SŁOWOTWÓRSTWO

_________________________________________________________________________________

Słowotwórstwo to część morfologii, czyli nauki o wewnętrznej budowie wyrazów pochodnych, utworzonych
od innych istniejących wyrazów, najczęściej za pomocą morfemów słowotwórczych. Słowotwórstwo ustala:
liczbę i charakter morfemów o funkcji słowotwórczej oraz reguły ich łączenia z innymi morfemami o
funkcji słownikowej

D E RYWAC JA

tworzenie nowych leksemów, najczęściej za pomocą formantów słowotwórczych

D E RYWAT
wyraz pochodny, który znaczeniowo oraz formalnie wywodzi się od innego wyrazu

PO D S TAWA T E MAT FORMANT

wyraz, od którego pochodzi derywat część derywatu wspólna z podstawą część derywatu lub jego cecha
słowotwórczą różniąca go od podstawy

dom → domek dom- -ek

PROSTY Z Ł O Ż O N Y (compositum)

motywowane przez jeden wyraz; do derywat prostych zalicza się również wyraz pochodny od dwóch i więcej
uniwerbizacja, czyli połączenia dwóch wyrazów, ale mające w swej formie podstaw, np. złożenia, zrosty,
odniesie do jednej podstawy słowotwórczej skrótowce

kwiat > kwiat+ek telewizja kablowa > kablówka dobra, noc > dobranoc

D E RYWATY Z Ł O Ż O N E

złożenia zrosty

wyraz, w którym podstawy słowotwórcze są połączone połączenie dwóch wyrazów bez użycia żadnego
formantem wewnętrznym formantu, np. Wielkanoc

zestawienia skrótowce

utrwalone wyrażenia, które jako całość nazywają jeden wyraz pochodny utworzony w wyniku skrócenia jednego
obiekt, cechę lub czynność, np. babie lato wyrazu lub grupy wyrazów, np. PKP

Ogół słownictwa dzieli się na wyrazy niemotywowane, które nie są wyprowadzalne z innych wyrazów (nie można
wskazać wyrazu podstawowego, od którego zostały utworzone; są więc niepodzielne słowotwórczo, ale mogą być
podstawą dla tworzenia innych słów derywowanych) oraz na wyrazy motywowane, czyli derywaty pochodne od
innych słów, które można uznać za ich podstawę (znaczenie i forma derywatu są motywowane przez inny wyraz
podstawowy. Wyrazy, które nie są pochodne od innych, ale też nie są podstawowe dla innych, np. mój, ale, bo, już.

Znaczenie słowotwórcze derywatu jest parafrazą, która musi ukazać odczuwalne pokrewieństwo między
derywatem a wyrazem podstawowym, wskazując w ten sposób podstawę słowotwórczą, niezależnie od
znaczenia realnego lub etymologicznego.
Definicja słowotwórcza służy do ustalania budowy derywatu i wykrywania jego wyrazu motywującego oraz
formantu: musi więc zawierać formę wyrazu motywującego lub tę jego część (morfem leksykalny), w której mieści
się wspólne znaczenie bazy i derywatu.

Leksem można uznać za słowotwórczo podzielony tylko wtedy, gdy każdy z jego wydzielonych członów (temat i
formant) jest poświadczony w takiej samej funkcji co najmniej w jeszcze jednym wyrazie różnym od
analizowanego.

T E MAT
część wyrazu bazowego, która powtarza się w
derywacje i wskazuje na związek słowotwórczy
między nimi
FORMANT
część derywatu, która różni go od wyrazu
podstawowego, sygnalizuje proces słowotwórczy i
decyduje o tym, że derywat jest nowym wyrazem o
własnym znaczeniu i postaci, różnej od wyrazu
podstawowego

wyraz bazowy dostarcza tematu słowotwórczego, typowy formant to specjalny morfem o funkcji
,,niesie’’ znaczenie słownikowe, ale nie zawsze słowotwórczej (afiks)
wchodzi w całości w skład derywatu

może ulegać pewnym fonetycznym przekształceniom wtórnie funkcję formantu może też spełniać każdy
pod wpływem nowego formantu → oboczne tematy element językowy, jeśli jest sygnałem procesu
słowotwórcze utworzenia nowego słowa, tzn. jeśli różni derywat od
jego bazy pod względem formy i znaczenia

FORMANTY WŁAŚCIWE

prefiks sufiks

przed tematem słowotwórczym po temacie

postfiks interfiks

mający luźny związek z tematem fleksyjnym i w złożeniach między podstawami słowotwórczymi

słowotwórczym, dodawany po końcówkach

złożone

a) prefiksalno-sufiksalne b) interfiksalno-sufiksalne c) prefiksalno-postfiksalne

infiks cyrkumfiks

afiks wstawny, umieszczony wewnątrz innych afiks nieciągły, składający się z dwóch segmentów:
morfemów, rzadki typ, np. -ut, -uś, -utki poprzedzający rdzeń i następujący po nim; formalnie
odrębne, tworzą jedną jednostką → jeden morfem, np.
na+słoneczn+ić (nie ma słonecznić*)
 F O R M A N T Y P A R A D Y G M A TY C Z N E
funkcję formantu przejmuje czasem morfem fleksyjny, która jest jedynym sygnałem procesu derywacji

przeniesienie tematu słowotwórczego z jednej części

mowy do innej, bez użycia morfemu słowotwórczego, biał + y > biel + 0
a tylko przez zmianę formy podstawy i części mowy

przeniesienie z jednego rodzaju gramatycznego do prowadząc + y > prowadząc + a

drugiego w obrębie tej samej części mowy

przeniesienie wyrażeń przyimkowych do klasy rzeczowników lub przymiotników

FO R MAN T ALT E R NACYJ NY

występują wtedy, kiedy jedynym sygnałem utworzenia nowego wyrazu są tylko oboczności głoskowe óżniące
derywat od jego bazy, np. mięcho > mięso, Rózia > Róża

FORMANT PROZODYCZNY
występują wtedy, gdy sygnałem derywacji jest zmiana akcentu i sposób zapisu wyrazu złożonego (pisownia
łączna), np. wiarygodny < godny wiary lub dobranoc < dobra noc

FORMANT UJEMNY
odcięcie od podstawy pewnej części wyrazu podstawowego, która nie wchodzi do tematu słowotwórczego,
odrzucenie części podstawy może być jedynym wyróżnikiem derywatu, np. dyrektor > dyr (-ektor)

F U N K C J E F O R MA N T Ó W

strukturalna
polega wyłącznie na przekształceniu wyrazu podstawowego w derywat bez zmiany znaczenia i bez zmian
gramatycznych; nowy wyraz ma takie samo znaczenie i należy do tej samej części mowy, co wyraz podstawowy,
np. strona > stron + ica (w języku rzadko występują rzadko takie derywaty)

syntaktyczna
gdy formant przekształca wyraz podstawowy w derywat bez zmiany znaczenia, natomiast zmienia część mowy,
tzn. derywat może pełnić inną funkcję składniową niż wyraz podstawowy, np. pisać > pis + anie, biały > biel + 0

semantyczna
gdy formant zmienia znaczenie derywatu w stosunku do wyrazu podstawowego (nie jest tu istotne, czy zmienia
się też część mowy)

modyfikacyjna mutacyjna

gdy formant tylko modyfikuje znaczenie bazy (ale nie gdy formant zupełnie zmienia znaczenie derywatu w
zmienia go całkowicie) wprowadzając dodatkowe treści: stosunku do znaczenia jego bazy, tzn. derywat oznacza
inny fragment świata niż jego wyraz bazowy:

kot > kotek ogród > ogrodnik

INNE RODZAJE FUNKCJI

tekstotwórcza pragmatyczna
bliska transpozycji, polega na transformacji tekstowej przekazywanie informacji fakultatywnych, zmiennych
derywatów udziałem środków morfologicznych (np. i subiektywnych; dominuje tu funkcja ekspresywna,
nominalizacje) impresywna, ludyczna
 D E RYWAC JA
afiksalna
polega na dodawaniu do tematu fleksyjnego wyrazu
podstawowego formantu wyrażonego morfemem
słowotwórczym:
a) sufiksalna: domek
b) prefiksalna: zaczekać
c) postfiksalna: ktoś
d) wymienna: azotawy
e) złożeniowa: wodospad
f) prefiksalno-sufiksalna: wypogodzić
g) prefiksalno-postfiksalna: napić się
wsteczna
skrócenie tematu wyrazu motywującego bez dodania
afiksu w wyrazie motywowanym, np. dyr + 0
bezafiksalna zmiana czasowników na rzeczowniki (bieg,
wystawa), której towarzyszy ucięcie przyrostków
tematowych czasowników (-a-, -i-) zalicza się często do
derywacji paradygmatycznej, uznając ucięcie przyrostka
za konsekwencję zmiany paradygmatu
syntaktyczna
polega na przeniesieniu wyrazów z jednej części
mowy do drugiej bez żadnego przekształcenia
formalnego, zmianie ulega tylko znaczenie i funkcja
składniowa wyrazu: zupa pomidorowa > pomidorowa
ten typ derywacji jest na pograniczu przekształceń
leksykalno-składniowych i słowotwórstwa w tekstach,
dlatego często nie jest włączany do słowotwórstwa
TY PY D E R YWAT Ó W
transpozycyjne
format nie wnosi nowego znaczenia leksykalnego w
stosunku do podstawy, przenosi tylko wyraz z jednej
części mowy do drugiej: bieg > bieganie, skakać >
skok, mądry > mądrość
mutacyjne
są nazwami nowych desygnatów → stanowią wynik
rzeczywistej operacji nominacyjnej, nazywają
przedmioty, osoby, miejsca: palić > palacz
tautologiczne
format pełni wyłącznie funkcję strukturalną bez
semantycznej i składniowej, zarówno wyraz motywujący,
jak i motywowany mają identyczne znaczenie i pełnią
funkcję składniową
paradygmatyczna
polega na przeniesieniu wyrazu podstawowego do
innego typu paradygmatu fleksyjnego:
a) przeniesienie tematu z jednej części mowy do
innej, tylko przez zmianę wzoru odmiany, np.
czarn + (y) > czerń + 0
b) zmiana paradygmatu w obrębie tej samej części
mowy, np. markiz > markiza
c) przeniesienie wyrażeń przyimkowych do klasy
rzeczowników lub przymiotników, np. przed
szkoł(ą) > przedszkol(e)
alternacyjna
polega na wymianie morfologicznej fonemów w
obrębie morfemu rdzennego, np. mięso > mięcho
o formantach alternacyjnych mówi się wówczas, gdy
jedynym elementem różniącym derywat od podstawy są
oboczności tematowe, np. Adam > Adaś, ręka > rąsia,
prozodyczna
polega na tworzeniu zrostów, czyli wyrazów
złożonych: zabiegiem słowotwórczym jest
przesunięcie akcentu (Wielkanoc). Cechą różniąca
derywat od grupy, będącej podstawą jest całościowy
akcent wyrazowy zamiast dwóch charakterystyczny
dla podstawy (wiarygodny > wiarygodny)
modyfikacyjne
są znakami tych samych desygnatów co ich podstawy,
formant modyfikuje znaczenie podstawy, komunikuje
jakąś dodatkową cechę desygnatu, tzn. dodaje
informację o: płci, wielkości, intensywności cechy,
wielości wydarzeń, emocjach pozytywnych/negatywnych
ujemno-mutacyjne
formant przekształca nazwę przedmiotową subiektu,
czynności, cechy w abstrakcyjną nazwę obiektu,
czynności, cechy → nie wnosi nowego znaczenia, ale
ujmuje element semantyczny z podstawy, pełni funkcję
uabstrakcyjniającą : fryzjer > fryzjerstwo
asocjacyjne
znaczenie podstawy nie wchodzi do znaczenia
leksykalnego, odbija się w nim mechanizm nazwotwórczy;
podstawa wskazuje na cechy derywatu nieistotne przy
określeniu jego znaczenia leksykalnego, np. jam > jamnik
 RODZAJE ZNACZEŃ
słowotwórcze

lub strukturalne; informacja o znaczeniu derywatu, jaką można wywieść z samej jego budowy słowotwórczej

etymologiczne

dawne znaczenie słowa, jakie można odtworzyć na podstawie znajomości jego pochodzenia i pierwotnego
znaczenia jego morfemów (miednica, bielizna)

realne

aktualne, współczesne znaczenie wyrazu, niezależne od jego znaczenia etymologicznego i strukturalnego

ZMIANY ZNACZENIOWE

Polegają na tym, że z czasem rozchodziły się znaczenie etymologiczne, strukturalne i realnie. Znaczenie realne
mogło stać się: węższe od słowotwórczego (specjalizacja znaczeń, np. czytelnik), szersze od słowotwórczego
(piwnica) lub zupełnie inne (zeszyt). Dla słowotwórstwa typowy jest brak regularności semantycznej, częściowa
tylko przewidywalność znaczenia leksykalnego na podstawie jego budowy słowotwórczej. Wyraz pochodny jest
bogatszy znaczeniowo od wyrazu podstawowego.

KAT E G O R IA S Ł O W O TW Ó R C ZA

jednostka klasyfikacyjna systemu słowotwórczego, skupiająca wyrazy o podobnej budowie słowotwórczej i

znaczeniu strukturalnym

kryteria wydzielania kategorii

jednolitość typu gramatycznego jednolity charakter stosunku określony inwentarz formantów

podstawy słowotwórczej, np. funkcjonalnego między wyrazem słowotwórczych obsługujących
formacje odrzeczownikowe lub motywowanym i motywującym, daną kategorię słowotwórczą
odprzymiotnikowe np. pisarz jest nazwą wykonawcy
czynności a pismo rezultatem

TYP SŁOWOTWÓRCZY

schemat strukturalny wspólny określonej klasie wyrazów słowotwórczych podzielnych; można go

traktować jako abstrakcyjną jednostkę systemu słowotwórczego, charakteryzującą się określonymi
właściwościami funkcjonalnymi i strukturalnymi

kryteria wyodrębniania typu

charakterystyka gramatyczna i konkretny formant słowotwórczy gramatyczna charakterystyka i

leksykalna podstawy → określenie znaczenie kategorialne (np.
części mowy podstawy zdrobnienie, nazwa działacza)
 N A Z W Y C Z Y N N O Ś C I LUB S T A N U
nomina actionis

podstawa derywat funkcja formantu

czasownik transpozycyjny syntaktyczna

parafraza formanty przykłady

‘to, że się coś robi’ -anie, -enie, -cie, -0, -(a), -acja, -ka, pisanie, palenie, picie…
-ek, -unek, -anina, -ot, -stwo, -aż,
-ba, -(0)

N A Z W Y A B S T R AK C Y J N Y C H C E C H
nomina essendi et nomina qualitatis

podstawa derywat funkcja formantu

przymiotnik, rzeczownik transpozycyjny syntaktyczna

parafraza formanty przykłady

‘to, że coś jest jakieś’ -ość, -stwo, -izna, -ota, -oć, -0, -(a), dobroć, czystość, brud…
-izm, -yzna

NAZ WY WYK O NAW C Ó W C ZYN N O Ś C I

nomina agentis

podstawa derywat funkcja formantu

czasownik, rzeczownik mutacyjny semantyczna: przedmiotowa

parafraza formanty przykłady

‘ktoś, kto coś robi/wykonuje jakąś odczasownikowe: -acz, -nik, -ator, palacz, pracownik, adorator,
czynność/ma związek z jakimś -ant, -er, -ca, -iciel praktykant, sprzedawca, dusiciel,
przedmiotem’ ekspresywne: -och, -uła, -ak, -arz, pieszczoch, kociarz, tirowiec,
odrzeczownikowe: -arz, -owiec, nik, psalmista, mechanik, historyk,
-ista, -ik, -0

NAZWY NARZĘDZI
nomina instrumenti

podstawa derywat funkcja formantu

czasownik mutacyjny semantyczna: przedmiotowa

parafraza formanty przykłady

‘coś, co służy do wykonywania -ka, -aczka, -arka, -ałka, -nik, drukarka, zmywarka, pralka, pałka,
jakiejś czynności’ -alnik, -nica, -acz, -ak, -(i)dło, -0, palnik, piekarnik, kuchenka…
-ator
 NAZWY NOSICIELI CECH
nomina attributiva

podstawa derywat funkcja formantu

przymiotnik (imiesłów) mutacyjny semantyczna: przedmiotowa

parafraza formanty przykłady

‘ktoś/coś jest jakieś’ -ec, -acz, -ak, -ik, -ka, -izna, -ica, malec, siwizna, bogacz, prostak…
-och, -uch, -al, -ala, -as, -(a)

NAZWY MIEJSCA
nomina loci

podstawa derywat funkcja formantu

rzeczownik/czasownik/przymiotnik mutacyjny semantyczna: przedmiotowa

parafraza formanty przykłady

‘miejsce, w którym coś się zdarza/ -nia, -alnia, -arnia, -isko, -nik, piwnica, pralnia, naleśnikarnia…
co się znajduje’ -nica, -ina

NAZWY ZDROBNIAŁE
deminutiva

podstawa derywat funkcja formantu

rzeczownik modyfikacyjny semantyczna: jakościowa (+eks.)

parafraza formanty przykłady

‘coś, co jest małe/ coś co jest -ek, -ik, -ka, -ko, -uszek, -yczka, kotek, konik, ciastko…
nacechowane pozytywnie’ -eczko, -unia, -uś

NAZWY ZGRUBIAŁE
augmentativa

podstawa derywat funkcja formantu

rzeczownik modyfikacyjny semantyczna: jakościowa (+eks.)

parafraza formanty przykłady

‘coś, co jest nadmiernie duże/ coś -isko, -sko, -idło, formant ujemny dyra, kocisko, babsko…
jest nacechowane negatywnie’

NAZWY ŻEŃSKIE
feminativa

podstawa derywat funkcja formantu

rzeczownik modyfikacyjny semantyczna: jakościowa

parafraza formanty przykłady

‘kobieta-ktoś’ -ka, -yni, -nica, -owa, -ina, ówna, sprzedawczyni, pisarka, poetka,
-anka, -ica, -(a) pracownica, piosenkarka…