe offert in curribus
uectatio, quam antiquiffimam fuiffe , nemo infitiatur. fi quidem ,
ut
 TERTIVS 171-1

Aut Arati uetuftus interpres teftatur, primus,qui equos.curribus iun

xerit, fuit Erichthonius , quem ob idinter caelitum imagines re
latum fcribit Manilius primo aftronomicorum . Porro forma , &
1.16. C. 420
modus curruum diuerfus exftitit , Nam Plinius materiam curribus 853
.
faciundis idoneam abietem probat , rotarum uero axibus Ilicem,
fraxinum , atq. ulmum . vnde elicitur ueteres exhuiufcemodi li-
gnis currus fabricaffe, qui prioribus illis faeculis duabus tantum ro
tis conftruebantur. alias duas auctore Plinio addiderunt Phryges.lib.7.c.56.
Scythas poftea etiam fex rotis currus conftruxiffe memoriae tradi-1
dit uetuftiffimus auctor Hippocrates . quae rotae Homeri tempo- lib.de aere
ribus ftanno ornabantur , at pofterioribus faeculis non modo ro- aquis & lo
cis.
tas , fed tota uehicula ebore ornata fuiffe , legimus apud Plautum
in Aulularia , ficuti Plinij tempeftate tota effeda atq. uehicula au- li.34.617 .
Bro, ac argento infignita confpiciebantur.Varijs praeterea rebus co
operta fuiffe uerifimile uidetur, plerumque autem pellibus, quem
admodum in probl . Romanisfcriptum reliquit Plutarchus : ficuti
aliquando equis , aliquando mulis , aliquando bobus interdum ui
ris agi folita legitur. Quin Heliogabalum non modo uaria,& mon Lampridi
ſtruofa animalia , fed etiam feminas nudas curribus iunxiffe , ijsq. in uita He
liogab.
ipfum uectum effe , tradunt. Haec porro geftatio in curribus facia
olim Romae inter mulieresin maximis delicijs habebatur : ad tan-
tumq. luxum aliquando peruenit , ut eas ipfa uti fenatufconfulto
uetare , coacti fint Romani . cuius rei gratia cum mulieres ira per-
citae inter fefe confpiraffent, ne qua eorum conciperet, neue pare

į
ret, atque ita uiros ulcifcerentur , Romanos mutaffe fententiam ,
atque iterum illis curribus uti permififfe , fcriptis mandauit Plutar
Cchus. In quibus deinceps ne federent , neue equis perurbes uehe-
rentur,M. Aurelius Antoninus philofophus,matronarum confu-
lens modeftiae, denuo prohibuit . Neq. minus apud gymnafticos
haec ipfa geftatio aeftimata reperitur: quando, fiue ludos, &facra
certamina fpectes, fiue medicorum libros perfcruteris, in omnibus
eaufitata apparebit. Quis quaefo nefcit nona & nonagefimaOlym
piade curruum certamen inOlympicosludos inue&
tum. Quis igno
rat Synoridas, quibus animas noftras Plato in Phaedro elegantiffi
meaffimilauit , necnon bigas, quadrigasue curruum genera in pu

blicis facris frequenter certaffe ? quod poftea ftudium ita apud Ro-
manos excultum, atque auctum fuit, ut pauca , uel nulla fere publi
cafpectacula ederentur, quin curruum certaminibus honorifica
praemiapropofita fpectarentur. Ob quae refert Plinius in quadri-
garum certamine, quod Latinarum ferijs in Capitolio celebraba-
lib.17.0.7.
tur,
 172 LIBER

tur, pro praemiouictorem ahfinthium bibere confueuiffe , quafi D

fanitatem in praemium dari ualde honorificum arbitrarentur ma
iores . An uero gratia bellicae difciplinae adipifcendae uectatione
in curribusuterentur ueteres , nil certi affirmare audeo . Exiſtimo
tamen , quod, cum ab Homeri aetate ufque ad Xenophontis tem-
In paed.
Cyri. pora,atque etiam pofterioribus faeculis perdurauerit mos, utin bel
lis e curribus quoq. dimicarent, quemadmodum in equitatione ex
ercebantur, quo fierent bellis gerendis aptiores: fimiliter &in cru
ribus fe exercere confueuiffe,ne, cum pugnandum erat, tamquam . . .
inexercitati , & diuerforum agendi currus modorum expertesfu-
perarentur . Ceterum quod medici gymnaftici fimilem uectatio-
nem tamprofanis conferuandis, quam pro aliquibus aegris curan
dis in ufum receperint , clariffime teftati funt Galenus, Antyllus,
Oribafius Herodotus, atque Auicenna: qui non modo eam inter gymnaſti- E
li. 6.6.25 .
cae uerae exercitationes reponendam uoluerunt, immo & febrici-
tanubus(quod paucisfimis exercitationibus attributum inuenitur)
2.8 tu.ua. tamquam maxime commodam celebrarunt . huius etenim quafi
cap.11. duo genera effeciffe uidetur Galenus, alterú in quo hominesuecti
fedebant , alterum in quo iacebant . atq. utraq. haec raro in urbe ,
frequentiffime per uias, & extra urbem peragebantur. iccirco fcri-
In probl. j fefto
Rom. ptum eft a Plutarcho, Romanos coactos fuiffe in Septimonti
prohibere, ne ea die uehiculo uti liceret, ut urbs,&fefti celebratio
non relinqueretur . Núquid autem fani fimul , & ualetudinarij in
ijfdem uehiculis exercerentur , indicaffe mihi uidetur Herodotus,
apud quem legitur , febricitantes curribus , qui manu ducuntur,
nec non bigis geftari folitos , atque illos a princiio per triginta fta-
dia moueri , deinde ea conduplicare ; hosa ſtadijs triginta , aut
F
quadraginta initium ducere , & ufque ad fpatium altero tanto
maius progredi confueuiffe . Sanos uero omnibus curribus , & te-
tis, & apertis fine ullo difcrimine ufos effe, uerifimile fit : etſifor-
&
taffe principes tectis potius , quam detectis uectos credere poffu-
mus , quando refert Dion hiftoricus , Claudium Caefarem , dum
profpera ualetudine uteretur, caputq. tremulum , & manus, ac lin
guam titubantes haberet, primum omnium Romanorum uehicu
lo undiq . obtecto geftatum effe , ficutiPlinius iunior ob oculorú
infirmitatem fe aliquando ufum illo teftatur Epiftolarum libro fe
..
ptimo, ita fcribens ad Cornutum fuum:Pareo collega clariffime,&
» infirmitati oculorum , ut iubes, confulo. Nam & huc tecto uehicu
» lo undiq. occlufus , quafi in cubiculo perueni . Ex his igitur omni-
bus cuiq. cognofcere licet , talem exercitationem non minus cete-
ris
 THE RTV S 1743

Arisa gymnafticis probatam fuiffe, quippe quos, & non aurigas mo

tuum omnium ex hac geftatione contingentium facultates, & con
diciones probe intellexiffe, fcribit Galenus.quafi haec exercitatio, 2.d ta. a .
quemadmodum & aliae, proprios praefectos, aurigas fi pofsideret; cap..
infuperq. communi totius artis magiftro fubijceretur , qui & mo-
dum & menfuram, & qualitatem, & tempus in fimili exercitatione
obferuanda diligenter praefiniret . Habuerunt ueteres multa cur-
ruum , aut uehiculorum genera , ut Plauftrum , Eſſeda , Petoritú,
Arcirnam, Birotum, Cantherinum, Carrucam, Carpentum ,Then
fam , Cifium, Couinum, Rhedam, Pilentum, Burdones. quae om-
nia quod rotis agerentur in hoc erant fimilia;diſtabant uero modo
forma , modo materia , modo magnitudine, modo alijs . At dehis
non eft quod loquamur , cum uectatio omnium fere eadem effet,
B & iccirco medici cun&
ta fub uno Currus genere fint complexi .

Degeftatione in Lectica &fella. Cap. XI.

ECTICAM, atque fellam ob commoditatem potius eo

rum , qui uel fenectute , uel morbo impediti ambulare
pedibus non poterant, uel ob delicias, quibus femper ho
mines ftuderunt , inuentam fuiffe, quam ob aliud , non
defunt qui opinentur: necforfan fine ratione; quandoquidem nul
la apparet probabilior cauffa, qua inducti ueteres huiufcemodi in-
ftrumenta excogitauerint, quam quod equitare, & pedibus irene
queuntes, aliquam rem optauerint, qua domo exire , per urbes ua
gari , iter facere quam commode ualerent; nifi dicamus, Imperato
res, Reges, atque Principes ne in faciendis itineribus a fole, a uen-
to , pluuia tempeftate , atque fimilibus offenderentur , lecticas &
fellas undiq. obtegi, & retegi aptas inueniffe, quas alij poftea diui-
tesluxus, ac uoluptatis, fiue commoditatis gratia, & poftremo medi
cigymnaftaeq. ad ufum hominum fibi ipfis concreditorum tradu-
xerint . utcumq. fit, conftat , quos nuperrime dixi medicos , atque
gymnaftas illas ad exercenda faepe ualetudinariorum, rarius fano-
rum quoq. corpora ufurpaffe . Quae uero tam lecticae , quam fel-
lae forma fuerit , nil ita certum habetur , quin dubitare cuiuis li-
ceat ; attamen uerifimile eft , in ea puluinar , & lectulum ftratum
fuiffe, quo &iacere, & federe, prout libebat, qui geftarentur, pof-
fent. an in ceteris fuerit noftrae diffimilis , uel potius fimilis; credo
non admodum difsimilem exftitiffe , nifi quod noftra a mulis , uel

equis fere femper geftatur , illa antiquorum ut plurimum a feruis

-fex
 174 LIBERT

fex portabatur, atq. ob id Hexaphoros nücupabatur, uti ex his uerD

Lib. 6.
fibus Martialis perfpicuum fit , in quibus Afrum quendam paupe-
rem, & iuuenem deridet, quod lectica geftari uellet .
Cumfis tampauper, quam nec miferabilis Irus,
Tamiuuenis , quam nec Parthenopaeus erat ,
Tamfortis, quam nec cumuinceret Artemidorus ,
Quidte Cappadocumfex onus effe iuuat ?
Rideris, multoq. magis traduceris Afer ,
Quam nudus mediofi fpatiereforo ,
Non aliter monftratur Atlas cum compare mulo ,
Quaeq.uehitfimilembelua nigra Lybin
Inuidiofa tibi quam fit lectica requiris ?
Non debesferri mortuus Hexaphoro .
fimiliter & ubi Zoilum carpit, quod lecticam ſandapilae fiue fere-
tro mortuorum fimilem liaberet .

Lib. 2. Laxiorhexaphoris tuafit lectica licebit ,

Cum tamenhaectuafit oilefandapila.
Lib.6. Nam exhis liquido intelligere quifq. poteft , lecticam fere femper
libro. 1.ad a fex feruis effe geftatam . (In quem ufum Cappadoces Martialis ,
uxore fua. Germanos Tertullianus adhibitos fcribunt) fiq. interdum aliquis
lecticariorú numerum augere uoluiffet , protinus fuiffe notatum ,
quemadmodum idem Martialis indicauit , ubi Philippum quen-
dam infanum uocat , quod ab octo feruis lectica eius ob quandam
diuitiarum inanem oftentationem per urbem geftaretur ,
Octaphorofanusportatur Auite Philippus ,
Hunctufifanum credis Auite, furis .
Cum itaq . lectica antiquorum ita fe haberet , non modo pro fede
commoda, uerum etiam conciliando fomno dum claudebatur in-F
feruiebat, utluuenalis teftatur his uerbis .
Sal j. Namq.facitfomnum claufa lecticafeneftra .
tamq. frequens illius erat ufus , ut caftra lecticariorum , qui folum
gerendis lecticis, uel etiam matronis in eis deponendis , ac geftan-
dis, ut eft apud lureconfultos mentio , deftinabantur , pluribus in
locis haberentur, in quibus & iura ipfis dabantur , & alia in caftris
fieri folita agebantur , quamquam libertis omnibus lectica per ur-
bem geftari uetitum credam , Suetonij auctoritate inductus , qui
Claudium imperatorem Harpocrac liberto le& tica per urbem ue-
hendi ſpectaculaq . publice edendi ius tribuiffe fcribit . Atqui fel-
lam duplicem fuiffe tradidit Antyllus , fiue potius eius interpres ;
alteram, in quafedebant, quae ucl cooperiebatur , uel aperta fine-
batur ,
 TERTIVS 175

Abatur, & anonnullis,ueluti a Coelio Aureliano,portatoriafella,ac

fertorium dicebatur; alteram in qua iacebant. primam quoq.tem- lib.1.chro,
cap.1.
poribus noftris uidere licet, cum podagrici, diuites , atq. alij prin-
cipes delicijs nimis dediti illa quotidie uehantur , qua item uiros
magiftratum gerentes olim geftari confueuiffe, atque inde curulis
fellae, in qua tantum fedebatur , nomen emanaffe arbitror : fecun
dam,in qua iacebant, non habemus, quod ego fciam , nifi dicamus
lecticam noftram illius uicem gerere,atq. ipfis eandem rem fignifi
caffe lecticam, & fellam iacendo, fedendoue idoneam.Cuifenten-
tiae plane fubfcripfiffe uidetur Aetius Amidenus , qui inter gefta lib.3.c.6.
tiones,fellas omittens , folum lecticae duplicis mentionem fecit ,
eius.f.in qua lecti fedebant, & eius in qua iacebant. Fuerunt igitur
tum lectica, tum fella inftrumenta quaedam, quibus diuites, fenes,
B & qui ambulare non poterant per urbes,& in itineribus a feruis ue
hebantur, quibusq. medici gymnaftici ad exercendos ualetudinis
gratia tam fanos , quam infirmos non raro utebantur . narrat enim
,
tuagenarium , & in uiuen- 6 & tu.uaḥ
Galenus, Antiochum medicum iam o&
do folertifsimum , fi quando longius ire uellet , modo fella, modo cap 4.
uchiculo geftari folitum. Narrat fimiliter Plinius fecundus, auun- lib.epift.3.
culum fuum Romae fella uchi folitum, ne caeli afperitas ullum ſtu
dij tempus eriperet. Vnde iudicari poteft , fenes tam in exercendis
feipfis,quam in obeundis priuatis actionibus geftationes in fellis in
ufu habuiffe, perinde ac etiam in languentibus medici eafdem ufur
paffe animaduertuntur, in quibus ismodus fecundum Herodotum
obferuabatur , ut neq. minus quinq. ftadijs , neq. plus quamhuius
duplum fimiles geftationes producerentur,atq. ita fequenti die ob
Cferuaretur; tertio uero die quinq . ftadia fingulis diebus ufq, ad tri-
ginta ftadia addebant . Et ne quis forfan fufpicetur, fellam , atque
lecticam idem exftitiffe , prae ceteris unum Martialem adducere Orib. loso
citato,
poffumus , apud quem obfcurum effe nequaquam poteft , illas di-
uerfasfuiffe, cum ait . lib.10.
Lecticamfellamq.fequar ? necferre recufo
Per mediumpagnas,fedprior ire , lutum,
quod fimiliter his Tertulliani uerbis in libro de pallio cófirmatur ,
Ipfas quoque iam lecticas, & fellas, quis in publico quoquedome- »
ftice , acfecrete habebantur, eierauere. Iam uero fellarum alias fuif »
fe pelliceas, alias offeas , nonnullas eboratas, aliquas argentatas, ex
Lampridio in Heliogabalo certo fciri poteft.

De
 ·17 6 LIBER

Deagitatione perlectos penfiles , & per cunasfacta , & de "D

Scimpodio Cap. XII.

VoD agitationem per cunas,& lectulos penfiles, quos

duos fub xλwnç uocabulo a Graecis complexos fentio, fa
Atam intergymnafticae exercitationes recenfere uelim ,
forfan aliquis mirabitur , cum hac tempeftate cunae fo-
lis pueris eblandiendis inferuiant,pauciffimiq . fint, quibus medici
penfiles lectulos parari iubeant : ueruntamen is mirari definet , ſi
Galenum , Herodotum medicum , Actium , & Auicennam dili-
genter legere placuerit: qui cum huiufcemodi agitationes inter a-
lias corporum humanorum exercitationes adnumerarint, cur a me
filentio praeteriri debeant, non uideo . Nam cunas ob pueros po-
tius , quam adultos excogitatas fuiffe non equidem diffiteor , ſed E

puto talem motionem interdum uiris cum ad leniendos dolores ,

tum ad conciliandum fomnum non parum adiumenti praeftare
Oriba. lib. poffe, utpraeclarefcriptum eft ab Antyllo , & Actio,apud quos le
6. collec. ctus fulcra mobilia iuxta angulares pedes habens nil aliud mea fen
lib.3.c.6.
>> tentia fignificat, quam cunas ipfas , quas etiam intellexit Celfus ,
>> ubi dixit, fineid quidem eft, uni lecti pedi certe funiculus fubijciē-
dus eft, atq. ita lectus huc, & illuc impellendus . &fi Oribafij inter-
pres nomen xxías pro lectica transferre maluerit , & iccirco om-
nes illos prorfus falli credo , qui in gymnaſtica medicorú eas nullu
ufum habere cefeant. Quibus fimilis quoq. eft exercitatio illa pue
rorû, dū in ulnis a nutricibus geftantur, quae & a medicis, & a Pla-
7. de repu . tone pro ipforum ualetudine mirum in modum probatur. Eadem
prope eft tam le&
tulorum, quam balneorum penfilium ratio.quae
omnia quoniam ab Afclepiade Prufienfe frequéter ufurpata apud F
Plinium traduntur , ut is infirmorum uoluptatibus ac iucunditati-
bus inferuienspenes homines auctoritatem adipifceretur, ficuti in
uentori fuo glóriam, atque exiftimationem incredibilem pepere-
lib. 26. c 3. runt , ita quoq, utentibus multam utilitatem fimul, atque delecta-
tionem attuliffe rationi confentaneum uidetur ; atque inde ema-
naffe, ut pofteriores medici fimilem motum ad exercendos homi-
nescomprobarint.quamquam pauci, uel nulli (quod ego fciam) ta
lium inftrumentorum formam , acutendi modum tradiderunt , a
quibus certo admoneamur frequentem illorum ufum aliquo tem
pore exftitiffe, nifi credamus , antiquos fcriptores propterea huiu-
fcemodi resfcribere neglexiffe, quia uulgatae, & omnibus manife-
ftae effent. Quaetemporibus noftris cum a plerisque ignorentur,
opere-

>
 TERT I VIS 177

A operaepretium mefacturum fpero, fi breuiter, quid fentio, in me-

dium afferam. Nam de lectulis penfilibus , quos primum ab Afcle-
piade excogitatos tradit Plinius , opinor eosfuiffe lectos quofdam lib.26.c.3.
paruos modo exlignis , modo ex aere , modo ex argento (maiores
noftros etiam argenteos lectos habuiffe fcribit Plinius) conftru- lib. 33.c.11.
tos, qui quattuor angulis funibus ad cubilium laquearia alligaban
tur , ita ut a terra fublati aliquantulum quafi in aere pendere uide-
lib.9.c.S3 .
rentur. Balnea fimiliter penfilia a Sergio Orata , tefte Plinio , pri-
mum inuenta , non quae fupra tecta fiebant , aut concamerata lo-
ca, ut uolueruut aliqui , fed nulla alia fuiffe credo , quam labra illa
- uel marmorea , uel aenea , uel lignea ad lectulorum imitationem
-Laquearibus appenfa , quo minimo quolibet manuum impulfu a-
lias leniter, alias uehementius agitari ualerent. quod Seneca ad Lu
B cillum fcribens nobis manifeſtauit his uerbis . Balnearum fufpenfu
ra inuenta eft : ne quid ad lautitiam deeffet . His igitur motibus
quofcüq . exerceri medici praecipiebant,huic unipotifsimum ftu-
debant, ut motum citra laborem, lasfitudinemue ullam afferrent:
- deinceps curabant , ne in exercitatione illa iucunditas defiderare-
tur, quae profecto magna in lectulis, at maxima in balneis reperie-
batur, nempe quae praeterfuauifsimum illum motum , aquae de-
lectationem addebant , dum ea molliffime blandaq. titillatione
quadam fingula corporis membra tangebant. fi namq. balneapen
filia ea fuiffe intelligantur , quae fupra tecta fierent , quomodo in
illis maior illa uoluptas , ob quam fecundum Senecam & Plinium
excogitata fuerunt, reperiretur, quam in alijs, non uides.De penſi
li lecto dixit Herodotus, geftationem in illo tamdiu faciendam ef-
Cfe, quamdiu quifpiam in fella geftatus quadraginta ftadiorum iter
conficiebat. alteri tamen eiufdem auctoris fententiae libentius ac-

quieſco , uidelicet huiufcemodi exercitationem , quanta effe de-

beat, facile numero definiri non poffe . quod non tantum in his ,
fed & in omnibus alijs fentio ob uarias, ac diuerfas aegrotātium af-
fectiones , quibus non eadem ullo modo conuenire poffe , omnes
uel mediocriter in medica arte periti uno ore praedicant . Lectulo
penfili fimile aliud inftrumentum ueteres habuiffe inuenio , quod
μódar Graeci , fcimpodium Latini eodem uocabulo appella-
runt. hoc licet nufquam appenderent , erat tamen uelle&us par-
tum : atque ipfoper
uus, uel quid in formam lecti penfilis conftru &
urbes , & per uias tam uiri quam mulieres geftabantur, ut Dion hi-
ftoricus demonftrat,fcribens, primo Auguftú ac Tiberium in fcim-
podijs quandoq. uchi folitos, cuiufmodi mulieres tempore fuage-
Gymnaftica M ftabantur,
 178 LIEER T

ftabantur, fecundo quod Seuerus,dum Britanniam obiret, fcimpo D

dio undiq. obtectoferebatur . Ceterum qualis huius inftrumenti
figura exſtiterit, haud fatis conftat: putandum eft tamen fellam fuif
fe ita fabricatam , ut lectum plumeum paruum caperet, ita uinctú ,
ut pendere uideretur, in quo fi non penitus,faltim ex aliqua parte,
qui ferebantur,iacebant, & undique , ne ab aeris iniurijs laederen
.
tur, cooperiri poterant.hoc intellexiffe meo iudicio uidetur Iuue-
nalis, cum Crifpinum quendam mordens dicebat .
Sat.1.
Quidedit ergo tribuspatruis aconita , uebatur
Penfilibus plumis, atque illinc defpiciet nos ?
de eodem interpretanda eft haec infcriptio quam mihi dedit Al-
dus Manutius Paulli doctiffimi , & eloquentiffimi filius eruditiffi-
mus , quamq. Parma ad Andream Naugerium olim allata retulit.

D. M
L.ÆMILI . VICTORI . QVI.PRIDIE . NATALEM. SVVM
VICESIMVM.ET.SECVNDVM . PRVNA.IN . PENSILI
POSITA.VRGENTE.FATO.SANVM.IPSE.NECA.
VIT.SE.L.Æ MILIVS . VICTOR.PRINCIPALIS , ET
ELIA.VENERIA.FILIO.PIENTISSIMO
ET . SIBI
10. Meth.
neque aliud fignificauit Galenus , quando balnea ingrediendi mo
dum hecticis praefcribens haec fcriptis mandauit: άρρως Εντα βολο
μαι κομίζεται μὲν Ἐπὶ τὸ σκίμποδος εἰς τὸ βαλανείον.ideft, aegro-
tantem uolo portari in fcimpodio ad balneum , neque aliud Liba-
lib.19.c.10. nius rhetor in libro de fua ipfius uita intellexit, dum dixit: cum do F
mifum,in lecto iaceo;ubi uero in fchola,in fcimpodio. ficut etiam
idem intellexit Gellius, ubi ſcribit , fe Frontonem Cornelium pe-
dibusgrauiter aegrum in fcimpodio Graecienfi cubantem inuenif
* fe. Patetitaque, non modo ob delicias atque uoluptates amaiori-

bus noftris lectulos, ac balneas penfiles,nec non fcimpodia, uerum

etiam , & a medicis gymnafticis ad exercenda ualetudinariorum
corpora ufurpata fuiffe . Quale porro fuerit inftrumentum illud
machinamentum raptorium,& macron fparton a Coelio Aurelia-
no uocatum, qualisq. apud eundem recuffabiiis fera Italica nomi-

lib.3.c.6 & nata, quibus duobus geftabatur , nondum mihi plene compertum
lib. 5. c. ul.
eft, cum a nullo alio auctore ipforum mentionem hucufque fa-
tam inuenerim, nifi fuerit , ut fupra diximus , petaurum , uel po
&
tius fit Coelij contextus deprauatus .
De
 TERTIVS 179

De Nauigatione & Pifcatione. Cap. XI.

NTER geftationis fpecies, quae plures exercendis cor-

poribus exftiterunt , nauigationem quoq. repofuit An-
tyllus, quemfecutus Aetius , & poft eum Auicenna ma
nifefte cam pro exercitatione habitam demonſtrat ; id
quod utrique non tam ab experientia meo iudicio defumpferunt,
quam ab antiqua diuini Hippocratis fententia, qua nauigationem
& mouere corpus, & perturbare dixit. nifi quod Auicenna nauiga 4.Aph.14.-
tionem inter debiles exercitationes adnumerauit, Hippocrates ue-
·ro cam corpus magnopere perturbare afferit, id quod potius uehe-
mentis quam remifsi motus argumentum uidetur. Hac nauigatio-
nis exercitatione duas praefertim gymnafticas, fed non admodum
Bufas inuenio , medicam fcilicet , & bellicam . Medici ea utebantur
uel ad aliquorum fanorum habitus conferuandos , uel ad nonnul-
lorum aegrotantium fanitatem comparandam. ad fanos utebantur
nauigatione,quod (ut ab Ariftotele fcriptum eft) mare ob placidas
I.partic.
afpirationes falubritatem infignemfacit, unde nauigantes femper Prob. 54.
coloratiores exfiftunt, quam in paludibus degentes. Ad aegrotos ue
ro, quoniam idem humores putridos, ac nocuos tú uomitu, quem
frequentifsime infuetis praefertim parit , tum uentis ac uaporibus
ficcis exficcare natum eft.quare dicebat Auicenna nauigationem 3.1.doc. 2.
leprae, hydropifi, apoplexiae,ftomachi frigiditatibus, nec non in-
flationibus eiufdem magnopere prodeffe . Plinius uero & phtifi- cap.2.
lib. 31. c.6.
cis,&fanguinem excreantibus adiumentum afferre Annaei Gallio
nis poft confulatum ita curati exemplo teftatus eft.qui item ab hu-
Ciufcemodi affectis Aegyptum peti non ob terram ipfam , fed pro-
pter nauigandi longinquitatem cenfuit, utetiam eius Nepos Pli-
-nius fecundus Zofimum libertum fanguinem reiectantem eo fe lib.5.epift.
mififfe , & confirmatum a ualetudine redijffe narrat . quamquam
auctor ille nomine Plinij falſo infcriptus in lib. 1. de re med. fenfe- Cap. 6.
rit phtificis utilius effe in faltibus morari, ubi pix naſcitur, quam in
marinauigare, & marina loca uifitare . quod etiam traditum eſt a
Marcello medico. nam & Galenusix.de fimpl. medic, ubi de terra
Samia loquitur, memorat, multos pulmone ulceratos Roma ob id
in Libyam profectos annis aliquot inculpatos uixiffe , poftea uero
morbum recruduiffe, ubi non pari cura uiuebant . Modus in naui-
gatione ualetudinarijs obferuatus fic ab Herodoto defcribitur ,
quod afexaginta ftadijs incipiebant , & in duplum horum define-
bant. Porro nauigationis plures fuerunt differentiae,quando aliae
.
Mij in
 100 * LIBERT

in mari ,ale in fluminibus, aliae in magnis , aliae in paruis naui-D

bus , aliae remis , aliae remulco aliae uento aut uchementi , aut
In lib. de
cauffis na, placidiore fiebant. Denauigatione per flumina traditum eft a Plu
tarcho, eam minus naufeam producere,quam mare, quod tā odor,
quam timor e maris adfpectu proficifcentes corpora perturbant,at
que fic uomitum cient , quae res a fluminibus minime contingit .
contra Coelius Aurelianus in inueteratis capitis doloribus ceteris
praetulit longam per maria nauigationem , quoniam (utipfe in-
quit) fluminales,uel portuofae nauigationes,nec non ftagnorum,
incongruaeiudicantur , nimirum quae caput terrena exhalatione
humectantes infrigidant, maritimae uero latenter, atq. fenfim cor
pusaperiunt, & falfae proprietatis cauffa corpus adurunt atque eius
habitum quadam mutatione reficiunt. Hicigitur fuit apud gymna
fticos medicos nauigationis ufus , quam pariter bellicae ftudiofos E
amplexos fuiffe diximus ; quandoquidem Naumachiae illae , quae
´a Romanis in circo uel aliquo terrae finu prope Tiberim manufa-
&
to tali exercitationi defignato repraefentabantur, fuerunt qui-
dem ad populum oblectandum fecundum aliquospraecipue infti-
tutae, quales illae quas ab impurifsimo Heliogabalo in Euripis ui-
no plenis interdum exhibitas tradit Lampridius: attamen probabi-
leeft quoq. apud me, huicfummopere illas inferuiffe, ut in ipfisad
voj .: naualium pugnarum difciplinam acquirendam milites exerceren-
tur. atque ad hoc exiftimandum ea ratione potifsimum adducor ,
quodRomani, Polybio referente , primo bello punico Carthagi
nienfib.mari bellum indicturi milites in nauali difciplina exercue-
runt. ficuti etiam fcribit Suetonius, Auguftum, dum contra Pom-
peiu pugnaturus effet, in portu Iulio apud Baias a fe effecto milites F
in naualiexercitatione tota una hieme detinuiffe. ut hinc claru effe

pofsit, Romanos exercendis copijs fuis tam mari , quam terra ope-
ram femper dediffe, atq. huius ftudij gratia naumachias inftituiffe,
& nor modo pontem naumacharium ea ratione nuncupatum ,
quem concrematum ex larice in Raetia caefo Tiberium refeciffe

fcribit Plinius, habuiffe, uerum etiam locum peculiarem , cuius ue

lib.26.c.3
ftigia adhuc manent, quemq. tempore Naumachiae tanta aquare
plebant, ut mare quoddam uideretur , ficuti uenuftifsime Martia-
lis demonftrauit , ubi naumachiam a Domitiano imperatore edi-
-tam hoc carmine defcripfit .
lib.1. Si quis ades longisferus spectator ab Oris,

Cui luxprima facri muneris ipfa fuit,

Ne te decipiatratibus naualis Enyo ,
Et
 TERT I V S 181

A Etparundafretis, hicmodo terrafuit,

Non credis ? spectes dum laxent aequora Martem ,
Parua mora eft, dices , hic modopontus erat.
Sed ne fruftra in fuperioribus dixifle uidear, gymnafticam medi-
cinam atq. bellicam praecipue nauigationis exercitium habuiffe ,
illud unum fciri uolo, in ludis quoque , quos athleticae partem ef-
fe oftendimus,aliquando fimilem exercitationem locum habuiffe,
at propter ingentem apparatum neceffarium raro fieri confueffe :
quod enim Virgilius de Enea in Anchifae funere, una cum cete s.Aen.
ris ludis naumachiam celebrante finxit , aut uerum exftitiffe , aut
non fine ueri imitatione credendum eft, quandoquidem alij ludi,
qui ibi facti a Poeta pinguntur , fi ueri non fuerunt, faltem ueroru
imitationes fuiffe , nemo negabit. Internauigationis fpeciespifca-
toribus adnumeratur, at-
B tio non fine nauigijs facta fimiliter ab au&
queapud Plautum exercitationis gymnafticae uicem fubijffe uide
tur, cum in Rudentis fabula pifcatores ita loquantur ,
Ex urbe ad mare hucprodimuspabulatum ,
pro exercitio Gymnaftico , & Palaeftrico hoc habemus . quae ta-
men pifcatio cum a Platone improbata fit, quod neq. animus, ne- In fophift.
que corpus in ipfa exerceatur, iuremerito eam tamquam nulli uti- & .7.d leg.
lem omnes fere gymnaſtici reiecerunt, nifi quod Galenus ipfam in
2.đtu.fan.
ter exercitationes, quae fimul opera funt,repofuiffe uidetur, ficut cap.8.
& Auicenna ingredientem pifcatorias naues debiliter exerceri cen
fuit, quorum fententiasduabus de caufsis infirmas reputare debe-
mus, tum quia neuter eorum explicate, quid boni afferat pifcatio ,
declarauit, quafi exercitationem huiufcemodi non admodum pro
Cbarent,fed communem potius quandam fermonis confuetudinem
fequerentur ; tum quia ipfemet Galenus pifcatorum habitus du- 6 d comp.
med. fml.
ros atq, aridos effe dixit.cuius ariditatis ratione Ariftoteles pifcato- 38. partic.
res marinos pilis rufis praeditos effe antea fcripferat . unde medici prob.2.
qui bonum habitum corpori exercitationibus acquirere ftudent ,
quomodo durum & aridum efficere pifcatione uelint, non uideo;
praeter quam quod cunctae prope pifcationes fub fole , & in locis
faepe malo aere plenis peraguntur , una excepta maritima : ut his
omnibus credere cogamur , pifcationis laborem medicos parui
aeftimaffe. Neq. tamen defuerunt Imperatores, qui exercitationis
cuiufdam gratia interdum pifcarentur, ceu de Caef. Augufto fcri-
ptum eft a Suetonio, & de Alexandro Seuero a Lampridio, de quo
ita fcribit: Vſus uiuendi eidem hic fuit , primum ut fi facultas effet ,
ideft fi cum uxore nó cubuiffet matutinis horis in fario fuo , in quo

Gymnaftica Mij &

 182 LIBERT

& diuos principes , fed optimas electos , & animas fan&tiores , inD
queis & Apollonium , & quantum fcriptor fuorum temporum di-
cit Chriftum , Abraham & Orpheum , & huiufcemodi deoshabe-
bat , ad Maiorum effigiesfacra faciebat . Siid non poterat pro loci
qualitate ueluectabatur, uel pifcabatur, uel deambulabat,uel ue-
nabatur.Haec Lampridius.Quid autem fuerint pifcatorij ludi, qui
quotannis menſe lunio trans Tiberim a praetore urbano pro pifca
toribus Tiberinis , auctore Fefto , agebantur; nondum ita certus
fum,ut tuto affirmare queam, athleticam gymnafticam , cuius lu-
dos fuiffe diximus, pifcationis exercitium habuiffe .

"De Natatione . Cap. XIV .

AGNA & ferc incredibilis apud ueteres fuit femper na

tationis exiftimatio , tantumque per plura faecula illius
ufus uiguit,ut non minus pueri natandi artem, quam pri
M
ma litterarum elementa edocerentur.quo tempore cum
nulla maior ignorantiae nota inuri poffet , quam dum aliquis nec
litteras,nec natare ſcire dicebatur, factum fuit, ut pofteriores illud
in prouerbium contra bardos , & prorfus inertes continuo recepë
rint, adhucq. ita loquendi confuetudo permaneat, quando natan-
di peritia fi non eofdem honores obtinet, quibus anteactis faeculis
afficiebatur, faltem nec penitus neglecta , necinutilis iacet . Ratio
enim , qua impulfi maiores noftri natandi fcientiam tāti fecerunt,
haec una iudicio meo exftitit , quod primis illis temporibus apud
Sect.27. refpub.quafcumq, uirifortes prae ceteris,ut fcribit Ariſtoteles,ho
Prob. 5. & norabantur, quafi ab his folis & ciuitatum falus,&imperij propaga F
2.Rhc.c.4 tio, penderet: & ob id quifq. uel faltem maior nobilium, atq. etiam

aliorum pars comparandae fortitudini ufque a primis incunabulis

incumbebat. Quocirca,ut in naualibus quoque pugnis, quae tunc
frequentius committebantur, in tranfeundis uadis , ac fluminibus
homines nandi arti confifi pericula magis euadere poffent , mi-
nusue formidarent , (quando faepenumero milites mare ingredi
coacti ob nandi ignorantiam fuffocabantur,quemadmodum exer-
De Cyrimi citui Cyri eueniffememoriae prodidit Xenophon) ficq. fortiores
noris expe inter aquarú pericula fierent , natationis peritiam extulerunt ; qua
di .
etia ratione Romani ueteres, ut Vegetius fcribit, quos tot bella, &
continua pericula militarem difciplinam docuerant, campum Mar
lib.z.de re tium Tiberiuicinum delegerunt,in quorum altero armorum exer
mili. c.10. citationes inirent, in alterofudorem , pulueremq. diluerent, ac fi-
mul
 TERTIVS 183

A mul natare perdifcerent; uthis rationibus, ac Vegetij auctoritate

facile fit iudicaru , militarem gymnafticam matandi exercitatione
non caruiffe . Ceterum pofteriori tempore non modo natatio ob
dictas rationes ufurpata reperitur: uerum etiam obualetudinis con
feruationem , nonnullarumque affectionum curationem medicis
gymnafticis ipfam probatam fuiffe Antyllus teftatu reliquit. quod
item fenfiffe uidetur Galenus in primo ad Glauconem , ubi labo-
rantibus tertiana febre concedit , ut ungantur , & balneum ingre-
diantur, ibiq. madefiant, &,fi uelint, etiam natent.Quod enim na
7.collec.
tatio exercitationis loco habita fuerit, praeter Oribafij auctorita-
tem de ea inter ceteras exercitationes tractantis , & a lauatione de

qua libro poftea decimo fufifsimefcripfit feparantis, ipfa quoq. ra

tio perfuadet, nempe quia in huiufcemodi motioneinfigniteruni
Buerfum corpus & mouetur, & laborat , ut Ariftoteles aliquando 23. partic.
eam curfui comparare non ineptum duxerit , Galenusq. pueros Prob . 3 .
temporis fui in aquis youvá masaidias facere confueuiffe fcri- 4. De locis
affect.
pferit . Quo pacto uero fimilis exercitatio perageretur , tamquam Oribafius
res uulgatifsima filentio praeterita fuit fere ab omnibus,uno exce- lib.6.c.27.
pto Antyllo , qui nataturos prius moderate unxiffe , & frictione
corpora praecalfeciffe, deinde eucftigio in aquam fe proijcere de-
bere uoluit, quafi omnes fanitatis gratia natantes eas regulas obfer
uarent. Quo autem in loco natationis exercitatioageretur, ita apud
auctores obferuaui , aliquando in ipfis gymnafijs , fiuepriuatis bal-
tam . In gymnafijs adhuc duobus mo
neis, aliquando extra effe fa&
dis natabant, uel in pifcina , quamin frigidario fuiffe fuperius de-
monftrauimus : (tametfi pifcinas apud Varronem, & alios Latinae .
Clinguae auctores proprie loca pifcibus alendis, & faginandis dicata
fignificare credatur) uel in labris illis amplis,quae adhuc Romaeui
funtur. Quod in pifcinis, quae in frigidario thermarum aedificatae
erant, quasq. thafio lapide aliquando circudatas fuiffe tradit Sene-

ca , natarent, omnium clariffime oftendit Caecilius Plinius, qui in Epift. 7. &

Epift.lib. 2. uillam fuam exactisfime depingens de balneis eiusita 13. lib.
fcribit. Inde balnei cella frigidaria fpatiofa , & effufa, cuius in con-
trarijs parietibus duo baptifteria ueluti eiecta finuantur , abunde
capacia fi innare in proximo cogites, adiacet unctorium,hypocau- "
>>
ftum, adiacet propnigeum ; balnei mox duae cellae magis elegan-
tes,quam fumptuofae.Sed hoc clarius explicat lib.y.ubi Tufcos fuos "
defcribens inter cetera haec habet: Inde apodyterium balnei la- "
xum , & hilare excipit cella frigidaria , in qua baptifteriumamplu, "
finatare latius, aut tepidius uelis . Ex quibus omnibus fatis apertum "
Mi eſt,
 184 LIBERT

eft, in gymnafijs fiue balneis ueteres nare folitos , atq, in frigidarij D

baptifterio alias pifcina uocata, de qua mentionem fecit Tertullia-
nusin lib. de baptiſmo,& de qua exiſtimo locutum Galenum dum
in 7.Methodi ficcitate uentriculi laborantes curandi rationem edo
ces magis laudat lotionem in balneo factam ἐν ταῖς κολυμβήθραις .
ideft, in pifcinis natando inftitutis , quam er roïs uixpois aveλ015.
quamquam etiam piſcinam interdum in areagymnafiorum aedifi-
catam credo, utteftatur Plinius loco nunc citato , in quo poft di&
ta
» uerba ait. In area piſcina eft: & ante Plinium Martialis, qui libro.5.
Ligurini cuiufdam infulfi importunitatem defcribens dixit ,
Inthermas fugio,fonas adaurem,
Pifcinampeto, non licet natare .
ni uelimus Martialem potius de publica pifcina locutum effe , quá
fuiffe Romae, ex multis , & maxime ex Regionum fragmento fub E
porticuCapitolina intelligere poffumus,ubi Vici publicae pifcinae
‫ رو‬clara mentio habetur, de qua ita Feftus Pompeius . Pifcinae publi-
" cae hodieq. nomen manet, ipfa non exftat, ad quam & natatum , &
☺

‫ رد‬exercitationis alioqui cauffa ueniebat populus : unde Lucilius ait,

Pro obtufo ore pugil , piſcinenfis res eft. De huiufcemodi pifcinis
A

fcriptum eft a Dione Maecenatem omnium primu in urbe aqua-

rum calidarum natatoria inftituiffe. Quod uero in labris illis fimi-
liter natarent, uel faltem natantium inftar mouerentur, conijcio cũ
ex magnitudine labrorum, tum ex uerbis Galeni in 1. ad Glauco-
nem,quando in tertianae curatione natationem in aqua commen
dat : quod de pifcinis gymnafiorum nequaquam intelligi debet's
tum ex Coelij Aureliani uerbis , qui in capitis dolore atque etiá in
arthriticis curandis natationem minime fub dio factam , nec non F

feruentem,atq. etiam frigidam probans,duo demonftrat, primum

in locisclaufis & etiam apertis, qualis erat areae pifcina , alterum tá
in aqua calida , quam frigida natari folitum , unde elicio natationé
feruentem folum in labris factitatam . qfi Plinius in locis paulo an
te citatis piſcinae calidae mentionem fecit, fub hilce uerbis, Cohae-
‫رو‬
ret pifcina calida mirifice ex qua natantes mare afpiciunt,de calefa
Eta ui folis, & maritimo fitu potius quam de feruefacta ab igne , ut
intelligit Coelius, uerba feciffe uidetur .Quae extra gymnafia, fiue
priuata balnea efficiebatur natatio , modo in fontibus latifsimis ,
modo in lacubus,modo in fluminibus , modo in ipfo mari agebaṛ
tur.de quibus fermonem habens Ariftoteles,dixit,melius in mari,
23.partic quam in fluuio natari, diutiusq. ibimoram trahi , quoniam ueluti
Prob 12.
& 14. mare aquae fuae corpulétia craffitieq. maiora, quam dulces aquae
fufti-
 TERTI V S 185

Afuftinet onera,ita facilius corpora hominum eleuata tenet, & con-

fequenter minus illa penetrare poteft, cum dulces aquae ob tenui-
taté fuá citius & leuius illabatur . Extra balnea quoq . apud aliquas

nationes loci peculiares nando conftruebantur , & ideo xovµ¤ñ-

Opa uocabantur,ficuti legitur apud Ioannem Euangeliftam de le Cap.9.
fu Caeco ,dicente,ύπαγε ,εἰς τὰ κολυμβήθραν το σιλωάμ, καενίψαι
ubi natatoriam Siloe antiquus interpres tranftulit. Itaq. natationé
:
arcendis morbis, fanisq. corporibus exercendis & conferuadis ufi-
tatam fuiffe, iam fatis patet: quando item Ariftoteles fcripfit natan
tes in mari falubriter exinaniri . uerumtamen illud animaduerti
uolo,plerumq. ob delectationem , & ad ardores & ficcitates tem-
perandas homines natare confueuiffe, cuius gratia in aeftate dum-
taxat natari folitum fuit.
B
DeVenatione. Cap. XV.

RAECLARISSIMA extat Galeni fententia, ex omni- In lib . de

bus corporum exercitationibus eam proculdubio uti ludo paruę
pila.
lifsimam uideri, quae nedum corpus fatigare , uerum
etiam animam oblectare ualeat , & iccirco fapientif
fimos illos haberi debere , qui in uenatione eam exercendi corpo-
ra formam inuenerunt, in qua mirifico quodam modo labores uo
luptate, quafiq. laudis cupiditate ita temperantur, ut facile iudica-
ri non poffit, maior nefit corporis, an animi motus . Accedithuic,
quod natura ipfa , quae animalia cuncta hominis cauffa produxit,
uenationem quafi praecipere,& acceptam habere,ut fcripfit Ari- Polit .
Cftoteles,uidetur, quum in ipfa proprias poffeffiones acquirere co-
netur, fpectaculumq. nullofcelerecontaminatum exhibeatur, fed
fimul & corporis robur & animi uigor augeatur. Ex quo nemo nó
uidet, quam prudenter fecerint medici, qui pro exercendis corpo-
ribus,ijsq. ualidis, &fanis conferuandis uenationê tantopere aeſti-
marunt, cuius nimiru ſtudio antiqui illi medicinae parentes Chi-
ron,Machaon,Podalirius, A efculapius ufqueadeo, ficut refert Xe- In libro de
nophon,arferunt, ut non minus in ea laboris , quam in artibus , in ven.
quibus ualde excellebant , fibi impendendum quotidie putarent,
Neq. uero folam medicinae gymnafticam huiufcemodi exercita-
tionem,fed bellicam quoq . & athleticam recepiffe, probaffeq. cre-
dendum eft; fi quidem uel delectationem,& gloriam, quarum gra
tiaathletae laborabant, uel militarem peritiam &fortitudiné,qui-
bus bellicae gymnafticae exercitatores inuigilabant,fi fpeftemus,
cumu-
 186 LIBERT

cumulatiffime omnes in uenationis exercitio reperiuntur , atque D

in.c
in coo praefertim , gnonin auibus decipiendis , fed in terreftribus
animalibus fine dolo capiundis laboriofe uerfatur , de quo magis
noftram hanc tractationem intelligi debere uolumus.Etne fine il-
luftrium auctorum teftimoniis hanc fententia audacter nimis pro-
ferre uidear, quomodo unaquaeq.gymnaftica uenandi exercita-
tione ufa fit , iam inceptam uiam infequens demóftrare conabor.
Quod enim illa bellicae fortitudini affequendae maximum adiu-
mentum praebere putaretur,locupletiffime teftatú fecit Plato, qui
poftquamin Thaeeteto, & 7.de legib.uenandi difciplinam in tres
fpecies,aquatilium fcilicet, uolatilium, & terreftriú animalium di-
ftinxiffet,improbatis aliis duabus pro iuuenu educatione, de terre-
» ftriuuenatione in fine 7.de legib. ita cócludit.vnс marov On-
33 ρευσίς τε καὶ ἄγρα λοιπὴ τοῖς παρἡμῖν ἀθλητας,ὧν ἡ μὲν ἢ εὐδόν . Ε

» αὖ καὶ μέρη νυκτερεῖα κληθεῖσα , ἀργῶν ἀνδρῶν .ουκ αξία ἐπαίνε , ἐδ '
"
ἡ ἳ δαπαύματα πόνων έχεσα αρκυσίτε , και πάγαις, ἀλλ᾽ς φιλοπό
30 να ψυχῆς νίκη χειρεμένων τὴν ἄγριον ἢ θηρίων ῥόμην,μόνη δή πᾶσι-

>> λοιπὴ καὶ ἀρίση ἡ τετραπόδων , ἵπποις , η κυσί , καὶ τοῖς ἑαυτῶν
M
» θήρα σώμασιν ,ὧν ἀπαν ἳ κρατέσι δρόμοις , καὶ πληγαις καὶ βολος
‫رو‬
αὐτόχειρες θηρεύοντες ὅσοις ανδρείας θείας ἐπιμελές . idch , Sola
"
itaque terreftrium uenatio, capturaue, athletis noftris reliqua eft ,
» atque harum, quae dormientia animalia peculiari uocabulo no-
» Aturna uocata perfequitur , fegnibus conuenit, nullamq, meretur
›› laudem,ficuti nec illa, qua laborum intermiffiones habens retibus,
» & laqueis non laboriofi animiuictoria ferarum robur euincere co
» natur. unde folam illam optimam effe relinquitur,in qua homines
‫ وو‬quadrupedia equis,canibus,& propriis corporibus uenátur , quos F
"
» omnes fuperant illi,qui fortitudinis diuinae poffeffionem curantes
" propriis manibus currendo, feriendo,&iaculando uenationi ope-
>>
ram nauant. Ex quibus uerbis clare patet , quantum Plato in com-
paranda fortitudine bellica diuina ab ipfo nucupata , uenationem
dixerit exercitatoribus militaribus conferre . quos quomodo ipfe

fub Antar nomine comprehendat,fuperius indicauimus. Euide

tius, quam Plato,locum hunc explicaffe uidetur Xenophon , qui
" deCyro in eius paedia ita fcriptum reliquit : zoλeuinns de eve-
35 να ασκήσεις ἐπὶ θήραν ἐξηγεν , ὥσπερ ἀσκεῖν ταῦτα ᾧ στο χρή
» ναι ,ταύτην ηγέμενος καὶ ὅλως ἀρίσην ἄσκησιν πολεμικῶν εἶναι , καὶ
egra-
3 ἱππικῆς δὲ ἀληθεςάτην . ideft , Exercitationis autembellicae
‫رو‬
» tia eos ad uenationem educebat, quos haec exercere oportere exi
" ftimabat , hanc ratus & omnino bellicarum exercitationum opti
mam >
 TERTIVS 187

A mam,&equeftris uerifsimam,Quo in loco nemo non uidet, quam

aperte uenationem ad exercitationem bellicam omnium maxime
conducere cenfuerit, unde poftea in lib. de uenatione iuuenes ad
capeſcendam hanc exercitationem duabus praecipuis rationibus
adhortaturstum q corporibus bonam ualetudinem comparat:tum
q eos ad bellum maxime inftituit, ftrenuosq. milites , & ceteris re-
bus agendis idoneos reddit . At Ariftoteles non tantum bellicae lib.1 . poli.
exercitationi uenandi ftudium conducere uoluit, quinimmoillud cap.s.

ipfius partem manifefta oratione fecit : ut nulla amplius dubitatio

fuperfit, quininter ceteras militari gymnafticae inferuientes exer-
citationes uenatio quoq. locum obtinuiffe debeat . Quod uero
nec athletica profefsio huiufce generis exercitio caruerit, uenatio-
·B nes in amphitheatris ab Imperatoribus faepenumero repraefenta-
tae & apud Latinos fcriptores mirum in modú celebratae demon-
ftrant : quac licet ab hac noftra multum diuerfae fuiffe appareant;
illius tamen fpeciem praefeferebant, nempe cum beftiarij, atq. alij
mortis fupplicio condemnati eo prorfus modo aduerfus feras ufq.
ad alterius interitum (utrefert Suetonius)contenderent, quo uena
tores contra minus immanes belluas pugnare confueuerunt . De
medicorum gymnaftica , quod fcilicet uenationem ualetudini , &
bono corporis habitui comparandis, tuendisq. probarent, nemini
non conftare arbitror , quando, praeter Xenophontis fententiam
2 de tuen .
citatam, praeter Galeni auctoritatem, qui inter exercitationes cor- fan .
pori fanitati inferuientes eam repofuit , ludoq. paruae pilae in hoc In libro de
ludo `par-
folum inferiorcm fecit, quod maiori apparatu indigeat, propterea
uae pilae .
Cnecartificibus nec ciuilibus negotijs implicitis conueniat , praeter
iuniorem Plinium , qui uenatione corpus fanum conferuaffeinfi- lib.s.epiſt.
nuat , praeter aliorum argumenta , unum Fazis Arabismedici eru
ditifsimi teftimonium fufficere poteft, apud quem legitur, conti-
giffe in quadam pefte, ut, dum omnes fere perirent, foli uenatores in.30
tract ..con-
13.c.
ob fummam ualetudinem afsiduis exercitationibus partam incolu
3.
mes euaferint.ne filentio praeterea Lacedaemonios , a quibus olim
ad cenam Dionyfius Syracufanus acceptus, fe cibis appofitis dele-
Etari negauit.cui ftatim refpondit coquus,ideo illud eueniffe, quia
nec in uenatu , nec in curfu laborauerat , & ideo fiti & fame care-
bat, quibus Lacedaemoniorum epulae condiebantur . Itaq. mirari
nullo pacto debemus, fi Mithridatem, quem ufq. adeo fanitatis, &
uitae ftudiofum fuiflefcimus, uenationi ita auide operam dediffe le

gimus, ut feptem annis , neq. urbis , neq. ruris tecto ufusfit . Ergo
manifeftum cuiuis iam effe poteft , quantum in exercendis pro ua-
letu-
 188 I. IBER III.

letudine corporibus uenatio apud ueteres aeftimata fuerit . cuius D

cum multae cffent fpecies, quarum aliae retibus , aliae laqueis , ui-
fco, & aucupijs, aliae carniuoris,& rapacibus auibus, aliae canibus,
fagittis, uel puris , uel tinctis ; quas ideo Gallos uenatores hellebo-
lib.25.c.5 . roinficere confueuiffe tradit Plinius , quia circumcifo uulnere ca-
ro tenerior fentitur : aliae armis modo in uolatilia ; modo in terre-
ftres belluas peragebatur: illas uenationes aptiores exiſtimatas arbi
tror , in quibus homines tam pedibus euntes , uel currentes, quam
tabantur ; nempe quas tum
equis uecti feras canibus,& armis infe&
corpora magis exercere , tum fenfus omnes acuere , tum maiorem
animis uoluptatem afferre nemo negarit. Eam enim uenationem ,
quae cum accipitribus & afturibus aduerfus aues hifce temporibus
exercetur , an commendarint antiqui medici , affirmare nequeo ,
9.dhis.aïa quod, licet Ariftotel. memoriae prodiderit , in ea Thraciae parte , E
ium.c. 36. quae olim Cedropolis uocabatur , homines focietate accipitrum
per paludes aucupari confueuifle ; nihilominus genus illud uena-
tionis noftrae ualde difsimile fuiffe uidetur; quandoquidem illi ip-
fi lignis, quae manibus tenebant, arundines & fruteta mouebant ,
unde aues obftrepitum excitatas euolantesq. accipitres defuper in
fectabantur, quorum metu aues perculfae terram repetebant, ibi-
que percuffae baculis a uenatoribus capiebantur , & earum partes
accipitribus diftribuebantur; noftrum uero accipitribus,atque aftu
ribus edoctis peragitur.quod antiquos ignoraffe & Conftantini
Imperatoris aetate inuentum effe , infinuat Iulius Firmicus : ficut
etiam ignorarunt eam uenationem , quae canibus arte quadam in-
ftructis, & retibus aduerfus qualeas, perdices,& fafianos exercetur.
Sed de his fatis . F

Explicit LiberTertius .
 Aaa ! I 189

ARTIS GYMNASTICAE

LIBER . QVARTVS

De ratione agendorum, & de exercitationis ufu . Cap. 1.

VM gymnafticae originem, eiusq. fpecies , & fpe-

cierum (ut fic dicam) ſpecies ab antiquis traditas,ac
in ufu habitas, iam clara, quantum conceditur, effe
cerimus, ad perficiendum tractationis noftrae inſti
tutum relinquitur,prius uniuerfales, communesue
exercitationum omnium regulastradere , quarum du& tu non mo-

B do fingula cognofcere , uerumetia uti unufquifq. poffit: deinceps

ad particularia & magis propria tranfeundu erit , utin fingulis ex-
ercitationibus , quid boni, & quid mali refideat, faciliter pernofce-
re,& cognitum partim amplecti, partim effugere ualeamus.Fuiffet
profecto inanis prope labor , ac uanum ftudiu exercitationes ufq.
adeo apud ueteres celebratas perueftigaffe, nifi etiam utilitates , &
commoda , quorum gratia totam gymnaſtam & condiderunt , &
in quotidianum medicorum ufum eduxerunt , perfpe& ta & clara
haberent illi , quibus haec noftra lectitare, ijsq. ad fanitatis profe-
tú non ofcitanter uti placuerit. Atq. in hoc ideo magis mihi elabo
&
randum effe cenfeo , quoniam Galenus Hippocratis atque Plato-
nis placita fecutus in omnibus quidem artibus , fed praefertim in
medicina uniuerfales methodos parum iuuare clamat,nifi particu-
Clarium tractationes , ac indiuiduorum fpeculationes accefferint,
quibus tum res communi methodo inuentae certius confirmen-
tur , tum earum fimilitudines ac diffimilitudines , unde omnis hu-
mana deceptio, ut in Phaedro fcripfit Plato,principium fumit,pro
be difcernantur . Hanc igitur ab antiquis philofophis , atque me-
dicis laudatam uiam incedetes , tractandorum omnium ab ipfius ex
ercitationis natura initium capiemus: quam cum definierimus mo-
tum quendam corporis effe , atque omnem motum neceffario dif-
ferentiae nonnullae fequantur, nimirum uehementia, remiffio.ce-
leritas, tarditas,& fimilia : & praeterea in quouis motus localis ge-
nere corpus quod mouendú eft, locus ubi moueri debet, tempus in
quo moueatur , ac ipfius motus menfura , atque modus ex neceffi-
tate requirantur , confutatis eorum , qui de exercitationibus male
fenferunt , opinionibus , primo differentias illas exercitationem
confe-
 120 LIBER

confequentes declarabimus : fecundo, quaefint corpora exercita - D

tionibus apta ,& quae inepta, demonftrabimus : tertio, qualis effe
debeat locus, ubi illi exercitationibus operam nauare debent , qui
uel confirmandae , uel conferuandae ualetudini ftudent : quarto,
quodnam tempus exercendis corporibus opportunum habeatur; fi
cuti namq. corpora omnia non omnem exercitationis fpeciem per
ferunt , ita fimiliter non quiuis locus, nec quodlibet tempus cuicu-
que aptantur . Sed, quia imperfecta haec tractatio remaneret , nifi
menfura exercitationis praefcriberetur , ideo quinto fubiungam ,
quantum exercendum fit . Addam & fexto modum , quo exercita-
tio adiri debeat, atque fic ad particularium exercitationum quali-
tates examinandas defcendens nihil relinquere conabor , quod in
I.
1, de dieta. hac materia iure defiderari queat, & quod ab Hippocrate, fiue Po-
lybo pro laboribus, aut exercitationibus tractandis cognitu necef- E
fariú pofitum fuerit . Sed hoc antequam aggrediar, illud prius hoc
in loco praefandum effe iudico, ea omnia , quae in hoc quarto uo-
luminetradituri fumus , tanti in uniuerfo exercitationum negotio
momenti exfiftere, ut,ijs uel ignoratis, uel neglectis, exercitationes
detrimenta potius , quam commoditates ullas inferant : innume-
rae quando quidem exercitationes, ut praeclare fcriptum eft a Ga-
2.d tuua. leno , opportune ac prudenter adminiftratae errores tum naturae
ca p . 7. &
lib.de cibis in corporis temperie factos , tum hominum in uictus ratione com-
bo.&mat. miffos emendare, prorfusq. delere natae funt, ueluti M. Tullio con
fuc.
tigiffe fertur, quem mala ftomachi ualetudine affectum opportu
nis, ac numeratis exercitationibus ita corporis fui habitum roboraf

In eius ui- fefcribit Plutarchus , ut ad multa magnaque certamina fe ualidum

12. reddiderit.Contra,fi eaedem temere nullaq. opportunitatis ratio- F
ne fiant,non modo optimas corporis a natura conftitutiones tribu
tas corrumpunt , & interdum prorfus deftruunt: uerumetiam plu
rima, ac facuiffima morborum genera latenter inducunt. quofit,
ut, qui exercitationibus moderate,& opportune peractis uitam fa-
nam traducere , nullisq . medicamentis indigere poffent, ijdem ob
exercendi negligentiam quafi perpetua infirmitate crucientur, af
fiduisue medicamentis opus habeant.

Con-
 QVARTV S 191

Confutatio opinionis eorum , qui exercitationem infanis da

mnabant, & de exercendi neceffitate, ac commo-
DONC ditate Cap. 11.

I igitur tales, tantaeq. exercitationis utilitates exfiftunt,

magnopere coarguendi funt,qui de corporibus exercen
dis prauas omnino, atque humano generi noxias fenten
tías diffeminare non erubuerunt . Hos etenim in tres fe-

Atas antiquitus partitos, effe fcribit Galenus, quorualii quafcúq. ex

ercitationes ueluti fanitati potius noxias , quam utiles penitus fu- 5. dru . uz.
ftulerunt ; Alij neminem exerceri uetandum uoluerunt ; Alij me- cap..
dia quadam uia incedentes affuetos folum exercendos iudicarunt,
inaffuetis exercitationes negarunt . Horum omnium placita & re-
B cenfere, & refutare operaepretium duco , ne fi uel taceamus, gratis
eos reprehendere uideamur,uel fi irrefutata dimittantur,aliquibus
arrideant, & tãquam fanitati códucentia interdum accipiantur. E-
rafiftratus itaque, Praxagorae, & Chryfippi in medicina fucceffor ,
necnon Afclepiades Prufienfis magnae auctoritatis medicus inter
alias abfurdas,quas habuere de remedijs opiniones,medicamento-
rum fere, & fanguinis miffionis ufum in infirmis abrogandum cre
diderunt, in fanis exercitationes corporis nihil ad bonam ualetudi-
nem conferre ſtatuerunt,atque ad hoc poftremum afferendum plu
ribus rationibus addu&ti fuerunt. Prima erat,quod fanitas in humo
rum omnium iuſto temperamento collocatur , humores uero gi-
gnuntur, & in moderatione retinentur ex ciborum moderata fum
ptione, & concoctione, concoctio uero quaelibet quiete , utindi-
Ccat fomnus , magis perficitur , amotu qualis eft exercitatio,impe-
ditur,&non raro corrumpitur , unde ipfa deprauata neceffario hu
morum harmonia, & ideo ipfa fanitas deftruitur. Altera ratio erat,
quod omnis exercitatio laborem fibi adnexum obtinet, labor ficu-
tinaturae noftrae quodammodo inimicus apparet , ita quoque iu-
cunditatem, & dulcedinem , quibus numquam fanus homo priua-
ri debet, e medio tollit, atquefic fanitati potius obeft, quam profit.
Tertia ratio erat , per eadem fanitatem praefentem conferuari,per
quae amiffa recuperatur, unde cum deperditafanitas per quietem,
& non per exercitationem reparetur , per eandem etiam , & non
"permotum ullum conferuatur . Quarta ratio erat,ab exercitatione
nimis calorem augeri, & confequenter natiuum humidum exhau-
riri, quae duo fanitatem corrumpere,& non conferuare nemo du-
bitat , cum ipfa in moderato calore & in commenfurato natiuo hu
mido
 192 LIBE. R

mido tota confiftat. addebantinfuper, multosdiuin carceribus de- D

tentos íanam uitam traducere , qui nullo pacto exercitationibus ua
carepoffunt , atque inde apparere fanitatem abfque exercitationi-
bus confiftere.Totigitur rationibus inducti medici illi exercitatio-
nes corporis fanitati nullo pacto conferre & crediderunt, & ceteris
perfuadere conati funt . fed eos ueheméter aberraffe, omnes plane
confitebuntur , fi & exercitationis neceffitatem, & naturam, utili-
tatemue penitus confiderare uoluerint.Nam cum a corporibus no
ftriscontinuo effluant corpufcula , quae nifi inftaurarentur, uitam
facillime perderent, ideo cibo, quoad uiuimus, ut effluentes partes
regenerentur , femper opus habemus ; cibus autem , quantumuis
opportunus, & inculpatus eligatur , numquam ita in fubftantiam
membrorum conuertitur , quin excrementa inutilia remaneant ,
quae nifi continuo foras truderentur , haud difficile foret , aliquo E
temporis tra&
tu ufque adeo accumulari, ut calorem naturalem fuf-
focarent ; quod praeuidens fagax natura meatus , ac uias multas il-
lis expurgandis parauit . quae proculdubio cunctis exinaniendis cũ
non fufficiant , exercitatione indigemus , ut ea per motum attrita
alias fudoribus, alias fenfibilibus, & infenfibilibus exfpirationibus
a nobisfeparemus . alioqui frotio , & torpore huiufcemodi excre-
menta retineantur, periculum eft, ne innumerae morborum exitia
lium fpecies generentur . &iccirco praeclare Socrates apud Plato-
nem in Theaeteto dixit , habitum corporum ab otio , & quiete de-
ftrui ; ab exercitationibus uero,& motibus conferuari ; quod forfan
ex eo Hippocratis oraculo didicerat , ubi fanae uitae traducendae
‫رد‬
.epid.co.4 - rationem breuiter exponens, ita fcripfit: dounous éying, duspin apo-
qñs, ánovín πóvæv, uidelicet, quod in hoc fanitatis conferuatio col- F.
locatur, utfatietas ciborum uitetur , & exercitationes corporis in
frequenti ufu habeantur . Accedit his , quod calor multitudine ex-
crementorum per exercitationem exoneratus robuftior efficitur ,

membra firmitatem maiorem acquirunt , omnesq. corporis uirtu-

tes in proprijs perficiendis operationibus expeditiores, & fortiores
euadunt. ut recte dixerit Hippocrates , fiue Polybus , vbpwwos &-
1.de dieta.
πίων ἐδύναται ὑγιαίνειν ,ἤν μὴ πονέη, quod fcilicethomo , qui com
medit, minime fanus uiuere poteft , nifi laboret . Sed ne Erafiftra-
tum, atque Afclepiadem gratis refutare uideamur , quales fint co-
rum rationes,perpendemus . primo concedimus , fanitatem in hu-
morum aequalitate fitam effe , atque hanc aequalitatem ab optima
fuccorum generatione, & concoctione conferuari ; dicimus tamen
concoctionem ipfam & a quiete effici , & ab exercitatione opportu
ne,
 QVARTV S 193

ne, ac moderate adhibita non parum adiuuari ; quandoquidéfi , ut

nuper dicebamus,calor naturalis ab onere fuperfluitatú per exerci
tationé leuatus ualétior redditur, magisq. excitatur , & fic excitatus
concoctiones meliores parat, quomodo exercitationes opportunae
fuccorum optima concoctionem non fuggerant , fimulq. fanitatis
conferuationi non ualde conducant, non uideo . unde fi motumin
tempeftiuum concoctionem corrumpere fatebantur , & nos quoq.
illis affentimur, at fi motum tempeftiuum, qualem exercitationem
medici antiqui effe definierunt,idem efficere adftruxerunt, in aper
ta falfitate uerfari eorum dogmata cuiuis perfpe&
tum eft ; eo magis
quia exercitatis profundiores fomni contingunt, quibus pofteame
liores concoctiones perficiuntur : ut non fine ratione dixerit Gale-
nus primo de alimentis, neque prauos cibos offendere multum ex-
Bercitationi deditos, nempe quibus profundi fomni a laboribus eue
niant , & tales deinde fomnos optimae concoctiones fequantur .
Quod porro in fecunda ratione afferebant exercitationem labo
rem adnexum gerere,& proinde uoluptatem fanitati coniunctam,
ipfamq. fanitatem adimere , partim confirmamus , partim nega-
mus ; non diffitemur profecto exercitationem , quam uehemen-
tem motum anhelitum alterantem effe decreuimus , laboriofam
aliqua ex parte fore, & tempore , quo peragitur, iucunditate care-
re; dicimustamen , fanitatem interdum cum aliqua moleſtia poſſe
permanere , dummodo neque illa modum excedat , neque multo
tempore perduret, qualis eft moleftia exercitationi affociata , quae
momentanea eſt, non immoderata, immo maioris,& longioris de
lectationis praeparatrix ,nempe cum corpus a fuperfluitatibus libe
Cret , omnisq. naturalis exinanitio iuxta Ariftotelis fententiam de-
lectationem afferat. Ad tertiam rationem , qua etiam Porphyrius In proble.
philofophus adductus carnium ufum ad fanitatem damnauit , re- feats.
fpondemus falfum omnino effe , quod per eadem praefens fanitas In.2.de ab
fti abaïali
conferuetur,per quae abfens recuperatur, quoniam etiam ipfe Af- bus.
clepiades, & Erafiftratus per inediam trium & quattuor dierum, ut Libr.1 . in
Celfus, & Plinius teftantur, multos affectus curabant, quam fanita- lib. 16.c.1.
10.06.
ti conferuandae maximenocere,fatui quoque affirmarent. praete-
rea Hippocrates, eiusq. fequaces experimentis infinitismedicamen
ta fanitatem recuperare , fi opportune fint adhibita , comproba
runt; atijdem fanos non modo a medicamentis noiuuari,ſed ſanita
tem apprime laedi, palam enunciarunt.unde fatis patet,propofitio-
nem , quam affumpferunt , a ueritate longe recedere , ne longior
mea euadat oratio, fi omnia quae ad refutandam illam ualerent, in
Gymnaftica N medium
 194 LIBER

medium afferre uellem . Erat illorum quarta ratio , ab exercitatio- D

nibus calorem augeri, & ob id modum fibi debitum hoc eft medio
critatem tranfire , & confequenter natiuum humidum , a quibus
duobus uniuerfus fanitatis ftatus dependet , exhauriri ; at eam ue,
ram minime effe facile conuincetur , fi exercitatio debite admini-
ftrata, quemadmodum medici antiqui decreuerunt, confideretur;
quae tametfi calorem natiuum augeat , fuperfluosq. humores ina
niat , fi tamen adhibeatur eo modo , quo adhibendam inferius de-
monftrabimus , tantum abeſt illam natiuum humidum confume-
re, aut fanitatem aliquo pa &
to labefa&tare , ut potius extraneoshu-
mores diffipando , fuperfluitatesque abradendo , quae ipfum hu
midum turbare , ac inficere poffent , idem conferuet , & fimul
cum calore uiuidum reddat , necnon carnes , & cetera membra
com. 3. de folidiora , & puriora , efficiat : ex quo uenuftiffime Galen . carnes
E
artic. aph . urentium exercitatione τυροῖς ἀκριβῶς ἤδη πεπηγόσι , fiue careis
iam exacte coagulatis , & non urentium τυροῖς Ἐπιπηγνυμένοις, fiue
adhuc coagulationem fubeuntibus adfimilauit . Quod autem ulti-
mo addebant , in carceribus conclufos fine ulla exercitatione fa-
nam uitam degere , fi intelligant fine exercitatione proprie di-
ta , quam uehementem motum effe definiebamus, uera dicunt, &
&
nos quoque affentimur: atfi de exercitatione communiter accepta
loquantur , ut eorum fuit fententia , dicimus in carcere conclufos
uelfrictione, uel aliquo alio motu fuiffe ufos ; alioqui ab omni mo-
tu penitus defiftentes , impoffibile eft , ut multo tempore fani ui-
uant, quando quotidie ea ratione quam plures aegrotare , atque
6. coll. etiam interire in carceribus uidemus . unde Auerroes prauitatem
cap.2. ab exercitationis priuatione nafcentem probaturus a carceratis ar-
gumentum accepit, nempe qui (dicebat is) facies cauticas, colorem F
impurum , & omnes operationes laefas habent , quod non magis
homini, quam alijs animalibus latentibus , & uolucribus in cauer-
nis detentisaccidere dicebat. quod fi qui reperiuntur,qui in carce
ribus fine ulla exercitatione degant fani, illi per quanı rari funt , &
ufque adeo ualida corporis conftitutione formati, ut omnibus no-
xis fortiter obfiftant. Neque putandum eft,huic fententiae noftrae
Hippocratem ullo pacto refragari, quod is peftiferam illam inTha
fo aeris conftitutionem defcribens,prauosq. in illa genitos morbos
Epid. c . recenfens, dixerit: Εγίνετο δὲ ταῦτα μειρακίοισι νέοισιν, ἀκμάζεσι ,
I.aph.it. καὶ τετέων τοῖσι πεπαλαίσρων , καὶ γυμνάσια πλείσοισι . ideft ,
Fiebant autem haecadolefcentulis, iuuenibus , aetate florentibus,
atque horumijs, praecipue , qui in palaeftris , & gymnafijs exer-
ceban-
 Q VARTIVAS 195

Acebantur . quoniam fi recte uerba auctoris uetuſtiſſimi examinen-

tur, dictis noftris maxime fauent , cum ibi narretur , corpora exer-
citata ob calorem , & uirium firmitatem morbis illis magis reftitif-
fe, atque feliciori ceteris fucceffu euafiffe . Itaque nulli iam obfcu-
rum effe arbitror , quam grauibus in erroribus uerfarenturilli, qui
(audacter ne magis , an infolenter, an quod nouarum opinionum
ftudiofi effent, ignoro exercitationem fanitatis conferuationi nul-
lam opem praeftare affirmarunt: & contra, quam probe,& pruden
ter effecerit Hippocrates, Plato, Galenus & Auicenna, qui nullum
praeftantius auxilium pro tuenda fanitate reperiri ipfa recta uictus
ratione, necnon exercitationibus opportune adminiftratis memo-
riae tradiderunt. quae duo cum diligenter profiterentur olim Per-
fae, ufq. adeo turpe reputarunt aliquos fpuere, emungere,& flati
B bus plenos uideri , quafi fic (ut fcribit Xenophon) coarguerentur Lib. 1. Cyt
Paed.
neque modico uictu uti , neque laboribus humiditates corporis
confumere .

Improbatio eorum , qui omnes homines exercere deberi

fentiebant . Cap. 111.

EFVTATA Corumfalfa opinione , qui exercitationem

corporis ad fanitatem nihil conducere afferebant , iam
eos confutare aggrediamur, qui omnibus nullo delectu
R
habito iniungendas exercitationes effe cenfuerút : quos
praedictis meliorem fententiam habuiffe & ratio ipfa,& Galeni au 5.8tu va.
&toritas perfuadent . Ifti etenim animaduertentes , Hippocratem cap.11 .
Chanc indefinitam propofitionem enunciaffe,(Labores cibum prae-
cedant) dixerunt Senem praecepiffe, ut omnes homines ante cibo.-
rum fumptionem fefe exercerent : ad haec fententiam fuam alijs ra
tionibus confirmare nitebantur , quarum prima fuit , cun&
tos ho
mines naturaliter exercitationibus inclinari, quemadmodum pue-
ri uel mox in lucem editi atteftari uidentur, & propterea inclinatio
nes a natura omnibus tributas ab omnibus etiam debere in ufum

poni, nec ullo pacto irritas fieri , tanto magis quando inclinationes
illas ob aliquod excellens bonum natura elargiri in pluribus mani-
feftatur, ficuti in maiori hominŭ parte exercitationu inclinationes
in ufu pofitas fanitatem bonum excellentifsimü praeftare,nemo ne
gat: alia ratio, qua moti ifti in fimilem opinionem deuenerút, fuit,
quod fi omnes homines neceffario excrementa generant, quae cóti
nuo expelli neceffe eft, alioqui aucta, & accumulata natiuù colorê
Nij con-
 196 LIBER

confopirent, peffimosq. morbos citra controuerfiam progigneret, D

atq . huiufcemodi excrementorum magna pars per exercitationem
expellitur, difflaturue ; confentaneum rationi plane uidetur, nullú›
reperiri poffe , qui exercitatione ad educendas quotidianas fuper-
Auitates non indigeat,& ob id omnes homines exercitationem de
fiderare; addebant infuper , quod fi aliqui reperirentur , quibus
exercitatio minime conueniret, proculdubio effent illi , qui natu-
ra corporis imbecillimi funt , qui cum ab exercitationibus utilita
tem capiant , ceteros quofcumque ab ijfdem iuuari , & iccirco illis
uti debere confequens eft. His ergo rationibus perfuafi cunctis paf
fim hominibusante cibum faltem iniungendas exercitationes ef-
fe praedicabant : fed & ipfi apertiffime alucinati deprehendun-
tur. Quoniam cum hominum naturae , & condiciones ufq. adeo
2de teper. diuerfae fint, ut neminem inuenire (ficut fcripfit Galenus) alteri fi E
milem prorfus liceat, fintq. quibus medicamenta noceant, quibus
6. Epid.co. profint, quos immodicus coitus, fiue avea fecundum Hippocra
5.aph.22 .
I.partic. tem , Ariſtotelem, & Galenum iuuet, quos uel minimus laedat, &
Prob. 51. fic de fingulis ; pariter rationabile fit, aliquos dari , qui non parum
ab exercitationibus corporis offendantur , utinferius monftrabi-
mus , & proinde uniuerfale illud praeceptum non fine ingenti dif-
crimine effe. Nam auctoritas illa Hippocratis , quam fibi fauere
s.detu.ua.
cap.II. funt arbitrati , haudquaquam (ut bene fenfit Galenus) infinuat,
quod omnibus hominibus exerceri conducat,immo de ordine ex-
ercitationis,& cibi au&
toribi fermonem habuit: quafi innuere uo
luerit, quibus exercitari expedit, praecedere exercitationem ciboş
debere : quod porro idem cenfuerit , exercitationem haud cunctis
prodeffe in libro de graffantibus morbis palam teftatus eft,ubi cali- F
das naturas quiefcere debere cenfet.Ratio uero prima, quafenten-
tiam fuá adftruebant, licet uera fit, atque a Platone ac Galeno con
firmetur ; nihilominus eorum dictis parum opitulatur : fi quidem
homines a natura profecto ad motus fimpliciter inclinantur,&nu }
lus eft, modo fanam uitam degat, qui perpetuo otio torpeat,&nú
quam moueatur,at quod ijdem inclinenturad eos uehementes mo

rus, quosfub certis regulis complexos exercitationes uocamus, nul

la ratio dictat , neque ullus fanae mentis pronunciaret. Ex quo ap-
paret ratione naturalis inclinationis minime cunctos exercitationi
bus aptos iudicari debere. Ad alteram rationem , quae certe multa
probabilitate non caret , refpondemus excrementa continuo in
corporibus noftris collecta neceffario effe tolléda, at quod folis pro
prie dictis exercitationibus huiufcemodi exinanitio peragatur, fal
fum
 Q WARTY S 157

Afum omnino eft: quando balneum, frictiones, infenfibilistranfpi-

ratio , geftationes citra motus ullam uehementiam fimili euacua-
tioni perbelle fatisfacere poffunt , quemadmodum appofitiffimis .de tu. na.
Primigenis & alterius cuiufdam exemplis demonftrauit Galenus ,
quos abimminentibus morbis exercitationis abftinentia , foliusq.
balnei ufu fe liberaffe, fanosq . conferuaffe teftatur . quod uero po-
ftremo loco addebant , cum imbecillimi natura exercitationes re-
quirant , alios quofcumque etiam requirere , dicimus affumptum
uerú effe, uidelicet imbecilli corpore natos ab exercitationibus nó
In li.de di-
parum iuuamenti percipere , ut Socrates apud Xenophontem ſui &
tis , & fa-
ipfius exemplo probat, natura infirmiffimos, fi exerceantur,fortio- &
tis Socra.
res euadere, quam naturali fortitudine praeditos fed inexercitatos,
& poft Socratem Galenus, qui multosa natura infirmo corpore ge
B nitos moderatis exercitationibus naturae errores correxiffe, & qua
fi nouum corporis, acmeliorem habitum regeneraffe fcribit: atta-
men confequens falfum effe confitemur, neque enim fequitur,im
becillimi exercendi funt , ergo omnes alij ; fi quidem calidi & ficci
immoderate, tametfi non fint imbecilles , cauffis antedictis exerci-
tationes non requirunt, quia uires non funt , quae exercitationem
inhibeant, fed intemperies corporis , quae dum ab exercitationi-
bus augetur, eas prorfus noxias effe indicat.Concluditur ergo, om 2.dta. us.
nes homines exercitationes proprie dictas minime defiderare, atq.
illos, qui hoc affeuerarunt , toto caelo aberraſſe; quamuis exercita
tionem communiter acceptam , prout quaflibet uel minimas cor-
poris agitationes complectitur, nemini fano negari poffe fateamur,
quando nihil fanitati tam hominum , quam brutorum aeque per-
Cniciofum, & letale inuenitur, atq. cuiuflibet motus ceffatio, confu-
matumue otium , quibus non tantum uniuerfus corporishabitus
infigniter refrigeratur , calor natiuus hebetatur , humiditates fu-
peruacuae crefcunt , moleftusque quidam omnium uirium tor-
por connutritur , uerumetiam , ut dicebat Galenus, cuncta mem- lib. de cik.
bɔ & ma
bra tenuia , debilia , atque flaccida euadunt , & fubinde non raro facci
exitiales morbi nafcuntur , qui , ab humoribus frigidis plerumque lib decau.
originem ducentes, uel ad mortem , uel ad perpetuam ualetudinis li.2.de
motoru fia..
offenfionem perducunt .

Nij Re-
Cymnaftica
 198 LIBER

Redarguuntur, qui affuetosfolum exerceriuolebant .

Cap.

ESTAT falfa eorum opinio condemnanda, qui affue-

tos folum exerceri debere , inaffuetos minime exercen-
dos effe iudicabant . quorum fententia tametfi fpeciem
R
ueritatis quandâ praefeferat, ceterisq. duabus iure ante-
poni mereatur, haud tamen prorfus errore uacat, dum affuetudini
nimium tribuere , quafiq. fupra naturae condiciones illam fatue-
reuidetur . Ceterum ne horum placita iniufte refellere credamur,
& rationes , quibus adducti in cam fententiam iuerunt , & errata ,
quae commiferunt,in medium proponemus , ut ueritas facilius e-
lucere aequo iudici poffit. Ifti itaq. cum legiffentapud medicorum
2.Aph.49. principem Hippocratem, cos, qui confueti funt folitos labores fer- E
jo. re , etfi fuerint imbecilles, & fenès non confuetis, fortibus, & iuue
nibus facilius ferre ; quaeq . ex longo tempore confueta funt , etfi
deteriora fint , inaffuetis minus incommodare , affeueranter pro-
nuntiarunt , neminem inaffuetum exercitationibus , & laboribus
committi debere, alioqui maximopereoffendi, fed dumtaxat affue
tos, nempe quos partes exercitatas robuftiores habere , & propte-
rea laboribus fine damno refiftere experientia demonftrat. adde-
bant his rationes,primo quod omnes illi , qui cuilibet rei infuefcut,
magna ex parte naturae fuae conuenientem confuetudinem deli-

gunt; quoniam laedentia experti, illa repudiant, & iuuantibus ad-

haerent . unde exercitationibus affueti in illis tamquam fibi fami-
liaribus conferuari debent : qui uero quiefcendi confuetudinem
contraxerunt, ab illa nullo pacto funt remouendi, quafi tales exper F
ti fint ab exercitationibus fe ipfos offendi, & a quiete utilitatem ca-
pere .Secundo, quod iuxta philofophorum , & medicorum placi-
ta confuetudo in naturam tranfit, & iccirco non fecus confuetudi-

nem permutantes oblaeduntur, atque illi, qui naturam peruerte-

re, & aduerfus illius impetus obtendere conantur . Tertio quod fi
confueti quiefcere longo tempore fani ita uixerunt , uerifimile fit,
in eadem quiete reliquum uitae curfum ipfos fanos pera&turos ; ex
aduerfo uerendum effe , ne ijdem aegritudines diuerfas incurrant
fi quidem permutantes in contrarium uiuendi rationem , & alia ip
fi confequentiain contrarium ftatum permutari , neceflarium ui-
detur . Huiufcemodi ergo rationibus inducti, iſti conſtanter affir-
marunt , confuetudinem non debere mutari , & ideo folitos exer-

ceri exercendos effe,& folitos quiefcere in quiete permanere debe

re .
 QAVEA R T V S 199

Are. Sed,ut dixi,licet hi minus culpandam fententiam fecuti fint, at-

tamen nequeipfi erroribus caruerunt , quia Hippocrates in omni-, 2.Aph.56.
bus ad inaſſneta tranfeundum eſſe iudicauit , ne quando ad illa.
defcendere coacti grauiora damna patiamur , quod magis agédum.
eft, quando illa, quae confueta funt, nimis perniciofa exfiftunt, quay
lis eft confumata ab exercitationibus ceffatio, unde Hippocratis ci-
tata auctoritas in ea fenfu accipi debet , ut uoluerit , quemadmo-
dum & nos, uelimus, nolimus , affentiri cogimur , affueta infolitis .
minus turbare , neque propter hoc interdixerit , quin ad infolita
quandoq. tranfeundum fit , & praefertim cum affueta ualde praua
funt, & inaffueta multo meliora . Primae itaque rationi refponde
mus, affumptum falfum effe uniuerfaliter intellectum, quoniam fi
cuti multi confuetudinem naturae eorum cóuenientem induunt ,
Bitaquamplures uel dulcedine allecti , uel negligentia , aut alijs de-
tenti ftudijs, uel prae nimia ftupiditate fefe laedi non fentientes, in
malis confuetudinibus & naturae ipforum inimicis perfiftunt ;
quemadmodum faciunt quiefcendo & affueti, & dediti , qui quie-
tis uoluptate delibuti non fentientes offenfionem ei affueuerunt ;
non autem quod eam tamquam fibiipfis conuenientem elegerint,
nimirum quam iam ante hominibus cunctis inimicam probaui-
mus . Ad fecundam uero rationem dicimus , naturam profecto , &
confuetudinem parum differre ; haud tamen fequi ex hoc , quod
numquam confuetudo mutari debeat : quandoquidem fi medici
naturas prauas, ideft naturales intemperies emendare, in meliusq.
permutarc omni arte contendunt , ut fanitatem , & habitum bonu
corpori ingenerent, cur item pefsimae confuetudines ab illis in ho

Cneftiores, & falubriores permutari nequeant , ignoro ; eo praefer-

tim quod facilius exfuuntur , quae cófuetudine fuerunt contracta,
quam quae a principio ortus a natura tradita , accedit huic, quod
otiandi confuetudo perniciofa eft , quia (ut dicebat Celfus) poteft 7 Lib. I.
incidere laboris necefsitas . Tertiae praeterea rationi opponimus Cap.3.
eos, qui in prauis confuetudinibus perfiftunt, tametfi ob iucundi-
tatem non aduertant, perturbari, ut innuere uoluit Hippocrates ,
dum haudquaquam inaffueta deteriora non turbare,fed minus tur
bare dixit ; neque propter hoc laudari , & probari debere , quod
multo tempore in fimilibus confuetudinibus uitam fanam traduxe
2. de alim .
rint: quoniam ficuti dicebat Galenus, illi , qui cibis mali fucci uicti
tant , longo tempore malignitatem intus alentes , tandem quali❤
bet uel minima occafione pefsimos morbos incurrunt, fimiliteṛ
quoque in peffimis confuetudinibus perfeuerantes faepenumero
Ni intus
 200 LIBER O

intus maloshabitus concipiunt , quos per aliquod tempus non perD

cipiunt, quoufque humores praui otio nutriti & fupra modum au
&i incurabiles , & moleftifsimas aegritudines inducunt. Quamob-
rem elaborandum eft uniuerfis fanam uitam optantibus , ur malac
confuetudiniinnutriti minime fe uoluptate,atque damni ignoran
tia decipi finant , immo quamprimum ab ea recedere, paullatim ta
men , & ut dixit Hippocrates en @pocaywyns ftudeant , illud pro
comperto habentes potius cum aliqua moleftia permutandas effe.
perniciofas confuetudines , quam in illis cum delectatione perfi-
ftendum . Atque haec pro male de exercitationibus fentientium
refutatione dicta fufficiant. Tempus modo eft , quae corpora exer-.
citationibus accommodentur, quod tempus, & qui locus , demon
ftrare : fed antequam hoc aggrediamur , differentias, ut fupra pro-
mifimus,ipfiusq. tractationis ordo expoftulat, exercitationum bre- E
uiter percurremus .

De exercitationum differentijs. Cap. V.

VICVMOVE ex antiquis exercitationum facultatem

fpeculari, & fcriptis tradere aggreffi fuerunt, tres prima

rias illarum differentias effecerunt , quarum aliam
3 de tu.ua. σκευας ικὸν γυμνάσιον fiue praeuiam exercitationem ,al
ca.2.11.12 . teram parov , tertiam fimpliciter exercitationem nun-
cuparunt. Praeuia fiue praeparatoria exercitatio fecundum Galeni
Hiterpretationem erat motus quidam in menfura intra modum, in
qualitate ipfa incitatior, ac celerior, quae non modo corporis mo
F
tu, uerum etiam frictionibus , & unctionibus fimilibusq. alijs per-
agebatur , quaque ad curandam corporis raritatem , cogendam-
ue laxitatem , ut plurimum poft uenerem utebantur , quamuis
etiam interdum uterentur ante alias grauiores exercitationes ,
3 de tu. ua.
cap 8. quod proprium athletarum fuiſſe ſcribit Galenus , ne ab immodi-
2.de tu.ua. ca quiete ad magnum motum perinde ac a contrario ad cótrarium
cap. 3.
3 de tu.ua. abfque medio fubitus fieret tranfitus . A'πоleрaπuтin exercita-
cap. 12. tio alia ut pars exercitationis, alia ut fpeciesa Galeno ponitur , atq.
utraque erat motus quidam quantitate mediocris , tardus , & citra
ualentiorem nixum fubinde quietem interponens , modo frictio
nibus, modo ambulationibus, alijsq. huiufcemodi motibus fa&
tus,
qui tum emolliendis exficcatisa nimio labore corporibus , tum la-
xandis meatibus poft grauiores exercitationes ; poft uigilias , poſt
maerores inferuiebant ; & proinde hic motus a Galeno extrema
exer-
 QVARTV S 201

Acxercitationis pars nominatus reperitur,quoniam fere femper poft

magnas exercitationes , ne adcontrariam quietem illico tranfgre : 2.8 tu.uz.
derentur, ipfamadhibebant, ut pote qui ob tarditatem,& frequen cap. 12.
tem interpofitam quietem mediuminter exercitationem ualidam, 2.8 tu.ua
& confummatam quietem teneret. Porro exercitatio fimplex apud cap.&.
medicos gymnaſtás multas differentias habuiffe legitur,alias ab ex-
trinfecis,alias ab utendi rationibus , alias a motus ipfius tum quan-
titate, tum qualitatibus defumptas : quae ab extrinfecis accipieban-
tur, plerumque a loco nomen fortiebantur , quando uel fub dio ,
uel fub tecto, uel in mixta umbra , quam vzoσvµµyй Graeci uo-
cant , exercitatio peragebantur : item quando aut locus erat ca-
lens , aut frigidus , aut media temperie , & praeterea aut plane fic-
cus, authumidus, aut medio modo attemperatus . Differentiae ab
B utendi rationibus acceptae huiufcemodi exftiterunt, quoniamaut
continuus erat motus , autintermiffus, &fi continuus, aequalis,uel
inaequalis;fin intermiffus,aut certo ordine, aut citra ordinem,prae
terea uelfine puluere fiebat, uel cum puluere , atque eo alias mul-
to, alias modico ; fimiliter agebatur uel fine oleo, uel cum oleo,at-
queipfo alias exiguo , alias multo . Quae autem ab ipfius motus
quantitatibus acceptae inueniuntur differentiae , talesfunt, quod
exercitationes uel multo tempore durabant , & multae diceban-
tur, uel breui , uel mediocri , atque paucae & mediocres uocaban-
tur . Differentiae a motus quantitatibus defumptae illae quoque
fuerunt , quae a ui motrice accipiebantur :nam fiuis magna erat ,
magna exercitatio ; fin parua , parua ;fin mediocris , mediocris ap-
pellabatur. Porro a qualitatibus ita differentias a Galeno captas in- cap.cu
8 .. &
ua.
Cuenio, quod aut in breui tempore multum fpatij metiebatur exer cap.10.
citatione , fiue breue fpatium faepius in modico tempore tereba-
tur , atque haec exercitatio celer , acuta , & uelox nuncupabatur,
qualis curfus, umbratilis pugna, achrochirifmus,lufus paruae pilae,
& coryci , čuλedρíZet >, πITUXÍZen, & quae in palaeftris actitaban
turhumi circum uolutationes ; aut multum temporis in breui fpa-
tio infumebatur , tardaq. & lenta exercitatio talis motus nomina-
batur, ut lenta ambulatio,uectatio in lectica ; aut in mediocri tem-
pore mediocre fpatium, fiue breue pluries mouendo peragebatur,
ficque mediocris exercitatio euadebat: praetetea magnarum alia
praeter uim celeritatem quoq. adnexam gerebat , & podpov guµ-
volov ideft uehemens , robuſtaq. exercitatio dicebatur , ut celeri-
ter fodere, difcum mittere, fine intermifsione faltare, graue telum
jaculari, continuatis quam maxime i &
tibus, nec non graui armatu
ra
 202 LIBER
D
rá celeriter agitari ; alia fine uelocitate fiebat, & Eurovov juurάTION,
ideſt ualens exercitatio uocabatur, ficuti fodere , peraccliuia ambu
lare, quatuor equos habenis fimul coercere,funem manibus appre
henfam fcandere, halteres, omnesq. Milonis exercitationes. quod
enim uehemens, & ualens exercitatio communi nomine magna di
co.1.aph.6 ceretur , ex his intelligere licet , quae Galenus fexto popularium

morborum fcripta reliquit , ubi inter enumeratas exercitationes

& equitationem magnam uocauit. Similiter & paruarum alia cum
aliquali uelocitate fiebat,& remiffa fiue exλuros uocabatur,alia fi-
neulla celeritate , & duudpès fiue languida aut imbecillis diceba-
tur ; ex quibus duobus generibus erant uectationes in ſellis , lecti-
cis, nauibus pifcatorijs,& fimiles geftationes: alia neque uehemes,
ualens, remiffa,languida,fed harum omnium media erat , mediaq. E
& mediocrisappellabatur , quales moderatae equitationes, & mo-
deratae ambulationes . Repetentes igitur has, & tot fuiffe exercita-
tionum differentias dicimus, praeuiam, apotherapeuticam , & fim
plicem ; fimplicium alia fub dio agebatur, alia fub tecto, alia in mi-
xta umbra,alia in loco frigido , alia in calido , alia in humido , alią
in ficco, alia in horum medio; praeterea aut erat perpetua, aſſidua-
que & uel aequalis,uel inaequalis, aut intermiffa, & uel inordina-
ta, uel ordinata,aut cum puluere multo, uel exiguo, aut fine puluc
re, aut cum oleo modico , uel multo , aut fine oleo , aut multa, aut
minor, aut mediocris , aut uelox , celer, & acuta, aut tarda , & len-
ta, aut mediocris, aut magna , & fiue uehemens , robuſtaque , fiue
ualens , aut parua , & uel remiffa , uel languida , & imbecillis , aut
media . Superfunt modo dubitationes duae foluendae ex dictis no p
ftris fubortae , prima eft, quod exercitationum differentias partien
tes aliam uehementem, aliam remiffam, & paruam effecimus,cum
2..dtu.ua. tamen Galenus apertiffime fcriptum reliquerit , non omnem mo-
cap.i. & 2.
aph co.16 , tum effe exercitationem , fed uehementiorem.Secunda eft , quod
inter ceteras exercitationes Fodere collocauimus , quem laborem
Galenus non exercitationem fimpliciter , fed exercitationem fi-
mul & opus effe iudicauit . Primae dubitationi facile refpondetur ,
exercitationem communiter acceptam a nobis in tot differentias
fuiffe partitam , Galenum uero non hanc motum uehementem eſ-
fedefiniuiffe, fed potius exercitationem proprie uocatam ; & pro-
pterea nullo modo fententia noftra illius fententiae repugnare ui-
detur.fed fi quis adhuc a nobis fcifcitaretur , numquid exercitatio
propria ullas differentias habeat paruitatis, magnitudinis, & huiuf
cemodi, huic ita fatisfa&tum iri uolumus , exercitatione propriam
quam
 Q VA RTV S 2.03

A quamquam exfe uehemens motus femper exfiftat,nihilominus al

teram alteri , atque etiam fibi comparatam, modo paruam , modo

magnam, modo debilem , modo robuftam nuncupari . Nam lufus

pilae magnae , & lu & ta funt proprie cxercitationes , quae fi alias re-
miffius, alias intenfius ab eodem agantur , nunc magnae & inten-
fae, nunc paruae & remiffae uocabuntur : pariter haecaedem ex-
ercitationes iuueni non admodum ualido magnae, & uehementes
crunt , fi laborioſe fiant , at in robuſto athleta refpectu habito par-
uae & remiffae apparebunt . Pro fecundae dubitationis folutione
dicimus, proprium rerum chara&erem ut plurimum a finibus do-
nari,& proinde eafdem res,prout uarijs finibus aguntur,uarios cha
racteres , uariaq. nomina obtinere : fi enim temperaturas corporú
humanorum gratia tantum fciendi quis contempletur, fciens &
B philofophus naturalis uocabitur ; fin gratia eas uel conferuandi ,
uel corrigedi fpeculetur, & artificis,& medici nomine erit dignus .
Idem plane dicendum eft de foffione , cuius finis fi fit terrae cultu-
ra , & fructus perceptio, opus proculdubio , &labor ipfa uocanda
erit; fed fi finis dumtaxat exfiftat , corpora ad ualetudinem exerce-
re,profecto exercitatio uocari debet , quo pacto nos intelleximus ,
quando inter exercitationes alias fodere recenfuimus . & quod de
foffione diximus, idem quoque de fimilibus, quae opera uidentur,
intelligi debere uolumus . Nam Pittacus ille Mitylenaeorum Rex
mola tundere folebativepy @ (inquit Clemens Alexandrinus)yvu-
vacíw xpwuevos . Quin nofter Galenus de feipfo refert aliquando 2.8 tu.uz.
hieme in agro deprchenfum effe , dum ligna finderet , hordeumq. cap. s.
in pila tunderet, & degluberet , aliaque exercendi dumtaxat cor-
Cporis gratia faceret , quae opera quotidie agreftes agere folent .
Hoc idem Martialis poeta factitare fe folitum fuiffe , hifce carmi-
nibus infinuat.

Rure morans quid agam, refpondeopauca, rogatus

Luce Deos oro,famulospoft, arua reuifo ,
Partibus atq. meis iuftos indicolabores ,
Inde lego , Phoebumq. cio, mufamq. laceffo ,
Hinc oleo corpus frico ; molliq. palaeftra
Stringo libens animogaudens , ac fenore liber
Pondero, poto, cano, ludo, lauo, ceno, quiefco ,
Dumparuus lychnus modicum confumit oliui
Haec dat nocturnis mox lucubratacamoenis .
Vnde patet, multa aliofine opera , alio exercitationes uocari , &
ob id non ignoranter foſſionem a nobis atque etiam a Galeno ,
&
 204 VLTIB AERO

& Antyllo inter corporis exercitationes enumerari . Iam adaliaD

tranfeamus .

+
De corporum morborum &fanitatisgeneribus . Cap. VI.

OSTQVAм aduerfus male de exercitationibus opinan

tes difputando neque omnia corpora hominum exer
cenda, neque omnibus interdicendas exercitationes ef
fe , demonftrauimus : aequum eft iam, quae corpora ex-
erceri conueniat, docere . Tria enim a medicis corporum genera ef
ſe traduntur,aegra, neutra, & fana ; quorum tametfi multae factae
fintfpecies , atque differentiae ; nos tamen, qui aliud intendimus ,
folum has tres corporum fpecies accipiemus ; ea fcilicet quae prae-
fenti ualetudine fruuntur, atque operationes illaefas habent, licet E!
alioqui nec perfecte fana , necundequaque temperata uideantur ;
ea, quae infirma funt, ac uel iam decumbunt , uel ita operationes
fenfibiliter offenfas habent, ut nullo modo opera fanorum obire
ualeant, ea quae ueluti inter utraque haec media pofita ab auctori-
bus medicinae ualetudinaria nuncupantur , quaeue nec prorfus
aegra , nec omnino fana noftris fenfibus apparent . His itaque fic
conftitutis tertium aliud animaduerfione dignum fuccedit , quod
tria quoque exftantmorborum genera,primum in intemperie po-
£tum , fecundum in mala formatione , tertiu in continuitatis folu
tione. Morbus in intemperie oritur, quando totum corpus (fub no
minecorporis intelligo & humores, & fpiritus,& membra folida)
fiue illius pars aliqua aut immoderate calefit, aut frigefit, aut hume
&
tatur, aut exficcatur, uel fimul frigefit , & exficcatur , uel frigefit , F
atquehumectatur, uel calefit & humectatur, uel calefitatq. exficca
tur. his namque omnibus totum illud morbi genus continetur ,
quod intemperiem uocarunt medici ; quam alias fimplicem , alias
cum humorum affluxu nuncupaffe reperiuntur ; fub appellatione
fimplicis eam intelligentes , quae fuapte natura citra alterius affe-
&
tionis focietatem corpus interturbat ; fub nomine uero intempe-
riei cum affluxu nihil aliud inſinuantes, nifi intemperiem , quae &
ex fe, & una cum affectione ab humoribus oriente , ut pote inflam-
matione, timoreue aliquo corporis operationes laedit , & fanitatis
ftatum e medio tollit. Morbus in praua formatione generatur quo
tiefcumq. corpus , feu corporis pars debita figura caret , aut debita
quantitate, autiufto numero , aut conueniente fitu . Morbus info

lutione continuitatis efficitur , quando pars aliqua, feu aliquod cor

poris
 Q VA R T V S 205*

A poris membrum a natura unum factum diuifionem patitur,fiue ta-

lis diuifio intrinfecus,fiue extrinfecus proficifcatur.Tot itidem mo
dis fanitas morbo contraria conftat, nimirum quae intemperie, in
optima formatione, in unitate partium , effentiam atque confiften
tiam propriam obtineat . Nam de fingulis iftis Tú ac in uniuer-
fum fermonem habuiffe fufficit , cum illi , qui haec lecturi funt, fi
magis exquifitam eorum cognitionem habere optabunt, libros me
dicorum perfcrutari queant , neque a nobis haec diligentius pertra
&tata requirere debeant , qui alijs ftudentes extra propofitos limi-
tes nimis diuagari non poffumus : fed iam quae ex antedictis corpo
ra exercitari, conueniant, examinari cogimur ,

Ancorpora aegra ullopacto exerceri conueniat. Cap. V 1 I.

B
VBITATVM fuitantiquiffimis ufque temporibus, an,
ficuti corpora fana , ac ualetudinaria tum adaugendam,
cofirmandam, conferuandamq. ualetudinem ab exerci-
tationibus non exiguam commoditatem capiunt , ita
quoque aegra corpora aliquo pacto exerceri ualerent, quo tam ad
leniendas aegritudinum moleftias, quam ad recuperandam fanita-
tem uti liceret. Inter eos qui infirmos exerceri debere affeuerarút , 2
primus exftitit Petronas,deindeProdicus fiue Herodicus, qui curſi
bus, & luctationibus febrientes interficiebat, ambo ab Hippocrate 6.Epid.
in tali dogmate uehementer damnati . Petronam imitatus poſterio
ribus faeculis Afclepiades ut hominum fauorem aucuparetur , non
modo languentibus uarias exercitationes ad uoluptatem potius ,
Co
quam ad fanitatemfpectantes indulgebat, uerumetiam (quod ele-
gantifsime fcripfit Celfus) cubantis quoque luxuriaefubfcribebat :
ut non fine magna ratione Plinius deinde Afclepiadem iucundum
curandi modum calluiffe praedicauerit. Qui praeter hos fimili fen-
tentiae haerere maluerunt , Aefculapium dixerunt ita uocatum :
τὰ τὸ ἀσκεῖν ἡπίως τᾶς νοσέντας : ideft , quod aegrotos fuauiter
·105 uocabatur. Ex altera parte, non de-
exerceret, quando prius йs
fuerunt, quineminem aegrotum exercendum effe , fed cun &
tos in
quiete contineri debere, afferuerunt. Inter hos medij Galenus, He
rodotus, Antyllus, Aetius,& Auicenna quemadmodum ab omni-
bus aegris non fimpliciter exercitationes amoueri uoluerunt, ita
necijsplacuit, quofcumque quouis motus genere exercitari, fed &
in aegris ipfis, & in exercitationibus eligendis magnam diftinctio-
nem , & curam habendam effe jufferunt ; ut quod morbofum cor
pus₂
 206: LIBERO

pus, qua exercitatione, & qua quieteindigeat , ne ullas perturba- D

tiones, motionesq. fuftineat, optime pernofcatur. Quocirca fecun
dum iftos corpora, quae immodica intemperie calida laborant, nul
lis uehementibus , remiffisue exercitationibus accommodantur.
quod calor, qui diminui debet, ab illis potius augumentum fufci
3.du.ua. pit, quemadmodum Galen. de Primigene fumma caliditate labo-
cap.11.
rante narrat, qui nedum, a uehementioribus exercitationibus, im
mo & ab exiguis deambulationibus in porticu ante balneum factis
magnopere laedebatur. unde merito condemnandus eft Afclepia-
Lia.CI4 . des Prufienfis, qui in ardentibus febribus referente Çelfo geftatio-

nibus utebatur , in alijs uero febribus , & morbis medicamenta , ac

uomitiones tollens, inedia, fiti , uigilia , luce primis diebus aegro-
tantės inftar tortoris, excruciabat , alijs autem diebus ambulationi-
bus, geftationibus , balneis , lectulisq. penfilibus exercebat . In his E
In prooe. etenim Galeni & Antylli fententia exftat , acuta febre laborantes
lib. chro- ab omni motu remouendos , in longis febribus , atq. morbis (quos
ni pal .
omnes nonnulli ex antiquismedicis aliptarum officio tranfmitten
dos , ut refert Coelius Aurelianus , falfo crediderunt) ubi acceffio
urget , nullo pacto exercendos , at in interuallis decubitum non
femper conferre, immo aliquando utiles effe motiones, exercitatio
Cap.16. nesque; quod innuiffe Hippocratem arbitror, dum in feptimo epi
demiorum dicebat, aliquos inueniri infirmos , qui ne penitus tor-
peant,a lecto expellendi funt . quod item innuere uoluit Ariftote-
leslibro moralium Nicomachiorum decimo , ubi fcripfit febrici
tantibus in uniuerfum diaetam, atque inediam conferre , alicui ta
men forte non ita conducere. Qui praeterea corpus aridum,ac infi
gniter exficcatum habent , fi exerccantur , aridiores euadunt , & F
ideo illis quies apprime congruit, quam humectandi uim pofside-
renemo ignorat , quamq. Hippocrates dum calidis naturis conue-
nire fcribit, nec immodice calidas intemperies intelligit, nec aucto
re Galeno quamlibet motus fed uehementioris tantum ceffatione,
Loc.citat. ficuti nos hic de ficcis corporibus intelligimus, quae geftationibus,
tationibus aliquibus, at nó magnis motibus exerceri poffunt,
& ue&
dummodo uires permittant, exercitationesq . moderatae fint ; alio-
qui ficut ex moderato motu calor exfurgit, excitaturq., nec non hu
morespaullatim euanefcunt;pariter ex immodico calor infirmus ex
finguitur, humiditatesq. magis diffunduntur . Corpora item cali-
da , & ficca immoderate nullis exercitationibus aptantur , minus
quoque calida & humida , nempe quae grauiori quam cetera mor-
bofubijciantur, maioriq. cura opushabeant Frigida porro fimulq.
ficcca
 QVARTV S 207

A ficca corpora uel nullis exercitationibus , uel minimis &ualde re-

mifsis exerceri debent, cum femper praeter morbi peculiarem affli
tionem imbecilles uires habeant , Exercitationibus non ita offen-
&
duntur corpora frigida , ficuti neq. humida . At frigida & humida
aliorum omnium maxime exercitationes fuftinent;quod motus ex
ficcando , & calefaciendo ueluti quoddam remedium fit,modo ta-
men non extra modum adhibeatur. Atque haec omnia dicta intel-
ligantur de illis aegrotis dumtaxat, qui uniuerfum corpus intempe
ratum habent , quoniam fi quis in fola corporis parte membroue ,
aut in pluribus intemperiem patiatur, repeririq. poffit modus, quo
partes fanae citra aegrarum offenfionem exerceantur, proculdubio
huicaegroto exercitatio magis accommodata erit ; quippe quae fa-
narum partium habitum bonum confirmans , infirmis etiam confe
B quentia quadam auxilium praeftet.Colligentes igitur dicimus, nul
lum corpus intemperie quauis laborans magna & uehementi exer-
citatione gaudere;fed aliquod reperiri, cui exercitationes exiguae,
& ualde moderatae auxilium afferant interdum . quales uero exer-
citationes fint illae , & qualibus in morbis , atque corporibus una-
S
quaeque congruat,in fequentibus libris declarabimus, ubi particu EO
AR
res fingularium exercitationum facultates uberius enarrabimus .
De morbofis ob malam formationem corporibus fimili prope uia
determinari debet, modo illi non a generationis principijs, fed nu
per & cafu (ut ita dicam) ortum duxerint. Haec etenim fiue totam
corporisfiguram deprauatam, ut in leucophlegmatia, fiue partem
aliquam deformatam habeant , nifi affectus alij impedientes affo-
cientur, ab exercitationibus utilitatem capiunt , nempe quae &
Econtorta dirigere,& afpera lenire,& tumida deprimere, & depreffa
eleuare, & oppleta exinanire,& exinanita explere & obſtructa ape
rire queant. Ad haec morbos in quátitate genitos nó raro exercita-
tiones tollere confueuerunt , quandoquidem uniuerfalem corpo-
ris molem auctam nihil eft, quod magis auferat, quam exercitatio-
nes uchementes, & ueloces ieiunis adhibitae : quas carnes, & fuccos
detrahere dixit Hippo. & poſt ipſum Galenus . hoc namq. remedio Lib de fal.
Nicomachum Smyrnaeum ,qui adeo craffitie creuerat, utneque po diasta.

dicem manibus tangere , neque corpus mouere poffet , ab Áeſcu- In . 6.epid .

lapio curatum effe, mihi uerifimile uidetur : fimili modo extenua- co 3.pho
ta, & gracilia corpora nihil aeque ad carnofum,& bonum habitum ril.2.
reftituit, ac tarda & lenis exercitatio, quae concoctiones omnes in- Galen. de
drijs mor-
figniter adiuuans efficit,ut nutrimentum perbelle diftribuatur,fic- toru, c. 9.
que macie affecta corpora probe nutrita carnem , ac pinguedinem
acqui-
 108 LIBER V

acquirant : ita fane fe multos &toto corpore , & cruribus extenua- D

10.6.epid. tós curaffe, gloriatur Galenus, ficut item Germanicum , a tenuita-
com . 3.
te crurum, equitationis beneficio, liberatum alias diximus . Corpo →
Secudo de ra fubinde , a morbo in numero correpta , fiue is fuperfluus , fiue

6.diu. 3.
sempe & mancus fit , exercitationes ex fe minime recufant , & tunc praefer-
ua.
tim quando fimilis morbus haud eft innatus , ueluti in lapillis re-
num , qui ex uehementi motu concuffioneque ab anguftis renum
uijs ad latiores , tandemq. ad ipfam ueficam defcendentes magnas
aegrotis moleftias adimunt . Corpora uero aegritudine in fitu labo
rantia, modo non ab ortu, nullum fere exercitationis genus admit
tunt, quod membra dum proprium locum,atque fitum amiferunt,
non modo reponenda funt in propriam fedem , uerumetiam poſt-
quam repofita fuerunt , tandiu ab omni motus genere arcenda ,
quoad optime confirmata priftinum habitum repararint, alioqui fi E
mouerentur, maiori nocumento afficerentur. quo fit, ut hac infir-
mitate capti maiori ex parte exercitari non debeant. Atque haec de
fecundo morborum genere mala formatione fcilicet laborantibus
corporibus dicta fufficiant . Remanent corpora tertio genere mor-
borum continuatis uidelicet folutione correpta , quae folutio uel
in cute, uel in carne, uel in ofsibus, uel in neruis ac huiufce generis
fimilibus contingere folet, atque modo fola , modo febribus affo
ciata; ubi corpus aliquam ex his folutionem febri affociatam habet,
nullo modo exerceri debet , quandoquidem, fi raro febricitanti-
bus exercitationes conueniunt , quanto minus conuenientubia
lijs morbis turbabuntur? Quod fi citra febrem fola continui folu-
tio adfit, eaq. fit in parte nobili, atque uitae maxime neceffaria,ue-
luti cerebro, uentriculo , iecore, ac fimilibus , proculdubio exerci- F
tationes quaeuis maxime nocent, nempe quae & fpiritus parti affe¬
tae neceſſarios ualde diftrahant, & humores omnes tunc agitent ,
&
quando firmos & quietos effe conueniret , ne ob eorum affluxum
morbus magis incrudefceret. Alia membra ignobiliora fi patiantur
continuitatis diuifion em, poterunt aegri mediocriter exerceri,mo
do nec infignisfit affectus, nec pars laborans exerceatur.Sunt non-
nulli hac aegritudine capti, qui non paruam utilitatem a modera-
tis , immoderatisque exercitationibus percipiunt , quales fcabiofi,
quorum cutis cum ab humoribus falfis & acutis difcindatur,ex mo-
tu uehementi efficitur , ut humores illi tam per fudorem , quam

per occultam tranfpirationem euacuentur , atque ipfis euacuatis a

morbo liberentur . Quamobrem acri iudicio diligentiq. animad-
uerfione in his omnibus opus eft, quo optime cognofcatur in qui
bus
 Q VAR T V S 209

A bus morbofis corporibus congruant exercitationes , & in quibus

minus habita femper prae oculis uniuerfali hac ratione,cuius ductu
rarifsime contingunt errata , poffuntque particularia ita dirigi , ut
numquam loco auxiliorum damna fuccedant .

De corporibus ualetudinarijs , & fenilibus exercendis .

11X
Cap.

VAMVIS apud medicos (ut fupra diximus) inter corpo

ra aegra atque fana reponantur neutra , illaq. in mul-
tiplicesdifferentias partiantur, quia tamen parum ad no
Aram tractationem pertinent , eorum loco ualetudina-
ria ſtatuemus , cum quibus comprehendi uolumus tum omnes il-
Blos, qui recenter a morbis, ac decubitu euaferunt, necdum perfe-
te antiquum habitum recuperarunt ; tum fenes plerosque , nem- s.dtu.us.
&
pe quos Galenus eodem modo, quo ualetudinarios, curari debere cap. 11. &
praecepit; nec abfque ratione, fi quidem fenectus , auctore Arifto in arteme
di.cap.ult.
tele, eft quidam naturalis morbus.unde, qui funtaetate graues, cam s. gener.
uiuendi rationem fuftinere nequeunt , quam fani perferunt. Er- aïal, ca.4.
.6
go ualetudinarijs illis, qui mox a morbis euaferunt,inter cetera re-
media pro integra ualetudine fibi ipfis accommodata praecipua eft
corporis exercitatio a quamembra eorum firmantur, humorure
liquiae inaniuntur, calor excitatur,& denique totus corporis habi
tus reftituitur. Eft tamen omne ftudium adhibendum,ut aprinci-
pio lenes, breues, tardi, ac remifsi motus exfiftant , deinceps , pro-
ut uires magis inualefcunt, fimiliter & magnitudo ac longitudo
Cexercitationis augeatur, tandemq . in mente illud ex @poraywyns
tantopere ab Hippocrate decantatum femper habendum erit , ne
ob importunum ab extremo ad extremum tranfitum maiora erra-
ta committantur, & pro uirium reftitutione imbecillitas maior, fi-
6. collec.
ue proftratio fuccedat . proinde merito damnandus uenit Auer- cap.6.
roes , qui morbofa corpora quotidie exercenda effe ufquead fudo
ris initium , atque anhelitus eleuationem nimis libere confuluit :
ita enim uchemens exercitatio tantum abeft, ut ualetudinarijs , fie
ue morbofis (quemadmodum ipfe uocat) ullum effatu dignum be
neficium praeftet, ut potius uires adhuc debiles-magis confternet,
caloremq. natiuum ex morbo uix reuiuifcentem fere exftinguat ,
aut faltem infigniter hebetet ; fi quidem bonus eft in conualefcen- In arte me
dic. ca. ult.
tibus, fed exiguus (ut ſcribit Galenus) fanguis , atque una cum ip
fofpiritus uitalis , & animalis ; ipfae uero particulae folidaeficcio-
Gymnaftica res,
 210 LIBERO

res, & confequenter eorum uires funtimbecilliores, atque earun- D

dem ratione corpus uniuerfum frigidius . unde ad emendandam
huiufcemodi indifpofitionem neceffaria funt quaecumque pro-
bum atque fecurum exhibent alimentum ; & praeter haec mode-
rati motus, quales uehicula, ambulationes lenes ; pon uchementes
motus, qui ficuti folidas partes arefactas ficciores reddunt, ita calo-
rem diminuunt , & uires imbecillas confumunt . Ceterum fenes ,
quorum aetas plurimam ob caloris defectum excrementorum co-
piam coaceruat, exercitationibus magnopere gaudent, tum ad ex-
-purganda huiufcemodi recrementa , tum etiam ad conferuandum
atq. placidi cuiufdam uenti inſtar excitandum, accendendumue ca
lorem , qui fecus nimio torpore exftingui periclitaretur. Attamen
in praefcribendis fenum exercitationibus quatuor animaduerti de 7
bent,uires, corporis affectus , confuetudo , & uitia particularia , E
quae plerumq. fenum corpora infeftare folent . ratione uirium,
quas fenesfemperimbecilliores habent , acutas exercitationes, ue-
hementes, & multas quae corpus ficcant, extenuat , & infirmant ,
maximopere cauere debent, fequi uero mitiores, quales funtgefta
tio, ac intra lafsitudinem inambulatio.Prodicus enim qui ualetudi
1.Rhe.c.s. nisftudiofiffimus exftitit , & ob id ( Ariftotele auctore) ea omnia ,
quibus ceteri cum uoluptate utuntur, recufauit, iam ingrauefcen-
te aetate (ut refert Plato in Phaedro) Athenis ad Megarae moenia
ibat, indeq. domum reuertebatur . quae exercitationis menfura
haudquaquam omnibus fenibus accommodari poffet , cum Plato
ipfe eum & fibi , & alijsnimio exercendi ftudio moleftiam pepe-
riffedicat . Antiochus pariter medicus,annos natus plufquam octo
ginta, quotidie fere, utfcribit Galenus, domo ad forum ftadiorum F

trium fpatio, atque interim ad uifendos aegrotos pedibus ambula-

re folebat.quod fi ei longius ire neceffe erat,fella, aut uehiculo ute
batur. Ad haec narrat Plinius fecundus, Spurinam cirum in uiuen
do maxime prouidum , quiq . , aurium , & oculorum uigore inte-
gro,necnon agili ac uiuido corpore,feptuagefimum feptimum an
num attigit, hanc regulam conftantiffime feruaffe, ut mane lectu-
lo contineretur,hora fecunda indueretur, ambularetq. millia paf-
fuum tria, mox legeret, uel colloqueretur,deinde confideret,tu ue
hiculum adfcederet, peractisq. ita feptem millibus paffuum iterum
ambularet mille, iterum refideret, uel fe cubiculo,aut ftylo redde
ret, ubi hora balinei nunciata foret , quae erat hieme nona, aeftate
octaua , in Sole , ſi caruiffet uento , ambularet nudus , deindepila
moueretur , uehementer , & diu poftmodum lotus accumberet ,
&
 QVARTV S 211

A & paullifper cibum differret, Ob totius corporis affectum exercita-

tiones fenum in hunc modum determinari debent, quoniam cor-
pus optimi ftatus , ficut in iuuentute ad uehementiffimos quofque
labores idoneum maxime eft, ita in fenecta fe habet ad omnes me-
diocres; qui uerefenes aut crafsis funt cruribus , aut lato pectore ,
aut cruribus, ultra quod par eft, gracilibus, aut quorum corpus exi-
guo eft thorace, aut admodum angufto,aut ualgum eft , uarumue,
autalio quouis pacto a mediocritate recedens, id ad cas omnes ex-
ercitationes ineptum redditur , quae uitiofa membra magis offen-
dere , quam iuuare poffunt , ut uociferatio thoracem , ambulatio
crura , & fimiliter . Iam uero confuetudo maximam fibi uindicat
partem ad exercitationis fpeciem deligendam, quando Hippocra-
tesdixit,eos,qui foliti funt labores ferre, etfi fuerint imbecilles,uel
B fenes, non confuetis, fortibus, atque iuuenibus folitos facilius fer-
re. nam ficuti confueta minime laffant, quos exercent,immo etiam
delectant, pariter infuetatum moleftiam adferunt, tum laflant:Se
nes igitur omnes.confuetis laboribus exercitari debent , fed tamen
uehementia eorum remiffa, quia,fi corpora fenilia uigorem , calo-
rem, robur, & omnia denique diminuta habent, iuuentutis reſpe
Etu exercitationes quoque minores requirere , rationi confenta
neum eft . Vltimo uitia corporum fenilium propria exercitatio→
num ipfis nequaquam conuenientium genus demonftrabunt .
quae enim ex leui cauffa , auertigine , comitiali morbo , graui
ophthalmia , auditus imbecillitate capiuntur , exercitationes ca-
put offendentes euitare neceffe eft: fimiliter & in omnibus alijs affe
tibus, non folum fenes,uerum & cuiufq. actatis homines ita fe ge-
&
Crere debent, utijs exercitationibus fedulo abftineant, quae patien
tes partes magis exercere & perturbare natae funt. Sic itaq. de uale
tudinarijs, acfenilibus corporibus exercendis ftatuendum erit .

De corporibus fanis exercendis . Cap. 1.X.

VICVMQVE Corporis exercitationes fanitati inutiles

minime reputarunt , in fanis eas prae ceteris commen-
dandas effe dixerunt, tamquam neceflarium prope exfi-
ftat, fi exercitationes ad bonum habitum comparan-
dum , atque ualetudinem conferuandam non ignobile auxilium
praeftant, quod in fanis maxime adiumentum oftendere poſsint .
Hoctamen uerum eft , antiquos medicos multas fanorum corpo-
rum differentias effeciffe , inter quas primum locum obtinet cor-
O ij pus
 212 LIBER

pus illud perfecta fanitate praeditum, quod menfura, & regula ce- D
teris pofitum fuit, potiusq, mente defignari, quam in ulla regione
1.dta.ua. reipfa inueniri poteft : etfi Galenus multa corpora temperata in
cap.7.
fua regione inueniri memoriae prodiderit . De tali namque corpo
renullibi exfiftente fermonem non fum habiturus, fed de illis tan-
tum agam, quae ita praefente fanitate fruuntur, ut ualeant fine ul-
la moleftia cunctas illas actiones obire , quae communiter ab omni
bus exercentur . cum enim medicus artifex fenfilium verum exfi-
ftat , quae fenfui fefe produnt , & non quae fola cogitatione com-
prehenduntur, tractare debet. Haec itaque corpora fana, quoniam
quotidie comedunt atque nutriuntur, neceffario multa excremen
tagenerant, quae nifi continuo a corpore per exercitationes edu-
cantur, tandem prauas difpofitiones ingenerant: unde prudenter
6. aph 28. fcripfit Galenus,hominem, fi utatur mediocri exercitatione, & be- E
neconcoquat, corpus a fuperfluitatibus mundum reddere. Verum
enim uero in fapis quoque plurima confideratione digna fefe offe
runt tam ex parte exercitationum, quam ex parte exercitandorum.
Exparte exercitationum fciri debet , nullam exercitationem , nec
uiolentam, nequeimmodicam effe debere , ut in libro ei µmpäs
opaípus adnotauit Galen.& propterea exercitationes foflorum, &
mefforum nemini fere eorum conueniunt, qui profpera ualetudi-
ne fruuntur ; celeres motus, & uchementes in robuftis commendā
tur,qualis lucta, difcus, pila, & huiufcemodi , eo magis fi confueti
fuerint ; moderati omnes quibus uis fere aptantur . Porro ex parte
corporum exercitandorum his mentem adhiberi oportet, confue-
tudini, aetati, habitui uniuerfali corporis , particulari rationi , ui-
uendi , necnon temperaturae . De confuetudine faepius diximus F
etiam in omnibus obferuari debere, fi quidem quae cófuetaefunt
exercitationes,licet fint aut nimis uehementes, autnimis remiflae,
inaffuetis maiorem utilitatem , atque delectationem pariunt ; at fi
quis uelminus, uel plus quam confueuitinterdum exerceatur, pro
tinus moleftia euidenter afficitur , ita non raro febres hac ratione
b.desauf contingere , fcripferit Galenus dum exercitationes confuetae di-
fis mot. c. mittuntur . Quod uero ad aetatem pertinet, iam diximus, proue-
2 1. d dŕijs
feb.c.z. &
tos ,&fenes remifsiores quam ceteros, & pauciores exercitationes
pofcere ; pueri, iuuenes , atque uiri motibus fere omnibus pro fua
quifque aetate fufficiunt, modo aliud quid non prohibeat,aut mó
dum corporibus priuatorum , & non athletarum conuenientem
minime exercitationes tranffcendant. Iuuenes enim (dicebat Hip-
pocrates , fiue Polybus in primo de morbis) fi plus confucto labo
renta
 QVARTV S **

A rent, conuulfionibus fortibus , &rupturis uarijs carnium , uena,

fumq. ftatim , & magis , quam fenes tentantur ; quod corpus robu
ftum , & ficcum habent, carnem denfam,ualidam, ofsibus tenaci-
ter adhaerentem, cui circumdata cutis ualde tenditur.quae omnia
minus fenibus infunt, & propterea illi rarius huiufcemodi malis ca
piuntur . De uniuerfali autem corporis habitu fic determinandum
tenfeo , quod pingues,& obefi, quanto magis exerceantur , tanto 3. de parti-
profperiore fanitate utuntur, quando dicebat Ariftoteles, a motu bus aialiú
pinguedinem eliquari ; quod fi etiam exercitationes fint uehemen cap.9.
tes, atque acutae , nihil omnino nocebunt . Nam Hippocrates cor
pulentorum itinera uelocia debere effe uoluit: quin etiam Gale 14. Meth.
cap.1j.
nus inter cetera , quae ad extenuandum uirum illum obefum qua-
draginta annos natum adminiftrauit,fe curfum uelocem adhibuif
Bfe teftatur.Contra Graciles in confummata fere quiete detineri po lib. de fat .
ftulant, quia ficuti corpulenti, & craffi cótrarias habitudines ex có- diaeta .
10.aph.
trarijs ortas habent , ita contraria pro ipforum falute expofcere ui- detu.ua.
dentur, alioqui magnopere laeduntur ; ficq. aliqui funt, quibus ex
ercitatio prodeffe iudicetur , ij proculdubio pauca , & ualde remif-
fa opus habent.unde fapientiffimus Hippocrates fumma ratione de fal, diae
rufsit, ut graciles iter facturi lentis paſsibus incedant, quos item Má aph.10.
ta
gones &Medici craffefacere uolentes, uirgis uerberabant, ut caro .
eleuaretur, & ad eam alimentum traheretur . Qui uero interpin-
gues, & graciles , uel evoapro , fiue quadrati,uel parum ad alteram
partem declinantes exfiftunt , fi mediocriter , aut etiam uehemen-
ter, modo non immodice exerceantur, utilitatem infignem perci-
piunt, nimirum cum eorum calor ita magis conferuetur,fuperflui
€ tatesq quotidianae exhauriantur . De particulari membrorum ha
bitu idem dicendum , craffas fcilicet partes magis exercendas , te-
mues minus, nifi earum tenuitas ex nutrimenti diftributioneimpe-
dita,uel defectu proficifcatur : quoin cafu, & exercitatio conuenit, i
& genus illud unguenti, etiam pilis auellendis a medicis excogitas
tum, Dropax uocatum , dequo Martialis lib.3.
Pfilothrofaciemq. lauas , &dropace caluam,
* Nunquidtonforem Gargiliane times ? & lib.2.

Laeuis dropace tu quotidiano ,

Hirfutis ego cruribus ,genisq
Pariter , & partes omnes corporis mediaeinter graciles , & craffaś :
exercendae funt . In ratione uiuendi hoc infuper animaduerti de-
bet , ut , qui parum comedunt , parum exerceantur , iuxta Hippos 2. aph. -
eratis legem ,ubi fames laborandum non eft ; qui item uigilant , ab
O iij ex-
Gymnaftica
 214 LIBER

exercitationibus arcendi, ne magis exficcentur, neue moleftiae mo D

leftia maiorfuperaddatur, contra qui multum comedunt, multum
exerceri debent, quoniam dicebat Hippocrates , non poteft homo
comedens fanus uiuere, nifi laboret : in talibus enim opus eft mul-
to calore, ut multum concoquant , multus calor ab exercitatione ,
dicebat Galenus , facile fuppeditatur , praeterea multum mandu-
1.₫ tu ua.
cantes magnam excrementorum copiam aggenerant, quae nifi ma
gnis, & multis laboribus diminuatur , in prauas difpofitiones cor-
pusdeducunt, qui fimiliter multum , & profunde dormiunt , mul-
tis quoque exercitationibus indigent , quandoquidem in iftis per-
fpirationes retinentur, atque adeo fanguinis copia partes exterio-
res deferit, fubitq. interiora , ut adacto cultello non acque efflue-
3 de hifto, re ualeat, quemadmodum fcribit Ariftoteles , & ob id fomnolenti
aíaliú.£, 19
omnes decolorati euadunt ; unde hos fatis exercitari neceffe eft , H
quo perfpirationibus aditus patefiat, fanguisue ad exteriora feruan
da atque nutrienda reuocetur. Demum ob temperaturae rationem
ficde exercitationibus iudicium ferendum credo , ut ficci uel nihil
omnino, uel lente fatis, & minimum laboriofe exerceantur . nam
exercitationes, quas fuapte natura exficcare conftat, fi in ficcis cor-
poribus adhibeantur, quin intemperiem augeant, nemo fanae men
tis dubitarit . Calidi quoq. & praefertim acri , ac mordaci calore
praediti exercitationes modicas requirunt , ne a motu plus aequo
incalefcant, ipfisque, ut fcribit Galenus , folae in neceffarijs actio-
4. Aph. 13.
6. epid. co. nibus obeundis motiones factaefufficiunt. Vnde Ariftoteles, quae
4.aph. rens, cur alij fedendo pinguefiant,alij macrefcant, ideo euenire di-
6. parti15.
c.
Prob. 1. cit, quoniam alij frigidi funt, alij calidi, alij excrementofi, alij non;
& qui calidi funt, pinguefiuntfedendo, cum eorum calor fine mo- F
tu cibi concoctioni fufficiat , fimiliter & non excrementoſi . Qui
uero excrementis abundant, & frigida temperiefunt , macrefcunt
fedendo, quoniam a quiete eorum calor quafi torpefcit,& ob id mi
nusconcoquit ; pariter & excrementa non expelluntur,immo cre-
fcunt . De calidis huiufcemodi Hippocrates fermonem habuit ,
6. Epid. quando dixit: Eν θέρμῳ φύσει ψύξις, ποτὸν ὕδωρ , ἐλλινύει , uideli-
feet.4.
cet, quod calidis naturis refrigeratio aquae potus & quies conue-
niunt ;fimiliter & cum fcripfit: ὁκόσες δε δίψαι λαμβάνεσιν, τετέοι
σιτῶντε σιτίων, καὶ ὃ ταλαιπωριῶν ἀφαιρέειν , ijsfcilicet minuen-
dum effe & laborem & cibum , quos ob calorem infeſtat fitis . Er
quo fimul clarum efficitur, frigida corpora uehementer atq. mul-
tum exercenda effe . Porro an humida ab exercitationibus iuua-
5. partic.
prob.9. men percipiant,nó immerito dubitari poffet; eo quod Ariftoteles
fcri-
 QVARTV S 215

Afcriptum reliquit , corpora humida a labore fuffocari, quia a calidi-

tate motus humidum in uapores conuertitur , qui mox copiofi &
feruidi effecti calorem natiuum fuffocant : attamen ratio fecus per-
fuadere uidetur, quae demonftrat humida corpora excrementis a-
bundare , & propterea ipfis labores ualidos congruere , tum ad ex-
uberantem humiditatem confumendam , tum ad fuperfluitatum
copiam adimendam. Quapropter, ficuti notat Petrus Apponenfis,
fententiam Ariftotelis de illis intelligere oportet , in quibus qua-
tuor concurrunt , ut fint humidi & calidi , ut humiditas fit multa ,
euaporabilis,atque circa pulmonem : tales enim fi laborent,& mul
tum exerceantur, periculum eft , ne humiditas a calore intrinfeco
acuto in uapores conuerfa pulmonis, & cordis regionem occupan-
do fuffocationem inducat . Qui ab his humidam corporis tempe
Briem pofsident, nullum nocumentum , quinimmo egregiam utili
tatem ab exercitationibus & laboribus percipiunt ; aque hac ratio ,
ne ex mulieribus humida temperie in uniuerfum praeditis illae fa-
niorem , & minus moleftam uitam degunt, quae diutius, &ualen
tius elaborant , & exercentur , ficut & eaedem apud quasgentes &
in quibus locis laborare confueuerunt , facilius pariunt , ut fcribit
4 de gen.
Ariftoteles ; neque uterum difficulter gerunt , cum labor ca recre- aíaliú.c.6.
menta cófumat, quae in mulieribus otiofis, &fellularijs augentur .
Quaecumque uero corpora calida fimul & ficca funt , nullo pacto
exerceri conuenit ; quae calida &humida, exercitationem admit-
tunt , at moderatam,non uehementem,non citatam: frigida & fic-
ca ratione frigiditatis exercenda funt , ratione autem ficcitatis neq .
celeres , neque ualidos motus requirunt , fed moderatos & potius
Clentos : frigida atque humida omnium maxime ab exercitationi-
bus uehementibus , & uelocibus iuuantur , quippe quae fuperua-
caneam humiditatem abfumunt, & calorem natiuum excitant, au-
gentque. Sic igitur de corporibus exercendis in uniuerfum deter-
minatum fit.

De locis in quibus exercitationes fieri debent : Cap.X.

ANTA eft locorum uis, atque proprietas , quibus res in

ipfis factae uarijs modis difponuntur , ut non modo plan

tarum naturae , ficuti Theophraftus fcribit , non modo
brutorum facultates, quemadmodum auctor eſt Ariſto-
teles,uerum & ipforum hominum corpora, atque animi,fecundum
Hippocratis &Platonis fententiam , prout in diuerfis locis uel na-
O iiij . fcuntur ,
 216 LIBER

fcuntur , uel aluntur , diuerfis atq, mirificis condicionibus affician D

tür . Quapropter maximis laudibus digni funt ueteres medici, qui
in fingulis fere corum artis operationibus locorum qualitates con-
fiderandas omni diligentia praeceperunt. Nam exftant loca,atque
regiones,in quibus, fi ea fiant, quae in alijs feliciter aguntur, con-
trarium prope finem confequuntur : id quod prae ceteris illi quox
que magnopere fpectare debent, qui uel fanitatis tuendae, uel bo,
ni corporis habitus acquirendi gratia propria , atque etiam alioru
corpora exercere uolunt: qui nifi in eligendis opportunis locis ual-
dementem adhibeant , faepenumero dum iuuare credunt , non
contemnenda damna , neque negligendas affectiones incurrunt ,
Circa itaque loci ad exercendum electionem tria praecipue magna
confideratione digna occurrunt; Primum eft, ut fit ab optimis uen
tis perfpiratus, & a prauis obtectus:undeloca ad feptemtrionem, &
orientem , a quibus falubriores aurae perflant , pofita occidentali-
bus,& meridionalibus continuo praeferenda erunt : illa enim ne-
que immodico calore feruefcunt , neque frigore , & humore fitus
contrahunt, nec perniciofis uaporationibus, a flatibus adductis, in-
ficiuntur; haec uero praeter aeftum & frigus intenfum, quae modo
uno tempore , modo altero inducuntur , infaluberrimas perſpira-
tiones uentorum ratione plerumque patiuntur.quod fi loca habe-
ripoterunt, quae uentorum tranquillitate fruantur, quaeq, pror-
fus temperata fint , qualem & Hippocratis , &fuâ patriam exftitiffe

a. d tu. ua. refert Galenus, proculdubio haec cunctis praeftabunt: alioqui ma

cap. 7. xime curandum erit , ne uehementifsime faltem ibi uenti fpirent ,
quodcorpora fefe exercentium a motu , atque calore aperta facilli-
E
me uentorum incurfus ad interiora admittunt,atque fic poftea per
niciofos affectus ingenti periculo concipiunt. Atque hac ratione a
uentis , & optimo caeli fitu defumpta factum puto, ut alij hiema-
les,alijaeftiuas thermas exftruxerint : nam hiemales in tranítiberi-
na regione Aurelianum Caef. feciffe, auctor eft Vopifcus, quae ad
meridiem expofitae folis radijs attéperabantur , & proinde hiema-
libus exercitationib. ualde accommodatae erant. Aeftiuas uero ae-
dificaffe Gordianum Iuniorem, fcribit Iulius Capitolinus, quae in-
terCoelium montem , & Efquilias pofitae opacitatem quandam
blandam, & gratifsimas umbras exercentibus fe praebebant.Secun
dum in electione loci confiderandum eft , ut fit apertus , non con-
clufus,non opacus, quoniam, ubi liberior exfiftit aer,minusq. con
fipatus , corpora in ipfo exercitata agiliora , &uiuidiora reddun-
tur,quam fi in craffo,denfo, & conclufo exercerentur. Atque hinc
eft,
 QVARTV S 217

A eft, quod (ut libro 2.diximus) inter loca deambulationibus deſti-

nata, Vitruuius, & Cornelius Cel. magis hypetron commendarût,
quam porticus & hypogacum , ficut & Phaedrus apud Platonem in In lib. de
dic.au.fac.
dialogo ipfius nomine infcripto ex fententia Acumeni medici, cu Socrati.
ius etiam a Xenophonte celebris fit mentio , deambulationem ex-
tra ciuitatem factam ei, quae in ciuitatibus efficitur, praetulit hifce
uerbis: τῷ δὲ ἐμῷ καὶ τῶ πειθόμενος Α κεμενῷ καὶ τὰς ὁδὸς ποιμαι
τὲς περιπάτες φυσί γαρ ἀκοπώτερες τῶν ἐντοῖς δρόμοις εἶναι , ideft;
Meo autem & tuo obediens fodali Acumeno in uijs ambulationes
facio: has enim dixit minorem lafsitudinem parere, quam illas quae
in curfibus aguntur . De hoc enim Platonis loco cum fupra promi-
ferimus, nos plura dicturos,iam occafio pollicita feruandi opportų
na fefe offert, eo magis quod Marfilius Ficinus, uir alioqui doctiffi-
Bmus , dum Phaedri fententiam effe credidit , ut faciliores fint am-
bulationes , quam curfus , duplicem errorem turpiter commifit;
tum quia textus Graeci litteram , aut non intellexit, aut fine necef-
fitate tranfmutauit,dum loco rev ev rois póuous, perinde tranftu-
lit,acfi textus habuiffet rur Spóμwv , tum quia Phaedro , & Acu-
meno ridiculam prope rem fe adfcripfiffe non animaduertit : quis
quaefo adeo infulfus, & ignarus eft , quin cognofcat ambulare fa-
cilius effe , quam currere ? Melius igitur Ianus Cornarius , qui nu
per Platonem Latinum fecit , fententiam illam interpretatus eft ,
cum Phaedrum fecerit dicentem falubriores effe ambulationes in

uijs, quam in curfibus factas . quod ut accipiendum , atque intelli-

gendum fit, uarias inueni doctorum hominum opiniones ; alij ná-
que arbitratifunt , Spouse fiue curfus apud ueteres Graecos fuiffe
Cin urbibus uias planas,fed ob lapides ftratos afperiufculas,& breues
sta appellatas ob frequentiam hominum per eas ambulantium ; eo
pacto , quo etiam hodierna die apud multos ciuitatum uiae magis
frequentatae Curfus nuncupantur.cui fententiae opitulari uidetur
Hippocrates 5. Epid.ubi mentionem cuiufdam facit, qui prope cur
fumhabitabat his uerbis: ὁ δὲ τὸν δρόμον οικέων τῆς νυκτὸς αἷμα
queras,ideft, quidam prope curfum habitans noctefanguine euo-
muit,ods uero frue uias dixerunt fuiffe quafcúq. uias extra ciuita-
tem nulla arte fabricatas, nullis legibus ftratas,fedinaequales, mini
meplanas, &deniq. tales, quales uel natura, uel cafu factae reperiú
tur: atque ideo Acumenum magis ambulationem in uijs , quam in
curfibus probaffe : quoniam ficuti fecundum Celfum, & ipfo anti- lib.1. ca.2.
quiorem Ariftotelem fortaffe Acumenum in hoc fecutum, s. partic
πάτων οἱ καὶ τὰς ὁδες ἀκοπότερί εἰσιν οἱ ἀνώμαλοι τῶν ευθειών . id Frob. 1.37
eſt
 218 LIBER

eftambulationum illae minus delaffant, quae fiuntin uijs inaequa D

libus, quam rectis, cum ambulantes per loca plana, &aequalia fem.
per ijfdem membris laborent, ambulantes uero per inaequalia to-
u corpori laborem magis diſtribuant , &iccirco minus defatigen-
tur ; ita ambulationes per uias factae , ut pote inaequales factis in
curfibus nimirum aequalibus exfiftentibus faciliores eadem ratio-
ne exfiftunt . Alij dixerunt res &póux exftitiffe loca quaedam tra-
&
tu breui ambulationibus dicata, fimilia ijs, quae in palaeftra anti-
qui ob ambulandi.commoditatem aedificabant, quacq. dpoμí-.
das uocatas tradit Vitruuius , & quorum clariffimam mentionem
fecit Eupolis apud Laertium in Platone, ἐν ἐυσκίοις δρόμοισι Α' κα
Snus fe ,id eft,in ambulacris Academi Dei umbrofis. uias uero ex

ftitiffe illas, quas paullo ante ex praedictorum opinione indicaui-

mus , & ob id Acumenum recte fenfiffe , dum ambulationes in E
uijs minus , quam in curfibus defatigare cenfuit ; quandoquidem
s.partic. Ariftoteles fcriptum reliquit , eos ambulando magis defatigari ,
Prob.1. qui per uias breues euntes faepe ac faepius repetere coguntur ,

quam illi , qui longas uias perambulantes numquam repetunt ,

cum illi priores modo quiefcentes, modo euntes ab inaequali mo-
tione perturbentur, quod minus iftis euenire perfpicuum eft. Hos
poftremos melius ceteris fenfiffe , femper ego putaui , non tam
quod ambulatio in uijs peracta eligibilior fit , quam in curfibus ,
tum ob rationes praedictas, tum ob liberiorem, & puriorem aeré,
qui non in locis breuibus & occlufis , fed in uijs apertis crebrius in-
funditur : quam quod curfum ita Platonem in Phaedro intellige-
re,uerifimilius eft, quando & in principio Theaeteti fimili uoce in
eadem prorfus fignificatione uti uidetur fub his uerbis: apriyap cv F
τῷἔξω δρόμῳ ἀλείφοντο ἑταῖροιτε τινες ὗτοι αὐτό, καὶ αὐτὸς, νῦν δὲ
μοι δοκᾶσιν ἀλειψάμενοι δεῦρο ἴεναι . id eft, nuper enim & ipfe,&
ifti eius fodales in exteriori curfu uncti funt . Nunc autem uncti
huc accedere mihi uidentur : quod idem innuiffe uidetur Antyl-
lus apud Oribafium . Atque hactenus de Platonis loci explicatio
ne. Tertium circa capienda loca illis confiderandum,qui ob fanita
tem conferuandam, atque optimum habitum comparandum cor-
poris exercitationibus operam nauant, eft, ut omne ftudium adhi-
beatur, ne a finitimis regionibus ad exercitationis locum ulla la-
bes emanare ualeat, quae aerem inficiens mox corpora exercitata
fpongiae inftar quiduis recipientia labefactet:talia namque folent
effe loca prope paludes, ftagna, fpecus,lacus, fyros,atque huiufmo
di, quae fedula, & ingenti cura femper euitare oportet . Eadem ra-
tione
 QVARTV S 219

Atione & loca fecundum mare ad meridiem aut occidentem ſpectan

tia fugienda erunt; quoniam, Vitruuio auctore , caelum meridia- lib. 1.c. 4.
num per aeftatem fole exoriente calefcit, meridie ardet, unde exer
citari fine magno incommodo nemo ibi poteft. Quod fifuperbiffi-
mae atque innumerae illae porticus ob deambulationes , &alias
exercitationes, ut fupra retulimus, erectae , fi ampliffima illa gym
nafia ad hoc a maioribus noftris magnifice exaedificata haberetur ,
nullus profecto locus aptior inueniri poffet , qui omnibus fere ex-
ercitationum generibus magis fufficeret : fed , quoniam illorum
ruinas uix nobis intueri licet, danda opera erit , ut unus quifq. lo-
cum fecundum condiciones iam explicatas eligat,illud femper me-
tereuoluens, quod, tametfi multae fint exercitationes , quae loca
angufta , & occlufa expofcere uideantur , in ijs tamen haud parum
B delectum quoque haberi debere : ut,fi non omnes qualitates , ali-
quas faltem earum , & meliores ex ijs , quas in medium propofui-
mus , habeant . Quamobrem fcitiffime confuluit Galenus , ut do- 1. ₫ tu.ua.
mus, in qua exercitandi funt homines , hieme calida, aeftate frigi- cap.7.
da, uel femper temperata eligatur; fin minus , procuretur , ne ipfo
praefertim die calidior , frigidiorue fit , quam publicus totius ur-
bis aer . Quas omnes praedictas condiciones uno uerbo comple-
xus effe uidetur Aetius Amidenus , ubi geſtationem , nauigatio-
lib 3.6.7.
nem, & omnem denique exercitationem in falubri loco , & puro
aere fieri debere, fcripfit . Aliae fimiliter poffent indicari locorum
condiciones, nempe inaequalitas fitus,planities,& huiufmodi:fed,
quia partim explicatae fuerunt , partim fuperuacaneae funt, pluri-
mae fub praedictis comprehenduntur , huic tractationi de loco fi-
Cnem imponens temporis explicationem aggrediar, ubi prius adno
tauero , cogi interdum homines fefe in loco a fole percuflo exerce
re, qui magnopere caueredebent, ne umquam fedeant , uel quic-
fcant, fiquidem Ariftoteles fcriptum reliquit,fe exercentes fub fo- 38. partic.
le magis uri dum fedent , quam dum mouentur; quoniam cum in prob.6.
motu funt aeremagitant , quafique fpiritu uentilantur ; cum ue-
ro fedent , quia aer immotus permanet , uim folis acriorem ex-
periuntur .

De-
 220 LIBER

De tempore exercitationibus apto. Cap. XI. D

Vo funt temporis genera naturalia, ita ab auctoribus

medicinae appellata , fine quorum obferuatione non
modo res ad fanitatem pertinentes , uerum etiam actio
nes, atque operationes hominum omnesmale infelici-
terq. peraguntur : alterum eft uniuerfale, fub quo uer , aeſtas , au-
tumnus , & hiems comprehenduntur : alterum particulare , quod
fingulorum dierum horasfeparatim complectitur. Dixi naturalia ,
ad differentiam accidentalium fiue contingentium , quae non ita
perpetuo, &firmo ordine eueniunt, ficut illa : nam tempus auftra“,
le, aquilonare, boreale, nimis frigidum, calidum , aut ficcum, nu-
bilum, ferenum ,lucidum, nebulofum funt differentiae accidentas
les inordinate, atque contingenter euenientes: de quibus in exer E
citandis corporibus in hunc modum breuiter ſtatuendum erit, uie
delicetfingulas illas temporum conftitutiones euitandas effe , in

quibusuehementifsime uenti perfpirant , praefertim quando peſſi

mi funt, ut auftrales, & aquilonares plurimi, a quibus corpora mo,
ta,& infirmata ualde laeduntur. fimiliter quoque fugien
tu rarefa&
da funt tempora nimis frigida, nimis calida , nimis ficca . Nimium
enim frigus , cum a calore exercitatorum fuperari nequeat , for-
6. partic.
prob.6. tius eos afficit ; quia , auctore Ariftotele, pingue , a laboribus con-
fumptum, calorem, & teporem feruare non poteft.amplius corpo-.
ra motu perfpiratiora , & folutiora effecta , meatusq . per fudatio-
nem patefacti frigus intima maiore ui penetrare permittunt.ac-
cedit etiam quod fefe exercentes aerem continuo permutant , ac
F
6. partic. permoucnt,& iccirco, uti dicebat Ariftoteles, currentes hieme ma
prob. 12.
gis rigent ftantibus , quod aer noſtra ambies corpora , cum ſtamus,
ubi femel concalefactus eft, nulla amplius moleftiam infert, cum au
tem currimus , alius atque alius fubinde frigidus occurrit , itaque
fit, ut magisrigeamus. Pariter qui in extremis frigoribus exercen
tur, uehementius a rigorepercutiuntur : nimius praeterea calon ex
erceri uerat, necnon ficcitas immodica, quoniam alter calorem na
tiuum , & uniuerfum corpus immoderate refoluit , altera magis,
quam par fit, humiditates exficcant. Tempus item exercitationibus
ferenum , atque lucidum eligendum erit , fugiendum uero nubi-
lum , obfcurum , craffum ; quando fic aer deprauatus etiam abf-
que exercitatione apertos corporis meatus facile fubit , humores-
quefe cum inuehens membris non fine noxa affigit , & per con-
fequens grauiora non fine ratione corpora reddit, animumq. de-
inceps
 .
QVART V.S 222

Ainceps grauat : quod infereno nufquam animaduertitur,quinpo-

tius ab illo corporaad motum adiuuari, fpiritusq. fuapte natura lu
ciditati amicos confirmari , & animum recreari perfpicuum eft . id
quodHippocratem fignificaffeputo, ubi dixit, qua rais pas ut lib . deacre
ταβάλλονται ἀκοιλίαι , καὶ τὰ πνευματα, uentres fcilicet & fpiritus. 29. & loc.
temporis conftitutionibus commutari.Porro de naturalibus tépo
ris exercendi generibus uaria ab antiquis determinata inuenio , &
primo, quantú attinet ad uniuerfale tempus, Ariftoteles exfentétiapartic.
prob. 21.
omniúueterúauctorum cenfuitpotius exercéda effe humana cor 33 & 42
pora in aeftate , quam in hieme , fub nomine hiemis , ut Petrus

Apponenfis iudicauit, autumnum hiemem & uer intelligens . At-

que ad hoc credendum ea ratione permotus fuit , quod in aeflate.
calor naturalis languidus, ac debilis exfiftens minus cibos, crudos-
Bique humores concoquit : unde excrementa plura generantur , &
ob id exercitatione calor natiuus magis excitandus , ut concoquar

honeftius, magisq. fudor motu proliciendus , quo excrementa illa

exinaniantur, neq. intus retenta putredinem contrahant . In hie
me uero, quod ualidiore exfiftente natiuo calore, & per confequés
melius cibos , & incoctos humores conficiente excrementa paucif-
ma generantur, atque inde minus illa educi neceffarium eſt , ne-
que exercitatio conuenit , quae exiguam utilitatem afferens pe-
riculum magnum adnexum haber , ne fcilicet aer hieme madore
oppletus corpora motu reclufa illabens magnopere laedat. Ex alte
3.de dieta.
raparte uetuftiffimus auctor Hippocrates , fiue Polybus tria exer-
citandos homines admonitos uoluit , ut laffitudinem omni tempo
re cauerent, ut deambulationibus matutinis corpus exercerent, ut
Chieme & frigido tempore magis ac diutius exercerentur , ceffan-
tes tamen priufquam laffitudinem , atque calorem fentirent : Hip-
pocratem deinde fecutus Soranus Ephefius , Paulus Ægineta , & In Hagogę
alij medici multi aeftate , &autumno minus ; hieme & uere plus medicinae
exercendum effe maluerunt,iudicantes aeftate, atq. etiam autum cap.5
Lib.I.. c. 53
no corpora ab ambiente acre fatis exficcata , fqualentiaq. reddita
haud amplius per motum arefieri debere, neque item calorem alio
qui lánguidum, & imbecillem magis retundendum minuendum-
ue . Galenus uero,multarum rerum , quas medici fequuntur , aud tu. 2
&or bonus cenfuiffe uidetur, quod ficuti corpora temperata in te cap.7.
perato tempore , nempe uere, exerceri poſtulant,fimili pacto cor-
pora frigida in calido, calida in frigido,humida in ficco,ficca in hu
mido exercenda fint: quafi femper iilud obferuari debeat , ut cor-
poribus ad aliquam intemperiem declinantibus tempus atque lo-
CLIS
 222 LIBE R

cus contraria in exercendo eligantur . Nequehoc in loco praeter-D

lib.9.epift. mittendum cenfeo , quod Plinius iunior fcribit de exercitatione
Epift. pen .
ad Fulc aeftatis tempore a fe fieri folita , ubia Fufco interrogatus, quomo-
do diem aeftate in Tufcis difpenfaret , in hunc modum refpondit
" de exércitationibus : ubi hora quarta uel quinta, neque enim cer-
» tum dimenfumq, tempus , ut dies fuafit ir. xyftum me uel crypto-
>> porticum confero , reliqua meditor, & dicto ; Vehiculum adfcen-:
‫ כל‬do . Ibi quoque idem quod ambulans , aut iacens . Durat intentio
‫ رو‬mutatione ipfa refecta, Paullum redormio , deinde ambulo ,
mox
2

orationem Graccam Latinamue clare , & intente non tam uocis

» cauffa, quam ftomachi lego, pariter tamen & illa firmatur : iterum

ambulo, ungor, exerceor, lauor.& paullo poft. Nonnumquam ex

hoc ordine aliqua mutantur . nam fi diu iacui , uel ambulaui , poſt
» fomnum demum lectionemq. non uehiculo , fed quod breuius , E
Plu.in lib. quod uelocius, equo geftor, uenor aliquando . In particulari por-
ď tué. fan.
rotempore exercitationis defcribendo Ariftoteles aliquando mo-
tum eum (ut ipfi etiam imputat Plutarchus) qui poft fumptum ci-
bum fit , commendauit , eo quod tunc calor a motu auctus cibum
moxingeſtum facilius concoquat, cuiustamen contrarium euenit,
quando per motum calora uentriculo ad uniuerfum corporis am-
bitum retractus non folum non adiuuat concoctionem , quinim

mo impedit, crudosq . & indigeftos fuccos intra uenas rapit.Igitur

Loc. cit. fi Ariftoteles hanc habuit fententiam , in manifefto errore depre
henditur, tanto magis quod Hippocrates, Galenus, & omnes deni
que probati medici uno orepronunciarunt , femper exercitatione
lib.de cib .
bo. & ma. ante cibum effe faciendam.wapyap , dicebat Galenus , uyisóv
fucci. Ἐξιν εἰς τὴν ὑγιείαν τὸ πρὸ το σιτεῖται γυμνάσιον , ἔτο καὶ βλαβερώ
τατον ἐπὶ σιτίσις ἡ πᾶσα κίνησις , ideft, quemadmodum enim ad fa
nitatem maxime conducit ante cibum peracta exercitatio, ita qui-
uis motus poft cibum perniciofiffimus exfiftit.Nam dum exercita-
tio cibos praecedit, duplex ac utraq . infignis fuccedit utilitas, alte-
ra quod calor natiuus excitatur, augetur, & ad futuram concoctio-
nem perbelle praeparatur , altera quod fuccos utiles in uniuerfum
corpus, prout deftinati funt, optime diftribuit, excremétis facilioré
exitum praebet:quae alioqui fi retineantur, obftructiones, ac mul
tos alios morbos retufo natiuo calore progignere folent . Ex ad-
uerfo fi poft cibum quis exercitationes adeat, nedum uniuerfi cor-
poris habitui innumerae cruditates infarciuntur , uerumetiam uni
uerfalis fuccorum coctio impeditur . id in omnibus euenire teſta-
tus eſt Teophraſtus, ubi , quae coquuntur , a motu impediri hunc
in
 QAV HAUR TV S 223

Ain modum fcripfit , ἐπεὶ καὶ τὰ ἑψόμενα κωλύεται, μὴ ἐν καιρῷ κι

Pueva . Quocirca magnopere damnandi funt Erafiftratus , atque z.de ca.pl.

Diocles, qui falfis rationibus decepti fanguinem excreantes phtifi- Coel. Aur.
cos, aliosq. plurimos ualetudinarios deambulationibus poft cibú lib.2 chro
exercebant. Quae tamen de motu uehementiore intelligenda pu- c.13. & 14.
to , quod Auicennas exiguum a cibo motum in uentriculo melius
eum accommodare, praefertim quando mox dormiendum eft, do
cet.quod etiam Ariftotelem fignificaffe confentaneum eft , ubi
fcripfit, ambulationem poft cenam efficere, ne ad os uentriculi fu
pernatent edulia . Tria tamen hoc in loco obferuanda effe iudico :

primum eft, ut nullus exercitationem moliatur , nifi prius excre-

menta per nares, os, aluum,& ueficam expulerit, cum haud tutam
effe exercitationem non inanito corpore clament Galenus, &Aui 2 & tu , ua.
cap. z.
B cenna,& ad haec etiam hefternus cibus apprime concoctus fit; quo . . fen.
niam fiprius uel pofterius quis exercitationem adeat, aut crudis hu 3 doc. z . c.
3.
moribus , uarijsq. recrementis implebitur , aut pallidae bilis pro-
uentum augebit . cognofcetur autem cibum iam concoctum effe ,
tum ex eructationibus, tum ex urinis, quae dum albidiores funt, ab
ftinendum a motu demóftrant, dum uero ex albidis flauiores eua-
ferunt , iam tempus exercendi adeffeindicant . Secundum obfer
uandum eft, ne ftomacho immodice uacuo acplane efuriente la-
bor,3 uel exercitatio obeatur : quoniam hoc pacto eueniet, ut inge
ftus cibus , nec dum accomodatus concoctusue a ftomacho rabien

te , & confequenter a membris ualde famelicis auide nimis rapia-

tur, & proinde cruditates , & obſtructiones innumerae fuborian-

tur.quod probe intelligensHippocrates dixit, & Auòs & πovnév, 2. aph . 16.
Cideft, ubi fames, laborandum non eft . Tertium obferuandum eft , Auic. li. 1.
ne ftatim poſt exercitationem cibus affumatur, fed modica interij fen.3.trac.
2. cap.3 .
ciatur mora , quoufq. feruor remittitur , &agitatio corporis iam fe
data appareat. id quod Spurinam fenem in fanitate conferuanda
diligentiffimú obferuaffe femper,auctor eftPlinius iunior:quodq.
Galenus &ab Erafiſtrato , & ab alijs antiquioribus medicis confir- 6. epid 3 .
matum fuiffe, fcribit, craffi tamen qui tenuiores fieri ftudent, exci- 6. Epid.
piendi funt , quos Hippocrates fiue Polybus anhelantes ab exerci- cố.3.aph.2
tatione cibum capere confuluit in libro de falubri diaeta . Ariftote partic. s .

les quoque hoc ideo non effe faciundum cenfuit , quoniam corpus prob. 28. &
ftatim poft exercitationem adhuc purgatur 3 labore nondum quie 30.
fcit, &praeterea excrementa citata redundant: unde nec fames túc
oritur, neque calor cibo coquendo uacare poteft . ob quod minus
etiam exercitati debent flatim frigida lauari, autuinum,uel aquam
frigidam
 2V LINEAE R
$224

frigidam potare : a frigida enim lotione hominem laedi métus eft, D

ut pote qui iam ex multa exercitatione, & rarior eft redditus, & ua
cuus; uinum fimilitercaput exercitatis ftatim exhibitum uehemen
ter ferit , qua ratione illud prorfus euitabant athletae poſt exercita
3.defal . tiones, fi Galeno credimus : frigidum autem ualde quodcumque
dieta 22.
exercitationes illico affumptum uentrem , &iecur offendit ; non-
nullos item neruis oblaefos, atque alios fubito mortuos, quod poſt
2.de acutis uehementem exercitationem uinum frigidum ualde biberint , re-
fert Galenus. De hora autem diei particulari, in qua homines fani,
de quibus fere tota eſt tractatio, exercitationibus corporis ualetudi
nis gratia operam nauare debent, ita decretum apud Galenum, &
Auicennam reperio , Vere meridianam horam eligendam effe ,
quando aeris ftatus temperatior exfiftit: Aeftate matutinam , ut diei
aeftus , quantumfieri poteft, euitetur ; quam horam in deambulan E
.3. dedie. do commendaffe fimpliciter uifus eft Hippocrates, quamq, femper
adamaſſe Alexandrum Macedonum regem , apud Plutarchum le-
gimus : dum is reiectis obfoniorum artificibus longe fe commodio
res fecum afferre , nempe matutinam ambulationem ad condien-
dum prandium , & prandij tenuitatem ad condiendam cenam die
titabat : Autumno & hieme uerfpernam , nifi uel cibus mane fum
ptus, uel quid aliud uetat . Nam cum hifce temporibus mane aer
frigidior fit , aliaeq. diei breues admodum partes in negotijs necef
farijs confumantur , & praeterea cibus quantumuis exiguus mane
fumptus non pofsit, nifi uefpere, cococtus effe, ca fola hora exercita
tionibusapta ab antiquis probata eft ; unde Marcus Antoninus Im
perator, qui ualetudinis omnium fuit ſtudioſſimus , breuiffimis die
satu. ua. bus,ut refert Galenus , fole occidente palaeftram (ubi pila , curfu , F
cap. 5.
& pugillatu fe exercuiffe puto , quando huiufcemodi exercitatio-
nes ipfifummopere placuiffe, atque in ijs plurimum ualuiffe, fcri-
bit Capitolinus) ingrediebatur : longiffimis autem hora nona, aut
ad fummum decima : Quam horam una cum octaua fere commu-
nem omnium hominum in exercendis corporibus fuiffe , teſtari ui
detur Martialis , ubi quomodo Romae diei horae diſpenſarentur ,
ad Euphemum ita fcribit .
lib.4. Primafalutantes atque altera continet hora,
Exercet raucos tertia cauffidicos,
Inquinctam uarios extendit Roma labores ,
Sexta quies lasfis,feptimafinis erit .
Sufficit in nonam nitidis octauapalaeftris
Imperatexftructosfrangere nonathoros ,
Hora
 QVARTV S 225

Alga Horalibellorum decima eft Eupheme meorum

Praeparat ambrofias cum tua curadapes ,
Et bonus aetherio laxatur nectare Caefar,

Ingentiq. tenetpoculaplena manu ,

Tunc admitte iocos, greßutimet ire licenti ,
Admatutinum noftra Thalia Iouem .
quamuis alios etiam fuiffe conftat, qui hora ab octaua diuerfa exer-
cerentur:ut de Alexandro Seuero imperatore prudentifsimo con-
ftat , de quo fcribit Lampridius . Quod fi necefsitas cogeret , ante »
lucem actibus operam dabat . Poft actus publicos feu bellicos , feu »
ciuiles lectioni graecae uariorum auctorum operam dabat ; poſt *
lectionem , palaeftrae , aut fphaeriſtirio, aut curfui, aut luctationi- »
bus mollioribus incumbebat , atque inde un &tus lauabatur , ita ut »
B caldarijs uel numquam, uel raro , pifcinis femper uteretur , in eaq.
una hora prope maneret : biberet etiam frigidam claudiamieiunus »
ad unum prope fextariú. Egreffus balneis multumlactis & panis fu »
mebat, oua deinde , mulfum, atq . his refectus aliquando prandium »
inibat, aliquando ufq . ad cenam differebat , pranfus eft tamen fae- Lib.1 . fer.
Sat. 6.
pius. Horatius quoq. paullo diuerfius, & feipfum,& alios libere ui
nentes in exercitationibus efficere folitos , atteftari uidetur , ubi
poft multa haecfcribit.

Adquartam iaceo, poft hanc uagor,aut ego lecto ,

Autfcripto, quod me tacitum iuuet, ungoroliuo ,
Non quo fraudatis immundus Natta lucernis ,
Aft ubimefeffum fol acrior irelauatum
Admonuit; fugio rabiofi temporafigni
C Pranfus non auide , quantum interpellet inani ,
Ventre diem durare; domefticus ocior , haec eft
Vita folutorum mifera ambitione grauiq.
His me confolor uicturumfuauius, acfi
Quaeftor auus , pater atque meus, patruusq.fuiffent.
Ellud tamen hoc in loco nequaquam praetereundum exiftimo ,
quod maiores noftri , quorum maior parsuel exiguum quid , uel
nihil omnino mane manducabant , femelq. tantum in die fatura
bantur, hora octaua diei , uel nona commode exerceri poterant,
aut etiam occidente fole . Ceterum aetatenoftra, quando uix unú,
aut alterum eſt inuenire , cui non fitin more pofitum & ueſpe-
re , &mane cibis faturari ; nulla in omni tempore opportunior ap-
paret hora , quam matutina , paullo ante cibi fumptionem; nimi-
rum cum corpora leuiora & ab excrementis magis libera , magis
P ob
Gymnaftica
 226 LIBER

ob praeuium fomnum ualida , magis denique a quibus uis impedi- D

mentis foluta funt, & praeterea minus imminet periculum , quin ex
ternus cibus probe confectus fit: ficut contra in uefpere, cum non-
dum cibus concoctionem affecutus cft , corpusq. fuperfluitatibus
magis redundat, magisq . grauatur, potius quicfcendum, quam ex
li.1. 2 c.3 . ercendum effe , quifque uidet : uti quoque animaduertiffe Aui-
doc.fen. 3.
cennam arbitror , ubi dixit : In hieme uero rationi conueniens
erat,ut fere ufque ad uefperam tardaretur,fed alia prohibentia hoc
.
uetant . Erititaquefere perpetuo noftris hifce temporibus mane
ante cibum quibuflibet fanis adeunda exercitatio , fique ullus
ここ
auctor inuenietur , qui poft cibum exercitationem commendet,
modo prudenter confulat , non gratia fanitatis , aut habitus boni
comparandi illud facere , fed potius gratia alicuius particularis af-
fectionis curandae cognofcetur. Eft & aliud hoc in loco magnope E
reconfiderandum , ueteres tam Romanos, quam alios multos fem-
per dies, atque noctes feparatim in duodecim horas partitos effe ,
atque alias diei maximas ut in aeſtate , alias minimas , ut in hieme ,
aliâs aequinoctiales uocaffe : numerum autem hunc fcribit Gale-
Lib. decu- nus tamquam omnium utilifsimum ab ipfis delectum effe , quo-
iufque ani
niam dimidium continet , & duplum , & quartum & fextum , &
mi pec. no
titia atque duodecimum: quae nullus alius poft ipfum numerus ufq. aduigef
medela.c.s mum quartu continere uidetur . Vnde ne quis horas diei antiquo-
rum eafdem cum Italicis, & multis alijs noftrorum temporum effe
putans errandi in exercitationibus,aut alijs occafione habeat,hanc
horarum partitionem apud ueteres in ufu habitam memoria tene-
re debet:fic enim & confuetudines probe iudicare , & antiquas no-
uis accommodare facile potcrit . F

Quantafieri debet exercitatio . Cap. XII.

Xijs rebus , quae medicorum artem conie&

turalem , &
paene incertam efficere a multis creduntur,praecipuam
remediorum omnium adhibendorum menfuram effe,
femperputatum fuit ; quam nonnulli antiquorum ali-
quando tanti fecerunt, ut quafi eius cognofcendae fpe deiecti me
dicinae opera exercere recufauerint . Quapropter & medicinae
profeffores,& illi qui exercitationum ope fanitatem tueri ftudent,
omni cura, & diligentia opus habent , quo actionumfuarum men-
furam, & quantitatem cognofcant, fine quibus incredibilia erra
ta
 Q VA RTV S 3 227

A ta committi folent,& plerumque ( utar Plinij uerbis) infcitia capi- lib.19.c.1 .

talis euadit . cumque nos exercitationis totam artem tradere profi-
teamur, iam quantum unufquifq. exercere debeat, monftrare co-
nabimur. Etnefingula explicantibus nimis diuagetur oratio, uni-
uerfa quantitatis exercitationum tractatio ex his conftabit , Quis ef
fe debeat exercitationis communis terminus : Quantum fortes ,

quantum debiles, quantum fenes, quantum uiri, quantum pueri,

exerceri debent ; quantum hieme,aeftate, uere, & autumno;quan
tum temperate uiuentes ; quantum humidi, calidi, frigidi, & ficci ;
quantum ualetudinarij ; quantum non affueti . his etenim cognitis
nihil, quatenus ad praefens caput attinet , defiderare iure poterit.
Sed antequam rem aggrediar , adnotandum duco , de corporibus
aegris non futurum fermonem ; tum quia paucas exercitationes
B requirunt, tum quia fecundum morborum uarietates uariantur ex
ercitationum fpecies, atque menfurae ; & iccirco certa ratione defi
niri nequeunt . Terminus igitur exercitationum communis, quem 5. de locis
Galenus, Oribafius, Auicenna, & Aetius Hippocratem fecuti do- aff. cap. s.
cuerunt, duplex eft; unus , quando fcilicet uapor fudori aliquanti- li. 6.11.
li.1.fen.13.
fper permixtus fentitur, uenae intumefcunt,atque anhelicus per doc.z.c.3.
mutatur : cum enim ab exercitatione duo requirantur, membro- lib.2.c.3 .
rum robur , & caloris auctio , qui fuccos concoquat, conco&
tosnu 6.epi.co.z
triendis membris diftribuat , atque demum inutilia difsipet , nifi
exercitatio tanta fit , &ad fimilem terminum perueniat : neque
bene , neque perfecte illa omnia obtineri poffunt . alter terminus
eft, ut tamdiu exerceatur unufquifque , quamdiu color floridus
eius faciei , & corpori ingeneratur ; motusque acriter , aequabili-
Cter, & concinne edit ; nec ullam effatu dignam lafsitudinem per-
cipit . quod fi calor euanefcere incipiat ; uel corporis moles paullo
contractior uideatur ; uel lafsitudo iam immineat :illico defiftendú

eft; ne,fi ulterius progrediatur, corpus plus iufto gracilefcat : boni

fucci una cũ malis exhauriátur : & tandem calor naturalis debilior
reddatur; & ideo loco roboris acquirendi uires potius deftruan-
tur . fimiliter ubi motuum alacritas , aequabilitas , uel concinnitas
remitti quippiam collabiq, cernitur : utique ftatim definere opor-
tet; itidem fi in fudore accidat ulla qualitatis eius , quantitatisue
muratio, quippe quem, & copiofiorem femper,& feruidiorem edi
par eft, prout motus uehementiores fiunt . cum igitur is aut minor,
aut frigidior redditur,tum fcito corpus exhauriri , refrigerarique ,
&ficcari plusiufto . &proinde corpori exercitando diligenter at-
rendere conuenit, ut,quando praedictorum fignorum aliquod ap
Pij parere
 R
BE
56228 LI

parere iam incipiat , protinus exercitatio dimittatur . Atque hi D

funt communes quidam termini , quos magna fefe exercentium
pars continere debet . Succedunt poftea particulares , pro quibus
ita decretum uolo , quod ualidi diutius ceteris (nifi quid aliud ob-
ftet) exerceri poffunt , quamuis etiam uires aliquantifper fatifce-
rents nimirum quae facillime refurgere poffunt . debiles parum
certe exerceri oportet , alioqui fi in his uires ueltantillum patian-
tur , difficulter , & longo tempore reparantur ; & iccirco fat ipfis
eritincalefcere citrafudoris principium. Senesdum fe exercent om
ni cura fudorem effugere debent ; nempe ficci , & aridi exfiftentes
ita maiorem ficcitatem contrahunt ; praeterea cum iam dixerimus,
exercitationes in iuuentute confuetas in fenectute congruere , hoc
in locofciendum eft , femperfenes minus quam iuuenes folebant,
exercendos effe , omninoque lafsitudinis fenfum effugiendum,ter E
minumq. exercitationis eorum famis excitationem ponendum; fi-
cuti Socratem iam fenem fe exercitare , donec efuriret , folitum le-
gimus . Viri , fub quibus comprehenduntur omnes intra adole-
fcentiam & fenectutem exfiftentes , moderatas exercitationes po-
ftulant : uel enim offenduntur , fi plus iufto exerceantur , uel pau-
cum omnino fructum capiunt , fi minus , uel utroquemodo pra-
uum aliquem habitum contrahunt : quocirca terminus commu
nis iam expofitus his omnibus mirifice aptabitur. Pueri a primo
ufque ad tertium aetatis feptenarium multis laboribusprobe fuf-
ficere poffunt , quocirca & incalefcere , & anhelare , & fudare &
aliquantifper defatigari ipfis impune conceditur : excrementis e-
nim plurimis ob uiuendi imprudentiam exuberantes a fudoribus,
F
& laboribus multis iuuantur ; uiribus autem ualidis pollentes a
leuibus defatigationibus minime offenduntur : haud tamen mo-
dum in labore pueros umquam excedere conuenit , & tanto mi-
nus , quanto primo feptenario uiciniores exfiftunt , fiquidem in-
tempeftiua exercitationis duritie corporis pueri adau&
tum , a na-
tura quam maxime comparati inhibetur auctio , ob quod pae-
x. de tu, fà.
C.x.7. pol. dotribas nonnullos fui temporis damnauit Galenus ; quod plus
cap. 4. aequo pueros exercerent . fimiliter & Ariftoteles improbandos
judicauit Laconas , qui nimijs laboribus , & exercitationibus

pueros efferatos reddebant , ficut & illas nationes , quae athleta¬

rum habitum laboribus in pueris generare ftudentes eorum cor
pora deformabant, augumentumq.impediebant . Na inter eos,qui
Olympia uicerunt,duo,uel tres tantum exftiterunt, qui ijde adole
feentes, & uiri funt uictoria confecuti, quodper uiolentas, & pluri-
mas
 QVARTV S 229

A mas pueris adhibitas exercitationes una cum auctione corporis ro-

bur, atque uis auferebatur. multum itaque exerceri poterunt pue-
si, fed non immoderate. Hieme multum exercendum, citra tamen
fudorem , ne frigus magis obfit , & quo ad uniuerfum corpus in-
calefcat . Vere plus , & ufque ad fudorem . Autumno minus, mi-
nime omnium aeftate; quando, (quidquid dixerit Ariftoteles) ne
que fudare , neque incalefcere , neque defatigari omnibus ab am-
biente aere fatis & defatigatis , & debilitatis expedit . Qui tem- In
bislib.de
bon, ci
&
peratam uitam degunt , etfi paucis fuperfluitatibus abundent , & ma.luc.
iccirco minori exercitatione indigere fecundum Galeni fenten-
tiam uideantur , nihilominus & ipfi moderate exerceri debent ,
ne otio torpefcentia membra , calorue fopitus proprium , & na-
turalem habitum remittant , neue excrementa etiam intempera-
Bte uiuentibus neceffario genita retineantur. Incontinentes au-
tem ficutmulta excrementa , multosque humores fuperuacaneos
aggregant , itamultis exercitationibus ac laboribus opus habent,
quae humores illos excrementaque abfumant , quaeue profun-
dos fomnos inducentia felicius concoctionem adiuuent ; fiqui,
dem Galenus foffores & meffores , ideo a prauo uiuendi genere 1. de alim.
minimum quid offendifentit; quoniam a laboribus in profundos fac.
fomnos demiffi etiam deterrima probe coqunt, & ad meliorem na
turam reducunt ; ideo ifti , modo uel crudorum in corporis ambi-
tu latentium humorum copia , ucl uirium debilitas , quae hos ple,
rumque comitari folet, uel aliud quid non prohibeat, quanto plus
& diutius exercebuntur , tanto magis fibi confulent ; fiue incale-
fcant folum , fiue fudent , fiue etiam leuiter defatigentur. Humi
Cda corpora multam exercitationem requirant , quo a motus mul
titudine humiditas nimia exficcetur ; unde ifta tamdiu exerceri po
terunt , donec fudor citra uirium defectum largus effluxerit, ficca
minus exerceri debent , neque umquam calorem , fudoremue in
exercendo fe exfpectare . Frigida quoad tota fe calefacta percipi-
ant, exercitari expedit . Calida uero parce exercenda funt , necum
quam aut fudorem , aut incalefcentiam , aut infignem anhelitus
mutationem in ipfis exfpectare decet . Calida praeterea , & ficca
exigua , uel nulla exercitatione gaudent , ne tam caliditas , quam
ficcitas fimul augeantur . Frigidis , & ficcis ratione frigiditatis , &
ufque ad manifeftam incalefcentiam exercitatione opus eft ; ob.
ficcitatem a fudore ualde cauere debent. Calida , & humida mode-
rata exercitatione uti conuenit , quoniam pufilla humiditatem fu
perfluam non diminuit; multa nimis eliquat, & calefacit, indeque
Gymnaftica Pij mor-
 2:0 LIBER

morbofas fluxiones parere folet. quocirca uehementem anhelitusD

alterationem , uehementemq. calefactionem ea effugere neceflum
eft . Frigida porro & humida eatenus exercenda funt , quatenus
anhelent , incalefcant , atque etiam paulliſper ſudent . Summa-
tim huiufcemodi corpora omnium maxime exercenda erunt , ita
namq. excrementitiae humiditates, quibus oppleta ſunt, inaniun-
tur , calor naturalis excitatur , & perbelle concoctiones omnes per
ficiuntur . Demum ualetudinarios , qui mox a morbis refurgunt,
exigua admodum excrcitatione uti debere , nemo ignorat; quo-
niam horum uires infirmae ualde exfiftentes , calorque debilis , &
membra exficcata , fi multa exercitatione agitentur, non poffunt
non fummum detrimentum fentire : proinde ifti intra anhelitus
mutationem , intra caloris aduentum , intra denique defatigatio-
nem quamlibet exercendi funt : prout tamen ifti reficiuntur, ui- E
resq. crefcunt, & meliufculi effe coeperunt , adijcere debent exer-
citationes . Poftremo qui exercitationibus inaffueti funt , cum pra
uam illam confuetudinem deponi debere, iam oftenderimus,prius
expurgari ab humoribus , & fuperfiuitatibus ex fegnitie ortis fe-
cundum Galeni confilium debet , alioqui periculum imminet, ne
a fluxionum perniciofis morbis protinus tententur : deinceps pri-
mo parcifsime exercendi funt per aliquot dies , poftea exercitatio-
nis modus paullatim augendus, quoufque ad terminum illum per-
uentum fit , quem inaffuetis fufficere, & citra ullam moleftiam
calefacere experientia docuerit : eo femper (quod fupra quoque
demonftrauimus) animaduerfo , omnibus immodicam exercitatio
nem nocere, nempe quae pueris incrementum adimit, & membra
colliquat , uiris inaequales intemperies gignit, atque febrem in- F
Calen. 3. & terdum , ficuti de illo immodice exerceri coacto narrat Galenus in
ſymp. cau. libro de cauſsis prae inchoantibus ; fenibus immcdicabiles lafsitu-
dines , atque ficcitates parit ; omnibusque tandem aliquid fem-
per boni effluere facit . Quamquam Ariftoteles ij. ethic. ad Eude-
mum libro , ubi uirtutem medium effe probat , exceffum în exer-
cendo defecto magis laudat , ficut in cibo contrarium, ofer (inquit)
καὶ περὶ τὸ σῶμα ἐν μὲὺ τοῖς πόνοις ὑγιςνότερονС ἡ ὑπερβολὴ τῆς ἐλε
λείψεως καὶ ἐγγύτερον τα μέσα . ἐν δὲ τῇ τροφή η έλλεψις ὑπερβολῆς
& quae fequuntur . Immodicae autem exercitationis haec figna
funto , dum articuli calidiores effecti fentiuntur ; dum uniuerfum
corpus aridum , & inaequale apparet ; dum in motu fenfus dolo-
ris cuiufdam ulcerofi fuboritur ; dum labor coacte , & non ſponte
38.partic.
prob.s. dimittitur ; dum poft fudorem pallor fuccedit, ficut in athletis im-
modice
 Q VAR T VS 2312

A modice exercitatis euenire confueuiffe auctor eft Ariftoteles ;

dum infolita denique , acualde molefta lafsitudo percipitur . Tota
itaq. quantitatis exercitationum ratio his omnibus a nobis praefcri
pta fit . Quod fi multa particularia a quoquam reperientur, quae a
nobis aut ignorata , aut praetermiffa uideantur , illud fciat, nihil
quod ad uniuerfam artem neceffario pertineat, effe, quin uel expli
cite , uel implicite a nobis comprehenfum habeatur , quamquam
etiam multae exercitationes funt , quarum quantitatis terminum

non exprefsimus, quod a termino illo communi praefcripto eorum

menfuram accipi uolumus .

De modo exercendi .
Cap. X111.

B RAETER locum , tempus , & quantitatem , quae in

obeundis exercitationibus fumma cura obferuari debe-
re demonftrauimus, adeft&modus , qui ut in illis ipfis ,
ficin plerifq. alijs rebus recte peragendis tantum poteft,
ut, nifiis adhibeatur, cetera omnia fuperuacanea reddantur, infini
tisq. prope erroribus ia uia latifsime pateat . Qua de re maxime ad
huius tractationis abfolutione pertinet, ut modú,quo antiqui in ex
ercendis corporibus tenuerunt, quoque temporibus noftris unus
quifque fanitatis ftudiofus uti non fine fructu poteft , & debet , a-
pertumbreui fermone faciamus . Modus igitur, quo ueteres ad fa-

adcolle.
nitatem ufos legimus , fuit is , quem Oribafius Pergamenus Iulia- 6. Iul.c.is
ni Impera. medicus , Aetius Amidenus , & Arabum doctifsimus Libro.1.
Auicen. in medium attulerunt . Viri namque & iuuenes exercen- fer.3.c. 2.
lib.1.fea.
Cdiubi lotio perfecta concoctio apparebat, faecibusq. aluum exone
3. cap.3.
rauerant, maior pars fefe exfuebant, mox fricabantur mediocriter ,
ufque quo floridus color in fumma cute refidens , & artuum flexi-
bilitas arq. ad omnem motum agilitas perfuadebant ; perfricati
oleo dulci inungebantur ; quod ut magis artus quoflibet penetra-
ret, manibus undequaq. prementibus , & explanantibus appone-
batur; ab unctione qui luctatione exerceri uolebant , aut pancra-
tio , puluere confpergebantur , alij protinus in exercitationem,
prout cuique altera alteri utilior atque gratiorapparebat , defcen-
debat , peracta exercitatione paullum quiefcebant, deinde ftrigili-
bus, uel afperiufculis pannis ftrigmenta a corpore eradebant, quo
facto aliquando rurfum fricabantur , & fepazuriz dicta frictio
ne, fimiliterq. ungebantur alias in fole , alias ad ignem , ut Corne. lib. 1.
lius Celfus teftatum facit : ficq. ferefemper balneum ingredieban-
Pij TELE
 LIBER
232

tur conclaui quam maxime alto , lucido, & fpatiofo , rarius feipfos D
induentes ad capiendum cibum accedebant . Atque hic totus erat
modus , quo uel in gymnafijs publicis , uel in priuatis locis maior
pars liberorum hominum, & eorum qui ualetudini curandae & bo
no habitui comparando follemniter incumbebant, frequenter ute
batur . Nec quifquam miretur , quomodo liberi homines fingu-
Jis diebus totcorporis curis occuparentur , quando omnes homi-
nes , nedum clariores quotidie defricari folitos , multi auctores , &
praefertim Columella trigefimo fexto lib. cap. memoria manda-
runt. de quo defricandi more & modo , fi Deo placuerit , ali-

quando tractationem huic adijciemus.Ceterum uerifimile fit quá-

plurimos alios exftitiffe, qui uel negotijs publicis,priuatisq. impedi
ti; uel neceffarijs uariarum artium operibusdetenti ; uel aliqua ua-
letudinis ratione coacti hoc pacto minime exercerentur, fed frictio F
nibus , &un&
tionibus dimifsis quafcumq. poterant exercitationes
amplecterentur; ficuti & multi reperiebantur, qui praedictaru cauf
farum aliqua nullo modo exercitationibus uacandi otium habe-
bant; quibus omnibus exactiore uictu , & fanis medicamentissopus
lib. I.deci- effe tradit Galenus . Verumenim uero cũaetate noftra gymnafia il
bis bon. & la ob exercendi commoditates ab antiquis fabricata in ufu defie-
ma. fuc.
rint effe,neq. gymnaftas,& paedotribas, neq. aliptas, & renuncto-
res habeamus,a quibus fricandi , ungendi, tandemq. quomodouis
exercendi modos , atq. commoditates quaeramus , fat erit illis, qui
aliqua neceffaria occafioneimpediti liberefefe exercendi otiú ne-
quaquam habent, ut potius quomodocumq. poffunt , exerceatur ,
quá femper in cófummata quiete degant;modo tamé hocunu ob-
feruent, ne ftatim a cibo exercitationes eas, quas gratia fanitatis fa- F
cere uolunt , folicite nimis adeant, fed falte aliquot horas interpo-
nant, quo minus quã fieri poteft nocumentu inde fequatur. Porro
qui fuaefpontis funt, & maiori otio propriorú corporú curae libe-
reuacare queût, haec omnia diligenter obferuare debent, primo ut
corpus tú a faecibus & urinis, tú a muccis & fputis accurate emunda
re, caput pectere,manus, & facié abluere ftudeat, ne excrementa in
uarijs corporu cauitatibus, atq, in ipfo ambitu latêtia, a motu excita
ta uaporationib.offendant; ftrictisq. meatibus nonnuqua infarcta,
aut exercitationis calore eliquata obſtructiones, fluxionesq. diuer
fas pariat. Secundo ut corpus ijs indumentis obtegant, quae labore
ipfi fuperaddere nequeat, quacue interimauentis,fi qui erunt, uel
a frigore tueantur;aut etiáfi aeftus urgeat,feruorem nullo pacto au
gere,fiuefouere queant;nam indumenta nifi exercitandispruden-
ter
 QVARTVS 233

A ter accómodentur, praeter impedimentu, quod laboraturis in mo-

tu praeftare folent infigne, faciunt quoque, & ut fine motus debita
menfura fudet,& alia incómoda fuftineant, fi quidem fudorita in- 2.parti.po
dutorum fine motu multò eueniés, veluti Ariftoteles difputat, de- partic
30. &. 38.
pro
terior eft eo, quia labore emanat. & huius argumétum eft, quod ita ble.3.
fudantes decoloratiores euadunt , cum humor perfumma corporis
paffus , atque incalefcens ab externo aere refrigerari non poffit , &
inde palloremfacile contrahat, fimulq.corporis perfpiratio a qua
gratus calor emanare cófueuit a ueftimentis inhibeatur. Tertio ob-
feruandum erit, ut remifle , ac leniter unufquifq. exerceri incipiat,
deinceps eius intétionem augeat paullatim, ufquequo ad terminú;
quifibi conueniens uidebitur, perueniat, atque ueliementiam rur-
fum pedetentim remittere eatenus conetur,quatenus fibi iam fatis
B fefe exercuiffe doctus experientia fentiet:nam fubito ab intéfis exer
citationibus incipere,non folum imbecillibus, fed etiá robuftis cor In con.de
pu.epilep.
poribus fumme perniciofum iudicauit Galenus. Quarto iis, qui in-
ter exercendum fudant, curandum erit, ut peracta exercitatione ue
ftes fudore madefactas exfuant, & ficcas refumát, idque fi fieri pote
rit in loco tepido, aut temperato, aut faltem neque frigido , neque
uentis perflato.fi etenim humecta illa indumenta retineantur, faci
le eft carnibus a calore relaxatis iterum fudores imbibi , ficq.denuo
corporis meatus obftruitur; praeterquam quod panni madidi mox
frigefacti horrores , fetores ac alias moleftias inducunt, atque inde
febres interdum oriri folent. Quin & to obferuandum erit,ne (ficut
etiam fupra admonuimus)poft exercitationem quam primú quieti
fefededat,aut cibum fumat, fed blando, & valde remiffo potius ali
Cquo motu vtatur, tátumque a capiendis cibis abftineat, quoad per-
turbatio illa, quafiq.corporis fluctuatio aeftuatioue,ab exercitatio-
ne genita prorfus ceffauerit, eiq . tranquillitas quaedam, & leuatio
fuccefferit.Totus itaque erit exercitandi modus & ordo, primo cor
pus a fuperfluitatibus quibus vis emundare , caput pectere, manus
& faciem abluere,fe accommodate induere,tardos,& remiffos mo-
tus incipere, ad celeriores, & uehementiores procedere, iterumque
paullatim remittere , madefacta fudoreindumenta exfuere, blande
poftremo moueri, & fedata exercitationis perturbatione cibum ca
pere. Atque haec devniuerfali exercitationum fpeculatione , &
methodo difputata fufficiat. Reftat modo particulares fingularum
exercitationum naturas,atque effectus enarrare. quod in fequenti-
bus libris, quantum fieri poterit, plene praeftare conabimur.
Explicit Liber Quartus .
AR-
 234

ARTIS . GYMNASTICAE

LIBER . QVINCTVS

De ordine agendorum, & de nonnullis fcitu dignis . Cap. 1.

Icuti nullus ab exercitationum particularium cogni-

tione fructus exfpectādus effet, nifi recta atque uni-
uerfalis methodus, quam fuperiori libro abunde fa-
tis ( ni fallor ) tradidimus , optime poffideretur ; Ita
profecto illa infructuofa, ac prope modú vana eua-
deret, nifi haec particularium fere omnium exercitationum tracta
tio, quam aggreffuri fumus,illi connecteretur; fiquidem incerta, ac E
fallax ea cognitio videri poteft, qua exercitatio vniuerfali quodam
pacto accepta iuuare intelligitur.fed fi qualis exercitatio, quod no-
cumentum, quamue commoditatem praeftare idonea fit, cognofca
tur, proculdubio nihil amplius relinqui cóftat , quod exercitatio-
num quarumuis fcientiam optantis animum explere iure debeat.
Eticcircone inchoata a nobis gymnafticae tractatio imperfecta re-
linquatur,in fequétibus fingulos exercitationum iam enarratarum
effectus profequemur ; atque hos cum ex antiquorum auctorum có
probatis experientia teftimonijs, tum ex reiipfius natura infpecta,
quarn effe ueram condiciones rerum inueniendi rationem fcripfit
*.Metho. Galenus , dicere conabimur. Et ne citra ordinem totus futurus fer-
mouagetur , ita materiam huiufcemodi declarare inftituimus , ut
primo commoda in corpora humana ex unaquaque exercitationis F
fpecie emanantia, deinde incommoda figillatim explicentur: nam
illud , quod quaplurimis medicamentis euenire ufu comprobatur,
ut fi alicui corporis parti, & affectui profunt, alijs noceant, in ex er-
citationibus item contingere , nemo ignorat. In explicandis prae-
terea vtilitatibus , atque damnis a membris fuperioribus principiú
fumentes , ut plurimum in ultima , atque infima feriatim termina-
bimus, priustamen illis enarratis, quae nullum corporis particula-
remembrum refpicere uidebuntur . His autem fic pertractatis, duo
mefaltem peracturum effe fpero : Alterum & maiori facilitate, fir-
mioreque cognitione quicumque hacc legent, animis eorum infi-
debunt : Alterum qhabito a ualetudinis ftudiofis exercitationum
affiduo delectu , uel nulli errores, uel quam pauciffimi committen-
tur , ficque demum multi eorum pernicioforum morborum euita-
buntur,
 QVINCT VS 235

Abuntur, quosdefidia,laborum abftinentia, ac exercitationis ignora

tio non contemnendos, quosq . intempeftiuus exercerdi ufus conti
nuo parere folet: illud nãque a natura comparatum effe norunt om
nes, ut illa , quae corporibus noftris admota infigniter conducere
animaduertuntur , eadem plerüq. magnum detrimétum inferant,
fi uel nullo pacto, uel prauo ordine, atq . omnino importune adhi-
beantur . quod etiam in exercitationibus ipas fere contingere, iu-,
ci
dicauit Galenus,ubi fcriptum reliquit, eos, qui antecibos, atque op Inlibdea
portune fefe exercent , haud exquifita victus ratione opus habere, ma. fuc.
quin interdum Naturae in ualetudine commiffos defectus corrige
re,quemadmodum ex aduerfo illos, & accuratiore ui &
tu, & affiduis
medicamentis indigere, infuperque natiuam fanitatem corrumpe-
re,qui neque ante cibos aliquo pacto , neq. ordine, ac tempore fer
Buatis exercitationes adeunt. Cum itaque tali ordine, quae ad uni-
uerfam gymnafticam perficiendam fuperfunt, praedictis adiunge-
re propofitum mihi fit , id ante cetera praefari operepretium effe
duco, nos in fuperioribus gymnafticam facultatem non in curati-
ua , fed in conferuatiua medicinae parte collocafle. Et tame omnes
ueterum medicorum fectas , ac praefertim Methodicos , quorum

principesAfclepiades,Themifon, & Soranus exftiterunt, in cunctis

fere diuturnis morbis curandis exercitationes aliquas magnopere
commendaffe,ut ex libris Cornelij Celfi, qui Afclepiadem in mul-

tis fecutus fuit, necnon Coelij Aureliani methodici, atque Aretaei Dechroni
clariffime intelligere licet. quod fimiliter Galenus , & qui Galenu
in dogmaticorum fe& ta funt imitati magna ex parte confirmarunt.
Sed ne uel me,uel illos omnes erraffe quis putet , ita fententias no-
Cftras accipidebere uolo, q.f.gymnaftica principaliter circa fanitatis
conferuationem uerfatur , confequenter circa curatiuam : nullam
etenim exercitationem, qualifcumq. fit, ufquam reperies , quin in
fanis corporibus abfque noxa adminiftrari queat, atpaucis quibuf-
dam exceptis, nimirum ambulatione,geftatione, uectione,ac fimi
libus,uix una aut altera inuenitur,quae aegrotantibus impune có-
cedi queat,immo illa, quae adhibentur potius utremedia, quam ut
exercitationes commendantur , cum in fanis omnes exercitatio-
nes folum fiant, quo bonam valetudinem tueantur, optimumq.cor
poris habitum inducant : in aegrotis uero iccirco eaedem admini-
ftrentur , ut morbo expellendo aliorum medicamentorum inſtar
cooperentur. Quando igitur antiquorum in uarijs morbis exerci-
tationibus aliquibus utendi cófuetudinem in medium adducemus,
non erit, qullus admiratione capiatur, nosq.reprehendat, táquam
gymna-
 LIBE RV D
236

gymnafticam foli conferuatoriae inferuire ftatuerimus , quoniam D

& nos rei ipfius naturam prae oculis habentes, ita determinandum
cenfuimus, quemadmodum ueteres alias experiêtijs affiduis , alias
morborum codicionibus permoti paullo diuerfius fentire quidem
uifi funt,fed reuera a fententia noftra non recefferunt.Aliud infu-

per hoc in loco fumma confideratione dignum exiftimo , quod, li-

cet in multis exercitationibus diuerfus exftiteritantiquorum mos
ab eo, qui hodiein ufu eft fere apud omnes , ueluti pilae exercita-
tio , lucta , diſcus , pugnae atque fimilia ; nihilominus cum parum
noftra confuetudo ab antiqua recedat,folisq.accidentibus quibuf-
dam,& non in rei natura differat, fere eofdem effectus, quos illi fuis
attribuunt,nos noftris dare poterimus, modo unu, aut alterum ob-
feruemus, antiquos unctiones ac pulueres in multis exercitationi-
bus adhibere confueuiffe,quas nnlli hodie,aut quam pauciffimi fa- E
ciunt; atque hoc multi momenti effead uariandas utroruque qua-
a. diacra. litates , quando de his Hippocrates uerba faciensfcripfit , exercita-
iuxta fine. tiones in puluere , atque oleo magnas differentias fufcipere , cum
puluis frigidus fit, oleum uero calidum,atque inde oriatur , q hic-
me oleum corpus magisauget frigus prohibens, ne quid a corpore
demat : Aeftate uero caliditatis exceffum faciens , carnem liquat,
cum & a tempore & oleo,ac labore corpus calefiat;quemadmodum
ex aduerfo puluis in aeftate magis auget, feruorem aeris, & corpo-
ris remittens, in hieme autem frigus, & algorem inducit.praeterea
maior pars hominum femel dumtaxat in uefpere faturabatur , no-
ftrates bis cibos fumunt , quoditem non parum refert ad uariandas
exercitationum condiciones.Vnde qui de noftri temporis exerci-
tationibus aequum iudicium ferre optauerit , debebit quid un- F
&tiones, & quid una diei faturatio importent, exacte penfitare, to-
tumque illud noftris adimentes in reliquis eofdem uel parum di-
uerfos effectus exiftimare.

De fingularum exercitationis differentiarum effectibus

Cap. 11.

Res praecipuas exercitationum differentias ab antiquis

Medicis excogitatas fuifle fatis conftat, quarum prima
excrcitium Sonevas inor, fiue praeparatorium, alte-
ra Seçaπeutinov, tertia fimpliciter exercitatio núcu
pata fuit. Exercitatione praeparatoria, facultatem cogendi, meatus
corporis denfandi, eorumque laxitatem corrigendi obtinere, fcri-
pfit
 Q VIENA C T V S 237

Apfit Galenus. quade cauffa athletae, qui denfitate corporum fudo 3. tu , val
cap.11.
resimpedire , & confequenter robur conferuare ftudebant , ante 2 de tu, ua.
ceteras exercitationes praeparatoria vtebantur.quam item vfurpa cap.3 .
bant quaplures homines poft coitum, ut laxitatem corporis in mo-
tu uenereo genitam emendarent. de meridiano coitu loquor, cum
ex nocturno oborta laxitas fatis a fomno curaretur.cuius rei gratia
magnopere Soclarum laudare foleo , qui apud Plutarchum noctu 3 fymp.
prob.6.
coitum ob hoc exerceri debere aduerfus Epicurum medicum gra- libr.1 . c.35.
釁
uifsime difputat.ficuti quoque Paulli fententiam,Galeni, atq. Ae 6.epid.
Lib.1.fer.
tij opinionibus praeferre confueui , dum is contra ipforum placita cap.8.
tempus concumbendi fecundum cibum in uefpere antequam fo-
mnus inuadat, opportunu exfiftere credidit: quod laffitudo ex coi-
tu contracta obdormienti ftatim remittatur. Exercitationem apo-
B therapeuticam tam pro exercitationis parte, quam pro fpecie acces
ptam corpora ab immodicis laboribus exfucta emollire , meatusq.
corporis relaxando excrementa purgare, traditum efta Galeno:un 3.de tu.ua.
de iure merito poft uehemetiores exercitationes, poftuigilias, poſt cap.2.
maerores, a quibus corporum meatus clauduntur , uiresq.non pa-
rum deprimuntur, vt plurimum adhibebatur : in iis quoque com-
mendabatur, quipalaeftrae laboribus affueti, ob uitae negotia co-
gebantur illos dimittere. Exercitationis fimpliciter acceptae diffe-
rentiae , quae ab extrinfecis defumebantur, eos effectus pariunt,
quos locorum ipforum, a quibus fumuntur, condiciones produce-
re poffunt : &ideo, qui in calidis locis exercetur, magis exuruntur,
qui in humidis,humiditatem contrahunt,ficque de fingulis. corpo
ra namque ab exercitatione rarefacta facillime difponunturad im-
Cbibenda's quaflibet aeris, & locorum qualitates. De differentijsab
utendi modis acceptis in hunc modum decernendum erit , qexer-
eitationes perpetuae , fiue continuatae & aequabiles magis delaf-
fant, quam inaequabiles, ratio eft eadem, quam attulit Ariftoteles s.par pro-
ble.1.& 12.
inproblematibus, uidelicet membra a multo motu refrangi, atque
multum effe motum, qui unus &continuus eft, ac aequabilis.inae-
quabilem uero nonideofic delaffare, quia ex mutatione nafcitur
requies, laborq.omnibus partibus diftributus a fingulis minus fen-
titur : quaitidem ratione motus intercifus , ac ordinatus minorem

defatigationem parit , nimirum cum interruptio quietem , quies

lafsitudinis minus inducat. Exercitationes cum oleo peractae non
modo praefentem laffitudinem mitigant, uerumetiam futuram P-
hibent,ficcitatemq.arcent, ac ad motus promptitudinem maiorem
generant : cuius rei gratia Pollio nonagenariusaetatem fuam oleo
113 extrin-
 23.8 LIBER

extrinfecus adhibito acceptam referebat . Quae cum puluere fiünt

exercitationes praeterquam quod frigidiora conferuant corpora,
efficiunt quoque , nefudor ita faciliter effluat , neue illa tantopere
2. tu.ual.
cap.12. defatigentur . habet namque puluis ex Galeni fententia emplafti-
cam uim, refrigeratoriam, ac repercufforiam . ut nó temere is prae-
ceperit, iuuenes temperatos , dum in calidioribus locis exercentur,
puluere uti , qui , fi pinguisfit , corpus exercitatum minime exte-
nuat;fin autem afper, inſtar pumicofi, uel acer, qualis nitrofus, exfi-
5.å tu.ua, ftat, exercitationes eo peractae mirum in modum extenuant. Inter
cap.3.
differentias ab ipfius motus quantitatibus defumptas primae funt
Loco cita- multae, paucae , & mediocres. Multas corpus ficcare , mediocres
to. obefum reddere, fcripfit Galenus.ex quo liquet magna cum ratio-
5. chronic. ne Coelium Aurelianum inter Methodicos non infimum ad pro- E
cap. vlt.
Sect .31 . hibendam polyfarchiam multas exercitationes commendaffe. de
Prob.14. quibus etiam locutum exiftimo Ariftotelem, quando ſcripfit, exer
citationem ideo oculorum acumini obeffe, quia uniuerfum corpus
ficcando , indurandoq.pupillae cutem confequenter indurat, atq.
ita uiuendi acuties impeditur. Ex differentijs quoque a motus quá-
titatibus fumptis magnae exercitationes magnopere calefaciunt,
excrementa inaniunt, fudorescient: minus his mediocres , minime
omnium paruae. Inter differentias a qualitatibus captas fecundum
Gale. 6. de Galeni fententiam acuta exercitatio, fiue celer, aut uelox corpora
mor.uulg.
com. 3. extenuat, carnes,& fuccos detrahit, ob idque a Galeno, & Aetio ad
6.de tu.ua. curandam polyfarchiam prae caeteris commendatur : lenta , atque
& lib.6.c.; tarda pinguefacit,& craffitiem induci :tmediocris inter utraque me
Lib.Meth.
14. 1. fer. dios effectus producit. Exercitatio ueliemens atque robufta calo- F
4. ca.3 . rem quidem natiuum auget,fomnos profundos generat , & conco
Gal.depu . quendis cibis, crudisq.humoribus confert, at caput ab illa repletur.
epil.
quocircamirari foleo , cur Celfus fcripferit infanientes omnes ue-
* hementer exerceri debere. Valens exercitatio robori augendo con:
ducit. Remiffa uero languida, ac imbecillis uti praedictos effectus
obfcuriffime parit :ficfanitati , ac habitui bono minimum iuuamen-
tum affert,potiusq.aegrotantibus, ac ualetudinarijs quam fanis ac-
commodatur. Inter has autem mediae tum minus , uehementibus
ac robuftis,tum magis remiffis & debilibus effectus eos producunt,
& iccirco fanitatis conferuationem non parum adiuuant. His igitur.
ita determinatis, iam facile euadit cuicunque uel mediocri iudicio
praedito intelligere, quos effectus fingulae exercitationes , quate-
nus aliquam ex antedictis habent differentiam , producant , quod
tametfiin recenfendis fingulis non abfque animaduerfione fuis lo
cis
 QVINCT VS 239-
A
cis praeterireftatuerimus , nihilominus haud inutiliter nunc quo-
que explicatum fuiffe credo, quando iam faepius demóftratum eft,
uniuerfales huiufcemodi rerum tractationes ad integras illarum
notiones acquirendas magni momenti effe. Illud hoc in loco fcire
oportet, infuperioribus libris multa de gymnaftica bellica,& athle
tica nos differuiffe , ut exprefsius tota medicae gymnafticae natura
innotefceret: atin fequentibus de medica dumtaxat fermonem ha~
bituri fumus. eo quod illarum effectus cognofcere parum omnino
confert , ad id q optamus , affequendum , folosque fanitatem , aut
morbos refpicientesaddifcere fufficit.

Defaltatoriae effectibus . Cap. 111.

B
Vicumque faltationumfpecies apud ueteres in ufu habi-
tas accurate contemplari uoluerit , ea ordine temporis,
ratione,proportione,harmoniaque mufica non caruif-
fefciet. & iccirco noftra tripudia Baroudus, ac gefti-
culatorios motus, quos tam mulieres quam uiri hodie ad libidines,
& delicias exercent, illis non prorfus diffimiles exftare cenfebit. Ve
rumtamen illud inter antiquorum & noftras faltationes intereſſe
nemo non uidet, q, ficuti illaealiquando fanitati inferuiebant , ita
noftrae, uel numquam, uel raro hoc fine peraguntur , ut ualetudi-
nis conferuationem adiuuent , quippe quaeut plurimum poft ce-
nam , atque nocte inter ipfas commefationes exercentur, quando
potius quieti , &fomno uacare praeftaret. unde fi faltatio opportu-
ne, quemadmodum maiores noftri faciebant , & quemadmodum
lib 4.C. II.
Ccunctas exercitationes peragi debere , fuperius demonftrauimus,
adminiftretur, quin commoda multa pariat, infitiari minime pote-
rimus. Cubifticam náque, quam primam eius fpeciem fuiffe dixi-
mus,brachia corroborare, fimiliter & crura, nimirum quae potiffi-
mum agitentur,quiuis intelligere poteft. Itaque qui brachia robu-
fa corpusq. unde quaque flexibile habere cupiunt , hac exercita-
tione frequenter utantur . ceterum quia , dum in caput faltatur il-
ludquead terram flectitur , primo caput ualde repleri neceffarium
eft, fecundo uifcera omnia quaffari, inteftinaq.fuis locis dimoueri,
&tandem dorfum ac articulos, qui in flexionibus uehementer có-
mouentur, magnopere pati,rationi confentaneum eft, ideo fugere
ipfam expedit iis , qui ulla ex parte caput debile , uifcera infirma,
lumbos, articulosque imbecilles, uel natura , uel cafu aliquo fortiti
funt. Tertiae faltatoriae fpeciei ( defecunda in fequenti capite tra-
tabitur)
&
 LIBER
240

Atabitur) quam ueram orchefticam appellauimus , quam plurima D

apud antiquos fuerunt genera, quae fere omnia hodie abolita, uel
faltem non ufitata effe cum conftet, fuperuacaneum foret fingula-
run effectus percenfereuelle. proinde fat erit illa adnotaffe , in qui
bus praeftandis, & cuncta illa conueniffe,atque etiam noftram con
1.dedieta . uenire uerifimile uidetur. zeegrouíar etenim fiue manuum gefti-
prope fine culationem attenuare humores , atque furfum carnes trahere , pla
cuit Hippocrati fiue Polybo . quam fimiliter in inueterato capitis
Lib.1.cur . dolore,ubi paullatim malum foluitur, commendauit Aretaeus,ue-
chr.ca.1. luti & in uertiginofis , epilepticis, coeliacis. Saltatio demum , quae
motu uniuerfum corpus calefacit , arcendis rigoribus, atque etiam
nonnullis tremoribus ualde accommodatur : priuatim ubi ſtoma-
chus in concoquendo laborat, crudosue humores aggregatutile re-
E
medium exfiftit.praeterea labantes coxas, infirma crura,male tutos
pedes, ufque adeo confirmat, corroboratque, utpauca inueniatur,
quae fimile auxilium praeftare queant. neque itidem alteri cedit
huiufcemodi exercitatio in extrudendis a renibus, fiue uefica lapil-
tefta-
in li.de na lis. Caeterum & praegnantibus mirum in modum noceat ,
turapueri. tum reliquit Hippocrates , ubi cantatrici mulieri , quae ne calu-
mnias fubiret, uteri fetum abiicere cupiebat, confuluit, ut faltaret,
pollicitus ea faltatione.conceptum.corrumpendum effe, ueluti po-
ftea contigit. Quicúque uero caputdebile, ac uertiginofis affecti
bus obnoxium habent, proculdubio ab illis circuitionibus , uerfu
ris , motibusq.continuis offenduntur : fimiliter oblaeduntur qui-
bus oculi illacrymantur , aut in uidendo hebetem aciem habent,
perinde namque in tripudiationibus alicui euenit, ac in rotationi-
F
bus,in quibus faepe oculi tantum detrimentum patiuntur, ut nihil
omnino uideant , atqueinterdum cadant. Renes languidos , &fu
percalefactos habentes,feminisq.fluxum, coppolava Graecis uoca
tum, qualibet de cauffa incurrentes a faltationibus abftinere conue
nit: alioqui eorum affectiones ex motu calefaciente magis recrude-
fcunt. Atquehaec omnia a me dicta intelligantur de ea faltationis
fpecie , quam antiqui fine armis obibant. q fi quis armatae , quam
uocarunt , faltationis condiciones pernofcere aueat , in hunc mo-
dum uere atq. breuiter ftatuere rem poterit, uidelicet omnia quae
abilla gignuntur uel bona, uel mala, eadem ab hac effici, nifi quod
armata uchementius membra exercet, magisque illa incalefcere, &
1.deta.va. fudare facit . ob quod Galenus inter uehementes exercitationes
nonin poftremo loco pofuit , dum quis grauj armatura tectus co-
leriter agitatur.
De
 Q V IN CT VS ***

A De ludorumpilae effectibus. Cap. IV.

Vdorum pilae antiquitus quam plures cu apud Latinos, ca.4. & %.

túapud Graecos exftitiffe fpecies, abunde in fecundo li-
bro indicauimus : ex quo nullum operaepretiú eft hoc
in loco, ubi folas exercitationú qualitates explicare pro-
pofuimus , eadem repetere : illud dútaxat animaduerti uolo , quod
&fi noftra ludorum pilae genera ueterum generibus undequaque
non correfpondeant : funt tamen magna ex parte ualde fimilia: &
ideo corú cómoditates atq.nocumenta fingulatim enarrare ſtude-
bimus, ut facta noftroru cuillis cóparatione, quid conferant, quid-
ue noceant, utraque fimul cognofci poffit. fed ne tractatio ifta con-
fundatur , ficut alias fecimus , primo graecos ludos , deinde latinos
B profequemur eodem ordine, quo fupra ufi fuimus.In eo etenim có
Cuenire cuneta harum exercitationum genera cenfuit Auicenna, LiL. fen 3.
fortes exfiftút . Hoc praeterea commune ex omnibus huiufcemodi doc.z cz,
ludis commodum percipitur, ut,qui in ipfis,uel ipforum aliquo fefe
exercent, promptiores ad motum reddantur , iisq. uitales actiones.
roborentur : peculiariter uero paruae pilae exercitatio inter uelo- 2. d tu.ua.
ces citra uiolentiam & robur collocant Galenus atq.Paullus , cuins lib.1.c.18 .
merito corpora craffa, ut fimiles exercitationes facere dictum fuit,
attenuat. ideoq. apud Noniú a Lucilio fcriptum inuenitur, Cúſtu- „
dioin gymnafio duplici corpus ficcaffem pila.Prima autem paruae „
graecorum pilaefpecies, fecundum Antylli fententiam , carne fol: Orib. lib .
dam reddit, brachijs, dorfo atq.pullulantibus coftis magna utilitate, 6.co lec.
Cap.32.
praeftat,camq. in ea exercitatione crura magnopere laboret ad ac
Cquirendum robur non parum proficiunt. Secunda exercitationis
paruae pilae fpecies praeftantifsima reputabatur olim, q corpus fa-
num, & promptum ad motus cum robore cóiuncto praeftat,adfpe-
&
tum firmat, neque caput replet. Tertia uero fpecies oculos,atque
brachia iuuat,ſpinae propter inflexiones, quae currendo fiunt, có-
modum affert,crura propter curfum mirum in modum firmat. His
porro omnibus paruae pilae fpeciebus cuncta illa cóuenire cenfeo,
quae Galenus in libello fuo illis dicato , paucis uerbis coplexus eft,
uidelicet qtum animorum uirtutem pariant,tum omnes corporis

partes accommodate exercendobonam corporis ualetudinem , ac

membrorum concinnitatem efficiant. Pilae magnae fpecies prima
fecundum Antyllum totum corpus firmat , cumq.ad deducendam
infra materiamuehementer cooperetur, capiti in primis, cunctisq.
fuperioribuspartibus, non ignobile iuuamentum. affert.de hoclu-
do
Gymnaftica
 242 LIBER

Lib. 9.
do fermonem habuiffe puto Alexandrum Trallianum, quando in D
cap.ulti. curatione priapifmi fphaerae exercitium cómendauit, quo materia

in diuerfum retrahatur, &fpiritus flatuletus digeratur. Secunda fpe

cies,quae plus iufto magna pila peragitur dum proiicitur, & utraq.
manu propter magnitudiné emittitur,brachia firmat, fed nimis du
ras plagas infert, ob idq.non modo aegrotis, aut conualefcentibus
eft inutilis, uerum etia bene ualentes immodica defatigatione affi
cit.Inanis pila, quam tertiam effecimus, aeq. exercet, ac motoria,in
qua curritur,attamen non admodum facilis eft, neq.apta, atq.ideo
lib.9.cult. omittendam eá effe confulit Oribafius ex Antylli fententia.Pilae,
&magnae & paruae exercitationem vertiginofis obeffe iudicauit
lib.9.c.ult. Aretaeus, quoniã capitis,& oculorum circumuolutiones,atq.inte-
tiones uertigines afferunt.Coryci exercitationem inter ueloces ad-
numerauitPaullus, quas cum dictum a nobis fit corpora craffiora at
lib.5.c.ult. tenuare,fumma ratione Coelius Aurelianus ad diminuēdā polyfar E
1.d diacta , chiam hac exercitatione, quá a Graecis corycomachiam uocarifcri
bit,adeoprobauit,fecutus in hoc(opinor) Hippocratem, qui cory
comachiam , & chironomiam idem praeftare quod lucta tradidit.
Hoc exercitationis genus iudicauit Antyllus mufculofum corpus
reddere, roburq . afferre, & praeterea uniuerfo corpori aptari, nec
non ob plagas, quas infligit, omnibus uifceribus idoneum exfiftere.
Aretaeus item in elaphanticis xopuxoCoxías laudauit.fi tamen quis
plagas in pectore a coryco fieri folitas cófideret, facile fentiet, eos,
qui pectore debili uexatur, fimili exercitatione periclitari, & quã-
doq.contingere poffe ut in thorace uafa rumpatur. Atque tot,quae
depilae Graecorum ludorum qualitatibus dici poffunt. Succedunt
lufus Latinorum genera , quae &ab ipfis quattuor fpeciebus com-
F
plexa omnia in ufum fanitatis recepta fuperius demóftrauimus. Ho
rum primum locum obtinet exercitatio folle acta, quae uniuerfum
corpus exercet, fed dum brachijs impellitur, dorfum in primis atq.
1i.. chro. brachia firmat . ob quod Coelium Aurelianum de hoc pilae ludo
cap.4.
uerba feciffe exiſtimo, quádo in epilepticis humeros fphaerae luſu
exerceri mandauit:dum uero pugnis emittitur,manibus maior uti-
litas contingit : ambo tamen uifcera adiuuant, calculisq.a renibus,
& uefica extrudendis mirifice conferunt, coxas, & crura imbecillia
In cius vi- confirmant.Nam Auguftum, qui huiufcemodi affectibus corporis
a. c.80 . & folicitabatur, eorum gratia folliculi exercitiú (ut refert Suetonius)
$3.epift. 1. adamaffe opinor: quod cu praecipue fuperiores partes exerceat, iis,
Hib.3.
b.1.c.6. qui citatam aluum habet, & quos tremor corporis exercet, non f-
neratione Cornelius Celfus prodeffe fcripfit.Hanc etiam exercita-
tionem
 QVINCTV S 243

A tionem intellexiffearbitrorPlinium , cum Spurinae prudétifsimi, li Epift..

b.3.
& fanitatis ftudiofifsimi uiri rationem uitae obferuatam explicans,
fefe pila mouere, atque tali exercitationis genere cum fenectute pu
gnare folitumfcribit.ut ueredixerit Martialis:
Foile decet pueros ludere,follefenes. Libro 14.
Pila trigonalis, quam paruam fuiffe, & tertiae ab Antyllo fpeciei
defcriptae correfpondere probauimus, eofdem plane, quos iĺla, cf-
fectus producit : peculiariter autem oculos exagitat, exercetq.dum
eos intédere femper &modo huc , modo illuc, modo furfum, mo-
do deorfum conuertere neceffarium eft.quocirca iure meritoHo-
ratius huiufcemodi exercitationem lippientibus obeffe cecinit.
Lufumit Maecenas , dormitum ego virgiliusq.
Namq.pila lippis damnofum & luderecrudis.
B fane lacrymofi atque lippitudine infecti oculi a quolibet, uel mi-
nimo motu magis exacerbatur: quies uero eos recreat,iuuatq ficuti
& crudos..diximus enim nullam exercitationé obeundam eſſe, nifi
peracta cibi concoctione. Ex quo fit, ut neq.pilae lufus ullo pacto
conueniat, quibus crudi,atq.indigefti cibi ftomachum adhucmale
habent : ueluti forte Virgilius alioqui ftomacho debili natus , tunc
erat, quando de ipfo fic Horatius fcripfit:q fi qui funt,quorum uen
tres atq.ftomachi flatibus repleantur,& prae frigore doloribus ue--
gentur, tantum abeft , ut exercitium pilae ipfis ullum nocumétum
inferrat, ut potius calefaciendo, flatusq.infigniter difcutiendo non
exiguam utilitatem praebeat . qua de re laudandus eft Coelius Au- Li.4.chro
relianus , qui inter ceteras pro colicis curandis exercitationes pilae cap.7.
ludum praecipue commendauit : quomodo item ftomacho imbe
lib.1.c.z.
Ccillibus fimili ratione commodum effe tradidit Cornelius Celfus.
Paganicapila ob latitudinem atq. duritiem difficultate aliqua non
carebat, & iccirco potius rufticis, & duris corporibus, quam urba-
nis conueniret. hodie neque permittendum foret ualetudinarios,
fenes,atq.pucros huiufcegeneris motu exerceri.Harpaftum, quod
cum Graecorum harpaſta conuenire demonftratum eft , inter ce-
leres & uehementes exercitationes adnumerari debet:quo circa at-
tenuare, excrementa exinanire,calorem augere, robur efficere po-
teſt : praecipue autem brachia , &humeros confirmat ; quinimmo
dum inuicé congredientes, feq.ne conftitutus in medio excipiat pi
lam,mutuo uetantes laborant, maximum id uehementifsimumq. Gal.lib.de
eft,multis, utpote colli obuerfionibus, multisq.palaeftricis comple par. c.2.
gibus commixtum , adeo ut caput,& ceruix colli obuerfionibus,
Latera uero thoraxq.& ueter faciei clationibus, deprefsionibus, ex-
Qi pul-
 244 VLIB
ER
pulfionibus, obnixibus , alijsq.palaeftricis prehenfionibus fatigen-D
tur, quibus etiam exercitationibus lumbi, & crura non parum ten-
duntur. Et iccirco, quemadmodum fanos ac robuftos harpaftum
magis confirmat, ita eos magnopere laedere credendum eft, qui uel
caputdebile,& collum infirmum habent,uel quibus in thorace ui-
tium aliquod reperitur,aut qui renes, lumbosq.fupercalefactos ge
runt. Atque haecfunt , quae de pilae ludorum effectibus pro fani-
tatis ftudiofis ab auctoribus determinata inueniuntur.

Deluctae commoditatibus, & incommoditatibus. Cap. V.

V&ta, quae fere femper ab antiquis in magno ufu , atque

exiftimatione habita fuit , tametfi a medicis , uti dixi-
mus , non admodum ad fanitatem probata fit , hodieq. E
a nobilibus negligatur, & quafi a folis rufticis eomodo,
quo apud Prifcos ab athletis , exerceatur , nonnulli tamen cam
etiam pro fanitatetuenda , atque parando robore in ufu habent,
quos fortaffe quamplures alij imitabuntur, fi , quemadmodum ha-
Atenus effecimus , eius commoda , atque etiam incommoda ab au-
&
toribus longa experientia , ac naturali ratione obferuata ipfis in
medium proponemus . Quod etenim lu&
ta uehemens , atque ma-
gna exercitatio fit , Galenus & Auicenna prae caeteris fatis tefta-
tum reliquerunt . unde certum effe cuiuis poteft , ab hac ipfa ea-
dem proficifci , quae a fimilibus exercitationibus prouenire iam
Lib.2.6.8. declarauimus : illud addendum erit , poffe luctam ficuti antiquiori-
bus temporibus , ita & nunc quadrupliciter fieri , alias fuprapaui-
mentum , quod genus a Plutarcho pancratium uolutatorium F
nuncupari praediximus : alias erecto corpore , ac utrobique,
modo uehementer , modo remifse . Neque id hoc in loco prae-
teriri debet , penes Latinos fcriptores plerumque; aut faltem
interdum fub nomine palaeftrae luctam intelligi , perinde ac
graeci nomine Táλns continuo fere illam ipfam accipiunt . lu-
&
ta quae uehementer, atque erecto corpore peragitur, fecundum
3.8 diacta, Hippocratem externis corporis partibus magis laborem exhibet,
carnem calefacit , corroborat, ac auget. Ex Antylli uero fententia
lece citare firmum,& ualidum ſpiritum reddit, itemque corpus folidū, ac mu-
fcolofum,neruos etiam confirmat,tademq.naturales omnes actio-
nes corroborat,praeterea carnem denfam illam quidem,& exficca-
tam,fed tamen ex omni parte paucam adiicit,pinguedinem ,tumo
xes ac omnia oedemata aufert: fi lucta fiat interpofita aliquantifper
quiets,
 Q VAIENT CITI V S 245

, fudorem mouet, quando humor 1.prob.7.

Aquiete,magis utfentit Ariftoteles
a requie collectus , mox exercitatione educitur : fin continua aga-
tur,modo folis corpora exficcare poteft. Priuatim autem capiti pro is at
deft , in cuius doloreluctationem iugem adhibito magiſtro pera-
tam laudat Coelius Aurelianus , fenfus exacuit . ob idque fortaffe Li.1.chro.
&
cap. 1.
Theodorus Prifcianus illam pro melancholicis curandis imperat, lib.2.c.2.
ftomachum praefertim frigidis oppreffum morbis adiuuat.in quo lib.3.c 2 .
palaeftram corpus agitantem conferre , idem Coelius memoriae o
prodidit : non fecus quoque frigidos uentres, ac genitalia membra,
fiquando humoribus, aut flatibus follicitantur, magno iuuamento
afficit , cum maximis illis conatibus , motibusque uniuerfum prope
lib.6.c.28.
corpus calefaciat qua ratione Oribafius palaeftram fiueluctam hi- 1.3.
dropifim curare, Theodorus Prifcianus fatyriafim exftinguere fcri Timo.c.21
B ptistradiderunt . Ceterum huiufcemodi exercitatio ob ipfius ue-
hementiam febricitantibus omnibus inimica exfiftit :ut non imme
6. Epid .
rito ab Hippocrate fuerit acriter Prodicus reprehenfus, luctatio . aph.
cō.3.
t
nibus febrientes interficere . Humidos natura haudquaq uam lucta 32
exerceri confulit Hippocrates : hac obfcura fatis ratione motus, ne i.de dieta.
meatus magis caui effecti repleantur;faucibus, & collo magnopere
nocet: quaefcilicet partes dum in compreffionibus plus aequo com
pinguntur, diuellunturq.dana recipiunt. ueluti eueniffe Commo
doMarci Imperatoris filio fcripfit Galenus , quem adhuc puerum
exducta inflammationem oris paffum fuiffe recitat. Iacobum inter
hactandum neruum latum oblaefiffe, ob idq . & ipfum in poſterú, &
Judaeorum gentesa neruorum efu abſtinuiffe , auctor eft Iofephus í lib.de pc.
in fineprimi libri Antiquitatum Iudaeorum. Ad haec thoraci ual- ad Poft
de aliena eft , cui uel uafis alicuius rupturae , uel fpiritus interce- 4 drat.vi.
puonis ex conftrictionibus magnum impedet periculum, unde no In in aut
6.epid
temere Galenus, nefuffocetur, periclitari luctatores dixit,qui fimi com 3.
liter renibus , & lumbis male affectis tale exercitationem fugiédam aph.6.
in libr. de
effe uoluit , quáqua Rufus Ephefius , qui cum Critone fub Fraia- paffionib.
no Romae in medicina floruit, conualefcentibus a renum morbo renum.
palaeſtra minime interdixit. In ulceribus internis uitandum uoluit li 43 c.ulz
1.de mota
Celfus, ne uel luctando, uel currendo , uel alia ratione fanefcentia maf.
ulcera exafperentur. Praeterea cum inter luctãdum crura faepenu
mero infigniter flectantur,debilitate crurum affectis aduerfari cre-
dendum eft.Sed haec omnia intelligi debent de erecta palaeftra ue-
hementer facta. Quae uero remiffius,& placide peragitur, uiceuer
fa fecundum Antyllu carnem multam generat. ex quo fit, ut iis qui
amorbis fefereficere incipiunt fit fuperiore accomodatior, acmini
Gymnaſtica mo
Q iij
 LIBE R
246

mo periculo robur, & fortitudiné pariat: capiti, & thoraci prodeft, D

neruos corroborat.de hac locutum effe Plutarchum exiftimo , ubi

in ci' uita. fcripfit Lycurgum corpora uirginum curfibus, luctationibus,racti-

busq.difcorum, & iaculoru exercuiffe , ut, quemadmodú germinú
radix ualidū in acribus terris principium fumens melius germinat,
ita &hae partus robuſte-tolerantes honefte fimul, acfacile aduerfus
dolores pugnarent. Quae porrofupra pauimentum efficitur lucta
loco citato tio,fi credimus Oribafio , praecordia atq.inteftina uitiata adiuuat,
lumbos imbecillos , &genua infirma fortiora reddit , fed capiti eſt
ineptior: uolutatio in palaeftra, cum a Galeno inter celeres exerci
rationes recéſeatur , ad extenuanda corpora accomodata erit, ficuti
pro minuenda polyfarchia a Coelio commendata eft, & ab Aetio fi
in puluere fiat , ad hidropifim curandam: eam namq. humores ex-
s.du.ua. hauriendo refrigerare auctor eft in 1.dediaeta Hippocrates: at ſe- E
cap.j.
cundum Galeni fententiam iis magno ftudio fugienda erit, quos
ex leui cauffa uertigines,comitiales morbi, grauis ophtalmia, uel au
rium dolores mak habent . fimili modo, &illis, quibus tonfillae,&
angina incidunt, quibusq.prompte in columellam,gingiuas, détes,
deniq.partem aliquam ex his, quaecirca collum,aut totú caput ha-
bentur, fluxiones procumbunt.Hactenus de lucta.circa quam oriri
poffetmultis dubitatio, cur Galenus, qui gymnafticam arte omni-
bus alijsmelius calluit,non modo luctam fere nullibi ad quidquam
comendauit,fed potius tãquam parum utilem,aut omnino noxiam
damnauit:cum alias dixerit luctatoribus uafa pectoris rupijalias cru
ra diſtorqueri, alias fuffocari, alias luctam a bene inftituta republi
ca odiohaberi. At huiufcemodi dubitationes ita diffoluere licet,
F
nd Thraf. quod ex fententia ipfius Galeni uere palaeftra,fiue lucta, perquam
cap.41.
éxigua gymnafticae medicinaepars exftat , omnibusq. exercitatio-
nibus homini minus utilis : fiquidem fecundum ipfum iaculari, cur
ta exerceri me-
rere,equitare, faltare, uenari,nauigare, fodere,q lu&
hus eft:& ficuti athleticae,gymnafticae luctatio magis accedit,atq.
inferuit,ita quoq; a medica lógius recedit : unde non eft miru,fi Ga
lenus eius exercitationis facultates explicare noluit, quá in medici-
naminima comoditatem obtinere credidit. Nos autem ca, quae ab
aliis auctoribus tradita inuenimus, explicanda effeduximus,non ut
Galeni auctoritaté ceteris , uel ipfo fuperiorib.quos male de exer-
citationibus fenfiffe fcripfit, uel pofterioribus poftponam;fed ut de
monftrarem,fi qua a lucta exfpectari cómoda debent,haec ab aucto
Lib.de fal.
diacta. ribus indicata,& nulla alia fore. De ifta náque apud Hippocratem
ſcriptum inuenio, & qui exercitationibus utuntur , hieme currere,
ac
 QY IN CT VS 2247

Aacluctari debent, aeftate uero luctari quidé parum , currere autem

minime,fed multú deambulare,fecundum uentum,ac frigus. Qui-
cumq.ex curfibus fatigati fuerint, cos luctari oportet, qui uero ex lu
eta fatigantur, eos currere expedit.fic enim laborans fatigata corpo
ris parte,uel maxime calfieri, componiq.ac recreari queat.

• Depugilatus pancrati & caeftuumfacultatibus. Cap. VI.

Vamuis inter ceteras exercitationes ad fanitate fpectan-

tes pugilatus minimam fibi partem uindicare uideatur,
potiufq.athletarum , quam ingenuorum hominú pro-
fefsionis fpecimen praefeferat: nihilominus fi partes cor
poris, quaefimili motu agitantur, accurate contemplemur , neque
illum fine aliquo fructu perfici ftatim iudicabimus : nam tum bra-
B chia, tum manus nonnullis ufque adeo huius exercitationis ope fir
mantur, atque confolidefcunt,ut etiam lapides, atq.ligna pugnis fe
rire , & magna fpectantium admiratione confringere non dubitet;
quos certe illis partibus optime ualere firmaq.ualetudine frui ne-
mo negaret.ideo quicuq.brachijs, manibus, atque digitis firmari, il
lisq.robufte uti exoptant, quá aptiorem exercitationem iftarequi-
rere debeant, non uideo : eo magis quod licet antiquitus ab erectis
femper pugilatus exerceretur , poteft tamen interdum necefsitate
urgente non minus iacentibus,& fedentibus, qua ab erectis, &ftan
tibus,feque mouétibus peragi : fed differt non parum ab erectis ne,
anfecus peragatur:quonia in erectis,& fefe mouétibus primo qui
dem fuperiores partes exercitationis beneficium fentiunt.at inferio
resquoq partes co penitus non fruftrantur,quod non contingitin
Ciacentibus, uel fedentibus quorum inferiora penitus otiatur. No-
cet pugilatus capiti.neque fatis mirari poffum , cur Aretaeus in
uertiginofis eum probarit : nocet auribus , &pectori , nimirum,
quae, dumadmodum debilia funt,a plagis illis , & pugnorum per-
cuffionibus magnopere offenduntur : a quibus fimiliter omnes
illi cauere debent, quibus dentes infirmi,& labantes funt.De ma-
nuum exercitatione memoriae traditum eſt ab Ariſtotele , quod 2 prob.5.
exercentibus manus fudor magis emanat , fi ceterae corporis par-
tes fimilem habitum feruent : quoniam in ea exercitatione fpiritus
continetur, & partes fub alis cordi propinquae fricantur: ex quafri
cione cum calor increfcat, tum eius , tum frictionis poros recluden
tis ope humor faciliter a corpore extra euocatur. De his etenim
exercitationibus omnibus locutum Philagrium medicum apud
Actium puto : quádo nocturnum feminis profluuium exercitatio
nibus
 7248 2 YLI BER

nibus per fupernas partes factis curandum mádauit. Quaefrequé- D

tifsime omnium ab athletis exercebantur , erant lucta pugilatus ,
&Pancratium , luctae, atq. pugilatus minimus quidem fuit in gy-
mnaſtica medica ufus:fed Pancratio multos, quibus aliquae corpo.
2. tu.val , ris partes male afficerentur, fe curaffegtoriatur Galenus. ex quo fi-
cap.vlt. cuti Pancratio fe exercentes toto corpore , ut Paufanias auctor eft,

certabant, fimiliter credere debemus, illud moderate péractu uni-

uerfo corpori ad robur acquirendum prodeffe:nehementer fi fiat,
folum athletarum munus ex fiftere. Adhaec cum aGaleno inter ma
6.cpi d.co.
I aph.6. gnas exercitationes recenfeatur, caliditatem augere, & confequen
Li.2.ad Ti-
motheũ. ter frigidis habitibus apprime congruere, rationi cofentaneum eft:
id quod intellexiffe Theodorum Prifcianum , quem alij Octaniū,
Horatianum Vindiciani Archiatrorum Valentiniani comitis di-
fcipulum faciunt , arbitror, quádo fcripfit hidropicoslaborenimio E
& continuis exercitationum quaffationibus forfitan curari poffe:
ab Hippocrate edoctus , qui haec in v. Epid.fcripta reliquit : dpa-
prope âne πιώδεα δέον ταλαιπωρέειν ιδρούν.quod ité innuere uoluiffe Coc-
lium Aurelianú pofsibile eft , ubi ftomacho follicitatos uarijs pa-
laeftrarum exercitijs adhibito praeceptore exercendos cófuluit , ut
inflationes,acfrigiditates illius remoueretur. quae omnia etiam de
uolutatoriopancratio fere intelligi poffunt.Pancratij fpecies , qua
diximus 2.lib. fub σωματομαχάνι
owμarouanew notaffe Galenum , quod ad craf
fiores homines efficiendos mirifice cóferret, indicauit ibi Galenus
exgymnaftarum iudicio . quo in loco perperam Latinus interpres
athletas tranftulit. Caeftuum exercitationes, de quibus apud medi-
cos nullam prope mentionem factam inuenio , quin aliquod bra-
chijs praefidium afferre ualeant , negare minime poffum cum ta- F
men exercitatio caeftibus facta pugilatus fpecies quaedam foret,
atque a Virgilio nomine quodam infami fub hoc uerfu notetur,

Li.s. Aen. Sin crudo fidis pugnam committere caftu. T

In hancfententiam uenio, caeftus apud medicos, fiue in tuenda fa-
nitate, fiue in curandis morbis,fiue in acquiredo bono habitu nul-
lum locú habere, atq.ideo fimilem exercitatione penitus omitti de
bere . Ceteru illud ignorari hoc in loco nolo, pugilatú , & caeftus
exercitiú abfq.antigoniſta quandoque ufurpatum, tuncq.fchiama-

Lib.3.c.4. chiae, de qua infra loquemur, & fupra quoq.locutifumus, fpeciem

quâdam exftitiffe,dum fcilicet pugnis, & caeftibus aerem dumtaxat
percuticbant. quae profecto exercitatio ueluti manus , atque bra-
chia citra moleftiam exercere ualet , pariter alteri cum aduerfario
factae praeferenda femper erit : nempe cum plagis illis atque
per-
 Q VINCITIV S 249

Apercuffionibus careat, quae plerumque in huiufcemodi pugnis u-

trumquecertatorem magna moleftia afficerefolent.quocirca fi ali
quihocgenere exercitationis delectati, affuetiue(nam & Galenus 2. đ to . da .
cap.ult.
ipfe in exercendis hominibus magnopere aduertebat, qua quis ex-
erecitatione delectaretur , cuiue affuetus foret) brachia, humeros,
& manus corroborare ,agilioresue reddere percupient , poterunt
ciara ullius noxae periculum fefe dumtaxat aduerfus aeremin illo
exercere, atque eo pacto fine plagis , & grauibus percufsionibus ,
delectationem ac utilitatem optatam fimul affequi : modo in reli-
quis ea omnia feruentur , quae in cunctis exercitationibus obeun-
dis ftudiofe obferuanda effe in libro quarto dacuimus . Ca. 10. 11.
& 12.

De curfus natura... Cap V11.

ICVTI pugilatum priuatam manuum exercitationem

paucos ufus apud medicos habuiffe oftendimus, ita cur-
fum , quo pedes fere foli exercentur , maximae utilitatis
exftitiffe, & proinde a medicis, atque gymnaftisfaepius 2. tu.uz.
commendatum fuiffe demonftrabitur . Cum etenim a Galeno in- cap. 10.
ter illas exercitationes reponatur, quae ueloces funt citra robur,at-
que uiolentia , negare haud poffumus , quin corpora attenuet ,
carnes atque fuccos minuat . id quod clariffimis uerbisantiquiffi-
mus auctor Hippocrates , nec non Galenus ex gymnaftarum , &
6.epid.co.
medicorum fententia afferuerunt. Eft tamen in curfu agendo mul 3.aph.2.
-uplex difcrimen , quod alius uelocius , atque uehementins ; alius
remiflus & placidius peragi poteft : & hac ratione illius effectus ua
Criarineceffe eft, quemadmodum etiam currendi modi, dum uaria-
tur , alij in rectum , alij in obliquum, alij ante, alij retro , alij circu-
lariter , alij nudis corporibus, alij tectis, alij per plana,alij perinae-
quales, uel montuofas uias aguntur . Curfum quemcumque febrić
tibus detrimentum afferre , prudenter traditum eft ab Hippocrate, 6.epi.cō.3
& a Galeno , quem a nemine aegrotos curfibus curari fcribentem Aphor.31.
bidem
folo uehementiorefermone habuiffe fentio, quando etiam in Aph.2.
libro de paruae pilae ludo, illum ueluti nofalubrem,& plus acquo
uniuerfum corporis habitum extenuantem , nihilque uirilis exerci-
tationis habentem iure improbauit . De hocitem currendi genere
locutus fuit Antyllus , ubi curfum uehementem exercitationem
nuncupauit. alioqui Galeno repugnantem fententiam tuliffet.Eft

igitur curfus uehemens fere ad fanitatem defendendam noxius po

tius, quam utilis, ficq. ullum iuuamentum affert,proculdubio car-
nig
 LIBER
$
250

ni, atque immodicae pinguedini tollendae confert, ueluti.com-D

1 de dica . probauit Cochius Aurelianus.confert quoque ex Hippocratisfen-

lib.4.c.4. tentia ualde humidis corporibus , quo & ipfa humore exinanian-
tur, & humor amplius, atque citius fiftatur. ob quod & in fplenis
aegritudinibus quibufdam ftrenue adeo iuuare reperitur , ut Ae-
tius Amidenusfealiquos nouiffe referat quifolis curfibus,&deam
bulationibus ab omni affectione fint liberati . Peculiariter uero ijs

5. partic. ualde nocet, qui capite aliquo pacto male afficiuntur, ex quo Ari-
prob.9 . ftoteles quaeres, cur, qui detrahiere ad ima genus omne excremeto-
rú putatur, curfus fi uelox fiat, taminhominum genere , quá in ce
terorum animalium facit , ut capita a morbo tententur , dicitid eo
euenire , quoniam motus uelox, cum uires intendit, & fpiritum re
tinet , caput concalfacit, eiusq. uenas mirum in modum inflat, at-

trahentesq.reddit facultatis externae, ut frigoris, & caloris, praete E

rea quae inpectorefunt, furfum attrahi cogit . ex quibus omnibus
ட locum fuperiorem aegrotareneceffe
eft; & iccirco fapienter Theo
Hi. 2. ad Ti dorus Prifcianus fcriptum reliquit curfum uehementem epilepti-
MoL ca.1 .
cis effe penitusinhibendum . Curfus moderatus , atq placidus ad
-corpora perbelle calefacienda , ad naturales actiones corroboran-

das , ad appetitumexcitandum plurimum ualet; priuatim autem

defluxiones , atque catharros curare , & aliorfum uertere ido-
neuseft. &1ccirco ab Areteo talis prouertiginofis commendatur,
ficut& pro elephanticis ab ipfomet , atque a Celfo , qui , ubi ficca
tufsisaliquem exercet fpiritu retento, fed nonin puluere,curfum
commendat, uti etiam in faucium interiorum exulceratione , nec
non comorbo quem Graeci xuvixòva aoμòv nominát. licet enim
primum defluxiones excitare uideatur , cas tamen tractu temporis F
poftea cohibet, & ob id ifchiadicis prodeffe perhibetur, in quibus
-curfusinitio uix crura moueri poffunt : fed ubi in medio funt, ita
properantcurrentes, ut morbi prope modum obliti uideantur.Sto
machum ftrenue firmat,uentres a flatibus & frigidis pafsionibus li-
berat: ut non fine ratione ipfum in curandis colicis adhibendú con
lib.3.fer.2. fulat Coelius Aurelianus, ficut, & Actius in hydropicis: fplenis tu
cap. 28.
lib.2.adTi mores deprimit. &obid merito Theodorus Prifcianus fpleniticos
mor. c. 25.
s.coll.c.22 curfum appetere debere praedicauit . In renum morbis , & feminis
profluuio fe curfum adhibuiffe , tamquam adferuatum quoddam
praefidium memoriae prodidit Antyllus , quemadmodum & ijs
quorum uifcera torquentur, & qui fungos elitarunt,uel afcorpio-
nibus ifti funt, eundem profuiffe obferuauit. quae tamen fenten-
tja in cunétis renum attectionibusminimeprobanda eft: quoniam
 QVINCT VS 251

A fi patiantur ulcus , fiue nuper fint paffi , a curfu non parum detri
menti capere credidit Rufus Ephefius . Quod praeter haec talis lib. ren .de affe
exercitatio pedes atque crura , quorum propria actio exfiftit , non
parum adiuuet , compertum habetur apud omnes . Cumigitur tot
comoda fecum uehat curfitatio , non fine quoq. aliquibusincómo
dis (quae eft communis remediorum omnium natura) haberi po-
teft
. Eam namque in primis laboriofam effe , magnus philofophus
Ariftoteles probauit , ubi currentem ambulanti comparans , illum 5. partic.
magis laborare perfuadere conatur , quoniam elatus , atque pen- prob. 38.
dens corpusfuprafe totum fuftinet , ambulans uero parte infiftente
uicifsim fuftentatur, quafiue parieti admotus requiefcit. qua ratio
neitem contingere dixit, ut currentes potius quam ambulantes ca-
damus. Curfuspraeterea eodem auctore carnem refrigerat,necali prob.
s partic
91.
B menti reddit capaciorem ; nimirum cuius parsin imum conuerti-
tur , pars a naturali calore penitus extenuata tranfit in fpiritum :
neque uero huiufcemodi exercitatio fuapte natura ullum effatu di
gnum nocumentum generat. fi tamen uel caput , uel thoracem nó
admodum firmum, uel urinam ardore folicitantem inueniat, pro-
fecto morbos uarios generat . id quod de capite Auctor quarti de
acutorum uictu libri fignificare uoluit , dum nonnullos ob cur-
fum capite dolere fcripfit. Quod item clarius confirmat Cafsius la- 4.de nat.
trofophifta, qui magna celebritate, & incredibili lucro, ut Plinius acutaph.
IIS
teftatur Romae medicinam aetate Cornelij Celfi , a quo ingenio- Pli.lib.29.

fifsimus uocatur , exercuit . Hic enim in problematibus fuis medi- cap . 1.

cis cauffam fcifcitans , qua illis , qui leniter mouentur, fi prius capi-
tis grauitate laborent , poft motumfefe leuatos fentiunt ; qui uero
Ccurrunt , & fi nullam antea grauitatem perciperent , poft curfum med
InProbl
icis .
capite grauantur : ideo euenire dicit, quoniã in fefeplacide mouen
tibus materiae ad inferioradeſcendentes ibi firmantur ; in currenti
busautem, licet humores ad infima labantur , illico tamen ad fupe
riorarefiliunt , ueluti contingere in pila fuper pauimentum iacta
cernitur, quae fi blande iaciatur, inibi quiefcit, fin uiolenter , ſta-
tim fupra refilit . De thorace autem legitur apud Galenum, curren 6. Epid .
tium fpiritum anhelum , atque afthmaticum reddi , necnon inter- 7.
com. 2.o.
Meth
dum aliquod ipfis uas in pulmone aut pectore rumpi . quod non
tantum intelligi debet de illis, qui ad eum affectum prius difpofiti
erant, uerum de alijs uehementer currentibus. Acanthio enim ille
Plautinus cum ad Charinum uelocifsime cucurriffet, dicit ex curfu In Merc.
*upiffe ramicem,& iamdudum fanguinem fputare. fub ramicis no
mine pectoris uenas latiores inftar uaricis fignificans . Alioquiferis
ptum
 2520 LIBER

ptum eft ab Ariftotele, eos, qui non concitate admodum currunt, D

numerofe fpirare, quod ipforum motus proportionatus efficitur ,
5. partic. modumq. refpirandi fenfibilem praeftans explicare numerum ua
prob. 16.
let. illis, qui uel in bubonibus, uel alibi rupturas patientur, curfum
lib. 3. c. 53. cauendum . praecipit Paullus. Ad haec ardorem urinae ex curfu au-
geri , & hominesteftari poffunt, & cerui, qui inter currendum uf
que adeo huiufcemodi ardore ftimulantur, ut, nifi mingant, facile
capiantur. quam rem animaduertentesfagaces uenatores, eos pro-
fequuntur , nec mingendi ipfis poteftatem faciunt. Curfum item:
hepate laborantibus, necnon renibus male affectisinimicum efle ,
lib.4.c. 8. traditum eft a CornelioCelfo , & ab Ephefio Rufo. Atque haec om
nia de curfu recta in anteriora facto a me explicata fciantur.pro
quo id filentio non effe praetereundum duco, quod Ariftoteles fcri
ibidem
prob.36. ptum nobis reliquit ; uidclicet, eos , qui curfum concitate agunt, E
conuulfionibus maxime corripi, ubi quis inter currendum eis ob-
ftiterit: quandoquidem ea potifsimum conuelluntur, quaein par-
tem contrariam uchementer trahimus , atque mouemus . unde fi

homini currenti uehementerq, membra ultra propellenti quis.ob

niam factus obſtiterit , accidit ut in partem contrariam ea retor- .
queantur, quae adhucante pertendunt , atque proripiunt. itaque
conuulfio tanto uehementiorincidit, quanto curfus contentema-
gis agitur . Curfusintuperrecta ad anteriora factus , atque longus
ab Hippocrate nuncupatus fecundum eius fententiam fi fenfim:
2. diaeta . fiat , calefacit, & carnem diffundit , ucrum corpora tardiora,atque

craſtiora reddit, multaq, comedentibus utilitatem praeftat . Atre-

Oribafius curfus in pofteriorafecundum Antyllum non celeriter initus, capi
Loco citat. ti, oculis, tendinibus , ftomacho , & lumbis accommodatus , atque F
2.d diaeta.” utilis eft ; iccirco non replet caput . Circularis uero curfus fecun-
dum Hippocratem carnem minime diffundit ; attenuat autem , dia
ftendit carnem, & uentrem maxime : proptereaq , acutiffimo fpiri .

In lib. de tu utentes humiditate in fe ipfos celerrime trahunt.qua ratione ab:

in fom. ipfo in ijs commendatur, qui nigra aftra in infomnijs uident, nem
pe quibus morbus forinfecus immineat. Caput ualde offendit, uer-
tiginesq. ut Theophraftus fcribit , abunde fuggerit ; thoracem, &
crura ustiat; ideoq. repudiari omnino debet . Sunt curfus per.ac-
cliuia magis laboriofi, magisq. thoraci, & cruribus inimici ; fimilis
liter, & per montes :per decliuia uero caput uehementius afficiút,
A uifcera omnia quaflant coxas debiles perturbant ; per plana cur.
fus illa omnia praeftant , quae iam declarauimus . Ceterum qui te-
to corpore obeuntur , & fudorem mouendo magis humectants
&
 QWING TV S $7253

&carnem calefaciunt, ideoq . Cochius Aurelianus capitis dolore la in libro de

uertig.
borantes ut ueftitos currere faciamus, magnopere curandum prae li.z.ad Ti

-cepit, quemadmodum Theodorus Prifcianus fcriptis mandauit cur mot .c.12.

fum cum ueftibus laneis peractum afthmaticis prodeffe ; hunc ta- 2.ddiaeta.
lib. de in
-men decoloratiora corpora efficere; quoniam fincerus fpiritus al fomnijs :
dabens ipfa non depurgat, fed in eodemfpiritu exercentur ; auctor
eft Hippocrates, qui tamen eundem in illis probauit, qui ftellas de
ficientes in infomnijs uident , quod fecretionem in corpore hu-
midam, ac pituitofam factam , & in externam circumferentiara il-
Japfam effe fignificetur . Qui porro nudis corporibus efficiuntur ,
ficuti magnam fudorum copiam eliciunt,ita generofe per accultos
halitus euocant humores, corporaq. magis deurunt.quocirca Ari-
2. partic.
ftotelesfudorem, qui corpore nudo currenti prodierit, etiam fi mi- prob. jos
Bnor fit, magis laudat, quam qui fub uefte fe prompferit , argumen
to illorum, qui nudi curfum aeftiuo tempore actitant , quiq. colo-
ratiores redduntur . indutis currentibus non ob aliud certe , nifi
quod, ut omnes qui loca libera & adfpiratiora incolunt,melius co
lorantur ijs, qui impedita, & filentia tenent,fic etiam fe ipfo quifq.
coloratior eft, cum ueluti fpiritui afflanti placide patet, quam cum
perftriétus, obductufq . a calore nimio angitur. quod certe ijs acci-
dit magis, qui ueftiti percurrunt, & qui nimis dormiunt , quippe
ti , & propemodum ftrangulati, minus reliquis fe
qui ueluti adftri&
fe modico fomno recreantibus colore florent . Curfum uniuer-

fim acceptum magishieme , quam aeftate ex uſu effe credidit Hip

pocrates , fiue Polybus in fecundo de diaeta libro . ex aduerfo &
ribafius tum hieme , tum aeftate media conuenire fenfit. cuius
Cforfan fententia uerior iudicabitur , fi fudorem quis aeſtate ma-

gis , hieme minus procurandum cum Ariftotele arbitratus fuc-

rit . fed de hoc iam fupra abunde diſputauimus , nec quidquam
amplius remanet , quod ad finiendum hanc curfus tractationem
pertineat .

Quidpraeftetfaltus . Cap.11X.

ALTVM inter uehementes exercitationes, quae ex ro-

buſta atq. celeri componuntur , collocandum iudicauit

Galenus , &praefertim illum , qui fine ulla intermiffio-
nciugiter continuatur ; qua de re ipfum calorem nati-
uum augere& concoquendis cibis crudisue humoribus conferre
apudomnesperfpeétum eft,licetpoftea capiti, atque pectorinoce
rc
 #14 LIBER

re ex eo conftet;quod in huiufcemodi exercitationibus alterum ueD

hementer concutitur , alterum in inclinationibus , atque dorf in-
flexionibus comprimitur,& ex compreffionibus mox uafa tampe
&oris , quam pulmonis franguntur : ut eueniffe interdum narrat
3. Meth. Galenus . Hoc practerea faltui commune ineft, ut grauidas mulie-
in prin. de
res abortiri facillime faciat: neque iftud ab Hippocratefolum, cete
gat.pueri.
risq. uetuftifsimis auctoribus , ubiq. confirmatum eft ; uerum etia
ipfa rerum parens, optimaq.magiſtra natura nos uberrime edocuit,
nimirum quae capreas , & cetera brutorum genera faltantia firma-
14. de ufu mentis quibufdam , ut indicat Galenus , muniuit , ne ligamenta,
partium. quibus fetus in utero continetur , dum illa faltare coguntur, faci-
liter difrumperentur ; quod munimen cum humani generis femi-
nis nequaquam concefferit, opinor eo confilio effeciffe, ut cogno-
fcerenthomines, dum mulieresin utero gerunt, quaflibet faltandi E
occafiones ipfis effugiédas effe.Multae funt faltus fpecies , quarum
duas Oribafius Antyllum fecutus nominauit, exfilitionem uideli-
cet, atque faltum ita proprie uocatum . de exfilitione , quae quo-
dammodo curfui adfimiliatur, hanc fententiam tulit, illam diutur
nis capitis morbis accommodari, thoracem adiuuare, cum inflexio
nibus ualentibus careat ; materiam, quae ad partes fuperiores rapi-
tur, ad inferiora reclinare, cruribus imbecillis,fefe non alentibus,
excarnibus , ftupidis , atque tremulis praefidium afferre . hanc etia
In er uita intellexiffe opinor Suetonium , ubi Auguftum ambulare folitum ,
emp.83. ita ut in extremis fpatijs fubfultim decurreret , fcribit , quafi fic in-
firmitati coxendicum femoris , & cruris finiftri , necnon ueficae
calculis, quibus afflictabatur, faepe occurreret. De faltu uero pro-
prie fic appellato dixit, eum materiam infra exactius deducere, fed F
quia thoracem nimis, & uiolentia motus , & magnis inflexionibus
concutit , eius affectionibus minime conuenire ; uerumtamen , &
admotum , &ad actiones promptum corpus ualde reddere, quod
lib. 1.6.11
Lib . fi ad nates efficiatur faltus, quale Lacaenarum mulierum fuiffe iam
.1. cur .
chis.c. 1. diximus, caput, ex eiufdem Antylli fententia , peculiariter purgat,
& purgandoficcat . atque de hoc mentionem feciffe Aretaeum pu
to , ubi in uetere capitis dolore faltum , & Euveuπaídeutov ävÉíλn-
☛w laudauit , ficut & äqzλow in uertiginofis , euocat etiam men-
ftruasmulierum purgationes, & fetus nimium adhaerentes expel-
in li dena. lit , quemadmodum Hippocrates teftatum reliquit ; fecundas quo
pueri .
que retentas quaffationis merito deijcit , necnon uterum , quiſu-
pra fefe contraxit,in fuum locum trahit,haemorrhoidas prouocat,
lapillos ex renibus ad ueficam detrudit : genibus tamer ob conti-
nuas,
 Q VIN C T V S 7253

Anuas, & nimis uiolentas flexiones , fummopere pocer . Qui uerfus

altum peraguntur faltus ficuti coxas iuuant, ita pectori detrimen-
tum afferunt: qui ad inferiora fiunt, caput a fuperfluitatibus , quas
reclinant ad infimas partes, emundant , crura corroborant; cete-
rum uifcera omnia uchementius quaffant , & ob id etiam qui uel
hernias patiuntur , uel quas uocant alias crepaturas , uel uaricibus
crura tumida gerunt, huiufcemodi exercitationes fummo ftudio ex
Paulli fententia uitare debent , fed & podagrici omnes , & qui leui lib. 3. c.53.
qualibet de cauffa a deftillationibus ad pedes, tumoribusq. omni-
bus moleftantur . faltus igitur hi funt effectus , quem ubi purgatio
ac phlebotomia neceffaria eft , nec uel aetatis ratione uel ob ali-
quod aliud impedimentum ulla earum adminiftrari poteft, proip-
fisfupplere , redundantesq. humores exinanire manifeſtauit Gale 6.epi.có.3.
Bnus, licet poftea apud uarios medicinae auctores , & potiffimum a- aph.2.
pudRufum Ephefium inuenerim , eundemmet faltum ijs obeffe ,
Lib.depaf
qui facile fanguinis mictum,aut fluxum, quiue renum imbecillita- fionib.rea.
tem , acferuorem incurrunt , necnon ulcusin ipfis aut habent aut
moxhabuerunt : quinimmo etiam fanis renibus interdum a faltu
ualido frangi uenas , fcriptum eft apud Aetium. quae omnia de fal
tu fimpliciter facto intelligenda effe uolo . Qui enim manibus uel
lapide , uel plumbo, uel aliquo alio plenis faltare nituntur, ab alijs
in hoc differunt, ut dicebant Ariftoteles & Theophaftus, quod il- s . partie.
liinanem iactantes manum maiorem brachio laborem pariunt : prob. 8.
in lib.
hi uero minorem ; fiquidem brachium inani iactatione quafi con-
περὶ κόσ
uellitur , cum in nulla re nitatur ; in iactatione uero ponduſculis
7569 .
manu apprehenfis facta nulla huiufcemodi conuulfio contingit ,
C quando faltans id manibus tenet , cui quafi nititur , quo minus fa-
tifcat, haud aliter, atque currentes , qui dum manus inuicem qua-
tiunt, uelocius procurrunt , quam manibus tenfis , atq. otiofis ;
quoniam ita quafi fefe fuftentant, in eaq. manuum diuaricatione , Arifto.lib.
& explicatione innixi uehementius , firmius , & confequenter ue- de cõi aía-
liúgreffa.
locius mouentur .

De Halterum condicionibus. Cap. IX.

ALTERIBVS factam exercitationem duram effe,atque

2. á tu.na.
uehementem , practer Antyllum comprobauit quoq. rib.lib.6
ipfe Galenus , dú in huiufcemodi ponderibus apprehen cap. 34.
dendis, iactandisq. mufculos omnes,atq, neruos validif
fime intendi confeflus eft.qua ratione efficitur , ut affatim cor-
pus
 VLIBER
256

pus calefacere haec exercitatio idonea fit, & praefertim dorfum , D.

quod maxime in iactandis halteribus fatisfacere uidetur ; praeterea
carnem creat ; priuatim uero fuperiores partes ab illa exerceri met
moriae mandauit Galenus: cuius ratione ante ipfum Aretaens hiu-:
iufcemodi exercitationem in antiquo capitis dolore, qui paullatim
finiatur, ufu probauit,ueluti etiam in coeliacis& uertiginofis. Sed
6. & tu.ua. Oribafius Antylli auctoritate humeros ipfam exercitare , ftoma-
cap .14.
6.cur.chro. choq. , quem diffluxio infeftat , quiq. imbecillus eft , & in quo ci-i
cap. 1 . bus acefcit, fiue cum labore concoquitur ,accommodarifcribit:laus

dat in arthriticis Coelius Aurelianus, ut primo manibus cera emol

Lis chro. lienda detur, aut manipuli teneantur, quos palaeftritae halteras ap
cap.2 .
pellant, tum primo cerei,fiue lignei cum paruo plumbo interclufo
mouendi porrigantur, deindegrauiores pro modo profectus : Ga-
6. & tu.ua. lenus cuidam , qui mordax , praecalidumq. femen inter emitten. E
cap.14.
dum fentire non tantum fe,fed etiam mulieres, cum quibus rem ha
beret , referebat , inter cetera auxilia fefe halteribus exerceret fua-
fit:: quem poftea fecutus Alexander Trallianus in priapifmo curs
.lib.9.c.ult.
do huiufcemodi exercitationem commendauit , quod animaduer-
teret ipfam non modo ad retundendum infirmandumq. femen ,
uerumetiam ad materiam in diuerfum trahendam,fpiritusq. flatu
acóp. me. lentos digerendos conducere. fimiliter quoq. Galen . in ulcerum
P genera . crurum curatione , nifi quid aliud impediat, halteribus peractam
cap.z.
exercitationem probauit, propterea quod fic impeditur , quo mi-
6.api.có.3 . nus humores ulceribus noxij ad partes inferiores delabantur. Idem
aph. 2. etiam,ubi purgatio, aut phlebotomia requiritur, nec eas aetas,aut
aegrotantis uoluntas permittit , loco ipfarum fupplere iudicauit.
Verum enim uero neq . capite, neq. thoraci fimilem exercitatione E
congruere ullus affirmaret, quorum alterum nimis, atq. inaequali
teragitatur, alterius autem uafa, ne ob maximam , qua brachia u-
tuntur , uim aliquo pacto labefactentur, periculum imminet.Qua
rem fortaffe confiderans Martialis , foffionem , quam Galenus , &
exercitationem fimul, & opus fecit,ficut fupra oftendimus,huic ex
ercitationi propofuit fub hifce uerfibus:
lib.14. Quidpereunt stultofortes haltere lacerti ?.
Exercet melius uineafoffa uiros .
Huius cum fecundo libro tria fecerimus genera , Primum ea om-
nia praeftare creditur, quae iam enarrauimus : Alterum uero par-
ticulari quadam facultate crura,neruosq. confirmare,& materiam
deducere fcripfit Antyllus ; ueluti & tertium fpinam, illaq. iuua-
re, &mollire, fed caput peffime afficere dixit . Vnum illud hifce
omni-
 Q VALINTC TV S 257

Aomnibus adiungere opportunum duco, quod quamuis hac tempe

ſtate figura illa halterum antiquorum a Paufania defcripta in ufu s.Eliacor.
non habeatur , cum tamen loco eorum apud alios maffulae plum-
beae, ferreaeue, apud alios lateres ac lapides propefphaerici & gra-
ues ufurpentur,nihil figura illa refert ad uariandos effectus, efficie- L.
dumue , ne eadem facultas tam in ufu noftrorum , quam in prifco-
rum inueniatur, eo magis quod haud fecus qui hodie fefe exercent
in lapidibus, uel maffulis proijciendis , brachia , dorfum, omnesq.
fuperiores partes mouent, contorquentue,ac faciebant antiqui hal
terum exercitatores . ut hac una ratione omnes effectus a nobis fu-

pra expofiti in noftris etiam excrcitationibus exfpectari debeant .

De difci, atque iaculationis effectibus . Cap. X.

B

E difco quamuis apud medicinae probatos auctores ,

paucam omnino mentionem factam inueniam , ob idq.
fortaffe locus ifte dimitti poftularet ; quoniam tamen a
D
Galeno proditum fuit , difci iactum , nedum exercita-
tionem apud antiquos exftitiffe , in gymnafijsque fieri folitam ,
uerum etiam inter uehementes exercitationes haud poftremum lo
cum obtinuiffe , atque hodie quoq. apud multas nationes in ufum
exercendorum corporum uenire, proinde ficcis (ut aiunt) pedi-
bus praeterire illum omnino nolui . Quo circa in primis ſciendum
erit, hanc exercitationem , modo in ceteris non delinquatur , ac-
commodate calefacere , & propterea frigidis corporibus , atq. il-
lis , quibus ueloces exercitationes negantur, perfecte conuenire ,
Cnecnon imbecillos , & inferioribus membris inualidos moderate
corroborare.cum etenim magni atque uehementes obnixus in lő-
gius difcum proijciendo requirantur , fit ut uehementia motus , ac
mufculorum intenfione artus magis folidefcant , & ab excremen-
tis purgentur, cuius purgationis merito confuluit quandoque Ga- In.6.epid
lenus, ut,fiquando purgatio, & phlebotomia requireretur , nec ip co..aph.
fae aliquibus impedimentis adhiberi permitterentur , earum uice
per difcum facta exercitatio admitteretur , quae nimirum id prae-
ftaret, quod in phlebotomia , & medicamentorum purgatione, ex
optaretur : peculiariter autem exercitatio ifta brachia , lumbos , ac
denique uniuerfum dorfum corroborare idonea eft , quaefcilicet
partes in ipfo maxime omnium agitantur : in uertiginofis quoque
ab Aretaeo commendatur. Ab illis uero magnopere euitari debet,
tos habent : nam il-
quicumque autrenes, aut thoracem male affe&
Gymnaftica R G
 ER
258 LIB

li feruidiores,atque flaccidiores redditi incredibilem quandam difD

folutionem contrahunt ; huius interna aliqua uaſa , ut teftatum fe-
cit Galenus , non raro difrumpuntur. Et ne quis credat , eandem
exercitationem exftitiffe halterum , atque difci , fciendum praeter
Ifb.2.c.11 . uariam utriufque figuram iam a nobis in fuperioribus libris decla-
ratam , hoc quoque difcrimen habuiffe , quod halteres uarijs con-
torfionibus altius agebantur , difcus uero , etfi in altum proijcere-
tur, tamen longitudo fpatij iactatione peracti potius metiebatur co
ferme pa&o , quo hac tempeftate faciunt , qui fefe in lateribus ob-
longis proijciendis exercent, in quibus ijdem effectus uidentur, qui
olim in difcobolis uifebantur. Iaculatio porro ficuti a difci jaćtu pa
rum in ipfa proiectione differre uidetur, ita quoque uires fimiles &
ad nocendum, &ad iuuandum obtinere credendum eft. quo fit ut
pauca de hac exercitatione nobis dicenda relinquantur . Illud mi- E
nime filentio obuolui debere fentio , ueteres fcilicet non fine my-
fterio Æfculapium, atque Apollinem,ambos medicinae auctores,
ambosfanitatis magiftros arti iaculandi tamquam Deos praefeciffe,
nimirum hac fententia innuêtes , huiufcemodi exercitationem bo
nae ualetudinis conferuationi , boniq. habitus acquifitioni ſtre-
nuam opem afferre . cuius exercitationis poftquam plures fpecies
effecimus , alias a iaculorum,fiue fagittarum uarietate defumptas ,
alias ab arcubus feu baliftis, quibus illae emittuntur,acceptas , om-
nes eandem plane facultatem pofsidere autumo , nifi quod eos ,
qui in ferreis uocatis palis iaciendis exercentur, hoc admonitos ue-
lim,ut magnam curam adhibeant; quoniam faepe numero perito-
naeum difrumpi , inteftinaq. in fcrotum defcendere , & per confe-
quens hernias in fimilibus exercitationibus generari experientia F
compertum eft : cumq. in emittendo maxima uis , atque intenfa
fpiritus retentio adhibeatur , pectori adftricto , atque infirmo hu-
iufcemodi iaculationem aduerfari puto . Non eft quoq. illud igno
randum, quod Marcus Tullius memoriae prodidit, Philoctetem,
s.definib.
bo.&mal. dum cruciaretur , non ferendis doloribus propagaffe tamen ui-
tam aucupiofagittarum iaculatione facto quod an faceret exercita
tio ipfa , an delectatio illam infequens, mihi ab utroque fa&
tum ue
rifimile uidetur.
 QVINCTV S 259

De deambulationum qualitatibus . Cap. XI.

I ullum eft exercitationis genus , quod illis, qui fanitari

operam nauant , maxime quaerendum , atque cogno-
fcendum fit, quodq. ceteris quibufcumque frequentius
tis fere hominibus , omniq. tempore exerceatur,
a cun&
unam proculdubio deambulationem effe nemo negabit : fi quidé
nullus eft, fiue puer , fiue adultus , fiue fenex , qui non modo eam
praeftantifsimam , fed folam exercitationem non credat . pauci ta-
men reperiuntur , qui uel ratione , uel longo ufu , quibus quacq.
corporis partibus,& profit,& noceat,perfecte animaduerterint: id
quod eueniffe exiftimo , cum ob uarias illiusfpecies , tum ob poſte
riorum hominum incuriam , qui& in huiufcemodi rebus , & in
B quampluribus alijs antiquioribus negligentius , atque ofcitantius
fefe gefferunt . Quamobrem operaepretium facturum me effcipe
ro,fi, deambulationum fpeciespraecipuas recenfens , confequen-
ter quid unaquaeq. tam boni , quam mali efficere ualeat, demon-
ftrauero. fed duo ante cetera ab omnibus confiderari cupio.Pri-
mum quod faepeinuenire eft apud auctores medicinae Graecos ,
& Latinos , praecipi fimul ambulationes , & exercitationes ; quafi
illae ab his feparatae nec exercitationes fint . quorum fententias fic
interpretari uolo, ut femper,dum ipfas feiungunt,fub nomine ex-
ercitationum , eas, quae proprie ita appellantur , fignificent ; cum
ambulationes communiter,& non proprie exercitationes appella-
ri mereantur: Alterum eft,duas Galenum, & eos, qui ipfius doctri-
nam fecuti fuerunt, deambulationis principales fpecies tradidiffe ,
Calteram apotherapeuticam amedicis nuncupatam, necnon poft re-
lictos aliarum exercitationum labores adhiberi folitam , dequa nó
eft nunc inftituti noftri inulta uerba facere,alteram fimplici nomi-
ne deambulationis appellatam, qua uti auxilio quodam, aut in affe
tis corporibus ad reparandam ualetudinem,aut in fanis ad confer-
&
uandam , atque augendam maiores utebantur , nosque uti poffu-
mus . atque de hac erit tota noftra tractatio ; cui ideo Galenus
nullam propriam differentiam, ut fecit in ceteris exercitationibus,
afsignauit; quoniam, cum totſpecies habeat , non parum diuerfas,
fub unica illas omnes differentia comprehendere impoſsibile uide
tur. Deambulationes itaq , diuiduntur tum a motu ipfo, a quo (ur
fic dicam) earum effentia exfiftit ; tum a loco, in quo perficiuntur;
tum atempore . A motu , quoniam aliae celeres funt, aliae tardae,
aliae uehementes, aliae remiffae, aliae multae , aliae paucae, aliae
Rij me-
 260 LIBER

mediocres,aliae longae, & rectae, aliae breues , & reuerfiuae, atq. B

hae,uel totis pedibus,uel fummis digitis, uel calcibus. A loco, quo-
niam aliae fiùnt in montibus, aliae in uijs planis;& quae in uijs pla-
nis,aliae in inaequalibus, aliae in aequalibus, & uel fub porticu,uel
fab Dio, uel fub Sole. A tempore, quoniam aliae fiunthieme, aliac
aeftate, aliae mane,aliae uefpere,aliae ante cibum, aliaea cibo . Tot
enim deambulationum diſcrimina (ne minutius rem partiar)apud
auctores,atque ex ipfa rei natura, experientiaue reperio : quarum
nonnullae fane poffunt effe apotherapeuticae,ficut apud antiquos
6.collc. fuerunt. At non eft ignorandum, tunc illas in ufum uenire , quádo
sap. 21.
iam confectae fint grauiores exercitationes, fiue poft purgationes,
quas medicamenta fecerint, & poft fublitionem oculorum, & poft
efta-
copiofum uomitum : atq. hoc deambulationisgenus aptum
nimum remittere , fpiritum commutare , in ordinemq. adducere, E
quae diftentafuntfoluere,itemq . thoracem purgare, & facilem re-
fpirationem reddere, inftrumenta fenfus roborare,uentriculum fir
mare, &, quod maximi refert , omnem affectionem, quae lafsitu-

2.ď diaeta. dinis fenfum infert, quaeq. perturbat , explicare, atquediffoluere .

prope fine. de ifta loquebatur Hippocrates quando fcripfit , deambulationes
poft exercitationes corpora pura redderc, attenuareq., minime ue
ro permittere, ut caro prae labore colliquetur, fed ipfam purgare .
Atqui deambulationú fimpliciú mediocris ceteris omnibus magis
-
16. famil. ex ufu eft : de qua intelligendus eft M.Tullij locus,quando is Tiro
Epift. lib.
ni confulens, ut ualetudinem curaret, ab ipfa quinq . poftulari fcri
pίt, πέψιν, αλυπίαν , πείπαιον σύμμετρον, τέρψιν, ευλυσίων κοιλίας,
ideft ciborum coctionem, triftitiae carentiam, ambulationem mo-
deratam, oblectationem, & alui folutionem facilem.mediocremau F
tem appello ambulationem, quae inter differentias enumeratas ni-
hıl alioquin excedit, aut deficit, multa tamen , atque contenta fit ,
quemadmodum ambulationem profuturam effe debere tradidit
Orib.ibid. Antyllus, quae, utfentit idem, capiti, oculis,gurgulioni, thoraci ,
7.epift.79. nifi adfit fputum fanguinis, male affectis auxiliatur . De hac loque-
batur Seneca, quando fefe deftillationi,a qua ualde afflictabatur,de
Lib. chr.1.
c.s. & li.3. ambulatione fuccurrere fatebatur.hanc eandem pro infania, proq.
C.S.
cap. I. aſthmate curandisCoelius Aurelianus commendabat: eft uero etia

9. & comp. maxime utilis ftomacho humeſcenti , dolenti , & in quo alimenta
med.fl.c.1
coacefcunt , corrumpunturue . In arquatis , fiue ictericis curandis
31.
eaufus Archigenes inuenitur . fimiliter efficax eft ad mulieres, qui-
bus fuppreffae funt purgationes , & cum aluus fiftitur , cibi fu-
pernatant urina retinetur.non mediocriter quoq. coxendicis mor
bis
 Q VINCIT V S 261

A bis prodeft, & ad fummam omnibus ijs , in quibus neceffe eftaut a

fuperioribus partibus ad inferiores aliquid defluere, aut quae ad in
feriores partes propenfa feruntur , excernere . Jam uero febrienti-
bus omnibus deambulatio huiufcemodi obeft , ་nimirum quae , ut
fentit Galenus, calorem, & confequenter febres augeat; nocet epi 6.Epid.
lepticis, fanguinem excreantibus, mingentibusue, aut feminis de- com.3.aph 3 .
fluuium patientibus . Porro uelox deambulatio magnopere cale-
facit, magnitudinem carnis , fi quid aliud , tollit . cuius gratia Coę 1.4• chro.
lius Aurelianus eam in colicis affectibus , in quibus requiritur ca- cap. 7. &
lib.5.c.ult.
for, atque in polyfarchia adhibendam effe iudicauit . Ambula-
tiones tardae fere eadem praeftant , quae ab apotherapeutica ef-
fici diximus : quo circa ualetudinarijs fenibus imbecillioribus ,
&ijs, quos poftcibum ambulare delectat, quiq . nuper afomno ex
B pergifcuntur, aut ad maiores exercitationes incundas fefe praepa-
rare uolunt , aut quauis parte dolent , accommodatae erunt. Has 2.de acutis
3.1.doc.s
etiam effe crediderim, quas Hippocrates , Auicenna , & Haly a ce-
cap.7.
na ad magis cibum in uentriculi fundo ubi citius abfoluitur coctio par 1. 13
accommodandum probarunt •, quasq.quasq . Galenus 7, Methodi pr pro 7. Metho.
o 7.

reficiendis corporibus exficcatis commedat.In capitis dolore Coe-

lius Aurelianus probauit , ut laborás deambulatione exerceretur, 1.chronic
cap.1.
primo tarda, dehinc medio tempore fortiori , atq. paullo erectiori cap.4 .
extentis cruribus ; idem & pro epilepticis ambulationem leué pro-
bauit,nempe quae fine capitis concufsione humores a fupremis ad
infima deducere, eos leniter disfipare,attenuare,& uniuerfum cor
poris habitum citra noxam calefacere ualeat,quarum omnium gra
tia eam in quartanarijs, ubi paroxiſmus non affligit, iuuare,mino-
Crem fatigationem quá ftare pedibus afferre , tradidit Galenus , In
fpirandi difficultate & in facro igne fimiliter, quem graeci pla,
Scribonius, Zonam , Plinius circinum uocant, ambulationem hu 1.ad Glan.
li. de palp.
iufcemodi conducere teftatum reliquit Cornelius Celfus ; quam conul.& i.

& pro elephantiafi curanda in uſu habendâ effe confuluit cum eo lib 3. dere
með . c.33.
Coelius. uehemens fiue nimia deambulatio frigidos adiuuat& ca
ratione a Celfo ad debellandum corporis tremorem ufurpatur; an lib.5.c. 28.
helitum auget , & flatus difcutit, ac capita debilia magnopere per- Li.4.caro.
Cel. 3:
turbat, &ob id iure reprehendendus eft Praxagoras, qui in epilepti ca? lib.i
lib. 1..
cis plurimas,& uehementi motu celebratas deambulationes adhi- cap.4.
bebat : pedibusfimiliter debilibus , & fufcipiendae podagrae ex-
pofitis noce ; quandoquidem ob nimias deambulationes non ra-
ro ifchiadicos dolores & podagram generari , feribit Galenus'; fi-
-cuti ex aduerfo remiffam arthriticis, & podagricis & ulceribus in-
R j ternis
Gymnaftica
 262 LIBERV

ternis conuenire,infinuarunt Coelius,& Celfus, ubideambulatio- D

në molli ftramine, coaequato folo peractam ipfis commendauit.de
bent enim (ut ſcriptú eft a Tralliano ) qui podagra & articulorú af-
fe& ionibus turbantur, μετρίως, & ἄνευ κόπς πολλέ moueri , potif
fimumq. ante,& non poft cibos. Nam laffitudo his maxime aduer
fatur,ut quae articulos plus iufto calefaciat,&inflammet,ipfiq.aliá
rurfus materiam ex longinquioribus particulis ad feattrahentes,ar
ripientesq.fluxibus iugiter cauffam fuggerant.Multa deambulatio
fecundú Antylli fententiam iuuat eos, qui caput,uel thoracem ma
le affectum habent , & a quibus infernae corporis partes nó nutriũ
tur, quiue in exercitationibus uehementiori motu egent; pauca ue
ro prodeft ijs, qui poft exercitationes non lauantur, quibus a cibo
deambulationibus opus eft,ut is in fundum ftomachi defcendat,&
quibus grauitas in corpore fentitur . Longi & recta ambulatio E
minorem , quam breuis,moleftiam parit, capiti prodeft: ut non im
Oribafius merito Coelius , atq. Cornelius Celfus epilepticis curandis eam ex
ibidem ufu effe iudicauerint, at nimis exfugit,humiditates ,atq.exficcat.ob
lib.i.c. 4. idq . merito accufandus eftThemifon, qui atrophia laborantes duo
Lib.3.c.33 .
Cel. lib.3 . decim ftadiorum fpatium greffu conficere fuadebat. Longa & con
chronic.7. citata fingultai comprimendo fecundum Aetij fententiam ftrenue
prodeft : breuis ficuti magis fatigat, cum (ut dicebat Ariftoteles) ex
motu & quiete inter reflectendum orta conftans diuerfitatis illius
opera laborem inferat , ita quoq . reuerfionibus illis continuis ca-
putlabefactat:& propterea ab eodem Coelio non fine ratione epi-
lepticis damnatur,cuius rei cauffaambulatio quoq.circularis meri
toimprobanda eft, ut pote quae caput uertiginofum reddat & ocu
lisuehementer noceat . Nam Cafsius medicus antiquus in libello F
Probl. 38.
problematum, quem graeca lingua confcripfit, cauffam indagans,
ob quam motus recto tramite facti uertiginem non generent , fed
folum circulares, ob id accidere dicit, quia motus recti minime dif
flationem materiae impediunt, circulares uero cá fieri non finunt,
quod aer uehementius illifus prohibeat; ad haec materiacintus agi.
tantur, quemadmodú & foris, ubi circumlatae, neq, foras prodire
ualentes motu in capite uertiginofum afficiunt.ficuti namq.isteri-
ciomnes externos fapores amaros fentiunt, & qui fuffufionesin o-
culis patiuntur,quofcumq . coloresrubeos iudicant,fimiliter in cir
cularibus motibus, cú in oculis humores in orbem agantur, omnia
externa circumferri uidentur,ficq. uertiginofa paffio oboritur. Ex
ambulationibus, quae cum intenfionecrurum calcibus incumben
do fiunt , quemadmodú fcriptum eftab Antyllo , capitimale affe-..
to
&
 QVINCT VS 263

A to conueniunt , itemq, thoraci humidiori , utero conuulfo, pur-

gationi fuppreffae , partibus infernis ab alimento fructum non ca-
pientibus, & omnino quibus materia furfum repit. Quae uero ex-
tremis digitis obeuntur, eas obferuatum fuit,proprie lippientibus,
& aluo fuppreffae utiles effe . Quae uero totis pedibus fiunt , cum
fub aliqua femper praedictarum differentiarum comprehendan
tur,ipfarum etiam facultates obtinere , rationi confentaneum eft.
Atq.haec de fpeciebus ab ipfo motu defumptis.

Iterum de deambulationum qualitatibus. Cap. XII.

NTER deambulationum fpecies, quae a loco accipiun

tur,illae, quae fiunt in montibus, aut adfcendendo , aut
B defcendédo exercentur.fi fiant adfcédendo, ualde profe
&o uniuerfum corpus fatigatur,quoniam referente Ga- 2.8 tu ua.
cap.9.
leno attolluntur eo motus genere,& perinde ac onus quoddam fu 2. partic.
ftinenturab ijs,quae primum mouentur inftrumentis, reliqua cor- prob.38 .
poris membra uniuerfa , fcribit Ariftotel. ambulationes per accli
uia, tametfi fint hebetiores motus, magis fudorem prouocare, qua
per decliuia, necnon fpiritum profiftere ; quoniam graui cuiq., ut
deorfum ferri fecundum naturam eſt , fic ferrifurfum contra natu-
ram,itaq. caloris natura,quae noftra prouehit corpora, ut nihil per
decliue laborat, fic per accliue preffa onere nititur, acriusq. ob eiuf
modi motum incalefcit , & fudorem mouet , & fpiritum profiftit ,
cum etiam corporis uarius inflexus non nihil afferre cauffae pofsit,
ut directa fpirandi reciprocatio auferatur . qua ratione fecundum
C Antylli fententiam talis ambulatio etiam thoraci , qui ſpiritum exi
guum ducat, & praefertim ante cibum confert,maiorumq. exerci-
tationum uice nonnumquam fupplet . Legitur de Demofthene,
confueuiffe ipfum adfcedendo deambulare, atq. inter ambulandu
orationes pronunciare,quo fic productae fpiritus contentioni, qua
oratores in dicendo opus habent,affuefceret. Verum enim uero ge
nibus infirmis eadem ualde aduerfatur ; propterea quod dicebat
Ariſtoteles, dú adſcendimus, nos corpus furfum iactare, diſtentio-
nemq. corporis &genuum mouere ; ad haec genua ipfa , quaefe-
cundum naturam in anteriorem partem Alecti nata funt , quafi con
tra natură flecti retro, ab idq, magnopere dolere atq. laborare. Ex
altera parte ambulatio decliuis, quae defcedendo obitur, magis al-
tera a capite adinferiores partes trahit , at femora inualida nó parú
laedit, nimirum quae &eiufdem Ariftotelis fententia in hocmo S. partic
prob.
R tu
 264 LIBER

tu contra Naturae inclinationem ante aguntur , qualiq.mouendo D

crura uniuerfi corporis pondus fuftinent , & proinde uchementer
fatigantur. Ambulationes quae tum adfcendédo, tum defcenden
lib.1.c. 2. do peraguntur a Cornelio Cello comprobantur, eo quod ita uarie.
tate quadam corpus uniuerfum moueatur ; nifi tamen id perquam
imbecillum fit . Quae uero fiunt in uijs planis, & aequalibus ex fen
tentia Ariftotelis ob motus, quam feruant (ut fic dicam ) uniformi-
tatem, magis corpus labore afficiunt , & ob naturae , quam tenent
fimilitudinem , citius labores finiunt, necnon ad fpiritum ,& ad cor
pus aequaliter conftituendum magis accommodatae funt, quam fa
tae in inaequalibus. At deambulationes per inaequales uias factae
non modo minus fatigant, uerum etiam utiles ijs funt, qui cito de-
ambulando defatigantur , atque hoc Antyllus intelligebat , cum
ambulationes, quae in uijs peraguntur, minori cum labore fieri fcri E
pfit,quam eas,quas in locis deambulationibus dicatis obimus. Hoc
Oribafius
Loco citat, idem innuere uoluit Acumenusmedicus apud Platonem inPhae
In Oecon. dro , ubi ambulationem in uijs ambulationi in curfibus praepo-
fuit,de quo fupra latius difputauimus.neque aliud intellexit Ifcho
macus apud Xenophontem , quando ambulationem , qua ipfe in
agrum feruum cum equo fequebatur, ambulationi in xyftis factae
praetulit.in his tamé difterminandis ualde refert, núquid in pratis,
in locis afperis, an in arenofis efficiantur ; quoniã fi fiant in pratis,
bladifsimae proculdubio funt, nihil omnino fenfus tentát, nihil có
mouent,at eas caput implere, tum propter odoris fuauitatem,tum
propterhumiditatem, quae illis inhaeret, auctor eft Antyllus . Fa
&ae in locisafperis caput replent. Quando autem in arena, &maxi
me profunda (quod genus eft uehementifsimae exercitationis) a- F
guntur , magna efficacia pollent ad omnes corporis partes firman-
das , corroborandasq. cuius gratia Auguftus du coxendice , & fe-
more, & crure finiftro, non fatis bene ualeret,immo faepe ea parte
claudicaret,hac deambulatione confirmabatur.fic enim locum Sue
In-uisaAu tonij interpretari debere cenfeo . ubi eum arenarum , & arundinú
80
gulti. c. 30 remedio ufum tradit, arenarum quidem tum ad deficcandas fluxio
nes , tum ad confirmandam ut iudicaui coxam arundinum ad con-
tinendum , & claudicationem impediendum . quod quo modo
fieri debet, edocuit Cato lib. de re ruft. cap. 160. Ad materiam
fubinde, e fupernis ad infernas partes deducendam , eamque dif-
li.2. chro. fipandam potentifsimae exfiftunt , & ideo male forfan a Coelio
cap.I. taxatur Erafiftratus , quod deambulatione in arenofis locis pa-
ralyticos exercendos fuaderet . fub porticu factae ambulationes ,
aut
 QVINCTV S 201

A aut loco conclufo , ut fpelunca & fimilibus a Celfo , & ab alijsnon lib.3.c.&.
admodum probantur : quandoquidem aere libero non fruuntur,
fed intemperato, uitiofo , craffo , corpusque uniuerfum replente:
nifi tamen porticus , aut loci cooperti in locis fint domus fuperio-
ribus , ac tabulis ftratis , ubi ambulationes ceteris quibusque ab
Anty llo anteponuntur , quod uaporum , qui e terra effluunt , fint
expertes , aeremque puriorem habeant . Nec opponendum eft
huic fententiae noftrae , quod antiqui cryptoporticus in uſum
iftum exaedificatas haberent : quia illis dumtaxat utebantur, quan
do pluuiae, tempeftates, aut immodici uentorum impetus, aerisq.
iniquitas uetabant , quo minus in aperto aere deambularent , quo
tempore , neque nos illas refutamus. Ceterum quae fiunt fub Dio,
omnes factis in porticu a Cornelio Cello praeferuntur. A Vitru- Loco cita
Baio quoque ualde celebrantur Hypaethrae ambulationes, & prae- to.
fertim fi uiridia adfint , quod tales magnam falubritatem habeant ; lib.s.c..
& primum oculorum , quod ex uiridibus fubtilis , & extenuatus
aer , propter motionem corporis influens perlimat fpeciem , & ita
auferens ex oculis humorem craffum , aciem tenuem , & acutam

fpeciem relinquit . Praeterea cum corpus in ambulatione caleſcat,

humorem ex membris aer exugendo imminuit plenitates , exte-
nuatque diffipando , quod plus ineft , quam corpus poteft fuftine-
re, ex quo utin hypaethris locis ab aere humores ex corporibus
exugerentur moleftiores, quemadmodum ex terra per nebulas ui-
dentur : confuluit architectorum princeps amplifsima , & ornatif
fima fub dio hypaethrisque ambulando collocari in ciuitatibus
aedificia . Verumenim uero apud medicos fubdiales hae deambu-
Clationes plurimas differentias obtinuerunt . nam quando prope
-mare fiunt , & ficcandi , & crafſos humorės attenuandi uim ha- Oribafius
loco citate
bent ; quando circa flumina , & ftagna , hume& tare poffunt : fed
utraque nocent , & praefertim ftagna , ideoque non temere has
omnes in Epilepticis damnauit Aretaeus,quando in mediterraneis
partibus aguntur , quemadmodum fupradictisfunt praeftantiores,
tant nó
ita quoque factis circa mare cedunt.quando in rore, hume&
fine damno: fed fi in locis auium uolatu frequentatis ambules, effi-
cacifsimus is motus erit ad euocandum per halitum , & ad leuan-
dum , hand fecus , atque fi in fublimibus locis ambules. Quaede-
inde fub Dio in locis uento minus perflatis ambulatio efficitur; ua-
let fecundum Antylli fententiam ad euocandum per halitum , &
ad excrementa difpergenda : itemque remittit , necferit. hanc Ae-
tius in colicis doloribus a frigida cauffa ortis commendauit . fed
quae
 266 LIBER

quae perflante uento peragitur , fi fub borea, tuffes excitat , thora- D

cemque laedit , at uires collabentes firmat, fenfuum integritatem
affert ftomachumque diffolutum roborat. atque de hac fortaffe lo-

Lib.3 . chr. quebatur Coelius Aurelianus, dum ftomachicis deambulationes

cap.2.
fub Diopro modo uirium adhibendas confulebat , fi fub Auftro,
caput replet, fenfuum inftrumenta hebetat , aluum mollit , atque
addiffoluendum ualet : fi zephyris fpirantibus , talis ambulatio ce-
teris omnibus , quae in uento fiunt , praeftat : non enim habet in-
fuauitates boreae , quin potius manfuctudo fimul , atque iucundi-
tas ſunt coniunctae. Quae in Apeliote fit , mala eſt , & ferit atque
ita fe habent ambulationes fubdiales in uentis peractae.Sequuntur,
quae fiunt,uel in fole, uel in umbra: qua in re auctores diuerfa fen-
lib.1.c.2.
tire reperio. Cornelius Celfus, ficaput ferat,meliorem ambulatio-
nem in fole, quam in umbra effe dixit, & meliorem in umbra , quá E
parietes , aut uiridaria efficiunt, quam quae te &
to fubeft . Ex altera

parte Oribafius auctoritate Antylli ductus improbat illam , ueluti

quae effundat , caput impleat , atque inaequalitates gignat. quam
fententiam non auderem alteri praeponere , nifi & ratio , & uete-
rúm medicorum,praefertimque Hippocratis , & Galeni auctorita-
tes teftatum feciffent , folis radios humanis capitibus maximas no-
xas inferre. nempe quaeficalida, & humida, magis calefiant & eli-
quentur; fi ficca, ficciora reddantur , & demunt quaecumque fint,
femper offendantur, modo uel ruftici,uel alijfub fole uiuere affue-
in 2. de
morb. ti nonfint. Quod probe cognofcens Hippocrates fiue Polybus ad
euitanda capitis detrimenta non quamlibet deambulationem , fed
folam in frigore, aut in fole peractam uetat . Atqui non illud ta-
cendum effe duco , femper eligi potiusdebere in fole ambulare,
quam ftare , & ambulare uelociter, quam fegniter , ficuti prae-
ceptum fuit ab Hippocrate in libro de falubri diaeta.cuius reihanc

3. partic. attulit rationem Ariftoteles , quod cum ftamus , calor permanet,

Prob. 34. ficque amplius calefacit, corpus etenim noftrum (dicebatis)uapo-
rem quendam tepidum de fe continuo mittit , qui proximum &
ambientem aerem tepefacit , unde aer poftea ille corpus calidius
reddit , cum autem quis in fole mouetur, flatus excitatur, qui refri-
gerarenos poteft, quando motus quifque frigidus habetur . Am-
bulandum potius in umbra ( dicebat Celfus ) quam parietes , aut
uiridaria efficiút, quam quae tecto fubeft : quoniá aer affidua qua-
dam , & blanda uentilatione falubrior redditur.qui aer quoniam
interdumab arboribus noxijs infici , & corpora deinde contamina-
reconfueuit, utde nuce arbore, atque Narciffo memoriae prodidit
Plu-
 VOLNYC TV Si 26725

A Plutarchus , propterea huiufcemodi umbras inter deambulandum 3. Sympto.

fugere expediet. Neque item curam adhibere minorem oportet, prob.I.

utarbores rore fuffufae uitentur , quoniam, fi peripfas frequenter

quis ambulet, membra faciliter lepra tentantur , atque huius eam
Laitus apud Plutarchum in nat.quaeft.attulit rationem, quod ros
corporibus illabens ipfa mordeat. atque excoriet , uel potius quod
arore colliquatis arborum fuperficiebus afpergo quaedam noxią
inde corporibus affufa inhaereat, quae partes extimas ipforum mor
deat, atque difcindat : etenim rori uim colliquatiuam ( rAHTIKÒV,
non Santinov , & re ipfa , & uetufto codice permotus legendum
puto) ineffe perfpectum fatisillud facit , quod ros bibitus gracilita-
tem inducit , ut mulieres eae manifefto declarant , quae alioquin
obefae dum tenuibus ueſtimentis , aut lanis rori colligendo ope-
B ram nauant , eo in exercitio carnes confumunt . In omnibus autem
fere proderit fub iis umbris ambulare , quas epilepticis probauit
Aretaeus & uertiginofis , nempe fub arboribus myrto , aut lauro,
aut inter acres & bene olentes herbas calamentum, pulegium, thy
mum,mentham,maxime quidem agreftes,& fponte nafcentes : fin
harum copia defideretur, interhumano cultu procreatas. Eft in hac
quoque non exiguum difcrimen refpectu caeli , quod , dum fere-
num eft , tunc ambulatio leuat , per halitum euocat , attenuat, bo-
nam refpirationem , & mouendi facilitatem parat : dum uero nu-
bibus obtegitur , grauitatem affert , per halitum non euocat , tan-
demue caput implet. De ambulationibus faciendis uel hieme , uel
aeftate, uel alio tempore diximus in libro quarto, ubi tempus exer-
citationibus accommodatum definiuimus : fupereft tantum illud Cap.11.
Cadnectere , ambulationes quaflibet ante cibum fieri debere , tum
mane,tum uefpere: quandoquidem matutina aluum emollit, fi cre
dimus Antyllo, fegnitiem a fomno contra&
tam diffoluit, fpiritusq.
attenuat, calorem auget, & appetitum excitat : quinimmo Hippo- & diacta.
crates hanc eandem humidioribus temperamentis conuenire , q
humoris tranfitus exinaniantur , neque animae meatus occludan-
tur, fcribit: ficut,& attenuare,nec non partes circa caput leues,agi-
les , ac promptas reddere , & aluum foluere confirmat. uefpertina
uero adfomnum hominem praeparat , ac inflationes difpergit , ca-
puttamen debile male afficit , ob idque iure accufatur Ŝerapion a lib.z. chre,
cap.4.
Coelio , quod epilepticos imperaret circa uefperam ambulare , ac
rurfum conquiefcere , & deambulationem repetere. Poft cibum
diximus exiguam ambulationem affuetis conuenire , atque illis,
quibus non fine labore in fundum uentriculi defcendit cibus : illis
pariter,
 268 LIBER QVINCT VS

pariter , quibus caput repletum eft, lentam poft cibum deambu-D

lationem commendauit , Galenus, fecutus fortaffe in hoc Are-
6.de tu.ua. taeum , qui in uetufto capitis dolore eandem in ufu habendam
cap 7.2.de
cop med. uoluit, quamquam fecundo de comp . med. ubi de dolore capitis
ex ebrietate agit , uelit , neque multum comedendum , neque fta-
tim a cibo deambulandum . In reliquis quo modo conueniat, non
uideo , & propterea Dioclem medicum antiquifsimum , & clarifsi-
mum fatis mirari non poffum , quod phtificos deambulatione poft
Cel. lib.2. prandia uexandos effe uoluerit, quae ficuti concoctionem cibo-
cap. vlt.
rum interturbat , ita multos ad caput uapores efferri, atque ibi in
humiditatem conuerfos ad pe&us , & pulmonem diffluere facit ,
quo nihil phtificis contingere perniciofius poteft : eo magis , quod
addiaeta. licet Hippocrates huiufcemodi deambulationes in humidioribus
temperaturis approbet : aluum tamen , corpus , & uentrem ficcare
confitetur:ne illa omnia in medium adducam, quae de huiufce ge-
neris ambulatione fcripta funt in libro de inſomnijs Hippocrati
adfcripto . qui liber cum multa fuperftitiofa contineat , forfan ali-
quis ijs, quae ibi de ambulatione poft prandium in pluribus com-
mendata dicuntur, paucam fidem adhibeat. Hactenus de ambula-
tione. iam cetera aggrediamur.

Explicit Liber Quinctus.

Wo l do
sow b
 169

ARTIS GYMNASTICAE

LIBER . SEXTVS

Quos erectumftare effectuspariat. Cap. 1.

OS , qui pedibus ere&ti permanent , exerceri , quo-

niam abunde in fuperioribus demonftrauimus , hác
rem amplius in difputationem reuocare prorfus ri-
diculum foret.proinde,quotmodis haec exercitatio
uarietur,quosq.quaeque pariat effectus, declarabo, qu
Quod etenim haec exercitatio priuatim dorfi partes afficiat, Auer-
6. collea
Broes , inter Arabas non infimus , fatis aperte dixit. Qui igitur illud cap.2.
debilea natura , uel cafu fortiti funt , fummo ftudio id exercitatio-
nis genus euitare debent , nempe quod (ut faepius diximus) maio-
rem, quam ipfa ambulatio, defatigationem pariat : quibus etiam in ilib.de paf
fionibus re
renibus inflammatio, uel ulcera orta funt, ne ftent, magnopere ca-
num.
uendum effe, cenfuit Rufus Ephefius. debent quoque huiufcemo
di exercitationem auerfari , quos uel herniae labor follicitat, uel in
cruribus , aut ſcroto , uarices dilatantur, uel ulcera in inferioribus
partibus orta funt,aut qualibet de cauffa oriuntur.quam fentétiam
nifi medicorum auctoritas cófirmaffet : ueram tamen effe ipfa ratio
perfuaderet: quae fcilicet oftendit, in ftantibus graues humores ci-
tra difficultatem proruere, cosq.modohernias,modo uarices, mo-
Cdo ulcera generare, fouere, & augere: nam quod uarices generen-
tur, etiam Iuuenalis poeta cognouit, qui cum quandam mulierem
Ianum rogantem de amici uictoria futura derideret, uolens figni- Saty.6.
ficare ob importunas mulierum petitiones harufpicem , fi cunctis
inferuiffet,ftando, (fic quifq.harufpexpro alijs rogabat Deum)non
parum laborare debuiffe, ait: Varicofus fiet harufpex.Marium quo- Plut. ícius
quefcimus omnes,laboriofum uirum exftitiffe, ob quod fi quis di- uita.

cat, ei uarices, quibus afflictabatur,in ambobus cruribus ortas ob ni

mios in ftando labores, eum minus erraturum exiftimarem. Verum
enim uero & in hac exercitatione non paucae diuerfitates repe-
riuntur:propterea quod tempus,locus, atque fitus uarias quafi fpe-
cies efficere uidentur. A tempore nafcuntur duaefpecies , quando
aut ante cibum , aut a cibo, quis ftando , & uel pauco tempore uel
multo exercetur.A locofumuntur differentiae : quoniam uel info

le, uel in umbra, & hac aut claufa , aut aperta ftatur. A fitu demum
eua-
 270 LIBER

cuariantur ftandi genera , quandouel unopede , yel ambobus , & D

uel iis totis, & planis, uel extremitatibus eorum, calcibus fcilicet, &
fummis digitis ftamus . Ante cibum ftare uentriculi excrementis
inaniendis auxiliatur , afthmaticos, &difficiliter fpirantes adiuuat,
uentrem emollit, urinam prouocat, crura, &pedes corroborat , &
fiquando deambulationi uacare non concedatur , ilhus uices fup-
plere poteft. Vertiginofis tamen , & quibus ad fuperiora rapiuntur
uapores , nullo pacto conducit , cum extali erecta ftatione facilius
caput a fumis petatur : nam tantam ad hoc efficiendum potentiam
fimilis exercitatio habet , ut nonnulli boues , & cetera animantia
(quod fcripfit Ariftoteles) minushomine tufsire, minusq catharris
Petrus Ap- uexari crediderint: quoniam ipfis minime erectis ftantibus haud
ponenfis
1.partic. ita uapores natura furfum tendentes in eorum capita ferripoffunt.
prob.i. Qua item ratione eos omnesdamnare uehementer foleo, qui, fial- E
to capite dormiant, minus a catharris uexari debere putant , cum
potius contrarium eueniat , ut fcilicet qui humiliori, & fere cete-
ris membrisaequali capitis fitu dormiunt , uel aliteriacent , minus
a uaporibus capite tententur , minusq.a capite ad pectus humores
defluant. Quamuis fecusiudicandum fit, ubi quis uentriculi in con
ficiendo cibum debilitate uexatur. Quo in cafu Pofidonius apud
Aetium magnopere ftudendum effe iufsit , ut in decumbendo ca-
put altiori fitu contineatur , quo cibus magis in uentriculi fundo
accommodetur , & obid nutrimentum minori moleftia coquatur.

Atque hocintelligi debet de iis, qui multum ftat:ſtare etenim pau-

co tempore exiguum quid prodeffe , neque multum obeffe poteft.
Qui porro communi illo effato, Prandia poſt ſtabis , inducti, poſt
fumptos cibos ftare dele&
tantur, ij fcire debet , fi mediocri quodam F
tempore ftetur,defcenfui ciborum in uentriculi fundum infigniter
cooperari , & confequenter illorum concoctionem perbelle adiu-
uare, necalioqui ullam effatu dignam laefionem afferre : uerum fi
multo tempore ita quis permanferit, praeter moleftiam, qua ob.ci-
borum interdum pondus , practer lassitudinem, qua ex labore affi-
citur,uarias item offenfiones fubire cogitur.Primo namq.maior ua
porum copia fuperiorem corporis regionem impetit, maior humo
rum multitudoad inferiora praecipitat,atqueinde ulcera in cruri-
bus,gonagras, & podagras generat, deinde thoracem, atque fpira-
tionem uniuerfam non parum labefactat, uti ex difficultate fpiran-
di tunc apparente facile quifque cognofcere ualet poftremo renes,
atque ueficam, & totam mingendi actionem uitiat,quando uideli-
cet crudi humores ex fimili fitu ad easpartesdeferuntur, renesq.&
lumbi
 SEX T V S 171

A lumbi uehementer incalefcunt,debilitanturq.ut no temere uidea-

tur praecepiffe Rufus Ephefius, ne quis ulceribus renum laborans, lib, de affe
ten.
etiam fi morbus inclinare coepiffet, ftaret. Statio in umbra ſemper
aliquibus ex praedictis differentijs adnectitur, ut fit multa, uel pau
ca, uel a cibo , uel ante cibum, & proinde qualicumque adnexa re-
perietur, illius effectus continuo exprimet , modo umbrae ratione
aliquid fecus non accedat. hoc autem dico, quia faepenumero ura-
brauel eft locorum concluforum frigidorum , atquehumidorum:
uel noxiarum arborum,uel alterius perniciofae rei,quas omnes cor
pus maculare, & fanitatem deftruere nemo negabit.Ceterum de ſtá
tibus fubfole in hunc modum determinandum effe , iudico , quod
fcilicet ftare ſub fole in aeftate fummopere calefacit. immo fenten-
tia eft Ariſtotelis , cum ſtamus in fole magis deuri, quam dum mo- s.fectio.
prob.34.
Buemur, etfi perfe motus ipfe quoque calefacere ualeat , quod alias
fufius explicauimus. Si igitur ita eft, rationi cófentaneum efficitur,
iuuamentum infigne ualde frigefactis corporibus inde accedere,
ueluti hydropicis, cacecticis, pro quibus id a Coelio,& omnibus fe lib.3.c.3.
re medicis laudatur. In ictericis item curandis tali infolatione ufum Lib.3.c.6.
9.de cópo.
Archigenem reperio . ne interim filentio praetermittantur ea, med.fl.c.
quae apud Aetium ex Antylli fententia leguntur, infolatione fci-
licet uarijs modis antiquos ufos fuiffe , alias cum unctione , alias
fine unctione, modo fedendo, modo iacendo, modo ftando, inter-
dum ambulando , interdum currendo : de quibus omnibus in
hunc modum decretum eft , quod fi infolatio adminiftretnr non
purgato prius corpore , maximum capiti nocumentum affert : un-
de faepenumero mirari mihi contingit , quo genio ductus Plinius Plin.nepos
lib. epiſk.j.
Cmaior non modo purgato corpore , uerum etiam poft cibum in
acftate fub fole maneret, ac deinde in frigida lauaretur : de hac ete-
nim locutos fuiffe medicinae auctores arbitror , quando dixerunt, fis
Gal.d cau
morb.
ab illa corpora plufquam par fit incalefcere , febres , atque capitis
dolores gigni : fin autem antea quam corpora foli exponantur, op.
portune exinaniantur , aut fine un&tione, aut cum unctione fieri
poteft : fifiat citra un&
tionem, capiti diuturna frigiditate laboranti
fuccurrit , quod illud durius atque impaſsibilius reddat , & obid
merito in Epilepfia curanda a Methodicis nonnullis commenda- Coel.lib.1.
tur , modo fit infolatio moderata : ficut item in ea infaniaefpecie ca.4.&S.
iuuare creditur , quae a frigida intemperie ortum ducit : praeterea
occultas difflationes auget , fudores elicit, carnem conferuat, pin-
guedinem tollit , oedemata omnia , & praefertim hydropica de-
primit : neque tamen ipfa noxis fuis caret , quando quidem morá
quaenis
 272 LIBER

quaeuis fub fole bilem auget, & confequenter iis , quibus calorD
6. epid . co. natura mordax eft , ualde aduerfatur , ut a Galeno fcriptum eft,
1.aph.10.
1.detu.ua. fpiritumque crafsiorem , denfioremue efficiens, afthma , & ortho-
cap.11. pneam exacerbat. Ceterum fi abfque unctione infolatio adhibea-
tur, in ceteris eofdem effectus parit , nifi quod corpus exficcat ma-
gis, tamquam pingui illo adufto , & fubinde maiori nigredine fu-
perficiem totam inficit , necnon carnem inftar cauterij cuiufdam
denfans minus per infenfibilem tranſpirationem excrementa di-
uaporari facit. qua ratione huiufcemodi infolationem ad minuen-

Lib.1.
cap.32.fer.3 . dam polyfarchiam ab Aetio laudatam cenfeo. Verumtamen duo
hic animaduerfione digna eſſe exiſtimo , alterum , quod medicos,
ubi fub fole moram probarunt, praetegi pannis capita uoluiffe opt
nor, quoniam, praeter Coelij auctoritatem, & ratio , & experien-
tia demonftrant, capita detecta , fi foli exponantur , ualde offendi, E
nempe quae fupra modum calefacta uapores a toto corporis ambi
tu ad feſe attrahunt , ficque omnem malorum iliadem , & prae ce-
teris catharros ibi generant : quod minime, ubi capita teguntur,
euenire fufpicandum eft , propterea quod , ut fcripfit Ariftoteles,
2.partic. induta corpora a fole minus calefiunt , quam nuda , cum ab illius
prob.9. um cre
lib. de cauf radiis minus feriantur. atque hoc totum a Galeno fignificat
fis morb. do , ubi dixit, eos , qui nudi ſubſole manent , uniuerfum corpus
calefacere; qui uero induti , caput folum : nam demonftratum eft
a nobis libro tertio, Maiores noftros numquam fere caput tegere
folitos : ne miremur Galenum , dum indutos fcripfit fub fole , ca-
pite tantum ualde incalefcere dixit . Alterum animaduerfione di
gnum eft, quod,ficuti fedentes, & ftantes fubfole uehementius in-

calefcere, fiue potius deuri experientia conftat , quam ambulantes, E

& currentes : pariter & ceteras praedictas affectiones , tam bonas
quam malas facilius recipiunt. Atque haec uniuerfa a nobis dicta

de ftantibus planis , ac totis pedibus intelligantur . ftare namque

`calcibus innixos non modo laborem,ac moleftiam inducit, uerum
etiam nullum iuuamentum effatu dignum praeftare creditur: qué-
admodum fimiliter eos, qui fummis digitis ftare conantur,praeter
fatigationem illico fuccedentem partes illas callis moleftifsimis af-
ficere compertum eft, & praefertim quando quis eo frequéter uta-
tur.hi fiquidem illud unum commodum nonnumquam recipere
uidentur , ut longius multis aliis profpectare ualeant, cuiusgratia
ab antiquis fpeculator,fiue pingebatur facie hominis ftantis
fupra digitos , fummamque manum ad umbellae formam fuperci

licijs admouentis, ut Aeschylus in Theoris meminit on time.

De F
 SEX TV S 2473

A De pugnarum effectibus, Cap. 11.

gnarum, quae maioribus noftris ad ualetudinem infer

uierunt,quaeq.etiam temporibus noftris inferuiendi fi-
militer facultatem obtinet , aliae fiunt cum armis fictis,
neque incidentibus , ucl pungentibus aduerfus homi-
nem, aliae aduerfus columnam aut palum, aliae aduerfus umbram.
atque omnes uel fieri poffunta pugnantibus corpore, nequaquam
armatis , aliae ab armatis. Armorum pugnam aduerfus hominem
uel columnam inter magnas exercitationes repofuit Galenus, quë
imitatus Auerroes inter Arabas non infimus dixit , certamen cum 6.epid có.
1.Aphor.6.
enfibus factum effe ex uelocibus, atque fortibus exercitijs. quae om
.coll. c.2.
nia de illis, qui non armati certant accipienda puto, quando arma-
Btum certare inter exercitationes fimul, atque opera manifeſte repo-
fuit Galenus , qui fimiliter certare aduerfus umbram ( ozapaze 2.ă tu.ual.
dicunt Graeci , celerem citra robur exercitationem effe iudicauit, c.8. 1o. &
lib...fen 3.
ut Auicenna quoque, & Paullus poftipfum cenfere uifi funt. Cum doc. 2.c. 2.
itaque res ita fefe habeat, pugna non armatorum tam aduerfus ho-
mines, quam aduerfus columnam adminiſtrata in primis magnope
re calefacit, excrementa educit,fudores ciet, exuberantem carnem
fupprimit : & proinde a Coelio in curanda polyfarchia adhibetur, Lib.1.chr.
deinceps brachia, atque humeros confirmat, crura & pedes mirum cap.ult.
in modum exercet, ceterum capita debilia, & uertigini obnoxia nó
parum labefactat . renibus item laborantes huiufcemodi exercita-
tionem fugere praecepit Galenus, oxiavanía porro, fiue aduerfus 6.epid.
umbram certatio corpora tenuat , carnes, & fuccos detrahit , quod
aph.s.
Cceleribus exercitationibus conuenire fupra móftrauimus , proprie a tu ua.
autem fecundum Galenum brachiorum , atque manuum exercita- cap. 10.
tio exfiftit: praeterea ualet, fi Antyllo credimus, ad fedandam affe- 6.collec.
cap.29.
tionem lafsitudinis fenfum referentem , ad humores firmandos,
&
ad neruorum imbecillitatem,& tremorem corrigendum. eft etiam
utilis uitijs quae thoracem infeftare folent, confert renibus, & colo
inteſtino , materiam adinferiores partes deducit , & praefertim in
iis qui pedibus imitantur pugiles, quique non folum manibus.cum
umbra depugnant, uerum etiam cruribus interdum tamquam fa-
lientes, interdum uero tamquam calcibus caedetes. Ad eadem om-
nia fimiliter ualet pugna aduerfus palum effecta, quae tantummo-
do in học ab umbratili differt, quod palum percutere brachijs ma-
iorem uim infert, quam aerem ferire.Non efttamen ignorandum,
-pugnam aduerfus hominem pugnantem initam , magis exercere
,
S & uim
Gymnaftica.
 274 LIBER

& uim maiorem corporibus inferre, quam ifta:quoniam, ut ab Ale D

1. Libro.
Prob. 120. xandro perbelle fignificatum eft, athleta,fi obnitatur antagoniſtae,
fortitudinem eius auget ; fin cedat , neque reluctetur, robur eiuſdē
refoluit. At qui ea pugna , quae corporibus pugnantium armatis
exercetur,inter uehementes exercitationes collocanda eſt, quae cũ
robufta , & ualida corpora efficere debeant , iure merito Nicias
apud Platonem in co dialogo , qui Laches infcribitur,dixit, quod
TÒÅV Ôπ2015 μázεda ,fiue armatum pugnare corpora robuſtiora,
fi quod aliud exercitationis genus , reddit, neq . ullo alio minorem
loco citato laborem parit. De hac quoque exercitatione ab Antyllo proditum
reperitur, corpus ab ipfo ad motum aptius , & ad carnem fufcipien-
dam reddi,uerumtamen propriam,atque maximam eius pollicita-
tionem exfiftere, ut corporis firmitatem , & longam refpirationem
gignat , cum illi , qui fefe pugnis fimilibus dedunt , omnem al am E

fpiritus expulfionem ferre pofsint: facit autem huiufcemodi pugna

carnem laxam ,& mollem, necnon capiti admodum noxia eft,prae-
fertim quando galea plus aequo obtegitur, cuiuspondere preffum
non parum laborat. illud hic non ignorari uolo : λouaxiav , fiue
armatae pugnae exercitationem , ne quis decipiatur eandem effe
exiftimans cum armata luctatione, ônλ01тowaλn ab Æfchylo uo-
cata , quandoquidem haec tamquam luctae fpecies armis in mani-
bus nullo modo utebatur , fed dumtaxat certantes totis corporibus
armabantur , ficque armati inuicem luctabantur , cuius luctationis
arbitror uolutationem illam armatam , fiue celerem agitationem,
2.d tu. ua. quam Galenus in numero uehementium exercitationum repofuit,
cap.10.
fpeciem quandam exftitiffe, An uero de hac armata pugnae fpecie
intellexerit Coelius Aurelianus , quando in curanda polyfarchia F
poftquam plurima alia exercitationum genera comprobata dixit.
» Tum hoplomachia , hoc eft armorum ficta confrixio: apud medu-
bium nullum, ut ex fuperioribus patet, relinquitur: quoniam, &fi
nomen Graecum hanc ipfam fignificare uideatur, nihilominus, &
nominis ab ipfo illata explicatio , & ufus demonftratus manifeftum
argumentum faciunt de pugna illa fermonem facere, quae nudato
ab armis corpore exercetur, quaeq.ad diminuendam carnem a no-
bis laudata fuit, cum hac poftremam carnem, fed mollem & laxam
potius augere Antyllus iudicauerit. De gladiatoria pugna non ui-
detur hic locus expofcere , ut fermo ullus habeatur , propterea q
cum armis incidentibus , acpungentibus antiquitus ageretur , uel
in letalia uulnera , uel in alterius pugnatoris , aut etiam utriufque
necem , plerumque terminabatur. Vnde neminem non uidere ar-
bitror,
 SEX TV S 275

A bitror , quantum abfit , ut fimilis concertatio ullam profligandis

morbis, tuendaeuefanitati opem afferre ualeat : ea enim eft , quae
hodie apud multas Chriftianorum nationes fub Duelli nomine nó
fine magna ciuitatum aliquando clade exercetur , quáque & anti-
quis & noftris temporibus ab uno hominum inimicifsimo Sathana
repertam ad perdendas animas fuiffe femper credidi. quod namq.
non monomachiam antiquorum, ut falfo probare conati funt, qui
hucufque duellum tractarunt, fed potius gladiatoriam duellum
huiufce temporis referat , praeter multa in quarto libro a nobis de-
clarata, hoc item atteftari uidetur , fcilicet iifdem armis , atque eo-
dem prope fine duellatores concertare , quibus olim gladiatores
pugnabant:illud unum intercedit difcrimen,quod illi tum gloriae
cuiufdam inanis gratia , tum praemiorum fpe , fed fere femper ui
B quadam, utpote uel ad fupplicium condemnati, uel in id empti, at-
.
que edocti ad certamen ducebantur : ifti uero fponte, & nullis co-
gentibus, nifi folius honoris uana quadam & falfa defenfione pro-
lectante aguntur : ut hac ratione minus excufatione digni habean-
tur, cum fponte in propriam ruant perniciem . Vtinam refipifcantMg
tandem homines , uideantque id quod Barbari fere nulli agunt,
tanto minus Chriftianos decere: fic profecto & multae urbes, quae
ob hoc inteſtinis, & faeuifsimis diffenfionibus exagitantur, ad me-
liorem ftatum reuocarentur , & multorum animabus corporibusq.
melius confuleretur . Atne longius a propofito noftra diuagetur
oratio , haec fufficient , fi illud addidero , quod Celfus , Scribo- lib.3. c.23.
nius , Plinius , Aretaeus , atque alij plurimi referunt , ab Antiquis lib de cóp.
fcilicet creditum fuiffe, gladiatoris iugulati fanguinem epotum iu- cap.18.
lib.18.C.I
Cuare epilepticos . quam rem potius ad prodendam ipforum feri-
nam fuperftitionem , quam ut ullam fidem adhibendam cenfeam ,
fignificare uolui.

De quarundamaliarum exercitationum qualitatibus.

Cap. 111.

VLTA apud antiquos exftiterunt exercitationum gene

ra, quae quoniam non ita frequenter ufurpabantur, ab
auctoribus celebrata non inueniuntur : inter haec au-
M
tem primo fefe offert rò ancoxespília , uel manibus
fummis concertare, quod, fiue luctae fpecres aliqua foret, ut non-
nulli crediderunt , fiue feparata quaedam exercitatio , ut Galenus 1.de tu.ua.
senfuiffe uidetur, ubi poft luctam alias quafdam exercitationes ad- cap.8.
Sij numerans
 296 LIBE R

numerans acrochirifmum nominat , facitque manifefte a lucta di- D

2. tu.val . uerfum , conftat ipfam apud Galenum, Aetium , Paulum, & Aui-
cap. 10.
Lib.3.c.3 . cennaminter ueloces fine robore exercitationes locum obtinuiffe,
lib...c.17. & proinde calefaciendi, corpora tenuandi, carnes ,fuccosque detra-
Li. 1.c.
doc. 2.. hendi facultatem pofsidere , ut appofite infinuare uifus eft Hippo-
fen.3
2.d diacta. crates, apud quem legitur acrochirifmum attenuare , & carnes fur-
lib. citato fum traliere , propricuero manus , atque brachia fecundum Gale-
cap.II.
Lib 4 C. 4. num in ipfa exercitantur, ex quo fit , ut illis conueniat, quibus has
loco citato partes corroborare in animo eft,ficut iis ualde nocet, quorum chi-
ragra, uel alius morbus , & manus , & brachia infeftare folet. de hoc

locutú effe Celfum quis credere poteft, ubi in iis qui abarida tuſsi
exagitatur, exercitationes manibus peractas probat. Porro ix @Ae-
Opie , ideft ecplethriftare, a Galeno inter exercitationes citra ro-
Loco
to. cita bur, & uiolentiam celeres recenfetur. Auicenna autem illud ex for E

tioribus effe dicit , nifi uelimusipfum in comparatione ad debilia

loqui , quemadmodum ex uerbis eius uidetur : alioqui & ueritati
ipfi , & Galeno , a quo ifta omnia accepit , manifefte repugnantia
fcripfiffet. Eftigitur talis exercitatio in primis ad ea omnia utilis,
quibus celeres conferunt: fed peculiariter crura, & pedes exercet:
thoracem quoque non parum fatigat , cui, dum aliquo pacto male
uexatur,ualde obeffe reor, haud fecus atque capitibus male affectis
uehementer nocere credo , utpote quae ex iugibus illis reuerfio-
nibus, quafique circuitionibus facillime tum uertiginofas, tum apo
pleticas affectiones incurrere queant . Ex eodem quoque exerci-
tationum cenfu eft , & T Tilew fiue pytiliffare , aut pytiliſma,
in Mifcel. ut placuit Politiano.quod quamquam a Galeno, atque Auicenna
cap.38. inter ueloces citra uiolentiam adnumeretur , mea tamen fententia F
haud prorfus uehementia aliqua caret, cum ftatus ille fupra pedum
extremitates, necnon uelox manuum modo antrorfum , modo re-
trorfum agitatio haud quaquam fine mufculorum intentione , &
proinde fine ui,aut robore quodam peragi pofsit. Vnde in huiufce
modi exercitatione obeunda uehementer incalefcere corpora af-
firmare non dubito. Ad haec motus ifte brachia infigniter exercet,
fed eos,qui capitefunt imbecilli, magnopere labefactai : pedes etia
podagris fufcipiendis obnoxios reddit. ego uero peculiarem illius
ufum exftitiffe autumo, quando poft longam brachiorum ualetudi
nem torporemue, ea motibus undequaq.faciendis affuefacere, nec
2. tu ual . non a torpore liberare in animo habebat. Sunt praeterea a Galeno
cap 9.
loco citato nonnulla alia exercitationum genera adnumerata,& ab Auicenna
comprobata,quae,qaliqua ex parte ualetudini & corporis habitui
conferant,
 SEX T V S 277

Aconferant,omnino praetermittere nolui: nam fi quis alteri iubeat,

ut fe uiolenter detrahat , inflectatque , dum ipfe non manibus mo-
do, uerum etiam cruribus, fpinaque conftans,inflexusque refiftat,
quo genere Milonem ipfum fefe exercitaffe ferunt, dum conuelle-
refe, mouereque de loco uolenti permitteret , utique uehementer
exercebitur , incalefcet non parum , roburque membris, non leue
ingenerabit . de fimili enim exercitatione locutum opinor Coe- Lib. 5.
cap.vlt.
hum Aurelianum , quando pro polyfarchia minuenda uoluit ita af-
fectos alienis laboribus hoc eft colluctantium , uel exercentium,
quam Graecihaterocopiam,uel trachelifmum uocant, exerceri, ue
rumtamen illis maxime uerenda eft talis exercitatio, qui uel pecto-
re, uel dorfo , uel capite non admodum ualent. Pari etiam pacto
B f quis (ut Milo factitabat) conuellere fe , mouereque de loco uo-

lenti permittat , crura maxime corroborare poterit , quemadmo-

dum manus maximopere exercebit, eisq.fortitudinem acquirer , fi
pugnum alicui aperiendum, uel malum punicum , aut tale quippia
manibus complexus auferendum praebeat: quod tamen arthritidi,
aut chiragrae obnoxiis minime congruet. Robur autem partium
tum exercet , tum firmat , fiquis alterum complexus medium , aut
etiam ipfe medio comprehenfus , manibus , digitisque pectinatin
iunctis, aut quem complectitur abfoluere fe iubeat, aut ipfe fe a co-
plectente foluat:nifi quod in hoc periculum imminet, ne uifcera la-
befactentur ex nixibus illis qui adhibentur,dum diffolutio quaeri-
tur. Ita etiam fi quis alterum , qui uerfus ipfum fe inclinet a latere
aggreffus, ilia manibus complexus, ceu onus aliquod fublatum in-
nicem protendat,reducatq.ac magis fi dum geftat, ipfenixu, reni-
xuque corporis utatur : fic namque fpinam uniuerfam corrobora-
bit, lumbos tamen, atque renes debiles habentibns nocebit.Aeque.
uero qui pectoribus ex aduerfo innixi magno fe conatu inuicem
retrudunt , & qui a ceruicibus pendentes deorfum traliunt , uehe-
menter quidem exercentur , & per confequens robur corpori uni-
uerfo comparant : at periculum fubeunt , ne thoracis uafa aliqua
rumpantur ipfis , neue aut caput , aut collum male afficiant. Haec
itaque omnia tametfi apud ueteres inter ceteras exercitationes ha-
berentur , nihilominus haud ita in frequenti ufu fuerunt, & prae-
fertim nobilibus, ac illis qui nó fine fuauitate quadam fanitati ope-
ram dabant.hac item tempeftate non defunt,qui ipfis utátur, quos,
modo ratio adhibeatur,penitus auertere nolo.

Gymnaftica Siij De

:
 27.8 LIBER

D
Defpiritus cohibitionisfacultatibus. Cap. IV.

Etentionemfpiritus fpeciem quandam exercitationis ef-

Cap. 6. fe , cum abunde in libro tertio demonftrauerimus , id
amplius repetere non eft opus : illud dumtaxat adiun-
gam , non facile reperiri , in qua nam differentia locata
fuerit , nifi quod animaduertentes nos in huiufcemodi exercita-
tione mufculos abdominis, atque thoracis ualenter intendi , & fu-
1.partic. binde in partibus interioribus calorem augeri , ut Ariftoteles, &
Prob. Galenus memoriae prodiderunt , eam non fieri fine uehementia
2. ddiaeta. judicare poffumus : & propter hoc iure ab Hippocrate dictum fuit,

3.& tu.val . fpiritus detentionem meatus difparare , cutem attenuare , necnon

cap.2. humiditatem fub cutem extrudere poffe. A Galeno fimiliter , & E
in lib.artis ab Anicenna fcriptum eft , retentionem fpiritus membra fpiritua-
med.c.87. lia calefacere, corroborare, & emundare , necnon anguftas cauita-
Li 1. fen 3.
doc.2 c.2. tes ampliores reddere. Quod etenim fpiritus cohibitus expurgare
thoracem ualeat , clare conftat : quippe qui in ipfa retentione un-
dique compulfus in anguftos fe recipere meatus cogitur, eosque, fi
amplius trufus, propulfus que fuerit, etiam penitus tranfire , atque
extenuati iam agitatione excrementi nonnihil fecum arripere, co
prope modo , quo intuemur opifices angufta inftrumentorum fe-
ramina uehementiore fpiritus inflatu expurgare: quandoquidem is
quanto ulterius per uim coactus impellitur,tátum ab ipfo quaedam
impelluntur, quaedá trahuntur,nam trudútur quae ante occurrút,
attrahútur quae ad latus funt pofita, impetu ipfo motus utraq.coa-
&
ta. Quod uero ex retento fpiritu cauitates euadant latiores , hinc F
probatur , quoniam fi thorax in medio corpore locatur , fane illo
magna aliqua infpiratione aere impleto , & deinceps fupremo la-
ryngis ofculo ligulae opera claufo , necnon mufculis toto thorace
preffo, neceffum eft aerem compreffum undiq.meatibus corporis
uniuerfis inferi,ficque intrufum eos undequaq dilatare,modo in-
feriores dum illuc impellitur , modo fuperiores . fic ergo perfpi-
ritus retentionem cauitates corporis amplificantur, pectoris partes
emundantur, ipfaeque , atque etiam aliae interiores calorem con-
in fymp . cipiunt, cuius merito frigidae affectiones, & praefertim inflationes
2.partic.
Prob. remouentur . ut non temere Plato fub perfona Eryfimachi medi-
li.de med. ci, necnon Ariftoteles memoriae prodiderint, fpiritum cohibitum
fac. par. &
libro 2. de a fingultu liberare . quorum placita fecutus Galenus ab eodem
fymp.cau. non folum fingultum , uerum etiam tuſsim a frigida inftrumen-
torum
 SEXT VS 279

Atorum refpirationis intemperie contractam exftingui teftatum re-

liquit:quod aucta in pectore caliditate ex tali cohibitione anguftos
quoslibet meatus fpiritus compreffus penetret, cun&taque ficadae-
quentur, & ad temperiem priftinam redeant. Hinc fit ut ferme in
hancfententiam uenire debeamus , talem exercitationem omni-

bus illis conuenire , qui fpiritualia membra frigefacta, debilia, aut

excrementis aliter obfeffa gerunt, quiq.expulfiones quafcumq.cor
poris aut tardas , aut uitiatas habent. quemadmodum ofcitationes
& pandiculationes calido flatus difsipante huiufmodi ſpiritus re-
tentionem foluere clarum eft . ut merito dixerit Hippocrates 2.
& 6.Epid.longam refpirationem crebrarum ofcitationum effere-
medium. In refolutione linguae exerceri fpiritu retento probauit
Celfus, ficut & Aetius in omniuocalis inftrumeti refolutione: uim
B namque expultricem excitari, atque confirmari in fpiritus cohibi-
tione , argumento funtmulti, & praecipue pueri, qui fiue ploran
do, fiue ridendo,fiuealio pacto fpirationem contineant,aut in ipfo
actionis tempore,aut paullo poft,modo ftercora, modo urinas,mo-
do muccos, &a naribus &ab auribus expellunt : fimiliter obſtetri-
cesiftud teftantur, quae ad partus expulfionem faciliorem, & cele-
riorem reddendam parturientes fpiritum continere praecipiunt. te trab. 4.
in quo tamen ipfas faepe errare fcribit Aetius, quando ex nimia hu fer.3.c.10.
iufcemodi fpiritus cohibitione aneurifmata, fiue arteriarum incu- 11.partic.
rabiles dilatationes incurrunt in faucibus , necnon pupillarum in prob.
Prob 48.
20.
oculis, ut Auenroar teftatus eft. Dicebat Ariftoteles ſpiritu retento
melius audire nos , quoniam refpiratio ftrepitum quendam mo-
uet, quo cum careant retinentes illam , melius uoces percipiunt:
quamuis Cafsius Medicus aliter fentire uideatur. Exftat item Plinij
auctoritas , quod euerfos fcandentesq. ac iacentes , fiquid ingruat,
contraqueictus, fpiritum cohibere fingularis praefidij eft. Si igitur
a fpiritus retentione tot commoda oriri conftat , prudenter fane
Coelius Aurelianus ipfam afthmaticis , ftomachicis , atque colicis Lib.27.c.6 .
curandis egregiam opem praeftare fcriptum reliquit. Neque tamê Li. chro.3 .
cap.1 & 2.
huic tantum tribuere debemus , quin etiam ipfam aliqua ex parte lib.4 c.7.
obeffe credamus, quandoquidem Afclepiades caput opplere tefta-
tus eft, cuius fententia a Galeno certe explofa fuit. Ego uero illam
prorfus non effe repellendam puto , quoniam manifefto confpici-
mus, dum fpiritus retinetur, uenas , atque arterias colli intumefce-
re, oculos amplificari,genas ac uniuerfum uultum contrahere ma-
iorem ruborem, tandemque caput totum compati: quae omnia il
lius repletionis clara indicia effe , nemo dubitat. Ex quo fit, ut
S Dioclem
 280 LIBER

Dioclem tota uia aberaffe pro certo teneam , dumfpiritum reten- D

tum in epilepfia curanda praefidium afferre dixit : ficut Coelium
lib.1.c.4. laudo , qui in eiufdem affectus curatione fpiritus retentionem ui-
tari debere uoluit , cum certum periculum immineat , ne tunc
fanguine ad caput recurrente$ morbus magis exacerbetur. In fan-
Coel.lib.2.
guinis quoque reie&tatione talem exercitationem a Methodicis
cap.13.
damnatam inuenio, quibus affentiri cogor : propterea quod tum
a calore in pectoris cauea genito , tum ex uaforum inflatione , di-
ftenfioneque facillime debilia , & relaxata uafa franguntur , fra-
&
taque iterum referantur . Amplius qui uel hernias , uel crepa-
turas patiuntur , aut peritonaeum , atque inteftina exfilia , & fra-
gilia ab ortu obtinuerunt , nullo pacto in retinendo fpiritu exer-
ceri debent , quoniam hae partes in actione ifta uehementer con-
tenduntur , & per confequens , nifi robuftae fint , citra multum E
laborem diuelluntur , quemadmodum apertifsimam fidem pue-
ri facere poffunt , qui fi interdum nimis quam par fit flendo , aut
aliquo modo fpiritum contineant , protinus iis peritonaeum, fcro-
tumue difrumpitur , & deinceps inteftina delabentia , aut fla-
tus interclufi , uix fanabiles hernias pariunt : quod fimiliter tu-
bicinibus , & cantoribus , dum nimis fpiritum retinere conantur,
faepenumero folet euenire , & praefertim quando illi móda ipew ,
(quod Galenus ait lib. de mot. mufc. fecundo in fine , ac 6. Epid.
com.4.tex.24. &de quo nos in uarijs lect.egimus , ac plura adhuc
dicemus, cum iterum librum eum recognitum,atque auctum pro-
pediem dabimus ) fiue edictum facere uolunt . Vna feruata ra-
tio ab huiufcemodi periculis tuebitur , fi moderate , aut potius
infra mediocritatem fimilis retentio peragatur , ubi agenda erit : F
alioqui perfici nequaquam poterit , quin praedicta incommoda
fequantur .

→De vocis exercitationum facultatibus, &primo de uociferatione

& cantu. Cap. V.

Ocis multas, fed unam praecipuam exercitationem effe-

cerunt antiqui medici , quam graeci rùv avaqávnaw ,
Latini uociferationem appellarut , nos uero pleniorem
totius huius rei notitiam tradere cupientes uocis exerci
tationes in fex fpecies partiemur , quemadmodum magna ex parte
infuperioribus egimus, uociferationem fcilicet, cantum, lectione,
fermonem,rifum, atq. fletum.quorú omniú natura perfpecta nihil
remanebit,
 SEX TV S 281

Aremanebit,quod huiufce exercitationis cognitioni addi ualeat.Er-

go primauociferationibus, quaecumque fint illae,adfcripta ab An
tyllo,Plutarcho, Paullo, Aetio, & Auicenna condicio eft, quod tho lib.6
Oribafus
.c.8.
racem, atque uocalia inftrumenta perbelle exercet . dicebat Auer- lib.de the.
roes pulmonem proprie a uocis exercitio refpici . fubinde naturale fan.
lib.1.c. 29.
calorem auget, purgat, firmat, atque attenuat,folidas corporis par- lib.3.c.s.
tes, robuftas , puras, & offenfae minime obnoxias reddit . addebat lib.i.f.3 . &
Auicenna hanc exercitationem colorem decorare ; quod enim ca- z.sap.2 .
6 colle.
lor augumentum fufcipiat, inde oritur ; quia fpiritus afsiduo motu , cap.2.
tam attractus , quam exfufflatus colliditur, atteriturque, ficq. ex ea
collifione, & attritione calor excitatur ; purgat uero huiufcemodi
exercitatio : tum quia carnes rariores , magisq. tractabiles efficit ;
tum quia ex motu uocalium inftrumentorum humiditates inter-
B nae confumuntur, quod euidétifsime declarat denfus uapor ex ore
uociferantiú prodiens, & fuperfluitates uetuftiorú humoru unicui
que meatui adhaerentium, quae excernuntur non folum in praedi
&
tis uociferationibus, fed etiam alijs pluribus modis . Iam uero fir-
matur calor,&attenuatur; quoniam uafa abfterguntur, multi hu-
mores, ut fputa , muci, & pituitae confumuntur , quae ficut antea
calorem obfcurabant, debilitabant, & incraffabant, ita educta eun
dem puriorem, ualidioremq. relinquunt,& hinc poftea folidis par
tibus maius robur , maiorq. impassibilitas fuccrefcit . Siitaq. haec
ita ſe habent, rationi confentaneum eft , ijs, qui humiditate occu-
patas interiores partes, quiq. uniuerfum corporis habitum frigefa-
&tum habent, uociferationem generofum praefidium exfiftere.que
admodum iftis praedictis rationibus eam ab Antyllo , Coelio Au-
Creliano,& Aetio commendatam fcimus ftomachicis, uomentibus,
acidum ructantibus , aegre concoquentibus , cibos faftidientibus ,
atrophia laborantibus,languidis, cachecticis,hydropicis,afthmati-
cis, orthopnoicis, phtificis,diuturno pectoris aut fepti dolore uexa
tis , apoftemata in thorace rupta habentibus, mulieribus praegnan
tibus pica obfefsis , aut fecundum Alexandrum etiam parturienti- Aleran. L
bus ad partum facilius educendum,& denique quartanarijs , pitui- prob. 87 .
tofis, conualefcentibus fere omnibus. Sic Galenus viij. de med. lo-
cal.cap. iiij . ftomacho laborantibus , unctiones exercitia & uocife-
rationes per expertum artificem adhibitas commendat. eft Aretaci
medici antiqui , & praeftantifsimi fententia , quod in elephanticis,
αναφώνησις το πνευματος γυμνάσιον τὸ καιριόν ἐσι , necnon etiam
in caeliacis . Voci quoque ob fuperfluam humiditatem raucae fa-
Яae , necnon inftrumentis uoci deferuientibus refolutis,atque etiâ
malo
 282 LIBER

malo corporis habitui, qui a Graecis aegía dicitur, eandem con- D.

ducere credidit Aetius: quin, fi uox uel ex morbo, uel fuapte natu-
ra male affecta fit, tali exercitatione fecundum Antylli fententiam
emendatur. Quoniam uero uox laborat , partim propter nimiam ,
& longam loquellam; partim propter clamoris magnitudinem par
tim propterfilentium quafifuarum actionum oblita , ideo fit ut in
hifce omnibus , quae dicta funt , uociferationis ufus fit utilis , cum
longam loquellam diffoluat, & noxae, quae ex clamoris magnitudi
ne contracta eft, placida, & quieta imminutione medeatur , acumi
ni uero occurrat, grauiores fonos infpergendo ceterum qui ex fi-
lentio oritur, quamuis non propriae uocis fit labor, tamen cum uo
cis labore proportionem quandam gerit . quo circa ad eum quoq.
uociferatio eft utilis, quae uocem exerceat , quemadmodum fi uo-
calia inftrumenta defeffa fint, totumq. corpus fuum tenorem non E

feruet , aut laſsitudine obfideatur : uocis namq . exercitationem a

2.8 diaeta. cena factam dicebat Hippocrates , poft carnis a laboribus colliqua-
tionem commodam effe, quoniam humiditatis euacuationem fa-
Cap.7. ciens rarefacit carnem . Sed cuncta hactenus a me enarrata, de uoci-
feratione mediocri , ac arte, quam libro tertio explicauimus , fa&
ta
intelligantur, quae capitis affectionibus non eft idonea, utpote ne
fcio quid facultatis pofsidens ad replendum caput , necnon inftru-
Lib.1.chr. menta fenfuum in capite contentorum.Hinc eft, quod Coelius Au
cap.4. relianus eam pro epilepticis in declinatione probans prudenter ad
2.de cur.
chro. c. 6. didit(fi ferre ualeat aeger) Nam ca uociferatio , quae uehementius
In li,de p- peragitur & interdum avadno ,ab Aretaco ovozin uocatur,
ceptionib.
li. d inftr. uno prope uerbo dicta eft ab Hippocrate affligere , fiue λview ,
odor. F
haec praeter quam quod caput plenum , & magis graue reddit , ut
7. de cóp. teftantur Aretaeus & Galenus , mirum etiam in modum ex eius
me.f.l.c.1 .
fententia uocem oblaedit, necnon uenas rumpi facit. ut hac ratio-
4. de locis
affe. ne Coelius exclamationem tamquam partes patientes uehemen-
lib. 5.epif. ter concutientem pro corporibus epilepticis improbarit,Pliniusq.
neposiure conqueftus fit, quod Zofimus eius libertus , dum uoci
reparandae ftuderet , rurfum uena reclufa fanguinem reddiderit .
eandem tamen Aretaeus ftomachicis curandis, & Aetius fingultui
comprimendo ufurparunt . Illud itaque hoc in laco non eft igno-
randum, quod omnes fere auctores animaduerterunt, uociferatio
nibus neque temere , neque inconfulto utendum fore , ac praefer-
tim ijs, qui huic exercitationinon affueti incipiunt. neque enim ijs
uti quifquam debet prauorum , corruptorumque humorum copia
praefente: quin etiam uox non eft exercenda, fi magnis, & euiden
tibus
 SEX TV S 283

Atibus cruditatibus ftomachus uexetur, ne ex actione infpirationis,

& exfpirationis, quae firmior, & citatior facta fit, dum uox in magni
tudine, & multitudinem accreuit,uapores corrupti largius per cor-
pus diftribuantur . Praeterea monebat Aretaeus,, uocem leniter car. chr.
cap.z.
exerceri , & grauibus uocibus utentem fonum edere , quod acutae
uoces capitis diftentiones , temporum palpitationes , cerebri pul-
fationes oculorum inflationes,auriumq. tinnitus efficiunt; medio-
criter autem uox edita capiti prodeft : cauendum eft quoque ab
eius ufu poft cibum , quoniam uox ualde corrumpitur . unde dice-
bat Ariftoteles, hiftriones , choros , & huiufce generis ieiuno ore partic. pro
uocis exercitationem adire : alioqui fpiritus tum cibo ingefto , ble. 11 .
tum clamore feruidus effectus inter exeundum afperam arteriam prob.zz.

exulcerat, ficq.uox corrumpitur . Denique fugiendum eft, ex Plu

B tarchi confilio , ne quis confcius fibi uel repletionis , uelimmode- lid tužna,
ratae libidinis , úel defatigationis acrius intendendo , exafperet
uocem ; neue nimis commotas uociferationes, & iurgiofos clamo-
res exerceat ; fiquidem inaequales illae fpiritus intentiones, &im-
petus rupturas , & conuulfiones inducere folent . Poft uocifera-
tionem fuccedit cantus , ab illa in hoc differens , quod harmonia
quadam confiftit , neque adeo contenta uoce peragitur : ob quod
etiam praeter cetera uoluptatem afferre poteft , qua uociferatio
deftituitur . Nam fcriptum eft ab Alexandro , onera portantes , fi libro.1.

cantent , minus moleftiam fentire , quoniam animus modulis , probl. 76.

ac numerorum fuauitate demulctus ab onere auertitur , atque
ita minus angitur . quae fimiliter ratio efficit , ut lugentibus , at-
que alio modo laborantibus ( quod Ariftoteles quoque confef 19. partic.
Cfus eft) tibias & fonum adhiberent Antiquiores , & quod ad eos , prob. 1.
qui uel morte fuorum anguntur , & maerent , uel morbo follici-
tantur, homines congregari , uarioq. uti fermone folitum fit: quan
doquidem animus, cum fe ad uerba transferat , minus rem fentit
aduerfam . Quod intelligentes ueteres , uaria ſcenarum oblecta-
mina fibi excogitarunt , ut animum folatijs modo his , modo il-
lis exceptum ab angore feiungerent . Decantu fiue uociferatio-
ne cum harmonia adhibita fcripferunt Antyllus , Aetius , atque Loco cita.
Paullus, ualetudini eam nullum iuuamentum praeftare. At in mor
bis ipfam aliquando ufurpatam inuenio : nam Coelius Aurelia- li . 1. chro.
nus uocis exercitium mufico monitore compofitum infanienti- cap.s.
bus in declinatione conducere fcripfit . refert infuper Aulus Gel- li.4. c. 13 .
lius, fe apud Theophraftum , ac Democritum inueniffe uipera-
rum hominumque morfibus tibiarum modulos , & cantus me-
deri ;
1
 284 LIBE
R

deri ; & ad haec fuiffe creditum a plerisque , & memoriae man-D

datum , ifchiadicos , cum maxime doleant , tum fi modulis leni-
bus uelipfi , uel tibicen (quod factitare folitum lfmeniam The-
banum legimus) incinat , minui dolores , ficut & Philiftionis fra-
ter in lib. 22. de adiutorijs confeffus eft : quod remedij genus a Py-
thagora excogitatum effe , nonnulli tradiderunt ; quamuis Sora-
nus , 鼎 cuius funt libri illi tres de Acutis a Coelio Aureliano latini
facti, Afclepiadem mordens, qui phreniticos curare cantu profite-
batur , appofite fatis dixerit , eos mentis uanitate iactari , qui mo-
dulis , & cantilena pafsionis robur excludi poffe crediderunt . Si
igitur cantus ualetudini conferuandae parum cor. fert , grauiorum
autem tonorum fonus utilis eſt , uociferationi potius , quam can-
tui fanitatis ftudiofi operam dare debent : quoniam fic plurimus
aer attractus thoracem diftendit , uentremque & meatus per uni- E
uerfum corpus diffeminatos aperit , dilatatue , cum în cantu me-
ra quaedam, ac futilis oblectatio folummodo reperiatur , quae cor
pora robuſta potius effeminare , non autem conferuare , aut au-
in lib. de gere apta eft . unde mirari foleo , quare Socrates (ut refert Plu-
uen. ua. tarchus) fefe cantu exercere confueuerit , & non in uociferatio,
nibus , cum in ipfis , & concitatis lectionibus redundantium hu-
morum excretiones contingant , & his quidem , qui concitatius
loco citat. legunt , magis , & per fudores ; qui uero mitius uocem intcn-
dunt , per occultam tranſpirationem . Verumtamen illud Aui-
cennae dictum femper memoria tenere oportet , quod magnam
longo tempore efficere uocem eft timorofum , quodque ex prae-
Gal. li.7. & dictis uocis exercitationibus faepenumero hernias , aliasue cre-
F
med. paturas oriri contingit , ficuti noftrates facerdotes , aut canto-
cop.loc.c.1
fm
res certam fidem facere poffunt . antiquitus enim qui uocis ex-
ercitijs operam dabant , balneis , ut libro primo fcripfimus , fre-
quenter utebantur : quorum beneficio peritonaeum , Scrotum ,
ac teftium utriculi humectabantur, ficque emollita magis tuto ex-
tendebantur , neque faciliter difcindebantur : noftris autem tem-
poribus minime huiufce generis remedijs uti facile conceditur :
ut hac ratione modum in uociferando fiue cantando maiorem fer-
uare neceffefit .

De
 SEX TV S 285
A De lectionis ,fermonis , rifus , &fletus qualitatibus .
Cap. V1.

ECTIONIS amedicis ad fanitatis ufum probatae duas

ſpecies inuenio , alteram intentam , & concitatiorem ;
alteram remifsiorem. Lectio intenta , quam Cornelius
Celfus auctor elegatifsimus claram nuncupare maluit , lib . 1. c.2.
cum fit agitatio fpiritus non leuiter , nec in fuperficie, (ut Plutar-
chus fcribit) fed uelut in ipfofonte, in ipfis uifceribus palens , calo-
rem auget, fanguinem fubtilem reddit, omnes purgat uenas ; om- li.ă tu.ua.
nes aperit arterias, humoremfuperfluum non finit craffefcere , ne-
que concrefcere , neque faecis in morem fubfidere , in his conce
ptaculis, quibus recipitur , & conficitur cibus . ex quo non temere
Ba Celfo inter ea, quae commode exercentur, primum locum rece-
pit. Quod etiam capiti nequaquam noceat, fed potius conferat,lo
cupletifsimi poffunt teftes effe Coelius Aurelianus, & Seneca:quo loco citat
rum ille in curando capitis dolore , atque etiam infania fimilem le-
&tionem adhiberi confuluit : hic uero ad refrenandas , quas patie-
batur, capitisdeftillationes ipfam in frequenti ufu habuiffe fcribit.lib.1.chro.
cap 1. &
obferuandum eft in hoc cafu, ne in infania,aut capitis dolore diffi- lib 11 epif.

cilia intellectu legantur; quoniam talia Coelio auctore non minus 97.
afficiunt , quam corporis immodicae geftationes.luuat infuper cla
ra lectio cum pectoris intimas partes, tum ftomachum, cuius etiam
uitia, ut fcribit Celfus, corrigit, quandoquidé per ipfam pituitofa
excrementa fuauiter attenuantur, abfumunturq. , & calor natiuus
citra ullam uiolentiam excitatur, & augetur . quod cognofcens Pli
Cnius maior, dum uoce atque ftomacho laboraret , in eorum reme-
dium claram lectionem exercuiffe, auctor eft illius Nepos . qua pa-
riter ratione Actius eis qui colicis doloribus a frigido humore ge-
Li.9.egift.
nitis follicitantur confuluit leniter exclament , aut concinne cum
epif.ad lu.
uociferatione procedendo legant. Sic ad ptificos, atque tabefcentes paenult.
ca Methodicos nonnullos ufos fuiffe legitur . de hac fermonem fa- Cel.lib.2.
cap.ult.
ciens Auicenna dixit , quod ad legendum fuauiter eft incipiendu , loco citat,
deinde uox ordinate exaltanda , poftea cum uox fortior facta fue-
rit, creuerit, & longa fuerit , tempus ipfius erit ponendum tempe-
ratum , quoniam tunc magnum affert iuuamentum . Atque haec
de intenfa ac uehementius facta lectione, quam Celfus etiam in tuf lib.4.c.4.
fificcalaborantibus non parum utilitatis praeftare cenfet . Cete-
rum quae lenius, & remifsius agitur, ad eadem fere omnia ualet,ni
fi quod debilius cun&
ta operatur , & propterea interdum ipfa poſt
ciborum
 286 LIBER

ciborumfumptionem citra noxam uti poffumus, quod Plutarchus D

quoque non improbauit . de hac autem loquens Ariftoteles fcri-
18. partic, ptum reliquit,ignaros homines, ac melancholicos, dum legere in-
prob.I.
cipiunt, fomno corripi, quoniam intellectum figere nequeunt, &
ob id uapores crafsi, & frigidi excitantur, qui cerebrum frigefacien
tes fomnum inducunt.ex aduerfo uiros intelligentia praeftates mi-
nime, dum lectitat, dormire, co quia intellectü firmantibus ipfis ca-
lor internus amplificatur, atque inde uigiles potius quam fomnicu
lofi euadunt. Poft uociferationem , cantum , atque lectionem fuc-
cedit fermo,fiue locutio, quae & ipfa uocis exercitatio eft, attamen
praedictis omnibus tum uehementia, tum robore cedit, & ideo in-
ter debiles exercitationes recenferi meretur. Nam iis in primis ac
commodatur , qui praeter modum ad fomnum propenfi funt , qui-
queaut prae humore melancholico, aut prae phlegmate fenfus tor- E
pentes, quafiq.oppreffos habent. tales namque a fermone perpur-
gantur , eorumue animi ita expergefiunt , ut faciliter mox ſenſus a
corpore liberentur . Pituitam porro a fermone confumi, indicant
fputa ex loquentis ore affatim emanantia, quae partim a capite, par
tim aftomacho , partim a thorace exeuntia, cuncta ifta membra fer
Oribafius monis beneficio gaudere demonftrant. Iam uero fermo uim quan
lib.6.c. 7. dam obtinet, fi Antyllo credamus, ut caput impleat, & grauitatem
afferat,cuius rei gratiafciunt medici in doloribus capitis, pluribus-
ue aliis eius affectibus fermonem interdicendum fore, fermo prae-

terea lippientibus , & quibus fanguis e naribus funditur , aut a pe-

lib.4.c.4. tore reiectatur , non parum nocet . Qua propter Cornelius Cel-
&
5.Meth . fus , atque Galen. in fanguinis reiectionibus filentium neceffario
requiri uoluerunt; fimiliter linguam exficcat , fitim inducit. atque F

6.Epid. hincfapienterHippocrates fcriptis mandauit, filere, & os contine-

com.3. re fitim exftinguere. quam fentétiam explicans eruditifsimus Plu-
in lib.delo tarchus non folum fitim a filentio non generari , uerum nec trifti-
quacitate
in fine. tiam , nec dolorem dixit , qui etiam multos , dum fefe a loquendo
lib.27.c.6, continerent , tufsim , ac fingultum curaffe memoriae prodidit .
Triennio (ait Plinius) Maccenatem Mefsium accepimus filentium
fibi imperauiffe a conuulfione reddito fanguine. Ad haec uires dif-
folui a fermone , idq.praecipue in febribus, & magis quoque in ac-
loco citato cefsionibus , teftatum fecit Oribafius. ut nullum amplius dubium
fuperfit, quin, & iuuandi , & nocendi ualetudini facultatem obti-
neat fermo : nedicam quot damna , quotue commoditates, pro ut
1

is adhibetur, faepenumero animis ingerat.quae fiperfequi uellem,

nimisa propofito noftro recederem, quando praefertim, & Plutar
chi
 SEXT VS
287

A chi de loquacitate libellus , & Galeni de curandis ac cognofcendis

animi morbis,haec cognofcere cupiétibusfufficere poffunt. Hacte
nus de articulatae uocis exercitijs. Praeter haec autem duae funt ex

ercitationes , quae tametfi uocis minime propriae uideantur, & ab

auctoribus ut plurimum praetermiffaefint , attamen ipfae quoque
in exercendis aliquibus corporis partibus facultate non carent : at-
que eae funt rifus , & fletus. Nam rifus, dum oris dilatatione, prae-
cordiorumue titillatione interiora , & praefertim faciem exagitat,
quin illas partes infigniter calefaciat , haudquaquam infitiari pof
fumus : eo magis quod rubor in ridentium uultibus efflorefcens ca
liditatis acutae apertifsimum argumentum exfiftit. & iccirco credi-
derunt nonnulli, Homerum uocaffe rifum yeλwra äoßesor, ficu-
ti grammatici λws ab An , quae uox caliditatem fignificat deduci
B tradiderunt . Proderit igitur in primis ridere illis , quibus frigidae
funt & capitis , & thoracis partes , melancholicis , & a frigida cere-
bri intemperie defipientibus, attonitisque, & qui ob moerorem ac
triftitiam in febres , aut alios affectus delapfi funt . de rifuuerba fe-
ciffe Coelium Aurelianum exiftimo , quando in atrophiae cura-
tione animi laxationem, ♪ ázvom uocatam, poſt cibum cómenda-
uit ; & quando fimiliter in capitis dolore adhibendam praecepit
eandem, ne a mentis intentione caput impleatur . In his etenim u-
niuerfis , cum frigida intemperies dominetur , merito auxilium
pracftat rifus , nimirum qui multum aerem in pectore moueat, &
fpiritum calidiorem emittat, ut fcriptum eft ab Ariftotele, qui hac 11 partic
de cauffa ridentes grauiorem uocem edere quam flentes iudicauit . prob.13 .
& 15.& 35.
hoc autem tanto magis fperandum erit , fi rifu fefe exercere uolen- part.prob.
Ctes alas fibi ipfis titillari facient ; propterea quod magnus in illis 8.
partibus uenularum, atque arteriarum concurfus exftat, quae titil-
latae concalefiunt, & fpiritum fubinde ex calefactione genitum
per uniuerfum corpus diffundunt . Neque uero latere quemquam
debet, ualidum rifum, ficuti dixit Plato, magnam mutationem pare
re,nempe de quo celebratur apud Graecos hicfenarius .
2. de repu.
Γέλως ἄκαιρος ἐν βροτοῖς δεινὸν κακὸν , ideft
Rifus intempeftiuus inter mortales graue malum . Siquidem
talis , praeter immoderatam fpirituú effufionem , praeter nimiam
agitationem, calefactionemue, non raro,fecundum Ariftotelis , & loco citato
Alexandri fententiam,uehementem refolutionem inducit : quo- lib . 1 .
niam uitalis uis, &infitus calor immodice foras prodit, ac inde fit , prob.19.
ut fic ridentesfudent , ac rubeant fanguinis aduentu : calorem ete-
nim natiuum , ignemque ipfum , ficuti per loci appetitionem fur-
fum
 299 . LIBER

fum efferri, fic per alimenti defiderium ima patere necefle eft : igi- D
tur utralibet mouendi ratione perempta calor infitus interit , &
uis omnis uitalis euanefcit . utnon abfque ratione Homerus finxe-
dyff.s. rit Procos rifu emori ,

Αταρ μνηςήρες αγαυοὶ

Χείρας ανασχόμενοι γέλῳ ἔκθανον , ideft ,
tum Proci illuftres
Manus extollentes riſu emoriebantur :
Badepa Necnon Aglaitidas apud Xenophonte dixerit, rifum huiufcemodi
mouentes , neque corporibus, neque animis prodeffe . Porro ca-
put, ac thora cem peculiariter ab huiufce generis rifu offendi nemo
negauerit, quemadmodum interdum laxata maxillarum offa, dor-
fumque oblaefum animaduertimus. Fletum tametfi Ariftoteles in
pueris laudauerit , quafi eorum corpora fiendo contracta , & con- Fi
3.Tufcul. tenfa robuftiora euadant , Ciceroq. fcriptum reliquerit , athletas ,
cum exercebantur , ingemifcere confueuiffe , ut fe intenderent ad
firmitatem; exiguum tamen ufum in tuenda bona ualetudine habe
re certo fcimus : pueri namq . fortaffe a ploratu ininus offenduntur,
quoniam ei a primo ortu infuefcunt , quippe qui ftatim ac ex ute-
ro parentis in lucem uenerunt, plorare incipiant: cuius cauflàm So
in Ifagog. ranus ephefius explicauit effe ; tum quia tenuis fpiritus a luce con-
cap.17.
lib.1.
cutitur : tum quia infuetam terram attingant, quando mulieres in
prob.61. nauibus parientes mutum edunt.quam fententiam fecutus Alexan
der medicus addidit, illos minime audiendos effe , qui animum di-
cant , quod amiffo caelefti domicilio corpus inhabitare terrenum
occoepit, iccirco infantem cogere dolere , atque plorare. Ceterum
adultiores quem nam ex fletu capere fructum queant, nufquam ui- F

loco citato deo. quod enim is corpora frigidiora intenta , ac debilia reddar ,
3.Aph .54. praeter Ariftotelem ob praedicta flentes acutiorem uocem redde-
1.de ta.fa. re narrantem , Galenus quoque atteftari uidetur, ubi pueros,dum
cap. 8.
plorant, interrupto fpiritu ob uires defatigatas refpirare fentit.qui
item a fletu nonnumquam febres accendi perfpicue teftatus eft.quá
tum fubinde oculis ipfis detrimentum afferat , inde conijcere faci-
Inpreh. liter poffumus, quod lacrymis ab humoribus oculorum (fi Caffio
medico credimus) defluentibus eos confumi neceffarium eft . ut
lib.
à cúr , ocu.. fumma cum ratione eloquentifsimus auctor Cornelius Celfus con
6.cap
t tinuos fletus oculos imminuere fcriptum reliquerit : ne fileam
quantum damnum uox recipiat, dum fauces,ac uocalia inftrumen-
ta inter flendum madefacta , exafperataue , cam raucam efficiunt,
tuffesque , acnoxios catharros latenter concipiunt, nam & apud
Coelium
 SE X TV S 289

A Coelium Aurelianum legitur , ploratum poſt cibum ualde ſtoma-

chum labefactare . Ex quibusomnibus colligitur , aut nullum , aut
exiguú emolumentum a fletu corporibus accedere , & iccirco fimi
lé uocis exercitationem dumtaxat animorum pafsiones , ut uoluit
Poſsidonius , exfaturare poffe , quando nonnulli affectibus pleni , Gale 4.de ‫عيدة في‬
quoties uolunt, plorare queunt, alij pafsionibus uacui etiá fi uelint Pi.ca.ult.
pla Hip.&
nequeunt . Atque tot de uocis exercitationibus dicta fufficiant .

De Cricilafiae , Trochi, & Pilamallei qualitatibus . Cap. v 11.

RICILASIAE exercitatio tametfi apud nullas nationes

(quod ego fciam) in ufu habeatur , quaeq. eius apud ue
teres forma & modus fuerint, plene nondum mihi com
6.collect.
pertum fit, nihilominus facultates eius ab Oribafio de-
B cap.26 .
fcriptas praetermittere nolo, ut fi forte alter, uel ipfifsimam Cricila
fiam , uel aliam fimilem exercere nouerit , eius uires minus igno- Oribafius.
ret. Illam itaq; inter magnas exercitationes locum habuiffe,memo loco citato
riaeproditum eft ab Antyllo , qui etiam dixit , Cricilafiam intenta
corpora mollire, & quae loco ftabiliri non poflunt, tum reuolutio
nibus , tum etiam figurarum corporis uarietate fic parare , ut facile
flectantur, & ftabiliantur ; neruosq. imbecillos firmare , & laxare ,
calorem excitare, & intelligentiam, quae de uia deflexit, &atra bi
le agitatur, ad ftatum fuum reuocare.Neque item trochus antiquo
rum quis fuerit, fatis mihi conftat , nifi uel eundem , trochum no-
ftrum uocatum, uel paullo diffimilem illi fore dicamus. Hunc pro-
culdubio inter exercitationes tardas, atq. remiffas collocandum ef-
Cfe omnes affirmant, cumq. uirgis illis pilas in circum ferreum im-
pellentibus agatur, necnon modo ftando, modo ambulando exer- L
ceatur, ualetudinarijs, atque ijs, qui prae uirium imbecillitate, aut
aliquo alio impedimento detenti, maiores exercitationes obire ne-
queunt,in primis conuenire uidetur , fecundo loco fenibus , atque
ceteris, qui maioribus laboribus incalefcunt nimis,tum etiam aeſta
te potius aptabitur ; peculiariter uifus in ipfo exercetur,brachia, &
crura ; quae omnia in fimili motu fuauiter, ac citra omné uiolentia

laborantia , quin robur acquirant , negari minime poteft; ficuti in

multis experientia quotidie comprobatur eum aluum citare,humo
resq. ad infimas partes detrudere, &fuccis uentriculi, ac totius cor-
poris concoquendis fuffragari . Verum enim uero qui capite uerti-
ginibus obnoxio funt, quiq. podagris , aut ulceribus tumoribusq.
crurumfollicitari confueuerunt, ab hac exercitatione abftinere de
Gymnastica T bent,
 290 LIBER

bent; quoniam in alterisfpiritus capitis commoti facillime affectio D

nes illas excitant; in alteris humores ad infima delabentes eos mor-

libro. 1. bos ouent , ac incredibiliter augent, Inde eft,quod Aretacus in cu

ratione , epilepfiae folam eius uertiginis infpectionem , quam facit
fen. 3.do.2
cap.2.; inftrumentum illud, quod Beußing dicunt, & de quo fupra fumus
locuti, epilepfiam induceremonuit.Hoc fortaffe exercitationis ge
nus intellexit Auicenna, quando dixit ; Et ludere cum uirgis retor
tis dictis alfulegian cum pila magna, aut parua lignea, nifi quod il-
lud interfortes exercitationes reponens , & pilam magnam nomi-

nans a noftro differre demonftrat , nempe quod fitdebile , folisque

paruis fphaerulis agatur . Habemus & aliud motus corporis genus,
quod pilis ligneis exercetur humi dupliciter,uel pilas in circum fer
reum humi defixum manibus impellendo , uel cubo ligneo cas ap-
proximando, quod quidem genus dorfum ob inclinationes conti- E
flib. de of nuas exercet, attamen caput offendit,atq. renes in quorum ulceri
fe.ren . bus ¿½απwai×çkπmes uitari mandauit Rufus medicus, neq. ad-
5. de ru. ua. modum pro ualetudine probatur . legitur enim apud Galen. exer-
cap.3.
citationes inclinato capite,dorfoue peractas nequaquam illis con-
uenire, qoccafione qualibet leui uertigine, epilepfia, ophthalmia ,
auriú dolore, gutturis, aut alterius, capitis, & colli inflammationi-
tis omnibus tum notior , tum frequentior
bus occupantur . Praedi&
eft pilamallei uocati exercitatio , qua ueteres gymnaftas caruiffe ne
mo non fatetur; fed quanto magis temporibus noftris penes cun-
tas nationes ipfa inoleuit, tanto magis neceffarium uidetur illius
facultates declarare. Nã quod ex magnis fit exercitationibus,ac ue-
hementibus facile eft & a labore , qui fuftinetur in ipfo , &ab eius
natura conijcere; a labore,quoniá fudor, defatigatio , rubor faciei , F

fpirationis magnitudo ut plurimum in fic fefe exercentibus oboriú

tur ; ex natura uero eius, quia cũ,& deambulatio fere continua , ac
reflexa,& brachiorum iactatio,dorfiue totus obnixio quaeda adhi
beantur,indubitatâ fide faciunt, nequaquam abfq. uiolétia, aut ma
gnitudine huiufcemodi exercitationem confiftere . & iccirco pro
babile fit, ipfam calorem natiuú augere, excrementa euacuare,fom

nos profundos generare,& concoquendis cibis, atq. crudis humo

In conf. de ribus conferre.At caput ab eadem repleri certú eft, quando Galen.
pa. epil . hoc uitium magnis exercitationibus adfcribendum effe iudicauit .“
Quantú porro ad particulares effectus pertinet , in hanc fentétiam
uenio , pilamallei exercitationem praecipue brachia , atq. dorfum
exercere, fecundo crura:&propterea illis omnibus congruere, qui
mébra iſta confirmare ftudent, quiq. multitudiné ciború perbelle
confi-
 SEX T VS 291-

A conficere,fuccos utiles p uniuerfum corpus diftribuere, & fuperflui

tates, tam per fudorem, quam per fecretam difflationem exinanire
intendunt . Ceterum nemo , uel mediocriterrei medicae peritus,
ignorat,ualetudinarijs, ac debilibus, quorum uires leui de cauffa de
ftruuntur, exercitationem iftam minime accommodari : tanto mi-
nus illis, quibus capita male affecta funt , aut aliquo pacto imbecil-
lia.nam, & qui dorfo non admodum ualent,quiq . renes calidos,u→
rinasq. acres habent , ex talibus motibus fummopere offenduntur,
ficuti quoq. nocet exercitatio haec, ubi partes inferiores inflamma
tionem, aut alium tumorem pati folent. Summatim poffunt, qui ſa
nitate fruuntur, ad eam tuendam, optimumq . habitum generandu
pilamalleo fefe exercere': qui uero aliquo pacto ab aegritudine oc-
cupantur,omnino abſtinere debent. illudq. femper memoria tene
Bre operaepretium eft , quae de exercitationibus bona a nobis pro-
mittuntur, uera reperiri,modo ea ratio temporis, loci, quantitatis,
modi , atque corporum feruetur , quam in 4. lib. neceffariam effe
monftrauimus. alioqui fi negligatur, mirum non fit , loco bonorú
inemendabilia mala fuccedere : quemadmodum faepenumero in
propofita exercitatione euenire certo fcio, quae cum fere poft pran
dium a plurimis agatur, nullo falubritatis loci , ac temporis habito
delectu , nó fua culpa,fed exercentium incuria perniciofas affectio-
nes,acprauos habitus inducit. quo magis omnes admoneo, ut dili-
gentiam , a Maioribus noftris in exercendis corporibus obferuatā ,
quantum conceditur,imitantes, melius ualetudini, atq, membro-
rum robori confulant, neq. committant , ut proprijs erroribus , &
fanitatem fimul deperdant, & honorem, dicete Galeno noftro,ma_s.ð tu.u2.
Cgnum dedecusillis effe, qui a natura fanam corporis conſtitutioné
fortiti eam ob exercitationum, ac recte uiuendi negligentiam cor-
rumpunt, atq. morbofam reddunt . Et quoniam hocin capite duo
diximus,alterum quod pilamalleus exercet dorfum, alterum, quod
illis euitandum eft, quibus dorfum eft imbecillum, fciendum erit ,
Galenum uoluiffe, in fenibus debiles partes numquam exerceri , in s.de tu.ua.

alijsfemper debere.rationem, qua inductus illud dixit, hanc fuiffe cap 3.

exiftimo ; quoniam debilitas fenum emendari non poteft , cum ex
uirtutis motricis defe&
tu proficifcatur, aliorum uero reparabilis eft.
unde, quando nos aliquas partes imbecillas minime exercendas có-
fulimus, femper de imbecillitate confirmata, ac inemendabili, non
autem de recenti, atq. de curabili , dicta noftra intelligi uolumus :
neaGaleni placitis, quem omnes medici fequi tenentur,in hac fen
tentiarecedere uideamur.
Tij De
-
 292 LIBER

De equitationisfacultatibus . Cap. 118. D.

2.detu.ua.
Quitationem, qua Galenus aliquando inter ea,quae ex-
cap.8 .
6.cpid.co.i ercitationes fimul, & opera nuncupat,adnumerauit, ex
aph.6. eiufdem fententia magnam exercitationem effe, aperte
conftat.Quo circa,quantum fit ex fe, poterit natiuú ca-
lorem augere,& excrementorú inanitioni opitulari. Eft autem nễ
parua differentia , an equus (fic appello equum , mulum , & aliud
quod uis portandis hominibus accommodatum animal) lente, ce-

Oribafius leriterue gradiatur;an fuccuffet ; an afturco fit, ac tolutarius, an cur

li . 6. C. 24. rat. De placida, & lenta equitatione fcriptum inuenitur ab Antyl-
Act . lib. 3 . lo,atq . Aetio,fi placide equus gradiatur, nihil magis, quam laffitu-
cap.7.
in li.de ae dinem,& praefertim inguinibus afferre.de hac inqua uerba faciens E
reaq.& lo. Hippocrates memoriae prodidit, continua equitationé laffitudiné
cap. 11. magnam parere,hominesq. infoecúdos & coeundi impotentes red
4. fectio.
prob. 12 . dere, nec non dolores diuturnos, & claudicationes generare . neq.
iccirco fententia Hipp.dánanda uidetur, quod Ariftoteles contra-
rio planefenfu fcriptú reliquerit , equitantes affidue libidinofiores
euadere;quoniã genitalia continua attrectatione , motioneq.inca-
lefcentia fpiritu concipiunt,ficq. coeúdi cupiditas inducitur: fiqui
de Hipp. de placida, & nimis frequenti loquitur , ut pote quae leni
motu non ita calefaciat, &pendentes coxas , atq. pedes oblaedat :
Ariftoteles uero de ea, quae equo celeriter gradiéte , & interdú fuc
cuffante,fed non admodü frequenter exercetur,uerba facit . Haec
lociscita. etenim equitando facta exercitatio, ut Antyllus,& Aetius credide-
runt,totú corpus laboriofe concutit, & magis adhuc omnibus alijs F
exercitationib. Vnde ab Alexãdro Tralliano in dolore capitis, que
caufla frigida gignit,adhibetur,ficut in epilepfia,in furditate, prae-
lib.27.c.7 fertim ueroftomachu firmat. ut non immerito fcriptú fit a Plinio ,

equitationé ftomacho, & coxis utiliffima reputata fuifle.qua ité ra-

Lib.9. c. 3. tione in fingultu curado ab Aetio ufurpatur;fenfuú inftruméta fub
Aet. li.n. inde purgat, eaq.reddit acutiora,hydropicos(ut fentit Trallianus)ft
cap:30tato quid aliud, maxime iuuat,foluta aluú & fluente,dicenteCelfo, coer
Joco
cet, crura quoq.tenuia craffefacit, quod Germanici exéplo teftatur
Suetonius. Ceterú thoraci maxime aduerfatur, necnó ueficae male
affectae,in cuius ulceribus curandis ante cetera huiufcemodi exerci
tationeuitari placuitArchigeni illi,praeftantiffimo Hadriani Imp.
Archiatro : coxis etia obeffe fcripfit Hippocrates , quáquã in hac re
uarias au&
torú pofteriorú exftare fentétias reperio. Themifon Me-
thodicorú princeps in coxédicu dolore, ixados noie a graecis ap-
pellato,
 S E X 1 vs 293

Apellato equitare imperabat aegrotantes , quo magis obuchemen-

tiam motus partium faceret uexationem : poft ipfum idem confir- Coel.lib.ş.
cap L
mauit Theodorus Prifcianus,&,qué modo citaui,Plinius.Ex alte- fit . ad Ti
ra parte iam diximus, Hippocratem coxis equitationem inimicam , mo.c.zz.
earumq. dolorum parentem reputaſſe, quem fecutus Coelius Au-
relianus Themifonis placita infectatus eft , tamquam ueram iſchia
dicorum curationem deftruentia. Ego,cum animaduerto in hac ex
ercittatione ueheméter coxas incalefcere, ac ex motu debilitari, ita
fentio , humores defluentes faciliter ibi decumbere, atq. inde dolo
rificas affectiones excitare , tanto magis affectus iam excitatos, qua-
fiq.inueteratos acerbiores & indiffolubiliores effici reor : quibus
item rationibus equitationem a Cello podagricis iure damnatam Libro.4.
fuiffe
eputo . Equitatio peracta fuccuffante equo praedictis duabus cap.ult.
B proculdubio deterior eft,nimirum quae uniuerfum corpus mole-
fte quaflet , & dolores excitet, augeatque . Sicutin Niptris ille fa-
pientifsimus Graeciaefaucius intelligebat , ubidiceret.
Pedetentim ite , & fedato nifu nefuccuſſu Cic. 2. Tü.
arripiat maiordolor.
Quod item Lucilius poeta antiquus innuit,dum equum fuccuffan-
tem taetrum nuncupauit hoc uerfu .
Nonius
Succufatoris taetri, tardig. caballi. Marc.
Ad haec fuccuffationem uehementer caput offendere , collum &
dorfum,& nates, experiuntur illi , qui aliquando in hunc modum
equitare coguntur . Deniq. fi ulla eft equitatio,quae uifcera prae
2.á tu. us.
cipue (id enim fatetur Galenus) agitare apta fit,proculdubio nunc
cap.11.
propofita talis eft , a qua non folum interiora omnia concuti ,
uerum etiam fufpendi, quafiq. arripi uidentur.illud unum habere
iuuamen poteft, ut cibis,atque crudis humoribus concoquendis,al
uoq. ciendae,ac urinae proliciendae, necnon a renum(quod Aui- li.3.fcm 19
cennae placuit) loco lapillis atq. arenulis ad inferiora deducendis ua...c.ulc.
adiuuare queat.Sed, quoniã maioribus damnis commoda haec có-
penfantur , omnes ab exercitatione fimili abftineant confulo . In

afturconibus equitatio (eam fic appello, quam uulgari nominepor

tantum, auttrainam uocant Itali, & de qua ita Martia.
Lib.14.
Hic breuis ad numerum rapidos qui colligit ungues
Venitab auriferisgentibus aftur equus)
quemadmodummagis corpus , & membra gradarij equi uectione
exercet,ita minorem moleftiam parit, fiquidem mollis illa alterno
crurú explicatu glomeratio minimum fatigat,peculiariterq. aluum
citare ufu probatur . De equitatione currentibus equis facta licet
Gymnaftica Ti apud
 294 LIBER

apud Ariſt. legatur, ita equitantes, quod magis caueant, minus ca- B
in libr . de dere,tamen eam improbare uidetur Galenus hac ratione; quiafae-
parnac pi-
laeludo pecontingit equitantes in terram decidere, & nonnumquam ex ca
fu emori: fed praeterhanc multae exftant cauffae aliae, ob quas a fa
nitatis ftudiofis huiufmodi equitatio omni diligentia euitari de-
bet.nam corpus (utfcribit Hippoc.)nimium calefacit, exficcat, atq.
s.d diaeta. extenuat, ob id ad minuendam carnis multitudinema Coelio Au-
lib.5.c.ul. reliano probata, caput male afficit, fenfus hebetat , oculos non pa-
rum offendit : quandoquidem Arift , cauffam indagans , cur,qui
equo uehuntur, quo longius equus decurrerit , eo magis emittere
lacrymas folent, fignificat ideo illud euenire, uel quoniam motus
Seat.prob. calefaciens ualde humores oculorum cliquat , & lacrymas inde
}}.
ciet, uel quia ficuti uenti aduerfi oculos perturbant , fic aer occur-
fans tanto magis ferire poteft, quanto equus uelocius agitatur .lae E
dit praeterea haec equitatio ta thoracem , & pulmonem, quam ui-
fcera uniuerfa. Quod etiam renes maximo detrimento afficiantur,
fidem facere poffunt multi, quorum alij urinae ardore, alij lapillis,
alij ulceribus modo renum , modo ueficae , modo peritonaei ufq.
adeo ob hanc exercitationem follicitati fuerunt, ut fere ijs affectio
nibus mortem obierint:ne dicam quot luxationes, quotofsium fra
&
turae, quot membrorum diftorfiones faepenumero inde nafcan-
tur,dum brachia, dorfum, coxae, & crura fupra modum laborant.
Videant igitur quos currentibus , atque mutatis equis itinerafua
obire delectat, quot, ijsq. grauisfimis periculis, nedum ualetudine,
uerum etiam falutem ipfam fubijciant , quomodoque non inge-
nuorum,aut fanitatem curantium ac uitam, fed potius perditorum
hominum, athletarum , nihilq. uitam , qua nobis carius, aut opta- F
tius nil reperitur, aeftimantium opus exerceant.Hactenus de equi-
tationis fpeciebus , quarum nullam aegrotantibus admodum con-
ferrefcripferunt Antyllus , atque Aetius ; quasque nec ijs, qui me-
dicinam fumpferunt , ullo pacto congruere memoriae tradidit So-
locis citat.
ranus Ephefius , neque illis , qui renum morbis male afficiuntur ,
In Ifagog.
cap.23. uel earum inflammatione laborant , conuenire cenfuit Galen.
6. Epid. Sunt qui in equo fedentes geftari delectentur , quae exercitatio
com. 3.
aph... parum male ualentibus ufui effe mea fententia poteft. nam, ut mol
lifsime ueharis , tamen lafsitudo inguinum , lumborumque &
dura fufpenfio explicatioque percipitur , quando fubpedaneis cor
pus fuftentare,perarduum eft,ne dicam impofsibile.accedit & ma-
la , ac dolorifica illa concufsio , fi quo modo incitatius feraris . Va-
lentibus magis conferre eadem poteft, corpus, animum , & ftoma-
chum
 SEX T V S 295

A chum firmando ; fenfus expurgando, acuendoque : fedpectus , at-

que pedes debilitat . minero ad

Degeftationum inuniuerfum uiribus. Cap. IX.

NTEQVAM geftationum fermone aggrediamur , illud

prius adnotādu lectoribus uolumus, nos minime igno-
rare , multos equitationem inter geftationis fpecies re- lib.3 ca. 6.
lib.fz.c. 15.
pofuiffe , inter quos fuit Aetius Amidenus; fed nequa-
quam horum opinionem fequi uoluiffe ; tum quia Cornelius Cel.
antiquus fimul, & celebris auctor , ubi geftationis fpecies adnume-
rauit, ne uerbum quidem de equitatione facere uoluit , quafi alie-
nama geftatione iudicauerit , id quod multos alios opinatos fuiffe
B conijcitur ex Antyllo; tum quia expreffe Gal.geftationem, & equi
tationem diuerfas effe declarauit in.z.de tu.ual.ubi alias exercitatio
nes a nobis fieri tradidit : alias ab extrinfeco , ut geftationes altas
mixtas effe, qualis equitatio eft ; tum quia,figeftatio , ut definiunt
omnes auctores , mixta eft ex motu , & quiete , pluribus corporis
partibus non moueri apparentibus , uniuerfo autem corpore a la-
tione moto, haec condicio ab equitatione longe abeft, in qua fcili-
cet manifeftifsime omnes fere corporis partes moueri confpiciun-
tur . fed ifta parum referunt , quando etiam Antyllus , atq . Aetius
feparatim de equitatione ipfa uerba fecerunt. Hanc inquam gefta-
tionem ab equitatione feparatam , necnon a graecis dúpav uoca-
tam , multas quidem habuiffe fpecies , in fuperioribus declaraui-
mus: at quae omnibus uniuerfali geftationis nomine comprehen-
Cfis facultates attribuuntur, prius explicabuntur, demum particula
res effectus fingulis adfcriptos perfequemur . fed prius id ignorari
nolo , faepenumero apud auctores reperiri geftationes, & exercita
tiones fimul nominatas , quafi utraeq. inter fe differant, quorúfen
tentiae de exercitationibus proprijs, quae uehementiores motus ge
ftationibus exfiftunt, non autem de communiter acceptis interpre-
tandae femper erunt. Eft igitur geftatio fecundum Antylli, Aetij, locis citat.
atq. Auic. fententiam, inter placidifsimas , atque debiles exercita-
tiones, & propterea non folú fanis , & ualetudinarijs, uerum etiam
longis, ac inclinatis morbis, & deniq . ijs , quibus lentae morborum
reliquiae remanent, necaliter eliduntur, accómodatae funt.In acu
torúnonnullis ut ab Aretaeo in Letargicis, nephriticis probantur.
quinimmo tradit Celfus Afclepiade etiam in recenti , ueliementiq. loco citato
febre, praecipueq. ardente ad difcutiendam cam geftationis ufum
Tiiij con-
 296 LIBER

comprobaffe . quod profecto periculofe efficitur , meliusq. quiete

eiufmodi impetus fuftinetur. In fanis etenim , ac ualetudinarijs ge
ftatio , cum nec lafsitudinem corporibus ingeneret , immo ea fere
magnis exercitationibus fimiliter moueat, poteft calorem natura-
lem augere, materiae multitudiné difcutere , habitum corporis fir-

mare, actiones ſtupidas excitare, fegnitiem diffoluere,corporis tur

bationem ſedare,ijs, quos uigiliae exercent,fomnum conciliare, &
contra etiã ueternofis, acdiffolutis reditum ad fe, uigiliasq. parare.
nam fomnum conciliat, excrementa, quae a capite ad ftomachum
delabuntur,per halitú digerendo, quae nimirum partes funt uigi-
liarum praecipuae cauffae:fed uigilias poftea inducit corporis teno
rem ad fe reuocando, &corroborando, &,quamquam Seneca epift.
LVI . uideatur geftationem facere magis laboriofam, quam ambu-
lationem; eius tamen oratio interpretanda eft de eo folo, qui ualetų E
dine offenfus ab omnibus fere turbatur. In quibus morbis de gefta-

foco citat. tione periculum facere placebit , fic experiundum effe confului
Celfus, fi lingua non erit afpera,fi nullus tumor, nulla durities, nul
lus dolor uifceribus , aut capiti , aut praecordijs fuberit , & ex toto
numquam geftari corpus dolens uoluit, fiue id in toto, fiue in par-
te eft,nifi tamen folis neruis dolentibus; neque umquam in recen-
ti febre, fed in remifsione eius.Nihilominus, citra multas obferua,
tiones , ab auctoribus probatas effe in uarijs affectionibus geftatio-
nes reperitur.Coelius Aurel.in libris, quos de morbis diuturnis in-
fcripfit, eas in incubone (quo morbo plurimos Romae quafi ex co-
tagione quadam aliquando perijife , refert Silimachus Hippo.fccta
tor commendauit, fimiliter&in uocis amputatione,in haemoptoi
cis, in quibus eandem damnauit Afclepiades, in aſthmate, in ſtoma F
chicis,in elephantiafi , in colicis , in arthritide. Theodorus Prifcia-
nus quoque , & ante ipfum Aretaeus geftationes adhibendas uo-
luit in melancholia, in atrophia, in fpleneticis, necnon in ftomachi
doloribus.lifdem exercitationibus in illis, qui ualde exficcati funt ,
7. Meth. atque refectione opus habent, Galenum ufum,aliquando legitur.
Quin & ipfemet Celfus pro facro igne curando geftationem lauda
uit. ut non femper condiciones abipfo demonftratas obferuatu ne
ceffarias fore hifce auctoritatibus conuincere ualeamus.Non eft is
lib.2. cur. men ignorandum, magnopere referre , quonam in loco quisgeſta
chron.c.7. tionibus utatur. quod Aretaeus coeliacorum exercitation es demon
ftrans eam ceteris praetulit, quae inter lauros, myrtos,atq.thymum
efficitur .

De
 SEXT VAS 297

Degeftationum in uehiculo,lectica,atquefellaparticula
ribus uiribus ... Cap. X.

Xplicatis ijs quae ab auctoribus de geftationum faculta-

tibus in uniuerfum tradita fucrunt, iam ad particulares
defcendere opportunũ eft,fi prius illud in memoriare-
uocauerimus,fcriptores.f.medicinae, qn fine additione
geftationis ufum in fanis,atq. ualetudinarijs nominant,de qualibér
eius fpecie intelligere : qm nulla fere inuenitur , quae ipfis utiliter
accómodari nó pofsit:quando uero in aegrotis loquuntur, interdú
oes,fed in remifsionibus morboru, interdú placidiores fignificare.
Vehiculorú multa fuere apud maiores noftros genera, quorú luxu
ria ufq.adeo interdú Romae creuit, ut,referente Plinio,aurea ac ar li. 34.c.27
B gentea facere nofintueriti.fed hoc praeter inftitutu noftrú eft.Ná,
quae pro fanis,aut aegris in ufu habita funta medicis uehicula, alia
ab animalibus, mulis.f.aut equis agebantur , alia ab hominibus , &
utraq. uel tardiufcule, uel celeriter. Geftatione uehiculo facta quis
ceteris acriore effe dixerit Celfus,nihilominus, fecundú Galeni fen lib.2.c.15 .
tentia, inter debiles exercitationes recenferi meretur. quo fit, ut fa 2.dtu.ua.
cap. 11.
nis, nifi aliter exerceri impediatur, minime omniú cóueniat. Vale- . tu , ua.
tudinarijs, atq. fenibus magis, quéadmodú Antiochú fefe exercuif
fe, & Caeciliú Pliniú accepimus:maxime uero aegrotatibus,de qui
bus fermone faciens Antyllus dixit, geftatione in uehiculo factam
uim quandã amoliendi, cómouendiq. morbos ftabiles, & permane
tes habere. Qua propter Seneca epift. LVI. ad bile faucibus infixá di
fcutienda, &ad fpiritus denfitate extenuanda fibi mirifice profuiffe
Cfcribit, qui, qanhelandi difficultate, fiue fufpirio, ut ipfe uocat, nó
raro ufq. ad exfpirationis periculú exerceretur, huiufcemodi exer-
citatione aduerfus morbuutebatur . Haec inquam exercitatio du- lib.3.c.6.
plexab Actio traditur, altera mitior,altera ueliementior.de mitio-
rifcriptum reliquit, ea in capitis affectionibus, & his, quibus intefti
na fluxione laborant, utendú effe . unde fapienter Coelius Aurel . lib.1. c. I.
iudicauit, capitis dolore uexatos per longa uiam geftari debere, ne
frequenti uerfione aegrotanti uertigo induceretur, uelut etiam no
fine ratione in furore , atq. paralyfi curandis uehiculi manibus acti
geftationem adhibendam effe uoluit, quamquam eandem poftea
in epilepfiae curatione improbauerit, & motus rotarú uertiginem,
caliginemq. faciat aegrotanti , quae pafsionis imaginem ferat.licet.
n. Galenus, Trallianus, & Aetius in uertiginofis, epilepticis, graui
ophthalmia,aut aurium dolore,furditateue captis,necnon in hemi
T Y cranicis
 298 LVI BERE

5. & tu.ua. cranicis fimilem exercitationem prorfus auerfari non uideantur :

cap. 3.
attamen Aetius fic affectos leniter moueri, & auerfos ab itinere re-
trorfum defidere in curru mandauit: multosfubiungensfe nouiffe
loco citato hoc modo curatos, qui nullo alio auxilio indiguerunt. Aetium de-
inde fecutus Auicenna addidit , huiufcemodi uectationem retro-
uerfa facie pera&
tam uifus debilitati, eiufq. obfufcationi magnú iu-
uamentu conferre. Hanc mitiore in aluo fluente cómendauit Cel-
fus: quam ualetudinarijs quoq. , & fenibus Aufonium Gallum poe
tam, & Aufonij medicia Marcello citati filium probaffe puto,quan
do is,amico cuidam feni, & a morbo refurgenti fcribens, monet Ci
fio,& Veredo, quae erant uehiculorum genera, tarde uehatur,rhe
das,petorita, & equorum ueloces motus fugiat, his uerfibus.
Pelle foporiferi fenium , nubemq, ueterni , inica
Atque alacri mediam carpe uigore uiam, E

Sed Cifium, autpigrum.cautus confcende V-eredum ,

Nontibifitrhedae , non amoracris equi…
..
Canterimoneo male notapetorita uites ,
Necceleres mulas ipfe metifcus agas .
Porro uehiculi geftationem uehementiorem tamquam calefacien
te, attenuanteq. ui praeditam in fupprimenda carnis multitudine
li. 4. c. ult.
commedatam inuenio: quam item ab ipfo pro atrophiae
loco citato a Coelio
curatione, & ab Aetio in affectionibus pectoris, & ftomachi, in tu-
moribus laxis, in hydropicis, ac ftupore attonito perculfis ueluti op
timum praefidium ufurpatam fuiffe , conftat . In lectica geftatio
facta ut praedicta aliquanto remifsior atq, blandior exfiftit , fic

quoqueplures ufus apud medicos in exercendis aegris habuiffe le-

gitur. quod enim in fanis quandoq. cam adhibitam reperiamus , id F
factum credo : non ut fimili exercitatione ulla ualetudini accede-

ret utilitas , fed potius, quia a fenecture, fiue alia cauffa(ueluti Ale-
Curtius
xãder ob cruris uulnus in militari expeditionelectica ufus traditur)
cogebatur, uel uta puluere,fole, uétorü flatibus, pluuia, grandine ,
achiemis rigoribus defenderentur.quo circa, nifi aliqua ex praedi-
&
tis caufsishomines fani urgeatur, ut a lectica abftineant , confulo :
quonia, praeter agitatione illam, quae plurimorum capita uexare
confueuit, generat & in corporibus quendam torporem,dum om-
nia fere membraa motu feriantur, utmox difficile reddatur, ea ma
ioribus, ac utilioribus exercitationibus affuefacere. Verumenimue
ro hac particulari comoditate no mihi uidetur priuanda lecticae ge
ftatio,q fani uiri ea poffunt uti poft cibos , nó ad exerceda corpora,
fed ad obeunda negotia neceffaria, citra motus danum,aut folatij,
&
 SEX TI V S 299

A & exhilarandi animi gratia: quemadmodú factitaſſe Auguftú, quâ-

do a caena fe in leciculam lucubratoria recipiebat, auctor eft Sue-
tonius.Quantum autem ad exercitanda languentium corpora fpe.
Etat, duplex fuit illius apud medicos gymnaftas ufus, aut geftatis fe-
dentibus, aut decumbentibus. Decumbentes in lectica geftatur, ut
Antyllus,Aetius, & Auicenna memoriae mandarunt, qui lethargi- locis citat.
cafebri, autfemitertiana, aut quotidiana, ac phlegmatica uexatur,
hydropici ,fecúdú Tralliani fententiam,apopletici,refoluti, nephri lib.9.c.3.
tici, ac podagrici.fiquidem haec commotio per lecticam habita (ut
ait Arabum medicorum princeps) materiam expulfioni apta efficit.
prodeftfubindetalis geftatio iis, qui diuturna imbecillitate laborát,
qui elleborúfumpferunt: itemq.uigilantib.aut fegnitie, & pigritia
quadam oppreſsis , necnon iis , quibus caninu in modum appetitus
B intentus eft, nimirum cum intentio illa fedetur. Ceterú fedentes ij
lectica,fm Aetium, portari debent, qui in integra febrium declina
tione confiftunt.eadé ratione, &illi, qui alias exercitationes obire
nequeût, qui diuturno aliquo,& leui morbo impliciti funt, qui,cú
adhuc imbecilles fint, uires reficere cupiunt, qurtarde alimentú có-
ficiunt. Ex quo prudenter fatis Cornelius Cel.ubi phtifici nauigare 2
nequeunt,lectica corú corpora dimouenda confuluit: quemadmo-
dum Alexander Trallianus , fi quid aliud huiufcemodi geftationes
& naui,& lectica factas,hydropicos iuuare fcripfit. In fella, quá fca-
mnum uocare maluit eloquétifsimus Celfus, geftatio facta, tametfi lib.2.c.15.
apud auctores faepenumero cú lectica cófufa, atq.eadem inuenia-
tur, nihilominus in duobus ab illa diuerfam exftitiffe puto : primo,
quia lectica duorú hominú capax erat, ficuti innuit Suetonius , ubi
CNeronem cũ matre in lectica quandoq.uchi folitú fcribit.quod mi
nime de fella (ni fallor) legitur.fecundo, quia lectica interdú ſex ſer
uis,interdú octo, interdum plurib.geftabatur. fella auté tamq bre-
uiorem,& unius dūtaxat capacem a pauciorib.geftatam, uerifimile
uidetur. Neq.n.ullam inter fe maiorem differetia temporib.noftris
fella cooperta, & lectica obtinuerút, qq altera à duob.feruis ut plu
rimumgeftatur, uniusq.dútaxat capax eft, altera a iumétis portatur,
& duos contincre ualet. In fella fani geftabatur, deliciarú potius, &
maieftatis oftentandae,qualetudinis gratia: qq Plinium ea Romae
uectum, ut etiam inter eundum ftudijs uacaret,ipfius Nepos tradit. lib.epift.s.
Celfus hanc fellarem,& fimul lecticarem geftationem nauigatione
inportu,uel fluminibus a&ta uehementiorem facit.Porro fiebathu
iufcemodi geftatio, tum in fella cooperta, tum in aperta, tumfeden
do,tum iacendo. Aegrotantes fine febre in felladeteta potius, qua
recta
 300 L I BE R

tecta geftari debere, cenfuit Antyllus. In alia utiliter portanturia- D

centes febricitantes , atq. ex iis lethargici potius, & quos cataphora
Lib.1.chr.
cap.ult. urget. qfi aliqui fimplici permanenti , & diuturna febre iactentur,
Oribafius modo uires ferant,geftari plurimum debent, ut Coelius phtificis có
loco citato fuluit, quandoquidé geftatio, minus mouens corpora, quandoq.fe
brem magis excitat. Ergo in febricitantibus,qui ad integritate per-
ueniunt , uel quorum longa admodú remifsio eft , uel qui febribus
tenentur longis , etiam fi non magna interualla habeant, conuenit
haec geftatio. quam fimiliter in multis alijsaffectibus,nempe in do
lore capitis, in epilepfia,fiferri queat,in mania, in paralyfi a Coelio
Aurel.commendari , ex eius de chronicis pafsionibus infcriptis li-
bris clare habetur. ut etiam nos tuto , ubi res poftulat , fimilibus ge

ſtationibus aegrotantes exercere ualeamus , dum tamen maturo

morbo,atque iam inclinante illud agatur:alioqui, fi,adhuc faeuien E
te,aut incipiente affectione,geftatio adminiftretur, accidentia acer
biora,& periculofiora confequuntur: quoniam motus, ut difsipare
utiliter concoctos humores,ac excrementorum reliquias poteft, fic
calorem augere,fpiritusq.& humores nódú quietos, & repurgatos
exagitare natus eft.ex quo fummum ftudium adhibendú eft, ne cre-
fcentib.crudisue morbis, praefertim calidis geftatio, aut alia quae-
uis exercitatio adminiftretur , fed in maturis folummodo , frigidis,
atq.illis, qui manifeſte inclinare animaduertuntur.

De lecti penfilis, cunarum , ac nauis geftationum facul-

tatibus. Cap. XI.

V1 primus lectulos pefiles excogitauit Afclepiades, dua- F

bus rationibus (ut refert Plinius) illud effeciſſe uifus eft;
tum ut blãdo eorum ia& tatu fomnos alliceret : tum etia,
utmorbos extenuaret. quibus rationibus adducti poſte-
riores in curandis aegris eorum ufum frequentiorem reddiderunt,
Loco
to. cita- qqgrauis auctor Cornelius Cel.exercitationem hanc tátummodo
adminiftrandam aliquando iudicauit,ubi neq.nauis , neq.lecticae,
neq.fellae copia datur: licet poftea in apoplexia cum aeger refurgit,
ipfum lecti motu concutiendu praecepiffeinueniatur,Verumenim
uero Antyllus, Aetius, atq.Coelius, etia fi nil aliud deficiat, p mul-
tis affectionib.debellandis, lectis penfilibus infirmos exerceri uolue
runt,quinimmo(quod paucis cóceditur) hanc geftationem tá ante.
cibum,qa cibo prodeffe dixit Antyllus.ná primo febricitantes, aut
diuturno morbo decúbétes , in quo corpora cófumpta fefe erigere
non

--
 SEXT IVS

A non ita ualent , aut Elleborum fumétes a tali geftatione utilitatem Actius lib.
recipere iudicatú eft:deinde in his, qui uires a febrili affectione re- 3.cap.6
colligereincipiunt,necnon in lethargicis, & in appetétia ciborum
deiecta eandem prodeffe experimentis inuentum fuit . neq.defue-
rut qui ipfam in furiofis, ac phtificis laudauerint. Quemadmodú,&
Actius, & Prifcianus Theodorus phreniticis adhibenda cenfuerút, loco citato

quo blanda illa agitatione fpirituum perturbatio leniretur , & fo- lib.2 . ad
mnus alliceretur. Ex genere penfilis lecti fcympodium quoq.effe, Timo.c.2 .

monftrauimus :& iccirco ubi à Coelio, atq, alijs geftationes in pen-

fili lecto probatas uiderimus,idem & de hac intelligere poterimus.
Lectulo penfili non diffimilem aliam lecto facta geftationis fpecie
inuenio, quá primus (quod ego fciam) inter medicos Celfus mon- lib.3.c.12 .
ftrauit, ubi deficientibus ceteris geftationi dicatis inftrumentis uo-
B luit uni pedilecti funiculum effe fubiiciendum,atq.ita le& tum huc,
& illuc manu impellendü . id quod etiâ Amidaenum Aetium figni loco citato
ficare uoluiffe arbitror, quandofcripfit, duas effe lecti geftationes,
aut penfilis, aut fulcra mobilia iuxta angulares pedes habentis. Hoc
equidé illud exercitationis genus exiftimo, quodab Auicenna fub lib.1 fen z.
doct.2.c 3.
cunarú reuolutione defcriptum fuit, atq.idem nomé ufq. ad tépora 1. de tuen.
noſtra retinuit: etfi enim ab ipfo inter debiles exercitationes recen- ual.
featur, demulcendisq.pueris potius ex Galeni fententia , non fanis
aut infirmis exercitandis aptum uideatur : nihilominus iis cóuenire
creditur, quos febres debilitarunt, ficut etiã illi, qui nec dû ſe moue-
re,neq.federe ualet , quiq.ab hellebori potione ualde proftrati fue
runt, autfecundum Celfum alicuius mébri refolutionem patiútur.
quin,fi talis geftatio fuauiter adminiftretur,praeter fomni iucundi
Ctaté q affert,flatus quoq.diffoluit, reliquijs morború capitis, ueluti
ftupori, & obliuioni prorfus exftinguendis conducit,appetitúmo
uet,& naturam fopita exfufcitat.Inter geftationú fpecies ultimo lo
co pofuerunt fere omnes nauigationem , qceterarum omnium le-
nifsimam fecit Cornelius Cel.fed & huius quaplurima inueniütur loco citato
difcrimina:fiquidem non parú intereft,an quis in ftagno, an in flu-
mine,an in mari naue geratur:& in mari, an in portu, an in litore,
an in alto,an turbato , an tranquillo.Nauigatio facta in ftagnis,lacu
bus, aut paludibus ceteris in falubritate poftponitur:quoniã ut plu-
rimum ex aquis ftagnantibus, nifi fint maris alicuius inftar, putridi
napores eleuantur, qui aerem inficientes nauigatione magis fufpe-
&tam reddunt.ut non immerito fcriptum fit ab Arift. paluftria loca 14. partic.
incolentes fubpallidos, ac fomnolentiores euadere.minus noxia exfi prob. 11.&
IL.
fit in fluminibus nauigatio , népe quae auctore Plutarcho timori- "
bus
 302 LIBER

in probl. bus carens naufeam ullo pacto nó cómoueat.uerútamen tam haec, D

nat.
q illa,quae exercetur in ftagnis, in capite male affecto incongruae a
lib.1.c.1 . Coelio Aurel.iudicantur , qhumectates caput terrena exhalatione
infrigidant. Duabus praedictis maritima nauigatio ualde praeftan-
tior creditur, quonia mari femper uapores ficci, & calidi educútur,
qui latenter,ac fenfim nauigantium corpora recludunt, necnon fal
fae proprietatis cauffa excrementa abfumút, atq.hominum habitus
quadam facili mutatione reficiunt, & iccirco huiufcemodi exercita
tio in cuftis fere morbis humidis, ac frigidis a medicis probatur, &
priuatim a Cello in tufsi omni, a Coelio ac Aretaeo in dolore capi-
tis, in epilepfia, fi ferri queat, in fanguinis fputo, in pthifi , in icteri-
tia , inhydropifi a Tralliano in frigida uentriculi intemperie com-
mendatur.In phtifi näq.praeftantifsimum remediunauigationem
E
lib.18.c.4 femper a Maioribus habitam fuiffe, teftatus fuit Plinius, quihacra-
Lib.31.c.6. tione phtificos Aegyptu petere cófueuiffe refert , quo cú Annaeus
cpiſt.lib.5. Gallio poft confulatú iam fere phtificus, & Zofimus Plinij nepotis
cap. 61.
libertus fanguinis reiectatione laborás profecti effent,ad fanitatem
reftituti fuerunt : qq barbarus ille auctor Plinij Secundi nomine fal
fo infcriptus in 1.de re medica lib.dicat phtificis magis cóferre in fal
tibus,ubi pix nafcitur,habitare,q in mari nauigare.Porro ex mari
timis nauigationibus lenifsima dixit Celfus eam ,quae in portu effi-
citur, q tamen in capitis affectionibus una cum fluuiali , & ftagnali
improbauit Aurelianus.Quae uero in litoribus exercetur nauiga-
tio iucundifsima habetur, de qua celebratum hoc prouerbium nar
rat Plutar. πλοῦς μὲν ὁ πραγῆν , περίπατος δὲ ὁ αὐαὶ θάλαταν
1. Sympo. 505.i.nauigatio iuxta terram, ambulatio uero iuxta mare iucun
F
difsima.haec ex communi Auicennae, atque Aetij fententia prae-
cipue prodeft hydropifi, elephantiafi, apoplexiae, ftomachi frigi
ditatibus ac inflationibus : atrophiae quoq.fecundum Coelium nó
paruúauxiliú praeftat: quauis enim a principio ftomachum fubuer
tat,paullo poft tame affuefaciens illum fedat, quinimmo,ut dicebat
lib.37. c.6. Plinius, uomitiones illae inſtabili uolutatione commotae plurimis

morbis capitis, oculorú , pectoris, & deniq.omnibus, propter quae

bibitur elleborum, medentur. Verum geftatio in alto mari peracta
reliquarú uehementifsima exfiftit, & mutationes plurimas, atq.ma
ximas facit, nimirù cum animus mixtos affectus habeat, & triftitia,
&fpe,timore, atq . periculo : modo gaudentibus, & laetis , modo in
anguftijs, & periculis uerfantibus nauigantibus , quaefimul omnia
lib.de cau. magna uim habent, ut quoq.Plutar.cognouit,ingentes uomitus co
Bat.
citandi, ac confequenter omné uetere morbum profligadi: & pro-
inde
 S. EX T V S 303

A inde iure dixit Auicen.nauigationem hanc ad exftinguedas prae-

dictas aegritudines efficaciorem effe. quin & mixtio illa motus , &
quietis, qua praedita eft, fi quid aliud, probe corpus-
nutrire idonea
eft. Quae tranquillo mari peragitur in naui geftatio non admodum
(diccbat Antyllus)magnam turbationem, neq.cocufsionem affert: Otitafus
lib.6. c.23.
ex quo fit, ut ferme accommodata fit iis, quibus etiá geftatio in cur-
ribus conuenit: nifi q hoc magis habet, q in purgato aere, ubi non
humidi uapores,fed ficci,& acres fint, efficitur. Caeterù quae turba
to mari obitur, magis animum, & corpus exagitat, magisq. uomitú
ciet, & iccirco quantum fieri poteft, in omnibus fugiénda eft, cum
motus acutifsimos, du nauis a uento impellitur, uehementifsimos,
& neutiquam ceffantes , ficq corpori intenfifsimos habeat. Non fi-
lendum, in nephriticis nauigationem, omnemque maritimam ui-
B tam ab Aretaco fub his uerbis commendari :Tλous, nœì ñ
n ¿v Ðα-

λάπη βιοτή , ἅπαντα τοῖσι ἔπὶ νεφρῶν ἐσιν ἄκεα . ideft , Et nauiga-
tio, &uita in mari facta, omnia funt nephriticis remedia.

De natationis, & pifcationis effectibus. Cap. X11.

ATATIONEM inter exercitationes apud medicorum gy-

mnaftas exftitiffe, maximeq.omniú ab antiquis in exi-
ftimatione habitam fuiffe,q homines e periculis maxi-
mis, ( ut dixit Plato in Gorgia) liberaret, eosq.ad aude
dum fortiores, & animofiores redderet, ia fatis monftrauimus: ideo
uires eius perquirere folum reftat. Nam uarias hanc quoq.differé lib.3.c.14.
tias habuiffe reperio:fiquidem aut natatio fiebatio aquis fponte na
fcentibus,autin alijs : & fi in alijs, uel in dulcibus, uel in maritimis:
Chin dulcibus,aut fluuiis aut lacubus,aut ſtagnis : atq.hae omnes es uel

in calidis,uel in frigidis. Natationem in aquis fponte nafcentibus,

24 partic.
quas omnes calidas effe, & Ariftotelis auctoritas &ratio,& experie- Prob.
tia demonftrant, peractarn improbauit Antyllus, táquam impleat lib lib.6.c.17.
.2.c.1.
eam tamen in paralyticis curandis adiumentum praeftare , credidit & li.f . C.
Coelius Aurel.ita.f.adminiſtratam, ut patientibus partibus inflatae
ueficaeadiungantur, quo natädi laborem minuant. Quae porroin
dulcibus aquis efficitur natatio,ad omnia eſt maritima male affectis
inefficacior.quamobrem uitanda plerüq.eft: quia, fi in ea quis diu-
tius immoretur, ei nerui, cum propter frigus,tum propter humidi-
tatem laedentur:ex factis tamen in dulcibus aquis natationibus flu-
uiales minores fanis corporibus noxas inferút, potifsimumq.ad in-
ducédum fomnum ab Horatio Flacco commendantur, ubi ſcribit,
-terundi law. lib.2.ferm.
Trans
 EIB ER
304
Sary.3.
Trans nantoTiberim,fomno quibus eft opus alto. D
perniciofifsimae uerofunt,quae in paludibus,& ftagnis obeuntur:
quoniã uapores putridi una cum humiditate corporis meatus illa-
bentes, nofolum caput,uerú ctiam uniuerfum corpus contaminat.
Lacuftres medio quodam pacto fe habent: quae tanto minus infalu
bres erunt, quanto lacus,ubi efficiuntur, uaftiores. &puriores appa
rebunt. Maritima natatio ab Aretaeo in dolore capitis antiquato
ufurpatur. Ab Aetio ex Gal.mente in narium obturatione,& udo-
ratus laefione fi afsidue fiat, probatur. A Celfo uero, & ab Antyllo
hydropicis,fcabiofis, & quos exanthemata infeftant,itemq.elephá
tiafim patientibus,& quorum crura, aut aliquae aliae corporis par-
tes defluxione tentantur, accómodata reputatur.facit quoq.ad eos,
qui ex alimento fructum non fentiut. & ideo non immerito Coeli.
Aurel.natationes maritimas in paralyticis , ut etiam Celfus floma- E
chicis,iecorofis,lienofis,cachecticis ex ufu effefcriptum reliquit. ue
rútamen non poffum non fumma admiratione teneri , quomodo is
auctor natationes fub Dio factas in capitis dolore, atq.etiá in epile-
pfia laudauerit: cum Antyllus nófolum marinam natationem, fed
qualemcúq.aliam capiti nocere tradiderit.quod fimiliter ipfa ratio
perfuadere uidetur, demonftrans , tum fitum ipfum natátium, tum
continuas ex aquis emanantes exhalationes caputreplere , ac male
afficere. Illud hoc in loco filendum nó effe duco, quod magnus phi

33. partic. lofophus Arift.in problematib.fcriptum reliquit, uidelicet in mari

Prob. 13. facilius, quâ in fluuijs natari : propterea q quinatat,fedulo aquae ad
nitendo natat:adniti autem ad id firmius poffumus, quod corpulé
tius eft: unde cum aqua marina fluuiali fit corpulentior, crafsior, &
ad renitendú ualidior, magisnatátes adnitétes fibi fuftinet. Eft prae
terea de quacúq.natatione animaduertédú,paucos diuturnos mor-
bos reperiri, in quibus ulla perfecte apta fit,& ob id perraro, acfolú
aeftate adhibenda erit natatio,quando gracile reddere,per halitum
euocare,firmare,calefacere, attenuare, hominéq.tandêiniuriae mi-
lib'31.c.6. nusobnoxium facere poteft: a Plinio fcriptum eft luxata hominum
corpora,& quadrupedum natádo in cuiuslibet generis aqua facilli-
mein artus redire. Natatio calida emollire indurata, calefacerere
frigerata credita eft. & ob id a Coelio Aur.in curandis arthriticis cộ
mendata,ab Aetio ex mente Gal.in iis, qui cutem corporis denfata
habent.at ab ea caput offendi,uires quodá pacto eneruari , nemo ne
garet : qalio etiã non carere uitio dixit Coelius, uidelicet humores
fundere, nec ipfos refoluere. Frigida qintus calore natiuum repel-
lens ipfum ualidiorem efficiat ciborum optimam, & citá cócoctio-
nem
 SEX TV S 301

Anem praeftat:exuberates humores difsipat, & intus refrigeratas par

tes calefacit.unde iure etiã ipfam in arthriticis laudauit Aurelianus,
ea ratione motus qua Hippoc. frigida tetano affectis large affufam
remedium effe dixit,ficut, & Celfus pro regio morbo laborantib.in
aeftate , & Herodotus apud Aetium ad euitandú aeftú frigidam na-
tationem cómendauit.experientia tamen conftat,fi quis ea frequé-
ter utatur neruos laedi, & interdum furditate contrahi, quod Aga-
thinus apud Oribafiú confeffus eft. Atq.haec omnia a nobis dicta ac
cipiantur de illis natationibus, quae ad gymnaftica quidem medică
pertinebant,fed minime femper in gymnafijs exercebatur. illae ue
ro,quas in gymnafijs ipfis fieri confueuiffe in 3.lib.pbauimus, fiuei cap. 14.
pifcinis, fiuein amplifsimis labris agerentur, duos praecipuos fines
B
fecundú opinione noftra habuerunt,alterú ut motu illo blado, quo
natantes agitantur, aqua magis corpora permearet, ficq.mébra co-
piofius humectarentur : alterum ut maiore uoluptate in mouendo
fefe fruerentur: quandoquidé aqua mota, & praefertim balneorum
fuaui illa attrectatione fingularem quandam delectationem affert.
7.delegib.
De pifcatoria exercitatione, quam diximus ex Platonis fentétia nec in ſophiſta
animo, nec corpori prodeffe , & proinde ab illo optari, ne iuuenes lib.3.c.13.
huic incubant, pauca uerba faciam , tú quia fere fub nauigatione re
ducitur,ut eade repetere non fit opus:tü quia a medicis prope nullis
eâ in uſu habita effe cóftat : nifi q Auic.inter debiles exercitationes loco citato
adnumerauit, quando quis in nauicula pifcatoria moueatur, &ob
hoc pifcationė nullam calore natiuum augere credendum eft, cú &
fect. 38.
Ariſt.ſcripferit, piſcatores marinos, ideo rufo colore exiftere, quo-
niam intus frigent, extra uero quafi aduruntur: habet.n.qui in mari prob.2.
pifcantur hanc praecipuam comoditaté, q eorú corpora ualde cxic-
cátur,& propterea minime omniú corruptionib.fubiiciútur : quin
fi putredo aliqua intus lateat, protinus exugitur, cófumiturq.ut mar.de fimpl.
gna curatióe fcripferit Gal.pifcatorú habitus duros , ac ficcos effe, med.
corque ulcera perinde exiccata continuo apparere,ac fi falita foret. med.fl.
6.d comp.
Quod uero fcripfit Suet.Auguftü interdú hamo pifcari cófueuiffe, in vita Au-
id potius animi laxādi caufa, quá ualetudinis gratia ab eo agebatur. gufti.c.83.

De uenationis conditionibus. Cap. X111.

Enationis exercitationem comparans ludo paruae pilae libro 2. de

Gal.illud folum inter ipfas difcrime pofuiffe uidetur, paruae pi-
las ludo.
alter modico apparatu indigeret, & ob id cuiuis exerci-
tatu facilis effet : altera uero pluribus inftrumentis opus
haberet,neq.ab omnib.fed ab ingenuis dútaxat, atq.diuitibus exer
ceri
 366 LIBER

ceri poffet. hoc auté licet Galeni forfan tepeftate, atq.etia in aliquaD
uenationis fpecie téporibus noftris uerű foret, nihilominus in maio

re eius parte fecus rem fefe habere cópertum eft , quando faepenu
mero uno, uel duobus canib.aut paullo plurib.inftrumetis ruſticos,
atq.pauperes uenandi exercitatione frequentare cófpicimus. ut hac
ratione ipfa minores laudes pilae ludo non mereatur , neq.paucio-
2. tu.val . rib.uerbis eius facultates a nobis explicari debeant. Cum enim Gal.
cap.8.
uenationê inter ea , quae ipfe exercitationes & opera nuncupauit,
recenfuerit: cumq.illius perfpecta natura manifefte monftret , non
abfq.uehementia, magnitudine, atq.celeritate ipfam efficı, nimiru
in qua multae aliae exercitationes , curfus uidelicet, ambulationes,
faltus, iaculatio, uociferatio ,& aliae neceffario requirantur, rationi
confequens eft cã his facultatib. praeditá effe, q corpora uehemen-
ter calefaciat, excrementa difsipet, carnes, & fuccos exuberantes mi E
nuat fomnos profundos generet, & proinde concoquédis cibis, cru-
disue humorib.magnopere conferat: quodq.ait Xenophon , auditú
acuifum acuat, fimulq.fenectute retardet.ob quas egregias faculta-
tes illud effe uerum exiftimare debemus, q Razes Arabs auctorgra-
in 3.com. uiffimus ex Gal.fententia memoriae madauit , uidelicet in quadam
trac.13.c.2.
Lib.depu. pefte cótigiffe, ut omnes fere perierint , & foli uenatores ob afsidua
epil. exercitatione incolumes euaferint. Ceterum quod uehementibus
com.115. exercitationibus a medicis attributum reperitur , neq.uenandi la-
bor carere uidetur, ut fcilicet caput offendendi ui polleat,maxime,
fiimportune efficiatur, quemadmodum in 4. de acutorú uictu apud
illum auctorem legitur. Quantum uero ad particularium uenatio-
nis fpecierum qualitates attinet, de duabus folú uerba faciam,tam-
F
quam in his folis tota uenandi ad fanitatem,aut aegritudinem per-
tinens facultas confiftat: illae funt, equeftris, ac pedeftris : nam ſciut
omnes, qualibet uenationem,fiue canibus, fiue retib.fiue auib.fiue
arcubus,fiue alijs inftrumentis exerceatur, ab hominib.agi, qui aut
pedib .proprijs eant, aut equis infideant. Equeftrem igitur(ita liceat
mihi appellare) uenatione exercétes, cú modo currentib.equis,mo
do gradientib.agátur , modo uociferare, modo quiefcere cogátur,
omnib.partib.laborare uidentur, & iccirco multi hac exercitatione
crediderüt corroborari pectus,ftomachum,inteftina, dorfum, atq.
crura : ego uero eá euitare illis praecipio, quibus caput faciliter of-
fenditur, quibus fractionis uenarum in pectore periculú imminet,
quibus lapilli in renibus aggregantur, quibus peritonaeum debile,
aut ulla herniae fufpicio eft , & quibus tandem uniuerfus corporis
habitus calorem plusquá médiocré obtinuit fiquidé multos uidere
licet
 SEX T V S. 307

A licet uenatores, quos partim ob clamores,partim ob motus uiolen-

tiam fimiles morbi occuparunt, & quandoq.ad interitum deduxe-
runt.qua de re prudéter Martialis Prifco, ne Veredo (erat is equus
uelociter currens) in uenatu uteretur, confuluit hiſce uerfibus. Lib.12.

Parcius utaris moneo rapiente Veredo

Prifce, nec in lepores tam uiolentus eas:
Saepefatisfecitpraedae uenator , & acri
Decidit excuffus nec rediturus equo.
Infidias, & campus habet, necfoffa, nec agger
Necfintfaxa licet,
fallereplanafolent.
Non deerunt, quitanta tibifpectaculapraeftent:
Inuidiafatifedleuiore cadunt.
Site delectant animofa pericula Tufcis,
B Tutior eft virtus, infidiemur apris..
Quidtefrena iuuant temeraria?faepius illis
Prifce datum in equitem rumpere, quam leporem.
Porro uenatio pedeftris eadem fere cómoda,& incómoda in eque-
ſtri reperta continet, nifi q, dum curfibus, acfaltib. feras infectatur
uenator,per montes,per ualles, per deuia, per filuas,per faltus, mi-
nori certe periculo, quam in equeftri, fubiicitur : at maiori labore
afficitur,magis incalefcit, magis pedes,& crura corroborat : praeter
haec libidinis ftimulos coercet , quando Hippolytum ftudio uirgi- Seneca in
tragoed.
nitatis hoc uenationis genus exercuiffe ferunt.Excitat quoq.uena-
tio appetitum, ficut coquus ille Dionyfio dapes auerfanti refpódit,
ipfi defuiffe laborem in uenatu, qui appetitum generaffet. Neutra
tamen , q uchementior exfiftat, fenibus, aut debilibus accomodata
Cinuenitur,fed illis tantum, qui robuftas omnes corporis partes forti-
ti fint, quiq.optime ualeat.ut nó abfq.iudicio fummo Cornel.Cel . lib.1.c.1. ?
dixerit,fanum hominem, & beneualentem modo nauigare, modo cpift.lib.s .
uenari debere. quod fi Plinius nepos fanitaté fuam uenationi , quà
ruri in Tuſcis obibat , aliquando acceptam retuliffe uidetur , iudi-
candum eft, aut illa moderatifsime ufum fuiffe, aut potius corpore

robufto, ac fano ita ualuiffe, ut nullo pacto a tanti laboris uehemen

tia laederetur.Erit itaq.omnib.hanc exercitationem inire cupien-
tibus duo neceffarium diligenter confiderare, primum,an corporis
robore polleant,inculpataq.fanitate fruantur: fecus, ne grauifsima
pericula fuftineant,iure dubitandum uidetur: fecúdum, numquid
modeftia quadam, & iucunditate, aut potius citra delectum ullú &
cafu quodam, ut plerüq .fit,uenationi operam nauet.Quicuq.enim
fuarum uirium,aeris, temporis, quantitatis, loci, & modi rationem
aliquam
 308 LIBER SEXT VS
aliquam habere uolunt , multa profecto eorum malorum uitare ↳
poffunt, quibus ceteri cafu fefe exercentes fubiiciuntur : eo magis,
quod uenatio illud praecipuum in fe habet, quod nulla alia exerci
tatio in eum modum obtinuiffe apparet,ut fcilicet totum fere diem
non raro fibi requirat. unde aut uenatores inter exercédum cibum
capere, & a cibo magnos labores aggredi coguntur, quo ualetudi-
ni nihil perniciofius effe poteft;aut tota die ieiunant, quod tametfi
fortaffe minus offendat, neq.tamen ipfum noxa penitus caret,quan
do praeter confuetudinem illud efficitur, necnon poftea ufq.adeo
prae fame exfaturantur , ut uentriculum in cócoquendo mirum in
modum fatigent,ficq. & cruditates, & alia innumera mala fubeant.

Artis Gymnafticae finis.

S
RLO
CA

น.
HIERONYMI MERCVRIALIS

fex artis Gymnafticæ librorum elenchus ,

quorum primus liber continet.

Eprincipijs Medicina .tex cap.6.

Caput primum. Definefaltationis, & de loco cap.7.
De conferuatiua parti- De luctatoria cap.8.
bus,& quidtracta- Depugilatu , & Pancratio , & Cafti-
dum cap.2. bus cap.9.
Quidfit gymnaſtica, et quotuplex.cz. Decurfu cap.10.
Degymnafticæfubie&to , & eius lau- Defaltu cap.11.
dibus cap.4. De difco, & halteribus cap.12.
Quo tempore , & quo pacto cœperit Deiaculatione. cap. 13.
Gymnaftica cap.s.
cap.6. LIBER TERTIVS.
De Gymnafijs antiquorum
De varys hominum generibus , qua in
gymnafia conueniebant cap.7. E agendis , & de ratione præfen-
De tistractationis cap.1.
Degymnafioru diuerfis partibus. c.8.
De palestra , & alijs gymnafij parti- Dedeambulatione cap.20
bus cap.9. An erectumftarefit exercitatio ca.z.
De balneis gymnafiorum , atque etiam De pugnarum generibus cap.4.
deftadio cap.10. De nonnullis alijs exercitationumſpe-
De accubitus in cena antiquorum , &. ciebus cap.5.
femel duntaxat in die cenandi con- Defpiritus cohibitione cap.6.
fuetudinis origine cap.11. De vociferatione , & alijs vocis exer-
De auctoribus gymnaftice , & gym- citationibus cap.7.
nafiorum miniftris cap.12. De Cricilafia , Trocho , & Pilamal-
les cap.8.
De trium gymnaftica fpecierum diffe-
rentijs:bellica,legitimafiue medica, De equitatione cap.9.
& vitiofafeu athletica cap.13. De curruli vetatione cap.10.
De vitiofa gymnaftica , fiue Athleti- Degeftatione in tectica,& fella. ca.rr.
ca cap.14. Deagitatione per lectos penfiles, et per
De viuendi Athletarum ratione.ca.15. cunasfalta,& de Scimpodio.ca.12.
De nauigatione,& pifcatione. cap.13.
LIBER SECVNDVS . De natatione cap.14.
De venatione cap.is.
i d fit exercitatio , & quo dif-
vid
Qr
ferat àlabore, & motu.cap.1 . LIBER QUARTVS .
Degymnaftice medica diuifione.cap.2.
Defaltatoria cap.3. Eratione agendorum,&de exer
Defphariftica cap.4 . D citationis vfu cap.1.
De pilaludo fecundumlatinos cap.5 . Confutatio opinionis eorum , qui exer-
De orcheftica,fine tertiafaltatoria par citationem in fanis damnabant : to
Gymnaftica V
 de exercendi neceffitate, atque com Debalterum conditionibus ca.9.
moditate cap.2. De difci , atque iaculationis effectibus
Improbatioeorum qui omnes homines cap.10.
exerceri deberefentiebant cap.3. De deambulationum qualitatibus ca-
Redarguuntur qui affuetosfolum exer- put.11.
cerivolebant cap.4. Iterum de deambulationum qualitati-
De exercitationum differentijs cap.5. bus cap.12.
De corporum morborum , & fanitatis
generibus cap.6 LIBBR SEXTVS.
An corpora ægra vllo pacto exerceri
conucniat cap.7. V´os
vo s erectum ftare effectus pariat
De corporibus valetudinarijs, & ſeni- cap 1.
libus exercendis cap:8 Depugnarum effectibus cap.2.
De corporibusfanis exercendis ca.9. De quarundă aliarum exercitationum
De locis in quibus exercitationes fieri qualitatibus cap.3 .
debent cap.10 Defpiritus cohibitionis facultatibus
De tempore exercitationibus apto cap.4 .
cap.11. De vocis exercitationumfacultatibus,
Quantafieri debet exercitatio cap.12, & primo de vociferatione , & can
Demodo exercendi cap.13 tu
cap.5.
De lectionis, fermonis, rifus , & fletus
LIBER QUINTYS. qualitatibus cap.6.
De Cricilifix, Trochi , & Pilamallei
E ordine agendorum, & de non- qualitatibus : cap.7.
Denullisfcitu dignis De equitationis facultatibus cap.8.
cap.1.
Defingularum exercitationis differen- De geftationum in vniuerfum viribus
tiarum effectibus cap.2 . сгр.9 .
De faltatoria effectibus cap.3. Degeflationum in vehiculo, lectica, at.
De ludorum pile effectibus cap.4. quefellaparticularibus viribus
Deluca commoditatibus,& incommo cap.10.
ditatibus cap.s. De lectipenfilis , cunarữ , ac nauis ge-
Depugilatus, Pancratij , & Caſtuum ftationumfacultatibus ca.it
facultatibus cap.6. De natationis , & pifcationis effecti
De curfus natura cap.7. bus cap.12.
Quid præftetfaltus cap.8. Devenationis conditionibus cap.13.
 ERRATA SIC CORRIGITO .
fo.14 linea ; a finelabetesque legele
betesque
15 linca 19 fiue Elidie lege in Elide.
25 linea vlt. cquirendi lege acquirédi.
17 linea 4 exercitandani lege exci-
randam
18 linca 6 itner, lege inter.
18 linea 12 fcribat legeſcribit .
19 linca 11 propiugeum lege propni
geum
20 linea 4 afine caldam lege calidă .
24 linea 9 Eoriceum lege Coriceń .
26 linea 22 fabricabatur lege fricaba-
tur.
33 linea 26 Maecenetem lege Maece-
natem .
34 linea 5 olei lege olet .
34 linea 11 afine Inquies lege Inque.
38 linea 24 Albero lege Abero.
42 linea 11 decimum lege decimi
44 linea 17 calda lege calida .
fr 19 litore lege littore.
52 linea 12 faepto lege fepto .
63 linea 11 a fine pilieripi lege pili-
crepi .
63 linea sa fine pedierepos lege pe-
dicrepos.
65 linea 15 a fine fornicator lege for
nacator.
167 linea 7 militaris lege militari.
373 15 a fine perficaffe , lege per-
ficcafle.
573 6 a finefere lege ferre ..
75 . victu lege victum.
75 21 obtinuerint lege abſti-
nuerint .
80 linea 14 contineantur,quod a nul-
lo lege contineantur , uerum
quoda nullo.
83 linea 8 a fine fphaeriſtirica lege
fphaeniftica.
84 linea 25 immifcebat haerebat, le-
ge immifcebant haerebant.
94 linea 2 c in lege & in
108 linea 16 a fine Glacus lege Glaucus
126 linea 4 afine Aratacus lege Are
taeus.
us in margine Pliacorú lege Eliaiorű
135 linea 13 a fine exercitandam lege
excitandam
141 linea 9 incindentibus lege inci-
dentibus.
143 linea 10 fanguine legefanguinem.
149 18 excitati lege exercitati .
154 9 perfpirabilemq. lege per-
fpirabileq.
158 19afine rectores lege rhetores
158 16 a fine litora, legelittora.
169 linea 7 quarülibet lege quorum-
libet
173 19 ftuderunt lege ftuduerút.
186 17 a fine qua, lege quae.
187 linea 23 corpori lege corporis.
224 lineas quodcunq. exercitationes
lege quodcunque poſt exerci
tationes
230 F defecto lege defectu.
231 linea 18 quo lege quem .
232 21 remunitores le. reŭctores .
238 18 viuendi lege videndi
249 linea vltima ficq. lege fiq.
255 22 Theophaftus lege Theo-
phraftus.
256 linea 2 fatisfacere lege fatifcere
255 linea sa fine falteribus lege Hal
teribus .
161 linea 3 a fine noce lege nocet.
262 linea 7 a fineafficiút lege efficiút .
279 linea 18 afine Auéroar "lege Auca
zoar
288 lineaprima patere lege petere
290 linea 33 Quent legefouent
Temonitum praeterea volumus candi-
de Lector erratum effein ichnographia fe-
cunda paleftrae oblongae, cum fculptor
eam minime feruaueritin platanone, & fe
cunda, ac terția porticibus extra paleſtram
longitudinem , quam ratio proportionis
poftulat, & quam ipfi defcripferamus .
Vij
INDEX LOCVPLETISSIMVS

RERVM OMNIVM MEMORABILIVM,

QVE IN HOC O PER E

continentur.

Bies eft materia currib? Alexander Macedonum Rex quid ante ci-
faciendis apta. 171.a bi fumptionem ageret 224.C
Abrahá vt De' ab Alex. Alexander propter cruris vulnus lecticain
Se.colebatur 182.d militari expeditione vtebatur 298.f
Academia Platonis.18 e Alipilus in gymnafijs quis effet , & quid
Accubitus coníuetudo ageret 63.c
vnde manarit 53.a.b Alipta quis nam effet 62.a
Accubitus virotú formaqualis fuerit. §3.e Aloyfius Mocenicus Frácifci F. laudat.19.c
& deinceps Ambulationes quçnam fecundum Arifto .
Accumbentium numerus quis effer. 54 d fintfaciliores. 217.C
Accumbentium imago 55 Ambulationes tum afcédédo tum defcéden
Achilles fuos milites difco exercebat , ne do facta qua de caufa laudentur. 264 d
ocio torpefcerent 121.c.130.f Ambulatio fub Dio facta , ambulationi in
Acidū Ļuctâtes vociferatione iuuanť 181.c porticu face à Cello prefertur 265.2
Adolefcentes cur ad gymnafiaaccedebant. Ambulatio fubdialis multas habet fpe-
26.d cies ibidem
Adorantes erecti exlege ſtabant 138.£ Ambulatio fub Sole, vel in vmbra facta ab
Eger nullus ex aliquorum fententia eft authoribus diuerfis diuerfimode accipi-
exercendus 205.6 tur ibidem
Agroti prifcis temporibuspalam expone- Ambulatio fub Sole minus lædit , quam
bantur , & qua decaufa I.C ftatio, & qua de caufa ex Ariftot.fenten
Ægyptus,Homero autore,multas herbas, tia 266.f.271.a.272e
ac medicamenta habuit 1.b Ambula tio in vmbra facta , quænam fit
Aer eft ex extrinfec? corpori accidétib⁹.6.f bona ibidem
Etas in exercitatione eft cõfideráda. 112.f Ambulatio perarbores rore fuffufas facta
Aglaitades errauit, rifum dicens neq; cor- lepram facile inducit , & cur - 267:2
pori,neq; animo prodefle. 161.b.288.d Ambulatio epilepticis, & vertiginofis con-
Agoniftarcha quis fuerit 61.2 ueniens que fit 267.b
Albati erant vna factio Romana 168.e Ambulatio ante cibum fieri debet , & qua
Aldus Manuti' iuuenis eruditiffim³. 178.d de caufa ibidem
Alexander Seuerus Imperat. exercitationis Ambulatio poft cenâ qb⁹ cóueniat. 167.C
caufa aliquando pifcabatur. 181. quos Ambulationis matutina,& vefpertinæ ef-
- Deos coleret. 182. d. ad maiorú effigies fectus qui fiat ibidem
facrafaciebat. ibidem Amycus Bibriciorum Rex ceftu claruit , &
Alexandri Seuerilmp. exercitia poft lectios fait à Polluceinterfectus - 110f
nes que fuerint.28.f. idem balnea viro- Ammon apud Oui. ceftu valuit
rum ac mulierum feparauit ro.d Andreas Baulius vir multæ doctrinę. 34.
Alexand. Seuerus Imp. ferèfemper frigida Andreas Palladi Architect' peritiffim".19.c
lauatione vtebatur, rarò calida 39.0 Angina laborátes luctam effugiant.246.e
Alexan.Seuerus Imp. noluit ingenuos cur Animus fine corporis auxilio nihil laude
fu exerceri IIS.C dignum efficere poteft 13.a
Alexander Seuerus Imperat. nemorapub. Anneus Gallio fanguinem expuens naui-
thermisiunxit 134.f gatione fanus factus eft 179.b
Alexander Seuerus Imp. qua victus ratio- Antheus fecundum Platonem fuit lucta-
ae,Lampridioauthore,vteretur 225.2 tionis artis auctor 105.a
Antio
 INDE X
Antiochus medicus quo exercitio vtere-
Arsgymnaftiça qb❜nã reb' perficiať. ibidē
tur 210.e.f Ars gymnaftica quomodo fcientia a Ga-
Antioch medic’vehiculo geſtabať. 297. b leno voceruriMEANS 10.d
Antiq bis in die an femel faturarent. 52. f Ars Gymnaſtica quid nácircacorpus hu-
Antiquorumos vincieditpain cena . 17.a manum operetur 12.f
Antiqui in ftratis cœnabant s}.a Ars gymnaftica ad bonum corporis habi-
Antiqui omnes voluptates in conuiuiis ex- tum acquirendū,ac ſanitaté cóferuandá
cogitarunt 58.0 maxime pdeft multoru teftimonio 13.a
Antiquorú ftudiú in cibis ac potibus deli- Arsgymnaſtica homini eft naturalis 13.c.
catiffimis coquirendis magnú fuit 58. c Arsgymnaftica quo tpe inceperit r3.b.c.d
Antiquorum fcripta quonam modo in- & quomodo ordinem ac regulas acce-
terierunt 161.c perit IS.C. 62.f.
Antiquorum maior pars mane vel nihil, Ars conferuatoria qualitate, quantitate, oc
vel exiguum quid fumebat 225.'c cafioneq; perficitur 7.2
Antiquorum maior pars in vefpere folum Ars medica qua ratione coniecturalis effi-
faturabatur 136.e citur & quafi incerta 226.f
Antonius Pius Imp. balneum populo fine Artis Gymnafticæ diffinitio . 1o. f& 189.c
#mercede conftituit. 48. d Artis Gymnafticæ finis 10.f
Apodyterium in paleſtra quid fuerit. 19.c Artis gymnafticæ apud antiquos exiftima
Apodyterium in balneo quideflet 40. f tio 13. a
Apollini cur Athenienfes gymnafium con Arthriticos deambulatio lenis , & remiffa
fecrarunt &.d iuuat,& vehemens lædit 251.C
Apollo iaculationis & medicinæ Deus ab Arthriticos geftatione curabat Afclepia
antiquis indicatus 130.f des 296.f
Apollo iaculationi ab antiquis eft præpo. Arthriticos natatio frigida iuuat . & qua
fitus, & quare 258.c de caufa
303.a
Apollonius vt Deus ab Alex. Seue. cole- Efculapirs Epidaurius multum artem
batur 182.d medicam illuftrauit 1. C
Apoplectici Tral. fententia lectica vti pof- fculapius fanis poftpofitis, folis morbo-
funt, & qua de caufa, 299 fis, aclanguentibus opem ferebat 1. C
Aponaxis quid 85.0 Afculapius iaculationis & medicinęDeus
Apoftemata in pectore rupta habentes vo ab antiquis iudicatus 130. f
ciferatione iuuantur 281.C Afculapius venatione fummopere dele-
Apricari quid faciat 140.d ctabatur 185.c
Apuleius Celfus in Sicilia quendam à ca- Æfculapius ab antiqs iaculationi eft præ-
nerabido morfum curauit 4. C pofitus , & quare 258.e
Aquæ formido , Pompeio viuente , primo Afclepiades Prufienfis orator , & medicus
fe nobis manifeſtauit 4.C clarus SI.C
Aquis medicatis etiam vtebantur in laua- Afclepiades per ined trium aut quamor
iã trium
inedia
tione ad voluptatem 47.a dierum multos affectus curabat 193.f
Aqua eft ex extrinfecus corpori accidenti- Afclepiades infirma corpora variis exerci-
* bus 6. f tationibus moleftabat, vt hominüfauo
Aquæ omnes fponte nafcentes calidæ funt rem aucuparetur 205.b. 235.b
Ariftot. authore 303.c Afclepiades Prufierfis lectis, & balneis pēli
Aquarium quid effet 43.a lib'in ægris curâdis vrebať. 176. £. 300.£
Archigenes fuit Had. Imp.archiater. 292.f Afclepiadem Soranus reprehendit,& phre-
Archimedes fæpe figuras mathematicas in neticos cátu curare profitebatur. 184.d
corpore vncto defignabat 32. d Affa in balneo quid effer 41. a
Ariftotelis fententia de gymnaſtica & pœ- Afthmaticos cu:fu veftibus laneis facto
dotribica 10.d Theodorus Priſcianus curabat . 253. a
Ariftote. fentétia de arte gymnaftica 13.a Celius Aureli. fpiritu retento . 179.c &
Ariſtot. fentétia de moru poft cibú 222.a vociferatione. 181. c Afclepiades gefta-
Ars gymnaftica, Gale. fentétia, eft maxima tione 296.c
pars facultatis conferuatricis 7. b Athenæum quis locus fuerit. 18.f
Gymnaftica. V iij Athe-
 IN DE
cō-
Athenienfes cur Apollini gymnafium co-
fecrarunt . 8.d
Athenienfes poft Lacedæmonas gymna-
fia inuenerunt #2018.e
Athenienfes iuuenes quid agerent , vt in-
trepidi ad vulnera fierent 144.e
Athleticæ finis 11.b
Athletarum remunerationes II.C
Athlete ingymnafio fe exercebant. 26.d
Athletæ fimplici nomine dicti q fint. 67.b
Athletæ quibus cibis vterentur 68.e
Athlete quo nomine à Plato.vocêtur.69.b
Athletarú victus ratio, quæ effet. 72.0
Athlete cur pallidi fiant poſt labores ex
Arifto. fententia 74.e
Athletæ àVenere prfus abftinuerút. 75.b
Athletarum egritudines fecundú Gal.76.d
Athlet.gymnaſtica faltationes habuit.8;.a
Athleta ambulationib?nõ vtebant. 135.b
Athlete aduerfus palú fe exercebat. 145.a
Athletæ ex fpiritus cohibitione nó parum
auxilij capiebant 154.d
Athletæ ftatim poft exercitationem potu
vitabant, & qua decaufa 224.d
Athlete frequentiffime vtebantur pugil-
latu,lucta,& Pancratio 248.d
Athlete oftétationis etiam gratia fpiritum
retinebant 154.f
Atrophia laborantes vociferatione liberan
tur. 281.c
Atrophiam geftatione curabant Theodo-
rus Prifcianus, & Aretæus 296.d
Attonitos aliquo ftupore Etius geftatio
ne curabat 298.e
Authorhuius operis cur de gymnafijs fcri
bere fibi propofuerit 7.a
Auditus fpiritu retento melior fit 279.b
Aues in aere ſtare apparétes an aliquo mo-
do moueantur 137.a.b
Auerrois fentétia de ijs qui exercitationem
dimittunt 194.e
Auerrois reprehenditur, qui cenfuit mor-
bola corpora quotidie ad fudoris ini-
tum effe exercenda 209.e
Aug. Imp. lege fanciuit , vt milites educe-
rentur ambulatum in menfe 135.0
Aug.Imp.fcimpodio qñq ; vehebať. 177.c
Auguftus Impe. folle fe exercebat , & qua
de caufa 242.f
Aug.Imp. in fine deambulationis ſubful-
tim currerevidebat & qua de ca. 254.e
Aug.Imp. coxendice,femore, & crure fini-
ftro laboras ambulatione in harena ma
ximè pfunda ſe exercebat,& quo. 264.f
X
Aug. Impe, poft cœnam lectica lucubrato-
ria vtebatur 299.a
Aurelianus Imperat.thermas hyemales in
tranſtyberina regione fecit 206.f
Aurium dolore patientes lucta ledit. 246.e
Aurium dolore vexatos geftatione Gale.
Tral. & Etius curabant 297.C
Axes curruum ex vlmo , ilice , & fraxino
fiunt. 171.a
B
Aliſta quale inftrumentü fuit. 130.0
Balneum gymnafiorum 38.e
Balneulocaaftituétia quena effent. 19.b
Balneis in feruientia que nam effent 39.b
Balneo fitus fm Vitruuij fententia. 43.b
Balneo aer extrinfec' & intrinfec' , ibidé.
Balnea multum calida Gal. tempore in'de-
..fuetudinem abierunt 44.C
Balneorum magnitude,mobilitas, immo-
bilitas, figura € ibidem
Balnea non eundem finem habent. 45.e
Balaeis calidis , tepidis , & frigidis antiqui
diuerfa ratione vtebantur 47.b
Balneum res quadrataria cur vocetur. 47.c
Balneorum hora que fuerit so.f
Balnea femp ante folis occafum claudebā.
tur, nec vnq ante auroram aperiebatur
ante Alex. Seueri Imp.tempora so.f.
Balneis penfilibus Afclepiades in ægris cu.
randis vtebatur. 176. f.d. à Sergio Ora
ta funt inuenta 177.2
Baptifterium in balneo quid effet 39.C
Bellorophon fuit eqtatióis inuétor. 167.c
Bigis Plato animas affimilauit 171.C
Bigæ in pub. facris frequentiffimè certaue-
runt ibidem
Blandi Forliuienfis error de thermis 19.b
Botulariji gymnafijs botulos védebát.64.e
Brachia , dum quis manibus vacuis currit,
quodammodo conuelli videntur, 255.b
Brachia difcus corroborat .257.c
Brotheas apud Oui.ceftu valuit . III.a
Budaeus fallitur 17:2
Budgierror 145. b
Budus defenfus a Cornario . 119.a
C
Cachecticos natatio maritima iuuat .
Caius quidam cæcus , quomodo oraculo
indicante,cæcitate fuerit liberatus. 2.f
Calicrates armatus currédo bis vicit. 116.c
Callimachus ftatuatius cacirotecnus cur
fit dictus 118.f
Calidarium in balneo quid effet 41.2
Calor
 INDE X
Calor naturalis per exercitationem exone- Carnis multitudinem geftatio Cal. Aure-
rates multitudine excrementorum , fit liano authore,remouet 198.c
robuftior 191.f Caffius iatrofophifta Roma Cornel. Celfi
Calor debilis ex motu moderato excitatur, ætate medicină fumma cum laude exer-
ex immoderato extinguitur 206.f cuit 2516
Calor nimius exercitationes phibet. 220.f Cachecticis vociferatio fubuenit 281.C
Calor natiuus exercitatione eft excitandus Celtæ poft cenam pugna vmbratili ſe exer
& quade caufa ibidem cebant 14:.c
Calidi homines vel parũ vel nihil exerceri Celum meridianum quale fit ex Vitru.fen
debent ,& qua de caufa 214.e & 229 C tentia 219.a
Campus Martius Tyberi vicinus erat , & Cęnæ initio veteres arêtius accumbebant-
qua de caufa 182.f fatiati ετείτα πλάγια vertebantur. sz.f
Canes rabidi in Sicilia plurimi fiunt. 4. € Cenaturi antiquitus ad dolores capitis ex
Cãtoribus fpiritu retento peritoneum rum cibo & potu, & ebrietatem arcendam li-
pitur 284.e neis vinculis frontem & tempora vincie-
Catus exprimitrerum fimilitudines . 9.b.e bant, & cur. ss.a
Cantus à vociferatione differt 283.b Ceneafuetudo apud antiquos. 52.f. & ifra
Capita detecta,à folemultum lęduntur, & Cena hora cur vefpertina fit data 59.a
qua decaufa 272.e Centauri quinam fint dicti 167.C
Capite cooperto antiq facrificabát . 139.b Cera digitis emolliéda arthriticis dať.128.e
Capite male affectos ex Antylli fententia Cercio fecundum Platonem fuit lactato-
multa deambulatio iuuat. 262.e.ité de- riæ artis auctor 105.a
ambulatio facta calcibus incumben . Certamina quomodo inceperint 14.d
do 263.a Ceftiphori in gymnafio fe exercebat.110.c
Capitis grauitate laborantes poft motum Ceftuum exercitatio 110.d 248.e
leniter factum leuatur,poft curfum ma- Cefar fcripfit, non fruftra fuiffe antiquitus
gis laborant ex Cafij medici fententia inftitutum , vt in bellocommittendo fi-
vnde fiat 251.b.c gna concinerent, & vniuerfi milites cla-
Capitis dolorem inueteratú Aretæus ma› morem excitarent 136.f
nuum gefticulationecurabat 140.d Cef.Augu.exercitationis caufa aliquando
Capitis circunuolutiones vertigines pa- cæftus. 113. pifcabatur. 181.c.305.c
riunt. 242.d Charmis etiam hyeme aquafrigida lauari
Capitis doloré lucta iugi & magiſtro adhi- hortabatur ægros 47.b
bito facta Cel. Aurelian curabat. 245.2 Chiron venatione fummopere delectaba-
& tali dolorelaborantes currere veſtitos tur 185.c
iubebat.25 3.a. & deambulare . 261.a Chorea faltationis nomen vnde fit or-
Capiti male affectovociferatio obeſt 282.e tum . 101.b.c
Capitis dolore laborátes vehiculo per lon- CHRISTVS vt Deus ab Alex. Se. co-
gam viam Col. Aureli ,vehi debere iudi lebatur 182.d
cauit,& qua de cauſa 297.C Cibi neceffitas,vnde nam pueniat. 192.d
Caput debile lædit faltatio 240.e Cibifuperfluitates neceffe eft , vt è corpore
Caput dolens haltere lædit 256.₤ effluant 192.C
Caput læditur ambulatione ex motu , & Cibi praui non lædunt eos , qui multum
262.e exercent , & qua de caufa. 193 b
quietefacta, & quare
Cibis malifucci vtentes homines quomo-
Caput maiores noftri ferè nunquam tege.
bant 272.e do fe habeant 199.0
Carcere detenti qua exercitatione poffint Cibi cócoctio quomodo cognofcit. 223.D
vti 194 C Cubiftica eft prima fpecies faltationis ,
Carnes exercitatorú caſeo iam coagulato: 82. d. 239.c
non exercitatorum verò cafeo nondum Ciborum fatietas vitari debet 192.f
bene coagulato comparat Gale. 194.C Ciborum in appetentia laborantes lectus
Carnis multitudiné deãbulatio aufert 261.a penfilis iuuat. 301.a
*,
Carnis multitudo qua ratione à Celio Au- Cibos faftidientes vociferatione iunan-
reliano minuatur 277.a tur 281.0
V iiij Cibus
 INDEX

Cibus poftexercitationem noftatim debet Cófuetudo in oïbus eſt cõferuanda. z1z.

affumi,& qua de caufa 213.c Confuetudo in exercitatione confideran-
Cinædi vnde dicti a veteribus IOL.a da eft ibidem
Cyrus Perfarum Rex corporis labores ma- Cotinui folutio quib'rebus accidat. 208.c
gnopere æftimauit 8. d Continui folutioni nullum motus genus
Cifius eratvehiculi fpecies 208.c conuenit, & qua de caufa ibidem
Claudius Cęf. vehicul vndique tecto pri Continuifolutioni membris ignobilibus
mus,& quando eſt vſus 172.f contingenti modo quodam exercitatio
Claudus Impe. Harpocrę liberto fuo con- mediocris conuenit ibidem
ceffit,vt per vrbél ectic a vehi poffe t. 174.f Côualefcétes vociferatione iuuátur, 281.c
Claudus fecundú Platonem quis fit. 13.a Conuulfionib'capiuntur, qui curfu cocita-
Clemens Alexandrinus Antonini , & Seue- to vtuntur. & quomodo hoc fiat. 252.e
rifm.pe.tempore floruit 49.C Cornari lapfus. 118.f
Clemés Alex. tpe Gal Rome floruit. 105.b Cóuiuis olim frigida, & calida a puero da-
Clitomachus Cartaginiéfis fuit nouæ Aca batur. 54. e. Cornibus boum prifci po-
demiæ fectator clarus 75. a tabant . ss.b
Celiacos manuum gefticulatione curabat Cor. Cel. iubet, vt in antiquo laterum do
Aretæus,240, d . &vociferatione, 281 c lore victu athletico.vtamur 76.8
& exercitatione inter myrtos,lauros , & Corpus humanum quo pacto à diuerfis di
thymum facta 196 f fciplinis confideretur.
Coitu vfuri vefpere non conabant 2. Corpus humanu quomodo eft artis Gym-
Coitus quofdálædit, quofdá iuuat. 196.c nafticæ fubiectum ibidem
ColicosEtio autho. létō alta iuuat.18.b Corpufculaà noftris corporibus continue
Colicos pile lufu . Col. Aureli , curabat. eifluunt 191.d
243.b. & curfu . 248 e. & deambulatio . Corporis habitus ab exercitatione confer
ne.261.a. &fpiritu retēto.278 , f. Afcle uatur 192.e
piades geftatione 296.f Corporis virtutes per exercitationem for-
Com. Impe, filius in palæfta in ægritudi- tiores fiunt & expeditiores 192. f
nem incidit 29.2.245.b Corporis membra per exercitatione firmi,
Cómod⁹Impe.iaculatiõe excelluit 131ab tatem & robur acquirunt. ibidé.194.d
Comitiales luctam vitare debent. 246.e Corporis habitus abocio deftruitur . 192.c
Concamerata fudatio in palaftra vbi nam 157.0
erat 20. f Corporum tria genera à medicis confide-
Concoctionem impedit exercitatio ex Era- rantur, & qua 204.d
filtrati fententia 191.b.c. Corpora agra an aliquo pacto debeáterer
Cococtio & à quiere , & ab exercitatione ceri 3105.b
moderatè facta multum iuuatur, 191.f Cor p o r a a
ficc mot i b u s leui bu s & modera
Concoquentes difficulter vociferatione iu tis vti poffunt 206.f
te
bantur 281.C Corporib' calidis & ficcis nulle imodera
Conifteriúi palęftra vbi ná erat. 20. £ 34.e exercitatiões queniút. 206.f. 21j.b.229.c
Conferuatiua medicinę pars à qbufdáſola Corporibusfrigidis & ficcis exercitationes
digna videt, vt noie medicinę noïet. §. c remiffæ conueniunt, ibid.115.c. 230. ₫
Conferuatiua medicinę pars à quibufdam Corpora,quorú vnú mébrú.intéperiem pa
in tres partes eft diuifa. 6.e titur , quomodofuntexercenda. 107.a
Conferuatiuam conftituentia quatuor no Corp'nullú quanis intéperie laborás deber
minibus à medicis cõprehenduntur. 6.f veheméti exercitatione exerceri. 207.b
Conftantini Impe.tempore accipitres edo Corpora ob malam formationé morbofa,
ceri cœperunt 188. ¢ quomodo funt exercenda ibidem
Confuetudo magna ex parte conuenit na- Corpora in numero morbofa exercitatio-
turæ exercitati corporis 198.e.f nibus vti poffunt 208.d
Cófuetudiné pmutates valde ledunt. ibid, Corpora egritudine in fitu laborantianul-
Confuetudo mala quomodo ex Hip. fen- lo exercitationis genere vti debent , &
tentia fit mutanda 200.d qua de caufa ibidem
Cófuetudo exercitij quantúprofit. 2: 1.a Corpora valetudinaria qna fub fe fm hu-
jus
 IN DE
ius auctoris fentëtia pnt cótinere. 209.a
Corpora fenum cur multa excrementa ge-
nerent 210.d
Corpora fenum quibus exercitationibus
vti debeant .... 210.e
Corporum fanorum differétias multas an-
tiqui medici conftituerunt. 211, C
Corpus perfecta fanitate pręditum potius
mente confiderari poteft , quàm re ipfa
inueniri. 212.d
Corpora multa temperata in fua regione
inueniri dixit Gal. ibidem
Corpora.communiter fana dicta excremé-
ta quotidie generant , & ob id exercita-
tionibus indigent ibidem
Corpora frigida , vehementer & multum
exerceri debent 214.f
Corpora humida excrementis abundant,
& ob hoc multa exercitatione indigent,
ibidem 229.C
Corpora humida à labore fuffocari , hæc
Ariftot. fententia quomodo fit intelli-
genda conciliator exponit ibidem
Corpora in æftate potius , quàm in hyeme
funt exercenda ex Arifto . fentétia 210.f
Corpora quibus temporibus fint exercen-
da, & locis 221.e
Corpora calida & humida moderatis exer-
citationibus indigent ibidem. & 229.C
Corpora frigida & humida multis & ve-
hementibus exercitationibus indigent .
ibidem , & 230.d
Corpora ab ijfdé, quádoq ; leduntur, qñq;
iuuantur,proutillis applicantur. 235.a
Corporis carnofitas multis exercitationi-
bus remouetur 238.e
Corpora induta minus à fole calefiunt fm
Arifto.fententia , & qua de caufa.272.c
Corporaluxata tum hominum tum qua-
drupedum natádo in artus facillime re-
ftituantur 304.f
Coriceum in paleſtra vbi nam erat. 20.f.
& quid effet. 29.c.87.b
Corycus quid effet ex Antilli fententia.
86. e. 10. c. 242.d
Cornarius corycum malè follem interpre-
tatus eft in Hip.conuerfione 33.0
Cornarius male arguit Budæu. 118. & 119 .
Coxas debiles faltatio confirmat 240.e
Coxis ex Hip. fententia equitatio eft ini-
mica 293.a
Craneum gymnafiú apud Corinthios. 18.f
Craffi quando cibum debet fumere. 123.c
Crateri medici feruus horribili quodá mor
X
bi genere captus fuit , quo carnes ab of.
fibus cadebant s.a
Cratin? poeta curfaltator fitvocat . 101.b
Crepaturas patiétes falcú dént vitaf. 25 5.a.
& difci.258.e. & fpiritu retentű, 280 d
quomodo fiant. 284.c.f
Criptoporticis antiqui ad deambuládum
ytebantur,& qua de caufa 261.a
Crifilafiæ forma ex Oribafio , quæ nata fue
rit 162.d. eius vtilitas 209.b
Crito medicuз Romæ fub Traiano flo-
ruit. 245,0
Crudos pilælufus lædit 243.b
Crura infirma faltatio corroborat 240.e
Crurum vlcera haltere Gal.curabat.256.e
Cruftulacijigymnafijs cruftavédebat.64.e
Cunis quomodo in ægris curãdis antiqui
medici vterentur 178.c. 301.b
Curatiua medicinæ pars ob neceffitatem
prius eft inuenta,& à quibufdam impo-
ftura quædam dicitur s.b.c
Curæ fanum corpus conferuant 6.f
Currendifacultas à natura data eft anima-
libus Iss.a
Curfus certamen Eleiinftituerunt 115.C
Currens ab ambulante quo differat 251.a
Currentes hyeme magis rigent ftantibus,
& qua de caufa 220.f
um
Currenti fpiritus anhelat 252. d
Currib'faciédis materia apta eft abies.171.a
Curribus manu ductis febricitantes , vtin-
quit Herodotus , vtebantur & quantum
fpacij perficerent 172.e
Curribus ois generis fani vtebant. ibidé.f
Curribus tectis principes vtebantur potius,
quàm apertis antiquitus ibidem
Curr teco Plini iunio propteroculo-
u us r
rum infirmitatem viebatur ibidem
Currus muita apud antiquos eratgenera,
& quæ & quomodo fimilia ,& diffimilia
erant. 173.2
Currulis vectatio ab Erichthonio eft in-
uenta 171.2
Currulis vectatio apud mulieres Romanas
in maximo honore habebatur '171.b
Currulem vectationé Romani mulieribus
abftulerűt, ob nimium luxu, poftea illis
reftituerunt, & qua de caufa ibidem
Currulis vestatio apad gymnafticos æfti-
mata erat 171.C
Currus duarum rotarum antiquitus erat
in vfu 171.2
Currus quatuor rotarum Phryges inuene-
rung ibidem
Currus
 INDE X
Currusfex rotaru Scythę inuenerüt.ib idē. ptæ que fint 263. b. & earum vtilitates,
Currus forma eft varia S ' dem . & nocumenta, ibide & infra.
Curruũ certame in ludos olympios quan Deambulatio tarda quibus cóueniat. 261.a
do fitinuectum 171.C Deambulatio quenam fit, qua Hip. Auic.
Curfor qui fit ex Ariftotelis fententia . 70.d & Haly poft cœnam vtuntur 261.b
Curfus Gal. fentétia nó parũ cófert ad fani Deambulatio febres auget. ibid.
taté,& bonum habitum. 116.c. 249.b Deambulatio minore fatigatione in fpiran
Curfus quis motus fit,201 . c. eius vtilitas di difficultate, pedibª ſtare affert. ibid
& damna 249.c. & infra. Deambulatio vehemés corporis tremorem
Curfus tres funt fpecies ex Antylli fenten- expellit.flatus difcutit. ibid.
tia 116 f Deambulatio falubrior quæ fitex Acume-
Curfus apud veteres Græcos quid fit 217.b ni medici ſententia 217.a. & 164.C
Curfus omnis febrientibus nocet 249 C Demetrius Hermopolita, & eius laus.60.e
Curfum pro vertiginofis curandis atq; epi- Demofthenes prope maris litus vocifera-
lepticis Aretaus laudauit 250 d batur. 158.e. & afcendendo orationes
Curfus circularis effectus quifiat & omni- recitabat, & qua de caufa. 263.C
no repudiari debet ibidem Diaulus curfus qui fit 116 e
Curfus eos,qui fungos comederunt, & qui Dielcyltinda 1528
àfcorpionibus icti funt, iuuat 250.f Diocles eft damnandus, qui multos ægro-
Curfus quo renes lædat , & iuuet . ibidem tos deambulationibus poft cibum exer-
Curfu non in puluere facto faucium inte- cebat 223.a.268.d
riorum exulceratio curatur. ibidem. Diocles reprehenditur, qui epilepfiam ſpi-
Curfus pedes & crura iuuat ibidem ritu retento curari dixit 280.d
Curfus qua de caufa ex Arifto. fententia Dionyfio fyracufano cibis appofitis non
caput lædat 250.d delectanti quid coquus refponderit .
Curfus à quibus vitari debet 252.d 187.c.307.b
Curfus in pofteriora factus quenam auxi. Dioreus aduerfarium vnctum & fine pul-
lia ex Antylli fententia corporis parti- uere fuperauit 33.b
bus præftet 252.0 i o x i p p u s duerfarium ctú
D a vn , & fi pul-
ne
Curfus per accliuia , & decliuia differen- uere fuperauit ibidem
tiæ 252.f Difcus quot fignificat, & quæ 123.a
Curfus corpore nudo factus quid effi- Difci exercitatio fuit antiqua. 121 , b. eius
ciat. 253.a vtilitas 257.b
Curfus quo tpe magis fitfaciendus. 253.b Difci figura qualis fuerit 123.C
D Difcus robuftis corporibus conuenit. 212.f
Ares apud Vergi.ceſtu valuit. III.a Difci exercitatióe loco purgationis, & phle
DA Deambulationis vtilitas. 133.c.259 . botomia, fi quid impediat, vti poffumus
per totum caput. ex Gale.authoritate 257.c
Deambulationib' loci apti qui fint. 263.b Difcobboli 122
Deambulatio multas habuit fpecies.135.c Difcus à iaculatione tum in iuuando tum
& infra.259.c in lædendo parum differt ibidem
Deambulatione quádo vti debemus 260.d Difcus ab haltere differt 258.d
Deambulationis effectus qui fint. ibidem Dolentibus varius fermo fubuenit. 28;.b.c
Deambulatio mediocris eft magis in vſu Dolichus curfus quis fit 116.C
& quæ fit ibidem Domitianus Imper, iaculatione excelluit.
Deambulatione pro infania , & afthmate 131.b
curandis Cel. Aureli. vtebatur. 260.f Domitianus Imp. locum pro vocis exerci-
Deambulatione pro ictericis curandis Ar- tatione inftituit 158.c
chigenes vtebatur ibidem Dorfum difcus corroborat 257.C
Deambulatio pauca quibusnam conue- Dorfaro debile habentes erecti ſtare nō de-
niat 262.d bent. & qua de caufa 269.b
Deambulatio extremis digitis facta lippie- Dracuculi circa crura & brachia multis cir
tibus confert 263.a ca mare rubrum apparuerunt , & quid
Deambulationum differentiæ à loco fum- facerent 3.4.f
Dropax
 INDEX
Dropaxquid fit 213.c Equitantes cur aliquando lachrymas emit
Dubitationes duæ circa exercitationes or- tant 294.d
tæ foluuntur 202.f Equitatio an fit geftatio ibid.
Duellum à quo fit inuentum, &cui pugnę Erafiftrat, miffionë fanguinis è medicina
antiquorum generi refpondeat 275.a auferédá , atq; etiam oém exercitationé
E inutilem ad fanitatem iudicauit 191.b
Erafiftratirõnes,quatuor quib'exercitatio
ELrothefium in paleſtra vbi nam ef nem inutilé effead fanitaté dixit. ibid.
Elleború qui fumpferunt geftatione in le- Erafiftratus per inedia trium aut quatuor
ctica facta iuuantur. 299. a. & in lectis dierum multos affectus curabat. 193.c
penfilibus 301.a Erafiftratus eft damnandus , qui multos
Elephantiafis Ægyptofamiliaris quo tem ægrotos deambulationibus poft cibum
pore Italis innotuit 4.C exercebat 223 a
Elephanticos vfu coryci Aretæus curabat. Erafiftrati rõnes foluuntur. ibid. & infra.c
242 e. & vociferatione. 281. c. Celfus Erafiftratus malèa Celio reprehéditur, qui
deambulatione. 261.c. Afclepiades ge- paralyticos deambulatiõe in locis hate-
ftatione 296.f nofis facta exercendos iudicabat. 264.f
Elepháticos natatio maritima iuuat. 304.d Erafmi error 154.f
Entellus apud Vergi ceftu valuit 111.a Erectum ftare an fit exercitatio.136.f.vti-
Ephebus Athenis ferpentem pufillum , & litas & nocumenta 169
ftatim ambulanté cũ femine emifit. 5.a Erecti ftantes quodámodo mouétur.137.c
Ephebeum in palęftra vbi na erat, & quan Erectum ftare ante cibi fumptionem quo-
tum 20.f.24.e modo iuuat. 140.e.169.c
Epilepfia infolatione moderata fecüdum Erectum ftare multas habet differentias,
methodicos curatur 271.c & vnde capiantur 169.C
Epilepfia gladiatoris iugulati saguine epo- Erectum ftare poft cibos fumptos quid
to fecundum quofdam curatur 275.b faciat 139.e.207.e
Epilepfia fpiritu retento Cel. Aurel , autho Erichthonius currulem vectationem inue
re non curatur 280.d nit 171.a
Epilepfia quo pacto vociferatione cure- Eryfimachus medicus ad fingultum curan
tur 282.e dúfpiritus cohibitione vtebatur. 153.c
Epilepfiæ vehiculo per longam viam vehi Eſculēta tum cibi tum remedij caufa egro-
no conducit Cęl. Aureli.authore . 297.c tis exhibentur 6.₤
Epilepticos geftatione Gal . Tral. & Æt. cu Euphorbus lubę regis medicus , & Anto-
rabant ibidem nius Mufa fratres vfum aquæ frigidæ
Epileptic.curfus vehemés exTheod. Prifcia poft balnea calida monftrarunt. 47.b
ni fuía liberat. 250.e, & lōga & recta am Euripidis fententia de athletis 71.b.c
bulatio ex Cel . & cel.authoritate. 262.e Excrementa diuerfis modis è corporibus
Epilept. Aretçus curabat manuú getticula- auferuntur . 190.f. & infra
tione.240.d.lędit deambulatio. 261.a.e Excrem ent a in corpor ibu s detenta mul-
Epilepticis Antyllo authore natatio om- tas morborum fpecies generant. 192.c.
nis obeit 304.e 196.d.212.d.214.d.
Epifcyrus lufus quis 85 Excrementa ante exercitationem ècorpo-
Equitatio an fit exercitatio.79.a. eft mot re expelli debent 223.2
mixtus fecundum Gale . 170.f. 292.d Exercitationes corpus cõferuant fanú. 6.f
Equitatio qd efficiat & eius inuétor. 167.c Exercitationes quomodo corpori fano vti-
femper in honore eft habitaibi. & 170.d litatem , Gale. & Auic. fententia , præ.
eius vtilitates & damna 292.c.fftent 7.C
·Equitatio fuccuffante equo facta quid ef- Exercitati curà frigida lotione aut potio-
ficiat 293.b nelędantur 223.0
Equitatio per afturcones quos facta quid Exercitationis diffinitio fm Gal. 77.b. fm
efficiat unibidem Auic.78.a. fm Auer. & húc authoré. f.
Equitationis pergradarios equos factæ ef- Exercitationis diuifio fm Platonem.80.d.f
fectus 193.0 Exercitatio vtiliffima quæ fit ex Gal, ſen-
tentia
 INDEX
tentia 185.b Exercitat, à qb'vitari déant, 213.c. &infra
Exercitationis dfiæ vnde fumantur.189.c Exercitatio omnis in loco falubri fieri de-
Exercitationes opportune factę multorum bet 219.6
errores corrigere poffunt. 18.e. & multa Exercentes fe fub fole magis incalefcunt
bonapræftare. 194.d. 197.a quiefcentes , quàm qui mouentur , &
Exercitationis opiniones tres apud anti- qua de caufa ibidem
quos fuerunt, & quæ 191.a Excrementa in hyeme cur pauca generen-
Exercitationem omnem Erafiftratus ad fa tur 221.b
nitatem inutilem iudicauit 191.b Exercitatio ex medicorum fententia fem-
Exercitatio concoctionem impedit ex Era per antecibum àfanis fieri debet.{222.d
fiftrati fententia ibidem 226.d. 267.c
Exercitatio natiuum calorem , &' humidú Exercitatio ante cibum duplicem vtilita-
lędit, Erafiſtrati ſententia , & per confe- tem affert 222.f
quens fanitatem confumit ibidem Exercitandi tria debent obferuare
Exercitationis neceffitas,& vtilitas. 192.d.e Exercitationis facte poft cibum nocuméte
Exercitatio corporis habitú cōſeruat.192.e quæfint 222.f.168.d
Exercitatiolaboréconiunctú habet. 193.b Exercitatio non debet fieri vbi ftomachus
Exercitatio calorem naturalé auget , vnde eft valde vacuus, & qua de caufa. 223.b
fit, vt ipfe mediocritatë tranfeat. 194.d Exercitati ſtatim poft exercitationem nul-
Exercitatio fupfuos humores fumit. ibi. lum cibum aut potum debent fumere:
Exercitatio cunctis hominibus indifferen- &
& qua
qua de caufa 223.c. & infra
ter cóuenitfecundum quofdam. 195.b Exercitationis terminus duplex eft 217.b
Exercitationibus homines naturaliter in- Exercitatio duo requirit, membrorum ro-
clinantur ibid. & 196.f bur, & caloris augmentum 227.C.
Exercitatio fanitatem præftat. ibidem Exercitationes confuetæ in fenectute con-
Exercitatio excrementa expellit è corpo- gruunt 228.d
re ibidem Exercitatione laffitudo femper elt vitan-
Exercitatio cunctis ante cibi fumptionem da 228.c
conuenit 195.c. 190.e Exercitatiõis termin'eftfamis fenfus , ibid.
Exercitatio quofdam lædit , quofdam iu Exercitationis exceffum laudat Arifto.ma-
uat. 196.f gis, quam defectú in cibo ecotra. 210.f
Exercitatio affuetis conuenit , non autem Exercitatio Socratis fenis quáta effet , ibid.
inaffuetis fecundum quofdam 198.d Exercitatio virorû quáta efle debet. ibid .
Exercitationum tres funt primæ differen Exercitatio pueroru quãta effe debet. ibid.
tiæ 200.e.136.f Exercitatio fortium hominum quáta effe
Exercitatio præparatoria fecundum Gale. debeat, & debilium ibidem
quæ fit Libidem Exercitatio fenum minor effe debet quàm ,
cùm iuuenes effent ibidem
Exercitatione præparatoria quádo, & quo-
modo vti debemus 200.f Exercitatio hyeme facta citra fudorem fie-
Exercitatio curatiua quæ fit , & quando ea ri debet 229.a
vti debemus xibidem. & 237.b Exercitatio verefacta vfq; ad fudorem fie-
Exercitatio fimplex quæ fit , & eius fpe- ri debet ibidem
cies 201.a.237.b Exercitatio Autumnofacta minor effe de.
Exercitatio eorum, qui vitam temperatam bet ea,quæ æftate fit ibidem
degunt, quanta effe debear o ibidem Exercitatio inaffuetorum quæ , & quanta
Exercitatio pprie dicta ſpēs habet.202.f effet debet 230.0
Exercitationes poffunt morbos in quanti Exercitatio immodica oibus nocet. 230.e
tate auferre 207.c Exercitationis immodicæ figna. ibidem
Exercitatio fecundum Hip . per additio- Exercitationem iuuenes quando debeant
nem fieri debet 209.C incipere 231.0
A. Exercitatio bonum habitum inducit, & fa Exercitationi peragendæ qui modus eft
nitatem conferuat 211.C adhibendus ibidem
Exercitatio nulla debet effe aut violenta, Exercitationem viri quando debeant inci-
autimmodicap 212.0 perc ibidem
Exerci
 I « N » DE X.
Exercitationem antequam inciperent an- ftantem moridebere 1396
tiqui quid nam facerent ibid. Fletus nocumentą 288 f
Exercitationem ftatim poít cibum nemo Fluxionem in dentes , gingiuas , columel.
debet incipere 232.f lam , aut in totum caput patientes lucta
Exercitatio prius remiffe ac debiliter inci- debent omnino vitare 246.e
pi debet, deinde paulatim augeri. 233.a Fœtus humanusin vtero matris pauciori-
Exercitationis particularis cognitio , fine bus ligamentis detinetur , quam fœtus
vniuerfali cognitione,nullam affert vi irrationalis, & qua de caufa 254.d
litatem, & contrà 234.C Follis pila quæ ná effer.88.f. vtilitas. 242 f
£
Exercitati ftatim poft exercitationem ve- Fornacatores in gymnafijs qd ageret, 6.4.d
ftes madefactas debent deponere , & in Foffio eft exercitatio & opus
Foflores qua de cauſa à victu in 201
loco tepido & temperato 233.b
Exercitationem antequam quis incipiat, & prauo non ledantar. 229.6
quid nam facere debeat 233.a Frigida lauatio in palæſtra vbi nam erat
Exercitati non ftatim poft exercitationem 20.f. 19.C
debentquiefcere, neccibum aut potum Frigida lauatione cur vterentur poſt cali-,
fumere 233.b.c dam 44
Exercitationis modus & ordo totus quis Frigidariu in paleſtra vbi ná erat. 2o.f.39.c
nam fit ibid . Frigidum quodcunque ftatim poft exer-
Exercitatio incontinentium quænam effe citationem fumptum, iecur, ventrem &
debeat .. 229.b alias partes lædit 233.0
Exercitationis mos apud antiquos diuer- Frigus nimiu qd in nfa corpora agat. 220.e
fusfuitab eo,qui nunc eft ia víu. 238.d Funambuli 148
Exercitatione præparatoria multipoft coi- Fundę inuentores Pherices fuerunt.129.2
tú meridianũ qua de cá vierent. 137.a
237.a Fuchfijerror 87.2
Exercitatio cu puluere qd operetur. 2 ; 8.a G
Exercitatio cú olco facta qd efficiat. 236 . Ale. anno ætatis fuæ 30, luxationem
Exercitationes multæ oculorum acumini Gummi humeri in palaftra paffus
obfunt. 238.c eſt 26.e
Exercitatio magna , vehemens , remiffa & Gal.tpe in palaftra pueri exercebant. 29.a,
alix à quantitate fumptæ , quidin no- Gal . temporeomnes homines quotidie la-
ftro.corpore agant. 238.c.f uabantur 30.0
Exercitatio fieri no debet nifi poft cibi co- Gal. paulo poft Senecam & Plutarchum
ctionem 243.6 floruit. 44.d
Exercitationes que nã quib' temporib' ex Gal . gladiatorum medicus à Pon.fuæ ciui
Hip fentétia fieri debeaL146.f. & 147.2 tatis fuit electus 142.f
Exercitatio capite inclinato facta quosłę- Gal.vt fe exerceret,ligna frangebat,& hor-
dat 290 e deum in pila tundebat 203.b
Exilitiofaltus fpecies curfui affimilatur. & Gale. oberum corpus veloci curfu cura-
eius effectus 254.0 uit 213.2
F Gal. patria temperata fuit 216.e
Abularum recitatores vocis exercita- Gal. iudicatradios folis magnas capitibus
tioni operam dabant humanis noxas afferre 266.e
Factionú ſtudiofi homines equorum fuæ Gallica lues noftris temporibus apparuit,
factionis ftercora odorabant , & qua de
& qua prifcis ignota s.a
caufa 168.e Galli venatores helleboro fagittas inficie
Factiones Romanæ quatuor erant, & quæ bant 188 d ;
ibid. Vnde fintoriæ, 169.a Geuibus infirmis deambulatio per accli.
Febre acuta laborátes ab omni motu funt ue facta nocet, & qua re ex Ariftor, ſea-
remouendi ex Gal fententia . 206.d tentia 263.0
Febres fæpe contingunt , quia confucte Genitalia membra flatibus oppreffa lueta
exercitationes dimittuntur 212.f fanat 245.2
Fertorium quid effet 175.a Germanicus Tyberij Imp.nepos qua caufa
Flauius Vefpafianus dicebatImperatorem equitatione vteretur. 170.0.192.₤
Germa-
 INDEX
Germanicus equitationis benefício à crurũ Gymnaftica pricipaliter circa fanitatis cố-
tenuitate fuit liberatus 208.d feruationem,confequenter verò circa fa
Geftationis multę funtſpecies 295.b nitatis curationem verfatur 235.6
Geftatio eft debilis exercitatio,quibus con Gymnaftes qui nã eflet & erus onus, 61.b.
ueniat,& aduerfetur ibidem.c Gladiatores apud Romanos qui eflent , &
Geftatione in quibus morbis curandis A- corum abfurdi mores 142.cf
fclepiades vteretur 295.c& infra Gladiatores diuerfi ab athletis. 70.f
Geftatio in mari perturbato omnino eft Gladiatores vfq; ad mortemintrepide pu
fugienda ibidem gnabant 143 2
Geftatio in mari tranquillo facta quid effi- Gladiatores hordearij vocabantur, & qua-
ciat ibidem re ibidem
Geftatio fine additione accepta quomodo Gladiatores fanguinem ex vulneribus ad-
abauthoribus capiatur 297.a uerfarij bibebat & quare . ibid. 175. bc
Geftatio vehiculo facta quibus conueniat, Gladiatores poft pugnam cinerem pro me
& quibus non conueniat ibidem della potabant ibid.
Geftatione in quibus morbis curãdis Gal. Gladiatorü deteftatio ex D.Cyprianojikì,
L vteretur 297.c & infra Gladiatorum certamina homines cum vo
io
Geftat morbis diutur nis prodeft ibid. luptate intuebantur ibid.c
Geftatione fella , & lectica facta egri vti pof
Gladiatores cuius ordinis ex hominibus
funtmorbo iam inclinante 300.0fuerint ibidem e
Geftationis in alto mari factæ effectus. Gladiatores Lentulus alebat Capuæ.ibid .
302.f Gladiator eximius fuit Com.Imp. 144 ď
Gymnafia nullus antiquorum fcriptoru Gladiatorum munus exercebant Impera-
fufficienter tractauft tores ad bellum profecturi
7.a ibidem
Gymnafia quæ nam fuerint 17.8
Glacus caryftius pugillator excellentifsi
Gymnafia quare, & à quibus primùm fint mus 10%. c 144€
inuenta ibidem c
Graciles quiete viidebent 213.b
Gymnafia diebus feftiuis magisfrequenta Gulielmus Choalus de antiquorum exer-
ta erant,& quare 27:a citationibus fcripfit 29.a
Gymnafiu cur antiqui Tiberi propinquu Gulielmus Chouius errauitexiftimans di-
effecerint 46.8 fcum effe pilam rotundã in medio per-
Gymnaſticaquid fit , & quotuplex fit 8.e foratam 126.d.145.b
202.C Gordianns Junior Imp. Thermas eftiuas
Gymnaftica ad medicum pertinet 8.f fecit 216.f
Gymnaftica ad fanitatem multa bona , & H
commoda affert ibidem Abitus corporis in exercitationem.
Gymnaftica quo à Pędotribica differat 7.b H confiderandus 213 a
Gymnaftica vndefit dicta r6.d Hadrianus Imp.lauabať, vbi & plebs.26.£ .
Gymnaftica ars apud gręcos folùm in vfur Hadrianus Imp. cursú Nemiacis & Ifth-
fuit, & quotempore ad Romanos accef micis certaminibus reftituit 115.C
frt ご 16.ef
Had. Imp.lege fanciuit, vt milites in men-
Gymnaſtica proprios habuit authores fe ambulatum educerentur 135.0
quorum opera fuirilluftrata 59.0 Halteres quale inftrumentum fuerit , ex
Gymnafiarchus quid nam effet 60.d Oribafij fententia 126. e, eius vtilitas ,
Gymnafticę artis effectus 66.de & damnum 256.d & infra
Gymnafticæ bellice finis 66.e Haltere loco purgationis & phlebotomię
Gymnaſtica vitiofa quæ fit 16. e 66.d a fieri aliquádo pot,fi qd impediat. 256.e-
Galeno vituperata 69.b Haltere antiquorú etfi nos caremus , loco
Gymnaſtica medica faktationes non re- tamen ipfius alijs inftrumentis vti poffur
fpuit 83.b mus,& ijdem effectus fequentur, ibid.
Gymnafticæ duo funtgenera, & quæ 82.d Halteriftarum imagines 127
170.₤ Hemorrhoidas faltus prouocat 255.6
Gymnafticam & medicină contrarias effe Harpocræ liberto Claudius Imp. concef-
cur dixerit Hipp. fit,vtper vrbem lectica veheretur 174.f
Helia
 INDE
Heliogabalus Imp.quibus pifcinis lauaba
tur 39.0
Heliogabalus Imp. balnea viris ac mulie-
ribus promifcua exftruxit so.d
Heliogabalus Imp. lectos argenteos ha-
buit 18.d
Heliogabalus Imperat.curribus animalia
monftruofa,& aliquando fœminas nu-
das iunxit 171.b
Heliogabalus Imper. Naumachias in eu-
ripis vino plenis exhibuit 180.e
Hepatica affectio quedam in Melonijs ap
paruit,quç miros effectus pariebat,ea la
borantibus 5.a
Hercules inuexit morem tegendi puden-
da in certaminibus 76.e
Hermeum quis locus fuerit 18.f.
Heruia laborantes recti ſtare vitent 269.b
Hernia quomodo generetur ibidem
Herodicus Selymbrianus poft Acſcula-
pium artem medicam multum auxit &
illuftrauit 2 d
Hydropifim lucta , vel palęſtra Oribaſius
curabat.245. a Cali. Aure,vociferatio-
ne 281.C
Hydropici continuis exercitationibus ex
fententia Theodori Prifciani curari pof
funt.148.d.itemq; curfu.250. e. & voci-
feratione.Cæl.autho . 281.C
Hydropicis vociferatio prodeft 281.C
Hydropicos geftatione Actius curabat .
298.c
Hydropici Tral. fententia lectica vti pof-
funt,& qua de caufa 299 a
Hydropicis maritima natatio pdeft : 04.d
Hyeme minus, çftate plus exerceri debere
quidam iudicauerunt , & qua de caufa.
2.1.b.c
Hippoc.duas medicinę partes curatiuam,
& preferuatiuá adfummuperfecit 5.a
Hippoc. tempore balnea publica autpriua
ta rara erant ędificata 38.e
Hipp.preceptum defanitate tuenda 74.e
Hipp.voluit oia fieri ex moray@yãc ¡ 154.d
Hippoc.fententia de homine comedente,
& non laborante 192.f
Hipp patria temperata fuit 216.0
Hippo iudicat , folis radios capitibus hu-
manis magnas noxas afferre 266 e
Hipp. Herodici Selymbriani difcipulus
artem medicam illuftrauit 2.d.4.d
Hippolytus venatione vtebatur , vt virgi
nitatem conferuaret 307.b
Hypocauſtú & laconicũ nó idéfuerút 41.f
X
Hypocauftum balneo ferniebat 43.6
Hiftriones vocis exercitationi operam da-
bant 157.2
Hiftriones infibulabantur. & quare 157.c
Homeri tempore Gymnaftica ars princi
pium quoddam habuit 13.0
Homines nafci propenfos ad muficam &
Gymnaftica quo cognofcit 13.c.80.d
Hoies cuiufcunq; ętatis illas exercitatio-
nes vitaredebent,à quibus lędunt 211.b
Homines cur aliqui fedendo macrefcunt
aliquipinguefcunt 214 c.f
Homines excrementofi & calida temperie
præditi fedendo pinguefcunt ibidem
Homines excrementofi & frigida temperie
pręditi fedendo macrefcunt ibidem
Homines , qui ante cibos, & ordinateſe
exercét, non indigétita exquifita victus
ratione,vt illi,qui non fe exercét 235.2
Homines ignari , dú legere incipiunt,cur
fomno capiantur 286.d
Hoies excellentes,dum legunt, fomno nõ
capiuntur,& quade caufa ibidem
Homo comedens , & non laborans fanus
viuere non potelt 192.f.214.d
Hora, qua fani homines cibum fumere de
bent, quę nam fit 221.C
Horędiei Romęquomodo ,authore Mar-
tiali , difpenfarentur . & quomodo au-
there Horatio . 224.f& infra
Horarum cõfideratio ab antiquis, Gal.au
thore quomodo fieret 216.C
Hordeum militibus , qui parum profecif
fent,pro frumento dabatur 11.C
Humidum naturale à fuperfluitatibus tur-
batur,& inficitur 194.d
Humores crudos in ftomacho aggregatos
faltatio d.fipat 240.d
I
Acobus ob neruum latum inter luctan
I dum lefum, in pofterum ab efu neruo-
rum abftinuit 145
Jaculationis fpecies duas fecit Plato 129.c
laculationis inftrumentoru iauétor 131.b
laculorum inuentorquis fuerit. ibid .
Ianitores in gymnafis quid agerent 64.d
Janus Cornarius Pla.oné latinüfecit 217 b
Icterici oës fapores amaros iudicant 262 f
Iecorofos natatio maritima iuuat 304.e
Imitation is ſpecies fecundum Arift. 96.e
Impuberes fingulari certamine certabant.
I +4.C
In autumnofhora vefpertina cibus fumi
debet, & qua de caula 224.e
 INDEX
In balneisædificandis quanta fuerit priua Laconicum & hypo cauftum non idem
torum hominum diligentia 38.f fuerunt 42.f
Incubone multi Romæ aliqñpiere. 296.e Lambinus fallitur 34.d
In gymnafia varia hominum genera con- Languidis vociferatio fuccurrit 281.C
ueniebant 19.b.25.a Laffitudo qua ratione articulorum mor-
In hyeme hora vefpertina cibus fumide- bolaborantibus obfit 262 d
bet, &qua de caufa. 224. Lecti apud autiquos varij erant 58.b
La morbis intermittentib” motiones aliqñ Lectus fulcra mobilia habens quid fit.
funtvtiles ex Hip. & Arift. fnía, 206.e 176.c. 301.b
Infanientibus in morbi declinatione mu. Lectis penfilibus pro ægrorum exercitijs
ficus cantus fubuenit 283.c antiqui medici vtebantur, 176, d. quid
Infolatione antiqui multis modis vteban- effent, & quomodo fierent 300 f
tur 271.b Lectis penfilibus , Celfo authore , quando
Intemperantia multa morborum genera vti debemus ibidem
hominibus attulit 1.b.4.d Lectispenfilibus geftatio facta tam ante ci
Intemperies eft duplex 204 f bum, quàm à cibo prodeft ibidem
In vere hora meridianacibus fumi debet, Lectica qua re eft inuenta. 173.b. 17 ) ,a. &
& qua decaufa 224.C quot numeroferui ea portarent. 173.C.
Ioánes quomodo recumbererfupra pectus & infra. eius vfus. 198.f. & 299.b
Domini 34.C Lectica per vrbem geſtari libertis eratve
Ioannes Baptifta Rhamnuſius $4.C titum 174.f
Ioannes Vincentius Pinellus laud. 19.c Lectica noſtra cui antiquorum fellæ cor-
Ira corpus fanum conferuat 7.2 refpondeat 175.2
Ifchiadicos curfus liberat 250.f Lectica in languétibus antiqui medici vte.
Ifthmici ludi in ifthmo agebantur. 15.b bantur 175.b.299.b
ludęicur à neruorú eſu abſtinerét . 245.b Lectica à fella differebat 175.C. & 299. b
Iulianus quidam fanguinem euomés quo Lectica multi vsapud antiquos fuit.298.e
modo oraculo monſtrante fuerit fanus Lectica,in ea fedétes, g ná vti poffint. 199 b
factus 3.b Leculi penfilis agitatio quandiu fieri de-
Iuliani Imperat.priuilegium medicis con- beat 077.6
ceflum S.c. & infra Lectionis fpecies , & earum ad ſanitatem
Iuuenes oibus ferè motib⁹ funt apti. 212.f vfus 185.2
Jugenes , fiplus confueto laborent , con- Lectio quomodo fieri debeat 285.6
uulfionibus fortibus magis quàm fenes Lectione remifla poft ciborum fumptio .
tentantur 212.f nem vti poffumus ibid. & infra
L Leni labores quibufnam corporibus co-
Abornimius pallorem inducit & qua ueniant 215.b
L de caufa 74.f Lethargica febre laborantes in lectica de-
Labor ex Erafiftrati fententia eft naturæ cumbentes vehebantur 299.2
noftræ inimicus , & iucunditatem à fa- Leucophlegmatia corpus totum detur-
nis aufert 191.C par 207.b
Laboribus inaffuetos aliquando exercere Liberati à morbo , quid fibi auxilio fue-
debemus, & qua de caufa . 199.a. 230.d rit,tabellulis notabant, ac templo Apoł
linis dicabant 2.d
Labores moderati quibus nam corporib
conueniant 215.6 Libarij in Gymnafijs liba vēdebant. 64.e
Labores vehementes quibus nam corpo- Libertis erat interdictum quo minus per
ribus conueniant ibidem vrbem lectica veherentur 174.f
Lacedemonij venatione ſe exercebát. 187.€ Liber de infomnijs eft Hippocrati adfcri,
Lacedæmonas damnat Ariftot.quòd pue- ptus, & qua rõne hoc cognofcat. 261.c
ros nimijs laboribus affligebant. 228.f Lyceum Ariftotelis ..18.c
Lacedæmonum lex erat, ne in balnea pix Lycurgus decreto vetuit, ne quis manib in
inferretur 64.d 2 altum fublatis exercitaretur 149.C
Laconicum & tepidarium non funtidem Lycurgus iuffit virginü corpora luctationi
apud Vitruuium. 41.b bus, curfib',& hmõi alijs exerceri. 246
,a
Lienofos,
 INDEX
Lienofos, natatio maritima iuuat 304 €
Loca ad Septentrione & Oriente fpectatia
funtfalubriora ijs , q ad Meridie & Oc-
cafum fpectant,& qua de cã ibi. & 216.c
Loca prope paludes, & ſtagna,& huiufmo
dialia funtmala 218.f
Loca prope mare ad Meridiem , vel Occi-
dentem fpectantia funt mala ibidem
Loci ad exercendum apti funt tres condi-
tiones.& que ibidem & 216.f
Locorum vis quantum pofsit 215.C
Locus,vbi vocis exercitatio fiebat,qualis ef
fet
158.0
Locus,in quo exerceri debet hoïes, hyeme
calidus,æftate frigidus effe debet 2: 9.b
Locus confularis in Triclinio quis S4.C
Locutio eft debilis exercitatio, quibus con
- ueniat,ei? vtilitas,& nocumēta 286.c.f
Longa abulatio humiditates exiccat 262.e
Longus funis quid fit Cœlio Aureliano
165.a.178.f
Lotiones corpus fanum conferuant 7.2
Lucius qdá lateris dolore laborans , quo
Coraculo monéte fuerit illo liberatus 3.a
Ludi oés antiquorú cur fint inſtituti 10.f
Ludorum exercitatoribus quis honor da-
✓ retur ⠀ 11.b
Ludú curiter athleticas exercitationes enu
# merauerit huius operis author 88.d
Ludi Baccho dicati axé dicti 121.a
Ludi matutini qui effent,& qui magni 64.
c.& 65.a
Ludorúvictores quo honorarentur 15.b.c
Lucæ præfectus , & eius onus 60.f
Lucta finestres habuit 105.a.quatuor
modis fieri poteſt 244.c.f
Luctatoriæ artis auctores, qui fuerint 105.
a.us.c
Luctam Gal. artis gymnafticę minimam
parte effe iudicauit..o.f. eius apud an-
tiquos magnus vfus fuit 244.d
Lucam noftro tempore exercent ruftici
quomodo apud antiquos athletę exer-
cebant 244.C
Lucavehementer, & corpore erecto facta
quid corpori præſtet 244.f
Luda habétibus crura debilia nocet 245 C
Lucta qua ratione pectori nocet 245.C
Lucta remiflefacta ad corpori pftet 244.f
Lueta fuperpauimento facta quam corpo
iytilitatem afferat 246.a
Luca in puluere facta carnis plenitudiné
remouet 246.d
Lucta ex fententia Galen, eft perĝexigua
Gymnaftica.
pars Gymnafticæ medicę 246.f.248.2
Luctator qui fit ex Ariftotelis fnia 70.d
Luctatores quid ná agerent,antequam lu
Яarentur 102.e
Luctatores vocabantur veri athletę fecun-
dum Galenum 108.f
Luctatorum imago 104.a
Lugentibus,varius fermo fuccurrit 283.b
Lumbis malè affectis lucta nocet 245.c
Lumbos diſcus corroborat 257.0
M
Achaon venatione fummopere de-
Mlectabatur
185.c
Magni Popeij poft ætate hoïes toto corpo
re acfingulis dieb' lauari cœperut so.e
Manuum gefticulatio ad fanitatem cófer-
uandam conducit 100.f
Manucodiata auis carens pedibus femper
in aere permanet, nec in terrã nifi mor-
tua cadit 137.b
Manuũgefticulatio huores attenuat 240.d
Marcus Aurelius Afclepiades, & eius laus,
60.c.f
M. Aurelius Antoni. Imper. balnea viro-
rum,acmulierum feparauit so.d
Marcus Antoninus Imper. valetudinis fttr
diofifsimus quid antecibi fumptionem
ageret & qua hora cibú fumeret 22 4.0.£
Marcus Tul. ftomacho laborans exercita-
tionibus opportunis conualuit 190.c
Marciafons hauftu erat iucãdifsima so f
Mare eft ex extrinfecus corpori accidenti-
bus 6.f
Mareinfignem falubritatem quare efficiat
179.b. ; 02.d
Maria Magdalena quomodo ftaret retro
pedes Chrifti conantis 54.£
Marina aqua maiora pondera, quàm dul-
cis fuftinet,& qua de caufa 184.f
Marius varicibus laborabat, &qua de cau
fa 269.0
Marfilij I icini error in Platonis translatio-
De 48 d. & 217.b
Martialis exercitia dum ruri morareť.203 c
Materia, qua lauabant,quç nam effet 39.a
Mecœnas Mefsius triennio filuit, & qua de
caufa 286.f
Medea fecundum Diogenem fapiensfuit ,
non venefica, & quomodo 8.c
Medicinæ quando opus non erat 1.b
Medicina partes, cùm fint diuerfæ,diuerfa
etiam nomina fortitęfunt s.b
Medicus quomodo corpus humanum con
fideret Iz.C
X Medicus
 1 N D EX
Medicus eft artifex res fenfatas tractans Mulieres cum viris quo temporeaccum-
212.d bere cœperunt. ibidem
Medicamenta quofdam iuuant,quofdam Mulieres modo a viris diuerfo accumbebat.
lædunt 196.e 54.d
Mediaftini in balneis qd facerét 30. c.63 . a Mulieres frequentiffimè faltationi dabant
Melancholicos lucta Theodorus Priſcia- operam 101.b
nus curabat 245.a Mulieres lacenæ quo faltu vterétur & 97.
Melancholici, dum legere incipiunt , cur c. 118. e
fomno capiantur 286.d Mulieres quenam vitam magis fanam &
Melancholiam Theodorus Prifcianus , & minus moleftam degunt 215.b.
Aretçus geftatione curabant 296.f Mulieres quæ nam faciliter patiunt ibi.
Melchior Guilandinus Laud. 19.C Mulieremprægnantem ledit faltatio 240.
Membra corporis per exercitatione robur e.254.d
& firmitatem acquirunt 192.c. 194.d Mulieribus prægnantibus pica obſeſsis vo
Menfe apud antiquos prope balneu erant ciferatio prodeft 281.C
fitæ, & qua ratione .56.d Mulieribus parturientibus vociferatio pro
Menfe & lecti fimul apud antiquos para- deft ex Alexandri ſentenţia 281.C
bantur 56.f Muficam Plato Gymnaſticę contraria ef-
Menftrua fanitatem corrumpunt 48.f fe dicit 160.d
Menftruafaltus euocat. 254.f.& deambu ON:
latio 260.f. 263.a Natatione curfui cốparat Arif. 183.b
Mentagra ægritudo Plinij ætate nobis in- Natatio femper in honore apud ve
notuit 4.f teresfuit 182.c.303.b
Meflores qua de caufa à victu inordinato Natationis locus quid fit 183. c . & 184. f.
& prauo non lædantur 229.b eiusfpecies 303
Methodi vniuerfales ex Gal. ſententia nifi Natatio quibufdá ægritudinibus ex Antyl-
particularibus fpeculationibus iungan- li fnia,& Gale.conuenit 183. a. 184.c.
turparum iuuant 189.b Nataturi quid agere debent , antequá na.
Militaris difcipline' cupidi gymnafia ingre tent 183.b
diebantur 16.e Natatio íter exercitationes numerať 183.a
Milo Crotoniata vir robuſtiſſimus` . 67.a Natationem cur antiqui addiſcerent ibidé
quantum comederet . 73.b.quo robur 185.a.303.b
oftenderet 138.e.150.d.277.C Natatio i fluuio facta fomnú íducit 303.c
Mecœnas primus natatoria calidarú aqua Natationem in aquis fponte naſcentibus
rum -in vrbe conftruxit 184.e factam Antyllus improbat 303.c
Moderati labores quibus nam corporibus. Natatio perniciofiffima quæ fit 304.d
conueniant 215.b Natatio fub Dio facta quid opereť 304. C
Morbi quo tempore non vigebant - 1.2 Natatio facilius in mari quàm in fluuijs
Morborum tria funtgenera, & quæ : 04. € fit Arift.authore ibidem
Morbus in intemperie, & eius fpecies ibid. Natatio calida indurata emollit,&frigefa-
Morbus in mala partium formatione qui &ta calefacit & eius nocumenta 304.f
fit, & quomodo fiat 204 £ Natatio frigida calorem naturalé validú
Motus intempeftiuus concoctionem cor- efficit, & concoctionem adiuuat ibidem
rumpit 193.a Natatione frequenti , fi quis vtatur , nerui
Motus omnis moderatus cunctis corpori- læduntur 305.2
bus conuenit 212.f Naturæ calidæ fecundum Hip. quiefcere
Motus intercifus minorem laffitudinem debent . 196.f
membris affert, & qua de caufa 237.C Naturæ hominum adeo diuerfæfunt , vt
Mortui in gymnafijs apud antiquos fepe nemo alteri prorfus fit fimilis 196.c
liebantur 18.f Natura corporibus noftris meatus multos
Mulieres poft Hip. ętate podagra propter curdederit 192.C
malam victus rationem laborare cape- Naturis calidis quies conuenit 206.f
runt 4.C Nauigatio an fit exercitatio 78.f
Mulieres apud átiquos nó accübebát 53.c Nauigatio quibus morbis, autore Auicen.
profit
 INDEX
profit 302.f.179.b
Nauigationis'modus valetudinarijs couc-
nicas qui fit ex Herodoti fentétia 179.C
Nauigationis fpecies funt multę , & quæ .
& 179.c.301.c
Nauigatio per flumen facta minus pertur
bat , quàm quæ per mare, & quare qui-
bufdam morbis conueniat 180.d
Nauigatio inter exercitationes ab Antyllo
numeratur 179.a
Nauigatio corpus mouet, & perturbat.ibi.
& quare 180.d
Nauigatione quinam vtantur ibi dem
Nauigantes funt magis colorati ijs,quiin
paludibus degunt, & qua de caufa 181.e
Nauigatione fanus factus eft AnneusGal
lio fanguinem expuens 179 b . & 302.C
Naumachiæ cur à Pop. Ro . fint inftitutæ,
180.e
Nemei ludi apud Cleonas agebantur 15.b
Nephretici Tral. fententia lectica vtipof-
funt,& qua de caufa 299.a
Nephriticis nauigatio maritima prodeft .
303.a
Nero Imp. gymnafia quandoq; ingredie-
batur, vt athletas certantes videret 26.e
Nero Imp.muficũ certamé inftituit 158.e
Nero Impe. in lectica cum matre quando-
que vehebatur 299.C
Nero lamina pectori impofita fub ea can-
tica exclamabat 160.d
Nicomachus fmyrnæus valde craffus qua
via ab Aefculapio fit curatus à nimia il-
la crafsitie 207.C
Numa fecundum Plutar.voluit adoratio-
nes fedendo fieri 139.b
Numerus exprimit rerú fimilitudines.96.d
O 106 .
Culi lachrymantes læduntur falta-
O tione 240.C
Oculilippiétes , & lachrymofi à quantum-
uis minimo motu lęduntur, quiere verò
recreantur 243.a.b
Oculorum circüuolutiones vertigines pa-
riunt 242 d
Octauius Pantagathus vir doctifsimus Vi
trauij contextum de paleftra emenda-
uit 19.c. & infra
Oleum eft ex extrinfecus corpori acciden-
tibus. 6.f
Olympici ludi Pifis agebantur 15.b
Onera portantes,fi cantent, minus laborat
283.b
Onuphrius Panuinus Veronenfis de ludis
diligentifsime fcripfit 11.b
Ophthalmiæ lucta nocet 246.e
Ophthalmiagraui laborantes Gal. Tral.
& Actius geftatione curabant 298.d
Orcheſtica tertia faltatorię ſpecies in plu-
res partes diuiditur 82.f.240.d
Orthopno.cos vociferatio iuuat 281.c
Orpheus vt Deus ab Alexan. Se.colebatur
182.d
Os claufum cótinere fitim extinguit. 286.f
Ofcellæ 163.b
Otiú corporis habitum deftruit 192.f.197.c
Otium perniciofum eft & qua de cauſa
199.c.& infra
P
Alaftra Mercurij filia pudendos locos
obtegendi cófuetudinem inter mulie-
res,queexercebantur, inuenit 76.c
Palæftra quid fit 17.0
Palæftræ defcriptio fecundum Vitrunió ,
aceius partes 20.ef
Palæftre noméquid fignificet. 35.a.102 d.
244.f
Palaftra multas fubfe habuit fpecies 102.d
Palæftre nomen vnde fit dictú 102.f. & ifra
Paleſtra ſtomachú frigidis morbis oppref-
fum liberat. Cel. Aureliano authore 245
a.248.e
Paleá hordeaceã quidã vrinę difficultate la
borans per multum tempus, minxit 4.f
Panathenaicum quis locus fuerit 18.t
Pancratiaftes quis fit ex Arifto.fnía 70.d
Pácratiu duplex erat 105.c.109.a.b.244.f
Pancratiaftes vocabantur veri athletæ fe-
cundum Gal. 108.f
Pancratio Gal. plurimos fanitati reftituit
110.d.248.d
Pancratij volutatorij imago
Paralyticis natatio in aquis fpõte nafcenti
bus facta Cel. Aurel.authore prodeft , &
etiam in marinis aquis 303.0
Partibus infernis ab alimento nutrimentú
non capientibus deambulatio facta cal-
cibus incumbendo prodeſt 263.a
Paruę pile lufores quo fe haberent 85.c
Paulius Manutius vir do&ifsimus , & elo-
quentifsimus 178.d
Paullus Rhánufius vir opt. &doctifs. 54.b
Paullo Rhánufio multú debér ſtudiofi ob
accúbendi formam monſtrată in mar-
more antiquifsimo 54.c
Pauli Acginctæ fententia de coitu opponi
tur Gal. & Aetio 237.2
Pectoris dolore diuturno laborantibus vo-
X jj ciferatio
 INDE X
ciferatio fubuenit 281.c Pilęparuæ lufus omnes quid preftaret vti-
Pectoris affectionibus curandis geftatione litatis corporibus 241.b
Actius vtebatur 298.c Pilę parue exercitatio inter veloces motus
Pedes debiles & male tutos faltatio firmat numeratur à Gal. & Paulo 241.b
240.e Pilę follis dictat exercitationis figura 89
Pædotriba fm Platonem quis effet 62.d Pilę magnęlufus vtilitates que fiat, ibidem
Periftylia in palæftris quonam pacto fie Pila trigonalis quæ nam effet 91.b.
bant 20.e vtilitas 243.2
Periftyli interioris ambitus `cui curfui in- Pilętrigonalis figura 93
feruiret
116.f Pilapaganica quæ nam effet 94.d.quibus
Peritoneum debile habentes ſpiritu reten- conueniat 243.9
to læduntur 280.d Pilamalleus quid fit 167.a.& 290.c
Perfęvictus rationem , & exercitationem eius vtilitas, & nocumenta 290.₤
diligenterprofitebantur 195.a Pilicrepusin gymnafijs quis effet , & quid
Perfis labores corporis Cyrus inftituit an- ageret 63.c
te cibi fumptionem, & quare 8.d Pingues quanto magis exercetur, tato ma-
Petauriftęvnde dicantur 163.b gis fani funt. & qua de caufa 213.2
Petaurum quam haberet figuram 162.f Pifcatio nauigijs facta eft nauigationis fpe
Petroas egra corpa exerceri iudicabatzos.b cies 181.a
Petrus Victorius nŕę ętatis ornamētű. 114 Piſcatores marini cur pilos ruffos habeant.
Potulenta tú cibi tum remedij caufa egro 181.c
tis exhibentur 6.f Pifcina pub. Romęvbi nam fuerit 184.€
Pheninda quid & vnde dicatur 84.f Pythagoras quidam athleus primus carné
Phoebus difco Hyacinthu interfecit 126.e exhibuit 72.f
Philagrius medicus profluuium feminis Pythagoras voluit adorationes fedédo fieri,
exercitatione partium fuperiorum cura 139.b
bat.247.c.curſu Antyllus 290.f Pyrrhichię faltationis imagɔ 98
Philander in fuis in Vitruuiú cómétarijs Pittachus Mitylene Phrynone Atheniéfiű
oftédit antiquos in ftratis cœnaffe < 3.a duce & pácratiafté excell.vicit, ob quam
Philoctetes dolorem, fagittarum iaculatio ré ſtatua in Prytaneo ei erecta fuit 110.d
ne lenibat Pythici ludi Delp hison turr
antu
258.f ag uuan
eieb 15.b
Philofophi in palættras ad difputandum Pituitofi vociferati 281.C
conueniebant 20.e.28.c Platonis fententia de arte gymnaftica 12.f
Phonaſcia ars,& phonafci magiftri 158.d Plato laudat in v.de rep . vi mulieres nude
Phyficus quomodo corpus humanum co- cum viris in paleſtra exerceantur 27.C
fideret 12.0 Plato fecüdum quofdam athleta fuit 71.c
Phryges fuenerüt curr' qtuor rotaru 171.a Plato fuit Hip.feftator 85.c
Phrynicus ob faltationis excellentiam ab Plato laudauit vt & pueri & virgines , &
Athenienfibus Imp. eſt electus 100.C mulieres, & homines tam nudo corpore
Phrynon dux Athenienfium pancratiaſtes quàm armato exercerentur 116.d
fuit excellentifsimus 110.d Plato fcribens ftatum motui contrariúnó
Phrenetici lectis penfilibus iuuátur, & qua prorfus vera locutus eft 118.d
de caufa 301.a Plato dicit naturas diuinas ex motuj&
Phthificis vociferatio prodeft 281.C quiere conftare ibidem
Pilę paruę lufus in tres fpecies diuiditur. Plauti verfus de antiquorum puerorú mo-
84.e.201.c ribus in palæítra 29.b
Pilę magnę lufus duas habuit ſpecies 86.d Plinius fcribic athletas aliquando coitu vti
Pile inanis lufus quis apud antiquos fue- folitos 76.d
rit. 86.d. & vtilitas.242.f Plinius fecundus æftiuo temporepoft cibú
Pileludorú quatuor apud Gręcos fuerunt apricabatur 140.C
genera, & que 84.c.241.b Pliaiusfecundus ex Veſuuij montis concre
Pile lufus fecudum latinos, & eius fpecies . mationeinterijt ibidem
88.c.242.e Plinij capitú librorú catalog adulterin❜28.
Pila robuftis corporibus conuenit 212, f Plinius dixit Afclepiadem iucundú curan-
 I'N D EX
di modum caluiffe 205.c Propinatio iuxta veterem ritum , in conui-
Plinij iunioris exercitatio &fuerit 221d uio factaex Rhamuufiano lapide. ss.b
Plinius maior dum voce & ftomacho labo Prouerbium in harenam defcendere vnde
praret,lectione clara liberatus eft 285.b fit ortum 16.d
Plinius Cæcilius vehiculo geſtabať 290.b Prouerbium illud diſcam ('quàm philofo-
Plinius Rome Sella vtebatur, vt inter eun- phu audire malunt) vnde fit ortum 18.e
dum ftudijs vacaret 299.C Prouerbiu Ne gras ia ftadio dolichũ 117.a
Plinius iunior corporis fanitatem venatio- Prouerbium tranfire metam 119.b
ni referebat 187.0.307.0 Prouerbium cótra eos , qui nec literas , nec
Podalirius venatione delectabatur 185.c natarefciebant 182.C
Podagrici faltum debent fugere 255.a Prouerbiй à mari & terra fumptum . 302.e
throchum 289.0 Puer aquam præbens 56.b
Podagricos lenes & remifla iuuat deambu Pueroru geftatio in vlais nutricú eft quæ-
latio, & vehemens lædit 261.C dam ipforum exercitatio 176.d
Podagrici Tral. fentétia lectica vti poffunt Pue ri pof t Hip poc r . æta tem pod agr a labo
& qua de caufa 7299.a rare inceperunt propter ingluuiem 4.c
Pofis fecundum Simonidem eſt ſaltatio lo Pueri frequentifsime faltationi operam da
queas 95.f bant 101.b.
Pompeij magni exercitia 116.e Pueri muficam Platonis , & Ariſtot, fenten
Pons naumachiarius quare fic vocatus fit . tia debent addifcere 160.d
180.f ri
Pue a plo rat u ex Ari fto t . fen ten tia prohi
Poppea Domitij Nero.vxor, quid faceret , aberi non debét, & qua de cã.150.f.188.c
- vt cutis candorem acquireter 27.a. Pueri Gal.tempore in aquis pueriles ludos
exercebant 133.b
Porphyrius philofophus carnis vfum cur
prohibuit 193.C Pueri vfque ad vigefimum primum ętatis
Porticus tres extra palæftrá quomodo di- annum labores multos indifferenter fer
fponerentur 20.f re poffunt 228.e
Porticus erant partes gymnafiorum prin- Pueris peritoneum aut fcrotum ſpiritu re-
cipales, & quomodo fe haberent 28.c tento rumpitur 280.c
Porticus Pompeiana ad deambulationem Puellęfunt ex Platonis fententia in gymna
• ædificata ·134. C ftica bellica exercendæ 66.f
Porticus in viridario Vaticano qualis út . Puellæ pulcherrimę fingulari certamine
135.a certabant 144.C
Potabant veteres cornibus boum 55.b Pulmone vlcerati , inculpati viuebant in`
Prædo quidam in Pamphilia homines pe- Lybia 179.0
dibus priuabat 433.C Pugil qui firex Ariftotelis fententia 70.d
Fran lium apud antiquos quid eflet 2.f Pugilatus ante bellum Troianumfait in
Prafine factioni maxima ciuitatis pars fa- vfu 107. b. fanitati parum cofert 247.a
uebar 168.e Pugilatores quomodo certabant 107.c
Prafiai erant vna factio Romana ibid. Pugilatus in gymnaſtica medica exiguum -
Pratinaspoeta cur fit vocat faltator, 101.b vfum habet 108.c
Praxagoras reprehenditur, qui epilepticos Pugiles vocabáťveri athletę fmGal. 108.f
deambulationibus plurimis , & vche- Pugiles, & athlete aliquando in Deorú au
mentibus curare nitebatur 251.0 merum relati 71.2
Pręmia certatoribus cur fuerint inftituta . Pugilum imago 102.b
214.e.15.a Pulueribus in multis exercitationibus an-
Priapismu pilæ magnęlufu Tralianus cu- tiqui vtebantur.& qua de caufa 236.d
rabat 242.d.atque item haltere 256.0 Puluis vim habet emplaíticam ex Galeni
Prodicus egra corpora exerceri iudicabat . fententia 238.d
3205.b. propter quod ab Hippocrate re- Pugilatus nocumenta, quæ fiat 247.C
prehenditur 245.b Pugilatus fuit paruus Lufus ingymnafti-
Prodicus valetudinis ftudiofiffimus fuit . ca medica 248.d
210.0 Pugnç nomen plura fignificat 140.f
Propnigeú í palæftrávbị ná crat 20. f. 43.a Pugna , de qua hic auctor agit, quid eſſer
Gymnaſtica. X üj & quot
 INDEX-
& quot eius fpecies ex Oribafij fentëtia Refoluti Tral.fententialectica vti poffunt,
ibidem . & 273.a & qua decaufa 299.8
Pugna vmbratilis quomodo fiebat.'ibidé. Refpiratio crebrarum ofcitationum eft re-
201.C medium 279.a
Pagnatelorum quomodo fieret ibid. Reunctores in balneis qui eflent 30.c.63.a
Pugna fingularis quomodo fieret ibidem Rigores faltatio arcet 140.d
Pugnas fingulares exercebant facerdotes Rifus quo fiat, & quid efficiat 161.2.287.b
in Pergamo Gal . tempore 142.C Romani poftremi omniú gymnafia ad Grę
Pugnaaduerfus palum quinam vterentur. corum imitationem ftruxerunt 18.f
145.c.273.a Romaniin balneis multo græcis lafciuio--
Pugna vmbratilis vbi à Galeno laudetur . res 38.c
146.0.273.b. Romani fuos milites & mari & terra exer-
Pugna armata a Demea inuenta 146.e cebant 180 f
Pugnas fingulares etiam Romani exerce- Romanorum mulieres Varronis teftimo-
bant 146.d. ibidem nio in eodem loco cũ viris lauabantur .
Pugna fingularis rudibus armis facta à Má 48.f.oppofitionem . 53.0
tinæiscft inuenta 145.b Ros vim habet colliquatiuam , & ideo bi-
Puluis in vnctione quid præftaret 33.a bitus gracilitatem inducit 267.2
& 2; 8.d.vnde portantur 34.C Rotæ curruum Homeri tempore ſtano or
Pyrrhus Ligorius antiqtatis peritifs. 19.c nabantur 171.a
Pyrrhichiæ faltationes quæ fuerint , & a Ruffus Ephefius Romæ fub Traiano flo-
quo inuenta 97.c ruit 245.0
Q Ruflati erantvna factio Romana 168.e
Vadrans erat merces balneatori da- S
ta 47.0 Altantes pondera aliqua habebant`, &
Q
Quadrata corpora ab exercitatione quo- S quorfum 118.d
modo iuuantur 213.a Saltatoria exercitationis fpecies, & cius di-
Quadrigæ inpub. facris fæpe certauerút . uifio 82.d
171. C Saltatoriafacultas in imitatione folo motu
Quartana laborantes, vociferatio iuuat . facta confiftit 96.f
281.C Saltatio fecundum Simonidem eft poefis
Quinquertio qui fit ex Ariſto. fententia. tacens 96.f. & infra
70.d.e. Saltatio vera à muſica fecundum Plutar-
Quotidiana febre laborantes in lectica de- chum deprauata eit 97.8
cumbentes vehebantur 299.a Saltationis inuentor quisfuerit 97.a
R Saltationum diuerfa nomina vnde fint or
Auenna Strabonis autoritateaerem 97.C
R falubrem habebat 75.2 Saltationis finis 100.d
Razis fentétia de venatione 187. c. 306.e Saltationes vbi nam fierent 101.b
Renes debiles læditfaltatio 240.f Saltationem antiqui in conuiuijs exerce-
Remediorum omnium natura eft, vt pro- bant IOL.C
fint, & aliquid etiam offendant 151.2 Saltatio quæq ; antiquorum ordine,rōne,
Renibus malè affectis lucta nocet 245.c & proportioneindigebat 239.b
Renum lapilli optimè faltatione extrudú- Saltatio opportunè facta multas affert vti-
tur 240.0.254. f litates, eadem inopportune adminiftra-
Renú íbecillitate,vel feruore,vel vlcere affe ta multa detrimēta homini pftat 239. €
ti faltum vitent. 15 5.a.& difcum. 1 { 7.c
& Saltus vtilitas , que fit, Vegetij ſentenția .
Renum inflammatione laborantes erecti 117.c.153.c.& infra.
ſtare non debent 269.b Saltus pprie dictus duplici modo fit118.f.
Rhamnufianus lapis,í quo fculpta eft for & eius effectus 154.0254.0
ma Triclinij, antiquiffimus 56 Saltus multæfunt fpecies 254.0
Rhetores in palaftras ad difputandú con- Saltus in altum factus lædit pectus , &.com
ueniebant 10.c.28.C xasiuuat 215.2
Restonefinis varia noïafortitę funt203.a Saltus humoresfuperfluos euacuat, &loco
purga
 2

IN D E X
purgationis acphlebotomix , Gal. au- Sella duplex apud antiquos fuit 174.f
thore,fieri pot , fi quid fit , quod ipfam Sella portatoria quid effet 175.2
impediat ibidem Sella à lectica differebat 175.c.& 299.b
Saltus factus , manibus aliquo põdere ple- Sella tum cooperta tum non cooperta an-
nis,qd differat à faitu aliter facto 255. b tiqui vtebantur 299.0
Salfugo eſt ex extrinfecus corpori acciden Semen præcalidum emittentes , haltere ,
tibus 6.f Gal.authore curantur 256.c
Sanguinis miitionem Erafiftratus e medi- Seminis fluxu patiétes lędit faltatio 240. f.
cina auferebat 191.b & deambulatio 261.a
Sanguinis mictú aut fluxu quemlibet pa- Seneca vocat fe pfychrolutrem 47.C
tientibus faltus obeft . 255. & deambu- Semitertiana febre laborantes in lectica de
latio 260.f cumbentes vehebantur 299a
Sanguinis reiectio fpiritu retento non cu- Seneca degeftationis , & ambulationis dif
ratur, & qua de caufa 280.d ficultate quo fitintelligenda 296.d
Sanitas in humorum æqualitate conferua Seneca aduerfus miram anheladi difficul-
tur 192.8 tatem geftatione in vehiculofacta vie-
Sanitas eifdem remedijs & amiffa recupe- batur 197.b.c
ratur, & præfens conferuatur. Erafi.fen- Senes quonam modo fecundum Gal. fen-
tentia.191.c.huius falfitas 19 ; .c tentiam debeantcurari 209.b
Sanitati voluptas eft coniuncta 183.b Senes vti debent laboribus confuetis 211.b
Sanitas cum aliqua moleftia permanere Senes pauciores & remiffiores exercitatio-
ibidem nes fuftinent 212.f
poteft
Sanitas in moderato calore naturali & co Senibus exercendis quatuor funt confide-
menfuraro humido conferuatur 191.c. randa 210.e
194.d Senectus quid fitex Arift.fententia. ibidē.
Sanitas quot modis confideretur 205.a Senfus lucta exacuit 245.2
Sanitas medicamentis opportune adhibi- Septi dolore diuturno laborantes vocife-
tis recuperatur 19.C ratione liberantur 281.C
Sani homines à medicamentis multum læ Sergius Orata balaca péfilia îuenit. 177 a
duntur ibidem Sertorius,vt rixas conuiuarum auerfaretur
Sanus homo nullis legibus fe obligare de- fupinum felocauit , & iccirco facilius
bet 61.C trucidatus eſt 14.2
Satyriafim lucta , Theodori Prifciani au- Seuerus Impera.Scimpodio vehebatur, dú
thoritate, fanat 145.2 Britanniam obiret 178.d
Scabiofis , qua de caufa motus vehemens Sicci homines vel parum , vel nihil exerce-
conuenit 208.f ri debent, & qua de caufa 213.b
Scabiofis natatio maritima prodeſt 304.d Siccitas nimia exercitationes phiber 210.f
Sceltyrhis ægritudo Plinij ætate fe manife- Silentium fitim,tuffim & fingultum extin
ſtauit 4.f guit 286.f
Schola medicorum vbi fuerit , & quid ibi Silentium fanguinis reiectioni conuenit
fieret 25.0 286.16.d
Scimpodium quid fit 177.c.& 301.a Silimachus medicus fuit Hippoc. fectator.
Scythæ oës ferè femper equitatione vɩun- 296.e
tur 157.c Singultus longa & concitata ambulatione
Scythæ inuenerütcurrus fex rotarú 177.b comprimitur . 262. e & fpiritus cohibi-
Scribonius Largus Claudij Impatoris me tione.278.f. & vociferatione . 28Lf & fi
dicus fcripfit neminem vfque ad fua té- lentio 286.f
pora aquæ formidineliberatum 4.C Syracufani bis in diefaturabantur 13.2.
Scribonius Largus medicus tempore Tib. Sitisà filentio extinguitur 286.₤
Caf Romæfloruit 142.f Soclarus Epicura aduerfatur circa coitu
Scrimia vulgo fic dicta quid nam apud an 237.a
tiquos effet 145.b Socrates ad fanitaté conferuandã, & robur
Secundas faltus educit 254.f acquirendum faltationé exercuit 101.a
Sella currulis vnde fit orta 175.a Socrates cantu feexercebat 284.C
Solon
1
 INDEX
Solon vetabat feruis unctiones ficcas 32.f orbi notafacta eft 4.f
Situs conuiuiorum in Triclinio iuxta ho- Stomachus in coquendo debilis à faltatio-
ratium . S4.C ne corroboratur 240.d
Somni corpus fanum conferuant 7.a Stomachumfrigidis morbis oppreflum cu
Somniprofundiores ijs contingunt, qui fe rat curfus 250.f
exercuerunt,& qua de caufa 193.a Stomachicos fpiritu retento Cal. Aure.cu-
Somniprofundi concoctione meliore effi rabat 279 c. & vociferatione 181. c.
ciunt, & qua decaufa ibidem Afclepia geftatione 296.f
Sono capiunt fæpe intéte fpeculates 1 3 9. a Stomachi dolore Theodorus Prifcianus ,
Somnolenti cur fint decolorati 244 d & Aretaus geftatione curabant ibidem
Soranus in curādis diuturnis morbis exer- Stomachi affectionibus curádis geftatio.
citatione vtebatur 235.6 ne Aetius vtebatur 198 C
Softratus Gnidius ambulationem penfile Stomacho laborantibus vnctiones exerci-
primus omnium Gaidi fecit 135.b tationes , & vociferationes commendat
Spartanorum mulieres vna cum viris in Galenus 281.C
palæftris fe exercebat 27.b. & in balneis Stomachicos natatio maritima iuuat.304e
vnà cum viris lauabantur 48.c Strigiles balneorum quid effent , & ex qua
Spalmus cynicus curfu remouetur 250 c materia fierent 3༦.f
Sphærifterium gymnafij pars quid effet , Studia corpus conferuant fanum 7.2
& quid in ipfa ageretur 36.f Sudores corpus exinaniunt Na ibid.
Sphærifticus qs nam effet,& eius onus 62.f Sudor eft motu prouocandus , & qua des
Sphæriftica eft faltationis fpecies , & quid caufa $ 227.b
fit & quis eaminuenerit 84.d Sudor fine motu proueniés deterior eo eft,
Spectatores fubfellia fibi ad fpectandum fe qui àlabore proueniti bitk 23.3.2
rebant 138.f Sudor qua de caufa manus exercentibus
Spiratio numerofa vnde fiat 251.C ex Arifto.fententia effluar 247.C
Spiritus cohibitio quid faciat 153. a. eius Sudor ficcus quis fuerit 30.f
fpecies. 153.b.eius vtilitas . 278.d.quib' Suetonij locus de remedio harenarum &
conueniat. 279.a.eius nocumêta.ibid.b - arundinum . Augufti , quomodo fit in-
Spiritus cohibitione inter ceteras exercita- telligendus 264.f
tiones Athletae duabus de caufis vteban Suffufi oés colores rubeos iudicant 262. f
tor 154.2 Surditate captos Gal.Tral . & Aetius gefta-
Splenis egritudinibus ex Actij fententia tionecurabant 297.C
curfus eft vtilis 250.d.f Τ
Spleneticos geftatione Theodorus Prifcia Emporisduo funteña, é ab authori
296 ₤
Spurij apud antiquos magna infamia no- Tempus accidentale quodnam à medicis
tabantur & à nobilium commertio ex- " nominetur ibidem
trudebantur 18.e Temporum conftitutiones in exercitandis
Spurina qua victus ratione vteretur , & corporibus,quæ fint vitandæ 220.0
exercitio 210.f.223.c Tempus nubilum & obfcuru exercitatio-
Spurinæ ftudiú í fanitate cóferuáda 223.0 nibus eftineptum ibid.
Sputa corpus exinaniunt 6.f Tempus ferenum & lucidum eft exercita-
Stadium gymnafij pars sz.d tionibus aptum 210.f
Stans exercitium 146.f Tepidarium in balneo quid effet 40.0
Stare maiorécorpori laborë affert , quàm Tepidarium &laconicum non funt idem
ambulare,& quare 137.0 apud Vitruuium 41.b
Stare calcibus aut fummis digitis innitédo Tepidarij cur non meminerit Vitruuius lo
nihil nifi moleftiam affert 272.f quens de balneis gymnafiorum 42.d
Stellas deficiétes in inſomnijs vidétes quo Tetano affectos Hip.authore aqua frigida
modo ab Hippoc. curentur 253.a affufa liberat 305.a
Stephanio fuit iuétor togatę faltatióis 83.a Themifon in curandis diuturnis morbis
Stercoracorpus exinaniunt 6.f exercitatione vtebatur 235.b.
Stomachace ægritudo Plinij ętate noftro Themifon medicus rephendiť, q atrophia.
labo .
 MIN DE IX
Faborates longa ambulatione affligebat lem & Corycum'differre 87:3
26L.C Valetudinarij quomodo fint exercendi
Themifon methodicorú princeps coxédi- 209.b.230.d.
cúdolore laborâtes eqtare iubebat 293.a Vafarium quid'effet 43.b
Theon Alexan.de athletica fcripfit 70.c Varices patientes faltum effugiant 255.a
Thefpi' poeta faltator cur fit vocatus for.b Varicibus laborantes erecti ftare non de-
Theffalus medicus Neronis ætate floruic bent 269.b
159.a Varices quomodo generentur ibi.
Theffali qua de caufa centauri fint vocati Varialectiones auctoris recognitæ , & 20-
167.C Etx 280.c
Tyberius Imper. ſcimpodio quandoq ; ve- Vehicula tota Plauti tempore ebore erant
hebatur 177.C ornata 171.3
Timonis auia duobus menfibus , fingulis Vehicula tota Plinij tempore auro, & argé-
annis in cauernis latitabat 5.a to erantinfignita 171.a.297.b
Tyrrhenifub eodem tegumento cum mu- Vehicula varijs rebus cooperiantur 171.b
lieribus accumbebant 53.C Vehicula equis, vel mulis,vel bobus, vel vi
Tyrrheni ad tibiam pugnis certabát 107.c ris agebantur 171.6
Titus Imp.lauabatur, vbi & plebs 26.f Vela ad excipiendum puluerem in Trich-
Titus Imp.qua de caufa fit mortuus 47.a nijs fufpendendi mos 54.f
Tonfillas patientibus luta nocet 246.c Venatio non folùm corpus , fed & animam
Thoracem haltere lædit. 256.f. & diſcus . delectat 185.b
257.0 Venatio ad bellicam fortitudinem compa-
Thorax humidus ambulationefacta calci randam eft vtilis 186.d.185.f
bus incumbendo fanatur 263.a Venationes tres funt ex Platonis fententia
Thorax difficulter fpirás deábulatione per 186.d
accliue facta iuuaťex Antylli fnía 263.b Venationis multęfuntfpecies 188.d
Tria erant Romę loca,vbi litterarię exerci- Venatio quę nam fuerit magis apta ibi.
tationes fiebant, & quę 25.b Venatio accipitribus facta quomodo ab
Triclinium marmoreum vetuftiſſimű Pa- antiquis fieret 188.e
tauij in ędibus Rhamnufianis 56 Venatio multis inftrumentis opus habet &
Tryphon de athletica fcripfit 71.C in hoc àpila ex Gal . fnía differt 30s.c
Tripudia nfa faltationibus antiquorú cor Venationis equeftris vtilitas, que fit, & qui-
refpódēt & in quo ab illis differát 239.b. bus obfit 306.f
Trochus græcus quomodo factus effet no Venationis pedeftris vtilitas , & nocumen-
bis eft ignotus 162. f. & latinus ibi , & ta 307.b
quibus conueniat 209.C Venatio eftexercitatio & opus ex Gal. fen
Tubi per quos circüfunderetur calor pro- tentia ibidem
diens ex hypocauſto 43.a Venealiquando à faltu valido rampútur.
Tubicinibus fpiritu retento peritonçum 255.a.&à difci exercitatione 258.d
rumpitur 280.c Venenum cur toxicum fitdictum 130.d
Tumores laxos geſtatione Aetius curabat Venus conferuat corpus fanum 7.2
298.c Veneti erant vna factio Romana 168.e
Tufsis ficca, fpiritu retēto , curfu nõ in pul- Ventres frigidos lucta curat 245.a. & cur-
uere facto curaturex Celfi fnía 250.0 fus 250:f
Tuſsis à frigida cauſa orta fpiritus cohibi- Vertiginofos manuú gefticulatione cura-
tione curatur 278.f bat Aretçus 40.d
Tufsis à filentio extinguitur 286.f Vertiginofos lędir faltatio 240.c. & pile lu
Tyberius Imperator omniú primus colis fus 24t.d
dolorem expertus Vertiginofi lactam vitare debent . 245.c.
4.f
V* & curfum circularem . 252. £. 262. f. &
Alerius aper miles cæcus quo reme- trochum. 209.C
V die,osallepigus naciste , fucrit à Vertiginofos malè curabat Arerçus pagi
cæcitate liberatus 3.C latu. 247. c. curabat etiam diſċi exerci-
Valeriola recte putat contra Fuchſium, fol ag tapioną 257.C
Verti
 INDEX
Vertiginofa paffiovnde oriatur 262.f Voci ex humiditate raucæ vociferatiofuc-
Vertiginofos geftatione Gal. Tral. & Act. currit 281.C
curabant 297.c Vocivel nimia loquela , vel nimio clamo-
Veredus eratvehiculi fpecies 298.d re,vel filentio malè habenti vociferatio
Verus Imp. primus cum duodecim ſolen- fubuenit 281.C
ni conuiuio accubuit 54.d Voxquomodo corrumpitur 283.2
Veficæ lapilli optimè , faltatione extrudun Vomentes vociferatione iuuantur 281.C
tur 240.c Voracitas immenfa, Seneca & Plutar. auto
Viæ apud veteres græcos que fint 217.c ribus, multas nouorum morborum ſpe
Vigiliæfanum corpus conferuant 7.2 cies hominibus genuit 4.d
Vigilia laborantes lectica vti poffunt299.3 Vrania quid 85.C
Viperarum morfibus tibiarum moduli Vrinæ corpus exinaniunt 6.f
profunt, vt Gellius refert fe apud Theo- Vrine ardor excurfu augetur 252.d
phraftum inuenifle 283.c Vtero conuulfo ambulatio calcibus in-
Virgo fons tactu erat iucundiffima so.f cumbendo facta prodelt 263.a
Virgines fecundum Platonem funt in gy X
mnaftica bellica exercendæ 66.f Yftarca quis nam effet 60.e
Viri tantum apud antiquos accumbebát , XXyfti &xyſtaGazylla quid effent in gymalio
non mulieres 53.c 37.b.c
Viri apud antiquos quonam modo accu- Z
berent s3.e Ofimus libertus fanguinem reiectans
Virinoïe quid intelligat hic auctor 228.e Znauigatione liberatus eft . 179. c.
Viri funtferè omnibus motibus apti 212.f 302.e
Vifus debilitati , & obfcuritati geftatio re- pasos quid fit 84. f. 94. f. eius vtilitas .
trouerfa faciefacta,Auicen.authore, co- 243.c
fert 298.d 2 mendicum , & erronem fignificat .
Vitrunius floruit ætate Cęſ. Au. 18. d.eius 128.d
autoritas apud antiquos paruafuit ibi. axpoxespía quid fignificet . 146.f.eius vti
Vlceribus quiete curandis ſtare & federe litas 276, d. & 147.2
aduerfantur 138 Acrochirifmus quomodo fieret ibid.
Vlceribus internis, Cal. &Cel.authoribus, ἀκροχειρ
xxess ισης quid fit 149.a
deambulatio remiffa , & molliter facta Acrochirifmo celtę vtebantur ibid.b
prodeft 261.c ἀσχολιάζειν 121.b
Vnctione qui nam vterentur 30.d κι άβαι vnde dictum fit 55.b
Vactionis materia quæ fuerit 32.d Δίαυλος apud gracos quid fit 10.e
Vnctionis finis 33.0 Te
ἐκπλετρίζειν quidfignific et 149.b. 201.c. eius
Vnctio poft balnea quid præftabat 32.f vtilitas 276.c
Vnctio ab antiquis quomodo fieret, eft in TITAN quidfignificet . 149. c.201.c.eius
certum 34.J vtilitas- 276.f
Vactionibus in multis exercitationibus ανάτος quid fit 30.f
antiqui vtebatur, & qua decaufa 236.d gová vox eft antiquiffima , & denu-
Vociferationis pub. certamina , & victori- dari fignificat 17.b
bus præmia fuerunt inftituta 157.a.6 γέλως vnde dicatur 287.a
Vociferatio quonam modo fieret: 159.b xicas gymnaſium Athenis quid fue
Vociferationis finis eft multiplex 158.f rit 18.c
Vociferatio quid fit 156. & quid efficiat. Eusis apudgræcos quid fit 21.2
159.b.180.f και ίσαλος quid fit 30.f
Vociferatione quomodo, & quando debe qida quid fit 84.f
mus vti & vitare 283.a Atrodores qui fint 124
Vocis abfcifio quomodo à Cœlio Aurelia- Béos inftrumenti vertigo epilepfiam in
no curaretur 160.e ducit 290.d
Vocis fpecies funt fex 280.f Διαχονίου ἀναι ειχᾶσαι 145.f

FINI S
 REGISTR V M

* ABCDEFGHIKLM N O P Q R S T V X.

Omnes funt quaterniones præter * et X

qui funt terniones, et D quinternionem .

VENETIIS AP VD IVNTAS

M D LXXIIL

ཱ ོ་