artykuł oryginalny / original article

Tor oddechowy a jakość życia u pacjentów

z zaburzeniami drożności nosa
Association of breathing patterns and quality of life
in patients with nasal obstruction

Adam Gałązka1,4, Ewa Migacz2, Andrzej Kukwa3,4, Anna Czarnecka5, Antoni Krzeski2, Wojciech Kukwa2,4
1
Klinika Nowotworów Głowy i Szyi, Centrum Onkologii, Warszawa, Polska
2
Klinika Otorynolaryngologii, kierunek lekarsko-dentystyczny, Uniwersytet Medyczny w Warszawie, Warszawa, Polska
3
Katedra Otolaryngologii oraz Chorób Głowy i Szyi, Wydział Nauk Medycznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn, Polska
4
Fundacja Zdrowy Sen, Warszawa, Polska
5
Laboratorium Onkologii Molekularnej, Klinika Onkologii, Wojskowy Instytut Medyczny, Warszawa, Polska

Article history: Received: 03.08.2017 Accepted: 11.09.2017 Published: 28.02.2018

STRESZCZENIE:  prowadzenie: Niedrożność nosa jest częstym objawem występującym w populacji, jednak obiektywna ocena tego
W
symptomu jest trudna. Badanie fizykalne, tomografia komputerowa, rynometria akustyczna i rynomanometria nie
odzwierciedlają dyskomfortu zgłaszanego przez pacjentów. W niniejszym badaniu zastosowano dwukanałową spiro-
metrię nosową i ustną (nasal-oral flow analyzer; NOFA) w celu oceny oddychania przez nos oraz odniesienia do jakości
życia pacjenta.
Metody: Do badania włączono 181 dorosłych pacjentów przyjętych do oddziału otorynolaryngologii z objawami za-
burzeń drożności nosa. Łącznie 97 chorych (53,6%) wypełniło protokół badania, obejmujący kwestionariusz SF-36
oraz 3-godzinną spirometrię nosowo-ustną z zastosowaniem NOFA. Chorzy zostali podzieleni na dwie grupy: z prawi-
dłowym torem oddechowym (31 pacjentów) i nieprawidłowym torem oddechowym (66 pacjentów). Prawidłowy tor
oddechowy określono jako ≥95-proc. przepływ przez nos podczas spirometrii.
Wyniki: Wykazano statystycznie znamienne różnice pomiędzy grupami we wszystkich skalach kwestionariusza SF-36
(funkcjonowanie fizyczne, p = 0,004; fizyczne ograniczenia funkcjonowania, p = 0,009; ból cielesny, p <0,001; zdrowie
ogólne, p = 0,007; witalność, p = 0,002; funkcjonowanie społeczne, p = 0,008; zdrowie umysłowe, p = 0,009; podsumo-
wanie komponentów fizycznych, p <0,001; podsumowanie komponentów psychicznych, p = 0,02), z wyjątkiem emo-
cjonalnego ograniczenia funkcjonowania, p = 0,1).
Wnioski: U pacjentów z objawami niedrożności nosa i zaburzeniami oddychania mierzonymi za pomocą NOFA ob-
serwowano istotny spadek jakości życia w porównaniu z pacjentami, u których występował prawidłowy wzorzec od-
dychania. Zaobserwowano różnice w zakresie komponentów fizycznych i psychicznych skali SF-36. Konieczne jest
prowadzenie dalszych badań w celu określenia, czy urządzenie NOFA może być wykorzystywane jako narzędzie do
diagnozowania zaburzeń drożności nosa.
SŁOWA KLUCZOWE: spirometria nosowo-ustna, jakość życia, oddychanie przez nos, oddychanie przez usta

ABSTRACT: Introduction: In the general population, nasal obstruction is a common complaint. However, an objective evaluation
of nasal obstruction is difficult. Nose examination, computed tomography (CT), acoustic rhinometry, and anterior rhi-
nomanometry do not accurately reflect the discomfort reported by patients with nasal obstruction. In patients with
nasal obstruction, this study evaluated nasal breathing with a unique device for continuous nasal-oral spirometry –
a nasal-oral flow analyzer (NOFA); moreover, quality of life was compared between patients with normal nasal bre-
athing on NOFA and of those with impaired nasal breathing on NOFA.

OTOLARYNGOL POL 2018; 72 (1): 11-15 DOI: 10.5604/01.3001.0011.5927 11

 artykuł oryginalny / original article

Methods: Of 181 adult patients admitted to an ENT department due to nasal obstruction that were enrolled in the
study, 97 (53.6%) completed all per-protocol assessments, including the SF-36 questionnaire and 3-hour, continuous
nasal-oral spirometry with NOFA. Based on the presence of normal nasal breathing defined as ≥95% of nasal flow, the
97 patients were divided into those with normal nasal breathing (n=31) and impaired nasal breathing (n=66).
Results: Patients with normal nasal breathing differed from those with impaired nasal breathing with respect to all
SF-36 subscales, except for the role-emotional subscale (p=0.1; physical functioning, p=0.004; role-physical, p=0.009;
bodily pain, p<0.001; general health, p=0.007; vitality, p=0.002; social functioning, p=0.008; mental health, p=0.009;
physical component summary, p<0.001; mental component summary, p=0.02).
Conclusions: Among patients with symptoms of nasal obstruction, compared to patients with normal nasal bre-
athing, those with impaired nasal breathing had significantly lower quality of life in the physical and mental doma-
ins. Further research needs to determine whether NOFA can be used to diagnose nasal obstruction.
KEYWORDS: nasal- oral spirometry, quality of life, nasal breathing, oral breathing.

WPROWADZENIE
Niedrożność nosa jest częstym objawem zgłaszanym przez pa-
cjentów w praktyce otorynolaryngologa. Jest ona definiowana jako
subiektywna percepcja ograniczonego przepływu powietrza przez
jamy nosa i opisywana jako ich zatkanie, zablokowanie. Odczu-
wana jest także duszność, zła jakość snu lub trudności w oddy-
chaniu podczas snu [1]. Dolegliwość ta może zmieniać wzorzec
oddechowy z nosowego na nosowo-ustny lub ustny, co wpływa
na wiele funkcji miejscowych (np. jedzenia i chemosensorycz-
nych) oraz ogólnych (np. sen, reaktywność stresu i jakość życia)
[1]. Niedrożność nosa spowodowana jest różnymi nieprawidło-
wościami anatomicznymi i fizjologicznymi, takimi jak skrzywie-
nie przegrody nosowej, przerost małżowin nosowych, zapadanie
zastawek nosa, upowietrznienie małżowiny nosowej środkowej,
polipy nosa lub atrezja nozdrzy tylnych, alergiczny nieżyt nosa,
przewlekłe zapalenie zatok przynosowych lub nieżyt nosa wy-
wołany lekami. Patomechanizm niedrożności nosa często jest
złożony i wieloczynnikowy; z tego powodu leczenie jest trudne,
a zabieg chirurgiczny nie zawsze bywa skuteczny [2]. Nie istnie-
je złoty standard służący obiektywnej ocenie niedrożności dróg
oddechowych. W celu określenia nasilenia objawów stosowana
jest skala niedrożności nosa i skuteczności septoplastyki (Nasal
Obstruction and Septoplasty Effectiveness; NOSE) lub wizualna
skala analogowa [3, 4]. Niektóre istniejące narzędzia diagnostyczne,
takie jak rynomanometria przednia lub rynometria akustyczna,
wykazują słabą korelację z subiektywną oceną niedrożności nosa
[5], dlatego nie są powszechnie stosowane w praktyce klinicznej.
Tomografia komputerowa i endoskopia mogą wykazywać anato-
miczne przeszkody w jamach nosa, ale trudno na ich podstawie
ocenić poziom niedrożności oraz przewidzieć efekt interwencji
chirurgicznej, ponieważ nie ustalono dotąd prawidłowego za-
kresu drożności nosa [6]. Niedrożność nosa naturalnie prowadzi
do oddychania nosowo-ustnego. W żadnym pojedynczym bada-
niu nie określono dotychczas proporcji parametrów oddychania
przez nos i usta.
Ryc. 1. Urządzenie NOFA – jednoczęściowa silikonowa maska twarzowa (seria
masek 7900 firmy Hans Rudolph Inc., USA) z przegrodą do przepływu
powietrza drogą nosową i ustną. Przestrzeń martwa ustnych i nosowych
głowic pneumotachograficznych wynosiła odpowiednio 40 i 3,4 ml.
Zakres mierzonych przepływów wynosił odpowiednio 18 i 2 litry/sekundę.
Dokładność pomiaru wynosiła ponad 98% dla każdego z nich.
Celem niniejszego badania było porównanie wyników kwestio-
nariusza jakości życia SF-36 z obiektywnie zmierzonym wzorcem
oddychania nosowo-ustnego przy użyciu dwukanałowej spirome-
trii nosowo-ustnej (NOFA) [7] (ryc. 1) w grupie pacjentów zgła-
szających niedrożność nosa.
METODY
Badanie miało charakter prospektywny i przekrojowy. Uczestni-
kami byli pacjenci przyjmowani do oddziału otorynolaryngolo-
gicznego z powodu objawów niedrożności nosa i zakwalifikowani
do zabiegu septoplastyki (z plastyką lub bez plastyki małżowin no-
sowych dolnych). Dziewięćdziesięciu siedmiu chorych wypełniło
protokół badania, dostarczając informacji ogólnych (wiek, płeć,
masa ciała i wzrost), odpowiadając na pytania zawarte w kwestio-
nariuszu SF-36 oraz poddając się spirometrii nosowo-ustnej z za-
stosowaniem NOFA. Świadomą zgodę chory podpisywał przed
włączeniem do badania.

12 WWW.OTOLARYNGOLOGYPL.COM

Tab. I. Ogólna charakterystyka grup pacjentów z prawidłowym torem oddechowym i nieprawidłowym torem oddechowym (n=97).
CHARAKTERYSTYKA GRUPY
N 31
Płeć (kobieta/mężczyzna)
Średnia wieku (SD)
BMI (SD)
Średnia objętość oddechowa nosa (l)
Średnia objętość oddechowa nosa / Średnia objętość oddechowa nosa
Prawidłowy tor oddechowy definiowany jako ≥95-proc. przepływ przez nos podczas spirometrii.
Nieprawidłowy tor oddechowy definiowany jako <95-proc. przepływ przez nos podczas spirometrii.
Po badaniach z zastosowaniem NOFA, uczestnicy zostali po-
dzieleni na dwie grupy: 31 pacjentów z prawidłowym torem od-
dechowym (≥95-proc. przepływ przez nos podczas spirometrii)
oraz 66 pacjentów z nieprawidłowym torem oddechowym (<95-
proc. przepływ przez nos podczas spirometrii).
SF-36
Do oceny jakości życia w grupie pacjentów zgłaszających nie-
drożność nosa został wykorzystany Kwestionariusz oceny jako-
ści życia SF-36v2®, posiadający licencję amerykańskiej agencji
Quality Metric. Badanie zostało zatwierdzone i dostosowane do
polskich pacjentów. Każdy uczestnik wypełnił ankietę zgodnie
z zaleceniami producenta. Wszystkie wyniki zostały przeanali-
zowane za pomocą aplikacji dostępnej na stronie internetowej
Quality Metric.
Kwestionariusz SF-36 składa się z 36 pytań dotyczących zdrowia
funkcjonalnego i dobrego samopoczucia. Jest to ogólna ankieta
zdrowotna, stosowana we wszystkich grupach wiekowych oraz
w każdego rodzaju jednostkach chorobowych i grupach terapeu-
tycznych. Zapewnia wyniki dla ośmiu domen zdrowia: funkcjono-
wania fizycznego (10 pytań), fizycznego ograniczenia funkcjono-
wania (4 pytania), bólu cielesnego (2 pytania), zdrowia ogólnego
(5 pytań), witalności (4 pytania), funkcjonowania społecznego
(2 pytania), zdrowia umysłowego (5 pytań) [1]. W punktacji nie
zostało uwzględnione jedno pytanie, dotyczące zmian zdrowia
w ciągu roku. 35 z 36 pytań jest również łączonych w celu uzy-
skania podsumowania komponentów fizycznych i psychicznych.
Wyższe wyniki odpowiadają lepszej jakości życia, a maksymalna
liczba punktów do uzyskania to 100.
BADANIE NOFA
Badanie NOFA zostało zaprojektowane w celu zapewnienia cią-
głej oceny rozdzielonej wentylacji nosowej i ustnej. System opar-
ty jest na ustnych (MES DV40) i nosowych (MES DV33) głowi-
cach pneumotachograficznych, połączonych z silikonową maską
OTOLARYNGOL POL 2018; 72 (1): 11-15
artykuł oryginalny / original article
PRAWIDŁOWY TOR ODDECHOWY NIEPRAWIDŁOWY TOR ODDECHOWY WARTOŚĆ P
66 -
9/22 27/39 0,26
48,1 (17,1) 44,3 (15,4) 0,26
28,2 (6,4) 29,1 (6,2) 0,49
0,38 (0,15) 0,26 (0,16) <0,001
0,98 (0,01) 0,62 (0,26) <0,001
twarzową (fot. 1), która oddziela ustne i nosowe drogi oddecho-
we osoby badanej.
W trakcie badania pacjenci znajdowali się w pozycji leżącej na
wznak i oddychali przez NOFA. Przy każdym oddechu rejestro-
wano objętość oddechową, czas wdechu, czas wydechu oraz
szczytowy przepływ wdechowy i wydechowy. Nagrane dane zo-
stały przetworzone w specjalnym, kompatybilnym z systemem
Windows, programie komputerowym oraz przedstawione w po-
staci numerycznej i graficznej. Protokół badania zaprojektowano
tak, by obejmował czas trwania trzygodzinnego zapisu w związku
z istnieniem cyklu nosowego i związanych z nim (potencjalnych)
zaburzeń przepływu.
WYNIKI
Średni wiek pacjentów wynosił 47,7 lat ± 2,3 lata. Średni poziom
BMI wynosił 28,4 ± 0,8. Charakterystykę grup pacjentów z pra-
widłowym torem oddechowym i nieprawidłowym torem odde-
chowym przedstawiono w tabeli 1.
Parametry jakości życia w każdej z grup porównano w tabeli 2.
Stwierdzono statystycznie znamienne różnice pomiędzy obiema
grupami we wszystkich skalach kwestionariusza SF-36, z wyjąt-
kiem emocjonalnego ograniczenia funkcjonowania (p = 0,1). Za-
kres średnich różnic pomiędzy grupami z prawidłowym i niepra-
widłowym torem oddechowym w każdej części kwestionariusza
wynosił od 3,8 (emocjonalne ograniczenie funkcjonowania) do
8,8 punktu (ból cielesny). Średnia różnica między punktacją pod-
sumowującą komponenty fizyczne wynosiła 5,9, a w odniesieniu
do komponentów psychicznych – 4,5.
DYSKUSJA
W związku z tym, że nos i nosowe drogi oddechowe są struktu-
rami złożonymi, ocena niedrożności nosa jest dużym wyzwa-
niem. Istnieją trzy rodzaje narzędzi do pomiaru niedrożności: 1)
pochodzące od pacjenta (skala wzrokowo-analogowa VAS, skala
13
 artykuł oryginalny / original article

Tab. II. Średnie wyniki uzyskane w kwestionariuszu SF-36 w grupie pacjentów z prawidłowym torem oddechowym i nieprawidłowym torem oddechowym (n = 97).

SKALA KWESTIONARIUSZA SF-36 PRAWIDŁOWY TOR NIEPRAWIDŁOWY TOR ODDECHOWY WARTOŚĆ P

ODDECHOWY

Funkcjonowanie fizyczne 51,6 (6,56) 47,4 (8,24) 0,0036

Fizyczne ograniczenia funkcjonowania 46,0 (10,76) 41,7 (8,57) 0,0098
Ból cielesny 52,6 (8,90) 43,7 (10,47) 0,0001
Zdrowie ogólne 47,5 (9,45) 42,4 (9,33) 0,0075
Witalność 51,9 (11,73) 45,6 (9,41) 0,0016
Funkcjonowanie społeczne 48,2 (12,52) 42,7 (11,30) 0,0083
Emocjonalne ograniczenie funkcjonowania 48,8 (10,94) 45,0 (11,78) 0,0989
Zdrowie umysłowe 47,8 (10,78) 42,7 (9,33) 0,0088
Podsumowanie komponentów fizycznych 50,5 (6,00) 44,6 (8,33) 0,0004
Podsumowanie komponentów psychicznych 48,2 (12,39) 43,6 (11,26) 0,0200
Prawidłowy tor oddechowy definiowany jako ≥95-proc.przepływ przez nos podczas spirometrii.
Nieprawidłowy tor oddechowy definiowany jako <95-proc. przepływ przez nos podczas spirometrii.

niedrożności nosa i skuteczności septoplastyki NOSE), 2) obser-
wowane przez lekarza (rynoskopia przednia, manewr Cottle’a), 3)
obiektywne (całkowity przepływ nosowy PNF, rynomanometria).
Przy tak wielu sposobach oceny tego pojedynczego objawu, roz-
wiązanie nie jest proste [9]. Za niedrożność nosa może odpowia-
dać kilka czynników etiologicznych, a najczęściej występującym
jest skrzywienie przegrody nosowej. Niestety nie przeprowadzono
dotąd wielu wiarygodnych badań potwierdzających skuteczność
obiektywnych metod oceny dróg oddechowych w celu określenia
korzyści z septoplastyki [10, 11]. Rynometria akustyczna, ryno-
manometria przednia i szczytowy przepływ wdechowy nosa nie
są powszechnie stosowane do pomiaru niedrożności nosa przed
i po operacji, ponieważ wartości referencyjne nie zostały dotych-
czas dobrze ustalone [12]. W związku z powyższym istnieje po-
trzeba wdrożenia nowej metody.
Niniejsze badanie pokazuje, że przy zastosowaniu NOFA pa-
cjenci mogą być klasyfikowani według wzorca oddechowego
(nosowego lub nosowo-ustnego), co może być miarą istnieją-
cej niedrożności nosa. Badanie NOFA jest proste, nieinwazyj-
ne i niedrogie. Może stanowić uzupełnienie badań obrazowych
i zostać wdrożone jako część przed- i pooperacyjnego procesu
diagnostycznego w przypadku niedrożności nosa. Główną jego
wadą jest czas trwania (trzy godziny). Będąc badaniem czysto
funkcjonalnym, nie lokalizuje ono również przeszkód. Jak do-
tąd istnieje tylko kilka doniesień na temat badań mierzących
wzorce przepływu w górnych drogach oddechowych, które
mogą być podobne do oceny wzorców oddychania: zarówno
szczytowy przepływ wdechowy nosa, jak i dwustronna jedno-
czesna spirometria nosowa [13–15]. Są to krótkie badania lub
wręcz analizy pojedynczych oddechów.Pacjenci uskarżający się
na niedrożność nosa mogą wykazywać obniżoną ogólną jakość
życia [16], która nie musi ulegać poprawie po operacji nosa [2,
17, 18]. Zgodnie z niniejszym badaniem, istnieją znaczne róż-
nice w jakości życia u pacjentów z prawidłowym i upośledzo-
nym oddychaniem. Kwestionariusz SF-36 został wybrany jako
ogólne narzędzie diagnostyczne do pomiaru zdrowia fizyczne-
go i psychicznego. Jednym z celów badania była ocena nie tylko
swoistych objawów nosowych, ale także wszystkich aspektów
dobrostanu pacjenta. W kwestionariuszu chorzy ze zdiagnozo-
wanym oddychaniem nosowo-ustnym uzyskali niższy wynik niż
osoby, u których zdiagnozowano oddychanie nosowe, co wska-
zuje, że jakość ich życia jest gorsza. Mimo że istnieje wiele skal
oceniających jakość życia i objawy u pacjentów z niedrożnością
nosa – takich jak kwestionariusz NOSE, VAS, kwestionariusz
jakości życia w alergicznym nieżycie nosa i spojówek (Rhino-
conjunctivitis Quality of Life Questionnaire; RQLQ) oraz za-
tokowo-nosowy wynik leczenia (Sinonasal Outcome Test-16
i 20-Item Sino-Nasal Outcome Test; SNOT-16 i SNOT-20) – do
oceny zdrowia fizycznego i psychicznego autorzy postanowili
wykorzystać kwestionariusz SF-36. Badanie wykazało, że zabu-
rzenia oddychania oddziałują na zdrowie fizyczne i psychiczne
chorych, przy czym silniej na zdrowie fizyczne.
WNIOSKI
U pacjentów z objawami niedrożności nosa i zaburzeniami oddy-
chania, sklasyfikowanymi na podstawie obiektywnych pomiarów,
obserwowano istotny spadek ogólnej jakości życia w porównaniu
z pacjentami, u których występowały objawy i prawidłowy wzo-
rzec oddychania. Urządzenie NOFA może być skutecznym narzę-
dziem diagnostycznym do oceny wzorców oddychania u pacjen-
tów z zaburzeniami oddychania spowodowanymi niedrożnością
nosa. Można również rozważyć jego zastosowanie w ocenie za-
burzeń oddychania podczas snu.

14 WWW.OTOLARYNGOLOGYPL.COM
 artykuł oryginalny / original article

PIŚMIENNICTWO
1. Trabalon M., Schaal B.: It takes a mouth to eat and a nose to breathe: abnormal oral respiration affects neonates’ oral competence and systemic adaptation. Int.
J. Pediatr. 2012. 2012. 207605.
2. Akduman D. et al.: Patients` evaluation for the surgical management of nasal obstruction. Rhinology. 2013; 51 (4): 361–367.
3. Ng M. et al.: Global, regional, and national prevalence of overweight and obesity in children and adults during 1980-2013: a systematic analysis for the Global
Burden of Disease Study 2013. Lancet. 2014; 384 (9945): 766–781.
4. Rhee J.S. et al.: A Systematic Review of Patient-Reported Nasal Obstruction Scores: Defining Normative and Symptomatic Ranges in Surgical Patients. JAMA
Facial Plast. Surg., 2014.
5. Yepes-Nunez J.J. et al.: Assessment of nasal obstruction: correlation between subjective and objective techniques. Allergol. Immunopathol. (Madr.). 2013; 41
(6): 397–401.
6. Moore M., Eccles R.: Normal nasal patency: problems in obtaining standard reference values for the surgeon. J. Laryngol. Otol. 2012; 126 (6): 563–569.
7. Kukwa A., Galazka A., Krzeski A., Kukwa W.: A new approach to studying the nasal and oral breathing routes. Otolaryngologia Polska. 2014; 68 (3): 112–118.
8. Stuck B.A., Maurer J.T.: Recent developments in the diagnosis and treatment of obstructive sleep apnea: English version. HNO. 2017; 65 (1): 13–18.
9. Keeler J., Most S.P.: Measuring Nasal Obstruction. Facial Plast. Surg. Clin. North Am. 2016; 24 (3): 315–322.
10. Singh A. et al.: Is there objective evidence that septal surgery improves nasal airflow? J. Laryngol. Otol. 2006; 120 (11): 916–920.
11. Thulesius H.L., Thulesius H.O., Jessen M.: What happens to patients with nasal stuffiness and pathological rhinomanometry left without surgery? Rhinology.
2009; 47 (1): 24–27.
12. Pirila T., Tikanto J.: Acoustic rhinometry and rhinomanometry in the preoperative screening of septal surgery patients. Am. J. Rhinol. Allergy. 2009; 23 (6): 605–609.
13. Larsen K., Kristensen S.: The peak flow nasal patency index. Ear Nose Throat. J. 1992; 71 (1): 23–25.
14. Hanif J., Jawad S.S., Eccles R.: A study to assess the usefulness of a portable spirometer to quantify the severity of nasal septal deviation. Rhinology. 2003; 41 (1): 11–15.
15. Fyrmpas G. et al.: The value of bilateral simultaneous nasal spirometry in the assessment of patients undergoing septoplasty. Rhinology. 2011; 49 (3): 297–303.
16. Valls-Mateus M. et al.: Nasal obstructive disorders impair health-related quality of life in adolescents with persistent allergic rhinitis: A real-life study. Pediatr.
Allergy Immunol., 2017.
17. Bulut O.C. et al.: Quality of life after primary septorhinoplasty in deviated- and non-deviated nose measured with ROE, FROI-17 and SF-36. Rhinology. 2017;
55 (1): 75–80.
18. Siegel N.S. et al.: Outcomes of septoplasty. Otolaryngol. Head Neck Surg. 2000; 122 (2): 228–232.
19. Stewart M.G. et al.: Development and validation of the Nasal Obstruction Symptom Evaluation (NOSE) scale. Otolaryngol. Head Neck Surg. 2004; 130 (2): 157–163.
20. Neck Surg. 2014; 150 (1): 139–147.
21. Juniper E.F., Guyatt G.H.: Development and testing of a new measure of health status for clinical trials in rhinoconjunctivitis. Clin. Exp. Allergy. 1991; 21 (1): 77–83.
22. Anderson E.R., Murphy M.P., Weymuller E.A. Jr.: Clinimetric evaluation of the Sinonasal Outcome Test-16. Student Research Award 1998. Otolaryngol. Head
Neck Surg. 1999; 121 (6): 702–707.
23. Piccirillo J.F., Merritt M.G. Jr., Richards M.L.: Psychometric and clinimetric validity of the 20-Item Sino-Nasal Outcome Test (SNOT-20). Otolaryngol. Head
Neck Surg. 2002; 126 (1): 41–47.

Word count: 2000 Tables: 2 Figures: 1 References: 23

Access the article online: DOI: 10.5604/01.3001.0011.5927 Table of content: https://otolaryngologypl.com/issue/11091

Corresponding author: lek., dr n. med. Wojciech Kukwa; Klinika Otorynolaryngologii, Uniwersytet Medyczny w Warszawie,
ul. Stępińska 9/25, 00-739 Warszawa, Polska; Tel./fax: +48 22 3186266; E-mail: wojciechkukwa@gmail.com

Copyright © 2017 Polish Society of Otorhinolaryngologists Head and Neck Surgeons. Published by Index Copernicus Sp. z o.o. All rights reserved.

Competing interests: The authors declare that they have no competing interests.

Cite this article as: Galazka A., Migacz E., Kukwa A., Czarnecka A. M., Krzeski A., Kukwa W.: Association of breathing patterns and quality of life in patients with nasal obstruction;
Otolaryngol Pol 2018; 72 (1): 11-15

OTOLARYNGOL POL 2018; 72 (1): 11-15 15