10-ma`ruza

Mavzu: Bessel tengsizligi

f ( x ) funksiya [ a , в ] oraliqda berilgan. Bu funksiya va uning kvadrati ham shu

oraliqda integrallanuvchi bo’lsin. Odatda bunday funksiyalar kvadrati bilan integ-
rallanuvchi deb ataladi.

Agar f ( x ) funksiya [ a , в ] da kvadrati bilan integrallanuvchi bo’lsa, u shu ora-

liqda absolyut integrallanuvchi bo’ladi. Haqiqatdan ham, ushbu

1
|f ( x )|≤ ( 1+ f 2 ( x ) )
2
tengsizlikdan foydalanib
в
∫a |f ( x )|dx
ning mavjud bo’lishini topamiz. Bu esa f ( x ) funksiyaning [ a , в ] da absolyut in-
tegrallanuvchi ekanini bildiradi.

Ammo f ( x ) funksiyaning absolyut integrallanuvchi bo’lishidan, uning

kvadrati bilan integrallanuvchi bo’lishi har doim kelib chiqavermaydi.

Masalan, ushbu

1
f ( x )=
√x
funksiya (0,1] da integrallanuvchi, lekin

1
f 2 ( x )=
x

funksiya esa (0, 1] da integrallanuvchi emas (qaralsin, 16-bob, 5-§).

Demak, kvadrati bilan integrallanuvchi funksiyalar to’plami, absolyut integ-

rallanuvchi funksiyalar to’plamining qismi bo’ladi.

f ( x ) funksiya [ −π , π ] da kvadrati bilan integrallanuvchi funksiya, T n ( x )

darajasi n dan katta bo’lmagan trigonometrik ko’phad bo’lsin:
 α0 n
T n ( x )= + ∑ ( α k cos kx+ β k sin kx )
2 k=1

Ravshanki, bunday ko’phadlar ham [ −π , π ] da kvadrati bilan integrallanuvchi

bo’ladilar. Koshi-Bunyakovskiy tengsizligidan
π
∫−π [ f ( x ) −T n x ] dx
2
(20.31)

integralning ham mavjudligi kelib chiqadi. Bu integral muayyan f ( x ) da

α 0 , a1 , β 1 , α 2 , β2 ,. . , α n , β n , . ..

larga bog’liq:
π
J=J ( α 0 , a1 , β 1 , α 2 , β 2 , .. , α n , β n ,. . . )=∫− π [ f ( x ) −T n ( x ) ] dx
2
.

Endi quyidagi masalani qaraylik. Shu koeffsientlar qanday tanlab olingandan

J eng kichik qiymatga ega bo’ladi? Bu masalani hal etish uchun yuqoridagi
(20.31) integralni hisoblaylik:
π π π π
∫ [ f ( x )−T n ( x )] 2
dx=∫ f ( x )dx−2 ∫ f ( x )T n ( x ) dx + ∫ T 2n ( x )dx
2

−π −π −π −π (20.32)

f ( x ) funksiya Fure koeffsientlari uchun

π
1
a 0=
π
∫ f ( x ) dx ,
−π
π
1
ak=
π
∫ f ( x ) cos kxdx ( k=1 , 2 ,. . . )
−π
π
1
вk=
π
∫ f ( x ) sin kxdx ( k=1 , 2 ,. .. )
−π

formulalardan foydalansak,

[ ]
π π
α0 n α
∫ f ( x ) T n ( x ) dx= ∫ f ( x ) + ∑ ( α k cos kx+ β k sin kx ) dx= 0 a0 π +
2 k=1 2
−π −π

[ )]
n α 0 a0 n
+ ∑ ( α k ak π + β k bk π ) = π + ∑ (α k ak + βk bk
2
k =1 k=1 (20.33)

bo’ladi.
 Agar
π π π
∫ cos kxdx =∫ sin xdx =0 , ∫ cos kx sin kxdx =0
−π −π −π
π π

∫ sin2 kxdx= ∫ cos 2 kxdx=π

−π −π

ekanini e’tiborga olsak, u holda

[ ] [ ]
π π 2
α0 n α 20 n
∫ T 2n ( x ) dx=∫ + ∑ α cos x + β k sin kx ) dx=π
2 k=1 ( k
+ ∑ ( α2 + β 2)
2 k =1 k k
−π −π (20.34)

bo’ladi. Yuqoridagi (20.32), (20.33), (20.34) tengliklardan foydalanib quyidagini

topamiz:

[ ]
π π
α 0 a0 n n
∫ [ f ( x )−T n ( x ) ] dx=∫ f 2 ( x ) dx−2 π + ∑ α k ak + ∑ β k b k −
2

−π −π
2 k =1 k =1

−π
[
α 20 n 2 n 2 π 2
+ ∑ α + ∑ β =∫ f ( x ) dx−π
2 k=1 k k=1 k −π ]
a 20 n 0 b 2
+∑ a +∑ b +
2 k=1 k k=1 k [ ]
[
( α 0 −a 0 )2
]
n n
+π + ∑ ( α k −a k ) + ∑ ( β k −b k )2 .
2
2 k =1 k =1

Bu tenglikdan ko’rinadiki,
π
∫ [ f ( x )−T n ( x ) ]2 dx
−π

integral

α 0 =a0 ,
α k =a k , ( k=1 , 2 ,3 , . .. ,n )
β k =в k

bo’lgandagina o’zining eng kichik qiymatiga erishadi va u qiymat

[ a 20
]
n n
π
∫−π f 2
( x ) dx −π
2
+∑ a2k + ∑ в 2k
k =1 k =1

bo’ladi, ya’ni:
 [ ]
2
π π a0 n 2 n 2
∫− π [ f ( x )−T n ( x ) ] dx =∫−π f ( x ) dx −π 2 +∑ a k + ∑ в k
2 2
min
α 0 , α 1 , β 1 , . .. , α n , β n k=1 k=1
.

Shunday qilib quyidagi teoremani isbotladik.

3-teorema. f ( x ) funksiya [ −π , π ] da kvadrati bilan integrallanuvchi bo’lsin.

Darajasi n dan katta bo’lmagan barcha trigonometrik ko’phadlar {T n ( x ) } ichida
ushbu
π
∫−π [ f ( x ) −T n ( x ) ]
2
dx

integralga eng kichik qiymat beruvchi ko’phad f ( x ) funksiya Fure qatorining n−

qismiy yig’indisi bo’ladi:
π π
min ∫−π [ f ( x )−T n ( x ) ] dx =∫−π [ f ( x )−F n ( f ; x ) ] dx =
2 2

Tn (x)

[ a20
]
n n
π
=∫−π f ( x ) dx −π2
+∑ a2k + ∑ в 2k .
2 k =1 k =1 (20.35)

3-natija. Agar f ( x ) funksiya [ −π , π ] da kvadrati bilan integrallanuvchi

bo’lsa, u holda bu funksiyaning Fure koeffsientlari kvadratlaridan tuzilgan:
∞ ∞
∑ a 2k , ∑ в 2k
k=1 k=1

qatorlar yaqinlashuvchi bo’ladi va quyidagi tengsizlik o’rinlidir:

a20 ∞ 2 ∞ 2 1 π 2
2 ∑
+ ak + ∑ в k≤ ∫− π f ( x ) dx
k=1 k =1 π (20.36)

◄ (20.35) munosabatdan

[ a 20
]
π ∞ ∞
∫−π f 2
( x ) dx −π
2
+∑ a2k + ∑ в 2k ≥0
k =1 k =1

ya’ni, ∀ n uchun

a20 n 2 n 2 1 π 2
2 ∑
+ ak + ∑ в k≤ ∫− π f ( x ) dx
k=1 k =1 π
bo’ladi. Bu erda n ni cheksizlikka intiltirib, keltirilgan natijani va tengsizlikni hosil
qilamiz.

(20.36) tengsizlik Bessel tengsizligi deb ataladi.