JEAN JACQUES ROUSSEAU

UMOWA
SPOŁECZNA
Przeło ył o r a z wstępem i p r z y p i s a m i opatrzył
ANTONI PERETIATKOWICZ

Ksią kę zakupiono ze środków

Fundacji Samorządu Studentów
Uniwersytetu Warszawskiego

Biblioteka Uniwers' ka w Warszawie

1000355517 ' o,

Kęty 2002
Wydawnictwo A N T Y K ,
TYTUŁ ORYGINAŁU: 1/\f ą 5 0 8 2 G

DU CONTRAT SOCIAL OU PRINCIPES DE DROIT POLITIQUE

Wydanie pierwsze: K r a k ó w 1918

Wydanie drugie: P o z n a ń 1920
S P I S TREŚCI
Wydanie trzecie: Ł ó d ź 1948
Wydanie czwarte: P W N , Warszawa 1966
Wydanie piąte, na podstawie wydania trzeciego, Wstęp tłumacza 5
poprawione i u z u p e ł n i o n e : Wydawnictw o A N T Y K , K ę t y 2002

Umowa społeczna
Przedmowa 10

v
' KSIĘGA PIERWSZA

Rozdział I . Przedmiot tej pierwszej księgi 11

Przekład: Antoni Peretiatkowicz " I I . O społeczeństwach pierwotnych 12
Skład i łamanie tekstu: Dariusz Loranc " . I I I . O prawie silniejszego 13

Redakcja i korekta: Katarzyna Szeliga-Juchnik, Piotr Derewiecki IV. O niewoli 14

" V. Nale y zawsze sięgać do pierwotnego układu 17
Projekt obwoluty: „Grafikon", Bielsko-Biała
" ' V I . O umowie społecznej 18
D r u k i oprawa: Drukarnia Narodowa S.A. " V I I . O zwierzchniku 20
ul. Marszałka J . Piłsudskiego 19 " VIII. O ustroju społecznym 22
31-110 K r a k ó w " I X . O władzy rzeczowej 23

^ KSIĘGA DRUGA

Rozdział { I . Zwierzchnictwo nie podlega odstąpieniu 26*

" I I . Zwierzchnictwo jest niepodzielne 27
ISBN 83-88524-33-X
" I I I . C z y wola powszechna mo e błądzić 28
" IV. O granicach władzy zwierzchniej 30
" V. O prawie ycia i śmierci 33
V I . O ustawie 34
Wydawnictwo A N T Y K - Marek Derewiecki " V I I . O prawodawcy 37 \
ul. Szkotnia 29a, 32-650 Kęty V I I I . O ludzie 40^
Tel./fax (033) 8454149, (033) 8455077, 0602434217 IX. Ciąg dalszy 41
E-mail: wydawnictwo@antyk.kety.pl . IX. Ciąg dalszy 4jj
www.antyk.kety.prv.pl " X I . O ró nych systemach prawodawstwa 45 '*
Dystrybucja: Firma Dystrybucyjna A N T Y K , tel. (033) 8561584, 0502637305 " X I I . Podział ustaw 47

BUW­Kk­ oi I « j'6t

PRZEDMOWA
T a mała r o z p r a w a j e s t wyciągiem z p r a c y b a r d z i e j o b s z e r n e j , podjętej niegdyś
b e z o b l i c z e n i a m y c h sił i o d d a w n a p o r z u c o n e j . Z ró nych urywków, które mo na
b * o wykorzystać z t e g o , c o zostało z r o b i o n e , t e n j e s t najwa niejszy i w y d m m i
się n a j b a r d z i e j g o d n y , b y być o f i a r o w a n y m publiczności. R e s z t a ju n i e i s t n i e j e .
KSIĘGA PIERWSZA
Pragnę zbadać, c z y mo e istnieć w u s t r o j u społecznym jakaś reguła rządzenia
p r a w o w i t a i p e w n a , biorąc l u d z i t a k i m i , j a k i m i są, a p r a w a t a k i m i j a k być mogą
Będę się z a w s z e starał p r z y t y m b a d a n i u łączyć t o , n a c o p r a w o p o z w a l a , z t y m ,
c o n a k a z u j e i n t e r e s , a b y sprawiedliwość i u yteczność n i e zostały r o z d z i e l o n e .
Przystępuję d o r z e c z y , n i e uzasadniając wa ności m e g o p r z e d m i o t u . Zapytają
m n i e , c z y j e s t e m księciem l u b prawodawcą, e piszę o p o l i t y c e . O d p o w i a d a m , e
n i e i e d l a t e g o właśnie piszę o p o l i t y c e . G d y b y m był księciem l u b prawodawcą, n i e
traciłbym c z a s u n a mówienie, c o czynić nale y; uczyniłbym t o a l b o b y m milczał.
Będąc o b y w a t e l e m w o l n e g o państwa i członkiem władzy z w i e r z c h n i e j b e z 2
względu n a słaby wpływ m e g o głosu w s p r a w a c h p u b l i c z n y c h , p r a w o głosowania
w y s t a r c z a , b y nało yć n a m n i e obowiązek z a p o z n a n i a się z n i m i . J e s t e m szczęśli-
w y , ilekroć z a s t a n a w i a m się n a d rządami, e z a w s z e w m y c h b a d a n i a c h znajduję
n o w e p o w o d y d o k o c h a n i a rządu m e g o k r a j u !
Rozdział I
P R Z E D M I O T T E J P I E R W S Z E J KSIĘGI
Człowiek urodził się w o l n y , a wszędzie j e s t w o k o w a c h . Z a p a n a n a d i n n y m i
3
uwa a się t e n , który n i e p r z e s t a j e być większym o d n i c h n i e w o l n i k i e m . J a k się
dokonała t a z m i a n a ? N i e w i e m . C o mogłoby ją uprawomocnić? Tę kwestię, j a k są-
dzę, j e s t e m w s t a n i e rozstrzygnąć . 4
1
W zdaniu tym uwidacznia się wyraźnie odmienny charakter tej rozprawy od znanego dzieła
Monteskiusza (O duchu p r a n i , 1748), w którym autor zajmował się faktami realnymi, „prawem po-
zytywnym rządów ustalonych", jak powiada sam Rousseau w E m i l u . [Wydanie polskie: Monteskiusz,
O duchu praw, przeł. Tadeusz Boy- eleński, Wydawnictwo A N T Y K , Kęty 1997 - przypis redakcji.]
2
Republika genewska była w zasadzie demokratyczna, w praktyce arystokratyczna.
3
Rousseau ma tu prawdopodobnie na myśli stan pierwotny ludzkości, opisany w Discours sur
l ' o r i g i n e de 1'inegalite p a r m i les hommes, 1755. [Zob. Wstęp tłumacza, s. 6 - przypis redakcji.]
. Ustęp ten świadczy dobitnie, e rozprawa Rousseau nie ma charakteru historycznego, e nie
4
chodzi tu o faktyczne powstanie społeczeństwa i państwa (bo tego nie mo na stwierdzić w sposób
naukowy), ale o to, jakim państwo być powinno, jakie zasady rządzenia mają społeczeństwem kie-
 J . J . Rousseau, U m o w a społeczna
12
G d y b y m uwzględnił t y l k o siłę i s k u t e k , który stąd w y n i k a , powiedziałbym:
„Dopóki l u d j e s t z m u s z o n y d o posłuszeństwa i słucha, c z y n i d o b r z e ; s k o r o t y l k o
mo e zrzucić j a r z m o i z r z u c a j e , c z y n i j e s z c z e l e p i e j ; b o odzyskując wolność p r z e z
t o s a m o p r a w o , które m u ją odebrało, a l b o słusznie ją o d z y s k u j e , a l b o niesłusznie
m u ją o d b i e r a n o " . A l e porządek społeczny j e s t p r a w e m świętym, które słu y z a p o d -
stawę w s z y s t k i m i n n y m . J e d n a k p r a w o t o n i e p o c h o d z i z n a t u r y ; o p i e r a się więc.
n a układach. C h o d z i o t o , b y wiedzieć, j a k i e są t e układy. Z a n i m d o t e g o przystą-
pię, muszę ustalić t o , c o t e r a z powiedziałem.
Rozdział II
O SPOŁECZEŃSTWACH PIERWOTNYCH
N a j d a w n i e j s z y m z e w s z y s t k i c h społeczeństw i j e d y n y m n a t u r a l n y m jest r o d z i n a :
5
p r z y t y m d z i e c i są złączone z o j c e m t a k długo, dopóki g o potrzebują d o p r z e t r w a n i a .
S k o r o t y l k o t a p o t r z e b a ustaje, węzeł n a t u r a l n y rozwiązuje się. D z i e c i z w o l n i o n e z posłu-
szeństwa nale nego o j c u , o j c i e c z w o l n i o n y z o p i e k i n a d dziećmi - w s z y s c y stają się
jednakąwo niezale ni. Je eli n a d a l pozostają złączeni, t o ju n i e n a p o d s t a w i e n a -
t u r a l n e j , a l e d o b r o w o l n e j ; n a w e t więc r o d z i n a u t r z y m u j e się n a p o d s t a w i e układu.
T a wolność wspólną j e s t w y n i k i e m nąturv_człowieka. P i e r w s z y m p r a w e m j e s t
o c h r o n a własnego ycia, p i e r w s z e s t a r a n i a s a m s o b i e j e s t w i n i e n i g d y t y l k o osiąga
w i e k dojrzały, s a m d e c y d u j e o środkach s w e g o u t r z y m a n i a i staje się p r z e z t o s w o i m
własnym p a n e m .
Mo na b y więc uwa ać rodzinę z a pierwowzór społeczeństw p o l i t y c z n y c h :
władca wyobra a o j c a , l u d wyobra a d z i e c i , w s z y s c y rodzą się równi i w o l n i ,
odstępują swoją wolność t y l k o d l a własnego po ytku. Cała ró nica p o l e g a n a t y m ,
e w r o d z i n i e miłość o j c a d o d z i e c i z o s t a j e w y n a g r o d z o n a z a opiekę n a d n i m i ,
w państwie zaś przyjemność r o z k a z y w a n i a zastępuje miłość, której n i e m a władca
w o b e c s w o i c h ludów.
G r o c j u s z p r z e c z y , j a k o b y w s z e l k a władza l u d z k a została u t w o r z o n a n a korzyść
t y c h , którzy są rządzeni ; j a k o przykład p r z y t a c z a niewolę. Stałym s p o s o b e m j e g o
6
r o z u m o w a n i a j e s t o p a r c i e p r a w a n a f a k t a c h . Mo na b y zastosować metodę b a r -
7
d z i e j konsekwentną, a l e m n i e j przychylną d l a tyranów.
rować. W pierwotnym rękopisie (tzw. genewskim) powkda Rousseau: J a szukam prawa i rozumu
i nie dyskutuję nad faktami." (I, 5.) ^ (
5
„Naturalne" oznacza tu przeciwieństwo do społeczeństwa konwencjonalnego, opartego na układzie.
6
Grocjusz, prawnik i historyk holenderski z X V I I wieku, napisał słynne dzieło D e i u r e belli ac
pacis (1625), o którym Rousseau często wspomina. [Wydanie polskie: O p r a w i e wojny i pokoju, t. I - I I ,
przeł. R. Bierzanek, P W N , Warszawa 1957 - przypis redakcji.]
7
„Uczone badania nad prawem publicznym są często tylko historią dawnych nadu yć i niesłusz-
nie upierano się, by je z trudem zbyt często studiować" ( T r a i t e des interets de l a F r a n c e avec ses voisins
- markiz d'Argenson). To właśnie uczynił Grocjusz. (Uwaga autora.)
Księga pierwsza 13
J e s t więc wątpliwe, według G r o c j u s z a , c z y ród l u d z k i nale y d o s e t k i l u d z i , c z y
te t a s e t k a l u d z i nale y d o r o d u l u d z k i e g o ; z d a j e się, i skłania się o n w całej s w e j
ksią ce d o p i e r w s z e g o z d a n i a . P o d o b n i e sądzi H o b b e s . O t o więc g a t u n e k l u d z i
8
p o d z i e l o n y z o s t a j e n a s t a d a bydląt, z których ka de m a s w e g o n a c z e l n i k a , p i l n u -
jącego j e w c e l u po arcia.
T a k j a k p a s t e r z p o s i a d a naturę wy szą o d n a t u r y s w e g o s t a d a , t a k p a s t e r z e l u d z i ,
będący i c h władcami, mają równie naturę wy szą o d s w y c h ludów. P o d o b n i e
rozumował, według F i l o n a , c e s a r z K a l i g u l a , wnioskując n a p o d s t a w i e t e j a n a l o g i i
9
l o g i c z n i e , e królowie są b o g a m i a l b o e l u d y są bydlętami.
R o z u m o w a n i e K a l i g u l i z g a d z a się z w y w o d a m i H o b b e s a i G r o c j u s z a . P r z e d n i m i
w s z y s t k i m i tak e A r y s t o t e l e s twierdził, e l u d z i e n i e są równi z n a t u r y , t y l k o e
j e d n i rodzą się, a b y zostać n i e w o l n i k a m i , a i n n i władcami.
A r y s t o t e l e s miał rację, a l e brał s k u t e k . z a przyczynę. Ka dy człowiek u r o d z o n y
w n i e w o l i , rodzi.się n i e w o l n i k i e m ; t o f a k t . N i e w o l n i c y tracą w s z y s t k o w s w y c h
k a j d a n a c h , n a w e t chęć i c h z r z u c e n i a ; lubią swoją niewolę, j a k t o w a r z y s z e U l i s e s a
lubili swe rozbestwienie Je eli są,więc n i e w o l n i c y z n a t u r y , t o d l a t e g o e b y l i -
n a j p i e r w n i e w o l n i c y w b r e w n a t u r z e . Siła stworzyła p i e r w s z y c h niewolników, p o d -
łość utrwaliła i c h b y t .
N i e mówiłem n i c o królu A d a m i e a n i o c e s a r z u N o e m , o j c u t r z e c h w i e l k i c h
monarchów, którzy p o d z i e l i l i świat między s i e b i e , j a k t o uczyniły d z i e c i S a t u r n a ,
z a których i c h uwa ano. S p o d z i e w a m się, e będą m i wdzięczni z a tę powściągli-
wość, b o pochodząc w p r o s t o d j e d n e g o z t y c h ksią ąt i mo e z l i n i i n a j s t a r s z e j , n i e
w i e m , c z y p r z y s p r a w d z e n i u tytułów n i e zostałbym p r a w o w i t y m królem r o d z a j u
l u d z k i e g o . J a k k o l w i e k n i e sposób zaprzeczyć, e A d a m był władcą świata, p o d o b -
n i e j a k R o b i n s o n s w o j e j w y s p y , póki był j e g o j e d y n y m mieszkańcem, d o g o d n y m
było w t y m c e s a r s t w i e , e m o n a r c h a , p e w n y s w e g o t r o n u , n i e potrzebował o b a -
wiać się a n i buntów, a n i w o j e n , a n i spiskowców . 11
4 Rozdział III
O PRAWIE SILNIEJSZEGO
N a j s i l n i e j s z y n i e j e s t n i g d y dość s i l n y m , b y zostać n a z a w s z e p a n e m , je eli n i e
przekształci s w e j siły w p r a w o , a posłuszeństwa w obowiązek. Stąd p r a w o s i l m e p ~
8
Hobbes, filozof angielski z XVIII wieku. Dziełajdo których Rousseau nawiązuje, to: Decm (1642)
i L e v i a t h a n (1651). [Wydania polskie: Elementy filozofii, t. I - I I , przeł. Czesław Znamierowski, P W N ,
Warszawa 1956; L e w i a t a n , przeł. Czesław Znamierowski, PWN , Warszawa 1954 - przypis redakcji.]
9
Filon, filozof ydowsko-grecki z Aleksandrii, yjący w I wieku po Chrystusie.
1 0
Zob. mały traktat Plutarcha, zatytułowany: e zwierzęta korzystają z rozumu. (Uwaga autora.)
1 1
Ten ironiczny ustęp skierowany jest zapewne przeciw teorii Filmera, wyra onej w dziele
P a t r i a r c h a , w którym autor bronił władzy królewskiej, powołując się na pierwotną władzę'patri-
archalną, przysługującą ojcu nad dziećmi, sięgając w ten sposób a do Adama.
 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
14
s z e g o ; p r a w o t r a k t o w a n e p o z o r n i e i r o n i c z n i e , w rzeczywistości zaś p o d n i e s i o n e d o
z a s a d y . C z y j e d n a k n i e wyjaśnią n a m n i g d y t e g o słowa? Siła j e s t potęgą fizyczną:
1 2
n i e d o s t r z e g a m , c o d l a moralności mo e z j e j skutków wyniknąć. Ustąpić w o b e c
siły o z n a c z a a k t konieczności n i e zaś w o l i ; j e s t t o , c o najwy ej, a k t r o z w a g i . W j a k i m
z n a c z e n i u mo e t o się stać obowiązkiem?
Przypuśćmy n a chwilę, e t o d o m n i e m a n e p r a w o obowiązuje. Twierdzę, e
w y n i k n i e stąd niepojęte z a m i e s z a n i e . B o s k o r o siła t w o r z y p r a w o , s k u t e k z m i e n i a
się w r a z z przyczyną; ka da siła przewa ająca pierwszą z d o b y w a j e j p r a w a . S k o r o
mo na n i e słuchać b e z k a r n i e , mo na n i e słuchać p r a w n i e ; a poniewa s i l n i e j s z y m a
z a w s z e rację, nale y t y l k o postarać się o t o , b y zostać s i l n i e j s z y m . Czym e więc
j e s t p r a w o , które g i n i e z chwilą, g d y u s t a j e siła? Je eli t r z e b a słuchać p r z y m u s o w o ,
n i e m a p o t r z e b y słuchać z obowiązku; a s k o r o n i e j e s t się d o posłuszeństwa z m u -
s z o n y m , n i e j e s t się d o n i e g o równie zobowiązanym. Stąd w y n i k a , e p r a w o n i e
d o d a j e n i c d o siły; o n o n i e o z n a c z a t u n i c z e g o . 1 3
Bądźcie posłuszni władzom. Je eli t o m a znaczyć: u l e g a j c i e s i l e , p r z e p i s j e s t d o -
b r y , ale z b y t e c z n y ; zaręczam, e n i e będzie n i g d y n a r u s z o n y . Wszak e władza p o -
c h o d z i o d B o g a , przyznaję t o ; ale w s z e l k a c h o r o b a równie p o c h o d z i o d N i e g o . C z y
w y n i k a stąd, e z a b r o n i o n e j e s t wzywać l e k a r z a ? Je eli b a n d y t a n a p a d a n a m n i e
w l e s i e , n i e t y l k o muszę m u p r z y m u s o w o oddać sakiewkę, a l e g d y b y m mógł ją
ukryć, c z y j e s t e m w s u m i e n i u zaobowiązany ją wydać? B o przecie p i s t o l e t p r z e z
n i e g o t r z y m a n y j e s t tak e potęgą.
. U z n a j m y więc, e siła n i e t w o r z y p r a w a i e jest się zobowiązanym słuchać t y l k o
władzy p r a w o w i t e j . W t e n sposób z a w s z e p o w r a c a m o j e p o p r z e d n i e p y t a n i e . 14
Rozdział IV
O NIEWOLI
Poniewa aden człowiek n i e m a władzy n a t u r a l n e j n a d i n n y m człowiekiem
i poniewa siła n i e t w o r z y n i g d y p r a w a , pozostają więc układy, j a k o p o d s t a w a
w s z e l k i e j władzy p r a w o m o c n e j między l u d ź m i . 15
Je eli p o j e d y n c z y człowiek, p o w i a d a G r o c j u s z , mo e odstąpić swą wolność
i zostać n i e w o l n i k i e m p a n a , d l a c z e g o cały naród n i e mógłby s w o j e j odstąpić i zostać
p o d d a n y m króla. J e s t t u w i e l e słów d w u z n a c z n y c h , które^yymagają wyjaśnienia;
Rousseau chce tu po-wiedzieć, e o prawie silniejszego mówi się nieraz ironicznie; w yciu
1 2
rzeczywistym jednak uznaje się prawo władz, rozporządzających siłą.
Jest to ponowne stwierdzenie, e Rousseau pojmuje „prawo" w znaczeniu normatywnym (prawo,
1 3
które być powinno) i nie chce go opierać na faktach.
Postawione na początku pierwszego rozdziału.
1 4
Przyjmując układy (conventions)
1 5
za podstawę prawa, Rousseau chce jednak od razu wykluczyć
mo liwość dobrowolnego pozbycia się wolności, co Grocjusz uwa ał za dopuszczalne.
Księga pierwsza 15
a l e t r z y m a j m y się słowa o d s t ą p i ć . Odstąpić, t o z n a c z y dać a l b o sprzedać. Otó
człowiek, który z o s t a j e n i e w o l n i k i e m i n n e g o , n i e o d d a j e s i e b i e ; o n się s p r z e d a j e ,
c o n a j m n i e j z a s w o j e u t r z y m a n i e . A l e z a c o l u d się s p r z e d a j e ? Król n i e t y l k o n i e
z a p e w n i a s w o i m p o d d a n y m u t r z y m a n i a , a l e s a m d o s t a j e o d n i c h własne; a według
R a b e l a i s król n i e yje z b y l e c z e g o . P o d d a n i oddają swoją osobę p o d w a r u n k i e m ,
e weźmie się tak e i c h majątek. N i e widzę, c o i m z o s t a j e d o z a c h o w a n i a .
Powiedzą, e d e s p o t a z a p e w n i a s w y m p o d d a n y m jspokój społeczny . Z g o d a , 16
a l e c o o n i n a t y m zyskują, je eli w o j n y , które j e g o a m b i c j a n a n i c h ściąga, je eli
j e g o chciwość j e s t n i e n a s y c o n a , je eli k o r u p c j a j e g o ministrów n i s z c z y i c h b a r d z i e j ,
ni t o czyniły n i e s n a s k i ? C o o n i zyskują, je eli t e n spokój n a w e t nale y d o i c h
n i e d o l i ? yje się s p o k o j n i e tak e w więzieniu; czy t o w y s t a r c z a , b y się t a m czuć
d o b r z e ? Grecy^zamknięci w j a s k i n i C y k l o p a yli t a m s p o k o j n i e oczekując, k i e d y
n a d e j d z i e p o r a n a i c h po arcie.
Powiedzieć, e człowiek o d d a j e się z a d a r m o , j e s t rzeczą niedorzeczną i n i e p o -
jętą; a k t t a k i j e s t n i e p r a w o w i t y i niewa ny, ju choćby d l a t e g o , e t e n , k t o g o z a -
w i e r a , n i e j e s t p r z y z d r o w y c h zmysłach. Powiedzieć t o o "całym l u d z i e , z n a c z y
zało yć i s t n i e n i e l u d u wariatów; w a r i a c t w o n i e t w o r z y p r a w a .
' G d y b y n a w e t ka dy mógł odstąpić s i e b i e s a m e g o , ' n i e mógłby odstąpić s w y c h
d z i e c i ; o n e rodzą się ludźmi i i s t o t a m i w o l n y m i , i c h wolność d o n i c h nale y, t y l k o
s a m e mogą nią rozporządzać. Z a n i m dojdą d o w i e k u dojrzałego, o j c i e c mo e w i c h
i m i e n i u uzgadniać w a r u n k i i c h u t r z y m a n i a , i c h d o b r o b y t u , a l e n i e mo e odstępo-
wać i c h nieodwołalnie i b e z w a r u n k o w o ; b o t a k i e o d d a n i e j e s t s p r z e c z n e z c e l a m i
n a t u r y i p r z e k r a c z a p r a w a r o d z i c i e l s k i e . A b y rząd s a m o w o l n y stał się p r a w o m o c -
1 7
n y , t r z e b a , by l u d w ka dym p o k o l e n i u [decydował o j e g o u z n a n i u l u b o d r z u c e n i u ;
(
a l e wówczas rząd t e n przestałby być s a m o w o l n y .
Z r z e c się s w e j wolności, t o z n a c z y z r z e c się s w e g o człowieczeństwa, p r a w
ludzkości, n a w e t s w y c h obowiązków. N i e mo e istnieć adne w y n a g r o d z e n i e d l a
t e g o , k t o się z r z e k a w s z y s t k i e g o . T a k i e z r z e c z e n i e się j e s t s p r z e c z n e z naturą czło-
w i e k a i o z n a c z a o d e b r a n i e w s z e l k i e j moralności s w o i m c z y n o m , odejmując w o l -
ność s w o j e j w o l i . W r e s z c i e j e s t t o układ b e z z a s a d n y i s p r z e c z n y , b y z j e d n e j s t r o n y
istniała władza bezwzględna, z d r u g i e j posłuszeństwo b e z g r a n i c . Czy n i e j e s t
j a s n e , e n i e m a się adnych zobowiązań w s t o s u n k u d o t e g o , o d którego m a się
p r a w o wymagać w s z y s t k i e g o ? I s a m t e n w l a r u n e k , b e z równowa nika, b e z z a m i a -
n y , czy n i e pociąga z a sobą niewa ności a k t u ? B o j a k i e p r a w o miałby w o b e c m n i e
mój n i e w o l n i k , s k o r o w s z y s t k o , c o o n p o s i a d a , d o m n i e nale y, a poniewa j e g o
p r a w o nale y d o m n i e , t o p r a w o m o j e w o b e c m n i e s a m e g o j e s t w y r a z e m b e z ad-
nego znaczenia.
1 6
Rousseau ma tu zapewne na myśli teorię Hobbesa.
1 7
Zdanie to nale y rozumieć w związku z początkiem rozdziału drugiego, gdzie Rousseau okre-
ślał naturalne przyczyny władzy ojcowskiej oraz jej granice.
 16 j . J. Rousseau, U m o w a społeczna Księga pierwsza

G r o c j u s z i i n n i wyprowadzają z w o j n y j e s z c z e j e d n o źródło d o m n i e m a n e g o p r a - p o d c z a s w o j n y s p r a w i e d l i w y ksią ę z a g a r n i a w k r a j u n i e p r z y j a c i e l a w s z y s t k o , c o

w a n i e w o l i . Poniewa zwycięzca p o s i a d a , i c h z d a n i e m , p r a w o d o z a b i c i a zwycję-.
onego, t e n o s t a t n i mo e okupić s w o j e ycie k o s z t e m wolności; układ t y m b a r d z i e j
p r a w o w i t y , e sprzyja o b u s t r o n o m .
A l e j a s n e jest, e t o d o m n i e m a n e p r a w o d o z a b i j a n i a zwycię onego n i e wypływa
w aden sposób z e s t a n u w o j n y . Z t e g o p o w o d u , e l u d z i e , yjąc w niepodległości p i e r -
w o t n e j , n i e mają między sobą stosunków dość stałych, b y utworzyć s t a n p o k o j u l u b
s t a n w o j n y , n i e są o n i w c a l e w r o g a m i n a t u r a l n y m i . Wojnę wywołuje s t o s u n e k w z a -
j e m n y r z e c z y , a n i e l u d z i ; i poniewa s t a n w o j n y n i e mo e wyniknąć z e zwykłych s t o -
s t a n o w i własność publiczną, a l e s z a n u j e ón o s o b y i d o b r a p r y w a t n e , s z a n u j e p r a -
w a , n a których o p a r t e są j e g o własne. Poniewa c e l e m w o j n y jest z n i s z c z e n i e państwa
n i e p r z y j a c i e l a , w o l n o zabijać j e g o obrońców, dopóki mają broń w ręku; a l e k i e d y
ją składają i poddają się, przestają być w r o g a m i l u b narzędziem w r o g a , stają się z n o w u
t y l k o ludźmi i n i e m a m y więcej p r a w a decydować o i c h yciu. N i e k i e d y mo na
zabić państwo, n i e zabijając a n i j e d n e g o z j e g o członków; w o j n a z a t e m n i e daje'
adnego p r a w a , które b y n i e było k o n i e c z n y m d l a j e j c e l u . Z a s a d y t e są o d m i e n n e
ni t e , które głosi G r o c j u s z : n i e opierają się n a a u t o r y t e c i e p o e t ó w , a l e wypły- 21

sunków o s o b i s t y c h , a t y l k o z e stosunków r z e c z o w y c h , w o j n a p r y w a t n a , c z y l i człowie- wają z n a t u r y r z e c z y i opierają się n a r o z u m i e .

k a z człowiekiem, n i e mo e istnieć a n i w s t a n i e n a t u r y , g d z i e n i e m a stałej własności, Według p r a w a p o d b o j u , jedyną j e g o podstawą j e s t p r a w o s i l n i e j s z e g o . Je eli
a n i w s t a n i e społecznym, g d z i e w s z y s t k o z n a j d u j e się p o d władzą p r a w . w o j n a n i e daje zwycięzcy p r a w a d o m o r d o w a n i a ludów p o k o n a n y c h , n i e mo e o n
i c h u j a r z m i e n i a opierać n a p r a w i e , którego n i e p o s i a d a . W o l n o zabijać n i e p r z y j a -
W a l k i p r y w a t n e , p o j e d y n k i , p o t y c z k i są działaniami, które n i e wytwarzają o k r e -
c i e l a t y l k o wówczas, je eli n i e mo na g o zrobić n i e w o l n i k i e m . Z a t e m p r a w o b r a -
ślonego s t a n u ; c o się zaś t y c z y w o j e n p r y w a t n y c h , d o z w o l o n y c h p r z e z Postano-
18

n i a d o n i e w o l i n i e w y n i k a z p r a w a z a b i j a n i a . N i e w o l n o n a m kazać m u k o s z t e m
wienia króla f r a n c u s k i e g o L u d w i k a I X , a z a w i e s z o n y c h p r z e z pokój bo y, są t o
wolności okupić s w e ycie, d o którego n i e m a m y adnego p r a w a . Opierając p r a w o
nadu ycia rządów f e u d a l n y c h , s y s t e m u n i e d o r z e c z n e g o (je eli t o był s y s t e m ) , s p r z e c z -
ycia i śmierci n a p r a w i e n i e w o l i , a p r a w o n i e w o l i n a p r a w i e ycia i śmierci, czy
nego, z z a s a d a m i p r a w a n a t u r a l n e g o i z w s z e l k i m d o b r y m u s t r o j e m . 1 9

n i e j e s t o c z y w i s t y m , e w p a d a m y w błędne koło?
W o j n a n i e j e s t więc b y n a j m n i e j s t o s u n k i e m człowieka d o człowieka, ale s t o s u n -
Przyjmując n a w e t t o o k r u t n e p r a w o z a b i j a n i a w s z y s t k i e g o , twierdzę, e n i e w o l n i k
k i e m państwa d o państwa, w którym j e d n o s t k i stają się nieprzyjaciółmi n i e j a k o
wzięty-na w o j n i e a l b o l u d p o d b i t y n i e jest zobowiązany d o n i c z e g o względem s w e g o
p r z y p a d k o w o , n i e j a k o l u d z i e a n i n a w e t o b y w a t e l e , t y l k o j a k o ołnierze; n i e j a k o
2 0

p a n a i m u s i g o słuchać o t y l e , o i l e jest z n i e w o l o n y . Biorąc równowa nik j e g o ycia,

członkowie o j c z y z n y , a l e j a k o obrońcy. W r e s z c i e ka de państwo mo e mieć z a
zwycięzca n i e zrobił m u adnej łaski; z a m i a s t g o zabić b e z korzyści, zabił g o z korzyścią.
nieprzyjaciół t y l k o i n n e państwa, n i e zaś l u d z i , zwa ywszy, e między r z e c z a m i
N i e t y l k o więc n i e uzyskał n a d n i m adnej władzy oprócz siły, której u ył, ale s t a n
ró nej n a t u r y n i e mo na ustalić adnego p r a w d z i w e g o s t o s u n k u .
w o j n y t r w a między n i m i n a d a l ; s a m i c h s t o s u n e k j e s t w y n i k i e m t e g o , a k o r z y s t a n i e
T e n p u n k t w i d z e n i a z g a d z a się z u s t a l o n y m i z a s a d a m i w s z y s t k i c h czasów i z e
z p r a w a w o j n y n i e d o p u s z c z a adnego t r a k t a t u p o k o j o w e g o . Z a w a r l i o n i układ, z g o d a ,
stałą praktyką ludów c y w i l i z o w a n y c h . Wypowiedzenia.wojenfsą n i e t y l k o z a w i a -
ale układ t e n n i e t y l k o n i e u s u w a s t a n u w o j n y , a l e z a p o w i a d a d a l s z e j e g o t r w a n i e .
d o m i e n i e m m o c a r s t w , ale tak e i c h p o d d a n y c h . C u d z o z i e m i e c , c z y t o król, c z y j e d -
T a k więc, w j a k i m k o l w i e k k i e r u n k u r o z p a t r u j e m y t e r z e c z y , j j r a w o _ j i i e w o l i n i e
n o s t k a p r y w a t n a , c z y l u d , k i e d y k r a d n i e , z a b i j a l u b więzi p o d d a n y c h , b e z w y p o -
istnieje n i e t y l k o dlatego, e n i e jest p r a w o w i t e , ale dlatego, e jest n i e d o r z e c z n e ,
w i e d z e n i a w o j n y panującemu, n i e j e s t n i e p r z y j a c i e l e m , l e c z rozbójnikiem. N a w e t
n i c z e g o ' n i e o z n a c z a . W y r a z y „niewolnik" i „prawo" są s p r z e c z n e i w z a j e m n i e się
wykluczają. C z y człowieka d o człowieka, c z y człowieka d o n a r o d u , z a w s z e b e z s e n -
, To znaczy nie stanowią określonego, charakterystycznego przejawu ani stanu natury, ani stanu
1 8

społecznego, ani stanu wojny (we właściwym tego słowa znaczeniu).

sowną będzie t a k a d e k l a r a c j a : , - , Z a w i e r a m z tobą układ ną twoją wyłączną szkodę,
[Wiedzę na temat systemu sądownictwa XIII-wiecznej Francji Rousseau wyniósł zapewne
1 9
a n a ' moją wyłączną korzyść i będę g o dotrzymywał• t a k długo, dopóki zechcę,
z Monteskiuszowskiego O duchu praw. Tam te więcej na temat reform prawnych Ludwika I X Świętego, a t y będziesz g o przestrzegał, dopóki j a zechcę".
a zwłasza kodeksu zwanego Postanowieniami, zob. Monteskiusz, dz. cyt. s. 467 i n. - przypis redakcji.] /
Rzymianie, którzy rozumieli i bardziej szanowali prawo wojny, ani eli jakikolwiek inny naród
2 0

w świecie, byli tak dalece skrupulatni w tym względzie, e nie wolno było obywatelowi słu yć jako wolon- Rozdział V
tariuszowi bez wcześniejszego wyraźnego zobowiązania się przeciwko nieprzyjacielowi lub wyraźnie wy-
mienionemu nieprzyjacielowi. Kiedy legion, w którym Katon Młodszy zaczynał słu bę wojskową pod NALE Y Z A W S Z E SIĘGAĆ D O P I E R W O T N E G O UKŁADU
Popiliusem, został zreformowany, Katon Starszy pisał do Popiliusa, aby ten, je eli chce zatrzymać jego
syna w swej słu bie, kazał mu zło yć nową przysięgę wojskową, poniewa poprzednia została uniewa -
G d y b y m n a w e t przyznał t o w s z y s t k o , c o d o t y c h c z a s zwalczałem, z w o l e n n i c y
niona i nie mógłby on walczyć przeciwko nieprzyjacielowi. Katon napisał więc do swego syna, aby nie d e s p o t y z m u n i c z e g o b y n a t y m n i e z y s k a l i . Z a w s z e istnieć będzie w i e l k a ró nica
brał udziału w walce, dopóki nie zło y nowej przysięgi. Wiem, e mogą mi przeciwstawić oblę enie Clusium
i inne poszczególne fakty; ale ja przytaczam prawa, zwyczaje. Rzymianie nale ą do tych, którzy najrzadziej Grocjusz w swym dziele O p r a w i e wojny i pokoju
2 1
powołuje się ustawicznie na autorytet Pisma
naruszali swoje prawa, i są jedynymi, którzy mieli takie piękne. (Uwaga autora do wydania z 1782 r.) Świętego, ró nych uczonych, a nawet poetów,
18 J. J., Rousseau, U m o w a społeczna
między o p a n o w a n i e m m a s y a rządzeniem społeczeństwem. Je eli l u d z i e r o z p r o s z e -
n i , b e z względu n a i c h liczbę, zostają u j a r z m i e n i p r z e z j e d n e g o , widzę t u t y l k o p a n a
i niewolników, ale n i e widzę l u d u i j e g o n a c z e l n i k a . J e s t t o , r z e c mo na, n a g r o m a -
d z e n i e , a l e n i e z r z e s z e n i e ; b r a k t u d o b r a p u b l i c z n e g o i ciała p o l i t y c z n e g o . Czło-
2 2
w i e k t e n , choćby ujarzmił połowę świata, będzie z a w s z e t y l k o jednostką p r y w a t -
ną. J e g o i n t e r e s , ró ny o d korzyści i n n y c h . l u d z i , jest z a w s z e t y l k o i n t e r e s e m p r y -
w a t n y m . Je eli człowiek t e n z g i n i e , państwo p o z o s t a j e p o n i m w rozkładzie i b e z
łącznika, p o d o b n i e j a k dąb rozkłada się i z a m i e n i a w kupę popiołów, k i e d y z o s t a -
n i e pochłonięty p r z e z ogień.
L u d , p o w i a d a G r o c j u s z , mo e się oddać królowi. Z a t e m , z d a n i e m G r o c j u s z a ,
l u d j e s t l u d e m , z a n i m się o d d a królowi. W y d a r z e n i e t o j e s t a k t e m społecznym; ka e
dopuścić o b r a d y p u b l i c z n e . P r z e d z b a d a n i e m a k t u , p r z e z który l u d w y b i e r a króla,
nale ałoby więc zbadać a k t , n a m o c y którego l u d jest l u d e m ; b o a k t t e n p o p r z e d z a
t a m t e n z konieczności i j e s t prawdziwą podstawą społeczeństwa . 2 3
I s t o t n i e , g d y b y n i e było p o p r z e d n i e g o układu, t o z c z e g o wynikałby, zakłada-
jąc wybór niejednomyślny, obowiązek mniejszości p o d d a n i a się w o l i większości?
I n a j a k i e j p o d s t a w i e t y c h s t u , którzy chcą mieć p a n a , mają p r a w o głosować z a t y c h
dziesięciu, którzy g o w c a l e n i e pragną. P r a w o większości głosów s a m o j e s t u s t a n o -
w i e n i e m u m o w n y m i zakłada choć r a z wystąpienie jednomyślności . 24
Rozdział VI
0 UMOWIE SPOŁECZNEJ
P r z y p u ś ć m y , e l u d z i e d o s z l i d o t e g o k r e s u , k i e d y p r z e s z k o d y , utrudniające
25
i c h z a c h o w a n i e w s t a n i e n a t u r y biorą górę, p r z e z swój opór, n a d siłami s t o s o w a -
n y m i p r z e z jednostkę d o p r z e t r w a n i a . w . _ t y m s t a n i e . Wówczas t e n s t a n p i e r w o t n y
n i e mo e n a d a l istnieć i ród l u d z k i zginąłby, g d y b y n i e zmienił s w e g o s p o s o b u
ycia.
Poniewa l u d z i e n i e mogą tworzyć n o w y c h sił, a l e t y l k o łączyć i kierować t y m i ,
które istnieją, n i e mają więc i n n e g o s p o s o b u s a m o z a c h o w a n i a , j a k utworzyć drogą
łączenia sumę sił, które b y mogły przełamać p r z e s z k o d y , wprawić w r u c h z a p o -
mocą j e d n e j sprę yny i spowodować i c h z g o d n e współdziałanie.
2 2
„Ciałem politycznym" będzie dla Rousseau tylko taka organizacja polityczna, która opiera się
na więzach moralno-społecznych, nie zaś tylko na sile.
Rousseau odró nia tu akt utworzenia społeczeństwa (tzw. pactum
2 3
unionis) i akt utworzenia
władzy (pactum subjectionis), zwraca jednocześnie główną uwagę na pierwszy, podczas gdy jego po-
przednicy zajmowali się przewa nie drugim.
2 4
Rousseau będzie dalej (Księga czwarta, rozdz. II) sam bronił zasady większości głosów, ale na
warunkach gwarantujących wolność jednostki.
Słowo to znowu świadczy, e umowa społeczna Rousseau nie jest faktem historycznym, ale
2 5
hipotezą myślową, niezbędną dla rozumnego uzasadnienia prawnego ustroju społecznego.
Księga pierwsza 19
T a k a s u m a sił mo e powstać t y l k o - z połączenia w i e l u l u d z i ; a l e je eli siła
i wolność ka dego człowieka są p i e r w s z y m i narzędziami j e g o z a c h o w a n i a , c z y mo e
j e ograniczyć, n i e szkodząc s o b i e i n i e zaniedbując starań, które w o b e c s i e b i e j e s t
w i n i e n ? Trudność t a , z a s t o s o w a n a w s t o s u n k u d o m e g o p r z e d m i o t u , mo e być w y -
ra ona w następujących słowach:
„Znaleźć formę z r z e s z e n i a , która b y broniła i chroniła całą siłą wspólną osobę
i d o b r a ka dego członka i p r z y której ka dy, łącząc się z e w s z y s t k i m i , słuchałby
j e d n a k t y l k o s i e b i e i pozostał p w n i e w o l n y m j a k p o p r z e d n i o " . O t o j e s t p r o b l e m
2 6
z a s a d n i c z y , który rozwiązuje;umowa s p o ł e c z n a (contrat social).
W a r u n k i t e j u m o w y są t a k określone p r z e z naturę s a m e g o a k t u , e n a j m n i e j s z a
i c h z m i a n a spowodowałaby i c h uniewa nienie i bezskuteczność; j a k k o l w i e k więc
mo e n i e zostały n i g d y wyraźnie w y p o w i e d z i a n e , pozostają wszędzie t a k i e s a m e ,
wszędzie milcząco przyjęte i u z n a n e t a k d a l e c e , e w r a z i e złamania u m o w y s p o -
2 7
łecznej ka dy w r a c a d o s w o i c h p r a w p i e r w o t n y c h i o d z y s k u j e wolność naturalną,
tracąc wolność umowną, d l a której zrzekł się t a m t e j .
W a r u n k i t e , nale ycie r o z u m i a n e , sprowadzają się w s z y s t k i e d o j e d n e g o , a m i a -
n o w i c i e : [zupełnego o d d a n i a się ka dego członka z e w s z y s t k i m i j e g o p r a w a m i c a -
łemu społeczeństwu .{Poniewa ka dy o d d a j e się w zupełności, s y t u a c j a j e s t rów-
28
n a d l a w s z y s t k i c h . S k o r o zaś s y t u a c j a j e s t j e d n a k o w a d l a w s z y s t k i c h , w n i k o g o i n -
t e r e s i e n i e le y, b y czynić ją ucią liwą d l a i n n y c h j
C o więcej, poniewa o d d a n i e się następuje b e z zastrze eń, związek j e s t t a k d o -
skonały, j a k t y l k o być mo e, i aden członek n i e mo e n i c z e g o ądać. G d y b y b o -
w i e m p o z o s t a w i o n e zostały j a k i e k o l w i e k p r a w a poszczególnym j e d n o s t k o m ^ t o
w p r z y p a d k u b r a k u wspólnego przeło onego, który b y mógł rozstrzygać między
n i m i a ogółem, ka dy, będąc s w o i m własnym sędzią, pretendowałby wkrótce, a b y
zostać n i m d l a w s z y s t k i c h . S t a n n a t u r y utrzymałby się n a d a l i z r z e s z e n i e stałoby
.się z konieczności t y f a n i c z n e l u b d a r e m n e . 2 9
^ W r e s z c i e , ka dy oddając się w s z y s t k i m , n i e o d d a j e się n i k o m u ; poniewa n i e '
m a adnego członka, n a d którym n i e nabyłoby się t y c h s a m y c h p r a w , j a k i e m u się
względem s i e b i e odstępuje, uzyskując e k w i w a l e n t w s z y s t k i e g o , c o się t r a c i , i więcej
siły d l a z a c h o w a n i a t e g o , c o z o s t a j e /
Rousseau mówi o „równej wolności" w znaczeniu istoty wolności ludzkiej, ale nie sposobu
2 6
wykonywania, gdy w stanie społecznym jednostka będzie krępowana warunkami umowy społecznej.
Rousseau wyra a się tu w formie pozwalającej przypuszczać, e umowa społeczna była rze-
2 7
czywiście zawierana. Ale jest to tylko forma przedstawienia, która tłumaczy się wpływem poprzed-
ników Rousseau (Grocjusza, Locke'a), traktujących umowę społeczną jako fakt historyczny.
Ten pogląd Rousseau, zasadniczy dla całej jego doktryny, wywołuje wielką opozycję i krytykę
2 8
ze strony obozu liberalnego. Nale y jednak pamiętać, e zrzeczenie się przez człowieka wszystkich
jego praw jest bardziej formalne ni rzeczywiste, bo jednostka odzyskuje je z powrotem, tylko
-w ograniczonej formie (woli powszechnej i zwierzchnictwa narodowego).
Ronsseau w ustępie tym neguje istnienie jakichkolwiek praw indywidualnych, które jednostka
2 9
mogłaby przeciwstawić państwu (jak to twierdził, np. Lacke, a dzisiaj szkoła liberalna). Motywuje
to koniecznością społeczną, niebezpieczeństwem anarchii. Widoczny jest tu wpływ Hobbesa.
 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
20
Je eli więc u s u n i e m y z u m o w y społecznej t o , c o n i e s t a n o w i j e j i s t o t y , z o b a -
c z y m y , e s p r o w a d z a się o n a d o następującej treści: i K a d y z n a s w s p ó l n i e
o d d a j e swoją osobę i całą swą p o t ę g ę ' p o d n a c z e l n e k i e r o w n i c -
t w o w o l i p o w s z e c h n e j (volonte generale) i t r a k t u j e m y k a d e g o
•członka j a k n i e p o d z i e l n ą część całości" . 3 0 1 p o d d a n y c h względem z w i e r z c h n i k a , n i e mogą o d w r o t n i e , z p o w o d u o d m i e n n e g o
f T e n a k t z r z e s z e n i a t w o r z y n a t y c h m i a s t , w m i e j s c e p r y w a t n e j o s o b y ka dego
k o n t r a h e n t a , ciało m o r a l n e i z b i o r o w e , które zło one j e s t z t y l u członków, i l e
z g r o m a d z e n i e l i c z y głosów, które u z y s k u j e p r z e z t e n a k t swoją jedność, s w o j e j a
wspólne, s w o j e ycie i swą wolę. T a o s o b a p u b l i c z n a , u t w o r z o n a w t e n sposób p r z e z
połączenie w s z y s t k i c h , otrzymywała d a w n i e j m i a n o civitas , o b e c n i e r e p u b l i -
n n i u o s o b y , zawierającej umowę s a m a z sobą; z t e g o w y n i k a , e n i e i s t n i e j e i n i e mo e
k i , c z y l i c i a ł a p o l i t y c z n e g o , które członkowie j e g o nazywają p a ń s t w e m ,
g d y j e s t b i e r n e , z w i e r z c h n i k i e m (souverain), g d y j e s t c z y n n e , m o c a r s t w e m ,
g d y j e porównują z i n n y m i . C o d o członków, t o przybierają o n i ogólną nazwę l u d u
(peuple), w szczególności nazywają się o b y w a t e l a m i , j a k o u c z e s t n i c y władzy
z w i e r z c h n i e j , i p o d d a n y m i , j a k o p o d l e g l i u s t a w o m państwowym. A l e n a z w y t e
często są m y l o n e i b r a n e j e d n e z a d r u g i e ; w y s t a r c z y umieć j e rozró niać, , g d y są
u yte p r e c y z y j n i e j
Rozdział VII
O ZWIERZCHNIKU
Z powy szego określenia widać, e a k t z r z e s z e n i a z a w i e r a w z a j e m n e z o b o -
32
wiązania ogółu j e d n o s t e k i e ka da j e d n o s t k a , układając się n i e j a k o ' s a m a z sobą,
zobowiązana j e s t w podwójnym k i e r u n k u , m i a n o w i c i e j a k o członek z w i e r z c h n i c -
t w a w z e lędem j e d n o s t e k i j a k o członek państwa względem z w i e r z c h n i k a . T u j e d -
3 0
Tymi ostatnimi słowami Rousseau chce podkreślić równorzędne stanowisko ka dego członka
związku.
3 1
Prawdziwe znaczenie tego słowa zatarło się obecnie prawie zupełnie; przewa nie uwa ają miasto
za civitas (cite), a mieszczanina za obywatela. Nie wiedzą, e domy tworzą miasto, ale obywatele
tworzą cwhas. Taki sam błąd kosztował niegdyś drogo Kartagińczyków. Nie czytałem, aby tytuł cwes
był nadawany poddanym jakiegoś księcia ani Macedończykom w staro ytności, ani Anglikom w obec-
nych czasach, chocia ci są bli si wolności ani eli wszyscy inni. Tylko Francuzi przybierają wszyscy
poufale miano obywateli, bo nie mają o tym właściwego pojęcia, co mo na sprawdzić w ich słow-
nikach. Inaczej bowiem, przywłaszczając sobie ten tytuł, popełniliby zbrodnię obrazy majestatu; na-
zwa ta oznacza u nich cnotę, nie zaś prawo. Kiedy Bodin chciał mówić o naszych obywatelach i miesz-
czanach, popełnił powa ny błąd, biorąc jednych za drugich. D'Alambert.nie pomylił się w tym i dobrze
odró nił w swoim artykule Genewa cztery klasy ludzi (nawet pięć, licząc cudzoziemców), które
znajdują się w naszym mieście i z których tylko dwie tworzą republikę. aden inny autor francuski,
o ile mi wiadomo, nie zrozumiał właściwego znaczenia nazwy „obywatel". (Uwaga autora.) [Wyda-
nie polskie: Genewa - Ust d'Alamberta w Encyklopedii, przeł. Wiera Bieńkowska, w: J . J . Rousseau,
U m o w a społeczna..., dz. cyt. - przypis redakcji.]
3 2
Z określenia umowy społecznej, zawartego w poprzednim rozdziale.
Księga pierwsza 21
n a k n i e mo na zastosować z a s a d y p r a w a c y w i l n e g o , e n i k t n i e mo e być zobowią-
z a n y względem s i e b i e s a m e g o ; b o i s t n i e j e w i e l k a ró nica pomiędzy zobowiązaniem
względem s i e b i e a zobowiązaniem w o b e c - p e w n e j całości, której część się s t a n o w i .
Nale y p r z y t y m zaznaczyć, e o b r a d y . p u b l i c z n e , które obowiązują w s z y s t k i c h
c h a r a k t e r u ka dego z t y c h stosunków, obowiązywać z w i e r z c h n i k a względem sie-
b i e s a m e g o . D l a t e g o sprzeciwiałoby się n a t u r z e ciała p o l i t y c z n e g o , a b y z w i e r z c h - '
- n i k ustanowił s o b i e p r a w o , którego n i e mógłby przekroczyć. Poniewa mo e o n
być r o z p a t r y w a n y t y l k o w j e d n y m c h a r a k t e r z e , znalazłby się wówczas w poło e-
istnieć adne p r a w o z a s a d n i c z e , obowiązujące cały l u d , d o t y c z y t o równie u m o w y
3 3
społecznej . C o n i e o z n a c z a , b y t e n ogól n i e mógł b a r d z o właściwie zobowiązy-
34
wać się względem i n n y c h w s p r a w a c h n i e naruszających t e j u m o w y ; b o w o b e c
o b c y c h staje się o n zwykłą osobą, jednostką.
. A l e ciało p o l i t y c z n e , c z y l i z w i e r z c h n i k , opierając swój b y t j e d y n i e n a świętości
u m o w y , n i e mo e się zobowiązywać, n a w e t w o b e c o b c y c h , d o n i c z e g o , c o b y
3 5
zmieniało układ p i e r w o t n y , j a k n a przykład d o odstąpienia części s i e b i e s a m e g o a l b o
d o p o d d a n i a się i n n e m u z w i e r z c h n i k o w i . Pogwałcić a k t , n a którym się swój b y t
o p i e r a , t o z n a c z y unicestwić się; a t o j e s t n i c z y m , n i e mo e n i c wytwarzać.
S k o r o t y l k o t a m a s a z o s t a j e w t e n sposób połączona w j e d n o ciało, n i e mo na
krzywdzić adnego członka b e z n a r u s z e n i a ciała, t y m b a r d z i e j krzywdzić ciała b e z
u s z k o d z e n i a członków. T a k więc, zarówno obowiązek, j a k i i n t e r e s skłaniają o b i e "
s t r o n y d o w z a j e m n e j p o m o c y ; c i s a m i l u d z i e p o w i n n i starać się połączyć w t y m
podwójnym s t o s u n k u w s z y s t k i e wynikające z n i e g o korzyści . 36
Otó z w i e r z c h n i k , który składa się t y l k o z j e d n o s t e k , n i e m a i n i e mo e mieć
interesów i m p r z e c i w n y c h ; s k u t k i e m t e g o władza z w i e r z c h n i a n i e w y m a g a w c a l e
g w a r a n c j i w o b e c j e d n o s t e k , gdy j e s t niemo liwe, a b y ciało chciało szkodzić w s z y s t -
k i m s w y m członkom; a z o b a c z y m y d a l e j , e n i e mo e szkodzić adnemu z n i c h
Rousseau, w przeciwieństwie do szkoły/liberalnej, nie uznaje granic władzy państwowej, których
3 3
ta władza nie miałaby prawa przekraczać. Ale stanowisko Rousseau nale y rozumieć tylko
w znaczeniu formalnym, gdy Rousseau będzie w.dalszym ciągu rozwijał taki ustrój władzy państwo-
wej, przy którym władza sama nie będzie mieć skłonności do przekraczania swoich właściwych zadań,
a w ten sposób prawa indywidualne będą w rzeczywistości skutecznie zagwarantowane. Nie formal-
nie, ale realnie.
Tych ostatnich słów nie nale y rozumieć w tym znaczeniu, jakoby umowa społeczna nie była
3 4
wią ącą dla członków. Rousseau chce tylko powiedzieć, e treść umowy społecznej nie mo e zawie-
rać ograniczeń dla władzy państwowej..
3 5
Świętość umowy wynika z charakteru moralnego tworzonego zrzeszenia w przeciwieństwie
do siły fizycznej i interesów jednostkowych.
Podwójny stosunek wynika stąd, e ten sam człowiek jako poddany państwa jest broniony przez
3 6
zwierzchnika, a jako członek zwierzchnictwa jest broniony przez wszystkich poddanych.
22 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
z o s o b n a . Z w i e r z c h n i k , p r z e z s a m f a k t i s t n i e n i a , jest z a w s z e w zupełności t y m , c z y m
być p o w i n i e n . 3 7
A l e i n a c z e j r z e c z się m a z e s t o s u n k i e m p o d d a n y c h d o z w i e r z c h n i k a , który m i m o
wspólnego i n t e r e s u , n i e miałby adnej g w a r a n c j i c o d o i c h zobowiązań, g d y b y n i e
rozporządzał środkami gwarantującymi m u i c h wierność.
I s t o t n i e , ka da j e d n o s t k a mo e mieć j a k o człowiek wolę prywatną przeciwną
l u b odmienną w o l i p o w s z e c h n e j , którą p o s i a d a j a k o o b y w a t e l . J e j i n t e r e s p r y -
3 S
w a t n y mo e przemawiać zupełnie i n a c z e j ni i n t e r e s wspólny. J e j b y t a b s o l u t n y
i z n a t u r y niezale ny mo e sprawić, e uwa ać będzie swą powinność w o b e c
s p r a w y wspólnej z a b e z i n t e r e s o w n y c z y n , którego z a n i e c h a n i e będzie m n i e j s z k o -
d l i w e d l a i n n y c h , ni spełnienie byłoby cię kie d l a n i e j . Uwa ałaby o n a osobę
moralną, stanowiącą państwo, z a b y t r o z u m o w y , b o n i e j e s t człowiekiem,
3 9
i korzystałaby z p r a w o b y w a t e l s k i c h , n i e chcąc spełniać obowiązków p o d d a n e g o ,
c o byłoby niesprawiedliwością, której rozwój sprowadziłby upadek'ciała p o l i t y c z -
nego.
[Aby więc u m o w a społeczna n i e była pustą formułą, z a w i e r a o n a zobowiązanie
domyślne, które j e d y n i e mo e nadać m o c obowiązkom i n n y m , je eli k t o k o l w i e k
odmówi posłuszeństwa w o l i p o w s z e c h n e j , będzie d o t e g o z m u s z o n y p r z e z cale ciało;
c o n i e o z n a c z a n i c z e g o i n n e g o j a k t y l k o t o , e będzie z m u s z o n y d o w o l n o ś c i . B o
40
t e n właśnie w a r u n e k , oddając ka dego o b y w a t e l a ojczyźnie, g w a r a n t u j e m u n i e z a -
le ność osobistą; w a r u n e k , który s t a n o w i sztukę działania m a s z y n y p o l i t y c z n e j
i który j e d y n i e n a d a j e zobowiązaniom społecznym c h a r a k t e r p r a w o w i t y , b e z cze-
g o byłyby o n e n i e d o r z e c z n e , t y r a n i c z n e i nara one n a o g r o m n e nadu ycia.
. Rozdział VIII
1
'* O U S T R O J U SPOŁECZNYM
T o przejście z e s t a n u n a t u r y d o s t a n u społecznego wywołuje w człowieku zmianę
b a r d z o zasadniczą, zastępuje b o w i e m w j e g o postępowaniu i n s t y n k t s p r a w i e d l i w o -
ścią i n a d a j e j e g o c z y n o m c h a r a k t e r m o r a l n y , którego p r z e d t e m brakowało. Wów-
czas d o p i e r o głos obowiązku zastępuje popęd f i z y c z n y , p r a w o zastępuje ądze, a czło-
w i e k , który d o t y c h c z a s brał p o d uwagę t y l k o s a m e g o s i e b i e , z m u s z o n y z o s t a j e działać
Rousseau wyjaśnił dalej, e „zwierzchnik" utrzymuje się w swoim charakterze tylko wówczas,
3 7
je eli kieruje się wolą powszechną, a ta ostatnia jest zawsze słuszna.
Rousseau mówi tu o woli nie w znaczeniu psychologicznym, faktycznym, ale w znaczeniu
3 8
racjonalnym. Ten sam człowiek jako obywatel, mo e pragnąć, by wszyscy płacili podatki, ale jako
jednostka prywatna pragnie dla siebie ulg wyjątkowych.
To znaczy za organizację sztuczną, wytworzoną przez rozum ludzki nie zaś za byt realny.
3 9
Nie jest to bynajmniej paradoks. Bo prawdziwa, rozumna wolność człowieka jest mo liwa tylko
4 0
w ustroju politycznym, według zasad umowy społecznej, a utrzymanie takiego ustroju z konieczno-
ści wymaga stosowania przymusu.
Księga-pierwsza 23
według i n n y c h z a s a d i radzić się r o z u m u , z a n i m posłucha skłonności. J a k k o l w i e k
p o z b a w i a się w t y m s t a n i e niektórych korzyści p o s i a d a n y c h z n a t u r y , z y s k u j e z a
t o i n n e t a k w i e l k i e , zdolności j e g o ćwiczą się i rozwijają, pojęcia rozszerzają się,
u c z u c i a szlachetnieją, cała d u s z a w z n o s i się d o t e g o s t o p n i a , e g d y b y nadu ycia
t e j ^ n o w e j s y t u a c j i n i e sprowadzały j e j często poni ej t e j , z której w y s z e d ł , p o - 41
w i n i e n błogosławić n i e u s t a n n i e tę szczęśliwą chwilę, która wyrwała g o z o w e g o
s t a n u n a z a w s z e i z e zwierzęcia głupiego i o g r a n i c z o n e g o uczyniła istotą rozumną
i człowiekiem.
Sprowadźmy całe t o z e s t a w i e n i e d o określeń łatwo zrozumiałych. P r z e z u m o -
wę społeczną t r a c i człowiek swoją wolność przyrodzoną i n i e o g r a n i c z o n e p r a w o
d o w s z y s t k i e g o , c o g o nęci i c o mo e osiągnąć; z y s k u j e n a t o m i a s t wolność społecz-
ną i własność n a d > w s z y s t k i m , c o p o s i a d a . A b y n i e mylić się c o d o t e j z m i a n y , t r z e b a
d o b r z e rozró niać wolność przyrodzoną, którą ograniczają t y l k o siły j e d n o s t k i , o d
wolności społecznej, o g r a n i c z o n e j p r z e z wolę powszechną, o r a z p o s i a d a n i e , będące
t y l k o w y n i k i e m siły l u b p r a w a p i e r w s z e g o z a b o r c y , o d własności, która mo e być
oparta t y l k o n a tytule rzeczywistym.
Mo na b y , p o n a d t o , dodać d o korzyści s t a n u społecznego wolność moralną,
która j e d y n i e c z y n i człowieka naprawdę p a n e m s a m e g o s i e b i e ; poniewa k i e r o w a -
n i e się t y l k a ądzami j e s t niewolą, a posłuszeństwo p r a w u ; które się s o b i e p r z e p i -
sało, j e s t wolnością . A l e powiedziałem ju z a w i e l e o t e j m a t e r i i , a f i l o z o f i c z n e
42
z n a c z e n i e słowa „ w o l n o ś ć " n i e nale y d o m e g o p r z e d m i o t u .
Rozdział IX
0 WŁADZY R Z E C Z O W E J 4 3
Ka dy członek wspólnoty o d d a j e j e j p r z y u t w o r z e n i u , o d p o w i e d n i o d o s w e j
s y t u a c j i w d a n e j c h w i l i , s i e b i e i w s z y s t k i e s w o j e siły, których część stanowią p o -
siadane dobra. W p r a w d z i e p r z e z t e n a k t posiadanie nie z m i e n i a swojej n a t u r y , prze-
chodząc w i n n e ręce, i n i e staje się własnością z w i e r z c h n i k a , a l e poniewa siły
4 4
z b i o r o w e są nieporównanie większo o d sił j e d n o s t k i p r y w a t n e j , p o s i a d a n i e p u -
b ^ c z n e j e s t f a k t y c z n i e s i l n i e j s z e i b a r d z i e j nieodwołalne, n i e będąc p r z e z t o b a r -
4 1
T o zastrze enie tłumaczy, dlaczego Rousseau w swej Rozprawie o pochodzeniu i podstawach
nierówności między ludźmi ogłosił apologię stanu natury, porównując go z ujemną rzeczywistością hi-
storyczną. Ustrój społeczny natomiast, oparty na „umowie", stawia Rousseau wy ej od stanu natury.
4 2
Myśl ta została później rozwinięta przez Kanta w jego etyce.
4 3
Rousseau omawia tu władzę rzeczową (nad rzeczami) w odró nieniu od władzy osobowej (nad
osobami).
4 4
Prawodawstwo odró nia „własność", czyli pełne prawo osoby do rzeczy, od „posiadania", czyli
faktycznej władzy osoby nad rzeczą; to ostatnie jest chronione przez państwo prowizorycznie, do
czasu rozstrzygnięcia, kto jest właścicielem. „Posiadanie" przy zaistnieniu pewnych warunków (za-
siedzeniu) przechodzi we „własność".
24 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
d z i e j p r a w o w i t e , p r z y n a j m n i e j w o b e c cudzoziemców. B o państwo w s t o s u n k u
d o s w o i c h członków p o s i a d a w s z y s t k i e i c h d o b r a n a s k u t e k u m o w y społecznej,
Iktóra słu y z a podstawę w s z y s t k i c h p r a w w państwie, a l e w s t o s u n k u d o i n n y c h
m o c a r s t w m a t y l k o p r a w o p i e r w s z e g o p o s i a d a c z a , które uzyskało o d j e d n o s t e k
prywatnych. .
P r a w o p i e r w s z e g o p o s i a d a c z a , j a k k o l w i e k b a r d z i e j r z e c z y w i s t e ni p r a w o s i l n i e j -
s z e g o , staje się p r a w d z i w y m p r a w e m d o p i e r o p o u s t a n o w i e n i u własności. Ka dy
człowiek m a z n a t u r y p r a w o d o w s z y s t k i e g o , c o j e s t m u p o t r z e b n e , a l e a k t p o z y -
t y w n y , który c z y n i g o właścicielem p e w n y c h dóbr, w y k l u c z a g o o d w s z e l k i c h
i n n y c h . Poniewa j e g o część została w y d z i e l o n a , p o w i n i e n się d o n i e j ograniczyć
i n i e m a ju adnego p r a w a d o wspólnoty. O t o , d l a c z e g o p r a w o p i e r w s z e g o p o s i a -
d a c z a , t a k słabe w s t a n i e n a t u r y , w i n n o być s z a n o w a n e p r z e z ka dego człowieka
uspołecznionego. S z a n u j e m y w t y m p r a w i e n i e t y l e t o , c o nale y d o . i n n y c h , l e c z
t o , c o n i e nale y d o n a s .
G e n e r a l n i e dla uzasadnienia n a p e w n y m terenie p r a w a pierwszego posiadacza .
w y m a g a n e są następujące w a r u n k i : p o p i e r w s z e , a b y t e n t e r e n n i e był j e s z c z e z a -
mieszkałym p r z e z n i k o g o ; p o d r u g i e , a b y zajęty został t y l k o o b s z a r p o t r z e b n y d o
e g z y s t e n c j i ; c p o - t r z e c i e , a b y wzięto g o w p o s i a d a n i e n i e p r z e z czystą formalność, ale
p r z e z pracę i kulturę, jedyną cechę własności, która w b r a k u tytułów p r a w n y c h ,
p o w i n n a być s z a n o w a n a p r z e z i n n y c h . 4 5
I s t o t n i e , opierając p r a w o p i e r w s z e g o p o s i a d a c z a n a p o t r z e b i e i p r a c y , czy n i e
rozciągamy g o t a k d a l e k o , j a k t o t y l k o mo liwe? Czy mo na p r a w u t e m u n i e
wyznaczać g r a n i c ? C z y w y s t a r c z y postawić nogę n a t e r e n i e wspólnym, a b y się
uwa ać n a t y c h m i a s t z a j e g o p a n a ? C z y w y s t a r c z y mieć siłę d o c h w i l o w e g o usunię-
c i a i n n y c h l u d z i , a b y i m odjąć n a z a w s z e p r a w o d o p o w r o t u ? C z y człowiek a l b o
l u d mo e zawładnąć o l b r z y m i m t e r y t o r i u m i pozbawić g o cały r o d z a j l u d z k i n i e \
i n a c z e j j a k p r z e z uzurpację, zasługującą n a karę, gdy o d b i e r a o n a r e s z c i e l u d z i
przytułek i u t r z y m a n i e , których i m n a t u r a wspólnie u d z i e l a ? K i e d y N u n e z B a l b a o
brał n a wybrze u w p o s i a d a n i e M o r z e Południowe i całą Amerykę Południową
w i m i e n i u k o r o n y k a s t y l i j s k i e j , czy wystarczało t o , a b y usunąć stamtąd w s z y s t -
k i c h mieszkańców i wyłączyć w s z y s t k i e r o d y panujące? W t e n sposób uroczystości
t e pomna ały się dość b e z s k u t e c z n i e i król k a t o l i c k i mógłby z e s w e g o g a b i n e t u wziąć
o d r a z u w p o s i a d a n i e cały wszechświat, odejmując t y l k o o d s w e g o c e s a r s t w a t o , c o
wcześniej p o s i a d a l i i n n i władcy.
Łatwo zrozumieć, j a k z i e m i e p r y w a t n e , połączone i graniczące z sobą, stają
się t e r y t o r i u m p u b l i c z n y m i j a k p r a w o z w i e r z c h n i c t w a , rozszerzając się o d p o d -
d a n y c h n a t e r y t o r i u m p r z e z n i c h z a j m o w a n e , staje się równocześnie r z e c z o w y m
i o s o b i s t y m ; c o w p r o w a d z a p o s i a d a c z y w większą zale ność i w y t w a r z a z i c h sił
4 5
Opieranie własności na pracy przez Rousseau zdradza wyraźnie wpływ Locke'a.
Księga pierwsza 25
n a w e t g w a r a n c j e i c h wierności. Korzyść t a , j a k się z d a j e , n i e była d o b r z e r o z u -
4 6
m i a n a p r z e z d a w n y c h monarchów, którzy n a z y w a l i się t y l k o królami Persów,
Scytów, Macedończyków i r a c z e j uwa ali się z a władców l u d z i ni z a panów k r a j u .
D z i s i e j s i m o n a r c h o w i e nazywają się zręczniej królami F r a n c j i , H i s z p a n i i , A n g l i i i t d . ;
w t e n sposób mając t e r y t o r i u m , są zupełnie p e w n i , e mają j e g o mieszkańców.
C h a r a k t e r y s t y c z n e p r z y t y m o d d a n i u j e s t t o , e wspólnota, przyjmując d o b r a
j e d n o s t e k p r y w a t n y c h , n i e t y l k o i c h t y c h dóbr n i e p o z b a w i a , a l e właśnie - z a p e w n i a
i m p o s i a d a n i e p r a w o w i t e , z a m i e n i a uzurpację w r z e c z y w i s t e p r a w o i u ytkowanie
n a własność . Wówczas p o s i a d a c z e uwa ani są z a d e p o z y t a r i u s z y d o b r a p u b l i c z -
47
n e g o , p r a w a i c h są s z a n o w a n e p r z e z w s z y s t k i c h członków państwa i b r o n i o n e
w s z y s t k i m i siłami w o b e c z a g r a n i c y . P r z e z ustąpienie k o r z y s t n e d l a ogółu, a więcej
j e s z c z e d l a n i c h s a m y c h , mo na powiedzieć, e n a b y l i o n i w s z y s t k o , c o o d d a l i .
P a r a d o k s t e n tłumaczy się łatwo p r z e z rozró nienie p r a w , które p o s i a d a z w i e r z c h -
n i k i właściciel n a t y m s a m y m g r u n c i e , j a k t o d a l e j z o b a c z y m y .
Mo e się równie zdarzyć, e l u d z i e zaczynają się łączyć, g d y j e s z c z e n i c n i e
posiadają i e, zajmując następnie t e r e n wystarczający d l a w s z y s t k i c h , korzystają
z n i e g o wspólnie a l b o dzielą między s i e b i e bądź p o równo, bądź według p r o p o r c j i
określonej p r z e z z w i e r z c h n i k a . W j a k i k o l w i e k sposób nastąpi t o n a b y c i e , z a w s z e
p r a w o j e d n o s t k i d o j e j własnej z i e m i j e s t podporządkowane p r a w u , które m a
wspólnota"nad w s z y s t k i m i ; b e z c z e g o n i e byłoby a n i trwałości więzi społecznej, a n i
siły r e a l n e j p r z y s p r a w o w a n i u z w i e r z c h n i c t w a j
Zakończę t e n rozdział i tę księgę uwagą, która p o w i n n a słu yć z a podstawę
w s z e l k i e g o s y s t e m u społecznego, a m i a n o w i c i e , e u m o w a z a s a d n i c z a , z a m i a s t n i s z -
czyć wolność naturalną, p r z e c i w n i e , s t a w i a w m i e j s c e pochodzącej z n a t u r y nierów-
ności f i z y c z n e j między ludźmi równość moralną i prawowitą i e w s z y s c y , p o z o -
stając nierównymi c o d o siły l u b umysłu, stają się równymi p r z e z u k j a c L L p j z e z
prawo.
4 6
Majątek jednostki stanowi część jej sił.
4 7
Oddanie więc przez jednostkę prywatną swoich praw do rzeczy ogółowi (przy zawieraniu
umowy społecznej) nie jest procesem rzeczywistym, ale myślowym, gdy jednostka swoje dobra
zatrzymuje, ale ju z upowa nienia ogółu, czyli państwa. Rousseau chodzi tutaj o wytworzenie jed-
nolitej i silnej władzy państwowej.

KSIĘGA D R U G A
Rozdział I
Z W I E R Z C H N I C T W O N I E P O D L E G A ODSTĄPIENIU
Pierwszą i najwaźniejs-zą konsekwencją z a s a d p o p r z e d n i o u s t a l o n y c h j e s t t a ,
e j e d y n i e w o l a p o w s z e c h n a mo e kierować siłami państwa o d p o w i e d n i o d o c e l u
j e g o zało enia, którym j e s t d o b r o wspólne..)Je eli b o w i e m sprzeczność interesów
p r y w a t n y c h uczyniła t w o r z e n i e społeczeństw niezbędnym, t o obopólny i n t e r e s
uczynił o w o t w o r z e n i e , mo liwym. T o , c o w t y c h rozbie nych i n t e r e s a c h j e s t
wspólnego, t w o r z y łącznik społeczny; i g d y b y n i e było adnego p u n k t u , w któ-
r y m w s z y s t k i e i n t e r e s y się zbiegają, adne społeczeństwo n i e mogłoby się u t r z y -
mać. O t ó społeczeństwo p o w i n n o być rządzone t y l k o według t e g o wspólnego
interesu . 1
^Twierdzę więc, e o d z w i e r z c h n i c t w a , polegającego j e d y n i e n a s p r a w o w a n i u w o l i
p o w s z e c h n e j , n i e mo na odstąpić i e z w i e r z c h n i k , będący istotą zbiorową, mo e
być r e p r e z e n t o w a n y t y l k o p r z e z s i e b i e s a m e g o . Władza mo e być p r z e n i e s i o n a , ale
wola nie . 2
' " " • _• '
I s t o t n i e , je eli n i e j e s t w y k l u c z o n e , a b y w o l a p r y w a t n a pokrywała się w p e w -
n y m p u n k c i e z wolą powszechną, niemo liwe j e s t w ka dym r a z i e , a b y t a z g o d -
ność była trwała i stała; b o , w o l a p r y w a t n a dą y z n a t u r y s w e j d o p r e r o g a t y w ,
a w o l a . p o w s z e c h n a d o równości.' B a r d z i e j j e s z c z e j e s t niemo liwe, a b y istniała
g w a r a n c j a t e j zgodności; g d y b y n a w e t zgodność miała istnieć, z a w s z e / n i e byłoby^
t o r e z u l t a t e m s z t u k i , a l e p r z y p a d k u . Z w i e r z c h n i k mo e powiedzieć: „Chcę o b e c -
3 4
n i e t e g o , c z e g o c h c e t e n człowiek l u b p r z y n a j m n i e j c o p o d a j e z a swą wolę", a l e n i e
mo e o n powiedzieć: „Będę chciał j e s z c z e t e g o , c z e g o t e n człowiek z e c h c e j u t r o " ,
1
Konieczny związek woli powszechnej z interesem wspólnym będzie uzasadniany przez Rous-
seau dalej. .
2
T o znaczy wykonywanie ustaw, ale nic uchwalanie ich.
3
Sztuki organizacji politycznej.
Księga druga 27
b o n i e d o r z e c z n y m jest, a b y w o l a nakładała n a siebie więzy n a przyszłość, i n i e zale y
o d adnej w o l i g o d z e n i e się n a r z e c z y s p r z e c z n e z d o b r e m i s t o t y chcącej . Je eli 4
więc l u d o b i e c u j e p o p r o s t u słuchać, t o p r z e z t e n a k t rozwiązuje się, t r a c i swą
właściwość l u d u ; z chwilą g d y p o j a w i a się p a n , n i e m a ju z w i e r z c h n i k a i o r g a -
5
n i z m p o l i t y c z n y r o z p a d a się.
N i e w y n i k a stąd, a b y rozporządzenia kierowników n i e mogły uchodzić z a wolę
6
powszechną, dopóki z w i e r z c h n i k , mogąc się sprzeciwić, n i e c z y n i t e g o . W p o d o b -
n y m w y p a d k u z m i l c z e n i a p o w s z e c h n e g o nale y przypuszczać zgodę l u d u . Z o s t a -
n i e t o wyjaśnione l e p i e j w d a l s z e j części.
Rozdział II -/-
Z W I E R Z C H N I C T W O JEST NIEPODZIELNE
Z t e g o s a m e g o p o w o d u , d l a którego'zwierzchnictwo n i e p o d l e g a odstąpieniu,
j e s t o n o n i e p o d z i e l n e ; poniewa w o l a jest p o w s z e c h n a a l b o h i e jest. Jest wolą całości
7
l u d u a l b o t y l k o j e d n e j części. W p i e r w s z y m w y p a d k u d e k l a r a c j a t e j w o l i j e s t a k t e m
z w i e r z c h n i c t w a i t w o r z y ustawę; w d r u g i m jest t o t y l k o w o l a p r y w a t n a a l b o a k t
rządowy, a c o najwy ej j e s t t o rozporządzenie.
A l e n a s i p o l i t y c y , n i e mogąc podzielić z w i e r z c h n i c t w a c o d o j e g o z a s a d y , dzielą
j e c o d o p r z e d m i o t u ; dzielą n a siłę i wolę; n a władzę ustawodawczą i w y k o n a w -
8
czą; n a p r a w o d o o p o d a t k o w a n i a , d o w y m i a r u sprawiedliwości i d o w o j n y ; n a
.administrację wewnętrzną i dyplomację. R a z łączą w s z y s t k i e t e części, i n n y m r a -
z e m j e oddzielają; czynią z e z w i e r z c h n i k a istotę urojoną, utworzoną z części zło-,
onych, t a k j a k b y składali człowieka z w i e l u organizmów, z których j e d e n miałby
o c z y , i n n y r a m i o n a , i n n y n o g i i nic'więcej. Powiadają, e k u g l a r z e japońscy ćwiar-
tują d z i e c k o n a o c z a c h widzów, następnie rzucają w p o w i e t r z e w s z y s t k i e członki
j e d e n p o d r u g i m i d z i e c k o s p a d a ywe i całe. M n i e j więcej p o d o b n y m i s z t u k a m i
parają się n a s i p o l i t y c y ; p o rozczłonkowaniu o r g a n i z m u społecznego z e zręczno-
ścią j a r m a r c z n y c h k u g l a r z y zbierają kawałki, n i e w i a d o m o w j a k i sposób.
Błąd p o l e g a n a b r a k u dokładnych pojęć o władzy z w i e r z c h n i e j i z częściowego"
t r a k t o w a n i a t e j władzy, c o s t a n o w i t y l k o j e j p r z e j a w y . W t e n sposób, n a przykład,
p o t r a k t o w a n o akt w y p o w i e d z e n i a w o j n y i zawarcia p o k o j u , j a k o a k t y zwierzch-
Bo zgoda taka byłaby nieracjonalna, sprzeczna z wolą istotną, a zatem nieobowiązująca.
5
Ludem, według Rousseau, jest tylko organizacja społeczna, kierująca się wolą powszechną.
6
Władzy wykonawczej.
7
Aby wola była powszechna, nie zawsze jest konieczne, by była jednomyślna; ale koniecznym
jest, by wszystkie głosy zostały policzone. Wszelkie wyłączenie formalne lamie powszechność. (Uwaga
autora.)
8
Krytyka ta jes^ skierowana głównie przeciwko Monteskiuszowi, twórcy głośnej teorii podziału
władz.
28 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
nićtwa; c o n i e j e s t prawdą, gdy ka dy z t y c h aktów n i e jest^ b y n a j m n i e j ustawą,
t y l k o z a s t o s o w a n i e m u s t a w y , a k t e m p o j e d y n c z y m , który określa w y p a d e k u s t a w o -
wy j a k t o z o b a c z y m y j a s n o , k i e d y z o s t a n i e u s t a l o n e pojęcie związane z e słowem
u s t a w a (/oz) . 1 0
' -- _ -
Badając p o d o b n i e i n n e podziały, zobaczylibyśmy, e z a w s z e m y l i się t e n , k t o
p r z y j m u j e z w i e r z c h n i c t w o p o d z i e l o n e ; e p r a w a , które uwa a się z a części t e g o
z w i e r z c h n i c t w a , są m u w s z y s t k i e podporządkowane i zakładają z a w s z e wy szą wolę,
której w y k o n a n i e t y l k o t e p r a w a stanowią.
T r u d n o stwierdzić, j a k w i e l e niejasności spowodował t e n b r a k dokładności p r z y
d e c y z j a c h autorów w d z i e d z i n i e p r a w a p o l i t y c z n e g o , k i e d y c h c i e l i o n i sądzić o p r a -
w a c h nale nych królom i l u d o m według z a s a d p r z e z s i e b i e u s t a l o n y c h . Ka dy mo e
zobaczyć w H I i I V r o z d z i a l e p i e r w s z e j księgi G r o c j u s z a , j a k t e n u c z o n y człowiek
i j e g o tłumacz B a r b e y r a c plączą się i gubią w s w y c h s o f i z m a t a c h , bojąc się p o w i e -
dzieć z a w i e l e l u b n i e powiedzieć dosyć, o d p o w i e d n i o d o s w y c h planów, b y n i e
urazić interesów, które m i e l i pogodzić. G r o c j u s z , zbiegły d o F r a n c j i , n i e z a d o w o -
l o n y z e s w e j o j c z y z n y i chcący przypodobać się L u d w i k o w i X I I I , któremu z a d e -
dykował s w e dzieło, n i c z e g o n i e oszczędza, a b y pozbawić l u d w s z y s t k i c h p r a w
i udzielić i c h z mo liwą zręcznością królom. Przypadło t o równie d o g u s t u B a r -
b e y r a c o w i , który zadedykował s w o j e tłumaczenie J e r z e m u I . N a nieszczęście j e d -
n a k w y g n a n i e J a k u b a I I , które n a z y w a abdykacją, kazało m u zachować się z r e z e r -
wą, wymykać się, wykręcać się, a b y W i l h e l m a n i e zrobić u z u r p a t o r e m . G d y b y c i
d w a j p i s a r z e przyjęli z a s a d y p r a w d z i w e , w s z e l k i e trudności byłyby usunięte i p o -
z o s t a l i b y o n i z a w s z e k o n s e k w e n t n i , a l e p o w i e d z i e l i b y smutną prawdę i s t a r a l i się
podobać t y l k o l u d o w i . P r a w d a j e d n a k n i e p r o w a d z i d o majątku, a l u d n i e daje
ambasad ani katedr, ani pensji.
Rozdział III ~~T
C Z Y W O L A P O W S Z E C H N A M O E BŁĄDZIĆ
Z powy szego w y n i k a , e w o l a p o w s z e c h n a j e s t z a w s z e słuszna i z m i e r z a z a -
w s z e k u korzyści ogólnejfhie w y n i k a stąd j e d n a k , a b y o b r a d y l u d o w e odznaczały
się z a w s z e tą samą poprawnością. Pjagnięmy_zawszę s w e g o d o b r a , a l e n i e z a w s z e
j e w i d z i m y ; n i e d e m o r a l i z u j e się n i g d y l u d u , ale często się g o o s z u k u j e i wówczas
d o p i e r o w y d a j e się, e l u d c h c e czegoś złego . n
9
T o znaczy wypadek, podpadający pod ogólną kategorię, przewidzianą przez ustawę.
Rousseau zajmie się tym głównie w rozdziale V I .
1 0
Ju z tego ustępu widzimy, e „wola powszechna" nie oznacza woli faktycznej ludzi w zna-
1 1
czeniu empirycznym, tylko wolę racjonalną, wolę istotną, która w pewnych okolicznościach mo e
nie być uświadomiona. Je eli naród chce czegoś złego, to nie zdaje sobie sprawy ze swej woli istot-
nej, woli racjonalnej, „woli powszechnej".
Księga druga 29
Często z d a r z a się z n a c z n a ró nica między wolą w s z y s t k i c h a wolą p o w s z e c h -
ną; t a o s t a t n i a uwzględnia i n t e r e s wspólny, t a m t a i n t e r e s , p r y w a t n y i j e s t t y l k o
sumą w o l i p r y w a t n y c h ; ale o d e j m i j m y o d t y c h s a m y c h w o l i p l u s y i m i n u s y , które
się n a w z a j e m z n o s z ą , a p o z o s t a n i e j a k o w y n i k t y c h ró nic - w o l a p o w s z e c h -
12
na . 1 3
G d y b y l u d d o s t a t e c z n i e uświadomiony obradował, a o b y w a t e l e wcześniej n i e
p o r o z u m i e w a l i się między sobą, t o z w i e l k i e j l i c z b y d r o b n y c h ró nic wynikłaby
z a w s z e w o l a p o w s z e c h n a i o b r a d y byłyby z a w s z e o d p o w i e d n i e . K i e d y j e d n a k
powstająjritjwjgij_ rzeszenia p a r t y k u l a r n e z e szkodą d l a ogółu, w o l a ka dego z t y c h
zrzeszeń staje się p o w s z e c h n a w o b e c j e g o członków, a p r y w a t n a w s t o s u n k u d o pań-
s t w a ; wówczas mo na powiedzieć, e ilość głosujących n i e w y n o s i t y l e , i l e j e s t
14
l u d z i , t y l k o i l e j e s t zrzeszeń. Ró nice stają się m n i e j l i c z n e i dają w y n i k m n i e j p o -
w s z e c h n y . W r e s z c i e , je eli j e d n o z t y c h zrzeszeń staje się t a k w i e l k i e , e b i e r z e górę
n a d w s z y s t k i m i i n n y m i , w y n i k i e m j e s t n i e s u m a małych ró nic, ale j e d n a ró nica;
wówczas n i e i s t n i e j e ju w o l a p o w s z e c h n a i o p i n i a zwycięska j e s t t y l k o opinią p r y -
watną.
! A b y więc mieć p r a w d z i w y w y r a z w o l i p o w s z e c h n e j , wa nym j e s t , b y n i e było
w państwie społeczeństwa częściowego, b y ka dy o b y w a t e l wypowiadał t y l k o sąd
w ł a s n y ; t a k i m było j e d y n e i wzniosłe urządzenie w i e l k i e g o L i k u r g a . S k o r o są ju
15
społeczeństwa częściowe, nale y pomno yć i c h ilość i z a p o b i e c nierówności, j a k t o
„Ka dy interes - powiada markiz d'Argenson - ma podstawy odmienne. Zgodność dwóch in-
1 2
teresów prywatnych powstaje przez przeciwstawienie się interesowi osoby trzeciej". Mógłby on do-
dać, e zgodność wszystkich interesów tworzy się w przeciwieństwie do interesów ka dego; gdyby
nie było interesów odmiennych, ledwo odczuwano by interes wspólny, gdy nie natrafiałby on nigdy
na przeszkody; wszystko działałoby się samo przez się i polityka przestałaby być sztuką. (Uwaga
autora.)
1 3
Znaczenie tego trudnego ustępu wywołuje liczne spory w literaturze naukowej. Co do mnie,
sądzę, e proponowane tłumaczenia nie są trafne i e woli prywatnej nie nale y tu rozumieć w formie
woli faktycznie istniejącej (bo tej nie mo na dzielić na składniki nadające się do działań arytmetycz-
. nych), ale w znaczeniu interesu prywatnego. Rousseau chce powiedzieć, e interes ka dej jednostki
nakazywałby jej yć kosztem społeczeństwa, to znaczy wziąć sobie „więcej", a innym zostawić „mniej".
Poniewa jednak interes ka dej jednostki j^st podobny, więc te „plusy" i „minusy" znoszą się ze
stanowiska społecznego, a pozostaje tylko to, co le y w interesie wszystkich.
1 4
Bo uwzględnia interes członków zrzeszenia, a nie interes państwa.
1 5
Vera cosa e - powiada M a c b i a v e l l i - che a l c u n i dwisioni nuocono a l l e Republiche, e alcune gio-
vano: ąuelle nuocono che sono dalie sette e da p a r t i g i a n i accompagnate: ąuelle giovano che senza sette
senza p a r t i g i a n i , si mantengono. N o n petendo adunąueprovedere u n fundatore d'una Republica che non
siano i n i m i c i z i e i n ąuella, ha da prcmeder almeno che non yisiano sette. (Hist. F l o r e n t . ks. VII.) (Uwaga
autora.)
„Istotnie - powiada Machiavelli - niektóre ró nice szkodzą Republice, inne zaś są dla niej korzyst-
ne; te jej szkodzą, które wytwarzają sekty i panie, te zaś są dla niej korzystne, które nie są połączone
z sektami lub partiami; je eli więc twórca Republiki nie mo e przeszkodzić istnieniu nieprzyjaźni,
powinien przynajmniej przeszkodzić, a eby z niej powstawały sekty."

30 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
u c z y n i l i S o l o n , N u m a , S e r w i u s z . T a ostro ność j e d y n i e j e s t p o t r z e b n a , b y w o l a p o -
w s z e c h n a była z a w s z e oświecona i l u d n i g d y się n i e mylił.
Rozdział N e w o l a p o w s z e c h n a , a b y pozostać taką, m u s i być powszechną zarówno c o d o p r z e d -
O G R A N I C A C H WŁADZY Z W I E R Z C H N I E J
Je eli państwo, c z y l i wspólnota j e s t t y l k o osobą moralną, której ycie p o l e g a
n a łączności j e j członków, i je eli najwa niejszym j e j s t a r a n i e m j e s t własne z a c h o -
w a n i e , p o t r z e b u j e o n a siły p o w s z e c h n e j zmuszającej, a b y poruszać i kierować ka dą
częścią w sposób n a j b a r d z i e j k o r z y s t n y d l a całości. J a k n a t u r a daje ka demu czło-
w i e k o w i władzę absolutną n a d w s z y s t k i m i j e g o członkami, t a k u m o w a społeczna
daje ciału, p o l i t y c z n e m u władzę absolutną n a d w s z y s t k i m i j e g o członkami; t a wła-
śnie władza, k i e r o w a n a p r z e z wolę powszechną, n o s i , j a k powiedziałem, m i a n o
zwierzchnictwa.
A l e , p o z a osobą, publiczną, m u s i m y zająć się o s o b a m i p r y w a t n y m i , które ją
tworzą i których ycie i wolność są z n a t u r y o d n i e j niezale ne. Nale y więc d o b r z e
rozró niać odnośne p r a w a o b y w a t e l i i z w i e r z c h n i k a o r a z obowiązki, j a k i e mają
1 6
spełniać p i e r w s i w c h a r a k t e r z e p o d d a n y c h , o d p r a w a n a t u r a l n e g o , które i m p r z y -
sługuje j a k o l u d z i o m . 17
Przyznaję, e z t e g o , c o ka dy p r z e z umowę społeczną o d d a j e , s w o j e j m o c y ,
s w y c h dóbr, s w e j wolności, t y l k o część p o t r z e b n a j e s t wspólnocie; ale t r z e b a p r z y -
znać równie , e t y k o z w i e r z c h n i k j e s t sędzią w s p r a w i e t e j p o t r z e b y .
W s z y s t k i e usługi, j a k i e o b y w a t e l mo e oddać państwu, w i n i e n n a t y c h m i a s t
wykonać, s k o r o państwo t e g o ąda. J e d n a k z w i e r z c h n i k z e s w e j s t r o n y n i e mo e
.obarczać p o d d a n y c h adnym cię arem n i e p o t r z e b n y m d l a wspólnoty. N i e mo e
n a w e t chcieć t e g o , b o w o b e c p r a w r o z u m u n i c n i e p o w s t a j e b e z p r z y c z y n y , p o d o b n i e
jak p r z y prawach n a t u r y . l s
Zobowiązania, które nas łączą z o r g a n i z m e m społecznym, są wią ące d l a t e g o , e
są w z a j e m n e . N a t o m i a s t n a t u r a i c h j e s t t a k a , e spełniając j e n i e mo na pracować dla",
i n n y c h , n i e pracując równie d l a s i e b i e . D l a c z e g o w o l a p o w s z e c h n a jest z a w s z e p r a w a
Uwa ni czytelnicy nie spieszcie się, proszę, posądzać mnie tutaj o sprzeczność. Nie mogłem
1 6
jej uniknąć w terminach, z powodu językowego ubóstwa, ale poczekajcie. (Uwaga autora.)
Ustęp ten, uwa any przez wielu autorów za nierozwiązalny, staje się, moim zdaniem, zrozu-
1 7
miały, jeśli zwrócimy uwagę na to, e wyra enie „prawo naturalne" odnosi się tu do stanu aspołecz-
nego i na tym tle wynikających stosunków, nie mających związku z yciem społecznym. „Prawo na-
turalne" człowieka oznacza tu faktyczną wolność działania we wszystkich kierunkach, obchodzących
tylko daną jednostkę, nie dotykających ycia społecznego. Przeciwstawia się ono „prawom obywa-
tela", wynikającym z umowy społecznej i dotyczącym ycia społecznego, co do którego rozstrzyga
władza zwierzchnia.
Zwierzchnik nie mo e mieć złej woli wobec poddanych, poniewa te same osoby stanowią pod-
1 8
danych oraz zwierzchnika (wszyscy obywatele).
Księga druga 31
i d l a c z e g o w s z y s c y stal e pragną szczęścia ka dego z n i c h , j a k n i e z t e g o p o w o d u , e
n i e m a n i k o g o , k t o b y n i e przyswoił s o b i e słowa k a d y i k t o b y n i e myślał o s o b i e ,
głosując d l a w s z y s t k i c h ? D o w o d z i t o , e równość p r a w n a i w y t w o r z o n a p r z e z t o
1 9
sprawiedliwość w y n i k a z uwzględnienia s i e b i e s a m e g o , a z a t e m z n a t u r y człowieka , 2 0
m i o t u , j a k i c o d o s w e j i s t o t y ; e p o w i n n a pochodzić o d w s z y s t k i c h , a b y stosować
się d o w s z y s t k i c h ; e t r a c i swoją prawidłowość naturalną, g d y z m i e r z a d o p r z e d m i o -
t u i n d y w i d u a l n e g o i określonego, b o wówczas, sądząc o r z e c z y o b c e j d l a nas , n i e m a m y
adnej p r a w d z i w e j z a s a d y słuszności, która b y n a m i kierowała . 21
I s t o t n i e , je eli c h o d z i o p o j e d y n c z y f a k t l u b p r a w o odnośnie d o k w e s t i i n i e u n o r -
m o w a n e j p o p r z e d n i o p r z e z układ p o w s z e c h n y , s p r a w a staje się sporną. J e s t t o p r o c e s ,
w k t ó r ym o s o b y z a i n t e r e s o w a n e stanowią jedną stronę, a ogół - drugą stronę,
w którym j e d n a k n i e widzę a n i p r a w a d o z a s t o s o w a n i a , a n i sędziego d o w y r o k o -
w a n i a . Śmiesznym byłoby wówczas odwoływać się d o wyraźnej d e c y z j i w o l i p o -
w s z e c h n e j , która mo e być t y l k o w n i o s k i e m j e d n e j s t r o n y , która z a t e m d l a i n n e j
s t r o n y j e s t t y l k o wolą obcą, prywatną, skłonną w t y m w y p a d k u d o n i e s p r a w i e d l i -
wości i nara oną n a błędy. S k o r o więc w o l a p r y w a t n a n i e mo e reprezentować w o l i
p o w s z e c h n e j , z k o l e i w o l a p o w s z e c h n a z m i e n i a swą naturę, obejmując p r z e d m i o t
p o j e d y n c z y , i n i e mo e, pozostając powszechną, orzekać o p e w n y m człowieku l u b
o p e w n y m f a k c i e . K i e d y , n a przykład l u d ateński wyznaczał l u b usuwał s w y c h n a -
czelników, nadawał z a s z c z y t y j e d n e m u , nakładał k a r y n a i n n e g o i p r z e z s z e r e g p o -
szczególnych rozporządzeń pełnił w s z e l k i e b e z ró nicy czynności rządowe, wów-
c z a s l u d t e n n i e miał w o l i w ścisłym t e g o słowa z n a c z e n i u ; działał ju n i e j a k o
z w i e r z c h n i k , a l e j a k o u r z ą d . W y d a się t o s p r z e c z n e z p o w s z e c h n i e obowiązują-
22
c y m i poglądami; a l e t r z e b a m i zostawić czas d o wyło enia m o i c h .
D l a t e g o nale y zrozumieć, e u p o w s z e c h n i a wolę n i e l i c z b a głosów, ale i n t e r e s
wspólny, który j e łączy, b o p r z y t e j o r g a n i z a c j i ka dy p o d d a j e się z konieczności
w a r u n k o m , które nakłada n a i n n y c h . P r z e d z i w n a h a r m o n i a i n t e r e s u i s p r a w i e d l i -
wości n a d a j e o b r a d o m wspólnym słuszność, która z n i k a w r o z p r a w a c h n a d ka dą
sprawą prywatną, gdy b r a k u j e t u i n t e r e s u wspólnego, który b y łączył i uto samiał
regułę d l a sędziego z regułą d l a s t r o n y . 2 3
To znaczy równe traktowanie wszystkich pod względem prawnym.
1 9
2 0
Jednym ze stałych zało eń systemu politycznego Rousseau jest przekonanie, e człowiek
z natury jest przewa nie egoistą. Rousseau tworzy taki ustrój polityczny, w którym egoizm indy-
widualny mo e zostać zu ytkowany dla dobra powszechnego.
2 1
Bo jesteśmy zainteresowani w rozstrzygnięciu na naszą korzyść, a na niekorzyść innych.
2 2
To rozró nienie Rousseau opiera się na przyjętej dziś w nauce o państwie ró nicy pomiędzy
władzą ustawodawczą, tworzącą normy ogólne, a władzą wykonawczą, czyli rządową, dostosowu-
jącą te normy do konkretnych wypadków i sprawowaną przewa nie przez urzędników.
2 3
Regułą wytyczną dla sędziego jest sprawiedliwość, regułą wytyczną dla strony jest zwykle
w praktyce interes własny.
 32 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
\ Z j a k i e j k o l w i e k s t r o n y w r a c a m y d o zasady, d o c h o d z i m y zawsze d o tego same-
/ g o w n i o s k u , m i a n o w i c i e , e u m o w a społeczna w p r o w a d z a taką równość między o b y - .
' w a t e l a m i , i w s z y s c y zobowiązują się n a t y c h s a m y c h w a r u n k a c h i w s z y s c y w i n n i
korzystać z t y c h s a m y c h p r a w . T a k więc p r z e z samą naturę u m o w y , w s z e l k i a k t
z w i e r z c h n i c t w a , t o z n a c z y w s z e l k i r z e c z y w i s t y a k t w o l i p o w s z e c h n e j zobowiązuje
l u b u w a l n i a w s z y s t k i c h o b y w a t e l i n a równi, s k u t k i e m c z e g o z w i e r z c h n i k z n a t y l k o
całość n a r o d u i n i e rozró nia wchodzących w j e g o skład j e d n o s t e k . Czym e więc
j e s t właściwie a k t z w i e r z c h n i c t w a ? N i e j e s t t o układ przeło onego z podwładnym,
a l e układ całości z ka dym z e s w y c h członków; ukłactprawowity, b o o p i e r a się n a
u m o w i e społecznej; słuszny, b o wspólny j e s t d l a w s z y s t k i c h ; k o r z y s t n y , b o p r z e d -
m i o t e m j e g o mo e być t y l k o d o b r o p o w s z e c h n e ; i_trwały, b o p o s i a d a gwarancję
w s i l e p u b l i c z n e j i władzy najwy szej. Dopóki p o d d a n i podlegają t y l k o t a k i m
układom, n i e słuchają n i k o g o prócz własnej w o l i . D l a t e g o zapytać o t o , j a k d a l e k o
rozciągają się odnośne p r a w a z w i e r z c h n i k a i o b y w a t e l i , z n a c z y t y l e , c o pytać, j a k
d a l e c e c i o s t a t n i mogą się zobowiązywać w o b e c s i e b i e s a m y c h , ka dy w o b e c w s z y s t -
k i c h i w s z y s c y w o b e c ka dego . 2 4
Widać stąd, e władza z w i e r z c h n i a , j a k k o l w i e k a b s o l u t n a , uświęcona i n i e t y k a l -
n a , n i e p r z e k r a c z a i n i e mo e przekroczyć g r a n i c układów p o w s z e c h n y c h , 2 5
a ka dy człowiek mo e całkowicie rozporządzać t y m , c o m u p o z o s t a w i o n o p r z e z
t e układy z j e g o dóbr i wolności. W t e n sposób z w i e r z c h n i k n i e m a n i g d y p r a w a
obcią yć j e d n e g o p o d d a n e g o b a r d z i e j ni i n n e g o , wówczas b o w i e m s p r a w a staje się
p r y w a t n a i władza j e g o p r z e s t a j e być m i a r o d a j n a .
G d y się r a z p r z y j m i e t e rozró nienia, u j a w n i a się cała fałszywość poglądu, j a -
k o b y p r z e z umowę społeczną j e d n o s t k i naprawdę czegoś się zrzekały. N a j k u t e k
u m o w y i c h s y t u a c j a p o p r a w i a się p o p r z e z s a m e k o r z y s t n e z m i a n y : b y t u b a r d z o n i e -
p e w n e g o i t y m c z a s o w e g o n a i n n y , l e p s z y i p e w n i e j s z y , niezawisłości n a t u r a l n e j n a
wolność, mo ności s z k o d z e n i a i n n y m n a własne bezpieczeństwo, i siły s w e j , którą
i n n i m o g l i przewy szyć, n a p r a w o , które związek społeczny c z y n i niezwycię onym.
N a w e t i c h ycie, które ofiarowały państwu, j e s t u s t a w i c z n i e c h r o n i o n e ; k i e d y
nara ają j e d l a o b r o n y k r a j u , oddają wówczas t y l k o t o , c o o d n i e g o otrzymały. Czy
n i e czynią t e g o , c o c z y n i l i z n a c z n i e częściej i z większym niebezpieczeństwem
w s t a n i e n a t u r y , k i e d y staczając w a l k i n i e u c h r o n n e , b r o n i l i z nara eniem własnego
ycia t e g o , c o i m słu yło d o j e g o z a c h o w a n i a ? W s z y s c y muszą w p o t r z e b i e walczyć
z a ojczyznę, t o p r a w d a , a l e z a t o n i k t n i e p o t r z e b u j e walczyć s a m z a s i e b i e . Czy
n i e z y s k u j e m y j e s z c z e p r z e z t o , e d l a własnego bezpieczeństwa nara amy się n a
część t e g o r y z y k a , które wypadałoby całkowicie ponosić d l a s i e b i e , g d y b y o w o b e z -
pieczeństwo zostało n a m o d e b r a n e ?
2 4
Bo zwierzchnikiem jest ogół obywateli.
2 5
To znaczy układów kierowanych przez wole powszechną, odnoszącą się zawsze do wszyst-
kich obywateli.
Księga druga 33
Rozdział V
O PRAWIE YCIA I ŚMIERCI
Mo na zapytać , w j a k i sposób jednostki,.me_rriaj.ące p r a w a d o rozporządzania
26
s w o i m własnym yciem, mogą przekazać z w i e r z c h n i k o w i p r a w o , którego n i e p o s i a -
dają. K w e s t i a t a w y d a j e się t r u d n a d o rozstrzygnięcia t y l k o d l a t e g o , e została źle
p o s t a w i o n a . Ka dy człowiek m a p r a w o nara ać s w o j e własne ycie w c e l u j e g o z a c h o -
w a n i a . C z y k i e d y k o l w i e k t w i e r d z o n o , e w i n n n y m ' samobójstwa j e s t t e n , k t o r z u c a
27
się p r z e z o k n o , a b y uratować się o d po aru? C z y z a r z u c a n o kiedyś tę zbrodnię t e m u ,
k t o zginął p o d c z a s b u r z y , b o wiedząc o t y m niebezpieczeństwie wsiadł n a okręt?
U m o w a społeczna m a n a c e l u z a c h o w a n i e kontrahentów. K t o p r a g n i e c e l u , c h c e
równie środków, a środki t e są nieodłącznie związane z p e w n y m r y z y k i e m , n a -
w e t z p e w n y m i s t r a t a m i . K t o p r a g n i e zachować s w e ycie k o s z t e m i n n y c h , w i - 2 8
n i e n j e równie oddać d l a n i c h , k i e d y z a c h o d z i p o t r z e b a . O b y w a t e l n i e mo e być
sędzią niebezpieczeństwa, n a które p r a w o ka e m u się nara ać. D l a t e g o , k i e d y p a -
nujący m u p o w i a d a : „Państwo p o t r z e b u j e , byś umarł", p o w i n i e n umrzeć, poniewa
p o d t y m t y l k o w a r u n k i e m ył d o t y c h c z a s w bezpieczeństwie i ycie j e g o n i e j e s t
ju t y l k o d o b r o d z i e j s t w e m n a t u r y , a l e d a r e m w a r u n k o w a n y m p r z e z państwo.
K a r a śmierci s t o s o w a n a w o b e c z b r o d n i a r z y mo e być r o z p a t r y w a n a z t e g o n i e -
m a l p u n k t u w i d z e n i a ; a b y n i e paść ofiarą m o r d e r c y , człowiek z g a d z a się umrzeć,
je eli s a m n i m z o s t a j e . P r z y t a k i e j u m o w i e n i e t y l k o n i e rozporządza się s w y m
yciem, a l e myśli się j e d y n i e o j e g o z a c h o w a n i u , d l a t e g o t r u d n o przypuszczać, a b y
którykolwiek z kontrahentów wcześniej myślał, a b y dać się powiesić.
Zresztą ka dy złoczyńca, naruszając p r a w o społeczne, staje się p r z e z s w e z b r o d n i e
b u n t o w n i k i e m i zdrajcą o j c z y z n y ; p r z e s t a j e być j e j członkiem, g d y łamie j e j p r a w a ,
a n a w e t p r o w a d z i z nią wojnę. Wówczas i s t n i e n i e państwa n i e d a się pogodzić
z j e g o yciem; j e d e n z n i c h m u s i zginąć i w i n o w a j c a i d z i e n a s t r a c e n i e r a c z e j j a k o
wróg ni j a k o o b y w a t e l . Proc^sąckiwy, w y ^
2
% n a ł o n umowę społeczna,.ajgtem n i e j e s t ju czlonkjenLpaństwa. Poniewa j e d -
n a k uwa ał się z a t a k i e g o , p r z y n a j m n i e j przez-swój p o b y t w państwie, p o w i n i e n
być s k a z a n y n a w y g n a n i e j a k o gwałciciel u m o w y a l b o s k a z a n y n a śmierć j a k o n i e -
p r z y j a c i e l p u b l i c z n y , b o n i e p r z y j a c i e l t a k i n i e j e s t osobą moralną, t y l k o człowie-
k i e m , a w t e d y właśnie p r a w o w o j n y p o z w a l a zabić zwycię onego . 29
A l e niektórzy powiedzą, e s k a z a n i e przestępcy j e s t a k t e m p a r t y k u l a r n y m .
Z g o d a , d l a t e g o s k a z y w a n i e n i e nale y w c a l e d o z w i e r z c h n i k a ; p r a w a t e g o mo e
Pytanie to stawia John Locke w swoim T r a k t a c i e o rządzie. [Wydanie polskie: J . Locke, D w a
2 6
traktaty o rządzie, przeł. Zbigniew.'Rau, P W N , Warszawa 1992 - przypis redakcji.]
Rousseau w Nowej H e l o i z i e negował prawo do samobójstwa.
2 7
2 8
ycie nasze jest w ustroju społecznym przez wszystkich bronione.
Podczas walki z osobami moralnymi, to znaczy w czasie wojny z państwami nie wolno za-
2 9
bijać poddających się jednostek.
34 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
udzielić, a l e n i e może g o s a m wykonywać. W s z y s t k i e m o j e myśli łączą się, a l e n i e
mogę i c h w s z y s t k i c h n a r a z wyłożyć.
Zresztą częste e g z e k u c j e są z a w s z e oznaką słabości l u b l e n i s t w a rządu. N i e m a
t a k złego człowieka, którego b y n i e można uczynić d l a czegoś d o b r y m . M a m y p r a w o
skazywać n a śmierć, n a w e t d l a przykładu, t y l k o t e g o , k o g o n i e można zachować
b e z niebezpieczeństwa . 30
Odnośnie zaś p r a w a łaski l u b u w o l n i e n i a w i n n e g o o d k a r y , p r z e w i d z i a n e j w u s t a ­
w i e i o r z e c z o n e j p r z e z sędziego, należy o n o wyłącznie d o t e g o , k t o s t o i p o n a d sędzią,
t o z n a c z y d o z w i e r z c h n i k a ; p r z y t y m p r a w o odnośne n i e j e s t b a r d z o j a s n e i w y ­ 3 1
p a d k i k o r z y s t a n i a z n i e g o zachodzą b a r d z o r z a d k o . W d o b r z e urządzonym państwie
l i c z b a k a r j e s t n i e w i e l k a , n i e z p o w o d u częstych ułaskawień, ale z p o w o d u n i e w i e l ­
k i e j l i c z b y przestępców; l i c z n e z b r o d n i e zapewniają i m bezkarność, k i e d y państwo
g i n i e . W r e p u b l i c e r z y m s k i e j a n i s e n a t , a n i k o n s u l o w i e n i e próbowali stosować n i g d y
ułaskawień; n a w e t l u d t e g o n i e czynił, a c z k o l w i e k n i e k i e d y odwoływał swój własny
w y r o k . Częste k o r z y s t a n i e z p r a w a łaski r o k u j e , iż złoczyńcy n i e b a w e m n i e będą g o
potrzebować; każdy w i d z i , d o c z e g o t o p r o w a d z i . Czuję j e d n a k , że s e r c e m o j e
b u n t u j e się i p o w s t r z y m u j e m e pióro; p o z o s t a w m y o m a w i a n i e t y c h k w e s t i i l u d z i o m
s p r a w i e d l i w y m , którzy n i g d y n i e zbłądzili i s a m i p r a w a łaski n i g d y n i e p o t r z e b o w a l i .
Rozdział VI
O USTAWIE
P r z e z umowę społeczną daliśmy o r g a n i z m o w i p o l i t y c z n e m u b y t i życie; c h o d z i t e r a z
o t o , b y m u p r z e z u s t a w o d a w s t w o nadać r u c h i wolę. B o a k t p i e r w o t n y , p r z e z który
o r g a n i z m t e n f o r m u j e się i j e d n o c z y , n i e określa j e s z c z e , c o czynić p o w i n i e n , a b y istnieć.
Jeżeli coś j e s t d o b r e i z g o d n e z porządkiem, w y n i k a t o z n a t u r y r z e c z y i f u n k ­
c j o n u j e niezależnie o d układów między ludźmi. W s z e l k a sprawiedliwość p o c h o ­
d z i o d B o g a , o n s a m j e s t j e j źródłem; gdybyśmy p o t r a f i l i przyjmować ją z t a k i e j
wysokości, n i e potrzebowalibyśmy rządu a n i u s t a w . Niewątpliwie i s t n i e j e s p r a ­
wiedliwość p o w s z e c h n a , wypływająca z s a m e g o r o z u m u . Sprawiedliwość t a p o ­
w i n n a być w z a j e m n a , jeżeli m a być s t o s o w a n a między n a m i . Rozpatrując sprawę
z p u n k t u w i d z e n i a stosunków międzyludzkich, p r a w a sprawiedliwości, w b r a k u
s a n k c j i n a t u r a l n e j , n i e mają z a s t o s o w a n i a wśród l u d z i . Zapewniają o n e korzyść
człowiekowi złemu, a niekorzyść s p r a w i e d l i w e m u , jeżeli s t o s u j e j e w o b e c ogółu,
a n i k t n i e s t o s u j e i c h w o b e c n i e g o . P o t r z e b a więc układów i u s t a w , a b y połączyć
p r a w a z obowiązkami i sprowadzić sprawiedliwość d o j e j p r z e d m i o t u . \ W s t a ­ 3 2
3 0
Rousseau uzasadnia zatem karę śmierci obroną konieczną, nie zaś odpłatą (w przeciwieństwie
do Kanta).
Bo nosi ono pewne cechy aktu partykularnego.
3 1
T o znaczy zastosować w stosunkach ludzkich.
3 2
Księga druga 35
n i e n a t u r y , g d z i e w s z y s t k o j e s t wspólne, n i e j e s t e m d o n i c z e g o zobowiązany w o b e c
t y c h , którym n i c n i e obiecałem; z a cudzą r z e c z uznaję t y l k o t o , c o n i e j e s t m i
p o t r z e b n e . I n a c z e j j e s t w s t a n i e społecznym, g d z i e w s z y s t k i e p r a w a u s t a l o n e są
p r z e z ustawę^
A l e w końcu, c z y m j e s t u s t a w a ? Dopóki p o p r z e s t a n i e m y t y l k o n a wiązaniu
z t y m słowem i d e i m e t a f i z y c z n y c h , będziemy rozprawiać n i e rozumiejąc się n a w z a ­
j e m . I jeżeli p o w i e m y , c z y m j e s t p r a w o n a t u r y , n i e będziemy j e s z c z e wiedzieć, c z y m
j e s t p r a w o państwa . 33
Powiedziałem już, że n i e może być w o l i p o w s z e c h n e j w o b e c p r z e d m i o t u p a r ­
t y k u l a r n e g o . I s t o t n i e , p r z e d m i o t p a r t y k u l a r n y z n a j d u j e się w państwie l u b p o z a pań­
s t w e m . Jeżeli j e s t p o z a państwem, w o l a która j e s t m u o b c a , n i e j e s t względem n i e g o
wolą powszechną, jeżeli zaś j e s t w państwie, s t a n o w i część państwa. Wówczas
p o w s t a j e między całością a częścią s t o s u n e k , który c z y n i z n i c h d w a b y t y odrębne,
j e d n y m z n i c h będzie część, a d r u g i m całość z pominięciem t e j części. A l e całość
b e z części n i e j e s t całością i dopóki s t o s u n e k t e n t r w a , n i e m a już całości, t y l k o d w i e
części nierówne. W y n i k a z t e g o , że w o l a j e d n e j z n i c h n i e j e s t wolą powszechną
względem d r u g i e j . 3 4
K i e d y n a t o m i a s t cały l u d d e c y d u j e o całym l u d z i e , uwzględnia o n t y l k o s i e b i e
s a m e g o . Jeżeli p o w s t a j e wówczas s t o s u n e k , t o j e d y n i e pomiędzy całym p r z e d m i o ­
t e m z j e d n e g o p u n k t u w i d z e n i a , a całym p r z e d m i o t e m z i n n e g o p u n k t u w i d z e n i a ,
b e z żadnego podziału całości. Wówczas m a t e r i a , o której się d e c y d u j e , j e s t równie
p o w s z e c h n a j a k w o l a , która d e c y d u j e . T a k i a k t właśnie n a z y w a m ustawą.
Mówiąc, że p r z e d m i o t u s t a w y j e s t z a w s z e p o w s z e c h n y , r o z u m i e m p r z e z t o , że
u s t a w a o d n o s i się d o p o d d a n y c h w całości i d o działań w o d e r w a n i u , n i g d y zaś d o
człowieka j a k o j e d n o s t k i l u b d o działania p a r t y k u l a r n e g o . W o b e c t e g o u s t a w a może
postanowić, że będą istnieć p r z y w i l e j e , a l e n i e może i c h nadać określonej o s o b i e .
U s t a w a może stworzyć k i l k a k l a s o b y w a t e l i , wskazać n a w e t p r z y m i o t y uprawniają­
ce przynależność d o t y c h k l a s , ale n i e może wymienić osób, które mają być t a m z a ­
l i c z o n e ; może ustanowić rząd królewski i d z i e d z i c z n e następstwo t r o n u , a l e n i e może
obrać króla a n i wymienić r o d z i n y królewskiej. Słowem, w s z e l k a czynność odnoszą­
ca się d o p r z e d m i o t u i n d y w i d u a l n e g o n i e j e s t przynależna władzy u s t a w o d a w c z e j . 3 5
Ustęp ten jest skierowany przeciwko Monteskiuszowi (O duchu p r a w , księga I).
3 3
Innymi słowy, wola powszechna, opierająca się na interesie powszechnym, zachodzi tylko
3 4
wówczas, jeżeli pewna grupa społeczna decyduje o całej tej grupie, nie zaś o grupie społecznej innej
lub części swojej grupy, bo w tym ostatnim wypadku interesy są rozbieżne. Nie ma więc interesu
wspólnego, powszechnego, czyli woli powszechnej. Przedmiot partykularny (objetparticulier) jest prze­
ciwieństwem przedmiotu powszechnego (objet generat), czyli spraw leżących w interesie wszystkich.
3 5
Rousseau traktuje zatem kwestię powszechności przedmiotu ustaw z punktu widzenia wyłącz­
nie formalnego. Zapomina jednak, że formalna powszechność ustaw nie wyklucza faktycznej odręb­
ności interesów pewnych grup lub jednostek. Por. moją pracę Filozofia p r a w a J. J. R o u s s e a u a , 1913,
s. 207 i n.

36 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
P r z y t a k i m r o z u m o w a n i u widać, i n i e p o w s t a j e p y t a n i e , k o m u przynale y t w o -
r z e n i e u s t a w , b o są t o a k t y w o l i p o w s z e c h n e j , a n i p y t a n i e , c z y panujący s t o i p o n a d
36
u s t a w a m i , b o j e s t o n członkiem państwa, a n i c z y u s t a w a mo e być niesłuszna, b o
n i k t n i e j e s t n i e s p r a w i e d l i w y m w o b e c s i e b i e , a n i te w j a k i sposób mo na być
w o l n y m i podlegać u s t a w o m , b o są t o t y l k o p r z e j a w y n a s z e j w o l i .
W i d z i m y równie , e u s t a w a łączy powszechność w o l i i powszechność p r z e d -
m i o t u i e n a k a z w y d a n y p r z e z człowieka w e własnym i m i e n i u , b e z względu n a
t o , k t o g o w y d a j e , n i e j e s t ustawą. N a w e t n a k a z y z w i e r z c h n i k a , dotyczące p r z e d -
m i o t u p a r t y k u l a r n e g o , równie n i e są ustawą, t y l k o rozporządzeniem, n i e a k t e m
z w i e r z c h n i c t w a , lecz a d m i n i s t r o w a n i e m .
» N a z y w a m więc republiką w s z y s t k i e państwa, w których panują u s t a w y , b e z
względu n a formę rządu; b o wówczas t y l k o p a n u j e i n t e r e s p u b l i c z n y i s p r a w a
p u b l i c z n a coś z n a c z y . W s z e l k i rząd p r a w o w i t y j e s t republikański ; d a l e j n i e c o
37
wyjaśnię, c z y m j e s t r z ą d . 38
U s t a w y są właściwie w a r u n k a m i z r z e s z e n i a społecznego. L u d , podległy u s t a w o m ,
p o w i n i e n być i c h twórcą; d o t y c h , c o się zrzeszają, nale y wyłącznie u r e g u l o w a n i e
warunków społeczeństwa. L e c z j a k j e uregulują? C z y z a wspólną zgodą, p r z e z nagłe
n a t c h n i e n i e ? C z y ciało p o l i t y c z n e p o s i a d a o r g a n d o wyra ania s w e j w o l i ? K t o
o b d a r z y g o d a r e m niezbędnego p r z e w i d y w a n i a d l a t w o r z e n i a aktów i ogłaszania i c h
w o d p o w i e d n i m czasie? A l b o te j a k będzie j e ogłaszało w c h w i l i p o t r z e b y ? W j a k i
sposób ślepe pospólstwo, n i e wiedzące częstokroć, c z e g o c h c e , gdy r z a d k o w i e , c o
j e s t d l a n i e g o d o b r e , urzeczywistniłoby własnymi siłami t a k w i e l k i e i t a k t r u d n e
przedsięwzięcie j a k s y s t e m p r a w o d a w s t w a ? L u d s a m p r z e z się z a w s z e p r a g n i e d o b r a ,
ale n i e z a w s z e s a m p r z e z się j e w i d z i . W o l a p o w s z e c h n a j e s t z a w s z e właściwa, a l e
kierujące nią poglądy n i e z a w s z e są oświecone . Nale y j e j pokazać r z e c z y t a k i m i ,
39
j a k się mają i s t o t n i e , n i e k i e d y t a k i m i , j a k i m i p o w i n n y j e j się wydać, wskazać j e j dobrą
drogę, której p o s z u k u j e , zabezpieczyć p r z e d u w i e d z e n i e m z e s t r o n y w o l i p r y w a t -
n e j , uwidocznić m i e j s c a i c z a s y , zrównowa yć atrakcyjność o b e c n y c h i n a m a c a l n y c h
korzyści niebezpieczeństwem odległych i u k r y t y c h szkód. J e d n o s t k i widzą d o b r o ,
które odrzucają; ogół c h c e d o b r a , którego n i e w i d z i . W s z y s c y n a równi potrzebują
T o znaczy naczelnik władzy wykonawczej, rządowej.
3 6
Przez ten wyraz rozumiem nie tylko arystokrację lub demokrację, ale w ogóle wszelki rząd,
3 7
kierowany przez wolę powszechną, czyli ustawę. Rząd prawowity nie powinien wcale być to samy
ze zwierzchnictwem, tylko pozostać jego sługą; wówczas monarchia staje się republiką. Wyjaśnione
zostanie to w następnej księdze. (Uwaga autora.)
Czyli władza wykonawcza.
3 8
3 9
Rousseau w ustępie tym, podobnie jak w innych miejscach, mówi o „woli powszechnej"
w dwojakim znaczeniu: 1) w znaczeniu racjonalistycznym, jako o woli racjonalnej, skierowanej do
powszechnego interesu, 2) w znaczeniu empirycznym, jako o woli faktycznej ludzi (zwierzchnictwo
ludowe), którzy mogą nieraz swego interesu nie rozumieć. Decydującym dla istoty „woli powszech-,
nej" jest znaczenie pierwsze i dlatego Rousseau mówi niejednokrotnie, e „wola powszechna jest zawsze
właściwa". Jednak łączy on czasem obydwa znaczenia razem.
Księga druga 37
kierowników. P i e r w s z y c h t r z e b a zmusić d o z a s t o s o w a n i a s w e j w o l i d o r o z u m u , d r u -
g i c h t r z e b a nauczyć poznać swoją wolę. Wówczas, w świetle p u b l i c z n y m , p o w s t a j e
w o r g a n i z m i e społecznym jedność r o z u m u i w o l i ; stąd wynika'ścisłe współdziałanie
części i w r e s z c i e największa siła całości. O t o skąd r o d z i się p o t r z e b a p r a w o d a w c y .
Rozdział VII '• .
O PRAWODAWCY
A b y ustalić n a j l e p s z e , k o r z y s t n e d l a narodów reguły społeczne, p o t r z e b a u m y -
słu wy szego, który znałby w s z y s t k i e namiętności l u d z k i e , a s a m n i e doznawał
adnej; który byłby p o z b a w i o n y w s z e l k i e g o związku z naszą naturą, a znał ją g r u n -
t o w n i e ; którego szczęście byłoby o d n a s niezale ne, a który j e d n a k chciałby się n a -
s z y m szczęściem zająć; który w r e s z c i e , zachowując s o b i e w p r o c e s i e d z i e j o w y m
odległą sławę, mógłby pracować w j e d n y m w i e k u , a zbierać p l o n y w d r u g i m . T r z e - 4 0
b a b y bogów, a b y nadać u s t a w y l u d z i o m .
T o s a m o r o z u m o w a n i e , które K a l i g u l a stosował d o f a k t u , P l a t o n stosował d o
4 1
p r a w a , a b y określić człowieka-obywatela l u b człowieka-króla, j a k i e g o s z u k a w s w o j e j
ksią ce o Panowaniu . 42
Je eli wszak e prawdą j e s t , e w i e l k i panujący j e s t człowiekiem r z a d k o s p o t y -
k a n y m , t o có d o p i e r o w i e l k i p r a w o d a w c a ? P i e r w s z y m a t y l k o iść z a w z o r e m , w y -
t w o r z o n y m p r z e z d r u g i e g o . T e n j e s t m e c h a n i k i e m , wynalazcą m a s z y n y , t a m t e n
t y l k o r o b o t n i k i e m , który ją składa i p u s z c z a w r u c h . „Przy n a r o d z i n a c h społeczeń-
s t w a - p o w i a d a M o n t e s k i u s z - n a c z e l n i c y r e p u b l i k tworzą urządzenia, później zaś
s a m e urządzenia tworzą naczelników r e p u b l i k " . 4 3
T e n , k t o p o d e j m u j e się o r g a n i z o w a n i a l u d u , p o w i n i e n czuć się n a siłach z m i e -
nić, e t a k p o w i e m , naturę ludzką; przekształcić ka dą jednostkę, stanowiącą samą
p r z e z się w zupełnie samoistną całość, w część większej całości, o d której o w a j e d -
n o s t k a o t r z y m u j e poniekąd s w o j e ycie i swój'byt; zmienić ustrój człowieka, a b y
g o wzmocnić;- zastąpić b y t f i z y c z n y i niezale ny, o t r z y m a n y p r z e z n a s w s z y s t k i c h
z n a t u r y , b y t e m częściowym i moralnyrnJSłowem, p o w i n i e n o n odebrać czło-
4 4
w i e k o w i j e g o własne siły, a b y m u udzielić sił c u d z y c h , z których n i e mógłby k o -
rzystać b e z p o m o c y d r u g i e g o . I m b a r d z i e j j e g o siły n a t u r a l n e zamarły i z a n i k ł y ,
45
^ Lud'staje się sławny dopiero wtedy, gdy prawodawstwo jego zaczyna się chylić ku upadkowi.
4 0
Nie wiadomo, przez ile wieków urządzenia Likurga uszczęśliwiały Spartan, zanim zaczęto o nich
mówić w całej Grecji. (Uwaga autora.)
Por. poprzednią wzmiankę Rousseau: Księga pierwsza, rozdz. I I , s. 11.
4 1
Rousseau ma tu na myśli dialog Polityk.
4 2
[Wydanie polskie: Platon, D i a l o g i , t. I I , przeł. Wła-
dysław Witwicki, Wydawnictwo A N T Y K , Kęty 1999 - przypis redakcji.]
Monteskiusz, G r a n d e u r et Decadence
4 3
des Romains (1734), rozdz. I .
Bo w ustroju społecznym obywatel jest częścią całości.
4 4
Bo jednostka oddała je na rzecz społeczeństwa.
4 5

38
t y m w i ę k s z e j trwalsze.są siły n a b y t e i t y m m o c n i e j s z e i d o s k o n a l s z e j e s t całe
urządzenie. T a k więc, je eli ka dy o b y w a t e l jes,t n i c z y m i n i e mo e n i c zrobić b e z
p o m o c y i n n y c h , a siła osiągnięta'przez całość dorównuje l u b przewy sza sumę sił
w s z y s t k i c h j e d n o s t e k , mo na powiedzieć, e p r a w o d a w s t w o osiągnęło najwy szy
stopień doskonałości, j a k i mogło osiągnąć.
p r a w o d a w c a j e s t p o d ka dym względem człowiekiem n a d z w y c z a j n y m w pań-
s t w i e . P o w i n i e n n i m być zarówno dzięki s w y m u z d o l n i e n i o m , j a k i p r z e z s w e
4 6
posłannictwo. N i e j e s t t o władza urzędowa a n i z w i e r z c h n i a . Posłannictwo.to, które
urządza republikę, n i e w c h o d z i b y n a j m n i e j w skład jej u s t r o j u . J e s t t o z a d a n i e szcze-
gólne i wy sze, które n i e m a n i c wspólnego z l u d z k i m p a n o w a n i e m j j b o je eli t e n ,
k t o r o z k a z u j e l u d z i o m , n i e p o w i n i e n rozkazywać u s t a w o m , t o równie t e n , k t o
u s t a w o m r o z k a z u j e , n i e p o w i n i e n rozkazywać l u d z i o m . I n a c z e j j e g o u s t a w y , zale -
n e o d j e g o namiętności, utrwaliłyby niesprawiedliwość, n i e mó'głby n i g d y uniknąć
ska enia świętości s w e g o dzieła i n t e r e s a m i p a r t y k u l a r n y m i .
G d y L i k u r g nadał u s t a w y s w e j ojczyźnie, zaczął o d z r z e c z e n i a się t r o n u kró-
l e w s k i e g o . Było z w y c z a j e m większości m i a s t g r e c k i c h powierzać c u d z o z i e m c o m
n a d a w a n i e s w y c h p r a w . Nowo ytn e r e p u b l i k i włoskie naśladowały n i e r a z t e n
o b y c z a j . R e p u b l i k a g e n e w s k a uczyniła t o s a m o i wyszła n a t y m d o b r z e . R z y m
4 7
w najpiękniejszym s w y m o k r e s i e doznał w s z y s t k i c h z b r o d n i tyranów i groźbę
z g u b y z t e g o p o w o d u , e zło ył w j e d n e ręce p r a w o d a w s t w o i władzę z w i e r z c h -
4 8
nią.
J e d n a k n a w e t d e c e m w i r o w i e nie.przywłaszczali s o b i e n i g d y p r a w a w y d a w a n i a
j a k i e j k o l w i e k u s t a w y mocą własnej władzy. „ adna z n a s z y c h p r o p o z y c j i - mówili
o n i l u d o w i - n i e mo e stać się ustawą b e z w a s z e j z g o d y . R z y m i a n i e , bądźcie s a m i
twórcami w a s z y c h u s t a w , które w i n n y dać w a m szczęście".
T e n więc, k t o t w o r z y u s t a w y , . n i e m a l u b n i e p o w i n i e n mieć adnego p r a w a
ustawodawczego 4 9
i l u d n i e mo e, g d y b y n a w e t chciał, pozbawić się t e g o n i e z b y -
w a l n e g o p r a w a , poniewa według u m o w y z a s a d n i c z e j t y l k o w o l a p o w s z e c h n a o b o -
wiązuje j e d n o s t k i , a n i e mo na n i g d y być p e w n y m , e w o l a p a r t y k u l a r n a z g o d n a
j e s t z wolą powszechną, je eli n i e p o d d a się j e j p o d w o l n e głosowanie l u d u ;
mówiłem ju o t y m , a l e n i e z a s z k o d z i powtórzyć.
Rousseau sam miał zamiar odegrać tę rolę, opracowując projekty konstytucji dla Polski i Korsyki.
4 6
C i , którzy w Kalwinie widzą tylko teologa, nie doceniają jego geniuszu. Zredagowanie naszych
4 7
mądrych edyktów, w którym brał y w y udział, tyle samo mu czyni zaszczytu, co jego I n s t i t u t i o n .
Jakiekolwiek zmiany nastąpią w naszej religii, pamięć o tym wielkim człowieku nie przestanie nigdy
być szanowana, dopóki nie wygaśnie wśród nas miłość ojczyzny i wolności. (Uwaga autora.)
W ręce decemwirów.
4 8
Prawodawca tylko proponuje narodowi ustawy. Uchwala je cały naród, któremu jedynie pra-
4 9
wo to przysługuje.
Zwierzchnictwo ludowe jest zatem warunkiem obowiązywania woli powszechnej w społeczeń-
5 0
stwie.
Księga druga 39
W t e n sposób z n a j d u j e m y w d z i e l e p r a w o d a w s t w a równocześnie d w i e r z e c z y
p o z o r n i e n i e d o p o g o d z e n i a - przedsięwzięcie p o n a d siły l u d z k i e i adną władzę d o
jego w y k o n a n i a .
I n n a trudność zasługuje n a uwagę. Mędrcy, g d y chcą przemawiać d o pospól-
s t w a n i e j e g o językiem, l e c z s w o i m własnym, n i e umieją stać się zrozumiałymi.
Istnieją'jednak tysiące myśli, których n i e sposób przeło yć n a język l u d u . Poglą-
d y z b y t ogólne i p r z e d m i o t y z b y t odległe są m u równie niedostępne; ka da j e d -
n o s t k a p o c h w a l a t a k i t y l k o p l a n rządowy, który o d p o w i a d a j e j p r y w a t n y m i n t e -
r e s o m i z trudnością s p o s t r z e g a korzyści z ciągłych ograniczeń, nakładanych p r z e z
d o b r e . u s t a w y . A b y tworzący się l u d polubił z d r o w e z a s a d y p o l i t y c z n e i trzymał
się p o d s t a w o w y c h reguł r o z u m u państwowego t r z e b a , eby s k u t e k mógł się stać
przyczyną, eby d u c h społeczny, który m a być r e z u l t a t e m o r g a n i z a c j i , przyświecał
s a m e m u o r g a n i z m o w i , i eby l u d z i e p r z e d w p r o w a d z e n i e m u s t a w b y l i t y m , c z y m
mają stać się p r z e z n i e . W t e n sposób p r a w o d a w c a , n i e mogąc zastosować a n i siły,
a n i r o z u m o w a n i a , m u s i z konieczności zaapelować d o p o w a g i i n n e g o rzędu, która
działałaby b e z u ycia p r z e m o c y _ i konieczności p r z e k o n y w a n i a .
T p właśnie zmuszało p o w s z y s t k i e c z a s y ojców narodów, d o u c i e k a n i a się d o
i n t e r w e n c j i n i e b i o s i p r z y p i s y w a n i a b o g o m s w o j e j własnej mądrości, a b y n a r o d y ,
podległe p r a w o m państwowym t a k j a k n a t u r a l n y m i uznając tę władzę p r z y t w o -
r z e n i u człowieka j a k p r z y t w o r z e n i u państwa, okazywały d o b r o w o l n e posłuszeń-
stwo 5 1
i znosiły łagodnie j a r z m o szczęśliwości p u b l i c z n e j .
D e c y z j e t e g o podniosłego r o z u m u , który w z n o s i się p o n a d p o z i o m l u d z i p o s p o -
l i t y c h , p r a w o d a w c a wkłada w u s t a nieśmiertelnych, a b y z a pomocą a u t o r y t e t u b o -
s k i e g o pociągnąć t y c h , których n i e mógł wzruszyć rozsądek l u d z k i . L e c z n i e ka dy 5 2
posiadł umiejętność p r z e m a w i a n i a w i m i e n i u bogów i z n a j d o w a n i a w i a r y , k i e d y c h c e
uchodzić z a j e g o tłumacza. W i e l k i d u c h p r a w o d a w c z y jest j e d y n y m c u d e m , który m a
uzasadnić j e g o posłannictwo. Ka dy człowiek mo e ryć n a t a b l i c a c h k a m i e n n y c h l u b
przekupić wyrocznię, l u b udawać t a j e m n i c z e o b c o w a n i e z jakimiś bóstwami, l u b t r e -
sować p t a k i , b y mówiły d o u c h a , l u b znajdować i n n e t r y w i a l n e s p o s o b y i m p o n o w a -
5 0
n i a l u d o w i . K t o t y l k o t o p o t r a f i , zdoła mo e zebrać p r z y p a d k i e m bezmyślną zgraję,
ale n i g d y n i e zało y m o c a r s t w a i z g i n i e w r a z z e s w y m n i e o d r z e c z n y m dziełem. Bezy;.,
p o d s t a w n y u r o k t w o r z y węzeł przejściowy; t y l k o mądrość t w o r z y trwałe więzy.
5 1
To.znaczy posłuszeństwo bez przymusu, wynikające z własnego uznania danej władzy.
5 2
E veramente - powiada Machiavelli - m a i non f u alcuno ordinatore di leggi s t r a o r d i n a r i e i n u n
populo, che non ricorfesse a D i o , perche altromenti non sarebhero accettate; perche sono molti boni cono-
sciuti da uno prudente, i ąuali non h a n n o i n se r a g i o n i evidenti da potergli persuadere ad a l t r u i (Discorsi
sopra T i t o L i v i o , 1, I , c. XI). (Uwaga autora.)
„Istotnie - powiada Machiavelli - nie było w adnym narodzie niezwykłego prawodawcy, który
nie apelowałby do Boga, gdy inaczej jego ustawy nie zostałyby przyjęte; istnieje bowiem wiele słusz-
nych rzeczy znanych mędrcowi, które jednak nie mają w sobie racji oczywistej, aby mogły przeko-
nać innych."
 40 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
Trwające wcią p r a w o ydowskie, p r a w o dziecięcia I z m a e l o w e g o rządzące o d 5 3
dziesięciu wieków połową świata, świadczą dziś j e s z c z e o wielkości l u d z i , którzy
j e w y d a l i . P o d c z a s g d y z a d u f a n a f i l o z o f i a a l b o ślepy d u c h s t r o n n i c z y w i d z i w n i c h
j e d y n i e szczęśliwych oszustów , p r a w d z i w y s t a t y s t a p o d z i w i a w i c h o r g a n i z a c j a c h
5 4
t e n w i e l k i i potę ny g e n i u s z , który przyświeca stałym i n s t y t u c j o m .
Z t e g o w s z y s t k i e g o n i e nale y wnioskować, j a k t o c z y n i W a r b u r t o n , e 5 5
p o l i t y k a i r e l i g i a mają p r z e d m i o t wspólny wśród nas , t y l k o e p r z y p o w s t a w a n i u
narodów j e d n a słu y z a narzędzie d r u g i e j .
Rozdział VIII
O LUDZIE
P o d o b n i e j a k b u d o w n i c z y przed s t a w i a n i e m g m a c h u bada i rozpoznaje grunt,
a b y przekonać się, c z y zdoła o n utrzymać cię ar, równie i r o z u m n y p r a w o d a w c a
n i e z a c z y n a o d uło enia p r z e z s i e b i e u s t a w d o b r y c h ; a l e wcześniej s p r a w d z a , c z y
l u d , d l a którego j e p r z e z n a c z a , p o t r a f i i m sprostać. D l a t e g o właśnie P l a t o n odmó-
. wił n a d a n i a u s t a w A r k a d y j c z y k o m i C y r e n e j c z y k o m , wiedząc, i o b a t e l u d y są
b o g a t e i n i e mogłyby znosić równości. D l a t e g o te w i d z i a n o n a K r e c i e d o b r e u s t a -
w y i złych l u d z i , l u d b o w i e m , ujęty w k a r b y p r z e z M i n o s a , był obcią ony w a d a m i .
Jaśniały n a z i e m i tysiące narodów, które n i e mogłyby znieść n i g d y d o b r y c h
u s t a w ; a t e , które mogły, miały n a t o w ciągu s w e g o i s t n i e n i a b a r d z o krótki czas.
W i e l e ludów, p o d o b n i e j a k l u d z i e , j e s t p o w o l n y c h t y l k o w s w e j młodości; z w i e -
k i e m stają się n i e z d o l n e d o p o p r a w y . . S k o r o się r a z z w y c z a j e ustaliły i przesądy za-
korzeniły, byłoby przedsięwzięciem n i e b e z p i e c z n y m i d a r e m n y m chcieć j e r e f o r -
mować. L u d n i e mo e n a w e t znieść, a b y ktoś wytykał j e g o w a d y i próbował j e
usunąć, p o d o b n i e j a k o w i c h o r z y , tchórzliwi i głupi, c o dr ą n a w i d o k l e k a r z a .
Zdarzają się n i e k i e d y w d z i e j a c h państw, n a wzór chorób wstrząsających
umysłem l u d z k i m i zacierających pamięć przeszłości, e p o k i gwałtowne, k i e d y p r z e -
w r o t y sprawiają wśród ludów t o s a m o c o p e w n e p r z e s i l e n i a u j e d n o s t e k , k i e d y
państwo w o g n i u w o j e n d o m o w y c h o d r a d z a się, e t a k p o w i e m , z popiołów
i o d z y s k u j e siłę młodzieńczą, uwalniając się z r a m i o n śmierci. Taką była S p a r t a
w d o b i e L i k u r g a , t a k i m był R z y m p o T a r k w i n i u s z a c h , t a k i m i są z a n a s z y c h cza-
sów H o l a n d i a i S z w a j c a r i a p o wypędzeniu tyranów.
A l e w y p a d k i t a k i e są rzadkością; wyjątkami, których p r z y c z y n a t k w i z a w s z e
w szczególnym u s t r o j u d a n e g o państwa. N i e mogą o n e n a w e t zachodzić d w a r a z y
d l a j e d n e g o l u d u ; mo e o n b o w i e m stać się w o l n y , dopóki yje w barbarzyństwie,
5 3
Czyli Mahometa.
5 4
Aluzja do poglądów Woltera i encyklopedystów francuskich.
5 5
Biskup hrabstwa Gloucester (1698-1779), autor prac teologicznych.
Księga druga 41
ale n i e mo e w t e d y , g d y sprę yny społeczne są ju zu yte . Wówczas z a b u r z e n i a
5 6
mogą g o zniszczyć i p r z e w r o t y n i e zdołają g o odrodzić. S k o r o t y l k o k a j d a n y j e g o
zostają s k r u s z o n e , r o z p a d a się o n i g i n i e , odtąd p o t r z e b u j e p a n a , a n i e o s w o b o d z i -
c i e l a . L u d y w o l n e , pamiętajcie o t e j z a s a d z i e : „Wolność mo na zdobyć, a l e n i g d y
się j e j n i e o d z y s k u j e z p o w r o t e m " .
Młodość n i e j e s t dzieciństwem. I s t n i e j e wśród narodów p o d o b n i e j a k u l u d z i ,
o k r e s młodości l u b te dojrzałości, n a który t r z e b a poczekać, z a n i m p o d d a m y g o
u s t a w o m ; a l e dojrzałość l u d u n i e z a w s z e łatwo poznać; a je eli ją u p r z e d z i m y ,
s t a r a n i a będą c h y b i o n e . J e d e n l u d mo na zapędzić d o karności w c h w i l i n a r o d z i n ,
i n n y n i e będzie nadawał się d o t e g o p o dziesięciu w i e k a c h . R o s j a n i e n i e będą n i g d y
naprawdę u c y w i l i z o w a n i , b o b y l i n i m i z b y t wcześnie; P i o t r posiadał g e n i u s z naśla-
d o w c z y . N i e posiadał p r a w d z i w e g o g e n i u s z u , c o s t w a r z a i c z y n i w s z y s t k o z n i c z e -
g o . Niektóre z j e g o dzieł były d o b r e , większość była źle d o s t o s o w a n a . Widział o n ,
e l u d j e g o był barbarzyński, a n i e dostrzegł, i n i e dorósł j e s z c z e d o c y w i l i z a c j i ;
chciał g o cywilizować, k i e d y nale ało g o t y l k o musztrować. Chciał o d r a z u zrobić
z n i e g o Niemców, Anglików, p o d c z a s g d y t r z e b a było p r z e d e w s z y s t k i m zrobić R o -
s j a n . Przeszkodził s w y m p o d d a n y m stać się k i e d y k o l w i e k t y m , c z y m m o g l i b y zostać,
a przekonał i c h , e są t y m , c z y m n i e b y l i . P o d o b n i e n a u c z y c i e l f r a n c u s k i kształci
s w e g o u c z n i a , b y olśniewał w dzieciństwie, a później z a w s z e był n i c z y m . C e s a r s t w o
r o s y j s k i e z e c h c e ujarzmić Europę, a s a m o z o s t a n i e u j a r z m i o n e . T a t a r z y , p o d d a n i
R o s j i l u b j e j sąsiedzi, staną się j e j i n a s z y m i p a n a m i ; t e n przewrót w y d a j e m i się
n i e c h y b n y . W s z y s c y królowie E u r o p y pracują z g o d n i e n a d j e g o p r z y s p i e s z e n i e m .
Rozdział IX -
CIĄG D A L S Z Y
P o d o b n i e j a k n a t u r a nadała w z r o s t o w i d o b r z e z b u d o w a n e g o człowieka p e w n e
g r a n i c e , p o z a którymi t w o r z y t y l k o olbrzymów l u b karłów, t a k równie p o d
względem n a j l e p s z e j b u d o w y państwa istnieją g r a n i c e j e g o rozległości, a b y n i e było
z b y t w i e l k i e i mogło być d o b r z e rządzone a n i . z b y t małe i mogło się s a m o d z i e l n i e
utrzymać. W ka dym o r g a n i z m i e państwowym i s t n i e j e p e w n e n i e p r z e k r a c z a l n e
maksimum siły, o d którego o n j e d n a k p r z e z powiększenie często się o d d a l a . I m
b a r d z i e j r o z s z e r z a się związek społeczny, t y m b a r d z i e j się rozluźnia; w ogóle małe
państwo j e s t s t o s u n k o w o s i l n i e j s z e ni w i e l k i e .
Tysiące p r z y c z y n tłumaczą tę zasadę. P o p i e r w s z e , zarządzanie w i e l k i m i p r z e - . ,
s t r z e n i a m i staje się t r u d n i e j s z e , p o d o b n i e j a k cię ar staje się większy n a końcu dhi -'
szej dźwigni. S t a j e się o n j e s z c z e b a r d z i e j ucią liwy w miarę w z r o s t u l i c z b y s t o p n i .
Mówiąc o „sprę ynach społecznych" Rousseau ma zapewne na myśli rozwinięte u obywateli
5 6
poczucie dobra powszechnego i obowiązków społecznych. •
80 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna

z g r o m a d z e n i a komicjów; tą prostą metodą w s z y s t k i e rządy n a świecie, uposa one KSIĘGA C Z W A R T A

r a z j e d e n w siłę publiczną, prędzej c z y później uzurpują władzę zwierzchnią.
Z g r o m a d z e n i a p e r i o d y c z n e , o których wy ej mówiłem, są w s t a n i e odwrócić
l u b o d w l e c t o nieszczęście, zwłaszcza g d y n i e wymagają f o r m a l n e g o zwołania; b o
w t e d y panujący n i e mo e i m przeszkodzić, n i e deklarując się o t w a r c i e j a k o gwał-
c i c i e l u s t a w i wróg państwa.
O t w i e r a n i e t y c h zgromadzeń, mających z a wyłączny p r z e d m i o t z a c h o w a n i e
u m o w y społecznej, p o w i n n o z a w s z e następować p r z e z d w a w n i o s k i , których n i e
w o l n o n i g d y skasować i n a d którymi g l o s u j e się o s o b n o .
P i e r w s z y : „Czy z w i e r z c h n i k yczy s o b i e zachować obecną formę rządu?".
D r u g i : „Czy l u d yczy s o b i e pozostawić rządy o s o b o m , które j e o b e c n i e s p r a -
wują?".
Zakładam, e udało m i się udowodnić, e n i e m a w państwie adnej u s t a w y za- Rozdział I
s a d n i c z e j nieodwołalnej, n i e j e s t nią n a w e t u m o w a społeczna; poniewa g d y b y w s z y - W O L A P O W S Z E C H N A JEST NIEZNISZCZALNA
s c y o b y w a t e l e z g r o m a d z i l i się w c e l u z e r w a n i a u m o w y z a zgodą powszechną, n i e
Dopóki p e w n a l i c z b a z j e d n o c z o n y c h l u d z i uwa a się z a j e d n o ciało, mają o n i
mo na wątpić, e zostałaby o n a zupełnie l e g a l n i e z e r w a n a . G r o c j u s z sądzi n a w e t ,
t y l k o jedną wolę, dą ącą d o z a c h o w a n i a wspólnego b y t u . W t e d y w s z y s t k i e sprę-
e ka demu w o l n o w y r z e c się państwa, którego j e s t członkiem, i odzyskać swą
yny państwa są s i l n e i p r o s t e , z a s a d y j e g o j a s n e i p r z e j r z y s t e ; n i e p r o w a d z i o n o
wolność naturalną i swój majątek, emigrując z k r a j u 8 5
Byłoby więc n i e d o r z e c z n y m ,
c i e m n y c h i s p r z e c z n y c h interesów; d o b r o ogólne u j a w n i a się wszędzie j a k o o c z y -
g d y b y w s z y s c y o b y w a t e l e z j e d n o c z e n i n i e m o g l i zrobić t e g o , c o w o l n o ka demu
w i s t e i w y m a g a t y l k o z d r o w e g o rozsądku, a b y j e d o s t r z e c . Pokój, jedność, równość
z n i c h z osobna.
w r o g i e są subtelnościom p o l i t y c z n y m . L u d z i p r a w y c h i p r o s t y c h oszukać t r u d n o
z p o w o d u i c h p r o s t o t y ; nie'są o n i n a w e t dość s u b t e l n i , a b y się dać podejść. G d y
się w i d z i , j a k u najszczęśliwszego l u d u n a świecie g r o m a d y wieśniaków załatwiają
p o d dębem s p r a w y państwowe i postępują z a w s z e rozsądnie, czy mo na n i e
1

wzgardzić w y r a f i n o w a n i e m i n n y c h narodów, które z a pomocą t y l u s z t u k i t a j e m -

n i c stają się sławne i nędzne.
Państwo rządzone w t e n sposób p o t r z e b u j e n i e w i e l u u s t a w ; a w miarę j a k
p o t r z e b n e staje się w y d a n i e n o w y c h , konieczność tę dostrzegają w s z y s c y . P i e r w -
s z y , k t o j e p r o p o n u j e , w y p o w i a d a t y l k o t o , c o w s z y s c y ju o d c z u l i ; n i e p o t r z e b a
zabiegów a n i w y m o w y , b y uło yć w ustawę t o , c o ka dy postanowił ju czynić
z chwilą, g d y się u p e w n i , e i n n i będą postępowali t a k s a m o .
Teoretyków, którzy obserwują t y l k o państwa o d początku źle urządzone, u d e r z a
i z b i j a z t r o p u niemo ność u t r z y m a n i a w n i c h p o d o b n e g o porządku. Śmieją się n a
myśl o w s z y s t k i c h głupstwach, j a k i e zręczny o s z u s t l u b p o c h l e b c a mógłby wmó-
wić l u d o w i Pary a l u b L o n d y n u . N i e wiedzą, e l u d berneński skazałby C r o m w e l l a
n a cię kie r o b o t y , a g e n e w c z y c y wtrąciliby księcia B e a u f o r t a d o więzienia.
L e c z k i e d y węzeł społeczny z a c z y n a się rozluźniać, a państwo staje się słabe, g d y
i n t e r e s y p r y w a t n e dają się odczuwać i małe społeczeństwa zaczynają wpływać n a
Naturalnie, o ile ktoś nie emigruje, aby uchylić się od swoich obowiązków i uniknąć słu by
8 5
w i e l k i e , i n t e r e s p o w s z e c h n y w y p a c z a się i z n a j d u j e przeciwników; b r a k jednomyśl-
ojczyźnie w chwili, gdy ona nas potrzebuje. Wówczas ucieczka byłaby występna i karygodna, nie
byłoby to wycofanie się, lecz dezercja. (Uwaga autora.) Zebrania takie utrzymały się w niektórych kantonach Szwajcarii.
82 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
ności w głosowaniach, w o l a p o w s z e c h n a n i e j e s t ju wolą w s z y s t k i c h , powstają 2
s p r z e c z k i , d y s k u s j e i n a w e t n a j l e p s z e z d a n i e n i e p r z e c h o d z i b e z sporów.
G d y w r e s z c i e państwo, zbli ając się d o u p a d k u , i s t n i e j e ju t y l k o j a k o f o r m a
z w o d n i c z a i pró na, k i e d y więź społeczna z e r w a n a j e s t w e w s z y s t k i c h s e r c a c h , g d y
n a j p o d l e j s z a p r y w a t a p o d s z y w a się b e z c z e l n i e p o d święte imię d o b r a p u b l i c z n e g o ,
w t e d y w o l a p o w s z e c h n a m i l k n i e , a w s z y s c y , kierując się u k r y t y m i m o t y w a m i , n i e
wypowiadają się ju j a k o o b y w a t e l e , j a k g d y b y państwo n i g d y n i e istniało; zaś p o d
fałszywym m i a n e m u s t a w u c h w a l o n e są n i e s p r a w i e d l i w e rozporządzenia, z a b e z p i e -
czające wyłącznie p a r t y k u l a r n e i n t e r e s y .
C z y w y n i k a stąd, e w o l a p o w s z e c h n a j e s t z n i s z c z o n a l u b ska ona? N i e ; o n a
j e s t z a w s z e stała, n i e z m i e n n a i c z y s t a , a l e została podporządkowana i n n e j , biorą-
3
cej n a d nią górę. Ka dyT oddzielając swój i n t e r e s o d i n t e r e s u ogólnego, s p o s t r z e g a ,
ę zupełnie rozdzielić g o n i e mo e. J e d n a k j e g o udział w s z k o d z i e . p u b l i c z n e j w y -
daje n i u się n i c z y m w porównaniu z wyłącznym d o b r e m własnym, które z a m i e r z a
osiągnąć. Pominąwszy t o d o b r o o s o b i s t e , p r a g n i e o n d o b r a p o w s z e c h n e g o d l a własnej
korzyści n i e m n i e j o d i n n y c h . N a w e t sprzedając swój głos z a pieniądze, n i e z a t r a c a
w s o b i e w o l i p o w s z e c h n e j ; p o m i j a ją. Błąd j e g o p o l e g a n a t y m , e z m i e n i a kwestię
i o d p o w i a d a n i e n a t o , o c o g o pytają. Z a m i a s t powiedzieć p o p r z e z s w o j e g l o s o -
w a n i e : „Dla p a ń s t w a j e s t t o k o r z y s t n e " , mówi o n : „Dla t e g o c z ł o -
w i e k a l u b d l at e j p a r t i i k o r z y s t n e j e s t . a b y p e w n e p o s t a n o w i e -
n i e z o s t a ł o p r z y j ę t e " . T a k więc p r a w o porządku p u b l i c z n e g o n a z e b r a n i a c h
n i e t y l e p o l e g a n a t y m , a b y w o l a p o w s z e c h n a została w n i c h u t r z y m a n a , l e c z r a c z e j
n a t y m , b y była o n a z a w s z e p y t a n a i z a w s z e dawała odpowiedź.
Miałbym t u t a j w i e l e u w a g - o zwykłym p r a w i e głosowania p r z y ka dym a k c i e
z w i e r z c h n i c t w a , którego t o p r a w a n i c n i e mo e odebrać o b y w a t e l o m , j a k te
o p r a w i e w y p o w i a d a n i a s w e j o p i n i i , s t a w i a n i a wniosków, r o z d z i e l a n i a i c h , roztrzą-
s a n i a - w s z y s t k o t o rząd z a w s z e g o r l i w i e usiłuje zagwarantować d l a s w o i c h człon-
ków; a l e t e n doniosły p r z e d m i o t wymagałby o s o b n e g o t r a k t a t u , a n i e mogę t u t a j
w s z y s t k i e g o wyczerpać.
Rozdział II
O GŁOSOWANIACH
Z p o p r z e d n i e g o rozdziału j a s n o w y n i k a , e sposób t r a k t o w a n i a s p r a w dotyczą-
c y c h ogółu mo e być dość pewną oznaką s t a n u obyczajów i z d r o w i a ciała p o l i t y c z -
n e g o w d a n e j c h w i l i . I m większa z g o d a p a n u j e w z g r o m a d z e n i a c h , t o z n a c z y i m
2
To znaczy, wola ka dej jednostki przestaje dbać o korzyści woli powszechnej.
3
Ustęp ten jest ponownym dowodem, e „wola powszechna" nie oznacza woli faktycznej
w znaczeniu empirycznym, psychologicznym, tylko wolę racjonalną, wolę rozumną, zmierzającą ku
korzyści powszechnej.
Księga czwarta 83
, większa j e s t p r z e w a g a jednomyślności, t y m b a r d z i e j przewa a w o l a p o w s z e c h n a ; n a -
t o m i a s t długie r o z p r a w y , n i e z g o d a , zgiełk zwiastują przewagę interesów p a r t y k u -
l a r n y c h i rychły u p a d e k państwa . 4
W y d a j e się t o m n i e j o c z y w i s t e , g d y d w a l u b k i l k a stanów w c h o d z i w skład
u s t r o j u państwowego, j a k w R z y m i e p a t r y c j u s z e i p l e b e j u s z e , których kłótnie często
zakłócały o b r a d y komicjów, n a w e t w najpiękniejszych c z a s a c h r e p u b l i k i . Wyjątek
t e n j e s t j e d n a k b a r d z i e j p o z o r n y ni r z e c z y w i s t y , gdy w t y m w y p a d k u , n a s k u t e k
w a d y tkwiącej w s a m y m c i e l e p o l i t y c z n y m , są właściwie d w a państwa w j e d n y m ;
a t o , c o n i e j e s t prawdą odnośnie d o o b u r a z e m , d a się powiedzieć o ka dym
z o s o b n a . I s t o t n i e , n a w e t w czasach najbardziej b u r z l i w y c h , p l e b i s c y t y l u d o w e od-
bywały się z a w s z e s p o k o j n i e i znaczną większością głosów, je eli n i e mieszał się d o
n i c h s e n a t ; poniewa o b y w a t e l e m i e l i j e d e n t y l k o i n t e r e s , l u d miał jedną t y l k o wolę.
N a d r u g i m b i e g u n i e p o w r a c a jednomyślność w t e d y m i a n o w i c i e , g d y o b y w a t e -
l e , z o s t a w s z y n i e w o l n i k a m i , p o z b a w i e n i z o s t a l i zarówno wolności, j a k i w o l i . Wów-
czas o b a w a i p o c h l e b s t w o zamieniają głosowanie w aklamację; ju się n i e o b r a d u j e ,
t y l k o - u w i e l b i a l u b p r z e k l i n a . T a k n i k c z e m n i e wyra ał s w e z d a n i e s e n a t , w d o b i e
c e s a r s t w a . N i e k i e d y r o b i o n o t o z e śmiesznymi ostro nościami. T a c y t n o t u j e , e 5
z a p a n o w a n i a O t o n a s e n a t o r o w i e , obrzucając przekleństwami W i t e l i u s z a , w y w o -
ływali p r z y t y m s z t u c z n i e s t r a s z n y hałas, a b y t e n o s t a t n i , g d y b y p r z y p a d k i e m został
władcą, n i e mógł wiedzieć, c o który z n i c h powiedział.
Z t y c h ró nych rozwa ań tworzą się z a s a d y , według których p o w i n n o się
określić sposób l i c z e n i a głosów i porównywania o p i n i i , zale nie o d t e g o , c z y łatwiej
l u b t r u d n i e j j e s t ustalić wolę powszechną i c z y państwo j e s t bli sze l u b d a l s z e
upadkowi.
\ J e d n a t y l k o u s t a w a z n a t u r y s w o j e j w y m a g a z g o d y jednomyślnej: j e s t nią u m o w a
społeczna. Z r z e s z e n i e społeczne b o w i e m j e s t a k t e m najzupełniej d o b r o w o l n y m ,
poniewa ka dy człowiek r o d z i się w o l n y m i p a n e m s a m e g o s i e b i e , n i k t p o d ad-
n y m p o z o r e m n i e mo e zrobić z n i e g o p o d d a n e g o b e z j e g o p r z y z w o l e n i a } P o s t a -
nowić, e s y n n i e w o l n i k a r o d z i się n i e w o l n i k i e m , z n a c z y t y l e , c o postanowić, e
n i e r o d z i się o n człowiekiem.
^Je eli więc w c h w i l i z a w i e r a n i a u m o w y społecznej j e j p r z e c i w n i c y znajdują się
w o p o z y c j i , n i e p o w o d u j e t o u t r a t y wa ności s a m e j u m o w y , a t y l k o p r z e s z k a d z a
z a l i c z e n i u i c h d o g r o n a u c z e s t n i k o w i są t o c u d z o z i e m c y między o b y w a t e l a m i . S k o r o
państwo zostało ju u t w o r z o n e , s t a i y p o b y t w n i m równa się wyra onej z g o d z i e ;
zamieszkiwać n a p e w n y m t e r y t o r i u m , z n a c z y poddać się z w i e r z c h n i c t w u . 6
4
Rousseau nie uznaje potrzeby tworzenia stronnictw politycznych, sądząc, e dobro powszech-
ne jest dla wszystkich oczywiste.
5
Tacyt, D z i e j e (I, 85).
6
Odnosi się to jedynie do państwa wolnego; albowiem' rodzina, majątek, brak schronienia, ko-
nieczność, przemoc mogą zatrzymać mieszkańca w kraju wbrew jego woli i wtedy sam fakt pobytu
nie pozwala jeszcze suponować zgody na umowę lub na jej pogwałcenie. (Uwaga autora.)
 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
84
• P o z a tą umową pierwotną d e c y z j e większości obowiązują z a w s z e w s z y s t k i c h ;
j e s t t o następstwo s a m e j u m o w y j . Mo na postawić p y t a n i e , w j a k i sposób człowiek
mo e być w o l n y , a jednocześnie z o s t a j e z m u s z o n y d o słuchania c u d z e j w o l i , n i e
będącej j e g o własną wolą. W j a k i sposób o p o n e n c i mogą być w o l n i , a równocze-
śnie podlegać u s t a w o m , n a które n i e d a l i s w e g o p r z y z w o l e n i a ?
O d p o w i a d a m n a t o , e k w e s t i a j e s t źle p o s t a w i o n a . O b y w a t e l z g a d z a się n a
w s z y s t k i e u s t a w y , n a w e t n a t e , które u c h w a l o n o w b r e w j e g o w o l i , n i e wyłączając
8 d l a załatwiania s p r a w bie ących. J a k k o l w i e k z k o m b i n a c j i ' i c h o b u . w y n i k a n a j l e p -
n a w e t t y c h ' , które g o karzą, g d y ośmieli się jedną z n i c h naruszyć. Stała w o l a w s z y s t -
k i c h członków państwa s t a n o w i wolę powszechną; dzięki n i e j są o n i o b y w a t e l a m i
i ludźmi w o l n y m i . G d y p r o p o n u j e się ustawę n a z g r o m a d z e n i u l u d o w y m , o b e c n i
9
właściwie są p y t a n i n i e o t o , c z y pochwalają l u b odrzucają w n i o s e k , ale c z y j e s t o n
z g o d n y l u b n i e z g o d n y z wolą powszechną, która j e s t i c h własną wolą . Ka dy o d - 10
dając g l o s wyra a s w o j e z d a n i e w t e j k w e s t i i i z p o d l i c z e n i a głosów w y n i k a d e k l a -
r a c j a w o l i p o w s z e c h n e j . G d y więc przewa y z d a n i e p r z e c i w n e m o j e m u , d o w o d z i
t o j e d y n i e , e się pomyliłem i e t o , c o brałem z a wolę powszechną, nią n i e było . n
" G d y b y przewa yła m o j a p r y w a t n a o p i n i a , zrobiłbym c o i n n e g o , ani eli chciałem;
w t e d y właśnie n i e byłbym w o l n y m .
T o s u p o n u j e , c o p r a w d a , e w s z y s t k i e c e c h y w o l i p o w s z e c h n e j znajdują się
j e s z c z e u większości ; g d y s t r a c i j e b e z względu n a t o , c o się p o s t a n a w i a , n i e m a
12
ju wolności.
Wykazując p o p r z e d n i o , j a k w o b r a d a c h p u b l i c z n y c h w o l a p r y w a t n a z a j m u j e
m i e j s c e w o l i p o w s z e c h n e j , wymieniłem d o s t a t e c z n e środki, k o n i e c z n e d o z a p o b i e -
enia t e m u nadu yciu; pomówię j e s z c z e o t y m później. Odnośnie s t o s u n k u głosów,
p o t r z e b n y c h d o wyra enia t e j w o l i , podałem równie z a s a d y , według których mo na
g o określić. Ró nica j e d n e g o głosu n i w e c z y równość , j e d e n o p o n e n t n i w e c z y j e d -
13
nomyślność; a l e pomiędzy jednomyślnością a równą ilością głosów j e s t w i e l e p o -
działów n a części nierówne, a ka dy z n i c h mo na przyjąć z a miarę t e g o s t o s u n k u
w zale ności o d s t a n u i p o t r z e b ciała p o l i t y c z n e g o .
7
Umowa społeczna bowiem suponuje milczące uznanie, e wszyscy poddadzą się uchwałom
większości. , się, tote t a m głosowanie j e s t h a m i e j s c u .
8
To znaczy wbrew jego woli pozornej, nieuświadomionej nale ycie.
9
W Genui na więzieniach i na kajdanach galerników odczytać mo na było słowo: libertas. U y-
cie tej dewizy jest piękne i słuszne. Istotnie tylko złoczyńcy we wszystkich państwach przeszkadzają
obywatelowi być wolnym. W kraju, w którym wszystkich takich ludzi skazano by na galery, u y-
wano by najdoskonalszej wolności. (Uwaga autora.)
1 0
Wolą uspołecznioną, wolą rozumną.
1 1
Rousseau nie przypuszcza, aby w normalnych, zdrowych stosunkach „większość" mogła się
mylić, gdy interes powszechny jest zbyt oczywisty. (Por. krytykę tego stanowiska w mojej Filozofii
p r a w a J. J. Rousseąu'a, 1913, s. 206.)
1 2
To znaczy, e większość kieruje się interesem powszechnym.
1 3
Czyli równy podział głosów. ,'
Księga czwarta 85
D w i e z a s a d y ogólne mogą słu yć d o określenia t e g o s t o s u n k u : j e d n a , e i m d o -
nioślejsze i powa niejsze są o b r a d y , t y m b a r d z i e j o p i n i a przewa ająca p o w i n n a
zbli ać się d o jednomyślności; d r u g a , e i m większego pośpiechu w y m a g a o m a w i a -
n a s p r a w a , t y m b a r d z i e j p o w i n n o się zmniejszyć ró nicę wymaganą c o d o podziału
głosów. W o b r a d a c h , które w y p a d a zakończyć n a t y c h m i a s t , p r z e w a g a j e d n e g o gło-
s u m u s i wystarczyć. P i e r w s z a z a s a d a w y d a j e się o d p o w i e d n i e j s z a d l a u s t a w , d r u g a
• s z y s t o s u n e k , j a k i mo na ustalić p r z y r o z s t r z y g a n i u s p r a w p r z e z większość.
Rozdział III
O WYBORACH
P r z y w y b o r z e panującego i urzędników, c o - j a k powiedziałem - jęstaktem zło-
onym , m a m y d w i e d r o g i postępowania, a m i a n o w i c i e | j v y b p l i U p s ^ w a ^ I e . O b i e
14 7
s t o s o w a n o w ró nych r e p u b l i k a c h i j e s z c z e d z i s i a j w c z a s i e ~ e l e k c j i do y w e n e c k i e -
g o w i d z i m y n a d e r zło oną mieszaninę o b u .
„Wybór p r z e z l o s o w a n i e - p o w i a d a M o n t e s k i u s z - le y w n a t u r z e d e m o k r a -
1 5
c j i " . Z g o d a , ale w j a k i sposób? „Losowanie - mówi o n d a l e j - jest s p o s o b e m w y b o r u ,
który n i e ura a nikogo;'ka demu o b y w a t e l o w i z o s t a w i a rozsądną nadzieję słu enia
ojczyźnie". T o n i e są adne r a c j e .
Je eli zwrócimy uwagę, i w y z n a c z e n i e naczelników j e s t czynnością rządową,
a n i e zwierzchnią, w t e d y z o b a c z y m y , d l a c z e g o l o s o w a n i e le y b a r d z i e j w n a t u r z e
d e m o k r a c j i , k i e d y zarząd j e s t t y m l e p s z y , i m m n i e j l i c z n e są j e g o czynności.
W ka dej p r a w d z i w e j d e m o k r a c j i urzędy n i e stanowią korzyści, l e c z są ucią -
l i w y m b r z e m i e n i e m , którym n i e mo na słusznie obarczyć j e d n e g o o b y w a t e l a b a r -
d z i e j ni d r u g i e g o . J e d y n i e u s t a w a mo e wło yć t e n cię ar n a człowieka, n a któ-
r e g o l o s p a d n i e ; wówczas w a r u n k i są równe d l a w s z y s t k i c h , - a wybór n i e zale y o d
adnej w o l i l u d z k i e j , n i e m a t u szczególnego z a s t o s o w a n i a , które b y naruszało p o -
wszechność u s t a w y .
W a r y s t o k r a c j i panujący w y b i e r a panującego , rząd u t r z y m u j e się s a m _ p r z e z _
16
Przykład w y b o r u do y w e n e c k i e g o n i e t y l k o n i e o b a l a t e g o rozró nienia, a l e
j e n a w e t p o t w i e r d z a ; t a f o r m a z ł o o n a o d p o w i a d a rządom m i e s z a n y m . B o błę-
17
d e m j e s t uwa ać rząd w e n e c k i z a c z y s t o a r y s t o k r a t y c z n y . Je eli l u d n i e m a t a m ad-
1 4
Księga trzecia, rozdz. X V I I I .
1 5
O duchu praw (II, 2).
Poniewa wybór panującego (tj. naczelnika władzy wykonawczej) jest aktem rządowym, nie
1 6
zwierzchnim, dlatego w arystokracji grupa rządząca sama wybiera nowych reprezentantów władzy
rządowej (wykonawczej).
Z wyboru i losowania.
1 7
86 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
n e g o udziału w rządzie, s z l a c h t a s a m a j e s t l u d e m . Mnóstwo b i e d n y c h barnabitów
n i e dostąpiło n i g d y adnego urzędu i z całego s w e g o s z l a c h e c t w a p o s i a d a j e d y n i e
pró ny tytuł J e g o E k s c e l e n c j i o r a z p r a w o u c z e s t n i c z e n i a w W i e l k i e j R a d z i e . T a W i e l -
k a R a d a j e s t równie l i c z n a , j a k n a s z a R a d a G e n e r a l n a w G e n e w i e , l e c z j e j świetni
członkowie n i e więcej mają przywilejów j a k n a s i z w y k l i o b y w a t e l e . P e w n e j e s t , e
pomijając skrajną nierówność t y c h d w u r e p u b l i k , mieszczaństwo G e n e w y w y o b r a -
a dokładnie p a t r y c j a t W e n e c j i , n a s i wieśniacy i m i e s z c z a n i e przedstawiają p o d d a -
n y c h n a lądzie stałym. Rozpatrując tę republikę z j a k i e g o k o l w i e k p u n k t u w i d z e n i a
- pomijając wielkość t e r y t o r i u m - rządy j e j oka ą się n i e b a r d z i e j a r y s t o k r a t y c z n e
ni n a s z e . Cała ró nica w t y m , i n i e mając adnego n a c z e l n i k a do ywotniego, n i e
potrzebujemy losowania.
Wybór p r z e z l o s o w a n i e miałby mało w a d w p r a w d z i w e j d e m o k r a c j i , g d z i e w o -
b e c p o w s z e c h n e j równości obyczajów, zdolności, z a s a d i majątku stałby się rzeczą
p r a w i e obojętną. A l e , j a k powiedziałem, j e s z c z e n i e było p r a w d z i w e j d e m o k r a c j i .
K i e d y następuje połączenie wyborów z l o s o w a n i e m , p o p r z e z wybór p o w i n n o
się obsadzać urzędy, wymagające s p e c j a l n y c h talentów, j a k n a przykład urzędy w o j -
s k o w e ; p o p r z e z l o s o w a n i e obsadzać s t a n o w i s k a , n a których w y s t a r c z a z d r o w y r o z -
sądek, sprawiedliwość, uczciwość, j a k n a przykład sądownictwo, b o w d o b r z e urzą-
d z o n y m państwie p r z y m i o t y t e są wspólne w s z y s t k i m o b y w a t e l o m .
L o s o w a n i e a n i głosowanie n i e mają z a s t o s o w a n i a w m o n a r c h i i . Poniewa
m o n a r c h a według p r a w a s a m j e s t panującym i j e d y n y m urzędnikiem , d o n i e g o 19
t y l k o nale y wybór zastępców. K i e d y o p a t d e S a i n t - P i e r r e proponował pomno yć
liczbę r a d królewskich w e F r a n c j i o r a z wybór członków p r z e z głosowanie , n i e 2 0
zauwa ył, i p r o p o n u j e zmianę f o r m y rządu.
P o z o s t a j e m i powiedzieć j e s z c z e o s p o s o b i e o d d a w a n i a i z b i e r a n i a głosów n a
z g r o m a d z e n i u l u d o w y m ; l e c z mo e wiadomości h i s t o r y c z n e o r z y m s k i e j o r g a n i -
z a c j i p o d t y m względem wyjaśnią b a r d z i e j poglądowo z a s a d y , które mógłbym u s t a -
lić. N i e j e s t rzeczą niegodną mądrego c z y t e l n i k a przyjrzeć się n i e c o b a r d z i e j s z c z e -
gółowo, j a k t r a k t o w a n o s p r a w y p u b l i c z n e i p r y w a t n e n a o b r a d a c h d w u s t u tysię-
cy ludzi.
Rozdział IV
KOMICJA RZYMSKIE
N i e p o s i a d a m y adnych w i a r y g o d n y c h źródeł z czasów początków R z y m u , i s t -
n i e j e n a w e t w i e l k i e prawdopodobieństwo, e większa część t e g o , c o o n i c h mówio-
1 8
Mieszkańców ubogiej dzielnicy św. Barnaby.
1 9
Jedynym urzędnikiem najwy szym.
2 0
W rozprawie Discours sur l a Polysynodie (1728), za którą zosta! wykluczony z Akademii Fran-
cuskiej.
Księgą czwarta 87
1 8
n o , j e s t bajką , w.ogóle b r a k n a m właśnie n a j b a r d z i e j pouczającej części k r o n i k
21
ludów, odnoszących się d o p o w s t a n i a t y c h o s t a t n i c h . Doświadczenie p o u c z a n a s
c o d z i e n n i e o p r z y c z y n a c h r e w o l u c j i w m o c a r s t w a c h , l e c z poniewa l u d y się ju n i e
tworzą, wyjaśnienia i c h p o w s t a w a n i a mo emy j e d y n i e się domyślać.
O b y c z a j e , które z a s t a j e m y w p o s t a c i u s t a l o n e j , świadczą p r z y n a j m n i e j o t y m ,
e miały jakiś początek. T r a d y c j e sięgające t y c h początków, p o p a r t e p r z e z najwięk-
sze a u t o r y t e t y i s t w i e r d z o n e n a j s i l n i e j s z y m i r a c j a m i , p o w i n n y uchodzić z a n a j p e w -
n i e j s z e . O t o z a s a d y , których przestrzegać usiłowałem, badając j a k sprawował swą
najwy szą władzę n a j b a r d z i e j w o l n y i najpotę niejszy l u d n a z i e m i .
P o zało eniu R z y m u powstająca r e p u b l i k a , t j . a r m i a zało yciela, u t w o r z o n a
z Albańczyków, Sabińczyków i cudzoziemców, została p o d z i e l o n a n a t r z y k l a s y ,
które według t e g o podziału przybrały nazwę t r i b u s . Ka da t r i b u s została p o d z i e -
l o n a n a dziesięć k u r i i , ka da k u r i a n a d e k u r i e , a n a i c h c z e l e s t a w a l i przywódcy,
zwani k u r i o n a m i i d e k u r i o n a m i .
P o n a d t o z ka dej t r i b u s w y d z i e l o n o oddział s t u jeźdźców, z w a n y centurią;
w y n i k a stąd, e podziały t e , n i e z b y t p o t r z e b n e w mieście, miały p i e r w o t n i e t y l k o
c h a r a k t e r w o j s k o w y . Z d a j e się j e d n a k , e p e w i e n i n s t y n k t wielkości skłaniał małe
m i a s t o R z y m d o przyjęcia z góry o r g a n i z a c j i o d p o w i e d n i e j d l a s t o l i c y świata,
Z t e g o p i e r w s z e g o podziału wynikła wkrótce p e w n a niedogodność - poniewa
t r i b u s albańska i sabińska pozostawały wcią w t y m s a m y m s t a n i e , a t r i b u s
22 23
cudzoziemców wzrastała u s t a w i c z n i e n a s k u t e k i c h napływu, t r i b u s t a n i e b a w e m
24
przewy szyła d w i e p i e r w s z e . S e r w i u s z zapobiegł n i e b e z p i e c z n e m u nadu yciu,
zmieniając podział r o d o w y n a i n n y , osiągnięty według części m i a s t a , zajętych p r z e z
poszczególne t r i b u s . Z a m i a s t t r z e c h t r i b u s ustanowił c z t e r y , a ka da z n i c h z a j m o -
wała j e d n o z e wzgórz r z y m s k i c h i nosiła j e g o nazwę. T a k więc, likwidując obecną
nierówność, zapobiegł j e j n a przyszłość, a b y zaś t e n podział odnosił się n i e t y l k o
d o miejscowości, l e c z i d o l u d z i , zabronił mieszkańcom j e d n e j d z i e l n i c y przenosić
się d o d r u g i e j , c z y m przeszkodził m i e s z a n i u się rodów.
Podwoił te t r z y d a w n e c e n t u r i e k o n n i c y i utworzył dwanaście n o w y c h ,
zachowując d a w n e n a z w y ; środek p r o s t y i rozsądny, dzięki któremu wyodrębnił
o s t a t e c z n i e s t a n r y c e r s k i o d l u d u , n i e wywołując wśród t e g o o s t a t n i e g o n i e z a -
dowolenia. N
D o t y c h c z t e r e c h t r i b u s m i e j s k i c h S e r w i u s z dodał piętnaście i n n y c h , z w a n y c h
w i e j s k i m i , poniewa u t w o r z o n e były z mieszkańców w s i , p o d z i e l o n y c h n a tyle
okręgów. W następstwie u t w o r z o n o t y l e s a m o n o w y c h , a l u d r z y m s k i został
Nazwa R o m a , która, jak powiadają, pochodzi od Romulusa, jest grecka i oznacza siłę; imię
2 1
Numy jest tak e greckie i oznacza prawo. Jak to mo liwe, e dwaj pierwsi królowie tego miasta nosili'
imiona tak dobrze z góry odpowiadające temu, czego dokonali? (Uwaga autora.)
Ramnenses. (Uwaga autora.)
2 2
Tatienses. (Uwaga autora.)
2 3
Luceres. (Uwaga autora.)
2 4
88 J. J . Rousseau, U m o w a społeczna
w r e s z c i e p o d z i e l o n y n a trzydzieści pięć t r i b u s , których l i c z b a przetrwała d o
końca r e p u b l i k i .
Z rozró nienia t a k i e g o między, t r i b u s m i e j s k i m i i w i e j s k i m i wyniknął s k u t e k
g o d n y u w a g i , n i e mający p r e c e d e n s u , i j e m u R z y m zawdzięczał u t r z y m a n i e s w y c h
obyczajów o r a z w z r o s t państwa. Pomyślałby ktoś, e t r i b u s m i e j s k i e przywłaszczyły
s o b i e wkrótce potęgę i z a s z c z y t y i n i e omieszkały zdegradować t r i b u s w i e j s k i c h ;
stało się wręcz p r z e c i w n i e . Z n a n e j e s t u p o d o b a n i e p i e r w s z y c h R z y m i a n d o ycia
w i e j s k i e g o . U p o d o b a n i e t o pochodziło o d mądrego zało yciela, który połączył zajęcia
r o l n i c z e i w o j s k o w e z wolnością i wyrzucił, e t a k p o w i e m , d o m i a s t sztukę, r z e -
miosła, intrygę, majątek i niewolę.
T a k więc, poniewa n a j z n a k o m i t s i o b y w a t e l e R z y m u m i e s z k a l i wśród pól
i u p r a w i a l i ziemię, p r z y z w y c z a j o n o się t a m j e d y n i e szukać o p a r c i a d l a r e p u b l i k i .
S t a n t e n , s t a n n a j g o d n i e j s z y c h p a t r y c j u s z y , s z a n o w a n y był p r z e z w s z y s t k i c h ; p r o -
s t y i p r a c o w i t y ywot wieśniaków przedkładano n a d pró niacze i m a r n e ycie m i e s z -
c z a n r z y m s k i c h i n i e j e d e n , który byłby t y l k o nieszczęśliwym p r o l e t a r i u s z e m w m i e -
ście, stawał się s z a n o w a n y m o b y w a t e l e m j a k o r o l n i k . N i e b e z p o d s t a w n i e mówił W a r -
r o n , e n a s i w i e l k o d u s z n i p r z o d k o w i e zało yli n a w s i szkołę w y c h o w a n i a t y c h k r z e p -
k i c h i d z i e l n y c h l u d z i , którzy b r o n i l i i c h w c z a s a c h w o j n y i ywili w c z a s a c h p o k o j u .
P l i n i u s z p o w i a d a d o b i t n i e , e t r i b u s w i e j s k i e s z a n o w a n o z p o w o d u l u d z i , którzy
j e t w o r z y l i . Jednocześnie p r z e n o s z o n o z a karę d o m i e j s k i c h t r i b u s l u d z i podłych,
których c h c i a n o poni yć. Sabińczyk, A p i u s z K l a u d i u s z , p r z y b y w s z y n a s t a l e d o R z y -
m u , został o b s y p a n y z a s z c z y t a m i i z a p i s a n y d o t r i b u s w i e j s k i e j , która następnie
przybrała imię j e g o r o d u . W r e s z c i e w s z y s c y wyzwoleńcy wstępowali d o t r i b u s
m i e j s k i c h , zaś n i g d y d o w i e j s k i c h . N i e było te p r z e z cały czas t r w a n i a r e p u b l i k i
a n i j e d n e g o przykładu, a b y któryś z t y c h wyzwoleńców doszedł d o jakiegoś urzę-
d u , n a w e t g d y b y został o b y w a t e l e m .
Z a s a d a t a była doskonała, l e c z posunięto ją t a k d a l e k o , i spowodowała p e w n e
z m i a n y i niewątpliwie a d m i n i s t r a c y j n e nadu ycia.
P o p i e r w s z e c e n z o r o w i e , przywłaszczywszy s o b i e o d d a w n a p r a w o d o w o l n e g o
p r z e n o s z e n i a o b y w a t e l i z j e d n e j t r i b u s d o d r u g i e j , p o z w o l i l i większości zapisywać
się d o t e j , która i m się podobała; p o z w o l e n i e z pewnością b e z c e l o w e i odbierające
jedną z głównych sprę yn c e n z u r y . P o n a d t o , g d y w s z y s c y mo ni i potę ni k a z a l i
się wpisywać d o t r i b u s w i e j s k i c h , a wyzwoleńcy o b y w a t e l e p o z o s t a w a l i z motło-
c h e m w m i e j s k i c h , t r i b u s w ogóle n i e miały ju a n i stałego m i e j s c a , a n i t e r y t o r i u m ,
n a t o m i a s t zostały t a k p o m i e s z a n e , e członków ka dej mo na było odró nić j e d y -
n i e według rejestrów; tą drogą z n a c z e n i e słowa t r i b u s z r z e c z o w e g o stało się
o s o b o w y m , a w z a s a d z i e stało się p r a w i e u r o j e n i e m .
Zdarzało się równie , e t r i b u s m i e j s k i e , będąc b a r d z i e j z w a r t e , okazywały się
n i e r a z s i l n i e j s z e w k o m i c j a c h i sprzedawały państwo l u d z i o m , którzy k u p o w a l i głosy
składającego się n a n i e motłochu.
Księga czwarta 89
C o się t y c z y k u r i i , poniewa o r g a n i z a t o r ustanowił i c h dziesięć w ka dej t r i b u s ,
2 5
cały z a t e m l u d r z y m s k i , zamknięty wobrębie murów m i a s t a , został p o d z i e l o n y n a
trzydzieści k u r i i , a ka da z n i c h miała własne świątynie, własnych bogów, urzęd-
ników, kapłanów, własne święta, z w a n e c o m p i t a l i a , p o d o b n e d o p a g a n a l i a ,
j a k i e później otrzymały t r i b u s w i e j s k i e .
Poniewa p r z y n o w y m p o d z i a l e S e r w i u s z a l i c z b y t r z y d z i e s t u n i e mo na było
rozmieścić równomiernie w c z t e r e c h t r i b u s , n i e tknięto i c h i k u r i e , niezale ne o d t r i -
b u s , stały się odrębnym podziałem mieszkańców R z y m u ; l e c z a n i w t r i b u s w i e j s k i c h ,
a n i wśród tworzącego j e l u d u o k u r i a c h n i e było m o w y , poniewa t r i b u s stały się
organizacją c z y s t o cywilną, a n a p o t r z e b y w o j s k o w e w p r o w a d z o n o i n n e urządzenia,
p r z e z c o w o j s k o w e podziały R o m u l u s a okazały się zbędne. J a k k o l w i e k z a t e m ka dy
o b y w a t e l był z a p i s a n y d o p e w n e j t r i b u s , t o n i e ka dy nale ał d o k u r i i .
S e r w i u s z przeprowadził j e s z c z e t r z e c i podział, który n i e był w adnym s t o s u n -
k u d o o b u p o p r z e d n i c h , a w s k u t k a c h stał się najwa niejszym z e w s z y s t k i c h .
Podzielił o n cały l u d r z y m s k i n a sześć k l a s , a rozgraniczył j e n i e według m i e j s c a
c z y według l u d z i , t y l k o według majątku. W t e n sposób p i e r w s z e k l a s y z a j m o w a l i
b o g a c i , o s t a t n i e u b o d z y , a średnie c i , którzy p o s i a d a l i średni majątek. T e sześć k l a s
p o d z i e l o n o d a l e j n a s t o dziewięćdziesiąt t r z y - odrębne ciała - z w a n e c e n t u r i a m i ,
t e zaś były r o z m i e s z c z o n e w t e n sposób, e s a m a p i e r w s z a k l a s a obejmowała i c h
więcej ni połowę, a o s t a t n i a tworzyła z a l e d w i e jedną centurię. Spowodowało t o ,
e k l a s a n a j m n i e j l i c z n a posiadała najwięcej c e n t u r i i , o s t a t n i a zaś u z n a n a została z a
poddział, chocia obejmowała p o n a d połowę mieszkańców R z y m u .
A b y l u d słabiej zrozumiał następstwa t e g o o s t a t n i e g o podziału, S e r w i u s z udał,
e n a d a j e m u wygląd w o j s k o w y ; d o k l a s y d r u g i e j wcielił d w i e c e n t u r i e z b r o j o w -
ników, a d o c z w a r t e j d w i e wyrabiające narzędzia w o j e n n e . W ka dej k l a s i e , prócz
o s t a t n i e j , wyodrębnił l u d z i młodszych i s t a r s z y c h , t o j e s t t y c h , którzy b y l i z o b o -
wiązani d o n o s z e n i a b r o n i , i t y c h , których w i e k u s t a w o w o zwalniał o d słu by
w o j s k o w e j . T e n podział - b a r d z i e j ni majątkowy - spowodował konieczność czę-
s t e g o p o n a w i a n i a c e n z u s u , c z y l i s p i s u ludności. Nakazał te , e z g r o m a d z e n i e o d -
bywać się p o w i n n o n a P o l u M a r s o w y m , a w s z y s c y będący w w i e k u w o j s k o w y m
p o w i n n i przybywać n a n i e z b r o j n i e .
P o w o d e m , d l a którego w o s t a t n i e j k l a s i e n i e przestrzegał t e g o podziału n a
młodszych i s t a r s z y c h , było t o , i tworzącemu ją pospólstwu n i e p r z y z n a w a n o
z a s z c z y t u n o s z e n i a b r o n i d l a o c h r o n y o j c z y z n y . Nale ało posiadać o g n i s k o d o -
m o w e , a b y zyskać p r a w o j e g o o b r o n y . Wśród n i e z l i c z o n e j r z e s z y nędzarzy,
którymi d z i s i a j świecą a r m i e królów, n i e m a mo e a n i j e d n e g o , którego b y
z pogardą n i e wypędzono z r z y m s k i e j k o h o r t y , k i e d y t o ołnierze b y l i obroń-
c a m i wolności.
Romulus.
90 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
Rozró niano j e d n a k j e s z c z e w o s t a t n i e j k l a s i e p r o 1 e t a r i u s z y o d t a k z w a n y c h
capite censi. P i e r w s i , niezupełnie d o p r o w a d z e n i d o nędzy, d o s t a r c z a l i p r z y n a j m n i e j
państwu o b y w a t e l i , a n i e k i e d y w naglącej p o t r z e b i e n a w e t ołnierzy. T y c h zaś,
którzy n i c n i e p o s i a d a l i i których mo na było policzyć j e d y n i e n a głowy, uwa ano
zupełnie z a n i c i M a r i u s z p i e r w s z y raczył zaciągnąć i c h d o szeregów.
N i e rozstrzygając t u t a j , c z y t e n t r z e c i podział był s a m p r z e z się d o b r y c z y zły,
mogę, j a k sądzę, utrzymywać, e umo liwiły g o w p r a k t y c e j e d y n i e p r o s t o t a o b y -
czajów p i e r w s z y c h R z y m i a n , i c h bezinteresowność, zamiłowanie d o r o l n i c t w a ,
a p o g a r d a d l a h a n d l u i ądzy zysków. G d z i e j e s t l u d współczesny, którego po era-
jąca chciwość, d u c h n i e s p o k o j n y , i n t r y g i , ciągłe p r z e m i a n y , u s t a w i c z n e p r z e m i a n y
majątkowe, pozwoliłyby p o d o b n e m u u s t r o j o w i n a d w u d z i e s t o l e t n i e t r w a n i e b e z w y -
wrócenia całego państwa? Nale y p r z y t y m pamiętać, e w R z y m i e o b y c z a j e
i c e n z u r a j a k o s i l n i e j s z e ni t a i n s t y t u c j a poprawiały j e j słabe s t r o n y i e n i e j e d e n
b o g a c z zostawał usunięty d o k l a s y b i e d n y c h , poniewa chwalił się z a n a d t o s w o i m
bogactwem.
T o w s z y s t k o p o z w a l a łatwo zrozumieć, d l a c z e g o p r a w i e z a w s z e w s p o m i n a się
t y l k o o pięciu k l a s a c h , a c z k o l w i e k było i c h w rzeczywistości sześć. Poniewa szósta
k l a s a n i e dostarczała ołnierzy d l a a r m i i a n i głosujących n a P o l u M a r s o w y m i n i e 2 6
spełniała p r a w i e adnej f u n k c j i w r e p u b l i c e , d l a t e g o była o n a r z a d k o b r a n a p o d uwagę.
T a k i e były ró ne podziały l u d u r z y m s k i e g o . Z o b a c z m y t e r a z , j a k i s k u t e k w y -
woływały o n e n a z g r o m a d z e n i a c h . Z g r o m a d z e n i a t e zwołane l e g a l n i e zwały się k o -
m i c j a m i ; odbywały się z w y k l e n a f o r u m r z y m s k i m l u b n a P o l u M a r s o w y m
i dzieliły się n a k o m i c j e według k u r i i , k o m i c j e według c e n t u r i i i k o m i c j e według
t r i b u s , o d p o w i e d n i o d o t e g o , według której z t y c h t r z e c h f o r m zostały zarządzone.
K o m i c j e k u r i a l n e stanowiły i n s t y t u c j e R o m u l u s a , c e n t u r i a l n e - S e r w i u s z a , t r y b u -
n a l n e - trybunów l u d o w y c h . T y l k o n a k o m i c j a c h u s t a w y uzyskiwały sankcję,
a urzędnicy b y l i w y b i e r a n i , poniewa zaś ka dy o b y w a t e l był z a p i s a n y w p e w n e j
k u r i i , c e n t u r i i l u b t r i b u s , w y n i k a stąd, e aden o b y w a t e l n i e był p o z b a w i o n y p r a w a
w y b o r c z e g o i e l u d r z y m s k i był p r a w n i e i f a k t y c z n i e i s t o t n y m z w i e r z c h n i k i e m .
A b y k o m i c j e były l e g a l n i e zwoływane i eby t o , c o się. t a m działo, miało m o c
u s t a w y , w y m a g a n e były t r z y w a r u n k i : p i e r w s z y , a b y ciało l u b urzędnik, który j e
zwoływał, posiadał potrzebną w t y m c e l u władzę; d r u g i , a b y z g r o m a d z e n i e o d b y -
wało się w ciągu j e d n e g o z d n i d o p u s z c z o n y c h p r z e z ustawę; t r z e c i , b y p r z e p o w i e d -
n i e były k o r z y s t n e .
P i e r w s z e j reguły n i e t r z e b a wyjaśniać. D r u g a j e s t kwestią administracyjną; t a k
więc n i e było d o z w o l o n e o d b y w a n i e k o m i c j i w d n i świąteczne i t a r g o w e , k i e d y
mieszkańcy w s i , przychodząc w s w o i c h s p r a w a c h d o R z y m u , n i e m i e l i c z a s u spę-
Mówię na P o l u M a r s o w y m , poniewa tam gromadziły się komicje według centurii; według
2 6
dwóch innych form podziału lud zbierał się na F o r u m lub w innych miejscach i wówczas capite
censi mieli tyle wpływu i władzy, co pierwsi obywatele. (Uwaga autora.)
Księga czwarta 91
dzać d n i a n a p l a c u p u b l i c z n y m . Z a pomocą t r z e c i e j s e n a t trzymał w r y z a c h l u d
gwałtowny i n i e s p o k o j n y i łagodził w o d p o w i e d n i e j c h w i l i gorliwość b u n t o w n i c z y c h
trybunów; c i j e d n a k z n a j d o w a l i w i e l e środków d l a p o z b y c i a się t e j o p i e k i .
U s t a w y i wybór naczelników n i e stanowiły j e d y n y c h k w e s t i i podległych d e c y -
z j i komicjów; l u d r z y m s k i przywłaszczył s o b i e najwa niejsze f u n k c j e rządowe
i mo na powiedzieć, e l o s E u r o p y był określany n a t y c h z g r o m a d z e n i a c h . T a ró -
norodność przedmiotów powodowała r o z m a i t e f o r m y , które przybierały z g r o m a -
d z e n i a o d p o w i e d n i o d o k w e s t i i , o j a k i c h miały decydować.
A b y sądzić o t y c h ró nych f o r m a c h , w y s t a r c z y j e porównać. R o m u l u s , t w o -
rząc kurię, miał n a c e l u powściąganie s e n a t u p r z e z l u d i l u d u p r z e z s e n a t dzięki
równomiernemu p a n o w a n i u n a d w s z y s t k i m i . Udzielił więc l u d o w i w t e j f o r m i e
władzy wynikającej z liczebności, a b y zrównowa yć siłę i b o g a c t w o p o z o s t a w i o n e
p a t r y c j u s z o m . A l e z g o d n i e z d u c h e m m o n a r c h i i pozostawił j e d n a k więcej korzyści
p a t r y c j u s z o m p r z e z wpływ i c h klientów n a większość głosów. T a wspaniała i n s t y -
t u c j a patronów i klientów była arcydziełem p o l i t y k i i ludzkości, b e z którego
p a t r y c j a t t a k s p r z e c z n y z d u c h e m r e p u b l i k i n i e mógłby się utrzymać. R z y m j e d y -
n i e miał z a s z c z y t dać światu t e n przykład, z którego n i g d y n i e wyniknęło nadu y-
c i e , a który j e d n a k n i e został n i g d y naśladowany.
Poniewa t a f o r m a k u r i i utrzymała się p r z y królach a d o S e r w i u s z a , a p a n o -
w a n i e o s t a t n i e g o T a r k w i n i u s z a n i e było uwa ane z a l e g a l n e , zaczęto odró niać p o -
w s z e c h n e u s t a w y królewskie p r z e z nazwę leges curiatae.
Z a czasów r e p u b l i k i k u r i e , o g r a n i c z o n e z a w s z e d o c z t e r e c h t r i b u s m i e j s k i c h
i n i e liczące więcej ni ludność R z y m u , n i e mogły dogadzać a n i s e n a t o w i , k t ó r y
stał n a c z e l e p a t r y c j u s z y , a n i t r y b u n o m , którzy chocia p l e b e j u s z e s t a l i n a c z e l e
zamo nych o b y w a t e l i . Straciły więc n a z n a c z e n i u i u p a d e k i c h był t a k w i e l k i ,
e 3 0 z g r o m a d z o n y c h liktorów czyniło t o , c o w i n n y były czynić k o m i c j e k u -
rialne.
Podział n a c e n t u r i e b y L t a k k o r z y s t n y d l a a r y s t o k r a c j i , e n i e o d r a z u wyszło
n a j a w , d l a c z e g o s e n a t n i e uzyskiwał z a w s z e p r z e w a g i w k o m i c j a c h noszących t o
m i a n o i wybierających konsulów, cenzorów i i n n y c h urzędników k u r i a l n y c h . I s t o t -
n i e , poniewa z e s t u dziewięćdziesięciu t r z e c h c e n t u r i i , tworzących sześć k l a s c a -
łego l u d u r z y m s k i e g o , p i e r w s z a k l a s a obejmowała dziewięćdziesiąt o s i e m , a głosy
l i c z o n o c e n t u r i a m i , d l a t e g o p i e r w s z a k l a s a s a m a brała górę c o d o l i c z b y głosów n a d
w s z y s t k i m i i n n y m i . G d y w s z y s t k i e t e c e n t u r i e były z g o d n e , n i e z b i e r a n o n a w e t d a l e j
głosów; c o zdecydowała n a j m n i e j s z a l i c z b a uwa ane było z a decyzję ogółu. Mo na
powiedzieć, e w k o m i c j a c h c e n t u r i a l n y c h s p r a w y były r o z s t r z y g a n e r a c z e j według
większości talarów ni według większości głosów.
L e c z t a n a d m i e r n a władza h a m o w a n a była z a pomocą dwóch środków. P o
p i e r w s z e , t r y b u n o w i e z reguły i z a w s z e z n a c z n a ilość p l e b e j u s z y nale eli d o k l a s y
zamo nej i równowa yli z n a c z e n i e p a t r y c j u s z y w k l a s i e p i e r w s z e j .
92 J . J . Rousseau,'Umowa społeczna
D r u g i środek polegał n a t y m , e z a m i a s t urządzać głosowanie c e n t u r i i według
i c h porządku, c o z a w s z e powodowałoby r o z p o c z y n a n i e o d p i e r w s z e j , wyciągano
jedną l o s o w o i t a przystępowała s a m a d o w y b o r u , p o c z y m w s z y s t k i e c e n t u r i e ,
2 7
w e z w a n e n a i n n y dzień według s t o p n i , powtarzały t e n s a m wybór i z w y k l e g o z a -
twierdzały. O d b i e r a n o w t e n sposób z n a c z e n i e s t a n o w i s k u , j a k i e d a j e przykład,
powierzając g o l o s o w i o d p o w i e d n i o d o z a s a d d e m o k r a c j i .
Z w y c z a j t e n przynosił j e s z c z e inną korzyść - o b y w a t e l e w i e j s c y m i e l i czas, p o -
między d w o m a w y b o r a m i , poinformować się o zasługach k a n d y d a t a w y z n a c z o n e -
g o p r o w i z o r y c z n i e , a b y oddać s w o j e głosy z e znajomością r z e c z y . A l e p o d p r e t e k -
s t e m b r a k u c z a s u usunięto t e n z w y c z a j i o b y d w a w y b o r y odbywały się t e g o s a m e -
go dnia.
K o m i c j e według t r i b u s były właściwie radą l u d u r z y m s k i e g o . Zwoływane były
t y l k o p r z e z trybunów; t r y b u n o w i e t a m b y l i w y b i e r a n i i t a m p r z e p r o w a d z a l i s w o j e
p l e b i s c y t y . S e n a t n i e t y l k o n i e miał t a m adnego m i e j s c a , ale n a w e t n i e miał p r a w a
u c z e s t n i c z e n i a . D l a t e g o z m u s z e n i d o posłuszeństwa u s t a w o m , n a które n i e m o g l i
głosować, s e n a t o r o w i e b y l i p o d t y m względem m n i e j w o l n i ni o s t a t n i o b y w a t e l e .
Niesprawiedliwość t a była zupełnie fałszywie r o z u m i a n a i wystarczała s a m a , b y u n i e -
wa nić rozporządzenia ciała, d o którego n i e w s z y s c y j e g o członkowie z o s t a l i d o -
p u s z c z e n i . G d y b y w s z y s c y p a t r y c j u s z e b y l i o b e c n i n a t y c h k o m i c j a c h , według p r a w a
które i m przysługuje j a k o o b y w a t e l o m , wówczas j a k o zwykłe j e d n o s t k i n i e w y -
w a r l i b y wpływu n a formę g l o s o w a n i a , urządzanego według głów, g d z i e n a j m n i e j -
s z y p r o l e t a r i u s z miał pozycję taką, jaką posiadał n a c z e l n i k s e n a t u .
W i d z i m y więc, e oprócz porządku, wynikającego z t y c h ró nych podziałów
d l a z b i e r a n i a głosów t a k w i e l k i e g o l u d u , podziały t e n i e sprowadzały się d o f o r m
s a m y c h w s o b i e obojętnych, ale e ka dy wywoływał s k u t k i związane z c e l a m i , d l a
których był w s k a z a n y .
B e z w c h o d z e n i a w d a l s z e szczegóły p o d t y m względem z wyjaśnień p o p r z e d -
n i c h w y n i k a , e k o m i c j e t r i b i a l n e były n a j k o r z y s t n i e j s z e d l a rządu l u d o w e g o ,
a k o m i c j e c e n t u r i a l n e d l a a r y s t o k r a c j i . C o d o k o m i c j i k u r i a l n y c h , g d z i e większość
tworzyła s a m a ludność R z y m u , poniewa nadawały się t y l k o d o p o p i e r a n i a t y r a n i i
i złych zamiarów, musiały o n e stracić s w e z n a c z e n i e i n a w e t b u n t o w n i c y w s t r z y -
m y w a l i się o d środka, który z a n a d t o odkrył i c h z a m i a r y . P e w n y m j e s t , e cały
m a j e s t a t l u d u r z y m s k i e g o znajdował swój w y r a z t y l k o n a k o m i c j a c h c e n t u r i a l n y c h ,
które j a k o j e d y n e były zupełne, zwa ywszy, e n a k o m i c j a c h k u r i a l n y c h b r a k o w a -
ło t r i b u s w i e j s k i c h , a n a k o m i c j a c h t r i b i a l n y c h s e n a t u i p a t r y c j u s z y .
Głosowanie u p i e r w s z y c h R z y m i a n było t a k p r o s t e j a k i c h o b y c z a j e , a c z k o l -
w i e k n i e t a k p r o s t e j a k w S p a r c i e . Ka dy głośno oddawał swój głos; s k r u t a t o r
o d p o w i e d n i o j e notował. Większość głosów ka dej t r i b u s decydowała o w y n i k u
Centuria wyciągnięta w ten sposób w drodze losowania nazywała się praerogativa,
2 7
poniewa
była pierwszą, którą o głos pytano; stąd właśnie pochodzi słowo.- p r e r o g a t y w a . (Uwaga autora.)
Księga czwarta 93
g l o s o w a n i a l u d u ; p o d o b n i e c o d o k u r i i i c e n t u r i i . T e n z w y c z a j był d o b r y , dopóki
uczciwość panowała wśród o b y w a t e l i i dopóki ka dy wstydził się oddawać swój
g l o s p u b l i c z n i e z a z d a n i e m niesłusznym l u b n a p r z e d m i o t n i e g o d n y . J e d n a k k i e -
d y l u d się zepsuł i k i e d y k u p o w a n o głosy, wypadało, b y o d d a w a n o j e t a j n i e , a b y
powstrzymać kupujących z p o w o d u b r a k u z a u f a n i a i powstrzymać łotrów p r z e d
zdradą,
W i e m , e C y c e r o n k r y t y k u j e tę zmianę i p r z y p i s u j e j e j w części u p a d e k r e p u -
b l i k i . A l e j a k k o l w i e k czuję wagę a u t o r y t e t u C y c e r o n a w t e j m i e r z e , n i e p o p i e r a m
j e g o poglądu. Sądzę p r z e c i w n i e , e n i e u c z y n i o n o d o s t a t e c z n i e w i e l u z m i a n p o d o b -
n y c h i t y m przyśpieszono u p a d e k państwa. P o d o b n i e j a k t r y b ycia l u d z i z d r o w y c h
n i e j e s t właściwy d l a c h o r y c h , t a k n i e nale y chcieć rządzić l u d e m z e p s u t y m z a p o -
mocą t y c h s a m y c h u s t a w , które odpowiadają l u d o w i p r a w e m u . N i c n i e d o w o d z i
l e p i e j t e j z a s a d y j a k trwałość r e p u b l i k i w e n e c k i e j , której p o z o r y istnieją j e s z c z e
j e d y n i e d l a t e g o , e j e j u s t a w y są o d p o w i e d n i e t y l k o d l a złych l u d z i .
R o z d z i e l o n o więc między o b y w a t e l i t a b l i c z k i , z a pomocą których ka dy mógł
głosować, n i e wyjawiając, j a k i e j e s t j e g o z d a n i e . U s t a l o n o równie n o w e f o r m a l -
ności w c e l u z b i e r a n i a t a b l i c z e k , l i c z e n i a głosów, porównywania l i c z b e t c , c o n i e
przeszkodziło t e m u , e rzetelność urzędników, o b a r c z o n y c h t y m i f u n k c j a m i , była 2 8
często p o d e j r z a n a . W r e s z c i e , a b y usunąć i n t r y g i i h a n d e l głosami, w y d a n o e d y k t y ,
których ilość w s k a z u j e n a i c h bezskuteczność.
W o s t a t n i c h c z a s a c h m u s i a n o często uciekać się d o środków n a d z w y c z a j n y c h ,
a b y zastąpić niedoskonałość u s t a w . C z a s e m wymyślano c u d a ; ale środek t e n , który
mógł zaimponować l u d o w i , n i e imponował t y m , którzy n i m rządzili. C z a s e m z w o -
ływano n a g l e z g r o m a d z e n i e , z a n i m k a n d y d a c i m i e l i czas n a p r z y g o t o w a n i e s w y c h
i n t r y g . C z a s e m w y k o r z y s t y w a n o całe p o s i e d z e n i e n a m o w y , g d y w i d z i a n o , e l u d
p r z e k u p i o n y gotów j e s t zająć złe s t a n o w i s k o . W końcu j e d n a k a m b i c j a ominęła
w s z y s t k o i j e s t n i e d o u w i e r z e n i a , e wśród t y l u nadu yć t e n l u d o g r o m n y dzięki
s w e m u d a w n e m u p r a w o d a w s t w u n i e przestawał wybierać urzędników, p r z e p r o w a -
dzać u s t a w y , sądzić p r o c e s y , załatwiać s p r a w y p r y w a t n e j p u b l i c z n e p r a w i e z taką
łatwością, j a k b y t o mógł czynić s a m s e n a t .
Rozdział V
O TRYBUNACIE
Je eli n i e mo na ustalić dokładnej p r o p o r c j i pomiędzy składowymi częściami
państwa a l b o g d y n i e u s u w a l n e p r z y c z y n y zmieniają wcią t e s t o s u n k i , wówczas t w o -
r z y się urząd szczególny, który n i e s t a n o w i j e d n e g o ciała z i n n y m i , l e c z porządkuje
właściwe p r o p o r c j e , i który staje się łącznikiem l u b ześrodkowuje p r o p o r c j e pomię-
Cusłodes, diribitores, rogatores suffragorium. (Uwaga autora.)
94 J. ] . Rousseau, U m o w a społeczna Księga czwarta 95

d z y panującym a l u d e m bądź pomiędzy panującym a z w i e r z c h n i k i e m , bądź w o b u

29
k i e r u n k a c h równocześnie, g d y z a c h o d z i t a k a p o t r z e b a . 3 0
Ciało t o , które będę nazywał t r y b u n a t e m , j e s t k o n s e r w a t o r e m u s t a w i wła-
d z y u s t a w o d a w c z e j . N i e k i e d y słu y d o p o p i e r a n i a z w i e r z c h n i k a p r z e c i w k o rządo-
w i , j a k t o c z y n i l i w R z y m i e t r y b u n o w i e l u d u ; n i e k i e d y d o p o p i e r a n i a rządu p r z e -
c i w k o l u d o w i , j a k t o c z y n i o b e c n i e w W e n e c j i R a d a Dziesięciu; n i e k i e d y zaś d o
u t r z y m a n i a równowagi z o b u s t r o n , j a k t o c z y n i l i e f o r o w i e w S p a r c i e .
T r y b u n a t n i e j e s t częścią składową wspólnoty i n i e p o w i n i e n mieć udziału w e
władzy u s t a w o d a w c z e j a n i w y k o n a w c z e j , l e c z z t e g o właśnie p o w o d u władza j e g o
j e s t większa, b o n i e mogąc n i c zrobić, mo e w s z y s t k i e m u przeszkodzić. J e s t b a r -
N a j l e p s z y m środkiem zapobie enia u z u r p a c j o m t a k s t r a s z n e g o ciała, środkiem,
n a który aden rząd n i e zwrócił d o t y c h c z a s u w a g i , byłoby n i e tworzyć g o n a stałe,
a l e określać p r z e r w y , p o d c z a s których miałoby być z n i e s i o n e . P r z e r w y t e , które
n i e p o w i n n y być z b y t długie, a b y nadu ycia n i e miały c z a s u się rozplenić, mogą
być określone p r z e z ustawę w t e n sposób, eby łatwo było j e skrócić w r a z i e
potrzeby przez komisje nadzwyczajne.
Środek t e n , z d a j e m i się, n i e j e s t kłopotliwy, poniewa , j a k powiedziałem, t r y -
b u n a t n i e s t a n o w i części k o n s t y t u c j i i n i e mo e być usunięty b e z u s z c z e r b k u d l a
n i e j ; a w y d a j e m i się s k u t e c z n y , poniewa rząd n a n o w o r e s t y t u o w a n y n i e z a c z y n a
o d władzy, którą miał j e g o p o p r z e d n i k , a l e o d t e j , którą m u daje u s t a w a . 3 2

d z i e j uświęcony i s z a n o w a n y , j a k o obrońca u s t a w ni panujący, który j e w y k o n u -

j e , l u b z w i e r z c h n i k , który j e u s t a n a w i a . Widać t o było b a r d z o wyraźnie w R z y - Rozdział VI
m i e , k i e d y c i d u m n i p a t r y c j u s z e , którzy p o g a r d z a l i z a w s z e całym l u d e m , z m u s z e n i
O DYKTATURZE
b y l i ustępować p r z e d zwykłym urzędnikiem l u d o w y m , który n i e miał a n i a u s p i -
cjów , a n i j u r y s d y k c j i .
31
Nieugiętość u s t a w , n i e dająca i m się naginać d o wypadków, mo e w p e w n y c h
Mądrze u m i a r k o w a n y t r y b u n a t j e s t n a j b a r d z i e j stałą podporą d o b r e j k o n s t y t u - s y t u a c j a c h być z g u b n a i spowodować u p a d e k państwa w c h w i l i k r y t y c z n e j . Porzą-
c j i , l e c z jeśli p o s i a d a trochę z a w i e l e siły, w y w r a c a w s z y s t k o . Słabość"ńie le y d e k i powolność f o r m wymagają p e w n e g o przeciągu c z a s u , którego odmawiają n i e -
w j e g o n a t u r z e i je eli p o s i a d a z n a c z e n i e , n i g d y n i e j e s t o n o m n i e j s z e ni p o t r z e b a . k i e d y okoliczności. Mo e się zdarzyć tysiąc wypadków, n a które p r a w o d a w c a n i e
" D e g r a d u j e się d o t y r a n i i , g d y przywłaszcza s o b i e władzę wykonawczą, której obmyślił środków, d l a t e g o t r z e b a k o n i e c z n i e być n a t y l e p r z e z o r n y m , b y czuć, e
j e s t t y l k o m o d e r a t o r e m , i g d y c h c e uwalniać o d u s t a w , które p o w i n i e n j e d y n i e o c h r a - w s z y s t k i e g o k o n i e c z n i e przewidzieć n i e mo na.
niać. O l b r z y m i a władza eforów, która n i e była n i e b e z p i e c z n a , dopóki S p a r t a z a - N i e nale y więc chcieć t a k m o c n o ustalać i n s t y t u c j i p o l i t y c z n y c h , b y pozbawić
chowała s w e o b y c z a j e , przyśpieszyła j e j zapoczątkowane z e p s u c i e . K r e w A g i s a , u d u - się mo liwości z a w i e s z e n i a i c h działania. N a w e t S p a r t a pozwoliła spać s w y m u s t a -
s z o n e g o p r z e z t y c h tyranów, została p o m s z c z o n a p r z e z j e g o następcę; a z b r o d n i a , wom.
p o d o b n i e j a k u k a r a n i e eforów przyspieszyły zgubę r e p u b l i k i i p o K l e o m e n e s i e S p a r t a J e d y n i e największe niebezpieczeństwa mogą zrównowa yć szkodę n a r u s z e n i a
była ju n i c z y m . R z y m równie zginął w p o d o b n y sposób - n a d m i e r n a władza t r y - porządku p u b l i c z n e g o i n i e nale y n i g d y powstrzymywać świętej władzy u s t a w ,
bunów, przywłaszczana s t o p n i o w o , posłu yła w końcu n a p o d s t a w i e u s t a w w y d a - dopóki n i e w c h o d z i w grę z b a w i e n i e o j c z y z n y . W t y c h r z a d k i c h i o c z y w i s t y c h w y -
n y c h w imię wolności z a ochronę d l a c e s a r z y , którzy ją z n i s z c z y l i . Odnośnie R a d y p a d k a c h c h r o n i się bezpieczeństwo p u b l i c z n e j e d n y m a k t e m szczególnym, który t r o -
Dziesięciu w W e n e c j i , j e s t t o sąd k r w a w y , równie s t r a s z n y d l a p a t r y c j u s z y , j a k skę o n i e wkłada n a b a r k i o s o b y n a j g o d n i e j s z e j . T a k i e z l e c e n i e mo na dać w d w o j a k i
i d l a l u d u , który d a l e k i o d w y s o k i e j o c h r o n y u s t a w , słu y t y l k o p o i c h poni eniu sposób, zale nie o d r o d z a j u niebezpieczeństwa.
d o w y m i e r z a n i a w ciemnościach ciosów, których n i e odwa ą się zauwa yć. Jeśli, a b y zaradzić t e m u niebezpieczeństwu, w y s t a r c z y zwiększenie czynności
T r y b u n a t osłabia się j a k rząd p r z e z pomno enie s w y c h członków. K i e d y t r y - rządu, t o się g o ześrodkowuje w j e d n y m l u b d w u z j e g o członków; w t e n sposób
n i e o d m i e n i a się p o w a g i u s t a w , t y l k o formę i c h w y k o n a n i a . Jeśli niebezpieczeństwo
b u n o w i e l u d u r z y m s k i e g o , n a początku w l i c z b i e dwóch, p o t e m pięciu, c h c i e l i p o -
j e s t t a k i e , e a p a r a t u s t a w u t r u d n i a uniknięcie g o , wówczas-mianuje się najwy szego
dwoić tę liczbę, s e n a t pozwolił n a t o , zupełnie p e w n y , e będzie trzymał w ręku
n a c z e l n i k a , który z m u s z a w s z y s t k i e u s t a w y d o m i l c z e n i a i z a w i e s z a n a chwilę władzę
j e d n y c h p r z e z d r u g i c h , c o s z y b k o nastąpiło.
zwierzchnią. W p o d o b n y m w y p a d k u w o l a p o w s z e c h n a 3 3
n i e b u d z i wątpliwości
2 9
To znaczy naczelnikiem władzy wykonawczej.
i oczywiście p i e r w s z y m c e l e m n a r o d u j e s t uchronić państwo o d z g u b y . W t e n s p o -
3 0
Rousseau ma tu na myśli dwie następujące proporcje: sób z a w i e s z e n i e władzy p r a w o d a w c z e j j e j n i e o b a l a . Urzędnik, który z m u s z a ją d o
Z w i e
yr z c h
,
n i k
" . Por. tak e Księga trzecia, rozdz. I .
T f b u n a t
o r a z
R z ą d T r y b u a t

Trybunat Rząd Trybunat Lud Władza na nowo restytuowana jest mniej skłonna do nadu yć ni władza od dawna ustalona.
3 1
Przy wyborze trybunów nie stosowano przepowiedni. W znaczeniu interesu powszechnego.
96 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
m i l c z e n i a , n i e mo e zmusić j e j d o mówienia; p a n u j e n a d nią, chocia n i e mo e j e j
reprezentować; mo e o n w s z y s t k o czynić z wyjątkiem u s t a w .
P i e r w s z e g o środka u ywał s e n a t r z y m s k i , k i e d y z a pomocą uświęconej formuły
polecał k o n s u l o m dbać o o c a l e n i e r e p u b l i k i ; d r u g i miał m i e j s c e wówczas, g d y
j e d e n z dwóch konsulów mianował d y k t a t o r a - z w y c z a j , który R z y m zapo y-
3 4
czył z A l b y .
W początkach r e p u b l i k i u c i e k a n o się b a r d z o często d o d y k t a t u r y , państwo
b o w i e m n i e posiadało j e s z c z e dość stałych p o d s t a w , a b y mogło się trzymać siłą s w e g o
u s t r o j u . Poniewa o b y c z a j e czyniły wówczas zbyteczną niejedną ostro ność, która
byłaby n i e o d z o w n a w i n n y m p r z y p a d k u , n i e lękano się a n i nadu ycia władzy
d y k t a t o r a , a n i te zakusów n a j e j przedłu enie. P r z e c i w n i e , zdawało się, e t a k w i e l k a
władza była cię arem d l a o b a r c z o n e g o nią człowieka, który t a k b a r d z o spieszył, b y
się j e j pozbyć, j a k g d y b y z a j m o w a n i e m i e j s c a u s t a w było z b y t t r u d n e i z b y t n i e -
bezpieczne.
Je eli krytykuję nierozwa ne s t o s o w a n i e t y c h najwy szych rządów w c z a s a c h
p i e r w o t n y c h , t o n i e z p o w o d u niebezpieczeństwa i c h nadu ycia, a l e i c h poni e-
3 5
n i a . G d y b o w i e m s z a f o w a n o h o j n i e dyktaturą d l a d o k o n a n i a wyborów, poświęceń,
błahych formalności, mo na się było obawiać, c z y n i e s t a n i e się o n a m n i e j s k u t e c z -
ną w p o t r z e b i e i c z y n i e przyzwyczają się uwa ać j e j z a pró ny tytuł, s k o r o u ywa
się j e j t y l k o p r z y błahych c e r e m o n i a c h .
P o d k o n i e c r e p u b l i k i R z y m i a n i e , n a u c z e n i ostro nością, z b y t m o c n o oszczędzali
dyktaturę równie niesłusznie, j a k p r z e d t e m n i e p o t r z e b n i e nią s z a f o w a l i . Łatwo było
s p o s t r z e c , e o b a w a i c h była n i e u z a s a d n i o n a , e słabość s t o l i c y dawała j e j wówczas
bezpieczeństwo w o b e c stołecznych urzędników, e d y k t a t o r mógł w p e w n y m
w y p a d k u bronić wolności p u b l i c z n e j , n i e mogąc j e d n a k n i g d y wykonać n a nią
z a m a c h u , i e n i g d y b y n i e u k u t o k a j d a n R z y m u w samej s t o l i c y , a t y l k o w jej
a r m i a c h . Słaby opór, j a k i M a r i u s z stawił S u l l i , a P o m p e j u s z C e z a r o w i , wykazywał
d o b i t n i e , c z e g o mo na oczekiwać o d władzy wewnętrznej p r z e c i w k o s i l e z e w -
nętrznej.
T e n m y l n y pogląd spowodował cię kie błędy w i c h postępowaniu; j e d n y m
z n i c h był n a przykład t e n , e m i a n o w a n o d y k t a t o r a w s p r a w i e K a t y l i n y . S k o r o
b o w i e m s p r a w a dotyczyła t y l k o zewnętrznych stosunków m i a s t a i c o najwy ej j a -
kiejś p r o w i n c j i I t a l i i , d y k t a t o r , mając nieograniczoną władzę, rozproszyłby z łatwo-
ścią s p i s e k , który stłumiono j e d y n i e dzięki szczęśliwemu z b i e g o w i wypadków, n a
c o n i g d y n i e p o w i n n a była liczyć przezorność l u d z k a .
Z a m i a s t t e g o s e n a t zadowolił się p o w i e r z e n i e m całej s w e j władzy k o n s u l o m ,
s k u t k i e m c z e g o C y c e r o n d l a s k u t e c z n e g o działania musiał przekroczyć swą władzę
3 4
Nominacja ta odbywała się w nocy, potajemnie, jak gdyby wstydzono się wywy szać człowie-
ka ponad ustawy. (Uwaga autora.)
Republiki'rzymskiej.
3 5
Księga czwarta 97
w j e d n y m p u n k c i e z a s a d n i c z y m i jeśli p i e r w s z e p o r y w y radości kazały pochwalić
j e g o postępowanie, t o później słusznie pociągnięto g o d o odpowiedzialności z a k r e w
o b y w a t e l i b e z p r a w n i e przelaną, a t a k i e g o z a r z u t u n i e mo na uczynić d y k t a t o r o w i .
L e c z w y m o w a k o n s u l a zerwała w s z y s t k o i o n s a m , choć R z y m i a n i n , kochając
b a r d z i e j sławę ni ojczyznę, n i e t y l e szukał n a j b a r d z i e j l e g a l n e g o i n a j p e w n i e j s z e -
g o środka o c a l e n i a państwa, i l e z a s z c z y t u p r z e p r o w a d z e n i a całej s p r a w y . Słusz- 3 6
n i e te u c z c z o n o g o j a k o o s w o b o d z i c i e l a R z y m u i słusznie u k a r a n o z a złamanie
u s t a w . J a k k o l w i e k świetny był j e g o powrót z w y g n a n i a , r z e c z p e w n a , i był o n
t y l k o a k t e m łaski.
Zresztą, b e z względu n a sposób powołania t e g o wa nego s t a n o w i s k a , wa ne 3 7
j e s t , a b y ograniczyć j e g o t r w a n i e d o b a r d z o krótkiego t e r m i n u , n i g d y n i e p o d l e -
gającego przedłu eniu. W c h w i l a c h k r y t y c z n y c h , które nakazują ustanowić d y k t a -
turę, państwo z o s t a j e s z y b k o z n i s z c z o n e a l b o o c a l o n e , a s k o r o ustąpiła nagła p o -
t r z e b a , d y k t a t u r a staje się t y r a n i c z n a a l b o zbędna. W R z y m i e w y z n a c z a n o d y k t a -
torów t y l k o n a sześć miesięcy, a większość i c h zrzekła się władzy p r z e d t e r m i n e m .
G d y b y t e r m i n był dłu szy, mo e istniałaby p o k u s a j e g o przedłu enia, p o d o b n i e j a k
d e c e m w i r o w i e przedłu ali swój trwający r o k wybór. D y k t a t o r miał j e d y n i e czas,
b y zaradzić p o t r z e b i e , która spowodowała j e g o wybór; n i e miał c z a s u myśleć
o i n n y c h projektach.
Rozdział VII
O CENZURZE
Je eli w y r a z e m w o l i p o w s z e c h n e j są u s t a w y , t o sąd p u b l i c z n y z n a j d u j e swój
w y r a z w c e n z u r z e ^ o p i n i a j e s t r o d z a j e m u s t a w y , której sługą j e s t c e n z o r i którą
s t o s u j e o n t y l k o d o wypadków szczególnych n a wzór panującego.
Trybunał c e n z o r s k i n i e j e s t więc b y n a j m n i e j p a n e m o p i n i i l u d u , j e s t o n t y l k o j e j
tłumaczem, i jeśli t y l k o o d d a l a .się o d t e j r o l i , d e c y z j e jegO są pró ne i b e z s k u t e c z n e .
B e z c e l o w e j e s t odró nianie obyczajów p e w n e g o n a r o d u o d przedmiotów j e g o
c z c i , b o w s z y s t k o t o w s p i e r a się n a t e j s a m e j z a s a d z i e i z konieczności z l e w a się
w jedną całość. U w s z y s t k i c h ludów świata n i e n a t u r a , l e c z o p i n i a d e c y d u j e
o w y b o r z e r o z r y w e k . P o p r a w c i e o p i n i e l u d z i , a o b y c z a j e s a m e się oczyszczą. L u b i
"się z a w s z e t o , c o jest piękne l u b z a t a k i e b y w a p o c z y t y w a n e ; l e c z właśnie-sąd t e n
b y w a m y l n y i c h o d z i o s p r o s t o w a n i e g o . K t o sądzi o o b y c z a j a c h , sądzi i o h o n o -
r z e , a k t o sądzi o h o n o r z e , c z e r p i e j e g o n o r m y z o p i n i i .
Tego właśnie nie mógł sobie obiecywać, gdyby zaproponował dyktatora, bo nie śmiał siebie
3 6
samego mianować, a nie był pewny, czy mianuje go kolega. (Uwaga autora.)
Dyktatury.
3 7
Rousseau ma tu na myśli urząd, mający na celu utrzymywanie czystości obyczajów i postęp-"
3 8
ków ludzkich.
98 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
Ustrój kształtuje poglądy l u d u ; a c z k o l w i e k u s t a w a n i e r e g u l u j e obyczajów, p r a -
w o d a w s t w o j e r e g u l u j e . K i e d y p r a w o d a w s t w o słabnie, o b y c z a j e upadają, l e c z wów-
c z a s sąd cenzorów n i e d o k o n a t e g o , c z e g o n i e dokonała siła u s t a w .
W y n i k a stąd, e c e n z u r a mo e się przydać d o z a c h o w a n i a obyczajów, l e c z n i g d y
dó~rch-uzdfewienia. Ustanówcie cenzorów, póki u s t a w y posiadają m o c . S k o r o t y l k o
straciły swą m o c , w s z y s t k o j e s t w s t a n i e b e z n a d z i e j n y m ; prawomyślność n i e m a ju
siły, g d y n i e mają j e j s a m e u s t a w y .
C e n z u r a p o d t r z y m u j e o b y c z a j e , przeszkadzając psuć się o p i n i i , zachowując j e j
prawość drogą mądrych przystosowań, n i e k i e d y n a w e t ustalając ją, k i e d y j e s t jesz-
c z e n i e p e w n a . Z w y c z a j u ywania s e k u n d a n t ó w w p o j e d y n k a c h , d o p r o w a d z o -
n y d o szaleństwa w królestwie f r a n c u s k i m , z n i e s i o n y został p r z e z t a k i e t y l k o sło-
w a e d y k t u królewskiego: „Co d o t y c h , którzy mają podłość wzywać s e k u n d a n -
tów...' . Sąd t e n uprzedzając sąd ogółu, ukształtował g o o d r a z u . L e c z k i e d y t e s a m e
1
e d y k t y chciały zawyrokować, e j e s t tak e podłością walczyć w p o j e d y n k u , c o j e s t
zupełną prawdą, l e c z s p r z e c i w i a się o p i n i i p o w s z e c h n e j , publiczność drwiła s o b i e
z t e j d e c y z j i , c o d o której sąd swój ju wydała.
Powiedziałem g d z i e i n d z i e j , e poniewa o p i n i a p u b l i c z n a n i e p o d l e g a p r z y m u -
3 9
s o w i , n i e p o t r z e b a a n i c i e n i a t e g o w t r y b u n a l e , mającym ją reprezentować. N i e mo na
nadziwić się, z j a k i m m i s t r z o s t w e m tę sprę ynę, zatraconą zupełnie u ludów n o w o -
ytnych, w p r o w a d z o n o w c z y n w R z y m i e , a j e s z c z e l e p i e j u Lacedemończyków.
K i e d y człowiek złych obyczajów wyraził w s e n a c i e spartańskim d o b r e z d a n i e ,
e f o r o w i e , n i e licząc się z t y m , p o l e c i l i u c z c i w e m u o b y w a t e l o w i przedło yć t o s a m o .
J a k i z a s z c z y t d l a j e d n e g o , j a k i e piętno d l a d r u g i e g o , chocia n i e p o c h w a l o n o t u a n i
n i e g a n i o n o adnego z n i c h ! P e w n i p i j a c y z S a m o s 4 0
zhańbili trybunał eforów,
n a z a j u t r z e d y k t e m p u b l i c z n y m p o z w o l o n o Samończykom być g b u r a m i . P r a w d z i w a
k a r a byłaby m n i e j s u r o w a ni p o d o b n a bezkarność. K i e d y S p a r t a orzekła, c o j e s t ,
a c o n i e j e s t u c z c i w e , G r e c j a n i e wnosiła s p r z e c i w u o d j e j sądów.
Rozdział VIII
O R E L I G I I SPOŁECZNEJ
Z początku l u d z i e n i e m i e l i i n n y c h królów prócz bogów, i n n e g o rządu prócz
t e o k r a t y c z n e g o . R o z u m o w a l i o n i j a k K a l i g u l a i wówczas r o z u m o w a l i słusznie.
4 1
W tym rozdziale zaznaczam tylko to, co omawiałem obszerniej w liście do P. d'Alembert.
3 9
(Uwaga autora). Rousseau ma tu na myśli List o widowiskach (1758). [Wydanie polskie: List do d'Alem-
berta o widowiskach, przeł. Wiera Bieńkowska, w: J. J. Rousseau, U m o w a społeczna..., dz. cyt. - przypis
redakcji.]
Pochodzili oni z innej wyspy, której wymienić przy tej sposobności nie pozwala subtelność
4 0
naszego języka. (Uwaga Rousseau do wydania z 1782 r.) Chodzi tu o wyspę C h i o . w odnosieniu do
której Plutarch opowiada tę anegdotę.
Por. Księga pierwsza, rozdz. I I .
4 1
Księga czwarta 99
P o t r z e b a dłu szego c z a s u n a zmianę uczuć i pojęć, a b y człowiek mógł z d e c y d o -
wać się n a o b r a n i e p o d o b n e g o d o s i e b i e człowieka z a p a n a i pocieszać się,' e m u
z t y m będzie d o b r z e .
U m i e s z c z e n i e B o g a n a c z e l e ka dego społeczeństwa p o l i t y c z n e g o s p o w o d o w a -
ło, e było t y l u bogów, i l e ludów. D w a l u d y o b c e s o b i e i p r a w i e z a w s z e w r o g i e
, n i e mogły długo uznawać t e g o s a m e g o p a n a ; d w i e a r m i e wydając s o b i e bitwę, n i e
umiałyby słuchać t e g o s a m e g o w o d z a - . T a k więc z rozłamów n a r o d o w y c h powstał
p o l i t e i z m , a stąd n i e t o l e r a n c j a t e o l o g i c z n a i społeczna, które są z n a t u r y i d e n t y c z -
n e , j a k p r z e d s t a w i m y t o ni ej.'
G r e c y wyobra ali s o b i e , i odnajdują s w o i c h bogów u ludów barbarzyńskich,
brało się t o stąd, e uwa ali się tak e z a n a t u r a l n y c h zwierzchników o w y c h ludów.
L e c z w n a s z y c h c z a s a c h śmieszna j e s t n a u k a , głosząca to samość bogów ró nych
narodów; j a k g d y b y M o l o c h , S a t u r n i C h r o n o s m o g l i być t y m s a m y m b o g i e m , j a k
g d y b y B a a l f e n i c k i , Z e u s g r e c k i , J o w i s z latyński m o g l i być to sami, j a k g d y b y j e -
s t e s t w a u r o j o n e o ró nych n a z w a c h mogły mieć coś wspólnego!
G d y b y zaś s p y t a n o , w j a k i sposób z a czasów pogańskich, k i e d y państwo miało
swój własny k u l t i s w o i c h bogów, n i e było w o j e n r e l i g i j n y c h , odpowiedziałbym, e
działo się t a k d l a t e g o , i ka de państwo mając zarówno własny swój k u l t , j a k i własny
rząd, n i e odró niało s w o i c h bogów o d s w o i c h u s t a w . W o j n a p o l i t y c z n a była z a r a -
z e m wojną teologiczną; d z i e l n i c e bogów były, e t a k p o w i e m , określone g r a n i c a m i
narodów. Bóg j e d n e g o l u d u n i e miał adnego p r a w a względem i n n y c h ludów. B o g o -
w i e pogańscy n i e b y l i zazdrośni, d z i e l i l i między sobą p a n o w a n i e n a d światem. Moj esz
n a w e t i naród h e b r a j s k i p r z y c h y l a l i się n i e k i e d y d o t e g o poglądu, mówiąc o B o g u
I z r a e l a . Uwa ali c o p r a w d a z a n i c bogów Chananejczyków, ludów prześladowanych,
s k a z a n y c h n a zagładę, których m i e j s c e m i e l i zająć, l e c z o t o j a k mówili o bóstwach
ludów sąsiednich, których zaczepiać i m z a k a z a n o : „Czy p o s i a d a n i e t e g o - mówił Je-
f t e d o Ammonitów - c o nale y d o w a s z e g o b o g a K a m o s a , n i e nale y się w a m p r a w -
n i e ? Z t e g o s a m e g o tytułu p o s i a d a m y z i e m i e , które nabył n a s z Bóg zwycięski" . Było 42
t o , j a k sądzę, zupełne u z n a n i e równości p r a w K a m o s a i B o g a I z r a e l a .
L e c z k i e d y ydzi, d o s t a w s z y się p o d p a n o w a n i e królów babilońskich, a póź-
n i e j s y r y j s k i c h , n i e c h c i e l i u p o r c z y w i e uznawać adnego i n n e g o b o g a , prócz s w o -
j e g o , o d m o w a t a uwa ana z a b u n t p r z e c i w k o zwycięzcy ściągnęła n a n i c h prześla-
d o w a n i a , o j a k i c h c z y t a m y w i c h d z i e j a c h i których przykładu p o d o b n e g o n i e
w i d z i m y p r z e d erą chrześcijańską . 43
4 2
N o n n e ea ąuae possidet Chamos, deus tuus, tibi j u r e debenturł Taki jest tekst Wulgaty. P. de
Carrieres przetłumaczył: „Czy nie sądzicie mieć prawo do posiadania tego, co nale y do waszego boga
Chamosa?" Nie znam siły brzmienia tekstu hebrajskiego, lecz widzę, e w Wulgacie Jefte pozytyw-
nie, uznaje prawo boga Kamosa, a e tłumacz francuski osłabia to uznanie prZez dodanie „według was",
nie. istniejącego w tekście łacińskim. (Uwaga autora.)
4 3
Najoczywistszym jest, e wojna z Fokijczykami, zwana „wojną świętą", nie była wojną reli-
gijną; miała ona na celu ukaranie świętokradców, nie zaś podbój niewiernych. (Uwaga autora.)
100 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna
S k o r o z a t e m ka da r e l i g i a j e s t związana j e d y n i e z u s t a w a m i państwa, które ją
nakazywało, n i e było i n n e j d r o g i d o nawrócenia p e w n e g o l u d u , j a k t y l k o u j a r z m i e -
n i e g o , a n i te i n n y c h m i s j o n a r z y prócz zwycięzców. Z m i a n a k u l t u była obowiąz-
k i e m p r a w n y m zwycię onych, t r z e b a było więc n a j p i e r w zwycię yć, z a n i m o t y m
mogła być m o w a ] N i e t y l k o l u d z i e n i e w a l c z y l i z a bogów, l e c z właśnie b o g o w i e ,
j a k u H o m e r a , w a l c z y l i z a łudzi; ka dy prosił s w e g o b o g a o zwycięstwo.i płacił z a
n i e n o w y m i ołtarzami. R z y m i a n i e , p r z e d zajęciem p e w n e j miejscowości, w z y w a l i
j e j bogów d o o p u s z c z e n i a j e j , a k i e d y z o s t a w i l i Tarentyńczykom i c h r o z g n i e w a n y c h
bogów, uwa ali wówczas t y c h o s t a t n i c h z a podległych s w o i m bóstwom i z m u s z o -
n y c h d o składania i m hołdu. Z o s t a w i a l i zwycię onym i c h bogów, b o z o s t a w i a l i i m
i c h p r a w a . Często jedyną daniną n a n i c h nało oną było przysłanie wieńca d l a J o w i s z a
Kapitolińskiego.
Poniewa w r e s z c i e R z y m i a n i e r o z p o w s z e c h n i l i , r a z e m z e s w y m p a n o w a n i e m ,
k u l t swój i s w o i c h bogów, a s a m i często a d o p t o w a l i bóstwa zwycię onych, u d z i e -
lającjednym i d r u g i m p r a w a o b y w a t e l s t w a , n a r o d y więc t e g o o b s z e r n e g o i m p e r i u m
znalazły się s t o p n i o w o w p o s i a d a n i u mnóstwa bogów i kultów, p r a w i e wszędzie
j e d n a k o w y c h . W t e n sposób o s t a t e c z n i e pogaństwo stało się w całym z n a n y m świecie
jednolitą religią.
W t a k i c h ter okolicznościach przybył J e z u s , a b y zało yć n a z i e m i królestwo
d u c h a ; t o spowodowało rozdział między s y s t e m e m t e o l o g i c z n y m a p o l i t y c z n y m ,
zniosło jedność państwa i sprowadziło wewnętrzne rozłamy, które n i g d y ju n i e
przestały wstrząsać n a r o d a m i chrześcijańskimi. Poniewa zaś t a i d e a królestwa
z i n n e g o świata n i e mogła przeniknąć d o głów pogańskich, c i uwa ali z a w s z e c h r z e -
ścijan za~ p r a w d z i w y c h buntowników, szukających t y l k o p o d obłudnym p o z o r e m
p o d d a n i a się, s t o s o w n e j c h w i l i , a b y zdobyć niezawisłość i p a n o w a n i e , a tak e zręcznie
przywłaszczyć s o b i e władzę,,którą n i b y s z a f o w a l i w s w e j słabości. T o było p r z y -
czyną prześladowań.
R z e c z , której o b a w i a l i się p o g a n i e , nastąpiła. W t e d y w s z y s t k o zmieniło o b l i c z e ;
p o k o r n i chrześcijanie z m i e n i l i mowę i wkrótce u j r z a n o , j a k t o r z e k o m e królestwo
z i n n e g o świata staje się n a t y m świecie, p o d n a c z e l n i k i e m w i d z i a l n y m , najgwał-
towniejszym despotyzmem.
Poniewa j e d n a k z a w s z e istniał panujący o r a z u s t a w y społeczne, narodził się
z t e j podwójnej władzy w i e c z n y spór o jurysdykcję, który uniemo liwił w państwach
chrześcijańskich wszelką dobrą politykę. N i e mo na było te n i g d y dojść d o ładu
z kwestią, któremu z n i c h , panującemu c z y kapłanowi, p o w i n n o się okazywać p o -
słuszeństwo.
. W p r a w d z i e w i e l e narodów bądź t o w E u r o p i e , bądź w j e j sąsiedztwie chciało
zachować d a w n y s y s t e m , l e c z b e z p o w o d z e n i a ; d u c h c h r y s t i a n i z m u zawładnął
4 4
w s z y s t k i m . K u l t uświęcony pozostał z a w s z e l u b stawał się n a n o w o niezale ny o d
Ścisłego związku między państwem i religią.
Księga czwarta 101
z w i e r z c h n i k a , b e z k o n i e c z n e g o związku z ciałem państwowym. M a h o m e t miał
poglądy b a r d z o z d r o w e ; powiązał m o c n o swój s y s t e m p o l i t y c z n y i dopóki w p r o -
w a d z o n a p r z e z n i e g o f o r m a rządu utrzymała się z a następców j e g o kalifów, rząd
t e n zachował jednolitość i d l a t e g o był d o b r y . L e c z k i e d y A r a b o w i e d o s z l i d o r o z -
k w i t u , d o oświaty i ogłady, k i e d y s t a l i się d e l i k a t n i i l e n i w i , z o s t a l i o n i u j a r z m i e -
n i p r z e z barbarzyńców. Nastąpił z n o w u rozdział między d w o m a władzami; c h o -
cia j e s t m n i e j w i d o c z n y u m a h o m e t a n ni u chrześcijan, i s t n i e j e o n j e d n a k u n i c h ,
szczególnie w s e k c i e A l e g o . Są t a k i e państwa j a k P e r s j a , g d z i e n i e p r z e s t a j e o n d o -
skwierać.
U n a s królowie a n g i e l s c y p o s t a w i l i s i e b i e n a c z e l e kościoła. T o s a m o u c z y n i l i
c a r o w i e , l e c z z t e g o tytułu s t a l i się raczej sługami kościoła ni p a n a m i , z y s k a l i b a r d z i e j
władzę z a c h o w a n i a kościoła ni p r a w o d o p r z e p r o w a d z a n i a w n i m z m i a n ; n i e są
o n i w t e j d z i e d z i n i e p r a w o d a w c a m i , l e c z panującymi . Wszędzie g d z i e k l e r t w o -
45
r z y j e d n o ciało , j e s t o n p a n e m i prawodawcą w s w e j ojczyźnie. Są z a t e m d w i e
4 6
władze dwóch zwierzchników w R o s j i i A n g l i i , t a k s a m o j a k g d z i e i n d z i e j .
Z e w s z y s t k i c h filozofów chrześcijańskich t y l k o H o b b e s widział d o b r z e zło
i l e k a r s t w o n a n i e , k i e d y odwa ył się zaproponować połączenie dwóch głów orła
i s p r o w a d z e n i e w s z y s t k i e g o d o jedności p o l i t y c z n e j , b e z której a n i państwo, a n i rząd
n i e będą n i g d y d o b r z e z o r g a n i z o w a n e . J e d n a k p o w i n i e n o n był s p o s t r z e c , e właści-
w y c h r y s t i a n i z m o w i d u c h p a n o w a n i a n i e d a się pogodzić z j e g o s y s t e m e m i e i n -
t e r e s księdza będzie z a w s z e s i l n i e j s z y o d i n t e r e s u państwa. Politykę j e g o zohydziło
n i e t y l e t o , c o w n i e j j e s t s t r a s z n e i fałszywe, i l e t o , c o jest słuszne i p r a w d z i w e . 4 7
Sądzę, e roztaczając o b r a z faktów h i s t o r y c z n y c h z t e g o p u n k t u w i d z e n i a mo na
b y łatwo" obalić p r z e c i w n e o p i n i e B a y l e ' a i W a r b u r t o n a , z których j e d e n t w i e r -
4 S 4 9
d z i , e adna r e l i g i a n i e jest po yteczna d l a o r g a n i z m u p o l i t y c z n e g o , a d r u g i p r z e -
c i w n i e u t r z y m u j e , i c h r y s t i a n i z m j e s t najmocniejszą j e g o podporą. U d o w o d n i o n o
b y p i e r w s z e m u , e r e l i g i a z a w s z e stanowiła podwalinę n o w o zakładanych państw,
a d r u g i e m u , e p r z e p i s y chrześcijańskie w g r u n c i e r z e c z y b a r d z i e j szkodzą, ani eli
sprzyjają s i l n e m u u s t r o j o w i państwa. A b y j e d n a k stać się zupełnie zrozumiałym,
4 5
Władzą wykonawczą, rządową.
4 6
Nale y zwrócić uwagę, e nie tyle zgromadzenia formalne, jak to ma miejsce we Francji, wią ą
kler w jedną całość, ile powszechna wspólnota kościołów. Powszechna wspólnota i ekskomunika są
umową społeczną kleru, umową, za pomocą której będzie zawsze panem ludów i królów. Wszyscy
księ a, którzy nale ą do tej powszechnej wspólnoty, są współobywatelami, chocia pochodziliby
z dwóch krańców świata. Ten pomysł jest arcydziełem w polityce. Nie było nic podobnego pomię-
dzy kapłanami pogańskimi, tote nie utworzyli oni nigdy korporacji duchowej. (Uwaga autora.)
4 7
Zobaczcie między innymi w liście Grocjusza do swego brata z 11 kwietnia 1643, co ten uczo-
ny pochwala, a co krytykuje w księdze D e cive. Wprawdzie skłonny do pobła liwości .zdaje się on
przebaczać autorowi dobro przez wzgląd na zło, lecz nie ka dy jest tak łagodny. (Uwaga autora.)
Rousseau ocenia zupełnie inaczej ni Grocjusz „dobre" i „złe" strony teorii Hobbesa.
4 8
Autor D i c t i o n n a i r e historiąue et oritiąue (1697), wa nego' w historii Oświecenia.
4 9
[Zob. s. 40, przypis 55 - przypis redakcji.]
102 J. J . Rousseau, U m o w a społeczna
muszę dodać n i e c o ścisłości z b y t luźnym pojęciom o r e l i g i i w z a k r e s i e m e g o p r z e d -
miotu.
R e l i g i a , rozwa ana w związku z e społeczeństwem, które b y w a ogólne l u b
w y b r a n e , mo e być równie p o d z i e l o n a n a d w a r o d z a j e , m i a n o w i c i e n a religię
5 1
człowieka i religię o b y w a t e l a . P i e r w s z a b e z świątyń, b e z ołtarzy, b e z obrządków,
o g r a n i c z o n a d o c z y s t o zewnętrznego k u l t u B o g a najwy szego i d o w i e c z n y c h
obowiązków moralności, j e s t czystą i prostą religią E w a n g e l i i , p r a w d z i w y m t e i z -
m e m , który mo na nazwać b o s k i m p r a w e m n a t u r a l n y m . D r u g a , u s t a n o w i o n a
w j e d n y m k r a j u , d a j e m u o s o b n y c h bogów, o s o b n y c h patronów opiekuńczych; p o -
s i a d a s w o j e własne d o g m a t y , własne c e r e m o n i e , własny k u l t zewnętrzny, u s t a n o -
w i o n y p r a w e m , a p o z a j e d n y m n a r o d e m , który ją w y z n a j e , w s z y s t k o j e s t d l a n i e j
n i e w i e r n e , o b c e , barbarzyńskie. Rozciąga o n a obowiązki i p r a w a człowieka t a k d a -
l e k o , j a k sięgają j e j ołtarze. T a k i e były w s z y s t k i e r e l i g i e ludów p i e r w o t n y c h , które
mo na nazwać b o s k i m p r a w e m społecznym l u b p o z y t y w n y m .
J e s t j e s z c z e t r z e c i r o d z a j r e l i g i i , b a r d z i e j d z i w a c z n y , który dając l u d z i o m d w a
p r a w o d a w s t w a , d w i e głowy, d w i e o j c z y z n y , p o d d a j e i c h powinnościom s p r z e c z n y m
i n i e p o z w a l a i m być jednocześnie pobo nymi i o b y w a t e l a m i . T a k a j e s t r e l i g i a
Łamów, Japończyków, t a k i j e s t c h r y s t i a n i z m r z y m s k i . T e n o s t a t n i mo na nazwać
religią księ y. W y n i k a z n i e j p e w i e n r o d z a j p r a w a m i e s z a n e g o - antyspołecznego,
które n i e m a n a z w y .
Z p o l i t y c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a w s z y s t k i e t e t r z y r o d z a j e r e l i g i i mają s w o j e
w a d y . T r z e c i jest' t a k oczywiście zły, e byłoby stratą c z a s u zajmować się w y k a -
z y w a n i e m t e g o . W s z y s t k o , c o łamie jedność społeczną, j e s t b e z wartości; w s z y s t k i e
i n s t y t u c j e , które stawiają człowieka w sprzeczności z s a m y m sobą, są n a n i c .
D r u g i r o d z a j j e s t w t y m d o b r y , e łączy k u l t b o s k i z" u k o c h a n i e m u s t a w i e
Gzyniąc ojczyznę p r z e d m i o t e m u w i e l b i e n i a wśród o b y w a t e l i , u c z y i c h , e k t o słu-
y państwu, słu y opiekuńczemu b o g u . J e s t t o r o d z a j t e o k r a c j i , w której n i e p o -
w i n n o się mieć i n n e g o kapłana prócz panującego a n i te i n n y c h księ y prócz urzęd-
ników. Wówczas umrzeć z a swój k r a j z n a c z y t y l e , c o zostać męczennikiem, p o -
gwałcić u s t a w y - być bezbo nym, a poddać w i n n e g o potępieniu p u b l i c z n e m u -
poświęcić g o g n i e w o w i bogów: Sacer estod^ . 1
L e c z p o s i a d a tę wadę, e będąc ugruntowaną n a błędzie i kłamstwie o s z u k u j e
l u d z i , c z y n i i c h łatwowiernymi, z a b o b o n n y m i , z a t r a c a p r a w d z i w y k u l t bóstwa
w błahym c e r e m o n i a l e . J e s t tak e zła wówczas, g d y staje się wyłączna, t y r a n i c z n a
i r o z w i j a w l u d z i e krwio erczość i nietolerancję, t a k e d y s z y o n t y l k o m o r d e m
i rzezią l u b sądzi, e spełnia c z y n świątobliwy, g d y z a b i j a ka dego innowiercę. W p r a -
w i a t o l u d w n a t u r a l n y stan w o j n y z e w s z y s t k i m i i n n y m i , o g r o m n i e s z k o d l i w y dla
j e g o własnego bezpieczeństwa.
5 0
To znaczy cala ludzkość lub poszczególne państwa.
5 !
Formuła łacińska, tworząca rodzaj wyłączenia ze społeczeństwa.
Księga czwarta 103
P o z o s t a j e z a t e m r e l i g i a człowieka, c z y l i c h r y s t i a n i z m , n i e t e n d z i s i e j s z y , l e c z c h r y -
s t i a n i z m E w a n g e l i i , całkiem o d m i e n n y o d p i e r w s z e g o . P r z e z tę świętą, wzniosłą,
prawdziwą religię l u d z i e j a k o d z i e c i j e d n e g o i t e g o s a m e g o B o g a , uznają się z a b r a c i ,
a jednoczące i c h społeczeństwo n i e r o z p a d a się n a w e t p o śmierci.
L e c z r e l i g i a t a , n i e będąc w ądnym szczególnym s t o s u n k u z o r g a n i z m e m
p o l i t y c z n y m , p o z o s t a w i a p r a w o m tę jedyną siłę, którą o n e czerpią s a m e z s i e b i e ,
5 2
i n i e d o d a j e adnej i n n e j , w w y n i k u c z e g o j e d e n z w i e l k i c h łączników w y b r a n y c h
społeczeństw p o z o s t a j e b e z działania. C o więcej, n i e t y l k o n i e przywiązuje serc
53
o b y w a t e l i d o państwa, l e c z o d r y w a j e o d w s z y s t k i c h r z e c z y z i e m s k i c h . N i e z n a m
n i c z e g o b a r d z i e j p r z e c i w n e g o d u c h o w i społecznemu.
Mówią n a m , e l u d zło ony z p r a w d z i w y c h chrześcijan utworzyłby n a j d o s k o -
n a l s z e społeczeństwo, j a k i e mo na s o b i e wyobrazić. Widzę w t y m p r z y p u s z c z e n i u
jedną t y l k o wielką trudność, e społeczeństwo zło one z p r a w d z i w y c h chrześcijan
n i e byłoby ju społeczeństwem l u d z k i m .
P o w i e m n a w e t , e t o d o m n i e m a n e społeczeństwo o b o k całej s w e j doskonałości
n i e byłoby a n i n a j s i l n i e j s z e , a n i te n a j t r w a l s z e . Dzięki s w e j doskonałości b r a k o -
wałoby m u łączności , w doskonałości tkwiłaby j e g o - w - a d a d e s t r u k c y j n a .
54
Ka dy spełniałby swój obowiązek, l u d byłby posłuszny u s t a w o m , n a c z e l n i c y
b y l i b y s p r a w i e d l i w i i u m i a r k o w a n i , urzędnicy n i e s k a z i t e l n i , n i e s p r z e d a j n i , ołnie-
r z e g a r d z i l i b y śmiercią, n i e byłoby pró rrości a n i p r z e p y c h u ; w s z y s t k o t o j e s t b a r d z o ,
d o b r e , lecz z o b a c z m y dalej.
C h r y s t i a n i z m jest religią n a wskroś duchową, zajętą wyłącznie s p r a w a m i n i e -
b i o s ; o j c z y z n a chrześcijanina n i e j e s t z t e g o świata. W y k o n u j e o n w p r a w d z i e swą
powinność, l e c z w y k o n u j e z głęboką obojętnością n a p o w o d z e n i e łub n a n i e p o w o -
d z e n i e s w y c h wysiłków. B y l e n i e miał s o b i e n i c d o w y r z u c e n i a , m n i e j s z a o t o , c z y
w s z y s t k o pójdzie źle l u b d o b r z e n a t y m świecie. Je eli państwo r o z w i j a się d o b r z e ,
t e n l e d w i e śmie cieszyć się szczęśliwością publiczną, b o b o i się wpaść w pychę n a
w i d o k sławy s w e g o k r a j u . Je eli państwo g i n i e , o n błogosławi rękę bo ą, która
zacią yła n a d j e g o l u d e m . ^
A b y społeczeństwo było s p o k o j n e i utrzymywała się h a r m o n i a , w s z y s c y o b y -
w a t e l e b e z wyjątku m u s i e l i b y być równie d o b r y m i chrześcijanami. S k o r o zaś n a
nieszczęście z n a j d z i e się t a m j e d e n a m b i t n y , j e d e n obłudnik, j e d e n K a t y l i n a n a
przykład a l b o C r o m w e l l , t o t e n z pewnością z r o b i d o b r y i n t e r e s n a s w o i c h b o g o b o j -
n y c h współziomkach. Miłosierdzie chrześcijańskie n i e p o z w a l a źle myśleć o s w o i m
bliźnim. S k o r o o n jakimś f o r t e l e m z n a j d z i e sposób n a r z u c e n i a i m i zagarnięcia
władzy p u b l i c z n e j , m a m y o t o człowieka u b r a n e g o w godność. Bóg c h c e , a b y g o
Poniewa przepisy jej są powszechne bez względu na to, którego państwa dotyczą.
5 2
Religia narodowa.
5 3
Łączności interesów (gdy doskonały chrześcijanin nie powinien myśleć o sobie ani o swoich
5 4
interesach).
104 J. J . Rousseau, U m o w a społeczna
s z a n o w a n o . N„ b a w e m staje się potęgą; Bóg c h c e , a b y j e j słuchano. K i e d y d e p o z y -
t a r i u s z t e j wł z y nadu ywa j e j , j e s t o n b i c z e m , którym Bóg k a r z e s w e d z i e c i .
1
Pojawiłyby się' k r u p u l y , b y usunąć u z u r p a t o r a ; t r z e b a b y zakłócić spokój p u b l i c z -
n y , u yć g w a l - , przelać k r e w , a w s z y s t k o t o n i e g o d z i się z łagodnością chrześci-
jańską. W r e s z t c o p o t y m , c z y j e s t się w o l n y m , c z y n i e w o l n i k i e m n a t y m p a d o l e
nędzy? Z a s a d i : z y c e l \ - dostać się d o r a j u , a r e z y g n a c j a j e s t j e d n y m / z e środków
prowadzących . u t e m u .
1
G d y z d a r z - się w o j n a ' z w r o g i e m zewnętrznym, o b y w a t e l e b e z niechęci idą d o
b o j u , n i k t n i e ayśli o u c i e c z c e , spełniają swój obowiązek, l e c z b e z ądzy zwycię-
s t w a ; umieją r " :zej umierać ni zwycię ać. C z y będą zwycięzcami, c z y zwycię o-
n y m i , " j a k i e t c n a z n a c z e n i e ? Czy Opatrzność n i e l e p i e j w i e o d n i c h , c z e g o i m
p o t r z e b a ? P o m " : sieć t y l k o , jaką korzyść p o t r a f i odnieść z i c h s t o i c y z m u wróg d u m n y ,
gwałtowny, n ; - liętny! P r z e c i w s t a w c i e i m o w e l u d y s z l a c h e t n e , które po era gorą-
ca miłość sław- i o j c z y z n y ; porównajcie waszą republikę chrześcijańską z e Spartą
l u b R z y m e m . zbo ni chrześcijanie zostaną p o b i c i , zmia d eni, z n i w e c z e n i , z a n i m
się spostrzegą, f i b o te zostaną o c a l e n i dzięki p o g a r d z i e , jaką będzie ywił d l a n i c h
wróg. Piękna - .'la, m o i m z d a n i e m , przysięga ołnierzy F a b i u s z a . N i e przysięgali
o n i umrzeć l u ! ' zwycię yć, przysięgali n a t o m i a s t , e wrócą j a k o zwycięzcy, i p r z y -
sięgi s w e j d o t i i / m y w a l i . Chrześcijanie n i g d y n i e przysięgliby czegoś p o d o b n e g o ,
sądziliby, e k szą B o g a .
L e c z p o p e i ; l a m błąd, g d y mówię o r e p u b l i c e chrześcijańskiej; o b a t e w y r a z y
wyłączają się r- w z a j e m . C h r y s t i a n i z m głosi t y l k o n i e w o l n i c t w o i zale ność. D u c h
j e g o z a b a r d z o p r z y j a t y r a n i i , b y n i e miała o n a z a w s z e z t e g o korzystać. P r a w d z i -
w i chrześcijan? są s t w o r z e n i n a niewolników , wiedzą o t y m i w c a l e się t y m n i e
55
wzruszają. T o - .rótkie ycie j e s t z b y t mało c e n n e w i c h o c z a c h .
Powiadają - u n , e w o j s k a chrześcijańskie są w y b o r n e . J a t e m u przeczę. N i e -
c h a j m i j e k t o joka e. C o d o m n i e , n i e z n a m w o j s k chrześcijańskich. Przytoczą
m i przykład w j e n krzy owych. N i e wdając się w dyskusję.o waleczności k r z y -
owców, z a z n ; . zę t y l k o , e n i e b y l i t o chrześcijanie, t y l k o ołnierze kapłana, o b y -
w a t e l e Kościoi- B i l i się z a j e g o k r a j d u c h o w y , przekształcony p r z e z n i e g o w d o -
c z e s n y , n i e w i l o m o w j a k i sposób. Ściśle biorąc t o pogaństwo; s k o r o E w a n g e l i a
n i e stworzyła ^ l i g i i n a r o d o w e j , w s z e l k a w o j n a święta pomiędzy chrześcijanami
jest n i e m o z l i w . • dzi innym". Oto granica niezmienna; nie sposób jej oznaczyć z większą dokładnością. Nie mogłem
P o d p a n o v n i e m c e s a r z y pogańskich ołnierze chrześcijańscy b y l i d z i e l n i ;
wszyscy autor chrześcijańscy o t y m zapewniają i j a t e m u wierzę. Była t o r y w a -
l i z a c j a o h o n c z w o j s k a m i pogańskimi. Odkąd c e s a r z e z o s t a l i chrześcijanami,
wspólzawodnic w o ustało, a k i e d y krzy wypędził orła, cała waleczność r z y m s k a
i c h opuściła. .
5 5
Podobne st . :owisko zajął w nowszych czasach Nietzsche.
Księga czwarta 105
L e c z z o s t a w m y n a b o k u rozwa ania.polityczne, wróćmy d o p r a w a i u s t a l m y
z a s a d y dotyczące t e g o wa nego p u n k t u . P r a w o , które u m o w a społeczna p r z e k a z u -
j e z w i e r z c h n i k o w i n a d p o d d a n y m i , n i e p r z e k r a c z a , j a k powiedziałem , g r a n i c u y-
56
teczności p u b l i c z n e j . P o d d a n i o t y l e t y l k o są o d p o w i e d z i a l n i p r z e d z w i e r z c h n i -
5 7
k i e m z a s w e poglądy, o i l e t e mają z n a c z e n i e d l a wspólnoty. Otó , państwu b a r d z o
zale y n a t y m , eby ka dy o b y w a t e l ,miał religię, która kazałaby m u kochać s w e
obowiązki. J e d n a k d o g m a t y t e j r e l i g i i obchodzą państwo i j e g o członków o t y l e t y l -
k o , o i l e dotyczą moralności i obowiązków, które w y z n a w c y w i n n i wypełniać wzglę-
d e m i n n y c h . P o z a t y m ka dy mo e mieć t a k i e poglądy, j a k i e m u się podobają,
a z a p o z n a w a n i e się z n i m i n i e nale y d o z w i e r z c h n i k a . S k o r o b o w i e m j e g o kom-
p e t e n c j e n i e dotyczą i n n e g o świata, p o z n a n i e t o , b e z względu n a l o s p o d d a n y c h
w yciu przyszłym, n i e j e s t j e g o rzeczą, b y l e w t y m yciu b y l i o n i d o b r y m i o b y -
watelami. , ^
I s t n i e j e więc c z y s t o społeczne w y z n a n i e w i a r y , którego artykuły z w i e r z c h n i k
m a p r a w o określić, n i e j a k o właściwe d o g m a t y r e l i g i j n e , l e c z j a k o p r z e k o n a n i a - -
społeczne, b e z których n i e mo na być d o b r y m o b y w a t e l e m i w i e r n y m p o d d a n y m . 5 8
N i e mogąc n i k o g o zmusić d o w i e r z e n i a w n i e , mo e wypędzić z państwa ka dego
niewierzącego; mo e g o wygnać n i e j a k o bezbo nego, l e c z j a k o nieuspołecznione-
g o , n i e z d o l n e g o d o s z c z e r e g o u k o c j i a n i a u s t a w , sprawiedliwości i d o poświęcenia
w r a z i e p o t r z e b y s w e g o ycia obowiązkowi. Je eli zaś ktoś, u z n a w s z y p u b l i c z n i e
t e d o g m a t y , zachowuje'się j a k b y w n i e n i e wierzył, n i e c h z o s t a n i e u k a r a n y śmier-
cią - popełnił b o w i e m największą zbrodnię, a m i a n o w i c i e skłamał w o b e c p r a w a .
D o g m a t y r e l i g i i społecznej p o w i n n y być p r o s t e , n i e l i c z n e , dokładnie wyra one,
b e z objaśnień i k o m e n t a r z y . I s t n i e n i e bóstwa potę nego, mądrego, d o b r o c z y n n e -
g o , przewidującego i t r o s k l i w e g o , ycie przyszłe, szczęśliwość s p r a w i e d l i w y c h ,
u k a r a n i e złych, świętość u m o w y społecznej i p r a w a - o t o p o z y t y w n e d o g m a t y . C o
d o dogmatów n e g a t y w n y c h , t o ograniczę się d o j e d n e g o - n i e t o l e r a n c j i , w c h o d z i
o n a w skład kultów, które wyłączyliśmy.
C i , którzy odró niają nietolerancję społeczną o d n i e t o l e r a n c j i t e o l o g i c z n e j ,
59 6 0
według m n i e , mylą się. T e d w i e t o l e r a n c j e są nierozłączne. N i e sposób yć w p o k o j u
5 6
Księga druga, rozdz. IV.
5 7
„W republice - mówi margrabia d'Argenson - ka dy jest zupełnie wolny w tym, co nie szko-
sobie odmówić przyjemności zacytowania kiedyś tego rękopisu, nie znanego wprawdzie ogółowi, chcąc
uczcić pamięć wybitnego i czcigodnego mę a, który nawet zostając ministrem, zachował serce praw-
dziwego obywatela oraz prawe i zdrowe poglądy o rządzie swego kraju. (Uwaga autora.)
5 8
Cezar, broniąc sprawy Katyliny, próbował uzasadnić dogmat o śmiertelności duszy. Katon
i Cyceron, chcąc go obalić, nie bawili się w adne filozofowanie. Zadowolili się wykazaniem, e Cezar
mówił jak zły obywatel i głosił doktrynę zgubną dla państwa. Istotnie, o tym właśnie miał wyro-
kować senat rzymski, nie zaś o kwestii teologicznej. (Uwaga autora.)
5 9
Ograniczenie w prawach ludzi inaczej wierzących. ,
6 0
Uznawanie ludzi inaczej wierzących za potępionych.
106 J. J. Rousseau, U m o w a społeczna

z ludźmi, których uwa a się z a potępionych; kochać i c h z n a c z y nienawidzić k a -

rzącego i c h B o g a . T r z e b a i c h k o n i e c z n i e nawrócić a l b o te zamęczyć. Wszędzie, g d z i e
u z n a n o nietolerancję teologiczną, m u s i o n a mieć p e w n e s k u t k i społeczne 6 1
, a skoro
Książki w y d a n e w r a m a c h
j e m a , z w i e r z c h n i k * n i e j e s t ju z w i e r z c h n i k i e m , n a w e t w s p r a w a c h świeckich. O d
t e j c h w i l i księ a są p r a w d z i w y m i p a n a m i , królowie zaś są t y l k o i c h urzędnikami.
BIBLIOTEKI EUROPEJSKIEJ:
O b e c n i e , g d y n i e m a ju i n i e mo e być wyłącznej r e l i g i i n a r o d o w e j , powinno
się tolerować w s z y s t k i e t e , które tolerują i n n e , o i l e i c h d o g m a t y n i e zawierają
1. Sw. Augustyn, Pa stwo Bo e — tłum. Ks. Władysław Kubicki.
n i c z e g o p r z e c i w n e g o obowiązkom o b y w a t e l a . L e c z k t o śmie mówić, e poza K o -
2. M. Aureliusz, Rozmy lania — tłum. Marian Reiter.
ściołem n i e m a z b a w i e n i a , m u s i być w y g n a n y z państwa, o i l e państwo n i e
3. M. Bierdiajew, Sens twórczo ci. Próba usprawiedliwienia cz owieka — tłum. Henryk
m a być Kościołem, a panujący arcykapłanem. D o g m a t t a k i d o b r y j e s t t y l k o w rządzie
Paprocki.
t e o k r a t y c z n y m , w ka dym zaś i n n y m z g u b n y . P r z y c z y n a , d l a której, j a k p o w i a - 4. Boecjusz, Traktaty teologiczne — tłum. Agnieszka Kijewska.
dają, H e n r y k I V przyjął religię rzymską, p o w i n n a skłaniać d o p o r z u c e n i a j e j p r z e z 5. A. Comte, Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej — tłum. J. K.
ka dego u c z c i w e g o człowieka, a p r z e d e w s z y s t k i m ka dego panującego, który p o t r a f i 6. Cyceron, Mowy — tłum. Stanisław Kołodziejczyk, Julia Mrukówna, Danuta Turkowska.
myśleć m ą d r z e . 6 2
7. Cyceron, O pa stwie, O prawach — dura. Iwona ółtowska.
8. Dante, Boska Komedia — tłum. Alina Swiderska.
9. R. Descartes, Medytacje o pierwszejfilozofii— tłum. Maria i Kazimierz Ajdukiewiczowie,
Rozdział IX Izydora Dambska, Stefan Swie awski.

ZAKOŃCZENIE 10. R. Descartes, Nami tno ci duszy — tłum. Ludwik Chmaj.

11. R. Descartes, Zasadyfilozofii— tłum. Izydora Dambska.
U s t a l i w s z y p r a w d z i w e z a s a d y p r a w a p o l i t y c z n e g o i p o s t a r a w s z y się ugruntować 12. Jan Szkot Eriugena, Komentarz do Ewangelii Jana - tłum. Agnieszka Kijewska.
n a t e j p o d s t a w i e państwo, pozostawałoby m i wzmocnić j e p r z e z s t o s u n k i zewnętrz- 13. I . Kant, Krytyka czystego rozumu — tłum. Roman Ingarden.
n e , c o objęłoby p r a w o narodów, h a n d e l , p r a w o w o j n y i z d o b y c z e , p r a w o p u b l i c z - 14. I . Kant, Uzasadnienie metafizyki moralno ci — tłum. Mścisiaw Wartenberg.
n e , s o j u s z e , układy, t r a k t a t y i t d . L e c z t o w s z y s t k o s t a n o w i n o w y p r z e d m i o t , z b y t 15. S. Kierkegaard, Poj cie l ku — tłum. Antoni Szwed.
16. G. W, Leibniz, Nowe rozwa ania dotycz ce rozumu ludzkiego — tłum. Izydora Dambska.
o b s z e r n y d l a m e g o o g r a n i c z o n e g o w z r o k u ; nale y z a w s z e spoglądać bli ej s i e b i e .
17. Monteskiusz, O duchu praw — tłum. Tadeusz Boy- eleński.
18. .Platon, Dialogi, t. I-II - tłum. Władysław Witwicki.
19. Platon, Pa stwo, Prawa — tłum. Władysław Witwicki.
20. J. J. Rousseau, Umowa spo eczna — tłum. Antoni Peretiatkowicz.
Mał eństwo na przykład, będące umową cywilną, ma skutki społeczne, bez których niemo -
6 1

21. B. Spinoza, Traktaty — tłum. Ignacy Halpern-Myślicki.

liwe jest nawet istnienie społeczeństwa. Przypuśćmy więc, e kler zdoła gdzieś przywłaszczyć sobie 22. Sw. Tomasz z Akwinu, Dzida wybrane - tłum. O. Jacek Salij OP, O. Kalikst Suszyło
wyłączne prawo dokonywania tego aktu - a według ka dej religii nietolerancyjnej musi on z koniecz-
OP, Ks. Marek Starowieyski, O. Wojciech Giertych OP.
ności uzurpować sobie to prawo - czy nie jest wówczas rzeczą jasną, e drogą odpowiedniego
23. Sw. Tomasz z Akwinu, Komentarz do Ewangelii Jana — tłum. O. Tadeusz Bartos OP.
wykorzystania powagi Kościoła udaremni on władzę panującego, gdy ten nie będzie miał wówczas
innych poddanych jak tylko tych, których raczy mu dać duchowieństwo. Mając władzę udzielania 24. Sw. Tomasz z Akwinu, Kwestie dyskutowane o prawdzie, t. I-II - tłum. Adam Aduszkie-
lub zabraniania ludziom ślubów, zale nie od uznania przez nich pewnej doktryny, od przyjmowania wicz, Leszek Kuczyński, Jacek Ruszczyński.
lub odrzucania tej lub owej formuły, od mniejszego lub większego oddania się, postępując roztrop- 25. Sw. Tomasz z Akwinu, Traktat o cz owieku — tłum. Stefan Swie awski.
nie i wytrwale, czy nie jest jasne, e kler tylko będzie rozporządzał spadkami, posadami, obywa-
telami, nawet państwem, które nie mogłoby się ostać, gdyby zło one było z samych bękartów. Lecz
- powiedzą - mo na będzie odwoływać się od nadu yć, odradzać, dekretować, zagarniać dobra. Marne Ksią ki w przygotowaniu:
sposoby! Je eli kler ma choć trochę, nie powiem odwagi, lecz zdrowego rozsądku, to spokojnie pozwoli
apelować, odraczać, dekretować, zagarniać i ostatecznie pozostanie panem. To, zdaje mi się, niewiel-
1. M. Bierdiajew, Sens historii. Filozofia losu cz owieka — tłum. Henryk Paprocki.
kie poświęcenie wypuścić z rąk część, gdy ktoś jest pewny, e opanuje całość. (Uwaga autora.)
2. J. G. Fichte, Powo anie cz owieka — tłum. Adam Zieleńczyk.
Cały ten rozdział, propagujący pewną nietolerancję państwową w dziedzinie religijnej, stał się
6 2

3. I . Kant, Krytyka praktycznego rozumu - tłum. Benedykt Bornstein.

przedmiotem ostrej krytyki ze strony obozu liberalnego- Stanowisko Rousseau wynika z przekona-
nia o ścisłym związku pomiędzy religią, n y j r a ^ j « ą ^ ^ y c t « m politycznym. 4. S. Kierkegaard, Wprawki do chrze cija stwa — tłum. Antoni Szwed.