HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA POLSKIEGO

- zaliczenie – co najmniej 4 na ćwiczeniach -> zwolnienie z historii ustroju na egzaminie

PRAWO EPOKI FEUDALIZMU

- do ok. XIX wieku (Księstwo Warszawskie – Kodeks Napoleona, zabór austriacki – Kodeks cywilny
zachodniogalicyjski, zabór pruski - Landrecht pruski), pewne przykłady nawet w dwudziestoleciu

- zwyczajowość – zwyczaj jako reguła zasadnicza i niezmienna (dana przez boga), postrzegana jako
słuszna i konieczna
- nie ustawy czy prawo stanowione, podstawą z początku był zwyczaj
- na przestrzeni lat akty prawne + zwyczaj (aż do początków XIX wieku podstawowym
źródłem prawa zwyczaj)
- prawo zwyczajowe jednak nie niezmienne – sądy dostosowujące prawo do zmieniających
warunków
- nie trzeba zmieniać przepisów, wystarczy zmiana zwyczaju
- osobowość – jednostka rządzi się prawem swojej społeczności (jednostka podlega prawu swojej
społeczności)
- np. mieszkaniec Krakowa popełnia przestępstwo na Śląsku, ale i tak podlega prawu
krakowskiemu, nie śląskiemu
- widoczne w każdej gałęzi prawa (cywilnej, karnej itd.)
- osobowość w kontekście mobilności społecznej tworząca kolizje prawne (np. wymiana
handlowa – według jakiego prawa handlować?)
- X, XI, XII w. – w miarę sprawne działanie zasady osobowości
- od XIII w. odejście od zasady osobowości na rzecz terytorialności prawa
- pewne grupy społeczne i tak zawsze podlegające swojemu prawu niezależnie
od terenu - Żydzi, Tatarzy, Ormianie
- stanowość – każdy stan rządzi się swoim prawem i podlega swojemu sądowi
- szlachta (z rycerstwa) – prawo ziemskie, sądy grodzkie i ziemskie
- duchowni – prawo kanoniczne, sądy kościelne
- mieszczaństwo – prawo miejskie, sądy miejskie
- chłopi – prawo wiejskie, sądy wiejskie
- do końca XVIII w.
- nierówność – związana z zasadą stanowości
- zwłaszcza w XVI i XVII w. (oligarchia magnacka – szlachta z pierwszeństwem w życiu
publicznym i prywatnym)
- nierówność także w ramach jednego stanu
- największe różnice w stanie mieszczańskim
- różny status różnych miast (np. przywilej składu)
- patrycjat, plebs, pospólstwo
- partykularyzm – na poszczególnych terytoriach inne systemy prawne
- np. inny system na Śląsku, na Mazowszu, na Kujawach, w ziemi sieradzko-łęczyckiej,
w Małopolsce czy w Wielkopolsce
- różnice nie dotyczą najistotniejszych kwestii a rozwiązań szczegółowych
- np. jeśli doszło do zabójstwa, to wszędzie jest to przestępstwo, ale różnić się może
wymiar kary
- Małopolska, Wielkopolska, Mazowsze – największe różnice (wynikające ze
zwyczaju)
- potem także w prawie stanowionym (np. statut wiślicki i piotrkowski)
czy w czasach unii z Litwą
- różnice wynikające z lokacji na innym prawie (np. magdeburskim czy chełmińskim)
- prawo lokacyjne w Polsce (i różnice np. w kwestii majątku małżeńskiego):
- magdeburskie
- średzkie (prawo Środy Śląskiej) – małżeństwo, ale majątki oddzielne
- chełmińskie – wspólność majątkowa (całego majątku)
- prawo nie tylko ziemskie, karne, ale też cywilne
- formalizm – sąd ma obowiązek ściśle określonej formy
- postępowania sądowe, np.
- sąd musi wydawać pozew zgodnie z wszystkimi zasadami
- pozew w dawnym prawie polskim formułowany przez sąd (powód wnosi
skargę)
- przy pomyłce czy zająknięciu przy przysiędze całe postępowanie upadłe
- wygodne dla sądu – nie ma spierania się w sądzie – ta strona, która nie dopełni
formy, przegrywa, bez zbędnych dyskusji
- niepisany charakter – związek ze zwyczajowością
- różne spisy praw z inicjatywy osób prywatnych – tylko spisy prawa zwyczajowego, nie akty
prawne
- albo nawet organy państwowe – np. księga elbląska (najstarszy zwód prawa
polskiego spisane z inicjatywy Zakonu Krzyżackiego na ziemi chełmińskiej)
- charakter półoficjalny, nigdy coś bezwzględnie obowiązującego
- pod koniec wieku XVI inicjatywy regulacji prawa, próby kodyfikacji
- prawo procesowe – 1523 r. – Formula processus (kodyfikacja prawa procesowego)
- w innych dziedzinach fiasko

PRAWO EPOKI KAPITALIZMU (EPOKI NOWOŻYTNEJ)

- charakter stanowiony, nie zwyczajowy
- zasada terytorializmu, nie osobowości
- nie prawo stanowe
- równość wobec prawa
- powszechność – wszyscy podlegają tym samym sądom i temu samemu prawu
- pisany charakter, kodyfikacja

PRAWO OSOBOWE
- zespół norm prawnych określających jakie podmioty mogą uczestniczyć w obrocie prawnym
i na jakich zasadach mogą kształtować swoją sytuację prawną mocą własnych działań

- osoba fizyczna = człowiek

- obecnie każdy człowiek ma osobowość prawną
- człowiek staje się podmiotem prawa z chwilą żywego urodzenia (np. różne oznaki w
różnych systemach - pierwszy krzyk, w momencie, gdy ojciec podniesie dziecko, XVI w. -
rejestry)
- wyjątki podmiotowości osoby fizycznej
- np. sytuacja niewolników – dziecko z rodziców niewolników -> nie staje się
podmiotem mimo narodzenia (w Polsce do XII w. niewolnik bez osobowości prawnej,
jako rzecz)
- nasciturus – dziecko poczęte, nienarodzone
- traktowanie jako dziecko narodzone, jeśli chodzi o jego korzyść
- nasciturus jest dopuszczony do dziedziczenia pod warunkiem, że urodzi się
żywy (nie ma znaczenia, jak długo dziecko będzie żyło) – prawo spadkowe
- prawo karne – pobicie kobiety ciężarnej ze skutkiem poronienia -> sprawca
skazywany nie tylko za pobicie, ale też jak za zabójstwo
- koniec osoby fizycznej – moment biologicznej śmierci
- otwarcie spadku
- ustanie małżeństwa, praw osobistych
- wyjątki (uznanie osoby za „zmarłą” nawet, gdy żyje):
- kara wywołania (proskrypcji) – stosowanie tej kary przez sąd, gdy nie
można było orzec kary śmierci (np. sprawca zbiegł)
- wyjęcie spod prawa (np. żonę uznaje się za wdowę, dzieci za sieroty,
otwarcie spadku, nie podlega osobie prawnej – można taką osobę
bezkarnie zabić)
 - do końca XVIII w. (Kodeks Napoleona jeszcze tzw. „śmierć
cywilna”)
- śmierć domniemana (uznanie za zmarłego) – osoba zaginęła w warunkach
zagrożenia życia (np. człowiek wypadł za burtę statku podczas burzy)
- po upływie roku i 6 niedziel (rok i 6 tygodni)
- z mocy samego prawa, bez działania sądu
- z czasem uznano, że potrzebny jest wyrok sądowy uznający taką osobę za
zmarłą
- śmierć klasztorna – z chwilą wstąpienia do zakonu „umarły dla świata”
- tylko zakony klauzulowe
- ale podlega ochronie prawnej

ZDOLNOŚĆ PRAWNA
- zdolność prawna – zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków, czyli zdolność do
uczestniczenia w obrocie prawnym
- dzisiaj - ma każdy człowiek od chwili urodzenia (*nasciturus warunkowo)
- mogą nabywać prawo, ale to nie znaczy, że osoba może sama działać w obrocie (mieć
zdolność do czynności prawnych)
- np. za osobę ubezwłasnowolnioną działa opiekun
- zgodnie z dawnym prawem polskim różny charakter
- czynniki wpływające na zakres zdolności prawnej
- niewola – niewolnicy nietraktowani jako osoby fizyczne, brak zdolności prawnej
- niewolnictwo funkcjonujące do XII w.
- pewne prawa – możność gromadzenia środków na wykup z niewoli, małżeństwo za
zgodą pana
- stan – przynależność stanowa
- zdolność prawna w ramach swojego stanu
- np. szlachcic nie może wykonywać pracy zarobkowej (fachem miejskim),
mieszczanin nie mógł nabywać dóbr ziemskich (szlachcic właścicielem miasta/wsi,
ale własność podległą do konkretnego domu/pola ma mieszczanin/chłop – tylko taką
własność mogą mieć), duchowni nie mogli dziedziczyć na podstawie testamentu
- chłopi z wolnością osobistą – pełna zdolność w obrębie stanu
- dziecko z małżeństw mieszanych (np. mieszczanka+szlachcic) dziedziczą
stan niższy
- cześć
- do XV w. cześć przysługuje każdemu
- potem cześć szlachecka jako największe dobro
- cześć gwarantująca pełną zdolność w obrębie stanu
- utrata czci – naganne postępowanie (i utrata szlachectwa), np. dezercja, fach miejski,
zawód hańbiący (np. cyrulik, kat – zawód podlegający dziedziczeniu, prostytucja,
łaziennik – utrata czci niezależnie od stanu), skazanie na karę hańbiącą (proskrypcja,
infamia), nieślubne urodzenie (znaczenie w prawie aż do połowy lat 40. XX w.)
- zły stan dzieci nieślubnych niezależnie od stanu – daleko idące ograniczenia
- cudzoziemskość
- początkowo w ogóle brak zdolności prawnych i jakiejkolwiek ochrony prawnej
- z czasem tzw. prawo gościnności – gospodarz, u którego przebywał cudzoziemiec
miał zapewnić ochronę cudzoziemcowi
- cudzoziemiec = gość
- z czasem rozszerzenie ochrony, nabywanie zdolności prawnej
- kiedyś kara prywatna i publiczna
- główszczyzna – opłata w ramach kary prywatnej za głowę zabitego
- w przypadku zabicia cudzoziemca opłata nie na rzecz rodziny
zabitego, ale księcia
- indygenat – szlachcic zyskujący pełnię praw
- nobilitacja – nadanie szlachectwa „chamowi”
 - indygenat – dla szlachcica cudzoziemskiego
- historyczny odpowiednik neutralizacji
- spadek cudzoziemca
- początkowo kaduk – spadek bezdziedziczny – tylko na rzecz panującego
- potem rozszerzanie praw rodziny
- religia
- chrześcijanie – pełnia praw
- nawet po reformacji
- ale królem mógł być tylko katolik, królową katoliczka
- Żydzi
- od XII w. pogromy w Europie -> przywileje żydowskie w dzielnicach
polskich
-np. Henryk Pobożny biorący Żydów w opiekę, regulacja statusu
ludności żydowskiej
- uprawnienie do lichwy, w przypadku zabójstwa Żyda sprawa od razu
pod sąd książęcy
- niemożność piastowania urzędów, zakaz małżeństw z chrześcijanami,
niemożność zatrudniania służby chrześcijańskiej, wydzielone dzielnice (getta
– cudzoziemcy generalnie zawsze w swoich dzielnicach-gettach – zasada
niepisana i niekoniecznie bezwzględna, u Żydów przymus mieszkania w
getcie – w Polsce zmiana dopiero za reform Wielopolskiego w latach 60. XIX
w.)

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

- zdolność do czynności prawnych – zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania
wiążących oświadczeń woli, powodujących powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego,
czyli możliwość nabywania praw, zaciągania zobowiązań mocą własnego działania
(możliwość samodzielnego tworzenia stosunku prawnego mocą własnego działania)
- współcześnie
- pełna
- ograniczona
- między 13 a 18 rokiem życia
- ubezwłasnowolnienie częściowe
- brak
- osoby do 13 roku życia
- po 13 roku życia, ale ubezwłasnowolnione całkowicie

CZYNNIKI OGRANICZAJĄCE ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

- wiek
- niepełnoletność
- dzieciństwo (do 7 roku życia – zawsze pod opieką matki) i małoletniość
- początkowo brak żadnej konkretnej granicy pełnoletniości
- u kobiet pierwsza miesiączka
- mężczyzna – umie wsiąść na konia i walczyć mieczem
- granica wieku za Kazimierza Wielkiego
- kobiety – 12 rok życia
- mężczyzna – 15 rok życia
- z czasem podwyższanie wieku
- XVII w. – 14 dla kobiet, 18 dla mężczyzn
- Kodeks Napoleona – 21 lat dla obojga płci
- „upełnoletnienie” – uznanie małoletniego za pełnoletniego
- początkowo uprawnienie króla, potem wyrok sądowy
- np. kiedy zmarł ojciec – kwestia dziedziczenia, samodzielność zarządzania
majątkiem
- podokresy wieku
 - do 24 roku życia – brak pełnej zdolności do czynności prawnych w kwestii prawa
ziemskiego
- po 24 roku życia (tzw. lata roztropne) – możliwość zawierania umów kupna-
sprzedaży, sporządzenia testamentu, pożyczki itp.
- do 60/70 roku życia – granica wieku starczego - przywilej, nie ograniczenie (też
prawo ziemskie, np. brak konieczności udziału w pospolitym ruszeniu, wymowa od
opieki)
- płeć – prawa kobiet
- stopniowe polepszanie sytuacji do XV w. (np. nabywanie, dziedziczenie nieruchomości), od
początku XVI w. wprowadzanie coraz więcej ograniczeń (…”jak chory psychicznie
mężczyzna”, wdowa – ani pod opieką męża, ani brata, od XVIII w. wdowa musi mieć
opiekuna)
- pierwsze prawa wyborcze dla kobiet – sejm krajowy w Galicji (tylko w ramach I kurii)
- 1862 r. – możliwość głosowania (czynne prawo wyborcze)
- przez pełnomocnika, tylko jeśli była sama właścicielką dóbr
- rok i 6 tygodni po śmierci męża – wdowy nie można było pozywać do sądu
- korzystniejszy termin przedawnienia – dla mężczyzny 3 lata, dla wdowy 6 lat, dla mężatki
10 lat, dla zakonnicy 20 lat
- kobieta nie musiała sama stawiać się w sądzie w sprawach cywilnych (przez
pełnomocnictwo, możliwość wyznaczenia go w domu, a nie przed sądem jak mężczyzna)
- zdrowie – pełne zdrowie psychiczne i fizyczne
- pewne gesty, forma ustna umów, czynności formalne (np. umowa o nieruchomość – zbywca
musiał wyskoczyć ze swojej nieruchomości), osoby głuchonieme traktowane jak psychicznie
chore
- ograniczenie osób poważnie chorych – umierających – niemożność zbycia nieruchomości,
darowizny, spisania testamentu na rzecz Kościoła
- ok. XIV w. (XV, XVI) – osoba chora psychiczna w okresie remisji choroby może dokonywać
czynności prawnych
- XVII w. – powstanie instytucji ubezwłasnowolnienia
- do ubezwłasnowolnienia potrzebna była konstytucja (ustawa) sejmowa, nie wyrok
sądu (więc dotyczy raczej szlachty)
- specjalna komisja (nie stała, ale powoływana dla konkretnej sprawy)
- XIX w. – ubezwłasnowolnienie za pomocą wyroków sądowych
- marnotrawcy, hazardziści, przepijający majątek – traktowani na równi z osobą chorą
psychicznie (jak ubezwłasnowolnienie)
- od XIX w. marnotrawca ubezwłasnowolniony częściowo (nie opiekun, ale kuratela)
- stan – przynależność stanowa
- monarcha niedecydujący samodzielnie o zawarciu małżeństwa – za zgodą senatu
- Konstytucja 3 maja – zgoda na małżeństwo córki króla za zgodą parlamentu
- duchowni
- nieruchomości tylko za zgodą sejmu
- jeżeli jakieś dobra ziemskie są własnością Kościoła, to stają się „dobrami
martwej ręki”, tj. wychodzą z obrotu – Kościół zwykle nie pozbywa się
nieruchomości
- mieszczanie
- miasta królewskie, prywatne (własność szlachty), duchowne
- w miastach królewskich największe uprawnienia dla mieszczan
- w miastach prywatnych i duchownym – zróżnicowana zależność
- np. czasami ograniczenia dotyczące zawierania małżeństw czy
wychodźtwa
- chłopi
- zdolność do czynności prawnych zależna od tego, czy chłop zależny osobiście od
pana
- wolni chłopi – pełna zdolność w zakresie swojego stanu
OSOBY PRAWNE
- wytwór średniowiecza, pojęcie niewystępujące w prawie rzymskim
- duży wpływ Kościoła – zainteresowanie Kościoła do gromadzenia majątku jako instytucji, nie
poprzez osoby prywatne (duchownych)
- różne pomysły na przekazanie majątku Kościołowi na gruncie prawa kanonicznego
- adopcja Chrystusa – osoba chcąca przekazać darowiznę, część majątku na rzecz
Kościoła adoptowała Chrystusa
- problematyczne rozwiązanie - … ojciec Chrystusa (Bóg?)
- adopcja świętego – np. parafia pod wezwaniem Jana Chrzciciela -> adopcja Jana
Chrzciciela
- ostatecznie koncepcja „osoby moralnej” – określenie biskupstwa, parafii, zakonu itp.
– przysporzenia na rzecz
- w miastach-państwach włoskich także próba ujęcia problemu
- glosatorzy – komentatorzy prawa rzymskiego w średniowieczu
- glosatorzy wypracowujący koncepcję „osoby fikcyjnej” (osoby prawnej)
- osoba fikcyjna – zbiorowość osób fizycznych mieszkających w danym mieście
- rodzaje osób prawnych
- korporacje – osoby fizyczne substratem osoby prawnej
- osoby fizyczne (uczestnicy) decydujące o kształcie, cechach, celach korporacji
- np. miasta, państwa, biskupstwa, spółki, cechy rzemieślnicze
- fundacje – majątek substratem osoby prawnej
- fundator (założyciel) przeznaczający majątek fundacji i określający cel tej fundacji
- np. przytułki, domy dziecka (ochronki dla dzieci)
- powstawanie osoby prawnej
- tryb koncesyjny – potrzebna zgoda jakiegoś organu (dominował jeszcze w XIX w.)
- tryb zgłoszeniowy – w akcie normatywnym wskazane przesłanki spełnione do tego, żeby
osoba prawna powstała, potrzebny jest wpis do rejestru
- wpis do rejestru o charakterze konstytutywnym – dopiero z chwilą wpisania do
rejestru powstaje osoba prawna
- dominuje współcześnie (np. spółki akcyjne i zoo.)
- tryb normatywny – musi być wydany akt prawny (współcześnie tylko na podstawie ustawy,
np. uniwersytet)

PRAWO MAŁŻEŃSKIE
- prawo małżeńskie osobowe reguluje:
- sposób zawarcia małżeństwa
- stosunki osobowe między małżonkami w czasie trwania małżeństwa
- zasady ustania małżeństwa
- jakie sądy są właściwe do rozstrzygania spraw w zakresie stosunków
- prawo małżeńskie majątkowe zajmuje się:
- skutkami majątkowymi zawarcia małżeństwa,
- funkcjonowaniem stosunków majątkowych między małżonkami w czasie
jego trwania,
- losami majątku po ustaniu małżeństwa
- zawsze charakter świecki

- małżeństwo – regulowany i uznany przez prawo trwały związek osób fizycznych (na ziemiach
polskich jak dotąd kobiety i mężczyzny) mający na celu założenie rodziny
- przed wprowadzeniem chrześcijaństwa możliwość małżeństwa poligamicznego (jeden
mąż+kilka żon)
- zawarcie małżeństwa
- świecka forma małżeństwa (przed chrześcijaństwem, ale w niektórych rejonach utrzymało
się nawet do czasów nowożytnych)
- wspólne zamieszkanie i pożycie
- głównie osoby najbiedniejsze (bez „wesela”)
- porwanie
- mężczyzna porywa kobietę
- zwyczaj wśród społeczności szukających żon spoza swojej społeczności
(inne opola)
- po wprowadzeniu chrześcijaństwa duży opór Kościoła
-> raptus puellae – porwanie panny jako przestępstwo zagrożone karą śmierci
- kobieta wyrażająca zgodę na porwanie wyzbywająca się prawa do posagu
- kupno
- umowa kupna-sprzedaży (można kupić tylko żonę)
- często zawarcie przez rodziców
- żona w obrębie społeczności
- umowa sprzedaży->umowa formalna (gdy pojawiły się gwarancje wykonania umowy)
- generalnie umowa zawierana przez rodziców
- nupturienci – przyszli małżonkowie
- zmówiny – ustalenie warunków małżeństwa (osoby małżonków, termin wykonania umowy,
kwestie majątkowe, sankcje w razie niewykonania umowy)
- zadatek – często pierścienie
- zdawiny – demonstracyjne, publiczne wykonanie umowy
- wydanie panny młodej, przenosiny, pokładziny (na ziemiach polskich niekoniecznie
charakter publiczny)

KANONICZNA FORMA MAŁŻEŃSTWA

- poprawa sytuacji kobiet – zdanie kobiety na równi ze zdaniem mężczyzny
- „zgoda rodzi małżeństwo” – małżeństwo na podstawie zgodnego oświadczenia nupturientów
- zawarte w obliczu Kościoła
- sobór laterański 1215 r. – powszechny obowiązek zawierania małżeństw w formie kościelnej
- wymogi zawarcia małżeństwa
- zgodne oświadczenia woli stron
- brak przeszkód w zawarciu małżeństwa
- zawarte w obliczu Kościoła (tj. duchowny i co najmniej dwóch świadków)
- wcześniej niekoniecznie obecność duchownego -> nadużycia, kilka
oświadczeń woli, bigamie…
- małżeństwo jako sakrament
- sakrament udzielany sobie przez samych nupturientów
- to czy jest potrzebny ksiądz? -> praca kanonistów nad formalnym uzasadnieniem
koncepcji, która pogodzi to, że małżeństwo jest udzielane przez nupturientów i
jednocześnie przy księdzu
- 1563 r. – sobór trydencki
- małżeństwa tajne – małżeństwa zawarte z naruszeniem formy
(bez oblicza Kościoła=bez księdza)
- problem jeszcze w XVIII w.
- z punktu widzenia Kościoła nieważne
- „ex tunc” – od początku
- TYLKO w obecności nupturienci mają tzw. zdolność małżeńską
- jeśli nupturienci sami przysięgają sobie oświadczenia woli,
nie mają zdolności małżeńskiej
- brak odpowiedniej formy jako przeszkoda zrywająca
- nierozerwalność
- małżeństwo zazwyczaj zawierane w parafii małżonków
- forma świecka bardziej atrakcyjna (zmówiny, zdawiny itp.)
 - dążenia Kościoła do zachęcenia do małżeństw kanonicznych
- wprowadzenie etapowości zawarcia małżeństwa na wzór świeckich
- zaręczyny – bez skutków prawnych, obietnica
- synod wrocławski XIII w. -> ma być zawierana w uroczystej formie
duchowny i co najmniej trzech świadków (wiele pomyłek – wycofanie się,
zakaz duchownego w akcie zaręczyn)
- ślub
- zapowiedzi – miały na celu wykrycie przeszkód do zawarcia małżeństwa
- XIII w.
- polski Kościół wycofujący się z zapowiedzi (konflikt ze szlachtą – szlachta uważająca, że
każdy żebrak może wnieść jakiś powód do niezawarcia małżeństwa)
- XV w. – wymóg zapowiedzi nie dotyczy szlachty

PRZESZKODY MAŁŻEŃSKIE
- czasowe i trwałe
- czasowe – np. wiek
- trwałe – np. rodzeństwo
- względne i bezwzględne
- względne – mogą być uchylone przez Kościół
- np. przeszkoda czasu zakazanego (wielki post, adwent), czas wojny, ciąża
- bezwzględne – władze kościelne nie mogą użyczyć dyspensy
- np. pokrewieństwo
- jednostronne i dwustronne
- jednostronne – dana konkretna osoba, np. wiek
- dwustronne – zestawienie dwóch osób, np. pokrewieństwo (osobno mogą zawierać
małżeństwo, ale nie konkretnie ze sobą)
- zrywające i wzbraniające
- zrywające – uniemożliwiają zawarcie małżeństwa – małżeństwa nie ma i nie było
- charakter fundamentalny, możliwość unieważnienia małżeństwa
- wiek: kobieta – pierwsza miesiączka; statuty Kazimierza Wielkiego – 14 lat dla
kobiety, 15 dla mężczyzny; kodeks Napoleona – 21 lat to pełnoletniość dla obu płci,
małżeństwo: 15 lat dla kobiety, 18 lat dla mężczyzny, ale za zgodą ojca
- impotencja/niemoc płciowa – tylko impotencja coeundi – niemożność w ogóle
obcowania płciowego (impotencja generandi – bezpłodność – nie unieważnia)
- bigamia
- równoczesne posiadanie kilku żon/mężów
- następcza (wdowa nie powinna zawierać kolejnego małżeństwa, potem
inaczej)
- różnice religii (chrześcijanin i nie-chrześcijanin, potem katolik)
- pokrewieństwo
- naturalne – wynika z więzów krwi
- linia prosta i linia boczna
- linia prosta – zawsze zasada zrywająca
- stopnie pokrewieństwa – dwie komputacje (sposoby liczenia):
rzymska (powszechnie używany w Europie) i kanoniczna (w Kościele
katolickim stosowany do XX w.)
- liczenie stopnia pokrewieństwa – liczenie liczby urodzeń
potrzebnych do tego, by wystąpiło pokrewieństwo
- w linii prostej – tak samo w obu komputacjach
- w linii bocznej – w prawie kanonicznym zawsze tzw.
„dłuższe ramię” i bez wspólnego przodka, w rzymskim –
liczymy wszystkie narodziny z wyjątkiem narodzin
wspólnego stopnia
- do 1215 r. przeszkodą pokrewieństwo naturalne do siódmego
stopnia według komputacji kanonicznej
 - potem przeszkodą czwarty stopień pokrewieństwa
- potem trzeci stopień pokrewieństwa
- 1983 r. – rezygnacja z komputacji kanonicznej na rzecz
rzymskiej, trzeci stopień
- sztuczne
- pokrewieństwo duchowe (chrzest)
- powinowactwo – np. żona i rodzina męża
- adopcja (przysposobienie)
- porwanie panny (raptus puellae)
- wady oświadczenia woli
- podstęp – celowe wprowadzenie w błąd (przeszkoda jeśli podstępu
dopuszcza się jeden z małżonków – np. małżonek ukrywa chorobę
psychiczną)
- brak świadomości – po stronie nupturientów
- błąd co do osoby (tożsamości)
- przymus (np. groźba – realna i bezprawna)
- przyzwoitość publiczna - potencjalne bliskie pokrewieństwo
- wzbraniające – uniemożliwiają zawarcie małżeństwa, ale jeśli oświadczenia są zgodne,
formalności są dopełnione, to małżeństwo jest ważne ex tunc
- brak zgody rodziców
- konsekwencje – np. utrata prawa do posagu
- brak zgody pana
- różnica stanu
- różnica wyznań chrześcijańskich
- cenzura kościelna
- przeszkoda czasu zakazanego

RELAICYZACJA MAŁŻEŃSTWA
- powrót do świeckiego charakteru małżeństwa
- od momentu wprowadzenia chrześcijaństwa coraz powszechniejsze małżeństwa wyznaniowe
- na ziemiach polskich do rozbiorów funkcjonowanie formy wyznaniowej
- w XIX w. – forma świecka, mieszana, wyznaniowa
- forma świecka (laicka)
- system przyjęty w Księstwie Warszawskim wraz z wprowadzeniem Kodeksu
Napoleona
- małżeństwo jako umowa cywilna przed urzędnikiem stanu cywilnego
- problem – w KW nie było urzędników stanu cywilnego…
- Kodeks Napoleona niedostosowany do polskich realiów
- forma mieszana
- 1825 r. – nowy Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego
- małżeństwo przed duchownym
- małżeństwo jako umowa cywilna, ale uwzględniająca także regulacje prawa
wyznaniowego (np. w kwestiach rozwodów)
- także w zaborze austriackim i pruskim
- forma wyznaniowa
- Akt prawo o małżeństwie – 1836 r. (car Mikołaj, KP)
- tylko w formie wyznaniowej, podlega tylko przepisom prawa wyznaniowego
- katolicy, prawosławni, unici, kalwini, luteranie + inne

MAŁŻEŃSTWA W II RP
- różne prawo zaborcze, wiele systemów
- np. austriackie, pruskie, Zaolzie – węgierskie, na terenie dawnego KP – polsko-francusko-
rosyjski, na wschodzie rosyjskie
- zachowanie systemów funkcjonujących przed I wojną światową
 - a co z małżeństwami mieszanymi? -> nowa gałąź prawa – prawo cywilne
dzielnicowe (wskazywało, który system stosować)
- w przypadku małżeństw – prawo mężczyzny ma pierwszeństwo

USTANIE MAŁŻEŃSTWA ZA ŻYCIA MAŁŻONKÓW

- prawo świeckie
- można rozwiązać jak każdą inną umowę
- oddalenie żony – jeśli była bezpłodna bądź sfarliwa (kłótliwa)
- zawarcie kolejnego małżeństwa – uznanie za zmarłego (jeden z małżonków zaginął)
- rozwód – moc wyroku sądowego
- cudzołóstwo, złe traktowanie fizyczne lub psychiczne, zamach na życie, skazanie na
ciężką karę, porzucenie, choroba utrudniająca dalsze funkcjonowanie małżeństwa
(nieuleczalna, „odpychająca”, umysłowa), zmiana wyznania, nakłanianie do rozpusty
(prostytucji), różnica charakterów
- skutki rozwodu – ustanie małżeństwa ex nunc
- prawo kanoniczne
- rozwiązanie małżeństwa w dwóch wyjątkach – NIE rozwód
- małżeństwo nieskonsumowane, przy czym któryś z małżonków zamierza wstąpić do
zakonu
- dobro małżonka wyznania rzymsko-katolickiego – gdy dalsze trwanie małżeństwa
groziło utratą wiary jednej ze stron
- separacja
- nie powoduje rozwiązania małżeństwa, lecz ustanie stosunków małżeńskich
- unieważnienie małżeństwa – stwierdzenie nieważności małżeństwa
- sąd nie unieważnia małżeństwa, ale stwierdza, że nigdy go nie było
- decyzja sądu
- przeszkody zrywające
- negatywne skutki nie mogą dotyczyć dzieci – dzieci uznane za dzieci ślubne i prawe

STOSUNKI OSOBISTE MAŁŻONKÓW

- obowiązek wspólnego pożycia
- obowiązek wierności
- obowiązek wzajemnej pomocy

MAJĄTEK MAŁŻEŃSKI
- stosunki majątkowe zawsze podlegające prawu świeckiemu, prawo wyznaniowe nieingerujące w tę
dziedzinę
- majątek małżeński - mienie męża, mienie żony i składniki nabyte w czasie trwania małżeństwa
- ustrój ustawowy – prawodawca wskazujący zawsze jak miały kształtować się stosunki majątkowe,
normy prawne obowiązujące w tym zakresie miały charakter ius dispositivum (dyspozytywny)
- nie charakter bezwzględnie obowiązujący
- obowiązuje, o ile małżonkowie nie postanowią inaczej
- ustrój umowny – nupturienci uprawnieni do zawarcia małżeńskiej umowy majątkowej – intercyzy
- samodzielna regulacja wzajemnych relacji majątkowych
- początkowo intercyza mogła zostać zawarta tylko przed ślubem i nie podlegała zmianom w
trakcie małżeństwa
- ustroje majątkowe
- wspólność majątkowa – wszystkie składniki majątku wchodzą w skład wspólności, trzy
masy majątkowe - wspólny i osobiste
- wspólność na wypadek śmierci – w trakcie trwania małżeństwa tylko dwie masy majątkowe,
dopiero na wypadek śmierci jednego z małżonków dwa majątki łączą się w majątek wspólny
- spłata wierzycieli, potem podział na dwie równe części (jedna połowa dla wdowy,
druga dla spadkobierców)

- rozdzielność majątkowa – dwa odrębne majątki (żony i męża)

 - rząd posagowy – posag pozostawał własnością żony
- majątek żony podzielony na dwie części – część niezbywalną i
- majątkiem żony zarządza mąż
- wyłączność majątkowa

ZARZĄD MAJĄTKIEM
- mąż zarządzający majątkiem żony
- majątek żony (na gruncie prawa ziemskiego)
- wyprawa (szczebrzuch) – od rodziców, naczynia, sztućce itp. – do prowadzenia
gospodarstwa domowego
- posag – część spadkowa przypadająca kobiecie po rodzicach
- wiano – przekazywane przez męża
- oprawa posagu – równowartość posagu służący zabezpieczeniu na nieruchomości
będących własnością męża
- przywianka – odpowiednik powyższej kwoty
- dwukrotność posagu
- podarunek poranny – fakultatywne jednorazowe świadczenie dla żony po nocy poślubnej
- „rekompensata” za utracone dziewictwo
- podarunek poślubny – oznaka szczególnego uczucia

*INTERCYZY W XIX W.
- Matylda Scheibler
- komparycja – data, miejsce, nazwisko notariusza, dane stron
- Edward Herbst
- wskazanie składników majątkowych obu stron
- to, co wniesione do małżeństwa – rozdzielne
- wyłączność majątkowa
- możliwość zrzeczenia się wspólności na rzecz tego, co wniesione do małżeństwo – na
wypadek nietrafionych inwestycji itp.
- Anna Poznańska
- 1875 r. – obie intercyzy

PRAWO RODZINNE

- wstępny – ten, od którego ja pochodzę

- zstępny – ten, który pochodzi ode mnie

- pokrewieństwo naturalne
- pokrewieństwo sztuczne – połączenie dwóch osób obcych
- charakter podobny do pokrewieństwa na mocy prawa
- powinowactwo – powstaje na podstawie aktu małżeństwa między krewnymi naturalnymi
jednego małżonka a drugim małżonkiem (teść, teściowa, szwagier itp.)
- stopień obliczany tak samo
- powinowactwo nie ustaje
- pokrewieństwo duchowe – relacja na gruncie prawa kanonicznego
- adopcja (przysposobienie)
- sierocińce – dopiero XVIII w. na większą skalę, wcześniej rodzina/sąsiedzi
zajmujący się sierotami
-> adopcja wcześniej służąca temu, by zapewnić sobie dziedzica
- pełna – między osobami obcymi stosunek ojciec-syn
- częściowa – dla celów politycznych, np. przez szlachcica adopcja do herby
prowadziła do nobilitacji adoptowanego
- pobratymstwo – tzw. akt adopcji braterskiej
- relacja jak między braćmi
- nacinanie rąk, łączenie krwi
 - obowiązek współpracy, wzajemna pomoc, powstrzymywanie się od wrogich kroków
- zawarcie wspólnoty majątkowej skutkujące wzajemnym dziedziczeniem

RODZAJE DZIECI
- moment narodzin a związek małżeński
- ślubne
- nieślubne (naturalne)
- przysługujące uprawnienia
- prawe
- ten sam stan rodziców
- najczęściej ślubne
- nieprawe
- inny stan rodziców
- kwestia dziedziczenia tronu – jeżeli jeden rodzic należy do rodziny królewskiej, a
drugi nie należy do żadnej dynastii, to dziecko takie traci prawo do tronu
- dziecko nieślubne i nieprawe mogło stać się dzieckiem prawym
- „uprawnienie” – np. poprzez zawarcie małżeństwa przez rodziców
- uprawnienie dzieci nieślubnych przez władcę (lub sejm w zależności od okresu, gdy
nie mogło dojść do zawarcia małżeństwa (np. mężczyzna zginął na wojnie)
- Kodeks Napoleona – dziecko nie mogło wystąpić do sądu o uprawnienie poprzez
„poszukiwanie ojcostwa”
- sąd mógł orzec, kto jest matką, ale nie kto jest ojcem

WŁADZA RODZICIELSKA
- prawo i obowiązek przysługujące rodzicom nad dziećmi od chwili ich urodzenia aż do uzyskania
przez nich pełnoletniości
- w dawnym prawie polskim – ojciec
- 1825 r. -> uprawnienie także matki, ale zdanie ojca przeważało
- także zarządzanie majątkiem
- Kodeks Napoleona – prawo do karcenia dzieci (siła fizyczna), ale bez trwałych obrażeń, niepokorne
dzieci można zamknąć w „domu odosobnienia”

PRAWO OPIEKUŃCZE
- opieka
- stosunek prawny łączący podopiecznego (pupila) z opiekunem
- ma na celu ochronę dziecka, któremu rodzice (przede wszystkim ojciec) nie mogli zapewnić
niezbędnych do zachowania życia i zdrowia
- w pewnych przypadkach nad osobami pełnoletniego
- stosunek opieki na mocy specjalnego aktu prawnego
- tzw. akt/list opiekuńczy
- od XIX w. konieczne orzeczenie sądu
- sposoby ustanawiania opieki
- opieka ojcowska (testamentowa – tutela testamentaria)
- ustanawiana przez umierającego w testamencie, zeznana do ksiąg sądowych
lub w innym akcie
- ojciec wskazujący osobę, której miała być powierzona piecza nad dziećmi i
ich majątkiem
- opiekunem dzieci szlacheckiej tylko posesjonat chyba że wskaże to ojciec
- wola ojca zawsze ważniejsza
- dzieckiem zajmuje się matka (jeśli żyje), opiekun majątkiem
- opiera przyrodzona (naturalna – tutela legitima)
- obowiązek objęcia pieczy nad sierotami ciążący na rodzinie
- tylko pełnoletni mężczyzna, w przypadku szlachty posesjonat
- krewny ze strony ojca ma pierwszeństwo
- opieka urzędowa (nadana – tutela dativa)
 - w przypadku braku krewnych zdolnych do objęcia pieczy
- opiekunem sierot – król
- król lub sąd wskazujący opiekuna
- 1775 r. – sądy ziemskie wyznaczające opiekunów
- opieka samowładna
- jeśli dziecko ukończyło 7 lat, miało możliwość wyboru opiekuna spośród
ubiegających się o opiekę krewnych (nie przysługiwało jeżeli ojciec ustanowił
opiekę testamentową)
- prawa i obowiązki opiekuna
- obowiązki o charakterze majątkowym
- sporządzenie inwentarza majątku pupila
- spis majątku
- składanie rachunków z opieki
- zestawienie na co ile zostało wydane
- ograniczenia w zarządzie majątkiem – opiekun nie był uprawniony do
alienacji dóbr małoletniego sukcesora
- obowiązki o charakterze osobisty
- opiekun powinien dostarczać środków dla stosowanego do stanu
utrzymywania, wychowania i wykształcenia podopiecznego
- jego obowiązkiem było wydać pupilkę za mąż
- obowiązki procesowe
- dochodzenie główszczyzny, jeśli ojciec pupila został zamordowany
- zobowiązanie do popierania procesów wszczętych jeszcze przez ojca lub
wytoczonych za życia ojcu
- opiekun nie mógł poślubić pupilki – ochrona majątku
- opiekun mógł pobierać pożytki za opiekę – uregulowane w XVIII wieku – 10%
majątku pupila
- opiekun mógł być tylko mężczyzna z pełną zdolnością do czynności prawnych
- opiekun musiał mieszkać w pobliżu majątku pupila
- ustanie opieki, gdy małoletni osiągnął pełnoletniość albo pupilka wychodziła za mąż
- możliwość rezygnacji lub zrzeczenia się opieki
- kuratela
- wyodrębnienie od opieki w XVI w. pod wpływem prawa rzymskiego
- opieka sprawowana nad osobami mającymi tzw. lat sprawnych, nad starcami, upośledzonymi
fizycznie bądź umysłowo, marnotrawnymi i kobietami, dla dziecka poczętego
- piecza nad majątkiem zakładająca udział osoby jej podlegającej
- obowiązki kuratora
- co do zasady współpraca z pupilem przy sporządzaniu aktów prawnych dotyczących
jego majątku
- niedokonywanie czynności mieszczących się w granicach zwykłego zarządu
- kuratela, gdy ktoś miał ograniczoną zdolność do czynności prawnych; opieka, gdy ktoś jej
nie miał
- kuratela uznająca, gdy panna wychodzi za mąż lub osiągnięcie lat sprawnych
- kurator składający rachunki Radzie Familijnej – w przypadku nadużyć możliwość
pozbawienia prawa wykonywania tej funkcji
- najczęściej ustanawiane dla marnotrawców

PRAWO SPADKOWE
- spadkodawca, spadkobierca, testator
- tylko własność indywidualna podlegająca spadkobierstwu
- niedział (własność pospólnej ręki)
- początki średniowiecza
- własność zbiorowa – członkowie tworzyli jedną wspólnotę, jeden podmiot, który całym
majątkiem zarządzał wspólnie
 - własność „rodzinna” – wszyscy będący właścicielami, każdemu przysługuje własność
całości, nie można wskazać udziałów
- niedział funkcjonujący bez względu na zmiany członków rodziny czy rodu
- wszyscy utrzymują się z pożytków, ale zarządca jest jeden
- niedział ojcowski – ojciec zarządzający majątkiem
- raczej nierozwiązywalny
- niedział braterski – wszyscy bracia ze swoimi rodzinami i siostry, które nie wyszły za mąż
- najstarszy z braci zarządcą
- mógł zostać rozwiązany
- do XIV w.
- niedział częściowy – wspólnoty terytorialne, np. wieś i pewne nieruchomości
- przede wszystkim łąki, las

DZIEDZICZENIE USTAWOWE
- zstępni (dziedzice konieczni)
- potomkowie płci męskiej
- dziedziczenie po ojcu – synowie mający początkowo wyłączne prawo dziedziczenia
majątku po ojcu
- potem wskutek statutu litweskiego zasada czwarcizny – ¾ majątku ojca
dziedziczący synowie, ¼ córki
- zasada reprezentacji (nawet jak jeden z dwóch synów nie żyje, to synowie
syna nieżyjącego i tak dostają swoją część)
- dziedziczenie po matce – przypadający w równych częściach synom i córkom
- potomkowie płci żeńskiej
- do połowy XIII w. tylko ruchomości w formie posagu
- od połowy XIII w. w przypadku braku męskich potomków do dziedziczenia
nieruchomości (najpierw tylko nabytych, potem także dziedzicznych –
usankcjonowanie w statusie warckim 1423 r.)
- dobra dziedziczne = nabyte w wyniku dziedziczenia
- rodzeństwo – tylko w przypadku braku zstępnych (dziedziców koniecznych)
- majątek po ojcu – do braci ¾, dla sióstr ¼
- majątek po matce – równo dla braci i sióstr
- generalnie nie dziedziczy rodzeństwo przyrodnie (ewentualnie po jednym rodzicu)
- wstępni – tylko w przypadku braku rodzeństwa, dziedziczenie w równych połowach (wstępni i ze
strony matki i ze strony ojca)
- krewni boczni – ostatni w kolejności
- krewni dalsi niż rodzeństwo
- tylko krewni do IV stopnia wg komputacji rzymskiej, w XVI w. rozszerzenie do VIII stopnia

- kaduk – majątek bezdziedziczny (puścizna)

- w przypadku braku krewnych do dziedziczenia z mocy ustawy lub na podstawie testamentu
spadek stawał się kadukiem, który przechodził na własność panującego

POZBAWIENIE DZIEDZCA PRAW SPADKOWYCH

- niezdolność dziedziczenia
- dana osoba w ogóle nie może dziedziczyć
- niegodność dziedziczenia
- ma zdolność dziedziczenia, ale nie może dziedziczyć po konkretnej osobie (np. ojcobójca)
- wydziedziczenie
- spadkobierca nie dziedziczy na skutek decyzji spadkodawcy (np. w testamencie)

DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE
- do XII w. w ogóle brak instytucji testamentu, testament nieznany w najdawniejszym prawie
spadkowym
- testament – jednostronne i odwołalne rozporządzenie majątkowe spadkodawcy na wypadek śmierci
- zakres testowania
- pierwotnie podmiotem dyspozycji testamentowe wyłącznie ruchomości, potem
nieruchomości (najpierw nabyte, potem także dziedziczne)
- przełom XIV i XV w. – zasada trzecizny – swobodna dyspozycja 1/3 majątku
- forma testamentu
- początkowo forma ustna
- od XIII w. również forma pisemna (wpisywana do ksiąg sądowych)

DZIEDZICZENIE UMOWNE
- umowa dożywocia
- zawierana przez małżonków na wypadek śmierci (i ponownego małżeństwa)
- mąż na rzecz żony, potem także umowy wzajemne
- nie nabycie własności, a nabycie użytkowania majątku dożywotnio (albo powtórnego
wyjścia za mąż)
- umowa nie zmieniała zasad porządku dziedziczenia ustawowego, a tylko zawieszała
je w czasie
- ordynacje
- na ziemiach polskich od XVI w.
- głównie magnateria
- wyjęcie określonej części majątku spod ogólnych zasad obowiązującego prawa spadkowego
i poddaniu jej odrębnym zasadom dziedziczenia -> utrzymanie świetności wielkich rodów
magnackich poprzez niedopuszczenie do uszczuplenia ich majątków
- list założycielski (statut) przygotowywany przez właściciela dóbr i przedstawiany sejmowi
- ustalenie zasad, zazwyczaj primogenitura, kto i jak dziedziczy ordynat
- zasada jednego dziedzica (mężczyzna) – ordynat niepodlegający ordynacji
- wyłączenie ordynacji spod obrotu prawnego

ROZWÓJ PRAWA SPADKOWEGO W CZASACH NOWOŻYTNYCH - XIX W.

- liberalizm – swoboda testowania i przewaga dziedziczenia testamentowego nad ustawowym
- indywidualizm – podzielność masy spadkowej
- ochrona praw spadkowych najbliższej rodziny – system rezerwy (KN) i zachowek (PPK – Landrecht
pruski, AGBG, BGB)
- system rezerwy
- część obowiązkowa – rezerwa dla najbliższych krewnych
- część rozrządzalna – swobodna część
- wielkość części zależna od dziedziców koniecznych
- system zachowku
- testator mogący swobodnie dysponować majątkiem, ale jeśli pominie dziedziców
koniecznych – roszczenia pieniężne przysługujące spadkobiercom w wysokości
należnego im udziału spadkowego lub jego części

- Kodeks Napoleona
- każdy mógł sporządzić testament – bez względu na płeć czy wiek (powyżej 16 r. ż)
- dwóch notariuszy, dwóch świadków/jeden notariusz, czterech świadków
- nie można rozporządzać całym majątkiem (system rezerwy)
- dziedziczenie ustawowe i testamentowe
- małżonek dziedziczy tylko jeśli nie ma krewnych do XII stopnia pokrewieństwa
- 1825 r. – Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego - dopuszczenie małżonka do
dziedziczenia + dzieci naturalne prawnie uznane
- niemożność dziedziczenia przez dzieci naturalne (nieślubne i nieprawe)

BGB – Kodeks Cywilny Niemiecki

- Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch (ABGB) – austriacki kodeks cywilny z 1811 r.

- zabór austriacki, w Rzeczpospolitej Krakowskiej Kodeks Napoleona
 - zasady prawno-naturalne
- równość podmiotów prawa
- swoboda umów
- zasada wolnej własności
- odejście od kazuistyki – krótkie i proste sformułowania
- odejście od stosunków feudalnych
- trzy części: I prawo osobowe, II prawo rzeczowe (+prawo zobowiązań i prawo spadkowe),
część III (kwestie wspólne dla prawa osobowego i rzeczowego)
- trzy tytuły dziedziczenia
- testament
- ustawa
- kontrakt
- dziedziczenie ustawowe
- równouprawnienie płci
- równouprawnienie stanów
- równouprawnienie majątku (bez względu na to czy dziedziczny czy nabyty)
- grupy spadkobierców ustawowych (nie wykluczali się wzajemnie)
- dzieci pochodzenia ślubnego
- dzieci legitymowane
- dzieci nieślubne
- osoby przysposobione
- rodzice także w stosunku do dzieci legitymowanych i nieślubnych
- małżonek
- system parentelarny
- krewni podzieleni na linie – parantele, z których bliższa wyłącza dalszą
- każda z linii składająca się z osób złączonych ze sobą pochodzeniem od
wspólnego przodka
- prawa spadkowe dzieci nieślubnych
- dziedziczenie tylko po matce
- bez prawa do dziedziczenia po ojcu, nawet jeśli ojcostwo zostało
udowodnione lub dobrowolnie przyznane (chyba że uprawnienie mocą
orzeczenia sądowego)
- prawa spadkowe dzieci legitymowanych
- legitymowane przez późniejsze zawarcie małżeństwa przez rodziców – jak
dzieci ślubne
- legitymowane poprzez uzyskanie łaski monarszej – dziedziczenie po
rodzicach (po rodzicu tylko na żądanie ojca – równe prawa z dziećmi
ślubnymi), ale nie po ich krewnych
- dziedziczenie testamentowe
- testamenty i kodycyle
- nowy testament uchyla poprzedni (kodycyl nie – mogło ich być kilka, chyba
że dotyczy tej samej rzeczy)
- testament
- cały spadek
- jeden lub kilku spadkobierców
- kodycyle
- inne postanowienia
- dotyczy jednej lub więcej rzeczy pewnego rodzaju, sumy pieniężnej lub
prawa majątkowego
- zapisobierca, nie spadkobierca

PRAWO RZECZOWE
- relacja między podmiotem prawa a rzeczą + społeczne formy korzystania z rzeczy, sposób jej
gospodarowania
- prawa podmiotowe do rzeczy o charakterze bezwzględnym – prawa skuteczne erga omnes, czyli
wobec wszystkich (oznacza to, że wszyscy są zobowiązani do ich uszanowania, respektowania)

- rzecz
- wyodrębniona w sposób lub sztuczny część przyrody posiadająca wartość materialną, która
w stosunkach gospodarczych może funkcjonować jako dobro samoistne (=może być
przedmiotem obrotu)
- zmysłowa/niezmysłowa – czy można poznać za pomocą zmysłów?
- ruchomości/nieruchomości
- dom drewniany w średniowieczu jako ruchomość (łatwość rozebrania)
- jednostkowe/zbiorowe
- podzielne/niepodzielne
- główne/przynależne
- posiadanie – stan faktyczny chroniony przez prawo
- corpus – faktyczne władztwo nad rzeczą
- animus – wola władania nią w swoim interesie, dla siebie
- ochrona prawa w procesie petytoryjnym
- umożliwia wszechstronne rozpoznanie sprawy i rozstrzygnięcie do meritum, czyli ustalenie
komu i jakie prawa przysługują do danej rzeczy
- proces posesoryjny
- charakter uproszczony
- służy wyłącznie ochrona posiadania
- zmierza do ustalenia czy posiadanie jest iusta czy iniusta (słuszne czy niesłuszne)

- własność – najdalej idące prawo rzeczowe, na pozór nieograniczone

- triada uprawnień właścicielskich – uprawnienia, ale nie obowiązki
- posiadanie
- korzystanie – używanie rzeczy (także pożytki – np. wynajem mieszkania)
- rozporządzanie – możliwość zbycia rzeczy (np. poprzez umowę kupna-sprzedaży, darowizny
itp.) czy małej alienacji (np. zastaw)

- własność feudalna (własność nieruchomości)

- pełna (alodialna)
- najbardziej zbliżona do współczesnej
- przede wszystkim rycerstwo
- możliwe ograniczenia (np. poprzez regalia łowiecka)
- brak żadnego stosunku zależności jako właściciel
- zależna – częstsza (!EGZAMIN)
- lenna
- rycerstwo
- własność nadana przez seniora
- własność przysługuje zarówno seniorowi, jak i wasalowi ->
powstanie stosunku zależności między seniorem a wasalem
- własność na mocy hołdu lennego
- wasalem tylko mężczyzna
- potrzeba zgody seniora na rozporządzanie nieruchomością
- od średniowiecza do XVIII w. (przekształcenie w alodialną)
- podzielona – funkcjonuje na niższym szczeblu (np.
rycerz/szlachcic-chłop/mieszczanin) oraz w dobrach kościelnych
- NIE współwłasność
- zwierzchnia – przysługuje szlachcicowi
- podległa – przysługuje chłopu
- np. szlachcic właścicielem wsi, a chłop właścicielem pola w jej obrębie
 - chłop – posiadanie, korzystanie, rozporządzanie (ograniczone –
niemożność samodzielnego zbycia nieruchomości - konieczność
uzyskania konsensu, czyli zgody właściciela zwierzchniego)
- laudemium – opłata wnoszona na rzecz pana przez nabywcę
- przy kupnie gruntu cena ziemi+laudemium
- równowartość rocznego czynszu
- pan zobowiązujący się do zapewnienia zboża na zasiew i środków na
przeżycie w razie klęski żywiołowej
- potem coraz więcej obowiązków ze strony pana – np.
fundacja kościoła, obowiązek ufundowania szkoły (XVIII w.),
- przywileje sądowe – sprawowanie sądu nad właścicielami
podległymi
- własność prefabrykancka
- Królestwo Polskie, XIX w. (jeszcze nieprzyjęta własność z Kodeksu Napoleona)
- miasta z osadami fabrycznymi
- elementy feudalne
- np. konsens, laudemium, czynsz (choć kwota symboliczna)
- elementy wynikające z nowych stosunków społecznych i gospodarczych
- np. obowiązek prowadzenia działalności gospodarczej
(np. rzemieślnik kupujący działkę na Piotrkowskiej i zobowiązujący się do
prowadzenia tam warsztatu)
- możliwość zbycia nieruchomości tylko na rzecz osoby prowadzącej ten sam typ
działalności (np. tkacz odsprzedaje tkaczowi)

- czynniki ograniczające prawo własności (do końca XVIII w.)

- regalia (dotyczą całego terytorium państwa)
- targowe – prawo do organizowania targów
- młyńskie – budowa młynów
- łowieckie – prawo do polowania na „grubego zwierza” (np. tury, niedźwiedzie,
jelenie)
- bartne – prawo do zakładania barci (uli)
- do 1576 r. górnicze – prawo do kopalin
- prawo bliższości krewnych – niemożność sprzedania nieruchomości bez wiedzy i zgody
krewnych
- prawo sąsiedzkie (np. sadzenie drzew w określonej odległości od posesji sąsiada)
- zasady wynikające z statusów domowych (ordynacji)

- nabycie własności
- pierwotne – nabywca nie wywodzi swoich praw od poprzednika
- rzecz niczyja – rzecz nie miała właściciela
- rzecz, która miała właściciela
- ius naufragii – prawo nadbrzeżne
- prawo własności wszystkich rzeczy wyrzuconych na brzeg (dla
właściciela brzegu – wszystkie rzeczy - łącznie z ludźmi do XII w.)
- łupy wojenne
- nabycie nieruchomości
- nieruchomość nieposiadająca właściciela – nabywca odkrył daną ziemię (np. w
puszczy, wymogiem do przyznania własności rozpoczęcie działalności na danej
nieruchomości (hodowla, zasiew) oraz czynności formalne dokonywane przez sąd
(ustalenie granic nieruchomości, oznaczenie np. poprzez kopiec, znak na drzewie,
dokonanie zapowiedzi w miejscu publicznym – publiczne ogłoszenie, co do kogo
należy)
- zasiedzenie – spokojne, niezakłócone i długotrwałe gospodarowanie na cudzej
nieruchomości
- brak pretensji od właściciela
 - dawność – upływ czasu (3 lata i 3 miesiące)
- nigdy uwzględniana z urzędu
- bez charakteru bezwzględnie obowiązującego, możliwość uchylenia
dawności w umowie
- nabycie wtórne
- spadkobranie
- nadanie przez panującego
- umowa rzeczowa (alienacyjna)
- zamiana
- darowizna
- kupno-sprzedaży
- nabycie wtórne nieruchomości
- wzdanie (rezygnacja) – przed władcą lub przed sądem, miała postać formalną (np.
przekazanie gródki ziemi)
- wwiązanie (intromisja) – przeniesienie posiadania

- utrata prawa własności

- zużycie
- porzucenie
- dawność
- przeniesienie prawa własności
- konfiskata rzeczy – na podstawie wyroku sądowego - sankcja za dokonanie czynu
niedozwolonego
- wywłaszczenie – czynność administracyjna, dokonywana na cele publiczne

OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE

- przysługujące do cudzej własności
- przywilej zezwalający uprawnionemu na wykorzystywanie rzeczy będącej własnością innej osoby
lub zabraniający właścicielowi wykorzystywania rzeczy w pewnym określonym zakresie
- rodzaje ograniczonych praw rzeczowych
- użytkowanie – pobieranie pożytku z cudzej rzeczy, zazwyczaj charakter czasowy
- przyznane na podstawie umowy i funkcjonujące samodzielnie (na przykład
dzierżawy) albo jako jeden z elementów, w ramach innych praw rzeczowych
- prawo bliższości – służące ochronie przed bliskimi i występujące jako uprawnienie
krewnych lub sąsiadów
- może powstać na mocy umowy
- prawo bliższości krewnych - ograniczało właściciela tylko w zakresie prawa
dysponowania rzeczą i stanowiło pozostałość uprawnień rodzinnych
- przyznanie krewnym prawa do pierwszeństwa nabycia nieruchomości, na
wypadek gdyby dotychczasowy właściciel zamierzał ją zbyć
- konieczność zakomunikowania zamiaru zbycia nieruchomości
- jeśli krewni nie zamierzali skorzystać z przysługującego im prawa, powinni
złożyć deklarację oświadczającą, że nieruchomość może zostać zbyta na rzecz
osoby spoza rodziny
- prawo retraktu – możliwość odebrania rzeczy w przypadku
niepoinformowania rodziny o zamiarze
- potem skrócenie terminu, w którym krewny może skorzystać z tego
uprawnienia oraz zawężenie prawa jedynie do nieruchomości rodowych
- prawo bliższości sąsiadów – funkcjonujące na zasadach zbliżonych do
analogicznych uprawnień przysługujących krewnym.
- prawo służebności (wolności) - ograniczone prawa rzeczowych stanowiące z punktu
widzenia uprawnionego –wolności, zaś z punktu widzenia właściciela – służebności
- właściciel nieruchomości, która została obciążona służebnością, musiał
powstrzymywać się od pewnych działań w stosunku do rzeczy lub udostępniać rzecz
osobie trzeciej i znosić korzystanie z niej
 - dla uprawnionego wolności dające prawo do podejmowania działalności w stosunku
do cudzej rzeczy (rozumianej jako korzystanie z nieruchomości) lub prawo do
ochrony przed szkodliwym korzystaniem z rzeczy przez właściciela
- prawo ziemskie
- gruntowe (np. prawo dostępu do wody, prawo zalewku – prawo do zalewania
sąsiedniej nieruchomości wodą ze stawu w związku z hodowlą ryb, prawo
wykorzystywania ziem w celu komunikacyjnym – służebności drogowe) i
leśne (np. prawo wypasu zwierząt, zbierania chrustu na opał)
- prawo miejskie
- służebności związane z prawem budowlanym ze względu na małą
powierzchnię
- m.in. służebność wspólnego muru (wspólnej dla dwóch budynków ściany),
prawo do światła (miało na celu wznoszenie budynków w taki sposób, by nie
ograniczać dostępu do światła dziennego), prawo do widoku oraz prawo
okapu (polegające na umożliwieniu spływu wody z uprawnionej
nieruchomości na nieruchomość sąsiednią)
- odpłatnie albo nieodpłatnie, ale zawsze pewien przywilej dla uprawnionego
- prawo wiejskie – głównie służebności związane z korzystaniem z cudzej wody, w
tym prawo pojenia i pławienia zwierząt (na przykład koni) oraz prania
(do hipoteki)

- powstawanie ograniczonych praw rzeczowych

- umowa lub testament
- zwyczaj
- ustawa
- wyrok sądu

OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE

- ograniczone prawa rzeczowe – przysługujące w stosunku do cudzej własności
- przywilej zezwalający uprawnionemu na wykorzystywanie rzeczy będącej własnością innej osoby
lub zabraniający właścicielowi wykorzystywanie rzeczy w pewnym określonym zakresie
- powstanie ograniczonych praw rzeczowych
- z woli właściciela (na podstawie umowy lub testamentu)
- na podstawie zwyczaju
- na mocy ustawy
- mocą wyroku sądowego
- rodzaje ograniczonych praw rzeczowych
- użytkowanie
- prawo do pobierania pożytków z cudzej rzeczy, najczęściej o charakterze czasowym
- przyznawane na podstawie umowy i funkcjonujące samodzielnie (na przykład
dzierżawy) albo jako jeden z elementów, w ramach innych praw rzeczowych
- prawo bliższości
- służące do ochrony przed obcymi jako uprawnienie krewnych lub sąsiadów
- także na mocy umowy
- prawo bliższości krewnych
- ograniczanie właściciela tylko w zakresie prawa dysponowania rzeczą
- pozostałość uprawnieniem rodzinnych
- przyznanie krewnym prawa do pierwszeństwa nabycia nieruchomości, na
wypadek gdyby dotychczasowy właściciel zamierzał ją zbyć
- konieczność poinformowania krewnych o zamiarze
- krewni mogący nie korzystać z prawa – specjalna deklaracja
- w przypadku alienacji bez zgody krewnych prawo retraktu –
możliwość odebrania rzeczy (najpierw zabór rzeczy, potem
przekształcenie w prawo do odkupu)
- krąg krewnych nieokreślony w sposób jasny
 - prawo bliższości sąsiadów – jak na zasadzie prawa krewnych
- służebności (wolności)
- z punktu widzenia uprawnionego –wolności, z punktu widzenia właściciela –
służebności
- konieczność powstrzymywania się od pewnych działań w stosunku do rzeczy lub
udostępniać rzecz osobie trzeciej i znosić korzystanie z niej przez właściciela
nieruchomości, która została obciążona służebnością
- wolności przyznające uprawnionemu prawo do podejmowania działalności w
stosunku do cudzej rzeczy (rozumianej jako korzystanie z nieruchomości) lub prawo
do ochrony przed szkodliwym korzystaniem z rzeczy przez właściciela
- prawo ziemskie
- leśne (prawo wypasu zwierząt, prawo zbierania chrustu na opał, prawo
wykorzystywania drzewa w celach budowlanych, prawo zakładania barci) i
gruntowe (prawo dostępu do wody, prawo zalewku, możliwość
wykorzystywania ziemi dla celów komunikacyjnych, w tym służebności
drogowe, do których należało
prawo przegonu, przejazdu i prawo przechodu)
- prawo wiejskie
- służebności związane z korzystaniem z cudzej wody, w tym prawo pojenia i
pławienia zwierząt (na przykład koni) oraz prania.
- prawo miejskie
- służebności wynikające z małej powierzchni, na której wznoszono
nieruchomości i wiązały się głównie z prawem budowlanym (służebność
wspólnego muru - wspólnej dla dwóch budynków ściany, prawo do światła -
wznoszenie budynków w taki sposób, by nie ograniczać dostępu do światła
dziennego, prawo do widoku oraz prawo okapu polegające na umożliwieniu
spływu wody z uprawnionej nieruchomości na nieruchomość sąsiednią)
- służebności ustanawiane odpłatnie lub nieodpłatnie
- ustanie służebności
- upływ określonego czasu – jeżeli miały charakter czasowy (na przykład
na czas budowy);
- wygaśnięcie przyczyny, z powodu której zostały przyznane
- zniszczenie rzeczy obciążonej (np. dopóki istnieje las)
- wykup przez właściciela obciążonej nieruchomości
- zrzeczenie się służebności przez uprawnionego
- ciężary realne - dotyczyły konkretnej nieruchomości i polegały na tym, że każdoczesny jej
właściciel był zobowiązany do spełniania okresowych świadczeń na rzecz uprawnionego
- możliwość spełniania w naturze lub pieniądzu
- charakterystyczne dla epoki feudalnej
- m.in. dziesięcina zobowiązująca właściciela do uiszczania na rzecz osoby
uprawnionej 1/10 dochodu z nieruchomości (odnosiła się do pożytków rolnych)
- kupno renty (wyderkaufu, wyderki) – wyjątkowy ciężar realny ustanawiany w
drodze umowy zawieranej przez właściciela nieruchomości i właściciela kapitału
- prawo kanoniczne zakazywało pobierania odsetek przy udzielaniu pożyczek,
uznając je za lichwę. Obejściem tego zakazu stało się kupno renty, na
podstawie którego właściciel nieruchomości otrzymywał pieniądze jako cenę
kupna, a właściciel kapitału nabywał rentę świadczoną corocznie. Kupowana
renta umożliwiała pobieranie dochodów z kapitału.
- zastaw - ograniczone prawo rzeczowe stanowiące zabezpieczenie roszczenia wierzyciela na
wypadek zwłoki dłużnika
- wierzyciel (zastawnik) połączony z rzeczą zastawioną, stanowiącą własność dłużnika
(zastawcy), szczególną relacją – wierzyciel mogący dochodzić zaspokojenia z niej,
gdy dłużnik nie wykonał zobowiązania w ustalonym terminie
- uprawnienie przysługujące zastawnikowi niezależnie od tego, kto aktualnie
posiadał rzecz
 - prawo akcesoryjne, czyli zależne, co oznaczało, że jego istnienie było zależne od
istnienia wierzytelności
- formy zaspokojenie roszczenia wierzyciela
- przejęcie własności rzeczy
- uzyskaniu prawa do zaspokojenia z kwoty pieniężnej otrzymanej ze
sprzedaży rzeczy
- zatrzymaniu i użytkowaniu rzeczy do czasu spełnienia świadczenia przez
dłużnika
- powstanie zastawu
- zgodnie z wolą dłużnika (testament lub umowa) albo niezależnie od jego
woli na podstawie wyroku sądowego lub ustawy
- zastaw sądowy w razie wywiązania się sporu co do istnienia wierzytelności
- zastaw ustawowy w przypadkach wskazanych przez prawo

Stosunek zastawny powstawał zgodnie z wolą dłużnika, z tytułu umowy lub testamentu, albo
niezależnie od jego woli na podstawie wyroku sądowego lub ustawy. Zastaw sądowy był ustanawiany
w razie wywiązania się sporu co do istnienia wierzytelności. Natomiast zastaw ustawowy powstawał
w przypadkach wskazanych przez prawo. Taka regulacja została wprowadzona między innymi już w
statutach Kazimierza Wielkiego. Statuty przyznawały prawo zastawu właścicielowi lasu, który poniósł
szkodę w wyniku działania osoby trzeciej dokonującej wyrębu lasu. Właściciel mógł zatrzymać na
poczet odszkodowania wóz, konia, siekierę i inne narzędzia wniesione do lasu przez osobę trzecią.

Rodzaje zastawu Z punktu widzenia przedmiotu wyróżniano dwa rodzaje zastawu: na ruchomościach i
na nieruchomościach i stosowano wobec nich odmienne zasady. Zastaw na ruchomościach miał
mniejsze znacznie i odnosił się przede wszystkim do wierzytelności krótkoterminowych, o niewielkiej
wartości, na co wpływała niewielka z reguły wartość zastawionego przedmiotu. Zazwyczaj zastaw na
ruchomościach miał charakter zastawu z dzierżeniem, czyli jego istotą było przeniesienie posiadania
rzeczy przez dłużnika na wierzyciela do momentu wykonania zobowiązania. Przyjęcie powyższej
zasady wynikało z niebezpieczeństwa związanego z łatwością pozbawienia wierzyciela dostępu do
rzeczy (np. przez jej sprzedaż). Zaletą tego rodzaju zastawu był brak skomplikowanej procedury
związanej z jego ustanowieniem. Zastaw ustanowiony na nieruchomości mógł mieć postać zastawu z
dzierżeniem albo bez dzierżenia (hipoteka).

5.6.1. Powstanie zastawu – 8

WYGAŚNIĘCIE ZOBOWIĄZAŃ
- spełnienie świadczenia
- zwolnienie dłużnika przez wierzyciela
- potrącenie – nowy stosunek zobowiązaniowy z odwróconymi rolami, np. redukowanie się długu
- jeśli należności miały tę samą wartość, zobowiązania wygasały, jeśli różną – większy dług w
wyniku potrącenia zmniejszał się do wartości różnicy między należnościami.
- zlanie się wierzytelności z długiem – dotychczasowy wierzyciel staje się dłużnikiem w ramach tego
samego stosunku zobowiązaniowego (przede wszystkim w sprawach spadkowych – spadkobierca
dziedziczy dług wobec samego siebie)
- śmierć jednej ze stron – pierwotnie nie dziedziczono długu, charakter osobisty wierzytelności
- z czasem zasada dziedziczenia wierzytelności i długów, chyba że świadczenia o charakterze
osobistym - śmierć powodowała wygaśnięcie stosunku obligacyjnego (np. śmierć malarza, u którego
zamówiono obraz)
- niemożność świadczenia – obiektywne okoliczności niezależne od dłużnika uniemożliwiające
spełnienie świadczenia (np. koń będący przedmiotem sprzedaży zdechł, malarz, który miał namalować
obraz, oślepł)
- złożenie przedmiotu świadczenia do depozyt – możliwość złożenia przedmiotu świadczenia do
depozytu sądowego jeżeli wierzyciel uchylał się od przyjęcia świadczenia
CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA PRAWA ZOBOWIĄZAŃ
- umowa zamiany
- gospodarka naturalna
- obie strony świadczące sobie przedmioty w naturze
- zazwyczaj ekwiwalentna wartość
- jeśli nie są – uzupełnianie przedmiot mniejszej wartości dodatkiem
- darowizna
- nieodpłatne przysporzenie przez darczyńcę na rzecz obdarowanego
- obdarowany muszący odwdzięczyć się przedmiotami o podobnej wartości
- dopiero z czasem bez odwdzięczenia
- obie strony składające oświadczenie – jedna strona obdarowuje, druga przyjmuje (czynność
dwustronna)
- umowa kupna-sprzedaży
- kupujący i sprzedający
- jedna strona (sprzedający) przenosząca na kupującego własność rzeczy, druga (kupujący)
zobowiązana zapłacić umówioną cenę
- możliwość uiszczenia części ceny w formie rzeczowej
- ruchomości – przeniesienie własności najczęściej w chwili wydania rzeczy
- nieruchomości – dodatkowa umowa i formalne przeniesienie posiadania (wzdanie,
wwiązanie)
- umowa usługi
- jedna strona zobowiązana do świadczenia na rzecz drugiej usług przez określony czas w
zamian za wynagrodzenie
- sługa i pan
- pan zapewniający środków utrzymania, opieka, przejmowanie odpowiedzialności za szkody
wyrządzone przez służącego, jurysdykcja sądowa nad służącymi
- sługa zobowiązany do posłuszeństwa, wierności
-> potem prawo pracy (XIX w.)
- umowa o dzieło
- przyjmujący zamówienie (wykonawca) zobowiązywany się do dostarczenia zamawiającemu
określonego z góry rezultatu swojej pracy – dzieła (na przykład namalowanego przez siebie
portretu) i przeniesienia jego własności na zamawiającego w zamian za wynagrodzenie
- co do zasady zamawiający dostarczający materiały, wykonawca odpowiadający za wady
- w przypadku niezgodności dzieła z umową zamawiający mogący od niej odstąpić (często
zastrzegano także dodatkowo kary umowne)
- umowa zlecenie
- zleceniobiorca zobowiązujący się do wykonania określonej czynności, a zleceniodawca – do
zapłaty wynagrodzenia
- obowiązek dochowania najwyższej staranności
- umowa najmu
- wynajmujący (właściciel rzeczy) i najemca
- obowiązek płacenia czynszu najmu, zwrócenie rzeczy w stanie niepogorszonym
- wynajmujący dający najemcy rzecz oznaczoną indywidualnie w używanie na czas określony
lub nieokreślony, a najemca zobowiązany zapłacić czynsz najmu, najczęściej w postaci
świadczenia okresowego
- zarówno rzeczy ruchome (na przykład konie), jak i nieruchomości (na przykład dom,
karczma)
- dzierżawa
- głównie nieruchomości
- dzierżawca – bierze rzecz w posiadanie i używanie
- obok posiadania rzeczy i jej używania także możliwość pobierania pożytków
- często dzierżawa dożywotnia, często przyznawanie prawa bliższości
- w przypadku sprzedaży dóbr dzierżawa nie wygasa
- pożyczka
- chrześcijanie niemogący zawierać umowy pożyczki oprocentowanej (lichwa)
 - pożyczkodawca i pożyczkobiorca
- rzeczy oznaczone co do gatunku lub sumy pieniężne przedmiotem umowy
- oprocentowanie nie więcej niż 14% (XVI w.)
- omijanie zasady nieodpłatności, dopuszczając pobieranie korzyści przez pożyczkodawcę z
rzeczy będącej przedmiotem zastawu lub korzystając z konstrukcji renty wykupnej
(wyderkauf)
- użyczenie (rzecz indywidualnie oznaczona) i pożyczka w dawnym prawie polskim
nierozróżniane
- umowa przechowania (depozyt)
- pokładnik (przechowawca) zobowiązywany się wobec pokładcy (składającego na
przechowanie) do utrzymania oddanej mu rzeczy w stanie niepogorszonym przez określony w
umowie czas
- charakter odpłatny lub nieodpłatny
- na skutek vis maior lub przypadku pokładnik nie odpowiada za pogorszenie stanu rzeczy
- weksel
- szczególnie prawo miejskie, szczególnie stosunki handlowe
- abstrakcyjne zobowiązanie pieniężne bez podania przyczyny i celu powstania
- dłużnik wekslowy mający spełnić świadczenie pieniężne na rzecz okaziciela weksla

PRAWO KARNE

RACJONALIZACJA KARY
- racjonalizacja kary – wskazanie celów, które kara ma osiągnąć zarówno wobec sprawcy, jak również
całego społeczeństwa
- racjonalizacja religijna
- przestępstwo jako akt skierowany przeciwko bóstwu = wymierzenie kary w celu uzyskania
przebaczenia bogów
- racjonalizacja prewencyjna
- prewencja indywidualna – nauczka dla jednostki na przyszłość
- prewencja generalna – kara ma odstraszyć innych od popełniania tych samych przestępstw
- racjonalizacja ekonomiczna – kara ma na celu rekompensatę dla osób poszkodowanych
- główszczyzna – kara za zabójstwo dla rodziny zabitego
- racjonalizacja sprawiedliwościowa – zaspokojenie poczucia sprawiedliwości społecznej

PRZESTĘPSTWO
- przestępstwo – zawiniony czyn człowieka, zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą
w czasie jego popełnienia (def. współczesna)
- skutkowe ujmowanie przestępstwo – przestępstwo jako zamach na czyjeś dobro, czyn zabroniony,
który wyrządzał SZKODĘ jednostce względnie społeczeństwu, naruszający pokój, bezpieczeństwo,
ład i porządek społeczny (musi być skutek czynu)
- podmiotowe ujmowanie przestępstwa – koncepcja przestępstwa oparta na zasadzie winy
- (do ok. XVII w.) nie oceniano nastawienia sprawcy do czynu – wskazywano, który typ
przestępstwa miało charakter umyślny, a który nieumyślny (prawo zwyczajowe, później też
akty normatywne)
- zabójstwa umyślne – np. zabójstwo z łuku (nie liczy się nastawienie sprawcy, ale
sposób), w miejscu szczególnie bronionym itp.
- kara śmierci
- zabójstwa nieumyślne –
- kara wieży
- XVIII w. – odejście od związku przyczynowo-skutkowego, podmiotowe ujęcie na zasadzie wity
- wina – subiektywny stosunek sprawcy do czynu
- wina umyślna
- zły zamiar bezpośredni – świadomość przestępstwa i chęć
- zły zamiar pośredni – chęć jednego przestępstwa, ale i dodatkowe, nieplanowane
szkody
 - zły zamiar ewentualny – brak jawnej chęci przestępstwa, ale świadomość
ewentualnych skutków i pogodzenie się z nimi
- wina nieumyślna
- lekkomyślność – świadomość ewentualnych skutków, ale bezpodstawne sądzenie, że
one nie wystąpią
- niedbalstwo – sprawca nieprzewidujący, że działania w ogóle mogą wywołać skutek

FORMY POPEŁNIANIA PRZESTĘPSTW (egz)

- sprawstwo
- współsprawstwo – osoby działające wspólnie i w porozumieniu, taka sama kara
- podżeganie – taka sama kara jak sprawstwo
- pomocnictwo – świadome udzielenie pomocy przed lub w trakcie popełnienia przestępstwa, taka
sama kara
- poplecznictwo – udzielenie pomocy, ale już po popełnieniu przestępstwa (mające na celu uniknięcie
odpowiedzialności karnej)
- paserstwo – pomoc w uzyskaniu korzyści finansowych z przestępstwa

FORMY STADIALNE PRZESTĘPSTWA

- zamiar – co do zasady niekarany
- czynności przygotowawcze – same w sobie niekaralne (chyba że sama ta czynność była nielagalna)
- przystąpienie do wykonania zamiaru
- usiłowanie – nie odchodzi do przestępstwa z przyczyn niezależnych od sprawcy
- udolne
- nieudolne – brak skutku
- dokonanie

RODZAJE PRZESTĘPSTW
- publiczne – ścigane z urzędu
- przestępstwa przeciwko władcy i państwu
- crimen laesae maiestatis
- nie tylko zabicie władcy, ale też np. przestępstwo przeciwko majątkowi
władcy
- przestępstwo zdrady państwa
- przestępstwo przeciwko urzędom
- ochrona praw i funkcji urżednika
- np. obraza urzędnika, niepodporządkowanie się decyzji urzędnika, wydobycie broni
w sądzie, w obecności urzędnika, awanturowanie się przed urzędem, sądem,
naruszeniu czci, nietykalności urzędnika
- przestępstwo urzędnicze – wyodrębnione w celu ograniczeniu występujących nadużyć
(szlachta obawiająca się silnej władzy administracyjnej)
- niedopełnienie obowiązków urzędniczych (np. niewykonanie polecenia)
- nadużycie władzy (np. przekroczenie kompetencji)
- przestępstwa wojskowe – np. niestawianie się na wezwanie, niesprowadzenie odpowiedniego
pocztu, odmowa wykonania rozkazu, dezercja (posiadacze dóbr ziemskich)
- przestępstwa przeciwko religii panującej – np. apostazja, herezja, bluźnierstwo
- z urzędu ściganie także sprawców rabunków i kradzieży zawodowej
- prywatne – ścigane na wniosek pokrzywdzonego
- zabójstwo (m.in. mężobójstwo, ojcobójstwo, matkobójstwo, kewnobójstwo itd.)
- przestępstwa przeciwko zdrowiu (np. okaleczenie, amputacja)
- przestępstwa przeciwko czci (np. spoliczkowanie, targanie za włosy, wyciągnięcie miecza w
obecności szlachcica)
- obraza czci słowna – zniewaga (przez użycie słów obraźliwych), potwarz (zarzucenie komuś
przestępstwa)
- przestępstwa przeciwko dobrym obyczajom: cudzołóstwo, sodomia, kazirodztwo,
zgwałcenie, nierząd
 - gwałty – czyny dokonywane z zastosowaniem przemocy fizycznej
- gwałty na osobie - uwięzienie kogoś bezprawnie, porwanie i zgwałcenie kobiety,
pobicie i umyślne zranienie, w szczególności w miejscach otoczonych mirem
- gwałty na majątku – szczególnie statuty Kazimierza Wielkiego
- kradzież - zabór cudzego mienia ruchomego w celu przywłaszczenia
- przyjęcie do swojego gospodarstwa chłopa, który zbiegł od swojego dotychczasowego pana
- XIX w. – Kodek karzący wyszczególniający zbrodnie: „stanu, obrazy religii,
buntu i rozruchu, gwałtu publicznego, nadużycia władzy w urzędzie, fałszowania monet i
publicznych papierów kredytowych, zgwałcenia niewiasty, lub użycia cielesnego osoby 14 lat
niemaiącey, morderstwa i zabójstwa, spędzenia płodu, porzucenia dziecka, rabunku, oszustwa
i fałszu, potwarzy, wielożeństwa”, i czyny które mogły stać się zbrodnią: „ciężkie ranienie i
skaleczenie, podpalenie, gwałtowna kradzież, kradzież prosta”.

ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA
- odpowiedzialność zbiorowa – zamieszkiwanie na danym terenie (jakaś wspólnoty terytorialnej,
powiązanie z przynależnością do jednej rodziny/rodu bądź wynikanie z obowiązku reprezentacji
jakiejś zbiorowości)
- np. Zgodnie z § 8 Najstarszego Zwodu Prawa Polskiego: „Lecz jeśli zabity leży na
pozostawiony na polu albo drodze, a nie wiadomo kto go zabił, wówczas władca przyzywa
przed siebie okolicę i uznaje ją winną za zabójstwo”
- odpowiedzialność indywidualna ze rzeczy cudze
- odpowiedzialność wynikająca ze stosunku zależności bądź nadzoru
- np. przewidywały odpowiedzialność pana za czyny sługi tylko wtedy, gdy działał na rozkaz
swojego pana bądź gdy pan odniósł z przestępstwa korzyść, ale również gdy zranił lub zabił
inną osobę w obronie pana
- początkowo odpowiedzialność karna rodziców za czyny ich dzieci i analogicznie opiekunów
za podlegających ich pieczy pupilów
- mąż odpowiadający za czyny swojej żony
- statuty Kazimierza Wielkiego znoszące odpowiedzialność krewnych
- odpowiedzialność reprezentacyjna
- sprawowana funkcja podstawą sankcji
- w przypadku ukarania przez sąd miejski szlachcica (bez udziału starosty) za przestępstwa
(gwałty w mieście) burmistrz oraz jeden z rajców podlegali karze ścięcia (konstytucje z 1520 i
1538 r.)
- W XVIII w. stosowano zasadę odpowiedzi reprezentacyjnej w przypadku przestępstw
przeciwko religii katolickiej

WYŁĄCZENIE PRZESTĘPNOŚCI DZIAŁANIA SPRAWCY

- sytuacje, w których mimo wystąpienia skutku przestępnego istnieje możliwość wyłączenia
przestępności działania sprawcy
- kontratypy – okoliczności wyłączające bezprawność działania
- działanie z początku (initium) – bezprawnie działa ten, kto inicjuje konflikt
- początek – zaczepka słowna lub czynna (fizyczna)
- odpieranie zaczepki wyłącza więc przestępność – agresor niechroniony prawem
- charakter obrony, nie zemsty!
- pod koniec XV w. zabicie szlachcica w ramach „początku” nie było już bezkarne
- obrona konieczna
- przedsięwzięta obrona mogąca być niebezpieczna dla atakującego, byleby nie
naruszała zasady bezpośredniości reakcji, a stosowany środek nie był nadmierny
wobec charakteru ataku (np. przerwanie wyzwisk za pomocą rewolweru).
- w XIX w. sprecyzowane wymogi niezbędne do zastosowania obrony koniecznej:
niesprawiedliwość napadu, trwanie niebezpieczeństwa, niemożność uniknięcia go w
inny sposób
- obrona o charakterze koniecznym (w inny sposób nie można było uniknąć
niebezpieczeństwa), rzeczywistym (reakcja na atak, a nie działanie z chęci zemsty),
 odpowiednim (przy zastosowaniu proporcjonalnych środków) i niezwłocznym
(działanie w czasie trwania napaści lub tuż po jego wystąpieniu) – w innym przypadku
działanie bezprawne
- samopomoc – osobisty wymiar sprawiedliwości dokonywany przez ofiarę, przywrócenie
stanu rzeczy zgodnego z prawem
- realizacja zemsty krwawej, gdy rodzina zamordowanego wyrównywała rachunki nie
na drodze sądowej, ale bezpośrednio pozbawiając życia samego zabójcę, albo – głowa
za głowę – któregoś z jego bliskich krewnych
- prawo dopuszczało w razie kradzieży w lesie, aby właściciel lasu zabrał złodziejowi
jego sprzęt, a gdyby stawiał opór mógł go nawet zabić.
- stan wyższej konieczności – ratowanie własnego dobra, którego wartość jest wyższa,
kosztem cudzego dobra, przedstawiającego wartość niższą
- wystąpienie bezpośredniego, rzeczywistego niebezpieczeństwa
- np. zgodnie z prawem miejskim głodny nędzarz, który ukradł bułkę, następnie ją
zjadł, ratując swoje życie, działał w granicy stanu wyższej konieczności.
- pojedynek
- ważenie dóbr - wg społeczności szlacheckiej naruszony honor o wyższej wartości niż
życie i zdrowie
- nadużywanie pojedynków przez szlachtę – za Zygmunta III wprowadzenie zakazu
pojedynkowania się (w szczególnych przypadkach na zgodę króla), potem kary za
samo wyzwanie na pojedynek
- uprawnienia wierzyciela – wykonanie przez wierzyciela wszelkich czynności wynikających
z klauzul umów, w których dłużnik zezwalał wierzycielowi na naruszenie jego dóbr
osobistych na wypadek pozostawania w zwłoce (odebranie życia, zdrowia, wolności)
- dawność – przedawnienie ścigania przestępstw, jeśli nie zostało ono wykryte w określonym
przez prawo czasie
- okoliczności wyłączające winę – okoliczności współistniejące w momencie popełniania czynu
zabronionego wyłączające winę sprawcy lub zmniejszające jej stopień (wina nieumyślna)
- nieletniość sprawcy – domniemanie prawne, że małoletni nie jest w stanie zrozumieć
skutków swojego zachowania
- sprawca do 12 lat nie był karany
- odpowiedzialność na złagodzonych zasadach dotyczyła osób w wieku 13–15 lat (na
przykład za zbrodnię ponosili karę jak za występek)
- niepoczytalność wynikającą ze stanu chorobowego (całkowita – charakter stały, lub
czasowa)
- działanie pod przymusem lub w błędzie wobec prawa (niepoprawne przyjęcie, że działanie
jest zgodne z prawem) lub stanu faktycznego
- początkowo pozostawanie w chwili popełnienia czynu w stanie upojenia alkoholowego
- w XIX w. brak winy ustalano na zasadzie odpowiedzialności subiektywnej

SPOSOBY OZNACZANIA WYMIARU KARY

- wymierzenie kary sprawcy wymagające uwzględnienia zasad wymiaru kary, okoliczności
łagodzących, obostrzających
- zasada arbitralności
- duża swoboda dla sędziego – księcia/króla
- przede wszystkim zbrodnia obrazy majestatu i przestępstwa przeciwko państwu (zdrada
stanu)
- nie tylko kwestia wymiaru kary, ale sam rodzaj kary
- okoliczności wpływające na wymiar kary
- obostrzające – zaostrzanie wymiaru kary
- przynależność stanowa – zarówno sprawca, jak i poszkodowany
- gdy sprawca ze stanu uprzywilejowanego – okoliczność łagodząca
- chłop działający na szkodę szlachcica – obostrzająca
- powrót do przestępstwa – recydywa (co do zasady wobec osób, które były
trzykrotnie osądzone za dane przestępstwo)
 - złapanie sprawcy na gorącym uczynku (czyli w trakcie dokonywania
przestępstwa) – surowszy wymiar kary wobec sprawcy
- inne, np. przykład zacieranie śladów przestępstwa, popełnianie przestępstwa
przeciwko określonym osobom, zbieg przestępstw (realny – co najmniej dwa
przestępstwa na szkodę tej samej osoby, idealny – co najmniej dwa różne
przestępstwa)
- łagodzące – zmniejszenie wymiaru kary
- wątpliwości procesowe – w prawie nowożytnym każda wątpliwość działająca na
korzyść sprawcy
- upływ czasu
- przyznanie się do winy sprawcy
- przebaczenie ofiary
- małoletniość
- brak zdrowia sprawcy
- ciąża sprawczyni
- pozostawanie na łasce
- prawo łaski – decyzja monarchy, mocą której uwalniano jednostkę od
odpowiedzialności karnej
- od XVI w. ograniczenie swobody króla w tym zakresie
- amnestia – decyzja monarchy o charakterze generalnym, uwalniająca od
odpowiedzialności karnej pewną grupę osób

RODZAJE KAR
- kary publiczne
- kara śmierci
- zwykła - tylko pozbawienie życia
- kwalifikowana – dodatkowe udręczenie osoby skazanej
- np. mutylacja, wbicie na pal
- rodzaje
- ścięcie – zwykła kara śmierci (do szlachty – mieczem, do chłopstwa –
toporem)
- kara uważana za honorową, tylko pozbawienie życia
- powieszenie – pozbawienie czci, ale nie kara kwalifikowana
- m.in. złodzieje
- poćwiartowanie – kara hańbiąca i kwalifikowana
- poważniejsze przestępstwa
- ukamienowanie – tylko w początkach istnienia państwa polskiego (do
XIII w., kara kwalifikowana)
- łamanie kołem – wprowadzenie pod wpływem prawa niemieckiego
- spalenie na stosie – odstępstwa od wiary
- utopienie
- kary cielesne
- kary mutylacyjne – okaleczenie sprawcy poprzez pozbawienie elementu cielesnego
- wykonywane publicznie
- kary pozbawienia wolności
- kara wieży górnej - szlachta
- kara wieży dolnej – osoby niższe stanem
- rzadko orzekana w związku z kosztami
- kary majątkowe
- kary pieniężne
- kara „siedemdziesiąt” - najwyższa kara pieniężna zwana też niemiłościwą
- kara „piętnaście” - kara stosowana na przykład przy przestępstwach
przeciwko wymiarowi sprawiedliwości, często przy przestępstwach
prywatnych
 - kara „sześć grzywien” - najniższa z kar przewidzianych w statutach, na
przykład za niewłaściwe zachowanie się w sądzie
- konfiskata - często obok kary śmierci
- jako kara samoistna spadająca np. na szlachcica, który odmówił udziału w
pospolitym ruszeniu
- główszczyzna – kara prywatna, wyrażona w pieniądzu, wymierzana za zabójstwo (za
głowę), przysługująca rodzinie ofiary
- kara zróżnicowana w zależności od stanu i zamożności zamordowanego
- nawiązka
- kary na czci
- infamia – pozbawienie skazanego czci
- kara wyjęcia spod prawa (wywołanie, proskrypcja)
- całkowita utrata praw publicznych i prywatnych (śmierć cywlina)
- utrata czci – utrata jedynie czci szlacheckiej, czego skutkiem była utrata
praw publicznych
- kary prywatne – tylko kary pieniężne
- główszczyzna – zabójstwo
- nawiązka – przestępstwo przeciwko zdrowiu
- początkowo wszystkie osoby działające wspólnie i w porozumieniu muszące osobno płacić
karę

HUMANITARYZACJA PRAWA KARNEGO

- od XVIII w. pod wpływem oświecenia
- kodyfikacja prawa karnego
- zasada kompletności norm prawa karnego
- niedopuszczanie stosowania analogii
- pełna indywidualizacja kar
- zasada powszechności i zasada jasności
- odrzucenie niehumanitarnego traktowania sprawcy (okaleczanie, dręczenie itd.)
- kara pewna, szybka, nieuchronna i proporcjonalna do czynu

PRAWOP PROCESOWE
- prawo określające zasady postępowania przed sądem w razie naruszenia jakiegoś prawa
materialnego bądź dla jego przywrócenia, bądź wymierzenia sprawiedliwości za jego złamanie
- początkowo brak rozróżnienia na proces karny i cywilny
- postępowania pozasądowe – jeszcze brak rozwiniętego aparatu państwowego
- samopomoc – tzw. zemsta krwawa
- zwyczaj, z czasem ograniczanie (funkcjonowała jeszcze do XVIII w.)
- postępowanie polubowne (jednanie) – dążenie do mediacji i kompromisu, sprawy i karne,
i cywilne
- postępowanie arbitralne – pierwsze postępowanie z urzędu
- tylko przed monarchą lub urzędnikami przez niego mianowanymi
- przestępstwo przeciwko władcy albo jego władzy lub majątku
- postępowania sądowe (egz!)
- proces skargowy (akuzacyjny)
- najczęściej stosowany w prawie ziemskim
- wszczynany na podstawie skargi – zasada skargowości
- skarga nie była pozwem – pozew formułował sąd na podstawie skargi
- najpierw prawo zwyczajowe, potem formula processus – pierwsza kodyfikacja
- zasada ustności – całe postępowanie o charakterze ustnym (wszystkie czynności
w formie ustnej – nawet wyrok)
- zasada bezpośredniości – wszystkie czynności dokonywane przed sądem (kobiety
zwolnione – pełnomocnik)
- do końca XVIII w.
 - zasada jawności – wszystkie czynności wykonywane w ramach procesu o
charakterze jawnym, możliwość zapoznania z materiałem dowodowym, nawet
możliwość uczestnictwa publiczności w procesie
- zasada kontradyktoryjności – strony toczące spór przed sądem, sąd jest bierny
- to strony przedstawiają dowody
- sąd ma ustalić prawdę formalną (to, co wynika z dowodów), nie materialną
- zasada formalnej teorii dowodowej
- ustalona hierarchia dowodów
- „przyznanie się jest królową dowodów”
- zasada dyspozytywności – strony decydują o losach procesu i jego regułach,
porozumienie, przed którym sądem może się toczyć proces
- zasada formalizmu – konieczność przestrzegania ściśle określonych form
- proces inkwizycyjny
- głównie prawo miejskie
- justycjariusz – sędzia, oskarżyciel i obrońca w jednym (urzędnik)
- przeciwieństwo zasad procesu skargowego
- sąd aktywny, strony bierne; sąd decydujący o tym, jak przebiega proces;
proces wszczynany z urzędu; zasada pisemności; charakter tajny (oskarżony
mógł nie wiedzieć, o co się go oskarża)
- w przypadku sprawy karnej – możliwość zastosowania wszystkich środków,
by tylko oskarżony się przyznał
- postępowanie rugowe – prawo wiejskie, najczęściej majątki prywatne i kościelne
- rugownicy – wyznaczeni chłopi, którzy mieli zbierać informacje o popełnionych
przestępstwach i przedstawiać je w sądzie
- pan wsi lub wskazany przez niego wójt sędzią
- kilka powołanych osób w sądzie, kolegialny skład
- proces mieszany – skargowy + inkwizycyjny
- XVIII w.
- osobno oskarżyciel, sąd, obrońca
- zasada domniemania niewinności
- brak formalnej teorii dowodowej, jawność procesu, sędzia o aktywnej roli, wszelkie
wątpliwości procesowe rozstrzygane na korzyść oskarżonego
- strony procesu
- powód (pierca, actor)
- pozwany (sąpież, reus)
- osoby, które występują w procesie z żądaniami względnie obronami
- zastępstwo procesowe – wystąpienie osoby trzeciej w imieniu strony w procesie, przy czym skutki
czynności zastępcy spadają na stronę
- zastępstwo ustawowe – strona procesu nie ma zdolności procesowej
- prawo zwyczajowe lub stanowione wskazujące zastępcę
- zazwyczaj ojciec w przypadku dziecka
- opiekun przy osobie ubezwłasnowolnionej
- zastępstwo umowne – działający na podstawie umowy
- prokurator – zastępca umowny
-> zastępstwo zawodowe odpłatne
- zastępstwo urzędowe
- fakultatywne – charakter dobrowolny (na wniosek strony, funkcjonujące od połowy
XV w.)
- obligatoryjne – określone przez ustawę kategorie spraw
- zastępstwo zawodowe odpłatne
- XV i XVI w. (prokurator/adwokat/patron)
- mieszczanie
- I połowa XVIII w. – pewne ograniczenia - mieszczanin nie może występować jako
adwokat przed Trybunałem Koronnym, Litewskim lub Sądem Sejmowym (ustawa o
miastach potem je znosząca)
- etapy procesu
- postępowanie przygotowawcze
- zgromadzenie materiału procesowego, przeprowadzenie śledztwa, zatrzymanie i
obciążenie zarzutami
- postępowanie rozpoznawcze
- przed sądem, zakończone wydaniem wyroku
- postępowanie wykonawcze (egzekucyjne)
- realizacja wyroku
- dopiero z czasem środki odwoławcze
- skarga (żałoba)
- zgłaszana przez powoda
- pozew (citatio)
- formalne wezwanie strony na rozprawę sądu (początkowo charakter ustny)
- formułowany przez sąd
- potem forma pisemna (posesjonaci)
- szczególne rodzaje pozwu (charakter ustny)
- dworski – przedstawiany osobie na dworze panującego
- sądowy – w sytuacji oskarżonego w sądzie
- licowy – w przypadku, gdy oskarżony posiadał przy sobie lico – przedmiot
skradziony
- gwałtowny – sprawca schwytany na gorącym uczynku (wyjątek – pozew składany
przez osobę zainteresowaną, nie sąd)
- elementy pozwu
- podmiot wystawiający pozew, tytuł sędziego wzywającego na rozprawę
- strony sporu, powód i pozwany
- miejsce stawienia się do sądu
- termin rozprawy
- przedmiot sporu i jego wartości
- daty i miejsca wystawienia pozwu
- pieczęci i podpisu wystawiającego go sędziego
- w przypadku pozwu ustnego woźny winien posiadać przy sobie symbol reprezentujący sąd –
np. laskę sędziowską
- w przypadku braku któregoś z elementów – niesprawność pozwu
- wstrzymanie postępowania
- azyl wojewodziński (przemirze)
- maksymalnie 8 tygodni
- ochrona wojewody
- o instytucja, zgodnie z którą, w przypadku niedopuszczenia oskarżonego o ciężkie
przestępstwo szlachcica przed oblicze króla, wojewoda zobowiązany był zapewnić
obwinionemu na czas 4–8 tygodni (w zależności od województwa) schronienie (azyl) i
podjąć próbę dotarcia do władcy w celu zapewnienia szlachcicowi normalnej
procedury sądowej
- w razie próby bezskutecznej wojewoda bezpiecznie wyprowadzał oskarżonego na
okres roku poza granice kraju, by krewni wystarali się w tym czasie o zgodne z
procedurą rozpatrzenie sprawy
- list żelazny (glejt)
- udzielany był przez króla, hetmana, wierzyciela lub władcę miasta
- zapewniający nietykalność osobistą, gwarancja wstrzymania represji w określonym
czasie, w określonym miejscu, w stosunku do określonej osoby
- list inhibicyjny
- wydawany przez władcę
- dotyczący konkretnego postępowania
- zakazujący pozywania danej osoby przed oznaczony sąd lub wstrzymywał
rozpatrzenie sprawy na określony lub nieokreślony czas (na przykład do chwili
wyzdrowienia pozwanego, przyjazdu monarchy, w odniesieniu do wdowy zakazywał
 przez okres 1 roku i 6 tygodni wszczynania nowego bądź kontynuowania starego,
wszczętego przed śmiercią męża procesu)
- abolicja
- umorzenie postępowania w stosunku do określonej kategorii przestępstw
- jako łaska królewska
- amnestia
- najpierw król, potem sejm (od połowy XVII w.)
- wobec pewnej grupy osób
- całkowite lub częściowe darowanie orzeczonych już kar za określone przestępstwa
popełnione przed określoną datą
- zwolnienie tylko z kary publicznej
- prawo łaski
- darowanie lub złagodzenie kary
- w stosunku do konkretnej osoby
- najpierw król, potem parlament
- terminy rozpraw (tzw. rok)
- rok zwykły – w razie niestawiennictwa nieuzasadnionego sąd orzekający tzw. niestanne
(6 grzywien)
- rok zawity (ostateczny) – dla pozwany trzeci termin, w przypadku niestawiennictwo –
kondemnata (wyrok zaoczny zgodny z żądaniem zawartym w skardze powoda)
- jeżeli powód nie stawi się chociażby raz w sposób nieusprawiedliwiony – od razu koniec
sprawy (początkowo od razu przegrana sprawa, od XVI w. – kara przy pierwszym
niestawieniu się)
- właściwość sądu – kompetencje sądu do rozstrzygania sprawy
- właściwość rzeczowa - kompetencje wynikające z rodzaju rozpatrywanych spraw, np.: sąd
podkomorski właściwy był w sprawach granicznych
- właściwość miejscowa - terytorialny zakres kompetencji sądu, np.: sąd ziemski krakowski
działał tylko na obszarze tej ziemi (powiatu)
- właściwość osobowa - kategorie osób, których sprawy mogły być przed danym sądem
rozpatrywane
- np. sąd ziemski rozpatrujący sprawy szlachty
- z czasem właściwość instancyjna
- dylacje – usprawiedliwienie nieobecności, odroczenia sprawy
- dylacje zwyczajne
- choroba
- niemoc lekka – choroba niegranicząca z pewnością śmierci, nie
usprawiedliwia roku zawitego
- niemoc ciężka (łożna) – graniczenie z pewnością śmierci
- siła wyższa (vis maior) – np. klęski żywiołowe, bezkrólewie, wojna
- o większe (dilatio pro maiori) – dwa postępowania w tym samym terminie
- małoletniość
- służba publiczna – przede wszystkim gdy osoba wysłana z poselstwem
- uzupełnienie dokumentów
- konsultacja z patronem lub rodziną
- dylacje nadzwyczajne
- list inhibicyjny
- porozumienie stron o odroczeniu sprawy (tzw. prorogacja stron)
- urzędowe rozstrzygnięcie o zawieszeniu sprawy
- ekscepcje – zarzuty procesowe
- okoliczności uniemożliwiające kontynuowanie sprawy przed sądem
- ekscepcja peremptoryjna
- upadek powoda w sprawie
- zarzut rzeczy osądzonej – już toczyło się postępowanie w tej sprawie i został wydany
prawomocny wyrok
 - zarzut rzeczy załatwionej - pozwany w międzyczasie zaspokoił roszczenia powoda,
na przykład w drodze zawartej ugody
- zarzut dawności
- ekscepcja dylatoryjna
- zarzut uniemożliwiający kontynuowanie konkretnego procesu
- tymczasowe oddalenie skargi do czasu usunięcia przeszkód, powodując upadek
pozwu, ale nie sprawy, którą odraczano
- niewłaściwość sądu
- niewłaściwość pozwu
- brak wystąpienia w procesie wszystkich zainteresowanych stron
- brak pełnej zdolności procesowej stron
- powołanie się na zachodźcę (poprzednika prawnego)
- kwestionowane prawo pozwany uzyskał od osoby trzeciej (np. ktoś kupił
konia, który był skradziony)
- powołanie się na rękojmię – np. kwestionowany czyn został popełniony na polecenie
pana
- ekscepcja deklinatoryjna – prawo do nieudzielania odpowiedzi w konkretnej sprawie
- zarzut uprawniający pozwanego do nieodpowiadania powodowi w konkretnej
sprawie, bez skutku w postaci upadku sporu (na przykład skorzystanie z przywileju
nieodpowiedniości odpowiadania)
- wdanie się w spór
- w przypadku uznania roszczenia przez pozwanego zostawał wydany wyrok zgodny z
życzeniem powoda. Niejednokrotnie pozwanemu zależało na przyznaniu się do przestępstwa o
mniejszej wadze, by nie kontynuować procesu, w którym mogłyby zostać udowodnione
kolejne jego winy. W razie polemiki i odmowy uznania roszczeń ze strony pozwanego,
następowało tzw. utwardzenie (ugruntowanie) sporu, a strony traciły prawo do swobodnego
nim dysponowania
- postępowanie dowodowe
- bliższość dowodu
- legalna (formalna) teoria dowodowa
- dowód przedstawiająca tylko jedna ze stron (niedopuszczalność przeciwdowodu)
- prawo do przedstawienia dowodu przysługujący osobie z lepszym dowodem
- w przypadku dowodów tej samej wartości prawo do przedstawienia – osoba wyższa
stanem
- w razie równości stanu, bliższość przysługująca pozwanemu
- środki dowodowe

Od 11.01 – zerówka
9-10.30 2.10 dyżury w środę, 12-13.30 3.60