Dlaczego na Księżycu się skacze wyżej niż na Ziemi?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film samouczek
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Dlaczego na Księżycu się skacze wyżej niż na Ziemi?

Czy to nie ciekawe?

Myślałeś kiedyś o tym, by odbić się od gruntu i unieść niczym ptak – wysoko, wysoko?
Wiemy niestety, że na Ziemi nie jest to możliwe. A jak to by było na Księżycu lub na innych
ciałach niebieskich?
Rys. a. Kosmonauta na Księżycu. (fot. NASA).

Twoje cele

Zapoznanie się z treścią materiału sprawi, że:

korzystając z zasady zachowania energii, określisz maksymalną wysokość, na jaką

może się wznieść człowiek na Ziemi,
przeanalizujesz, jak opisywana sytuacja przedstawia się na Księżycu.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Ostatnio, coraz popularniejsze stały się zabawki nazywane skoczkami lub z angielskiego
jumperami (Rys. 1.). Idea ich działania polega na tym, że energia potencjalna sprężyny (bądź
plastikowej części wykonanej ze sprężystego materiału) zamieniana zostaje na energię
potencjalną grawitacji. Tym samym „ludzik” odbija się od podłoża i wznosi na określoną
wysokość.

Rys. 1. Popularna zabawka dla dzieci doskonale ilustrująca zasadę działania wyskoku. Energia potencjalna
sprężystości zamieniana jest tutaj na energię potencjalną grawitacji.

Podobnie jest z ludźmi. Gdy chcemy podskoczyć pionowo do góry musimy wykonać pewną
pracę pozwalającą na oderwanie się od podłoża i pokonanie siły ciężkości. By było to
możliwe, uginamy nogi (wówczas rozciągnięciu ulegają mięśnie i ścięgna), by
zmagazynować w nich (niczym w sprężynie) jak najwięcej energii. Czasem dochodzą do
tego jeszcze wymachy ramion zwiększające siłę odbicia od podłoża. Jeśli pominiemy straty
związane z oporami ruchu, energia ta zamieni się na energię potencjalną, która
w momencie, gdy nasze ciało znajdzie się na maksymalnej wysokości, przyjmie wartość
największą.

Dodatkowo, przy takiej analizie najłatwiej byłoby potraktować człowieka jako punkt
materialny, aby nie analizować osobno sytuacji opisującej położenie głowy, ręki czy innej
części ciała. W tym celu wyznacza się położenie środka ciężkości. Tylko, że położenie
środka ciężkości człowieka może się zmieniać w zależności od ustawienia jego ciała. Jeśli
ręce będą opuszczone wzdłuż tułowia, będzie on niżej niż w przypadku uniesienia ich
w górę. Jeżeli zaś pochylimy się do przodu – środek ciężkości może znajdować się zupełnie
poza naszym ciałem (Rys. 2.).

Rys. 2. Położenie środka ciężkości człowieka zmienia się przy różnym ustawieniu ciała.

A jakie czynniki wpływają na wysokość skoku na Ziemi i Księżycu? Przyjrzyjmy się analizie
opartej na „Fizyce sportu” Krzysztofa Ernsta.

Jeszcze przed lądowaniem człowieka na Księżycu, w 1964 roku, odbyły się „zawody
księżycowe”. Szwed H. Carlsson pokonał swego rodaka, byłego mistrza Europy w skoku
wzwyż Richarda Dahla, wznosząc się na wysokość 4 metrów, podczas gdy Dahl pokonał
poprzeczkę umieszczoną na wysokości 201 cm. W czym tkwiła tajemnica skoku Carlssona?
Otóż przymocował on sobie do pleców dwa wypełnione wodorem balony, co spowodowało
sześciokrotne zmniejszenie jego ciężaru.

Rozważmy kolejne fazy skoku, przedstawione na Rys. 3.

Rys. 3. Zmiany położenia środka ciężkości K w kolejnych fazach skoku.

W fazie A skoczek ma ugięte nogi i środek ciężkości K jest obniżony o s w stosunku do

pozycji wyprostowanej - B. Ruch związany z odbiciem skoczka (między fazami A i B)
możemy opisać równaniem:

ma = F − mg
gdzie m – masa skoczka, a – przyspieszenie, F – siła oddziaływania na podłoże w momencie
odbicia, g – przyspieszenie grawitacyjne.

Stąd przyspieszenie:
F −mg
a= m

Przy założeniu, że siła F jest stała jest to ruch jednostajnie przyspieszony, czyli: s = at2 ,
2

v = at, gdzie v to prędkość skoczka w momencie odbicia, a t – czas. Łącząc oba równania
otrzymujemy znaną zależność:

v2 = 2as
Wysokość h, na którą wzniesie się skoczek, wyznaczymy korzystając z prawa zachowania
energii mechanicznej: energia kinetyczna skoczka w położeniu B zamienia się na energię
potencjalną w położeniu C, czyli:

mv2 = mgh
2

h= v2 = as
2g g
Oznaczmy przyspieszenia grawitacyjne na Ziemi i Księżycu przez gz i gk, zaś
przyspieszenia uzyskane przy odbiciu przez az i ak. Odległość s jest taka sama w obu
przypadkach.

Stosunek wysokości skoku na Księżycu i Ziemi wynosi:

F −mgk
hk
hz = ak s
gk ⋅ agzzs = ak
az ⋅ ggkz = F −mgz ⋅ ggkz
Uwzględniając, że przyspieszenie grawitacyjne na Księżycu jest około 6 razy mniejsze niż na
Ziemi:
6F −1
hk
hz = 6 ⋅ FF −−mg
mgz =
k 6F −mgz
F −mgz = mgz
F
mgz −1

Wprowadzając oznaczenia: y = hk , x
hz = F
mgz otrzymujemy wyrażenie:

y = 6xx−1
−1 ,

które można przedstawić w postaci:

5
y = 6 + x−1
Przyjrzyjmy się, jak wygląda wykres tej funkcji dla x > 0 (Rys. 4.).

Rys. 4. Wykres funkcji y = 6 + 5/(x - 1) dla x > 0.

Dla x = 2, czyli przy sile odbicia dwukrotnie większej od ciężaru skoczka na Ziemi, y = 11,
a dla małych wartości x (1 < x < 2) y silnie rośnie.
Dla przykładu przyjmijmy, że siła odbicia skoczka o wysokości 200 cm i masie 80 kg, który
skacze z miejsca na wysokość 50 cm, wynosi 2000 N. Wtedy

x= F
mgz = 2000N
80kg⋅9,81 sm2 ≈ 2, 5
a stosunek wysokości skoków na Księżycu i Ziemi wynosi:

y= hk
hz = 6 + 2,5−1
5 ≈ 9, 3

Oznacza to, że na Księżycu skoczek podskoczy na wysokość 465 cm! Czy to możliwe?

Rys. 5. Astronauta amerykański w skafandrze kosmicznym EMU [Źródło: NASA, Public domain, via Wikimedia
Commons]

Zwróćmy uwagę, że opis ten jest uproszczony – założyliśmy m. in., że siła odbicia na Ziemi
i Księżycu jest taka sama, nie uwzględniliśmy też, że skafander kosmiczny ogranicza ruchy
astronauty i zwiększa masę.

Słowniczek
ciężar

(ang.: weight) wypadkowa siły grawitacyjnej, z jaką ciało niebieskie przyciąga dany obiekt
oraz siły odśrodkowej, wynikającej z ruchu obrotowego tego ciała.

masa

(ang.: mass) liczność materii danego ciała

przyspieszenie grawitacyjne

(ang.: gravitational acceleration) – wielkość wektorowa wyrażająca zmianę prędkości

ciała w jednostce czasu, wynikająca z działania na ciało przyciągania grawitacyjnego.
Film samouczek

Dlaczego na Księżycu wyrzucone do góry ciało wznosi się

wyżej niż na Ziemi?
Obejrzyj samouczek, w którym obliczono, na jaką wysokość wzniesie się ciało wyrzucone
pionowo do góry na Księżycu, jeśli na Ziemi wzniosło się ono na wysokość 2 m. Wykonaj
polecenia.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1BrwhO9U

Polecenie 1

Odpowiedz na zadane pytanie.

Polecenie 2

Zastanów się, jaka byłaby maksymalna wysokość wyrzuconego pionowo do góry ciała na
Marsie, jeśli na Ziemi wzniosło się ono na wysokość 2 m. Potrzebne dane odczytaj z tablic lub
wyszukaj w Internecie.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Ciało, które na powierzchni Ziemi zostało rzucone pionowo w górę z prędkością v0, wzniosło
się na wysokość h. Gdybyśmy wyrzucili je z taką samą prędkością na Księżycu, maksymalna
wysokość wynosiłaby:

 hK = ggKZ ⋅ h

 hK = ggKZ ⋅ h

 hK = ggKZ ⋅ h
2

 hK = hZ
Ćwiczenie 2 輸

Na podstawie fragmentu artykułu Jak żyłoby się na Księżycu ? oceń prawdziwość poniższych
zdań.

Stworzenie bazy na Księżycu jest technologicznie możliwe, a za taką inwestycją przemawiałby

też szereg argumentów ekonomiczno-naukowo-technologicznych. Tylko z jakimi warunkami
zetknęliby się mieszkańcy takiej placówki w codziennym życiu? (…)

Wyzwaniem słałoby się (…) uprawianie na Księżycu wszelkiej aktywności fizycznej. Tamtejsza
siła grawitacji stanowi 1/6 ziemskiego przyciągania, co oznacza, że wkładając tę samą energię,
można byłoby skoczyć sześć razy wyżej. Rick Elphic opisujący księżycową rzeczywistość dla
portalu Space.com dla lepszego zobrazowania postulował wydłużenie znajdującego się na
Księżycu boiska do futbolu amerykańskiego aż do 600 jardów (ziemskie ma tylko 100).

Jednak w epoce lotów bezzałogowych i patrzenia w rejony wszechświata znacznie odleglejsze

niż Księżyc wydaje się, że nieprędko powiększy się grono 12 osób, które do tej pory stąpały po
księżycowym gruncie (członkowie misji Apollo 11, 12, 14, 15, 16 i 17), a co dopiero, żeby ktoś
zagrał tam w futbol amerykański.

(Źródło: h ps://przystaneknauka.us.edu.pl/artykul/jak-zyloby-sie-na-ksiezycu)

Prawda Fałsz
Chcąc, by ciało rzucone
pionowo do góry, wzniosło
się wyżej niż na Ziemi, należy  
nadać mu większą prędkość
początkową.
Mniejsza wartość
przyspieszenia
grawitacyjnego na Księżycu,
 
pozwoliłaby uzyskiwać
większe wysokości w czasie
skoków.
Na Księżycu istnieją już bazy
 
technologiczne.
Ćwiczenie 3 醙

Jaka jest wartość wypadkowej siły działającej na astronautę o masie m = 75 kg stojącego na

Księżycu? Przyjmij, że przyspieszenie grawitacyjne na Księżycu wynosi około gK = 1,6 m2 .
s
Uzasadnij odpowiedź.

Uzupełnij

Ćwiczenie 4 醙
Na jaką maksymalną wysokość może wzbić się na Księżycu astronauta, jeśli odbił się od
podłoża z prędkością v = 3 m
s ? Przyjmij, że przyspieszenie grawitacyjne na Księżycu wynosi gK
m
= 1,62 s2 ? Wynik podaj w metrach w zaokrągleniu do trzech cyfr znaczących.

h= m

Ćwiczenie 5 醙
Ciało, które na powierzchni Ziemi zostało rzucone pionowo w górę z prędkością v0, wzniosło
się na wysokość hZ = 0,8 m. Oblicz, na jaką wysokość wzniesie się to ciało na Księżycu, jeśli
prędkość wyrzutu pozostanie taka sama. Wiadomo, że przyspieszenie grawitacyjne wynosi
tam około gK = 1,62 m m
s2 . Przyjmij, że gz = 9,81 s2 . Pomiń opory ruchu. Wynik podaj w metrach
z dokładnością do dwóch miejsc znaczących.

hK = m

Ćwiczenie 6 難
Wiedząc, że opory ruchu powodują straty 20% energii, oblicz, jak długo będzie trwało
wznoszenie się ciała na maksymalną wysokość, jeśli zostało ono wyrzucone pionowo do góry
na Księżycu z prędkością początkową równą v0 = 5 m s . Przyjmij, że przyspieszenie
m
grawitacyjne wynosi na Księżycu około gK = 1,62 s2 . Wynik podaj w sekundach
w zaokrągleniu do trzech cyfr znaczących.

t= s
Ćwiczenie 7 難
Wiedząc, że astronauta skacząc na Księżycu wzniósł się na wysokość h = 12 m, wyznacz,
z jaką prędkością uderzy w powierzchnię. Przyjmij, że przyspieszenie grawitacyjne stanowi
1/6 przyspieszenia ziemskiego (gz = 9,81 m
s2 ).
m
Wynik podaj w s w zaokrągleniu do trzech cyfr znaczących.

v= m
s
Ćwiczenie 8 難

Przeczytaj fragment artykułu dotyczący skoku o tyczce, a następnie oceń prawdziwość

poniższych zdań.

Sport jest sztuką zamiany jednej formy energii w drugą. Szczególnie wyraźnie widać to
w konkurencjach lekkoatletycznych. (…) A więc sportowiec, skoczek, stojąc na rozbiegu, ma
w swoich mięśniach zmagazynowaną energię chemiczną. I rozpoczyna się bieg. Energia
chemiczna z mięśni zamieniana jest w energię kinetyczną, czyli energię ruchu. Ilość chemicznej
spada, kosztem kinetycznej, bo skoczek biegnie coraz szybciej. Ale nie o sam bieg tutaj chodzi.
W dłoniach skoczek trzyma tyczkę. Gdy jest już blisko poprzeczki, dalszy koniec tyczki wkłada
do dołka i... biegnie dalej. Teraz energię kinetyczną związaną z ruchem, zamienia na energię
sprężystości. Innymi słowy zawodnik robi coś podobnego do naciągania cięciwy łuku. Jeżeli
biegnie szybko, jeżeli ma sporo energii kinetycznej, uda mu się zmagazynować sporo energii
w tyczce. Ta wykonana z odpowiednio sprężystego materiału (włókna szklanego albo
kompozytów węglowych) energię rzeczywiście w sobie na pewien czas zatrzymuje. Tę sytuację
można porównać do tej, w której między dwoma palcami zginana jest plas kowa linijka. Do
pewnego momentu ugina się (magazynuje energię), aż w końcu pęknie. Tyczki zwykle nie pękają
(…). Zawodnikowi chodzi o to, żeby maksymalnie dużo energii kinetycznej (tej, którą nabywał
w czasie coraz szybszego biegu) zmagazynować w tyczce. Jeżeli dobierze odpowiednią pozycję,
uda mu się w tyczce ulokować prawie całą energię biegu. Co ciekawe, zawodnik, zatykając
tyczkę w dołku, prostuje ręce w łokciach. Innymi słowy, tyczkę, którą w czasie całego biegu ma
z boku ciała, teraz szybkim ruchem przekłada nad głowę. Po co? W fizyce mówi się o tzw.
momencie obracającym. Proste ręce i tyczka wysoko nad głową w momencie jej
unieruchomienia powodują, że tyczkarz zostaje uniesiony. Gdyby tyczka w momencie
unieruchomienia jej jednego końca była w takiej pozycji jak w czasie początkowej fazy
rozbiegu, a więc na wysokości pasa, energia także zostałaby w niej zmagazynowana, ale
w chwili jej oddawania, zawodnik nie zostałby uniesiony, tylko... odepchnięty w tym samym
kierunku, z którego przybiegł. Mówi o tym jedna z zasad dynamiki Newtona.

Źródło: Rożek T., Skok fizyka, h ps://nauka.wiara.pl/doc/1865636.skok-fizyka/2

Prawda Fałsz
W mięśniach sportowca
wytwarza się energia
chemiczna, która jest  
następnie zamieniana na
energię kinetyczną.
 Prawda Fałsz
Chociaż energia kinetyczna
sportowca wzrasta, energia
chemiczna zmagazynowana  
w jego mięśniach pozostaje
na stałym poziomie.
W tyczce magazynuje się
energia sprężystości  
wytworzona w czasie biegu.
Zawodnik zatykając tyczkę
w dołku przekłada ją za
głowę po to, by zostać  
uniesionym, nie zaś
odepchniętym.
Dla nauczyciela

Scenariusz lekcji
Imię i nazwisko autora: Ewelina Kędzierska

Przedmiot: Fizyka

Temat zajęć: Dlaczego na Księżycu skacze się wyżej niż na Ziemi?

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres

Grupa docelowa:
podstawowy i rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw

i zależności fizycznych.

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:

4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
kalkulatorem

III. Grawitacja i elementy astronomii. Uczeń:

1) posługuje się prawem powszechnego ciążenia do
Podstawa programowa: opisu oddziaływania grawitacyjnego; wskazuje siłę
grawitacji jako przyczynę spadania ciał.

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:

4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
kalkulatorem.

IV. Grawitacja i elementy astronomii. Uczeń:

1) posługuje się prawem powszechnego ciążenia do
opisu oddziaływania grawitacyjnego; wskazuje siłę
grawitacji jako przyczynę spadania ciał.
 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018
r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

informacji,
Kształtowane kompetencje
kompetencje matematyczne oraz kompetencje
kluczowe: w zakresie nauk przyrodniczych, technologii
i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.

Uczeń:

1. określi siły działające na człowieka znajdującego

się na danej planecie.
Cele operacyjne: 2. korzystając z zasady zachowania energii określi
maksymalną wysokość, na jaką może się wznieść
człowiek na danej planecie.
3. przeanalizuje, jak opisywana sytuacja przedstawia
się na Księżycu.

Strategie nauczania: ISBE

merytoryczna dyskusja wprowadzająca, obserwacja,

Metody nauczania:
doświadczenia, podsumowująca rozmowa kierowana

- praca w parach,
Formy zajęć:
- praca indywidualna.

Środki dydaktyczne: tablica multimedialna / rzutnik

Materiały pomocnicze: brak

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel zaciekawia uczniów tematem – efekt ten może uzyskać poprzez

opowiedzenie uczniom, jak wyglądają załogowe loty kosmiczne bądź pokazanie filmu
obrazującego tego typu eskapady (np. Zobacz historyczny moment lądowania na
księżycu! [Armstrong - człowiek z Księżyca] dostępny na kanale National Geographic na
youtube.com [online: https://www.youtube.com/watch?v=gd08emOr‐vU]).

Nauczyciel rozpoznaje wiedzę wyjściową uczniów w kontekście realizowanego tematu

oraz nawiązuje do tej wiedzy w merytorycznej dyskusji wprowadzającej. Nauczyciel
zadaje uczniom pytania na temat sił działających na człowieka stojącego na powierzchni
Ziemi oraz zasady zachowania energii.
Faza realizacyjna:

• Konstruowanie wiedzy z zakresu nowego tematu:

– nauczyciel przypomina uczniom zasadę zachowania energii (można to zrobić na
podstawie piłeczki lub innego przedmiotu znajdującego się w klasie),
– uczniowie słuchają nauczyciela i zadają pytania dotyczące kwestii problemowych lub
niezrozumiałych, następnie rozrysowują na tablicy siły działające na człowieka
znajdującego się na Księżycu,
– nauczyciel zachęca uczniów do zapisania na tablicy zasady zachowania energii dla
sytuacji, w której człowiek odbija się z pewną siłą od podłoża i wyskakuje na wysokość h,
– uczniowie (z pomocą nauczyciela) wyznaczają maksymalną wysokość, na jaką może
wznieść się człowiek na Ziemi i na Księżycu, jeśli odbija się od powierzchni z taką samą
siłą F, a następnie porównują te wysokości.

• Kolejny etap lekcji obejmuje rekonstruowanie wiedzy uczniów:

– uczniowie na podstawie informacji uzyskanych od nauczyciela rozwiązują
samodzielnie zadania rachunkowe zawarte w zestawie ćwiczeń,
– uczniowie (pod kontrolą nauczyciela) rozwiązują zadania na tablicy sprawdzając je
wzajemnie,
– nauczyciel koryguje ewentualne błędy uczniów i wyjaśnia niezrozumiałe kwestie.

Faza podsumowująca:

Nauczyciel przeprowadza z uczniami rozmowę, podczas której omawiają rozwiązywane

w trakcie lekcji zadania. Dodatkowo powinien sprowokować uczniów do wskazania
problemów napotkanych w czasie samodzielnej pracy.

Praca domowa:

Zadaniem uczniów jest zapoznanie się z dołączonym do niniejszego e‐materiału filmem

samouczkiem w celu utrwalenia omawianych zagadnień. Dodatkowo uczniowie
powinni rozwiązać dwa wybrane przez nauczyciela zadania z zestawu ćwiczeń.

Wskazówki metodyczne
opisujące różne Film samouczek może być wykorzystany w pracy
zastosowania danego samodzielnej ucznia na lekcji.
multimedium: