8-ma`ruza.

Mavzu: Dirixle integrali

Funksiyalarni Fure qatoriga yoyish shartlarini aniqlash, yuqorida aytib

o’tganimizdek, Fure qatorlari nazariyasining muhim masalalaridan biri. Uni hal
etuvchi teoremani keltirishdan avval ba’zi bir faktlarni o’rganamiz.

10. Lemmalar. Quyida keltirilgan lemmalar Fure qatorlari nazariyasida

muhim rol o’ynaydi.

2-lemma. a ,в oraliqda berilgan va integrallanuvchi ixtiyoriy  x  funksiya

uchun

lim a  x  sin pxdx  0,

в
(1)
P 

lim a  x  cos pxdx  0,

в
(2)
P 

bo’ladi.

◄ a , в oraliqda biror

P  x0 ,x1,x2 ,...,xn  a  x0  x1  x2  ...  xn  в 

bo’laklashni olaylik. Integralning xossasiga ko’ra
n 1 x
a  x  sin pxdx  k x  x  sin pxdx
в k 1
(3)
0 k

bo’ladi.  x  funksiya a , в  da chegaralangan. Demak,

inf  x :x  xk ,xk 1  k  0,1,2,...,n-1

mavjud. Uni mk bilan belgilaymiz;

mk  inf  x :x  xk ,xk 1  k  0,1,2,...,n-1

Endi (3) integralni

n 1 x
a  x  sin pxdx  k x  x  sin pxdx 
в k 1

0 k

n 1 x n 1
(4)
 x  x   mk sin pxdx   mk x
xk 1
 k 1
sin pxdx  S1  S2
k 0 k
k 0 k
ko’rinishda yozib, so’ngra har bir
n 1 x
S1   x  x   mk sin pxdx,
k 1

k 0 k

n 1
 mk x
xk 1
S2  sin pxdx
k 0 k

qo’shiluvchini baholaymiz.

Agar ωk  x  funksiyaning xk , xk 1  k  0,1, 2, ..., n  1 dagi tebranishi

bo’lsa, S1 uchun ushbu

n 1 xk 1 n 1
S1    k dx k xk Δxk  xk 1  xk  (5)
k  0 xk k 0

tengsizlikka ega bo’lamiz. Shartga ko’ra  x funksiya a , в da integrallanuvchi.

Unda 1-qism, 9-bob, 5-§ da keltirilgan teoremaga asosan,   0 olinganda ham,
shunday   0 topiladiki, a , в oraliqning diametri  p   bo’lgan har qanday P
bo’laklashi uchun
n 1 
k xk  2 (6)
k 0

bo’ladi. (5) va (6) munosabatlardan


S1  (7)
2
bo’lishi kelib chiqadi.
n 1
 mk x
x k 1
Endi S2  sin pxdx yig’indini baholaymiz. Ravshanki,
k 0 k

x k 1 cos pxk  cos pxk 1 2

x k
sin pxdx 
p

p

2 n 1
Demak, S2   mk bo’ladi. p ni etarli katta qilib olish hisobiga
p k 0

2 n 1 

p k 0
mk 
2
(8)
bo’ladi. Natijada (4), (7) va (8) munosabatlardan etarli katta p lar uchun

a  x  sin pxdx  
в
bo’lishi kelib chiqadi. Demak,

в
lim   x  sin pxdx  0
p 
a

(2) munosabatning o’rinli bo’lishi xuddi shunga o’xshash ko’rsatiladi. ►

Xususan,  x funksiya a , в oraliqda bo’lakli-uzluksiz bo’lsa, uning uchun

lemmaning tasdig’i o’rinli bo’ladi.

1-eslatma. Lemmadagi

J  p   a  x  sin pxdx , J1  p   a  x cos pxdx

в в

integrallar, ravshanki, parametrga ( p  parametr) bog’liq integrallardir. Mazkur

kursning 17-bob, 5-§ ida biz bunday integrallarning limitini integral belgisi ostida
limitga o’tib hisoblash haqidagi teoremani isbot qilgan edik. Bu teorema shartlari
yuqoridagi integrallar uchun bajarilmaydi ( p   da integral ostidagi funksiyaning
limiti mavjud emas) va demak, undan foydalana olmaymiz. Shuning uchun ham 2-
lemma yuqorida alohida isbotlandi. Ikkinchi tomondan lemma parametrga bog’liq
integrallarning limitini bevosita, integral belgisi ostida limitga o’tmasdan ham,
hisoblash mumkin ekanligiga misol bo’ladi.

Yuqoridagi lemma chegaralanmagan funksiyaning hosmas integrali uchun ham

umumlashtirilishi mumkin.

 x  funksiya a , в  yarim integralda berilgan, в nuqta shu funksiyaning

maxsus nuqtasi bo’lsin.

3-lemma. a , в  da absolyut integrallanuvchi ixtiyoriy  x funksiya uchun

lim a  x  sin pxdx  0 ,

в
p 

lim a  x cos pxdx  0

в
(9)
p 

bo’ladi.

◄ Ixtiyoriy  0    b  a olib
 a  x  sin pxdx
в

integralni quyidagicha yozib

в 
a  x  sin pxdx  a  x  sin pxdx  в   x  sin pxdx
в в
(10)

bu tenglikning o’ng tomonidagi har bir qo’shiluvchini baholaymiz.

Qaralayotgan  x funksiya a , в    da integrallanuvchi bo’lganligi sababli

yuqorida keltirilgan 2-lemmaga ko’ra
в 
lim a  x  sin pxdx  0
p 

bo’ladi. Demak,   0 olganda ham, shunday p0  0 topiladiki, barcha p  p0

uchun

в  
a  x  sin pxdx  2 (11)

bo’ladi.

Shunga ko’ra  x funksiya a , в  da absolyut integrallanuvchi. Ta’rifga

binoan   0 olganda ham shunday   0 topiladiki, 0     bo’lganda

в   x  dx  2
в
bo’ladi. Demak,


в  sin px x dx  в   x  dx  2
в в
(12)

Yuqoridagi (10), (11) va (12) munosabatlardan etarli katta p lar uchun

a  x sin pxdx   bo’lishi kelib chiqadi. Demak, lim a  x  sin pxdx  0 (9)
в в
p 

munosabatning o’rinli bo’lishi xuddi shunga o’xshash ko’rsatiladi. ►

Isbot etilgan lemmalardan muhim natija kelib chiqadi.

1-natija.   ,  oraliqda bo’lakli-uzluksiz yoki shu oraliqda absolyut

integrallanuvchi f x  funksiyaning Fure koeffitsientlari n   da nolga intiladi:
 
f x cos nxdx  0,
1
lim an  lim
n 

n   


f x  sin nxdx  0,
1
lim вn  lim
n 

n   

20. Dirixle integrali. Fure qatorining yaqinlashuvchi ekanini o’rganish, bu qator

qismiy yig’indilari ketma-ketligining limitini aniqlash demakdir. Shu maqsadda
qator qismiy yig’indisini qulay ko’rinishda yozib olamiz.

f x  funksiya   ,  oraliqda berilgan va absolyut integrallanuvchi (xos yoki

xosmas ma’noda) bo’lsin. Bu funksiyaning Fure koeffitsientlarini topib,


f t  cos ktdt
1
ak   k  0,1, 2, ...,
 

f t  sin ktdt
1
k  1,2, ...
 
вk 

so’ngra topilgan koeffitsientlar bo’yicha f x  funksiyaning Fure qatorini tuzamiz:

a0 
f x  ~ T  f ; x     ak cos kx  вk sin kx .
2 k 1

Endi bu qatorning ushbu

a0 n
Fn  f ; x     ak cos kx  вk sin kx
2 k 1

qismiy yig’indisini olamiz. Bu yig’indidagi ak k  0,1,2,... va вk k  1,2,...

larning o’rniga ularning ifodalarini qo’ysak, u holda
n
f t cos kx cos kt  sin kt sin kxdt .
 
Fn  f ; x   f t dt  
1 1
2  k 1 

Ma’lumki,

cos kt cos kx  sin kt sin kx  cos k t  x .

Demak,

 1 n 
Fn  f ; x   f t    cos k t  x dt .
1
   2 k 1 

Integral ostidagi ifoda uchun quyidagi munosabat o’rinli:

 tx
n sin2n  1
  cos k t  x  
1 2 .
2 k 1 tx
2 sin
2
Xaqiqatdan ham,

u 1 n  u n u
2 sin    cos ku  sin   2 sin cos ku 
2  2 k 1  2 k 1 2
u n  1 
 sin   sin k  u  sin k  u  sin n  u.
1 1
2 k 1   2  2   2

u  t  x
Bu tenglik yordamida Fn  f ; x  yig’indi quyidagicha ifodalanadi:

tx

sin2n  1
Fn  f ; x    f t 
1 2 dt (13)
2 tx
sin
2
(20.24) tenglikning o’ng tomonidagi integral f ( x ) funksiyaning Dirixle integrali
deb ataladi.

Shunday qilib f ( x ) funksiya Fure qatorining qismiy yig’indisi Fn  f ; x 

parametrga bog’liq (13) ko’rinishidagi integral (Dirixle integrali) dan iborat ekan.

f * ( x ) funksiya f ( x ) funksiyaning  , ga davriy davomi bo’lsin.

Binobarin f * ( x ) funksiya  , da berilgan, 2 davrli   ,  da absolyut
integrallanuvchi funksiyadir. Qulaylik uchun biz quyida f ( x ) funksiyaning o’zini
 , da berilgan, 2 davrli,   ,  da absolyut integrallanuvchi funksiya
deb hisoblaymiz va f * ( x ) o’rniga f ( x ) yozib ketaveramiz.

Endi,

tx

sin2n  1
Fn  f ; x    f t 
1 2 dt
2 tx
sin
2
integralda t  x  u almashtirish qilamiz. Integral ostidagi funksiya davrli funksiya
bo’lganligi sababli, bu almashtirish natijasida integrallash chegarasi o’zgarmasdan
qoladi (ushbu bobning 1-§ iga qaralsin).

Natija

sin2n  1
u

Fn  f ; x    f x  u 
1 2 du
2 sin
u
2
bo’ladi. Bu integralni ushbu

 sin2n  1 u
sin2n  1 u 
1  0 2 du   f x  u  2 du
Fn  f ; x     f  x  u   
2   sin
u 0
sin
u

 2 2 
ikki qismga ajratib, o’ng tomondagi birinchi integralda u o’zgaruvchini  u ga
almashtiramiz. U holda

sin n   u
1
Fn  f ; x   0  f x  u   f x  u  
1  2
du (14)
 2 sin
u
2
bo’ladi. Dirixle integrali Fn  f ; x  ning bu ko’rinishidan kelgusida foydalaniladi.

Xususan, f ( x )  1 bo’lsa, (14) munosabatdan

sin n   u
1
2   2
n  1,2,3,...
 0
1 du (15)
u
2 sin
2
bo’lishi kelib chiqadi. Haqiqatdan ham, bu holda

a0  2 , ak  вk  0 k  1,2,3,...

bo’lib,

Fn  f ; x   1

bo’ladi.