საქართველოს მეცნიერებათა აკადემია

კად. გ. წერეთლის სახ. აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტი

თამახ გამძრელიძე

წერის ანბანური სისტემა

ღა
ძველი ქართული
ღამწერლობა
ანბანური წერის
ო”იკოლოგია და წარმომავლობა

აკაკი შანიძის +
რედაქციითა და ფინასიტყვაობით

ივანე ჯავახიშვილის სახ.

თბილისის უნივერსიტეტის
გამომცემლობა
თბილისი X 1990
81.2
გ.198

მეორე შესწორებული გამოშვება

ც7000M Mიიიმ8M6MMVხI# 8610VCM

4602020200
608 (06) 89
C ივ. ჯავახიშვილის სას. თბილისის უნივერსიტეტის
158M 5--511--00311--5 გამომცემლობა, 1990
 იგნში განხილულია წერის ტიპო- კური ბერძნული დამწერლობა, რომელიც
ლოგიისა და „ანბანური“ დამწერ- წარმოიშვა ძველი სემიტური ,,კონსონან-
ლობის წარმოშობისა ღა განვითარების ტურ-სილაბური“ წერისაგან. ძველი სემი-
საკითხები. ტური, ძველი ბერძნული და ძველი ქარ-
წერის სტრუქტურასა და ტიპოლოგი- თული წერილობითი სისტემების ერთმა-
ასთან დაკავშირებულ პრობლემათა შეს- ნეთთან სტრუქტურულ-ტიპოლოგიური შე-
წავლისს თანამედროვე მეცნიერებაში პირისპირება ავლენს ქართული დღამწერ-
წერილობით სისტემათა შესახებ, ანუ ლობის დამოკიდებულებას ძველ ბერ-
„დამწერლობათმცოდნეობაში“ ან „გრამა- ძნულ დღა არა ძეელ სემიტურ სის–
ტოლოგიაში, რომელიც დამწერლობას ტემაზე, რომელსაც ჩვეულებრივ უკავში–-

განიხილავს საზოგადოდ როგორც სემიო- რებდნენ ძველ ქართულ ასომთავრულ

ტიკურ (ანუ ნიშანთა) სისტემას, საჭიროა დამწერლობას. სწორედ ბერძნული წერი-
შემოეიღოთ ისეთი სტრუქტურულ-ენათ- თი სისტემა იყო გამოყენებული როგორც
მეცნიერული ცნებები, როგორიცაა წერი–- წერითი პროტოტიპი ძველი ქართული
ლობითი სისტემის „პარადიგმატიკა“ და დამწერლობის შესაქმნელად.
„სინტაგმატიკა“ და სისტემის „შინაარ- ქართული „ასომთავრულის" შედარება
სისა“ და ,,გგამოხატულების პლანი“. სხვას წერით სისტემებთან რომლებიც
ასევე ძველ ბერძნულ წერილობით პრო-
ეს ცნებები ძირეულია წერითი სისტე-
ტოტისს ემყარება (ისეთ სისტემებთან,
მის სტრუქტურისა და ტიპოლოგიის, ასე–
როგორიცაა კოპტური, გოთური,
ვე მისი წარმომავლობა-განვითარების ანა–
ლიზისათვის ამასთანავე ამგვარი ანა- ძეელი სომხური დღა ძველი
ლიზი უნდა ემყარებოდეს არა „გამოხა- სლავური), ავლენს ძველი ქართული
წერის სტრუქტურულ მახასიათებლებს
ტულების პლანის“ გარეგანი გამოვლი-
და არკვეეს მის ტიპოლოგიურ ადგილს
ნებების განხილვას, როგორიცაა, მაგალი-
ადრექრისტიანული ხანის ამ დამწერლობა-
თად, ცალკეულ წერით სიმბოლოთა ფორ-
თა შორის, რომლებიც შეიქმნა ალღმო-
მა და მოსაზულობა, როგორც ეს ტრადი-
ციულ „პალეოგრაფიაში" ხდებოდა, არა- სავლურ-ქრისტიანულ კულტუ-
რულ სამყაროში როგორც ორიგინალური
მედ „შინაარსის პლანის“ უფრო არსე-
ეროვნული დამწერლობანი.
ბით შინაგან სტრუქტურულ მონაცემებს,
გრამატოლოგიის თეორიულ საკითხთა
როგორიცაა წერის პარადიგმატიკა
განხილეა სხვადასხვა სტრუქტურის წე-
და სინტაგმატიკა, აგრეთვე მათი
რილობით სისტემათა ფართო მოხმობით
გარდაქმნის კანონზომიერებნი დროსა
და მათი სტრუქტურულ-ტიპოლოგიური
ლდა სივრცეში.
ანალიზი, ნაშრომში წარმოდგენილი პრობ–-
ნაშრომში სპეციალური განხილვის სა- ლემები წერის წარმოშობასა ღა განვი-
განია ძველი ქართული ანბანური დამწერ- თარებასთან დაკავშირებთ "საინტერესო
ლობის წარმოშობისა და განვითარების სა- იქნება ფილოლოგებისა და კულტურის
კითხები და მოცემულია მისი წერილო- ისტორიკოსებისათვის, აგრეთვე მკი-
ბითი წყაროს დადგენის ცდა. თხველთა ფართო წრისათვის, ვინც და-
თანმიმდევრულად „ანბანური“ წერის ინტერესებულია წერის თეორიისა და ის-
უძველეს ნიმუშს წარმოადგენს კლასი- ტორიის საკითხებით.
 #ნ60ტ იილზიხხიე წ03CCM0+10CVM% CM0# (ძMMMXIMMCM00) # #00C6Cყლ%M0ჩ CMCICM
IL +0C000IMV9CCXMX #M006M6M IMი0I/0IVM MMCხMმ, მ +8MX6C M I0VIMX IIMCსხM6MM0C-
იMიხM8მ M 3800716VMM M 0838MIMM8 8)დ8- 169, ი000MCსICMIIMX #3 9IMX II0C7ICIMMX.
8I.ყიეს CMCICMხI! IMCხMCVM0CIII M3 MI06I- 11I068M0680)CL CMCIC6M0M 0C#0008816#MხM0
სს)2CI80888008 ის) CMლს)89MM0M CMCICMხI! მXC28MI80L0 IMCხMი C%9MI80108 L900CVყ6C-
„M08C0M8MIM0 - CMII8მ6Mსყ%-Mი”ი“სCV= 1Mიმ, Mვი IIMCხM6MM0-ლ1ხ, იმიMისიისსმვმი M3
ჯთიიწი შიმბიელლმ8I8Mა8 CI2000CMMICMმ% Cმი000MMI-„ს0ი „M0MC0M8MIM0-CM7უ8-
უიხისყვი #IMCხM6MM0C1ხ. 6#M96CM010“ MIMCხMმ.
IIიM#M 89M98MM360 იიხ06X6M CI0VMIVთMI # IM- C0090CI88MI6)ხMLხ# 83M2მMMვ CI80006MMI-
ჩი,ი IMMCხM8 8 C0800M6MMVM0 „MმV- CM0ჩM, M008M9Mლ+009ყ0CM0ჩ M X06880L0V3MV-
XV 0 MM0ხMC, MM „”იმMMმ+0XM0IV0“, C%X0იწ 2CMCI6M MMCხM8 8ხI08X9CI 388+MCM-
ხგ00M81იM8მI0სV0ი 1MMCხM6Mყილ”ს” MმM M00Xხ I1068M6L0-V3MMCM0M CMCICMხ! 01 L90C-
C0MM0IM90CMVI0, ვყმიიზVC CMCICMV, ყ%CM0M (8 M6 CI20000MMICM0ის CMCICMხ1
ლ0MIVCI 880C1M IმMM 38MMCIX8088MMხI6 თMMCხM2, C M01:000, ი06ხIყს0 C803ხ88-
#3 IMMV9MC8MCIMMM I019IM9, M2M „ი808XIMI- » „0068M6C-90V3MM-MV0C მIMCხM6MIM0C1ხ),
M8IMM8გ“ M ,CMIVIმIM8XIMM8“ MMCხMმ, 8 18M#- ყ+0 06%MC09MM0 10” MC00M6ხ3088MM XV LIჩი6-
X6C6 „ი,მ C0100X8IM#" M# „იავა 8ხ!ი8მ- ყბილიის CMC0I1Mხ 8 Mმყლლ,”ბ· IIMCხ-
X0ი6MMვ“ წIMCხMCMM0M CXMCICMხ!. M6Mხ0Iი 0ი0ნლხმვ3I8 M0M C03183MMM 1068M6-
3+M ი0M91+MM9 10XMXIML CV21ხ 0CM08000»”8- +ნ0V3VMCMX08 ი8მიმM”VM8XVMMM IMCხM8.
L2I0LIIMMM #2% ი0M 898X»XM36 CX90VMVVიხI M CიგზხიIMი X068M0”0V3MMCM0M IMCხM6M-
IMი0-0I”IMM IIM0ხMმ, I2M M ი006X60M 6IL0 ხი-IMI ით მM»დ28MIMხIM, VMCხM01IMIVIხIMM
803I)MM90309M# M#M ნხე38MIMი. II0#M 3910M CMCICM8MM, 80CX0190IMMს M# L0606I06CM0MV
ხლიხილს! CI90VMIV0ხI # +V0I0X0”MV IMMCხMმ, 9MMCხM6MM0CM ი0010IMიV, 1X8MMMM, M2M
გ წმMM #I006M6Mხ, 000MCX0X16MVM M M007CM89, L0ICM298, #008VM020M085MCM8#9 M
MCX00MVყ0ლლMM»L 832MM00+0სი"""ა IIMCხ- C1800CMV-289MCM238, 8ხI988M--9M6C+ 8MVI9CMIIM6
MCყMხIX C9CICM CI6IMVCI დნნ6IIმ21ს MC #82 CIVMIVნსხთ ი0იC066CMVM0-„ 0689M6LVV-
0CM08C M9C10 მMCIIIMIMX ი0098X6CV9MV#% „იჩ 8- ვყყლიილ 8MთC28MIგ M ი00ი00)06)9M6LI CL0
#8 8ხI08X09M%9“ CMCICMხ!, MX8XM08ხIMM 88 #- I9I900X0I”M90ლ-MX0 M0Cლ10 C00IM 3IMX CMC-
ჯი M8ყლიიწმIMი ილ0Iწენხყხ”» 3#MმM08 +CM 02M9M6X0IICIM8M9MCM0M 3900XM, C03/1მM-
MIMCხMC6IMIIხIX CMCICM, X8M 910 10M8)0Cხ 8 MIX X2M 00MIMMმX»ხMხ.რ M8IIM#0M8#MხMხ1C
ჯ080MსM09M0M „იმI60+ი გრ", 8 #8 6836 იMCხMნსი”“” 80C109M9M0X0MC1IV8MCX0L0C
600C CVIICC-8CMIMხIX 8MVI0CMMMX დმM10- MVIხIV0M0I0 MM08.
ხი8 „ი»მ858 C010ჩ0ხXMმ9ხMი -იCIMCICMხ!, 1მ- ჩგილMი0Iი6IMიღ 10000”Mყლ-MIX #MI9006MCM
MX Mმ2X იმ08XMVM8მIMM8 M#M CIMII8IM8IMMმ8მ ი8MM270#M0IMM, 'ი0#Mმოილყლი„2 IIMCხM6V-
იMCხM8, 8 I8მMXC 38X0M0M60M0CIM IIX იი6- ხხIX CMCIნM იმ3MMVყMინი #ყხიგ M MX
060230819Mჩ 8 ინ0C10990186 M 806MCMM. C»ნ9ნVMIVნM0 - IMილთ»იწ9ყლიIსჩ 8V9Mმ»%#3,
8 იგრ60ი1C ლოCIIM2)ხM0 0836Mი08I01C8 იხი6- 38”0მIM826MხI6C 8 იხ2601 80ი00Cხ. 38-
»წჰ6Mხ! 00MCX0X#M6CIV8 1068M0L0V3MMCX0ჩ ხ0X#I6MMი M დგ3სნიIსჩ MCიხMმ #C
(4«6CნMMCM0M) CMC1I6MხI! IMCხM8 M# 0ი006M06- »გI0I CC MIIC6იბლიის 19 დ9იიიჩი!ი8 M#
თუბMხMM 66 MC1I0MVIMIM08. #IMგ2იM3 #008VMC- მ “რმMXC 1LMI#
M0%090MM08ც MVIსხIVნ,
L;ნV3MMCM0M MMCხM6MM0M CMC1CMხ! MIM09080-
IIMი0M0>0 XიVI=8 VMMIმ10/6M, M9MIC0C6CXVI0-
MMIC8 882 სIM00M0M +IM900X0IM9ყ0CMX0M დ0-
#6 9023MM9ყVხხIX CMCI6CM 2მMCთდ80სMIM0# იMMCხ- სIMXC« 80ილლლვMს »0600MM # MC100MM
M0MM0ლ-IM, C ი0M87M0MCIMMCM C1I8მ00CCMM1- MMიხM8 ICM. CIი. 207 M# C/M67#M.1-
ი 4!Iი§ 0050/6!ძ!6 (5! §Cჩ0. ყთ0ძ0CML LV)0”06,
08 MIII5§5 MI 0/5IICICI), 6§ IMM0C0ს რ6L/1/101
2 ძი0იM6M“.
CიბLს8

„ყველაფერი გონივრული უკვე ნაფიქრია,

უნდა ვეცადოთ მხოლოდ, ყოველივე ეს ხელ-
ახლა გავიაზროთ“.

გოეთე
 ავტორისაბან

წინამდებარე ნაშრომი უკვე გამზადებული იყო დასაბეჭდად

1976 წლისათვის, როდესაც მას რედაქცია გაუწია და წინასიტყვა–-
ობა დაურთო აკაკი შანიძემ. იგი ეძღვნებოდა ქართული დამწერ–
ლობათმცოდნეობისა და სასოგადოდ მთელი ახალი ქართული პჰუ-
მანიტარული მეცნიერების დამფუძნებლის – დიდი ივანე
ჯავასიშვილის დაბადებიდან 100 წლისთავს, რომელიც
იმსანად აღინიშნებოდა. მაგრამ სხვადასხვა ტექნიკური მიზეზების
გამო წიგნის გამოქვეყნება ძლიერ დაყოვნდა და მისი გამოცემა
ვერ მოხერსდა აღნიშნული თარიღისათვის.
ამჟამად ჩვენ ქართული მეცნიერების კიდევ ერთი მნიშვნელო–
ვანი თარიღის წინაშე ვდგავართ: მიმდინარე წლის შემოდგომაზე
აღინიშნება ქართული უნივერსიტეტის დაარსების 70-ე წლის–
თავი. მე მინდა ეს წიგნი ივანე ჯავახიშვილთან ერთად ამ ღირს-
შესანიშნავ თარიღსაც ვუძღენა.
ამ ორ თარიღს შორის არსებული დრო ერთ ათწლეულზე
მეტით განისომება რამაც საჭირო გახადა წიგნში გარკვეული
დამატებები შეგვეტანა, ძირითადად ბიბლიოგრაფიული სასიათისა,
რომლებიც ასახავენ ამ პერიოდში გამოსულ ყველაზე მნიშვნელო–
ვან და საინტერესო ნაშრომებს, მიძღვნილს სხვადასსეა წერით
სისტემათა და, კერძოდ, ქართული დამწერლობის სტრუქტურის,
წარმოშობისა და განვითარების საკითხებისადმი.

თ. გამყძყრძლიძჰ

თბილისი. სექტემბერი, 1988 წ.

დს. 5. წიგნის მეორე გამოშვებაში შესწორებულია შემჩნეული

უსუსტობანი და დამატებულია ზსოგი განმარტება და
ტაბულა.
თ. ბ.

თბილისი, ოქტომბერი, 1990 წ.

 შემოძლებათა სია
C/I/C0%L C0M9%4II86MM9#79

ენები და დიალექტები

არაბ. = არაბული პუნ. = პუნური

არამ. =არამეული რუნ. რუნული (დამწერლობა)
ბერძნ. = ბერძნული სამხრ.-არაბ. = სამხრეთ-არაბული
გერმან. = გერმანული სემ. = სემიტური
გოთ. = გოთური სირ. = სირიული
დორ. = დორიული სლავ. = სლაეური
ებრ. = ებრაული სომხ. = სომხური
ეგვ. = ეგვიპტური ს.-სემ. = საერთო-სემიტური
ეთიოპ. = ეთიოპური ს.-ქართ.= საერთო-ქართველური
ინდ. ინდური უგარ. = უგარიტული
კოპტ- = კოპტური ფინ. = ფინიკიური
ლათ. = ლათინური ქან. = ქანაანური
მოაბ. = შოაბური ქართ. = ქართული
ნაბატ. = ნაბატეური ჩრდ.-სემ. = ჩრდილო-სემიტური
პალმ. = პალმირული
ძი090#. 00M##MCMMV# მი.-080. = მ0068M008006/.CMIM#
იი0X0იIIV. გი6«. =00X0LM90CMM# X0/1I. = X0I76MMLM
20640C#II 606#. 06MII1CMXIM%
207. = 207CMIMM CM. CI,0IMMCMM#
206. = გ06%6CMIIM C1.-06M. = C100006M!(7CML#
20ყ3ვ. = გი0ყ3MMCMIM# Cჯ.-C406. CX000C#4089MCMXMM#%
 შინსჰკპრსი
C07460X#თMM%6
ავტორისაგან
შემოკლეგათა სია
CI/MC0M%X C0#%%4II6MM/ 10
ღდინასიტყვაობა (აპ, შანიძე) 15
შესავალი 23

თავი I. ძველი სემიტური კპკონსონანტურ-სილაგური

დამწერლობა
1. ძპველი სემიტური ასოთდამწერლობა როგორც კონსონან–

ტური წერის უძველესი ნიმუში 24

2. ძველი ფინიკიური დამწერლობა და დასავლურ-სემიტური
ენები 28
· ძველი სემიტური წერის ქანაანური შტო 36
(V

· ძველი სემიტური წერის არამეული განშტოება 36

თთ >

· შველი სემიტური დამწერლობრს ნიშანთსახელები ვ9

· ძველი სემიტური დამწერლობის ნიშანთრიგი. წერითი სის-

ტემის პარადიგმატიკა და სინტაგმატიკა 42

· სემიტური დამწერლობის ნიშანთა რიცხვითი მნიშვნელო–
–“)

ბები · 46
8. წერითი სისტემის გამოხატულებისა და შინაარსის პლანი 49
9. შველი სემიტური კონსონანტური დამწერლობის წარმოშო–
ბის პტობლემა 50
10. ძველი სემიტური დამწერლობა როგორც წერის კონსონან–
ტურ–სილაბური სისტემა 58
11. ხმოვნის გამოხატვა სემიტურ დამწერლობაში 64

თავი II. ბერძნული ანბანური ღამწერლობა

1. ბერძნული დამწერლობა და მისი მნიშვნელობა 67
2. ხმოვან ბგერათა გამომხატველი ნიშნები ბერძნულში 79
3, არქაული ბერძნულის თანხმოვანთა სისტემა და ხშულ თან-
ხმოვანთა გრაფიკული გამოხატვა 75
12 შინაარსი

· სიბილანტური სპირანტების გამომხატველი ნიშნები სემი–

ტურსა და ბერძნულში 78
„ ბერძნული ანბანის დამატებითი ნიშნები და მათი წარმო-
მავლობა 80
„ ბერძნული დამწერლობის სამი სახეობა 82

საფუძველზე და კლასიკური ბერძნული სისტემის ჩამოყა–

ლიბება 86
· ბერძნული ანბანის რიცხვ-ნიშანთა სისტემა 89
· ბერძნული დჰ0ნწერლობისაგან წარმომდგარი წერითი სის-

ტემები 92
10. ბერძნული წერითი სისტემისაგან წარმომდგარი ქრისტია–
ნული ეპოქის დამწერლობანი 97
კოპტური დამწერლობა 97
გოთური დამწერლობა 100
ძველი სომხური დამწერლობა 104
ძველი სლავური დამწერლობა 112

თავი 1II. ქართ'ელი ასომთავრელი დამწერლობა

· ანბანურ დამწერლობათა შექმნის ტიპოლოგია 118

–

· არქაული ქართულის ფონემური (ბგერითი) შედგენილობა 125

ხია

· ძველი ქართული ასომთავრული ანბანის შესაძლებელი წე–

რითი პროტოტიპები 129

· ასომთავრული ანბანის პარადიგმატიკა ბერძნულ და სემი–

ტურ სისტემებთან შეფარდებით 134

ძველი ქართული ასომთავრული ანაანის რიცხვ-ნიშანთა
სისტემა 149
· ქართული ანბანის „დანართი“ ნაწილი ბერძნული სისტემის
- თვალსაზრისით 150
ქართული ანბანის ასო-ნიშანთა სახელები 157
ასომთავრული დამწერლობის სიმბოლოთა გრაფიკული
ანალიზი 159
ასომთავრული დამწერლობის გრაფიკულ სიმბოლოთა წარ-

მომავლობა 169
10. ქართული ასომთავრული ანბანი როგორც ბერძნული დამ-

წერლობის გრაფიკული სტილიზაციის შედეგად შექმნილი

ახალი ეროვნული დამწერლობა 181
C0»X00X-%2IVMC 13

11. ქართული ასომთავრული დამწერლობა შედარებით კოპ-

_ ტურთან, გოთურთან, სომხურთან და სლავურთან 187
12. ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლობის შემქმნელის
· ვინაობა 194
13. შველი ქართული ასომთავრული დამწერლობის შექმნის
- თარიღი 196
14. „მწიგნობრობა ქართული“ და ქართული „ალოგლოტოგრა–
ფია“ 198
15. „ასომთავრული“, „ნუსხა-ხუცური“, „მხედრული“ 202
გოლოთქმა 206

I–.გ82 იდივვი. C7480Cნ5MM/I7CM49 X0MC0-

M4/71/10-C11VIM469MV968C%4ტ49 II)MCნხMნ9I9I0C71ხ

I. II000CX0%0მ6MIV2 0/#Mთ060!MხIX #სCხM0MMხIხ CII-

CX6#M X0VICII0MCM0CM 3/0XI IMX0L M«0CIM0# !I006+46-
#ით 06LM6CL! IIII0#M02V" 0036VIXIV# IVCხM#0 209
2. II90C0ხ%6MMსM0Cლხ M0% %6MV0IMVM00-0ი: CVCI6MC MM
060 I000#M IMC0ხ#თ («4200##M0710/0მ2M7%ი»).
«II#0M C0მ00X0MV#9» I «#«IIM0M 6ხ!002C6MLL#» IIMCხ-
#6MM0LM CMC16Mხ!. «<II000თ0Vს2M0CIMM0» V
«CIMI02M0IIIM0» MIMCხ#M0 210
ვ. 1VI0#/02MIMი CX00006#MIXIC%0M CICI6M#Mხ! IIICხM0 216

II„Iგ82 870029. 700876, ინხ9ნხCMXტ0 #4/M)თი/4-

8M9M74ჩ/ I1CხMსნ8სMII0C71ჩ

I. II0206003060MV6 6 200V«0CM0 C1000066#IMXI7CM0M#

#X0M00M0MI#M0-C/406!:40-0M0 CIMC16#MხL Iს #606-
ჯიმ M0 0#თ00VIMVI0 CIIC76#MV IIMICხM0 223
2. IIიი0თმი2M0IIM0 /!)ს0ხMთ " CVსC70Mი MVMC#00ხ!X
3M096MIM 233

L28 +ინ6 ხმ. /7/CნM6ნ6M9/MI0C7M XხMC71M-

47C%M0/ 3I0XM, ნხხაMIსნ M494/0 07
Iნ5V9ნ6CMX0#7! IMCხM6ნI7I0M C9VC768MჩI!

I. X0I7CX0# I1II0ხ#6MM0CXხ 238

2. I0ICX08 MII6ხM6MM006Xხ 242
3. /I008M600M#M6C%0” MMICხM6MM0C”ხ «Lი0M0702Mჩ0» 245
4. C1000C,.1089MCM0# III(CხM#M0MM0C7ხ 252
 14 C006C0X%321IIMC

წოავეგ აკი: 800“ვი. /,068//სI 9ა39MICMX4წ/

I)MCხMს99V0C71ხ «4C0M748ნVVM/M»

I. 1VM0#/02ჩ# C00300MV# 00608MIX 9#Mთი61Mხ!IX CL-

076#M IIMCხM0 258
2. )100640#M0 #”MICხM6MM020 #.0070III6C მ0668M60გჩყ-
3IMCM020 IსC6ხM0 «400#7080V#V». I 09640CX0#8 0C-
#080 0068/!020ყ3MMCMXM020 0Mთძნ6!70 263
8. I/0000ს8M0XIMMX0 0/თ068!!7M0M IIIIC0ხ#6MM0CXI! 4«400-
#7080ყ/ს» 8 000IM006ML C 20040C%0L LM C6#!M1-
CM0M CII6706#0CMLV 269
4. «/(0/10.MI76#ხM0#» M400C1ჯხ 0000M620ყ3VMCMX%020 04#-
თი6I70 282
§. IIიIM6M08თMM8 6VM%6 მი068M020Vყ3VMCMX0მ20 0/თთძ-
670 287
6. I იითV040CXVI 0M0C/V3ვ მ0068M020Vყ30M0C%020 #X0თIIIM-
7»თ/9M/ხM020 /IსCხMი «460#1ძ080V#44» 289
7. /|068M6გ2იყვM0Mი IIIICხM6MM0CXხ «4060#708იყ-.
#M» 6 XIIII0.02MV0CM%0# C0M0C10849M6MMM C #001-
CMX0I, 20/CMXM0M, 0008M000#XMCM0M ს C100004#0-
8MMCM0 CV076#0/I IIM6C0ხM0 294

ბგიბგლიოგრაფია და საძიებლები
ნ5MჩნMI9M0) მ4თM9MM M VIL43/76ნVV#/
დამოწმებული ლიტერატურა

IIსX»900080MM0#8% #V70600Iყ0ძ0 309

სამიებლები
+X703076#//! 325
 კკ. შკნიძშ

დინასიტყვაობა

ქართველებს ორნაირი წერა გვაქვს: ერთი ძველი, მეორე ახალი.

ისინი იმდენად განსხვავდებიან ერთურთისაგან, რომ კაცს ეგონება,
ეს ორი სხვადასხვა ერის წერა არისო. მაგრამ უტყუარი ფაქტია, რომ
ახალი ქართული წერა ძველი ქართული წერის განვითარების შედეგად
არის მიღებული.
პირველად შეიქმნა ის ძველი ანბანი, რომელიც ასომთავრულის
სახელით არის ცნობილი. მისი ასოების ნახევარზე მეტს მრგვალი ან
მომრგვალო ნაწილები აქვთ, და ამის გამო მას მრგლოვანი დაერქვა.
ამ ასოებით არის შესრულებული უძველესი ქართული წარწერები:
ბოლნისისა, მცხეთის ჯვრისა, ურბნისისა, პალესტინის ქართული მო–
ნასტრისა (ბეთლემს ახლოს).და სხვა. ამავე ასოებით არის დაწერილი
უძველესი ქართული ხელნაწერები, რომლებიც პალიმფსესტების სახით
არის მოღწეული და ეგრეთწოდებულ ხანმეტ ტექსტებს შეიცავენ.
ისინი ინახება როგორც თბილისში, ისე საზღვარგარეთ: ოქსფორდ-
კემბრიჯსა და ვენაში.
თბილისში დაცული პალიმფსესტების პირვანდელი ტექსტები ამო–
იკითხა და დაბეჭდა ი. ჯავახიშვილმა, რითაც საფუძველი დაუდო უძვე–
ლესი სალიტერატურო ქართულის ძეგლთა შესწავლის საქმეს. ეს ტექს–
ტები წარმოადგენს ნაწყვეტებს სახარებიდან, აგრეთვე აპოკრიფები–
დან!, შემდეგ მეც დავბეჭდე აქაურ პალიმფსესტურ ხელნაწერში ამო–
კითხული ხანმეტი მრავალთავის ნაწყვეტები?. მევე გამოვეცი ხანმე–
ტი ლექციონარი, რომელიც სინურია წარმოშობით. იგი ერთ დროს
ჰ. შუხარდტის ნაქონებია და, მისი ანდერძის თანახმად, ამჟამად გრა–
ცის უნივერსიტეტშია დაცული (ავსტრიაში). ეს ერთადერთი ხელ–

1 ი. ჯავახიზვილი, ახლად აღმოჩენილი უძეელესი ქართული ხელნაწაე-

რები და მათი მნიშვნელობა მეცნიერებისათვის (წინასწარი მოხსენება ნიმუშე-
ბის დართვით); ტფილისის უნივერსიტეტის მოამბე, 1I, 1922-–1923 (გადაბეჭდი–
ლია იმავე ავტორის „ქართულ დამწერლობათა-მცოდნეობა ანუ პალეოგრა-
ფია"-ში, მეორე გამოც. 1949, 274–– 366).
2 ა, შანიძე, ხანმეტი მრავალთავი ტფილისის უნივერსიტეტის მოამბე,
ტ. VII, 1927, 98--159.
16 აკ. უანიპე

ნაწერია, რომელიც ხანმეტ ტექსტს შეიცავს (ნაწყვეტებს სახარები-–

დან) და არ არის პალიმფსესტი3.
ოქსფორდისა და კემბრიჯის პალიმფსესტური ფურცლების პირვან-
დელ ი ნაწერი
ე შეიცავს
ეიცავს იერემიას
იერე წინასწარმ ეტყველე ბის ხანმ ეტ ნა-
წყვეტებს. ეს ფურცლები ნაპოვნია წარსული საუკუნის ოთხმოცდა–-
ათიან წლებში კაიროს ებრაელთა სალოცავის საგანძურში და უთუოდ
იერუსალიმური წარმოშობისაა. ოქსფორდის ფურცლის ხანმეტი ტექს–
ტი გამოსცა ი. ჯავახიშვილმა! ხოლო კემბრიჯული ფურცლებისა --
მეწ.
ვენის ხელნაწერი, ალბათ სინური წარმოშობისა, შეიცავს, სხვა-
თა შრრის, იაკობის პირველსახარების ხანმეტ ნაწყვეტებს და აგრეთვე
ნაწყვეტებს ოთხთავიდან. ეს ნაწყვეტები ამოიკითხა და გამოსცა ბირ–-
მინგამელმა მეცნიერმა ჯ. ნ. ბერძოლმაზ,
ხანმეტობა უტყუარი ენობრივი ნიშანია რომელიც ახასიათებს
უძველესი სალიტერატურო ქართულის ძეგლებს, რომელთაც ჩვენამდე
მოუღწევიათ წარწერებისა და ხელნაწერების სახით. ასოები, რომლე–
ბიც ამოკვეთილია ქვაზე ან რომლებითაც დაწერილია ძველი ხანმეტი
ხელნაწერი, არის მრგლოვანი ანუ ასომთავრული.
თავდაპირველად ასოები ერთი ზომისა იყო სიმაღლით –– ყველა ორ
პარალელურ ხაზს შორის თავსდებოდა, მაგრამ შემდეგ ზოგ მათგანს
ჩამოუგრძელდა ვერტიკალური ხაზი. ეს ასოებია: (4) დ+ძ წ ზ. ამას
გარდა, ასოები სწორად იდგნენ და ზოგ მათგანს უძველეს წარწერებში
(ხანმეტობის ხანისაში) თავი შეკრული ჰქონდა, მაგრამ შემდეგ თან-
დათანობით გაეხსნათ %« 9Cყ. საერთო შესახედაობის გამო უძვე-
ლესი ძეგლების დაწერილობას მრგვლოვანი ანუ მრგლოვანი დაერ-
ქვა.

3 ხანმეტი ლექციონარი ფოტოტიპური რეპროდუქცია: გამოსცა და სიმ-

ფონია დაურთო ა. შანიძემ (ძველი ქართული ენის ძეგლები, 1), 1944. ლექ–-
რ7იონარის ტეჭსტი პირეელად დავბეჭდე 1929 წელს: ქართული ხელნაწერები
„გრაცში (ტფილისის უნივერსიტეტის მოამბე, ტ. IX, 1929, 310-–-351).
4 ხსენებულ ნაშრომში.
5 ა, შანიძე, ხანმეტი იერემიას, კემბრიჯული ნაწყეეტები: ენის, ისტო-
“რიისა და მატერიალური კულტურის ინსტიტუტის მოამბე, ტ. IV, 1938, 29--42.
9 ქ. M6VIIIC6 81”ძ5211, # §ილიიძ C00(018ი) LI6ილივ)ი0ი 0! (ხნ IX0-
10C6VგიყლIIსი! ჰ2C0ხ!: L6 Mყარიი, 83, 1970, 49--72; Mხგითი6C I LILგყთტი1§ 0
4ხი 5VიინLC C050015 წ-001 (ი6 M5. VIოძ. C60IC. 2: CXI6ი§5 CII5VLგიV§5, ჩძ.
55, 1971, 62-89.
დინასიტყვაობა 177

მრგლოვნისაგან მე-9 საუკუნეში განვითარდა კუთხოვანი წერა,

რომელშიც ოთხი სხვადასხვა სიმაღლის ასოთა ჯგუფი შემუშავდა.
ორი ხაზის ნაცვლად რომ ოთხი პარალელური ხაზი გავავლოთ ჰორი-
ზონტალურად და მათ შორის ახლად შემუშავებული ასოები ჩავწე–
როთ, ვნახავთ, რომ:
ა) ერთი ჯგუფის ასოები ორ შუა ხაზს შორის არის მოქცეული:
LX 72 თ თი II-ეს არის შუა ასოები;
ბ) მეორე ჯგუფის ასოებს თავი ზემო ხაზზე ეწყება და ტანი შუა
პარალელურ ხაზებში აქვს მოქცეული: 2 ბ 9 ჩ და სხვ. ეს არის
ზედა ასოები;
გ) მესამე ჯგუფის ასოებს თავი ორ შუა პარალელურ ხაზს შორის
აქვს გაკეთებული და ბოლოები ძირამდე ეშვება:
Vყ ფუ 7 და სხვ. ეს არის
ქვედა ასოები;
დ). მეოთხე ჯგუფის ასოებს მთელი სიმაღლე უჭირავთ, პირველი
ხაზიდან მეოთხემდე: LI MI 1. ეს არის მაღალი ასოები.
ორ შუა პარალელს შორის მოქცეული კუთხოვანი დაწერილობის
ასოები (ან ასოთა ნაწილები) დახრილია მარცხნიდან მარჯვნივ და ხა–-
ზების გადაკვეთის ადგილას კუთხეები კეთდება. ამ ასოებს შესახედა-
ობა კურსივისა აქვთ და კუთხეების გამო კუთხოვანს ვეძახით, ძველად
კი უფრო ნუსხურს ეძახდნენ. მრგლოვანი და კუთხოვანი (ნუსხური) –
ორივე შველი ქართული ძეგლების ასოებია: მრგლოვანი პირვანდელია,
კუთხოვანი –– მერმინდელი. კუთხოვნით დაწერილ ძეგლებში მრგლო–
ვანიც იხმარება, მაგრამ სათაურებში და ინიციალებად. ხელნაწერთა
უმეტესობა, რომლებიც მე-10-–მე–11 საუკუნეს განეკუთვნება, კუთხო-
ვანი ასოებით არის დაწერხლი. პირველად ასეთი ასოები გვხედება
ანდერძში, რომელიც ახლავს უძველეს ქართულ თარილღიან ხელნა-
წერს –– 864 წ. გადაწერილ სინურ მრავალთავს. ეს წიგნი თავიდან
ბოლომდის მრგლოვნით არის დაწერილი, მაგრამ მისი ანდერძის ნა–
წილი, რომელიც ხელნაწერის ბოლოს არის მოთავსებული, კუთხოვანი
ასოებით არის შესრულებული.
კუთხოვანი წერისაგან მე-11 საუკუნეში წარმოიშვა ახალი სახის
ასოები რომელთაც გადმოჰყვა ოთხ ჯგუფად დაყოფის საფუძველი,
თანაც კუთხოვანი ასოების კუთხიანი ნაწილები დამრგვალდა და ასო–
ები საერთოდ გასწორდა. ძველი წერა (მრგლოვანი და კუთხოვანი)
ეკლესიას დარჩა სახმარებლად, ხოლო საერო საქმეებისათვის იყენებ–
18 აკ. შანიძე

დნენ ახალს, რომელსაც მხედრული დაერქვა. პირველ ხანებში მხედ–

რულის ასოები კიდევ რამდენადმე ჰგვანდნენ კუთხოვნისას, მაგრამ
თანდათან შორდებოდნენ მათ, ასე რომ „მე-13 საუკუნეში მხედრული
წერა საბოლოოდ დასცილდა მას.
მხედრულის განვითარებისა და განმტკიცების შემდეგ ძველ წერას
(მრგლოვანს, ნუსხურს) დაერქვა ხუცური, რადგან მას ხუცები იყე-
ნებდნენ ეკლესიის საჭიროებისათვის, ხოლო ცალკე მრგლოვანს ასო–
მთავრულის სახელით აღნიშნავდნენ.
მრგლოვანი წერა არ შეწყვეტილა მე-9 საუკუნეში, როცა მისგან
წარმოიშვა კუთხოვანი (ნუსხური), და არც ეს უკანასკნელი გადავარ–-
დნილა მე-11 საუკუნეში, როცა მისგან განვითარდა წერის ახალი სა–-
ხე-–– მხედრული. სხვადასხვა სახის ქართული ასოები შემდეგაც იხმა-
რებოდა, მაგრამ ისე, რომ საეკლესიო წიგნებს წერდნენ ძველი ასო–-
ებით (მრგლოვნით ან მისგან წარმომდგარი კუთხოვნით, რომელშიც
მრგლოვანიც იყო გარეული), ხოლო მეფეთა ბრძანებანი, სასამართლოს
დადგენილებანი და საერო ხასიათის სხვა დოკუმენტები თუ წიგნები
(პოემები, მოთხრობები და სხვა) იწერებოდა მხედრულად. მე–9 –– მე-10
საუკუნის სახარებანი, საქმე მოციქულთა, პავლეს ეპისტოლეები, და–
ვითნი, ლექციონარები და მრავალთავები მრგლოვანი ხელით არის ნა–
წერი. „მამათა სწავლანი“ (დაწერილია 943 წლამდის), იოანე ოქრო–
პირის ცხოვრება (968 წ.), ოშკის ანუ ათონის ბიბლია (978 წ.), იერუ–
სალიმური წინასწარმეტყველები (მე-11 ს.), იერუსალიმური ლექციო–
ნარი. (მე-10 -– მე-11 ს.) და ბევრი სხვა კუთხოვანი ასოებით (ნუსხა–
ხუცურით) არის დაწერილი. მე-10 საუკუნის შატბერდის კრებულის
ერთი ნაწილი მრგლოვნით არის დაწერილი, მეორე ნაწილი კი –– კუ-
თხოვნით (ნუსხა-ხუცურით). ასეთივე ვითარებაა აგრეთვე 1050 წ.
გადაწერილს მარტვილის სახარებაში. შემდეგ და შემდეგ ნუსხა-ხუ-
ცურმა თანდათანობით გაიკაფა გზა: თითქმის ყოველგვარი საეკლესიო
წიგნი, მათ შორის ახლისა და ძველი აღთქმის წიგნებიც, ნუსხა-ხუ-
ცურით იწერებოდა7, რომელიც უფრო ეკონომიური იყო. ასომთავრუ–
ლი საყოველთაოდ იხმარებოდა მხოლოდ წარწერებში მე-18 საუკუ–
ნემდის.
ამ მოკლე მიმოხილვიდან ჩანს, რომ ქართული ანბანის ასოებს თა–
ვისი განვითარების გზაზე დიდი ცვლილება განუცდიათ, იმდენად დი-
დი, რომ დღევანდელი ქართული წერა სრულებით არ ჰგავს იმას, რომ–

7 ა, შანიძე, ძეელი ქართული ენის გრამატიკა, თბ., 1976 (ძველი ქარ–

თული ენის კათედრის შრომები, 18), გვ. 9–-11.
დინასიტყვაობა 19

ლისგანაც იგი წარმოიშვაზ. ზოგი ასო მეტად იცვალა, ზოგი ნაკლე–

ბად. ერთადერთი ასო, რომელიც ბეჭდურ ნაწარმოებში დღესაც ისე
გამოიყურება, როგორც იგი გამოჰყავდათ მე-5 საუკუნეში ქვაზე თუ
ეტრატზე, არის ს.

რაკი ქართული ანბანი. თავდაპირველად იმ სახით შეიქმნა, რო–-

გორც ეს უძველეს წარწერებსა და უძველეს ხელნაწერებშია წარმოდ–-
გენილი, რომელთა ასოები მრგლოვნის ანუ ასომთავრულის სახელით
არის ცნობილი, ამიტომ ცხადია, როცა ქართული ანბანის წარმოშო–
ბაზე ვმსჯელობთ, მხედველობაში უნდა გვქონდეს მხოლოდ ეს ძველი
ქართული წერა, მრგლოვანი ასოებით ანუ ასომთავრულით შესრულე–
ბული. სწორედ ამ საკითხისადღმია მიძღვნილი თამაზ გამყრელიძის აქ
წარმოდგენილი მონოგრაფია, სადაც საკითხი განხილულია სემიტური
წერისა და ბერძნული ანბანის განვითარების ფონზე. შესადარებლად
მოხმობილია ბერძნულისაგან დამოკიდებული სხვა შრიფტები (კოპტუ–
რი, გოთური, სლავური, სომხური), დაწვრილებით არის განხილული
ქართული ანბანი და მიღებულია დასკვნა, რომ ქართული ანბანი, რომე–
ლიც დამოუკიდებელი ეროვნული ანბანია, დალაგებულია ბერძნული
ანბანის მიხედვით და უეჭველად ატარებს მის გავლენას. ავტორის აზ-
რით, ქართული ანბანის შექმნის დრო არის ქრისტიანობის გავრცე–
ლებისა და განმტკიცების ხანა საქართველოში. ქართული ანბანი შეიქ-
მნა, რომ თარგმნილიყო ახალი სარწმუნოებისათვის საჭირო წიგნები.
მართლაც, მეტად დამახასიათებელია ის გარემოება, რომ საქართვე–
ლოს უძველეს დედაქალაქ მცხეთაში და მის მიდამოებში აღმოჩენილია
ბერძნული და არამეული წარწერები, რომლებიც ქრისტიანობის წინა
ხანას განეკუთვნებიან, მაგრამ ჯერჯერობით არ ჩანს ქართული წარ–
წერები იმავე ხანისა. რამდენადმე. ესეც მხარს უჭერს იმ დებულებას,
რომ ქართული მწერლობა ქრისტიანობის ხანაში არის შექმნილი და
მისი საჭიროებისათვის.
ქართული ანბანი რომ ბერძნულის კვალობაზე არის ”ექმნილი, ამას
ადასტურებს შემდეგი გარემოება:
ა) ქართული წერა მარცხნიდან მარჯვნივ მიიმართება, როგორც
ბერძნულში, და არა მარჯვნიდან მარცხნივ, როგორც ეს არის სემი–
ტურ ენათა წერაში.

8 მხედრული ასოების განვითარება პირგელად დ. ბაქ რაძემ წარმოადგი–

ნა ტაბულებზე: XL. 3. ნმMიმ0130, წიV3MMხCMვ2ი იგმურიიგმსი (1 V
მ0X00M0LVMVCCM0-0 CLC32 8 1IIდXMC6. M., 1887) და შემდეგ ი. ჯავახიშვილმა
„ქართული პალეოგრაფიის. ბოლოს დართულ ტაბულაზე.
20 აკ. უანიძე
ბ) ქართული ანბანი შეიცავს როგორც თანხმოვნებს, ისე ხმოვნებს,
როგორც ეს არის ბერძნულში, წინააღმდეგ სემიტური ანბანისა, რო–
მელმაც მხოლოდ თანხმოვნები იცის.
გ) ქართულ ანბანში შეყვანილია ორი ხმოვანი, L და #, რომელ-
თაგანაც პირველი მე-8 ადგილას ზის, მეორე კი – სულ ბოლოს. მათი
უქონლობა არას დააკლებდა ძველ ქართულ მწერლობას, მაგრამ საქმე
ის არის, რომ ისინი შექმნილია ბერძნული ანბანის L1 და §ჰ ასოთა მი–
ხედვით, რომლებიც გრძელ ე-სა და გრძელ ო-ს გადმოსცემენ შესა–
ბამისად. გრძელი ხმოვნები ქართულ ენას არ გააჩნდა მწერლობის
შექმნის ხანაში და არც ახლა გააჩნია, მაგრამ რაკი ბერძნულ ანბანში
ისხდა ასოები II და CC, ქართულშიც შეიქმნა მათი შესატყვისი ნიშ-
ნები.
დ) ქართულში იყო და არის ხმოვანი უ, მაგრამ მისი გამომხატ-
ველი ნიშანი არ შეუქმნიათ. ეს გამონაკლისი იმის გამო არის, რომ
იმდრობნდელ ბერძნულში ხმოვანი უ ორი ნიშნით გადმოიცემოდა
(0X). ამის მიხედვით უ ბგერისთვის ქართულშიც ბერძნულის შესა–

ტყვისი ორი ნიშანი იქნა გამოყენებული -–– CX9, რომლებიც თავისი

შედგენილობითა და თვითეული ასოს მნიშვნელობით ზედმიწევნით შეე–
სატყვისება ბერძნულ 0V-ს.
ე) ბერძნულ ანბანს ალფა იწყებს (#) და ომეგა ამთავრებს (§)).
ამგვარადვეა ქართულშიც: პირველი ასოა ანი (C), უკანასკნელი ოჰი

(-).
ვ) ანბანის ასოებს, ბგერითი მნიშვნელობის გარდა, რაცხეითი
მნიშვნელობაც აქვთ. ამისთვის უაღრესი მნიშვნელობისაა ასოთა რი–
გი ანბანში, რადგანაც ასოებს რიცხვითი მნიშვნელობა მოპოვებული
აქვთ იმის მიხედვით, თუ რა ადგილი უკავიათ მათ ანბანში. ბერძნუ–
ლი ანბანის ასოები დაწყობილია გარკვეული თანამიმდევრობით, რომე–
ლიც განსხვავებულია სემიტური ანბანის რიგისაგან. რომ არ დარღვე–
ულიყო ეს ბერძნული რიგი, ქართულ ანბანში ბერძნული სპეციფიკური
ნიშნების ადგილას ორი ნიშანი ჩაუსვამთ: ნარის შემდეგ ა (ბერძნ.
= ნიშნის ნაცვლად) და პარის შემდეგ LI (ბერძნ. V ნიშნის ნაცვლად).
ამის წყალობით ბერძნულისა და ქართულის ერთნაირი ბგერების მქო–
ნე ასოების რიცხვითი მნიშვნელობა სავსებით დაემთხვა ერთმანეთს
ორსავე ანბანში; მაგ., ბერძნ» :ი ს თ XIVCთდX და მათი ქართული
დინასიტყვაობა 21

შესატყვისები თსს4დ+ აღნიშნავენ სათანადოდ 100-ს, 200–-ს,

300-ს, 400-–ს, 509-–ს, 600–ს.
ზ) ბერძნული ენის ბგერითი შედგენილობისაგან განსხვავებით,
ქართულს მოეპოვება, 25 –სა და LI-ს გარდა, თორმეტი სპეციფიკური
თანხმოვანი. ამათი გამომხატველი ნიშნები მოთავსდა ანბანის ასოების
ბოლოს ქანსა და ოჰს შორის: +-–ი ( ყხCძ წ §5ნს " X 'ს--ძთ. ყვე–
ლა ეს იმის მაჩვენებელია, რომ ქართული ანბანის შექმნისას სახელ–
მძღვანელოდ ბერძნული ანბანია აღებული და სწორედ ეს აზრია გატა-
რებული თ. გამყრელიძის ნაშრომში.
თვალსაზრისი ქართული ანბანის ბერძნულისაგან წარმომავლობის
შესახებ გამოთქმული ჰქონდათ ჯერ კიდევ ვ. გარდთჰაუზენს, დ. ბაქრა-
ძეს, კ. კეკელიძესა და სხვებს?. მეც ამ აზრისა ვიყავი. მაგრამ ეს შეხე–
დულება არ მეცნიერებაში,
დამკვიდრდა დაუ– ალბათ იმიტომ, რომ მას
პირისპირდა ი. ჯავახიშვილის თვალსაზრისი ქართული დაწერილობის
სემიტურისაგან მომდინარეობის შესახებ, რაც ვრცლად არის გადმო-
ცემული მის „ქართულ პალეოგრაფიაში“.
შველი ქართული წერა რომ ბერძნულის გავლენით შეიქმნა, პირ–-
ველად თ. გამყრელიძის წინამდებარე გამოკვლევაშია დასაბუთებული
ვრცლად და სისტემებრ. ამასთანავე ერთად ავტორი ადგენს ძეელი
ქართული დაწერილობის ტიპოლოგიურ ადგილს სხვა ანბანურ დაწე–
რილობათა შორის.
თ. გამყრელიძის მიერ წარმოდგენილი ძირითადი დებულებანი მი-
საღებია და გასაზიარებელი. დღეს, როდესაც სხვადასხვა „თეორიებს“
თხზავენ ქართული ანბანის წარმოშობის შესახებ, თ. გამყრელიძის
გამოკვლევა, სათანადო მეცნიერულ მეთოდზე დამყარებული და ფარ–-
თო შედარებით-ტიპოლოგიური მასალით განმტკიცებული, განსაკუთ–
რებულ მნიშვნელობასა და მეცნიერულ ღირებულებას იძენს.
ქართული ანბანის წარმოშობის შესახებ ბევრი დაწერილა და
კვლავაც დაიწერება. ზოგი რამის გამოკვლევა მომავლის საქმეა. ამჟა–

მად კი თ. გამყრელიძის კვლევა-ძიების ნაყოფი მნიშვნელოვანი მო–

ნაპოვარია და იგი გარკვეულ ეტაპს წარმოადგენს ქართული ანბანის

წარმოშობის კვლევის საქმეში.

? V. C2”ძ(წივს§50ი, CII6CნI5Cჩ6 MIგ1გიიწწგიხICთ, Lი7., 1879, გე. 109;

დ. ბაქრაძე, ისტორია საქართველოსი, ტფილისი, 1839, გე. 82 ღა შმდ.;
კ კეკელიძე, ქართული კულტურის ორი დღესასწაული („მნათობი“, 1929,
# 5––6, 7). :
22 აკ. შანიჰპე

წინამდებარე ნარკვევში ძველი ქართული დაწერილობის შედგენი–

ლობისა და წარმომავლობის უშუალო განხილვას (თავი III) წინ
უსწრებს სემიტურ დაწერილობათა (თავი I) და ბერძნული ანბანისა
და მასზე დამყარებულ წერილობით სისტემათა შედარებით-ტიპოლო–
გიური ანალიზი (თავი II). ამით შესაძლებელი ხდება ქართული
მრგლოვანი დაწერილობისა და მასთან საერთო ტიპოლოგიურ ჯგუფ-
ში შემავალ სხვა ანბანურ დაწერილობათა ადგილის დადგენა უძველეს
წერილობით სისტემათა შორის, რაც აუცილებელი წინაპირობაა და–
წერილობის წარმომავლობის გარკვევისათვის. ყოველივე ეს განსაზ-
ღვრავს აუცილებლობას მკითხველისათვის უშუალოდ ძველი ქართუ-
ლი დაწერილობისადმი მიძღვნილი ნაწილის წაკითხვამდე (თავი 11)
გაეცნოს თანმიმდევრულად წინა თავებში მოცემულ სხვადასხვა ტიპის
წერილობით სისტემათა სტრუქტურისა და წარმომავლობა–განვითარე–
ბის ანალიზს.

'C. 5ს+V4

C1ჯ-ი ის, იგღრხი (976 /?

 შესკვკლი
გელი ქართული ასომთაგრული დამწერ–-
ძ ლობის შექმნა უდიდესი მნიშვნელობის
მოვლენა იყო ქართველთა კულტურულ და
საზოგადოებრიე ცხოვრებაში. ამ დამწერლო–
ბის სახით წარმოიშვა ეროვნული ქართული
წერითი სისტემა რომლის საშუალებითაც
შესაძლებელი გახდა ქართული ენის ზუსტი
წერილობითი ფიქსირება და ეროვნულ ენაზე
მწერლობის შექმნა.
მაგრამ ამ მოვლენის მნიშვნელობა კულ–-
ტურის ისტორიაში არ შემოიფარგლება მხო-
ლოდ მისი ეროვნული ღირებულებით. ძველი
ქართული ასომთავრული დამწერლობა, რო–-
გორც ერთ-ერთი სრულყოფილი ანბანური
წერითი სისტემა გრაფიკულ სიმბოლოთა
(გრაფემათა) შესაბამისობის თეალსაზრისით
ენის გამოსახატავი ფონემური (ბგერითი) ერ-
თეულებისადმი (რაც ქართულ წერით სისტე–
მას დღემდე აქვს სრულად შემონახული),
წარმოადგენს ტიპიურ ნიმუშს ანბანური დამ-
წერლობისას, რითაც იგი უძეელეს წერილო–
ბით სისტემათა. ტიპოლოგიაში ერთ-ერთ
თვალსაჩინო ადგილს იმკვიდრებს.
ძველი ქართული დამწერლობის შექმნა
არ იყო თავისთავადი და იზოლირებული
მოვლენა. იგი მჭიდროდ უკავშირდება ამავე
რიგის მოვლენას იმ კულტურულ არეალებში,
რომლებთანაც ქართულ სამყაროს ძველთა-
განვე მჭიდრო ისტორიული კავშირები უნდა
ჰქონოდა. ამ თვალსაზრისით ძველი ქართუ-
ლი დამწერლობის წარმოშობისა და შექმნის
პრობლემა უნდა განიხილებოდეს ამგვარ არე-
ალებში დამწერლობათა წარმომავლობისა და
განვითარების ფართო ტიპოლოგიურ ფონზე.
 თჰკვი პირველი

ძველი სემიტური ჰონსონჰნტშრ-

სილსგური დკმწერლობა
1. ძპელი სემიტური სსოთდამერლობს როგორც
პჰონსონანაური წერის უძველესი ნიმუში

(მალის ნიმუშს ასოთდღამწერლობისა (უფრო ზუსტად,

კონსონანტური, თანხმოვნითი დამწერლობისა) წარმო-
ადგენს ძველი ჩრდილო-სემიტური წერითი სისტემა რომელშიც
თითოეული გრაფიკული ნიშანი-სიმბოლო აღნიშნავს ცალ თანხმოვანს
და, პირუკუ, ყოველი ცალკეული თანხმოვანი გამოიხატება გარკვეული
ცალი ნიშნით. აქ გვაქვს არსებითად ურთიერთ ცალსახა შესაბამისობა
ენის თანხმოვნით ფონემებს (ბგერებსა, და მათ გამომხატველ გრაფი-
კულ ნიშნებს (გრაფემებს) შორის.
განსხვავებით მარცვლოვანი დამწერლობისაგან (როგორიცაა,
მაგალითად, ბერძნული „8-ხაზოვანი დამწერლობა, სადაც თითოეული
ნიშანი გამოხატავს მარცვაელს CV- ტიპისა, ე. ი. თანხმოვანი-L ხმოვა–
ნი: ჩძთ, #0, #I, 0, M#V; ძი, ძ0, ძ!, ძი, ძი და სხვ.), ან დამწერლო–
ბის მარცვლოვან-ლოგოგრამული სისტემისაგან (როგორიცაა,
მაგალითად, შუმერულ-აქადური სოლისებრი (ლურსმული) დამწერლობა
ან ეგვიპტური ჰიეროგლიფიკა|, ძველი სემიტური კონსონანტური დამ–-
წერლობა ისეთ სისტემას წარმოადგენს, სადაც ცალკეული გრაფიკული:
სიმბოლოები კონკრეტულ ცალკეულ თანხმოვნებს აღნიშნავენ.
ამით განისაზღვრება ძველი სემიტური კონსონანტური დამ-
წერლობის დიდი უპირატესობა სილაბურ და მით უმეტეს სილა-
ბუ რ-ლოგოგრამ ულ წერით სისტემასთან შედარებით: კონსონანტუ–
რი წერითი სისტემა ზუსტად იმ რაოდენობის სიმბოლოებით ხასიათდება,
რაც საჭიროა ენის კონსონანტურ ფონემათა (ბგერათა) აღსანიშნავად,
მაშინ როდესაც დამწერლობის სილაბური და, განსაკუთრებით, სილა–
ბურ - ლოგოგრამული სისტემები გრაფიკული ნიშნების უფრო დიდ
ძველი სემიტური დავდერლობა 25

რაოდენობას შეიცავენ, რაც აუცილებელია ენის ცალკეული მარცვლე-

ბისა და ამასთანავე მთელი სიტყვების გამოსახატავად. ამდენად, წერის
კონსონანტური სისტემა განუზომლად უფრო მარტივი და ეფექტურია
ენის ბგერითი მხარის გადმოსაცემად, ვიდრე სილაბური ან, მით უმეტეს,
სილაბურ-ლოგოგრამული სისტემები.
ამ თვალსაზრისით გასაგებია თუ რა მნიშვნელობის მოვლენას
წარმოადგენდა კაცობრიობის კულტურულ ისტორიაში წერის სილაბურ-
ლოგოგრამული და სილაბური სისტემიდან დამწერლობის კონსო-
ნანტურ და საკუთრივ ან ბან.ურ სისტემაზე გადასვლა.
დამწერლობის ეს სხვადასხვა ტიპები წარმოგვიდგენს ერთგვარ საფე–
ხურებს, ეტაპებს წერილობით სისტემათა განვითარებაში, წერის პი ქ–
ტოგრამული სისტემით დაწყებული, დამწერლობა თავისი განვითარე–
ბის პროცესში გაივლის თანმიმდევრულად სილაბურ-ლოგოგრა-
მულ და საკუთრივ სილაბურ სისტემებს, სანამ ჩამოყალიბდება
წერის კონსონანტური და ანბანური სისტემები, რაც წერილო--
ბით სისტემათა ტიპოლოგიაში წერის უმაღლეს საფეხურს წარმოადგენს
(შდრ. 06!ხ /963; 1975; I980; ”ყ!თ/იMი! 1976).
ამ საფეხურზე გადასვლა ხერხდება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც შე-
საძლებელი ხდება ენის ბგერითი მხარის, ბგერითი შედგენილობის და-
ნაწევრება ცალკეულ შემადგენელ ელემენტებად
–– ბგერა-ფონემებად,
რაც კაცობრიობის ინტელექტუალური განვითარების საკმაოდ მაღალ
საფეხურს გულისხმობს, როდესაც ენობრივ შეგნებაში ენის მინიმალურ
ერთეულებად უკვე ცალკეული ბგერები შეიგრძნობა, უფრო ადრე ენობ-
რივ ერთეულებად აღიქმებოდა მხოლოდ ცალკეული მარცვლები, შედ-
გენილი თანხმოვანი-L ხმოვანი ტიპის სხვადასხვა მიმდევრობით, ან მთლია-
ნი სიტყვები.
კაცობრიობის ენობრივი შეგნების ფილოგენეტური განვი-
თარების ეს ეტაპები ასახულია ბავშვის ონ ტოგენეტურ ენობრივ
განვითარებაში, სადაც ეტაპობრივად გამოიყოფა ერთეულები: სიტყ-
ვა –მარცვალი–ბგერა.
ამგვარი გადასვლა სისტემაში მთელი სიტყვის აღნიშევნიდან ცალკე-
ული მარცვლის გრაფიკულ გამოხატვახე ნათლად ჩანს სხვადასხვა ძვე-
ლი სილაბურ-ლოგოგრამული დამწერლობის მაგალითზე.
შუმერული -4+%-+« პიქტოგრამა, რაც არქაული მოხაზულობით
„ისარს“ გამოხატავდა და როგორც 7/ „ისარი“ იკითხებოდა, გარკვეულ:
პერიოდში ამავე ბგერითი შედგენილობის სხვა სიტყვის (ე. ი. ომონი–-
მის) გამოხატვასაც იწყებს, მაგალითად, 7 /(L) „სიცოცხლე“, რასაც
26 ანბანური წერა

არაფერი აქვს სემანტიკურად საერთო ამ პიქტოგრამის თავდაპირველ

მნიშვნელობასთან („ისარი“). ეგევე ნიშანი უკვე გამოხატავს (I) მარც–-
ვალს ნებისმიერ სხვა სიტყვაშიც. I პიქტოგრამა. ლოგოგრამულ
მნიშვნელობასთან ერთად („ისარი)“ I/(1 მარცვლის სილაბ ურ მნიშვნე-
ლობასაც იძენს, შუმერულიდან წარმომდგარ აქადურ (ასურულ-ბაბი-
ლონურ) სოლისებრ დამწერლობაში ეგევე I / ნიშანი იხმარება უკვე
როგორც ლოგოგრამული მნიშვნელობით (ხი!/! „ცოცხალი“), ისე სი-
ლაბური (მარცვლოვანი) (/(| მნიშვნელობით.
ასევე ძველ ეგვიპტურ ჰიეროგლიფიკაში 1 ნიშანი რომელიც
83 „ლოტოსს“ აღნიშნავს, გამოხატავს აგრეთვე ომონიმურ #3 „ათა-
სი“ სიტყვას და საზოგადოდ ყოველ მარცვალს, რომელიც #3 თან-
ხმოვნებს შეიცავს; ან MI „დარჩენა“ ნიშანი გამოიყენება არა მარტო
ომონიმური /I(0)/ „ამგვარად“ სიტყვის, არამედ ყოველი #”I7 მარცვ-
ლის გამოსახატავად ისეთ სიტყვებში, როგორიცაა /I(0)ო/(C'V „მემფისი“,
ი!(0I)/'90 „დამთავრება“ და სხვ ლოგოგრამა სილაბოგრამად
(მარცვლის გამომხატველ ნიშნად) გარდაიქმნება. ამ გზით ლოგოგრა-
მული ნიშნების პარალელურად სისტემაში წარმოიქმნება სილაბო–
გრამები, მარცვალთგამომხატველი ფონეტიკური ნიშნები, რაც წე-
რით სისტემას ენის ბგერითი მხარის გამოხატვის უფრო სრულყოფილ
საშუალებად აქცევს. უფრო გვიან, ეგვიპტურ ჰიეროგლიფიკაში ამ გზით
მიღებული სილაბოგრამები, რომლებიც მარცვლის მხოლოდ კონსონან-
ტურ ნაწილს გამოხატავდნენ, გამარტივების შედეგად ცალი თანხმოვნის
აღმნიშვნელ სიმბოლოებადაც გარდაიქმნა (მდრ. §5000/, 1973, იხ.
აგრეთვე ქვემოთ).
დამწერლობის ხანგრძლივი ევოლუციის შედეგად ყალიბდება წერის
შედარებით მარტივი ტიპი––კ ონ ს ონ ან ტუ რი ასოთდამწერლობა. დამ-
წერლობის ამგვარი მარტივი სისტემის ჩამოყალიბება იწვევს მის ფარ-
თო გავრცელებას, რის შედეგადაც კონკრეტულ არეალში შექმნილი
ახალი ტიპის ეს კონსონანტური დამწერლობა თავის არსებობას განა-
გრძობს სხვადასხვა მოდიფიკაციებითა და გარდაქმნებით თითქმის მთე-
ლი თანამედროვე კულტურული სამყაროს წერით სისტემებში.
ეს კონკრეტული არეალი დასავლურ-სემიტ
ური კულტურული
წრე იყო, ხოლო ისტორიულად პირველ ნიმუშს თანმიმდევრულად კონ-
სონანტური დამწერლობისას წარმოადგენ ჩრდილო-დასავლურ-
სემიტური ან ე.წ. პროტო-სემიტური დამწერლობა. ეს უძვე-
ლესი ტიპის კონსონანტური დამწერლობა წარმოიქმნა მეორე ათასწლე–-
ულის შუა საუკუნეებში იმ კულტურულ არეალში, რომელიც მოიცავს
ძველი სემიტური დამწერლობა 27

ვრცელ ტერიტორიას სინაის ნახევარკუნძულიდან ჩრდი-

ლოეთ სირიამდე. აქ წარმოიშვა სხვადასხვა ტიპის ლოკალური დამ–-
წერლობანი, რომელთაც აერთიანებს საერთო პრინციპი წერითი ნიშნების
მიერ ცალკეული თანხმოვნების (და არა კონკრეტული მარცელების ან
სიტყვების) გამოხატვისა”

უგარიჯული დამწერლობა

კჯ ი 'ი) | 16 „წ იი
9 L C '(99) | 17 სა– სხ »
3 I XIL თ) | I8 # 4
4 XI ხ 19 # ბ
ე 7 9 920 < :
ხი უყე ში I... „
:?L Cლ V-#» 22 L ჩ
8 --“- “ 23 წ 8

ე 7ჯ წ 94 L« 2
10 C%94« » 95 ს-< ძ
წ შჭ ბ 060– სხ >
12 აწე ჯ 27 #1” კ
ლიი. "--შ_.·–შ–ჟ–ჟ–=.+ჟ+ჟ–ჟ–=.–.–.–.–-–
1 C9- 29 ზ– ჯ
15 III III ' ვი «+ 4L ჯ

ტაბულა !)

? ამათგან განცალკევებით დგას ამავე კულტურულ არეალში წარმოქმნილი უგა–

რიტული დამწერლობა, “რომლითაც შესრულებული წარწერები (ძველი წელთაღ-
28 ანაანური წერა

ძველი წელთაღრიცხვის დაახლოებით პირველი ათასწლეულის მიჯნა-

ზე დასავლურ-სემიტური ტიპის დამწერლობა სტაბილური კონსონანტუ-
რი დამწერლობის სახეს იძენს. იგი ხაზოვანი (ლინეარული) ხასიათის
ოცდაორ გრაფემას შეიცავს. მეორე ათასწლეულში გავრცელებული
სემიტური წერის სხვადასხვა სისტემათა შორის დამწერლობის ეს სახე–
ობა ყველაზე ჩამოყალიბებული და სრულყოფილი სისტემაა. ამ უკა-
ნასკნელის უშუალო გაგრძელებას წარმოადგენს სამი ძირითადი ქვეტიპი
სემიტური დამწერლობისა: ფინიკიური, პალესტინური (ქა-
ნაანური) და არამეული განშტოებანი სემიტური წერისა, რომლის
ერთ-ერთი ძირითადი მახასიათებელია წერის მიმართულება მარჯვნიდან
მარცხნივ?.

2. ძველი ფინიჰიური დკჰმწერლობჰ და

დაკასავლურ-სექმიტური პჰნუშბი

ელი სემიტური კონსონანტური დამწერლობის ერთ-ერთ ძირი-

თად ჩამომავალს ძველი ფინიკიური დამწერლობა წარმოადგენს,
რომლის უძველესი ნიმუშები ძველი წელთაღრიცხვის პირველი ათას-
წლეულის მიჯნით თარიღდება (იხ. ტაბულა 2; შდრ. ჰ)60560ი” 1962:
276).

რიცხვის მე-14 საუკუნე) ძველი ფინიკიურისა და ებრაულის ახლო მონათესავე დღა–

სავლურ-სემიტური ჯგუფის ენას წარმოგვიდგენს.
უგარიტული წარწერები აღმოჩნდა რას-შამრაში, სირიის ერთ–ერთ მცირე სო–
ფელში, სადაც მოთავსებული იყო ძველი სამყაროს უმნიშვნელოვანესი ქალაქი––უგა–
რიტი უგარიტული დამწერლობა სოლისებრი ტიპის დამწერლობაა, რომლის კონსო-
ნანტური ნიშნები ორიგინალური შემოქმედების პროდუქტადაა მიჩნეული (თუმცა ზო–-
გი მკვლევარი არ გამორიცხავს მესოპოტამიური სოლისებრი დამწერლობის გავლენა–
სად), 002” 1948:148-–152. უგარიტული დამწერლობა შეიცავს ოცდაცხრა სოლი-
სებრ სიმბოლოს, მათ შორის სამ სილაბურ ნიშანს ?ძ, ?ჯ, ?(! მარცვლების გამოსახა–
ტავად, იხ, ტაბულა 1 (ამავე დამწერლობით შესრულებულ ხურიტულ ტექსტებში-
წარმოდგენილია დამატებით კიდევ ერთი––ოცდამეათე––ნიშანი).
” სემიტური წერის მეოთხე სახეობა –- „სამხრეთ-სემიტური“ (ძველი წელთაღ–
რიცხვის პირველი ათასწლეულის პირველი ნახევარი) -–- კონსონანტური დამწერლობის.
სისტემაა, რომელიც გარკეეული თვალსაზრისით განსხვავდება ამათგან და ვერ და–-
იყვანებ უშუალოდ წერის პროტო-სემიტურ ტიპზე (შდრ. //6/M6 1964: 319 და
შმდ.). იგი შეიცავს, მსგავსად უგარიტული დამწერლობისა, ოცდაცხრა ლინეარული
მობაზულობის ასო-ნიშანს, რომელთაგან დიდი ნაწილი მნიშვნელოვნად განსხვავდება
ჩრდილო-დასავლურ-სემიტურ დამწერლობათა სათანადო ნიშნებისაგან (შდრ. #06
1948: I4M4-–- I48; 0C6CIხ I1963:133; „:სისMბიი I1I963:268 და მმდ.). სამხრეთ-სემიტუ–
ძველი სემიტური ღავწერლღ ობა 28

ძგ· სემიტზერი დამწერლობა

4MIთ ალს, Mბჯაი“ ანიი პუნური

. « MX L +. % % “
ხ 9 49 9 972 2
ყ 4 რ) 4 /V 27
ძ = 2 ტ. 4, 4
” 3 9 2 29 -V42–4X
ს VI »”V წ V777 77
2 -L L ჯ=> წ - ” 9
· (=| CI ძ 9MMIII ე)
! ფთ რ 00 0 ლ
1 2 2 7ჯ VII CV 5/
” M2 | V | » | 777 | 77
I “ “ C 6 # 66
” 2 § #4 #”#%ი# V” “7
” ? 6 # 77 7 /
§ # # + % % %-
“, C C C0 CC 00C
ი 2 ა 2 ? 7
§ 4, /- III IVV
L
4 თდ ი ნ 1? X I
” 4 4 4 ძ9ყ |99
§ VV VV –MV VI <2ზ4 #7%# %
”" +X X X /ხ/ | ##/#

ტაბულა 2
რი წერის ერთ-ერთ ჩამომავლად ძვ. ეთიოპური დამწერლობა ითელება (იხ. ტაბულა
6), შდრ. LI/(ი!თიI 1964:35! და შმდ.
არსებობს მოსაზრება იმს თაობაზე), რომ ჩრდილო-დასავლურ-სემიტური, უგარი-
ვი ანბანური წერა

ძველი ფინიკიური ენა მის უახლოეს მონათესავე ძველ ებრაულ და

ერთადერთი წარწერით დადასტურებულ მოაბურ ენასთან ერთად შე-
ადგენს სემიტურ ენათა ე. წ. ქანაანურ შტოს. ქანაანური ენები
ძველ არამეულთან და უგარიტულთან ერთად ქმნიან სემიტურ ენათა
დასავლურ ჯგუფს, რომელიც მთელი რიგი ფონეტიკურ-სტრუქტურული
მახასიათებლებით უპირისპირდება სემიტურ ენათა აღმოსავლურ (აქა–
დურ) და სამხრეთ-(დასავლურ) ჯგუფებს (არაბულ-ეთიოპურს), შდრ.
8/00M0!ი10M, 1964.
ფინიკიური ენა თავდაპირველად გავრცელებული იყო პალესტინის
ვიწრო სანაპირო ზოლზე და სამხრეთ სირიაში (ნაწილობრივ კუნძულ
კვიპროსზე)?.
კონსონანტური შედგენილობის თვალსაზრისით დასავლურ-სემიტუ–
რი ენები დიდ მსგავსებას ავლენენ და ანალოგიურ ფონეტიკურ ცვლი–
ლებებსა და გარდაქმნებს გულისხმობენ საერთო-სემიტურ კონსონან-
ტიზმთან შედარებით. ამ მხრივ განსაკუთრებული სიახლოვით ძველი
ფინიკიური და ძველი ებრაული გამოირჩევა.
ამ ენათა კონსონანტიზმი "შემდეგ თანხმოვან ფონემებს განარჩევს
(შდრ. #ჩ/I0ძI/!CL 1951):
ლარინგალურ-ფარინგალური თანხმოვნები:
'ა'I9 ჩე ჩუ
ორალური ხშულ-მსკდომი თანხმოვნები:
მჟღერი ყრუ (ასპირირებული) ყრუ ემფატიკური
ლაბიალი: ხ უუ ა»”»ი9ი1! –
დენტალი: ძ.= ხოლო (5
'" ველარ: #. ქ თ” ე ი" ა
ტული და სამხრეთ-სემიტური დამწერლობანი კონსონანტური ტიპის 32 და 33-ნიშნიანი
საერთო წერითი სისტემიდან უნდა გამოვიყვანოთ, რომელიც უკვე ძე. წ XVI-XV
საუკუნეებში სამხრეთ-სემიტურ და ჩრდილო-სემიტურ განშტოებად დაიშალა. ამ უკა–
ნასკნელს მოგვიანებით უ გარიტ ული დამწერლობა გამოეყო (შდრ. „7ყMმVM 1982).
”) როგორც მეზღვაური ხალხი, ფინიკიელები აარსებენ თავიანთ კოლონიებს.
ხმელთაშუა ზღვის ქვეყნებში და ავრცელებენ ფინიკიურ ენასა და დამწერლობას ფარ–
თო ტერიტორიაზე. ისტორიულად ყველაზე სტაბილური აღმოჩნდა ჩრდილოეთ აფრი-
კაში დაარსებული კოლონიები, რომლებიც აქ რომაელთა ეპოქამდე აგრძელებს არსე–
ბობს კართაგენის სახელმწიფოს სახით. ფინიკიური ენის ჩრდილოეთ აფრიკაში
გავრცელებულ სახესხვაობას პ უნ ური ენა ეწოდებოდა, რომლის უძველესი ნიმუ-
შები ძველი წელთაღრიცხვის მე-9 საუკუჩის წარწერებითაა წარმოდგენილი.
#72 უფრო თანმიმდევრული იქნებოდა უკანაენისმიერი ყრუ ემფატიკური ხშულის
# სიმბოლოთი ტრანსკრიბირება (დენტალი ემფატიკური 1! ნიშნის შესაბამისადღ);. 9
სიმბოლო გამოყენებულია თანახმად სემიტოლოგიური ტრადიციისა.
ძველი სემიტური დამწერლობა 3

სიბილანტური (რფისინ-შიშინა) სპირანტები:

მჟღერი: 2 I; ყრუ: §60 §V § 2; ემფატიკური: § ა
სონორები:
ნაზალი: #71 7”
ნარნარა: # 5. 1
ნახევარხმოვნები; V) 1. /) 7

ძირითადი განსხვავებები ქანაანური კონსონანტიზმისა საერთო-სე-

მიტურთან შედარებით ეხება სპირანტთა კლასს, რომელიც აქ ე. წ. „ქა-
ნაანური თანხმოვანთა გადაწევის“ შედეგად ჩამოყალიბდა. ამგვარი ფო–
ნეტიკური ცვლილებები აღმოსავლურ-სემიტურსაც (აქადურს) შეეხო,
მაგრამ დასავლურ-სემიტურში ეს პროვესი უფრო ფართოდ და თან-
მიმდევრულად არის გატარებული.
კერძოდ, მთელი კლასი საერთო-სემიტური არამძაფრი (არასიბი–-
ლანტური) სპირანტებისა:

ემფატიკური

მჟღერი ყრუ მჟღერი. ყრუ

ლაბიალი: –_ –_ – _
დენტალი: 4 ' 4 |
ველარი: ძ ს –_ _
გარდაიქმნება სათანადო სიბილანტურ (სისინ-შიშინა) და ფარინ-
გალურ ფონემებად და ემთხვევა ამ ტიპის ფონემათა საერთო-სემიტუ-
რისაგან მომდინარე კლასს:
ს.-სემ. მ#->ქან. 2 : ფინ. 2, ებრ. 9 „თესლი“, შდრ. არამ,
7/ი' ფინ. 2, ებრ. ”) „ეს“, მოაბ. 27/, შდრ. არაბ. ძ6 „ეს“;
ამ მხრივ არამეული განსხვავდება ქანაანურისაგან. აქ, ისევე როგორც
უგარიტულში, "04-+ძ: შდრ. „არამ. ძ „ეს“;
ს.-სემ. "/-+ქან. ჭ: ფინ. 3I4, ებრ. 9 „სამი“; მოაბ. ჟ/ჯა
„ოცდაათი“, შდრ. არაბ. (0I6/ „სამი“; უგარიტულს, ქანაანურისა და
არამეულისაგან განსხვავებით, შემონახული აქვს ს.-სემ % სპირანტი
(ისევე, როგორც არაბულს): შდრ. უგარ. /// „სამი4;.. _.
ს.-სემ. ?ძ-+ქან. §: ფინ. 3, ებრ. VM „მიწა,, მოაბ. 5;
შდრ. არაბ. 20/ძ „მიწა, ქვეყანა“;
ს.-სემ. 91 –>ქან. §: ფინ. 5”, ებრ. =ს) „დაცვა“,. შდრ. არაბ,
#M020/0 „შეხედა“.
32 ანბანური წერა

საერთო-სემიტური ველარი მჟღერი ?/ და ყრუ "# სპირანტები

გადასულია ქანაანურში, ისე როგორც არამეულში, შესაბამისად ფარინ-
გალურ I და # ფონემებში, რის გამოც ამ ენებში ერთმანეთს ემთხვევა
საერთო-სემიტურიდან მომდინარე ველარი და ფარინგალური ფონემები:
ს.-სემ. "#/-+ქან..: ფინ. V(იI/ჩ, ებრ. 29%) „გოგონა“, შდრ.
არაბ. მVI6M. „ყმაწვილი“; უგარიტულში, ისე როგორც ძველ სამხ–
რეთ-არაბულსა და ეთიოპურში, შემონახულია მჟღერი ველარი სპირან-
ტი ძ#: შდრ. უგარ. ყჟIი1!, სამხრ.-არაბ. 0II. „!ძ.“
ს.-სემ. "#-+ქან. #: ფინ. ?/, ებრ. Iს „ძმა“; შდრ. არაბ. თ,
სამხრ.-არაბ. ?ჩ „ძმა“; არამეულში “ს ფონემა იმავე გარდაქმნას
გვიჩვენებს, რასაც ქანაანურში: შდრ. არამ. -20/ „ძმა“ (ებრ. IM).
ამგვარად, კონსონანტური შედგენილობის თვალსაზრისით ქ ან აა-
ნ ური არსებითად ემთხვევა არამეულს; ქანაანურში იგივე კონსონან–
ტური ფონემებია წარმოდგენილი, რაც არამეულში. სხვაობა თავს იჩენს
მხოლოდ ზოგ შემთხვევაში კონკრეტულ თანხმოვანთა წარმომავლობის
თვალსაზრისით საერთო-სემიტური ფონემებისაგან (შდრ., მაგალითად,
ს.-სემქ ?"ძ ფონემის რეფლექსები ქანაანურსა და არამეულში), შდრ.
ქ870CM/601ი10MIL 19640.
ამათთან შედარებით უფრო დიდ სხვაობას უგარიტული ამეღავნებს,
სადაც შემონახულია, ისევე როგორც არაბულში, საერთო-სემიტური
ველარი ?ყ და ?"ჩM სპირანტები?.

"2 ფინიკიიურ სიბილანტურ სპირანტთა კლასში სირთულეს წარმოადგენს საკითხი

_) ნიშნით (ე. ი. ფინ. VV) გამოხატული სპირანტული ფონემის ბუნებისა და მახა–
სიათებლების შესახებ: გადმოგვცემს ეს ნიშანი მარტივ შიშინა ყრუ # ფონემას, თუ იგი
გარკვეულ შემთხვევაში სისინ-შიშინა § ფონემის გამოხატვისთვისაც იხმარება, რო-
გორც ეს ძველ ებრაულში გვაქვს, სადაც ეს ფონემები გრამატიკულად დიფერეჩცირებუ-
ლია დიაკრიტიკული ნიშნებით ძირითად სიმბოლოზე: 1» # და ა: #2 ასეთ შემთხვევაში
ფინიკიურში, ისე როგორც ძველ ებრაულში, უნდა ვივარაუდოთ საერთო-სემიტური-
დან მომდინარე ფონემური დიფერენცირების შენარჩუნება.
მაგრამ როგორ უნდა აიხსნას ის, რომ ძველ ფინიკიურ დამწერლობაში, ისე რო–
გორც ყველა დანარჩენ დასავლურ-სემიტურ სისტემაში და აგრეთვე უგარიტულში,
§ და § ფონემათა გადმოსაცემად ერთადერთი გრაფიკული სიმბოლოა გამოყენებული,
მაშინ როდესაც ყველა დანარჩენი კონსონანტური ფონემა სპეციალური ნიშნებით გა-
მოიხატება?
„ეს გვავარაუდებინებს ძველ ფინიკიურ ში(აგრეთვეე დანარჩენ დასავლურ-სემიტურ
ენებში) § და § ფონემათა შერწყმას საერთო § ფონემად ენის ჯერ კიდევ წერილო–
ბით ფიქსაციამდე (შდრ. /M05%00/(: 2! 0I. 1969:33 და ”შმდ.). ეს საერთო ჯ#§ ფონემა
შემდგომ გამოიხატა სათანადო გრაფიკული სიმბოლოთი.
§ და § ფონემათა დაპირისპირება შესაძლებელია შემორჩენოდა მხოლოდ ძველ
ებრაულ-იერუსალიმურ დიალექტს და აქედან გადასულიყო გვიანდელ ებრაულში, სა–
ძველი სემიტური დამწერლობა /# ვვ
/
ორალურ ხშულთა კლასი ძველ ფინიკიურსა და საერთოდ და-
სავლურ-სემიტურ ენებში სამსერიიან კონსონანტურ სისტემას ქმნის,
რომელშიც ერთმანეთს უპირისპირდებიან მჟღერი, ყრუ და ემფატი-
კური თანხმოვნები. დასავლურ-სემიტურ ენათა სამსერიიანი კონსონან-
ტური სისტემა, რაც აგრეთვე აღმოსავლურ-სემიტური და სამხრეთ-სე-
მიტური ენებისათვის არის დამახასიათებელი, საერთო-სემიტური ენობ-
რივი სისტემის სტრუქტურულ მახასიათებელს წარმოადგენს, შემორჩე–-
ნილს მოდიფიცირებული სახით ისტორიულ სემიტურ ენებში.
ყრუ ხშულთა სერია, ფონოლოგიურად დაპირისპირებული მჟღერ-
თა სერიისადმი მჟღერობა-სიყრუის ნიშნით, გამოირჩევა ფონეტიკურად
დამატებითი ფშვინვით, ასპირაციით. ეს ნიშანი ამ სერიის ფონემათა
წმინდა ფონეტიკური მახასიათებელია. ყრუ ხშულ ფონემათა ეს დამა-
ტებითი ფშვინვიერება, რაც ფონოლოგიური თვალსაზრისით ერთგვარ
ჯარბ ნიშანს წარმოადგენს, დამახასიათებელია ყველა სემიტური ენისა-
თვის უკლებლივ და თვით საერთო-სემიტური სისტემისთვისაა სავარა–
უდებელი, როგორც ამ სერიის ფონემათა ნიშანდობლივი ფონეტიკური
მახასიათებელი“,
განხილული სერიის თანხმოვანთაგან განსხვავებით, ყრუ ემფატიკურ
ხშულ თანხმოვანთა სერია –- (0, რომელიც ნაკლულია ლაბიალური
წევრით, ასპირაციის ფშვინვიერების უქონლობით ხასიათდება და
უპირისპირდება ორ დანარჩენ სერიას „სიყრუის“ (საპირისპიროდ მჟღე-
რი თანხმოვნებისა) და „ემფატიკურობის“ ნიშნით (საპირისპიროდ ყრუ
თანხმოვნებისა), რაც ფონეტიკურად თანხმოვანთა ფარინგალიზაციაში

დაც ისინი დიფერენცირებულად წარმოგვიდგება 3 დღა ა» ნიშნების საშუალებით

«I/Iო„„I§5 1939: § 4);
მაგრამ ამ ფონემური დიფერენცირების კვალი შესაძლებელია მაინც დავინახოთ
თვით ფინიკიურში '§/, „ათი“ ტიპის დაწერილობაში (შდრ. ებრ. “ოთ „ათი“),
რაც #§ (და არა ბ) სიბილანტს უნდა გულისხმობდეს (შდრ. #„/0ძ„'C 1951:20).
ამასვე უნდა მოწმობდეს (ე. ი. ერთი გრაფიკული სიმბოლოთი როგორც შიშინა #,
ისე სისინ-შიშინა § ფონემის გადმოცემის შესაძლებლობას) ბერძნულ ანბანში განსა-
ზილველი ნიშნის ეკვივალენტი-სიმბოლოს მიერ სისინა § ფონემის გამოხატეის ფაქტი
(ამის შესახებ დაწვრილებით -– ქვემოთ).
”) სემიტურ ყრუ ხშულ თანხმოვანთა ასპირაციის არაფონოლოგიური ხასიათის
გამო სემიტოლოგიურ ტრანსკრიფციაში ამ ფონემათა გამოსახატავად ზშირად მარტივი
ჩ? I! # სიმბოლოები იხმარება (ნაცვლად ჩვენ მიერ გამოყენებული „ხხ #ჩ #ჩ ან ი' /'
#' ნიშნებისა, რომლებიც უფრო ზუსტად გადმოგვცემენ აღსანიშნ სემიტურ ბგერათა
ფონეტიკურ თავისებურებებს).

3. თ. გამყრელიძე
34 ანაანური წერა

გამოიხატება (თუ ვიმსჯელებთ თანამედროვე სემიტური ენების მონაცე-

მების მიხედვით)”.
ამგვარად, არსებითი ფონეტიკური მახასიათებელი ყრუ ხშულთა
სერიისა სემძტურ (და, მაშასადამე, დასავლურ-სემიტურ) ენებში უნდა
ყოფილიყო მათი ფშვინვიერება, ასპირაცია, ხოლო ემფატიკურ ხშულ-
თა სერიისა
-- მათი უფშვინვობა, არაასპირირებულობა, რაც ფონეტი–
კური თვალსაზრისით ბუნებრივი თავისებურებაა ფარინგალიზებული

ამიტომ სავსებით ბუნებრივია, რომ ძველი სემიტური 5 ი", ლ

ჯ და 2 #ჩ თანხმოვნები გადმოიცემოდა ბერძნულ-ლათინურში შესაბა–
მისად ფშვინვიერი თანხმოვნების გამომხატველი დ § X» და /#ჩ 1ჩ 6Cჩ
სიმბოლოებით, ხოლო არაფშვინვიერი ემფატიკური 1ე (ჯ და 29 თან–
ხმოვნები––- შესაბამისად არაფშვინვიერი «, X და 1, C ერთეულებით"!

22 არსებობს მოსაზრება, რომ სემიტურში ეგრეთწოდებული „ემფატიკური“

თანხმოვნები ყელ-ხშული, გლოტალიზებული თანხმოვნები უნდა ყოფილიყვნენ, და-
პირისპირებულნი დანარჩენი თანხმოვანი ფონემებისადმი „გლოტალიზაციის“ ფონოლო–
გაური ნიშნით ყოველ შემთხვევაში, ასეთი უნდა ყოფილიყო საერთო-სემიტური
ენობრივი მდგომარეობა (Cთი/იტრის ?1952:290
–_ 294; #1ი,I!6 1953:68 –-70;
Iი«=5იი.Vმ36 1974:7--8).
«+2 შდრ. ფინიკიერ-პუნური 198XVX0C (შდრ. ებრ. 230171“ „მასთან. (არს)
ბაალი“); ს8თი2პაეX, 8015('0Cჩ (ე. ი. უ20592"); 2C>VX0სVთაიV (ე. ი.
103509; 2>თთ0სVთXდ (შდრ. ებრ. წ5ჯ 1272"); თიიიი 'ადგილი' (=ებრ.
= #2); C206/ს „ვიპოვე“ (=ებრ. ბ? 121)2); CM/0=1:012.
ამის “მესაბამისდ, ბერთძნულ-ლათინური თანხმოვნები, გამოხატული თ იჩ, 9? #
და ჯ CM ნიშნებით, გადმოიცემოდა სემიტურში, როგორც წესი, "ყრუ ფშვინვიერი
ა #1 = თანხმოვნებით, მაშინ როდესაც არაფშვინვიერ X, 6 და XL, 1 თანხმოვნებს
სემიტურში სათანადო ემფატიკური ი და Lა თანხმოვნები შეეფარდება. “რშდრ. მაგა–
ლოთები სხვადასხვა დასავლურ-სემიტური ენებიდან:
პალმ. =ბუ101M=ბერან. 1ს0L5X)C
ნაბატ. VXX25= ბერძ. XL#LC0X9%
პაღმ.. 059510 1M%--ბერან. ბ#ტ7C9-CVV/ 629
ფი. LI ))== ბერძნ. XთVIჯX6100C
პური ულლ909-ბერძნ. XI<ით (მრ. რ.)
პუ. LI2C2)1) ?'მუL=7Iხ6/I(თ5) 4სწი5Iია
ხ)2219 > I31=66-ი0იპ46V5 სხვ. და
შდრ. აგრეთვე ძველი ებრაული სიტყვების ბერძნულ-ლათინური ტრანსლიტერაციები:
X>C8-თ=V=1ჯ'), ითდთL=10:0V/, დთXთ29-== 97125, 09011M1= 911912
და სხვ. საპირისპირო შემთხვევები ძალზე იშვიათია და ს სპორადულ, გამონაკლისის
ხასიათს ატარებს (შდრ. #/0ძ/1CM 1951:17).
ძველი სემიტური ღავწერლობა ვ§

სწორედ ამ ოცდაორ (თუ ოცდასამ,

–- წ –§ სპირანტთა დაპირის–
პირების არსებობის შემთხვევაში) თანხმოვან ფონემას გამოხატავს ძვე–
ლი ფინიკიური დამწერლობა, რომელიც ჩრდილო-დასავლურ-სემიტურ
წერით სისტემებს შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი წერითი ნიმუშებით
არის დადასტურებული?.
ფინიკიური დამწერლობის უძველეს ძეგლად ითვლება აჰირამ-ის
წარწერა, რომელიც სხვადასხვაგვარ დათარიღებათა თანახმად განეკუთვ–
ნება ძველი წელთაღრიცხვის მე-13 ან მე-10 საუკუნეს.
უფრო გვიანდელ პერიოდს განეკუთვნება ბიბლოსში აღმოჩენილი
წარწერა აეჰნმილქ მეფისა. ამ და ამავე ჯგუფის სხვა წარწერათა
გრაფიკული ნიშნები არსებითად ემთხვევა ერთმანეთს და წარმოადგენს,
ძველი ფინიკიური წერის ტიპიურ ნიმუშებს.
ოდნავ განსხვავებულ გრაფიკულ ხასიათს გვიჩვენებს ცნობილი მე–
შა”ს სტელის წარწერის ნიშნები, რომლებიც უკვე სწრაფწერისათვის
დამახასიათებელ კურსივულ თავისებურებებს ავლენენ, რაც წერის
ხანგრძლივ ტრადიციაზე უნდა მიუთითებდეს. ამ მხრიე განსაკუთ–-
რებით საგულისხმოა უ #M ნიშანი, რომელიც მე შა”ს წარწერაში ქვე-
მოთ მარცხნივ წარზიდული ხაზით ხასიათდება: », განსხვავებით უფრო
ადრეული ფინიკიური ა. #»M ნიშნისაგან (მდრ. ნიშანთა ტაბულა,
გვ. 29).
მე შა” ს წარწერა, რომელიც ძველი წელთაღრიცხვის 842 წლით
თარიღდება, აღმოჩენილია ისტორიულ მოაბელთა ქვეყანაში და მო–
გვითხრობს მოაბელი მეფის მეშა”ს (#Mმჯჭი', ბიბლიური %)I/ე)
ლაშქრობებისა და აღმშენებლობითი საქმიანობის შესახებ. წარწერის
ენა არა საკუთრივ ფინიკიურია, არამედ სპეციფიკური ქანაანური, რო–

#2 სპეციააულურ პრობლემას წარმოადგენს საკითხი დასავლურ-სემიტურ

ენებში, მათ შორის ძველ ფინიკიურში, არაემფატიკურ ყრუ სშულ თანხმოვანთა სპი–
რანტული ვარიანტების შესახებ. ამ თანხმოვანთა ფონეტიკური ფშვინვიერების წყალობით
გარკვეულ პოზიციებში, კერძოდ, ხმოვნის შემდეგ, ისინი ავლენენ ტენდენციას სპირან–
ტული გამოთქმისადმი, რის შედეგადაც ყრუ ასპირირებულ ხმშულთა სერიის ფონემები
ზოგიერთ დასაელურ-სემიტურ ენაში (ძვ. ებრაულში) ორი პოზიციური ვარიანტით--
ხშულით და სათანადო სპირანტით-- წარმოგვიდგება (ე. წ. ებრაული ხ2ყ0ძ#ჩM46/0/").
რამდენადაც ასპირირებულ ხშელთა სპირანტიზაციის ეს პროცესი დასავლურ-სე–
მიტურ ენებში (შესაძლებელია, ფინიკიურშიც) სავარაუდებელია შედარებით გვიანდელ
ეპოქაში, ამ ენათათვის დამწერლობათა შექმნის “შემდეგ, იგი აქ ვერ პოულობს გრა–-
ფიკულ ასახვას სპეციალური ნიშნების სახით. მხოლოდ ძველ ებრაულ გრაფიკაში
ჩნდება მოგვიანებით სათანადო დიაკრიტიკული ნიშნები ყრუ კონსონანტურ ფონემათა
გამომხატველ ძირითად სიმბოლოებთან ფონემების ხშულ და სპირანტულ ვარიანტთა
აღსანიშნავად:
36 ანბანური წერა

მელიც მეტად ახლოსაა ფინიკიურთან და ძველ ებრაულთან და მათთან

ერთად დასავლურ-სემიტურ ენათა „ქანაანურ“ შტოს ქმნის.
აღსანიშნავია, რომ გრაფიკულად მე შა”ს წარწერა უტყუარ ფინი-
კიურ სტილს ავლენს, შეიძლება ითქვას, ამ უკანასკნელს ემთხვევა. ამა-
ვე პერიოდის საკუთრივ ფინიკიური წარწერები ავლენენ იმავე მიდრე-
კილებას ნიშანთა კურსივული ხასიათისაკენ, რაც უკვე მე შა”ს წარწე-
რის ზოგი ნიშნისთვისაა დამახასიათებელი.

ვ. ძველი სემიტური წმერის ქანაანური შტო

ჩ წილო სემიტური წერის მეორე განშტოება, რომელსაც შეიძ-
ლება „ქანაანური“ ეწოდოს, ნაკლები წერილობითი ნიმუშებით არის
წარმოდგენილი. ამ დამწერლობით "შედგენილია ძველი ებრაული ენის
უძველესი ნიმუშები, მათ შორის ე. წ. სილოაჰ'ის წარწერა (ძვ. წ.
700 წ.,, რომელიც აშკარა გრაფიკულ კავშირს ავლენს ამავე ტიპის
დამწერლობით შესრულებულ უფრო ადრინდელ ნიმუშებთან (იხ. ტა-
ბულა 3, გვ. 37; შდრ. #6ი50”1 1969 : 285).
ქანაა ნური დამწერლობა უკვე ძვ. წელთაღრიცხვის V -–- IV საუ-
კუნეებზი ხმარებიდან გააძევა არამეული დამწერლობის ნიადაგზე წარმო–
ქმნილმა ებრაულმა კვადრატულმა დამწერლობამ. ქანაანური დამწერ-
ლობა განაგრძობს ამის შემდგომ არსებობას მხოლოდ სამარიტული
დამწერლობის სახით, რომლის უძველესი ნიმუშები ახალი წელთაღრი–-
ცხვის IV –– VI საუკუნეებიდან მომდინარეობს.

4, ძველი სემიტური წერის არჰმეული გკნშტოება

აცილებით უფრო ფართო გავრცელება ჰპოვა ჩრდილო-სემიტუ6-
რი წერის მესამე სახეობამ რომელიც თავდაპირველად არამეული
ენის ჩასაწერად იქნა გამოყენებული. ამ დამწერლობით შესრულებული
წარწერების უძველეს ნიმუშებს წარმოადგენს ძველი არამეული წარწე-
რები გერჯინ- და ზენჯირლი-დან. ამათ შმორის ყველაზე არქაუ-
ლია ე. წ. ქილამუვასს წარწერა, რომელიც ძვ. წელთაღრიცხვის
I1X-- VIII საუკუნეებით თარიღდება (იხ. ტაბულა 4, გვ. 38).
უძველესი არამეული წარწერების წერილობითი ნიშნები მხოლოდ
უმნიშვნელოდ თუ განსხვავდება გრაფიკულად უძველესი ფინიკიური და
ქანაანური ფორმებისაგან. მხოლოდ უფრო გვიან არამეულ წარწერებში
თავს იჩეჩს არამეულ წერილობით ნიშანთა საკუთრივ „არამეული“
კველი სემიტური ღამწერლობა

ქანაანური დამწერლობა

წარნ | ბელები | სჩდოაპის

' 4 44% | «X»
ხ 99 4
ყ 4 4
ძ < <
, 3 2,
ხი | CM VII MI
2 7 > 7. CC
· 8 58% 8
ჯ

#" X 719 37
! / L / გ
ი ? 7 17 4
” 77 #
8 # 1.1?
· 6 C 0

ი" 2 2 7
8 LL IL. სპ 22
ყ დ დ « დ?
” 4 ტ 4
ს | VI + V MM
!') + X + X ტაბულა 3
პვ8 ანბანური წერა

დუქტუსი, რითაც ა რამეული წერა ხასიათდება, საპირისპიროდ

ფინიკიური და ქანაანური დაწერილობისა გვიანდელი არა-
მეული დუქტუსის ყველაზე ნიშანდობლივი თვისება გამოიხატა თავ-
შეკრულ ასოთა გახსნაში (შდრ. ნიმუშები 3 ხ, 3 ძ, 5 #7) და ნი-

არამეული დამწერლობა

ეილამუჭა სახა თაიმა აირური სასრილან არმაზი

' “რ | 4 L# ია “ |ი-რიიიი
ხ94მ | 2 M4| | 22 | 72 IL->2272?
წ 4Mრი | 4 V#X) «2» | 2 ხალა
4) თ 4 | (CV 77 7 1272
" 9, 4?) –# | /7იჩ |ი4– |თოლღ
#|) LM? LI 4“, 2) ი ბ172112
ი სL 21 21 | /I / იიტიიდ
ხს M | 9) ხნ | /იე | ეუ ოროოო
I 6| ხ0 %12 4 6660
7, % 7 7 ' ბი, ა 271

"77 | 7” V | V7 | 7”
I 54 § #X წ »უ წ/) «ა »#
"7 2) 7:19 (( | # 11717)
” ## <|! 7; ე) 2) ' 2 222
ე.ლ C|) ითM) =Vთ | C იი»
” 72 | 2 | 79 | 22 | ? 727247?
, 6 “| ჩი 2 2, /””/
ი 4 ბ პე) 72 X | თაა
ძ

# VVV” VV XV. «27 V/ C%2

% <+
'' #Xჯ# | XI 5 | //ც/ | ტ ჩხ»
ტაბულა 4
ძველი სემიტური ლამწერლობა 39

შანთა სწორი ხაზების მარცხნივ გამრუდებაში, რაც სწრაფწერის გრა-

ფიკულ შედეგს უნდა წარმოადგენდეს.
განსაკუთრებით ნათლად ვლინდება ასო-ნიშანთა ტიპიური „არამე–
ული“ მოხაზულობა კილიკიასა და ეგვიპტეში აღმოჩენილ წარწერებში,
რომლებიც ძვ. წელთაღრიცხვის V ––III საუკუნეებით თარიღდება. ამ
მხრივ დამახასიათებელია აგრეთვე არამეული პაპირუსების დამწერლობა
ასუანიდან (ეგვიპტე, ძვ. წელთაღრიცხვის V საუკუნე).
ძველი წელთაღრიცხვის III საუკუნის დამლევამდე არამეული წე-
რითი სისტემა საკმაო გრაფიკული ერთიანობით ხასიათდებოდა. მაგრამ
უკვე ამ პერიოდიდან მოყოლებული, არამეული დამწერლობა ფართოდ
ვრცელდება მთელს მახლობელ აღმოსავლეთში და სხვადასხვა გრაფი-
კულ განშტოებებს გვაძლევს.
არამეული დამწერლობისაგნ წარმოდგება ე. წ. ებრაული
კვადრატული დამწერლობა, რომელმაც შეცვალა ებრაულისათვის
უფრო ადრე გამოყენებული ქან აან ური დამწერლობა (იხ. ტაბულა 5,
გვ. 40). ამავე არამეული დამწერლობისაგან წარმოიშვა პალმირული,
აგრეთვე სირიული და ნაბატეურ-არაბული დამწერლობანი;
არამეული დამწერლობის ნიადაგზე შეიქმნა აგრეთვე მთელი რიგი არა-
სემიტური ენების წერითი სისტემები, მათ შორის ირანული და სხვა
შიდააზიური დამწერლობანი (შდრ. /I0/”IIC0III I958:9 და შმდ.; II6იი(იდ
I958:58 და შმდ.).
სპეციფიკურ ტიპს არამეული დამწერლობისას წარმოადგენს ე- წ-
„არმაზული არამეული“ დამწერლობა, დადასტურებული მცხეთა-არმაზ-
ში აღმოჩენილ არამეულ წარწერებში. „არმაზული არამეული“ უახ–
ლოვდება, როგორც ჩანს, არამეული დამწერლობის იმ სახესხვაობას,
საიდანაც უნდა წარმომდგარიყო ირანული დამწერლობანი ფარს უ-
ლი და ფალაური ტიპისა (/Iიიგო6იV 1941), იხ. ქვემოთ, გვ-
62, ტაბულა 9.

§, ძველი სემიტური დამწერლობის

ნიშკნთსასელები
ს) ახაშრი კონსონანტური ასოთდამწერლობის ნიშანთა სახელწოდე-
ბანი ცნობილია შედარებით გვიანი დროიდან, ძირითადად რაბინუ–-
ლი ლიტერატურიდან და სემიტურ სახელთა ბერძნული ტრანსკრიფ-
ციებიდან,„ რომლებიც სეპტუაგინტას ხელნაწერებში ანბანის მი-
ხედვით გაწყობილ იერემიას თითოეულ „გოდებას“ ახლავს.
40 ანბანური წერა

ებრაული კგადრაჯული დამწერლობა ძველ ებრაულ ენა-

ზე გადმოცემული ნიშან–
თა ეს სახელწოდებები
2I M V"#“+ « M მათი ბერძნული ტრანს–

ხI242 ეუ 57 5 კრიფციით შემდეგი მიმ-

დევრობით არის წარ-
ყ L 2 მოდგენილი:
ძ 77 – ო პიIიიხ (-0L, იXდ,
II »7I | 1 1 ბ), ხნ (ლაუ, ჩუმ),
დ! (ხეა), VIII,
თ | L I!" I თ +:ს61), ძეIიხ (უ55,
2|( ' ჯ » ?მთXს, 66), 667),
M6 (09, ა, 7), (0
· 824) II ი
I, 0ხთს), 20/IML (IV,
( 66 '–, ხ ხთი, 2), ჩ2ს (უჰ,
1II ?ჟშ ზ ა წმ), /2(" (()%2, +989),
ჯძ (ლა, "ან Iთ8),
"” | 3§»ა1 | 21| 23 იი" (52. X>თი), (0-
' სხ სხI 6 | % თ16ძ (55, 2.CI163,
2.თ8%58, თბ) 7/6/L
ი92უმ | ”7ჩ7ხ0 | 59| X»5= (2, სოს), I (111,
· I #1 | )1|) :) Vის»"), 50716 (IC,
ჭზIღ აუ ა CთთI6X, 0თ>VX), "Cთ/(/
ცა), «'), იჩ (15,
- » » “7 § დწუ), 5§0ძნ6 (პა, თთნთ,
ი"I1 099 »·”: 5. +Lთ6»), ი06/": (-I)2, Xიდ),
§(C) XVI | LV | >» »2§ (2), იუ, 0MXX)
ი X» ” ს; ა აი. (40) (11, ძთ6აX,
»96V), (ხრ) (1;3, #თს)-
#I/2? 3 %V ო ო სირიული დამწერ-
§5 CV ხ/ VI” უე ლობის ნიშანთა სახელე-
ბი უმნიშვნელოდ გან-
"ი «იი /ჟ/ ა სხვავდება ამათგან. აქა
გვაქვს '6 'ი/Iო”ის ნა-
ცვლდ და §0/1M01 ს
§6ი16(ჩის ადგილას.
უფრო მნიშვნელო-
ტაბულა 5 ვანია ძველ სემიტურ სა–
ძველი სემიტური დამწერლობა 41

ხელწოდებათა გარდაქმნა არაბულ სისტემაში, სადაც ნიშანთა ძველი

სემიტური სახელები შეკვეცილია (?0II/ სახელის გარდა) და დაყვანილია
ფონემათა ერთმარცვლიან კომბინაციაზე, ასე რომ ნიშანთა თავდაპირვე-.
ლი სახელწოდებანი კარგავენ აქ თავიანთ პირვანდელ ლექსიკურ მნიშვ-
ნელობას.
შეკვეცის შედეგად მიღებული ცალმარცვლიანი ასოთსახელებია:
შIი, ძი! I6M, §6ძ: ზოგი სახელი გარდაქმნილია 6 ან 6 ხმოვნის
დართვით აღსანიშნ თანხმოვანზე: ხ6 (ხმ), (M6 (1-8), |6 (|), #6 (#8),
/6 (6), 28 (20(, 76), M6, M6, 16;
მხოლოდ რამდენიმე ნიშანთან შენარჩუნებულია მათი ძველი სე–
მიტური სახელწოდება, რაც ახლოსაა შესაბამის ძველ ებრაულ ნიშანთა
სახელებთან: V6V, #M0/, III, III, "0/IIL, 00, 3IIL.
ძველ სემიტურ სახელწოდებათა ამგვარი ფონეტიკური გარდაქმნის
ტენდენცია არაბულ სისტემაში, რის შედეგადაც ასოთსახელები კარგა-
ნ თავიანთ პირვანდელ ლექსიკურ შინაარსს, მოწმობს ასოთსახელების
პირობითობას წერით სისტემაში და მათ წმინდა მნემონიკურ ხასიათსა
დღა დანიშნულებას როგორც ასო-ნიშანთა პირობითი იარლიყებისას:
გარკვეული თანმიმდევრობით გაწყობილი გრაფიკული ნიშნები რო--
გორც ერთიანი სისტემა სათანადო სახელებთან ერთად ისწავლებოდა".
სემიტურ და მონათესავე სისტემებში ისტორიულად დადასტურე-
ბული ნიშანთსახელების შედარების საფუძველზე შესაძლებელი ხდება
შესაბამის სემიტურ სახელწოდებათა სავარაუდო უძველესი ფორმების
რეკონსტრუირება, რაც“ მოცემული აქვს თ. ნელდეკეს (იხ. M0Iძი-–-
ჩ6 1904)"":
722 უფრო სხვა ზასიათისაა ის განსხვავებანი ასოთა სახელწოდებებში, რომლებიც
იჩენენ თავს სამხრეთ-სემიტურ დამწერლობაში ჩრდილო-სემიტურთან შედარებით.
ეთიოპურ სისტემაში დადასტურებული ასეთი სახელები შემდეგ რიგს გვაძლევენ:
ჯი!I!, ხი(ხ, დ6MII (თიი”V), ძი” (ძი/IM/ხ), #0|, VMIVII, 20| (20)). ჩისჯ/ი, (0(:!M-
(/0((ჩ, (2(ხ), ჯ)იფიი 6I0MI8/I), ჩხიიჩ (ჩხგის), (შთ (I0თI), ი10); (#0)), I0M05, 50"
(5თ0/ჩM), 'თLI, ?იიხ, 50ძC| (§0ძმ)), ძიიხ (ითის), #6'05, §0I!/M (§შ8(ხ), (ჩის ((ხმთ!).
სხვაობანი ჩრდილო-სემიტური დამწერლობის სახელწოდებებთან შედარებით აიხს-
ნება გარკვეულ შემთხვევებში ჩრდილო-სემიტურ სახელთა თარგმნით ეთიოპურად და
ეთიოპური ეკვივალენტის გამოყენებით სათანადო ნიშანთა სახელებად: შდრ. ეთიოპ.
ი10/
– ჩრდ.-სემ. 6. „წყალი“ სიტყვის ნაცვლად; ეთიოპ. #60 0§-/-6§ („03) „თავი“
სიტყვის ნაცვლად და სხვ. ეთიოპური M0M85 „გველი“ სახელის ხმარება ჩრდ.-სემიტუ–
რი VI „თევზი“ სახელის ნაცვლად ამ ასოს უფრო ძველი სემიტური სახელწოდების
ამსახველი უნდა იყოს (სემ. "/(0#25 „გეელი“), ვიდრე ჩრდილო-სემიტურში ისტორი-
ულად დადასტურებული #/9/! „თევზი“ სახელწოდება.
272 აქ მოტანილ სახელწოდებებში სემიტური ხეა თანხმოვნები ტრანსკრიბი–
რებულია შესაბამისად #0 (ჩხ #M ნიშნებით, განსხვავებით თ. ნელდეკესაგან, რომელ–
საც ჯუ) და ფ გადმოცემული აქვს შესაბამისად / და # სიმბოლოებით, ხოლო სემი–
ტური ლაბიალი C) თანხმოვნისათვის «გი იყენებს / ნიშანს (MV0Iძ6(6C 1904:133).
42 ანაანური დერა

ბეს, ხნ”, ფითი! (დთ0M1!), ძის, M6, სს, 2თL (20, 20('),
ჩხი!ს, 12), )იძ, ჩხძის, I1იMძ, 11601, III, §6/1#" (5ძ1#%), "თI/,
#06, 50ძ6, 00იეს, #05 (635), ა:M, (M0M.
ჩრდილო-სემიტური დამწერლობის ნიშანთა არა ყველა სახელწო-
დება განიმარტება როგორც საკუთრივ სემიტური სიტყვები, რომლე-
ბიც თავდაპირველად აღნიშნავდნენ სათანადო ნიშნებით გამოსახულ
საგნებს. ისეთ ნიშანთსახელებად, რომელთა სემიტურ სიტყვებთან იდენ–
ტიფიკაცია და მათე ლექსიკური მნიშვნელობის დადგენა ხერხდება, შე-
საძლებელია მიჩნეულ იქნენ სახელწოდებანი:
·0I0ეხ:= „ხარი“, ხ6/ჩ= ,სახლი“, ძ6I0(M= „კარი“, 2თIII
== „იარა-
ღი“, VI0V)= „კავი“, /I10ძ= „ხელი“, #ჩძეხ
= „ხელისგული“, /16/1= „წყა-
ლი“, IMIIILI= „თევზი“ ( I M6M605 „გველი“), "0II1= „თვალი“, იჩ6=,„პი-
რი“, #65=„,თავი“, 3I1= „კბილი“.
უფრო რთულია დანარჩენი სემიტური სახელწოდებების ეტიმოლო-
გიური იდენტიფიკაცია: #თIMI6!, („აქლემი“?), ჩ2, #61, (0(ხ, L610ძ,
§601:6--, 50ძ9, 000" და სხვ.
ზოგ მკვლევარს შეხაძლებლად მიაჩნია ამ სახელწოდებებში იმ ენის
სიტყვები (ან მათი დამახინჯებანი) დაინახოს, საიდანაც სავარაუდებე-
ლია მომდინარეობდეს შესაბამისი სემიტური ნიშნები, კერძოდ, კრე-
ტული სახელები (შდრ. /#60%01 1969:272–-273).

6. ძველი სემიტური დკმწერლობის ნიშანთრიბი.

წერითი სისტჰმის პარადიგმაბიჰა და
სინტაგმკტიპა

ძლი სემიტური დამწერლობის ნიშნებს იმთავითვე გარკვეული

სტაბილური რიგი, თანმიმდევრობა უნდა ჰქონოდა. წერითი სისტემა
საზოგადოდ წარმოადგენს გრაფიკულ ნიშანთა გარკვეული აზრით მო-
წესრიგებულ, დალაგებულ სიმრავლეს და ეს „მოწესრიგება“, „დალა-
გება“ გამოიხატება სისტემაში ნიშანთა გარკვეული თანმიმდევრობით,
გარკვეული რიგით წარმოდგენაში.
წერით სისტემაში ნიშანთა ამგვარ „რიგს“ შესაძლებელია ნიშანთა
(ანუ სისტემის) პარადიგმატიკა ეწოდოს. წერილობითი სისტემის
პარადიგმატიკის შესწავლა გულისხმობს, ამდენად, გრაფიკულ სიმბოლო–
თა ურთიერთმიმართების განხილვას მიმდევრობაში, წერილობით ნი-
შანთა თანმიმდევრობის
· შესწავლას სისტემაში; ამისაგან განსხვავებით,
ძველი სემიტური დავწერლობა 43

წერილობითი სისტემის სინტაგმატიკა გულისხმობს ნიშანთა შე-

ერთების წესებს სიტყვებში, წერით სიმბოლოთა ურთიერთმიმართე-
ბებს სიტყვის ფარგლებში და საზოგადოდ წერის მიმართულებასთან
დაკავშირებულ კანონზომიერებებს.
სისტემი” პარადიგმატული და სინტაგმატური პლანის
ექსპლიციტური გამიჯვნა, რაც ენათმეცნიერებაში ფ. დე სოსი ურმა
შემოიტანა, უნდა გახდეს აუცილებელი პრინციპი წერითი სისტემის
ანალიზისა „დამწერლობათმცოდნეობაშიც“, ანუ დამწერლობის ზოგად
თეორიაში, რომელსაც თანამედროვე მეცნიერებაში გრამატოლო-
გიას უწოდებენ (შდრ. C6/ხ 1974; 1975:1040 და შმდ.; 1980)".
ნიშანთა „დალაგება“ სისტემაში, მათი პარადიგმატული რიგი ან
თანმიმდევრობა ძველი სემიტური წერითი სისტემისთვისაც უნდა ყო-
ფილიყო დამახასიათებელი?". ძველი სემიტური სისტემის ამგვარი ნი–
შანთრიგი არ დასტურდება უშუალოდ არქაული პერიოდის წერითი
სისტემის მოწმობით, მაგრამ მთელ რიგ უფრო გვიანდელ სემიტურ დამ-
წერლობათა ერთობლივი მონაცემები, აგრეთვე ძველი სემიტური დამ-
წერლობისაგან მომდინარე წერით სისტემათა ნიშანთმიმდევრობა (და,
პირველ რიგში, არქაული ბერძნული სისტემის პარადიგმატიკა), მოწ–
მობს ძველი სემიტური დამწერლობისათვის მიღებული ნიშანთრიგისა და
პარადიგმატული სტრუქტურის არქაულობას (ძველი სემიტური ნიშანთ–
მიმდევრობისათვის სისტემაში შდრ. სემიტურ დამწერლობათა ზე-
მომოყვანილი ტაბულები) "%”.
ძნელია დაბეჯითებით თქმა იმისა, თუ რა ედო თავდაპირველ სა-
ფუძვლად ძველი სემიტური დამწერლობის. ნიშანთა ამ რიგს, რამ გან-
საზღვრა სისტემაში ნიშანთა ამგვარი თანმიმდევრობა, მათი ერთიმეო–

#2 ამ თვალსაზრისით ტრადიციული პალეოგრაფია განიხილება როგორც „დამ-

წერლობათმცოდნეობის“ ანუ „გრამატოლოგიის“ კერძო დარგი, რომელსაც საქმე აქეს
წერითი სისტემის მხოლოდ გრაფიკულ სიმბოლოთა გამოხატულებასთან და შეისწავლის
მათ გრაფიკულ ცვლილებებს დროსა და სივრცეში,
#M) ნიშანთა ამგვარი „დალაგება“, წერილობით ნიშანთა სისტემაში გარკვეული
თანმიმდევრობით წარმოდგენა დამახასიათებელი უნდა ყოფილიყო თვით აქადური სო-
ლისებრი დამწერლობისთვისაც, რომლის პარადიგმატიკას მნიშვნელოვანწილად გრა-
ფიკული და ფონეტიკური პრინციპი განსაზღვრავდა (შდრ. #4(56, /886:95--/25).
#++2 საგულისხმოა, რომ ლახიშ ში აღმოჩენილ ქვაზე, რომელიც ძველი წელთ–
აღრიცხვის“ მე-7 ან მე-6 საუკუნეს განეკუთვნებ,„ ამოკვეთილია ძველი სე-
მიტური სისტემის პირველი ხუთი ასო, განლაგებული (ცნობილი თანმიმდევრობით:
(CI 4 #9+ (0-IC0, 1946:|8/)). აღსანიშნავი, რომ აუგარიტული
სოლისებრი დამწერლობა ძირითადად ნიშანთა იმავე პარადიგმატულ რიგს გვიჩვენებს,
რაც ძველი სემიტური წერითი სისტემისაოვი არის სავარაუდებელი (C0/ძიი 71950),
მდრ. ზემოთ, გვ. 27, ტაბულა 1.
44 ანბანური წერა

რის მიყოლებით მოთავსება. ზოგი ნიშნის შემთხვევაში შესაძლებელია

ეს ყოფილიყო მათი თავდაპირველი საგნობრივი მნიშვნელობა: შდრ.
ნიშნები /6ძ „ხელი“, #ხიიებ „ხელისგული“, '0/I/. „თვალი“, 0M6 „პირი“,
#65 „თავი“, 5I1 „კბილი“; შეინიშნება აგრეთვე ფონეტიკური თვალსა-
ზრისით ერთგვაროვანი ნიშნების ერთად მოთავსება: შდრ. სისტემაში
მჟღერ თანხმოვანთა აღმნიშვნელი ხნ/ს, ლთ116!, ძ6I6(ს ნიშნების ან
სონორ თანხმოვანთა გამომხატველი I2–II6ძ, #I6ი1, IIIIL სიმბოლოთა
ერთმანეთის მიყოლებით მოთავსება შეიძლება ზოგ შემთხვევაში
ნიშანთა თანმიმდევრობის განმსახღლვრელი ფაქტორი ნიშანთა გარეგანი
მოხაზულობაც ყოფილიყო, (შდრ. სM/IხV. 1948:182 და შმდ.; 7იVყ-
Iი” 1899:190––-7191)”.
ის, რომ ნიშანთმიმდევრობის განმსახღვრელ ფაქტორებად ძველი
სემიტური წერითი სისტემის შექმნისას შესაძლებელია ასოთა გრაფი–
კული მსგავსება და ნიშნების ფონეტიკურ მნიშვნელობათა სიახლოვე
ყოფილიყო, ჩანს აგრეთვე ზოგ შედარებით გვიანდელ, ძველი სემიტუ-
რი სისტემიდან წარმომდგარ დამწერლობაში, სადაც ნიშანთა მიმდევ-
რობა მოდიფიცირებულია ან გარდაქმნილი გრაფიკული ანდა ფონეტი-
კური პრინციპის გამოყენებით.
ასე, მაგალითად, არამეულისაგან მომდინარე არაბულ ნესხურ
დამწერლობაში, რომელიც 28 გრაფიკულად დამოუკიდებელ ნიშანს ”შე-

"2 ფ. ჰომელის მიერ გამოთქმული მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ძველი სე–-
მიტური დამწერლობის ნიშანთმიმდევრობა ქალდეური ასტროლოგიური წარმოდგენე-
ბით განისაზღვრება (//0იI/I6I 1904:96 და შმდ.), არ იქნა საყოველთაოდ გაზიარებუ-
ლი. ანალოგიურ ცდებს, წერითი სისტემის პარადიგმატიკა, ნიშანთმიმდევრობა გან-
საზღვრონ ასტრალური ფაქტორებით, „ფანტასტიკურს“ უწოდებენ (#0/I0ხი, /948:/8/;
შდრ. აგრეთვე (00/V1§6(|! 1925:90).
თუმცა, შესაძლებელია, „ა ს ტრ ალურ“ თეორიათა ამგვარი კვალიფიკაცია გამართლე–
ბულიცაა ძველი სემიტური წერილობითი სისტემის მიმართ, მაგრამ საერთოდ არ
უნდა იყოს გამორიცხული, რომ ნიშანთმიმდევრობა რომელიმე გრაფიკულ სისტემაში
გარკვეულ ასტროლოგიურ წარმოდგენებსაც უკავშირდებოდეს (მდრ. #Mიგიი!ი თი 1934:
19 ღა შმდ.) ასტროლოგიური წარმოდგენები დამწერლობასთან კავშირში თავს
იჩენს ზოგ უძველეს ორიგინალურ წერით სისტემაში, რომლებიც ღვთაებრივი ძალის
პროდუქტად არის მიჩნეული როგორც აღმოსავლურ, ისე დასავლურ ცივილიზაციებში.
განსაკუთრებით ძლიერია წერის მისტიკური ძალა იმ საზოგადოებათა წარმოდგენებში,
სადაც დამწერლობა ქურუმთა სპეციალური კასტის კუთვნილებას წარმოადგენდა. იმ
საზოგადოებებში, სადაც წერა ფართოდ ვრცელდება და საზოგადოებრივ კუთვნილე–
ბად იქცევა, დამწერლობას არ უკავშირდება ის მისტიკური წარმოდგენები, რაც მთე-
ლი რიგი აღმოსავლური ცივილიზაციებისთვისაა დამახასიათებელი. ასე, მაგალითად,
ბერძნული ფილოსოფიისათვის უცხოა წარმოდგენები წერის მისტიკური ძალისა და დამ-
წერლობის ღვთაებრივი წარმომავლობის შესახებ (შდრ. C046!ხ /963:232; მ0/ი§C!|II
1925:5).
ძველი სემიტური ღამდერლობა 45

იცავს (საპირისპიროდ არამეული სისტემის 22 ნიშნისა, რაც ჯერ კი-

დევ ძველი სემიტური წერითი სისტემის მდგომარეობას ასახავს), _, ხ.
= (M და დ, 1 ნიშნები, აგრეთვე> # =# და > M მოთავსდნენ სისტე-
მაში ერთმანეთის მიყოლებით წმინდა გრაფიკულ ნიადაგზე; ასევე ფი §
და > 5, ჯდა > ძ; ს / და ს 2; 8" და(§ 9; ა / და ვი
და სხვა ნიშნები, თუმცა ზოგ შემთხვევაში აქ შესაძლებელია ფონეტი-
კური სიახლოვის ფაქტორიც მოქმედებდა (შდრ. §0ჩVი,2 1915:
.59––62).
არსებითად ფონეტიკური ფაქტორი განსაზღვრავს გრაფიკულ ნი-
შანთა რიგს ძველ ინდურ წერილობით სისტემაში (ე. წ. ნაჯაგარი ან
დევანაჯგარ#ი - დამწერლობაში, რომელიც აგრეთვე სემიტურ წყაროზე
დაიყვანება).
ინდური დევანაგარი-დამწერლობის კონსონანტური ნიშნები,
რომლებიც გამოხატავენ მიმდევრობას თანხმოვანი +სმოვანი, სისტემაში.
შვიდ თანმიმდევრულად განლაგებულ და ფონეტიკურ-არტიკულატორუ-
ლად განსაზღვრულ ჯგუფს ქმნიან, რომელთაგან პირველი მოიცავს ხუთ
ველარ თანხმოვანს: #ი #ჩძ წი დთ”ჩი #0; მის მომდევნოდ მიმდევ–
რობაში წარმოდგენილია პალატალური თანხმოვნები: 00 CჩM0 /0
/Mთ #0, რომლებსაც კაკუმინალურ (რეტროფლექსურ) თან–
ხმოვანთა ჯგუფი მოსდევს: /0 (ჩი ძი ძჩთ #0; მომდევნო. ჯგუფებს
წარმოადგენენ დენ ტალი: 10 (ჩი ძი ძჩი იი ღა ლაბიალი: იი
0M0თ ხ0 ხთ MI0 თანხმოვნები; მეექვსე ჯგუფს ქმნიან სონორები: ყი
#0 Iთ Iთ ხი, ხოლო მეშვიდეს––§0 §0 §0 და ჩი სპირანტები.
მთელ სისტემაში სრულიად აშკარაა ნიშანთა განლაგების თანმიმ-
დევრულად ფონეტიკური პრინციპი. თანხმოვანთნიშნები დალაგებულია
სისტემაში თანმიმდევრულ ჯგუფებად ხშულ თანხმოვანთა წარმოების
ადგილის მიხედვით, დაწყებული ყეელაზე უკანა წარმოებით (პოსტერი-
ორული თანხმოვნები) ვიდრე წინა წარმოების (ლაბიალურ) თანხმოვნე-
ბამდე. თანხმოვანთმიმდევრობა განისაზღვრება რიგით პოსტერიო-
რული თანხმოვნებიდან ანტერიორული თანხმოვნებისაკენ. თი-
თოეულ ამგვარ კონსონანტურ ჯგუფში ნიშნები განლაგებულია თანმიმ-
დევრობით: ყრუ– ყრუ ფშვინვიერი – მჟღერი – მჟღერი
ფშვინვიერი – ნაზალი. ინდურ სისტემაში ნიშანთა ამგვარი გან–-
ლაგება, რაც 0#50”0 სახელწოდებით არის ცნობილი, ინდოელი გრამა-
ტიკოსებისაგან მომდინარეობს და მათი ფონეტიკური ცოდნის მაღალ
დონეს მოწმობს.
 46 ანბანური წერა
ეთიოპური დამწერლობა
ჩრდილო-სემიტურ
წერით სისტემასთან შე-

უხმოვნოდ
+ბ ან
დარებით განსხვავებულ
+ ნიშანთრიგს ავლენს

C=I1+ყ§ა
«I კა
9 > >C'4ი

______________-__.....--.-..-._._
რე)
ჩ სა სამხრეთ-სემიტური წე-

C
რითი სისტემის ერთ-
I რ

>

9 –
ერთი ტიპიური წარმო-
ქ1>ი

XX 3323
ი
მადგენელი-––ე თიო პ უ-
>
” |ო რი დამწერლობა (იხ.

აი ს
§ I» «დ ,3 ტაბულა 6). ასოთა ამგ–
წ

ვარი განლაგების საფუძ-

„ 4
არია

ველი შესაძლებელია, ყო-

«2528
§ რ ა=6
235452

ფილიყო მისწრაფება,
გზ >

ძ |« გრაფიკულად ან ფონე-
ხ ი ტიკურად ახლოს მყოფი
=5
«აა
>: ციე

ჯ' + ნიშნები მიმდევრობაში

ა

ერთმანეთის მეზობლად
აიი

LI4
სა

მოთავსებულიყო (შდრ.
გ

იპ V0056. I961:336).
“ი

2
ეული

, 7)
ხი მთა
72

>

=>

M"| ი
?. სემიტური
ა

ხ)Iთ
5958

89

დაკმწერლობის
გ
აა

“ 0
ნიშჰნთა
%
ა

2 |M რიმსვითი
=
დ

აპა ვ უ უ5
უე

I 71 მნიშვნელობები
95
დ
ავე ა ჯა

ძ !| L
თო
ა

ემიტური წერილო-
ყ 9
>
ხა

ბითი სისტემის ნი-

ეუეზი,2ემვმი

( ით
შანთა მყარი მიმდევრო-
2

X5

ი. | # ბა სისტემაში, წერითი
2

§ | # სისტემის მკაცრად გან–

აი > XX
ა

თ
ზმ ა

საზღვრული პარადიგმა-
ძ | 6
=ო

ტიკა ხდება საფუძველი

ი

/ჯ114 წერილობით ნიშანთა

უუ +

ყო”
ფჯ»

ი") ჯ» რიცხვითი მნიშვნელო-

კ

ბით გამოყენებისა. ნი-

ტაბულა წ ”შმანთა მიმდევრობაში.
ძველი სემიტური ღამწერლობა 47

მკაცრად განსაზღვრული ადგილის მქონე თითოეულ გრაფიკულ სიმბო-

ლოს კონკრეტული რიცხვითი მნიშვნელობა მიეწერება და ამდენად ისინი
ციფრის ფუნქციას იძენენ, რომელთა კომბინაციები სხვადასხვა რიცხ–-
ვით მნიშვნელობათა გამომხატველი ხდება.
ძველი სემიტური სისტემის ოცდაორი გრაფიკული სიმბოლოდან
პირველი ცხრა ნიშანი გამოხატავს „ერთეულებს“, მომდევნო ცხრა ნი–
შანი –– „ათეულებს“; სისტემის დანარჩენი ოთხი ნიშანი გამოხატავს
„ასეულებს“ ასიდან ოთხასამდე:

'" M.1 1 ' MX ი #2 10

ხ 5 2 ხი 32 20 ჯ თშ 200
ყ 3 3 “'' გ სდ 100
ძ”შ 4 » 5 40 ჯი. ოუ 400
ი” 1 5 ჯი 23 50
ა. 1. ნ 8§ 5 ნმ
2 1. 7 “ 3: 70
ჩი ზ ა» ხნ წ
(90 მ 8§ %# 90

რამდენადაც ძველი სემიტური სისტემა მხოლოდ ოცდაორ გრაფი-

კულ სიმბოლოს შეიცავს და არა 9X3=27 ნიშანს (რაც „ასეულე-
ბის“ გამოსახატავად–– ასიდან ცხრაასამდე–– იქნებოდა საჭირო),
რიცხვ-ნიშანთა სემიტური სისტემა, ამგვარ წერილობით სისტემაზე დამ–-
ყარებული, ერთგვარად ნაკლულია იმ სისტემებთან შედარებით, რომ-
ლებიც გრაფიკულ სიმბოლოთა 9X3=27 ან მეტ რაოდენობით
ხასიათდებიან.
რიცხვით მნიშვნელობათა გამოხატვის თვალსაზრისით უფრო
სრულყოფილი აღმოჩნდა კლასიკური ბერძნული სისტემა, რომელიც
სიმბოლოთა 9 X3=27 რაოდენობის სრულ სისტემას გვიჩვენებს.
48 ანბანური წერა

ბერძნულს ამ მხრივ უახლოვდება ძველი სემიტური დამწერლობი-

საგან (კერძოდ არამეულისაგან) მომდინარე გვიანსემიტური სისტემები,
მაგალითად, არაბული, რომელიც ოცდარვა გრაფიკულ სიმბოლოს შე-
იცავს:

(I 1 ხა |)! |9
CVIხ |I2 VC | L | 900
«”I " | «ი0| #6 I “ | 70
<-+I ( | 5ი| C' | / I კიიი
თ> | 9 |3 || –7 | / | 80
> | # |8 თ | « | 1იი
», | # | 6ი|| #I | #' | 9
3 )9 |!" ე | ( | 30
ჯაჯ | ძ | 200 L თ | 40
2 » | 2უ00I «7 I ოი | 50
2 ჯ ? ჟყ " |5
(00 | §.ჯ 60 2 ს |6
> § ვი0 “5 , ჰ0
ა § 90
არ ძ 800

საინტერესოა აღინიშნოს, რომ არაბული სისტემი” რიცხვითი

მნიშვნელობები ასახავენ ძველი სემიტური წერითი სისტემის ნიშანთ–-
მიმდევრობას, ხოლო საკუთრივ | არაბულ ნიადაგზე შექმნილი დამატე-
ბითი გრაფიკული სიმბოლოები, რომლებიც განაწილდნენ პარადიგმა-
ტიკაში მოხაზულობისა და ფონეტიკური პრინციპის მიხედვით (რამაც
გამოიწვია სისტემაში ნიშანთა გადანაწილება და ძველი თანმიმდევრო–
ბის დარღვევა), „ასეულების“ მნიშვნელობას იძენენ (,,ხუთასით“ და-
წყებული; ერთი სიმბოლო
–– მეცხრამეტე –– „ათასის“ გამომხატველია:
L 9), რაც ვერ გამოიხატებოდა ოცდაორი ნიშნის შემცველ ძველ სე-
მიტურ სისტემაში.
ძველი სემიტური დამწერლობა 49

8. წერითი სისტუქმის გკმოსატულებისა და

შინაარსის პლპანი

ფ ჯიითი სისტემა შესაძლებელია განვიხილოთ როგორც სტრუქტურა,

რომელსაც ორი მხარე, ორი პლანი აქვს: გამოხატულების
პლანი და შინაარსის პლანი.
წერითი სისტემის გამოხატულების პლანია სისტემის ნიშან-სიმბო–-
ლოთა გრაფიკული მხარე ანუ მოხაზულობა, მათი გრაფიკული ფორმა.
სისტემის გამოხატულების პლანია აგრეთვე გრაფი კულ სიმბოლოთა
სპეციფიკური სახელწოდებები. წერითი სისტემის გამოხატულების პლა-
ნის ანალიზი, ამდენად, გულისხმობს ნიშან-სიმბოლოთა გრაფი კულ და
პალეოგრაფიულ ანალიზს, მათ ურთიერთ შედარება-შეპირისპირებას
და სათანადო სახელწოდებათა სტრუქტურისა და წარმომავლობის გარ-
კვევას.
წერითი სისტემის გამოხატულების პლანს განეკუთვნება
სისტემის პარადიგმატული სტრუქტურა, ანუ ნიშანთა თანმიმდევრობა,
სისტემაში ნიშანთა „დალაგების“ პრინციპები.
სისტემის გამოხატულების პლანია აგრეთვე წერის ისეთი
სინტაგმატური მახასიათებელი, როგორიცაა წერის მიმართულება, რა-
ზედაც ხშირად დამოკიდებულია ნიშანთა ესა თუ ის გრაფიკული
ფორმა და მთელი რიგი გრაფიკული თავისებურებანი (ნიშანთა გრაფი-
კულ ცვლილებათა ტენდენციები და სხვ.).
წერითი სისტემი შინაარსის პლანია სისტემის ნიშან-სიმ-
ბოლოთა ფონეტიკური, ერთი მხრით, და რიცხვითი მნიშვნელობები,
მეორე მხრით. სისტემის შინაარსის პლანის ანალიზი გულისხმობს ნი-
შანთა · ფონეტიკურ მნიშვნელობათა ხასიათის გარკვევას, რაც არსები-
თად მთელი სისტემის სტრუქტურასა და ბუნებას განსაზღვრავს".
სისტემის სიმბოლოთა რიცხვითი მნიშვნელობები დამოკიდებულია
სისტემის პარადიგმატიკაზე, ნიშანთა რიგზე ან თანმიმდევრობა-
ზე, რომელიც დამახასიათებელია კონკრეტული წერითი სისტემისათვის.
წერითი სისტემის ეს არსებითი მახასიათებელი იქმნება ორიგინალურ
სისტემებში სხვადასხვა ფაქტორების ზეგავლენით.
“2 წერითი სისტემის ამგვარი გაგება საფუძველს გვაძლევს ჩავთვალოთ იგი სე-
მიოტიკურ სისტემად და შესაბამისად განეიხილოთ დამწერლობათმცოდნეობა, ანუ გრა-
მატოლოგია, როგორც სემიოტიკური დისციპლინა. დამწერლობის ანალოგიური გაგება
როგორც სემიოტიკური სისტემისა მოცემული ჰქონდა უკვე ფერდინანდ დე სო–
სიურს (შდრ. 50V55§5V/6 1972:/0 –– I/).
4. თ. გამყრელიძე
50 ანბანური წერა

უმრავლეს ისტორიულად დადასტურებულ წერით სისტემებში

სისტემის პარადიგმატიკა ძირითადად არამოტივირებულია და მიღებუ-
ლია „მემკვიდრეობით“ წყარო-სისტემისაგან, სადაც იგი, თავის მხრივ,
შესაძლებელია უფრო ადრინდელი სისტემიდან მომდინარეობდეს და
ა. შ., სანამ მივალთ საწყის სისტემამდე, რომელშიც მოცემული ნი-
შანთპარადიგმატიკა გარკვეულ მოტივაციას იძენს და კონკრეტულ
ახსნას, პოულობს როგორც სისტემის შინაგანი ფაქტორებით განსაზღვ-
რული სტრუქტურა.

ყ. ძველი სუმიტური ჰონსონკანტური

დკმწერლობის წარმოშობის პრობლემსჰ
რდილო-დასავლურ-სემიტური (პროტო-სემიტური) კონსონან-
ტური დამწერლობის წარმოშობის საკითხი ერთ-ერთი ყველაზე სა-
დისკუსიოა დამწერლობათა ისტორიაში. არის კონსონანტური ასოთ-
დამწერლობის ეს პირველი და უძველესი ნიმუში სემიტთა დამოუკი-
დებელი აღმოჩენისა და ორიგინალური შემოქმედების პროდუქტი, თუ
აქ სხვადასხვა უფრო ადრინდელი წერითი ნიმუშების გავლენები უნდა
ვივარაუდოთ?
როგორც არ უნდა გადაწყდეს საბოლოოდ ეს პრობლემა, სრულიად
უდავოა, რომ ამ რანგის აღმოჩენები კულტურის ისტორიაში არ ხდება
ცარიელ ნიადაგზე, გარეგანი გავლენებისა და ერთგვარი კულტურული
მემკვიდრეობითობის გარეშე.
არ დარჩენილა თითქმის არც ერთი წერითი სისტემა მახლობელ
აღმოსავლეთსა და მის ფარგლებს გარეთაც, რომელიც არ ყოფილიყოს
მიჩნეული ამა თუ იმ მკვლევრის მიერ დასავლურ-სემიტური დამწერ-
ლობის არქეტიპად, იმ გრაფიკულ წყაროდ, საიდანაც ეს უკანასკნელი
უნდა მომდინარეობდეს.
, ძველი სემიტური დამწერლობა გამოჰყავდათ სხვადასხვა ფორმის
ეგვიპტური დამწერლობიდან-–ჰიეროგლიფური, ჰიერატული და დღემო-
ტურისაგან; შუმერული და ასურულ-ბაბილონური (აქადური) სოლი-
სებრი დამწერლობიდან; კვიპროსული, ხეთური დამწერლობიდან და
გერმანიკული რუნებიდანაც კი.
ამათ შორის ყველაზე რეალური ჩანს თეორია სემიტური კონსო-
ნანტური დამწერლობის წარმოშობისა ეგვიპტური ჰიეროგლიფიკის გა–
ვლენით. გარდამავალ საფეხურად ეგვიპტურ ჰიეროგლიფიკასა და ძველ
სემიტურ დამწერლობას შორის პროტო-სინაიტური დამწერლობა არის
 ძველი სემიტური ღამწერლობა §!

მიჩნეული. პროტო-სინაიტური დამწერლობის მთელი რიგი ნიშნები, რო–

მელთა გაგრძელებას ძველი სემიტური წერის სათანადო ნიშნები წარმო–
ადგენს, პროტოტიპებს პოულობს სწორედ ეგვპტურ ჰიეროგლიფურ
დამწერლობაში. ა. გარდი-
ნერს თავის გამოკვლევაში
ებვიპტური სინაის ძვ- სუმი–
ძველი სემიტური დამწერლო-
ბის ეგვიპტურიდან წარმომავ- ჰიეროგლ.| დამწერლობა | ტური
ლობის შესახებ მოჰყავს მთე-
ლი სია ამგვარი ნიშნები- ” ჟგლხტ |+X
სა, შდრ. 0ი/ძ!ი6- 1923:92–
120 (შდრ. ტაბულა 7)" L1= | ლითი8|! 9
ეგვიპტური ჰიეროგლიფური I
დამწერლობა, რომელიც შე- წ–“ "VI
იცავს რამდენიმე ასეულ ლოგო– –< 2= 47 IX
გრამულ (მთელი სიტყვის გა-
მომხატველ) და კონსონანტურ
ნიშანს (აღმნიშვნელს ცალკე- => “ს 7
ული თანხმოვნისა ან თან-
ხმოვანთმიმდევრობისა), გან- >C VC ს 7
სხვავდება სხვა ლოგოგრამულ-
სილაბურ დამწერლობათაგან 21%7 ' /
(მაგალითად, შუმერულ-აქა-
“. დურისაგან) იმით,რომ ეგვიპ- ლ –. 2
512597)
ტურში მარცვლოვანი ან ლო-
“გოგრამული ნიშნები გამოხა-
ტავენ მარცვლის ან სიტყვის
მხოლოდ
წილს, ხოლო
კონსონანტურ
მარცვლის
ნა-
ან
> 494929
მთელი სიტყვის ვოკალური <=) | C ი| 7
ნაწილი აღუნიშვნელი რჩება
(50ჩ0/! 1978). ი რ) 2 4
მაგალითად, ეგვიპტური
ა სტრ
ლოგოგრამა ლ, რაც ნიშ-
ნავს „სახლს“, გამოხატავს
თანხმოვანთმიმდევრობას /-/, + LX+
რომელიც, სათანადო ხმოვნით
(250. ხმოვნებით) გაფორმე- ტაბულა 7
52 ანბანური დერა

ბული, იკითხებოდა ძველ ეგვიპტურად როგორც /#"V,” „სახლი“; ასევე „თვა–

ლის“ აღმნიშვნელი
<> ნიშანი იკითხება როგორც /+-I, რაც სათანადო
ხმოვნებით გაფორმებული გამოხატავს ძველ ეგვიპტურ სიტყვა „თვალს“;

ასეე <> ნიშანი გამოხატავს „პირს“, რაც ძველ ეგვიპტურად, სათა-

ნადო ხმოვნებით გაფორმებული, გამოითქმოდა როგორც #537 და ა. შ.;
ე. ი. გრაფიკულად ეგვიპტურ დამწერლობაში მხოლოდ თანხმოვნები
აღინიშნება, ხოლო სათანადო ხმოვნები სიტყვებში წაკითხვის დროს
ჩაისმის თვით მკითხველის მიერ. ძველი ეგვიპტური დამწერლობის ეს
თავისებურება არის მიზეზი იმისა, რომ ძველი ეგვიპტური სიტყვების
ხმოვნითი ნაწილი, მათი ზუსტი ვოკალური შედგენილობა დღესაც
უცნობია მეცნიერებისათვის.
სწორედ ეს თავისებურება ეგვიპტური ჰიეროგლიფიკისა უნდა ყო-
ფილიყო გამოყენებული სემიტურ დამწერლობაში. სემიტური თავისი
გრამატიკული სტრუქტურით ენათა იმ ტიპოლოგიურ ჯგუფს განეკუთვ-
ნება, რომლებშიც სიტყვის საერთო, ლექსიკური მნიშვნელობა სიტყვის
თანხმოვნითი ნაწილით გამოიხატება, ხოლო თანხმოვნებს შორის განა-
წილებული ხმოვნები ძირითადად მხოლოდ გრამატიკულ ფუნქციას ასრუ-
ლებენ; ისინი ამ ტიპის ენებში რელაციურ ელემენტებად გეევლინება,
რომლებიც განსაზღვრავენ გარკვეული თანხმოვნებით შედგენილი სიტყ-
ვის სტრუქტურულ კლასსა და მის გრამატიკულ დანიშნულებას. ასე,
მაგალითად, სამი თანხმოვნისაგან შედგენილი, სემიტური ?:/ჩჩ ძირი,
რომელიც გამოხატავს საზოგადოდ „მეფობის“, „მფლობელობის“ მნიშე–
ნელობას, სხვადასხვა ხმოვნებით გაფორმებული შეიძლება აღნიშნავდეს
„მეფეს“, „სამეფოს“, „მეფობას“ და სხვადასხვა გრამატიკული შინაარ-
სის ზმნურ ფორმებს. ამ მხრივ კონსონანტურად ჩაწერილი სემიტური
ტექსტის წაკითხვა წარმოადგენს რთულ პროცესს ტექსტის დეკოდირე-
ბისას თანხმოვნებს შორის სათანადო ხმოვნების ჩართვით (შდრ. #X10-
#0Mი0/! 1974 : 101).
სემიტური ენის ამ სტრუქტურული თავისებურების გამო წმინდა
კონსონანტური წერა მეტად ეფექტური და ეკონომიური საშუალება
აღმოჩნდა ტექსტის წერილობითი ფიქსირებისათვის, და სწორედ ეს თა-
ვისებურება ეგვიპტური ჰიეროგლიფიკისა იქნა აღებული მოდელად ძვე-
ლი სემიტური დამწერლობის შექმნისას”.

#2 ძველი სემიტური კონსონანტური დამწერლობისათვი” პროტოტიპად ეგვიპტუ-

რი ჰიეროგლიფური დამწერლობის გამოყენებას საფიქრებელია, ისიც შეუწყობდა
ძველი სემიტური დამწერლობა. 53

ეგვიპტური დამწერლობის რამდენიმე ასეული ნიშნიდან მხოლოდ

ორი-სამი ათეული ნიშანი იქნა აღებული გრაფიკულად გამარტივებუ-
ლი სახით სემიტურ თანხმოვანთა გამოსახატავად. ამასთანავე ეგვიპტურ
ჰიეროგლიფურ ნიშანს, ს·ემიტურში გადმოღებულს, ის კონსონანტური
მნიშვნელობა კი არ ენახება რომლითაც იგი საკუთრივ ეგვიპტურ
ჰიეროგლიფიკაში იხმარებოდა: სათანადო ეგვიპტური ნიშნის მნიშვნე-
ლობა ითარგმნება სემიტურად, და სემიტურ სისტემაში ეს ნიშანი უკვე
აკროფონული პრინციპის მიხედვით იძენს შესაბამისი სემიტური სიტვ–
ვის თავკიდურა თანხმოვნის მნიშვნელობას. ასე, მაგალითად, ეგვიპტუ–
რი ნიშანი C= #- „სახლი“ ითარგმნება სემიტურად როგორც ხ2/
„სახლი“ და იძენს აკროფონულად ხ თანხმოვნის მნიშვნელობას; ასევე

ეგვიპტური <> /--I „თვალი“ გადმოდის სემიტურად როგორც M0/!

„თვალი“ და გამოხატავს უკვე "წ თანხმოვანს (მქღერი ფარინგალი); ან
ეგვიპტური #-3 „პირი“ ითარგმნება სემიტურად როგორც #6 „პირი“,
და სათანადო ნიშანი სემიტურ სისტემაში აღნიშნავს უკვე ი” თან-
ხმოვანს და ა. შ. :
ამ გზით შესაძლებელი ხდება მთელი რიგი ძველი სემიტური ნიშ-
ნების იდენტიფიცირება და მათი წარმომავლობის გარკვევა სათანადო
ეგვიპტური ჰიეროგლიფური ნიშნებისაგან. ამასთანავე ირკვევა, რომ ამ
ასო-ნიშანთა სემიტური სახელწოდებანი თარგმანს წარმოადგენს სათა-
ნადო ეგვიპტური სიტყვებისას. ამგვარ ნიშნებად სათანადო სახელწო–
დებით, გარდა ზემოთ დასახელებულისა, შეიძლება ჩაითვალოს სემი-

ხელს, რომ ეგვიპტურ წერით სისტემაში არსებობდა მთელი კლასი ცალი თანხმოვნის
გამომხატველი ნიშნებისა, რომლებიც აქ სპეციფიკური ფუნქციით იხმარებოდა.
ლოგოგრამების სილაბოგ რამებად (მარცვლის აღმნიშვნელ ნიშნებად) გარდაქმნა
ეგვიპტურში იწვევს ამგვარი სილაბოგრამების შემდგომ გამარტივებას, რის შედეგადაც
ისინი ფაქტიურად ცალი თანხმოენის გამომხატველნი ხდებიან. რომელიმე #3 ნიშანი,
რომელიც თავდაპირველად მხოლოდ „პირს“ აღნიშნავდა, თანდათან # თანხმოვნის
მნიშვნელობასაც იძენს; ანდა (ძ „ხელი“ ნიშანი უკვე ძ თანხმოვანსაც გამოხატავს.
ცალი თანხმოვნის გამომხატველ ნიშნად ჩამოყალიბების კიდევ უფრო მარტივ
პროცესს წარმოადგენს ცალთანხმოვნიანი სიტყვის აღმნიშვნელი ლოგოგრამის გარდა-
ქმნა, მაგალითად, „საკეტის“ აღმნიშვნელი § ლოგოგრამის გარდაქმნა (5) თანხმოვნის
გამომხატველ ნიშნად;
ამ გზით ძველ ეგვიპტურ ჰიეროგლიფურ დამწერლობაში ჩამოყალიბდა ცალი
თანხმოვნის აღმნიშვნელი ოცდაოთხი ნიშანი, რომლებიც სისტემამი უცხოური სიტყ-
ვების გადმოსაცემად და სპეციფიკურ ფონეტიკურ დანართებად გამოიყენებოდა (შდრ.
LVIV6, 19/8:/34).
54 ანბანური დერა
ტური ნიშნები ?შ/6იე"ბ „ხარი“, 6 „კავი“, /0ძ „ხელი“, #ხიი"ხ „ხე-
ლისგული“, #16 „წყალი“, (IL „თევზი“ (”6§0. სამხრ.-სემ. /:0M60§
იგველი“), #68 „თავი“, ძ616/M „კარი“ და სხვ.
მაგრამ მთელი რიგი სემიტური ნიშნები მათი სახელწოდებებით
აუხსნელი რჩება ამ თვალსაზრისით; შეუძლებელია ამ ნიშანთა რაიმე
ობიექტებთან იდენტიფიცირება რომელთა ნახატს ისინი თავდაპირვე-
ლად უნდა წარმოადგენდნენ. ასე, მაგალითად, გაჭირდებოდა ძველი სე-
მიტური 7V (1010! „აქლემი“ ნიშნის (ფონეტიკური მნიშვნელობა ძ),
რომლის პროტოტიპია სინაიტური #/- , აქლემის გამოსახულებასთან
გრაფიკული დაკავშირება. მეტიც შეიძლება ითქვას: ამ ნიშანთა სახელ-
წოდებები გაურკვეველია ეტიმოლოგიურად და მეტად პრობლემატურია
მათი იდენტიფიცირება და დაკავშირება რომელიმე სემიტურ სიტყვას-
თან (შდრ. ზემოთ). ყოველივე ეს ართულებს ჰიპოთეზას ძველი სემი-
ტური დამწერლობის წარმომავლობის შესახებ ერთი რომელიმე კონკ-
რეტული წყაროდან და კერძოდ ეგვიპტური ჰიეროგლიფიკიდან.
მთელი წყება სემიტური ნიშნების გრაფიკული მსგავსება კრეტეუ-
ლი ხაზოვანი დამწერლობის ნიშნებთან (#6M560, 1969: 263) აგრეთვე
ვერ ჩაითვლება საკმაო საფუძვლად ძველი სემიტური წერის კრეტული
დამწერლობიდან წარმომავლობის თეზის სასარგებლოდ.
სხვადასხვა წერით სისტემათა გავლენები სემიტურ დამწერლობაზე,
რასაკვირველია, არ გამოირიცხება, მაგრამ ერთი დამწერლობის ცალ-
კეულ ნიშანთა მსგავსება სხვა დამწერლობებთან ვერ გამოდგება საფუ-
ძვლად მათ შორის არსებული გენეტური კავშირების მტკიცებისათვის,
თუ ცალკეულ ნიშანთა გრაფიკულ მსგავსებასთან ერთად ამგვარ დამ-
წერლობათა შორის არ გამოვლინდა შინაგანი სტრუქტურული კავში-
რები წერის არსებით მახასიათებლებში.
ძველი სემიტური წერითი სისტემის უცხოური წარმომავლობის
ჰიპოთეზა უპირისპირდება თვალსაზრისი მისი წარმოშობის შესახებ
მთლიანად დამოუკიდებელი და ორიგინალური შემოქმედების საფუძველ–-
ზე ამ თვალსაზრის ბოლო დროს იცავს გამოჩენილი ამერიკელი
ასირიოლოგი და კუნეოლოგი ი. გელბი (C9-Iხ 1963:139-–7146).
ი. გელბის მიხედვით, ძველი სემიტური წერითი სისტემის ყოველი
ნიშანი წარმოადგენს გარკვეული გრაფიკული ხერხით შედგენილ წერით
სიმბოლოს, რომელსაც კონკრეტული ფონეტიკური მნიშვნელობა მიე-
ნიჭა ენის კონსონანტურ ფონემათა გამოსახატავად. ზოგი ნიშანი შე-
იქმნა როგორც ერთგვარი გრაფიკული ვარიანტი შეთხზული ნიშნისა.
ასეთ დამოკიდებულებას ავლენენ ერთმანეთთან შემდეგი ნიშნები:
ძველი სემიტური დამწერლობა §5

შხ ღა MM »ა:ხ

წ იი ღა % თო

IL ჯგკაი და 3 ა5ოიM

+ ხი და დ §6ხი

სათანადო ნიშნები განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან გარკვეული ხა-

ზის მიმატებით ან გამოკლებით, რაც წარმოადგენდა ერთგვარ გრაფი-
კულ ხერხს შეთხზული ნიშნებიდან განსხვავებული ფონეტიკური (კონსო-
ნანტური) მნიშვნელობების მქონე ახალი ნიშნების შექმნისას.
ეს პროცედურა დამწერლობის ნიშანთა შექმნისა შეიძლება ტიპო-
ლოგიურად შეუდარდეს თანამედროვე პრიმიტიულ საზოგადოებებში დამ-
წერლობის შექმნის ცდებს ამ თვალსაზრისით მეთოდოლოგიურად
გაუმართლებელია ვეძიოთ ძველი სემიტური დამწერლობის უცხოური
წყაროები. მთელი რიგი გრაფიკული დამთხვევები, რასაც ძველი სემი–
ტური დამწერლობა სხვადასხვა სისტემებთან (მათ შორის ეგვიპტურ–
თან) ავლენს, შემთხვევითი ხასიათისაა და არ უნდა მოწმობდეს მათ
შორის არსებულ ისტორიულ კავშირებს.
თუმცა თეორიულად შეუზღუდველია რაოდენობა ლინეარული (ხაზო-
ვანი) ნიშნების,ა რომლებიც შეიძლება შეიქმნას გრაფიკულად მარტივი
ხაზებისა და წრეხაზის ნაირგვარი კომბინაციით, მაგრამ პრაქტიკულად
დამწერლობათა ხელოვნურად შექმნის დროს გრაფიკულ სიმბოლოთა ნაირ–
სახეობა საკმაოდ შეზღუდულია და შემოიფარგლება ამგვარი გრაფიკუ-
ლი ელემენტების მარტივი კომბინაციებით. ამით უნდა აიხსნებოდეს ის
თვალსაჩინო თავისებურება სრულიად სხვადასხვა დამწერლობათა სისტე–
მებისა, რომ ისინი მთელ რიგ გრაფიკულად მსგავს ნიშნებს შეიცავენ?.

#2 ამ მხრივ მეტად საგულისხმოა მთელი რიგი ხელოვნურად შექმნილი წერითი

სისტემები თანამედროვე პრიმიტიულ საზოგადოებებში (##(0ძ/!Cჩ /937; /933) და
აგრეთვე ხელოვნური ანბანური სისტემები, შექმნილი ბავშვების მიერ თავიანთი ურთი–
ერთობისათვის, აღსანიშნავია,, რომ გეომეტრიული ფორმის ხელოვნურად შექმნილი
ნიშნები ამგეარ სისტემებში ზოგ შემთხვევაში საოცერადჯ წააგავს ძველი სემიტური დამ–
წერლობის გრაფიკულ სიმბოლოებს. საინტერესოა, რომ ერთმა ცხრა წლის გოგონამ,
 56 ანაანური წერა

ამგვარად შექმნილი ორიგინალური ძველი სემიტური· დამწერლობა

რთულდება ნიშან-სიმბოლოთა სპეციფიკური სახელწოდებებით, ნიშან–
თა ეს სახელწოდებები ნიშნის მიერ თავდაპირველად გამოხატული ობი-
ექტების სახელებს კი არ წარმოადგენს, საიდანაც აკროფონული პრინ-
ციპის მიხედვით წარმოიქმნება თითქოს სათანადო ნიშნის კონსონან-
ტური მნიშვნელობა, არამედ პირიქით, ეს სახელწოდებები ხელოვნუ-
რად შეირჩა სათანადო ნიშნებისათვის სიტყვათა თავკიდური თანხმოვ-
ნის მიხედვით, რომელიც საერთოა ნიშნის მიერ აღნიშნულ თანხმოვან–
თან. ასე, მაგალითად, 9 წ ნიშანს ძველი სემიტური სისტემისა ეწო-
და #16L „აქლემი“ სახელი არა იმიტომ, რომ იგი თავდაპირველად
აქლემის გამომსახველი იყო, არამედ პირობით, იმის გამო, რომ ეს სე-
მიტური სიტყვა ყ თანხმოვნით იწყება, რომელიც შესაბამისი გრაფი–
კული სიმბოლოთი გამოიხატებოდა; ასევე, % ნიშანს ეწოდა 160I6ი"
არა იმის გამო, რომ იგი ხარის თავს გამოსახავს, არამედ იმიტომ, რომ
სემიტური ?610ის „ხარი“ სიტყვა თავკიდურ თანხმოვნად ? ფონემას
შეიცავს, რომელიც სათანადო გრაფიკული სიმბოლოთი გადმოიცემოდა.
ძველი სემიტური წერითი სისტემის ნიშანთა ამგვარი სახელწოდე–-
ბანი ერთგვარი მნემონიკური საშუალება იყო ნიშანთა დახსომებისა, და აქ
ისეთსავე ვითარებასთან უნდა გვქონდეს საქმე, როგორც სლავურ „გლა-
გოლიცაში“ ან გერმანიკულ რუნულ დამწერლობაში, სადაც გრაფიკული
ნიშნები სწორედ ამ პრინციპის მიხედვით იძენენ თავიანთ სახელწოდე-
ბებს (მდრ. სლავურ გლაგოლიცაში: ძ=V0თ2 „მე“, ხ=ხV#! „ასო“,
ხ=V90ძ! „ცოდნა“, C=(/I!0ძ00L „სიტყვა“, ძ=ძინჯ0 „სიკეთე, ქონება4
და ა. შ.).
ამით უნდა აიხსნებოდეს ის შეუსაბამობა ძველ სემიტურ დამწერ-
ლობაში ნიშნის სახელწოდებასა და მის გრაფიკულ ფორმას შორის,
რაც ასე საეჭვოს ხდის სემიტური წერითი სისტემის ერთი რომელიმე
უცხოური (კერძოდ, ეგვიპტური) წყაროდან მომდინარეობას და სათა-
ნადო ნიშნებში კონსონანტური მნიშვნელობების წარმოქმნას აკროფო-
ნული პრინციპის მიხედვით.
ძველი სემიტური წერის წარმოშობის ეს ორივე საპირისპირო
თვალსაზრისი შეიცავს როგორც ძლიერ, ისე სუსტ მხარეებს. ჰიპოთეზა

რომელსაც ამოცანა დაუსაზეს, შეექმნა ანბანი ხელოვნური გრაფიკული ნიშნებით, შე–

თხზა ოცდაექვსნიშნიანი ანბანი რომლის შვიდი სიმბოლო ზუსტად დაემთხვა ძველ
სემიტურ ნიშნებს, ხოლო დანარჩენი ნიშნები წააგავდა სინიტურ, კრეტულ ან კვი-
პროსულ წერილობით ნიშნებს (შდრ. C66Iხ /963:/46).
ძველი სემიტური დღამდერლობა 57

სემიტური დამწერლობის ეგვიპტურიდან წარმომავლობის შესახებ ვერ

ხსნის თანმიმდევრულად და სრულად სემიტური წერის მთელ რიგ მნიშვნე–
ლოვან სტრუქტურულ თავისებურებებს. აუხსნელი რჩება ამ თვალსა-
ზრისით ერთი ჯგუფი ნიშნების წარმომავლობა, მათ ფონეტიკურ მნიშე-
ნელობათა და სახელწოდებათა საკითხი, რაც ამ თვალსაზრისს სისტე-
მურობასა და თანმიმდევრულობას უკარგავს.
ნიშანთა და მათ ფონეტიკურ მნიშვნელობათა დამოუკიდებელი
და ნებისმიერი თხზვის შედეგად სემიტური დამწერლობის მთლიანად
ორიგინალურ ნიადაგზე წარმოშობის თეზისი მეთოდოლოგიური ხასია-
თის პრინციპულ სირთულეებს შეიცავს. ძნელი წარმოსადგენია, რომ
ძველი წელთაღრიცხვის მეორე ათასწლეულის პირველ ნახევარში გა-
რეგანი გავლენებისაგან სრულიად დამოუკიდებლად "შექმნილიყო პრინ–
ციპულად ახალი ტიპის წერითი სისტემა, რომელიც თვისებრივად გან-
სხვავებულ ეტაპს წარმოადგენს დამწერლობის განვითარების ისტორია–-
ში. ამ რანგის მოვლენები კულტურის ისტორიაში არ ხდება გარემომ-
ცველი თანადროული კულტურული ფაქტორებისაგან დამოუკიდებლად
ღა იზოლირებულად. ამგვარი სიახლე კულტურულ ცხოერებაში, ერთ-
გვარი თვისებრივი ნახტომი, რაც თავის დროზე სემიტურ კულტუ–
რულ სამყაროში განხორციელდა, უნდა წარმოადგენდეს მთელი იმ
დროისათეის დაგროვილი ცოდნის გადამუშავების და თვისებრივად
ახალ დონეზე აყვანის შედეგს.
ამ თვალსაზრისით კონსონანტური სემიტური დამწერლობის ყვე-
ლაზე რეალურ წინამორბედად შეიძლება მაინც ეგვიპტური ჰიერო–-
გლიფიკა ჩაითვალოს, რომელიც წარმოადგენდა წერილობითი ნიშნე-
ბის კონსონანტური მნიშვნელობით ხმარების ნიმუშს. ეგვიპტური დამ-
· წერლობა ქმნიდა ამ მხრივ მოდელს ახალი ტიპის სემიტური დამწერ–
ლობისათვის. სემიტური წერითი სისტემის პრინციპული სიახლე მდგო-
მარეობს სწორედ თითოეული სიმბოლოს საშუალებით ცალკეული
თანხმოვნის აღნიშვნაში.
სემიტური დამწერლობის თანმიმდევრული ტცალთანხმოვნიანობა,
რაც -მას თვისებრივად ახალი ტიპის დამწერლობად აქცევს, შესაძლე–-
ბელია აღმოცენებულიყო რთული ეგვიპტური სისტემის იმ ნიშანთა
(050. ქეესისტემის) გავლენით, რომლებიც „ცალ თანხმოვანს გამოხა–
ტავდნენ. ეგვიპტური ჰიეროგლიფიკის ეს ქვესისტემა შესაძლებელია
გამხდარიყო მოდელი ცალთანხმოვნიანობის პრინციპის გატარებისა
სემიტური ენისათვის შექმნილ დამწერლობაში. ·
თვით ნიშანთა მოხაზულობის საკითხი ახალი ტიპის სემიტურ დამ–
წერლობაში და მათი კონკრეტული კონსონანტური მნიშვნელობები,
58 ანაანური დერა

მათი წარმომავლობა ამა თუ იმ კონკრეტული ნიშნებიდან თუ მათი

დამოუკიდებლად შექმნა ორიგინალური გრაფიკული თხზვის შედეგად
არ წარმოადგენს პრინციპული მნიშვნელობის პრობლემას. ეს საკითხი
სხვადასხვა ნიშნების მიმართ შესაძლებელია ყოველ კონკრეტულ შე-
მთხვევაში სხვადასხვაგვარად გადაწყდეს. პრინციპული ღირებულების
მქონეა ამ შემთხვევაში თვით შინაგანი სტრუქტურული თავისებურება
ძველი სემიტური დამწერლობისა–– მისი ცალთანხმოვნიანობა, რითაც
იგი, პირველად დამწერლობის ისტორიაში წარმოგვიდგება როგორც
კონსონანტური ასოთდამწერლობა.
ამაშია ძველი სემიტური წერითი სისტემის პრინციპული სიახლე
დანარჩენ თანადროულ და ქრონოლოგიურად ადრინდელ დამწერლო-
ბებთან შედარებით, და ეს პრინციპული სიახლე ძველი სემიტური კონ–
სონანტური დამწერლობის სახით, სავარაუდოა, შეიქმნა ეგვიპტუ-
რი ჰიეროგლიფური წერილობითი სისტემის ზეგავლენით,

10. ძველი სემიტური დკმწერლობსკ როგორც

წერის პონსონანტურ-სილაბგური სისტემა
ას წარმოადგენს სტრუქტურულად ძველი სემიტური წერითი სისტემა
და მისგან წარმომდგარი გვიანსემიიტური დამწერლობანი, რა არის
ამ წერითი სისტემის შინაგანი სტრუქტურული მახასიათებლები? რო-
გორც აღნიშნული იყო, ძველი სემიტური წერითი სისტემა ფინიკი-
ური, ქანაანური და არამეული დამწერლობების (და მათგან
წარმომდგარ სხვა სემიტურ დამწერლობათა) სახით წარმოადგენს კონ-
სონანტურ გრაფიკულ სისტემას, სადაც თითოეული გრაფემა გამოხატავს
ცალკეულ თანხმოვან ფონემას. ამის შესაბამისად, ძველ სემიტურ ენებ-
ში წარმოდგენილი ოცდაორი თანხმოვანი ფონემა (თუ ოცდასამი ––
§-–8§ დაპირისპირების არსებობის შემთხვევაში) გამოიხატება ოცდაორი
გრაფემის საშუალებით.
ძველი სემიტური წერითი სისტემის ამ თავისებურების გამო ამ
სისტემას (და მისგან წარმომდგარ ყველა დანარჩენ წერით სისტემას)
ხშირად „ან ბან ურ“, ან „ალფაბეტ ურ“, დამწერლობად განიხილა–
ვენ (შდრ. LXVI906- 1948:130). მაგრამ რამდენად შეესაბამება სემიტუ-
რი წერითი სისტემი სტრუქტურული მახასიათებლები იმას, რომ იგი
„ანბანურ“ წერით სისტემად იქნეს კვალიფიცირებული?
თუ ჩვენ ანბანურ დამწერლობას განვსაზღვრავთ როგორც ისეთ
წერით სისტემას, სადაც ენის თითოეული ფონემა (და ზოგ შემთხვევა-
ძველი სემიტური ღამწზერლობა 59

ში ფონემის ვარიანტებიც)--როგორც კონსონანტური, ისე ვოკალური-–

სპეციალური გრაფიკული ნიშნით არის გამოხატული (როგორც ეს, მა-
გალითად, ბერძნულ, ლათინურ, ქართულ, სომხურ და სხვ. სისტემებ-
ში გვაქვს), ძველი სემიტური წერითი სისტემა (და მისგან წარმომდგა-
რი ისტორიული სემიტური დამწერლობანი) ვერ ჩაითვლება თანმიმ-
დევრულ „ანბანურ“ ასოთდამწერლობად. ამგვარ თვალსაზრისს სემი-
ტური დამწერლობის მიმართ გამოთქვამდა ჯერ კიდევ ჰ. პედერსენი
(920ძი-560. 193I!: 142, 180 და შმდ.); ამავე თვალსაზრისს ავითარებს
ბოლო ხანებში ი. გელბი (C96Iხ /963:/48 და შმდ.; I980; მაგრამ.
შდრ. VII/ბოძი”II I977:573)..
მართლაც, ძველ სემიტურ წერით სისტემას არ გააჩნია სპეცია-
ლური ნიშნები ხმოვნების გამოსახატავად და ამიტომ ყოველი ნიშანი,
რომელიც კონსონანტურ ნიშნად, თანხმოვნის გამომხატველ სიმბოლოდ
არის მიჩნეული, არსებითად მარცვლის, ე. ი. თანხმოვანი +სმოვანი
მიმდევრობის, გამომსახველად გვევლინება. რამდენადაც სემიტური სის-
ტემის თითოეული „კონსონანტური“ ნიშანი, მაგალითად ხ, შესაძლე-
ბელია წაკითხულ იქნეს სხვადასხვა კომბინაციებში როგორც ხი, ხ4,
ხ!, ხი, ხი, ე. ი. შესაბამისი თანხმოვანი პლუს ნებისმიერი ხმოვანი,
ასეთი ნიშანი უნდა განიხილებოდეს არა საკუთრიე კონსონანტურ ნიშ-
ნად, არამედ სილაბურ (მარცვლოვანი ღირებულების მქონე) ნიშნად,
რომელიც გამოხატავს კონკრეტულ თანხმოვანს მასზხე დართული სხვა-
დასხვა ხმოვნით; ასეთი ხმოვანი განისაზღვრება ნიშნის სენტაგმატიკით,
ანუ მისი ხმარებით სხვა ნიშნებთან კომბინაციაში ამა თუ იმ სიტყვისა
თუ გრამატიკული ფორმის ფარგლებში. ამ თავისებურებით სემიტური
ტიპის „სილაბური“ დამწერლობა განსხვავდება საკუთრივ სილა-
ბური წერითი სისტემისაგან, სადაც თითოეული ნიშანი (გრაფიკული
სიმბოლო) გამოხატავს თანხმოვნის (ან თანხმოვანთა) კომბინაციას
განსაზღვრულ კონკრეტულ ხმოვანთან.
ძველი სემიტური დამწერლობის სილაბური ხასიათი ვლინდება
აგრეთვე ამ დამწერლობიდან წარმომდგარ ეთიოპურ და ინდურ
წერით სისტემებში. ამ უკანასკნელში ძირითადი გრაფიკული სიმბოლო
გამოხატავს არა ცალკეულ თანხმოვანს, არამედ შესაბამის თანხმოვანს
თანდართული თ-ხმოვნით: ნთ, ძი, «თ და ა. შ. ხმოვანი აქ ყოველ
ნიშანში იმპლიციტურად იგულისხმება. დანარჩენი ხმოენები გამოიხა-
ტება სპეციალური ნიშნებით, ხოლო უხმოვნობის აღსანიშნავად (ე. ი.
თანხმოვნისა ძი-ხმოვნის გარეშე) გამოყენებულია სპეციალური ნიშანი
(ინდ. V(I6I0), რომელიც იძ-ხმოვნის ერთგვარ ნეიტრალიზაციას ახდენს
60 ანბანური წერა

და არსებითად სილაბურ ნიშანს მარცვლის მხოლოდ თანხმოვნითი ელე–

მენტის გამომხატველად აქცევს-
ანალოგიური ფუნქციით გვიანსემიტურ დამწერლობებში (ებრა-
ულში, სირიულში, არაბულში), სადაც მოგვიანებით შემოიღეს
დამატებითი დიაკრიტი კული ნიშნები ხმოვნების გამოსახატავად, იხმარება
სპეციალური ნიშნები: ებრ. §-V)6, სირ. „I0/MC/6M6, არაბ. §V/6/.
სემიტური დამწერლობის მკაცრად კონსონანტური ბუნების შემთ-
ხვევაში ზედმეტი იქნებოდა ისეთი დამატებითი ნიშნის შექმნა, რომე-
ლიც „უხმოვნობას" გამოხატავს, ე. ი. ნიშნის ხმარებას კონკრეტულ
შემთხვევაში წმინდა კონსონანტური ფუნქციით (შდრ. აგრეთვე 50/IIIIL
1954:216 –– 227).
ამგვარად, მიუხედავად სემიტური წერითი სისტემის ამ სტრუქტუ-
რული მახასიათებლისა, იგი ვერ ჩაითვლება თანმიმდევრულ „სილა-
ბუ რ“ დამწერლობად, რომლის დამახასიათებელი თავისებურებაა გრაფი–
კული ნიშნების მიერ კონკრეტული სილაბური, მარცვლითი ერთეულე-
ბის გამოსახვა. მეორე მხრით, იგი ვერ ჩაითვლება ვერც თანმიმდევრულ და
მკაცრად განსაზღვრულ „ანბანურ“ დამწერლობად, სადაც გრაფიკული
ნიშნები გამოხატავენ ენის როგორც თანხმოვნითი, კონსონანტური. ისე
ხმოვნითი, ვოკალური კლასის ცალკეულ ფონემურ (#6§0. ბგერით)
ერთეულებს.
ვოკალურ ფონემათა აღუნიშვნელობა დამწერლობაში წერით სის-
ტემას ერთგვარ შუალედურ სისტემად აქცევს საკუთრივ „სილაბურ“
და მკაცრად „ანბანურ“ სისტემათა შორის. ეს არის სტრუქტურული
თვალსაზრისით ერთგვარი „ნარევი“ სისტემა, გარდამავალი საფეხური
„სილაბურ“ და საკუთრივ „ანბანურ“ სისტემებს შორის. ამ სტრუქ-
ტურის წერით სისტემას შესაძლებელია „კონსონანტურ-სილა-
ბური“ სისტემა ეწოდოს.
ასეთი წერითი სისტემა კონსონანტურია პარადიგმატულად
(ე. ი. თითოეული ნიშანი პარადიგმატიკაში ცალკეულ თანხმოვანს გამოხა-
ტავს), მაგრამ სილაბურია სინტაგმატურად (ე. ი. თითოეული
ნიშანი, სხვა ნიშნ ებთან კონ კრეტულ სინტაგმატურ გარემოცვაში მოცე-
მული, გამოხატავს გარკვეულ“ თანხმოვანს რომელიმე მომდევნო ხმოვნით
ან უხმოვნობით, რასაც მოცემული სიტყვის სტრუქტურა განსაზღვრავს).
ამ თვალსაზრისით სემიტური ტიპის „კონსონანტურ-სილაბური“
დამწერლობა არსებითად განსხვავდება საკუთრივ „სილაბური“ დამწერ-
ლობისაგან რომლის გრაფიკული სიმბოლოები კონკრეტულ მარცვ-
ლებს გამოხატავენ (ე. ი. თანხმოვნისა –– #6§0. თანხმოვნებისა
–– და
ხმოვნისაგან შემდგარ გარკვეულ მიმდევრობებს) როგორც სინ ტაგმა-
ძველი სემიტური დავწერლ ობა 61

ტურად, ისე პარადიგმატულად (შღრ., მაგალითად, ბერძნული

8-ხაზოვანი დამწერლობა, სოლისებრი დამწერლობის სილაბური ნიშ-
ნები და სხვ.).
უნდა აღინიშნოს, რომ დამწერლობათა ის სისტემები, რომელთაც
საფუძვლად სემიტური წერითი სისტემა უღევთ ან რომლებიც მის
უშუალო გაგრძელებასა და მოდიფიკაციას წარმოადგენენ, სტრუქტუ–

არამეული. გაროფთი
ა ” # ი“ ძ. ?;: 7“ 7. 7ი
ხ 7 # “ ხი | ხM
/#
ყ | #» ი ყი |%#M
ძ # ·# ( L( ით | 3 ძMი5/ძი 7 «M
” |7) 1L 2 2 ჩი
სა 7 7 სძ
2 |7%>C/ | »” X | შ0 | #VM
M IM იVI /7 §0
1 I#224 “ ყძ
777 „ | #9
' . / C /7/ Iძ
” MM V | +7-„C | Iძ
”M 7 § ჯ ე /” Mწ”იძ« /' ოი #7 ჩი
8 9 2 #X §0
ხს 2 /) /2 | იძ | ჩიM
8 | /-/7/ ჯ» ბთ | #V9M
ყძყ | 72% რ #X#Mძ
LI779% 7 „ძ
§ | #“%7 “/' | აძ
ჯ # /# – 10 # (4 #- CM 27 :M

ტაბულა 8
 62 ანბანური წერა

რულად ხასიათდებიან „კონსონანტურ-სილაბური4“ წერის ამგვარი ნარე–

ბუნებით ღა მოკლებულნი არიან საკუთრივ „ანბანური“ წერითი
სისტემებისათვის სტრუქტურულ
დამახასიათებელ ნიშნებს.
წერილობით სისტემათა ამ წყებაში დგას დამწერლობის ინდური
სისტემები, პირველ რიგში ქა რო შ თ 5 - დამწერლობა (#ჩ0/-05/MI), რო-
მელიც სემიტური წერის არამეული სახეო ბისაგან უნდა მომდინარეობდეს
იხ. ტაბულა 8; შდრ. I#6050” 1969:355) და აგრეთვე, შესაძლებელია,
(იხ. ტაბულ ბრ5ჰმი- დამწერლობა
ძგ. ირანული დამწერლუბა (თს, რომლისგა-
2 ნაც წარმოდგება კლასი-
C ნ კური ინდური დევა-
CC ნაგარი5-დამწერლობა.
5 დ სპეციალური ვოკალური
ფალაური ფარსული <6 5 ნიშნების მიუხედავად,
უ ყოველი „კონსონანტე-
VV ა Vო7/ ა , რი“ ნიშანი იმპლიცი-
ს 7 231 2 ტურად "გულისხმობს
»X> > >5 > ყწ ძ#-ხმოვნს სათანადო
23 | 7 2 ' ძ თანხმოვნის მომდევნოდ
2( ” 2 ჩი.) M (შდრ. Vიხ60, 1856).
24 · 49 ს : საინტერესოა ამ
I ს! ბ. 2 ( 2 თვალსაზრისით აგრეთვე
Vყო|) L I" ჩ ს | არამეულ ნიადაგზე შე-
ი) .- | ყე " I ქმნილ ირანულ დამწერ-
ყ3ყII » ა X ლობათა სტრუქტურუ-
345C – ლი მახასიათებლები. აქ
L5”» | ა V/3) ! "| _ შემოდის პირველ რიგში
აბს ” შაა “ საშუალო ირანულ ენა-
პჰX0V ) |,ე# | 2 ' თა ჩასაწერად შექმნილი
ჰ)» »”» იხ” » ფარსული (#0/5!V%)
» – და ფალაური (#04/-
V # 0 00 /ჩ # ; IიხIXV) მარეი
თშ. რომლებიც ძვ. წელთაღ-
L » LLC წ რიცხვის V –II საუ-
ყა» 7 +/3 ს" » კუნეებში მესოპოტამიასა
ლ | / | M”+| XX | « და ეგვიპტეში გავრცე-
ლებული არამეული წე–-
ი | #” X ნ; ჩ ' რის სახეობისაგან უნ-
ტაბულა 9 “და მომდინარეობდეს (იხ.
ძველი სემიტური დამწერლობა 63

ტაბულა 9). არამეული დამწერლობის მსგავსად, ფალაური დამწერლობა

განარჩევს თანმიმდევრულად „თანხმოვნით“ ნიშნებს, რომლებიც, ამდე-
ნად, იმავე აზრით კონსონანტურ-სილაბური ღირებულების ნიშნებია.
ხმოვნების გამოხატვა არ არის აქ თანმიმდევრულად გატარებული,
თუმცა რიგი თანხმოვნები, კერძოდ 7, / და CV), აქ უკვე ხმოვნების
გამოსახატავადაც გამოიყენება, შესაბამისად ძ, 0; (L, I, 6 და V, V, 0
ვოკალური ელემენტებისათვის (შრდ. V#0/50.7 1969 : 42! და შმდ.;
ჰიოიჩი 1925; 50010. I1895-- 1901:253 და შმდ.).
ანალოგიური ხასიათისა მანიქეური დამწერლობა, სოღ-
დური დამწერლობა და შუააზიური წრის სხვა წერილობითი სისტე-
მები, რომლებიც ამგვარადვე სემიტურ გრაფიკულ ნიადაგზეა წარმო-
ქმნილი (შდრ./76/15(1წ I958 : 58 და შმდ.).
ძვლ სემიტურ დამწერლობას უკავშირდება აგრეთვე ე. წ.
„იბერიული დამწერლობა“, რომლითაც შესრულებულია პირე-
ნეს ნახევარკუნძულზე აღმოჩენილი მრავალრიცხოვანი წარწერები.
აქამდე ცნობილი უძველესი წარწერა –– ალკოის ტყვიის ფირფიტა
-–
თარიღდება ძველი წელთაღრიცხვის IV --III საუკუნეებით. იბერიული
წარწერების ძირითადი” მასა მნიშენელოვნად უფრო გვიანდელ პერიოდს
განეკუთვნება.

C-”წჩი”/ ი | სთ
MხCხხ# + 2 LL 9-ბ60(V...
„ IV . I” M ხL
" M MM ი XXXX ხი (ჯ9, M)
4 #2 « 0 (1)
,' # / ! X ძი (ი)
ძ9ძ0ი · 8დ2<2808 % (ძი)
დდტ59?9 ” ს VI M2ვ «+ (94, LM)
VIXI2II2<IMსMსწ»” (ს) VVIII ი
'M– » რფთ (CV (ძს, II")
#81 . #40406020 თი (ძი)
MM , «C200060CC “«
“I X ჯ 5 /V თ! (CL)
X X X 27. თი (99)
უდლ 96M (წ9)

ტაბულა 10
64 ანბანური წერა

წარწერების ენა ჯერ კიდევ მეტად სუსტად შესწავლილი ძველი

იბერიული ენაა. ამავე დამწერლობით "შესრულებული იბერიული წარ-
წერების ერთი ჯგუფი წარმოგვიდგენს ინდოევროპული მოდგმის „კელტ-
იბერიული ენას.
იბერიული დამწერლობის ნიშნები ძირითადად CV-(ე.ი. თან-
ხმოვანი+ხმოვანი) სტრუქტურის მარცვლის გამომხატველი სიმ-
ბოლოებია. ნიშნების მხოლოდ ერთი ნაწილი აღნიშნავს აქ (ცალკეულ
ხმოვნებსა და თანხმოვნებს, რაც ბერძნული ანბანის გავლენას მიეწე-
რება (იხ. ტაბულა 10), შდრ. „7L»VMი» I963:298--30!; VIMI6/-
ი)0II.. 1962.
ამავე დამწერლობით შესრულებულია წარწერები მონეტებზე, რომ-
ლებიც იბერიულ საკუთარ სახელებს წარმოადგენენ. ამ სახელთა გაი-
გივებამ ბერძენ-რომაელ ავტორთა მიერ გადმოცემულ იბერიულ სახე-
ლებთან შესაძლებელი გახადა დაედგინათ იბერიული დამწერლობის
მთელ რიგ სიმბოლოთა ფონეტიკური მნიშვნელობები (80/0/თ 1957):

|“ /V ყ/ ი X (<) ჯ-I-ძI---ძთ(-”) 'IM#06თ

I IV V//MII სთ-წ-(0-L-ი /ჰი(=თა1»

« ML § # LC C6-ტდ-გ-ჩ-C MVთთთ

IC ჩ /· «-თ-Cთ "IთXXთ

1I. სმოვნის გამოსატვასა სქმიტურ დამწერლობაში

გელი სემიტური წერითი სისტემა (კერძოდ, უძველესი ფინიკი-

ური) არ იცნობს ნიშნებს საკუთრივ ხმოვნებისათვის, და ეს არის
სემიტური წერის ყველაზე · არსებითი სტრუქტურული მახასიათებელი,
რაც მას ერთგვარი ნარევი „კონსონანტურ-სილაბური“ დამწერლობის
ხასიათს ანიჭებს.
ჰძველი სემიტური დღამფერლობა 65

რომელიმე ფინიკიური ?ხ დაწერილობა წაიკითხება როგორც 7ძხ

„მამა“, ისე ?იხ-' „მამაჩემი“: „იჩ! წაიკითხება როგორც იჩხი'ი!ძ
„გააკეთა“, ისე 0M0“იIM9 „გააკეთეს“; დაწერილობა M; იკითხება არა რო-
გორც იხ? „მამაჩემი“, არამედ როგორც ?იხ!()0 „მამაჩემის“, სადაც წ)
ნიშანი გენეტივის ფორმაში წარმოდგენილ / თანხმოვანს (-65/. ნახევარ-
ხმოვანს) ასახავს.
უფრო გვიან სემიტურ წერაში ჩნდება თავისებურება გრძელი(ჯ
და # ხმოვნების გამოხატვისა შესაბამისად / და დ) ნიშნებით. თუ უძ-
ველეს ფინიკიურში ?ხ და 3; დაწერილობა განასხვავებს ერთმანეთი-
საგან სახელობითი ბრუნვის ?იხ; „მამაჩემი“ და გენეტივის ?იხ(/ი
„მამაჩემის“ ფორმებს, უფრო გვიან ?:ხ/ დაწერილობანი უკვე ?ძხ! „მა-
მაჩემი“ და 2იხ(/ი „მამაჩემის“ ფორმათა საერთო გამომხატველია,
საპირისპიროდ ?ხ ·დაწერილობისა, რომელიც უკვე როგორც მარტივი
2ძხ „მამა“ სიტყვა იკითხება (შდრ. /##”I0ძ-ICM 195I1:39 და შმდ.).
ასევე მოაბურ მეშა” ს წარწერაში ?8V- იკითხება როგორც ?/438/
„ასურეთი“ (თ) ნიშნით გრძელი “ ხმოვნის გამოსახატავად), რაც ჩვეუ-
ლებრიე ?§/ დაწერილობით გადმოიცემოდა. .
_ ებევე შეეხება ძველ ებრაულ #XV/ძ „დავით“ დაწერილობას (/-
ნიშნით ( ხმოვნის გადმოსაცემად) #Mძ დაწერილობის პარალელურად,
სადაც ეგევე ხმოვანი არ გამოიხატება სპეციალური გრაფიკული ნიშნით.
ამგვარი „სრული დაწერილობა“ (§0C-(ი1:0 0000) გვიან სემიტურში
უპირისპირდება „ნაკლულ დაწერილობას“ (§60:0/(I0 ძი/60IIხი), რომე-
ლიც სწორედ უძველესი სემიტური წერისათვის დამახასიათებელ ვითა-
რებას ასახავს, სადაც სიტყვის შემადგენელი ხმოვნითი, ვოკალური
ელემენტები“?არ გამოიხატება სპეციალური ნიშნების საშუალებით.
ხმოვანთა აღსანიშნავად გამოყენებულ ამგვარ თანხმოვნით ნიშნებს
„კითხვის დედანი“ -- #?0I/6– I0CI/1:0/15 -–- ეწოდება. რაც ევროპულ
გრამატიკულ ლიტერატურაში ებრაული ?!ი!Iნ,ხ ჩხ000” „116 ტერმი–
ნის თარგმანს წარმოადგენს.
უფოო გვიან პერიოდში ი!ი1-05 (20((0III5 ფუნქციით გამოიყენება
მთელი რიგი თანხმოვნითი ნიშნები, კერძოდ ?6/6#-, #6. აგრეთვე /16/ჩ და
ი/ის, რაც უკვეე ფაქტობრივად ხმოვანთა აღნიშვნის ჩამოყალიბებას
ნიშნავს სათანადო წერით სისტემებში.
ხმოვანთა ამგვარი MI0I/0§ I0C6(1011§5 სამუალებით გამოხატვა საკ-
მაოდ ხშირია ისეთ გვიანსემიტურ სისტემებში, როგორიცაა ახალ-
პუნური და მანდეური: სპეციფიკური კონსონანტური ნიშნე-
ბის სამუალებით ხმოვანთა თანმიმდევრული გამოხატვის ეს თავისებურე-
5. თ. გამყრელიძე
66 ანბანური წერა

ბა ხდება საფუძველი სემიტურიდან მომდინარე სისტემებში (მანიქეურ-

ში, სოღდურში და სხვ.).
ძნელი სათქმელია, თუ რამდენად იყო ამგვარი „სრული დაწერი–
ლობის“ (ანუ ხმოვანთა აღნიშენის) ჩამოყალიბება გვიანსემიტურ სის–
ტემებში სისტემის შინაგანი განვითარების შედეგი ან ბერძნულ-ლათი–
ნური წერითი სისტემების გავლენა, სადაც ხმოვანთა გამოხატვა დამოუკი-
დებელი გრაფიკული ნიშნებით უკვე სისტემის შინაგან სტრუქტურულ
მახასიათებელს წარმოადგენს. ყოველ შემთხვევაში, ძველ სემიტურ დამ–
წერლობაში §C/'0I(10 01000, ხმოვნების გამოხატვა /, ს), : და 'ხ ნიშ-
ნებით, არ . წარმოადგენს სისტემის სტრუქტურულ თავისებურებას და
სპორადულ ხასიათს ატარებს”.
ისტორიულად პირველ ნიმუშს თანმიმდევრული ანბანური დამწერ–
ლობისას, სადაც კონსონანტური და ფუნქციურად ტოლფასი ვოკალუ-
რი ნიშნები ერთიან ავტონომიურ სისტემას ქმნიან, წარმოადგენს ბერძ-
ნული წერითი სისტემა რომელიც ძველ სემიტურ წერით სისტემას
ემყარება და ძველი ფინიკიური დამწერლობისაგან მომდინარეობს. ამ
თვალსაზრისით ბერძნული დამწერლობა სემიტურისაგან თვისებრივად
განსხვავებულ წერით სისტემას წარმოადგენს, წარმოქმნილს სემიტური
სისტემი” მოდიფიცირებით ხმოვან ფონემათათვის სპეციალური ნიშნე-
ბის ჩამოყალიბების შედეგად.

"2 ი. გელბს მიაჩნია (00Iხ /963:76ნ და შმდ.), რომ სემიტური %--(ი/10

ჩ!ლბით წარმოადგენს #I0/ 7605 10C(:0M(95 საშუალებით იმ ხმოვნების დაზუსტების გრა-
ფიკულ ხერხს, რომლებიც იგულისხმება თითოეული თანხმოვნის შემდეგ სილაბური
ხასიათის ძველ სემიტურ დამწერლობაში. ამ შემთხვევაში ისეთსავე გრაფიკულ მო-
ვლენასთან უნდა გვქონდეს საქმე როგორც ტიპიურ სილაბურ წერით სისტემებში,
როგორიცაა, მაგალითად, აქადური ან მისგან მომდინარე ზეთური სოლისებრი დამწერ–
ლობა (00/1M/6/Iძ26 1961). ასე, მაგალითად, ასურულ ჩ§5-აV-/0-II-“ |42აყ/იIიI
ან 1(§-?0-ი-IV (I(2თIთს დაწერილობაში ხმოვნის გამომხატველი -C? და -ძ- ნიშნები
აზუსტებს წინამავალი სილაბური ნიშნის ვოკალურ კომპო.ნენტს, ისევე როგორც ხეთურ
სოლისებრ დამწერლობაში Lსთც-§ძ-0ს, 0ძ(-/0-0ჩ-/M-სI,-ი0 ან VII კ„-I0-ი-§-ი დაწე-
რილობანი.
შესაბამისად ამის, ძველი სემიტური დაწერილობან #MVთ ინ პს, უნდა ტრანს-
კრიბირებულ იქნე, როგორც #M05V!/ძC,) და ?,594'0-CM2, საპირისპიროდ „ნაკლული
დაწერილობის“ #თძ=/09თ/ძC) და ?§:-=7/4§4,C42 ფორმებისა. მაგრამ თუნდაც ამ–
გვარი ინტერპრეტაცია ძველი სემიტური /#„I0I705 (2C(:0M§ ნიშნებისა, როგორც წინა–-
მავალი სილაბური ნიშნის ხმოვნითი კომპონენტის დამაზუსტებლისა (ხმოვანთა ნიშნე-
ბის ხმარების სპეციფიკური შემთხვევების მსგავსად საკუთრივ სილაბურ წერ”თ სისტე-
მებში), მოწმობს ამგვარი ნიშნების ხმარების შემთხვევებს სემიტურ დამწერლობაში
უკვე ხმოვანთა აღნიშვნის სპეციფიკური ფუნკციით, რასაც ძველ სემიტურ სისტემაში
უაღრესად სპორადული და შემთხვევითი ხასიათი აქვს.
 თავი მპუორე

ბერძნული ჰნბჰსანური
დსმწერლობა
I. ბერძნული დამწერლობა და მისი
მნიშვნელობა

რტ ერენილი ანბანური დამწერლობის სახელით ცნობილი წერითი

სისტემა, რომელიც საფუძვლად დაედო მრავალ განშტოებას, მათ
შორის ლათინურ და სლავურ დამწერლობებს, და ამით დასაბამი მისცა
მსოფლიოში ამჟამად ყველაზე გავრცელებულ წერით სისტემებს, არ
წარმოადგენს ბერძნული ენის გრაფიკული ფიქსაციის უძველეს ნიმუშს.
ქრონოლოგიურად ბერძნულ ანბანურ დამწერლობას წინ უსწრებს სი-
ლაბური ხასიათის კრეტული (მიკენური) დამწერლობა (ე. წ. ,8-ხა–-
ზოვანი დამწერლობა), რომლითაც შესრულებულია ძვ. წელთაღრიცხვის
მეორე ათასწლეულის შუა საუკუნეების მთელი რიგი მიკენური ბერძ-
ნული წარწერები (იხ. #I0,0V” 80 I963).
ამავე რიგს განეკუთვნება სილაბური დამწერლობით შესრულებული
მთელი ჯგუფი კვიპროსული ბერძნული წარწერებისა (Lი0//6Iძ 1914:
200-=–203). .
ბერძნული ანბანური დამწერლობის უძველესი ნიმუშები თარიღ-
დება ძვ. წელთაღრიცხვის VIII –– VII საუკუნეებით. მაგრამ სხვადასხვა
პალეოგრაფიული მოსაზრების საფუძველზე შესაძლებელია ბერძნული
ანბანური დამწერლობის წარმოშობა პირველი ათასწლეულის დასაწყი-
სისათვის ვივარაუდოთ (შდრ. ქვემოთ).
ანტიკურ ტრადიცია, ბერძნული დამწერლობა ძველი სემიტური,
უფრო ზუსტად ძველი ფინიკიური, წერისაგან წარმომდგარად მიაჩნია.
ჰეროდოტე ბერძნულ ნიშნებს ახასიათებს როგორც დიLV:Xუ!თ 70+ს-
სთ: „ფინიკიურ ასოებს“ ან Mთვეუჩ'თ წ02M092%-თC „კადმეურ ასოებს“,
ფინიკიელი კადმეს მიხედვით რომელსაც ანტიკური ტრადიცია
მიაწერს საბერძნეთში (კერძოდ, ბეოტიაში) ფინიკიურ ასო-ნიშანთა შე-
მოღებას.
68 ანბანური წერა

მთელი ბერძნული წერითი სისტემისათვის უკვე ძველი წელთაღ-

რიცხვის II) საუკუნიდან იხმარება გამოთქმა #X»ჯ2> Xთ! ჩ7-თ და +ბ
პბXდჯთჩუ!?ი", ან კიდევ ბ. ი თXდ«9ჩ»უLი.
არქაული ბერძნული ანბანური დამწერლობის ანუ „ალფაბეტის“
წარმოშობა ძველი ფინიკიური (050. ძველი სემიტური) დამწერლობი-
საგან ამჟამად ყველაზე გავრცელებული და დასაბუთებული თვალსაზ-
რისია ბერძნული წერითე სისტემის წარმომავლობის შესახებ.
ბერძნულე დამწერლობის ძველი ფინიკიურიდან (#050. ძველი სე-
მიტურიდან) მომდინარეობას მოწმობს შემდეგი მონაცემები:
1. არქაული ბერძნული დამწერლობის ნიშნები გრაფიკულად ემთხ-
ვევა ძველი სემიტური წერის შესაბამის გრაფიკულ სიმბოლოებს;
2. ბერძნული სისტემის პარადიგმატიკა ანუ ნიშანთმიმდევრობა
არსებითად იგივეა, რაც ძველ სემიტურ სისტემაში. ამასთანაა დაკავში-
რებული ბერძნულ ნიშანთა რიცხვითი მნიშვნელობები;
3. არქაული ბერძნული წერის მიმართულება მარჯვნიდან მარცხ-
ნივ იგივეა, რაც სემიტურ სისტემაში (იხ.ა ტაბულა 11, გვ. 69; შდრ.
ჰ60I56/,I 1969:443).
არქაული ბერძნულისათვის დამახასიათებელია აგრეთვე ე. წ. ბ უს-
ტროფედონული წერა, ანუ წერის მიმართულების ცვლა ყოველ
მომდევნო სტრიქონში. მხოლოდ შედარებით გვიან პერიოდში მკვიდრდება
ბერძნულ წერაში კლასიკური ხანისათვის დამახასიათებელი წერის მი–
მართულება მარცხნიდან მარჯვნივ, რაც შემდგომ ბერძნულიდან წარმო-
მდგარ ყველა წერით სისტემაშია გატარებული.
„ 4. ბერძნულ ასოთა სახელები წარმოადგენს სათანადო ძველი სე–-
მიტური ნიშნების სახელწოდებათა მოდიფიკაციას, ბერძნული ნიშანთ-
სახელები მხოლოდ უმნიშვნელოდ განსხვავდება იმ ,სახელწოდებებისაგან,
რომლებიც სათანადო ასოთა უძველეს სემიტურ სახელებადაა მიჩნეული:

ძველი სემიტური ბერძნული

?ი!იეხ ი!ი"ხი (თXდი)

ხ2ჯხ ხ6I!ი (ზ71+Xი)
წ0VII დ0710 („თს სთ” /თI820)
ძი! ძიIIთ (66X+%თ)
#8 გ (-0”
«2 ამ ასოს გვიანბერძნულში ეწოდა ბ VII70V» „უფშვინვო 6", საპირისპიროდ
თLთ ასოსი).
ძველი ბერკჰნული დამწერლობა 69

812 ბერძნული ანბანური დამწერლობა

V# დდ 2

8
არალი
8 §151| §5 | ბერძნული აღმოსავლურ. ბერძნული | დასაქლურ-ბერძნული
აი 56 <5
|... 28 :§

4 |I'I! #40 |=|IX4 | „6ტ| |ი| /, |)!

ტ/ა| 9 | ტჩ|-# | სტ /+
9 |": /(ლჰა|868 წ: |ჩ6 | წ ფა; ეი
4 |91: I4(/ I იI//#V/ I ს «CI9I/ყ/I ტი/# |«C4შ L Iთ1:
M90I4« წა
I«
ძI/- I
ი, |ძI+ ი ძ ტხ ტ ტი ძ ტ0ი

9, | MI5 |C «Iს – ,C ) სსყე)«)//. „CI სCICI C I415 IL

ხრწე ს6ნI;)წC) დს | C I|სIC | Iი
L |2?)I? | 8 |:|I XX | + ჯ |?| X 2| + |21|? |?
M8 M.9M98
MMII' +898, 8 IMM949 89 |ც IM..."
დ |!I!. დით |! თდრ|თრ)ით8|”|ძ5
|Cღთ0 |Cდ |/#/1CI#4» "
7? 7. 41ბII!I§I|) (1 |§§ I I I | I III."
# MI MMIM# « «რ IM M IC C.M «"'.".
6/|'1% MMIII #ჩ /VI I XI»
MI #4! | L | /# | //VIII
/უ/”, ჩM IM. ” /'/", M ჩრ |რ| 414 |ო|I+§-IM
წ ოთI!4ი (I
4 | ი|აი|/MMIი| M/ | M// X |” IMV M/| /V I) MI»I«ი/ი
# |I+Iიი #XჯIჯ |M + | X | + IM) =M#I 2
0 I.|-I0CI90 C|)C |/C I|/1I09|IC |C 4 00.»"
2 მი (იი იი იი იი I? იიი I«
იი|?.M2IMV/
აიI M !: M I1 იშ) ( #სი
I
ი იძიდდ!ი დ (9) დ /ძ 0 «| 5 90
დ
4 |“ |:ი ნჩჩმ|X | ჩეხ) ჩნი| ;? |” (ჩის 7ჩი7 დიგ ისი”
VV/ | # | 100 4ა( (§ § (241 #(2 –> |. « |§|:ი:
IL + (II1I1III I! «| |I!|ჯი”
X+I|2 «ი LV (III)
VIV |I« | VV | V I VV (სა VI” VIVI V |V| V |ხI იი”
V I
დდ ტრ და ი დრ დ იM| #) |იMI ჯის| «'
|): X+|)I X IX+I VI VV | 7 M%I X (MM ი.
V
ია XX |) %" |იხ§| 200 V
VI VV
ო ბ ო ბ (IX | გ) იიი

ტაბულა
 70 ანბანური წერა

სი0M ხიII (X თბ)

20I1ჩ 72610 (-თ72C)"
#(61ჩ MM2(ი, 6Iფ (,)I>თ »V1X2)
7... 1M6(/(0 (8-+0)
#0ძ ჯ0!ი (1:თ+Xთ)
ჩხძი" #იიმიეი (Xთ:>Xთ)
Iთოძ Iიხძი I I0»)ხძი (#.71:22 I „#.70.ჩ2>)
/16/,' 110, III (LC, სხ)
MM IM (V9)
5) 510910 (თ”LVIL1)
იმ X5, ი: (X6L, XL)
ინი” იძ0იმიი (X6XX9)
#68 #ჩ0 (წთ)
ა! §0/ (თXV)
1004 ჯის (+<+თხ)

ბერძნულ სახელწოდებებში წარმოდგენილი დანართი ბოლოკიდუ-

რი -ი ხმოვანი შესაბამის სემიტურ სახელებთან შედარებით წარმო-
ადგენს საკუთრივ ბერძნულ ინოვაციას. წარმოქმნილს ევფონურ ნია-
დაგზე ბერძნულისათვის უჩვეულო თანხმოვნით დამთავრებულ სახელ-
თა გარდაქმნის შედეგად (M0!ძიჩი 1904:134 –- I35: 50ჩVIყ26/, 1931:
I77-–- 184).

3. სმოვკნ ბგერათა გკჰმომსატველი ნიშნები

ბერძნულში

”ეალაშე მნიშვნელოვანი თვისებრივი სიახლე სემიტურ წერით

სისტემასთან შედარებით, რამაც არქაულ ბერძნულ დამწერლობაში
იჩინა თავი, მდგომარეობს ხმოვანთათვის სპეციალური ·ნიშნების შე-
ქმნაში„ რომლებიც საკუთრივ თანხმოვნების გამომხატველ ნიშნებთან
ერთად მთლიან სისტემას ქმნიან.
ბერძნულ თ, 0, :, 0, # ხმოვანთა აღსანიშნავად გამოყენებულია
შესაბამისად სემიტური დამწერლობის ?(?7/6ი»), ჩ (/I6), / (/0ძ), ' ('0C/I/)

«ა 26/0, მომდევნო ჩ6/(ით სახელის ანალოგიური გავლენით, თუმცა სემ. 20/:

სახელწოდების გვერდით 2C(/ჩ ფორმაც ივარაუდება.
ძველი ბერძნული დღამწერლობა 7!

და ს (IVVI6V) კონსონანტური ნიშნები, რითაც ბერძნული დამწერლობა

ძველ სემიტურთან შედარებით თვისებრივად განსხვავებულ „ანბანურ“
წერითკონსონანტური
სისტემად იქცა.ნიშნების ვოკალური ფუნქციით ხმარების შემთხვე-
ვები ბერძნული ანბანის შემქმნელისათვის უკვე სემიტურიდან უნდა
ყოფილიყო ცნობილი (განსაკუთრებით / და ს) თანხმოვანთა გამომ-
ხატველი /6ძ და CV ნიშნების შემთხვევაში, რომლებიც სემიტურში
სპორადულად წდაV ხმოვნებსაც აღნიშნავდნენ).
?#I6ის, M6 და '0/(I ნიშანთა გამოყენება შესაბამისად თი, 6 და 0
ხმოვანთა გამოსახატავად ბერძნულში შესაძლებელია ნაკარნახევი ყოფი-
ლიყო ამ სემიტურ ნიშანთა სახელების ხმოვნითი ელემენტების გამო
('0/I(ო სახელში საწყისი ხმოვანი თავკიდურა ფარინგალი '! თანხმოვნის
გავლენით, შესაძლებელია, 0-ტემბრის ხმოვნად გამოითქმოდა). არ არის
აგრეთვე გამორიცხული შესაძლებლობა, რომ ძველ სემიტურ სისტე-
მამი ამ თანხმოვანთნიშნების გამოყენება როგორც #I0I-0§ (0C1:0I1I5
ერთგვარი ნიმუში გამხდარიყო ბერძნულისათვის ნიშანთა ვოკალური
ფუნქციით ხმარებისა.
ამგვარად, არქაული ბერძნული ხმოვანთსისტემისათვის” დამახა-
სიათებელი თ, 0, I, 0, ს ხმოვნები გამოიხატა შესაბამისად ?2/6ი",
M6, )0ძ. 'ი/,ე და #6ს ნიშნებით. ეგევე ნიშნები გამოიყენებოდა არ–-
ქაულ ბერძნულ დამწერლობაში შესატჟუვისი გრძელი 6, 6, ჯ, 0, «
კორელატების აღსანიშნავად. ბერძნულისათვის დამახასიათებელი ფო-
ნემური დაპირისპირება მოკლე და შესაბამის გრძელ ხმოვნებს შო-
რის არ იყო არქაულ ბერძნულ წერით სისტემაში გრაფიკულად გამო–
ხატული.
მხოლოდ მოგვიანებით ჩნდება სისტემაში სპეციალური ნიშნები
გრძელი ხმოვნების, კერძოდ, გრძელი 6 და გრძელია 0 ხმოვნის გამო–
სახატავად. გრძელი 6 ხმღვნის აღსანიშნავად გამოიყენეს // (ჩM6I0, სემ.
ჩ2/ს) ნიშანი, რომელიც /M/ ფონემის არმქონე ბერძნულ დიალექტებში
(მაგალითად, იონიურში) §/0ი”დ გამოითქმოდა და იგი შესაბამისად 6
ხმოვნის გამომხატველი გრაფიკული სიმბოლო გახდა".

92 თავდაპირველად, არქაელ ბერძნულ სისტემაში, სემიტური #2>(/M ნიშნისაგან

მომდინარე ბერძნული | ნიშანი (M2/(ი) M ბგერას (ფშვინეასს) გამოხატავდა
(5ი!II ძაინი). მაგრამ უკვე მეტად ადრე ზოგ ბერძნულ დიალექტში (ლესბოსი,
რონიური მცირე აზია) იწყება ფშვინვის დაკარგვა, ე. წ. VI(X0თ=(C, და „გამოთავისუფ-
ლებული“ 8 ნიშანი (M6/თ) ახალ ფუნქციას იძენს: იგი სპეციფიკური ტიპის გრძე–

ლი ხმოვანი ბგერის აღმნიშენელი ხდება კერძოდ, იონიურ დიალექტში ასეთი 8

72 ანაანური წერა

ამასთანავე აღმოსავლურ ბერძნულ დამწერლობაში ი-ხმოვნის

აღმნიშვნელი სიმბოლოს გრაფიკული მოდიფიკაციით იქმნება სპეცია-
ლური ნიშანი §+ ან C) სიმბოლოს სახით, რითაც გამოიხატება მოკლე
0 -ხმოვნის გრძელი 0-ხმოვნისადმი დაპირისპირება. მოკლე 0-ხმოვ-
ნის აღმნიშვნელი სიმბოლო სისტემაში იძენს 6 სIX66V „მცირე 0% სა–-
ხელწოდებას, საპირისპიროდ გრძელი 0-ხმოვნის გამომხატველი ნიშნისა
თ ს65V> „დიდი 0“. ამგვარი გრძელი 0-ხმოვნის აღმნიშვნელი სიმბოლო
სისტემის ბოლოს არის მოთავსებული როგორც ბერძნული ნიშანთრი-
გის ბოლო ელემენტი, რაც ამ ნიშნის შედარებით გვიანდელ წარმო–
მავლობას მოწმობს.
მხოლოდ გრძელი 6- და 0-ხმოვნებისათვის იქმნება ბერძნულ დამ–
წერლობაში სპეციალური ნიშნები, საპირისპიროდ სათანადო მოკლე
ხმოვნების გამომხატველი ნიშნებისა. მოკლე და გრძელი 9-0. წ
და #-–-ს ხმოვნების ფონემური დაპირისპირება გრაფიკულად არ გამო–
იხატება; ამ ვოკალური წყვილებისათვის ბერძნულ დამწერლობაში არ
შექმნილა სპეციალური გრაფიკული სიმბოლოები.
საინტერესოა ამ თვალსაზრისით ბერძნული ( და ს ხმოვანთა
გამომხატველი ნიშნები რომლებიც ძველი სემიტური კონსონანტური
ჯ)0ძ და II6ს ნიშნებისაგან მომდინარეობენ, სადაც ისინი კონსონანტურ
(უმარცვლო) /.ღა IV ელემენტებს აღნიშნავენ, თუმცა ცალკეულ შემ-
თხვევებშმი შესაბამის ვოკალურ (მარცვლოვან) ელემენტებსაც გამოხა–
ტავენ (ი10I(/2§ 16CI101(5 ფუნქციით ხმარებისას, იხ. ზემოთ, გვ. 65 და
შმდ.).
ამგვარად, არქაულ ბერძნულ სისტემაში ჯ და /, V და ს. ბგერი-
თი ელემენტები გამოიხატება ერთი და იმავე | (დ+თ და V ს CMV ნიშნე-
ბით, რაშიც მათი გრაფიკულად ბიფუნქციონალური ბუნება ვლინდება.

ნიშნით გამოიხატება გრძელი ?8 ხმოვნისაგან მომდინარე პალატალური ა ხმოვანი, სა–

პირისპიროდ თავდაპირველი გრძელი 2 ხმოვნისა, რომელსაც, ისევე როგორც მოკლე #
ხმოვანს, 6 ნიშანი გამოხატაეს, მაგ., M/76 (ე. ი. #M6I/C,, შდრ. დორ. /(0IMი
„დედა“). თანდათან /#/ ნიშანი იონიურში არა მხოლოდ გრძელი ”4 ხმოვნისაგან მო-
მდინარე 6 ხმოვნის, არამედ გრძელი 6 ხმოვნის გამომხატველიც ხდება, რითაც არსე-
ბითად ჩამოყალიბდა გრაფიკული დაპირისპირება (ნებისმიერი წარმომავლობის) გრძელ
2 და მოკლე 6 ხმოვნებს შორის შესაბამისად // და სიმბოლოთა საშუალებით (მდრ.
5Cჩხყ2ი/ 1939:145--146).
თვით ეს გრძელი C ზოგ ბერძნულ დიალექტში (მათ შორის იონიურ-ატიკურში)
ვიწროდ გამოითქმოდა, რაც გამოიხატა ამ ხმოვნის CC: დაწერილობაში უ'ს ნაცვლად.
გრძელი 6 ხმოვნის ამგვარ ვიწრო, „დიფთონგურ“ გამოთკმას მოწმობს აგრეთვე »
ხმოვნის ვიწრო |I() ხმოვნად გამოთქმა ელინისტური პერიოდიდან მოყოლებული (შდრ.
§0იჩIხხყ2ი, 1939:185--184რ).
კველი ბერძნული დამწერლობა 73

ეს იმით აიხსნება რომ არქაულ ბერძნულში IL და /, V და VI შესა-

ბამისად ერთი და იმავე /// და /(/ სონანტური ფონემების ორ პო-
ზიციურ ვარიანტს წარმოადგენდა, რომლებიც ვლინდებოდა ერთი და-
იმავე სიტყვის სხვადასხვა პარადიგმატულ ფორმებში. -6/-, -6C'-; -0/-,
-რითს- დიფთონგები ნულოვან საფეხურზე -/- და -(- ხმოვნებით (სი-
ლაბური ელემენტებით) არის წარმოდგენილი, რაშიც ვლინდება სო–
ნანტურ (1//, #/თ ფონემათა ალოფონური მონაცვლეობა (შდრ. /V6III2/
I9I3:25 და შმდ.; 5CჩIყ26- I939:346 და შმდ.)”.
/V'/ ფონემის მესამე ვარიანტს არქაულ ბერძნულში წარმოადგენს
კბილბაგისმიერი (VI ელემენტი, რომელიც ვლინდებოდა პოზიციაში
ხმოვნებს შორის: V –– V; ანლაუტში ხმოვნის წინ: 1L-V” (აგრეთვე
პოზიციაში თანხმოვანსა და ხმოვანს შორის), შდრ. /M0/0V/„
წი L)00I65
I970:80 და შმდ.
სწორედ ეს (VI ბგერა არქაული ბერძნულისა (რომელიც ფუნქცი-
ურად სონანტური /L/ ფონემის ერთ-ერთ პოზიციურ ვარიანტს წარ-

"2 არქაული ბერძნული §(, 0, თ( და 0 დიფთონგები უკვე საკმაოდ ადრეულ

პერიოდში მონოფთონგიზაციას განიცდიან და მარტივი ხმოვნების სახით წარმოგვიდგე–
ბიან.
(+ და ის დიფთონგები გვაძლევენ შესაბამისად ვიწრო გრძეC § და 0 ხმოვნებს,
რომლებიც შემდგომ ( და V ხმოვნებში გადადის.
ანალოგიურ გარდაქმნას განიცდიან თ( და 0( დიფთონგები, რომლებიც შესაბამი–
სად # და C>( ხმოვნებს გეაძლევენ (შდრ. /#/(,/ 1902:65; #M(იIIII/ 1913:32--23;
აიჩსხსყ2ი, 1939:191 და შმდ.).
ამათგან განსხვავებით, უფრო სტაბილური აღმოჩნდა -0;V- და --ყ- დიფთონგები,
რომელთა) შეინარჩუნეს მეორე კომპონენტი–-– უმარცელო -“”- ელემენტი (შდრ. ამ
დიფთონგების ახალ ბერძნულში წარმოდგენა -ი/-, -0V; -6I-, -6ყ- მიმდევრობათა
სახით, 5CჩხIV/26” 1939:197).
ძველ ბერძნულ დიალექტებში მომხდარ ამ ფონეტიკურ გარდაქმნათა შედეგად
არქაული #/, 0/, 4/ ღა 0”" დაწერილობა აღარ ასახავს “შესაბამის ბგერათა დიფ-
თონგურ გამოთქმას. ამათგან ყველაზე ადრე -ის- დიფთონგი განიცდის ცალკეულ
დიალექტებში მონოფთონგიზაციას და # ხმოვანში გადასვლას, რის შედეგადაც) 0V
ნიშანთკომბინაცია (დიგრაფი, ე. ი. ბ /#(:X00V+წ VMC7ტ») უკვე ყოველივე # ზმოვნის
(და არა მხოლოდ -ის- დითფთონგისაგან ეტიმოლოგიურად მომდინარე ხმოვნის) გრა-
ფიკული გამომხატველი ხდება. ამასთანავე თავდაპირველი #V ხმოვანი, X ნიშნით გამო–-
ხატული, ზოგ ბერძნულ დიალექტში (იონიურ-ატიკურში) პალატალურ # ხმოვანში გა-
დადის (შესაძლებელია, M(>V სათეხურის გავლით), 5CMსყ2ი, 1939:181 და შმდ.
ამგვარად, ”" ნიშანი (9 VI2ტწ) ბერძნულ წერით სისტემაში პოლიფუნქ-

ციურ გრაფიკულ ელემენტად -გვევლინება: იგი გამოხატავს # ზმოვანს, აგრეთვე

უმარცვლო ს ბგერას (4 და # ნიშნებთან კომბინაციამი -0(- და -რი- დითფთონგების
„აღსანიშნავად) და # ხმოვანს (0 ნიშანთან კომბინაციაში: 0).
74 ანაანური ფერა

მოადგენდა) გამოიხატა ბერძნულ წერით სისტემაში· სემიტური. VI

თ6თ ნიშნისაგან მომდინარე IL # ძლი თ ნიშნით (ბერძნ. )”თხ),
რომელიც ანბანთრიგში იმავე მე-6 ადგილს იკავებს და რომელიც ერთ-
გვარ გრაფიკულ მოდიფიკაციას წარმოადგენს ძველი სემიტური პრო-
ტოტიპისას. ძველი სემიტური VI6) ნიშნის მოხაზულობას უფრო უსხხ-
ლოვდება ამავე სემიტური პროტოტეპისაგან მომდინარე V/ს ბგერათა
აღმნიშვნელი ბერძსული L სიმბოლო, რომელიც ბერძნულ ნიშანთ-
რიგმი უშუალოდ სემიტურიდან მომდინარე გრაფემების მომდევნოდ
მოთავსდა (ბერძნ. ზ («ს(26V9%).
მთელ რიგ ბერძნულ დიალექტებში (ი) ბგერა ძალიან ადრე იკარ–
გება როგორც დამოუკიდებელი ბგერითი ერთეული (იონიურ-ატიკურ-
ში ჯერ კიდევ წერილობით ფიქსაციამდე, ე. ი. ძე.“ წელთაღრიცხვის
VI საუკუნემდე); სხვა დიალექტებში იგი წარმოდგენილია სეგმენტური
ბგერის სახით და გამოიხატება წერილობით L , აგრეთვე L ნიშნით
(კრეტაზე თვით ძველი წელთაღრიცხვის II საუკუნეშიც) : შდრ. ისეთი
დაწერილობანი, როგორც IXVVX5, #§81:თ, X+5წ6, Xი/.სVი X- და სხვ.
(სხვადასხვა დიალექტზე შესრულებულ ბერჰნულ წარწერებში იგი უხვა-
დაა წარმოდგენილი X ძ!წთთ/MI/IC ნიშაის. სახით) მაგრამ დაახლოებით
ძვ. წელთაღრიცხვის IV საუკუნიდან მოყოლებული იწყება ამ ბგერის
დაკარგვა ბერძნულ დიალექტებში (ჯერ სიტყვის შუა პოზიციაში, შემ-
დგომ
–– სიტყვის თავში), 1 ჩყხი:?ხ 1899. ამის შესაბამისად X ძ(დიი?-
„თ ნიშანი ბერძნულ ანბანმი კარგავს ი ბგერის გამოხატვის ფუნქ-
ციას, მაგრამ იგი მაინც ინარჩუნებს სათანადო ადგილს ბერძნულ ან-
ბანთრიგში და იხმარება რიცხვითი მნიშვნელობით „0“.
მიუხედავად ანბანში ნიშნის მიერ ფონეტიკური მნიშვნელობის და–
კარგვისა, იგი შენარჩუნებულ იქნა ანბანთრიგმი როგორც მხოლოდ
რიცხვითი მნიშვნელობის გამომხატველი. სემბოლო, რათა ნიშნის ამო–
ღებით ანბანთრიგიდან არ დარღვეულიყო სისტემაში მიღებული ძველი
რიცხვითე მნიშვნელობები (ამის შესახებ დაწვრილებით
-– ქვემოთ).

«2 კუნძულ კრეტაზე მოპოვებულ ბერძნულ მონეტებზე წარმოდგენილი XI ძ!წითიოი

ნიშნის MM» და 9 მოხაზულობა ერთგვარ გარდამავალ ფორმებად შეიქლება ჩაითვალოს

სემიტურ ს C მოხაზულობასა და ბერძნულ L L მობახულობას შორის (შდრ.

”ჩ”2I56” 1969: 448).

ძველი ბერკნული დამწერლობა 75

ამ ასოს თავდაპირველი ბერძნული სახელწოდება, შესაბამისად მისი-

სემიტური პროტოტიპისა, იყო #თ5. L წჯთსსთ ნიშანთან მისი მსგავსე-
ბის საფუძველზე ძველმა გრამატიკოსებმა მას მIწXთსსთ, ე. ი. „ორმაგი
წთსასთ“ უწოდეს (7იყ!Iი” I899: //, 84). აგრეთვე +ბ გ?ი7:XბV 6:VCIL-
ათ „ეოლიური დიგამმა" (7VIIხ /899:3/6).
გვიანდელ კლასიკურ სისტემაში ანბანთრიგის ამავე ადგილას წარ-
მოდგენილ C ნი მანს. რომელსაც კურსივული C ფორმა აქვს და

რიცხვითი მნიშვნელობით „84 იხმარება, უკვე თLLXს« ან იLთ0 ეწო-

დება.

ვ. ასარქკული ბერძნულის თანსმოვკნთსკ სისტემა

და სშულ თანსმოვანთა გრაფიკული გკმოსატვა

ხხ შემნებთან შედარებით უფრო “მრავალრიცხოვანი იყო ბერძნულ-

ში თანხმოვანთა სისტემა. ხშულ თანხმოვანთაგან ბერძნული განარ-
ჩევდა სამეულებს, რომლებშიც ფონემური დაპირისპირებანი გამოიხა–
ტებოდა მჟღერობა––სიყრუისა და ასპირაციის ნიშნის მი–
ხედვით (/V/ 6(II0I I9I3 : 24: 50MV)ყ20, 1939: 204 და შმდ.; ,1!I2ი
1987: I8 და შმდ.):

მჟღერი ყრუ ფშვინვიერი

ლაბიალი: ხ ი ი
დენტალი: ძ 1 (უს
გელარი: ნ # ჯ

ბერძნული მქღერი ხშულები გამოიხატა გრაფიკულად სათანადო

სემიტური ნიშნებით მჟღერი ხ ძ „ თანხმოვნებისათვის.
ბერძნულ ხშულ თანხმოვანთა სათანადო სემიტური გრაფიკული
პროტოტიპებით გადმოცემის თვალსაზრისით საგულისხმოა ის, რომ
ბერძნულ ყრუ (არაფშვინვიერ) ი 1 # თანხმოვანთა გამოსა-
ხატავად გამოყენებულია სემიტური ფშვინვიერი „ჩხ /#" #M" თან-
ხმოვანთა აღმნიშვნელი #M6, (ხ6თ და #ხიი" ნიშნები (ბერძნ. XL, «თC6
და XთCMXთ), მაშინ როდესაც სემიტური ემფატიკური (არაფშვინ-
ვიერი) / ფონემის გამომხატეელი /(6/ჩ ნიშანი გამოყენებულ იქნა
76 ანბანური დერა

ბერძნული სისტემის ფშვინვიერი IM ფონემის გადმოსაცემად (ბერძნ.

მ»უწთ)".
დანარჩენი ყრუ ფშვინვიერი ფონემები ბერძნულში (ე. ი. #M და
ს.) გადმოიცა არქაულ ბერძნულ დამწერლობაში #-+ჩM, #+#ჩ ან 0+#

ნიშანთა შეერთებით, ე. ი. I'89 %8 დ8. ამაში ვლინდება არქა-

ლი ბერძნული ანბანის შემქმნელთა ფაქიზი ლინგვისტური ალღო:
ისინი ერთიან ფშვინვიერ #ჩხ და #M ბგერებს (ფონემებს) შემადგენელ
ი+ჩM, ჩ+რჩ ელემენტებად შლიანბ",
უფრო გვიან ამ ფონემათა გამოსახატავად სპეციალური გრაფიკუ-
ლი სიმბოლოები იქნა შემოღებული. აღმოსავლურ ბერძნულ დამწერ-
ლობებში ამგვარ ყრუ ფშვინვიერ იხ და , ფონემათა გამოსახატავად
იქმნება დამატებით სპეციალური თ და X სიმბოლოები სხვადასხვა
გრაფიკული ვარიანტებით. ეს ნიშნები, ე. წ. „დამატებითი ნიშნები“,
სპეციფიკური ბერძნული გრაფიკული სიმბოლოებია, რომელთაც არ
გააჩნიათ პროტოტიპი ძველ სემიტურ წერაში (იხ. ქვემოთ).
სემიტური ემფატიკური 0 ფონემის გამომხატველი ა იძმიეხ ნიშანი
გამოიყენება არქაულ ბერძნულში ემავე ყრუ (არაფშვინვიერი) ხშული #
ფონემის გადმოსაცემად (ე. წ. X6XXC), რომელიც სემიტური #ჩიიჩ
ნიშნიდან მომდინარე M# XთCXXთ სიმბოლოთი გადმოიცემა, იმ განსხვავე-
ბით, რომ M# (Xთ>ჯთ) აღნიშნავს /-?/ ფონემას თ, 6, (L ხმოვნების წინ,

#2 ამგვარი შეფარდების შესაბამისად გადმოიცემა ბერძნულში სემიტურ ასო-ნი„

შანთა სახელწოდებებიც: სემიტური ემფატიკური / გადმოცემულია ფშვინვიერი 9 ფო-
ნემით, ხოლო სემიტური ფშვინვიერი იჩ (ჩ #ჩხ თანხმოვნები
–- შესაბამისი არაფშვინვი-
ერი ხშულებით:

სემიტური ბერძნული

ხი!» ჩი8+თ
V/2 2!) ბ#2)+თ
ჩე, »ნწთ
(2 მ735C
გ. X2L, #1
(ჩგი <თა

«?.2 ამათი ანალოგიით თშვინვიერ / ფონემის გადმოსაცემად 68 შუოჯით ნიშან-

თან ერთად გვხვდება აგრეთვე 69 ფ8 #»+ჩ პლეონასტური დაწერილობაც, გრა-

ფიკულად ჭარბი #- ნიშნით.
ძველი ბერჰძნული ღავდერლობა 77

ხოლო დ (X0=%C)––/ხ/ ფონემას ის ხმოვანთა წინამავალ პოზიციაში

(შდრ. Lი/I/6Iძ 19/4:2320--231). როგორც ჩანს. ყრუ ველარი /#/ ფონემა

არქაულ ბერძნულში ·ორი პოზიციური ვარიანტის სახით იყო წარმოდ-
გენილი, რაც აისახა არქაულ ბერძნულ წერით სისტემებში /#/ ფონე-
მის გადმოსაცემად ორი სემიტური სიმბოლოს-–-–#ჩიიჩ და ძ6/ი" ნიშან-
თა––გამოყენებაში.
ეს დაპირისპირება იშლება უფრო გვიან პერიოდში და /X/ ფონე-
მის საერთო გამომხატველ ნიშნად მხოლოდ M »თ»X92 გვევლინება.

X6XXCთ ნიშანი გვიანდელ ბერძნულ წერით სისტემაში კარგავს თავის

ფონეტი კურ ფუნქციას და შენარჩუნებულია სათანადო ადგილას ბერძ-
ნულ ანბანში მხოლოდ როგორც „90“ რიცხვითი მნიშენელობის გამომ-
ხატვ ელი სიმბოლო 9 (მდრ. ანალოგიური ვითარება ბერძნულ ანბანში
ძველი I ძ!წთიIIIC0 ნიშნის შემთხვევაში, რომელიც, ფონეტიკურ მნიშ–
ვნელობას მოკლებული, განაგრძობს არსებობას გვიანდელ ბერძნულში

C ფორმით -–– 0C1M06 –– როგორც „6“ რიცხვითი მნიშვნელობის გამომ-

ხატველი სიმბოლო, იხ. ზემოთ, გვ. 75).

რით უნდა აიხსნებოდეს არქაულ ბერძნულ დამწერლობაში ბერ–
ძნულ ყრუ (არაფშვინვიერ) ხშულ #( # ფონემათა გადმოსაცე–
მად სემიტურ ფ შვინვიერ /ჩ #ჩ #ჩ თანხმოვანთა გამომხატველი ნიმ–
ნების გამოყენება, მაშინ როდესაც სემიტური ემფატიკური (არა-
ფშვინვიერი) ჯ ფონემის გამომხატველი სემიტური /6,' ნიშანი
გამოყენებულ იქნა ბერძნული ფშვინვიერი (სჩ ფონემის გადმო-
საცემად (ბერძნ. 6 ს-Lთ)? ამასთანავე, დანარჩენი ბერძნული ფშვინვი-
ერი ფონემებისათვის (ე. ი. ხ და #) ფონემათათვის) 0+/, M+ჩ
ნიშანთკომბინაცია იქნა თავდაპირველად გამოყენებული, სანამ მოგვი-
ანებით მათთვის სპეციალური ნიშნები შეიქმნებოდა; რა უდევს საფუძ-
ვლად სემიტურ– ბერძნულ წერილობით ნიშანთა ამგვარ ფონეტიკურ
შეუსაბამობას?
ცნობილია, რომ ისტორიულ პერიოდში სემიტურიდან ბერძნულში
შემოსულ სიტყვებში ყრუ ფშვინვიერი თანხმოვნები გადმოიცემა,
როგორე წესი, სათანადო ფშვინვიერებით, ხოლო სემიტური
ემფატიკური თანხმოვნები –– სათანადო ბერძნული ყრუ (არა-
ფშვინვიერი) თანხმოვნებით. ასეთივე შეფარდება არსებობს სახელთა
ღა სიტყვათა სესხების პირუკუ მიმართულებისას -–– ბერძნულიდან სე–
78 ანაანური წერა
მიტურში (მაგალითები იხ. ზემოთ, გვ. 34, შდრ. აგრეთვე /V0Iძ6”6
I1904:133).
ეს ფონეტიკური შეფარდება მთლიანად დარღვეულია ბერძნულ
დამწერლობაში სათანადო ძველ სემიტურ სისტემასთან შედარებით
(და შესაბამისად სემიტურიდან გადმოღებულ ასო-ნიშანთა სახელწო-
დებებში): აქ თითქოს შებრუნებული შესაბამისობა გვაქვს.
ეს ფონეტიკური შეუსაბამობა სემიტურ და ბერძნულ გრაფიკას.
შორის შესაძლებელია აიხსნებოდეს ფონოლოგიური თვალსაზრისით.
სემიტურ ემფატიკურ თანხმოვანთა ფარინგალიზაციის ფონო-
ლოგიური ნიშანი გაიგივებულია ბერძნულ ხშულთა სისტემისათვის ფო-
ნოლოგიურად დამახასიათებელი ასპირაციის ნიშანთან", მაშინ
როდესაც სემიტურ თანხმოვანთა ფონოლოგიურად ირელევანტური,
ქარი ასპირაცია უგულვებელყოფილია და სემიტური ყრუ
(ფშვინვიერი) თანხმოვნები გატოლებულია ბერქნულ ყრუ (არა–
ფშვინვიერ) თანხმოვნებთან.

4. სიბილანტური სპირანტების გამომსატველი

ნიშნები სემიჭტურსასა დაკ ბერძნულში

ანსაკუთრებული ცვლილებები განიცადა ბერძნულში ძველი სე-

მიტური 2, §, § და § (§ე) სიბილანტური სპირანტების გამომხატ-
ველმა ნიშნებმა სემიტურისაგან განსხვავებით, ბერძნულში გამოსახა-
ტავი იყო გრაფიკულად მხოლოდ ორი სიბილანტური ფონემა: მჟღერი
· 7 (ან რთული 'შმედგენილობის 2ძ, ბგერა) და ყრუ სისინა სპირანტი §.
სემიტურ შიშინა # და ემფატიკურ § სპირანტებს არ მოეპოვებათ
ფონემური შესატყვისები ბერძნულში, და ამდენად ოთხი სიბილანტური
სპირანტის აღმნიშვნელი სემიტური სიმბოლოდან ბერძნული ანბანის

#2 საგულისხმოა, რომ ბერძნული ფშვინვიერი თანხმოვნები იხ და #ხ არქაულ

გრაფიკაში გადმოიცემა შესაბამისად 0+/ჩ და #-L/ ნიშანთკომბინაციით, რაშიც ვლინ–-.
დება ბერძნული ანბანის შემქმნელთა ფონოლოგიური ალღო (CL. ზემოთ, გვ. 76). მათ
შეგნებული აქვთ, რომ იხ და ი ფშვინვიერი თანხმოვნები განსხვავდება შესაბამისად
? და # თანხმოვნებისაგან დამატებითი ფშვინვით, რაც გრაფიკულად #/ და # თან-
ხმოვნებისათვის მიწერილი / ხიიშნით გამოიხატა ყოველიეე ეს ბერძნულ ბგერათა
უკვე საკმაოდ მაღალი დონის ფუნქციონალურ ანალიზს გულისხმობს არქაული
ბერძნული ანბანის შმემქმნელთა მხრით.
ძველი ბერძნული დღავმწერლობა 79

შექმნისას უნდა გამოეყენებინათთ მხოლოდ ორი სიმბოლო სათანადო

ბერძნული სიბილანტური სპირანტების გამოსახატავად.
ამათგან სემიტური LI 2 ნიშანი (20/(ი) გამოყენებულია ბერძნული
2ძ (2) ბგერის აღსანიშნავად (ბერძნ. 7; C7«+თ)", ხოლო ბერძნული სისინა
§ ფონემის გამოსახატავდ აღებულია არა სემიტური §-ნიშანი, სემ.
=- §8M6-" (რაც სავსებით ბუნებრივი იქნებოდა სემიტური |§) ბგერი–-
სა –– §6.6M–– და ბერძნული სისინა §-სპირანტის ფონეტიკური შე-
საბამისობის გამო), არამედ სემიტური ში შინა (ან სისინ-შიშინა)
§-ნიშანი (სემ. 1» 317), რომელსაც ბერძნულში 5:00 (თ:(Mთ) ეწოდა
და 2,7 გრაფიკული ფორმით იქნა წარმოდგენილი.
ბერძნული სახელწოდება თ! (Lთ შესაძლებელია სემიტური §0ი1ჩჩ (§6/1#V)
სახელის გავლენით ყოფილიყო ნაწარმოები (შღრ. M0!ძი#6 I904:/34).
თვით სემიტური §6M16#ჩ ნიშანი, რომელიც ანბანში ძველ ადგილას
რჩება და „60“ რიცხვით მნიშვნელობას გამოხატავს, აღმოსავლურ-
ბერძნულ დამწერლობაში |”) თანხმოვანთკომპლექის ფონეტი-
კურ მნიშვნელობას იძენს და #§6 (6::), უფრო გვიან #5: (51), ასოდ
იწოდება (LიI„I6Iძ I9I14: 217).
I#§) ბგერათკომპლექსის აღსანიშნავად ბერძნულ წერით სისტემაში
სპეციალური ნიშნის გამოყენება უნდა აიხსნებოდეს ამ კომპლექსის შე-
დარებითი სიხშირით ბერძნულში (§560ჩთყ20, 1939: 329). ერთ-ერთი
ფონეტიკური მნიშვნელობის მხრივ თავისუფალი გრაფიკული სიმბოლო,
რომელიც მხოლოდ რიცხვითი მნიშვნელობით იხმარებოდა, გამოყენე–
ბულ იქნა ზოგ ბერძნულ სისტემაში ხშირად ხმარებული სპეციფიკური
თანხმოვანთკომპლექსის აღსანიშნავად. ყველაზე არქაულ ბერძნულ სის–-
ტემებში ამ სიმბოლოს, როგორც ჩანს, მხოლოდ რიცხვითი მნიშვნე–-
ლობა აქვს, ხოლო ფონეტიკური |/#§) მნიშვნელობა #+§ ან #ჩM+§
ნიშნებით გამოიხატება (ე. წ. „მწვანე ანბანით“ შესრულებულ
უძველეს წარწერებში: თერა, მელოსი, კრეტა).
ანალოგიური წარმომავლობისა უნდა იყოს ბერძნული წერითი სის–
ტემის ერთ ჯგუფში გავრცელებული V. გრაფიკული სიმბოლო |/25)
#2 ბერძნული 7 (CIIთ) გამოხატავდა თავდაპირველად რთული "შედგენილობის
2ძ ბგერას, რომელიც უკვე ძვ. წელთაღრიცხვის მე-5 საუკუნის ბოლოსათვის ცოცხალ
მეტყველებაში მეღერ 2 სპირანტად იცელება (//I// 1902:69; თ0C#6ი 1914: 10;
4!!2ი 1987:59). საინტერესოა ამ მსრივ ბერძნული #6 ბგერის, აგრეთვე § (#§1) და
და დ (#05) ბგერათა დახასიათება დიონისე თრაკიელის მიერ. იგი მათ გან–
საზღვრავ როგორც „გაორმაგებულებს“ (ბ(:MX#6) და წარმოადგენს შესაბამისად რო-
გორც C+ზ, X+თ და #+Vთ (ამ ბგერათა შესახებ ბერინულში იხ. აგრეთვე 56ჩVყ26/
1939: 328–-332; XX 620თ0/5§0M1 1979).
80 ანბანური წერა

თანხმოვანთმიმდევრობის აღსანიშნავად. არქაულ ბერძნულ სისტემებში

ქ, თანხმოვანთკომპლექი IL"7 #ი+§და 014 გ"-§ ნიშანთა კომ-
ბინაციით გამოიხატებოდა. ბერძნული დამწერლობის ზოგ ჯგუფში
I0ა) კომპლექსის გამოსახატავად სპეციალური ნიშნის შექმნა, რომელსაც
არ მოეძებნება პროტოტიპი სემიტურ სისტემაში, გამოწვეული იყო
ბერძნულში |#95| კომპლექსის გავრცელებულობით (შდრ. §50MVV26/ 1939:
328 –– 324). ახლად შექმნილი გრაფიკული სიმბოლო მოთავსდა ანბანთ-
რიგში საკუთრივ ბერძნულ ნიადაგზე შექმნილი „დანართი“ C ჟჩ და
X #M ასოების მომდევნოდ, რიცხვითი მნიშენელობით „700“.
არქაულ ბერძნულ სისტემაში § ფონემის გამოსახატავად გამოიყენე-
ბოდა თავდაპირველად სემიტურ §6ძ6 ნიშნისაგან მომდინარე გრაფიკული
სიმბოლო, რომელიც არქაულ ბერძნულ წარწერებში M ფორმით არის

წარმოდგენილი (თერა, კრეტა, კორინთო, არგოსი, შდრ,

VX265950 1969:45 I). ამ ასოს დორიული სახელი თჯXV? შესაძლებელია სემი-
ტურ §I” სახელწოდებას უკავშირდებოდეს. უკვე არქაულ პერიოდში
თთ»V-ნიმანი § ფონემის აღსანიშნავად გამოდის ხმარებიდან და სისინა §
სპირანტის აღსანიშნავად ადგილს უთმობს სემიტური #17 სიმბოლოსა–
გან მომდინარე 25 თ:+# ასოს. სემიტური §6ძ6-დან მომდინარე თთ/ ასოს
ადრეულ ამოვარდნას ბერძნული წერითი სისტემიდან მოწმობს ის, რომ
იგი ვერ ინარჩუნებს ანბანთრიგში კუთვნილ თავდაპირველ ადგილს სა-
თანადო რიცხვითი მნიშენელობით (როგორც ეს, მაგალითად, ბ:1თაIთ,

CL და X0M=7» ასოების შემთხვევაში გვაქვს). ეს ნიშანი 2 სიმბოლოს სა–

ხით განაგრძობს მოგვიანებით არსებობას ბიზანტიურ ბერძნულში 0თCთML2:
სახელწოდებით (<ძX CV =L „როგორც /#/!“) და რიცხვითი მნიშვნე-
ლობით „900“ (შდრ. Lი//6Iძ 1914:225).

5. ბერძნული კნბანის დამსაბებითი ნიშნები

დასა მათი წარმომავლობას
ემიტ'ური ს §6ძნ ნიშანი ერთადერთი გრაფიკული სიმბოლოა ძველ
სემიტურ ნიშნებს შორის, რომელიც არ არის წარმოდგენილი ბერძ-
ნულ წერით სისტემამი სათანადო, სემიტური ნიშანთრიგის შესაბამის

92 ჰეროდოტეს ცნობით: LIსს§0 V00/!((0 6 ბთი:66: /(6V 0CV Xთ2.6090L, ' IV-
X«C ბბ Cთ(VIთ „ამ ნიშანს დორიელები §0M ას უწოდებენ ხოლო იონიელები--
§10ო1ც”ს“.
ძველი ბერძნული დამწერლობა 81

ადგილას. ყველა დანარჩენი ნიშანი ძველი სემიტური წერითი სისტემი–-

სა წარმოდგენილია ბერძნული სისტემის პარადიგმატიკაში სემიტურის
შესაბამის” ადგილას სათანადოდ შეცვლილი, ბერძნული ენის ბგერითი
სტრუქტურისადმი შეფარდებული ფონეტიკური მნიშენელობებით. რამ-
დენიმე შემთხვევამი სემიტურიდან მომდინარე ანბანთრიგში სათანადო
ადგილებზე წარმოდგენილ გრაფიკულ სიმბოლოებს გვიან ბერძნულში
ფონეტიკური მნიშვნელობა არა აქვთ და მხოლოდ ამ რიგით განსაზღვ-
რულ რიცხვით მნიშვნელობებს გამოხატავენ (შდრ. X ბ!'ჯთხსთ და
დ X6XXCთ).
ამდენად, ძველი სემიტური სისტემის პარადიგმატიკა შეიძლება
მთლიანად „გადაისახოს“ ბერძნულ პარადიგმატიკაზე ერთადერთი ს §80ძ6
სიმბოლოს გამოკლებით. ასეთ შემთხვევაში დაგერჩება რამდენიმე „და-
ნართი“ სიმბოლო ბერძნული ანბანისა, რომლებსაც სემიტური პროტო–
ტიპები არ გააჩნია და რომლებიც საკუთრივ ბერძნულ ნიადაგზე შე-
იქმნა ბერძნულისათვის სპეციფიკური ბგერების (ფონემების) გამოსახა-
ტავად.
ამ „დანართი“ ასოების წარმომავლობაზე ბერძნულში მრავალი
სხვადასხვა თვალსაზრისი არსებობს. ერთნი ამ ასოებს თვლიან საკუთ-
რივ ბერძნული ნიშნების გრაფიკული მოდიფიკაციით მიღებულად. ასე,
მაგალითად, დ. #" მიჩნეულია Cთ/ი ნიშნის გრაფიკულ ვარიანტად ან

დ 0 ნიშნის მოდიფიკაციად, რომელსაც ახალი ფონეტიკური მნიშენე-

ლობა მიეწერა, ან კიდევ IL # ნიშნის გრაფიკული გარდაქმნის შედე-
გად; X #ბ) ნიშანი მიაჩნიათ X # სიმბოლოდან დიფერენცირებულ ნიშ-
ნად, ან რ /" ნიშნის მოდიფიკაციად და ა. შ.;
მეორენი ამ თვალსაზრისს უპირისპირებენ ბერძნული დანართი ასო–
ების უცხოური წერილობითი წყაროდან წარმომავლობის თეზისს. ასეთ
წყაროდ მიიჩნევენ კვიპროს ულ სილაბურ დამწერლობას, სამხრეთ–
სემიტურ წერით სისტემას, კრ ეტ ულ დამწერლობას და სხვ. (ამის
შესახებ დაწვრილებით და ლიტერატურის ჩვენებით იხ. Lი//6Iძ 1914:
232-239; შდრ. /#6056) 1969:452 –- 453). ამგვარი თვალსაზრისები
ემყარება მთლიანად (ცალკეულ ნიშანთა სხვა ნიშნებთან გრაფიკულ
მსგავსებებს, რასაც შემთხვევითი ხასიათი შეიძლება ჰქონდეს. მეთოდო–
· ლოგიურად გაუმართლებელია ცალკეულ ნიშანთა ამგვარი გრაფიკული
მსგავსების საფუძველზე ამა თუ იმ ნიშნის კონკრეტული წარმომავლო–
6. თ. გამყრელიძე
82 ანაანური დერა

ბის მტკიცება ან უარყოფა, თუ ამისათვის არ არსებობს უფრო სის-

ტემური ხასიათის შინაგანი სტრუქტურული მონაცემები. აქ შესაძლე–
ბელია მხოლოდ სრულიად პირობითი, ზოგჯერ ერთმანეთის საპირის-
პირო ეარაუდები იქნეს წამოყენებული. მაგრამ საკითხი რამდენიმე
ცალკეული ნიშნის წარმომავლობის შესახებ არც არის არსებითი ხა-
სიათისა მთელი სისტემის გასაგებად, რამდენადაც წერითი სისტემის
ხასიათი და გრაფიკული პრინციპები არ განისაზღვრება ამა თუ იმ სის–
ტემიდან მომდინარე ცალკეული გრაფიკული ნიშნებით.

6. ბერძნული დამწერლობის სამი სასქობა

ზრძნულ დამწერლობაში საკუთრივ ბერძნულ ნიადაგზე შექმნილ

დანართ ასოთა სისტემაში წარმოდგენის თვალსაზრისით ბერძნული
ანბანის სამი სხვადასხვა სახეობა გამოიყოფა. # VCMჩ0I-ის მიერ წარ-
მოდგენილი კლასიფიკაციის მიხედვით ბერძნული დამწერლობა შემ-
დეგ ძირითად ჯგუფებს ქმნის: 1. სამხრეთი არქიპელაგის დო-
რიული კუნძულების არქაული ბერძნული ანბანი: 2. აღმოსავ-
ლური დამწერლობანი; 3. დასავლური დამწერლობანი ( ICI7CჩMMი0//
1887).
ბერძნული ანბანის პირველი, ყველაზე არქაული ჯგუფი წარ-
მოდგენილია სამხრეთი კუნძულების უძველეს წარწერებში თერა,
კრეტა და მელოსიდან. ნიშანთა მოხაზულობა მეტად ახლო-
საა სეიტურ პროტოტიპთან. ყურადღებას იქცევს ხ ასოს სხვადასხვა-
გვარი მოხაზულობა, აგრეთვე 2 ფონემის აღმნიშვნელი # ნიშანი,
რომელიც ემთხვევა გრაფიკულად სემიტურ §66ჩწხ-ს. ამ სისტემაში არ
არის ჯერ წარმოდგენილი „დანართი ასოები“ დ „ს,X #ჩ და V |/#51). შე–
საბამისი ბგერები გამოიხატება ნიშანთა კომბინაციით: _ 8

ჩ-ჩ, IL 8 #-+% ან დ 8 ი-ს და IM ?ი-. |?5) კომპლექსიც,

როგორც წესი, X M #-5 ან დM ივა ნიშანთკომბინაციით არის
გადმოცემული. ცალკეულ შემთხვევებში ამავე კომპლექსის აღსანიშნავად
გამოიყენება სპეციფიკური ნიშანი ჭ| Iჩ”§5) (და არა სემ. 56/16#ჩ-ისაგან
მომდინარე 9% ნიშანი, რომელიც აქ 2 ფონემის აღსანიშნავად არის გამო–
ყენებული). სისინა § სპირანტი აქ ჯერ კიდევ სემიტური §6ძ8-საგან
ძველი ბერკნული დამწერლობა 83

მომდინარე "წ ნიშნით გადმოიცემა, რაშიც, „დანართ ასოთა“ უქონ-

ლობასთან ერთად, ამ სახეობის ბერძნული დამწერლობის უაღრესი
არქაულობა ვლინდება.
ამ არქაულ ბერძნულ ანბანში წარმოდგენილია 23 გრაფემა (ძველ
სემიტურ 22-ნიშნიან სისტემასთან შედარებით არქაული ბერძნული ხა–

სიათდება დამატებით ბოლოში დართული V ნიშნით, რაც აქ V ხმო–

ვანსა და დიფთონგის მეორე უმარცვლო LV ელემენტს გამოხატავდა).
სწორედ ეს 23-ნიშნიანი სისტემა უნდა ყოფილიყო ის საერთო თავდა–-
პირველი „ბი რთ ვი“ ბერძნული ანბანისა, რომელიც შეიქმნა ძველი სე–
მიტური დამწერლობის საფუძველზე, ძველი სემიტური წერითი სისტემის
შეფარდების შედეგად ბერძნული ენის ბგერითი სისტემისადმი. ეს სა-
ერთო ბირთვი იჩენს თავს ბერძნული წერეთი სისტემის ყველა მერმინ–
დელ სახეობაში.
ეს თავდაპირველი ბერძნული ანბანი უნდა შექმნილიყო ერთ გან-
საზღვრულ ადგილას ერთი პირის ან პიროვნებათა გარკვეული ჯგუფის
ერთობლივი შემოქმედების შედეგად. აქედან უნდა გავრცელებულიყო
იგი ბერძნულენოვან სამყაროში და ჩამოყალიბებულიყო აქ სხვადასხვა
ლოკალური ვარიანტების სახით (შდრ. V#6//0/ყ /96!:2 და შმდ.. LიI-
ჯ6Iძ I914: 21I და შმდ.; #6ო§6ი 1969: 445).
ბერძნული დამწერლობის მეორე ჯგუფი მოიცავს აღმოსავლურ-
ბერძნულ წერით სისტემებს რომლებიც ორ ქვეჯგუფად დაიყოფა.
პირველ ქვეჯგუფს წარმოადგენს მცირე აზიის დასავლეთ სანაპიროს
დამწერლობა (იონიური ანუ მილეტის ბერძნული ანბანი), აგრეთვე
ეგეოსის კუნძულების აღმოსავლური ნაწილისა და ჩრდილოეთ პელოპონე-
სის დამწერლობანი (არგოსი, კორინთო, მეგარა და სხვ.); ამავე
ქვეჯგუფს განეკუთვნება იონიელ კოლონისტთა დამწერლობანი იონიის
ზღვის კუნძულებზე და სიცილიაში. აღმოსავლური ჯგუფის მეორე ქვე-
ჯგუფს წარმოადგენს ჩრდილო-დასავლეთ კიკლადებისა და ძველი
ატიკის დამწერლობანი (ათენი, სალამისი).
აღმოსავლური ჯგუფის ყველა დამწერლობისათვის დამახასიათებე-
ლია სისტემაში დანართი დ #ხ და X #ხ ასოების არსებობა. განსხვა-
ვებას ქმნის მხოლოდ |#5) და |/5| კომპლექსების გრაფიკული წარმოდ-
გენა ქვეჯგუფებში. პირველ ქვეჯგუფში (იონი ური) (#5) კომპლექსი გა–
მოიხატება სემიტური §6/16ჩ--ისაგან მომდინარე 56 ნიშნით, მაშინ რო–-

დესაც მეორე ქვეჯგუფის დამწერლობანი ამისათვის X § #”ხ-§ ნი-

84 ანბანური წერა

შანთკომბინაციას ხმარობს: ასევე |0§| კომპლექსი პირველი ქვეჯგუფის

სისტემებში აღნიშნულია სპეციალური M/ან V ნიშნით, მაშინ როდესაც

მეორე ქვეჯგუფი ამ კომპლექსის გამოსახატავად #44 #05ხ-§ ნიშანთ-

კომბინაციას ხმარობს.
აღმოსავლური ჯგუფის ბერძნულ წერილობით სისტემათა უძველეს
ნიმუშს წარმოადგენს იონიური (მილეტის) დამწერლობით შესრულებუ-
ლი აბუ-სიმბალის ტაძრის წარწერები იონიელი ბერძნებისა,
რომლებიც მსახურობდნენ ფარაონ ფსამეტიხ II (594-–588) ჯარში,
ამ წარწერებში უკვე წარმოდგენილია „დანართი“ დ ჟი, X #M და
VI #- ასოები; ძ იხმარება როგორც #/ს ვარიანტი 0 და ს ერთე-

ულთა წინამავალ პოზიციაში: 8 ნიშანი გამოყენებულია ჯერ კიდევ

ორმაგი ფუნქციით: როგორც ჩ ფონემის, ისე გრძელი 6 ხმოვნის გამო–-
სახატავად იონიური დამწერლობის შედარებით უფრო გვიანდელ ნი–

მუშებში CI ნიშანი უკვე აღარ იხმარება ძველი ფუნქციით: 8 ნიშა-

ნი, რომელიც მოგვიანებით IL გრაფიკულ ფორმას იძენს, გამოხატავს

მხოლოდ გრძელ 6 ხმოვანს: სისტემაში ჩნდება გრძელი 0-ხმოვნის
გამომხატველი (ა) სიმბოლო, რომელიც უპირისპირდება მოკლე თ ხმოვ–
ნის აღმნიშვნელ 0 ნიშანს. იონიური, აგრეთვე ათენის დამწერ–
ლობის დამახასიათებელ თვისებას წარმოადგენს აგრეთვე |V) ბგერის
გამომხატველი » ძ!წიი?ი10 ნიშნის უქონლობა.
ყველა ეს გრაფიკული თავისებურება იონიური დამწერლობისა აიხს-
ნება იონიური დიალექტის ფონეტიკური თავისებურებებით, ამ დიალექ-
ტის სპეციფიკური ფონეტიკური ევოლუციით სხვა ბერძნულ დიალექ-
ტებთან შედარებითი (შდრ. „,8Vი0# 71968).
ს ბგერა იონიურში (და ატიკურში)-- როგორც /ს)/ ფონემის ვა-
რიანტი ინტერვოკალურ პოზიციაში და ანლაუტში ხმოვნის წინ ––უნდა
დაკარგულიყო შედარებით ადრეულ პერიოდში, ჯერ კიდევ ამ დიალექტთა
წერილობით ფიქსაციამდე.
ეგევე შეეხება იონიურ დიალექტში თავკიდური / ფონემის გაუჩი-
ნარებას (ე. წ. ფსილოსი, ბერძნ. დ:20ოL%), რის გამოც ამ ფონემის

გამომხატველი 8. ნიშანი აქ უკვე მხოლოდ გრძელი 6 ხმოვნის აღსა–

ნიშნავად გამოიყენება.
 კველი ბერძნული დამწერლობა 85

სემიტურიდან მომდინარე ჩ6/ი ნიშნის გრძელი 6 ხმოვნის გამომ-

ხატველ სიმბოლოდ ხმარება ბერძნულში შესაძლებელია დაწყებულიყო
სწორედ იმ დიალექტებში, სადაც ამგვარ „ფსილოსს“ (ე. ი. # ფონე-
მის დაკარგვას) ჰქონდა ადგილი, რის შედეგადაც #/6Iძთ2>>60 ნიშანი
გამოთავისუფლდა ბერძნულში წარმოდგენილი ვო კალური 6-6 და-
პირისპირების აღსანიშნავად, რაც მანამდე გრაფიკულად არ გამოიხატე–
ბოდა.
ბერძნული დამწერლობის მესამე ჯგუფი მოიცავს დასავლურ ანბანებს
პელოპონესზე (ლაკონია, არკადია, ბეოტია, თესალია და
სხვ.), ასევე სიცილიის არაიონიურ კოლონიებში და სამხრეთ იტალიაში.
აღმოსავლური ანბანების მსგავსად აქაც გვაქვს დანართი ასოები დ

ი დაV%/ 1 #» ნიშნების სახით; +X ნიშანი აქ |ჩ”9| კომპლექსის

გადმოსაცემად იხმარება (რომელიც უფრო ადრე M/ 4 M#ჩ-5 ნიშანთკომ–

ბინაციით გამოიხატებოდა).
ბერძნული დამწერლობის ყველა ჯგუფისათვის უკლებლივ დამახა-
სიათებელია სემიტური #M0/ჩ ნიშნის შესატყვისი XთM=X2 ასოს იგივე-
ობრივი გრაფიკული ფორმა /C სიმბოლოს სახით (არქაულ სისტემებში

ოდნავ დაგრძელებული ვერტიკალური ხაზით M ), რაც გრაფიკულად

ადეკვატურად ასახავს ძველ სემიტურ პროტოტიპს. აღნიშნული გრაფი–
კული ფორმა #0» ნიშნისა ძვ. სემიტურ სისტემაში დასტურდება ძვ.
წელთაღრიცხვი” IX საუკუნის წარწერებში (იხ. ზემოთ, გვ. 35).
ამ ნიშნის მიხედვით, ბერძნული დამწერლობის შექმნა ძველი სემიტური
(250. ძეელი ფინიკიური) დამწერლობის საფუძველზე ვერ მიეკუთვნება
ძველი წელთაღრიცხვის X--IX საუკუნეებზე უფრო ადრეულ პერიოდს.
ამჟამად გავრცელებული თვალსაზრისის თანახმად, ბერძნული ან–
ბანური დამწერლობა უნდა შექმნილიყო სწორედ ძველი წელთაღრიცხ–-
ვის პირველი ათასწლეულის დასაწყისში (C6Iხ /963:180 და შმდ.;
შდრ. §50ჩMVVყ260- I939: I41!; #2056ი 1969:446)".

9 ზოგ მკელევარს შესაძლებლად მიაჩნია ამტკიცოს ბერძნული ანბანური დამ–

წერლობის მნიშვნელოვნად უფრო ადრეული წარმომავლობა, ძვ. წელთაღრიცხვის
მე-12 ს. პროტო-ქანაანური სისტემისაგან საიდანაუ) წარმოდგა თავის მხრივ ძველთ
ფინიკიური, ქანაანური და არამეული წერითი სისტემები (შდრ. MVიყის 1973:1–-8).
მაგრამ მთელი რიგი ბერძნული ნიშნების (და პირველ რიგმი M# X+06»/Mთ ნიშნის) მოხა–-
ზულობა ეწინააღმდეგება ამგვარ ვარაუდს. უკვე არქაული ბერძნული XძMMთ ასახავს
86 ანბანური წერა

7. ბერძნული ანბკნის უნიფიცირებს იონიური

ღკმწერლობის საფუძველზე დკ კლასიკური
ბერძნული სისტემის ჩამოჭკლიბება

ტ2.94/4ილი დამწერლობის ისტორიაში არსებით მომენტს წარმოადგენ–

და ევკლიდეს არქონტობის დროს ათენ ში ძვ. წელთაღრიცხვის
403 წელს იონიური დამწერლობის ოფიციალურად მიღება. იონიური
ანბანით,· რომლის გავლენა სახელმწიფოში ჯერ კიდევ V საუკუნიდან
შეინიშნებოდა, ხელახლა ჩაიწერა აღნიშნულ წელს ათენის კანონმდებ–
ლობა, რაც ამავე დროს ნიშნავდა ბერძნული დამწერლობის ადგილობ-
რივი, სახეობის ნაცვლად იონიური დამწერლობის საყოველთაო შემო-
ებას. ,
” ათენის მაგალითს გაჰყვა შემდგომ სხვა ბერძნული სახელმწიფო-
ებიც. ასე, მაგალითად, ბეოტია 370 წლისათვის და სხვა უფრო და-
სავლეთით განლაგებული პოლიტიკური გაერთიანებანი.
ბერძნული ანბანის უნიფიკაცია ი ონი ური დამწერლობის საფუძ-
ველზე არ მომხდარა, რასაკვირველია, ერთბაშაღ; იგი ვრცელდებოდა
თანდათან დასავლეთის მიმართულებით. ბევრგან კიდევ დიდხანს შემორჩა
ბერძნული დამწერლობის ადგილობრივი სახეობანი, მაგრამ შესაძლებე-
ლია ძვ. წელთაღრიცხვის IV საუკუნიდან მოყოლებული მაინც ვივა-
რაუდოთ ზოგადბერძნული კლასიკური დამწერლობის არსებობა, რომე-
ლიც ჩამოყალიბდა იონ
ი ური დამწერლობის საფუძველზე.
ბერძნული დამწერლობის შემდგომი ისტორია “შეეხება უკვე ამ
უნიფიცირებული, კლასიკური ბერძნული ანბანის განვითარე-
ბასა და გრაფიკულ ცვლილებებს. ამ პერიოდიდან დაწყებული ბერძნუ-
ლი დამწერლობა მხოლოდ უმნიშვნელო პალეოგრაფიულ გარდაქმნებს
განიცდის რაც გამოიხატა საერთო დუქტუსის შეცვლაში (საწერი
მასალის შესაბამისად) და ზოგი ნიშნის მოხაზულობის ცვლილებებში.
ასე, მაგალითად, გარკვეულ პერიოდში კლასიკურ ბერძნულ დამ-
წერლობაში შეინიშნება ტენდენცია გრაფიკულ ნიშანთა „მოჩუქურთ-
მებისა“, მათი ორნამენ ტულ ფიგურებად ქცევისა. წ) ნიშნის ნაცვ-

გრაფიკულად არა სათანადო ნიშნი“ ძველ სემტურ “»I ფორმას, არამედ მის

უფრო გვიანდელ X ფორმას, რაც ამ ნიშანს სემიტურ გრაფიკაში მხოლოდ X–

IX საუკუნეში უნდა მიეღო (ამ სირთულეს წარმოდგენილი ჰიპოთეზის თეალსაზრი-

სით თვით ავტორიც აღნიშნავს).
კველი ბერპჰპნული დამწერლობა 87

ლად ჩნდება LI მოხაზულობის სიმბოლო; 68 ნიშანი ცვლის მარტივ

C ნიშანს; C იცვლება X ფორმით; ჩნდება ტენდენცია სწორი ხაზების

შეცვლისა ტეხილით: შდრ. /"ა ნიშანი ადრეული # ნიშნის
ნაცვლად და სხვ.
ამასთანავე ჩნდება მომრგვალებული კურსივული ფორმები: შდრ.

6 ნიშანი L ნიშნის ნაცვლად, ს) მოხაზულობა ის ნაცვლად და

სხვ. (შდრ. #20ი§0ი 1969:454).
ყველა ზემოთ განხილული გრაფიკული ფორმა წარმოადგენს ე. წ.
მონუმენტურ დამწერლობას, ანუ ლაპიდარულ დაწერილობას და ხელ-
ნაწერთა ასომთავრულს,
პაპირუსზე და პერგამენტზე წერისას არქაული ბერძნული ასოების
კუთხოვანი მოხაზულობა მომრგვალებული მოხაზულობით იცვლება,
რაც დასაბამს აძლევს ბერძნული წერის ახალ, მრგლოვან დუქტუსს,
წარმოდგენილს ე. წ. „უნციალურ დამწერლობაში“ (ბერძნ. C200VXჯს2.63-
Xუ.0C ან CL600წჯ+ხჩX%C X90>%X+/2)".
უნციალური დამწერლობის უძველესი ნიმუშები გვხვდება ძევ.
წელთაღრიცხვის III საუკუნიდან სხვადასხვა ხასიათის ბერძნულ ტექს–
ტებში. უნციალური ბერძნული დაწერილობისათვის, რომელსაც შე-
იძლება „წიგნური ასომთავრული“ ეწოდოს, დამახასიათებელია უპირატე–

სად მომრგვალებული, მრგლოვანი ნიშნები: C, ზს) და სხვ.

უნციალური ბერძნული დამწერლობა, რომელმაც შემდგომ საკუ-
თარი გრაფიკული განვითარება განიცადა, ჩვენი წელთაღრიცხვის IX
საუკუნემდე ბერძნული წიგნური დაწერილობის ძირითად სახეობად
რჩება (7 ჩითი0501 1912:20! და შმდ.).
უნციალური დაწერილობის პარალელურად ბერძნულში ვითარ-
დება ე. წ. მთავრული კურსივი-ი რომელიც ყოველდღიური სწრაფწე-
რისას იხმარებოდა. ამ დაწერილობის დამახასიათებელი გრაფიკული ნი–
შანია გარკვეული ასოების გადაბმით წერა, განსხვავბით უნციალური
დაწერილობის ასოთა ერთმანეთისაგან იზოლირებულად წარმოდგენისა.
IX საუკუნიდან მოყოლებული უნციალური ასომთავრული და კურ-–
სივი საბუთები, მინ უსკულური წერით იცვლება, რომლისთვისაც

«2 „უნციალური“ –- ლათ. III/6/06 VIC(0(6§ „უნციალური ასოები“, შდრ, რუს.

სმის)MMMხIთ 6VM8ა42.
88 ანბანური დერა
ბერძნული დამწერლობის გრაფიკული
განგითარება
I 2. 3 4 5 6 7 8 9 10
ბ. ჰ 7 თ IC 1:კლასიკური ბერძნული

ს სI8 V |)ზ! Iს/მ9« 8-4: ბერძნული"უნცია-

» “IV ლური დამწერლობა
(2<-–ახ. წ. IV ს.; 8–
VII ს.;4–IX ს.)

5-7; ბერძნული სწრაფ-

წერა (5--ძე. წ. II ს.;
ც--ახ. წ.1I ს.;7–-VIIს)

990 |)|09|I09#/ 8-I0: ბერძნული მი-

· ნუსკულური დამწერლ–
I 1 ობა (ს- ახ. შ. IX ს.;
ს 0-IX-X სს.; 10–
XII– XIII. სს.).

ტაბულა 12
 ძველი ბერძნული დამწერლობა 89

დამახასიათებელია ასოთა სპეციფიკური მომცრო ფორმები სტრიქონს

ზეღა ღა ქვედა ხაზების წაგრძელებით. უნციალური დაწერილობის
მთავრული ნიშნები ამ პერიოდიდან ხელნაწერებში მხოლოდ საწყის
ასოებად და აგრეთვე დასათაურებაში იხმარება (7M0/!ი5იი 1912:219
და შმდ.; შდრ. »”6/56” 1969: 455 და შმდ.), იხ. ტაბულა 'I2, შდრ.
IM იM16ჯ I963: 531.

8. ბერძნული ანბანის რიმსვ-ნიშანთა სისტემა

რ. ქი45ლი ანბანის მყარი რიგი ანუ პარადიგმატიკა, რაც ძირითა-

დად პროტოტიპული ძველი სემიტური სისტემის პარადიგმატიკას
ასახავს, ხდება საფუძველი ასო-ნიშანთა რიცხვითი მნიშვნელობებით
ხმარებისა, წერითი სისტემის გამოყენებისა რიცხვ-ნიშანთა სისტემად.
რამდენადაც ბერძნული ანბანი ოცდაორნიშნიან ძველ დამწერლო–
ბასთან შედარებით უფრო დიდ რაოდენობა ნიშნებს შეიცავს (სპეციფი–
კური ბერძული დანართი ნაწილის ჩათვლით"), ათობით სისტე-
მაზე დამყარებულ რიცხვ-ნიშანთა გამოხატვა აქ უფრო სრულად შეიძლე-
ბოდა, ვიდრე ეს სემიტური დამწერლობის საშუალებით იყო შესაძლე–
ბელი. ამისათვის საჭირო იყო სისტემაში მინიმუმ 9X3=27 ასო-ნიშ-
ნის არსებობა, რათა სრულად გამოხატულიყო „ერთეულები“, „ათეუ–
ლები“ და „ასეულები“.
სწორედ ასეთად წარმოგვიდგება კლასიკური ბერძნული ანბანი
ზუსტად 27 ასო-ნიშნით რომელთაგან ზოგიერთს, ფონეტიკურ მნიშვ-
„ნელობას მოკლებულთ, მხოლოდ რიცხვითი მნიშვნელობა მიეწერებათ:
აბერძნული ენისა და დამწერლობის განვითარების პროცესში ანბანის ზოგი
თველი გრაფემა (0:თსLთ, X6%X6) კარგავს ფონეტიკურ მნიშვნელობას,
რაც მას არქაულ სისტემაში ჰქონდა, მაგრამ იგი ამისდა მიუხედავად არ
ა'მოვარდება ანბანიდან და განაგრძობს ანბანთრიგში სათანადო ადგილას
ფ|უნქციონირებას როგორც „ეპისემონი,, როგორც მხოლოდ რიცხვითი
მნიშვნელობის გამომხატველი ერთეული. ·
ანბანთრიგში პირველი ცხრა ასო გამოხატავს „ერთეულებს“, მომ-
დეკვნო ცხრა ასო „ათეულებს“, ბოლო ცხრა ასო-- „ასეულებს“:

მპ) ეს დანართი ნაწილი ანბანისა V X "! ნიშანთა სახით მეტად ადრე უნ-
და "შექმნილიყო, სავარაუდოა ჯერ კიდეე ძვ. წელთაღრიცხვის მე-8 საუკუნის ბოლო-
სათვვის (შდრ. Lი/Iძ 1914:241), რაც გვაეარაუდებინებს უკვე ამ დროისათვის
ბერძნულ რიცხე-ნიშანთა სისტემის ჩამოყალიბების” შესაძლებლობას,
90 ანბანური წერა

ერთეულები ათეულები ასეულები

ტ#ტ ი 1 I 1 10 სნ # 100
ცხ2 # # 20 » § 200
L დ 3 Mჩ | 30 + / 300
ტ ძ 4 M. თ 40 X # 400
ს 6 5 # ი 50 დ „ი: 500
C (06 5 #§ 60 X #ხ 600
27 27 0 0 70 V #05 700
I გ 8 II. ი 80 0 0 80
ი #9 C (/) 90 3– 900
მაგალითი: CI Mს#=111 (აგრეთვე #IC ან L#1).
რამდენადაც ბერძნულ ანბანში სულ 9 X3=>27 ასო-ნიშანია, „ათა-
სეულების“ აღსანიშნავად სისტემაში თავისუფალი ნიშნები აღარ რჩება.
ამიტომ „ათასეულები“ ბერძნულ სისტემაში გამოიხატება „ერთეულების“
აღმნიშვნელი ნიშნებისათვისს დამატებითი შტრიხის მიწერით, ე. ი.
7# = 1000, ”LI=8000, ”ILI-==8000 და ა. შ. (მდრ. Lი”I6!ძ 1914:300)%"9%.

"აუ 4/ი( ნიშნი 3 შარმოაღგენს არქაული 0თძ» ნიშნის გრაფიკულ მოდი-

ფიკაციას. არქაული 004» ნიშანი, რომელიც ბერძნულ სისტემაში სემ. §0ძ6 ნიშნისაგან
მომდინარეობს და არქაულ ბერძნულში სიბილანტურ სპირანტს გამოხატავდა, ძალიან
ადრე გამოდის ხმარებიდან და განაგრძობს სისტემამი არსებობას მხოლოდ როგორც
ფონეტიკურ მნიშენელობას მოკლებული ბოლო, ოცდამეშვიდე სიმბოლო ბერძნული
ანბანისა რიცხვითი მნიშვნელობით „900“, ზოგი არქაული, ხმარებიდან გამოსული ნიშ-
"ნის ახლად გამოყენებით (აგრეთვე სისტემაში ზოგი ნიშნის სათანადო ადგილებზე შე-
ნარჩუნებით) იქმნება რიცბვ-ნიშანთა სრული სისტემისათვის საჭირო 9X3=27 რაოდე–
ნობა გარკვეული თანმიმდევრობით დალაგებული სიმბოლოებისა.
სემ. ეძძი ნიშნის ბერძნული ეკვივალენტის ამო გდება სისტემიდან და მისი ბოლოში
გადატანა, განსხვავებითX ძ(დიი0 (თნთმ) და დ Xტ65XMCთ ნიშნებისაგან, რომლე–

ბიც შენარჩუნებულია ანბანში სათანადო ადგილებზე შესაბამისად „0“ და „00“ რიცხვი-

თი მნიშვნელობებით, მოწმობს იმას, რომ ბერძნულ რიცხვით მნიშვნელობათა სისტე–
მის შექმნისას §2ძ2 ნიშნისაგან მომდინარე ბერძნული სიმბოლო სისტემაში უკვე
უფუნქციო ელემენტი იყო, მაშინ როდესაც ძI:700MIMI0 და X068MCთ ნიშნები ჯერ კიდევ
გარკვეული ფონეტიკური მნიშვნელობებით გამოიყენებოდა (შდრ. 60ი/ძ(ჩითარი 1879:
266). ·
22 ბუნებრივია, ისეთ სისტემაში, რომლის ფონეტიკურ ასო-ნიშანთა რაოდენობა
9X3==>27”ს აღემატება, „ათასეულების“ გამოსახატავად ოცდამერვე ნიშნიდან მოჟო-
კველი ბერძნული დამწერლობა 9!

ბერძნულ რიცხვ-ნიშანთა სისტემა იდენტურია სემიტური სისტემისა

(ბერძნულ ასო-ნიშანთა სათანადო ფონეტიკური გარდაქმნების გათვა-
ლისწინებით), ანბანის პირველი ასოდან (#6Xჯ9”დან) დაწყებული ვიდრე.
XL=80 ნიშნამდე (სემ. 0#ჩM:=80), მდრ. ზემოთ, ტაბულა 11, გვ. 69.
სემ. §6ძ6 ნიშნისაგან მომდინარე არქაული ბერძნული 0თVXV ნიშნის
მეტად ადრეული ამოგდება ანბანიდან და ბერძნული ანბანის ერთი ად-
გილით ერთგვარი „შემჭიდროება“ იწვევს რიცხვით მნიშენელობათა შე–
უსაბამობას სემიტურ და ბერძნულ დამწერლობათა შორის. XL ნიშნის
მომდევნო X6XMXCთ ნიშანი ბერძნულ სისტემაში გამოხატავს მნიშვნელო-
ბას „90“, მაშინ როდესაც ამ ბერძნული ნიშნის პროტოტიპი · სემ. ძნ"
(პარადიგმატიკაში §6ძ6 = 90 ნიშნის მომდევნოდ 'წარმოდგენილი) სე-
მიტურ სისტემაში გამოხატაეს მნიშვნელობას „100“, შესაბამისად შენა-
ცვლებულია ერთი საღეხურით მომდევნო ასო-ნიშანთა რიცხვითი მნიშვე–
ნელობები".

ლებული გრაფემები იქნებოდა გამოყენებული. „ათასეულების“ სრული გამოხატვისა-

თვის ასეთ სისტემაში საჭირო. იქნებოდა მინიმუმ 9X4=236 ასო-ნიშანი. სწორედ ამ
ხასიათისაა, რიცხვით მნიშვნელობათა გამოხატვი–“ თვალსაზრისით მთელი რიგი ბერძ-
ნულიდან წარმომდგარი ანბანური წერითი სისტემები (იხ. ქვემოთ).
”2 რიცხვით . მნიშვნელობათა აღწერილი სისტემი პარალელურად ბერძნულში
არსებობს სხვა, უფრო გვიანდელი სისტემაც, დამყარებული ანბანის ასო-ნიშანთა რი-
გით მნიშენელობაზე. განსხვავებით ძველი ბერძნული საფეხურებრივი სისტემისაგან,
ათვლა აქ ემყარება არა არქაულ ბერძნულ დამწერლობას, არამედ გეიანდელ წერით
სისტემას ასო-ნიშანთა მოქმედი ფონეტიკური მნიშვნელობებით (შდრ. C00/ძ/ჩ0956ი
1879: 264; /#4იიოისიდი, 1934: 200):

»ჯ=1! უო= 7 V=12 +=19

ჩზ=2 უ= ზ ნ=14 ს=20
X»5=3 (= 9 0ი0=15 დ=21
ბ=4 X=>10 »=)6 #=22
ბ=5 #=11 =17 %#=23

§=6 (L=12 თძ=18 Cთ=24

შედეგად ვიღებთ სისტემას მნიშვნელობათა უაღრესად შეზღუდული დიაპაზონით 1-დან
24-მდე, რომელსაც გამოყენების” მეტად ვიწრო სფერო ჰქონდა. ამ სისტემის მიხედვით
გადაინომრებოდა, მაგალითად, ჰო მ ე როსის პოემათა „გალობანი“. ამ სისტემის მიხედ–
ვით, ისევე როგორც ასო-ნიშანთა რიცხვითი მნიშვნელობების ძირითადი, „საფეხურებ–-
რივი“ სისტემის გამოყენებით, ხორციელდებოდა აგრეთვე ძველად მეტად გავრცელებუ–,
ლი პრაქტიკა სიტყვათა გაიგივებისა და მათი მისტიკური ინტერპრეტაციისა ცალკეული
შემადგენელი ასო-ნიშნები რიცხეით მნიშვნელობათა ჯამის იგივეობის საფუძველზე.
ამგვარი „ნიშანთმისტიკა“, ანუ „გემატრია#“, სიტყვათა და სახელთა მისტიკური ინტერ-
პრეტაცია მათთან დაკავშირებულ რიცხვით მნიშვნელობათა მიხედვით, ხშირად გამხ–-
92 ანაანური წერა

9. ბმშრძნული დამწერლობისაკბკნ წარმომდგარი

წერითი სისტემები

ძლი ბერძნული დამწერლობა გახდა წყარო მრავალი სხვა წერითი

სისტემისათვის, რომლებიც აღმოსავლეთსა და დასავლეთში გავრცელ–
და. ბერძნული დამწერლობისაგან მომდინარე ყველა სისტემის ძირითა-
დღი სტრუქტურული მახასიათებელია მათი ანბანურობა, ე. ი. სისტემა–-
ში როგორც კონსონანტური, ისე ვოკალური ნიშნების არსებობა, რომ-
ლებიც ერთიან პარადიგმატიკას ქმნიან.
ბერძნულმა დამწერლობამ არა მარტო დასაბამი მისცა მრავალ
სხვა დამწერლობათა ანბანურ სისტემებს; ბერძნული წერითი სისტემის
გავლენით მოდიფიკაცია განიცადა უშუალოდ ძველი სემიტური წყარო-
დან მომდინარე ზოგმა კონსონანტურ-სილაბურმა სისტემამ მათში სა-
კუთრივ ხმოვანთა გამომხატველი ნიშნების გაჩენის მხრივ.
ეს ხმოვანი ნიშნები ერთგვარი დამატებითი გრაფიკული ერთეულე-
ბია რომლებიც განცალკევებით დგანან სისტემის ძირითად ნიშანთა
პარადიგმატიკაში, ნიმანთსინტაგმატიკაში ისინი ძირითად კონსონანტურ
ნიშანთა ზემოთ ან ქვემოთ თავსდება (შდრ. ხმოვანთგამომხატველი
სტრიქონზედა და ქვედა ნიშნები ძვ ებრაულ, არაბულ, სი-
რიულ და სხვა სემიტურ სისტემებში).
ბერძნული სისტემის გავლენით მთლიანად გარდაიქმნა აგრეთვე სე-
მიტურიდან მომდინარე საშუალო ირანული დამწერლობა მასში ძირი-
თადი ხმოვანთნიშნების გაჩენით, რომლებიც პარადიგმატიკაში იმკვიდ-
რებენ ადგილს საკუთრივ თანხმოვანთნიშნების გვერდით. ამ გზით უნდა
წარმოქმნილიყო ანბანური ხასიათის ავესტ ური დამწერლობა, რომე–
ლიც 48 გრაფიკული სიმბოლოსაგან შედგება, მათ შორის სხვადასხვა გრა–-
ფიკული გზით დიფერენცირებული თანხმოვნებისა და ხმოვნების გამომ-
ხატველი ნიშნებისაგან (შდრ. #Vი#6, 1926:11I და შმდ.).
უშუალოდ ბერძნული დამწერლობიდან მომდინარე ანბანუო სის-
ტემებს შორის განსაკუთრებულ ადგილს იმკვიდრებს იტალიკულრი წე-
რითი სისტემები, რომელთაც დასავლურ-ბერძნული დამწერლობა უდევთ
საფუძვლად; ამ წყაროდან წარმოიქმნა უშუალოდ ე. წ. პროტო-
ტირენული ანბანი ღა ეტრუსკული დამწერლობა, რომელმაც

დარა საფუძველი ფანტასტიკური თვალსაზრისების წამოყენებისა სიტყვათა მნიშვნელო-

ბებისა და მათი წარმომავლობის შესახებ („ნიშანთმისტიკის, შესახებ ძეელ აღმპოსავ-
ლურ და ბერძნულ სამყაროში იხ. #00-56!(|/ 1925:91 და შმდ.).
93

სხი9ეიი> => ლ ლ= –ო
__.-._ -–..... –
უევ–დე.–მ_--- მ,
== – V
9 –.
სთლხილა | ლთ 9 <> = თო – CC C .- <8
ყადი” |<“იღლსC X73: 0 ც9იია->X
ფ
“დ ==5 3 > 2
სალიისაი | თ ი 89 _ 1 6 0 ა-ა >”
2755 –ბცლა XX –ა8
დამწერლობანი

აშმდC:აი
ცთლიის)
ა 3
«დათოეტეთ “თოი: ლC თCიL2> ით 42
დამწერლობა

სა20Vთ90C ღდყხყუ ღლ + დ –+X-<3+ < == – ლ“ »

7იC> ფთ
” = –
იჯალიკური

სალოილაიC | C 3 დ ჯა0ი _ #3 935 > ც>C

ათ ი7- <=# თლ >») > » 89
წუ
+
8ი -«
>C
თგ 24 59 +-
ი.
|(<2აიაპრ.
> ფვი-=
ას (CC)
ბერპნული

იო
სალ90სყ9
სა5C90VC0 თათ L) XC6
=”ი0საზლილა ე თც- «აჭ.
იბერი . 0 CC2C2X2>7
ძველი

ყითასიხინიაი- ნლოლიი«ლხი-2555 “ით

“რა თ პფ
XL
94 ანბანური დერა

დასაბამი მისცა, ერთი მხრით, ფალისკურ და ლათინურ ანბანს,

ხოლო მეორე მხრით, ოსკურ და უმბრულ დამწერლობას (იზ.
ტაბულა 13; შდრ. 4656. 1969:500).
ყველა ამ წერით სისტემაში X ნიშანი გამოხატავს Iჩ5) მნიშვნე-
ლობას, ისე როგორც დასავლურ-ბერძნულში (და არა აღმოსავლურ–
ბერძნულისათვის დამახასიათებელ |#M) მნიშვნელობას); სპეციფიკურია.
აგრეთვე ( ასოს მოხახულობა იტალიკურში, დამახასიათებელი დასავ-
ლურ-ბერძნული წერისათვის.
წერის მიმართულებაა მარჯვნიდან მარცხნივ, რაც მარცხნივ მი–
ბრუნებულ ასოებში აისახება. ამაში ვლინდება იტალიკური დამწერლო–
ბის არქაულობა და მისი წარმომავლობა არქაული ბერძნული მარცხნივ
მიმართული დაწერილობისაგან.
ეტრუსკული დამწერლობა, ისევე როგორც მისგან წარმომდგარი
ოსკური დღა უმბრული, შეიცავს დამატებით 8 ნიშანს, რომელიც
ლაბიალურ / სპირანტს გამოხატავს, რაც შესაძლებელია 8 8 თს-ჩ ნი-

ფანთა კომბინაციისაგან მომდინარეობდეს.

რამდენადაც ეტრუსკული არ განარჩევს მჟღერ და ყრუ ხშულ
თანხმოვნებს, დამწერლობაში არ არის წარმოდგენილი სპეციალური
ნიშნები მჟღერი ხ ძ ჟ« თანხმოვნებისათვის; ჟჩ (ჩ #ჩ და ი 1 # თან–
ხმოვანთნიშნები მონაცვლეობს ეტრუსკულ ხშულთა ამ ორი რიგის გა-
მოხატვისას. /ჩ”/ ფონემის სხვადასხვა ვარიანტების აღმნიშვნელი ნიშნე-

ბისაგან (5) 0, ჯ ხმოვნების წინ; X თ ხმოვნის წინ; I თ, 0 ხმოვ-

ნების წინ) მოგვიანებით მხოლოდ ერთი X ნიშანი რჩება (მდრ. /#8ი-
§6II #969:503).
ყველაზე გავრცელებულ დამწერლობას ბერძნულიდან მომდინარე
იტალიკურ დამწერლობებს ფორის ლათინური დამწერლობა წარმოად-
გენს, რომელიც მსოფლიო ანბანის მნიშვნელობას იძენს რომაულ
ქრისტიანობასთან ერთად იგი ევროპის უდიდეს ნაწილში ვრცელდება
(იმ აღმოსავლური და სამხრეთ-აღმოსავლური ნაწილების გამოკლებით,
სადაც ბერძნულ-სლავური ანბანები იკიდებს ფეხს). უფრო გვიან საუ–-
კუნეებში ლათინური ანბანი სხვა კონტინენტებზედაც გადადის და მსოფ–
ლიოში ყველაზე გავრცელებული დამწერლობა „ხდება.
მთელი რიგი შინაგანი მონაცემები ლათინური ანბანისა მიუთითებს
მის წარმომავლობას ეტრუსკული დამწერლობისაგან.
ძველი ბერძნული დამწერლობა 95

როგორც ცნობილია, ლათინურ ანბანში ბერძნული L ICC სიმ-

ბოლოსაგან მომდინარე 2 ასო აღნიშნავდა როგორც მჟღერ დ, ისე ყრუ

# თანხმოვანს, რაც ეტრუსკულის გრაფიკულ თავისებურებას უნდა ასა-

ხავდეს, რომელიც არ განარჩევს მჟღერ და ყრუ ხშულ თანხმოვნებს.
ამასთანავე # სიმბოლოს ხმარებ” ი”ს წინ და სიტყვის ბოლოს, C
ნიშნის ხმარება 6 და ( ხმოვნების, ხოლო C) ნიშნისა–-- „ს წინ უძვე–
ლეს ლათინურ წარწერებში სავსებით შეესაბამება ამ ნიშანთა ეტრუს-
კულ დამწერლობაში ხმარების წესებს.
ლათინურისათვის დამახასიათებელი მჟღერი ხ ძ # თანხმოვნები-
სათვის გამოყენებულ იქნა ბერძნული წარმომავლობის 8 და L ნიშნები,
რომლებიც, თუმცაღა წარმოდგენილი ეტრუსკულ ანბანში, მოკლებული
იყო კონკრეტულ ფონეტიკურ მნიშვნელობას. მჟღერი წ ფონემა
ლათინურში აღინიშნა მოგვიანებით C ნიშნით, რომელიც ძველი C
ნიშნის (=#, 2) გრაფიკულ მოდიფიკაციას წარმოადგენს. ამავე დროს
ფშვინვიერ იჩ 1(ჩ ჩჩ თანხმოვანთა გამომხატველი ნიშნები, როგორც
ლათინურისათვის ჭარბი, ამოგდებულ იქნა ანბანიდან.
ლათინური ანბანის ასოთა სახელწოდებანი არსებითად განსხვავ–
დება ბერძნულ “ნიშანთა სახელებისაგან და მთლიანად ფონეტიკურ სა-
ფუძველზე შეთხხულ პირობით ნიშანთსახელთა ხასიათისა. ზოგი
მკვლევარი ლათინური ანბანის ამ თავისებურებასაც ეტრუსკულიდან
მომდინარედ, მიიჩნევს.
აქ არსებითია არა ის, თუ სად და რა ნიადაგზე შეიქმნა პირველად
დამწერლობის ნიშანთა ამ ტიპის სახელწოდებები, არამედ თვით პრინციპი
წერის ნიშანთა სახელდებისა, არსებითად განსხვავებული ძველი სემი–-
ტური და სხვა დამწერლობათა პრინციპისაგან.
სახელდების საფუძვლად აქ გამოყენებულია კონკრეტული ნიშნით
გამოხატული კონსონანტური ან ვოკალური ბგერა, რომელიც სპეციფი–-
კური ფონეტიკური გაფორმებით სათანადო გრაფემის პირობით სახელ-
წოდებას გვაძლევს.
ვოკალურ ნიშნებს ლათინურ ანბანში აქვთ შესაბამისი ხმოვნის
სახელი: თ, 6, (, 0, V
ლათინური კონსონანტური ნიშნის სახელი ხასიათდებოდა სათანა-
დო თანხმოვნით, რომელსაც ერთვოდა #6 ხმოვანი, ე. ი. ხ0, ძი, #6,
»I6 და სხვ. (გამონაკლისს ქმნიდა #თძ, 0V, Mი სახელები). უფრო მო–-
გვიანებით თანხმოვანთა ორი ჯგუფი გამოიყოფა: /IV/06 და §0/100Cძ-
 96 ანბანური დერა

I0§ –– 'ი IM ”,/, §, I, X. ამ უკანასკნელ-

თა სახელები გარდაიქმნა ხმოვნის წინ გა-

დასმით: (I, 6/1, 6/, 6I, 6ა, #/”, 6X (ეს
უკანასკნელი შემდგომ ბერძნული XთL'ს
გავლენით /X ფორმით იქნა წარმოდგენი-
ლი); #0 და იI!, სახელწოდებანი (განსხვა-
# |4 ძ ვებული ხმოვნებით) . # და 0 ნიშანთა
8 88I)ხ სინტაგმატური თავისებურებებით აიხსნე-
/II I IL | ყ ბა: # იხმარებოდა მხოლოდ ი-ხმოენის
წინ, ი კი V-ს წინამავაელ პოზიციაში;
იი )ძ ჩ ბგერა არ განეკუთენება არც ი!Iძ?,
4ნILC | « არც §6ი!'090001!6§ ჯგუფს. იგია ფშვინ-
ვა, 0ძ502!/0:0, რითაც გამართლებულია
L- ILნ | ს ი ხმოვნის წარმოდგენა სათანადო #ძთ
I (I9I I) 2 სახელწოდებაში (შდრ. »§5//20!6CXL 1958:
24-–-32).
I I 1
ბერძნული ანბანი საფუძვლად უდევს
Mჩ MM) X აგრეთვე მცირეაზიურ ანბანებს, ისეთ წერი-
/„V I /M ! ლობით. სისტემებს, როგორიცაა ფრიგი-
ული, ლიკიური, ლიდიური, კა-
ს (MM |” რიული.
წ. 1 1 ი განსაკუთრებძთ ახლოსაა არქაულ

0 |0 | 9 ბერძნულ წერილობით სისტემასთან ფრი-

გიული დამწერლობა, რომელიც გამო-
ჩ ჩი |
ყენებული იყო ინდოევროპული ფრიგი-
ჩ”#ი |I2ნ :» ული ენის ჩასაწერად. ამ დამწერლო-
261711 1 .§ ბის დასავლურ-ბერძნული წყაროდან მომ-

ILI)I |! დინარეობა ვლინდება წ” ფონემის “I ნიყ(

ნით გადმოცემაში: აგრეთვე ფრიგიული
IჩIVVI V I " წერის მთელ რიგ სხვა პალეოგრაფიულ
დ თ ” თავისებურებებში (იხ. ტაბულა 14).
VV სწ |MMჯ ფრიგიულ დამწერლობას თითქმის
ემთხვევა ცნობილი ლემნოსის სტე-
ტაბულა 14 ლის დამწერლობა, რომელიც ძვ. წელთ-
 პველი ბერძნული დავწერლობა 97

აღრიცხვის VII საუკუნის მეორე ნახევრით თარილდება. რამდენადაც

ლემნოსის წარწერის დამწერლობა ეტრუსკულთანაც ავლენს
მსგავსებასა და ახლო ურთიერთობას. ფრიგიულ-ლემნოსური და ეტრუს-
კული დამწერლობანი ერთი და იმავე ბერძნული წერილობითი წყარო-
ღან წარმოშობილად ივარაუდება (შდრ. 7#00§561 1969:462
–– 472).

I0. ბერძნული წერითი სისბემისჰკგან

წარმომდგარი ჰრისბიკნული ეპკოჰის
დამწერლობანი

ერძნული წერილობითი სისტემისაგან წარმომდგარ ანბანურ დამ-

წერლობათა სპეციფიკურ ჯგუფს ქმნიან ქრისტიანული ხანის დამ-
წერლობანი: კოპტური, გოთური, სომხური და სლავური
. ანბანური წერილობითი სისტემები.

პოპტური დამწერლობა. ეგვიპტეში ქრისტიანობის ეროვნულ

რელიგიად გამოცხადებასთან ერთად აღორძინებას განიცდის ახალი
ეგვიპტური ენა, რომელიც ალექსანდრე მაკედონელის ეგვიპტე-
ში ლაშქრობის დროიდან აქ განდევნილი იყო როგორც ოფიციალური
სახელმწიფო ენა ბერძნულის მიერ.
ქრისტიანული კულტურა აქ უკვე ადგილობრივი, ეროვნული ახალ-
ეგვიპტური (ანუ კოპ ტური") ენის ნიადაგზე იქმნება, რომელიც რთული
ეგვიპტური (დემოტ ური) დამწერლობიდან წერის ახალ, ბერძნულ
ანბანზე დამყარებულ სისტემაზე გადადის (შდრ. /#M0/612 1973).
უძველესი კოპტური ძეგლები ახალი წელთაღრიცხვის II-III სა-
უკუნეებით თარიღდება.
კოპტური დამწერლობა მომდინარეობს ბერძნული დამწერლობის
იმ ვარიანტისაგან, რომელიც ჩვენი წელთაღრიცხვის პირველ საუკუნე–
ებში იყო გავრცელებული. კოპტური წერილობითი ნიშნების მოხაზუ-
ლობა არსებითად იგივეა, რაც სათანადო მრგლოვანი ნიშნებისა ბერძ-
ნულ უნციალურ დამწერლობაში.
ბერძნული ანბანიდან აქ აღებულია 25 ასო-ნიშანი სათანადო კოპ-
ტური ბგერების გადმოსაცემად. ამათგან ერთი ნიშანი, კერძოდ, ანბან–

«2 სახელწოდება „კოპტური! მომდინარეობს არაბული 00ხ/ ფორმისაგან, რაც

არასშორ წაკითხვას ემყარება 1, იძIხ/ სიტყვისა, რომელიც თავის მზრივ ბერძნულ

#1ჯა%<ი->7სM%0C „ეგვიპტელი; ეგვიპტური“ სიტყვის შეკვეცილ ფორმას ასახავს,

7. თ, გამყრელიძე
98 ანაანური წერა

ში მე-6 ადგილას მდგომი, აქ მხოლოდ რიცხვითი მნიშენელობით იხმა–

რება, რაც სათანადო დროის ბერძნული ანბანის თავისებურებას ასა--
ხავს, სადაც მე-6 ადგილას წარმოდგენილია არქაული ბერძნული ძI!წყ0/1-
ით საგან წარმომდგარი ნიშანი თL:X7–სთ, მოკლებული ფონეტიკურ ღი-
რებულებას და მხოლოდ „0“ რიცხვითი მნიშვნელობის გამომხატველი.
ბერძნული – X6X%»ჯCთ ნიშნის შესაბამისად კოპტურ ანბანში წარმო-
დგენილია (1 /6/ ნიშანი ფონეტიკური მნიშვნელობით / და რიცხვითი
მნიშვნელობით „90“. ფონეტიკურ მნიშვნელობას მოკლებულ ბერძნულ
Xიდ.”Cთ ნი'მანს კოპტურში კოპტურისათვის დამახასიათებელი ფონეტიკუ-
რი |I) მნიშვნელობა მიეწერა და იგი წარმოდგენილ იქნა ანბანში სათა–
ნადო ადგილას პროტოტიპული ბერძნული ნიშნის შესაბამისი რიცხვი-
თი მნიშვნელობით ,,9049,
ბერძნული ანბანის ბოლო, ოცდამეშვიდე 3 თძთსI! ნიშნის შე-
საბამისი კოპტური ნიშანი აქ, ისევე როგორც ბერძნულ სისტემაში,
იხმარება მხოლოდ რიცხვითი მნიშვნელობის გამომხატველ სიმბოლოდ
„900“ (იხ. ტაბულა 15, გვ. 99).
ამგვარად, კოპტური დამწერლობის „ბერძნულ ნაწილში“ სრულა-
დაა დაცული პროტოტიპული ბერძნული ანბანის რიგი და თანმიმდევრობა
სათანადო რიცხვითი მნიშვნელობების გამომხატველი სიმბოლოების შე–
ნარჩუნებით (თLILწ»სცთ და Cძს»ს). ერთ შემთხვევაში, ბერძნულში მხო–-
ლოდ რიცხვითი მნიშვნელობის გამომხატველი C X6XX%XCთ ნიშნის შესაბა-
მის C( /6/ სიმბოლოს აქ კოპტურისათვის სპეციფიკური ფონეტიკური
II) მნიშვნელობაც მიეწერება.
„საკუთრივ კოპტურ“ ნაწილში ნიშნები სათანადო დემოტურ სა–
ხელწოდებებს ასახაეენ (შდრ. 50ჩM0თყ26” 1931: 193--194).
#2 |ეჯ; ნიშანს ჩვეულებრივ სპეციფიკურ კოპტურ დანართ სიმბოლოებში ათავსე–-
ბენ (#ისაიე 1969:478). მაგრამ ამ ნიშნის გრაფიკული მოზაზულობა და რიცხვითი
მნიშვნელობა „00“ უნდა მოწმობდეს ბერძნულ ლ X06MXთ” სთან ' მის შესაბამი–-
სობას, ამდენად იგი უნდა მოთავსდეს კოპტური ანბანის საკუთრივ ბერძნულ ნაწილში.
ამ ნიშნის ფონეტიკური მნიშვნელობა ·(/) კოპტურში და სახელწოდება /0/)/ აიხსნება
ამ სიმბოლოს გრაფიკული მსგავსებით დემ ოტ ურ ხიშანთან. ამ ნიშანთა გრაფი-
კული მსგავსება უნდა ყოფილიყო მიზეზი იმისა, რომ ბერძნული C X0X#%Lთ'სა–
გან მომდინარე ნიშანს კოპტურში, გარდა რიცხვითი მნიშვნელობისა „00“, მიეწერა
აგრეთვე კოპტურისათვის სპეციფიკური ფონეტიკური მნიშვნელობა / და სათანადო
დემოტური ნიშნის სახელწოდება.
კოპტური დამწერლობა 99

ამგვარად, კოპტური ანბანი ორი ძირითადი ნაწილისაგან შედგება:

ბერძნული ანბანის შესაბამისი ნაწილისაგან სათანადო ფონეტიკური და
რიცხვითი მნიშვნელობებით, და მასზე დართული „საკუთრივ კოპტუ–-
რი“ ნაწილისაგან სპე-
ციფიკური კოპტური
ბგერების გამომხატველი 2 2 C
სიმბოლოებით. კოპტუ- 6 გ 8 ნ V C 6 წ
რი ანბანის „ბერძნულ 2 # ჯ §I # 2 9 8
ნაწილში“ უნდა ვიგუ2 | § § |“ §5|) 2 | 5 185
ლისხმოთ აგრეთვე კოპ- = – =
ტური /6) ნიშანი (რი- : 4 4«V4 2 –
ცხვთი მნიშვნელობა ვ ტს მითი, ა ჩ
„90“ » რომელიც აქ 4 მ ძი!ძი ა რ

ბერძნული § X6XXCთ 6
5 | 2- "ჯი
ვის
C
(2
C
C
ნიშნის შესაბამის ადგილს ? 2 28ძი ჯ >
იმკვიდრებს კოპტურისა- 8 ბ Mიძი " L
თვის სპეციფიკური ფო- 9 (- (VII6 ი 9
ნეტიკური
ბით. / მნიშვნელო- ი | იX
20 642)! M
Xიხხი M '
საკუთრივ კოპტუ- ი | » ო ს ·
რისათვის დამახასიათე- 50 ი ჩ! ს ი
ბელი სპეციფიკური ბგე- 60 X8 დMვ! ჯ ჯ
რები, რაც არ იყო წარ- 70 გ იV 9 ლ
მოდგენილი სათანადო ზ0 (ქ ა) ი” ”
ნიშნების სახით ბერძ- ი) ო '! ) ”
ნულ დამწერლობაში, 300 , "ძის ” – +
გამოიხატა ახლად შექმ- 400 ჯ M. ჯ· “+
ნილ კოპტურ სისტემაში 500 ი-M #) + «
კიდევ ექვსი დამატები- 600 M-M MI X X
თი ნიშნით, რომლებიც 700 და დხი! " M”
ადგილობრივი დემოტუ- ი |.§ ბ ს ს
რი დამწერლობიდან იყო მ00 – - #»”
აღებული და მოთავს-
და კოპტური ანბანის
„საკუთრივ ბერძნული“
ნაწილის მომდევნოდ.
ტაბულა 15
100 ანბანური ფერა
აქ მოყვანილი ტაბულა 16 წარმოგვიდგენს დემოტურიდან მომდი-
ნარე შვიდ გრაფიკულ სიმბოლოს, გამომხატველს სპეციფი კური კოპ-
ტური ბგერებისა (მათ შორის ერთ ნიშანს-- // ლიგატურისათვის), მათ
ჰიეროგლიფურ პროტოტიპებთან ერთად (შდრ. 4»#47456/ 1969:478).
ნიშანთა სახელწოდებები კოპტური ანბანის სათანადო ნაწილში
ემყარება არსებითად ბერძნულ სახელწოდებებს იმ განსხვავებებით,
რომლებიც კოპტურ ფონეტიკურ ნიადაგზე წარმოიქმნა,
გოთური დამწერლობა. ანალოგიური ხასიათისა არის დაახ-
ლოებით ამავე პერიოდში ასევე ბერძნულის ნიადაგზე შექმნილი გოთუ-
რი დამწერლობა. აქაც
2 2 2 ჯ ახალი ანბანის შექმნა
დC CC ი C ჯ დ ქრისტიანობასთან
59 §8 C 5 ტ იყო დაკავშირებული.
58 2 8 « 2 დ C ძველი ისტორიკოსე-
#«დC) 258 9 V (>) ბის ცნობით, გოთების
დ დ 2 5
ეპისკოპოსი ვულფი-
– | ჯ |) #)|I სI L სს! ლა(VCIIIIი§ 318--.388)
ბიბლიის გოთურად
90) ჯ | იი | 94 | 7 .-–-!„ თარემნი
გ სას ხეოსიოი
ელს პბს
იღე
ძველ გოთურ რუ-
– Iს ს) 1 5 |5 1 ნულ დამწერლობაზე,
, რომელიც დაკავშირე-
– ” იშ 8 2 ჯ ბული იყო წარმართულ
· - კულტურასა და წარმო-
– | წ ძიძძი X | -”1 | ს! ენებთან”, და ქმნის
ბერძნულ ანბანზე და-
– (თ.იჭ ბოი თ იძ 2–_> რდნობით ახალი. ტი-
_. პის დამწერლობას ––
- ს იყ XX C |". „ოთუე+« ანბანს.
წერით ნიმუშად გო-
ტაბულა.16 თური ანბანისათვის აღე-

"2 გერმანკული რუნული დამწერლობის სხვადასხვა სახეობათა შესახებ იხ.

47M/2 1944. ავტორი თვლის, რომ გოთურისათვის ახალი, ბერძნულზე დამყარებული
დამწერლობის შექმნა დაკავშირებული უნდა ყოფილიყო ·იმ დროს მწიგნობრულიდა-
მწერლობის შექმნის აუცილებლობასთან. რუნული დამწერლობა თავისი მონუმენტური
ხასიათის გამო ასეთ დამწერლობად ვერ გამოდგებოდა. მაგრამ ზოგი ნიშანი გოთური
ანბანისა (აგრეთვე ასო-ნიშანთა სახელები) სწორედ ძველი რუნული დამწერლობიდან
ღაქნა აღებული (გე. 101).
გოთური დავწზერლობა 101

ბულია ბერძნული უნციალური

დამწერლობა, რაც სრულიად უდავოდ
ვლინდება გოთურ ასოთა მოხაზულო-
6 CC) _ 159) 5
ბაში და არსებითად ბერძნულ ანბანთ-
#5 2§ 5 8 2 თ
რიგში, რომელიც აისახება გოთური ან-
ბანის პარადიგმატიკაში. I | Iლ02 | >
ბერძნული ანბანის ნიშანთრიგი და 2 |ხ9ა.,X# Iჩ
შესაბამისი რიცხვითი მნიშვნელობები
ვე III II
შენარჩუნებულია გოთურ ანბანში იმის
წყალობით, რომ. სპეციფიკური გოთუ-
«იძ ჭპა.იიბ
რი ფონეტიკური მნიშვნელობები, სა- ი | 2 IC IC
თანადო გრაფიკული სიმბოლოებით 6 | «– |I|L1 |C) |ლათ.
გამოხატული, მოთავსებულია ანბანთ- 7 |2 2 12
რიგში იმ ადგილებზე, სადაც ბერძნულ ი ჩხი
ანბანმი წარმოდგენილია გოთურისა- ი ხს თ» V
თვის უცხო ბგერების გამომხატველი ი |LI 1 !I
სიმბოლოები (იხ. ტაბულა 17). 20 | X IL | X
ასე, მაგალითად, მე-6 ადგილას გო- 890 | I | XV I
თურ ანბანში და შესაბამისად რიცხვითი ი =”I1 IM
მნიშვნელობით „ს“ ზის სიმბოლო 50 წ |L1 I MM
LI გოთურისათვს სპეციფიკური 9 | 1 IC1!) C |ლათ.
იი | 9 II) I ს I|რუ6რ.
ფონეტიკურე მნიშვნელობით I0”I (ე. ი.
ბერძნული ძ!წV010 ნიშნის ადგილას, ი იII1IV
9%0 -–- ხ დ
რომელიც ამ პერიოდის სისტემაში მხო-
ლოდ „6“ რიცხვით მნიშვნელობას გა- (იი | » ლათ.
20 | § L 5 | ლათ.
მოხატავს, ბერძნ, C . 97 სთ). სათა–- 300 ჯ “I #
ნადო გოთური ნიშანი ივარაუდება ლა- 400 სს ს V

თინური ანბანიდან წარმომდგარად. ჯაი 1 1 L | LC | ლათ.

მე-8 ნიშნად ანბანთრიგში (რიცხ- თი |/X | XI X
ვითი მნიშვნელობით აზ“) ბერძნული
თ MMC 6
II იუLIთ"ს ადგილას ზის” # ფონემის გა- ყიი | 6 | დ !) C რუნ.
მომხატველი სიმბოლო (ხმოვანთა სი- 900 – «+ “!
გრძე უცხოა გოთურისათვის); მის მო–
მდევნოდ რიცხვითი მნიშვნელობით
„მ“ (ბერძნული. 8 საჯა ნიშნის შე-
საბამის ადგილას) –– გოთურისათვი! ტაბულა 17
102 ანბანური წერა

სპეციფიკური (ინტერდენტალი) სპირანტი /# (ფშვინვიერი ხშულები არ

არის წარმოდგენილი გოთურში). ამ ფონემის გამომხატველ სიმბოლოდ
გამოყენებულია ბერძნული V” »თL ნიშანი, ხოლო ბერძნული »0L”ს შე-
საბამის ადგილას გოთურში ზის გრაფიკულად ბერძნული აუთ დან
მომდინარე C) ნიშანი გოთურისათვის სპეციფიკური ფონეტიკური მნიშვ-
ნელობით (|V/I%| (რიცხვითი მნიშვნელობა „700“).
ბერძნული ==, CL ნიშნის შესაბამის ადგილას რიცხვითი მნიშვნელობით
„80“ გოთურ ანბანში წარმოდგენილია /// ფონემის გამომხატველი ნი-
შანი, რომელიც ლათინურიდან მომდინარედ არის მიჩნეული?. გოთური
ფონეტიკისათვის არადამახასიათებელი Iჩ#5) კომპლექსის გამომხატველი
ნიშნის ადგილას ანბანთრიგში ჩაისვ გოთურისათვის საჭირო /// ფო-
ნემის გამომხატველი C ნიშანი.
მომდევნო LL ნიშანი ანბანთრიგში რიცხვითი მნიშვნელობით ,,70“
(ბერძნ. ბ #IX06V ნიშნის ადგილას) გამოხატავს /V/ ფონემას და მომდი–
ნარეობს ძველი რუნული დამწერლობიდან. ს ხმოვნის გამოსახატავად
ვულფილა იყენებს არა ბერძნული 0L დიგრაფის ეკვივალენტს (და
არც X# ბ #96) ნიშან, რომელიც აქ ს ფონემის გამოსახატავად
არის გამოყენებული, რიცხვითი მნიშვნელობა „400“), არამედ იღებს
ნიშანს ძველი დამწერლობიდან. ასევე იქცევა იგი 0 ხმოვნის 290 ნი შ-

ნით გამოხატვის შემთხვევაში რომელიც ზის ანბანთრიგმი ბერძ-

ნული 5) დ (6/თს ადგილას (რიცხვითი მნიშვნელობა „800“).
გოთურ ანბანში LI ნიშანი რიცხვითი მნიშვნელობით „90“ მომდინა–

რეობს ბერძნული 5 X0%#C საგან, და როგორც X0X=0”ს გვიანბერძნულში,

მას არ გააჩნია აქ ფონეტიკური მნიშვნელობა. იგი გოთურ ანბანთრიგ-
ში სათანადო ადგილს იკავებს და ამის შესაბამისად მხოლოდ რიცხვითი
მნიშვნელობის გამომხატველია. აღნიშნული გოთური ნიშნის ეს სპეცი-
ფიკა იმეორებს არსებითად შესაბამისი ნიშნის თავისებურებას გვიანბერძ-
ნულ ანბანში??? (განსხვავებით მე-6 ადგილას წარმოდგენილი ნიშნისა,
72 ზოგი მკელევარი გოთ. C | ნიშანს რუნულიდან მომდინარედ მიიჩ-
ნევს (შდრ. CVI6იხ”იი”6 1950:501). ბერძნულისაგან განსხვავებული გოთური ნიშ-
ნების მთლიანად რუნული დამწერლობიდან გამოყვანის ტენდენციის საწინააღმდეგოდ
შდრ. M0ი/0ჩიიძ 1959.
"2 შდრ. ამ მხრივ კოპტური ანბანი, სადაც CI ნიშანი რიცხვითი მნიშე-
ნელობით „მ0« კოპტურისათვის სპეციფიკურ # ფონეტიკურ მნიშვნელობასაც გამო–
ხატავს (იხ. ზემოთ). ·
გოთური დამწერლობა 103

რომელსაც გოთურისათვის სპეციფიკური ფონატიკური მნიშვნელობა

მიეწერება. მიუხედავად გვიანბერძნულში "შესაბამის ადგილას წარმოდ-
ილი ნიშნის მხოლოდ რიცხვითი მნიშვნელობისა).
ამგვარად, გოთურისათვის ბერძნული ანბანის გამოყენებისას ვულ-
ფილა არ ახდენს ბერძნულისათვის სპეციფიკური ბგერების გამომხატ-
ველ ნიშანთა „ამოგდებას“ ანბანიდან, რაც ანბანის პარადიგმატიკის სრულ
დარღვევასა და შესაბამისად რიცხვითი მნიშვნელობების შეცვლას გამო-
იწვევდა; ამგვარი ნიშნები ანბანთრიგში შენაცვლებულია სათანადო ად-
გილებზე გოთურისათვის სპეციფიკური ფონეტიკური მნიშვნელობების
გამომხატველი იშნებით.
ამ გზით გოთური ანბანის ნიშნები ინარჩუნებენ არსებითად იმ
თანმიმდევრობას (და ამასთან დაკავშირებით იმ რიცხვით მნიშვნელო-
ბებს), რაც შესაბამისი ბერძნული ნიშნებისთვისაა დამახასიათებელი.
განსხვავებას ანბანთრიგში მხოლოდ გოთურისათვის სავარაუდო ბგე–
რების გამომხატველი ნიშნები ქმნიან, რომლებიც იკავებენ იქ ბერძ-
ნულისათვის სპეციფიკური ბგერების აღმნიშვნელ ნიშანთა ადგილებს.
გოთური ანბანის პარადიგმატიკა არსებითად ბერძნული სისტემის
პარადიგმატიკას ასახავს; მას არ გააჩნია, დანართი ასოები ბერძნულ
ანბანთან შედარებით, როგორც ეს, მაგალითად, კოპტურ სისტემაში
გვაქვს. გოთური ანბანი, ისევე როგორც ბერძნული, შეიცავს სულ ოცდა-
შვიდ (ე. ი. 9X3=>=27) გრაფემას რომელთაგან პირველი ცხრა გამო-
ხატავს „ერთეულებს“, მეორე ცხრა–„ათ ეულებს“. მესამე ცხრა
ნიშანი–- „ასე ულე ბს“, დამასრულებელი ოცდამეშვიდე სიმბოლო გოთუ–
რი ანბანისა რომელიც აქ მხოლოდ „900“ რიცხვითი მნიშვნელობით გა-
მოიყენება, ასახავს ბერძნულ 3 თრძს»L ეპისემონს #იცხვითი მნიშვნე-
ლობით „8900“.
ამგვარად, გოთური და ბერძნული სისტემები მთლიანად „ფარავენ«
ერთმანეთს; გოთური სისტემა მთლიანად ჯდება ბერძნულ სისტემაში,
მთლიანად „გადაისახება“ ბერძნულზე (რამდენიმე ადგილას ანბანთრიგ-
ში ფონეტიკურ შენაცვლებათა გათვალისწინებით).
ძველ რუნულ დამწერლობასთა§ კავშირს ბერძნულ სისტემაზე დამ-
ყარებული გოთური ანბანი განსაკუთრებით ნიშანთა სახელწოდებებში
ენს, რომლებიც მთლიანად ძველი ნიშანთსახელებისაგან არის წარ-
მომდგარი:
ი ი2თ, ხ ხი/Cი, ყ ყ6!!!ი, ძ ძით?, 6 6ყ?, 0% 0!I6,1/0, 2 6760, I!
იი, ჩ IIIMIIს, ( LI2, # Cჩ02/!0, I I00თ”7, M1 /110II10, II I10(C2, | თ00”,
ს Mთ2, ჩ ილი, , I6ძი, § §(წII, ( Iყ7, ს) VIIIIII6, 1 I|0, X C6/-
წ2, ჩ” VVი06,, 0 VIთI.
104 ანაანური წერა

სახელები დამახინჯებულ გერმანიკულ (გოთურ) სიტყვებს უნდა

წარმოადგენდეს რომლებიც შერჩეულ იქნა სათანადო ასო-ნიშნების
სახელწოდებებად სიტყვათა თავკიდური ბგერის მიხედვით, ,4”M/7 1944:
I7I და შმდ. (მდრ. ზემოთ ძეელი სემიტური დამწერლობის ნი'მანთა
ამავე აკროფონული პრინციპით სახელდების შესახებ, გვ. 56).
ხერხდება ზოგიერთი მათგანის ეტიმოლოგიზირება და სათანადო
გოთურ სიტყვებთან დაკავშირება (შდრ. #6იჯიი 1969:55/7):

შდრ. გოთური
I (ი „საქონელი; ქონება“
ჩიი! "ჩიდ! „სეტყვა“
II2 9%6/5 „ყინული“
| 77 2 „წელი“
§VCII §6!!!! „მზე“
171C7171C 71:01:76 „კაცი“
Iიი2 "Iიფ9ყ5 „წყალი; ტბა“
ძძიი0ი2 ძიდთ5 „დღე“
IIII1I16 III /0 „სიხარული“
და სხვ.

ძველი სომხური დავწერლობა. ბერძნულ წერით სისტემაზე

დამყარებულ ქრისტიანულ დამწერლობათა ამავე წყებაში უნდა დადგეს ძვე-
ლი სომხური ანბანი-- „ერკათაგირი"–-ხნინთ/მიყსი „რკინის დამ-
წერლობა!“, რომლის შექმნა V საუკუნის დასაწყისში სომხური ისტორი-
ული ტრადიციის მიხედვით სომხეთის სამეფო კარის მდივანს და მერ-
მინდელ მისიონერსა და სომეხთა განმანათლებელს მესროპ-მაშთოცს
მიეწერება. მას უნდა შეექმნა ახალი სომხური დამწერლობა „ბერძნულ
მარცვალთა სისტემის მიხედვით“, რომელმაც შეცვალა უფრო ადრინდე-
ლი, სირიელი ეპისკოპოსის დანიელის მიერ ჩატარებული ცდა სომხუ-
რისათვის დამწერლობის შექმნისა.
ახლად შექმნილი სომხური წერითი სისტემით ბიბლიის სომხური
თარგმანის შესრულება ხელს უწყობს „ერკათაგირის“ გავრცელე-
ბას და მის სომხურ ეროვნულ დამწერლობად გადაქცევას.
ძველი სომხური ანბანის ბერძნული საფუძვლები ვლინდება ასო-
ნი'მანთა არსებითად ბერძნულ წყობაში, რომელიც თავს იჩენს სისტე-
მაში სპეციფიკური სომხური, ბერძნულისათვის არადამახასიათებელი
ბგერების გამომხატველ ნიშანთა გამოყოფის შემდეგ: სომხური ანბანის
ქვემოთ წარმოდგენილ ტაბულაში გამოცალკევებულია საკუთრივ სომ-
ხური. ბგერების გამომხატველი ასო-ნიშნები იმ ნიშნებისაგან, რომლე-
ძეელი სომხური დამწერლობა 105

ბიც სომხურში ბერძნულის ანალოგიურ ბგერებს აღნიშნავენ. ეს უკა-

ნასკნელნი ზუსტად მისდევენ ბერძნული ანბანისათეის დამახასიათებელ
ნიშანთრიგს (შდრ. ///,ხ5CMM10MI I876:63; #M6!:II(0( I936:14; III6-
”»”M9ძვე I957:36– ქ7):

სომხშრი ანბანი ბერძნულთან შეპირისპირებით

I. სი L#4 0ძთ 9. 2 /
2. #/ ხ 1. 8ხ 20. ხ »
ქ. ზ /# 31 Lყ 2. 8 V
4. 9. ძ . ტძ 22. ხ
ნ. ხ 4# 5. IL რ 2. 6 ჭ§
წ. 9? 2 ნ. 2 2 24. იჩი
7 ს“ L I 9 2. 9 ჯ

გ. C 2 26. რიჩი

ძ. /# |" წ. 6 /#» 7%#ჯ/

ი. « 2 28. #1

ი ” ი 1 1 29. ყ §

ი. #4! მე. # დ

ყ. 6 XჯX ვI. ჯ1 #. L 1

4 ე ( ვი. /ტ #
8 ყ # 9. # # ვვ. 8 C
ვჭ. ჩ თი 95 I 9.
ჩნ. 4#
ვ.ე რ „" 2-2-.ზ« ჯ
I. 24/
გ 2! I. # 1 26. # #" 2L X #»

ტაბულა 18
106 ანბანური წერა

სომხური დამწერლობის “შემქმნელს ანბანის საფუძელად, საწყის

ნიმუშად აღებული აქვს ბერძნული წერითი სისტემა, რომლის თითო–
ეულ ასო-ნიშანს მან შეუსაბამა სათანადო ბგერის გამომხატველი ნიშანი
სომხურში, ამგვარად მიღებული რიგი სომხური ბგერებისა, რომლებიც
სათანადო გრაფიკული სიმბოლოებით აღინიშნა, უნღა დამთხვევოდა
ძირითადად ბერძნული ანბანის რიგს, და ამაში გამოიხატა არსებითად
ბერძნული საფუძველი სომხური ანბანისა, სომხური ანბანის „ბერძნულ
მარცვალთა სისტემის მიხედვით“ შექმნა.
მაგრამ სომხური ხასიათდება, ბერძნულთან შედარებით, უფრო
დიდი რაოდენობის კონსონანტური ფონემებით; მხოლოდ ერთი ნაწი-
ლი სომხური თანხმოვნებისა ფარავს ბერძნულ თანხმოვნებს. ამ აზრით
„დამატებითი“ თანხმოვნებისათვის სომხურში უნდა შექმნილიყო „დამა–
ტებითი" ნიშნები, სპეციფიკური სომხური ბგერები უნდა გამოხატუ-
ლიყო წერილობით სისტემაში სპეციალური ნიშნებით, რომლებიც დაემა–
ტებოდა ბერძნულისადმი შესატყვის სომხური ბგერების გამომხატველ
ასო-ნიშნებს, როგორც ეს, მაგალითად, კოპ ტ ურ ანბანში მოხდა (იხ.
ზემოთ, გვ. 99––100)".
მაგრამ , სომხური ანბანის შემქმნელი განსხვავებბულ პროცედურას
მიმართავს: სომხურისათვი ბერძნულთან შედარებით „დამატებითი
ნიშნები მოთავსებულია სისტემაში არა საკუთრივ ბერძნულის წშესაბა-
მისი ნაწილის მომდევნოდ, მსგავსად კოპტური ანბანისა, არამედ „ჩარ-
თულია“ თვით ბერძნულის შესაბამისე ნაწილის ფარგლებში, მოქცეუ-
ლია ბერძნულის შესაბამისი ნაწილის ჩარჩოებში, დაწყებული Vძ
ნიშნით და დამთავრებული V# #) სიმბოლოთი. ·
ამ მხრივ სომხური ანბანი ერთი შეხედვით შეესაბამება უფრო
ამავე გზით შექმნილ გოთურ ანბანს, რომელიც მოთავსებულია მთლია-
ნად ბერძნული სისტემის ჩარჩოებში. მაგრამ თუ გოთური ანბა5ი, შე-
საბამისად გოთური ენის ბგერითი ერთეულებისა, რომელთა რაოდენობა
დაახლოებით იგივეა, რაც ბერძნულისა, მისდევს ბერძნულ პროტოტიპს
არა მხოლოდ ნიშანთრიგი თვალსაზრისით, არამედ ნიშანთა რაოდე-
ნობითაც სისტემაში, სომხური ანბანი ხასიათდება ბერძნულთან შედა-
რებით ნიშანთა უფრო დიდი რაოდენობით (შდრ. 36 ნიშანი სომხურში,
საპირისპიროდ კლასიკური ბერძნული სისტემის 27 ნიშნისა სომხუ-
რი კონსონანტიზმის უფრო დიდი (ფართო) მოცულობის შესაბამისად.

#2 ამგვარ „დამატებით“ ფონემებს ბერძნულ სისტემასთან შედარებით სომხურში

წარმოადგენს ბგერები (ანბანთრიგის მიხედვით); 2 2 ( LCს/ 89 §61)07C6.
ძველი სომსური დამწერლობა 107

ამიტომ, თუ გოთური კმაყოფილდება სისტემაში რამდენიმე სპეცი-

ფიკური ბერძნული ბგერითი მნიშვნელობის შენაცვლებით, ისე რომ
გოთურ სისტემაში არ ირღვევა ბერძნული პროტოტიპისათვის დამახასია-
თებელი ნიშანთრიგი და ნიშანთრაოდენობა (რითაც გოთური სისტემა
ინარჩუნებს ბერძნული პროტოტიპისათვი დამახასიათებელ ნიშანთა
რიცხვით მნიშვნელობებს), სომხური ანბანის შემქმნელი იძულებულია
მთელი რიგი დამატებითი ნიშნები შემოიღოს, აღმეიშვნელი სომხურისა-
თვის სპეციფიკური (ძირითადად კონსონანტური) ბგერებისა.
მაგრამ ამ დამატებით ნიშნებს მესროპ-მაშთოცი ათავსებს
სომხურ ანბანში არა ბერძნული ნაწილის მომდევნოდ, როგორც ეს კოპ-
ტური ანბანის შემთხვევაში გვაქვს, არამედ განაბნევს მათ რაიმე გარ-
კვეული კანონზომიერების გარეშე საკუთრივ ბერძნული ნაწილის შესა-
ბამის ნიშნებს შორის. ამით სომხური სისტემა ბერძნულ პროტოტიპთან
მიმართების თვალსაზრისით პრინციპულად განსხვავდება კოპტეუ-
რი და აგრეთვე გოთური სისტემებისაგან".
„დამატებითი“ ნიშნების მოთავსება, „გაფანტვა“ საკუთრივ ბერძ-
ნული სისტემის შესაბამისი ნაწილის ფარგლებში მთლიანად არღვევს
რიცხვით მნიშვნელობათა იმ რიგს, რომელიც სომხურში ბერძნულის
შესაბამისად იყო მოსალოდნელი.
სომხური ანბანის რიცხვითი მნიშვნელობები მთლიანად განსხვავდე–
ბა პროტოტიპული ბერძნული სისტემის რიცხვითი მნიშვნელობებისაგან.
რიცხვით მნიშვნელობათა დამთხვევა ბერძნულსა და სომხურს შორის

"2 არსებით სხვაობას სომხური სისტემისას კოპტურთან და გოთურთან შედარე-

ბით წარმოადგენს აგრეთეე ის, რომ სომხურისათვის საწყის ბერძნულ სისტემად აღე-
ბულია არა სრული ბერძნული ანბანი, როგორი ეს კოპტური და გოთური ანბანის
შემთხვევაში გვაქვს, რომელთა საფუძველს სრული ოცდაშმშვიდნიშნიანი ბერძნული
სისტემა ქმნის სხვადასხვა ფონეტიკური ჩანაცვლებებით, არამედ ბერძნული სისტემის
მხოლოდ ის ნაწილი, რომლის ფონეტიკური მნიშვნელობები შეესაბამება სომხურ
ბგერებს, ამდენად, სომხური ანბანის ბერძნული საფუძვლიდან ამოგდებულია ყველა:
ეპისემონი (ე. ი. მხოლოდ რიცხვითი მნიშვნელობის მქონე სიმბოლოები: C თ§(/7Vთ,

დ Xტბოყთ და 3 თით ML), აგრეთვე სომხურთან “შეუსაბმო ფონეტიკურ

მნიშვნელობათა გამომხატველი ყველა ნიშანი; ე..ი. = #5, “! ი§9 და §) 0.
ამგვარად, სომხური ანბანის ბერ ძნულ საფუძვლად გამოდის სისტემა, რომელიც
სულ ოცდაერთ ასო-ნიშანს შეიცავს, სომხური ბგერებისადმი შესატყვისი ფონეტიკური
მნიშვნელობებით; სომხური ანბანის ბერძნულ საფუძველს გარკვეული თეალსაზრისით
„რედუცირებული4“ ბერძნული სისტემა ქმნის; რაც არსებითად განასხვავებს” სომხურს
კოპტურისა და გოთურისაგან.
108 ანბანური წერა

მხოლოდ ანბანის პირველი შვიდი ნიშნისათვის გვაქვს. მოყოლებული

მე-8 ასოდან სომხური სისტემის გრაფემები უკვე განსხვავებულ მნიშვნე-
ლობებს გვიჩვენებს, რამდენადაც პირველი ასო დამატებით ნიშანთა
ჯგუფიდან, რომელიც ჩართულ იქნა ბერძნულის შესაბამისი ნაწილის
ფარგლებში, კერძოდ 2 ბგერის აღმნიშვნელი /? ნიშანი, ანბანში მე-8
ადგილას მოხვდა 6 ხმოვნის გამომხატველი # ნიშნის მომდევნოდ. რო–
მელიც ბერძნული LI წუჯი”ს ხომხური ეკვივალენტია.
რამდენადაც სომხური ანბანი ხასიათდება ნიშანთა უფრო დიდი
რაოდენობით, ვიდრე ბერძნული სისტემა, სომხურში შესაძლებელი იყო
რიცხვ-ნიშანთა უფრო სრულყოფილი სისტემა ჩამოყალიბებულიყო.
სომხური ანბანის 9X 4=36 ფონეტიკურ მნიშვნელობათა მქონე ნიშნის
საშუალებით გამოიხატა რიცხვ-ნიშანთა ს რული სისტემა „ათასეუ-
ლების“ აღნიშვნით:

ერთეულები ათეულები ასეულები ათასეულები

Vი91 «7 10 76 100 / ” 1.000
/ ხხ 2 ჩ( 20 ხს ი: 200 ს § 2.000
« ი” 3 LL 30 8 ” 300 + ს 3.000
+#ძ 4 ხ X 49 L 8 400 § (| 4.000
6 5 Cი 50 თ #8 500 /”/ ,.; 5.000
926 ს § 60 / ი 600 8 C 6.000
L8 7 28 70 9 2 700 ” (ს 7.000
2 8 92; 80 9ი 800 თ ”ხ 8.000
#6 /ს 9 2L 9ე 9) 900 # #ხ 9.000
აღნიშნულით არ ამოიწურება სხვაობა სომხურ ანბანსა და იმავე
ბერძნული წერითი პროტოტიპისაგან მომდინარე კოპტურსა და
გოთურ ანბანებს შორის, არსებით სხვაობას ამ დამწერლობათა სისტე-
მებს შორის, რაც უკვ ტიპოლოგიურ ღირებულებას იძენს, ის ქმნის,
რომ ისინი დიამეტრულად განსხვავებულ გრაფიკულ დამოკიდებულებას
ავლენენ პროტოტიპული ბერძნული წერითი სისტემისადმი, რომელსაც
ისინი ემყარებიან. |
თუ კოპტური და გოთური სისტემები თითქმის შეუცვლელად იმე-
ორებენ ფონეტიკურად ეკვივალენტური ბერძნული ბგერების გამომხატ-
ველი ნიშნების გრაფიკულ ფორმასა და მოხაზულობას (კერძოდ, მათ–
თვის თანადროული ბერძნული უნციალური დამწერლობისას), სომხუ-
რი ანბანი წყვეტს ყოველგვარ გრაფიკულ კავშირს ბერძნული ანბანის სა-
თანადო ნიშნებთან; სომხურ ნიშნებს, რომლებიც ბერძნულის ფონეტი–
ძველი სომხური დამწერლობა 109

კურად ეკვივალენტურ ბგერებს გამოხატავენ, გარდა რამდენიმე გრაფემი–

სა, არაფერი აქვთ საერთო გრაფიკულად, მოხაზულობის მხრივ, ბერძ-
ნული ანბანს სათანადო ნიშნებთან: სომხური ანბანის ნიშნები სულ
სხვა გრაფიკულ საფუძველს ემყარება.
სომხური ანბანის ეს გრაფიკული თავისებურება ხმირად გამხდარა
მიზეზი სომხურ პალეოგრაფიაში მრავალი სხვადასხვა, ერთმანეთის სა-
პირისპირო თვალსაზრისის წამოყენების” „ერკათაგირის“ წარმო-
მავლობის შესახებ.
ძეელი სომხური წერითი სისტემა გამოჰყავდათ სემიტურიდან და
ნაწილობრივ ბერძნულიდან (სომხ. ?' და V ნიშანთა შემთხვევაში)?,
შდრ. #MVII2, 1864, ფალაურიდან, რომელიც თავის მხრივ არამეუ-
ლისაგან მომდინარეობს, და ავესტურიდან (შღრ. 7იყIი, 1899:268
და შმდ.; #VIი-იძი/! 1917: I0იM#6/ 1925 და 1926), უშუალოდ ჩრდილო-
მესოპოტამიური ტიპის არამეულიდან (I 6ე)LI>0MMM 1966: 1II და
შმდ.) და სხვ სომხურ ნიშანთა მოხაზულობა ზოგ მკვლევარს უშუა-
ლოდ სათანადო ბერძნული ნიშნების გრაფიკიდან გამოჰყავს, კერძოდ,
ბერძნული კ ურსივისაგან, ·-რომლის ნიშნები სტილიზებული ფორ-
მით ჩამოყალიბდება თითქოს სომხურ ლაპიდარულ დაწერილობად
(მდრ. 6ი/ძ!/იყ§6I 1876).
ვერც ერთი ეს თვალსაზრისი ვერ ჩაითვლება სრულად და მეთო-
დოლოგიურად გამართლებულად, რამდენადაც ცალკეული ნიშნების გა-
რეგანი გრაფიკული მსგავსების "საფუძველზე შეუძლებელია მტკიცება
მთელი დამწერლობის ამა თუ იმ წყაროდან წარმომავლობის შესახებ.
ამგვარი მტ კიცებისათვის საჭიროა უფრო არსებითი, სისტემური მონა-
ცემები, რომლებიც სავარაუდოს გახდიდა ამა თუ იმ წერითი სისტე-
მის სხვა სისტემაზე დამოკიდებულებას თუ მისგან წარმომავლობას.
ერთ-ერთ ასეთ შინაგან სისტემურ მახასიათებელს დამწერლობის
პარადიგმატიკა ქმნის, და სწორედ ამ თვალსაზრისით სომხური
დამწერლობა სრულიად უდავო კავშირს ავლენს ბერძნულ წერით
სისტემასთან,რომელიც სომხური ანბანის შემქმნელისათვის საწყის წე-
რილობით მოდელს წარმოადგენდა.
ამ თვალსაზრისით ძველი სომხური დამწერლობა ბერძნული დამ-
წერლობისაგან წარმომდგარად უნდა იკნეს მიჩნეული. სწორედ ბერძნუ-
ლი წერილობითი მოდელის მიხედვით გამოიყო სათანადო სომხური
ბგერები, აგრეთვე სომხურისათვის სპეციფიკური ბგერითი ერთეულები,
და გაიწყო სისტემაში გარკვეული თანმიმდევრობის მიხედვით.

9) შდრ. გრაფიკულად სომხ. 4 იჩ, # #) და ბერძნული «4 იჩ, X #M; აგრეთ3ვე

სომზ. წ # და ბერძნული უნციალური C და სხე.
(10 ანბანური წერა

მაგრამ. ამასთანავე სომხური ანბანის შემქმნელი, როგორც ჩანს,

შეგნებულად წყვეტს ყოველგვარ კავშირს ბერძნული წყარო-სისტემის
გრაფიკულ სიმბოლოებთან და სათანადო ნიშნებს თავისუფლად თხზავს
გარკვეული პრინციპის მიხედვით. ამგვარი თხზვის პროცესში მას შეეძ-
ლო, ბუნებრივია, გამოეყენებინა სხვადასხვა მისთვის ხელმისაწვდომი.
გრაფიკული ნიმუშები; ამგვარი ნიმუშების წრეში შესაძლებელია ბუ-
ნებრივად "შემოსულიყო არამეულ– ფალაური, სირიული, ეთიოპური,
აგრეთვე ბერძნული და სხვა დამწერლობანი, რომელთა გრაფიკა გარკ–-
ვეულ მსგავსებას ავლენს ძველი სომხური დამწერლობის ცალკეულ გრა-
ფიკულ სიმბოლოებთან“.

"ა ბოლო ხანებში წამოყენებული თვალსაზრისის თანახმად (C660M# 1962:46;.

0!ძი/იდC86 1974), ძველი სომხური დამწერლობის გრაფიკული სიმბოლოების დიდი ნაწი–.
ლი ემთხვევა ეთიოპური დამწერლობის ნიშნებს. შესაძლებელია მესროპ–-მაშ-
თოცს შეექმნა თავისი ანბანის ნიშნები ეთიოპური სისტემის ვოკალიზაციის გრაფიკული
პრინციპის გათვალისყინებით, რაც გამოიხატება ძირითადი ნიშნისადმი ძირში, შუაში ან
თავში დამატებითი შტრიხის ან წრეხაზის მიწერაში. იმისდა მიხედვით, თუ რა ადგილასა-
აქვს ძირითად ნიშანს ამგვარი დამატებითი გრაფიკული ელემენტები, ეთიოპურ სისტემაში
ვიღებთ ძირითად თანხმოვანზე დართულ სხვადასხვა ,ხმოვნიან მიმდევრობათა ნიშნებს:

იიი
(7–7 CC -
ხი ხი ხ: ხი. ხმ

9 + + ჯ უჟ
ძე ძნ ძ! ყ2 ძნ

სხ V " V
:8 #9 »? #6

ეგევე გრაფიკული ხერხი უნდა ჰქონდეს გამოყენებული მესროპ -მაშთოცსსულ

სხვადასხვა ფონეტიკური მნიშვნელობის გამომხატველი გრაფიკული სიმბოლოების შე–
საქმნელად გარკვეული საწყისი სიმბოლოდანი: შდრ., მაგალითად, სომხ. (I 0 IX 7 და
M# /ხ; ს § და CV; “+ძ და ”L 7; სჩ /, ჩხ და C 2 და სხე. მაშასადამე, სომხური ანბა–
ნის შემქმნელი იყენებს ეთიოპური ვოკალიზაციის გრაფიკულ ხერხს სულ სხვა მიზნით--
სხვადასხვა ფონეტიკურ მნიშვნელობათა გამომხატველი ახალი გრაფიკული სიმბოლო–
ების შესაქმნელად. დ. ოლდეროგეს მიაჩნი,, რომ ამ გრაფიკული ზერხით არის
პველი სოვმსური ღამწერლობა ”!!

ძველი სომხური დამწერლობის გრაფიკა მისი შემქმნელის, მეს-

როპ-მაშთოცის ორიგინალური "შემოქმედების შედეგია, გრაფი-
კული სიმბოლოები აქ ”შექმნილია სხვადასხვა ნიმუშების მიხედვით;
იგი არ „წარმოადგენს ერთი რომელიმე წერითი სისტემის გრაფიკულ
გამეორებას ან მოდიფიკაციას.
ამით აიხსნება ის, რომ ძველი სომხური დამწერლობა სულ სხვა-
დასხვა სისტემებთან ავლენს გარკვეულ გრაფიკულ კავშირებს და ვერ
დაიყვანება მთლიანად რომელიმე ერთ გრაფიკულ სისტემაზე.
საფუძველი სომხურ გრაფიკულ სიმბოლოთა ამგვარი თავისუფალი
თხზვისათვის, რის წყალობითაც არ ჩანს გარეგნულად, ნიშანთა გრაფი-
კული ფორმის მიხედვით. სომხური დამწერლობის დამოკიდებულება
ბერძნულზე, მისი ბერძნული პროტოტიპისაგან წარმომავლობა, უნდა
ყოფილიყო მისწრაფება, დაფარულიყო ყოველგვარი კავშირი და დამო-
კიდებულება ადგილობრივი ქრისტიანული კულტურისა ბერძნულზე,
რაც იმდროინდელი პოლიტიკურ-რელიგიური მოსაზრებებით უნდა
ყოფილიყო ნაკარნახევი.
ამგვარი წარმოდგენების მიხედვით, ეროვნული ენა ეროვნულ
დამწერლობას გულისხმობს და ეს უკანასკნელი ეროვნული კულტუ-
რის პროდუქტს უნდა წარმოადგენდეს, რომელიც თითქოს დამოუკი-
დებელია გარეშე გავლენებისაგან (შდრ. /900(6/§ 1929).
ყველაზე მარტივი და ბუნებრივი გზა პროტოტიპულ ბერძნულ წერი-
ლობით სისტემასთან „კავშირის გაწყვეტისა“ და ორიგინალური დამწერ-
ლობის შექმნისა ნიშანთა განსხვავებული გრაფიკული ფორმის ხელოვ-
ნური შეთხზვა იქნებოდა, და სწორედ ამ გზით წარიმართა ძველი სომ-
ხური ანბანის შექმნა. ანალოგიურ ტენდენციებს სხვა ქრისტიანულ დამ–
წერლობათა შექმნის შემთხვევაშიც ვადასტურებთ (იხ. ქვემოთ).
როგორც ჩანს, ამავე მოსაზრებით უნდა მომხდარიყო სომხურისა-
თვის სპეციფიკურ ბგერათა ნიშნების საკუთრივ ბერძნულისადმი შესა-

მიღებული სომხურ სისტემაში 22 თუ 23 გრაფიკული სიმბოლო, ე. ი. გრაფიკული

სისტემის თითქმის ორი მესამედი (0Iძი-იწი6 1974: 202).
ამასთანავე მთელი რიგი ნიშნები ძველი სომხური დამწერლობისა ავლენს ერთმანეთის
მიმართ აშკარა გრაფიკულ სიახლოვეს, ასეთი გრაფიკული სიმბოლოებია, მა–
გალითად, 9 ), 9 « და #9) |; 8 2 და ი. ნიშანთა გრაფიკული სიახლოვე მოტივირე-
ბული უნდა იყოს ამ შემთხეევაში მათ მიერ გამოხატულ ფონეტიკურ მნიშვნელობათა
სიახლოვით. სომხური ანბანის შემქმნელს, როგორც ჩანს, კარგად აქვს შეგნებული ამ
ნიშნებთთ გამოხატული აფრიკატი ბგერების ფონეტიკური ნათესაობა.
განსხვავებული თვალსაზრისისათვი ძველი სომხური ანბაის გრაფიკული სა-
ფუძვლების შესახებ იხ. #Mყი00ხ0ც 1980.
112 ანბანური წერა

ბამის ნაწილში ჩართვა და ამ გზით რიცხვით მნიშვნელობათა ბერძნუ-

ლისაგან განსხვავებული სისტემის ჩამოყალიბება.
შესაძლებელია ამავე მიზეზით ყოფილიყო შეცვლილი სომხურში
ბერძნული პროტოტიპისათვის დამახასიათებელი ასოთსახელები. დიდი
ნაწილი ამ სახელებისა საკუთრივ სომხურ ფონეტიკურ ნიადაგზე წარ-
მოქმნილ სიტყვებს წარმოადგენს; ზოგი სახელი, შესაძლებელია, გაფორმ-
და უცხოური ნიმუშების მიხედვით. ასე, მაგალითად, სომხ. /6 შესაძ-
ლებელია სათანადო სემიტური (სირიულ- ებრაული) სახელწოდების გავ-
ლენით იყოს შექმნილი; ამავე მოდელს მისდევს სახელები 76, #6, 06,
16, §6, #6, #M/6; ასევე შესაძლებელია სემიტურ ნიმუშს ემყარებოდეს სახე-
ლები ხის (შდრ. სემ. CVI6V), დI21 (მდრ. ებრ. CIIII6I), ძი (შდრ. ებრ.
ძ6I2(", სირ. ძ6I0I"); ამავე მოდელის მიხედვით გვაქვს 20, Cძ, /თ, 3ძ,
შძ, #0; 150, M0 და C0 სახელთა ხმოვანი შესაძლებელია ბერძნ. ტდ პროტო-
ტიპით იყოს ნაკარნახევი და სხვ. (შდრ. 50ჩMყ26” 1931).
ძველი სლავური ღამწერლობა. ანალოგიურმა ტენდენ-
ციებმა თავი იჩინეს აღმოსავლურ ქრისტიანულ სამყაროში უფრო გვიან
პერიოდშიც, კერძოდ, სლავურ კულტურულ წრეში, სადაც IX საუკუ-
ნიდან მოყოლებული ბერძნულ დამწერლობაზე დამყარებული სლავური
წერილობითი სისტემები იქმნება.
ძველი სლავური წერილობითი სისტემები „გლაგოლიცად“
(I აიზიაVI0ი) და „კირილიცად“ (#MV »M8MიVV0თ) წოდებული, შეიქმნა
ძველსლავურად ტექსტების ჩასაწერად. ამ პერიოდში იწყება აქ ღვთის-
მსახურება და იქმნება სლავური ქრისტიანული ლიტერატურა, ბიბ-
ლიის თარგმანი და სხვა სასულიერო წიგნები. ეს საქმიანობა ქრის-
ტიან მისიონერებს, სლავთა განმანათლებლებს, ძმებს კონსტან-
ტინეს (შემდგომ კირილედ წოდებულს, 827--869) და მეთო-
დეს (გარდ. 885 წ.) მიეწერება (შდრ. ILX6I§ 1963:19 და შმდ.).
სლავური „გგლაგოლიცა“ მომდინა“ეობს ბერძნული IX საუკუნის
მინუსკულური წერისაგან, რაც გლაგოლიცური ანბანის არსებითად
ბერძნულ წყობაში, ნიშანთა პარადიგმატიკაში ვლინდება. პროტოტიპული
ბერძნული სისტემის პარადიგმატიკა მხოლოდ რამდენიმე ადგილას ირღ-
ვევა სისტემაში საკუთრივ სლავურ ბგერათა გამომხატველი ზოგი ნიშ-
ნის ჩართვით. არსებითად ბერძნულ სისტემას მისდევს აგრეთვე გლა-
გოლიცური ანბანის რიცხვითი მნიშვნელობები (შდრ. ”/Vხ0/2ჩ”0ყ
I954:22).
ძველი სლავური დამწერლობა IIვ

ძველი სლავური ბგერების გამომხატველი ნიშნები, რომელთაც. არ

მოეძებნებათ ფონეტიკური შესატყვისი ბერძნულ სისტემაში, სლავურში
მოთავსდა ძირითადად საკუთრივ ბერძნულისადმი 'შესაბამისი ნაწილის
მომდევნოდ, როგორც ერთგვარი „დანართი“ ძირითადი ნაწილისადმი.
ამ „დანართში“ მოთავსდა ისეთი ტიპიური სლავური ფონემები, როგო-
რიცაა 6 # §% 3 X, და სხვ.”
რამდენადაც ფონემათა „რაოდენობა, რომლებიც უნდა გამოხატუ-
ლიყო სლავურ დამწერლობაში, მნიშვნელოვნად აღემატებოდა ბერძ-
ნულს (სადაც წარმოდგენილია 9 X 3=27 სიმბოლო), საჭირო იყო ბერძ-
ნულთან შედარებით დამატებითი ნიშნების შექმნა. რიცხვ-ნიშანთა სრული
სისტემის ჩამოყალიბების მიზნით ნიშანთა რაოდენობა ახლად შექმნილ
დამწერლობაში არ უნდა ყოფილიყო 9 X4=36 სიმბოლოზე ნაკლები,
ღა სწორედ 36 ასო-ნიშანს შეიცავდა თავდაპირველად ძველი სლავური
გლაგოლიცური დამწერლობა. ანბანთრიგის ბოლო ცხრა ნიშანი აქ
„ათასეულების“ აღმნიშენელ რიცხვით სიმბოლოებად იქნა გამოყენებული
(ის. ტაბულა 19; შდრ. 7I/Vხ6I(2ჩ0ყ 1954: 22):

'! ჩი 10 “<2 :, 100 ხ ?1 1000

# ძ)
2 Mხ 20 8 8 200 9 § %000 II L(§
ვ. 9. ა ვი M #)I 300 თ 3000 8 +
4 ზყ 40 ჯ» L 400 # », 4000 > ჯ
5 «იძ 04ძ ! 500 4«/ 5000 /. «(1+1)
6 3 « 6 0 ი» 600 ბ >, 6000
Mხ IX,
7 26 7 70 2? #· 700 C 9, 7000
4 გ
8 8 80 389 ი ს) 80 M#”» 8000
თ »,
9 % 2 90 წ » 900 %“V C 9000
% ”„

ტაბულა 719

"ა ზოგი ასეთი ბგერის გამომხატველი ნიშანი ჩართულ იქნა თვით ანბანის ძი-
რითად, ბერძნულისადმი შესაბამის ნაწილში, რაც, როგორც ჩანს, ბგერათა ფონო-
ლოგიურმა სიახლოვემ განსაზღვრა. ასე, მაგალითად, ლაბიალური ზხშული ხ და
ლაბიალური სპირანტი ს; სიბილანტური ფონემები 2, 9, 2; ხმოვნები (კ, და წ.
მოთავსებულია სლავურ ანბანში ერთმანეთის მომდევნოდ, რაც ნაწილობრივ არღვევს
ბერძნულისათვის დამახასიათებელ პარადიგმატიკა და ერთგვარად ცვლის ბერძ-
ნულიდან მომდინარე რიცხვით მნიშვნელობათა სისტემას (შდრ. 7/V”/Vხი(?7„ი 954:
22 და შმდ.).

8. თ. გამვრელიძე
114 ანბანური წერა

გლაგოლიცური დამწერლობის გრაფიკულ სპეციფიკას ქმნის. ის,

რომ ბერძნული მინ უსკულური კურსივის ერთმანეთთან გადაბმული
ასო-ნიშნები აქ გრაფიკულად ერთმანეთისაგან იზოლირებულ სიმბო-
ლოებად არის წარმოდგენილი. ამასთანავე „გლაგოლიცას“ ნიშნები
ბერძნული მინუსკულური დამწერლობის შესაბამის ნიშნებთან შედარებით
გარკვეულ გრაფიკულ მოდიფიკაციებს ავლენენ, რაც მათ ფორმალურად
ბერძნულ პროტოტიპებს აშორებს.
გლაგოლიცური სლავური დამწერლობის ნიშანთა მოხაზულობა იმდე-
ნად თავისებური და ორიგინალურია და არ იმეორებს ბერძნულ გრაფი-
კულ პროტოტიპებს, რომ ზოგ მკვლევარს იგი კონსტანტინე-კირი-
ლეს დამოუკიდებელი შემოქმედების ნაყოფად მიაჩნია (/'01)LM66 1952)".
უდავოა, რომ „გლაგოლიცას“ შემქმნელს მოუხდენია მთელი რიგი ბერძ-
ნული წერილობითი ნიშნების გრაფიკული მოდიფიკაცია და სტილიზა-
ცია, საფიქრებელია, იმ მიზნით, რომ ბერძნულ საფუძველზე დამჟარე-
ბული სლავური წერითი სისტემა დასცილებოდა ფორმალურად ბერძ-
ნულ პროტოტიპს და შექმნილიყო ქრისტიანული სლავური ეროვ-
ნული დამწერლობის ბერძნულისაგან სრული დამოუკიდებლობისა და
ორიგინალობის შთაბეჭდილება (შდრ. თი ჯო1VM6009106 1913:I13)59.
ზოგიერთი ძველი სლავური, ძირითადად „დანართ. ნაწილში“ წარმო-
დგენილი ასო-ნიშნის შემთხვევაში შესაძლებელია ვივარაუდოთ აგრეთვე
უცხოური გრაფიკული ნიმუშების გავლენა. ასე, მაგალითად, გლაგოლიცუ-
რი #, 7 და X, ნიშნებისათვის გრაფიკულ პროტოტიპად კოპტურ 36/, 7ძიი-
შთ და #6) ნიშნებს ვარაუდობენ, ასევე სლავური C ნიშნისათვის ებრაულ
ს §0ძგ ნიშანს და სხვ. (შდრ. თიჯ»I)Mთ!იძი I913:19). უნდა აღინიშ-
ნოს, რომ ყველა ასეთი სლავური ფონემა უცხოა ბერძნულისათვის, და
ძველი სლავური დამწერლობის შემქმნელი ამგვარი ბგერების აღსანიშნა-
ვად გრაფიკულ პროტოტიპებს სხვა, ძირითადად აღმოსავლურ, დამწერ-
ლობებში ეძიებს, რომლებისთვისაც დამახასიათებელია ამ ტიპის ბგე-
რათა გამოხატვა.

"2 არ არის გამორიცხული, რომ ძველ სლავებს რაღაც სახის წერა კონსტან-
ტინე-კირილეს მიერ” შემოღებულ „ანბანურ დამწერლობამდეც“ მოეპოვებოდათ
(შდრ. XV/VX0M66 1951).
#4) სლავური „გლაგოლიცას“ ეს გრაფიკული თავისებურება ბერძნულ დამწერ–
ლობასთან შედარებით, მისი გრაფიკული „დამოუკიდებლობა“ ხშირად გამხდარა მიზეზი
სხვადასხვა თვალსაზრისების წამოყენებისა ძველი სლავური დამწერლობის წარმომავ–
ლობის შესახებ. იგი გამოჰყავდათ გერმანიკული რუნებიდან, ფინიკიურიდან, ებრაუ-
ლიდან და სამარიტულიდან; ეთიოპურიდან და ლათინურიდან და სხვ. (ლატერატური-
სათვის იხ. #6/§501 1969: 481; მდრ. აგრეთვე #C/I0(M 1961 : 258 და შმდ.).
ძველი სლავური დამწერლობა I15

გლაგოლიცური ანბანის ნიშანთა

რ სრა 4
სახელწოდებანი
ნალურ საფუძველზე
მთლიანად
შექმნილი
ორიგი-
ჩანს 8L
C–
155
56
3156
2 | 8 58
<C
6 92) « |§§ 1 29
C 95 IM 25 | %5
გარკვეული სლავური სიტყვების ა 22% (78ა“ჰ

შერჩევით აკროფონული პრინციპის <5 დ 5 CI“5რ

მიხედვით, ე. ი. ისეთი სიტყვები- + 1 4 !! ი
სა რომელთა თავკიდური ბგერა“ “" 2 ნ _– ხ
ემთხვევა სათანადო ნიშნებით გადმო- “V ვ 8 9 წ
(3 4 ჯ ვ ძ
ცემულ ბგერით ერთეულებს: თ2, 4«
2
5
6
#.
4
4
5
ძ
.
ხის, ყ0ძ(, დIიყლი!, ძიხჯ0 .და სხვ.
# 7 Xჯ – 2
ასო-ნიშანთა სახელდების ეს პრინ- ჯ 8 3 –_ ძ.
ციპი იმეორებს გერმანი კული რუნე- « 9 8, 7 7 ?
ჯ 10 ' 10 '
ბისათვის და გოთურისათვის დამა- 8 20 4" 8 :
ხასიათებელ პრინციბს (50ჩMVყ26 M 30 _– –_ 7
? 49 M 20 X
I931:198), აგრეთვე გრაფიკულ სიმ-
«7 50 4 30 ჯ
ბოლოთა სახელდების იმ პრინციპს, თ 60 M 40 ”
რომელიც ძველი სემიტური წერი- # 70 M 50 ·
9 80 ი 70 I. ი
სათვის ივარაუდება (იხ. ზემოთ, გვ. დ 90 ი 80 ?
56). ' ხ
98
100
200
ი
C
100
200
»
§
უფრო ნათელია წარმომავლო- თ 300 - 300 (
· 400 | X.VM9 | 400 V
ბის „თვალსაზრისით მეორე სახეობა 4, §00 # | 500 #
ძველი სლავური დამწერლობისა –– LC 22) – 4 9 8
» 600 ჯ 600 ჯ
„კირილიცა“,. ამ ანბანის 43 ნიშ- ტ 700 შთ 800 ძღთ
ნიდან 24 ასო-ნიშანი წარმოადგენს ა” 800?) « –_ ჰ
“ 900 ს 900 C
IX-X სს, ბერძნული უნცია-
ა" 1000 4 – ქ
ლური დამწერლობის გრაფიკულ შჟყ
C)
–
–_
(!!|
CL
–
–_
ყ
ჯ
სიმბოლოებს სათანადო ფონეტიკუ-
ლგ –_– "M – V
რი მნიშვნელობებით: /# ხმოვნის 4 – · – ზჯ
ნიშანი ბერძნული პროტოტიპის შე- რ 8002 + – 2
I4 –_ ა _– 31V«
საბამისად 0 V ნიშანთა კომ- _ –_ თ –_ კჯ”
–_ – M – კჯ
ბინაციით გამოიხატება ბერძნულ « –_ · 900 §
23C – 7» – ?
პროტოტიპთან შედარებით გრაფი-
34 _– 4. _ X
კულ ინოვაციას წარმოადგენს ლი- % | “ – | #
გატურები: (4+-0=||I0I, L-L+6=I(/61, _– _ 8 60 §
_ _– V 700 )“V
(+0=IIVI; “” 9 V 400 ხ
რამდენიმე ნიშანი, სპეციფიკური
სლავური ბგერების „გამომხატველი: ტაბულა 20V
116 ანბანური წერა

2, C, 6, 5, 5| და სხვ. გარკვეული გრაფიკული მოდიფიკაციითა

და გამარტივებიით გლაგოლიცური დამწერლობიდან იქნა აღებული
(1/-ითხ012”იყ/ყ I954: 38 და შმდ.), იხ. ტაბულა 20; შდრ. LX-6'ა 1963:
22-+–-–-23).
მას შემდეგ, რაც „გლაგოლიცა“ XIII საუკუნეში გრაფიკულად
უფრო მარტივი „კირილიცათი“ შეიცვალა, ეს უკანასკნელი ერთად-
ერთი გაბატონებული დამწერლობა ხდება ორთოდოქსული ეკლესიის
წარმომადგენელი სლავებისათვის: რუსების, უკრაინელების, ბელორუსე-
ბის; ბულგარელებისა და სერბებისათვის.,
რა მიმართებაა სლავური დამწერლობის ამ ორ სახეობას შორის?
ისტორიული ტრადიცია („კირილეს ცხოვრება“, VII/ი Cყ/”III!)
ორიგინალური სლავური ანბანის შექმნას ქრისტიან მისიონერს კონს-
ტანტინე-კირილეს მიაწერს, თუმცა ამ ცნობაში გარკვევით არ
არის მითითებული, თუ რომელი სლავური ანბა5ი იგულისხმება კონ ს-
ტანტინე-კირილეს მიერ შექმნილად.
სახელწოდება „კირილიცა“ თითქოს თავისთავდ ცხადყოფს
ამას, მაგრამ ამისდა მიუხედავად დღესდღეობით გაზიარებული თვალ-
სახრისის თანახმად, კონსტანტინე-კირილეს სწორედ „გლაგო-
ლიცა“ უნდა შეექმნა ძირითადად ბერძნულ წერილობით პროტო-
ტიპზე დამყარებით და დამატებითი ნიშნების სხვადასხვა აღმოსავლური
დამწერლობებიდან გადმოღებით (ამ საკითხის ირგვლივ სხვადასხვა
თვალსაზრისების შესახებ, იხ. 7/ CV9L2)## 1961: 300 და შმდ.)”.
დროთა ვითარებაში კონსტანტინე-კირილეს მიერ შექმ-
ნილი გრაფიკულად რთული გლაგოლიცური დამწერლობა ადგილს უთ-

#2 სლავთა განმანათლებელსა და „ფილოსოფოსს“ კ ონსტანტინე-კირილეს

მიეწერება ისტორიული ტრადიციის თანახმად სრულიად ორიგინალური სლავური დამწერ-
ლობის შექმნა, რომლის საშუალებითაც შესაძლებელი გახდა სლავებს ღვთისმსახურება
ეწარმოებინათ მშობლიურ ენაზე. ეს ფაქტი კონსტანტინეს ბიოგრაფოსის მიერ უდიდე-
სი მნიშვნელობის ეროვნულ აქტად იყო აღიარებული, რამდენადაც ამიერიდან სლავე–
ბიც იმ „დიდ ხალხთა შორის მოექცა, რომელნიც ღმერთს საკუთარ ენაზე ადიდებენ“.
კონსტანტინე-კირილეს მიერ შექმნილი ეს სრულიად ახალი და ორიგინალური
სლავური დამწერლობა, რომელიც არ იმეორებდა გრაფიკულად არც ერთ იმდროინდელ
ცნობილ წერილობით სისტემას, სწორედ გლაგოლიცური დამწერლობა უნდა ყოფი-
ლიყო და არა მეორე სახეობა ძველი სლავური დამწერლობისა, რომელიც ძირითადად
ბერძნულ გრაფიკულ პროტოტიპს მისდევს (შღრ. M800„-/(/ 1970:103).
კონსტანტინე-კირილეს ფართო ფილოლოგიური განათლება და ლინგვისტური
ერუდიცია გასაგებს ხდის აგრეთვე იმ კავშირებს, რომლებსაც „გლაგოლიცა“ ზოგ
აღმოსავლურ წერით სისტემასთან ავლენს (ძველი სლავური დამწერლობის ურთიერთო-
ბის შესახ." ქართულ „ასომთავრულ“ დამწერლობასთან--იხ. ქვემოთ).
ძველი სლავური დამდერლობა 117

მობს უფრო მარტივი მოხაზულობის მქონე, ბერძნულ გრაფიკაზე და-

მყარებულ მეორე სახეობას ძველი სლავური დამწერლობისას, ე. წ.
„კირილიცას“, რომელიც მცირე სისტემური და გრაფიკული გამარ-
ტივებითა და “მოდიფიკაციით წარმოდგენილია თანამედროეე რუსული
ანბანის და რუსულ გრაფიკაზე დამყარებულ სხვა დამწერლობათა სა-
ზით.
 ? თჰკვი მესკმშ

უკრთული კსომთაპვრული
ღდღსმწერლობასა
1. ჰნბასნურ დსმწერლობათა შექმნის ტიპოლოგია

ცს აგადასხვა სისტემის ანბანურ დამწერლობათა შედარებითი შე-

სწავლა აღგვიდგენს ანბანის შექმნის პროცესს ნიმუშად აღებული
საწყისი წერითი სისტემის მიხედვით, წარმოგვიდგენს დამწერლობის
წარმოქმნის ტიპოლოგიას.
პირველი და ძირითადი ეტაპი ამ პროცესისა არის ენის დანაწევ-
რება ცალკეულ ბგერით ერთეულებად, რომლებიც უნდა გამოისახოს
დამწერლობაში გრაფიკული სიმბოლოებით. ეს არის არსებითად ენის“
ბგერითი, ფონემური ანალიზი, რაშიც ვლინდება დამწერლობის შემქმ-
ნელის ლინგვისტური ალღო და ინტუიცია: იგი წინასწარ ანაწევრებს
ენას უმცირეს ბგერით ერთეულებად, რომელთა ერთობლიობა ენის ბგე-
რით სისტემას ქმნის (მდრ. 2096” 1984:226).
ამდენად, ყოველი წერითი სისტემა და განსაკუთრებით ანბანური
დამწერლობა გულისხმობს იმპლიციტურად ჩატარებულ საკმაოდ მა-
ღალი დონის ფონემურ ანალიზს, და შესაბამისად ყოველი დამწერლობა
წარმოადგენს სათანადო ენის ლინგვისტური კვლევის პირველ
ნიმუშს“.
რომელიმე 8 ენისათვის დამწერლობის შექმნისას ამ ენის ბგერით
ერთეულებს უპირისპირებენ ნიმუშად აღებული /4 ენის ბგერით სისტე-
მას, რომელიც წარმოდგენილია ანბანში გარკვეული თანმიმდევრობით
გაწყობილი და შესაბამისი გრაფიკული სიმბოლოებით გამოხატული
ბგერების სახით. ნიმუშად აღებული 4 ენის ანბანის მიხედვით

“2 შესაძლებელია საერთოდ ვამტკიცოთ, რომ მეცნიერების დასაბამი საზოგადოდ

(და, კერძოდ, ენათმეცნიერული კვლევისა) ამა თუ იმ ხალხის კულტურულ ისტორიაში
მოდის სათანადო ენისათვის დამწერლობის შექმნის პერიოდზე; დამწერლობის შექმნა
საზოგადოდ მეცნიერული კელევის დასაწყისს უნდა გულისხმობდეს.
ძველი ქართული დამწერლობა 119

განლაგდება 8 ენის ფონეტიკურად მსგავსი ბგერები, რომლებიც სათანა-

დო გრაფიკულ გამოსახულებას იძენენ.
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ხდება შესაბამისობის დაღ-
გენა ფონეტიკური მსგავსების საფუძველზე ,8 ენის ბგერებსა და, ნი-
მუშად აღებული #4 ენის ბგერებს შორის, რომლებიც გარკვეული
თანმიმდევრობით წარმოდგენილია ანბანთრიგში.
ამგვარი შესაბამისობის დადგენის შედეგად შესადარებელი (ანუ
პროტოტიპული) #4 ენის ეს ბგერითი მიმდევრობა ბუნებრივად „გადაისა-
ხება“ 8 ენის ბგერათა წყობაზე.
ამგვარად, შესადარებელი 4 ენის პროტოტიპული დამწერლობის პა-
რადიგმატიკა „გადაისახება“ ,8 ენის ახლად შექმნილე დამწერლობის პა-
რადიგმატიკაზე: ეს უკანასკნელი განისაზღვრება სანიმუშოდ აღე-
ბული 4 ენის წერითი სისტემის პარადიგმატიკით.
თუ 8 ენაში, რომლისთვისაც იქმნება დამწერლობა, აღმოჩნდა უფრო
დიდი რაოდენობა ბგერითი ერთეულებისა, ვიდრე შესადარებელ 74 ენა–-
შია, 8 ენის დამწერლობისათვის საჭირო იქნება მეტი გრაფიკული
სიმბოლოს ”შექმნა სათანადო დამატებითი ბგერების გამოსახატავად
(მდრ. ამ თვალსაზრისით ვითარება, მაგალითად, კოპტურსა და
სომხურში-- ბერძნულთან შედარებით, ან ბერძნულში--
სემიტურთან შედარებით).
ასეთი დანართი გრაფიკული ნიშნები, გამომხატველი შესადარე-
ბელი ენის თვალსაზრისით „დამატებითი“ ბგერებისა, ემატება სიმ-
ბოლოთა ძირითად ნაწილს, რომელიც ნიმუშად აღებული ენის
ანბანთრიგის შესაბამისად არის გაწყობილი (შღრ. კოპტური-–-სა-
პირისპიროდ ბერძნული სისტემისა), ან ჩართულია ძირითად ნაწძში-
ში, რითაც არსებითად ირღვევა ნიმუშად აღებული ,4 ენის ანბანის
აქ ასახული პარადიგმატიკა (შდრ. სომხური დამწერლობის სისტე-
მა –– საპბირრისპიროდ ბერძნ ულისა; არაბული სისტემა –– საპირის-
პიროდ ძველი სემიტურისა და სხვ.).
პირუკუ ვითარების შემთხვევაში, ე. ი. თუ ნიმუშად აღებული 4
ენის ბგერათა რაოდენობა აღემატება #8 ენის ბგერათრაოდენობას,
რომლისთვისაც იქმნება ანბანი, პროტოტიპულ დამწერლობაში რჩება მთე–
ლი რიგი „ჭარბი“ სიმბოლოები, რომლებიც აქ 8 ენის თვალსაზრისით
„ზედმეტ“ ბგერით ერთეულებს გამოხატავენ.
მაგრამ პრაქტიკულად იშვიათია შემთხვევა, როდესაც ერთი ენის ბგე-
რითი სიმრავლე მ თლიან ად ფარავს მეორე ენის ბგერით სიმრავლეს,
ე. ი. როდესაც ერთ-ერთი ენის ბგერები მთლიანად ემთხვევა მეორე
ენის ბგერებს. ჩვეულებრივ, შესადარებელ ენებში, გარდა ფონეტიკურად
 120 ანაანური წერა

მსგავსი ბგერებისა, არსებობს ბგერათა რაღაც ჯგუფი, რომელიც „სპე-

ციფიკურია/“ თითოეული ენისათვის (შდრ., მაგალითად, ლარინგა-
ლურ-ფარინგალური თანხმოვნები, აგრეთვე წ§, § სპირანტები
სემიტურში--ბერძნულთან შედარებით, ან |#5), |25) თანხმოვანთკომ-
პლექსები ბერძნულში-–-–სემიტურთან შედარებით; ფშვინვიერი /" /#ჩ #ჩ
თანხმოვნები ბერძნულში––გოთურთან შედარებით, და 0%, ჩV%, ჩ თან-
ხმოვნები გოთურში-–-ბერძნულთან შედარებით და სხ;ვ.).
ასეთ შემთხვევაში საწყისი, ნიმუშად აღებული ანბანის პარადიგმა-
ტიკაში ხდება სათანადო ნიშნების ბგერათმნიშვნელობათა შენაცვლება
მოცემული ენისათვის სპეციფიკური მნიშვნელობებით, როგორც წესი,
იმ ადგილების შენარჩუნებით, რომლებიც სათანადო ნიშნებს პროტო-
ტიპულ ანბანში ჰქონდათ (შდრ. ბერძნულ სისტემაში ხმოვანთა გამომ-
ხატველი ნიშნების ადგილები და მათი წარმომავლობა ძველი სემიტური
ლარინგალურ-ფარინგალური თანხმოვნების გამომხატველი ნიშნებისაგან;
შდრ. აგრეთვე გოთური ანბანის პარადიგმატიკამი სპეციფიკურ ჩ და
ჩV თანხმოვანთა გამომხატველი ნიშნები შესაბამისად ბერძნულ II/ჩ) და
(25) თანხმოვანთა აღმნიშვნელ სიმბოლოთა ადგილებზე და სხვ.).
ფონეტიკურ მნიშვნელობათა ამგვარი "'შენაცვლებები საწყისი სის-
ტემის გარკვეულ სიმბოლოებთან (და არა სიმბოლოთა ამოღება სისტე-
მიდან) ნაკარნახევია მიდრეკილებით პროტოტიპული სისტემის პარადიგმა-
ტიკის მაქსიმალური შენარჩუნებისადმი ახლად შექმნილ ანბანთსისტე-
მაში, რაზედაც არსებითად დამოკიდებულია სისტემის რიცხვით მნიშვ;
ნელობათა ადეკვატურობა საწყისი სისტემის რიცხვითი მნიშვნელობები-
სადმი". |
მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევაში თუ ხდება სისტემაში ფონეტი-
კურად არაადეკვატური ნიშნის ამოგდება და ანბანის ერთგვარი „შემ-
ჭიდროება“ საწყის სისტემასთან შედარებით, რაც ახალი სისტემის
რიცხვით მნიშვნელობათა ერთგვარ მოდიფიკაციას იწვევს. ასეთი შემ-

?2 ზოგ შემთხვევაში საწყისი სისტემის გრაფიკული სიმბოლოები შემონახულია

ამ მიზნით ახალ სისტემაში სათანადო ადგილებზე ფონეტიკურ მნიშვნელობათა გარე–
შეც კი (შდრ. გვიანბერძნულ სისტემაში ფონეტიკური მნიშვნელობებისაგან დაცლილი

CL თ+X(IIMთ
-- რიცხვითი მნიშვნელობა „6“ –– და დ X6XM8 –- რიცხვითი მნიშვნე–

ლობა „90“). მეტად ლამახასიათებელია ამ მხრივ აგრეთვე გოთურ ანბანში ბერძ-

ნული X6MMXთ" საგან მომდინარე ნიშანი, რომელიც მოკლებულია ფონეტიკურ მნიშვნე-
ლობას, მაგრამ, ანბანთრიგში ბერძნულის შესაბამის ადგილას წარმოდგენილი, გამო–
ზიტივს რიცხვით მნიშვნელობას „90“; აგრეთვე კოპტურ სისტემაში ბერძნული თ+(//თC
საგან მომდინარე ნიშანი, რიცხვითი მნიშვნელობით „064.
ძველი ქართული დამწერლობა 121

თხვევა წარმოდგენილია ბერძნულ ანბანში სემიტური ს §0ძ6 ნიშნისაგან

მომდინარე სიმბოლოსთან დაკავშირებით, რომლის მეტად ადრეულ ამო-
ღებას სისტემაში რიცხვით მნიშვნელობათა გა დანაცვლება მოჰყვა:
მნიშვნელობა „90“, რომელიც სისტემაში ს 5§6ძ6 ნიშნისაგან წარმომდგარი:
სიმბოლოთი უნდა გამოსახულიყო, | X6XXთ ნიშანზე გადადის და მნი-
შვნელობები „1004“, „900“ და ა. შ.- შესაბამისად XტM=თ/ს მომდევნო
ნიშნებზე. მხოლოდ მოგვიანებით ჯდება ს §6ძ8” საგან მომდინარე ბერძ-
ნული ნიშანი 2 თძ4ქსი, ანბანის ბოლოს, რიცხვითი მნიშვნელობით·
„900“,
ნიმუშად აღებული /4 ენის წერითი სისტემის მიხედვით მოცემული-
8 ენის ბგერით ერთეულთა გაწყობა გულისხმობს ამავე დროს ამ ბგერა-
თათვის სპეციალური გრაფიკული სიმბოლოების · დადგენა-შეთხზ-
გას, რომელთა საშუალებით ეს ბგერები უნდა გამოიხატოს. ეს ორი
პროცესი-- მოცემულ 8 ენაში ნიმუშად აღებული #4 ენის მიხედვით
ბგერითი ერთეულების გამოყოფა-დალაგება და მათი გამომხატველი
გრაფიკული სიმბოლოების შექმნა-- ერთმანეთთან დაკავშირებულ პრო-
ცედურას ასახავს და ერთმანეთს გულისხმობს; დამწერლობის როგორც:
შინაარსის, ისე გამოხატულების პლანის შექმნა ორიგინალური შემოქ-
მედების ერთიან პროცესს წარმოადგენს".

#2 ყოველი დამწერლობის სათავეში, იქნება ეს ძველი სემიტური, არქაული ბერძ-

ნული, კოპტური, გოთური თუ რომელიმე სხვა დგას კონკრეტული პიროენება ან,
შესაძლებელია, პიროვნებათა ჯგუფი, ამ დამწერლობის შემქმნელი, რომელიც ერთიანი-
გეგმის მიხედვით ადგენს ახალ წერით სისტემას გარკვეული წერილობითი პროტოტიპის
საფუძველზე. ნიმუშად აღებული ამ პროტოტიპის თანახმად გამოიყოფა ბგერითი ერ-
თეულები საკუთარ ენაში, გამოიხატება სათანადო გრაფიკულლ სიმბოლოებით და გა-
იწყობა გარკვეული წესის მიხედეით ახლად შექმნილ წერით სისტემაში. ·
ამავე დროს ახალი დამწერლობის შექმნა კონკრეტული წერილობითი პროტოტიპის
მიხედვთ ერთდროულ შემოქმედებით აქტს წარმოადგენს; იქმნება ახალი
დამწერლობის მთლიანი სისტემა, რომლის დროთა ვითარებაში მხოლოდ ერთგვარი.
მოდიფიცირება და სრულყოფა თუ შეიძლება, რაც გარკვეული ნიშნების მიმატებასა,
გამოკლებასაა თუ გარდაქმნაში გამოიხატება.
ჩვენ არ უნდა წარმოვიდგინოთ საქმის ვითარება ისე, თითქოს თავ დაპირველად
იქმნება რამდენიმე ნიშანი რომლებსაც შემდგომ კიდევ რამდენიმე ემატება; ამას კო
დევ რაღაც რაოდენობა ერთვის და ა. შ., სანამ ხანგრძლივი ევოლუციის პროცესში
არ მიიღება საკმაოდ სრული სისტემა რომლის საშუალებითაც ხერხდება ამა თუ იმ
ენაზე ტექსტის ჩაწერა. წერილობითი სისტემა, რამდენადაც იგი დამწერლობას წარ-
მოადგენს, იმთავითეე სრული სისტემის სახით ყალიბდება, რომელიც შეიცავს ამა თუ
იმ ენის ადეკვატური წერილობითი გამოსახვისათვის საჭირო და აუცილებელი ძირითა.
დი გრაფიკული სიმბოლოების რაოდენობას, და ამ აზრით არის სწორედ წერილობითი
122 ანბანური წერა

ყველაზე მარტივი გზა დამწერლობის გამოხატულების პლანის გა-

ფორმებისა და ენის ბგერითი ერთეულებისათვის გრაფიკული სიმბო-
ლოების შექმნისა იქნებოდა, ბუნებრივია, შესაქმნელ ანბანში სანიმუშოდ
აღებული დამწერლობიდან იმ ნიშნების გრაფიკული ფორმის გადმო-
ღება, რომლებიც საწყის ენაში ფონეტიკურად მსგავს ბგერებს გამოხა-
ტავენ, და მექმნილ სისტემაში მათი სათანადო, საწყისი სისტემისადმი
შესაბამისი, განლაგება. დამატებითი ნიშნები, გამომხატველი მოცეზული
ენისათვის სპეციფიკური ბგერებისა, შესაძლებელია წარმოიქმნას საწყი-
სი სისტემიდან გადმოღებული ნიშნების გრაფიკული მოდიფი-
კაციით ან სხვა წერილობითი წყაროებიდან სესხების გზით,
სადაც შესაძლებელია აღმოჩნდეს მოცემული ენისათვის დამახასიათე-
ბელ დამატებით ბგერათა ფონეტიკურად ანალოგიური ბგერების გამომ-
ხატველი ნიშნები.
დამწერლობის შექმნის აღწერილი პროცესის ამსახველია სწორედ
არქაული ბერძნული ანბანი, რომელიც არსებითად იმეორებს
ძველი ჩრდილო-სემიტური დამწერლობის ნიშანთა მოხაზულობას, ხოლო
დანართი ნიშნები იქმნება ძირითად ნიშანთა გრაფიკული მოდიფიკა-'·
ციით ან რომელიმე სხვა წერილობითი წყაროებიდან სესხების გზით.
ანალოგიური ხასიათისაა სისტემის გამოხატულების პლანის თვალ-
საზრისით კოპტური და გოთური ანბანები და სლავური იკირი-
ლიცა“, რომლებიც ბერძნულ წერით სისტემას ემყარებიან არა მარტო
შინაგანი სტრუქტურის თვალსაზრისით, არამედ შესაბამის წერილობით
ნიშანთა გრაფიკული მოხაზულობითაც, რაც ბერძნული უნციალური
დამწერლობის მრგლოვან დუქტუსს ასახავს. დამატებეთი ნიშნები ამ
სისტემებში იქმნება არსებულ ძირითად ნიშანთა გრაფიკული მოდიფი-
კაციებით ან ცალკეულ ნიშანთა სხვა წერითი წყაროებიდან სესხებით
(ზოგ შემთხვევაში ამავე ენებზე არსებულ “უფრო ადრინდელი წერითი
სისტემიდან, შდრ. დემოტური ნიშნები კოპტურ დამწერლობაში,

სისტემის შექმნა „ერთდროული ' აქტი“, განხორციელებული კონკრეტული პიროვნების

-თუ პიროვნებათა ჯგუფის ერთიანი შემოქმედების შედეგად.
ამ თვალსაზრისით ნებისმიერი წერილობითი სისტემის მიმართ უნდა დაისვას კითხვა არა
იმის შესახებ, არის თუ არა იგი ერთდროული შემოქმედებითი აქტის პ რ ო დ უკ-
ტი (დამწერლობის კონკრეტული შემქმნელი ყოველი ისტორიულად არსებული წერილო-
ბითი სისტემის შემთხვევაში უნდა ვივარაუდოთ); კითხვა შეიძლება დაისვას იმის თაო–-
ბაზე, არის თუ არა გარკვეული წერითი სისტემა ჩვენთვის ცნობილი იმ სახით, რა
სახითაც იგი გამოვიდა მისი შემქმნელის ხელიდან, თუ ჩვენამდე მოღწეული დამწერ-
ლობა წარმოადგენ პირვანდელი სისტემის ევოლუციისა და განვითარების შედეგად
გრაფიკულად შეცვლილ და შედგენილობის თვალსაზრისით მოდიფიცირებულ ვარიანტს.
ძველი ქართული დამწერლობა 123

რუნული ნიშნები გოთურში, გლაგოლიცური ნიშნები სლა-

ვურ „კირილიცაში"),
დამწერლობის გამოხატულების პლანის შექმნის აღწერილისაგან
არსებითად განსხვავებულ გზას წარმოგვიდგენს შემთხვევა, როდესაც
საწყისი, ნიმუშად აღებული დამწერლობის ნიშნები, რომლებიც მსეს-
ხებელი ენის სათანადო ფონეტი კურად მსგავს ბგერებს გამოხატავენ,
გადმოდია ახალ დამწერლობაში არა გრაფიკულად უცვლელი სა-
ხით, არამედ გარკვეული გრაფიკული, შესაძლებელია შეგნებულად
განხორციელებული, მოდიფიკაციებით, რაც მნიშენელოენად (ცვლის
სათანადო ნიშნების გრაფიკულ ფორმას პროტოტიპული სისტემის სიმ-
ბოლოებთან შედარებით, ისე რომ იჩრდილება სათანადო სიმბოლოთა
ერთმანეთთან ფორმალური კავშირი (მდრ, სლავური „გლაგოლი-
ცა“ საპირისპიროდ ბერძნული მინ უსკულური დაწერილობისა),
საწყისი სისტემის ამგვარი გრაფიკული მოდიფიკაციები შეიძლება
განხორციელებულიყო მოცემული დამწერლობისათვის ნიმუშად აღე-
ბულ წერით სისტემასთან კავშირის დაფარვის მიზნით, რა-
საც შესაძლებელია გარკვული პოლიტიკურ-იდეოლოგიური საფუძვ-
ლები ჰქონოდა. '
ამ ტენდენციის უკიდურეს გამოვლენას წარმოგვიდგენს ძველი
სომხური დამწერლობა, რომელიც ასევე ბერძნულ წერილობით სის-
ტემას ემყარება, მაგრამ რომელსაც არსებითად გარდაქმნილი აქვს სისტე-
მის გამოხატულების პლანი. ბერძნულ ბგერიო სისტემასთან შეფარდებით
დადგენილი და განლაგებული სომხური ბგერითი ერთეულები გამოიხა-
ტა არა შესაბამი ბერძნულ გრაფიკულ სიმბოლოებზე დამყარებული
ნიშნებით, არამედ მთლიანად ბერძნული გრაფიკისაგან დამოუკიდებლად
შეითხზა, შესაძლებელია, ორიგინალურ ნიადაგზე ან სხვადასხვა გრაფი-
კული ნიმუშების გამოყენებით.
ამ თვალსაზრისით ძველი სომხური დამწერლობა ბერძნულ წერით
სისტემაზე დამყარებულ დამწერლობათა შორის მეტად თავისებურ სის-
ტემას წარმოადგენს, რომელიც უპირისპირდება ამ მხრივ ბერძნული სის-
ტემის გამოხატულების პლანის ამსახველ დამწერლობებს: კოპტურს,
გოთურს, სლავურ „კირილიცას#“ და სხვ. ეს წერითი სისტქმები
ბერძნული დამწერლობისაგან წარმომდგარ ანბანურ დამწერლობათა ტი-
პოლოგიაში უკიდურეს პოლუსებს ქმნიან. ამათ შორის მოთავსდება ტი-
პოლოგიურად სლავური „გლაგო ლიც ა“, რომელიც არ წყვეტს მთლია-
ნად გრაფიკულ კავშირს პროტოტიპული დამწერლობის გამოხატულებას-
თან, მაგრამ წარმოგვიდგენს ბერძნული სისტემის გრაფიკულ სიმბო-
 L
წერა

ლ=
ლამწერლობა

= L.
ა ლვ თ
(– ლ

ჯძიი
მძი»

Lძ6C
ა ფ § ლ დ წლ) აო აც 5
ყი

ღაეთით9290458C ლა
CC
<7
§IM

CI
ლ ა
ანბანური

..
<–
უა ლ
რ”
2 –ნ 52% 20 8
-
ლ:
-
L თ2 5 C “52 1
ჟV 5 8
595 ლთ §2 2 CC CC 5 5 ა 5 ჯო
%,0
ასომთაგრული

5 (0:04
ლუუ = ეზ-
50ა=
ღლ ლ ლ = =
8

ICI
ი

ხ09#”
ლ ლ

IVI
ღელ

207
ა C == ლთ 1.თ თ ლ -“
5 CC თო «· 2 #ა “ დი 8 რ ღლ
ქართული

– –

4“
=>
ცა თუთი I” ია «ა ·– თ – ლ = – 6 C.
V 8ოა

21
292 5 CC § ოი ოდ ლ” 5C 45
5წVC LC
პულ -2ა ტ-–- იდა ხივ8ლ>

რაბულა
ძველი
(24
ძველი ქართული დამზერლობა 125

ლოებს უაღრესად მოდიფიცირებული და გრაფიკულად სტილიზებული

წერილობითი ნიშნების სახით.
ამავე ჯგუფში უნდა მოთავსდეს ტიპოლოგიურად კიდევ ერთი წე-
რითი სისტემა, რომელიც ბერძნულ დამწერლობას ემყარება. ეს არის
ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლობა (იხ. ტაბულა 21).
ქართული ანბანის ბერძნული პროტოტიპის მიხედვით შექმნა,
ბერძნული წერითი ნიმუშისაგან მომდინარეობა ვლინდება ძველი ქართ-
ული დამწერლობის მთელი რიგი შინაგანი სტრუქტურული მონაცემე-
ბის საფუძველზე, ქართული წერითი სისტემის შინაგანი წყო-
ბისა და პარადიგმატიკის მიხედვით",

2. არქაული ქართულის ფონემური (ბგერითი)

შედგენილობა

ქვ ”ი ქართული დამწერლობა შეიქმნა სათანადო პერიოდის ქარ-

თულის წერილობითი ფიქსაციისათვის ენის ბგერითი ერთეულების
სპეციალური გრაფიკული სიმბოლოებით გამოხატვის საშუალებით.
უძველესი პერიოდის ქართულის ბგერითი სისტემა შესაძლებელია
წარმოდგენილ იქნეს ისტორიულ ქართველურ ენათა შედარებითი ანა-
ლიზის საფუძველზე და თვით ქართული ენის შინაგანი რეკონსტრუჭქ-
ციის გზით, მისი განვითარების უძველესი წერილობით ფიქსირებული
ეტაპების გათვალისწინებით.
ქართული ენის ბგერითი სისტემის ერთ-ერთ ყველაზე თვალსაჩინო
სპეციფიკას მძსი განვითარების მთელს მანძილზე წარმოადგენს საოცარი
ფონეტიკური კონსერვატიზმი, ფონეტიკური ცვლილებები-
სადმი უმნიშვნელო მიდრე კილება, რამაც უძველესი პერიოდის ქართული
ბგერითი შედგენილობა დღემდე შემოგვინასა არსებითი ხასიათის
ფონეტიკური გარდაქმნების გარეშე.
უძველესი პერიოდის ქართულისათვის შემდეგი ბგერითი შედგენი-
ლობა არის სავარაუდებელი:

"2 ქართული ასომთავრული დამწერლობის ბერძნულისაგან მომდინარეობას ვარა–

უდობდა ჯერ კიდევ ვ. გარდტპაუზენი (6ი/ძ(ჩის50” 1876; 1879:109); ანა-
ლოგიურ თვალსაზრისს გამოთქვამდნენ აგრეთვე დ. ბაქრაძე (1889: 62--85),
დ. კარიჭაშვილი (1914), კ. კეკელი ძე (1929), პ. ინგოროყვა (1939).
 126 ანბანური წერა

არქაული ქართულის ფონემური სისტემა

I თანხმოვნები

სშულები: მჟღერი ყრუ გლოტალიზებული

(ფშვინვიერ) (ყელხშული)
ლაბიალი: ხ ბ ი ფ ი” პ
დენტალი: ძ დ ”ჯ თ 7 ტ
ველარი: წ გ ს. ქ ჩხ” კ
პოსტველარ: – ი" ჯგ მ” კ
აფრიკატები:

სისინა: 3 ძ C ც C? წ
(ალვეოლარული)
შიშინა: 7 ჯ ბ ჩ დ ჰ

(პალატალური) |
სპირანტები:

ს ის ინა: 2 .%ზ § ს

(ალვეოლარული)
შიშინა: 2 ჟ ჯ 9
(პალატალური)
უკანაენისმიერნი: წV ლღ X ხ

სონორები: ჯლ ”7 რ უი” მ ინ

II სონანტები

ლაბიალური: თ 4 (ვარიანტებით: (თ) (4), IV) (ვ), IV) IღI)

პალატალური: / # (ვარიანტებით: (I|| (ი), (II (ი))
III ხმოვნები

ძა იე იო
სონანტები წარმოადგენდა არქაულ ქართულში ისეთი ფონე-
მური ერთეულების კლასს, რომლებიც ვლინდებოდა სინტაგმატურად
ორი ძირითადი ვარიანტის სახით: მარცვლოვანი და უმარცევ-
ლო –- ფონეტიკური პოზიციებისდა მიხედვით. ამის შესაბამისად,“ /სი/
სონანტი განარჩევს მარცვლოვან IV) და უმარცვლო IVსVI, (C) ვარი-
პველი ქართული დღავწერლობა 127

ანტებს, ხოლო /// სონანტი ვლინდება მარცვლოვანი II) და უმარცვ-

ლო LI) ვარიანტის სახით.,
არქაული პერიოდის ქართულში ამ ბგერითი ერთეულების საერთო
/V/ და /// სონატურ ფონემათა ვარიანტებად ფუნქციონირება, რაც
საერთო-ქართველური ენობრივი სისტემიდან მომდინარეობს, ჩანს ჯერ
კიდევ ძველი ქართულიდან, სადაც ეს ბგერითი ერთეულები ერთმანეთ-
თან პოზიციურად მონაცვლე, ბგერით სეგმენტებს წარმოადგენს: შდრ.
ძველ ქართულში ისეთი პარადიგმ,ტურად მონაცვლე ფორმები, როგო-
რიცაა ვ-თქუ, ს-თქუ--თქუ-ა; ვ-სუ, ჰ-სუ
– სგ-ა; უ-კუ-ან-ა-უ-კუ-6-;
ვ-კჭეთ – სა-კუთ-არ- და სხვ.
ი/· მონაცვლეობისათვის ძველ ქართულში შდრ. სახელობითი
ბრუნვის დაბოლოება თანხმოვან- და ხმოვანფუძიან სახელებში: კაც-ი,
ქალ–ი ––მამა-9ი, მზუ წმზე-ი|, წყარო-ი და მისთ.
განსაკუთრებით საყურადღებოა ამ თვალსაზრისით /V)/ სონანტის
უმარცვლო |0|I და III ვარიანტთა მონაცვლეობა, რაც განისაზღვრე-
ბოდა ინტერვოკალური პოზიციით: V--V, და პოზიციით თანხმოვანსა
და ხმოვანს ან ხმოვანსა და თანხმოვანს შორის: C--V ან V-–C, შდრ.
თავ-ი –თ·:სი Iთუჟისი|
–– თაჯყანის-ხცეს თატყანის-I; ვ-შევ – მშუ-ა;
შლი |მჟტილი|; მო-ვედ–-მო-ხ-ტედ და მისთ.
ფონეტიკურად ეს ვარიანტები, საფიქრებელია, უპირისპირდებოდა
ერთმანეთს როგორც კბილ-ბაგისმიერი ლაბიალი ბგერა წყვილ-ბაგის-
მიერს. :
საერთო-ქართველურ სონანტურ ფონემათა კლასი /თ |” | I17I/
ქართულ ენობრივ სისტემაში დაყვანილ იქნა მხოლოდ ორ, /V)/ და ///
ფონემურ ერთეულზე, რამდენადაც /” ! I 0I/ ფონემათა მარცვლოვანი
ალოფონების ვოკალიზაციის შედეგად ქართულში // ( II #1/ სონორები
ჩამოყალიბდა თანხმოვანი ფონემების სახით· (იხ. გამყრელიძე, მაქავა–
რიანი 1965: 38 და შმდ.).
საკუთრივ ხმოვანთა კლასს არქაულ ქართულში ქმნიან თ, 6 და 0
ბგერითი ერთეულები, რომლებიც წარმოდგენილია როგორც მარცვლო-
ვანი ელემენტები ყველა მათთვის დამახასიათებელ პოზიციაში.
საკუთრივ ხმოვნები /L/ და /// სონანტებთან კომბინაციაში სპე-
ციფიკურ სინტაგმატურ ერთეულებს, დიფთონგებს ქმნიან, რომელთა
მეორე ელემენტი სწორედ სონანტურ ფონემას წარმოადგენს მისი უმარ-
ცვლო ვარიანტის” სახით. ამგვარ დიფთონგებად არქაული ქართულისა-
თვის აღდგება რომელთა
სეგმენტები
(ეტ1 რთ, (ეხ) C/; (ატ1სახეობანი
უხმოვნო
ით, |აი1 0/მორფონოლოგიურ
და (ოტ1 0, (ოი მო-ი/
ნაცვლეობათა პროცესში (ე. ი. # 0 0 ხმოვანთა გარეშე) წარმოდგენი-
128 ანაანური წერა

–ლი იყო მხოლოდ სონანტებით, შესაბამისი მარცვლოვანი IVI და (LV|

ვარიანტების სახით. ამ ტიპის მორფონოლოგიური მონაცვლეობანი არ-
ქაულ ქართულში, ისევე როგორც საერთო-ქართველურ ენობრივ სის-
ტემაში, ენის ერთ-ერთი ყველაზე დამახასიათებელი სტრუქტურული
თავისებურება უნდა ყოფილიყო, რაც მას ძველ ქართულ სისტემაში
(და ნაწილობრივ ახალ ქართულშიც) გადმოჰყვა.
არქაული ქართული ენის თანხმოვანთა კლასი არსებითად იმავე
შედგენილობისაა, რაც ისტორიული ხანის ძველი ქართულისა.
შედარებით გვიანდელ წარმომავლობას ავლენს მჟღერი სპირანტი
/ქ/ I7I) ფონემა, რომელიც ქართულ ენობრივ სისტემაში მეორეულია
(შდრ. ჩიქობავა 1936: 28: /'იMMVII0I
IM 1937). ამისდა მიუხედავად,
შესაძლებელია ამ ბგერის პოსტულირება ჯერ კიდევ არქაული პერიო-
დის ქართულისათვის.
არქაული ქართული კონსონანტიზმის დამახასიათებელ თავისებურე-
ბას წარმოადგენს აგრეთვე /M/ ფონემის უქონლობა, რაც ასახულია
ჯერ კიდევ V-VI საუკ. ძველი ქართულის „ხანმეტ“ ტექსტებში. შე-
იძლება ვივარაუდოთ, რომ /ჰ/ ფონემა ჩნდება ძველ ქართულში შედა-
რებით მოგვიანებით, VII საუკუნიდან მოყოლებული, ცალკეულ სიტყ-
კვებში (ძირითადად შორისდებულებში) და /ხ/ IX) ფონემის ფონეტიკური
გარდაქმნის შედეგად გარკვეული ტიპის მორფოლოგიურ სტრუქტუ-
რებში (სუბიექტ-ობიექტური პირის გამომხატველ მორფემებში), რაც
ძველქართულ „ჰაემეტ“ ტექსტებში აისახა (შდრ. ჯავახიშვილი 1949:
3110-3714; ონიანი 1972).
ფონოლოგიური თვალსაზრისით არქაული ქართულის ხშულთა სა-
მეულები, ისევ როგორც ძველი ქართულისა, უპირისპირდებიან ერთ-
მანეთს მქღერობა––სიყრუისა და გლოტალიზაციის (ყელხშულობის) ნიშ-
ნით. ყრუ ხშულთა ფშვინვიერება ფონოლოგიურად ჭარბ ნიშანს წარ-
მოადგენს, რომელიც ქმნის ამ ბგერათა სპეციფიკურ ფონეტიკურ მა-
ხასიათებელს (ისევე როგორც ეს, მაგალითად, სემიტურ კონსონანტიზ-
მში უნდა გვქონოდა). არქაული ქართული კონსონანტიზმის ეს სტრუქ)-
ტურა და თავისებურებანი საერთო-ქართველური ფონემური სისტემის
უშუალო ასახვასა და გაგრძელებას უნდა წარმოადგენდეს (შდრ. მაჭა-
ვარიანი 1965).
პჰველი ქართული დამწერლობა 129

ვ. ძველი ქსრთული ასომთავრული ჰკნბკნის

შესაძლებელი წერითი პრობობიპები

რაული ქართულის ამ .ბგერითი სისტემის შესაბამისად უნდა გან-

ა ხორციელებულიყო სწორედ ძველი ქართული ანბანის შექმნა, რო–
მელიც მოწოდებული იყო წერილობით, სათანადო გრაფიკული ნიშნე-
ბის საშუალებით გამოეხატა ქართულისათვის დამახასიათებელი ბგერი-
თი შედგენილობა.
როგორც ზემოთ აღინიშნა, ყოველი დამწერლობის, და განსაკუთრებით
ანბანური წერითი სისტემის, შექმნის პირველ და აუცილებელ
ეტაპს წარმოადგენს ენის ბგერითი სისტემის წინასწარი სეგმენტი-
რება ცალკეულ ბგერით ერთეულებად, რომლებიც უნდა გამოისახოს
გრაფიკული სიმბოლოების საშუალებით; ამა თუ იმ ენისათვის ანბანური
დამწერლობის შექმნა გულისხმობს ამ ენის ბგერით ერთეულთა საკმაოდ
სრული და ამომწურავი სისტემის წინასწარ მოცემულობას, ენის ბგე-
რითი სისტემის ამ წინასწარ ანალიზზეა არსებითად დამოკიდებული
მის შესაბამისად შექმნილი დამწერლობის ხასიათი და ფუნქციური სრულ-
ყოფილების ხარისხი რაც უფრო თანმიმდევრული, სრული და ენის
ბგერითი შედგენილობისადმი ადეკვატურია ანბანის შემდგენლის მიერ
ჩატარებული "ამგვარი წინასწარი ფონემურ-ფონეტიკური
ანალიზი, მით უფრო სრულყოფილია ენის ბგერითი შედგენილობის
ამსახველი დამწერლობა, მით უფრო შეესაბამება იგი ენის გრაფიკული
ფიქსირების „მიზნებს.
ირკვევა, რომ ქართული ანბანის შემქმნელს ზედმიწევნითი სისრუ-
ლით აქვს წარმოდგენილი თანადროული ქართული ენის ბგერითი სის-
ტემა: იგი სრულად და ამომწურავად ითვალისწინებს ქართული ენის
ბგერათა (ფონემათა) ინვენტარს, რომელთა გრაფიკული გამოხატვა
აუცილებელია ქართული ენის აღეკვატური წერილობითი გადმოცემი-
სათვის.
ქართული ენის ბგერითი ინვენტარი იმდენად სრულად და თანმიმ-
დევრულად არის ასახული ძველ ქართულ ასომთავრულ დამწერლობა-
ში, რომ მას ამ თვალსაზრისით (ე. ი. ნიშანთა შემადგენლობისა და
მათ ფონეტიკურ მნიშვნელობათა მხრივ) შემდგომ არსებითი ცვლილე-
ბები არც კი განუცდია.
თანამედროვე ქართული დამწერლობა თავისი შინაგანი სტრუქტუ-
რული მახასიათებლების მიხედვით ასახავს ძირითადად ძველ ქართულ
9. თ. გამყრელიძე
 130 ანბანური წერა

წერით სისტემას (რამდენიმე ნიშნის ამოღებით: 0, ი და ვ, რომელნიც

გამოხატავდნენ ძველ სისტემაში ახალი სალიტერატურო ქართულისა-
თვის არასაჭირო ბგერებს).
მაგრამ რომელი წერითი სისტემა აქვს აღებული ქართული ანბა-
ნის შემქმნელს ნიმუშად, წერილობით პროტოტიპად, რომელ დამწერ-
ლობას უფარდებს იგი ქართულ ბგერათა ინვენტარს, ქართული ენის
ბგერათა სიმრავლეს, რათა მოახდინოს სისტემაში მოცემულ ბგერათა
გარკვეული წესით დალაგება და გამოხატოს ისინი შესაბამისი გრაფი-
კული სიმბოლოებით? სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ნიმუშად აღებული
რომელი დამწერლობის მიხედვით უნდა ყოფილიყო გაწყო-
ბილი ახლად შექმნილი ქართული ანბანი, რომელი წერითი სისტემა
უდევს მას საფუძვლად?
ეს არის არსებითად პრობლემა ძველი ქართული დამწერლობის
წარმოშობისა, დაყვანილი სრულიად კონკრეტულ ამოცანაზე, სახელდობრ
იმის გარკვევაზე, თუ რომელ წერილობით სისტემას ემყარება
ქართული დამწერლობა როგორც ნიმუშს როგორც პროტოტიპულ
მოდელს, რომელიც განსაზღვრავს მის წყობასა და პარადიგმატიკას.
ამ თვალსაზრისით ძველი ქართული ანბანის შესაძლებელ პროტო-
ტიპებად წარმოგვიდგება პირველ რიგში ძველი სემიტური დამ-
წერლობა (ან მისგან წარმომდგარი რომელიმე სემიტური წე-
რითი სისტემა) ჯავახიშვილი 1949; შდრ. ახლა აგრეთვე .პატარიძე
19801, ან ბერძნული ანბანური დამწერლობა (ანნ მისგან წარ
მომდგარი სხვა ტიპის ანბანური დამწერლობანი), შდრ. C0”ძ1ჩ0!50/1
)876; I879:109; ბაქრაძე 1889:82 ღა შმდ.; კეკელიძე 1929 და სხე.
ყველა შემთხვევაში (ე. ი. ქართული დამწერლობის სემიტური თუ
ბერძნული წერითი სისტემისაგან წარმომავლობის დაშვებით) ერთი რამ
წინასწარ ცხადია: როგორც სემიტურ, ისე ბერძნულ სისტემასთან 'შმედა–
რებით ქართული ბგერითი სისტემა ხასიათდება ბგერათა (კერძოდ,
თანხმოვა ფონემათა) უფრო დიდი რაოდენობით. მაშასადამე, ორივე
ამ სისტემასთან შეფარდებისას ქართულში დარჩება ერთი ჯგუფი თან-
ხმოვნებისა, რომლებიც ვერ პოვებენ ფონეტიკურ ეკვივალენტებს შე-
სადარებელ სისტემებში.
ეს ქართული თანხმოვნები ამ თვალსაზრისით „დან ართ“, „დამა-
ტებით“ ბგერებად შეიძლება ჩაითვალოს შესადარებელ სისტემებთან
შეფარდებით; ეს „დამატებითი“ თანხმოვნები ქართულისათვის „სპეცი-
ფიკური“ თანხმოვნებია შესადარებელ სისტემათა თვალსაზრისით.
ამგვარად, ქართული დამწერლობის შექმნის პროცესში ნიმუშად
აღებულ სისტემებთან ქართულ ბგერათა შეფარდების დამყარებისას,
ძველი ქართული დამწერლობა (31

მთელი სიმრავლე ქართული ბგერითი ერთეულების ორ ჯგუფად

უნდა გაყოფილიყო, რომელთაგან პირველი და ძირითადი ჯგუფი
განისაზღვრებოდა შესადარებელი სისტემის ბგერითი ერთეულებით და
ამ უკანასკნელის ანბანთრიგის მიხედვით გაიწყობოდა, ხოლო მეორე
ჯგუფი ბგერებისა იქნებოდა ქართულისათვის შესადარებელი სისტე-
მის თვალსაზრისით „სპეციფიკური“ და ამ აზრით იგი დამატე-
ბით ბგერათა სიმრავლეს შექმნიდა რომელიც ანბანში „დანართ
ბგერათა“ საით დაემატებოდა გარკვეული წესის მიხედვით გაწყო-
ბილ ძირითად ბგერებს.
ამდენად, ძველი ქართული დამწერლობის წარმოშობის პრობლემა
ორი ძირითადი ასპექტით ხასიათდება. ეს არის, უწინარეს ყოვლისა,
გარკვეა იმ წერილობითი პროტოტიპისა, რომლის მიხედ-
ვითაც უნდა გაწყობილიყო ქართული ანბანის „ძირითა დი ნაწილი“
და მეორე: გამოვლენა იმ წერითი წყაროებისა (თუ კი ასეთი არსე-
ბობს) და პრინციპებისა, რომელთა მიხედვით ანბანის „დანართი ნა-
წილი“ უნდა შექმნილიყო და დაჰმატებოდა ძირითად ნაწილს
ერთიანი ქართული ანბანთსისტემის საწარმოებლად.
-- ამდენად, ჩვენი ამოცანა-– ძველი ქართული დამწერლობის წარმო-
მავლობის გარკვევა––ამ ეტაპზე კიდევ უფრო კონკრეტულ სახეს იძენს
და დაიყვანება იმის გარკვევაზე, თუ რომელი წერილობითი ნიმუშის
მიხედვით იქნა გაწყობილი ქართული ანბანის ძირითადი ნაწილი, ან
უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, რომელი წერითი პროტოტიპი--ს ემიტე-
რი თუ ბერძნ ული--განსაზღვრავს ქართული ანბანის ძირითადი და
დამატებითი ნაწილების შინაგან სტრუქტურასა და,შედგენილობას.
გასაგებია, რომ სხვადასხვა დამწერლობათა საწყის ნიმუშად, პრო-
ტოტიპად ან წერით მოდელად აღება სხვადასხვაგვარად განსაზღვრავს
ახლად შექმნილი დამწერლობის „ძირითად“ და „დანართ“ ნაწი-
ლებს; სხვადასხვა წერითი პროტოტიპის მიხედვით სხვადასხვაგვარად
განაწილდება ბგერითი ერთეულები და მათი გამომხატველი სიმბო–
ლოები ანბანის „ძირითად“ და „დამატებით“ ნაწილში.
ამ თვალსაზრისით სემიტური და ბერძნული დამწერლობის შე-
ფარდება ძველ ქართულ ანბანურ დამწერლობასთან გამორიცხავს ამ
უკანასკნელის მომდინარეობას ს ე მიტ ური წერითი სისტემისაგან და ავ–
ლენს მის გენეტურ კავშირს ბერძნულ დამწერლობასთან.
ქართული ანბანის წარმომავლობა სემიტურისაგან ნაკლებ სავარა-
უდოა უკვე იმის გამო, რომ ძველი სემიტური წერითი სისტემა (და
მისგან წარმომდგარი სხვ სემიტური დამწერლობანი) ნარევი „კონ-
სონანტურ-სილაბური“ ტიპის დამწერლობაა, მაშინ როდესაც ქართულ
132 ანბანური წერა

დამწერლობაში მკაცრად და თანმიმდევრულადაა გატარებული წერის

„ანბანური პრინციპი“, რაც პირველად დამწერლობათა ისტორიაში ბერძ-
ნულ წერით სისტემაში განხორციელდა ძველი სემიტური სისტემის სა-
თანადო სტრუქტურული გარდაქმნების შედეგად (იხ. ზემოთ, გვ. 66 და
შმდ.).
ა ავე დროს, ქართული ანბანის "შექმნისას წერით ნიმუშად სემი-
ტური სისტემის აღების შემთხვევაში, ქართულ ანბანს სულ სხვა წყობა
და სტრუქტურა ექნებოდა, ანბანის „ძირითადი“ და „დამატებითი“ ნა-
წილები სულ სხვაგვარი შედგენილობისა იქნებოდა, ვიდრე ეს ძველ
ქართულ დამწერლობაშია დადასტურებული.
ქართული ანბანის შექმნისს ბერძნული (და არა სემიტური)
წერითი სისტემა იქნა გამოყენებული როგორც წერითი ნიმუში, როგორც
პროტოტიპი, რომლის მიხედვითაც გამოიყო ბგერითი ერთეულები
ქართულში, გაიწყო ანბანი და განისაზღვრა მისი „ძირითადი“ და „და-
ნართი“ ნაწილების შედგენილობა და სტრუქტურა.
ძველი ქართული ანბანის შექმნისათვის საყრდენ ნიმუშად ბერძ-
ხული დამწერლობის მიჩნევა სავსებით გასაგებს ხდის ქართული სის-
ტემის სტრუქტურასა და პარადიგმატიკას, მისი „ძირითადი“ და „და-
მატებითი“ ნაწილების ხასიათსა და ბგერით შედგენილობას,
ამასთანავე საგულისხმოა, რომ ყველა ის თავისებურება ბერძნული
დამწერლობისა, რითაც ეს უკანასკნელი განსხვავდება ძველი სემიტუ-
რისაგან, ყველა ის სპეციფიკური, საკუთრივ ბერძნულისათვის დამახა-
სიათებელი სტრუქტურული ნიშანი, წარმოქმნილი ბერძნულ ანბანში
მისი შექმნისას, სემიტურისაგან და აგრეთვე მისი შემდგომი განვითარე-
ბის პროცესში, ასახულია სრულად ქართულ ანბანში, რაც ნათლად
მოწმობს ძველი ქართული დამწერლობის ბერძნული (და არა
უშუალოდ სემიტური) სისტემისაგან წარმომავლობას.
ძველი ქართული დამწერლობის მთელი რიგი სტრუქტურული თა-
ვისებურებანი აიხსნება ბერძნული · დამწერლობის საშუალებით; ისინი
ბერძნული დამწერლობის სტრუქტურულ მახასიათებლებს იმეორებენ.
ძველი ქართული ანბანის შეპირისპირება ძველ სემიტურ სისტემასა
და ბერძნულ დამწერლობასთან ავლენს ქართული სისტემის სემიტური-
საგან განსხვავებულ წყობას და ქართული ბგერების ანბანთრიგში გა-
ნაწილებას ფონეტიკურად მსგავსი ბერძნული ბგერების ანბანური წყო-
ბის მიხედვით (იხ. ტაბულა .22).
 22
(3ვვ

ტაბულა
უფუეეუეუღუეუუეო(ო8ეოლს რის ”' '"'.
3
დ 93%38 39425...
და ბერძნულთან შედარებით

ლ ი თოფ აი –– » წხ <=“ 92 საითი

V 06 9580 ოი= 6 C ლ წVდ< 50 თ §>” ლი9M# 5 დლდ5 ცრ თი – წ თრ
ანბანის პარადიგმატიკა

C CV
#
- ,.22086:0
,ე :ი002 >-5252 ს == ცხლ--“+-C თოთ
8 ჯ,თნლდაე.
ლორ... ა-5<ითოი389953859898 98885 595055595
დღავფწერლობა

ლა
«C ათ ა
>>>--=იიიი იიი. დოი 0C. »..-... 3 52
ლაა 85!
დ.
დ თხო აა CC -55<42200ლ0 C - ა. 9230C-
·
V.
სემიჭჯურთან
ქართული
ქართული

–> ”'”'“რ”რ”რ“რ ”""""

ი.ი ა : თუ ნი –=ღიღ+Lთ=
იაიიდ
238 ასა ა ლს ოთცაო
C
8 რო” CC -–. -–- CC 8 – ი აშფიიი8იC 2ლC.- 5: C
პჰველი
134 ანბანური წერა

4. კსსომთპვრული ანბანის პარკადიგმკტიძჰსკ

ბურძნულ და სემიტურ სისტემებთან
შეფარდებით

კირილი ასო ქართული ანბანისა C ა „ან“, ფონეტიკური მნიშვნე-

ლობით |ი) და რიცხვითი მნიშვნელობით ,,1“, 'შეეფარდება ბერძნუ-
ლი ანბანის პირველ გრაფიკულ სიმბოლოს #, ფონეტიკური მნიშვნე-
ლობით 60 და რიცხვითი მნიშვნელობით „1“. როგორც ცნობილია, თ
ხმოვნის აღმნიშვნელი ეს ანბანის საწყისი სიმბოლო ბერძნულში სემი-
ტური ჯ ?0/იეჩს'ისაგან მომდინარეობს, რომელიც აქ ლარინგალური ?
თანხმოვნის გამომხატველია ქართულ ანბანში ეს საწყისი სიმბოლო,
ბერძნულის მსგავსად, თ ხმოვანს გამოხატავს;
მეორე ასო ქართულ ანბანში C ბ „ბან“, ფონეტიკური მნიშვნე-
ლობით |ხ) და რიცხვითი მნიშვნელობით „9“, შეეფარდება ბერძნული
ანბანის მეორე ადგილას მდგომ 8 სიმბოლოს ამავე მნიშვნელობებით;
მესამე ასო ქართულ ანბანში "ს გ „გან“, ფონეტიკური მნიშვნე-
ლობით I-C) და რიცხვითი მნიშვნელობით „მ“, იმეორებს სათანადო
მნიშვნელობებს ბერძნული ნიშნისას;
მეოთხე ასო ქართულ ანბანში 8 დ „დონ“, ფონეტიკური მნიშვნე-
ლობით Iძ|) და რიცხვითი მნიშვნელობით „44“, შეეფარდება ბერძნული
ანბანის # ნიშანს ამავე მნიშვნელობებით;
მეხუთე ასო ქართული ანბანისა "I ე „ენ“, ფონეტიკური მნიშვნე-
ლობით |0) და რიცხვითი მნიშვნელობით „5“, შეესაბამება ბერძნული
ანბანის # ბ სLX6V ნიშანს, რომელიც ძველი სემიტური 25 ჩ6 სიმბოლო-
საგან მომდინარეობს. ეს უკანასკნელი ძველ სემიტურ წერით სისტემაში
აღნიშნავს II) თანხმოვანს, ბერძნულში მომხდარი გარდაქმნის შედე-
გად სემიტური #26 ნიშანი გამოყენებულია ხმოვნის გამოსახატავად, და
სწორედ ბერძნული სისტემის შესაბამისად გვაქვს სათანადო ადგილას
ქართულ ა§ბანში (2) ხმოვნის გამომხატველი სიმბოლო;
მეექვსე ასო ქართული ანბანისა ს ვ „ვინ“, ფონეტიკური მნიშვნე-
ლობით წ და რიცხვითი მნიშვნელობით „6“, იმეორებს ზუსტად არ-
ქაული ბერძნული ანბანის X ძ!წფთო0 ნიშნის ფონეტიკურ და რიცხ-
ვით მნიშვნელობებს.
IXXყიი-2 არქაულ ბერძნულში, როგორც აღნიშნული გექონდა,
გამოხატავს /თ/ სონანტის ერთ-ერთ უმარცვლო ვარიანტს, კერძოდ,
კბილ-–ბაგისმიერ |ს) სპირანტს პოზიციებში ხმოვნებს შორის (ჩ0#%%),
სიტყვის თავში ხმოვნის წინ (XთVთ«ნ) და თანხმოვანსა და ხმოვანს შო-
რის (6XV...), და სწორედ ასეთი პოზიციური ქცევა ახასიათებს არქაულ
ძველი ქართული დამწერლობა 135

ქართულში (ვ) ბგერას, რომელიც აქ /ტ/ სონანტის ერთ-ერთ უმარცვ-

ლო პოზიციურ ვარიანტს წარმოადგენს (იხ. ზემოთ, გვ. 73 და შმდ.; 127).
ასეთი ზუსტი ფონეტიკურ-ფუნქციონალური შესაბამისობა ბერძ-
ნული » ძI-იოIIთ ნიშნით და ქართული M ვ „ვინ“ ასოთი გამოხა-
ტულ ბგერით ერთეულებს შორის ავლენს ქართული ანბანის შემდგენ-
ლის უაღრესად ფაქიხ ლინგვისტურ ალღოსა და ერუდიციას. (VI ბგე-
რის გამომხატველი სიმბოლო ქართულ ანბანში მოთავსდა სათანადო
ადგილას არქაული ბერძნული ანბანის X ძ!ყეი/I!/10 ნიშნის ”შესაბამი-
სად, რომლის ფონეტიკური |იI მნიშვნელობა ქართული |ე|) ბგერის
ფონეტიკურ-ფუნქციონალურ ეკვივალენტად იქნა მიჩნეული. საგულისხ-
მოა, რომ სემიტურ სისტემაში ამ ადგილას წყვილბაგისმიერი (LV) თან-
ხმოვნის გამომხატველი 1 VI6C, ნიშანი ზის. ქართული ანბანი ამ თვალ-
საზრისითაც ასახავს ბერძნულის (და არა სემიტური დამწერლობის) ვი-
თარებას?;
მეშვიდე ასო ქართული ანბანისა ხ ზ „ზენ“, ფონეტიკური მნიშე-
ნელობით |2) და რიცხვითი მნიშვნელობით „7“, შეესაბამება ბერძნულ
ანბანში მე7 ადგილზე წარმოდგენილ 7, C71თ ნიშანს, ფონეტიკური
მნიშვნელობით (2) (აგრეთვე L2ძ|) და რიცხვითი მნიშვნელობით „7“;
მერვე ასო ძველი ქართული ანბანისა L ძ „ჰე, პირობითად
„ე“მერვედ“ წოდებული (რიცხვითი მნიშვნელობა „8“), შეეფარდება ბერძ-
ნული ანბანის LL ფ:თ ნიშანს, რომელიც ბერძნულში გამოხატავდა გრძელ
/6/ ხმოვანს. -ეს ვოკალური ფონემა ბერძნულში გამოითქმოდა როგორც
ვიწრო |§6) ხმოვანი, რომელიც |46/)| დიფთონგში გადადიოდა. ამ ფონე-

#2 ანბანში მე-6 ადგილას წარმოდგენილი "სჩ „ვინ“ ნიშნის ხმარება (ე) ფონეტი-
კური მნიშვნელობით, შესაბამისად ბერძნული X ძ!თიიII0 ნიშნისა (რიცხვითი მნიშე-
ნელობა „8“), გულისხმობს ქართული ანბანის შემქმნელის მიერ არქაული ბერძნული

სისტემის ცოდნას. გვიანბერძნულში სათანადო ადგილას სისტემაში C თ ნი-

შანი ზის, რომელიც დაცლილია ფონეტიკური მნიშვნელობისაგან და მხოლოდ როგორც
რიცხვ-ნიშანი იხმარება (იხ. ზემოთ, გვ. 74). ქართული ანბანის თავისებურებას,
კერძოდ, ის წარმოადგენს, რომ ბერძნული სისტემის ყეელა ეპისემონს (ანბანის სიმ-
ბოლოებს, რომელთაც მხოლოდ რიცხვითი მნიშვნელობები აქვთ) აქ სპეციფიკური

ფონეტიკური მნიშვნელობებიც მიეშერება. ბერძნული L. თ((7#თ ნიშნის ეკვივალენტ

სიმბოლოს ქართულ სისტემაში სპეციფიკური (ვ) ფონეტიკური მნიშვნელობა მიენიჭა,
"შესაძლებელია, 0თ0ჯ(//თ ნიშნის პროტოტიპის არქაული ბერძნული X ძ!იიის0 ნიშნის
მიხედვით (ფონეტიკური მნიშვნელობა |V)) არქაული ბერძნული სისტემის, ისე რო-
გორც ბერძნული ფონეტიკური თეორიის ცოდნა ქართული ანბანის შემქმნელის მიერ
სხვა მონაცემების საფუძველზედაც არის სავარაუდებელი (იხ. ქვემოთ).
136 ანბანური წერა

მის ერთ-ერთი ძირითადი ფონეტიკური მახასიათებელი იყო მისი სი–-

გრძესთან ერთად ვიწრო წარმოება, რაც ხელს უწყობდა მის დიფ-
თონგიზაციას (და საბოლოოდ II) ხმოვანში გადასვლას); სწორედ დიფ-
თონგური |6/) მნიშვნელობით გადმოდის ეს სიმბოლო ქართულ ანბან-
ში" და ბერძნულის შესაბამისად იკავებს აქ ანბანთრიგში მე-8 ადგილს,
მაგრამ რატომ შეიქმნა ქართულ ანბანში ცალკე ნიშანი |0/) დიფ-
თონგის გამოსახატავად, მაშინ როდესაც დანარჩენი დიფთონგებისათვის
არ გამოიყენება სპეციალური სიმბოლოები; რას უნდა გამოეწვია ბერძ-
ნული LI უზთ ნიშნისაგან მომდინარე ქართული „ჰე“ სიმბოლოს შენარჩუ–
ნება სისტემაში და მისი ხმარება დიფთონგური (02/) მნიშენელობით;
ასეთი (2/)) დიფთონგი ხომ 6+ / ნიშნებითაც შეიძლებოდა გამოსახუ-
ლიყო ქართულ სისტემაში როგორც ეს დანარჩენი /-დიფთონგების
შემთხვევაში გვაქვს: 0+/I, 0+/, V-+L/)?
რამდენადაც ქართული ბგერითი ერთეულების შეფარდებისას ბერძ-
ნული ანბანით წარმოდგენილ ბგერებთან ბერძნული II »წLთ ნიშნით
გამოხატული ბგერითი სეგმენტი (ვიწრო 6 თუ 6/ დიფთონგი) შეიძლე-
ბოდა არც ყოფილიყო გათვალისწინებული ქართულისათვის, ამ ნიშ–
ნის შესაბამისი სიმბოლო შეიძლება ამოვარდნილიყო ბერძნულის მი-
ხედვით გაწყობილი ქართული ანბანიდან და ანბანთრიგი ამ ადგილას
» მემჭიდროებულიყო“. მაგრამ ეს გამოიწვევდა ქართულ ანბანში მომ-
დევნო ნიშნების რიცხვით · მნიშვნელობათა შეცვლას და ამ მხრივ შე-
უსაბამობას ქართულ სისტემასა და ნიმუშად აღებულ ბერძნულ სის-
ტემას შორის. ეს მიდრეკილება ახლად შექმნილ ანბანში პროტოტიპული
ანბანის რიცხვით მნიშვნელობათა სისტემის შენარჩუნებისადმი ერთ-ერთი.
ყველაზე დამახასიათებელი ტენდენციაა ძველ ანბანურ დამწერლობათა
შექმნის პროცესში; იგი თავს იჩენს ქართულ ანბანში ზოგ სხვა ნიშან-
თან დაკავშირებითაც.
ამიტომაა სწორედ, რომ ბერძნული II წ»Lთ ნიშნის შესაბამისი „ჰე“
სიმბოლო („ე-მერვე“) შენარჩუნებულია ანბანში სათანადო ადგილას.
რიცხვითი მნიშვნელობით „8“ და ბერძნულის შესაბამისი ფონეტიკური
მნიშვნელობით (6C/|"?.

"2 შღრ. ძვ. ქართული დაწერილობანი ძე, დღე, მ%ზ0 და მისთ. „მერვე ე"
ნიშნის ფონეტიკური მნიშვნელობებისათვის ძველ ქართულში იხ. ყაუხჩიძვილი
1945; სარჯველაძე 1975:28 და შმდ.
«>2 ამ ასო-ნიშნის ქართული სახელწოდება „ჰე“ შესაბამისი ბერძნული სიმბოლოს.
91თ სახელისაგან უნდა მომდინარეობდეს (თავკიდური ფშვინვიერი # თანხმოვნით –-
§ი!IV5 თ506,), იხ. ქვემოთ.
ძველი ქართული დამწერლობა 137

მეორე მხრით, არც ის არის გამორიცხული, რომ ბერძნული LI X1Cთ

ნიშნისაგან მომდინარე L V ნიშნის ხმარებას ქართულ ანბანში გარკვე-
ული ფონეტიკური გამართლებაც ჰქონოდა. საქმე ისაა, რომ L ნიშნის
ხმარება ძველ ქართულში, გარდა |6/|) დიფთონგის გამოხატვისა, ისეთი
6-ხმოვნის აღსანიშნავად, რომელიც საერთო-ქართველური გრძელი %6
ხმოვნისაგნ «უნდა მომდინარეობდეს", "”შესაძლებელია მიუთითებდეს
ჯერ კიდევ ძველ ქართულში საერთო-ქართველური მოკლე ?ი და
გრძელი "6 ხმოვნების რეფლექსთა ფონეტიკურ გარჩევაზე. საერთო-
ქართველური გრძელი %6 ფონემისაგან მომდინარე ხმოვანი ბგერა შე-
საძლებელია უფრო ვიწრო წარმოების LC) ხმოვანი ყოფილიყო, ფონე-.
ტიკურად |6§I| დიფთონგში გადასვლის ტენდენციით.
სწორედ ეს ვიწრო ქართული |6) ხმოვანი გაუტოლდებოდა ბერძ-
ნული LL თ ნიშნით გამოხატულ გრძელ (ფონეტიკურად ვიწრო წარმო-
ების) 2 ხმოვანს და ამ ხმოვნის გამომხატველი სიმბოლო დაიკავებდა
ანბანთრიგში ბერძნული ნიშნის შესაბამის ადგილს სათანადო რიცხვითი
მნიშვნელობით“?.
ანბანთრიგში მერვე ადგილას წარმოდგენილი სიმბოლოს ხმარება
ქართულში ხმოვნის («6§5ი. დიფთონგის) და არა თანხმოვნის მნიშვნე-
ლობით ქართულ ანბანს უკავშირებს ბერძნულს, საპირისპიროდ სემი-
ტური დამწერლობისა, სადაც შესაბამის ადგილას 1) #6/ჩ სიმბოლოა
წარმოდგენილი კონსონანტური მნიშვნელობით ?9,

".2 შდრ. „ჰე“-.,ე-მერვე#? ნიშნის ხმარება სისტემატურად შ66ნ-, 00ნ6- და მისთ.

ფორმებში (ყაუხჩიშვილი 1945:5), სადაც სტრუქტურული მონაცემების სა-
ფუძველზე თავდაპირველი საერთო-ქართველური გრძელი ხმოვანი უნდა ვივარაუდოთ
(გამყრელიძე, მაჭავარიანი 1965:240 და შმდ.).
#”) შდრ. ანალოგიური ვითარება სომხური L ნიშნის შემთხვევაში, რომელიც აქ
გამოხატავს ინდოევროპული დიფთონგისაგან მომდინარე ვიწრო (6 ხმოვანს, საპირის-
პიროდ მოკლე # ხმოვნის ამსახველი ს ნიშნისა (/V0(II0/ 1936; 40, 45).
#»9?2 ქართული ანბანის ბოლო ს ჰ „ჰაე“ სიმბოლოს ხმარება (ფონეტიკური მნიშვ–
ნელობა #, რიცხვითი მნიშვნელობა „0000-)რიცხვითი მნიშვნელობით „84%, რაც გვიან–
ღელ ძეგლებშია დადასტურებული (ჯავახიშეილი 1949:150; 201), არ უნდა
ასახავდეს ქართულ ასო-რიცხვნიშანთა უძველესი სისტემისათვის დამახასიათებელ მნიშვე–
ნელობებს. „ჰაე“ ნიშნის ამგვარი რიცხვითი მნიშენელობით ხმარების ცალკეული შემ–
თხვევები” საფუძველზე ძნელია დავასკვნათ, რომ მე-8 ადგილას ქართულ ანბანში
ოდესღაც / მნიშვნელობის გამომხატველი სიმბოლო უნდა ყოფილიყო, რომელსაც შემ-
დეგში, ჯერ გამოურკვეველი მიზეზების გამო, გამოთქმა შეეცვალა და „ეი“ მნიშვნე-
ლობა მიენიჟა (ჯავახიშ ვილი 1949: 201).
ჰ) „ჰაე ნიშნის ხმარების ამგვარი შემთხვევები (რიცხვითი მნიშვნელობით „8“),
ნაცვლად კანონზომიერი 0 „ჰე“ („ე-მერვე) ნიშნისა, უნდა აიხსნებოდეს „ჰე“ და
138 ანაანური წერა

მეცხრე ასო ქართული ანბანისა C თ „თან“, ფონეტიკური მნიშ-

გნელობით |/ს) დღა რიცხვითი მნიშვნელობით „მ“, შეესაბამება ბერძ-
ნულ სისტემაში 08 მწი ნიშანს რომელიც გამოხატავს ბერძნულ
ფშვინვიერ |/ჩ) თანხმოვანს და იხმარება რიცხვითი მნიშვნელობით ,9“.
აქ ჩვენს წინაშეა სრული ფონეტიკური შესაბამისობა ქართულ ყრუ
ფშვინვიერ I/ჩ) ბგერასა და ბერძნულ ყრუ ფშვინვიერ |/)) ბგერას
შორის და სავსებით ბუნებრივია რომ ეს ქართული ბგერა სათანადო
ბერძნულ ბგერას გაუტოლდა და გამოიხატა ქართულ ანბანში ბერძნუ-
ლი 97+Xთ ნიშნის შესატყვისი სიმბოლოთი "შესაბამის ადგილას ანბანთ-
რიგში.
აღსანიშნავია, რომ ამ ადგილას სემიტურ სისტემაში (ძველ ფინი-
კიურში, ქანაანურში, არამეულში) ზის ემფატიკური (არაფშვინვიერი)
II), მაშინ როდესაც ფშვინვიერი |/ჩ) წარმოდგენილია დამწერლობაში
ბოლო 3 სიმბოლოს სახით.
სემიტურისაგან მომდინარე ბერძნულ დამწერლობაში მოხდა სათა-
ნადო ნიშნების ფონეტიკურ მნიშვნელობათა ერთგვარი გარდაქმნა იმ
მხრივ, რომ ემფატიკური |/) ბგერის გამომხატველი სემ. #6 ნიშანი
ბერძნულში გადმოვიდა ფშვინვიერი I/სI ბგერის მნიშვნელობით (ბერძნ.
07:თ), ხოლო ფშვინვიერი |/ს) ბგერის გამომხატველი სემ. /M6V ნიშა-
ნი ბერძნულში გადმოღებულ იქნა არაფშვინვიერი |I/) ბგერის მნიშვნე-
ლობით (ბერძნ. <§ძე).
ასეთივე გარდაქმნა განიცადა ბერძნულში სემიტური ფშვინვიერი
L0ჩ) და (|#ჩ) ბგერების გამომხატველმა = #6 და უ #Mიიხ ნიშნებმა,
რომლებიც გადმოვიდა აქ შესაბამისი არაფშვინვიერი |/) და |#I ბგე–
რების აღმნიშვნელი II XC და # XCთX»>თ ნიშნების სახით, ხოლო საკუთ-
რივ ბერძნულისათვის დამახასიათებელი ფშვინვიერი I02) და |#I)

„ჰაე“ ნიშანთა აღრევით, რაც ამ სიმბოლოების სახელწოდებათა მსგავსებით უნდა ყოფი-

ლიყო გამოწვეული. უფრო გვიან პერიოდში, როდესაც „ჰე“ ნიშანი („ე-მერვე“) ხმარე-
ბიდან გამოდის, მის ადგილს ანბანთრიგში სწორედ „ჰაე“ ნიშანი იკავებს.
ამ მხრივ მეტად საინტერესოა ქართული კ რიპტოგრაფიის (საიდუმლო დამწერ–
ლობის) მონაცემები (იხ. შანიძე 1921; ჯავახიშვილი 1949:131 და შმდ.).
საიდუმლო ანბანის ერთ-ერთი სახეობა ანბანთრიგის შებრუნებით მიიღებოდა:
ანბანის პირველი ასოს ნაცვლად იხმარება ბოლო სიმბოლო, მეორეს ნაცვლად–-ბოლო-
დან მეორე და ა. შ.;: შედეგად მიიღება ასოთა წყვილების შემდეგი რიგი (ე. წ. „ან-
ჯანის ანბანი, XVII--XVIII სს.):
აჯ. ბს. გკ. დჭ. ეწ. ვძი %ც. ჰჩ. თშ. იყ. კლ. ლქ. მფ. ნუ. ოჯჭ. პს. რჟ.
საგულისხმოა, რომ ამ სისტემაში „ჯან“ ასო მიჩნეულია ანბანის ბოლო სიმბოლოდ (და
ამიტომ იხმარება კრიპტოგრამაში „ან“-ის .ნაცვლად), ხოლო „ჰაე“ ზის ანბანში მე-8
ადგილას, ე. ი. იქ, სადაც თავდაპირველად 0 („ე-მერვე“) სიმბოლო უნდა გვქონოდა.
ძველი ქართული დამწერლობა 139

თანხმოვნები გადმოიცა დამატებითი, საკუთრივ ბერძნულ ნიადაგზე

შექმნილი თ დ: და X X§ ნიშნების საშუალებით (იხ. ზემოთ, გვ. 81).
ქართულ ანბანში ყრუ ფშვინვიერ | (M #I) და გლოტალიზებულ
(მკვეთრ, არაფშვინვიერ) ი: /! #.? თანხმოვანთა გამოხატვის წესი და
სათანადო ფ თ ქ და პ ტ კ ნიშნების ანბანთრიგში განლაგება მთლია-
ნაღ და ცალკეულ დეტალებში მისდევს ბერძნული ანბანის წყობას და
ასახავს იმ გადახრებს ფონეტიკურ მნიშვნელობებში, რომლებიც ბერ-
ძნულ ანბანში განხორციელდა სემატურ წერით სისტემასთან შედარე-
ბით. ეს არის უტყუარი ნიშანი იმისა რომ ქართული ანბანთსისტემა
ბერძნულის მიხედვით გაიწყო, რომ ქართული ანბანი ბერძნულის
წყობას ითვალისწინებს და არა სემიტურისას (შდრ. 7/IთMMმვი
1957:34).
კერძოდ, ბერძნული 8 37+თ ნიშნის შესაბამის ადგილას ქართულ
ანბანში ზის, როგორც აღინიშნა, ფშვინვიერი |/ჩ) ბგერის გამომხატვე-
ლი C თ ნიშანი (რიცხვითი მნიშვნელობა „89“), ხოლო ბერძნული "IL
+>ხ ნიშნის ეკვივალენტად (რიცხვითი მნიშვნელობა „8004) ––მკვეთრი
(არაფშვინვიერი) I?) ბგერის გამომხატველი C ტ სიმბოლო (რიცხვითი
მნიშვნელობა „800“). ამავე დროს ბერძნულ IL XთM=Xთ (რიცხვითი მნი-
შვნელობა „90“) და II XC (რიცხვითი მნიშვნელობა „80“) ნიშანთა შე-
სატყვისებად ქართულ სისტემაში წარმოდგენილია მკვეთრ (არაფშვინ–-
ვიერ) I#?) და I2?) ხშულთოა გამომხატველი ხ კ და ს პ სიმბოლოები
(რიცხვითი მნიშვნელობები შესაბამისად „90“ და „80“), ხოლო ბერძ-
ნულ რთ «CL (რიცხვითი მნიშვნელობა „500“) და X XL (რიცხვითი მნიშ-
ვნელობა „600“) ნიშანთა ეკვივალენტებად–– ფშვინვიერ |ტ#M) და. #2»)
თანხმოვანთა გამომხატველი დ ფ და + ქ გრაფემები (რიცხვითი მნიშ-
ვნელობები შესაბამისად „500“ და „6004)9. '
ქართული დამწერლობის სემი ტური სისტემიდან მომდინარეობის
შემთხვევაში, ე. ი. სემიტური წერითი ნიმუშის მიხედვით ქართული
ანბანის გაწყობისას, მოსალოდნელი იქნებოდა ქართულ ხმულ თანხმო-

#2 როგორც ჩანს, ბერძნული ყრუ არაფშვინვიერი # « X ხშულები გაიგივებულია

ფონეტიკურად ქართულ მკვეთრ პ ტ კ თანხმოგნებთან, რომელთა ერთ-ერთი დამახა-
სიათებელი ფონეტიკური ნიშანია მათი არაფშვინვიერი ზასიათი; ხოლო ბერძნული ყრუ
ფშვინვიერი დ 2) ჯ ხშულები გაიგივებულია ქართულ ფ თ ქ ფშვინვიერებთან.
ასეთი შეფარდება დაცულია ბე რ ძნ ულ სიტყვათა ქ არ თ ულად გადმოცემის შემთხ–
ვევაშიც: შდრ. ქართ. ე)პისკოპო(სს)ა, ეპწისკსოპოსი-- ბერძნ. ?#XX/თXი=0C: ეკლე-
სიაისაი, ეკლესია(ს)ა–ბერძნ. 'MXX#უთ(თ (ბოლნისის სიონის წარწერა);
პატრიკიოსი-- ბერძნ. /1050(X(0C6; სტეფ ანოს-- ბერძნ. 2§84თCთV0C; უპა-
"ტ1ოსსა–ბერძნ. 'IIXთ§0C („მცხეთის ჯვრის წარწერა"); თეოდორე – ბერძნ.
8-ტბთი0C (პალესტინის უდაბნოს ქართული მონასტრის წარწერა) და სხვ.
140 ანაანური წერა

ვანთა განსხვავებული წყობა ანბანთრიგში. კერძოდ, ასეთ შემთხვევა-

ში მოსალოდნელი იყო ქართული ფშვინვიერი ფ /#»ჩ თ #ჩ ქ #ჩ თან-
ხმოვნები, რომლებიც ფონეტიკურად სემიტურ /ის (ს; #ს ხშულებს შე-
ესაბამება, მოთავსებულიყო ანბანთრიგმშმი ამ უკანასკნელთა შესაბამის
ადგილებზე (რიცხვითი მნიშენელობებით შესაბამისად „80“, „400“ და
„90“), ხოლო ქართული მკვეთრი (არაფშვინვიერი) ტ 7? კ #' თანხმოვ–
ნები, რომლებიც ფონეტიკურად ახლოსაა სემიტურ ემფატიკურ I/| და
(0) თანხმოვნებთან და ამ მხრივ ამ უკანასკნელთ გაუტოლდებოდნენ?,
უნდა მოთავსებულიყვნენ სისტემაში მათ შესაბამის ადგილებზე (რიც-
ხვითი მნიშვნელობებით შესაბამისად „მ“ და „1004«). ქართული მკვეთ–
რი პ ი: თანხმოვნისათვის, რომელსაც არ გააჩნია ფონეტიკური ეკვივა-
ლენტი სემიტურში, უნდა "შექმნილიყო ასეთ შემთხვევაში დამატებითი
ნიშანი, რომელიც დაერთვოდა სემიტურის შესაბამის ბგერათა გამომ-
ხატველ ძირითად ნიშანთა ჯგუფს.
ამგვარად, ქართული ანბანის სემიტური სისტემისაგან წარმომავ-
ლობის შემთხვევაში ხშულ თანხმოვანთა (ფშვინვიერ და გლოტალიზე-
ბულ ხშულთა) სულ სხვა წყობა უნდა გვქონოდა, ვიდრე ეს ისტორი-
ულად დადასტურებულ ძველ ქართულ წერით სისტემაში გვაქვს. ძვე–
ლი ქართული ასომთავრული ანბანი ამ მხრივ ბერძნულის (და
არა სემიტურის) წყობას ასახავს;
მეათე ასო ქართულ ანბანში 1 ი „ინ“, ფონეტიკური მნიშვნელო–
ბით |(| და რიცხვითი მნიშვნელობით „10“, შეესაბამება ბერძნულ
პდ<თ ნიშანს ასეთივე მნიშვნელობებით.
ბერძნულში სათანადო ნიშნის (ჯ-ხმოვნის ფუნქციით ხმარება, გან–
სხვავებით სემიტული /|-მნიშვნელობისაგან, სათანადოდ აისახა ქართულ
სისტემაში"?;

#2 შდრ. ამ მხრივ ისეთი სემიტური (არაბული) ნასესხობანი ქართულში, როგო-

რიცა „ტაბაკა“- არაბ. ცა; „ამუტრიბი –.., | : „აშიკი“
– არაბ.
> + „მუკა“სირ. იძი (შდრ. წერეთელი კ. 1976:154) და სხე.

«"2 არქაულ ბერძნულ სისტემაში I #:თ0Lთ ნიშანი ((|) მნიშვნელობასთან პარალე–

ლურად დიფთონგებში /- მნიშვნელობასაც გამოხატავდა, რითაც ბერძნული სემიტურს
უახლოვდებოდა. ეს იყო არსებითად ნიშანი, რომელიც აღნიშნავდა არქაულ ბერძნულ
სისტემაში /// სონანტის როგორც მარცელოვან (II, ისე უმარცვლო I/) ვარიანტებს.
მაგრამ მოგვიანებით, /- დიფთონგის მონოფთონგიზაციის “შედეგად, (260+თ ნიშანი
ბერძნულში კარგავს უმარცვლო / ბგერის გამოხატვის ფუნქციას და მხოლოდ ( ხმოე–
ნის გამომხატველი სიმბოლო ხდება (იხ. ზემოთ). ბერძნული სისტემის სწორედ ეს ვი-
-თარებაა ასახული ქართულ ანბანში. ბერძნული (თწCთ ნიშნის შესაბამისი „ინ“ სიმბო–-
ძველი ქართული დამწერლობა 14!

მეთერთმეტე ასო ქაროულ ანბანში ხ კ „კან“, ფონეტიკური მნიშ-

ვნელობით IL?) და რიცხვითი მნიშვნელობით „90“, წარმოდგენილია
აქ ბერძნული X# XCXX« ნიშნის ეკვივალენტად სათანადო მნიშვნელო–
ბებით (შდრ. ზემოთ).
მეთორმეტე ასო ქართულ ანბანში 'ხ ლ „ლას“, ფონეტიკური მნხი-
”შვნელობით |I)| და რიცხვითი მნიშვნელობით „80“, შეესაბამება ბერ-
ძნული სისტემის /ს #თს32თ ნიშანს შესატყვისი მნიშვნელობებით;
მეცამეტე ასო ქართულ ანბანში 9- მ „მან“, ფონეტიკური მნიშვნელო–
ბით (II) და რიცხვითი მნიშვნელობით „40“, შეეფარდება ბერძნულ M
ტწ ნიშანს შესაბამისი მნიშვნელობებით;
მეთოთხმეტე ასო ქართულ ანბანში ჩ 6 „ნარ“, ფონეტიკური მნი-
შენელობით |/:) და რიცხვითი მნიშვნელობით „50“, შეესაბამება ბერ-
ძნული ანბანის # V6 ნიშანს ამავე მნიშვნელობებით;
მეთხუთმეტე ასო ქართულ ანბანში 5 ი „ზე“, ფონეტიკური მნიშ-
ვნელობით |/| და რიცხვითი მნიშვნელობით „60“, ანბანთრიგმი ზის
ბერძნული = წL ნიშნის შესაბამის ადგილას (ფონეტიკური მნიშვნელობა
IX5), რიცხვითი მნიშვნელობა „60“). იგი გამოხატავს არქაული ქართუ–
ლი /// სონანტის უმარცვლო .)/) ვარიანტს; ამავე სონანტური ფონემის
მარცვლოვანი ((| ვარიანტი გამოიხატება სპეციალური 1 „ინ“ ნიშნით,
რომელიც ქართულ ანბანში ბერძნული I :16+თ ნიშნის შესაბამის ადგი-
ლასაა წარმოდგენილი (იხ. ზემოთ)...
ა ი სიმბოლოს შემთხვევაში სრული შეუსაბამობა გვაქვს ქართუ–
ლი ნიშნის |/| ფონეტიკურ მნიშვნელობასა და სათანადო ადგილას
წარმოდგენილი ბერძნული §= ნიშნის I75) ფონეტიკურ მნიშვნელობას
შორის. ქართული ბგერითი შედგენილობის თვალსაზრისით „ზედმეტი“
ბერძნული |#§5) ფონეტიკური მნიშვნელობის გამომხატველი ნიშანი 'მე-
ნაცვლებულია ქართულ სისტემაში /-მნიშვნელობის გამომხატველი ნიშ-
ნით, რომელიც იმავ მეთხუთმეტე ადგილს იკავებს ანბანთრიგში და
შესაბამისად „60“ რიცხვითი მნიშვნელობის გამომხატველია.
მიუხედავად ბერძნული ნიშნის ფონეტიკური მნიშვნელობის შეუ-
საბამობისა ქართულისათვის დამახასიათებელ ბგერებთან, მოხდა არა
ნიშნის ამოგდება სისტემიდან, რაც ანბანთრიგის „შემჭიდროებას“ და
მომდევნო სიმბოლოთა რიცხვითი მნიშვნელობების გადანაცვლებას გა-
მოიწვევდა, არამედ ქართულ სისტემაში სათანადო ადგილას ნიშნის ჩა-

ლო ქართულში მხოლოდ მარცვლოვან |!) ბგერას გამოხატავს, ხოლო სონანტის

«უმარცვლო (I) ვარიანტისათვის აქ სპეციალური ნიშანი იქმნება, რომელსაც ბერძნულ
სისტემაში არ მოეძებნება უშუალო ეკვივალენტი (იხ. ქვემოთ).
142 ანბანური დწერა

ნაცვლება სხვა, ქართულისათვის დამახასიათებელი ფონეტიკური მნიშ–

ვნელობით და პროტოტიპული ნიშნის შესაბამისი რიცხვითი მნიშვნე-
ლობის შენარჩუნებით.
ამ ნიშნის მაგალითზედაც ნათლად ვლინდება ქართული ანბანის
ბერძნული და არა სემიტური საწყისები. ქართული ანბანის
სემიტური სისტემიდან მომდინარეობის შემთხვევში ამ ადგილას
მოსალოდნელი იქნებოდა ანბანთრიგში სისინა (§| ბგერის გამომ-.
ხატველი ს „სან“ ნიშანი, რამდენადაც სათანადო ადგილას სემი-
ტურ სისტემაში ზის სისინა |§| სპირანტის აღმნიშვნელი ლუ §60/16/ჩ
სიმბოლო რიცხვითი მნიშვნელობით „60“. არქაულ ბერძნულ სისტემა-
ში მომხდარი სემიტური |§) მნიშვნელობის Iჩ”5) მნიშვნელობად შეც-
ვლისაგან განსხვავებით (იხ. ზემოთ, გვ. 79), გაუგებარი იქნებოდა, თუ რა-
ტომ უნდა მომხდარიყო ქართულ ანბანში ამ ნიშანთან სემიტური (§) მნი–
შვნელობის შენაცვლება I/) მნიშვნელობით.
მეორე მხრით, ქართული სისტემის ბერძნ ულიდან წარმომავლო–
ბა გასაგებს ხდის, თუ რატომ აღმოჩნდა სათანადო ადგილას ანბანთრიგში
ა ი” სიმბოლო: ბერძნულ სისტემაში / ბგერის გამომხატველი სპეციალუ–
რი ნიშნის არარსებობა კომპენსირებულია ქართულში სათანადო ნიშ-
ნის შექმნით, რომელიც იკავებს ანბანთრიგში ერთ-ერთ იმ ადგილს,
სადაც ბერძნულში ქართულისათვის შეუფერებელი ფონეტიკური ბნიშ-
ვნელობები გამოიხატება, ამ ' შემთხვევაში = L551 სიმბოლოს ადგილს,
რიცხვითი მნიშვნელობით „60“.
პროტოტიპული სისტემის ფონეტიკურ მნიშვნელობათა ამგვარი სუბ–
სტიტუცია ანბანის მსესხებელი ენისათვის დამახასიათებელი მნიშვნე–-
ლობებით ერთ-ერთი ხერხია ახლად შექმნილ სისტემაში ნიმუშად აღე–
ბული დამწერლობის წყობისა და პარადიგმატიკის (შესაბამისად რიცხე–
ნიშანთა სისტემის) შენარჩუნებისა. ამ პროცედურის ნათელი მა-
გალითებია ის შენაცვლებები რომლებიც ბერძნულიდან წარმომდგარ
კოპტურ და განსაკუთრებით გოთურ სისტემებში განხორციელდა
(იხ ზემოთ გვ. 97 და შმდ.).
მეთექვსმეტე ასო ქართულ ანბანში CL ო „ონ“, ფონეტიკური
მნიშვნელობით (0) და რიცხვითი მნიშვნელობით „70“, შეესაბამება
ბერძნული ანბანის 0 5 სIX06V ნიშანს სათანადო მნიშვნელობებით. სე–
მიტური ფარინგალური თანხმოენის აღმნიშვნელი 9 '0//ჩ სიმბოლო, რო–
მელიც ბერძნულ სისტემაში გამოყენებულია 0-ხმოვნის გამოსახატა–
პჰველი ქართული დამწერლობა 143

ვად, ადეკვატურად აისახება ქართულ ანბანში 0-ხმოვნის აღსანიშნა-

ვად”;
მეჩვიდმეტე ასო ქართულ ანბანში ს ჰ „პარ“, ფონეტიკური მნიშ–-
ენელობით (0?) და რიცხვითი მნიშვნელობით „80“, შეესაბამება ბერ-
ძნულ II «L ნიშანს სათანადო მნიშენელობებით (იხ. ზემოთ, გვ. 139
და შმდ.);
მეთვრამეტე ასო ქართული ანბანისა LI ჟ „ჟან“ ფონეტიკური მნი-
შენელობით |2|) და რიცხვითი მნიშვნელობით „90“, იკავებს სისტემაში
ბერძნული1 X62X2 ნიშნის შესაბამის ადგილს (რიცხვითი მნიშენელო–
ბა „90“).
/ჟ/ გერა ქართული ანბანის ბერძნულისადმი შესაბამის ნაწილში
ერთის შეხედვით მოულოდნელიტცაა, რამდენადაც ბერძნ ულისათვის უც-
ხოა (2) ტიპის შიშინა სპირანტი. მაგრამ ქართულისათვის დამახასია–-
თებელი ეს სპეციფიკური ,ბგერითი მნიშვნელობა დაუკავშირდა ქარ–
თულ ანბანში ბერძნული X6%XXთ ნიშნის შესაბამის სიმბოლოს, რამდე-
ნადაც C X6%M%თ მედარებით მოგვიანო ბერძნულ სისტემაში მოკლებული.
იყო კონკრეტულ ფონეტიკურ მნიშენელობას და მხოლოდ „90“ რიც-
ხვითი მნიშვნელობის გამომხატველად იხმარებოდა (იხ. ზემოთ, გვ. 77). ამ
შემთხვევაშიც სისტემა გაურბის კონკრეტული ნიშნის ანბანთრიგი-

#2 ა, ე, ო, ი ხმოვანთა გამომხატველი გრაფიკული სიმბოლოები ქართულ წერით

სისტემაში, რომლებიც ანბანთრიგმი ბერძნულის შესაბამის ადგილებს იკავებენ, ნათე–
ლი დადასტურებაა ძველი ქართული ანბანის ბერძნული წარმომავლობისა. სწორედ
ბერძნულ სისტემაში შეიქმნა პირველად სათანადო ნიშნები ენის ხმოვან ფონემათა გა–
მოსახატავად, რამაც ძველი სემიტური დამწერლობისაგან მომდინარე ბერძნული დამწერ-
ლობა თანმიმდევრულად ანბანურ წერით სისტემად აქცია (იხ, ზემოთ, გვ. 70 და შმდ.).
ძველი ქართული დამწერლობის უშუალოდ სემიტური სისტემიდან გამოყვანის შე-
მთხვევაში უნდა დაგვეშვა, რომ ანბანის ზმოვან ბგერათა გამომხატველი ნიშნები უფ-
რო ადრეულ პერიოდში, სემიტურის მსგავსად, თანხმოვნებს აღნიშნავდნენ და მხო–-
ლოდ შემდგომ დაიწყო მათი გამოყენება „ბერძნულის მიმბაძველობით“ საკუთრივ ხმოვან
ბგერათა გამომხატველ სიმბოლოებად (ჯავახიშვილი 1949:219 და შმდ.). მაგრამ
ძნელი წარმოსადგენია, თუ რა უნდა ყოფილიყო ასეთ შემთხვევაში ის თანხმოვნები,
რომლებიც არქაულ ქართულში ამ ნიშნებით აღინიშნებოდა, დამატებით იმ თანხმოე-
ნებისა, რომლებიც სათანადოდ გამოიხატა ძველი ქართული ანბანის კონსონანტური
სიმბოლოებით,
ქართული ენის ლინგეისტური ანალიზი გვავარაუდებინებს უკვე არქაული პერი
ოდის ქართულისათვის ძირითადად იმ თანხმოვან ფონემებს, რომლებიც ძეელთ
ქართული ენის ისტორიულ პერიოდშია დადასტურებული, არქაული ქართულის ბგერათ-
სისტემაში ამგვარ დამატებით თანხმოვნებს ადგილი ვერ ეძებნებათ (შდრ. ზემოთ,
გვ. 126).
144 ანბანური წერა

დან ამოღებას, რათა არ დაირღვეს მომდევნო ნიშნების პროტოტიპუ-

ლი სისტემისადმი შესაბამისი რიცხვითი მნიშვნელობები".
უნდა აღინიშნოს, რომ ბერძნულ ანბანში ამოგდებული სემიტური:
ს §0ძ6 ნიშანი ვერ პოვებს ასახვას სათანადო ადგილას ქართულ სის-
ტემაში, რაც ქართულის ისევ ბერძნული (და არა სემიტური)
სისტემისაგან წარმომავლობის სასარგებლოდ მეტყველებს.
საქმე ისაა,, რომ სემიტურ სისტემაში ჯ) ძ0ი ნიშნის წინ ზის §
§60ძ6 ნიშანი, რომელიც არქაულ ბერძნულ სისტემაში (§) სპირანტის
გამოსახატავად იხმარებოდა, მაგრამ მოგვიანებით მთლიანად ამოვარდა

ანბანთრიგიდან.დ რამდენადაც |§) სპირანტის გამოხატვა სემიტური V)

3§IM-იდან მომდინარე > =:1M>თ ნიშანს დაეკისრა, ბერძნული ანბანთრი–-
გი ერთგვარად „შემჭიდროვდა“ სისტემიდან სემიტური ს §0ძწ6 სიმბო-
ლოს ამოღების შედეგად. ეს არის ერთადერთი შემთხვევა ბერძნულ
სისტემამი გარკვეული ნიშნის სათანადო ადგილიდან ამოღებისა (და
არა მისი ანბანთრიგში შენარჩუნებისა ფონეტიკური მნიშვნელობის შე-
ნაცვლებით ან მხოლოდ რიცხვითი მნიშვნელობის გამომხატველად კონ-
კრეტული ფონეტიკური მნიშვნელობის გარეშე); ამის გამო ბერძნულ

სისტემაში „90“ რიცხვით მნიშვნელობას უკვე C X6=XCთ გამოხატავს

(და არა ს §7ძმ, როგორც სემიტურში), ხოლო მნიშვნელობა „1004“ ვა–
მოიხატება ანბანთრიგში მომდევნო X იდ ნიშნით (მაშინ როდესაც სემი–
ტურში მნიშვნელობა „90“ გამოიხატება ს §0ძ6 ნიშნით, ხოლო „100“
მის მომდევნო ჯ) იმიხ ნიშნით (იხ. ზემოთ, გვ. 91).
თუ ჩვენ ქართულ ანბანს სემიტურისაგან გამოვიყვანდით და
ქართული /ჟ/ ბგერის აღმნიშვნელ სიმბოლოს სემიტურ §6ძ6”-ს დავუკავ-
შირებდით რიცხვითი მნიშვნელობით „90“ (ჯავახიშვილი 1949:224--
225), გაუგებარი იქნებოდა, თუ რატომ არ აისახა, ქართულ დამწერ–-
ლობაში §6ძ6-ს მომდევნო სემიტური ძ6/ს ნიშანი რიცხვითი მნიშვნე-

#2 საგულისხმოა, რომ ბერძნული დამწერლობისაგან წარმომდგარ გოთურ ანბან–

“მი შესაბამის ადგილას ანბანთრიგში ზის C X6XMXთV” საგან მომდინარე გრაფიკული სიმ–
ბოლო კონკრეტული ფონეტიკური მნიშვნელობის გარეშე, მაგრამ რიცხვითი მნიშენე-
ლობით „9890“. არ არის გამორიცხული შესაძლებლობა, რომ ქართულ ანბანში ჩვენ ანა-
ლოგიური ვითარება ვივარაუდოთ „90“ რიცხვითი მნიშვნელობის გამომხატველი ბერძ-
ნული X06M1X0თ-საგან მომდინარე გრაფიკული სიმბოლოს შემთხვევაში. შესაძლებელია,
ქართულ ანბანში თავდაპირველად მხოლოდ კონკრეტული რიცხვითი მნიშვნელობის
გამომხატველ ამ ნიშანს მოგვიანებით დაუკავშირდა (2) ფონეტიკური მნიშვნელობა,
ქართულში /უე/ ფონემის გაჩენის შემდგომ.
ძველი ქართული დამწერლობა 145

ლობით „100“ ((ჟ) ბგერის გამომხატველი ნიშნის მომდევნოდ მეცხრა-

მეტე ადგილას ქართულ ანბანში, ისევე როგორც ბერძნულში, წარმოდ-
გენილია |”) ბგერის აღმნიშვნელი ნიშანი თ) რ „რაე“ რიცხვითი მნიშ-
ვნელობით „100“, ბერძნ. I ირ).
თუ სემიტური ს §6ძწნ'-საგან მომდინა“ე ნიშნის ამოღება ბერძნულ
ანბანში გასაგებია ფონეტიკურ საფუძველზე როგორც ბერძნულისათვის
ფონეტიკურად არაადეკვატური ნიშნისა (შდრ. ზემოთ, გვ. 78 და ”შმდ.),
ქართულის თვალსაზრისით სემიტური «ნის ნიშნის ამოგდება ქართუ-
ლი წერითი სისტემიდან გაუმართლებელი იქნებოდა, რამდენადაც სე-
მიტური იმე ნიშნით აღნიშნული ემფატიკური ველარი თანხმოვანი
ახლოსაა ფონეტიკურად ქართულში გამოსახატავ რიგ ბგერებთან (რო-
გორიცაა, მაგალითად, მკვეთრი #? კ და ი” ჟ ბგერები, შდრ. ქეემოთ).
ეგევე შეიძლება ითქვას სემიტური ს §6ძ62 ნიშნის მიერ გამოხა-
ტული ფონეტიკური მნიშვნელობის შესახებაც, რასაც შესაძლებელია
ქართულში დასძებნოდა ფონეტიკური ეკვივალენტი. მაგრამ ეს ნიშანი
სწორედ იმიტომ ვერ აისახა ამ ადგილას ქართულ ანბანში, რომ იგი
არ იყო წარმოდგენილი ქართული ანბანის პროტოტიპულ ბერძნულ სის–
ტემაში. ამისაგან განსხვავებით, ბერძნული C X6=MMთ, რომელიც სემი–
ტურ 12 იმის სიმბოლოს აგრძელებს, ფონეტიკური მნიშვნელობის სათა–
ნადო შენაცვლებით, გადმოტანილ იქნა ქართულ სისტემაში ბერძნულის
შესაბამის ადგილას რიცხვითი მნიშვნელობით „90“:
მეოცე ასო ქართული ანბანისა ს „სან“, ფონეტიკური მნიშვნე-
ლობით |5§) და რიცხვითი მნიშვნელობით „900“, შეესაბამება ამავე მნი–
შვნელობების მქონე ბერძნულ X» ი(ჯს> ნიშანს, რომელიც ბერძნულ
ანბანთრიგში სწორედ მეოცე ადგილას არის წარმოდგენილი.
ყრუ სისინა /§/ ფონემის გამომხატველი ბერძნული 2) თჯLთ მომდი–
ნარეობს სემიტური VI 57 ნიშნისაგან, რომელიც აქ შიშინა /5/ ფონე-
მის გამომხატველია. ბერძნულისათვის უცხო შიშინა |) სპირანტის
ნაცვლად » იLVCVთ ნიშანი ბერძნულში სისინა (§) სპირანტის გამოსახა-
ტავად იქნა გამოყენებული (იხ. ზემოთ, გე. 79). სწორედ ამ ფონეტიკური
მნიშვნელობით, ე. ი. სისინა (§| სპირანტის აღსანიშნავად, იხმარება ქარ-
თულ ანბანში შესაბამის ადგილას წარმოდგენილი გრაფიკული სიმბო-
ოთო.

ქართული დამწერლობის სემი ტ ურისაგან მომდინარეობის და-

შვებით გაუგებარი იქნებოდა, თუ რატომ გამოიხატა სემიტური V7 2I7/ის
_ 10. თ. გამკრელიძე |
146 ანბანური წერა

შესაბამისი ნიშნით ქართულში სისინა |§) და არა შიშინა (#) სპირან-

ტი, რომელიც შედის ქართული ენის ბგერით შემადგენლობაში და
რომელიც, ამდენად, უნდა გამოსახულიყო სათანადო ადგილას გრაფი-
კული სიმბოლოს საშუალებით.
ქართული ანბანის ბერძნული პროტოტიპისაგან მომდინა–
რეობა მთლიანად ხსნის ამ შეუსაბამობას სემიტურ სისტემასთან შეფარ–
დებით: ქართული ანბანი ასახავს უშუალოდ ბერძნულ სისტემაში სემი–
ტურთან შედარებით მომხდარ სტრუქტურულ-ფონეტიკურ ცვლილებებს;
ოცდამეერთე ასო ქართული ანბანისა წ ტ „ტარ“, ფონეტიკური
მნიშვნელობით (/?) და რიცხვითი მნიშვნელობით „800“, შეესაბამება»
ბერძნული სისტემის X 1თხ ნიშანს, რომელიც ყრუ არაფშვინვიერ (1)
ხშულს გამოხატავს (რიცხვითი მნიშვნელობა „8004). ეს ნიშანიც, ისე–
ვე როგორც ყრუ ხშულ თანხმოვანთა გამომხატველი დანარჩენი ნიშნე–
ბი ქართულ ანბანში, მთლიანად ბერძნულ სისტემას მისდევს, საპირის–
პიროდ სემიტური სისტემისა (იხ. ზემოთ, გვ. 139 და შმდ.);
ოცდამეორე ასო ქართული ანბანისა 9 გ „#ტიე“ წარმოგვიდგენს
ქართულ წერით სისტემაში გრაფემას, რომლის ფონეტიკური და რიც-
ხვითი მნიშვნელობა „400“ მთლიანად პროტოტიპული ბერძნული L
ს #0.6V ნიშნით განისაზღვრება.
ბერძნული სისტემა განსაზღვრავს .როგორც ამ ნიშნის ადგილს.
ანბანთრიგში, ასევე მის ფონეტიკურ მნიშვნელობასა და ფუნქციურ
დანიშნულებას ქართულ წერით სისტემაში. შესაბამისი ბერძნული ნიშ–
ნის ფონეტიკური მნიშვნელობა |/:) გადმოდის სათანადო ქართულ ნი-
შანზე III მარცვლის სახით. ცნობილია, რომ პალატალური (IV) დ>
Iს) სეგმენტები ერთმანეთის ფონეტიკური ვარიანტებია, რომლებიც.
სხვადასხვა ენებში მონაცვლეობენ და ერთმანეთში გადადიან”, ბუნებ–
რივია ამიტომ პალატალური |7) ხმოვნის გამომხატველი ბერძნული
გრაფემა გადმოსულიყო სათანადო ადგილას ქართულ სისტემაში IVMI
ფონეტიკური მნიშვნელობით (და არა უშუალოდ პალატალური (0)
ხმოვნის მნიშვნელობით?", რომელიც არ არის დამახასიათებელი ქართული:

22 შდრ. ამ მხრივ სვანური ენის მონაცემები, სადაც, პალატალური (|) და (CMI

სეგმენტები მონაცვლეობენ. ამასთან ქართული (ვი) სეგმენტი ხშირად გადმოიცემა
სვანურში წუ) ხმოვნით. საინტერესოა ამ მხრივ აგრეთვე მანიქეურ დამწერლობაში
თურქული პალატალური (LV) ხმოვნის გადმოცემა VI-+/ ნიშნების საშუალებით (შდრ.
#00§601 1969: 398).
«22 შდრ. ისეთი დაწერილობანი, როგორც თ გსი ნწთტისი), თვ ნიერ წთგტინიერ)
და მისთ.
ძველი ქართული დამწერლობა 147

ვოკალიზმისათვის). ამასთანავე არ არის გამორიცხული ”შმესაძლებლობა,

ეს ნიშანი გამოყენებული ყოფილიყო ზოგ შემთხვევაში, კერძოდ ბერძ-
ნულიდან შემოსულ სიტყვებში, საკუთრივ ბერძნული სიტყვის IVI
ხმოვნის გამოსახატავად: შდრ. ა? მხრივ გპატოსსა სიტყვის დაწერი-
ლობა „მცხეთის ჯვრის წარწერაში“ (ბერძნ ი” Iჯთ:ი; ,„,მთავარი,
მმართველი“შ)
––გ ნიშანი ზის ბერძნული შზ 45IX6V ნიშნის ფონეტიკურ
ეკვივალენტად (შდრ. შანიძე 1973:18).
ბერძნული X ნიშნის სხვა ფონეტიკური მნიშვნელობა არის უმარ-
ცვლო III, რაც თავს იჩენს თს და 6ს დიფთონგებში (იხ. ზემოთ, გვ. 73").
სწორედ ამავე მნიშვნელობით, უმარცვლო IV) ელემენტის გამოსახატა–
ვად, გამოიყენება სათანადო ქართული 9 გ სიმბოლო არქაულ ქართულ
დამწერლობაში შდრ. ისეთი დაწერილობა, როგორიცაა თაჭყანის-
ხცეს, თავყანის-მცემელნი (ბოლნისის სიონის წარწერა), ხშორავს,
შეწევნითა („უკანგორის წარწერა“) და მისთ.?
აღსანიშნავია, რომ I ნიშანი ბერძნულში წარმოადგენს დანართს
სემიტურ სისტემასთან შედარებით, რიგით პირველ ნიშანს არქაულ ბერ–
ძნულ სისტემაში, დამატებულს ოცდაორნიშნიან ძველ სემიტურ სისტე–
მაზე ბერძნული IVI და ICI ბგერების გამოსახატავად (იხ. ზემოთ, გვ. 83).
ქართული ანბანი -9 უე „ჟიე“ ნიშნის სახით ზუსტად და ყველა დეტალში
იმეორებს ამ სპეციფიკურად ბერძნული დანართი სიმბოლოს თავისებუ–
რებებს, რაც მოწმობს ქართული სისტემის უშუალო კავშირს ბერძ-
ნულ და არა სემიტურ სისტემასთან, სადაც ეს ნიშანი (და მომდევნო
სიმბოლოები) საერთოდ არ არსებობდა.
ეგევე 9 გ ნიშანი CLო ნიშანთან გრაფიკულ კომბინაციაში გამოყე–
ნებულია ქართულ წერით სისტემაში (V) ბგერის გამოსახატავად"?.
(VI ბგერის გამოხატვა ქართულ დამწერლობაში 04 ნიშანთკომბი–
ნაციით მთლიანად ბერძნული წერითი სისტემით არის ნაკარნახევი და
ბერძნულ ორთოგრაფიულ წესს ასახავს (შდრ. ამ თვალსაზრისით IIVLI
ხმოვნის გამოხატვის ანალოგიური გრაფიკული წესი სომხურ და
სლავურ ანბანებში).

#2 უმარცვლო (ს) ელემენტის გამოხატვა კ ასოთი საკმაოდ ხშირი მოელენაა

ძველ ქართულ ტექსტებში (§0X0(0/§ 1926:62; სარ ჯველაძ ე 1975:47).
«") ნიშანთა ეგევე CL9 კომბინაცია, ანუ დიგრაფი, გადმოგეცემს უმარცვლო თ)
ბგერას, რომელიც მარცვლოვან IVI ბგერასთან ერთად არქაულ ქართულში ერთი. ღა
იმავე სონანტური /ს/ ფონემის ორ სხვადასხვა პოზიციურ ვარიანტს წარმოადგენს:
შდრ. ვ-ს უ, პ-ს უ, მაგრამ ს უ-ა (ს #-ა); ,ვ-თ ქ უ, ს-თ
ქ უ, მაგრამ თ ქ უ-ა (თქ4-ა)
სუმა |სტმა), თქ უმა წთქტმა) და მისთ. (გამყრელიძე, მაჭავარიანი
1965:46 და შმდ.). მარცვლოვანი IV) და უმარცვლო (Iს) ბგერათა ვარიანტული ხასიათი
 (48 ანბანური დერა
0X ნიშანთა კომბინაცია რომელიც არქაულ ბერძნულში L0ს”|
დიფთონგს გადმოგვცემდა, ჯერ კიდევ ადრეულ ეპოქაში გრძელი (VI)
ხმოვნის გამომხატველი ხდება, რამდენადაც I|0Lს) დიფთონგი ამ დროი–-
სათვის აქ მონოფთონგიზაციის შედეგად IV) ხმოვანმი გადადის (განს–-
ხვავებით #L და წI დიფთონგებისაგან, რომლებიც არ განიცდიან მო–-
ნოფთონგიზაციას).
X ნიშნით გამოხატული პირვანდელი II) ხმოვნის (უფრო ზუს-
ტად სონანტის მარცვლოვანი IV) ვარიანტის) ზოგ დიალექტში პალა-
ტალურ IVI ბგერად გარდაქმნის შემდეგ 0 ნიშანთკომბინაცია ერთად-
ერთ გრაფიკულ საშუალებად რჩება არაპალატალური III ხმოვნის გამო–
ხატვისა (იხ. ზემოთ, გვ. 73"). ბერძნული დამწერლობის სწორედ ეს გრა-
ფიკული თავისებურება უდევს საფუძვლად ძველ ქართულ წერით სისტე-
მაში (და სხვა ბერძნულ სისტემაზე დამყარებულ დამწერლობებში)
თ) ბგერის გრაფიკულ გამოხატვას C.!) ოვ ნიშანთა კომბინაციით;
ოცდამესამე რ ფ „ფარ“ და ოცდამეოთხე + ქ „ქან“ გრაფემები
ძველი ქართული ანბანისა, ფონეტიკური მნიშვნელობებით შესაბამისად
L9II და (#5) და რიცხვითი მნიშვნელობებით „§00“ და „600“, ზუსტად
შეესაბამება ფონეტიკურ-რიცხობრივად და ადგილით ანბანთრიგში სა-
თანადო ბერძნულ გრაფიკულ რთ დL და X XL სიმბოლოებს, რომელთაც
ძველ სემიტურ სისტემაში არ მოეძებნებათ გრაფიკული პროტოტიპე-
ბი და საკუთრივ ბერძნულში შექმნილ დანართ ასოებს წარმოადგენენ
(იხ. ზემოთ, გვ. 80 და შმდ.).
X XI ასო-ნიშნისს მომდევნოდ ბერძნულ ანბანში წარმოდ-
გენილია მთელი სისტემის დამასრულებელი სამი გრაფიკული სიმბო–
ლო: VI »თ!, () რ სა,/თ დღა 3 «თი, რომელთაგან პირველი
ორი გამოხატავს ფონეტიკურ მნიშენელობებს, შესაბამისად |/§) და (61,
ხოლო მესამე, ანბანის უკანასკნელი სიმბოლო, მხოლოდ რიცხვ-ნიშანია,
„900“ მნიშვნელობის გამომხატველი (იხ. ზემოთ, გვ. 90").
ქართული წერითი სისტემა სპეციფიკური ბერძნული ბგერების
გამომხატველ სიმბოლოებს, აგრეთვე ბერძნულში მხოლოდ რიცხვ-ნიშნე-
ბად გამოყენებულ სიმბოლოებს რეგულარულად საკუთრივ ქართულ

აისახება ქართულ დამწერლობაში მათ გამოსახატავად საერთო ნიშნის („2§0. ნიშანთა

კომბინაციის) ხმარებაში, რაც ფონემური დაწერილობის დამახასიათებელ თავისებურე–
ბას წარმოადგენს, და თუმცა ძველი ქართული დამწერლობა არ არის თანმიმდევრუ-
ლად ფონემური (შდრ. სისტემაში განსხვავებული ნიშნების არსებობა /// სონანტის
” მარცვლოვანი (() და უმარცვლო (|/) ვარიანტების გამოსახატავად, აგრეთვე ცალკე ნი–
შანი (0) ბგერისათვის), მაგრამ IV) და IV) ვარიანტების გამოხატვის შემთხვევაში
საერთო სიმბოლოს საშუალებით იგი ფონემურ პრინციპს მისდევს.
ჰველი ქართული დამწერლობა 149

ბგერით მნიშვნელობებს უფარდებს (შდრ. შანიძე 1973:19): შდრ. ზემოთ

'ჩ „ვინ“, ა, იე“ და VI „ჟან“ ასო-ნიშნებთან დაკავშირებული მნიშვნელო–
ბები. ამიტომ სავარაუდებელია, რომ ბერძნული დამწერლობის ეს ბოლო
სამი სიმბოლოც ქართულ სისტემაში განხორციელებული საერთო პრინცი-
პისდა შესაბამისად, სათანადოდ ასახულიყო ქართულ ანბანში. ბერძნული
სისტემის ამ სამი უკანასკნელი სიმბოლოს შესაბამისი ერთეულებია ქარ–
თულ ანბანში ჩ ღ „ღან“, CI ყ „ყარ“ და ყ შ „შინ“ გრაფემები
ქართულისათვის სპეციფიკური ფონეტიკური მნიშენელობებით: (|#«I,
(0?) და (§I, რომლებიც არ არის დამახასიათებელი ბერძნულისათვის
(შდრ. ანალოგიური ვითარება ბოლო ასო-ნიშნების მიმართ გოთ ურ
ანბანში, იხ. ზემოთ, გვ. 101).

§. ძველი ქართული კსომთავრული ანბანის

რიმცსვ-ნიშანთსკ სისტემა

ართული ანბანის ზემოთ. განხილული ოცდაშვიდი გრაფიკული

ქ სიმბოლო, გამომხატველი განსაზღვრული ფონეტიკური მნიშვნელო–
ბებისა, გაიწყობა სისტემაში, როგორც დავინახეთ, ბერძნ ული პროტო-
ტიპის მიხედვით; ქართული ანბანის პარადიგმატიკა ამ ნაწილში მთლი–
ანად ბერძნულ სისტემას მისდევს და არსებითად ბერძნულისათვის და–
მახასიათებელ ფონეტიკურ და სტრუქტურულ თავისებურებებს ასახავს.
ამი“ შესაბამისად, ბერძნული ანბანის რიცხვ-ნიშანთა სისტემა
მთლიანად „გადაისახა“ ქართულ წერით სისტემაზე, რიცხვით მნიშვნე–
ლობათა აღნიშვნის სისტემა ქართულში მთლიანად ბერძნულს მის–
დევს".
ბერძნული სისტემის 9X3=27 ასო-ნიშნის საშუალებით გამოიხა–
ტებოდა თანმიმდევრულად „ერთეულები“, „ათეულები“ და „ასეულები“.
მსგავსად ამისა პირველი 9X3=27 ასო-ნიშანი ქართული ანბანისა,
რომლებიც სათანადო ბერძნულ სიმბოლოებს შეესაბამება, გამოხატავენ
თანმიმდევრულად „ერთეულებს“. „ათეულებს“ და „ასეულებს“:
"2 საინტერესოა, რომ ქართულის „ოცობითი“ თვლის სისტემა წერილობით „ათობი–
თი“ სისტემით გამოიხატება. რიცხე-ნიშანთა „ათობითი“ სისტემა ქართულში არსებითად
არ შეესაბამება ენაში გამოხატულ თვლის „ოცობით“ სისტემას, რაც რიცხვ-ნიშანთა სის-
ტემის უცხოურ (ამ შემთხვევაში, ბერძნულ) წარმომავლობას მოწმობს (შდრ. შა ნი-
ძე 1957), თვლის სისტემა ენაში (20/M/5070CM6), რაც ენის არქაულ სტრუქტუ-
150 ანაანური წერა

ბერძნული ქართული ბერძნული ქართული ბერძნული ქართული

ერთეულები ათეულები ასეულები
ჩი 1 Cა 11109 1ი ჩნ; 100 თრ
8ხ. 2 9494%ბ #8 20 5კ X»§5 20 ს ს
LICდ3 1გ MI 30 ხლ ”#/ 300 6 ტ
ტძ 4 8დ MX 40 9მ XV7,0400 9) უ(VV,V)
6 5 5" ე ჯი 599ჩნ თდთდ/ჯე 500 დ ფ
6 ”M«ვ == 606 ვი X #60 + ქ
C0
72: 7 ხზ 0ი 79 0ო VMVია 700 იჩ ღ
L იცე MI7ი 80 სპ. ი მ 800 « ყ
8 დეზ
809 Cთთ 0 90 შე 2- ყ§ 9
90

6. ჰართული კნბკნის „დანართი“ ნაწილი

ბურძნული სისტემის თვალსაზრისით

იშმინა |§) სპირანტის გამომხატველ ოცდამეშვიდე 9 შ „შინ“ ასო–

მ ნიშნით მთავრდება ქართულ ანბანთრიგში ის ნაწილი, რომელიც
გაიწყო და დალაგდა ნიმუშად აღებული ბერძნული წერითი სისტემის
მიხედვით. ამ ნაწილში, მაშასადამე, მოთავსდა გარკვეულბ თანმიმდევ–
რობით ის ქართული ბგერითი ერთეულები, რომელთაც ბერძნულ
სისტემაში ფონეტიკური შესატყვისები დაეძებნათ, და აგრეთვე რამდე-
ნიმე სპეციფიკური ქართული, ბერძნულისაგან განსხვავბული ბგერა,
რომლებიც იკავებენ ანბანთრიგში სპეციფიკური ბერძნული ბგერების
(ან მხოლოდ რიცხვით მნიშვნელობათა გამომხატველი ნიშნების) ადგი-
ლებს... ·
რამდენადაც ქართული ბგერითი სისტემა ბგერითი ერთეულების
უფრო დიდი რაოდენობით ხასიათდება, , ვიდრე ბერძნული, ბერძნულ-
თან ბგერათშესაბამისობის დამყარებისა და ქართულ ბგერათა ნაწილის
ბერძნული ანბანთრიგის მიხედვით გაწყობის შემდეგ ქართულმი უნდა

რულ სპეციფიკას ასახავს, ხშირად არ შეესაბამება ამავე ენაში წარმოდგენილ რიც ხე-
ნიშანთა სისტემას (20/ჩ150III,/), რომელიც შედარებით გვიანდელ კულტუ–
რულ შენაძენს წარმოადგენს, შესაძლებელია, უცხოური წყაროდან მომდინარეს
(შდრ. /M2M/M606/ 1957:64).
 ჰპველი ქართული დამწერლობა 151

დარჩენილიყო მთელი რიგი ბგერითი ერთეულები, რომელთაც ბერძ-

ნულში ვერ მოეძებნებოდათ სათანადო ფონეტიკური ეკვივალენტები”.
ასეთი ქართული ბგერები სპეციფიკურ ჯგუფს ქმნიან, რომელიც
ერთგვარი „დანართის“ სახით ემატება: პროტოტიპული სისტემისადმი
შესაბამის ძირითად ნაწილს.
ძველი ქართული ანბანის ეს ძირითადი, ბერძნულისადმი შესაბამისი
ნაწილი განისაზღვრება ანბანთრიგით C ა „ანიდან“ – ყ შ „შინ“ ნიშნამდე,
ხოლო ამ უკანასკნელის მომდევხო, ოცდამერვე ჩ ჩ „ჩინ“ ნიშნით მო-
ყოლებული (ფონეტიკური მნიშვნელობა IC), რიცხვითი მნიშვნელობა
»„1,000“) ქართულ ანბანში წარმოდგენილია „საკუთრივ“ ქართული,
ბერძნულისაგან განსხვავებული დამატებითი ბგერები და მათი გამომ-
ხატველი გრაფემები.
რამდენადაც ქართული ხასიათდება ენობრივ ბგერათა (ფონემათა)
უფრო დიდი რაოდენობით, ვიდრე ბერძნული, გრაფიკულ სიმბოლოთა
რიცხვი ქართულ წერით სისტემაში უნდა აღემატებოდეს 9 X 3=27/ს.
ეს კი საშუალებას იძლევა რიცხვ-ნიშანთა უფრო სრულყოფილი სისტე-
მის ჩამოყალიბებისა, ვიდრე ეს ბერძნულ სისტემაში · გვაქვს, კერძოდ,
„ათასეულების” გამოხატვით სპეციალური გრაფემების საშუალებით.
„ათასეულების“ სრული რიგის გამოსახატავად აუცილებელი და საკ–
მარისი დამატებით ცხრა გრაფიკული სიმბოლოს შემოღება, რათა
ასო-ნი'შანთა საერთო რაოდენობა სისტემაში შეადგენდეს 9 X 4=36'ს.
სწორედ ასეთი ცხრა გრაფემა, რომლებიც გამოხატავენ „სპეცი-
ფიკურ“« ქართულ, ბერძნულისაგან განსხვავებულ ბგერებს, ერთვის ქარ-
თულ ანბანში „ძირითად“, ბერძნულისადმი შესაბამის ნაწილს რიცხვით
მნიშვნელობათა სრული სისტემის საწარმოებლად. ქართულ ანბანში გრა-
ფიკულ სიმბოლოთა და მათ მიერ გამოხატულ ფონეტიკურ და რიც-
ხვით მნიშვნელობათა ეს „დანართი“ ნაწილი შემდეგი თანმიმდევრობით
არის წარმოდგენილი: |

ნიშანი ფონ, მნიშვნ. რიცხე. მნიშენ. სახელი

ხი ჩ 8 1.000 ·ჩინ!
CC ც 2 2.000 (ცან!
თი ძ 7 3.000 "ძილ?
L წ ლ 4.000 “წილ?

92 „სპეციფიკური“ ქართული ბგერები რჩება მას შემდეგაც, რაც რამდენიმე ასეთი

ბგერა ანბანში ბერძნულის "შესაბამის ნაშილში განაწილდა „სპეციფიკური“ ბერძნული
ბგერების ან რიცხვ-ნიშნების სუბსტიტუტებად.
152 ანბანური წერა

ა ქ თ 5.000 (ჭარ
ხ ხ X 6.000 "ხან!
ხს ვ დ 7.000 (ვარ?
XX ჯ 5 8.000 Cჯან?
ს ჰ () 9.000 ჰაე!
არქაულ ქართულ სისტემაში 'ს „ჰაე“ ნიშანი თავდაპირველად
ეპისემონი უნდა ყოფილიყო, ე. ი. მხოლოდ რიცხვითი მნიშვნელობის
გამომხატველი სიმბოლო (მსგავსად კლასიკური ბერძნული 3 თ2I1XL
ნიშნისა). ქართული ანბანის შექმნის ეპოქაშიჰ II) ბგერა არ წარმოად–
გენდა ქართულისათვის დამახასიათებელ ფონემურ ერთეულს, რომელიც
უნდა გამოსახულიყო სპეციალური გრაფიკული სიმბოლოს საშუალებით.
იგი მხოლოდ მოგვიანებით ჩნდება ქართულში (ხ IX) სპირანტის გარკ-
ვეული პოზიციური გარდაქმნების შედეგად) და იმკვიდრებს ადგილს
ქართულ ფონემურ სისტემაში (იხ. ზემოთ, გვ. 128). ამისდა კვალად "ს პჰ
ნიშანი რომელიც არქაულ სისტემაში მხოლოდ ეპისემონის ფუნქციით
უნდა ყოფილიყო გამოყენებული, რიცხვითი მნიშვნელობით ,,9.000“, და
რომელიც, ამდენად, არ იქნებოდა დატვირთული ფონეტიკური მნიშე–-
ხელობით, ხღება ახლად ' წარმოქმნილი ჰ /I/ ფონემის აღმნიშვნელი
სიმბოლო (ანალოგიური ვითარება არქაულ ქართულ ანბანში შესაძლე–
ბელია LI ჟ „ჟან“ სიმბოლოს მიმართაც ვივარაუდოთ, შდრ. ზემოთ,
გვ. 1286)".
ქართული დამწერლობის „დანართი“ ნაწილის გათვალისწინებით
ქართულ რიცხვ-ნიშანთა სრული არქაული სისტემა შემდეგ ოთხ ჯგუ-
ფად ამო ყალიბდება:
„ერთეულები“ „ათეულები“ „ასეულები" „ათასეულები“
Cა 1 შ1ი)ბი თრ 100 ხჩ 1.000
1ბ 2 ხ კ 20 სს 200 Cც 2.000
Lგ 3 ხლ 30 ნ ტ 300 ძძ 3.000
დ 4 9 მ 40 ძ გ 400 L წ 4.000
ჩიე § ჩ ნ 50 დფ 500 8 3. 5.000
ყურთრ·· ა ი 60 + ქ 600 Lხ 6.000
ხზ 7 C ო 70 ი ღ 700 ს კპ 7.000
0 8 სპ8მ (Vყ 800 X ჯ 8.000
თთ 9 VI (ქ) 90 ყშ 900 სე) 9.000

#2 ყველაზე გვიანდელ წარმომავლობას ავლენს ქართულ ანბანში ოცდამეჩვიდმეტე

სიმბოლო თ „ოჰ“ („პოე“) (რიცხვითი მნიშვნელობა „10.000“), რომელიც ბერძნული
პძველი ქართული დამწერლობა 153

ძველი ქართული ანბანის „დანართი“ ნაწილის ბგერითი შედგენი-

ლობა სრულიად უდავოს ხდის ქართული ანბანის შექმნისათვის ნიმუ–-
შად აღებული წერითი სისტემის ხასიათს და ადასტურებს იმას, რომ
ქართული დამწერლობა თავის ძირითად ნაწილში ემყარება სწორედ
ბერძნულ (და არა სემიტურ) წერით პროტოტიპს, რომ ქარ-
თული ანბანის ამ „დანართ“ და სპეციფიკურ ნაწილში წარმოდ-
გენილია მხოლოდ ისეთი ბგერითი ერთეულები, რომლებსაც არ მო-
ეძებნებაძთ ფონეტიკური ეკვივალლენტებიი ბერძნულ სისტემაში.
და ამ თვალსაზრისით საკუთრივ ქართულისათვის დამახასიათებელ ბგე-
რებს წარმოადგენენ.
ქართული ანბანის პროტოტიპად სემიტური წერითი სისტემის
გამოყენების შემთხვევაში ანბანის „დანართ“, „სპეციფიკურ“ ნაწილში არ
უნდა გვქონოდა ისეთი ბგერები, როგორიცაა, მაგალითად, |Iშ|, (წ),
Iყ), რომელთაც მოეძებნებათ ფონეტიკური ეკვივალენტები სემიტურ
სისტემაში V/ 2(/, ს 56ძნ6 და I) 6#00M ნიშნებით გამოხატულ. ბგერათა
სახით?” და რომლებიც, ამდენად, უნდა მოთავსებულიყევნენ ანბანთრიგში
სადღაც ზემოთ, ძირითადი ნაწილის გრაფიკულ სიმბოლოებს
შორის, პირველი ოცდაორი სიმბოლოს ფარგლებში როგორც ამ სემი-
ტურ ბგერათა მსგავსი ბგერების გამომხატველი ნიშნები.

წოდებითი თ ნაწილაკის (შორისდებულის) გავლენით არის შემოღებული ქართულში

(ფონეტიკური მნიშვნელობა (ოი II ჰოი)). იგი რიცხვ-ნიშანთა სისტემის თვალსაზრისითაც
„ზედმეტ“ სიმბოლოს წარმოადგენს.
#2 საინტერესოა, რომ ბერძნულისაგან მომდინარე კოპტური ანბანის „დანართ“
ნაწილში ქართულის ფონეტიკურად მსგავსი ბგერებია წარმოდგენილი: #, #, #, #.
ბერძნული ანბანის, საფუძველზე შექმნილ კოპტურ დამწერლობაში, ისევე როგორც
ქართულში, „დანართ“ ნაწილში ბერძნულისაგან ფონეტიკურად განსხვავებული ბგერითი
ერთეულები მოთავსდა (იხ. ზემოთ, გე. 100).
"2 ყ §0ძ8 და (3 იმი” ნიშნებით გადმოცემულ სემიტურ ემფატიკურ (§) და (01
თანხმოვანთა ფონეტიკურ ეკვივალენტებად ქართულში (წ) და Iყ) თანხმოვნები იქ-
ნებოდა სავარაუდებელი. სემიტური ემფატიკური (§) სპირანტი ქართულში ნასესხებ
სიტყვებში გადმოდის (7) ბგერის (აფრიკატის) სახით, რაც ამ ბგერების ფონეტიკურ
(აკუსტიკურ) სიახლოვეზე მეტყველებს: შდრ. ქართ. წი ნ წი ლა–არამ. Mჯ 5 L დ;
დამახასიათებელია, რომ თვით სემიტური სახელწოდება §8ძ82 ქართულში გადმოცემუ-
ლია როგორც „წადე“ (/(200ი16#V. 1941:16); ასევე სემიტური (0) ბგერა ქარ-
თულში, როგორც წესი, (ყუ ბგერით გადმოიცემა: შდრ. ქართ. ა რა ყ ი–– არაბ. გ >X;
ქართ. ყ ა დი–„არაბ. ცას; ქართ. ყაბული–არაბ. პ.ს და სხვ. საინტერესოა
აღინიშნოს, რომ თანამედროვე ასურულის ერთ-ერთ დიალექტში, რომელიც ქართულ-
გრაფიკას იყენებს, სემიტური (0) ბგერა ქართული „ყარ“ ნიშნით არის გადმოცემუ-
ლი (წერეთელიკ. 1958:59).
154 ანბანური წერა

თუ ქართული ანბანი თავის ძირითად ნაწილში გვიჩვენებს ძველი

სემიტური დამწერლობისათვის დამახასიათებელ ზოგ თავისებურებას
(როგორიცაა, მაგალითად, ქართულ და სემიტურ დამწერლობებში ხ,
ძ, დ ან 7, MI, I თანხმოვნების გამომხატველ ნიშანთა ადგილი და შე-
საბამისი რიცხვითი მნიშვნელობები და სხვ.), ეს მხოლოდ იმდენად,
რამდენადაც ისინი ბერძნ ული ანბანის სტრუქტურას ასახავენ, რომე-
ლიც თავის მხრივ ძველი სემიტურისისტემის თავისებურებებს იმეო-
რებს. ამდენად ძველი ქართული ანბანის სემიტურთან მსგავსება ამ ნა-
წილში ბერძნული სისტემით არის გაშმუამავლებული და
ვერ გამოდგება სემიტურ-ქართულ სისტემებს შორის უშუალო ურთი-
ერთობის საილუსტრაციოდ.
ამგვარად, ქართული ანბანის პირველი და ძირითადე ნაწილი
გაიწყო ბერძნული ანბანის მიხედვით, ქართული ანბანური დამ-
წერლობის პირველი ოცდაშვიდი სიმბოლო განაწილდა ანბანთრიგში
ბერძნული სისტემის სათანადო ნიშნებესდა შესაბამისად“,
მაგრამ რა პრინციპს ემყარება ქართული ანბანის მეორე, „დანარ-
თი“ ნაწილის ნიშანთა განლაგება, რომელ სისტემას მისდევს აქ ქარ-
თული ანბანთრიგი?
მიუხედავად სემიტური წერითი სისტემის ცალკეული გავლენებისა ამ
ნაწილში, რაზედაც ქვემოთ გვექნება საუბარი ქართული ანბანის ნიშანთა
გრაფიკულ ანალიზთან დაკავშირებით, უნდა აღინიშნოს, რომ ქართული
ანბანის დანართი ნაწილის სტრუქტურა არ ემყარება რომელიმე

#2 ქართულში ასომთავრული ანბანის უტყუარი კავშირი ბერძნულ დამშერლო-

ბასთან; რაც ვლინდება უწინარეს ყოვლისა ბერძნული პარადიგმატიკის ამსახველ ან–
ბანთრიგში, შესაძლებელია გაგებულიყო ისე, თითქოს გარკვეულ პერიოდში მოხდა
ბერძნულის გავლენით ძველი ქართული დამწერლობის რაღაც რეფორმა, რომლის შე–
დეგად მან მიიღო ის სახე, რაც ჩვენთვის ისტორიულად არის ცნობილი.
მაგრა“ რამდენად ლოგიკურია ან ფაქტობრივი მონაცემებით გამართლებული ამ-
გვარი ვარაუდი? რა მონაცემების საფუძველზე უნდა დავუშვათ დამწერლობის ისეთი
სისტემის არსებობა ქართულში, რომელიც წარმოიქმნა რომელიმე არაბერძნული (და-
ვუშვათ, სემიტური) სისტემისაგან ამ უკანასკნელისათვის დამახასიათებელი პარადიგმა-
ტიკით და რომელიც მხოლოდ შემდგომ იქნებოდა მოყვანილი შესაბამისობაში ბერძ-
ნულთან და მიიღებდა ისტორიულად ცნობილი „ასომთავრული დამწერლობის“ სახეს?
ამგვარი რადიკალური გარდაქმნები ერთხელ შექმნილ წერით სისტემამი უცნობია და-
მწერლობათა ისტორიაში, ხოლო თვით ძველ ქართულ ასომთავრულ წერით სისტე-
მაში არავითარი მონაცემები არ არსებობს იმისათეის, რომ ვივარაუდოთ მისი უფრო
ადრინდელი, „არაბერძნული' სახეობა, რომელიც დაკავშრებული იკნებოდა სემიტურ
წერით სისტემასთან. სემიტურთან უფრო ადრინდელი კავშირი (იმ აზრით, რა აზრი-
თაც ძველი ქართული წერითი სისტემა ბერძნულს უკავშირდება) ქ ართ ული ასო-
მთავრული ანბანისათვის არ არის სავარაუდებელი.
ძველი ქართული დღავწერლობა 155

კონკრეტულ წერით პროტოტიპს; იგი, საფიქრებელია, უფრო გარ-

კვეული ფონეტიკური პრინციპის მიხედვით განლაგებულ ბგერათა წყო-
ბით განისაზღვრება, რისი მაგალითებიც ცნობილია სხვადასხვა ტიპის
დამწერლობებში (შდრ. ამ მხრივ ფონეტიკური პრინციპით განსაზღვ-
რული ძველი ინდური დამწერლობის წყობა, იხ. ზემოთ, გვ. 45).
ქართული ანბანის „დანართი“ ნაწილის ცენტრალურ წევრს წარ-
მოადგენს მჟღერი /ი4ძ/ აფრიკატი რომლის მარცხნივ და მარჯვნივ
(280. ზემოთ და ქვემოთ) მოთავსებულია სიმეტრიულად განლაგებული
ბგერები, შესაბამისად ყ რუ (ფშვინვიერი) და (ყრუ) გლოტალიზე-
ბული აფრიკატები.
ამ თვალსაზრისით „ამავე ჯგუფში შემავალი /შ/ სპირანტი, რომელ-
საც სისტემაში არ მოეძებნება გლოტალიზებული მკვეთრი ეკვივალენ–
ტი, ერთგვარ ასიმეტრიულ წევრს წარმოადგენს.
სიბილანტური აფრიკატი და სპირანტი თანხმოვნების ამ წესით
დალაგებული ჯგუფი შემოიფარგლება ორივე მხრიდან წყვილ-წყვილად
წარმოდგენილი უკანაენისმიერი (პოსტერიორული) თანხმოვნებით, რო-
მელთაგან პირველი ელემენტი წყვილში სპირანტია, მეორე ელემენ-
ტი–-ხშუეული.
თანხმოვნების მთელ ამ ჯგუფს ასრულებს /// თანხმოვნის გამომ–-
ხატველი გრაფემა, რომელიც ამგვარად შექმნილი სისტემის გარეშე
დგას და ბგერით ერთეულთა ამ ჯგუფის დამასრულებელ სიმბოლოს
წარმოადგენს.
/#/ თანხმოვნის მომდევნოდ ანბანთრიგში წარმოდგენილია ს ჰ „ჰაე“
სიმბოლო, რომელიც არქაულ სისტემაში მხოლოდ რიცხვ-ნიშანს წარ-
მოადგენდა ფონეტიკური მნიშვნელობის გარეშე (იხ. ზემოთ, გვ. 152):

„სპეციფიკურ“ ქართულ თანხმოვანთა ანბანში განლაგების

სქემა

ღყ შ ჩ ც ძ წ ჭ _ ხ ვ ჯ I)
/
156 ანბანური წერა

ქართული ანბანის „დანართი“ ნაწილის" თანხმოვანთა ამგვარი

სიმეტრიული განლაგება აშკარად მოწმობს გრაფიკულ სიმბოლოთა შეგ--
ნებულ განაწილებას ანბანის ამ მონაკვეთში გარკვეული ფონეტიკური
პრინციპის მიხედვით და ავლენს ქართული ანბანის შემქმნელის ლინ-
გვისტურ ალღოსა და ფონეტიკურ ერუდიციას (შდრ. ჯავახიშვილი
1949:267).""

#2 მკაცრად თუ ვიმსჯელებთ, ქართული ანბანის” „დანართ“ ნაწილად უნდა განი–

ხილებოდეს მხოლოდ მიმდევრობა, დაწყებული ანბანში L ჩ „ჩინ“ სიმბოლოთი, ე. ი.
საკუთრივ „ათასეულების« აღმნიშვნელი რიცხვ-ნიშნებით, სათანადო ფონეტიკური მნი–
შვნელობებით. ამ ჯგუფის წინ წარმოდგენილი (I ღ „ღან“, (| ყ „ყარ“ და ყ ფშ „შინ“
ასო-ნიშნების თუმცაღა სპეციფიკური ქართული, ბერძნულისაგან განსხვავებული ბგე–
რების გამომხატველნი, უნდა ჩაითვალონ სისტემაში ბერძნული ანბანის სამი უკანასკ–-

ნელი („ასეულების“ გამომხატველი) ჯძ!, 0 6 „47 და 2 თ0რ/#L სიმბო–

ლოების ეკვივალენტურ ნიშნებად შენაცევლებული ფონეტიკური მნიშე ნელობებით, ამ
ბერძნულ სიმბოლოთა სუბსტიტუტებად ქართულ სისტემაში (იმავე რიგის სუბსტიტუ-
ტებად, როგორიცაა, მაგალითად, ) ი „იე“ და V ჟ „ჟა“ მნიშნები, იხ. ზემოთ,
გე: 141; 143).
მაგრამ რამდენადაც ქართული ანბანის საკუთრივ დანართი ნაწილი („ათასეულე-
ბის“ გამომხატველი სიმბოლოები სპეციფიკური ფონეტიკური მნიშვნელობებით) უშუა-
ლოდ მოსდევს ძირითადი, ბერძნულისადმი შესაბამისი ნაწილის სამ დამასრულებელ
სიმბოლოს სპეციფიკური ფონეტიკური მნიშენელობებით და ამ ნაწილებს შორის გარ-
კვეული ფონეტიკური ურთიერთობა არსებობს, საკუთრივ „დანართი“ ნაწილის ფონე-
ტიკური სტრუქტურისა და შედგენილობის განხილვისას გათვალისწინებული უნდა იქნეს
ძირითადი ნაწილის დამასრულებელი სიმბოლოებიც. ქართული ანბანის „დანართი“ ნა–-
წილი თავისი ფონეტიკური შედგენილობით ერთგვარ გაგრძელებას წარმოადგენს ძი-
რითადი ნაწილის დამასრულებელი სიმბოლოებისას. ამდენად ნიშანთრიგის ეს მონაკვე–
თები ქართულ ანბანში სპეციფიკური ფონეტიკური შედგენილობის თვალსაზრისით ნი–
შანთა საერთო ქვეკლასს ქმნიან.
592 ე. ბედერის თვალსაზრისით (806ძ6„ 1975), „სპეციფიკურ“ ქართულ თან–
ხმოვანთა ამგვარ დალაგებაში შესაძლებელია ასახული იყოს კლასიკური ბერძნული ფო–
ნეტიკური თეორია, რომლის ცოდნა ივარაუდება ბერძნული განათლების მქონე ქართული
ანბანის შემქმნელის მიერ. დი ონისე თრაკიელი თავის „გრამატიკის ხელოვნებაში“
(7ჯაუ I'იCVM0ო%XI, § 6: IICხ! თ§0(7X6(თV) გამოჰყოფს თანხმოვანთა (თისთთ)»თ)
შორის 9 თანხმოვანს, რომელნიც ხასიათდებიან როგორც „უხმონი“--თთთVთ: ესენია
3 თანხმოვანი: „მკვეთრი“, „უფშვინვო“ –- ს.2ძ (შდრ. ლათ. (ნიორი): #, ა, X;
3 თანხმოვანი: „სქელი“ (ე. ი. „ფშვინვიერი“)––ზთთ8თ (შდრ. ლათ. 05იVი0I00): თ, 9, X:
და 3 თანხმოვანი: „შუათანა“--/40თ (შდრ. ლათ. /I0ძ(00): ჩ, ბ, წჯ· ეს „შუათანა“--
ცხ60თ, V:60(06--თანხმოვნები დახასიათებულია როგორც #Cდ)V V%IMთV» #8 ბთთდეუანით,
«დ» ბბ ბთთბთV» VX0§60თ „მკვეთრებზე უფრო ფშვინვიერნი, ფშვინვიერებზე უფრო
მკვეთრნი“ (შდრ. /20ხ!1§ 1957: 87 –– 89);
ბერძნულ თანხმოვანთა ამგვარი კვალიფიკაცია ითვალისწინებს საკლასიფიკაციო პრინცი–
პად მხოლოდ თანხმოვნს რაგვარობას ღა არა წარმოების ადგილს
 ძველი ქართული დამწერლობა 157

7. ქართული პკნბპანის სასო-ნიშკნთა სასელები

ართული ანბანის ასოთა სახელები არ იმეორებენ ბერძნული

ქ პროტოტიპის (ან სხვ რომელიმე წერითი სისტემის) სიმბოლოთა
სახელწოდებებს და ფონეტიკურ ნიადაგზე წარმოქმნილი თავისუფალი
თხხვის შედეგს უნდა წარმოადგენდნენ.
ქართული ენის ფონეტიკური ბუნების გათვალისწინებით იქმნება
ასოთა სახელებად თავისებური ფონეტიკური ჟღერადობის ხელოვნური
სიტყვები, რომლებიც, ანბანთრიგში შესაბამისად გაწყობილნი, გარით-
მულობისაკენ მიდრეკილებას ავლენენ (შდრ. ამ მხრივ ლათინური,
სომხური და სხვ, ანბანთა ასოების ფონეტიკურ ნიადაგზე ხელოენუ-
რად შექმნილი სახელების სისტემა, იხ. ზემოთ, გვ. 95 და შმდ.).
ხმოვანი ბგერების გამომხატველი ნიშნების სახელები იწარმოება
სათანადო ხმოვანზე -ნ თანხმოვნის დართვით: ან, ენ, ინ, ონ, უნ;
თანხმოვანთა გამომხატველი ნიშნების სახელებიც გაფორმდა რო-
გორც ცალმარცვლიანი სიტყვები ბოლოკიდური -ნ თანხმოვნით: ბან,
გან, დონ, ვინ, ხზენ, თან, კან, მან, ჟან, სან, ქან, ღან, შინ, ჩინ,

(5CჩVMყ26/, 1939: 173), თუმცა წარმოების ადგილის ცნება (§0ჯ-0-) არ არის უცხო
ბერძნული ფონეტიკური თეორიისათვის (არის ტოტელეს მიხედვით ბგერები განირ–
ჩევიან ერთმანეთისაგან CთX7)/,(თთ(V §C 100 0C%06/თა0C X0CI <+0M0: Xთ: ბთთასუს XთI
MVL46%,ნL XCთL MV9X6( Xთ! მითჯასოშს, 6+L ბგ 060Lოს( Xთ! მთიასზLოა+:! XთI LV /(6თC)
„პირის (ღრუს) მოყვანილობითა და (წარმოების) ადგილით, ფშვინვიერებითა და სიმ-
კვეთრით, სიგრძითა და სიმოკლით, აგრეთვე სიმაღლითა და სიდაბლით და მქღერო-
“).

ქართულ ანბანში, როგორც ვნახეთ, ბე რძნ ული „ყრუ ზხშულები“: # + X (V2ძ)

„ყრუ ფშვინვიერები“: თ 9 ჯ (ბითძბთ) და „მჟღერები“ ჩ ბ 7 (M8თთ) გაიგივებულია
შესაბამისად ქართულ გლოტალიზებულ (მკვეთრ) პ ტ-კ, ყრუ ფშვინვიერ ფ თ ქ და
მჟღერ ბ დ გ თანხმოვნებთან. ამის შესაბამისად ქართული მჟღერი /ძ/ თანხმოვანი
აღიქმება როგორც „შუათანა“ (##თ0»”) ფშვინვიერი /ჩ (/ (ბთთმთ) და მკვეთრი
/წ 3/ (VC#თ) თანხმოვნების მიმართ, რაც სათანადოდ აისახება ანბანთრიგში /ძ/ თან-
ხმოვნის მთელი ამ ჯგუფის ცენტრში მოქცევით.
ანბანის მეორე, „სპეციფიკური“ ქართული ნაწილს თანხმოვანთა დალაგების
კანონზომიერებათა შესახებ ბოლო დროს მრავალი სხვადასხვა ერთმანეთისაგან გან–
სხვავებული თვალსაზრისი იქნა ·გამოთქმული, შდრ., მაგალითად, /#(ყითრიხიც 1964:
ფარჯანაძე 1984.
158 ანბანური წერა

ან, ხან, ჯან. შეინიშნება ხმოვანთა განსხვავებული ტემბრი ამგვარად

წაწარმოებ ცალმარცვლიან სიტყვებში.
შვიდი ასოს ცალმარცვლიანი სახელწოდებები ხასიათდება ბოლო–-
კიდური -რ თანხმოვნით: ნარ, პარ, ტარ, ფარ, ყარ, ქარ, ჭარ.
ამ ტიპის სახელებში სტაბილურად წარმოდგენილია -ა- ხმოვანი;
ორი ასოს სახელწოდება ხასიათდება ბოლოკიდური -ლ თანხმოვ-
ნით და -ი- ხმოვნით: ძილ, წილ;
ერთადერთი ასოს სახელი გვიჩვენებს ბოლოკიდურ ელემენტად -ს
თანხმოვანს: ლას.
თავისებურ ორმარცვლიან სტრუქტურას ქმნიან სახელები რაე და
ჰაე; ასევე -ე ხმოვანზე ბოლოვდება ჰე, #ე და ვიე სახელები.?
საზოგადოდ, სრულიად უდავოა ამ სახელთა თავისუფალი თხზვის
პრინციპი ქართულისათვის ბუნებრივი ბგერათკომპლექსების შერჩევით.
ასოთა სახელები ისეა ანბანთრიგში გაწყობილი, რომ ისინი გარითმუ-
ლობის შთაბეჭდილებას ქმნიან, რაც სახელთა დახსომების ხელშემწყო–
ბი პირობა უნდა ყოფილიყო (ჯავახიშვილი 1949:269). საგულის-
ხმოა, რომ ქართული ანბანის ასოთა სახელები მხოლოდ სონორ ნწ, რ,
ლ (ერთ შემთხეევაში ს სპირანტს) შეიცავენ, და სწორედ ეს ის თან-
ხმოვნებია, რომლებიც განსაკუთრებულ როლს ასრულებენ ქართული
ლექსის სარითმო კლაუზულაში; სწორედ სონორი და მჟღერი
თანხმოვნებია აქ ყველაზე ხშირი კონსონანტური ელემენტებ” (შდრ.
წერეთელი 1973:76 ––77).

92 არ არის გამორიცხული, რომ ქართული ანბანის ზოგი სახელი სხვა სისტემათა

ზეგავლენით ყოფილიყო ნაწარმოები. ასე, მაგალითად, ქართული „შ ი ნ“”ის პროტოტი–
პად შესაძლებელია სემიტური §7ი სახელი ყოფილიყო, ხოლო „ში ნ“ სახელის მიხედვით
იწარმოვა „ჩი ნ“; შდრ. აგრეთვე ქართ. „ზ ე ნ“ და სემ. 20717, ქართ. „ს ა ნ“ და ბერძნ,
(დორ.) თრ»; ქართ. „ჰე“ (0) და ბერძნ. #§თ (შდრ. 56ჩსIყ20” 1931:197).
რაც შეეხება ქართ. „ინ სახელის მსგავსებას სომხურ ჯო”თან, აქ ჩვენ უფრო შე-
მთხვევით დამთხზვევასთან უნდა გვქონდეს საქმე. ადვილი დასანახი, რომ ქართული
ასო-ნიშნების სახელწოდებები არსებითად განსხვავდება ფონეტიკურად შესაბამისი სომ–-
ხური ნიშნების სახელებისაგან (შდრ. ჯავახიშვილი 1949: 268), თუმცა უაზრო
სიტყვების საშუალებით ასოთა სახელდების ზოგადი პრინციპი ამ სისტემებში საერთოა
(ისევე როგორც ლათინურ სისტემაში).
თუკი ქართ. „ი ნ+ და სომხ. „ჯუ“ სახელწოდებათა შემთხვევაში მაინცდამაინც ვილაპა-
რაკებდით „სესხებაზე“ და „გავლენებზე“ (/700VX0M#MM 1966:132), გავლენა უფრო სა--
ვარაუდებელია ქართულიდან სომხურისაკენ წარმართულიყო, ეიდრე პირუკუ, რამდე–
ნადაც ქართულ სისტემაში „ი ნ#« სახელი ხმოვნის ნიშანთა გარკვეული პრინციპით შედ-.
გენილი სახელწოდებაა (კერძოდ, სათანადო ხმოვანი ++ ნ თანხმოვანი “შდრ. ან, ენ,
ონ, უნ ხმოვანთსახელები ქართულ სისტემაში), მაშინ როდესაც სომხური „IM“ ერთად-
ერთი ამ სტრუქტურის სახელია სომხურ ხმოვანთსახელებს მორის, შდრ. სომხ. #/ხ,
რ2, 0 და სხვ.
ძველი ქართული დამწერლობა 159

8. სსომთკვრული დკმწერლობის სიმბოლოთა

ბგრკფიკული კნალიზი
გელი ქართული ანბანის გაწყობა ბერძნული პროტოტიპის მი–-
ძ ხედვით, ქართული დამწერლობის საფუძვლად ბერძნული წერითი
სისტემის მიჩნევა ბუნებრივად სვამს საკითხს იმის შესახებ, თუ
როგორაა ასახული ქართულ ანბანში ბერძნული დამწერლობის გამოხა-
ტულების · პლანი, რა მიმართებაშია ძველი ქართული ანბანის ასო-
ნიშმანთს გრაფიკული მოხაზულობა ბერძნული სისტემის შესაბამის
ნიშნებთან, რომელიც წერით ნიმუშად იყო აღებული ქართული დამ–
წერლობის შექმნისას?
ქართული ანბანის ასო-ნიშანთა სინქრონული გრაფემული ანალი-
ზი ავლენს ნიშანთა გრაფიკულ ხასიათს და მათ შორის არსებულ გრა–
ფემულ მიმართებებს.
ძირითად გრაფიკულ შემადგენელ ელემენტებს ძველი ქართული
ასომთავრული დამწერლობისას წარმოადგენს სხვადასხვა სიგრძის ს წ ო-
რი ხაზი, სხვადასხვა სიდიდის წრეხაზი და ნახევარწრეხაზი.
ამ ელემენტთა ერთმანეთთან კომბინირებით იწარმოება მონუმენტუ–
რი სტილის დამწერლობა თანაზომიერი სიმაღლის გრაფიკული ნიშ-
ნებით, რომლებიც ორხაზოვან სისტემაშია მოქცეული".
თუ ჩვენ ქართული ასომთავრული დამწერლობის გრაფემებს გან–
ვიხილავთ როგორც გეომეტრიულ ფიგურებს, რომლებიც მოიხაზება
ფარგლისა და სახაზავის საშუალებით (შდრ. 800ძწ/” 1975:10),
აუცილებელი და საკმარისია მათ საწყის გრაფიკულ ელემენტებად ორი
კომპონენტი ვივარაუდოთ: სწორი ხაზი და ნახევარწრეხაზი,
რომლებიც კომბინირებენ ერთმანეთთან ერთი კვადრატული უჯრედის
ფარგლებში და გარკვეულ კონფიგურაციებს ქმნიან. ასეთი კვადრატული
"2 ვ. ბედერი ქართული მრგლოვანი ანბანის გრაფემებს სხვადასხვა “მდება–
რეობაში" წარმოდგენილი მარტივი ხაზისა: | –– და ნახევარწრესაზი: C.2 ს -C ერთ
კვადრატულ უჯრედში მოთავსებულ კომბინაციად განიხილავს. ნიშანთა კონსტრუირე-
ბის გარკვეული წესებს ფორმულირებით მიიღება ძველი ქართული მრგლოვანი და–
მწერლობის ყველა გრაფიკული სიმბოლო (8040ძჯ/ 1975). ასომთავრული დამწერლო-
ბის სიმბოლოს ამგვარი. გრაფიკული ანალიზი გულისხმობს თვალსაზრისს ქართული ასო–-
ნიშნების ხელოვნურად შექმნის შესახებ. ანალოგიური თვალსაზრისი ასომთავრული
გრაფიკის, როგორც სწორი საზისა და წრებაზის სამუალებით შედგენილი ხელოვნური
სიმბოლოების შესახებ, რომლებიც კვადრატში ან ნახევარკვადრატში. ჩაიხაზება, ჯარ-
მოდგენილი ჰქონდა აგრეთვე ე. მაჭავარიანს (შდრ. ჩხენკელი 1977). ძველი
ქართული ასომთავრული დამწერლობის გრაფიკისათვი შდრ. აგრეთვე პატარიძე
1972, 3: 156 და შმდ. და განსაკუთრებით პა ტა რიძე 1980.
160 ანბანური დერა

უჯრედი ერთგვარი უხილავი ჩარჩოა, რომლის ფარგლებშიც და რომ-

ლის პროპორციების მიხედვით გამოიყვანება ასომთავრული დამწერლო-
ბის თითოეული გრაფემა (შდრ. მაჭავარიანი ე. 1970; 1977; 1982,
ჩხენკელი 1977:67 და შმდ.; 1981).
ეს გრაფიკული კონფიგურაციები ან მთელ კვადრატს ავსებენ, ანდა
ნახევარკვადრატის ფარგლებში თავსდებიან. ამასთანავე სწორი ხაზები
ერთმანეთის მიმართ პერპენდიკულარულად განლაგდებიან კვადრატის
ვერტი კალური და ჰორიზონტალური კათეტების გასწვრივ და სწორ
კუთხეს ქმნიან, განსხვავებით ანალოგიური ხასიათის ბერძნული გრაფე-
მებისაგან, რომლებიც ხასიათდებიან აგრეთვე სწორი ხაზების დახრილი
მდებარეობით შესაბამისად კვადრატის ან ნახევარკვადრატის დიაგონა–
ლებისა: შდრ. ბერძნული გრაფემები:

”/ ს # X 7 # M M# 2X2.7ჩჯ #%;
ერთადერთ გამონაკლისს ამ თვალსაზრისით ქართული ასომთავრული
X „ჯან“ გრაფემა ქმნის (შდრ. 800ძ60” /1975:719).
ამ ორი საწყისი გრაფიკული ელემენტის ერთმანეთთან კომბინი-
რებით მიიღება ასომთავრული ანბანის ყველა ძირითადი გრაფემა.
ამგვარი კომბინირების წესები საკმაოდ სრულად აქვს ჩამოყალიბებუ-
ლი დასახელებულ ნაშრომში ვ. ბ ედერ”ს. დასაზუსტებელია ამ წესებში
მხოლოდ ის, რომ ნახევარწრეხაზები 2 და C უშუალოდ კი არ მიერ-

თვის ასოს „ძირითად ხაზს“, რომელიც კვადრატული უჯრედის ვერტიკა-

ლურ შუახაზს (მედიანას) გასდევს, არამედ მოკლე მტრიხების-– კვადრატის
გვერდის მეოთხედი სიგრძის სწორი ხაზების საშუალებით; ე. ი. გვაქვს არა

=> , არამედ >

შესაბამისად გამოიყოფა სხვადასხვა სიგრძის სწორი ხაზი ––კვად-

რატის სიმაღლის ან მისი სამი მეოთხედი სიმაღლისა“, აგრეთვე კვად-
რატის გვერდის ნახევრის ან მეოთხედის სიგრძისა??:

22 ამ სიგრძის სწორი ხაზები გამოყენებულია ყოველთვი როგორც კონფიგურა-

ციის „ძირითადი ხაზი“, რომელიც კვადრატის ვერტიკალურ შუახაზს გასდევს.
თ+2 ეს ხაზები, როგორც წესი, კონფიგურაციის „დამატებით ელემენტებად“ გვევ-
ლინება, რომლებიც მიერრთვის კონფიგურაციის „ძირითად ელემენტს".
ძველი ქართული დამზერლობა 16!

და ორი სიდიღის ნახევარწრეხაზი--– კვადრატის ნახევარსიმაღლის რა-

დიუსით და მისი მეოთხედი სიმაღლის რადიუსით:

და

ნახევარწრეხაზი შეიძლება გაგრძელდეს მერვედი სიგრძის რკალით ან

შეივსოს სრულ წრეხაზამდე, რომელიც ასეთ “შემთხვევაში განიხილება
როგორც ორი ნახევარწრეხაზისაგან შედგენილი გეომეტრიული ფიგურა:

ამ გრაფიკული ელემენტების ერთმანეთთან კომბინირებას გარკვე-

ული შეზღუდვები ედება. ასე, მაგალითად, კვადრატის გვერდის ნა-
ხევარი სიგრძის ხაზი შეიძლება მიუერთდეს გრაფემის ძირითად ხაზს
ქვემო, შუა ან ზემო პოზიციაში მხოლოდ მარჯვენა მხრიდან:
11. თ. გამყრელიძე
162 ანბანური დერა

მარცხენა მხრიდან გრაფემის ძირითად ხაზს კვადრატის გვერდის ნახე-

ვარი სიგრძის ხაზი მხოლოდ ზემო პოზიციაში შეიძლება მიუერთ-

დეს, ე. ი.. გვაქვს , მაგრამ დაუშვებელია ან

ქვემოთ მოცემულია თითოეული ასომთავრული გრაფემის გეომეტრიუ-

ლი” კონსტრუირების სავარაუდო ეტაპები:

>
C => =>

«L

'L => => =>

C
ძველი ქართული დამწერლობა 163
 164 ანბანური წერა
V
0
2
C-
ძველი ქართული დამწერლობა 165

ჩ => ლ=C =>

ძ => =>

დ => => => =>

+ L I=-L-
ი =C =>

9 => =>

ე => =>

ხ => =>

C => => =>

LL: ანბანური წერა

C> => =>

=> => =>

=> Cლ> => =>

ამგვარად, გრაფემათა ერთი ჯგუფის „ძირითად გრაფიკულ ელე-

მენტს“ წარმოადგენს ვერტიკალური ხაზი, ასოს ბუნი, რომელსაც მარ-
ცხნივ და/ან მარჯვნივ, თავში ან ბოლოში მიერთვის სხვა გრაფიკული
ელემენტები –– სხვადასხვაგვარად კომბინირებული სწორი ხაზი ან ნა-
„ ხევარწრეხაზი.
ასოთა ამ ტიპის გრაფიკულ ჯგუფს განეკუთვნება ისეთი ნიშ-
ნები, როგორიცაა:

ყი". ''”.',

სწიყძყდაძიძეუესიძი”?”!
ხზ
ძველი ქართული დამწერლობა 167

ასოთა მეორე ჯგუფის ძირითად გრაფიკულ ელემენტს წარმოად–

გენს ნახევარწრეხაზი ან წრეხაზი, რომელსაც შეიძლება დამატებითი
ხაზები დაერთობ"?:
59 0 CC ჩი 8

C „თან“ ნიშაის შემთხვევაში შეუძლებელია ძირითადი ელემენტის ფორ–

მალური განსაზღვრა: ნახევარწრეხაზი თუ ვერტიკალური ხაზი.
ამგვარი წრეხაზი და ნახევარწრეხაზი რომლებიც წარმოადგენენ
ასო-ნიშნების „ძირითად“ ან „დამატებით“ გრაფიკულ ელემენტს-–
მათ გრაფიკულ კომპონე5ტებს
–- განსაზღვრავს ძველი ქართული ასო-
მთავრული დამწერლობის „მრგლოვანობას“, მის მრგლოვან დუქტუსს-
მეორე ჯგუფში შემავალ ასო-ნიშანთაგან, მაგალითად, ფთ „დონ“
ნიშნის, ძირითადი გრაფიკული ელემენტია წრეხაზი, რომელსაც დამატე-
ბითი ელემენტის სახით ზემოდან ერთვის გარდიგარდმო სარქველივით
დარქმული პორიზონტალური ხაზი (ჯავასიშვილი 1949:207)%%,
ასეთივე დამატებითი ჰორიზონტალური ხაზე ახასიათებს აგრეთვე
X# „ჯან% ნიშანს, რომელიც 'მესაძლებელია „ჯერის“ მოხაზულობას წარ-
მოადგენდეს ზევითა გასწვრივი ხაზით (ჯავახიშვილი 1949:231).4354
ჰორიზონტალური ხაზი წარმოადგენს აგრეთვე C „ან“ ასოს და-
ტებით აფი მენტს, რომელი მო თ ნახევარ–
წრე ზს –-ნიშ ის ძირითად გრაფიკულ. ელემე ტს.ა” ერთეის საზე
ამ ჰორიზონტალური ხაზით უპირისპირდება იგი გრაფიკულად C, „ცან“
ნიშანს, რომელიც მოკლებულია ზემოდან ამგვარ დამატებით ხაზს.
ასეთივე დამატებითი გრაფიკული ელემენტი-- მარცხნივ წარზიდული
ჰორიზონტალური ხაზის სახით-- ახასიათებს ასომთავრულ LI „პარ“ ნი-
“შანს?თ44, განსხვავებით ს „სან“ ნიშნისაგან, რომელიც მხოლოდ ძი-
რითად გრაფიკულ · ელემენტს გვიჩვენებს დამატებითი ხაზის გარეშე.
92 წრეხაზი თავისთავად შეიძლება განვიხილოთ როგორც ორი ნახევარწრებაზის
კომბინირებით მიღებული კონფიგურაცია.
592 ჩვეულებრივ 6 „დონ“ გრაფემა ზასიათდება აგრეთვე მოკლე ვერტიკალური
ხაზით, რომელიც ყელივით ერთვის შრეხაზს; ეს ხა“ზი ერთგვარი დამატებითი, შედა–-
რებით გვიანდელი გრაფიკული ელემენტია. ამ გრაფემის პირველადი, კვადრატულ უჯ-
რედში გამოყვანილი ფორმა მხოლოდ ჰორიზონტალურ, წრესაზს ზემოდან დართულ
სწორ ხაზს უნდა გულისხმობდეს. ამ მხრივ ნიშანდობლივია „დონ“ გრაფემის ფორმა
„ბოლნისის წარწერაში“ ამგვარი ყელის გარეშე: (შდრ. I800ძ(/ 1975:22).
დ...ა X „ჯან“ გრაფემა ერთადერთი ნიშანია ქართულ ასომთავრულ გრაფემათა
შმორის, რომლის შემადგენელი სწორი ხაზები დახრილი მდებარეობით ხასიათდებიან,
”5+”2 ქართული ასომთავრული „პარ“ ნიშანი მე-6 საუკუნის წარწერებში ხასიათ-
დება რკალის მარცხენა და მარჯვენა ტოტის არათანაბარი სიმაღლით: ; მისი
168 ანბანური წერა

დამატებითი ხაზი მარჯვნივ მოქცეული კუდის სახით ახასიათებს

აგრეთვე ასომთავრულ C, „ონ“ ნიშანს.
დამატებითი ხაზები გრაფემათა ამ ჯგუფში არსებითად უფუნქციო
გრაფიკული ელემენტებია (გარდა C „ან“ ნიშნის ზემოდან მოთავსებუ-
ლი ჰორიზონტალური ხაზისა), რომელთა საშუალებით არ ხდება ერთი
გრაფიკული ნიშნის განსხვავება მეორე ნიშნისაგან, ასე, მაგალითად, ს
„პარ“ და X „ჯან“ ნიშნები არ დაემთხვეოდა სისტემის სხვა ნიშნებს
მათთვის დამახასიათებელი მარცხნივ წარზიდული ჰორიზონტალური
ხაზის გარეშეც; ასევე C. „ონ“ არ აირეოდა გრაფიკულად სხვა ნიშანში
მარჯვნივ წარზიდული კუდის გარეშე.
ამ თვალსაზრისით შესაძლებელია გამოვკოთ ასო-ნიშანთა ისეთი
ჯგუფი, სადღაც „დამატებითი ელემენტები“, ძირითად გრაფიკულ ელე-
მენტებზე დართული, ფუნქციონალური ელემენტებია, რომელთა საშუა-
ლებით გარკვეული ნიშნის გრაფიკული დაპირისპირება ხდება სისტემის
სხვა რომელიმე ასო-ნიშანთან, რომელთა საშუალებით, მაშასადამე, ერ–
თი ნიშანი გრაფიკული ფორმის მხრივ სისტემის სხვა გრაფემისაგან
განსხვავდება.
ამის საპირისპიროდ გამოიყოფა გრაფემათა სხვა ჯგუფი, სადაც
ასოთა „დამატებითი ელემენტები“ უფუნქციო გრაფიკული ერთეულე-
ბია, რომელნიც არ ახდენენ გრაფემის დიფერენცირებას ამავე სისტემის
სხვა ნიშნისაგან.
ამგვარ უფუნქციო დამატებით გრაფიკულ ელემენტებს, გარდა ზე–
მოთ განხილული ერთეულებისა, წარმოადგენენ:
“სდ. „ვინ“ ნიშნის ბუნის მარცხნივ ზემოთ და მარჯვნივ შუაში მიერ–
თებულ ჰორიზონტალურ ხაზებზე დართული ვერტიკალური შტრიხები;
8 „მან“ და თ „ძილ“ ასოთა ასწვრივი ხაზის მარჯვნივ მოთავსე–
ბული ხაზი, რომელიც წახევარწრ ხაზის ერთგვარ მარჯვნივ წარზიდულ
გაგრძელებას წარმოადგენ ე ერთბვა ჯენივ
X „ჯან“ "ნიშნის აეე ბერად გადაკვეთილ ძირითად ხაზებზე
დართული ჰორიზონტალური ხაზი;
კჯ „რაე“ ასოს ძირითადი ვერტიკალური ხაზის ქვედა ნაწილის
მარც ხნივ წარზიდული რკალისებრი გაგრძელება და სხვ.
მადიფერენცირებელი ფუნქციის მქონე დამატებითი გრაფიკული
ელემენტების მაგალითს წარმოგვიდგენენ ისეთი ელემენტები ძველი ქარ–
თული ასომთავრული დამწერლობის გრაფემებისა, როგორიცაა:

მარჯვენა, თავდაპირველად უფრო მოკლე ტოტი მე-7 და შემდეგ საუკუნეებში სიმაღ–

ლით მარცხენს უთანასწორდება, და ასო იღეს 1) ფორმას (ჯავახიშვილი
1949: 215).
ძველი ქართული დამწერლობა 168

ს „გან“ ასოს ბუნთან ქვედა ნაწილში მიერთებული ჰორიზონტა-

ლური ხაზი, რითაც ეს ასო გრაფიკულად წ „ენ“ გრაფემას უპირის-
პირდება;
ჩი „ენ“ ასოს მარცხენა ჰორიზონტალურ ხაზს მიერთებული ვერტი–
კალური “მტრიხი (საპირისპიროდ 1 „ინ“ ასოსა; შდრ. ამასთან ამავე
ხასიათის უფუნქციო 'შმტრიხები 'ხ „ვინ“ გრაფემისა);
“ხ „ლას“ ასოს მარცხენა ჰორიზონტალურ ხაზს მიერთებული ვერ-
ტიკალური შტრიხი, რითაც იგი გრაფიკულად ხ „ზენ“ ასოს უპირის-
პირდება;
ჩ „ნარ“ ასოს ბუნის ზემოთ მარჯვნივ წარზიდული ჰორიზონტა-
ლური ხაზი, საპირისპიროდ ამ შტ“იხს მოკლებული ხ „ჩინ“ გრაფე–-
მისა;
% „ჟან“ ასოს ზედა ნაწილში მარცხნივ წარზიდული შტრიხი,
საპირისპიროდ ამგვარ შტრიხს მოკლებული CI „ყარ“ ნიშნისა;
ყ „შინ“ ნიშნის ძირითადი ხაზის ქვედა რკალისებრი გაგრძელება,
საპირისპიროდ CI „ყარ“ ნიშნის ძირითადი ვერტიკალური ხაზის სწორ–
ხაზოვანი დასრულებისა (შდრ. ამ მხრივთ „რაე+“ ნიშნის რკალისებრი
გაგრძელების გრაფიკულად უფუნქციო ხასიათი)”.

9. სსომთავრული დამწერლობის გბრკფიკულ

სიმბულოთა წარმომავლობა
ქელელი ქართული ასომთავრული დამწერლობის ასო-ნიშანთა შედარე–
ბითი გრაფემული ანალიზი სემიტური და ბერძნული წრის დამწერ–
ლობებთან ავლენს ქართული დამწერლობის ორიგინალობას, მის
ერთგვარ დამოუკიდებლობას ისტორიულად ცნობილ დამწერ-
ლობათა გრაფიკისაგან. ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლო-
ბის გრაფიკა ვერ დაიყვანება მთლიანად რომელიმე კონკრეტულ ისტო-
რიულად ცნობილ გრაფიკულ სისტემაზე.
ქართული ასომთავრული დამწერლობის გრაფემების შედარებითმა
შესწავლამ (ჯავახიშვილი 1949:205 და მდ.) ცხადყო ის მეტად მნიშვნე–

?2 ორივე ეს თავდაპირველად თავშეკრული თში 1,0 მოგვიანებით გრაფიკულ

ევოლუციას განიცდის და მათ პირი ეხსნებათ (თ „ყარ“, ყ „შინ“), ისევე როგორიც არ-
კაულრ
1 „ბან“ ნიშანს, რომელსაც მოგვიანო წერილობით ძეგლებში პირგახსნილი ზედა-
ტანი ახასიათებს: C (ჯავახიშვილი 1949: 206); შდრ. ტიპოლოგიურად ანალო-
გიური გრაფიკული პროცესი სემიტური–– არამეული
–– ხ6/ჩ ნიშნის შემთხვევაში, იხ.
ზემოთ, გვ. 38).
170 ანბანური წერა

ლოვანი გარემოება ძველი ქართული დამწერლობის წარმოშობისა და

ისტორიის თვალსაზრისით, რომ ეს ნიშნები ვერ ჩაითვლება ერთე რომე-
ლიმე წერითი სისტემის (ბერძნულის ან სემიტურის) ბუნებრივ
გრაფიკულ განვითარებად (რა აზრითაც, მაგალითად, არქაული ბერძნული
გრაფიკა ძველი სემიტური გრაფიკის ამსახველია. ან მცირე აზიის ძვე-
ლი დამწერლობანი და ეტრუსკული –ბერძნ ულისა, ასევე კოპტური
და გოთური უნციალური-–ბერძნ ულისა და სხვ.). და თუმცა ცალკე-
ულ ქართულ ასომთავრულ ნიშნებს შეიძლება დაეძებნოს სხვადასხვა ხასია-
თის გრაფიკული ანალოგები სხვადასხვა წერით სისტემებში (როგორიცაა,
მაგალითად, ფინიკიურ-ბერძნული, არამეული, ფალაური,
პალმირული და სხვ. გრაფიკული სისტემები), ეს არაფერს მეტყველებს
ქართული დამწერლობის გრაფიკული პროტოტიპის შესახებს თუ რო-
მელი კონკრეტული წერითი სისტემის გრაფიკულ ნიშანთა მიხედვით უნდა
შექმნილიყო- ძველი ქართული მრგლოვანი დამწერლობის ასო-ნიშანთა
მოხაზულობა, და მით უმეტეს ვერ ავლენს იმას, თუ რომელი სისტემის
გრაფიკულ გაგრძელებას, ევოლუციას შეიძლება წარმოად-
გენდეს უძველესი ქართული ასომთავრული ნიშნები (თუ ისინი საერ-
თოდ რომელიმე ცალკეული სისტემის ამგვარი გრაფიკული ევოლუციის
პროდუქტად შეიძლება იქნეს მიჩნეული).
ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლობის ნიშანთა გრაფიკა
უფრო ხელოვნურად შექმნილი გრაფემების შთაბეჭდილებას ტო-
ვებს, რომლებიც იწარმოვა სხვადასხვა ტიპის სწორი ხაზებესა და წრეხა-
ზის გრაფიკული კომბინაციით. ამ გზით იქმნება გრაფიკული თვალსაზრი-
სით მეტად ეკონომიური სისტემა გრაფემებისა რომლებიც ფორმალუ-
რად განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან (6590. უპირისპირდებიან გრაფი-
კულ სისტემაში ერთმანეთს) მინიმლური რაოდენობის დამატებითი
ხახების საშუალებით შედარებით იშვიათია გრაფიკულ სისტემაში
“შემთხვევები ნიშნებში ამგვარი დამატებითი ხაზების უფუნქციო გამო-
ყენებისა (იხ. ზემოთ). ბუნებრივია ამასთანავე ვივარაუდოთ, რომ ძვე-
ლი. ქართული დამწერლობის გრაფიკულ ნიშანთა ”შედგენა-შეთხზვისას
რომელიმე სხვა გრაფიკული სისტემა ყოფილიყო საფუძვლად აღებული,
ქართული დამწერლობის ნიშანთა გრაფიკული მოდელირება მომხდარი-
ყო რომელიმე სხვა წერითი სისტემის (ან სისტემების) გრაფიკული ნი-
მუშების მიხედვით?,

92 როგორც ეს, მაგალითად, ძველი სომხური დამწერლობის . შექმნისას არის სა-

ვარაუდებელი, სადაც ბერძნული სისტემის მიხედვით შედგენილი ანბანის ნიშანთა გარ–
კვეული ნაწილის გრაფიკული გაფორმებისას, როგორც ჩანს, ე თიო პ უ რი გრაფიკული
ნძმნები დ. პრინციპები იქნა გამოყენებული (იხ. ზემოთ, გვ- 110%).
ძველი ქართული დამწერლობა 171

ძველი ქართული წერილობითი სისტემის წარმომავლობა ბერძნუ-

ლი დამწერლობისაგან, ან, უფრო ზუსტად, ძველი ქართული ანბანის შექ-
მნისას წერილობით ნიმუშად და მოდელად ბერძნული ანბანის გამოყე-
ნება გვავარაუდებინებს ქართულ გრაფიკულ ნიშანთა შედგენა-შეთხზვი-
სას პირველ რიგში ბერძნ ული გრაფიკული სისტემის აღებას,
ქართულ ასო-ნიშანთა გრაფიკულ საფუქვლად შესაბამისს ბერძნულ
ნიშანთა მოხაზულობის გამოყენებას”.
ქართული წერილობითი სისტემა იმეორებს ბერძნულ სისტემას,
უპირველეს ყოვლისა, გამოხატულების პლანის ერთ-ერთ ძირითად მა-
ხასიათებელში – წერის მიმართულებაში მარცხნიდან მარჯენი ვ
(საპირისპიროდ სემიტურ სისტემათა მარცხნივ მიმართული წერისა).
ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლობა ასახავს ბერძნულ
გრაფიკას აგრეთვე თავისი ზოგადი მონ უმენტურობით და გრაფე-
მათა გეო მ ეტრიული ხასიათით. ქართული ასომთავრული გრათემები,
ისევე როგორც კაპიტალური ბერძნული დამწერლობის ნიშნები (შდრ.
იძი, 1942), თითქოს ერთ კვადრატულ უჯრედში ჩახაზულ გეომეტრი–
ულ ფიგურებს წარმოადგენს, შედგენილს სწორი ხაზისა და ნახევარწრეხა-
ზის სხვადასხვა კონფიგურაციებისაგან (შდრ. ზემოთ, გვ. 159 და შმდ.).
განსხვავებას აქ მხოლოდ ის ქმნის, რომ ქართულ ასომთავრულ დამწერ-
ლობაში, ერთადერთი X „ჯან“ ნიშნის გარდა, ყველა გრაფემა შედგენილია
სწორი ხაზების ერთმანეთთან ვერტიკალურ და ჰორიზონტალურ მდე-
ბარეობაში კომბინირებით საერთო კვადრატული უჯრედის ფარგლებში,
მაშინ როდესაც ბერძნულ გრაფიკაში არაიშვიათია ასეთივე ხაზების
დახრილ მდებარეობაში კომბინირება მაგალითად, ისეთი გრაფემების
საწარმოებლად, როგორიცაა:

და სხვ.

"2 ქართული ანბანი შინაგანი სტრუქტურული მახასიათებლები, მაგალითად,

სემიტურ წერით სისტემას რომ უკავშირდებოდეს (როგორი კავშირიც ბერძნულ სის-
ტემასთან ვლინდება), მაშინ ბუნებრივი იქნებოდა ქართულ გრაფიკულ ნიშანთა შესა-
დარებლად სემიტური ნიშნები მოგვეხმო, რომელიმე სემიტურ სისტემასთან დაგვენახა
ქართულ ასო-ნიშანთა გრაფიკული მსგავსება.
არსებითად გრაფიკული მსგავსება ერთი სისტემისა შესაძლებელია მრავალ
სხვა სისტემასთან აღმოჩნდეს. ბუნებრივია ასეთ ვითარებაში შესადარებლად სწო-
172 ანბანური წერა

ამ საერთო მონუმენტური სტილისა და ნიშანთა გეომეტრიული

ხასიათის გარდა, ნიმუშად აღებული ბერძნული "წერილობითი სისტემის
გავლენა ქართულ ასომთავრულ გრაფიკაზე თავს იჩენს აგრეთვე მთელი
რიგი ასომთავრული ნიშნების კონკრეტულ მოხაზულობაში, რომელთა
გრაფიკული ფორმა მსგავსია სათანადო ბერძნული გრაფემების ფორ–
მისა.
ასეთი გრაფიკული მსგავსება ბერძნულთან ვლინდება განსაკუთრებით
ქართული ასომთავრული დამწერლობის „ძირითად“, ბერძნულისადმი
შესაბამის ნაწილში. ამ ნაწილის ნიშანთა უმრავლესობის მოხაზულობა
შესაძლებელია განხილულ იქნეს როგორც სათანადო ბერძნულ ნიშანთა
გრაფიკაზე დამყარებული ფორმები; ამ ნიშანთა გრაფიკული ფორმები უნ–
და ასახავდეს სათანადო ბერძნული ასოების მოხაზულობას, გართულებულს
ქართულ სისტემაში დამატებითი ხაზებით ან გრაფიკულად გამარტივე-
ბულს გარკვეული ხაზების მოცილებით. ძეელი ქართული ასომთავრუ-
ლი დამწერლობის „ძირითადი“, ბერძნულისადმი შესაბამისი ნაწილის ეს
გრაფემები შესაძლებელია ბერძნული ღამწერლობის შესაბამის ერთე-
ულთა გრაფიკული მოდიფიკაციის შედეგად ყოფილიყო მიღებული.
ქართული C „ან“ ნიშნის გრაფიკულ პროტოტიპად შესაძლებელია
არქაული ბერძნული 42% #7ჯთ იქნეს მიჩნეული ქართულში დამატებითი
ჰორიზონტალური ხაზის მიწერით, რომელიც ნიშნის ძირითად გრაფი-
კულ ელემენტს-–ნახევარწრეხაზს ––ზემოდან ერთვის;
ქართული % „ბან“, რომლის არქაული გრაფიკული სახეობა თავშეკ-
რულია (ხოლო მოგვ ვიანო ხანაში ნიშანს პირი ეხსნება, იხ. ზემოთ, გვ

169“), შესაძლებელია იწარმოვა არქაული ბერძნული მ 37Iთ ნიშნის

მიხედვით, რომელიც პირმარცხნივ არის შებრუნებული. ბერძნული ნიშნის

გრაფიკული მოდიფიკაცია ქართულში გამოიხატა ასოს.ქვედა მუცლის მო-
ცილებასა და ბუნის ქვედა ნაწილში მარჯვნივ წარზიდული დამატებითი ხა-
ზის მიწერაში (რაც მეტად დამახასიათებელი გრაფიკული ხერხია კვადრა-
ტულ უჯრედში. მოქცეულ ქართულ ასო-ნიშანთა მოდიფიცირებისა);

რედ ის გრაფიკული სისტემა დავსახოთ, რომელთანაც მოცემული წერითი სისტე–-

მა მჭიდრო შინაგან სტრუქტურულ კავშირებს ავლენს.
ასეთ სისტემად ძველი ქართული ასომთავრული ანბანის შემთხვევაში ძვ ელი ბერძ-
ნ ული დამწერლობა გვევლინება, და სწორედ ბერძნული გრაფიკა უნდა ვი–
ვარაუდოთ პირველ რიგში ქართული გრაფიკის საყრდენად.
ძველი ქართული დამწერლობა 173

ქართული L „გან“ ემყარება არქაული ბერძნული L +#00თ ნიშნის

მოხაზულობას მარცხნივ მიქცეული პირით, რასაც ერთვის დამატებითი,
ქართულ სისტემაში ფუნქციონალური ღირებულების ხაზები ბუნის ბო-
ლოში მარჯვნივ წარზიდული ჰორიზონტალური ხაზისა და ასოს ზედა
ნაწილში ვერტიკალური შტრიხის სახით;
ძველი ქართული ასომთავრული 6 „დონ“ უნდა წარმოადგენდეს

ბერძნული #ტ 0660. ნიშნის გრაფიკულ მოდიფიკაციას ასოს ტანზე,

რომელიც ჩვეულებრივ წრეხაზს წარმოადგენს ზედ გარდიგარდმო

პორიზონტალური ხაზის დამატებით:
ქართული ასომთავრული „ენ“ წარმოადგენს ბერძნული L, « LL2-6V
გრაფემის მოდიფიკაციას ორი ქვედა ჰორიზონტალური ხაზის მოცილე-
ბით და ქართულ ასოში დამატებით ვერტიკალური შტრიხის ––სისტე-
მაში გრაფიკულად ფუნქციონალური ღირებულების მქონე დანამატის-–-
მიწერით. ქართულ ასოს პირი მარცხნივ აქვს მიქცეული, ისე რო-
გორც ეს არქაულ ბერძნულ სისტემაშია სავარაუდებელი: 3.
ქართული ასომთავრული % „ვინ ავლენს უტყუარ გრაფიკულ
კავშირს არქაულ ბერძნულ # ძ!წძი!0 ნიშანთან, რომელიც მარცხ-
ნივ მიმართული (ან ბ უსტროფედონ) წერისდა შესაბამისად არქაულ
ბერძნულ სისტემაში მარცხნივაც «უნდა ყოფილიყო მიქცეული: 14. ეს
ასო წარმოადგენს გრაფიკულ პროტოტიპს ქართული ჩ ნიშნისას, რო-
მელიც იწარმოვა შუა გასწვრივი ხაზის ბუნის მარჯენივ გატანით და
ჰორიზონტალური ხაზებს ბოლოებში ვერტიკალური შტრიხების--
8 შემთხვევაში უკვე გრაფიკულად უფუნქციო ელემენტების--მიწე-
ით;
ქართული ასომთავრული ხ „ზენ“ წარმოადგენს შესაბამისი ბერ-
ძნული 2 გრაფიკული პროტოტიპისაგან მეტად დაშორებულ ნიშანს,
რომელიც, ამდენად, ეერ ჩაითვლება ბერძნული ასოს გრაფიკული გარ–
დაქმნის შედეგად. ეს უნდა იკოს მთლიანად ხელოვნურად შექმნილი
გრაფიკული ნიშანი, რომელიც ზედა ჰორიზონტალურ ხაზთან ვერტი-
კალური შტრიხის უქონლობით 'ხ „ლას“ ნიშანს უპირისპირდება. ეს
"უკანასკნელიც არ ავლენს აშკარა გრაფიკულ კავშირს ბერძნული (ან
რომელიმე სხვა სისტემის), სათანადო გრაფიკულ ერთეულებთან და
მთლიანად ორიგინალურ ნიადაგზე შეთხზულ გრაფიკულ ნიშანს უნდა
წარმოადგენდეს. ამ ორი ნიშნის ერთმანეთისაგან მინიმალური გრაფი-
კული განსხვავებულობა და ამავე დროს მათი შესაძლებელ გრაფიკულ
174 ანაანური წერა

პროტოტიპთაგან დაშორება მოწმობს ორივე ამ ნიშნის ორიგინალურ

ნიადაგზე შეთხზვას ერთმანეთის გრაფიკული დაპირისპირებით ვერტი-
კალური შტრიხის საშუალებით;
ქართული ასომთავრული L „ჰე“ ნიშანი წარმოადგენს ბერძნული
IL ნიშნის გრაფიკულ მოდიფიკაციას მარჯვენა პარალელური ასწვრივი
ხაზის ჩამოცილებით”.
ეგევე გრაფიკული ხერხი პროტოტიპული ნიშნის მოდიფიკაციისა გა–
მოყენებული უნდა ყოფილიყო ქართული ასომთავრული C „თან“ ნიშ-

ნის შექმნისას არქაული ბერძნული თ აიLთ ნიშნის საფუძველზე. ბერ-

ძნული ასოს მარჯვენა ნახევრის ჩამოცილებითა და ჰორიზონტალური

შტრიხის ასწვრივ ხაზს გარეთ გატანით (შდრ. ანალოგიური გრაფიკული
პროცედურა " ნიშნის შექმნისას) მიღებულ იქნა ასომთავრული C „თან“
ნიშანი. აღსანიშნავია, რომ ასწერივ ხაზს ამგვარად შუაში მარჯვნიდან
მიწერილი ჰორიზონტალური შტრიხი ქართულ გრაფიკულ სისტემაში
უფუნქციო ელემენტად იქცა. ამ ხაზის ბოლო უფრო გვიანდელ ნიმუ-
შებში ქეევით იხრება და გრძელდება; თვით ხაზი ასწვრივი ხაზის ზე-
ვით მიიწევს (შდრ. ჯავახიშვილი 1949: 209);
ასომთავრული I „ინ“ პროტოტიპულ ბერძნულ 1 ?თდ10X ნიშანთან უტ–
ყუარ გრაფიკულ კავშირს ავლენს. გრაფიკული მოდიფიკაცია ქართულ
სისტემაში გამოიხატა მხოლოდ ასწვრივი ხაზის თავში მარცხნივ ჰორი-
ზონტალური შტრიხის მიწერაში;
ქართული ასომთავრული ხ „კან“ ხასიათდება კვანძის მსგავსი მო–
ყვანილობით, რომლის ერთი ტოტი ასწვრივ, მეორე კი, უფრო მოკ-
ლე, დასწვრივ არის ჩამოყვანილი (ჯავახიშვილი 1949:210). . ქართუ–
ლი ასო, შესაძლებელია, ბერძნული M#M X2«XMთ ნიშნის გრაფიკულ მო–-
დიფიკაციას წარმოადგენს;
ქართული ასომთავრული 8- „მან“ და ჩ „ნარ“ თავიანთი მოხაზუ-
ლობით მეტად დაცილებულია სათანადო ბერძნულ გრაფემებს და
მთლიანად ხელოვნურად შექმნილი გრაფიკული ნიშნები ჩანს. საინტერე-
სოა აღინიშნოს, რომ 9. „მან“ და ჩ „ნარ“ ნიშნები გრაფიკულად მინიმა–
ლურად უპირისპირდებიან ქართული ანბანის დამატებით ნაწილში მოთავ–
სებულ „სპეციფიკურ“ ქართულ თანხმოვანთა გამომხატველ თ „ძილ“ და
ხ „ჩინ“ გრაფემებს, რომელთაც, პირველთაგან განსხვავებით, არ ახა–

#2 ახალი ასოს შექმნის ამგვარი გრაფიკული ხერხი ნიშნის განახევრებით ბერძ-

ნულშიც დასტურდება, სადღაც ფშვინვის აღმნიშვნელი L ნიშანი გვიანბერძნულ კლა–
სიკურ დამწერლობაში ძველი M ნიშნისაგან იყო მიღებული.
ძველი ქართული დამწერლობა 175

სიათებთ ასოს ბუნის თავში "შესაბამისად მარცხნივ და მარჯვნივ დარ–

თული ჰორიზონტალური ხაზი.
მაშასადამე, ქართული ანბანის „ძირითად“, ბერძნულისადმი შესა-
ბამის ნაწილში ნიშანთა სათანადო ბერძნული გრაფიკული პროტოტი-
პებისადმი სრული შეუსაბამობა და გრაფიკული დამოუკიდებლობა შეი-
ნიშნება იმ შემთხვევაში, როდესაც ნიშანი გრაფიკულად მინიმალურად
უპირისპირდება ანბანის „დამატებით“: ნაწილზი წარმოდგენილ „სპეცი-
ფიკური“ ქართული თანხმოვნის გამომხატველ სიმბოლოს.
როგორც ჩანს, ამ რიგის გრათემები ქართულ ანბანში შეიქმნა არა
ბერძნული გრაფიკული პროტოტიპების გამოყენებით და მათ საფუძ-
ველზე, არამედ მთლიანად ორიგინალურ ნიადაგზე ანბანის „ძირითადი“
და „დამატებითი“ ნაწილების გრაფემათა ერთმანეთთან შეპირისპირებით.
საგულისხმოა ამ თვალსაზრისით აგრეთვე ქართული ანბანის „ძი-
რითად“ ნაწილში მოთავსებულ ს „სან“ და C „ტარ“ ნიშანთა მოხაზუ-
ლობა, რომლებიც გრაფიკულად მნიშვნელოვნადაა დაცილებული, შეი-
-ძლება ითქვას, არაფერი აქვთ საერთო ბერძნული სისტემის (და არც
რომელიმე სემიტური სისტემის) სათანადო ნიშნებთან. ეს ნიშნები გრა–-
ფიკულად მინიმალურად უპირისპირდება ანბანის „დანართ“ ნაწილში
წარმოდგენილ "ს „ჰაე“ და ხ „ხან“ ნიშნებს. ეს ნიშნებიც სავარაუდოა
შეთხზულიყო ერთიმეორის შესაბამისად ბერძნული გრაფიკული პრო-
ტოტიპის გათვალისწინების გარეშე;
ქართული ასომთავრული ა „იე“ ნიშანი, რომელიც ქართულ ან-
ბანთრიგში ზის ბერძნული = §(L ნიშნის ნაცვლად, გრაფიკულადაც ამ
უკანასკნელისაგან მთლიანად განსხვავებული ნიშანია და ბერძნულისა-
გან დამოუკიდებელ ნიადაგზე უნდა იყოს შექმნილი. საოცარ დამთხვე-
ვას ავლენს ეს ნიშანი, როგორც ფონეტიკური მნიშვნელობით, ისე თა–-

ვისი ადგილით ანბანთრიგმი და მოხაზულობით, გოთურ C) / ნიშან-

თან, რომელიც აქ ლათინური დამწერლობიდან წარმომდგარად არის
მიჩნეული (იხ. ქვემოთ);
ასომთავრული C. „ონ“ მოდიფიცირებულია ბერძნულ პროტოტიპ-
თან შედარებით წრეხაზის მარჯვნივ მოკლე კუდის დართვით, რომელ–-
საც გრაფიკული განმასხვავებელი ფუნქცია არ გააჩნია;
ქართული ასომთავრული ს „პარ“ ნიშანი, რომლის უძველესი
ფორმა ხასიათდება მარჯვენა ტოტის სიმოკლით მარცხენასთან შედარე-
ბით: LI) (ჯავახიშვილი 1949: 215), უნდა წარმოადგენდეს არქაული ბერ–
176 ანბანური წერა

ძნული ი ჯL ნიშნის გრაფი კულ მოდიფი კაციას, განხორციელებულს ასოს

გადმობრუნებით და ამგვარად მიღებული ს რკალის მარცხენა მაღალ

ტოტზე ზემოთ მარცხნივ ჰორიზონტალური ხაზის მიწერით;

ქართული ასომთავრული LV) „ჟან“ ემყარება ბერძნულ C X6XX9თC

ნიშანს, გართულებულს ნახევარწრეხაზის ზემოთ მარცხნივ მიმატებული
შტრიხით;
ქართული ასომთავრული თ „რაე“, რომლის არქაული ფორმა ხასიათ-
დება მარჯვენა ნახევარწრეხაზის ასწვრივ ხაზზე მაღალი მდებარეობით:
, ემყარება, როგორც ჩანს, ბერძნულ XI (ტრ ნიშანს, მოდიფიცირე-
ბულს ასოს ბუნის ქვედა ნაწილის წაგრძელებით და მარცხნივ რკალი-
სებრი მოხრით. „რაე“ ასოს გრაფიკული განვითარება ქართულ ასო-
მთავრულ დამწერლობაში გამოიხატა ასწვრივი ხაზის მარჯვნივ მოთავ-
სებული რკალის («6§50. ნახევარწრეხაზის) ქვემოთ ჩამოწევაში ბუნის
შუა წერტილის სიმაღლეზე (ჯავახიშვილი 1949 : 216);
ქართული ასომთავრული % „ტიე“ არქაული ბერძნული V ზ #IX6V
ნიშნის გრაფიკულ მოდიფიკაციას უნდა წარმოადგენდეს ძირითადი
ასწვრივი ხაზის დაგრძელების გზით და მის მარცხნივ შუა წერტილში
ან ოდნავ ზემოთ ნახევარწრეხაზის მიერთებით;
ამ ასოს მომდევნო დ „ფარ“ და + „ქან“ ნიშნები ემყარება სათა-
ნადო ბერძნულ გრაფიკულ პროტოტიპებს, წარმოდგენილს CV დ და X
ჯსს ასოთა სახით.
ამგვარად, ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლობის ბერძნუ–
ლის შესაბამისი ნაწილის ასო-ნიშანთა გრაფიკული შედარება ბერძნულ
ნიშნებთან ავლენს ამ უკანასკნელთა გრაფიკულ საყრდენად გამოყენე–
ბას სათანადო ქართულ ასო-ნიშანთა მოხაზულობისათვის. ამასთანავე,
მიუხედავად ქართული წერის მარჯენივ მიმართულებისა, ქართულ ნი–
შანთა გრაფიკულ პროტოტიპებად გამოყენებულია მარცხნივ მიქცეუ-
ლი ბერძნული ნიშნები, რომლებიც დამახასიათებელი უნდა ყოფილიყო
არქაული ბერძნული წერითი სისტემისათვის მარჯვნიდან მარცხნივ წე-
რის დროს (სემიტური სისტემის შესაბამისად) ან ბუსტროფედონ-
წერის პირობებში". ·

?2 განსხვავებას ამ მხრივ ქმნის ქართული ასომთავრული თა) „რაე“ ნიშნისათვის

გრაფიკულ პროტოტიპად ბერძნული სისტემის ნ ნიშნის გამოყენება, რომელსაც პირი
მარჯვნივ აქვს მიქცეული. ქართულისათვის საყრდენ გრაფიკულ პროტოტიპებად სხვა-
დასხვა მიმართულებით მიქცეული ბერძნული ნიშნების გამოყენება იმაზე უნდა მიუთი-
ძველი ქართული დამწერლობა 177

მაშასადამე, ძველი ქართული მრგლოვანი დამწერლობა წარმოა-

დგენს ბერძნული წერითი სისტემი ერთგვარ „არქაიზებულ“ ვარი-
ანტს, რომელიც მიღებულია ასო-ნიშანთა გარ კვეული სტილიზაციითა
და მოდიფიკაციით. „არქაიზაცია“ აქ ვლინდება ძირითადად კლასიკუ-
რი ბერძნული სისტემის ასო-ნიშანთა პირმარცხნივ შებრუნებაში".
განსხვავებით ძველი ქართული ანბანის „ძირითადი“, ბერძნული-
სადმი შესაბამისი ნაწილისაგან, „დანართი“ ნაწილის ნიშანთა გრაფიკა
უკვე არ ავლენს სისტემურ კავშირს რომელიმე კონკრეტულ დამწერ-
ლობასთან. ამ ნიშანთა უმრავლესობა წარმოადგენს, როგორც ჩანს,
ძირითადად ცალკეული გრაფიკული პროტოტიპის მიხედვით შეთხზულ
გრაფიკულ ვარიანტებს ან საკუთრივ ქართულ ნიადაგზე აკროფონული
პრინციპის მიხედვით შექმნილ გრაფიკულ ნიშნებს.
აქვე დასაშვებია შესაძლებლობა, ქართული დამწერლობის „დანარ-
თი“ ნაწილის ნიშანთა შექმნისას გამოყენებული და გათვალისწინებუ–-
ლი ყოფილიყო სხვა წერილობითი სისტემები რომლებშიც გრაფიკუ-
ლად გამოხატულია ზოგი სპეციფიკური ქართული ბგერის ფონეტიკუ-
რად მსგავსი ბგერითი ერთეულები.
ამ თვალხაზრისით პირველ რიგში ყურადღებას იქცევს ქართული
ანბანის „დანართ“ ნაწილში |(ყ) 0? და |წ) C? ბგერათა გამომხატველი CI
„ყარ“ და წ „წილ“ ნიშნები, რომელთა გრაფიკულ პროტოტიპად ქარ-
თული დამწერლობის "შემქმნელს სავარაუდოა რომელიმე სემიტური
წერითი სისტემის, შესაძლებელია არამეულის, ა” ი0ი და L §0ძწ
იშნები აეღო.
სემიტური ემფატიკური (0) და (§1) ბგერები აკუსტიკურად იმდენად
ახლოსაა ქართულ პოსტველარულ (|0?|) ხმულსა და IC7|) აფრიკატთან,
რომ ამ ბგერათა შემცველი სემიტური სიტყვები გადმოიცემა ქართულ–
ში შესაბამისად (წყ) და |წს ბგერათა საშუალებით (იხ. ზემოთ, გვ.
15359).
ასეთ ვითარებაში სავსებით შესაძლებელია ვივარაუდოთ, რომ ამ
ბგერათა გრაფიკული აღნიშვნისათვის ქართულში გამოეყენებინათ სა-
თებდეს, რომ ბერძნული ნიშნების უაღრესად არქაული, მარცხნივ მიქცეული ფორმები
ხელოვნურად შერჩეული გრაფიკული ნიშნებია შესაბამისი ქართული ასოების გრაფი-
კული გაფორმებისათვის დამწერლობის შექმნის პროცესში.
"2 ამ ტიპის არქაიზაცია ნიმუშად აღებული ბერძნული დამწერლობისა ქართულში
შესაძლებელია ნაკარნახევი ყოფილიყო თვით ლოკალური, საქართველოში გავრცელე-
ბული ბერძნული წერითი სისტემის თავისებურებებით. ამასთან დაკავშირებით საინტე–
-რესოა აღინიშნოს, რომ ვ ა ნ ში აღმოჩენილი ბერძნული წარწერა გვიჩვენებს სიტყვის
დაწერილობას მარჯვნიდან მარცხნივ, ე. ი. მარცხნივ მიქცეული ასო-ნიშნებით (შღრ.
ყაუხჩიმვილი 1967).
12. თ. გამყრელიძე
178 ანბანური წერა

თანადო სემიტური ბგერების გამომხატეელი ნიშნები 060 და §0ძმ. ეს

მეტად სავარაუდებელია სემიტური (არამეული) გწექვა ნიშნის მიმართ,
რომელიც მოხაზულობით ახლოსაა ქართულ CI „ყარ“ ნიშანთან (თუმ–
ცა ქართულ ნიშანს პირი მარცხნივ აქვს მიქცეული).
ასეთი დაშვებით გასაგები გახდებოდა აგრეთვე, თუ რატომ ავლენს
ქართულ ასომთავრულ დამწერლობაში გრაფიკულ სიახლოვეს 1%I „ჟან“
და CI „ყარ“ ასოები, რომელთა შორის გრაფიკულ სხვაობას მხოლოდ
„ჟან“ ნიშნის მარცხენა ირიბი შტრიხი ქმნის: ქართული ასომთავრული
LI „ჟან“, რომლის გრაფიკული საყრდენია ბერძნული I X60ხ-თ, და
ქართული ასომთავრული CI „ყარ“ საბოლოო ანგარიშით ერთსა და იმა–
ვე გრაფიკულ პროტოტიპზე
-–– სემიტურ დწექეი ასოზე დაიყვანება.
ქართული ასომთავრული წ „წილ“ ნიშნის გრაფიკულ პროტოტი–-
პადაც შესაძლებელია სემიტური (არამეული) §იძნ ვივარაუდოთ,
კერძოდ, ამ ასოს ის ფორმა, რომელიც მან მიიღო გვიანარამეულში ას–
წვრივი ხაზისადმი მარჯვნივ მიერთებული ტეხილი ხაზის მომრგვალების
შედეგად: (2 (შდრ. ჯავახიშვილი 1949 : 227)".
ამ „სპეციფიკურ“ ქართულ ბგერათა გამომხატველი ნიშნების სა–
ვარაუდო სემიტური გრაფიკული პროტოტიპები ასახავს იმ გავლენებს,
რაც სემიტურ სისტემა, შეეძლო მოეხდინა ძველი ქართული ანბანის
შექმნისას.
ძეელი ქართული ანბანის დანარჩენი ნიშნები ამ ნაწილში შეიქმნა
უკვე, როგორც ჩანს, სისტემის სხვა ნიშნების გრაფიკული მოდიფიკა–
ციის შედეგად ან საკუთრივ ქართულ ნიადაგზე აკროფონული პრინცი–
პის მიხედვით:
C „ყარ“ ნიშნის გრაფიკული მოდიფიკაციით მიღებულ იქნა, რო–
გორც ჩანს, ყ „შინ“ ნიშანი, რომელიც ხასიათდება ასწვრივი ხაზის ქვე–
მოთ მარცხნივ მომრგვალებით; ამასთანავე დასტურდება ამ ასოს მოხაზუ–

ლობა მ, ძალზე მოკაუჭებული ბოლოკიდურით, რომელიც მარცხნიდან

ბუნს უერთდება;
ქართული ასომთავრული ჩ „ჩინ“ ნიშანი გვევლინება ძირითად ნა–
წილში წარმოდგენილი ჩ „ნარ“ ნიშნის გრაფიკულ ვარიანტად;

#2 საინტერესოა აღინიშნოL, რომ §#ძ6 ასოს არმაზული არამეული /' ფორმა

არსებითად ემთხვევა „წილ“ ასოს მოხაზულობას ქართულ· ნუსხა-ხუცურ დამწერლო–
ბაში 7. , რაც შესაძლებელია დამატებით არგუმენტად გამოდგეს ძველი ქართული
ანბანის „წილ“ ნიშნის კავშირისა სემიტურ §2ძ6 ნიშანთან (მდრ. /(იი6ი16/!! 1949:64).
ასომთავრულ „წილ“ ნიშანთან დაკავშირებული განსაკუთრებული გრაფიკული მახა–
სიათებლის თაობაზე შდრ. აგრეთვე კანდელაკი 1985.
ძველი ქართული დამწერლობა 179

ეგევე შეეხება თ „ძილ“ და L „ხან“ ნიშნებს, რომლებიც შესაბამი–

სად 8 „მან+ და C „ტარ“ ნიშნების გრაფიკული ვარიანტებია.
უფრო რთულია ძველი ქართული ასომთავრული ჩის „ღან“, C
„ცან“ და 8 „ჭარ“ ნიშნების წარმომავლობის გარკვევა, რამდენადაც
ისინი გრაფიკული თვალსაზრისით სისტემაში იზოლირებულ გრაფემებს
წარმოადგენენ და ვერ განიხილებიან როგორც რომელიმე სხვა ნიშნის
გრაფიკული ვარიანტები.
არ არის გამორიცხული შესაძლებლობა ჩ „ღან“ სიმბოლოს გრა–
ფიკულ პროტოტიპად ბერძნული ანბანის უკანასკნელი §) დ (6ჯთ ნიშა-
ნი ვცნოთ, რომელიც თავისებურაღ, ფონეტიკური მნიშვნელობის შენა–
ცვლებით, აისახ ქართულ დამწერლობაში, ხოლო ასომთავრული C
„ცან“ ნიშნისათვის (ფონეტიკური მნიშვნელობა I/51) გრაფიკულ პრო–
ტოტიპად ლათინური C გრაფემა ვივარაუდოთ, რომელიც თანადროულ
ლათინურ წერით სისტემაში |/7) თანხმოვანთან ერთად ამ უკანასკ-
ნელის ასიბილაციით L/5) აფრიკატსაც გამოზატავდა (შდრ. /7V/0სი
1952 : 47).
ქართული ასომთავრული დამწერლობის ს)ვ „ჭარ“ ნიშანი თავისი
მოხაზულობით და სახელწოდებით შესაძლებელს ხდის ვივარაუდოთ
ანბანის შემქმნელის მიერ ხარის (ძვ. ქართ. ჭარი) გამოსახულების
გრაფიკულ სიმბოლოდ მიღება, რომელსაც მიეწერა აკროფონული პრინ-
ციპის მიხედვით /ვ/ თანხმოვნის ფონეტიკური მნიშვნელობა (ნიშნით
გამოსახული საგნის სახელწოდების თავკიდური ბგერის შესაბამისად).
შდრ. /თ»ძი864Vძვი 1957: 202-–– 203.
ეგევე აკროფონული პრინციპი დაედო, საფიქრებელია, საფუძვლად
ქართული ასომთავრული დამწერლობის X „ჯან“ ნიშანს, რომელიც
ჯვრის მოხაზულობით ხასიათდება (ზემოდან დართული დამატებით;
პორიზონტალური ხაზის გამოკლებით) და რომელმაც ამდენად /ჯ/ თან-
ხმოვნის მნიშვნელობა მიიღო (ჯავახიშვილი 1I949:231; "შდრ. პატარიძე
I972, 2 : 170):
ქართული ასომთავრული ანბანის ბოლო სიმბოლო "ს „ჰაე“ (რი
ცხვითი მნიშვნელობა „9.000“), როგორც ჩანს, ძეელი მოხაზულობისL
(მოკლე მარჯვენა ტოტის მქონე) V „პარ“ ნიშნის გრაფიკული ვარიან-
ტია. ეგევე „ჰაე“ ნიშანი შეიძლება აგრეთვე ს „სან“ ნიშნის გრაფიკულ
ვარიანტად ვცნოთ.
ამგვარად, ქართული ასომთავრული ანბანის გრაფიკულ სიმბოლო–
თა შედარებითი ანალიზი ავლენს მათ მსგავსებას არქაულ ბერძნულ
180 ანბანური წერა

ნიშნებთან, რაც გვავარაუდებინებს ქართული ნიშნების შექმნისას ძირი–-

თადად ბერძნული გრაფი კული ნიმუშების გამოყენებას.
ამავე ქართული გრაფიკული სიმბოლოების მსგავსება ”შესაძლებე-
ლია ჩვენ სხვა სისტემებთანაც დაგვენახა (როგორიცაა, მაგალითად,
ფინიკიური, არამეული და სხვ.) და ძველი ქართული ასო-
ნიშნები შესაბამისად ამ სისტემათა სიმბოლოებთან შეგვედარებინა ქარ-
თულ სიმბოლოთა წარმომავლობის გარკვევის მიზნით. მაგრამ ყველა
ამ სისტემასთან შედარებით უპირატესობა ამ თვალსაზრისით სწორედ
ბერძნულს „უნდა მიენიჭოს, სწორედ ბერძნულ გრაფიკას უნდა შეუ-
პირისპირდეს ძველი ქართული დამწერლობა.
ასო-ნიშანთა გარეგნულ მსგავსებას სხვა სისტემის სიმბოლოებთან
მხოლოდ მაშინ აქვს გარკვეული ღირებულება და მნიშვნელობა, თუ
მოცემული დამწერლობის ამ სისტემიდან მომდინარეობა სხვა, უფრო
არსებითი მონაცემების საფუძველზე ივარაუდება.
ძველი ქართული დამწერლობის ასო-ნიშანთა შესაძლებელ გრაფი–
კულ პროტოტიპად ძირითადად ბერძნულ სიმბოლოთა დაშვება იმ
დასკვნას ემყარება, რომ ქართული წერითი სისტემა არსებითად ემთხ-
ვევა სწორედ ბე რ ძნ ულ სისტემას (და არა სემი ტ ურს ან რომელიმე
სხვა სისტემას) მთელი რიგი შინაგანი სტრუქტურული მახასიათებლე-
ბის მიხედვით, და ამდენად უფრო სავარაუდოა ძველი ქართული დამ–-
წერლობის ნიშნებისათვის ბერძნული გრაფიკული პროტო-
ტიპი, ვიდრე რომელიმე სხვა (მით უმეტეს, რომ ძველი ქართული ანბანი
ამ ნაწილში ავლენს გარკვეულ გრაფიკულ მსგავსებასაც ბერძნულთან).
მაშასადამე, გრაფიკული მსგავსება წერით სისტემებს შორის ის–-
ტორიულ ურთიერთობათა დადგენისს თვალსაზრისით მეორეული
მონაცემია, დამყარებული სისტემათა გარეგან მახასიათებლებზე; და
არა ძირითადი მონაცემი რომლის მიხედვითაც შესაძლებელია და-
ვასკვნათ ამა თუ იმ დამწერლობის წარმომავლობის შესახებ.
მხოლოდ ნიშანთა მოხაზულობის გათვალისწინებით ძველ ქარ-
თულ დამწერლობას მრავალი სხვა წყარო აღმოაჩნ დებოდა, და სწო-
რედ ამიტომაა, რომ ქართულ დამწერლობას ამ თვალსაზრისით სულ
სხვადასხვა სისტემებს უკავშირებდნენ (ბერძნ ულს, ფინიკიურს,
არამეულს, ფალაურსა და სხვ.).
ძველი ქართული დღამწერლობა 181

10. ქართული სსომთკვრული პანბსანი როგორს

ბერძნული დკმ”Vერლობის გრაფიკული
სტილისკციის შედეგად შექმნილი ჰსკლი
უროვნული დამწერლობა
„და ესე ენაი,
შემკული და კურთხეული სახელითა უფლისაითა...“
· «ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი»

ოგორ უნდა აიხსნას ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლო-

ბის ასო-ნიშანთა შედარებითი ანალიზით გამოვლენილი გრაფიკუ-
ლი სხვაობა სათანადო ბერძნულ ნიშანთა მოხაზულობასთან? არის თუ
არა ეს გრაფიკული სხვაობა შედეგი ბერძნული წერითი სისტემისაგან
წარმომდგარი ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლობის ბუნებ-
რივი განვითარებისა და გრაფიკული ევოლუციის, რომლის პროცესში
იგი უნდა დაშორებოდა პროტოტიპული ბერძნული დამწერლობის ნი–
შანთა მოხაზულობას?
ამ ვარაუდის დაშვებით ძველი ქართული ასომთავრული დამწერ-
ლობის შექმნა ბერძნული . ანბანის მიხედვით უნდა გადაგვეტანა იმ
ეპოქაში, როდესაც არქაული ბერძნული წერითი სისტემა იყო გავრ-
ცელებული მარცხნივ მიმრთული წერით და შესაბამისად მარცხნივ
მიქცეული ასო-ნიშნებით; ფონეტიკური მნიშვნელობის მქონე |VI) ბგე–
რის გამომხატველი » ძ!90MIIIთC ნიშნით და მთელი რიგი სხვა არქა–-
ული გრაფიკული და ფონეტიკური თავისებურებებით, რომლებიც ბერ–
ძნულ წერით სისტემას ძველი წელთაღრიცხვის VIII--VII საუკუნეებში
ახასიათებდა (იხ. ზემოთ, გვ. 67 და შმდ.).
ამასთანავე ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლობა ავლენს
ბერძნული წერითი სისტემისაგან მომდინარე ისეთ გრაფიკულ და ფო–-
ნეტიკურ თავისებურებებს, რომლებიც ბერძნულ სისტემაში შედარებით
უფრო გვიან პერიოდში წარმოიქმნა, როდესაც უკვე მარჯვნივ მიმარ–
თული წერა იყო გავრცელებული, X 8 ს.ა ნიშნით პალატალური
IV) ხმოვანი გამოიხატა, ხოლო თავდაპირველად (ისს) დიფთონგის გა–-
მომხატველი 0X ნიშანთა კომბინაციის საშუალებით IV) ხმოვანი აღი-
ნიშნა; სემიტური ს §0ძ6 ნიშნისაგან მომდინარე სიმბოლო ანბანიდან
ამოვარდა და ბერძნულისათვის დამახასიათებელი ბგერების გამომხატ–
ველი დამატებითი ნიშნები გაჩნდა და სხვ. (იხ. ზემოთ, გვ. 73 და შმდ.).
ქართული ასომთავრული დამწერლობის ძველი წელთაღრიცხვის
VII-VI სს. გავრცელებული არქაული ბერძნული წერითი სისტემისაგან
წარმომავლობის მიღების შემთხვევაში (რაც თავისთავად უკვე ქართუ–-
182 ანბანური ფერა

ლი დამწერლობისათვის მეტად ადრეული ქრონოლოგიით შეპირობე-

ბულ კულტურულ-ისტორიული ხასიათის სირთულეებს ბადებს)? უნდა
დაგვეშვა, რომ ქართულ დამწერლობაში აისახა ყველა ის ძირითადი
ცვლილება და გარდაქმნა, რომლებიც ბერძნულმა წერითმა სისტემამ
შემდგომ განიცადა, რაც, რასაკვირველია, ძნელი საფიქრებელია.
მაშასადამე, უნდა დავუშვათ, რომ ქართული ანბანის შექმნისას
წერით ნიმუშად აღებული იყო ძველი ბერძნული ანბანი იმ გრაფი-
კული და ფონეტიკური ცვლილებების გათვალისწინებით,
რომლებიც ბერძნულ წერილობით სისტემაში მომდევნო პერიოდში
წარმოიქმნა”"?.
ყოველივე ეს გვავარაუდებინებსს ძველი ქართული ასომთავრული
დამწერლობის ხელოვნურად შექმნას ნიმუშად აღებული ბერძნული
გრაფიკული სისტემის გარდაქმნისა და სტილიზაციის "შედეგად.
ძველი ქართული ასომთავრული ანბანის შემქმნელი წერით ნიმუ-
შად, გრაფიკულ პროტოტიპად და მოდელად იღებს მის თანადროულ
მონუმენტურ ბერძნულ წერით სისტემას და ახდენს მის სტილიზებულ
„არქაიზაციას“, რაც გამოიხატა ძირითადად სათანადო ბერძნულ გრაფი-
კულ სიმბოლოთა პირმარცხნივ შებრუნებაში.

"2 ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლობის უძველესი ნიმუ'შმები თარიღდება

ახალი წელთაღრიცხეის მე-5 საუკუნის პირველი ნახევრით. 433 წლით თარიღდება,
გ- წერეთლის მიხედვით, ორი ქართული წარწერა პალესტინიდან (წერეთელი
1960), რომლებიც, ამდენად, მთელი ნახევარი საუკუნით შინ უსწრებენ 478-- 493
წლებით დათარიღებულ ბოლნისის სიონის წარწერას (იბ. ამ საკითხთან დაკავშირებით
ახლა მაჭავარიანი ე. 1985), ეს უკანასკნელი მრავალი მკვლევრის მიერ ამჟა-
მადაც უძველეს ჩვენამდე მოღწეულ ქართულ წარწერად ითვლება (შდრ. შოშია-
შვილი 1980:73 და შმდ.).
მიუღებელია თვალსაზრისა იმის შესახებს თითქოს არმაზის საპიტიახშო ნეკრო-
პოლში აღმოჩენილ ვერცხლის ლანგარზე 70 -- 96 წლებისა ამოკვეთილია ქართული
ასომთავრული დამწერლობით შესრულებული ბერცუმ პიტიასშის ინიციალები:
ბ. პ. ქ. ან ბ. ქ. (ი. ინგოროყვა 1941). ასეთ შემთხვევაში ეს იქნებოდა ყეელაზე
ადრინდელი ნიმუში ქართული ასომთავრული ნიმუშების ხმარებისა. სამწუხაროდ,
ლანგრის ფსკერზე ამოკვეთ”ლი ეს ნიშნები ვერ ჩაითვლება ქართული ასომთაევ-
რული დამწერლობის სიმბოლოებად. ეგევე შეეხება მეფს მიჰრდატ
ფარსმანის ძის დროინდელ სტელაზე წარმოდგენილ ვენზელს, რომელიც პ. ი ნ-
გოროყვას აგრეთვე ქართული დამწერლობით მესრულებულად მიაჩნია.
#”2 საინტერესოა აღინიშნოს, რომ ზოგი ქართული ასომთავრული ნიშანი თავისი
მოხაზულობით იმდენად არქაულ ხასიათს ამჟღავნებს, რღმ ემსგავსება გრაფიკულად
(ასოს პირის მარცხნივ მიქცევით) არქაული ბერძნული ანბანისაგან მომდინარე იტალი-
კურ დამწერლობათა სათანადო ნიშნებს (იხ. ზემოთ, ტაბულა 13; გვ. 93). მაგრამ ამას-
თანავე ქართული წერითი სისტემა ავლენს შედარებით გვიანი პერიოდის ბერძნული-
საგან მომდინარე ისეთ გრაფიკულ-ფონეტიკურ თავისებურებებს, რომლებიც უცხოა
იტალიკური ბამწერლობებისათვის.
ძველი ქართული დამწერლობა 183

ამასთანავე იგი შეგნებულად ცვლის შესაბამის ბერძნულ

გრაფიკულ სიმბოლოთა მოხაზულობას სხვადასხვა გრაფიკული ხერხის
გამოყენებით: ასოს ძირითადი ხაზისათვის დამატებითი ხაზების მიმა-
ტებით ან გამოკლებით, რითაც გარკვეული გრაფიკული პროტოტიპის
საფუძველზე შექმნილი ნიშანი ამ უკანასკნელს სცილდება და ორი-
გინალურ გრაფიკულ იერს იძენს.
მაგრამ ამისდა მიუხედავად, პროტოტიპულ ბერძნულ დამწერლობას-
თან გრაფიკული კავშირი ქართული ასომთავრული დამწერლობის მ ო–
მონუმენტურობასა და მი“ მრგლოვან დუქტუსში გამოი-
ხატა, რაც თანადროული ბერძნული უნციალური დამწერლობის ძი-
რითადი გრაფიკული მახასიათებლის ამსახველია.
ამასთან დაკავშირებით ბუნებრივად იბადება კითხვა რატომ არ
იქნა აღებული ძველი ქართული ასომთავრული ანბანის შემქმნელის
მიერ ნიმუშად ბერქნული წერილობითი სისტემა იმ გრაფიკული სახით,
რა სახითაც იგი ქართული ანბანის შექმნისას არსებობდა? რატომ არ
იქნა გამოყენებული ახლად შექმნილ ანბანში სათანადო ბერძნულ ნი-
შანთა მოხაზულობა, როგორც ეს, მაგალითად, კოპტური ან გოთ-
ური ანბანების შექძნისს მოხდა, როგორც ეს ბერძნულისა ან
სემიტურისაგან წარმომდგარ სხვა დამწერლობათა შემთხვევაშიც
გვაქვს?
ამ მოვლენის ერთ-ერთი შესაძლებელი ახსნა იქნებოდა დაშვება
იმისა რომ ასომთავრული დამწერლობის შემქმნელი ცდილობს ამ
გზით დაფაროს ახლად შექმნილი ქართული ანბანის დამოკიდებულება
და კავშირი მისი დროის ბერძნულ წერით სისტემასთან. იგი ამ მიზ-
ნით ახდენს ბერძნულ გრაფიკულ სიმბოლოთა ისეთ მოდიფიკაციას
ქართულში, რომ სათანადო ბერძნულ და ქართულ ასო-ნიშნებს შორის
იკარგება ყოველგვარი ფორმალურ-გრაფიკული კავშირი, რომლის გა-
მოვლენა მხოლოდ სპეციალური გრაფიკული ანალიზის საშუალებით
თუ ხერხდება. ძეელი ქართული ასომთავრული დამწერლობის ნიშნები
სათანადო ბერქნული წერითი სიმბოლოების შეგნებულ გრაფი-
კულ სტილიზაციას წარმოადგენს.
ძველი ქართული ასომთავრულე ანბანის შემდგენელი ქმნის ეროვე-
ნ უ ლ დამწეოლობას ეროვნულ ენაზე ტექსტების ჩასაწერად, ხოლო ეროვ–
ნული დამწერლობა დამოუკიდებელი უნდა იყოს, ამგვარი წარ–
მოდგენების მიხედვით, ყოველე სხვა დამწერლობისაგან, არ უნდა
იმეორებდეს რომელიმე სხვა დამწერლობის გრაფიკულ ფორმას,
ეგევე მოსაზრებები ედო საფუძვლად მესროპ -მაშთოცისეუ-
ლი სომხური დამწერლობის ბერძნული პროტოტიპისაგან სრულიად გან–
184 ანბანური წერა

სხვავებული მოხაზულობის შექმნას; ამავე მიზეზით ხდება სლავურ

„გლაგოლიცაში“ ბერძნულ მინუსკულურ ასო-ნიშანთა მოხაზულობის
სტილიზაცია და მოდიფიკაცია რაც მათ სრულიად განსხვავებულ
დუქტუსს ანიჭებს. ამ გზით ხერხდება ახლად შექმნილი დამწერლობის
ეროვნული თვითმყოფობის განმტკიცება და მისი სხვა დამწერლო–
ბათაგან დამოუკიდებლობის დემონსტრაცია.
ამ ტენდენციამ სომხური ანბანის შემქმნელი მიიყვანა ბერძნულ
ნიშანთა მოხაზულობის სრულ უკუგდებამდე და სათანადო გრაფიკული
სიმბოლოების ორიგინალურ ნიადაგზე 'შეთხზვამდე სხვადასხვა გრაფი-
კული ხერხისა და 'ნიმუშების გამოყენებით (იხ. ზემოთ, გე. 111 და შმდ.).
ქართული ანბანის შემქმნელი ანალოგიური ტენდენციის განსახორ–
ციელებლად სხვა გზას ირჩევს: იგი არ წყვეტს ყოველგვარ კავშირს
ნიმუშად აღებული დამწერლობის გამოხატულების პლანთან, პროტოტი-
პული ანბანის ნიშანთა მოხახულობასთან; იგი მხოლოდ ახდენს პროტო–
ტიაულ ნიშანთა გრაფიკულ სტილიზაციას სხვადასხვა გრაფიკუ–
ლი მეთოდების გამოყენებით. მიზანი ორივე ამ ანბანის შემდგენელთ ერთი
და იგივე აქვთ, ამ მიზნის გრაფიკული განხორციელების გზა––არსები–-
თად განსხვავებული".

#2 რამდენადაც ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლობა წარმოადგენს ორი-

გინალური შემოქმედების ნაყოფს, ჩეენი ვარაუდები კონკრეტულ ნიშანთა წარმომავ–-
ლობის, მათი შეთხზვის შესახებ სხვადასხვა გრაფიკული ზერხის გამოყენებით უაღრე-
სად პირობითი და ჰიპოთეტურია,
ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ შეუძლებელია ზუსტად დადგენა იმისა, თუ რა
გრაფიკული ასოციაციები შეიძლება გასჩენოდა ანბანის შემქმნელს ამა თუ იმ ნიშნის
შეთხზვისას. ხშირად ასეთი დასკვნები მკვლევრის სუბიექტურ შთაბეჭდილებებს უფრო
გამოხატავს, ვიდრე იმ პროცესების ობიექტურ ასახვას, რასაც ადგილი უნდა ჰქონოდა
ამა თუ იმ ანბანის შემქმნელის „შემოქმედებით ლაბორატორიაში“.
ჩვენ შეგვიძლია მხოლოდ ამა თუ იმ დამწერლობის წერილობითი ნიშნების სინ-
ქკრონულ გრაფიკულ ურთიერთმიმართებათა ერთგვარი მოდელირება (იხ. ზემოთ,
გვ. 159 და შმდ., ქართული ასომთავრული დამწერლობის სიმბოლოთა გეომეტრიული
„აგებს“ შესახებბ სწორი ხაზისა და ნახევარწრესაზის ერთმანეთთან
კომბინირების გზით), მაგრამ ეს სრულებითაც არ ნიშნავს იმ გრაფიკული პროცედურის.
აღდგენას, რომელიც განახორციელა ამ დამწერლობის შემოქმედმა ასო-ნიშნების
შეთხზვის დღა გრაფიკული გაფორმები” დროს. მით უფრო გაუმართლებელია მეთო–
დოლოგიურად ცალკეულ წერით სიმბოლოთა ამგვარი გრაფიკული ანალიზის სა–
ფუძველზე შორსმიმავალი ისტორიული დასკვნების გაკეთება მთლიან წერილობით
სისტემათა წარმომავლობისა და შექმნის შესახებ.
მეტად დამახასიათებელია ამ მხრივ კავკასიურ დამწერლობათა (ძველი სომხურის,
ძველი ქართულის, ალბანურის) ანალიზის მეთოდი, რომელსაც ს. მურავიოვი
იყენებს თავის მრავალრიცხოვან ნაწერებში (იხ. ბიბლიოგრაფია წერილში /MVყ00ძ6ხ68
1982), ავტორი თვლის ქართული ასომთავრული დამწერლობის ხმოვანთLხიმბოლოებს
ძველი ქართული დავმდერლობა 185

ამგვრი ნაციონალური ტენდენციები დამახასიათებელი

უნდა ·ყოფილიყო აღმოსავლური ქრისტიანობისათვის, რომელიც აცხა-
დებს ღვთისმსახურების თვალსაზრისით ენათა თანასწორუფლე-
ბიანობის პრინციპს და მიისწრაფვის ახა-ლი ქრისტიანული
კულტურის შექმნისაკენ ეროვნული ენისა და ეროვნული დამწერლობის
საფუძველზე (მდრ. V#იჩიხაი” 1945).?
ქრისტიანობის გამოცხადება სახელმწიფოს ოფიციალურ რელიგიად
გულისხმობდა ამავე დროს ფართო მუშაობის გაშლას ეროვნულ ენა»-
ზე საღმრთო წიგნების სათარგმნელად სპეციალურად ამ მიზნებისათვის
ახლად შექმნილი ეროვნული დამწერლობის საშუალებით.
ასე მოხდა ეს კოპტურ, გოთურ, სომხურ და სლავუო
დამწერლობათა შექმნის ”'ემთხვევაში. ეგევე უნდა ყოფილიყო ძირითადი
საფუძველი ძველი ქართული „ასომთავრული დამწერლობის“ შე–
ქმნისა რომელიც თავდაპირველად გამოყენებული უნდა ყოფილიყო
ქრისტიანული საეკლესიო წიგნების ქართულად გადმოღებისათვის და
აგრეთვე ეროვნულ ენაზე ორიგინალური ქრისტიანული წერილობითი
ძეგლების "შესაქმნელად.
ღვთის წინაშე ენათა თანასწორუფლებიანობის იდეას აღმოსავ-
ლურ-ქრისტიანული ეკლესიის დოქტრინაში, რამაც წარმოშვა თავდა-
პირველად აღმოსავლურ-ქრისტიანულ სამყაროში მთელი რიგი ახალი
დამწერლობანი და დასაბამი მისცა წერილობით ფიქსირებული ქრის–-

სათანადო ძეელი სომხური ხმოვანთნიშნებისაგან შექმნილად „გრაფიკული დერივა–

ციის“ გზიო, რაც მას საფუძველს აძლევს „გამოაცხადოს“ (02#40CVII6), თითქოს ძველი
ქართულ ასომთავრული დამწერლობა მესროპ-მაშთოცის მიერ შექმნი
ლი სომხური დამწერლობისაგან მომდინარეობს.
ძველი სომხური დამწერლობის მთელ რიგ გრაფიკულ სიმბოლოთა ანალიზის (ამ
შემთხვევაში „სპეციფიკური თანხმოენების“ გამომხატველი ნიშნებისა ანალოგიური
გრაფიკული მეთოდის მოშველიებით რ. პატარიძე, ს. მურავიოვამდე
ბევრად უფრო ადრე (იხ. ჩი/0ი/„Iძ26 1572), პირდაპირ საპირისპირო დასკვნამდე მიდის
ძეელ ქართულ და სომხურ წერილობით სისტემათა ისტორიული ურთიერთობის შესა-
ხებ: იგი თელის ძეელ სომხურ დამწერლობას ძველი ქართულისაგან
მომდინარედ. ყოველივე ეს ნათელი ილუსტრაციაა იმისა, თუ რამდენად ნების-
მიერი და სუბიექტურია დასკვნები ამა თუ იმ დამწერლობის წარმომაელო–
ბის თაობაზე, დამყარებული ამ დამწერლობათა უპირატესად გრაფიკული ანალი
ზის საფუძველზე. .
72 აღმოსავლური, ბერძნული ქრისტიანობა ამ თვალსაზრისით მკვეთრად ემიჯნება
რომაულ ეკლესიას, რომელიც ავრცელებდა ქრისტიანულ სარწმუნოებას დასავ-
ლურ სამყაროში ლათინური ენისა და დამწერლობის საფუძველზე ეროვნული ენისა და
ეროვნული კულტურის გაუთეალისწინებლად (მდრ. #0/იVი,/ 1917:1--2; /M6V7/ძ0-I,
1982:7 და შმდ.).
186 ანბანური წერა

ტიანული ლიტერატურის შექმნას ეროვნულ ენებზე, მოჰყვა ამ ენათა

სოციალური ფუნქციისა და მნიშვნელობის ზრდა, ეროვნული ენისა და
დამწერლობის გადაქცცევა ხალხთა ეროვნული იდენტიფიკაციისა და
კულტურული თვითდამკვიდრების ერთ-ერთ ძირითად საშუალებად.
ბერძნულ ენასთან და ეკლესიის სხვა ოფიციალურ ენებთან ახლად-
გაქრისტიანებული ერების ენთა თანასწორუფლებიანობის
პრინციპი თანდათან ეროვნულ ენათა პრიმატისა და თვისებრივი
აღმატებულობის იდეით იცვლება, რაც, მაგალითად, X საუკუნის
ქართველ მწიგნობარს იოანე-ზოსიმეს ქართული ენის „ქებასა და
დიდებას“ ათქმევინებს და აცხადებინებს, რომ „მეორედ მოსვლის“ ჟამს
„ყოველსა ენასა ღმერთმან ამხილოს ამით ენითა“, ანდა XIII საუკუნის სო–
მეხ მოღვაწეს ვარდან არეველცის სომხურ ენას წარმოადგენინებს
როგორც „გვირგვინს ყოველთა ენათა ქვეყანასა ზედა“.
ყოველივე ეს ერთი და იმავე ტენდენციის გამოვლინებაა აღმოსავ-
ლურ-ქრისტიანულ სამყაროში-––მ შობლიური ენის განდიდებისა და აღზე–-
ვების, ამ ეპოქაში გაბატონებული ბერძნული ენის საპირისპიროდ.
ამ წარმოდგენების თანახმად, მშობლიური ენა ბერძნულის თ ა-
ნასწორი და ტოლი ენაა, „ესე არიან ორნი დანი“ (შდრ. 8იიძი,
1983). ამგვარი პარტიკულარისტული ტენდენციები ალბათ მნიშე-
ნელოვნად უფრო ადრე დაიწყო აღმოსავლურ-ქრისტიანულ სამყა-
როში, რითაც უჩდა. აიხსნებოდეს სწორედ ასეთი სწრაფვა ადრე-
ქრისტიანულ ეპოქაში, ახლად “შექმნილ დამწერლობაში ბერძნული
წერითი ნიშნების ა აცვლად სრულიად ორიგინალური და ხელოენურად
შეთხზული წერითი სიმბოლოების გამოყენების საშუალებით დაფარუ-
ლიყო ეროვნული ანბანის ბერძნულზე დამოკიდებულება და ბერძნული–
2 საგან წარმომავლობა.
“:“ ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლობის ქრისტიანულ დამ-
ფწერლობად მიჩნევა და მისი წარმომავლობის დროის განსაზღვრა ქარ–
თული სახელმწიფოს გაქრისტიანების ხანით აგრეთვე გასაგებს ხდის
ძველ ქართულ ანბანში „ჯვრის“ მოხაზულობის X „ჯან“ ასოს მო–-
თავსებასს ანბანის ბოლოში ფონეტიკური მნიშვნელობის მქონე უკა-
ნასკნელ ნიშნად, რასაც ამ თვალსაზრისით გასაგები სიმბოლური მნიშ-
ვნელობა ექნებოდა.
ამითვე უნდა აიხსნებოდეს რიგი მსგავსი სტრუქტურული ნიშნები,
რასაც ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლობა ამავე ეპოქაში
შექმნილ ბერძნულ ანბანზე დამყარებულ სხვა ქრისტიანულ დამწეორო-
ლობებთან ავლენს?.

”2 ამ მხრივ საყურადღებოა აგრეთვე წერასთან დაკავშირებული ძველი ქართული

ტერმინოლოგიის ბერძნული წარმომაკლობა, რაც კ. კეკელიძეს ქართული დამ-
ძველი ქართული დამწერლობა (87

1I. ქართული ასომთავრული დკმწერლობა

შედარებით პჰოპტურთან, ბოთურთან, სომსურთან
ღკ სლავურთან

ქძლიიი ქართული ასომთავრული ანბანის განსაზღვრა როგორც ბერძ-

ნული წერითი სისტემის საფუძველზე შექმნილი ქრისტიანული ხა–
ნის დამწერლობისა ბუნებრივად აყენებს ტიპოლოგიურად ამ უკანას-
კნელს ბერძნულზე დამყარებულ სხვა ქრისტიანულ დამწერლობათა
რიგში: კოპტურ, გოთურ, სომხურ და ძველ სლავურ დამ-
წერლობებთან.
კოპტურთან და გოთურთან ქართულ ასომთავრულ დამ-
წერლობას აერთიანებს პროტოტიპული ბერძნული ანბანისადმი პარადიგ–
მატული დამოკიდებულების პრინციპი. ამ თვალსაზრისით ძველი ქარ-
თული დამწერლობა ეთანხმება კოპტურსა და გოთურს და
უპირისპირდება სომხურს.
ძველ ქართულ დამწერლობაში, ისე როგორც კოპტურსა და გო-
თურში, ასახულია უკლებლივ და სრულად მოელი პროტოტიპული
ბერძნული პარადიგმატიკა. ყველა 9X 3=27 ნიშანი ბერძნული ანბანი–-
სა, რომლებიც როგორც ფონეტიკური, ისე რიცხვითი მნიშვნელობებით

ხასიათდება (ან მხოლოდ რიცხვითი მნიშვნელობებით

-– CL 0+IIV0თ,

X6=X2 და 3 ძთსჯ»'. ნიშანთა შემთხვევაში), გადატანილია ამ ანბანებში

იმავე თანმიმდევრობით და სათანადო ფონეტიკური და რიცხვითი

მნიშვნელობებით.
ბერძნული ეპისემონები (მხოლოდ რიცხვითი მნიშვნელობის
მქონე გრაფიკული სიმბოლოები) გადმოდის აქ ამავე ფუნქციით (ე. ი. მხო–
ლოდ სათანადო რიცხვით მნიშვნელობათა გამომხატველ სიმბოლოებად,
შდრ. კოპტური რიცხვ-ნიშნები „6“ და „900“, გოთური რიცხვ-ნიშნები
„904“ და „9004), ან ისინი იძენენ ახალ სესტემებში სათანადო ენათათ-
ვის დამახასიათებელ „სპეციფიკურ“? ფონეტიკურ მნიშვნელობებს (შდრ.

წერლობის ბერძნულიდან მომდინარეობის ერთ-ერთ საბუთად მიაჩნია (კეკელიძე

1929, V –- VI: 157); შდრ. საწერი იარაღის სახელები ქართულში: კ ა ლ ა მ ი–„ბერძნ.
ტ XC#+XV9%; მშელანი– ბერძნ. +ბ V#/ფ. თვით სიტყვა წიგნი, რომელიც ძველ
ქართულში როგორც ბერძნ. ჩ:ზ2(ი–” და §>(:თ>607.) სიტყვათა შესატყვისია, ასევე
„ასოს“ ნიშნავს (ბერძს. “/0Cთ/(((0), და ბერინული 0თ(I" სიტყვისაგან უნდა
მომდინარეობდეს (რომელიც თავის მხრივ შემოსულია ბერძნულში ლათინურიდან (§(დ-
”Mი) არა უადრეს ჩვენი წელთაღრიცხვის მე-4 საუკუნისა|.
188 ანბანური წერა

CI |) ნიშანი კოპტურში-- ფონეტიკური მნიშვნელობა III. რიცხვითი

მნიშვნელობა „90“; LI ნიშანი გოთურში –ფონეტიკური მნიშვნელობა

I0%1, რიცხვითი მნიშვნელობა „6“; "ს „ვინ“, CL „ჟან“ და ყ „შინ“ ნიშ-.
ნები ქართულში––ფონეტიკური მნიშვნელობა შესაბამისად (CI), (2| და
|§), რიცხვითი მნი:შვნელობა-––-,,04, „904 და „900“).
ბერძნული ნიშნები, ბერძნულისათვის „სპეციფიკური“ ფონეტიკუ-
რი მნიშენელობებით: I#§), (05), (0) და სხე., რომლებიც არ არის და–
მახასიათებელი სათანადო ენებისათვის, გადმოდის აქ ახალი, ამ ენათა–
თვის „სპეციფიკური“ ფონეტიკური მნიშვნელობით (შდრ. გოთური

ნიშნები (1) C, C)– ფონეტიკური მნიშვნელობა შესაბამისად ((1, (/),

IM9%I, რიცხვითი მნიშვნელობა -–-,9“, „60“, „700“; ქართული <= „იე“,
ი „ღან“, C „ყარ“ ·ნიშნები –– ფონეტიკური მნიშენელობა დესაბამისად
III, (4), (0”), რიცხვითი მნიშვნელობა-– „60“, „700“, „800“).
ახლად შექმნილ ანბანებში ამგვარი ფონეტიკური შენაცვლებების
განხორციელებით და ბერძნული ანბანის ეპისემონების (რიცხვ-სიმბო–
ლოთა) სათანადო ადგილებზე შენარჩუნებით (შესაძლებელია, „სპეციფი–
კური“ ფონეტიკური მნიშვნელობის მიწერით) არსებითად ”შემოინახება
პროტოტიპული ანბანის პარადიგმატიკა და სათანადო რიცხვითი
მნიშვნელობები. ამ პრინციპით გაწყობილი ანბანების პარადიგმატიკა
მთლიანად პროტოტიპული ანბანის პარადიგმატიკაზე „გადაისახება“.
ეს პირველ რიგში შეეხება გო
თ ურს, სადაც.ამგვარი ფონეტიკური
შენაცვლებების შედეგად ამოიწურა ყველა ის ბერძნულთან "შედარებით
„სპეციფიკური ბგერა, რომლებიც უნდა გამოხატულიყო ანბანში სპე–
ციალური გრაფიკული სიმბოლოების საშუალებით. ამიტომ გოთური
ანბანი გრაფიკულ სიმბოლოთა იმავე 9X3=27 რაოდენობას შეიცავს,
რასაც პროტოტიპული ბერძნული; ამათგან პირველი ცხრა სიმბოლო
ანბანთრიგში გამოხატავს „ერთეულებს“, , მომდევნო ცხრა სიმბოლო-–
„ათეულებს“, ხოლო ანბანის დამასრულებელი ცხრა სიმბოლო–– „ასე–
ულებს“.
კოპტურსა და ქართულ ანბანებში ბერძნულის შესაბამის ნაწი–
ლში ჩატარებული ამგვარი ფონეტიკური „შენაცვლებების“ შემდეგაც რჩე-
ბა მთელი რიგი ბერძნულთან შედარებით „სპეციფიკური“ ბგერები, რომ–
ლებიც უნდა გამოიხატოს ანბანში. ასეთი ბგერები, სათანადო გრაფი–-
კული სიმბოლოებით წარმოდგენილი, დაერთვის კოპტურ და ქართულ
ანბანებში „ძირითად“, ბერძნულისადმი შესაბამის ნაწილს და აწარმოებს
ანბანის სპეციფიკურ დამასრულებელ ჯგუფს. ამგვარი „დამატებითი“
ძველი ქართული დამდერლობა 189

სიმბოლოების საშუალებით შესაძლებელი ხდება რიცხვ-მნიშენელობათა

დამატებითი ჯგუფის – „ათასეულების“ ––გამოხატვა.
არსებითად განსხვავებული პარადიგმატული პრინციპია გამო-
ყენებული ძველი სომხური ანბანის შედგენისას, რაც ამ უკანასკნელს
ტიპოლოგიურად კოპტურ, გოთურ და ქართულ ანბანებს უპი-
რისპირებს.
ძველი სომხური ანბანის შედგენისას პროტოტიპული ბერძნული ანბა–
ნიდან ამოგდებულია ყველა ეპისემონი (ანუ მხოლოდ რიცხვითი მნიშე-

ნელობის გამომხატველი ნიშნები–-ე. ი. C 0<'VI0X, დ ტოლი ღა 2

9თMXI), აგრეთვე ყველა ის ასო-ნიშანი რომლებიც სპეციფიკურ ბერ-
ძნულ, სომხურისათვის არადამახასიათებელ ბგერებს გამოხატავენ; =
§C (ფონეტიკური მნიშვნელობა I|#§)), V Xთ; (ფონეტიკური მნიშვნე-
ლობა |#05)) და 9 თ V6ჯთ (ფონეტიკური მნიშვნელობა (C| ).
ამდენად, ძველ სომხურ ანბანში მომხდარია არა „სპეციფიკურ“
ბერძნულ მნიშვნელობათა ფონეტიკური შენაცვლება, რო–-
გორც ეს კოპტურ, გოთურ და ქართულ ანბანებში გვაქვს,
არამედ პროტოტიპული ბერძნული ანბანი წინასწარ დაყვანილია
იმ ნაწილზე, რომელიც შეიცავს სომხურისათვის დამახასიათებელ ბგე-
რით ერთეულთა გამომხატველ სიმბოლოებს. ამგვარად, ბერძნული
პროტოტიპული ანბანის ეს ნაწილი, მთელ რიგ „სპეციფიკურ“ ბერძ-
ნულ სიმბოლოთა ამოგდებით მიღებული, წარმოადგენს იმ ჩონჩხს,
რაზედაც აიგო ძველი სომხური წერითი სისტემა.
„სპეციფიკური“ სომხური, ბერძნულისაგან განსხვავებული ბგერე–-
ბის გამომხატველი ასო-ნიშნები მოთავსებულია არა ბერძნული ნაწილის
მომდევნოდ, როგორც ეს კოპტურ და ქართულ ანბანებში გვაქვს, არა-
მედ გაფანტულია ბერძნულის შესაბამისი ნაწილის სიმბოლოებს შო-
რის, რაც არსებეთად არღვევს სომხური ანბანის ბერძნულისადმი შესა-
ბამის პარადიგმატიკას და მთლიანად ცვლის ბერძნულის შმესაბამისი.
სიმბოლოების რიცხვ-მნიშვნელობათა სისტემას.
პროტოტიპული ბერძნული ანბანის რიცხვ-მნიშვნელობათა შენარჩუ-
ნების პრინციპი, რაც ასე მკაფიოდ არის გატარებული კოპტურ, გო-
თურ და ქართ ულ ანბანებში, მთლიანად უკ უგდებულია სომხური
ანბანის შემქმნელის მიერ, რომელიც იყენებს ბერძნულ დამწერლობას რო-
გორც საყრდენ სისტემას მხოლოდ სათანადო სომხურ ბგერით ერთეულთა
გამოსაყოფად. ამით უნდა აიხსნებოდეს ის, რომ სომხური ანბანის შემ–
ქმნელი ბერძნულ ანბანში არ ითვალისწინებს იმ სიმბოლოებს, რომელ–-
თაც არ გააჩნიათ ფონეტიკური მნიშვნელობა და არც იმ სიმბოლოებს,
190 ანბანური წერა

რომელნიც „ზედმეტია“ სომხურისათვის მათთვის დამახასიათებელ „სპე–

ციფიკურ“ ბერძნულ ფონეტიკურ მნიშვნელობათა გამო. ამიტომაა სწო–
რედ, რომ ბერძნული ანბანის ჩონჩხი, რომელიც საფუძვლად უდევს
სომხურს, იწყება # ##თთ და მთავრდება X X§ ასო-ნიშნით, რომლე–
ბიც სათანადოდ აისახა სომხურში შესაბამისად M თყხ და M #M6 ნიშ-.
ნებით. ამათ შორის მოთავსდა სხვადასხვა ადგილას, ყოველგვარი შესა-
მჩნევი კანონზომიერების გარეშე, მთელი რიგი დანართი სიმბოლოები,
რომელთაც „სპეციფიკური! სომხური, ბერძნულისაგან განსხვავებული.
ფონეტიკური მნიშვნელობები მიეწერათ?. ამის შედეგად მთლიანად ირღ-
ვევა შესაბამისობა პროტოტიპულ ბერძნულსა და სომხურ ანბანებს შო-
რის ასო-ნიშანთა რიცხვ-მნიშვნელობების თვალსაზრისით. ამით სომხური
ანბანი მკვეთრად უპირისპირდება კოპტურ, გოთურ და ქართულ
წერით სისტემებს, რომლებიც ამ თვალსაზრისით საერთო ტიპოლოგიურ
ჯგუფს ქმნიან.
გარდა პროტოტიპული ბერძნული ანბანისადმი პარადიგმატული
დამოკიდებულების ერთიანი პრინციპის აღნიშნულ ტიპოლოგიურ
ჯგუფმი შემავალ წერით სისტემებს რიგი სხვა სპეციფიკური მახასია-
თებლებიც აერთიანებს.
საგულისხმოა ამ თვალსაზრისით ის მსგავსებანი, რაც ძველ გო–-
თურ და ქართულ წერით სისტემებში იჩენს თავს, ძველ ქართულ
დამწერლობას აერთიანებს გოთ ურთან არა მხოლოდ ზოვადი პრინ–-
ციპი სპეციფიკურ ბერძნულ ბგერათა სათანადო ფონეტიკური მნიშვნე–-
ლობებით შენაცვლებისა, არამედ ერთ შემთხვევაში სისტემაში შენაცვ–-
ლებული ფონეტიკური მნიშვნელობის დამთხვევაც.
გოთურ ანბანში, ისე როგორც ძველ ქართულში, ბერძნული >. ხნ
ნიშანი (ფონეტიკური მნიშვნელობა |#5I, –იცხვითი მნიშვნელობა „60“)
შენაცვლებულია ერთი და იმავე )-ფონეტიკური მნიშვნელობის მქონე
სათანადო სიმბოლოებით (რიცხვითი მნიშვნელობა „60“), რომლებიც
ამავე დროს გრაფიკულ მსგავსებასაც ამჟღავნებენ” შდრ. გოთური
C I- ძველი ქართული > ი.

#2 ფ. § ნიშანი სომხურში (რიცხვითი მნიშვნელობა „500“) ბერძნული = #L ნიშ-

ნის ადგილას კი არ ზის, მის „სუბსტიტუტს“ კი არ წარმოადგენს (შდრ. /76იVX0M9-M#M
1966:119), არამედ „დანართი“ ნაწილის სიმბოლოა, რომელიც მოთავსდა სომხურ
ანბანში ბერძნული MV »ს და 0 0 MIXი06» სიმბოლოების შესაბამის ს / და ჩ 0 ნიშ-
ნებს შორის. ეგევე შეეხება სომხურ M ჯ ნიშანს (რიცხვითი მნიშვნელობა „900“), რო–,
მელიც ანბანში ბერძნული »,ბ::თ ნიშნის ადგილს კი არ იკავებს, არამედ
შემთხვევით ხვდება ანბანთრიგმი ბერძნული I) 2; და ნ ეც ნიშნების შესაბამის
სომხურ 9 „ და II 7 სიმბოლოებს შორის.
ძველი ქართული დამწერლობა 191

როგორ მოხდა, რომ ორ ერთმანეთისაგა დამოუკიდებელ სისტე–-

მაში, ერთი და იმავე ბერძნული მნიშვნელობის შენაცვლება განხორ-
ციელდა იღენტური ფონეტიკური მნიშვნელობით |(/|, რასაც არაფერი
აქვს საერთო ფონეტიკურად თავდაპირველ ბერძნულ მნიშვნელობას–
თან? მეტად მცირეა ალბათობა იმისა, რომ ამგვარი დამთხვევა, რაც
გამოიხატა /ჯ-ფონეტიკური შენაცვლებით ერთი და იმავე ბერძნული
ნიშნისა ორივე ამ სისტემაში, წმინდა შემთხვევითობა იყოს. უფრო
შესაძლებელია ამ სისტემებს შორის გარკვეული ისტორიული ურთიერ-
თობა ვივარაუდოთ: ძველი ქართული ანბანის შემქმნელი იცნობს მის
თანადროულ სხვადასხვა წერით სისტემებს, მათ შორის გოთ ურ ანბან-
საც, რომლის მონაცემებს იგი ახალი დამწერლობის შექმნისას ითვალის–
ინებს?.
წ ებ) თვალსაზრისით შესაძლებელია არც ის იყოს შემთხვევითი,
რომ რამდენიმე ქართული ასო-ნიშნის სახელწოდება ”შესაბამის გოთურ
ნიშანთა სახელებს ემთხვევა: ქართული 'ხ ნიშნის „ლას“ სახელი, რო–
მელიც ფონეტიკურად განცალკევებით დგას დანარჩენ სახელწოდებებ–
თან შედარებით (შდრ. ზემოთ, გვ. 158), მეტად ემსგავსება გოთური LII
ნიშნის „Iით2“ სახელს; შდრ. აგრეთვე ქართული ჩხ ვ. „ვინ“ და გოთუ-
რი „VVIIIMI6“ ( IV), ქართ. 9. მ „მან“ და გოთ. „”!თ/1/0“ ((/II ).
ბერძნულ წერით სისტემაზე დამყარებულ ქრისტიანული ხანის
დამწერლობათა ისტორიული ურთიერთობის თვალსაზრისით საგულის–-
ხმოა აგრეთვე ამავე ტიპოლოგიურ ჯგუფში შემავალი ძველი სლავუ-
რი დამწერლობის მონაცემები.

#2 ცნობილის, რომ გო თები მე-3 საუკუნის შუა ხანისათვის მოსახლეობდნენ შავი

ზღვის ჩრდილოეთ და დასავლეთ ნაპირებზე, აქედან ისინი გადადიან ისტორიული ყირი-
მის ტერიტორიაზე, ტავ რის ნახევარკუნძულზე. აქ გოთები იპყრობენ ბოსფორის სა–
მეფოს და ეუფლებიან მის ხომალდებს, რომელთა საშუალებითაც მთელ რიგ გაბედულ
რეიდებს აწარმოებენ შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროზე (ბიჭვინთა) და ეგე–
ოსისა და ხმელთაშუა ზღვის კუნძულებსაც აღწევენ.
ტავრის ნახევარკუნძულზე ყირიმელი გოთები იღებენ მე-3 საუკუნის ბოლოს
აღმოსავლურ, ბერძნულ ქრისტიანობას და საკუთარ ენაზე აწარმოებენ ღვთისმსახურე–
ბას; მათ ჰყავთ საკუთარი ეპისკოპოსი –– უნილა (გარდ. 404 წ.).· მოღწეულია
ცნობა იმის შესახებ, რომ ამ პერიოდში კონსტანტინოპოლში, წმინდა პავლეს ეკლე–-
სიაში გოთურად იქნა წაკითხული ერთი თავი სახარებიდან (ის. Vი§II//6ს 1936:
3 და შმდ.; 32). ყოველივე ეს მოწმობს ყირიმი გოთებში ვ ულფილას მიერ
თარგმნილი გოთური სახარების არსებობას, რომელიც შესრულებული იყო მის მიერვე
შექმნილი ორიგინალური გოთური დამწერლობით. არ არის გამორიცხული, რომ ქართ-
გელები გოთურ დამწერლობას სწორედ ყირიმელი გოთებისაგან გაეცნენ.
192 ანბანური წერა

სლავურ „გლაგოლიცაში“ არსებითად იგივე პრინციპებია განხორ-

ციელებული პროტოტიპული ბერძნული სისტემისადმი პარადიგმატული
დამოკიდებულებისა, რაც კოპტურ, გოთურ და ძველ ქართულ
ანბანებში.
„გლაგოლიცას“ ძირითადი, ბერძნულის შესაბამისი ნაწილი გაწყო–-
ბილია ბერძნული ანბანის მიხედვით მასში განხორციელებული სათა-
ნადო „ფონეტიკური შენაცვლებებით“.
„სპეციფიკური“, ბერძნულისაგან განსხვავებული სლავური ბგერები
წარმოდგეზილია აქ „დანართი“ ნაწილის სახით, რომელიც აგრძელებს
ძირითად, ბერძნულისაღმი შესაბამის ნაწილს და ასრულებს მთელ
სისტემს „ათასეულთა“ გამომხატველი რიცხვითი მნიშვნელობებით
(იხ. ზემოთ, გვ. 113).
„გლაგოლიცას“ დანართი („ათასეულების« გამომხატველი) ჯგუფის
ნიშანთა ანბანთრიგში განაწილებისას ძველი სლავური ანბანის შემდგე–
ნელი ითვალისწინებს, როგორც ჩანს, სხვა სისტემათა მონაცემებსაც, მათ
შორის ძველი ქართული დამწერლობის ანბანთრიგს?. ეს ვლინდე-
ბა როგორც „ათასეულთა" ჯგუფის 6 ნიშნით დაწყებაში (რიცხვითი
მნიშვნელობა „1.000“), შდრ. ქართული ასომთავრული ხ, რომელიც
„ათასეულთა“ ჯგუფს იწყებს (ფონეტიკური მნიშვნელობა (6), რიცხვითი
მნიშვნელობა „1.0004), ასევე ამ ჯგუფის მეექვსე ს X,ნიშნის „6.000“
რიცხვითი მნიშვნელობით გამოყენებაში (შდრ. ქართული ასომთავრუ-
ლი L ნიშნის –– მხედრული ზ-– ფონეტიკური მნიშვნელობა IXI და რიცხ-
ვითი მნიშვნელობა „0.000“). ამგვარ გავლენას ძველი ქართული დამ-
წერლობისას სლავურ „გლაგოლიცაზე“ შესაძლებლად მიიჩნევს ნ. ტრე-
ბეცკოი (იხ. 7”„Vხ6I2-0იყ I954: 23). საგულისხმოა აგრეთვე „გლა-
გოლიცაში“ C „900“ – 6 „1.000“ –#,9.000“ ნიშანთა მიმდევრობა (მდრ.
ქართული ანბანის 9 # „9004“ –ჩ 6 „1.000“ –C (C „9.000“ მიმდევრობა),
რაც ასახულია „კირილიცაშიც“ II C-VI #--III ჭ მიმდევრობის სახით.

"2 სლავური „გლაგოლიცას“ შემქმნელი კონსტანტინე-კირილეს მიერ

ძველი ქართული დამწერლობის ცოდნა დასტურდება მისი ცხოვრების აღწერილობითაც:
VI/ო CV”!III. კონსტანტინე-–კირილეს ბიოგრაფოსი აღგვიწერს მის გამოსვლას
მაღალი წოდების სასულიერო პირთა შეკრებილობაზე, სადაც იგი „საღმრთო წერილის“ მო–
შველიებით თავგამოდებით იცავს დებულებას ღვთისმსახურების შესაძლებლობის შესახებ
სხვადასხვა ეჩებზე, მათ შორის სლავურად: ყოველ ერს უნდა მიეცეს უფლება ღმერთი
თავის მშობლიურ ენაზე ადიდოს. ამასთან დაკავშირებით იგი იმოწმებს, თუ რამდენ
ერს, გარდა ებრაელებისა, ბერძნებისა და ლათინებისა, მოეპოვება საკუთარი ანბანი;
ამ ხალხთა შორის კონსტანტინე-კირილე „ქართველებსაც“ იხსენიებს (იხ.
ჯჩყი/ი!( 1970:129; შდრ. /#/იყ0)ძი/I 1982:25).
ძველი ქართული დამწერლობა 193

პარადიგმატული სტრუქტურის მსგავსების გარდა ძველ ქართულ

ასომთავრულ დამწერლობასა და სლავურ „გლაგოლიცას“ აერთიანებს
“აგრეთვე ზოგადი გრაფიკული პრინციპი ახლად შექმნილი დამწერლო–
ბის პროტოტიპული სისტემის გრაფიკისაგან დაშორებისა, რათა ამ გზით
წარმოშობილიყო „ორიგინალური“ ეროვნული დამწერლობა, გარეგნუ–-
ლად დამოუკიდებელი ყოველივე უცხოური წერითი სისტემისაგან.
ამ პრინციპის უკიდურეს გამოვლინებას წარმოადგენს მეს როპ-მა შ-
თო ცის ძველი სომხური ანბანი ბერძნულისაგან სრულიად განსხვავებუ–
ლი გრაფიკით. მესროპ -მაშთოცი, რომელიც სომხური ანბანის შედ–
გენისასს საყრდენად ბერძნულ წერით სიასტემას იღებს, მთლიანად ცელის
ბერძნულ ნიშანთა მოხაზულობას და სათანადო სომხური ასო-ნიშნები-
სათვის ქმნის ორიგინალურ და თავისებურ გრაფიკულ სისტემას, რათ«
ამ გზით გაწყვეტილიყო კავშირი პროტოტიპულ ბერძნულ დამწერლობას–
თან და განმტკიცებულიყო ახლად შექმნილი ანბანის დამოუკიდებლო–-
ბის მთაბეჭდილება.
ქართული ასომთავრული ანბანის შემქმნელი ამავე მიზნით ახდენს
პროტოტიპული ბერძნული გრაფიკულისისტემის შეგნებულ მოდი-
ფიცირებას; იგი არ წყვეტს ახლად შექმნილ ანბანში კავშირს
ბერძნულ გრაფიკასთან. იგი მხოლოდ გარდაქმნის მას სისტემის მო–
დიფიკაციისა და სათანადო ნიშანთა გრაფიკული ცვლილებების განხორცი–-
ელების შედეგად". ამით ძველი ქართული ასომთავრული ანბანის შემქმნე–
ლი აღწევს არსებითად იმავე შედეგს ორიგინალური ეროვნული დამწერ-
ლობის შედგენის თვალსაზრისით, რასაც მესროპ-მაშთოცი ძეე-
ლი სომხური დამწერლობის ბერძნულისაგან სრულიად განსხვავებულ
გრაფიკულ ნიადაგზე აგებით იღებს.
ამგვარი ტენდენციები აღმოსავლურ-ქრისტიანულ სამყაროში, რაც
იმდროინდელი პოლიტიკურ-ეროვნული და რელიგიური მოტივებით უნ-
და ყოფილიყო გამოწვეული (იხ. ზემოთ, გვ. 111; 114), დასაბამს აძლევს
ბერძნულზე დამყარებული რამდენიმე გრაფიკულად ერთმანეთისაგან გან–
სხვავებული წერითი სისტემის შექმნას, რომლებიც ამავე დროს გრაფი-
კულ დამოუკიდებლობას ავლენენ პროტოტიპულ ბერძნულ სისტემასთან
შედარებით.

წ) ამაში ვლინდება ქართული ასომთავრული ანბანის შემქმნელის უაღრესად

ფართო ფილოლოგიური ერუდიცია, რომელიც მოიცავდა იმდროინდელი ბერძნული ლინ–
გვისტური თეორიისა და ბერძნული გრაფიკული სისტემების ცოდნას. საგულისხმოა ამ
თვალსაზრისით აგრეთვე ქართული ანბანის „სპეციფიკური“ ქართული ნაწილის თანხმო–-
ვანთა დალაგება ბერძნული ფონეტიკური თეორიის შესაბამისად (იხ. ზემოთ, გე. 15699).
13. თ. გამყრელიძე
194 ანბანური წერა

ამ თვალსაზრისით ძველი ქართული „ასომთავრული დამწერ-

ლობა“, სომხური „ერკათაგირი“ და სლავური „გლაგოლიცა"“ ერთ
ტიპოლოგიურ კლასში ექცევა, საპირისპიროდ კოპტური და
გოთური დამწერლობებისა და სლავური „კირილიცასი“, რომელთა გრა–-
ფიკული გამოხატულება სათანადო ბერძნული უნციალური დამწერ-
ლობის გრაფიკას ასახავს.
მაგრამ ძველი ქართული წერითი სისტემა (ისევე როგორც ძველი
სლავური „გლაგოლიცა“) არსებითად განსხვავდება ძველი სომხური
ანბანისაგან სისტემის შინაგანი სტრუქტურის მიხედვით.
პროტოტიპულ ბერძნულ სისტემასთან პარადიგმატული დამოკიდე–
ბულების თვალსაზრისით ძველი ქართული დამწერლობა ტიპოლო–
გიურად უფრო ახლოსაა ქრისტიანული დამწერლობის უძველეს ნიმუ-
შებთან––კო პტ ურთან და გოთურთან; სისტემის პარადიგმატიკის
თვალსაზრისით ქართულ დამწერლობაში იგივე პრინციპებია განხორ-
ციელებული, რაც კოპტურსა და გოთურში, საპირისპიროდ: ძველი სომ–
ხური დამწერლობისა, რომლის პარადიგმატიკა განსხვავებბულ პრინცი-
პებზეა აგებული.

12. ძველი ქართული სსომთკვრული

დკე”ერლობის შემქმნელის ვინაობა

0 ქართული ასომთავრული ანბანის ქრისტიანული „ეპოქის

დამწერლობად მიჩნევა, რომელიც შშეიქმნა ბერძნული წერითი სის-
ტემის საფუძველზე გარკვეული პირის ორიგინალური შემოქმედების
შედეგად, ბუნებრივად სვამს კითხვას ქართული ანბანის შემქმნელის
ვინაობის შესახებ: ვინ იყო ის პიროვნება რომელმაც თანადროული
ბერძნული უნციალური დამწერლობის საფუძველზე სრულიად ორი–
გინალური მონუმენტური სტილის მრგლოვანი დამწერლობა შექმნა
პროტოტიპული ბერძნული გრაფიკის შეგნებული მოდიფიკაციის შედეგად?
ისტორიამ შემოგვინახა ქრისტიანული გოთური და სომხური
ანბანებისა და სლავური „გლაგოლიცას“ შემქმნელთა სახელები:
ესენი ვულფილა, მესროპ-მაშთოცი და კონსტანტინე–
"კირილე; მაგრამ ჩვენ დღემდე არ ვიცით დანამდვილებით სახელი ძველი
ქართული ასომთავრული დამწერლობის შემოქმედისა, როგორც არ ვიც-
ნობთ ქრისტიანული კოპტური ანბანის შემქმნელის სახელს.
იაველი ქართული დღამწერლობა 195

M სომხური ისტორიული წყაროები "ძველი ქართული ანბანის შექმნას

(სომხურთან და კავკასიის ალბანურ დამწერლობასთან ერთად) იმავე
მესროპ-მაშთოცს მიაწერს?. მაგრამ ამავე ცნობების მიხედვით
ირკვევა, რომ მესროპ-მაშთოცი თვით არ იყო დაუფლებული
ქართულს, რაც სრულიად გამორიცხავს შესაძლებლობას მის მიერ
ქართული ანბანის შექმნისას.
ახალი დამწერლობის შექმნა, როგორც ნაჩვენები გვქონდა, ახალი
გრაფიკული სიმბოლოების გამოგონება-შეთხზვას კი არ ნიშ-
ნავს მხოლოდ; იგი გულისხმობს უწინარეს ყოვლისა ენის ღრმა ლი ნ–
გვისტური ანალიზის ჩატარებას, ენის ფონეტიკური სისტე-
მის დანაწევრებას ცალკეულ ბგერით ერთეულებად, რომლებიც
უნდა გამოიხატოს სათანადო გრაფიკული ნიშნებით. ეს არის სწორედ
ახალი დამწერლობის შექმნის პროცესში ლოგიკურად პირველი და
ძირითადი ეტაპი, რასაც არსებითად ემყარება მთელი შემდგომი
პროცედურა ბგერათა გრაფიკული გამოხატვისა და მათი ანბანთრიგში
გაწყობის. ყოველივე ეს შეუძლებელს ხდის კონკრეტული ენისა-
თვის დამწერლობის შექმნას ისეთი პირის მიერ, რომელიც ამ ენას
ღრმად არ არის დაუფლებული, რომელსაც წინასწარ ამ ენის თავისებუ-
რი ლინგვისტური ანალიზი არ ჩაუტარებია?”.

#2 სომხური საისტორიო წყაროების ცნობის ტექსტოლოგიური კრიტიკისათვის

ქართული (და ალბანური) დამწერლობის მაშმთოცის მიერ შექმნის შესახებ
იხ. ჯავახიშვილი 1935:181; 1949:198; ალექსიძე 1968.
#22 მესროპ-მაშთოცს ვერც „ინტრუქტორაღ“ (კეკელიძე 1929:166) ან
„კონსულტანტად“ (/760VX0#M#M 1966: 132) ვივარაუდებთ ძველი ქართული ასომთავრული
ანბანის შექმნის საქმეში, რამდენადაც ძველი ქართული დამწერლობა
ძველი სომხური-
საგან განსხვვებულ სტრუქტურულ პრინციპებს ემყარება. ძველი ქართული დამწერ–
ლობის როგორც პარადიგმატიკა, ისე ნიშანთა გრაფიკული მახასიათებლები პროტო–
ტიპული ბერძნული სისტემისადმი დამოკიდებულების თვალსაზრისით სომხურისაგან არსე–
ბითად განსხვავებულ ,სურათს. გვიჩვენებს, რაც თავისთავად გამორიცხავს ძველი სომ–
ხური დამწერლობის შემქმნელის მონაწილეობას ქართული ანბანის შედგენაში, თუნდაც
„კონსულტანტის“ როლში, რომელიც „უზიარებს ახალი დამწერლობის შექმნის თავის
გამოცდილებასა და ზოგად პრინციპებს (II2იVXიMMM 1966:132 შდრ. C”/4ი-
7!” 1981).
ბუნებრივია გარკვეული ურთიერთობა ძველ ქართულ და სომხურ ანბანებს
როგორც მეზობელ ქრისტიანულ დამწერლობათა შორისაც არსებულიყო; ამ მსგავსი
მონუმენტური სტილის დამწერლობათა ცალკეულ გრაფიკულ ნიმუშებს შესაძლებელია
ერთმანეთზე გავლენაც მოეხდინა (შდრ. სომხ. ს #-–-ქართ. ხზ კ; სომხ. „ნი/“--- ქართ.
„ბან: სომხ, „ჩ4!“ ქართ. „კან“; სომხ. „(/!“ ქართ. „ინ“ და სხვ.),კ რომლის
მიმართულება გაირკვეოდა ძველ ქართულ და სომხურ დამწერლობათა შექმნის
 196 ანბანური წერა

13. ძველი ქართული სსომთავრული

დკეწერლობის შექმნის თსრილღი
„...ქართლად ფრიადი ქვეყანათ აღირაცხების,
რომელსაცა შინა ქართულითა ენითა ჟამი
შეიწირვის დღა ლოცვაი აღესრულების“

გიორგი მერჩულე, «გრიგოლ ხანძთელის

ცხოვრება»

ძა ქართული ასომთავრული ანბანის ქრისტიანულ დამწერლო–

-) ბად მიჩნევა განსახღვრავს მისი შექმნის ხანას ახ. წელთაღრიცხვის
IV საუკუნით, როდესაც ქრისტიანობა საქართველოში სახელმწიფო
სარწმუნოებად იქნა გამოცხადებული.
ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლობის „სრული ჩამონაკვ-
თილობა“ და სავსებით ჩამოყალიბებული გრაფიკული ხასიათი, რაც
უკვე უძველეს ისტორიულად დადასტურებულ, ახ. წელთაღრიცხვის
V საუკუნის ქართულ წარწერებში შეინიშნება, მოწმობს სწორედ მის
ხელოვნურ ხასიათს, ამ დამწერლობის შექმნას ერთდროული შემოქმედე-
ბითი აქტის შედეგად.
დამწერლობის შექმნა გულისხმობს მთლიანი წერილობითი სისტე-
მის ჩამოყალიბებას, რომელსაც გარკვეული აზრით დასრულებული ხა-
სიათი აქვს. რაც უფრო სრულყოფილია ახლად შექმნილი დამწერლო–-
ბა, რაც უფრო ადეკვატურად ასახავს იგ?) ენის ბგერით მხარეს, მით
უფრო ნაკლები დამატებები და შესწორებები შეაქვთ შემდგომ მასში,
ით უფრო სტაბილურია იგი თავისი ხასიათით.
ზუსტი თარიღის დადგენის შემთხვევაში (ქართ. „ინ“ და სომხ. „წე. სახელთა.
მიმართებისათვის იხ. ზემოთ, გვ. 1587).
მაგრა“ ამგვარი შესაძლებელი ურთიერთგავლენის” ცალკეული ნიზუშები ვერ ფა–
რავს ძველ ქართულ და ძველ სომხურ დამწერლობათა შორის არსებულ პრინციპულ
სტრუქტურულ სხვაობებს, რაც ამ წერით სისტემებს საერთო ტიპოლოგიური ჯგუფის
ფარგლებში საპირისპირო სისტემებად აქცევს (ის. ზემოთ, გვ. 189 და შმდ.; შდრ.
Cძი!ჩM/6!I(ძ26ი 1981).
ეგევე უნდა ითქვას სომხური საისტორიო წყაროების ცნობის შესახებ მესროპ-მაშ-
თოცის მიერალბანური დამწერლობის შექმნის თაობაზე. საზოგადოდ, კავკასიური
ალბანური დამწერლობის დახასიათება, ამ წერითი სისტემის პარადიგმატიკასა და პალეო–
გრაფიაზე მსჯელობა ძველ სომხურ და ქართულ დამწერლობებთან შედარებით შესაძ-
ლებელი იქნება მხოლოდ იმ შემთხეევაში, თუ მოხერხდა საბოლოოდ ალბანური ტექსტე-
ბის ამოკითხვა და სათანადო ალბანური ნიშნების ზუსტი ფონეტიკური მნიშვნელობების
დადგენა. ალბანური დამწერლობა, ამ წერითი სისტემის ჩვენი დღევანდელი ცოდნის მი-
ხედვით, ვერ გამოდგება ერთეულად ზემოთ განხლული ტიპოლოგიური ჯგუფის წერი-
ლობით სისტემებთან შესადარებლად (მდრ. IIIი#Vსმ36 1938; 1957: 37 და შმდ.:
#4MVM#08 1967). ·
ძველი ქართული ღამწდერლობა 197

სწორედ ამგვარი სრულყოფილება ახასიათებს ძველ ქართულ ასო-

მთავრულ დამწერლობას და მისი სავსებით ჩამოყალიბებული და „ჩამო–
ნაკვთილი“ ხასიათი უკვე V”–V საუკუნის წარწერებში არ გულისხმობს
აუცილებლობით ამ კონკრეტული წერითი სისტემის ხანგრძლივ წინარე
ისტორიას.
ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლობის შექმნა ქრისტიანო–
ბის ხანაში, როდესაც უნდა დაწყებულიყო ეროვნული ანბანით „საღმ-
რთო წერილის" ქართულ ენაზე გადმოღება, ადვილად გასაგებს
ხდის იი წერილობითი და ლიტერატურული ტრადიციების არსებობა-
საც, რაც ჩვენ ქართული ენისათვის უკვე V საუკუნის ბოლოს უნდა ვი-
ვარაუდოთ, როდესაც იქმნება ისეთი რანგის ორიგინალური თხზულე-
ბა, როგორიცაა „შუშანიკის მარტვილობა“. ერთი საუკუ-
ნე სრულყოფილი დამწერლობის და მწიგნობრული ენის არსებობის
პირობებში საკმო პერიოდია მაღალი ლიტერატურული ტრადიციე-
ბის შემუშაეებისათვის (შდრ. კეკელიძე 1929,7:150).
ქრისტიანობა იმთავითვე იყო მწიგნობრუ ლ ი რელიგია,
ამიტომ ხალხი, რომელიც ამ სარწმუნოებას ეხიარებოდა, სა კუთარ მწიგნო-
ბრობას ქმნიდა და ივითარებდა. ამასთანავე, განსხვავებბით დასავლური
ქრისტიანობისაგან, აღმოსავლური ქრისტიანობა ხელს უწყობს
მწიგნობრობისა და მწერლობის განვითარებას საკუთარ ეროვნულ
ენაზე, ეროვნული ენისათვის ახალი დამწერლობის შექმნას და ნათარგმნი
თუ ორიგინალური ძეგლების შეთხზვას.
ქრისტიანობას მნიშვნელოვნად უნდა შეეწყო ხელი ეროვნული
ლიტერატურული ტრადიციების სწრაფი განვითარებისათვის საქართვე–
ლოში. · სწორედ ამ სარწმუნოების საფუძველზე იქმნება ახალი

ქართული კულტურა ღა მწიგნობრობა, ყალიბდება ქარ-

თველთა ეროვნული ე რთი ანობის მეგნება (შდრ. ქიქოძე 1946 ; 15).
ამასთანავე გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ძველი ქართული
ასომთავრული დამწერლობა შესაძლებელია არც წარმოადგენდეს
ქართული ენისათვის დამწერლობის შექმნის პირველ ცდას, და ქრისტია-
ნობამდელ საქართველოში სავარაუდოა არსებულიყო კიდევ უფრო ძვე-
ლი წერილობითი ტრადიციები.
არ არის გამორიცხული, ასომთა ვრული დამწერლობა ქრის–-
ტიანობის ხანისს ახალი ქართული ეროვნული დამწერლო-
ბა იყოს, რომელმაც შეცვალა (ან გამოაძევა) მანამდე არსებული, წარ–
198 ' ანბანური წერა

მართული ეპოქის წერილობითი სისტემა. და თუმცა (თუ არ ჩავთვლით

ლეონტი მროველის ცნობას ფარნავაზ მეფის მიერ „ქართული
მწიგნობრობის“ შემოღების შესახებ“) ჩვენ ამის პირდაპირი მითითე-
ბები არ მოგვეპოვება, მაგრამ სხვადასხვა ზოგადი მოსაზრებების საფუ-
ძველზე შესაძლებელია გარკვეული ალბათობით ვივარაუდოთ ქართულ
სახელმწიფოში ქართული წერილობითი ტრადიციების არსებობა ჯერ
კიდევ ქრისტიანობის ხანამდე (შდრ. ძიძიგური 1974:254-- 257).

14. «იმწიგნობრობჰ ქპრთული» და ქკრთული

«იალობლოტობრაფია»

„ესე ფარნავაზ იყო პირველი მეფე ქართლსა

შინა ქართლოსისა ნათესაგთაგანი. ამან განავრცო
ენა ქართული და არღარა იზრახებოდა სხვა
ენა ქართლსა შინა თვინიერ ქართულისა და
ამან შექმნა მწიგნობრობა ქართული“
ლეონტი მროველი

ფარნავაზის დროინდელი ან უფრო გვიანდელი წარმართული

საქართველოსათვის ,,მ წიგნობრობა ქართული“ შეიძლება ნიშნავ-
დეს ამ დროს ქართულის წერილობითი ხმარების შემოღებას „პეტეროგრა-
ფიის“ სახით, ე. ი, რომელიმე გავრცელებულ უცხოურ ენაზე, მაგალითად
არამეულად, შედგენილი ტექსტის წაკითხვით ადგილობრივი ენის სა-
ფუძველზე. არამეული ჰეტეროგრაფაია წერის გავრცელებული” ხერხი
ხდება ირანულენოვან სამყაროში საშუალო სპარსულზე ტექსტების
ჩასაწერად (შდრ. §0იI6ი, I!895--/190!:249 და შმდ. 7(6ი#ი:04V%
1941: 38 და შმდ.; //60M:0წ 1958:30 და შმდ.).

«) ისტორიული ტრადიცია „ქართული მწიგნობრობის“ შექმნის შესახებ ძვ. წელთაღ–-

რიცხვის მე-3 საუკუნეში, ფარნავაზის მეფობის ხანაში, რასაც ლეონტი მრო-
ვ ელი ემყარება თავის თხზულებაში, როგორც ჩანს, გაცილებით უფრო ადრეული ხანი-
დან უნდა მომდინარეობდეს. ამის დასტურად შესაძლებელია ახლად აღმოჩენილი „დავა–
თის სტელა“ # 1 გამომდგარიყო (რ ამიშეილი 1986), რომლის ერთ წახნაგზე გა–
კრული ხელით ამოკაწრული 37-ნიშნიანი ასომთავრული ანბანი, სავარაუდოა, გამო–-
კოფს თარიღს ძვ. წელთაღრიცხვით 284 წელს, ალბათ მანიმნებელს წარწერის შემ–
დგენლის თვალსაზრისით „ქართული დამწერლობის "შექმნისას (ი. აბრამიშვი-
ლი, ალ ექ სიძე 1985); განსხვავებული თვალსაზრისისათვის „დაეათის სტელაზე4
ამოკაწრული ასომთაერული ანბანის შესახებ იხ. სილოგავა 1988 : 226 და "შმდ.
ძველი ქართული დამწერლობა 199

უფრო ადრე ირანულ სამყაროში გავრცელებული იყო წერის, ანუ

„მწიგნობრობის“, წესი რომელსაც ი. გერშევიჩი (0C+5ჩM60/16ჩ
1979) „ალოგლოტოგრაფიას“, ანუ „სხვა-ენახე-წერას“, უწოდებს.
წერის, „მწიგნობრობის“ ამგვარი წესის დროს ტექსტი, რომელ-
საც გარკვეულ ენაზე კარნახობენ, მაგალითად, ძველსპარსულად, ითარ-
გმნება სინქრონულად სპეციალისტ-ჩამწერის მიერ და ჩაიწერება დამწერ–
ლობის მქონე სხვა რომელიმე ენაზე, ამ შემთხვევაში ელამ ურად, და
წაიკითხება ან ამოიკითხება ადრესატის მიერ სპეციალისტ-თარჯიმნის
დახმარებით არა ელამურად, არამედ თავდაპირველ ენაზე,
რომელზედაც ნაკარნახევი იყო ეს ტექსტი ან შეტყობინება, ე. ი. ძველ-
სპარსულად. ელამური ენა და დამწერლობა გამოდის ამ შემთხვე-
ვაში „შუამავალი ·ჭენის“ როლში, რომლის საშუალებეთაც ხდება ზეპი-
რად ძველსპარსულად შედგენილი თავდაპირველი ტექსტის კოდირება.
საკუთრივ ძველსპარსული სოლისებრი დამწერლობა მხოლოდ უფ-
რო მოგვიანებით იქნა შემოღებული ძველსპარსული ტექსტის უშუა-
ლოდ წერილობითი ფიქსაციისათვის.
საშუალო სპარსული ეპოქისათვის ამგვარ „შუამავალ ენად“ უკვე არა
ელამური, არამედ იმ ხანად ფართოდ გავრცელებული არამეული
ენა გვევლი5ება „კონსონანტურ-სილაბური“ დამწერლობით. „ელამოგრა–
ფია“, რაც ძველსპარსული „მწიგნობრობისათვის“ იყო დამახასიათე–
ბელი, საშუალო სპარსულ ეპოქაში „არამეოგრაფიით“ იცვლება, რასაც
შემდგომში” საშუალო სპარსული წერისათვის დამახასიათებელ იდე ო-
გრაფიამდე ან ჰეტეროგრაფიამდე მივყავართ.
ი. გერშევიჩის მოხდენილი შედარების მიხედვით, ზეპირი ტექს-
ტის „ჩაწერის“ ასეთი მეთოდი იგივეა, რაც მეტყველებეს „ჩაწერა“ თანა-
მედროვე მაგნიტოფონის ფირზე. ზეპირად ნაკარნახევი სპარსული ტექს-
ტის არამეულად ან ელამურად სპეციალისტ-ჩამწერი და ამავე ტექს-
ტის სპარსულადვე ამომკითხველი ემსგავსება თანამედროვე „ჩამწერ“
აპარატურას იმ განსხვავებით, რომ პირველ შემთხვევაში ასეთი აპარა-
ტურს „მექანი”ზმიიი ელამური (ან არამეული) ენაა, , მეორე
შემთხვევში კი––-ელექტრული მოწყობილობა ალოგლოტო-
გრაფიული წერა, როგორც ჩანს ფართოდ იყო გავრცელებული
მახლობელ აღმოსავლეთში, რითაც უნდა აიხსნებოდეს სხვადასხვა ეპო–
ქამი ცალკეული ენები” (ელამურის, არამეულის...) განსაკუთ-
რებული ხმარება მთელ ამ რეგიონში.
ამასთანავე ადგილობრივ ენებზე დამწერლობის არქონა და „წერის4
ალოგლოტოგრაფიული წესი, ე. ი. წერა-კითხვის ფაქტიური
ცოდნა მხოლოდ სპეციალისტ-თარჯიმანთა ვიწრო წრის მიერ, არ ნიშ-
200 ანბანური წერა

ნავდა სხვათა „გაუნათლებლობას“ ან ქვეყანაში ლიტერატურული

ტრადიციების უქონლობას. ასეთი დაშვება იქნებოდა ჩვენი დღევანდელი
წარმოდგენების გადატანა ძველ. ეპოქებზე, როდესაც „ალოგლოტოგრა–
ფია“ და წერა-კითხვა საზოგადოდ ვიწრო, შესაძლებელია, არც თუ ისე
პრესტიჟულ სპეციალობას წარმოადგენდა (როგორც, მაგალითად,
საწერ მანქანაზე ბეჭდვა ან სტენოგრაფია ჩვენს ეპოქაში) და არ განსა–
ზღვრავდა ადამიანის განათლების დონეს. საზოგადოების „განათლებუ–
ლობა“ განისაზღვრებოდა საზოგადოდ იმ ცოდნის მარაგით, რომელიც
ზეპირად, ზეპირსიტყვიერების გზით თაობიდან თაობაზე
გადაიცემოდა.
““ ქრისტიანობამდელ ამიერკავკასიამიც წერის ერთ-ერთი ძირითადი
მეთოდი, როგორც ჩანს, „ალოგლოტოგრაფია“ უნდა ყოფილიყო, რითაც
აიხსნება აქ არამეულ წარწერათა განსაკუთრებული გავრცელება.
წარმპრთულ იბერიასა და სომხეთში „საშინაო მოხმარებისა-
თვის“ ტექსტები საკუთარ, ადგილობრივ ენებზე ალბათ სწორედ არა-
მეული ალოგლოტოგრაფიის წესით იწერებოდა, რაც გასაგებს
ხდის ცნობას ქართლში მეფე ფარნავაზის დროს „ქართული მწიგ-
ნობრობის“ შემოღების შესახებ. „ქართული მწიგნობრობა“ შეიძლება,
მაშასადამე, გავიგოთ როგორც „ქართული ალოგლოტოგრაფია“ არა-
მეულის საფუძველზე, რომელზედაც წერამ ამ ეპოქის . ამიერკავკა-
სიაში სპეციფიკური, „არმაზულ არამეულად“ წოდებული სახეობა
მიიღო. მაშასადამე, ტექსტს კარნახობდნენ ქართულად, იგი სინქრო-
ნულად ითარგმნებოდა და ჩაიწერებოდა სპეციალისტ-ჩამწერის მიერ
არამეულად და ამოიკითხებოდა ქართულადვე. ეს უნდა ყო–
ფილიყო ქართული ზეპირი ტექსტის ჩაწერის წესი არამეული ენისა და
დამწერლობის შუამავლობით.
ქრისტიანობამდელ ქართულ სახელმწიფოში „მწიგნობრობის“ არ–-
სებობა თუნდაც მხოლოდ „ალოგლოტოგრაფიის“ სახით მნიშვნელოე–
ნად შეუწყობდა ხელს მშობლიურ ენაზე ლიტერატურული ტრადი–-
ციების სწრაფ განვითარებას ეროვნული დამწერლობის შემოღების
შემდგომ. „მწიგნობრობა“ მშობლიურ ენაზე ერთგვარი გაგრძელება იქ–
ნებოდა მანამდე არსებული ალოგლოტოგრაფიული მწიგნობ-
რული ტრადიციებისა.
ამასთანავე გასათვალისწინებელია აგრეთვე შესაძლებლობა ქრისტია–
ნობამდელ ქართულ სამყაროში „ლიტერატურული“ ტრადიციების არსე–
ბობისა ზეპირსიტყვიერების სახითაც. ცნობილია, რომ ლიტერა–
ტურული ენის ჩამოყალიბება ამა თუ იმ კულტურაში არ იწყება აუცილებ–
ლად ენის წერილობით ფიქსაციასთან ერთად, ამ ენაზე დამწერ-
ძველი ქართული ღამდწერლობა 201

ლობის გაჩენასთან ერთად, „ლიტერატურული“ ტრადიციები და „ლიტე-

რატურული“ ენა შესაძლებელია არსებობდეს ხანგრძლივი პერიოდის გან-
მავლობაში ზეპირსიტყვიერების („C4080CლM00+ხ“) სახით ამ ენაზე
სპეციფიკური დამწერლობის არსებობის გარეშეც.
წერის შემოღება მხოლოდ გრაფიკულ ფიქსაციას ახდენს ამგვარი
ტრადიციებისა და ხელს უწყობს ლიტერატურული ენის შემდგომ გან-
მტკიცებასა და განვითარებას. ასე, მაგალითად, ძველი ინდური ლი-
ტერატურული ძეგლები –– ვედური ჰიმნები –-– ხანგრძლივი დროის
განმავლობაში მხოლოდ ზეპირსიტყვიერების ძეგლებს წარმოად-
გენდა; ისინი ზეპირად გადაიცემოდა და ვრცელდებოდა; ჰომეროსის
პოემები შეიქმნა მნიშვნელოვნად უფრო ადრე, ვიდრე მისი წერილო–
ბითი ფიქსაცია და ჩაწერა განხორციელდა. ეგევე შეეხება სხვა–
დასხვა ევრო პ ულ ლიტერატურულ ტრადიციებს და სხვ.
ზეპირსიტყვიერების ამგვარ ტრადიციებს აძლიერებდა აგრეთ–
ვე ახლად გაქრისტიანებულ აღმოსავლურ სამყაროში (მათ მორის ალბათ
საქართველოშიც) საღმრთო წიგნების თარგმნის ისეთი წესი, რა–
საც „ალოგლოტოეპია“, ანუ „სხვა-ენაზე-თქმა“, შეიძლება ეწოდოს,
როდესაც მოსახლეობაში მშობლიურ ენაზე ქადაგება და რელიგიური ტექს-
ტების (ძველი და განსაკუთრებით ახალი აღთქმის) წაკითხვა ხდებო-
დღა მათი უშუალოდ ზეპირად გადმოღება-თარგმანების საშუა-
ლებით ასეთ ვითარებაში იხვეწებოდა და მდიდრდებოდა ლექ-
სიკურად და ტერმინოლოგიურად თვით ის ენაც რომელზედაც
ქადაგებდნენ და ზეპირად გადმოსცემდნენ ·კანონიკურ რელი–
გიურ ტექსტებს. ამასაც უნდა შეექმნა წინაპირობა იმისა,
რომ ქართული ენა განვითარებულ და დახვეილ ლიტერატუ-
რულ ენად ჩამოყალიბებულიყო საკუთრივ ქართული ქრისტიანული
დამწერლობის შექმნისა და ენის წერილობითი ფიქსაციის დროისა-
თვის”.

"2 შდრ. C0ი0იM0VC8M 1980, რომელიც აყენებს საკითხს ადრექრისტიანულ სომხეთში

საღმრთო წიგნების” სომხურად სწორედ ასეთი გზით გადმოცემის შესახებ, რასაც იგი
„პეტეროეპიას უწოდებს, მესროპ-მაშთოცის მიერ ძველი სომხური დამ–
წერლობის შემოღებამდე მე-5 საუკუნის დასაჯყისში.
202 ანბანური წერა

15. «ასსომთავრული», «ნუსსპ-სუცური»,

«მსედრული»

ველი ქართული დამწერლობის „ასომთავრული“ სახეობის გარდა

ცნობილია „ნუსხა-ხუცური“ და „მხედრული“ სახეობანი.
თავის დროზე ნ. მარმა გამოთქვა თვალსაზრისი ქართული „მხედ–
რული დამწერლობი! # არქაულობის შესახებ“. ამ თვალსაზრისის თანახ-
მად, ქართული დამწერლობის ეს სახეობა ასომთავრულ დამწერლობაზე
უწინარესია ქრონოლოგიურად და წარმართული ეპოქიდან უნდა მომდი-
ნარეობდეს (M0იიი 1925:1--2).
ჯერ კიდევ მ. ბროსემ (8/ი0§§0! I83!-129) და შემდგომ ივ. ჯა-
ვახი შევილ მა სრულიად ეჭვმიუტანლად ცხადყვეს, რომ ქართული
დამწერლობის ე. წ. „ნუსხა-ხუცური“ და „მხედრული“ სახეობანი ძველი
ქართული ასომთავრული დამწერლობის უშუალო გაგრძელებას წარმო-
ადგენენ, ქართული ასომთავრულისაგან წარმომდგარ ქრონოლოგიურად
მომდევნო .· გრაფიკულ ეტაპებს ასახავენნ (შდრ. აგრეთვე 1ILX0(6-5
1 955:57)%9. ' |
ნუსხა-ხსუცური დამწერლობა, რომლის პირველი ისტორიულად
დადასტურებული ნიმუშები IX საუკუნით თარიღდება, ასომთავრულთან
შედარებით ოდნავ მარჯვნივ გადახრილი დამწერლობაა.
ამასთანავე არსებით სხვაობას ასომთავრულთან შედარებით წარმო-
ადგენს ნ უსხა-ხუცურის (ისე როგორც მისი უშუალო განვითარე-
ბის –– მხედრული დამწერლობის) ოთხხაზოვანი სისტემა, საპირისპი–-
როდ მონუმენტური ასომთავრული წერის ორხაზოვანი სისტემისა თანა-
ზომიერი სიმაღლის ასრ-ნიშნებით (ჯავახიშვილი 1949:106).
ნუსხახუცური დამწერლობის “ერთ-ერთ ძირითად გრაფიკულ
მახასიათებელს ასოთა კ უთხოვანი მოხაზულობა ქმნის, რაც მას ასო-
მთავრული დამწერლობის მრ გლოვანი დუქტუსისაგან განასხვავებს.
ამასთან ერთად XI საუკუნის ხელნაწერებბში და საბუთებში
მრგვალი მოხაზულობის ნუსხა-ხუცური დამწერლობაც დასტურდება,

“2 ანალოგიურ მოსაზრებას გამოთქვამს ჰ. იუნკერი, რომელიც "მხედრული

დამწერლობის” ასო-ნიშნეს ფალაურსა და ავესტურს უკავშირებს (#V0ჩM6/ 1925;
1926).
..2 ძეელი ქართული დამწერლობის განვითარების ქრონოლოგიურად თანმიმდევ–
რული ეტაპები, დაწყებული უძველესი ასომთავრული სახეობით, ასახულია სრულად
ივ. ჯავახიშვილის მიერ შედგენილ ტაბულაში, რომელიც მის “ქართულ პალეო-
გრაფძიას'' ერთვის.
ძველი ქართული დამწერლობა 203

სადაც ასოთა გადაბმისადმი მიდრეკილება იჩენს თავს (ჯავახიშვილი

1949:123).
ძველ ასომთავრულ დამწერლობაშიც შეინიშნება ძირითადად
მრგლოვან დუქტუსთან ერთად ასოთა კუთხოვანი მოხაზულობა, რაც
ასომთავრული დამწერლობის უძველეს მოხაზულობად არის მიჩნეული,
ქრონოლოგიურად მრგლოვანი მოხაზულობის უწინარესად.
ეს თვალსაზრისი ზოგად პალეოგრაფიულ მოსაზრებას ემყარება,
რომლის თანახმად მრგლოვანი დუქტუსი შესაძლებელია ასოთა კუთხო–-
ვანი მოხაზულობისაგან იქნეს გამოყვანილი, მაგრამ არა პირუ კუ–- მრგლო-
ვანიდან კუთხოვანი. ასოთა ამგვარი გრაფიკული განვითარების მაგალი-
თები მართლაც მრავლად მოიპოვება სხვადასხვა წერით სისტემებში
(შდრ. ბერძნული უნ ციალური დამწერლობის ჩამოყალიბება თავ-
დაპირველი კუთხოვანი დუქტუსისაგან). მაგრამ დასტურდება აგრე-
თვე საპირისპირო გრაფიკული განვითარების შემთხვევებიც, როდესაც
მრგლოვანი დუქტუსი კ უთხოვან მოხაზულობად ჩამოინაკვთება?.
ამდენად, არ უნდა იყოს გრაფიკული ტიპოლოგიის თვალსაზრისით
აუცილებელი კუთხოვანი ასომთავრული, რომლის ნიმუშები შედარებით-
გვიანი ხანის. წარწერებშია დადასტურებული (ჯავასიშვილი 1949:
719 და შმდ.), მრგლოვანი ასომთავრულის ქრონოლოგიურად უწინარეს
სახეობად მივიჩნიოთ, რომლისგანაც კუთხოვანი ნუსხა-ხუცური დამ-
წერლობა გამოიყვანება.
მრგლოვანი ასომთავრული, დადასტურებული უძველეს
ქართულ წერილობით ძეგლებში, ძველი ქართული ასომთავრული დამ-
წერლობის პირველად სახეობას, უნდა წარმოადგენდეს, რომელიც
გამოვიდა ძველი ქართული დამწერლობის შემქმნელის ხელიდან.
ამ დამწერლობის უშუალო გაგრძელებს წარმოადგენს ნ უსხა-
ხუცური წერს კუთხოვანი სახეობა, რომელიც დასტურდება IX
საუკუნიდან მოყოლებული.
რამდენადაც IX საუკუნეში ნ უსხა-ხუცური უკვე სავსებით
ჩამოყალიბებული დამწერლობაა, მისი ჩასახვა გაცილებით უფრო ადრეულ
ხანას უნდა მიეკუთვნოს. ქართული წერის ამ სახეობის ჩამოყალიბების
პროცესის ქვედა ქრონოლოგიურ ზღვრად VII--VIII სს. უნდა მივიჩ-
ნიოთ, როდესაც ასომთავრულ დამწერლობაში თაეგახსნილი « „ბან“,

#2 ამგვარი გრაფიკული განვითარების მაგალითია ლათინური დამწერლობის კი-

დურწვეტიანი და კუთხოვანი დუქტუსი, რომელიც გამომუშავდა დასავლეთ ევროპაში
მე-12 საუკუნიდან მოყოლებული და რომელიც „გოთური შრიფტის“ სახელით (გერმ-
#0(/15CIC 5CMII/) არის ცნობილი (მდრ. #460%961 1969:526).
204 ანბანური წერა

ძ „ჟიე“ და CI „ყარ“ ასოები ყალიბდება, რაც სათანადოდ აისახება

ნუსხა-ხუცური დამწერლობის თავგახსნილ ყ, # და ყ ნიშნებში.
ნუსხა-ხუცური დამწერლობა ასომთავრული გაკრული და გადაბ-
მული დაწერილობისაგა უნდა იყოს თანდათანობით წარმომდგარი
(ჯავახიშვილი 1949:188).
ნუსხა-ხუცური დამწერლობის მრგლოვანი სახესხვაობა დასა-
ბამს აძლევს ქართული დამწერლობის ახალ სახეობას
–– ე. წ. „მხედ-

ქართული დამწერლობის გრაფიკული განგითარება

CC თ <= #45= #7. /|) « /,.,4. «2

ი“სყძყ ს0945VM14% L Mა /! რიბ72ებსი.
+ ნ «659
წიძდ
ი ხედ?”უე ეყ? ჯვსწ დ“რი. -L
იფოიბი
4?
ს1ე
9
ფთ I?
L ა დ?” თე; ა| 7 11) ჯიმი 3პ
+ +159
”ს 17 პლ 15 117 (5 /L !

9 « ს » IC) 19 „1 -
ი 9 პიპია
თC3)IL+ ჭყ
=
(1
(”=
/ჯზC.
ჩ IL
V
LI » ჩ'.
|
ი.ს ...
11...
ნ. !

206. 2. #გ აი
5C 6 C ა
=–« #ც
/ლ?ი+!..
ხ წ » «ათ
თ ნ 2- ლ ა ღა რბ?
ზ

უეუუდ 7. I/.3.1 2
#7. MI 1
5.05 510
9 CM I: 2
LL შბ LLI_

21" "“ C. 4 4
ს « "ა “
წ8.. 1... > წრ...
„5 | § 3 3

ტაბულა 23
ძველი ქართული დამწერლობა 205

რულ დამწერლობას“, რომელიც არსებითად X--XI სს. მდივან-მწიგ-

ნობრული ნუსხახუცური დამწერლობის გაგრძელებას წარმოადგენს
(მდრ. ჯავახიშვილი 1949: 192 და შმდ.) ნუსხურიდან მხედ-
რულზე თანდათანობითი გადასვლის წერით ნიმუშს წარმოგვიდგენს
ატენის სიონის წარწერები, რომლებიც X საუკუნით თარიღდება (აპ-
რამიშვილი, ალექსიძე 1978). ძველი ქართული წერის ეს უკანასკნელი
სახეობა, უმნიშვნელო გრაფიკული ცვლილებებით, თანამედროვე ქარ-
თული დამწერლობის ბეჭდვითსა და წერილობით· სისტემას ქმნის
(შდრ. აბულაძე 1973: X--XV).
 ბოლოთპჰმს
„მოდიოდა, ნინო მთებით მოდიოდა
და მოჰქონდა სანატრელი ვაზის ჯვარი“

ანა კალანდაძე

ჭელი ქართული ასომთავრული დამ-

წერლობა შემოღებულ იქნა საქართვე-
ლოში ქართლის მონათვლასა და გაქრისტია-
ნებასთან დაკავშირებით. ქრისტიანული რწმე-
ნა იმხანად, როგორც მშობლიური ენა და
კულტურა დლღეს, იყო ერთ-ერთი ძირითადი
კომპონენტი ეროვნული თვითდამკვიდრებისა.
სარწმუნოება იმ ეპოქაში, და განსაკუთრებით
აღმოსავლურ-ქრისტიანული სარწმუნოება
თავისი მოწამებრივი იდეოლოგიით, თავისი
ეროვნული ენითა და ორიგინალური დამწერ–
ლობით, ხდება მძლავრი ფაქტორი ეთნიკური
და ეროვნული ერთიანობის შეგნებისა, რასაც
არაერთგზის გადაურჩენია ქართველობა თავი–
სი ისტორიული არსებობის მანძილზე სრული·
ეროვნული გადაგვარებისაგან.
აღმოსავლეთ სლავებმა და მთელმა ქრის-
ტიანულმა სამყარომ დიდი ზეიმით აღნიშნა
ძველი სლაგური დამწერლობისა და ქრისტი-
ანული სლავური კულტურის ათასი წლის-
თავი. ჩვენც, ქართველობას, გვმართებს, ჯერ
კიდევ ამ საუკუნის დასასრულამდე, საზეიმოდ
აღვნიშნოთ ძველი ქართული დამწერლობისა.
და ადრექრისტიანული ქართული კულტურის
შექმნის საიუბილეო თარილი, ეს იქნება
დიდმნიშვნელოვანი კულტურული მოვლენა
და ზეიმი მთელი ცივილიზებული ქრისტია-
ნული სამყაროსათვის დასავლეთსა თუ აღმო–-
სავლეთში.
4.7თ48/M/7/I08 IIMCჩ/M0
LL
/I0-8/I5/#02V#3MMC#49
IIMCჩMCIIII0CXჩ
1 III10-402IL# IL 710010ILCX02IC06MILLC
#4#70ნთ68I7/1MხIX CILCI12C-%
#1IL1Cხ.#(თ
 (I/”/#984 76847

C14ს00CMM#9/1CM4#M IML0IIC60Iჰ4IM71#10-
CMIIII4 59 MCM44#9 IIICნMLIII10C 1ჩ

I. )1000C0X02%06/#!I6 ძთ.0606!!01MხLX IIIICხ.-M#0CMMხLX

CIM0I16.% +XM0IICII1II0CMCX0# 370XM M0C0CXMX %0თCIIIIMთC#M
#006.6#%თ 06IM46M IIIIIII0402LIL 0036LII11I# IIICხ.MC

| I 9616MV ი00MCX0XI6CIVIV9 გXIდგ3MIსის CMCIC6Mხ IIMCხMმ,

8: ყვლ0II0CIM, I02M#MX IMCხM6CIMVIVხIX CM076CM 02IMIMCX0VIICIM2ICM0#
300XM, #მ2მM M#0IIICM0C6 M L0ICM06 IMCხM0, I068I06მ 0M9IMCM#29, #6060MXM-
CM29% (M0C8IC0CL-0V3MI9MCMმ29) # C+Iმხ0Cიმ89899MC%0გ#M IIMCხM6IIII0CIM, M010-
იხI ლ0CIმ8M9%იI 06MMMVI XI1III0)XV0ILM90CXV0 I0VიიV მ»იდთ28MMVMVIX
0MCხM06MIV0070M, X202MI60M3VI0IIVXC# IL6/I)/ხIM 0910M 06VIMX CX+0V#MX-
XV080-79M00M0LM90C#MX 960+, CლX0CIV6I 0მCCM210M8მ11ხ #M2 LIIM060CLM0CM
დიყ6 თM)016M06+M9ლლ-0#00 0238MIM9 VI90ხMმ M C03/.2IMM#M% MIმ20CMყ00C-
#0M 06ყ0ლM0 CMCI6Mხ (M010იგი #იხ6ელ”X28X96+ 0060! „IL0C68IICM-
9MIII 060836 მXთ28II1V0M CICICMხI 1IIICხMმ) Iმ 0C9V08C იდლ6IVI6-
2C+I808281)0M CI CI200C6MMICM#0M «M#0LMC012IIXIL0-C9MM9M26VV900X%0M» IMCხ-
MCIMIII0CIVM.

14. თ. გამყრელიძე
210 #»რგ8MI#9M06 IIMCხM0

2. I7I)Cხ.#0MM0CIხ M0# C060.%II0/11II%0CMXთM CIICI16.%0

# 06!|0თ#% I1600L# IMIყ0ხ-%0 („20თM-%0თI10#4#02I1#“).
„I)4–თM 2C00602/0CML#“ IL „I.1ო0XM 6ხL)ე0თ2/C0/(IL#“
IIII2ხ.(6MM0M# CIICII16.MხL. „IIთითმI2-MთI/1IIMIთ“ #
„C6IIMIIთ2.-#M0111I1IMთ“ IIIICხ.Mთ

1M8CI09IIILM MCCთ6ე08გL"!1:1 0II1CხM6IMM0Cლ016, IIMCხMCII28 CIIC-

16Mმ 8006II6C 0მCCMმX0II8207109 M#მM M#Mგ260ი MM MILI0XX6+“80
3M2#08 0C060M ი0სი00/ხ,, M2X0XL#IIIMVXC9 8 00006006/CMIხIX 83მIMM0-
0”I0IსCIIMX XVI C M0VI0CM # ლ00C0I1მ08MMICIIMX 6IMMMVI 1I16)I6IVI0
CMC07CMV.
სგლ0M0X96MII6 IMCხM8 M#მM 39M2M080M, C06MII01MVყC%CM0M CIICICMLI
07I88M+ MMCხM8IMIV0ლ16 8 090 10VIIX C6MI0IV9MCCMMX CM0X06M §0)I08C-
#2 # 000016X96X «I600MI0 9MMCხMმ», #0100VI0C 8 C0800M0I90# IIგ-
VMყ6 I 06IIმI:მ210X IMM0#M0821ხ «L 0 8MM28X10X0LM6M» (C6!ხ 1974;
1975:1040 « «იძ.; 1980), #8# იგ3XCVI 06IIICM 1C00MM 39M2M08ხIX CIMIC-
X6M –– 00MM0IMMM #9VIM CCMM070IIIV". 570 86» 803M0X80CXნ 00MM06-
ყიეIჯხ 8 0M9M01)61IMM MIMCხM6IMIVC0C9M CMCICMხ, II0IხII ხიI 0106ლ0მIIM0M-
9ხIX II0M9I9MM, ლიმგ30მ60+2MII6IX 8 II6I0მX 7 0VIIX C6MM0XIM90C0MIMX
MMC0IIIIIIM9, # 8 ი8ი8VI0 0ყCლ00,ს 8 MმVMC 0 #3ხIMC. 570MV C0-
69M018VCI IM6 ”X0/ხM#0 Xმ #6CM29M MC709MM0ლCM8ი (0893, MმM2#% CV-
IICCI8V6C M6XIV #36I#0M M# IIMCხM69M90C01ხI0, #01002029 8 0ი00X6-
ICIM0M CMხII6 «I2XC+0მM8201Cლ9 IL2I #3ხI4CM», II0 # CმM8გ ი96M-
00MI2 იMCხMმ, 069M20VXM882I0LL 29% MM9M0L0 06IIMX C #3LIM080M CMC07C
M0M CIნXVMIVVVხIX 960“.
620CM0706MM6 IMCხMგ MმMX 39M2M#080M# CMCICMხI ი0380M96+ »VVყ-
II6 V9CIMIხ 6-0 0M+0XIX0ILM96%-MVI0L ი0M00/MV, C03121ხ 06IIVI0 IM-
ი0ჩ0IM0 IMCხMმ M# 00 00M6MMIხ 600 M6-ლ00 8 02838MXIMIM 906.)I086-
VC6CCM0M MVIIხXV იხ.
IIICხM6სMილს) M#მM (006MM0XM9ყბლ(გი ლMC-იCMგ2 ლ0ო:070I+. M3
8M3Vმ2XLხIMხIX CMM80/XI08 3#მ02#080M CX0VVXIV იხI!. 510 3I29M9M+, ყI0 #მX-
70ხIM 0M6C0ხM6IIIM6II CMM80»-3M28%M 008MCIმ8M906+ C060M I8VCIX0C00სILI0:0
ს6მIხIM0CLხ, CMCI6MM9VI0 06XMMM90VIV, X202M700M3VI0CIIVIX-Cი I»8VM9#

"ა Cი. Cი/ძიით 1981. 18M0# ი01XX0I M იMCხMV M8M 3M8X030M, CCMM01M-
9C%CX0M CMCICMC IM28M6ყ2მ61C0ი VXC6 V თ6იმსM0ოMმი მ6 C0-0თ00ით, 9I0 98CI8VCI M3
0ი0V6MMM082MMხIX 38MCX0M M3 6-0 320MC06M (5ძთი«:§ის/,ტ 1972:10–-11).
IMიი0”M8 IMCხM2 211

C1000M2MM –– „8ხI0მX0LVCM-" ს „00/6C0Xმ0IIICM“. „სხI02X401(#M6“

IMIICხM6CIMII0L0 3IM2M2, MXM 6:0 «03I2ყმ10LI00» (§1ყ/10!15),–-–310 #2 დII-
3MVCCMმ09M CV6ლ0+მLVIM9, C ი0M0MLხI0 MX01000M 0CVIIICCI896IC#M 8I-
ვVგ,ხყგი ქდმიიმვნყIმIM9ი 39MმMგ, 6V1ხ #ა 0MCVM0CM, LC0M0I6II90C-
MIMV# 3884 MM თMIV ნმ, «ლ0006იXგIMდ» I#IICხMCIIII0I0 3L28Mმ, M»IL 010
«03MგყმემიხMილნ»· (567.0!!!) 310 8-6 10, 910 +X2M0M იIICხMCIIIხIM
CMM80» 8ხI)0მX26+I, C MCM 0!! C00I1L0CII9, 6VIხ #0 000010MC6MM08
იის9MI96, MIM69, VMCIMX0, ლ9M080, 0ლ»X0L MXM 0110/IხIMხIM 38VM. C001-
8010I18CMM0, IIMCხM0IIV29 CMCI6Mმ2 8 I6CI0CM MმM 3ILM2M08მ9 CIIICMმ
X8გ08მM1I100V#3V01C9 18VM9% III2IL2MM--%09მIM0M ხხIიმ-69VV9» M «”Iგ-
80M C0060XმIVM9»·, C M010ჩ0ხIM! M 00019009+IC9M 620X20# C806#M
18VCI00C0IMIM6MI იხყხხიუბ 3M2MM M0CIIMCCII9V0M #IICხM6IICM CIMCI6C6MLხI.
12M829 18VCI000I9M998 ინ0M00Mმ2 MIICნM6IMIM01 CICXCMხ! 1206+ 0C-
ყისგხMიM 19 IIი0/0I”IV96-«0, M#»მ200CI)6IVMგILMII IIMICხMგ2 ი0 Xმ2ჩ02M-
XიV 6-0 «ითგM2 C0100XგMMი»· M «იიამხგ გხI!იმX0M9MIV9», VყI0 8
ლ80!10 09600/1ხ I0)20+ 803M0X#IMნIM 0CVIII6C+8IIIხ 0000CIმ208MX0/ხIL6IV
გმMმგMIM3 იხგმ3იVM9ყMხIX 89008 იM-ხMმემ M ი00ICX28I1ხ MX 0L6IM0VMIILხIC
#0M7X6C?ნIIM, #0606X0/MVMMMხIC 99 VI0CIC6II0 მიიხიემ 0 ი00IICX0X/CLIII!1)
იMCხMმ M 00ი00169/06LIV#9% CCIM08MხIX 3-მი08 00 რდMულL0II0+MV0ლC#M0L0
0238M7XM9%".
ILII0C Xმ202MX6V «IIგყგ C0)160XმMIMI9» MMCხMმ M0Xხი 8I/6-
»9MIხნ 182 00ლ9008IMხIX +IMII0IV0”IM9ყ0ლCMIX M»X90Cმ: (2) CCMმ0ლCM0Lწყმ-
თMI0, MჰIXM9M M160Lი0მ%M1XM, M (60) დიხიLი2%MVM.
CCMგლსილ”იგდყი MII MI60ი0ხიმდM9M, X20მMX060I3V0+
#I2მCC IM00M6CIIIVხIX CMC0CX6M, 8 X0100LIX 39M2MM 8ხI!0მ-20» IM6 38V-
#08VI0 C1000MV #M0IMM0C6IV01L0 #3ხIM8, 0603Vმყ2გM 0XXV6IX%ხMხIC Cთო0ყ8მ,
ლუ0LV MXIM 38VMM X2I9M0L0 #3ხIM#მ, მ #0IM006IIIხ6IC M01II97XI9 MM ,2X6C
I6CMMIC CMIVმIIMM, C001IIM00ლ090ხ M9600C00ICI86IV0 C «იუგხ0M C0/8M0-
Xგყხყ» #3ხI(მ. IIIIხIM# CI0C8მMMV, 8 12MMX IIIICხMCIIVI6IX CIICIაM82X
«იI2გI C0I060XმIMე» #3ხIMმ, 85I02:486MხIM CX08მMM IL CIM0C80ლ0ყ6+მ-
ს8IM9MMM X0IMXM061M00 #მXIMმ, 0102-X20109 IM600C061ლ0X86MIM0C 8 IMCხ-

#0 დ9)ხM0:0)ს0IM#90C0M06 980238M+M0C (MM თMM0L6%0C0C3) იMCხM2–

910 380„I0IMIი სMCხMმი 8006IL6 C V9010M ი0ლ)0)08270C6ხMხIX 3”ეილ8 070 იმ3-
8, ხგმყყხივმი C 00MM0ი2რCMM სხი,0ი1ნს 10 ვმვMთC289+M01:0 ვIმიმ
დისინიედMM. 0 870L0M0+Mყ9ყ6C#06023838M+MC (M1M#4 01 10L0CM#063) იMCს-
Mგ- 30 ო0ი0IიXიXI6IMC I ივვმIი ილილოუბი8216ხ9MხIX 312008 0I/06.ხM0M%
ი#M0CხMCIMII0I CMCICMხ,, #MმV9MV2M:C 66 C031მMM8 8სიMX0Iხ 10 M0M6II8 06 დმCCM01--
?CIIM%.
2I2 M#»M»დ28M#MXM06 IMCხM0

M0CIIIIხIX 3Mმ2Mმ2X, 8LICMVIIმI0IIIMX I6M CგMხIM 8 00XMM 6MVIMMIL, 0603-

Mგსყვგ!იMX IMმ0%IV +C0 CM088MM M CI0სც0C0V90IმIIMMMIM M0M0M00+90-0
წ#3ხIM4ი VIIM860ლმ»ხIMხIს II0I9MVIMMIMხIს #მ2I0”00MM 0მ03MM%MხIX V008-
11CM მ6C70მMIIIIM. LI0I06M1C IIIMCხMCIIMხI6 3IM2MM 8 Mე60”ი2მდIMVყ8ლMIMX
(C6MმCM0L62დM90CM#MX) CMCICM8X, C8M9M3მIMMხIC C 00006)I6.)CIIMხIMM #M10-
89IM9VMM, MIMIIV#M8 39VM08VI0 06009MV CX08 M#0IMM4006IIMIხIX #3ხIM08,
ი0MIMMმ0I1-” M (000180I1CI8CIIM0 9MX2I01C8 მ16M812IM0C I06ICI28M-
#698MM CმMხIX 0203.MVMსხIX #3ხI#408, 006XMმ2/82I0ILI#M#MM 38მ8IMCM +მMIMX
IIICხMCIIIხIX 3IL2M08, ”. 66. 398IIIMI6M 70:10, C M20MMMM 990. 9IM9MM
3) 3M8MM C00+L0091ლM. 12M06 3M8MMC «C0C60X2MM9X» IIMC0MCIIIIხ1X
39მM08 MI60-0მთMყ8ლ-M0M CMCICMხ! 0CM08ხ!8101C8 XM60 98 010X-
უმლI8M6MMM MX «03I2ყმI0სIMX» C 06L6MI8Mს ელტმუხMისი MMიმ,
IM0IIIIსც6CMMM 010600XCIM6CM M0100ხIX 09VM 98»X)9M-IC9, „»M60 IIმ
VCI08M0 ი0M9V9MVI0M C893M M0IMM0C0CII9ხIX «039V2%92!0IIMX» 3M2M#08 MოMMCხ-
M08IM0#M CMCICMხI! C C0013010+8VICIIMMIM C6MმIXMV6CMMMM, 00M9IMIM-
IხIMIM «031(მ2Vმ6MხIMI4»".
8ც- უმMI80M# C893M 803IIMM%26» 80000C 0 «იიჰმMC შხ!0მ-M#CI9M8»
MMCხM6MIM0) CMC76Mხ! IIMCხMCIIIხI 3IM8M%M MI6C0-0გთMVყლCM01 CMC-
16Mხ M0ILVI 00X0MXხ L062თდM96CXV C80MMM 03Mმ2981CLIIMM IM2 06X6M-
«ს 00მ#MXხ0010 MMნხმ, C X#0100ხIMM 09M C00+M0C91CM 8 CMXMV MX
C0893M C C00X80+C+8VI0IIVXMM 0M088+9I9MM. 1მ2მM06 MM0MIMV906C-M06 CX0/1-
ლმ0 03Mმყ2)0VIMX იMCხM0690MხIX 39V82M08 CMCXICMხ, C 01X060მXმCMხI-
MM #MMM 06ს6MIმM X202M#MX60M3VC6, IIMCხMCIMIIVI0 CMCICMV MმM «IIMM-
10-0მთდM98C«VI0», +». 6. «0MCVM0ყMVI>. M#MXM «MM0MIMყლCMVI.». CIMC-
უ6MV IIIICხMმ.
8 ლCMVყმ6 VCI08M0CIM C893M «03IM2MმI0IIIMX>» 3M2M08 M060”0მCრV-
ყ0CM0M CMCI6MხI C C00+86I1CX8V1I0LIMMIM II019+MMIMIხIMM #218-00M9MM
(+. 6. იხ# 01VICI8MM 8M9MCVIIM60 CX0ICI8მ2 M6XMXIV IIMCხMCIIILხIMM
3I2M2MM-C#MM804#8M# M#XI060-0გდMM960+0M CMCIX6MხI # 06–6MIმMM ჩ§6-
84ხI0I0 MMდლმ, C #0100LხIMM 09MM 000+M0C:091C# 8 CMV C893M C ლ0-
018070X8XVI0CIIIMMIM 1I0LM9MIMIIIMM X276-00M#9MM, C0., Iმი0MM00Mნ, IIIIC-

"ა 3ე6M6MIხ M100-026MM #I09MCVICI9V06I 80 M80-MMX /#008MMX #M C0806M6M-

IIIX 0MCხM0MMხIX CMCICM2X (C0., Mმი9VMM060ი, IMთ900C8ი(C 0603M2%CMM% 8 60#MხLIMIM-
ლაზ იMCხM6IMMIX CIMCICM, 1IIMCხMCIIMხ16 3M2MM IMიგ 4: #. წ., C/. 8 შმMLIIMIICM0M,
CMCI6M8 M81CM2IM90CMMX 3M2M08 # M90L0C I0VI0C). CიI0IIMხIC M100”02თIM%0ლMXMC
CMCICMხI IMCხMCIMIV0ლ X8208XICVMხ II#9 XI008MCXIIXMX 370008 CMI0C690CMM906CX0-0
ნ238MXM8 უ#MCხM3.
LIMI0»0IM9% IMCხM2 213

008ხI6 0603MმV0ILM9 # 10.), MIMCხM69MIMVIL0 CMCICMV M0XVI0 0Xმ02M-

+00M308211ხ M2M «VCMX08IIVI0>, III «M0L80MIM01Mმ0/6ხMVI01.
დი#M#0:08დM9% Xგ20მMI180M3V6I #ომლC IIMCხM6CIIILხIX CIVICI6M, 8
#0C100MხIX 03LMმ2M2I00IM6 39მM08 ლ0001IV00ლ9708” 86 C VIIM9CILC2.)6IIხIMM
ი009IIMMIხIMIV M2+0:00I9MM წ#3IMმ2, XI0C0IVIIIხIMII 8 II 0MIIIMიMC 8C06M
9#3ხIM08ხIM M#09M»CMXIM8მM Iგ 0ი0იი0000MC9II0CM V003II0 #VIხX+VC0CM0I90
ხმ38MV”M98, მ C M0M9MM06-90M) 398VM080M CI1000M0M 0XMM90:0 00ი06I6-
ანI9ს0L0 93ხIMმ; «030მ2ს26MხIMM» #IMCხM6IMLხIX 3II2M#08 8 X8MIIX CIMC-
16MმX სხIსსIVი20, VXX6 M6 000IM9IM9, 2 M0MMი0C6CIMხILC CM08მ, Xმ02M-
+60M3V6CMხI> X#0LMM00XIIხIM 38VM08ხIM 0000MXICIMIVC6CM, MXIL #3ხI40-
სზხI CIIMILMILVხL რ60XCC IIM3M00 V009LM9V-0I00)ნIMხI- C/MXV0III M/IMIXIIMVL
38VMM. 8 CMVყმ6 თ0X0L0C8მ8თM900MMX CMC7X6CM 3MIმIIIC IIMCხ-
MლნIყ0” CMCIC6Mხ, ინმეილჩმIგ%L VX6 იილმამმიMIზიხსი მ3IIმILIVI6C
ლ803M (389მC+VI0 «#0M98CIIIIMCMმხIM0M»") M06XILV 9IIMICხM06IIIIხIM 3108M#C0CM
M M#00M0C6IIხIM 38VM08ნხIM CXMX080M Iმ9I00 წ#3ხIM4მ MXIM 30VMC08ხIM
00IM6MI0M 6006 IMM3M0L0 V06C08M9 (CIX0I0CM, 38VM0M).
-CყVMX+201ლ98 (0968M1M0, 603 I0CIმ10VყMხIX #82 70 0CII088ILIM1),
ყIლ0 C06CX86MLM0 IMCხM6CIIMI0C0-Iხ ინლეალწგმსილIგე IMMლყყ0 დიM0Lნჩმ-
თM9M9ყ9§00#MMM CM0+CM2MM, 1012 #2 «M160Lიგდყიე» #8M9C+ C060M
CX0-100VI0 ი001I6ყV იMCხMმ 8 6-0 თMXM0IC906IMყლ-M0M დ0838MIMM.
128MMM 0602130M, 8 დ0M0-ი0მდMყმლ«V”» CMCI6Mმ» IIMCხMCIIICCXხ
VXX6 C00IL0CMIXC%8 C 06ყხI0, M «IIგI0CM 00/(60Xმ08M9» 1მMILX CMC76M 8ხL-
ლMVიმი+ 38VM08მი თ0ლ0Mმ 93ხIMგ: 0000/06ICIMMხ!C 38VM08ხIC 06IMCII+LI
(დ090IMყლ-M«0C CM080, CI0LMI MXM 0ლ01ქ0Iხყხ!ს 38VMM) CIმM089108
«0308ყ8მ6MხIMM» Iი09მთთM90CMVX 3IM2M#08 MMCხM6CILIM0M CICICMLხI.
IIMCხM06MMმ89 CMCICMმ, 01800ლწILმილ9 MX დიM0-ი0მდVM, C ი9I(CხM06MI-
#ხIMM 3=2M2MM, 8ხI!0მ%42101IILIMMM 01I6Mხ8ხI- ICMCCMნ! X0IIM0CIII0L0
#3MხIMმ, 0ი0606M90XC# M2 »00:0ნგ8თM9M960M29, 2 0I/6/)ხIMILხ!!!
3ც2M “იმM0M CMლX6Mხ. MMმM# #00” 08MMმა რთიწინიმდIყილ«მი
ლMCI6Mმ C IIMCხM6ILხIMM 3XმMმ2MM, 8ხI!0მX4210წIIIIMM 01Iც6ინIხIC CII0-
IV, 0ი0010/9010-9 MმM «CMIIგ60-02რდM#, მ იM0ხM6CIIIIჩხI6C 3I(მMM
12M0M CM016MხI---Mმ2MX #«CMჩ”ჩგ60-02MM VხI.
დისიიმდM90ლ0M29% C9MCICMმ C MMCხM6IIMხIMI 3IL2M8MII!, 8ხI0მ78-
I0სIMMMს ი01ი)8ახIხ,!. 38VMM (38VM08ხIC 06/IILMILLხI), Xმ0მM76C0I13V6IC9
Mმ4 «8)დ28M#X7Mმ28% CM0»76Mმ7, MIM «მM)დთდ28M719.
ჩუდგ8MI9VI29 CVCIხMმ 3მ2MIMM26L 8 IIMი6090LIIM VIMCხMმ IმM8ხIC-
ს) M0CლI10, II0CM0MხMV 02 M2I60»C>C 353M0M0Mს2 8 01II0LICVVII
#0V/LMს60X88 IMCხMCIMMხIX 3M2M08, IM606X0MVMხIX I 10CI2მ10ყIIხIX 1799
214 ჩოარგ8MIM0ტ6 IMCხM0

00/IIM0#M CIIMCმIIMIMI 38VM060M 06ყ9ყM M იM6ი00”/გს)! IIIთ00MმIIMIMI M#M2გ ჩიმC-

ლი. I13060021IIMC 2MC28M+90L-0 იMCნMგ 398მMCIVI0882MX0 C060M XCM
ლ8MხIMM 8ხI/2მI0LI6004 I0CIIIXM06IV9C 8 MVIნხIV0I0M ქ0მ38IIIVIML Vყ06/I086-
ყილჩმმ, ი0II0600+IICI0 8 შIეგ მ9რ281780M იIMICხM0I80CVM ი00CX06
# 50CთC0MIM8IC0C6 C0010780 #02რთII96CM0M CდIIMCგIIIM Mხ069MV M 6C M608-
უგყ) 8 ი00%-17009MCX86 # 80CM6IMM (ხნ. 06!ხ 1963; I975; 1980; ”ი!-
წ/0M1 1976)".
ტგაითგსIსგი (0CMCI6M2 ი0I0მ3ელჰილშიი 8 0800 09ყ00ილეხ M8
დიI0/0LI900M#VIM0 M# #0M606+)946CMVI90.
დი9ყ0)X)M0LM59§0ლ0M89 CM0C+0CMმ IMCხMმ 9MMCM90V6X „იმდV-
ყილ#I! III0Iხ თ0M6MM95IC CIIIIILხI 9356IMმ, #6 ი0MIMMMმ9 80 8IIMM2MI!C
38VM08MIC 8მ0M2M7X0ხI თ000M, MმM 6ხ! 0IMIM (0080XM90CMM IV 083/MMVყმ2-
»Iლხ. 00:01(0#0LIIყ06CM08 IMCხM0--310 MCMVCCI86CIV29 38იMCხ 38VM0801
თ0იMსხI ყ#3ხI4ე 8 #60MMM2გX რთ0M0/X0”IMVM6-CMXVMX (რ0I6MM9MხIX) 0CXIIIVIMLL,
II0IIMCII1CMგი 8 ლი6CIIIმჩIხIMIხIX IIIVI8IICIMალCM#MX 1ICCIICIM088MIM9X.
დი0007M9ყ060Mმ29 CM#0X6CMმ8 იხისMგ2 CMMCM0VCIL (8ხI0გ-
261) 01)0MხIIხIC 38VM08ხ)> 06/MMIMსხ! (38VMI) #3ხIM8, რ60C30ILM0-
ლIონჩხIი MX IX თ0M2MM0CMV CIმIVCV 8 #35IM080M CMCXCM06.
M1C+0ჩIIყ8CM«M C03ემVIM%IC მუდმ8IX9MხI6 CIMICICMხ! IMCხMმ 0XIV0ლ#971-
ლი MMლ09I0 M 310MV #I00XMX0CIMMCMV IIMIIV, X0I9/ 8 IIMX 3292CXVI0
#26XI0/2610C9 II MMი0MIIIVIXII0C6 0CVIII2C>87CIVM6 C0104)0L”Vყ0ლC#M0L0 ი0MI-
IVი02 M#M დIMMCმს9 82 MM0CხM6 I0CMMVV.CღCI8CIIIM0 1CX 38VM08IX ი0მ3-
XIMI9III, IX0100ხI6C MMიL რVIMMIIM0IმIხ806, CMLICIMV0ნ0გ3»MMVMIII6)ხIM06
3IIმყCIIIIC.

8 0I90L)6MMM «იმVმ 8ხI0მX6ყMხი» თის0”იმთMს00MMC CIMCICMLI

M0IVI Xმ0მ#M1I6C0II3088+ხC#9 M8M IIMI0L0მთM0M, 78M # M01IM8CIIII0IM2/#L6-
V0CCX6I0 0IM0LI6CMVV9 MCXIMV «030მV26MნხIM»· M «039მყმI100IMM» #IIMCხ-
MCII0L0 3IM2#მ. 510 MM66X CMLხICI 8 0I80ICIVM# XV0-0-0მთMM, 392MII

72 8 »I060ჩ 8Mთდ28M+V0# MMMCხMCMM0CIM M0”IV» M8XVMყ0C”X8082I1ს M 3//V6M0M+61

MIM60L620XMM, # 003”IიMV M0X#M0 +0MხM0 VCM08M0 #0800MIხ 0 რ60»ხII6M C08060-
სსიMC”IსC 2MC28MIXM0M CMC016MხI MM0ხM2 ი0 ინენხიხM0 C MIM6002თდMCI (Cხ. M0”-
ნი წ0 X000VI0§5 1986). „C080010CMCX8ლ" მ»ჩთმგ90IXM0I ოMMCხMCMII0CXII CI6MIV6CI ი0MM-
M0ე07ხ 8 10M CM5ICI16, 4IX0 0M2 88M96%XM% X00M0XMV0”VMVყ0-«V ო001061VMVIMM 3X200M
8 ძMM07”0CM6IM96CM0M 0238MIIV M#MCხMმ, ი00X0IMს6-0 X0CM0108276XხM0 9Xმ MI
#M60L+ნ0მ2%MVM, „იჯიL0ნ2თMM MX იჩნხაჩა»გ260-ი8დMM 0 803MM#M8086MMV
ლ060”88MM0 2#)CთდC298M7180# C9MCI6MხI, X0I8 8 CმM0M 2»–28MIM0M IIMCხM6MM860CIV
იიM 066 იევსIII#M M0ILV, M26XMM0V2I1ხ08 CIVყVყმა 303802182 MX იდIMVMი2M I I60”ი2-
დMM )( 803MIMMV086MMი 01MI61ხM9ხX M160-02თMV90CXMX 8გიMC2MMM (Cჩ., M# თI0MM0იV,
8I6MCIIIხI #M160”0იგდMM 8 C0806MCIM900M მ9MCIMMMCM0CM MIMICსM06).
I 8ი0იუ0იLMი IMCხM2 215

#01000M M0IVI 6LIX+ხ IM60 IMMI0LII02MM2MM, IMრ60C X#01I8CIIILM0Mმ2/#Iხ-

#ხIMM ILი0მდMყ0CMMMM CVMVM80MმMVყ. 8 0IM0LICMMV CMIMMმ60-იმთMM# M
მ»Cდგ8MXგ2 CIM6IV6I IL0800იM7ხ 0 ი0M–9M0M M01I80LIIIM0I2მ/ხ9ყ0ლ”I IIMCხ-
Mმ, II0CCM0IხMXV «03Iმ926CMხI6» IIIICხMC6MIხIX 3I2M08 8 X2MMX CIMCXC-
MმX CმMM M6C #8IXI0IXC9 «3M8MმMხყ. M IMIVICIხ სლ9რ0-0 «C0/100Xმ0-
ს8M9». LII0310MV «038მMმICIIMC» +2MIMX IIMლხMCIMMხIX 3902X08 IIMM2%
#6 M0CIVI L90მდთMM06CMM I0X0IMIხ Mმ C80IIX «03Mმ2ყმ06MხIX>. 8 +2M0M
ლMVყვ2ტ M0XV0 L0800V+ხ 0 «MIIMI0”იგდ9ხყილ ლ. IIIMICხMCIIIხIX 3Mმ2-
M08 MM9MI0ნ 8 IMC700M900:0M0M ი»Iმ290, 8 იუმM6 MX 800090790:0 იგრდი-
VCლ-M010 CX0ICI8მ (0CIIM IმM0808 IMM06+C#) C 0000)10.1CI(ILIხIMMM 06X6M-
7მMIს სCმხI0ი MMიმ2, 07XიმმI0ს60 ი86080Mგმყგახყი- #I00VCX0-
2#10IM IმMMX 3M2M08 M Vი0ი+0066.CIMM6 8 CCMმლ80.ი0მდI9ყCლ-%#0M MIIM
ჯიიიწეგდიყბისი” რVMყMIII 8 წIM9CხMნმხილ, IM06282)/0გ8IIყ0წ #0
ი60MCX0XI69M0 ”IIII00II (ნ. #VIითი. 1976).
1I2MVM 060030M, «ი/IმM ლ001002IVI9V2 იIIMICხMCIILC0CIM MმML C0MV-
0IM9%%M0M CMCICMხL--30 06MMVCI80 06MMMMC ხსმვიMMხილთ V0039M98
#3ხIM2 (3ცVM08ხIX, CI0I08ხIX, CIX030CIMხIX, 9VMCI08ხI!X M +. M.), 0603-
ყ2მყმ6CMხIX 8 0მ3XMVIIხIX IIICსMCIIIნხIX CMCXI6MმX 0C00X861CX8VI0IILMMM
წხმდიყ0CლCMMMს CMM80MმMIსI, M0MM0C6”სმ# C080%VI9M0ლ0”ხ M01X00ხIX M
ლი-”მმ8იაინ, «იამ 8ხ!იმX6CMVყ»ა 0ი006/6M6M9M0M წMCხMCIII0M CMC-
+6Mხ1”.
MI «ით»მ9MV მხIიმMCMMი» CIMCICMხ! 019009109 M Cი00LIIMთIV2CMXM6
M2გVMMC9M088I9M8 «0მდM90CCMMX CV9MM80M08 M01IM0CCIIVI0CM CMCICMხI, გმ 1მM-
X6 80ი00Cლხ! Mგი0მ8M69M9 იM9MCხM82 I 9.
LჰIგიშიV თ ი0909IMIMM «იიავმყსგ 8ხIიმჰ46ყ9M8. M# «იუმMხ2 C006C0-
2მ8Mყ» #IMCხM60900) CMC7CMხ! #3 წყყ”იმნიIიIIMV 8 იმMMვ270»0-
LII0 #მM 06MM0+7MV6CMVI0 1MCIMIIMIV CX067V6CI 880CLM M ი0სი9I9#9
«იმნხმM”Mმ+VMIM2» # «CM მIMმIVVIMIM>2 IIMCხMმ.

#28 18M0M ი0MMMმMIIM 1იმმიIყიძMმ2M იგია«ნიიგდM9 ენლელგ8M90C108 M2M

სყგა+M2გM IMVყ9CIIMიIMM2 L0C 83MM21040LMM, M3VყმIი(სეი ი0CMMVIICCI8CVMM0 III 26%
8ხI0ეX#C6V9M8 0I#MCხMCVM0M CMCICMხI, I. 6. C06LMCთMMXV «02დMVყ0ლლCM0-”0 8ხ102მ#C6MM#8 0C0-
რ69ხIX 39მ%IM0CXCM C ი0M0IILხM 0ი00010ეCMMLIX 3MმX08 MMCხMმ2 M სნიიოლ00C0 L02გჭV-
ყლ-ლM0-0 ი00060230982VM8 3IMIX 3M2X08 80 3830CMCILV. LIC CMVV92MM0, 910 I9ე1M-
1IM0MM2% თM3M60-02დ09, 38MVIM82Cხ 8 0CMV03M0M იIM2ი0M» 81+I102XCMM9MV IIIMCსMCIMM0#
ლMCICMLხI, 90M 006)CMVMM +მMMX 809000008, M2M MCI00MV0C%MC C00LM01CIIM8 M0CXIMV
ჩმვ3MხMყიხIM#M MCხMCL9M0C+9MMM, C80 ჩხI80უხ 0C903ხ822 LI28MხIM 060230M M2
890CIIMM#X C”000M2X IL02თდM9%ლ-ლ40-0 CX0IMCI8Lგ M06X#IMV MMCხM0VIMხIMM 3M2MგVMV 3IMX
ლMლ%CM, 603 10MMV0> VV9ყ6”მ MX 8MVI0CIIIIMX CI0ნVMIV9MხIX 0C0609M0CICM, 0900-
უ09M9%CM%MIX 832MM00XII0100MIMCM იIმM8გ C0000X2MM%9% M სჩგყგ 8ხI02X0CMMM9 რCMC16CMხI.
 216 #ად2ე23MIM06 IIMCხM0

II8გი8მ1MIM182X9M#M2 IMCხM მ იხმIი0Mვმ-26L, C00XM0LI6M9MM9

3)I|I6M60I708 9IIMICხM06MV0CIM (I002დMV06%C#MX CMM80X#X08) 8 CMC»6CM6, MX II0-
ლოი0M092+10IხM06 (ჩXMMM6CMV0C) C0C00M/0X0CIMM6C 8 0IIMI0LICIIIIM Mნ0V; 10V-
„წმ. IIმ08209VILMმ+MM8 #M9IMCხM9–--310 CI0VMVVIმ, 000010)96Mმ#M #90მ8M-
»მMM Vი009M10906MM9 MIM0Xლ07ნმ2 I02თდM90CMVX CMM80X08 CMCICMხ! M
MX 006ე0728)6IMM9 8 0ი00010I6M0V0M I9V96CMI0M IIC0CCI6C/,082X0/6M9M0CXV.
I2XI29% IIMCხM06MI90ლ1ხ MM66L C8010 CC06VI0 იშმიმ1MLMმ+XIMV0CMVI0
CX0VMIVCV, +. 6. C80M Cი0IICთMყ0CMIMM 1000910M 3/XCMლCI708 8 CMC-
16M6, C800 0CC06წVI0 »MI>6CMILVI0 #00CXIX06C1080106უხI0I0C01ხ IIMCსხM6MIხIX
CMM80X08".
CIM»მ2მIM2XMMმ IMMCხM8 იიმჯ)ი0»2-20+ C00X9010CIIM9 3/6-
M6II108 IIIMICხM6M9M0ლLს (”0მთIყ06CMIX CM#MM80908), #M6610X1884/6LIხ1X
8 0ი00/0096MIM0M I0CCXI61080816MხM0CIM 8 16«CX6, 8 ი00102X 01I06Mხ-
MხIX CM08, 06XC1M86CIMIM CI08 MXII 60XM60 M0VVIIMIხIX 06/IMIMIL CIMIIმIL-
M2M99CM010 ი»ვმMმ.
5M0წ0MIIVXI06 იგმვიმMIMIVყCIMIMC I 202MIMმ7XII96CMX0L0 M CIVIIმIMმ-
IM9ლ%ლ#M0:0 0X2M08 CMCI6MსI, 8801XCVM06 8 IMIMI8IICIIMIV დ. 16 C0C-
-900C0M, X0MXM0 CIმI1ხ. 0603110MხMხIM ი9M090M9IVII0M M ი?იM მყვმ-
»M36 0MMCხM6MVIM0M CMCIXCMხI 8 06IIICM 1060ჩIIM ი0MCხMმ, MXV L02MMმ-
X70»–0LMVM.

3. 19000402L# 001000006%VI1CMX0#M CIICII16.#%ხL

MMC0Cხ.Mთ
( ,1#70C6წ6MM1C#08 MXM “თ0V99MCC «ი00100CMMI-(ით #IMCხM0,
#3 M01000L0 8039MM210X 1103IM66 X0M 0C9808MხIC წმ03908M1M0C0+XM
66MM7X0M#0M 0IMCხM6IIII0CIM,–-დ M IM M MM 9C#06, Xმ9028M6VMCM06
M 203M8MCMX06 IIM0ხM0–-0XM6)MV6L 0X20მMI00M3082+ხ #მ# M0M-
00M29MX+M0-CMMM»26M9060CMXVI0 C9C0XCMV MMCხMმ (2 86 M2M C06-
ლ”მ86VIM0ი M09§0C0M2M+X+MVI0, I. 6. 8 ი9MMIMი 3Xდ289»X7VMVIX0

ა 12M0M »M90MM0II ი0089M0%X #იმდM900X«MX 3M3M08 8 CMCICMლ, 000010/90-

IIMM ი /მ080MIM8XIMMლ%MVMი0 C”0VMIVნV, M0X6CI» რ6ხIხ M01M8#M008ვს დ0023M9-
MხIMM თმM70იმMს. CX-C0606 Mლ-0 C06MM MMX 33IMMM86I თდ2MX0ი L02CთM9CCM0L0
0X0MCI82 3M8M08 MMCხMმ # თ0M6IMM0CM#0C0 CX0IXCI88 38VM08, 8ხI02XL206Mჯ+IX 3XMM#
3M8X8MM. IIმ02MIM2IMM2 CI20000MMICM0M CMCICMხI იMCსMე 8 39M8მV9MI0Iხ90# CI6C-
ინIM ლიიიუიიმ8ლი MMCMხ0 3IMMM ძთ28MX+00მMM (Cნ. M/I0ხ–, 1948:182 ყ C#ძმ.;
7 იყIი, 1899:190-–- 191). 80 MMი”MX იდლიხ380MMMIX MMCხMC6MMხX CMCIC6M2X, 3მ-
MMCX8088MIMIX #3 000600MCMMხX #იMMCხMCMMხX #MC170%MMM08 M# Cივ3/2MIMX 10 06-
 CI”200C6MMICM29 I0IMCხMCIMIM0CXხ 217

ლ ICI6MV, Cხი. ILVIხ”, 1948:130, M»#IM C06CI180V90 CMXIX»2გ6Mყ%ყ0C-

#VI0, C0Iხ 1963:/48 «V ი#იძ.; Cნ., 01IMმ2M0, L/II2Iძი/”II! 1977:573),
9M0CM0»ხMV C1800CC6MMICMგ2M IIICხM6I600Xნ 2060C128M96061C9 01V9V0806-
M069ს0 #8მ%# «M40ყლ0IმIIIგ92 (120828371ILM8XM9M960MV, 7.6. 8 CICIC-
M0) # #მ# «CIოოგ6Mყ6CMგ8» IMCხM06MM0C01ხ (CI I2ILMმ2XV9V960MM,.
7. 6. 8 -6M0X6). 570-–-C08006L0 00მ 180MC180VIმ89 CMCI6Mმ, 8MICXVIმI0-
სსგმ8 8 VMი00IMI0IIMV IVIMCხMმ 8 M#8Vყ06C786 I6M01000L0 II00M0-VX0MI0-
L0 3868 M06XIV 00CლM6008მ2718MხM0 CMIMI26M%900#X0M (7. 06. CMI-
I2გ6M96CM0M# MმMX 8 იმ0ი81MIMმ2XMM06, #მM M#M CMMIმIMმXVM-
#6, Cნ., IMმ00MM00, L669CMX06 II9V6CMI9I0ნ 0MCხM0 )8) # C06CX8098#M90
გ.MXთ6288MXM0M# CMC76MმMV ისMCიხM2 (მიგ M»I)820CM9Cლ04«0L0 L06ყ00-
#0I9).
CIმ0000MMICMი M0IMC0MმL1IM0-CIIჩ»აგ6MყლლიCდ IIIMICხM0, C0C-
ჯიყI)ლC .#3 უ881Iგ,ს 718VX I0მთIM06C%XMX ვყვის »MM2C890-0C Xმ-
ხმCI00მ, MM00» 0006I0)6IIVI0 #20მXIMIVMმ+XM90CMVI0 CI0VMIVნV M
Xმ08#100M3V6XC9M CX00IIM 9M00MMM0M I60დM590CMXIMX 3XIVCM6IMI08 8 CIMC-
CM. LIIM69MI80 8 იმცმMIM27IMC # 00098M801ლ0-8 M0800M281IIხIV Xმ-
ხმMXC C#მ0000MMXCX0-0 #MMCხM2, 00000» 896MხIM 332MM00/IMM03Mმყ-
MხIM C00X861CX8IICM M6XIV I8ძიM90CMMMII CMM80»#8MM M #0MC0M291-
#ხIMM C00906MმMM# #3ხIM2 (CM. 706#/VVხ, 24 V 25)".

ჩიმ3სV 3IMX ი0C10XMMX, ოუმ0მMIMმ1IMIM8 3M2M08, #MCM0+9M8M0083MM2გ8 C I0CV9MXM ვიდ-

ყყი 3MM5IX CVMCICM, M0X6C61I 010მX2Iხ ი00810M 392M08 CMCICMხI-ი0ი010IMი08
(ინ. იგ02MMIM2IMMV L06V90CM0M CMCI6CMხ! M0 0XM9M01)CMII0 M C+200CCMIIICM0M).
ი 8 რდMMIMMMIICM0M X0MC09M29MIხ90-CMI26I90-M0”I მMCხM0VI0CII 80იიიC 0
930MM001V03M8V9M0M C001861CILCIMIM M6XIV L0მდ6M8M#M# # M0MC0M2LMIIMIMM (000CM2MM
M3ხIM2 იCMV0CM#MMMCIC# X208MI6C00M სედMV9CCM0+0 CMM808 V/: MC06M26I 310X 39MმM
IIVXIVი სIVიწმაIV0C ძ0M-6MV ჯ MMM ის #ახCIVIმCI I+მMXLC M I)% 0603M29CIIM#%
ლვხილის)6-ხMიიLLC#M §, M2M M 8 M009M00ნ60CIMICM0M, II 9II რ0MCMLხ! =იმ0XIVCCMM
ეადთირინMIM00C8მMLI C M0M0IIხL0 უ)I2XM0IIM90CMMX 3M2M08 Mმ2 0-C009M0M CIMM80716C:
V“ §M (M#) ჯ§2 8 „2M0M Cო»VყგC 8 დ9ხ9MMIIMCM0M, M8M M#M „008M00800LVCM0M, CIC-
XM9082XV0 6ხ! I06Mი0X0XM.ს) CCX9V2MC9MC #09CMM0#M III დ0ი6MIIMმVIVM ბ-§ 8 MIო8C-
ლ CM6MXIV9MIM9IX თ0M6M, VMყმლCM60082MM0, M3 ”რC6Iს)00CMIICM0L0. IMI0 #2 06X9MC-
#M9MIხ 8 1მ#0M ლ»XMVV926 10, MI0 8 LIIMIMM9MCM%0" 1MCLMC6MM0CIM, M2M M# 8 იCI2Mხ-
MხIX CMCICMმX CIმ00C00MMIC%0# MMCხM0CMMCCIV, IX9 ილილუმყ! X8VX დიMCM § M+4§
ინხMლყსვილი 0MMMMლ”180Mხხსს L90200M90CMIIM CIMM80X, 10-72 MმM 3C6 10VIM6C X0I-
ილიMვმყწხხ. რ0M6Mხს თ.)მიMM2MMCხ Cი06I1)მ7ხIMხIMI 02თდIMM0CM%IMMM# 3M2MმMV2? 1 2M#06C
ყლლიი180ო8IC 8 ილხ02ეგ9ყC M09MC6C6M2MI9MCIX 0006M 93ხIM2 ი2CრIMV0CM%IMMIM CMM80»28გ-
Mძ 201 0CM0LმMM6C ინ00100»X0XVIIხ, 970 8 0თIMIMMXMIIICM0M (X8მM M# 80 8CCX 0CILგ»ს-
MხIX #93აIX2X 3მი29MC00MM1C#0I I90Vიისხ) იი00M30)/0 ლუMყI)IC 06II0C6MIMICMMX
IIMCხM0
#Mდ28MIM06

Mბჯაი'
IIMCსნMLCIIILI0CIხ

V CC 4-0 დ 0>»აააM0=-26“2 X
ჰი! -

ჯთ”წთა ყი რა ასაკი 06-08

2 X
იIIM”
471 CI | ·
«MIIIMIMMVICM#9M

X”ფთ< იაო ორიპასთია#რცი თ>23%

_–_>იიი.ი.იიიი9ი9..იიიიიიიეიეიიოიოიი
< –

24
/'თ6 #MI(C
218
CI20006MMICM29% IMCხM0M#9M0CIხ 219

8 C9MIIმIMმIMM«C იMMიხMმ 3II X6 #”იგთMIVლM%MMC CMM807/MVLI 3ხI-

ლIVიმI0I VXXC 8 ქიVIIIXIIIIII CI0ოCI08ხIX 3M29M#08, M0X00LI6C Xმ2ნ0მMXI20V#-
3Vი0ICს CIX0VMIV00M «002092829 იილ ჯ”ინგი ჩI„ვიხწმგ»
ოს «<0+CVIXCI8M6 „200. 8 388MCMM0Cლ0+MI 0: M0ჩნდ0»0-
IM960M0M C»0VIIVიხI # XმიმM1I60მ CM082 MM 06%0XIIIVCMV8 C/I08
(/2§0. M00დ69M), 8ხI08XC06MხIX 0IIM06IM0CM CIIMIმIMმIM90CM0M 1I0-
ლო»000828104ხ9001010 I0მთMყ0ლMIX C#MM80M#08. 8 ი0IMMV9M 01I C006-
ლ»ზილყMყ0ხ0 CXM0:080M CMCICMხ. IMCხMმ თ #იმრთM90CMIIMM CIMს6ც0XI2MM
CIნVMIVხხI «-0:2120M2898 ი»IX 0ილგებოილყევმი LIIმ0ლ0M0მ892, იიV-
CVIIICM XმM0M CMCX6M6 IIMCხMმ M2# ც იმი0მ1MIMმIVM6, 18M I CMV7IმL-
Mმ+MM#0, «M0MC0IMმ29X9M0-ლM0+08გM» C9VCI6Mმ Xმ0მMXC0M3V0XC8 ”ივ2დM-
ყ0ლCMV 3M2M8მMM CIიVMIVიხI «-0”»80L28 ი»”0C XI0628 L/მC-
# გია (MMM «0XCVXCXI8M6 LI2CM0M») 8 იMსწმIMმწMIM ი0M
CIნVMIV06 «I#MCI29 00.” ვ0Mმყ» 8 უმიმ/MIM8XIMM6C?.
I2M, I200MM00, 3MმMV C1მ00006MMXCM%0M #MIMCხM6IMV0C0I”V, სხიმ-
X2მICIIIM6C II202MMIMმ2მIVVCლ0MV) #MიLMC0LმII9IხIC ვ3ყმყლწMი ? M# ხ M MMC-
MV6MLI6C C001801X86080 7060" M ხ6(ხ??%, 8 CVIIმIM87M98C#0M ლ0-

ლ96MM9MIM9X თ09M6M 28 # "ჭ 8 06VIVI0 Cდ0M6CM” #§ 6VL6 10 MMCხM0M90#ჩ რდMMCმ-

LM 932 (/#V050თ/! 6ი(/ იI!. 1969: 33 « C/იმ.). I)100IM8000CXგ8უ6MMC 5-8 M0”40
ლC0Xიმ9იIხCM VMIსს 8 M60VC2გMIMCM0M .IM29#/6M76 I008M0000ი6CM0M0-0 #3MIM8 M VMCC
002 ი600წI#V 8 9ი03MMMM 6806MCMMM (/70,§ 1939:§ 4). L0CCა0, ი0106M0M
დიM6MM0# 9)I0დიიტიIIM#2LIIIC M0XIM0 6ხIM0 6ხ! 8M16+ხ M 8 C2M0M CდMMMMMVწCM0M #2
MნMMბი #8MMC2LMV IMიგ '"§/ „Iტე8I:ნხ“ (Cნ. M#0.-08ეი. უუუ „10ლ9M1ხ“), ი0Iწ/ვმ-
X#X2M00I010 CM0006 C8ხლი!სბ-სყიმხIVთ0 რ09MCMV #, 2 M6 IIMიი'სV0 1§ (C0. #/(0ქ-
IICI 1951:20).
"2 536 000669080CLხ X0II009M239M>XM8M0-CMIVIMგ6V9ლ%M0ს IMCხM0VM0CIM M# ინიIC”88-
»ი6 0ლ%ლM08MV0 CIM0XM0C:01ხ L0M 9ICI +IX6MCIVმ. '3XV6CM6VI უ0IVთდ008M#M, C0MVI-
ლმVIნI"" შაICIMM0C 1CMCIმ, 3გიM-ლმMM0-0 X0MC0M8IIM0-CMXIIM369M90CCMMM 1MCხM0M
(Cნ. LI0#იM0I!, 1974: 101), 38MII0§გ6I%M IMM6CMM0 8 VC”მM08MCMMM ი0 M0MC0M9MI-
M0MV 0C>X08V CM082 M0IMM06”I0) CM030თდ00Mხ M 0იი010M)CMMV ICM CმMხIM M0M-
#00IV0M LI2C000#%, C M01000M 8ხ5ICIVII26I ლ0”M2CM89 8 IგხM0"M CIMMI7მ2მVM2IMV0CM0M
ლლიყტმ”IM. წმMMC CI0X9M0CII 00MM0C-5%0 01CVICI8VI0IL 8 C06CL809M0 CMMM826M96Cლ-
MMX CMCICM82X MIMCხM2 C0 CL26MIVხხხIM X802MXIC00M LI2მCMხX I0M C00180XCI8VI0-
LIIMX იC0”IმCMხIX #მ2M 8 CV89MIმIM2IMM6, XIმ2M M იეი2MM”M2IMM6C IMCხMCIIM0M CMC-
+CMხ1.
+) მიიილილ 0 803MMM908CM" #M8MMCV060MVM 392M08 C-2800CCMMXC40M IMCხ-
M6MIM0CIMI M06Mხ38 ლყIგსს ხზ M2070M062 80CVი ი0M0MVყ216/ხM0 დCIIICIIIMხIM. II2გ-
38მ9M#M 3ხ2M06 CX2000C6MMICXი-0 #MCხMმ2, C00+მ08MMIიVIV6C შIII2LM 8ზხI0ი2XM#0CVM#% CMC-
+XCMხ,, M0”IVI ი071702XM#2IXხ Cლ1/08მ, ი001M06+X.16 I6M0+8Iხ, M#0100%IX 98ხI00XCIMLI C0-
018016018VI0VIIIMIMV 30M2M2MM. (2M, #Mმ200MM60, 39მM % კ M#M23ხI82CMხII ?ი/ტიხ,
220 #ოIდგ28MIM06 ოიMCხM0

1ნ0C68IICC8VCCICX0C M84ტ)0#41I0C IIMCხM0

2 I MX X#VV M=« დ
ხI22 თუ MI 5
ყ ჩ ?
ძ| 7 1? ” 5
I 7” X%7 ღო 0.
ი| ! '! |) ა
2I( ' ჯ ”
' Cბგ/ წ) »”

I 66 ს) ხ
1I! ?.2 ზ "
"7? | 3ა»1 | 21| 21
(1 ყ სხ. | 5 | %
გიშემე 7ხ | 29,| X»5
ჩ/I #1 |) )1|) :)
§ ღუ ღო ა
- V V ა
ი) 1 | 50 | :5
§() ყ„I L(V | >”
იი დ? I»! »
”/4) | 3 %V უღ -
(73 717) ხ/ V/ უ

"ი ძა 1) თ

7 ი006#MMX(V 25
CX200006MM1CM2%9 IIMCხMCIMM0C+ხ 221

ს0C7მIMIMM X0VI C 10VI0CM 1I9M 0603VMმ9CIV9 0ი0616M/CLV0L0 CX088 8LI-

0მX2I0I VXX6 M6 0116/ხMხI6 C0L1IIმ2CIMხI6, მ M0II«06IIMხI6 CI0ILM C+0VIM-
XVნხI C(V)-: +8M06C CMIIIმLM2+XIIყ6CM0C C0ყ0I1გMMIC 3I2M08 9III26XC8
8 C7მ00თVIIMMIMMCM%0M 8 3მ8)ICMM00IM 0I1 M0II10MCI2 MმM ?ინხ «01I06L»
MM ?იხ/ «M0M# 0160», +: 6. 388 ა» ?იIეიხ 0603Mგყმ20+ 3უ1060ხ C/M0L
/?70/, 8 30ყგM 2 ხ6/ჩ 8ხIიმX26+ CM9M0L /ხ!/ MI /ხდთ/ (+. 6. 00”/გ2CMხI%
C 01CVIXI8VICLIIIIM LIIVIმ0CMI6IM, 910 8 60XM66 II03XIMIIX M#0MC0!Iმ0II#M0-LIMI/-
X»X26M90CMMX CMC76MმX» 8ხI0მX201ლი CიCVIVმ2”/MხIIხIM ,71M8M0IIXIIV6CMIMM
3M8გM0M IMIVIმგ I090.-68ი. 5“VI86, CMნ. თ10„ML” (606, გმიხგ6. 5§სMMVI). #IM270-
IMM0 310MV, 3M2MM CIმ0000MMM0,ს #LMCნM6IMM0C0+# 85 /#M0, %) '0/IM
M ხ I6M10ძ, 389MMMმIVIIC 00ი00I09/0C8VM6ხI0 M0CXგ8 8 CMC76MM01 ი0C7/0-
XMV082+6I6M0C0CI1IM 39M2M08 C“+მ20006MMIXCM00-0 IVCხM2 M 8ხI0მ2X%მICIILV6
Mგიმ)4IMგVI9MV90CMM #0MC0Lმ20LXIხI6 3II2Vყ0CILM#9 იჩ, წ M |, 8 CIIMმIMმ7XIM)-
ყბის II0CI0108876ხ80C+XM ხუ5, M0-0იმ” MIIმ01-8 8 დMIMM-
MIMIMCM#%0M M#მM# ჟხ0"ი!ი «იიხიგ». MXMM #M0ი'0ი! «ლუ6ამM», 8ხI02X210+
VX6 M089MM06IIVხIC 0/0LM CIნVMIV0ხI CV-. 8 310M M# CIV6MV6» 81(16Xხ
ლი6სIთMMV #0ILC0Lმ2M1II0-CI1IIIM26I(90CM0M #IM0CხM06Mს00IM, 01/VIIVყმI0-
IIVI0 66 0+ C06CI869MM0 CMMM26M9ლCM0M M ი00CM6008მ2+0,ხMI0 2”»Xთგ-
8IM+VI10M CMC16M იMCხM8”.

5970 I0-CCMMICMM 3Mმ9MI» „რ6ხIM“, თ200MICI88M/MM ილი8მივM2»ხM0 იMCVMყM0MX #0M081

6LMX8, 3M8მMX 9” ხ?/ჩ „მ0M“ ყსნამულ?” დხIICVMM0იM ”0Mვ2ვ 3M2% წა– 7

ი18600ხ“--ი0#MCVყIM6M 1860 IM M I. 8. LI6 MCXII09CM0, 0IM2M0 (M 9:0 იი)” მ8იეყ-

6CIXC89 60066 I0I.281000/06MახIM), VI0 X8MMC6 M#M2382MM#% 3M2#08 C+20000MMIXCMX0# MMCხ-
M0MM0CIM 803MMMMM MM VCM08MხI6 CM082, Mეყმი»ხMხICL C0”I/83CMMC X0100ხLX C08-
იგაგი: C (0”MმCMხIMM, 8ხI|02XM206MხIMI C00+”86VC1I8VI0IIILMMM C#MM80,მMMს: 3M2M

% , 9603M09მ8VIM# C0”/M2CMVIL0 ?, C72M Mმ23ხI82+1ხლი ?შIტის, ოM0CX0MხXV CM080

?გIტიბ X208#1IC0M3V01CM MმVყმ)ხM0M C0LI2მCM0M 7; 3M8M . 9! , 8502X2გ8IIML ლი-

III90CMVM ხ, CI2/IMVM# M23ხI82Iხ ხი/ხ (M0 M0LIM #მ82382+ხ M IMIM0V6ხM I0VI”MM CM080M C
MმყმMხMხM ხ), 88MIMV M#ეყვუახყხილი ხ 8 3>0V CCMMICM0M CM08C M I. I. (Cი. მყმ-
ჩ0IM9%95ხI# 2M000XMMM#90CMMIM წI0IIMIIIMI II0M M838მMIMX%X 6VMX8 CIგიი0C,მ8ისლC%X0L0 მუჭფმ-
8M1მ: თილძ02 „ი", ხ-ხი;! „6VMნმ“, თ-=V0ძ( „3VM8MII6“, დ= 69000! „CM0ხ0“ M I. #.);
0 M8MM6M0წ8ვMMV 3M2M08 CXმ00C06MVIXCM0-0 MMCხMმ CM. +მMXMC ,8ხI0IC, CI0. 42.
.ია I1ი3X96C 8 CI20006MMICM0M IშMCხM 303MMMმCI CC06:I) IL#ი02CთM90CMM%M
9M0MCM 06039M296MMი IM0MMXMX LI2CMხMIX ! # # C00180+C86CVM0 3M2M2M# /) M CV, M0-
100ხIბ ილიმიMგ2ყსგ,ხMი 8ხ!02X2XMM X0#Mხ%0 XM0M00M2MIMხ! რ0M6MMხ /1/ M /ლ/ (MXMM
ლIMIმ-M2XM%906CMM
–- CMIIXგ6V9C%-MVC იX0CM/61082+07M1ხM0CIVI C M2927/5M%ხIMM9M / MXM# CI):
«ი. 8 დMMMMM#MCM0M MგMსიგMVC 'ხ), X0:0002 MმიიMV C #M0C890MIIM MICIMMCM
222 #გტად289MIM0C იMCხM0

II306001CMM6C CXმ0000MM1CM0-თ «X0IMC0M92#XI0-CIIIII06IIყCCM0L0»

IM0იხMმ ხმCCM2IXMII8201ლი ი9M10M M00I1CI08270I6M MმM L03VIხXმ2X #6-
3889CMM0L0 MIMIMII8VMVმVII6IM0L0 780იყ0ლX82 ICIIM2768900M IIIIVII0CCIM (09.
C60!ხხ 1963:139–-!146) C„»8MV8, +მMX6 VყყIნსსმ1ხ #ი0M 06LICIMV
30ი00C2 0 ლC03/მMII# C1200C0CMII1CM0M #0MCხM689M0CIM # 803M0XV00Xხ
M#M6M0100სIX 811CIIIIMX 8IM9IMV9M, 8 Vყ20X900XM 00 070008სხ! CIMი00X-
CX0M M000LIMCIIMV, M0100290, 6VIVყIს IILMCხMCIMM0C0+ხI0 CM6LIმIM0-0
“902, 00100Xმ»გ 8 006 M »იემთM9ლ-MMთ იCყMს0ჰხ! C 0IIMIIMVILხIM
#09C0M2LVIMსIM 3I8VყCIII6M 902 §, ”, ძ M 0. (თი. .#VM0V# 1982).
M-0MC0XI1მIMXI0-CMIXMგ6Mყნი“გი ი9ყ0ხMმIყილს” 1I006/0728/90709
8 IM00X0IIM LMMCხMმ2 60X66C C0800)CII0) LM0ხM6M8სლ0” CIMCI1CM0#),
ყიM CMM»უმ6Mსლ%-Mგი M#MXM, “ICM #60M6C, CMIXგ60-„0-0L02თCM%900M%29
M9CხM69VIV0CIხნ, #10CM0MხMV 0Mგ 60» 3#M0M0Mსგ2 მიმ,7MIM"MმI9M§C-
MI M# ი0380X90L C #I0MისIხი #M60660ხსისხლ ყMისგ IL02თM9M9ყ0C0MMX
CMM80M08 (C001801CX8VI0IICI0 II0#MM0090 MMCIV #0MC0Mმ0IXMხIXX ძ00-
ყ6M) გ0CMსმ7ს0 8ხI!023M1ხ Lიმთდ998%ლX# 38VM08VI0 CX0009MV #3ჩIMმ.
IIიციIყ0 ი03X0MV, M#მMMM 0L00MMხIM 10CXIMXCIIM6CM 6ხI10 #M306(06-
MMC CI200C0CMMIXCM0I0C" X0IIC0MმIMIXM0-CVIXმ26V9ლ04«00 IMCხMმ, 00-
IV0XM8M)6C I2გცპმ2I0 #M080MV 31Iმ0V 8 §C8მ38MXVIIM ი9MCხMმ M# #0M00-070-
8Mნეს)ბნ შM0M8V 19 რთ00MMიიშმMV9 #X8მ906ლ0X8CVIM0 M080M IIICხMCVV90-
0II-2M)ჰთ28MXM9M0%M CM016MხI ”1MCსMმ,.

“ხი „Mილოი თმ" იი?Iი0X2-26X M 910CMMC იხ! „M0ჩM ილს“; C0. XI2მXXC M2-
IMMCმMMC ?ა0" 8 M0მ8I(1CM0M 9მიM6V სგიყ M6II#M #გიიXV C 0რ6ხIMIMსIM ”'5/ XII#
0603M2MCIIM#M MMCIIM# ?/7#5V” „/ტბ6CCM0Mი“ (ი. ”/I0ძ.!Cს 1951: 39 ს C/იმ-). 1 206
„9M0M906 MგიMC2IMMC“ CII08 (9C„(0II0 ი!I0M0), C 0603M29CMMCM „IM0II9X IIX20MMIX C
M0M0ILLI0 01000» CIMIMხIX M#0MC0M2M+IVხX 39მ2MX08, Mთ0იიიC დსხვიინილ,იგყხულლ 8
იივ3IMMX 1023M08MM0ილ8X» C+მ0006MIMIVCX0-0 IMCხMმ, იი0IM8ილი" „9M600MM0MV
ყხგოიMCგსMMM%C“ (§C/10I10 ძი6!0C/((00), #0I0ნ06 0I02Xმ2CX 1068MCMIსსIC6 C0CI09MMC X0IIC0-
#M291IM0-CMIXMგ6M9%CM0-10 CCMMICM0I0 #IMMCხM2, X202MX060M3VI0IICL0ლ9” 0I1CVICI8MCM
ლოლIMგუნM90X 39208 1998 IმCM9IX რდ0906CM. I ჩ„გCIMIIC დ0MCMხ, MMი09MMIMIXIM0 ი0რდ)-
M0„2-2MXC8 8 XმM0M CMCI6Mთ6 IMიI M2XXI10#M C0”X2CM0#M, 06039M2ყ2CM0M L02CდM90C0-
MM X09MX00I89IM 382X0M M# სხ!ლVII2I0IICM 8 CMIIმIMმMMყილ(იM C090612MIM C IM09V-
IMMV Cლ01I2CMხIMM 8 060გ3082MIM9% 0000/10CMMხX CM080დთ0ჩM.
 I/4#84/4 870”4##/

#ILL8ILსICM9სხCLტ#9 #)თ48MIV9V4#
IIMCნIM/LIII0C1%

1. ჰ/0606003060თMLI6 6 20646C#0.# C/10/0006.%III110X0#

M%0M00M#MCთMI11M0-CII.0.106V%600M0#% CIICI)10.#ხ! LM I1606X00
ჩMთ თ..00თ6III1MVI0 CIIC16M%V IIII0ხ.-Mთ
0ვიეIILI0C8LCIIIII უინ8ყლოილყლლ«ლს 1IM0ხM69M90I CIMCI6MLI IIმ
6823- CIმ20000MMXC#0M (0CMLMIMMIIMCM0M) «M080C0LMმ11IM0-CMX»X26M90C-
#0M» 3IL2გM6CLM081M0 C060% 0098)6MM6C IIIICხM6IIVI0ლ”ს, M080:0 CI90VI-
VV6ნI0I0 «ჩიმ–-2XICთ28MXIV0M CI)CICMხს II11CხMმ.
II2606X0/L 0” CI20000MMIXCM0M% #0LC0M8IX80-CIIIM)26I(90C#0% IIMCხ-
M6I90CCIM #82 00C6008216იხხ0 გ2MCდმ8MIM9MVIL0 CIICI6MV IIIMCხMმ 0CV-
სIბლ”მუ9მ6C-9 8 ეი03VახIმ1C C03IმMI9 იCილIMგ2»ხMხIX 3MმM08 II#
8ხI0მXCLM#9 C06CI18CMI9M0 IIIმCMხIX 38VM08 #3ხIM2, #M6328MCMM0 0» MX
0090+მMIVM C C0LმCIMLხIMM9. 1IIIIხIMM CM088MM, 06023082MMC მM#XCდმ8IIX-
#0M MMCხM6IMIM0M CMCI6CMხ! CIმM08IMXC8 803M0XIIხIM C I098)069MMCM 8
იმიმIMVMმXMM6C MიხMმ2 0CC06ხIX 3M2M08 9 LიმCMხIX ძ001M6M M2გი0#-
MV იი 390MმM2MM 71XMXM C06C0+8CMM0 C0LIმCMხIX. 1მM#0C Iი0C60რ6ლიმ3088-
#MM6 იმჩიმ)MVILM2+XVMV 89ხI3618026+ #006M9MIM6I!C VI3M6CMCIIM9M M 8 CM80I2IMმ-
+XMM6 9MCხMმ. LIIმ0მ,IM”-Mმ8მXM90CMIM X0MC0M29V+XMხIC 39M2MM 8ხI0მX210+ 8
ი9M0IIგIMმIMM6 #მM0M CIICICMხ! VXX6C #6 CM0LII CI0VMIV0ხI C(V), #გ# 8
ლMVყმრ M0MC0Mმ0IXII0-CMII26Mყ0C#0L0 IMCხMმ, 82 C06CX8CIM0 C0L/მC-
8ხI- ძ086CMხI, 00 M6ი0აგმყბ #IIმC9MხIX (00M6M 880/VCIMMMხILMM# 8 Mმიმ-
უ9MIMM2IIMV I9MCხMმ Cი6CIIVმ/IIხM0ხIMM#M IIMICსM0CIIIხIMM 390მMმMM. "”ICM Cმ-
MხIM 0C0/60X2მMMC IიმდM90ლ#XMX 39მM08 8 გარდმგ8IMIIM0M იIICხM0IM0-
ლს იი?1CI28/967C9 X+0XIV6CCX86MIVხIMM 8 MმდიმM”M82+M4C M CMსIმVMმ-
79MM6 CMC76MხI! (8-5I0009M6 01IC)ხ90 ILIმCIMხIX IMIIM ლC0L/IმCIMხIX 38V-
#08 - დ096M), 8 01IMMMV6 0+ «M0C0MმM90XIM0-CIჩIMმ26Mყ06-4«0M» CVCICMხI
9MMICხMმ2მ C 8ხI0მXCIIMCM 0XIMIVM" IM ICMII XC 3I2M2MI Cი0IუმCILIX 8
IIმმ/IIIIM24#MM#M#C M# C)0IC8 Lმ ლC9M8I2IM219M960M0#M 0CM CM01CML1.
224 #ადვ8MIVM0C IMCხM0

· IნსყხCM0ს ტ#I)Cთ#/3MIIL0L IIMCხM0

§ |5|2 5.
2 § - ჩეს ჩ0CV04M0-(06M6CM08 34092M0-(090C90CM06 Mიტინ/V. : §:5
= (თს §|) + ზრდაა! > 25
8 8|)> ==

X |.) ატ |2(X4 | 44) 4. «I ტიი Cტ| ტტ)«|/)Iი,ს »

9 "|! /(C110188 ყ#”ს!ა|)წნ|)ზ აც )ა): 8
4 9291: I|7(V'I?I//V#/ I I |«C I|%9?9I/IL I /# |I«C /9| I” I9I2 #7
რ ძი | ტ იძ/00 |#4 |ტ0I)ძ4|#/00|
ტ9)| სტ0I)ძ| # I/4I((C I+
2? |MIმ |,-ნ |- ს C=)2 სს /,/ „-C|)სCI/7ICI4: I.
სხ იI L6 |" ჩC | ს C I C 6
L |1/!? # §8| + + ჯ 1| L 2| L|712|? |?

#MMI)"I' II8 #48 | I8) 8 MM94:98 |08, I" «VI4': 'M«

რ |, თიო|I!დდ დრ თ8 '“"I)«ი5|)C6 დ | დი
ჯ 7 §Lხ1II'|I41! I (4§1 I!| ! I | 1 III რი!
X |" MM6M4IM #« | I#(I
«C /IM/IM | C | C IM «IM
ი «
6C#/|!I--IMMI!| LL) /MMI #/I|!| წ| # //ც/!) /#/!|I 9/ე+
წ (ოსი ტო) 774) MI) M |” /#M44) /ტ, /ტ)ო| 1) =I+ი- 2"
9| |§ი |/”MM | ი | /MVV | M/V/I V |5 |,შM/ MV, ,V (|| MI ი I»
#% # 60 #X# ჯ |MMI + X + |Mი =IMMI§60)2
0 |:I”I0C /ი ლ C6 6 ი ცხ 6 6 /” 002»!

2 ეი (იიი იი იიი 27 ის | ი I/IMI§

“” ს»IიI M !1. M |? იშ | 00
დი იდდ/4ე92! 9 (9) | დ |4 ი ზიძ|5 90
4 |: ჩინ I” | ჩჩ0| #ჩი| ;?ჩ |“ |”იზ | წინ | CC I»| 8 I- '«ი”„
VV | # | ვი §ბ( (§ ი I/ბ§ |M(3 45 |«| < I?! იიI(+
X+|)"აი IხIVII!I1 I I + | II II X |! I (« II იი”
წ IV VIV |+I VV) V IVV Iს= VL” I IV/V) V |4) V IყტI|ათ·
თდ 6 |დბ» დთდ4 დ ი"| ტრ |02MI ჯის +
V (MM X+| X | X+ |MIVMVI IVVI ს. MM X (#8 ი9Iჯ
VV VV ს XX ნა ს“ ჯე | 200| V“
ი მ (დ: ბ (X I|Iბ I აიიი

2%0ი6#VVთ 26
Xნ88M06-ი090CM2გ%M IIMCხMCIMIM0CXხ 225

I2M0, #6ი0X01 0. CCMIIICM0ს M09ლCლ0VმIIIM0-CMMXM26)(9490CM#M0#%

IIICსM0CIIIVI0C+!! M C06C+80VM0 მ/თმ8IIXII0M CIICICM0, იII90C/IIIC#M M M#2გ-
Vყ0CCI8CIIILI0MV CMმ2ყMV 8 IIIილ»ჩისI IIICხMმ2, 0CVIII6CI8IIIC#M 8II608ხ!6
8 IM068II0-0690CM#M0M IIIICხMCIIII0CCII 8 ი03VIXხIმI6C 30M6CMIხI! M0IIC0II2IX-
#ხIX 3M2%0CIIIIM დნხიუბმ მ3IIმ2#08 M2გ 80M#მ2XIIყ06CMIIC II0II 38IIMC180829MM
CI20ი00MMXCM0M (თIIILIIMMMCM0M) IIIICნMCIII0CIII I! II0IIC0CC06.6IIII# 66
M #0069004«0MV 935IMXV. 8 920X9M0CII, C6MII7CMIIC 3I2MII C M0MC0I!მ1!+-
#ხIMM 3II2906IM#MII ?, /I, /, ', CV) 6ხI/II ინ606იმ3088MIხI, 8 #02CCVყ0CლM0M
ლ9MCICMC 8 L002თMVყლ-MM6C6 CIM80Xხ. C0 მ3II!29CIIIIIMMM, C007801CI9CIIM0
ი, 6, C, 0, II, Xმ0მ8MI6ისხIM)I 1M98 3IVX 3I02M08 M8M 8 იმხმIIIM2+MXM6,
+7მ# M# CMIIმIMმXIM. C0Xი020M6CIIC 0CIმუხ9ხნხIX 3M2M08 CIმ00Cლ6CMIII-
იM0ლ0 იM9MლხMგ2 8 #მყ0ლX86 M0IC0”2IIIMნხIMX CIM80უ08 8 L00CყსCCM0M
003/182M#V0 M08ხII 8M) იIMლ0ლხMმ--მაითმ8MI9MV%0 VIIICხM6IMIM00-01ხ, #01002898
110#0XMIგ M8928M0 8C6M M386CIIIხIM 8 M20109II6C 30CM8 #M0CVX61082-
1CMხ80 მMXCდმ8VMXIMხIM CMCI6MმM IIIICხMმ.
IIნს ლივევს IიბყლიM#0ს მაჩდგსი0M IMIICხM6IIV00”I IIVI6CM
ინლილლ0ნწ”CIIIი CIIMIMMMCM#010 M9II-ხMმ M #M02Cყლლ4«0MV შ#3ხIMMLV ი0»-
MCCX5I0 C0X00IM890IC# IIგ0მXIIXM2”VMმ CIX8მ000CMM7XCM0M ”IIICხMCIIII0C+M.
3570 10C0IIMV201CM 38M6CIVI0M 0იCMIIICMIIX M0VC0Lმ2IX9VხIX 3I!მყCIIIII დლ01-
ენლიხIხIX 38812M#08 C00180I1C+8VI0LIIIMI 80Mმ7IIV0CC4«VMIL 3L2გVCLIIIIMM.8
L069§ლ0M0M M# #06060მ23088IMIICM 00001049M6CIVხIX M0800LMმM+IIMნხIX 3Lმ-
ყიIIMM #M6M0100ხIX 39Mმ2M08 C6MIMXICM0M CM0IX0CMხ! CC0X0მIM90IXC9/ +მMXC
M»მI 8ხI0მ;MCIIII# C+200C6M!II7CM0M CIICI6MხI: LM2960I8MIIC 3 მ2Mი9, MX
M2IIMCI0828M9% IM I2გი0286CMI6 იICხMმ Cიიმ8მ II29M680 (90600/VICIII6C-
C9 C Mგინმ8უ61I10M CI68მ M8ი00მ80 8 MმXXI0M# VI0ლ)0IMVMVI0IICIL CX00M6C
8 მ0X8II906C#0M IL0CV0CM0M იICხXICIM0C+IMV-IMCიხM6 6VCX00CCთდ06710L).
0XMგ%40 8 L90090:-0M” CVIMIC6C>8ლIMI0 #06060მ3V6Iის CIIIმIMმXIMMმ
IMICხMმ 90 Cიმ8LCIIII60 C0 CIმ0000MIIICM0M CIICICM0MI, I0CM0M#ხMV 886-
უდ" CIICIM2Mხ8სნხIX 3LMმ#408 I»9 LI2ლ90ხIX იხზსიმIIმზბ, M0IMC00-
#80X+ს0-0MVIVXM826MM96CMVI0 C+8მ00C0CMIM7XCMVI0 CMCICMV 8 8) დგ-
8I.I>7IVI0, 8 M#01თ00! M2XXIხ! #ხმდ!!ს%CMIს CVM80» 8ხI02Xმ200X
0” იმიხIVი თდ0M9M6MV, X#0M900MმIMIIIVC III 80MმVIIIყ06CMVI, Mმ2M 8
იმიმMIVMმ2+II%V6, 7მM M# C9M6IმIM2+I#MC CMC+CMხI!.
8 გ0Xმ2M9%CM0,ს 1 00ყ0Cლ0M0M CMCICMC IIICხM2, M0100მ8% II II06I-
ლთგმყყბს ქილ8მილშIVთ #0203M08I/ს0ლ) ი06ყლიისის მ»დმმIწყი#%
IIMCხM6IV0C0+IM 8 70M 8II16, 8 M2M0M 0V2გ 8ხIVII2 M3 იVM 66 ილ003)2-
15. თ. გამყრელიძე
226 #4»დთდგ8M+M06 IIMCხM0

ჯხუ9, C+20006MMI7CMM6C #0800MგM9MIIMხ)6 3M2M%V ?მIიე, IC, |0ძ, "0IIM M#

სიმს Iი0M0600-20» რთVIIMIIIM 80X2IIIV90CMIIX 392M08 IX#% 0603IIმ8ყ06-
MM#9% C0018CICX8CMII0 100960MMX IIმCMხIX თ, 0, L, 0, V, 80IIVCM MმM
M0621MMX, +მ# M C001861CI18MVI0IIIX I0M”IVMX MX #0000,9X08 0, 0, ?,
მ, 9, (ის. 7'06#VMყ 26 L90C6ყ6CM0L0 IIM0ხMმ ი0 C028M69MM0 C0 იC+მყეი-
06MM7XCMIMIM, C10. 224)7.
ც 2იX2MVყ06ლ#0M I0CCყ0CM0M C9CI6CM06 იM0ხMმ2 ვ3MმMIMI I '(რდუთM L ზ
სი.ბV 98M8101CM CIMI2IM2+XII96CMM 6I1დVIIMIIM0II2IხIMნ6IMM, 110CM0#MV6MV
0MM M0IVI 3ხI0მX2გIს M#2M ს80MმXIMV60MMC 3M2Vყ6MM# III M II), 1მM#
IM ვ3ყმყნMM9ი9 IM8CM0708ხIX 3M6MCII0ცC I/| M (ი) (ინ9 CMIმIM2+M-
ყ2CM0M 00ყლწგმ!!! ს 0060X8CIMM0 LIMმCIIხIMM 6, ით, 0). C7100L0 I080-
ნ9, 388MM# I ?0<თ M X ხ სI26V 8 მ0X2M90CM0წ% L0CC96C04#0M CMCICMC 060-
ვშმგყ2I0+ MC C060X8CMV0 IIმCMხI6 ( # V, მ 00MმIMIVMყ0ლCMIC დი!ICMხL
/(/ M /9/ ლ 198VM9 II03MLILM0CIVხIM სმ0M2IმMM: CIMV0C08ხIMM |(| M
IC) # C001807CIX8VICIIIIMIMM 90C/M/0-08ხIMM. IV) M# III), 86ხICIVIIმICIIIVMM
8 M90CდI0MI2X X#M9M8 (6, თ(, 011 M I6V, ძყ, CV1)"".

92 10უხM0 0M031M00, VXCC 8 0116 ხMხIX IM0M8მIხMხIX 023M081II1)I0CIMX L90-06Vყ06C-

X0L0 IMCხMგ2, I098/MV0IC CიCIM2IხIMMI6 302MV II9% 10ოIX LI2CMხIX 8 I001M-
808 X02IMMM II2ლ0MMM. 8 ყგ2ლM0CIM, 20X2Mყ%M#06 #ილყ. LI (M26/თ, CCM. #6/ჩ),
9ხI02X280)66 II(6080(8V2XM9ხM0 M0MIIხIXმ+M6 /L (§0(„//0§ 0506/), CIმ908I7C08 003MM0C 8
8M2X0CMXI8X, VIC0#8VIMX წ0MმკაX2IMM6C (Mგი0MM8ლი, M0MIMMCMX0M), 85ხI023MI6X6M I0ML0-
”0 6; 8 063VIხIმ16 „08დM96ლM0M M0IIII0MIM8IIMIM CMM80Mმ, 8ხI03-880)6-0 ნ 30XმM-
906CMX0M CMCI6M6 ”IMმ09890I6-0 # 0, 803MMM2ი6L 8 იIელჰხMX დ023M08M#0900C”MX 80-
ლი09V0-00ყ00M0M #MMCხM0MM0CIM 3M2MXV §) M»MM დ #8 0603M256MMM Cი0IIMმIხM0
X0XI0ჩM LIX20M0M 0 (თ M#0XთC), 8 იხ0IM8ი8%C მ20XმM9MC0CMV CMM80MV 0, M#0100
დმ Vითინზ6M9M-Iხ09 8 I2MMX CV#CICMმ2X I0)ხM0 IM 8ხI02X6VM9 Mი021#%01:0 6
(6 /I(X006V).
“992 #0X2M90CXM6C C06VCCMM6 1IMCთ1I0MILM# C(, 0ს, თL M 0ს VX6 8 ჩწ2MIM9M ო00M0L
ხ238MIMM 106ყლCMMX IVმ»M6MXI08 ი01800L2გIVIIC M0M0ძ070MIM3მLIIVM. IIICთდI0MIM #4
M ის 9M06006X0MMI C001861C186MM0 8 V3MXMC LIმCMხC ჟუ # 6, M0100ხI6 8ი00M00M0X8II
იჩნიი6023VI0ICI 8 7 # ი. #MმგIM“0”MVMხIხM M3M69CMM9M ილ)8ზილიმ0IC7 160 70M-#
თა M 0(, M010იხ,! „M20+ C001867C-8CIIM0 0 M# 8>! (თ. /”III/ 1902:05; /M#0(/I60!
1913: 32–– 33; 50MIVVყ20, 1939: 191 ი C#0მ.). 8 ი0C3VIIხI276 I0106MნIX ძ00M01M-
Vყ6CCMMX M3M6MCIMMI Mმ2წMCმMM9 V#6/, 0/, 4/, 0V 8 #008I0-00ყლCMMX IMM2XM6MXI2X
#6 01I0X2Xმ8M1I VX6 Mთ1I0IMIXMV9CლC#010 ი 00M390ს6IM8მ. 113 #MMX M2გM60იინ ცგIIICI
M0სითიVIM3გIMM# ი01860”L20XCი 19MCთ10ML 0Vყ, ირიიX019IIIIM 8 II მCVხI# თ. 8CM0/-
C18M#C 31010 IMIიგთრ 07 ოლომყისI!ლ8 #92დM9ყ0ლCMMM 3ხ023MI02MCM II2C909M ს 80-
06LL6. 3M0ლCIC C IC6M, M0C030Mვ8ყგუხMმM წუგიხ28 /// 8 L00§30ლCXMX 1M8)6MX2X, 8ხ!-
ი2მXM2გ8M))28C% 092M8C 3MმMX0M V, 0000X0XMI 8 იმიგIგიხMV0 ”. “1 2MMM 0რ6ი0230M,
აიბზხლ”იდMს0ლCX29 IIMCხMCIMM0CIხ 227

+ ი0+ხIIM I03IILM01IIVხIM 820M2MI0M X0M XC თ0M6ML! /წ/ 8 მი-

X2M90CCM0M Iი06ყ00M0M 8ხICIVი0მ6I IV6II0-3V6M0M 9/MV6CMCI+I |), იი0იი-
წმმნსIMIი9ი 8 MIII6080M2/ხხ0M 03Mს9Vს V-–-V, 8 2გI»მVIC #16C00/
LIIმ2C9M0M 1L-V (თი. /Mი იყი ნი9ხ'6§ 1970:80 M ლ/M6/).)”?. MIMCILII0
3101 39VM |ხ გ20X8M90ლ-ლM«0-0 ILილყლლM0”0 %93ხIMმ 6II მMI0მXCIL ც
L0696%0-M#0M #MM0ხM6CILIII0M CIICICMC 3IM2M0M # ძ':”ი/I2 («ხიყ. #თხ),

MMVILIMM 0 C7მ09000MMXCM0-0 3M8Mმ V თინ. I 0696CMVIM 3II0% 8

მ»XCდ298M19M0CM 09MV C+0MX IM2 +0M XC LICCI0M M60C016, 910 M C00180+-
CX8VICVIIMM CI2000CMIMX7C4+IV% 39M2%, IM იელ07გმ»86+ M060100VI0 L9მ-
დIIყ00#VI0 M0/MCთIIMმLI 310L0 I0CI6MM0+0. ·IIმყ06ი+მIIII6C CCMI)7CM0-

I0 3ILმ2Mმ V ხით I087009018 8 ICCყლ%CM0M იხMM0ისM6 8 მ0Xმ8მV9ყCC-

M0M IL90CCV60M0M 392MC X შ #M6V, X0X00ხIV 80CX0IMX M 10MV XX6

CX20000MVIICM0CMV 3LM8MV, #M0 M0+X00ხIM 8 (009ლ%CM0M მმწნმ),IMIMმ7IMM6
ვმMყი MC 000X06+CX8VICII66 C6MMIXC#0M I2მ0მIMI”M2XVM6C6 ILIC-10C M6C-
0X0 (3მV9M>X0C0 VX6 800CX0/19IIVM M +0MV XC CCMMICM0MV იხ001010VV
3902M40M MX ძ!:ლი/, 0). გ რ6ხIM IXI0M60ICM 8 M0MCIL I6CCV9ყ06CM0L0 მ/მ-
მყუყილ0ი დხმMმ, 3მ30ლს)28!00-0ლი IMM69M9M0 3IMM, ანმსმ+ხს 100 ნხIMM
90 CV6IV, L02რCM98CMMM C9MM80#M0M.
| იმს%VXV9C 330LMMM6 CMხI9MხIC C0”I2CM9ხIC ხ ძ წთ 6ხI#M 8ხI0მX(6-
ყხს C6MMXCMVMI. 3LMმ8მMმMM IVII#M# C00X801CX8VICIIIX 380IIM«VX ხძდ!,

ვ9ხმI V, 3მIMMმ!ისIVI 8 ე0XმMVყ%ლM0, Iვმ021MIM2+I96CCM0, CMCICMC II0CI0C9MI06C,

»8გუსმხს I06Iს06 M06010, ი001C2C 8 M#გ2ყილო8ი 900IMდVMMXII0IM2IXხM0I0 CMM80»2მ,
8L02X2I0სICL0 #2M CM0>0806, +2M M M0CX0-0806 3Mმ8ყCIM# C09029IXMM0CMX0I რდCII6-
Mხ!” /V/. :
922 8 იიუ0M ი9I6 (0090CXMX IMმXVCMXXI08 38VM (თ) 160901C8 0VCVხ 021I0 (8 M0–-
9M9MCMX0-21IM90CM0M--CV0I60 #0 300XM MMCხM6IMIMლ! 00MMC8VCIMM #3IMმ, +. 6. 10 VI
8. 10 M. 38.). 8 უ1ნ0VIMX 1I92M6CMI9X 0M C0X03M9-6V7C9 10Xხ0)6C M 53I02X201IC89 C001-
8CICI8CM9M0 88 MMCიM6 3M8M0M ძ'2-0IIC (M2 ი0MX6–-8ი»0Iხ XM0 II 8. XM0 IM. 3.):
დი. MმიMCმMM# IMიგ X0XთC5, XM§60C, 66, =0#ზVVიIXI0XC M ინ. II0M6MM3M707#ხL0
C IV 8. X0 M. 9. 38VX (CI) MმVIMIMI26L #Cყ633+ხ 8 ხმ3MVMVMMIX #006966-%XMX IM2)II6X-
+მX, სყმყმ)X6 8 C00CIMMM0I 1I03MILMM, 3216M-8 IMმV2X6C CI088 (CM. 7 IV/IIხ 1899)-
8 ლC00180+X8MM C IმMMM ძ0M6IIMV0CMMM 0238MIM6M 8 L00950CMMX X9M2XCMXI2X Lი9ლC-
ყ0CM2% ძ(:ლიოი ით IC096I დVMXILI 0რ603M29CMMMV 38VM8 (0), M0 X+CM IC MCIICC
C0X02M9C1 8 იმიგIVIMგIIMI IMMCხMვ2 C001861C19VCIICC CI II)C0+06 M0ლ00X#
Vე01იხ6”იCლი8 8 0039M6>0690CM0M CMCICMC VXC 83 M290ლ186 91MC6M0VM8, 1. 6.
3M2X2, XIMI)6CMM0L0 დ0M9CI”M9CCM0:0 3M0VყCII#% M VI0I06C6,9CM0+L0 IMMI)ხ8 VMCI1080M
3+8VCIV#M, 0წ06M101/96M0M M6080M8M92/MVხVMსხIM 6-0 M0CI0M 8 იგიმჯMოსეIMM #IIMCხM8.
228 #ო»რთდ28M+M06 IIMCხM0

32M98LIIIMM ც 1900V06040M იM2027IIIMმXIIM«8 + XC M0ლIმ 8 0IIM0VIC-

9MIMM# იVIMX 3M2M08, 970 # 8 C00X80IC+8VICIICM CCMIIXCM40M.
C +0ყ9MM 300MIIVI II60C61მVM L0090C-0MIMX CMხIV9IხIX ლ00”IმCIხIX 00-
018070 8VIIIIIIMII C6CMIIICMIIMI IიმთIIV0CCMIIMMს II90010IMიგMს 06ჩნგ-
III2გCX IIმ CC6/! 8IIIIMM8მ!!I1!6 10, 910 III 861080 X6LIM9 I00ყ06CMIIX LI VXMX
(I000M1ხIX210#ხXხIX) CMILIVIIხIX / / # 10MM6I9I0IC9M CCMIIXCMIIC 398მMV
უX9 C00736+CX8VICIIIMX 0 09 M 1 9LX2X6Iხ98ხIX /" (ჩ ##? (იი. ლ7მ00-
0CMI/7CMIC 398MV 6) იM6, Lე) (სნთ #5 ”ჩხიებ ინი ჯივყ. II XC, IL +26#M
IX Xთ=ღთ), I0L1მ MმM C0MIICMIM 3MმM LX (6(ჩ, 8ხ(0მ)#4მ10LILLIM 8 CCMM1C-
#0M (II6ი0I))ხIXმ10წხIIVI0) 3MC0C2+IM%900M#VIM% „0607გM6M9MVI0 00016MV
#, 0808X01M9+ 8 I0690CMVI0 CIICICMV #9 060390მ96სVVI9 I06ყ06ლ0M09M ი ი M-
IხIX8716#სხM0M (0II6MხI 1ჩ (ნ. (იგყ. 6 870). CICIმ/IხIMIხIC LIVXII6C
ინMI)ხIX216Mხ9VIხსC CMნხIVIხI> C00M6CMხ 8 IL0Cყ6CM#0M, I. 6. ი! M #ჩ,
9600/)I2MხI 8 მიX2IIM06CM#0/ L0090C40M IMCხM6IVIM0CXM C0CIMMIMCVIICM 3IMმ-

#08 0 +, #+/ MMM 0--ჩ, 1. 6. სც 'I« 8, ?8 ", ი00C40ხMV

ხ 0CMCIC6MC CIმ000CMII1CMX0MV #IMCხM0880CIM, IM2CMMXხIც280IC, 8C0I0
უმმჯსგმ7ხ „882 M#0MC0M29X9MხIX 39VგM«მ2, 96 0C7მ288XMX0Cხ 60M/M06 LიგდთV-
ს6CMIIX CMM30MX08 IM 8ხI00:699M# ი0IX90:0 Mმ60იმ რთ0IMCM #ილ0ყლი-
#00 #3ხIM28""". II9MIს)ხ 8 60M6C #003IMMIIX M0Mმუ»ხისIX -23908M/MM00C-

ი? 0 ინყუხXმ0,ხIხX C0LIმCMხX წხ #00ყლCM0M CM. #40 1987:18 V

ლM6#.
942 8 +მ#იM L9მთIMI9C60(0M 891026" L906M6CMXIX იიMუხIX2X6, ხხხIX თ0M6M
ეხ M ჩხ იVIნM იირგილენსინსI# MX #2% 38VX08 #7 M 9, # M Mჩ M0XM0 8M1C1ხ
იხ088ა CI" I0MM0+10 IMIMMIსIლ0IყCCM0-0 VVIხ9 C031810M9# 06ყლლ«0”-0 2MCდ28II12,
ილივყმMსIხ-ი CIM0XMხ!! Xმ202XI60 იე0IIხIX210MხIMხIX CMხ19MMIX 38VM08 # ჩვგვუმ-
წმI0სს 6-0 MX M2 C0CX28Mხ6 VმCIM (CM#MIVMMI# M0Mი050M+ იICC ინხM-
IM ხხXმ#MXM0).
9950 CC6MM1ICXIII 3M2M ა ძიენს, 89)0მX2I0LLMM 8 CCMM1ICM0M 3MCთ0XMVCCXVI0 3მ-
XM683ხIსLMVI0 CMხI9IIVM 0, 1600X0MM+ 8 L0CV96CMVI0 CMCICMV IXI#9% 0603Mე9CMII9 101!
X6 IIVX0IMI (8000M5IX2X0MხM0") 32XM093ხ0IVM0) CMხIVM0M თ0MCMსხ! /ჩ/, X0X00მ8
8MI0მX261Cჩ8 L0C6ყ0CM0M CMCXC6M6 39M2M0M XX XთXXCთ, 0708X210IMM C+.-CCM. #ხიიხ.
110MM6M6MM6 18VX 3M2M08: # XCXXCთ M X06»XXთ 8 8გ0XმM90C%0M L90C90CM%0% CIIC-
+CMC XI# 0603M2MCIM9% 0MM0M #M 70M X6C დ0M6MხI! /”/ 0რLოლCM9CIC9 M21MMM6CM I8VX
თიI!6IIIMCCMIV ლ0XVIIVMხX I03IIILM0MMხIX 8მ0#M2M108 თიM6Mხ. /?/ 8 მ2მ0X2MV6CM0M
10040CX0M: 0მ0MგMIმ (8) M6001 #)გCყხI!MV ძ, 0, (, 8ხI0მXCMIM010 3M8%0M XCთ»X»თ,
M# 820M29Xმ (0) (803M0XM0, 861980II3082MM010) M600/) LIმCIხIMM 381980600 06ი0230-
8გMM9 0, #, X0I00LIM 8ხI02X2C% 3M2M0M XC;L7Lთ.
1გიხი- »00X#V8000C+80M6MI M8V>. #103MIIMM0MMხX 8მიMგI-ინC რი0M6Mხ. /#/
იCIMV26CIC#M 8 60M0C ოი03MMMX I 0690-MMX IM2X6MXX2X, 8 ი63VIXMხI216 Vყ0-0 ძ«00M6Mგ
I იი8ი0.06ყ98ლCM29 IMCხM6MM0C1Iხ 229

+9X L0690CლM010 VICხMმ 803MIIM2II 0ლ0060MმჩსIხI 3+LM2MM II#9 0603-

ყმყCIIV9M9 I 3IMX #ი06ყ0Cლ-ლMIIX II0II1ხIX82X6»სIხIX Cდ0II6M. 8 80C0X0ყM0-
I00ყ0ლ#M0M! CIICICM6 II0ხM2 19 სხIიმ46II9 ILXIVXIIX #MI09,1ხIX276)ხ-
M6ხIX იჩ #M #ჩ ლ0ვუმ!ი1C#ი CIICIIII2IხILნICL I06280VIIხIC CMM80»ახ! დ თ:
M#.X XI (C წმვჩIIყIხIMIს „0მდ!!060MIVMM სც20II8ILII2MII), V #07100MIX II6I
I0010IMიმ 8 C+მ0006MVICM0" IIMCნ6M6ML0C1M.
XმM 06L%9CM9MIIნ X0, VMI0 003402110ხ L006VყლC000 მIდთმ8MXმ2 006-
MIIICMI6C ი 0M1ხ(X8XI6»/#6LხI6 CMხI9ILCIC 38VMII ეი /ი #ხ 010XCI6C-
ლ”8M9M0I C I06V0CMIIMM LIVXIIMI -6ი0IIხIXმ6.ახსსხIMI XIX
# ილიბემ%» MX 390მMმMIM >, +თ9 IM XCXXCთ (X6LXCთ), 0X0მX8I0LLMMM
ლ0CMMICMIIC IიმრIIყ6ლMM იიი I0IIIიხ იმ ინხIIხXგ»70»/6II!9MIX,
70Iგ MმM #M9 0603Mმყ6VI#9% L#ხლყი«ილ0 ი00Mა)»ხIX2X68ჰხX071:0
ჯი M000M#63V6XIC9M 00MMICMIIM 39მM#« ქMი (#4600MI1ხIX8+6)ხV#0X0)
3Mთ28X7I9ყ60#0ი%0 /?“
12%M06 დ0LM6XIIყ6CMიC II06Cლ000+801CX8IL6C M0XIV CXმ0000MIMICM0M IM
20X2Mყ8ლM0M IL0Cყ0ლCM0II CMCICMმMM IIMCხMმ, 98/#I0II0ღ0ლM/M, 09068IM1M0,
063VIX6+მ10M C0039Mმ16Iსყ0-0ი იი06060მ3088გIII8 CIმ00006MIIICM#0M CVC-
X6Mხ, 90) 6 იდლMCი0ი0ნილMV) M ი069ყლ%CM0MV #3ხIMXV, 0რ6L#9CIIIMIM0
0ი8Iხ-IმMV M0MXI0M%MX6MხIხIM XIMIVIIL8MCIXMV0CMIM სVVIხ6M 003121689
Iნნყბი(იIი მ»„დგ8MIგ. დ09M049#0ILV906C0M9M CVIIICCI8CILIII6IM ი0II3Mმ2M Cლ6-
MI9MICMMX 3Mთმ“MII906CMMX C0”/I/მC8MხIX 0C010X#I007წM96X-იM 8 (00900M0M
CMCI6M6 C თ0Mხ07/0LIIV0C«M CVIIICCI806LIMIხIM IX9 ILი906ყ%-M00 ისMII39Mმ-
#0M იდნIხIX8ხII#9 00M LVIVXVX CMხIMIხ6IX, (0-2 MმM თდ0.90XM0LIVVყ0CMIM
M#36ხ10ყხ0ხIMI უიი C6MMICMIX IIVXMყMX 0ლ0”ჩმლMხI(X ი093MმM მილიMნგ-
IMM MC ინMIIIMმ20+09 80 8IIMMმMI)6, M# C6CMIIICMM6 /Mჩ (ი #ჩ I0Mი90მგ8-
89M8მI01C09 M L069ყ0CMMM VMCXნIM (II6ი0Mხ(X2I06/IხI!IხIM) LIVXMM CMხIV-
8ხIM # %« X. 8 ლ000180+C+8MM C 3IVM CCMIIICMVC 392MM 1VI9 LIIVXIMIX

/M/ 30 800X 003IILIMMX M2VMM2C+ 8ხ,0მXმ+ხCლM C6XMMIMICIX86IIMMIM 3M8M#0M % Xძ»MMთ, 3

8IC80600M80IMIC#9M 392M C Xი.ო”Iთ CIმ908MXIXC8% 8ხ!ი23I70Mლ0MV 8 #მ0მ/MV”M2X”MMC
MMCხM6MM0# CIICICMხ! IIIIIხ 9IICI0C80+0 3IMმყCVI% “90: ი0M 01CVICIMI M2M0L0 C6L)
10 MM 6ხI4/0 თ0M0IM906CM0L0 3M29ყ0წI2: 1(I0906MMIC ძXMCIXIMIM0CCMMC I0C0რ6რ023082MM#8%
32+03IV82%IX 06ხIV9M0 II2M C0100XმLMIL9% VIMCსMCLMIII0M ·7CMCIXCMხ! II0M C0Xი023MCVMV 6C
ჩოიგხგ 8ხ!02X0MII9.
"ა X208M#160M0, VI0 იი 3მI(M0+80829M9X CX08 M3 CC0MIMICMMX #3-IM08 8
#ილყიიMII (MXM II3 100690ლCლM010 8 06MIVIVCMIMლ #3ხIMXII) CCMIICMM2 #I90VMIხIX2X0/#ხVხI6
ყხ (ხს #ჩ იძიბამI0I1C§ 8 #L066Vყ00M0M, MXმ2M #ი0238M9X-0, C007861C+8VI0VIIMMI. I0M205IXგ-
»0MხIMხIM# თ 0 წ, მ 06MIICIIC 3M:)მ+M96CMMC /, 0 ლ0102X#20+ძ+0ი 8 L0Cყ0CM0M
VMCIMIMM (M600MხIX21X6/ ხVMხIMIM) CMხIVIMI0IMM /, M (ი0MM060LხL CM. 8ხIII0, C„ი. 342?).
230 #აუთდ2გ8MIM06 IMCხM0

II 0Mხ1X210)6I§IX 5 0M, 5 ჩხიი! ს IL) (60, C0XიმIM99 C00180+0+8V10-

IIIM6 MCლ782 8 IL0CCყ6CM0M I80მ,1M-M8+VM6C, 6LხI/I 3მIIMCI800მ8მIILL 8 LC-
V6CCMVI0 CMCICMV MI9 ი06001მ9M VMCXხIX 1LIIVXMX CMხIVIხIX “« «< X9%,
ლ0იინხ #M08060მ300მVIIM I06I6იიბ»გ2 ინ 3მMMCX80ხ8მMIIMV ლ/მ-
0006MM1CM0L0 იMICხMმ # 060 #ი09MC00006XCMMM M L906ყ0-0«0MV #3LM!I-
M#V C9M0CIXCM8 0CMIIICMIIX CM6VM9VIMხIX C9I0მII08: 2, §, 5 II §/3.
8 იIM99IM6 0X CCMIMXCM0I0 8 L0CC90CM0M IIVXIM0 6ხI0 8ხI083MXC
ხნგდMVსლCMI თ70/MხMX0 1186 CI6VIVXLIIMხIC 00MCMხ!: 380MMVM C8M0ლ+იMIIVM9
ლიMიგIX 2 (MIM CIV0XMხIMM 38VM 2ძ, Cხ. //II/I I902:-69; თიCM6ჯ» 1914:
I0: /#!!2 1987:59) M LIVX0M CIM02MI §. II3 ყ6IXხI0CX CCMIIICMMX
CMM80M08, 0603Mმყგ!სIMX» CIM6ნ»9MMIIMხ CიMი02მIMXIხI,, 8 L02906CM0M
CMCICMC 6ხI10 #M0CX0I0C9IM0 MC00ხ308მ0+ხ 18მ CMM807”მ8 IX#9 8ხI08-%48-
#M# C001801CI8VICLIIIX CM6XI9IIM9MხIX CIM028108. II3 IIMX 0C0MM7CMVML
3I2M II9% 2 (20|)!/) 6ხII MCილ0Xხვ0ჩ%მ1I! I» #9 8ხI02-409VM9 I6CCყლ%CM0L0 2
'(V25ი. 2ძ), იიმს. 7 ს7-თ, მ 1IM9 060308MCIIIVI L0696C#0L0 08MC0X80I6>0
ლწყიმს+8 § 6LI M0IIM6LCM IC CCMMICMXIMIM 39V2M 8 §6ი16/ჩ (თ0801IIVV8%-
06 3IმVყCIIMC 5), MI0 6+)X0 6ხI 8ი00/VMC 0C-CCX8CVM0 88M IV რთ0M6IVV0C-
#00 CX0ICI8მ M6#V C6M. § M 06649. 5, მ C0MMICMMM 392M V7 72:71, ხხ!-
0მM28LIVM 8 C0MMICM0M 1I0MიXIIILVI0 IM/IMIXM C8MC7X8LVIIC-IსII#9MMLVM ძ0-
MCMV §/3 (”ხ6ყ. 308M > თ':ჯსთ)"?”, Cი. 91LIსI6, CXხ. 217%.

9) II0რ06023V06IX-8 ლ0001801-86VM0 M# M2382MMM 9”I» 3M2X08. LIმ M0C16

ლ0MMIVMMX 1I0II1ხIX2 IC) ხMხIX 38VM08 8 C001801CI8VILCIIMX #00690ლMIX Mგ382LMIM9X
8ხILCIVი02I0I VMCIIIC LIIXVXMC:. «L, თმ, X0M»თ.
«ა | ილყლM0C IM2382MM6 3+01:0 3M8MX2 CIV/თ, 803M0XM0,C 6ხIX0 06023092M0
ი01 8MM9MMMCM C6MMICX0I0 M2388MMM8 §0ი!6ს (§00!Mჩ), Cნი. M0!ძიჩ”#ი 1904: 134.
C2M CCMMICXMM 3M2MX ლ 50ი:0ჩს, M070წხM 8 #06CV0CX0M 2MC28MIXC 38MMMმ6X C80C
C+2006 MCCX9, 30CX0M9I06 MX CCMMICM0V M202MVLMგIMM6, # ზხსიმX2ი». VMIVC„X080C
3M2VCMM6 "60:, 8 0:90M IნVიიტდ 80C+0ყMი”იიყლლიილ0 MICხMმ VI0MMIIM206+ ძ00M6+M-
9ლ%X0C6 3M2%CMMC M5 M MMCIMVCICლ9 66, M03IM6CC6 ნC (Lთ;I6იIძ 1914 : 217). IIნ6IIM6-
_ ·

»რ9MMC C90ICIIM2Iხ9010 3M2M2 I1I#9 3ხI!02XCIVM M0MIII10%C2გ #5 06ხ9C9M96IC/ Cიგ8!IM-

ჯსMხM0 6 «207010! 8 I906CV0CM0M (50ჩხყ260, 1939:329). CM M3 #0LC+M-

VCXM C8060MMMX L0C02რM98CMXMX CMM80X08 Iი2ყლლM0LC0 2)თ28M+2, M0+00LI# C0X02-
#9XMX 10M5ხX0 C80C ილიმისგმ9მ»ხხი Mლ%:07:0 8 უმ02#M”M2IMMC M C0018C1C1809M0
M0MM66CIM06 9MCIM0C80C 3M2%CMM0, იიMM09080+%ი% 8 ი”Iი 60M060 ი039MMMX 0C90CMMX
CMCICM IMCხM2 2X9 8I0მ#CMMM% იCი06IIM40-Mალ%MM ”ილ9ბიM00 M0Mია0ლMC2 00LI26C-
«MX. 8 ინიზიM2მყმ)ხ9ხ0M 20X2M9ლM#0ჩ #009CCM0% CMCICM6 310 CMMM0M, 38MMM2%
000186XCI8V0I6 M06Cლ10 8 0მ02IMV”M2I#MMC CMC1ICMხ,, M#M0) “+0MხMი VMCIMI080C
ი08M6-ი6M90C%M2% VIMCხM0MIM0C+ 231

II8ი80Mგყმახსი IM) 8ხIიმX6IVMი C8MCX90I060 ლიVიმII2 § 8

2იXმM900#M09M IL00V980X0M CMCI6CM6 Vი0I0C6-ზილ9ყ 0ლ006ხ!,) 3M2გX M ,
800X0/9ILII# M C0MMI1C40MV ა 56ძ6. #100VMCM06 M2302MM#6 310+0 3VM2Mმ
თთV, 803M0XM0, C8938M0 C CCMIIICMMM M2388LIICM წI/. LI0 VX6 8 ჩიმI-
VMMIM II60M0X 0მ38M+M%9% L0090CCM#M0M IMCხMCIII0C+IM 3+M2M რთVV 8ხIX0)IIMV+
#3 VI01I9C667)I6MIM#% # VCIVI2მ6I M8010 39M8მMV » 90ნ/MX III#9I 8ხI08X#6CLM%
იიძყლი“0-0 ლCიMი0ვ0I+2 §. L60385I98M800 იმხMILI0C VI60I0 8 20X2M96C-
M0M #029ყ0CლM0M CMCICMC 3M2M0CM თXV, 830CX0,L9IIIMM M C6MIMICM0MV
ს §0ძ6, დ0M6XVVყ0CV#%0L0 3I8MCIIM9 |5) M# ი8ი6M0C 6-0 Mმ 39MმM თ:XMCთ
M0XM0 8MM/0+ხ M 8 თმM1X6 8ხIიგI6CIV9 M3 CM0C7CMხ! 6VXMხხI CთV, 382-
MIM280)CM 1IC6080M292M/ხM0 C00+801ICI8XVICII6C6C CCMIIICM0MV §6ძ6 M6-
ლ”0 8 „ინყლნლM0ს #Iმ208,IIIIMმXMM6. 3IMგ8M« თთV MC C0X0მM9M6I 8 I90C-
ყლ-M0M მ”დთმ8M+9ხ0M დიხ9IV #6080Mმ9გ/ხი0ლ I0MIIმ1M0X#2გ8(II6-0 6MV
M0ლ018 C C0018061C0+8VI0IIVIM V%IICI08ხIM 39მ9ყCIVIMICM (Mმ2M 370 60
8 CMIVყმC 39V2M08ც 6C:X0|LLთ, 6, X0-=თ, 900160M8LIIMX #MXIM IM3M6CVMMIM8LIIMX
0804 რთი6CIMყლCMMC 39029ყCMV9%, Mხ0 C0Xიხმ9MM8სIVX #M6080Mმყმ»/ხMხI(6C
M0ლ7მ 8 L0C6980«0M მ»–თმ8IIICM 09IV, 01I0მXმIIICM C00+86+1CI84/I0-
VIVI0C CXმ000C00MMIXCMVI0 შმ08/MIM”M2+MM%V). 537:0+ 3M9MმM 8 8MIC CIMM80-
წმ 3 იიიქიXგ., I03XIMCC CVI0ICCIნი8ვმMIIXC 8 8M321LIIIMIC#0CM II#L-
ყ%ლM0M #00#M IM238მ09MCM 9>თIIXI (–თ: 9«V XL «MმM »?!») M# C VMCI08ხIM
302ყCIIMM6CM «900» (Cი. Lი//0Iძ I9I14:225)".
C6CMMIXCM06 ს 560ძ6 –“- 00109M018CIIIL6IM CხმთIV6CMIMIM CIMM80/ CიC-
XM (C1IX80000MM1ICMVX IIICხM069MMხIX 39მ2M08, 3M8M8მM6ს» M01000L0
I იილილჯმ8ანს 8 #იმ9ყ60«0M იმიმქ90IMმ1სი'"> #2 M0ლ%ლ130 C001-
80+CX8VXIICM C+80006MM7C40MV XI2გ0მIM”VM2გ+MVლCM0MV 099MV. 808
0ილ”-გოიხსხხI)- 3MIმ2Iს C+200C0CMMXCM0M CMCI6Mხ, 0102XCMხ 8 #იC-
ყ0CCMMX LდიგმთM9ყლლMIX 3M8MჩგილI2X C C0X0მLICIIVICM IIX M0ლლ+» 8 Vმ-
ჩგ9MMVM8IM96-4«0M 09IV M# C დ0V6IMყ0CMMMM 3L29CIMIMIVMMV 8 C001-
ვ მყCMMVC, 2 რ0I:01MM0ლCM06 3#M29CIMMC #§ 89M08Xმ8#M0Cხ ი0CM60082167ხM0CXაMI0 3M2-
X08 #-+5. =
ჩყგმაიყყილი Xმ20მMXI6ი2 მსაუ9შძლჯლი ილლქიIგზილხიხი 8 V6)0M დიხიI IიVII
X06Mყ00M0M ოMCხM0IM#M0CIM L02გრდM9ყ%CMIMI CVM80» "' %ჯ, 8ხI0მX2I0ILIM8 1I0CX6CIM082-
+0MხM0ლLს ლ00”)2CMხIX 05. 8 20X2M0%ლX0M L006V9C-MX0M CMCICMC 30 M#M0M04C%C
0603ხმM9201C# 00Cლ#01082707 ხM0ლ+MI0 300M08 0+5. CიბI9MგისM9M90# L066C90CXM#M CMM-
ციუ V, M6 MM6CI0ს"I 900010IMი2 8 CI20000MMICMX0M CMCICMC, I0MCს20XC” 8 2I-
თდგ8M+-V0M ნ89MXV M9%-MC #Mირმსი09ყM0IX 6VM8 თ იჩ MX X ჩი, 0C03M2MMხIX 8 60IXCC
003)IMMX CIICICM2X #2 C060X9CVIII0 IL0CVყ0Cლ-MX0M ი0M86.
#0 0 #M#2MM0ყიშვე"" 392086 20X2M9ყლCM00 ILი69ლ-X0-0 MMCხM2 8 0000ლ-188-
»0MIMI/ C CCMIMIXVCMIIMM IM2382VM%MLMM CM. 8LIVICღ, C+ი. 68--70.
232 #იადგმ89MIM06 IMCხM0

806ICI8MI C0 38VM080M CI+ი0VMIV 00M #009ყ%CM0-0 #93ხI4მ. 8 II6CM0#ხ-

#MX CIV9ყ29X, Xმ02MX60MხIX 1M# 606M6C #037XIIIIX CIICICM #0CV060M0M
III1)CხM6CIII#0CXVM, LიმდIM0CM#IM6C CIIMც80ჩხ, XIIIII2IIხI #0IIMნCCIII0IL0 0)0I6-
+MVყ0CM00 3IმყCIIIM, #9M0 C0Xწნ6მIVML0IXI C80! II6C080Lმ9მ#ხIIხIC M6CCI1I82
8 I20მIIIM2მ+IIM#M0 CMCICMხ! I 8 C001801018MM C 31IM-–-M0IMM0CXII6IC
ყI9ყნC”უიემვმხI!IL 3I!I!8მMCIIII+4.
I2MIM 0რნ08230M, V000/MMIMგIყI"გ CIXმ2მ0000MMICM0ს CIMCICMხ1
M0X6CL 6ხIIხ ი0MV9V0CIხI00 «0106ჩ0მ-0 გ». ხმ L#06ყლCXVM0 ინ0IM V96I6
0)IIVICX86M90:0 CMVყგMი 8ხIიმე6IIM9 8 L00906CM0M „იმდ!!ყ0ლ«0-0 348M-
88XC6V)მ 06MIIICM0I0 ს §0ძწ. IIნMV 310M 8 I06ყ0CM0M C9MCICM6 8ხI/16-
ჩიი0Iიი M6CM0IხMი XI06მ0809MხIX 3M9M2M#08, 00312IILხIX #8 C06C+186CIM-
#0 L6890CM0M იის86 II9 06030მყ06M9ყი 0C18298828LIMXC% 868ხ10მX%40IL-
MხIMM 8 8მ0XმMVყCლM0M L90CV900M0M CMCI6MC თიMCM IMMM M0M6MMმLLVIX
დ09M6M I66C90ლ0M00 #3ხIMმ.
#იხXგIMალMმი სლელყლლ#გი”ი CMCI6Mი C »მმესე7ხI X+06M#% ვ3M8-
#მMI. 8 27/VC2მ28IMI9V0M ი09IV, 32800Iმლ2M0M CMM800M L შ #X46V,
M 989M967C09 +CM 06LIIIM 006080M292MხIMLIM «9900M», პკ #0+000M Vმ-
CIნმMზმMMCხ I)03MI9M6 8CC ილ0ლIმახსხ #023M08I(,1M0CIM ILი06ყ6CV0L0
გმჩდმ8V+790L0 IIIICხMგ (C0. MXIVCII0II 1887).
292 მ0X80M9CM2M I069ყ%ლM29 CMCICM8გ MMCხMმ, II06ICIმ8M9)0LI2%
00609 I068XLCMსIIMM 060მ36L მიდმ890IV0CM LMCხM6CMM0CI9M, M 10XMX4V82
6ხსმ რ6ხIხ 0C03M28გ2 8 (63VIხIმ21 IMMIVM89MIMVმიხMილთ X800900+88
8LI0210LIICMC9 MMVI0CIM, 00MC00C06M8I)6# C+2000CMM1CM%VI0 IIIMCნM6CVI-
M0იCCLხ M ინიდუმყC 38VM080M CIMIC1CMLხI ”0CყCC#0I0 #3ხILმ M C03X28-
სI6M +0M C2MხIM M290C0+8CIIM0 MI08სV0 CICI1CMV MMCხMმ–-–«გ8Mთმ88M+-
MVI0 MMCხM6IMM0ლ+ხ». 2+0 0 00Mი0/MმIL80+ C03)(მ29M6C 20X29Vყ60M0M L9C-
ყ%M0M მჩMCსM6IMM001M ინი80Mგყგიხილ 8 0,0M0M 006010/)69900M M6-
C16 (806009190, 98 0C+0081X ICVI0IL0 20XMი8/მ”გ) C 7მ2/XLხV9V6IIIIIMIM
C6 ნხმCი00ლI6მ86MM6M 80 8C6M Iი6ყლ-40M MMხ6 8 8M/6C დ0მ3MM9#MხIX
Iჩ0MმM#ხ9ხIX 8მიM2გLMXI08 (Cნ. V60//6,ყ I1961:2 M ლ»/6».).
3ი0X0M 003M29MM98 გMCთ28MI9M0M #06950-4«0M #IMCხM6IMIV0CIM ლM6-
XMV6I CVMIმხ #მ29ყმM0ოC I »ხIC8906”IIV M0C IM. 3., M0LI2 იC+მ0006-
MM1CMM #IICხMCMჩხI 3Mმ2MM #0I0606+2I0+ XV I02თMყCMVIML თ00/0-
MV, M0”00მ2ი XმიმMX00იM2 იი Mმ2მყ8ი“მIM8 ვ39ყმM0ი მ20X02მVVყCM01L0
"იბყიC#010 იMMICხMი (იი. 8 370M 07+90LICIVMს ს0ლხM3 Xმ8მ0მMI60M06
Mმყ607მMMC მ0XმVVლ-«0ჩ0 წი6V. (CC Xთ=ოთ, X0-0006 0+0მX26X Iიმ-
დ9ყიიMV0C რ00MV C6MMICM0L0 X წხიის, ი009%89#I0IIVI0CM 3 (V-
IMMMIMMCMMX 1II8,10IMC9X, ყმყყMყგი IMსსხ 0 IX ·8. M0 M. 3.. Cნხ. CCIხ
#963: 180 #M CIM8M.): CM. მხ!) 7'06.MMMხ!. 24 M 26.
2ილ8ზყმიილყლM29 IMCხM6M9M0C+ხ 2ვვ

2. //ძითმV2.0I1ILILM0Cთ #II0ხ.M-C ს CLLCI16.M0თ

MIC#06ხ(!X 3M0თ)%C/I/LM

V CI0CIIM9849 იმიგენMIMმ2X9Mგ #”0690CM0M მ»ურმ8III909 IMCხMCI-

80C0”9M, 07XჩიმXგIიII89 8 1099M0C”! #IმხმIIVMმ2+MMV 66 900X0IV-
ჩგ –- C”Xმ0000MI7CM00 M0IIC0M2LV7XII0-CVIXV26I(9%-M0L0 IMCსMგ”, CIმ-
80809 008080M 19 8ცხI0მX6MI# C 0M0სLხI0 იIICხM6IIIMხIX 31I8MX08
M ყM9ხლM03ხIX 38მ0ყ6IMM, #+.·6. IICი0X0ხ3088IIV9 3XIX 392#08 8 Mმ-
ყ6C186 IMთინ. 6M CმMხIM «იXM2MCM C0,1602#8IIII9» 7მM0M LIMCხMCIMI0CIV%
ლინMV6LC ლყ9I.მეხ M6 #0MხM40 CMCI6MV 8ხI0მXმ26MხIX 0170ხIხIMM
3IმMმMIს (00I0IXIV0CMMX 3I29IIM0016M, #0 M LIICXM08ხIC ვIIმMყCIIII9,
#0100CLხIC M0IV+ 6ხIხ 8ხI0მX6CI6ხI C M0M00LხI0 I6X XC Lი9მCდI/90CMVX
CVM80»08.
1 ილიწყყყგი CM9M0XCM2 ლსიმ 8 #9069ყ8C«0M ი6VCI08MI8გ2 06ხმ-
ვ08მMMC /0CC9MIIV9M0M CMCICMხ, 389MCM M9VC0, C ი0M0VILხI0 IივCVM-
ყ6CMIIX CIM8008 Lი006ყლ%ლM0L0 მჩადგ8M9MIგ. II0M 3710M ი06086!6 ე68ი7ნ
CMM80M08 იმნმXIIIIMმXI9%ლ-%40:0 იMM2 CI2MM 8ხI!იმXმ2+Xწხ «0)1MIILLხI»,
ლიენ)VI0სIMI 160689Xხ CMM80M08 -- «16ი8IMM9», II0CCII6C/IVIII 116891
CMM80X08 –– «00IIII»:

«CC IIIMIIMIILნI» «I16ი9IMM» «CიIMM»

# ი I I ; 10 ი” „ 100
ცხ 9 L CC 90 » §. 900
L CL ვ ჟ– 30 7! 300
იძ 4 M. ” 40 V ი 400
–_ # ი. 50 დ ი. 500
CC თ 6 5 # 60 X ი 600
ჩი >. 7 იი 70 V ცხა 700
წ 2 8 ი ი 80 აი გ 800
606 # 9 დ თ 90 2 – 9%0

92 33 MCX0M%696VIM6M CIMMMC18698010 CXVყმ2M 8ხI!იგინMMი #3 I06C69CCM0CM CMC1C-

Mხ! 3M2Mმ, 0+0მX2მIX0Iს6CL0 -ლ-M. "Vა §0ძმ, M ი0MლსLCVMM# C6L0 M03IXMCC 8 X0MCIL
გადგ8Mწხიი ხი12 8 M0%9ლ0C78C 329602000 3101 091 CMM80ჩ2 C 9MCII08MხIM
ვM2ყCIMMCM '9007.
234 ჩოართდ2გ28MI”M0 IMCხM0

IIგიხMMძლი, VICიX0 111 ვგმითიხ!სგ%IXC” იCII6CMVI0IIIM 060230M: II#

(IMM #I # სგ8I), ყიოილ 121--0M# (MM #IIX # L#ტM) M 7. /.?
II089I90, 910 9ი90M +მM0M CMCICMC 85I0მ4CMM9 VMIICI0C8ხIX 3M9Vმ-
ყCIMV C I0M0LIხI0 0XM6I/09MხIX L0მCდII90CMMX CMM80M08 IIMCხMCIII0-
ლ”I9M 1066V6CXCM MIMIIMMVM 9X3=27 ლCMMმვი„იი 8 CMCICMი. II MM06I-
#0 27 0მთდM96CM4MX 0C9VM80M08 C0/060Xმ21CM 8 MMმ0CCM5ა0CM0M IL#C6-
ყლ%CM0M IMCხM68M0CIXM, 0C00MV0-I6Mლ9 3 #ტრI2X M# M#0MLIV V 8. 70
#. 3. M2გ 0CIM08C M0MIIMCM00 მჩთმგ8Iმ. Xმ0ხ2MI6080 იიM 310M,
VყIX0 39MმMV L906Vლ-#40M IMIMCსM069MM0C0XIM, ი0016098LIMC C80M #M6ლ080L8მ2-
ყგ/MხMხIC თ0M0IIIVCCMIIC 3I29CMIMI 8 0C3VIხIმ1C Cთ0900IM90CMMX II90C-
06 69მ3088IIIMIM I068ლCMIMX )II2IICMXIX08 (Cი. L06ყ. 3ხ2MM MX 6:ჯთხსთ,
დ X6%Xთ), MC VC”იმLM9I0IC# M3 M80მ1M”M8მIV9%04«010 08028, 2 C0X-მ-
M9X0IC9M9 9Mგ 280MX CI20ხIX M%--02X 8 2Iთ28VXIMV0CM 0959MV, X0I9 M XM-
ს)6MMMIC 8C9MM0-0 თ09M0I”M9ყ%0%#0L0 39Mმ296IIV9. 910 CIXCIVCღI 06-9CIVMXხ
0+0CM)MVCIIICM 00XიიLVIXხ 008900 Iგ0მIMVCM82+VMV IMCხMმ M C001-
8M6ICI86MM0 70ი008MI VM9CX08ხIC 3ვ0მ2ყCIMV9M 392M08 იმჩნმ,1LMMLMმ+IMVყ0C-
#0:0 იმმ. II0M VIXC60C ლ0იილრ)CCIIხIMM 308M8MM დი86IMVყ0CMVX
3Mგყ9CVVMIM M# VCI00806MMI MX #3 IIVCხMCVIM9M0M CMCICMხI M6CI#89IMCხ რხ!
M#8X)LVხLM 023 იმ0მ1MIMმXVIMმ CIICICMხI # C00186++8C9I0 VIMCI08ხI6
ვყგყCI9M9 0CIმ828MIMXC9 83 CM9MCICMC 392M08 CV9-ლ16M2 9MCXI08ხIX
3VM29CIMMVM MIMCხMCMIM0CIMI 895ICIVი860L ICM იCმMნIM 8 Mმ290ლ0X8C IM6C-
#010000 «CI160XM82!00 8-0» · დმMX00გ, ი00IVI80ლ-0ჩსIგ-თ M3M6CV6C-
#99 106802, VIყM2C)6I08მM9MM00 IIგ0მ1MLIMმIMMI თსMCხMმ.
IIგ 370M 0C9082MMM M0X9M0 38MXMI0ყMIXხ, ყI0 CMCICMმ MMCუ0-
8ხIX 39M28ყCIMIVM 8 (00ყ0CM0M #MMCხM06MV0C”IM 803IMMM72 10 ი0986CVM%#
8 Iი6ყლ%CMMX 1IM2IM6CM«X2X 068860» CC01M6IM90ლ-«MX M3MCIMCIIMM
(VI>808 MMIმMMXI, CIIM99MC 18VX 880V2IMX08 დ0IMCMხL /”/ M M?0.). CIხც2-
#0 MმXM086009MX7M90, 9706ხ! #მM829 CMCICM2 3803ILMMI2 VX6 8 მ0XმVM-
96CM0M #90690040 ჩMCხM6CM9MM0CIMV C 66 /82უს2მX6I0 +06M8 Lი0მდMყ0ლ-
M#IMMIM CMM80)მMM, M0100მი MC ი0MC00ლ006M69Mმ, 889MIMV MმX09IIC6M-
9001) IMIMCხMCIMIIVხIX CMM80X08, უ»ი 3ხI02XCMV9 VMC)XV08ხIX 392Vყ6C-
M9MMIM. წ2გM2% C9MCIC6M2 06039029CIM9 MM0M08ხIX 3M2Vყ069MM M0L”8 ხლვ-
#9MM9VIხ 3 I009%-«0ი MMCხM6ხM9M0CIM IVIIხ C II098XCIMCM XC06280M-

#2 „Iს! 060392920 8 L2M0M CMCI6CM6C C წ0M0!სხი0 M#M0Mი10ლ0MIX 10-

ილუMMICIსMხIX 1M2M0MIXM9CCMXMX 3M2%08 ი0#M 0%CM08MხIX CMM80X8მX. 8 #ი0090CMX0%
CMCI6M6C „IხMIC8ყM4 8ხI!01მXM207CM ი00CXმM08#0M IსI9VIIXგ M6061 3M3M8MM I8 „0ლ#M-
MMIს%: ”#=1.000, ”I =3.000, ”LL=8.000 M I. #M.- (თი. LთII0Iძ 1914:300).
ჰ)ხდილიელყლიM2M 9IMCხMCMM0C1ხ 235

#MხIX 382M08 M# M080)CIIM6M M0XMV99ყ0%ლ+802 L02თMM8-MXMX CIMM80X08 XIM0

27", +. 6. MI0 MMCMმ, M606X0IMIMM0+0 M #0C+010%M0>0 IM 0603Mმ%6-
MM99I «CIMMIIM», , «CI2C9I0M2 IM «C016CLM7.
IIC 370M XC იი9IVIIC MმXV08%0C09MIM0, MI06ხ, CIმ0000MM1CM28
MMCხM69MV0CXIხ C I8მსგXხI0 18VM9 Lიმდ906CMIVMM CVM80/M2მMIM M0900-
88VI8M0-CMXII26M900ლM0L0 Xგ20მMX60მ2 8ხ!0იმXმ»2 6ხ! IC0ი80Mმყგიუხ!!ი #M
CMCICMV VMCMX08MხIX 3M29CIMIMM. IIMCხM6IMM0ლXხ, Mმ2CM9MXხI182100I29 M6Mხ-
IIC60, ს6M 27, 9MCI0 CMM80X08, M6 Cი0006Mმ 8ხI023M7ხ II0+XMMVI0
CMC0C16MV %IMCI08ხIX 380მ%96IMM. I12M2M X6თდ6MIM29% CMC16M2 %MCI08ხIX
31I29CMM# 8 CIX20000MIMXCM0#M IIMCხM69VII0C1III I0MXMV2 6ხI გ 803IMMIM-
MVIნ, 0908MIIL0, VXXC MI0/ 8IMV9IVMCM I06Cყ6ლრ<0M IIICხM6CLVIM0CXIM, 8
ხ83VIხIმ1C 60089XM9 M3 L009%-M0M CIICI6MხI ოIMCხM6VMლ000 8ხI!იმ-
XCIM8 VM0CI0C8ხIX 3II09CIMM # 0603L2გ96CIIM9M M008ხIMM XC89X%I0 CMM-
.-80II2MM «0XMIIM0», II0CII0,VICIIIIMM I689+XM10 – +1%-970M» IM 0CIმ8IIIM-
MM909M 96C+ხI0ხM#M CVM80I8MM ––- I6ი0M0-0 0902 «C001CII».
Cხმ889MX6MხM0 #03MM6C 803MMMXMC08CIVC CMCIXCMხ. 810მXCIVIM#
VMCI08ხIX 3ყ2ყ6IMM 8 #0ი09ლ0M0M იMMCხM6IM90Cლ”I (ილ0ლჩრელმსვ8II6CC 32
003183MM6M CლC060786VM0 8მ0X8M9C%M0-0 Iიმყლლილილ0 მადთდმ8MI8, M0 MC
0MIVI0800M69IM0L0 C IMIM) იჩეიეიივილი M 8 თმMX6C 8ხI!იგუმნ9ყიი #3
"ჩი0ყლ%ლMი”ი იმიმუ9MIMმIM9%ლ%0-0 დიხყMიაგ 368M8გელს2 CIXმ0000MMX-
C%#010.ხ §6ძ6 9M 079060009 600 8 M0IICII მათენი7ყ0ლ-0 სმეგ 8 Mმყლლ7-
8C 27-I0 CMM80»მ C 9MCIV08ხIM 3IMმ9CMMCM «900»"" ზ.იმCMV6 I06-
9%0M0L0 3M8M8მ2/)6CIIXმ2 CI2000C6MMXICM%M0L0 ს §6ძ6 (38მ# M 0თV მ0X8M-
ს604«0M# L0C69ლ040M 0IICხM69MM0C:0+V), 8 01MMVყM86 01 3M8408 # მ:XთIMLCთ

(თL«0) M დ X6XMCთ, M0X00LIC 00Xი0მM6MხL 8 M208IM>Mმ+XIV96C#0CM 09IV

#2 C0018070X8VI0IIIX M6C0I1მX C VMCMV0C8ხIMM 392გVყCIV9MM#M «6» M# «90»,
უ0»X00ი C8M9Mე6XხC+809821ხ 0 +0M, 910 M0 80CMCMM# ლლ03MმMM8 8

9) იი9MVMI6IხM8#% VმC+ხ L0C9ლლ«00 2Mთ28M+მ, 8 93CIM0CIX4 390მM#M რ დჯ,

XC 49 9 ფხ, 10MXMხ2 6ხამ ი098MIხCM 1080ხV90 02M0, 0M00610010XM+X6MLM0C
VX6 M M0ხIV VIII 8. X0 M. 3., +. 6. 006 ი0CMC -Cი3.2MMი მ20X2MV96CX0L0
”069%M00 მ»თი2მ8M#%18 (Cი. L0I/I6Iძ 1914: 241). II0MMCიM0 M 3+0MV #VC0M#M0MV C16-
MVCI 01Cლ-IM M 803MMMM0806ხM6C CMC+XCMხ! VMIICX08MIX 3M2VCMMV 8 Lი6ყლლხMლი VIMCხ-
M6IMM0CIM..
2.2 Cინ. 3V2M 2 თთ/!2X(, 98MMICIIIMVC% L02დM%906CM01 M0IMVCMM2გILMCV# მლ0X2M-
520X0L0 3M2Mმ CთV; 9MCXM080C 3M896MMC '9001.
236 #»დ2გ8MI9M06 VIMCხM0

”იბყლმლილი IIIICხMCIII0C”ს CMCIC6Mხ, VMCI08ხIX 3IIმ90II)ს CMM80X,

#MMV IIIIIM 0I CI20006MIIIC#40:0 ს §6ძ6 8 L60C9ყ0CM0M (3IIმM M 0თV), CხII
VX6 „»IMICI Mმ2M0M რ6ხ! #0 MI 6ხ'M0 Cთ0L06IM90-M«0M თVIMMIIIII (ძე0–
#0M2 /5/ 0603MმყგIმიხ M 310MV 806CMCIIM VXXC ე1I2M0M 2, 2:+Iთ,
800X0/19VIIMM M C720006MIIIXM0CMV V7 57), 70”/Iმ #მM 38M2%M X 6:7თIMI% M
X6M>=თ 3C0C CIIC ჩხIიმXმMIM 0ი0010M6ი8ხI თ096XMყ0CMMC 3IMIმVყ6-
MM (Cნ. 00/ძ!/0(5C. I879 : 266).
ცხIიგ6CIM #ი0ყლლ«0-0 3M8Vნწ8მი6ნII2 CIმ20006MIIICM0I0 3MმMმ
§0ძნ I3 L0669ყ%ლ-X0L0 გადთემIII90:0 09MMგ 85I3-I88CIL M#M06M01000C «VI-
ჰ0IM6IM» I06ყ0ლCM0I! II მ 0მIIIM2გXVMIM I CM6VICIIM6 3IM2M08 IMგ 0IMIL
სსმ 8800X 00 C0მ8MCIIII0C C0 CIმ0006MMICMMM Iმ0მILIILM8მIIVV00M4IMM
ხმე0M. =IIM I 838290 M6M401000C M0C000X861C18M6 8 VყMCII08ხIX
38ხგყCნIწIX M6XIMV C+IXმ00006MIIICMIMMM IM L0C690CMIIMM Lი0მრდIIV6CMMMV"!
CIIMM80M8მM9ს: 0M69MVIMIIIIIM #6ი9ლინილსლII0 ვეი 39მM0M II X»-:=80

312M დ X0X>თ 8 L06ყლ%CM#0M მ»დმ8III#0CM დხ8IV X200M7C0M3V61IC8

VIICI0CსხIM 3II2ყCMMCM «90», +018 M#მM CXმ000CMMICM0MV #100X0IV-
MV X0XX>" 39M3MV | ძ0იM, CICIMVI0IICMV 8 CIმ0006MM7CM0M იმიმIVIL-
MმIMM6 3მ 3M2M0M ხს 5§0ძ6=90, იიყიMCხI8მ01C8 VყMCXM080C 3ხმVყCIVM6
«100». C00X66XC+X6CMM0 CM6ICVხI 2 ლ0MMV იCIVინყხ 8 #0069ყ06CM0M
იმნმMMIM2+V96040M დხი)V VVყM9Mი”ულზხ 3Mმ2V9CMVM # II0C/M601IVICIILMX
392M08.
8VხI0მXCMM6 ყMCM08ხIX 3M9მ9CMII# C MI0M0LIხI0 CVCICMხ, იM0ხ-
M0I8M0C”ს #MგMომეხIხმ%» 0C006ხIV 071069210 Mგ2 XმნიმII60? #MM0ხ-
Mმ, 88 6:0 იმ0მ5MIM2XMMV IM VIICICMMსIM C0ლ+88 L0მთM99%0-MIVX CMM-
80X–08. II0# 0VIVC209M0M% ხIILIC CMCICMC 8ხI0მXCVIIM#9 VMCII08ხIX 3M2-
ყ6IIIM იMII0ხMნხხმი CM9MC76M2 10/XXM2 Xმ082M#IXC0M308მ1ხლ9 ი0 #08#-
96M M00ი6 9X3=27 #»იხმთდM906ლ«VMMI! CMM802MM III#9 0603908296MM#
000+X861018CVM0 «CMIIMMII», «016CC9010M» # «C0168» (00M 0603989CIIMXM
„1MICM99“ C 00M0LLხ0 10ი0M9MM7I6Iხ8ხIX ,#MM2M0IMIIMMCCMVX 39M2M%08 ი09#M
00M00MხIX CMM80/2X). IIMCხM6890ხგიM CMCI6Mმ, C0060X2მ0IL2M M6MხII6C6
VMCI0 39MმM08, I8006X0MMMხIX )ILIM 8ხI02XCILM9% 38VM08ხIX 0/VIMVIL
#36IM82, /00ი0MM9CI9% XI0 27 L0მთდM90CMIMX CIM80M08 (ი0M X0იV-
IILICIIM I6M0I0 ი0MMგ CIIMხ0ი»08ც 603 თ0M6CIIIყ0CMIMX 3-629CIIMVM), I6-
06X01MMხIX M I0CXმ109ყ80ხIX უი8 8ხ1I0მ0XC6CIM9% ი0იM8ც0M CMC01CMხL VM-
CM08ხIX 3IM2%961IIMM (Xმ20მMXI008LII ი 0MM0ი XმM0M IMCხM69M9M0CIM I0C0I-
078849806 Iი906ყ6-M0C მ»დმ8MXც06 იMCხM0 C 27 382M8M8ხ XX#9 81I-
აიბმხლნილყსყლM29 IIMCხMCIMIM0CIხ 237

ნხმX6IIM9 «04IIIII», «ელლიI0M» I «00I6Cყ» M I9M2M%0IIIIMV0CMIMIM 3IMმ-

MმMM IV 8ხI0მ740IIII9 «Iხ1C#7V»7).
6-0I10ლ”-8ხIVსი 0XMI21ნ, 90 #IIICხMCIIMხ. CIICICM6I, C0/60-
XმIIIბთ რ60Mხს06 VICსი Lიმრ)(90CMIIX CVMM80)08§C ას 8ხI0მX(:6-
MMM 38VM08ხIX C/IIIIMს #3ხIMვ2, რ6VIVI. CIი00MIIხლ” I0ი0»IIIIXხ
006” M0 M0XMM900”L818, M0606X01IM0-0თC IM 710CX210ყVM0L0 II#9 0603-
#MმყC6IV9V9 C001801C+8V1I0LIIIMI რ6VM8მMს CIICI6Mხ VIICM08ხIX 3Mმ-
ყCIMIIMIMI–– «6», «I6C08+0ჰთ», «ლ00ყა· I «წნიყყა, 7. 0: M0
9X4=36 ჯიმდ9სყ9C#MX CIMM80M08= „2X6C IVICM 880ედCIIII9 (IIMI C0-
Xნ2II6MM8) 000010XMCIMIMხIX 39მM08 603 M#0MM006IIხIX C0II0III90CMMX
ვM2გყ6IIV9. IMIIIხIMM CX088მMM, 0MMCხM0ყხმი CVICICMმ, 8MIი0მ:#4მ(ბსLგი
#გნხჩა»V C თCთ0IM0+MV90CMIIMM 3I2096CIII9MM IM CIICICMV VMIICXI08ხIX 3M2-
VყCIIIV9, CI00MMXCM C00M00X2გ+ხ 8 0066 VMCIX0 #08მCII90ლCMMX CIIM80-
08, MნმIM06 689, 71. 6. 27 MM 36 (8 3მ8IICIMIM00IMV 071X M0IIIM-
ყლლ»მსე 8ხI0მXმ06MხIX 8 MმXXMX0ს M0MM00XII0L CVCI6M> 38VM08ხIX
ბო: 27 L0მთდM§90ლCMIMX CVM8609#09, LI8 M0MIს0%ლ+80 0603I|მ8V26MხIX
#Mმ იMCიხM 38VM08ხIX 0MIIIMს MCVიხIC IIIM 0280 27; 36 ი«იმძVM-
Vყ0CMMX CMM80XM08,, იბ M#0XMIL9%C-X80 0603Mმ9მ26MხIX II2 IIICხMC 38V-
#08ხIX 06/IIVL8IVIIL II 008ხIსსმ6+ VMCI0 27).
IIM6იMM0 3IMMM 960X1მM X80მM+X0C0I3V0XC9 I06IხIMI ი09I IIICხ-
Mლ06I895IX CMCIXCM, 8ც03IIIIM«IIIX LII6I0C00MCI86IMIM0 II3 L009ყლლ-M0ყ CIIC-
ICMხ IMCხMი MX Cდ0ნიMხდლის28აIIX-ლი იი 06იმ3IV LI9006Vყ60M0M
MMCხM06I9M0C0”MV. LI0 0C908V0M X20მM1X6C0IICIIIIML0I 8C6X 3+IIX CIICICM,
800X0190IMX M# ქმ3MVყIხIM ხსმი9MმC1მ2M #იდყლნისის ICხMCIIV0-
ლუს, #Mმმუმლწლი MX ი0ლულელმმბიხსი მადთდგ8M»IMხ.,ს Xმი0მM-
60 8 ი0010808% X#0MC0M8MI90-CM/Mუ26VV90ლ«0MV Xმი0მMX60V ი00-
1000MV7CM00 IIMიხMმ. IM ”“–2M08ხM 0II0ილიწიმ იხილე 8C0+0
0C908288ხI6C #2 3მიმX8V0იM შმ0M2IIC #06ყCCM0L0 იIIხMმე /)10681I6-
MIმXMIMVMCMIC IIMCხV6CIIM0CIVM/ (I0010III0069CMგ9მ, 370VლCლ-0MმM9 II C89-
ვმყხხ!სს C IIIMM თმI/IIM0CMCM0-I2მIIICMგ2ი ” 0CM#MCM0-VM6ილ«”გმე CMC-
16Mხ, IIMCხMმ), 106806Mმ»უ0მ3IIICMIIC ხ23LM08M#უ1X0C0VXVM იMIICხM2 (დიყVყ-
IM9MC#29, IIIMM9MIVICM2#9, MIM1IIMIMCM29 II Iნ.), გ “მMXC II6ხI. M6VC
60M66 უ03MIMX IIMCხM0VIMMხIX CIICICM, 803MIMM20IIVIX VXXC 8 XV0IICIMI-
მ9CM%VI0 300XV (CM. X06.4M%ხ #13 M#M 14, CIნ. 93 M# ლ/06».).
 (I //8584/4 70ნ67ხ#/

IIMCსხMXსMIIV0CIM XნICIM4ICM0#
ეII0XI9, ნხსLVIIIMIL I 4 94)I0 01
Iხი9MMყსCM0# IIMCხMXMMM0#
CMC1IMM#ჩ!
II LII21დI10ICIL"VI0 IიVიიV მXVCთდმ8I)I0ხIX IMCსMCIIII0CCICM, 803-
1IMMსIIX II3 LI0CC9CლCM0M CMCICMხI IXIMC6Mმ, Mი006CIმ8»ჰ790X II9Cხ-
Mლმყ900C”სს X0IICIIმხიიხ0ი თსოლიIიუმ M#00X7XCMმ#M9 L0CXICMXM8მ9,
M#068816280M9M9MC0M8გ9, ლწჯმიიიუმზყეხლ0Mგ2,/ 2 “«მMX6
10ი6880L0V3M9MCMგი (4600MMCX#8მ 9) MMCხMCIVIVხIC CIMCICMLI.

I. M0I)10MთM IIIICნხ.#0CMM0CI1ხ

LIVIIII 3Mლლ:C C იი00803L/8)CIMIVCM XდიMCIMმIC”სეი IIმIV-

0Mმ2/I6I10M 06IMMIIV6# IმყსMI28L 80300XIMI27ხC9 8 #80900786 0ძVI-
IM2II0M0L0 L0CVI20C1809901:0 #35I(გ2 #M0800LMი06ICMMM 93ხIL, #0710-
ხხII Cი 80C6M6ს CVV0CICM0:0 #0X0ე)გ ტ#»ნილმშ)ნ2 Mმ2M6009CM#0L10
6ხII 8ხI1%CIICI 3/M6ლ0ხ I06Cყ06CMIM #3ხI#40M. X0MCIM290CM29 XVIხXVლხმ
8 სი ლ003M201CM VX6 სგ 00M86 M0-ლ”I9I0-0 IMმIM09მIნM01LI0 M0-
800”V001CM010 (MXM #001CM0L0) #3ხIMმ, #0X00ხIM C0 CM0XV0L0 6LM-
9M0ICM0I0 16M0XIIV%CM010 IIMICხMმ II606X0/II #2 9M08VI0 MMCხM69LIIV10
CMCICMV, 0C9M0881M9IVI0 IMმ L0690C0M0M გ»დგ8M+8. 7>Iი06896#IIMC M#0III-
CMMC IMCხM6IIVხIC იმM9IIIMMIM I2IM0VI0I09. 11 –– III 88. M. 3.
M007CMმ9 0MMCხMCMM0CXხ 6606+ IმყმM0 0» X0:0 8მ0Mგ8I82 L90C6-
ყ0C#0/M VIIIMმMხ8ხ0M IIMCხM6I90CIM, #0100ხIV ილყემთმლმI9 MმVMM9Mმ9
6 I 8. M. 3.
LIგყ0ი+მMM8 #007CMMX IIMCხMCIM9MხIX 39მX08 8 CVVIIII0CII 16
X06, VყI0 M# 000190ICX8XVI0IIMX Iი0მთდVM9ყ06C0იM#MX CIMM80X08 L00690C#0M
VMIII2M/ხ9M0CM 0იMCხM6IIM0CXV (CM. 1'Vნ#MIყ 27, Cჯ1ი. 239).
II3 იოიზყლი«იწ0 მჩთგ8მხამ 8 #007CMMწ 3მ9MCX8XI0ICM 8 VCIმ-
808MX69M0M 000496108216MხM0CIM 25 3VმM08 XI8 ი6ი00MმMM C00186I-
M0იXCM2გ9 9MMCსხM06MM0C1ხ 239

CL8VI0IIIMIX 38VყM0C8 #0I11CM0L0 §513IMმ. II3 IMX 10M6M0 0MMMს ვ1I2მ2MX, 8

ყმლ+90CIV9, 0109IIIMM 8
> თ
169ყ0CM0M მIMდთგ8V7XI0M
ნყM9MV #Mგ 1)0ლ0M
CX0C, Vი0Iი06ნ6„იMლ1C8M 8
M06- 515 | =2 | 5=
>

რო | >
= = ძია
155
L-

155
CI

· _ თ _ > ==
§ | 5 = 5 |8C=
>| 3 | > “ =
#0იX-Mხ #0»ხM0 8
ყყლიულვმხ, 3IMმ89ყ6IIMIM,
ყა0ნ” 01X0602Xმ00 000-
' ძ ძI/9 ჯ-» 2
6%Iყილს;ხ I00CVMCCM0L0
9 ხს, ს ჯიძძთ იჩ ჩ
გადგზსაგ 000016M0M-
3 წ ყთითოთძი IL C
8010 ი060M0)გ2,„ M0Lამ
4 ძ ძი!ძთ (ა 5
9I0010188/)61/11 IM Mმ
5 პ 27 C C
I0)6-0M M0ლ12 1ILი00ყ6-
6 – ყიM « C
C#IM ვიმ LC 0XV- 7 დ :იძი ჯ 2
სთ, 80CX0X9IIMM M# 2გ0- 8 # ჩმძით M Lს
X2M90C#0MV CMM80+XILV X 9 L-M (MI(C (:) 89
ბწჯთსსთ, 6ხI »MII6L (0 პკ. )ჰმძძ ' :
დი80IM9ყლლ4«00 3IM89C- 90 # #თხხთ M M
IIM9 MM X80მM#X6CიI308მ”- ვი ! 16'თ ჯ" X
ლი IM9ყსს VIMCI08ხIM 40 LC თი ს 4
3Iჯ29CI)IICM «ნ». 50 » » ს ლთ
8 M007CM0M მ»დCდმ- 60 #M | «#ა: 7 წ
8MIC Iმ M601C ”ენ6ყლი- 70 გ ი“ 90 ი

#010 5 Xხაია.” იი06/- 80 ჯ» (12) I წ“

100 L 7იV (4 ი
0X28M6ს 39ყმ# “1 /ი) 200 ვ კი»?70 C C
ლ დ0იI6IV90CMVM 3M8გV6- 300 ჯ ძიას დ +
M9MCM II) M# ცMC#XMX08ხIM 400 1 "M ს სა +
ვც8ყ09MMCM «90». X/ჯიმ- 500 ნ-ჩ I. «+ «
MMI8II6MV 000M6+XMV96C- 600 #-ჩ ხე X X
#0 3M9Mმ96MMC 8 IIVC- 700 ჯ»ვ Cხვ: ს “+
V0C0M#0M CMCICM6 3I2MV
800 წ 6 "I ყა
C ჯი”. II0Mი0MCხIნგ- 900 – – LL

ლჯლი 8 #001CM0M მ»-

თგ3იI6 Cი06IIMCIM9ც0C#06 ჯი6#VVC 27
240 #ად2გ8M79008 IMCხM0

აო9M #001CM010 თC0M0IVVყ6-M«06 3I2096CMIMC |/), C C0XიმM0IIVCM C001-

8067C0X8VICII6Cი IL06ყ%CM0MV #ი0010IXIIIV M6CI12 8 მუთმ8M+V0M ჩნ8MV
C VყI)C108ნIM 3IM2M96M9MIMCM «90»,
X0ი7C0MIII 39V2M#, C001867X013VIIIIIM 0C/MI6MILICMV 8 I0690C4+0M
მდ88MI80CM ნ09MMV CIIM80XV 3 თთსXI, VI01006M#9C1C9. «მM M 8 ILC-
ყ0CM0M 090010XMV6, IMIIხ C %IICI08ხIM 3I209CIMIIICM «900».
I8MMM 0608130M, 8
M#001CMCM 2Cმ8I(10, 8
VყმCIM, C00X86IC+8V10-

M80ი0წMMCთდM986C-
LM8გM#MM0M088MM6
დი#06VVV. 3Mმს.

18M0IM966M06 IICM L0690CM0MV მ/0რ8მ-

3Mგყ.

8MI8I0CMV ნ90V, 00»90-

M00XCM06

Cლ19I0 00X08I9901C9 IVC-

MC.

M06 ყბიმი IIმ081MIMმXVM-

#2, რ0ყ6IMყლCIMIბ.2 M#
VყMCI08ცMხI0C 3M8VCIIM9 C0-
C
ლ
თ

–
!

0X78070X8VI0IIMX ILიმ-
XX “ე მ” XC§

ძი) ჯ | #9 დIIც0CMMX CIMM80/08. 8

»=<

0190M CIVVყმ6 CMM80»/V

–Iს სწ) Cჯ /ეI), 80CX0719016MV
ის

– , ხშ. # L0C6900M#0MV - X0»ჯ-

C0ი

Xთ, IხM9IMCმM0C ლCV96IIM-

– | წ |წიიძძ დიყბმლი შუმი M0იX-
MM”

ლლიი C0+M6XMIVყ06CM06
– |(0.6)§ | ჯოი ვIმყCI9MC |/I).
C

Iო0 8 #007CMCM
– ა” 0CI882/MCხ 6LI6 38VIMII,
თ
+

#0100ხLC ყბ II2X0/M-
4#6#VVთ 28 XM დ086XMVყ0CMIMX 3M8V-
8გ2I6I708 8 I0C090CM0M

"ა 3902 “I Iი) 96ხILM9M0 შM0M6CIმ0. ლიის „CინიIდ6I(ყლCII" X0117CMMX

XM096280ყMხIX CMM90X08 (Cნ. #6M50” I969: 478). LI0 M8906018MIM6C 3100 3MმM#2 IM სMC-
0806 3Mმ469MC '90?: 88C18CMM0 VMმ23ხI821:0I Mმ 6-0 ოM00IMCX0X/IC6MMC 0I Lე06Mლ0C-
M0CL0 M00101M02 X0XMMთ. II0C9+0MV 370X 3M8% I0XVML6Mს ლCIX098”Xხ 8 X0ი01IC%0M
გუდგ8MI90იM ი9)V 8 92CIM, C00186IC78VICIICM C06CI9CIIMI0 L00690-%X0M M202/ML-
M2+XIX%6. თ0M6XMM0CMX06 3M296M96C 3-00 3MმXმ (/) 8 X00IICM0CM # M2382MM6 6L0 /0;
M0ი1CMXგ8 I9MCხM0MXM00+ს 241

# M0100ხ)ს- 10#9MXVIხ 6ხIი# რ6ხIIხ 8ხI0მ2XCVსI IM2 იMMCხMC 0C006IMM

იგდ(ყ0C#MMM CIMM802MMს. 12MM6 38VM08ხI!C C/IIIIIIIხ! CI 8ხI-
ნმ#6ყLხ! 80 8M08ხ C03/02IIII0M M0I7CM0M IIMCხMCIIII0CCIM 1000.III1M1I6)ხ-
LMხIMM IICლ16I0 39Vმ2M2მMII, ი0010IIIმ0MM #0100ხIM #M0CMVXMXIIIIM 3M9M2XM
M0ლ”M0M I6M0”M960M01 9IIVIC6M06ILM00+M.
9X9M 382MVი რ6ხI!/ II0M6II6CIხL 8 M#0ი01CM#0M მVCდმგ0MXI0CM 09IXV
8CICI 30 C06CI186MM0 #06ყლ%-M0M ყ2ლ+ხI0 M0ი+XCM0M IIIMICხMCIIVიCIM.
II0M80MMM29 #2 CI. 240 706#VVსი 28 9M006ICI88)M96+ 3286ლ(ს8გ10-
IIMC M001CMMV 2I)Cდ28MXIხIM 090 C6Mხ I0მდIVCCMMX CMM80X08, 80C-
X0I8სIMX M# C00X806ICX8MVI0LIIIM I6CM0XM96CMXMM ი00101V0IმM M#M 8MხIიმ-
XგI0IIIX Cი6CIIMდისლCMI M#0I1CMVC 38VMM, M6 Mმ8მX01#IIMC Cთ0IM6XM-
ყიCM9MX 3M8M8მ)6M108 8 I0090ლლ04«0M. 'მM XC ი0M80)9M7ლ09 IM MX
M000LIIMICდ9M96CMV6 ი0010IMიLIL (Cი. #6056” 1969:478).
LIგვ82ყM9 3M8M#08 #001CM0-0 2MCდ288+მ2 0102X20X 90 CVIIICCX8V
000X807C0X8VI0IIIIC L06ყ0CMMC M#მ2382MM#ი. 8 C06CX8CIMIMC0 #00 7CM0I VმC-
წ #23829M9M9M 6VM8 0CM08MI82I0+C# M2 C001X80ICX8VI0VIMX 1I6M0+V-
ყ0CMMX IM2MM6IVI082MM#9X (56CMVV26” 1931:193--Iჯ94).
I2M9MM 0602030M, M0I7CMMM 2IXC28MXIMV6IM 091 C0CI0MI M#3 18VX
ყმგლXICM: M3 „0ლM08M0"I" ყმიIM, C00X80ICIX8VI0LIICM I006ყ004«0MV მ/I-
დმ8MXV0CMV 09MIV # ი00870ჩ0#ICIICM დიყ0+Vყ6CMIM6C # 9MCMV08ხIC 3L256-
MM9 I0Cყ9ლ«0M IIმ02,IMIMმXMMM, # „0000IIVVX6CIხ8§0M“ V20+M, 00M-
თ»გ-გ0M0წ MX I0C9ლ%CM0M #280მ)LIIIMმ8მXMM6, C I02თდM96CMMMIV CMM80წმ-
M8, 8ხI00მXმI0LIIIMIM «CიCIIMCთIMI900MV» #001CMM6C 38VMM, 86 I2X0MIIIMC
დიMს0IIMIV90ლCVMX 3%8M8მ2CIX08 8 L0C9ყ%CM0M. M# 0C9M08X0M, L0CV%M0M
ყმCIM M001CM«0-0 მMთგ8MII2 CXCIVCI 0XIM0CIM 1მMXC CIM80M /რ6/,
#0100LI# 8 მXთდ838MX00M დნიIV 38IMM26L Mლ0ლ10, C00X861CXI8VICIII66
თიბყ. XტიXთ (LVMCM080C 3MმVCIIM6C «90»), LM0 8LMI0მX26C+ C06C0+9CIM0
M#00XM%06 რთ0V6IM90ლ0%«06 3I2V6MM6C |/I.

06%ხMCMMMხ. L9ნგთMყ0-MXMM CX0IC»8აM 3100 CMM80»მ C „16M0+MV0CMXVM 3M2M0M

“V (%80MC6C1IMMყ. 3M2ყ. (/)). I 0920IMMCCM#06 CX0IC+80 31MX CMM80X08 10MXVM0 6LI10

900MVXMIხ C0CM080M +0MV, MI0 80CX0I19MIICMV M წიCV9%M0MV I#MI0010+MIV X#0MX-

CX0MV 39M8%XV /0I) I0M 9MCM080M 3M9მყC"IM '90' 60 I0MI9MC2IM0 +2MXC CVICVIMCIM-
Vყ0ლCM06 I9M9 M001ICMX0I10 დ0M0IMM6%C-%M%X0C ვ3ხმVყCVIV6C / M# M290 C0018CICI8VICIVI66 IM3-
382MM6.
16. თ. გამყრელიძე .
242 ჩარმ2მ8MIM06 IMCხM0

2. კ001C%თ% IIIICხ.#66MM00C116

/M9IIტ90II00LC0 XგიმMI6იმ –– C00318MII89 60MM00V0 8 710X XC

ი0იM0/ I0ICMმ29 გ2IXCთმ9MXIM2# IMCხM6MIV0ლXხ. II 8 370M CIIVყმ6
C03MმIMC M08010 მ»XCდმ29M7მ 6ხII0 C89M3მM90 C II0IIII9IIMICM XXCIMCIIმI-
CI 88.
სიMი(ხიი 36%I0X08 8VIხდM»2 (LIIII09§, 318–--ვმ8) #9
იბიზიიI2 ნ M6XIMM 92 X07CMIIM #93ხIM 0IM83ხ!8801C9 0X MCI0Iხ3088-
MM9ი 09008906V M0IIVM6IIX2)X6M0M 9VIIM960MX0M IIMCხMCIII0CIV, C8793მV-
90M X #0MV XC6 C #36IV0CMMMM ი00ICX880IIM9MM, # C0340მ0+ IIMCხ-
M6MM001ნ M080L0 IMIმ2-70XCMMM მXVVC2გ84+.
IIMCსM6IMLMხIM 060მ3ILCM II9 89I08ხ C03)2880M0:0 ILI0ICM0L0 მII-
დგ89+მ II00IVVXXMI8 I0690ლMX29 VIIIIM2IხMგი იMCსM6IIIV0Cლ0X6ხ, M10 600-
ლიიიყM0ი ილმიმსიილXC-9 8 IM82900+82IIMM I01MMX რ6VM8 M 8 CVIII6CX806M-
#0 I069ლ0M0M მ»Mთ28MI90M ნ99M6, 01028X0880M 8 Mმ0მ,MIM2+0M6
10ICM0L0 მ/IVC28M7Xმ.
8 L0IC#«0M მ»რდგ8I)ბ I202/M;M2MM2 Iიგყილ(ი0 I 0C0X0IM9Vმ
C0X0მM6M8 6/M2I0020M +0MXV, MI0 C0CIIMC0M90CMXM I0XC04M 38VM08LIC
06MMIMMIხI I0MიIMCLI8მ2101XC9 +CM 3I08#8M შიხვგყნლ«ილ0ი მIთმ8MX90+0
ხიMX2, #0100MIC IMIICIMI თდი0906IMყ6CM#0L0 3M29C9VM9ი 8 IL0C90CM0M MM
8ხ10მX2%0CIL 38VMM, 9VIMIხI2 1I0ICM0CMV #3-IMV. ”'6M იCმMხIM ხ06
M2ნ9VII261-8 II202/MMVMმI2 CMCI6MხI-იხ0”0”IMი2 0 VმCIM9M0M
38M696 თ00CIM96CCMVIX 3929C69VMM# 3902#08 8 8080 2IMთ2959M19V0M CV90-
+XCM6 (CM. 7 ინაVIV 29 92 ლI0. 243).
I2M, IM2000M00, Mგ IICC70M M0ლ:C 8 I0ICM0CM მ»თმ3M9MXM0M:
ნხმMV # C001301CX80M1I0 C VMCII08LხIM 3II29CIVCM «6» I06MCX2გ8V7CIV CIMM-
50MI LL C0 ლინIMCდთ9ყ00MXVM IM I07C4010 თ0906IM960M#MM 39მVCI/CM
(09) (3M8M88მ/)6VX 06ყ6-«0-0 L. თ+(ჯ0თ, 9MCIX0806 3M8%CII6C «6»).
LIგ 800ხM0M M06ლ76 8 I0ICM0CM მMთდმ8MIV0M დნ9IV IIმ M0076
ჯიზყ. IL უთ CX0M+ 39Mმ%, 8ხI02X(210MIVM თ00I6CMV /# (-01C40MV VVX-
X2 I9IVC0Iმ IIმCIMMIX). 38 IIMM C 99CM08ხIM 3IM290IIMCM «9» (I8 M6-
0CX0, C007801CX8VI0IIICM I06V. 6 97+თ) CICIIVCI 302 Cთ7 /I»9 ირი3M2-
ხ6IM9 C0CILMCთM99%ლ%«0L0II98 10XM0I0ი MII80მ8ხIმ,„ხში0 ლ0ი0Mი0მI78
ჩ (ინხიხX8X6Iხყხ) CMLხI9MხI2 IM XგიმMI0იყხ, ჯIი I0ICM0X0).
I იმდ9ყ0ლL# 370 3928M 80CX0MMI MX I0Cყ. V »თ, მ I2გ M0C10, ლ0-
იX8070#8VI0MICM ”ი6ყ. XVI, 8 I01-#0M ი 00MCX28MCIVI 3ხმ% (%) C0 CიC-
 L0ICM0C IIMCხM0 243

IIMთMVCCMMM 19 IL01I%X0-L0 Cთ0M6IV-

V6CMMIM 3IM2%9CIIM6M IMVი), VMCIX0800
ვყგმყლყMხ6 «700» («იმდMყლი«MM ი00- § 5) 1.5 3
01Mიიხ”რ 370MV I01M0M”–” 3)1მMV
ი00MVXIIგ მგ0Xგ9MყლლMIმი I06ყ0CMგ# > |ფდფ |). |=>15=
C) 87XC).
M908010; 000180I1C+წVI0II06 Lი0ყლლ-
(I«I2I 2
3 1 ხხ IX# Iჩ
#0MV = §:, 8 I010M0M მXCდ28MXIM0M
ვ | ი II" | (=
ხშიეტ 30MMMმ26+ 39MმM Cჯ (თ0MC+Mყ00- «ძა ი
X#0C 3IM2V9CIMILC (II), MMCI0806 3MმVყCIIMC გა IC IC
«60»), #0I0ნხIM C9MIგ0XC9 38IMMC+X80- ი | « ILI | C Iივ”.
სხმIMხIMM# M#M3 »მXMMCM0L0. L 06ყ0CMM# 2 217 IX»
3Mმ2M# = წ1I, 8ხI0მXმ10IILVI VVXM1ხIM 8) ი რ ჩხ
X0ICM0MV M0Mი0XCMC 00LIMV2CIIხIX. #5,
40
ი ხთV ( 1 I
ვმM6ცხ96+10M 8 #01%M0M მXCდ88MX8V0M
ი8XV 388M#0M, 8I0მ:4მI0სLMM ძ00IIC- 3ი X IL IX
ვი II»
MV ///.
CანVICIIIV 3 1I0IXCXC0CM მ»ურგ- ი თ=I 11 M
იი | თ | L, I
8M+I0M ნიMIV 39მ2# LL C VMC/I08ხIM
§90 | 1 |ICც | 6 | 2.
3LM296CIMVMCM «70» (#2 MCC იგყ. 0 70 V წ გ ნVM.
8 სიბ») 8ხI!0მX2CX თX0VCMV /(/. CM ი ი II1 III
ვივსიIMIXიი MM C0071861C7X8VI0LCMV 90 –- L დ

ვხგმIV>V დიVMყMMცსლლ(0ს IIMCხM6IVI0CIV. 'ი | ” იგ.

საი ინრნივყმყლყყი |უმლილ, /V/ 200 | 8 L § | იმI.
ვიი ჯ XX) “+!
სVახდMხ»მგ 60001 XM6 L0მ02თM9CCMMM#
400 I V V
3M89M82X69+ 909%ლ-«0L0 IMMIიმთდმ 0X,
§00 | 1 § | | ი2+.
გ 32MMC0I18V6C6IL 32 M3 სVIIMM6CM0M
0M0ხM6V800IMI. 2 8MX#C #00C0IVIIმ6X 0M თი | X I XX
M# 3 CMVყმდ 0603Mმყ0M9Mი III2CM0#M
ი MიIბ | 0დ |' 6დ |
ც00 იVV.
/0/ ვყმIხM # , #0100MV CX0M+ 900 –- X» (4 ს

8 #L0ICM0იM გXVC28MII0იM დი 8IV #2

Mლ0X6 I06ყ6ი#0:0 §ა თი (#6ჯთ (9MC-.
»0806 39Mგყ6MM6 «800»). #7ინასVით 29
244 #ტუად2გ289MI90C6 იMCხM0

8 =070M#0M მMCთმ8MX6 3Vმ# ზ1 C MMICM08ხIM 3MმVCLI46M «90» M#16+

0» IV98ყ. 9 X6X%X, M M2M 3M2M X0%MXLთ 8 ი0039MIM06-009ყ00-0M«0M მ» გ-
8M1C 0I 3006ლ0ხ IMI060 ძთC09M06IMყლ0M010 3IM2V96M#?.
| I1I2#MM რ06ი0030M, იიI MCილიხვ0მმIIII »იგყლლილილხი მ/Cრდმ8I7Xმ
ს M#Mგყბლოის ინი:0“Iი2· ჩი C03”მყხი I0ICM0ს 1IIMCნMCIIII0CIII
8VIხდMI2 MC VCIიმIM9MCI M3 მIთ28M”980-0 ლიი0)მ 382MM9, 8ხIიმ-
გის 00I0LIIთMV906CMXI 10ნ0ყლლM«M 38VMM, მ 30მM0L#9MCI MX IIმ C0-
0+78010X8VI0CსIVX M0C018X 3IMმM2MM C0 CVICIIIVIMV90CM#M I0ICMMMM C00M6-
4II96CXMMVს 3I189CII49MM. 5=IMM IVICM XM0C0IMV20”ი 0+0მ0X6CVV6 8
L010-40M IMმ0მIIILIMმ7VMMM 1I06900M0M CMCICMMI-ი00101Mი2 C C0Xხმ-
M0CIM6CM 9M9MCI08ხIX 3I29CIIIIM C001801CIX8VICVIIX 392M08 8 L0CVCCM0#
M C01CM0M CMC7CMმX.
I იგყიCMმი M I01CMგიM CMCICMLხI 100010 «I0M0#ხI82101» I0VI
ჯიV”Iმ. 8 L07CM0M მ»Cდგ8II76 96I XმM L83ხI8მ6MხIX «106880MIMხIX» #0
ლიგ8M6CII0 C I06906CMIM მჩრდგ8I0M 39I2M#08, M8X 310 IMM66X M6CC10,
#გი0IMM00, 8 #001C#M0M CIIC>CM0.
ILI010CMMM გXVCC208M+, +მMX6C #Mმ8მM% IM I0C96CMMM, C0)060XI 8C0+0
27 (+. 6. 9X3) 6VM3, #3 X#0MX #6C08L6 10სისხ 8MI0მჰ20+» «6/1M-
MMIხI», II0CI6IVI0IIMC 168MXხ --იებლიწMყ» #M ილლიბIMM 0689M1ხ
3II2M08–– «C0IIMM». 3მMVII0VMIXCIIMIM 1880 8+ს C61ხM0M CMM80# IL0I-
CM0I0 მIMCდმ28MXმ, #01000ხIM# Vი0I1086ჩი0XC8 X0I/ხM0 8 ყM9MCIXI0C80M 3M8-
ყCM/ «900», 0+0მ8X2იL IL90CV0CCMMM 30IM06M0M 3 თთს». C VMCI0-
8ხIM 39მ296VMCM «900».
01CVXCX8M6 8 L01CM0M 2000MV9VX6C/M90IMხIX 382M08 06-%9CIM9C6XCM
+6M, 9710 ლ006CIMVCთM90CXM I01CMM 38VMM I1I0XV0C07Xხ10 VM06CIVIMCხ 8
იმMM28X 1906900M0M Iგ0მXIMIMმ+MM#M #IVICM 32MCI%I, CV6CXIIXVILIMII
#0MX0700სIX C06IICთM9004#M# IL06C9CCMMX (0019M0IM80C#MX 3I902ყCIVIIM, M3-
ოMI0IIMX C >09MM ვ300IVM#% IL0ICM0M Cრ09V0IMMM, IIVXXIIხIMM IIV9 IL0I-
0#M010 38VM08LIMM 3I0VგVყCIMMMMM. CM C8MხIM L0XCMმ/ CMC7ICM82 II6C.IM;
#0M «807მშMIგიხ»· 8 10090C0XVI0, იხლაიIმიმ #8 0X0C2XCIIMC IL0696C-
#0M CMCICMხI (C VVC6I0M IMCM0100ს: Cთ0M0I+VVყ0CCM#VX M# "იმთი90ლ0MVX
CV6CXMIIVIIIIII).

«2 Cი. 3 370M C883M X0101MMM 3M2M /0ჯ/, 9M8M83X6VIM6 8 M001MX0# იმგეიმ-

ქა(ოგმIMMC6 310M)” 10ICM0MV 3M2MV, #0100LIM, 01M2M0, Mლ0#M0600I2CI 8 M0ICMX0M
იირხIMთთM9ლ0C-X06 თ0M6IM90CM06C 3M29CIIM6.
ჰიბხხბგიM9MCMმ9% იMCხM6MM0CIსხ 245

0იყი8ზMხM M07099MMM0M #ი0მდMVყ0ლM«VX CV6CXMMVIII# 8 I0I-

CM#0M CVყMXმ601C9% 00866 ჩნVIIMყCCM0C VIIMICხM0, MX M01000MV 80CX0-
M9I 86M0100ხIC #3 392#08 I0ICM0I0 მIთმ8MX2 (Cდხ. CII(006”III)16”
1950:501).
C893ხ I0ICM0:0 მარმ8M12 C 1008M6M დნVIIMყCCM0M IIMCნM6II-
M00700 000989009 # 8 0ლ06ხIX II238მIIM9X X01CM9VX 6VM8, M0710-
ჩხ იდხლიელმ8M9L0L LLმMMCM08მIV8 1068MMX 3I2M08 M# 07X022-%07X
MCM42X#4CIMIILხIC C"60M3CMM6 ლაი08მ (Cი. 4”.2 1944:I71 # 0XM06/4.), CM.
8ხIIV6, CIნ0..103 ––- 104.

3. -I006IM0ო0.-#9MCMთXML IIILIC6.#6MM0CI11ხ
«8 090 MX0CIC2L/ჩი» ·

IL 510 X6 ”იVიი6 I0689MMX X0MCIM2I0MMX IIMCხMCIVIM0CX6CV, 0C-

808829MხIX LI2 I0C0C9ყ0CM0M CMCX6MC IMCხMმ2, CI0MV0I 0I90C0IM M
მ9Mყყ0ხCM9MM გმუათდმვმყI» C0იM87მ"Mნ --4-X6ა»03IVVIი 1IIICხMCIIII0CIხ»,
ლ03)მყყ- M01000M მ09M9MMCMმ9/ MC700M9ლლ«მ9 »იმIMსყი C893ხI!8გ8გ0X»
C ი00086-MI6Mხ040M უ6976უხM0CI6I0 06080VMყMI6CIM მ0M9M M6Cდ0-
იგ MმგსI7იILმ.
I იგყ6CMმი 0CM082 /068ყ0მიM8MCM0M IIVCხMCVIV0CლIV იილ0მ8მიყ-
ლIC#M #00X#)C 8ლ0-0 8 ი0C01008MVIს გადმ8VაMილი ლხშუვ2 ი0 IVC-
ყლCM0M II20მXMIMმ+MM6, Vყ10 06L20VX990მ0XC9 ინხV VCIიმ8CIIII9# M3
20M99CM0M CMC7CMLხI 3IMმ2#08, 8ხI0მX20IILVX «ლი06LIდIMყ06ლM«VყM» გ20M98M-
CMM0, VVXLCIIIC I069CლC40MV #3ხIMV 38VMM. (10XVVCIIL2% +2MMM IVICM
9M0C001082116MხIM0ლ0+8 398M08 მი9M#8ილ«იი მIთგმMIმ C00+180XC0X8V6+-
900X90016I0 I069ყ%M0CMV მXVCდმ8MXIIMI0MV 09MMV, ICC 8MIICყმI0IICMV 8
0069 VIIMIIხ I0CM0MხM0 3IMმM08 C0 C06IMთდM90CMM II02Cყ0CMMMIM Cთ096-
+I9I9ყ6CMIMM# 3IXI2%61IM9MVM. .
C00188M76»ხ I0689680M9MC%0L0 მXCთგ8MIX2 8 #29060186 060მ3L82
9 00312VV9V9% #080M IMCნხM6CIVILM0CIM 6006 IIXV0CMVI0 IMCხMCIMILVIC
CM0I6MV M C XI#მXIხIM 3V92M0M #00696400 მუდთმ89MIგ C00190CM+
0C06ჩხIM 3M28#M 89086 C03)129816M0#M ოMMCხM06990CIM, 8ხI0მ-X#მICIIIII#. თ00-
M6IM90CCMM C00X1801CX8VICIIMM 38VM 8 მ0M9IICM0M.
1 2MVM IVICM 803IMMM2მI2 0Cლ061” ი0CM0M082X6Iხ90ლხ მ0M98M-
CMMX 33VM08, 8ხI0მ-2CMხIX C00X180ICI8VI0IIIVIM#M CMM80)მMV, M010-
ხმ9 10MXXILგ 6ხIიმ C08ი2ლ+ხ 8 0CIი08I0M C L06900«MM მ»ურდმ8MIVხIM
ხ910M. 8 310M M#M 3მMაI09მ010” 8 CVIII0CII L0C69ყ6CM2M 009082 მი-
246 #ოათდ28MIM0C IIMCხM0

#ჩიM9ICM#M9M I#ი)IIMIMჩ#ჩIMIMს 8 C000C148ICILIMM

C IნCVCCM0წ1

ყ9. 2 (2
2. ჩხ 20. ცხ» ხ. M »
ვ. ჭზ% # 2. 3.”
4. +ძ 2. V ი
5. ხი 22 # §
წ. 92 1? 24. იი M. 00

2- 9 დ”
C3 26 რი 5. II»

8. ჩ თ. დ )
ძ. #ჯ 28. ჩ. ჰ 1.ნი ჯ

ი 29. ს § 7. 28
=

I ვი. % დ
5

იხX ვ. §1 0. L #
==

»ჯ(C ვი. გ.»

2

"I . #X ვე.8 C
თ

2» ვტ. #ჩ“ი 9 XI 9,9)

ი

2/ პ§. დ ”" 20 #4 ჯი»

ფლ

?1ჯ ვ.ე. # # 2. X #»

#ჯი6#MV0თ 30
#Lნ06890C8გ0იM9MCMგ9ი IMCსMCMM0CIხ 247

MიIC«ილ0 მჩ»დმ8M”Xმ, C030გსM6 მ0MMIლC«0”-0 გჩდგსზი+გ #ი0 CMCI6M6C

ინ0ყლCლMIMX CლXMV0L08».
II0 1008X620M9ICMMM #3IM 10 C028L6CIMI0 C #0C9CCMVM X8002MIC-
0M3088XIC9) 60#6ხსIVM M0/MVM96C+80M M0M00II2MIVIMხILX დ0IM06M. ILI0»ხM0 0/-
#82 VყმCIXხ მ0M9ICMMX C0IVI2CMხIX 38VM08 0I0M0ხI8მ206108” ILი90C90CMMMM.
II0310MV II#9% «1060180MყIVხIX» C0LIმCIMხIX 8 მი0M9IICM0CM, +. 0. MI#9
ლიინ0Iსდიყს0CMIM მ0M9IMICMMX 38VM09, II6 სM2X0)9LIIMIX თ0II0CIM9ყ0CMIMX C0-
01801CX8IIM 8 I0696CM0M", 1066082M“0Cნ C03MმIMM6 I0C6280MILხIX CMM-
8008, #M0100-5IC 10090IIMXM C6ხI II0CI0CII082X6/ხIM0C1ხ 3I(2M08, 8%ხI0მ-
X208(0MX Cთ0I061IIVCCMM CX0)IMხMI6C I0C69060MIMM მ20M9IC0#VC 38VMIM, M#8M 310
MM60 M6C10, 1II200MM06ი, MM C0CX28X0MVM #M001CM0M იICხMCMII0CIVM.
II0 0031210Mხ მ0M9IMCM00 IMიხMი იიყრლ-26L» MX #0V”V0ჩ VI00-
სLC9MVი06. IIირგ280ყMხI2 3ILI2MM გ0M98ICM00 მ„თგ8მMIIმ იმლ00»/2-201C0%
MM IC 8 M0IMI6C მMCდმ8M+V#0L0 0918, 8CM6# 382 Lი0მ0რIIVCCMMMIM CIIM80»/8გ-
M9, 0603Lგ9მ!0LIIMM თ00I0IIIV0CMV CX0XMC C L06C9ყ0CMVMM 38VM0-
ხხI6 CMIIIIIMსხI, გ 80+”28M9I01ლ0ი Mმ2 ქ023/MMVILხIXX M06CI2X 8 0CM08IIVI0
ყმლ+ხ, C00180+CI8XVI0CIIVI0 V06Vყ%M0M იმიმ»VMმIMMC; 3IM «2062-
ხსხიყსყხI|)- 3I2MVყა ლიმიიილ)ლIწყ01იი 8 იიზებიმX «I6ისMყMI0ის ყვგლ”M
მნიM99MC%0:0 2M–XVCმ89VX2, 070მ0X210ს16M L06690CMII გმუდგ8Mსხ!ს დი.
910 «ი0608IMLV0C 9000» მ0M#9ICM00 მ»თმ8VIმ, ი0ლ0+00CIII0C IMმ 0C-
#086 L0C90CM0M I2081MIM2MMV, #სმყ9ხყგჩლლხ 3LM2M0M V იძ) M# 3ვ2-
860002XM0CCხ CMM804#0M M#M I#).
8ც8 310M 0780II68#M 20M9IMCMVM გ2ICთგ8M+ IL2გ00MMM36X CM0000
L0ICXVI0 ძMIMCხM06M9MM0C0I1ხ C 2XICდ28MI9MხIM 0910M, 0”0მMM906LLIMსხIM 0მM-
MმMM L06ყ0ლM«0M #იმიმ)VIMმI9VMVს. LL0 CM 1L0ICMMVI მ»დმ8MX C76-
XMV0I 38 L0690CMMM ი0010I1M#MიX0M MC +0MხM0 8 01M0CIIMV გმ»თმგ28M+-
800 ნმამ, #0 M# 8 0IMM0IICIVV M0MMVყ0ლ”+82 3MმM08 CMC+X+CMხI,, 10
მიM9მხლM8M ILM0ხM6ნLIს0ლ:ხს Xმ08MI060M3V6XC# 980 ილმ9M0IMI0 C L906-
ყ0CM0M 3M2VსMX0MხM0 რტ#ხსIMM M0V/IMM6C+80M 3Mმ2M08 (36 3M9M2#08 8
გნM899MCM0M ი0 C0მ89M6MM%0 C 27 3V2M8მMM MVXI20CM99C-X0M #ი6ყ0C-
#0M CMCICMხI) 8 C00+861CI8MV C 60/M6C IIIM00CMMM 06L6M0M მ0M#MIMCM#0-
I0 M0)C0M2LMIV3Mმ.
II03+10MV, 6CMM 8VIხდ9ხ#2 /080Mხ0ლX8V0”CM 30M6M0M 8 CVC-
16M M#M00M0ახMMიX 09006LVCდ9M9ყ8%ლVV IL0Cყ0ლCMMX 38VM«08ხI>» 3IM2MყCIM#
C060780VM0 L"0”CMMMM 3I(890IV794MM (X8M 910 8 10XCM0M CMCX6MC M6C

72 8 M«გყ9ლ78C +მMIMX 39VM08, „I106280VMMხIX+ C #0%MM 306CMM9% L0C6ყ%M0M CMC-

40CMხ 8 80M99MCM0M, 8ხ10/801CM CI6CIV00სIIV იმა: 2 2(XC ჩV) იყ§დლდე)Vი/C.
248 #”#ათ28MI”M906 IოIMCხM0

M82CVI020XC9 Xმ02M7060წმ9 IX 8 L069ყ8CM0L0 ი0010II)გ 00090/I088106Mხ-

9001ხ 3Mმ2M08 II MX #0XIXMV90C0180, 8 C8#93M C ყ0M L0ICM8II CMCI6Mმ # 00-
Xიხგ8ხი6X Xმ02M160IIVI0C II79 L0C2C906CM0L0 I0010IMI2 CMCICMV %IMCII0-
8ხIX 3IMმVყCIIMM#), M68ლCხნ0ის MმI070L1L 8ხIIMIVXXICII 880CIM 8 მ0M#V-
CMVI0 CIICIC6MV II6/I6IM 09 XI000IM9MM10/ხIხIX 3LI82M#08, 8ხI0მ-#მ010LILMX
ვუბიხს CIMI6CIIIთMVყ0CMM მღხ0M9M9CMMC 38VM08XI6C CIMIIMILხL (8 0Cც08IL0M
#0MC0IIმIIIMMIC). 5XM# «I/06880ყMხIC 3IMმM4M» C.IC/MVI0I 8 მ0M%9IICM0M
გ»ჯდემ89”90M 091V I6 900M6 L96ყ0C#0M 9მ2C+XIM, მ იმლიინელ/9MI01ლ98 9Mმ
023IM6IX M0ლლ-X2X, ხმ36ჩ0მლსხI!82I0-CM 603 M2M0M-IIMC6ლ0 38M6XI0M 38M0M0-
M8იM0Cლ”წ C00IM I0გთ06M «0CM08900M», (0099%-M0M ყმCIM CIICICMLI.
1IC6M ლმMხIMM მხMი9ყCM9VM გ»უდგსI> C X09MV 300MM9 ლ00XM9M0MICIIMM C
I00ყლ-MMM ი0010IM00M იი0IIIMIMმხყი ლ01IIM9MVყმ0XC# 0I M00ICM0M,
2 #მMXC I0ICM0M CIMICIXCM #IMCხM8გ?.
12M0ბ- 0მ000808MICLMMC · 10ი00MIM76Mხ9VხIX 382M08 მ0MIMCM0-0
გიადმ8MIმ C006MM 39მ2M08 «0C0808M0M» 60 9მ2CIV, 0108XმI0LI6M #ეი6-
ყ0CMVI0 0M202021MIM2IVMV, 8MX69ყ6I 32 C060M 00906 8მ0VVICIIMC CIMCI6C-
MხI 9MCMV08ხIX 39M896IMIM, Xმ0მMX0C09M0M #9 #L06C6ყ0ლM0-0 ი00010IMიმ.
C08მ460MM6 სMCI08ხIX 388ყ6CIVVMM 8 L06ყ0ლ#0M M მ0M9M9MCIM0M CMCICMმX
M26VI0M267C09 +0#MIხM0 M06XIV IC08ხIMM C6MხI0 3M2M2MM# 2XMCთ289+901+0
ნიუგ. IIმყყხმი C 800ხM0! 6VM98ხI, 3MგMM მ0M9IMCM0M CMCICMხI
MI0Mმ3ხI8მ10» VX6 IIVVIM6 9MCM03ხIC 3V29C9MM%9%, I0CM0”MხXV ი0ლ08ხI%
CMM80M# M3 VMნVიIIხI M068809MხIX 3M2M08ხ, 8 9მCXI0CIM 3IMმ% #, 0603-
M#მMყმ810IIM IIIმCI6IM# მ, 6ხI 8ლ”მზიხM 8 §იხი8Mყ0ი0C წელსა მიM9M-
CM0M CMCI6MნI #M6LV0 იიCIMV6C C0IMხM0-0 39MმM4მ #, M070ჩიხII 8ხI0მ24მ.!

92 CVII6C180MMხM CMC+CM8ხIM 01IIMVM6M გიMიმყი(ილი მXCთმ8M7Xგ 0+ X#0იI-

-CM«0” იM9MCხM6MM0-”I ი000M60128M90IXC9 +2XXLC6 M# 70, 910 II9 მ09M8M9იCM0-0 MMCხM2
32 0CლM08V 66001C8 #6 ი0I92ი "ი69%ლMგ% ომიმ7MVM2+MM2 M3 27 392M08, გ »MIIL
+2 9მC»ხ L00CV9CX0M CIICICMხ!,, დ0M6IMV0CMMC 392%9CMMM X07X000M C00+80ICI8VI10+
მ0M9MCMMM 38VM8M, I. 6. M3 I069CCMX0M 0CM08. მ20M9MლMიი მXთდ2მ9MI2 VCIი2-
MXMI0IC” 8C6 30MCCM0Mხ-”0მდMVყლMM CMM80»ML, 8ხI02XმI0IM6C IIMIსხ %IMICIMI08%IC

3M2596MIM8: C თაIჯსთ, C X0X##C M 3? 00M=, მ IმMX6C 3M9Mმ2XM, 0603Mმ-

ყმI0IIMC VVXI.IC მ0MMMCMX0MV 38VMX08ხ CXIMIIIIMხ! = #§, 9 05 M 4ა მ. 1 2MMM

06ი0230M, C06ყ%-%VM% 0C09M08V მი9MMMCXი0 მXCთმ9MX+მ, M08ICIმ8აMI0CIIVM90 ლL0 „ი6ი-
მMყყ08 #M00“, C0C”I08M86» ი006MVIMი0მმMM28 8 0ილ0ლიელ,ლიყლM” რCMხინC Mმიე2-
ჰIMMMმIMM2 L0690CM0M CMCICMხ, ლ8ლჰლM9Mმ2ი ”# ილლჰლჰიზმIიუიხ9ხ0ილ IMსს 1ICX
392M08, თ09M0IV92CMM 3M2909MMM M010იხIX M2X0I9M I C00X861I8M8 8 38VXM08IX
რ6აMMII2X მ0MMMCX0L0 983MIM8გ.
#იბ8ზიბგიMიყი”იM89 IMCხMCIMIM0C1Iხ 249

LჩმCIIVI0 6, #8MMI0IVIი-7 L008I(0მ0M9M9CMIMM (009MCIXMV6CCMMM 3%8M-

8ხ2)0I70M I906ყ. 6=»წ1C.
II0CM0MხXV მიM98IICM«29 CMCICM2 X20მMX6C0I3082MმCხ რ60»#ხLIIIVM
#0XMMVყ060180M 3II02M08, M6M L006Vყ06CMIM #M00X0IMV, 8 C001801CXIIMIIM C
60MხIსIMM M0MVM9ყ0ლ780M 20M%9MCMMX M09C0LI0MIIIხIX თ0IM6M, 8ხI0მXგ-
CMხIX IMმ IMCხM0, 8 მ0M9IICM0M 0Mმ3მM0Cს 803M0XIMIხILM CCთ0ჩიMMIიი-
8ხ21ხ 60M0C 0ლ0086/IIICIIILIVI0 CMCICMV 8ხI!0მXCIIM% VMCM08ხIX მ3II2მV96-
MM#M4. II0C061CI80M 9X4=36 ვ3M2M08 მი9M99CM0:0 იIICხMმ2 CIმ/M0
803M0XIIხIM 0603IVმ9MX6 C ი0M0VL6ხI0 0II6MხIMხIX 0MMCხMCIILნხIX CMM-
80X08 M «IნIC9VI4».
C0CIVM096MI6IM M#M6 MCყმიიხნმ0XC დნმ3MMVყM M0XIV ,1008I(6-
მ0M8I0CM#M 2MCთდგ8M+0M, C 0/I0M CI1000Iხ,, M M001CM0M M IL01-
CM0M CIICICMმMM IIMCხMმ, C IX0VI0CM. CVIIICCX8CMM0C 023VIMVMC M0XXV
31MMIM CIMIC1CMმMM იიგელმ8იინ6L M X200MI0C0 MX შI8Iმ2 8ხI0მX40CIMM9
M# 6I0 000X+90LICIVI#9 C IნმთდMყ06CMMM 89MI0მ7LMM6M I#ი0698ლM000 M00-
70X/9Mომ.
CM #0ი7IC(მ% M #0I(მი CM0XCMხ, ი909Iს 603 I3MCI(!CIIM#%
იივ1009M-0L. IL90მთდMVყლCMVI რ00MV C001801CIX8VICIIMX 3VმM08 V”იC-
ყლლM00 VMყI0M2XMხM0L0 IMCხMმ, მ0M9MCM06 იMCსM0 ილ0იხ!სსმგL 8C#-
#VI0 L90მდ9M9ყ0CMVM C893ხ 00 3M9MმM2MM I 6C90CM01 IMCხM6CIMICM CIIC-
X6MხI #0M9ICMM6C 3M82MM, M0100ხIC 8ხI0მX2!0L 38VMM, 0001IC+XIM6CMM
8M8Mსგ»იCII79ხIC L06CV96CMMM, I0მთ!Iყ0CMM IM6 #MMCI0+ IMMVყ0I0 06II6L0 C
000156ICI8VI0IILIMMM 39MმM4მMM Iი969%CM0L0 იIMCხMმ. CM X8მ0მMX060VM-
3VI0IC8 00800IICMM0 MM0% „იმდM9ლCM0M 0C0M080#გ.
3.2 იმდიყყმი«გი 0006CIIM0Cხ C 9M#2128IMი0მ ყმCI10 /მ8მ-
»გ #0080M ))9 303IIIM4ც080M9V% იილ)ი070XCIMM 0 800MCX0X0CIMM
უხლვMლმიM990იM0ლთ MV9ლხM2 M3 Cმ2მMხIX წევ»MVყსხხ» IIMCხM611IMხIX
Mლ70ყIMM08. „1I008I0მ0M9MCM0 ი9CიხM0 ხხI!ნიუყიხ 93 C6MMX+XCM0-
L0 M 9გ0XMM#M0 M3 IC0Cყ%ლ(00 (8 CIVMყმ6 31ყგმ«იჩ #? M# MM, //VII6,
1864), #3 L9006909CV0L0 M#V0ICM8Mგ (060/თ1ჩიV50”1 I876), #3 Cხ0ხ8I.M6ილი-
CMMCM0+0, #0100LI# 3 C8010 0906004ხ 60CX00MMI M 202MCICM0CMV (7 0იყ-
Iი-, 1I899:268 M CM8I.; IVMM6, 1925 # 1926), M600C001CXCMM90
#3 გ20მ0MCIMCM0-0 C068000M000ი0+მMCM0I0 IMიმ (I ტ»აVთ0M#M 1966:
III # CXM.) # “. II.

"ა Mა(ჩI0§6MMC C0C+28/M90+ MM)ხ 3M8MV 4 |ი»I (Cი. ილყ. C), « (MM) (ი.
#ილ9. X), მ 12MM6, 803M0#M0, წ (02) (Cი. L9CV. 6).
250 ჩადგ8ნMწყიდ IMMCხM0

II0IM06906 8LI1861CIMIM6C IIC10M IIMCხM6IIV0V CM0CXCMMხL IM3 IM6M010-

90010 IMCხM6CIM00 MC070ყMM9MM2გ I#მ 0CM09მ9MM CX01CI8 # დლ0მ37IMV9MIL
8 #8M8900მIVM 0108იხ9MხIX 392M08, >. 6. 8 CVIIII0C”II XIIMIს #2 0C-
ყიმგII"# იმთდი9ლ%C%00 მ2902MVM38 «II გყგ 8ხI0მXIMV#8» 0მ0CMგX0M886-
MხIX 1LIMCხMCIIVIMIX CIMC1CM, #6 M0XX CVყMIმ02IხC9 M0C7X0410/I0IIM%90CMM
იინმ812მ9MIMMხIM. 1 იმთMყლC«02 CX0ICI80 ლ0II6MხM9MხIX 3IL2M#08 8 იგპ-
IVIMMIM6IX MIICხMCIIIIX CMCICMმX MხMVყლი0 6VI6C ხ6 1/26L II89 VIX860-
XICII9M 0 II00MCX0X4)CI" MX #3 ”#0:0 MIMM MM0L0 IM0ხM6IIM0-0
MC709MMMმ. II 9 ი0106VMხIX VI86C04/ICIM#MM LII6C06X01IMM=ხI 60)6C CV-
II26C786MIხIC 8IIVI0ICIIIMIMC CMCICMIხI Xმ8მ0მMX60M0+IMMM IMCხMმ, M#0-
700ხI|- I2მI8 რ6ხ! 0CIM08მIMC #00/00#/0XVIXხ 3808VCMVM00+ხ 10M MIIM
MV80M# 9IMCხM69V9M0M CMCXCMხI 0 0II00M6I6CVIV00 IIMCხM6CIVM0L0 M070ყ-
MIMMმ.
0XV909 M3 1მM#MX 8IVI0CCIIIIMX CMCICMI90ხIX Xმ20მMXC0M)CXMMX 1IIMCხ-
M2გ ყიმუყბილყ ი მიმ1MIM2IMM8 #იIICხM6MIMC0M CMCICMLხI, #M IMM0IM90
ც 310M 01#M0L)6VMM# #ი0689020M9IMICM28 MIMCხM69MM0CIხ 00098M906+ 60C-
ლიიი9V0 C8903ხ C I0C96CM0M IIMCხM60I9VI0M CMCI1CM0M, #0100მ9 179
003028769 20M99MCM0”0 გMVთდ28M+მ #10CIIVMMI2 8 M#მ2960ლX86 #CX0/MM0X
ი90MCხMCI9V0M M0/6ჩM. ·
MIM8M9V0 900 #I069ყ00M«0M IVCხM6CIMIV0M M06IM 8ხI16MIIIVMCხ C00L-
801CX8VI0IIMC მლ0M99CMVC 38VMV (2 ”მMXC6C M C06ILIMVCIMV0C-CMVC )XMIVXI#M
20MM8CM0L0 38VM08ხIC 6IMIIIMIIხI) # ჯ02000XM0XMXMლხ 8 00 00/(6/6M-
#0M II0CM062(08მ76/1/ხM0ლ0”V, 0X0C203V8IICM შლემზლყმყმიხყ0 L900906C-CMMM
მ»Cდგ89M+IVI6IM ნი.
II0 8Mლ716 C CM 003M270/ხ მ0M98040M #იMCხM6V90C-I”I C03Mმ-
ჯ6»ხყ0 იM00LI8120L 8C9MVI0 8MICIILI00C ლ0893ხ C ნგრდM9Mყ0Cხ-M%IMM# CMM-
80Mმ2მMM 06ყლCM0# CMCICMLხI-00010XMიმ # C8060MX90 M30600+26L #0
0ინზებიბ9MM0MV იიყ9ყIხიV IL0მთM9%ლ-#%MVILC თ00MV C00X80ICX8VI0CIIMX
3VმM08. 8 იხისლლ0ლ8 #00106M0-0 ILი9მ0Mყ%-M0-0 X»800ყ6ნლ»შ?მ M8C-
ი0ი Mმ0701I M0L, CC70C0X86CMM0, MCი0Mხ308მ1+ხ M0CVVIII0ხIC CMV
ჯიმთიყლლ-ლ#XMC 060მ3LხI #3 CმMხIX ი023VMMVIსხIX CMCICM IMCხMმ, XმMIMX
M2%# მ08მM6M0#%0-I)0XIIC89MVCMგ8ი, CI VMMიM29, 3თდM0ილMგი, Iნ6ყლCM29 M
»ი. იMMCხM89M90იIM, L0გთდMMგ M#0100იხIX 069020VXM8ხ26 I6CM4010006
CX0ICI80 C LI0მთრ9V99-MMMM CM9MM8ნჩ0ჰმMსხ 068M020M99MC#40M 1IVCხM6M-
90CXM?.

ა) 0-060 6MM3MMC Lი2თM9ლ-XMC ლC8030 06M20VXMMცგი». 1008M02ლM09MCM06

MMCხM0 C 30M00CM0) #IMCხM6CMM0C1Iხ% (CM. C600X 1962; 0!ძიი”706 1974). I ხგ-
დიხყილMMM I0MMIM0 80M2MM32VMი ზ 30M00CM0M, 8MI02MმI0IM”#ი 8 Mნ0MIVMCX66 M
Iი889MC20M9MCM29 0MCხM0MIM001იხ 251

12გMIMM 060მ30M, L02CდMM2გ 10069M0მ0M#9ICM0M IMCხMCIII0CCIM 6CIს

I00IVM» 0ი0MLII82Mხ9V0:0 X800ყ8ლ-8მ 06 C03)276/9 M# 96 ი00ICX88-
»9MCI C060M ლ083VIხIმIმ2 MC700MM9%ლ-«00 ი0906023082MM9V8 VIM #იმ(LV-
ყლლMიI0ი 80CI100M380ICIM% M2M0M-MM60 0/1LM0M 0C0C6C/I6)CMIM0M MIMCხ-
M09VIM00„M. 5= MM M# 06ს9MCI960X# 70, 910 „#008I6მ0M#იMCM29 #IMCხ-
M6M90C01ხ 06L20VXM820+ Lი0მთM9%%X%#VC C893M C იმ390ხIMM CVCXCMმMIM,
M0 M6 080IMIV4+0C9 IICIMM4M0M M 0090M 000016MX68ხ90) L090მთM9ყ06CM0M CMC-
10CM6,
M0+9#80M IVI9 ი0106II0-0 C8060MM0:0 180099182 L02თM96CMMX
CMM80M08 M0088020M9MCM0-0 IMCხMმგ M ლ003)2VM% 00MIMIგიხMხIX ი0
Mგ900+მXIMI0 MM0ხM6I8ხIX 3M92%08, 01IVM9MხIX L020M9M9%ლ-XM 0X 0C00X-
801CX8VICIIMX Lი00692ლ%CMMX, 7I0XMXცს0 6ხII0 6ხIIხ CI06M4CII6 CM0ხIხ
328MCMM0ლ0Xს 8M9M08ხ 00312826M0ს, იMCხM0VIV0CII 0 #MIMCხM09M0L0
#M0709MMM2, MC00Mხ3088MILC0L0 8 #2900+86 M0)06IM III9% 6C C03/12MM%,
8 12LMI0M CMVყ26 0L L90C690C#0M I9MCხM6MIM0C0VI. 1I20MMM IVI6CM C03-
ჯგ8მI2Cხ 8MCIIMC6 00MIIIIმიხხგმი MხმIIM0Mგ»ხIმი/ი IMCხM6MII0CIხ, MმM
6ხ L0388MCMMგ9ი 01 #მMIIX რ6ხ! +0 9IM 6ხI0 8IICIIIIMX 8MIM9/VMM IM
C893CM.
I6MM XC C00608XCIIIVMMM 0689CMს90X-9, ლ0%908IM0, # თმMX+I
იმლიიმენ)6ნIV9 უ0688099ხIX 6VM8 1 068M020MყMხCV0-0 8MCდმ8V7Xმ CIC-
MM CMM80X08 0CM0890#” M2CI#, C00180I1CI8VI0CILCM IL00CV%V0M ი2წნმ-
აMIMმ#7MM6. 95+IM IMVICM IM2იVIIგამლხ VIMმC,0108მMLმ29M 0I L029ყლ%ლM40L%
ლMCI6CMხI 0009M6008216Mხ90CIს C9MM80M08 I C0018010180MI0 803MVM-
M#მMგ M0829, 0IIMMV9IM2გ9 0 L"00690CM0II, CMCICM2 VMCI08ხIX 3I29CMIM#.
803M0XV0, ი0 370M XC6 ინMVIMIMV6C 6ხIVI 32MCIC6C6Vხ 8 გიMიMყ+
CM0M 1MCხMCIIII0CM CMCI6MC6 II2382IMMM9% 6VM89, X202MX060Mხ1 III Lი06-

0CVM08M0MV 3M2MV LII0MX2 1IMIM 0M0VMXM0CIM, )II0#XCს რხII რ6ხ+!ხ MC900M9ხ30ხ8მ#M

Mილნ0950M M2I10L6M /#% C030მMII9 I0I0M იVიიხ IL02თდM%0CMXMX CIMM-
80X08, 8ხ108X%მICIIMX C08060IVICMM0 023MMყVხI6 C0M0+MV%CCMMC 3IM29CMM#9/: Cი. 3Mმ2-
«CM ი ი, -C/ Mჩიხ;უსM წი; X+ძM 9.1 M# უი. I. 0» სხX69ი50»XL6C6 CVMI26C»,
ყა0 93IMM 1დი0მთM90CMIMM M0+7010M უ0XV906MხI 22 MXMIM 23 I02თდM96CMXMX CMMხწ0»იგ,
4“. 0. 180 III 300 #ი0ტ89M0მიMMMCM0M IიბთოლC%X0M CMCI6Mხ (Cი. IმMX6C
#ხIი)6, CI). 110" XX ი0IIMMM0MV სვ3წ”უა8იV Mგ LიმდთდისალCMIC იიVMIMიხ, II0I0-
XCMVIMIC 8 %-M08V X008M020MM8C0M0M% MMCხMCMM0C-C”M CM. /#(ყ0იე08ხ66 1980).
8Mლილ1C C 1CM, I6ჩახს ნი 39208 მ0M#9MMCM0:0 MMCხM2 ილმ098M9-6C+ 90 01M0-
1ICIIII0 I0VI # MიVIV C%C06VI Iი2თდM95ლ%-MV0C 6MM30--ხ. 1 2M08ხIMM 9#8ჩი+7ლ0%,
M#მინM0%ი, ვყვ/ს 9992 M ჯი. | იმდMყ6იM#გ89 6M30C+ხ 31MX 3M2%08 M0+M-
8M00829M2, 0M08MI90, თ0M6+IM90CM0L% 6MM30ლ01ხI0 86ხI08-#26CMხIX MMM# 38VM08. C03-
უგანიხ 20M9MCM0L0 IMCხM2 #0%M0მCხი 000392826. (XM6CIM9CCMX0C 00MCIL80 0603-
M2გ9მ6MხIX 3I9VMM #IM0ხMCLIხIMM 31Mმ8M2MM# 2CთC0MM3I1V8MხIX 38VX08.
252 #უადთდგ8MXM06 II#MCხM0

ს%VM0-0 0M0010IIM0გ. ნ0უხსსმი ყგCIხ 3IMX #82388IMM 9§890XC9/ 0C0-

88MM, C03/1მLIII6IMM #2 C06CX8CLI0 20MVXIC%0M Cთ0M0XMM00%0M 00980,
LICM0I00XLIC II039მIM9, 803Mი0XI0, 0თC00MIMMIMCხ 0 MI0%M3ხI9IMხIM 06-
ხმ30მM. 1მM, M200MM06ი, გიM. 06, ხ03M0X4II0, 6ხII0 0ლ00312IM0 IM10X
ხIIII91IMCM C00X801CX8VICIII02C0C 060MM1ICM0L0 (CM0IIMIC#0-6800MCM0L0) Mმ-
ვსგყიე. 2100 XC M0/MCIM CICIVI0I Iმ38მIIV9ი 26, #6, 06, 10, §0,
#2, #ხ6; ხ03M0XLM0, 18მMX46 #Mმ C06MM9MICM0M C60მ3ი 0CII08ხI!02!01C9
Mმ38გMII9 ე6ხ (CCM. IC), C:II (CCM. დC(!/I!6!), ძი (C6M. ძი/(0/, CMხ.
ძი!ი/'); 3X0M XC M0/7CVIII CIM6)IIVI0I #838მLII# 2თ, Cთ, /|თ, 50, 60, 7ძ.
LIგვსმIII89. 1M0, /10, C0, 803M0X4I0, წიICMგ3მსხ, IL 6CCყ0CMIMM #00010-
+I00M ტგთ M #ი. (ი. 5CIთVIყ26” I931:194-–-195).
910 6ხI10, 80 806M 806009+M0CIV, 806M0100სხIM 000980XM69MCM
10ყეCIVIIII, 1MMI0იმ8IIMXC7 8 800109LM0X0ნ0MCI9MმIMVC40M MV9ხXVი0I0CM
MM0C 100 80იCMნსს იინლუბილიხIMს 006//VMIIM03M0-I00/MMMV60M%#VMM
C0060მXCIIIM8MI, # C0M0ხIIMI0 809M0M C893V M 328MCVM0CXM M6C1-
#0M X0MCIII0ICM0ს #VIხIVხხ, 0L L6C6V6CM0M (თი. #00(0-§5 1929).
ჩხმილლოყი!ბ 7CI1CIIIIIV II00 98M MXMCხ, 0968M#MII0, # M0M 0C03782IMMM
Xხ0VIMX IIMCხM0IMV00+1C. X0MCIII2ICM0V 3I10XM, 8 ყმC+90CIM C1Iმჩ00-
ათომ89IICM0M ი0MCხM6CIIM0CIM.

4. CI)10000.108MMCM%0# I1IICხ.%#06IMM0CI1ხ

ჩხ CII#88:11ICIL0M M#VIხV0V0CM MMC Mმ99MI29 C IX 8. II. 3.

ი0ყ8ინ)ი1C8 8იძ»M6 Cთდ00MM8L)M0C9 00MIVI2#Mხ9ხIC 0IIMCხM6II9VL1C
CMCICMII, 0C908მ2MIMMI6 I2 I06ყ00M«0# CMC16M6 IIMCხMმ.
CM2890CM4M6 IIMCხM6MIIხIC CMCICMხI, MMCIVVCMMხI6 «I I2 ს ი0XMI6IM»
M «CC 8 ნMIIIXMIL6CM», 6LI/M M30600XCMM! IM 3მ0იMCM 16MC108 Mმ C+Xმ-
ხ0ლCMXმ8990640M #3ხI46", 82 #01060M, 8 9მ2C”90CIM, I29ყმM0Cხ 60L0CVV-
XCIMC 8 Cამ899CM0M X90MCXM2IMICM40M MMხ- M# ლ03Mგსმამიხ ილიჩჩლიყმ-
ყმუხ9I0 CIM289IICMმ09 X0VCI9მ2IMCM29 IMI680მIVხმ. 808 310 ი0M09CMხI8მ-
0ICM M0700II96040M 10240M9I96V 0 00C00IMX61ხCM0M II0976ხIM0C0XM X0MC-
1M280CMMX MI4CCM0IM0008, ი0იზიVVყMI6ისს ლIმ8Mხს, რ6იმ1ხ068 M#0V-
ლგ8>2MIგ (მილლIლელის, #გვხიმIყითი MM0ნM»XI0M, 827--
869 ჯ”.) # M#8დ07M989 (VM. 8 885 L,)"”,

72 0 0016იX#8მMIIM +60MIხგ ,„CI800CM2გ88I1CMMM 9ძ3ხIM“ CM. /#(60V”IIMVM 1987.

«92 MI MCXოI0Vყ6M0, 910 V 100ჩIIMX CXI289M CVIICCXI808მ9I M0CIIIხI6C 023M08M-
M0C0IM MIMCხM2 C%ლ06010 IIMI2 CI 10 C03MმIIMM LM 0CM0ლC0»290>#Mხ0M-MXყიM»-
CX7200C»X289IMCMმ29% IMCნხM06IMM0C+Xხ 253

CIმ00ლჩგ8MIICM28 I ,გI0ი»MIმ2 6000» ყმყმა0, 00 806M 8M-

0MMM0ლ0+M, 01 MMIIVCMVIხMს0M IL ი0090040M VIMCხM6MI0ი” IX 8. M+0
იხივსუელბლი 8 »ლხლვყმლ(ი”“ ი00ლ»”ი0ნ""" უმი0„Iყლ-ლ(00ი მ»დგ-
8MIმ, 8 ი80მIMVIMმX7MMC 3I2M08, 0102X4:მI0LI6M 900 CVIICCI8V L90C6-
ყ2%CMVI0 II0CIMCI08მ1069M00ლ7ხ. IIგი0მIMMIMმწIIგ2 CIICI6M1I-ი00070IMIმ
#მ0VIIმ61C% IMIIხ 8 M0CM0/XხMIIX M0C0Xმ0X 800100786 8C72სMM 8 #66
ხმიაგ 392408, 8LI0მ-#42!0LსIIX C0607X86I(900 ლ/M28MIICMMთ 38VMM?.
210 8 C80% 09000ხ #8ხI3ხ6)820» IICM0I0006 CM6IIICMM6 MMCM0-
86IX 390მVყ0CILIIM, 8ხI0მ2X206MMსIX C00+80I1CX8VI0LLIIMM 3ILM2M2MM 8 CIმე0-
ლომ899MC#0M CMCI6CM0, I0 C02გ88M6CMIII0 C CMCIXCM0M L00ყ8%ლ#%00-0 LI0010-
იმ.
ILII0CM#0X6MV M#0/IM9ხ0CC”-8ი 38VM08ხIX 06I9M0III CIმ00C»I8მ8:IIICM0L0
წვხIMგ ვIმყეIდიხსი I10080CX07LMIწC0 ყ90C0 I 0C9ყ0CMMX დი!I6M, 6LII0
98006X0MMM0 C03182X5 ICVIVI0 I–I-VI0იV XV00I0I/ILIM+X+CVIხIMხIX 3II18M#08 უ»#9

»0M #90 900ყCCX0MV 060მ13სV მ2»XCდ28MI1M0M ოMMCხM0MM0M CMCICMხ, (Cი. +7((:X0«64

1951; I 60ი2(66 1952).
"ა IC 38VXM, V X0X00LMIX M6 0M232M0Cხ თ09M0+MV90CMMX C00+180XCI9MV 8 #L06-
90CM0M, II0M6IICMხI 8 #0Mს მ»თ28MI2 ი0ლ-0XC VყმCIM, C001801CI8VM%VICI ”00Vყ0C-
M0# CM6+0M60. 8 5IV „I106280MIIVI0"» V2CIხ მMCთ28M+2 ი0ივმX2C+ IX2MXM6C IMIIM9V0
ლუმზიMCXM6 38VMIM, 01CVICI808მ8LIM6 8 L0C9CCMX0M, M2MX 0, §, ხ, ბ, X, M ნ. II0
00, ხMხI6 3M2MIM, 8ხI02Xმ8IMC C06C1ჩ0LMM0 CIგ8MMCMMC 38–XXM, რ6ხ!XIIM 8CX28/10Mხჯ
32 M0MX010წნხIMIM# 39M2M2MM 8 90CM0M08270#ხ60Cლ1ხ 0CლM9M0800' #ყ2CIM, C00X8CIC1I18VI0-
VI6M L6C694ლCX0M. 310 6ხIM0 06VCXMX08MCM0, M0-89MIMMM0MV, რ0M0IMVლCM#0სM C6.M300ლ-
4+ხ0 1მMIMIX 38VX08 C0 38VMმMM, 0%#მ328LIIIIMIMC#% 8 0CM08M01! 9მCIMI | „8.C0XVMIMLM.
1I2MIMC ძ00M06IM906CMM 6IXIM3MM6 LნV9IIII 38VM08 06023VI0I, M200MMC0, ჩმრ9მუხMხწ
CMხI9IMIხII ხ # IM26M23MხMMხI# ლიMი02VX თ, CM6ყსუ?9MIIMხILC დიMCMხ! 2, 37, 2; LII2CMხI6
წე M წე M Mნ., 02000410XCIIMხI6 XVI 3მ I0VI0CM 8 ი0ლXCI082+0MხM0C1IM 3L2X08
ლთმხილიგსიზი#(0-0 2Mთ28M+მ (CM. 706/VVV 3I!, CI9. 254).
32 9 მდMVყ0CM28 0Cლ06C0MM0CIხ VI 2:70X#M#M95060X0V :M050M6MM0060+VM უმსნგიმ
იი801 III9 803LMIMXM08CMI9 C2MLხIX 0მ3MMV98ხIX +0V6X 30698 ი0 80ი00C-V 0 M00MC-
X0CX#)ILCIIIMM# 310% CMC+CMხ) MMCხMმ. II0 M29060I2MII0 01ICIხIMხIX 3M2M08 M 80 CX0IM-
CI8V MX C0 3M8მM8მMM 0მ3/)IM9ხხIX იIMCხMCIMM0CICM CI200CI2899CMVI0 I »2:0#/MVV
0+M0CMM MX L60M8მMCMMM 0VM2M, M (IVIIIMIMMCM0M, 10068M00806MCM0M # C2M20VMX9M-
CM0M წMMCხM0MM0CI9MM; # 3დM0იC0X0MV თMMCხMV # IM2I1MMCM0CMV მXCდ28MIV M ჯი. (CM.
2M2MV3 023MM%9MხIX +0VყC# 3008M% 00 80ი00CV 0 ი009MCX0XM069MMM CX200CX289MMCMIMX
CMCX6M IMCხMმ2–- LI XV20MMსხ M LMნMIIXMILMI, #CI0VM 1961:258 V «/იმ.;
Cნ. XXX /#6/501 1969:481). II 8 Mგ9M0M CXMXVVყ26, M0969M0, 80ი00C უ00MCX0X-
1X6CMM8 0000001CMIMV0M CMC6ICM%ხI MMCხM2 9M0Mხ3% ხისI2Iხ ი0 I0M3M2MXV ”02CთIM%0CMMX
CX0ICI8 # 023MM9M#M 0I110ხMMხIX MIMCხMC6CMMხIX 3Mმ2X08 CMC+ICMხ! C0 3M2M8მMM IიV-
IMX 0MCხMCMICC1ICM, 603 Vყ6Iგ2 M მ92MM32 8MVI0CIIIMX X202MX00MC0I#MMX CMCI6CML.,
+0MხX0 Mმ 0CM086 066 „ი»გM2 8ხ!ლმ XCMMჯ“.
 254 ტ»თგ28MI”9M0C IMCხM0

8ხI0მXCIM9 #8მMMX «CM60I)თIMV0CMV)

5= ფუ 5 5= |. ლოგზიმლMIX 38VM0მ. 8 ლ00019806I-
> => >
ლ ო ლ ო > ი»8IIM C 3XMM, MVMC0MX0 3MVმM%08 80
ღ · < C C ·

LC
დ | >§ | == | >95 |I5=
|8 =
8M9M03ხ C03/282CM0M#M 0M9CხMCIII0CIII,
#0”10იმ” 0XMI0806MCII0თ )10/IXIMმ
+ 1 4 1 ძი 6ხIIგ2 8ხ)იმXმ21ხ M CM0CI6CMV ყM0C-
V“ 2 ნ – ხ M00ხIX 390მVCMIIV, 96 0/IMVXLM0 6ხI-
(2 ვ წ 2 ხ
· 4 ” ვ წ) »0 6ხIIხ M6MხIსIბ 9X4=36 (II9
4“ 5 ” 4 ძ 06038მ9CIMM9 0X010/1ხIIხIMI 3IM8M2MM
L) 6 ( 5 «
% 7 X – ჯ
«6/IMIIM9Mს», «10C970M», «0016» M
ჯ 8 8? –_ ძ; «IM9IC98ა), 9 MMლMყ0 9X4=36
«# 9 | 3,ჯ; 7 ჯ ჯხმთMM0CMMX CMM80X08 00/160X4მ/Mგ
ჯ, 10 ." 10 '
8 20 "M 8 ,: იზიზისმგსმიხსით 0ლ18000/289MMCM%მ2%#
4 30 _– – I I„გ»0XIVMIმ. 110C#0XIV6 168975
ა 40 M 20 L
წმ 50 რ 30 I 3829#M08 მIთგ8M800 დი9I2 6LIVM
თ 60 MM 40 ” MCI0#Iხ308მML) 3 Mმყლლ788 VყMC70-
# 70 M 50 »·
ე 80 ი 70 ი
8ხIX CIM80X08, 8ხI0მX298LMX «XხI-
» 90 ი 80 ? ლ9MM» (CM. 7ი6#VVV 32, CI96. 255).
ხ
98
100
200 C
ჩ 100
200
»
8
Lიმრიყილ«V0 Cი906IMCთMMV Iჩმ-
დ 300 7 300 ( I0I9M9%ლ-0-0 IMIMCხMმ ლCლ03M826+L 10,
ა· 400 | XV. V§ | 400 V ყუ0 ვ39მMM Lიმყლლიიით MMLVVC-
4+.#| 500 # 500 #/
46 –_ L4 9 § #Vახსი:ი #V0CMზე #06ICIმ8/0-
» 600 ჯ 600 ჯ 99ხI 31ნიხ 8 ლMIMIმIMმ7MM MმX
ტ 700 შ' 800 თ"
V 800?) “ – | -/ M#30MM008მILM6IC L0მ0თდM90CM%M6C CVM-
“ 900 ს 900 C 80წხ, სMლ-ლX C “ICM, CIM807/MI
შ 1000 შ – ჭ
შ" – ს – ჭ L უგი0MVIნI 10 C0მ8M6MML% C C00X-
2 _ LC –_ ბ 86XC078VICIIIIIMI 3I2MმMი L906900C-
«<4 – “I –
4 ს _ I! #00 MM9VCXVIხ90L0 IIMCხMმ M0-
4 8009) 11% – / ლი გ 0060 ილყმ)ხს L#იმთMყ00%«0#
” –_ Mი _ 31
– 8 9 – 32 M0IM9MCთMM%გMს IX C03ქ2706/9, 970
–_ 8 « _ # დიიMგ,ხყი 0II2»X90I MX 0+ IV90C6-
«
#%
_–
–_
#
>»
900
=
§
ი?
ყ0CMIX I0010+Mი0ვ. IIმყ00+მMM6
3 –_ 4. –_ X სკეიელვ8ხIსმM80 CI0XMხI IM 382M1LI-
% | M – I # ლM082+ხIX 39მ2M08 II2X0IIM90CM40M
– _ ჩ 60 §
–_ – V 700 V IMIMCხM6MIM0CIV, C0 M90X6CIX80M 38მ-
+ V 400 სხ 8MIM08 M 0610. ეხ, M2C10X69M#0 C806-
06ი8390, 9I0 #M98M0100ხIM MCC/I6-
7ინაMVით 3! უ08218.)8M 090 ი0010X808M901%9
CX2000ლM289IMCM29 IIMCხMCIIIM0CIხ 255

0MიX010M 0C8M0010910I#6ხ9M0:0 090IIIVIმX»ხV0:0 „800ყმი;ვე IL0CIMC+X2გVM-

»XM92გ8-LM6ნCMVXXM2 (ინი. 17%0;/V08 1952).
LI86 00/16:4MI C0MIMCIII%, 910 C030მ166 I M2L10»LMILLI II00II3-
86) VMხIIIICII0 I0მდMV9%MVI0C M0IMIMVVIMგII0 M C1II4)IIM32LIIII0 #MCX01-
MხIX I06V6CCM%MX IIMCხM6IIIMხIX 3IM2M08, 803M0X#II0, C I0M IICIხI0, 970-
6) CXნხIIხ 3818MCMM001ხ 8908ხ ლ0030მ0მCM0M MIICხM0I#0C0IM 01 Iი96-
ყ06CM0M M C03121ხ 8ი0ყ21IX6VMC M0MV0M# II6328ICMM0CXM M 0წIIIIIII2/MIხ-
M0CIV M080კ0 M20M0M2MხM0I0 IMCხMმ2 (Cნ. თიჯ»!ყM0თ)I06 I19/13:13):

( სი 10 V7”7< ;, 100 ხ 1000 # 4“

2 LL ხ 20 8 ხ 200 C9C კ 2000 VI §
ვა ვი M ”) ვიი თფ ; 3000 X სა
4 % 9 40 1 # 400 8 X#, 4000 8 1ჯ
5 კხძ 50 «ბ ! 500 +“ / 5000 /#ბ «(1)
6 3 « 60 “ ” 600 ბ XX. 6000 ჩხ +,
7 %.7 70 # თ» 700 C ი, 7000
4 თ
8 8 (§ 80 38 ი, | 800 8 ” 8000
წ «თ,
9 % 2 90 ჯL » 900 %V -: 9000 «% I”

27 096#VV6 832

0)928M0 I020M909C#0M 0CM080M 800X X2MMX 392008 LI „მ-0»7V#-

II სI XI0IIX0 60170 LI0CIIVXMXხ I90C9060406 MMMVCMVIხ9M0C #იMMCხM0 C
Xმ0მMI60IხIMV „1X%9% CM#000MMCV #V0CM8IხIMM IL02CდVM90C0CMIM# CVM80-
X2MM.
8 CIVყ26 იიამ LIმ:04/)I90CXIX 6VM8, 0IM0C#MLIIMXC9% X »X06ე180Mყ-
9#0M ყ20IM მ2Mთდგ8MI900 მიგ # M6 MM6IსიIIIIX L0C9%ლM#MX Lიმდიყლლ-
MMX 00010IM008, M0XV9V0 ი0მ)ი0)0XVIVIILს 8X9V9MთM6C I6CM0I00ხIX I6CV-
IMX, 8 0Cლ908M0M 30070ყ9MMIX, I0მდIM9ლ-MMX 0რ6იმ3IL08. IმM, #20 0M-
M60, 8 M290086 ILი2თVყლლიMIX ი0070”Mი08 IIმი0IM%9ლლ-MMX 6VM8
ს! 2, 26 7 # ხX, იიზი0მIმ107C8 M001ICMM6C 3#MგMII LI ჯი), %X
ჟიიში » 5 ხ§ი/უი8 წუვმწითყყლი«ი-ი VMV იC--ყი.-ბცხ.
ს §იძნ #
ჩნ. (თი »IVI9/MCIML068 I913:19). Cივუგ16იMხ I .გ810»MსხI 06M80VXV-
820+ C01I0+IVV90CMM6 3M8I8216V+XLI IმMMX C1მ6008289IICMVMX 30VM08, 0+-
CVICI8VIნIIIX 3 I009%CM0M, 8 II0I0M 0916 80C0109IMLIX #3ხI408 M
256 ტ#ტგადგ8MI7ი06 IIMCხM0

C0060მ3I0 C 3I1MM 13მMMCI18VC+ 3L2%MM, 8XLხI0მX-48!0LI1C 3XM 38V#M, M3

C0018C67C”.8VI0LLIIIX MMCხM6IIL0C1C/1.

LI83888I9 392M08 LIმI0M99C#0L0 გადმსMყIგ C03/ემ0I1070C8 II6V/IM-

#0M 9Mმ 0ლ0MIIIმ,ხყ0M4 ილ0V98 016000M 0ი08M0X6M.6IX CI289ICMMX
ლMX08 I0 მM#0080IIVIV90CM0MV VI0MIMIMVV, I. 6., XმMMX CX08, Iმყმ/ხI9V2გ8
თი9M6Mგ M0100LIX 008021260» C0 38VM08ხIMM ი06/IIIIIMI2მM#M, 8L1I0მXMმ0-
MხIMM C001801C0X8VICIIIIIMIM IIMCსMCIMIIVხIMIL 3IM2M8მMM: ძ2, ხM#!, თIიდი!,
ძიხ/ი IM I. I.
1მ2M06 IMმMM069080MM6C 3IM2M08 იMCხM6MV0V0M CMCI16MLს, 008021926
C ი0IIIVIIII0CM, Xმ0მM700MხILM 199 I690MმICMVX 0VI # I0CM0L0 IIMCხ-
Mმ (სი. 50MMVყ26” I931:198), 2 +8მMXM6 C #I0MIIIMICM IMმIM6Cც082MM9
LიმდMყ0ლMIIX CIIM80XM08 IIICხM69M0M CMCICMLI, M00Iი0IმI20MMხIM M
1M# CIXმ0006MII1C#0L0 9MMICხMმ (CM. 8LMII6, CI9ი. 219"").
ც ი0+IIM0IIICIIIM I2960XმIM9 3M2M08 600 900) 870004 8MI
ი”მხილჩგმ898ICM0M I#IIICხMCIIM0CIXM, M380ლლ-”9IხIე 900) II28382IM6CM IC V-
MI IIILLI (CM. ”06#VVV 31 92 CIი. 254). I13 43 ვყმM08 31010 მ#-
დგ8MIგ 24 6VM8ხI 0081009%6+L L0მ2დM9ყლCMMC CIIM80MXL. VVMყIIMმIხM0L0
L009%C0M0+0 0MCხM8 IX--X 88. C C0018070X8VI0CIIIMM რთ00I6XIMV6CMMMM
3109CMM9MV. CMM80X IX 9 IთIმ060M. # 8 C0013067CX8MMI C #009060MIMM
0M0010I1Mი90M II0C02IC+28M86I (C060M X#0M6MM8IIM0 3I)მM«08 0I. II0
ლნმ8M6MM0 C I069C6CMMM II 00101MიიMრ ILიხმთMყილ“იის MII083IIIMCM
§8ა9I07089 უIIმXV0ხხI (+0=II0), 1+6=|I/6), (+-ი=I/VI.
II60M0MხM0 3982#08, 0603Mმყ2I0LIIVX ლი06IMთ9ხსილ“ი 0C289ICM%MC
38VMM, 1. 6. 2, C, C, §, 51 M Iნ., 6ხILIM 38MM0+808მMხI C 00I0C16/MCV-
ხIMV I002დM96C4MMM VII00LII6IM8MM, II0-8MMMM0MV, M3 IIმწ0XMVყ6C-
M0M# IMCხM6IM0CIV (იი. 7/Vხ0I2”0ყ 1954:38 # ლული.).
მM080 C00XLM0LICMMC MC6XIV 3IMM# ,8VM9% 0მ3V08MIIM0019MM
018 00CM289MC40L0 0MCსMმ? I1C700Mყ0C#29 10მMMIV9 ი080MCხI8261 C03-
X29MM6 00MIM9IMVმ2XხXMC0M#M 0ლM8899CM0M IMCხMCIIVI0CXIM 60მ8759M IC 0 M C >» მგ #-
7M90V-IMი#MIVV M M6თ0/)MVI0. Cიწმიცი MმM600C იმCიიი0ლ+Xიმ-
M60IM0MV MMCIMIMI0, IL 0 I1LCX828I0+M8-IM.V0M IM X0XX8V 6ხIVI C03IM816
MM6ყM0 I I8220MMIV #24 ილ0800LICIV0 00MIMI2გMხIVVI0 C»მ8ის-
CMXVI0 IIMCხM08IM0ლ07XLხ, 00M0მ90ხ I8 L0690CMVM იMCსM6III6IM. II00707MM
M 38მ#MMCX8V# II6C/IხIV 09 3IM2M08 M#3 0მ23XIMMM9MMხIX 800X09IIX I1MCხMCII-
80CICM. C0061IM0IV06 დ9M0M0ILM9980«06 0608308მVMC IL0 LC» 2გIMI#M2-
#Mნყა»მ, დყუელილლდგ M IIC6080VVIII6I9 C/M889M, 6-0 IMII8MC+XIMV6C-
#29 30VXMII9 16IM2I0L 0109M9XIIხIMM# XC C893M, M0100LI6 I XI2L0XMXMIL8
CX200ლ0»X-289MMCMმგ9 IIMCნხMCIMM0CI+ხ 257

06I20VXXI826» C I06VCC#«0, CMCI6M0M IMC6ხMმ2 IM C I0IხIM 09910M

800709 IხIX IIMCხM0I(00C+CM (ი. 1)00/ი!C 1970:703).
Cივჯგმყყგი M0M0-80X+MM0M-ჩხხინხი„იM Lი9მრM90ლ0M#M
CM0XM929 IM 3მMხICIV0827მ18 IVI2მI0”IVყ0ლMმიე IMIMCხMCIIM00Cლ+ხ VCIVI26+I
Mლლ0 I190VI0I, #0ნ0მCდII9%-%XM რ60MCC C086(IIICIII0M ქ023!|(08M190CXMI
ლჩმილილუგმიM0M0M IIMCხM06IM90C0+), Iმ2M IMმ23ხ!926M0M IC M 0 MI XIXVML8,
C L00M0”9MყლCM ი00070ს რთ00M0M 6VM8, 00M0მI0LIVXC#8 I28 Lჩმ-
თ9MV ILიმყლლ(იი VIMIIIმIხM00ი IMMCხMმ. =Iგ2 მIწ0ხმი #0031I08II1-
9ხილხ CIMმი0ლუმ8M9M0CM0, იMM0CხM6IVMM0C0IM, C M6M40X00ხIMM Iი0მდთIMVყ06ლ-
#MMM ი906060მ30ცმ9M9MV (Cხ. ILთI»იVM# I96!: 307 M# CM6IM.), #Lი0CI-
ლ”მ8ზინიგ 8 8M06C C080CM69M0L0 0VCCM0IL0 მIდგ80+2 M 10VIIX 0M0Cხ+-
MCIIV0CICM, 0CM08მIVMხIX I2 0VCCM0M IL0მძIIM6.

17. თ. გამყრელიძე
 / /484 (V(6786ჩ7#4ტ7/

II6Lს8ILIM2X»X3MICM4#8M IIICნჩნMLIII00C1ჯ
«C0M#14სL”/I9»

I. 70I004020I# C0300MVI# 0006MLX 0თ.106თ"6II1MხLX

CIICI116.-M IIII6ხ.#თ

ნბ)სზ.ესII1CIნ6II0L, M3V9ყ6MM6 023M9V986ხIX #00808MX გ2MCთგ8MXIVხIX

09MCI6M იMMCხMმ2 80C0Cლ+მM88XM82%L “ი«M9Mი0იულI0 803MIMMI9M086MV9
MM0ხMCVM0CIM # X26L 06VLVI0 #20IMIV იიისლ%ილი2 ილ03XმIMMი მ»თრთგ-
8MI9M070 IMCხMმ2 M2 0CV086 83910M 32 060მ3C0L IXIMCხM6CIMM0M CMCI6C-
MხI!, CIIVXXმIIICI M06X01000# M010/ხ00 IIი 8I08ხ C03M288C0M0M MIMCხ-
M6LMM0CIM.
II0ნ8ხI! # 0CLV088ხ0M 3I”გი 310L0 II 0იII6CCმ
–- 02CVII6CIICIIMC 38V-
#080M CI000Mხ! M#3ხIMმ #2 0116 ხ9MხI6C 38VM08ხI6 C/1MIIMLხI), M#0+0ჩ0LM16
ლიხიიივგი0თ 6! 8ხI0013MXხ M2 ი9M0CხM6 0Cლ06ხIMM L02CთდM90CMMMIM CIM–-
80M2MM, წ. 6. 8 CVIIL80CIIM C03I2გIM6 «ი.IგLIმ C0X6C0X#მ1IIM#X» VIIMCხM6I-
#0M CMCI6CMLI. 9570 0CM0890M 31მII C03)მMM9 0MCხM6CIV90CIM უ06I-
ლ»88M9MCI ლ0604 ს ინMMIIC რC0M6IMM0-თ0IM0MIMნხI 2M2IXVM9M3 #3ჩ6IMმ
(იი. II056ს 1984:226), ი0080/0MMხIMს #82 009086 C00ი00C0Xმ8/CMM49
დიM9M06IMყლ-I0ს CI000MI წ#36IM2 C0 38VM0C8ხIMIM 0/1MILLMმMM, IX07X0-
ხხI|- ი00010”28IM6VIხI 8 ლიხბელილიისიM# #0CX2CIX0C88X0IხM0C0IM 8 M9MMCხ-
M6CI8ხ0M CIMCIXI6CM6, 3392X0M 32 ლი06იხმვლს?. ს #03VIხX2XC #იMCხMCIMI-
#28 M0)06Iს «MIMIILVIMხVთ> 8 #3IM0, უაი #0-000:0ი C03M20+10#/
IMCხM6MM0C07ხ, 000060029)69MLI02 MM0XCX780 38VM00ხIX CIMIMIMV0, C080-
9?) II-X0MხMV Mმ2X29 IIMCხMCIMM2% CMCXCM2, # 8 0C060MM0Cლ1 2XCდ2398MI”M298
CM0CI6M8 მM6იხMგ, ინლაილ»გმI26CI MMიVMIMIხი ოIM001820M+6ა ხხ)” რCთ0#M6IMMX0-თ0-
ხCMMხ 3M2)XIIM3 #3ხIMM2 C0 CX000MLს 66 C0CI88მMI6,)ი, C001ს010+8იIIი M8#7#M2#%
MMCხM0MM28 CMCICMგ2 988M9M%6+L C060M ალლხილხIIს 060236 XMMIMIL8MCIMყლლ0%X0L0 #C-
CXIC19082MM# X2MM0I0 #3MIMXმ.
XIნ68M6-0CV3MMCMმ95 IMCსMCIILM0CIხ 259

MVIII0CIს #0100ხIX M C0C+88»90+ «II2M9M C0,7ე60X2IIM82 8M08ხ C0312-

92CM0# IIMCხMCIIII0M CIMCX76MხI.
სც ხII0/CIM6C M#M 02Cი00#M0X6CMIM6C 8 000CI6MI6CII0M ი009IM6 38VM0-
0ხIX 6CIMILMIL #3ხIMმ, III #01000L0 003M2061ლ0#M IIMCხMCIMLM0CIხ, II06,-
სწლ0გმ გნ, 0XM9M080CMCIIII0 M M30600ICIMC 0000I06MCILIMხIX LინგრდXMV0C–-
M#MX CMM80»)08, C M0M0LIIL6I0 #0I10ჩ0ხIX I04/I)MIხI 8ხI0მ3M+ხ09% 3XM შ8ხI-
)0M0CLIL9ხIC ი0ი M0LIM06IIV0CMV IIMCხMCVIC0MV 060მ3IV 39VMM, I. 6. 8
CVIIM0CXM 003MმIVM6 Iგ0იIV C «იI2IM0CM C0/00XმMMი» IM «ი/IმI2გ 8ხI-
ხმXMნყყხი» IIMCხMCIV0” CM0C0X6Mხ. 5IM 188 9I00ILლლმ–– 81MI)16)6-MIC
M# 08000XV0X4CIIMC 38VM08ხIX CIMMIIIIL #3ხIM4მ2 8 0000X07CMIC01I I00XV6C6-
4#08810IხM0ლ01#M #M C03Iმ0II6 L0მთMVM0CMIMX CIMM80M08 #II8 IX სხIიმ-
X0IVIVI –– 88ა9)ს0XC9 838MM0C893მ2IIხIMM 0 001I6MVი0მMII, იიგ)ი0,თმ.მ10-
IIMMM IნVIL I90V,Iმ. C1დ0იM9»0CIM MმM# წჰმსგ C0#00X#მMI9, +მM M
ი»გმ9Mმ 8ხ10მ40LM9% #9IMCხM60MII0M CMC16Mხ! II001CIმ8M9%CI C060#M CIIL(-
ყხI4 X80090CMVM II00I(00Cლ".

ა) 32 M2X010M VIMCსMCIIM0# CMCICM0M, 6VIხ 10 CI200C6MMICM29, 30X2MM0CM29

ი0090CM83%, X0წICMმ9, M00890020M9%MCMXმ9, L0ICX28, CIგ8000ლXXმ0MIICX2# M# 0., 0I0-
I» M08MMნCI9M2M XM9VM0CIს 66 C03X2I6M9M, M010ჩ0ხI 10 3202M66 I8M6CVCIIII0MV II8-
V 0000M»90+ #Mმ 0ლM08C 0იი010M6II0ი-0ი IIMCხMCIVM0L0 0M0010IM02 #M08XI0 IIMCხ-
M0ლ9VM0C01ხ II8 C80000 #3ხIMმ. LIC CჰლიVCI ილხ0MCI28M8+სხ Cლ66 ი00I0CC C03/8მIVM##
ოMCხMCIIM0C0I 8 9M0I6 96M010000 X0MM6MIM8M0-0 +18009ლ0-78მ, I. C. I8MMM 06-
ხ330M, 6VII0C" 0/MMM MMI0CM 8 0000200MCIMხIMI M0M6II+L C031206ICM% MX8#00C-I0 X0/I!-
Vყ6CI80 MMCხM6MMხIX 39M2M08, Mმ9M06C MI0--0ი #0608M80+ 0ლLILC X2M00-10 9MCIX0 3M2-
M08, 803IM06 იი98M9I0IC8 662 0000MC6MCVMხI 39მMM M I, #., M0Mმ MC 803MIMMX-
IC» IნმთM9Mყლლ«2” CMC0ICM2, 100”1210ყყმი” #I#M ს8იI0მXCIMIMM# CCM08ILხX 38VM08IX
06IMMIML #3ხIXმ..
სასრიხMლისილს (ლ ლი9Mგ მყ8მიყმლიი “#8M080I) C CმM0”0 XC M0M0MI8 66 ლ003IMმ-
MM#% I006ICI88M961 C060M VXC M080/ხM0 #9I0VIIVI0 CMCI6CMV C 0000,0.1CIMMMხIM #04/)MV0C-
»80M LგდMსლCCMMX CMM80X08, 8C06X0IMMხIM I” 10CXმ0109M6IM MI#8 8ხI082-VCLMIM8 0CM08-
ხხIX X202MICიMიMIX 19% #839MM0+0 93ხIM<მ 38VMXM08ხIX M00IM80000Xმს)0MMM. 8 უმ/)ხII0M-
ILICM, 8 II00IICლლ6C 380/MILMM C0312MM0M +2MMM 060230M (X. 6. 8 003VIMხX2+6C CIII-
00 1800Vყლ%CM0-0 მMIგ 66 C031010MმM) იMCხMCVIVI0M CMC1I6MხI, 0MCხM6MM0ლ1ხ M0-
#CI უხლჯიიილი82+ხ 0000I0M/6CMMხ6 CMCICMMხI. M L0მდM9ყლCMMღ სხირ0რ6იმ2308მ9MM9 C
M06MხI0 66 VC080ი0IICMCIსიმმსI. M 60»#ი»066 ი0M9M0I0 M მიაიM9მ+MI00ი MსLMI02X#CIIII>
38VMლზხ”» ი001Mც0ი0CI1მ8M6C6MI»" (CC. C0312MM XI000MMMX+0MხMხX 39M2X08 III#
სხ!ი2M6MM9 80M2XIMVყლCM0, I0I”0Iხ0, მ ”“”მMX6C I 110M/MხIX210/ხMხIX იჩ M
#ხ 8 „იბყლიიის #MIMCხM069M0CIM) MIVM 0102X-60MIV IM2გ IMMCხMC 38VXM080ხIX ინირირიმ-
3082MIMVM 93ხIM4გ. 803M0XIILC L02თდM%9ლ%MMC 06060 230ჩ2MVი IIM#MCხM0VM0CIM 8ზხIიმ-
XმIMIლC8 8 M3M0%ლ9M9MX 00 806M66CM 8 Mმ900+2MM9X 39M8MX08 # 8 06:16M: Iიმ4#VM-.
კრლM0M ინI"> 1IMიხMვმ, 06VCIM08M0ყ9IხX» MლყიერიIიიი Mგხლიიი იMCხMვ2. 8
370M CMხCI2 ზს ი0IV0IსCMMM »MMX%C60M) იMCხM6CMMCM CM0CI6Mხ, M0MMხ0 #M0C788LL
260 #ჩ#უადე8MXM0ტ IMCხM0

CმMხIM L000+6IM M 0C10CI8CIIIხIM C00C060M 0000M»X69IM89 IIIIგ-

2 8ახI0მXCIM9Mი სI08ხ C03Iმ800M0M იI0ხM6ყსილის CMი0I6C6Mხ, 6ხI!იი
60 +0M9IM06C6 80Cლი000M380MCVM6C M2900IმIM98 C00180Xლ0+89VI0IIMX ”იმრM-
ყიCMMX CMM80MX08 CMC07X6MLხI-ი001იIIი02, ი00ICI88ჰ08MხIX ზ იიიC-
X6CIIIC0CM #M00M6108216#Mხ900+M. «#II06280ყLხI» 3.08MM, 8ხI0მX#მI10–
IIMC ლი6CIIIთIMIყ6CM#9IC 19 129900 93ხIMგ 38VMV, M0ILM 6%ხII+ხ 3მIMM-
07808მ8IხI I3 I ი0VIIMX IMCხM06ნMIMხIX #0709IVM%0ც ლ00 38VM8MM, რდ0-
IICIIMVCCMII CX0XIMMM 31IMIM CVICIIIIდCIV6CMVM 38VMმM, IMIM C03/1მMIხ!
MVICM IიმთდMსლ-4«0M M0IIVCდMMმIIM 00000)0CIMხIX 3M9M2M08 /2#MM0M
08C76MხI.
II0MM0600M 9M00106V010 M010#Mმ C0318მ9M9 იაგხმ 80ხ108მ2:40MIML9 I0-
80% IIIICხMCIIVI0CIM M0XCL CIVXXMIხ 80X80M90ლCM0C L06CM9CM06C 'IMCხM0,
X010006 8 CVIIIV0CIM I081009M6+ იმ021MILM2XVM#MV # 1II2VყC0128M6C ვ3IMმ-
M08 CIმ0000MMVXCM0M IMCხM6CM9V00CMV. )#I06880ყIხIს 3M9M2MIM I906ყ8ლCM09M
CIICICMხ, C03/201CM #03MM6C ი0VI6M ILიგმთდ9ყლლ(ის M0MCIIMმ8LLMM
00M08IIხIX 3M82M08 CIICICMLI MI IIVICM MX 3მMMლ0X808მIIM9 IM3 ,110VIMX
IIICხM6CMIIნIX IICI0VIMMM%08.
#9გX0IMI9V0LI0C Xმ0მ#MX60მ C X09MV 300MM#8 ი7გ8მ 85!02X08M9 C#MC-
უ6Mხ) 98MVM9MI01Cლ09 M0070MMM M LX070M#VMM მMთგ8MIხ,, მ 1მMX4C
C#7მ0007გ899MCMმ9/ IL M06 MI 1MIმ, #01009IC CC808მ8ხ! I2 L06ყ0CM#0)
M9IICხM6MM06I# M6 +0)ხM0 8 0IM0LI69MIIV 89VI0CI9V6CI CI0VMIV90ხI,
#0 M 8 0180სზყყი დთ00Mხ! M# IL2გ960XმXII9# C00186XCX8VICIIIIX 3M2-
#08 IL0609ლ+0L0 VIყს0M2Mხ9M0I0 MIMCხMმ.
8 იელIნCCC C037IმLIMMI IIMCხMCMIC0CVწM XML M2M010-სნთ #3MხIMმ
L, 398VM08 LC 019MIMII6L 3100 #3ხIM8 8ხI10V901C9 IVICM MX C0110C+8-
მ)ლნიMM9 Cლ0 38VMმMM XMIX6CVI0I0 #3ხI%Xმ L”, ი0C1C128»ICIILსMხIMM 8 0000IC-
VICIV0M 00C0108210I6900C0XM 8 IIIMCხMCIVIM0# CMCICMდC, #01008181 66-
XII მ M290ლ07886 060838 M#MM#90 M0)06Iს ჰი 3908ხ C03/208CM0M
I1IMCხMCIIII0CCXIM.

8801006CIMMXIC +მMMM 060მ3იM#= რ0M0+V9CCXMV CX0XIIხს> 38VXMI

#3ხIMX8 L ხმლი0/2I2101Cი 00 060მ3IV MCX0M9ყ0-0 მუთგს8ხვ2 წ#3MIMმ
L" M# ი0XV98I0L ლ0001801CX8VICIIM6 #0მ2რდM90CXM6C გ80ხI00მXCIVM9. I1II6I-
MM CI082MM, ი009MCX0MMI VCIმ9M08XCMMC 39VM08ხIX C00+IMI0IIICMIIM

80იეილC: #380-+XM92 IM M2M »გმ9029 იM6CხM0CMM0CIხ 8 +0წ რთ00M0, 8 XM2X0M 0IIვ

8ხIII2 #3 0V 66 C0318210M9M, MXMM ჯ0I)6XIL)2M 10 Mმთ იM-0ხM0ლსხMხ0ილ,ს #ი00M0X88-
»8M6 C060 103XML%XL% 6 #0 233M09MM80C1ხს, Cდ0იMMიი8მხსიIV60Cი ვ ი003V/V61Xმ1C
ლM0XICMM90L0 M I02დMყლლMX0L0 M060რ6ე2308გMIMI# ოM6080M2Vმ/V5M0M CM01XCMხ.
Iი68M06-902V3MMCM29 წIMCსხM6MM0CIხ 261

M2 009086 Cთ0II6III90CM0L0 CX0MCIწმ 38VM08 #3ხIMმ ს M #83ხIMმ #”,

IIMCხMC9MM0C+ხ M010000 600CICM 38 060მ3CI MM8 8I08ხ C03I28280-
M0M IICნხMCIMII0CIM.
8 ი03VIხXგ1C VCIმII08/C!II9 +მMMX Cთ0I10IIIV6CMIIX C00IIM0!10-
MVMIM 38VM080M% ლ0-71მ8 #3ხIMმ-ი0070”Mიგ # M ი00C#6108270XხV00Iხ
38VM08 8 IICX0ეI0,ს იIICხMCIIII0CCIM 06CICCI8CIM0 «01060მXგIIლ9M» IM2
0001860”0+8VI0IIIMM 200M6IIIა80CMI# ხმე #93ხIM2 L, #M98 X0X1000-0 C03-
»გლხიი IMCხM0VM00ლ0ხ; იმიმIIMმ„„"„გ MCX0Iსის #IMCხMCI!I!!0CXIL
ყ3ხLLიმ L «01060მXმლCი» Mმ იმი0მ/IIM2+IMMV 8M0ცხ C03/0806M0M%
IMCხMCVII0CIV. 3Iგ ილ9ლუმIMI99M 0/0000X#MC1C#M, MIIIVIII0VCICM წმიმგ-
MMIMმXMM0M იMCხM0IMV0X# CIICICMხI #3ხIMმ L”, 839X0M 32 060მ1CLL.
სCIVM 8 თი3ხIM6 L, MM M01000-0 C03)20-#ი IIIICხMCIIM0CIს,
0Mმ3ხIხმ01CM 60/ხII- 38VM08ხIX 6C/IIIIMI, VCM 8 #M3ხIMC #L”, IICხ-
MC9MCCIხ M01000L0 6009 382 ი6ი0მ306Lს, 10 80 8M9M08ხ C03126მ26MVI0
9MMCხMCII001ხ იM0MX0)II7X0C#M% 880MI+ხ 60/ხIსI06 M0/MIIV26ლ180 #იმდIIყ0ლC-
MMX CVM80XM08 II9 8ხხIიმX4CIIM9 106280ყMხIX 38VM08, 01CV IXI8VI0-
IIMX 8 #3ხIMC-ი6010IVM6 (Cი. C 3-10M ”»0ყMM 30CIIVM M«00IXMVI0 IIIM
X90C06806C620M9LCXVI0 CICI6MხI 0 01IIM0LICII0 M #0690CM0M MI #ნც-
ყ6-MVIC 80 01M0LIICVMIL0 M CIმ0006M)!I2M#0M).
I2MM6 უ06მ880ყMხIC L0მთII90CMIIC CMM80/ხI, სხI!იმX#მI!0სIMIC «/I0–-
ი99MMI6იხIხს. C +I09ყMMს ველყIი #3ხIMგ-ინ010+Iიმი 38VMII, IIდCI(-
ი”მ8MMV0108 8 0000106)6CLIMI0IM M0ოCCუ0100210/69M0C” # CC-908M0M VყმC-
IM L0გთდ6M, 0710)8Xმ010IIL6M იე08ILIMგIMMV #IMCხM0LMII0CM CIICICMხI!, 83%-
10% 32 060036 (CV. M007CMVI0 CMCI6MV #00 0X90IIICMIMI0 M I9006ყ0CM0M
#MXM L069%M%VI0 I0 0IM01ICIMMI0 M CI80006MIIXCM0#). 12MMC I1062809I|ხ!6
Iიგდიყ0CMM6 CMM80ჰხ, M0”VI 00M6Lმ01ხლ9 #M 80600M0XMV C CMM80-
I2MM 0CM08M0M ყმCIM, 8 003VIხI216C 960 80 8.M08ხ C03ქ2816M0M
CM01CM6 LმნVII26IC9 იმიმIIILM2+MM2 MCX0,1IIM0) 1IMCხMCILIL0 CIIC16-
Mხ! (Cნ. მ0M9MCMVI0 CMCICMV #00 01M0LICM"I0 M IL0CV0CM0#%).
8 CMV9მ26 060მIM0”0 0ლ000IIM0LICVIMI9. I. 6. I0M ნტუხს6M M0M-
ყლლX86 38VM08ხIX C/IIVIII 8 წ#3ხIM #,, 1MCხM6IMიC”ხ M0100010
აბილ1C9/ 38 060მ30L, 0C+206XC09 IIC/IხIM 09 M36ხ6ხ70MMხIX CMM80X#08,
8ხI0მX%4810LIIMX «M3XII9IIMC6» C #709MIMI 306CVIII9 #3ხIMგ2 L 30VXMMI.
II06მMI9M90CIM 061MII (803M0XM0,. MCMII0CყCMხI)) CლIVVყმ9M, M0L728
38VM0806 MI0XCCIX80 01M0L0 93ხIM2 1I6IIIIM0M M 9M0XXC0CIხI0 C0808გ-
»გ0I დ090”IVIყლCMI C0 38VM08ხM MM0X0ლ”80M” IლხVI0Iი. C06ხ!VIM0
8 M#2-4უ10M M3 C028IIM8206MხIX 9§#3ხIM08 IMI0MMM0 I6M#01000L0 MI0X0C-
262 #რით28MXM06 IMCხM0

88 თ0II61IIVCCMM CX0M9MხIX 30VM08, 8ხI26»'–86IC8 0ი0006»M6III8გ#9 „იV-

იმ 38VM08, C00IIIთMVსVხIX #MI9V M2XM0X0 #93IMმ.
8 X2M0CM CMVყმ6 80 8M08ხ C03,128მCM0! #IIICხMCIMIV0CIM M00MC-
X0IMMIX 38M6Mმ2 Cთ0M0XIMIV0-M«MX 39მ9069MIMI CMCICMხI,! 839101 32 0რიგ-
360, II CI6CIIIIთMVყIხIს 1IIი 2გMM0-0 წშვხIMგ 38VM03ხI> 3I2M6MM2ი
ინ C0X0I0ICIIMM Mლლ 8 მჩრთგ8MI+M0CM დნი9Mა0V, VIყმCI6ი0ცმIIIხIX 0IL
წმმმ)IIIMმIIIMს CIICICMხI-ი0070”MIიი (ინ. ზშ »იზყლლ«ის CMCI6M6C
M0ლ+2 392M08 1VI9 ”IმCMხIX M C00X86XCX8VICIIIC M06ლ”L2 #9 »გდIM-
L2V»X680-თგ0IVIL2MხყხხIX 0C0”II2CMხIX 8 C+მ00C00MMXCM0M LILმიმ,IMLMგXM-
MC; C0. IმMX6 8 I01CM0M იმ08მIMMVMმ8XIMMM6C 3M2%M4V IXI9 38VM08 0” ჩ ჩV”
8 C0ი007მ8Vრ)!" C L6C6CV6CXM0IM CMCICM0M, ILI6 #2 C00X86I1CX8VICIIIIMIX
M00+0მX ი060C1მ8M6MხI 3M2MV „9 ლ0”გლIხIX /#ჩ #5 M I6.).
182M89 32MCII2, CV6C+VXVILM#9M C00IM0XMVყ0CMIMX 3929CIMIMM9M 80 89M08ხ
ლ031289816M0M IIMCხMCIIV0CIს M0”9M89Mიიმგყე I0M1CIIILMCM MX C0X02V6-
9MMI0 იმგ0მIIM8გIIVMMIVM CIICICMხI-ი0010”Mიმ 8 #080M C#CX6M6C M M30-
M00დ90MV 80C000M9380/I6CIM0C წICM CმMხIM რ6VM8CMM00 8ხI00მX0I(M#9
VMCM08ხIX 3I(მV9CVMIM MCX07VIM0M#M 0MCხM06IVV0C6+XM/.
#ი6ნმ80MMMIC 38მMM 8 3+MX CMCIC6M2X IმMXC6 003210109 IMVI6M
„ხმდMV96CM#0M M0)1MCMM%გLIIM# 0C9M08MხIX 392M08 MXM 389VMCX8088IIM9
01M06ახ#8ხIX CMM80)/08 M3 M0VIMIX ი0MMCხM6VIIხIX MCX0%MMM#08 (8 MCM0-
700ხIX CMVV939MX #3 60»X06 ჯმIIVMMX IIICნM6CIMMხIX CIMCICM 700 XM6
#93ხ1M#მ; Cი. 16M01XIMV60M«M6 3M2MV 8 M001CM0M, დVIIMალCMMC 3I2MV 8
X010M0M IMCხM6IVIV0CIM M LI2-0MM9ყ6-0M«MC 392MM 8 LMინ#MIIMMV6).
Cიმლისსბყხი M9M0ს იVIხ 00რ600M/MCMM9 «ი»მსგ 8ხI00XCLMწა
MMCხM6IV0ლ--, 000C128I98 CXVყ2M, #02 Iიმდსყლი(M> რCMM–-
80Mხ, CMC01C6MხI-I10010+Mიგ იM606M0ლიIლი 80 3M9M08ხ C03)I(282CMVI0
CIMICIXCMV MC 8 10M XC LიმთMყლლX0) თ00M0, მ C #M06M0+00ხIMMV (803-
M0XVM0, 39M2MMX6)IხM%-IMM) I080IM90CMIIMV M0MVCMM21IM9MM, #0700ხ16
M3M6M 901, 389მC+VI0 XI0 8CV3Vმ2826M0CI), M10080MმყმჩMხ9VIC ძ000MV
MCX0IMMხIX 3M2M08 CIICICMხI-00010+Mიმ (Cნ. 82900+2MM6 388M08 I „# 2-

42 C 310ჩ XC I6XMM0 8 MCM01700LX CIVV29X 30 8M08ხ C031882CM0M MMCხMCM-

M0%M CMC>CM6 C0X0ვM9L0IC 3M2MVM, MC გ8#I02X#გIი" IIIIM2MMX 3M29CIMMIM II0MMM0
M9MC)08ხIX. 1I2MM06 3IM2XM-30MCCM0Mს Xმ02M#ICი0Mხ, II8 C2M0M #0C6ყლCM0M CMCICMხ!
M# MXI89 0MMCხM6CMIMხIX CMCICM, 0CM0898MMILIX M2 I090CMX01 (Cნ. 8 II03XM900-0069CCMX0M
-9MიXM- 3+M8M C თ§%!IMთ--VყMCI. ვ39ყმს. '67/, Xხო”წთ--9MC1. 3Mგყ. '90”?;

ი. LI _. ყყMიი. 8Mმ9. '907, «07. L1:. –-ყილუ. ვყვყ. '6' # 0.).

პაიდზხლიV3MMCM2გ% IMCხM6MM0CIXIს 263

0XMსხ 8 00ი00CI88/6IIMM) C IL90CV6CMMM სMIMIMVCMVIხIხხM IM0ხ-

M0M).
სIიჯინსგვი #იგდMყბლიგი M0აMთდ9Mგყყე შვი ვე 06რ6023CIL
IMCხM6CIIM0M CMCI6Mხ! M0LVგ 0CVII%CX8I9Iხ09 C03Mმ010XხM0, C IICIხM0
CMსხI1ხ 320MC9MVM0C0+1ხ M C8M3ხ 8908ს C03)მ826M0! IIMCხMCILV0CIM C
CMCICM0M IIM0CხMCIMIM0CV”M-00010IM9იმ.
M#იმM9006 8ხ100CIIMC 3170M I6I1CIIVV ი0გილ”მმჩილ 1008M08ი-
Mწნ#«გი ოM0ხMნსყლლხ იM2X282IM0, 8 M01000M ი00»M0CXხ%
32M6V 96XC# «IIIმI 8ხI0მ:46MV8» ”06946C1:0M CMCI6MხI-ი0070MMი82. I 0–2CM–
ყლლIMC CMM80/ხ, ს0M2გX»2LMი02გ M3060016ხნ 8 0%-90890M M032-
8MCMM0 0I L00CM6CM0M I0მთMMM 8 ი3VIხIმI. 00MIM02გ7ხM0L0 1800-
ყილამმგ2 0-0 003121019 C MCI0XMხ308290M6M სიმ3XMVყMხIX LILC6C”06ა806CMMX
060-მ3LL08.
8 310M 0X80LICMVMM ,068I6მ0MყMხCMგი ILMCხM6IMM0ლ+ხ ი0019M80-
ლ0M, IM00)0LMV90-ლIMს XIო0VIIMM IIMCხMCIIMI;IM CMCX06MმM, 0იV0მ10-
VIMMლ8 #Mგ L00CVყს0ლ%CMVI0C” IIMCხM6V9M0ლხ: M0070%0M9M, #0X10M0ჩ
M# ლგილილწმზიჩი«ის IL Mჩიხა»Mხსბ 8 თIი0ი9იწ თMMCხMCIMIMLILX
CMCI6M, 0CL08გ9LხIX MIMგ2გ L0Cყ%M0ხM #ი0010”-Iივ? #08CCM2+0M826C-
Mხი CMCICMხI 38IMM20 X0მM%IIM6 00XMI0Cხ,. M0XIV IIMMIM M0X46X
ნხსს VI0M06IICIგ იC+I+მხილ”,გზიხლ(მი I ,გ-0IMVIმ, M0”70ლვი M6
00X809C01%I0 ი00ხI826I IVC2დM90CXV C 1002V6%-M0M CMCICM0ს, 2გ იიმ/-
C'გზაყხ, C0018010+8VICIIM 39M2MM CMCICMხI-ი0010IIიგ ზ 8Mუ16C
Mიგისვ M0MMთVVM008მM#VხIX M# #იმთდM9ლ%ლ-M«ს CIMIXM9308მ8MMხX»X ILMCხ-
MCMIMხIX CMM80X08.
IL 3109 XC I9ი0XI01IV%-#0M LნV9ი6 MMCხMCIMIMIხIX CMCIXCM, 80C-
X0090IMX MX #00900M0MV 1I0070IMVIV, CI6CMXVXCI 0I9VCCIM CIIC 0/VMV
1IMCხMCIIMI0C»76ხ –– #008M6-0V3MMC#06 MMCხM0 #00M+»”მ80V»7»7M.

2. 1I/006.16#%0თ /IILICხ.-#0MM020· I7007107/1IMI10C

00066M620V3MM0C%020 IIICნხ#თ <«/#C0.%#I1060V+#II.
I 90%400C0X0# 00CM08თ მ066M620V3MM#M0%020 0თ.0606MI71თ

03/ტIIIIC უილ8LCL0V3MMCM0) მურთმ89+I0ს II9MCხMლMIMილს ი0

ი6ნიმვსსV I0CCყ60M010 IIM0CხM6CMIV0L0 ი0010IMიმ, I00MCX0XI6CMM6C CC
0+ #0C9ყ0CM0M C9MCICMხI IMCხMმ M0X0V0 VC20IM08MIხ M2 0CV082MMM
ხგოილლი იყიგ 89MVI0CMMMX CIX0V§IMV0MIხIX იM0M23210MIC, )1008LCLVV-
39MIVCM%0M IMCხMCMI0IM CIMCCMLI.
IIIICხM0

L
> 2...
ი"იL
MM»
/ძ6C

ფით
§0/

I0I

3 ლ= 292 %იCლC0 5 ი 50 8 “> Xი

ტ#ი.თდ28MX906

.
- ჯგვგაეუიიი.ო.იძიჟ...........
ენინსIსIი»73MICM#ტ9 IMCხMCIIILს0CIხ

ჟV 5 2 5-0 8 55 6 25 ლლ 2595 5 35.0

5 2ო
06-47
-უ=(
5 2ათზ-–ლუ5:
«#C0M1I #8ნ0XIIM»

ლ ლ თ წ L ლ
ლ ძ= ძიყლ 9 580980 CC CC ლ
ხი”

26C/!
ძი

ძი
აი. = .-__--___...
იწ/! ლ ლ
თუალ ”M 2. .- . ე ––.
– თ 5656 5 ლი ლდ ლ58 C 45 VC 0:00 85ლ
ეულხლ-ი ცფ--900'0ი0ლი>
264
„იბზიბიიV3MMCMგი IMCხM6MM0CIხ 265

XLI0ი08M06-”იV3!MCMგM9 MM0ხMCIII0ლ1ხს 6ხI/2 ლ003)მს2 ჯIჩ ხMCხ-

M0იყხყხის #MMლმIIMხ Lი0V9MVICM0I0 წM3ხIMIგ 0ი00)ლI60 ხის იM6ი0M0/8
იMVI6M 895ხI02-46IIM8 0CII08MხIX 38VM08ხIX 0I!!!!". -#3ხIMგ2 C M0M0VLხIC
ლი0IM2V#MVხXLნIX ”0მდMM0CIVIIX CIIM80»0წ8.
38M0IM0M# C90I06LIICდIIMCM 38ცVM080M CMCICMხ, IL90V3MIMCM0-0 მ#3MI-
#8 92 8C66M ი00019X4CIIMIM 60 ყმვ3ცI!/ი ყ§მამ9ლი ი00მ3M+10/)ხIIსIM
დის0II9ლCMM" M#0M0000მ+IეM CIICIC6Mხ,, CCXლმVი!00I0,! 30VM08VI0
CIნVMIV0V I0V3MMCM0-0 #§3ხI4(მ I0C068I6MIICC0C ი000I0)2 10 IIმIIIMX
XII06M 603 3მM06+IხIX თ0I!6IIIVCCMIIX M06060მ3088MIIM. 25+IMM II 06%M-
ლყილ CM 8 3I29ყ916M/6M0, C10ი6MIV 10, MI0ი IV3IIICM29 IIIMCხM0M-
ს0CLხ C0X0მ996L 8 #0»MV90,! M060იC 0IVV03IჰმVI0C,ხ C001801CI8)!1!
M0XIV 38VM08სIMM 0MMVIIILმ20MII #93ხIMმ2 M I მდII90CMIIMII CMMნლ0/მ"!
იM0იხM2 MმM« 8 იგიმMVMმ2XIIM6, +მM # CMIმIMმIMM0, 970 #სM8901C9%
0XM0M M3 0CLM08IწნხIX Xმ0მMI60IICXIIX სმი0ნს! მგ»MC8გ8I!+II0CI CMCIXCMხI!'
იM9M0იხM2 ი0M 066 C03)მ9MM M V2 I2Vყმ/ხIMხIX 3IმI2X 066 0M0მ38IIIII#".

წ) 80 MII0IMX M3იგსგანხი 2Mდთ20MXMხIX CIICICMმ2X VIMCხMმ, C03I2ILMხLX ,7908

210MX8გ+IM0L0 89ი)0მXCIII# 38VM080I! CI000Mხ! 93ხIM2, 8 063VMხI2XC 60M66 MIM M0-
VM066 39M2VMMI6C)ხIMხIX II060რ60მ308მMIIM 368VM080M CIMCICMხI! MმიMMCმIIIC CXI08 VXXC IIC
010რ6რ08X20L 00XMM0CIხI0 MX ილმიხხი0 ი 00M3M0ი(0)CMM9; 38VM0ს2იM CMMIX2CMმIMM#%2ე
#3ხIMგ 800 60XM66 0I12M96ICM 01 ”ნ020IIV0CM0M CMMIმIM2IMMV, 01X1082X28II0M 3ჩV-
M080M# 06XMMM 0C00+180+60+8VIMIIILIX 0ლM-08 ინხM 0ლ03IMგMIMM 2MCდ2გ8I70M IIMCხMCILIVI0#
CMCXCMხI M Mგ ი2მ9MMMX 3Xგ8იმX 66 0238MXV9, 0ი0%2 8-6 CC ლ0X0ვი9MXMXVC#M IMნ08MMM
«რ0M6IMV90CMIII 06MMM CXM08 (Cი. ”Vი/ლიი! 1976:7; CVCIხ 1980:11).
8 +2MMX 600 ი03MMIX 2XVCგჩნI!XIხIX CICICM2X „იმთIIV9ლCMMI 06XMM 0+10#ს-
MხIX CI08 ილლეC+28M9CI C060M VXMC 8 CVIIII9-CIM VCIM0-IIხIIL 1M82% IX9% 8ხI02XCIIM#9
MX 30VM080M C1000ML. CIVI6Iხხხ!ს ”ი2CრM90-MVC CMMჩი»ხ! 8 +2MIIX CIICICMმX M0-·
IVI> 8MICIVI2+ხ 8 CIMI2”M2IMMC VXCC MC %2მM ჩხIიმ3IMX2»M 07I6ახM9ხIX 38VM09--·
«ი8ყ6M, 32 8 M#290%ლ0786 L02დMM0CMIMX 916M09M108 IMCMXM01000M CIIMIმVIM21XIM%CCM0M C0-
80MVVM0CIIM, 8ხI02MგI0LILCIL 38VM08VIM C1000MV II0M0L0 CIX082 (Cნ., M M0MM06V,
MხიM6იმVM9 0IICI/ხMხIX CMX08 8 C008006MC0MIL0M მMVIIMICM0CM MXMM დიმIMIV3CM0M).
”I0”MM0CCMMM 3280ჩLIICVIICM “»მM0-0 MC-ლ0018010+9MM მ #0238M„VIM რდ0M0XM96C-M0V
CX0ნიMხ! 830M2 M IMიც8ხბჩ CIIIMI>მწM2XIXIM IMCხM82 M0X6+ რ6ხILხ იმი8ივსICILC გ»-
დე8MXV0M 00 000MCX0XI6IIIC IMCხM6VV0CIV 8 „M823MM0-0-02თM90CMXVIM C#CICMV
C 0IICMVხMნხIMM 39M8MIMM MIMII CMM+2VMმ+XMV90CMIIMI LნV0I2MM 39MგM08, 86I0მX2I0IILI-
MM ს6IXMI6 C082 (იიM ი0XMM9M0M MCC00180+CIწ"" M6XIMV 30VM08ხIMM 3M290LM2MM#
9IMX 39M2M08 M 30VMმMM, C00+მსუ)MI0II#MI 3XI#M CIM082). IIMCხM6MM0C”ხს MმM CL!
ი0ნხ!826+ 8%-9MVI0 C0M3ხ C0 38VX0801 C1000M0M #3ხILM2, ოI00C80მIგMCხ 8 V0329M-
C9MMV§C0 0+ #3ხIMმ CIICICMV C 000690/CIIMILM M0XM900X80M I02CთM90CMMX CMM80ჩM0ს-
# CC06ხIMM ი 038VI/2M# CMIII2„M2+MMM, 0+08X-2010VIMM# 00680 38VXM08MVI0 CIIMIIმL-
M2+MMV. 10XMხM0 8 3+0M CMხII6 M0XV0 IL080ჩ0I+ხ 06 28:09M0MIM0CIMI CMC6VXCMLI
იMCხM2 9M0 0IM0IICIIIMX0 MX 30VMX0900MMV 9#3ხI#V (დი. LIძი!! 1966; Vი0ოCMი6ი# 1966).
266 #ათგ28M+M06 IMCხM0

M#2გ% 6ხIMX0 0IM6ყდიხი მ8ხ!II6C, IIC08ხIM M# 06932+06/ხIხIM 3+მ0200M

8 ი00IL60ლ0ლCC C03/IM2IMM9 IMCხM606MM0C0+M, # 8 0C0060M9M9M0ლ+M გადგ8VXII0CM
C8MCICMLნI IIMCხM8, #მაილლი ილ0018მ2იMI6IხI29 C6I”IM0M+მIVIMV# 38VM0-
80M CMC16Mხ, #3ხIMმ IM2 0X)II6/V6IMიხI2 38VM08ხI CIMIIMLხ!, M0+00-1C
80XX%#IMხI 6ხIIხ 8ხI0მX+6M6I C M0M0LI9ხI0 0Cლ06ხIX L0CმდM90Cლ-C#MX CIMM80-
»08. 8 CVII90CIM 0 3700 ი0001820M+07X6900 გსმჰMვ2 38VM080%
Cჯ000Mხ, ყ3ხIIმ 328MCII Xმ2იმM-60 M ილ1I0ინსხ ძ9VIIMIIM0I2IხI0M
216M8279M0C+ს #IMCხM09V0#M CMCI6Mხ, 38VM08ხIMM #M00+9M80000Xმ8/6-
8IMI9MM, M0100ხ)2 II0/MXM4Mხ! 6ხIIნ 8ხI0მ:%40MხI! IM2 VMMCხMC. %ICM 60966
ი0იCლM6ე0821076LV M ი0XV0M ი060:820M+C/MხILხIM 38VX080#9M 292X.MVM3 #3+LI-
#82, 1ICM 60/M6C ი080ისICIIგ IMCხM6I90C,ხ, 0+IX0602X210მ8 38V-
X#080M C0CI28, ICM 60X6C6C6 ლ000+80-0X8V6I ლ0IM2 IC 9M LI02თMVყ0ლM%0M
დMMCმIMV #3ხIM8.
II3Vყ69MMC C 310M 1+0MMV 300MM9 /068I0”0V3MMCM0M წIMCხM6M-
Mილს #00M+1280V MM #00Mმ3ხ)826+, 9I0 ლ003Mმ70Iხ L0CV3M9CM0-
LX0 მითმ8ი+82 C M0083M16#ხ909M “709900760 #M ი90X9V010” #6C06/26+
38VM08ხ II0C01V80ი00”-08ICMMი C080CM6I90-0 6MV LIIVIV3MIMCM%0L0
93ხIMმ, C MCყ6იის!ს2!ლისI6CM ი0X9V0+0M VMყ9MIხI026I 0) 38VXM080M# (C0-
#CMIIხIM) MI8M8CM+20ხ, იბიბუგყგ2 M01000-00 M2 იMCხM #0C06X0//MMე
ა»ზ8 21CM82+M0:0 8ხI0მ+46MM#M9% LსV389MCM0:0 #3LI1Mმ.
358VXM030M MI89CI-მიხ #0Vვ9M9Mი#00 #3ხIM(2 ყმლჯიუხCთ ი00XMM0
01060მ0MV 8 10681M6CL0V3MIMC#40M #IIICხM0MყიCლI) #00MX280VV»V,
ყე0 8 #/2გ»)ხIიIსCხM I0XV39MIMCსM2M #IMCხM09800ლხ ხლ იი0I106ლ0ილ080+
Cლლ06ხIX CI0VMMV0MICIX M#M3MCIICIIMIM (CM2X4CM, 106884M6ILMი 392408 III
0603Mმყ6IMი9 38VM08ხIX #M00I9M80000+88M#CM9Mს, ი00CIXმ888IIMX-ი M6C-
8ხI0მXCVIVILIMIM 8 C1200M CMCX6M6, MმM 30 MM60 M0010, IMI2ი09#M-
M00ი, 8 003190 009ყ6CMMX CMCI6M2X 1MCხM2 ითი 00მ8LMCIIM0 C მი-
X2II9ყ00M0M Iნ66ყ004«0M CMCX6M0M, C9. LXLII06, CI0. 228 # C4M6C/.).
MX28M%M2989 IMCხM6Mხ2გ9 C9MCVCM2 CლMVXMყMI II#% C03)1816I”M /I068IM6-
LნV39MMCM0L0 გუათმ89MI2 M016MხI, IIMCხMCMMხIM 06083II0CM, IIოC M0-
10ი0MV 6ხI:# 8%I106MCLხ, 8 I 0VმM90IიM0MV 38VM08ნხ( ნ6/II/MILI
Lმ2Cი000XCM%ხI 8 0ი0010MCIM8ხ0Mს II0CII61088016MხI9M0CლI, 010800106
იმხმ1MIMგ2IMMV CMCICMMI-ი0010IMიგ: I0 M#მ2M0M CM9MCXCMC #61XI» II0C-
209009 3M08ხ C030მ8ცI6IM L0V3M9CMIMM გ»თგ8M? 910 M# 6ლ0”ს 8 CVIII-
M0CIM IIნ606M/CMმ 000M0X0XICMM9ი 106816 -0V3MIMCM#0M IIIMCხM6CIMIIVI0C0+XM
#C0MXI280V»7V9, ლმ8მქმყყგვი M 00CIIICIMM0 M0MM400190ს 32/29M-–--
VCI89M08VCIVL0 100, Mგ2 Mმ2MXVI0 #M9MCLსMCIIIVI0C CIMCICMV 00Mი020+-Cი
ნ“8M006-0V3MMCM29 MIMCხMCIMM0C+ხ 267

აი068M0”0V399M5-Mმ9M IIMCხM6III0ლXხ MXმM IIმ C80I0 IIMCხMCMIIVI0 M0167/%,

MM იMC6010+Mი, 0100/00VM8სIIM 66C C>00CIIIC M II20მ1MIM2XVMV.
8 Mგ2ყლCლ78C CMCICMხI!-იი010I002 8 VMმ32III0M 8ხ!(6 CMMICM6
უი უ00886-0V3MIMCM0M იIMCხM6MV0ლ+ 8ილ06ნს> M0XILM0 6ხIM0 6!
Mი0-0MI09#0XIVI»ხნ 18მ 0CM0C8MნხIX 0IMCხMCIII(ხIX MCX70%9IIMMმ -– CIმ20006MIM1-
CMVI0 იMCხM6MM0-1ხ (MVM 80CX0)MIIM6 M I"06M ალხVIM C6MMI#CMM6C6
IIMCხM6I9ხხსს CMC0+6Mხ,, Cი. ჯავახიშვილი I949) ხას #00696CMVX
გ»დგ8MXIIVVI0 MI8MCხM0CIII0C7ხ (MM 800X0190IMC MX I0I 1ი0V”;IC მ»თ2გ-
სI(IV9ხIC ლC09M0+6Mნ! II#CხMმ, Cი. C60/ძ/ჩი!50.: I879; კეკელიძე 1929
" »ნ.).
8 Mი660M იC»Vყმ (I. 6. ინიM ,00VIII6MVIM C0MII0ლ40ლ0თ MXMM
”იზყლ%CM0IL0 IMCხM6CIM0I0 ი00010+IIიმ) 3მემ966 9CIM0 0XIV0: M0M C0-
0I9M00CLMVM 9IMX CM0I6M 00 38VM08სIMM 0)ILMLIMLგMV IL0VV3IMCM#0L0
წ3ხIMგ, 8 L0CV3IVCM0CM, Xმ20მMX00M3VI0LICMCM 60M6C 60”მ2+ხIM M0900-
Vმ9M+IV3M0M, 8II6CMMX/მ20Cხ 6ხ! ICI28 IიVVიგ C0L/I208LIX, #6 IL2X01%-
IIMX რ0.9M0+IVM900-MMX 3M8M8გMCI108 8 C0000C0+88I90C0MხIX CMCI6CMმX.
1I2M96 L0V3MIMICMM6C C0”MმლMხIC M0XIV0 CVMIმIხ 4«1062809MხIMM», Cი6-
IIVთM90CMIIMM 38VMმMM C +09ყMM 306MV 39VM0800 Cლ0C”მ8მ CMCIX6-
MხI-ინ0170+ი%მ.
I2MMM 060230M, 8 ი00LII%CC6 0ლ0312MM% 106896 -ი0–/3M9CM0LM 1IIICხ-
M0MM0ლ”I MM C001IM0CCIMM 38VM08 ILიV3MIIC#იIი #3ხIM2 C0 839-
709 38 060836 CMCXICM0M IIMCხM6MII0CIM 8 MM9M0X#0C0180 38VM08LIX
0MI99I9I LნV3II8CლM0-0 93ხIMმ 20IX#ML0 6ხI/0 0მ396იI!+ხC9 Mმ 186 ყ2C-
79. II20828 M# 0ლ8089Mმ2ი IნVიიგ 38VM08 იიიზებიიმCხ 6ხ! 38VM08ხ1IMM
09M9MIს2MM C000C1I28M90M0M CMCICMხI!: 31M 38VMII ,10XMVXL! 6L1IIM 6LL
ნგ6ინ006ი9MM+>ხCლ8 C006023M0 C იმიმ/I/IM2IM#0” CMC1I6CMხI-I0010IIIწ8.
8”.0იიგი I9ნVიიგ 38VM08 8M»Iიყმივ2 6ხ! 8 C06ი 38VM08ხ) 091MIIMIMხI,
ლილIIდIMყლ%CMMC C I0V9MM 30CMM# ლ000CI28»#9%6M0" CIMCI6CMხI!-ი00101M-
მ, M 9M0370MV M062809MMIC II0 0IV0MCIIMMი0 MX 00908900M #იVიი0,
0ი006/6M9CM0” Xმ0მ2MXC800M MCX019M0M იIMCხM6IV0M CMC1ICMხI!. II03-
+იMV #ი006XCM82 9M00VCX0X)6IVVI2 71068M0CL0V3IIVICM0” IIMCხM6CIM0C-
XII X802M160M3V6XC8 I0VM9 0C09008Mხ6(MM მC006MIXმMM: 310, 80-0606XIX,
VCI2V089M/6IIMC 100 იMMCხM0IV9000 210010902, 00 060მ3IV #01000L0
10XXM8 6ხI/გ2 Cთ00MM00821ხCM 0CV08Mმ% ყმიIხ «0ნV3IIMC«0:0 მ/თმ-
ჩIIგ, MM, 80-81006IX, 8ხ!ისინIMIC6 I6X IIMCხM6CIIIVხIX MCI0MMIVM08 M
ინიMIIIი08, ი0 M010ჩ0ხIM MX0CოXLმ 6ხIგ 6ხLხ 060მ308გს2 #0ი0»-
MI .გიხყმი ყ0Cლ1ხ მიადთმ8IX90:0 0912 M# 9062806M2 M 0C908M0M Mყ2C-
79 ეი89 00312MV9% 6MMIV0#M II0CხM6CII+L0M CIICICMხI.
268 #»დთდ28MIM00 IMC0ხM0

I2MMM 061030M, I 006XC6M2 I00MCX0XICIM9ი 71068I6-0V3VIVCM0#

IMMCხM6M(I0CIM 080IVVყმ6L M2 310M 37მი8 M0C0X6CI08მIIM9 6) 60»)068
M0IMM0C0IM06 C0/160Xმ09VM6 M C80MM1C% X 8ხIი9CIICMIMI 100, 00 #მM0-
MV M#IIICხMCIIMI0MV 060მ3LV რ6ხIმ CCთ0ნიMMილიგმსმ 0C908IIგი VყმCI6
ულ8V0”იV3ICM0:0 მდმ8V+მ, MM »0ყ966, MმM0,ს IIMCხM0ლCII86ხI#M
ი007018ი –- C0MIICIIV MM 106ყ0C0«IMM –- 0იხზებიMM 8IVI906990C
ლ”იC%IMII6 M CX0VMVVიV «0CM089M0M» II C00X18010X186IIM0 «106280M8ხ0„M»
ყ2გ0CXCI M060M0Lი0V3MM9MCM0L0 გარდგ8V+მ.
II099XI0, 90 ინ!II9MIV6C I00900«0M MVIM ლ006MVCM0,” IIMCხM0II-
M0M9M CMCIC6MხI 8 M29ყ%CX86 0CIV08M00 IMCხM6II0L0 060მ3I2 M# ი0მ0-
10”MI8მ ი0 0მ3M0MV ბრდ0იიMხ»0ლ 6ხ! «0Cლ908MVIს) M «106880%LIVI0»
ყმC+M 8IMI08ხ C03)მ28მCM0M ჩVIMCხMCMII0CXI, ი09M02X0 6ნხ, 3-I9MM 0ლ0C-
+28MხIM VყმC19M 06IMVV0/ CMC16Mხ, დლ0მ3MIIVIMხ! Xმ0მ2M160 C ”09MM#
30CIIIIM IX 38VM080L0 00ლ1გ8მ M იმი0მ24IIIM0მIV90C0M0! CI0CVIVVCLI.
Cი28986LIC C 310M I09MM 306LII CCMIMIVXCM0M M#M I 06ყ6C#V0!! CMC-
1CM MIIICხMმ C L0CV3I(MICM0, IIMCხMCIი0ლ”ძხ0ი ინხ0იიმუილ, ICII6XIM-
ყლ%MVM0 C89M3ნ 00CIM0CMM6M C L060C9ყ00M0M CV9M016M0M M 1IICMXII0Cყ26L
M00I)CX0X-%/CIIIM6 06 01 CCMMICM#0M CMCICMხI იIICხMმ. 8 იჩ0ი0IIლ006
0ი03)მMM98 1068I60V3MMCM0-0 მჰდგს9ყ+-2 #00ყს0ლMგი CICICMმ IM9CხMმ
M0MXცმ 6ხIM2 6ხIIნ MCი0/ჰხ308მ0მ 8 #290C-+0C IIMICხMCIII0CM M0/1CVII,
M0 060მ83IV M01000M „10/X#Iხ რ6ხII,! რ6ხIსს) 89ხI06C/CIხ, 38VM08+LIC
0CMIIIMIხI 8 I0V3MICM0M M#M იხმლინ0M0M69ხ! 8 0ი0060046CMIC0% 2XCთCმ28M1-
80M 00CM0M08210/ხM0CI9. ჯ1I09MVIII6IIMC (009ყლლ040M CMCXCM6ნხI 8 M2ყ6C6-
01886 MM0იხMნიყი”ი იხ0ი10”Iყიე იის იC0312IMMM IIL0C81106I0V3MICM0L0-
გადგ8MI2 IM6M86I 8ზი0I96 ი0L9IIხIMM C+XნVMIVნ0V # Xმ0მ0MX60 «00-
ი0პყი/»· M #«I06მ880ყ9ყიM»· ყმ2Cლ010M #06890CLიV3II98ლM«0-0 მ»XCთმ8IIIIL0-
0 ნMIმ: 8 106380ყ80M VყგლI 0Mმ3.ზმმI07ლი /9Iსს #2 38VM0981I6
060M8MIხ) I0CV3MMCM0L0 93ხIM42, M0X00ხI2 #6 IIM6C. C0M90+IM90CMMX
C001801CI8MM 8 L00V0CM0M.
IIი# უ0იMVIIICLIMM CCMMICM0M CVCIX6Mხ! 8 0CIM086C 1008I0C-0V3ML-
0CM0M IIMCხM6IM00ლ”IV 66 «0C9M08M9Mმი» # «106880ყ9ყმ8» VყმლIM XმიმM-
XC6ნM308მ»ILCსხ 6LხI Cლ0800LIC9VM0 MM0M CIნVMIV00M # 00C+00CLMCM.
8M00+6 C CM CMCMV6, 0+M0”I1ხ, 910 808 IC Xმ0მMX6Cი0LხI!6
CIნ0VMIV0ნMხIC 0C060MIM0CVV, M#0X00ხ”MM I 906ყ0CMმ29 #MMCხM6MII29 CMC-
XCMმ 01IVIIყ201C/ 0I CIმ0000MIMXCM0M M #0X0ჩ0ხI6 803IIMMXM Lსმ8 C06-
აჯ8იM9M0 L2C2Cყ8%C«0M ი09ყ86 იი#M 003/)მIMMIM ი00ყლლ«0I0 იყხლხM2 M3
C+მ0006MM9M1C#0L0 MMM 8 ი000L%ლ06 6-0 #0ლXM0IMV0ILC0 ჟ0038M+XM%,
8ლCII0CM0 M 10XIM001ხI0ი 0710მX6Mხ 8 Iი0689M0”0V3M9C0CM0M 2XCდმ28M70.
ჯი88M06-ი0V3VMIMCM28 წVMIMCნM6MM0C+ხ 269

806 310 99CI09CIIVI0 C8MICICI6ნCIIMIVCI 0 I6009MCX0XICIIIV 1ი08!!CI"ნV-

31/IIC#0CM მწIდთმ8M+II0M CIICICMხ IM3 „0090CM#0!! MMCხMCIIII0CIVM, 2 IIC
#M000C9X22ICXILCIIII0 XM3 0CMIIICM0M CIICICMხI! IIIICხMმ.
Cი0I0CIმ028M6MM6 X008I16L6VV3I!ICM0M IIIICხMCIIII0CIII C C6MIIICM0M
M 100900M0M CM9MC76MმMIM 8ხI9/8.190+ 0+XMIIV9IხIM 01 CCMIICM0L0 Cლ100M
#0081!6იV3MIICM0-0 მMCრდმ8I700-0 იჩემ I C08MმMCMI6C 60 8 0CMი8-
90M C ”00ყ0CM0! იმიმეI”;M8+MM0#, M010029 II უ10MXII2 რ6ხI1გ II0C-
XVXVIხ IMCხMCII#C0CM M0716/M6ხ0 ი ილვეგნჩი 7უ088II0L0V3MIICM0-0
გმთმგ8M+8.

3. /7თიეძმი2-%Mთ/!IIMXთ თ4#0606M71M0MV )IIII0ხ.#0MM#M00/71LL

«8 20 #I1თ6ჩიმV # II» 6 2C00/1#M606MIIL C 2006406CM%0#
IL 06C.%III11C%0M CIICII10.#0თ.ML

ს68/%9) 6VMწმ2 I9V3IIVCM0-0 მ»რდმ8MXI2 C იძ”, C #0I)6IM906CMIMM

3V2VყCIIMCM |ძ) M MICMC08ხIM 3Mმ2%6CLIIMCM «1», C00186XCX8X/6+ IIC0-
ს80MV IL0მCთIMV90CMCMV CIIM80იV L906ყლილ«ი”ი მ#Cმ8II2 C “დ0M0IV900-
#IM 39MმყCILMCM I0) M VMC»I)08ხIM «1». 8 CCMMICM0M C9VCICMC CMV,
MმM M386CI9M0, ლ0001801C+8VCI 3MმM X ?:6/6ი0", 8ხ!იმაM4მ10IIVMIMI IXI20MVM-
წმიოხI!ხIM C0LIმ0CMMIV. |?);
სცX00მ9 6VM82 8 L0V3MMCM0CM მ»დთმ9II16 LC ხი”, C ძ0MCIMVყ00-
M9MM 3M2ს0LMM6M |ხ) M VMCXM08ხIM «2», C0018610+18VCI 81000MV CIMM-
80MV I0C9ყC%-MX0-0 გჩდგმ80)12 8 85+1თ C +6MM XC 39M29CMIIL9MMM;
102168 6VM82 ს დი: (დთიMხი». 39Mმყ. IC), ყი”. 3929. «3>)
ი09810096I 39Mმ2M9CIV9ი +06+ხCI0 3I(|მMმ I00CV9ლC#0L0 8IMთ289MI1მ8 L ჯთასსთ;
L6>80012ი 6VM8მ L0V3IMCM00 მMთმ8MIგ თ ძის, C თ0M6I”M-
ყ60MMM 39M296CIMMCM Iძ) M 9MCMV08ხIM 3929CIVM6M «4», C00+8C7C+8V6+
ყ0+80010MV CMM30XV 106M6-MX0M ი!ICხM6CIM80C-CIM 2» 2:X1თ;
II9I28 6VM8მ IL0V3MIMCM0>C0 გ»თდ28MI2 "I 621, C თ0M0IMM60M4IMM
3IMგVყCIIMCM |20) M# MMC.II08ხIM «5», C0018010+8V6CX 3Mმ2MV სC C #IXბხV Lი6-
ყკილი(00 მ»დგ8MIმ, M01+00LM 30CX0MMI M C+X2000CMIML1CM0CMV CIMM80-
»V M6, 8ხI02X28L)CMV C0”MმCMხIM 38VM IჩI. : 0690CMIMM 38VMC+1808მ»
%-0 8 80Mმ/IM96CMX0M 3IMმ9C6LIMV |60), M# MM6MI0C 30 C0II0IMVM6CM06C
39M296IM6 M29M9M0V0 CMM80»ჩმ2, 803VMM%II6CC 8 L00906CM#0M CMCICM6, II08-
100%0108 000180+CXI8VI0CVIIMM 3ILM2M0M L0CV3MICM%0L0 მICდ28MX8.
270 ტ#/თ28MIM#M06 IMCხM0

სIგ IIC10M M0ლCI1C 8 L9V3MIMVCM0M მ»თ28M16 Cლ0MI 6VMსნი

ხს, C თ0M0IVIVყ0CMMM 3929CIIM#6M |) M# 9MCM08ხIM 3II2VCIIMCM «ნ»,
M0-700მი 008700901 8 709800” ძ00M6+Mყლ-4«06 M VMCMX0C80C 3IIმყ6-
MM9 მ0XმM9%C#01:0 L06ყ00M0L0 3IMIმM2 X 8:Xთი!თ.
ტ#.წფთს.სთ 8 20X2MM0CM0M L06906CM0M გ8ხხI0მXმ06CL 071Mს M3 V6C-
ლჩ0”L08ხIX 8810M29108 00MმIVIXმ /(/ (8 M82CXIV0CXII, CიM0მ9+ (0) 8 0ი-
ხმელიიCIIIხIX 000IVCIIIV06CMIMX C0M0VXM0CIM9IX: 8 MIII6080M8M69M0M II03M-
IIVIM, 8 II გყმუხII0M 903MLIIIM I606I LI2CM0M M I0., CM. 8LIII6, CIწ. 227),
M MM6MM0 IმM06 #003MVIIM0VM06 ი0801CIM2 XგიემL1809M0 8 მ0X8M906C-
#0M ILი9V3MMCM#0M #3ხIM6 აM9 38VM2 ხს) #8უყმIლილ” 0/MIIMM M3.
M03MIM0IIMხIX 8მიIM2L+0ც C0ILმLXIმ /I/ M 8ხIიმX2გ8)6-0ლ” 31II82M#0M
ხს”. 8 Cლ”მი0M C6MMX+CM0M CIMICI6M8 IM2მ C00X18061C+8VI0IICM M0C10
0170MI 39V2M VI6თ, 8ხ!იმX28LVIMV C0LIVმC8ყხIMV 38VM |VVI.
10Vყ906 (00906XIV#0-თდVIMIM0IIმM6ხIM06 C00+80XCX8V6C IL0CV3M9MC%0-0
ყ(/1 #90696040, MX ბ:ჯთსსთ VMმ3ხ86026I Mგ 390მ2M40M0ლ-80 C03/810I8
L0V3MMCM0:0 ი9IMCხMმ C CVCICM0M 20XმMV00M0M L9069M0C%M01! VIIMCხMCII-
I0CII. 8 60X06 ი03IMMX L0CVCCMMX CMCI6Mმ2X M8 C00+80XCX8VI0IIICM
M06ლ0:6 C10M+ 39M8მ% LC თXL7Mთ, #0+100ხI% IMIICI თ006XM90-M0M-0 3IM8-
ყიყM9 (8 C00+7801C07Xწ8II#V C VIC0CM 38VM8 (0) 8 ნიI6 „ი09C-MMX )ILM2-
XCM108), #0 M#0100იხIM ი0000XIXმ06X M0CC80MM 398% ბ(წ»თILთ 8 VIMC/M0-
80M 3MმVCIIIIV «6» (CM. 8ხIIIIC, C”ი. 227“). CიCIVთM%409M 8808ხ C03/8880-
M0M L0V39M8CM0)! 0MMCსM68I0M CMC7CMხ! 9ნMII0Cხ 10, 910 30MC6M0-
II2M (+. 6. L0გთდMყ0C0MMM CIM80M8M, Xმ0გ2გMX60V3VICIIMMლ#9% XMIIხ VII-
ლი08ხMM 3IIმ96VIMCM) CMCICMLხI-ი007010ი2 6ხII#M II0MიICმIMხI 8 ყი-
80M CMCXCM0 M CიCIIIIთMV9ლ-MM6 დ0I6XIყლCMIC 3IV8VMCIIM9. 'CMM80XV,

3M#8))ხნვმ)CIII80MV IL 0090C«40MV 3)M0C0M0LV C თაI+02 (9MCM#0808 3I(2-

ყCIIM6 «ნ») იM0IMM0IMCხIმმლაCი 8 L90V3I0CM0M C9CXCM6 IM CიCIVICდIVVყ0ლM40C

დ0M9M6IMყ60M00 39მVCVV6 (0), 8C609+90, ი0 060მ3LV ი 00X70XMიგ L06-
ყ%CM000 0C=7სC–-- მ0X2M90C0M0”0 3MმMმ ბ':უბსსთ, C თ0M900XIMIV0CVMM
3889068M6M |0) M VMCMC08%IM 38ეყ0C9MM6M «ც».
39M2M0MC180 C მ0XმM90040M #0CC9C0«0% CMCIXICM0) სMCხMმ, MმM
M 388M9MM6 „ელყ2%C#0M თ0MCIM9ყ0ლ040M ჟ10600MM C0 CI0008ხ! 003021019
LნV3MMCი#იIი გართდვ89MI2 M0Xხ0 #00100X0XMIსხ # #2 0CM083LIIM
IM0VIIX C98M40X0/5ხ6018 1008M0”0V3MIMCM0M 0MCხM6CIMV0C”IM (CM. 1IIIMXC);
C61ხM2მ9 6VM82 L0V3MICM0-0 მიდგმსგ ხ 2010, C დ0M0IMVVყ0ი-
M#MM 3L2M6CIIV6M |2) M 9MCI0C8ხIM 398901IM6M «7», C00180XCI8V6CI ი906M-
„1088M0CL2CV3MMCM298 IIMCხMCIMM0CIხ 27!

C+Iმ8MC9M0MV M#Mმ 6C061ხM0M MI. 8 I90C96CMX0M გმუდმ8ი1ტ 3M82MX»

2 ს»?!თ, C დ01)6IVM90ლCMMM 3M29CMM6M |2) (X2M#X%C |2ძ)) M 9#M0C06LIM
_.–_

382ყCIMMCM «7»;
80C0ხMგი 6VM8მ8 უ008MC”6V3MMCM0L0 მ„დმ9MIგ „ /##6 (თ0MC+V-
ყილლM06 3Iმ29CIMლ I6(|), MMCXI0C90C 3M2%V0MMC «8») C00+86I1C18VCI 3IM2-
#V LI უLთ I90CVყ6ლM010 გMთგ8MX2, M#0100ხIM 8 C06C9C6-M0M 8ხI!იმ2#/
10»IVI0 IIმCIVI0 /6/. 518 80MმIM9ყლ-Mგი Cდ0ICM2 8 #002C96CM0M იჩხი-
M3M0CMMმCხ, 0968M2IM0, M#მ# "V3MMM I»მCIხIM 38VM« |6) M#010ჩ0ხI!#
იხზჯნიირ8მ» 3ლX010”78MC 3:00 1MCI0I”M3მLMIL0 # 8600X01 C1:0 8
(611, M031M66 8 III (CM. 8LIII6, CIი. 226?). IIM6MM0 8 39M89ყCMIMM IIIIძა-
10MILმ |6() იC0CIMMმ01C9 3101 CMM80M# 8 I068L0L6V3M9MCM%VI0 MIMCხMაIM-
M0078 Mგ 000X1301CI8VI0IICM L0090ლCX0MV 80CხM0M M0ლ+2 8 მ2Cთ88V+-
#0M დნხMაV.
Vიი0I0067/CIIMC 8 M0C9MI6I0V3VVCM0M IIMCხMCIMM0CII CIIMსიიგ L
ჩიე 8 39Mმ906IMMM #უმლყიი (250. XMCდI0MIმ), მ MC C0”IმCM0”0, C8ი-
3ხI926+ L9VV3VICMMM გიV0მ8ცM+ C L06ყ0ლCMVM, მ MC 00 იCIმ00CCMM4-
CMMM, IXC 92 C001801C78VI0CIICM M0ლ01C C10MI CMM8ჩ0» ,) #6(ხ C M0MC0-
ხ2მIMIVხIM 39M8მ9ყ0სM6CM III), #C0C+00LხIM რ6ხI!I! II06060მ3029 8 ”006906ლM0M
8 80M8მMM9ყ0CCM%06 /6/.?

92 IIC0CM8IM6C 8 100890 L0V3#MCMIIM 310L0 CMM80#L2 8 3MმყდIIM 11M2+0CMXმ (CI)

M3 ჯი0ყლCX0I0 2MCდ28M>2 06:9C9MM0 C1I66MM6MMCM C0X02MM+ხ 80 9M08ხ C031გ826-
M09 ოMMCხM69M90M CMCICMC იიუMVო0 #0C0)XCI092010MხM001ხ 3M2M08 CMCI6Mხ-0ი0010-
თიმ, )I8-C CM MCM0100სხIC 3M2XIM 910M CMCICMხ! 0603ILL2V9მ10+ 38VMM, MC CიCIIM-
დMVMხIC MM MC 0693216/MMMM6 MX9 M3ხIMმ C 8M08ხ C03M2820M0M IIMCხM0MM0C0+ხ%.
8ც »მM#0M CIVყმC ი0უ06MხM 3M2M8M M0IVI იM902MVIIMCMI82+0ხCM 12X რ0M6IM%90CXIMC
39MგყCM4M#M, CიCLIIICდIIVMMLC უა9% 9370:0 #30IMმ2. II10006Mგ9 X6M9MCIIIIM8 MMMIVCIC9, 09%C-
მცისი0, CIნ6MონMICM C0X0C2MVIIხ 980 8M08ხ C031282CM0ი IMCხMCMM0CVIM CMCXI6MV
ყMCMC08MIX 3M8%9CIIMM CMCICMხI-ინიIიIMიგ. (I09+0MV M# CI C0XC2908 8 ი202XMML-
M21MMXC უ1008M06”60CV3MMCM0M MMCხM6MM0CIM CMM80» L- MჩM6, C00186ICI8VIMIIIM #06-
ყლCX0MV # უ+თ, C MMCI08ხIM 3V92სCMM6M '8: M# დ0M6IMM6-MMM 3Mმ8%CMMCM (CII,
M010006 8 1008M0L69VV3MMCM0M CMC+6M6 MIMCხMმ M0”MV0 65IIხ 38702XCM0 M ი0CMC#M0-
8გჯნახყხი-”ხIი 3M2M08 6+/ (Cნ. უ1MCთ10ILIMX (CI), (0:). =პხIიმX26MLL M2 II#MCხMC
იიC0108270ჩ ხM0CIხI0 3M2M08 0-+-/, 0+7/). C X»M9VI0M C+7000MLხI., M6 MCMI%96Vყ2
X8MXMC 803M0XM0C:0+ხ 850მMCMM8 8 1008M0L0CV3MMCX0M 39M2M0M L- MC %-060L0 LVI2C-
M0L0 (0), 80CX0MMIILCL0 MX 06ICM20I80#ხCM0MV IMV0II=CCMV "6 M 8C6 CIILC C0X0ნ2M100-
იICC06 0-ლ06Vი ძ00M0IMMლCMXVIM0 C06LMCდMXV, ლ0IMყმიV0 C>0 0+ 06ხIM9M00 (CI
(0603Mგ92CM0>0 3M8მM0M წ 6#ი); Cლი. მM2M0”MV9M00 M0X0XMCIIM6 8 CIVV9მC 3I2Xმ L 8
20M99CM0M CMCI6MC MMCხMმ, M0700LMIM 3016Cხ 0603M2%26I V3MMIM LI2CMხII (21, 80C-
Xიუ8ყხIჩს M MM9MXIX00800ი6MCX0MV MMთ1I0M”;V, 8 0IIM9MC 0I M0V2IM0-10 IVIმCM0I0 (2),
8ხI03Xმ2CM0-0 3M3M0M ხ (Cი. #4/(!I!I/”! 1936:40, 45).
272 #იადემMIM0ლ IIM#MCხM0

ჯ288-28 6VM82 00890” იV3I!!!CM0L0 მIIV28VIგ CC. #M0., C ძი-

ყCIIს6CMIM 31IIმყCVIIICM II") # Vყ9CI08ხIM 3IM2ყCIII6CM «9», 8ხICXV-
იმი 8 Mმ9ყ0ლ0:8-ლ 3M8M8მ/6IIმ 3I(მ2#2'რ აწLIC იჩიელყლლM0ს CIMCX6MხI!
(დ090IIMყ0ლ#0C 39მ96MMC |/M), 9MCM0806C 3IMმყCMMC «9»). X202MX00-
#M0,.MI0 Mმ C001861CI8VI0IICM M0CლXC 8 C+მ000ლCMMICM0M" III(CხM6IL-
#90CIII CI0III 3IMმM 12 /6/ჩ, ნხIიმX8I0LILII 3MC2+II90CMIIM# (-06ი0M7/MLI-
X2716/ხIIხII) C0”მCI6IM |/). 3170 შ3IMმ# #იM060CX0MM» 8 LIი0CC90CMVI0
CIC0I6MV 8 3MმყCMVI ი0M1ხIXმ70)ხM010 |/ჩ), 10:სმ M#2M# CCMII1CMIIM
ვIმM# ჯა) (ხნს იი ინ09M1აIX276%5M0X0 |1?ჩ) 331MMC78V6C1IXC9 8 L90C-
ყილMIMI9M გიმ 0603MმM9CIIIM L00ყლლ(0ე0 M8600M1ხLX82X6946M010
LI), CM. 06 310M წLIII6, C+ი. 228 M# ლულუ.
XI0068M0L6V3/IMCMVM# მ»თმ8I+» # 8 3:0M 01M90IICMIM# 010მ7#201
ლინIIIICVMV L0Cყ0CლM0M CMCICMVხI, მ MC C6 I0070+M0)2 -––-C+800CCMII7ICM0M.
8 00390LიVV3IIMCM#0M იმ0მMIM81MM6 882 168910M MლCIXC ი 006ICI28/6CM
3ყ2M C /0ი, C რ0900IV96CMMM 3I2VCIIMCM 90M9Mხ1IX2X0/IVX6V0X0 |#/MI, მ MC
ჩჩ0IIმVM9308მLM0 0 II/7), 960 6სI C)6M08მ2X0თ 0XMI2Xი, 88MIV თ0-
#0VXI9%M#M0M 6MM30CIM IIX0IIმIXM30828M0L0 |/7) # 3Mთმ2XII96CCM01-0 (VI,
8 ლ»Vყმ6 IICი9თხჭისმმყხი 8 M29ყლლ786 CMC+I+CMLI-ინხი0”-Iი2 C1მი0-
06MIMICM0M იIIICხMCVM0CXIM. 8 10 XC 30CMMი LXIX0IIმMM30829M06 (MC-
ინიM0IX276)ხM00) |/7) 8 L0V3M8CM0M CMCICMC 8X+I101მX20061ლC9 3M2M0M
C 110” (4MC/0806 3M896MM6C «300»), C00+806XC+3VI0CIIIMIM MMCMIM0 I0C6Vყ6C-
M#0MV IL 1Cთხ (9MCM0806 39Mმ2ყCMMC «300>»), #0100LI# 060392920» 96ი0MV-
უხIXმ216I/ხM0ი- Iილყ. (/) (8 0XVII9ყM6 0+ C806-0 CCMMICM010 #9I0010-
+Mიმ ე ნთ 83 ვყგს0IMMM 0MეხIX276#M680L0 |/#1).
ჩყგუ0IMMMხIM 060030M, 8 იმიგმ10IM2IMMC X00689CL0VV3IIMCM0M
CMCICMხI MIმ M6C18X, C00X801CX8MVI0IIIIX L0090CMMM IL XCთXX%XCთ (VIMCV.
ვყვმყ. «20») M XC (99ლ». 3MმგVყ. «80»), ი0600+მ8)6Mხ. CMM8მ0უხ! ხ
#7ძი M V ი!ი/ჯ (ყMC/. 382ყCIIV99 C00X86CICI8CM80 «20» M «80»), 8+I-მ-
Xმისს II0IIმMM3082IMხIC (M600M6IX816/5ხMხIC) C0CM2CMხ6I6C I#?|
M (ი?) გ 3M8#8მ7CM+X2გMM 1ი0692ლCMMX 3X2M08 თ დ, (ყMლ». 3Mყმყ.
«500», დ0M6I. ვ9Mმგყ. |0M))# X XI (ყყი». 3Mგყ. «600», თ0M6CI. 3MმV.
(თხ)) 3ICIV0მI0+. CMM80».აI დ #ხი, # + #00” (ყMლ»ლ083ხI)> 3Mმ8V6-
MM#9% 000+X80ICI8CIIM0 «500» # «600»), 8ხI02X48I0LILM6, 8 II0I980M C0-
ი»86-X8MM C I 0696-«4MM ი0070I”9M00M, · ინM)ხIX270C)VხMხIC C01L/I2C-
#5ხI6 (იხ) M (#M)".
92 8 ინიICლ-06 ძ«0M6CIM90ლCM0!0 010MXMCCI8MCIM9M8 38VM00 L0V3MMCX0:0 #3LIX3
C0 3MVM08ხIMM, CMMMMსმMIს CM#CICMM-ინ010”I იგ L)0+X2MM3082MMხ.C C0-/MმCVM6I6
/ი' | M'/, X8ნ8MI60M3VIMIIIM%” რ0M6IMV906CMM ლ01ICVICI8MCM ილ0ხM/MხIX2MM#, 6ხ:4M,
2ILნ0800-90V3VMM9CM2გ9 IIMCხMCIML%M0CIხ 273

8 ლ»MVVყმ6 IIC-ი0»ხვ00მMM#% იდ C03/მ1IIIM II068M0C0V3VMCM0M CMC-

1CMხ! უMIC0ხM2 C7IXIმ000C6MII7CM0!! IIIICხMCII#M0CIM/ 6ხIM0 6ხ! 6C16CI86V-
M0 0X#M)მ1ხ ლ00860IICIM0C III0ს იმიმუIILMმ2XMMM CMხI9სხIX, MIV0L0
ხმლიხლებულIM9 3981M08 1M9ი LIV0IIმVII308მLMV6ხIX II VI0MX1ხIXმ 167161! ხLX
0ლ0LVმCM6ხIX, 8 C001806LCI8I!! C #Mმ0მ01IIILM2+XIIM0M CIICICMხI-ი00+0IM-
იგ. 8 ყმCVV0CIM, 8 1მ0M0M CVIVVმ6 CI6CI08მX0C C6ხ! 0XIMIMIმIხ ხმიინ86-
უდლონს9M9 L0V3IICV%IIX ოიი09MხIX2X06ხMხIX /#ჩ (ჩ ჩხ, დ0M9M0XIMV0CMM C0-
0X9M0CIMხIX C CCMIM+IXCMIIMM ი?II1ხ1X2+0/69VხIMM /M (ს ჩხ, 8 C0018CX-
ლ18VI0IIIMX 3+MM #I0CM0/MIIIIM M685-18X II20მXIXM”Mმ7XIIVყ%CM0L0 098; 10
X6 C2M00 MმC20ICM M L0V3IIMCMIMX LI0CIIმMV308გLIხIXX |? #7, რ6/IM3-
MMX რ0LV0+Iყ00MM M C0MVICMMM 9MCთ20+IVV6CCMVIM. / M 0. CIMM „#0»-
XIMხI 6ხIMM 69ხI 32MVMM21ხ M6 16 Mლ-:-მ2 8 იმი0მIIIM2XMM2, M2MM6
32308M1061I0CIხCI1808მ8MხI 8 MC700M906CM0M CMCICM6C (VIICI08ხIC 3Iმ0%CIMM8
000X801CX8CMM0 «300» # «20»), გ M6CIმ, C00180IC+8VI0IIMC CიMIII-
CMMM ( 89. 3928 M9M/9 IXVX0CII8IM3082LM0# რთ0M6MხL ჩი', LC MMCI0CVIIC#
დიM6VMყ0ლლ%40L0 3M8M8მ»CIIგ 8 06MIIICM#0M, II07IX6ს 6L1) რ6ხ. ლ0MV-
წ9MIხლ8 (0C-X0 8 .6#C01000»9MV6ხM0#/:· Vყ20IM იM80მ2,1IM”Mმ2+MV90CM0M CMC-
6CMხI.
071028XCMIM6 8 ო20მMIM2IMM6 008806 -09V3M9MCM0M% MMCხMCMM0CIM
#M3MCIICIIIIVM, 803MIMMIIIMX ი09 #I906060მ308მMIIM CIმ0006MMICM0M”# CMC-
+6MხI 8 I0CყCCMVI0, მ 1მM#6 8 ი00IL%-2C6C II0CICIVICIICLCC 02389MM9
ინმყლლM0M 0MMC0ხMCIMIV0CIM, #8IM9CIC#M #8LხIM C8M10616/ხლ+80M 3208MCV-
M00IM 006880-0V3MMCM0M Iმ0მ1MVM8IM#M 0X L06C96C#0M IIMCხM6MM0-
ლ0IM, 000MVVXM8000# CM 8 #მ29C078C CMC07CMხI-ი0010+9M0მ, 8 C00186X-
0X8MM C #01000M !. 6ხI(MM 8ხI18ი68ხ, M# ყმიიიბებიბIხ 8 0II06/16-
ა» 0M ი0091M6 38VM08ხIC CIMMMსხ 80 8ხ08ხ C03M2800M0M CMC-
1XCM6.
998 6VM82 I008986-0V3MMCM0-0 მ»Cთდმ8MI2 ! II, C «%0M6-
X9M9C6CCMIMM 3IV29CIVMCM |/I M 9MCM08ხIM 39296IVM6M «10», C00+8CXCI8X/-
ა მი090ლ-M0MV– 39MმMV I 7რწ%თ C #6CMM ს) მ39ყმV9CMM9MV. 8
X0V39MMCM0M CMCI6MC 01+ჩ0მ3M»0C0ხ VI0CI0666MCMMC C00X1801CI8VIX0ICL0
3ყ2M2 8 თVMMIIIII IIმCM0M (I), 8 01MMVყM 0X M0M00M2MILM0I0 3M2-
ყ0IMM9I | 7) C6MMICM0L0 |0ძ;
0ყ68M9MM0, ხხ9V028M6CMხ, MX #0090CMMM IIVXMM IMCოილ1M1MIX2+0/1ხMხIM #% « X, 10”28
M2M I0V3MMCMMC ილMIხX2I6იხიხ /ეხ (ჩ #ხ/ C160XI86CMMMM 060330M 6ხIIMM C0-
ი00ლ728MCMLხL C C001801CX8)/0IMMM 1008M0-06C96CMMMM ILIVXMMM თო 0MMხ)X2X707/ სMსIMMM
CMხIVMხIMM დ 9 7;.
18. თ. გამყრელიძე
274 #ოადმ2მ8MIXM06 IMCხM0

ლ0ჯყMIხმასმ29 6V%82 8 1068M6L0VV3IMIIMMCM#0M მMთმ8IIXC ხ /#10/,, C

#80M0IMყ6CMVM 3Vმ29CMM6CM (#?| M MMCM08ხIM «20», 7 0C1CX2846Mმ 316Cხ
8 M2ყ8%-+8C 3M8M0მ/09077მ I0696ლ0M0L0 # XCთX%თ C C00X80I1CI8VI0IIIMMIMI
ვყმსCIIII9MI (Cი. 8ხ!სსC, CI0. 273).
გალ M2 78093III210M, X0M902MI270M, ყCXხI0IIმXI2I0M M6C-
+მX 8 1068M0L0V3IIICM0M იმი0მ01MVMმXMMC ლIX0CIVI0C» 390მMV 1IVI#% ი60-
#0ნყ9MIX II) (ხ Iძი+, 9MC». ვყმყ. «30»), (I) (9 იი, VყMC». 3MმV.
«40»), II) (ჩ უოი/, VMC,. 39მყ. «50»), C0C0X86I1CI8MVI0IIIMC IL0C90C-MMM
3M8M2M IM9 C0800MხIX /ს #თ+ჩ86თ, M ან, M#M V0 C M1CMVMV9IMIხIMM (0IM6C-
7Mს0CMMMM M VMCI0C8ხIM#M 3I2ყ6MV9MM;
IIMXIMგI0I2X28 რ6VM82 1068I6-0V3MMCM«00 მჰთგ8MI2 > /0, C
რთიM6CIIVV6CMIMM 3L2M0MM6M (7) M# %MCM0C8ხIM «60», CI0CVI 8 მ»თმშ8MX-
80M 090V სმ Mლ0ლ01C, C00+807CX8VI0IICM 100M02%-MX0MV 3M2MV = წ
(დიყ0+. 3IMმVყ. I#5I, ყMCM. 39მყ. «60»). 9-0» 39მM 8ხI0მXმ6X V0CC/I0-
X080M# შმი0MმM» C0XMLმII2 I/) 8 20X2MV9%C#0M CMCICMC IL90VV3M9CM0L0
ძ3ხIMგ; CI0I080M 8გ2ხVმ9+» (1) -0M XC C0006Mხ! 8ხI0მ2X2»/C9 CIVCIIM-
გმMხMხIM 392#0M 1 (1, M0700ხIV 8 L0V3VMCM0M მ»თდმ8MIC იილMCXმ8-
CM 82 M0ლ016, C001801CX8V1I0LIICM 3082MV I 7თ+თ I0CCყ0CM0M CIMCICMLI.
6 CXMVMყ826 C CMM80M0M ა» |/6 ყგ2MMI0 ი0M#80C I#CC00+80XCX8M6
M0XILV 000X6IMV90CMMMIM 31M2V6IV9MM 3700 3IMმM#2 X0906896L0V3MIICM0M
CMCI6CMხ! M# 6I0 იმ0მ/MIM82+IM%0C0%VM 3M8M980/0VMI0M 8 #0CMCCM0M CMC-
MC 5= 6, 3280MMMმI0MIIMM იიწგესმი2 M68010 8 მ)Cთმ8M79M0M იიMV
(ყMC». 39გყ. «60»), M0 8ხIიმXმI0CIMM C90LVთMაილ“იი> #9 Iი6ყლლ-
#00 დ0M9M0IMV9ლCM0C 398მ968M6 IM5I (8 ი”M9MყM6 0. თ0906IMყ0CM0”L0
39M2ყ6CMM8 (I) C00186+CX8XI00ICI0 CMM80/82 L0CV3MIVIC%0M CM07CMLI).
II0M C00X88/ICMMM II 20მ1M7Mმ+MIM 008M6-0V3M8CM0) IMICხMCII-
M0M CMCICMხ 7M20მ0MVMმ+M960M#0MV 3M8M88MVCხIV IL00ყ%CM0L0 = ნ 8
LნV3MMCM0M 6ხIM0 ინხM9Mი9Mლიმყ0ი თდ09001M9ლCM06 ვ9გსნიMC (() ილ0M ვმ-
M0696 ი6080M892/IL6M00 3V9296MM9 I9069CM0L0 39MმVმ-ი0010”MVმ (#51,
«M3MMIIIV6I0» C X0%MM 306IM#9 (0II0XMMM L0CV3MMCM0L0 #93ჩ6IM8მ.
II 8 370M თმMX6C IM0I8VCMნIC,6ყყ0 იი098M980XC9 I06Cყლ%CMმ9 0C-
#088 X0C0689I0LნV3M9CM0L0 გადმ8M„გ. IIი# #C00#Mხ308მMM#M C1I200CC-
MM1ICM0M CMCXCMხI 8 310M Mლ%ლ1C მ2MCთ2გ8MII0I0V ?ი9M)გ CI6/I0წ8მ8X0 6LX!I
0X#Mე2Xხ 3IM2M8 1M8 0603Mმ%96CMII9 ლ8Mლ”9მ0Iლილ CიMიმყIმი I5), წ0C-
#0MხMV 8 C00X80ICI8VI0C0ICM M06CIC6 CIმ00CCMIMIICM0M CMCXCMMხI 610)!
3M8M« 83 §56016ჩჩ, 8ხI0მ)4მ10LLVM C8MCX9LIMM Cი90მIX (5), დ0IL6XM90CMM
CX0XIMM C IL0CV3IMIMCMMM C8VC+8:”VIM CიIV02IXC0M I§). 38Mლს2 31010
266890 0V3MMCM29 IIMCნM0MM0C1%ხ 275

ვყგყCI#M9 8 ეიხლსნ9ლ”ილყლლMის CMC0I1CM6 Iმ |”#5), 06X9CI)იCMმს) 000-

6CIIM00+9MM იმ38MVM9 მ0XმIM9ყ0CM0M #0C90ლ-M0M CMCICMხI! IIMCხMმ (CM.
8IIIC, CIი. 230”9?), /02M2CL #იM0M9MIII0 CV6CIIIMVIIIC #0IICIVV06CMMX
8II2VყCIIIIM I#5) => I(I VXM6 ი0M ლ0ლ+”88/6CIIVM (06800 -0V3MIICM0M შმიმ-
MM”MმXIVMM LI2 0CV086 IL90C9ლCM0M. II0XIM0C VCIი2IICIIMC 37010 3IIმMმ
M3 I0V3MIICM0M #20მ1IIVM2+MMM 8ხI38მM0ოC 6ხ! CMლIსCIIC VსMCII08ხIX
ვ88ყCIVM I0C/6CIVI0სI#X 39MმM08 M 16M CმMხIM MმVVIIICIIMC CMC1I6-
Mხ! VსMCI08ც8ხIX 3MმყCIVM #იგყლლ(ი0ი I0010IMIგ2. 80 #M300X2VM686
91010 3MVM80M6MI+ #90690CM0-0 ვხმMგ იღომსჩილი8 II2 C00X80+”C1-
8VICIICM Mლ9ლლ /0068M6”0V39MCMრ0M IIმ02IMMMMმ+ი96ლ4«0M CMC616ML1
C ლ00X80XCX8VI0IIIM %ICI08ხIM, M0 Cი6IMთMMII6IM 1XM#M. L0V3MM-
CMლ! CMCICMLI (00II01MV0CMMM 3II8MCIIIICM.
II0იუინსგი CV6C:0IIIVIყი დიI0IIყლ-ლ«V» 3LგVCIII იC9M076MხI-
სი0ი10IMიმ თი0V0”M90CMVMM 3829CMM#9MI, Xმ0მM1I60IIხIMM, III #ი3ხIMმ
C 8IM08ხ C0312816M0M# ი9MCხM06MVI0C+XხI0, 98) 90CIC8 0/IIIM M3 იM0M06M08
ლ0Xნგყ09M99 8 ყხ080M CM0I6M6 იIICხMმ C+009 M #იმწ0მ/4(LM2IIIMM 0M0Cხ-
Mმ, 839700 3მ 060მ3CI. C)968MMVხIMM #იი0IIM6იმMII 001M06I0M ილიხ0IIC-
XVნხI M0”VI Cლ0MVXMIხ თ000IMV0C0MIC CV6CXMXVIIMM MM 32MCMხI, M0-
+X00%IC 6LIMM 0CVIICC>86CILხI 8 #00+C4M0M # 00066IV0 L0XCM0M CMC-
+CMმX IMCხMმ2 00 C028906IIVI0 C ი00101წ8იII0 I9ი02ყ0C0M0M IIMCხM6CL-
800+%10.
სილიყმსმ212M 6VM82 /068IM0”0V3MVC#0:0 მ»დგმ8VI2 C.· ძი, C
დი80VIVV90CMVM 3IV209CIMCM I0) M ყMCიI08ხIM 3M9M2VCIIVCM «70», C00+-
801CI8VCI 39M2M#V 0 6 სIX06V L06V00M0M CMCICMMხI C XCMII XC 3II0%CLIII-
MMM. CMM60»” %) (თ/III, 8ხI0მX28LIMM 8 CIმ0006MIV7CM40M CMC1CMC »Iმ8-
?9MყხIმხ9M6II C0”ჩIVმ2CI6IV /'/ MM შიიმინიმ309მ9MVხIს 8 20XმIIM6C#0M
იხ0ყლ-4«0M 8 39მ2#« 9 06039მ9ყCVIV8 IIმიM0-0 0), ი0ხ0XCIმ26L 8
უ00890L0V3M9VCM40ს CMCXCM0, IV800ე106M6 IL90C9ყლ0M0M, II# 8ხ1:02X6-
MM9 MM6CVIM0 80M2VXMM96ლCM«0M 0ძ0X0ICMხI! LC|I.
I იმთისმლ«V CMMჩ0ხ C თ, " 601, 1 II, CC ი/, 8ხI!02XმI0-
MIIC 8 XI0689M6.ნ0V3I00%-0” CMCI6M MMიხMმ IIIმCIMI6 38VMI #
ვმIMMმ0IIIIC 8 იმრ0მ,IMIM2+VM6 + XC M0ლC18, VI0 II C00186ICI8V-
X·9IIC 3IM8MV L0C900ლM40M C9MCI6MხI, 88IXI0IC#V 09068M/IMVLLხIM 10%M«მ03270ხ-
ლ0X80M C893/ I 068Mლ0L0V3IIMCM0-0 გIდმ8IXმ2 C L0090ლ4«4VM 8 CMLXIC.IC
MსიილიხვისმყIი ილლჰლისიეიი 8 M#მყლ0ლ0188 CMCI0MხI-ი0010”Mივ? 99
8ხI16/6CIVM9 38VM08ხIX 6CIMMMMIL LCV3M9CM00 წ3ხIIმ # MX დჩ02მ8C00X0–-
XCI9I9 ცნ 000008»CIIM0M I80მ,MVM8+I90-0M0M ი00MIM2. IMIMCMIMLC 8
276 #ოათ28MIIM0C IIMCხM0

C069ყ06CM0M 6ხIMM სირისხI- C03/2IMLI 0ლ06ხI!C 3II0VM 7LVI9% 8ხI08მXMIM9

ლ060X8CIIMM0 LIმ20CMხIX 000116M, MI0 ი0680მ21II0 X006989V06-00ყ0CM086 იM0Cხ-
M0, 66C9VIILCC Mმყმ»0 0L CI+მ0006MMICM40) M0900C0Mმ0IIIM0-CM/»8გ6II90ლ-
#0M ოMMCხM0880C+M, 8 ი0CMCIM03მ+6»ხI0 8Mდ88MIIIVIღ0C CMCX6CMV წVMMCხ-
M8გ (CM. 8ხIIIC, C”ნხ. 224 M C/M6C7.);
C6CMIგMI2X2ი რ6VMხ2 I90V3MIILCM0-0 მათდგმნს2 სხ /?ი/”, C ძი-
M6CIMV6CCMMM 3LL2VCIIMCM | 0?) M VMM0C#M085IM «80», C00X1801CX8V6I L90CC-
ყ%-ლ«0MV II LC, C ყMCM08ხMM 3II02ყCMM6CM «80 # «00106+MV%06CMMM
3ყ2ყ6CMII6M |0) (ILMMVX0CM IL600VხIX216/IIხMხIM ლMხI9MსIM, C0. 8ხIL6,
ი»ი. 272);
8006MMგ 102889 6VM8მ2 /068I0-0V3MMCM«0იI0 მჩდგ8იI2 LI 2ძი,
C თ0M6IIIV6CMIIM 3M28M6C9MIMCM (72) M ყV9ლX08ხIM 39M8%9CIMMCM «90», 3მIIM-
Mებლ, 8 ი20მMMMმIMII 1106810LიV3ვIIIICM0CM IIMCხM6CII0ლIM M6C70,
000180XCIX8VI0III66 L06C69ყ06CM0MV 3M2M#V C X06MXCთ (VMC»I. 398გ9ყ. «90»).
II0ყვ8იCყყღ დი0M6CIIV9ლ-«00 ვყმყიყყი 2) 8 VყმლIM /I(068X(C-
ჯნVვ9იიCMილ0 მIდგ8M+მ, C00X1801C0X8V0II6M I 0C9CCM0M წIმ0მ)MIMმXM-
#6, M0XC6C+I ი00Mმ321ხლი #82 #608ხIM 8319 „2XCC. 1I160XIM/2LIL1M,
8ხ9MსV 07CVICI8M9 8 ”06Mლ--«0M რCთ0906M Iყიგ2 IIMიყIბი0C Cი#დლმM1მ
L2I. II0C 310 38XM080C 3M296MMC ლ89M3მჰ0ლლხს 8 )10068I16L0V3MI+CM0M
გურ28M16 C CMM80XM0M, C00X86ICIX8VMVIMM წმნმ)MIMმ2+M96CMM L90C6-
VყლCM0MV 3M9Mმ2#V 5 Xტ6M%X6Cთ, I0CM0IხMXV X6XXCთ, 80CX019IILIMIM X CXმ00-

06MMICM0MV 3IM2MV ი 000, 8 C028MMX6#MხM0 II031#M6M #ი0C900#40M CMC-

+X6M6 6ხII IM9II6CII M0MM0CCIM010 000MCXVM90ლCM0L0 3X28V9CIVM##/ IM VI00>065-
წ9იCM 10#ხM0 1I9 8ხI0მXC0IMM9% VMCXI08010 30მ9ყCVM9% «90» (CM. 8LIIIC,
ი”ნ. 228599). II 8 310M CMVყმვმ 38მMMი+8VICII გი CMCი+6M82 M366-მ6+
VCI900MCII8 #3 82ICდ28MX900 ჩი9M)2 CMCXCMჩI-M0010IMVI2 M0IM00IM0-
IX0 3M2M2, X0I# M »MI)CIM0I0C ლ0იმგეზილმიე0იი დ0836XVVყ0ლCM010 3Mმ-
ც869MIM9M, I26LI C0XდმMMXხ 66 Iმ0მ,1MIMმ-VMMXV M#M MC M2გდ0VIIIMXხ CMC676-
MV 000X806XCI8MM 9MCM)M08ხIX 3II8209CIIMM II0CXIVC1VICIIIMX 3XM48Mც8.?

#2 X202MXVC0M0, 910 8 I0ICMX0M მM6მ8M+6 M8 00018CICI9აVI00I6M M0ლ16 8 მ»-

428MI#0M ი9#IV CI0#M1 80CX0/1ჩ!IIMM X L069. C X2CMXXთ 02დM90CMMIM CMM80» 603 0V-
ნფIბიან#M0L0 თ0M0IMV906CMX0L0 3M29CMMM, M0 C MMCIXI08ხIM 3M2%9CIMC6M "907. #M2»0-
IM9MVI0 CMIVგსM.0 M0XVM0 IIნ6C100M0XM„ს, M I8 დი02M906L0 00C1099MM9 X06C8XMC-
ი»V3M90CM0C0 2Mდ28MX2. 3101 80CX0IMMIIMM M 069. C X0=»Xთ 398M 8 CMCI6MC
2 ნბ8ი6-ი90V3M9MCMმ9 IMCხM069MM0CIხ 277

CMX6MVCI, 0IMCIIIხ, 910 8ხI:190969MMხII M3 )I069II6-069CCM0L0

გ»დე89MI90I0 0912 0C6MIIICMMM 39M2M# L §60ძმ, C10M%IIIIM 8 C+მი0000-
MM+XC#0% ძმ0მMIM8X7VM6 ი606M 3M2#0M |) ძმი”, M6 M2X0/VM7X 0+00X-
M9M9 8 310! 9მC+IIM უ008M6Lნ6V3IIVCM0M CIICICMLI, VI0 009Xხ X6 C8M-
ულ”6)ხC18V6C6I 8 00Mხ3V C0C012090ILM# I008M6-ნ0V3MIMCM0L0C 2IVCთმ8V+X8
92 %ლ0086 უ00890-00ყ00M0M, 8 I6 CIმ0000MVICM0CIM CMC+6CMსI.
XI2X0 8 10M, V10 8 მ0XმM9ყ604«0Mს V069ყლCM#0M CMVCI6MC 3MI2M,
80CX09IIIIV XL C6M. ს 56ძ6, VI0Iნ86”წIC9 00080Mმყმ».ხM0 199 8ხ10მ-
XCIIM9 C9MMნმსIმ I§). LII030M0C 370+ 3IM2M% 8ხIიმX M3 გ2»XCმ8I+V0+0
ხმამ, I0CM#0»Xხ%#V L06ყ. ლCიM9MიმIX» |§) CI8I 0603MმყმხCი” 3I2M0CM >
თჯსთ, 66C0VIIMM 9მV9მ)0 0+ CI.-C6M. 1» 5/M. I 00690ლ0MIIM მXCთდგ8M+-
MხIMI 098 X06040»ხM0 «VIII0IIIIილიე· 8 ტ0063VIხ1მ1C 8ხ!იგჯსI!!!ი II3
CMCI6CMნI 3IMმ4მ-3M8Vსგილეჯგ ი8M. §0ძ8, #010ჩ0ხIM #ი03MIL6C ული0»-
MM (06ყ0CMXVI0 იმიმMIMმ+MMV 8 Mმ2ყ0ლ”182 ი00X0MMCC0, /8მ87I21ხ
00XხM0:0 3IმMმ-3იMCCMლ0Iმ C VIMCM08ხIM 39მყ6MMCM «900» (იM. 8LI-
სI0, CIნ. 231 M# ლი0/.).
9510 –- 69M1ICI8CIIIMI6IM 8 (009CCM0M “CMCXCM6 0XV9მM სხI!იმ)ICVV
0იხბ)ბუილსM000 390მMმ2 C C00186XCI8VIX6VC0 M00ლ”მ 8 იმ0მ/MI”Mმ+7M-
#6 (8 M6 ლ0XნმიMCIMი 0-0 8 2Mდ8მ8MIXM0M 09MV C 950M0MI0M I6080MIმ2-
ყგახყისე თ09M0IVIV9ლლ0«0:0 3IM296IIM9 MIM იVI6M V00X0066V/CMI9 00 8
Mმყლლ”8C 301M#M00M0M მ) 8 იმვVახIმ1C 3100 V9MCM08ხ,ტ- 3I2VC-
MMი 1Iი06ყ6C4«0, CMCI6Mხ 0Mმ3ხI8მ(0ICი 8 35310M M6%ლ16 იმიმML-
Mმ2IM90ლ%0-0 დი99M)გ CM0IIICIIIხIMM ხმ ლ0)I9MV CIV0CMხ 8მ0ი» #00
ლნხმ889CII0C C0ი C7მ0000MMXCM0,ს CMC076M0M. ბIMCMX080 3II8მMCIIIIC
«90» 8 L060ყ6C040M CყMCიIM 8Lხ)0მXC201C# 312M0M დ X6X>თ, მ 3IIმყC-

MM6 «100» 8MხI0მX6C»0 CI06უ1VI0IIMM 32 IIIMIMM 3IM8M#0M I ტრ, #“#0L/82

M2M 8 06MMICM0M CICICM6C «90» 8ხI00X26IC9 302M0M ს §0ძმ, მ 0X6-
IVVI0CIIIIM ვმ IIMM “ა 00/0ჩ (ინ010IM9ი I06906ლM0L0 XბXX2) 8ხI!იმ-
X26I 3I2VყCIMIM6C «100» (Cი. შხ!II6, CIი. 236).
CCXM 6I 32 0CL08V /06890”0V3MMC«იი 2MCდ88MIგ MხI იიM989-
»Mს C+I20006MMICMVI0 CVCICMV M 070XM1CC8MII I0V3MIMCMIMM 3984 LI

2ილ8ხ0-0V3M9CM0, IMCხM069MM0CIM 6ხI4, 860098100, 6000 გყმ/ხხ0 MMII6M M0MM-

ხიწიი”ი #0M6CIMყ0CM01:0 3M2MყCMM98 M Vი0Lიზ66,მი-ი »ML)ხ ხს Mმყლლ„ი> 990MCCM0M2
8 9MCM080M 38290MMM “907. M0MM0VC2CIM0CC6 თ0M06+MV0CM06 1IM29CMMC I7) რხ.0 იდლM-
იილ290 370MV 3M23MV V”II)ხ M03M066, 8 ი0იM0I) იი0986MMი. ლ0%908MIXMC0, M3 MM0-
#350VM0L0 MCI0VIMIMM#2, რ00MCMხI (2) 8 38VM080M C0C”286 20X8MVყCCM0L0 L0VCV3MIICM00
83ხIM8.
278 #იათე8MII0C IIMCხM0

70: (რი06”. 3MმგM. |7), ყყი». 3Xმ2გVყ. «90») C CCM. ს 56ძწნ (თ0M6L.
ვყმს. |§), VIICI. 3MმVყ. «90»), 0ლ+მ8მMC% 6ხ! IM6CI0IM9MXIხIMM 800000,
M096MV 6 0+წნმეMილი 8ნ' 06იM0-06V3MVCM0 IIMCხM69VIMC0CIM CXI6CIIV10-
IIMM 32 ს 56ძ6 C0MMXCMMM 3MმM ი ი00ს C დი80ILMყლ-MMM 3M8%ყ6C-
#MCM I) M ყსი»ი8ხIM 3IMმVCIIM6M «100»თ".
C#2000CMII7CMIIM 392M ი ინი" 0603MმყგM 3M9MCთ2XIM99CMXMM 80/9ი-
#ხI9M CMხI9XMხII (0), ძთC0CMCXMMყ0CCMIV 61IM3MIM M ხი)V L0CV3MIMCMMX 38V-
X08, M#0100ხ!8 IIVXIმIMCხ 8 #იხმთMM9M9%-0(0)ს 8ხ!0მX6MMM (X2MMX,
#გი0MM60; MმM Cე17მMM30ჩგII"ხIC IM?) MM I097?)). 10 XX M0XM0
CM2312+ნ M 0 დ0M6IIIV0CM0M ვ3ყმყიყ”" 3MCთ2XII9%CM0L0 §, 8ხI0მX26-
M0L0 CCMIMICMIMM 39M2M0M ს §0ძ6, V M01000L0, 803M0XM0, 1IIმLI–IM0Cხ
6ხ! #0II6IIIყCCMMC 3M8M8მMV6C9VIხI 8 38VM080M 000728 IIVIV3MMCM0+0
93ხIM2 (10მMMC, M8M მთCდიMMმ27XLხ! C, C', თ, C). II0 3:01 C6MM”CMMM
3M2% MC 01იმ3I/C9 Mგ C001801C0+8VI00LCM M6ლ: 106810 0V3MIICM0M
იმიმIMM”Mმ2მXVMV 020 +0M IM00C10M I0I9IX6C, VI0 0M MC 6ხI!/I II00I1CI28-
»ბს 8 310M M00X6 MIმ0მ/1(-M2+MMM CIICI6CMხI-I/0010+M02, 9IX0 0ი09XIს-
78M#M 00M80/MM+ IIი2C # ”069ყ8-M0MV 2/Cდ28M+V.
8 0IMMM9MC 01 31010, L0C0C9ყ0CIIIM 31M2M ს» X06XX>, M0100LIM# ი00-

X0CIXM20CI CCMMXCMMM CMM80/ |) 000%, 6ხი 0606-0068 8 L9V3MIMCMVI0

CM076MV X#მ C0001861CX8VICIICC Cი6C9ყ00M0MV M0C10 C M9MCI08ხIM 3Mმ-
სლ IMCM «90ა;
ჯგესგ1მ”8 რ6VM8მ2 /#068)(0”ი0V3MMCM00 მMCთდ28MXმ ს §0იM, C თი-
#6IMV0ლCMIMM 3Mმ%9CIIMCM |§) M ყMს»086IM «200», C00180+CX8V0CI #ი6C-
ყ6C0M0MV 39M2MV 2» 0თ:)ჯ0თ, IMM6CI0IICM) “7C XC 3M29CIIM/M IM 3811MMმ210-
VICMV 8 M9068MIC-009ყ%ლ«0M ი202MILM2+IVI%X6C 188021060 M0C10.
I ი096CMMM 3M2გM# 2 0C;XLთ, 8ხI08მXმICIILMM LIIVXCM C8MC+IMIIIMM CIIM-
სმ |§I1, 66061 M89მM0 0 CCMM+ICM0”წ0 V) 3//, M0100ხIM 8 C6MMICM0M
86ხ)0მX#მ/I IIM0 9IIIMV M/VXM C8MCXიI6-LIMVIV9VMIV# CიM02IM+X §/2. 8MC0ლ10
8ოM102X#6MM9 9VXM0I0 L069%M0MV IIMი9IICICC CიMიმMI2 |>) 3MმM
5 6ხII MC00ხ308მM 8 )0068M6-0099%C#0M მMდთმ8MX6 1II9 0603I296IIMM
6IMMMIMCI860900 8 L0C69ყ0CMX0M C8Mლ+9II610 CიM0მ978 (59) (იM. 8LIII0,
ლჯინ. 230). II #MMCIIM0 8 3>0M C0IMI6+MV96C40M 3Mმ29ყ6CVIMM, +. 6. 1VXI9 060-

92 33 3I)2M0M LI ბი. (ყი. 3Mვ2ყ. 90) 8 200800” 0V3M8CM0M 89MCთ28M+M0M

ი8M/ CM6MV#6» 3M2მ# ყი #06 C დ0M6IMV0CMXMM 3Mმ%CII6M (#7) M# MMCIMI0C86ხIM 3M2ყCMM-
ტM "1007, 970 8 #”#09ყM0C ი0102X26. #ი06ყ0ლლI)0 IM2021MIMM21MMV: X05%Cთ
«90 #6 ით (#1 "100”.
X088900-0V3MMCM29 წVIMCსხM0MM0C1% 279

3MმV6IIM9 C8MCI9II6C0 CIMი0გ9IXმ |5), Vი070665M96XC9 8 1068M6L0CV3MMC-

#0M 8Cთ28M16 32% ს 50”, C001801CX8VCVIMM ი8020M”M2+M960MM „06C-
ყ0CX0MV > თ0:+IM2 M C0MMICM0MV VI 2(/. I 0V398CMMV მითმ8MX M 8 310M
ლMV9ყმ6 010მXმ6XI IC იიბ060მ308მ8VM#M, M0+0იხIC იი0II30IIM 8 #9C-
ყ06CM0M CMCX6M6 II0 C0808LCXMI0 C0 C#I20006MMICM0M, ყI0 VM23ხ1826+ Mმ
M6010C000C0C+8CMILVI0C C893ხ XI008IL0”0V3MXVCM0M CMCIX6Mხ! C (009CCM0L,
MMMV90 CIმ000C6MMXCMVI0. II0#M /0იVIIICVMII #C00MVMხ308მMM8 8 «მ9ლCI8ც6
ლM07CMII-I0010IMI2 C06MMICM0 სIICხM61IM0CXIM 0Cლ128მM00ხ 6L! M6-
0619CMMMხIM 10, ყ10 CCMMXICMIMIM 3I2M 5(M 6ხI) 0096MV-I0C MC00/ხ30-
88მMI 8 #0V3M8CM0M CM0+CMC 1MIV9I ცხI0მXCMM#L C8VIC+9VI610 CიIი8M+X8
(§I, 2 96 ყIMიყIICI0C |2), #0X00LIM 8X0/MVMIX 8 38VM080M C0CX1მ8 IნხV-
3MMCM0-0 #3ხIMმ M M010M0LხIV ი0310MV ,I0IV4CI 6LI) რ6ხI!Iხ 8ხI0მ:4CM
#2 VMCხM6 C ილ0M0ყIხI0 000610MCMM0”0 L0მთიყილMი0 CIM80V/მ;
I 8გუესგს 060818 6VM8გ2 I0V3MMCM0I0 მ»ითმ8MII2 წ ('/,, C
თი0M6XIMIV6CCMIIM 3Mმ89ყ6IMCM |!) M "VMC»098IM «300», C00186ICX8V6“+
3VმMV IL +თნ L06CყსCCM0M CMCXCMLხI, #010ყ0ხIM 3M0ლხ 802420» IVIV-
X0M I0CმC9MMიMი08მMM6IM CMხ19IMLM I/|I. 50” 3MმM, MმM # 0ლ+”მიხ-
#MხI6C 3M8M%M, 0603IMმVმ10LIIVC LIVXM6 CMხIVVLIC C0LVI2CMჩხI0, 8 0008IM6-
LნV3M9CM0M 2გ»რთგ8M Cი9M6MVCI. 1II0IMVIIM0M M ი0I9MCCIMხI0 0009MMV
LილყლლM#0M CM0CXCMLხI! M 0700X26» XC C0M6IMყ96C-MMC II0C6060მ308მMM9,
«0%0იხI>C 0CVIICCI8MIMMCხ 8 108800:0099-M#0M CMC6CI6M6 I0M 383MMCL-
8082MMM CIმ0000MMXM070 MMCხMმ M 6-0 00M8Mლი00ლ06/6VII M #0ლყლი-
X0MV M#3ხIMXV (CM. 8ხIII6, CI0. 228 # CMCIM.);
II8მ8უსმწხ 370009 6VM8მ L02V3MIMCM0-0 მურ28MIმ 9 VI6 (ყMC/.
39ხმყ. «400») 3LMIIV026L 8 M06890”ი0V3MMCM0M VIMCხM6MM0M CMCI6M6
8 XმVC6ლ+86 ”იმძM9C%-#0-0 CIIM80M2, თ086XV6CM06 # VMCM0806C 3Mმ-
ყCIMC M#0I1000:0 ი0XMIC0CCIMI0 0000M0XXI0IC9 #0050CMMM ი0010+M00M
XI ს ბ.ა. (009604298 CMCICMმ 000000190 Mმ2M# M>ლ10 3100 3M2Mმ
8 გMდ28MIIVI0M ხ99V, #მM M 6-0: 00M61MV9CC#06 39M29ყCIM6 M# ძ9VMMIIM0-
ყმ»59M0C 8მ39MმყCMMC 8 1008M6”0V3M9M0«0,) #MMCხMCIV0# CM9MCXCM0.
დიწCIIVლ%0-%M06 3M29CIIMIC 3100 #0869%VM0-0 3MმMმ (II, VVX+M06C
ე9VM080MV C00+088მV IL0V3IMVCM00 #93ხIMმ, ი60090CMIC9 M2 C001801-
0I0VICIIMM 3#მ20M I0V389MC«0M CMCICMხI 8- 8MI6 C6IMCIMXIმ |(!I), ძიMC-
+#9M9ყ6CMM 00ICX180VM0700 იმIმ+მIMVM308მMM60CMV LMმCM0CMV 38VMV IV) (Cდი.
ყ20106 M9606I088მMM6 00LMCIMX08 (II -IVII 8 0116X0ხXMILIX #3ხIM2X)-
II იVIMM, 60966 მ0Xმ0M9IMხIM თ000XM98CMIMM 3V29CIIMCM L0CMCლ%X0-
I0 3MმM2 I რ6LIIX0 8ხ10მ0XCIIM6C ICCIX0IL080L0 00”M6M+82 IV) 8 MMძო0M#-
L2X IMიგ #L (თყ), CX (6). #Mმ2)0=MVყხი V00CI0C66MCIMC I0C8MC-
280 #ადთდგმ8MIM0 IMCხM0

„იVვმMყი«0ი-0ი 3M9მMმ 9 VII60 8 ლ0”M6IIმX ”#Mიმ I0იV), |6V) უ07/X0

0Iი0მXმIს I#M6MM0 3IV C900IIIთMMXV X0689M06-00ყლლM0L0 13IMმL8გ.
10I XC6 39მ2M# 9 MC 3 იმთM9ყიი«“0ს MC0CM6MMმLIVMV/ C0 3.2M0M
C. ია ინყMნხ90X-ლი 8 /0068V0”0V3MVCM40M ი9M0ნ6M06M9V0M CMCX6M6 9
8MI0მXCIMM9 LI20C90M თდ09MV0M%I (VI: CL%=IVI.
0603ყ2გყCIVIMC6 IIმCხ0ILი |/|) 8. 106896=C0V3MMCM0M MMMCხMCXხ60C+M
IIიმდიM C.% /0ყ/ MI00MMMI0C8მ180 IIL6IIMM#0M ი0მ8MIმგMM XI068X6L/6-
VCC#«0M 00თდ0”იმთდ9V9 (იხ. 8 310M 01M0LI6IMM გ2LM8MV0I”IV9ყV06 Lი0მდV-
ყ6C«06 C0CICIმ80 შხIიმ#CIM9 IIმC90:0 IVI 8 X0CC806მ0MMIICM0M M
C+მ000M289VCM#0M CMCI6CMმX იMMCხMმ).
CV98IმIMმXII9060«4მ29 #0M6MVMმILVI9 3+LმM08 0L, #07X00მ9 3 მდიXმII-
ყლ%C4«0M L00ყ%X0M ი6ი6I188მM2 IIMCთ10IIL I0V), VXC XI030»XხM0 MმM0
იი08ლმგიLმ0109 8 VI ხედ #I% 8ხ10მX60M9 10»-იM LI8CM0M IVI, 803IM-
MII6CM 8 ლ003VIIხIმ216 M0M9M00010MIIV3მIIMM IIMCთI0MIმ | C(II. LI0V 0C0CX0/(8
8 M6CM0100MხIX MM2XMV6MIმX I60809მყმ/»Xხ90M IIმC80# III, 86I0მXC88L)6CMC9
39002M0M. 1 ბ #(X-V, 8 2806 იMმIმ1მ0#30ს8MIIVIL 023808M9MV001ხ (VI,
M#0M6IIMგLM9 3M2M08 01 CIმXM0C8M+0C8 6/IC+8CIVIVხIM I0მთიMV90CMMM Cი0-
0060M ილიბუმყს #M6იმ/მ1მVM308მM90I0 LიმC90-0 IV) (CM. 8ხII0,
ილჯი. 226“"). VIMCM90 3-0» I0ნ6მ2დM90CMMM C00C06 0603Mმ9CVM9 LI2690:0
38VMმ IVI, CI0მXმICსIMM 6070CI18CIVXMხIC თ0MCIVყ60-«M6C I0606ჩ0მ308გ-
#MM#% 8 L069ლC#0M CMCI6M6, M6XMMI 8 0CI086 L02CთMV90ლCM«0M M9M600/მMყM
LI2CM0Iო0C" VI C #0M0LIხI0 CMIIIმIMმX-9M9ყ604«0) M0M6M#88მIIMM 3IM2M08
0.9 /0ყ/ 8 106806 -0V3MIC#0M მ»დმ8M16 (გ #მMXCL 8 /VVI”MX ოი8MCხM6)I-
8MხIX CMCICMმ2X, ლ0MIMიმICIIMXCM 2 I 0C90CM4MM IMIIMCხM6IMMხII II0010-
X#Mი).
Cა6MV6I 01M0IMXხ, II0 X8მ/I2ხს 70CIIV 3XMმ0X XI ს თIXხV 8
მიXმგყყხილიი„ I9006ყ6-0«0) CIMCICM #8Iიბ ლ” I0004MIVMX06/IხI90MხIM #90
C028M9CMML C CIმ0000MM1ICM0M CM076CM0M M3 /I82XII28IM I8VX IL0მდთი-
ყC%CMXMX CMM80M08, 8801CMIხIM 8 მ0XმM900MVI0 L06ყ6CMVI0 CIICI6MV
MX9 8ხI0მXCVM89 Iგმიხი0 IV) (2 +8MX6 M# #0CCM0:080-0 C0IM6M+2
IV), CM. 8MII06, C+ი. 227). „IL06886-0V3MMCMIMM მ»MVთ88IX 8 CMVყმC 3M2გ-
#82 % VI6 8 #0MM0ლ01M M 30 800X X6CIმM9X #90810090» 0C06CIMV0CXM
591010 Cი06სMCII90CMV L0096CM0:0 /#0004MI!M1ICM6M0-0 39V28Mმ, M+X0 C8M-
უ1016I6ხ0+8VCL? 0 IX600C00ICI8CVILIხIX C8039X 8 VM230MV0M 81IV)6
CMXMICI6 M0XIMIV ”0090ლCM0M M 1L068M6CL0V3MVMMCM0M CMCI6M8MM #MMCხMმ;
II882IIგ1ხ #+00ხ9 დ #M0ი” # 880 2+ხ ყ07800+მ9 + #/M0/I 6VM8LI
X0068M6L02V3MIICM0L0 8XCდმ8M18, C თ0IM06IM90CM%IMMIM 3#42%96CIM9MIMI C00X186I-
ლ1780M9ML0 |/0M) # I6M) # ყ9CIMI08ხIMM# 3Iმ0MCVV9MMX «500» I «600», C08იმ-
/16988M6C0V3MMCM%M28 IIMCხM6MM0CIხ 281

X210I თ00M0XIIMყ6CMM M 00VIMIIII0II2XMIხII0 C L0C6906CMXMMM CMM80M8მMM თ) დ

M# X X., V M0700ხIX 8 CIმ000CMIIICM0 CIICICMC 86 VმX01MI1CM9 ”იმთM-
ყ0CMMX ი0070IM008: 9+I 38მMM ი00ქ101808M9)0X C060M #M000XIIM16»/ხ-
MხIC> ი0 01II0IICIIMC M# CIმ0006MMXCM0M CIICICM6 #0მთMM0CCMM6 CMM-
80უახ,, C031მ9IMხI2 VXXC 003ILIVCC IIმ C06CX8CIIM0თ I#06M0CM0M 0CM086
MM9 0603MმყCMM9 IILII1ხIX216/IხხხIX 38VM08 |/0M) # I#MI), M#0X00ხ!C
00Iმ8მXMCხ I686ხ10მXCIIIIხIMII CIICIIM2/)6IხIMII 31I8MმMM 8 2მ0X2MM6CM#0#
"ი690CM0M CMCICM IIMCნMმ C 66 X0სმ1I2I6L0C Iი06MM9 I#იმდთMV00MMMM
CMM80/8მMI!!, 0CM0წ6მ1IILხIMV# 86000C006MC186MI0 IIგ 39MმMმX CI200C0MM1-
C#M0M MიM0ხM6IIV0M CIVCICMLI (CM. 8LIIII6, CIი. 228 M# CXM67.).
II0ლI6XMIIM6 IM L#ლ0მთM900MMX CMM80»გ ,008M0Lი0V3MM0CM0-0 მ#-
თგ8ხIგ2 ი #02, CI 070 M შ 5, C #09V061MV906CMVMM 3I(09CIIV MM
IXI, (ი”) M |§5) # 9MCM08ხIM#M 3X2VCIIIIMM იC001861C18CIIM0C «700»,
«800», «900», 85ხICIVიმI0I მზ CIICICM6 Iმ0მ2XIIIM8+Xი90CMIIMII 3M8IM88-
/I6MIმMII I06ყ06CVMX 3#მ2M408 I თ IL#95I. თ ბ ყნ/თ (0), 3 თრ XI,
3გ80ისIმგICIIIX I0090CMMM მათდმ8M+XILხIM 09 C VMCI08ხIMV8 39Mმ29CIII(9MM
C00X801C18CMM0 «700», «800», «900». =#VIM ჯიმდ!IM0CMIIM CIIM808M
8 უ003IIC-0VV3IMICM0M CMCICM6 6ხIიI II090IMIMCმVხ! CიCIIIIVთIIVCCMM6C MM
IნV3M9CM0“0 დ0II01Iყლ%MMC 3MმყCIVV8 IX), I0?) M |§), 0ICVICI8VI0-
IIMC 8 #L009ყ0CM0M, 8MC%C10 8ხI0მXმ06MხIX C00+X801CI8VIXIIIIIMM# M90010-
+MMMხIMM I0C§6ლ0MIVMIL 308M2MII ლ06IIVIთI(96CMMX #VI9 «ხხყ%C#0IL0 დ0-
M6IMVყ0CMMX 31IL0%6LIIM L 951, (06), «ხვ3აI!სIIIIX»» C I09MM 30698 3იV-
M080-0 ლ00”1გ88ე I9VV3IICM0I0 წ93ხIMმ. 8 CMV9მ6 3IMX X0CX #90მძV-
ყ0CMIMIX CIM860»ჩ08, 3გ86იIმI0LLIX მ»თმ8M+1ნIM 091 I02C90CM#0M CMC1I6-
MLMI-00070IMი0მ, CMCIVCI „#M#00XV7CIMIხ +მMVI0C XC CV6CIIIIVIIIIღC თ0IX6C-
წM9ლCM«MX 3I0მ8მVყCMIIM 8 ი?0000ლლC C0C”-მ8)6MII „I068VCLV0IV3II9CM0L0
8MCთ28M+>მ, M#2M M ჩიM 0Cთ00M6CMVM #M6M0100ხIX M0VIMIX 3M2%08 იმ-
ხ8)IM”M2X1M%V, 0230608მMMხIX 8L%IL)6.
რჩ2გ0CM0+M0CVIIხMIC 8ხIს.2 IL88701ხ C6Mხ IL02თMM0CMMX CMM80»X08
0608M0L0CV3MMC#0:0 მXთმ8MIმ2, 010მX8I0LIMC M2028IVMIM21MMXV #00690C-
#09 MMCხM0IMI9M0C0IM, იმC0006/6)9101C#9 8 CIICICM6, 8 9M0MM0M C0018C+-
ლუ8MM C ”0090CCMIIM 00070IMი00M, 00 #06M L9VიიმM #3 16891 3I!2-
#08 M8XXM29, 8ხI!08X64მ10IIIIM C00180+CIX86IIM0 «0/IIIIMLხI», «,16CMIMM»
# «C0IMIM». LI28ი00M06MC 1010, Mმ24 9X3=27 #ი9გდM9ლCMIMIX CMM80»08
»ი0ლყლლM0M CIMCICMხ! 8ხI!0მXმ»II 00C)6X0C8276/MხILC0 «C7MIIMII6I>, «ე609+-
XM> #M «C0IMM9», ი608ხI2 9X3=27 3M2M08 I008M0-0V3M9VCM00 მMCდ2-
282 ჩ»დრგ8MI90M0C IMCხM0

8VIIმ, 803MMMVIMC 00. 0ნიმ3IV #ი0ყ06ლM«0M CICICMLხI, 0603MმყმI0+ 00-

01801078CIVC0 «0)901VIMIნხI2, «1600 IMV9X» M «C0IIM»"?:

(Iინ9. I 0V3. I მყ. I იV3. , I იმს. I ნV3.

ი ! წ) ( I0 (: , 100 ”#
ხ 2 ხ ჩ 2” ”#” § 200 §
წ ვ ქ4ძ I ვი I! ( 300 1?
ძ 4 ძ ი” 40 # # “ი თ
წ § #4 ... ი” 500 #/#
(0 6 #7 ჩა 60 ; ” 600 #ჩ
2 7 2 0 090 ი ივ 700 1
6 8 6| ? ვა /„' მ ვი0ი ი'
ტი 9 /# (ე 90 7 – 900 #

4. «/10I0.4MII16,1ხM0Cი8: #00))ხ 0066M620V3IIM6CX020

94#4ძ60ძთ6I!/10C

8#).LI#ტI1ნ C0)ხMხIM 398M0M 9 5//, 89I0მX4მ8I0IIMM Cთ0II6+M96C%#0C

ვხმყ6MMC (2) # V8MლCIM090C 3M9Mმ9CIMIMC «900», 3მMმIMყMმ8გელIი Iმ
ყმლ1ნ #008M6-0V3MM9MCM#40>0 მედმ8MX+I0I0 დხ9Mემ, M0700მ9 6ხIM8 Vი00-
ხწიიყბყი 900 060მ3IV XIი0689002-069ყლ%-«0M I1IMCნM0MIM#9M0M CMCICMხI. 8
370M ყმCII IIმ0მ/MIM8მ+9M906C40M CVCI6Mხ! I0689M06-0V3VMMCM0M იMCხ-
MCIIM0C1M MმCი0610MIIV9Cხ 8 000008)CVIIM0M 00CM00082+0X690C”M M
8ხI0მ3MMMCხ ლ000X80XC186IV0 I02თ9M0CMVMMM CIMM80MმM9 IC 30VX0-
8ხ# 0XMIMVIსხ. L0V39M9MCM0I0C #3ხIMმ, V M0100ხIX 8 #06ყ06CM#0M# CMC-
1IXნM6 0Mმ3მMMCლხ თ086+IMV8CMM 6IILM3MIVC M0006/19ა), 2 #7მMXC IICM0-
ჯიხხს ლი0სMთდM9ლ%ლ4V I0CV3MIMCMM6 38VMMყM, ვ3მI990LIM9M6 8 2)თ8298M790M
ხმიეV M0ლ0X8 L0099ლ-MMX CIMM80M08 00 0ლ00IVCთM90C0MM #02690CMMMM (დ0-

«2 1IC6C31-IM1000CM0 01IMCIM+ხ, 910 18281L2X7MნM9ყ9 29% CMCI6Mმ Cყ612 8

#0X#3M9MCM0M 8ხ)08Mმ26Iლ9 1609 +M#MMC0M C#MCXICM0M Mმ იVMCხM6, ყი #ი88/90+69
ხ0MსI00ნხM M000018CVCI8M6M M6XIX» CMCI0M0M CM6Iგ (20/!'აი/0CჩMC) # 66 წMCხ-
M6CVILხIM 8ხ102XCIIMCM (20/M9CM/III), თხ. #Mიიიი!!თი 1957:61. ILI0იიMგიხMი #98
Lნ0ყლMX0-:0 1009IMV9MMII ი0MIIMI 9MCIლ08ხIX 3123VCIIMM, 010მX2გ!0VIMM 16098 +XM-
MM VI0 CMCICMV C9012 8 #0CყლCM0M, 3მMM078V0IXC. 8 LნV3MIILXM0M, X202XX80M-
3VI0II6CMC%, 01MმM0, 1ს8ნგ1ს2IMნM9M0# CMCICM0M CVყ6IX2.
„2 ნ88I2>0ნ6V3MMCM29% MMCხM0MM0CIხ 283

9M6IIVIV6CCMMMM 39M890IIV9MM (MM M06C1მ 31IM89M#08, 8ხI02X28IIMX 8 თხც-

ყლ%CM0M CIMCICM6 70)ხM0 VIC)08ხI 3!II2VCIIM7).
II0CX0MხMV 30VM088M CMC16Mმ L02V3MMCM00 #3XMIMგ X202MX0M0#V-
3V6CIC#M 60/ხIIMM M0XIM900+80M 30VM08ხIX 0/1MIIVIL, 8 8CXIII0CXM M0L-
ლ0MმMIVLხIX, ყCM I006ყლCM2გ9, II0ლM6 VCIმM08)6MM9M 38VM08ხIX C00IM0-
1ს0MIIM M 0200ი06/0ი96M#9M 0006169M6LMM0-0 MM0XC-I82 38VM08 I0 06-
083LV I069ყლლ#010 მX#Cდ2გ3IXV00 092 8 L02V3IIIC40M I043X4IხI! რხIXIM
0ლ-მ8მ+ხლ0M% CIIC IIC+C0100ხI. 38VMM, M6 I#2X0XIMVIIC 8 ”ი06ყ0-M0M
ლ00X80ICI8VICIIIX (00L606IXM906CMMX M000019108".
1მVMC LVიV3II9CMMC 38VMM ლ0031მ2%ი0. ილი6CIIIIთIIყ%CMVC IიVIIV
38VM0ცხIX 00M9MI, M01X00მ09 8. მIეC #M6M#01000 «/1000VI!:1095ხ10M>
ყვი” ინყლჯგმიმლIი”ი M «0CM080”:. Vყ2C0IM მ»რთგ8IIIIMI0M CIICI6MსI,
იდინMი8იხს0M M V0009MIM096MM0M 8 C00180XC+LIII C I2081M”M8IMM%0%
წი09ლ%CM#0M CM01CMMI-ი 90010წMწ8მ.
918 «0ლ808IMგ8იM», 00018610X8VIC2M9 #იC9ყ00M0M CM0+CMC VმCXხ
LნV3M8CM0-0 მMCთ28M+9010 ი9ეგ 0ი0016)901C9 10C16108016/ხM0CIხI0
ვყმM08 0 C ძი. (ყMC/. 3M9მყ. «1») #0 9 §/” (MMC. 39მVყ. «900»),
2 9MმყMMმ9 C0 C/6CIMVIMLICI0, 1882MI3+ხ 800ხM0-0 3MმMმ ხ (ფ// (დი-
M6V. 3Mმყ. (CI, ყ9MC». 39MმVყ. «1.000») 8 /06390L0V3IMCM0M მMCთ28M+X8
ინხმიწმ8I6MხL «CICIIთ9Mსლ%CMI» I0V3MICMM6, 0IMM9ყ9LMI62 0» #00ყ0C-
M0-0 «)0009MIM9MX6CIხVMხI» 38VMM M 8ხIიმXმ!0IIM> MX L0მთM96CCMM6C
CMM80VLI.
II0ოCCM0M§5MV 38VM080M C0CXმ8 #MI0C68MC-0V3MMCM00C #36IMმ X8-
08მM760M3088MC9 რ60/ხIIM, ყნხM 9X3=27, M0MM9%180M 38VM0-
8ხIX 6CI9MLMMII, CIმ»0 803M0X#IVLხIM C03121ხ 606CC C086M0L)CIIMVI0, VCM
აიხ89M6-069ლ%ლ0«819, CMCI6MV 8+LI)0მ:4CMV29 VMCI08ხIX 3MმVყCMIILI C ი0-
M0LI5ხI0 მMთდC88MX9M0M ი0MCხM6I9M0CIV, 8 V2CIM00+II IVICM 10688M6CIM9
M C9MC016M6 #3 9X3=27 3MმM08 «1000MIVMIXCIMხხხI»· L02CIIVCCMMX
C9MM80X08 II#9 0603IM2ყ6IM7 «I+ხI08MIMIX2. /#IIV 8ხI00მX6IIVI9% 009M0+0
ხიჯვ 4«I9ხIC9M9MხIX>» რ6ხ!თ IIC06X0/MM0 M# I0C+2+10990 880C-XII ულ0ილუ-
MMICI6M0 1689+%ხ «0მთMV90ლCMIMX CMM80»X08, 26ხ! 06LII0C VIICM0 6VM8
8 მრ28MI790M CM9MCI6M6 C0C0+მ8MMX0 9X4=36 06MMIMMIს. MIM6LM00 #»მ-
MM6 168916 LიმთM960MVX CMM80XM08, 8ხI0მX20IIMX «C9CILVთIIV06CMM»

"ა II0006VM6C CიCIVMCMV906CMM I0V3MMCMM6 3ხVM08ხIC CMMMMსხI 10/MXIIხ რ6IMM#

0იC+28მ1ხ68 # 00ლ0M6 I0CL0, MმMX M6CM0#MხM0 00106MMIX 38VM08 რ6ხ1# VXC6 ნგლიი06-
ისლიანMM 8 L0V3M9MCM0M მMდ28M160M ი9M1V 8 V92CIIM, C00186-C+8VM6IICI #იCVლლ#0”
CMC0ICM6, 8 8M06 CV6CIMIVI08 Cი0IMCდMV90CMM L90699CMMX 38XM08.
284 #ტ#ირგ29M”9M06 ოMCხM0

იV3M98CMM06, 01VMM9VხIC 0 L069ყ%M0L0 38VM08MIC 09MMVMILხ, 106887-

M0ICM M 0C09008I0M, V00ნ9M1096IVI0M #80 L0690CM0MV 060მ3LLV VმCIV
106890 CV3VIIC#0L0 მIდგ8I2 უჩი 0603IMმ0V96CIIM9M% I2გ MMლილხMC 806X
803M0XIVIხIX» 38VM08ხI> 023/IVVIIM I0V3M8CM00 წM3ხIMმ M C03)1მIM8
ი0»804 CIICICMხI VMCI03ხIX 3I29ყ090MM, 8ხIი2X8CMხIX 0C06ხIMM IL ჩმ-
დ9ყნCMVMVს CIIM80M2MM ჩი «6IMIIIIVIL», «00070M», «0016CIM» #M «IხI-
ლეყ»ა".
978 «ე0ი00IMIVIIMV8ხ9I2ი ყმლხ.· /00300-იV3MVICMიიCთ მ»IC828I/!»გ
იხგელჯმ8ინსმ2 8 CI0CVIIIICI I0CI008816MხM0იCXM I002თდM906CMMX CIIM-
8008 C 8ხI02X800MMხIMM MMM (C016IM90CMIMI I VMCI08ხIMIM 3II2ყ0-
LIV 8MM:

392 დიხსლ,. ვყგმს. VM9C/. 3M2გV. LI12MM68082II1M46C

ჩხ ბ 1.000 ბი
C C 2.000 00”
თ 8 3.000 შI!
წ ლ 4.000 C”!!
8 დ) 5.000 20”
ხ ჯ 6.000 X0.
ს) ეყ 7.000 იი,
Xჯ 3 8.000 20ჩ
“ს () 9.000 ჩიმ

'(8#XMM 060030M, 8 «1000/MIMX6)ხ809M> ყმCIMI 71068IM6L0V3MMCM0-

L0 მიდგსIIგ იM0M6სI0I01-8 LიმდMVყლიMIC CMM80»ხ! M# 8ხI08X426M%I6
MMIM 38VM08ხIC 0/7IIIMსხ, V #0100ხI!X 6 9M2X0XMIIXCი დ010+MV906CMMX

92 I12იზიMმსმ/სხM0 8 უ10C8966-0V3MMCM0M CIMCICM6 MMCხM2 3M2M ', /06 6ხ,

ი0ყ08M0M0, 30M00M080M, +. 6. CMM80M0M, 8ხI02Xმ8L)MM +X0XხM0 V9MCM080C 3M8VCMMIC
“9.000”, C006023M0 C +0MIMII02Iხს)6C+ხIM M6CI0M, 38MMM26C6MხIM MM 8 2)0808MVM0M
ხიIV (ი. მM#82M0IM99V% რVIMIIIC 3M2M08 X6XXთ M თთ/ML 8 MI2CCII-

ყლ%M0M L0069ლCM0M CMCI6CM06, 2 I2MX6C 3M2M2%1 8 #0ICM0M) 8 ილისის C0312MMი

M026C806C”0XV3MMCM0-0 მXMCდ28MI2 38VM (II, 090208490, #M6 8აყჰ”Cი თ0M6CMM901 CIMILM-
)სCM #3ხIMმ M 8098MM608 8 L02CV3M9MCM0M ი03MM060, ცს ი03VხI21C 0000106/)6MMხIX. 10-
3MIIVიMIVხIX 0606023082MMM 80280M010 CIIM0მM+I2 IX) (0 8C0M 8M9MMM0CIM, MC ყმI!66
VI-VII 88. M. 9.). C M0981CMIICM დ0MCMხ. (I) 8 L0V3MMCM0M 310 თ0M01MM90C-
X06C 3M8V96CMMC 6ხIჰ/0 ი9MიMC2M0 3M2MV-90MC6M0MV 'ს, C8060XICMV I0 ”0X0 0+
დი96IMM9CლCM0-0 3M2909MM8 (Cნ. მიგილყყხი ი0010010X0MMC 8 0IM0LICLIMMM 3IM2M2
LI ?ძი, CM. ზხIსბ, CIი. 276).
ეი88M6>0V3MIMCMმ29 IMCხMCIIL0CXხ 285

M00ი0X9M708 8 #906900#0M CICI6MC # M0100ხIC C 310M 10VMII 306IIM9

0Mმ3ხI8მ8I01C8 Cი0LIIდ99ყლლ«M IL0V3MIMCMMM9M 38VMმMI, II Xმ0მM160-
#ხIMM IVIM9% L0C9ყCM0L0 #30ხIMმ".
IIლ6I«0 8M00Xს, VI0 Xმ0მMI00 M ლ00CI128 «0CM0ჩც0M» M «I0ი0/-
IMIIნიხსიI» ყსმICსს მ»XCრთმ8MX90:0 დნიეგ 8306ს8)0 30809» 0» Xმ-
ხმMI8იმ 83910 382 06იმ3ვ8გს CMC76MხI-II0070IIიმ. )IC0IVM906XIILI6
თიყლIMყილ«ი X20მ2MX60ICIXIMMXს «0C#M08M0M. I «/1000.ILIII7CუხI0M»
ყმ016M M068IM0-იV3MMCM0L0 მIდმ8M+9M0-0 ხნწეგ ი0XI0CC0IXხI0 M01I(8M00-
8მMა (00M9M0XI900MMMV Xმ0მMIC0ICIMMმMს, L0069Cლ-M0M II200მ2ე1IMმI#-
ყ0C40M CICI6CMხI; ი0010Xგ88M69MMX0I6 8 38MIVI0VMX6II6M0M Vყ2CIM X068((6-
Mნ6V3MIICM«0IL0 მ»თგ8M78 390VM08ხI6 6IMMMI6I 98I9I0IC9 «CიCILLIICIIV6CMII
L0V3MIMCM#M#MMM9M», 88M0V MX I6X202M160M0CII II9 38VM080:0 C0C1Iმ8მ
MM069#0 IL06ყლლ0«0L0 #93ხIM«მ. 5IV XC 38VMIV M0LIM 0Mმ3827ხC# «თ0MI6-
IMV90CM4IM CXC0XIMMMX» (# 8 310M CMხI!0M6 I6 «Cი9ICIIXCIIVCCMII L0V3MIIICMM-
MM»ა) C0 38VMმგMII #2M0M-XM60 10VI0II CIICICM1, II0IIIIX0CM 38 IIMCხ-
M088%II იი010IVV0, # 00310MV 00I2C0Xხ 8 «0CIV08MVI0» ყმი+ხ მუდგ-
8MI180:0 090მ. 12%, MმიდნIIM60, 8 CVXLVMმ6 IICI0Mხ30802MIM#I C06MII70CM0M
ლCMCICMხI 8 Mმ900X86 იMCხM6I90M0 060მ3LLგ IIნII C007მ8/CMIIM I068M6-
L06V3M9CM#0M 0MCხM6CIIII0CIII #მMM6 L0V3MIVCMM6 36VMM-თ0ILLCM%ხI, #2M (3),
LC), (ი?) # ი0603IMმყმI0LIM6 MX Iიმთი9ყ0ლ-«Mრ CMM80XMხI, V M0X0ჩ0MIX
068280VXIM82C0I8 რCთ0M0IM9ლ%MVC M00ი6»იIხ 8 C6MIVIIMVX #3ხIM2X
(8 3M16 38VM08, 8ხI0მXმ06MხIX 390მMმMM + 3(., ს §0ძ6, ს ძმი!),
უ0MXXIხI 6ხIMIL 6ხ! 0Mმ3მ1ხ09 C06ა)V L0მთდM99%-«VX CIIM80M08 0CL08-
#08 VმლXM, 8 006M0M2X ი008აIX „1881 მIM „18XVX 392M%#08, M0X00%1C
6LხI 070მX#2MM CMCI6MV ლ01მ0006MIMIXCM0M IMCხM0MI0C+M.
8 ეზლIსMI6MხM0ლIი C1Iმ0000MM9Mს“გი CI0I2M2 IIICხM2 (86-
ი09MII0, 06 მგ0მM0Mი«გი ქ0მ3808M180ლ1ხ) M0L»მ 6სI1ხს MC00/I06030-
3გIხ2 8 ი00L6%ლლ ლ003Mმ9I9 #06800.ნ9V3MMCMისი მ»რთდმ8მი.2 8 0C%C-
80890M XIMIIხ IMI0M 80ხ146/69IVV# Cი06ILL#CთდM90C4«M L06V3M9MCMMX 38VM08 (5),
(ი'I, ICI, IC”I, IX) # »ი., 0C1მ8მ8VIIIIXC# IM6010X/6CI89CIIII§IMM Iმ
ილყ08მ9MVM #ი09ყ00M0M CMCICMხI, M# 019M006MIIL MX MX «I000VXILMVMIX06/%-
90. ყმლI I06896-0V3ICM0ლ-0ი მჩუთმშIIგ. 1მMM6 38VMMს M0LVIM
6)უს, 8ხIე6M069ხ, 8 I0V3MMCMX0M M C00X86IC+I8VI0სVIM 060030M 8ხI-

22 119MXC0ლლ9M0 0IMCIMIXხ, 910 8 „1000XMVMM169/%69M0M“ ყ26CIM M0010#00 2Mდ28#-

X2, 660VVICL0C M2V9ყმM0 01 L9CყCCX010, 0Mმ3ხI82(01CV MI0MM06ი90 1I6 X#26 38VMV,
VყI0 # 8 32M)I0V9MI26M90M0M 9V2CIM I008M6-0V3MMCM010 მარდ28M„90-:0 ლნხმ/)მ: #§, #,
#9, 2 (CM. 3ხIIIC6, CIი. 240).
286 #»დგ8MIX9M0C IIMCხM0

სმX6IხI C 00M0MIხC #იგთ9ყილ-იMMX თCMM8ს0ილს M2გ 0CM08მMMV ი010-

XM06C”8IIC6CMM9V MX C თ080IV9ყ6C#M CX0XMMM CCMVIXCMIMMIM 38VMმMM (2,
(2), I§I. .IX). 8 ძაVყმ6 I#06V3MIMCMMX CI ი0?ი” (დ0M0I. 3Mმ9. L0?))
M წ თ, (დიყბ.. 3IMმყ. |C7)) M0XM0 ი0ხ6100#0XMIხ M# I02თM96%C-
M06 8IM#9MVLMC CCMIMIXCMMX CMM80M08 კ 000 M ს §იძნ იდხM 0%0ჯხ-
MI6MIVM C001801CX8VICIIIMIX Lდ0XV3MIMCMMX IIMCხM6CIIIხIX 3902M00 (Cი.
II იების 1949). CIMI2M0 8M6CM0108 92 CM6IხI ი0106M0-0 8MMIIII#
C0CMMICM0M IIMCხMCILIM0CIM, 069M20VXM82CMხIC 8 0X6/ხIIხIX LI0მდM-
ყ6CMMX CMM80/MმX «I000M9MM70M)ხM0M» ყვCIMV 7I00800L0V3MMCM00 მ»/-
დვ8MIM0-0 ლხ9MIM2 # 8%I0მX2CMხIX IIMM 33VM08ხIX CIVMIIMI2X, 318
92CXხ 1068M6CLი90V3MIVCM0M ი0MCხM6VMIM0CIM MC რ6ხIჩIგ2, 09068MXMM0, 0დ0წ-
Mალხი IICIMIM0CM ი0 060მ3IV M2M01:0-MM60 0IMM0L0 000010CMII0-0
MM0CხM6M9M0L0 ი0010IMMმ.
ჩგლიიმჯბინსს I90მთM90CMVX CMM80M08 M# 8LI0მX2CMხIX MMM#
«ლი6IIVთIIM6CMM# IL90V3MMCMMX>» 38VM08 8 310 წყმილIM „068M6-იV-
3VხCM0M IIMCხMCMM0ლ07 CIM6MV6IL 0ლ0იი6)0ინMIIიხMV”V C0M0II906C-M#0MV
ინყყIIიV C0 380840 მთდდთი9M210M |2) 8 IICIX0C LიVიიLI, C #IIV-
XMMM 000 ხ1X8+6C/M/ხI6IMM 82თდიMM8+82MM (ბ 2) ი6001 3X0M C0IICM0ჩ
M (IIVXMMM) LI0+IმIMM3088LIხILMV გდდიMM2+მMM IC? 2) ი0C/M6 II66.
MIგI6 C9M6MVI0I ი0C0786/მიMხIC C0”IM2მC00ხI2 IXI M IVI, #070ჩ0ხI6 ლ0-
0IM0C09I-# C C0ILმCMLIMი I, 0, 3, 3მ86ლLIგ!0IIMMM «0CII08MVI0;
ყმლ»ხ მIდმ89MX9010 მემ. 800 3IV I9ნVიიV 00”V208ხIX 38860IIგ6+
გრდხიხMგმ2 4) # 8-M10მXმICIIIMM CC L0მდM96ლ0-M4MM CMM80» X ვ20იი,
32 #0100ხIM 8 გ,)თმ8M+>80M 09MV იი6MV6I CMM80» “სს ჩ0ძ0, #8I%8-
IIMMC9, 0968MMM0, M0080Mმ98Mხ900 3M8#0M-30M06M0M0M «9.000», 603
#2M0:0-MM60 M#09M0CIყილი რთ0M0IMყლი«“ილთ 3M9Mმ908M9:

სტC00/0#წVM6 „C06IIICVM96CMV ონV3M0CMVX 38VI08

ბ ' დ « ჰ (I)
–ლ.

CX

8
(დ

ირ

ორ

ირ

'!
„0ი28M6-0V3MIMCMგ9შ IMCაMCMM0CIს 287

12460 თ000+V90-CM«M რ0CMხნICICIMხ0ი წმCიი0ლ16C9MC 38VM08LIX

6IMIMMIL 8 «000IVM9MნიხI0M»· 9გლ” 100890” 0V3IMCM0ი-0 მMCდ28M1მ,
M6 MM0I0IICM 0000107CIM9M0L0 IMCხM6CIIV0I0 ი0010IVIVI2, 8ხI126I 3M92-
X0M0X80 00 C#000M6ხI! C031210M9 M068L6-იV3MMCM0M IMCხMCIIII0CII C
0ი00/67CIIL ხIMM II0MILსVიმMM თ01M0XIIყც6040M MX2CCICთMVMMმII/ 38VM08.
8 ყვმლწM0ლ+), ლხმიინხლინ/6MMC გდდი9ხMმI 8 #0ლ0X0M03210ხ#90-
CI (CC გ C” დ:|) (290 38908M0M მდCდ09MMX270M -გ- 8 C606MVI6C M# იი0V/1ხI-
Xმ27X6CIხIხIMM IM ”I0170VM30M81III6IMI II6C00M06IX2X06/08ხIMIMII გრადი"!-
M2I18MM 00 066 CI000Mხ, 0X MCC) M0X6C+ 010მXმ2Xხ Cთ0I(6IM96C#MII#
IიV9MVMი0 #Iმ20C0MდV9MმLMVM 33VM«0– V #LIM0MMლCMV98 დე2MMMCX0-
L0 ყ2 82061 «IVCIხIC>» (IX. 6. §ი0M)ხIXმ0216/ხIMხIლ». I8მI. 050!”0!00:
დ3 7); LI+თ «„0იხIC», «000CILხI6C» (1. 6. «VMCIხIC I6ი0IM10IX276/9ხIM%I6»,
მ”. 16IIM65: X > X) M |6ეთ «C06IMIM6». IMIIM «C00MMILMM6» (+. 6. «380II-
MM6ა, 2. »16თ(06: ჩზ ბ +, #0100ხI Xმ0მM1XC0M3VI0Iნი MმM “თV
საა» კსწV 6თლილ0L-0თ, 1LXCV 6ბ ბთიზიV. VV6L60თ «60MCC IVXCIხI0,
ყC0M VMMCლIხIC |ლC0I”M2CMხI6), M 60M6C VMIMCIXხI0, VყCM IVCIხIC II. C.
იიMნხIX02I6/I6ხ9LMI0ა). IIMCVIM0 XმMM6 X202MIXC0MCIMMIM 06L20VXIMI826X
ვ809MM89 გ2თდთ0MM«2Xმ /2/ 8 (0V3IMMCM0M II0 0+M0IICIIMI0C # #0IIIხIXგ-
10ყხMხIM მთრიMM8გ+მM |C C), C 0M980M CX000MხI, M M6ი0MხIX276Mხ-
8ხIM (-M01+მVVM308898ხIM) 2დდიიM8+8M (2? CI, C #იVIის. 3809Mმ#
მთდიMMმXმ2 /2გ/, 988M#I00I29C09 «Cი06IIMM» MIMM «C00IMIMLIხIM» C0LთმC-
MMხMIMM (+ბ M#620V), 6ხIM2 C00X8CICX8CMM0C #I0MCIICMგ2 8 IICIII0C 310M
MიVიისI მდდიMMმX (Cნხ. .8306ძ0ჯ 1975).
ჰI00600-0I 190, 910 # 8 0CVM08M0! ყმის )1008IMI0L09V3MMCM0L0
მადმყმყგ IL0V3MIMCM%I6 380 IMM#M6 CMხIყMVMI6C (6 ძ «|, MმM 6L»0
0MM6ხყლყი 8ხIII6, 010Xქ00+8ჩM9001%% C L006ყ0ი«IMMს 53309MMMMM
ჩ 5 7 (+. 6. «C000/IMIIVII6IMM2, 0§2თ), L06V3MMCMIC 0 0MI6IX2X67ხ-
MხI6 (#09 /ჩ #ჩ) იიხიიმ89M8მI07CM M +0C6V900MVM ი 0MIხIX2X76»ან
#ხIM დ 3 Xჯ (#. 6. «”VCIნIM», ბთ0:თ), მ L69V3MMCMV6 LI0 II მ I M-
ვიმზვმს9Mხ0 ყმაIიIMწხლი რCდ000”M9ხ6ნლ(“, I600M1ხIX216)6M06ხIM)4
ლეწიმლხIMV, C0000+08M9I01-8 C #0690C0-4MMM აIMC0CIნხIMM (+. 6.
«II600MI0ხIX0X69/ხ9ხIMII2, თI.თ) C0LI20C8MხIMIL # + X.

5. IIთV.%6M060MIML 6VMX6 0068M0620V3MIMCMX020

ძ.:.00თ6III1C
M#38#LII15 6VM8 100890”0V3MMCM%00 მIMდგ8M72 88 M08+00IIC0X
Mმ2IIM6900მMM# C00786XCX8VI0IIIMX 3Iმ2M08ც5 #0069904«0M CIVCI6M#LI-
000101082 (ჩი M0M0M-)MI60 20VI0M 1IMCხMCIIIM0# CIMCICMLხI!) M# 6LI!-
288 #»ად?ე8MIM06 იMCხM0

IM, 00-8M/VMM0MV, IICMVCCX86MI0 C0C0+28M6MხI MმM M6M4010M0LIC VCM08-

MხILC 0603MმV9CIIM#9 L0მCთII9ყ0CMMX CMM80»X08.
IIმვსგIსი 3I2M08 უი IმლყხIX C0C0Xმ8M68ცხ! MIVI6M II0M6გ8-
»ვმIMხM8 # ილ00+807C+X8VI0CIICMV LVმ000MV 3XV6M89ხ/მ -/: 6 6”,
(1, 01, III;
I)გვნიგIIMVი 390მ#08, 8ხI0მX28IVIX ილ0”IმCMხIბ 38VMII, 0დ00MM-
ICხ MმM 0/L0CM0XMIILხI CI08მ C ჩმ3IVIIIVIMIხIMM ILIმ20MხIMM# M# C #0-
#M6VIMIნIM -/: ხი), წი, ძმ”, VII, 201, (MI, #10), 110, 50, #M0/),
ჯი”, 5! 0(0, 00, X0I, 20/1;
0090ლ040XMხ) I#მ38მ9VM8 0C0MM 6VM90 Xმ20მMX60M3VI010CM M0L6ყ-
89ხIM -”: I0/, ი?ი,, (0, 0ხი,, 0?:0I, 6თ?0I, ლხძ.;
IIმვსგIIი უ8VX 39M2M08 0M0Mმ3MხI8მ(0+ C00IL00LVI0 ( 8 MX096C0X86
#090ყM0L0 3/0M6I+Vმ: 5!II, CIII;
LეM9ხლ0786M9M0C MM% X2ს00მMX6013VCICM #0MCVIხIM §: 105;

C30006იმ3MVIC 8VCI0XIVი C10VMIV”–” 060მ3VI0I II8388LIM#

#06 M ჩილი. IIგ L»მCMVI0 6 0M8299M82:0109 IმMX(6 1I2MMCL08მM% ჩ0,
6 M VM6".
L1I283881MM9 6VM8 8 მXCდ8მ38MXIL0M დს9MV ყჩ0მC006/6/6CIსხ! IX მ8IMMM
060030M, M10 09M C0312I0L ზიმყმჯისა იMთM0801ც80M 0C/M6/0-
8210)ხ90C1. 5910 6ხII0, I#M600MMC99M0, M86M0X6CXI9MIMს0CCMVM Cჩ0/-
CI80M, C90C06C1808მ8LIIMM „XVVყII6MV 3800MMIგმIM0თ მX»9C28MX9M070
ჩმაგ. IIII60ლCM0 0XM6V”IIXხ, 970 IMმ382MM9M8 6VMც8 I0C8I06-0V3MMCM%0-

92 ILI6 MC#MI0V9CM0, 90 M6M0100LხIC M3 9IMIX 92382MMM რ6ხIIM 0თდ00MM6CMხ 907

8MM9MMCM C001801CIMVICIIIMX II2+4MM68082MMIV 3902M08 M3 10VIMIX IMCხMCIMIMხIMX CMC–-
X6M. 1I12M, 9M2ი0MM0ლ0, ი0070”400M IL0V3M9-M0ხ0ლC 221 M0”IXI0 რ6ხ(ხ M CCMMXICX06
31, 8 ი0 06023LIV §( M0”)0 0დ090MM-ხლ” Mმ23828MC #0, Cხ. +მMXC L0V3.
20. იMი0M Cლ06M. 20/I1; IL0V3. ჯიი იი9M IL9ბყ. (000.) თძა; ”»ი»ვ. #2 MM
ჯის. 21%Cთ M ი. (იი. 50Mსყ26” 1931:197).
II0თი M2C201-00 CX0ICI82 L909V3M9MCX0L0 M2382I9M8 „I. C IM2MM6CM082IMMCM 3M2-
Mგ #8 IუმილყიL0 (II 8 20M9M9CM0M „//!“, #0 3MC6Cხ Mხ! MM066M 00 CM000C C0
0MVVყმMMხIM. 608026MMCM Mმ3ჩმIIIII, CMC6CMM C MMM9IMIM6CM 0MM0M CMC1ICMხI M2 110V-
IVი9. 8CMM XX 06932+10/ხM0 L0900M+ხ 0 3მMMC18082MV9M 9700 M23829M#M% M3 0/-
M0M CMCICMხI 8 I0VIVXC (CM. /160(XCMMM 1966:132), 70 CM#0ხ66 CM6CIVCI I090MVC-
+9Iხ 32MM018082MMC M3 ,008M6L0V3MIMCM0M 8 მ0MM99CMVI0, 2 M6 M206000+, ი00CC-
M#M0MხMV 8 L0X»3M9MCM#0M 310 M2MM6M092MM6 0+02X2CI 000რ6ხL #X9MIIVი 0001286-
MM9% II23821MM IIმCიხIX (”2#20M#ხM 398VM + 7:Cი0ი. IნV3. ძი #ი I. 0ი წ),
ჯიIგ Mგ. მი9M9Mხ-M0- „წ“. 988M901C9 06MMMCI8ლMIMხM M238მMM-M I0I06M0M
CI9VMIVნხI C06MM M#M6M IM ILII2CMხ6ხIX: Cდ. მ0M. 17, 0)ხ, 07, 0.
)-I06C988900L09V3MMCM28 8MMCსხM6MM0CIხ 289

0 მარმ8MIგ ლ00160X2L 8 #მ290ლ+8C M0MCVVხIX 3M6Mლ09MX08 C0M0ჩ%MM!C

ლ0”იმCIხI6 -II, -”, -L (8 019M0M CIVყ26 CიIMი0მLMIX -§5), M IMMCIMM0 31IM
ლ0”IVM2CMხI6 MI0მI0I CC06VMX 00»ხ 8 9ICთMII9CCM0M MI2V3VIC L0CV3MM-
ლილი CIMXმ2, წ#ს8უმიიხ 3უ8ლხ IM2M60»XM0C6C VმC+ხIMI #0ILC0L2IIIMხIMM
3M6MC9M+გMM (Cნ. წერეთელი I973:76-–-77).

6. #/იძთინI%400M%I86 0Mთ49I3 0008M02/0V3IIMCMX020

#0თIIIII12ო0თ.#ხM020 /III0ხ.თ /# 00 #VII0C60V4#IV
| ”#ტთCV96CVM1 მ8ხმVM3 6VM8 2008M6C-V3!(!MC#0:0 MMCხMმ M MX
ლ0ი00X889MCIMC C C00+801C+78VICIIIMMM CIM80Xმ2MM 1008I!0-0690C-
M#M0M IMCხMCIM0CIM 06M2გ0VX+I320» MX ი90IMV06 ”იმრM9ყლლV0C MCC0-
01801C>X8M6 I IM00801MM00+ნ #9VI M #MინVIIV. II0M 0C03/მMIIIM ,:1068LIC-
M0V3M89MCM0-0 MMCხMმ #00ყლ-ლ0M29 ი0MCხM6LMVმ2#% CIIXCICMმ8 62 83912,
090890, 32 060მ36L, ი0 #01000MV 6ხIVII 8ხI10/CIხI # ი0მCი0C/C-
წმ.ხ L0V3VICMMC 38VM08ხIC 0ლ/MIIIMIხ, 8ხI0მXCIIMხIC 0C06%ხIMM „”დხვმ-
დI!46CM4MMII CMM80/მMVI. CII02M0 CმMM „ი0გCდI(99%CMM6C CIIM80#LხI 10C8V6C-
"იV3M9CX0LI0 მითგ8Iმ 86 ი08700M-I #ნ0მCIIყ%(0) (რ00Mხ! C001-
8079%+X8VICVIIIIX 3LMმ2M08 01MIM0800M6CMM0:0 C MIIM #იC4%M0:0 IIMCხMმ,
#8მM 310 MM00+” M0ლC010, IMმ00IIM060, 8 MI001CM40M M# ”0ICM0M მMCდმ98M-
X2X, MI9 CIმ899MC#0წ IL #0 MI IIIILC. 060.410C I0I0, MCM0100LMI6C 3M82MM
1008M0”ნ0V3M9C0#M00 MICხMმ 06Mმ20VXII88I0L 1მMM6 ”0მთდIIV%C4M6 Vყ00-
XხI, #0100ჩხI6 C6/IIIX20I1 IIX C L2ყ60I8IIICM L02თMV90CCMIMX CMM380408
M#MM6IM0 მ0Xგ2Mყ%ლ-«0-0 I06ყ60M0-0 IIICხMმ (C08იგაგIხსI6L0 8 #MCIIM-
MMიC C LიმდMM0M თMIIIMIMIMIICMIIX IIIICხMCII). I 8MIMMIM 31L2M8MII 01068L6-
LნV39MIMCM00 IIMCხMმ, C6/MMX4მ0ILIIMIC9 C მ0XმIIVIVხIM I2ყ00+მ LIICM
000X801C+8VI0IIVIX #ი0მCდII46CMMX CIM80X08 1068M06-00900%X0M CMCICMLMI,
M0X#90 CVს9MIმხ 06წ0მსICM9Vხ)ს- 81080 /068M6.0V3MMCMVC 3M9MმMIMI %
ხი” (C0. გნXმIVყ. »ხ8ყ. მ ჩჯ19), ს წიჩი (ინM მნXმMV. ოს. 1 +CVI),
I 2M (ინM მ0XმMVყ. «06ყ. 32 დიტა), ს VII (ი0M მ0XმMV. L06ყ. 3 ბC-
წისსთ) # ი. C0MM2M0თC რ0/ხს)MMილX80 3MმM0% XII0C8M6CL0V3L(MCM0L0
IMCხM2 M6 06IM20VXM820”» MIMM2MIMX VM60ი+L #ი90მთMყი%ილი#0I0 CX0706+82
8006III6C C II2ყ601მIIMCM C00X801CI89VIVIMX 3IM2M08 L90C6C9ყ%ლ-M0M IIMCხ-
M0IV00M CMCI6ML).
19. თ. გამყრელიძე
290 #ჩარგსნMI9M0C IMCხM0

M2M CXM6MV6, 06%9CMVIს ILლ0მთდMს%-MX0 იმ3MMVყM რC0.ხIIIVI-

C+882 39M2M08 2 068I)0L0CV3MMCM0-0 იMCხMმ 01 იმ02XMIMმXM%9%მCMV C0-
0186+0X8VICIIMX 3LVმM08 #00890”00906CM0M IIMCხM6I9MM0CIIM, IV CX0/L-
C186 M6M0100LIX 3V82M08 C გ0XმIIყ0CMIMMIM ”0090CMIMMM? CCIXხ MM #მM06
„იმდMყლი(0ი სიგვაMყMღ M06XMV 31MMM CIMCICMმMII 003VIხI8I 0C16-
ი”8ნ9MMიი დ0მ38M-9V# M 0მთM9ლ%-M%X0M 380/!ლ0ს" „7008L0L6CV3VIICM%0#
CMCICMხI, 8 ი00II0%0ლ0 #01000ჩM 0Mგ I0)XIX#Mგ 6ხIIგ 3Iმ9MX67ხI0 01-
ჯგ9MIხლი” IVმდ9ს9%ლ-MM 0+ IM2960+მMMM 39Mმ2M08 MCX0IMM00 II ILVV-
39MMCM0L0 MIICხM2 გ0X2M9Mყ0ლ0M0M #900C9ყლCM0M) CMCI6MLI-100101Mივმ?
· IIნM# 72M0M ი00100#M0XCIMV Mხ, )I0IXIIხI რ6ხI!IM რ6ხ! 0IIL0CVM
060მ03088IIMC უ1068M6Lი9-V3MMCM00 მICთ2გ8MX2 800 L0C090CMCMV 06ჰყ023ILV
MX 80CხMმ2 სმIIMCM 30I0X6, #0III8 -6ხIX2 ხმCლ000ლ10მი0L2გ გ0X8IM9060%298
წილსლCMმ2ი CMCICM2 MIMCხMმ, ყგინგმ8ინყიი0 Cიხმ82 MმXM0680, C 06ჯყმ-
MICIMMხIMM C00X1806I1CX8CIM0 8680 IIMCხM0”IხIMI ვ392MმMM M C IC
ჰIMIM ნ09810M მგ0XმMVყყსხIX Iი0მთდI9ყ29CMMX M# რ0M0”MყსლCMMX 0C066V-
M0016წ.
სCII I2X6 ლ0780ყხლი 0I X90VIMC9CCICI XMVIხVV0II0-MCI00M90C-
#00 I009MIM2, 3039MMM%2:0VIMX ი0900M X0იVII6M9I#M C10/6ხ ხ2I8CM X00-
კიწი” 803IMMMV0860MMი 00890” ი0V3MIMCM0M #IM9MCხM6CIIM0C-ლ”II #0C0-
MI28ნ0VIMM", CმM #დმMI 0X108XCVM9 8 ე008M9M6L0V3MVCM0M CVCIC-
M8 9MM0ხMგ2 0)მუაიი დხ9M)გ LI0X2CდMV00XMX # დ0M0+IM90ლCMXMX C0C06CIIMI0-·
ლ, 303MIMMVIMX 8 ”00690ლ0M0M IIMCხM69M900IM 3M29MX0IხM0 103)/L-
M6ც%, უ16)მ6+ +მ2M06 ი06000#0XCLMC Mმ8XM08000#9MXMხIM.
CI061092169690, MVX9M0 I00VCIMI§, 970 M0M C039ემXIMIM 100681M6-
L0V3M9M040M M0ნხM6MM0C6იIM 8 M2900>86 IMCხMCIII0>L0 06083ILმ 6LII
MC00Mხ3088M 20X8V906CM#MM IL00900%XVM 2X»თ28M»I C V9ყCXCM 76X L02თM-
VCCMMX M# დ0IM0I”M90CMVX M3MCIMCIMM#, M#0X00LI6C 803MIMMIM 8 #00CM9M0C-
M#M0M CMCICM6 8 #X0CM0IVVXIIIMM VIC0M0). 80 370 )0I2CI 803M0XXIMხIM
9M061000#MXხ C0308MM6 206800” 0V3MICMX0L0 8Mთმ288M+მ MCMVCCI9CI-

"ა CმMMI)ბ იმMMM6 060683ხ XIC800-0V3MMCM0M #MMCხM69M0CIMI #C0M7X28-

7?XIM XIმ2IM06XI0ICM ი6080M I0X08MM0” V 8. M. 9. (02. წერეთელი 1960).
742 8 9480190%IM, +მMXM6 0703XCIMML6C 8 #ი0089C”იV3IMCM0M მIთდ28M+6 9001)
106M0CM#0M CMCICMხ,!, 803MMXIIM6 IVI IVXC ილ0ლMრ VI800X1CVMMV IM#M2V028X0MM9%
MMCხM2 CMC82 M2გM00280, M8მX შ8ხI/Mმ16CMMC M3 CM#MCX6MხI! 3M2#2, 80CX019!)60 M C6CM.
§:0ძენ, M 80889M6CMMC X202MIლ0M0IX 18 იიყლ«ილი 10ი0MMIMI0ჩხხყხIX 388M08; 06-
ი0X01 LI2090M (თ) 8 66 ომიგI12MM30880ხMV0 (023M08MXMM0C+ხ (თ) M# 8%I02XCMMC
#0M6MM8IIMC# 3M8M#08 0V IIM8CM0L0 (V) M უხ. (CM. 8ხIIIC).
მ ი988M06-0V3MMCMმ29 9MCხMCMIM0CIხ 29(

M0ხIM IVICM, 8 063VXIხ+მ1C C03I(0210XსM0M მ0X2M3მ:IIIM M ”იმ%LIIV0C#«0%

0”MIIM3გსIVს 839+0#M# 38 060236V ”ი064%-M0CM IL02მCIIV6CM0M CM0XCMხ!.
C03)216Mხ M068MC0V3MMCM0M 0MCხM6I90C0-CXM 6000 8 M290C18C
ი9M0იხM69V90L0 ი0010IMიგ C0806CMCIIIVMIC 6MV M0IIVMლ0MX2MხMV0 I9ი6C6-
ყს%MVI0 IIMCხMCIIVM0ლ1ხ M #I00M380XMMX 6C CIMIM3082IILVI0 20XმM32-
LMM%, 8ხI0მ3#8!0VL0XC# 8 ი0800016 IICM«0100LIX L0C2CCMM0C-:MMX CIMM80-
„08 8აM680 M# MX ILწნმ0IVყ8-«0M იი6060მ308მMMM. ILIგიწ)ჰV C 3IMM
ლ0031801C9% IICMხIM 090 00MIMIმ»ხ8ყხIX (0მCთMVყ0C0-4«MX 3M2M08, #6 ი00-
700წI0LIIMX #M2მყ0C0+მMM98 C001801CX+8VI0სVIX რ6VM8 L#იCყლლიI0) CMC01X6-
MMხI-ი0010IMი8გ7.
1IმMMM IIVX6CM C03M86IC# C086ჩICIIM0 00MIVI2Mხ902# 00 #Mმყ0ი-
XგხM0 3902M08 M# 8ზMხლ.)ყტ II63218VMCMMმ”/ M01LVM606MIგ2ჩ»ხ9გ9 IIMCხM6II-
90Cლ1ხ, C893ხ MX01000M C #0C6CM0CMMM 1IMCხM6MVIხIM ი0010IMი00M, 0006-
»მგუ#M80 MM 666 M20მ1MIM2IMMV M 3IVX90CC6MIIXCI0 CI0VMIVIVV, VI20IC8
VCI2808MIხ IMIIხ 8 003VინIგIC CიCIIMგმა»ხI00 მMმMM32 I0XV3MM-
CX0L0 IMCნხMმ.
CილმზMIაბიხ ),1068M0-0V3II/CM0I0 გმ»დგზი.გ C03126» #C2M0-
6ხაIIVით ყმIMიყმახყVი LIMCხMC9VM0CIხ. ?შმIმზ 1IMCხM6MM90CIხ

«2 (I0ი2MCI89M96C+C8 903M0XMხIM 29MგMM36002;ხ #02თ6MხI 1008M6”0V/3MMCX0#ჩ

M0MVMCIMI20ხM0M MMCხM6MM0იC>აI #C0M+280VIM M2M% C001284CIMIMიC M3 0”ყე-
IMცCMM0L0 VMCIმ MCX09MMLხIX LIნ20CM90CMMX 9#MC6MC6V108. 8 X29C%186 12MMX #CX0IMIMLX
#02თM90-XMX 9X6M69108 M0X#M0 ო9IIV9MIხ „ინ9MVრ0+ | M „ი09MV0M90V#Mხი-„.. აე.
IIVICM 9 23MხIX C09018VM8 8 ი00I6IგX MXხ20ი2I182 X2M0M „ინMM0ჩ“ M „MV0XX»CM#M0VX-
80CIM4, 00MCხI88CMხIX 0M00/07CMIMხIMIMI IV 28MII2MIM #0M6MMმIMM, M0XMხ0 C0CI28IL6
806 იმთMს0CMMC CMM6ც0იხ XI0C8M6-0V3MMCX0L0 წMიხM2 #C0M7280VX#M (იი.
8ი0:ძი, 1975; მაჭავარიანი ე. 1970; 1977; 1982); CM. 8ხILIC, CIი. 160 M# Cული.,
ი იგთMყილM0M ზხსმიტ ვ9მM08 იMიხMი #C0M+280X»XXMXM, იიიუი728ჰM)-
VIMX 0000600)CIMMხ1C LC0M0CI9M%9CCXMC დMVV0ხI 0MM9M2M080M ჩ8ხIC01., C0CXI289MCMხ!C
C წიM0 ხი IMს0XVIM% -M M–MMCIMMI 8 იხლIბმX M6X01000L0 MC39IM0L0
Mზვვიიმ»2გ. IIიXიIMხ)- 3XVCMCVMIხ. 9IMX რMIMV0-,იიმMგ. " -„00XIXVV0M0VVX-
M900ლXხ“, M0M6IIMM0V9Cხ I90VL C :0V”0CM, 3მ00MM9M1I I6CIMII X82102X MIM %0
ი0X)08MMV. II0M 310M „იი#MMხI“ ჩდვგ”ენლიხიიი!ი MCMIMI0ყ9MIდიხMი 8M0Mხ
იბიილყეMMVI9X0M0M C00)MMIMIM0M IIMIMMM--„M06MMმMხ"“ X82უიმ7მ-# ი0 20 IL090M30L-
«გ ხMნIM M/VXIIM 8001IMM2/MხIM M210+8M, 00C-ლ188)989M »იიMMხIC VIIIხI. 8 310M 86C
–გმX201-08 0XM0 I3 M#M20XIMIIMგ»ხM9MაX 1ი0მ06Mს800MMX 0IIM9სს 1ი68ხ0L0V3MMCM01+0
M09MVM6M+მ/Mხ6ხ0L0 თMMCხMმ 0” #C0M6I0M90C-MMX დMVVV M068MCC90096-M0M M0VMVM6M-
+2M0ხ9M0M#M IVMCხM69MM0CIM, M#M0100ხ)6 +8MXC M0X90 0200M2+0VM821ხ M#მM 0C0V9612MM8
„იიMM0M“ #M „)0XMV0#0VX80CIV 8 იილიჩგ» #L60M6X90M9C0MX0L0 M821ი02I1მ, 10ი0VC-
Mმ10MLMლ, 0192M0, M# M2MXI0M906 0M/0XCMVM6 „ი09MMMIX“, +. 6. 00XM0XCMMC 8უ103ს
1M28:0988M06M XM52102X2 (C0. I/Iი/ძი, 1942), CM. 85I0I6, CIწ. 171.
292 #ა»ადე8MIM06 IIMCხM0

უი0»ა#4სგ რ6ხI!ხ, ლ00LIმ2C010 #068IMM იდჩნ06იC0I8მ8.1CIIM9IM, ი0X900»ხI0

0ნM”Mყმ»ხ00M M#M M#6C3მ28MMCVM08 0L MმM0M 6ხ! X0 MM C6ხI)M0 MV0M,
ხგ806 M380ლ-1I0M MIMCხM6LIIMI0M CMCI6CMხ! (CმMხIM #M00CIხIM # 6C61001-
8CIVხIM ი9MVI6M 7„I0C”MX#CIIMV#9M# 000060 890), CმM00109176/ხ-
80CI იCIICICMხ! 6ხII0 C03I216/6M06 Lი0გთM9ლC#0C ი00060მ0308მIM6
ვყვი08ს CII0I6MხI-ინ010IMიგ M ილ0ვ3ემMIMM6 8 ი09M)6 C+MVყ208 C080ი-
II6I9V0 M08ხIX #M 00MVMIმ/IხXIMნხIX #)მდMყ06C-MIMX CMM80XM08 II9 8ხIიმ-
XCIMIM9 M ნხმCი0ხ0610676CIMI#M 8 000606)06MV0M მ2Mდ28M>+80,ს 100C/M)6I08მ-
“0Mხ9I00IM4 38VM08 #3ხIMმ, 8LI46/6)!(MხIX 82 0CIM08მLMM M 8 C007X86I-
ლX”8MIM#M C CMCICM0M #M0MCხM0I1IM0C0IM-000X10IMVმ.
#სგM0ILMV9IხIC M0IM85ხ! M6:42», #10-8MMM0MV, 8 0CIC086 C03/2მ-
I”I9 M6Cლ000ი0M M2I)10I0M 096MIMMგMხMხIX 3M9M2M08 )1))681I6-
მიM9MCM0M #IICხM0I9001M, C0XიმწიIM» 06 Mლ0LVVMCIIVXმ7/Iხ-
ხხIM X2გხგ2M180 LიმყიმლM00 IIMCხMმ, 80 ი0/9M00+% 0”M9MხIX 900
ყგყნი»მ9MMC 0 LILი0მCთM9ყ0CMMX CIMM80M08 IL90Cყ0CM0L0 MMCხMCLI0L0
ი0070I1M9მ; 0908MM900, ი0 +I0M XC M90MVMM6 39მ2მMM I006ყ0C0M0M MM-
9MVCIMVIხM0#M იMMCხM6I90CIM 000X60ი08810+ CIIIM3მ2IVVI0C 8 CIმ00C/მ-
89MCM0M ,მ020XMI6, M3MCIMIM8IIVI „10 MCV39M282CM0CIMI IIMCხ-
M0ლ8ხIMLხIC 3IმMI ILი00ყ0ლM«0-0 ი00010IMიმ. 300 310 /6იმლმ»ლი II8 VI-
800X0MCIM98 1II2IIM0M2/)6M0# CმM06LII860CლX4 8808 003X2886M01! იMCხ-
M6M890CIII M )I6M0MCXჩ08გILIMM CC ILCC388MCIMM0C” 0+ /0VIMMX IIMCსMCM-
M-ხIX CMCI6CM.
18გM2% 7680CIIIM% ოი0M86M2 იC030210M 72190688080M9M9CM#40-0 მ/-
დგ3M-მ2მ M ი0ყIM #ი0ILI0CMV 0X#მ3V 0X #C00/Mხ30880M9ი 19006Vყ0C0M#VX
L0გდM90CMMX CMM80X)08 M C031მ9II ლ080ჩ0IICIVI80 808ხIX # 00MIMV-
M2გ)ხI9MნხIX IIMCხM6MIXMხIX 39მ2M08.
C03IMგ716Mხ /0638M6L0V3MVC%0:0 მ2XCთდ28MIგ 8+I6M0მ6L IM06CM0/ხM0
MI0M IVIნხ: 0M IX6 MI00Mხ886» IIC9MMMC0CM C393M C იამ00M 8LI0მ7X#46-
MM9% IM6CხM60M0CIV, 839X0M# 38 060823CI, C IMმ2960X8MM06M 39M2M08
#0096040M CMCI6MLI-ი00101Mიმ2, ბ M000M#3807M+ IMVIხ L02რთM90CMVI0
მნXმM3მIIM0 # CIMIM3მIIMI0C 39M2M#08 CIMCXCMხI-I0010”IIი2 IVICM MC-
ი00M0ხ3088MMM დიმვMM9იმხIL ი0ხმრ990იM#MX 1I0I6Mიზ. სც ე03VიხIმ70
ლ03/2მ01C# 90889 M# ინყოგუხყხგმი იMCხM6IMIM29 CMCICMმ, CX0X2% C
CM0X6M0M-0060701MI0M I2900XმIMMCM ILCM0I00ხIX ILი0მთC6M, მ ”#მ81MX6C
06II6CM M0ILVM6CIMIმ7/0M0ლ07X010 IMCნMმ # I60M0X0IV0CMIMM Xმ02MX600M
Xიხმრდიყ00MMX CMM80X08.
 ი 928M020-0V3M9CM29% IMCხM6MM0C+ხ 293

ტოგ2XMX0ILMMIMხIM 060მ30M 16MCI8V6I M C031მ010Mხ /068I!6-72898LI-

CიM0M უგილMხსხს I0ი-0M38019 C03IM216.1ხMVI. CIMIM32IIML ხ83#-
X0I 38 0CM08V I0მთMVM #09290000 MMIVVCMV»იხM0L0 IIMCხM82%.
XV 28+70008 31IIX უ008MMX მXთმ08M108 0)IIმ ICIხ -- C03127ხ Cმ-
M06ხIXIIV0 #9IIM0V27#9M6IIVI0 IIIC85MC9VM0C7ხ, 80 10CIM” 20708 31მ I6C)5
8 VMმ32LIMხIX CMCI6CMმX 003MMV9IMხIMIL I02დM900MMMMV Cი00C06მMV.
CივჰმIყMთღ CმM06ხ!II0, #2IIM0M2#MხM0. IIICნM0IIV0C, MM-
+VCIი 0606) #70IICIIVICM ილილაბ Xი9MCIMმIM32IIM იC”იმყხ M

9) I10ლ04«04ხMXV მMMCხM6MMხI6 39M2MIM 02CCMმ”0M826MMIX CMC-16M ი0ლ0MICIგზი9I0+

C060M 9M00MVMI C80600M010 X800M0C+82 MX C03M210ჰ0M, MმVIM თოი00100X0XCMMM
0 M0MM06+MხIX M0MCM2X I02დMVყ0ლC%X0-0 0000MM6MV# 9IMX 3M2MX08 %ლ2 6VIMV>
0ლL6288+ხCლM 80CხMმ VCI08IIMIMM # წ9ი010IMVMხIM/. 116MCX78M16Mხხ0, M#M0803M0XIIC
8 +10990CIIMI VCI2M08M1ხნ, XM2MMC Lი2ძILსლ-MM მCC0LILM2IIVM M0IIM ხ03MMM2+ხ V
003X210M9 MMCსხM6MM0ლ+M 8 MI00I(00C6 M306001CIIII# 100 MMM MI0;I0 Lი2თდMV6CMX0-
0 CMM80#/82. IIგიIMI 8ხI800ხ I0 970MV 80000CV 0”02X2%1 0M000C CV6ს6MIM9IIL1C
8ი06VM2+IVCMM8 MCCM6M08210M%, 96CM 06ხCMIM8M6L M00V0CCხ( C03MმMM8 #L02თM90CMXMX
382M08 M00890CM CMCI6MხI! იMMCხMმ.
MხI M0XCM 10ხM0 CM010XMMი00881ხ CMMXჯ%0IIIIVIX0 L02თMMCCMVI0 838მMM03289-
CMM0ლს” 0XI0იMხIMხIX CMM8ზ0M08 0ი0010M6MM0M MMCხMCMM0C61M (CM. სჩხIსსC 0 C0C-
128/CIMM 8C0X Lი02ძIMVCCMIMX CMMი0.08 #00898M0L0V3MMCM0M MMCხM6CMM0CIM M3 „იიჩ-
M0M4 M „ი0MV0CM0VXM0CIM“), M0 310 808CC MC 03!I2ყ26L 80CC031მMMM M20XM-
Mხ, I0M IიგთMყ0CM0M ი00L6IVი0ხ,!, X01000M MX0M100+4M82M/MC# C030მ16იჩხ #2MM0!
MMCხM6CMIM0C+VM I0M 0თდ00MXM6IMM I6X MIIM MMხIX #იმრდის0CXMX 3M2M08. IC6M 6000
MC იილმ8M2I0 M0610104M0ILVM%90CMM #16M21ხ II8გ 0CM08გIIMM ი0006Mხ00 I#0მთდM%9CCM0+10
მM2MM3გ ლ0ჰXე0უ»ხ8MხIX CMM80M08 #მXMI6C-IMM60 32MXMM%M9CMMM 0 #M00M0X0M#-MCIIVM M
იVIIX 003M39MM8 0ი000000MM0M IIIICხMCM#860CIM.
800ლხMგ XმიმM#I+6ი6MV 8 3+0M 01IM0LICMIIM M01701 8M2MM32 Xმ28M23CMIIX IIMCხMლხ-
M0Cლ1CIM (1#0C68M0620M9MCM01, 1008M00V3MMCMX0M, მXM6მMCX0!), M0MM6M96MხII C. 11.
MVიმ28ხ068ახIM 80:00 Mხ0009)CM6MMხIX CI21ხMX (CM. 6M6MM0იმდMი0 8 იმ-
ნი» /ჯMყიილიხალი I982) CMII2Mი იმ) 3M2M08 ,71068M0L0V3M9CM010 MMCხM2 (8
M2CI9M0CIM, 39M2MM #9 LI2CMხIX) C03/12LIIM6IMM MIMVICM „წიგდM90ლM0M „»0C0M8ვ3IIMM M3
0ლ001807CI8VM%0IIIX მ 0M9MMCMIX LII2CMხIX4, 28100 „0I”/მLII260L“ 8 806 წმ2601C
"გ 958X10M 0CV082MMM 880 0 C03/12MMM 106 38#M06:0V3IMCM0,ს #IMCხMCMM0CVM#
M3 M068M62 9M9MMCMX0LM.
LILგ 6836 მყგუწიუIყყილი LX გთM§0CX0L0 M61012 2M2M#M38 0180ხMხIX CMM80709
»ინხზხლგიMMხCM0M IIMCხMCMM0CIV (8 /M28MიM CMVV26 3M8X08 IIM C0I/2CIIMIX)
ჩ. II 83+209M730, CII6C6 3მუ09IL0 M0 C. II. MX06285682, ინMX0IXMI MX იი?-
M0 იიხ0IM8000#0XM0MV 30801” 0 832IIM00XM0L)6MM" 3XMX IIMCსMCMM0C61CM--
ვ3გ%აIსაყისიი 0 #M00MCX0XM/7CMMM I )უ0C8M6მიM8ხლხჯის IIMCხMCMM0CI M3
»ი88906»0V3MMCX0% (CM. ჩი/0ჯ/!ძ:2 1972).
800 5910 Mმწა»MMM9M0 M0%23LI8მ6+, IMმCM0MხM0 I 900#380#/#ხMIL M CV6X6M#IM#M8-
M ხI 38MMI096MM9M9M 0 ი009MCX0CXM1CMIMI 10M 1IMIM M#MM01- MMCხMCMM0CIM, 0CM082MI4ხ16
იი6MMVVI6C-809M9M0 M2 L02თM900#0M მ2მM82MM36C IMCხMCIIMIMIX 3IM82M08.
294 #ადგ8MI+9M0C IMCხM0

80300X/IVCILVIL0 M8CIM0V MVIხIVინხI, 92 6მ38 M82IIM0M2გMხყხ0I0 #3ხIVმ.

068 8აCIIთ X0MCIM29MCI82 0ძIII9M282Mხ900% დC6CI9M”9MლM C+Iლ0მ9ხI #I0/-
0ხ23VM608MX0C 8 I0 #6 800Mი ქ0238ხMIM6 ს)M00M0M 16910/)ხIM0CXM #90
იზი080MV M ნმC000Cლ10მ9CMMIL0 X0MCII2MCM0M# MMX60მ+V0ხIL Mმ ყმIIM-
0ყგXხ80M 93ხIMC C II0M0ხი CიCIIMმგახსი C03,712MM0M /#II9 3MMX
სბი6M 8080M MMCხM6CMM9M0CIM (Cნ. #0ჩიხ§იი 1945)? 1I2M ლ6ხლი 70
8 CMVVყმ6 00312MM9M #0071CM0V, I0ICM0V, 1068908ი0M9V04#0M# # CIმ00-
ლM289MCM0M CMC76M M0MCხMგ2. #92MV0IMVMხIC თმMI0ჩიხ! ,0XMX4ILხL 6ხ1M
ი0M8%-M M# C03/8MIM0 X068M06-90V3MIVC%0#M M82სM09M8»ხM0M #MMCხM6V-
M0-I/ #0C0M+მ280VXVM.

7. XI968M620V3IIMICM%0# I1IICხ.#6MM0CI1ხ
«4 C0 #IC6იე/ 9 # IX 8 I1II)10-#102I1%0CM0.%
00000M108#6MML C M0I111CM0M, 20I1CMX0L,
ძი066M00თ/0.#XMCMX0M V CII0000.106#MCM#0#
00I010M%0თ0%M%L IIILIC6.#6C

| II48 III »იბ8M06CიV39MMCM010 იMCნხMიმ #0C0M»7280VXM 8

CVIIM0CIM 38 X0MCIMმMCMVI0C IIMCხM6CIM0C0Xხ # 000016MCVM6C 80C-
MCMM 66 C03/IმMMი 300X0M XVIICII2I3მILMM ს 0V3MM (IV 8. M. 3.)
არ6II2I0CI M0M78XIM6ხIM 1I6/IხIM ი9MX ი000M2XხM0-CI0VMIV0ILხIX რ0C0რ6CXM0-
ლ MMიხM2 #80C0MX280VIMM, M0700ხIC 0M0 იი088)96+ ი0 0“+-
M00)6XMC0C M 00Iმ/VხMხIM IIMCხM0სხჩილწM 800X1099M0X0MCI92MCM0-0
#VIხIVMისი0 MMიმ: #00 X70M0M, LX070X0IV, »008M6მეMიXM-
CM0#%.M# 071200048 89M060M0M. 8CლC IMმ38მ8XMხI II4CხMCIIIILMI6
C#MCI6MLI C0CI88990I +#M00X“0I”9V6%CMVI0 იVIIV იMMCხM6CMIM00X6წM, 0CM0-
88MIხIX IL ლ06LICM IIMCხM6CIMI0CM ოი0010X9006 -- ”ებყლლსის იCIMCI76CM6
IMCხMმ –– # X208MX60IM3VI0IIIMXC8 ICIIხIM 0910CM 06IMX CI»0VMIV0M0-
IM000LM906CMMX 9060+.

92 8 310M 01IM0L)CMM# 80C1099M06 L0CCVლCX06 X0MCIM2M9MC180 ივი წ2CX0/%IX-

ლ9 6 ნ9MMლX0% IC0M085%, X01002M დწმლიიილ+02M9)2 XნMლI9M2MCMიC MM00803306-
#6 8 3ვიგუძიჩ 8იიიC M2 623C IX2IMMCM0L0 83ხIM2 M #M2IMMCM0# #MMCხM6LMM0CIV,
0IMმ3ხ888 M0CIIMILIM Mგიი)მM 8 ინგ88 ილ068002 M9MML C879IL06IM0LXI0 IIMCმვ-
MM#% M2 MX #3IMXM# # 60”0CCMVX#6MM9 Mგ 00MM0M #3ხIMC (ჩი. Mი”იხი/ 1917:!
"ს C400.; MC6V60/ძი/I!I! 1982:7 ს C#0მ.).
2I6968M6-0CV3MMCM%გ9 თიMCხM0CMM0C+ხ 295

C M0ი70«0,ს M #01CM0M CMCI6M8MM IIMCხMვ2 ,:068L0C0CV23M1CMVI0

ის0ხMCIV0CCLIხ 061L0MM996L ინMIIMი იმ0მ/VIVLMმ1M%%ლ-0M 3288MCMM0-
CI 0I IL00ყლლM0/ CMCICMLხI-00010”Mიმ. 8 310M 0IV0LICMMIM II2-
3821IMხI6C IMCხMCIMხIC CMCICMხ, 0030 0მCX0191C9% C I068MCმიM9868-
CM0M IIMCხMCIMM00CIL%I0.
ც უ0068I06L0CV3M9C40M 2XCდ828M16, 182 #6 M2M 8 M0ი1CM0M M
ი01CM0M, 009007610 010მXCMV 88Cხ M2082,1M”-M821IV9060MIIV 0901 (009C-
M0ს CIMCICMLI 806 9X3=27 3M9MმM08 #0Cყ8%ლ-#M0-0 ი00101MI2, M010-
ხხIბ X80804MXIC60M3VIM1M 000610/6LIMხIMIM Cთ0M9M0+MV6CMMMM M %MC108ხI!-
MI 3LM29CIM#MIM# (M4IM 10MხI0 I0CI0C)0MMI--8 CIMVყმტ 3IM2M08 C

9LV სთ, დ Xბა”თ, 2 ითსი!), IC0CIM6CCCMხI! 8 3IM მთ28#7ხI 8 X0ჩ

X6 წI00XM-C108216715ხXM0CIM, C ლ0001861+8VIMIIIMIMს თ0ICIM90ლ-MMMM M
ყMCVM08ხIMM 3IM8ყCMIM79MV. I 0690CMMC 3MIMC6M08ხ, ი606M00981C09 8 10ჩ
XC დVIMIIM (1. 6. 10MხM0 8 Mმ9ყ%:186 CMM80/08, 8ხI!0მXმICLIMX
0ი00X6CMCIIMხI VMCI08ხI 3IM2%9CMM#%, Cდხ. M0ი01CMIMC 3IM2MM 8 39M2Vყ6-
#M9X «6» # «900», L0XCMM6 392MVM C VIMCII08ხIMM 3I29CIMIMMV «90».#
«900») #იM 0MM 090M0606CI12-0L 8 M08ხIX CMCICMმX X2გ0მ2MXC0IMხI6 1718

X2MV90L0 #3ხIMმ C0CLIIIM00MMCCMMC 3M2ყ6C9M#% (იხ. 38მM <1 /6/ 8 M0ი+-

CM0M-რთ080IMVყლ%ლ0M0C 3X2M6CMM6C (|/), MMCM0C806 3MგყCMMC «90», 3M2X

LI 8 C0104«0M-- თ0ყ80+MყლლM0 3M2VCMM6 (0), VყMCM0806 3Mმ296MV6

«ნ»; 3902MI “ 9VIM, LI 2ი», 9 3! 8 I0V3IMMCM0M –- დრ0M6IVV06CMM6C
3MგყCMM9 C00780+C+8CVM0 |CVI, (2), (3), V9IMCI08ხI6
––- «6», «90», «900»
M IV.).
1 ხ0ყლCMMC 3IMმMM 00 CM6CIIMთM90-MMMV C ”IX0%MMM 30CMIM8 3+MX
CMCIXXM 0C9ყ6CMXMMM 38VM08ხIMM 3XL2V6CILMMM (X12MMMM, Mმ% Lჩ5),
I0%51, |0) M #6.) ი60CX0I9L 80 9MM08ხ C03X282CMხIC VIIICხMCIIMMI6
CMCICMხI C M08ხIMM (0II6IVIMCCMMMM 3M29CMM9MMM, Cი6IVMVCთ9M92CC4MMM
VX6 1M9 38VM0801:0 000+28მ /I8IIILIX CICICM, C C0X08IICLIMCM, 0/1LMმ-
M0, ყMCილ0მხIX 3M2გყCVI# CVCICMMI-9ი0010IMი2 (C0. XL0ICMV 3M2MM
ლ ყMC908-IMM 3Mმ89CIM9MM C001861CX86CMM0 «9», «60», «700» V თდიV01V-
ყ0CMMMIML 3!(296CXM9MMM |/1 I/I, Iჩ2); :068M6L0V3MMCMV6C 3MმMM ა (4,
ი ჯიო, 9 0:0/, C MMCI08ხIMIM 3LM89CIIM#9MMM «60», «700», «800» # ძთ0XMC-
+ყI96CMVIMV 3M296MVM9MM ლC0018610+86MXV0C |/), III, I0:)).
296 #IXCდ28MXM06 IIMCხM0

IIVICM #I0II06M0M «Cდთ0IICXMV6CM#0M CV6C0+MMVIIMM» IM 01/0040MM9

M2 C001801CX8VI0IIIMX M0C-C1მ0X 8 მXIთ28MIICM იწაV 3X08ხ C013/120826-
M0, იMCხM69MM0C” 8300X Iიმ0II96CMIIX CMM8ზ0)08 C#MC”6MXI-ი0010-
#M90გ 0CVIIICC+8M9CIC8 8 ი0MXIIIII0C C0X0მIM6CMIC #20მIIMLMმIMMIM MC-
X07/I0M CIICI6CMჩI IMCხMმ, 83910M 3მ2 #MMCხMCILMLIM 060მ23CI. I CM Cმ-
MხIM იმიმMVM2წIMგ CMCX6CMLხI-იხ0+0III2 MმM%# 6LL «0X06ი0მ-20XCყ»
M2 8MCდ88I!IIIM იი 8M08ხ C03X2886M0M იIICხMCIIM0CIM.
ც 201CM0M I0I06M0ი2 «0X0602XCIIM6ა #20მ1MIMმIMMM Iი906ყ0ლC-
#00 CICI6MხIL-ი0010”Iსიმ Mგ მ»თგ8VIVნIM 097 0CVIII0CCI8MაM0ლ0ხ 683
M#606X0)/IMM0Cლ0+M 10007M6LIII9 M« #M6MV M6M01000L0ი M0ჰMყმლ”სმმე 3M2-
M08 00 CიCIIIIVთIIV06CMIIMI 19 201000 რდ0M0XIIVCCMMMM 3V80MCVIM7-
MV. 1 მMII6C CიCIIIMIთIVI90CMIC უი I#10ICMი-0 რთ0M0+IM90ლCლ-MMC 3L29CIIV
VMCCIIMMიხ 9M0M9M0ლ-1ხ0 ზ იმMMმგ>X» იმი0მXIIMმჟყ“ს 0090CM0”0
ინიI0IMი2 8 003VIხIმI16 0CVII6CI8M6IMIM9ი #M6CM010ნ0ხIX Cთ0M06I9M90CMIX
CV6CIMIVIIMM. L10370MV C01ICMIIM 2MCთდC28MX C0100XV+ 10 XC 9X3=2927
ყ9ხლი0 L0მ2თდMM90CMIX CMM804M08, ყ+0 I #ი0090ლ0MIIM ოი0010+M). I13 IIMX
ი06089I6 108916 CIM80908 8 მითგ89M790M 0იIMV 8ხI00X+210+ «6/IMXMILხI),
CVICIVI0IIMC 1689+ხ–- «0009IMII», M# 3მ#MოI!0ყმIიLIMC გMთმ8MIVI6IM. 097
ჰგ8იMIხ LI0CგრდCი90CMIIX CIIM80X00–-C0IXII».
8 M0ი1CM#0M M უ006816”0V3IIMCM#0M IM 010608X#CIIMM თM20მMI”Mმ-
IMMM ”0699%CM0M CM9MCICMხI--0010I8ხივ2 IM2 მ2XICთ28MI-96. იი: 83M085
C03M280CM0# CIICI+6CMხI M 0CVIII6C+8M6CMMM# 000016ი6ყLMხჰ> ძ001I6IIMIV0C-
#MX CV6C60+MXVIIIIM 0CIXმჩმ/00ლხ CIIIC I6CV01000C M0XMM900180 «CიCIIV-
თ99060MMX»ა 38VM08ხIX 6)IMVMI, M0X006ხIC 10/MXXCVIხI 6ხIMM 6ხ!»ხ 8ხIიმ-
X6Iხ M82 იMCხMბ. 9+M «CილსI(CMყ0ლMM6» 38VMI IM 0603IმV9მLCIIIMC
MX ჯიგრი9ყლლMM6 CMM80იხI 6ხIIM X06მ88M69ML! 8 M8მყლლ-+186 38M»XI0%9V-
#8)ხM0M V9მCIV გჰთგ8მMI90I0 ნ8აგ M« 0C09M08M0წ8 6-0 ყმCI9M, 010მXმ-
X·იI6M იმ20201IVIMმIMMV MCX00M0M C9MC1ICMხI-ინი070IMიმ C 9X3=27
„ნმრM906C#VMM CMM80M8მMV. II0CC0C6MCI80M 1მMMX 1I000XIIMI6C//6XMხIX
3#2M08 C+მM08M7ლი 803M0XIMLIM 8 210086” ნ0V3MVMXMCM#0M მუთ28M7X6 8LI-
023#ML6 M 9MCMX08ხI6 39ხმყCIIII «XLMხIC მყ».
CVIIIღ0CI86II0ი 0IMMყMხIMს 01 31700 0280მMILM8IM96CMMM ი90IIM-
ს9ხი »6XMI 8 0C8086 1068M08ი0M#98CM«0:0 მ»თგ8MXI2, 910 ი00XM80-
ილილ,მ8ა9M6L 00 IM9009M0LVყ0ლ-«V IX0I1CM0M, #0IXCM0M IM X068X16L9V-
3#9CM0M IIIMCხMCIIIMხIM CMCICMმM.
II0M C00788XIV6CIMMM 068M6გიM9MCი«ი–0 მადგმ8M+9ი0I0 ლიმაგ2 M3
იგნგხხIMოგს 0890ლ0M40” CMC+6CMხI-იი010”Iყიგ 6Lჩ ი00I820V-
X6MხM0 VCI9მMCIხ, 808 39M06M0Mხ! (I. 6. 3ILM2MM, ცხ!იმXმI0IIIMC 8
იბ8ყ0CC0V3VMCM29 IMCხMCMIM0CIხ 297

ნ6ყ8%C40M +0”9/ხM0 VყMC)M08ხI6 302906MVM9: LL LIჯIთ, 5 X6XX#თ, 3

თCთIIXI), მ 1მM#XC 806 LCმ0თდV92ლMM6 CMM809L), 0603V2ყმ8იII CIICIIM-
დყყილII II9 ”00ყლCM0L0 M II6CXმ0მM169MხIს 1.9 მი9M#IICM0IL0 38V-
MM: = 6 (დ0I6+I. 3IIმყ. (#5) ), V დ: (რიI6I. 3Lმ2VM. I95I), (ა) თ (6Vთ
(თიის6X. 3M2გVყ. |(0)). I1ი0I0ი+მცნუი6XC9M, VI0 III C0C188M69MMM „0068X6-
მიMიM”ლMი-ი მჩადგზIIგ 6ხIეე 0CVIII%CI8ა)6M2 56 დ01IC6IM9ლC0M29 CV6-
C0IMVV9III Cი0LIIICII96CMIIX უოუ9 00ყლლიწი რ0I10XII90CMIX 3IM2V9CIIIIM
ლ0060+8CIX0 მ0M989I)CMMM# 3ცVMმMII (MმM 310 IMM60 M06010 ი90M ლ03-
#29IM9V #0ი1CM0#, 010404 ხ „068M6-0V3I(VCM0M IIIICხMCIIMVM0C+XCI), მ
«ე0MVMIIV9» L0090ლ0M0”0 მMCთ28MIM00 ი/მ Mგ2 ი0CM0Mი082X0უხM0C%1%,
C0M60XმLIVI0 »IIIIხ Cთ0M6C+XIIV06CMIIC M0000I91ხ! მ0MXIICMIIX 30VM08ხIX
6ოაMI9Iს, #M0100ხ „II0XMMხ! 6ხIუIM 6ხ(1ხ ხსხI0მXCLVLხI! 0C06ხIMM IIMCხ-
MCI)1LIხIMM 312MმMII. ც03IIIII2გICIIმM X2MIIM 0IVI6M (I. 6. II0CCIIC VCIყიმ-
#M69MM797 ლ9I6CIIIIVMV90CMIIX C X0MMII 300MIM9 მ0M#99CM0”0 C00MI0III96CMIMX
3I296C8III ც გმიათდმLM1III0M იჩუV IV 00ყ0CM0! CIICICMხI-I,0010IIIVმ) L906-
ყიიMმ2M იმიმMMIMმ2IM900M828 00CM6XM0680+10ხM0C1ხ #8IIIMმCხ IICX0,1I/6IM
9000M დ0M90+IIც0ლ0MIIX 39Mმ096CMIMIIL #2 0CX088XMIIM #01000L0 Cთდ0ჩ0MV00-
ნგუჰმლს ი0MIMმ29 CIICICMმ ;,008M6მ20M#9MCMX0!0 მუCდმ8II12 IVI6C6M X06მ08-
ჰი 9 8ხI0მX6CXIხნხIX 0C06ხIM, I ნმძXIV6CMIIMIL. CIIM80.8MIL «CიCIIILIL-
ყლCMM 20M99MCMMX» 38VM08ხIX 0/IIIIIIIL.
0»ახყმM0 31I! «CიCLLIIC)IIV6CMIM მ0M#9IMCMVრC» (00M0+IVლCII>.2 31|8V6-
ც9ი ლ0ლ”მ8ი იი» 86 00010MX0)IIC 8 მ თგ8IIII0M 092) «0CII00V0I!»
ყ2ლXI, 070მXმICIICI ილეVIII00C9მMIVI ლ0C06ხIM 060მ30M IL0CV0CMXVI0
იმ0მ9MIMმ+XII#4V, მ #21010#M 80000M06XMV C 98CI0: CIIM80.16L 4«10ი004IIV-
წ0ოხისი0შ» ხყმCI)II 8C0188ი9)01C9 8 ლ9მ3MხIX M06ლ10X M0XXMV ”0მ00II96CMIL-
MM CIMM80 ეგა! «0CLM0890L» ყმC1II, 10 II IIგნVII02CI IC080I)მყმ»ხI!I3M0,
M01#M8M0092MIMVI0 Lი0690C#MIIM #ი001+01II0M იმგი0მIIIM2+VMV IL C00+-
ზიწლX86VM0 CMCICMV VMIICუ08ხIX 3Mმ896IIIM, X20მLIC90IV#0 1.19 IICX0/1-
#0M IL00690CM0!! M06-!!.
LI 0MXIVIMI C0XიმXMCIIILM 80 89M08ხ C013912006M0M IIICხMCIII0II CIIC-
7CMC VყMCM08ხIX 38მ9C6MII IIIICხMCIMM0C+III-01001010მ, C1I0010 C006-
XI0ემ26MხIV 8 M001CM0M, L0ICM0M I უ008IL0-0V3II4CM0M მ»თმ8MIXმX,
ილ0»M0-ლ+1ხ0 0X8660-”მ0+CM C0302+-0»6M /I068M0მ00M%IICV0 LIIICსMCIMIII0-
ლIM, M0100ხI MCი0Mხ3V6IL I ი9069ლ%MVI0 იII0ხMიV8001ხ VIIIIIხ 8 Mმ-
ყი%CI8C «0000M0!! CIICI6Mხსთ» 19 8ხI1096X)9 C0018061CI8XVICIIIMX მ0M%VII-
CMMX 38VM08ხIX CIMLMIII. =5IIMM 060109704ხ0+180M #0XIM0, 0908II1-
80, 06LიიI9ხლი M 10, 910 C031მX6Mხ I0068I020M9MCM0-0 მადმ28I!!+გ
298 ჩგათგ8MIყიბ იMCხM0

ინს #M0ლი0»/ხ308მL9VV 8 M29ყ06ლ0186 060მ3Iგ2 #M06Cყ0CM0M IIMCნM6CLII0CIM

#6 VVMIხMI8გC0X 8 806M #იმთIMVყ0ლ0MVX CIMM80”M08, 8ხI!იმX#მICIIMX CVI6IIM-
რდM9Cლ-%XM #L06V90C-MM0, M3IMLIVM6 C 10MMM 30CIII 20MM9MCX0IC 38VMV),
2 #7მMXC6C M# 3M90M2M08-3VIVIC6M0Mყ08, MMI0ICIIMIხIX M2M00 6ხ! 10 MM 6ხIM0
დიII6CIMყ0ლC#000 39MმყCIIM9M. II0 310 ონIIყI9C მუხლ Iი6ყლM0ი-0 მ»-
თგ8MIგ, MXCX2გII06 8 0CM08C 100890მ0M#9MCM0M IIMICხM08IL0M CMC+XCMხ!,
იიჩბიზიამლაიი #00CM610982100ხM00+ხI0 CMM80M08 0L # ძ/#დთ (მხM.
VM ი|)ხ) უ0 X X1? (მLM. # #-ჩMმ), 38 8519ყ90+10M IICM#0100LხIX 392M08 C0
ლიბსMთდI9ლლMM I90090CMMMV 3IM296VM#M9MM 8 იI0616M2X 310M 110C.I1I610-
82710»ხM001M. M06#MV 3IIIM# M#0მMLIIIMM 3Lმ2MმM#M )I0689020M9MC#0Lი
გათდმ8M+90:0 ხიმი დიმლი0»უმ”გI01ლ89 8 ი0მ38ხIX M06CXმX 8IM606M6X#MV
C #ი2მთრ6MმM#M 0CII0800M 9მC„ 8C6 1000უLMMXCI/ხIMხI CIMM80X%I, 0C0-
C+გ9MM8ნI9IMC C08M0C1I0 C #0მთ6MმMM 0CIM038M0#M VყმCIM C086/იLICLIM0
#08VI0, 0”.1#M9#VI0 0» CMCI6Mხ, Iი06CVC%CM010 #90010992 V280მ7VMIMმ-
IIIMXV II068I6მ0M9MCM#M0M IIMCხM6IMM00+IM".
8 ი003VIხI28I1C ი0XM9M007ხ00ლ I2გ0VI0Iმ201C” C00X8010:L8C M0XMXV
I6ყლCM0M 1IIICხMCIIM0CXხI0-ი00101I0M # ,1068I(0გიMი9ICMVM მ»-
დ28M10M 8 01M00)C III სნხIიემ)4CMIVI29 C00+10CIMნხIMIM I 0C2მCIMV6CCMIMMIL"
CMM80MმMM VMCI08იIX 3X29CMIMV9V, =ყ06M )I/008IM6მიMყმიხიCMგ”/ IIMCსხM6M-
800Xხ 063M0 0მCX0/7II1C#M C #007CM0M M XI068X6L0V3IIMCM01IL CIMC/XCMმ-
MII MMCხMმ, C0C0X7მ84M90LMMM 8 310M CM95CI6 0 ”1IMI0//0IIM96C-
XII. MIIმ0C0C.
MიიM6 06MIM80-0 ინIIMIIMიგ იმი0მM”M2+IVლCM0M 328MCIM0CXM
01 #909ყ0CლM09M CMCI6MხI!-ი0010”Mიმ2 Mმ381898ჩხI6 იM0ხM6MIMLხIC CMCV7CMხ!
06.IM)#2101C9 /IL0VI C /0VI0CM M ი0 II61/I0MV იიMXV I0VIMX CX0VMXV0M0-
XIII0I0CIIIVCCMMX X20მMXI00VCXVM.
12M, Mმი00MM6ი, M098M6-0V3MMCMVI0 იMM0CხM6MVM0C+ხ C I0ICM0M#
06ხCIM99CL MC X0M#ხM0 06VIVჩ იიყყIMი C0X02IM6IM#% II208,IMLM2+M-

#2 3M2X წ (25) 8 10085020M9ICM0M გMCთდმ8მ8M”90M წი9MIV (MMC). 3ყმ9. '500'„)

C10M» 86 Mმ2 M6C1IC L0CMCCMX0I0 = წ6, ხსხ!0მXმI0სICI0C CIMCLIMთიIMIV06CMIV 1L900690CX0C
დიხ6VIM0CCX0C 3M296MMC #5), 9#848ლ+M M6 CC0 CV6CIIIVI0M (C0. /160((X0M##
1966:119), გ M06C1C1728M96+ C060M CMMსი» „1000MMIM1I6ჩ#სM0!. "V2C0IM, 381I98LVML!
Mლ10 8 M0C90008270#5ხ90-+M ი06080Mმყმ»ხMილი მინე M06X#IV 3M2MმMM “რ 7) #
ი (0), C00780+6018VIMIIIMMM ”ი6ყ. M +0 # 0 მ /((Xი0»#. 10 XC Mმლ8მ0ICM X 3M8Mმ
» (/) (ყMCM. 3929. '900?), #0I0ჩ0MIM CX0MI 8 1008M0C20M%IICM0M იმაV IC M2 M0C-
X L906ყ. Xრწოთ, გ უ9უმMIგ6” 8 „იბივლსესმჩხMV0 #X0CI06/00270/ხ900+ხ“
MCMMV 9 2) M I (7), C00186+0X8)ICIILVMM L0640C0MMM CMMც80,მM. II XC M# IX ით.
/ი68M60ო0V3MMCM29 I#MC0ხM6MIV0CXხ 299

MM CM0IXCMLხI-ი00010+Mწიგ იVI6M დთ0M01MVყ9CM0M CV6CIMMVIIMI Cი06-

სIMIVCMყ0CM#MX 38VM08ხIX 3II89CIIIIM MCX0MM0M CMCICMLხI, #0 8 0/1M0M
CVVყ26 M ლ08იმგCVIIIC C0900+VVყ%-%0L0 3M9Mმ969M9 II0I106MხIX CV6CIMXV-
108. 8 #01CMX0M მXCდმ8MX6, Mგ# M# 8 2068II0L0V3IVILICM0M, I0690CMM#
ვყმ%X ლ 6% (ჭიM8L. ვMმყ. IM5I, ყVCI. ვყმყ. «60») 32M6MCI C00+86+-
C+8VI0IIIMMV I0მდ990C#VMM) C#MM80»მMM, #MM06ILIIMMII 010 IM 10 X6
დიყი /ყლ-M0C 3M92ყ0MM6 |/) (MC. 39მყ, «60»), # იი00900#M%IC0IILMMM
8 10 X6 C2M06 800MM #ლCMX070000 L202თM9ლ%ლ-M0C CX0ICI80 I0VL C
10VI0M: Cი. I0L. C. .(/) «60» იი# „ი.-”იV3ვ. ა |/) «60». C0/1V6X
32M06”9M7ხ, ყI0 3მM0ყმ2 Iი06ყლლM0L0 Iჩ5) IIM6MIM0 Mმ |(/) 8 060MX
3IMX CMC”ICMმX 8C MიX6 I, C6MI1ხ 0იიმზეგIე MICI0 რდ0M0XIMV90CMIM,
ილCMC0»ხM%V 38VM08ხIC C6”MCIMIXხI (#75) M (/) CIIIIIIM0CM 01VIIVMMMხIL 10VI
_.–_

0+ I0VIგ 90 38XVMმXMMI0.
Iმ2M0ი: ლC08ი0მ6ყ9ყ0 8 თი090CსIMMლლ--0M მვ3MმყლMIM CVCCIMIVI08
I0CCყ0CX0IL90 (#5 8 06CMX წMIMCხM6IIIხIX CMCICMგ>» M0X40X C8II1016/ხ-
._..

ლ+803მ7ხ 0«000C 0 MმIMVMVMM 000610M6MMხILX M0100MMლ%ლ-MMX C8983CM

M6M7V 14MMს.
C001+88MX6)Iხ #06806-0V3MMCM0-0 მMრ28MI2 6LI), M000MMCIIM0,
3M2M0M C C080CMCMIMხIMM CMV IIMCხMCIMIMIხIMM CM016M20MM, C0C/VL MMX,
803M0XVM0. M# 6 I#0ICMMM მ»თ28MI0M, 18VMILI6C M#01+000”0 0M M0C
V90ლლXხ 9I0M C031მMMM ცხ080M MMCხM6III0C1IM%.
8 08016 370(0, 803M0XII0, M6 CMV98MM0 M 10, VI0 #82382MM%
M6M0+00LIX 6VMჩ #068M9M6-0VV3IIVC4«0-0 მMთმცMI2 C080212+ C IMმ2M-
M6M08მ9VM9MM# C001+861CX8VI0IIVX 3MმM08 ICICM0%M 09)ICხM6MI0CIIV. 18M,
#მინMM60, 8გ38მMM6 10089M6-0V39M9MCM«0M 6VM8LI ზხ (რთ0M0+. 3#MმVყ. (II,
VყMC7. 39მყ. «30») I05, ლიეს ს-ა რCთ0M0IVVCCMM 060006MXICMV90 ი0 0+1IM0-
I)CIM0 MX 0C+მMხ9ხIM M29MCც088MM#9MM (Cი. ნხIII, C1I0. 288), 096Mხ
ი0X0XMIL Mგ სხმ2V9VM06M088VM06 Iიი2 L0ICM0L0 3Mმ2Mმ ” (დ0M6+. 3ILმVყ.

(I), ყMC#. 39M8V. «30», Cი. I2MXC IM2MM6M008მMMV9 I0მთ6M LიVვ3, IVIIM M

9) |ი”ხ-–ზი070ყMგ28 808ხ #0Cი0M20C0-MMX II6M6ს, ინMხვსნხსვი Xწი9MCIM2M-

C+80 8 X0MI6 III 8.,– იი0M820L 8 310 800Mი 8 C08%6-M0იM II10M960M0M00M0.
»VXC ი0 90% ინMV9MMC C031მMM2M 8V»XხდM)»-0M% M2 ”ილყ0ლ0M0I 0CM08 M082ი
X0XXM29 MMCხM6MM0--ხ M0”I2 რხI»ხ M38ლ%ლ-2 Mმი0უმM (ლ000MMMX CIი9მM (M, 8
92CIM0CIM, C03/1210M#M 1068M0-0V3MIICM0M M0MCხM6CMIM0C+).
300 M#Mდ2გ28MX+M06 IIMCხM0

ი. (II) (#(IIიო6: LI0V3. |II) 7107 (9MCM. ვყგყ. «40») M# I0+. |?)
0MM0 (VყIMCI. 3IMმ2M. «40»).
C 1=09ყMM ვილი MCI00II9ყ0CMMX 83მMM001901)6MIM# გ»დმგ8სVი-
108 XნIC„IმხCM0! 300XII, 0CI08მIMMხIX IM2 CIICICM6 I06900%40M IIMCხ-
M6CIIM0CIM, CIICIV6IX 0მCCM0”ი00Iხ 1მMX4C # C+8მ00CM289ICMM6 IIIMCხM6M-
ყ0CII I ,გილი»,MIV M MMიIწაIIV, 0-M00MIIIMC6C9 X 709 XC
#9Mი0Xი0IMყ8C#0M L9ნVიი8 #9008IVMX იIICხM069MMხIX CMCXCM.
8 ი”მი0CI)მ8იLICM«0M I Iგ-0»XMIL6 იი080I0 709. 8 CVIIII0CCII
101 X6 90IIIIIII უმ08,IICM2+VM90CM#0M 328MCMM0C0+M ხIM08ხ C03M8ხმ6-
M0ხ იMMCხM09M9M0C”Iს 0. #00690040” CMCICMხნI-ი0010”MM0მ, -ყI10 M 8
M0ი1CM0M, (01CM0M IM #088900-0V3MIVC40M მMთმ8M+მX.
0ლ808Mგ9, C001806+0+8VI0LLმ8 (0690C#M0M CMC+X6CM6 ყმლ0Iხ I M2L0C-
XMIხ VI000040ყ6Mგ I0 060მ3LIV L0Cყლლ#0-:0 მარდგ8MX2 0CVIVII6C18-
I6IMIMVნIMIMI 8 9I6M 000006 ე6MIხIMI C00MCXM%0CMIIMV რCV6CXM+VIIVIMII.
«Cიბი)დMV060CM«M0», 0+IVIII9მ2MIM6ლ9M 0I #02C9ლC0#0:0 38VM08%IC C/IIILM-
სხI 0061C188M0MხI 8 CIICICM6 8 8M16 1000M9VM769ხ90#M ყმCIM, 32860-
ს)გIსI0M გ2Mდმ8I!1VხIM ჩიხი) M 8ხI0მX2!0ს6# ყMლალხხ!ს 3IM296CIV9
«”ხIლიმყ».
ჯოი 380I16/6CIMM9 “მMMX «ლი0C6IIIMთIყ0-MV» CI)2899CMVX 38VM08
# MX Vი0წიუ0ყიყყეიე 8 8MI1თ «ყიი0)სMI6MხყხაMI» ყ2ლ0IM მMთ88MXმ
0030მ10Mხ | XIმ2L0VMILხ) #M0VIXCV 6ხII V96%CIხ #2M9ხIC M 10VIMX
00800MCIMILMLხIX 6MV #IIICხMCIMILხIX CMCICM. C06I)M IმMIMX C9VCICM M0LV7მ
6MIIხ M 100890LVV3M0CMგი IIICხMCM9M0ლჯხ". CM6»ხ, 30-00 M0XM0
VCM0+0616 8 იმლიიმჰხიზხIს 8 /000/M9MI76იხVხიM VყმCIM IM6M0X00ხIX
6VM8, 8ხI0მXმI0IIVX «XხIC9VMX. II000VI9M+68იხხმი ყმლ»ხ | «2I0#VM-
I ხ) I3 1689+M CIIM80908, 8ხI0მXმ0I0IIMX «XIX)C9VIMა, I2VIMIM26ICM C
ჯიმდ6Mხ! C თ0M6+M86CMIVM 3I1296MMCM |CI (ყMლ». 30მყ. «1.000»), +09M0
Xმ# 246, MX2M M 8 106890L0V3M9MC#40M მXCდგ8MX6, LI XI000MIMIMX6/V6-
9გM ყმლC1ხ C9CI6MხI M3 უ6890XMV CMM80/08 8მყMM9M201C9 C L0მთ6ML! ჩხ,
C თ0.86XVIV0CMMM 3IM2M6CIIII0M IC) IM MICMIC8ხIM 39MმცCIMMCM «1.000». II2
ს)6CI0CM M0C1C 310M #ნVიის! ”/იმთ6M 8 1 „მ-0#/#I6 CX0MI CMM-
80 C თ0M0+IIყ0CMMM 3IM2968MCM X, M VMCII08ხIM 3ც88ყCMMCM «6.000»,

#2 0 3IმM0MCI86C 003121048 CI200CM289MCX0-0 მუდმ0M+Iმ #09C+2%9+MMმ-

#ინყი»უგ2 C M600MXC%0ჩ (M#0089M0L0V3MMCM01!) MMCხMCIIV6CIხრ0 M0XII0 3მ-
MXI)0ყMIს M ი0 „#LI.ყი MMიეMიიე“, ლლუმCლ90 X01000MV C00/M M380CIIMIX CMV
0იMIVM82#MVხM0X 236VM LCMC+78მ897Mხ-MMი0ი6#» Vი0MMIM201 M# „წნ0V3MMCMXVI0“
(Cს. #)ხ07III/ 1970:129).
 იი8900-0V3MIMCM2% IMCხM69MM006Iხ 30!

M82 M 8 1088L6-ი0VMMICM0M მგ»ადმ8IIIC, I) IML2 C001806I+C+9VICIIICM

M0016 მოიდთდმიMXV0I0 09Mგ C დ0M6+MVყ0CMIIM 39MმVყ6CMIICM IXI M VყMC/უ0-
8ხIM 3M8მ96IMVM6CM#M «6.000» იეილუი728M6M CIIM80X L (იიM06ი06+2I0LIM#
8 60406 II03M+MCM CM000”VMC9M0M ხმიწლგII MX610VMM მMმ/0LIIყ-
#06 წ/მ00MMVყCლ«იMV 3IMმMV Mმყ0Cი012IIMC ხ).
IმMVI0C IMCI0|))M96CMVI0 ლ893ხ M0XXMV /(00800L0V3MIICMIIM გ»რთვ-
8ცI+0M M C”მიილუმ89I040M I M2L0X/IIIL6II CV9IIIმ6I 803M0XIMხIM ,10-
MIVCIMIხ6 LI. C. I იVXV606ILX0M (7/I(ხ0(2ჯ0ყ, 1954:23). 8 310M CMIხIC,6
X8202MI60Iგ LმMXC M II0CIIC610ც216XხM0C016 8 ( 2:82 C-0#IMIL6 CIIMM80408
-V « «900» – 41 გ «I.000–-, – LI ჯ «2.000» (იი0MC+მ9/M6IIMმ9 M
ც LMიVნხი»MIL6 8 8II1IC M0CM61002104ხM0CII 1 C- 1 2 – II2),
ინიმხმი ი09ხ”ინელსმ18MხIილ,”, Cლ00018609V06სIს» CIIM80X08
8 008900” 0V39IICM0I #იMCხM06Mხ0M CMCICM6: ყ ჯ «900: –+ჩ ჯ;
«1.000» – C. ილ «2.000».
MილM იCXლელ,მევ იმიმ/)/IMLMმ81I)I96CM#ი!! CIIVMIV0ისI X06880-იV-
3M9CMVC MCხM6ნ9MMI0-ე:- #0C0M+I28280VXMM IM CIმ00C/M289IICMVIM
იმი0MMIV 061XCVIIIM9MC “#მMMC ი06IIII იჩიIIIIIი 0II18XMV0CIMM9
LნმდMMM# 89ყ08ხ C03I)2886M0M IIIMICხM6VIL0C0IM 0+ I9020IIMII CIICICML!-
ი0010+Mიგ2 C 1I6M, Vყ106L! 803ILMMII29% CMCICM2 X20მMX16/0I|308მ#2მCხ
306MMს V60IმMMს #«IM03808MCVMლ0” I82ILII0I|8გუხM0M IIIICხM6I(M0CIII, #6C
M0X0X#6CM ცხლIMC Mმ I0VIIC C0800MCVILLხIC 0I CMCICMII IIICნხMმ.
M#ი08გ9M09M იი098M–C9M6M 3100 იV9IIIIIIი2 #8MMმCხ C0318MIM2%
M0ლლნ0ი0M M2გს7I0L60M „ი008M6მ0MMხლ«მი IIMCხM09M0CIს C
ილიიM0ილ,ხს0. 0IIM9M0წ 0 #00690000 ი0010IMVმ #020IM0M. M6C-
000 MმI)10L, 0იყნმ8!I/ლი იხ ი009ვიმხI 0089020M9MCM01!
MMICხM69MIM0ლ0XM4 M2გ #06ყ0CMVI0 CIICICMV IIICხMმ, 00MMCCILხI0 M0M96+
LიმთდMMV CMC16MLMI-ი00101Mიმ M# ი0I60-26L M# MIMხIM ”082თდ9MV0CC0MXIM
-009VC6MმM )M8 ირინMM0MI99 C001801C+8VI0ILIIX 3M2M08 #M080M MMCხ-
MCIII0CIს. 12MMM ILIVVI6M ი0იხI!მ61ლი ზიიMგი 8M6სIII8 Cხი3ნ C
თი09ყ00MIM ი001019VI0CM IM 0C03M20100 8M1IM0Cლ1ხ ი0MM0, II6388IICI-
M0CXM #M 00M”VIგ,ხიM0ლ” 8ს908ხ C0312M9MV00 MMCხMმ.
C03)210Iხ #068M6-ი0V3I9Mლ0M0-0 მ/დმ8M/მ #C0M7X7280VXMM 8
1CX XC IICIIX 0CVIII0CI8.190X C03M27X6//ხIIVI0 M0)1IIC60MM4გLLMI0 L0C90CM0M
CMCI6MხI-000701Mი2; 0M M6 #00ხI806L 80 3M03ხ C03ქ12826M0M CIIC-
ICMC C893M C 106ყCM0M L02თდM#0%, მ 10XხM0 II 02C06023V0CI 6C IIVICM
M200ყM970M 20XმM38IIMM L0მდMMV C9CI6MLხI-ი0010IMVI2 # L082დ99060M0#
M0MVMVCთIIMგIIIVV C0018070L18VI0IIVX 3M2M08. 53+IMM C0C+8289M16/8 X068-
302 #ადრგ8MIM0C IIMCხM0

M0LIნV3MIICM00 2XCთმ828M78 I90CIM9ML26+ 8 ი9MIIIIMIC +010 XC 003VXI6-

ჯგ»მ 8 16XI6 C0302MVVI «00MVV9I2გIMხIM0M# IმIIM0C8მ/6II01 MIMCნMCIIII0C+IMV»,
VყXI0 # M609000ი M3070L,, ლ03/გ8828"I# 00VIII9M2VM%6IVVI0 2 068MC-
30M89M9MCMVI0 IმIIII0I2#XIIVI0 MMCხMCMIM0016 IMმ C0806M0IIICIV0 01I99V0%
01 "0Cყლ%CM#0(0 ი00101M0მ L06C28CთIMI90040M 0CM080.
18მMMC 76 1CIIIIV 8 800109M0XCMCIMმVCM0M MVIნIV0CM0CM MM00,
M9MMX083810M0ლი 0ი0016961VხIMIM II0MM+M%0-00XMIVV03M6LMIM C00608X46-
MM9MII, II0M8019+ M C03/I2M9MMI IM00%X0XL6MMX 8ICIIII 0XIIV9მ10LLVXC#
აიV,I 0 I0VI8 IMCსM6CIMIMხI CIMCIXCM, 00M9M0მI0IIMXC9 9მ L06ყ6CMVI0
MMCხMCIIM00Xხ, ყ0 ი0ხ098/ჰ9MI0LIMX 8 10 XC6 800M9 სიხლI0I0 Lლმძი-
ყ0CMVI0 M0388MICMM0C1ხ. I0 01M0IICII0C M L0090ლ0M0M CMCI6MC-იიი-
+01MIIV.
C 3709 X09MM 3069MM9 X0C68II0L0V3VICM29 IMლხMმწყილს #00-
M-12380VXII, 106800მ0M9ICV9M C 09#გ7მLMნ M# ლ”მიე0ლ»8891IICM27%
I I8:0MMIგ იიIიმჯგ0L იის 06IMM “IMი0XM0L/MV90CMVMM IM#IX2მCC,
იი01M80ი0ლ”გზუმმიხ M001ICM0M M L0XCM0M IIMCხMCIIM00XMM, 2 18MX6
ლM88990M0#0L IL # 09 #IMXM ILI6, (0მთდM96C#%0C 8LI0მXCIVMC #0100ხIX 01ი9მ-
X26L IიგთIMIV C080CMCIII0M MM »ი06ყ60M40M IIMCხMCII0M CICICMLI.
I0 8 10 XC6 800M9M /L008)1(6L0)V3IIVCMმ2ი IIMCხM099M0ლ1ს (7მM
XC, MმL M# ლIწმელლივჩიყი«გი I .8-0M#MIგ) 003X0 იმCX0IMVIXC8 C
უ068IM0მ0M9MCMVM მ2Xთგ8MX0M 8 ი1M9MI0IIICVIIIM 8MVI0CC9IIC9, II20მ/MVIL-
Mმ2IMV90CM%0M C+I0VMIV0LMI IMCხMმ. C X0V9MXM 306ILMM9 იმ0მXVIM2+XIM900C-
M#0M 328MCIMM0C6+M 0 CMCICMსნI IL90069ყ0ლM0L0 იი010”Vიმ X0C0C8I006.0V3MILM-
0Mმ9 MMCხM6IVIV0CXხ (მ X2MXC C1200CMX28MM9C#მ88 | M20XMMIL8გ) IMი0-
XX0I”IIVC6CMXV 60X06 6Mხ3იგ· M XM068906MსIMM 060მ3Lმ2M X0MCIV8IICMMX
0MMC0ნხM099M0016M--M001CM0M # 701040M CMCICMმM IIMCხM8. '
ლიიბიბინVM6 1068M0-0V3VICM«0I0 M«გიM-მუხყსი0 MMCხMგ #C00-
M7გზიVI9M 8 Mმყლლს იMCიხMCIIV0C„, Xი9MიIIმყხლ,ის 300XM,
000”08MC9M0M ხ2 ილყხიმ #ილნყლლიი0ი გ#თმ390Iმ, 6C76CIX80II#0
ლ»მ88MI 80იილ%ლC 0 I9M9M0CIM/ 6C 003121769: M6M 6ხILI ყCM08CM, C013-
ეგსნIIIს Mმ 0986 C080CM69MM0-0 CMV IL906Cყლ6ლ«0-0 მ»Xთმ8MI90-0
MIMCხMმ C0800LICIM0 803VI0 # 0ნIIII8XVხVMVI0C IIMCხM069MM0CIხ M0ILLV-
M0I+-მ»ხM0I0 CI 8 ელღვVიხამბ C03L0210Mხ9M0# მ0X8M9M3მM# M
M09MCთMM%#2ILIM L082თMMV VIICხMმ L0029064#0M CMCICMხI-ი00X0IVიმ?
Mი”„ინყი ი0Xიმ99აგ I2მM MM00ხ2 003)2.6ჰგს Xი0IVICIVI2IVCMMX
MMCხMC9I00X6M–- (01CM0-0, M0C689M0გ0Mი9M0%0:0 M# CI200Cლ#0289M8CM#0L0
«,უგი0წMყბლ«ილი»: გ2XV"208I1708. 25+#0 სხ!იგIსილილი M0C9IC6»I C800+0
806M06I9V--8 V ოთ სდიხიმ, M8Cლხ0ი MმII)70IL M (IL0807828წM#-
 2 68880C0CV3MMCM2გ9% 0MCსM6CLIMI0C1ხ 303

ჩMხნ8ჩ»ი». IIო0C MმM ხ8 M#Mვხილსმ X0C10800M0 IIMIV90CIხ C03/276XM9

ეირსხ)სლ- ი0V39IIICMიი M0I(VMCIIIგ,ხ90ს IIMCხM6ნII0ლ”, /#C0M798-
–ნVMM, M#მMX L6 M38%C-II0 M MM9M Cლ03/210ჰ90 M00X10M0M X9MC-
+M289MC40M IIMCნMCIII0C+M.
#ტიM9იCM29 MC1700Mყ90ლ0M2% +ნ0მXMIIMM C89M3ხI826+I C0322IIMC ,1068-
MCIნV3VICM0M IIMCხM0IM0C+M (გ +IმMX6 IIMCხM0IIV0C0+VM M28M03CMMX
2გX6მMIII68) C M0M76იხ9M0Cლ7ხ0 M6000იმ MმII70L2. I10 Mმ CCIM90–
ხმMMM ილ89Mე610Mხლ182 I0M XC MC1I00M920-M0MI I»ხმIწIM M0XV0C
3გ%II09MI6, 10 M6000L Mმ21II70L M63Mგ» I0X3M9C#000 83ხIMმ,
ყI10 ილუაყMი0ილხI0 MCMIIყ26C, 803M0XV00-1ხ 0ლ03MმMM8 MM იX3IM-
CM0L0 MMCხMმ.
C03X28IVMC 90809 IMCხMCIMI0CIVM, MმM 6ხIIM0 0+M0ყ06M0 ყხIIC, MC
03M2V20+ 70M#ხM0 M3060016CMM9 M C00+28M6MVM9% 0ი06M0M6MVLხIX L0მთდM-
ყ0ლCMMX CMM80X08 ოMCხMმ; 0980 ინზეი9თიმ 201 ი06XM6C 8000 ILVIV60-
MIMM XIMI0I=89MCIMV900MIMV% გ9მXXM3, ყულIლ9IM 39VM080M C+000MLხI! #3+LIMმ
M 8ხI16M6CM9MM6 0+I6MხM9MხIX 6-0 38VM08%IX 0,IMMMI, M#010ჩ0ხI6 ,10IVXVIხI
8ხ1)იმ23M+ხლი #2 IIMCხMC C00130+C0I8VI0IIIMMIL I02თMV90CMIIMIM CIIM80-
»8MM9. 5310 M 6CIხ VI0IIIM0CMM ი608ხII M# 0CM08IM0% 32 8 ი00II0ლლ6
003MმIMI9% 8080# #MMCხM0IVIM0CIM, #8 M01000M 8 CVII9M0CIIV 0CM08ხ!-
M8მნწლი 809 #ი0C:0M60CXVI0ILგ2M იოდლნი0I0IXIიგ2 IიმდMყლი«ი0ი 8ხI0მ7M6CIM#
0II2IხI9MხIX 38VM08 M MX დმიიილ)ნილIIი. 8 000010)MCMM0M 00CMI6-
უ092+0M#ხ690C01M4 შ 388MCMVM0C-+I 0+ მ»2»თმ8MI80:0 მიგ CIIC+6CMLI-
ი0010M”Mიგ. სლ6 310 MCI20L I6803M0XIMხIM C03X2IMIMLC IIMICხM06MV0CXIML
ჯიმ 0იიილიხონყM0=0 #93XIMმ ყ6MX086M0M, MC 089გ/I68LIIMM 0CIM08210Iხ-
#0 3IMM #93LIM0M, #6 C00006MLMIM 00 370M 00M99MC 0CVIICCI8M1ხ 610
M6”მ»ხIსხII დ09V0IIM96CCMIIII გI87I43.
III 06%6M+I8MხIX 0CV08მVIMM CMIIგIხს M6Cლ0002 M2II70L8
M “M9CIV0VMIX000M» MXIM «M090CVIხIმ9I0M» 8 1646 C0302MIM9 1088908-
წ0V3M8CM#0M 0MCხM69II0CIM, #0X00ხIM 4«16MM1ICM9 C C03I10M6M #M080M
ი9M0CხMCIIILI0CXIM C80IIM 000ხII0M M 06LLIMM VI0IIIIIIმMIM» (Cნ. /76იMჯი-
'VX# I966:132; C76იი!I 1981), ი0CM0/VIხMV 0068806L0VV3!1MCVII# გათგ8M97+,
#მ# 6ხII0 ი0Mმ23მ90 #8ხIსI0, 0იMი0მ01ლ9 Mმ 011MMMLMIC 0X 1008M6-
მიMყილიილი CI90VMIVიცხI6 იდMIIII0ხ. ILგM იგიმჯILMმ”იM«გ უ068-
96L0V3VMM9MCM0M CMCICMMI, +8M IM L02MM279M96CMV6C X202MI100MCXMMII 39M2-
#08 იMიხMეი ილნი09ყნსნ/9I0I 3 0IIM0LICIMIL 328IICIIM0-IM ი» L29C6ყ0CM0#
C9VC7CMხI-იხ010” ი? CXVII6CI86IIი 0IXVVMIVI0 0. ,1008MCმ20MიLV-
CM09M CMCI6Mხ! Mმ0IIVIV, VX0 C2M0 90 0666 VXIC IICMII0ყმ6I VV2CIXIM6C
ლ03IგX06I9 2 0680620M8M0M0M II9CხM6IMI0C+II 8 C001გ8ილხMII/V 1008M6-
304 ტ#იად2გსMIM06 IMCხM0

I0V3MMCM0I0 იI0იხMი X0I9 რ6ხ! 1მXC6 8 00MI «M«08CVIხIXმგმL 2» (Cნ.

C6CM1M/6IIძ2ე I198/I).
CCI06CC86LI0 100VCIIIIხ M6XCIV X90II0IXM2IMICM#MMM II068I166VV 3MIMI-
CV0ხ M უ1008M)620Mი9ICM0M 0MMCხM6IMM0C0+9MM 0MIV0M M#M 10M X8 300XM
#მVIIVIMC 0I000I/CIMIხIX IICI0C0IIM06CMMX C893C6M M 832I(M08XMM%IIIM, 0
ყ0M M0L 6ხ! C8II100Mხლ0+808მ1»ხ M 06Iმ20VXM826MხIM 8 3+IIX CIMCI6-
M2X 0900 CლCX0IMM6IX MC60I. Cნხ. „იმდთIMV 3Mმ2M08 L0V3. 8 |#/?|)- მ”M.
( I#I: Cნ. +მMX6 ”იVვ. დ |0#ი)-მიM. # |იხ), ”ი0X3. + |(ჩ" | – გნM.
V' I#II, 0100X7810LIII6 LნგთMM#V C00X80I1C+I8VICIIIIIX 31მ0X08 L06ყ0ლ0M0-
L0 ი0010IMIი2; Cჩ0ნ. XმMXC Iმ2IIMCII08მIIM9ი 6VM8: L0V3. #”0/ -–-მგწიM.
#69; ”0Vვ. ხმი–-გ0M. ხიი: L0V3. I/--მ090M. (1 M უი. 0უMმ#MV0 Iგი-
ხ2გ8X6MVI6 1მMIIX 8იII9IIIVM#M M0XMV0 6VIICI 0000M6MMხ /IMIIხ C VCIგ-
#0სულIIM 10VყI0 /#L20IხI C03აგVსი )1008I10”0V3MMCM%0M M /0068L06-
20M9MCM0M CIICICM VIICხMმ (Cნ. +მMXC6 8ხIII6, C+ი. 288”).
80 809M0M CX9MVVყმ26, 0X)0Mხხხს #0IIM6იხ, XმMMX 803M0:#4MLხIX
ც3მIIM08XMVMXMIIMI #6 0I600M0ხIცნგი, CVII06CI8XVI0CIIMX M06XMIV XL0C68L6-
ნV3IყხCი“ი I 10068M6მ0Mყ9Mი(ის CM9MC0ლ7CMმM. II0IIIIIIIIIMმIVხIხIX
C-0VMIV90II0-IM00I0ILII9ლC«MX 023XიIIც8M9M, #Mი0C8ჩ0მIII2I0IIMX 3IV IIMCხ-
M06MM9M0C+M, 80CM0109 Mმ MX CX0M9VI0 00 Xმ0მ0MX6იV I90200IIM%XV MიMV-
Mმ8MIმოხი00 CI, M0+IV98VM00წმIIVVI0, 0ყ68M1ხ0ი, #L0მდMVCCMIMM
X208MX600M I0990CM#0-0 იMMCხM09Mი.010 იხ010+-Mიმ, 8 I0/%%0იLხIC CIIC-
1CMხ, 8 ხ0მMMმX 06MMMლ0M IM00/M0ILIIყ6C0M0M L9VიიხI.
I ნVვIMCMგ9 MCX0ჩ0IყლლMმ19M »იგ9სსი ილ8M3ხI061C» #098/CVMM)C
L0V3MVCM#010 IIMCხMმ C M6ილნოხყილხი Iმლხ9 I1809M 28833 (III 8.
X0 #M. 3.), M010იხI0 «880 MIMXMMMყლ-180” L0V3MIICV0C6C».
X0-, იიმ800ი00X06M0ლ07Xხ 30-00 ლC8Mე0+6ხCლ”მ? #L0V3M9IICM0-0
აუბუიიძ-ლსმი XI 8. II 60MVM9ი Mი90080M#M M ილიმხ#M8მ0-1ლ– VMC-
M0100ხIMM VV0CIMხIMM, ლ0XIIVმ2M0 8C8 MVIXხIV0I80-MICI0I!!4ლCMმ2#M 06C+Iმ-
#MX08%82 31:00 ილიყხ0ი12 IM M0MXIX0ყ§20L 8 იიI9I9MC 803M0X00XM
CVIII6CI80ჩმIMV9 3 ,(068M6M I16C0MM ი”ლ060-0 8M9MIმ2 »0მ»Cდგ8MXIM0„0
IMCხMმ. 12#06 «მ0X2MVყლლ-M06C #IMCხM0» M0-M0 იხIM0698-ხლ8 8 ”იV-
3MMCM0M I0CVIM20C-I88 10X0VMCXI2VMCM0M 300XM )M#ი% 380MCM »CMCX08
ხმ3Iიყყიი X20მMXC0მ2". C 06L98MX6VMCM X0MCII28ლI82 ლ0CდMILVმ»/ხ-

” „MნიXმM9ყ0CM06 MMCხM0“ # „MIMMXLIMMყლC+80 LVCV3MMCM0იგ“ M0X%Cლ0» 0I102X2Xს

701 8MI „იძლხMგ“, M01+00LM II. I დ0Iს)C8#Mყ (00/560IICM 1979) X202MX60M3V6+
#8 „მჩ»X09II0II0I0მ2რIC“ (+. ბ. „MM083ხსMით IMCხM0“), სIIხნისი ჯვიიჩნიC-
წ7იმხყ9მსსIIX0C8 8 იM/IC CI0მM #I0C8ყ0ლL0 ნIიMV6>-0 800708, # 8 0C06CMM0ლ01IM 8
M02MCMX0M MMიბ. II0M CM0XCM „მჩალIთოი0+10ივმდყსი. I6CMCI, MIM %C006IILCMMC,
1ხნ989M00V3MMCM28 IIMCხMCMIM0CIს 305

ყM0ს მი6MM9MIMI6M ,0089M6M II60ლიMM C03I201- ხიმგმი მ/Cთ28MXV28

MMCხMCIIC-IXხ I2 ი0ლ90ვ I0062V960M0M CMCI6Mხ, იMMCხM2, «010029
90VIM0C0+ხI0 86(7%I9C6I «მ20X2MV9ლ%M06C IIICხM0» 10X0MCIMმMCM0L0 #ი6-
IM9MMIVCM6ხIC Mმ 00MI0M #35IM6, M200MM6ი, 10089ი06000CMICM0M, 3გიVCხI8201Cლ# M8
#3ხIMXC C 0C060M VIMICხM6CMM0C1IხI0, 8 X2MM0M CIMV9მ6 98XMმMCM0M, M VMI26ICM 2106-
C210M (MMM მI0%ლ2IV 9061086M0M, 3M2M0MMსIM C 3M2MCMMM #3ხIM0M M 9/)2MCM0ჩ
CM6IX6M0ს წIMCხMმ2) 86 Mგ 35” 2მMCM0M #93MIMC, M2 M01000M 3მMVCგM “I06MC1, მ
M2 იუგი80Mგყვმ»ხM0M #3ხIXC 0006ს!09M, 8 უმMხ0M CIMV9მ6 -–- 0 68M9M6C-
600ლ0#IC%0M. 398MCXIMIM 93ხIM M ოMMCხMCMM0C+სხ 8ხIXVI02I0I 8 X2M0M CMVM2C 8
#მყლCI186 IMCM070ნ00-0 83ხLM#8-00C00MMMM მ, M01M0VICსI6CL0 ო6080M242/ხM06
0ლ006VICIMM0, C0C+284#0MM06 VCIM0 Mმ I00C0880ი060CM1CM0M 93IM6. I0MხM0 #03M0ტ
C03M26IC9 C06018CMM0 X0068M0ი00CMICM2# MXIV9MIM0CIMCხ ჯემი M06იC%-001CI18IVV0#ჩ 3გ-
MMCM 100890ი000CM1CMMX IX6CMC108.
XMIVI8 ლილიყიილილ9ხ)CX0M 900XM M0M0რ69LაM #9#3LM%M0M-0ი00001MMM0M 8ხI0+IV-
იმ6L VX6 I 9XI2MCMMV, გ IIM00Mი დMმCიიე0C1ნმMM8ზIსIMიჩC 8 #V 3900XV მიგ-
M6M#MCM%M#M #3MM C „M0M00MმMIM0-CMMIმ6M9%ლ-#0M“ IIMCნხM6MM0C+ხ10. „3ამM0Lიგ-
დყი“, X802MI609M29 Iიმი „MIMIMXMMMVყ%CI82“ Iი068MCი60CMICM0M 300XM, CM6M961C9
ს CილუყლილიCMMიIV0 3010XV ა„მიმM60ი”იმთხი, ი0M80Iისის 8ი0CლM0ICIს. M
მ08M0MCM0M „'6I6იი(იმდ9I“ # MIM00”იეზVII C06MMCM02MCM0M 300XM.
II0 ირიმვყიMV ლნმ89CMIVI0 MI. I 60 IIC68Mყ2, 00MCმMMხIL" M610X 3მ0MCM VCIM0–-
10 XCMCX8 8 100890CIM C000CI828MM C C60806MCIIM0M 320MCხი0 069M M2 M2LMM1X0-
დიM. IIIC0ს, 3მ20MლხI8მ5VIIMM XVCIM5ხII ი060CMIMCMMM 1CMCI C მ810M21IM%0CMMM M0-
ნ680M0M 6-0 98 3M2MCMIIV IMMVM 202M6IMCMMIM #39ხIMM, M# VI6V 3100 32M0MC2MM0L0
+C#MCIმ, IIC0080XM8VIIVM ო0M VICMIMM 60 0602+M0 Mმ ოM60CMMCMMIM #3-ILM, VIVI0I06/9-
5ICM C0806MCMI90MV 32IMM0Cხ8200სL0MV გიიმიმIV; 8 IMC080M CIVყმრ 8 M2-
ა06CX86 „M6X2MM3Mმ“ I2M0:0 გი”Mმ0ვI2 8ხICIVიმI0L. 9M8მMCMMIM (MI გ02მM6MCMM#)
93ხIM M IIMCხM6MM0CXხ, 80 8:000M CIIV/Vმ6--9MCMI06Mყ%-0#0C VCLI00ICI8ი. M070/
მჯუ,ი-I)M0770-L0იმCთVMV, 0968M0#M0, ხIM00M0 ი00MMCM9%MXMCM Mმ2 6”7MXMV6CM 80C-
+X0M0, 910 M# 06L9%CV9MCL რი9C060C ჩMმC000C+02M6MM6 I1I8 „ზ9VIნნMხლ-ი ი0X7L30-
8გMM8“ 8 იგვMMყყI6 300XM 01IM6CIMხMხIX #3ხIM08 (97 2M0CM01:0, 3808მM6MCMX0-
XL 0) 80 8C6M 310M წCIIM0M6.
ILI6 MCMMI0ყ6C6V0, 9709 8 32X28M23ხ6 #0X0MCIM289CM0M 900XM# 0C060C 02CM00C-
წიგციIM 202M0MCMIMX M21წMC0%, 8 VმCIM0ლ0IM, M20MVC6CM, 8ხI10MMCMMახIX 0C06-IM
»მ80M23CMMM“ 1M0ხM0M, 0102Xმ0CLI M#MM0MM0 31X0L.»0+10L90220რ0M10, 1IIM900CM0
0ი02MIMM#08280)VM%C#9 M# 8 910M 06”M0M06 (M# 8 იC08VM% 0M9000ს, 8 100890 #0M6CMMM
M# II66C%MIV) IM 3239MCM I6MXCIX08 M2 M0C0IMხIX 8391M2X. 18M, 860091M0, CM6IV6+ M0-
MMMმ2Xხ C006LIICVM6 ICI10იMVCLს8მ 0 10M, 910 8 3ი0იXV სMმი8 II20928232 8 #X2014M#
„I0800MXM VXCC 10XIხM0 Mმ L0CV3MMCM#0M %#3ხIM6“ # %VI0 „0M XC-031მ2»/ XIIIMXMIIMVCCI-
80 LV3M9MCM%06“, I. 6. „,0V3M8MCXVI90 მწჩიწიილიიმჭMM0“, (6C10CI9VMM0, #Mგ 623C
C2M0L0 ჩმCიიილ1092M6M800:0 8 10 3იხMM 280 2M6MCXMX0L0 #M3MIM2 (III 8%M 70
M. 9.), MMCხM6CVV90CIXხ #2 M#01000M 8 32Mგ8M23ხ6 ყხყვმ38Mომიხ 8 „გიახყლიყბM4 8
ილნV”„ი #ჩ23M089Mხ0C0”ს, #MM06MVCMV0, 861 ვე L. 8. ILIC0ნC+16»#9XM (1941),
»„20Mმ30%008“.
20. თ. გამყრელიძე
306 ჩართვ28M7”M9M06 IIMCხM0

ხM01გ MM ი0Iგმყი08ზხIლიი I0Cი0ICI8VI0სIC IMCხM069MMV0C07ხI0 C 0ძVყ-

1IIMM2„ხ8სხIM C12XVC0M L0CVI20CI80M900M M იმაMI9I039M0M IIMCხM0III0-
CM XდCM9MCX9M2I0C%0MV. I1600MM. C #0M0IIხI0 3X0M M080M, C9006IIMმ2/ხ-
M0 003/მIVIM0VM IMმIIM0Iმ/Vხ9M0# 0MCხM6CMIL0CIM 0CVIIICCX8IMI9I01C9 000-
8ხIC IIMCხM6IIII6I6 ი060080/0ხI 2 I0V3MICMIIM #3ხI« #IMMI C89IL6V-
#070 IIMCმMM9%9 M 003720108 8 ,1მ//I6IMCM0)6M 00MIV82ხM9M1+I6 /IM-
X6იმXVIII0I6 II009M386I6CLV9 მIM0Lიმდ9M9ლლ-MX0L0 XმყMიმ".
X00M9M0M0”II96CMXI #0C)MI6MVI0IIIM 397მ00M LიმდM9ყ2ლლM0M 380/I0-
IIMM 068M06L0CV3MIMCM0M IIMCხMCMI0CIMV 9ხICIVIმბ» ჩ0მ3908VI8001ს
»იმ800-იV3MIC#00 შMMინხM ეი ”IIVXVCX2-XVIV0VM, #070081ი X803M-
160M3V2 ICI M6CVX0100ხMM IMIმ#X060M ხზილხმ380 6VVL8 VII088X0L0 M2-
ყ0იი+8MIM9 ხმ3IIIV#M0V IVVVხ,, 00006X96CM0M ს0X76106XIILMIICMIICM C01-
M0M. 9IM L02თI960XV6 X202M7060VCIMMV #900X9M80ი001880M9I0X 3ციII-
MC ი0MCხM0 ILIIVCXმ-XVIIVსCM 0-0 #იმთდMყლი(0იMV #0070IVIV-–-
M0IMVMCIIმIVხM0MV 0MCხMV #0C0M+280VXM C 0M0V”IხIMM იგ-
რდიო0ლ0MIMMII CIVM808MM 01M902M#080M# 8MIC01ხI. 8 IX 8. I. 3. M9IIMICხM0
IIVCX2-XVIIVნM იდილბულმ0L» 8 დნVყIM00IC8X VXC #მ2# 800XIM6
ლჰ0Xყხხსსგმიი LILიგდMყიი(გი სმვხიმM)ყხილს 008906-იV39V8CM%0L0
IMCხMმ.
შუბხუბსსს8 M 0M0VIICღCIIII0 X”ო0887ხIX თ00M I08თM900%CMMX CMM-
8008 II V CXმ2მ-XVIVVნM M MX C890380MV IMმIMCმLIV0C #09 CM0–-
ნიიMCს, Mგ6»MI0Xმ6Mგ§ VX6 8 0VM0I0MCILIX .06083II0X X-XI 88.,
იხყM8იIMMI # 0დ00M»CIIVI0 I080M 083908MM9V0CIM L0V3M9C0#M00 MIM0Cხ-
Mმ8-–-C04000ი0MCM0MV MX6CI)0ნVXM. 31Iმ ი0ლ00I9M99 083IM08M1I0CIნ
X068#0L09V3MVCM0M 0IMCხMCII9M0ლ0XM# C IM0318VVX6/ხ9MხIMV IM3MCI4CIII)MMM#
XI6X#MI» 8 0CM086 9009მ+V0CM M ხსVM0ი0MCV90M თ00M C0806M6MM0წ0 I0V-
3M9MCM0L0 იMCხMმ (Cნ. 2'0C6#VXV/ 23, CIნ. 204).

"2 CXI6CIV6+ M0M2Iმ+ხ, MყI0 7მMM6 IIIICხM6MMMI6 იC0080/ხ! M2 L0V3MMCMMI #3ხი«

Mყყი C89%IIL6MM9M0:0 IIMC2MMV, 0CVLI0C+8CMMხ1 #0CM6 C031მLMM9% 068M06-
+ნV3MVCM00 MMCხMმ #C0M1280VXM, 0X0მ3M»M 8 38-29ყMI6,ხყ0I C80CM 942CIM
#6 VCIMხIC IC0080ეხ! MმM0IMIMს0CMMX 06/MIII03I(ხIX XIC6MCIX08, M0100LMI6 8 02MIMCX0CMVC-
IM29CXV#M 9300XV M0”XVხ 0CVII0CCIსააIხლი Xი9VMCIV9M2VCMMM იი00ი080/MIMM%28MM „მ/-
ჩ0LI0I7090MV90CMVM“ MVI6M, +. 6. ოაწM „/#MM0009ყ080M“ სICII" -MIIM I00M3I00CCIIVII
ინიოიგჩიმ. 12#0M M0C70 VCIყMI0M ი600M29M M2 ILმIIM0CM2/IV0M0CM 93ხIMC IMIM0#9M3%IVMLIX
ხ08MMIM03MხIX +CMC108 ი0M ი000ი08019X 10XMXCM 6ხII C01CMCI809828Iხ 8 3902%MI0641ხ-
08 01600MM +60MMIM0»X0L”V90CM0MV # აII6MCMV6CM#0MV C080ინI0MC„სისვმი M# დვგვ-
8MIVი MმIM0Mმ»ხყ0-02 წ#3ხIM2 VXC6 8 VCIყის C6IL0 თ00MC, Cნ. C0/20MVCMM 1980,
M0X00MM #MCILV6C> XმM0M M610MI „MM093ხIVM0”0 MI6CVMM9“ 2ტი16009იV640.
გიბიიობიაფია
საძიებლები
#6M1ჩნ.7I10! #,1თ/1X#
I
VIC4347 ს-.XI#
 დკმოწმებული ლიტერჰტშრსა
ჯ/ M/2IM0080MMIთX# .LMII600771V/090VCთ
აბრამიშვილი ბ., ალეჰსიძე %,
1978, მხედრული დამწერლობის სათავეებთან («ცისკარი», M# 5:
135- 144; M# 6 : 128--137),
1985. აღმოჩენა არაგვის ხეობაში. დავათის სტელები (გაზეთი
«კომუნისტი», 19 მაისის ნომერი).
აბულაძე ილ,
1973. ქართული წერის ნიმუშები, პალეოგრაფიული ალბომი, თბი-
ლისი: «მეცნიერება».
ალექსოკძე %ზ,
1968. ეპისტოლეთა წიგნი. სომხური ტექსტი ქართული თარგმა-
ნით, გამოკვლევითა და კომენტარებით გამოსცა ზ. ალექ-
სიძემ, თბილისი: «მეცნიერება».
ბაკრაძე დ,
1889. ისტორია საქართველოსი (უძველესის დროიდამ მე-10 საუკუ-
ნის დასასრულამდე), ნაწ. 1, ტფილისი: სტამბა ე. გ. მესხისა.
ბამყრელიძე თ., მაჭავარიანი გბ.
1965. სონანტთა სისტემა და აბლაუტი ქართველურ ენებში. სა-
ერთო-ქართველური სტრუქტურის ტიპოლოგია, თბილისი:
«მეცნიერება».

ინგოროჟქვა პ.
1939. ქართული მწერლობის ისტორიის მოკლე მიმოხილვა, I
(«მნათობი»,.# 1: 163––-188).
1941. ქართული დამწერლობის ძეგლები ანტიკური ხანისა («აკად.
ნ. მარის სახ. ენის, ისტორიისა და მატერიალური კულ–
ტურის ინსტიტუტის მოამბე», X: 411 –427).
კანდელაკი ნ.
1985. ასომთავრულში კოდირების ერთი სისტემის შესახებ («მაც-
ნე». ენისა და ლიტერატურის სერია, #ი 1: 86--91).

კარივაშმვილი დ.
1914. ხუცური ანბანი, მე-2 გამოც., ტფილისი: ელექტ.-მბეჭდ.
ს. ლოსაბერიძისა.
ვIი · ბიალიოგრაფია

კეკელიძე კ.
1929. ქრთული კულტურის ორი დღესასწაული («მნათობი»,
#0 5-6: 151-- 167; M# 7: 135-–-150).
მაჭავარიანი გ.
1965. საერთო-ქართველური კონსონანტური სისტემა, თბილისი:
«უნივერსიტეტის გამომცემლობა».

მავავარიანი ე.
1970. ქართული ხელნაწერები, თბილისი: «ხელოვნება».
1977. ქართული ანბანის გრაფიკული საფუძვლები («საბჭოთა სხე-
ლოვნება», M# 10: 102–– 116).
1982. ქართული ანბანის გრაფიკული საფუძვლები, თბილისი:
«ხელოვნება».
_ 1985. ბოლნისის სიონის სამშენებლო წარწერა, თბილისი: «მეყ-
ნიერება».
ონიანი ალ.
1972. პირველი სუბიექტური პირის მორფემა ქართველურ ენებში
(დიაქრონიული ანალიზი) I«მაცნე». ენისა და ლიტერატუ-
რის სერია, #ი 3: 137 ––-146|).
პატარიძე რ.
1972. ' ქართული ასომთავრული («მნათობი», # 1: 169--181; #
2: 165--182; #3: 139--166; #6: 186--192; # 7
151--175; # 8: 146 –-154; # 9: 170––188).
1980. ქართული ასომთავრული, თბილისი: «ნაკადული».
რამი'მვილი რ.
1986. არქეოლოგიური კვლევა-ძიება არაგვის ხეობაში («მნათობი:,
# ც: 129-–150).
სარკბველაძე %..
1975. ქართული სალიტერატურო ენის ისტორიის საკითხები, თბი-
ლისი: «განათლება».
სილოგავა 8.
1988. „სვანეთის წერილობითი ძეგლები, II. ეპიგრაფიკული
ძეგლები. ტექსტები გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლე-
ვები და” სამეცნიერო-საცნობარო აპარატი დაურთო ვალე-
რი სილოგავამ, თბილისი: «მეცნიერება».
ფარჯანაძე ალ.
1984. თანამედროვე ქართული ანბანის აგებულების კანონზომი-
ერების ძიება, თბილისი: «განათლება».
ნ9M6»M0ი(იგთM9 3!I

ქიქოძე გ.
1946. ძველი იბერიელების ფსიქოლოგიიდან («ეტიუდები და ჰორ-
ტრეტები»: 3-– 16, თბილისი: «საბჭოთა მწერალი!).
ყაუხჩიშვილი თ.
1945. მასალები Vს ისტორიისათვი (ფილოლოგიურ მეცნიერე-
ბათა კანდიდატის სამეცნიერო ხარისხის მოსაპოვებლად
წარმოდგენილი სადისერტაციო შრომის თეზისები, თბი-
ლისი).
1967. ვანის ბერძნული წარწერები («საქართველოს სსრ მეცნი-
ერებათა აკადემიის მოამბე», XVIII, Mი 1: 253--258).
“რმ სანიძე აკ.
1921. ქრთული კრიპტოგრაფიის ახალი ნიმუშებე («საქართვე-
ლოს მუზეუმის მოამბე», M 1: 63-–68).
1957. ოცობითი თვლის გავლენა ძველ ათობითს წერაზე ქარ-
თულში («ქართული ენის სტრუქტურისა და ისტორიის
საკითხები», I, თბილისი: 302 –-311).
1973. ქართული ენის გრამატიკის საფუძვლები, I. მორფოლოგია,
ე-22 გამოცემაა თბილისი: «უნივერსიტეტის გამომცემ-
ლობა».

მოშიაშვილი ნ.
1980. ლაპიდარული წარწერები, I. აღმოსავლეთ და სამხრეთ სა-
ქართველო (V––X სს.), თბილისი: «მეცნიერება».

ჩიქობავა არნ.
1936. ჭანურის გრამატიკული ანალიზი, ტექსტებითურთ, თბი-
ლისი: «სსრკ მეცნ. აკად. საქ. ფილიალის გამ-ბა».
ჩხენკელი თ.
1977. ასომთავრულის გეომეტრიული სტრუქტურა («საბჭოთა ხე-
ლოვნებაა, # 8: 67--81).
1981. ასომთავრულის „ერთიანი გრაფიკული სისტემა“ («საბჭოთა
ხელოვნება», M# 4: 67--75)
ძიძიბური 898.
1974. ქართული ანბანისს წარმოშობა («ლიტერატურულ- ენათმეც-
ნიერული ნარკვევები», თბილისი: 253-–269).

წერეთელი გ.
1960. უძველესი ქართული წარწერები პალესტინიდან, თბილისი:
«მეცნიერება».
1973. მეტრი და რითმა ვეფხისტყაოსანში„ თბილისი: «მეცნიერე-
ბა».
312 აიბლიოგრაფია

ფღერეთელი პ.
1958, ნარკვევი თანამედროვე ასურული დიალექტების შედარები-
თი ფონეტიკისა, თბილისი: «მეცნიერება».
1976. არამეული ენა საქართველოში («მნათობი», #ი 6: 150–– 157).

«ჯაგახიშვილი ივ.
1935. ძველი სომხური საისტორიო მწერლობა, ტფილისი: «უნი-
ვერსიტეტის გამომცემლობა».
1949. ქართული დამწერლობათა-მცოდნეობა ანუ პალეოგრაფია.
მეორე გამოცემა («ისტორიის მიზანი, წყაროები და
მეთოდები წინათ და ეხლა», წიგნი III, ნაკვეთი პირ-
ველი), თბილისი: «უნივერსიტეტის გამომცემლობა».

ნგ0/I#86VII13L 8. 8.
1957. /IL068M6MIIMC 0C6IMIL903M%ხI6 8C0088MM9% M# 060900806 Lიმ-
რდM9ყლიიი- MCMVC--180 I9V3MICMMX III6M69, I6MXMCM:
«Mვიეგ.ნიხიჯ80 #IMI ICC».
ნVნCხსC 3.
1952. 0Cც08ხ, 00M8MCM«0:0 #3ხIM038M2VM% (ი80680M C დლგI-
IIV3C#0L0), M0C#X8გ: «M13/270»ხC780 IMIII0C70მMM08 IIM+C-
0მVV0ხIX».
I #MMIXCLII9I36 I. 8.
1974. C00IM0VICIMC CMხIVIხX M რდიMM2I1M8MხIX 8 თ0M0XM0LM-
ყი6CM0M CMCI6MC (M# II0C06MCM6C Mმ0MMლი8მყM0-I# 8 დ0-
ხ0#0”V9MM), M00%#82: «IMIMCIMXVI ”V”-ლ«ილლCლ #წ3ხI4მ #II
CCCწჩ».
ILIC0ნ6IIIC8 L.
1952. CMგზიყიMმ8მM #MIMCხMCIMIM00ლ1ხ 10 MMხMხა»გ M# M06რთ0»XM9%,
CიდMი: «ნ60»L. ##მ16M9M9 ILI8VM».
I 0III1IMIII 8I1IIM +.
1937. VL M0+00MM 01M0-0 38VMმ2 8 L0V3MIMCM0M %3ხIMC («აკად.
ნ. მარის სახ. ენის, ისტორიისა და მატერიალური კულ-
ტურის ინსტიტუტის მოამბე», II: 111––-134).

XIICMIII 8L /L.
1963. #»Cდგ8MI (ი60080I C 2MIL9MMC#0L0), M0CM8მ: «M31გ70/ხ-
0780 II900X00980#M IIVIC02XVლხI».
ნM6MM00გდMი ვ13

ქCIXნIIII ც. ტ.
1961. ჩიგვ89I96 იMMCხMგ, MCCX8გ: «I131210)ხC180 #ტLI CCCL»X.

MIIIIM0C8 LI. #.
1967. # ი0070წMIM0 )6სIMთი08MV მ2I82MCM0M (M28M23C40-გ/-
62ICM0M) #IIMICხMC1IM09CXII («,30/ი00ხ! „#9 3ხIM03MCMV#/», # 3:
68–-80).

IIIXMტ6VILც XI. C.
1951. I1ლინMყლC0MXMC ი06/00CხIMMM 803MMMM086MM9 დნVCCM0M
იM0CხM69MMCXIM # 0VCCX0M IMI60მIVII («00ი 000: 1 CIII0–
»Mყა, ## 12: 30--54).

IV IIXII1LI #. I.
1982: 0 იდნხიMCX0X#I6MIM გირგზი:ე («136თMM0M. „I 1066M0%
IMიიიჯVყა, M0 2: 17-28).

M##ნCს LI. 9.
1925. I ი8მMM8IVM8 1068M0XMX60მ+V0M01L0 LიV3IICM010 #3ხIMმ,
ჰIხIMMI იგე: «MI318X6I6ხCლ780 ი0C. #M206MVM II2VIV.

MVნC#8ხC8 C. II.
1980. 0 #ი00+70ღ;IICICM მღხM9M9CM0-0 მ»ჩდმ8IIმ («II იII0))#X0-
ი0I40#401M%0CMVI7 #VIIV))M#0 ა», M 2 89), C 0688: 221-––240).
1982. 1იM /ი068MMX გ»დმ8MXგ M#88Mგვმ. MIX #0203MM9M%9, IX
CX0ICI8ი,„ ი006ნ6X6Mმ2 MX მ0)CIმმ: 4«/7/ #2-0VMთ 2X00M1%1(7
CVMMოივსყM M0 #ე1)M#MMCX0MV ჰI30:M03M0MVM> (C 00682).
1984. II0ნ910# 6VM8 106896 0V3IIMC«იი მMCდმ8M+2 (§მაცნე»..
ენისა და ლიტერატურის სერია, # 9: 160--176).
IICLIIX#II9IILI #. L.
1966. IL 8იი00CიV 0 9 090MCX0M#M0CMIIM 20M9MMCM0M IMCხM6IMIMI0C+M
(«II 66მMითვსიM6XMMV C60ჯMMX2, II. II6სIMდიიზM2 M
MIMე6ლიიიგმIVM II9CხMCIM9V60ლ016M „»Iხხცნყიით ტ80CX0Mმ,
M9%ი#ცგ: 103-–- 133).

C#ტნიMIMIC9ILI I. X.
1980. # ი80MMIC70ნMI მ0Mი9MICM0) იMCხM6IIM0CIM (§«#ი6Xთ3 #
ჰმივი»ოიი?, 8ხIი. 2, 96889: 15--20).
314 ბიბლიოგრაფია

Cნ8ჩL I. I.
1962. M6-00ი Mმ(ს+“ის. II 1600-/XIVCIVI0C C0 IIM8 00X/ICIMM%1.
C0312MM6 გნMყC“„" #2IIMCხM6ს M იCXC0C80CILLC0CXM, Cხ6-

8მM: 4«#ტ9Mიტ»იმ1ა.
დ)CMნნ M.
1914. MVICCMCX088MMC 8 06Mმ0+IM I008M0-0690ლ0:«0M Cდ0LCIMMM,
M9იCM8მგ: «I Mიხ”იმდიი I. IIMი-M6იმ M XI. C06M0».
დიენIVI#.I08 დ. თ.
1913. 0 ი00MCX0M/ICMIMIM ჯი2-0MMსხI, C.-III606VხნL (+0+/C-
MMC სVCCM0I0 §13ხIM+8 M CXMX0C869V0C-ლXM 38 1914 L.»).

LანთIIIIM9/II ნ. M.
1987. C C0160Xმ8IIVM +60MMM2 «CX200ლ0M289M9MCMM# #3ხIMV>» («8ი»-
2006ხ! #7 3ხ:X03MCMV», #0 4: 43--58).
LILნLI L)II9 I. 8.
1941. #ტიMმ30Mმ8 6VMIIMI8მ. II8V #3ხIყM29 #MმეიMიხ, MმMICყხ8გ9
ინი გ0X60X0III902-«MX შსმCM#0IMმX 8 MIIX6I8-,M%0Mმ23M,
16MMMCM: «I13უ210M/6CI80 #II I CC».
1948. #0Mმ3CM08C MMიხM0 M იხ0ნ6M6Mი ი00MCX0XICMM9 L6ნV-
3M9-Mილ0ლ მIთ28MIმ, I (L9”MხჯაძენიMXთ Xიი»იMთ?·, II:
90-–101).
1949. #0M830M«0C IIIICხM0ი M ი0სნM6Mვ2 M00MCX0XIC9VIVI9/ L90V-
3MILVCM0L0 მICდ828M#18მ, II («3/1M19006MXXთ მიბიოიXV., III:
59-–71).
(Iს·#I9M9XMI3L #. I.
1938. LI08001M#ი6L%MIIხIV გუდმ8M» X#2მ08%#230M«MX მ»ურ6მ2MIIC8 M# 6-0
ვყგყიყM Iიამ MმგVMM («აკად. ნ. მარის სას. ენის,
ისტორიისა და მატერიალური კულტურის ინსტიტუტის
მოამბე», IV): 1--68).
1957. II0იი10M« 6VM8 LნV3MMC40L0, მ0M9MMCM010 M 2XM68M0C#%0-
I0 მMXდმ89M108 («7# თ»16 9Mთ#ხა 0 %C0)L0 ))MM „71301)6 თM0ე#06–
ჯი». 10იV)ხ MXV369 I1CI0ნVM /#36068M1Xმ9V2, +. LI,
ნგ%XV: 33--43).
#LLILM VV. 5.
1987. VიX CIგ%გ. 16 დი”იისილ მიი 0! CIგ551Cგ) CII06L,
8-ძ იძ.: Cგოხ”!ძლი6 LIიIV0I51LV I2XX0§5.
 ნM6»M0ი2გდMი 315

გI?M9MIL7 IL.
1944. სIსგიძხსის ძი. IსყიბიLსიოძლი, 2-8 #სIIგლბ, IIგ116/5მ810C:
MI16ო6V0L.
8Mტ6I0L0IM# I. C.
1951. L6 ი”იხIბოი Iხ6Iის 2 Iგ IსიIთ(C ძი§ ძლიწი!ბ(0§ L6C-
ლჩგწლემა («M0/M/ხისის |! LXI0IიM05:01'50,6 /#0/5CM7დC.,
8ძ. I, M# 3: 248 //.).
80L6LLL V/.
1975. 7სL #იგIV5C ძ05 გIIყლიIწ!5ლხჩ0ი #Iლიხგხბს («/ი0/5CჩVჩწ
სიძ LCM/თ. Lლ0აIთყლყაა ჰ0ჩ. 5Cნხ:0ი:0L 1974. LIგთხსწ:
5I8VI5Cხ0§5 5001უმL: 17-34).
1983. სI6 ლგიწფI5ლჩმი Mწნილხ6 მს! ძიი 80-ლC #Iიი§ სიძ ძ!C
Cი§ლჩ!Cჩ(6 ძიL თლიLწIვეხგი 50IIIIაი/მCჩ6 («80ძ: M0II/-
II(5ი». Iბ6ხ!6 ძ6 MXიIMIV6I0I0C(0, V0I. XLI: 85--95).

82:0CMCLMტMM- C.
1964. I Mგოვგიმ5აიიიი სხIმ16MLC IL ძეთ სVV62LILI5ლიბი
(«”იიძხითს ძი” 0/”:6M10(5I(-ა, 1 ტ#ხL.: 06 Mგხი6 სიძ
ძი MIILI%-C 05:0ი, ჩI:5C. V0ი 8. 5ისI9L, 8ძ. III. 5C-
ILI§IM, L6CIძრი/M6ნIი, LC. I. 8LIII: 40--58.
1964გ. LIმ25§ #Iგი:გ15Cჩ6, 6CIი5CჩI16ჩIICინ ძია 5VII5ლიბი («/70იძ-
ხის ძი რ0/#I6/10!(5((-0ა, 1 ტ#ხს: Lს6. Mგჩბ სიძ ძი
MILVI%6 0§0ი, ჩI§ყ. Vიი ც. 5ის16L, 8ძ. III. 56ი11(13-
LIMI, L6Iძრი/(მIი, C. ჰ. 8LIII. 135--162.
82:055სLI M.-L.
1831. Cხ#0ი!0ყC ყხ0”CI6იი6, ჩმII5: 06 I 1თიხLIთი6IC IL0Vმ16.
8LCM C. L.
1968. 1IM6 CICCML ძ!Iმ16ლ(-.. CღIგთომL. 50I0C(6ძ Iი50-10V0ი5.
CI0558IV. 3-0 I6V. 6ძ., CჩICმყი: სხ. სLIიIV6CI5IIV 0I
CჩICგყი ILX055.

C#ტM1I IMნ#ტC I.
1952. L2 ლიიჯლიმიLაიბ ძს §6ი!ისტ («+«56/I/!0ი:, IV:
79–-94).
C#ტ42C00M#4# C. I?
1981. #ტისი00!0CთIგ ძი6CII8 5§CILLსIგ, 1000: L06%იC.
316 ბიალიოგრაფია

ხCCICC§ C.
1926. #Iთიგი15Cი” სიძ §5§0ძMგსL2515-0 («CიVიძ5!:C00», Vწმ3C. 3,
LC1021ფ.
1955. ს2§ #I16L ძი ილი თI5ლხ0ი 5CM%LIIL («0/(05 C/I/151(0/155.
II6II6 წ0L ძ16 #სიძიC ძია CხILI5IIIლCიბი CXI6იLა, 8ძ. 39:
56––65).

სIტL0M0LL IL. M.
1974. ტილ16იL V/IIIIიდ მიძ გილ!ნი! VIIIL6ი Iგილსგყფლ: LILგII5
გიძ ილლს!1მLI(10§ 10 106 §5(0ძV 0! 5ყოლIგი („5სი0CL0-
10თICმI 5I0ძI0§ 1ი IIიიიL 0! 1ხი”IIIძ ჰგილხვიი ლ0ი #15
56V6ი9LI6L 8IIIიძგV“, CხICგყი გიძ Lიიძიი: 1ხ6 Lსი!-
VCIL5IIV 0, Cი!Cმყ0 MI0C55: 99--121).

–ICL§ IL.
1963. #IILIIC06ი51მ8VI§-ი6 C”გთთი2IIL, 2-I #სIIგდ6, IჰC1ძCI-
ხიC. CმII VIIოIლ. L)IIIV0I5I1215VCLIგდ.

00ILM5LILL LI.
1925. 025 #Iიჩგხი( 1ი MX»V5IX სიძ ' M2ყV10, LC1ი021C+ა 86LIIი:
8. C. 16სხი6..

ხMIIVCIL C. Iს.
1948. 50ILIC VIIIიდ. წაით LICIიყგიი 10 #I1იხგმხის Lიი-
ძიი: CXI0Iძ LIIVCI5IIV ILI0§55.

LსV0IIMIIL. LL.
1970. 8V7გისი6 Iი0I§510ი5 მთიიC (IC 51I2V§: 55. C0ი51011L1ო6-
CVII) გიძ M061ხ0ძ1ს5, M6იV მწსი§5VICM (M6V/ I0IL50V):
ოMIთC5 LI0IVCI5IIV LI055.
LLCLII=სILICL8 I.
1937. 5CიხIIILC05ლჩ)ლჩIII
სბ სციწ-გლხსსილ2? («20!150MIII ძი
LMVII5CM6/ /M0”წ6II0I0:56M0. C60650!I5Cჩი0IIა, ცხცძ. 91, I.
2: 319-–-342).
1938. 7ს 6IიIყიი 5CჩხIIII0LწIიძსიყიი ძიL MიCII051CI) 7C1L («76!1-
§0MIIII ძი, I)2V15Cჩ0. /MI0 თ0III6/1015CჩM6/ C656115C60/1»,
8ძ. 92, II. 1: 183––218).
1951. ჩხბი)215ლხ-ჩსი!%-ხ6 Cგთთ2LMIM («4M010C1ფ C#I06101:0»,
ვ2. ნიი! სი I25IIსწსთ 8)ხI1ისთ, XL0IV მ).
ნMხნ»იიი2დM9 317

C#ტMMXLCLI02LC Iხ. V.
1961. 4ხ6 #MMმძი-ILIILLIIC §VIIგხმIV მიძ 186 იჯიხIით ი! ხრ
ი”IყIი0 0! იზ IIILLILC 5CIIიL (4I1C IV 02/ნწM7 4LMI
29,3: 406––418).
1981. # 16იIV (0 ჰიიი Cბიი!ი (847MM4V წ. ლხბაVს6 ძ'L-
Lყძია ტ”ოიბგი!იი0ლ5, V0I CXXIXIX, #ი 3--4: 457-
459).
CნტიმIMნს #. I.
1923. ხი. გყV)ხსაიიბ საისიC ძლია 50) 5ლიხე #!I!ლხგხი(§
(«20!15CIIIII ძი, IL)2VI50M6. /M0ი/ლთ0M160ძ!:5CM6. C6056II-
5CჩიIნ, 8ძ. 77: 92––-120).
C8ა>L0)I
Iს 05CM. V.
1876. სიხი- ძლი დ”0ლჩ)აიხიი LსLIაისიC ძი, გIილ0/I5ლჩ0ი
%იხLIII («70(!(5CMIIII ძი” 06VI50ჩ6. /M0” თ6M10/10:50/LM
თ056!!15010II», ცძ. XXX: 74––-80).
1879. CII0ღCხI5ლ56 ნგ)გიიყგიხ!ბ, L6C61ი7IC: 8. C. 16ყხი6..
CLLც8ნ I. ჰ).
1963. # §LსძV 0 VIIIIინ. ,## ძ!5Cყ5510ი 0 1ხ6 დლი6მ1 იLIი-
C10I02ა დლ0VლწიIი 106 V56 მიძ 06V0IVVI0ი 0! V/IIIIიწ.
5ლ%ლ0იძ 06ძ.. Cჩ!იგყი: 1ი6 VიIVC5IIV 0! Cჩ1!Cგლ0 ILI0§5.
1974. LM6ლ0Iძ5, V/IIIIიC გიძ ძიმიC!იხჩი”ი)ბიL (+VI§5IხI2 Lი/IწV-
ძირ», VIII): 293–-318).
1975. Lილთ§ 0! VIIIIIთ (1ხ0 MCV ი«წნ/Mიყი!სიიძიძ,ი 8/:10M-
MI00. Mგლ”0ლხმ0ძ!მ, V0I. 19: 1033-––-1045).
1980. 0IIიიI016§ 0! VIILIიდ §5V5(6ი)- V/IIიIი 1იგ წIმ2ი6 0 VI-
§სმ1 C0'იი1ს0IC210ი («–I0C00551იC 0! VI5Iხ16 Lგილსგყლ»,
2იძ იძ. ხV ს. #. ILC0ICI§, M. L. VVI0I5(გძ, მიძ LI. 80-
სიმ, M6V V0IX გიძ Lიიძიი: «ჩ1ბისი 0055»: 7--23).
CCL58ILVIICII I.
1979. #II0C)0((იყ/გიხV 0! 0Iძ 806(51გი («7#/0Mი50თC/(0ი05 0! (IM
ჩჩII0იI0თ!00ი! 500(6Iყ», L0იძ0ი: 114-–- 190).
C60Lნ00M C. II.
1950. წხ6 LIთ2IIIIC „ტც8C“ («0/(:0Mი!იIIთ, M. 5., V0I XIX,
წგ. 3: 374--376).
ცისნიიIM I. #. C.
1981. 50ით6 იითობის იი 1ი6 ი”IIთIი 0! 1ი0C C0იLCIგი გ1ინგ-
ხი (842/4Vნჩნ. სიVსბ ძ'ხხსძლა #ი”იბი!ბიიბ5, V0I.
CXXXIX, # 3--4: 449--456).
ვ18 აიბლიოგრაფია

C6ს 1IსცსILVIMM
ნნ §.
1950. ს ხი. ძლი VI5იIIIC ძლ5 ლთ0LI5Cი0უ #Iიხგხლ!ა («80(!I-8წ2
2, 06659%CM!CMI6 ძი” I)6V15CI0, 5ი0/”0CM6 IIძ LII6”თI/!»,
8ცძ. 72, I). 3: 500-––508).
ყგოინ0ნს! I.
1942. 16 M065'0სიC ძიL 5CხLIIL ძსჯლნი ძ!6 CIIლღCჩ0ი («005
Mი6V6 8I!Iძ ძი #ი!!”თ, LI. 86IVღ, L6I!0ი21C: IC00იI6-–-
ჩონ)მიდ: 94--108).
I)ბIM-IMI15 7.
1939. ს6CVCIო0ხთიი 0, 1I)6 Cგიმმი!IC ძ!მI0CCL§. #ტოი 1ოV06511ყ2-
VIიი 0! 1იCV0I15LIC ჩ15'0IV, M6V IL1გV2ი: #ლოი0ლგი CXI-
CILმI 50C1CLV.
ICMMIMC. VV. 8.
1958. MILICIIIგო15Cხ («/I0იძხისCის ძი” (C/I!0M010:(51:-», IL ტხL:
ს6L Mგხლ სიძ ძი. MIIIIX-C CC, ხIაყ. V0იი 8. 5ის-
16, 8ძ. I, #ტხვინი. I: #წV0II%ლ06 5CხIIIL სიძ 5იI20%0,
LC1ძლი/MC01ი, C. ჰ. 183LIII: 20-–-130).
IIIXLI I.
1902. IIგიძხსიჩ ძიL ლII6ლჩ15ლხტი LგსL- სიძ Lი0Iთ8ი10ლჩნჯX6. LI9C
CIიIსიხსიყ 1 ძმ5 §ი”მიჩV/I55005ლჩ2I(IIისა §1:სძ1სოთ
ძლია CII0600150ი0ი, IICIძლ)ხი-C. CმLI VVIიICL/§ L)IIIIVCI51-
(გ(ახსიჩხგიძIსიყ.
I0LMტMM. MX.
1958. #IVIIგი1)5Cს («/70MძხსCიჩ ძი, 0/:0I10:5,'-ა, I ტხL: 00
Mგხბ სიძ ძმ M!III%C CXICი, ხ”აწ. Vიი 8. 5ისI0+,
8ცძ. IV. IIგი151IM. #ხჯლხი. IL LIით)15I(M, LC1ძდი/M%CI1ი,
CC. I. 8III: 1–-19).
ყჰხნXICIL M.
1964. სგა ა5ისძვმIგხ1%-სი2 ძი, 1Iო5CხIIII62ი სიძ ძიL )იხიიძიი
MსეიეძმII6ი («7 იძიძხყიჩ ძი 0/”:0M10!:5(:72, I #ხს.: ს06L
Mგიხბ ყიძ ძი, MILII9-C 05'6ი, MI5C. V0ი 8. 5იV1CI, 8ძ.
III. 506ი11115(1L, L61ძტი/M0)ი, C. ჰ. 8): 314--341).
I0MMLCL L.
1904. C”სიძII5§ ძი. C060ყ-მიიI6 სიძ .C05%ი!Cი(თბ ძეა #IIლი
0I0ი(§5. 2-(6 იბსხლიე+ხCIIხ #სIIმთლ ძია «/სხII5505 ძი+
C05ლი0ICჩ(6 ძეა #IIიი 0II6ი15», Mხოლ”ლხიი: C5MმL 80CL.
ნM6ჩMიწიეგდთდM#/ 319

0085CCMტMM წ.
1876. Lსიხი, ტსააიIგიი სიძ LIოვ3იჩCხსიC ძლია #!(გწ/ოტი!-
%Cხიი («26!15CII/II1! ძი I)6V15CM6, /VI0”დ6M10Mიძ(5CM%7 06-
§0!I§90M0II». ც8ძ. XXX: 53--73).
I)#ტM#M085C6IM XL.
1945. 1ხ8 ხგლIიი!ინ 0! იმიიგI §5CII06(6თ1იმIIიი 1ი ს”იი6
(«776 I260!6სს 0! #M0!!1:05», 7: 29-42).
ჰნ-L6ILMLIV L. II.
1961. 188 I0ლ2) 5010(ა 0! #ICიგ1C CI0CCლ0. # 5§'0ძV 0! 1იტ
0ICთIი 0! 1ი6 CI66M გ1იჩგხ6( მიძ II5 ძიV0)0ითიი! წით
(იი ბთისი 10 III იგის IC 8. C., 0XICIძ: #L (ირ
CIმI6იძიი ICX035.
ჰსნM5სნM I.
1969. LI6 5იხIIIL 10 VმIთმინმიი0!L LVIIძ C6თიიV2IL, 3-(6 ოტს-
ხიგIხი!(6ი(6 სიძ 0IVCILCILC #VIIILგყ0, ც0LIIი: სის!აCხიL
V6IგC ძიL VVI550ი5CMმI160ი.

ჰM%Xნ? II.“ L. I. :
1925 ს. 1926. Lაგ§ #V/25(გ8გ1იჩიგხის სიძ ძიC სI§აიჯსიყ ძლ მწოთ86-
იMI5ლიიი სიძ ლმით5ლილი 50ხLIIL («CიVC05(C0», Iგ5C. 2:
1--82: (85C. 3: 82--139).
XIXCII0LL #.
1887. 5Lსძ1ბი 2» C06%ჩIლხ(თ ძმა ყდI0ლი1აიიზი /#!იჩმხლსა,
CV9LიL5I0ნ: V0CLIგთ V00 801615 იგიი.

LჩI0CLLLL VV.
1914. CI%Cჩ1)5ლხ6 CიI0IგიიIML, Mხითხლი: C5Mმ; 80%CL.
LII IM ბMM ს.
1964. LI6C 21010015ლი6 5ი+2მC0ი6 («//ოიძხიC. ძი” 0/:0M010L(51ჩ»,;
I ტხL.: ს6 Mვხი- ყიძ ძიL M!ILIIიIC C051ი, ხIაყ. Vი0ი
8. 5ისC, ხძ. III. 508თILV5LIM, LC1ძიი/M0Iი, C. MI.
8ცო)II: 350--375).
M#ჩ?LCILIIტMV0 1. VI.
1959. IMგIIბი ძ16 C016ი V0L VVIIIIგ CIIIC 5CხIIIL? («,30!(„-4
02
2" C05CIICMI6 ძი” ;IL0II5CM2M ზი”ი0M6 სიძ LII2-ი!Vია,
8ძ. 8!, II. 1/2: 295--302).
320 ბიბლიოგრაფია

Mტითისტ?I 1.
1917. L)6ხ6L ძ25 მIი6ი15Cჩ6 ,სIიჩგხი! 10 Vი.ხIიძყინ ი1IL ძი
სცI0ლ”მდიხ!6 ძლ5 იCIIIიგი Mმ25L'0C, VI6ი: M0ლი!!(მL1516ი-
8ც8VიჩძI;VICM6CIC1.
MტგტIიIIIMCI #.
1953. სიტოგწისია ას. I ლლიალიგი აირ §60!LI006 («.3VII6I(ო
ძი I0 500:06 ძი LILIხთVLI5I'I0Vს6 ძი #ი/:5ა, L. XLIX,
(გ§C. 1: 67--78).
MCILLCI #.
1913. #ტიბყის ძ” სი იI§5(0IIC ძლ Iგ )1გიყს6 ყIლლლსლ, L2LI5:
LIხI2გII16 IIგლხ01(( 6L C'.
1936. 500155 ძ”ყი ყ”გიი121IC C0”იიმ-66 ძი I” გმხირი16ი
CI25510V6C, 506ლ00ძC 6ძ1V0ი 0იL16L6010M1L I6ი)გი160, VI6Cი-·
იბ: IიI0IIVICIIC ძეა იი. ი16MLMILM8LI5105.
Mნი0MMIIMCLCIL #.
1934. 7გიხIVიLL სიძ 216. 8ს5 ძლ ILსILს»ღლალ01Cი01C IIო56”6L
72ჩ)§ი”მCჩ0, Vი050I60L 7მ8015CMLIIL სიძ ძლივ I"6CჩლიხIXიLLია,
8Iა)გს: IIIIL.
1957. 7გიხIV0იIL სიძ 27I(:-L, LCIი MVILV7/თლაCჩICნIC ძლL 728გჩხ!.
2-Lრ ჰს6სხბიმხ. ხს. 0IVCILCL ,#·სIIმყ0, სძ. I, CC6LLIი-
ყ8ი: Vმიძლბიხ0ლ-« # I:სიL0ლიჩL.
MCCVLM00XLLL ჰ.
1982. 1ჩ8 8V72გისი I6ი-მCV 1ი LC CLთდიძი» CხჩVIიCნ, M6V
V0IIM: CI051V/00ძ.
M0LLM7 §.
1973. ს25 IL0ხLI5Cხ («//იიძხსCჩ ძი, რ0/”:0ო10!(5'-», I ჩხL.:
00; Mგიბ სიძ ძლ; MILII%C6 C516ი, ხI5წ. V0ი 86. 5ინს-
1%, სძ. I, ტხვიჩი. I: ტCი9Vი0LI5ლი6 5CხIIIL ყიძ 502000,
LC1ძ6ი/MნIი, ს. I. ც81))): 90-––104).
M0ეIნისნ?C0 (0#VIIC5) #.
1963. MVილიგმ6მC CI2გ0CIL2115 LCX100ი («I ICსიიხყIი CI”თძიიძ!ა,
V0I. III, IL0ი)გ).
1970. CI6CCX გიძ Iიძი-Cს:00Cგი 560"I-ლლი§იუვმი(§: MVCგიმლიმი
ს გიძ ს («40(0ი #Mყიმიით. ხIილლ0ძ!ილა 0! (ი6C LIILი
1ი(ილიგV I0იმ1) C010ცს1სთ 0, MVCგიმლმი 5IVძ165, 1001ძ
10 5მ)გთგილმ, 30 Mვ2:ლი-–3 #იLI1 1970: 80-–121).
1986. Lი”ო5 ი! VIIIIიდ 1ი 100 #IXCI6იL M0ძI(6ნგიბვი VV0IIძ
(სი VII. სიმძ. LIIC-გ2ი”V 10 “IV2151(10ი, 0ძ.
ხV C00ძძ 8ზგსთვიი, 0XI0Iძ: ტბ! (ით CIგIბიძიი I#X03595:
51-–77).
ნM6აყხიეგ2თM9 321

M05C#11 5., 50II#8LნL #., სLLსMყს0LLIL სL., §006M VI. Vიი

1969. ტი Iისიძი”C(0ი 10 1ი6 Cიოიმ(მIIVC ყიმთომL 0 1ი6
50იILIC გინსგცლ (იძ. ხV 5. M05CმLI, 50000ძ სIIიწიდ,
VI6ახმძლი: 0. ILIმI”გ350V/IL2).
MხLLICIX LV.
1864. ხი. ძზი LI5ხისიC ძმ” გუოიბი!აინიე 5CMIIIL («5(17-
სMყ5ხი/:Cჩ!ი ძი, VICო60, /#Mთძიი!I6 ძი” VIL55650ჩი/10/».
სიI!0IიდI5Cი--II510-15Cი# ICIმ255C, 8ძ. 48: 431-–-438).
M#VLII I.
1973. 50066 500ოIVIC 00!წ/მიჩ1CმI 00051ძ0-2II005– ლიი 106 გიLI-
ძსIსV 0! 108 CIL2C# გI)ხხმხის («/7VICიი ჰ0I/M!0! 0/
/#4/Cჩძბი0!I0ნყ», V0I. 77, M#- 1: 1–-%ზ).
M0Lნ6CMC 1Iხ.
1904. 86I!წ-გთნ 7ს” 56თILI5-იგზი 5ი”მCMV/I558ი5CჩგII, 51LVმ55-
ხყC: M. V. IIსხი6.
0L0CII0CCL ჩხ. #.
1974. L სნობი! 6L ICნIიI0016 გს IV §Iბი)ბ (2 ი”იენივ ძ05
500IC0§ ძნ 1” მ1იხმხი( გ”თდრი!Cი): «XIV CიM 00550 7M16/-
ოი?! 0I6 ძ: §5IIძ! ნIიისს (ჯLითგვ, 10--15 2გიXII6
1972), სიიმ. #ი”ლმძიო! "Mგ»I0იმ/> ძი, L1იC66I):
195––203.
ნ#ტI #ILI076 Iბ.
1972. LC ხმ50§ ყ-გიხIისლ ძი I'„CIM2გIმწსII“ («80ძ!1 IM2XLII-
გ». I იხს6 ძი XიII06I0!0CI0, XXIX --XXX:294--302).
ნი წნ5CM. II.
1931. 1906 ძ!5C0VCCV 0! 1გიწყმი6. LIინწI5IC 5C16იC6 109 106 იIი06-
L6C6ი(ხ ლლი:სLV, 8I00თ1იდყიი: 10ძ1გიგ2 LIIVCL5IIV 10055.
–ისLIICLC§ 9
1999. მისL |'ი15(0I”6C ძი5 0LICI005 ძ6 I”გ1იხმხ6L გმწთნ6ი1ლი («/124-
იყ6 ძი§ 7IIIძ0§ /1/ 16/16/65», L. IX, I250. 1: 203-–-237).

–ისI5CL L. L.
1886. LXI6 255VI5ლ0ჩტ 76!Cჩხიი”ძისიყ გს CLსიძ V0ი 5" სიძ
VII 45 («76(1590IMII1 ქრი /#55ყI:0I0ლ!ი VIIVI VC6/V)0I/0(6
66ხ!ი(თ, სძ. IL, II. 2: 95-––125).
21. თ. გამყრელიძე
322 ბიბლიოგრაფია

ჩეLცი?#M, ს.
1976. ი ILV00I0თI0- ი! VVIIIIიC-5V5I6I05 («V//IIIIთ IIIIჩ0V1
L6II60/§ა», 60. ხV VV. IIმ225, Mგილხ05(0-: Mმ00C00516L LIII-
V6I5IIV MI055: 1--28).
ი08IM5 IL. II
1957. სI0ი151ს5 1M”მX («7 0M50C(:015 0/ I(M6 #MII0I0დ!00!
4500C16Iყ», Lიიძიი: 67--106).
IIL05LM II. 8.
1984. L6 Lმი§I%L ძლია VმI6ს-ა ძია CმIმCICLIC§ მIიხმხიIIის0§
61 1'CXიIIC8II0ი ძტ იIM6CI0ს03 LგხI!სსძვა ლ-ხიყიმდი!0ს03
წიბლლსლ გICი0210ს63 («4X C”ICIი6§ ძნ I'I70!16/:5/116..
Lით C/2I6 #0! I0 620. ILI0თოიგდგ ვ LI6იLI Vგი LII6ი-
(LLC, ნმII5: 225--236).
5ტLCMტMIM. C.
1895–-1901. MILI61006X515C)) («C/IIIთII5§ ძ6” I”0თII5CM6M IM0MII0-
I0თ(6»ა, MI5წ. V0ი VV. C6!ლი სიძ L. #სხი, 8ძ. I, #ხLს.
I, 5'-გვახსIC: I. V. 1Iსხი8L: 249–-332).
580556 L. ძბ
1972. M0Iთ §სIIC 16CთC1ძ ყწლი”თმი1Cი6. ILგილლ0I(6 ძვე IL” ჩIC0
5IIV10C #VმII- (CIი06VIგ. 13:ხI:01ჩიი"6 IხIIიი6 61 LIII-
ხ6/5M0I/0), 10II00.
5CIMI1II #.
1954. LXII V0I2I105ICMC1L ძი, მიVიI5იჩიე სიძ 50ი11L150ი0ი
5ლ0იILIIL (თ«IMძ0თ20//1:0M156)6 L0”50Mთ60წ/». 27C1:9CხILIIL წსL
1იძიძლითგი!5IMX VMიძ #I!თხი)6)ი6 50LმCსV/I556ო5Cჩგ!ს სძ.
LXI:. 216--227).
5CII0II 5.
1973. სვა 50-იხLIII5V5(6თ სიძ 368, სხწიჩხIIძსიCთ («Mძიძ-
ხიის ძი, CM/I0ი10:51:I2, IL #ხL: LC IMგხ6 ყიძ ძი
MILII%6C6 0560, ჩად. V0ი ც. 5დნVIICL, 8ძ. I, #ხვიჩი. I:
ტიVიმვინ 50ჩIIIL სიძ 50ი-2Cჩ0, L6Iძლი/MმIი, L. I..
8LIII: 22––31).
5C9LV/#ტIL2 IL.
1915. 0I6 ტიიჯძისიყ ძი 2მ-გხIაიხიი #)იხგხია («20(15CM//I1
ძი” I6VI150I0/ /M0/,26010Mძ:5Cჩ6.” C056!I5Cჩ0II», 8ძ. 69:
59-–62).
ნ»ნ»ხიი32რCM9 ვ23

5CIIVV7LI სძ. ·
1931. CILI6CჩI5ლჩ 1Iი16I)CMII0ირი სიძ თIII9I5CჩC 8ხსCხა§(გხგი-
იგთირი მს -თ: («70:150IVIII II” VVთVVI06ICICIძნი აზიძიჩI-
(0/560IIIIIთ ის! ძი6/! 0C6ხ!C1I6 ძი” IIძიდლი/ი10M150M6” 5/0/0-
0ჩM6/», ცძ. 58, II... 3/4: 170––-204).
1939. CL.)ილჩI)%5-სხი C”გით2სIMX (გს, ძი C”სიძIგთგ Vიი M2გ!L!
8სლიგიია CIIლიMI%ლიი, CVმი)ი18LIM), Mხიილიტი: C. LI.
80%-X”5Cჩ6 VლCIIგყახსიჩიგიძIსიდ.
5II7CLCCMI VV.
1958. LI6 Iგ1C)II5Cხიი მზსიჩასგხზიიგმთმიე) IVIIძ :ჩI2C CI05C1)1C1116
(005 #!/(7IVით, 8ძ. 4, LI. 1: 24––-32).
I #VLCX.I I.
1899. 16866 ჩხI5(იLV 0! 1ი6 მ)იხგმხ6L #ტი მილისი! ი! 1ი6 იLICIი
გმიძ ძ0მVლCIიხოლი! 0! 16165, V0I5. I მიძ II, Lიიძიი:
L. #I”ი0!ძ.

IL0C0LC550M §.-1.
1979. 0ი 18 ხწიისილ მიი 0, ტიC10ი! ლCი0% 26CI2 («LI იი»,
47: 323-–3ვ2).
III0Mნ650M სძ. M.
1912. ტი )ის0იძსCI0ი (10 CICC+ გიძ L2I ი ჯმ)260ყLგწნხV,
0XI0Lძ: #L (იC CIგ-მიძძიი 0055.
I9IოIM8 #.
1899. 7სL C050Cლ01CM16 ძი5 დII6ლხI-იხტი სIწგთოთ2 («/Mძიდ6/ი10-
506 #0/§50IIწ6ი.. 7C!!5CხLIII III Iიძიყლთგიო15%ი6
5ი”მლჩ- სეძ #I!(ბისთ§Mსიძი, 8ძ. IX, II, 3 ს. 4: 294–-–.
ვ42).
1ს8CI72X0V M. §.
1954. #ILLIICჩიი§IგVI%იხ- CIმოომ!II. 5CMIII, LმსL სიძ
სიწიბი§V5160, VII6ი: რ05:6”ICIლიI!%იხიCდ /ტMგძბი! ძიL
VV I556ი5%Cჩმ (ი.
სLნ0#LL II 1.
1966. 5ი0%-ი გმიძ MIIIიC («IMიიძლსთა II LIIწVIL5II052, II,
ბძ. ხV L. ჩნ. IMვოი, LL. VI. LIისაიილIძლ, გიძ IX. #V5-
LCLIII>, Cხ!იმყილ მიძ Lიიძიი: 1%ხ6 L)იIV0CL§5IIV 0წ Cხ!I-
ლმყლ IX6C55: 147--151).
324 ბიბლიოგრაფია

ს)LLCM0ლ0LLL ILძ.
1977. VI IIით V/IIხისL I16C(I8-5 («8!!ი!!ს ი! 1IM6 ა0ჩ0ი! 0/
0/”M:6ი!ი! იძ 4#II!00ი 5IVძ!ა, Lიიძიი, ფV0I XL, ჩდ.
3: 572--579).

სVMICIM#ტMM I.
1962. მ5 511ხლოვლჩIILIICჩტგ LI6ი16იL 10 ძლი 1ხი5ლჩიი 5CMXIIIL
(«,5I16/ I/ი». IL6VI5I8გ ძი LIინის5ICმ V LII0I0ფთIმ CIმ51Cმ,
L XXX, I25C. 2, MმძLXIძ: 281--294).

V#CICM ).
1966. 50916 ICIIმ2II5 იი VIIIიC გმიძ დიხიილIC გიჯი იიი
(«IIიიძ'იდ§ Iს ხIIიწნI:5(I09, II, რძ. ხV . სხ. IMIგთდ,
L. VI. Iჰისაბილ!ძლ,, გიძ IL /#V5%IIL2, Cხ!იმლ0 მგიძ
Lიიძიი: 1V6 LIIIIVCL5IIV 0! CჩICგლი LX055: 152--157).

V#5ILILV გბ. #.
1936. 188 C0'L§ Iი 1იჩ6 CIIIო6მ, CმოთხLIძყბ, Mმ055.: 1ხგ M6-
ძIმ6VმI /#Cმძ0ლIIV 0! #ი0LICლმ.

VCL8CL #.
1856. სხ ძვი 50MIII5Cიბე LI აი”სიდ ძლია Iიძ!ალიჩი /#!Iლხხგ-
ხის («20!15CM/II! ძი” ILXCI15CII01 /VI0” თ0/100ძ:5CჩM6/ 06-
§0I15CM0/I», ც8ძ. X: 389--406).
საძიებლები
XVI 4347 #-XIM
 საგნობრივი საძიებელი
IC IMCI1IIნII VXM3#41 CIIხ

„ათასეულები“ 90, 90%%, 108, 118, 15), ანბანური წერა 806, 80, 40, 40, 48, 68,
158, 160", 189, 199 59, 00, 09, 00, 70, 71, 74, 97, 119,
„ათეულები“ 47, 89, 80, 108, 140, 100, 189, 180, 184, 180, 188
159, 18ც ანტერიორული თანხმოვნები იხ. წინა
„ბპთობითი“ სისტემა 889, 140“ წარმოების თანხმოვნები
აკროფონული პრინციპი წმ, ნმ, 50, 104, „ანჯანის“ ანბანი იზ. ხაიდუმლო ანბანი
115, 178, 179 არამეოგრაფია 199
3M3მL2 (ინდ.) 46 არაპალატალური ხმოვანი 148
„ასეულები“" 47, 89, 90, 108, 149, 160,
ალოგლოტოგრაფია 1898, 199, 900
169, 1669, 188
ალოგლოტოგრაფიული წერა ის, ალო-
ასიბილაცია თანხმოვნიხა 179
გლოტოგრაფია |
ასირიოლოგია ნ4
ალოგლოტოეპია 301
ასპირაცია 88, 84, 86%, 78, 769, 198
ალფაბეტური წერითი სისტემა იხ. ანბა-
ასტროლოგიური წარმოდგენები 44?
ნური წერა
აფრიკატები 1585”
ანბანთრიგი იხ. პარადიგმატიკა
სიბილანტური 156
ანბანთრიგის ,,შემჭიდროება" 190, 1806,
144
(ყრუ) გლოტალიზებული 156
ყრუ ფშვინვიერი 155
ანბანი (ბერძნ. 0). თდთ XთL: #უათ, §ბ 0/- აღმოსავლური ქრისტიანობა 185, 1869,
თიძჩ»(LიV, ბ, ძ·2.თძმუ%0C) 08 180, 197
ანბანის ,დამატებითი“ ნიშნები იხ. ან- აღმოსავლურ -ქრისტიანული ხამყარო 1189,
ბანის ,,დანართი" ნაწილი 198
ანბანის ახლადგაქრისტიანებული ერები 180, 801
„დანართი“! ნაწილი 70, 30, 81,
88, 84, 86, 89, 98, 96", 99, 100, ხილიმძMაილწგსი (ებრ.) §§2
104+, 100, 107, 111), 11მ, 118%,
ბერძნულენოვანი სამყარო 88
114, 116, 110, 199, 180, 181, L89, 189, ბერძნული ქრისტიანობა ის ალმოსავ-
140, 148, 148, 140, 150, 151, 151%, ლური ქრისტიანობა
159, 168, 154, 166, 160", 160%9, 174,
ბუსტროფედღონი ის. ბუსტროფედონუ-
176,177, 178, 1847, 157, 188, 189,
190, 190", 1909, 108
ლი წერა
ბუსტროფედონული წერა 08, 178, 176
„მირითადი“ ნაწილი 898, 9მ, 118, 1185,
119, 190, 199, 181, 189, 151, 161? „გამოსატულების პლანი“ დამწერლობი-
168, 164, 166", 179, 176, 170, 177, სა 49, 191, 192, 198, 169, 184
188 გაქრისტიანება 186
ანბანის „სპეციფიკური“ ნიშნები იხ. ან- გემატრია 91“
ბანის ,,დანართი“ ნაწილი გლოტალიზაცია 849, 198
 328 საძიებლები
გლოტალიზებული თანხმოვნები ის. მკვე- „კითხვის დედანი“ (ლათ. II2((0§ 1ლCLI-
თრები 00915, ებრ. ?)ითო6(M ჩგიი%?8ჩხ) ძა,
გრამატოლოგია 48, 49" 00", 71, 73
გრაფიკის მონუმენტურობა და გრაფემა- კლაუზულა ქართული ლექსის 158
თა გეომეტრიული ხასიათი 171, 159, კონსონანტიზმი
189 საერთო-სემიტური ვ0, 81
გრაფიკული ტიპოლოგია 208 ქჭანაანური 81
კონსონანტური წიშნების ვოკალური ფუნ-
დამწერლობათმცოდნეობა 48, 40?
ქციით ხმარება 65, 60, 71
დასავლური ქრისტიანობა 94, 19?
დენტალი თანხმოვანი 80, 80%?, 81, 45, კონსონანტური წერა 24, 95, 96, 98, 98%,
75, 120
60, 69
დიაკრიტიკული ნიშნები 867, 00
„კონსონანტურ-სილაბური" დამწერლობა
დიფთონგები 71", 78, 28%, 197, 185, 136,
69, 64, 99
კრიპტოგრაფია იხ. საიდუმლო ანბანი
187, 187", 140", 1472, 148, 181,
კუთხოვანი დუქტუსი 209, 20ვ
896, 99099, 971?
კუნეოლოგია 64
დიფთონგიზაცია 180, 187
კურსივი 85, 80, 30, 109
ელამოგრაფია 199
ლაბიალი თანხმოვნები ე0, 31, 41%“, 45,
ელინისტური პერიოდი ?71"
ემფატიკური თანხმოვნები 80, 80"", 81,
76, 190
ვვ, 84, 84%, 84“”, 760, 70, 709”, 77, ლაპიდარული დამწერლობა 87
78, ·188, 140, 145, 168"", 172 ლარინგალური თანხმოვნები 184
ემფატიკურობა 88 ლარინგალურ-ფარინგალური თანხმოვნე-
ეპისემონი 89, 98, 108, 107“, 186%, 150, ბი 80, 190
159, 187, 188, 189 ლინეარული გრაფემები ის. ხაზოვანი
„ერთეულები“ ჰძ?, 89, 90, 108, 1489, 150, გრაფემები
152, 188 ლიტერატურული ტრადიციები 198, 9200,
ეროვნული დამწერლობა 111, 185 201
ეროვნული ენა 111, 1862, 186
ლოგოგრამა 26, 51, 69" ,
ველარი თანხმოვნები 80, ე1, 82, 46, 25, ლოგოგრამულ-სილაბური დამწერლობა
77, 126 61
VIIგი1მ (ინდ.) §9 ლურსმული დამწერლობა იხ. სოლისებ-
რი დამწერლობა
ზეპირსიტყვიერება 200, 901
მარცვლოვანი დამწერლობა 94
თანხმოვანთკომპლექსები 190, 158 მარცვლოვანი სონანტები 190, 140”“?
თანხმოვნები (ბერძნ. თს/თიVთ) 156?? მთავრული კურსივი 87
მინუსჯულური წერა 87
იდეოგრაფია 190
მ-კეთრები 84%, "188, 139, 130", 140,
ინდოელი გრამატიკოსები 46
146, 155, 150%”
ირანულენოვანი სამყარო 188, 199
მონოფთონგიზაცია 78”, 140%”, 148
„კადმეური ასოები“ (ბერძნ. M0ბ/!)(თ მონუმენტური სტილი
X”0Cთ//0§+0) 9? დამწერლობისა 87, 169, 194

კაკუმინალური თანხმოვნები იხ. რეტრო- მჟღერები 30, 81,.89, 88, 44, 75, 78, 94,
ფლექსური თანხმოვნები 95, 190, 155, 156", 168
 VM232167M 329
მჟლერობა-სიყრუე 883, 128 სიგრძე-ხიმოკლის დაპირისპირება ?1?
მრგლოვანი დუქტუსი 159", 107, 183, სილაბოგრამა 96
909, 908, 904 სილაბური ნიშნები 977, §9, 00, 01,
ყწიყ136 (ლათ.) 95 64, 66"
მწიგნობრობა სილაბური წერითი სისტემები 86, 60,
ქართული 197, 108, 900 ც0, 006?
ძვ. სპარსული 199 სილაბურ-ლოგოგრამული დამწერლობა
მწიგნობრული რელიგია IV7
94, 86
სინტაგმატიკა 49, 48, 49, §9, 60, 92, 197
ნაზალები 81
სლავური კულტურული წრე 118
ნაკლული დაწერილობა (ლათ. 5C(16110 სოლისებრი დამწერლობა 94, 90, 929,
ძიICC(IVმ) 05, 60” ჯვი"?, ცე"
ნახევარხმოვნები 81, 05 სოლისებრი ნიშნები 97"
ნიშანთმისტიკა 91” სონანტები 71, 190, 197, 1989, 1214, 135,
(4059, 141, 14799
ოთზხაზოვანი სისტემა წერისა 159, 909 სონორები 81, 41, 45, 192, 1068
ონტოგენეტური განვითარება 25 სპირანტები 31, 82, 35, ე69?9, 45, 190,
ოცობითი თვლის სისტემა (ქართულში) 144, 169, 156
1499 არასიბილანტური 8!
პალატალური ემფატიკური 1685"
ველარი 82
ზმოვნები 73", 146, 146?%%, 148, 181
კბილბაგისმიერი 184
თანხმოვნები 4ნ
პარადიგმატიკა 49, 41, 44", 40, 480, ლაბიალი 94, 112"

40, 60, 60, 61, 74, 76, 99, 101, 109, მჟღერი 79"
სიბილანტური 81, 88, 78, 79,
I0ე, 106, 108, 1098, 109, 110, 118”,
119, 190, 196, 130, 139, 134, 130, 9ებ, 118" 150
149, 160, 164, 1650, 187, 188, 100, სისინა 78, 80, 69, 149, 144, 146,
199, 108, 194, 195, 19:%, 10659 146
სისინ-შიშინა 81, 79
პიქტოგრამა 96, 96
პიქტოგრამული სისტემა წერისა 958 შიშინა 78, 79, 148, 146, 146, 160
პლეონასტური დაწერილობა 720"? წყვილბაგისმიერი 184
პოსტერიორული თანხმოვნები იხ. უკა- სპირანტიზაცია 86"
ნაენისმიერები „სრული დაწერილობა“ (ლათ. 5CII0L10

რეტროფლექსური თანხმოვნები 46 ხIრიმ) 00, 609

რიცხვ-ნიშანთა ხისტემა წერისა 42, 49, სწრაფწერა იხ. კურსივი
89, 98, 98?9, 90, 101, 102, 107, 108,
ტრანსკრიბირება ვი”?
118, 113%, 190, 191, 184, 135, 1375”7,
ტრანსკრიფცია 88%, 39, 40, 4159
118, 140, 141, 140, 149%, 150, 151",
ტრანსლიტერაცია ვა"
169, 159%, 187, 189, 190, 199
რომაული ქრისტიანობა იხ, დასავლური უკანაენისმიერი (უკანა წარმოების) თან-
ქრისტიანობა ხმოვნები 46, 156
უმარცვლო სონანტები 135, 14
საიდუმლო ანბანი 12799»
უნციალური დამწერლობა
სემიოტიკური სისტემა 4ე"
უხმოვნობა (არაბ. აყIხხყე, ებრ. 5§C-Vმ,
სემიტური კულტურული ხამყარო §7
§6-ი1V0Cმ105 (ლათ.) 95, 96 სირ. IიმჯიCLგიგ) 00
პვ0 საძიებლები

ფარინგალიზაცია თანხმოვანთა შჭმ, 28 შინაგანი რეკონსტრუქცია 195

ფარინგალიზებული თანხმოვნები 84 შინაგანი სტრუქტურული მახასიათებლე-
ფარინგალური თანზმოვნები 81, 32, 581, ბი 1715 180, 194
148 „პუათანა. თანხმოვნები (ბერძნ. /#4ძთ,
ფილოგენეტური განვითარება 35
ლათ. (ი0ძIმ0), ე. ი. „მუღერები“ 1609?
„ფინიკიური ასოები#“ (ბერძნ. (ჩ0(V(XM:>% „მუამავალი ენა“ 199
Vიძბ//(თ0%0) 6?
ფონეტიკური თეორია კლახიკური ბერ- ცალთანხმოვნიანობის პრინციპი 67, 68
ძნული 15629, 198"
წარმართული ეპოქა 9098
ფსილოსი (ბერძნ. V/2.0თ:C) 84, 86
წარმართული საქართველო იხ. ქრისტია-
ფშვინვა (ლათ. მ05ი!”2(10; 50IIILL§ 25-
ნობამდელი საქართველო
' ირ.) 71%, 96, 1869, 174 წარმართული სომხეთი 900
ფშვინვიერება იხ. ასპირაცია წარმოების ადგილი (ბერძნ. %0#0C)
თანხმოვნისა 166"“
„ჭანაანურ თანხმოვანთა გადაწევა“ 81
ქრისტიანობა 94, 100, 186, 1ყ5", 180, წერის მიმართულება 98, 49, 08, 94, 95,
190, 107, 198 171, 170, 177“, 181
ქრისტიანობამდელი საქართველო 197, წერის ტიპოლოგიური ჯგუფები 190, 194,
198, 900 19699?

ქრისტიანული დამწერლობები 8მ7, 104, წინა წარმოების თანსმოვნები 42

186, 19699
ქრისტიანული ლიტერატურა 119, 180 ზაზოვანი გრაფემები 98
ხმოვნები 66, 00, 120, 136
ყრუ (არაფშვინვიერი) თანხმოვნები
გრძელი 180, 180, 187, 137?
(ბერძნ. LV, ლათ. (6იVლC5) 81, 838, ვიწრო 180, 180, 187, 1875"
88", 384, 77, 78, 94, 0§, 180", 140, მოკლე 137, 1879"
1§6”? სშულები 86“, 75, 189, 140, 155
ყრუ ფშვინვიერები (ბერძნ. ათით4თ, ლათ. ლაბიალური 113"
მ§აიI”გ186) 80, 84, 75, ?0, 70%, ?7, ორალური 8ზე
7ვ', 78%7?, 190, 188, 189, 1009, 140, პოსტველარული 117?
1665”
პეტეროგრაფია 198, 199
„შინაარსის პლანი“ დამწერლობისა 43, ჰეტეროეპია 201"?
191 ჰომონიმი 96, 90

#Mხ0რდიMM95%MMM იდლიMMხMი 219%%, 256 ჩ»დგ8MIMMხIი იიX 244, 245

#ოო0-/0170-032რM9 («MM093MVM0C იტყლიMMMი 234,235, 236, 241, 245,
MMCხM0») 304”, ვ06+ 250
#ართდგ5MIM2ი CMC076M8 იMC:ხMი (=მ2/- M0იICMMM 240", 241
რთ28MI) 213, 214, 214“, 217, 221, #ყხოივVI იხიბ. #II2იხიბ 227, 270
222 223, 225, 258, 258", 265, #ინგM6იი2თM% 3045
265“, 266, 267, 276 «/#იIMMMხLC 6VM8MხI» 87+
#იარმ8MIMხC CMCICMI X0MCIM8მMCM0M (»27. III(%-გC სწCI81C5X
300X# 209, 300 ჩიიიიგსMი 229
XV#M232X0VM ვვ1
#რდრლიMMX2IMხ 250“, 278, 287? იMისM6MM0CIM 235, 240“, 241, 242,
წ”M0IXI2MM3082MML#I!C 286, 287 244, 245, 250, 253, 254, 255, 260,
380MM#MMC 286, 287 261, 262, 267, 268, 280, 281, 282,
XLI MIხMIXX2+6CIMხMხ1C 286, 287 283, 284, 285, 286, 287, 290"", 297,
298, 300
ნVC-ნნიდთიიი#»ს 225
I1ნ68M6M2M0მ3MწM-IM. IIMCხM6MIM0CIM
8ზიMვ29M3ვ2IM% 250+ 237
მილისყინილსყლ(0C Xი0VIMCIM8VCI80
«ნIMMMIMLხI> 233, 234", 235, 236, 227,
294”
244, 254, 281, 282
ნილ-09V0X0MCIM29V9CMXMM MVMხVV-IMMIM
MVი 302 3M2X0829 CMCICM2 210
ჩილისყხ. იMCხMCMM0CIM 256, 257
Mალიიგ2თMVMლ%CMMC CMCI6Mხ. 211, 22
IიICყეიიგდM9Mი 304"
Mაები-ი2დMM 21), 212, 212, 21ქ,
LI იICნი3იMი 306”
214"
(4+MM093ხIMM06 M+CIMIMC)
Mბიი8MMრთMMგ CIMი61CM289 222
„ვ2C8ხ289
MMიMMMსხხI„გი CMCლIM2 წMლხMს2 CM.
»ი»„.გ9 280
ჩიCVყ00MI89 CMCICM2
ხ6ი2M2X2VXM30829MM29 280
Mიჯხნიხაისწ2ი #03MVV9 227, 270
ი2IMX2V>2MM3082MM29 279, 280
I IგCხხ-დ 226, 2531, 271, 273, 276, M38%M23CMMC IIMCხM6CMM0CIM 2937
288, 290 «4«M8283M»0-0L92დMყლCMგი» იCXMC16M2
I .0-I2MM308გხსატ 272", 273, 278, იMCხM2გ 265“
287 Mაგყვყაიგ2გ მიMთMMსლლMგი LიV3MMCM0L0
I IMVXM6 CMხI9MხI6 279 93ხ0IM82 289
იმMMგ-0ი»ისი 210, 215, 215“, 216 MოხსიიMის (X068M6060CM1CM29) 304”
ითსყლCMMC IM2M6MIხ. 228""", 234 MI8MMIM§0CI80
I 00M40CMMM MM 232 #0V3MMCX0C 304, 304“
«IVიIხ6».· (ი00MIMხIX2I6IხMხIC) C0IX8C- MიხიეMხC#X06 304"
MხC (CიCს. ბთთჭთ, X21. 2მ501(2124) MიMიუბMC C0”M2CM9MMX 230%+”
978, 98; M0M3CMIM09M2MხM0C”–სხ (VCIM08M0CILა)
ოMMCხMCVM0M CMCI6Mხ 213, 2I4
1 8გის2IM8MMIMგი CMCI6M32 (ლ9ყტ.2 282
M0MC0M2MIXI89 IIMCსMCMM0C+ხ 216, 217
„6M0+MV9ყ0CM06 VMCხM0 238, 240”, 241,
M0IX0M82მMIM0-CMIMM26M96-”»გე IMC0სMCM-
262 |
#0CIხ 209, 216, 217, 219, 2197, 221,
M240I8L 219”“
221», 222, 223, 233, 237, 304“
ებრიიწMყიგი (იVCI6ხMი C%«C6Iმ 233, 282" 283,
Mილილიიხს რძ00MCIMV9CMMC 282,
«ქ რლიIMMს» 233, 235, 236, 237, 244,
285
254, 281, 282
MV0CM8 (>0C9CCMMM) 249
იIიდიMIM0C MვიMCმMM6» (M2I. 5C”Iი0-
#0 ძრწლLIV2) 221” წ გიM-გუხM=ხ# C0წM2CMხI 269, 275
#I9M2M0MIMყლC"„I>C 3M2MM 217", 221, IMMCMM0C MMCხMრ0ი 8 (წიბყCVX06) 217
234, 235, 236, 237 ჰIიყსდიყხ M00900M Lნ8დთდM96CMMX 3M2-
IIM”იგდ 226"", 243, 280 X08 216"
ეMდჯის 226+", 271, 279, 280 ჰIიიი”,ი2MM2 213
#ი2ი.–თ23MV”M06 IMCხM0 304 ჰი-იი2თM4C-X20 CMC01CM3 MIMCხM2 213
«მსიი0XMMI69ხM29 //06280MVVგ9» Vყ2C1ხ ჰIიიიჯი2დMი 214, 214"
პვ2 საძიებლები

MMMVCMMიხსით იMCიხსი (V”ი6CMCCM0C) IIMMI0Iი2MM2 215

253, 254, 255, 263, 292, 293 წმიMიLი,იგდიყიი,მ· CM0IX6M2 IMCხMმ2
M9ს6M01CXIMM%6CMMI 0MIMIMი M#M2382- CM. ც9MCVM09M29 CMCICM2
MMM 6VM8 288 IIMისM6M9M0ლ”#M 80CX0MM0X0MCIM2MCM0-0
MისირდიV”ივგს„ი IMდთI+იყგ 226+X, MVიხIV0M0I0 MMი2 294
280 LIIMCხMCMVხIM 3M2M 212, 213
MისხVM6MIმ/ხM0C იMCხM0 29I, 2913, IMიხMი MგI 3MგMისმი (CCMM0”XM9C-
294 CMგი) CMC-ლX6M2 210, 210», 211
«წმ»გ" გ8ხI!02XC6Mი» სიMCხM68ი0M CM-
IMგილივჩაბყM6 MMCხM2 225, 290, 290X CლI6Mხ 211, 212, 214, 215, 2157%,
LI გ0M0M2#/LLM29 იM-ისM6MMილიხ 291,
219#»”, 225, 228, 249, 250, 25ქ, 259,
293, 301 260, 262, 263
L6გ»დე8MIM06 IMCხM0 215
«წოიგ2ს C00060X2MMი» #MCხMCMM0M CM-
MხინMხIX2ICMხMხIC (VMMCXხIC) C0”7/მC-
CI6Mხ 211, 212, 213, 215, 2(57%,
ხ0C (VIVXM6C), ნს VI#Mთ, 27%. 228X%%, 233, 258, 259
(ბისია 228, 228###+, 229, 229+, 230, «იყი M2იMლ”ლგMMლდ–»ა (#2. §5C”10110
230+, 272, 276, 279, 287 ნIბი2) 221X
LIიი0ნიზის ჩზგნMხგ,L.„ C0Mგმ9M+2 270, ჩიიახXგხM (იავ. ისა 2506.)
274. 279, 280 226", 228+»
I10MახIXგ+ხახხხფ (IVXMგ) C0წ/M2C-
«0ვიხგსგნMრი»· M6ნM6MMიხ0ი 3M2Mმ
MხC 228, 228#, 228. 229, 229",
(21. §1ყიგIსი) 211, 212, 213, 214,
230, 272", 273, 281, 287
2I5
«0ვიგყვისს»·: IIMCხMიIხიი 3M2M2
(2. 5(ყი2ი5) 211, 212, 213, 214, MMMCMგ9 I6C06M08ხ 294”
215 ჩიCVM0M9M29 CMCI6M2 #MMCხM2 212
0M10L6M063 IIMCხM2 211? ჩლის Xი0MCIM2MCლX92 8 C03MმMMM IM2-
0Vჯი”6M60IMსხ-"იღ დ 238MIMC IIMCხM2 IM0Mგ2IხMხIX 2Xთდ28M”I03 294
211» ჩVMMVყCლCM0იC IMCლხსი 242, 243, 245,
«0იხ0იმM28 ყვმC+ხა IIMCსMCIIM0CIM 924L, 253”, 256, 262
247, 248, 248+, 253", 267, 268, 283,
285, 286, 297
C6MმCM9MინიგთMყი„I„ღC CM. CM.
წIგაბი,იგ2დM9 215“ Mიბინ2თMM0CM#MC CMCI6MM!
II 2ი20MIM2X#MX8 C6M2CM0ი”იგთM9 CM. Mეტიი2თM9
„ილყბგი 216", 228, 230, 230++X, C6MMიIMIგ (C6CMM0იილი) 210
231%, 236, 240, 241, 244, 2447, C6CMM0MMVყ0CM29M CMCXCM2 CM. 39M2M082%
245, 247, 248, 248” CMCI6M2
CX200CCMMICM29 216", 228, 231, 232, CCMM0IMაCCMMC )IMCMMწIMML 215
236, 262 CMXXM26Mყ6CM29 CMCI6M2 MMCხM2 217,
IIგიგ.MC0Mგ”„„გ MMCხM2 215, 216, 219, 219X, 221, 222
216". 217, 219, 219", 223, 295, CM»ჩგ60იLნ2MM2 213
230X#+, 232, 233, 234, 237, 239,. 240, CMაჩ»გ6ი”ი2თM 213, 2142, 215
242, 244, 250, 253, 260, 261, 262, CMჩI2გ60-ჯიწიიგდთდM4ყილი-Mგ” CMCICM2
265, 266, 267, 269, 271, 272, 272, 9MCხM2 222
274, 275, 276, 277, 278, 278", 283, CM9M+2წM2+MX2გ MMCხM2 215, 216, 219,
285, 296, 298 219”, 221, 223, 225, 254, 265, 265”
VM2321CVIM ვვვ

CVCI6Mმ-ი0010+XMი 216, 242, 253, CMნM»9MVIMხIC 217", 230, 253“

262, 267, 271, 2717”, 272", 273, 275, IMი8IIMC 217", 230
278, 279, 283, 285, 287, 290, 292, «CიხIMM9Mხსდ» (380MMMC) რC0>#M2CMMC
295, 296, 297, 298, 30! (+იბს. #(6თთ, #გI. II6ძ1გC6) 287
CMCI16Mგ2 M%MCM08ხIX 3M29CMMX 233, 234,
235, 235%, 236, 237, 240, 241, 244, CVნიIMIVMMი რთ0M6IM946-M20 244, 275,
262, 28, 283“, 296, 299, 300
248, 249, 251, 253, 254, 271, 282",
284, 296
Cიილიზი” 820M2ხ+ «C0ხგვM.2 274 1#ი0ი,იწMი IMCხსრი 209, 210, 21ქ,
Cიჩგ”IხC 217", 221, 228, 228+++, 217, 222, 925, 258, 263
253” «!იყყყ»· 234”, 235, 236, 237, 249,
II0IIმMM3088MMხIC 272, 272", 273, 254, 283, 296, 300
278, 287
380#MMMC 227, 287 VიMზტიCგიახM9Mხ. #0IM9+MVILLხIC M3XCL0-
ი0CI18-IილნMხC 286 0MM 9=3LხIMგ 213
C0M0იMMიI6C 274, 289 აMIM2MხM0C IMCხM0 (V”0CMCCM0C) 2ქ8,
3MრთდმწყბიMდ 228, 228”. 229, 242, 243, 256, 257, 260
229%#, 272, 273, 278 «Vიი0IM6M9Mრ» 2Mთ29MIM0”-0 იმავ 277
C0M8M+ხ! 226, 226"»
CიM0იMხIC 274
რდყილლლსხივ IIMCხMმ 211, 211"
«CიIMM» 233, 235, 236, 237, 244, 254,
დიიილICIMყ“"„ი-დ /#0238MIMC წMCხM3
281, 282 211, 21I%, 2197, 213, 214"
«Cიბს)რMVყლCMMC 39VMხ» ”რCMCIVCMხ1 რდიიხინიმთMს0CCMMდ CMC+CMხ. 211, 214
90M9MCMMC 247, 25, 297 დიხიევრდიი 211, 213
#01CMXMC 242, 244, 296
#ნ696CMXMC 232, 2357, 244 XიMCII2MMპგსMი წ 90V3MM 294
M00ICMM6 241 XიMCIM2MCMM6 წIMCხMCMM0C+M 237, 238,
CX–X289XMCMM6C 253X”, 300 245, 294, 302, 304
CიM#იგM+ხ 231, 270, 289
3M8M8მვჩტ9MIხ წმ02MMIM2IM9ყC”MიC 281
ზლჩიდ9.C 284"
წIVXMC 230 მუვMიჯ0გდMი 3047
3იM-CM0Mხ. 2272, 244, 2487", 262", 270,
X26M2MხMხC 253”
ი8MიIწIIMC 230, 231, 274, 277, 278, ' 276", 277, 284", 286, 295, 296, 298
279
ლმა” IჩIIC-IსMიიMMC 217", 230, 278 წვხIM-ი0C0C1MMX 304"

ენები ღა დამწერლობები
9M36IMM M IIIMCხნხMLIII0CIM
ავესტური 109 არაბული (ნუსხური) დამწერლობა 41,
ავესტური დამწერლობა ყ9 44, 48
ათენის დამწერლობა 84 არამეული 98, 80, 81, 89, 80, 85, 39,

ალბანური ძვ. (კავკასიისა) 1847, 195; 44, 45, 86%, 109, 188, 170, 180, 198
1959, 1065" არამეული პაპირუსების დამწერლობა §9
არაბული 80, 41, 44, 00, 92, 119 არამეულ-ფალაური 110
 ვვ4 საძივბლები
არმაზული არამეული 89, 900 გერმანიკული რუნული დამწერლობა 50,
არქაული ბერძნული წერითი სისტემა 68, 50, 100, 100”, 109, 103, 193
70, ?1", 72, 78”, 76, 80, 82, §8, 30, გვიანბერძნული ანბანი ?7, 109, 108,
85", 87, 90" 01%, 94, 90, Iა9ი, 1669, 190", 185"
140929, 148 გვიანსემიტური 48, 60, 65, 66
არქაული ქართული 198, 185, 148" გლაგოლიცა 50, 118, 114, 114%», 110,
«ასომთავრული» 87, 116", 118, 159წ, 116“, 128, 184, 199, 192”, 198, 194
196", 190, 164", 179, 180, 181, 182, გოთური დამწერლობა 97, 99, 100, 100",
189", 164“შ, 185, 187, 194, 195%“, 101, 109, 103, 100, 107, 10732, 108,
198, 107, 198", 909, 200%V, 90ვ, 904 115, 120, 120", 129, 193, 149, 144",
ასურულ-ბაბილონური ი ხზ. აქადური 149, 170, 1881, 185, 187, 136, 189,
ატიკური დიალექტი 8+ 190, 191, 199, 194
აქადური (აღმოსავლურ-სემიტური) 96, გოთური შრიფტი (000506 5CლიხIIIL)
80, 81, 4ე+%, 60, ცც?» 9039
აღმოსავლურ-ბერძნული წერითი სისტე-
მები 79, 70, 69, 88, 86, 94 დასავლურ-ბერძნული დამწერლობა 99,
აღმოსავლურ-სემიტური ენები 88 94, 96
ახალეგვიპტური ენა იზ. კოპტური დასავლურ-სემიტური დამწერლობა %8,
ახალპუნური 65 60, 89
· დასავლურ-სემიტური ენები 27", 98,
ბერძნული ანბანური დამწერლობა 80, 81, 89%, ვვ, 34, ვ4%2?, ვი", ვ6
(=ბერძნული წერითი სისტემა) 89, დასავლურ-სემიტური კულტურული წრე
"48, 50,64, 66, 67, 868, 71, 78, 74, 15, 26
77, 78, 80, 81, 89, 88, სა, ც5+, 86, დევანაგარი-დამწერლობა 15, 09
80, 91, 99, 96, 97, 98, 00, 103, 104, დემოტური დამწერლობა 60, 99, 100,
1060, 107, 107", 109, 110, 111, 119, 129
114“, 116, 110, 190, 191, 192, 193,
195, 180, 181, 139, 184, 195, 180, ებრაული ენა იხ. ძვ. ებრაული
189, 149, 148?, 144, 146, 140, 150, ებრაული (კვადრატული) დამწერლობა
"151, 158“, 164, 164", 156%, 109, 169, 80, 09, 114""
170, 170", I71, 171", 179, 175, 1772", ეგეოსის კუნძულების დამწერლობანი 88
180, 181, 189, 187, 189, 190, 1989, ეგვიპტური დამწერლობა იხ. ძვ. ეგ-
1098“. ვიპტური (პიეროგლიფური) დამწერ-
ბერძნული 8-საზოჟვანი დამწერლობა 94,
ლობა
ეგვიპტური დემოტური დამწერლობა 97
61, მ? იხ. კრეტული (8-ხაზოვანი)
დამწერლობა ეთიოპური დამწერლობა იხ. ძვ. ეთი-
ოპური დამწერლობა
ბერძნული რიცხვ-ნიშანთა სისტემა 68,
ელამური 199
89”, 90", 91, 149
«ერკათაგირი» 104, 109, 194
ბერძნული სისტემის პარადიგმატიკა 68,
ეტრუსკული დამწერლობა 9252, 9894, 95,
81, 89
ბერძნული სწრაფწერა 88
97, 170
ბერძნულ-ლათინური წერითი სისტემე-
“ზოგადბერძნული კლასიკური დამწერ-
ბი 00 ლობა 86
ბერძნულ-სლავური ანბანები 84
ბიზანტიური ბერძნული 80 თანამედროვე ასურულის დიალექტები
#რ+3მ5-დამწერლობა (ხ-ჭსო1) 62 1689%
XVIM232X76/M 335

თანამედროვე რუსული ანბანი 117 მილეტის ბერძნული ანბანი იხ, იონი-

თანამედროვე ქართულის ბეჭდვითი და ური დამწერლობა
წერილობითი სისტემა 199, 206 მილეტის დამწერლობა იზ იონიური
თურქული ენა 146 დამწერლობა
მინუსკულური დამწერლობა (ბერძნული)
„იბერიული დამწერლობა“ 08, 64
88, 112, 114, 128
ინდური წერითი სისტემები იხ. ძვ. ინ-
მოაბური ენა 80, 8§
დური სისტემები
მცირეაზიური ანბანები 88, 96, 120
იონიურ-ატიკური დიალექტები ?19, 287,
„მწვანე ანბანი“ (ბერძნული) ?9
74
მხედრული 9802, 904, 805
თონიური დამწერლობა 88მ, 84, 806
თონიური დიალექტი ?1, ?15, 384 ნაბატეურ-არაბული 88
ირანული დამწერლობანი მ89, 02 ნაგარი ი ხ. დევან§გარი-დამწერლობა
იტალიკური დამწერლობანი მახ, 194, ნუსხა-ბუცური 1784, 909, 903, 204, 906
1899%-
ოსკური დამწერლობა მ4
კარიული დამწერლობა მ0 პალესტინური დამწერლობა იხ. ქIნა-
კელტიბერიული ენა 64 ანური
კვიბროსული (სილაბური) დამწერლობა პალმირული დამწერლობა მ8, 170
§0, 56“, 81 პელოპონესის დასავლური ანბანები 85
კთრილიცა 119, 116, 116, 117, 122, 19ქ, პროტო-სემიტური დამწერლობა იხ.
194“ ძვ. სემიტური (კონსონანტურ-სილაბუ-
კლასიკური ბერძნული სისტემა 47, 86. რი) დამწერლობა
88 პროტო.სინაიტური დამწერლობა იხ, ჩ1
კოპტური (დამწერლობა) ი?, %§5, 98”, პროტოტიპული ბერძნული ხისტემა 148,
08%», 99, 109%", 103, 100, 107, 10;”, 189, 190, 193
108, 110, 19», 191, 149, 1643", 170, პროტო-ტირენული ანბანი 99
188, 166, 187, 186, 180, 1M0, 192, პროტო-ქანაანური სისტემა ვე”
194 პუნური ენა 80”
კრეტული (8-ხაზოვანი) დამწერლობა
რუსულ გრაფიკაზე დამჟარებული დამ-
94, ნ4, ნწ“, 67, 81
წერლობები 11?
ლათინური ენა და დამწერლობა 5ზ, 67, სისტემა
საერთო-სემიტური ენობრივი
94, 96, 101, 114%%, 157, 168%, 175, ვ9?, 88, 04%
186", იე" საერთო-ქართველური 127, 137
ლეხბოსური დიალექტი 71? დამწერლობა 80, 11459
სამარიტული
ლიდიური დამწერლობა 96 სამხრეთ-სემიტური ენები 8მ
ლიკიური დამწერლობა 96 სამზრეთ-სემიტური წერითი სისტემები

მანდეური 66
ივ", 41%, 46, 81
საშუალო ირანული დამწერლობა 95, 198
მანიქეური დამწერლობა 6ქ, 00, 146"
სემიტურ ენათა აღმოსავლური ჯგუფი 29
მახლობელი აღმოსავლეთის წერითი ხიხ-
სემიტურ ენათა დასავლური ჯგუფი 80
ტემები 50
სემიტური დამწერლობები 48, ჩიზ
მდივან-მწიგნობრული 9805
დამწერლო- სემიტური ენები მმ, 84
მესოპოტაზური სოლისებრი
ბა 929
სემიტური წერითი სისტემა ი ხ. ძვ. სე“
ი ხს. კრეტული მიტური (ყონსონანტურ-სილაბური)
მიკენური დამწერლობა
დამწერლობა
(8-საზოვანი) დამწერლობა
336 საძიებლე».
სვანური ენა 146" (კონსონანტურ-სილაბური) დამწერლ:.
სინაიტური დამწერლობა 56” ბა ·
სირიული 898, 40, 60, 99, 110 ჩრდილოეთ პელოპონესის დამწერლობ. .
სლავური დამწერლობა იზ. ძვ. სლავუ- ნი 88
რი დამწერლობა ძვ. ატიკის დამწერლობანი 8ე
სომხური დამწერლობა ი ხზ. ძვ. სომხური ძვ ბერძნული დამწერლობა ი-ს. ბერ“,
დამწერლობა ძნული ანბანური დამწერლობა
სოღდური დამწერლობა 0ქ, 06 ძვ. ბერძნული დიალექტები ?3"
ძვ. ებრაული 97", 30, 292", 859”, ე0, 40,“
უგარიტული ენა და დამწერლობა (სო-
ლისებრი) 927?, 9892, ვ10, 81, ე2, 89”,
11, 99
ვ2ი. ძვ. ეგვიპტური (პიეროგლიფური) დამ“.
უმბრული დამწერლობა 94
წერლობა 94, 96, 60, 61, 69, 69%, .
ნ8, 54, 66, 57, 58 წ
უნციალური დამწერლობა (ბერძნული)
ძვ. ეთიობური დამწერლობა 28”, .89,
87, 88, 89, 97, 101, 109, 116, 192,
#1”, 46, 69, 110, 110",. 114%#, 1105
188, 194, 903
ძვ. იბერიული ენა 64
ფალაური «4ჩნ2018VIჯ) 89, :709, ცე, 109, ძვ. ინდური წერითი სისტემები 45, 59,
170, 180 - “09, 165
ფალისკური ანბანი 04 ძვ. რუნული დამწერლობა 105, 108
ძვ. სამხრეთ-არაბული 19
ფარსული ((#3L511) 89, 09
ძვ. სემიტური (კონსონანტურ-სილაბური)
ფინიკიური (დამწერლობა) იხ. ძვ. «ვი-
დამწერლობა 294, 20, 98, 98” ას, 81,
ნიკიური (დამწერლობა)
88, 86, 80, 89, 41, 41", 4ა, ძვ, ჟვ9”»,
ფინიკიურ-პუნური 84?”
ფრიგიული 96
44, 46, 40, 48, 49, 50, 51, §9, 59",.
ფრიგიულ-ლემნოსური დამწერლობა 97
68, 58%, 54, 66, 67, 58, 59, 60, 03,
64, 65, 66, 06", 07, 69, 70, ?7!, 70,
78, 81, 88, 85, 86”, 80, 01, 9», 95,
ქანაანური დამწერლობა 98, 80, ე8, ვა,
109, 119, 190, 199, 130, 131, 13»,
ნც, 859, 188
184, 187, 188, 189, 140, 148“, 144,
ჭანაანური ენები 80, 81, 82, 85
154, 109, 170, 171%, 175, (60, 183
ქართველური ენები 195
ძვ. სლავური დამწერლობა 67, 97, 112,
ქართული ანბანი ი სხ. ძვ. ქართული დამ-
118, 114, 114"", 115, 110, 110", 147,
წერლობა. -. 185, 1687, 101
ქართული დამწერლობა იხ. ძვ, ქართუ-
ძვ. სომხური დამწერლობა 07, 104, 105,
ლი დამწერლობა
106, 107, 107", 108, 109, 110, 111,
ქაროშთი-დამწერლობა (Mჩ2I05(ჩ1) 89 119, 119, 193, 147, 167, 1704, 184,
184“ 185, 187, 180, 108, 195, 195””,
შიდააზიური დამწერლობანი 898
901”
შუააზიური წრის წერილობითი სისტე-
ძვ სპარსული (სოლისებრი) დამწერ-
მები 68
ლობა 1998
შუმერულ-აქადური დამწერლობა 54, 51
ძვ ფინიკიური (დამწერლობა) 927", 98,
შუმერული დამწერლობა X90, 60
მვ0, 30%, 899, 88, 85, 35", 80, 18, წ8,
ჩრდილო-დასავლეთ კიკლადების დამწერ- 66, 07, 08, 86, 86%, 114+”, 1318, 170,
ლობანი 83 180
ჩრდილო-(დასავლურ)-სემიტური კონსო- ძვ ქართული დამწერლობა §8, 1169
ნანტური სისტემა იზ. ძვ. სემიტური 118, 195, 196“, 197, 129, 130, 131,
 1232716MM ვვ7
1ვ2>, 185", 1369, 1947, 139, 140, 141, ზეთური (სოლისებრი) დამწერლობა 5:50,
143", 144, 14%, 140, 149, 150, 151, 66"
157, 150, 170, 171, 178, 173", 129, 180,
პიერატული დამწერლობა 50
181, 189, 189", 1855", 164", 18ე,
187, 188, 180, 190, 191, 199, 192", პიეროგლიფური დამწერლობა 20, ეა"
193", 194, 195, 196”, 103"?, 190, 107,
901, 90ვ, 904, 90ე

#ს02M6MCMMV %#3ხIM 249, 304” ამ იბ8M06-L0V39M0CM2ი IMCხM0M90CIს 209,

4#ი2MC6MCM0C IMCხM0 216, 285 238, 258, 263, 264, 265, 266, 267,
ს02M6MCM0-ი6XI68MMCMვი CMC1I16CM2 268, 272, 273, 275, 276, 276”, 277,
IMMCხMგ 250 278, 279, 280, 281, 289, 290, 290+7”,
#ი0M23CM00» IMCხM0 304” 291, 294, 298, 299, 300, 300”, 306,
#ს9X2MყCCMX29 #იტყლლ«მი CMCI6M2 227, 306+
230X#+, 231, 232, 233, 234, 235, 236, XიბზიბბზილCMგი #MCხM6M9MM0Cს 217”
259, 260, 266, 270, 275, 277, 278, #2I068000806MCMMV მშვხI 25“, 217%,
279, 280, 281, 289 253”
«#C0MI280VMM» 258, 263, 264, 265, ა იბსMCVI2VMMCMMC IIIMCხMCMM0CI# 237
266, 267, 268, 289, 290+#, 291, 294, ანბსხინი00CMICMVMX 304+
301, 302, 303, 306, 306#
«სიMგწმწყსი» («Xრილვსგი IIMCხM6IM-
800709V0-”00ყC%CM06 IIMCხM0 226”, 229, M0CIხ») 245, 249, 263, 301, 302
230#+
320209M006MM7CM2გ9 იVიი2 #3ხIM08
LთგწიMMIგ 252, 253, 253», 254, 255, 217“
256, 257, 262, 263, 292, 2ყვ, 200,
301, 302 M660MMCMგ2ი VMCხMლ0MM0CIხ CM. 11068-
I 01CM0C IMCსM0 209, 238, 242, 244, M06LიV3MMCM29 იMCხM06MM0C+1ხ
245, 247, 248, 249, 256, 2597, 260, M0X%MMCMMM 8MCდ28ML 234
262, 263, 275, 276, 289, 295, 296, VM0MMMCM0-2+IM%6C0MIMM 1ILM2MCMI #იCVყ6C-
299, 2997, 300, 303 CM0IL0 #3ხIM2 277”
I ელსყ0CMM6 MM2X6MI.0 226++, 227, 234
MიიMიIMხსგ 252, 253”, 256, 257, 260,
I ი90CMMVM 93ხIM CM. )#I068M6C06%0CMMM
262, 263, 289, 301, ვ02
93ხIM
MM20C0MMყ0CMგ9 ”ელი9ყ0CCMX29 CMCICM2 209,
2ი:88620M9MCM0 IMლეხMი 209, 238, 217 :
245, 247, 248, 248#+, 249, 250, 250", L0IICMMM 9=3ხIX 238, 244+
251, 259", 961, 263, 280, 295, 298 M0იი+CX0 იMCხM0 209, 238, 240, 244,
”იბმყნლიელყბნიMგი მ»დგზMIMგი CMCI6- 247, 248, 248”, 249, 259+, 260, 261,
M2 225, 226“, 228". 229, 230, 262, 263, 275, 285", 289, 295, 296,
230++, 936, 238, 244, 245, 247, 250, 300, 302, 303
251, 252, 260, 261, 262, 262”, 263,
267, 268, 269, 271, 271”, 272, 294, ჰI2+MMCMMM 2Mთ28MI 253”
295 ჰ12XMIMCMMI 93ხIX 294+X+
XIიტ89ხლ”იბ940ლCMMI ვხ”. 228, 229“, ჰIიისაCM29ი იMCხMCMM0CIხ 237, 294”
230, 232, 235, 238 IIMMMMCM29 ი9MCხMC6VV0CXხ 237
22. თ. გამყრელიძე
 ვვ8 საეიებლე

«MXCIნ6VMM>» 301, 306 CX»200-6MMI„იგ იMნხMი 209, ია

217, 217+, 2I0, 221", 225, 2.
Mი80C0”M00ICMXMMს შ3ხIM CM. M00+CMMM 229, 230, 230%", 231, 232, 235, 24
9#36ხIM 2§2, 256, 259”, 261, 267, 268, 26
«IMVCX8-XVIIVნM>» 306 270, 271, 272, 273, 274, 275, 23
278, 279, 280, 281, 285, 286
06VICC6MMICMM9 217” CI8იილჩM389MCM2% IMCხM6MV0C0Iხ 219#%
0-CXCM0-VM60CM89 CM0I6Mი IMMCხMმ8მ 238, 252, 252», 253, 253», 256, 25.
237 CX200C0#280MCMMM ძ83ხIM 253
IIIისMი M808X83CMMX 8ანეIტს 303
რდვგMMCMCM0-ი2IMMCMგ9 IIMCსხMCIMM0CXჯ;
Iჰივუყძტიიტყ%6CMMI 8ა»დ88MI 244, 266
237
II007:0C6MMICM0ღ IIMCხM0 CM. CI8მეი- CდიMMIMMCMM#M 217%, 2637
C6MMICM06 IMMCსM0
დMMMMMMCM06 IMCხM0 216, 217”, 225,
IIი010IM0ნ90CMCM2M #IMCხMCMM0CIხ 237
289
C2MგიMIიM-«მი #MCსM6MM0ი-ს 253» რიMI9MMCMგ9მ MMCხM0MM0C+ხ 237
CC80600M0C00012M6იMMს I#Mხი 202M6M-
X0V88296MCM06 IMCხM0 216
CM0წ0 MMCხM2 249
C6MMICMM6 83ხIMI) 229+% 9M#2MCMMM 93ხI# 304»
CM0MMCM895 ი0MCხMCMM0CX»ხ 250 3+იV00Mგ9 IMCხM6MV90CIხ 2137
CM90MMCM0+-68000CM0- IMMCხM0ი 252 3ჭხიილიგი იყიMტსჭ #MCხM2 250,
Cი06M060060CM1CMMM 249 250%X, 253

ასო-ნიშანთა სასელები
M#ტMMC90V08#IMV# 6VM86 ტIრ#8MX4
ძვ. სემიტური ჯ CI#ი90CნMM1I1CMV9I#Mი

?გ)ხიხ 54, 56, 65, 68, 70, 71, ჯ6Lხ 70, 75, 76", 77, 138, 228,
134, 219, 221, 226, 269 272
ხის 68, 76", 1697”, 219, 219"%, 16ძ 54, 70, 71, 72, 226, 273
221, სხვის 54, 70, 75, 76, 77, 85,
წIIიბ1) 54, 56, 112, 252
228, 228"%?", 230, 232 |
18იი0ძ 79, 221
ძვეIტ6(ჩ 54, 76", 112, 219", 252
ოთხნი 54, 70
იC 65, 68, 70, 71, 134, 226, I1IIი 54, 70
269
§გი16LM 79, 82, 83, 142, 230,
VმV 54, 71, 72, 74, 226, 227, 2309??, 274
252, 270 'გჯIი 53, 65, 70, 71, 142, 221,
20111 70, 70“, 79, 158?, 230 226, 275
ხგს 65, 70, 71, 717, 76", 137, ხM6 53, 70, 75, 76", 138, 221,
22674, 271 228, 230
+XVM23216XM ვვ9

35ძ6 80, 81, 82, 90", 91, 121, 236, 276, 277, 278, 285, 286
144, 145, 153, 153"?, 177, L6C5 54, 70
178, 178", 181, 231, 232, 233", ში 70, 79, 144, 145, 153, 158%,
235, 236, 255, 277, 278, 285, 230, 231, 236, 277, 278, 279,
286, 2909" 285
იგხჩ 70, 76, 77, 91, 144, 145, (ხწV 70, 75, 76", 138, 228, 230,
153, 153"", 177, 178, 2285%"”, 272

ძვ. ბერძნული XX ეინ8ICI 9CVCCMMV#

თდთ 68, 91, 172, 190, 298 138, 139, 141, 174, 195"",
ზ7+თ 68, 76", 172“, 269, 289 · 228, 228""", 229, 230", 232,
+«თსასთ 68, 75, 95, 173, 269, 289 272, 274
85).:თ 68, 76", 173, 269 #თI85თ 70, 274
C: 68 სხ 70, 274
ბ სახV 68%, 134, 173, 269, 289 Vხ 70, 141, 190", 274, 298"
Xთხ 70, 74, 74", 75, 227, 227" §C 79, 80, 102, 141, 175, 175;
მ'ნჯთსსთ 74, 74", 75, 77, 80, 81, 189, 190, 230"“, 231, 243,
89, 90, 98, 101, 134, 135, 274, 297, 298", 299
135“, 173, 181, 227, 227", ბ სIX0C6V 72, 73", 102, 142, 190%,
231, 234, 235, 236, 239, 270, 226”, 243, 275, 298"
289 : ჯL 70, 75, 76", 80, 91, 138, 139,
ოფ” /სთ 75, 77, 98, 101, 1079, 143, 176, 190”, 228, 229, 230",
120", 135", 187, 189, 239, 236, 272. 276, 298"
242, 2487, 262", 270, 295, 297 0თL»I 80, 90%, 98, 103, 1077”,
=<თე 90", 235 121, 148, 152, 156", 187,189,
LX+Xთ 70, 70", 79, 79", 135, 230, 231, 2357", 240, 244, 248",
271 281, 284?, 295
ჯ+თ 68", 70, 70", 71, 71", 76",
Xბ»Xთ 70, 76, 77, 80, 81, 89,
85, 101, 135, 136, 13659, 137,
90”, 91, 98, 98", 99, 102,
1589, 226", 242, 249, 271,
107“, 120”, 121, 144, 14479,
271"
176, 178, 187, 189. 190”,
აპაუ?ჯთ 70. 76, 76", 76"", 77,101, 228++", 231, 234, 235, 236,
102, 138, 139, 174, 228, 242, 239, 240, 240", 241 244, 2487,
243, 272 262", 276, 2767, 277, 278,
10+თ 70. 72, 140, 14079, 174, 278", 284", 295, 298"
226, 273, 274 იგ 70, 112,144, 145, 176, 190“,
XთXXCთ 70, 75, 76, 77, 85, 857, 252, 277, 298"
340 საძიებგლები

თწჯსთ 70, 79, 80, 80", 144, 230, დ: 138, 139, 148, 176, 229, 235”,
230“"", 231, 236, 277, 278, 279 272, 281
იძV 70, 80, 80", 90", 91, 15892, »X' 138, 139, 148, 176, 190, 229,
231, 235, 235" 235", 272, 281, 298
1თხ 70, 75, 76", 138, 139, 228, »ჯითL 102, 148, 156", 189, 197,
229, 230", 272, 279 230", 2357, 242, 281
ბ #LX6V 72, 73", 74, 102, 147, თ Mს6ჯ> 72, 102, 148, 156", 179,
176, 181, 226, 227, 232, 279, 189, 226". 243, 281, 298
280
კოპტური გოთური
M0II1ICMMV LI0CICMMV9

(8) 99, 188, 239, 240, 240", 241, მ78 103

244", 295 ხიილიგ 103
ჟდგიბმ 255 Cხა7ჯთოგ 103
ხ2) 255 ძგმ7 103, 104
§გ) 255 შიყს7 103
6V7 103
ძვ. სლავური 62ლ0C 103
IC 103, 104
CI#ნ0C)IM811IIC%MV%ი
ფწგმL 103, 104
გ7 56, 219", 256 წხსყგ 103
ხსI!1 56, 219"?, 256 ხ2მ1) 103, 104
ძიხ-ი 56, 219%9?, 256 117 103, 104
წ)გლლ! 56,. 219", 256 )8მმ7 103, 104, 191, 299
V6ძ! 56, 219"??, 256 ჯიგიიე 103, 104, 191, 300
ი0IC2 103
ხიჯხ-გ 103
იყლ-ვ 103
LIღძგ 103
§VCII 103, 104
სხVსნ 103
IV7» 103
VI67 103
ყე! 103
VVIმ20L 103
VVIIIC 103, 104, 191, 300
VM23828I10/M 341

ძვ. ქართული # )ინ8IნILნV3MICMM9MV

ან 184, 151, 172, 909, 976, დ8ე რაე 145, 161, 168, 100, 170, 1769,
ბან 184, 161, ,169, 179, 103%%, 18ე"", 978?, 988
908, 909, 980 სან 145, 161, 168", 167, 175, 179, 878,
ბან 134, 151, 169, 173, 269, 289 9728
დონ 184, 151, 107, 1675", 128, 269 ტარ 140, 151, 176, 170, 979, 979, 288
ენ 1ე4, 151, 169, 178, 260, 971%, 97ე, უნ 151
989 ტიე 146, 147, 170, 904, 929, 9860, 288
ვინ 184, 185, 149, 151, 108, 109, 17ქ, ფარ 148, 151, 170, 929, 980, 988
174, 188, 191, 9270, 289, 995, 990 ჟან 148, 161, 120, 979, 980
%ენ 185, 151, 159", 100, 178, 270 ღან 149, 161, 160", 179, 168, 981, 996
ჰე (ე-მერვე„ 130, 130, 187, 1879, ქარ 14ი, 161, 166", 169, 100“, 177, 179,
18272»"", 1589, 174, 971, 971”, 283 188, 904, 981, 286, 289, 905
თან 188, 151, 167, 174, 9729 შინ 149, 150, 1651, 1656“, 158”, 160,
ინ 140, 151, 158", 100, 174, 105»”, 978, 160", 178, 188, 109, 9281, 269, 988,
976 995
პან 141, 151, 174, 195%%?, 279, 974 ჩინ 161, 150, 158“, 16), 174, 178, 199,
ლას 141, 161, 169, 171, 191, 9274, 988, 988, 984
999 ცან 1072, 179, 984
მან 141, 151, 168, 174, 179, 191, 974, ძილ 109, 174, 179, 984, 988
800 წილ 178, 178", 9584, 988
ნარ 141, 151, 109, 174, 178, 974, 288 პარ 1129, 984, 280, 988
იე 141, 149, 1509, 175, 188, 9714, 289, სან 175, 129, 199, 984
205, 909 კარ 179
ონ 142, 151, 168. 175, 276, 980 «ჯან 18272%?9, 100, 167, 107992, 105, 171,
პარ 143, 151, 107, 10229», 188, 12%, 170, 186, 984, 986
179, 9729, 970, 988 ჰაე 137%%?, 1ე2, 155, 1795, 179, 284,
ჟან 148, 149, 151, 159, 156”, 1690, 170, 984"%, 980, 986
178, 188, 196, 970, 278, 928?, 9ც49 ოჰ (ჰოე) 159

მი 269, 275, 283, 288“ წჯმმი 274, 300

ხეა 269, 289, 304 ომL 274, 288
ყმი 269, 289 186 274, 288, 295, 299
ძიე 269 ი) 275, 280, 288"
ხი 269, 271“, 275, 2887, 289 ხს”7მL 272, 276, 288
VIი 270, 289, 295, 299 წმი 276, 278, 278?, 284", 295
701 270 I2C6 2787, 288
ხ6 271, 2713, 288 §მ80 278,279
სგე 272 სგ 272, 279, 288
10 273, 275, 288", 304 II) 288?
Mგიე 272, 274, 304 VI 279, 280, 288
185 274, 288, 299 ხხმL 280, 288, 304
 ვ42 საძიებლები

LMგი 272, 280 უII 284, 288

«გი 281 C?1) 284, 288
0'მ2L 281, 286, 288, 295 ბ?გმL 284, 286, 288
ჯი 281, 282, 283, 285?, 2887, Xგი 284
295, 301 0ხი/ 284
ბი 283, 284, 301 უმი 284, 286
იმი 284 იგ 284, 284", 286, 288

ძვ. სომსური X# აის8.ნტიM9IICMVMVXV

გVხ 158“, 150, 288", 298: 185 112, 252

ხბი 195?”, 304 M0)1 195%?, 304
C8 112, 252 Lხ6 112, 190, 252, 298
60 112, 252 0 15869, 288".
ბგ 112, 252 ხბ 112, 252
ბ6 112, 252 #8 112, 252
ძგ 112, 252 #გ 112, 252
6: 158?, 288? 56 112, 252
წIი 112, 252 გგ 112, 252
ხ0 112, 252 ხი 112, 252
ხ6 112, 252 ჯ2 112, 252
1ი(1) .158", 195"9?, 288პ?, 304 26 112, 252
18 112, 252 V6V 112, 252

სიტყვა-ფორმები

CIMX080თ00MVLს!
არაყი 153"? ყაბული 1535"
აშიკობა 140“ ყადი 153"?

·თაუყანის-ხცემელნი 147 შეწეუნითა 147

თაჟყანის-ხცეს 147
წინწილა 15359
თვნიერ 146"
თუსი 146” ხარი 179
ხშორაუს 147
მუტრიბი 140"
ტაბაკა 140" ვარი 179

უპატოსსა 147 მL-Lგ-მო-ი1-VI-იგ (ხათური) 669

VM232X0VM ვ4ვ

?გხ (ფინ.) 65, 221 Iძ (ძვ. ეგვ.) 52%

7გხ!)გ (ფი5.) 65, 221" )ბL (გოთ.) 104
'გხ1 (ფინ.) 65, 221 100 (.-სემ.) 54
7გხ (არაბ.) 32 )-L-L (ძვ. ეგვ.) 52, 53
?გხ (არამ.) 32
?გIძ (არაბ.) 31 Vჩგიჩ (ს.-სემ.) 54
?22)ლი" (ს.-სემ.) 54, 56, 2195" "გდყ§ (გოთ.) 104
?ხ (ფინ.) 65 11§-7გ-გ-1ს (აქად.) 66?
XI (ფინ.) 65, 221“
?ხ (ფინ.) 32 იი(გ)ი (ძვ. ეგვ.) 26
'"ხ (სამხრ.-არაბ.) 32 ი1მიიმ (გოთ.) 1904
ჯა (ფინ.) 31 წირი (ს.-სემ.) 54
წვ (მოაბ.) 31 იიIIს (ს.-სემ.). 52
თხIოხ (არაბ.) 140”
'ი)1ი. (ს.-სემ.) 53 იM(ყ)ი!9იე (ძვ. ეგე.) 26
'გ-მე (არაბ.) 15359
C510 (არაბ.) 140" MI2II2§5 (სამხრ.-სემ.) 54
(ი(ჩ (ფინ.) 32 ი27მLგ. (არაბ.) 31
იჯ (ფინ.) 32“, 217" II5L (ფინ.) 31
ინი (ს.-სემ.) 54
ხვILVყ (აქად.) 26
ხის (.-სემ.) 53 -” (ძვ. ეგვ.) 51, 52, 53
ძ (არამ.) 31 იხგ'გIგ (ფინ.) 65
ძეყვ (გოთ.) 104 ნხხე'მ10 (ფინ.) 65
ძმ)6C (ს.-სემ.) 54, 219" ხხბ (.-სემ.) 53
«გ (ს.-სემ.) 31, 32 ნ" (ფინ.) 65
ძ8 (არაბ.) 31
იგხს! (არაბ.) 15355
#CI§ (გოთ.) 104 ძმძ!ი (არაბ.) 153"?
(გIხს (გოთ.) 104 #65 (ს.-სემ.) 54
9I9იCI (ს.-სემ.) 54, 56 L-3 (ძვ. ეგვ.) 52, 52“, 53
წIგყი1 (სლავ.) 219პ%" § (ძვ. ეგვ.) 52"
§გსII (გოთ.) 104
ჟIთ (სამხრ.-არაბ.) 32 §Iყისთ (ლათ.) 186"
ჯIი (უგარ.) 32 5517 (არამ.) 15399
გსIგთ (არაბ.) 32 §Iჭ (ფინ.) 31
"ხეთ (გოთ.) 104 ჭIზი (მოაბ.) 31
ბყიგ (სირ.) 140"
ხ3 (ძვ. ეგვ.) 26
პ44 საძიებლები

II (შუმერ.) 25, 26 #MთVთ= 74, 134, 227“

II(L) (შუმერ.) 25 X%5 74, 227“
ჯგხვი (არაბ.) 1409 X6L6თ 74, 227"
181მ0ყ§ (არაბ.) 31
ხ Xთ>.თI00- 186"
IIL (უგარ.) 31
ს20X6§0 71"
V6ძ! (სლავ.) 219"?
უბ (6.თV 186"
Mმკ-5მ-გს (ხათური) 66“
IIთLI0IX(იC 139?
VმM/ (ს.-სემ.) 54
X0სV0M#თC 74, 227”
MI0Iმ (გოთ.) 104
Vსგ-1მ-მ-§1-I182 (ხათური) 66" თ.VVიV 186“

7 (ფინ.) 31 წXIXთXC% 139“

7) (მოაბ.) 31
79-გ“ (არამ.) 31 ჩშ» (ებრ.) 32
7" (ფინ.) 31 7MM+ 31
ზLზX.IიV (ბერძნ.) 186“ უ1 31
ჩიIX6C 134 თ 31
უგ) პ1
?XXIუთ(თ 139? უI2ამეი 32
?IX.0X0იX0C 139? უე 32", 217"
ბო:0«0ჯე 186" მუ 31
გეოგრაფიული სახელები
LIნ0Iნ"”ტდIMIV6CMMსნ I#M38ტ41MM4
ათენი 88, 84, 86 დასავლეთ ევროპა 903”
ამიერკავკასია 900
ეგეოსის კუნძულები 88, 191"
არგოსი 80, 88
ეგვიპტე 89, 62, 9?
არკადია 85
არმაზი 189? ვანი 177
ასუანი 89
ასურეთი 6წ თერა ?98, 80, 89
ატიკა 88, 84 თესალია 85
აფრიკა 807?
იბერია 900
იონია 8მ, 84
ირონიის ზლვის კუნძულები 83
ბეოტია 07, 85, 86
იტალია 86
ბიჭვინთა 191?
ბოლნისი 188” კართაგენი 80”
ბოსფორი 191? კვიპროსი 80
XVM232+X0MM4 345
კიკლადის კუნძულები 8 პალესტინა 80, 18“
კილიკია 89 პელოპონესი ხM8, 85
კონსტანტინოპოლი 191" პირენეს ნახევარკუნძული 63
კორინთო 80, 88
კრეტა 74“, 79, 80, ცა რას-შამრა 982?

სალამისი 88
ლაკონია 86 ხაქართველო 196, 197, 901

ლახიში 43%74“ სინაის ნახევარკუნძული 92?

სირია 97, 97“, 80
ლემწოსი 96
სიცილია ც88მ, 85
ლიდია 96 სომხეთი 200
ლიკია 96
ტავრის ნახევარკუნძული 191"
უგარიტი 82?"
მახლობელი აღმოსავლეთი 809, 50, 199
მეგარა 83 ფრიგია 90
მელოსი 79, 89
შემფისი 96
ჟირიმი 191”
მესოპოტამია 04, 109 შავი ზღვა 191?
მილეტი 88
მოაბელთა ქვეყანა 85 სმელთაშუა ზღვა ე09, 101"
მცირე აზია 71", 88, 170 ზმელთაშუა ზღვის კუნძულები 1919
მცხეთა-არმაზი 39 ხმელთაშუა ზღვის ქვეჟნები 80"

#რდMMა 234 M6იიMი 304, 304", 305

ნიMMMMM 8ი”ლ10M 304" Mნ6M+ 227?
CIMირI 238 0Cიისგ2 I0MXხისი #იXMილ, გ-გ 232
33M28M235C 304" Cიზბისიღ სწიMყრიMიMიიხ>ღ 299“
3გიგისMგი C8იიიგ 294” 'ტ5სL 65, 221"
M(რი!()L 26

ისტორიული პირები ლა ხალხები

MC10CMV9CCMM#6 IIM990CIM M II#ტნ60)1L1

ალექსანდრე მაკედონელი 97 გოთები 100, 191"

არისტოტელე 156" გრიგოლ ხანძთელი 196
აჰირამ 35
დავით 65
ბელორუსები 116 დანიელი, სირიელი ეპისკოპოსი
ბერცუმ პიტიახში 182” 104
ბერძნები 192“ დიონისე თრაკიელი 79", 156"“
ბულგარელები 116 დორიელები 80”

გიორგი მერჩულე 196 ებრაელები 192"

346 საძიეაპლები

ეგვიპტელები 97“ მიჰრდატ ფარსმანის ჰე 182”

ევკლიდე 86 იეჰიმილქ 35
ვარდან არეველცი 186
ვულფილა 100, 102, 103, 19|", რუსები 116
14 სერბები 116
იოანე-ზოსიმე 186 სილოაჰ 36
ნ ბა 80“
იღმმელე უკრაინელები 116
კადმე 67 უნილა, გოთების ეპისკოპოსი 191”
კონსტანტინე-კირილე 112, 114, ლო გოთე ე'მშკ
114“, 116, 122", 194 ფარნავაზ 198, 198», 200
ლათინები 192“ ფინიკიელები 30“
ლეონტი მროველი 198, 1982" ფსამეტიხ II, ფარაონი 84

ხობის მაში 104, 107, 110 ყირიშის

ესოოაპ-ლიამთოცი სგოთებიბი ა
111, 183, 184“, 193,, 194,, 195, ,· (ძ
(C7ველი) სლავები 114, 1 4, 116
195", 195"5, 201" ჰეროდოტე 67, 80”
მეშა 35 ჰომეროსი 91", 201

#უნიCმიეი M0M01M0MCMMM 238 Mბინიი MგსIის 245, 248, 250, 250",

292”, 301, 302, 303
ზV9IხდM»8 242, 243, 244, 247, 299", M+#0M> 952, 256
302 Mბსსგ 221"
ნაზად წXCM6M8 299 »
ოტნ ს-ა “ს-ე 66”

LსIVI)ძ 65
II MიხMCMM თ 08MMMCMVM 287 M6§გ8' 35
1008MM6 CM289M6 252+4+ ძიხ(; 97”
VIIII2% 100, 242
M0MCX2MIMM-MXMიMა» 252, 252", 255, , · ·
256, 257, 300+, 302 #!/75X%ა0C >79X%09% 97
0:ძბთაი 139”
I60M1MM Mეიი80M 304 2L#თთV0C 139“

ავტორები X# #810ჩ%ნLI
აბრამიშვილი გ. 198", 205, 309 გერშევიჩი ილ. 199
აბულაძე ილ. 205, 309 ·
ალექსიძე ზ%. 195“, 198“, 205, ვიმყთ ინგოროვვა პ. 125”, 182, 309
ბაქრაძე დ. 125",· 130, 309 ალანდაძე ანა
კანდელაკი 206
6. 178", 309

გამყრელიძე თ. 127, 137“, 147, კარიჭაშვილი დ. 125", 310

309 კეკელიძე კ 125", 130, 186“,
გარდინვრი ა, 51 195“, 197, 267, 310
VM232167M 347

მაჭავარიანი გ. 127, 128, 137", შანიძე აკ. 1374“"%, 147, 149, 149",
147"", 309, 310 311
მაჭავარიანი ე. 1597, 182“, 291",
310 შოშიაშვილი ნ. 182", 311

ნელდეკე თ. 4
179
ჩიქობავა არნ. 128, 311
ონიანი ალ. 128, 310 ჩხენკელი თ. 159", 160, 311

პატარიძე რ. 130, 159”, 179, 310 ძიძიგური შ. 198, 311

რამიშვილი რ. 198", 310
წერეთელი გ. 140", 158, 182",
სარჯველაძე ზ. 136", 147“, 310 289, 290", 31!
სილოგავა ვ. 198“, 310 წერეთელი კ. 140", 153"”, 312
სოსიური ფ. დე 43, 49“
ტრუბეცკოი ნ. 192 ჯავახიშვილი ივ. 128, 130,
1ვ7ა·პ' 143", 1:06, Iჩყ. 168“,
ფარჯანაძე ალ. 150““, 310 167, 174, 178, 179, 195”, 202,
ქიქოძე გ. I97, 311 202““, 204, 267, 312
ყაუხჩიშვილი თ. 136“, 137", 177",
311 ჰომელი ფ. 44“

სნ20X>X280XMM36 8. 8. 179, 312 IIგ120M036 ჩ. 293”

ნVიილხC 3. 179, 312 IIტიიXგხყსი #. I. "II, 158“, 1585",
190", 195"”, 288", 298", ვIვ
I 2გMMიტMM13C 1. 8. 34", ვ12
წიილIM68 ნ. 114, 253, 255, 312 CმიMM-იMი LI. X. 20I", 306", 313
წისM20I8MMM 1. 128, ვI2 C282« (L. I. 110", 250", 314
CიCCლი 4, #6 2I6
#IMიMMCი /I. 287”, 64, 89, 312

Mი7იMM 8. #, I|I4+", 253”, 257, 3I3 1Iი9V6CVM0M II. C. 30!

XოIMM08 IL. #. 195”, 313 დვიM6ი M. 79, 230, 314

დიინIVM2108 “რ. რ. 114, 255, 314
ჰIაXგსლ8 1. C. 114", 252”, 313
ჰIVMოMი #. IL. 28", 222, 313 LCMIIMV ს. M. 2527, 314
LL6იCICMM LI. 8. 39, 153"", 178“, 198,
Mგიი IL. 9. 202, 313 286, 304", 314
MV»#ი28ხ08 C. I. 110", 156", (184,
250", 293", ვ(ვ IIგMMა3C #. I. 105, 139, 1959”, 3I4

#LLCM VV. 5. 70, 704, 9982, 930, 314 ც005561 M.-L. 902,
ტ#ტიMI7 IL. 100, 104, 245, 315 ც8VCM C. 0. 84, 815
C#/MIIMნC#ს I). 3+9, 815
84)60ი001)#)1. C. 64, 315
C#96C0M# C. L. 110, 315
ცს0C8ხL§ი V/. 156", 150, 1აყზ, 100,
1672?”, 186, 987, აყ19, მ15 ი0ცCს61წ6C5 C. 142%, 202, 318
სი0CMCLM#ტMM C. 80, 315 ხIაM0MინL I. M. ი?, 2191, 310
 348 საძიეალები

0ICL5 0. 8ც. 119, 110, 8106 MნMMIMCLსი IC. 449, 9019, 149?, ცვ",
ილიM5აCIIL II. M. 449, 91%, 816. ვ9ი0
ნნსიIVCIC C. IL. 87", 989, 435999, 44, 415, MCVნ–Mე0იLI )1. 186?, 199”, 2949, ე20
69, 68, 9216", 816 M0LCM27 §. 897, 890
M0Lჩ0LXC0 (0#VI6C5) #. 0?, 78, 214”,
სV0ILMIIC L. 116", 102", 257, 800", 316
997, 890
LსიICნLიIC9 4. 80, 84%%, 55%, 0ა, 2179,
991”, 816 M05C#1I %. 9871, 98127, 891
MსLLნს LV”. 108, 249, 291
C#MM%VXLL1L0CI2V ”Vხ. V. 66", 195““, §0+,
8172 M#VLII ). 86", 391
6ტისIMCL #. I. 61, 817 M0Lნ–CCML Iხ. 41, 419“, 70, 78, ?9,
920%9, ვ91
08იიIკტსნსM V. 80?, 9)”,
1967, 180, 980, 949, 967, 317 0L0LL20CCL L. #. 1109?, 960”, 821
6LL8 I. I. 95, 98%, 48, 449, 54, 55", ტIტი!02L IM". 1842, 821
§9, 60", 8:, 166%, 910, 914, 917, 222,
ჩსნენსი5CM II. 60, 891
989, 81?
XCCILი9§ ნ. 111, 969, 891
CCIC5ICVIICLI I. 199, 804", 317
ნCს5CნC L. L. 49%, 8391
6008ხ0M C. LM. 48?%, 31?
ს)LCIXLIტM ს. 95, 914, 916, 965“, 899
CინსჩინIM ჰ. #ტ. C. 1969”, 808, 81?
CI IნM8CIMMCნ 5. 102", 940, პ18 XC08IM§5 IL. IM. 16ც??, 899
X05LM I. 8. 118, 9258, ვ29
1 ჩგიიI§ 7. 822, 91279, 818
IIIC8MMIMც VV. 8. 890, 08, 108, 318 5#4LსM#MM C. 08, 198, 899
IნინხნსL LL. 1?1, 291", 318 5ტ40550სLL L. ძღ 49%, 910, 899
IIICI II. 789, 7ს, 92აც"", 280, 818 5CLMI1I #. 00, 899
II0CნM ჩMM IC. ვ9, 818 5C.I0II 5. 90. 51, 899
1I0MMნ6L ს. 43%, 318 5CLLV/ ტი 2 სდ. 46, 899
ყმნMნი M. 989, 818 5CLIVVX72CL სძ. 70, 71%, ?3, 73%, 76,
1085CLIIM#ტMM I. 1095, 819 79, 70", 85, 98, 119, 115, 156", 15959,
905ც9", ევც+» 2ეა, აეც, 988, ვივ
MI1)ა)#0850M LL. 185, 994, 319
500CM V/. Vიი 897, 9172, ვ291
4სსნნნიV L. I. 989, 819
5იII1#LLL #. 89%, 9179, 891
ჰსM5CM II. 128, 36, 42, #0, 54, ც9, 03,
68, 74", 80, 81, 88, 85, ჩ7, ც9, 944,
5I1II26L=CMXI VV. 890, 898
97, 98"?, 100, 104, 114"%; 14ც", 90ვ, 18VL0LC I. 44, 76, 109, 916", 949, 328
940, 958, 819 1C0000550M §. 1. 709", 898
ჰMIდCXC 8. L. ჰ. 68, 99, 107, დია", I1III0Mი§0M სძ. M. 87, 809, 898
949, 319 11IILCIM8 #. 24, 992, 898
1ი2?08812M#0V M. 5. 11%, 112, 1189,
#XIIC9IMIII0LL ტ#. 82, 9829, 319 199, 950, 801, 898
L#ტიLLLI0 V. 6?, 77, 79, 80, 81, 8ე,-
სL0ჩLL I#M.ჰ. 905", 898
89”, 930"?, 981, 984”, 319
LII IIM#MM IC. 287, 819 ოLLCM00IIIL Cძ. 89", 59, 9217, 9175,
821, 894
Mტ0CI#M0 I. V/. 102?, 810 სMICILIM#ტMM I). 65, 894
MტიიყსტიI ჰ. 109, 183", იე4%, 390 V #CIIნMX ჰ. 906", 894
MტICI1IIM8I 4. 34%, ვ90 V#5ILIV #. #. 191%, ვ94
MV0ILLCI #. ?8, 27897, 75, 106, 1ვ3795%2,
99ც%%?, 9219, ვ90 VC8Cი #. ცა, ვ94
 დარწერები ღა ლიტერატურული პეგლები
MI #IIIIV
CM M IIM I ნინტIXVნIIხIნ IMM9+X+IIM
MM

აბუ-სიმბალის ტაძრის იონიური წარწერები 84

«ათენის კანონმდებლობა». 86
ალკოის ტყვიის ფირფიტის წარწერები 63
არამეული წარწერები 200
არამეული წარწერები გერჯინ ღა ზენჯირლი-დან 36
არგოსის (ბერძნული) წარწერები 80
არმაზის საპიტიახშოს ლანგრის წარწერა 182"
ატენის სიონის წარწერები 205
აჰირ2>მ-ის წარწერა 35

ბიბლია 100, 104, 112

ბიბლოსის წარწერა 35
ბოლნისის სიონის წარწერა 139", 147, 167"", 182“

გერმანიკული რუნები 114", 115

«გრამატიკის ხელოვნება», «I2XVუ IL 0თIIILთდLIXწ72 156#X
«გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება» 196
დავათის სტელა 198"
ვანის ბერძნული წარწერა 177"
«ვედური ჰიმნები» 201

თერას (ბერძნული) წარწერები 79, 80

იბერიული წარწერები 64

კვიპროსული (ბერძნული) წარწერები 67

კილიკიის წარწერები 39
«კირილეს ცხოვრება», «VILგ CVIIIIIX 116
კოპტური ძეგლები 97
კორინთოს (ბერძნული) წარწერები 80
კრეტის (ბერძნული) წარწერები 80

ლემნოსის წარწერა 96, 97

მელოსის (ბერძნული) წარწერები 79

მეშა”ს წარწერა (მოაბური) 35, 36, 65, 2215
350 საძიებლები

მიპრდატ ფარსმანის ძის დროინდელი სტელა 182"

მცხეთა-არმაზის არამეული წარწერები 39
მცხეთის ჯვრის წარწერა 139“, 147
იეჰიმილქ მეფის წარწერა 35
პალესტინის ქართული მონასტრის წარწერები 139", 182“
ს ილოაპჰ”/ის წარწერა (არამეული) 36
უკანგორის წარწერა 147
«ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი» 186
ქილამუვას წარწერა 36
«შუშანაკის მარტვილობა» 197

«ძველი და ახალი აღთქმა» 201

ძვ. ქართული ტექსტები 147"
ხანმეტი ტექსტები 128
ჰაემეტი ტექსტები 128
ჰომეროსის პოემები 91”, 201

ნM6»M98 242
«<XMIM6 MMიM#Iაგ» 300X
«MIMMIV C89IIC9MM0I0 IIMCმ2MMი» 294X+, 306, 306X+
 ტაბულები
1#ნ)IMILხI

ტაბულა უგარიტული დამწერლობა 27

ტაბულა პთლთალაბალ ძვ. სემიტური დამწერლობა 29
ტაბულა ქანაანური დამწერლობა 37
ტაბულა არამეული დამწერლობა 38
ტაბულა ებრაული კვადრატული დამწერლობა 40
ტაბულა ინდური დევანაგარი-დამწერლობა 45
ტაბულა ეთიოპური დამწერლობა 46
ტაბულა ძვ. სემიტური ნიშნები ეგვიპტურთან და სინაიტურ-
თან შეპირისპირებით 51 ” ტუ
ტაბულა არამეული და ქაროშთი 61
დთ

ტაბულა ირანული დამწერლობა 62

ტაბულა 10. იბერიული დამწერლობა 63
ტაბულა 177. ძველი ბერძნული დამწერლობა 69
ტაბულა 12. ბერპნული დამწერლობის გრაფიკული განვითარე-
ა
ტაბულა 73. იტალიკური დამწერლობანი 93
ტაბულა 14. ფრიგიული დამწერლობა 96
ტაბულა 15. კოპტური დამწერლობა 99
ტაბულა 16. კოპტური დამწერლობის „დამატებითი“ ნიშნე-
ბი 100
ტაბულა 717. გოთური დამწერლობა 101
ტაბულა 18. სომხური ანბანი ბერძნულთან შეპირისპირებით 105
ტაბულა 19. ძვ. სლავური დამწერლობის რიცხვ-ნიშანთა სის-
ტემა 113
ტაბულა 20. სლავური «გლაგოლიცა» 115
ტაბულა 21. ძველი ქართული ასომთავრული დამწერლობა (124
ტაბულა 22. ქართული ანბანის პარადიგმატიკა სემიტურთან და
ბერძნულთან შედარებით 133
ტაბულა 23. ქართული დამწერლობის გრაფიკული განვითარე-
ბა 204
10640 24. რდ)/"MMMIMCM29% წIMCხMნMყMყი-C”ს) 218
706#"V0 25. XIL668M6080C6MCM06 M82102I1M06 MMCხMი 220
706#VVძ 26. აიბ8ხხ-იბყლCMგი 2XCთდ28MIM89 MIMMCხM689M0-ხ 224
706V/!ILV0 27. Mლ0იICM29 MMCხM6MV0Cხ 239
106#MVყ0 28. «)10იი0MMM+6M6M89 98C7ხ» M00ICM0M MMCხMCMM0C„. 240
106#!!(0.29. I 0ICM29 MMCხM6VMM0Cს 243
1ძთ64VV0 30. ჩხიMზხგი წ808MM”IMგIIMგ გ C0M0C+88XMCMMM C წი6V6-
-Mის 246
7 96#MV0 831. C+2ნ0Cჩ/მ8MხCMმ9 «წთგნ0Mს2» 254
1 06#VMIM0 82. CMC16M8 MMCXM08MIX 3M2%6MMM «წ ამი0MMსხს” 255
106#VV0თ 33. 106896 >-0V3MMCM89 წIMCხM69MM0C07ხ «#C0MIმჩწე)IM». 264
1 2M83 88100#M2V900Mყ I 2MM06VM036

M#I2#8M9M1I0LC IIMCნხ6M0 M
ენნზეინიV3MILICMტ9% IMCხMC61III0C1წნ6
(98 (0V3VMC4#0M #39IM)

MI31#1CXIხC180 XX0I1XIIICCM0L0
VIეI/8CიCIICI# MM. I). #. IIXX#88XI1ILI811III1

1VნIIIIIICII 1990

გამომცემლობის რედაქტორი მ. ჩხაიძე

მხატვრული რედაქტორი ი. ჩიქვინიძე
ტექნიკური რედაქტორი ფ. ბუ დაღაშვილი
კორექტორები: ი. ვახტანგიშვილი, ლ.დო ლიძე

სბ 1524

გადაეცა წარმოებას 18.01.88; ხელმოწერილია დასაბეჭდად 17.07.89;

საბექდი ქაღალდი მხატვრული ბეჭდვის; პირობითი ნაბეჭდი თაბახი 22:

სააღრ.-საგამომც. თაბახი 19.7;

ტირაჟი 20000 (მეორე გაშვება 10.001--20.000); შეკვეთა # 720;

ფასი 2 მან.

ივ. ჯავახიშვილის სახ. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა,

თბილისი, 380028, ი. ჭავჭავაძის პროსპექტი, 14.

II31216M0C0180 169MMM0C40L0 VMM86ეCII1061მ, MM. MI. #. 1I:#888X141I8MIMM

16M»XMCM, 380028, იდ. IM. VIგ8928გ/036, 14,

საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის სტამბა,

თბილისი, 380060, კუტუზოვის ქ., 19

წყხილთიგრMი #M210MMM 92VM I 0V3MM

ILI6MMMC#, 380060, 7». V.XIV308მ, 19