સ ાંસ્કૃતિક વ રસ ો
સ ાંસ્કૃતિક વ રસ ો
ગુજર િની આ દિવ સી સાંસ્કૃતિ – 1
• પ્રાચીનકાળમાાં જે પ્રજાને ‘નનષાદ’ તરીકે ઓળખવામાાં
આવતી હતી તે પ્રજા એટલે આજના આદદવાસી લોકો.
આદદવાસીઓને દસ્યુ તરીકે પણ ઓળખાવ્યા છે.
• પૂવવકાલીન જાનતઓમાાં આદદવાસીઓની ગણના કરવામાાં
આવે છે. તેઓ મૂળ નનવાસી હોવાથી તેમને આદદજાનત કે
આદદવાસી કહેવાય છે. તેઓને ‘રાનીપરજ’ પણ કહે છે.
• દેશમાાં આદદવાસીઓ કુલ ભૂભાગના 19% ભાગ પર વસે છે.
જેમાાં લગભગ 500 જેટલા આદદવાસી સમુદાયોનો વસવાટ
છે.
• ભારતમાાં તેમની ભૌગોનલક પદરસ્સ્થનતને આધારે નીચે પ્રમાણે
વહેચણી કરવામાાં આવી છે :
1) ઈશાન પ્રદેશના આદદવાસીઓ
2) મધ્યભાગના આદદવાસીઓ
3) દનિણ પ્રદેશના આદદવાસીઓ
• ગુજરાતમાાં ઉત્તરમાાં અરવલ્લીની હારમાળા, પૂવવમાાં સાતપુડા,
નવાંધ્ય પહાડ તેમજ દનિણમાાં સહ્યાદ્રી શ્રેણીઓમાાં
આદદવાસીઓનુાં નનવાસસ્થાન છે.
• ગુજરાતમાાં આદદવાસીઓની વસ્તી લગભગ 14% જેટલી છે.
આદદજાનતના 29 જેટલા સમુદાયોમાાં ભીલ, સોખલાાં
ગરાનસયા, કાથોડી, વારલી, પારધી, સીદી, કોટવાદડયા વગેરે
મુખ્ય છે.
• ભૌગોનલક એકમની દૃસ્િએ ગુજરાતને ચાર નવભાગમાાં
વહેચીને આદદવાસીઓના વસવાટ નવશે જાણી શકાય:
1) ઉત્તર વિસ્તાર:
• બનાસકાાંઠા, સાબરકાાંઠા, અરવલ્લી નજલ્લાના નવસ્તારો.
• ગરાનસયા, નાયકા, નાયકડા, કાથોડી જાનતની વસ્તીઓનો
વસવાટ છે.
2) મધ્યવિસ્તાર:
• પાંચમહાલ, દાહોદ, વડોદરા નજલ્લાના નવસ્તારો.
• આ નવસ્તારમાાં ભીલ, પટેલીયા, ધાનકા, રાઠવાઓની વસ્તી.
3) દવિણ વિસ્તાર:
• ભરૂચ, નમવદા, સુરત, વલસાડ, ડાાંગ નજલ્લાના નવસ્તારો.
1
• આ નવસ્તારોમાાં દુબળા, ગાનમત, ધોનળયા, કોકણા, વારલ
સમુદાયના લોકો વસે છે.
4) અન્ય વિસ્તાર:
• કચ્છ, જામનગર, સુરેન્દ્દ્રનગર, જુનાગઢ નજલ્લાના નવસ્તારોમાાં
રબારી, ચારણ, ભરવાડોનો આદદવાસી જાનતમાાં સમાવેશ.
• કચ્છમાાં પારધી, કોળી
• જૂનાગઢમાાં સીદીઓ.
• અમદાવાદ, સુરેન્દ્દ્રનગરમાાં પઢાર જાનતના લોકો વસવાટ કરે
છે.
કોઈ પણ પ્રજાની સાંસ્કૃનત તેમના જીવન પ્રસાંગો,
તહેવાર, રીત-દરવાજ, ધાનમવક માન્દ્યતા, આજીનવકા વગેરે
બાબતોને આવરી લે છે.
❖ આદદિાસીઓમાાં સામાવિક-ધાવમિક ઉત્સિ અને પરંપરા
➢ િન્મ પ્રસાંગ:
• પેંચરોની નવનધ : આદદવાસીઓમાાં બાળકના જન્દ્મ પછીના
પાાંચમા દદવસે પેંચરોની નવનધ કરવામાાં આવે છે.
• બાળકના જન્દ્મના પાાંચમ પછીના બે દદવસ બાદ સાતમના
દદવસે ‘છોટી આાંકર’ અને ‘વધની કાાંકર’ નામની બે સ્રીઓ
જન્દ્મેલા બાળકોનુાં ભનવષ્ય જોવા આવે છે એવી ભીલોમાાં
માન્દ્યતા હોય છે.
➢ લગ્ન પરંપરા :
• સગાઈને લગ્નપરંપરા પહેલાનો દરવાજ માનવમાાં આવે છે.
રાવલ ભીલ લોકોમાાં આ રસમને હરો પીવો કે દારૂ પીવો
એવા નવશેષણથી ઓળખવામાાં આવે છે.
• લગ્ન નક્કી કરવાની પ્રથાને ‘લગ્ન નોતવુ’ાં એમ કહે છે.
▪ ઝેંમણા ઝાિાં:
• લગ્ન કરવાનો ગાળો ટૂકાં ો હોય તો કન્દ્યાપિ અને વરપિના
ઘેર જમવા જવાનુાં નક્કી કરવામાાં આવે છે. આ પ્રણાલીને
‘ઝેંમણા ઝાવુ’ાં કહેવામા આવે છે.

▪ ગાાંઠ બાાંધિી :
• દનિણ ગુજરાતનાાં વસાવા આદદવાસીઓમાાં લગ્ન નક્કી
કરતી વખતે એકનરત થયેલા વડીલો બે દોરી લઈને તેના
ઉપર નવ ગાાંઠ વાળે છે. પદરવારની અનુકૂળતા મુજબ ગાાંઠની
સાંખ્યા નવથી ઓછી પણ હોય શકે. નવ ગાાંઠ હોય તો નવ
દદવસ પછી લગ્ન લેવાય. ગાાંઠ લેવાની પ્રનિયાને ગાાંઠ
બાાંધવા-છોડવાની નવનધ કહેવામા આવે છે.
▪ પેન :
• ડાાંગ પ્રદેશના લોકોમાાં ‘ડાાંગી કે કુકું ણા’ બોલીમાાં લગ્નને
‘પેન’ તરીકે ઓળખવામાાં આવે છે.
• કુુંકણા-કુનબી, વારલી, ભીલ લોકોમાાં લગ્નની નવનધ પેન
(બોલપેન)થી કરવામાાં આવે છે.
• ‘બોલપેન’ એટલે નાની પેન. બોલપેનનો અથવ ‘બોલ’ એટલે
વચન, શબ્દ ,જબાન અને ‘પેન’ એટલે લગ્ન. આમ બોલપેન
એટલે વાણી કે વચનથી લગ્ન પાક્કુાં સમજવુાં.
▪ મોઠી પેન:
• મોઠી પેન એટલે દેહવારા લગ્નના અવસરમાાં આ દદવસે
આનાંદ, ઉલ્લાસની રમઝટ જામે છે.
▪ લગ્ન વિવધઓ:
• લગ્નમાાં ગણેશ સ્થાપનને ગણેશ નુતરવા એમ કહેવાય છે.
• ગણપનત સ્થાપના પછી વરને ‘નવદ’ અથવા ‘લાડો’ અને
કન્દ્યાને ‘લાડી’ કે ‘લાડરી’ કહેવાય છે.
▪ મોદરયાં નચાિિાં:
• જાન જવાની આગલી રાતે ‘વીદ’ને અને જાન આવવાની
આગલી રાતે ‘લાડી’ને મોદરયુાં નચાવવામાાં આવે છે. જેમાાં
વર કે કન્દ્યાને એક પાટલા પર બેસાડવામાાં આવે છે. ત્યાર
પછી ચાર પાાંચ માણસો ઊચકીને નાચે છે.
• ભીલ સમુદાયમાાં લગ્ન દરનમયાન ‘હાર નખસદરયાની’ નવનધ
કરવામાાં આવે છે. આ નવનધનુાં મુખ્ય કેંદ્રનબાંદુ કાકી હોય છે.
• આ લોકોમાાં ‘બાબા’નુાં દૃશ્ય મુખ્ય છે. બાબો એટલે બાવો. બે
બાબા અને એક બેબી બને છે. બાંને પાર પુરુષો ભજવે છે.
➢ મરણ વિવધ:
• ભીલ આદદવાસીઓમાાં મૃત્યુ પ્રસાંગે ‘વારી ઢોલ’ વગાડવામાાં
આવે છે.
2
સ ાંસ્કૃતિક વ રસ ો
• મૃત્યુ બાદ બારમાાં દદવસે ‘લોકાઈ’ નક્કી કરવામાાં આવે છે.
‘લોકાઈ’ એટલે ‘બારમુ’ાં .
• અરવલ્લી અને સાબરકાાંઠાના ભીલ આદદવાસી લોકોમાાં
“આડ ગોળવા (ફૂલ નાખવા)”ની નવનધ કરવામાાં આવે છે.
• ભીલોમાાં યમરાજને ‘જોનગીરાયો’ કે ‘જોમ’ કહેવાય છે.
➢ આદદિાસીઓમાાં તહેિારો અને ઉત્સિ
• આદદવાસીઓની પરંપરાગત સમાજ વ્યવસ્થામાાં તહેવારોનુાં
આગવુાં સ્થાન છે. આદદવાસીઓના વાનષવક ઋતુચિમાાં દરેક
ઋતુમાાં કોઈક ને કોઈ તહેવાર ઉજવાય છે. તેઓ પ્રકૃનતના
સાનનધ્યમાાં રહેલા હોવાથી પ્રકૃનતપૂજાનુાં મહત્ત્વ રહેલુાં છે.
▪ નાાંદરિો:
• આ તહેવારની કોઈ ચોક્કસ નતનથ કે તારીખ નથી.
• વરસાદને કારણે પ્રકૃનત લીલીછમ થતાાં ગામનુાં પાંચ પૂજારીની
મદદથી કોઈક દદવસ નક્કી કરે છે.
• નાાંદરવા દેવની કોઈ મૂનતવ કે પ્રનતક હોતા નથી. આમાાં બળદને
એક દેવ સમજી પ્રકૃનતની પૂજા કરવામાાં આવે છે.
• ભીલ આદદવાસીઓના બળદને ‘નોંદયો’ કહેવામાાં આવે છે.
▪ િાઘદેિ:
• ગુજરાતમાાં વસાવા,વળવી, પડવી, નાઇક વગેરે ભીલ લોકો
દ્વારા ઉજવાતો તહેવાર છે.
▪ તેરાસણ:
• આ તહેવાર ડાાંગના કુકણાાં આદદવાસી દ્વારા ઉજવવામાાં આવે
છે.
• આ તેહવે ારમાાં ‘તેરા’ નામની જાંગલી વનસ્પનતમાાંથી શાક
બનાવવામાાં આવે છે.
• ડાાંગનુાં પ્રનસદ્ધ નૃત્ય ઠાકયાવચાળો અને પાવરી સાથેનુાં નૃત્ય આ
તહેવાર પછી શરૂ થાય છે.
▪ પચિી:
• પચવી ડાાંગ નજલ્લાનાાં આદદવાસી દ્વારા ઉજવાતો તહેવાર છે.
• શ્રાવણ મનહનામાાં આ તહેવારની ઉજવણી કરવામાાં આવે છે.
• પચવીનોં તહેવાર નાગપૂજા સાથે સાંકળાયેલ તહેવાર છે.
▪ અખાતી (અખાત્રીિ):
• વૈશાખ સુદ રીજ એટલે અખારીજનો તહેવાર. તેને
આદદવાસી લોકો અખાતી પણ કહે છે.

• ડાાંગ નજલ્લામાાં ખેતીનુાં કામ કરતાાં કુણબી લોકોનો આ મુખ્ય
તહેવાર છે.
• વસાંતગૌરીનુાં ગોરાઈ પૂજન માર કુણબી લોકો જ કરે છે.
▪ દદિાસો:
• અષાઢ વદ અમાસને દદવસે આ તહેવારની ઉજવણી થાય છે.
• દનિણ ગુજરાતના દુબળા જાનતના લોકો દ્વારા આ તહેવાર
નવનશિ રીતે ઉજવવામાાં આવે છે.
• દદવાસાના દદવસે તેઓ કપડાનાાં ચીંથરામાાંથી ઢીંગલા-ઢીંગલી
બનાવે છે.
• ઉત્સાહપૂવવક નાચ-ગાન બાદ ઢીંગલા-ઢીંગલીને કેળના થદડયા
પર બેસાડીને પાણીમાાં વહેવડાવવામાાં આવે છે.
• પાંચમહાલ અને છોટાઉદેપુર નજલ્લામાાં દદવસાનો તહેવાર છ
થી સાત દદવસ રહે છે.
▪ મેઘરાજાનો ઉત્સિ:
• આ ઉત્સવ શ્રાવણ વદ દસમના રોજ ભરૂચ નજલ્લાના ભોઇ
સમાજના લોકો દ્વારા મનાવાય છે.
• આ તહેવાર મેઘરાજાને મનાવવા માટેનો છે.
• અહીં માઘમેળો પણ ભરાય છે.
▪ ભાદરિી બીિ:
• આ તહેવાર દાાંતા-ખેડબ્રહ્માનાાં આદદવાસીઓ દ્વારા ઉજવાય
છે
• આ દદવસે ‘ધૂળાના પાઠ’ની નવનધ કરવામાાં આવે છે.
▪ દદિાળી:
• આ તહેવાર દરનમયાન પાંચમહાલના આદદવાસીઓ
ખોખોહલોની અનોખી નવનધ કરે છે.
▪ હોળી:
• આદદવાસીઓમાાં હોળીને ‘ઓલીબાઈ’ પણ કહે છે.
• હોળી પછીના નાચને ‘ગોસાણા’ કે ‘ગેરુયા’ તરીકે
ઓળખવામાાં આવે છે.
• છોટાઉદેપુર નજલ્લામાાં ઘેરૈયાનો મેળો પણ ભરાય છે.
▪ શામળાજીનો મેળો:
• આ મેળો અરવલ્લી નજલ્લાના નભલોડા તાલુકામાાં
શામળાજીનાાં માંદદરે ભરાય છે.
3
સ ાંસ્કૃતિક વ રસ ો
• એકવીસ દદવસ સુધી ચાલતો ગુજરાતનો સૌથી લાાંબો મેળો
છે.
• આદદવાસીઓ ખેતીવાડી સારી થાય તે માટે આ મેળામાાં
કાનળયા બાપાની બાધા રાખે છે.
▪ વચત્ર-વિવચત્રનો મેળો:
• નચર-નવનચરનો મેળો ઉત્તર ગુજરાત સાબરકાાંઠા નજલ્લાના
ખેડબ્રહ્મા નજીક ગુણભાખરી ખાતે ભરાય છે.
• આ મેળામાાં લોકો પોતાના પૂવજો વ ને યાદ કરીને નવલાપ કરે
છે અને પોતાના પૂવવજોના અસ્સ્થ નવસજવન કરે છે. આ ધાનમવક
નવનધને ‘હાડ ગાળવાની નવનધ’ કહે છે.
▪ રાિળીઘેર મેળો:
• આ મેળો ફાગણ વદ બીજના દદવસે ખેડબ્રહ્માથી દૂર
લાાંબદડયા ગામ ખાતે ભરાય છે.
• આદદવાસીઓ રાવળાનો અથવ દરબાર એવો કરે છે.
▪ ગોર (ગણગોર)નો મેળો:
• આ મેળો વૈશાખ સુદ એકમથી પૂનમ સુધી ઉજવાય છે.
• ડુાંગરી ભીલ આદદવાસીઓનો આ મહત્ત્વનો મેળો છે.
• આ મેળો મુખ્યત્વે નશવ – પાવવતીની યાદમાાં ભરાય છે.
• ડુાંગરી ભીલ લોકો માતા પાવવતીને ‘અનમયા’ અને નશવને
‘શવ’ તરીકે ઓળખે છે.
• મહુડાનાાં ફૂલને બાફીને તેના પાણીમાાં ઘઉનો લોટ ભીંજવી
પરોરા મીઠાઇ બનાવવામાાં આવે છે.
▪ બાાંડીિાડા:
• અરવલ્લી નજલ્લાના મેઘરજ તાલુકામાાં આ મેળો ભરાય છે.
• આ મેળામાાં માતાજીનાાં સ્થાનક પાસે સ્તાંભ રોપવામાાં આવે
છે. ત્યારબાદ મકાઈનાાં લોટના ગોળ લાડવા બનાવી કોરા
માટલામાાં પાાંચ લાડુ મૂકવામાાં આવે છે. જેને થાાંભલાની નજીક
જમીનમાાં દાટી દેવામાાં આવે છે. ત્યારબાદ લોકો સ્થાંભની
નજીક હોળીના ગીતો ગાઇ નાચે છે.
▪ ગાાંધીઘરનો મેળો:
• ઉત્તર ગુજરાતમા મહાત્મા ગાાંધીજીની યાદમાાં નવનવધ
જગ્યાએ આ મેળાઓ ભરાય છે.
• શામળાજી ખાતે ભરાતા ગાાંધીઘેરના મેળામાાં દારૂબાંધીનો
કાયવિમ પણ યોજવામાાં આવે છે.

▪ પાલદઢિાિનો મેળો:
• ઉત્તર ગુજરાતમાાં સાબરકાાંઠા નજલ્લાના નવજયનગર ખાતે
પાલદઢવાવ ગામમાાં શહીદોની યાદમાાં આ મેળો ભરાય છે.
• મોતીલાલ તેજાવતે આ ભૂનમને વીરભૂનમ તરીકે ઓળખાવી
છે.
▪ ગોળ ગધેડાનો મેળો:
• ફાગણ વદ છઠના દદવસે દાહોદ નજલ્લાના જેસવાડા ખાતે
આ મેળો ભરાય છે.
• આ મેળો લગ્નના એક પ્રકાર-સ્વયાંવરની સમાન છે.
• આ મેળામાાં મેદાનની વચ્ચે થાાંભલા ઉપર ટોચે કપડામાાં ગોળ
અને કોપરુાં પોટલીમાાં બાાંધવામાાં આવે છે.
• જે યુવાન આ પોટલી ઉતારવામાાં સફળ થાય તેને પસાંદ પડેલ
યુવતી સાથે લગ્ન ગોઠવાઈ છે.
▪ ગળદેિનો મેળો:
• આદદવાસીઓમાાં ખૂબ જ જાણીતો ગળદેવનો મેળો દાહોદ
નજલ્લાના ખાંગેલા ગામમાાં ભરાય છે. આમ તો આ મેળો
ચૂલના દદવસે ભરાય છે.
• આ મેળાની નવનશિતા એ છે કે બાળકની બીમારીને દૂર કરવા
માટેની માનતા રાખનાર આદદવાસીઓ મોટી સાંખ્યામાાં આવે
છે.
▪ ગાયગોહરીનો મેળો :
• આ મેળો દદવાળીના બીજા દદવસે એટલે કે નવા વરસના
દદવસે દાહોદ નજલ્લાના ગરબાડા ખાતે ભરાય છે.
• આ મેળામાાં ગાય કે બળદને શણગારીને ગામના પાદરમાાં
એકર કરવામાાં આવે છે, ત્યારબાદ ફટાકડાનો અવાજ કે ઢોલ
વગાડીને તેમને ભડકાવવામાાં આવે છે. આ દરમ્યાન
ગોહરીની બાધા લેનાર યુવક રસ્તામાાં ઊાંધો સૂઈ જાય છે.
• આ મેળો ‘ગોહરી પડવો’ કે ‘ગોદરી પડવો’ તરીકે પણ
ઓળખાય છે.
▪ ભાંગદરયાનો મેળો:
• સ્થળ : છોટાઉદેપરુ , કવાાંટ
• માચવ માનહનામાાં હોળીના પવવના એકાદ અઠવાદડયા અગાઉ
ભાંગુદરયાનો મેળો ભરાય છે.
4
સ ાંસ્કૃતિક વ રસ ો
• આ મેળામાાં સ્થાનીય જનજાનતઓ રાઠવા, નાયકા, તડવી,
સમુદાયના લોકો હોળીના તહેવારની ખરીદી કરવા માટે
આવે છે.
▪ ચૂલનો મેળો:
• સ્થળ :છોટાઉદેપુર, પાંચમહાલ નજલ્લાઓમાાં
• આ મેળાઓ સામાન્દ્યત: હોળીના બીજા દદવસે યોજતો હોય
છે.
• આ મેળામાાં પ્રગટાવેલ ચૂલ (સળગાવેલા કોલસા)માાં બાધા કે
માનતા રાખનાર લોકો ખુલ્લા પગે ચાલે છે અને માનતા પૂરી
કરે છે.
▪ ઘેરનો મેળો:
• સ્થળ: કવાાંટ, છોટાઉદેપુર, રૂમદડયા.
• હોળીના બીજા અને રીજા દદવસે છોટાઉદેપરુ નજલ્લાના
આદદવાસીઓમાાં જોવા મળે છે.
• નવનવધ ગામોમાાંથી એકઠી થયેલી ઘેર (ઘૈરેયાનુાં સમૂહ)
કવાાંટના મેળામાાં જોવા મળે છે.
• આ મેળો દેશ-નવદેશીઓ માટે આકષવણનુાં કેન્દ્દ્ર છે.
• રૂમદડયા ખાતે આ મેળામાાં ‘ગોળ ફેદરયો’ જોવા મળે છે.
▪ દેિ મોગરાનો મેળો:
• દેવ મોગરાનો મેળો એ નમવદા નજલ્લાના સાગબારા તાલુકામાાં
દેવમોગરા ખાતે ભરાય છે.
• દનિણ ગુજરાતનાાં આદદવાસીઓમાાં યોજાતો સૌથી મોટો
મેળો છે.
• દેવમોગરા ખાતે દર વષે પાાંડરુ ીમાતા, દેવમોગરા માતાજીના
મેળા ભરાય છે.
• પાાંડરુ ી માતાનો મેળો નશવરાનરના દદવસે ભરાય છે.
• એક દંત કથા મુજબ પાાંડવોની માતા કુુંતી મરાઠીમાાં ‘પાાંડરી’
‘પાડુાંર’ કે ‘પાાંડોરી’ તરીકે ઓળખાય છે.
▪ ભાદરિા દેિનો મેળો:
• સ્થળ: ભાદરવા, નતલકવાડા નજલ્લો: નમવદા
• ભાદરવા દેવ એ આદદવાસીઓના આરાધ્યદેવ ભાથુજી દેવ
છે.
• ભાદરવાદેવ આદદવાસીઓમાાં ગોપચણ અથવા ઘોઘા ચૌહાણ
તરીકે પણ ઓળખાય છે.
 સ ાંસ્કૃતિક વ રસ ો

▪ કદડયા ડગ ાં રનો મેળો: • આ મેળાનુાં કુુંભના મેળા જેટલુાં જ આધ્યાસ્ત્મક મહત્ત્વ છે.
• ભાદરવા સુદ પાાંચમના દદવસે ભરાય છે. • અહીં બાવા ઋસ્તમની દરગાહ તેમજ મસ્સ્જદ પણ આવેલી
• આ મેળો ભરુચ નજલ્લાના ઝાઝપુર ખાતે ભરાય છે. છે. (જમાદી-ઉલ-અવલ માસના 22માાં દદવસે રણ દદવસનો
• દંત કથા મુજબ પાાંડવોના વનવાસ દરમ્યાન ભીમ અને મેળો ભરાય છે.)
નહદડાંબાના લગ્ન અહીં થયા હોવાનુાં મનાય છે. ▪ ડાાંગ દરબાર:
• કદડયો ડુાંગર પ્રાચીન િરપકાલીન બૌદ્ધ ગુફાઓ અને • ડાાંગ દરબારનુાં આયોજન હોળીના તહેવાર દરનમયાન
નસાંહસ્તાંભ માટે જાણીતો છે. વહીવટીતાંર દ્વારા કરવામાાં આવે છે.
▪ ભાડભૂતનો મેળો: • ડાાંગની ભાતીગળ સાંસ્કૃનતને ઉજાગર કરનાર આ ઉત્સવનુાં
• સ્થળ: ભરૂચ અનોખુ મહત્ત્વ છે.
• ભાડભૂત નહંદઓ ુ નુાં પુરાતન અને પનવર સ્થાન છે. • ડાાંગી લોકો હોળીને ‘નશાંગમા’ નામથી ઓળખે છે.
• ભાડભૂતેશ્વર મહાદેવના માંદદરે દર 18 વષે ભાદરવા
માનહનામાાં મેળો ભરાય છે.
અન્ય આદદિાસી મેળાઓ:
ક્રમ મેળાનાં નામ સમય, સ્થળ વિશેષતા
1 આાંબા મહુડા “આનાંદમેળો” ચૈરી પૂનમ, ખેડબ્રહ્મા
2 ખેતલા બાવાજીનો મેળો વૈશાખ સુદ બીજ પાાંથલ, ખેડબ્રહ્મા
3 ભવનાથ (ભુવનેશ્વર)નો મેળો નભલોડા, અરવલ્લી નજલ્લો • ભાગવતમાાં જેનુાં સ્થાન છે, તે ચ્યવનમુનનનો પ્રદેશ ગણાય
છે. ચ્યવનમુનનને અાંધત્વ અને વૃદ્ધત્વથી મુનિ મળી
હોવાનુાં મનાય છે.
4 વડા દદતવારનો મેળો ભાદરવા સુદ બીજ, નભલોડા
5 આમળી આનગયારસનો મેળો ફાગણ સુદ અનગયારસ, ઉત્તર આ દદવસે આમળા જેટલુાં માાંસ ખાવાનો મનહમા હતો.
ગુજરાત
6 ચદડયાના મેળા ફાગણ મનહનો, ઉત્તર ગુજરાત આ મેળામાાં લાકડાનો ચાદડયો બનાવી, નાનળયેરનુાં માથુાં
અને કોડીઓની આાંખો ચોટાડી તેને માથે કપડુાં બાાંધે છે.
7 રવેળીનો મેળો ભાદરવી પૂનમ, સાંતરામપુર દદગાંબર જૈન સમાજ અને આદદવાસી સાંસ્કૃનતની આગવી
મહીસાગર ઓળખ ઊભી કરનાર મેળો.
8 માનગઢ ડુાંગરનો મેળો માગસર સુદ પૂનમ, સાંતરામપુર સાંત ગુરુ ગોનવાંદનસાંહની યાદમાાં આ મેળો ભરાય છે.
નજલ્લો: મહીસાગર
9 ઉનાઇ માતાનો મેળો ઉનાઇ, વાાંસદા, નવસારી • ગરમ પાણીના કુુંડ તેમજ ઉનાઇ માતાનુાં માંદદર
• માન્દ્યતા મુજબ સરભાંગ ઋનષનો ચમવરોગ અહીં મટેલો
• તુલાદાન માટે જાણીતો છે.
10 કેસરવાનો મેળો મહાનશવરારી, ઝગદડયા, ભરૂચ દેવ-દેવીઓના લગ્નોત્સવનો અનોખો મેળો
11 ગોળ-ઘોડીનો મેળો માચવ માનહનામાાં વાાંસકુઇ /મહુવા, હળપનત, કુુંકણા, ગામીત લોકોનો ખરાદીકામ માટેનો મેળો.

5

સ ાંસ્કૃતિક વ રસ ો
ક ષ્ઠશિલ્પ કલ
❖ કાષ્ઠ શિલ્પ
• કાષ્ઠ શિલ્પ એટલે કાષ્ઠમાાં કોતરેલાં શિલ્પ. સામાન્ય
માન્યતા એવી છે કે, પાષાણના શિલ્પીઓએ કાષ્ઠના
કારીગરો પાસેથી પાષાણ શિલ્પકળા હસ્તગત કરી.
પથ્થરનાં કોતરકામ કાષ્ઠના શિલ્પ કરતાાં ઘણાં મોડાં શવકાસ
પામયાં. આ પ્રકારના પ્રાચીન જાણીતા દાખલા ભારતમાાં
કાલાા, અજન્તા, નાશસક, મહાબશલપરમ્ તથા અન્ય
સ્થળોએથી મળી આવે છે.
• તેમાાંથી સ્પષ્ટ થાય છે કે સ્થાપત્યમાાં બાાંધકામનાાં પ્રારંશભક
લક્ષણો કાષ્ઠના અનકરણરૂપે દેખાય છે. સામસામે ખાાંચા
પાડીને કાષ્ઠને જોડવામાાં આવત,ાં તેવી જ રીતે થાાંભલાના
ભાગોમાાં ખાાંચા પાડીને તેને જોડવામાાં આવતાાં. છાપરાનાાં
મોભ, વળી, છજાાં, ઝરૂખા વગેરે નોંધપાત્ર છે. અલાંકૃત
તકતીઓ, અધાથાાંભલીઓ, બારીઓ, જાળીઓ વગેરે
પથ્થરનાાં બને છે પરંત તેમાાંનાાં કેટલાાંકમાાં કાષ્ઠકામની
નકલ જણાય છે. તેથી એમ માનવામાાં આવે છે કે
શિલ્પકારોએ તેમની ડડઝાઇનો અને તેની કલાત્મક રચના
તથા તેમાાં કરવામાાં આવતાાં અલાંકરણોની ખૂબી કાષ્ઠના
કારીગરો પાસેથી મેળવેલી છે.
• પથ્થર કરતાાં કાષ્ઠ કોતરવાનાં સરળ હોઈ પ્રાચીન સમયના
કારીગરોએ કલાકારીગરીને વ્યક્ત કરવા માટે કાષ્ઠકામનાં
માધ્યમ પસાંદ કયું હિે. કાષ્ઠ સરળતાથી મળે અને પથ્થર
કરતાાં સસ્તાં પણ મળે. કાષ્ઠ મકાબલે નાિવાંત હોવાથી ઈ.
પૂ. ત્રીજી અને ચોથી સદીના સમયના કે તે પહેલાાંના
અવિેષો પ્રાપ્ત થતા નથી.
• કાષ્ઠકળાના અને પાષાણશિલ્પના કારીગરો એક જ
વણાના હોવાના કારણે ડડઝાઇનો અને કલાત્મક રચના
એકબીજા પાસેથી િીખ્યા હોય તે સ્વાભાશવક છે. કારીગર
પોતે કાષ્ઠ અને પાષાણ બાંને ક્ષેત્રોમાાં કામ કરતો હિે. કામ
કરવાની પદ્ધશત સરખી, પણ બાંનેમાાં કામનાં માધ્યમ જદાં.
બાંને કળા સમાાંતર શવકાસ પામી. શવશ્ર્વકમાા બાંનેના દેવ
ગણાય છે.
1
સ ાંસ્કૃતિક વ રસ ો
• બૌદ્ધ ચૈત્યગફાઓમાાં કામ કરવાની પદ્ધશત કાષ્ઠકારીગરને
અનરૂપ જણાય છે. કાષ્ઠના નાિવાંત ગણને લીધે મધ્યયગની
પહેલાાંનાાં કાષ્ઠશિલ્પ મળી િકતાાં નથી.
❖ ગુજરાતની કાષ્ઠ શિલ્પકળા :
• કાષ્ઠશિલ્પની સૌપ્રથમ િાળા ગજરાતમાાં સ્થપાઈ અને તેનાં
મખ્ય કેન્ર પાટણ (ઉત્તર ગજરાત). ગજરાતમાાં કાષ્ઠશિલ્પ
માંડદરોમાાં, ખાનગી ઘરોના દેરાસરમાાં તેમજ ખાનગી
મકાનોમાાં સિોભન માટે થતાં. જો કે આમાાંનો મોટોભાગ
ધાશમાક પ્રકારનો હતો. તેમાાં જૈન ધમાનાાં દેવદેવીઓ, જૈન
ધમાની વાતાાઓ તથા કથાનકો રજૂ થતાાં. નેશમનાથના મહાન
ત્યાગની કથા પાટણમાાં પાંદરમા સૈકાના માંડદરમાાં લાકડાની
તકતીઓ ઉપર કોતરેલી છે. આ જ પ્રસાંગ આબ પવાત પરના
દેલવાડાનાાં દેરાાંમાાં ગજરાતના રાજા વીરધવલના માંત્રી
તેજપાલે આરસના લણવસહી માંડદરમાાં કોતરાવ્યો છે.
• કાષ્ઠશિલ્પના સિોભન માટે કાષ્ઠને લાખના ઘેરા રંગથી
રંગવામાાં આવતાં. છૂટક છૂટક કાષ્ઠશિલ્પના ટકડા પણ સદાં ર
શિલ્પનો ખ્યાલ આપે છે. કાષ્ઠ કરતાાં પથ્થર વધ ટકે તેથી
પછીના સમયમાાં પથ્થરનાાં શિલ્પો અને માંડદરોની માગ વધી.
કાષ્ઠશિલ્પો મોટાભાગે સાંગ્રહાલયો અને ખાનગી
સાંગ્રહસ્થાનોમાાં સચવાયાાં છે. પાટણમાાં આજે ત્રણથી ચાર
માંડદરો છે, જે અાંદરના ભાગે કાષ્ઠશિલ્પથી િોભે છે.
• મઘલકાળ દરશમયાન ભારતમાાં તમામ ઘરગથ્થ કામો કાષ્ઠનાાં
થતાાં. તેમાાંથી કાષ્ઠકળા શવકાસ પામી. સૈકાઓ સધી
ભારતભરનાાં મકાનોના અગ્રભાગનાં સિોભન કાષ્ઠકામથી
કરાતાં. સૂરત, વડોદરા, અમદાવાદ, પાટણ વગેરે સ્થળોએ
િેરીઓમાાં ફરતાાં મકાનોનાાં સિોભનમાાં ઉચ્ચ પ્રકારની
કાષ્ઠકળા જોઈ િકાય છે.
• કાષ્ઠકળાની થોડીક અવનશત થઈ છતાાં તે જીવાંત રહી છે.
સૈકાઓથી ચાલ્યાં આવતાં આરસ અને પથ્થરના કોતરકામનાં
અનકરણ અમદાવાદ અને સૂરતનાાં જૈન માંડદરોમાાં જણાય
છે. ઉત્તર ભારતમાાં જૈન કાષ્ઠશિલ્પની કલા અશગયારમા
સૈકામાાં શ્રેષ્ઠતાને પામી, જેને કારણે આબ, િત્રાંજય, શગરનાર
તેમજ અન્ય સ્થળોએ શ્રેષ્ઠ માંડદરો તૈયાર થયાાં.

▪ મંદિરમાં કાષ્ઠ શિલ્પ
• માંડદરનાાં કાટખૂશણયાાં સિોભનાત્મક થવા લાગયાાં. આ
કાટખૂશણયાાં અને શિલ્પની ભૂશમસમાાંતર તકતીઓના
થરોની રચનાઓ કાષ્ઠકળાનાં અનકરણ જણાય છે.
• મખ્ય પ્રવેિદ્વાર અને છજાના આધારસ્તાંભોમાાં સિોભનો
થવા લાગયાાં. દીવાલોની અાંદરનો ભાગ દેવોને માટે
રાખવામાાં આવતો, તેને દેવઘર કે ઘરદેરાસર તરીકે
ઓળખાવતા.
• તેનાં શિલ્પમય સિોભન કુટાંબની રુશચ મજબ થતાં. પૌરસ્ત્ય
સ્થાપત્યનાં અજોડ શનદિાન તે શછરોવાળી બારીઓ કે
જાળીઓ છે. ઉત્તર ભારતમાાં કાષ્ઠકામની આવી જાળીઓ
ઘણી મળી આવે છે પણ તેની અસર મઘલ િૈલીની હોય
એમ લાગે છે. આવી જાળીઓ રશવડ અને ચાલક્યના
દશક્ષણ અને પશિમ ભારતના પાષાણકામમાાં જણાય છે.
તેમાાં મખ્યત્વે ફૂલવેલની ડડઝાઇનો હોય છે. ઉપરાાંત
પિઆકૃશતઓ પણ હોય છે. આ બારીઓમાાં ભૌશમશતક
ડડઝાઇનો નજરે પડતી નથી.
• માંડદરમાાં અને ખાનગી મકાનોના કાષ્ઠકામમાાં નરથર,
ગજથર, ગાયકવાંદો, નતાકીઓ વગેરેના થરો કે તકતીઓ
હોય છે. સાંદર અાંગભાંશગવાળી આકૃશતઓ ભરહુત અને
સાાંચીની કળામાાંથી આવેલી જણાય છે. ગજરાતી ઘરોના
મખ્ય દ્વારના શલન્ટલ – બારસાખ વગેરમ ે ાાં શવશવધ
ડડઝાઇનો અને માાંગલ્યશચહનો કોતરેલાાં હોય છે, જેથી
મકાનમાશલક સમૃશદ્ધ પ્રાપ્ત કરે. ગજરાતનો કાષ્ઠશિલ્પી
પિઆકૃશતઓ ઉત્તમ બનાવતો. તેમાાં મખ્યત્વે હાથી, ઘોડા
કંડારાતા. આવી ઉત્તમ કારીગરીનો જોનાર પર પ્રભાવ
પડ્યા વગર રહેતો નશહ. ‘લાકડાના ઘોડાની કથા’,
‘લાકડાનો ઊડતો ગરુડ’ વગેરે જેવી ગજરાતી
લોકકથાઓના શનરૂપણથી સ્પષ્ટ થાય છે કે ગજરાતના
કાષ્ઠકામના કલાકારો પ્રણાલીગત લોકકલાના જાણકાર
હતા.
• ઈ. 1594-96 દરશમયાનના એક સચવાયેલા લેખને
આધારે સ્પષ્ટ થાય છે કે રત્નકુવં રજી નામનો એક શ્રીમાંત
ઓસવાલ જૈન અને તેની ભશગની અને પત્રી વગેરેએ
પાટણમાાં ત્રેવીસમા તીથુંકર પાર્શ્ાનાથના માંડદરની રચના
માટે નાણાાંની સહાય કરી હતી. આ માંડદર ર્શ્ેતામબર મશન
2
સ ાંસ્કૃતિક વ રસ ો
શજનચાંરસૂડર કે જે ખરતરગચ્છના હતા તેમની દોરવણી
હેઠળ તૈયાર થયાં હતાં. આ મશનને સત્તમ શ્રી યગ-પ્રધાન
મહાન ગણકારી અને તે યગના ભવ્ય પરુષ તરીકેનો
શખતાબ બાદિાહ અકબરે આપ્યો હતો. આ માંડદર
વાડીપર કે વાડી પાર્શ્ાનાથ માંડદર તરીકે જાણીતાં થયાં.
• મૂળ ઇમારતના ભાગ તરીકે એક નાનો પણ સમૃદ્ધ કોતરકામયક્ત
ઘૂમટવાળો માંડપ તૈયાર થયો. આ સ્થાપત્યનો અજોડ નમૂનો
ન્યૂયૉકકના મેટ્રોપૉશલટન મયશઝયમમાાં સ્થાન પામેલો છે.
• પણ્યાથે માંડદરનાં બાાંધકામ કરવામાાં આવતાં. જમાનાની માગ સાથે
આવા કાષ્ઠકામનાાં માંડદરોના સમૂહોને છૂટા કરીને તેની જગાએ
ખૂબ ખચાાળ એવા પથ્થર કે આરસનાાં માંડદરો થવા લાગયાાં.
• ગજરાતમાાં કાષ્ઠનો બહોળો ઉપયોગ થતો તેથી કાષ્ઠ-કોતરકામના
ઘણા નમૂનાઓ મળી આવે છે. કેટલાકમાાં સમગ્રતયા લાકડાનાં
માંડદર અથવા કેટલાકમાાં માંડદરનો થોડોક ભાગ નજરે પડે છે.
• વીસનગર (ઉ. ગજરાત)માાં કાષ્ઠમાાં કોતરેલી માંડદરની સાંદર
પ્રશતકૃશત છે. બીજાં આવાં જ પણ સહેજ શનમ્ન કોડટનાં કાષ્ઠકામનાં
માંડદર વડોદરાના મયશઝયમમાાં ઈ. સ. 1947થી છે. આ માંડપની
કોતરણી અદભત છે.
• શ્રીમાંતો પોતાની સાથેના યાત્રાળઓ (સાંઘ)નો ખચા ભોગવે છે તેવી
એક જૂની પ્રથા સાંઘપશતની છે. આવી જૈન વ્યશક્તઓ સાધ પાસેથી
કામચલાઉ વ્રત લે છે અને યાત્રાએ જાય છે. િત્રાંજય (સૌરાષ્ટ્ર)
તીથા પાટણથી 150 ડકમી. દૂર છે. પહેલા તીથુંકર ઋષભદેવ ત્યાાં
શનવાાણ પામયા હતા તેથી જૈનો માટે આ યાત્રા અને પવાત પશવત્ર
મનાય છે. આ કાષ્ઠમાંડપ િત્રાંજયમાાં તૈયાર થયેલો જણાય છે.
• આ સમૃદ્ધ શિલ્પમય માંડપ (વડોદરાના મયશઝયમની ગૅલરી)ની
પનરરચના થઈ હતી. તેમાાં મધ્યમાાં ઘૂમટ, એક ભાગમાાં વાદ્યવાંદ
અને તેની કેટલીક તકતીઓ જદા જદા સમયે તૈયાર થયાાં હોય
એમ જણાયાં છે (તેની રચનાનો સમય સોળમા સૈકાનો ઉત્તરભાગ
મનાય છે).
• સોળમા સૈકાના અાંતભાગનાાં અને સત્તરમા સૈકાનાાં પ્રાચીન
માંડદરોની પનરરચના ઘણા સમય પછી થઈ હતી તોપણ આ
માંડપના અવિેષો ગજરાતી કાષ્ઠશિલ્પનાં સાચાં સાંગ્રહસ્થાન બની
ગયા છે.
▪ ગુજરાતમાં કાષ્ઠ કલાના નમૂના
• પાટણ, શસદ્ધપર અને વડોદરાના કાષ્ઠકલાના નમૂનામાાં વધ પડતાં
ઉપસાવીને કરેલાં શિલ્પકામ, મોર અને હાથી વગેરેની આકૃશતઓ

છે. આવી તકતીઓમાાં સ્ત્રીઓનાં વાદ્યવાંદ શવશવધ વાદ્યો વગાડતાં પ્રકારની કોતરણી અને કાષ્ઠશિલ્પોથી ભરચક છે. પાર્શ્ાનાથના
કંડારેલાં છે. આવી તકતીઓ અઢારમી સદીની મળી આવી છે. અલાંકૃત તોરણવાળા ગવાક્ષ, બારસાખ વગેરે રમણીય છે. આ
• કાષ્ઠકલાના સાંદર નમૂના ગજરાતનાાં ઘણાાં િહેરો અને
ગામડાાંમાાં જોઈ િકાય છે. એમાાં સાંદર કોતરકામ, મનને
પ્રફુલ્લિત કરે તેવી ડડઝાઇનો, ઘરના થાાંભલા, કાટખૂશણયા,
ગોખ અને બારણાાં વગેરે નજરે પડે છે.
o અમિાવાિની પોળ
• કાષ્ઠકલાના ઉત્તમ નમૂના તરીકે અમદાવાદની િામળાની
પોળમાાં આવેલાં શ્રી પાર્શ્ાનાથ માંડદર (1653) છે; એમાાં
કાષ્ઠમાાં તીથુંકરોના જન્મ-મહોત્સવ વગેરેનાાં દૃશ્યો તેમજ
પૂતળીઓ અને કલાત્મક ટેકા નજરે પડે છે.
• ઉપરાાંત શનિાપોળમાાં આવેલાં જગવિભ પાર્શ્ાનાથ
માંડદરનાં સ્થાપત્ય હવેલી પ્રકારનાં છે. તેનો આગળનો
ભાગ, તેની બારીઓ તથા વેલબટ્ટાની આકૃશતઓ અનેક
શિલ્પાકૃશતઓથી શવભૂશષત છે. એના પાટડા ઉપર હાથીના
મખવાળાાં શિલ્પોની સાંદર તકતી છે.
• રાયપરમાાં ધોબીની પોળમાાં આવેલા એક મકાનની
કલાત્મક બારી નીચે મયૂરમખ-શિલ્પોવાળી સાંદર પડટ્ટકા
અને તોરણાકાર પડટ્ટકા પષપાાંડકત શિલ્પમય છે.
• તેવી જ રીતે અમદાવાદમાાં હડરભશક્તની પોળનાં મકાન
તથા ગૌતમ સારાભાઈનાં હાાંસોલનાં મકાન તેના
કાટખૂશણયા તેમજ સ્તાંભિીષા વગેરે ઉત્તમ પ્રકારની
આકૃશતઓથી સિોશભત છે.
o ધ્ાંગધ્ા અને ખેડા
• ધ્ાાંગધ્ા પાસેનો હળવદનો જૂનો રાજમહેલ પણ આ જ
પ્રકારનો છે.
• ખેડા શજિાની શ્રી લક્ષ્મીરામની હવેલીની બારસાખની
મધ્યમાાં શ્રીગણેિ અને તેની આજબાજ સદાં ર
ચામરધાડરણી અને અશભષેક કરતા હાથીઓનાાં સદાં ર
શિલ્પો છે. કાષ્ઠકલાના કલાત્મક ટોડલા અને સદાં ર
(ભૌશમશતક) રૂપાાંકનવાળી છત પણ ધ્યાન ખેંચે છે. આ
હવેલીની રચના અઢારમી સદીના પ્રારંભમાાં થયેલી
જણાય છે.
o સુરતનું શ તં ામશિ િેરાસર
• સરતના શચાંતામશણ દેરાસરના શવશવધ ભાગો ઉત્તમ
3
સ ાંસ્કૃતિક વ રસ ો
શિલ્પ સોળમી સદીના ઉત્તરાધાનાાં જણાય છે.
o પાટિ
• પાટણની આ જ સમયની એક હવેલીનો ભાગ શિલ્પસ્થાપત્યનો
અદભત નમૂનો પૂરો પાડે છે. તેમાાં પણ હવાઉજાસ માટેની
નકિીદાર જાળીઓનાં કોતરકામ કલાની કલગીરૂપ છે.
• પાટણના સત્તરમી સદીના એક જૈન માંડદરમાાંથી જદા જદા પ્રકારનાાં
વાશજાંત્રો વગાડતી સરસદાં રીઓ અને ગાંધવોનાાં કેટલાાંક સાંદર
શિલ્પો અમદાવાદના િાાંશતનાથ જૈન માંડદરના વ્યવસ્થાપકોએ
મેળવ્યાાં છે. આ શિલ્પોના મગટ રાજપૂત-મઘલ િૈલીનાાં શચત્રોમાાં
દેખાતા મગટ જેવા છે. તેના મોટા ચહેરા અને શવસ્ફાડરત આાંખો
ધ્યાન ખેંચે છે.
• પાટણના કાનિા પાડામાાં જોડાજોડ આવેલાાં બે જૈન માંડદરો પૈકી
એકમાાં એક મોટો કલાત્મક કાષ્ઠપટ્ટ દીવાલમાાં જડી દેવામાાં આવ્યો
છે. આની રચના સત્તરમી-અઢારમી સદીની ગણવામાાં આવે છે.
એમાાં ઉપરના ભાગમાાં સમેતશિખર તીથા અને નીચેના ભાગમાાં
અષ્ટાપદતીથાનાં કોતરકામ થયેલાં છે.
▪ અન્ય સ્થાન
• ગજરાતનાાં ગામો અને નગરોમાાં અનેક માંડદરો, હવેલીઓ,
ચબૂતરા, મકાનો વગેરે કાષ્ઠકલાથી સમૃદ્ધ છે. દરેક ગામમાાં કે
પોળમાાં આવેલાાં ખાનગી મકાનો, રાજમહેલ કે દરબારગઢ કે
જૈનમાંડદરોનો ઉિેખ અત્રે અિક્ય છે.
• કાષ્ઠકલાનાાં શિલ્પો સોળમી સદીના ઉત્તરાધાથી અઢારમી સદીના
પૂવાાધામાાં થયેલાાં છે. મરાઠાકાલમાાં કાષ્ઠકલાકારીગરીમાાં ઘણાં
પડરવતાન આવ્યાં. અગાઉ જે કોતરકામ ખૂબ બારીક અને રેખાની
અવણાનીય કુમાિવાળાં હતાં, તે મરાઠાકાલમાાં ઘણાં સ્થૂળ લાગે છે.
મઘલ સમય કરતાાં આ સમયમાાં માનવઆકૃશતઓ કંઈક
અલાંકારયક્ત બની છતાાં પણ તેમાાં મઘલાઈ, મારવાડી અને મરાઠી
િૈલીઓનાં શમશ્રણ થયેલાં સ્પષ્ટ નજરે પડે છે. તળ ગજરાતનાાં
નગરોમાાં તેમજ સૌરાષ્ટ્રમાાં ઝાલાવાડ અને ઘોઘા તથા ભાવનગર
જેવાાં નગરોમાાં આ શમશ્ર િૈલીના નમૂના ઉપલબ્ધ છે.
o મુંદ્રાનો નવલખો મહેલ
• માંરા(કચ્છ)નો નવલખો મહેલ એની કાષ્ઠકલાકારીગરી માટે પ્રશસદ્ધ
છે. બાંને બાજ નીકળતી ફાલનાઓ અને તેમાાંથી નીકળતાાં સમૃદ્ધ
ફૂલવેલ અહીંના સ્તાંભની િોભા છે. મયૂરની ડોક જેવા

કાટખૂશણયા કાષ્ઠકારીગરીના સમૃદ્ધ નમૂના છે.
o ધોળકાની સ્વાશમનારાયિ મંદિર હવેલી
• ધોળકામાાં આવેલી સ્વાશમનારાયણ માંડદરની હવેલીની
પડાળી અને સભામાંડપોના સ્તાંભો પરનાાં શિલ્પોના ટોચ
ભાગમાાં શવશવધ આકૃશતઓ જેવી કે, વ્યાલ, ફૂલવેલની
ભાતો, સરસદાં રીઓ તથા માનવઆકૃશતઓ િોભે છે.
અહીં મરાઠી લેબાસમાાં સજ્જ એવા દ્વારપાલના શિલ્પને
કાટખૂશણયામાાં રજૂ કરેલાં છે.
o કેટલાક અન્ય નમૂના
• મૂળી (શજ. સરેન્રનગર)ના સ્વાશમનારાયણ માંડદરમાાં પણ
સ્ત્રીઓના આવાસો માટેની કાષ્ઠકલાયક્ત હવેલી અત્યાંત
કલાત્મક છે. ધોલેરા, જેતલપર, વડતાલ વગેરે સ્થળોએ
આવેલાાં સ્વાશમનારાયણનાાં માંડદરોની હવેલીઓ,
સભામાંડપ, સાધસાંતોના આવાસો વગેરે આ પ્રકારનાાં
શવશવધ કાષ્ઠસ્થાપત્યનાાં કલાત્મક અાંગોથી િોભે છે.
• આગળ જતાાં ઓગણીસમી સદીના ઉત્તરાધામાાં શવલાયતી
બાાંધણીનાાં મકાનો, મહેલો અને બાાંધકામ વધતાાં કલાત્મક
મદલો અને શિરાવટીઓથી યક્ત પરંપરાગત સ્તાંભોનો
ઉપયોગ ઓછો થવા લાગયો અને તેનાં સ્થાન શવક્ટોડરયન
િૈલીએ લીધાં.
4
સ ાંસ્કૃતિક વ રસ ો
❖ આદિવાસી કાષ્ઠકલા
• ગજરાતના આડદવાસીઓમાાં પણ કાષ્ઠકલાનાાં અનેક રમકડાાં,
દેવદેવીઓની મૂશતાઓ વગેરે પ્રચશલત છે. છોટાઉદેપર શવસ્તારના
આડદવાસીઓએ લાકડામાાંથી બનાવેલા બાબલાદેવનાં શિલ્પ
નોંધપાત્ર છે. બાબલાદેવના વાળની ઢબ, વસ્ત્રપડરધાન વગેરે જોતાાં
તે કોઈ ઇશજલ્લપ્િયન દેવ હોય એમ લાગે છે.
❖ શનષ્કર્ષ
• ઘરના ઉપયોગમાાં લેવાતાાં કાષ્ઠનાાં અન્ય રાચરચીલાાં પટારા,
મજબૂત માંજષૂ ા, ડામશચયા, ઘાંટીનાાં થાળાાં, પલાંગ-કબાટ વગેરે
શવદેિી ભાતોવાળી અને ગજરાતની પરંપરાગત ભાતોવાળી
કોતરણીથી િોશભત હોય છે. છતાાં પણ કલાના શ્રેષ્ઠ નમૂના જૂનાાં
માંડદરોના દરવાજા અને થાાંભલામાાં મળે છે. પ્રાકૃશતક ડડઝાઇનનાં
કોતરકામ ટોડલા વગેરેમાાં તથા જૂનાાં રાચરચીલાાં જેવાાં કે ઘોડડયાાં,
કબાટ તેમજ ચબૂતરા, મકાનો, માંડદરો વગેરેમાાં હોય છે. ઘોડા,
હાથી, ઊાંટ વગેરે તથા નાનકડાાં રમકડાાં અને સાંદર રંગીન મૂશતાઓ
કલાકારોની શનપણતા બતાવે છે. વીસનગર, વડોદરા, મહુવા અને
બીલીમોરા પણ કાષ્ઠકામ માટે જાણીતાાં છે. સદાં ર કોતરકામની
મનને પ્રફુલ્લિત કરે તેવી શવશવધ ડડઝાઇનો ગજરાતની
કાષ્ઠકલાનો અમર વારસો છે.

સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ગુજરાિની આાદિવાસી સાંસ્કૃતિ ભાગ – 2
આદિવાસીઓમાાં રહેણીકરની અને દિનચર્ાા
• આદિવાસીઓ પોતાના ઘરને ‘ખોલરું’ કહે છે.
• ઘર બુંધાયા બાિ કેરવાસો (ઘરવાસો)ની વવવધ કરવામાું આવે
છે.
• ગામને ફળો, પાડો કે ગામ કહેવામા આવે છે.
• સાત થી આુંઠ ગામના સમૂહને ‘સુડ’ુું કહેવામાું આવે છે.
• ઘરના આગળના ભાગમાું ઊુંચે ટોપલુું બાુંધેલુું હોય જે ‘પાણનુું’
કહેવાય છે. જયાું રાતના સમયે કૂકડા રહે છે.
• લાકડામાથી બનાવેલ બુંબચોરસ કડું ીને પારેસ કહે છે, જયાું
મરઘાઓ પાણી પીવે છે.
• આદિવાસીઓમાું સાજા ખાટલા ને ‘માુંસો’ અને તૂટેલા
ખાટલાને ‘ટાસુ’ કહે છે.
• ભીલ લોકો અગ્નિને ‘આગ’ કહે છે, અગ્નિ સલગાવવાની
વિયાને ‘આગ સોળવી’ કહે છે.
• અનાજ ખાુંડવાનો ખાુંડવણયો ‘ઉલ્લેખો’ કે ‘ઉખળો’ તરીકે
ઓળખાય છે. ખાુંડવાના સાધનને ‘મુહળ’ કહે છે. ખાુંડવણયાને
આદિવાસીઓમાું સ્ત્રીવલુંગનુું પ્રતીક માનવમાું આવે છે.
• ભીલ લોકોમાું ચાને ‘ગળી સાહ’ અને છાસ ને ‘ખાટી સાહ’
કહે છે. કઢીને ‘ખાટુ’ કહે છે, જયારે મકાઈની ખીચડીને ‘ઘેશ’
કહે છે.
• નવરાશના સમયમાું તેઓ તીરકામઠુું લઈને પેિકા મારવા
(વશકાર કરવા) જાય છે.
• સામાવજક સુંગઠનમાું આદિવાસીઓમાું ‘મુખી’ અને
‘મતિાર’નુું મહત્ત્વ વવશેષ છે.
• મુખી ગામની ‘વડો આિમી’ ગણાય છે. તેને ગુનેગારને
પકડવા કે ગુનો ઉકેલવા ‘ભવાની કાઢવા’ ના ‘ધીઝ’ કરવાની
જવાબિારી હોય છે.
• મતિાર મુખીથી ઉતરતુું સ્ત્થાન ધરાવતો માણસ છે, તે મુખીને
ધાવમિક – સામાવજક કાયોમાું મિિ કરે છે.
▪ સગાઈ સૂચક શબ્િો :
o બાપ ---------- બા
1
સાાંસ્કૃતિક વારસાો
o માું ------------- આઈ, આયા
o પવત ----------- તણી (ધણી), માટી, આિમી
o પત્ની ------------ બાયડી, બોતમો
o ભાઈ -------------પાઇ
o સસરો------------ હાહરો, હૂિરો
o સાળો------------- બાધો
▪ પહેરવેશ અને આભૂષણો:
• સોળ હાથનો ‘સારણો’ (ચવણયો), ગળાથી કમર સુધીની લીલા
કે વાિળી, કાળા રંગની ‘ઝૂલડી’ (કબ્જજા જેવુ વસ્ત્ર) અને
રંગબેરંગી ફૂલોની ભાતનો હારલા (સાડલો) એ આદિવાસી
સ્ત્રીના પહેરવેશની વવવશષ્ટતા છે.
• ‘કરલા’ (કડલા) અને ‘તોરાું’ (છડા) એ પગનાું આભૂષણો છે,
જે મોટે ભાગે ચાુંિીના હોય છે.
• જયારે ચાુંિીનો કે હાથીિાુંતનો ‘સૂર’ (ચૂડો), બલોયાું, કાવદરયો
(બુંગડીઓ) હાથમાું પહેરે છે.
• ગળામાું ચાુંિીના ‘વારલો’, ‘હારીયુ’ું પહેરે છે.
• ડોરણા, ઝૂમરાું કાનના ઘરેણાું છે.
• મેળા ક લિ પ્રસુંગમાું સ્ત્રીઓ માથે ચાુંિીનુું બોદરયુું અને
િામણી પહેરે છે.
• પુરષ પહેરવેશમાું લાલ કે પીળા રંગની પાઘડી ટૂકું ી બાુંઇનુું
ખાખી, સફેિ, લીલા રંગની ઝૂલરી (અુંતર જેવુ), ટૂુંકું ધોવતયુું
પહેરે છે.
• ઢીંચણ સુધી રહે એ પ્રકારનુું ધોવતયુું (તોવતયુ)ું પહેરે છે.
• લિ કે મેળાના પ્રસુંગમાું કાનમાું સોનાના ગુંઠોડા (મરકી)
ગળામાું હાસડી પણ પહેરે છે.
▪ ઉત્તર ગુજરાતમાાં આદિવાસી સ્ત્રીઓના ઘરેણાાં:
o પગમાું ----- કડલા, અુંગોદડયા
o હાથમાું ----- મૂદઠયાું, પાટલા, ચૂડી, ચૂડો
o ડોકના ----- હાુંસડી, સોનાની કુંઠી
o કાનના ----- વેડલા, ડોરણા

▪ મધ્ર્ ગુજરાતમાાં આદિવાસી સ્ત્રીઓનાાં ઘરેણાાં:
o ગળામાું ----- કીદડયાની છીડ, તોરવણયુું, સાુંકળુું
o કાનમાું -----રૂપના લોવળયાું, વેડલા, મેિલી
o હાથમાું -----કાથીની પીટદડયો, વીંટીયા, તોડા
▪ િક્ષિણ ગુજરાતમાાં આદિવાસી સ્ત્રીઓના ઘરેણાાં :
o ગાવમત સ્ત્રીઓ ગળામાું ધોળા પથ્થરરની સેરો બનાવીને
ગળામાું પહેરે છે.
o કુંકણાું કોમની સ્ત્રીઓ પાવલી પહેરે છે.
o આ ઉપરાુંત ગળામાું કાળા મણકાની માળા, કાનમાું ખૂટલાું
વગેરે આભૂષણો પહેરે છે.
❖ હક્ષિર્ારો:
• ભૂવમના એક વવવશષ્ટ ભાગ પહાડો, જુંગલો અને રાની પશુઓ
વચ્ચે વસતા હોવાથી હવથયારો હોવાું એ સ્ત્વાભાવવક ગણાય.
• તીર અને કામઠુું, ધાદરયુું વગેરે તેમનાું હવથયારો છે.
• હરજલી (બરું) ના રાડાનુું તીર (બાણ) બેસાડવામાું આવે છે.
• મથાળે નાના ભાલા જેવા તીરને ‘ભાલરા’ કહે છે.
• મથાળે નાના ભમરડા જેવો લોખુંડનો ટુકડો કે હેંગસ નામનુું
ફળ બેસાડવામાું આવે તેને ‘લાુંખણી’ કે ‘ટપી’ કહેવામાું આવે
છે આ તીરનો ઉપયોગ પક્ષીના વશકાર કરવા માટે થાય છે.
• િાતરડુું, કૂચડી, ગોહણ, ફવળયા (એક હવથયાર મોટી િાતરડી
જેવ)ુ જેવા હવથયારનો ઉપયોગ કરે છે.
આદિવાસીઓમાાં નૃત્ર્કલા
• આનુંિની અવભવ્યવિ ગીત-સુંગીત અને નૃત્ય દ્વારા કોઈ પણ
પ્રજામાું જોવા મળતી હોય છે. આદિજાવતઓની બહુવવધ
સવેિનાઓ અને આનુંિની અવભવ્યવિ તેમની વવવવધ
કલાઓમાું જોવા મળે છે. પ્રકૃવત સાથેનો તેમનો મૂળ નાતો
હોવાથી તેમની કલાઓ અને નૃત્યોમાું પણ તેની આગવી
ઝાુંખી જોવા મળે છે.
❖ આદિવાસી નૃત્ર્ોનુાં વૈક્ષવધ્ર્ને આધારે વગીકરણ:
• ભૌગોવલક વસવાટ સ્ત્થાનો, જાવત વૈવવધ્ય, દરવાજો, પરંપરાને
આધારે વહેચી શકાય જેમ કે, જાવતનૃત્ય ઉત્સવ નૃત્ય, મેળા
નૃત્ય, િેવનૃત્ય, લિ નૃત્યો.
2
સાાંસ્કૃતિક વારસાો
❖ ઉત્સવ નૃત્ર્:
▪ વસાંતઋતનાાં નૃત્ર્ો:
• તડવી અને ભીલ જાવતમાું આ નૃત્યો વવશેષ જોવા મળે છે.
• તડવીઓમાું ગીતોને ‘રોબા’ તેમજ ભીલ લોકોમાું ‘આલેવણયા’
કહે છે.
• રોબા નૃત્યમાું ચાલવાનુું ધીમે હોય છે. કિવાનુું હોતુું નથી. રણ
ડગલાું ચાલીને અટકવાનુું હોય છે. ફરી ચાલવાનુું હોય છે.
• ‘આલેવણયા’ ભીલ યુવતીઓનો વશયાળુ નાચ કહી શકાય છે.
આલેવણયા રમનાર બધી સ્ત્રીઓ વતુિળમાું ગોઠવાઈ જાય છે.
• જો ગોળાકાર થાળી તેમના માથા ઉપરથી ઘુમાવવામાું આવે
તો ગોળ ચક્કર મારી આવે.
▪ હોક્ષલકોત્સવ:
• હોળી પ્રગટાવ્યા બાિ વવવવધ પ્રકારના નૃત્યો કરવામાું આવે
છે.
• ઓરસુંગ કાકાના તડવીઓ ઘાસના કડબાના પુલા લઈને નાચે
છે.
• હોળી ગામીતોમાું માનીતો તહેવાર છે. આ દિવસે તેઓ માથે
પૂળો મૂકી નાચ કરે છે જેને પુળા નૃત્ય કહે છે.
▪ ઘેર-ઘેરૈર્ા નૃત્ર્:
• હોળીની રાખ ચોળીને પુરષો ઘેરૈયા બને છે. આદિવાસીના
વવવવધ સમુિાયમાું પુરષો ઘેર બનતા હોય છે. જેમકે તડવી
ઘેર, ભીલોની ઘેર, રાઠવા અને ડુુંગરા ભીલોની ઘેર.
• ઘેર નૃત્યમાું ‘કાલી માસી’ નો વેશ મહત્ત્વનો છે. કાલીમાસી
બનનાર પુરષ સ્ત્રીના ફાટેલા કપડાું પહેરે છે. મોં ગાડાની
મેરાથી કાળુું રંગે છે.
• ઘેરૈયા પણ માુંડવા નૃત્ય કરે છે.
• કવાુંટનો ઘેરનો મેળો ‘મોટી ઘેર’ તરીકે પણ ઓળખાય છે.
▪ િેવ નૃત્ર્:
• આદિવાસીઓમાું ઇન્દ્રિેવ કે ઈંિ કે બાબો ઈંિ
આદિવાસીઓનો મોટો િેવ છે.
• માતાના ખેળા: નવરારીમાું કે માતાના જવારા પધરાવવા જતી
વખતે પુરષો ખેળા બને છે. ખેળા એ પુરષ નૃત્ય છે.

• કૂવારી કન્દ્યાઓ ગૌરી માળાના પ્રતીક તરીકે જવારા વાવે છે.
જેને ગોઇરો કહે છે. આ િરમ્યાન છોટાઉિેપરુ વજલ્લાની
કન્દ્યાઓ ‘ગાયોત્સવનો નાચ’ કે ‘ગોરમાનાું કૂિણીયા’ કરે છે.
▪ ઠાકર્ાા નૃત્ર્:
• ઠાકયાિ નૃત્ય એ િેવીપૂજન નૃત્ય છે. આ નૃત્યોમાું ડુુંગરિેવના
ભાયા નાચ અને ઠાકયાિ નાચનો સમાવેશ થાય છે.
• આ નૃત્યમાું રણ વવભાગો હોય છે.સમૂહ નૃત્ય,િછંિ નૃત્ય અને
એકેરી નૃત્ય.
• આ નૃત્ય તેરા ઉત્સવથી આરંભાયછે. અને દિવાળી સુધી રમાય
છે.
• સવાલ અને જવાબ જેને ઠાકયાિ નૃત્યમાું ગીતોમાું ચડ-ઉતાર
કહે છે. જે તેની વવશેષતા છે.
• આ નૃત્યમાું અુંગ-કસરતના વવશેષ િાવ-પેચનુું મહત્વ હોય છે.
▪ ભાર્ા નૃત્ર્:
• ઠાકયાિ નૃત્ય અને ભાયા નૃત્ય લગભગ સમાન છે. ભાયા
નૃત્યમાું સ્નાન કયાિ વવના કોઈ જોડાઈ સકતુું નથી, જે આ
નૃત્યની ખાવસયત છે.
• આ નૃત્યમાું વાદ્ય તરીકે િૂધીની બનાવેલી પાવરી વપરાય છે.
અહી ઘેરૈયા નૃત્ય કરવાવામાું આવે છે.
• માતાજીની પૂજા કરવા વીસથી-પચ્ચીસ યુવાનોની ટુકડી
ઘેરૈયાની ટુકડી બને છે. ‘કવવયો’ આ ટુકડીનો નાયક કહેવાય
છે.
• સમૂહ નૃત્ય હોવાથી પરસ્ત્પરની કમર ઉપર હાથ મૂકીને
કતારમાું કે કુંડાળામાું તાલબદ્ધ રીતે નાચની સાથે ગાન
કરવામાું આવે છે.
▪ ડુાંગરિેવ/માવલી ભાર્ે નૃત્ર્:
• ડુુંગર પર વસતી િેવી કે માતાને ડાુંગી લોકો ‘માવલી’ તરીકે
ઓળખાવે છે.
• ડુુંગરિેવ ને તેઓ ‘માવલી’ તરીકે પણ ઓળખે છે.
• આ નૃત્ય ફિ પુરષો દ્વારા જ લેવામાું આવે છે. નૃત્યમાું પાવરી
વગાડનારને ‘પાવરકર’ કહે છે.
• ‘ટાપરા’ આ નૃત્યનુું મુખ્ય પાર છે. તેના હાથમાું વાસની જાડી
કામઠી હોય છે. ટાયરો અડધો નૃત્યકાર ગણાય છે.
• નૃત્યમાું પાવરી, ઢોલ, િેવકાડી વગાડવામાું આવે છે.
3
સાાંસ્કૃતિક વારસાો
▪ હરખી નૃત્ર્:
• આ નૃત્ય િવક્ષણ ગુજરાતનાું ચૌધરી સમાજના લોકો કરે છે.
• આ સમાજના લોકો હરખી લઈને તેમના િેવ-િેવીઓ આગળ
વષિમાું એક વખત જાય છે.
• ગામની સુખાકારી માટેની તેઓની એક પ્રકારની માનતા છે.
▪ રૂમાલી નૃત્ર્:
• આ નૃત્ય િવક્ષણ ગુજરાતનુું આદિવાસી નૃત્ય છે. િેવ ઊઠી
આવગયારસને દિવસે રમાતુું નૃત્ય છે.
• રૂમાલીનો અથિ સળી રમવી અથવા હરખી રમવી એવો થાય.
• મુખ્ય વાદ્ય તરીકે તુર-થાળી વગાડવામાું આવે છે.
• આ નૃત્યમાું વવવવધ પ્રકારના વવભાગો જોવા મળે છે.
• જેમાું રૂમાલી ભરવી, નૃત્યના ચમત્કારો, સળીથી રમવુું,
સાુંકળથી રમવુું.
• સળી રમવુું નૃત્યમાું સ્ત્રી-પુરષ બુંને ભાગ લે છે.
• સાુંકળથી રમવુું: આ ખેલ કે ચમત્કાર ભગત હોય તે જ રમે
છે. જેમાું ખુલ્લા શરીરે સાુંકળીનો ફટકો લગાવીને નૃત્ય કરે છે.
▪ લગ્ન સમર્નાાં નૃત્ર્ો:
• લિ નૃત્યો બે પ્રકારના હોય છે. 1. લિ નૃત્ય 2. લિ
પ્રસુંગના નૃત્ય
• માટલી નૃત્ય: લિ પ્રસુંગમાું હાથમાું લોટો કે વપત્તળના ગિા
લઈને સ્ત્રીઓ વડે કરવામાું આવતુું નૃત્ય છે.
• ઊભી માટલી નૃત્યમાું ઢોલી વચનમાું રહે છે, જયારે નાચનારા
તેની ફરતે રમે છે.
• આડી માટલી નૃત્ય આદિવાસીઓમાું જ પ્રચવલત છે. અહીં
ઢોલી ઢોલ વગાડતા વગાડતા ફવળયામાું જાય છે અને સ્ત્રીઓ
ઢોલી પાછળ ફવળયામાું જાય છે.
• આ એક સ્ત્રી લોકનૃત્ય છે. આ નાચને ‘માટવલયુું’ નૃત્ય પણ
કહે છે.
o હાલેણી નૃત્ર્:
• લોકબોલીમાું આલેણી તરીકે પણ ઓળખાય છે.
• નાચનાર એક-બીજાને ખભે હાથ મૂકીને ગોળાકાર ફરીને
ગીતો ગાતા નાચે છે.
• સ્ત્રી અને પુરષો બુંનેનુું નૃત્ય છે.
• તડવી જાવતની યુવતીઓ વસુંતઋતુમાું રોળા રમે છે.

• પુરષોના હાલેણી નૃત્ય ‘રોળા રમવા’ કહે છે.
o કુંિક્ષણર્ુાં:
• લિ પ્રસુંગનુું સ્ત્રી નૃત્ય છે. હાલેણી નૃત્યની જેમ પુરષો ભાગ
લેતા નથી
• આ નૃત્યમાું ઢોલ તેમજ શરણાઈની જરૂર પડતી નથી.
• આ નૃત્યમાું નાચનાર આગળ-પછાડ ડગલાું ભરીને નાચે. બે
ડગલાું આગળ ભરીને અટકે પછી કૂિે.
o ટીમલી નૃત્ર્:
• કૂિવણયુું પ્રકારનુું નૃત્ય છે. આ નૃત્યમાું ઢોલ-શરણાઈની જરૂર
પડે છે.
o આાંબલીગોધો:
• લિ પ્રસુંગનુું નૃત્ય જે મોટે ભાગે રારે રમાય છે.
• લિમાું ઢોલ-શરણાઈની જરૂર પડે છે.
• નૃત્યકારો ગીત ગાતા નથી.
o ડાાંદડર્ા નાચ:
• ડાુંદડયા નૃત્ય પાલ પ્રિેશનુું પુરષ નૃત્ય છે.
• આ નૃત્યમાું થાળીનુું સવવશેષ મહત્ત્વ છે.
o લગ્ન પ્રસાંગના અન્ર્ નૃત્ર્ો:
• લિ પ્રસુંગના અન્દ્ય નૃત્યોમાું ઘોડીલો નૃત્ય (ફલેકાનુું
કન્દ્યાવવિાય વખતનુું ) પણ જાણીતુું છે.
• છોટાઉિેપુરના આદિવાસીઓમાું લિના આગલા દિવસે વર
કે કન્દ્યાને સીમાડા પૂજન માટે જાય તેને ‘વસુંભોડી’ કહે છે.
• ગોફગૂુંથણ: સુંખેડાના આદિવાસી લોકોમાું જાણીતુું પુરષ નૃત્ય
છે.
❖ વાદ્ય નૃત્ર્ો:
▪ ઢોલ નૃત્ર્:
• ઉત્તર ગુજરાતના ગરાવસયા ભીલોમાું આ નૃત્ય જાણીતુું છે.
▪ માિળ નૃત્ર્:
• િવક્ષણ ગુજરાતમાું જાણીતુું નૃત્ય છે.
• ડાુંગમાું માિળ કે માિળ્યા અને નવસારી વલસાડમાું
માુંિળ તરીકે ઓળખાય છે.
4
સાાંસ્કૃતિક વારસાો
▪ ડોવળા નૃત્ર્:
• િવક્ષણ ગુજરાતના ચૌધરી આદિવાસીઓમાું જાણીતુું લોકનૃત્ય
છે. જેમાું વવવવધ પ્રકારના ચાળા હોય છે.
▪ તુર નૃત્ર્:
• િવક્ષણ ગુજરાતનાું ઘોદડયા, નાયકા, હળપવત લોકોનુું આ નૃત્ય
છે.
• આ નૃત્યમાું તુર અને થાળીનો વાદ્ય તરીકે ઉપયોગ થાય છે.
• તુર વગાડનાર ‘તુદરયો’, થાળી વગાડનાર ‘થાવળયો’ કહેવાય
છે.
• ચાલતો ચાળો, કિવણયો ચાળો, ગોથણ ચાળો, અડધો સસલો
ચાળો, બોલતો ચાળો વગેરે તુર નૃત્યના મનોરંજનના ચાળા
છે.
▪ તારપા-પાવરી નૃત્ર્:
• તરયા પાવરી નૃત્ય એટ્લે ડાુંગનુું પ્રવસદ્ધ વપરાવમડ નૃત્ય.
• આ નૃત્યમાું વાધ તરીકે શરણાઈ ‘કાહળ્યા’ કે તરયા-પાવરીના
ના સૂર અને ઢોલકનો ઉપયોગ થાય છે.
• સ્ત્રી-પુરષો આ નૃત્યમાું બુંને ભાગ લઈ શકે છે.જોકે આ નૃત્યમાું
ગીતો આવતા નથી.
• પાવરી કે શરણાઈના સૂરની સાથે ચાળાબિલાય છે.
▪ ભેરી નૃત્ર્:
• બે તુુંબડાની જોડીને બનાવેલા વાધ ‘ભેરી’ ને મોતી – મણકા,
રંગીન કપડાથી શણગારે છે અને ભેરીમાું નૃત્ય ગીત
વગાડવામાું આવે છે.
❖ અન્ર્ આદિવાસી નૃત્ર્ો:
▪ ક્ષશકાર નૃત્ર્:
• િવક્ષણ ગુજરાતનાું ધરમપુર વવસ્ત્તારના આદિવાસીઓનુું
લોકવપ્રય નૃત્ય છે.
• આ નૃત્યમાું પુરષો તીર-કામઠુું અને ભાલા લઈ વશકારે જતાું
હોય તેવા હાક અને વચવચયારી પાડે સાથે ઢોલ, મુંજીરાું અને
પુુંગી વગાડતા નૃત્ય કરે છે.
▪ ચાળો નૃત્ર્ :
• ડાુંગના આદિવાસીઓ નૃત્યને ચાળો કહે છે.
• ડાુંગી નૃત્યમાું વવવવધ ચાળા હોય છે. જેમકે મોર, મરઘી, ચકલા
જેવા પક્ષીઓ કે પ્રાણીઓની નકલ.

• માળીના ચાળામાું પુરષો ગોળાકારમાું ઊભા રહે છે. તેમના
ખભા ઉપર સ્ત્રીઓ ગોળાકારમાું ઉપર ઊભી રહે છે.
• થાળી, ઢોલ, મુંજીરાું કે પાવરી સાથે વગાડવામાું આવે છે.
▪ હાલી નૃત્ર્:
• હાલી નૃત્ય સુરત અને તાપી વજલ્લાના િુબળા જાવતના
આદિવાસીઓનુું નૃત્ય છે.
• આ નૃત્યમાું જુિી જુિી વતિના પ્રસુંગો હોય છે.
• આ નૃત્યમાું પુરષ અને સ્ત્રી બુંને ભાગ લે છે.
• આ નૃત્યમાું બે ટુકડીઓ હોય છે. જેમાું સ્ત્રી અને પુરષો
એકબીજાની કમરમાું હાથ રાખી નૃત્ય કરે છે.
• સાથમાું ઢોલ, થાળી પુુંગી કે ભૂગું ડી વગાડાય છે.
▪ તલવાર નૃત્ર્ :
• પુંચમહાલ અને િાહોિના આદિવાસીઓનુું નૃત્ય છે.
• તલવારથી યુદ્ધ કરતાું હોય તેવા અવભનય નૃત્ય કરે છે.
▪ માાંડવા નૃત્ર્ો:
• વડોિરા અને નમિિા વજલ્લાના તડવી આદિવાસીઓનુું જાણીતુું
નૃત્ય છે.
• નૃત્ય કરતી વખતે પુરષો કુંડાળુું થઈને નીચે બેસી જાય છે.
બેઠેલા પુરૂષોને ખભે એક-એક પગ મૂકીને એક-એક પુરષ
ઊભો રહે છે.
• ખભે ઉભેલા પુરષોના હાથમાું રૂમાલ હોય છે.
• જેથી નૃત્ય િરવમયાન ગોળ ફરતા ઉપર માુંડવો ફરતો હોય
તેવુું લાગે છે.
▪ ઘાાંઘરી નૃત્ર્:
• ઘાુંઘરી એ વાુંસની વચપનુું બનેલુું વાદ્ય છે.
• ખેતરે આવતા જતાું કે ઢોર ચરતા ઘાુંઘરી વગાડે છે.
▪ પઢાર રાસ:
• નળકાુંઠાના પઢારોનુું સાગરજીવનની ઝાુંખી કરાવતુું લોકનૃત્ય
છે.
• પઢાર રાસમાું હલેસા મારવા, માછલી સાગરમાું મોજાઓમાું
ઊુંચી-નીચી ઉત્તરે સારે અને લળાુંક-વળાુંક લે તે પ્રકારે રાસ
નતિન રમાય છે.
5
સાાંસ્કૃતિક વારસાો
• વીજળીક વેગ, તરલ ગવત, ચાપલ્ય અને પગની સ્ત્ફૂવતિ આ
નૃત્યની લાક્ષવણકતા છે.
▪ માંજીરા નતાન :
• પઢારોનુું મુંજીરાું નતિન એક વવવશષ્ટ પ્રકારનુું લોક સુંગીત છે.
• આ નૃત્યમાું પહેલા વતુિળાકાર અુંિરના ભાગમાું પગ લાુંબા
કરીને બેસે છે.
• હાથમાું મુંજીરના તલ સાથે શરીર પાછુું જમીન સરસુું નાખીને
તાલબુંધબેઠા થાય છે.
• આ નૃત્યમાું મુંજીરાું,ઝાુંઝ અને તબલાનો વાધ તરીકે ઉપયોગી
થાય છે.
• મુંજીરાું નૃત્ય રાસ પુરષો દ્વારા લેવામાું આવે છે.
• આ નૃત્યમાું ગીત,સુંગીત અને નૃત્યનો સમન્દ્વય જોવા મળે છે.
▪ દટપ્પણી નૃત્ર્:
• દટપ્પણી એક શ્રમ પ્રધાન નૃત્ય છે.
• સૌરાષ્ટની ભીલ બહેનોની દટપ્પણીનો ઉલ્લેખ કવવ ન્દ્હાનાલાલે
પણ કયો છે.
▪ સીિી ધમાલ:
• સીિી ધમાલ એ આવિકન ‘વગલનતિન’ પ્રકારનુું નૃત્ય માનવમાું
આવે છે.
• સીિી લોકોના આ નૃત્યને ‘ધમાલ’ નૃત્ય કહે છે.
• રાસ ન હોય તેવા પ્રકારનુું નૃત્ય છે.
• નૃત્ય કરનારાઓ પશુઓના જુિા-જુિા ચામડા પહેરે છે અને
માથામાું અને હાથમાું પક્ષીઓના પીંછા બાુંધે છે.
• ઢોલ, શરણાઈ અને મુસીરા સાથે ગોળાકારમાું ધમાલ નૃત્ય
કરવામાું આવે છે.
• નાવળયેર આખી કાચલીમાું કોડીઓ ભરવામાું આવે અને તેના
પર લીલુું કપડુું વીંટાળીને તાલબદ્ધ રીતે ખખડાવે છે તેને
મશીરા કે મુસીરા કહે છે.
• આ નૃત્યમાું ટૂુંકા આરોહ કે અવરોહનો ‘હો હો’ નો નાિ
ઘોરતો હોય છે.
• નૃત્યમાું વતુિળમાથીએક સીિી ઢોલકું વગાડતા, માથે થાળી
મારતો વચમાું કૂિે છે અને છાતી, િાઢી, ગરિન અને ટટ્ટાર
શરીરનો અસાધારણ કાબૂ, પશુ પુંખી જેવી ચાલ અને વવવચર
મુખમુરાઓ ભયાનક રાસ ઊભો કરે છે.
 સાાંસ્કૃતિક વારસાો

• ધમાલના ગીતો તદ્દન ટૂુંકા, પ્રાથવમક, બે થી રણ સ્ત્વરના હોય

છે.
આદિવાસીઓની ક્ષવક્ષવધ જાક્ષતઓમાાં નાચનની ક્ષવક્ષશષ્ટતા:

ઢોદડયાું ઘેરીર્ા નાચ

િૂબળા બેલડી નૃત્ર્, સમૂહ નૃત્ર્

રાઠવા/ભીલ વરાડ નાચ, ઈંિ નાચ, પાવા નાચ

કુંકણા પાિડ નૃત્ર્, િાળી કુંડી નૃત્ર્, તાડપા નૃત્ર્

કોટવાવળયા દિહેદડર્ા, બાવદડર્ા, પારક્ષણર્ા નૃત્ર્

ચૌધરી /ગાવમત હોળી નાચ,સમૂહ નાચ

સીિી ધમાલ નૃત્ર્

6
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ગુજરાિની આાદિવાસી સાંસ્કૃતિ ભાગ - 3
• આ ઢોલમાં કોઠો માટીમાંથી બનાવાય છે અને બંને બાજુ ઊંટનું
❖ આાદિવાસી લાોકવાદ્ાો: ચામડું મઢવામાં આવે છે. આ દજિણ ગુજરાતનું લોકવાદ્ય છે.
▪ ચર્મવાદ્ય / અવનધ્ધ વાદ્ય :
1. ઢોલ ▪ િાંિવાદ્ય:
1. િાંબૂરો
• મુખ્યત: મેળા, લગ્ન, હોળી જેવા સામાજજક પ્રસંગોમાં
વગાડાય છે. • “હાલ” નામના વૃિના લાકડામાંથી બનાવવામાં આવે છે.
• ઢોલ પર પડતી ગેડી અને થાપને આધારે તેના અલગ • દંડના એક છેડે ત્રણ ખુટં ીઓ જોડી ત્રણ તાર બાંધે છે.
અલગ નામ છે. જેમકે, • તંબૂરો આદદવાસી સાધુનું વહાલસોયું વાજજત્ર છે.
✓ જાનજવયો ઢોલ (સામૈયાનો ઢોલ): હોળી, લગ્ન જેવા 2. સારંગી
પ્રસંગોમાં વગાડાય છે. • જશમળાના વૃિમાથી બનાવેલું આદદવાસીઓનું લાિજણક
✓ ઝોરીનો ઢોલ: દેવરાની મૂજતિ લાવતી વેળાનો. તંતુવાદ્ય છે.
✓ ઢમસળીઓ ઢોલ: સામાજજક ઉત્સવ/શુભપ્રસંગે વગાળાતો • દોઢ ફૂટ લાંબા લાકડાને વચ્ચેથી કોરી તેના ઉપર ચામડું મઢી
ઢોલ. વચ્ચે ઘોડાના પૂછ
ં ડાના વાળ બાંધીને સારંગી બનાવાય છે.
✓ વારીનો ઢોલ: કોઈકના મૃત્યુ પ્રસંગે,આફત સમયે
3. ટ ંગરી
વગાડાય છે.
• ફક્ત સ્ત્ત્રીઓ દ્વારા વગાડાતું તંતુવાદ્ય છે.
2. ર્ાદળ
▪ સતિર વાદ્ય
• દજિણ ગુજરાતમાં જાણીતું લોકવાદ્ય છે.
1. શરણાઈ (લગા)
• જેને સીસમના પજવત્ર વૃિમાથી બનાવવામાં આવે છે.
• આદદવાસીઓમાં શરણાઈ ‘લગા’ તરીકે ઓળખાય છે.
• મોટા ઢોલથી પ્રમાણમા નાનો હોય છે.
• શરણાઈને ઢોલ કે માદળની સાથે હોળી કે લગ્ન જેવા પ્રસંગોમાં
• આ ઢોલ વાજુ તરીકે પણ ઓળખાય છે.
વગાડવામાં આવે છે.
3. કુંડી
2. વાાંસળી
• ઊંડા તાસળા જેવા માટીના પાત્રના મુખ પર ચામડું
• પોલા વાંસના ટુકડામાં પાંચ કાણાં પાડી વાંસળી બનાવવામાં
મઢવામાં આવે જેને કડું ી કહેવાય છે.
આવે છે.
4. ઢાક, ડાકલાં • સામાજજક-ધાજમિક ઉત્સવ પ્રસંગ,ે ઢોલ નૃત્ય, કોબાદરયા
• ધાજમિક ઉત્સવો તેમજ ભૂવાને ધુણાવવા માટે આ પ્રકારના ઠાકોરના ઉત્સવમાં વાંસળી વગાડાય છે.
વાદ્યનો ઉપયોગ થાય છે.
3. ઘોડાલીયાં (કોરાયાં)
• ભીલ પ્રજાનું દેવ વાજજંત્ર છે.
• ચાર કે છ ઇંચની વાંસની પાતળી ચીપમાં વચ્ચે તંતુ જેવી બીજી
5. િૂર પાતળી પટ્ટી કોરીને ‘કોરાયુ’ં (ઘોડાલીયું) બનાવવામાં આવે છે.
• એક નળાકાર લંબગોળ ઢોલ છે.

1

• ઘોડાલીયાને હોઠ પર ગોઠવી દોરી ખેંચીને આંગળી વડે
આઘાત આપી સ્ત્વર ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે.
• ઘોડાલીયું દદવાળીથી બળેવ સુધી વગાડવામાં આવે છે.
• મધ્યગુજરાતના રાઠવાઓમાં આ વાદ્યને ઘાંઘરી કહેવાય છે.
4. ડોવળાં
• વાંસની ત્રણથી ચાર ફૂટની લાંબી ભૂંગળીમાં નીચે ચાર અને
બે છીદ્રો પાડવામાં આવે છે, તેની ઉપર દૂધીનો પોલો ભાગ
લગાડવામાં આવે છે.
• દજિણ ગુજરાતનાં ચૌધરી, કોટવાજળયા, ગામીત
આદદવાસીઓનું જાણીતું વાધ છે.
• દેવ ડોવળી તેમનું પજવત્ર વાદ્ય ગણાય છે. દેવની પૂજા,
દેવની સ્ત્થાપના, ખતરા જવજધ કે પૂવજ િ ની દેવ સ્ત્થાપના
સમયે તેને વગાડવામાં આવે છે.
• આ વાદ્ય પૂજા જસવાય વગાડાતું નથી.
5. ારપાં
• વાંસળી જેવા આકારનું એક પ્રકારનું સુજિરવાદ્ય છે.
6. કીરચો
• આ વાદ્યમાં એક વાંસની મોટી કામડી પર અડધા ઈંચના
અંતરે આડા કાપ પાડી તેના પર નાની વાંસની કામડી
ઘસવાથી અવાજ આવે છે.
7.દેવવાદ્ય:
• દજિણ ગુજરાતનું જાણીતું લોકવાદ્ય છે.
• આ વાજજંત્ર સુરતની સ્ત્ત્રીઓનું વાદ્ય ગણાય છે.
• માટીના માટલાં પર ખાખરાનું પાન બાંધી તેમાં ઊભી સોટી
રાખીને વગાડવામાં આવે છે.
• ખાસ કરીને મેહુજલયાને રીઝવવા માટે દેવવાધ વગાડાય છે.
8. સગ ો
• વાંસમાંથી બનાવેલું એક વાદ્ય છે. જેને એકલું અથવા જોડમાં
વગાડી શકાય છે.
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• આ વાદ્યને પાલ જવસ્ત્તારના આદદવાસીઓમાં હોળીના
મેળામાં, ઈદ કે પીઠોરાની માનતા વખતે વગાડવામાં આવે
છે.
• તેનું નાનું સ્ત્વરૂપ ‘જપહવો’ કે ‘જપહવી’ કહેવાય છે.
9. નરતિલો
• એક પ્રકારનું સુજિર વાજજંત્ર છે.
▪ અન્ય લોકવાદ્યો
• ડાંગના આદદવાસીઓ થાળીની મધ્યમાં મીણ ચોટાડી ઊભી
બરુની સોટી મૂકી જવજવધ સ્ત્વરો પ્રગટાવી રામકથા ગાય છે.
જે અંબાડાની થાળી નામનું વાદ્ય છે.
• શ્રી જગુભાઈ ભોઇ પ્રખ્યાત ગાયક અને વાતાિકાર છે.
• ભોંયતૂર દજિણ ગુજરાતનાં આદદવાસીઓનું આકિિક વાજજંત્ર
ગણાય છે. જેનો સંગીત શાસ્ત્ત્રોમાં ઉલ્લેખ થયેલ છે.
• પાલ પંથકના આદદવાસીઓમાં ભેરી વાજજંત્ર પણ
વગાડવામાં આવે છે.
• મલંગો સીદીઓનું દેવવાધ છે. તેને દર શુક્રવારે ધૂપ કરાય
છે. આ વાજજંત્રને ફક્ત મુંજાવર સ્ત્પશિ કરી શકે છે.
• સીદીઓ નાના ઢોલકને ‘ધમાલ’ કહે છે. સારંગી જેવા વાદ્યને
ઝૂન ઝૂન કહે છે.
• માઈ જમસરા કે લેલાની સીદી સ્ત્ત્રીઓનું વાદ્ય છે.
❖ આાદિવાસી ચિત્રકલા
• પીઠોરા, વારલી જચત્રકલા
• ચૌધરીનાં નવ દહાડાના જચત્રો, કકણાનાં પચવી જચત્રો
• ભીલોના ભારાડીના તેમજ ભીલ ગરજસયામાં ગોતરેજના
જચત્રો દોરવામાં આવે છે.
❖ કાષ્ટશિલ્પ
• છોટાઉદેપુર જવસ્ત્તારમાં લાકડામાંથી બાબલા દેવ અને
ખુટં ડાદેવનું જશલ્પ સુદં ર રીતે કોતરવામાં આવે છે.
❖ માટીકામ:
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

• ગુજરાતનાં ભીલ, ગરાજસયા, રાઠવા, ચૌધરી, ગાજમત
આદદવાસીઓ પોતાના દેવને માટીના બનાવેલ ઘોડા ચડાવે
છે.
❖ આાદિવાસીઆાોમાાં લાોકસાદિત્ય :
• ભીલ આદદવાસીઓમાં રામ-જસતાની વાતાિમાં ભીલી
રામાયણ, ભીલી મહાભારત, ગુજરાતનાં અરેલો ખંડકાવ્ય
જેવા લોકમહાકાવ્ય છે.
• રૂપારાણી, તોળીરાણી, ગોપીચંદ-ભરથરી જેવાં લોકાખ્યાનો
પ્રચજલત છે.
• આદદવાસીઓમાં લોકગીતને ‘ગીતાં’ કહે છે.
• મધ્યગુજરાતના આદદવાસી લોકસાજહત્ય િેત્રે શંકરભાઇ
તડવી અને રેવાબેન તડવીનું પ્રદાન સીમાજચહ્નરૂપ છે.
❖ આાદિવાસી િોવી-િોવિા:
• જળદેવ ઇન્‍દદ્રને ‘એંદર દેવ’ કહે છે.
❖ આાદિવાસીઆાોમાાં વારનાાં નામ:
• ‘રખી’ અનાજનો રિકદેવ ગણાય છે.
• ડુંગરદેવોમાં ‘રૂરવો ભાંખર’, ‘કાળો મગરો’ વગેરે છે.
• દેવરાનો ઠાકોર, કોબદરયા ઠાકોર
• કાળું રાણો, પીઠોરો, બાબો દેવ
• પાંડોરી દેવી – ગામની રિક દેવી
• દેવીઓ: કુંસારીદેવી (અનાજની દેવી), ખોખલી માતા,
માવલી માતા, મરુકી માતા, દેવલીમાતા (ગામીતોની
કળદેવી) વગેરે દેવીઓ છે.
2. ધૂળાના પા ના ભજન નૃત્યો - વાાંદરાનો વેશ:
• ભાદરવા માસમાં ઉત્તર ગુજરાતમાં આદદવાસીઓ ધૂળાનો
પાટ પૂરે છે.
• આ પ્રસંગમાં એકઠા થયેલા લોકો ઘાયલ સાપની જેમ
જવજવધ વળ આપી ભજન નૃત્ય કરે છે.
• આ દરજમયાન એક વ્યજક્ત વાંદરાનો વેશ લે છે.
• વેશ સમાન્‍દયત લોકદેવી દેવતાને રીઝવવા, લોકોને અવગત
કરવા અને મનોરંજન માટે ભજવાય છે.
3. ધાતર્મક વેશ :
• ઠાકોરના ઘોડા, રખી, તારાડીનો વેશ છે.
4. સાર્ાતજક વેશ :
• ઝરખું, મુમરદુ, ગોપી, ડાકણનો વેશ.
5. પ્રકૃતિના વેશ:
• હાથી, વાઘ, ઘડીયાલ (મગર)ના વેશ.
• સોમવાર: બંધાર પદડયો, વોદડયો
• મંગળવાર: બાણો, બોરડી
• બુધવાર : ઉમાદડયો, માંડવીઓ
• ગુરુવાર : દેવ ગાદડયો
• શુક્રવાર : વાલોડીયો ,રાવપુદરયો
• શજનવાર : વ્યાદરયો, થાવરવાર
• રજવવાર: ઇતવાર/દદતવાર

❖ આાદિવાસીઆાોમાાં તવતવધ વોિ: ❖ આાદિવાસીઆાોમાાં મદિનાનાાં નામ:

1. ખોદિાનો વેશ: જાન્‍દયુઆરી ડોણ નીતરા જુલાઈ બોન્‍દડીપાડા
• આસો વદ દશમથી યુવાન-યુવતી ‘ખોદહાનો વેશ’ કાઢે જાત્રા
છે. ફેબ્રુઆરી ઉનાઈઓ ઑગસ્ત્ટ જહરા જાત્રા
માચિ ખાડી સપ્ટેમ્બર મારી માવા
• શરીર પર ડાંગર, કોદરા કે બંટીનું પરાળ બાંધે છે. મુખ,
જાત્રા
હાથ અને પગ મેશથી રંગીને કાળા કરે છે.
એજપ્રલ દાણી ખાડી ઑક્ટોબર દકલ્લા જાત્રા
• આ એક જવદૂિકનું જેવુ પાત્ર ભજવે છે.
મે ઈન્‍દદલ દેજવયો નવેમ્બર દેવજલયો
જૂન ઉમાદડયા દડસેમ્બર ઘોડ જાત્રા
જાત્રા

3
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

❖ ગુજરાિમાાં મુખ્ય આાદિવાસી જાતિઆાો: 8. પારધી

1. દબળા • ‘પારધ’નો અથિ જશકાર થાય છે.
• વસવાટ મુખ્યત્વે સુરત જજલ્લામાં • મુખ્ય દેવી કાજલકા માતા છે.
• ‘હાળી’ કે ‘હળપજત’ તરીકે પણ ઓળખાય છે. 9. ઢોર કોળી
• ‘દુબળા’નો અથિ કમજોર થાય છે. • તેઓને ‘કાલેચા’ અથવા ‘કોલછા’ કહે છે.
2. ઘોટડયા • તેમનો વસવાટ મુખ્યત્વે સુરત જજલ્લામાં રહેલો છે.
• વસવાટ: સુરત 10. કો વાતળયા
• તેઓની બોલી ‘ઘોદડયા’ કહેવાય છે. • વસવાટ : સુરત જજલ્લો
3. ધાનકા • તેઓ પોતાને વીટોજળયા, બરાદડયા અથવા વાંસફોડા કહે
• છોટાઉદેપુર, રાજપીપળા જજલ્લામાં વાસવાટ છે.
4. કુંકણા અથવા કોંકણા 11. કાથોડી
• મૂળ કોંકણીથી સુરતમાં આવીને વસવાટ કરેલો તેથી તેઓ • વસવાટ: સુરત, સાબરકાંઠા
કોંકણ કહેવાયા. • આ જાજત કાતકરી તરીકે પણ ઓળખાય છે. મૂળ કાથો
• કેટલાક કોંકણા પોતાને કણબી કહે છે. કણબીનો અથિ પાડવાના વ્યવસાય પરથી જાજતનું નામ પડ્ું હોવાનું
ખેડૂત થાય છે. અનુમાન છે.
• મુખ્ય વ્યવસાય: ખેતી, જશકાર, માછલી પકડવાનો 12. સીદી
• તેઓના મુખ્ય દેવતા: હનવત (હનુમાન), વાદ્યદેવ છે. • સીદીઓ મૂલત: પૂવિ આજિકન જનવાસી છે. તેઓને
• તેઓમાં ભવાડાના વેશ ભજવાય છે. રતનપુરની અકીકની ખીણમાં કામ કરવા માટે લાવવામાં
• તેમના નૃત્યો: તાંડવ નૃત્ય, થાળી-કુંડી નૃત્ય, માદળ નૃત્ય. આવ્યા હતા.
• સૌરાષ્ટમાં તેમની મુખ્ય ઉપજાજતઓ જવલાયતી અને
5. વારલી
મુવાલદ છે.
• વરાલનો અથિ જમીનનો ટુકડો થાય છે. તેથી જમીન
• તેઓ સોમાલી ભાિા બોલે છે.
ખેડનારા વારલી કહેવાયા.
• તેમનો મુખ્ય આહાર નાગલી છે. 13. પઢાર
• વસવાટ: મુખ્યત્વે અમદાવાદ, સુરેન્‍દદ્રનગર
6. ગાર્ીિ
• માછલી પકડવી, કુંદમૂળ એકત્ર કરવા તેમના પરંપરાગત
• એક સ્ત્થાને ગામ વસાવીને સ્સ્ત્થર થયા તેથી ગામીત
વ્યવસાય છે.
કહેવાયા.
• મુખ્ય વસવાટ : સુરત, તાપી
7. પોર્લા:
• પોમલાઓનો મોટાભાગનો વસવાટ શહેરોમાં છે. તેમની
બોલી તેલુગન
ુ ે મળતી આવે છે.

4
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ભારિીય કઠપૂિળી કલા શૈલી
❖ કઠપૂિળી કલા કઠપૂતળીઓ બન વીને તેન મ ધ્યમથી સાંવ દ કરીને મેળવેિ
• કઠપૂતળી એ મનુષ્યની સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ અને સરળ સૌંદયણિક્ષી સાંતોર્ બ ળકન વયહિત્વન સવ ાંગી હવક સમ ાં
શોધોમ ાંની એક છે. એવુાં કહેવ મ ાં આવે છે કે, એક કઠપૂતળી મદદરૂપ થ ય છે.
તે જેનુાં પ ત્ર ભજવે છે તેન કરત ાં વધ રે જીવાંત હોવી જોઈએ, ❖ કઠપૂિળી નાટ્યકલા શૈલીના પ્રકારાો:
ક રર્ કે આ જ તત્ત્વ તેને વધુ આકર્ણક અને પરરપૂર્ણ બન વે 1. ત ર સાંચ હિત કઠપૂતળીઓ
છે. 2. છ ય કઠપૂતળીઓ
• પ્ર ચીન હહિંદુ તત્ત્વજ્ઞ નીઓએ કઠપૂતળીઓને સૌથી મોટી 3. રોડ પપેટ્સ અથ ણત્ છડ કઠપૂતળીઓ
શ્રદ્ જ
ાં હિ આપી છે. તેમર્ે સવણશહિમ ન ઈશ્વરને એક 4. ગ્િોવ પપેટ્સ અથ ણત હ થ કઠપૂતળીઓ
કઠપૂતળીન કિ ક ર સ થે અને સમગ્ર બ્રહ્ ાંડની સરખ મર્ી
આધુહનક સમયમ ાં, દુહનય ભરન હશક્ષર્હવદોએ
કઠપૂતળીની સ્થથહત સ થે કરી છે.
સાંદેશ વયવહ રન મ ધ્યમ તરીકે કઠપૂતળીની ક્ષમત નો
• સાંથકૃત પરરભ ર્ મ ાં, પુત્તહિક અને પુહત્તક નો અથણ ‘ન ન
અહેસ સ કયો છે. ભ રતમ ાં ઘર્ી સાંથથ ઓ અને વયહિઓ
પુત્રો’ થ ય છે. કઠપૂતળીનુાં મૂળ િેરટન શબ્દ ‘પૂપ ’ પરથી
શૈક્ષહર્ક હવભ વન ઓનો સાંચ ર કરવ મ ટે કઠપૂતળીન
ઉતરી આવયુાં છે, જેનો અથણ ઢીંગિી થ ય છે. ભ રતને
ઉપયોગમ ાં હવદ્ય થીઓ અને હશક્ષકોને સ મેિ કરે છે.
કઠપૂતળીઓનુાં ઘર કહેવ મ ાં આવે છે, પરિંતુ તેની અમય ણરદત
સાંભ વન ઓ હજુ બહ ર આવવ ની બ કી છે. કઠપૂતળીની 1. િાર સાંચાતિિ કઠપૂિળી
કિ નો સૌથી પહેિો સાંદભણ ત હમિ શ થત્રીય (ગ્રાંથ) ભ રતમ ાં સ્થિન્ગ અથ ણત ત ર સાંચ હિત કઠપૂતળી
હશલ્પ્પ રદકરમમ ાં જોવ મળે છે, જે ઈ.સ. પહેિી કે બીજી અથવ મેરરયોનેટ (કઠપૂતળી)ની એક સમૃદ્ અને પ્ર ચીન
સદીની આસપ સ િખ યેિ છે. પરિંપર છે. ત ર દ્વ ર હનયાંહત્રત સાંયુિ અાંગો સ થેન
• ભ રતમ ાં િગભગ તમ મ પ્રક રની કઠપૂતળીઓ જોવ મળે મેરરયોનેટ્સ વધુ સુગમત આપે છે અને તેથી, તે
છે. યુગોથી પરિંપર ગત મનોરિંજનમ ાં કઠપૂતળીનુાં મહત્ત્વનુાં કઠપૂતળીઓમ ાં સૌથી વધુ વ ચ ળ છે. ર જથથ ન, ઓરરથસ ,
થથ ન રહ્યાં છે. પરિંપર ગત રિંગમાંચની જેમ, કઠપૂતળી કર્ ણટક અને ત હમિન ડુ એવ કેટિ ક પ્રદેશો છે જય ાં આ
ન ટ્યકિ ની હવર્ય-વથતુ મોટ ભ ગે મહ ક વયો અને કઠપૂતળીનુાં થવરૂપ સ રી રીતે હવકથયુાં છે.
દિંતકથ ઓ પર આધ રરત હોય છે. દેશન જુદ જુદ ભ ગોની ➢ કાથપૂિિી, રાજસ્થાન
કઠપૂતળીઓની પોત ની આગવી ઓળખ છે. હચત્રકિ અને
• ર જથથ નની પરિંપર ગત કઠપૂતળીને ક થપુતિી તરીકે
મૂહતણકિ ની પ્ર દેહશક શૈિીઓ આમ ાં પ્રહતહબાંહબત થ ય છે.
ઓળખવ મ ાં આવે છે.
• કઠપૂતળીનો ઉપયોગ ભ વન ત્મક અને શ રીરરક રીતે
• િ કડ ન એક જ ટુકડ મ થાં ી કોતરેિી આ કઠપૂતળીઓ
અશિ હવદ્ય થીઓને તેમની મ નહસક અને શ રીરરક
રિંગબેરિંગી શર્ગ રથી સજ્જ મોટી ઢીંગિી જેવી હોય છે.
ક્ષમત ઓ હવકસ વવ પ્રેરર્ આપવ મ ટે સફળત પૂવણક
• તેમનો પોશ ક અને ટોપીઓ મધ્યયુગીન ર જથથ ની શૈિીન
કરવ મ ાં આવયો છે. કુદરતી અને સ ાંથકૃહતક પય વણ રર્ન
ડ્રેસમ ાં રડઝ ઇન કરવ મ ાં આવયો છે, જે આજે પર્ પ્રચહિત
સાંરક્ષર્ અાંગેન જાગૃહત ક યણક્રમો પર્ ઉપયોગી સ હબત થય
છે.
છે. આ ક યણક્રમોનો હેતુ હવદ્ય થીઓને શબ્દો, ધ્વહન, થવરૂપ,
રિંગ અને ગહતમ ાં સૌંદયણ પ્રત્યે સાંવેદનશીિ બન વવ નો છે.
1

• કઠપૂતળીની સ થે પ્ર દેહશક સાંગીતની ઉચ્ચ ન ટ્યશૈિી
આવૃહત્ત (વઝણન) છે. અાંડ ક ર ચહેર ઓ, મોટી આાંખો,
કમ નવ ળ ભમર અને મોટ હોઠ આ ત ર કઠપૂતળીઓન
ચહેર ન કેટિ ક હવહશષ્ટ િક્ષર્ો છે.
• આ કઠપૂતળીઓ પ છળની બ જુ િ ાંબ ચર્ીય પહેરે છે અને
તેમને પગ હોત નથી. કઠપૂતળી કિ ક ર તેમની સ થે બે થી
પ ાંચ ત ર વડે છેડછ ડ કરે છે, જે સ મ ન્ય રીતે તેની
આાંગળીઓ સ થે બાંધ યેિ હોય છે અને તેને કોઈ આધ ર કે
ટેકો હોતો નથી.
➢ કુંધેઈ, ઓરરસ્સા
• ઓરરથસ ની કઠપૂતળી કુુંધેઈ તરીકે ઓળખ ય છે.
• હળવ િ કડ ની બનેિી, ઓરડશ ની કઠપૂતળીઓને પગ
હોત નથી, પરિંતુ તેમને િ ાંબ વહેત ચર્ીય પહેર વે છે.
• આ કઠપૂતળીઓમ ાં વધુ સ ાંધ હોય છે અને તેથી, તે વધુ
બહુમુખી, વ ચ ળ અને હેરફેર કરવ મ ટે સરળ હોય છે.
કઠપૂતળીમ ાં ઘર્ીવ ર િ કડ નો આધ ર હોય છે, જે
આક રમ ાં હત્રકોર્ ક ર હોય છે, અને તેની સ થે હેરફેર મ ટે
ત ર જોડવ મ ાં આવે છે.
• કુુંધેઈનો પોશ ક જાત્ર ન પરિંપર ગત રિંગમાંચન કિ ક રો
દ્વ ર પહેરવ મ ાં આવત પોશ ક જેવો હોય છે. અહીં સાંગીત,
આ પ્રદેશની િોકહપ્રય ધૂન પરથી ઉતરી આવયુાં છે અને
ઘર્ીવ ર ઓરડશ નૃત્યન સાંગીતથી પ્રભ હવત થ ય છે.
➢ ગોમ્બેયટ્ટા, કર્ાાટક
• કર્ ણટકની કઠપૂતળીને ગોમ્બેયટ્ટ કહેવ મ ાં આવે છે.
• તેઓ પ્રદેશન પરિંપર ગત ન ટ્યથવરૂપ યક્ષગર્ન પ ત્રોની
જેમ શૈિી અને રડઝ ઇન કરવ મ ાં આવય છે.
• ગોમ્બેયટ્ટ ની કઠપૂતળીની આકૃહતઓ અત્યાંત શૈિીયુિ છે
અને પગ, ખભ , કોર્ી, હનતાંબ અને ઘૂાંટર્ પર સ ાંધ ધર વે
છે.
• આ કઠપૂતળીઓને એક ટેક સ થે બ ાંધેિી પ ચ ાં થી સ ત
દોરીઓ દ્વ ર હેરફેર કરવ મ ાં આવે છે. કઠપૂતળીની કેટિીક
વધુ જરટિ હહિચ િ એક સમયે બે થી ત્રર્ કઠપૂતળી
કિ ક રો દ્વ ર હ થ ધરવ મ ાં આવે છે.
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• ગોમ્બેયટ્ટ મ ાં બન વેિ વૃત તાં ો સ મ ન્ય રીતે યક્ષગ ન
ન ટકોન વૃત ાંતો ઉપર આધ રરત હોય છે. તેની સ થેનુાં
સાંગીત ન ટકીય છે અને િોક અને શ થત્રીય તત્ત્વોને સુદાં ર
રીતે હમહશ્રત કરે છે.
➢ બોમ્મિટ્ટમ, િતમિનાડુ
• બોમ્મિટ્ટમ તરીકે ઓળખ તી તહમિન ડુની કઠપૂતળી,
સહળય અને દોર ની કઠપૂતળી, બાંનેની તકનીકોને જોડે છે.
તેઓ િ કડ ની બનેિી હોય છે અને હેર ફેરી મ ટે ત ર
િોખાંડની વીંટી સ થે બ ાંધવ મ ાં આવે છે, જેને કઠપૂતળી
કિ ક ર તેન મ થ પર ત જ તરીકે પહેરે છે.
• કેટિીક કઠપૂતળીઓમ ાં હ થ અને પાંજાઓ જોડેિ હોય છે,
જેની દોરવર્ી િ કડીઓ વડે કરવ મ ાં આવે છે.
• તમ મ પરિંપર ગત ભ રતીય કઠપૂતળીઓમ ાં બોમ્મિત્તમ
કઠપૂતળીઓ સૌથી મોટી, ભ રે અને સૌથી વધુ વ ચ ળ છે.
એક કઠપૂતળી 4.5 ફૂટ જેટિી મોટી હોય છે, તેનુાં વજન
િગભગ 10 રકિોગ્ર મ હોય છે. બોમ્મિટ્ટમ ન ટ્ય શૈિીની
પ્ર રિંહભક કૃહતઓને ચ ર ભ ગોમ ાં વહેંચવ મ ાં આવી છે, જેમ
કે, હવન યક પૂજા, કોમિી, અમ નત્તમ અને પુસેનકનટ્ટમ
વગેરે.
2. છાયા કઠપૂિળી
ભ રતમ ાં છ ય કઠપૂતળીન પ્રક રો અને
શૈિીઓની સૌથી સમૃદ્ હવહવધત છે. છ ય કઠપૂતળી સપ ટ
આક રની હોય છે. તેઓ ચ મડ મ ાંથી ક પવ મ ાં આવે છે,
તેને અધણપ રદશણક બન વવ મ ટે તેની ઉપર પ્રહક્રય કરવ મ ાં
આવી હોય છે. છ ય કઠપૂતળીઓને પડદ ની પ છળ
પ્રક શન મજબૂત સ્રોતમ ાં ચિ વવ મ ાં આવે છે. પડદ ની
સ મે બેઠેિ દશણકો મ ટે, પ્રક શ અને પડદ વચ્ચેની
હેર ફેરીથી ફોટ ઓ અથવ રિંગીન પડછ યો, જેવી પર્ સ્થથહત
હોય, બને છે. છ ય કઠપૂતળીની આ પરિંપર ઓરરથસ કેરળ,
આાંધ્રપ્રદેશ, કર્ ણટક, મહ ર ષ્ટ્ર અને ત હમિન ડુ વગેરમ
ે ાં
જીવાંત છે.

➢ િોગાિુ ગોમ્બેયટ્ટા, કર્ાાટક
• કર્ ણટકનો છ ય રિંગમાંચ (શેડો હથયેટર) તોગ િુ ગોમ્બેયટ્ટ
તરીકે ઓળખ ય છે.
• આ કઠપૂતળીઓ મોટ ભ ગે કદમ ાં ન ની હોય છે. જો કે,
કઠપૂતળીઓ તેમની સ મ હજક સ્થથહત અનુસ ર કદમ ાં હભન્ન
હોય છે, ઉદ હરર્ તરીકે, ર જાઓ અને ધ હમણક પ ત્રો મ ટે
મોટ કદ અને સ મ ન્ય િોકો અથવ નોકરો મ ટે ન ન કદ.
➢ થોિુ બોમ્મિટ્ટા, આાંધ્ર પ્રદેશ
• આાંધ્રપ્રદેશનો છ ય રિંગમાંચ (શેડો હથયેટર), થોિુ
બોમ્મિટ્ટ ની પરિંપર સૌથી સમૃદ્ અને મજબૂત છે.
• કઠપૂતળી કદમ ાં મોટી હોય છે અને તેમ ાં કમર, ખભ , કોર્ી
અને ઘૂાંટર્ સાંયુિ હોય છે. તેઓ બાંને બ જુએ રિંગીન છે
આથી, આ કઠપૂતળીઓ પડદ ઉપર રિંગીન પડછ યો ફેંકે છે.
• ગીત મુખ્યત્વે આ પ્રદેશન શ થત્રીય સાંગીતથી પ્રભ હવત છે
અને કઠપૂતળીન ન ટકોની હવર્ય-વથતુ ર મ યર્,
મહ ભ રત અને પુર ર્મ થાં ી િેવ મ ાં આવી છે.
➢ રાવર્છાયા, ઓરરસ્સા
• સૌથી ન ટકીય રીતે રોમ ાંચક છે, ઓરરથસ ની ર વર્છ ય .
આ કઠપૂતળીઓ એક ટુકડ મ ાં હોય છે અને તેમ ાં કોઈ સ ધાં
હોત નથી. તેઓ રિંગીન નથી, તેથી પડદ ઉપર અપ રદશણક
પડછ ય ઓ ફેંકે છે.
• આ કઠપૂતળીઓમ ાં સ ધાં ન હોવ ન ક રર્ે તેનુાં સાંચ િન
કુશળત પૂવકણ કરવુાં પડે છે. કઠપૂતળીઓ હરર્ન ચ મડ મ થાં ી
બનેિી હોય છે અને તેનુાં થવરૂપ નીડર અને ન ટકીય હોય
છે.
• મ નવ અને પ્ર ર્ી પ ત્રો ઉપર ાંત, વૃક્ષો, પવણતો, રથ વગેરે
જેવ ઘર્ આધ રોનો પર્ ઉપયોગ થ ય છે. જો કે,
ર વર્છ ય ની કઠપૂતળીઓ કદમ ાં ન ની હોય છે - સૌથી
મોટી બે ફીટથી વધુ હોતી નથી, તેમ ાં કોઈ સ ાંધ વ ળ અાંગો
હોત નથી, તેઓ ખૂબ જ સાંવેદનશીિ અને ભ વ ત્મક
પડછ ય ઓ બન વે છે.
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
3. રોડ પપેટ કે છડ કઠપૂિળી
રોડ પપેટ કે છડ કઠપૂતળી એ ગ્િોવ-કઠપૂતળીનુાં
એક હવથૃત થવરૂપ છે, પરિંતુ ઘર્ીવ ર તે ઘર્ી મોટી હોય છે
અને નીચેથી િ કડ કે ધ તુની છડ કે સહળય દ્વ ર તેને ટેકો
આપવ મ ાં આવે છે તેમજ તેને હેરફેર કરવ મ ાં આવે છે.
કઠપૂતળીનુાં આ થવરૂપ હવે મોટ ભ ગે પહિમ બાંગ ળ અને
ઓરરથસ મ ાં જોવ મળે છે.
➢ પુિુિ નાચ, પતિમ બાંગાળ
• પહિમ બાંગ ળનુાં પરિંપર ગત રોડ-કઠપૂતળી (છડ કઠપૂતળી)
થવરૂપ પુતુિ ન ચ તરીકે ઓળખ ય છે.
• તેને િ કડ મ ાંથી કોતરવ મ ાં આવે છે અને તે એક ખ સ
પ્રદેશની હવહવધ કિ ત્મક શૈિીઓને અનુસરે છે.
• પહિમ બાંગ ળન ન રદય હજલ્લ મ ાં રોડ-કઠપૂતળીઓ
જાપ નની બુનર કુ કઠપૂતળીઓ જેવી મ નવીય કદની હતી.
આ થવરૂપ હવે િગભગ િુપ્ત થઈ ગયુાં છે. બાંગ ળની છડ-
કઠપૂતળીઓ, જે હજુ પર્ ટકી રહી છે, તે િગભગ 3 થી 4
ફૂટની ઊાંચ ઈ ધર વે છે અને તે જાત્ર ન કિ ક રોની જેમ
હોય છે, જે ર જયમ ાં પ્રચહિત એક પરિંપર ગત ન ટ્યથવરૂપ
છે.
• આ કઠપૂતળીઓમ ાં મોટે ભ ગે ત્રર્ સ ાંધ હોય છે. મુખ્ય રોડ
(સહળય ) દ્વ ર આધ રભૂત મ થુાં ગરદન સ થે જોડ યેિુાં હોય
છે અને રોડ સ થે જોડ યેિ બાંને હ થ ખભ પર જોડ યેિ
હોય છે.
• આ શૈિીમ ાં કઠપૂતળીને હિનચિન (મૂવમેન્ટ) કર વવ ની
તકનીકો રસપ્રદ અને અત્યાંત ન ટકીય છે.
➢ ઓરરસ્સાની રોડ-કઠપૂિળી
• આ કદમ ાં ઘર્ી ન ની હોય છે, સ મ ન્ય રીતે બ રથી અઢ ર
ઇંચની આસપ સ. આમ ાં પર્ મોટે ભ ગે ત્રર્ સ ાંધ હોય છે,
પરિંતુ હ થ સહળય (રોડ)ને બદિે ત ર સ થે બ ધાં ેિ હોય છે.
• આમ કઠપૂતળીન આ થવરૂપમ ાં રોડ અને ત ર-કઠપૂતળીન
તત્વોને સાંયિ
ુ રીતે જોડવ મ ાં આવય છે. અહહ કઠપૂતળીને
હેરફેર કરવ ની તકનીક કુંઈક અિગ છે.
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

• ઓરરથસ ન રોડ-કઠપૂતળી કિ ક રો પડદ ની પ છળ જમીન કઠપૂતળીન બાંને હ થોમ ાં જાય છે. આ ત્રર્ આાંગળીઓની
પર બેસીને કઠપૂતળીઓનુાં સાંચ િન કરે છે. ફરીથી તે તેની મદદથી ગ્િોવ પપેટ (કઠપૂતળી) જીવાંત બને છે.
મૌહખક સ મગ્રીમ ાં વધુ સાંગીતમય હોય છે, ક રર્ કે અહીં
ગદ્ય સાંવ દોનો ભ ગ્યે જ ઉપયોગ થ ય છે. ભ રતમ ાં, હ થ કઠપૂતળીની પરિંપર ઉત્તર પ્રદેશ,
• મોટ ભ ગન સાંવ દો(ડ ઈિોગ) ગ વ મ ાં આવે છે. સાંગીત ઓરરથસ , પહિમ બાંગ ળ અને કેરળમ ાં િોકહપ્રય છે. ઉત્તર
શ થત્રીય ઓરડસી ધૂન સ થે િોક ધૂનને હમહશ્રત કરે છે. પ્રદેશમ ાં, હ થ કઠપૂતળીન ન ટકો સ મ ન્ય રીતે સ મ હજક
સાંગીતની શરૂઆત થતુહત ન મન ધ હમણક પ્ર રિંહભક હવર્યો દશ વણ ત હોય છે, જય રે ઓરરથસ મ ાં આવ ન ટકો
વ દ્યવૃાંદીય (ઓકેથિિ) ન ટૂાંક ખાંડથી થ ય છે અને ત્ય રપછી ર ધ અને કૃષ્ર્ની વ ત ણઓ પર આધ રરત હોય છે.
ન ટક શરૂ થ ય છે. ઓરરથસ મ ાં, કઠપૂતળી કિ ક ર એક હ થથી ઢોિક વગ ડે છે
અને બીજા હ થે કઠપૂતળીનુાં સાંચ િન કરે છે. સાંવ દોની
• ઓરરથસ ની કઠપૂતળીઓ બાંગ ળ કે આાંધ્રપ્રદેશની
પ્રથતુહત, કઠપૂતળીનુાં હિનચિન અને ઢોિકની થ પ, સ રી
કઠપૂતળીઓ કરત ાં ન ની હોય છે. ઓરરથસ ન રોડ-
રીતે સુમળ ે સ ધાં ે છે અને આ રીતે ન ટકીય વ ત વરર્ થ ય
કઠપૂતળી શો વધુ સાંગીતમય ન ટક હોય છે અને જેમ ાં ગદ્ય
છે.
સાંવ દોનો ભ ગ્યે જ ઉપયોગ થ ય છે.
➢ પાવકથુ, કેરળ
➢ યમપુરી, તબહાર
• કેરળમ ાં, પરિંપર ગત ગ્િોવ પપેટ અથ ણત હ થ કઠપૂતળીન
• હબહ રની પરિંપર ગત રોડ-કઠપૂતળીને યમપુરી તરીકે
ન ટકને પ વકુથુ કહેવ મ ાં આવે છે.
ઓળખવ મ ાં આવે છે.
• આ કઠપૂતળીન પ્રદશણન પર કેરળન પ્રખ્ય ત શ થત્રીય નૃત્ય-
• આ કઠપૂતળીઓ િ કડ ની બનેિી હોય છે. પહિમ બાંગ ળ
ન ટક કથકિીન પ્રભ વને ક રર્ે 18મી સદી દરહમય ન તે
અને ઓરરથસ ની પરિંપર ગત રોડ-કઠપૂતળીઓથી હવપરરત,
(ન ટક) અસ્થતત્વમ ાં આવયુાં હતુાં. પ વકુથમ
ુ ાં કઠપૂતળીની
આ કઠપૂતળી એક ટુકડ મ ાં હોય છે અને તેમ ાં કોઈ સ ાંધ
ઊાંચ ઈ એક ફૂટથી બે ફૂટ સુધીની હોય છે.
હોત નથી.
• મ થુાં અને બ જુઓ િ કડ મ થાં ી કોતરવ મ ાં આવે છે અને
• આ કઠપૂતળીઓમ ાં કોઈ સ ાંધ ન હોવ થી, કઠપૂતળીઓનો
જાડ કપડ ાં સ થે એકસ થે જોડવ મ ાં આવે છે, એક ન ની
દોરી-સાંચ ર અન્ય રોડ-કઠપૂતળીઓથી અિગ હોય છે અને
બેગમ ાં ક પીને તેને હસવવ મ ાં આવે છે.
તેમ ાં વધુ કૌશલ્પયની જરૂર પડે છે.
• કઠપૂતળીઓન ચહેર ને કિર, સોન નુાં પ ર્ી ચઢ વેિ ટીનન
4. ગ્િોવ પપેટ અથાાિ હાથ કઠપૂિળી ન ન અને પ તળ ટુકડ ઓ, મોરન પીંછ વગેરથે ી
ગ્િોવ પપેટ, જેને થિીવ, હેન્ડ અથવ પ મ પપેટ શર્ગ રવ મ ાં આવે છે.
તરીકે પર્ ઓળખવ મ ાં આવે છે. તેનુાં મ થુાં ક ગળનો મ વો,
• કઠપૂતળી કિ ક ર તેનો હ થ બેગમ ાં ર ખે છે અને
ક પડ અથવ િ કડ નુાં બનેિુાં હોય છે, બે હ થ બર બર
કઠપૂતળીન હ થ અને મ થ ને હિ વે છે.
ગરદનની નીચેથી બહ ર નીકળે છે. બ કીન શરીર ઉપર
• કઠપૂતળી ખેિ દરહમય ન ઉપયોગમ ાં િેવ ત સાંગીતન ાં
િ ાંબો વહેતો ચર્ીયો હોય છે. આ કઠપૂતળીઓ િાંગડી
સ ધનો છે - ચેંડ , ચેંગીિોઆ, ઇિ થિમ અને શાંખ.
ઢીંગિી જેવી હોય છે, પરિંતુ કુશળ કઠપૂતળી કિ ક રન
હ થમ ાં, તેઓ હવહવધ પ્રક રન ખેિ કરવ મ ાં સક્ષમ હોય છે. • કેરળમ ાં ગ્િોવ પપેટ ન ટકોની હવર્ય-વથતુ ર મ યર્ અથવ
તેમ ાં કઠપૂતળીની હેરફેર કરવ ની તકનીક સરળ છે. મહ ભ રતન વૃત ાંતો પર આધ રરત છે.
હિનચિન મ નવ હ થ દ્વ ર હનયાંહત્રત થ ય છે, પ્રથમ
આાંગળી મ થ મ ાં જાય છે અને મધ્ય આાંગળી અને અાંગૂઠો
4

સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ભારિીય પરાં પરાગિ રાં ગમાંચ કલા
❖ પ્રસ્િાવના
ભારતીય સમાજ વ્યવસ્થામાાં જીવાંત પરંપરાઓનાં એક
આગવાં સ્થાન છે. કોઈપણ જીવાંત પરંપરાનો કુદરતી પ્રવાહ
હોય છે. એમાાં શાંકાને કોઈ સ્થાન ન હોઈ શકે કે, પરંપરાગત
કલા સ્વરૂપો સમાજના આદશો, તેનાં અસ્સ્તત્વ ટકાવી
રાખવાનો નનર્ાાર, તેની નૈનતકતા, લાગણીઓ,
સહભાવનાઓ વગેરેને પ્રનતનિાંનિત કરે છે. નાટક એ પોતે જ
એક સાંપૂણા કલા છે. તેના માળખામાાં અનભનય, સાંવાદ,
કનવતા, સાંગીત વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
❖ પરાં પરાગિ રાં ગભૂતમ અનો િોની તવશોષિાઅાો
• સામદાનયક જીવનમાાં ગાયન-કલાનાં આગવાં મહત્ત્વ છે. તમામ
પરંપરાગત રંગમાંચોમાાં ગીતો અને ગાવાની કલા મહત્ત્વની
ભૂનમકા ભજવે છે. રંગભૂનમનાં પરંપરાગત સાંગીત એ સમાજની
લાગણીઓની અનભવ્યનિ છે.
• ભારતના નવનવર્ પ્રદેશોમાાં, ર્ાનમાક તહેવારો, મેળાઓ,
સાંમેલનો, ર્ાનમાક નવનર્ઓ, પ્રાથાનાઓ લગભગ આખાં વર્ા
ચાલ્યા કરે છે. આ પ્રસાંગો દરનમયાન, પરંપરાગત નાટ્ય
સ્વરૂપો રજૂ કરવામાાં આવે છે. તેઓ સામાન્ય માણસના
સામાનજક વલણ અને ર્ારણાઓને પ્રનતનિાંનિત કરે છે.
• પરંપરાગત નાટ્ય સ્વરૂપોમાાં માત્ર સામાન્ય માણસની રુનચઓ
જ નનહ, પરંત તેમાાં શાસ્ત્રીય તત્ત્વો પણ સામેલ હોય છે.
• પરંપરાગત રંગમાંચ સ્વરૂપોમાાં નૃત્યની નવનશષ્ટ શૈલીઓ હોય
છે, જે માંચ ઉપર પ્રવેશ, કથા અને વણાનાત્મક ભૂનમકાઓ
દશાાવે છે.
• કથા એ કલા સ્વરૂપ તરીકે નૃત્ય અને નાટ્ય સ્વરૂપનો આર્ાર
છે, જે ગજરાતમાાં ભવાઈના પરંપરાગત નાટ્ય સ્વરૂપમાાં જોઈ
શકાય છે. આ સ્વરૂપમાાં, પગની ઝડપી અથવા ર્ીમી ગનત એ
કથનનાં એક સાર્ન છે.
• પરંપરાગત કાશ્મીરી રંગમાંચ એવા ભાાંડ જશ્નમાાં નૃત્ય દ્વારા
પ્રવેશવાની કલા છે. જે રીતે, દરેક પાત્ર આગળ વર્ે છે અને
માંચમાાં પ્રવેશે છે, તેનાથી તેની ઓળખાણ થાય છે. કલા
સ્વરૂપોમાાં, ગનત, મૂળભૂત મદ્રા અને હાવભાવ પાત્રની
ભૂનમકાની ઓળખ કરે છે.
1
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• પરંપરાગત નાટકોમાાં પ્રસ્તનતની ચોક્કસ નવનર્ઓ હોય છે.
તેઓ રંગભૂનમના સ્વરૂપ, આકાર અને અન્ય
પરરસ્સ્થનતઓમાાંથી સર્જાઇ છે. પાત્રોના પ્રવેશ અને િહાર
નીકળવાનાં કોઈ નવનર્સરનાં સ્વરૂપ હોતાં નથી. નાટ્યસ્સ્થનત
અનસાર પાત્રો પોતાની ર્જતને કોઈપણ ભૂનમકા નવના રજૂ
કરવા રંગમાંચ પર આવે છે. કોઈ પ્રસાંગ અને ખાસ દૃશ્યના
પાત્રોનાં એક સાથે રંગમાંચને છોડીને ચાલી જવાં અથવા માંચના
રકનારે અથવા પાછળ હટીને િેસી જવાં એ દૃશ્ય પરરવતાનનો
સાંદેશો આપે છે.
• પરંપરાગત રંગમાંચ સ્વરૂપોમાાં, વૃત્ાાંત (એનપસોડ) જેવી કોઈ
વસ્ત હોતી નથી. તેનો નવર્ય, રચના અને પ્રસ્તનતમાાં હંમેશા
સાતત્ય રહે છે.
• પરંપરાગત રંગમાંચ સ્વરૂપો ચોક્કસપણે ઔદ્યોનગક સભ્યતા,
ઔદ્યોનગકીકરણ અને શહેરીકરણથી પ્રભાનવત થયા છે. આ
અસરોના સામાનજક-સાાંસ્કૃનતક પાસાઓનો કાળજીપૂવાક
અભ્યાસ કરવો જોઈએ.
• એક સમય હતો, જ્યારે કાનપર પરંપરાગત નૌટંકી રંગમાંચનાં
કેન્દ્ર િની ગયાં હતાં. કલાકારો, નતાકો અને ગાયકોએ સ્થાનનક
નાયકો, તેમની લોકનપ્રયતા અને પરંપરાગત પ્રેમ કથાઓ પર
આર્ારરત નાટકોનાં નનમાાણ કયું હતાં. આમ, મનોરંજનના
ક્ષેત્રમાાં સ્થાનનક રંગમાંચ સ્વરૂપે મહત્ત્વ પ્રાપ્ત કયું.
• પરંપરાગત રંગભૂનમની નવશેર્તા તેની સહજતા છે. આખરે
એવી શાં વાત છે કે, સદીઓથી પરંપરાગત રંગભૂનમ પોતાની
સાદગી ર્જળવવામાાં સમથા િની શકી છે?
• સત્ય એ છે કે પ્રેક્ષકો પરંપરાગત નાટક સાથે ઝડપી, પ્રત્યક્ષ,
વાસ્તનવક અને લયિદ્ધ સાંિાંર્ો સ્થાનપત કરી શકે છે, અન્ય
કલા સ્વરૂપો સાથે એટલો નહીં. પ્રેક્ષકોની તાળીઓ અને
અનભવાદન તેમની વચ્ચેના ઘનનષ્ઠ સાંિાંર્ો દશાાવે છે.
• પરંપરાગત રંગમાંચ સ્વરૂપોમાાં, પાત્રો વર્ પ્રભાવશાળી િનવા
અને પરરસ્સ્થનતને વર્ મહત્ત્વ આપવા માટે રંગભૂનમ (સ્ટેજ)
ઉપર તેમની સ્સ્થનત િદલતા રહે છે. આ તકનીક સતત
પનરાવતાન અને તેના કારણે પ્રેક્ષકોમાાં ઊભી થતી કંટાળાજનક
પરરસ્સ્થનતની શક્યતાને પણ ઘટાડે છે.

• રંગભૂનમમાાં સાંવાદો સામાન્ય રીતે ઊાંચા અવાજમાાં િોલવામાાં
આવે છે. આ િાિત કલાકારોને મોટા દશાક-સમૂહ સર્ી
પહોંચવામાાં મદદ કરે છે. કલાકારો હંમેશા તેમના પોતાના મૂળ
સાંવાદમાાં કંઈકને કંઈક સર્ારા-વર્ારા કરે છે. આ ફેરફારો
પ્રેક્ષકોને આકનર્ાત કરે છે. ઉપરાાંત, તે કલાકારો અને પ્રેક્ષકો
વચ્ચે સીર્ો સાંિાંર્ સ્થાનપત કરે છે.
• રંગલો (નવદૂર્ક) પણ સમાન ભૂનમકા ભજવે છે. રમૂજી હોવા
ઉપરાાંત, તે સામાનજક-આનથાક, રાજકીય મદ્દાઓ અને
પરરસ્સ્થનતઓને પણ ખૂિ જ વ્યાંગ સાથે રજૂ કરે છે.
• રંગલો નવનવર્ રીતે રંગમાંચ ઉપર પોતાને પ્રગટ કરે છે.
પરંપરાગત નાટ્ય સ્વરૂપોમાાં રાર્જ ર્જહેર જનતાના નહતમાાં
નનણાયો ન લે તો રંગલો દેખાય છે અને સામાન્ય લોકોનો પક્ષ
લે છે. તે પ્રેક્ષકોને હસાવે છે અને આ રીતે તે રાર્જના
લોકનવરોર્ી વલણને છતાં કરે છે.
❖ પરાં પરાગિ રાં ગભૂતમનાાં તવતવધ સ્વરૂપાો
1. ભાાંડ પાથેર:
• ભાાંડ પાથેર કાશ્મીરનાં પરંપરાગત નાટ્ય સ્વરૂપ, નૃત્ય, સાંગીત
અને અનભનયનાં એક અનોખાં સાંયોજન છે.
• રમૂજ કરવા વ્યાંગ, િનદ્ધ અને નકલ કરવાને પ્રાર્ાન્ય
આપવામાાં આવે છે.
• આ નાટ્ય સ્વરૂપમાાં શરણાઈ, નગારાાં અને ઢોલ સાથે સાંગીત
આપવામાાં આવે છે.
• ભાાંડ પાથેરના કલાકારો મખ્યત્વે ખેડૂત સમદાયના હોવાથી
તેમની જીવનશૈલી, આદશો અને સાંવદે નશીલતાનો પ્રભાવ
જોઈ શકાય છે.
2. નૌટંકી
• નૌટંકી સામાન્ય રીતે ઉત્ર પ્રદેશ સાથે સાંિાંર્ ર્રાવે છે. તેની
કાનપર, લખનઉ અને હાથરસ શૈલીઓ પ્રખ્યાત છે.
• તેમાાં દોહા, ચૌિોલા, છપ્પય, િહર-એ-તિીલ છંદોનો વારંવાર
ઉપયોગ થાય છે.
• નૌટંકીમાાં પહેલા માત્ર પરૂર્ો જ સ્ત્રી પાત્રો ભજવતા હતા, હવે
મનહલાઓ પણ તેમાાં મોટા પ્રમાણમાાં ભાગ લઈ રહી છે.
• નૌટંકી ક્ષેત્રે આદરપૂવાક યાદ કરવામાાં આવતા લોકોમાાં
કાનપરની ગલાિિાઈ છે. તેણીએ આ જૂના નાટ્ય સ્વરૂપને
એક નવાં પરરમાણ આપ્યાં છે.
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
3. રાસલીલા
• રાસલીલા ખાસ કરીને ભગવાન કૃષ્ણની દંતકથાઓ પર
આર્ારરત છે; એવાં માનવામાાં આવે છે કે, નાંદા દાસે કૃષ્ણના
જીવન પર આર્ારરત પ્રારંનભક નાટકો લખ્યાાં હતાાં.
• આ રંગમાંચમાાં ગદ્યના સાંવાદોને ગીતો અને કૃષ્ણની ટીખળના
દૃશ્યો સાથે સાંદર રીતે જોડવામાાં આવ્યા છે.
4. ભવાઈ
• ભવાઈ એ ગજરાતનાં પરંપરાગત નાટ્ય સ્વરૂપ છે.
• આ સ્વરૂપના કેન્દ્રો કચ્છ અને કારિયાવાડ છે.
• ભવાઈમાાં વપરાતાાં વાદ્યો : ભૂાંગળ, તિલા, વાાંસળી, પખવાજ,
રિાિ, સારંગી, માંજીરા વગેરે.
• ભવાઈમાાં, ભનિ અને રોમેસ્ન્ટક લાગણીઓનાં દલાભ સાંશ્લર્ે ણ
જોવા મળે છે.
5. જાત્રા
• દેવી-દેવતાઓના સન્માનમાાં મેળાઓ અથવા તેમના
માળખામાાં ર્ાનમાક નવનર્ઓ અને સમારંભોને ‘ર્જત્રા’ તરીકે
ઓળખવામાાં આવે છે.
• આ સ્વરૂપનો જન્મ અને ઉછેર િાંગાળમાાં થયો હતો. ચૈતન્યના
પ્રભાવથી કૃષ્ણ ર્જત્રા લોકનપ્રય િની હતી. જો કે, પછીથી
દન્યવી પ્રેમ કથાઓને પણ ર્જત્રામાાં સ્થાન મળયાં.
• ર્જત્રાનાં સૌથી પ્રાચીન સ્વરૂપ સાંગીતમય રહ્યાં છે. પછીના
તિક્કે સાંવાદો ઉમેરાયા. કલાકારો પોતે દૃશ્યના ફેરફાર,
નિયાની જગ્યા વગેરેનાં વણાન કરે છે.
6. માચ
• માચ એ મધ્યપ્રદેશનાં પરંપરાગત નાટ્ય સ્વરૂપ છે.
• આ માચ શબ્દનો ઉપયોગ રંગમાંચ માટે અને નાટક માટે પણ
થાય છે.
• આ નાટ્ય સ્વરૂપમાાં, સાંવાદો વચ્ચે ગીતોને પ્રાર્ાન્ય આપવામાાં
આવે છે.
• આ સ્વરૂપમાાં સાંવાદ માટે શબ્દ િોલ છે અને વણાનમાાં કનવતાને
‘વનાગ’ કહેવાય છે.
• આ નાટ્ય સ્વરૂપની ર્ૂન ‘રંગત’ તરીકે ઓળખાય છે.
7. ભાઓના
• ભાઓના એ આસામની અાંરકયા નટ (નૃત્ય)ની પ્રસ્તનત છે.

• આસામ, િાંગાળ, ઓરરસ્સા, મથરા અને વૃાંદાવનની સાાંસ્કૃનતક
ઝલક ભાઓનામાાં જોઈ શકાય છે.
• સૂત્રર્ારો અથવા કથાકારો પ્રથમ સાંસ્કૃતમાાં અને પછી
વ્રજિોલી અથવા આસામીમાાં વાતાા શરૂ કરે છે.
8. િમાશા
• તમાશા એ મહારાષ્ટ્રનાં પરંપરાગત લોકનાટ્ય સ્વરૂપ છે.
• તે ગોંર્લ, ર્જગરણ અને કીતાન જેવા લોક સ્વરૂપોમાાંથી નવકસ્યાં
છે.
• અન્ય નાટ્ય સ્વરૂપોથી નવપરીત તમાશા નાટ્ય સ્વરૂપમાાં સ્ત્રી
અનભનેત્રી નૃત્ય ગનતનવનર્ઓમાાં મખ્ય ભૂનમકા ભજવે છે. તે
‘મરકી’ તરીકે ઓળખાય છે. શાસ્ત્રીય સાંગીત, ત્વરરત પગ
હલનચલન (ફૂટવકક) અને જીવાંત હાવભાવ, આ િર્ાં નૃત્યના
માધ્યમથી લાગણી દશાાવવાનાં શક્ય િનાવે છે.
9. દશાવિાર
• દશાવતાર એ કોંકણ અને ગોવા પ્રદેશોનાં સૌથી નવકનસત
રંગમાંચ છે.
• કલાકારો ભગવાન નવષ્ણના દસ અવતારોનાં પ્રનતનનનર્ત્વ કરે
છે. રક્ષણ અને સજાનાત્મકતાના દશાવતાર દેવ મત્સ્ય
(માછલી), કુમા (કાચિા), વરાહ (સૂવર), નરનસાંહ (નસાંહ-
પરુર્), વામન, પરશરામ, રામ, કૃષ્ણ (અથવા િલરામ), િદ્ધ
અને કલ્કી છે.
• શૈલીયિ શાંગાર (મેકઅપ) ઉપરાાંત દશાવતારના કલાકારો
લાકડા અને કાગળના માવાનો મખવટો (માસ્ક) પહેરે છે.
10. કૃષ્ણઅટ્ટમ
• કેરળનાં લોકનાટ્ય, કૃષ્ણઅટ્ટમ, 17મી સદીના મધ્યમાાં
કાનલકટના રાર્જ માનવદના આશ્રય હેિળ અસ્સ્તત્વમાાં આવ્યાં
હતાં.
• કૃષ્ણઅટ્ટમ એ આિ નાટકોનાં એક ચિ છે, જે સતત આિ રદવસ
સર્ી ભજવવામાાં આવે છે.
• આ નાટકો છે અવતારમ, કાનલયામદદન, રાસનિડા, કંસવર્મ,
સ્વયાંવરમ, વાણ્યદમ, નવનવર્ નવર્મ, સ્વગાારોહણ.
• આ વૃત્ાાંતો (એનપસોડ્સ) ભગવાન કૃષ્ણના નવર્ય ઉપર
આર્ારરત છે. તેમનો જન્મ, િાળપણના તોફાન અને અનનષ્ટ
પર સારાની જીત દશાાવતા નવનવર્ કથા વૃત્ાાંતો.
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
11. મુડીયેટ્ટુ
• કેરળના પરંપરાગત લોકનાટય સ્વરૂપ મડીયેટ્ટુને વૃનિકમ
(નવેમ્િર-રડસેમ્િર) મનહનામાાં ઉજવવામાાં આવે છે.
• તે સામાન્ય રીતે કેરળના કાલી માંરદરોમાાં જ દેવીને અપાણ
તરીકે ભજવવામાાં આવે છે.
• તે રાક્ષસ દારરકા પર દેવી ભદ્રકાળીના નવજયને દશાાવે છે.
મડીયેટ્ટુના સાત પાત્રો - નશવ, નારદ, દારરકા, દાનવેન્દ્ર,
ભદ્રકાલી, કુલી અને કોઈમ્િીદાર (નાંદીકેશ્વર)ના િર્ાાં જ સાત
પાત્રો અનત શાંગારયિ ર્જજરમાન સ્વરૂપમાાં સજ્જ હોય છે.
12. કુડીયટ્ટમ
• કેરળના સૌથી જૂના પરંપરાગત રંગમાંચ સ્વરૂપોમાાંનાં એક,
કુડીયટ્ટમ સાંસ્કૃત નાટ્ય પરંપરાઓ ઉપર આર્ારરત છે.
• આ રંગભૂનમના પાત્રો છે : ચાક્યાર અથવા અનભનેતા,
નાસ્મ્િયારો, વાદક અને નાાંગ્યાર, જેઓ સ્ત્રીઓની ભૂનમકા
ભજવે છે.
• સૂત્રર્ાર કે કથાકાર અને રંગલો (નવદર્ક) નાયક છે. નવદર્ક
એકલો સાંવાદો િોલે છે.
• હાથના હાવભાવ અને આાંખની નહલચાલ પર મૂકાતો ભાર,
આ નૃત્ય અને નાટ્ય સ્વરૂપને અનન્ય િનાવે છે.
13. યક્ષગાન
• કણાાટકનાં પરંપરાગત નાટ્ય સ્વરૂપ, યક્ષગાન પૌરાનણક
કથાઓ અને પરાણો પર આર્ારરત છે.
• સૌથી વર્ લોકનપ્રય વૃત્ાાંત (એનપસોડ) મહાભારતના છે,
એટલે કે દ્રૌપદી સ્વયાંવર, સભદ્રા નવવાહ, અનભમન્ય વર્, કણા-
અજાન યદ્ધ અને રામાયણ, જેમાાં રાજ્યાનભર્ેક, લવ-કુશ યદ્ધ,
વાલી-સગ્રીવ યદ્ધ અને પાંચવટીનો સમાવેશ થાય છે.
14. થેરુકુથુ
• તનમલ લોક નાટકનાં સૌથી લોકનપ્રય સ્વરૂપ, થેરુકુથ, જેનો
શાસ્બ્દક અથા થાય છે ‘શેરી નાટક’.
• આ મોટે ભાગે મરરયામ્મન (વરસાદની દેવી) ના વાનર્ાક માંરદર
તહેવારો દરનમયાન સારો કૃનર્ પાક મેળવવા માટે કરવામાાં
આવે છે.
• થેરુકુથના વ્યાપક પ્રદશાનોના મૂળમાાં દ્રૌપદીના જીવન પર
આર્ારરત આિ નાટકોનાં ચિ છે.
• થેરુકુથ પ્રદશાનની સૂત્રર્ાર કરટયાકરન, પ્રેક્ષકોને નાટકનો
ભાવાથા આપે છે અને કોમલી તેના નખરાાંઓથી પ્રેક્ષકોનાં
મનોરંજન કરે છે.

સાાંસ્કૃતિક વારસો
ભારિીય સ્થાપત્ય
❖ તસાંધુ ખીણની સાંસ્કૃતિ:
▪ ભારતીય સ્થાપત્યના સૌથી જૂના નમૂનાઓ હડપ્પા,
મોહેંજોદરો, રોપર, કાલીબંગા, લોથલ અને રંગપુરમાં
મળી આવ્યા છે, જે સસંધુ ખીણની સંસ્કૃસત અથવા
હડપ્પીય સંસ્કૃસત હેઠળ આવે છે.
▪ લગભગ 5000 વર્ષ પહેલાં, ત્રીજી સહસ્ત્રાબ્દી પૂવે,
આ સ્થાનો સઘન સનમાષણ કાયષનું કેન્દ્ર હતું. નગર
આયોજન ઉત્તમ હતું.
▪ બાંધકામમાં પકવેલી ઇંટોનો બહોળો ઉપયોગ
કરવામાં આવ્યો હતો, રસ્તાઓ પહોળા હતા અને
એકબીજાના કાટખૂણે હતા, શહેરની ગટર અત્યંત
કુશળતા અને દૂરદં ેશીથી બનાવવામાં આવી હતી,
પથ્થરવાળી કમાનો અને બાથરૂમ બનાવવામાં સમજ
અને કારીગરી દેખાતી હતી. આ લોકો દ્વારા
બાંધવામાં આવેલી ઈમારતોના અવશેર્ો ઉપરથી
તેમના સ્થાપત્ય કૌશલ્ય અને રસ સવશે સંપણ ૂ ષ
માસહતી મળતી નથી.
▪ એક વાત સ્પષ્ટ છે કે, હાલની ઈમારતો ભવ્ય
પાસાઓને ઉજાગર કરતી નથી અને સ્થાપત્યમાં
એકસવધતા અને એકરૂપતા છે જે ઈમારતોની ખંડડત
અને તોડી પડેલી હાલતને કારણે છે. ઈસા પૂવે ત્રીજી
સહસ્ત્રાબ્દીમાં સ્થપાયેલ શહેર, જેમાં અદ્દભુત
નાગડરક કતષવ્ય-ભાવના હતી અને જે પ્રથમ
દરજ્જાની પાકી ઇંટોના માળખાના બનેલા હતા.
❖ પછીનો સમયગાળો:
▪ ભારતીય કલાના ઈસતહાસમાં આગામી હજાર વર્ષના
સ્થાપત્ય, હડપ્પીય સંસ્કૃસતના પતન અને ભારતીય
ઈસતહાસના ઐસતહાસસક સમયગાળાની શરૂઆત,
મુખ્યત્વે મગધના મૌયષ શાસન વચ્ચે કોઈ સંબંધ નથી.
▪ લગભગ 1000 વર્ષનો આ સમયગાળો અત્યંત
બૌસિક અને સામાસજક-વૈજ્ઞાસનક પ્રવૃસત્તઓથી
ભરેલો હતો.
▪ આ સમયગાળા દરસમયાન કોઈપણ કલાત્મક
પ્રવૃસત્તથી વંસિત રહેવું અશક્ય હતું. પરંતુ આ
સમયગાળામાં, માટી, કાિી ઈંટ, વાંસ, લાકડું, પાંદડાં,
છાલ અને ઘાસ જેવી જૈસવક અને નાશવંત
1
સાાંસ્કૃતિક વારસો
વસ્તુઓનો ઉપયોગ કારીગરી અને સ્થાપત્યમાં થતો હતો,
જે તે સમયના પ્રકોપ સામે ટકી શકી નસહ.
▪ સૌથી પ્રાિીન સમયના બે મહત્ત્વપૂણષ અવશેર્ો
સબહારના જૂના રાજગૃહ શહેરની ડકલ્લેબંધી અને
સશશુપાલગઢની ડકલ્લાવાળી રાજધાની છે.
▪ જે કદાિ ભુવનેશ્વર નજીક પ્રાિીન કસલંગનગર છે.
રાજગૃહની ડકલ્લેબંધીવાળી ડદવાલ ઘણી જ બાંધવામાં
આવી છે, જેમાં એકની ઉપર એક, કાપ્યા સવનાના પથ્થરો
મુકવામાં આવ્યા છે. તે 6ઠ્ઠી-5મી સદી ઈસા પૂવેની છે.
▪ જો કે, સશશુપાલગઢમાં બીજી-પહેલી સદી ઈ.પૂ. પથ્થરનું
િણતર કરતા કડડયાઓએ એક ખૂબ જ સારી રીતે
બાંધેલ ડકલ્લાનું પ્રવેશદ્વાર બનાવવા માટે પથ્થરોના મોટા
બ્લોકનો ઉપયોગ કરીને કામ કયુું હતું , જેને મોટા
દરવાજાથી બંધ કરી શકાય છે.
▪ આપણે તેને એ હકીકત માટે જાણીએ છીએ કે પથ્થરનું
િણતર અને પથ્થરની કોતરણી અશોકના સમયમાં
પસશષયા (હાલનું ઈરાન)થી આયાત કરવામાં આવી હતી.
પસેપોસલસ (પસેપોસલસ આધુસનક ઈરાનના ફાસષ
પ્રાંતમાં હાલના સશરાઝ શહેરથી 70 ડકમી ઉત્તરપૂવમ ષ ાં
સ્સ્થત છે, તે વૈસશ્વક ધરોહર જાહેર થયેલ છે) જેવા
પથ્થરના િણતરના સનશાનના પુષ્કળ પુરાવા મળ્યા છે.
▪ જો કે, ત્યારે લાકડું હજુ પણ મુખ્ય સામગ્રી હતી અને
અશોકના સમયગાળાના સ્થાપત્ય અવશેર્ોમાં,
લાકડામાંથી પથ્થરમાં ધીમે ધીમે જવાનું વલણ જોવા મળે
છે. પાટલીપુત્ર ખાતે, એક મોટી લાકડાની ડદવાલના
અવશેર્ો મળી આવ્યા છે, જે એક સમયે શાહી
રાજધાનીની આસપાસ હતી. મેગેસ્થસનસ દ્વારા સ્પષ્ટપણે
ઉલ્લેસખત એક હકીકત જણાવે છે કે તેમના સમય
દરસમયાન ભારતમાં દરેક વસ્તુ લાકડાની બનેલી હતી.
▪ પરંતુ અહીં મહત્ત્વનો અપવાદ છે, ભારતની ખડકો
કોતરીને તૈયાર કરાયેલું સ્થાપત્ય (રોક-કટ આડકિટક્ચ ે ર).
▪ શરૂઆતના ગુફા મંડદરો અને મઠો કોઈપણ સ્થળને
સુંદરતા અને ઉપયોસગતાની સાથે આયોજનબિ કરવાનાં
ઉત્તમ ઉદાહરણો છે.
▪

❖ મૌયયવાંશનુાં ગુફા સ્થાપત્ય:
▪ પ્રારંસભક ગુફા સ્થાપત્યનું એક સવસશષ્ટ ઉદાહરણ
સબહારના બારબર પવષતોમાં આવેલી કસથત લોમસ ઋસર્
ગુફા છે, જે સૌથી વધુ માસહતીપ્રદ ગુફા છે. એક સશલાલેખ
પરથી સાસબત થાય છે કે, તે અશોકના સમયમાં
આજીસવકા સંપ્રદાય માટે બંધવામાં આવી હતી. જીવંત
ખડક (ખડક જે અલગ થયો નથી પરંતુ હજુ પણ પૃથ્વીનો
ભાગ છે)માંથી કોતરેલી આ ગુફાનું માપ 55'x22'x20' છે.
▪ તેનું પ્રવેશદ્વાર ઝૂપં ડાના પ્રવેશદ્વાર જેવું જ છે, જેમાં છતની
બાજુઓ વળાંકવાળા લાકડાની બનેલી છે, જે આડા બીમ
ઉપર ટકેલી છે અને તેના છેડાઓ બહારની તરફ
નીકળેલા છે.
▪ પથ્થર પર હાથીઓના કોતરકામવાળો પટ્ટો, એ લાકડા
પર કોતરેલા પટ્ટા જેવો જ છે. આ વાંસમાંથી બનાવેલી
લાકડાની નાની જાળીનું અનુકરણ પથ્થર પર કરવામાં
આવેલ છે. તે ઇમારતી લાકડા પર પ્રારંસભક પથ્થરની
કોતરણીના સવકાસનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. આ સમયગાળો
ઈ.પૂ. ત્રીજી સદીનો છે.
❖ બૌદ્ધ સ્થાપત્ય:
◆ ગુફા
▪ લગભગ 100 વર્ષ પછી, પૂના સજલ્લામાં કાલેમાં
ખોદવામાં આવેલી બીજી ગુફામાં એક સવશાળ પ્રાથષના
હોલ અથવા િૈત્ય મળી આવેલ છે. તેનું ઉત્ખનન પણ
એક જીવંત ખડકમાંથી કરવામાં આવ્યું છે, જે તેના
સવશાળ અને અદ્યતન આકારને કારણે અનન્દ્ય છે.
124'x46-1/2'x45' ના માપવાળી આ ગુફા િોક્કસપણે
સવશાળ છે.
▪ તેના સવશાળકાય અને લાંબા સ્તંભોના સશખરો અજોડ
છે. કમાનાકાર છત પર મૂળ લાકડાના બીમ (મોભ)
મૂકવામાં આવ્યા છે અને તેના પરના પટ્ટાઓ
લાકડાની ઇમારતોની પ્રસતકૃસત છે.
▪ મજબૂત અને સવશાળ સ્તંભોની ટોિ પર મૂસતષઓ
બનાવવામાં આવી છે. થોડે દૂર સ્તૂપ પર બનેલ
લાકડાનું છત્ર આશ્ચયષજનક રીતે આજે પણ એવું જ
સવદ્યમાન છે.
◆ સ્િૂપ
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
▪ બૌિ સ્તૂપ સ્થાપત્યનું બીજું સ્વરૂપ છે, જેમાં અધષ-
ગોળાકાર ગુંબજનો સમાવેશ થાય છે, જે એક નક્કર
માળખું છે, જેમાં કોઈ પ્રવેશ કરી શકતું નથી.
▪ સ્તૂપ એક ગૌરવપૂણષ, આકર્ષક અને સવસ્ૃત સ્મશાન મંડપ
છે: જે એક સમયે પસવત્ર મનુષ્યના અસ્સ્થ અને ભસ્મ
રાખવાનું સ્થાન હતું.
▪ ભગવાન બુિના મહાસનવાષણ (મૃત્યુ) બાદ, સમ્રાટ અશોકે
તેમના સમગ્ર રાજ્યમાં તેમની યાદમાં મોટી સંખ્યામાં
સ્તૂપો બનાવવાનું નક્કી કયુું અને તેમાં હાડકાં, દાંત, વાળ
વગેરેના ટૂકડા જેવા અવશેર્ો મૂક્યા, જેમાં સ્તૂપનું સનમાષણ
કરવામાં આવ્યું હતું. મૂળ સ્તૂપ ઇંટોથી બનેલો હતો અને
લાકડાની રેસલંગથી ઘેરાયેલો હતો.
▪ સાંિી ખાતેનો હાલનો સ્તૂપ મૂળ સ્તૂપને આવરી લે છે
અને જ્યારે લાકડાની જગ્યાએ પથ્થર અપનાવવામાં
આવ્યો હતો ત્યારે તેને પથ્થરની રેસલંગ અથવા સ્થંભોની
અંદર સવસ્ૃત કરી બંધ કરાયો હતો.
◆ સ્િૂપનુાં સ્થાપત્ય
▪ સ્તૂપમાં એક ઘરેલું માળખું હતું, જેનો પાયો, ક્યારેક
ગોળાકાર તો ક્યારેક િોરસ આકારમાં પૂવે પહેલી સદીમાં
ઉમેરવામાં આવ્યો હતો, તેમાં એક પ્રદસિણા માગષ, એક
પથ્થરની રેલીંગ (વાડ) અને િાર ડદશાઓમાં િાર સુંદર
કોતરણીવાળા પ્રવેશદ્વારનો સમાવેશ થાય છે.
▪ મૂળ લાકડાના છત્રની જગ્યાએ, જે સ્તૂપને દશાષવવા માટે
બાંધવામાં આવ્યું હતું અને ભગવાન (બુિ) અથવા તેમના
નજીકના સશષ્યોની ભસ્મ પર બાંધવામાં આવ્યું હતું, જે
રાજવી અને ગૌરવનું પ્રતીક છે, સમય જતાં એક રસપ્રદ
રિના સવકસસત થઈ, જે ગુંબજ, હાસમષકા છે; તે એક
લંબિોરસ બૌિ જાળી છે, જેમાંથી સનકળેલ એક સ્તંભ
ઉપર રાજસી ભવ્ય છત્ર બન્દ્યું છે, જે કેટલીકવાર સંખ્યામાં
એકલ અને પાછળથી ત્રણ અથવા વધુ પણ હોઈ શકે છે.
ઉપરની તરફ જતા તેમનું કદ નાનું બને છે.
▪ રૅસલંગ (રિણાત્મક વાડ) અને પ્રવેશદ્વાર ઉત્તરમાં ભરહુત,
સાંિી અને બોધગયા અને દસિણમાં અમરાવતી અને
નાગાજુષનકોંડાના સૌથી વધુ પ્રખ્યાત છે.
▪ ઊભા અને આડા સ્તંભ(ક્રોસ બાર) લાકડાના પાયા પર
બાંધવામાં આવ્યા હતા અને ભારતીય કલામાં ઘણી
જગ્યાએ જોવા મળતું શ્રેષ્ઠ કોતરણી કામ, જેમાં ઓછો
ઉભાર (ઊપસી આવેલ) જોવા મળે છે, તે પ્રકારના ગુંબજો
માટે સુંદર ઉદાહરણ પૂરં પાડે છે.

▪ આ સપાટીઓ પર બૌિ ધમષના મનપસંદ પ્રસતકો, કમળ,
હાથી, બળદ, સસંહ અને ઘોડો અને બુિના ગત જીવનની
કેટલીક જાતક કથાઓ પર કોતરકામ, ઓછા ઉભાર સાથે
અને સવસ્ૃત સવગતો સાથે કરવામાં આવ્યુ છે, જેને
ભારતીય કલા વાતાષઓમાં એક સીમાસિહ્નરૂપ માનવામાં
આવે છે.
▪ આ પ્રવેશદ્વારો સવશે એવું કહી શકાય કે મોટાભાગના
પ્રારંસભક ભારતીય સ્થાપત્યો, લાકડા અને ઇમારતી
લાકડાના બનેલા હતા અને તેઓ શરૂઆતની લાકડાની
ઇમારતોની પથ્થરો ઉપરની ઇમારતોની વાસ્તસવક
અનુકૃસત (ઇસમટેશન) છે.
❖ માંદિર સ્થાપત્ય:
▪ મૌયષ શાસકો તેમની કલા અને સ્થાપત્ય માટે પ્રસસિ
હતા; સૌથી પહેલા જાણીતા માળખાકીય મંડદરના
પુરાવા ઉત્ખન્ન દ્વારા મેળવવામાં આવ્યા છે.
▪ રાજસ્થાનના જયપુરના બૈરત સજલ્લામાં ઈ.પૂ. 3જી
સદીમાં મૌયષ સમયનું ઈંટ અને લાકડાનું ગોળાકાર મંડદર
ઉત્ખન્ન દરમ્યાન મળી આવ્યું હતું.
▪ આ મંડદરનો વ્યાસ 23 મીટર છે અને તે 26 અષ્ટકોણીય
લાકડાના થાંભલા સાથે વારાફરતી િૂનાના ઈંટકામથી
બનેલું છે.
▪ તેનું પ્રવેશદ્વાર પૂવષમાં લાકડાના બે સ્તંભો પર આધાડરત
એક નાનકડી સશલા દ્વારા બનેલું હતું અને તેની
આસપાસ સાત ફૂટ પહોળો પડરક્રમાનો માગષ હતો.
▪ ઉત્ખન્ન દરસમયાન મળી આવેલ એક અન્દ્ય મૌયષ મંડદર,
સાંિી ખાતેનું છે, જે ઉપરોક્ત મંડદર જેવો જ પ્લાન
ધરાવે છે.
▪ પથ્થરમાંથી બનેલ આ મંડદરના અધષ-વતુષળાકાર
પ્લાનમાં આ મંડદરની િારે બાજુ એક પડરક્રમ્મા પથ
હતો અને આ મંડદર એક ઉંિા લંબિોરસ માપ ઉપર
બનાવવામાં આવ્યું હતું. તેમાં, ત્રાંસી એકબીજાની સવરિ
બાજુએથી, સીડીઓના પગથીયાઓ દ્વારા પ્રવેશી શકાય
છે.
▪ ઉપરનું માળખું કદાિ લાકડાનું બનેલું હતું, અને હવે તે
સવલુપ્ત થઈ ગયું છે. ત્યારપછીની સદીઓમાં આ
મંડદરમાં ઘણા ફેરફારો થયા, જેના કારણે તેને મૂળ
પ્લાનથી ઓળખવું મુશ્કેલ છે.
▪ સાંિી ખાતેનું મંડદર 18 એ પણ પથ્થરનું બનેલું એક
અધષવતુષળાકાર મંડદર છે, જેની ઉપરનું માળખું કદાિ
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
ઈમારતી લાકડાનું બનેલું હતું. આ મંડદર બીજી સદી
પૂવેનું છે. ભવ્ય-ભીંત સ્તંભો સાથેના અધષવતુષળાકાર
મંડદરના હાલના અવશેર્ો ઈસવીની 7મી સદીના છે, જો
કે આ મંડદરમાં મધ્યકાલીન સમય સુધી પૂજા થતી હતી.
◆ ઐહોલનાાં મદિરો
▪ સંભવતઃ સૌથી જૂનું માળખાકીય મંડદર હજુ પણ તેના
મૂળ સ્વરૂપમાં ઊભું છે તે કણાષટકના ઐહોલમાં છે.
▪ આ એક નાનું માળખું છે, જે સવશાળ સશલાખંડ જેવા
પથ્થરના ભાગોમાંથી બનેલું છે. મંડદરમાં ગભષગૃહ
અથવા એક સામાન્દ્ય િોરસ હોલ છે, જેની સામે એક
ઢંકાયેલો વરંડો અને એક ગેટ હાઉસ છે, જેમાં પથ્થરની
છતને ટેકો આપતા િાર ભારે સ્તંભ છે. આ સ્તંભ અને
સંપૂણષ માળખું ખૂબ જ સામાન્દ્ય છે, સસવાય કે, પેરાપેટ-
વૉલ (અગાશીની પાળી) ઉપર બનેલ એક નાની
નકશીકામવાળી પટ્ટી, જે ગેટ હાઉસની બંન્ને બાજુ જમીન
ઉપર બનેલી છે.
▪ ઐહોલનું લાડખાન મંડદર લગભગ 5મી સદીનું છે. અહીં
સ્થાપત્યકારે પડરક્રમા માગષ પર ધ્યાન કેસ્ન્દ્રત કરવાનો
પ્રયાસ કયો છે, જે એક ડદવાલ દ્વારા ઘેરાયેલ છે, જેનાથી
ભક્તોને પસવત્ર સ્થાનની પડરક્રમા અથવા પડરભ્રમણ
કરવાની સુસવધા આપે છે.
▪ આ ઈમારતના પ્રવેશદ્વારને પ્રમાણમાં નાનો રાખવામાં
આવ્યો છે અને તેના પર વધુ ભાર મૂકવામાં આવ્યો
નથી.
▪ હકીકતમાં, તે માત્ર પ્રવેશદ્વાર છે. આ માળખું હજી પણ
આપણને પથ્થરની ડદવાલો સાથેના લાકડાના આડદરૂપ
(પ્રોટોટાઇપ)ની યાદ અપાવે છે, જેની પથ્થરની ડદવાલો
ઢાળવાળી છતને ટેકો આપે છે જે પથ્થરના ટુકડાઓથી
સનસમષત સવશાળ પથ્થરોની બનેલી છે.
▪ અહીં યુસક્તપૂવષક છતને ઢાળ આપવામાં આવ્યો છે અને
વરસાદના પાણીને વહેવા દેવા માટે ગાગોઈલ(વરસાદી
પાણીના સનકાલ માટે પથ્થરમાં કોતરેલી મુખાકૃસત)
બનાવવામાં આવી છે અને ગભષગૃહમાં જરૂરી છત થોડી
ઊંિી અને ખૂબ જ િોકસાઈપૂવકષ બનાવવામાં આવી છે
કારણ કે, તે દેવી-દેવતાઓનું સનવાસસ્થાન છે.
▪ આ ઇમારતની ટોિ પર એક સમનાર બનાવવાનો પ્રથમ
વખત પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે, જે ભસવષ્યના સવશાળ
સશખરોનો પ્રણેતા (જનક) છે. તેની પાછળનું મૂળ કારણ
એ હતું કે મંડદરમાં દેવી-દેવતાઓનો વાસ છે, તેથી તે

ગામ અને નગરના સવસવધ ભાગો, નજીક અને દૂર બંને
જગ્યાએથી દૃશ્યમાન હોવું જોઈએ.
▪ આ કારણોસર, તેને આસપાસની ઇમારતો કરતાં ઉંિુ
અને સવશાળ બનાવવામાં આવ્યું હશે.
▪ ઐહોલ ખાતેનું દુગાષ મંડદર એ ઇ.સ. 550 નું એક
કમાનાકાર મંડદર છે, જેમાં સ્થાપત્યકારે તેના અગાઉના
પ્રયત્નોમાં નોંધપાત્ર સુધારો કયો છે.
▪ આ મંડદરમાં ઊંિું પ્લેટફોમષ છે અને લાડખાન મંડદર
જેવા અંધકારમય પડરક્રમા માગષને બદલે, સ્તંભો દ્વારા
આધારભૂત ખુલ્લો વરંડો છે, જે પડરક્રમા માગષ તરીકે
કાયષ કરે છે. સછરોવાળી જાળીને બદલે, મંડદરની
આસપાસ સ્તંભોવાળો વરંડો છે, જે ખુલ્લો, હવાની મુકત
અવરજવરવાળો એટલે કે વેસ્ન્દ્ટલેટેડ અને સારી રીતે
પ્રકાસશત માગષ તરીકે સેવા આપે છે.
▪ આ માળખામાં સવશાળ પ્રવેશદ્વારની સીડીઓ ઊંિા પાયા
તરફ દોરી જાય છે; છતની ઊંિાઈ લગભગ બમણી છે
અને આ ઇમારતમાં સમનારો એક નાના સશખરનો
આકાર લેવા લાગ્યો છે, જે પછીની સદીઓમાં ઊંિા
સશખરમાં પડરવસતષત થઇ ગયો.
▪ જો સશલ્પકારોને સુદં ર આકૃસતઓ કોતરવાની તક
આપવામાં આવી ન હોત તો, સ્તંભો ખૂબ જ સનસ્તેજ
દેખાતા હોત. સ્તંભોની હરોળની નીિે કોતરણી પણ
કરવામાં આવી છે અને પ્રથમ વખત આપણે મંડદરના
પહોળા મુખમાં છતનાં બીમને ટેકો આપતા ખૂસણયાઓ
(બ્રેકેટ્સ) ની આજુબાજુ આવીએ છીએ.
▪ તે લાકડાના કામના સ્થાપત્યકારો દ્વારા અનુસરવામાં
આવતી પ્રથાની યાદ અપાવે છે, જેઓ કાં તો વાંસ
અથવા લાકડાના સ્તંભો અથવા ખંભાઓ મૂકીને ઘર
અથવા મંડદર બનાવવા માંગતા હતા, જેની ટોિ પર
તેઓએ છતને પકડી રાખવા માટે આડા બીમ મૂક્યાં
હતા.
▪ આ બાંધકામને ખૂબ જ વધારે મજબૂત બનાવવા માટે,
તેઓને ખૂસણયાઓ (બ્રેકેટ્સ) બનાવવાનો સવિાર
આવ્યો, જે ભારતમાં સહન્દ્દુ અને બૌિ સ્થાપત્યનો મુખ્ય
ઘટક છે.
▪ તેનો ઉપયોગ િીનમાં ઘણા સમય પહેલા થતો હતો;
પથ્થરનો એક ત્રાંસો ટુકડો જે સ્તંભો અથવા
ખંભાઓમાંથી નીકળે છે, સલંટલ ે અથવા બીમને સ્સ્થર
કરવા માટે હાથની જેમ પહોંિે છે. આવા બાંધકામને
સ્થાપત્યસવર્યક શબ્દ, હોરીઝન્દ્ટલ (સિસતજને સમાંતર કે
4
સાાંસ્કૃતિક વારસો
આડું) દ્વારા ઓળખવામાં આવે છે, જે કમાનાકારથી
અલગ છે અને તેનો ઉપયોગ પાછળથી મુસ્સ્લમો દ્વારા
કરવામાં આવ્યો હતો.
▪ મહાબલીપુરમનાાં મદિરો
▪ માળખાકીય મંડદરો સસવાય અન્દ્ય પ્રકારનાં મંડદરો
પથ્થરો કાપીને બનાવવામાં આવ્યા છે, જે મરાસથી
લગભગ 38 માઈલ દસિણે મહાબલીપુરમ ખાતે
સમુરતટ પર જોવા મળે છે, જે ઈ.પૂ. 5મી સદીના છે,
સ્થાસનક ભાર્ામાં તેઓને રથ (િેરીઅટ) તરીકે
ઓળખવામાં આવે છે અને તેઓનું નામ પાંિ પાંડવ
ભાઈઓ અને રૌપદીના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યું
છે, જો કે તેમને રથ અથવા પાંડવો સાથે કોઈ લેવાદેવા
નથી અને આ સંબંધ સંપૂણષપણે સ્થાસનક પાત્રો સાથે છે.
▪ કાંિીપુરમના મહાન પલ્લવ શાસકોએ સવશાળ
સનમાષણકાયો કયાષ અને પલ્લવ કારીગરોએ બીિ પર
ઉપલબ્ધ ખડકો અને પથ્થરોનો ઉપયોગ કરીને તેમને
મંડદરો (અખંડ) બનાવ્યા અને નાના પથ્થરોને કાપીને
સસંહ, હાથી, વૃર્ભ(બળદ) વગેરેના સવશાળ સશલ્પો
બનાવ્યા છે.
▪ આ પથ્થર કાપેલા મંડદરોમાંથી એક રૌપદી રથ તરીકે
ઓળખાય છે. તે લાકડાના સ્તંભોના આધારે ઉભેલી
પરાળ કે ઘાસની છતવાળી માટીની ઝૂંપડીનું પથ્થર
ઉપરનું અનુકરણ છે. રૌપદીના રથમાં િોરસ કિ (રૂમ)
છે, પરંતુ વરંડો નથી અને તેની છત તેના આકારથી
બંગાળી ઝૂંપડી જેવી જણાય છે.
▪ આપણી પાસે એ માનવાનાં એવા ઘણા કારણો છે કે,
ભારતમાં માળખાકીય સ્થાપત્યના સવસવધ સ્વરૂપોની
જેમ, આ પણ વાંસ અને પરાળ કે ઘાસ ના બાંધકામના
આડદ-સ્વરૂપનું એક અનુકરણ છે.
▪ પ્રવેશદ્વાર પર બે સુદં ર કન્દ્યાઓની આકૃસતઓ છે, જેને
દરેક પ્રવેશદ્વારની બંને બાજુએ નાના ગોખલામાં
કોતરવામાં આવી છે. તેની બાજુઓ ફૂલોથી સુશોસભત
છે, જે કેટલાક લોકો અનુસાર ઘાસને પોતાના સ્થાન
ઉપર રાખવા માટે મૂળરૂપે બનાવવામાં આવેલ સપત્તળ
અને તાંબાની ડકનારીઓનું પથ્થરો ઉપરનું અનુકરણ છે.
▪ આકાર અને સ્વરૂપમાં બાકીના રથ િોરસ આંગણાની
િારેબાજુ ગોઠવાયેલા ઓરડાઓથી બનેલી ઇમારતમાંથી
સવકસસત થયા હોવાનું જણાય છે.
▪ જેમ જેમ આશ્રમમાં રહેતા સાધુઓનો સમુદાય વધતો
ગયો, એક પછી એક, ઇમારતમાં માળ ઉમેરવામાં આવ્યા
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

અને અંતે ઇમારત પર ગુંબજવાળી છત બનાવવામાં સનદેશ કરે છે. આ પ્રતીક િાર પૈડાંવાળી ગાડી-આકારની
આવી. તેનો આકાર િોરસ છે અને સપરાસમડ ટાવર છત ઉપર સ્થાસપત કળશના સુશોસભત સત્ર-અંકોમાં
(સશખર) ધરાવે છે, જેમ કે અજુષનનો રથ અને વારંવાર દેખાય છે.
ધમષરાજાનો રથ.
▪ આ ઉપરાંત, મંડપ શણગાર તો છે જ. સવસ્ૃત સ્વરૂપમાં
▪ એક અન્દ્ય પ્રકારના રથમાં લાંબી અને નળાકાર
અલંકૃત છતમાં નવ ફૂલદાની-આકારના કળશ છે અને તે
કમાનવાળી છત હોય છે, એટલે કે હાથીની પીઠ
ભાસવ ગોપુરમના પ્રણેતા છે. બંને બાજુઓ અને પાછળના
(ગજપૃષ્ઠકર) જેવી. ઐહોલ ખાતેનું દુગાષ મંડદર અને
ભાગને ભીંતસિત્ર સ્તંભોની હરોળથી શણગારવામાં
ભુવનેશ્વરનું વૈતાલ દેઉલ તેના ઉદાહરણો છે.
આવેલ છે, જ્યારે મુખ્ય પ્રવેશદ્વાર પસશ્ચમ તરફ છે.
▪ િોરસ મંડદરોમાં છત અનેક ઝૂપં ડીઓ જેવી હોય છે, જે
▪ બંને છેડે દ્વારપાલો વચ્ચે બે સસંહ સ્તંભો અને બે ડદવાલ
ઘણા બૌિ સ્મારકો અને અન્દ્ય નાની ઝૂપં ડીઓમાં જોવા
સ્તંભો છે.
મળે છે. પથ્થર પર કોતરવામાં આવેલ હોવા છતાં, તેઓ
▪ મહાબલીપુરમમાં આવેલું શોર (Shore) મંડદર 7મી
કહેવાતા બુિના મસ્તક સાથે બૌિ િૈત્ય ઝરખા જેવી
સદીના અંત સમયનું છે, જે ખાસ કરીને સમુર ડકનારે
લાગે છે.
આવેલું હોવાથી જાણીતું છે.
▪ અજુષનના રથ અને ધમષરાજાના રથનું સુંદર દૃષ્ટાંત, પ્રકાશ
▪ આ મંડદર, જોકે શૈલીયુક્ત રીતે ધમષરાજ રથ જેવું જ છે,
અને પડછાયાની ગોઠવણી તેમના શાસ્ત્રીય સ્વરૂપને
પરંતુ એક મહત્ત્વના સંદભષમાં તેનાથી અલગ એ રીતે છે
દશાષવે છે.।સરળ, ઊભા સ્તંભોની અનુકૃસતના આધારે
કે, તે પથ્થરનું બનેલું નહીં, પરંતુ એક માળખાકીય મંડદર
ડદવાલ ગડષસષ(પાટડાઓ) દ્વારા ટેકો આપવામાં આવે છે,
છે. આ મંડદર સ્વરૂપનો રથ, ધમષરાજ રથના કદ કરતાં
અને ભીતના સ્તંભોના પાયા પ્રાણી આકારના હોય છે.
લગભગ 3 થી 4 ગણો છે અને તેની પાછળ અને સહેજ
સાંિીમાં જ્યાં માથાના સ્થાને પ્રાણીઓનો ઉપયોગ થતો
બહારની તરફ મંડદર ઉમેરીને તેને સત્રસવધ માળખા
હતો, અહીં તેનો આધાર તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો
(સિપલ સ્િક્ચર)થી બનાવવામાં આવ્યો છે. ત્યાં બે સશખરો
છે.
છે, જે અગાઉના મંડદરો કરતાં ઘણા ઊંિા છે.
▪ એક મંડદર, જેનું નામ જોડડયા નાયકો, નકુલ અને
▪ મંડદર એક સવશાળ ડદવાલથી ઘેરાયેલું છે, જેમાં સનસશ્ચત
સહદેવના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યું છે, તે ધમષરાજા,
અંતરે સસંહની ભીંત સ્તંભવાળી પલ્લવ શૈલીની સવસશષ્ટ
અજુષન અને અન્દ્ય રથ જેવા શણગારાત્મક લિણો સાથેનું
ડદવાલ છે. તેની બહારની બાજુએ ડદવાલ પર બેઠેલા
કમાનાકાર(મંડદર) છે.
બળદની આકૃસતઓ છે.
▪ બે સસંહ સ્તંભો દ્વારા આધારભૂત મંડપ બનાવવા માટે
▪ 8મી સદીમાં સમુર તટ પર મહાબલીપુરમ મંડદરના
છતને થોડી વધુ લંબાવવામાં આવી છે. આ મંડદર પર
સનમાષણ બાદ રાજા સસંહે કાંિીપુરમ ખાતે કૈલાસનાથ
કોઈ આકૃસત-કોતરણી નથી. તેની નજીક એક અખંડ
મંડદરનું સનમાષણ કરાવ્યું હતું.
હાથી છે જે કમાનાકાર મંડદરના ગજપૃષ્ઠકર (હાથીની
▪ કૈલાસનાથ મંડદર મહાબલીપુરમના મંડદર કરતાં કદમાં
પીઠ)નો આકાર સૂિવે છે.
મોટું અને દેખાવમાં વધુ ભવ્ય છે. લંબિોરસ આંગણામાં
▪ મહાબલીપુરમ ખાતે આવેલ ગણેશ રથ એક શ્રેષ્ઠ અખંડ
આવેલું, કૈલાશનાથ મંડદર સ્તંભોથી ઘેરાયેલા રથ જેવા
(એક જ પથ્થરમાંથી બનેલા) મંડદરોમાંનું એક છે. જો કે,
આકારના ભાગોની હારમાળાથી બનેલું છે. અહીંની
તે ત્રણ માળનું છે અને તેમાં સારી કારીગરી છે, પરંતુ
પલ્લવ શૈલી વધુ સુસંસ્કૃત અને અલંકૃત છે. તેમાં ગભષગૃહ,
તેની છત ભીમ રથ જેવી છે.
મંડપ, પડરક્રમાનો માગષ અને ઓસરીના આકારમાં
▪ િાર પૈડાવાળી ગાડી જેવી છતના ત્રણ-અંકી છેડાઓ
સવશાળ સભાખંડનો સમાવેશ થાય છે. સપાટ છત અને
ઉપર સ્થાસપત કળશ પર મૂકવામાં આવેલ માનવ મસ્તક
સ્તંભો સાથેનો મંડપ, જે મૂળરૂપે એક અલગ ઈમારત
સત્રશૂળ આકારના સશરોવસ્ત્ર (હેડડ્રેસ)થી શણગારેલું છે,
હતી, તે ગભષગૃહ સાથે પગસથયાં વડે જોડાયેલો હતો.
જેમાં બહારની તરફના કાંટા (શૂળ) સામાન્દ્ય રીતે
દ્વારપાળની મૂસતષઓના શીંગ (સશંગડા) તરફ અને
મધ્યના કાંટા (શૂળ) લાંબા અને સાંકડા મુગટ તરફ
5

❖ અન્ય સ્થાપત્યો
▪ સારનાથનો ધામેખ સ્તૂપ એ એક ભવ્ય ગુપ્ત કાળની
નળાકાર ઇમારત છે (ઊંિાઈ 43.5 મીટર, સપાટીનો
વ્યાસ 28.3 મીટર), જે પથ્થર અને ઈંટથી બનેલી છે.
તેના પથ્થરના ભોંયરામાં મૂસતષઓ રાખવા માટે સવશાળ
માળખા સાથે આઠ બહાર નીકળેલા િહેરાઓ છે.
▪ આ ઉપરાંત, તેને બારીક કોતરણીવાળી પુષ્પીય (ફ્લોરલ)
અને ભૌસમસતક ડડઝાઇનથી શણગારવામાં આવી છે.
બુિના જ્ઞાનના પસવત્ર સ્થળ તરીકે અહીં ઘણા મંડદરો,
સ્તૂપ અને મઠોનો સવકાસ થયો હતો. પરંપરાગત રીતે,
આ સ્થાન પર જ્ઞાનપ્રાસપ્ત પહેલા અને પછીની ઘટનાઓની
યાદમાં ઘણા મંડદરો અને સ્મારકો બનાવવામાં આવ્યા
હતા.
▪ મહાબોસધ મંડદર તરીકે ઓળખાતું મુખ્ય ઈંટથી બનેલું
પૂજાસ્થળ જે મૂળ રૂપે બીજી સદીમાં બાંધવામાં આવ્યું
હોવાનું જણાય છે, પરંતુ 14મી સદીમાં પુનરત્થાનના
નામે, તેના િારેય ખૂણે ભારે સમનારાઓનું સનમાષણ
કરવામાં આવ્યું જે ખરેખર બોજારૂપ હતા. તેની મધ્યમાં
ઊંિા મંિ (પ્લેટફોમષ) પર ઊભેલો સમનારો એ 55 મીટર
અને સાત માળનો ઊંિો સીધો-બાજુવાળો સપરાસમડ છે,
જે ભીંત સ્તંભો અને િૈત્યોમાં બનેલા ગોખલાઓ દ્વારા
જોડાયેલ છે.
▪ સાસહસ્ત્યક પરંપરા અનુસાર, બુિ અને મહાવીર
રાજગીરથી 10 ડકમી ઉત્તરે આવેલા પ્રાિીન શહેર
નાલંદામાં આવ્યા હતા. અશોકે બુિના સશષ્ય સરીપુત્રની
િૈત્ય-ગોખલામાં પૂજા કરી અને મંડદર બનાવ્યું હોવાનું
કહેવાય છે.
▪ ઈ.સ. 606-648, હર્ષના સમય સુધીમાં, નાલંદા મહાયાન
સશિણનું મુખ્ય કેન્દ્ર બની ગયું હતું અને ઘણા મંડદરો અને
મઠો સાથેનું પ્રખ્યાત સવશ્વસવદ્યાલય (યુસનવસસષટી) નગર
બની ગયું હતું, જેણે દૂર-દૂરથી સવદ્વાનોને આકષ્યાષ હતા.
િીની યાત્રાળુઓ હ્યુએન ત્સાંગ અને ફાસહયાને નાલંદામાં
અભ્યાસ કયો હતો અને ત્યાંના લોકોનો અને તેમના
જીવનના વૃત્તાંતો લખ્યા હતા.
▪ મંડદર નંબર 3, 31 મીટર કરતાં વધુ ઊંિું હતું અને તેમાં
સતત સાત સમૂહોનો સમાવેશ થતો હતો જેમાંથી હાલના
બે 11મી અને 12મી સદીઓના હતા અને પાંિમો, જે
લગભગ 6ઠ્ઠી સદીનો હતો, તેની મૂસતષઓ માટે પ્રખ્યાત
હતા. મઠ એ ભવ્ય લંબિોરસ ઇમારતો હતી, જેમાંથી
દરેકમાં એક ખુલ્લું આંગણું હતું અને આજુબાજુ
6
સાાંસ્કૃતિક વારસો
આચ્છાડદત (ઢંકાયેલા) વરંડા હતા. પ્રવેશદ્વારની સામેનો
કિ પૂજા સ્થળ ગણાતો. નાલંદા પાલ મૂસતષઓ નું એક
મહત્વપૂણષ કેન્દ્ર હતું અને અહીંથી ખૂબ જ ઐસતહાસસક
મહત્ત્વ ધરાવતા કાંસાના સશલ્પો, મહોરો (સીલ) અને
મહોરબંધીઓ (સસલીંગ) આવ્યા છે.
▪ અન્ય માંદિરો
▪ લગભગ 6ઠ્ઠી સદી ઈ.સ.સુધીમાં, મંડદર સ્થાપત્યની શૈલી
ઉત્તર અને દસિણ (ભારત) બંનમ ે ાં સમાન હતી. આ સમય
પછી જ દરેકે તેની પોતાની અલગ ડદશામાં સવકાસ
કરવાનું શરૂ કયુું. વતષમાનમાં એ સ્પષ્ટપણે સમજી શકાય
છે કે બે પ્રદેશો કે જ્યાં મંડદર સ્થાપત્ય કલાનો સૌથી વધુ
સવકાસ થયો છે તે દખ્ખણ અને ઓડરસ્સા છે અને આ બે
પ્રદેશોમાં ઉત્તર અને દસિણ (ભારતીય) શૈલીના મંડદરો
એકસાથે જોવા મળી શકે છે.
▪ ઓદરસ્સાનાાં માંદિરો
▪ ઓડરસ્સામાં મુખ્ય મંડદરની ટોિ પર સ્સ્થત મંડદરનો
સમનારો, ભારતમાં સ્થાપત્યની સૌથી અદભુત શોધ છે
અને તે દસિણ ભારતીય ગોપુરમ કરતાં કાયાષત્મક રીતે
વધુ સુસંસ્કૃત છે. દસિણ ભારતમાં ગોપુરમમાં નળાકાર
સમનારો એ માત્ર એક ગભષગૃહ નથી, પરંતુ એક ભવ્ય
પ્રવેશદ્વાર પણ છે.
▪ અમે ઉપરોક્ત પ્રસ્તાવનામાં જણાવ્યું હતું કે સ્થાપત્યકાર
આસપાસની અન્દ્ય ઇમારતો કરતાં મંડદરને વધુ મહત્ત્વ,
પ્રાધાન્દ્ય આપવા માગે છે, કારણ કે અહીં તેમના દેવ
ગભષગૃહમાં સનવાસ કરે છે. ઓડરસ્સામાં આવેલ સશખર
તેના સવશાળ અને ભવ્ય કદ સાથે ભગવાનની દૂર-દૂર
સુધી હાજરી દશાષવે છે, જે પુરીના જગન્નાથ મંડદર અથવા
ભુવનેશ્વરના સલંગરાજા મંડદરથી જાણીતું છે, જે ભક્તોના
હૃદયમાં આદર જગાડે છે અને અહીં આવનાર તમામને
પ્રભાસવત કરે છે.
▪ જેને ઓડરસ્સામાં મંડદરનો સમનારો અથવા સવમાન
કહેવામાં આવે છે, તે લોકોની ધાસમષક શ્રિાની ઉત્કંઠ
અસભવ્યસક્ત છે.
▪ અહીં દશાષવવામાં આવેલા ભુવનેશ્વરના વૈતાલ દેઉલ
મંડદરનો અભ્યાસ કરવો રસપ્રદ રહેશે, જે 8મી સદીનું
શસક્ત સંપ્રદાયનું નળાકાર છતવાળું મંડદર છે.
▪ મંડદરનો રવેશ અથવા બાહ્ય ભાગ પટ્ટા (ડરબન આકાર)
જેવી આકૃસતઓ દ્વારા સવભાસજત કરવામાં આવે છે, જે
નળાકાર છતથી જમીન સુધી જાય છે. આ પટ્ટીઓ સહેજ
બહારની તરફ વળેલી હોય છે અને તેમાં બનાવેલા

ગોખલાઓ માં મૂસતષઓ રાખવામાં આવે છે.અસલ
નળાકાર છત અત્યંત સુશોસભત અને ક્રમશઃ ઘટતા જતા
એકબીજાની ઉપર રાખેલ માળખા ઉપર ટકેલી છે.
નળાકાર છત એ પ્રાિીન ઝૂંપડી ની ઘાંસ ની છતની પથ્થર
ઉપરની નકલ છે. આ ઘાંસની છત હજુ પણ બંગાળ અને
પૂવષના અન્દ્ય પ્રદેશોમાં બળદ ગાડા પર જોવા મળે છે.
▪ ભુવનેશ્વરનું રાજરાણી મંડદર ભારતીય સ્થાપત્ય કલાનો
શ્રેષ્ઠ નમૂનો છે. ઉત્કૃષ્ટ લાવણ્ય પડરપૂણષ આ મંડદરને
જગમોહન અને સવમાનના આકારોને એકસાથે લાવીને
સંપૂણષતા દશાષવવામાં આવી છે.
▪ જમીન પરથી ઉભો થતો મધપૂડા આકારનો એક સમનાર
ગભષગૃહ પર આવીને ધીમે ધીમે વળે છે.
▪ ઓડરસ્સાના આ મંડદરો, સ્થાપત્યકારો અને શાસકોની
અત્યંત ધીરજ, સ્નેહપૂણષ જાળવણી અને રઢતાનું પ્રતીક
છે, જેના કારણે તેઓએ જગમોહન અથવા મંડપની ઉપર
સામાન્દ્ય ઊંિાઈની ખૂબ જ સરળ સપરાસમડ આકારની
છતની જગ્યાએ અલંકરણ કયુું હતું.
▪ ઢાળવાળા સ્લેબની પ્રાધાન્દ્યતા 13 સપાટ ઘટકો માં જોવા
મળે છે, જે સપરાસમડના સશખર તરફ આગળ વધતાં ઘટતા
જાય છે.
▪ પરંતુ સુદં ર ગોળાકાર પથ્થર, અમલાયકા, છત્ર વગેરે
સશખરની ઉપરના મુગટના મહત્ત્વની સામે નાના લાગે
છે. જગમોહન અને સવમાન, એ જગમોહનની સપરાસમડ
છતમાંથી નીકળતા નાના સશખરો, જે ગભષગૃહના સશખર
સુધી જાય છે, તેના માધ્યમથી જોડાયેલ છે, જેનાથી
પડરવતષન એક પગલા જેવું લાગે છે અને તે આપણી
દૃસ્ષ્ટને સશખરની ઊંિાઈ સુધી લઈ જાય છે.
▪ ઓડરસ્સામાં મંડદર સ્થાપત્યકલાનો સવકાસ માનવ
આકૃસતઓ, દેવી-દેવતાઓ, વનસ્પસતઓ અને પ્રાણીસૃસ્ષ્ટ
સસહતના સુશોભન તત્ત્વો સાથે ડદવાલોની બહાર અને
સ્પષ્ટ સુશોભનના સુંદર સવસ્તરણ તરફ છે.
▪ સાધારણ કદના પ્રારંસભક મંડદરો અને કેટલાક નાના
સશખરો ઉદાહરણ તરીકે, ભુવનેશ્વર ખાતે 7મી સદીના
મધ્યભાગનું પરશુરામેશ્વર મંડદર જેના પાયા અને
ગભષગૃહ પર એક સવશાળ સશખર અને નીિી સપાટ
છતવાળા મંડપ સાથે સુંદર નતષકો, નતષકીઓ અને
વાદ્યવાદકોના સશલ્પોથી સુશોસભત છે અને ધીમે ધીમે એક
ખૂબ જ ઊંિી અને સવશાળ ઇમારતમાં પડરવસતષત થયું છે,
જેને સશલ્પોથી સજાવવામાં આવ્યું છે.
7
સાાંસ્કૃતિક વારસો
▪ તે પછી વૈતાલા દેઉલ આવે છે જે તેની મૂસતષકલાની અને
શણગારની સવપુલતા માટે જાણીતું છે, આ મંડદરનું
લંબિોરસ ગભષગૃહ અને િાર પૈડાવાળી ગાડી જેવી છત
પરશુરામેશ્વર મંડદર જેવી જ છે અને તેના સુશોભન તત્ત્વો
અને ડડઝાઇનના આધારે તેની તારીખ આઠમી સદીના
અંતની ગણી શકાય છે.
▪ ત્યારબાદ મુક્તેશ્વર મંડદર આવે છે, જે ઓડરસ્સાની
સ્થાપત્યકલાનું રત્ન ગણાય છે.
▪ બ્રહ્મેશ્વર મંડદર એ સશલાલેખ દ્વારા સિવાયેલું 1060 ની
સદીનું એક પંિાયત મંડદર છે. આ એક એવું મંડદર છે,
જેમાં મુખ્ય મંડદર સંકુલ િાર ખૂણા પર િાર નાના
મંડદરોથી ઘેરાયેલું છે.
▪ જોકે, એક ખૂબ જ સુદં ર તીથષસ્થળ હોવા છતાં, સશખર
અમલક ની નીિે એકાએક વળેલું દેખાય છે, જે
રાજરાણીના સશખરથી સવપરીત છે અને આ વસ્તુ તેની
શૈલી અને શણગાર માટે સંપૂણરષ ીતે યોગ્ય અને
પ્રશંસાપાત્ર છે.
▪ જગમોહનમાં રાજરાણીથી સવપરીત ઉપર એક પ્રમાણમાં
ભારે સપરાસમડની છત છે, જે સાધારણ ઊંિાઈની અને
ખૂબ જ સરળ છે.
▪ સ્થાપત્ય પ્રવૃસત્તઓની પરાકાષ્ઠા ભુવનેશ્વરના સલંગરાજ
મંડદરમાં જોઈ શકાય છે, જેનું સનમાષણ ઈ.સ.1000 માં
કરવામાં આવ્યું હતું, જે કદાિ આ સદીનું સૌથી શ્રેષ્ઠ,
ભવ્ય અને સૌથી ઊંિું (36.50 મીટર ઊંિું) મંડદર છે.
▪ આ મંડદરમાં એક સવશાળ બંધ ગભષગૃહ, એક નૃત્યમંડપ
અને ભેંટ અપષણ કરવા માટે એક કિ છે, જેમાંથી છેલ્લા
બે પાછળથી ઉમેરવામાં આવ્યા હતા.
▪ તલાંગરાજ માંદિર
▪ સલંગરાજની આજુબાજુ વધારાના પૂજા સ્થાનો આવેલા છે,
જેણે સમગ્ર પડરસરને અવ્યવસ્સ્થત બનાવી દીધું છે. તેના
સશખરની ઊંિાઈ રાજરાણી (મંડદર) કરતાં પાંિ ગણી
વધારે છે.
▪ તેની ભવ્યતા અને સંપૂણષ કદ સમગ્ર સંકુલમાં રથની ઊંડી
સીધી રેખાઓ દ્વારા વધુ ભારપૂવષક દશાષવે છે. મધ્ય રથની
બંને બાજુએ સશખરના આકારમાં િાર ઉતરતી આકૃસતઓ
સાથે આવી બે રેખાઓ છે. ભવ્યતામાં એકબીજા સાથે
સ્પધાષ કરતા જગમોહન અને સશખર, ભગવાનની
મહાનતા દશાષવે છે.

▪ સલંગરાજ સસહત ઓડરસ્સાના પછીના સમયના મંડદરોમાં,
એક જ ધરી સાથે બે વધારાના મંડદરો જોડાયેલા છે –
જગમોહનની સામે, એક નટમંડપ, અથવા નૃત્ય અને
સંગીતનો એક હોલ, અને ભોગમંડપ અથાષત પ્રસાદનો
હોલ.
▪ હકીકતમાં, મંડદર એક સંપૂણષ કલાનું પ્રદશષન હતું, જેમાં
માત્ર મૂસતષઓ અને સિત્રો જ નહીં પરંતુ સંગીત, નૃત્ય અને
નાટ્ય પ્રદશષન પણ હતા, જે તેને કલાત્મક અને સાંસ્કૃસતક
પ્રવૃસત્તઓ માટે એક વાસ્તસવક નાગડરક કેન્દ્ર બનાવે છે,
કંઈક અંશે આધુસનક સમુદાય હોલ જેવું, જે સામાસજક
અને સાંસ્કૃસતક સભાઓ માટેના સ્થળો છે.
▪ જૂના ડદવસોમાં મંડદર આ કાયષમાં સેવા આપતું હતું અને
વાસ્તવમાં, તે એક એવું કેન્દ્ર હતું જેની આસપાસ
સમુદાયનું તમામ નાગડરક અને ધાસમષક જીવન ફરતું હતું.
▪ અનાંિ વાસુિવે માંદિર
▪ ભુવનેશ્વરમાં બાદમાં બનેલા મંડદરોમાં, 1278 માં સ્થાસપત
અનંત વાસુદેવ મંડદર, એક કરતાં વધુ રીતે નોંધપાત્ર છે.
તે એકમાત્ર મંડદર છે, જે મુખ્યત્વે સશવ સ્થાન પર વૈષ્ણવ
પૂજાને સમસપષત છે અને છત પર એક સુશોસભત મંિ
(પ્લેટફોમષ) ઉપર ઊભું છે. આ મંડદર સલંગરાજની
સુસનયોસજત યોજના અને શણગાર અનુસાર બાંધવામાં
આવ્યું છે, પરંતુ ક્રસમક આરોહણમાં િાર પેટાખંડો પર
છતોનું સામૂહીકરણ (ગ્રુસપંગ) અહીં વધુ ભવ્ય છે. આ
સસવાય ગભષગૃહ અને જગમોહનની ડદવાલો પર રાજ
કારભારીઓ અને તેમની ધમષ પત્નીઓના સિત્રો છે.
▪ કોણાકકનુાં સૂયયમાંદિર
▪ ઓડરસ્સાની કલાત્મક અને સ્થાપત્ય પ્રસતભાની સૌથી
મોટી સસસિ કોણાકિ ખાતેનું સૂયષ મંડદર છે, જેનું સનમાષણ
પૂવષ ગંગ શાસક નરસસમ્હવમષન દ્વારા ઈ.સ.1250 માં
કરવામાં આવ્યું હતું. આ સવશાળ અને ભવ્ય મંડદરની
કલ્પના 12 જોડી સુશોસભત પૈડાઓ સાથેના સવશાળ રથ
તરીકે કરવામાં આવી હતી અને તેમના પાછળના પગ
પર ઊભા રહેલા સાત ઘોડાઓ દ્વારા ખેંિવામાં આવી
રહ્યા છે.
▪ આ સવશાળ મંડદર મૂળભૂત રીતે એક વક્ર સશખર સાથેનું
ગભષગૃહ, એક જ ધરી પર જગમોહન અને નૃત્ય હોલ
અને ત્રણ પ્રવેશદ્વારો સાથે એક સવશાળ પડરસરની ડદવાલ
(કમ્પાઉન્દ્ડ વોલ) ધરાવે છે. ગભષગૃહ અને નૃત્ય મંડપ ની
છત પડી ગઈ છે જ્યારે જગમોહનની છત હજુ પણ
જળવાઈ રહી છે. ગભષગૃહ અને જગમોહન એકસાથે એક
8
સાાંસ્કૃતિક વારસો
સવશાળ િબુતરા (પ્લેટફોમષ) પર ઊભા છે જે હાથીઓ,
સુશોસભત આભૂર્ણોની વચ્ચે બનેલી મૂસતષઓ, જેમાંથી
કેટલીક ખૂબ જ શંગાડરક (કામુક) છે, સિત્રવલ્લી
(નકશીદાર પટ્ટી)થી અલંકૃત છે.
▪ જગમોહનની સવશાળ છત જેની ઉપર સિસતજ (આડા)
સ્તરો ત્રણ તબક્કામાં વગીકૃત છે, સાથે સ્ત્રી આકૃસતઓ,
નતષકો, મંજીરા વગાડતા લોકો અને અન્દ્યની આકર્ષક
માનવ આકૃસતઓ, દરેક તબક્કાને શણગારે છે. તેમની
ભવ્યતા અને સશલ્પ કૌશલ્ય માટે અનન્દ્ય, જગમોહન
સૂયષપ્રકાશ અને છાંયડાનો પ્રભાવશાળી સવરોધાભાસ
ધરાવે છે.
▪ પટ્ટિક્કલના માંદિરો
▪ પટ્ટડકલ (કણાષટક) ખાતેના સૌથી મહત્ત્વપૂણષ મંડદરો 8મી
સદીના પૂવાષધષનાં છે અને પલ્લવ પ્રભાવના સૌથી મજબૂત
સંભસવત પુરાવા દશાષવે છે.
▪ સવક્રમાડદત્ય ડદ્વતીયની રાણી દ્વારા સશવને લોકેશ્વર તરીકે
સમસપષત મહાન સવરૂપાિ મંડદર, જે ઈ.સ.740 નું છે, તે
કાંિીપુરમથી લાવવામાં આવેલા મજૂરો દ્વારા અને
કાંિીપુરમ ખાતે કૈલાસનાથ ની સીધી પ્રસતકૃસત(નકલ)માં
બનાવવામાં આવ્યું હતું.
▪ મુખ્ય મંડદર મંડપમથી અલગ છે, પરંતુ તેનો એક
પડરક્રમાનો માગષ છે, સ્તંભવાળા મંડપમાં પાકા પથ્થરની
બારીઓ સાથે મજબૂત ડદવાલો છે. દરેક માળ, જે મોટા
પ્રમાણમાં ઉંિો છે, િોરસ સશખરમાં સ્પષ્ટપણે દશાષવવામાં
આવ્યો છે, જેમાંથી દરેક નોંધપાત્ર ઊંિાઈ ધરાવે છે.
▪ ઝરોખાઓ પર િૈત્ય ઢબનો વ્યાપકપણે ઉપયોગ કરવામાં
આવ્યો છે અને ત્યાં ઘણા કોતરેલા સ્તંભો, સ્લેબ અને
એકસવધ સ્તંભો છે.
▪ તે પ્રારંસભક રસવડડયન મંડદર બાંધકામ પિસતઓ સાથે
સુસંગત રહીને, તે ગારા (સ્લરી) સવના કાળજીપૂવકષ
જોડાયેલા પથ્થરોમાંથી બનાવવામાં આવ્યું છે. ભારતના
સૌથી ભવ્ય મંડદરોમાંનું એક, પટ્ટડકલનું આ એકમાત્ર
પ્રાિીન મંડદર છે, જ્યાં આજે પણ પૂજા-અિષના કરવામાં
આવે છે.
▪ િતિણ ભારિનાાં માંદિરો
▪ ઉત્તર ભારતની સરખામણીમાં દસિણ ભારતમાં હજારો
મંડદરો છે, કારણ કે દસિણ ભારતને ઉત્તરની જેમ સતત
સવદેશી આક્રમણોનો સામનો કરવો પડ્યો નથી.
▪ દેશની સ્થાપત્ય સવર્યક સસસિઓ પાછળ સહન્દ્દુ મનની
ધાસમષક અને આધ્યાસ્ત્મક આશાઓ અને આકાંિાઓને

વેગ આપવાનો આગ્રહ હતો, અને મંડદરનું સનમાષણ અને
જાળવણીનું કાયષ ત્યારના અને ત્યારબાદના સમયમાં,
બધા માટે પૂણ્ય અથવા ધમષનું કાયષ બની ગયું.
▪ રાજા, ઉમરાવ અને સામાન્દ્ય માનવી, બધા એક સમાન
હતા. તે તમામ સાંસ્કૃસતક અને સામાસજક જીવનનું કેન્દ્ર
હતા. જેની આસપાસ તમામ પ્રવૃસત્તઓ થતી હતી. તેનો
પ્રભાવ સ્પષ્ટ રીતે ધાસમષક અને આધ્યાસ્ત્મક િેત્રોની
બહાર સવસ્તયો અને મંડદર એક મહત્વપૂણષ પ્રવૃસતઓનું
કેન્દ્ર બન્દ્યું.
▪ રાજાઓ, ઉમરાવો અને સામાન્દ્ય ભક્તો તરફથી
અવારનવાર મળતા દાનને કારણે મંડદર એક અગ્રણી
જમીનદાર બની ગયું.
▪ મંડદરના સનમાષણમાં સામાન્દ્ય રીતે ઘણા વર્ો લાગતા હતા
અને સેંકડો કલાકારો અને ઇજનેરોને કામ મળતું હતું.
પડોશી પ્રાંતોના શ્રેષ્ઠ કારીગરોને રોજગારી આપવામાં
આવી હતી અને તેના સનમાષણ દરસમયાન પ્રસતભાશાળી
સશલ્પકારોની આખી પેઢીને તેમના દ્વારા તાલીમ
આપવામાં આવી હતી.
▪ સમય જતાં, સાદું અડીખમ મંડદર માળખાઓનો એક
સવશાળ સમુહ બની ગયું, જેમાં સહાયક મંડદરો, નટમંડપ
અને ભોગમંડપ અથવા નૃત્યકિ અને પ્રસાદનો કિ.
▪ કસવ મંડપ, કંદોઈ અને અન્દ્યને મંડદર સંકુલનો ભાગ
બનવાની મંજરૂ ી આપવામાં આવી હતી. બીજા શબ્દોમાં
કહીએ તો, મંડદરે શહેરને પોતાનામાં સમાવી લીધું અથવા
શહેરે મંડદરને પોતાનામાં સમાવી લીધું.
▪ આ તમામ વધારાના માળખામાં વધારા સાથે, મૂળ મંડદર
સંકુલમાં વધુ આંગણાંઓ (કમ્પાઉન્દ્ડ હોલ) ઉમેરવામાં
આવ્યા હતા, એકની અંદર એક.
▪ તેથી, વતષમાન દસિણ ભારતીય મંડદરમાં ડદવાલો,
િતુષ્કોણ, એકની અંદર એક છે.
▪ આ સવસ્તારની સૌથી અંદરની ડદવાલમાં મંડદર બંધબેસતું
છે, જે અન્દ્ય મોટા પ્રવેશદ્વારો કરતાં ઘણું નાનું અને સરળ
માળખું ધરાવે છે, જે હવે સ્થાપત્યકારો, સશલ્પકારો અને
કોતરણીકારોનું ધ્યાન આકસર્ષત કરવા લાગ્યું હતું.
▪ બૃહડેશ્વર માંદિર
▪ બૃહદેશ્વર મંડદર જે લગભગ ઈ.સ.1000 ની આસપાસ
બાંધવામાં આવ્યું હતું તે ભુવનેશ્વરના રાજરાણી મંડદરનું
સમકાલીન છે. એક ભવ્ય અને પ્રસતસષ્ઠત ઈમારત જેમાં
આ મંડદરનો સપરાસમડલ સમનાર સતત ઉતરતા માળથી
9
સાાંસ્કૃતિક વારસો
બનેલો છે, જે ઉપર તરફ આગળ વધતાં સાંકડો બને છે
અને તેની ઉપર ગુંબજ છે.
▪ ઘણી રીતે આ મંડદર મહાબલીપુરમના ડકનારે બનેલા
મંડદરો જેવું છે. પરંતુ તેની ગુંબજવાળી ટોિ ડડઝાઇન અને
અમલીકરણમાં ઓડરસ્સાના મંડદરના અમલકા થી અલગ
છે.
▪ સવોચ્ચ સશખર ગભષગૃહ ઉપર બાંધવામાં આવ્યું છે.
રિનાઓ સુદં ર સશલ્પ અને સિત્રોથી અંદર તેમજ
બહારની બાજુએ શણગારેલી છે; સશવને સમસપષત
બૃહદેશ્વર મંડદર, 500 ફૂટ બાય 200 ફૂટના પ્રાંગણમાં
આવેલું છે અને તેમાં ગભષગૃહ, સ્તંભવાળો સભામંડપ અને
એક જ ધરી પર ગોઠવાયેલ નંદીમંડપનો સમાવેશ થાય
છે. સપરાસમડ સવમાન લગભગ 190 ફૂટ ઊંિું છે, જેમાં
ઉતરતા ક્રમમાં 13 પગસથયાં જેવા િેત્રોનો સમાવેશ થાય
છે અને એવું માનવામાં આવે છે કે તેના સશખરનો
પડછાયો ડદવસ દરસમયાન ક્યારેય મંડદરના પાયાની
બહાર ક્યાંય પડતો નથી.
▪ ઇલોરાનુાં કૈલાશ માંદિર
▪ ઈલોરા ખાતેનું પ્રસસિ કૈલાસ મંડદર એક વગષમાં છે કારણ
કે તે એક પથ્થરથી કાપવામાં આવેલ મંડદર સંકુલ છે, જે
ઘણી રીતે મહાબલીપુરમના સવસવધ રથોને મળતું આવે
છે.
▪ આ મંડદર રાષ્ટ્રકુટ રાજા કૃષ્ણના શાસન દરસમયાન
બાંધવામાં આવ્યું હતું અને તે 8મી સદીના મધ્યનું છે.
ઈલોરા ખાતે કોતરણી કરનારાઓએ ખડકમાં ત્રણ
ખાઈઓ કાપી અને પછી ઉપરથી નીિે સુધી ખડકને
કોતરવાનું શરૂ કયુું.
▪ ભલે તે માળખાકીય મંડદર પર આધાડરત હોય, પણ
કૈલાશનાથ મંડદર એક લંબિોરસ વંડાની અંદર એક
પથ્થર કાપી(રૉક-કટ) સનમાષણ કરેલું મંડદર છે.
▪ મંડદરના સવસવધ ભાગોમાં પ્રવેશદ્વાર, સવમાન અને મંડપ
તેમજ સશવના પોડઠયા (નંદી) માટે સ્તંભવાળું મંડદર છે.
મંડદરની અંદર તેમજ બહાર, સુદં ર, આકર્ષક અને
પ્રસતકાત્મક સશલ્પ શણગાર છે, જે મુખ્યત્વે સશવ અને
પાવષતી, સીતાનું (અપ)હરણ અને રાવણ દ્વારા પવષતને
ખસેડવાની સવર્ય-વસ્તુ સાથે સંબંસધત છે.
▪ ગોપુરમ સશખર એક લંબિોરસ િતુભુષજ છે, ક્યારેક તેનો
આકાર િોરસ પણ હોય છે, તેની વચ્ચેથી એક માગષ
પસાર થાય છે અને ઉત્તર ભારતથી સવપરીત તે પ્રવેશદ્વાર

પર આવેલું છે. તાંજોર ખાતેના બૃહડદશ્વર મંડદરમાં પણ
ગભષગૃહ ઉપર સશખર જેવી રિના હતી.
▪ ઘણી રીતે ગોપુરમ બૌિ પ્રવેશદ્વારમાંથી ઉદ્ભવ્યું હોઈ શકે
તેમ આપણે સાંિી અને ભરહુત વગેરેમાં જોયું છે. તેની
ઉપર એક નળાકાર કમાન આકારની છત છે, જેની
ઉપરથી અનેક ટોિો દેખાય છે, જે આપણને ફરીથી
લાકડાની બનેલી લાંબી ઝૂપં ડીની ઢાળવાળી છતની યાદ
અપાવે છે.
▪ તિિમ્બરમનુાં માંદિર :
▪ સિદમ્બરમ (સશવ મંડદર) ના ગોપુરમ (સશખર) માં
ભરતનાટ્યમ નૃત્યની મુરાઓ દશાષવતી સશલ્પોની શ્રેણી
છે. રાસત્ર દરસમયાન, ગોપુરમ સશખરના દરેક માળે
દીવાઓ પ્રગટાવવામાં આવતા હતા અને તે રાસત્રના
પ્રવાસીઓ માટે એક સનસશ્ચત માગષદશષક તરીકે કામ કરતા
હતા, જે લાઇટ હાઉસ અથવા દીવાદાંડીની જેમ કામ
કરતા હતા.
▪ િતિણ ભારિની માંદિર સ્થાપત્ય શૈલી
▪ સનયમ પ્રમાણે, સૌથી ઊંિું ગોપુરમ સશખર નવીનતમ હતું,
પ્રારંસભક સૌથી નીિું સશખર મદુરાઈના મીનાિી મંડદરના
ગોપુરમમાં જોવા મળ્યું હતું. મુલાકાતીઓ આ સમનારાઓ
ઉપર િઢી શકે છે અને નજીકની કોતરણીનો સ્વાદ માણી
શકે છે અને આકસ્સ્મક રીતે મંડદર સંકુલનો અદ્ભુત
નજારો મેળવી શકે છે.
▪ આ સમયગાળાના દસિણ ભારતીય મંડદરો તેમની સવશાળ
રિનાઓ, મંડપ અને ગોપુરમ માટે નોંધપાત્ર છે. આ
ઉપરાંત, સવજયનગરના અંતમાં અને ઈ.સ.16મી સદીમાં
નાયકોના સમયગાળા દરસમયાન 100 સ્તંભવાળા
સવસ્તરેલ મંડપોનું પણ સનમાષણ કરવામાં આવ્યું હતું.
▪ શરૂઆતના સમયથી મંડદરના સવકાસમાં આ એક રસપ્રદ
પ્રસ્થાન છે. આ સ્તંભવાળા સભાખંડ હવે વધુને વધુ
સવસ્તરેલ બની રહ્યા છે, જેમાં દાતાની જોડી, રાજાઓ,
રાણીઓ, ભવ્ય આકારો અને કદવાળા પૌરાસણક
પ્રાણીઓનું સિત્રણ કરવામાં આવ્યું છે. આ ઉપરાંત,
સ્તંભની ટોિ અને છત પરના સિત્રો ખૂબ જ રંગીન છે.
▪ કેટલાક મંડદરોમાં જળાશયો ની આસપાસના ભવ્ય સ્તંભો
સાથે સવશાળ હોલ છે, જે કાયાષત્મક અને સ્થાપત્યની રીતે
ઉત્કૃષ્ટ ઇમારતો છે. મૈસૂરના હોયસળ શાસકોએ 12મી-
13મી સદીમાં સોમનાથપુર, બેલરુ અને હાલેબીડ ખાતેના
મંડદરો બંધાવ્યા હતા. સોમનાથપુર ખાતેનું પ્રસસિ કેશવ
મંડદર અને હાલેબીડ અને બેલુરના હોયસાલા મંડદરો
10
સાાંસ્કૃતિક વારસો
અલંકૃત અને સુશોભન તત્વોનો ખજાનો છે. તેઓ તેમના
કોતરવામાં આવેલા ગોખલા ઓ અને ઝીણવટપૂવષક
કોતરેલી વનસ્પસત અને ફૂલો માટે પ્રખ્યાત છે.
▪ સવમાન એ તારક (સ્ટાર) આકારનો એક પ્લાન છે, જેમાં
ઢાળકામ, ગુણન (મસ્લ્ટસ્પ્લકેશન) અને અસતશય શણગાર
સાથે મુખ્ય અને પુનઃપ્રવેશના ખૂણાઓ છે.
▪ ખજુરાહો
▪ ખજુરાહો, પન્નાથી પિીસ માઈલ ઉત્તરે અને મધ્યપ્રદેશના
છતરપુરથી 27 માઈલ દૂર, િંદલ ે ોએ ત્યાં બનાવેલા ઉત્તમ
મંડદરોને કારણે એક મહત્વપૂણષ સ્થળ છે.
▪ ખજુરાહો મંડદરોની રૂપરેખા (પ્લાન) પૂવથષ ી પસશ્ચમ તરફ
લાંબી ધરી સાથે સ્વસ્સ્તકસ્વરૂપની છે.
▪ પન્નાની ખાણોમાંથી મળેલા ગ્રે રેતીના પથ્થરમાંથી બનેલા
આ મંડદરો માળખામાં નરમ અને રંગમાં ખૂબ જ
મનમોહક છે.
▪ મંડદરો મોટાભાગે ઊંિા ટેકરા પર બાંધવામાં આવે છે.
લગભગ બધા મંડદરોમાં આંતડરક પૂજા સ્થળ, મંડપ અને
પ્રવેશદ્વાર હતું. ખજુરાહો મંડદરમાં પ્રદસિણાનો માગષ પણ
હતો.
▪ ખજુરાહોના કેટલાક મંડદરો પાંિ પૂજા સ્થાનોનો સમૂહ
છે, જેમાંથી મુખ્ય મંડદરના િાર ખૂણા પર િાર મંડદરો છે.
સ્થાપત્યમાં, આવા મંડદરોને પંિાયતન કહેવામાં આવે છે,
એટલે કે, એક મુખ્ય પૂજા સ્થળની આસપાસ અન્દ્ય િાર
પૂજા સ્થાનોનો સમાવેશ કરતું મંડદર.
▪ કંદડરયા મંડદર, મહાદેવ મંડદર, દેવી જગદંબા મંડદર,
સિત્રગુપ્ત મંડદર, સવશ્વનાથ મંડદર, પાવષતી મંડદર, લક્ષ્મણ
અથવા િતુભુષજ મંડદર; વરાહ મંડદર; િૌસઠ યોસગની
મંડદરો (એક માત્ર મંડદર જે સંપૂણષપણે ગ્રેનાઈટથી બનેલું
છે અને િોસઠ યોસગનીઓને સમસપષત છે) કલા અને
સ્થાપત્યની દૃસ્ષ્ટએ ખૂબ જ પ્રખ્યાત અને અભ્યાસ કરવા
યોગ્ય છે.
▪ આ મંડદરો દસમીથી બારમી સદીની વચ્ચે બાંધવામાં
આવ્યા હતા. ખજુરાહોનું દસિણ-પૂવષ જૈન મંડદરો માટે
પ્રખ્યાત છે. પાશ્વષનાથ મંડદર સૌથી મહત્વપૂણષ છે જ્યારે
ઘંટાઈ મંડદરનું નામ તેના સ્તંભો પર ઘંટ અને સાંકળના
આભૂર્ણોને કારણે રાખવામાં આવ્યું છે.
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ગુજરાિની ચિત્રકળા અનો લાોકચિત્રકળા

❖ ગુજરાિમાાં ચિત્રકળાાઃ • રવિશાંકર રાિળ કલાભિન (અમદાિાદ)

• ગુજરાતમાાં ઇ.સ. 1910 પછી વિદ્વાનોએ ગુજરાતની કલા • હુસૈન – દોશી ગુફા (અમદાિાદની ગુફા)
બાબતે સાંશોધનો શરૂ કર્ાા હતા. • નેશનલ રડઝાઇન ઇન્સન્સ્ટટ્યૂટ
• ઇ.સ. 1914માાં હાજી મહમદ અલારવિર્ા વશિજીએ • ગુજરાત લવલતકલા અકાદમી
‘િીસમી સદી’ માવસક શરૂ કર્ુા અને તેમાાં વિરંગી વિિો
છપાતાાં અને વિિકારનુાં નામ લિાતુાં. ❖ ગુજરાિની લાોકચિત્રકલાાઃ
• કોલકત્તામાાં પ્રમોદકુમાર િેટરજી દ્વારા ‘મોડના રરવ્ર્ૂ’ નામનુાં • આલેખનઃ રિનાબાંધ અને આલેિપટ એ આલેિનના
સવિિ સામવર્ક શરૂ થર્ુાં. પારંપરરક લૌરકક પ્રકાર છે. વિિાલેિમાાં પ્રાકૃવતક દૃશ્ર્
• રવિશાંકર રાિળ અને બિુભાઇ રાિતે મળીને ‘કુમાર’ તેમજ માનિ અને પશુપાંિીની આકૃવતમાાં િાસ્તવિક એિી
સવિિ માવસકો શરૂ કર્ાા. તેમાાં વિશ્વના જુદા જુદા દેશોની તેજછાર્ાની વમલાિટ હોતી નથી પણ સપાટ રંગોથી પૂરણાાં
કલા વિષે લિાણ તથા વિિકારોની કૃવતઓ છપાઇ હતી. પૂરીને કાળી, ગેરુિા કે ગળી રંગની જાડીપાતળી રેિાથી
આ ઉપરાાંત અન્ર્ એક ‘નિિેતન’ માવસક પણ શરૂ થર્ુાં વિિને ઉઠાિ મળે છે.
હતુાં. • પ્રાગ-ગુફાકાલીન તિત્ોઃ પ્રાગૈવતહાવસક વિિો ભારતમાાં
• વિરટશ રાજ દરવમર્ાન ભારતીર્ કલાવશક્ષણમાાં િાર વમરજાપુર, બાાંદા, હોશાંગાબાદ, પાંિમઢી, ભીમબેટકા િગેરે
કલાશાળાઓ શરૂ થઇ, તેમાાંથી સર જે.જે. સ્કૂલ ઓફ સ્થાનોએથી મળ્ર્ાાં છે.
આટટનો ગુજરાતના વિદ્યાથીઓને લાભ મળ્ર્ો.
- ભાિનગર વજલ્લાના િમારડી ગામની ડુાંગરમાળની
• િડોદરાના કીવતામાંરદરની છતના તાળિે બાંગાળી વિિકાર ગુફાઓમાાંથી આિા વિિોના અિશેષો મળ્ર્ા છે, જેમાાં
નાંદલાલ બોઝે ફ્રેસ્કો આલેિન કર્ુું. પશુઓની પીઠ તેમજ પૂાંછડીની તૂટક રેિાઓ બારીક
❖ ગુજરાિના મુખ્ય ચિત્રકારાોાઃ નજરે જોઇ શકાર્ છે.
• કનુ દેસાઇ • લોથલમાાં માટીનાાં પાત્ો પરનુાં તિત્ાાંકનઃ લોથલમાાંથી
• રવિશાંકર રાિળ િણ થર મળી આવ્ર્ા છે અને જેમાાં પ્રથમ થરમાાંથી
લાલરંગી માટીપાિો પર રેિાાંરકત વિિણો, બીજા થરમાાં
• છગનલાલ જાદિ
આછા બદામી િાસણ પર ભૌવમવતક તરેહો અને િીજી
• ર્જ્ઞેશ્વર શુક્લ
થરમાાં મોર, કાગડો, િીજડો, પીપળો, િીંછી, નાગ િગેરે
• બાંસીલાલ િમાા (િકોર) જેિી આકૃવતઓનુાં વિિણ કરેલુાં છે.
• ભીિુ આિાર્ા • િાડપત્ પર તિતત્િ હસ્િપ્રિમાાં લોકશૈલીઃ અવગર્ારમી-
• હીરાલાલ િિી (તસિીર વિિકાર અને ગાાંધી વિિાિવલ બારમી સદીમાાં જૈન અમાત્ર્ો, આિાર્ો ધમાશ્રેર્ાથે
તૈર્ાર કરનાર) હસ્તપ્રતો લિાિતા હતા. ગુજરાતમાાં તાડપિની સૌથી
• સોમાલાલ શાહ જૂની ઉપલબ્ધ પ્રત ‘વનશીથિૂવણાની’ છે. ઉપરાાંત,
• માકકણ્ડ ભટ્ટ ‘ઉત્તરાધ્ર્ર્નસૂિ’માાં વિવિત લઘુવિિોની પરરપાટી શુદ્ધ
• િોડીદાસ પરમાર લોકકલાની છે.
• વપરાજી સાગરા • કાગળ પર તિતત્િ પોથીતિત્ોઃ કાગળની હસ્તપ્રતોમાાં
તાડપિ કરતા પટ િધુ મોટુાં અને રંગાિટી િૂસી લે તેિુાં
❖ ગુજરાિનાાં કલાકો ન્દાોાઃ
પોિુાં હોિાથી વિિકારોએ જૈન ધમાાિલાંબી ‘કલ્પસૂિ’ માાં
• િડોદરાની મહારાજા સર્ાજીરાિ ર્ુવનિવસાટી સોનારૂપાની શાહીનો ભરપૂર ઉપર્ોગ કર્ો.
• ફેકલ્ટી ઓફ ફાઇન આર્ટસા (િડોદરા) • જૈન શૈલીઃ ગુજરાતમાાં અવગર્ારમી સદીથી પાંદરમી
• કનોરરર્ા સેન્ટર ફોર આટટ (અમદાિાદ) સદીના ગાળામાાં તાડપિ, કાગળપોથી, ઓવળર્ાાં િગેરે પર
1

વિિણો જૈનાવશ્રત ગ્રાંથોમાાં થર્ા હોિાથી તેને જૈન શૈલી
કહેિાર્ છે. આ ઉપરાાંત ડૉ. આનાંદ કુમારસ્િામીએ તેને
‘પવિમ ભારતની શૈલી’ પણ કહી છે.
• મધ્યકાલીન જૈન હસ્િપ્રિોઃ કલ્પસૂિ, કાલકાિાર્ાકથા
• મધ્યકાલીન જૈનેિર હસ્િપ્રિોઃ બાલગોપાલસ્તુવત,
રવતરહસ્ર્, અવભનિ નામમાલા, ભાગિત દશમસ્કંધ
• સૌરાષ્ટ્રની સલાટી શૈલીઃ અઢારમી સદીમાાં લોક આધારરત
આલેિન પરંપરા વિકસી હતી.
• પોથીબાંધનની કાષ્ઠપટ્ટિકા પર તિત્ોઃ હાસ્ર્વલવિત
પોથીઓને સાિિિા માટે ઉપર નીિે કાષ્ઠપરટ્ટકાનો
ઉપર્ોગ થતો હતો. કાષ્ઠ પર થર્ેલા વિિોને િારંિાર હાથ
લાગતા વિિો ભૂાંસાઇ ન જાર્ તેથી તેના પર લાક્ષારસનો
ઢોળ િડાિિામાાં આિતો હતો.
• વસ્ત્પટનાાં ઓતળયાઃ લોકકલાકારો ધાવમાક, લૌરકક
પટવિિોના ઓવળર્ાાં લઇને તેનુાં દૃશ્ર્-શ્રાવ્ર્ રૂપે લોકોને
દશાન કરાિતા હતાાં. માંિો લોકજાવતઓ િચ્ચે ફરતા અને
વભક્ષુકો માંિ (ઓવળર્ાાં) બનાિીને વભક્ષા મેળિતા હતાાં.
- ઉદ્યોતનસૂરરની ‘કુિલર્માલાકથા’ ની વિિાિલીમાાં
મનુષ્ર્લોક, નારદલોક, દેિલોકનુાં પ્રાસાંવગક વિિણ છે.
- બૌદ્ધ પરંપરામાાં ‘રદવ્ર્ાિદાન’ અને ‘અશોકિદાન’માાં
બુદ્ધકથાને વિિપટ દ્વારા દવશાત કરિામાાં આિેલ છે.
• જૈનધમમપરંપરાના સાધુતનમાંત્ણનાાં તવજ્ઞતિપત્ઃ
જૈનાિાર્ા અને સૂરર-સાધુઓને પોતાના ગામે િાતુમાાસના
થાણા કરિા માટે ગામમહાજન જે આમાંિણપિ પાઠિે છે
તે વિજ્ઞવિપિ કહેિાર્ છે. આિા પિો અમદાિાદ િાતે
લા.દ. ભારતીર્ સાંસ્કૃવત વિદ્યામાંરદરમાાં છે.
→ લા.દ. ભારતીર્ સાંસ્કૃવત વિદ્યામાંરદરમાાં –
- પાંિતીથા િસ્િપટ
- જ્ઞાનબાજી
- સાપસીડીની રમત
→ િોર્ટસન મ્ર્ુવઝર્મ, રાજકોટમાાં –
- સ્િગાનરકના ર્મપટ્ટના વિિો
• ગુજરાિના ‘િાંદરવા’ કે ‘માિાજી’ના પટ પર લોકકલાઃ
સોળમી સદીમાાં િલ્લભાિાર્ાના પુિ વિઠ્ઠલનાથજીએ પુન્સિ
સાંપ્રદાર્ પ્રસાર્ો તે કાળથી માંરદર, હિેલી, ઠાકુરદ્વાર તેમજ
ઘરબારની ભીંતો પર વિિાલેિની પરરપાટી શરૂ થઇ.
- મધ્ર્કાળે શાક્ત સાંપ્રદાર્ના લોકદેિીઓ િોરડર્ાર
માતા, મેલડી માતા, વશકોતર માતા િગેરેનાાં માઢ કે
ઓરડાની ભીંતો શોભાિિા િીતરેલા િેિનપટની
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
શરૂઆત થઇ. લોકિણા તથા અન્ર્ કોળી, રબારી,
ભરિાડ િગેરે તથા દેિીપૂજક લોકો નિરાવિ કે અન્ર્
પિાએ માતાજીને ‘િાંદરિો’ િડાિીને માનતા પૂરી કરે
છે, જે િાંદરિાને ‘માતાજીની પછેડી’ પણ કહેિાર્ છે.
❖ સાૌરાષ્ટ્રના ભીંિચિત્રાોાઃ
• સૌરાષ્ટ્રના ભીંતવિિોની શૈલીને રવિશાંકર રાિળ સલાટી
શૈલી કહે છે. આ વિિો વશહોર, દરબારગઢ, જામનગરનો
લાિોટો કોઠો, લાઠી પાસેનુાં અાંટાવળર્ા મહાદેિનુાં માંરદર,
િાલુકડનુાં જૈન દેરાસર િગેરેમાાં જોિા મળે છે.
- આ પ્રકારના વિિાાંકનમાાં આકૃવત પ્રમાણભાન નબળુાં,
સાંર્ોજનની પરરપાટી સીધી, સરળ, સપાટ, રંગો અને
કાળી જોરદાર લીટીનુાં કંડારણ એ મુખ્ર્ લક્ષણો છે.
• કચ્છી ભીંિતિત્ોઃ અઢારમી સદીમા તેરા દરબારગઢની
જૂની મેડીનાાં રેિાાંરકત વિિો, ગોરિનાથના ભાંડારનાાં
વિિો, સુજાબાનો ડેલો – ભારાપર, તેરા દરબારગઢનાાં
રામાર્ણી વિિો િગેરે છે.
• પીઠોરા તિત્કળાઃ િડોદરા વજલ્લાના છોટાઉદેપુર
વિસ્તારના રાઠિા િગેરે આરદિાસીઓ ‘પીઠોરા’
આલેવિત કરે છે. આલેિન પરંપરા ધાવમાકતા સાથે
જોડાર્ેલ છે. કુિં ારી કન્ર્ાનુાં માાંગલ્ર્, િેતીિાડીની બરકત,
ઢોરની સુિાકારી માટેની માનતા વનવમત્તે આલેિન કરાર્
છે. આિા વિિણમાાં આરદિાસીનાાં દેિદેિીઓ, ગણપવત,
ઇન્ર ઉપરાાંત પ્રતીકો, હાથી, ઘોડા, િાઘ, કૂકડો, નાગ િગેરે
દોરિામાાં આિે છે.
• ગુજરાિની રંગોળી કે ધૂતલતિત્ઃ ઘરઆાંગણે કે
ફળીિોકમાાં િીતરાતાાં ભૂવમશણગારને રંગોળી (રંઘોળી)
કહેિાર્ છે. રંગોળી ભૂવમ પર વિરોડીની કોરી ભૂકી તેમજ
ગુલાલ, કંકુથી આલેિાતી હોિાને લીધે તેને ધૂવલવિિ કહે
છે.
• ગુજરાિના પ્રિીકતિત્ોઃ દેિદેિીઓની પૂજાઅિાના,
વ્રતિરતુલાની માાંડણી િિતે લોકનરનારી વ્રત અને
દેિીદેિતાના પ્રતીકવિિો આલેિી, તેની પૂજા કરી કુટુાંબનુાં
માાંગલ્ર્ ઇચ્છે છે.
• કાિ પરનાાં છબીતિત્ોઃ કાિ પરનાાં છબીવિિો
રાજરજિાડાાં અને ઠકરાતી તેમજ મોટાાં ઘરોમાાં િાસણની
માાંડણી નીિે તેમજ ભીંત ઉપરના સુશોભન માટે કાિની
છબીઓ ટાાંગિામાાં આિતી આ ઉપરાાંત તળપદ લોક-
કમાાંગરી સલાટી કાિવિિોની માગ લોકો અને
કાાંરટર્ાિરણની હોિાથી લોકવિતારા તેમાાં રામાર્ણ,
મહાભારત અને લોકજીિનનાાં સાંર્ોજન કરતાાં.

સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ભારિમાાં લાોક ચિત્રકળા
❖ પ્રસ્િાવના:
• ચિત્રકળા એ પરંપરાને વ્યક્ત કરવા માટે ઉપયોગમાાં
લેવાતા માધ્યમોમાાંથી એક મહત્ત્વનાં માધ્યમ છે.
• ચવચવધ પરાવાઓ પરથી કહી શકાય કે ભારતમાાં
ચિત્રકળાનો ચવકાસ પ્રાિીનકાળથી જ થઇ ગયો હતો.
❖ પિછવાઇ ચિત્રકળા:
• આ એક પારંપરરક ભારતીય કળા છે. તેની ઉત્પચિ
રાજસ્થાનમાાંથી થઇ છે.
• ચપછવાઇ કળામાાં વૈષ્ણવ સાંપ્રદાય અાંતગગત મખ્યરૂપે
ભગવાન કૃષ્ણને ચિચત્રત કરવામાાં આવે છે.
• તે મખ્યરૂપથી પષ્ટિમાગગ સાંપ્રદાયનાાં ચહંદ માંરદરોમાાં
લગાવવામાાં અને ભગવાન કૃષ્ણની કથાઓ દશાગવવા
માટે દોરવામાાં આવે છે.
• વલ્લભાિાયગને 16 મી સદીમાાં ચપછવાઇ કળાની
શરૂઆતનો શ્રેય આપવામાાં આવે છે.
❖ મધુબની ચિત્રકળા:
• મધબની શહેર (ચબહાર) ની આસપાસ ગ્રામીણ
મચહલાઓ દ્વારા કરવામાાં આવેલ આ ચિત્રકારીને
ચમચથલા ચિત્રકારી પણ કહેવામાાં આવે છે. રામાયણ
ગ્રાંથમાાં તેનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.
• આ ચિત્રકળાની ચવષયવસ્ત એકસમાન છે, જે સામાન્ય
રીતે ચહંદઓનાાં ધાચમગક રૂપાાંકનો જેવા કે કૃષ્ણ, રામ, દગાગ,
લક્ષ્મી અને ચશવ વગેરેથી પ્રેરરત છે.
• આ ચિત્રકળાઓનાાં ચિત્રો સાાંકચે તક છે, જેમ કે માછલી,
સૌભાગ્ય અને જનન ક્ષમતાનાં દ્યોતક છે.
• આ ચિત્રકળામાાં જન્મ, ચવવાહ અને તહેવારો જેવા શભ
અવસરોને દોરવામાાં આવે છે.
• આ ચિત્રકળામાાં ખાલી જગ્યાઓ પૂરવા માટે ફૂલો, વૃક્ષો,
જાંતઓ વગેરેનો પ્રયોગ કરવામાાં આવે છે.
• આ ચિત્રકળામાાં પડછાયાનો પ્રભાવ ન હોવાથી આ
ચિત્રકળા રદ્વઆયામી હોય છે.
• આ ચિત્રકળાને GI Tag મળેલ છે.
❖ િટ્ટચિત્ર ચિત્રકળા:
• ઓરડશાની પારંપરરક ચિત્રકળાને પટ્ટચિત્ર કહેવામાાં આવે
છે. પટ્ટ અથાગત કેનવાસ/કાપડ અને ચિત્ર શબ્દ મળીને
પટ્ટચિત્ર બનેલ છે.
1
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• આ ચિત્રકળા શાસ્ત્રીય અને લોકતત્ત્વોનાં ચમશ્રણ દશાગવે
છે તથા તે લોકતત્ત્વને વધ મહત્ત્વ આપે છે.
• આ ચિત્રકળામાાં ઉપયોગમાાં લેવાતા રંગો બળેલા
નાચળયેરની છાલ, કાજળ વગેરે જેવા પ્રાકૃચતક સ્રોતોમાાંથી
બનાવવામાાં આવે છે.
• આમાાં પેષ્ટન્સલ અને િારકોલનો ઉપયોગ કરવામાાં
આવતો નથી, પરંત તેના બદલે લાલ અને કાળા રંગોથી
બાહ્યરેખા બનાવવા માટે બ્રશનો ઉપયોગ થાય છે તથા
ચિત્રને િમકદાર બનાવવા માટે તેના પર લાખનો લેપ
કરવામાાં આવતો હતો.
• આ ચિત્રોની ચવષયવસ્ત જગન્નાથ અને વૈષ્ણવ મત તથા
કોઇ કોઇ વખત શચક્ત અને ચશવના મતથી પણ પ્રેરરત
હોય છે.
• ઓરડશાનાં રઘરાજપર આ કળા માટે જાણીતાં છે.
• ખજૂરનાાં પાન પર બનેલ પટ્ટચિત્રોને તાલપટ્ટચિત્ર
કહેવાય છે.
❖ િટુઆા ચિત્રકળા:
• બાંગાળની પટઆ ચિત્રકળા માંગલ કાવ્યો અથવા ચહંદ
દેવતાઓ અને દેવીઓની શભ કથાઓને વણગવતા
ચિત્રકારોની ગ્રામીણ પરંપરાના રૂપમાાં શરૂ થઇ હતી.
• પાંરપરાગત રૂપે આ ચિત્રકળા કાપડ પર કરવામાાં આવતી
હતી તથા તે ધાચમગક વાતાગઓનાં વણગન કરતી હતી.
• આ કળા ચમદનાપર, મચશગદાબાદ, ઉિર અને દચક્ષણ 24
પરગણા અને ચબરભૂમ ચજલ્લા સાથે સાંબાંચધત છે.
❖ કલમકારી ચિત્રકળા:
• કલમ એટલે કે વાાંસમાાંથી બનેલ અણીદાર પેન. આ કલમ
ખૂબ સાંદર ચિત્રો બનાવવા માટે ઉપયોગમાાં લેવામાાં આવે
છે.
• આ ચિત્રો સતરાઉ કાપડ પર બનાવવામાાં આવે છે તથા
રંગો, વનસ્પચત રંજકોનો ઉપયોગ કરવામાાં આવે છે.
• આ કળાનાાં મખ્ય કેન્રો આાંધ્ર પ્રદેશના શ્રીકલાહસ્તી અને
મછલીપટ્ટનમ છે.
• આ ચિત્રો ચહંદ પૌરાચણક કથાઓ આધારરત હોય છે તથા
તેનો ઉપયોગ માંરદરની આાંતરરક સજાવટ માટે થાય છે.
• આ કળાને ભૌગોચલક સાંકેતક (GI Tag) મળેલ છે.

❖ કાલીઘાટ ચિત્રકળા:
• આ શૈલીની શરૂઆત 19 મી સદીમાાં કોલકતાના
કાલીઘાટ માંરદરની આસપાસ થઇ હતી.
• આ ચિત્રોમાાં ચહંદ દેવી-દેવતાઓ અને મહાકાવ્યોનાાં
દૃશ્યોને દોરવામાાં આવ્યાાં છે.
❖ વારલી ચિત્રકળા:
• આ ચિત્રકળા ગજરાત–મહારાષ્ટ્ર બોડગર પર રહેતાાં
આરદવાસી લોકો દ્વારા કરવામાાં આવે છે. તે મધ્યપ્રદેશના
ભીમબેટકાનાાં ભીતચિત્રો સાથે ઘણી સામ્યતા ધરાવે છે.
• આ ચિત્રકળામાાં માછલી પકડવી, ચશકાર કરવો, ખેતી,
નૃત્યો, જાંતઓ, વૃક્ષો અને ઉત્સવો વગેરે દશાગવતાાં ચિત્રો
દોરવામાાં આવે છે.
• આ ચિત્રકળામાાં ચત્રકોણ, ગોળ અને િોરસ વગેરે જેવા
ભૌચમચતક આકારોનો ઉપયોગ કરી રદવાલો પર ચિત્રો
દોરવામાાં આવે છે. તે સામાન્ય રીતે મચહલાઓ દ્વારા પાક
લણણી, ચવવાહ જેવા શભ અવસરો પર દોરવામાાં આવે
છે.
❖ થાન્કા ચિત્રકળા:
• વતગમાનમાાં આ ચિત્રકળા ચસષ્ટિમ, ચહમાિલ પ્રદેશ,
લદ્દાખ ક્ષેત્ર અને અરુણાિલ પ્રદેશ સાથે સાંબાંચધત છે.
• આ ચિત્રકળા મખ્યરૂપે બૌદ્ધ ધમગના ચસદ્ધાાંતો પ્રત્યે શ્રદ્ધા
વ્યક્ત કરવા માટે દોરવામાાં આવતી હતી.
• તે સતકાઉ કાપડ પર પ્રાકૃચતક વનસ્પચત રંગો દ્વારા
દોરવામાાં આવે છે. તેમાાં ચવચવધ રંગોનાં પોતાનાં મહત્ત્વ
હોય છે.
ઉ.દા. તરીકે લાલ રંગ – શાાંચત
કાળો રંગ – ક્રોધ
લીલો રંગ – િેતના
પીળો રંગ – કરુણા
❖ માંજૂષા ચિત્રકળા :
• આ ચિત્રકળા ચબહારના ભાગલપર ક્ષેત્ર સાથે સાંબાંચધત
છે. આ ચિત્રકળાને અાંચગકા કળા પણ કહેવામાાં આવે છે.
• આ ચિત્રોમાાં સાપોનાં રૂપાાંકન હંમેશા જોવા મળે છે. આથી
તેને સપગ ચિત્રકળા પણ કહેવામાાં આવે છે.
❖ ફડ ચિત્રકળા:
• આ ચિત્રકળા મખ્યરૂપે રાજસ્થાનમાાં જોવા મળે છે, જે
સ્ક્રોલ થતા કપડા પર બનાવવામાાં આવે છે.
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• આ ચિત્રકળાની પ્રકૃચત ધાચમગક છે, જેમાાં સ્થાનીય
દેવતાઓ જેવા કે પાબજી તથા દેવનારાયણને દોરવામાાં
આવે છે.
• તેમાાં માનવ આકૃચતઓની આાંખો મોટી મોટી અને િહેરો
ગોળ હોય છે.
❖ િોરરયાલ ચિત્રકળા:
• તે તેલાંગાણાની ચિત્રકળા છે. તે નિાશી કળાનો એક
પ્રકાર છે.
• આ ચિત્રકળાની સામાન્ય ચવષયવસ્ત ચહન્દ મહાકાવ્ય
અને પૌરાચણક કથાઓ છે.
• આ કળામાાં કલાકારો દ્વારા સ્ક્રોલ ચિત્રકળાઓનો ઉપયોગ
ચવચભન્ન સ્થાનો પર જઇને સાંગીત સાથે કથાઓને
અચભવ્યક્ત કરવામાાં આવે છે.
• તેને 2007 માાં GI Tag મળેલ છે.
❖ પિઠાોરા ચિત્રકળા:
• આ ચિત્રકળા ગજરાત અને મધ્ય પ્રદેશના કેટલાક
આરદવાસી સમદાયો દ્વારા બનાવવામાાં આવે છે.
• શાાંચત અને સમૃચદ્ધ લાવવા માટે ઘરોની રદવાલો પર
ચિત્રો દોરવામાાં આવે છે. તેને ચવશેષ પારરવારરક
તહેવારો પર એક પ્રથાના રૂપમાાં દોરવામાાં આવે છે, જેમાાં
પશઓ તથા ચવશેષરૂપે ઘોડાનાં ચિત્ર સામાન્ય છે.
❖ સાૌરા ચિત્રકળા, આાોરડશા:
• આ ચિત્ર ઓરડશાની સૌરા જનજાચત દ્વારા બનાવવામાાં
આવે છે. આ એક પ્રકારની ભીંત ચિત્રકળા છે.
• આ ચિત્રકારોને મખ્યરૂપે સફેદ રંગથી બનાવવામાાં આવે
છે, જ્યારે પૃષ્ઠભૂચમનો રંગ લાલ કે પીળો હોય છે.
• આ રડઝાઇન વતગમાન સમયમાાં ફેશનમાાં આવી ગઇ છે
અને ટી-શટટ, મચહલાઓનાાં વસ્ત્રો પર આ રડઝાઇનો
જોવા મળે છે.
❖ િૌટકાર ચિત્રકળા:
• ઝારખાંડના આરદવાસી સમદાય દ્વારા બનાવવામાાં આવે
છે તથા આ ચિત્રકળાને પ્રાિીન શૈલીઓમાાંથી એક
માનવામાાં આવે છે.
• આ ચિત્રકળાના જૂના સ્વરૂપનો સાાંસ્કૃચતક સાંબાંધ મા
મનસા સાથે છે, જે બાંગાળી ઘર પરરવારની સૌથી
લોકચપ્રય દેવીઓમાાંથી એક છે.
 સાાંસ્કૃતિક વારસો
• આ ચિત્રકળા દાન આપવા અને યજ્ઞો પૂરા કરવા વગેરે ❖ સાંથાલ ચિત્રકળા:
સામાચજક અને ધાચમગક રીચતઓ સાથે સાંબચાં ધત છે.
• આ આરદવાસી ચિત્રકળા બાંગાળ અને ચબહારની
• આ ચિત્રકળાનો સામાન્ય ચવષય મૃત્ય પછી મનષ્ય સાથે
સીમાઓ પર રહેતા સાંથાલ આરદવાસી પટ્ટામાાં
શાં થાય છે તે દશાગવે છે.
જાદપટઆ સમદાય દ્વારા દોરવામાાં આવે છે.
❖ ગાોંડ ચિત્રકળા:
• આ ચિત્રકારો ક્યારેય પણ મઘલો, રાજપૂતો અને
• આ ચિત્રકળા લગભગ 1400 વષોથી મધ્ય પ્રદેશના અાંગ્રેજોના પ્રભાવમાાં આવ્યા નથી. આથી ચિત્રકળાની
આરદવાસી ક્ષેત્રોમાાં કળાના રૂપમાાં ઘરોની રદવાલો પર રડઝાઇન અને શૈલી મૂળભૂત અને પ્રમાચણક છે.
દોરવામાાં આવે છે.
• તેઓ હાથથી બનાવેલા કાગળનો તથા કયારેક કેનવાસનો
• તે આાંધ્ર પ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર, છિીસગઢ અને ઓરડશામાાં ઉપયોગ કરતા હતા.
સામાન્ય રીતે જોવા મળે છે.
• ગોંડ માન્યતા મજબ પ્રત્યેક વસ્ત જેમ કે નદી, પહાડ,
ખડકો તથા વૃક્ષમાાં આત્માનો ચનવાસ હોવાથી પચવત્ર
હોય છે. આથી તેને સન્માન આપવા દોરવામાાં આવે છે.

3

સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ભારિનાાં લાોકનૃત્ાો
❖ પ્રસ્િાવના
• ભારતના વિવિધ ભાગોમાાં પ્રખ્યાત લોકકથાઓ,
દંતકથાઓ, સ્થાનીય ગીતો અને નૃત્ય પરંપરાઓના
વમશ્રણથી કલાની સમૃદ્ધ પરંપરા તૈયાર થઇ.
• લોકનૃત્ય વિદ્યા, સામાન્ય રીતે કોઇ ઔપચારરક પ્રવિક્ષણ
િગર જ લોકો દ્વારા રજૂ કરિામાાં આિે છે. આ ઉપરાાંત,
આ કળા, લોકોના એક વિિેષ િગગ અથિા કોઇ વિિેષ
સ્થાન સુધી સીવમત હોિાથી તે પેઢી દર પેઢી સ્થાનાાંતરરત
થતી રહે છે. ભારતનાાં કેટલાાંક પ્રવસદ્ધ લોકનૃત્યો નીચે
મુજબ છે:
➢ બુટ્ટા બોમ્માલુ (આાંધ્ર પ્રદેશ):
• તેનો િાબ્દદક અથગ ટોકરીિાળાાં રમકડાાં થાય છે તથા તે
આાંધ્રપ્રદેિના પવિમ ગોદાિરી વજલ્લાની પ્રવસદ્ધ
નૃત્યવિદ્યા છે.
• તેમાાં નતગકો વિવભન્ન ચરરત્રોના મહોરાાં પહેરે છે, જેની
આકૃવત રમકડાઓ જેિી હોય છે તથા તેઓ ઉત્કૃષ્ટ ચાલ-
ચલન અને િદદ રવહત સાંગીતના આધારે મનોરંજન
કરાિે છે.
➢ કોલાટ્ટમ (આાંધ્ર પ્રદેશ):
• આ એક ‘ડાંડા નૃત્ય’ છે. આ નૃત્ય સામાન્ય રીતે
આાંધ્રપ્રદેિના ગ્રામીણ વિસ્તારમાાં ગામના તહેિારો
દરવમયાન કરિામાાં આિે છે.
• આ નૃત્યમાાં લયબદ્ધ હલનચલન, સાંગીત તથા ગીતોનુાં
સાંયોજન હોય છે.
➢ જટ-જટટન (તબહાર):
• આ લોકનૃત્ય વબહારના ઉત્તરના ભાગમાાં અને મુખ્યત્િે
વમવથલાાંચલમાાં લોકવપ્રય છે.
• આ નૃત્ય વિદ્યા એક પરવણત દંપતી િચ્ચેના પ્રેમ તથા
તેમની િચ્ચેના મીઠા ઝઘડાને અદ્ભૂત રીતે રજૂ કરે છે.
➢ તબરહા (તબહાર):
• ગ્રામીણ વબહારમાાં મનોરંજન માટે વબરહા નૃત્ય એક
લોકવપ્રય માધ્યમ છે.
• આ નૃત્યમાાં જે મવહલાઓના સાથી ઘરથી દૂર હોય તેિી
મવહલાઓની વ્યથાનુાં િણગન કરિામાાં આિે છે. જો કે, આ
નૃત્યને સાંપણ
ૂ ગ રીતે પુરુષો દ્વારા જ ભજિિામાાં આિે છે.
1
સાાંસ્કૃતિક વારસો
➢ ટટપ્પણી (ગુજરાિ):
• રટપ્પણી, સૌરાષ્ટ્રના ચોરિાડ પાંથકમાાં રહેતી કોળી
બહેનોનુાં શ્રમહારી નૃત્ય છે.
• જૂના સમયમાાં ચૂનાબાંધ ઘરના ઓરડામાાં, અગાિીમાાં કે
મકાનના પાયામાાં ચૂનાનો ધ્રાબો ધરબીને તેને લીસી
કરિામાાં આિતી. આ ધ્રાબો ધરબિા માટે િપરાતુાં સાધન
તે રટપ્પણી. લાાંબી લાકડીના છેડે લાકડાનો ચોરસ કે
લોઢાનો ગોળ ગડબો લગાડેલી રટપ્પણીઓ હાથમાાં લઇને
સામસામે કે ગોળાકાર ઊભી રહી બહેનો હલકભયાગ કંઠે
ગીત ઉપાડે છે.
➢ ગરબો અને ગરબી (ગુજરાિ):
• ગરબો અને ગરબી બાંને નૃત્યપ્રકારો નિરાવત્રના ઉત્સિ
સાથે સાંકળાયેલા છે તથા બાંને સાંઘનૃત્યના જ પ્રકારો છે.
• ગરબો મોટે ભાગે સ્ત્રીઓ ગાય છે, ક્યારેક પુરુષો પણ
તેમાાં જોડાય છે, જ્યારે ગરબી એ પુરુષો ગાય છે.
• ગરબો એટલે ‘વછદ્રોિાળો ઘડો’ અને ગરબી એટલે
‘લાકડાની માાંડિડી’.
➢ ચારબા (તહમાચલ પ્રદેશ):
• તે વહમાચલ પ્રદેિના દિેરાના રદિસે રજૂ કરિામાાં
આિતુાં પ્રવસદ્ધ લોકનૃત્ય છે.
➢ ઘૂમર (રાજસ્થાન):
• ઘૂમર એ રાજસ્થાનમાાં ભીલ જનજાવતની મવહલાઓ દ્વારા
કરિામાાં આિતુાં પરંપરાગત લોકનૃત્ય છે. તેમાાં
મવહલાઓ ગોળ ગોળ ફરે છે, જેના લીધે થતુાં ઘાઘરાનુાં
હલનચલન અદ્ભૂત દેખાય છે.
➢ કાલબેતલયા (રાજસ્થાન):
• તે રાજસ્થાનના કાલબેવલયા સમુદાયની મવહલાઓ દ્વારા
રજૂ કરિામાાં આિતુાં ભાિમય નૃત્ય છે. તેમાાં પોિાક તથા
નૃત્યની ચાલ સપગ જેિી હોય છે.
• ‘િીણા’ એ આ નૃત્યવિદ્યાનુાં લોકવપ્રય િાદ્યતાંત્ર છે.
• 2010માાં યુનેસ્કોએ કાલબેવલયા લોક ગીતો તથા નૃત્યને
માનિતાની અમૂતગ સાાંસ્કૃવતક વિરાસતની પ્રવતવનવધ
યાદીમાાં સામેલ કયુું હતુાં.

➢ િેરાિાલી (રાજસ્થાન):
• રાજસ્થાનની ‘કમાર’ જનજાવત દ્વારા કરિામાાં આિે છે.
• આ નૃત્યમાાં મવહલાઓ તેરાતાલી કરતી િખતે જમીન
પર બેસી જાય છે અને કરતાલ/માંજીરાને કલાકાર પોતાના
િરીરના અલગ અલગ ભાગો પર બાાંધે છે.
➢ ઝૂમર (પાંજાબ):
• આ નૃત્ય પાક-કાપણીના સમયે પાંજાબ અને તેની
આસપાસના ક્ષેત્રોમાાં રહેતા જનજાતીય િીખો દ્વારા
કરિામાાં આિે છે.
• આ નૃત્યમાાં ઢોલની સાથે હાથ અને ખભાની ગવત સૌથી
મહત્ત્િપૂણગ હોય છે.
➢ ભાાંગડા/તગદ્દા (પાંજાબ):
• ભાાંગડા એ પાંજાબનુાં અત્યાંત ઊજાગયુક્ત લોકનૃત્ય છે.
• ઉત્સાહથી ભરપૂર એિા નૃત્યમાાં ઢોલ િગાડિામાાં આિે
છે તથા તે ઉત્સિો દરવમયાન લોકવપ્રય છે.
• ‘વગદ્દા’ એ ભાાંગડાનુાં નારી સાંસ્કરણ છે.
➢ જવારા (મધ્યપ્રદેશ):
• આ નૃત્ય મધ્યપ્રદેિમાાં પાક કાપણી દરવમયાન કરિામાાં
આિે છે.
• તેમાાં માથા પર જુિારાથી ભરેલ ટોપલીને સાંતવુ લત રીતે
રાખિી પડે છે તથા આ નૃત્યમાાં ધમાકેદાર સાંગીતનો
ઉપયોગ કરિામાાં આિે છે.
➢ મટકી (મધ્યપ્રદેશ):
• મટકી એ માળિા ક્ષેત્રની બહેનો દ્વારા વિિાહ તથા અન્ય
ઉત્સિો દરવમયાન રજૂ કરિામાાં આિે છે.
• આ નૃત્ય મુખ્યત્િે એકલા જ રજૂ કરિામાાં આિે છે. તેમાાં
માથા પર ઘણા બધા માટીના િાસણો રાખી સાંતુલન
બનાિિામાાં આિે છે.
➢ ડાંડા-જાત્રા (ઓટડશા):
• આ નૃત્ય ભારતની પ્રાચીન લોકકલાઓમાાંથી એક છે.
• ઓરડિામાાં પ્રખ્યાત તે નૃત્ય, નૃત્ય-નાટક તથા સાંગીતનુાં
અનોખુાં વમશ્રણ છે.
• આ નૃત્યમાાં મુખ્યત્િે ભગિાન વિિની કથા દિાગિિામાાં
આિે છે તથા તેનો કેન્દ્રીય ભાિ સામાવજક સમરસતા
તથા ભાઇચારો હોય છે.
➢ પાઇકા (ઓટડશા):
• પાઇકા એ ઓરડિાના દવક્ષણના ભાગોમાાં રજૂ કરિામાાં
આિતુાં યુદ્ધ સાંબાંધી લોકનૃત્ય છે.
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• પાઇકા એ લાાંબા ભાલાના એક પ્રકારનુાં નામ છે.
• નતગકો લાકડાના ભાલા સાથે ટુકડીઓના વ્યૂહમાાં પોતાના
કૌિલ્ય અને સ્ફૂવતગનુાં પ્રદિગન કરે છે.
• પાઇકા િદદ એ યુદ્ધનુાં પ્રતીક છ .
➢ ઘાંટા મૃદંગમ (ઓટડશા):
• તે મુખ્યત્િે ઓરડિાના ગાંજામ વજલ્લાના િૈષ્ણિ
સમુદાયનુાં આરદિાસી નૃત્ય છે.
• આ નૃત્ય રાધા, કૃષ્ણ અને ભગિાન જગન્નાથની પૂજા
સાથે જોડાયેલ છે.
➢ ગૌર માટડયા (છત્તીસગઢ):
• આ નૃત્ય છત્તીસગઢના બસ્તરક્ષેત્રમાાં રહેતી મુરરયા
જનજાવતનુાં આનુષ્ઠાવનક નૃત્ય છે.
• આ નૃત્યમાાં ભેંસોની ગવતવિવધઓનુાં અનુસરણ કરિામાાં
આિે છે થતા પુરુષો અને મવહલાઓ એમ બાંને દ્વારા
સમૂહમાાં નૃત્ય કરિામાાં આિે છે.
➢ રાઉિ નાચ (છત્તીસગઢ):
• યાદિ સમુદાય દ્વારા વિિેષરૂપે રદિાળીના તહેિાર
દરવમયાન કરિામાાં આિે છે.
➢ ફૂગડી (મહારાષ્ટ્ર અને ગોવા):
• તહેિારોના સમયે મહારાષ્ટ્ર અને ગોિાના કોંકણ ક્ષેત્રોમાાં
મવહલાઓ દ્વારા રજૂ કરિામાાં આિે છે.
• તેઓ મુખ્યત્િે ગોળમાાં કે હારમાાં નૃત્ય કરે છે.
➢ િરંગમેળ (ગોવા):
• આ નૃત્યમાાં ગોિાની યુિા ઊજાગનો ઉત્સિ મનાિિામાાં
આિે છે. તેને દિેરા તથા હોળી દરવમયાન રજૂ કરિામાાં
આિે છે.
• આ નૃત્યમાાં ઇન્દ્રધનુષના રંગોરૂપી િસ્ત્રો સાથે બહુરંગી
ઝાંડાઓ તથા કાગળની રરવબનોનો ઉપયોગ કરી
જોિાલાયક દૃશ્યો રજૂ કરિામાાં આિે છે.
➢ પટા કુનીથા (કણાાટક):
• તે મૈસૂર ક્ષેત્રની લોકવપ્રય વિદ્યા છે. તે મુખ્યત્િે પુરુષો
દ્વારા રંગીન રરવબનોથી તૈયાર થઇને, લાાંબા િાાંસના
થાાંભલાઓનો ઉપયોગ કરી રજૂ કરિામાાં આિતુાં ધાવમગક
નૃત્ય છે.
• આ નૃત્ય બધા ધમોના લોકો િચ્ચે ખૂબ જ લોકવપ્રય છે.
➢ હુતલવેશા (કણાાટક):
• આ નૃત્ય કણાગટકના તટીય ભાગોમાાં રજૂ કરિામાાં આિે
છે.
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

➢ બુટાકોલા (દતિણી કણાાટક અને ઉત્તરી કેરળ):

• બુટાકોલા નૃત્ય ખૂબ િૈલીબદ્ધ નૃત્ય છે અને સ્થાનીય i). ઝારખાંડમાાં સરાયકેલા છાઉ
દેિી-દેિતાઓના સન્માનમાાં આયોવજત કરિામાાં આિે ii). ઓરડિામાાં મયૂરભાંજ છાઉ
છે. iii). પવિમ બાંગાળમાાં પુરુવલયા છાઉ
• તુલુ લોકો દ્વારા તેની પૂજા કરિામાાં આિે છે અને તેમાાં • અહીં મયૂરભાંજ છાઉના કલાકારો મહોરાાં પહેરતા નથી.
સાંગીત, નૃત્ય, ગીત અને િેિભૂષા સામેલ હોય છે.
• છાઉને 2010માાં, યુનેસ્કોએ અમૂતગ સાાંસ્કૃવતક વિરાસતોની
➢ કઇકોટ્ટીકલી (કેરળ): યાદીમાાં સમાવિષ્ટ કરેલ છે.
• આ કેરળનુાં લોકવપ્રય માંરદર નૃત્ય છે. ➢ દુમ્હલ (જમ્મુ અને કશ્મીર):
• તેને ઓણમના સમયે સારા પાકની ખુિી મનાિિા માટે • આ નૃત્ય િટ્ટલ જનજાવત દ્વારા જમ્મુ અને કાશ્મીરમાાં
પુરુષો તથા સ્ત્રીઓ દ્વારા રજૂ કરિામાાં આિે છે. કરિામાાં આિે છે. તેમાાં પુરુષો લાાંબી િાંકુદાર ટોપી સાથે
➢ ચકયાર કુથુ (કેરળ): રંગીન િસ્ત્રો પહેરી ઢોલના તાલે નૃત્ય કરે છે.
• આ કેરળનુાં એક કળા સ્િરૂપ છે, જેમાાં કલાકાર પોતાને ❖ પૂવાોત્તર ભારિનાાં લાોકનૃત્ાોોઃ
સાપની જેમ િણગારે છે.
• તેમાાં ગદ્ય અને પદ્યનુાં સાંયોજન હોય છે તથા સામાન્ય
અસમ • તબહુ – તેમાાં સ્ત્રી અને પુરુષો બાંને
રીતે તેને મલયાલમમાાં રજૂ કરિામાાં આિે છે. મળીને પરંપરાગત રંગીન પોિાક
પહેરીને નૃત્ય કરે છે.
• આ નૃત્યમાાં કલાકાર રંગીન ટોપી કે પાઘડી, કાળી મૂછ ાં
અને આખા િરીરે લાલ ધદબા કરે છે. • બાગુરુમ્બા – બોડો જનજાવત દ્વારા
કરિામાાં આિે છે તથા તે પ્રકૃવત અને
➢ પઢયની (કેરળ):
પયાગિરણ સાથે સાંબાંવધત છે.
• પઢયની એ દવક્ષણ કેરળના ભગિતી માંરદરોમાાં રજૂ થતુાં વમઝોરમ • ચેરાવ – વિદેિી મૂળનુાં આ નૃત્ય
યુદ્ધ કળા સાંબાંધી નૃત્ય છે. આ એક ખૂબ સમૃદ્ધ અને
િાાંસની લાકડીઓ દ્વારા સ્ત્રી અને પુરુષો
રંગા-રંગ નૃત્ય છે.
મળીને રજૂ કરે છે.
• નતગકો કોલમ નામના વિિાળ મહોરાાં પહેરે છે અને દૈિી
મવણપુર • થાાંગ ટા – આ એક યુદ્ધ નૃત્ય છે જેમાાં
તથા અદ્ધધ દૈિી કથાઓની વ્યાખ્યા રજૂ કરે છે.
કૌિલ, રચનાત્મકતા અને ચપળતાનુાં
• આ નૃત્ય ‘ભદ્રકાલી દેિી’ની પૂજા કરિા માટે કરિામાાં
આિે છે. પ્રદિગન કરિામાાં આિે છે.
નાગાલેન્ડ • રાાંગમા – નાગા જનજાવતઓનુાં મુરૂ
➢ કુમ્મી (િતમલનાડુ અને કેરળ)
નૃત્ય છે.
• કુમ્મી એ તવમલનાડુ તથા કેરળ ક્ષેત્રનુાં એક લોકવપ્રય નૃત્ય વસબ્િમ • તસાંધી છમ – આ એક મહોરાાં નૃત્ય છે,
છે.
જેમાાં નતગક રુાંિાટીિાળાાં િસ્ત્રોથી તૈયાર
• આ નૃત્ય િતુગળમાાં ઉભેલી મવહલાઓ દ્વારા રજૂ કરિામાાં
થાય છે અને કંચનજાંગાની પિગતમાળાને
આિે છે. આ નૃત્યમાાં કોઇપણ પ્રકારનુાં સાંગીત હોતુાં નથી
શ્રદ્ધાાંજવલ આપે છે.
એ તેની વિિેષતા છે.
• આ નૃત્ય સામાન્ય રીતે પોંગલ અથિા અન્ય ધાવમગક
વત્રપુરા • ગટરયા, મેલાડોમ, હોજાતગરી
ગવતવિવધઓ દરવમયાન રજૂ કરિામાાં આિે છે.
➢ છાઉ (પતિમ બાંગાળ, ઓટડશા અને ઝારખાંડ):
• છાઉ એટલે પડછાયો. છાઉ એ મહોરા નૃત્યનો પ્રકાર છે,
જેમાાં પૌરાવણક કથાઓનુાં િણગન કરિા માટે િવક્તિાળી
યુદ્ધ સાંબાંધી સાંચાલનોનો ઉપયોગ કરિામાાં આિે છે.
• છાઉ નૃત્યની મુખ્ય ત્રણ િૈલીઓ છે:

3
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ભારિીય લાોક નાટ્યકળા

❖ પ્રસ્િાવના:
• ભારતના વિવભન્ન ભાગોમાાં લોક નાટ્યકળાની સમૃદ્ધ - સ્િાાંગ
પરંપરા જોિા મળે છે. - તમાશા
• પરંપરાગત લોક નાટ્યકળા સામાવિક વનયમો, - વિલ્લુપટ્ટુ
માન્યતાઓ અને રીત-રરિાજો યુકત સ્થાનીય જીિન 3) દતિણ ભારિીય નાટ્યકળા
શૈલીના વિવિધ પાસાઓ રિૂ કરે છે. - યક્ષગાન
❖ લાોકનાટ્યકળા નાો તવકાસ: - બુરાતકથા
• સાંસ્કૃત નાટ્યકળામાાં નાટકોની રિૂઆત નગરાવભમુખ - પગાતી િેશાલુ
હતી જ્યારે લોકનાટ્યકળા એ ગ્રામીણ જીિનશૈલી સાથે - િયાલતા
િધુ જોડાયેલ હતી. - તાલ મદાલે
• િતતમાનમાાં જોિા મળતી લોકનાટ્યકળા મુખ્યત્િે 15 મી - થેય્યમ
તથા 16 મી સદીની િચ્ચે શરૂ થઇ હતી. આથી, તેની - કૃષ્ણઅટ્ટમ
વિષય િસ્તુ ભવિમય હતી, પરંતુ ધીરે-ધીરે પ્રેમ- - કૃરુિાાંજી
ગાથાગીતો તથા સ્થાનીય નાયકોની કથાઓનો સ્િીકાર
❖ ધાતમિ ક તવતધયુકિ નાટ્યકળા:
થિાની શરૂઆત થતા તેની પ્રકૃવત, પાંથવનરપેક્ષ થઇ રહી
• ભવિ આાંદોલન દરવમયાન લોકનાટ્યકળા એ દશતકો
હતી.
તથા કલાકારો બાંને માટે ઇશ્વર પ્રત્યે પોતાના વિશ્વાસને
• ભારતીય લોક નાટ્યકળાને મુખ્યત્ત્િે ત્રણ િગોમાાં િહેંચી રિૂ કરિાનુાં માધ્યમ બની ગઇ હતી. આ નાટ્યકળાના
શકાય છે. કેટલાક લોકવપ્રય ઉદાહરણો નીચે મુિબ છે:
1) ધાતમિક તવતધયુક્ત નાટ્યકળા
➢ અાંકકયાનટ:
- અાંરકયાનટ • આ અસમનુાં એક પાંરપરાગત એકાાંકી છે. તેની શરૂઆત
- કળા પ્રવસદ્ધ િૈષ્ણિ સાંત શાંકરદેિ તથા તેના વશષ્ય મહાદેિ
- રામલીલા દ્વારા 16 મી સદીમાાં કરિામાાં આવયુાં હતુાં.
- રાસલીલા
• તેને ઓપેરાશૈલીમાાં રિૂ કરિામાાં આિે છે તથા તેમાાં
- ભૂત કૃષ્ણની જીિનલીલાઓનુાં વચત્રણ કરિામાાં આિે છે.
2) માંનોરંજનયુક્ત નાટ્યકળા • સૂત્રધાર અથિા કથાિાચક સાથે ગાયન-બાયન માંડળીના
- ભિાઇ નામથી ઓળખાતી સાંગીતકારોની એક માંડળી હોય છે િે
- દસકરિયા કરતાલ િગાડે છે.
- ગોરાદાસ • આ નાટ્યકળાની એક વિશેષતા મહોરાાંનો ઉપયોગ છે.
- જાત્રા
- કરરયીલા ➢ કલા:
- માંચ • કલા એ િૈષ્ણિ પરંપરાની એક પ્રાચીન નાટ્યકળા છે. તે
- નૌટંકી મુખ્યત્િે વિષ્ણુના જીિન તથા અિતારો પર આધારરત
- ઓજાપાલી હોય છે.
- પાંડિાની • કળાની લોકવપ્રય શાખાઓમાાં દશાિતાર કળા, ગોપાલ
- પોિાડા કળા િધુ પ્રવસદ્ધ છે.
1
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

2

➢ રામલીલા:
• તે ઉત્તર પ્રદેશના ક્ષેત્રોમાાં થતી લોકવપ્રય નાટ્યકળા છે,
તેમાાં મુખ્યત્િે દશેરાની પહેલા ગીતો, નૃત્યો તથા સાંિાદો
પર આધારરત રામાયણને રિૂ કરિામાાં આિે છે. તેને
પુરુષ કલાકારો દ્વારા રિૂ કરિામાાં આિે છે.
➢ રાસલીલા:
• તે ગુિરાતમાાં લોકવપ્રય એિા કૃષ્ણ અને રાધાના રકશોર
અિસ્થાના પ્રેમની કથાઓ રિૂ કરતુાં નૃત્ય-નાટ્યમાંચ છે.
➢ ભૂિ:
• ભૂત અથાતત પ્રેત, ભૂત એ કણાતટકના કન્નર વિલ્લામાાં
પ્રચવલત મૃત પૂિતજોની આરાધના માટેની પરંપરાગત
પ્રથા છે.
❖ મનાોરાંજન અાધાકરિ નાટ્યકળા:
• મનોરંિન આધારરત નાટ્યકળા એ િધુ પાંથ વનરપેક્ષ
હતી. તેના કેન્રમાાં પ્રેમ, શૌયત તથા સામાવિક-સાાંસ્કૃવતક
પરંપરાઓ પર આધારરત કથાઓ હતી.
• આ નાટ્યકળાનો મુખ્ય ઉદેશ ગ્રામીણ લોકોનુાં મનોરંિન
હતુાં.
➢ ભવાઇ:
• તે ગુિરાત તથા રાિસ્થાનના કચ્છ અને કારિયાિાડ
ક્ષેત્રોમાાં પ્રચવલત એક લોક નાટ્યકળા છે.
• આમાાં પહેરિેશના નામથી પ્રખ્યાત લઘુ-નાટકોની
શ્રાંખલાના પ્રત્યેક નાટકોનુાં િણતન કરિા માટે નૃત્યનો
ઉપયોગ કરિામાાં આિે છે.
• તેમાાં ભૂાંગળ, ઝાાંઝ તથા તબલા િેિા િાદ્યયાંત્રોનો
ઉપયોગ કરીને ભિાઇ ભિિિામાાં આિે છે.
• ભિાઇ નાટ્યકળામાાં સૂત્રધારને ‘નાયક’ નામથી
ઓળખિામાાં આિે છે.
➢ દસકકિયા:
• તે ઓરડશા ક્ષેત્રની પ્રચવલત નાટ્યકળા છે, તેમાાં ‘ગાયક’
મુખ્ય કથાિાચક હોય છે તથા ‘પાવલયા’ સહકથા િાચક
હોય છે.
• કથા િણતનની સાથે સાથે નાટકીય સાંગીતની િુગલબાંદી
હોય છે, િેને કરિયા નામની લાકડીના બનેલા
િાદ્યતાંત્રની સહાયતાથી ઉત્પન્ન કરિામાાં આિે છે.
➢ ગરાોધ:
• ગુિરાતના ગરોધ સમુદાયની લોકવપ્રય કળા છે. તેમાાં
િીરતાની કથાનુાં િણતન કરિા માટે રંગીન વચત્રો મારફતે
રિૂ કરિામાાં આિે છે.
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
➢ જાત્રા:
• તે પૂિીભારતની લોકવપ્રય નાટ્યકળા છે. તેને િૈષ્ણિ
સાંત ચૈતન્યપ્રભુ દ્વારા શરૂ કરિામાાં આિી હતી. તેમણે
પોતાની યાત્રાઓ દરવમયાન કૃષ્ણની વશક્ષાઓનો પ્રસાર
કરિા માટે જાત્રાના માધ્યમનો ઉપયોગ કયો હતો.
• િતતમાન સમયમાાં જાત્રાનો ઉપયોગ પાંથ વનરપેક્ષ,
ઐવતહાવસક તથા દેશભવિ િેિા કેન્રીય ભાિો ધરાિતી
કથાઓનુાં િણતન કરિા માટે કરિામાાં આિે છે.
➢ કારીતયલા:
• કારીવયલા એ વહમાચલ પ્રદેશના તરાઇ ક્ષેત્રોમાાં રિૂ
થતી નાટ્યકળા છે. સામાન્ય રીતે તે ગ્રામ્ય સ્તરે થતા
મેળાઓ અને તહેિારો દરવમયાન રાત્રે કરિામાાં આિે
છે.
➢ માચ:
• તે મધ્યપ્રદેશના માળિા ક્ષેત્રની લોક નાટ્યકળા છે. િેની
શરૂઆત 17 મી સદીમાાં ઉજ્જેનમાાં થઇ હતી તથા તે
પૌરાવણક કથાઓ પર આધારરત છે.
• તેની મુખ્ય વિશેષતા તેના સાંિાદ હોય છે, િેને દોહાના
રૂપમાાં રિૂ કરિામાાં આિે છે.
➢ નાૌટાંકી:
• સ્િાાંગની એક શાખા તરીકે રિૂ થતી નૌટંકી નાટ્યકળા
એ ઉત્તર ભારતની સિાતવધક લોકવપ્રય નાટ્યકળા છે.
• અબુલ ફઝલના ‘આઇન-એ-અકબરી’ પુસ્તકમાાં તેના
વિષમી ચચાત જોિા મળે છે.
• સાંિાદોને ‘ગીવતકાવય શૈલી’ માાં નગારા નામના ઢોલના
તાલ પર કરિામાાં આિે છે.
➢ અાોજા-પાલી:
• ઓજા-પાલી અસમની એક અનોખી િણતનાત્મક
નાટ્યકળા છે.
• તે મનસા દેિી અથિા નાગદેિીના ઉત્સિ સાથે સાંબાંવધત
છે.
• તેનુાં કથા િાચન એક લાાંબી પ્રવિયા છે િેમાાં બવનયા
ખાંડ, ભરટયાલી ખાંડ તથા દેિ ખાંડ એમ ત્રણ ભાગ હોય
છે.
➢ પાોવાડા:
• વશિાજીએ તેમના શત્રુ અફઝલ ખાનને માયો હતો.
આથી તેમની િીરતાની પ્રશાંસા કરિા માટે પોિાડાની
રચના કરિામાાં આિી હતી.
 સાાંસ્કૃતિક વારસો
• આ શૌયગાથા રિૂ કરતી નાટ્યકળા છે અને તે મુખ્યત્ત્િે • તેની મુખ્ય વિશેષતા મવહલા અવભનેત્રીઓની હાિરી
મહારાષ્ટ્રમાાં લોકવપ્રય છે. તથા તે પુરુષોની ભૂવમકા વનભાિે છે.
➢ સ્ાાંગ: • તેમાાં મુખ્યત્ત્િે લાિણી ગીતો ગાિામાાં આિે છે.
• પાંજાબ અને હરરયાણામાાં કરિામાાં આિે છે, િેમાાં
➢ તવલ્લૂ-પટુ:
છંદોના માધ્યમથી ગાિામાાં આિે છે અને એકતારા,
• વિલ્લૂ-પટ્ટુ ગીતનો અથત ધનુગીત થાય છે. તે દવક્ષણમાાં
હામોવનયમ, સારંગી, ઢોલક િેિા િાદ્ય-યાંત્રોની મદદથી
રિૂ થતી લોકવપ્રયા નાટ્યકળા છે, િેમાાં રામાયણની
રિૂ કરિામાાં આિે છે.
િાતાતઓને ધનુષ આકારના િાદ્ય-યાંત્રની મદદથી રિૂ
➢ િમાશા:
કરિામાાં આિે છે.
• તે હાસ્યરસ તથા કામોત્તેિક સામગ્રીઓ માટે પ્રવસદ્ધ
એિી મહારાષ્ટ્રની નાટ્યકળા છે.

❖ દક્ષિણ ભારિની નાટ્યકળા:

• દવક્ષણ ભારતની નાટ્યકળા એ નૃત્ય પર િધુ મહત્ત્િ આપે છે, જ્યારે ઉત્તર ભારતમાાં સાંગીતને િધુ મહત્ત્િ આપિામાાં આિે છે.
• દવક્ષણ ભારતની કેટલીક મહત્ત્િની નાટ્યકળાઓ નીચે મુિબ છે:
યક્ષજ્ઞાન - આાંધ્રપ્રદેશ તથા કણાતટકમાાં પ્રચવલત
- ઉદ્દભિ: વિિયનગર સામ્રાજ્યના રાિદરબારમાાં
- તેને િકકુલા િારુ નામના સમુદાય દ્વારા રિૂ કરિામાાં આિે છે.
પગાતી િેશાલૂ - તેલાંગણા તથા આાંધ્ર પ્રદેશમાાં પ્રચવલત
- તેમાાં િેશમ નામનુાં મુખ્ય ચરરત્ર અને અન્ય સહચરરત્રો હોય છે.
બુરાત કથા - આાંધ્રપ્રદેશની લોકવપ્રય નાટ્યકળા
બયલતા - કણાતટકમાાં સ્થાનીય દેિી-દેિતાઓની આરાધના માટે રિૂ કરિામાાં આિતી નાટ્યકળા છે.
- રાધા-કૃષ્ણના પ્રેમ પર આધારરત િાતાતઓ
તાલ-મડ્ડાલે - આાંધ્રપ્રદેશ અને કણાતટકમાાં પ્રચવલત
- સામાન્ય રીતે યજ્ઞાગાનની પહેલા કરતાલ તથા મડ્ડાલે નામના ઢોલથી કરિામાાં આિે છે.
થેય્યમ - કણાતટકની ધાવમતક વિવધ યુિ ભૂત નાટ્યકળા છે.
કૃષ્ણાઅટ્ટમ - કણાતટકની રંગારંગ નૃત્ય નાટ્યકળા છે, િેમાાં શ્ી કૃષ્ણની જીિનલીલાનુાં િણતન કરિામાાં
આિે છે.

4

સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ભારિીય શાસ્ત્રીય નૃત્ાો ભાગ-1
❖ ભારિીય શાસ્ત્રીય નૃત્:
• લોકનૃત્યએ તૈયાર કરેલ વ્યાપક આધારના કારણે
શાસ્ત્રીય નૃત્યને પ્રોત્સાહન મળયયું છે. સુંગીત નાટક
એકેડમી મયજબ શાસ્ત્રીય નૃત્યશૈલીઓ મયખ્યત્વે આઠ
પ્રકારની છે :
- તમમલનાડય અને કણાાટકનયું ભરતનાટ્યમ,
- કેરળનયું શાસ્ત્રીય નૃત્ય-નાટક કથકલી,
- ઉત્તર પ્રદેશનયું કથ્થક,
- મમણપયરનયું મમણપયરી,
- ઓડીસાનયું ઓડડસી,
- આુંધ્ર પ્રદેશનયું કુચીપયડી
- અસમનયું સમરયા
- કેરળનયું મોમહનીઅટ્ટમ
• નાટ્યશાસ્ત્રનયું શ્રેય ભરતમયમનને જાય છે.
❖ ભરિનાટ્યમ નૃત્:
• ભારતમાું નૃત્યની સમૃદ્ધ અને મહત્ત્વપૂણા પરંપરા છે, જે
પ્રાચીન સમયથી ચાલી આવે છે. મવમવધ સમયગાળામાું
થયેલા ખોદકામ, મશલાલેખો, ઐમતહામસક વણાનો,
રાજાઓ અને કલાકારોની વુંશ પરંપરા, સામહત્ત્યક
સ્રોતો, મશલ્પ અને મચરકલામાુંથી વ્યાપક પયરાવા
ઉપલબ્ધ થયા છે.
• પૌરામણક કથાઓ અને દંતકથાઓ પણ એ મવચારને
સમથાન આપે છે કે ભારતીય લોકોના ધામમાક અને
સામામજક જીવનમાું નૃત્યનયું સ્ત્થાન મહત્ત્વપૂણા છે.
• સામહત્યમાું પ્રથમ સુંદભા વેદમાુંથી મળે છે, જયાું નૃત્ય
અને સુંગીતની ઉત્પમત્ત થઈ હતી.
➢ નૃત્નાાં અાંગાો
• નાટ્યશાસ્ત્રમાું મનમાાણ પામેલ શાસ્ત્રીય પરંપરાની
શૈલીમાું નૃત્ય અને સુંગીત એ નાટકના અમવભાજય
અુંગો છે.
• પ્રાચીન શોધ-મનબુંધો અનયસાર, નૃત્યમાું રણ પાસાઓને
ધ્યાનમાું લેવામાું આવે છે - નાટક, નૃત્ય અને નૃત્ત.
• નાટક : તેમાું નાટકીય તત્ત્વને રેખાુંડકત કરવામાું આવે
છે. કથકલી નૃત્ય-નાટક સ્ત્વરૂપ મસવાય, આજે
મોટાભાગનાું નૃત્ય સ્ત્વરૂપોમાું આ પાસયું ભાગ્યે જ
વ્યવહારમાું લેવામાું આવે છે.
1
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• નૃત્ય : તે મૂળ અમભવ્યમિ (હાવભાવ) છે અને ખાસ
કરીને મવષય કે મવચારને દશાાવવા માટે રજૂ કરવામાું
આવે છે.
• નૃત્ત : આ એક શયદ્ધ નૃત્ય છે, જયાું શરીરની મહલચાલ ન
તો કોઈ લાગણીનયું પ્રદશાન કરે છે, ન તો કોઈ અથા
વ્યિ કરે છે. નૃત્ય અને નાટકને અસરકારક રીતે રજય
કરવા માટે નૃત્ય કરનારની નવ રસના સુંચારમાું
મનપયણતા હોવી જોઈએ. આ નવ રસો છે : પ્રેમ, હાસ્ત્ય,
કરુણા, વીરતા, ક્રોધ, ભય, અણગમો, આશ્ચયા અને
શાુંમત.
• નૃત્યની તમામ શૈલીઓ પ્રાચીન વગીકરણ - તાુંડવ અને
લાસ્ત્યનયું અનયકરણ કરે છે. તાુંડવ પયરૂષવાચી (પયરૂષાતન),
પરાક્રમી, મનભાય અને ઉત્સાહી છે. લાસ્ત્ય સ્ત્રીત્વ
સબુંમધત, નાજયક, ભાવાત્મક અને સયુંદર છે.
• ભરતનાટ્યમ નૃત્ય 2000 વષાથી વધય જૂનયું હોવાનયું
માનવામાું આવે છે. ભરત મયમનના નાટ્યશાસ્ત્ર
(ઇસ્ત્વીસન પૂવે 200 થી ઇસ્ત્વીસન 200 ) થી શરૂ થતા
કેટલાક ગ્રુંથો આ નૃત્ય સ્ત્વરૂપ મવશે મામહતી પૂરી પાડે
છે.
• નુંદીકેશ્વરનયું અમભનય દપાણ એ ભરતનાટ્યમ નૃત્યમાું
શરીરની મહલચાલની તકનીકો અને વ્યાકરણના
અભ્યાસ માટે પાઠ્ય સામગ્રીનો મયખ્ય સ્રોત છે.
મચદમ્બરમ મુંડદરના ગોપયરમ પર ભરતનાટ્યમ નૃત્યની
હારમાળા અને પથ્થરથી કાપેલી મૂમતાઓ જોઈ શકાય
છે.
• ભરતનાટ્યમ નૃત્ય એકહયા તરીકે ઓળખાય છે, જયાું
એક નૃત્યાુંગના એક જ પ્રદશાનમાું અનેક ભૂમમકાઓ
ભજવે છે.
• આ નૃત્યમાું સૌથી પહેલયું એક મુંગળાચરણ ગીત હોય
છે. પ્રથમ નૃત્ય વસ્ત્તય અલાડરપ્પય છે, જેનો શાત્બ્દક અથા
થાય છે - ફૂલોંને સજાવવાું. તે ધ્વમન અક્ષરોના પઠનની
સાથે એક નૃત્ય સુંયોજનનો અમૂતા ભાગ છે.
• આગળનો એકમ, જામતશ્વરમ એ એક નાનો શયદ્ધ
મવભાગ છે, જે કણાાટક સુંગીતમાું રાગની સુંગીતમય
નોંધો સાથે રજૂ કરવામાું આવે છે. જામતસ્ત્વરમમાું
 સાાંસ્કૃતિક વારસો
સામહત્ય અથવા શબ્દો નથી. ભરતનાટ્યમ નૃત્યની - મૃણામલની સારાભાઈ
તાલીમના આ મૂળભૂત પ્રકારો છે. - યામમની કૃષ્ણમૂમતા,
• એકલ નૃત્ય તરીકે, ભરતનાટ્યમ નૃત્ય - નૃત્યના - મચરા મવશ્વેશ્વરન
અમભનય અથવા હાવભાવના પાસાું પર ખૂબ જ આધાર - શોભના વગેરે
રાખે છે, જયાું નૃત્યાુંગના દ્વારા હલનચલન અને
❖ કથકલી નૃત્:
હાવભાવના મધ્યમથી સામહત્યને વ્યિ કરવામાું આવે
• કેરળ ઘણા પરંપરાગત નૃત્ય અને નૃત્ય-નાટક સ્ત્વરૂપોનયું
છે.
ઘર છે, જેમાું સૌથી નોંધપાર કથકલી છે.
• ભરતનાટ્યમ નૃત્ય પ્રદશાનમાું શબ્દમ જાતિસ્વરમને
• કથકલી, એક નૃત્ય સ્ત્વરૂપ તરીકે આજે લોકમપ્રય છે,
અનયસરે છે. આ સાથે ગવાતયું ગીત સામાન્ય રીતે
તેની તયલનાત્મક રીતે તાજેતરમાું જ ઉત્પમત્ત થઇ હોય
પરમાત્માની ઉપાસના માટે હોય છે.
તેમ માનવામાું આવે છે. જો કે, તે એક એવી કલા છે, જે
• શબ્દમ (શબ્દ) પછી, નૃત્યાુંગના વર્ણનમ (વણાન) રજૂ
પ્રાચીન સમયમાું દમક્ષણ પ્રદેશમાું અત્સ્ત્તત્વમાું રહેલા
કરે છે. વણાનમ જે ભરતનાટ્યમ સુંગ્રહની સૌથી
ઘણા સામામજક અને ધામમાક નાટ્ય સ્ત્વરૂપોમાુંથી
મહત્ત્વપૂણા રચના છે, તે આ શાસ્ત્રીય નૃત્યના સારનયું
મવકમસત થઈ છે.
પ્રમતક અને તેમાું નૃત્ત અને નૃત્ય બુંનેનયું મમશ્રણ થાય છે.
• ચડકયારકુથય, કુડીયાટ્ટમ, કૃષ્ણટ્ટમ અને રામનાથમ એ
આ વણાન અમભનયમાું નૃત્ય કલાકારની શ્રેષ્ઠતા છે અને
કેરળની કેટલીક ધામમાક પ્રદશાન કલાઓ છે, જેણે
નૃત્યાુંગનાની અમવરત સજાનાત્મકતાનયું પ્રમતમબુંબ પણ
કથકલી નૃત્ય પર તેનાું સ્ત્વરૂપ અને તકનીકમાું પ્રત્યક્ષ
છે.
અસર કરી છે.
• વણાનમ એ ભારતીય નૃત્યની સૌથી સયુંદર
• શરીરની મયદ્રાઓ અને નૃત્યની ઢબ માટે કથકલી નૃત્ય
રચનાઓમાુંની એક છે.
શૈલી કેરળની પ્રાચીન યયદ્ધ કલાને આભારી છે.
• કઠોર વણાનમ પછી, નૃત્યાુંગના મવમવધ મનોભાવોને
• કથકલી એ નૃત્ય, સુંગીત અને અમભનયનયું મમશ્રણ છે
વ્યિ કરતા - કરતા અનેક અમભનય વસ્ત્તયઓ રજય કરે
અને તેમાું મોટાભાગનાું ભારતીય મહાકાવ્યોમાુંથી
છે.
લેવામાું આવેલી વાતાાઓનાું નાટ્ય સ્ત્વરૂપો છે.
• સામાન્ય ખુંડો કીિણનમ, કૃતિ, પદમ અને જાવલીસ છે.
• તે એક શૈલીયયિ કલા સ્ત્વરૂપ છે, જેમાું અમભનયનાું ચાર
કીતાનમમાું, પાઠ મહત્ત્વપૂણા છે, જયારે કૃમત એ એક
પાસા - અુંમગકા, અહાયા, વામચકા, સાત્ત્વકા અને નૃત,
રચના છે, જે સુંગીતનાું પાસાને પ્રકામશત કરે છે. બુંને
નૃત્ય અને નાટ્ય પાસાઓનયું સયુંદર સુંકલન છે.
સામાન્ય રીતે ભમિશીલ હોય છે અને રામ, મશવ,
નૃત્યાુંગના કમાકાુંડડક હાથના અને ચહેરાના હાવભાવ
મવષ્ણય વગેરેના જીવનના પ્રસુંગોનયું પ્રમતમનમધત્વ કરે છે.
સાથે તેને અમભવ્યિ કરે છે અને ત્યારબાદ (પદ્મા)
પદમ અને જાવલીસ પ્રેમના મવષય પર અને ઘણી વખત
પદ્યાત્ત્મકા ભાગ આવે છે, જે ગવાય છે.
દૈવી પણ હોય છે.
• કથકલી એક દૃશ્ય કળા છે, જેમાું નાટ્યશાસ્ત્રમાું
• ભરતનાટ્યમ પ્રદશાન તિલાના સાથે સમાપ્ત થાય છે,
મનધાાડરત મસદ્ધાુંતો અનયસાર અહાયા, પહેરવેશ અને
જેનયું મૂળ મહન્દયસ્ત્તાની સુંગીતના તરાનામાું છે. તે એક
મેકઅપ પારોને અનયકળ ૂ કરવામાું આવે છે. કલાકારનો
જીવુંત નૃત્ય છે, જે સામહત્યની કેટલીક પુંમિઓ ઉપરાુંત
ચહેરો જાણે માસ્ત્ક પહેરેલો હોય તેમ રંગવામાું આવે છે.
સુંગીતના ઉચ્ચારણની સાથે રજૂ કરવામાું આવે છે. આ
હોઠ, પોપચાું અને ભમર અગ્રણી દેખાવા માટે
પ્રદશાન ભગવાનના આશીવાાદ માટે મુંગલમ સાથે
બનાવવામાું આવે છે. ચૂટ્ટી બનાવવા માટે ચોખાની પેસ્ત્ટ
સમાપ્ત થાય છે.
અને લીંબયનયું મમશ્રણ ચહેરા પર લગાવવામાું આવે છે, જે
• ભરતનાટ્યમ નૃત્યની સુંગીત મુંડળીમાું ગાયક, વાુંસળી
ચહેરાના મેકઅપને મનખારે છે.
વાદક, મૃદંગમ વાદક, વીણા વાદક અને કરતાલ
• કથકલી નૃત્ય મયખ્યત્વે વ્યાખ્યાયાત્મક છે. કથકલી
વાદકનો સમાવેશ થાય છે. જે વ્યમિ કમવતા - પાઠ કરે
નાટકના પારો મવસ્ત્ૃત રીતે સાત્ત્વક, રાજમસક અને
છે, તે નટ્ટુવનાર હોય છે.
તામમસક પ્રકારોમાું વહેંચાયેલાું છે. સાત્ત્વક પારો ઉમદા,
• ભરતનાટ્યમના સૌથી લોકમપ્રય કલાકારો :
2

પરાક્રમી, ઉદાર અને શયદ્ધ છે. કૃષ્ણ અને રામ મોર
પીંછાથી શણગારેલા ખાસ મયગટ પહેરે છે.
• કથકલીમાું પોશાક અને શણગાર ઝીણવટપૂવકા અને
શ્રેષ્ઠ માનવ અસર ઉભી કરવા માટે ડડઝાઇન કરવામાું
આવ્યા છે. આ નૃત્ય કરતી વખતે પહેરવામાું આવતા
મોટા ઘેરદાર ઘાઘરા (સ્ત્કટટ) ને ઉદયટ્ટુકેટૂ કહેવામાું આવે
છે.
• કથકલી નૃત્યથી મવરુદ્ધ, આખા શરીરનો ઉપયોગ અન્ય
કોઈપણ નૃત્ય સ્ત્વરૂપમાું થતો નથી. આ નૃત્ય સ્ત્વરૂપની
તકનીકી મવગતો ચહેરાના સ્નાયયઓથી માુંડીને
આુંગળીઓ, આુંખો, હાથ અને કાુંડા સયધી શરીરના દરેક
ભાગને આવરી લે છે. ચહેરાના સ્નાયયઓ મહત્ત્વપૂણા
ભૂમમકા ભજવે છે. નાટ્યશાસ્ત્રમાું વણાવેલ ભ્રમર,
આુંખની કીકી અને નીચલા પોપચાની હલનચલનનો
આટલો ઉપયોગ અન્ય કોઈ નૃત્ય સ્ત્વરૂપમાું થતો નથી.
શરીરનયું વજન પગની બહારની ડકનારીઓ પર છે, જે
સહેજ વળેલી અને ગોળાકાર હોય છે.
• કથકલી નૃત્યનયું પ્રદશાન કેલીકોટ્ટૂથી શરૂ થાય છે, જેના
દ્વારા પ્રેક્ષકગણ આકષાાય છે. કેલીકોટ્ટૂ સાુંજે યોજાનાર
કાયાક્રમની મવમધસરની જાહેરાત છે. આ સમયે
કાયાક્રમના સ્ત્થળે ખયલ્લી જગ્યામાું ઢોલ અને મુંજીરા
વગાડવામાું આવે છે.
• ત્યારપછી િોડયમ થાય છે. તે એક ધામમાક નૃત્ય છે
જેમાું એક અથવા બે કલાકારો ભગવાનના આશીવાાદ
મેળવવા માટે પ્રાથાના કરે છે.
• પુરપ્પાપદ નામનો શયદ્ધ નૃત્તખુંડ તેના આુંતડરક ભાગ
તરીકે રજય કરવામાું આવે છે.
• ત્યારબાદ, મેલાપ્પડમમાાં, સુંગીતકારો અને ઢોલકવાદક
સ્ત્ટેજ પર તેમની કુશળતાનયું પ્રદશાન કરીને શ્રોતાઓનયું
મનોરંજન કરે છે.
• આ પછી નાટક અથવા પસુંદ કરેલ નાટકનયું મનમશ્ચત
દૃશ્ય શરૂ થાય છે.
• ઇલાકીઅટ્ટમ એ પ્રદશાન અથવા પ્રદશાનનો એ ભાગ છે,
જયાું કલાકારને અમભનયમાું તેની શ્રેષ્ઠતા અમભવ્યિ
કરવાની તક મળે છે.
• પ્રમસદ્ધ કલાકારો: ગયરુ કુુંચયું કુરૂપ, ગોપીનાથ, રીટા
ગાુંગયલી વગેરે
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
❖ કથક નૃત્:
• કથક શબ્દ કથા શબ્દ પરથી આવ્યો છે, જેનો અથા વાતાા
થાય છે. કથા કહેનાર અથવા કથાકાર, એવા લોકો છે
જેઓ મોટાભાગે મહાકાવ્યો, દંતકથાઓ અને પૌરામણક
કથાઓનાું પ્રકરણો પર આધાડરત વાતાાઓ કહે છે.
• આ કદાચ મૌમખક પરંપરા તરીકે શરૂ થયયું હતયું. કદાચ
પાછળથી પઠનને વધય અસરકારક બનાવવા માટે સુંકેતો
અને હાવભાવ ઉમેરવામાું આવ્યા હતા. આમ,
અમભવ્યિ નૃત્યનયું એક સરળ સ્ત્વરૂપ મવકમસત થયયું, જે
પાછળથી કથકમાું મવકસ્ત્યયું. આજે આપણે જે જોઈએ
છીએ તે આ નૃત્યના મવકાસનાું કારણો પણ ઉપલબ્ધ
કરાવે છે.
• 15મી સદીમાું ઉત્તર ભારતને પ્રભામવત કરનાર વૈષ્ણવ
સુંપ્રદાય અને પડરણામી ભમિ ચળવળે ગીત અને
સુંગીતનાું સ્ત્વરૂપોની સુંપણ
ૂ ા નવી શ્રેણીમાું ફાળો આપ્યો.
રાધા-કૃષ્ણ મવષય-વસ્ત્તય મીરાુંબાઈ, સયરદાસ, નુંદદાસ
અને કૃષ્ણદાસની કૃમતઓ સાથે અત્યુંત લોકમપ્રય સામબત
થઈ.
• રાસલીલાનો ઉદય એ એક મહત્ત્વપૂણા મવકાસ હતો. તે
સ્ત્વયું સુંગીત, નૃત્ય અને વાતાાઓનો સમન્વય કરે છે.
• મોગલોના આગમનથી આ નૃત્યપ્રકારને નવી પ્રેરણા
મળી. મુંડદરના પ્રાુંગણથી મહેલના દરબારમાું મવસ્ત્તરણ
થયય જેના કારણે રજૂઆતમાું ફેરફારની આવશ્યકતા
હતી. મહંદય અને મયત્સ્ત્લમ બુંને દરબારોમાું કથક અત્યુંત
શૈલીયયિ બન્યયું અને તેને મનોરંજનના આધયમનક સ્ત્વરૂપ
તરીકે ગણવામાું આવ્યયું.
• ઓગણીસમી સદીમાું અવધના છેલ્લા નવાબ વામજદ
અલી શાહના આશ્રય હેઠળ કથકનો સયવણા યયગ જોવા
મળયો. તેમણે ભાવ, મનોદશા અને ભાવનાઓની
અમભવ્યમિ પર તેમના મજબૂત ઉચ્ચાર સાથે લખનઉ
ઘરાનાની સ્ત્થાપના કરી. જયપયર ઘરાના તેની લયકારી
અથવા લયબદ્ધ ગયણવત્તા માટે જાણીતયું છે અને બનારસ
ઘરાના કથક નૃત્યની અન્ય અગ્રર્ી શાળા છે. કથકમાું
ગમતની ટેકમનક તેના માટે મવમશષ્ઠ છે.
• આ નૃત્યમાું પગની માર એડી અથવા આુંગળીઓનો
ઉપયોગ થાય છે. અહીં મક્રયા મયાાડદત થાય છે. અહીં
કોઈ ઝોક હોતો નથી અને શરીરના નીચેના અથવા
ઉપરના ભાગના કોઈ તીવ્ર વળાુંકો અથવા વળાુંકોનો
ઉપયોગ થતો નથી.
 સાાંસ્કૃતિક વારસો
• નૃત્યકાર થાટ નામના ક્રમ સાથે શરૂ થાય છે, જયાું ગરદન, ભમર અને કાુંડાની ધીમે ધીમે હલનચલન શરૂ થાય છે.
• નગ્માનો ઉપયોગ કથકના નૃત્ય ભાગમાું થાય છે. ઢોલ વગાડનાર અને નૃત્યકાર - બુંને સયરીલા તારની આવૃમત્ત પર સતત તાલ
મેળવે છે.
• આજે, કથક એક મવમશષ્ટ નૃત્ય સ્ત્વરૂપ તરીકે ઉભરી આવ્યયું છે. મયત્સ્ત્લમ સુંસ્ત્કમૃ ત સાથે સુંબુંધ ધરાવતયું ભારતનયું એકમાર શાસ્ત્રીય
નૃત્ય હોવાથી, તે કલામાું મહંદય અને મયત્સ્ત્લમ પ્રમતભાના અનન્ય સુંશ્લષે ણનયું પ્રમતમનમધત્વ કરે છે.
• વધયમાું, કથક એ શાસ્ત્રીય નૃત્યનયું એકમાર સ્ત્વરૂપ છે જે મહન્દયસ્ત્તાની અથવા ઉત્તર ભારતીય સુંગીત સાથે જોડાયેલયું છે અને તે
બુંનેનો સમાુંતર મવકાસ થયો છે.
• પ્રતસદ્ધ કલાકારો : મબરજય મહારાજ, મસતારા દેવી, લચ્છય મહારાજ વગેરે

4

સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ભારિીય શાસ્ત્રીય નૃત્ાો ભાગ-2
❖ મણિપુરી નૃત્:
• મણિપુરી એ ભારતના ઉત્તર-પૂર્વ ખૂિામાાં આર્ેલા
મણિપુર રાજ્યના મનોહર અને એકાાંત ર્ાતાર્રિમાાં
ઉદ્દભર્ેલ છે. પ્રદેશના ભૌગોણલક સ્થાનને કારિે
મણિપુરના લોકો બહારના પ્રભાર્થી સુરણિત છે, અને
આ પ્રદેશ તેની અનન્ય પરંપરાગત સાંસ્કૃણત જાળર્ી
રાખર્ામાાં સિમ છે.
• મણિપુરમાાં નૃત્ય ધાણમવક ણર્ણધઓ અને પરંપરાગત
તહેર્ારો સાથે સાંકળાયેલુાં છે, જેમાાં ણશર્-પાર્વતી અને
બ્રહ્ાાંડની રચના કરનારા અન્ય દેર્ી-દેર્તાઓના નૃત્યના
પૌરાણિક સાંદભો જોર્ા મળે છે.
• લાઇ હરાઓબા એ નૃત્યનુાં સૌથી પહેલુાં સ્ર્રૂપ છે, જે
મણિપુરમાાં તમામ શૈલીયુક્ત નૃત્યોને આધાર પૂરો પાડે
છે. તેનો શાબ્દદક અથવ થાય છે દેર્તાઓનો આનાંદ -
પ્રમોદ, તે ગીત અને નૃત્યના ણર્ણધસરના અપવિ તરીકે
રજૂ કરર્ામાાં આર્ે છે.
• મુખ્ય કલાકારો માયબા અને માયબી (પૂજારીઓ અને
પૂજારિો) છે, જેઓ ણર્શ્વની રચનાના ણર્ષયને ફરીથી
અમલમાાં મૂકે છે.
• 15મી સદીમાાં ર્ૈષ્િર્ ધમવના આગમન સાથે, રાધા અને
કૃષ્િના જીર્નવૃતાાંત પર આધારરત નર્ી રચનાઓ ધીમે
ધીમે રજૂ કરર્ામાાં આર્ી. રાજા ભાગ્યચાંદ્રના શાસનકાળ
દરણમયાન જ મણિપુરના લોકણપ્રય રાસલીલા નૃત્યની
શરૂઆત થઈ હતી.
• મણિપુર નૃત્યનો ણર્શાળ સાંગ્રહ છે, જો કે, રાસ, સાંકીતવન
અને થાાંગ-તા સૌથી લોકણપ્રય સ્ર્રૂપો છે. મુખ્ય રાસ નૃત્યો
પાાંચ છે, જેમાાંથી ચાર ચોક્કસ ઋતુઓ સાથે સાંકળાયેલા
છે, જ્યારે પાાંચમુાં ર્ષવના કોઈપિ સમયે પ્રદણશવત કરી
શકાય છે. મણિપુરી રાસનાાં મુખ્ય પાત્રો રાધા, કૃષ્િ અને
ગોપીઓ છે.
• રાસ પોશાક ભરપૂર રીતે ભરતકામ કરેલ એક સખત
ઘાઘરો (સ્કર્ટ) હોય છે, જે પગ સુધી લાંબાયેલો હોય છે.
તેના ઉપર એક નાનો ઝીિો સફેદ મલમલનો ઘાઘરો
(સ્કર્ટ) પહેરર્ામાાં આર્ે છે. ઘેરા મખમલનુાં પોલકું
(દલાઉઝ) શરીરના ઉપરના ભાગને આર્રી લે છે અને
પરંપરાગત સફેદ ઘૂઘાં ર્ ખાસ ર્ાળ પર પહેરર્ામાાં આર્ે
છે, જે ચહેરા પર સુદાં ર રીતે પડે છે.
1
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• મણિપુરી નૃત્યમાાં તાાંડર્ અને લાસ્ય બાંનેનો સમાર્ેશ થાય
છે અને તેમાાં અત્યાંત ર્ીરતાપૂર્વક પુરૂષર્ાચીથી લઈને
શાાંત અને આકષવક સ્ત્રી સુધીનો સમાર્ેશ થાય છે.
સામાન્ય રીતે તેના ભાર્ાત્મક અને આકષવક હલનચલન
માર્ે જાિીતુાં, મણિપુરી નૃત્ય એક માયાર્ી ગુિર્ત્તા ધરાર્ે
છે. શૈલીની સૂક્ષ્મતાને ધ્યાનમાાં રાખીને, મણિપુરી
અણભનય ચહેરા પર ર્ધુ પડતો (મુખાણભનય) દેખાતો
નથી. ચહેરાના હાર્ભાર્ કદરતી છે અને
અણતશયોણક્તપૂિવ નથી - સર્ાાંગઅણભનય અથર્ા ચોક્કસ
રસ વ્યક્ત કરર્ા માર્ે આખા શરીરનો ઉપયોગ, તેની
લાિણિકતા છે.
• મણિપુરી શાસ્ત્રીય ગાયન શૈલીને નર્ કહેર્ામાાં આર્ે છે
- ઉત્તર અને દણિિ ભારતીય સાંગીત બાંનેથી ખૂબ જ
અલગ છે, આ શૈલી ચોક્કસ સ્ર્ર અને અનુકૂલન સાથે
ઉચ્ચ ધ્ર્ણન સાથે ઝડપથી ઓળખી શકાય છે.
• મુખ્ય સાંગીત ર્ાદ્ય પુાંગ અથર્ા મણિપુરી શાસ્ત્રીય ઢોલ
છે. ગાયન સાથે ર્ાાંસળીનો પિ ઉપયોગ થાય છે.
• રાસ અને અન્ય લીલાઓ ઉપરાાંત, વ્યણક્તના જીર્નના
દરેક તબક્કાને સાંકીતવનના પ્રદશવન સાથે ઉજર્ર્ામાાં આર્ે
છે - બાળકનો જન્મ, ઉપનયનમ, લગ્ન અને શ્રાદ્ધ એ
મણિપુરમાાં ગાર્ાના અને નૃત્યના તમામ પ્રસાંગો છે.
સમગ્ર સમુદાય ગીત અને નૃત્યના રૂપમાાં રોણજાંદા
જીર્નની અણભવ્યણક્તઓમાાં ભાગ લે છે.
• પ્રતસદ્ધ કલાકારો: ઝર્ેરી બહેનો (નયના, રંજના, દશવના
અને સુર્િાવ)
❖ ઓાોડિસી નૃત્:
• દેશના પૂર્ીય સમુદ્ર રકનારા પર આર્ેલુાં ઓરડસા, એ
ઓરડસી નૃત્યનો ગૃહ પ્રદેશ છે. ઓરડસી નૃત્ય ભારતીય
શાસ્ત્રીય નૃત્યના અનેક સ્ર્રૂપોમાાંનુાં એક છે.
• સાંર્ેદનાત્મક અને ભાર્ાત્મક ઓરડસી (નૃત્ય) એ પ્રેમ અને
જુસ્સાનુાં નૃત્ય છે.
• આ નૃત્ય સ્ર્રૂપના પુરાતત્ત્ર્ીય પુરાર્ા બીજી સદી પૂર્ેના
છે, જે ભુર્નેશ્વર નજીક ઉદયણગરર અને ખાંડણગરર
ગુફાઓમાાં જોર્ા મળે છે.

• 7મી સદીની આસપાસ, ઓરડશામાાં ણહંદુ ધમવ પ્રભુત્ર્
જમાર્ી રહ્યો હતો તેની સાથે, ઘિા ભવ્ય માંરદરો
બાાંધર્ામાાં આવ્યા હતા.
• કોિાકક ખાતેનુાં ભવ્ય સૂયવ માંરદર, નાટ્ય માંડપ અથર્ા નૃત્ય
હોલ સાથે 13મી સદીમાાં બાાંધર્ામાાં આવ્યુાં હતુાં, જે
ઓરડશામાાં માંરદર ણનમાવિ પ્રવૃણત્તની પરાકાષ્ઠા દશાવર્ે છે.
પથ્થર ઉપર બનેલા આ નૃત્યો આજે પિ ઓરડસી
નતવકોને પ્રેરિા આપે છે.
• સમય જતાાં, ગોર્ીપુઆ નામના છોકરાઓના ર્ગવને
કલાની તાલીમ આપર્ામાાં આર્ી હતી, તેઓ માંરદરોમાાં
અને સામાન્ય મનોરંજન માર્ે પિ નૃત્ય કરતા હતા. આ
શૈલીના આજના ઘિા ગુરુઓ ગોર્ીપુઆ પરંપરાના છે.
• ઓરડસી (નૃત્ય) એ એક અત્યાંત શૈલીયુક્ત નૃત્ય છે અને
તે અમુક અાંશે શાસ્ત્રીય નાટ્ય શાસ્ત્ર અને અણભનય દપવિ
પર આધારરત છે.
• ર્ાસ્તર્માાં તેિે જદુનાથ ણસાંહાના અણભનય દપવિ પ્રકાશ,
રાજમણિ પાત્રાના અણભનય ચાંણદ્રકા અને મહેશ્વર
મહાપાત્રાના અણભનય ચાંણદ્રકા દ્વારા ઘિુાં મેળવ્યુાં છે.
• ભારતના અન્ય ભાગોની જેમ, રચનાત્મક સાણહત્યે પિ
ઓરડસી નૃત્યકારોને પ્રેરિા આપી અને નૃત્ય માર્ે ણર્ષયો
પૂરા પાડ્યા. આ ખાસ કરીને જયદેર્ દ્વારા 12મી સદીના
ગીત ગોણર્ાંદ માર્ે સાચુાં છે. તે નાયક-નાણયકા ની
ભાર્નાનુાં ગહન ઉદાહરિ છે અને તેની કાવ્યાત્મક અને
શૈલીયુક્ત સામગ્રી અન્ય કણર્તાઓને પાછળ છોડી દે છે.
કણર્ની કૃષ્િ પ્રત્યેની ભણક્ત કૃણતમાાં પ્રણતણબાંણબત થાય છે.
• ઓરડસી (નૃત્ય) નાટ્યશાસ્ત્ર દ્વારા ણનધાવરરત ણસદ્ધાાંતોને
નજીકથી અનુસરે છે. ચહેરાના હાર્ભાર્, હાથના
હાર્ભાર્ અને શરીરના હલનચલનનો ઉપયોગ એક
ણનણિત ભાર્ના દશાવર્ર્ા માર્ે થાય છે.
• શરીરના હલનચલનની ર્ેકણનક ચોક અને ણત્રભાંગા ની બે
મૂળભૂત બ્સ્થણતઓની આસપાસ બનાર્ર્ામાાં આર્ી છે.
ચોક એ ચોરસનુાં અનુકરિ કરતી બ્સ્થણત છે, જ્યાાં
શરીરના ર્જન સાથે સમાનરૂપે સાંતુણલત બ્સ્થણત સ્પષ્ટ રીતે
પુરૂષર્ાચી ર્લિ દશાવર્ે છે. ણત્રભાંગા એ સ્પષ્ટ રીતે સ્ત્રીનુાં
ર્લિ છે, જ્યાાં શરીર ગરદન, ધડ અને ઘૂાંર્િ પર ર્ળેલુાં
હોય છે.
• ધડની ગણત ખૂબ જ મહત્ર્પૂિવ છે અને તે ઓરડસી શૈલીનુાં
એક ણર્ણશષ્ટ લિિ છે.
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• પગની ણહલચાલ ઉપરાાંત, ચક્કર અને કૂદકા મારર્ા માર્ે
ણર્ણર્ધ પ્રકારની ચાલ છે અને કેર્લીક ણશલ્પ-પ્રેરરત મુદ્રા
પિ છે. તેને ભાંગીઝ કહેર્ામાાં આર્ે છે.
• હાથની ણહલચાલો બાંને નૃત્તમાાં મહત્ત્ર્ની ભૂણમકા ભજર્ે
છે, જ્યાાં તેનો ઉપયોગ માત્ર શિગારાત્મક આભૂષિ
તરીકે થાય છે અને નૃત્યમાાં તેનો ઉપયોગ સાંર્ાદ કરર્ા
માર્ે થાય છે.
• ઓરડસી (નૃત્ય) ના અણધકૃત સાંગ્રહમાાં રજુઆતનો એક
ચોક્કસ ક્રમ છે, જ્યાાં દરેક ક્રણમક આઇર્મને વ્યર્બ્સ્થત
રીતે ઇબ્છછત રસ ઉત્પન્ન કરર્ા માર્ે એકસાથે મૂકર્ામાાં
આર્ે છે.
• માંગલાચરણ : શરૂઆતનો પ્રસાંગ છે, જ્યાાં નૃત્યાાંગના
ધીમે ધીમે તેના હાથમાાં ફૂલો સાથે સ્ર્ેજ પર પ્રર્ેશ કરે છે
અને તે ધરતી માતાને અપવિ કરે છે.
• દેવિાનાં આહ્વાન : પછી નૃત્યાાંગનાની પસાંદગીના
દેર્તાનુાં આહ્વાન કરર્ામાાં આર્ે છે. સામાન્ય રીતે
ગિેશજીનુાં શુભ શરૂઆત કરર્ા માર્ે આહર્ાન કરર્ામાાં
આર્ે છે, જે ભગર્ાન, ગુરુ અને પ્રેિકોને ર્ાંદન સાથે
સમાપ્ત થાય છે.
• બટ : પછીના પ્રસાંગને બર્ુ કહેર્ામાાં આર્ે છે, જ્યાાં
ઓરડસી નૃત્ત તકનીકની મૂળભૂત માન્યતાઓને ચોક અને
ણત્રભાંગનાાં મૂળભૂત ર્લિ, પુરૂષ અને સ્ત્રીની દ્વૈતતા
(duality) દ્વારા પ્રકાણશત કરર્ામાાં આર્ે છે. તેમાાં
બર્ુકેશ્વર ભૈરર્ અથર્ા ણશર્ની સ્તુણતમાાં નૃત્ય કરર્ામાાં
આર્ે છે. તે સાથેનુાં સાંગીત ખૂબ જ સરળ છે - તેમાાં માત્ર
નૃત્યના ઉચ્ચારિનો ત્યાગ કરર્ામાાં આર્ે છે.
• ઓરડશામાાં 12મી સદીથી જયદેર્ના ગીત ગોણર્ાંદની
અષ્ટપદીઓના નૃત્ય કરર્ાની સતત પરંપરા છે. આ
કણર્તાનો ગીતર્ાદ ખાસ કરીને ઓરડસી શૈલીને અનુરૂપ
છે. ગીત ગોણર્ાંદ ઉપરાાંત, અન્ય ઓરડયા કણર્ઓ જેમ કે,
ઉપેન્દ્ર ભાાંજા, બલદેર્ રથ, ર્નમાલી અને ગોપાલ કૃષ્િની
રચનાઓ પિ ગર્ાય છે.
• મોક્ષ : સાંગ્રહમાાં રહેલો છેલ્લો પ્રસાંગ, જેમાાં પલ્લર્ી અને
અણભનય પર આધારરત એક કરતાાં ર્ધારે ર્સ્તુઓનો
સમાર્ેશ થઈ શકે છે, તેને મોિ કહેર્ામાાં આર્ે છે.
પખર્ાઝ પર અિરોનુાં ર્િવન થાય છે અને નૃત્યાાંગના
ધીમે ધીમે ઘૂમે છે અને તીવ્રતા સાથે તેની પરાકાષ્ઠાએ
પહોંચે છે, ત્યારે તે છેલ્લી સલામ ભરે છે.

• ઓડિસી ઓકેસ્રા : તેમાાં આર્શ્યક રીતે પખર્ાઝ ર્ાદક
(સામાન્ય રીતે ગુરુ પોતે), ગાયક, ર્ાાંસળી ર્ાદક, ણસતાર
અથર્ા ર્ાયોણલનર્ાદક અને માંજીરા ર્ાદકનો સમાર્ેશ
થાય છે.
• પ્રણસદ્ધ કલાકારો: સોનલ માનણસાંહ, શેરોન લોર્ેન, ગુરુ
પાંકજ ચરિ દાસ
❖ કુચીપુિી નૃત્:
• કચીપુડી ભારતીય નૃત્યની શાસ્ત્રીય શૈલીઓમાાંની એક
છે. આ સદીના ત્રીજા અને ચોથા દાયકાની આસપાસ
નૃત્ય-નાર્કની લાાંબી સમૃદ્ધ પરંપરામાાંથી ઉભરી આવ્યુાં
હતુાં.
• આાંધ્રમાાં નૃત્ય-નાર્કની ખૂબ લાાંબી પરંપરા છે, જે
યિગાનના સામાન્ય નામથી જાિીતી હતી. યિગાનની
કચીપુડી શૈલીની કલ્પના 17મી સદીમાાં ણસદ્ધેન્દ્ર યોગી
દ્વારા કરર્ામાાં આર્ી હતી.
• ફૂર્ર્કક (પગ કૌશલ્ય)માાં નતવકીઓની કશળતા અને તેમના
શરીર પર ણનયાંત્રિ અને સાંતુલન દશાવર્ર્ા માર્ે, ણપત્તળની
થાળીની રકનારી ઉપર નૃત્ય અને માથા પર પાિી ભરેલા
ઘડા સાથે નૃત્ય જેર્ી તકનીકો રજૂ કરર્ામાાં આર્ી હતી.
આમ, નર્ જેર્ી કલાબાજી નૃત્ય પ્રદશવનોની યાદીનો ભાગ
બની ગઈ.
• આ સદીના મધ્ય સુધીમાાં, કચીપુડીએ નૃત્ય સ્ર્રૂપે પોતાને
સાંપૂિરવ ીતે સ્ર્તાંત્ર શાસ્ત્રીય એકાકી નૃત્ય સ્ર્રૂપ તરીકે
સ્થાણપત કરી લીધુાં હતુાં. આમ, હર્ે કચીપુડીનાાં બે સ્ર્રૂપો
છે; પરંપરાગત સાંગીતમય નૃત્ય-નાર્ક (ડ્રામા) અને
એકાકી નૃત્ય.
• કેર્લાક અન્ય શાસ્ત્રીય નૃત્ય સ્ર્રૂપોની જેમ, કચીપુડીનુાં
પઠન એક આહ્વાન ક્રમ સાથે શરૂ થાય છે. અગાઉ આહ્વાન
ગિેશ ર્ાંદના પૂરતુાં મયાવરદત હતુાં. હર્ે અન્ય દેર્ી-
દેર્તાઓને પિ બોલાર્ર્ામાાં આર્ે છે.
• આ પછી નૃત્ય એર્લે કે ણબન-ર્િવનાત્મક અને અમૂતવ
નૃત્ય આર્ે છે. જાણતશ્વરમ ને સામાન્ય રીતે નૃત્ય ક્રમ
તરીકે રજૂ કરર્ામાાં આર્ે છે.
• આ પછી ર્ાતાવ ક્રમ રજૂ કરર્ામાાં આર્ે છે, જેને શદદમ
કહેર્ામાાં આર્ે છે. પરંપરાગત શદદોમાાંનો એક ક્રમ
દશાર્તાર છે. આ શદદ પછી કલાપમ નામનો નાટ્ય ક્રમ
આર્ે છે. ઘિા કચીપુડી નતવકો પરંપરાગત નૃત્ય-નાર્ક
ભમકલ્પમમાાંથી સત્યભામાને સામેલ કરર્ાનુાં પસાંદ કરે
છે.
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• કચીપુડી પઠન સામાન્ય રીતે તરંગમ સાથે સમાપ્ત થાય
છે. કૃષ્િ-લીલા-તરંણગિીના અર્તરિો આ ક્રમ સાથે
ગર્ાય છે, જેમાાં નૃત્યાાંગના સામાન્ય રીતે ણપત્તળની થાળી
પર ઊભી રહે છે અને શક્તર્દનમ પડામાાં પગને બાાંધીને
થાળીને લયબદ્ધ રીતે ખૂબ જ કશળતાથી ખસેડે છે.
• પ્રણસદ્ધ કલાકારો : રાધા રેડ્ડી, રાજા રેડ્ડી, ઇંદ્રાિી
રહેમાન, યાણમની કૃષ્િમૂણતવ ર્ગેરે
❖ સતિય નૃત્:
• 15મી સદીમાાં આસામના મહાન ર્ૈષ્િર્ સાંત અને
સુધારક, મહાપુરુષ શાંકરદેર્ દ્વારા ર્ૈષ્િર્ ધમવના પ્રચાર
માર્ે એક શણક્તશાળી માધ્યમ તરીકે સણત્રય નૃત્યની
રજૂઆત કરર્ામાાં આર્ી હતી.
• આસામી નૃત્ય અને નાર્કનો આ નર્ો ર્ૈષ્િર્ ખજાનો
સદીઓથી સત્રો એર્લે કે ર્ૈષ્િર્ મઠ અથર્ા મઠ દ્વારા
તેનુાં ખૂબ જ પ્રણતબદ્ધતા સાથે સાંર્ધવન કરર્ામાાં આવ્યુાં અને
તેને સાચર્ર્ામાાં આવ્યો છે. તેના ધાણમવક પાત્ર અને
‘સત્તરો’ સાથેના સાંબાંધના કારિે, આ નૃત્ય સ્ર્રૂપને યોગ્ય
રીતે ‘સણત્રય’ નામ આપર્ામાાં આવ્યુાં છે.
• શાંકરદેર્ે તેમના ઉત્કૃષ્ટ અણભગમ સાથે ણર્ણર્ધ ગ્રાંથો,
સ્થાણનક લોકનૃત્યોના ણર્ણર્ધ ઘર્કોને સમાર્ીને આ નૃત્ય
સ્ર્રૂપની રજૂઆત કરી. આ પહેલાાં આસામમાાં બે નૃત્ય
સ્ર્રૂપો પ્રચણલત હતાાં, જેમાાં ઓજાપલી અને દેર્દાસીનો
સમાર્ેશ થાય છે.
• સણત્રય નૃત્ય પર અન્ય જે અસરો જોર્ા મળે છે તેમાાં
આસામી લોક નૃત્ય જેર્ાાં કે ણબહુ, બોડો ર્ગેરેનો સમાર્ેશ
થાય છે. આ નૃત્ય સ્ર્રૂપોમાાં ઘિા હાથના હાર્ભાર્ અને
લયબદ્ધ ઉચ્ચારિો સમાન છે, જે એક આિયવ છે.
• સણત્રય નૃત્ય પરંપરા હસ્તમુદ્રા, ફૂર્ર્કક (પગ કૌશલ્ય),
અહાયાવસ, સાંગીત ર્ગેરેના સાંબાંધમાાં કડક ણનધાવરરત
ણસદ્ધાાંતો દ્વારા સાંચાણલત થાય છે.
❖ માોડિનીઓટ્ટમ નૃત્:
• મોણહનીઅટ્ટમનો શાબ્દદક અથવ થાય છે ‘મોણહની’ નુાં નૃત્ય
સ્ર્રૂપ, જે ણહંદુ પૌરાણિક કથાઓની દૈર્ી મોણહની
(જાદુગરી) છે, જે કેરળનુાં શાસ્ત્રીય એકાકી નૃત્ય સ્ર્રૂપ
છે.
• એક પૌરાણિક કથા અનુસાર, સમુદ્ર માંથન અને ભસ્માસુર
ર્ધની ઘર્નાના સાંબધાં માાં ભગર્ાન ણર્ષ્િુએ અસુરોને
ગેરમાગે દોરર્ા માર્ે ‘મોણહની’ નુાં રૂપ ધારિ કયુાં હતુાં.

• નાજુક શરીરની હલનચલન અને સૂક્ષ્મ ચહેરાના
હાર્ભાર્ ર્ધારે પડતા સ્ત્રીની પ્રકૃણતના હોય છે અને તેથી
સ્ત્રીઓના પ્રદશવન માર્ે (આ નૃત્ય) આદશવ રીતે અનુકૂળ
હોય છે.
• કેરળનુાં આ નૃત્ય સ્ર્રૂપ ર્તવમાન શાસ્ત્રીય સ્ર્રૂપમાાં
ત્રાર્િકોરના રાજાઓ, મહારાજા કાણતવક ણતરુનલ અને
તેમના અનુગામી મહારાજા સ્ર્ાણત ણતરુનલ (18મી-19મી
સદીઓ) દ્વારા રચર્ામાાં આવ્યુાં હતુાં.
• આજે જે રીતે મોણહનીઅટ્ટમ જોર્ા મળે છે, તે ઉત્ક્રાાંણતની
લાાંબી પ્રણક્રયા દ્વારા ણર્કણસત થયુાં છે. તેના મૂળ કેરળના
માંરદરોમાાંથી નીકળે છે.
• જુદા-જુદા સમયગાળા દરણમયાન નતવકીઓને જુદા-જુદા
નામોથી બોલાર્ર્ામાાં આર્તી હતી. તેને તાઈનાંગાઈ
અથર્ા નાાંગચી (સુાંદર હાથ ધરાર્નાર), દાસી (સેર્ક),
તેણર્ચી અથર્ા દેર્ા-આરદ-અચી (ભગર્ાનના ચરિોમાાં
સેર્ા આપનાર), કૂથાચી (કૂથુ અથર્ા નૃત્ય કરનાર) તરીકે
ઓળખર્ામાાં આર્તી હતી.
• ર્ારદર્ેલુએ યોગ્ય સાંગ્રહ સૂણચ સાથે મોણહનીઅટ્ટમની
રચના કરી જેમાાં ચોલુકેટ્ટુ (મોણહનીઅટ્ટમમાાં પ્રથમ
આહ્વાન પ્રસાંગ), જાણતશ્વરમ, પદ્મર્િવમ, પદમ અને
ણતલ્લાના નો સમાર્ેશ થાય છે. ત્યાર બાદ દેર્દાસી
સુગાંધાર્લ્લી દ્વારા નૃત્ય રજૂ કરર્ામાાં આવ્યુાં હતુાં.
➢ માોડિનીઓટ્ટમ નૃત્ની મુખ્ય તવશોષિાઓાો:
• મોણહનીઅટ્ટમ નૃત્ય સુાંદર, ગણતમાન શરીરના
હલનચલનના લિિો ધરાર્ે છે, જેમાાં કોઈ આાંચકા કે
4
સાાંસ્કૃતિક વારસો
અચાનક કદકાનુાં પ્રદશવન કરર્ામાાં આર્તુાં નથી. તે લાસ્ય
શૈલીમાાં કરર્ામાાં આર્ે છે, જે સ્ત્રીની કોમળતા અને
આકષવકતા દશાવર્ે છે.
• અહીં નૃત્યમાાં સમુદ્રના મોજાઓ અને નારરયેળ, પામ વૃિો
અને ડાાંગરનાાં ખેતરોની લહેરોની જેમ, પગના અાંગૂઠા પર
સરકર્ુાં અને ઉપર અને નીચેના હલનચલન પર ભાર
મૂકર્ામાાં આર્ે છે.
• નૃત્યમાાં પગ સખ્તાઈથી નણહ, પરંતુ હળર્ાશપૂર્કવ
મુકર્ામાાં આર્ે છે.
• ચહેરાના સૂક્ષ્મ હાર્ભાર્ સાથે હાથના હાર્ભાર્ અને
મુખાણભનયને મહત્ત્ર્ આપર્ામાાં આર્ે છે.
• મોણહનીઅટ્ટમ અણભનય પર ભાર મૂકે છે.
• હાથના સાંકેતો, જેની સાંખ્યા 24 છે, તે મુખ્યત્ર્ે હસ્તલિિા
દીણપકામાાંથી લેર્ામાાં આર્ેલ છે અને તેનુાં અનુસરિ
કથકલી દ્વારા કરર્ામાાં આર્ે છે. આ ઉપરાાંત, કેર્લાક
નાટ્યશાસ્ત્ર, અણભનય દપવિ અને બલરામ ભારતમમાાંથી
પિ લેર્ામાાં આર્ેલ છે.
• પરંપરાગત પ્રદશવનોની યાદીમાાં ચોલુકેટ્ટૂ, જાણતસ્ર્રમ,
પદર્િવમ, પદમ, ણતલાના અને સ્લોકમનો સમાર્ેશ થાય
છે.
• ભારતમાાં નોંધપાત્ર મોણહનીઅટ્ટમ કલાકારોની યાદી
- કલ્યાિીકટ્ટી અમ્મા
- પલ્લર્ી કૃષ્િન
- ણર્જયાલક્ષ્મી
- રાધા દત્તા

ઇતિહાસ
પ્રાચીનકાળમાાં સાહહત્યનાો તિકાસ
❖ િૈહિક સાહહત્ય:
➢ વૈદિક સાહિત્યનો સૌથી પ્રાચીન ગ્રંથ વેિ છે. વેિોમાંથી
આયોની સામાહિક, આહથિક, ધાહમિક તથા રાિનીહતક
જીવન હવશે માહિતી મળે છે. વેિો કુલ ચાર છે – ઋગ્વેિ,
યિજિવિે , સામવેિ તથા અથિયવેિ.
• ઋગ્વેદ: તેની રચના ઇ.સ.પૂવે 1500 થી 1000 વચ્ચે
થઇ િતી. તેમાં 10 મંડળ અને 1028 સજક્ત છે
ઋગ્વેિમાં આવેલ મંત્રોને યજ્ઞોમાં િોતૃ નામના
પજરોહિત દ્વારા બોલવામાં આવે છે. ઋગ્વેિમાં આપેલા
મોટાભાગના સજક્તો માનવ જીવનનાં ઉચ્ચત્તમ મૂલ્યો
સાથે સંબંહધત છે.
• યર્જુવેદ: તેમાં ધાહમિક કમિકાંડ સંબંહધત મંત્રોનજં વર્િન
કરવામાં આવેલ છે. યિજિવિે ના મંત્રોને બોલનાર
પજરોહિતને અધ્વયજિ કિેવામાં આવે છે. આ વેિમાં
કમિકાંડ સંબંહધત જાર્કારી િોવાના કારર્ે સૌથી વધજ
લોકહપ્રય છે. આ વેિ ગદ્ય અને પદ્ય બંનેમાં બનેલ છે.
• સામવેદ: ઋગ્વૈદિકકાલીન મંત્રોના સંગીતમય
ઉચ્ચારર્ની હવહધનજં વર્િન સામવેિમાં િોવાથી તેને
‘ભારતીય સંગીતનો િનક’ પર્ કિેવાય છે.
• અથવુવેદ: તે માનવ સમાિની શાંહત અને સમૃહિ
સાથે સંબંહધત છે. તેમાં મનજષ્યના િૈહનક જીવનની ચચાિ
કરવામાં આવી છે તથા 99 રોગોના ઉપચારની હવહધનજં
પર્ વર્િન છે.
• બ્રાહ્મણ ગ્રંથો: તેમાં વૈદિક કમિકાંડની હવસ્તતૃત વ્યાખ્યા,
હનિેશન તથા યજ્ઞ પિહતનજં વર્િન છે. ચારેય વેિોના
પોતાના બ્રાહ્મર્ ગ્રંથો છે.
• આરણ્યક: તેમાં િાશિહનક તથા રિસ્તયાત્મક હવષયોની
સાથે સાથે લોકોના સામાહિક, ધાહમિક અને
રાિનીહતક જીવન હવશે હવસ્તતૃત ચચાિ કરવામાં આવેલ
છે.
• ઉપતિષદ: ઉપહનષિ એ આરણ્યકોના પૂરક તથા
ભારતીય િશિનના પ્રમજખ સ્રોતના રૂપમાં પ્રહસિ છે.
તેમાં હવશ્વની ઉત્પહત્ત, જીવન-મૃત્યજ, ભૌહતક તથા
1
ઇતિહાસ
આધ્યાત્ત્મક િગત વગેરેના સંબંધોમાં ચચાિ કરવામાં
આવેલ છે. તેનો કેન્દ્રીય હસિાંત ‘બ્રહ્મ સત્ય િગત
હમથ્યા’ છે.
• વેદાંગ: વેિાંગોની સંખ્યા 6 છે – હશક્ષા, કલ્પ,
વ્યાકરર્, હનરુક્ત, છંિ અને જ્યોહતષ. વેિાંગ ગદ્યના
સ્તવરૂપમાં લખવામાં આવ્યાં છે.
❖ બૃદ્ધ કાલીન પાલલ સાહહત્ય:
• પાહલ ભાષા િન-ભાષા િતી. આથી મિાત્મા બજિે
બોિ ધમિના પ્રચાર માટે પાહલ ભાષાનો ઉપયોગ કયો.
આ કાળમાં હત્રહપટક – સજત્તહપટક, હવનયહપટક,
અહભધમ્મહપટકનજં સંકલન થયજં િેમાં,
 સજત્તહપટક – બજિની હશક્ષા
 હવનયહપટક – સંઘના હનયમો
 અહભધમ્મહપટક – બૌિ િશિન
❖ માૈર્યકાલીન સાહહત્ય:
• આ કાળમાં પાહલ / પ્રાકૃત ભાષાનજં મિત્ત્વ વધી ગયજં
અને તેર્ે રાિભાષાનો િરજ્જો મેળવી લીધો.
અશોકનો અહભલેખ ઉપરાંત બૌિ તથા િૈન
સાહિત્યનજં સંકલન પર્ પાહલ / પ્રાકૃત ભાષામાં થયેલ
છે. આ ઉપરાંત કૌદટલ્યનજં અથિશાસ્તત્ર તથા કાત્યાયને
‘વહતિકા’ નામનજં પજસ્તતક લખ્યજં િતજં.
❖ માૈર્ાોિર કાળ:
• આ કાળમાં રાિિરબારોમાં સંસ્તકૃતનજં મિત્ત્વ વધવા
લાગ્યજં િતજં. રુરિામનનો િૂનાગઢ અહભલેખ સંસ્તકૃત
ભાષામાં કોતરાયેલો છે. િૂનાગઢ અહભલેખને
ભારતમાં સંસ્તકૃતમાં લખાયેલ સૌથી મોટો અહભલેખ
માનવામાં આવે છે.
• આ કાળમાં શક તથા કુષાર્ો િેવા હવિેશી રાિવંશો
તથા સાતવાિન િેવા િનજાતીય મૂળવંશના
રાિવંશોએ ભારતમાં પોતાની ત્સ્તથહત મિબૂત કરવા
બ્રાહ્મર્ પંથ તથા સંસ્તકૃતને સંરક્ષર્ આપયજં.

• આ કાળમાં િ બૌિ ધમિના સ્તવરૂપમાં પર્ પદરવતિન
આવતાં િીનયાન શાખાની સાથે િ મિાયાન
શાખાનો હવકાસ થયો િતો. મિાયાન શાખાએ પાહલ
ભાષાને છોડી સંસ્તકૃત ભાષાને અપનાવી લીધી િતી.
આથી િીનયાન સાહિત્ય પાહલ ભાષામાં મળે છે,
જ્યારે મિાયાન સાહિત્ય સંસ્તકૃત ભાષામાં જોવા મળે
છે.
• આ કાળમાં અશ્વઘોષ દ્વારા રહચત ‘બજિચદરત’ તથા
“સૌંિરાનંિ” છે. આ હસવાય ‘હમહલન્દ્િપન્દ્િો’ એ
મિાયાન શાખા સંબંહધત એકમાત્ર પાહલભાષામાં
લખાયેલ ગ્રંથ મળેલ છે. સાતવાિન શાસક િાલ
રહચત ‘ગાથા સપ્તશતી’ નામનો ગ્રંથ પ્રાકૃત ભાષામાં
લખવામાં આવેલ છે.
❖ સાંગમકાલીન સાહહત્ય:
• તહમલ સાહિત્યનજં આરંહભક રૂપ સંગમ સાહિત્યના
રૂપમાં વ્યકત થયેલ છે. ‘તોલકત્પપયમ’ એ પ્રખ્યાત
તહમલ વ્યાકરર્ ગ્રંથ છે. આ ઉપરાંત ‘એટ્ટુતોગઇ’,
‘ગ્રામ્યગીતા’, ‘પાટ્ટુપાટ્ટુ’ વગેરે િેવા ગ્રંથોનજં પર્
સંકલન કરવામાં આવ્યજં િતજં.
• આ ઉપરાંત, ‘હશલ્પદિકારમ’ તથા ‘મહર્મેખલાઇ’
મિાકાવ્યો પર ઉત્તર ભારતનો પ્રભાવ સૌથી વધજ જોવા
મળે છે.
• સંગમ ગ્રંથો િહક્ષર્ ભારતના રાિનીહતક, આહથિક,
સામાહિક અને ધાહમિક જીવનને જાર્વાનો મિત્ત્વપૂર્િ
સ્રોત છે. તેના પરથી આપર્ને િહક્ષર્માં ચોલ, ચેર
અને પાંડ્ય રાિવંશો હવશે તેમની વચ્ચેના સંઘષો હવશે
તથા આહથિક ક્ષેત્રમાં રોમન વ્યાપારની સૂચના પર્
આપે છે. આ ગ્રંથો િહક્ષર્ના સમાિ પર ઉત્તરના
પ્રભાવને િશાિવે છે તથા વર્િ વ્યવસ્તથા બાબતે પર્
માહિતી આપે છે.
❖ ગુપ્તકાલીન સાહહત્ય:
• ગજપ્તકાળમાં બ્રાહ્મર્વાિનજં ઉત્થાન થતાં સંસ્તકૃત
સાહિત્યનજં પર્ ફરી ઉત્થાન થયજં. િે રીતે મૌયિકાળમાં
પ્રાકૃત રાિભાષા િતી તે િ રીતે ગજપ્તકાળમાં સંસ્તકૃત
રાિભાષા બની ગઇ િતી.
2
ઇતિહાસ
• આ કાળમાં ગજપ્તોએ ઉત્તર ભારતમાં તથા વાકાટક વંશે
મિારાષ્ટ્રના ક્ષેત્રમાં સંસ્તકૃત ભાષા સાહિત્યને સરંક્ષર્
આપયજં િતજં. કાહલિાસની રચનાઓ સંસ્તકૃતની મિાન
ધરોિર છે, િેમાં પ્રમજખ નાટકકૃહતઓ
‘હવક્રમોવિશીયમ’, ‘માલહવકાત્િહમત્રમ’ તથા
‘અહભજ્ઞાનશાકુુંતલમ્’ સામેલ છે. આ હસવાય
મિત્ત્વપૂર્િ કાવ્યકૃહતઓ – ‘મેઘિૂતમ’, ‘ઋતજસિં ાર’,
‘રઘજવંશમ’ તથા ‘કુમારસંભવમ’ છે.
• આ કાળમાં અન્દ્ય એક મિત્ત્વપૂર્િ લેખક હવશાખિત
િતા, િેમર્ે ‘મજરારાક્ષસ’ તથા ‘િેવીચંરગજપ્તમ’ ની
રચના કરી િતી. આ હસવાય શજરક રહચત
‘મૃચ્છકદટકમ’ પર્ પ્રખ્યાત છે.
• આ કાળમાં રાિિરબારમાં સંસ્તકૃતને સંરક્ષર્ મળયજં,
પરંતજ િન સામાન્દ્ય વચ્ચે પ્રાકૃત ભાષાનજં પ્રચલન વધજ
રહ્યં.
❖ ગુપ્તાોત્તરકાલીન સાહહત્ય:
• આ કાળમાં સંસ્તકૃત અહભજાત્ય વગિની ભાષાના રૂપમાં
સ્તથાહપત થઇ ગઇ િતી, આથી િષિવધિનના િરબારમાં
પર્ સંસ્તકૃતને હવશેષ સંરક્ષર્ મળયજં.
• િષિવધિન રાજાએ પોતે ‘રત્નાવલી’, ‘હપ્રયિહશિકા’
તથા ‘નાગાનંિ’ ની રચના કરી િતી, જ્યારે તેના
િરબારી લેખક બાર્ભટ્ટે ‘િષિચદરત’ તથા ‘કાિંબરી’
નામના ગ્રંથો લખ્યા િતા.
• આ કાળમાં ભતજિિદર રહચત ‘નીહતશતક’ પર્
મિત્ત્વપૂર્િ છે.
• આ કાળમાં િહક્ષર્માં પલ્લવ તથા ચાલજક્ય રાિવંશ
સ્તથાહપત િતા. આ રાિવંશો દ્વારા ક્ષેત્રીય ભાષા તથા
સંસ્તકૃત ભાષા બંનેને સંરક્ષર્ આપવામાં આવ્યજં િતજં.
• પલ્લવ શાસક ‘મિેન્દ્રવમિન’ પોતે એક મોટો હવદ્વાન
િતો તથા તેર્ે ‘મતહવલાસ પ્રિસન’ તથા
‘ભગવિજ્જજક’ નામક ગ્રંથોની રચના કરી િતી.
• આ હસવાય પલ્લવ િરબારમાં િંડીએ ‘િશકુમાર
ચદરત’ તથા ભારહવ એ ‘દકરતાિજિહનયમ્’ ની રચના
કરી િતી.

• આ કાળમાં ‘અલવાર’ અને ‘નયનાર’ સંતોએ પર્
તહમલ સાહિત્યને પ્રોત્સાિન આપયજ િતજં.
❖ પૂિય મધ્યકાલીન સાહહત્ય:
• આ કાળમાં ઉત્તર ભારતમાં રાિપૂત રાજ્યના શાસકો
દ્વારા સંસ્તકૃતના હવિાનોને સંરક્ષર્ આપવામાં આવ્યજં
િતજં. િેમ કે, ગજિરાતના શાસકના િરબારમાં હબલ્િર્ે
‘હવક્રમાંકિેવચદરત’ ની રચના કરી િતી.
• આ ઉપરાંત, હવજ્ઞાનેશ્વરે ‘હમતાક્ષરા’ ના રૂપમાં
‘યાજ્ઞવલ્ક્ય’ સ્તમૃહત પર ટીકા લખી િતી.
• આ કાળમાં પ્રમજખ શાસક સોમેશ્વર તૃતીયએ સંગીત
શાસ્તત્ર પર એક ગ્રંથ લખ્યો િતો. સંસ્તકૃત હસવાય આ
શાસકોએ અપભ્રંશ તથા હિન્દ્િી સાહિત્યને પર્
પ્રોત્સાિન આપયજં િતજં. આ કાળમાં ‘પરમાલ રાસો’,
‘વીસળિેવ રાસો’ તથા ‘પૃથ્વીરાિ રાસો’ વગેરે િેવાં
રાસોકાવ્ય લખવામાં આવ્યાં િતાં.
3
ઇતિહાસ
• િહક્ષર્માં ચોલ શાસકો દ્વારા સંસ્તકૃત સાહિત્યમાં કોઇ
મૌહલક રચના લખાયેલ નથી, પરંતજ માત્ર ટીકા િ
લખવામાં આવેલ છે. પરંત,જ આ કાળમાં મિત્ત્વપૂર્િ
તહમલ હવદ્વાનોને સંરક્ષર્ મળયજ, િેમ કે, કુંબન,
શક્કીલાર, પજગાંલેંિી વગેરે.
• આ કાળમાં િહક્ષર્ ભારતમાં કન્નડ ભાષા સાહિત્યનો
વ્યાપક હવકાસ થયેલ છે. તેમાં િૈન, વૈષ્ર્વ સંત, વીર
શૈવ વગેરેનજં યોગિાન રિેલ છે.
• આ કાળમાં કન્નડના પ્રમજખ હવદ્વાનોમાં પંપા, પોન્ના
અને રન્ના િતા. પંપાએ કન્નડમાં ‘મિાભારત’ ની
રચના કરી િતી.
• રાષ્ટ્રકૂટ શાસક અમોઘવષિ પોતે પર્ એક હવદ્વાન િતો
તથા તેર્ે કન્નડ કાવ્યશાસ્તત્ર પર ‘કહવરાિ’ નામનો ગ્રંથ
લખ્યો િતો.

સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ભારિીય શાસ્ત્રીય સાંગીિ
❖ પ્રસ્િાવના:
• ભારતમાાં પ્રથમવાર સાંગીતનો સાહિત્યિક પુરાવો વૈદિક-
ઉત્તર વૈદિક કાળમાાં રચાિેલ “સામવેિ” માાં જોવા મળે
છે. સામવેિ ઉપરાાંત, ‘ગાંન્ધવવ વેિ’ માાં પણ સાંગીત હવજ્ઞાન
હવશે આપેલ છે. આ હસવાિ ‘ઐતરેિ આરણ્િક’ માાં
વીણા હવશે અને ‘જૈહમની બ્રાહ્મણ ઉપહનષિ’ માાં નૃયિ
અને સાંગીત હવશેનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.
• ભારતીિ સાંગીતનો સવાવહધક હવકાસ ભહિ સ્થળો પર
વગાડવામાાં આવતા સાંગીતથી પ્રભાહવત થિેલ જોવા મળે
છે.
• ‘નાટ્યશાસ્ર’ એ ભરત દ્વારા લેહખત નાટ્યશાસ્રની પ્રથમ
રચના છે. જેમાાં, સાંગીત હવદ્યાના હવષિને હવસ્ૃત રૂપે
વણવવવામાાં આવેલ છે.
• ‘સાંગીત રત્નાકર’ એ સારંગિેવ દ્વારા લેહખત સાંગીતનો
ગ્રાંથ છે, જેમાાં 264 રાગોનો ઉલ્લેખ છે.
• યિારબાિ 6-8 મી સિી વચ્ચે ‘બૃિદ્દિશી’ સાંસ્કૃત પુસ્તક
માતાંગમુહન દ્વારા લખવામાાં આવિુાં િતુાં, જેમાાં ‘રાગ’ ની
વિાખ્િા આપવામાાં આવેલ છે.
• વેંકટમહખન દ્વારા હલહખત ‘ચતુિંડી – પ્રકાહશકા’ માાં પણ
કણાવટક સાંગીત હવદ્યા પર મિત્ત્વપૂણવ જાણકારી મળી રિે
છે.
❖ ભારિીય શાસ્ત્રીય સાંગીિ:
• ભારતીિ શાસ્રીિ સાંગીતની બે અલગ-અલગ શૈલીઓ
નીચે મુજબ છે:
- હિન્િુસ્તાની સાંગીત – ભારતના ઉત્તરી ભાગો સાથે
સાંબાંહધત
- કણાવટક સાંગીત – ભારતના િહિણ ભાગો સાથે
સાંબાંહધત
• ઉપરોકત બાંને પ્રકારના સાંગીતનુાં ઐહતિાહસક જોડાણ
ભરતના નાટ્યશાસ્રમાાં જોવા મળે છે, પરંતુ 14 મી
સિીમાાં બાંને સાંગીત અલગ થઇ ગિાાં.
1
સાાંસ્કૃતિક વારસો
❖ હ િં દુસ્િાની સાંગીિ:
• સાંગીતની હિંિુસ્તાની શાખાએ સાંગીત સાંરચના અને
તાયકાહલકતાની સાંભાવનાઓ પર વધુ કેત્ન્િત છે.
• આ શાખામાાં ‘શુદ્ધ સ્વર સપ્તક’ ને અપનાવવામાાં આવેલ
છે.
• હિંિુસ્તાની સાંગીતમાાં ‘ધ્રુપિ’, ‘ખ્િાલ’, ‘ધમાર’,
‘ચતુરંગ’, ‘તરાના’, ‘િોરી’, ‘ટપ્પા’, ‘સરગમ’, ‘રસ
સાગર’ તથા ‘ઠુમરી’ વગેરે િસ તેની મુખ્િ શૈલીઓ છે.
જેમાાંથી મિત્ત્વની શૈલીઓ નીચે મુજબ છે:
1. ધુપદ શૈલી:
• આ શૈલી હિંિુસ્તાની શાસ્રીિ સાંગીતની સૌથી જૂની અને
ભવિ સ્વરૂપની શૈલી છે તથા તેનુાં વણવન ‘નાટ્યશાસ્ર’
માાં પણ કરવામાાં આવેલ છે.
• આ નામ ‘ધ્રુવ’ અને ‘પિ’ માાંથી નીકળે છે, જે કહવતાના
છંિ રૂપ તથા તેની ગાવાની શૈલી બાંનેને રજૂ કરે છે.
• ધ્રુપિ શૈલી એ સમ્રાટ અકબરના િરબારમાાં ખૂબ હવકહસત
થઇ િતી.
• અકબરે િદરિાસ અને તાનસેન જેવા સાંગીતજ્ઞોની
હનમણૂક કરી અને આ શૈલીનુાં સાંરિણ કિુું િતુાં.
• ધ્રુપિ શૈલી મધ્િકાળમાાં ગાિનની પ્રમુખ શૈલી બની ગઇ
િતી, જેનો 18મી સિીમાાં હ્રાસ થતો ગિો.
• ધ્રુપિ એક કાવિાયમક રૂપ છે, જેમાાં રાગને સદટક તથા
હવસ્ૃત શૈલીમાાં રજૂ કરવામાાં આવે છે.
• ધ્રુપિની શરૂઆત આલાપથી થાિ છે, જેને શબ્િો વગર
ગાવામાાં આવે છે અને લિને ધીરે ધીરે વધારવામાાં આવે
છે અને આ પ્રસ્તુહતનો મુખ્િ ભાગ િોિ છે.
• તેમાાં સાંસ્કૃત અિરોનો ઉપિોગ થાિ છે અને તેની
શરૂઆત માંદિરમાાંથી થઇ િતી. ધ્રુપિ રચનાઓમાાં
સામાન્િ રીતે 4 થી 5 પિ િોિ છે તથા તેને જોડીમાાં
ગાવામાાં આવે છે.
• સામાન્િ રીતે બે પુરુષ ગાિક ધ્રુપિ શૈલીનુાં પ્રિશવન કરે
છે. આની સાથે તાનપુરા અને પખાવજ પણ િોિ છે.

ધ્રુપિ ગાિનને ચાર સ્વરૂપમાાં હવભાહજત કરવામાાં આવે
છે.
 ડાગરી ઘરાના:- ડાગરી પદરવાર ડાગરવાણીમાાં ગાિ
છે. આ શૈલીમાાં આલાપને વધુ મિત્ત્વ આપવામાાં
આવે છે. ડાગર મુત્સ્લમ િોિ છે, પરંતુ સામાન્િ રીતે
તેઓ હિંિુ િેવી-િેવતાના પાઠો ગાિ છે. આ પેઢીમાાં
ડાગર ઘરાનાની એક મુખ્િ જોડી ગુન્ડેચા ભાઇઓ છે.
 દરભાંગા ઘરાના:- આ ઘરાનામાાં ધ્રુપિ, ખાંડરવાણી
અને ગૌિર વાણીમાાં ગાવામાાં આવે છે. આ શૈલીમાાં
આલાપના મિત્ત્વની સાથે સાંતુલન જાળવવામાાં આવે
છે. આ શૈલીના મુખ્િ પ્રહતહનહધ મહલક પદરવાર છે.
 અન્િ : બેહતિા ઘરાના અને તલવાંડી ઘરાના
2. ખયાલ શૈલી:
• ખિાલ શબ્િનો અથવ ‘હવચાર / કલ્પના’ થાિ છે. આ
શૈલીના ઉદ્દભવનો શ્રેિ અમીર ખુશરોને આપવામાાં આવે
છે.
• ખિાલ, બે થી લઇને આઠ પાંહિઓવાળાાં લઘુ ગીતોના
રંટ પટલ પર આધાદરત છે.
• 15 મી સિીમાાં હુસેન શાિ તેના સૌથી મોટા સાંરિક િતા.
ખિાલની અનોખી હવશેષતા એ છે કે ખિાલ રચનામાાં
પિેલા તાનનો ઉપિોગ થાિ છે. આથી જ આઠ શૈલીમાાં
આલાપનુાં ઓછુાં મિત્ત્વ આપવામાાં આવે છે.
• સામાન્િ રીતે ખિાલમાાં બે ગીતોનો ઉપિોગ થાિ છે:
 બડા ખિાલ (ધીમી ગહતમાાં ગવાતુાં)
 છોટા ખિાલ (ઝડપી ગહતમાાં ગવાતુાં)
❖ હ િં દુસ્િાની સાંગીિની અર્ધ – શાસ્ત્રીય શૈલી:
• આ શૈલી િેઠળ મુખ્િ ઘરાના નીચે મુજબ છે.
 ગ્વાતલયર ઘરાના:- આ ઘરાના સૌથી જૂના
ઘરાનામાાંથી એક છે. તે ખૂબ કડક હનિમોનુાં પાલન
કરે છે, કારણ કે આ ઘરાનામાાં રાગમાધુિવ અને લિને
એક સરખુાં મિત્ત્વ આપવામાાં આવે છે.
 કકરાના ઘરાના:- આ ઘરાનાનુાં નામ ઉત્તરપ્રિેશના
‘કેરાના’ ગામના નામ પરથી રાખવામાાં આવેલ છે
તથા નાિક ગોપાલે તેની સ્થાપના કરી િતી, પરંતુ
તેને લોકહપ્રિ બનાવવાનો શ્રેિ અબ્િુલ કરીમખાન
અને અબ્િુલ વાહિિખાનને જાિ છે.
 દકરાના ઘરાના વિહિગત સ્વરના ચોક્કસ
ટ્યુહનાંગના કારણે પ્રહસદ્ધ છે. આ શૈલીમાાં રચનાની
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
મધુરતા અને ગીતમાાં પાઠના ઉચ્ચારણની સ્પષ્ટતા
પર વધુ મિત્ત્વ આપવામાાં આવે છે.
 આ ઘરાનાના પ્રહસદ્ધ સાંગીતકાર પાંદડત ભીમસેન
જોશી અને ગાંગુબાઇ િંગલ છે.
 આગરા ઘરાના:- આ ઘરાનાનુાં સાંગીત ખ્િાલ અને
ધ્રુપિ ગાિકીનુાં હમશ્રણ છે. વતવમાનમાાં આ ઘરાનાના
પ્રમુખ કલાકારોમાાં હવલાિત હુસૈનખાન અને ફૈિાઝ
હુસૈનખાન છે.
 પકિયાલા ઘરાના:- પાંજાબમાાં પદટિાલાના મિારાજા
દ્વારા આ ઘરાનાને પ્રારંહભક આશ્રિ મળ્િો તથા
તેમણે ગઝલ, ઠુમરી અને ખિાલ માટે પ્રહતષ્ઠા પણ
મેળવી લીધી િતી.
 આ ઘરાનામાાં ભાવનાઓ, અલાંકારો પર વધુ મિત્ત્વ
આપવામાાં આવે છે.
 આ ઘરાનાના સૌથી પ્રહસદ્ધ સાંગીતકાર મોટા ગુલામ
અલીખાન સાિેબ િતા. તેઓ િરબારી રાગ ગાવા
માટે પ્રહસદ્ધ િતા.
3. િરાના શૈલી
• આ શૈલીમાાં ‘લિ’ ખૂબ મિત્ત્વપૂણવ છે. તેની સાંરચના
નાના અને ઘણી વખત ગાઇ શકાતા રાગો મળીને બને
છે. તેમાાં ઊાંચા સ્વરવાળા હવષમ રાગનો ઉપિોગ થાિ છે.
• તેમાાં તીવ્ર ગહતથી ગાવામાાં આવતાાં ઘણા શબ્િોનો
ઉપિોગ થાિ છે.
• તરાના શૈલીનો ઉપિોગ અમીર ખુશરોએ તથા ગુરૂ
ગોહવાંિ હસાંિે પણ પોતાની રચનાઓમાાં કિો િતો.
• ઠુમરી –
 હમહશ્રત સરળ રાગો પર આધાદરત આ શૈલીની
શરૂઆત ઉત્તરપ્રિેશમાાં થઈ િતી. આ રચનાઓ
ભહિિુિ ભાવ ધરાવે છે. આના પર ભહિ
આાંિોલનનો પ્રભાવ ખૂબ છે.
 આ રચનાઓ હિન્િી તથા વ્રજ ભાષામાાં િોિ છે. જેને
મહિલાઓના અવાજમાાં કામુક રીતે ગાવામાાં આવે
છે તથા આ શૈલીમાાં રાગના ઉપિોગમાાં થોડી
છૂટછાટ મળે છે.
 ઠુમરી એ કથક સાથે જોડાિેલ છે.

 ઠુમરીના મુખ્િ ઘરાના વારાણસી અને લખનઉમાાં
આવેલ છે.
 ઠુમરીમાાં પ્રહસદ્ધ અવાજ ‘બેગમ અખ્તર’ નો છે.
• િપ્પા –
 આ શૈલીમાાં રચનાઓ સૂક્ષ્મ, તેજ અને જદટલ
સાંરચનાઓ આધાદરત િોવાના કરણે લિનુાં મિત્ત્વ
વધુ િોિ છે.
 આ શૈલીની શરૂઆત ઉત્તર-પહિમ ભારતમાાં ઊાંટ
સવારોના લોકગીતોના રૂપમાાં થઈ િતી, પરંતુ
મુિમ્મિ શાિના મુગલ િરબારમાાં લાવિા પછી તેને
એક અધવ - શાસ્રીિ હવશેષ ગાિન શૈલીના રૂપમાાં
માન્િતા મળી.
• ગઝલ
 આ એક નાની નાની કહવતા િોિ છે, જેમાાં
જોડકણાાંવાળા િોિા િોિ છે જેને ‘શેર’ કિેવામાાં
આવે છે.
 ગઝલના િોિામાાં એક સમાન હવષિવસ્તુ કે
સાતયિની જરૂદરિાત િોતી નથી.
 એવુાં કિેવાિ છે કે તેની શરૂઆત ઇરાનમાાં થઈ િતી
અને સૂફી રિસ્િવાિી પ્રભાવના કારણે િહિણ
એહશિામાાં તેનો પ્રસાર થિો અને મુગલ કાળમાાં તેનો
સવાવહધક હવકાસ થિો.
 અમીર ખુશરો ભારતમાાં પ્રથમવાર ગઝલ
લખનારાઓમાાંથી એક િતા.
❖ હ િં દુસ્િાની અનો કર્ાધટક સાંગીિ શૈલી વચ્ચો િફાવિ:
ક્રમ હિંિુસ્તાની સાંગીત
1 તે 10 થાટોમાાંથી રાગોનો ઉદ્દભવ થિો િોિ એવુાં
માનવામાાં આવે છે.
2 તેના પર અરબી, ફારસી અને અફઘાન કળાનો પ્રભાવ
3 તેમાાં હિન્િી, પાંજાબી, મરાઠી, ઉિૂવ, વ્રજ વગેરે જેવી
ભાષાઓનો ઉપિોગ થાિ છે.
4 તેમાાં અનેક ઉપ-શૈલીઓ જોવા મળે છે તથા આ અાંતગવત
જ હવહવધ ઘરાનાનો ઉદ્દભવ પણ થિો છે.
5 ગીત સાથે તાલનુાં મિત્ત્વ એ માર ગીત સુધી જ િોિ છે.
6 આ શૈલીમાાં તબલા, સારંગી, હસતાર, અને સાંતૂર જેવાાં
વાદ્યોનો ઉપિોગ થાિ છે.
7 આ શૈલી મુખ્િયવે ઉત્તર ભારત સાથે સાંબાંહધત છે.
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• કર્ાાિક સાંગીિ:
 આ સાંગીત શૈલી મુખ્િત્ત્વે િહિણ ભારત સાથે
જોડાિેલ છે જેમાાં સ્વર સાંગીતને વધુ મિત્ત્વ
આપવામાાં આવે છે.
 કણાવટક સાંગીત કૃહત આધાદરત છે અને તે સાહિયિ
પર વધુ મિત્ત્વ આપે છે. મોટેભાગની કણાવટક
રચનાઓ તેલુગુ, કન્નડ, તહમલ અથવા સાંસ્કૃતમાાં છે.
 કણાવટક સાંગીત બે તત્ત્વો પર આધાદરત છે – રાગ
અને તાલ.
 કણાવટક સાંગીત શૈલીની પ્રયિેક રચનામાાં કેટલાક
ભાગ િોિ છે.
- પલ્લવી: કોઇ પણ રચનાની પ્રથમ અથવા બીજી
પાંહિ ‘પલ્લવી’ રૂપે શરૂ થાિ છે.
- આ ભાગમાાં કલાકાર પાસે સુધારા માટેની તક િોિ
છે.
- અનુ પલ્લવી:- પ્રથમ પાંહિ પછી આવનાર બે
પાંહિઓને અનુ-પલ્લવી કિેવાિ છે.
- ચરર્: આ એક અાંહતમ અને સૌથી લાાંબો છંિ છે
જે ગીતનુાં સમાપન કરે છે.
 કણાવટક સાંગીત સામાન્િ રીતે મૃિંગ સાથે ગાવામાાં
આવે છે.
 ‘પુરંિર િાસ’ને કણાવટકી સાંગીતના હપતાના રૂપમાાં
ઓળખવામાાં આવે છે.
કણાવટક સાંગીત
તેમાાં 72 મેળામાાંથી રાગોનો ઉદ્દભવ થિો િોિ તેવુાં
માનવામાાં આવે છે.
તેના પર ફિ સ્વિેશી પ્રભાવ
તેમાાં કન્નડ, તેલુત,ુ તહમલ, મલિાલમ વગેરે જેવી
ભાષાઓનો ઉપિોગ થાિ છે.
ગીતની એકમાર હવહશષ્ટ શૈલી હનહિત િોિ છે.
ગીત સાથે તાલને હવશેષ મિત્ત્વ આપવામાાં આવે છે.
આ શૈલીમાાં વીણા, મૃિંગ અને મૈંડોહલનનો ઉપિોગ થાિ
છે.
આ શૈલી સામાન્િ રીતે િહિણ ભારત સાથે સાંબાંહધત છે.
 ઇતિહાસ
ઇતિહાસ

ભક્તિ આાંદાોલન
❖ ભક્તિ આાંદાોલન
• ભારતીય ધાર્મિક પરંપરાના ર્ િંદુઓ અર્ાિત વૈદદકકાળર્ી
જ ભર્િનાિં ર્િહ્નો જોવા મળે છે.
• મહાભારતમાિં જ્ઞાન અને કમિની સાર્ે ભર્િમાર્િને પણ
મોક્ષનો માર્િ માનવામાિં આવે છે.
• ભર્િ આિંદોલનમાિં મુખ્યત્વે ે પક્ષ રહેલા છે.
- સમપિણ માર્િ - ઇશ્વર અને ભિનો સિં િંધ સ્વામી
તર્ા દાસ જેવો
- પ્રેમ માર્િ - ઇશ્વર અને ભિનો સિં ધિં સમાનતા
આધાદરત
• 6ઠ્ઠી સદીમાિં પ્રેમ માર્િ પર આધાદરત ભર્િ હેઠળ ર્િવ
અને ર્વષ્ણુની પ્રેમપૂણિ ભર્િમાિંર્ી ભર્િ આિંદોલનની
િરૂઆત દર્ક્ષણમાિં ર્ઇ હતી.
• અલવારો અને નયનારોએ ૌદ્ધ અને જૈન ર્વિારધારાનો
ઇન્કાર કયો અને આ ધમોની તપશ્ચયાિની ર્િક્ષાનો
અસ્વીકાર કરી ‘મોક્ષ માર્િ’ દ્વારા ઇશ્વર પ્રાર્િની સિંકલ્પના
આપી.
• આ કાળમાિં સમાજમાિં બ્રાહ્મણ ધમિમાિં વ્યાપેલ કમિકાિંડો,
જાર્તર્ત ભેદભાવ વર્ેરે દૂર કરવા માટે ભર્િ
આિંદોલનને ભર્િ માર્િની િરૂઆત કરી હતી.
➢ તવશોષિા:
• ભર્િ આિંદોલને ‘એકેશ્વરવાદી’ ર્વિારધારાને વધુ મહત્ત્વ
આપયુિં
• ર્વર્વધ કમિકાિંડો, અિંધર્વશ્વાસોના દલે ધાર્મિક સરળતાને
વધુ મહત્ત્વ આપયુિં.

➢ ઉદ્દભવ આનો તવકાસ:

• ઇશ્વર પ્રત્યે સમપિણની ભાવના પર વધુ ભાર આપયો.
• ‘ભર્િ માર્િ’ને મહત્ત્વ આપીને જનસામાન્યની
• 7 મી ર્ી 12 મી સદી વચ્ચે દર્ક્ષણ ભારતમાિં િૈવ ભર્િ
લોકભાષામાિં પ્રિાર-પ્રસાર
સિં િંર્ધત ‘નયનારો’ અને વૈષ્ણવ ભર્િ સિં ર્િં ધત
‘અલવારો’ દ્વારા ભર્િ આિંદોલનની િરૂઆત ર્ઇ હતી..

❖ ભક્તિ આાંદાોલનના પ્રમુખ સંિાો

ભદકત આિંદોલન અિંતર્િત

ભર્િની ે પદ્ધર્તઓ

ર્નર્ુિણ ભર્િ સર્ુણ ભર્િ

ઇશ્વરના ર્નરાકારરૂપની ભર્િ ઇશ્વરને મૂતિ રૂપ આપી તેની

આરાધના કરવી

1

❖ નનર્ુુણ ભક્તિ સંિ
➢ કબીર-
- ક ીરએ એકેશ્વરવાદી પરંપરામાિં માનતા હતા. તેઓ
ર્હન્દુ-મુસ્સ્લમ એકતાના ર્હમાયતી હતા. તેમણે નાત-
જાત, મૂર્તિપૂજા તર્ા અવતાર ર્સદ્ધાિંત વર્ેરેનો
અસ્વીકાર કયો. તેઓએ ર્ુરૂને સવોચ્ચ સ્ર્ાન આપયુિં
અને રામાનિંદને પોતાના ર્ુરૂ નાવ્યા
- તેમના ર્િષ્ય ધમિદાસે તેના ગ્રિંર્ ‘ ીજક’માિં ક ીરની
ર્િક્ષાનો સિંગ્રહ કયો હતો.
- તેઓ ર્સકંદર લોદીના સમકાલીન હતા.
➢ ર્ુરૂનાનક-
- તેમનો જન્મ પજાિં ના તલવિંડીમાિં ખત્રી પદરવારમાિં
ર્યો હતો. તેઓના મૌર્લક ર્સદ્ધાિંત પણ એકેશ્વરવાદ
તર્ા માનવ માત્રની એકતા હતા. તેઓ પણ મૂર્તિપૂજા,
તીર્િયાત્રા તર્ા ધાર્મિક કમિકાિંડના સખત ર્વરોધી હતા,
પરંતુ કમિ અને પુનજિન્મમાિં ર્વશ્વાસ ધરાવતા હતા.
- તેઓ ર ા ના સિંર્ીત સાર્ે ર્ાતા. તેમની કર્વતાઓ
અને ર્ીતોનુિં સિંકલન કરવામાિં આવ્યુિં, જે પછીર્ી
‘આદદગ્રિંર્’ નામે પ્રકાર્િત ર્યો
- તેમનો સ્વામીભિ ર્િષ્ય મરદાના હતો.
➢ દાદુ-
- ક ીર અને નાનકની સાર્ે ર્નર્ુિણ ભર્િ પરંપરામાિં
દાદુનુિં મહત્ત્વપૂણિ સ્ર્ાન છે. તેમના જીવનનુિં મહત્ત્વનુિં
લક્ષ્ય પ્રેમ અને િંધત્ુ વની સ્ર્ાપના કરવાનુિં હતુિં. તેમણે
ષડદિિનનો અસ્વીકાર કયો હતો.
- તેઓ ગૃહસ્ર્ીના સહજ જીવનને જ આધ્યાસ્ત્મક
અનુભૂર્ત માટે શ્રેષ્ઠ માનતા હતા.
- તેમના ર્િષ્યોમાિં સુદિં રદાસ, સુરદાસ અને રજ્જ મુખ્ય
હતા.
➢ રતવદાસ/રઇદાસ-
- રર્વદાસ મુજ ‘માનવ સેવા’ જ જીવનમાિં ધમિની
સવોત્કૃષ્ટ અર્ભવ્યર્િનુિં માધ્યમ છે. આર્ી જ તેમને
‘સિંતોના સિંત’ કહેવામાિં આવ્યા હતા.
- રર્વદાસ એ રામાનિંદના અર્ત પ્રર્સદ્ધ ર્િષ્યોમાિંર્ી એક
હતા.
- ર્ુરુગ્રિંર્ સાહે માિં રર્વદાસના ઘણા ભજનો સમાર્વષ્ટ
કરાયેલ છે.
2
ઇતિહાસ
❖ સર્ુણ ભક્તિ સંિ
➢ શંકરાચાર્ુ-
- તેમનો ‘અદ્વૈતવાદનો ર્સદ્ધાિંત’ ખૂ પ્રર્સદ્ધ છે, જે મુજ
સૃસ્ષ્ટનુિં એકમાત્ર તત્ત્વ બ્રહ્મ છે.
- તેમણે ભારતમાિં િારે દદિામાિં મઠોની સ્ર્ાપના કરી છે.
જેમાિં,
 ઉત્તરમાિં-કેદારનાર્
 દર્ક્ષણમાિં-શ્રરિંર્રે ી
 પૂવિમાિં-પુરી
 પર્શ્ચમમાિં-દ્વારકા
➢ રામાનુજાચાર્ુ-
- તેમણે “ર્વર્િષ્ટાદ્વૈતનો ર્સિંદ્ધાિંત” આપી શ્રી વૈષ્ણવ
સિંપ્રદાયની સ્ર્ાપના કરી હતી.
- તેમણે જાર્ત વ્યવસ્ર્ાનો અસ્વીકાર કયો અને
માનવમાત્ર વચ્ચે સમાનતા સ્ર્ાર્પત કરવા દર્ક્ષણ
ભારતમાિં ભર્િ આિંદોલનની િરૂઆત કરી હતી.
➢ માધવાચાર્ુ-
- તેઓ ‘દ્વૈતવાદ’ના મતમાિં માનતા હતા. તેમણે વેદાિંતના
ર્નર્ુિણ બ્રહ્મની જગ્યાએ ‘ર્વષ્ણુ’ની પ્રર્તષ્ઠા કરી અને
ભર્િપૂવિક ર્વષ્ણુની ઉપાસના કરવા કહ્યિં.
- તેઓએ ‘બ્રહ્મ સિંપ્રદાય’ ની સ્ર્ાપના કરી હતી.
➢ રામાનંદ
- તેમણે ‘રામની ભર્િ’ ને વધુ મહત્ત્વ આપી દર્ક્ષણ
અને ઉત્તર ભારતના ભર્િ આિંદોલન વચ્ચે સેતુનુિં કામ
કયુું હતુિં.
- તેઓ રામાનુજાિાયિના ર્િષ્ય હતા.
- તેમણે ન ળા વર્ોની સાર્ે સ્ત્રીઓને પણ ભર્િ
આિંદોલનમાિં જોડીને ઉતર ભારતમાિં જાર્તર્ત ભેદભાવ
દૂર કરવાનો પ્રયત્ન કયો.
- તેમણે સૌપ્રર્મ ર્હન્દીને પોતાના પ્રવિનની ભાષા
નાવી.
➢ નનબ્કાચાર્ુ-
- તેઓ ‘દ્વૈતાદ્વૈતવાદ’ માિં માનતા હતા તર્ા તેમણે
કૃષ્ણભર્િને મોક્ષ પ્રાર્િનો રસ્તો તાવ્યો.
- તેઓ અવતારવાદમાિં ર્વશ્વાસ ધરાવતા હતા અને કૃષ્ણ
તર્ા િિંકરને અવતાર માનતા હતા.
- તેમણે પોતાનાિં ‘સનક સિંપ્રદાય’ ની િરૂઆત કરી હતી.

➢ સૂરદાસ-
❖ મહારાષ્ટ્રમાં ભક્તિ આાંદાોલન આનો મહત્ત્વના સંિાો
- સૂરદાસ એ ભર્વાન શ્રીકૃષ્ણ અને રાધાના ભિ હતા.
આર્ી તેમને ‘પુસ્ષ્ટમાર્િનુિં જાહજ’ પણ કહેવાય છે.
- તેમણે વ્રજભાષામાિં ‘સૂરસાર્ર, સૂરસારાવણી અને
સાર્હત્ય લહરી’ની રિના કરી હતી.
- તેઓ અક ર અને જહાિંર્ીરના સમકાલીન હતા.
➢ િુલસીદાસ-
- તેઓ પ્રખર રામભિ હતા. તેમણે ‘રામિદરતમાનસ’
ની રિના કરી હતી, જે એક ઉચ્ચ કોદટની ધાર્મિક
ભર્િની રજૂઆત કરે છે.
- તેમણે ર્ીતાવલી, ર્વનયપર્ત્રકા, પાવિતીમિંર્લ જેવી
રિનાઓ પણ કરેલ છે.
- તેઓ અક રના સમકાલીન હતા.
➢ વલ્લભાચાર્ુ-
- વલ્લભાિાયિએ વૈષ્ણવધમિની કૃષ્ણમાર્ી િાખાના
મહાન સિંત હતા. તેઓ પુસ્ષ્ટસિંપ્રદાય સાર્ે જોડાયેલા
હતાિં.
➢ ચૈિન્ય-
- તેમનુિં ાળપણનુિં નામ ર્નમાઇ હતુિં. િૈતન્યને િંર્ાળમાિં
આધુર્નક વૈષ્ણવવાદના સિંસ્ર્ાપક માનવામાિં આવે છે.
- િૈતન્યએ ભર્િમાિં કીતિનને મુખ્ય સ્ર્ાન આપયુિં. ભિ
કર્વઓમાિં િૈતન્ય એકમાત્ર કર્વ હતાિં. તેમણે
“મૂર્તિપૂજા” નો ર્વરોધ કયો ન હતો.
- તેમણે ‘અર્િિંત્યભેદાભેદ’ સિંપ્રદાયની સ્ર્ાપના કરી
હતી.
3
ઇતિહાસ
• મહારાષ્ટ્રમાિં ભર્િ આિંદોલનએ મુખ્યત્ત્વે ‘પિંઢરપુર
આિંદોલન’ ના રૂપમાિં પ્રખ્યાત ર્યુિં હતુિં. ત્યાિં પિંઢરપુરમાિં
મુખ્ય દેવતા ર્વઠ્ઠલ/ર્વઠો ા ભર્િનુિં કેન્રર્ િંદુ તરીકે
ર્ણાતા. ર્વઠ્ઠલને કૃષ્ણનો અવતાર માનવામાિં આવતો
હતો.
• મહારાષ્ટ્રમાિં ભર્િ આિંદોલન મુખ્યત્ત્વે ે સિંપ્રદાયોમાિં
વિંહેિાયેલ હતુિં. જેમાિં
- વારકરી સંપ્રદાય:
 પિંઢરપુર ર્વઠ્ઠલ ભર્વાનનાિં સૌમ્ય ભકતો આ
સિંપ્રદાયમાિં હતા.
 ‘તુકારામ’ આ સિંપ્રદાયના મહત્ત્વના સિંત હતા.
- ધરકારી સંપ્રદાય:
 આ અિંતર્િત ભર્વાન રામના ભિો હતાિં.
• આ ઉપરાિંત, ર્નવૃર્તનાર્, જ્ઞાનેશ્વર, એકનાર્ અને
નામદેવે રહસ્યવાદી સિંપ્રદાયનો ર્વકાસ કયો. જેમાિંર્ી
જ્ઞાનેશ્વરે મરાઠી ભાષમાિં ભર્વદર્ીતા પર ‘જ્ઞાનેશ્વરી’
નામની ટીકા લખી તર્ા એકનાર્ે ભર્વદર્ીતાના િાર
શ્લોકો પર ટીકા લખી હતી.
• ર્િવાજીના આધ્યાસ્ત્મક ર્ુરૂ ‘રામદાસ’ પરમાર્િ
સિંપ્રદાયની સ્ર્ાપના કરી હતી તર્ા તેમણે ‘દાસ ોધ’
નામના પુસ્તકની પણ રિના કરી હતી.

સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ઈન્ાો-ઈસ્લાતિક સ્થાપત્ય
❖ ઈન્ાો-ઈસ્લાતિક સ્થાપત્ય:
• ઈન્ડો-ઈસ્લામિક (ભારતીય-ઇસ્લામિક) સ્થાપત્ય 12િી
સદીના અંતિાં ભારત ઉપરના ઘોરી (ગોરી) ના
આક્રિણથી શરૂ થાય છે, િુસ્સ્લિોને સાસામનયન અને
બાયઝેન્ટાઈન સામ્રાજ્યિાંથી મિમભન્ન ભાતની સંપમિ
િારસાિાં િળી હતી અને સ્િાભામિક રીતે, ઇિારતો
❖ ઇન્ાો ઈસ્લાતિક સ્થાપત્ય શૈલીની લાક્ષણિકિાઓાો
પ્રત્યેની તેિની રુમિને કારણે, તે હંિેશા પોતાના કબજાિાં
રહેલા દેશના સ્થામનક સ્થાપત્યને અનુકૂમલત કરિાિાં
સક્ષિ હતા.
• સ્થાપત્યના સ્િરૂપોિાં િસ્સ્િદો અને િંદદરો એિ બંને
શૈલીઓ િાટે, સુશોભન શણગાર ખૂબ િ િહત્ત્િપૂણણ હતું
અને કેટલીકિાર સ્તંભોથી ઘેરાયેલું ખુલ્ું પ્રાંગણ પણ
અગત્યનું હતું. પરંતુ બંને િચ્ચેનો તફાિત એટલો િ સ્પષ્ટ
હતો: િસ્સ્િદનો પ્રાથણના હોલ મિશાળ હતો, જ્યારે
િંદદરનો સભાખંડ પ્રિાણિાં નાનો હતો. િસ્સ્િદ
પ્રકાશિય અને ખુલ્ી હતી, જ્યારે િંદદર અંધકારિય
અને બંમધયાર હતું. િંદદર અને િસ્સ્િદની દડઝાઇનિાં
તફાિત મહન્દુ અને િુસ્સ્લિ પૂજા પદ્ધમતઓ િચ્ચેના
તફાિત દ્વારા સિજાિી શકાય છે.
• એક સાદા મહંદુ િંદદર િાટે દેિતાની િૂમતણ, ગભણગૃહ અને
ઉપાસકો િાટે એક નાનો હોલ રાખિાિાં આિતો હતો.
પરંતુ ઇસ્લાિિાં, પૂજા પદ્ધમતિાં પ્રાથણના િાટે એક મિશાળ
હોલનો સિાિેશ થાય છે, િેનો પમિિી છેડો િક્કા તરફ
છે, એટલે કે પમિિ ભારત તરફ હોય છે. પ્રાથણના હોલની
પાછળની દદિાલની િધ્યિાં, મિહરાબ નાિનું મિમશષ્ટ
સ્થાન છે, િે પ્રાથણનાની દદશા (દકબલા) દશાણિે છે. તેની
િિણી બાિુનું પ્લેટફોિણ (મિમ્બર) ઈિાિનું છે, િે
ઉપાસકોનું નેતૃત્િ કરે છે.
• બુરખો પહેરતી સ્રીઓ િાટે પ્રાથણના હોલનો એક પરસાળ
અથિા ભાગ અલગ રાખિાિાં આિતો હતો. િસ્સ્િદનું
િુખ્ય પ્રિેશદ્વાર પૂિણ દદશાિાં છે અને તેની આસપાસ
ફરિા િાટે ઢંકાયેલી િગ્યાઓ (મલિાન) હોય છે.
િસ્સ્િદના પ્રાંગણિાં હાથ િગેરે ધોિા િાટે ઘણીિાર
કુંડની જોગિાઈ હોય છે.
1
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• બાંધકાિની આ શૈલીિાં િાર કેટલીક નિી પદ્ધમતઓ
અને મસદ્ધાંતોનો િ સિાિેશ થતો નથી, પરંતુ તે
િુસ્સ્લિોની ધામિણક અને સાિામિક િરૂદરયાતોને પણ
પ્રમતમબંમબત કરે છે.
• બાંધકાિની આ િુસ્સ્લિ શૈલી કિાનો, ઘુમ્િટ અને ગુંબિ,
સ્તંભો અને મપરામિડ મિનાર અથિા પાતળા મશખર પર
આધાદરત હતી.
• િુસ્સ્લિ સ્થાપત્યિાં કોતરેલી આંતદરક છતનું સ્થાન
કિાનો અને ઘુમ્િટિાળી છતે લીધું હતું અને મપરામિડની
છત અથિા મિનારાનું સ્થાન ગુબ ં િે લીધું હતુ.ં
• આ મસિાય સનશેડ અથિા બાલ્કની િૂકિાિાં આિતી
હતી, િે છજા (સનશેડ અથિા બખોલ) નો સિાિેશ કરતી
હતી.
• આ શૈલીિાં ઇિારતોિાં બનાિિાિાં આિેલ િારબાગ
શૈલી પણ નિીન અને િુસ્સ્લિ સ્થાપત્યનું આગિું લક્ષણ
છે.
• ઈસ્લામિક ઈિારતોનું સ્િરૂપ, મિષય-િસ્તુ અથિા
શણગાર પણ ભૂતકાળની ઈિારતો કરતાં અલગ હતાં.
મહંદુ શૈલી અથિા આભૂષણ િુખ્યત્િે પ્રાકૃમતક છે, િે
સમૃદ્ધ િનસ્પમત જીિન સાથે િાનિ અને પ્રાણીઓની
આકૃમતઓ દશાણિે છે. િુસલિાનોિાં શણગાર અથિા
આભૂષણ દ્વારા જીિંત પ્રાણીઓને દશાણિિાં એ પ્રમતબંમધત
હતુ.ં તેઓએ ભૌમિમતક અને અરબી પેટનણ, સુશોભન
લેખન અને છોડ અને ફૂલોના જીિનની ઔપિાદરક
રિૂઆતો રિૂ કરી. તેિણે આદકિટેક્ચરિાં
ભૂમિમતનો ઉપયોગ કરી અરેબેસ્ક શૈલીથી સુશોભન
કરિાની શરૂઆત કરી હતી.
• ઈન્ડો-િુસ્સ્લિ સ્થાપત્યિાં િુસ્સ્લિો દ્વારા લાિિાિાં
આિેલી સ્થાપત્ય મિશેષતાઓિાં કિાનો, ઘુમ્િટ, મિનારા,
લટકમણયા, સાઇડ-સ્ટોપ કિાનો, અધણ-ગુંબિિાળા ડબલ
પ્રિેશદ્વાર, છરીઓ અને બાંધકાિિાં કોંક્રીટનો ઉપયોગ
સાિેલ છે.

• તેઓએ મિમિધ રંગો અને દડઝાઇનિાં સોનાનો િરખ
િઢાિિાનું અને રંગકાિ પણ રિૂ કયુું.
• િુસ્સ્લિ સુશોભન તત્ત્િો સાિાન્ય રીતે ભરતકાિ
(એમ્રોઇડરી) પ્રકૃમતના હોય છે. ભારતિાં િૂનો પહેલેથી
િ જાણીતો હતો અને બાંધકાિના કાિિાં િોટાભાગે તેનો
ઉપયોગ થતો હોિા છતાં, િાટીનો ઉપયોગ ઈંટકાિિાં
થતો હતો અને પથ્થરના િોટા ટુકડાઓને એકબીજાની
ઉપર રાખીને તેઓને લોખંડના ખીલાઓથી જોડિાિાં
આિતા હતા.
• રોિનોની િેિ િુસ્સ્લિો પણ બાંધકાિિાં િહત્િના
પદરબળ તરીકે કોંમક્રટ અને િૂનાના ગારાનો વ્યાપક
ઉપયોગ કરતા હતા અને પ્રસંગોપાિ િૂનાનો ઉપયોગ
પ્લાસ્ટર તરીકે અને સુશોભન િાટેના આધાર એિ બંને
રીતે થતો હતો. તેઓ તેિાં ટાઇલ્સ પર કોતરણી અને
દંતિલ્ક (ઈનેિલ િકિ) નું કાિ કરતા હતા.
❖ ઇન્ાો ઈસ્લાતિક સ્થાપત્યની શરૂઓાિ ઓનો તવકાસ
• શરૂઆતિાં, ભારત ઉપર િુસ્સ્લિ આક્રિણકારો િાર
સશસ્ર ઘોડેસિારો હતા, િેઓ દેશિાં લૂંટ-ફાટ કરિા
આવ્યા હતા અને નગરો, શહેરો અથિા સામ્રાજ્યોની
સ્થાપનાના સંદભણિાં મિિારતા ન હતા. પદરણાિે તેઓ
તેિની સાથે સ્થાપત્યકારો કે કદડયાઓને લાવ્યા ન હતા.
અન્ય ઈિારતોના મિનાશિાંથી િેળિેલી બાંધકાિ
સાિગ્રીનો ઉપયોગ નિી સુધારેલી ઇિારતો િાટે કરિાિાં
આવ્યો હતો, િેિ કે દદલ્હીની કવ્િાતુલ-ઈસ્લાિ િસ્સ્િદ
અને અિિેરિાં અધાઈ દદન-કા-જોપડા . તેથી ભારતિાં
િુસ્સ્લિોના આગિનથી ભારતીય સ્થાપત્યને તરત િ
અસર થઈ ન હતી અને ભારતની ભૌમતક જીતને
િાસ્તિિાં એક હજાર િષણથી િધુ સિય લાગ્યો હતો,
1526િાં ભારત પર સમ્રાટ બાબરના હુિલા પછી િ
િુસ્સ્લિોએ દેશિાં સ્થાયી થિાનું મિિાયુું અને સિય િતાં
તેઓ સંતુષ્ટ થયા કે હિે તેઓ આ દેશના છે અને દેશ
તેિનો છે.
• િેિ કે, 7િી સદીથી 16િી સદી સુધીનો સિય ભારતિાં
િુસ્સ્લિ સ્થાપત્ય, મિિેતાઓની અસ્સ્થર સ્સ્થમતને
પ્રમતમબંમબત કરે છે િેિને લાગ્યું કે તેઓ જીતાયેલા
રહેિાસીઓ સાથે રહેતા હતા, િેિાંથી ઘણા તેિના
મિરોધીઓ હતા. આિ, ત્યારે પ્રશ્ન સલાિતીનો હતો, િે
ફક્ત દદિાલની દકલ્ેબંધીથી િ હલ થઇ શકે તેિ હતો.
તેથી, પ્રારંમભક િુસ્સ્લિ નગરો અને શહેરોિાં કબરો
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
(િકબરા) નું મનિાણણ પણ દકલ્ાઓ િેિું કરાતું હતું, િેથી
તેઓ તેને દુશ્િન દળોથી સરળતાથી સલાિત રાખી શકે
• િહેરૌલીનો કતુબ મિનાર 1199 ની આસપાસ કતુબુદ્દીન
દ્વારા બાંધિાિાં આવ્યો હતો અને અંતે તેના િિાઈ અને
અનુગાિી ઇલ્તુસ્ત્િશ (1210-35) દ્વારા પૂણણ કરિાિાં
આવ્યો હતો. એક અથણિાં આ મિનારો િસ્સ્િદની બાિુિાં
બાંધિાિાં આવ્યો હતો.
➢ ખિલજી સ્થાપત્ય
• અલાઈ-દરિાજાનું મનિાણણ અલાઉદ્દીન મખલજી દ્વારા
કવ્િત-ઉલ-ઈસ્લાિ િસ્સ્િદના સ્તંભિાળાના કમ્પાઉન્ડને
િોટું કરીને અને તેિાં બે પ્રિેશદ્વાર ઉિેરીને કરિાિાં
આવ્યું હતું. મખલજીઓ દ્વારા બાંધિાિાં આિેલી આ અને
અન્ય ઇિારતોિાં, ઘોડાની નાળના રૂપિાં િૂળ કિાન,
પહોળો ગુંબિ, સ્પ્લન્થની નીિે કિાનાકાર કિાન,
મછદ્રોિાળી બારીઓ, મશલાલેખની પટ્ટીઓ અને લાલ
રેતીના પથ્થરનો ઉપયોગ કરીને િેની નીિે આરસ
લગાિીને તેને આપિાિાં આિતો ઉઠાિ એ મખલજી
સ્થાપત્યની લાક્ષમણકતાઓ છે.
➢ િુગલકાોનુાં સ્થાપત્ય
• તુગલક દ્વારા દદલ્હીિાં બાંધિાિાં આિેલી ઇિારતો, િેિ
કે તુઘલકાબાદનું દકલ્ેબંધ શહેર એ ગઢ, પાકી અને
ઢોળાિિાળી દદિાલોથી ઘેરાયેલ િિબૂત જોિા િળે છે,
ઈિારતોની સપાટીઓ ગ્રે પથ્થરથી બનેલી સાદી અને
કડક છે, િેિાં મિશાળ કક્ષો પર છરની કિાનિાળી છત,
જાડી ઢાળિાળી દદિાલો, ગુપ્ત િાગો અને બહાર
નીકળિાની તિાિ બાબતો, સુરક્ષાના દૃસ્ષ્ટકોણથી તૈયાર
કરિાિાં આિી છે.
• અિુક અંશે મહંદુ આડી - હોરીઝેન્ટલ પ્રણાલીઓ ત્યારે
પણ ઉપયોગિાં હતી; કિાનનો આભાસ આપતી છત
અને સીદરયા અને બાયઝેન્ટાઇન્સથી આયાત કરાયેલ
ગુંબિ મિમશષ્ટ છે.
➢ લાોદી રાજવાંશ
• લોદી િંશના શાસન દરમિયાન, િાર કબરો કાયણરત
કરિાિાં આિી હતી. જો કે, ડબલ ડોમ્સનો ઉદભિ એ આ
સિયે સ્થાપત્યનું એક નોંધપાર પાસું હતું. તે એક હોલો
ડોિનું બનેલું હતું.

• બહુમિધ ગુંબિનો ઉપયોગ બે કારણોસર કરિાિાં આવ્યો
હતો: િાળખાને િિબૂત કરિા અને ગુંબિની આંતદરક
ઊંિાઈ ઘટાડિા િાટે.
• મસકુંદર લોદીએ લોદી ગાડણન્સ અને આગ્રા શહેરની
સ્થાપના કરી હતી.
સ્થાપત્યની પ્ાાંિીય શૈલીઓાો
• તેઓએ સ્થામનક રીતે સુલભ સાિગ્રીનો ઉપયોગ કરીને
ગુંબિ, કિાનો, મિનારો અને િેહરાબ િેિા પરંપરાગત
િુસ્સ્લિ તત્ત્િો સાથે પ્રાદેમશક દડઝાઇનનું મિશ્રણ કરીને
બાંધકાિ કયુું.
• તેઓએ પહેલા મહંદુ અને િૈન િંદદરોના ખંડરે પર મનિાણણ
કયુ,ું પછી તેિની પોતાની સ્થાપત્ય શૈલી મિકસાિી.
1) બાંગાળ સ્કૂલ ઓફ આર્કિટેક્ચર
- બંગાળના ઇસ્લામિક સ્િારકો ઢોળાિિાળી
છાિલીને 'બંગાળ' છતને લીધે મિમશષ્ટ છે.
ઉ.દા: ગૌરિાં કદિ રસુલ િસ્સ્િદ અને
પાંડુઆિાં અદીના િસ્સ્િદ
2) જૌનપુર શૈલી
- સ્થાપત્યનું આ સ્િરૂપ શાકી શૈલી તરીકે જાણીતું
બન્યું અને પઠાણ શૈલીની િેિ તેિાં મિનારનો
ઉપયોગ થતો ન હતો.
ઉ.દા: િૌનપુરની અટાલા િસ્સ્િદ.
3) માળવા શૈલી
- િાળિાના ઉચ્ચપ્રદેશના ધાર અને િાંડુના નગરો
િહત્ત્િપૂણણ સ્થાપત્ય કેન્દ્રો હતાં.
- સંભિતઃ યુરોપીયન પ્રભાિના પદરણાિે,
િાળખાિાં િોટી બારીઓ હતી અને તે
શૈલીયુક્ત કિાનો અને થાંભલાઓથી
શણગારિાિાં આિી હતી.
- ‘બાઉલી’ તરીકે ઓળખાતાં િાનિસમિણત
િળાશયો બાંધિાિાં આવ્યા હતા.
ઉ.દા: રાની રૂપિતી પેિેમલયન, િહાઝ િહેલ,
અશરફી િહેલ, િગેરે.
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
❖ િુગલકાલીન સ્થાપત્ય
• િુઘલ શૈલી એ એક પ્રકારનું સ્થાપત્ય છે, િે
ભારતિાં 16િી સદીના િધ્યથી 17િી સદી સુધી િુઘલ
સામ્રાજ્યના આશ્રય હેઠળ મિકસ્યું હતું.
• તે ઇન્ડો-ઇસ્લામિક અને પમશણયન શૈલીઓ તેિિ તુકિ
પ્રભાિોનું એક પ્રકારનું સંયોિન છે.
1) બાબર:
- િોગલોની નીમત મહંદુઓ સાથે શાંમત અને સિાધાન
સ્થાપિાની હતી. બાબર, િોગલ સામ્રાજ્યનો સ્થાપક,
સંસ્કૃમત અને અસાધારણ સૌંદયણ પ્રત્યે રૂમિ ધરાિનાર
વ્યમક્ત હતો. તેણે 4 િષણ સુધી ભારત પર શાસન કયુ.ું
તેનો િોટાભાગનો સિય યુદ્ધિાં પસાર થયો. જો કે, તેને
પદ્ધમતસરના બગીિાઓ િાટેનો શોખ હતો અને તેને
થોડાક બગીિાઓનો શ્રેય પણ આપિાિાં આિે છે.
તેના સિયિાં કદાિ કેટલીક િસ્સ્િદો મસિાય કોઈ
નોંધપાર સ્થાપત્ય થયું ન હતું.
2) હુમાયુ :
- બાબરના મૃત્યુ પછી, તેનો પુર હુિાયુ ગાદી પર
આવ્યો, પરંતુ તેને શેરશાહ સૂરી દ્વારા ભારતિાંથી હાંકી
કાઢિાિાં આવ્યો અને ઈરાનિાં આશ્રય લીધા પછી, તે
આખરે પાછો ફયો અને મસકુંદરશાહ સૂરી (સુર)ને
ઉથલાિી દીધો, અને તેની ગાદી પાછી િેળિી. પમશણયન
સ્થાપત્યથી પ્રેદરત િોગલ સ્થાપત્યનું પ્રથિ મિમશષ્ટ
ઉદાહરણ, દદલ્હીિાં હુિાયુનો િકબરો છે
3) અકબર:
- અકબરે તેની મહંદુ પ્રજા સાથે શાંમત અને સુિળ ે િાં
રહેિાના તિાિ પ્રયાસો કયાણ. તેની સિાધાનની નીમત,
મહંદુ સંસ્કૃમતની ખુલ્ી પ્રશંસા અને નિા ઉદાર ધિણ,
દદન-એ-ઇલાહીના સિણક તરીકે તેની મબનપરંપરાગત
રીતો સ્થાપત્યિાં પ્રમતમબંમબત થાય છે.
- અકબરને કલા અને સ્થાપત્યિાં ઊંડો રસ હતો અને
તેનું સ્થાપત્ય મહંદુ અને ઇસ્લામિક મનિાણણ સુશોભનની
પદ્ધમતઓનું આહલાદક મિશ્રણ છે. અકબરના શાસનનું
િથક આગ્રા હતું, તે યિુના નદીના દકનારે છે, તેણે
તેના પ્રખ્યાત લાલ રેતી-પથ્થરના દકલ્ાનું મનિાણણ શરૂ
કયુ,ું િે 1565િાં શરૂ થયું અને 1574 િાં પૂણણ થયું. આિું
પહેલીિાર બન્યું હતું કે, દડપ્રેસ્ડ પથ્થરનો ઉપયોગ
દકલ્ાિાં પણ થતો હતો. દરિાજાઓની સાિે સ્િચ્છ
રેતીના પથ્થરની તેની ઊંિી દદિાલો, બુરજો
(મિનારાઓ), િોટા હોલ, િહેલો, િસ્સ્િદો, બજારો,

સ્નાનગૃહો અને દરબારીઓ અને ઉિરાિો િાટેના
ઘરોથી ઘેરાયેલા, આગ્રાના દકલ્ાએ શાહી ગઢના
મનિાણણિાં એક ઢબ ઉભી કરી હતી, િે ભમિષ્યના
દકલ્ાઓ િાટે એક આદશણ બની ગયો.
- અકબરીિહેલ અને ફતેહપુર મસકરી સમહતની અન્ય
ઈિારતો લાલ રેતીના પત્થરિાંથી બનેલી છે અને
તેિની બાંધકાિની ઢબ આડી-હોરીઝેન્ટલ અને
ન્યૂનતિ સુશોભન સાથે છે.
- ફતેહપુર સીકરીિાં સફેદ આરસપહાણથી બનેલી એક
િ ઇિારત છે, િે અકબરના આધ્યાસ્ત્િક ગુરુ શેખ
સલીિ મિશ્તીની કબર છે. તે એક લંબિોરસ હૉલ છે,
િેિાં બારીક શણગારેલી જાળીની પેનલોથી ઢંકાયેલો
િરંડો છે.
4) જહાાંગીર:
- િહાંગીર અને શાહિહાંએ પણ મહંદુઓ પ્રત્યે
સમહષ્ણુતા અને આદરની આ નીમત િાલુ રાખી.તેિના
સૌમ્ય શાસન હેઠળ િોગલ સામ્રાજ્ય, તેિિ િોગલ
સ્થાપત્ય, મિકસ્યું અને એક નિી ઊંિાઈએ પહોંચ્યું.
- િહાંગીરી િહેલની કિાન, ગોખલા, ગડણર (પાટડો)
અને દરિાજાઓની મલન્ટલ અને દરિાજાની ઉપરના
છજ્જા સમહત તિાિ પર ભારે કાિ કરિાિાં આવ્યું છે.
પરંતુ તે બધુ િહાન િોગલોના અંત સાથે અિાનક
સિાપ્ત થઈ ગયું.
5) શાહજહાાં:
- શાહિહાંએ િોગલ િંશિાં અકબરના િિબૂત, સખત
અને સાદા બાંધકાિથી મિપરીત, અત્યંત મિષયાસક્ત,
નાિુક અને સ્રી સબંમધત બાંધકાિો કયાણ.
- અકબર દ્વારા ઉપયોગિાં લેિાતા લાલ રેતીના પથ્થરિાં
અગાઉના સરળ િડિાના કાિને બદલે, શાહિહાંની
ઇિારતો ખિાણળ અને િૈભિી સફેદ આરસપહાણિાં
નાિુક કોતરણીથી ભરેલી છે, લગભગ દફમલગ્રી
(સોનાિાંદીના બારીક સૂક્ષ્િ તાર િડે કરેલું સુંદર
સુશોમભત ગૂથં ણકાિ) ની િેિ અને પીટ્રા ડ્યુરાિકિ
(િોઝેક-તે એક ઐમતહામસક કલા છે. આિાં, રંગીન
પથ્થરોના ટુકડાઓ કાપીને પથ્થરિાં પેઇસ્ન્ટંગ કરિાિાં
આિે છે, અને ઉત્કૃષ્ટ પદ્ધમતથી િડીને, મશલ્પ અને
પોમલશ કરિાિાં આિે છે.) સાથે િડેલી છે. આ ઉપરાંત,
કિાન પર પટ્ટો બનિા લાગ્યો, ગુંબિ િધુ ગોળાકાર
બન્યો અને ટોિના સ્તંભોની િદદથી સ્તંભો ઉભા
કરિાિાં આવ્યા.
4
સાાંસ્કૃતિક વારસો
- ખાસ િહેલ, દીિાન-એ-ખાસ, િોતી િસ્સ્િદ તેિિ
દદલ્હીની જાિા િસ્સ્િદ િેિી ઘણી ભવ્ય અને અમત
ભવ્ય રીતે શણગારેલી ઇિારતો બનાિિા ઉપરાંત,
શાહિહાંએ સૌથી રોિેસ્ન્ટક અને ભવ્ય ઇિારત,
તાિિહેલ, િકબરાનું મનિાણણ કયુું. િે તેિની મપ્રય
પત્ની િુિતાઝ િહેલની કબર હતી. તાિ એક િોરસ
િકબરો છે, િે એક ઊંિા પ્લેટફોિણ પર બાંધિાિાં
આિેલ છે, તેના િાર ખૂણા પર સુંદર ઊંિા મિનારા છે.
- 1638િાં શાહિહાંએ તેની રાિધાની આગ્રાથી દદલ્હી
ખસેડી અને દદલ્હીના સાતિા શહેર શાહિહાંબાદનો
પાયો નાખ્યો, િેિાં તેનો પ્રખ્યાત દકલ્ો, લાલ દકલ્ો
હતો, િેનું કાિ 1639િાં શરૂ થયું અને તે 9 િષણ પછી
પૂરો થયો. લાલ દકલ્ો એક અમનયમિત અષ્ટકોણ છે.
તેની દદિાલો, દરિાજા અને અન્ય કેટલાક િાળખાઓ
લાલ રેતીના પથ્થરથી બાંધિાિાં આવ્યા છે અને િહેલો
િાટે આરસપહાણનો ઉપયોગ કરિાિાં આવ્યો છે.
6) ઔરંગઝેબ :
- ઔરંગઝેબ એક કટ્ટર િુસ્સ્લિ હતો, િેણે સિગ્ર
પ્રમક્રયાને અટકાિીને તેના પૂિણજોની િૈરીપૂણણ
નીમતઓને ઉલટાિાનો પ્રયાસ કયો હતો. તેિનું િાનિું
હતું કે કલા, સંગીત, નૃત્ય, મિરકલા, સ્થાપત્ય પણ
દુન્યિી ઈચ્છાઓથી િન્િેલી દુષ્ટતા છે. આ કારણોસર
સૌંદયણલક્ષી ટીકા અને સ્થાપત્ય કાયોિાં અિાનક ઘટાડો
થયો અને અંતે તેનું પતન થયું.
- ઘણી 'પ્રાયોમગક' કૃમતઓિાં િેિાં મહંદુ અને ઇસ્લામિક
પરંપરાઓએ કુંઈક અનોખું સિણન કયુું છે, િયપુરિાં
હિા િહેલ એક રસપ્રદ ઉદાહરણ છે. જ્યાં
રાિસ્થાનના ગરિ અને સૂકા હિાિાનને અનુકૂળ
ભિન બનાિિાનો અનોખો પ્રયાસ કરિાિાં આવ્યો
હતો. આ ભિનના સિગ્ર રિેશ પર, જાળી િડે 50 થી
િધુ ઉભા િંડપ બનાિિાિાં આવ્યા છે. આિાંની દરેક
અડધી બારી ઝરૂખો છે િેથી તે હજારો જાળીિાળી
બારીઓિાંથી પિનના ઝોંકા અંદર આિી શકે. આ
અધણ-ઊભા િંડપ નાના ગુંબિ અને િળાંકિાળી છતથી
ઢંકાયેલા છે જ્યારે તેિના પ્રિેશદ્વાર કિાનના આકારના
છે.

ગુજરાતનાો સાાંસ્કૃતતક વારસાો
ગુજરાતનાાં ભાતીગળ મોળા ભાગ-1
❖ પ્રસ્તાવના :
• મેળો એ માનવ હ્રદય ઉલ્લાસનું મોંઘેરું પવવ છે. મેળામાું
ધમવ, સુંસ્કૃતિ અને માનવ હૈયાનો તિવેણી સુંગમ જોવા
મળે છે. ધમવ સાથે એકિાના િાણાવાણાથી લોકજીવનમાું
વણાયેલા અનેરા આનુંદોત્સવ પ્રાકૃતિક સૌંદયવના
ઉપાસકોની આગવી દેણ છે. માનવજાિને પ્રફુલ્લલ્લિ કરે
એનું નામ ઉત્સવ અને મેળાઓ.
• મેળાઓ અને ઉત્સવો એક પ્રકારનાું આનુંદ અને ઊતમવનો
ઊભરો છે. લોકજીવનનું દૈવિ એના સાુંસ્કૃતિક લોકઉત્સવ
અને લોકમેળામાું દૃલ્લિગોચર થાય છે. ગજરાિની
સાુંસ્કૃતિક એકિાનાું મૂળ લોકઉત્સવો અને લોકમેળામાું જ
પડેલાું છે.
• મેળો એટલે હળવું-મળવું, પરંપરાગિ રરવાજ મજબ
તનયિ કરેલાું સ્થળે ભેગા થવું. મેળાઓ પાછળ જીવનની
ઉન્નિ અને પરરપૂણવ ભાવનાઓનો સાક્ષાત્કાર કરાવવાનો
િથા જીવનને આનુંદથી માણવાનો હેિ સમાયેલો હોય છે.
❖ ગુજરાતમાાં કચ્છ અનો સાૌરાષ્ટ્રના મહત્ત્વના મોળા
➢ દાદા મોકરણનાો મોળાો (ધ્રાંગનાો મોળાો)
• ધ્રુંગનો મેળો કચ્છ તજલ્લામાું દાદા મેકરણની સમાતધના
સ્થળે મહાતિવરાિી (મહા વદ-ચૌદિ) ના રદવસે ભરાય
છે.
• આ સમયે કચ્છી લોકો દાદાના ત્યાું ભજન-કીિવન કરી
રાસડાનું નૃત્ય પણ કરે છે.
• આહીર સમદાયમાું સુંિ મેકરણ દાદા ભગવાન િરીકે
પૂજાય છે.
➢ રવોચી માતાનાો મોળાો
• કચ્છ તજલ્લાના રાપરમાું રવેચી માિાના મુંરદરે ભાદરવા
સદ સાિમ-આઠમ (અજવાળી આઠમ) ના રદવસે આ
મેળો ભરાય છે.
• આ મેળો કચ્છનું િળપદી િોરણ ગણાય છે.
1
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
➢ રવાડી
• કચ્છ તજલ્લાના માુંડવી ખાિે યોજાિો રવાડીનો મેળો
કચ્છની ગ્રામ્ય સુંસ્કૃતિનાું દિવન કરાવે છે.
• જન્માિમીના બીજા રદવસે, એટલે કે શ્રાવણ વદ નોમ
અને દિમના રદવસે અહીં ખાસ રથયાિા નીકળે છે, જેને
રવાડી કહે છે.
• રવાડીના અુંિમાું મોટા રથમાું બાલકૃષ્ણની મૂતિવ
તબરાજમાન હોય છે.
➢ રફાળોશ્વર મોળાો
• મોરબી નજીક આવેલ રફાળેશ્વર મહાદેવ મુંરદર ખાિે આ
મેળો યોજાય છે.
• આ મેળાનું આયોજન દર વર્ષે શ્રાવણ માસની અમાસે બે
રદવસ માટે થાય છે. આ મેળાનું આયોજન જાુંબરડયા
ગ્રામપુંચાયિ દ્વારા કરવામાું આવે છે.
• સૌરાષ્ટ્રના લોકો રફાળેશ્વર મુંરદરે આવેલ પ્રાચીન પીપળે
તપતૃિપવણ કરીને મેળાનો આનુંદ માણે છે. એક
લોકવાયકા મજબ પાુંડવો વનવાસ દરતમયાન આ સ્થળે
રોકાયા હિા.
• પાુંડરાજાનું તપતૃિપવણ પણ આ મુંરદરે જ કયું હિું.
➢ માધવપુરનાો મોળાો/ ઘોડનાો મોળાો/માધવરાયનાો મોળાો
• આ મેળો પોરબુંદરના માધવપર ખાિે ભરાય છે.
• આ મેળો રકમણી અને શ્રીકૃષ્ણના તવવાહ સાથે સુંબુંધ
ધરાવે છે.
• ચૈિસદ નોમથી િેરસ સધી શ્રીકૃષ્ણ અને રકમણીનો લગ્ન
સમારંભ યોજાય છે. પ્રથમ રદવસે ગણપતિની સ્થાપના
કરી લગ્નપતિકા મોકલાય છે.
• એક લોકવાયકા મજબ શ્રીકૃષ્ણે અરણાચલ પ્રદેિના મેર
જાતિના રાજા તભસ્મકની પિી રકમણી સાથે માધવપરમાું
તવવાહ કયાવ હિા.
• આ મેળામાું કચ્છથી મેર જાતિના લોકો ખાસ જોડાય છે
અને િેઓ િેમની સાથે િેમના િણગારેલા ઊુંટ લઈને
આવે છે.

• આ મેળામાું ગવાિાું ભજન-કીિવનમાું હવેલી સુંગીિની
સ્પિ છાપ જોવા મળે છે.
• કેન્રીય સાુંસ્કૃતિક મુંિાલયે 2018 ના વર્ષવમાું પ્રથમ વખિ
એક ભારિ, શ્રેષ્ઠ ભારિની થીમ સાથે માધવપર ઘેડના
મેળાનું આયોજન કયવ હિું.
• ઝવેચુંદ મેઘાણીએ માધવપરના મેળાને અસલી સોરઠી
મેળાની ઉપમા આપેલ છે.
➢ મહાશિવરાતિનાો મોળાો (ભવનાથનાો મોળાો)
• આ મેળો તગરનારની િળેટીમાું આવેલ ભવનાથ
મહાદેવના સાુંતનધ્યમાું સવણવરખે ા નદીના રકનારે ભરાય
છે.
• આ મેળો મહાતિવરાતિ, એટલે કે મહા વદ િેરસના
રદવસે યોજાય છે; જેને અઘોરી બાવાનો મેળો પણ
કહેવામાું આવે છે.
• આ મેળામાું રદગુંબર સાધઓના સ્નાનનું તવિેર્ષ મહત્ત્વ
રહેલું છે. એક લોકવાયકા મજબ અમરઆત્મા અશ્વથામા
અને પાુંચ પાુંડવો આ ભવનાથના મેળામાું તિવરાતિની
રાિે મૃગીકુુંડમાું સ્નાન કરી અને ભવનાથ મહાદેવનાું
દિવન કરવા જાય છે.
• ભવનાથના મેળાનું મખ્ય આકર્ષવણ તિવરાતિના રોજ રાિે
નવ વાગ્યે નીકળિું નાગા બાવાનું સરઘસ છે.
• ભવનાથના મેળામાું સાધઓના ઉિારાને 'રાવટી' કહે છે.
• રાજ્ય સરકાર દ્વારા ભવનાથના મેળાને તમતન કુુંભ િરીકે
ઊજવવાની િરૂઆિ 2019 માું કરવામાું આવી હિી.
મેળાનો િમામ ખચવ રાજ્ય સરકાર ભોગવે છે.
➢ ઝાં ુ ડ ભવાની માતાનાો મોળાો
• જૂનાગઢ તજલ્લાના માતળયા-હાટીના િાલકામાું આવેલ
ચોરવાડના દરરયારકનારે આ મેળો ભરાય છે. અહીં
આવેલ ઝડું માિાજીના મુંરદરના પટાુંગણમાું આ લોકમેળો
યોજાય છે.
➢ સતાધારનાો મોળાો
• જૂનાગઢ તજલ્લામાું આવેલ સિાધાર ખાિે આપા-ગીગાની
સમાતધના સાુંતનધ્યમાું આ મેળો ભરાય છે.
• આ મેળો અર્ષાઢ સદ-બીજના રદવસે ભરાય છે.
2
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
➢ ગુપ્તપ્રયાગનાો મોળાો
• ગીર સોમનાથ તજલ્લાના ઉના િાલકાના પ્રાચીન િીથવ
સ્થળ ગપ્તપ્રયાગ ખાિે ભાદરવી અમાસે (૩ રદવસ)
યોજાય છે.
• આ મેળામાું તપતૃ િપવણ, સત્સુંગ અને ભોજનનો તિવેણી
સુંગમ હોય છે.
• ઉનામાું આવેલ પ્રાચીન ગપ્તપ્રયાગ િીથવ ખાિે તવષ્ણ
ભગવાનનાું નૃતસુંહ અવિારનું નૃતસુંહ મુંરદર િથા કૃષ્ણના
મોટા ભાઈ બળદેવજી મહારાજનું પૌરાતણક મૂતિવવાળું
મુંરદર આવેલાું છે.
• આ મુંરદરના પરરસરમાું ગપ્ત રીિે ગુંગા, સરસ્વિી, યમના
પતવિ નદીઓ કુડું માું વહે છે.
• અહીં આજે બ્રહ્મ, તવષ્ણ અને રર કુુંડ િેમજ ચોથો
તિસુંગમ કુુંડ જ્યાું િણ નદીઓનો સુંગમ થયેલો છે; જ્યાું
સેંકડો વરસોથી દર ભાદરવી અમાસ તનતમત્તે રાિે સમગ્ર
સોરઠ, જીવ ઘોઘલા તવસ્િારના જે પરરવારનાું સ્વજનો
અવસાન પામેલ હોય િે િેમની યાદમાું કુડું ના કાુંઠે દીવો
પ્રગટાવી આખી રાિ જાગરણ કરી સવારે પીપળે પાણી
ચડાવી તપતૃ િપવણ કરવામાું આવે છે.
• અહીં મહાપ્રભજીની બેઠક પણ આવેલી છે.
➢ સાોમનાથનાો કાતતિકી પૂર્ણિ માાંનાો મોળાો
• આ મેળાનું આયોજન કારિક માસની િેરસ, ચૌદસ અને
પૂનમના રોજ ગીર સોમનાથમાું આવેલ સોમનાથ
મુંરદરના સાુંતનધ્યમાું થાય છે.
• અમદાવાદ મધ્યસ્થ જેલના કેદીબુંધઓ દ્વારા િૈયાર
કરાયેલા હાથવણાટની ચીજ-વસ્િઓ અને કલાકૃતિઓ
િથા જેલ ઉત્પારદિ અન્ય ચીજ-વસ્િઓનું વેચાણ
કરવામાું આવે છે.
➢ ગાોપનાથ મોળાો
• આ મેળાનું આયોજન ભાવનગરમાું આવેલ ગોપનાથ
મહાદેવના મુંરદરે કરવામાું આવે છે.
• તિતથ: શ્રાવણી અમાસ અને જન્માિમી
➢ પાલિતાણાનાો જૌન મોળાો
• આ મેળાનું આયોજન ભાવનગર તજલ્લાના પાતલિાણા
ખાિે કરવામાું આવે છે. જૈન સમદાયનો આ પતવિ મેળો
છે.

➢ નકળાંગનાો મોળાો
• ભાવનગર તજલ્લાના કોતળયાક ખાિે ભાદરવી અમાસે આ
મેળાનું આયોજન થાય છે.
• આ મેળો દરરયારકનારે આવેલ નકળંગ મહાદેવના મુંરદર
પાસે ભરાય છે. ભાદરવા મતહનાની અમાસે યોજાિા આ
મેળાનું પૌરાતણક મહાત્મ્ય અલૌરકક છે.
• પાુંડવો અને કૌરવો વચ્ચેના યદ્ધ બાદ માિા કુુંિાજીના
આદેિ અનસાર પાુંડવો પોિાનાું પાપોમાુંથી મકિ થવા
હેમાળો ગાળવા નીકળ્યા હિા. તહમાલયે ના પાડિાું,
પાુંડવોએ તહમાલય પાસેથી બીજે કયાું જવું? િેનો રસ્િો
માુંગ્યો. પવવિાતધરાજ તહમાલયની આજ્ઞાથી પાુંડવો
પોિાનાું પાપ તનષ્કલુંક કરવા કાળી ધજા લઈ ચાલી
નીકળ્યા.
• તહમાલયના જણાવ્યા પ્રમાણે જ્યાું આ ધજા સફેદ થઈ
જાય ત્યાું િેઓનાું પાપોનો નાિ થયો િેમ સમજવું.
• પાુંડવો ભ્રમણ કરિાું કરિાું કોતળયાક પાસે પહોંચ્યાું, જ્યાું
અમાસ હોવાથી દરરયો દૂર જિો રહ્યો હિો. ત્યાું પહોંચિાું
જ આખી ધજા સફેદ થઈ ગઈ.
• પાુંડવોએ ત્યારે દરરયામાું અઢી િણ રક.મી. ચાલીને
તનષ્કલુંક મહાદેવને સ્થાતપિ કરી િેમની પૂજા કરી
તનષ્કલુંક થયા. ત્યાું આજે પણ પાુંચ હજાર વર્ષવ પહેલાું
પાુંડવો દ્વારા સ્થાતપિ પાુંચ તિવતલુંગ હયાિ છે. પાુંડવો
પોિાનાું પાપોમાુંથી અહીં તનષ્કલુંક થયા હોવાથી આ
સ્થળને તનષ્કલુંક સ્થળ પણ કહે છે.
➢ કડડયા ડાં ુ ગરનાો મોળાો
• ભરૂચ તજલ્લાના ઝગરડયા િાલકાના ૫ડવાતણયા ગામ
પાસે દરરયા ગામે આ ડુંગર આવેલો છે.
• કરડયા ડુંગરને ૫હેલા માખતણયા ૫વવિ િરીકે
ઓળખવામાું આવિો હિો.
• ઝગરડયા િાલકાની આસપાસના તવસ્િારને તહરડુંબા વન
કહેવામાું આવિું હિું.
• અહીં કુુંિા માિાના પિ ભીમસેનની લગ્નની ચોરી
આવેલી છે.
• એક દંિકથા મજબ ભીમસેન તહરડુંબાજીનો ચોટલો ૫કડી
આ ડુંગર ઉ૫ર ચઢ્યા હિા.
• ડુંગર પાસે મુંછાદેવી માિાજીનું પ્રાચીન મુંરદર આવેલું છે.
3
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
• અહીં ભાદરવા સદ પાુંચમના રદવસે મેળાનું
આયોજન થાય છે
➢ ચૌિી પૂનમનાો મોળાો
• િેિુંજય પર મોિીિાની ટૂક પર આ મેળો ભરાય છે.
• ગોકુળ આઠમના રદવસે પણ અહીં મેળો ભરાય છે.
• આ મેળામાું ચોક વચ્ચે મોિી ભરેલો રૂપાળો
વાુંસ રોપવામાું આવે છે.
• વાુંસની ટોચે તવજયનો નેજાેે ફરકાવવામાું આવે છે.
• આ નેજા નીચે જદા જદા ગામવાળા સામસામા દહા ગાય
છે, જે જીિે િે આ મોિી ભરેલો વાુંસ પોિાના ગામમાું
લઈ જાય ને બીજે વરસે એ વાુંસ ને તવજયનો નેજો લઈને
મેળામાું પાછા હાજર થાય છે.
➢ વઢવાણનાો િાોકમોળાો
• વઢવાણ (સરેન્રનગર) રાજવીએ સાુંસ્કૃતિક પરંપરાને
ઉજાગર કરવા માટે અડધી સદી પહેલાું રેલવે સ્ટેિન
ગ્રાઉન્ડમાું આ મેળાનો પ્રારંભ કરાવ્યો હિો.
• િરણેિર મેળા બાદ વઢવાણનો જન્માિમી લોકમેળો
તજલ્લામાું બીજા સ્થાને છે.
• પાુંચ દાયકા પહેલા વઢવાણ રાજવી જોરાવરતસુંહજીના
સમયે રેલવે સ્ટેિન ગ્રાઉન્ડમાું લોકમેળાનો પ્રારંભ થયો
હિો.
• વઢવાણના લોકમેળામાું એક સમયે સામસામે પાટલા
નાુંખીને જગાર રમાિો હિો. આથી વઢવાણનો આ મેળો
જગારરયો મેળો પણ ગણાિો હિો.
• દર વર્ષે રાુંધણ છઠ, િીિળા સાિમ, જન્માિમી અને નોમ,
એમ ચાર રદવસ જન્માિમીનો લોકમેળો યોજાય છે.
• લોકમેળામાું સૌપ્રથમવાર ટ્રેનો દોડાવવાનો પ્રારંભ
વઢવાણ જન્માિમી લોકમેળામાું થયો હિો.
• આજે પણ વઢવાણ મેળાના મેદાનમાું જન્માિમીએ રેલવે
ટ્રેન દોડે છે.
➢ તરણોતરનાો મોળાો
• આ મેળાનું આયોજન સરેન્રનગર તજલ્લાના થાનગઢમાું
આવેલા તિનેિેશ્વર મહાદેવના સાુંતનધ્યમાું થાય છે.
• ભાદરવા સદ ચોથ, પાુંચમ અને છઠ સધી આ મેળાનું
આયોજન થાય છે.

• આ મેળાને ગજરાિના ભાિીગળ લોકમેળાની ઉપમા
મળેલી છે.
• પ્રાગઐતિહાતસક કાળમાું સૌરાષ્ટ્ર તવસ્િાર દ્વીપકલ્પ હિો.
પાછળથી િે પાુંચાળ િરીકે ઓળખાયો.
• દંિકથા મજબ આ તવસ્િારમાું અજવને રૌપદીના
સ્વયુંવરમાું મત્સ્યવેધ કયો હિો.
• તપતૃઓનું અલ્લસ્થ તવસજવન, વગેરે જેવાું ધાતમવક કાયો કરવા
માટે ઋતર્ષપુંચમીના રદવસે લોકસમદાય િરણેિર આવિો
થયો છે.
• િરણેિરના મેળામાું રૂપાળા ભરિ ભરેલ, મોિી, બટતનયાું,
આભલા અને ફૂમિા- રૂમાલથી િણગારેલી છિીઓ પણ
આકર્ષવણનું કેન્ર હોય છે.
• ભાદરવા સદ િીજના રદવસે સવારે મહાદેવના પૂજનથી
❖ મધ્ય અનો દશિણ ગુજરાતના મહત્વના મોળાઅાો
મેળાની િરૂઆિ થાય છે.
• ટીટોડો અને હુડારાસ એ િરણેિરના મેળાનું આગવું
આકર્ષવણ છે.
• ઋતર્ષપુંચમીની વહેલી સવારે ગુંગા અવિરણ આરિી બાદ
પાતળયાદના મહંિ દ્વારા તિનેિેશ્વર મહાદેવને બાવન
ગજની ધજા ચડાવવામાું આવે છે.
• આ રદવસે મુંરદરની િણ રદિાઓમાું આવેલાું કુડું માું
સ્નાનનું અનેરું મહાત્મ્ય છે. સાુંજે ગુંગાતવદાય આરિી
થાય છે.
• િરણેિરના મેળાને યવાન પ્રેમીઓનું તમલનસ્થળ પણ
કહી િકાય છે.
• અહીં એક નાની બનેવી બજાર પણ ભરાય છે. જ્યાું
બનેવીના પૈસાથી ખરીદી થિી હોવાની પ્રથાને કારણે િેને
બનેવી બજારની ઉપમા મળી છે.
• આ મેળામાું ગ્રામીણ રમિોને જીવુંિ કરવા સ્પોર્વસ
ઓથોરરટી ઑફ ગજરાિે ગ્રામીણ ઑતલલ્લમ્પકસની પહેલ
કરી છે.
• આ મેળામાું રાજ્ય સરકારે બીજું મહત્ત્વનું કાયવ પિ
પ્રદિવન સ્પધાવ યોજવાનું કયું છે.
• વર્ષવ 2008 થી પિ પ્રદિવન સ્પધાવમાું શ્રેષ્ઠ ગણધમોવાળાું
પિઓ િેનાું થકી મળિું ઉચ્ચ વળિર િથા િેમનું સારામાું
સારી રીિે પાલન કઈ રીિે કરી િકાય િે બાબિોનું જ્ઞાન
આપવામાું આવે છે.
4
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
➢ ભાડભૂતનાો મોળાો (ભાદ્રપદ)
• ભરૂચ િહેરના નમવદારકનારે ભાડભૂિેશ્વર મુંરદર આવેલું
છે.
• ભાડભૂિેશ્વર મહાદેવના મુંરદરના સાુંતનઘ્યમાું દર 18 વર્ષે
ભાદરવા માસમાું કુુંભમેળા જેટલું જ માહાત્મ્ય ધરાવિો
આધ્યાલ્લત્મક મેળો ભરાય છે.
• ભાડભૂિનો મેળો તમતન કુુંભ િરીકે ઓળખવામાું આવે છે.
➢ િુકિતીથથનાો મોળાો
• આ મેળાને કાતિવકી પૂતણવમાનો મેળો પણ કહેવામાું આવે
છે.
• આ મેળો ભરૂચ તજલ્લામાું આવેલ િકલિીથવ ખાિે કાતિવક
પૂતણવમાના રદવસે યોજાય છે.
➢ છડી ઉત્સવ/મોઘ મોળાો
• ભરૂચ તજલ્લાના આ મેળાને મેઘ મેળો પણ કહે છે.
• દર વર્ષે શ્રાવણ વદ નોમના રદવસે મેઘરાજાની છડી
ઝલાવવાનો ઉત્સવ ઊજવાય છે.
• આ ઉત્સવની મૂળ િરૂઆિ કરનાર યાદવ વુંિની ભોઈ
નામની પેટા જ્ઞાતિ છે.
• ભોઈ જ્ઞાતિના ઇિદેવ ઘોઘારાવનું મુંરદર ભરૂચ
ભોઇવાડામાું છે. િેની સવારી ઘોડા પર નીકળે છે.
• માથે લાલ પાઘડી અને કુિાવનો મધ્યકાલીન વીર સૈતનકને
છાજે એવો એમનો પોિાક છે. છડી ઘોઘારાવનું
રાજતચહન છે.
• આ છડી લગભગ િીસેક ફૂટ તિજ્યાના વિવળાકારમાું
ઘેરાવા વાળું ઊુંધા િુંકુ આકારનું હોય છે. છડી નેિર કે
વાુંસમાુંથી બનાવવામાું આવે છે.
• છડીની આજબાજ જરી ભરિનું કાપડ વીંટાળાય છે અને
ધજા મકાય છે. છડીને ફૂલના િોરણથી િણગારવામાું
આવે છે.
• છડીના આખા વાુંસને લાલ કસબ ું ાના કાપડથી મઢી દેવાય
છે.
• નોમના રદવસે સરઘસ નીકળે છે અને દિમને રદવસે
સવારે ભોઈવાડામાું લાવવામાું આવે છે. ભરૂચમાું છડી

• અને મેઘરાજાને અનલક્ષીને ચાર રદવસનો મેળો ભરાય
છે. ભરૂચમાું ઊજવાિો મેઘમેળો એક અનોખો ઉત્સવ છે.
• એવું માનવામાું આવે છે કે, ગજરાિમાું છપ્પતનયા દષ્કાળ
પહેલાું એક મોટો દષ્કાળ પડ્યો હિો. આ સમયે રરસાયેલા
મેઘરાજાને મનાવવા ભોઈ જ્ઞાતિના લોકોએ અર્ષાઢી
અમાસની રાિે મેઘરાજાની માટીની પ્રતિમા બનાવી િેની
પૂજા કરી હિી.
• િેમ છિાું, મેઘરાજા પ્રસન્ન ન થિાું આ જ્ઞાતિના વૃદ્ધોએ
પ્રતિજ્ઞા લીધી કે, હવે જો 24 કલાકમાું વરસાદ નહીં આવે
િો િલવારથી પ્રતિમાનું ખુંડન કરીિું. યોગાનયોગે આ
રાિે વરસાદનું આગમન થયું અને ત્યારથી જ આ ઉત્સવ
દર વર્ષે પરંપરાગિ રીિે ઊજવાિો રહ્યો છે.
• સમગ્ર ભારિમાું કદાચ કયાુંય મેઘરાજાના આવા ઉત્સવની
પ્રથા જોવા મળિી નથી.
➢ ઘાોઘારાયની છડીનાો ઉત્સવ
• શ્રાવણ વદ સાિમથી દિમ દરતમયાન સરિ અને ભરૂચ
તજલ્લામાું ઘોઘારાયની છડીનો ઉત્સવ ઊજવાય છે.
• આ પ્રસુંગે ખારવાઓની છડી પણ નીકળે છે.
• આ છડી 25 થી 30 ફૂટ ઊુંચા વાુંસની ટોચ પર નેિર કે
વાુંસનું ચમ્મર બાુંધીને બનાવવામાું આવે છે.
➢ માણોકઠારીનાો પૂનમનાો મોળાો (ડાકાોરનાો મોળાો,
કાશળયા ઠાકાોરનાો મોળાો)
• ખેડા તજલ્લાના ઠાસરા િાલકાના ડાકોર મકામે શ્રી
રણછોડરાયનું મુંરદર આવેલું છે.
➢ કાોટોશ્વરનાો મોળાો
• આ મુંરદરે આસો માસની પૂનમ (િરદ પૂનમ)નો મેળો
ભરાય છે, જેને માણેકઠારી પૂનમનો મેળો પણ કહેવામાું
આવે છે.
• િરદ પૂનમનો આ મેળો િણ રદવસ સધી ચાલે છે. દર
વર્ષે ફાગણી પૂનમે અહીં મેળો ભરાય છે.
:: કેટલાક અન્ય મેળાઓ ::
કચ્છનાાં શતિ સ્થાનકો અને મેળા
મેળો સ્થળ
િીિળામાિાનો મેળો (નગાસર
રાપર
િળાવરકનારે)
5
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
• ડાકોર વૈષ્ણવ ધમવના અનયાયીઓ માટે મોટાું િીથોમાુંનું
એક છે.
• પૌરાતણક કથા પ્રમાણે મથરામાું જરાસુંઘને 18 વખિ
હરાવિા કાલયવને મથરા પર ચઢાઈ કરી હિી.
• ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે પોિાની દૂરદતિવિાથી અને યાદવોનો
સુંહાર અટકાવવા માટે મથરાનું રણમેદાન છોડ્યું અને
દ્વારકામાું આવીને વસવાટ કયો, િેથી િેઓ 'રણછોડ'
િરીકે ઓળખાયા હિા.
• ડાકોરના બોડાણા ભક્ત ભગવાન રણછોડરાયના અનન્ય
ભગિ હિા. િેમની ભતક્તથી પ્રસન્ન થઈને દ્વારકાધીિ
મૂતિવ સાથે ડાકોરમાું આવીને વસી ગયા ત્યારથી ડાકોર
રણછોડરાયના ધામ િરીકે પ્રખ્યાિ છે.
• આમ િો, ડાકોરમાું દર પૂનમે મેળો ભરાય છે, પરંિ સૌથી
મોટો મેળો િરદ પૂનમના રદવસે ભરાિો માણેકઠારી મેળો
છે. એવું કહેવાય છે કે, આ રદવસે રણછોડરાયજી સાક્ષાત્
સ્વરૂપે હાજર હોય છે; માટે િેમને રેિમી વસ્િો અને
રકુંમિી અલુંકારોથી િણગારી સવા લાખ રૂતપયાનો ખાસ
મગટ પહેરાવાય છે.
➢ ઉદવાડાનાો મોળાો
• વલસાડ તજલ્લાના ઉદવાડા ખાિે આવેલ પારસી
સમદાયનું પ્રતસદ્ધ ધાતમવક સ્થળ આિિ બહેરામ અને
ફાયર ટેમ્પલ (આગ મુંરદર)ના સાુંતનધ્યમાું આ મેળો
ભરાય છે.
• આ મેળાને પારસીઓનો મેળો પણ કહે છે.
• આ મેળાને કળોદનો મેળો પણ કહે છે.
• આ મેળાનું આયોજન ભરૂચ તજલ્લામાું આવેલ કોટેશ્વર
મહાદેવના સાુંતનધ્યમાું 18 વર્ષે એકવાર થાય છે.
તાલુકો તતતથ
રાપર શ્રાવણ વદ - સાિમ
 ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો

ખબડીમાિાનો મેળો આડેસર રોડ રાપર ભાદરવા સદ - છઠ

મોમાયમોરાનો મેળો મોરાગામ રાપર તવજ્યાદિમી
ભેડમાિાનો મેળો નજીક કોટડા ચકાર રોડ ભજ ભાદરવા સદ - ચૌદસ-પૂનમ
સાુંગવારી માિાનો મેળો (ધાતમવક માન્યિા
રિનપર ભચાઉ ભાદરવા સદ - િેરસ-ચૌદસ
આધારરિ ગ્રામ્ય મેળો)
વાુંકોલ માિાનો મેળો (રબારી જ્ઞાતિના
ખાુંભલાના ખીજડા ખટલા નખિાણા જેઠ માસની પૂનમ
આરાધ્યદેવી)
આસો સદ - સાિમ-આઠમ િથા
હબાય માિાનો મેળો હબાય ભજ
ચૈિી નવરાિી.
કચ્છના અન્ય મેળા
મેળા તિતથ સ્થળ િાલકો
દાદા મેકરણનો મેળો (ધ્રુંગનો મેળો) મહાતિવરાિી (મહા વદ-ચૌદસ) ધ્રુંગ લખપિ
જખનો મેળો (યક્ષનો મેળો) ભાદરવા સદ-પૂનમ કાકડભીિ નખિાણા
રવાડી રથયાિા જન્માિમીએ માુંડવી માુંડવી
િીિળામાિાનો મેળો ચૈિ વદ- િેરસ માુંડવી માુંડવી
દબડા મેળો શ્રાવણ વદ-અમાસ અુંજાર અુંજાર
જેસલ-િોરલનો મેળો ચૈિ સદ-ચૌદસ-પૂનમ અુંજાર અુંજાર
ભાદરવા સદ સાિમ-આઠમ
રવેચી માિાનો મેળો (કચ્છનું િળપદી િોરણ) રાપર રાપર
(અજવાળી આઠમ)
ચૈિ માસના (એતપ્રલ) પ્રથમ
હાજીપીરનો મેળો કચ્છ ભજ
સોમવારે
ભાદરવા વદ ચૌદસથી સદ-એકમ
કુબેર પીરનો મેળો પારટયા અુંજાર
સધી
રકનિા પીરનો મેળો ચૈિ માસના બીજા સોમવારે િલવણા માુંડવી
પુંખેરા પીરનો મેળો ઉસવના સમયે તિકારપર ભચાઉ
રામપર
ગુંગાજીનો મેળો કારિક સદ પૂનમ માુંડવી
વેકરા

6

ગુજરાતનાો સાાંસ્કૃતતક વારસાો
ગુજરાતનાાં ભાતીગળ મોળા ભાગ-2
❖ ઉત્તર ગુજરાતના મહત્ત્વના મોળાઓાો:
➢ પાોષી પૂનમ માતાજીનાો પ્રાગટયાોત્સવ
• બનાસકાાંઠા જિલ્લાનાં અાંબાજી તીર્થસ્ર્ાન માઇભક્તોની
શ્રદ્ધાના કેન્દ્ર સમાન છે.
• દર વર્ષે 1.25 કરોડર્ી વધ યાજિકો અાંબાજી દર્થનાર્ે જાય
છે.
• આદ્યર્કકત મા અાંબાના પ્રાગટયોત્સવની ઉિવણી પોર્ષી
પૂનમના કદવસે કરવામાાં આવે છે.
• આ કદવસે સમગ્ર અાંબાજી ગામને ર્ણગારવામાાં આવે
છે.
• માતાજીની ભવ્ય ર્ોભાયાિાનાં અાંબાજીના માગો પર
પકરભ્રમણ કરવામાાં આવે છે અને સખડીનો પ્રસાદ
વહેંચવામાાં આવે છે.
➢ ઓાંબાજી ભાદરવી પૂનમનાો મહામોળાો
• બનાસકાાંઠા જિલ્લાના પ્રજસદ્ધ યાિાધામ અાંબાજી મકામે
દર વર્ષે આ મેળાનાં આયોિન ર્ાય છે.
• સામાન્દ્ય રીતે દરેક પૂનમે અહીં મેળા િેવાં િ વાતાવરણ
હોય છે. પણ, કારતક, ચૈિ,ભાદરવો અને આસો માસની
પૂનમે મોટો મેળો ભરાય છે.
• પોર્ષી પૂનમ, કે િે માતાજીનો પ્રાગટ્ય કદવસ મનાય છે.
• ચૈિી પૂનમ અને ર્રદપૂજણથમાએ પણ ધાજમથક જવજધ કરી
પૂજા અને હવન ર્ાય છે .
• શ્રાવણ વદ સાતમ અને અમાસના કદવસે પણ અાંબાજી
લોકમેળાનાં મોટાં ધામ બની રહે છે.
• ભાદરવી પૂનમનો મેળો સૌર્ી મોટો મેળો ગણાય છે.
• ભાદરવા મજહનામાાં ભાદરવા સદ-આઠમર્ી પૂનમ સધી
સાત કદવસનો મહામેળો ભરાય છે.
• પૂજણથમાના કદવસે માતાજીને ખાસ ર્ણગારોર્ી
ર્ોભાયમાન કરવામાાં આવે છે.
• પૂજણથમાના કદવસે માતાજીનાાં દર્થને આવેલાાં જવજવધ સાંઘો
દ્વારા ભવાઈ અને ચાચરચોકમાાં રાસ-ગરબાનાં ભવ્ય
આયોિન કરાય છે.
1
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
• અહીં માંકદર પકરસરમાાં િ ઢોલ-પખવાિના તાલે
માતાજીના ભક્તો અદભત રાસ રિૂ કરે છે.
• અહીં ભક્તો મોટા સાદે ર્ક્રાદય સ્તજતનાં પઠન કરી
માતાજીને કરઝવે છે.
• આ માંકદર સાર્ે ઘણી િૂની માન્દ્યતાઓ પણ જોડાયેલી છે,
િેવી કે મા અાંબાએ ર્જક્તરૂપ ધારણ કરી મજહર્ષાસર
રાક્ષસ સાર્ે નવ કદવસ અને નવ રાજિના યદ્ધ બાદ વધ
કયો હતો. ત્યાર બાદ તે ગબ્બરના ગોખને િ પોતાનાં
સ્ર્ાનક બનાવી માતાજી ત્યાાં સ્ર્ાજપત ર્યાાં હતાાં.
• મેળાની લોકમાન્દ્યતા અનસાર નવરાજિમાાં પોતાના
ગામની માાંડવી કે માાંડવડીમાાં રમવા આવવા માતાજીને
આમાંિણ આપવા માઈભકતો ભાદરવા મજહનામાાં
અાંબાજી િતાાં હોય છે.
• આ મેળામાાં રાજ્યભરમાાંર્ી તેમિ રાિસ્ર્ાન અને
મહારાષ્ટ્રર્ી પણ ઘણા યાજિકો આવતા હોય છે.
• આદ્યર્જક્ત અાંબાજીના આ મહામેળામાાં 25 લાખર્ી વધ
યાજિકો માતાજીનાાં દર્થને ઊમટે છે.
• સાત કદવસ સધી ચાલતા આ પજવિ મહાપવથ પ્રસાંગે
અાંબાજી િતા તમામ રસ્તાઓ પદયાજિકોર્ી ભરચક હોય
છે.
• મેળા પ્રસાંગે શ્રી અાંબાજી દેવસ્ર્ાન ટ્રસ્ટ અને બનાસકાાંઠા
જિલ્લા વહીવટીતાંિ દ્વારા વ્યાપક સજવધાઓ કરવામાાં
આવે છે.
➢ તવશ્વોશ્વર મહાદો વનાો મોળાો
• બનાસકાાંઠા જિલ્લાના અમીરગઢ તાલકામાાં િૂની સરોિી
પાસે બનાસ નદીના કકનારે જવશ્વેશ્વર મહાદેવનાં માંકદર
આવેલાં છે.
• શ્રાવણ માસમાાં અહીં જવર્ાળ સાંખ્યામાાં યાજિકો દર્થનાર્ે
આવે છે. દર વર્ષે મહાજર્વરાજિના કદવસે અહીં લોકમેળો
ભરાય છે.

➢ કાાંકરો જનાો મોળાો
• બનાસકાાંઠા જિલ્લાના કાાંકરેિ તાલકાના રૂણી મકામે
આવેલ િૈન તીર્થસ્ર્ાને આ મેળો ભરાય છે.
• અહીં પ્રાચીન તેમિ અવાથચીન િૈનમાંકદરનો સભગ
સમન્દ્વય જોવા મળે છે.
• અહીં પોર્ષી દર્મે જવર્ાળ મેળો ભરાય છે.
➢ વાવનાો મોળાો
• આ મેળો બનાસકાાંઠા જિલ્લાના વાવ તાલકાના
કટાવધામમાાં યોજાય છે. કટાવધામમાાં શ્રી રાઘવેન્દ્ર
ભગવાનનાં મખ્ય પ્રાચીન માંકદર આવેલાં છે.
• દર વર્ષે પોર્ષી પૂનમર્ી િીિ સધી અને ચૈિ માસમાાં
રામનવમીર્ી તેરસ સધી અહીં મોટો ઉત્સવ યોજાય છે.
➢ નડો શ્વરી માતાજીનાો મોળાો
• બનાસકાાંઠા જિલ્લાના વાવ તાલકાના સૂઇગામ નજીક
િલોયા ગામની પાસે સૈજનક છાવણી નડાબેટ મકામે
નડેશ્વરી માતાજીનાં પરાણાં માંકદર આવેલાં છે.
• દર વર્ષે ચૈિ સદ નોમના કદવસે અહીં મોટો મેળો ભરાય
છે.
➢ મજાદરનાો મોળાો
• બનાસકાાંઠા જિલ્લાના વડગામ તાલકાના મજાદર ગામે
બાબા રામદેવપીરનાં માંકદર આવેલાં છે.
• અહીં ભાદરવા સદ નોમર્ી બારસ સધી મોટો મેળો ભરાય
છે.
➢ પાલાોદરનાો મોળાો
• આ મેળો મહેસાણા જિલ્લાના પાલોદરમાાં આવેલા ચોસઠ
જોગણી માતા માંકદરના સાાંજનધ્યમાાં ભરાય છે. અહીં
ફાગણ વદ અજગયારસર્ી તેરસ સધી મેળો ભરાય છે, િે
પાલોદરના મેળા તરીકે જાણીતો છે.
• આ મેળામાાં વરસાદ અને પાકની આગાહી કરવામાાં આવે
છે.
➢ હાથિયા-ઠાઠાંુ નાો મોળાો (વાલમનાો મોળાો)
• આ મેળો મહેસાણા જિલ્લાના જવસનગર તાલકામાાં
આવેલ વાલમ ગામે સલેશ્વરી માતાના સાાંજનધ્યમાાં
ઊિવાય છે.
2
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
• આ મેળામાાં માતાજીનો રર્ તૈયાર કરવા માટે દજલતો
લાકડાં કાપે છે, સર્ારો રર્ બનાવે છે, ગામના દરજીઓ
માતાની ચૂાંદડી તૈયાર કરે છે, નાયકભાઈઓ સ્િીઓનો
વેર્ ધારણ કરી રર્માાં આગળ ઊભા રહે છે.
• ગામના વાણાંદ હાર્માાં મર્ાલ લઈ રર્ પાછળ ચાલે છે
અને ગામના પાટીદાર ભાઈઓ રર્ ખેંચવા માટે બળદ
આપે છે.
• ચૈિ વદ છઠના કદવસે રાાંધેલા ખીચડાનાાં માટલાાં
માતાજીના માંકદરે ધરાવવામાાં આવે છે.
• ચૈિ વદ નોમના કદવસે બે બળદગાડા ર્ણગારવામાાં આવે
છે, િેમાાં એક ગાડાના ધાંસરા આગળ હાર્ીની સૂાંઢ િેવો
આકાર બનાવવામાાં આવે છે, િેને હાજર્યા કહે છે, જ્યારે
બીજા ગાડાને ઠાઠાં કહે છે. આર્ી, આ મેળાને હાજર્યા-
ઠાઠાંનો મેળો કહે છે.
➢ લાોટોશ્વરનાો મોળાો
• પાટણ જિલ્લાના ર્ાંખેશ્વર તાલકાના લોટેશ્વરમાાં આ મેળો
ભરાય છે.
• આ મેળો ફાગણ વદ અજગયારસર્ી ફાગણી અમાસ સધી
ભરાય છે.
• ભૂત-પ્રેત, દુઃખ-દદદ દૂર કરવા લોકો લોટેશ્વર મહાદેવજીના
માંકદરે આવી ધૂણતા અને ત્યારર્ી આ મેળાનાં નામ
ધૂજણયો મેળો પણ પડ્ાં હતાં.
• લોટેશ્વર માંકદર બહાર પાાંડવો પ્રસ્ર્ાજપત પાાંચ કુંડ આવેલા
છે, િેમાાં મેળામાાં દર્થનાર્ે આવનાર શ્રદ્ધાળ કડું માાં ડૂબકી
લગાવી ધન્દ્યતા અનભવે છે.
➢ કાત્ાોક મોળાો-સસદ્ધપુર
• જસદ્ધપર(પાટણ) સરસ્વતી નદીના કકનારે ભરાતો
કાત્યોકનો મેળો કાજતથકી પૂનમની રાજિએ ભરાતો
હોવાર્ી આ મેળાને કાજતથક પૂજણથમાનો મેળો પણ કહે છે.
• લોકમાતા કવું ાકરકા સરસ્વતી નદીમાાં લાખોની સાંખ્યામાાં
શ્રદ્ધાળઓ તપથણ જવજધ કરી ધન્દ્યતા અનભવે છે.
• આ મેળાનાં મખ્ય આકર્ષથણ ઊાંટ બજાર, ર્ેરડી બજાર, અશ્વ
બજાર છે.

• જવશ્વ પ્રજસદ્ધ માતૃગયા તીર્થ જસદ્ધપરમાાં જબાંદ સરોવર ખાતે
ભારતભરનાં એકમાિ ભગવાન કાજતથકેય સ્વામીનાં માંકદર
આવેલાં છે.
• િે કારતક માસમાાં સદ અજગયારસર્ી પૂનમ સધી વર્ષથમાાં
એકિ વાર ખૂલતાં હોવાર્ી કાત્યોકનો લોકમેળો માણવા
આવતાાં લાખો શ્રદ્ધાળઓ ભગવાન કાજતથકેયના દર્થન કરી
ધન્દ્યતા અનભવે છે.
• જસદ્ધપર એટલે જસદ્ધભૂજમ, જસદ્ધક્ષેિ, ગિરાતનાં કાર્ી,
અરવડેશ્વરના અવધૂત પૂ. બ્રહ્મલીન દેવર્ાંકર બાપાની
ભજક્તભૂજમ, ઐજતહાજસક રૂરમહાલય, પાાંચ સ્વયાંભૂ
જર્વજલાંગ અને અનેક માંકદરો અને મહાલયો એટલે
જસદ્ધપરની પરખ અને ઓળખ એટલે કાત્યોકનો
લોકમેળો.
• ઉત્તરજક્રયા, માતૃતપથણ, શ્રાદ્ધ, એકાદર્ી શ્રાદ્ધ,
અસ્સ્ર્જવસિથન, નારાયણબજલ િેવા અનષ્ઠાનો માટે
શ્રદ્ધાળઓ આવે છે. અહીંયા ઊાંટ અને અશ્વનાં બજાર
ભરાય છે. મેળામાાં ર્ેરડીનો મોટો વેપાર ર્ાય છે. િેર્ી
આ મેળાને ર્ેરડીયો મેળો પણ કહેવામાાં આવે છે.
• કાત્યોકના મેળામાાં સ્વિનોના મોક્ષ માટે પજવિ સરસ્વતી
નદીમાાં પોતાના પૂવથજોની યાદમાાં શ્રદ્ધાળઓ દ્વારા દીવડાાં
તરતા મૂકવામાાં આવે છે. સાર્ે સાર્ે ધાજમથક જવજધ કરાવી
બ્રાહ્મણોને િમાડવાનાં અનેરાં મહત્ત્વ રહેલાં છે.
• કારતક સદ-દર્મર્ી પૂનમ સધી આ પરંપરા ચાલ રહે
છે.
• મેળાની ર્રૂઆત ર્તાાં િ જભલોડા, કરિણ, ભરૂચ,
પાલેિર્ી ર્ેરડીની ટ્રકો ઉતરે છે, િેમાાં જભલોડાની લાલ
ર્ેરડી તેમિ રાિપીપળાની પીળી ર્ેરડી વેચાય છે.
કહેવાય છે કે, આ પજવિ કવું ાકરકા નદીમાાં પૂનમની
રાજિએ ગાંગા, યમના અને સરસ્વતીનો બાર વાગ્યા પછી
જિવેણી સાંગમ ર્ાય છે. િેના પજવિ િળનાં આચમન
કરીને શ્રદ્ધાળઓ ધન્દ્યતા અનભવે છે.
• આ મેળામાાં િવાજનયા બે િૂર્માાં વહંેચ ે ાઈને જવપ્રલાંભ
શાંગાર રિૂ કરતાાં ‘હડૂલા’ રિૂ કરે છે.
➢ રો વાડીનાો મોળાો
• આ મેળો મહીસાગર જિલ્લાના સાંતરામપર ખાતે યોજાય
છે.
3
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
• આ મેળો આકદવાસી પ્રજા તર્ા કદગાંબર િૈન સમાિની
સાંસ્કૃજતના સમન્દ્વયરૂપ જોવા મળે છે.
➢ ધાોળોશ્વરનાો મોળાો
• આ મેળો ગાાંધીનગરના ધોળાકૂવા જવસ્તારમાાં આવેલ
ધોળેશ્વર મહાદેવના સાાંજનધ્યમાાં યોજાય છે.
➢ ચૈત્રી પૂનમનાો મોળાો (બહુચરાજી)
• ચૈિી પૂનમે બહુચરાજી માતાજીના પ્રાગટ્યના કદવસે
મહેસાણા જિલ્લાના ચાંવાળ પાંર્કમાાં બહચરાજીમાાં
માતાજીનો મેળો ભરાય છે.
• ગિરાતની િણ ર્જક્તપીઠ પૈકી બહુચરાજીમાાં શ્રદ્ધા,
ભજક્ત અને ર્જક્તનો જિવેણી સાંગમ રચાય છે.
• અહીં મા ભગવતી સતીના હાર્ના અવર્ેર્ો પડેલા છે તે
સ્ર્ળે આ સ્ર્ાન આવેલાં છે. િેર્ી આ સ્ર્ળ એક જસકદ્વ
ર્જક્તપીઠ છે.
• માતાજીના સાંકલમાાં મખ્યત્વે િણ માંકદરો આદ્યસ્ર્ાન,
મધ્યસ્ર્ાન અને મખ્ય માંકદર આવેલાાં છે.
• અહીં સ્ફકટક જનજમથત સવણથિકડત બાલાયાંિની પૂજા
કરવામાાં આવે છે.
• ચૈિી પૂનમના કદવસે મા બહુચરનાાં ચાર પ્રાગટ્યસ્વરૂપે
મેળાની ઉિવણી ર્ાય છે.
• માતાજીને ચૈિી પૂનમની રાિે ગાડથ ઑફ ઓનર
આપવામાાં આવે છે.
• શ્રી બહુચર માતાજીના ચોર્ા પ્રાગટ્ય મિબ ચૈિ સદ
પૂનમના કદવસે કાલરી ગામના રાજા વિેજસાંહ સોલાંકીના
કુંવરી તેિલબાએ વરખડી પાસેના િળાર્યમાાં સ્નાન
કરતાાં તેઓ સ્િીમાાંર્ી પરર્ષ ર્યાાં હતાાં.
• તેિલબામાાંર્ી તેિપાલજસાંહ બનાવી માતાજીએ પોતાના
તેિસ્વરૂપનાાં દર્થન દીધાાં હતાાં.
• આ પ્રસાંગે માતાજીનાાં દર્થનાર્ે સમગ્ર ચાંવાળ પાંર્કમાાંર્ી
માનવ મહેરામણ ઊમટી પડ્ો હતો.
• કાલરી ગામના સોલાંકી રાિવી તેિપાલને સ્િીમાાંર્ી પરર્ષ
બનાવવા માટે પ્રાકટ્ય કયું હતાં.
• આ ખર્ીમાાં સોલાંકી રાિવીએ અહીં વરખડી વાળાં માંકદર
બાંધાવ્યાં હતાં.

• ત્યારર્ી દર ચૈિી પૂનમે અહીં મેળો ભરાય છે. તેિપાલ
સોલાંકીની બાબરી (ચૌલજક્રયા) અહીં ઉતરાવી હતી.
• વતથમાનમાાં પણ આ ઇજતહાસને અનસરીને હજારો
ભાજવકો પોતાના બાળકની બાબરી અહીં ઉતરાવવા આવે
છે.
• ર્ાંખલપર ખાતે મા બહુચરનાં 'ટોડા માતાજી' નામર્ી
આદ્યસ્ર્ાનક આવેલાં છે.
• તેની યાદમાાં આિે પણ દર વર્ષે ચૈિી પૂનમના કદવસે
બહુચરાજી મકામે મોટો લોકમેળો ભરાય છે.
• અન્દ્ય એક દંતકર્ા અનસાર કબેર ભાંડારીના માંગળ
નામના યક્ષે મહાભારતના જર્ખાંડીને આ સરોવરમાાં સ્નાન
કરાવતા તેને પણ પરર્ષત્વ પ્રાપ્ત ર્યેલાં. આ સ્ર્ળે
કજપલમજનએ યજ્ઞ કરાવ્યો હતો.
• પાવૈયા તરીકે ઓળખાતા, માતાજીના ભક્ત ગણાતા
વ્યાંઢળોની ગાદી બહુચરાજી ખાતે આવેલી છે.
➢ ઓાંબાોડનાો મોળાો
• આ મેળો ગાાંધીનગરના અાંબોડ ખાતે ભરાય છે.
• આ મેળામાાં અશ્વદોડ યોજાતી હોવાર્ી તેને અાંબોડનો
અશ્વમેળો પણ કહે છે.
➢ પાવાગઢનાો મોળાો
• પાંચમહાલના પાવાગઢ ખાતે ચૈિી સદ આઠમના રોિ આ
મેળો ભરાય છે.
➢ પલ્લીનાો મોળાો (રૂપાલ)
• ગાાંધીનગરના રૂપાલ ગામે દર વર્ષે નવરાજિ દરજમયાન
આસો સદ નોમના કદવસે વરદાજયની માતાના સાાંજનધ્યમાાં
પલ્લીનો મેળો યોજાય છે.
• પલ્લી દરજમયાન ર્દ્ધ ઘીનો અજભર્ષેક કરવાની િૂની
પરંપરા છે, િેમાાં અાંદાિે 4 લાખ કકલો ઘીનો અજભર્ષેક
કરવામાાં આવે છે.
• પાાંચ કુંડામાાં પ્રગટાવેલ પલ્લી ખભે ઊાંચકી ભાજવક ભકતો
ગામમાાં ફરે છે. બાધા-માનતા વાળા લોકો પલ્લીનાાં દર્થન
કરવા રૂપાલ ગામમાાં ઉોમટે છે. પલ્લીમહોત્સવ
પાંચબજલની પૂજાને સૂચવે છે.
• પલ્લીના મેળે આવેલા લોકો માતાજીને શ્રીફળ અને
તોરણો ચડાવે છે.
4
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
• વરદાજયની માતાના માંકદર માટે એવાં કહેવાય છે કે,
આદ્યર્જક્ત મા નવદગાથ પોતાનાાં નવ સ્વરૂપો પૈકી કદ્વતીય
સ્વરૂપ બ્રહ્મચાકરણી હંસવાજહની સ્વરૂપે અહીં સ્વયાં
જબરાિમાન છે.
 ઓૈતતહાસસક મહત્ત્વ
• ત્રેતાયુગ: આ યગમાાં ભગવાન રામચાંર વનમાાં
ગયા હતા, ત્યારે શાંગ ઋજર્ષના આદેર્ર્ી
વરદાજયની માતાજીએ પ્રસન્ન ર્ઈ અમોઘ કદવ્ય
બાણ આપયાં હતાં.
• આ બાણનો ઉપયોગ કરી લાંકાના યદ્ધમાાં રામે
રાવણનો વધ કયો હતો.
• દ્વાપર યુગઃ આ યગમાાં પાાંડવોએ ગપ્તવાસ
દરજમયાન માતાજીના દર્થન કરી ત્યાાં આવેલા
વરખડીના ઝાડ ઉપર પોતાનાાં ર્સ્િો સાંતાડી િદાાં
િદાાં વસ્િો ધારણ કરી વનવાસ પૂણથ કરી
માતાજીના આર્ીવાથદ મેળવી મહાભારતના યદ્ધમાાં
જવિય મેળવ્યો હતો.
• આસો સદ નોમના કદવસે કૃષ્ણ, પાાંડવો અને
રૌપદી સાર્ે માતાજીની સોનાની પલ્લી બનાવી
તેના ઉપર પાાંચ કુંડની સ્ર્ાપના કરી ગામમાાં
પલ્લીયાિા કાઢી પાંચબજલ યજ્ઞ કયો હતો.
• કતિયુગઃ આ યગમાાં પાટણના રાજા જસદ્ધરાિ
િયજસાંહને માળવાના રાજા યર્ોવમાથએ
અવગણના કરતા તેની સાર્ે વેર બાંધાતા તેમણે
યર્ોવમાથનો વધ ન કરે ત્યાાં સધી અન્ન ન લેવાની
પ્રજતજ્ઞા લઈ અન્નનો ત્યાગ કયો હતો. સેના લઈ
તેમણે માળવા પર ચઢાઈ કરી, પરંત ભૂખર્ી રાજા
પીડાવા લાગ્યા, એ અરસામાાં તેમનો પડાવ
રૂપાલમાાં માતાજીના માંકદર નજીક હતો.
• રાજા અજવચારી પ્રજતજ્ઞાર્ી જચાંજતત અવસ્ર્ામાાં
જનરાધીન ર્યા ત્યારે માતાજીએ સ્વપ્નમાાં દર્થન
આપી કહ્યાં કે, “સવારે ઊઠી ગાયના છાણનો કકલ્લો
બનાવી તેમાાં અડદના લોટનાં ર્િનાં પૂતળાં બનાવી
તેનો વધ કરી અન્ન ગ્રહણ કરિે. આ રીતે તારી
પ્રજતજ્ઞા પૂણથ ર્ર્ે.”

• આમ, પ્રજતજ્ઞા પૂણથ કરી રાજાએ યદ્ધમાાં
યર્ોવમાથનો વધ કયો. જસદ્ધરાિ િયજસાંહે રૂપાલ
આવી માતાજીની પૂજા કરી નવેસરર્ી માંકદર
બનાવી માતાજીની મૂજતથ બનાવડાવી, તેની પ્રજતષ્ઠા
કરી હતી. આ મૂજતથ વડના ઝાડ નીચે હોવાર્ી તે
વડેચી માતા તરીકે પણ ઓળખવામાાં આવે છે.
 સબનસાાંપ્રદાતયક મહત્ત્વ
• પલ્લીમહોત્સવ એ પાંચબજલ પૂજા સૂચવે છે. ધાજમકક
એકતા અને અસ્ૃશ્યતા જનવારણ માટેનો આ
અનોખો ઉત્સવ છે.
 સબનસાાંપ્રદાતયકતા
• દજલતુઃ આસો સદ આઠમની રાિે ર્મી વૃક્ષનાં
લાકડાં લાવે છે.
• સર્ારુઃ ર્મી વૃક્ષના લાકડાાંમાાંર્ી પલ્લી (લાકડાનો
રર્) બનાવે છે.
• વાળંદુઃ પલ્લીને સોટા બાાંધે છે.
• કુંભારુઃ તેઓ કડું ા છાાંદે છે.
• વ્હોરાુઃ કુંડામાાં કપાજસયા પૂરે છે.
• બ્રાહ્મણોુઃ નવચાંડી યજ્ઞ કરે છે.
➢ વાૈઠાનાો મોળાો
• અમદાવાદના ધોળકા તાલકાના વૌઠા ગામ ખાતે કારતક
સદ પૂજણથમાના કદવસે વૌઠાનો સ-આયોજિત મેળો ભરાય
છે.
5
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
• મહાભારતના જવરાટનગરનાં સ્ર્ાન અત્યારના ધોળકામાાં
છે, જ્યાાં પાાંડવો તેરમા વર્ષે અજ્ઞાતવાસ ગાળવા આવ્યા
હતા.
• વૌઠામાાં આવેલા મહાદેવના માંકદર માટે ઘણી બધી
લોકવાયકાઓ છે. કહેવાય છે કે, ભગવાન જર્વના જ્યેષ્ઠ
પિ કાજતથકસ્વામી સમગ્ર ૃથ્વીની પ્રદજક્ષણા કરતા રહે છે.
• તે કાજતથકી પૂજણમાથએ આ મેળામાાં પજવિ સ્નાન કરવા
આવે છે. વૌઠામાાં આિે પણ તેમની ચરણપાદકાનાં પૂિન
ર્ાય છે.
• તે અગાઉ સાબરમતીમાાં હાર્મતી નદી અને વાિકમાાં
ખારી, મેશ્વો, માિમ અને ર્ેઢી નદીઓ મળે છે. આ રીતે
અહીં સાત નદીઓનો સાંગમ ર્ાય છે.
• અહીં મેળામાાં અનેક હાટ માંડાય છે. જ્યાાં નાના-મોટા
અસાંખ્ય વેપાર ર્ાય છે.
• આ મેળાનાં મખ્ય આકર્ષણથ તો ગધેડાાંનાં બજાર છે. અહીં
સારામાાં સારા અને ઊાંચી જાતનાાં ગધેડાાંનાં વેચાણ કરવામાાં
આવે છે.
• ગધેડાાં બજાર ઉપરાાંત અહીં પરંપરાગત વણઝારાઓનો
સમદાય પણ ઊતરી પડે છે, િેઓ 4 હજાર કરતાાં વધ
ગધેડાાં વેચાણ માટે લાવે છે.
• અહીં ગધેડાાંઓને લાલ, પીળા, ગલાબી અને કેસરી રંગ
ગળે અને પીઠ પર લગાવવામાાં આવે છે. સાર્ોસાર્
મેળામાાં ઊાંટનો પણ વેપાર ર્ાય છે.

ગુજરાતનાો સાાંસ્કૃતતક વારસાો
આાદિવાસી જનસમુિાયના મોળા
❖ પ્રસ્તાવના :
• આદિવાસીઓ ખૂબ ઉત્સવપ્રિય િજા છે. તેઓ મન ભરીને
મેળા માણે છે.
• આદિવાસી લોકમેળા સામાપ્રિક, આપ્રથિક અને ધાપ્રમકિ
તાણાવાણાથી સભર હોય તેવાાં અનેક દૃશ્યો નિર સમક્ષ
તરી આવે છે. કયાાંક િૂર િૂરનાાં સાંબાંધીઓ પણ લાાંબા
સમયે મળીને આનાંિનાાં ઉલ્લાસમાાં િેમથી ભેટે છે, અન્ય
સાંબાંધીઓની ખબર અાંતર પૂછે છે, કેટલાાંક તો વળી
િીકરા-િીકરીઓનાાં ભાપ્રવ જીવન સાથીની શોધ કરે છે.
લોક સમુિાય અને આદિવાસીઓનાાં રોિબરોિનાાં
જીવનમાાં મેળામેળાવળા, હર્િ-ઉલ્લાસની ક્ષણો ઉમેરે છે.
❖ ખાત્રીજનાો મોળાો
• આ મેળો બનાસકાાંઠા પ્રિલ્લાના અાંબાજી મુકામે ભરાય
છે.
• આ મેળો ભીલ ગરાપ્રસયા જાપ્રતનો મેળો છે.
• આ મેળામાાં સ્ત્રીઓ માથે ઘાસમાાંથી ગૂાંથેલી ટોપલીઓ
સાથે નૃત્ય કરે છે અને પુરુર્ો ઢોલના નાિે તેમને સાથ
આપે છે.
❖ ક્ાાંટનાો મોળાો
• આ મેળાનુાં આયોિન છોટાઉિેપુર પ્રિલ્લામાાં થાય છે.
• આ મેળો આદિવાસી મેળા તરીકે જાણીતો છે. આ મેળામાાં
આદિવાસી યુવક-યુવતીઓ દ્વારા પ્રવપ્રવધ નૃત્યો કરવામાાં
આવે છે.
❖ ગળિો વનાો મોળાો
• િાહોિ પ્રવસ્ત્તારના આદિવાસીઓમાાં ગળિેવનો મેળો ખૂબ
જાણીતો છે. આ મેળો િાહોિ તાલુકાના ખાંગેલા ગામમાાં
ચૂલના દિવસે ભરાય છે. કોઈ બાળક શરીરે ગળતુાં હોય
તો તેનાાં મા-બાપ બાળકની બીમારી િૂર કરવા ગળિેવની
બાધા રાખે છે.
• બાધા રાખનાર પાાંચ દિવસ ઘરની બહાર રહીને પોતાના
શરીરે હળિર ચોપડે છે. છેલ્લે દિવસે ઉપવાસ કરીને
મેિાનમાાં ગળિેવના નામનો 20 થી 25 ફૂટ ઊાંચો થાાંભલો
1
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
સ્ત્થાપ્રપત કરે છે. તેની ટોચ ઉપર લાકડાનો રેંટ (ગરગડી
અથવા અરઘટ્ટ) બેસાડે છે.
• રેંટના એક છેડે ખાટલીને બીજા છેડે િોરડાાં બાાંધવામાાં
આવે છે.
• થાાંભલાના માળા ઉપર ઊભા રહી બાધા લીધેલી વ્યપ્રિને
રાતાાં કપડાાંની ગાતરી વળાવી રેંટ ઉપરની ખાટલીમાાં
સુવાડવામાાં આવે છે. પછી િોરડા વડે ચાર માણસો
ખાટલીમાાં સૂતેલા માણસને ગળિેવની આસપાસ
ચારપાાંચ ચક્કર ફેરવે છે.
❖ ખખાોહલાોનાો મોળાો
• પાંચમહાલ પ્રિલ્લામાાં દિવાળીના તહેવારની આસપાસ આ
મેળાનુાં આયોિન થાય છે.
• પાંચમહાલના આદિવાસીઓ ઘરમાાંથી ‘ખખોહલો’ કાઢે
છે.
• માટીના કોદડયામાાં અગ્નિ િગટાવી તેમાાં મરચુાં, મીઠુાં
નાાંખી ધુમાડો કરવામાાં આવે છે. ત્યાર બાિ આખા
ગામમાાં આ કોદડયાને ફેરવવામાાં આવે છે. ત્યારબાિ આ
કોદડયુાં ગામની બહાર ફેંકી િેવામાાં આવે છે અથવા
ખખોહલોની હાાંડલીમાાં ખેતરમાાં ફેંકી આવે છે. એવી
માન્યતા છે કે, આ િકારની પ્રવપ્રધ કરવાથી સમગ્ર ગામમાાં
સુખ-શાાંપ્રતની કૃપા ઈશ્વર કરે છે.
❖ ચિત્ર-તવચિત્રનાો મોળાો (ગુણભાાંખરીનાો મોળાો)
• સાબરકાાંઠા પ્રિલ્લાના પોશીના તાલુકાના િેલવાડા ગામ
નજીક ગુણભાાંખરી ગામના પાિરે આ લોકમેળો િર વર્ે
ભરાય છે.
• આ લોકમેળો સાબરમતી, આકળ (આકુળ), વાકળ
(વ્યાકુળ) નિીઓના પ્રરવેણી સાંગમ પર ભરાય છે.
• પ્રરવેણી સાંગમના સ્ત્થળને આદિવાસી લોકો ‘વીરેશ્વર’
તરીકે પણ ઓળખે છે.
• સાંગમના સ્ત્થળે પધરાવવામાાં આવેલા અગ્નસ્ત્થ ઝડપથી
પાણીમાાં પ્રવલીન થઈ જાય છે.

• હોળી પછીના ચૌિમા દિવસે, એટલે કે ફાગણ વિ ચૌિશે
ભરાતો પ્રચર-પ્રવપ્રચરનો મેળો તેના નામ િમાણે પ્રવપ્રચર
છે.
• પૌરાપ્રણક કાળથી એવી માન્યતા છે કે, હગ્નસ્ત્તનાપુર
(આિનુાં દિલ્હી)ના શાસનકતાિ શાાંતનુને બે પુરો હતા.
• પ્રચરવીયિ અને પ્રવપ્રચરવીયિ, િે તેઓની માતા સત્યવતી
(િે મત્સ્ત્યગાંધા તરીકે પણ જાણીતાાં હતાાં) અને રાજા
શાાંતનુના જ્યેષ્ઠ પુર િેવવ્રત (મહાભારતના ભીષ્મ)
વચ્ચેના સાંબાંધો અાંગે ખોટી માન્યતા ધરાવતા હતા.
• પાછળથી પોતાની ભૂલ તેઓને સમજાઈ; પોતે જાતે િ
બપ્રલિાન આપી અગ્નિસ્નાન કયુું હતુાં.
• આ બપ્રલિાન તેમણે ગુણભાાંખરી નામની ટેકરી પાસેના
પ્રરવેણી સાંગમ સ્ત્થળે કયુું હતુાં.
• પોતાની ગેરસમિથી થયેલી ભૂલના પસ્ત્તાવાના કારણે
િેહત્યાગ કરનાર બાંને ભાઈઓની યાિમાાં પ્રચર-પ્રવપ્રચર
મેળો યોજાય છે.
• આ લોકમેળો આદિવાસી સાંસ્ત્કૃપ્રતની અપ્રમટ િપ્રતભા
ઉપસાવે છે.
• અરવલ્લીની કંિરાઓમાાંથી સોળે શણગાર સજીને ભીલ
અને ગરાપ્રસયા આદિવાસીઓ આ મેળામાાં ઊમટી પડે છે.
• આ ઐપ્રતહાપ્રસક મહત્ત્વ ધરાવતા મેળામાાં સાબરકાાંઠા,
બનાસકાાંઠા તથા રાિસ્ત્થાન રાજ્યના આદિવાસી
િજાિનો આવે છે.
• વહેલી સવારે પ્રભલોડા, પ્રહમ િં તનગર, શામળાજી, િાાંપ્રતિ
અને ખેડબહ્મ્રાના આદિવાસીઓ નિીમાાં પ્રપતૃઓના
અગ્નસ્ત્થનુાં પ્રવસિિન કરે છે. ધાપ્રમકિ પ્રવપ્રધ કરે છે. વળી, િૂર
િૂરથી આવેલાાં સગાાંસ્નહે ીઓને મળી વર્િ િરપ્રમયાન મૃત્યુ
પામેલા સ્નેહીિનોને યાિ કરી પ્રવલાપ કરે છે અને
એકબીજાને આશ્વાસન પણ આપે છે. આ પ્રવપ્રધને ‘હાડ
ગાળવા’ની પ્રવપ્રધ કહે છે.
• આમ, કિાચ આ એકમાર એવો મેળો હશે, િે િુખિ
યાિોને તાજી કરવા માટે યોજાતો હોય.
• બીજા દિવસે આ મેળો નવો િ રિંગ ધારણ કરે છે. પ્રવલાપ
કરતાાં લોકો બીજા દિવસે ઢોલનગારાના તાલે નૃત્ય કરી,
તાલબદ્ધ સ્ત્વરે ગીતો ગાઈ આનાંિ-ઉલ્લાસ કરે છે. આ
મેળામાાં પાન ખાવાનો અને ખવડાવવાનો પણ અનેરો
2
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
મપ્રહમા છે. મેળામાાં ઠેર ઠેર પાન વાળાઓ ઘૂમતા જોવા
મળે છે.
• અન્ય મેળાઓથી પ્રભન્ન એવા આ પ્રચર-પ્રવપ્રચર મેળામાાં
બીજી એક આશ્ચયિની વાત એ છે કે, અહીંના
આદિવાસીઓ ઢોલ વાગતાની સાથે િ અચાનક એમની
ટેકરીઓ ઉપર આવેલાાં ઝૂાંપડાાંઓમાાંથી પ્રવશાળ સાંખ્યામાાં
બહાર આવી જાય છે અને મેળો પૂરો થતાાં િ અચાનક
આખો માનવ સમુિાય પ્રગદરમાળાઓમાાં કયાાં સમાઈ જાય
છે તેની ખબર પણ પડતી નથી.
• ગુિરાત રાજ્યમાાં ભરાતા આદિવાસી લોકોના મેળા પૈકી
આ સૌથી મોટો આદિવાસી મેળો ગણાય છે.
❖ નાગધરાનાો મોળાો
• અરવલ્લી પ્રિલ્લામાાં મેશ્વો અને પ્રપાંગળા નિીનુાં
સાંગમસ્ત્થાન નાગધરા તરીકે ઓળખાય છે.
• લોકવાયકા મુિબ િે માનવી કે, અન્ય િાણીઓના અગ્નસ્ત્થ
નાગધરામાાં નાખવામાાં આવે અને િેના નામથી શ્રાદ્ધ
કરવામાાં આવે તે િેહધારી જીવાત્માઓને ફરી િન્મ લેવો
પડતો નથી અને તે મોક્ષગપ્રત પામે છે.
• આ મેળામાાં ગુિરાતના ભીલ કે ગરાપ્રસયા જાપ્રતના લોકો
તેમિ રાિસ્ત્થાન અને મધ્ય િિેશના આદિવાસી લોકો
મોટા સમૂહમાાં ભેગા થાય છે અને પૂજા-અચિના કરે છે.
❖ ભાાંગુદરયાનાો મોળાો
• આ મેળાનુાં આયોિન છોટાઉિેપરુ અને ક્ાાંટ મુકામે
કરવામાાં આવે છે. મેળાનુાં આયોિન હોળીથી રિંગપાંચમી
સુધી થાય છે.
• આ મેળાનુાં આયોિન માચિ મપ્રહનામાાં થાય છે.
• આ મેળાનુાં આયોિન રાઠવા િનજાપ્રત દ્વારા કરવામાાં
આવે છે.
• આ મેળાની મુખ્યત્વે સાંગીતમય ઢબે ઉિવણી થાય છે.
• રાઠવા જાપ્રતના પુરુર્ો અને સ્ત્રીઓ ગામના મધ્ય ભાગમાાં
રિંગીન વસ્ત્રો પહેરીને હાથમાાં સાંગીતનાાં સાધનો લઈને
નાચતાાં-કૂિતાાં ગીતો ગાય છે.
❖ રાવણીઘોરનાો મોળાો
• સાબરકાાંઠા પ્રિલ્લાના ખેડબ્રહ્મ્ા નજીક આવેલા લાાંબદડયા
ગામમાાં આ મેળો ભરાય છે.

• ડુાંગરી ભીલ આદિવાસીઓનો િથમ મેળો ધુળેટીના
આગલા દિવસે ભરાય છે.
• રાજા-રિવાડાના સમયમાાં હોળીના દિવસોમાાં
આદિવાસીઓ રાિિરબારમાાં 'ગોઠ' (સલામ, ઇનામ)
માાંગવા િતા હતા.
• આદિવાસી સ્ત્રી-પુરુર્ો રાિિરબારમાાં નૃત્ય કરતાાં અને
ગીતો ગાતાાં તથા ખુશ થયેલા રાજા તેમને ગોઠ આપતા.
આ સમયથી રાવણીઘેરનો મેળો ભરાય છે.
• આ મેળામાાં એકસાથે 80 થી 100 િેટલા ઢોલ એકસાથે
ઢબૂકી ઊઠે છે.
• સ્ત્રીઓ મકાઈ અને ઘઉિંના િવારા માથે મૂકીને નાચે છે.
• સાાંિના સમયે કુડં ાના િવારા અલગ કરી કાનમાાં ભરાવી
હોળીનાાં ગીતો ગાતાાં-ગાતાાં ઘેર જાય છે.
❖ શામળાજીનાો મોળાો
• અરવલ્લી પ્રિલ્લામાાં મેશ્વો નિીના દકનારે પુરાતન
તીથિસ્ત્થળ શામળાજી ખાતે આ મેળાનુાં આયોિન થાય છે.
• શામળાજીનો મેળો ગુિરાતનો સૌથી મોટો આદિવાસી
મેળો અને ગુિરાતનો સૌથી લાાંબો ચાલતો મેળો છે. આ
મેળો 21 દિવસ સુધી ચાલે છે. આ મેળાની શરૂઆત
િેવઊઠી અપ્રગયારસથી થાય છે અને રણ અઠવાદડયાાં
સુધી ચાલે છે.
• આ મેળામાાં મહત્ત્વનો દિવસ કારતક સુિ પૂનમ /
િેવદિવાળી ગણવામાાં આવે છે.
• િૂર િૂરથી આદિવાસીઓ આ મેળામાાં આવે છે અને
સામસામા મળતા હાથ જોડીને કે હાથ પ્રમલાવીને અમુક
િકારે હાથને છાતી અને આાંખ પાછળ લઈ િવાની પ્રવપ્રધ
કરી િય શામળાજીનુાં સામસામા ઉચ્ચારણ કરે છે.
• આ મેળામાાં રાિસ્ત્થાન, મધ્ય િિેશ અને ભારતનાાં અન્ય
રાજ્યના આદિવાસીઓ પણ આવે છે.
• આ ભવ્ય મેળામાાં સમગ્ર આદિવાસી સમાિનુાં આગવુાં
િપ્રતપ્રબાંબ પડે છે. કાપ્રતકિ ી પૂનમના દિવસે મેશ્વો નિીમાાં
પપ્રવર સ્નાન કરવામાાં આવે છે. શામળાજીના મેળામાાં
'રણિપ્રણયુાં' રે પેંિપ્રણયુાં વાગે' ગીત સાાંભળવાનો લાભ
મળે છે.
• આ મેળામાાં આદિવાસીઓ પોતાની આગવી પરિંપરા
મુિબ રૂદઢગત માન્યતાઓ / ડાકણ, વળગાડ, ભૂતિેત
3
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
વગેરેની અસર હોવાની માન્યતાઓ ધરાવી કુંડમાાં સ્નાન
અને સરાવવાની પ્રવપ્રધ કરે છે.
• અહીં આિુાં, રતાળુ અને શેરડી ખૂબ િ મોટા િમાણમાાં
વેચાણ માટે આવે છે.
• શામળાજી પાસેથી મળેલ કળસી છોકરાની માના નામે
ઓળખાતી મૂપ્રતિના અવશેર્ો અને મુાંબઈ પાસે આવેલ
એપ્રલફન્ટાની ગુફાઓમાાં પ્રરમૂપ્રતિનાાં િખ્યાત પ્રશલ્પ વચ્ચે
સામ્યતા જોવા મળે છે.
❖ રાં ગપાંિમીનાો મોળાો
• આ મેળો પાંચમહાલ પ્રિલ્લામાાં ભરાય છે.
• ફાગણ વિ પાાંચમનો દિવસ, એટલે કે હોળી પછીના
પાાંચમાાં દિવસને રિંગપાંચમી તરીકે ઊિવાય છે.
• આ રિંગપાંચમીના દિવસે કેટલાક આદિવાસી ગામોમાાં
રિંગપાંચમીનો મેળો ભરાય છે.
• આ રિંગપાંચમીના મેળાનુાં એક અદ્ભુત દૃશ્ય જોવા
િનમેિની ઊમટી પડે છે.
• આ દિવસે સૌિથમ ગાય માતાની પૂજા કરી તેમને
શણગારી ગામના ભાગોળે લઈ િવામાાં આવે છે.
• ગામના કેટલાક નવયુવાનો આ ગાયોના રસ્ત્તામાાં આડા
સૂઈ જાય છે અને તેમના શરીર પરથી ગાયોનુાં ધણ પસાર
થાય છે. આમાાં પ્રવસ્ત્મયકારી દૃશ્ય એ છે કે, શરીર પરથી
ગાયોનુાં ધણ પસાર થતુાં હોવા છતાાં આ યુવાનોનાાં અાંગો
ઇજાગ્રસ્ત્ત થતાાં નથી.
❖ ગાોળગધોડાનાો મોળાો
• આ મેળાનુાં આયોિન િાહોિ પ્રિલ્લાના િેસાવાડા ખાતે
થાય છે.
• ગોળગધેડાનો મેળો િેસાવાડા ઉપરાાંત સુથારવાસા,
છાયણ અને ગમલામાાં પણ ભરાય છે.
• આ મેળો હોળી બાિ પાાંચમ-સાતમ કે બારસના દિવસે
ભરાય છે.
• આ મેળામાાં એક મેિાનમાાં એક લાકડાનો સ્ત્તાંભ ઊભો કરી
તેના પર ગોળની પોટલી બાાંધવામાાં આવે છે.
• ગામના નવયુવાનો આ પોટલી લેવા સ્ત્તાંભ ઉપર ચડે ત્યારે
ગામની સ્ત્રીઓ તેને લાકડી વડે ફટકારે છે.

• ગોળની પોટલી લેવા માટે ગધેડા િેટલો માર ખાવો પડતો
હોવાથી આ મેળાને ગોળગધેડાનો મેળો કહેવાય છે.
• ગોળની પોટલી સ્ત્તાંભ પરથી ઉતારી લાવનાર પ્રવિેતા
યુવાનને મનપસાંિ કન્યા સાથે પરણવાનો હક િાપ્ત થાય
છે. આ દરવાિ િાચીન કાળના સ્ત્વયાંવરની િથાની યાિ
અપાવે છે. પાછળથી સ્ત્તાંભ પર ચઢનાર ગોળ પ્રવના ગધેડો
બનનાર પુરવાર થાય છે.
❖ ધાનપુરનાો િાદડયાનાો મોળાો
• િાહોિના ધાનપુરનો ચાદડયાનો મેળો િખ્યાત છે.
• આ મેળામાાં ઢોલ અને રાાંસાના તાલે લોકગીતો સાથે નૃત્ય
કરવામાાં આવે છે.
• ધાનપુરના મેળાની ખાસ પ્રવશેર્તા એ છે કે, અહીં
આાંબાના ઝાડ પર નાપ્રળયેર,ગોળ અને ચાદડયો બાાંધવામાાં
આવે છે.
• આાંબા ફરતે શેરડીના સાાંઠા સાથે સ્ત્રીઓ ગોળ-ગોળ
ફરતી રહે છે.
• પ્રનિઃસાંતાન પુરુર્ હોય તે ચાદડયો છોડવા આાંબાના ઝાડ
પર ચડે છે અને ઉતારે છે.
• ચડતાાં-ઊતરતાાં સ્ત્રી દ્વારા શેરડીના સાાંઠાનો માર મારવામાાં
આવે છે.
❖ આામલી આચગયારસનાો મોળાો
• અન્ય નામ : હાથીધરાનો મેળો
• આ મેળાનુાં આયોિન િાહોિ પ્રિલ્લાના લીમખેડાના મોટા
હાથીધરાના મેિાનમાાં થાય છે.
• આ મેળો ફાગણ સુિ અપ્રગયારસના દિવસે હસ્ત્તેશ્વર
મહાિેવના પટાાંગણમાાં યોજાય છે.
• હોળી પહેલા અપ્રગયારસના દિવસે િાહોિ પ્રિલ્લાના ઘણાાં
સ્ત્થળે આમલી અપ્રગયારસનો મેળા ભરાય છે.
❖ ગાયગાૌહાટીનાો મોળાો
• અન્ય નામ ગાય ગોહરી, ગોિરી પડવાના મેળો
• આ મેળાનુાં આયોિન િાહોિ પ્રિલ્લાના ગરબાડા
તાલુકાના નઢેલાવ ગામે થાય છે. આ મેળો કારતકી પૂનમે
યોજાય છે.
• આ મેળો મુખ્યત્વે ભીલ સમુિાયનો મેળો છે.
4
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
• આ મેળામાાં ગાયોની સાથે બળિોની પૂજા કરવામાાં
આવતી હોવાથી તેને ગાય ગૌહાટીનો મેળો કહે છે.
❖ ઘોરનાો (આાદિવાસી) મોળાો
• આ મેળાનુાં આયોિન છોટાઉિેપરુ અને ક્ાાંટ મુકામે
કરવામાાં આવે છે.
• આ મેળો િર વર્ે ધુળટે ીના દિવસે (હોળીના બીજા દિવસે)
થાય છે. આ મેળો આદિવાસીઓનો મેળો છે.
• આ મેળામાાં ભારતના તથા પ્રવિેશી પયિટકો આદિવાસી
સમાિની સાંસ્ત્કપ્રૃ ત, પહેરવેશ, વાપ્રિાંરો અને તેમનાાં
આહલાિક નૃત્યોને પ્રનહાળે છે. રાઠવા જાપ્રતના લોકો
મોટી સાંખ્યામાાં એકર થઈ રિંગનો આ તહેવાર ઊિવે છે.
❖ ગાોળફો રલ્યુ મોળાો
• વડોિરા પ્રિલ્લાના પાનવડ નજીકના રૂમદડયા ગામમાાં આ
મેળો યોજાય છે. આ એક આદિવાસી પરિંપરાગત મેળો
છે.
• આ મેળામાાં આ પ્રવસ્ત્તારમાાં વસતી િજા િેશના કોઈ પણ
ખૂણે રહેતી હોય, તો પણ તે માિરે વતન ફરી પોતાની
પરિંપરા પ્રનભાવે છે.
❖ િાદડયાનાો મોળાો
• આ મેળાનુાં આયોિન ગુિરાતમાાં વડોિરા, ભરૂચ, િાહોિ,
મપ્રહસાગર અને પાંચમહાલ પ્રિલ્લાના આદિવાસીઓ દ્વારા
ધુળેટી પછીના દિવસોમાાં કરવામાાં આવે છે.
• આ મેળામાાં માનવ આકૃપ્રતનો લાકડાાંનો એક ચાદડયો
બનાવવામાાં આવે છે, િેના માથે નાપ્રળયેર મૂકી, માટીનાાં
કોદડયાાંની આાંખો લગાડવામાાં આવે છે અને તેને નવાાં
કપડાાંની પાઘડી બાાંધી ઝાડની ઊાંચી ડાળી સાથે બાાંધવામાાં
આવે છે.
• આ ચાદડયાને ઉતારવાની િપ્રતયોપ્રગતા આદિવાસી
યુવાનોમાાં થાય છે અને તેમને રોકવા માટે આદિવાસી
યુવતીઓ ઝાડની આસપાસ ગીતો ગાતી ગાતી નૃત્ય કરે
છે અને િેમ કોઈ યુવાન ઝાડ પર ચઢવા લાગે તો તેના
પર પથ્થરો ફેંકે છે.
• િે આદિવાસી યુવાન આ ચાદડયાને ઝાડ પરથી લઈ આવે
છે તેને પ્રવિેતા જાહેર કરી તેને ચાદડયાની પાઘડી

ઇનામસ્ત્વરૂપે અપાય છે અને આ પ્રવિેતાની િશગ્નસ્ત્તમાાં
આદિવાસી યુવતીઓ ગીત ગાઈને તેનુાં સન્માન કરે છે.
❖ પાાંડુરીમાતાનાો મોળાો
• પાાંડરુ ીમાતાનો મેળો નમિિા પ્રિલ્લાના િેવમોગરામાાં
ભરાય છે.
• આ મેળાનુાં આયોિન મહા વિ તેરસ, એટલે કે
મહાપ્રશવરારીના દિવસે કરવામાાં આવે છે.
• પાાંડરુ ી માતા, એટલે કે પાાંડવોની માતા કુંતી. આ ક્ષેરના
આદિવાસીઓ પાાંડુરી માતાને પોતાની કુળિેવી માને છે.
• પાાંડવોની માતા કુંતી (કુંતા) ના પૂરા ભારતભરમાાં ફકત
બે િ માંદિરો આવેલાાં છે; િેમાાંનુાં એક મહેસાણા પ્રિલ્લાના
આસજોલમાાં આવેલુાં છે અને બીિુાં નમિિા પ્રિલ્લાના
િેવમોગરામાાં આવેલુાં છે.
• આદિવાસીઓ પોતાની કુળિેવી પાાંડુરી માતાના
આશીવાિિ લઈને િ કોઈ પણ શુભકાયિની શરૂઆત કરે
છે અને મહા પ્રશવરાપ્રરના પાવન દિવસે અહીં
આદિવાસીઓની િનમેિની ઊમટી પડે છે.
❖ ગાોળ-ઘાોડીનાો મોળાો
• આ મેળાનુાં આયોિન સુરતના વાાંસકુઈ અને મહુવામાાં
થાય છે.
• આ મેળામાાં હળપપ્રત, કુંકળા અને ગામીત જાપ્રતના લોકો
ત્યાાં ભરાતી સાપ્તાપ્રહક હાટમાાં પૂજા માટે ઉપયોગી માટીનાાં
વાસણો ખરીિવા એકર થાય છે.
❖ િૂલનાો મોળાો
• હોળીના બીજા દિવસે, એટલે કે ધુળેટીના દિવસે િાહોિ
પ્રિલ્લાના ગરબાડા તાલુકાના ગાાંગરડી અને ઝાલોિ
તાલુકાના રપ્રણયાર ગામે ચૂલનો મોટો મેળો ભરાય છે.
પાંચમહાલ, ભરૂચ અને વડોિરા, છોટાઉિેપુર પ્રિલ્લાના
આદિવાસીઓ હોળીને બીિે દિવસે ચૂલનો મેળો માણે
છે.
• આ મેળાની પ્રવશેર્તા એ છે કે, તેમાાં એકાિ ફૂટ પહોળો
અને પાાંચથી છ ફૂટ લાંબાઈનો એક ખાડો ખોિવામાાં આવે
છે.
• આ ખાડામાાં બાવળના લાકડાના મોટા કોલસા (કટકા)
સળગાવીને અાંગારા પાડવામાાં આવે છે.
5
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
• આ િસાંગે આદિવાસી સ્ત્રી-પુરુર્ો હાથમાાં નાપ્રળયેર લઈને
પાણીના લોટા લઈ ઉઘાડા પગે અાંગારા પર સાતવાર એક
છેડેથી બીજા છેડે જાય છે; પછી પગે લાગી નાપ્રળયેર વધેરે
છે.
• સાંપૂણિ શ્રદ્ધા સાથે પોતાના ઇષ્ટિેવનુાં સ્ત્મરણ કરતાાં અહીંના
આદિવાસીઓ અાંગારા ઉપર ચાલીને બહાર નીકળી જાય
છે, છતાાંય કોઈના પગ પ્રબલકુલ િાઝતા નથી.
• આ િસાંગે લોકો પોતાનાાં બાળકો અને ઢોરઢાાંખરના રક્ષણ
માટે અગ્નિિેવની બાધા રાખે છે.
• કેટલાક પુરુર્ો અને નાની વયના છોકરાઓ શરીરે હળિર
ચોળે છે, આાંખે આાંિણ લગાડે છે અને આાંિણના કાળા
ટપકાાં ગાલે પણ કરે છે. ફૂગી બાયના પીળા કે લીલા
ડગલી િેવા પોલકા અને લાલ ઓઢણીમાાં રાઠવી સ્ત્રીઓ
પણ આ મેળામાાં પોતાનાાં બાળકો લઈને આવે છે. હાથમાાં
તલવારો અને લાકડીઓ સાથે ઢોલના તાલે નાચતા સ્ત્રી-
પુરુર્ો અને બાળકો આ મેળાનુાં આકર્િણ છે.
• રાઠવા જાપ્રતમાાં આ મેળાનુાં મહત્ત્વ વધુ છે. મેળામાાં િતી
વખતે રાઠવા સ્ત્રી-પુરુર્ો પરિંપરાગત પહેરવેશ અને
ઘરેણાાંઓ પહેરીને ‘પ્રપહોટો’ વગાડતાાં વગાડતાાં નાચતાાં-
કૂિતાાં એક ગામથી બીિે ગામ િતાાં હોય છે.
❖ િશોરાનાો મોળાો
• આ મેળાનુાં આયોિન છોટાઉિેપુરમાાં થાય છે.
• આ ઉત્સવ અહીંની રાઠવા જાપ્રતના લોકો ઊિવે છે.
• રિંગીન વસ્ત્રો અને િાગીના પહેરેલાાં પુરુર્ો અને સ્ત્રીઓ
િુિાાં-િુિાાં િૂથમાાં નૃત્યનો આનાંિ માણે છે.
❖ ડાાંગ િરબાર (ડાાંગીઆાોનાો િરબાર)
• ડાાંગ િરબારનો સાાંસ્ત્કપ્રૃ તક મેળો િર વર્ે હોળીના દિવસો
(ફાગણ સુિ પૂનમ) િરપ્રમયાન ડાાંગ પ્રિલ્લાના મુખ્ય મથક
આહવા ખાતે ભરાય છે. ડાાંગ િરબાર એ રણ દિવસનો
સાાંસ્ત્કૃપ્રતક તહેવાર છે.
• આ મેળાનુાં આયોિન પ્રિલ્લા વહીવટીતાંર દ્વારા કરવામાાં
આવે છે.
• આ પરિંપરાગત મેળો નથી, પરિંતુ પ્રબ્રદટશ શાસનમાાં શરૂ
કરવામાાં આવ્યો છે.
• 1842 માાં ડાાંગના િાંગલના પટ્ટાઓ પ્રબ્રદટશરોને આપવામાાં
આવ્યા અને ભીલ રાજાઓ અને નાયકોને પટ્ટીઓના

બિલે વાપ્રર્કિ વર્ાિસન સ્ત્વરૂપે આપવાની થતી રકમ િર
વર્ે ભીલરાજાઓ, નાયકો, પોલીસ પટેલો અને
કારભારીઓને ડાાંગ-િરબાર ભરીને અપિણ કરવામાાં
આવતી હતી.
• એક સમયે આહવાની આસપાસના આદિવાસીઓ સાત
દિવસ ચાલતા ડાાંગ િરબાર પાસે એકઠા થતાાં અને
િરબાર તેમની ફદરયાિો સાાંભળીને તેનો પ્રનકાલ કરતા
હતા.
• વતિમાનમાાં પણ આ ક્રમ ચાલુ છે, પરિંતુ આિે ડાાંગના
આદિવાસી રાજા બેસે છે િરૂર, પણ ફદરયાિોનુાં પ્રનવારણ
તો પ્રિલ્લા કલેકટર િ કરે છે.
6
ગુજરાતનો સાાંસ્કૃતતક વારસો
• આ મેળાની શરૂઆત આદિવાસી સરિારો અને વકીલોની
હાિરીમાાં હોળી િગટાવી (બોનફાયર)ને કરવામાાં આવે
છે.
• આ મેળામાાં કહાપ્રલયા અને તાડપુ િેવાાં આદિવાસી વાદ્યો
નૃત્ય સાથે વગાડવામાાં આવે છે.
• પ્રબ્રદટશ શાસન પહેલાાં રાજાઓના શાસનમાાં પણ ડાાંગ
િરબાર ભરાતો હતો, િથમ ડાાંગ િરબાર 1843 માાં
ધુપ્રલયામાાં ભરવામાાં આવ્યો હતો.
• વર્િ 1900 માાં વઘઈ ખાતે અને 1904 માાં આહવા ખાતે
ડાાંગ િરબાર ભરવામાાં આવ્યો હતો.

સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ગુજરાિમાાં ભરિ-ગાંથણ કળા
❖ ગાંથણકળા :
• ઋગ્વેદ, યજુવદે , ઐતરેય શતપથ તથા બ્રાહ્મણગ્રંથોમાં
સોયાનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.
• કૌટિલ્યના અથથશાસ્ત્રમાં ‘ખચીતમ્’ શબ્દ વપરાયો હતો,
જેમાં ખચીતમ એિલે સોયથી ભરેલ ભરતકામ.
• મોહેં-જો-દડોના ઉત્ખન્નમાં એક મૂર્તથને પહેરાવેલા કપડાં
પર રણ પાંખડીના ઉપસાવેલા ફૂલનું ભરત છે.
• ગુજરાતમાં લોકભરતમાં જાર્તગત અને પ્રાદેર્શક
કળાવૈર્વધ્યને કારણે અનેક શ્રેણીઓ કે પદ્ધર્તઓ પ્રચર્લત
થઈ છે.
• ગૂંથણકામ કે ભરતકામ માિે મોિે ભાગે સુતરાઉ, રેશમી
અને ઊનના ગરમ કપડાં ઉપયોગમાં આવે છે. ઉપરાંત,
ગૂંથવા માિે સૂતર, હીર અને ઊનના તાર વપરાય છે.
❖ કચ્છી ભરિ ગથ
ાં ણ:
➢ મોચી/આરી ભરિ :
• કચ્છના મોચી જાર્તના લોકોએ રજવાડાનાં આશ્રયે આરી
નામના ઓજારોનો ઉપયોગ કરી આરીભરત નામની
મનોહર કળા ખીલવી છે.
• આ કળા મોચીઓએ મુઘલો પાસેથી ઉછીની લીધેલી કળા
છે.
• 19 મી સદીમાં ર્વકસેલ આ કળા ર્વશ્વભરમાં ઓળખાણ
પામી છે.
• આ ભરતનો ઉપયોગ ચર્ણયા, કબજા, સાડીની ટકનારી,
િોપી, ચાકળા, ચંદરવા, તોરણ, પછીતપાિી તથા વૈષ્ણવ
સંપ્રદાયની પીંછવાઈમાં ર્વશેષ જોવા મળે છે.
• આજે આ કળા ર્વસરાઈ રહી હોવા છતાં કચ્છના
સંગ્રહસ્ત્થાનોમાં આરીભરતના મૂલ્યવાન નમૂના
સંગ્રહાયેલા છે. ઉપરાંત, “ભારતીય સંસ્ત્કૃર્તદશથન”
સંગ્રહસ્ત્થાનમાં પણ ઉત્તમ નમૂના રહેલા છે.
1
સાાંસ્કૃતિક વારસો
➢ બન્ની ભરિ/ હીર ભરિ
• ભરતકામની પરંપરાઓમાં બન્ની ભરત ર્શરમોરસમું
ગણાય છે તથા કચ્છની નારીઓએ આ કલાને
લાર્લત્યપૂણથ ર્વકસાવી છે.
• આ ભરત સાિીન, અતલસ, કાશ્મીરી કાપડ પર હીરના
રંગીન દોરા તથા સોનાના ઝીણા તારથી કરવામાં આવે
છે.
• આ ભરતની સફાઇ, આકૃર્તની સપ્રમાણતા, રંગોની
આકષથક મેળવણી વગેરે તેની ર્વશેષતા છે.
• બન્ની ભરતની જેમ જત બહેનો દ્વારા જત ભરત કરવામાં
આવે છે.
• તેઓ પોતાના આખા પહેરવેશ કે કજરીના આગળના
કોઠામાં મનોહર ભરતકામ કરે છે.
• આ ભરતમાં ઇરાની ભરતની કુમાશ અને સફાઈ
ર્ચત્તઆકષથક બની રહે છે.
➢ સૂફ શૈલી :
• કચ્છમાં કાપડ પરની ભરત કામની શૈલી છે, જેમાં ર્રકોણ
પર આધાટરત કષ્ટદાય ભરતકામ કરવામાં આવે તેને સૂફ
કહેવાય છે.
• વેપારી, સપાિીની સેટિન સ્ત્િીચના માપ દ્વારા ભાવ કહેતા
હોય છે.
• આ શૈલીમાં કારીગર ટડઝાઇનની કલ્પના કરે છે અને પછી
તેની ગણતરી કરે છે આથી કારીગરમાં ભૂર્મર્ત અને
ઝીણવિપૂવથકની દૃષ્ટષ્ટની સમજ હોવી જરૂરી છે.
➢ કાહરેખ ભરિ:
• કાહરેખ એક ભૌર્મર્તક શૈલી છે, જેમાં કારીગરો કાળા
ચોરસની રૂપરેખા સાથે ભૌર્મર્તક પેિનથની રચના કરે છે.
• આ ભરતમાં ચોરસ આકારની આકૃર્ત તૈયાર કરીને
સેિીન સ્ત્િીર્ચંગના બેન્ડ્સ સાથે અંદરની ખાલી જગ્યાઓ
ભરવામાં આવે છે. આમ, આ રીતે સમગ્ર કાપડ ભરવામાં
આવે છે.

❖ સાૌરાષ્ટ્રનુાં ભરિ-ગાંથણ
➢ આભલા ભરિ:
• સૌરાષ્ટ્રની સ્ત્રીઓના ભરતકામમાં નાના ગોળ આભલાનો
ઉપયોગ થાય છે.
• આ ભરતમાં રંગીન કે ધોળા દોરાથી આભલા િાંકવામાં
આવે છે.
• ચર્ણયા, બ્લાઉઝ તથા પશુઓના શણગારમાં આ ભરત
વપરાય છે.
• બળદની ઝૂલ, મોડીયા વગેરમ
ે ાં પણ આભલા ભરત
કરવામાં આવે છે.
• આભલા ભરતકામ એ સૌરાષ્ટ્રનાં ભરતકામની આગવી
ર્વર્શષ્ટતા છે.
➢ કાઠી અને મોચી ભરિ :
• સૌરાષ્ટ્રની લોકભારતી શ્રેણીમાં આ ભરતકામ સૌથી
પ્રાચીન ગણાય છે.
• 14મી સદીમાં ખાચર અને ખુમાણ શાખની કાઠી સ્ત્રીઓ
દ્વારા આ ભરતકામ કરવામાં આવતું હતું.
• આ ભરતકામમાં ગૃહશણગાર અને પશુશણગારનું
ભરતકામ વધુ સમૃદ્ધ છે.
• ઘણીવાર કાઠી સ્ત્રીઓ આ જિીલ કામમાં ન પડતાં મોચી
જાર્તઓની સ્ત્રીઓ પાસે તે કરાવતા હતા.
• સોય અને આરી એમ બે પ્રકારે આ ભરતગૂંથણ થાય છે.
• ચાકળા, તોરણ, શાખતોરણ, ગણેશસ્ત્થાપના અને
સૂજસ્ત્થાપનમાં વધુ પ્રમાણમાં આ પ્રકારનું ભરતકામ થયેલ
છે.
➢ મહાજનભરિ અને કટાવકામ:
• આજથી 50 વષથ પહેલા સૌરાષ્ટ્રના વાર્ણયા, શ્રીમાળી
વાર્ણયા, સોની વાર્ણયા, લુહાર વગેરે જાર્તની સ્ત્રીઓ
મહાજન ભરત કરતી હતી, જે થોડા ઘણા અંશે કાઠી
ભરતને મળતું આવે છે.
• ઉજર્ળયાત કોમમાં થતું આ કિાવકામ મુખ્યત્વે ‘કાપેલું-
કોરેલું અને જોડેલું’ હતું.
• તેમાં ચાકળા, ઉલેચ, તોરણ, ચુદં ડી, ગાદલીઓ ર્વશેષ રીતે
બનાવવામાં આવતા હતા.
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• અહીં કાપેલા અને કોરેલા પ્રકારનું કિાવકામ દરજી,
મહાજન, ખોજા, મેમણ અને ઉજર્ળયાત કોમની સ્ત્રીઓ
કરે છે, જેમાં લાલ, લીલા, ભૂરા, પીળા તેમજ કેસરી રંગના
સમચોરસ કે લંબફાળાને બેવડી, ચારવડી કે આઠવડી
ગડીથી સંકેલી તેના પર જેવી ભાત કોતરવી હોય તે તેના
ખસરા દોરી, દરજી તેને કાતરથી કોતરીને જ્યારે ખોળે
છે, ત્યારે ફાળામાં બેવડી, ચોવડી કે આઠગણી સરખી ભાત
કોતરાઈ જાય છે.
• આ કાપેલા ભૌર્મર્તક ફાળાઓને સફેદ પોતના કપડાં પર
રંગની સમતુલા મુજબ ગોઠવીને, કાપેલા આકારની કોરને
અંદર વાળતા જઈ ઝીણા બર્ખયાથી કિાવનો નમૂનો
તૈયાર કરાય છે.
• ‘કાપેલા-કોરેલા’ કિાવની શોભન ભાતોમાં મોર, ઢેલ,
હંસ, હાથી, સૂડો, ઘોડો, શ્રીનાથજી, પોપિ, ઝાડ વગેરે
જોવા મળે છે.
• જ્યારે ચોડેલા કિાવમાં મોચી કારીગરોની આગવા
પ્રકારની સજથનાત્મકતા જોવા મળે છે.
• આ ચોડેલા કિાવમાં કપડું વેતરતા રંગીન કૂથ જેવા નાના
કિકા વધે તેમાંથી દરજી-દરજણ લીંબોળી, પાન, કળી,
દાણો જેવા આકારો કોરીને લાલ મધરાશી કે ધોળા કાપડ
પર કાપેલા આકારોને કોઠાસૂઝ પ્રમાણે ગોઠવી ઝાડ,
ફૂલવેલ, સૂરજગલ અને પંખીના આકારો બનાવે છે.
• આ ર્સવાય રીજા પ્રકારના જોડેલા કિાવમાં પ્રાકૃર્તક કે
માનવીય આકૃર્ત હોતી નથી પરંતુ ભૌર્મર્તક આકારો,
ચોરસ, પતંગાકાર, લંબચોરસ સળંગ પાિા વગેરે હોય છે.
• જોડેલા કિાવકામ દ્વારા ઘ્રાણીઆ, ઉલેચ, ગાદલી, કાંધી
વગેરે બનાવવામાં આવતા હતા.
➢ આહીર ભરિ:
• સૌરાષ્ટ્રની તથા કચ્છની આહીર કોમની સ્ત્રીઓ અલગ-
અલગ પ્રદેશ પ્રમાણે આહીર ભરતકામ કરે છે.
• આહીરભરતમાં પણ કાઠીભરતની છાપ જોવા મળે છે.
• આહીરભરતમાં મુખ્યત્ત્વે પોપિ, મેના, મોર, હાથી, ગાય,
ફૂલોની ભાત પાડવામાં આવે છે.
• જાંબલી, રાતા હીર કે સુતરાઉ દોરાનો ઉપયોગ થાય છે.
• હાલાર ર્વસ્ત્તારમાં પીળા રંગની ભાત જોવા મળે છે.

➢ કણબી ભરિ :
• સૌરાષ્ટ્રની પાિીદાર સ્ત્રીઓ આ ભરતકામ કરે છે.
• તોરણ, ચાકળા, ચાંદરવા, ભીંતપછેિીયા, ઝૂલ, ઘાઘરા.
ઓઢણા, ચુંદડી, ઈંઢોણી વગેરે ભરવામાં આવે છે.
• આ અંતગથત ભાવનગર નજીક લેઉઆ-કણબીનું ભરતકામ
અને રાજકોિ-જૂનાગઢના કડવા કણબીનું ભરતકામ
ર્વર્શષ્ટ છે.
➢ હીર અને ઊનનાં ભરિ:
• કપડા પર સુતરના દોરાનું ભરત જોવા મળે છે.
• સૌરાષ્ટ્રની નારી મોિે ભાગે ઘર અને પશુ શણગારના
ભરતમાં રાતા, પીળા, લીલા, ભૂરા, ધોળા હીરાના દોરાનો
ઉપયોગ થાય છે.
• ધાબળા કે ગરમ કપડાં પર ઘણીવાર ઊનના રંગીન
દોરાથી ભરત કરવામાં આવે છે.
• ભરવાડ અને રબારીના ધાબળાના છેડે આવું ભરત જોવા
મળે છે.
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• જ્યારે ભરવાડણોનાં ઓઢવાના ગરમ ધૂસા પર સુતરાઉ
કે હીરનું ભારત જોવા મળે છે.
➢ નાકા અને કેનવાસ ભરિ :
• ભરતગૂંથણ કામમાં સૌથી જિીલ નાકાભરત છે. આ ભરત
મોિે ભાગે સુતરના દોરાના રણ ગણા કરી ભરત
ભરવામાં આવે છે.
• આ ભરતકામમાં ભૂલ થાય તો સુઘડતા અને સફાઈ
જળવાતી નથી માિે ધીરજ અને ખંત માંગી લે તેવું આ
કામ ગણાય છે.
• સામાન્ડય રીતે ખેડૂત વણથની આધેડ સ્ત્રી, કાંગરી, ફૂલો,
ચિકૂડા, અગદર્લયા, લાડવા વગેરેની ભાતો ભારે છે.
• જૂના જમાનામાં કેનવાસના કાપડ પર ઊન, હીર અને
સૂતરથી આ ભરત કરવામાં આવતું હતું.
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

NCERT Special
સાાંસ્કૃતિક વારસાો
પ્રાગૈતિહાસસક શૈલ-ચિત્ર
❖ પ્રસ્િાવના : અનેક ભૌખમખતક આકારો અને પ્રખતકો બનાવયાં હતાં.
• અત્યંત પ્રાચીન ભૂતકાળ એટલે કે પસાર થયેલો સમય, ભારતમાં અત્યાર સુધીમાં જે પ્રાચીન ખચત્રો મળ્યાં છે તે
જેના માટે કોઈ પુસ્તક કે કોઈ લેખિત દસ્તાવેજ ઉપલબ્ધ ઉત્તર પુરાપાષણનાં છે.
નથી, જે પ્રાક-ઐખતહાખસક (Pre-history) કાળ તરીકે • ભારતમાં શૈલ-ખચત્રોની સૌપ્રથમ શોધ વષણ 1867-68માં
ઓળિાય છે. તે સમય કાગળ, ભાષા કે લેખિત શબ્દો પુરાિત્ત્વતવદ આર્કિબોલ્ડ ક્લૉઇલ દ્વારા સ્પેનમાં કરવામાં
ઉપલબ્ધ ન હોવાના કારણે પુસ્તકો કે દસ્તાવેજો ઉપલબ્ધ આવેલી આલ્તામીરાની શોધના 12 વર્ષ પહેલા થઈ હતી.
થઈ શકયાં નખહ. પ્રાક-ઐખતહાખસક કાળ એ પ્રાગૈખતહાખસક ભારત ઉપિંડમાંથી આની પ્રથમ શોધ કૉકબનણ, એડરસન,
કાળ તરીકે પણ ઓળિાય છે. ખમત્ર અને ઘોષ દ્વારા કરવામાં આવી હતી.
• આ સ્થળોના િોદકામ દરખમયાન જૂનાં હખથયારો, • શૈલ-ખચત્રોના અવશેષો વતણમાનમાં મધ્ય પ્રદેશ, ઉત્તર
માટીનાં વાસણો, રહેઠાણનાં સ્થળો, તે સમયના પ્રદેશ, આંધ્ર પ્રદેશ, કણાણટક અને ખબહારના કેટલાક
માનવીઓ અને પશુઓનાં હાડકાઓના અવશેષો મળ્યા ખજલ્લાઓમાં આવેલી ગુફાઓની દદવાલો પર મળી
છે. આ વસ્તુઓમાંથી મળેલી જાણકારીઓ અને તત્કાલીન આવયા છે.
માનવીઓ દ્વારા ગુફાઓની દદવાલ પર દોરવામાં આવેલી • ઉત્તરાિંડની કુમાઉંની પહાડીઓમાંથી કેટલાંક શૈલ-ખચત્રો
આકૃખતઓને એક સાથે જોડીને ખવદ્વાનોએ કરેલ વણણન મળ્યાં છે. અલ્મોડાથી લગભગ 20 દકલોમીટર દૂર આવેલી
દ્વારા જાણી શકાય છે કે આ કાળના મનુષ્યો કઈ રીતે સુયાલ નદીના દકનારે આવેલા લિુદડયારમાં મળી
વસવાટ કરતા હતા. આવેલાં રૉક આશ્રયસ્થાનોમાં પ્રાગૈખતહાખસક કાળનાં
“માનવીના શરૂઆતના વવકાસનો સમય એ કેટલાંક ખચત્રો મળી આવયાં છે.
પ્રાગ
ૈ વતહાસસક કાળ સામાન્ય રીત
ે પ
ે સિઓસિથિક ય
ુ ગ • લિુદડયારનો અથણ એક લાિ ગુફાઓ થાય છે. અખહંયા
(Paleolithic age) એટિ
ે ક
ે જ
ૂ ના પથ્થરોના સમય મળી આવતાં ખચત્રોને ત્રણ શ્રેણીઓમાં વહેંચવામાં આવે
તરીક
ે ઓળખાય છ
ે .” છે, જેમાં માનવ ખચત્ર, પશુ ખચત્ર અને ભૌખમખતક
❖ પ્રાગૈતિહાસસક સમયનાાં ચિત્રાો
આકારની આકૃખતઓનો સમાવેશ થાય છે.
• પ્રાગૈખતહાખસક સમયનાં ખચત્રો ખવશ્વના અનેક ભાગોમાંથી • આ ખચત્રો સફેદ, કાળા અને લાલ રંગનાં છે. આમાં,
મળી આવયાં છે તથા ઉત્તર પુરાપાષણ કાળ(Upper
Paleolithic Time) સુધીમાં માનવીએ કલાત્મક
પ્રવૃખત્તઓમાં ભારે વૃખિ કરી હતી. ખવશ્વમાં આ કાળની
અનેક ગુફાઓ મળી આવી છે, જેની દદવાલો પર એવા
પ્રાણીઓનાં સુદં ર ખચત્રો દોરવામાં આવયાં છે.
• આ લોકોએ માનવીઓને અને તેમની પ્રવૃખત્તઓને દૃશ્યમાં
ખચખત્રત કયાાં હતાં અને ગોળાકાર, ચોરસ, લંબચોરસ જેવા
હાિોમાં હાિ નાખીન
ે નૃત્ય કરતાં િોકો,
ુ ડિયાર (ઉત્તરાખંિ)
િખ
માનવીને લાકડી જેવા રૂપમાં બતાવવામાં આવયો છે.

1

• પ્રાણીઓના ખચત્રમાં લાંબી થૂથં (ગરદન)વાળું જાનવર,
એક ખશયાળ અને કેટલાક રંગો વાળી ખિસકોલીઓ
બતાવવામાં આવી છે.
• અમુક ખચત્રો પહેલાથી દોરેલા ખચત્રો ઉપર દોરવામાં
આવેલા છે. પણ એમા લાલ રંગના ખચત્રો અને છેલ્લે તેના
પર સફેદ રંગનાં ખચત્રો મળી આવયાં છે. કાશ્મીરમાંથી
આવી બે તકતીઓ મળી છે, જેના ઉપર ખચત્રો કંડરાયેલા
છે.
❖ ભીમબોટકાનાાં ગુફા ચિત્રાો
• ભારતમાં સૌથી વધુ અને સુદં ર શૈલ-ખચત્રો મધ્ય પ્રદેશની
ખવંધ્યાચલની શ્રેણીમાં અને ઉત્તર પ્રદેશની કૈમરૂ ની
પહાડીઓમાંથી મળ્યાં છે. આ પહાડી શ્રેણીમાં પુરાપાષણ
કાળ અને મધ્યપાષાણ કાળના અવશેષો જોવા મળે છે.
ગ
ુ ફા દ્વાર- ભીમબ
ે ટકા
• આમાંથી સૌથી મોટું અને અત્યંત મનોહર સ્થળ એ મધ્ય
પ્રદેશમાં આવેલી ખવંધ્યાચલની પહાડીઓમાં સ્સ્થત
ભીમબેટકા છે. ભીમબેટકા એ મધ્ય પ્રદેશની રાજધાની
ભોપાલની દખિણમાં 45 દકલોમીટર દૂર છે. અખહંયા 10
વગણ દકલોમીટરનાં િેત્રમાં લગભગ 800 શેલ્ટર આવેલા
છે. આમાંથી 500 શેલ્ટરમાં ખચત્રો જોવા મળે છે.
• ભીમબેટકાની ગુફાઓની શોધ વષણ 1957-58માં ડૉ.વી.એ.
વાકણકર દ્વારા કરવામાં આવી હતી.
• આ ખચત્રોમાં જે તે સમયની રોખજંદી જીવનની ઘટનાઓ
ખસવાય, ધાખમણક અને ભવય દૃશ્ય ખચખત્રત કરવામાં આવયા
છે, જેમાં ખશકાર, નૃત્ય, સંગીત, હાથી-ઘોડાની સવારી,
પ્રાણીઓના યુિ, મધ ભેગું કરવું, શરીરની માવજાત,
વેશપલટો જેવી અનેક પ્રવૃખતઓના ખચત્રોનો સમાવેશ
થાય છે.
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• ભીમબેટકાની રૉક-કલાને શૈલી, તકનીક અને આધારના
અનુસાર કેટલીક શ્રેણીઓમાં વહેંચવામાં આવે છે. પ્રથમ
ઉત્તર પુરાપાષણ યુગ, બીજો મધ્યપાષણ યુગ અને ત્રીજો
તામ્રપાષણ યુગ છે.
❖ ઉત્તર પુરાપાષણ યુગ (અપર પૈલલઅાોલલચિક પીરરયડ) :
• ઉત્તર પુરાપાષણ યુગના ખચત્રો એ લીલા અને ઘેરા લાલ
રેિાઓથી બનાવવામાં આવયા છે. જેમાંથી કેટલીક લાકડી
જેવી પાતળી માનવ આકૃખતઓ પણ છે, પરંતુ ઘણાિરાં
ખચત્રો મોટા-મોટા પ્રાણીઓ, જેમ કે ભેંસો, હાથીઓ, વાઘો,
ગેંડાઓ અને ડુક્કરના છે.
• અમુક ખચત્રો Wash Paintingsના છે. પરંતુ ઘણાિરા
ખચત્રો ભૌખમખતક આકૃખતઓથી ભરેલા છે. આ ખચત્રોમાં
ખશકારીઓ સાથેનો કોઈ સંબંધ બતાવવામાં આવયો નથી.
લીલા રંગના ખચત્રો નતણકોના અને લાલ રંગના ખચત્રો
ખશકારીઓનાં છે.
❖ મધ્યપાષણ યુગ (મોસાોલલચિક પીરરયડ) :
• મધ્યપાષણ યુગનાં ખચત્રોની સંખ્યા સૌથી વધુ છે. આ
સમયગાળા દરખમયાન ખવષયોની સંખ્યામાં અનેક ગણો
વધારો થયો હતો, પણ ખચત્રોના આકાર નાના થવા લાગ્યા
હતા.
• આ યુગમાં ખશકારના ખચત્રોને પ્રમુિતા મળી હતી.
ખશકારીનાં ખચત્રોમાં લોકોને સમૂહમાં બતાવીને કાંટાળા
ભાલા, અણીવાળી લાકડીઓ, તીર-કાંમઠા લઈને
પ્રાણીઓનો ખશકાર કરતા દશણવવામાં આવયા છે. અમુક
ખચત્રોમાં આદદમાનવ જાળ પાથરી અથવા િાડો િોદીને
પ્રાણીઓને પકડવાની કોખશશ કરતા દશાણવવામાં આવયા
છે. અમુક ખચત્રોમાં હાથી, જંગલી બળદ, વાઘ, ખસંહ,
ડુક્કર, બારખસંગા, હરણ, દદપડો, ખચત્તો, ગેંડો, માછલી,
દેડકો, ખિસકોલી, ગરોળી જેવા નાના-મોટા પ્રાણીઓ અને
પિીઓ દશાણવવામાં આવયાં છે.
• મધ્યપાષણ કાળના કલાકારો પ્રાણીઓને ખચખત્રત કરવાનું
વધારે પસંદ કરતા હતા. અમુક ખચત્રોમાં પ્રાણીઓને
માનવી પાછળ દોડતા દશાણવવામાં આવયા છે, જ્યારે
અમુક ખચત્રોમાં માનવી એ પ્રાણીઓનો પીછો કરી ખશકાર
કરતાં દશણવવામાં આવયો છે.

• સમૂહમાં નૃત્ય એ આ ખચત્રોનો સામાન્ય ખવષય રહ્યો છે.
પરંતુ એવાં પણ ખચત્રો છે, જેમાં લોકો વૃિો પરથી ફળ
અને મધ ભેગું કરતાં અને સ્ત્રીઓને અનાજ દળતી અને
ભોજન બનાવતી દશાણવવામાં આવી છે. અમુક રૉક
ખચત્રોમાં પુરુષ, સ્ત્રી અને બાળકને એક સાથે દશાણવવામાં
આવયા છે, જે એક જ પદરવારના સદસ્યો હોવા જોઇએ.
• ભીમબેટકાના કલાકારો અનેક રંગોનો પ્રયોગ કરતા હતા,
જેમાં કાળો, પીળો, લાલ, ભૂરો, લીલો, સફેદ, અને જાંબલી
વગેરેનો સમાવેશ થાય છે, પરંતુ સફેદ અને લાલ રંગો એ
તેમના પસંદગીના રંગો હતા.
• રંગ અને રંગના દ્રવયો અલગ-અલગ િડકો અને
િનીજોને કૂટી તૈયાર કરવામાં આવતા હતા. લાલ રંગ એ
ખહરમચ (જેને ગેરુ માટી કહેવામાં આવે છે) માંથી
બનાવવામાં આવતો હતો. લીલો રંગ કેલ્સેડોની નામના
પથ્થરની લીલી જાતમાંથી તૈયાર કરવામાં આવતો હતો.
સફેદ રંગ ચુનાના પથ્થરમાંથી બનાવવામાં આવતો હતો.
રંગ બનાવવા માટે પહેલા િખનજનાં િડકોના ટુકડાને
કુટીને પાઉડર જેવો બનાવવામાં આવે છે, પછી આમાં
પાણી અને જાડા અથવા ખચકણા પદાથો, જેવા કે
પ્રાણીઓની ચરબી અથવા વૃિોમાંથી ખનકાળવામાં
આવેલો ગમ અથવા રેખિન ખમિ કરવામાં આવે છે. આ
પ્રકારે રંગ તૈયાર થઈ ગયા પછી વૃિોની પાતળી તંતુમય
લાકડીમાંથી બનાવેલા બ્રશનો ઉપયોગ કરી ખચત્રો વગેરે
દોરવામાં આવતા હતા.
• આ ખચત્રો જૂના-જમાનાનાં છે, પરંતુ તેમાં, ખચત્રાત્મક
ગુણો અને ખવશેષતાઓની કોઈ કમી નથી.
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• એક રસપ્રદ વાત એ છે, કે રૉક-કલાના અનેક સ્થળો પર
નવા ખચત્રો એ જૂના ખચત્રોની ઉપર દોરવામાં આવયા છે.
ભીમબેટકામાં એક-બીજા પર દોરવામાં આવેલા ખચત્રોના
20 સ્તરો જોવા મળ્યાં છે.
• આ પ્રાગૈખતહાખસક ખચત્રોમાંથી આપણને તત્કાલીન
માનવીઓ, તેમની જીવન-શૈલી, તેમનું િાન-પાન, તેમની
આદતો, તેમની રોખજંદી પ્રવૃખતઓ અને તેમના મન-મગજ
અને ખવચારને જાણવામાં અને સમજવામાં સહાયતા મળી
છે.
• પ્રાગૈખતહાખસક કાળના અવશેષો, ખવશેષ રીતે પથ્થરનાં
હખથયારો, ઓજારો, માટીનાં રમકડાં અને હાડકાઓના
ટુકડા એ માનવ સભ્યતાના ખવકાસના મહાન પુરાવાઓ
છે. છતાં આમાં, સૌથી મહત્ત્વપૂણણ રૉક-ખચત્રો છે, જે
આદદકાલીન માનવે આપણી અમૂલ્ય ધરોહરના રૂપમાં
આપણા માટે છોડ્યા છે.
આ દૃશ્યમાં એક-બીજાના હાથ પકડીને નૃત્ય કરતી
આકૃખતઓ બતાવવામાં આવી છે.
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

NCERT Special
સાાંસ્કૃતિક વારસાો
સસિં ધુ સભ્યિાની કલાઓાો
❖ પ્રસ્િાવના :
• સ ધિં ુ નદીની ઘાટીમાિં કલાનો ઉદ્દભવ ઇ. . પૂવવ ત્રીજી • દાઢીવાળા પુરુષને એક ધાસમવક વ્યસિ માનવામાિં આવે
દીના અિંતમાિં થયો હતો. આ ભ્યતાના સવસભન્ન છે. આ મૂસતવને શાલ ઓઢાડેલી દશાવવવામાિં આવી છે. આ
સ્થળોથી કલાના જે રૂપો પ્રાપ્ત થાય છે, જેમાિં પ્રસતમાઓ, શાલ ડાબા ખભા ઉપરથી અને જમણા હાથના નીચેથી
ીલ, માટીનાિં વા ણો, ઘરેણાિં, પકવેલી માટીની મૂસતવઓ ખેંચવામાિં આવી છે. આ દાઢીવાળા પુરુષની આિંખો લાિંબી
વગેરેનો માવેશ થાય છે. અને અડધી બિંધ છે. આ પુરુષ ધ્યાનાવસ્થામાિં હોય એવુિં
• તેમના દ્વારા બનાવવામાિં આવેલી માનવી અને પશુઓની લાગે છે.
મૂસતવઓ અત્યિંત પ્રાકૃસતક પ્રકારની છે, કારણ કે આ
મૂસતવઓમાિં અિંગની બનાવટ અ લી અિંગ માન જ છે.
• સ િંધુઘાટી ભ્યતાનાિં બે પ્રમુખ સ્થળો હડપ્પા અને મોહેં-
જો-દડો છે, જેમાિં ઉત્તરમાિં હડપ્પા અને દસિણમાિં મોહેં-જો-
દડો એ સ િંધુ નદીના કકનારે આવેલ છે. આ બિંને નગરો
ુિંદર નગર સનયોજનની કલાનાિં પ્રાચીનતમ ઉદાહરણ
હતા. આ નગરોમાિં રહેવા માટે મકાન, બજાર, વેરહાઉ ,
કાયાવલય, જાહેર સ્નાનાગર વગેરે વ્યવસ્સ્થત રીતે
બનાવવામાિં આવેલા હતા. આ નગરોમાિં પાણી-સનકા ની
વ્યવસ્થા પણ ઘણી સવકસ ત હતી. હડપ્પા અને મોહેં-જો-
દડો હાલ પાકકસ્તાનમાિં છે. અમુક મહત્ત્વપૂણવ સ્થળોમાિંથી
આપણને કલા-વસ્તુઓના નમૂના મળ્યા છે, જેમાિં લોથલ
અને ધોળાવીરા (ગુજરાત), રાખીગઢી (હકરયાણા), રોપડ ❖ બ્ાોન્ઝ કાસ્ટિં ગ :
(પિંજાબ) અને કાલીબિંગા (રાજસ્થાન) વગેરેનો માવેશ • હડપ્પાનાિં લોકો બ્રોન્ઝ કાસ્સ્ટંગ મોટા પ્રમાણમાિં કરતાિં હતાિં
થાય છે. અને આ કાયવમાિં સનપુણ હતાિં. કાિં ાની મૂસતવઓને કાિં ાને
ઓગાળીને બનાવવામાિં આવે છે. કાિં ામાિં માનવી અને
❖ પથ્થરની મૂતિિઓાો :
પ્રાણીઓ બિંનેની મૂસતવઓ બનાવવામાિં આવતી હતી.
• હડપ્પાનાિં સ્થળો પર મળી આવેલી મૂસતવઓ એ પથ્થર,
કાિં ુ અથવા માટીમાિંથી બનાવેલી હતી. ખ્િં યાની દૃસ્િથી • માનવ મૂસતવઓનો વોત્તમ નમૂનો એ એક સ્ત્રીની મૂસતવ
આ મૂસતવઓ વધારે નથી, પરંતુ કલાની દૃસ્િએ ઉચ્ચ છે, જે નતવકીના રૂપમાિં ઓળખાય છે. કાિં ામાિંથી
કોકટની છે. બનાવવામાિં આવેલી મૂસતવઓમાિં ભેં અને બકરીની
મૂસતવઓનુિં સવશેષ સ્થાન છે. ભેં નુિં માથુિં અને કમર ઉપર
• હડપ્પા અને મોહેં-જો-દડોમાિંથી મળી આવેલી પથ્થરની
તરફ ઉપ ેલાિં છે અને સશિંગડા ઉપરની તરફ ફેલાયેલાિં છે.
મૂસતવઓ સત્ર-પકરમાણીય પદાથો બનાવવા માટેના ઉત્કૃિ
સ િંધુ ભ્યતાનાિં તમામ કેન્રો ઉપર કાિં ાનુિં કામ મોટા
ઉદાહરણો છે. પથ્થરની મૂસતવઓમાિં બે પુરુષ પ્રસતમાઓ
પ્રમાણમાિં હતુિં. લોથલમાિંથી મળી આવેલા તાિંબાનો કૂતરો,
ઘણી ચસચવત છે. જેમાિં એક પુરુષનુિં ધડ છે, જે લાલ ચૂનાના
પિીની મૂસતવ અને કાલીબિંગામાિંથી મળી આવેલી બળદની
પથ્થરમાિંથી બનાવેલ છે. બીજી દાઢીવાળા પુરુષની મૂસતવ
કાિંસ્ય મૂસતવ એ હડપ્પા અને મોહેં-જો-દડોમાિંથી મળી
છે, જે ેલખડીની બનેલી છે.
આવેલી તાિંબા અને કાિં ાની માનવ મૂસતવના માન હતી.
1
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

❖ ટો રાકાોટા :
હતા. વૃિો અને માનવીની આકૃસતઓ પણ જોવા મળી
• સ િંધુ ઘાટીનાિં લોકો માટીની મૂસતવઓ બનાવતાિં, પરંતુ આ
છે.
મૂસતવઓ પથ્થર અને કાિં ાની મૂસતવઓ જેટલી ઉચ્ચ કિાની
• આ તમામમાિં ૌથી વધુ ઉલ્લેખનીય એક એવી મુરા છે,
ન હતી. સ ધિં ુ ઘાટીની મૂસતવઓમાિં માતૃદેવીની પ્રસતમાઓ
જેના કેન્રમાિં એક માનવ આકૃસત અને તેના ચારે તરફ
વધુ નોંધપાત્ર છે.
કેટલાક પ્રાણીઓ છે. આ મુરાને કેટલાક સવદ્વાનો
• કાલીબિંગા અને લોથલમાિંથી મળી આવેલી નારીની
પશુપસતની મુરા તરીકે ઓળખાવે છે. આ મુરામાિં એક
મૂસતવઓ હડપ્પા અને મોહેં-જો-દડોમાિંથી મળી આવેલી
માનવ આકૃસત છે, જેની જમણી બાજુ એક હાથી અને
માતૃદેવીની મૂસતવઓ કરતાિં અલગ છે. માટીની મૂસતવઓમાિં
એક વાઘ છે, જ્યારે ડાબી બાજુ એક ગેંડો અને ભેં
અમુક દાઢી-મૂિંછવાળા પુરુષોની નાની-નાની મૂસતવઓ
દશાવવવામાિં આવી છે. આ પશુઓ સ વાય, નીચે બે
મળી આવી છે. એક સશિંગવાળા દેવતાનુિં માટીમાિંથી
બારસશિંગા છે. આ મોહરો 2500-1900 ઇ.પૂ ની છે અને
બનાવેલુિં મુખોટ મળી આવ્યુિં છે. આ સ વાય, માટીમાિંથી
સ િંધુ ઘાટીનાિં પ્રાચીન નગર મોહેં-જો-દડો જેવા અનેક
બનાવેલા પૈડાની ગાડીઓ, પશુ-પિીઓની આકૃસતઓ,
પ્રાચીન સ્થળો પર મોટી ખ્િં યામાિં મળી છે.
રમવાનાિં પા ા, કડસ્ક(ચક્ર) પણ મળી આવ્યાિં છે.
• આ મોહર સ વાય તાિંબાની ચોર અથવા લિંબચોર
❖ માોહર (સીલ) :
પટ્ટીઓ મળી આવી છે, જેમાિં એક બાજુ માનવ આકૃસત
• પુરાતત્ત્વસવદોને હજારોની િંખ્યામાિં મોહર ( ીલ) મળી અને બીજી બાજુ કોઈ અસભલેખ અથવા બિંને બાજુ
છે, જે ેલખડી અને ક્યારેક-ક્યારેક ગોમેદ, ચકમક અસભલેખ છે. આ પટ્ટીઓ પર આકૃસતઓ અને અસભલેખો
પથ્થર, તાિંબા, કાિં ુ અને માટીમાિંથી બનાવવામાિં આવતી કોઈ અણીદાર હસથયાર (છેણી)થી ાવધાનીપૂવકવ કાપીને
હતી.
અિંકકત કરવામાિં આવેલી છે.
• આ ીલમાિં એક સશિંગવાળો બળદ, ગેંડો, વાઘ, હાથી,
❖ માટીનાાં વાસણાો :
જિંગલી ભેં , બકરી, ભેં વગેરે પશુઓની દુિં ર
• આ પ્રાચીન સ્થળોમાિંથી મોટી િંખ્યામાિં મળી આવેલ
આકૃસતઓ બનાવવામાિં આવતી હતી. આ આકૃસતઓમાિં
માટીનાિં વા ણોનો દેખાવ અને આ વા ણો બનાવવાની
દશાવવવામાિં આવેલી પ્રાકૃસતક લાગણીઓની અસભવ્યસિ
પદ્ધસતઓથી આપણને તાત્કાલીન કડઝાઈનોનાિં અલગ-
સવશેષ રીતે ઉલ્લેખનીય છે.
અલગ રૂપો અને સવષયોની જાણકારી મળે છે.
• આ મુરાઓ તૈયાર કરવાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય વેપારનો હતો.
• સ િંધુ-ઘાટીમાિંથી મળી આવેલ માટીનાિં વા ણો એ
એવુિં અનુમાન છે કે, આ મુરાઓ બાજુબદિં (હાથની પટ્ટી)
કુંભારના ચાક પર બનાવવામાિં આવેલા છે, તે હાથથી
તરીકે પણ પહેરવામાિં આવતી હતી, જેનાથી એ વ્યસિની
બનાવેલા વા ણો નથી. આ ાદા વા ણો લાલ ચીકણી
ઓળખ કરી શકાતી હતી, જેમ કે વતવમાનમાિં લોકો દ્વારા
માટીમાિંથી બનાવવામાિં આવતાિં હતાિં. આમાિંથી અમુક
ઓળખપત્ર ધારણ કરવામાિં આવે છે.
વા ણો પર ુિંદર લાલ અથવા સ્લેટી લેપ લગાવવામાિં
• હડપ્પાનુિં માનક ચલણ 2⨯2 ઈંચનુિં ચોર આકારનુિં
આવતો હતો. કાળા રંગના વા ણો પર લાલ લેપની ુિંદર
ચલણ હતુ,િં જે ેલખડીમાિંથી બનાવવામાિં આવતુિં. દરેક
પરતો જોવા મળે છે, જેના પર ચમકતા કાળા રંગની
મુરામાિં એક સચત્રાત્મક સલસપ કોતરવામાિં આવતી હતી, જે
ભૌસમસતક આકૃસતઓ અને પશુઓની કડઝાઇન
હજુ ુધી વાિંચી શકાઈ નથી. અમુક મુરાઓ હાથીદાિંતની
બનાવવામાિં આવી છે.
પણ મળી આવી છે.
• બહુરંગી માટીનાિં વા ણો ઓછી માત્રામાિં મળી આવ્યાિં
• મુરાઓની કડઝાઇન અનેક પ્રકારની હતી પણ મોટા
છે, જેમાિં મુખ્યત્વે નાના કળશનો માવેશ થાય છે, જેના
પ્રમાણમાિં પ્રાણીઓ, જેમ કે ખૂધિં વાળો કે ખૂિંધ વગરનો
પર લાલ, કાળા, લીલા અને ફેદ કે પીળા રંગોની
બળદ, હાથી, વાઘ, બકરી અને સવશાળ પ્રાણીઓ વગેરે
ભૌમોસતક આકૃસતઓ બનાવવામાિં આવી છે.

2

• ઉત્કીણવન કરેલાિં વા ણો ઓછી માત્રામાિં મળી આવ્યા છે
અને જે મળી આવ્યા છે તેમાિં કોતરણીની જાવટ પડદા
અને વેદીની પ્લેટો ધુ ી ીસમત હતી. સછરવાળાિં પાત્રોમાિં
એક મોટુિં સછર તસળયા ઉપર અને નાનાિં-નાનાિં સછરો
પાત્રોની ચારેબાજુ જોવા મળે છે. આવા વા ણો કદાચ
પીવાના પ્રવાહીને ગાળવા માટે કામમાિં લેવાતા હશે.
• ઘરેલુ કામમાિં ઉપયોગમાિં લેવામાિં આવતા માટીના વા ણો
અનેક રૂપો અને આકારમાિં મળી આવ્યાિં છે, પણ લગભગ
તમામ વા ણોમાિં ુિંદર વળાકો જોવાિં મળે છે.
❖ ઓાભૂષણાો (ઘરો ણાઓાો) :
• હડપ્પાના પુરુષો અને સ્ત્રીઓ પોતાને અલગ-અલગ
પ્રકારનાિં ઘરેણાઓથી જાવતા હતા. આ ઘરેણાઓ
કકુંમતી ધાતુઓ અને રત્નોથી લઈને હાડકા અને પાકી
માટીમાિંથી બનાવવામાિં આવતા હતા.
• ગળાના હાર, બાજુબિંધ અને અિંગૂઠીઓ એ ામાન્ય રીતે
પુરુષો અને સ્ત્રીઓ દ્વારા માન રીતે પહેરવામાિં આવતી
હતી. પરંતુ કમરબિંધ, કણવફૂલ અને પગના કડા સ્ત્રીઓ
પહેરતી હતી.
• મોહેં-જો-દડો અને લોથલમાિંથી મોટી માત્રામાિં ઘરેણા મળી
આવ્યાિં છે. જેમાિં ોનાનાિં અને કકુંમતી નિંગોના હાર,
તાિંબાના કડા અને મણકા, ોનાના કુંડલ - ઝુમકા વગેરેનો
માવેશ થાય છે.
• હકરયાણાના ફરમાના પુરાસ્થળ પર એક કબ્રસ્તાન મળી
આવ્યુિં છે, જ્યાિં આગળ શવને ઘરેણાઓથી શણગારવામાિં
આવેલો છે.
• ચાન્હુદડો અને લોથલમાિંથી મળી આવેલી કાયવશાળાઓ
ઉપરથી ખબર પડે છે કે મણકા બનાવવાના ઉદ્યોગો ઘણાિં
સવકસ ત હતા. આ મણકા કાનીસલયન, જમુસનયા,
ૂયવકાિંત, સ્ફકટક, કાચમસણ, લ
ે ખડી, ફીરોજા, લાજવદદ
મસણ વગેરેનાિં બનેલા હતા. આ સ વાય તાિંબુ, કાિં ુ અને
ોના જેવી ધાતુઓ અને શેખ- ીપીઆ અને પાકી માટી
એ મણકા બનાવવાના કામમાિં ઉપયોગમાિં લેવાતી હતી.
• મણકા અલગ-અલગ રૂપ અને આકારના બનાવવામાિં
આવતા હતા, જેમાિં પતરી આકારનાિં, વેલણાકાર અને
ગોળ જેવા આકારનો માવેશ થાય છે. કેટલાક મણકાઓ
બે અથવા વધારે પથ્થરો જોડીને બનાવવામાિં આવતા
હતા. અમુક પથ્થરો પર ોનાના આવરણ ચઢાવવામાિં
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
આવતા હતા. અમુક મણકા કાપી અથવા રંગીને દુિં ર
બનાવવામાિં આવતા હતા. મણકાઓના સનમાવણમાિં
અત્યાસધક તકનીકી કશળતાના પ્રયોગો દશાવવ્યા છે.
• હડપ્પાના લોકો પશુઓ, સવશેષ રીતે વાિંદરાઓ અને
સખ કોલીઓના નમૂના બનાવતા હતા, જે એકદમ
અ લી જેવા દેખાતા હતા.
• સ િંધુ ઘાટીના ઘરોમાિં મોટી ખ્િં યામાિં તાકાઓ મળી આવ્યા
છે. જેનાથી એ માસહતી મળે છે, કે એ મયે કપા અને
ઊનનુિં કાિંતણ ઘણુિં પ્રચસલત હતુિં. ગરીબ અને અમીર બિંને
લોકોમાિં કાિંતણનો કરવાજ ામાન્ય હતો. આ હકીકત એ
બાબત ઉજાગર કરે છે, કે તકઆની ચસક્રય માટી એ
ીસપયાની બનેલી છે. પુરુષ અને સ્ત્રીઓએ ધોતી અને
શાલ જેવા બે અલગ- અલગ કપડાિં પહેરતા હતા. શાલ
એ જમણા ખભાની નીચેથી લઈને ડાબા ખભા ઉપર
ઓઢવામાિં આવતી હતી.
નિતકીની કાાંસ્ય મૂતિિ
• સ િંધુ ઘાટીની કલાકૃસતઓમાિં એક ઉચ્ચ કોકટની કલાકૃસત
એક નતવન કરતી સ્ત્રી એટલે કે નતવકીની કાિંસ્ય પ્રસતમાિં
છે. જેની ઊિંચાઈ લગભગ ચાર ઇંચ જેટલી છે.
• મોહેં-જો-દડોમાિંથી મળી આવેલી આ મૂસતવ એ તાત્કાલીન
મોસ્્ડિંગ કલાનો ઉત્તમ નમૂનો છે. નતવકીની ત્વચાનો રંગ
આછો કાળો બતાવવામાિં આવ્યો છે. આ પ્રસતમા નગ્ન
(સનવસ્ત્ર) છે, તથા માથાના વાળ એ માથાની પાછળ એક
 સાાંસ્કૃતિક વારસો
અિંબોડાના રૂપમાિં ગૂથિં ેલા છે. તેનો ડાબો હાથ બિંગડીઓથી સવચારીને બનાવ્યો છે. ખભો ારી રીતે પકવેલો છે અને
ઢંકાયેલો જે પરંપરાગત ભારતીય નૃત્યની મુરામાિં તેના પેટ બહાર સનકળેલુિં છે.
ઘૂિંટણથી થોડો ઉપર જમણી જાિંઘ પર જોવા મળે છે.
પોતાના જમણા હાથના ઉપરના ભાગમાિં બાજુબિંદ અને
નીચેના ભાગમાિં કડુિં પહેરેલુિં છે અને તેની કમર પર
રાખેલો છે. તેની આિંખો મોટી અને નાક ચપટુિં છે. આ
આકૃસત સ્વ-અસભવ્યસિ અને શારીકરક ઊજાવથી ભરેલી
છે, જે ઘણુિં કહી રહી છે.

પોઇન્ટો ડ માટીનાાં વાસણાો

• મોહેં-જો-દડોમાિંથી મળી આવેલા આ પાત્રો કુંભારના
ચાકડા પર સચકણી માટીમાિંથી બનાવેલાિં છે. કુંભારે
પોતાની કશળ આિંગળીઓ વડે એક આકષવક રૂપ આપ્યુિં
છે. અસ્ગ્નમાિં પકવ્યા પછી આ માટીના વા ણને કાળા
વૃષભ(બળદ) ની પ્રતિમા
રંગથી રંગવામાિં આવ્યા છે. આના પર દોરવામાિં આવેલા
• મોહેં-જો-દડોમાિંથી મળી આવેલી એક કાિંસ્ય પ્રસતમા સચત્રો એ ભૌસમસતક આકારના અને વનસ્પસતઓના છે.
સવશેષ રીતે ઉલ્લેખનીય છે, કારણ કે તેમાિં એક ભારે
ભરકમ વૃષભને આક્રમક મુરામાિં દશાવવવામાિં આવેલો છે.
વૃષભે ગુસ્ ામાિં પોતાનુિં માથુિં જમણી તરફ ફેરવેલુિં છે.

પુરુષનુાં ધડ

• પુરુષ ધડની આ મૂસતવ લાલ રેતીયા પથ્થરમાિંથી બનેલી છે,

જેમાિં માથુિં અને ખભાને જોડવા માટે ખાડો બનાવેલો છે.
ધડના ામેવાળા સહસ્ ાને એક સવશેષ મુરામાિં મજી-
4

NCERT Special
સાાંસ્કૃતિક વારસાો
માૌર્ય સમર્ની કળા
❖ પ્રસ્િાવના :
• ઇ.સ. પૂર્વ છઠ્ઠી સદીમાાં ગાંગાની ઘાટીમાાં બૌદ્ધ અને જૈન
ધમવના રૂપમાાં એક નર્ા ધાર્મવક અને સામાર્જક
આાંદોલનની શરૂઆત થઈ હતી. આ બન્ને ધમો શ્રમણ
પરંપરાના અાંગ હતા. આ બન્ને ધમો લોકર્િય થઈ ગયા
કારણ કે તે સનાતન ધમવની ર્ણવ અને જાર્ત વ્યર્સ્થાનો
ર્ર્રોધ કરતાાં હતા.
• આ સમયમાાં મગધ એક શર્િશાળી રાજ્યના રૂપમાાં
બહાર આવ્યયાં અને તેને અન્ય રાજયોને પોતાના
ર્નયાંત્રણમાાં લીધા.
• ઇ.સ.પૂર્વ ચોથી સદી સયધીમાાં મૌયે પોતાનયાં િભયત્ર્ જમાર્ી
લીધયાં હતયાં અને ઇ.સ. પૂર્વ ત્રીજી સદી સયધીમાાં ભારતનો
મોટો ર્ર્સ્તાર એ મૌયવના ર્નયાંત્રણ હેઠળ હતો, જેમાાં મૌયવ
સમ્રાટોમાાં અશોક એક અત્યાંત શર્િશાળી રાજા થયો,
જેણે ઇ.સ.પૂર્વ ત્રીજી સદીમાાં બૌદ્ધની શ્રમણ પરંપરાને
સાંરક્ષણ આપયયાં હતયાં.
• આ સમયે યક્ષ અને માતૃદેર્ીઓની પૂજા િચર્લત હતી.
આ રીતે પૂજાનાાં અનેક રૂપો િચર્લત હતાાં. જો કે, આ
તમામમાાં બૌદ્ધ ધમવ એ સામાર્જક અને ધાર્મવક
આાંદોલનના રૂપમાાં લોકર્િય થયો હતો. યક્ષપૂજા એ બૌદ્ધ
ધમવના આગમન પહેલા અને પછી પણ ઘણી લોકર્િય
હતી, પરંતય સમયની સાથે આ યક્ષ પૂજા એ બૌદ્ધ અને
જૈન ધમવમાાં ર્ર્લીન થઈ ગઇ હતી.
❖ સ્િાંભાો, શિલ્ાો અનો રાોક-કટ અાર્કિ ટોક્ચર :
• મઠના સાંબાંધમાાં સ્તૂપો અને ર્ર્હારોનયાં ર્નમાવણ એ આ
શ્રમણ પરંપરાનયાં એક અાંગ બની ગયયાં હતયાં, છતાાં આ
સમયગાળામાાં સ્તૂપો અને ર્ર્હારો ર્સર્ાય, અનેક સ્થાનો
પર પથ્થરના સ્તાંભો બનાર્ર્ામાાં આવ્યા હતા.
• ખડકો કાપીને ગયફાઓ અને ર્ર્શાળ મૂર્તવઓ બનાર્ર્ામાાં
આર્ી હતી. સ્તાંભ ર્નમાવણની પરંપર એ અત્યાંત જૂની છે.
એ પણ જોર્ા મળયયાં છે, કે એકૈમેર્નયન સામ્રાજ્યમાાં
ર્ર્શાળ સ્તાંભો બનાર્ર્ામાાં આર્તા હતા. પરંતય મૌયવ
સમયના સ્તાંભો એ એકૈમર્ે નયન સ્તાંભોથી અલગ િકારના
છે.
1
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• મૌયવ સમયના સ્તાંભો એ ખડકો કાપીને (એક ર્ર્શાળ
પથ્થરમાાંથી) બનાર્ેલા સ્તાંભો છે. જેમાાં કોતરણી કરનારા
કલાકારોનયાં કૌશલ્ય સ્પષ્ટ જોર્ા મળે છે, જ્યારે
એકૈર્મર્નયનના સ્તાંભો રાજર્મસ્ત્રી દ્વારા અનેક ટયકડા
જોડીને બનાર્ર્ામાાં આવ્યા છે.
• મોયવ સમયમાાં પથ્થરના સ્તાંભો એ સાંપૂણવ મૌયવ સામ્રાજ્યમાાં
અનેક સ્થાનો પર સ્થાર્પત કરર્ામાાં આવ્યા હતા અને
તેમના ઉપર ર્શલાલેખો કોતરર્ામાાં આવ્યા હતા. આ
સ્તાંભોની ટોચ પર બળદ, ર્સાંહ, હાથી જેર્ાાં િાણીઓની
આકૃર્તઓ કોતરર્ામાાં આર્તી હતી. આ આકૃર્તઓ એક
ચોરસ અથર્ા ગોળાકાર ર્ેદી ઉપર ઊભી કોતરર્ામાાં
આર્તી હતી. ગોળાકાર ર્ેદીઓને સયદાં ર કમળનાાં ફૂલોથી
શણગારર્ામાાં આર્તી હતી. ટોચની રચનાઓર્ાળા
પથ્થરના સ્તાંભોમાાંથી કેટલાક સ્તાંભો આજે પણ સયરર્ક્ષત
છે. ર્બહારમાાં બસરાહ-બખીરા, લોરરયા-નાંદનગઢ અને
રામપયરર્ા તથા ઉત્તર-િદેશમાાં સનરકસા અને સારનાથ
ર્ગેરેમાાં જોર્ા મળે છે.
• સારનાથમાાં મળી આર્ેલા મૌયવ સમયના સ્તાંભોની ટોચ,
જે ર્સાંહ ટોચના નામથી િર્સદ્ધ છે, તે મૌયવ સમયની મૂર્તવ-
પરંપરાનયાં ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ છે. તે આજે ભારતનયાં રાષ્ટ્રીય
ર્ચહ્ન છે. આની ગોળાકાર ર્ેદી પર ગજવન કરતા ચાર
ર્સાંહોની ર્ર્શાળ મૂર્તવઓ સ્થાર્પત કારર્ામાાં આર્ી છે
અને આ ર્ેદીના નીચલા ભાગમાાં ઘોડો, બળદ, હરણ,
ર્ગેરેને ગર્તમાન સ્સ્થર્તમાાં કોતરર્ામાાં આર્ેલા છે. જેમાાં
કારીગરની ઉત્કૃષ્ટ કૌશલ્યની સ્પષ્ટ દૃસ્ષ્ટ જોર્ા મળે છે.
આ સ્તાંભની ટોચ એ ધમ્મચક્ર િર્તવનનયાં માનક િર્તક છે.
• ઇ.સ પૂર્વ ત્રીજી સદીમાાં યક્ષ-યક્ષણીઓ અને પશયઓની
ર્ર્શાળ મૂર્તવઓ બનાર્ર્ામાાં આર્તી હતી. ટોચની
આકૃર્તઓર્ાળા પથ્થરના સ્તાંભો બનાર્ર્ામાાં આવ્યા
હતા અને ખડકોને કાપી ગયફાઓ બનાર્ર્ામાાં આર્ી હતી,
જેમાાંથી અનેક સ્મારકો આજે પણ જોર્ા મળે છે. તેનાથી
યક્ષ પૂજાની લોકર્િયતાના પયરાર્ા મળે છે.

• પટના, ર્ર્રદશા અને મથયરા જેર્ાાં અનેક સ્થળો પર યક્ષો-
યક્ષણીઓની ર્ર્શાળ મૂર્તવઓ મળી આર્ી છે. આ ર્ર્શાળ
મૂર્તવઓ ઊભેલ સ્સ્થર્તમાાં છે. આ તમામ િર્તમાઓમાાં
એક ર્ર્શેષ તત્ત્ર્ એ છે, કે આની સપાટી પૉર્લશ કરેલી
છે. તેના ચહેરા પર િકૃર્ત ર્ર્જ્ઞાનની ર્નપયણતા સ્પષ્ટ રીતે
જોર્ા મળે છે, અન્ય અાંગ-િત્યાંગ એ સ્પષ્ટ રીતે જોર્ા મળે
છે.
• યર્ક્ષણીની િર્તમાનયાં એક ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ એ દીદારગાંજ,
પટનામાાં જોર્ા મળે છે.
• પાકી માટીમાાંથી બનાર્ેલી આકૃર્તઓ અને આ
િર્તમાઓમાાં ર્ચત્રણની દૃસ્ષ્ટથી ઘણયાં અાંતર જોર્ા મળે છે.
ઓરડશામાાં ધૌલીમાાં ખડક કોતરીને બનાર્ર્ામાાં આર્ેલી
ર્ર્શાળ હાથીની મૂર્તવ પણ રેખાાંકન માટેનયાં સયદાં રતાનયાં
ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ છે. તેના પર સમ્રાટ અશોકનો એક
ર્શલાલેખ આર્ેલો છે.
• ર્બહારના બારાબારની પહાડીઓમાાં રોક-કટ આરકિટેક્ચર
છે, જે લોમેષ ઋર્ષની ગયફા તરીકે ઓળખાય છે. આ
ગયફાનો િર્ેશ દ્વાર એ અધવર્તયવળાકાર ચાપ (મહેરાબ) ની
જેમ સજાર્ેલો છે. આ ચૈત્યના મહેરાબ પર એક ગર્તમાન
હાથીની િર્તમા કોતરર્ામાાં આર્ેલી છે. આ ગયફાનો
અાંદરનો ભાગ એ લાંબચોરસ છે અને તેની પાછળ એક
ગોળાકાર કક્ષ છે. આ ગયફા મૌયવ સમ્રાટ અશોક દ્વારા
આજીર્ર્કા પાંથ/સાંિદાય માટે સાંરર્ક્ષત કરર્ામાાં આર્ી
હતી.
• બૌદ્ધ અને જૈન ધમોની લોકર્િયતાના કારણે સ્તૂપો અને
ર્ર્હારોનયાં ર્નમાવણ મોટા િમાણમાાં શરૂ થઈ ચૂકયયાં હતયાં.
પરંત,ય કેટલાાંક ઉદાહરણ એર્ાાં પણ મળયાાં છે, કે જેમાાં
સનાતન ધમવ/ર્હન્દય ધમવની દેર્ી-દેર્તાઓની િર્તમાઓ
બનતી હતી.
• સ્તૂપ એ બયદ્ધના અર્શેષો (Relics) પર બનાર્ર્ામાાં
આર્તા હતા. આર્ા અનેક સ્તૂપો ર્બહારના રાજગૃહ,
ર્ૈશાલી અને પાર્ા, નેપાલમાાં કર્પલર્સ્તય, અલ્લાકપપા
અને રાાંગરામ અને ઉત્તર િદેશમાાં કુશીનગર અને
પીપલીર્નમાાં જોર્ા મળે છે.
• સ્તૂપ, ર્ર્હાર અને ચૈત્ય એ બૌદ્ધ અને જૈનના મઠ સાંકુલ
(પરરસર)નો ભાગ છે. પરંતય, આમાાં ઘણાખરા િર્તષ્ઠાનો
એ બૌદ્ધ ધમવના છે.
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• ઇ.સ.પૂર્વ ત્રીજી સદીની સ્તરીય સાંરચનાનયાં એક ઉદાહરણ
રાજસ્થાનનાાં બૈરાઠ સ્થળ પર આર્ેલો સ્તૂપ છે. સાાંચીનો
મહાન સ્તૂપ એ અશોકના શાસન કાળમાાં ઈંટોથી
બનાર્ર્ામાાં આર્ેલો હતો અને પછીના સમયમાાં તેને
પથ્થર દ્વારા બનાર્ર્ામાાં આવ્યો હતો અને નર્ી-નર્ી
ર્સ્તયઓ જોડર્ામાાં આર્ી હતી.
• સમયની સાથે, આર્ા ઘણા સ્તૂપો બનાર્ર્ામાાં આવ્યા
હતા, જેના કારણે આ સમયે બૌદ્ધ ધમવની લોકર્િયતાની
ખબર પડે છે. ઇ.સ.પૂર્વ બીજી સદી દરર્મયાન અને એના
પછી આપણને અનેક અર્ભલેખીય પયરાર્ા મળે છે. જેમાાં
દાન આપનાર દાતાઓનાાં નામ અને તેમના વ્યર્સાયની
માર્હતી પણ આપર્ામાાં આર્ી છે. આ સ્તૂપો અને શાહી
સમથવનનાાં ઉદાહરણ ઘણાાં ઓછાાં મળે છે. સાંરક્ષકોમાાં
સામાન્ય ભિથી લઈને ગૃહપર્ત અને રાજા-મહારાજાનો
પણ સમાર્ેશ થાય છે. કેટલાક સ્થળો પર ભદ્ર ર્ગવ અથર્ા
વ્યર્સાય ર્ગવ દ્વારા આપર્ામાાં આર્ેલા દાનનો ઉલ્લેખ
મળે છે. પરંતય આર્ા અર્ભલેખો ઘણા જ ઓછા જોર્ા મળે
છે, જેમાાં કલાકારો અથર્ા ર્શલ્પકારોનાાં નામ હોય.
• મહારાષ્ટ્રના ર્પત્તલખોડા ગયફામાાં કલાકાર કાન્હા અને
કોંડાએ ગયફામાાં તેના ર્શલ્પ બાળકનયાં નામ કોતરાવ્યયાં છે.
અમયક અર્ભલેખો/ ર્શલાલેખોમાાં ર્શલ્પકારોની શ્રેણીઓ,
જેમ કે પથ્થર કોતરનાર, સયર્ણવકાર, પથ્થર ઘસનાર અને
ચમકાર્નાર, સયથાર ર્ગેરેનો ઉલ્લેખ છે.
શસિં હની અાકૃતિ, સારનાથ સ્િાંભ
 સાાંસ્કૃતિક વારસો
• ર્ારાણસી નજીક સારનાથમાાં લગભગ એક સો ર્ષવ પહેલાાં અને ર્સાંહોની આકૃર્તઓ સયાંદરતાથી કોતરર્ામાાં આર્ી છે.
શોધર્ામાાં આર્ેલી ર્સાંહનો સ્તાંભ એ સામાન્ય રીતે ચક્રનયાં આ સ્ર્રૂપ એ સાંપણ ૂ વ બૌદ્ધ કાળમાાં ધમવ ચક્રના
સારનાથ ર્સાંહ સ્તાંભ તરીકે ઓળખાય છે. આ મૌયવ ર્નરૂપણમાાં મહત્ત્ર્પૂણવ બની ગયયાં છે. દરેક પશય આકૃર્ત એ
સમયની મૂર્તવકલાનયાં ઉત્કૃષ્ટ ઉદાહરણ છે. આ ભગર્ાન સપાટીથી જોડાયેલી હોર્ા છતાાં ઘણી ર્ર્સ્તૃત છે.
બયદ્ધ દ્વારા ધમવચક્ર િર્તવન એટલે કે િથમ ઉપદેશ ગોળાકાર ટોચની પેનલ એ ઊાંધા કમળની આકૃર્ત પર
આપર્ાની ઐર્તહાર્સક ઘટનાની સ્ૃર્તમાાં સમ્રાટ અશોક ટકેલી જોર્ા મળે છે. કમળના ફૂલની િત્યેક પાાંદડીઓને
દ્વારા બનાર્ર્ામાાં આર્ી હતી. કમળની સઘનતાને ધ્યાનમાાં રાખી બનાર્ર્ામાાં આર્ી છે.
• આ ર્સાંહ સ્તાંભના ટોચ મયખ્ય પાાંચ ભાગમાાં છે, નીચેના ર્હસ્સામાાં ગોળાકાર તળને સયાંદરતાથી કોતરર્ામાાં
1) સ્તાંભ જે અત્યારે કેટલાક ભાગોમાાં તૂટેલો છે આવ્યો છે.
2) એક ઉંધા કમળ આકારનો આધાર
3) આના ઉપર બનાર્ેલો એક નળાકાર ઢોલ, જેના ઉપર
ચાર પશયઓ ઘરડયાળની રદશાની ગર્તમાન બતાર્ેલા
છે
4) ચાર તેજસ્ર્ી ર્સાંહોની આગળ-પાછળ જોડાયેલી
આકૃર્તઓ
5) સૌથી ઉપર એક ધમવચક્ર હતય,ાં જે એક પેડાનાાં
આકારનયાં હતયાં. આ ચક્ર ર્તવમાનમાાં તૂટેલી હાલતમાાં
છે. હાલ તે સારનાથના સ્થાર્નક સાંગ્રાહલયમાાં છે.
• આ ર્સાંહ સ્તાંભને ઉપરીચક્ર કમલાધાર ર્ગર, સ્ર્તાંત્ર
ભારતના રાષ્ટ્રીય િર્તકના રૂપમાાં અપનાર્ર્ામાાં આવ્યયાં
ર્શિણી, દીદારગાંજ
છે.
• હાથમાાં ચામર (ચૌરી) પકડીને ઊભેલી યર્ક્ષણીની મૂર્તવ
• અત્યારે સારનાથના પયરાતત્ત્ર્ સાંગ્રાહલયમાાં સયરર્ક્ષત
એ આધયર્નક પટનાના દીદારગાંજમાાંથી મળી છે, જે મૌયવ
રાખર્ામા આર્ેલી આ ર્સાંહની ટોચ પર બનેલી એક ર્ેદી
સમયની મૂર્તવકલાની પરંપરાનયાં એક સારાં ઉદાહરણ છે.
પર ચાર ર્સાંહ એકબીજાની પીઠ જોડીને બેઠા છે. ર્સાંહોની
આ મૂર્તવ પટનાના સાંગ્રહાલયમાાં સચર્ાયેલી છે. આ લાાંબી
આ ચાર આકૃર્તઓ એ અત્યાંત િભાર્શાળી અને મજબૂત
મૂર્તવ એ રેતીના પથ્થરમાથી બનાર્ર્ામાાં આર્ી છે. તેના
છે. ર્સાંહોના ચહેરાના સ્નાયયનો સમૂહ મજબૂત લાગે છે.
શરીરની ગોઠર્ણ એ સાંતયર્લત અને િમાણસરની છે.
કલાકાર પોતાની સૂક્ષ્મ દૃસ્ષ્ટથી ર્સાંહના મયખનયાં સ્ર્ાભાર્ર્ક
આની સપાટી એ પૉર્લશ કરેલી ચીકણી છે.
ર્ચત્રણ કરર્ામાાં સફળ રહ્યા છે. એર્યાં જણાય છે કે, ર્સાંહે
પોતાનો શ્વાસ અાંદર રોકી રાખ્યો છે. ર્સાંહના ર્ાળની
રેખાઓ તીક્ષ્ણ છે અને તેમાાં તે સમયની િચર્લત
પરંપરાઓનયાં પાલન કરર્ામાાં આવ્યયાં છે, િર્તમાની સપાટી
અર્તશય ચીકણી અથર્ા પૉર્લશ કરીને બનાર્ેલી છે, જે
મૌયવ સમયની મૂર્તવકલાની એક ખાસ ર્ર્શેષતા છે.
ર્સાંહોના ઘૂઘરાલા ર્ાળ એ આગળ નીકળેલા છે. ર્સાંહોના
શરીરનયાં ભારે ર્જન એ પગની ફેલાયેલી માાંસપેશીઓના
માધ્યમથી દશાવર્ર્ામાાં આર્ેલયાં છે. ટોચની પેનલ પર એક
ચક્ર બનાર્ેલ છે, જેમાાં ચારે રદશામાાં ફેલાયેલા કુલ મળીને
24 આરા છે અને િત્યેક ચક્રની સાથે બળદ, ઘોડા, હાથી
3

NCERT Special
સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ભારિીય કલા અનો સ્થાપત્યમાાં માૌયય પછીની પ્રવૃત્તિઅાો
❖ પ્રસ્િાવના :
• ઈ.સ. પૂર્વે 2જી સદી પછી અનેક શાસકો એ વર્વશાળ મૌર્ય
સામ્રાજ્ર્ના અલગ અલગ ભાગ પર પોતાનું વનર્ુંત્રણ
સ્થાવપત કરી લીધું હતું. ઉત્તર ભારત અને મધ્ર્ ભારતના
અમક ભાગોમાું શુંગ, ક્ણ્ર્વ, કુશાણ અને ગપ્ત શાસકો એ
પોતાનો કબજો જમાર્વી લીધો હતો, પણ દવિણ ભારતમાું
અને પવિમ ભારતમાું સાતર્વાહનો, ઇિાકુઓ, આભીરો
અને ર્વાકાટકો એ પોતાનું ર્વર્યસ્ર્વ સ્થાવપત કર્ું હતું.
ર્ોગાનર્ોગ, ઇ.સ.પૂર્વે 2જી સદીમાું સનાતન ધમયના બે
મખ્ર્ સુંપ્રદાર્ો-ર્વૈષ્ણર્વ ધમય અને શૈર્વ ધમયનો પણ ઉદર્
થર્ો હતો.
• મૂવતયકલાનાું કેટલાક શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણો એ વર્વદદશા, ભરહૂત
(મધ્ર્ પ્રદેશ), બોધગર્ા (વબહાર), મથરા (ઉત્તરપ્રદેશ),
ખુંડવગદર-ઉદર્વગદર (ઓદડશા), આુંધ્ર પ્રદેશ અને પાર્વની
(નાગપરના નજીક) મહારાષ્ટ્રમાુંથી મળી આવ્ર્ા છે.
❖ ભરહુિ:
• ભરહુતમાુંથી મળી આર્વેલી મૂવતયઓ એ મૌર્ય સમર્ની ર્િ
અને ર્વિણીની મૂવતયઓની જેમ લાુંબી છે. મૂવતયઓના
પદરમાણના વનમાયણમાું ઓછો ઊભાર જોર્વા મળે છે તથા
રેખાઓનું ધ્ર્ાન પણ રાખર્વામાું આવ્ર્ું છે.
• આકૃવતઓ એ વર્ત્રની સપાટીથી ર્વધારે બહાર નથી.
ર્વણયનાત્મક ર્ાપમાું ત્રણ પદરમાણોનો ભ્રમ એક તરફ
ઝકેલો બતાર્વર્વામાું આવ્ર્ો છે. કથામાું સ્પષ્ટપણે મખ્ર્
ઘટનાઓની પસુંદગી ર્વધી છે. ભરહુતની કથામાું ફલક
ઓછા પાત્રો સાથે દેખાડર્વામાું આવ્ર્ો છે. પરંત , જેમ-
જેમ સમર્ આગળ ર્વધતો ગર્ો, તેમ કથાના મખ્ર્ પાત્રો
વસર્વાર્ અન્ર્ પાત્ર પણ વર્ત્રની પદરઘમાું પ્રગટ થર્વા લાગે
છે. ક્ણર્ારેક-ક્ણર્ારેક એક ભૌગોવલક સ્થાન પર ર્વધારે
ઘટનાઓ એ વર્ત્રની પદરઘમાું એક સાથે બતાર્વર્વામાું
આર્વી છે, જ્ર્ારે એક ઘટનાને સુંપૂણય વર્ત્રમાું વર્વત્રત
કરર્વામાું આર્વી છે.
• મૂવતયકારો દ્વારા ઉપલબ્ધ સ્થાનોનો મહત્તમ ઉપર્ોગ
કરર્વામાું આવ્ર્ો છે. કથામાું ર્િ અને ર્વિણીઓ એ
1
સાાંસ્કૃતિક વારસો
જોડેલા હાથ અને સ્ર્વતુંત્ર મૂવતયઓમાું હાથ ર્પટા અને
છાતીથી લગાર્વેલા દશાયર્વર્વામાું આવ્ર્ા છે.
• શરૂઆતમાું, સપાટી તૈર્ાર કરર્વી એ પ્રમખ કાર્ય હતું અને
પછી માનર્વ શરીર અને તેના અન્ર્ રૂપો બનાર્વર્વામાું
આર્વતા હતા. વર્ત્રની સપાટીની છીછરી કોતરણીના
કારણે હાથ અને પગને બહાર નીકળેલા બતાર્વર્વા એ
સુંભર્વ ન હતું. તેથી જ હાથ જોડેલા અને પગ વર્વસ્ૃત રીતે
બતાર્વર્વામાું આવ્ર્ા છે. શરીર એ મોટાભાગે કઠોર અને
ખેંર્ાર્ેલું બતાવ્ર્ું છે અને હાથ અને પગ એ શરીરની
સાથે-સાથે ર્ોંટેલા બતાર્વર્વામાું આવ્ર્ા છે.
• આગળ જતાું મૂવતયઓની કોતરણી ઊુંડી થર્વા લાગી હતી
અને પદરમાણોમાું ર્વધારો થર્વા લાગ્ર્ો હતો, જેના કારણે
મનષ્ર્ો અને પ્રાણીઓના શરીરની નકલ એ અસલી જેર્વી
દેખાર્વા લાગી હતી. ભરહુત, બોધગર્ા, સાુંર્ી સ્તૂપ અને
જગય્ર્પેટ્ટમાુંથી મળી આર્વેલી મૂવતયઓ આ શૈલીના સારા
ઉદાહરણો છે.
• ભરહુતની કથાઓના અર્વતરણોથી એ સ્પષ્ટ થાર્ છે, કે
કલા વશલ્પી એ પોતાની વર્ત્રાત્મક ભાષાના માધ્ર્મથી
કેટલીક ર્વધારે પ્રભાર્વશાળી રીતે પોતાની ર્વાતાયઓ કહી
શકે છે. એક એર્વી કથાઓના અર્વતરણોમાું વસદ્ધાથયની
માતા મહારાણી માર્ાદેર્વીના એક સ્ર્વપ્નની ઘટના
બતાર્વર્વામાું આર્વી છે. બીજી બાજ જાતક કથાઓનું
વર્ત્રણ સરળ રીતે કરર્વામાું આવ્ર્ું છે, જેમાું કથાના
ભૌગોવલક સ્થળ અનસાર ઘટનાઓને પ્રસ્તત કરર્વામાું
આર્વી છે.
• આર્વી જાતક કથાઓને સ્તૂપોના શણગાર માટે ઉપર્ોગમાું
લાર્વર્વામાું આર્વી છે. પ્રદેશ મજબ સ્તૂપોના વનમાયણની
શૈલીઓમાું અુંતર આર્વર્વા લાગ્ર્ું હતું. ઇ.સ.પૂર્વે 1લી અને
2જી સદી દરવમર્ાન તમામ પરુષ મૂવતયઓમાું ર્વાળ
ગુંથાર્ેલા દશાયર્વર્વામાું આવ્ર્ા છે. ભરહુતમાુંથી મળી
આર્વેલી મૂવતયઓ આજે ભારતીર્ સુંગ્રાહલર્, કોલકત્તામાું
સરવિત રાખર્વામાું આર્વી છે.

❖ સાાંચીનાો સ્િૂપ:
• મૂવતયકલાના વર્વકાસનું આગળનું ર્રણ એ સાર્ીનો સ્તૂપ,
મથરા અને આુંધ્રપ્રદેશના ગટુંર વજલ્લાના ર્વેંગી નામના
સ્થાન પર મળી આર્વેલી મૂવતયઓમાું જોર્વા મળે છે. આ
ર્રણ એ શૈલીગત પ્રગવતની દૃષ્ટષ્ટથી મહત્ત્ર્વપૂણય છે.
• સાુંર્ીના સ્તૂપમાું ઉપર અને નીર્ે બે પ્રદવિણા પથ છે.
જેમાું, ર્ાર તોરણ છે, જે સદું રતાથી સજાર્વેલા છે. આ
તોરણો પર બદ્ધના જીર્વનની ઘટનાઓ અને જાતક
કથાઓના અનેક પ્રસુંગો પ્રસ્તત કરર્વામાું આવ્ર્ા છે.
મૂવતયઓનું સુંર્ોજન એ ર્વધારે ઊભારદાર છે, અને સુંપૂણય
અુંતરાળમાું ભરેલું છે.
• હાર્વ-ભાર્વ અને શારીદરક મદ્રાઓનું પ્રસ્તતીકરણ
સ્ર્વાભાવર્વક છે અને શરીરના અુંગ-પ્રત્ર્ુંગમાું કોઈ કઠોરતા
જોર્વા મળતી નથી. માથું ઊુંર્ું છે. બહારની રેખાઓની
કઠોરતા ઓછી થઈ ગઈ છે. આકૃવતઓને ગવત આપર્વામાું
આર્વી છે.
• કોતરણીની તકનીક એ ભરહુતની તલનામાું ર્વધારે
અદ્યતન લાગે છે. બદ્ધને પ્રતીકોના રૂપમાું દશાયર્વર્વા એ
અત્ર્ારે પણ ર્ાલ જ છે. સાુંર્ીના સ્તૂપમાું કથાઓને ર્વધારે
વર્વસ્ૃત કરર્વામાું આર્વી છે. કેટલીક ઐવતહાવસક કથાઓ,
જેર્વી કે કુશીનગરની ઘેરાબુંદી, બદ્ધનું કવપલર્વસ્ત ભ્રમણ,
અશોક દ્વારા રામગ્રામ સ્તૂપના દશયન ર્વગેરેને પર્ાયપ્ત
વર્વસ્તારની સાથે પ્રસ્તત કરર્વામાું આર્વેલા છે. મથરામાુંથી
મળી આર્વેલી આ સમર્ની મૂવતયઓમાું પણ આર્વી જ
વર્વશેષતાઓ જોર્વા મળે છે, પરંત તેમની દડઝાઇન એટલે
કે અુંગોના પ્રસ્તતીકરણમાું અુંતર જોર્વા મળે છે.
❖ મથુરા, સારનાથ અનો ગાાંધાર:
• ઇ.સ.ની પ્રથમ સદીમાું અને તેના પછી, ઉત્તર ભારતમાું
ગાુંધાર (હાલ-પાદકસ્તાનમાું) અને મથરા તથા દવિણ
ભારતમાું ર્વેન્ગી (આુંધ્રપ્રદેશ)એ કલાના ઉત્પાદનના
મહત્ત્ર્વપૂણય કેન્દ્રો બન્ર્ાું હતાું.
• મથરા અને ગાુંધારમાું બદ્ધના પ્રતીકાત્મક રૂપમાું માનર્વ
સ્ર્વરૂપ મળર્ું હતું. ગાુંધારની મૂવતયકલાની પરંપરામાું
બેષ્ટક્ણિર્ા, પાવથયર્ા અને સ્ર્વર્ું ગાુંધારની સ્થાનીર્
પરંપરાનો સુંગમ થર્ો હતો. મથરાની મૂવતયકલાની
સ્થાનીર્ પરંપરા એટલી પ્રબળ હતી કે તે ઉત્તર ભારતના
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
અન્ર્ ભાગોમાું ફેલાઈ હતી. આનું સૌથી ર્ોગ્ર્ ઉદાહરણ
છે, પુંજાબના સુંઘોલમાુંથી મળી આર્વેલી સ્તૂપની મૂવતયઓ.
• મથરામાું બદ્ધની મૂવતયઓ ર્િોની શરૂઆતની મૂવતયઓ
જેર્વી બની હતી, પરંત ગાુંધારમાુંથી મળી આર્વેલી બદ્ધની
મૂવતયઓમાું ર્નાની શૈલીની વર્વશેષતા જોર્વા મળે છે.
મથરામાું શરૂઆતના જૈન તીથયકરો અને સમ્રાટો, વર્વશેષ
રીતે કવનષ્કની માથા ર્વગરની મૂવતયઓ અને વર્ત્રો મળી
આવ્ર્ા છે.
• ર્વૈષ્ણર્વ મૂવતયઓ અને વશર્વની મૂવતયઓ મથરામાુંથી મળી
આર્વેલી છે, પરંત સુંખ્ર્ાની દૃષ્ટષ્ટથી બદ્ધની મૂવતયઓ મોટી
માત્રામાું મળી આર્વી છે. વર્વષ્ણ અને વશર્વની મૂવતયઓ
અનેક હવથર્ારો (ર્ક્ર અને વત્રશૂળ) સાથે પ્રસ્તત કરર્વામાું
આર્વી છે. મોટી મૂવતયઓની કોતરણીમાું વર્વશાળતા
બતાર્વર્વામાું આર્વી છે. આકૃવતઓનો વર્વસ્તાર એ વર્ત્રની
પદરઘથી બહાર બતાર્વર્વામાું આવ્ર્ો છે. ર્હેરા ગોળાકાર
છે અને તેના પર મસ્કાન બતાર્વર્વામાું આર્વી છે.
• મૂવતયઓના પદરમાણોનો ભાર ઓછો કરર્વામાું આવ્ર્ો છે.
આમાું સ્નાર્ બતાર્વર્વામાું આવ્ર્ા છે. શરીરના ર્વસ્ત્રો સ્પષ્ટ
દેખાઈ આર્વે છે અને જે ડાબા હાથને ઢાુંકે છે.
• આ સમર્માું બૌદ્ધ, ર્િ, ર્વિણી, શૈર્વ અને ર્વૈષ્ણર્વ દેર્વી-
દેર્વતાઓની મૂવતયઓ અને માનર્વ મૂવતયઓ પણ મોટી
સુંખ્ર્ામાું બનાર્વર્વામાું આર્વી છે.
• બદ્ધની મૂવતયઓમાું ર્વસ્ત્રોની પારદવશયતા સ્પષ્ટ જોર્વા મળે
છે. આ સમર્માું, ઉત્તર ભારતમા મૂવતયકલાના બે
મહત્ત્ર્વપૂણય સુંપ્રદાર્ોનો ઉદર્ થર્ો હતો. મૂવતયકલાનો
પરંપરાગત કેન્દ્ર મથરા એ કલાના ઉત્પાદનનું મખ્ર્ કેન્દ્ર
બન્ર્ું, પણ સારનાથ અને કૌશામ્બી એ કલાના
ઉત્પાદનના મહત્ત્ર્વપૂણય કેન્દ્રના રૂપમાું બહાર આવ્ર્ા.
• સારનાથમાુંથી મળી આર્વેલી બૌદ્ધની મૂવતયઓના બન્ને
ખભા એ ર્વસ્ત્રોથી ઢંકાર્ેલા છે. માથાની ર્ારે બાજ
આભામુંડળ બનેલા છે, જેમા શણગાર ઘણો ઓછો
કરર્વામાું આવ્ર્ો છે, જ્ર્ારે મથરાની બદ્ધની મૂવતયમાું
ઓઢર્વાના ર્વસ્ત્રોની કેટલીક રીતો બતાર્વર્વામાું આર્વી છે
અને માથાની ર્ારેબાજ આભામુંડળ ઘાટી રીતે
શણગારર્વામાું આવ્ર્ા છે. આ મૂવતયઓ મથરા, સારનાથ,

ર્વારાણસી, નર્વી દદલ્હી, ર્ેન્નાઈ, અમરાર્વતી ર્વગેરે
સુંગ્રાહલર્ોમાું જોર્વા મળે છે.
• ગુંગા ઘાટીની બહારના સ્થળોમાું ષ્ટસ્થત અમક મહત્ત્ર્વપૂણય
સ્તૂપોમાું એક ગજરાતનો દેર્વનીમોરીનો સ્તૂપ છે.
❖ દક્ષિણ ભારિમાાં બાૌદ્ધ સ્મારક:
• આુંધ્રપ્રદેશના ર્વેંગી િેત્રમાું અનેક સ્તૂપ સ્થળો આર્વેલા છે,
જેમાું, અમરાર્વતી, નાગાજયનકોંડ, ગોલી ર્વગેરેનો સમાર્વેશ
થાર્ છે. અમરાર્વતીમાું એક મહાર્ૈત્ર્ છે, જેમાું અનેક
મૂવતયઓ હતી, જે ર્વતયમાનમાું ર્ેન્નાઈના સુંગ્રહાલર્માું,
નર્વી દદલ્હીના રાષ્ટ્રીર્ સુંગ્રહાલર્માું અને લુંડનના વિદટશ
મ્ર્ૂવઝર્મમાું સરવિત રાખર્વામાું આર્વી છે.
• સાુંર્ીના સ્તૂપની જેમ અમરાર્વતીના સ્તૂપમાું પણ
પ્રદવિણા પથ છે. જે ર્વેદદકાથી ઢંકાર્ેલો છે અને ર્વેદદકા
પર અનેક ર્વણાયત્મક મૂવતયઓ કંડારર્વામાું આર્વી છે.
ગમ્બદી સ્તૂપનો ઢાુંર્ો(સુંરર્ના) બહાર વનકળેલો અને
સ્તૂપની મૂવતયઓથી ર્ોક ઢંકાર્ેલો હતો, એ એની ખાસ
વર્વશેષતા હતી.
• અમરાર્વતી સ્તૂપનું તોરણ એ સમર્નો ભાર સહન ન
કરર્વાના કારણે ગાર્બ થઈ ગર્ો. બદ્ધના જીર્વનની
ઘટનાઓ અને જાતક કથાઓના પ્રસુંગો વર્વત્રત છે. જો કે
અમરાર્વતીના સ્તૂપમાું ઇ.સ.પૂર્વે ત્રણ સદીઓનું વનમાયણ
કાર્ય જોર્વા મળે છે. પરંત આનો સર્વોત્તમ વર્વકાસ ઇ.સ.ની
પ્રથમ અને બીજી સદીમાું થર્ો.
• ઇ.સ.ની 3જી સદીમાું નાગાજયનકોંડાની મૂવતયઓની વનજીર્વ
ગવત ઓછી થર્વા લાગે છે. અમરાર્વતીની અદ્દભૂત
મૂવતયઓની તલનામાું નાગાજયનકોંડાના કલાકારોએ બહાર
નીકળેલા શરીરની સપાટી પર પ્રભાર્વ ઉત્પન્ન કરર્વામાું
સફળતા મેળર્વી છે, જે સ્ર્વાભાવર્વક છે અને જે એના
અવભન્ન અુંગ તરીકે દેખાર્ છે.
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• અમરાર્વતી, નાગાજયનકોંડા અને ગુંટાપલ્લી
(આુંધ્રપ્રદેશ)માું બદ્ધની સ્ર્વતુંત્ર મૂવતયઓ મળી આર્વે છે.
ગુંટાપલ્લીમાું, ખડકોને કાપીને બનાર્વેલી એક ગફા છે, જે
એલરુના નજીક ષ્ટસ્થત છે. આ નાનો બહુકોણીર્ અને
ગોળાકાર ર્ૈત્ર્ કિ એ ઇ.સ. પૂર્વય બીજી સદીમાું ખોદીને
બનાર્વર્વામાું આવ્ર્ા હતા.
• એક અન્ર્ મહત્ત્ર્વપૂણય સ્થળ જ્ર્ાું આગળ ખડકોને કાપીને
સ્તૂપ બનાર્વર્વામાું આવ્ર્ા છે, જે વર્વશાખાપટ્ટનમની નજીક
ષ્ટસ્થત અનાકપલ્લી છે. અત્ર્ાર સધીના ખોદકામ
દરવમર્ાન મળેલો સૌથી મોટો સ્તૂપ સન્નવત (કણાયટક) છે,
આ એક એર્વો સ્તૂપ છે, જે અમરાર્વતીના સ્તૂપની જેમ
ઊભી મૂવતયઓ દ્ધારા સજાર્વર્વામાું આર્વેલો છે.
• મોટી સુંખ્ર્ામાું સ્તૂપોના વનમાયણનો અથય એ નથી થતો કે
ત્ર્ાું આગળ સુંરર્નાત્મક મુંદદરો, વર્વહાર અને ર્ૈત્ર્ો
બનાર્વર્વામાું આર્વતા ન હતા. આપણી પાસે આ સુંબુંધમાું
પરાર્વા તો છે, પણ સુંરર્નાત્મક ર્ૈત્ર્ અથર્વા વર્વહારો
જોર્વા મળતા નથી. અમક મહત્ત્ર્વપૂણય સુંરર્નાત્મક
વર્વહારોમાું સાુંર્ીના ગજપૃષ્ઠકાર ર્ૈત્ર્નો ઉલ્લેખ કરર્વામાું
આર્વે છે. અવહંર્ા મુંદદરોની સુંખ્ર્ા 18 છે, જે સામાન્ર્
દેર્વાલર્ો (મુંદદરો) છે. જેમાું આગળ સ્તુંભો બનાર્વર્વામાું
આવ્ર્ા છે અને પાછળ મોટો ખુંડ(કિ) છે. આ રીતે
ગુંટાપલ્લીના સુંરર્નાત્મક મુંદદર પણ ઉલ્લેખનીર્ છે.
• બદ્ધની મૂવતયઓની સાથે-સાથે અન્ર્ બૌદ્ધ મૂવતયઓ જેર્વી
કે, અર્વલોદકતેિર, પદ્મપાવણ, વ્રજપાવણ, અવમતાભ અને
મૈત્રેર્ જેર્વા બોવધસત્ર્વોની મૂવતયઓ બનાર્વર્વામાું આર્વી
હતી. પરંત બૌદ્ધ ધમયના ર્વજ્રર્ાન શાખાના ઉદર્ની સાથે,
બોવધસત્ર્વોની અમક એર્વી મૂવતયઓ જોડર્વામાું આર્વી કે
જેના દ્વારા બૌદ્ધ ધમયના જનવહતના ધાવમયક વસદ્ધાુંતોના
પ્રર્ાર માટે સદગણોનું માનર્વીર્કરણ કરીને મૂવતયના
રૂપમા પ્રસ્તત કરર્વામાું આવ્ર્ા હતા.

NCERT Special
સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ભારિીય કલા અનો સ્થાપત્યમાાં માૌયય પછીની પ્રવૃતિઅાો ભાગ-2
❖ પશ્ચિમ ભારિની ગુફાઅાો:
• પશ્ચિમ ભારતમાાં ઘણી બૌદ્ધ ગુફાઓ આવેલી છે, જે ઇ.સ.
પૂવવ 2જી સદી અને તેના પછીના સમયની છે. આમાાં,
વાસ્તુકલાના મુખ્ય ત્રણ રૂપો જોવા મળે છે.
1) ગજપૃષ્ઠીય મેહરાબી છતવાળો ચૈત્ય કક્ષ(જે અજાંતા,
પીતલખોડા, ભજમાાં મળી આવે છે)
2) ગજ્પપૃષ્ઠીય મેહરાબી છતવાળા સ્તાંભહીન ખાંડ
(મહારાષ્ટ્રના).
3) સપાટ છતવાળા ચતુષ્કોણીય ખાંડ જેની પાછળ એક
ગોળાકાર નાનો ખાંડ હોય છે(જે મહારાષ્ટ્રના
કોંડડવાઇટમાાં મળી આવે છે).
• ચૈત્યના શ્ચવશાળ ખાંડમાાં અર્વ-ગોળાકાર ચૈત્ય
ચાપ(મેહરાબ) ની પ્રર્ાનતા જોવા મળે છે, જેમાાં સામેનો
ભાગ ખુલ્લો હોય છે. તેનુાં મુખ લાકડાનુાં બનેલુાં હોય તેવુાં
લાગે અને અમુક બાબતમાાં બારી વગરના મેહરાબ મળી
આવ્યા છે, જેમ કે કોંડડવાઇટ.
• ઇ.સ. પૂવવ પ્રથમ સદીમાાં, ગજ્પપૃષ્ઠીય મેહરાબી છતવાળા
સ્તૂપની માનક યોજનામાાં કેટલાક પડરવતવનો કરવામાાં
આવ્યા હતા. જેના હેઠળ મોટા ખાંડો લાંબચોરસ
બનાવવામાાં આવ્યા હતા, જેમ કે અજાંતાની ગુફા નાંબર
9માાં જોવા મળે છે. જ્પયારે ટુકડાના રૂપમાાં એક પથ્થરની
ડદવાલ બનાવવામાાં આવી છે. આવુાં શ્ચનમાવણ બેદસા,
નાશ્ચસક, કાલે, કન્હેરીમાાં પણ જોવા મળે છે. કાલેમાાં,
ખડકોને કાપીને સૌથી મોટો ખાંડ બનાવવામાાં આવ્યો હતો.
કાલે ચૈત્ય ખાંડ(માંડપ)ને મનુષ્યો અને પ્રાણીઓની
આકૃશ્ચતઓ દ્વારા સજાવવામાાં આવેલુાં છે.
• જ્પયાાં સુર્ી શ્ચવહારોનો પ્રશ્ન છે, આ તમામ શ્ચવહારો ગુફા
સ્થળ પર ખોદવામાાં આવ્યા છે. અમુક મહત્ત્વપૂણવ શ્ચવહાર
ગુફાઓ એ અાંજતાની ગુફા સાંખ્યા નાંબર - 12, વેદસાની
ગુફા સાંખ્યા નાંબર- 11, નાશ્ચસકની ગુફા સાંખ્યા નાંબર - 3,
10 અને 17 છે.
• નાશ્ચસકની શ્ચવહાર ગુફાઓના સામેના સ્તાંભ પરના નીચેના
ભાગમાાં અને ઉપરના ભાગમાાં માનવ મૂશ્ચતવઓ
1
સાાંસ્કૃતિક વારસો
બનાવવામાાં આવી છે. આવી એક અન્ય ગુફા
જુન્નાર(મહારાષ્ટ્ર) માાં ખોદવામાાં આવી છે, જે સામાન્ય
લોકોમાાં ગણેશલેનીના નામથી પ્રશ્ચસદ્ધ છે, કારણ કે આમાાં
ગણેશજીની મૂશ્ચતવ સ્થાશ્ચપત કરવામાાં આવી છે. આ
શ્ચવહારના ખાંડની પાછળ સ્તૂપ જોડવામાાં આવ્યા હતા,
જેના કારણે આ ચૈત્ય-શ્ચવહાર બની ગયા.
• ઇ.સ.ની 4થી અને 5મી સદીના સ્તૂપોમાાં બુદ્ધની મૂશ્ચતવઓને
સાંલગ્ન કરવામાાં આવી હતી. જુન્નાર(મહારાષ્ટ્ર)માાં
ખોદવામાાં આવેલી ગુફાઓનો મોટો સમૂહ છે. નગરની
પહાડીઓની ચારેબાજુ 200થી વર્ારે ગુફાઓ ખોદવામાાં
આવી છે, જ્પયારે મુાંબઇની નજીક કન્હેરીમાાં 108 ગુફાઓ
છે. ગુફા સ્થળોમાાં સૌથી મહત્ત્વપૂણવ સ્થળ અજાંતા,
પીત્તલખોડા, એલોરા, નાશ્ચસક, ભજ, જુન્નાર, કાલે,
કન્હેરીની ગુફાઓ વગેરે છે.
❖ અજાં િા:
• સૌથી પ્રશ્ચસદ્ધ ગુફા સ્થળ અજાંતા છે. જે મહારાષ્ટ્ર રાજ્પયના
ઔરંગાબાદ શ્ચજલ્લામાાં સ્સ્થત છે. જ્પયાાં સુર્ી પહોંચવા માટે
ભૂસાવલ/ જલગામ અને ઔરંગાબાદનો રસ્તો છે.
અજાંતામાાં કુલ 26 ગુફાઓ છે. જેમાાં ચાર ચૈત્ય ગુફાઓ
છે. તેનો સમય ઇ.સ. પૂવે 2જી અને પ્રથમ સદી(ગુફા નાં.
10 અને 9) અને ઇ.સ. ની 5મી સદી (ગુફા નાં. 19 અને
26) છે. આમાાં, શ્ચવશાળ ચૈત્ય અને શ્ચવહારો છે, જે મૂશ્ચતવઓ
અને શ્ચચત્રોથી શણગારેલા છે. અજાંતા જ એક એવુાં
ઉદાહરણ છે, જેમાાં ઇ.સ.પૂવવની પ્રથમ સદી અને ઇ.સ.
5મી સદીનાાં ભીંતશ્ચચત્રો મળી આવે છે. અજાંતા અને
પશ્ચિમી દખ્ખણની ગુફાઓના સમયની બાબતમાાં શ્ચનશ્ચિત
કહી શકાય તેમ નથી. કારણ કે આ શ્ચશલાલેખોમાાં સમય-
તારીખનો ઉલ્લેખ નથી.
• ચૈત્ય ગુફા નાંબર 19 અને 26 માાં શ્ચવસ્ૃત રીતે કોતરણી
કરવામાાં આવી છે. તેમના દરવાજા બુદ્ધ અને
બોશ્ચર્સત્ત્વોની મૂશ્ચતવઓથી શણગારેલા છે. આ ગજપૃષ્ઠીય
ભોંયરાની છતવાળી ગુફાઓ છે. ગુફા નાંબર-26 એ સૌથી
મોટી છે અને અાંદરના સાંપૂણવ મોટા ખાંડમાાં બુદ્ધની અનેક

મૂશ્ચતવઓ બનાવવામાાં આવી છે. જેમાાં સૌથી મોટી મૂશ્ચતવ એ
મહાપડરશ્ચનવાવણની છે. બાકીની તમામ ગુફાઓ શ્ચવહાર-
ચૈત્ય પ્રકારની છે. આમાાં, થાાંભલાવાળા વરંડા,
થાાંભલાવાળા માંડપ અને ડદવાલો બનાવવામાાં આવી છે.
પાછળની ડદવાલ પર બુદ્ધનો મુખ્ય પૂજા-ગૃહ છે.
• અજાંતાના મહત્ત્વપૂણવ સાંરક્ષકો બરાહદેવ (ગુફા નાંબર
16માાં) છે, જે વાકાટક નરેશ હડરસેનનો પ્રર્ાનમાંત્રી હતો.
ઉપેન્રગુપ્ત(ગુફા નાંબર 17-20માાં) એ ક્ષેત્રનો સ્થાનીય
શાસક અને વાકાટક નરેશ હડરસેનનો સામાંત હતો.
બુદ્ધભર(ગુફા નાંબર 26) અને મથુરદાસ(ગુફા નાંબર 4)ના
નામ નોંર્નીય છે.
• શ્ચચત્રોની અનેક શૈલી / તફાવતમાાં અાંતર જોવા મળે છે.
ઇ.સ.ની 5મી સદીમાાં અજાંતાના શ્ચચત્રોમાાં બાહ્ય પ્રક્ષેપણ
દશાવવવામાાં આવ્યુાં છે, રેખાઓ અત્યાંત સ્પષ્ટ છે અને તેમાાં
જરૂરી લયબદ્ધતા જોવા મળે છે. શરીરના રંગ એ બહારની
રેખાની સાથે મળી ગયા છે, જેનાથી શ્ચચત્રનો શ્ચવસ્તાર
ફેલાયલો દેખાય છે. અહીંની મૂશ્ચતવઓ પશ્ચિમ ભારતની
મૂશ્ચતવઓની જેમ ભારે છે.
➢ પ્રથમ ચરણ
• પ્રથમ ચરણમાાં બનેલી ગુફાઓ, શ્ચવશેષ રીતે ગુફા સાંખ્યા
9 અને 10માાં પણ શ્ચચત્રો જોવા મળે છે, જે ઇ.સ.પૂવેની
પ્રથમ સદીના છે. આ શ્ચચત્રોમાાં રેખાઓ (તીક્ષ્ણ) છે, રંગ
સીશ્ચમત છે. આ ગુફાઓમાાં આકૃશ્ચતઓને સ્વાભાશ્ચવક રીતે
કુદરતી રીતે રંગવામાાં આવી છે. ભૌગોશ્ચલક સ્થાન
અનુસાર ઘટનાઓને જૂથબદ્ધ કરવામાાં આવી છે. સપાટી
પર આડી આકૃશ્ચતઓ ગોઠવવામાાં આવી છે. સાાંચીની
મૂશ્ચતવકલાની સમાનતાથી એ સ્પષ્ટ થાય છે, કે કઈ રીતે
સમકાલીન મૂશ્ચતવકલા અને શ્ચચત્રકલાની પ્રશ્ચિયા એક સાથે
ચાલી રહી હતી. પાઘડીની આગળની ગાાંઠ એ એવી રીતે
આકૃશ્ચતમાાં બતાવવામાાં આવી છે, કે જે રીતે મૂશ્ચતવઓમાાં
બતાવવામાાં આવતી હોય.
➢ બીજાંુ ચરણ
• બીજા ચરણના શ્ચચત્રોનો અભ્યાસ એ ગુફા સાંખ્યા 10 અને
9 ની ડદવાલો અને સ્તાંભો પર બનાવેલા શ્ચચત્રોથી કરી
શકાય છે. બુદ્ધની આ આકૃશ્ચતઓ 5મી સદીના શ્ચચત્રોથી
અલગ છે. શ્ચચત્રકલાના ક્ષેત્રમાાં આ પ્રકારની પ્રવૃશ્ચતઓને
ર્ાશ્ચમકવ જરૂડરયાતોના આર્ાર પર સમજવી જરૂરી છે.
ગુફાઓનુાં શ્ચનમાવણ અને શ્ચચત્રકલાની પ્રવૃશ્ચત્તઓ એક સાથે
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
અને એક સમયે થઈ હતી. આગળના ચરણના મુખ્ય
શ્ચચત્રો એ ગુફા નાંબર 16, 17, 1 અને 2માાં જોવા મળે છે.
આનો અથવ એ નથી કે અન્ય ગુફાઓમાાં શ્ચચત્રોનુાં શ્ચનમાવણ
નથી થયુાં. ઘણી ગુફાઓમાાં શ્ચચત્રો બનાવવામાાં આવ્યા છે.
પરંતુ એમાાંથી અમુક જ જોવા મળે છે. આ ગુફા શ્ચચત્રોમાાં
સાાંકશ્ચે તક વગીકરણ જોવા મળે છે.
• આ શ્ચચત્રોમાાં ત્વચા માટે અલગ-અલગ રંગો જેવા કે ભૂરો,
પીળાશથી ભરેલો ભૂરો, લીલો, પીળો વગેરેનો પ્રયોગ
કરવામાાં આવ્યો છે. જે અલગ-અલગ પ્રકારની
જનસાંખ્યાનુાં પ્રશ્ચતશ્ચનશ્ચર્ત્વ કરે છે. ગુફા સાંખ્યા 16 અને
17ના શ્ચચત્રોમાાં સચોટ અને ચોક્કસ રંગના ગુણોનો પ્રયોગ
થયો હતો. આમાાં ગુફાની મૂશ્ચતઓ વ નુાં સમાન વજન નથી.
મૂશ્ચતવઓનુાં પડરભ્રમણ લયબદ્ધ છે. ભૂરા રંગની મોટી
રેખાઓ બહાર નીકળેલી દશાવવવામાાં આવી છે. રેખાઓ
જોરદાર અને શશ્ચિશાળી છે. આકૃશ્ચતના સાંયોજને શ્ચવશ્ચશષ્ટ
ચમક આપવાના પ્રયત્નો કરવામાાં આવ્યા છે.
• ગુફા સાંખ્યા 1 અને 2 ના શ્ચચત્રો સારી રીતભાતથી
બનાવેલા છે અને કુદરતી છે, જે ગુફાની મૂશ્ચતવઓ સાથે
સમરસતા ર્રાવે છે. વાસ્તુકલાનુાં સાંયોજન સામાન્ય છે
અને આકૃશ્ચતઓને શ્ચત્ર-પડરમાણ આર્ાડરત બનાવવા માટે
અને શ્ચવશેષ અસર લાવવા માટે ગોળાકાર સાંયોજનનો
પ્રયોગ કરવામાાં આવ્યો છે. અર્વ ખુલ્લી અને લાાંબી આાંખો
બનાવવામાાં આવી છે. પ્રાકૃશ્ચતક હાવભાવ અને
અશ્ચતશયોશ્ચિથી બનેલા ચહેરાનો ખાસ ઉપયોગ કરવામાાં
આવ્યો છે.
• આ મૂશ્ચતવઓના શ્ચવષયો એ બુદ્ધના જીવનની ઘટનાઓ,
જાતક અને યોગદાન વાતાવના પ્રસાંગો છે. અમુક શ્ચચત્રો
જેવા કે, શ્ચસાંહલ યોગદાન, મહાજનક જાતક અને
શ્ચવર્ુરપાંડડત જાતકના પ્રસાંગે ગુફાની સાંપણ ૂ વ ડદવાલો
ઢંકાયેલી છે.
• ગુફા નાંબર 2 ની અમુક આકૃશ્ચતઓ વેંગીની મૂશ્ચતઓ વ સાથે
સાંબાંર્ રાખે છે. જ્પયારે બીજી, અમુક મૂશ્ચતઓ વ ના
પ્રશ્ચતશ્ચનશ્ચર્ત્વમાાં મૂશ્ચતવકલાનો પ્રભાવ રશ્યમાન થાય છે.
❖ અોલાોરા:
• એલોરા એ ઔરંગાબાદ શ્ચજલ્લામાાં આવેલુાં મહત્ત્વપૂણવ
ગુફા સ્થળ છે. આ ગુફા સ્થળ એ અજાંતાથી 100 ડકમીના
અાંતરે આવેલુાં છે. આમાાં, બૌદ્ધ, જૈન અને શ્ચહન્દુઓની 34

ગુફાઓ આવેલી છે. દેશમાાં કલાના ઈશ્ચતહાસમાાં આ એક
એવુાં અનન્ય સ્થાન છે, જ્પયાાં આગળ ઇ.સ.ની 5મી સદીથી
11મી સદી સુર્ી ત્રણ અલગ-અલગ ર્મોના મઠ/ર્મવ
ભવન એકસાથે જોવા મળે છે. આ શ્ચસવાય આ સ્થળ
અનેક શૈલીઓના સાંગમના રૂપમાાં અનન્ય છે.
• એલોરા અને ઔરંગાબાદની ગુફાઓ બે ર્મો, શ્ચવશેષ રીતે
બૌદ્ધ ર્મવ અને શ્ચહન્દુ ર્મવના વચ્ચે ચાલતા અાંતરોને દશાવવે
છે. અશ્ચહંયા 12 બૌદ્ધ ગુફાઓ છે, જેમાાં બૌદ્ધ ર્મવની
વજ્રયાન સાંપ્રદાયની અનેક મૂશ્ચતવઓ, જેમ કે તારા,
મહાજાપૂરી, અક્ષોભ્ય, અવલોડકતેિર, મૈત્રેય, અશ્ચમતાભ
વગેરેની મૂશ્ચતવઓ દશાવવવામાાં આવી છે.
• બૌદ્ધ ગુફાઓ આકારની દૃસ્ષ્ટથી ઘણી મોટી છે, જે એક-
બે કે ત્રણ માળ ર્રાવે છે, તેમના સ્તાંભો શ્ચવશાળ છે.
અજાંતામાાં પણ બે માળની ગુફાઓ ખોદવામાાં આવી છે,
પરંતુ એલોરામાાં ત્રણ માળની ગુફા બનાવવી એ ત્યાાંની
શ્ચવશેષ ઉપલસ્ધર્ કહેવામાાં આવે છે. આ ગુફાઓ પર
પ્લાસ્ટર અને રંગ-રોગન કરવામાાં આવ્યુાં હતુાં. બુદ્ધની
સ્થાપક મૂશ્ચતવઓ એ આકારમાાં મોટી છે અને પદ્મપાશ્ચણ
અને વજ્રપાશ્ચણની મૂશ્ચતવઓ સામાન્ય રીતે અનેક
અાંગરંક્ષકોના રૂપમાાં બનાવવામાાં આવી છે.
• ગુફા નાંબર 12, જે ત્રણ માળ ર્રાવતી ગુફા છે, જેમાાં
તારા, અવલોડકતેિર, માનુષી બુદ્ધ અને વૈરોચન,
અક્ષોભ્ય, રત્નસાંભવ, અશ્ચમતાભ, અમોર્શ્ચસદ્ધ, વજ્રસત્વ
અને વજ્રરાજની મૂશ્ચતવઓ ઉપલધર્ છે.
• બ્રાહ્મણ ર્મવ(શ્ચહન્દુ)ની એક કે બે માળની ગુફા એટલે કે
ગુફા નાંબર 14 છે. સ્તાંભોની ડડઝાઇન એ બૌદ્ધ ગુફાઓમાાં
બનવાની શરૂ થઈ હતી અને શ્ચવકસતી-શ્ચવકસતી 9મી
સદીની જૈન ગુફાઓ સુર્ી પહોંચી હતી, જ્પયાાં એ શ્ચવસ્ૃત
પ્રમાણમાાં અલાંકૃત થઈ હતી.
• બ્રાહ્મણ ગુફા નાંબર 13 થી 28 માાં અનેક મૂશ્ચતવઓ મળી
આવી છે. તેમાાંથી કેટલીક ગુફાઓ શૈવ ર્મવને સમશ્ચપવત
છે, પરંતુ તેમાાં શ્ચશવ અને શ્ચવષ્ણુ અને પૌરાશ્ચણક કથાઓના
અનુસાર તેમના અવતારોની મૂશ્ચતવઓ પ્રસ્તુત કરવામાાં
આવી છે.
• શૈવના કથા-પ્રસાંગોમાાં કૈલાશ પવવત ઉપાડેલો રાવણ,
કલ્યાણ-સુદાં ર જેવા પ્રસાંગો શ્ચચશ્ચત્રત કરવામાાં આવ્યા છે.
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
જ્પયારે વૈષ્ણવ કથા-પ્રસાંગોમાાં શ્ચવષ્ણુના અલગ-અલગ
અવતારોને દશાવવવામાાં આવ્યા છે.
• એલોરાની મૂશ્ચતવઓ ઘણી મોટી છે, અને તેનો શ્ચવસ્તાર
બહાર નીકળેલો છે, જે શ્ચચત્રની પડરશ્ચર્માાં ઊાંડાઈ ઉત્પન્ન
કરે છે. મૂશ્ચતઓ વ ભારે છે. એલોરામાાં અનેક કલાકારો
અલગ-અલગ સ્થળો જેમ કે શ્ચવદભવ(મહારાષ્ટ્ર), કણાવટક,
તશ્ચમલનાડુ વગેરે સ્થળેથી આવ્યા હતા અને મૂશ્ચતઓ વ
બનાવી હતી, જેથી મૂશ્ચતવકળાની શૈલીઓની દૃસ્ષ્ટથી
ભારતને અનેક શૈલીઓનુાં સાંગમ સ્થાન કહેવામાાં આવે
છે.
• ગુફા નાંબર 16 ને કૈલાશ લેણી કહેવામાાં આવે છે. જ્પયાાં
માત્ર એક જ ગુફાને કાપીને એક શૈલ માંડદર બનાવવામાાં
આવ્યુાં છે, જે કલાકારોની એક અનન્ય શ્ચસશ્ચદ્ધ કહેવામાાં
આવે છે. મહત્ત્વપૂણવ શૈવ ગુફાઓમાાં ગુફા નાંબર 29 અને
21 ઉલ્લેખનીય છે. ગુફા નાંબર 29ની સાંરચના એ મુખ્ય
રીતે એશ્ચલફન્ટા જેવી જ છે. ગુફા નાંબર 29, 21, 17, 14
અને 16ની મૂશ્ચતવની કલાત્મક શ્ચવશેષતા શ્ચવશાળ, સ્મારકતા
અને શ્ચચત્રોમાાં પ્રદશ્ચશવત ગશ્ચતશીલતાની દૃસ્ષ્ટથી
આિયવજનક છે.
• એક અન્ય ગુફા સ્થળ એ બાઘ છે. બૌદ્ધ ભીંત-શ્ચચત્રવાળી
બાઘની ગુફાઓ એ મધ્ય પ્રદેશના ર્ાર શ્ચજલ્લાના
મુખ્યાલયથી 97 ડક.મી. દૂર છે. આ ગુફાઓ પ્રાકૃશ્ચતક નથી
પણ ખડકોને કાપીને બનાવી છે. આ પ્રાચીન સમયમાાં
એટલે કે સાતવાહનનાાં સમયમાાં બનાવવામાાં આવી હતી.
અજાંતાની જેમ બાઘની ગુફાઓનુાં શ્ચનમાવણ એ કુશળ
શ્ચશલ્પકારો દ્વારા સીર્ી રીતે રેતીના પથ્થર પર કરવામાાં
આવ્યુાં હતુ.ાં આજે, મુખ્ય નવ ગુફામાાંથી માત્ર પાાંચ
ગુફાઓ જ જોવા મળે છે, જેમાાં તમામ શ્ચભક્ષુઓના શ્ચવહાર
અથવા ચતુષ્કોણવાળા શ્ચવશ્રામ સ્થાનો છે. આમાાં, લઘુ
ખાંડની પાછળના ચૈત્ય એટલે કે પ્રાથવના માટેના ખાંડ હોય
છે.
❖ અોશ્ચલફન્ટા અનો અન્ય સ્થળ:
• મુાંબઇની નજીક સ્સ્થત એશ્ચલફન્ટાની ગુફાઓ શૈવ ર્મવથી
સાંબાંશ્ચર્ત છે. આ ગુફાઓ એલોરાની સમકાલીન છે અને
મૂશ્ચતવઓનુાં શરીર અત્યાંત પાતળુાં અને હલ્કુું છે.
• ખડકો કાપીને ગુફાઓ બનાવવાની પરંપરા દખ્ખનમાાં
ચાલુ હતી. આવી ગુફાઓ મહારાષ્ટ્રમાાં, કણાવટકમાાં

ચાલુક્ય રાજાઓના સાંરક્ષણમાાં મુખ્ય રીતે બાદામી અને
ઐહોલમાાં અને આાંધ્રપ્રદેશના શ્ચવજયવાડા ક્ષેત્રમાાં અને
તશ્ચમલનાડુમાાં પલ્લવ રાજાઓના સાંરક્ષણમાાં મુખ્યત્વે
મહાબશ્ચલપુરમમાાં જોવા મળે છે. દેશમાાં ઇ.સ.ની 6ઠ્ઠી સદી
પછી કલા ઇશ્ચતહાસનો શ્ચવકાસ રાજકીય સ્તર પર વર્ુ થયો
છે.
• અશ્ચહંયા પથ્થરની ર્ાશ્ચમવક મૂશ્ચતવકલાની પરંપરા સાથે સાથે
સમાાંતર રીતે સ્વતાંત્ર સ્થાનીય પરંપરા પણ ચાલતી હતી.
પાકી માટીની અનેક મૂશ્ચતવઓ અલગ-અલગ નાના-મોટા
આકારોમાાં સવવત્ર મળી આવી છે, જેના દ્વારા તેની
લોકશ્ચપ્રયતાની જાણકારી મળે છે. જેમાાંથી અમુક રમકડાાં
છે, અમુક નાની-નાની ર્ાશ્ચમવક મૂશ્ચતવઓ છે અને અમુક
શ્ચવિાસના આર્ાર પર વેદનાઓ અને દુ:ખોના શ્ચનવારણ
માટે બનાવવામાાં આવેલી લઘુ મૂશ્ચતવઓ છે.
❖ પૂવય ભારિની ગુફા પરાં પરા:
• પશ્ચિમ ભારતની સમાન, પૂવી ભારતમાાં આાંધ્રપ્રદેશ અને
ઓડડશાના તટીય ક્ષેત્રોમાાં બૌદ્ધ ગુફાઓનુાં શ્ચનમાવણ
કરવામાાં આવ્યુાં હતુાં. આાંધ્રપ્રદેશના એલુરુ શ્ચજલ્લામાાં સ્સ્થત
ગુાંટાપલ્લી એ એક પ્રમુખ સ્થળ છે. મઠોની સાંરચનાની
સાથે પહાડોમાાં ગુફાઓનુાં શ્ચનમાવણ કરવામાાં આવ્યુાં હતુાં.
કદાચ, આ એક એવુાં શ્ચવશેષ સ્થળ છે, જ્પયાાં સ્તૂપ, શ્ચવહાર
4
સાાંસ્કૃતિક વારસો
અને ગુફાઓનુાં શ્ચનમાવણ એક જ સ્થાન પર થયુાં છે.
ગુાંટાપલ્લીની ચૈત્યની ગુફા ગોળાકાર છે અને પ્રવેશદ્વાર
એ ચૈત્યના રૂપમાાં બન્યા છે. પશ્ચિમ ભારતની અન્ય
ગુફાઓની તુલનામાાં આ ગુફાઓ નાની છે. શ્ચવહાર
ગુફાઓનુાં શ્ચનમાવણ મોટી માત્રામાાં થયુાં છે, વર્ારે નાની
હોવા છતાાં મુખ્ય શ્ચવહાર ગુફાઓ એ બહારથી ચૈત્ય
તોરણો દ્વારા સજાવેલી છે. આ ગુફાઓ લાંબચોરસ છે,
જેની છતો અર્વગોળાકાર છે, જે કોઈપણ પ્રકારના મોટા
ખાંડ વગરની એક માળની અથવા બે માળની છે.
• ઓડડશામાાં ખડકો કાપીને ગુફા બનાવવાની પરંપરા ચાલુ
હતી. ખાંડશ્ચગડર-ઉદયશ્ચગડર એ તેનાાં શરૂઆતનાાં ઉદાહરણો
છે, જે ભુવનેિર નજીક સ્સ્થત છે. આ ગુફાઓમાાં ખારવેલ
જૈન રાજાઓના શ્ચશલાલેખો જોવા મળે છે. શ્ચશલાલેખો
મુજબ, આ ગુફાઓ જૈન મુશ્ચનઓ માટે હતી, જેમાાંથી
કેટલીક માત્ર એક જ ખાંડની છે. અમુક ગુફાઓને શ્ચવશાળ
ખડકોમાાં પશુ આકાર આપી બનાવવામાાં આવી છે. મોટી
ગુફાઓમાાં આગળ સ્તાંભોની સાાંકળ બનાવી વરંડાના
પાછળના ભાગમાાં ખાંડોનુાં શ્ચનમાવણ કરવામાાં આવ્યુાં છે.
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

NCERT Special
સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ભીંિ ચિત્ર પરાં પરાઓાો
❖ પ્રસ્િાવના : ચિત્રકારીનો માત્ર એક જ અંશ જોવા મળે છે.
• અજંતા પછી, જોવા મળતાં ચિત્રકલાનાં પ્રાિીન સ્થળો • આ ગુફાના ચિત્રોમાં રાજમહેલનાં દૃશ્યો ચિચત્રત કરવામાં
ચિત્રકલાની પરંપરાનાં પુન:ચનમાાણના બહુમૂલ્ય આવયાં છે. તેમાં, એક એવું દૃશ્ય ચિચત્રત કરવામાં આવયું
પુરાવાઓ પ્રસ્તુત કરે છે. આ પ્રચતમાઓ પર ભારે પ્લાસ્ટર છે, જેમાં કીચતાવમાન જે પુલકેચશન પ્રથમનો પુત્ર અને
અને પેઈન્ટ કરવામાં આવતું હતું. ગુફાઓ ખોદવાની મંગલેશનો મોટો ભાઈ હતો, જે પોતાની પત્ની અને
પરંપરા પણ અનેક એવા સ્થાનો પર િાલતી હતી, જયાં સાંમતો સાથે એક નૃત્યમાં આનંદ કરતો દશાાવવામાં
આગળ મૂચતાકળા અને ચિત્રકલા બંનેનો એકસાથે ઉપયોગ આવયો છે. શૈલીની દૃષ્ટિથી કહેવામાં આવે તો આ ચિત્ર
થતો હતો. દચિણ ભારતમાં અજંતાથી લઈ બાદામી સુધીની
❖ બાદામી: ભીંતચિત્ર પરંપરાનો ચવસ્તાર છે.
• બાદામી એ કણાાટક રાજયમાં આવેલું છે. તે િાલુક્ય • આની લયબધ્ધ રેખાઓ એ ધારા પ્રવાહના રૂપો અને
વંશની શરૂઆતની રાજધાની હતી, જેમણે ઇ.સ.543થી િુસ્ત સંયોજન કલાની કુશળતા અને પરરપક્વતાના સુદં ર
ઇ.સ. 598 સુધી શાસન કયુું હતુ.ં ઉદાહરણો છે. જે રાજા અને રાણીનો રમણીય અને
• વાકાટક શાસનના પતન પછી, િાલુક્યોએ દચિણ આકર્ાક િહેરો એ આપણને અજંતાની ચિત્ર શૈલીની યાદ
ભારતમાં પોતાની સત્તા સ્થાચપત કરી હતી. િાલુક્ય નરેશ અપાવે છે. તેમની મોટી, આંખો અડધી બંધ અને હોઠ
મંગલેશે બાદામી ગુફાઓનું ખોદકામનું કરાવયું હતુ,ં જે આગળ નીકળેલા બતાવવામાં આવયા છે. િહેરાના
િાલુક્ય નરેશ પુલકેશીન પ્રથમનો નાનો પુત્ર અને અલગ-અલગ ભાગની બહારની રેખાઓ સુસ્પિ છે અને
કીચતાવમાન પ્રથમનો નાનો ભાઈ હતો. ગુફા નંબર-4 ના સંપૂણા િહેરાને સુદં રતા પ્રદાન કરવામાં આવી છે. આ
ચશલાલેખમાં ઇ.સ 578-579 નો ઉલ્લેખ છે. તેથી અનુમાન રીતે કલાકારોએ સામાન્ય રેખાઓના માધ્યમથી સંપૂણા
લગાવી શકાય છે, કે આ ગુફા આ યુગમાં ખોદવામાં આકૃચતને ભવય બનાવી છે.
આવી હતી અને આનો સંરિક રાજા મંગલેશ એ વૈષ્ણવ
❖ પલ્લવ, પાાંડય ઓનો િાોલ રાજાઓાોના શાસન કાળમાાં
ધમાનો અનુયાયી હતો. ભીંિચિત્ર
• ઉત્તર ચિત્રકલાની પરંપરા એ અગાઉની સદીઓમાં
પલ્લવ, પાંડ્ય અને િોલ વંશીય રાજાઓના શાસનકાળમાં
દચિણ ભારતમાં અને તાચમલનાડુ સુધી ચવસ્તરી િૂકી
હતી. જોકે, આમાં િેત્રીય અંતર અવશ્ય જોવા મળે છે.
• પલ્લવ રાજા, જે દચિણ ભારતનાં અમુક ચહસ્સામાં
રાજસત્તામાં આવયા હતા, જે કલા પ્રેમી અને કલાઓના
સંરિક હતા. મહેન્રવમાન પ્રથમ જેણે સાતમી સદીમાં
સત્તા સંભાળી હતી, તેણે પનામલઇ, મંડગપટ્ટુ, અને
કાંિીપુરમ (તચમલનાડુ)માં મંરદરોનું ચનમાાણ કરાવયું હતું.
• સામાન્ય રીતે આ ગુફા ચવષ્ણુ ગુફાના નામથી ઓળખાય મંડગપટ્ટુના ચશલાલેખમાં કહેવામાં આવયું છે, કે
છે. આ ગુફાના સામેના મંડપના મેહરાબદાર છત પર મહેન્રવમાન પ્રથમ એ અનેક શીર્ાકો શોભાવતો હતો, જેમ
કે ચવચિત્રચિત્ર (ચજજ્ઞાસુ મન વાળો), ચિત્રકારપુચલ
1

(કલાકાર કેશરી), િૈત્યકારી (મંરદર ચનમાાતા) વગેરે આ
શીર્ાકો દ્વારા જાણવા મળે છે, કે મહેન્રવમાન પ્રથમ એ
કલા સંબંચધત પ્રવૃચતઓમાં રસ ધરાવતો હતો. અહીંનાં
મંરદરો/દેવલયોમાં આવેલા ચિત્રો પણ મહેન્રવમાનની
પ્રેરણાથી બનાવવામાં આવયા હતા. પરંતુ વતામાનમાં આ
ચિત્રોના અમુક અંશો જ જોવા મળે છે. પનામલઇ દેવીની
આકૃચતને આકર્ાક બનાવવામાં આવી છે.
• કાંિીપુરમ મંરદરનાં ચિત્રો એ તત્કાલીન પલ્લવ નરેશ
રાજચસંહ પ્રથમના સંરિણમાં બનાવવામાં આવયાં હતાં.
વતામાનમાં આ ચિત્રોના અમુક અંશ જ ઉપલબ્ધ છે, જેમાં
સોમસ્કંદનાં ચિત્રનો સમાવેશ થાય છે. આ ચિત્રોનો િહેરો
ગોળ અને મોટો છે. રેખાઓમાં લય જોવા મળે છે.
ભૂતકાળના ચિત્રોની તુલનામાં આ ચિત્રોમાં સુશોભનની
માત્રા વધારે છે.
• જયારે પાંડ્ય સત્તામાં આવયા ત્યારે તેમણે પણ કલાનું
સંરિણ કયુું હતું. ચતરૂમલઇપુરમની ગુફાઓ અને
ચસત્તનાવાસલ (પુદકુ ોટ્ટઇ, તચમલનાડુ)માં આવેલ જૈન
ગુફાઓ એ આ વંશનાં જીવંત ઉદાહરણો છે.
ચસત્તનવાસલમાં િૈત્યના મંડપની અંદરની છત પર અને
બ્રૈકેટ પર ચિત્રો જોવા મળે છે.
• મંડપના ખંભા પર નાિતી સ્વગીય પરીઓની આકૃચતઓ
જોવા મળે છે. આ આકૃચતઓની બહારની રેખાઓ ઘાટી
દોરવામાં આવી છે. પૃષ્ઠભૂચમ પર ચસંદરુ ી લાલ રંગ
કરવામાં આવયો છે. શરીરનો રંગ પીળો છે, અંગોમાં
કોમળતા જોવા મળે છે. નતાકોના િહેરા પર
લાગણીઓની ઝલક જોવા મળે છે. ઘણા ગચતમાન અંગો–
પ્રત્યંગોમાં લય જોવા મળે છે. આ તમામ ચવશેર્તાઓ
કલાકારની સજાનાત્મક કલ્પના-શચિ અને કુશળતાની
સૂિક છે. આ આકૃચતઓની આંખો મોટી અને િહેરાથી
બહાર નીકળેલી છે. આંખોની આ ચવશેર્તા દખ્ખન અને
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
દચિણ ભારતના પાછળના સમયનાં અનેક ચિત્રોમાં જોવા
મળે છે.
• દેવાલય બનાવવાની અને કોતરેલી આકૃચતઓ અને
ચિત્રોને સુશોચભત કરવાની પરંપરા એ િોલ નરેશનાં
શાસનકાળમાં પણ િાલુ રહી હતી, જેમણે 9મી થી 13મી
સદી સુધી આ પ્રદેશ પર શાસન કયુું હતું. પરંતુ 11મી
સદીમા, જયારે િોલ રાજાઓ પોતાની શચિના િરમ
ચશખરે પહોંચ્યા ત્યારે િોલ કલા અને સ્થાપત્ય કલા
(વાસ્તુ કલા) નાં શ્રેષ્ઠ નમૂના પ્રગટ થવા લાગ્યા હતા.
• તચમલનાડુમાં તંજાવુર, ગંગઇકોંડ િોલપુરમ અને
દારસુરમનાં મંરદરો ક્રમશ: રાજારાજ િોલ, તેનો પુત્ર
રાજેન્ર િોલ અને રાજરાજ િોલ રદ્વતીયના શાસનકાળમાં
બન્યા હતા.
• આમ, નતાનમલઇમાં િોલ કાળનાં ચિત્રો જોવા મળે છે,
પરંતુ સૌથી વધુ મહત્ત્વપૂણા ચિત્ર એ બૃહદેશ્વર મંરદર,
તંજાવુરમાં જોવા મળે છે. આ ચિત્ર એ દેવાલયના સાંકડા
પરરક્રમાપથની દીવાલો પર ચિચત્રત કરવામાં આવયાં હતાં.
આ ચિત્રો બે સ્તરોમાં વહેંિાયેલા છે. ઉપરી પરત એ
સોળમી સદીમાં નાયક શાસકોના સમયમાં ચિચત્રત
કરવામાં આવી હતી, જયારે આ ચિત્રોની સપાટી સાફ
કરવામાં આવી તો િોલ સમયના મહાન પરંપરાના
નમૂના જોવા મળ્યા હતા. આ ચિત્રોમાં ભગવાન ચશવનાં
અનેક આખ્યાનો અને રૂપો, જેમ કે કૈલાસવાસી ચશવ,
ચત્રપુરાંતક ચશવ, નટરાજ ચશવ અને સાથે સંરિક રાજરાજ
િોલ અને સલાહકાર કુરૂવર અને નૃત્ય કરતી સ્ત્રીઓ
વગેરેનાં ચિત્રો દશાાવવામાં આવયા છે.
❖ તવજયનગરનાાં ભીંિચિત્રાો
• બૃહદેશ્વર મંરદરનાં ચિત્રોમાં કલાકારોની શૈલીયુિ
પરરપક્વતા દૃશ્યમાન થાય છે, જેનો ચવકાસ કેટલાક
વર્ોના અભ્યાસ પછી થયો છે.
• આમાં, લહેરદાર સુદં ર રેખાઓનો પ્રવાહ, આકૃચતઓમાં
હાવ – ભાવ અને અંગોમાં કોમળતા દેખાય છે. આમાં,
િોલ સમયના કલાકારોની પરરપક્વતા અને પૂણાતા
પ્રદચશાત થાય છે અને બીજી બાજુ સંક્રમણ સમયની
શરૂઆત થાય છે, તેની ખબર પડે છે.

• ત્રીજી સદીમાં િોલ વંશના પતન પછી ચવજયનગરના
રાજવંશે (14મી સદીથી 16મી સદી) પોતાનો કબજો
જમાવી લીધો હતો અને હમ્પીથી ચત્રિી સુધી સમસ્ત
િેત્રને પોતાના ચનયંત્રણમાં લઈ લીધુ હતું અને હમ્પીને
પોતાના રાજયની રાજધાની બનાવી હતી.
• ઘણા મંરદરોમાં તે સમયના અનેક ચિત્રો આજે પણ જોવા
મળે છે. ચત્રિી નજીક (ચતરુપરાકુનરમ્, તચમલનાડુ) મળી
આવેલાં ચિત્રો એ 14મી સદીમાં બનાવવામાં આવયાં હતાં,
જે ચવજયનગર શૈલીના શરૂઆતી શૈલીના નમૂના છે.
• હમ્પીમાં, ચવરુપાિ મંરદરના મંડપની અંદરની છત ઉપર
અનેક ચિત્રો બનાવવામાં આવયાં છે, જેમાં તે સમયની
ઇચતહાસની ઘટનાઓ અને રામાયણ અને મહાભારતના
પ્રસંગો દશાાવવામાં આવયા છે. અનેક મહત્ત્વપૂણા ચિત્રની
હારમાં એક ચિત્રમાં બુક્કારાયના આધ્યાષ્ટત્મક ગુરુ
ચવધારણ્યને એક પાલકીમાં બેસાડી એક શોભાયાત્રામાં
લઈ જઈ રહ્યા છે. સાથે, ચવષ્ણુના અવતારોને પણ ચિચત્રત
કરવામાં આવયા છે.
• ચિત્રોમાં આકૃચતઓની પૃષ્ઠભૂચમ અને િહેરો બતાવવામાં
આવયો છે. આકૃચતઓની આંખો મોટી-મોટી અને કમર
પાતળી બતાવવામાં આવી છે.
• આધુચનક આંધ્રપ્રદેશમાં, ચહંદપુ ુરની નજીક લેપાિીમાં
ત્યાનાં ચશવ મંરદરની દીવાલો પર ચવજયનગરીય
ચિત્રકલાના ઉત્તમ નમુનાઓ જોવા મળે છે.
• પરંપરાનું પાલન કરીને ચવજયનગરના ચિત્રકારોએ એક
ચિત્રાત્મક ભાર્ાનો ચવકાસ કયો છે, જેમાં િહેરાને
પૃષ્ઠભૂચમના રૂપમાં અને આકૃચતઓ અને વસ્તુઓને બે
પરરમાણોમાં દશાાવવામાં આવી છે. રેખાઓ ચનચિત છે,
પણ સરળ રીતે દશાાવવામાં આવી છે અને સંયોજન સરળ
રેખાઓના ઉપખંડમાં પ્રગટ થાય છે. અગાઉની સદીઓની
3
સાાંસ્કૃતિક વારસો
આ શૈલીયુિ સંમેલનોને દચિણ ભારતના ચવચભન્ન
કેન્રોના કલાકારો દ્વારા ષ્ટસ્વકારવામાં આવયા હતા.
• 17મી અને 18મી સદીના નાયકકાળના ચિત્રોએ
ચતરુપરાકુનરમ્, શ્રીરંગમ, ચતરૂવરૂરમાં જોવા મળે છે.
ચતરૂપરાકુનરમમાં બે અલગ-અલગ કાળના એટલે કે
14મી સદી અને 17મી સદીના ચિત્રો જોવા મળે છે.
શરૂઆતના ચિત્રોમાં વધામાન મહાવીરના જીવનના
સંદભાનું ચિત્રણ કરવામાં આવયું છે.
• નાયક કાળના ચિત્રોમાં મહાભારત અને રામાયણના
પ્રસંગો અને કૃષ્ણલીલાના દૃશ્યોને ચિચત્રત કરવામાં
આવયા છે.
• ચતરુવરુરમાં એક ચિત્રની હારમાં મુિકુ ુંદની કથા ચિચત્રત
કરવામાં આવી છે. ચિદંબરમ, તચમલનાડુમાં અનેક
ચિત્રની હારમાં ચશવ અને ચવષ્ણુથી સંબંચધત કથાઓ
ચિચત્રત કરવામાં આવી છે. ચશવની ચભિાટન મૂચતા અને
ચવષ્ણુનું મોચહની રૂપ વગેરે ચિચત્રત કરવામાં આવયા છે.
• તચમલનાડુના અકાુંટ ચજલ્લાનાં િેંગમ સ્થળ પર ષ્ટસ્થત શ્રી
કૃષ્ણના મંરદરમાં 60 એવી ચિત્રોની હાર છે, જેમાં
કથાઓનું ચિત્રણ કરવામાં આવયું છે. આ ચિત્રો નાયક
ચિત્રકળાના પછીના િરણના નમૂનાઓ છે.
• ઉપરોિ ઉદાહરણો દ્વારા એવું જણાય છે, કે નાયક
શૈલીના ચિત્રો એ ચવજયનગર શૈલીના ચવસ્ૃત રૂપો છે.
• જોકે, આમાં અમુક િેચત્રય પરરવતાનો કરવામાં આવયા છે.
આકૃચતઓની પૃષ્ઠભૂચમ એ સમતલ પૃષ્ઠભૂચમ પર
દશાાવવામાં આવી છે. અચહંયાં પુરુર્ આકૃતીઓની કમર
પાતળી બતાવવામાં આવી છે. જયારે ચવજયનગર શૈલીમાં
તેમના પેટ ભારે અથવા બહાર નીકળેલા દશાાવવામાં
આવયા છે. કલાકારોએ અગાઉની સદીઓની જેમ
પરંપરાઓનું પાલન કરી ચિત્રોમાં ગચત ભરવાનું અને
ચિત્રો વચ્ચેની જગ્યાઓને ગચતશીલ બનાવવાનું કામ કયુું
છે. તચમલનાડુમાં નટરાજનું ચિત્ર આ ઘટનાનું સારું
ઉદાહરણ છે.
❖ કો રલનાાં ભીંિચિત્રાો
• કેરલના ચિત્રકારોએ (16મી સદીથી 18મી સદી) સ્વયંમ
પોતાની એક ચિત્રાત્મક ભાર્ા અને તકચનકનો ચવકાસ
કરી લીધો હતો. જોકે, તેમણે પોતાની શૈલીમાં નાયક અને

ચવજયનગર શૈલીના અમુક તત્વોને સમજી-ચવિારીને
સ્વીકારી લીધાં હતાં.
• આ કલાકારો દ્વારા કથકલી, કલમ એઝુથુ (કેરલમાં ધાચમાક
ચવચધનાં સમય જમીન પર કરવામાં આવતી ચિત્રકારી)
જેવી સમકાલીન પરંપરાઓથી પ્રભાચવત થઈને એક એવી
ભાર્ાનો ચવકાસ કયો, જેમાં તેજસ્વી અને િમકદાર
રંગોનો પ્રયોગ થતો હતો અને માનવ આકૃચતઓને ચત્ર-
પરરમાણના રૂપમાં પ્રસ્તુત કરી શકાતી હતી. આમાંથી,
ઘણા ચિત્રો પૂજાગૃહની દીવાલો અને મંરદરોના
મેહરાબની દીવાલો પર અને અમુક રાજમહેલની અંદર
જોવા મળે છે.
• ચવર્યની દૃષ્ટિથી કેરલના ચિત્રો બાકીની પરંપરાથી
અલગ જોવા મળે છે. આમાં, ચિચત્રત ઘણા આખ્યાન
ચહન્દુઓની ધાચમાક કથાઓ અને પૌરાચણક પ્રસંગો પર
આધારરત હતા, જે તે સમયમાં કેરલમાં લોકચપ્રય હતા.
એવું પણ જાણવા મળે છે, કે કલાકારોએ પોતાના
ચિત્રણના ચવર્ય માટે રામાયણ અને મહાભારતના
સ્થાચનક રૂપાંતરો અને મૌચખક પરંપરાઓનો આધાર
બનાવયો હતો.
4
સાાંસ્કૃતિક વારસો
• કેરલના ભીંતચિત્રો 60 થી વધુ સ્થળો પરથી મળી આવયા
છે. જેમાં આ ત્રણ મહેલોનો સમાવેશ થાય છે. – કોિીનો
ડિ મહેલ, કાયમકુલમનો કૃષ્ણાપુરમ મહેલ અને
પતાનાલપુરમનો મહેલ. જે સ્થળો પર કેરલના ભીંત ચિત્ર
પરંપરાની પરરપક્વ અવસ્થા દશ્યમાન થાય છે, તેમાં કૃષ્ણ
મંરદર, પનાયનાકાવુ, ચતરૂકોડીથાનમ, ચત્રપરયારનું
શ્રીરામ મંરદર અને ચત્રસુરનું વડક્કુનાથનનું મંરદર
વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
• આજે, દેશના ચવચભન્ન ભાગોનાં ગ્રામીણ ચવસ્તારમાં ઘરો
અને હવેલીઓની બહારની દીવાલો પર ભીંતચિત્રો જોવા
મળે છે. આ ચિત્રો ધાચમાક ચવચધઓ અથવા તહેવારો પર
મચહલાઓ દ્વારા બનાવવામાં આવે છે અથવા દીવાલોના
શણગાર માટે આ ચિત્રો દોરવામાં આવે છે.
 સાાંસ્કૃતિક વારસો

સાાંસ્કૃતિક વારસાો
ભારિીય કળાનાો ઇતિહાસ ભાગ- 1
❖ કળા એોટલો શાં?
• પોતાને થયેલ અનુભવ અને તેમાાંથી પ્રાપ્ત થયેલ જ્ઞાન આધારે તે સાંસ્કૃક્તતની કલાના ઇક્તતહાસનો અભ્યાસ કરી
તેમજ મનના ભાવો-ભાવનાઓ બીજા સુધી પહોંચાડવા, શકાય છે.
એ દરેક વ્યક્તિની સહજ પ્રવૃક્તિ હોય છે. આ સહજ ❖ ઉદાહરણ િરીકો મરાઠા ચિત્રશૈલી
પ્રવૃક્તિની પ્રેરણાથી જ્યારે કોઇ સૌંદયયપૂણય ક્તનમાયણ • સિરમાાં શતકના ઉિરાધયમાાં મરાઠા ક્તચત્રશૈલી ક્તવકક્તસત
કરવામાાં આવે છે, ત્યારે તેને કળા કહેવામાાં આવે છે. થવાની શરૂઆત થઈ. આ ક્તચત્રશૈલીનાાં ક્તચત્રો રંગીન
• કળાક્તનક્તમયક્તતના મૂળમાાં રહેલા કલાકારની કલ્પના, તેમજ ભીંતક્તચત્ર અને હસ્તક્તલક્તખત પ્રતોમાાં લઘુક્તચત્રોના
સાંવેદનશીલતા, ભાવનાશીલતા અને કૌશલ્યો જેવાાં ઘટકો સ્વરૂપમાાં છે.
અત્યાંત મહત્ત્વનાાં હોય છે. • વાઇ, મેણવલી, સાતારા
❖ દૃશ્યકળા એનો લલલિકળા : જેવાાં સ્થળોએ જૂના વાડામાાં
• કળાના “દૃશ્યકળા અને ‘લક્તલતકળા' એવા બે ભાગ મરાઠા ક્તચત્રશૈલીનાાં કેટલાક
પાડવામાાં આવે છે. લક્તલતકળાને આાંક્તગક કળા પણ ભીંતક્તચત્રો જોવા મળે છે.
કહેવામાાં આવે છે. દૃશ્યકળાનો ઉદય પ્રાગૈક્તતહાક્તસક મરાઠા ક્તચત્રશૈલીમાાં
કાળમાાં જ થયો હતો, તે દશાયવતા અનેક કળાના રાજપૂત ક્તચત્રશૈલી અને
નમૂનાઓ દુક્તનયામાાં અશ્મયુગીન ગુફાઓમાાંથી પ્રાપ્ત થયા યુરોક્તપયન ક્તચત્રશૈલીનો
છે. પ્રભાવ જોવા મળે છે.
❖ લાોકકલા એનો એભભજાિ કલા : • એકાદી ક્તચત્રશૈલી જે કાળમાાં ક્તવકક્તસત થઈ હોય, તે
• કલાની 'લોકકલા' અને 'અક્તભજાત કલા' એવી બે પરંપરા કાળની રહેણીકરણી, પોશાક, રીતરરવાજ જેવી બાબતોનો
માનવામાાં આવે છે. 'લોકકલા' એ અશ્મયુગીન કાળથી અભ્યાસ તે શૈલીના ક્તચત્રોના આધારે કરી શકાય.
અક્તવરત ચાલતી આવતી પરંપરા છે. તેનો આક્તવષ્કાર એ ❖ ભારિની દૃશ્યકલા પરાં પરા
લોકોના દૈક્તનક જીવનનો જ ભાગ હોય છે. તેને કારણે આ • દૃશ્યકળામાાં ક્તચત્રકલા અને ક્તશલ્પકળાનો સમાવેશ થાય
પરંપરાની અક્તભવ્યક્તિ વધારે સ્વયાંસ્ફૂરરત હોય છે. છે.
સમૂહમાાંના લોકોના પ્રત્યક્ષ સહભાગથી લોકકલાનુાં
➢ ચિત્રકલા :
ક્તનમાયણ થાય છે.
• ક્તચત્રકલા રિપરરમાણ્વીય હોય છે. દા.ત. ક્તનસગયક્તચત્રો,
• ‘અક્તભજાત કલા’ એ પ્રમાક્તણત ક્તનયમોના ચોકઠામાાં વસ્તુક્તચત્ર, વ્યક્તિક્તચત્ર,
બાંધાયેલી હોય છે. તેને આત્મસાત કરવા માટે દીઘયકાલીન વાસ્તુનુાં આરેખન વગેરે
પ્રક્તશક્ષણની આવશ્યકતા હોય છે. ક્તચત્રોં રેખાાંરકત કરવામાાં
❖ કલાશૈલી : આવે છે. તે માટે ક્તશલાખાંડ,
• કલાક્તનક્તમયક્તતની દરેક કલાકારોની સ્વતાંત્ર પદ્ધક્તત એટલે કે ભીંત, કાગળ, સુતરાઉ
શૈલી હોય છે. કોઈ પદ્ધક્તત જ્યારે પરંપરાનુાં સ્વરૂપ ધારણ અથવા રેશમી કપડાના
કરે છે ત્યારે તે પદ્ધક્તત ક્તવક્તશષ્ટ કલાશૈલી તરીકે ફલકો, માટીનાાં વાસણો
ઓળખવામાાં આવે છે. જેવા માધ્યમોનો ઉપયોગ
• દરેક સાંસ્કૃક્તતમાાં જુદા જુદા કાળખાંડ અને પ્રદેશ સાથે કરવામાાં આવે છે. દા.ત. અજાંતા ગુફામાાંનુાં બોક્તધસત્ત્વ
સાંબાંક્તધત ક્તવક્તશષ્ટ કલાશૈલી ક્તવકક્તસત થાય છે. તે શૈલીના પદ્મપાક્તણનુાં ભીંતક્તચત્ર.
1

❖ લાોકચિત્રકલા શૈલી :
• અશ્મયુગીન કાળનાાં ગુફાક્તચત્રો અનેક દેશોમાાં મળી આવે
છે.
• ભારતમાાં મધ્ય પ્રદેશ, ઉિર પ્રદેશ, ક્તબહાર, ઉિરાખાંડ,
કણાયટક, આાંધ્ર પ્રદેશ અને તેલગ ાં ણા રાજ્યોમાાં ગુફાક્તચત્રો
ધરાવતાાં સ્થળો છે. મધ્યપ્રદેશમાાં ભીમબેટકામાાં આવેલ
ગુફાક્તચત્રો પ્રક્તસદ્ધ છે. ભીમબેટકાનો સમાવેશ સાાંસ્કૃક્તતક
વારસાસ્થળોમાાં કરવામાાં આવ્યો છે.
• ગુફાક્તચત્રોમાાં મનુષ્યાકૃક્તત, પ્રાણી અને કેટલીક ભૌક્તમક્તતક
આકૃક્તતઓનો સમાવેશ હોય છે. આ ક્તચત્રોમાાં નૈસક્તગયક
દ્રવ્યોથી તૈયાર કરેલ કાળો, લાલ, સફેદ જેવા રંગો
વપરાયા છે. તે કાળના લોકોમાાં તેમના પરરસર ક્તવશેનુાં
જ્ઞાન અને નૈસક્તગયક સ્રોતોનો ઉપયોગ કરવાના તાંત્રજ્ઞાનનો
કઈ રીતે ક્તવકાસ થતો ગયો, તેની કલ્પના આ ક્તચત્રો િારા
કરી શકાય છે.
❖ વારલી ચિત્રકળા
• મહારાષ્ટ્રની વારલી ક્તચત્ર પરંપરા અને ક્તપાંગુળ અથવા
ક્તચત્રકથી પરંપરા એ
લોકકલા શૈલીના શ્રેષ્ઠ
ઉદાહરણો છે. વારલી
ક્તચત્રકલાને લોકક્તપ્રય
બનાવવામાાં થાણે
ક્તજલ્લાના ક્તજવ્યા
સોમ્યા મશેનુાં ખૂબ
મોટુાં યોગદાન છે. તેમને તેમના વારલી ક્તચત્રો માટે ભારત
અને વૈક્તિક સ્તરે અનેક પુરસ્કારો મળ્યા છે. (ઇ.સ.
2011માાં તેમને પદ્મશ્રી)
❖ ચિત્રકથી કળા
• બારમાાં શતકમાાં ચાલુક્ય રાજા સોમેિરે લખેલા
‘માનસોલ્લાસ’ અથવા ‘અક્તભલક્તિતાથયક્તચાંતામણી’ ગ્રાંથમાાં
ક્તચત્રકથી પરંપરાનુાં વણયન જોવા મળે છે. તેના પરથી આ
પરંપરાની પ્રાચીનતાની કલ્પના કરી શકાય છે.
• કઠપૂતળી અથવા ક્તચત્રોની મદદથી રામાયણ,
મહાભારતની કથા કહેવાની પરંપરા એટલે ક્તચત્રકથી
પરંપરા છે. આ પરંપરાના ક્તચત્રો કાગળ પર દોરીને
નૈસક્તગયક રંગોથી રંગેલા હોય છે. એક કથા માટે સામાન્ય
રીતે 30 થી 50 ક્તચત્રોનો ઉપયોગ કરવામાાં આવે છે.
2
સાાંસ્કૃતિક વારસો
ક્તચત્રકથી પરંપરા પેઢી દરપેઢી જુદીજુદી કથા કહેવા માટે
આવા ક્તચત્રોની પોથીઓ સાચવવામાાં આવે છે. નામશેિ
થવાના આરે આવેલી આ પરંપરાને પુનજીક્તવત કરવા
સરકાર અને કલાકારો પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે.
❖ એભભજાિ ચિત્રકલા :
• પ્રાચીન ભારતીય સાક્તહત્યમાાં ક્તવક્તવધ કલાઓનો વ્યાપક
ક્તવચાર કરેલો જોવા મળે છે. જેમાાં કુલ 64 કલાઓનો
ઉલ્લેખ છે. જેમાાં ક્તચત્રકલાનો ઉલ્લેખ ‘આલેખ્યમ્' અથવા
'આલેખ્ય ક્તવદ્યા' તરીકે કરવામાાં આવ્યો છે.
❖ હસ્િલલખિિ પ્રિાોમાાંનાાં લઘચિત્રાો :
• હસ્તક્તલક્તખત પ્રતોમાાંના લઘુક્તચત્રો પર શરૂઆતમાાં
પક્તશયયન શૈલીનો પ્રભાવ હતો. દક્તક્ષણ તરફ મુસ્સ્લમ
રાજવહીવટના આશ્રયમાાં દખ્ખની લઘુક્તચત્રશૈલી ક્તવકક્તસત
થઇ. મોગલ સમ્રાટ અકબરની કારરકદીમાાં પક્તશયયન અને
ભારતીય ક્તચત્રકારોની મોગલ લઘુક્તચત્રશૈલીનો ઉદય થયો.
❖ યરાોપીયન ચિત્રશૈલી:
• ક્તિરટશ રાજ દરમ્યાન ભારતીય ક્તચત્રશૈલીપર પાશ્ચાત્ય
ક્તચત્રશૈલીનો પ્રભાવ જોવા મળે છે. સવાઇ માધવરાવ
પેશવાના કાળમાાં સ્કોરટશ ક્તચત્રકાર જેમ્સ વેલ્સના નેતૃત્વ
નીચે પુણેમાાં આવેલા શક્તનવારવાડામાાં એક કળાશાળાની
સ્થાપના કરવામાાં આવી. તેમણે સવાઇ માધવરાવ અને
નાના ફડણવીસનુાં ક્તચત્ર દોયુય હતુાં.
• ક્તચત્રવસ્તુનુાં આબેહૂબ ક્તચત્રણ પાશ્ચાત્ય ક્તચત્રશૈલીની
ક્તવશેિ ક્તવક્તશષ્ટતા માનવામાાં આવે છે. મુાંબઇમાાં ઈસવીસન
1857માાં સ્થપાયેલ અને પાશ્ચાત્ય કલાશૈલીનુાં ક્તશક્ષણ
આપનાર કલાશાળા જે.જે. સ્કૂલ ઓફ આટટ ઍન્ડ
ઇન્ડસ્રીમાાંથી અનેક ગુણવાન ક્તચત્રકાર પ્રક્તસક્તદ્ધ પામ્યા છે.
જેમાાંના પેસ્તનજી બોમનજીએ અજાંટા ગુફાના ક્તચત્રોની
પ્રક્તતકૃક્તત તૈયાર કરી છે.
❖ લાોકભશલ્પકલા શૈલી :
• ક્તચત્રકલાની જેમ જ ક્તશલ્પકલા પણ અશ્મયુગીન કાળ
જેટલી જ પ્રાચીન છે. પથ્થરના હક્તથયારો બનાવવાની
શરૂઆત એક રીતે ક્તશલ્પકલાની શરૂઆત હતી એમ કહી
શકાય. ભારતમાાં ધાક્તમયક પ્રસાંગે માટીની મૂક્તતય તૈયાર કરી
તેની પૂજા કરવાની અથવા તે અપયણ કરવાની પ્રથા હડપ્પા
 સાાંસ્કૃતિક વારસો
સાંસ્કૃક્તતના કાળથી જ હતી. તે આજે પણ બાંગાળ, ક્તબહાર, • મધ્ય પ્રદેશના સાાંચીમાાં આવેલ સ્તૂપ સૌ પ્રથમ સમ્રાટ
ગુજરાત, રાજસ્થાન જેવા અનેક રાજ્યોમાાં અસ્સ્તત્વમાાં અશોકના સમયમાાં બનાવવામાાં આવ્યો. તેના પરના
છે. મહારાષ્ટ્રમાાં તૈયાર કરાતી ગણેશ મૂક્તતય, ગૌરીનાાં ક્તશલ્પોની સજાવટ પાછળથી મનાય છે. ભારતમાાં કરવામાાં
મુખવટા, બૈલપોળા માટે તૈયાર કરાતા માટીના બળદો, આવી હોવાનુાં ક્તશલ્પકળાનો ક્તવકાસ પછીના સમયમાાં થતો
પૂવયજોના સ્મરણાથે બનાવવામાાં આવતી ખાાંભીઓ, રહ્યો તેનો પૂરાવો આપણને ભારહૂતના સ્તૂપો પરનાાં
આરદવાસી ઘરોમાાં જાળવણી માટેની માટીની કોઠીઓ ક્તશલ્પો િારા મળે છે.
વગેરે ઉદાહરણો આ ક્તશલ્પકલાની લોક પરંપરાની સાક્ષી • બૌદ્ધ ધમયનો પ્રસાર ભારતની બહાર દૂર દૂર સુધી થયો.
પૂરે છે.
❖ ભશલ્પકલા :
• ક્તશલ્પકલા ક્તત્રપરરમાણીય હોય છે. દા.ત. મૂક્તતય, પૂતળાાં,
કલાપૂણય વાસણો અને
વસ્તુ. ક્તશલ્પો કોતરવામાાં
અથવા ઘડવામાાં આવે છે.
જેના માટે પથ્થર, ધાતુ
અને માટીનો ઉપયોગ
કરવામાાં આવે છે. વેરૂળની
તેથી તે દેશોમાાં સ્તૂપ બાાંધવાની પરંપરા શરૂ થઇ,
કૈલાસ ગુફા અખાંડ
ઇન્ડોનેક્તશયામાાં બોરોબુદરુ માાં આવેલો સ્તૂપ ક્તવિનો સૌથી
ક્તશલામાાંથી કોતરેલુાં
મોટો સ્તૂપ છે. જે આઠમા-નવમાાં શતકમાાં બાાંધવામાાં
અરિતીય ક્તશલ્પ છે.
આવ્યો છે. ઇસવીસન ૧૯૯૧માાં યુનેસ્કોએ બોરોબુદરુ ને
સારનાથમાાં આવેલા અશોક સ્તાંભ પરના ચાર ક્તસાંહના
વારસાસ્થળ જાહેર કયુું છે.
ક્તશલ્પ પર આધારરત ક્તચત્ર ભારતનુાં રાષ્ટ્રીય માનક્તચહ્ન છે.
➢ લાોકભશલ્પકલા શૈલી :
• ક્તચત્રકલાની જેમ જ ક્તશલ્પકલા પણ અશ્મયુગીન કાળ
જેટલી જ પ્રાચીન છે. પથ્થરના હક્તથયારો બનાવવાની
શરૂઆત એક રીતે ક્તશલ્પકલાની શરૂઆત હતી એમ કહી
શકાય. ભારતમાાં ધાક્તમયક પ્રસાંગે માટીની મૂક્તતય તૈયાર કરી
તેની પૂજા કરવાની અથવા તે અપયણ કરવાની પ્રથા હડપ્પા
સાંસ્કૃક્તતના કાળથી જ હતી. તે આજે પણ બાંગાળ, ક્તબહાર,
ગુજરાત, રાજસ્થાન જેવા અનેક રાજ્યોમાાં અસ્સ્તત્ત્વમાાં
છે.
➢ એભભજાિ ભશલ્પકલા શૈલી :
• હડપ્પા સાંસ્કૃક્તતની મુદ્રા, પથ્થર અને કાાંસ્યના (કાાંસાના)
પૂતળા પાાંચ હજાર વિય અથવા તેના કરતાાં પણ વધુ
પ્રાચીન ભારતીય ક્તશલ્પકલાની સાક્ષી આપે છે. મૌયય
સમ્રાટ અશોકના કાળના પથ્થરના સ્તાંભથી સાચા અથયમાાં
ભારતમાાં પથ્થર કોતરીને ક્તશલ્પ ક્તનમાયણ કરવાની
શરૂઆત થઈ, એવુાં માનવામાાં આવે છે.
3