Professional Documents
Culture Documents
Η Παλιά Πόλη Της Καβάλας - Τομος 1
Η Παλιά Πόλη Της Καβάλας - Τομος 1
Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Η Κ Α Β Α Λ Α Σ
Αριθρ. Πρωτ.: 3 oS
Η παλιά πόλη της Καβάλας
(7 ο ς π Χ - 2 0 ο ς α ι.)
Τ όμ ος I
-Τ ο Κ α ιτ ρο -
ΕΞ2*··.ΓΠ*Ώ Γ0Λ/7!ΓΓ*0Ι ΓΤΜΟΓΟΙ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
Εκδόσεις
Εξωραϊστικός Πολιτιστικός Σύλλογος Παναγίας
“ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ”
Εκδοση
2005
Copyright © 2005
ISBN 960-88715-0-6
ΕΞΟΡΑΪΣΤΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ “ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ"
φ<υτ. Αχιλλέας Σα66όπονλος
Τόμος 1
> :
Α ρ χ α ία Ν ε ά π ο λ ις οελ. 15
Κωνσταντίνος Τσουρης
X
Αρχαιολόγος
ω
Η Καβάλα σελ. 51
τ η ς Ο θ ω μ α ν ικ ή ς π ερ ιό δου sEa
(τέλη 14ου αι.-1912)
Η παλιά πόλη - συνοικία της Παναγίας
a
Κυριάκος Λυκουρίνος
ιστορικός ερευνητής
προϊστάμενος στα Γενικά Αρχεία του Κράτους - Αρχεία Ν. Καβάλας
ω
* Η ορθογραφία και η στίξη των κειμένων ακολουθούν τις προτιμήσεις των
συγγραφέων τους, οι οποίοι ευθύνονται για την διόρθωση των δοκιμίων τους.
φωτ. Γιώργος Παρσαλίόης
Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ
Π ΑΤΕΛ Η Σ ΑΓΓΕΛΟΣ
ΣΑ Μ Α ΡΑ ΠΟΠΗ
Τηλ: 2510 620900, 6946 334678
Ν Ο Μ Α ΡΧ ΙΑ Κ Η Α Υ Τ Ο Δ ΙΟ ΙΚ Η Σ Η
ΔΡΑΜ ΑΣ - ΚΑΒΑΛΑΣ - Ξ Α Ν Θ Η Σ
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΘΡΑΚΗΣ
νομικά να κυριαρχούν και να διαμορφώνουν τη νέα μιαογκρεμιαμένα σκαλάκια που οδη/ούν στον περί
άγη της παλιάς πόλης. Σπίτια ετοιμόρροπα και σπί δρομο του τείχους όπου τα παιδιά μας έχουν κάνει
τια νεόπλουτων εντελώς άσχετα με το χαρακτήρα τις πρώτες αναρριχητικές διαδρομές τους και η πα
του παλιού οικισμού. Φτώχεια των πολλών και πλού λιά φυλακή που λειτουργεί ως σχολείο. Μονόπετρο
τος των ελάχιστων. Λίγοι οι νέοι και πολλοί οι γέ και μακροβούτια, κολύμπι σε νερά άλλοτε διάφανα κι
ροι- κάποιοι αφημένοι στην "τύχη” τους. άλλοτε “ύποπτα", κατά το πώς θέλουν τα θαλάσσια
Μια κεντρική αρτηρία, η Θ. Πουλίόου, πολυσύχνα ρεύματα Τα γκρεμισμένα λουτρά, που ανήκουν στο
στη και συχνά μποτιλιορισμένη, και παραμέσα σοκά παρελθόν, και το τζαμί της Μουσικής με την ελπίδα
κια με ελλιπή φωτισμό, σκουπίδια και βρομόνερα. να έχει μέλλον καλύτερο από το παρόν του
Πεζούλια που προσφέρουν ξεκούραση στις γιαγιάδες Η διαφάνεια της ζωής που απορρέει από τοίχους
και ανηφόρες όπου αγκομαχούν οι φορτωμένοι με τα "που έχουν αυτιά", σε σπίτια που εφάπτονται, με ε
γώ\τα γέροι. Σκαλάκια, όπου ιδροκοπάμε, και δρο ξώπορτες ακόμα ανοιχτές. Κι απ~ την άλλη το μυστή
μάκια που επιτρέπουν το παιχνίδι στα παιδιά μας. ριο της ζωή; που αποκαλύπτεται σε οδούς και πα
Αρχαία τείχη που γκρεμίστηκαν και τείχη που πά ρόδους όπου μπορείς και να χάνεσαι, σε κρύπτες και
νω τους εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες του '22. Και μυστικά περάσματα, σε φήμες γ α "θησαυρούς", σε ο
καινούργιοι πρόσφυγες, οι οικονομικοί μετανάστες νόματα και τοπωνύμια που θυμίζουν αυτό που από
που κατοικούν στα ερειπωμένα σπίτια, δίπλα στους πάντα υπήρξε η παλιά πόλη... Χωνευτήρι πολιτισμών.
παλιούς πρόσφυγες. Το Ιμαρέτ πάνω στο κατεστραμ Οταν φυσά από τη μια μεριά της συνοικίας, στην
μένο ιερό της Παρθένου, το μοναδικό αυτό μουσουλ άλλη έχει νηνεμία
μανικό ιεροδιδασκαλείο και πτωχοκομείο, που διασώ Η συνύπαρξη τόσων αντιθετικών στοιχείων όπως
θηκε από ιδιώτη, για να μετατραπεί από μνημείο σε αυτή αποτυπώνεται στο χώρο, στα μνημεία της, στα
ξενοδοχείο πολυτελείας. .Απέναντι ταβέρνες με άσχε κτίρια, στους δρόμους και στα στενά της, στα πρό
τες φωτεινές επιγραφές και πλαστικές καρέκλες. Το σωπα και στις δραστηριότητες των ανθρώπων της.
νέο "Τεμπελχανείο” αντίκρυ στο παλιό τεμπελχανείο, Μια συνύπαρξη που είναι το αποτέλεσμα συγκρούσε
το Ιμαρέτ, που άλλαξε χρί|ση και διάγει πλέον τη νέ ων και μαχών, στις οποίες κυριαρχούν, φυσικά, τα
α του ζωή. πιο δυναμικά στοιχεία. Ποια θα είναι αυτά τα πιο
Το κάστρο στα ψηλά του βράχου, το τελωνείο και δυναμικά στοιχεία, που θα καθορίσουν το νέο πρό
το λιμάνι στα χαμηλά του. Ο Φάρος στο άκρο της σωπο της παλιάς πόλης, θα μας το δείξει το μέλλον.
χερσονήσου και ο ναός της Παναγίας στη θέση της Γι' αυτό έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον να ζεις και να
βυζαντινής εκκλησίας, που γκρεμίστηκε γιατί ήταν, κινείσαι σ' αυτήν την γειτονιά.
λέει, μικρή_ Το κονάκι του Μεχμέτ Αλή, που ετοιμά
ζεται για ρεστοράν, και το έφιππο άγαλμά του, με Ελένη Γαραντούδη
τα νώτα στραμμένα στη θάλασσα, να το κοιτάζει_Τα
φ<υτ. Α χΰλέας Σαόάχηχ
'
Αρχαία Νεάπολις
Νεάπολις είναι το αρχαιότερο όνομα της πόλης ιμης Εποχής του Σιδήρου (1.050-700 π.Χ.). Πρόκει
της Καβάλας, που ιδρύθηκε οτον οχυρό βράχο της ται για θραύσματα χειροποίητων αγγείων με αυλα
χερσονήσου, ο οποίος έχει σήμερα το όνομα της Πα κωτή διακόσμηση, τα οποία πιθανότατα συνδέονται
ναγίας, από την ομώνυμη εκκλησία της πιο παλιάς με τα τοπικά θρακικά φύλα που, σύμφωνα με τη φι
συνοικίας της πόλης. λολογική παράδοση, κατοικούσαν στην περιοχή της
Ξεχωρίζοντας από τη χαμηλή βουνοσειρά του Καβάλας και της Θάσου και είχαν διάφορα ονόμα
Συμβόλου, η χερσόνησος αυτή προχωρά τόσο βαθιά τα, όπως Ηδωνοί, Σάτραι, Σαπαίοι,
στη θάλασσα, ώστε μοιάζει με νησί, (σχέδιο 1) Η ανεύρεση στην ίδια περιοχή και τροχήλατων
Τα αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στην αγγείων με υπογεωμετρική διακόσμηση (εικ.1) φανε
περιοχή της πόλης ανάγονται στην Ύστερη Νεολιθι ρώνει ότι ήδη από τις αρχές του 7ου π.Χ. αιώνα ο
κή Εποχή. Πράγματι στο μέσο της κοιλάδας που α
πλώνεται στα ανατολικά της, στην κορυφή χαμηλού
λόφου, στην θέση "Περιγιάλι", κοντά στη θάλασσα, ε
πιφανειακές αρχαιολογικές έρευνες και μικρής έκτα
σης ανασκαφή έχουν εντοπίσει δείγματα αυτής της
πρώιμης εγκατάστασης, θραύσματα κυρίως χειροποί
ητων αγγείων, που χρονολογούνται στην Ύστερη
Νεολιθική Εποχή και στην Πρώιμη Εποχή του Χαλ
κού (4.500-2.000 π.Χ.).
Αλλά και στην ίδια τη βραχώδη χερσόνησο της
"Παναγίας", σε διαταραγμένα στρώματα ιστορικών
χρόνων, εμφανίζονται ενδείξεις κατοίκησης της Πρώ (εικ.1) : Όστρακα τροχήλατων αγγείων με υπογεωμετρική
διακόσμηση. Αρχές 7ου αιώνα πΧ. Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλι
grid 100 m
i6
24
Ο W
OO 2000
- — αρχ δ ρομ οι
ι · αρχ θ ε σ β ις
® σ η μ ε ρ . θ ε σ ε ις
(Σχέδιο 3) : Χάρτης της ευρύτερης περιοχής της Νεάπολης και των Φιλίππων, όπου σημειώνονται οι αρχαίοι δρόμοι.
(εικ.17) : Ειδώλιο κόρης, ανάθημα α,ιό το ιερό της Παρθένον. Ε/ά.ηνιστική ε.ιοχέ] (3ος και 2ος αιώνας .τ.\.)
Αρχαιολογικό Μουσείο Καόόά.ας
Στους Ρωμαϊκούς χρόνους η Νεάπολη, ως επίνειο
των Φιλίππων, εξελίσσεται στο σημαντικότερο λιμάνι
της περιοχής, και αναβαθμίζεται ως σταθμός της Ε-
γνατίας οδού, η οποία διέρχεται από την πόλη (σχέ
διο 3).
Το 42 π.Χ., στη διάρκεια των γεγονότων, που κα
τέληξαν στη δραματική μάχη των Φιλίππων και στη
μετατροπή του ως τότε δημοκρατικού ρωμαϊκού κρά
τους σε αυτοκρατορία, η Νεάπολη προσέφερε το λι
μάνι της ως αγκυροβόλιο, "ενόρμισμα", του στόλου
των Δημοκρατικών, δολοφόνων του Καίσαρα, Βρού
του και Κάσσιου.
Μετά την επικράτηση στη μάχη των αυτοκρατο
ρικών και την ίδρυση οτους Φιλίππους της ρωμαϊκής
αποικίας από τον Οκταβιανό Αύγουστο, είναι σίγου
ρο ότι διάφοροι ρωμαίοι αξιωματούχοι εγκαταστάθη
καν και στη Νεάπολη.
Την ιστορία της πόλης των ρωμαϊκών χρόνων α
ντιπροσωπεύουν αρχιτεκτονικά μέλη κτιρίων και επι
τύμβια μνημεία, ενεπίγραφες σαρκοφάγοι και στήλες,
που βρίσκονται κατά καιρούς στη σύγχρονη πόλη της
Καβάλας (εικ.18,19).
26
Μιχάλης Λυχούνας
Αρχαιολόγος
Κωνσταντίνος Τσουρής
Αρχαιολόγος
0 Μιχάλης Λυχούνας γεννήθηκε στην Καβάλα, όπου και τελείω σε το σχολείο. Σπού
δασε στην Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Τμή
μα Ιστορίας και Αρχαιολογίας), όπου και ολοκληρώνει τις μεταπτυχιακές του σπου
δές. Εργάστηκε επί ένα διάστημα κατά το 1994 και συνεχώς από το 1999 μέχρι
σήμερα στην Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Καβάλας, σε αναστηλωτικά έργα
κυρίως (Αμψίπολη, Φίλιπποι, Καμάρες Καβάλας).
Τα ενδιαφέροντα του βρίσκονται στις περιόδους της Ύστερης Αρχαιότητας και των
πρώτων μεταβυζαντινών αιώνων. Δημοσιεύει μελέτες για διάφορα μνημεία της
Ανατολικής Μακεδονίας.
Νεάπολις - Χριστονπολις
300 μ.Χ. - 1391 μ.Χ.
Γύρω στο 300 μ.Χ. η Νεάπολις ήταν ένα κάστρο- ρειό της και αντίστροφα. Το ρόλο αυτόν, τον πιο ση
λιμάνι στην πορεία της Εγνατίας οδού. Βαρύνοντα μαντικό στην ιστορία του, τον κράτησε ο άνυδρος
ρόλο στην οικιστική οργάνωση της περιοχής είχαν α και πυρακτωμένος, τους ζεστούς μήνες, βράχος, όσο
πό αιώνες οι Φίλιπποι και η Νεάπολις ήταν το επί ανήκε σε αυτοκρατορίες που κυριαρχούσαν στη Με
νειό τους. Η Νεάπολις αποτελούσε πριν από όλα κά σόγειο, τη Βαλκανική και τη Μικρά Ασία και τον έ
στρο - σταθμό για τις χερσαίες επικοινωνίες και σκά χασε οσάκις περιήλθε σε κρατικά μορφώματα με στε
λα για τις θαλάσσιες, κτισμένη σε καίρια θέση. Εδώ νά όρια'.
έπρεπε να επιβιβαστεί σε καράβι ο ταξιδιώτης ή ο Για το λόγο αυτό επομένως από την πόλη αυτή
έμπορος από την ενδοχώρα που είχε προορισμό τη περνούσαν τα αυτοκρατορικά στρατεύματα της Κων
Θάσο. Ταυτόχρονα, από την έξοδο των στενών των σταντινουπόλεως σε κάθε εκστρατεία τους προς τις
Δαρδανελίων μέχρι τη Θεσσαλονίκη η Νεάπολις ή δυτικές επαρχίες και από εδώ επέστρεφαν στην πρω
ταν το καλύτερο στεριανό λιμάνι. Με άλλα λόγια α τεύουσα. Για τον ίδιο λόγο βρέθηκε πάνω στο δρό
πό τη Νεάπολι περνούσε όποιος ταξίδευε διά ξηράς μο των Σταυροφόρων της Α' Σταυροφορίας (1097)
από τη Θεσσαλονίκη προς το Βυζάντιο και την Α
1. Το κείμενο που δημοσιεύεται εδώ α ποτελεί σύνοψη εργασίας
σία και αντίστροφα άπό εδώ περνούσε επίσης όποιος
που ετοιμάζουν οι γράφοντες σε συνεργασία με συναδέλφους
ταξίδευε από τη θάλασσα προς το εσωτερικό της Α και συνεργάτες της 12ης Εφορείας Βυζαιπινών Αρχαιοτήτων και
νατολικής Μακεδονίας αλλά και τις περιοχές στα βό της IΗ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
Η χερσόνησος της Παναγίας από το ύψωμα του Κουλέ. Λήψη Στ. Στουρνάρα, 2001. Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
και της νορμανδικής διείσδυσης του 12ου αιώνα Το τείχος της πόλης παρακολουθούσε το φρύδι
Μετά την κατάλυση της Αυτοκρατορίας το 1204 α του βράχου. Όποιος περπατήσει ολόκληρη την περι-
πό τους Σταυροφόρους της Δ’ Σταυροφορίας, γνώ φέρειά του μένει με την εντύπωση ότι ένας απλός
ρισε τις κινήσεις των στρατιωτικών σωμάτων των τοίχος θα έφθανε για να προστατεύσει το γεωλογι
Φράγκων της Κωνσταντινουπόλεως, των Βυζαντινών κό σχηματισμό της χερσονήσου. Το παράλιο τείχος
της Θεσσαλονίκης και της Νίκαιας και τέλος, όταν της πόλης διαμόρφωνε ταυτοχρόνως και το άνδηρο,
πλέον η αυτοκρατορία είχε απολέσει οριστικά τη βό πάνω στο οποίο εκτεινόταν ο οικισμός. Στους πολύ
ρεια Μακεδονία και τη βόρεια Θράκη, είδε να πη καλούς καιρούς ο πληθυσμός που μπορούσε να συ
γαινοέρχονται οι βυζαντινοί διεκδικητές του αυτο- γκεντρωθεί στο εσωτερικό του κάστρου δεν ήταν δυ
κρατορικού θρόνου ή οι υπερασπιστές του και οι νατόν να ξεπερνά τις 2.000 έως 3.000 ψυχές το πο
Σέρβοι ή οι Τούρκοι σύμμαχοι πότε του ενός και πό λύ.
τε του άλλου. Το χερσαίο τείχος υψωνόταν επίσης σε απόκρη
Η χερσόνησος της Παναγίας ήταν μέχρι τον 19ο μνα βράχια και ήταν σχεδόν αδύνατο να το προσεγ
αιώνα σχεδόν νησί. Η θάλασσα από τη μεριά του λι γίσει ο επιτιθέμενος. Όταν τον 16ο αιώνα η πόλη
μανιού εισχωρούσε μέχρι την οδό Βενιζέλου, κατά επεκτάθηκε, το χερσαίο τείχος έπαυσε να είναι εξω
μήκος της οποίας εκτεινόταν η ακτή. Το κύμα χτυ τερικό και βρέθηκε μέσα στην επέκταση. Οι γειτο
πούσε τα απόκρημνα βράχια της Παναγίας και δεν νιές που αναπτύχθηκαν χρειάζονταν δρόμους και
άφηνε κανένα περιθώριο να προσεγγίσει πλεούμενο. δρομάκια για την εξυπηρέτηση των κατοίκων τους
Αυτό σήμερα γίνεται αντιληπτό μόνον γύρω από την και έτσι διαμορφώθηκαν σταδιακά σχετικά ομαλές
περιοχή του φάρου στην άκρη της χερσονήσου, κα προσβάσεις για κάθε γωνιά του οικισμού. Η ειρηνι
θώς επίσης και στην ανατολική ακτή της, ενώ η δυ κή χρήση του τόπου για πέντε αιώνες εξομάλυνε
τική ακτή, που ήταν και η πιο απόκρημνη, στο με βαθμιαία το τραχύ τοπίο και οι απότομοι γκρεμοί
γαλύτερο μήκος της είναι επιχωμένη. με τα άγρια βράχια σχεδόν εξαφανίστηκαν κάτω α
Στην αρχή της χερσονήσου διαμορφώνονταν δύο πό τους δρόμους, τα σπίτια, τα αναλήμματα, τις αυ
κολπίσκοι: ο ένας στη θέση του εσωτερικού λιμανιού λές με τα κηπάκια. Τη διαμόρφωση της περιοχής
-έφθανε σχεδόν μέχρι την οδό Βενιζέλου- και ο άλ μπροστά στο χερσαίο τείχος θυμίζουν πια μόνον οι
λος στη θέση του καλαφατιού -και μάλλον εισχωρού απότομες ανηφοριές και η σχέση των υψών με την
σε λίγο περισσότερο από όσο σήμερα στην ξηρά. Και οδό Κουντουριώτου, τις Καμάρες και τη θάλασσα άν
στους δύο μπορούσαν να ελλιμενιστούν μερικά σκά κανείς σταθεί πάνω στο χερσαίο τείχος και τους
φη και να εκτελεσθούν ναυπηγοεπιακευαστικές εργα πύργους του και ρίξει το βλέμμα στα πεδινά και την
σίες. Αν και οι λειτουργίες αυτές δεν ήταν συνεχείς παραλία, καταλαβαίνει πως η οχύρωση, όπου δεν ή
μέσα στους αιώνες, ωστόσο είναι απολύτως βέβαιο ταν απολύτως απρόσιτη, ήταν εξαιρετικά δυσπρόσι-
ότι κατά καιρούς η πόλη διέθετε δύο ναυπηγεία. τη.
Στα βόρεια της πόλης περνούσε ένας μόνον δρό Πύργοι σχεδόν δεν χρειάζονταν. Στο παράλιο τεί
μος: η Εγνατία Οδός, που κατέβαινε από τα υψώ χος ίσιος δεν υπήρχε κανένας, ενώ το χερσαίο ενι-
ματα του Αγίου Σίλα, έφθανε μέχρι την Πλατεία Ε σχυόταν συστηματικά με τετράπλευρους πύργους.
λευθερίας και τις Καμάρες και ανηφόριζε στη συνέ Οι πύλες του κάστρου ανοίγονταν πάντοτε εκεί
χεια στην περιοχή του Σούγιουλου, για να κατηφο όπου κατέληγαν στοιχειωδώς ομαλές φυσικές προ
ρίσει και πάλι προς τους μπαχτσέδες του Καρά Ορ- σβάσεις, η πορεία των οποίων εξ άλλου ήταν απο
μάν. λύτως δεσμευμένη από τη διαμόρφωση του εδάφους.
Από την εποχή της ίδρυσης της Νεαπόλεως μέχρι Τρία ήταν αυτά τα σημεία: το πρώτο στην οδό Θε
τα μέσα του 19ου αιώνα ο οικισμός που αναπτύχθη οδώρου Πουλίδου, δίπλα στην παλιά Εμπορική Σχο
κε, ανεξάρτητα από το μέγεθος και τη σπουδαιότη- λή, εκεί όπου το χερσαίο τείχος συναντούσε το πα
τα που είχε κατά καιρούς, περιοριζόταν στη χερσό ράλιο το δεύτερο στη οδό Ιουστινιανού το τρίτο ψη
νησο της Παναγίας και μόνον δύο φορές, την πρώ λά, κοντά ατην ακρόπολη, στη οδό Λάμπρου Κατσώ-
τη κατά τον 3ο-4ο αιώνα και κατόπιν κατά την τρί νη. Στο πρώτο και στο τελευταίο σώθηκαν πύλες της
τη δεκαετία του 16ου αιώνα επεκτάθηκε στα πεδι Τουρκοκρατίας.
νά πίσω από τη χερσόνησο, στην περιοχή του Αγί Μέσα στην πόλη η διάταξη των δρόμων υπαγο
ου Νικολάου. Τα οχυρωματικά έργα που κατασκευά ρευόταν και δεσμευόταν επίσης από τη μορφολογία
στηκαν για να προστατεύσουν αυτόν τον οικισμό, σε του εδάφους: μπορούσαν να αναπτυχθούν μόνον
γενικές γραμμές παρακολουθούσαν την περίμετρο δυο-τρεις κύριοι, σχετικά φαρδείς, περιμετρικοί δρό
της χερσονήσου και κάθε νέα επέμβαση συντηρούσε, μοι, στη συνέχεια των δρόμων που οδηγούσαν στις
ανακατασκεύαζε ή συμπλήρωνε την προηγούμενη. πύλες. Οι δρόμοι αυτοί παρακολουθούσαν την κλίση
Χάρτης της χερσονήσου της Παναγίας με την οχύρωση της πόλης, της ακρόπολης και τη νεότερη επέκταση της πόλης.
(Κ. Τσουρής, ΑΔ 53 (1998), Μελέτες.) Σχεόιαστικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
του εδάφους και οε γενικές γραμμές δεν μπορούσαν μαϊκής περιόδου απλώς την αναφέρουν, άλλοτε σχε
παρά να συμπίπτουν με τους σημερινούς κύριους δόν την προσπερνούν χωρίς να ασχολούνται μαζί της
δρόμους της Παναγίας, δηλαδή τις οδούς Θεοδώρου και άλλοτε δεν την αναφέρουν καν: μάλλον ήταν μια
Πουλίδου και Ιουστινιανού. Μικρότεροι δρόμοι και πόλη χωρίς ιδιαίτερη οημασία. Αν το Ιεροσολυμητι-
στενά δρομάκια, κάθετα ή λοξά προς τους βασικούς κό Οδοιπορικό την αναφέρει μόνον ως mutatio, δη
άξονες, ανηφόριζαν τις πλαγιές του βράχου και οδη λαδή σταθμό, αυτό συμβαίνει γιατί ο συγγραφέας
γούσαν στις πιο απομακρυσμένες γειτονιές της πόλε- του έμεινε μόνον λίγες ώρες ή διανυκτέρευσε οε έ
ως και γύρω από την ακρόπολη. ναν σταθμό έξω από τα τείχη της πόλης και δεν
Στην κορυφή του βράχου υψωνόταν η ακρόπολη, βρήκε κανένα λόγο να ανεβεί στην πόλη.
στην οποία για να ανεβεί κανείς έπρεπε να διασχί Η αρχαία οχύρωση της πόλης διατηρήθηκε μέχρι
σει την πόλη, αλλά μπορούσε επίσης να ανεβεί, με τη Ρωμαιοκρατία. Μαρτυρείται ότι ο Ιουλιανός
κάποια δυσκολία βεβαίως, κατ' ευθείαν από έξω χω (361-363) έλαβε ιδιαίτερη μέριμνα για την οχύρωση
ρίς να περάσει μέσα από την πόλη. πολλών μακεδονικών πόλεων και δεν αποκλείεται α
Η ακρόπολη είχε πάνω κάτω τη μορφή που έχει νάμεσα σε αυτές να ήταν και η Νεάπολις. Σε μερι
και σήμερα: αποτελούνταν από δύο τμήματα και στο κές περιοχές του χερσαίου και του δυτικού παράλιου
μέσον του τείχους που χώριζε τους δύο περιβόλους τείχους αναγνωρίζονται φάσεις της τοιχοδομίας που
υψωνόταν ο ακρόπυργος. Σε λιγοστά μόνον τμήμα είναι δυνατόν να συνδεθούν με αυτή τη δραστηριό
τα της ακροπόλεως μπορεί κανείς να αναγνωρίσει τητα. Ο Ιουστινιανός (527-565) επίσης φαίνεται ότι
βυζαντινές τοιχοποιίες, αλλά είναι αρκετά για να φρόντισε για τα τείχη της πόλεως, αν η σχετική εί
σχηματισθεί μια γενική εικόνα της μορφής και της δηση του Προκοπίου αναφέρεται στην πόλη της χερ
έκτασής της. σονήσου της Παναγίας και όχι σε κάποια άλλη -α
πό τις πολλές άλλωστε- Νεάπολι.
Από τον 4ο αιώνα μέχρι τα τέλη του 6ου διοικη Στην οδό Κουντουριώτου, στο ύψος του Αγίου
τικά η πόλη ανήκε στην επαρχία Μακεδονίας Α' και Νικολάου, στα σκάμματα του αγωγού του βιολογι
σε όποια ανώτερη διοίκηση ή επαρχία αυτή υπαγό κού καθαρισμού βρέθηκαν λείψανα ισχυρών τοίχων,
ταν: δηλαδή κατ' αρχάς στην Επαρχία Μακεδονίας οι οποίοι δεν αποκλείεται να είναι τμήμα μιας οχυ
της Διοικήσεως των Μοισιών και στη συνέχεια στη ρωματικής κατασκευής. Η ανασκαφή έγινε κάτω α
Διοίκηση Μακεδονίας της Praefectura praetorio του πό πιεστικές και επικίνδυνες συνθήκες και έτσι δεν
Ανατολικού Ιλλυρικού (πρωτεύουοα Θεσσαλονίκη). στάθηκε δυνατόν να ερευνηθεί το ερείπιο όσο θα του
Εκκλησιαστικά εξαρτιόταν από τον επίσκοπο των άξιζε. Τα στοιχεία που προέκυψαν δείχνουν, προς το
Φιλίππων, που με τη σειρά του υπέκειτο στον μη παρόν βεβαίως, ότι έχουμε να κάνουμε με έργο του
τροπολίτη Θεσσαλονίκης. Διοικητικά και εκκλησια 3ου ή του 4ου μ.Χ. αιώνα.
στικά δηλαδή η περιοχή ήταν προσανατολισμένη στις Έργο των Αυτοκρατορικών Χρόνων ή της υστε-
δυτικές επαρχίες της αυτοκρατορίας. ρορρωμαϊκής περιόδου δεν αποκλείεται να είναι το
Οι ταξιδιώτες και οι γεωγράφοι της υστερορρω μεγάλο υδραγωγείο, οι Καμάρες, που σημαδεύει με
Γο υδραγωγείο καί το φρούριο από την περιοχή του Γυμνασίου Αρρένων. Παλαιό ταχυδρομικό δελτάριο.
την παρουσία του τη σύγχρονη πόλη. Συνήθως πι Δίπλα στη νότια πλευρά του Αγίου Νικολάου σω
στεύεται ότι πρόκειται για κτίσμα συνδεόμενο με την στική ανασκαφή αποκάλυψε λείψανα κτισμάτων του
ανασυγκρότηση της πόλης επί Σουλεϊμάν του Μεγα 5ου ή 6ου αιώνα, αλλά δεν διαπιστώθηκε αν ανή
λοπρεπούς κατά την τρίτη δεκαετία του 16ου αιώ κουν σε εκκλησία ή σε κτίσμα του λιμανιού.
να, αλλά η κλίμακα και η μορφή του αφήνουν πολ Από την υστερορρωμαϊκή περίοδο δεν σώθηκε
λά περιθώρια να αναζητήσει κανείς άλλες εκδοχές. κανένα εκκλησιαστικό μνημείο. Οι μεγάλες παλαιο
Στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν πολλά τέτοια χριστιανικές βασιλικές, που πλημμύρισαν τη Μεσο
έργα από την Τουρκοκρατία. Οι Οθωμανοί, όπως γειακή Λεκάνη από τον 4ο μέχρι τον 6ο αιώνα, δεν
και οι Ρωμαίοι, φρόντισαν συστηματικά την ύδρευ βρέθηκαν ποτέ εδώ. Οι θέσεις (με σχετικά μεγάλη έ
ση των πόλεών τους, αλλά δεν μπορεί κανείς να ε κταση και σχετικά ομαλή διαμόρφωση), στις οποίες
ντοπίσει υδραγωγείο με τέτοιο ύψος, παρόμοια μορ ήταν δυνατόν να ανοικοδομηθούν βασιλικές στην πό
φή και τόσο ισχυρή κατασκευή, που να είναι οθω λη είναι περιορισμένες. Η μία δεν μπορούσε να είναι
μανικό έργο. Πολλά υδραγωγεία της Ρωμαιοκρατίας άλλη από την περιοχή όπου σήμερα υψώνεται η εκ
σώθηκαν ερειπωμένα στις ελληνικές επαρχίες, αλλά κλησία της Παναγίας, μια άλλη πιθανή θέση είναι η
από όσο ξέρουμε μόνον το αδριάνειο υδραγωγείο περιοχή του τζαμιού της Μουσικής, ίσως μια τρίτη
στην Αθήνα λειτουργούσε μέχρι τον 20ο αιώνα. Φαί βρίσκεται στον εσωτερικό περίβολο της ακροπόλεως
νεται λοιπόν πολύ πιθανό ότι οι Καμάρες κατα και βέβαια δεν πρέπει να λησμονούμε ότι στην πε
σκευάστηκαν ανάμεσα στον Ιο και στον 6ο αιώνα ριοχή του Αγίου Νικολάου δίπλα οτο λιμάνι μπορού
μ.Χ., είναι άγνωστο αν διατήρησαν την αρχική τους σε επίσης να κτισθεί άνετα μια ακόμη βασιλική. Αρ
λειτουργία κατά τη βυζαντινή περίοδο, αλλά επι χιτεκτονικά λείψανα από αυτά τα μνημεία δεν σώ
σκευάστηκαν συστηματικά (1520-1540 περίπου) από θηκαν. Ωστόσο εντοπίστηκαν κατά καιρούς εγκατε
τον Ιμπραήμ πασά και δεν έπαυσαν έκτοτε να σπαρμένα στην παλιά πόλη ή κτισμένα σε τοίχους
συντηρούνται και να επιτελούν τον αρχικό τους προ των σπιτιών της αρκετά από τα αρχιτεκτονικά μέλη
ορισμό μέχρι τον 20ο αιώνα. αυτών των βασιλικών (spolia). Μερικά συγκεντρώθη-
Το υδραγωγείο από τα δυτικά Λήψη Στ. Στουρνάρια, 2001. Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
Αρχιτεκτονικά μέλη από την Καβάλ.α
Σχέδιο Γ. Μαακαλ.άκη.
Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
καν στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Καβάλας και με Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης εκτίθεται
ρικά διέσωσε σε ένα σχέδιο ο πρώτος Έφορος των ένα σημαντικό κομμάτι από τον άμβωνα μιας πα
Αρχαιοτήτων της Ανατολικής Μακεδονίας - Θράκης, λαιοχριστιανικής βασιλικής, άλλοτε εντοιχισμένο
Γεώργιος Μπακαλάκης. Μια άλλη ομάδα βρέθηκε στην αψίδα της μεταβυζαντινής εκκλησίας της Παν 35
στο υπόγειο του 10ου Δημοτικού Σχολείου. αγίας. Πρόκειται για τμήμα από συμπαγή πολυγωνι
κή βάση, μονόλιθου άμβωνα. Κοσμείται με κόγχες
που έχουν αγγείο με αετό πάνω τους, ενώ το τεταρ-
τοσφαίριο καταλαμβάνει αχιβάδα. Στις γωνίες υπάρ
χουν κιονίσκοι με ιωνικά κιονόκρανα. Ο τύπος του
Καβάλ.α, άμβωνα και ο διάκοσμός του είναι μεν γνωστά, αλ
Αρχαιολογικό Μουσείο. λά δεν είναι ιδιαίτερα συνηθισμένα. Είναι έργο της
Τμήμα ιζαλ.αιοχριοτιαηκον περιόδου ανάμεσα στα μέσα του 5ου και στα μέσα
άμβωνα. του 6ου μ.Χ. αιώνα Κομμάτι από πεσσίοκο τέμπλου
Λήψη Α Γιαλ,ονρη, 1992.
με ομόθετα πλαίσια και εγκοπή για την πάκτωση
Φωτογραφικό αρχείο
θωρακίου βρίσκεται δίπλα στο μικρό προσκυνητάρι
12ης Ε Β Α
κάτω από τον πύργον ύπέρκαλον.
Παναγία
Τμήμα παλαιοχριστιανικού
πεοοίσκου.
Λέ/ψη Μ Λνχοννα, 2004.
Φωτογραφικό αρχείο
12ης ΕΒΑ.
Στο οικόπεδο του παλιού Νοσοκομείου βρέθηκε Το τέλος της Αρχαιότητας και η έναρξη των με
ιωνικό κιονόκρανο 5ου-6ου μ.Χ. αιώνα. σαιωνικών χρόνων δεν άφησαν κανένα ίχνος στην
Ανάμεσα στα μέλη που είχαν συγκεντρωθεί στο πόλη. Στους λεγομένους σκοτεινούς αιώνες (7ο και
10ο Δημοτικό Σχολείο (της Δημαρχίας) συγκαταλέ 8 ο) άλλαξε το όνομά της σε Χριστούπολι, διαδικασί
γονται τέσσερα μικρά κομμάτια αμφιγλύφου θωρακί α κοινή σε πολλές πόλεις της περιοχής αλλά και ο
ου παλαιοχριστιανικής περιόδου. λόκληρης της Αυτοκρατορίας. Τα οικιστικά μορφώ
Στο σχέδιο του Γ. Μπακαλάκη αποτυπώνονται ματα της Αρχαιότητας υποχώρησαν μπροστά στις α
μια σειρά από ποικίλα μέλη. Κομμάτι πεσσίσκου κο νάγκες μιας νέας κοινωνικής και οικονομικής οργά
σμούμενο με ομόθετα πλαίσια. Κομμάτι από βατήρα νωσης σταδιακά αλλά σταθερά, πολλές πόλεις εξα
τέμπλου. Καμπύλο θωράκιο από εξώστη άμβωνα δια φανίστηκαν για πάντα από την ιστορία και πολλές
κοσμημένο με σταυρό μέσα σε κύκλο και παραπλη μετά από κάποιο διάστημα εγκαταλείψεως ή μετα
ρωματικό φυτικό διάκοσμο Δύο ιωνικά κιονόκρανα σχηματισμού παραχώρησαν τη θέση τους σε νέες. Αν
με συμφυές επίθημα (στο ένα δεν διαγράφονται οι έ υπήρξε κενό στη χρήση της χερσονήσου δεν τεκμαί-
λικες και στο επίθημα υπάρχει σταυρός, στο άλλο υ ρεται ούτε από ιστορικές πηγές ούτε από αρχαιολο
πάρχει δέσμη λογχοειδών φύλλων και διαγράφονται γικά ευρήματα. Η μετονομασία προφανώς οφείλεται
οι έλικες). Επίθημα κιονόκρανου με λατινικό σταυρό. στην ανάμνηση του γεγονότος της αποβίβασης του
Τρεις αμφικιονίσκοι, από τους οποίους ο ένας κο αποστόλου Παύλου. Το γεγονός είναι ότι η Νεάπο-
σμείται με σταυρό και σώζει συμφυές αμφικιονόκρα- λις - Χριστούπολις δεν μετακινήθηκε στην ενδοχώρα,
νο με τρίφυλλο ανθέμιο. Αμφικιονόκρανο με φυλλο δεν άλλαξε θέση και η οχύρωση δεν συρρικνώθηκε,
φόρο σταυρό. ανεξάρτητα από την έκταση, τη μορφή και την πυ
Στην ίδια περίοδο χρονολογούνται λιγοστά όστρα κνότητα του οικισμού. Αν βασισθούμε στα δεδομένα
κα από μεγάλα αγγεία μεταφοράς υγρών. Βρέθηκαν της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης, φαίνε
σε σωστικές ανασκαφές και οι πληροφορίες που μας ται πολύ πιθανό ότι το νέο όνομα είχε επικρατήσει
δίνουν είναι η οικιστική χρήση του τόπου και οι ε πριν από τα τέλη του 8 ου αιώνα.
μπορικές συναλλαγές με διάφορα λιμάνια της Μεσο Την ίδια εποχή περίπου ιδρύθηκε η επισκοπή Χρι-
γείου. στουπόλεως, η οποία υπέκειτο στον μητροπολίτη -
Από την ανασκαφή νοτίως του Αγίου Νικολάου πλέον- Φιλίππων.
προέρχονται πέντε ασσάρια2 υστερορρωμαϊκής περιό Ένα μολυβδόβουλλο που ίσως χρονολογείται στον
δου. 8 ο αιώνα, μαρτυρεί τη λειτουργία τελωνειακής υπη
ρεσίας και τη παρουσία τελωνειακού υπαλλήλου
2. Χάλκινη μικρή υποδιαίρεση υστερορρωμαϊκής περιόδου. στην πόλη.
Το 926 ο στρατηγός του θέματος Στρυμόνος, Βα Σίγουρα πριν από την Φραγκοκρατία εκτελέστη-
σίλειος Κλάδων, πραγματοποίησε επισκευές στα τεί καν ακόμη εργασίες σε ορισμένα τμήματα του παρα
χη της πόλεως. Μια επιγραφή με λιτό αλλά και πα- λίου τείχους της πόλης. Σωστική ανασκαφή που
38 νηγυρικό χαρακτήρα, που σώθηκε ακέραια, εντοιχι πραγματοποιήθηκε στο οικόπεδο του παλιού Νοσο
σμένη στο παράλιο τείχος της πόλης μνημονεύει το κομείου, μπροστά από την πλατεία του Μεχμέτ Αλή,
γεγονός. έδειξε ότι το τείχος εδώ μέχρι το βράχο είναι μεσο-
βυζαντινό έργο και δεν αλλοιώθηκε ποτέ στην εσω
♦ Τ ά π ρ ιν φ θ α ρ έ ν τα κ α ί π επ τω κό τα τ ε ίχ η τερική παρειά του, καθώς ήταν χωμένο στη γη ήδη
από τον 13ο-14ο αιώνα. Εξωτερικά μάλλον συντηρή
ΐσ τη σ ι στερρώ ς Β α σ ίλ ε ιο ς ό Κλάδω ν,
θηκε επανειλημμένα οε διάφορες περιόδους.
ό σ τ ρ α τ η γ έ τ η ς Σ τρυ μ ό νο ς, ό α νδ ρείο ς, Από την Αλεξιάδα, την ιστορία της βασιλείας του
επ ί Ρωμανού, Κ ω ν σ τα ν τίνο υ , Σ τεφ ά ν ο υ Αλεξίου Α' Κομνηνού (1081-1118), μαθαίνουμε ότι ε
κ α ί Χ ρ ισ το φ ό ρ ο υ , α υ θ ίς τ ε Κ ω νσ τα ντίνο υ , δώ είχε μια αγροικία η βασίλισσα Μαρία και φυσι
κά καθώς ήταν κομβικό σημείο στην επικοινωνία
των πεντα ρίθ μω ν ευ τυ χ ώ ν β α σ ιλέω ν ,
Μακεδονίας - Θράκης από εδώ πέρασε σε ορισμέ
έτ(ους) από κτ(ίσεω ς) κ ό (σ μ ο υ ),ςυ λδ ', ίνδ(ικτιώ νος) ιδ'. νες από τις εκστρατείες του ο Αλέξιος Α' κατά των
’ Ε γρ ά φ (η ) δ (ιά ) χ ε ιρ (ό ς ) Σ τεφ ά ν (ο υ ) β ( α σ ιλ ικ ο ϋ ) Νορμανδών εισβολέων. Ο άραβας περιηγητής των μέ
σπαθ(αρίου). σων του 12ου αιώνος Idrisi προερχόμενος από τη
νορμανδική Σικελία σημειώνει την πόλη για το ναυ
Η επιγραφή, καλογραμμένη και καλοδιατηρημένη, τικό της εμπόριο και την οχυρότητα της θέσης της.
εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας. Τον Την ίδια περίπου εποχή ο εβραίος περιηγητής Βενια
ίδιο αιώνα, επ ί Νικηφόρου Β' Φωκά ένας άλλος μίν από την Τουδέλη (Ισπανία) καταγράφει είκοσι ο
στρατιωτικός αξιωματούχος επεσκεύασε την ακρόπο μοεθνείς του στην πόλη. Πάντα στον 12ο αιώνα μαρ-
λη των Φιλίππων και μια επιγραφή μνημόνευσε το τυρείται ότι η Κωνσταντινουπολίτικη Μονή Παντο-
γεγονός. κράτορος, ίδρυμα του αυτοκράτορα Ιωάννη Β' Κο
Στη μέση ή στην ύστερη βυζαντινή περίοδο πραγ μνηνού (1118-1142), είχε κτήματα στην περιοχή της
ματοποιήθηκαν ορισμένες εργασίες -πάντα άγνωστο Χριστουπόλεως και πως στην ίδια μονή περιήλθαν το
ποιας ακριβώς έκτασης- στην ακρόπολη της πόλης. 1136 το σπίτι κάποιου Θεοδωρίτζη στην Χριστούπο-
Τότε επισκευάστηκε ο πεντάπλευρος πύργος -κατά λι και τα αμπέλια του καθώς και το π ρ α ιτώ ρ ιο ν (ί
λοιπο μιας προηγούμενης εποχής- του εξωτερικού πε σως πρόκειται για κάποιο είδος πανδοχείου), που
ριβόλου της και έγιναν εργασίες στο τείχος που χω βρισκόταν κοντά στο γιαλό μ ε τ ά τώ ν γύ ρ ο θ εν το ύ τω ν
ρίζει τον εσωτερικό από τον εξωτερικό περίβολο. ένοικικώ ν.
Από το χερσαίο τείχος, κοντά οτο νότιο άκρο των Καμα Το κείμενο είναι δύσκολο, η επιγραφή
ρών, αποτοιχίσθηκε και εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσεί κακογραμμένη και κακοδιατηρημένη και δεν
ο Καβάλας κομμάτι από μια επιγραφή βυζαντινής περιόδου. σώζεται ολόκληρη. Χρονολογείται στο 1193
Το κείμενό της, όπως διαβάστηκε από τον Γ. Μπακαλάκη, ή λίγο μετά από αυτό. Ισως προέρχεται α
είναι το ακόλουθο. πό κάποια εκκλησία της Χριστουπόλεως, αλ
λά αυτό δεν είναι απαραιτήτως βέβαιο. Το
κείμενο μας πληροφορεί ότι η πόλη κάηκε
Κ α τα κ α υ [θ έν ]τα δ ε το ύ το ν σ ή ν το ϊκ ο > ν < * κ α τέ κ α υ σ α ν
ανάμεσα στο 1182 και 1185 και πιθανολο
δ έ τή ν π ό λ η ν τό τε π ά σ α ν ♦ ό τε κ α τή λ θ ε ν >έν< γείται ότι η καταστροφή αυτή έγινε από
έ ν Κ ο σ τα ν τιν ο υ π ό λ η Κ ο μ ν ιν ο ς Α ν δ ρ ό ν ικ ο ς ό τ φ α ν ίσ [ α ς Ι τους Νορμανδούς, που μετά την άλωση της
Θεσσαλονίκης το 1185 επέδραμαν στη Θρά
έ κ Π α φ λα γό νω ν κ α ί σ ιν ό ν Α λ έ ξ ιο * το το(ύ) Μ α ν ο υ ή λ έξο σ [θ έν τι]
κη και έφθασαν μέχρι την Μοσυνούπολι.
ό ς τε χ θ έ ν τι κ έ δ ίσ τ ιχ ο ς ά ρ ξ α ν τ η τ(ή)ς β α σ ιλ ύ α ς * UP.. Πρόκειται για σημαντικό γεγονός που
B S C Α ν δ ρ ό ν ικ ο ς β υ θ ίσ α ς τούτοι'» σ η ν τ ϊ τεκούσ[η]
δεν παραδίδουν οι γραπτές πηγές της επο
χής. Φυσικά κάηκε και η εκκλησία (;) στην
τή ς β α σ ιλ ύ α ς ή ρ ξ εν ♦ κ έ τ ν ρ α ν ίσ α ς το ύ ς Κ ν > € < Ν θ υ ϋ Ε β α σ τε ια ν ο υ ς οποία αναφέρεται η επιγραφή και ξανακτί
Σχ. Φ. Κοντάκον.
Πύργος του διατειχίοματος τον Ανδρονίκου Β . Λήψη Κ. Τοουρή, 2000. Φωτογραφικό αρχείο 12ης ΕΒΑ.
ανατολικά της πόλης ούτε υπήρξε οε παλιότερη πε μενο από ναυτικές δυνάμεις για να καταλάβει τα υ
ρίοδο κάποιο άλλο οχυρωματικό έργο στη θέση αυ ψώματα και να εμποδίσει την επάνοδο του Καντα-
τή. Ίσως στο τελευταίο μόνον τμήμα του από την κουζηνού στο Διδυμότειχο: έπεμπε τριήρεις εις Χρι-
περιοχή του Σούγιουλου μέχρι την αρχή του τοξω ατσύπολιν, άμα όέ καί στρατιάν έκ τής ήπειρον, ώς
τού υδραγωγείου (στο παλιό Γυμνάσιο Αρρένων) να το έκεϊοε τείχισμα φνλάξοντας και κωλνσοντας
περιέκλειε τον αγωγό του νερού. Το διατείχισμα εί διαβαίνειν τήν στρατιάν.
χε συνολικό πλάτος 4,10μ περίπου, δύο τείχη, πλά Ο Καντακουζηνός είδε πολύ καθαρά ό,τι δεν μπό
τους 1,1 Ομ το καθένα, πλαισίωναν διάδρομο πλά ρεσαν να δουν εδώ και εκατό χρόνια τώρα οι άρχο
τους 1,80μ περίπου. Ο διάδρομος για την κυκλοφο ντες αυτής της πόλης και του τόπου: η αξία της πό-
ρία των στρατιωτών διαμορφωνόταν σε ύψος 4,50μ λεως συνοψίζεται στη θέση της οτο χάρτη της πε
περίπου από το έδαφος. Είχε συνολικά μήκος 1450μ ριοχής. Όταν ο εστεμμένος ιστορικός αναφέρεται
περίπου, ενώ οι μεμονωμένοι πύργοι κάλυπταν ένα οτη Χριστούπολι, τις εντυπώσεις του μονοπωλεί η
επιπλέον διάστημα μήκους 470μ. θέση της πόλεως και η σημασία του κάστρου: όν
Το διατείχισμα δεν παρείχε από μόνο του ασφά καρτεράν εκ τε τής φύσε ως τής κατασκευής, τοντό
λεια και μια μικρή φρουρά δεν αρκούσε να το υπερ που καί των τειχών, άμα ό' ότι καί ώσπερεί τι
ασπιστεί. Για να αξιοποιηθεί απαιτούνταν ισχυρή κλεΐθρον κεϊται τών κλιμάτων έκατέρων μέσον, τήν
στρατιωτική δύναμη, τουλάχιστον τόσο ισχυρή όσο δυτικήν στρατιάν... τής έκ τής έω καί τής Θράκης
και η δύναμη του αντιπάλου. Ο Ιωάννης Καντακου- όιείργον καί τρίτον, ότι παράλιον όν καί τήν έκ
ζηνός κινούμενος με το στρατό του προς τα δυτικά θαλάττης όθενόήποθεν ενκαίρως άν παράαχοιτο
αναγκάστηκε να παρακάμψει το διατείχισμα, πράγ αυμμαχίαν. Η Χριστούπολις κατέστη μία από τις βά
μα που θεώρησε εξαιρετικά επίπονο, ενώ μια δεύτε σεις της παράταξης του Ανδρονίκου του Γ’. Η σέρ
ρη φορά πέρασε χωρίς δυσκολία. Ο δεσπότης Κων βική κατάκτηση της περιοχής, που έφθασε μέχρι τον
σταντίνος, αδελφός του Μιχαήλ Θ' Παλαιολόγου ποταμό Νέστο, δεν άγγιξε το κάστρο της Χριστου-
(1294-1320, συμβασιλέα του Ανδρονίκου Β’ Παλαιο- πόλεως. Σε όλη τη διάρκεια του 14ου αιώνα η Χρι-
λόγου), γκρέμισε ένα τμήμα του και πέρασε. Το ίδιο στούπολις φαίνεται να είναι, εκτός από στρατηγικό
έκανε και ο εμίρης του Αϊδινίου, Ουμούρ, αναγκά σημείο, όριο στις εδαφικές ανακατατάξεις. Στον Αν
ζοντας τους υπερασπιστές του να το εγκαταλείψουν. δρόνικο Γ’ προοεχώρησαν οι θρακικές πόλεις μέχρι
Πολύ σύντομα μετά την κατάκτηση της περιοχής α τη Χριστούπολι και τα εδάφη που εκχωρήθηκαν στη
πό τους Οθωμανούς περιέπεσε σε αχρηστία. Ο Ρ. συνέχεια σε αυτόν περιελάμβαναν τη Θράκη μέχρι τη
Belon το είδε στα μέσα του 16ου αιώνα ερειπωμέ Χριστούπολι. Η θρακική ηγεμονία του Ματθαίου
νο. Καντακουζηνού εκτεινόταν οτα δυτικά μέχρι την πε
Οι Καταλανοί ήταν μόνον η αρχή. Ο 14ος αιώ ριοχή της Χριστουπόλεως. Ο Καντακουζηνός σκε
νας σημαδεύτηκε από μια παρέλαση εκστρατειών φτόταν να παραδώσει με συνθήκη στον τσάρο Στέ
των οντιμαχομένων παρατάξεων των εμφυλίων πο φανο Ντουσάν τις πόλεις δυτικώς της Χριστουπόλε-
λέμων, επιδρομών ξένων σωμάτων που ενεπλάκησαν ως. Σε όλες τις περιπτώσεις οι προσδιορισμοί άχρι
στους εμφυλίους πολέμους των Βυζαντινών, κινήσε Χριοτονπόλ.εως ή μέχρι Χριατονπόλ.εως και περί τήν
ων αναδυομένων ηγεμονίσκων, της Οθωμανικής προ Χριστούπολιν είναι συνήθεις στα κείμενα που αναφέ-
έλασης και όλα αυτά έλαβαν πέρας με τον αφανι- ρονται στα γεγονότα της εποχής.
σμό της πόλης από τη σκηνή της Βυζαντινής Ιστο Στα μέσα της πέμπτης δεκαετίας του 14ου αιώ
ρίας. Καθώς η κυριαρχία της αυτοκρατορίας είχε πε να εμφανίστηκαν στη σκηνή της περιοχής οι αδελ
ριοριστεί πλέον στα παράλια του Αιγαίου, τα στρα φοί Αλέξιος και Ιωάννης, πειρατές από τη Βιθυνία.
τεύματα που κατευθύνονταν από τη Θράκη προς τη Αρχικά κατείχαν το κάστρο της Ανακτορουπόλεως,
Μακεδονία και αντίστροφα ήταν υποχρεωμένα να α συνέπραξαν με τον αντίπαλο του Καντακουζηνού Α
κολουθήσουν την Εγνατία οδό, ενώ οι ναυτικές επι λέξιο Απόκαυκο, μεγάλο δούκα στην Κωνσταντινού-
χειρήσεις διεξήγοντο κατά μήκος των ακτών της πολι -ο Καντακουζηνός τους κατηγορεί ότι ήταν μι
Θράκης και της Μακεδονίας. Και στις δύο περιπτώ σθοφόροι του- και υπεράσπισαν το κάστρο τους με
σεις η Χριστούπολις ήταν υποχρεωτικό πέρασμα. Έ επιτυχία από την επίθεσή του. Οι δύο, άσημης κα
τσι από τη Χριστούπολι πέρασαν με χερσαίες δυνά ταγωγής, τυχοδιώκτες γύρω στο 1350 πραγματο
μεις ο δεσπότης Κωνσταντίνος κατά του Ανδρονίκου ποιούσαν πειρατικές επιδρομές στην περιοχή της
Γ' και ο Ιωάννης ζ" Καντακουζηνός κατευθυνόμενοι Χριστουπόλεως, λεηλατούσαν τη Θάσο και τη Λή
προς τη Θράκη, ο ίδιος και ο γιος του Ματθαίος μνο, πριν από το 1357 είχαν καταλάβει τη Χρυσού-
κατευθυνόμενοι αυτή τη φορά προς τη Μακεδονία, πολι και στη συνέχεια φαίνεται πως κατέλαβαν και
ενώ ο Αλέξιος Απόκαυκος έστειλε στρατό επικουρού- τη Θάσο, όπου αργότερα έκτισαν στο Λιμένα το κά
στρο του λιμανιού, τον Μαρμαρολιμένα. Τότε, μετά να ιδρύσουν τη Μονή Παντσκράτορος στο Άγτσν Ό
το τέλος των εμφυλίων πολέμων, ο αυτσκράτορας ρος, να την προικίσουν με περιουσιακά στοιχεία και
Ιωάννης Ε' Παλαιολόγος (1341-1391) θέλοντας και να τη στολίσουν με έργα τέχνης -αφιερώματα της
μη αναγνώρισε το τετελεσμένο (1356 ή 1357) -πα ευλαβείας τους-, ενώ ο μέγας πριμικήρισς Ιωάννης
ραχώρησε τα κάστρα λέει ο χρυσόβουλλος λόγος, με τη γυναίκα του μπορούσαν' να δωρίσουν (1374)
του εξεόόθη επί τη ευκαιρία-, τους παρέόωσε τη ένα μέρος της περιουσίας τους (το μισό από το α
διοίκηση της Χριστουπόλεως (πριν από το 1365), τί μπέλι τους στο Λάκκο της Χριστουπόλεως) στην α-
μησε τον Ιωάννη με το αξίωμα του μεγάλου πριμι- γιορείτικη Μονή Παντσκράτορος για τη σωτηρία της
κηρίου και τον Αλέξιο με το αξίωμα του μεγάλου ψυχής τους, λσ/άριαζαν το μοναστήρι -μάλλον συνε
στρατοπεδάρχη και τελικά συμπεθέρεφε μαξί τους τά- για απσκούμπι και καταφύγιο στους χαλεπούς
δίνοντας στον Ιωάννη για σύζυγο μιαν μικροανεψιά καιρούς που έβλεπαν να έρχονται. Δώρα εξ άλλου έ
του, την Άννα Ασανίνα. Κατά τη συμφωνία που έ καναν και σε άλλα μοναστήρια του Αθωνος. Στη
γινε με τον αυτοκράτορα οι δύο αδελφοί διοικούσαν διαθήκη του ο Ιωάννης, πριν από το 1384, δώρισε
την Χριστούπολι για λογαριασμό του, ενώ κυβερνού στο ίδιο μοναστήρι κτήματά του στη Θάσο. Στην
σαν τις υπόλοιπες κτίσεις τους, αλλά και όσες επρό- πράξη δωρεάς του αμπελαού υπσ/ράφου-ν ως μάρτυ
κειτο στο μέλλον να καταλάβουν με δικά τους μέσα, ρες μερικοί αξιωματούχοι της ότγιωτάτης μ ητοο.τό/.ε-
για δικό τους λογαριασμό. Η νομιμότητα πλέον πε- ως Χριστονηόλεακ.
ριέοαλε το πλιάτσικο και οι δύο αδελφοί μπορούσαν
Κυριάκος Λυκουρίνος
ιστορικός ερευνητής
προϊστάμενος στα Γενικά Αρχεία του Κράτους - Αρχεία Ν. Καβάλας
1.2. Η α ν α σ υ γ κ ρ ό τ η σ η κ α ι ο μ ε τ α σ χ η μ α τ ισ μ ό ς τ η ς π ό λ η ς 3.4 . Τ ο Σ χ ο λ ε ίο τ η ς Π α ν α γ ί α ς κ α ι η Ε κ π α ίδ ε υ σ η
1.2.1. Π α ρ ά γ ο ν τ ε ς τ η ς α ν α σ υ γ κ ρ ό τ η σ η ς 3 .4 .1 . Τ α σ χ ο λ ε ία τ η ς Π α ν α γ ί α ς κ α ι ο ι π ρ ώ τ ε ς ε κ π α ι δ ε υ τ ικ έ ς
1.2.2. Ε π ο ικ ισ μ ο ί κ α ι ε ξ ισ λ α μ ισ μ ο ί δ ο μ έ ς ( δ ε κ α ε τ ία 1860)
1.2.3. Τ ο ό ν ο μ α " Κ α β ά λ α " 3 .4 .2 . Ο ι ε θ ν ικ ο ί σ τ ό χ ο ι τ η ς π α ι δ ε ί α ς κ α ι ο α γ ώ ν α ς γ ι α τ ο ν
έ λ ε γ χ ο τ η ς ε κ π α ί δ ε υ σ η ς ( δ ε κ α ε τ ία 1870)
3 .4 .3 . Η λ ε ιτ ο υ ρ γ ί α τ ο υ σ χ ο λ ε ίο υ τ η ς Π α ν α γ ί α ς
Κεφάλαιο 2. Ο χώρος - τόπος της παλιάς πόλης /
3 .4 .4 . Τ α ο ικ ο ν ο μ ι κ ά τ ο υ σ χ ο λ ε ίο υ κ α ι η Ε φ ο ρ ε ία τ ω ν Σ χ ο λ ώ ν
χερσονήσου της Παναγίας 3 .4 .5 . Τ α σ χ ο λ ε ία κ α ι τ ο μ ο ρ φ ω τ ικ ό ε π ί π ε δ ο τ ω ν Ε λ λ ή ν ω ν
τη ς Κ αβάλας
2.1 . Ε ι σ α γ ω γ ικ ά - τ ο ισ τ ο ρ ικ ό π λ α ίσ ιο
3 .5 . Η ο ρ γ ά ν ω σ η κ α ι δ ιο ίκ η σ η τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς
2.2 . Η ο ρ γ ά ν ω σ η τ ο υ χ ώ ρ ο υ τ η ς π α λ ι ά ς π ό λ η ς ( 1 5 3 0 - 1 8 6 4 ) 3 .5 .1 . Ο θ ε σ μ ό ς τ ω ν κ ο ι ν ο τ ή τ ω ν κ α ι η ο ρ γ ά ν ω σ η τ η ς
2.2 .1 . Η α κ ρ ό π ο λ η : Α μ υ ν τ ικ ό ο χ υ ρ ό κ α ι δ ι ο ικ η τ ικ ό κ έ ν τ ρ ο
Ε λ λ η ν ο ρ θ ό δ ο ξ η ς Κ ο ιν ό τ η τ α ς
2.2 .2 . Τ α τ ε ίχ η : Ο ρ ιο θ έ τ η σ η κ α ι ο ρ γ ά ν ω σ η τ ο υ χ ώ ρ ο υ τ η ς π ό λ η ς
3 .5 .2 . Η Δ η μ ο γ ε ρ ο ν τ ία κ α ι τ α " σ ω μ α τ ε ία " - η ε λ λ η ν ο π ο ίη σ η
τ η ς ρ ω μ α ίι κ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς
2.3. Σ υ ν ο ικ ίε ς κ α ι ε θ ν ο θ ρ η σ κ ε υ τ ικ έ ς ο μ ά δ ε ς 3 .5 .3 . Η δ ιο ίκ η σ η τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς - τ α δ ιο ικ η τ ικ ά ό ρ γ α ν α
2.3 .1 . Ο ι σ υ ν ο ικ ίε ς τ η ς ο θ ω μ α ν ικ ή ς π ό λ η ς 3 .5 .4 . Η ε κ λ ο γ ή τ ω ν α ρ χ ό ν τ ω ν -
2 .3 .2 . Ο ι μ ο υ σ ο υ λ μ ά ν ο ι ο τ α ξ ικ ό ς κ α ι δ η μ ο κ ρ α τ ικ ό ς χ α ρ α κ τ ή ρ α ς τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς
2 .3 .3 . Τ ο Ιμ α ρ έ τ , ο ι Α ιγ ύ π τ ιο ι κ α ι ο ι σ ο φ τ ά δ ε ς τ ω ν μ ε ν τ ρ ε σ έ ό ω ν
3 .5 .5 . Η α υ τ ο τ έ λ ε ια τ η ς κ ο ι ν ό τ η τ α ς
2 .3 .4 . Ο ι χ ρ ισ τ ι α ν ο ί
2 .3 .5 . Ο ι Ε β ρ α ίο ι 3 .6 . Ό ψ ε ι ς τ ο υ κ ο ι ν ο τ ι κ ο ύ β ίο υ σ τ η ν Π α ν α γ ί α
2 .3 .6 . Η " σ υ ν ο ικ ία " Ι μ π ρ α ή μ π α σ ά : κ έ ν τ ρ ο τ η ς π ό λ η ς κ α ι α γ ο ρ ά
3 .6 .1 . Ο ι α ρ ρ α β ώ ν ε ς , ο ι γ ά μ ο ι κ α ι τ α π ρ ο ι κ ο σ ύ μ φ ω ν α
2 .3 .7 . Ο ι σ υ ν ο ικ ίε ς τ η ς Π α ν α γ ί α ς σ τ ο π λ α ίσ ιο τ η ς " α ν ο ικ τ ή ς " 3 .6 .2 . Τ ο Ε κ κ λ η σ ια σ τ ικ ό Δ ικ α σ τ ή ρ ιο :
π ό λ η ς ( 1 8 6 4 κ.ε.) Λ ύ σ ε ις μ ν η σ τ ε ία ς κ α ι δ ι α ζ ύ γ ια
3 .6 .3 . Τ α γ η ρ α τ ε ι ά , ο θ ά ν α τ ο ς κ α ι η δ ια θ ή κ η
2.4 . Ο χώ ρ ο ς τη ς χερσονή σ ου κ α ι οι σ υνθή κες ζω ή ς
3 .6 .4 . Ο ι υ ιο θ ε σ ίε ς κ α ι η π ρ ό ν ο ι α γ ι α τ α ά π ο ρ α
2 .4 .1 . Τ ο σ τ ε γ α σ τ ικ ό π ρ ό β λ η μ α
και τα ορφ ανά
2 .4 .2 . Τ α σ π ί τ ια τ η ς Π α ν α γ ί α ς 3 .6 .5 . Τ ο Κ ο ιν ο τ ικ ό Δ ικ α σ τ ή ρ ιο : υ λ ικ έ ς δ ια φ ο ρ έ ς
2 .4 .3 . Τ ο ο δ ικ ό σ ύ σ τ η μ α κ α ι ο ι δ ρ ό μ ο ι τ η ς χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ κ α ι π ε ρ ιο υ σ ι α κ ά
2 .4 .4 . Η ύ δ ρ ε υ σ η τ η ς χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ
2 .4 .5 . Η υ γ ιε ιν ή Επίλογος
2 .4 .6 . Η γ ε ν ικ ή ε ι κ ό ν α τ η ς χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ τ η ς Π α ν α γ ί α ς
Βιβλιογραφία
Κυριάκος Λνκονρίνος
ιστορικό; ερεντητής
προϊστάμηνς στα Γενικά Αρχεία τον Κράτους - Αρχεία Καόάλ.ιις
2 Ο νμώόικας ηερει στη στάχωση εηθαρμένη ετικέττα, προφα 6. Αρχείο Οθωμανικού Κτηματολετ.τ'ον καξά Κα
νώς μ ε τ α γ ι νεότερη τ ο ι J S 61, μ ε τ ο ό ι ο ό ι ά ζ ρ ι ι ο : "Κώΰηΐ τής έν βάλας. Ε 1301-1328 (1885-1912) [Γ..ΑΚ. - Αρχεία
Καθά/έα Ορθοόόώι / Α Κανστητσζ~. Ομως στις πρώ τες εσωτε
ρικές αείίόες ίσε '/έ-ςες α τό τις τα /χοότερε; τρά ρης) τροοόιορωε-
Ν. Καβάλας, ΑΒΕ 207, ΟΘΩΜ 1-01]. Δεκατρείς
τω ως ~Κώόι| τής Ιερός Μ ητροτό/εω ; Κα6ά/3ας~ (αχ. έν τόμοι, αριθμημένοι από το 1 έως το 15 (λείπουν οι
τώόε τώ κώύοα τής Ιερός Μ ητρεχεάϊεως Κα6άϊόχις-~Χ 9 και 11) σύτολα σελίδων 4.364. Πρόκειται κυρίως
8. Γιά τόν κώίχκα αϊτόν, το πο/.ντψάτερο τεκμήριο τη ; ιστορί για Βιβλία Πράξεων ι Νταΐμί) και λίγα εμβόλιμα Βι
ας τ ο ν ΕΧέψιομον τη ; Καόάϊας τον 19σν αιώνα, νπήρχε η 6ε-
όαιότητα ότι έχει καταοτραηεί κατά την Κατοχή 1941-44, αφοί- βλίου Ελέγχου (Γιοκλ.αμά). Αυτό δείχνει ότι οι τόμοι
η τε/ειτα ία μα ρπρία της ν.τα,κ η: τον ήτοι τον 1929. Βρέθηκε
ατέίζτιατα (όπως και τα irr ααθ. 2, 3, 5) στο ανενερ-,-ό αρχείο 4. Ο yjujixyjaz ((fcjTocn'ri'sgaifO τον οποίον νπάσχει στα ΓΛ-Κ--
ττι; σιμάο/χηο-,Ίράηον ν- Α'ςαθή; Τιμοθέοι: Για την παραχώρηση Αοχεια S. Καόά/χζς) φν/χζοσότ α ν μέχα πεούτον το 1970 στη \ίη -
τ ο ι αρχειον σ ίτο ν στα Γενικά Αρχεία το ι- Κ ράτους ειχαριστοίμε τοόπο/.η Φ ι/Ι χ τ ώ /ν , Χεαχ&χωξ yen Θάσον. Κατά πϊ.ηοοςοοίες
την κ Αγαθή Τψοθέον, το ίκχηγάρο κ θεόόωρο ,Λιμτεράκη, το ν μας, τότε όόθηχε (ίκοτιχός yxn αγύριστος) σε όημοσισγράςο της
μα; όοτβηοε τουαλοτρότω ς και την Ειοεεγγεέέα Πρωτοόικών τη; Καδόύχχς (yxn τώρα tc/v Αθτρχύν) yen σήμεοα όοίσκεται σε χέαα
το ι η: μ α ς το ν πρόθεμα σι ναίνταε στό αίτημά μας ιόιώτη.
Α τ ό το αρχείο τον Τμήματος Δημοτικά}ς Κατάσταση; τον Δ.Κ
Λόό Ν ύμφη ΈΓ ιΑ .
Γμ— ύγ>Σ>X j ./ Λ / .. -1. λ C&
Γάμος <*2i
°<2S
Ί ε ρ ε υ ς .......
e©6
/ / V cQA
Ο έκ δους -j- o ^
■el
1.1. Η κατάληψη και οι συνέπειες Μια νέα κριτική αξιολόγηση και ερμηνεία των ήδη
γνωστών μαρτυριών καταλήγει ατην ακόλουθη άποψη:
1.1.1. Μαρτυρίες και ερωτηματικά Η Χριστούπολη αποδυναμωμένη από τις συνεχείς επι
Η τελευταία εικοσαετία του 14ου αιώνα αποτελεί δρομές των γαζήδων (“πολεμιστών της πίστης”), την
για την ιστορία της πόλης σαφή χρονική τομή. Την καταστροφή της υπαίθρου, ίσως και τους μακροχρό
περίοδο αυτή η Χριστούπολις, η μεσαιωνική Καβάλα, νιους αποκλεισμούς (από το 1373-1374), συνθηκολό
ακολουθώντας την κοινή μοίρα του βυζαντινού ελλη γησε και παραδόθηκε το 1382 ή το 1383. Κατά τη
νισμού, πολιορκείται και καταλαμβάνεται από τους μαρτυρία του τουρκικού χρονικού, ο Εβρενός μαζί με
Οθωμανούς. τον Λαλά Σαχίν “κυρίεψαν την Καβάλα, τη Δράμα
Για την ακριβή χρονολόγηση της κατάκτησης της και τη Ζίχνα, τις Σέρρες, και πήραν αυτά τα βιλαέ
πόλης έχουν σωθεί διαφορετικές μαρτυρίες και έχουν τια ένα ένα με συνθήκη”. Η πόλη περιήλθε ως τιμά
διατυπωθεί διαφορετικές απόψεις: ριο οτην δικαιοδοσία των κατακτητών της, αποτέλε-
Με βάση μαρτυρίες τουρκικών χρονικών του 14ου- οε τμήμα της επικράτειας του Εβρενός μπέη και οι
15ου αιώνα, η κατάληψη έχει χρονολογηθεί περί το κάτοικοι υποχρεώθηκαν στην καταβολή φόρου: ‘‘Κι ε
1382-1383'. φάρμοσαν σε τούτα τα μέρη αυτό που ήταν ο νόμος
Κατά τη μαρτυρία βυζαντινού βραχέος χρονικού του μονάρχη. Έστειλαν στον κυρίαρχο αυτό που έ
των αρχών του 15ου αιώνα, η άλωση της πόλης έχει πρεπε να ατείλουν κι έδωσαν στους πολεμιστές αυτό
τοποθετηθεί το Σεπτέμβριο του 1390 ή το 1391123. που έπρεπε να δώσουν’. Όμως οι κατακτημένοι αθέ
Στις αντικρουόμενες αυτές αναφορές και σε άλλες τησαν τους όρους της υποτέλειας. Η συμμετοχή μερί
μαρτυρίες έχουν βασιστεί οι εικασίες ότι η πόλη κα- δας των Χριστουπολιτών σε στρατιωτική επιχείρηση
τελήφθη αρχικά κατά τη δεκαετία του 1380 (1382- του Μανουήλ Παλαιολόγου εναντίον του Ιωάννη Ζ ’,
83 ή 138 7’), αποδόθηκε ως φόρου υποτελής σε βυζα προστατευόμενου του σουλτάνου, επέσυρε την οργή
ντινό ηγεμόνα και εξ αιτίας της πολιτικής αυτού υπέ- των επικυρίαρχων και η πόλη πολιορκήθηκε εκ νέου
στη νέα εισβολή και υποτάχθηκε το 1390 ή 13914. και κυριεύτηκε το 1390 ή 1391.5
Το βραχύ χρονικό της αγιορείτικης μονής, η μόνη
1. Βλ. Ελ. Ζαχαριάδου, Ιστορία καί Θρύλοι τ ω ν Π α λ α ιώ ν Σουλ
τάνων (1330-1400), Αθήνα 1999, ο. 206, όπου απόσπασμα από πηγή που μνημονεύει το γεγονός του 1390-1391,
το χρονικό του Γιαχοή Φακίχ, τον Μου at., που έχει σωθεί ενσω ιστορεί μια “βιβλική καταστροφή”: “...έν αύτώ τώ έτει
ματωμένο στο χρονικό τον Ασήκ Πασάξαντε του 15ου αιώνα, (πα έάλω παρά τών όιπίατων Μωαμεθανών ή Χριατώνυ-
ρατίθεται στην πρώτη παράγραφο της απέναντι στήλης). Για τη
χρονολόγηση, 1. Beldiceanu-Steiner - J. Giannopoulos, “Kawala",
μος πόλις ήγουν ή Χριστούπολις και κατεδαφίαθη έκ
Encyclopedic tie l' Islam, τ. 4, Leiden 1978, a. 776, Ζαχαριάδου, βάθρων, εις τάχος, και οί οίκήτορες ταύτης διεμερί-
ό.π, a 204, αημ. 241, A. Βακαλόπονλου, Ιστορία της Μακεδονί οθησαν έν διαφόροις τόποις καί χώραις. γέγονε δέ
ας 1453-1833, ο. 35, 38 (όμως ο συγγραφέας πιθανολογεί οτι κα-
τούτο τό ολέθρων κακόν διά τινων οίκητόρων τήαόε
τελήφθη η Παλιά Καβάλα). Επίσης, Κ. Μουστάκα "Από τη βυζα
ντινή Χριστούπολη στη νεοελληνική Καβάλα: όιερεύνηση της ιστο τής πόλεως κακώς βεβιωκότων. τοσαύτη δέ γέγονε ή
ρίας της πόλεως κατά τη σκοτεινή περίοδο’ από τα τέλη του Μου φθορά καί ή κατάλυαις τών ένοικούντων ταύτην Χρι
έως τα μέσα του 16ου αιώνα". Πρακτικά Α' Διεθνούς Συνεδρίου στιανών, ώς έγωγε οίμαι, οΐα γέγονεν έκπαλαι έπί
τον Ιστορικού και Λογοτεχνικού Αρχείου Καβάλας, Η Καβάλα και
τα Βαλκάνια, Καβάλα 2004, α. 243-260οτ. Ναβουχοόονόσωρ έν τή Ιερουσαλήμ πόλει”.
2. Ρ. Schreiner, Die Byzantinichen Kleinchroniken (CFHB, XII), τ. Από την τελευταία αυτή μαρτυρία δημιουργούνται
1, Βιέννη 1975, ο. 683, τ. 2, Βιέννη 1977, α. 343-344. Πρβλ. Σπ. εύλογα ερωτηματικά: Λραγε η πόλη αντιστάθηκε επί
Λάμπρον "Ενθυμήσεων, ήτοι χρονικών σημειωμάτων συλλογή πρώ
τη" Νέος Ελληνομνήμων, 7 (1910), 148 (αρ. 86), Κ. Χιόνη, Ιατο- μακρόν και μέχρι τέλους και γι’ αυτό παραδόθηκε
ρία της Καβάλας, Καβάλα 1968, σ. 60-61. Το βραχύ χρονικό πα στη μανία των κατακτητών της, όπως φαίνεται να
ρατίθεται στη δεύτερη παράγραφο της απέναντι στήλης. δηλώνει ο συντάκτης του ενθυμήματος; Μήπως κυ
3. Η άποψη ότι η πόλη κατελήφθη το 1387 (βλ. R. Loenertz,
"Pour I ’histoire du Peloponese ait XI Ve siecle", Eludes Byzantines, ριεύτηκε με προδοσία ή εξαναγκάστηκε να παραδο
1 (1943), 167 και P. Lemerte. Philippes et la Macedoine Orientate ά θεί με τη μεσολάβηση κάποιων κατοίκων της, όπως
Γ epoque chrelienne et byzantine, Paris 1945, a. 218-219) θα μπορούσαμε να ερμηνεύσουμε τό “γέγονε τό κα
οφείλεται σε παρερμηνεία: To βούλευμα της βενετικής συγκλήτου
της 22-7-1387 (βλ. Χιόνη, ό.π., ο. 59-60) αναφέρει ότι η
κόν διά τινων οίκητόρων τής πόλεως...”;
Χριστούπολη βρισκόταν ήδη υπό τουρκική κατοχή το 1387 κι όχι 5. Η άποψη αυτή τεκμηριώνεται στην εξαιρετική μελέτη της Π.
ότι κατελήφθη τότε. Κατσώνη, "Οθωμανικές κατακτήσεις στη Βυζαντινή Μακεδονία. Η
4. Schreiner, ό.π., τ. 2, ο. 344, Lemerle, ό.π., σ. 218-219, Χιόνη, περίπτωση της Χριστούπολης (Καβάλα)”, Βυζαντινά, 23 (2002-
ό.π., α. 59-61.
2003), 181-208.
Ο προσδιορισμός “...κακώς· βεβιωκότων" απηχεί τη
βυζαντινή - θεοκρατική αντίληψη ότι οι κάθε είδους
καταστροφές, άρα και της πόλης, οφείλονται στα αν
θρώπινα ανομήματα και στην απομάκρυνση από την
πίστη (κατά το γνωστό: “διά τάς άμαρτίας ημών”);
Υπονοεί τον προδοτικό ρόλο ορισμένων από τους κα
τοίκους; Αποδοκιμάζει τους παραβάτες του καθε
στώτος υποτέλειας, που με την αφροσύνη τους προ-
κάλεσαν την καταστροφή της πόλης;
Ακόμη: Η πόλη λεηλατήθηκε και καταστράφηκε ο
λοκληρωτικά (''κατεδαφίοθη έκ βάθρων εις τάχος")
μετά την κατάληψή της από τους φανατισμένους γα-
ζήδες ή υπέστη μόνο ισχυρά πλήγματα κατά τη διάρ
κεια μακράς πολιορκίας;
Και η τύχη των κατοίκων; Αποδεκατίστηκαν και
Χ ριστια νοί νέοι οε “ π α ιδομ ά ζω μα " (από Ι.Ε.Ε.).
πολλοί έγιναν σκλάβοι ("...ή φθορά καί ή κ.ατάλνσις
τών ένοικούιτων..."), όπως επέβαλλε το άγραφο δίκαιο Κατηγορηματικές απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά
του ισλάμ για τους πληθυσμούς που προέβαλλαν αντί δεν είναι δυνατό να δοθούν. Ωστόσο μια σειρά ισχυ
σταση και για τους κατακτημένους που αθετούσαν ρών ενδείξεων (όπως το ισχνό πληθυσμιακό μέγεθος
τους όρους υποτέλειας; Είχαν ηπιότερη μεταχείριση, του οικισμού μέχρι περίπου το 1530 και η αναμφι
σε περίπτωση δήλωσης υποταγής; Διέφυγαν και σβήτητη καταστροφή των οχυρώσεων της πόλης) μας
διάλεξαν το δρόμο της προσφυγιάς προς ελεύθερα μέ επιτρέπει να καταλήξουμε οε ορισμένες βάσιμες πα
ρη, εξορίστηκαν ή μεταφέρθηκαν σε άλλα μέρη ("όιε- ραδοχές: Η Χριοτούπολη κατελήφθη διά της βίας, υ
μερϊσθηοαν έν διάφοροι: τόποι: κ.αί χώραις'Υ; πέστη εκτεταμένες καταστροφές και το μεγαλύτερο
μέρος του πληθυσμού της την εγκατέλειψε ή οδηγή
6. Για τις αρχές τον “if p o i· πο)Γμον" των μονοον/μάνων και
την τύχη πόλεων και κατοίκων σε περιπτώσεις α\πίστασης, αμα- θηκε στην αιχμαλωσία.
χΐ]τί παράόοστ}ς και παράόοοΐ}ς μετά από αποκλεισμό, Ζαχαριά-
Από τα τέλη του 14ου αιώνα η πόλη εισέρχεται
όον, ά - τ , ο. 101-111. Για τις συνέπειες της αθέτησης των όρων
υποτέλειας σε καταχτημέΛα εόα^ιμ Κ α τ ο ώ \ι ό - τ , ο. 206-20S. οε μια μακρά περίοδο παρακμής, κατά την οποία εμ-
πονλον. Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833. ο. 117. 140, Χιόνι], 19. Στεφανίόον, Η πόλη - λ.ιμάνι. σ. 25. Χιόνη, Ιστορία τη: Κα
Ιστορία'της Καβάλ,ας, ο. 60-68. βάλ,ας, ο. 58.
Μέρος τον κάστρου της Καβάλ,ας, που οικοόομήθηκε οτα 1425 και 1530-1536 (φωτ. Αχιλλ,έα Σαββόπονλον).
!
Χριστόπολις -πίστευαν- είναι θέαις καλλίτερα τής Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, η παρουσία της
Θεσσαλονίκης και ισχυρότερα τής Καλλιπόλεωτ?’. CH στρατιωτικής δύναμης αποκαθιστά κάπως το αίσθημα
φόβοι τους επαληθεύτηκαν ένα μήνα αργότερα, όταν ασφάλειας έναντι των επιδρομέων, ληστών ή πειρα
οι Τούρκοι αντεπιτέθηκαν με στράτευμα 10-12 χι τών, και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για κατοίκηση
λιάδων ανδρών (!) και ανακατέλαβαν την ακρόπο στην παράλια θέση. Αλλωστε ορισμένες επαγγελματι
λη”. κές ομάδες, λ.χ. γεωργοί, κτηνοτρόφοι, ψαράδες, κτί
Μετά απ' όλα αυτά φαίνεται μάλλον παράλογη η στες, τεχνίτες κ.ά., ήταν πλέον απαραίτητες για την
μαρτυρία των δυτικών πηγών ότι οι Οθωμανοί εγκατέ- τροφοδοσία και τις βοηθητικές εργασίες του στρατο
λειψαν το κάστρο εντελώς αφύλακτο και έρημο. Η πέδου. Μπορούμε λοιπόν να εικάσουμε ότι σταδιακά,
ύπαρξη μιας στρατιωτικής δύναμης (τουλάχιστον από το ίσως και πριν από τα μέσα του 15ου αιώνα, αρχίζουν
1425) στο καίριο αυτό σημείο του οδικού άξονα της να εγκαθίστανται στη χερσόνησο της Καβάλας οι
Εγνατίας, φαντάζει αναγκαία: για την αντιμετώπιση των πρώτοι νέοι κάτοικοί της: Μουσουλμάνοι που είχαν ε
ληστών και πειρατών που λυμαίνονταν αυτά τά μέρη, ποικίσει τις γειτονικές περιοχές ή που ήρθαν εδώ α
για την ανάπτυξη των τουρκικών δυνάμεων στην πευθείας από τη Μ. Ασία, κυρίως όμως χριστιανοί
ευρύτερη περιοχή, για τη διακίνηση ανθρώπων και που διαβιούσαν στα γύρω μέρη. Οι τελευταίοι, ίσως
εμπορευμάτων, άρα και την εξασφάλιση εσόδων, και για παλιοί κάτοικοι της Χριστούπολης ή παιδιά και εγ-
την επιτήρηση των κινήσεων του βενετσιάνικου στόλου. γόνια εκείνων, είναι πιθανό να διατηρούσαν τους δε
σμούς τους με τη γενέθλια γη και συχνά να κατέβαι
20. Μέρτζιον, Μνημεία, σ. 26-28. ναν σ' αυτήν (π.χ. για να ψαρέψουν), όταν ένιωθαν
ασφαλείς. Την επιστροφή τους στη γη των πατέρων
τους συντηρούσαν όχι μόνο οι αναμνήσεις και η συλ
λογική μνήμη αλλά και οι ελπίδες για βελτίωση των
συνθηκών ζωής στη μισοερειπωμένη ακόμη πόλη.
Σαφείς μαρτυρίες για την κατοικημένη πόλη Καβά
λα έχουμε κατά το τελευταίο τέταρτο του 15ου αιώνα.
Το 1478/9, σύμφωνα με το φορολογικό κατάστιχο
που προαναφέραμε, η Καβάλα κατοικείται από 12
φορολογούμενες μουσουλμανικές οικογένειες (χανέδες,
εστίες), 75 μη μουσουλμανικές, 8 χήρες επικεφαλής
νοικοκυριών και 8 φορολούμενους άγαμους, επίσης
μη μουσουλμάνους21. Ο συνολικός πληθυσμός της α-
21. Beldiceanu - Steiner - Giannopoulos, “Kawala ", ο. 776, So-
Τμήμα της Εγχ'ατίας οδού έξω από την Καβάλα. koloski, "Aperqu... ", a. 85.
H K a6cujj - χερσόνησος τη ς Π α να γία ς στα μέσα τον 19ον ol (/αθογραφία τη ς Λ/. .4 Walker, 1860) 63
νέρχεται σε 400-450 άτομα", με τους χριστιανούς να Κατά το πρώτο αυτό διάστημα μέχρι περίπου το
αποτελούν τη συντριπτική πλειονότητα (πάνω από 1530, η Καβάλα είναι μια ασήμαντη πολίχνη15 με
&5%\ στοιχειώδεις λειτουργίες. Κανένα έργο υποδομής δε
Σαράντα χρόνια αργότερα ο πληθυσμός του οικι φαίνεται να έχει γίνει ακόμη στην πόλη, οι πλουτο-
σμού εμφανίζεται στάσιμος. Το 1519 απογράφονται παραγωγικές της πηγές μένουν αναξιοποίητες, η οι
εδώ 22 μουσουλμανικές, 61 μη μουσουλμανικές φο κονομική ζωή είναι υποτυπώδης και οι δυνατότητες
ρολογούμενες οικογένειες, 10 χήρες με δικό τους νοι απασχόλησης των κατοίκων ελάχιστες. Επιπλέον κα
κοκυριό και 2 άγαμοι". Σε σύνολο 380-420 ατόμων τά την περίοδο αυτή η Καβάλα -πέρασμα στην Εγνα-
οι χριστιανοί είναι σχεδόν τριπλάσιοι των μουσουλ τία οδό- υφίσταται τις συνέπειες της συχνής διέλευση
μάνων. τουρκικών στρατευμάτων, που έπρεπε να ικανοποιή
Το 1528. σε παρόμοια φορολογική καταγραφή, η σουν' εδώ ανάγκες συντήρησης, εφοδιασμού κ,ά, υπο
Καβάλα φαίνεται να κατοικείται από 47 φορολογού φέρει από τις αλλεπάλληλες επιδρομές πειρατών, που
μενες οικογένειες, 31 χριστιανικές και 16 μουσουλ χρησιμοποιούσαν το φυσικό λιμάνι της ως τόπο ανε
μανικές-*. Οι χριστιανοί είναι ακόμη πλειονότητα: δι φοδιασμού, και αναστατώνεται από τις συχνές μετα
πλάσιοι των μουσουλμάνων στο σύνολο των περίπου κινήσεις μουσουλμάνων εποίκων στην περιοχή10. Η οι-
250 κατοίκων του οικισμού. 25. Για να έχοιμε ένα μέτρο σι-/κρίσης Ο X. Τσντόρως, Η Βα/.-
χανική τό λ η τον 15ον-19ον αν, μτςρ. Ε Λ όόε/ά - Γ. Πατα'/εωρ-
Ο οικογενειακός συντε/χστής ντο/ο γιξετα ι για τα χρόνια γίον, Αθήνα 1986, α 57-60 (στο εξής: Τσντόρωη, Η Βαλκανική
της τουρκοκρατίας α τό 4,1 μέχρι 5 2 . Δ ιά ςορες απόψεις, Σ τεφ α- τόλη), κατατάσσει ένα μεγά/.ο αριθμό όα/.χανικών τό /χ ω ν τον
νίόσν, Η τά /,η - λιμάνι, a 29-30, A X . Καρνόη - Μ K ie l Μ ντι- 15σν και 16σν ol σε τέσσερις κατηγορίες Στην τελχνταία (των
ϊ-ψ ν ς α σ τν/ρ α ςία xat .\χσ 5οι χωρσ-γραςία (15ος- 19ος o l ) , Α&ή- μικρών τό/χω ν) τερύ.αμόανει όσες έχουν μέχρι 400 χανέόες (φο-
2000. α. 34, Α Κ αρίόη. Χ ω ρο-γοαςία Χ εω τεοιχή ή λόγος για ραλογήοψα νοιχοχ.υριά) και σημειώνει ότι α τ ' αντές ελάχιστες έ
τη σιγ/χρότηση xa t εξέ/αξη τω ν ε/ό.ηνιχώ ν .τοίχω ν α τό τό 15ο χονν κάτω α τό 100 χανέόες (η Καόά/.α είχε 83 το 1519 και 47
στον 19ο o r. Αθήνα 2000, <χ 200 (στο έξης: Κ οριό η, Χωρο-γρα- το 1528). Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι το 1478/9 η Δράμα είχε 273
ς ία Χεω τερτχή). Εδώ για να μετατρεςα νμε τον αριθμό των οιχο- χανέόες και οι Σέρρες 1.007 (Sckoloski. "Aper^u. ", σ. 85), ενώ
'γενειών σε αριθμό κατοίκω ν, αχζΐε να έχονμε α τ/χυς ενδεικτικά το 1519 η Δράμα είχε 269. το Σιόηρ&καστρο 387, η Ζίχνη 706,
τ/χι& νσμιαχά μετγέθη. χρησιμοτοιόϊιιχ το σ ιντε/χ σ τή 5. οι Σέρρες 12.83 (Gogbilgin. "KanuniSultan Suleyman.. ", σ. 265-
23. Gogbilgzn. “K anuni Sultan Suleym an.. . ”, α 265. Kiel. 266) και ο θεολόγος Γης Θάσον 230 (Καρνόη - Kiel, Δίντύ.ήνης
~Ottoman Building A ctivity..." a 150-151. ασητ/ρα φ ία -, σ. 179).
24. K iel "Ottoman B uilding A ctivity..." a 151. Kao ιό η. "Π όλη 26. Kiel. "Ottoman Building Activity ", σ. 150-151. Σχετικές
yxn χωριό στην Ε /χάόα τω ν 15ov-16ov αι.~, α 47. μαρτυρίες Μέρτξισν, Μνημεία, σ. 105-106. 117, 203-204.
κονομική δυσπραγία, η ανασφάλεια και οι δύσκολες επιπλέον έχουν αποκρυσταλλωθεί όλες οι βασικές δο
συνθήκες ζωής (λ.χ· δεν υπήρχε πόσιμο νερό, αφού μές άσκησης της εξουσίας από αυτούς. Από τα πρώ
το υδραγωγείο ήταν κατεστραμμένο) αναγκάζουν τα χρόνια της μακράς βασιλείας (1520-1566) του
πολλούς κατοίκους να αναζητήσουν αλλού τήν τύχη σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς αρχίζει
τους. Αυτό δείχνει πιθανότατα η μεγάλη μείωση του μια πολιτική ανασυγκρότησης, στο πλαίσιο της οποί
πληθυσμού που παρατηρείται μετά το 1520.27 ας οι πόλεις στρατηγικής και οικονομικής σημασίας
Μέχρι περίπου το 1530 στο χώρο της χερσονή “δημιουργούνται εξαρχής”, με απόφαση του σουλτά
σου πρέπει να είναι ορατά τα ίχνη της εγκατάλει νου30, ή γίνονται αντικείμενο ιδιαίτερης μέριμνας.
ψης και της καταστροφής που προηγήθηκε. Έτσι πι Μεταξύ αυτών και η Καβάλα31, λόγω της προνομία-
θανότατα εξηγείται γιατί οι περαστικοί ξένοι του κής της θέσης.
δεύτερου μισού του Μου αι. και των αρχών του Κατά πρώτον ο οικισμός πληροί τις προϋποθέσεις
15ου σχημάτιζαν την εντύπωση του έρημου και ε για να αποτελέσει, όπως και στο παρελθόν, εμπορι
γκαταλειμμένου τόπου. Πρέπει βέβαια να σημειώ κό - διαμετακομιστικό κέντρο. Διαθέτει μεγάλο φυ
σουμε ότι η εικόνα που παρουσίαζε τότε η Καβάλα σικό λιμάνι (που τότε προχωρούσε αρκετά βαθύτερα
δε συμβάδιζε με τη δυτική αντίληψη για την “πό στην ξηρά), και κατέχει στρατηγικής σημασίας θέση
λη'0829. Πόλη, σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα, ήταν στους άξονες επικοινωνίας Ανατολής - Δύσης και
ένας πυκνοκατοικημένος χώρος με αρκετό πληθυσμό, Βορρά - Νότου: Η Καβάλα αποτελεί σταθμό στους
πολεοδομική οργάνωση, υψηλές οχυρώσεις, δημόσια οριζόντιους καί κάθετους θαλάσσιους δρόμους του
κτίρια, ζωτική οικονομία, αγορά κλπ. Δέν πρέπει ω βόρειου Αιγαίου, από εδώ διέρχεται η Εγνατία οδός
στόσο να αγνοήσουμε και μία άλλη εξήγηση, πολύ -η μοναδική που από αιώνες συνέδεε την Ανατολή
απλούστερη: Ηταν πολύ φυσικό οι κάτοικοι του οι με τη Δύση- και εδώ καταλήγουν οι κάθετοι οδικοί
κισμού να τον εγκαταλείπουν προσωρινά και να α άξονες που συνδέουν την πόλη με την πλούσια εν-
ναζητούν ασφάλεια σε παρακείμενα υψώματα, κάθε δοχώρα της ανατολικής Μακεδονίας μέχρι τις περιο
φορά που ένιωθαν να απειλούνται απο τα διερχόμε- χές της Βουλγαρίας.
να στρατεύματα, τα άγνωστα καραβάνια ή τα πει Επίσης η χερσόνησος διαθέτει εξαιρετική φυσική
ρατικά πλοία. οχύρωση. Τα απότομα βράχια της ακτής την καθι
στούν σχεδόν απόρθητη από την πλευρά της θάλασ
1.2. Η ανασυγκρότηση και ο μετασχηματισμόςσας, ενώ η εξίσου βραχώδης και (τότε) απότομη χερ
της πόλης σαία πλαγιά δυσκολεύει το έργο του επιτιθέμενου α
1.2.1. Παράγοντες της ανασυγκρότησης πό εκεί. Η αμυντική ισχύς της χερσονήσου αυξάνε
ται με την τεχνητή οχύρωση: την ακρόπολη στην κο
Πολύ σύντομα την πληθυομιακή αποψίλωση ακο ρυφή του λόφου (ύψους 70 μέτρων) και τα παλιά
λουθεί η γρήγορη ανάκαμψη και την εικόνα του “έ περιμετρικά τείχη. Έτσι η χερσόνησος μπορεί να πα
ρημου” αστικού τοπίου διαδέχεται η εικόνα “ενός ρέχει επαρκή προστασία στον πληθυσμό και ασφά
πολύ όμορφου οικισμού”, κατά το χαρακτηρισμό του λεια στις οικονομικές δραστηριότητες.
Belon στα 1546-1549”. Αυτά μετά τό 1530, όταν η
Για όλους αυτούς τους λόγους γύρω στα 1530 ε-
Καβάλα αρχίζει να αποκτά τις υποδομές και τις λει
κτελούνται στην Καβάλα μεγάλης κλίμακας έργα για
τουργίες μιας πόλης. Η εξέλιξη αυτή δεν είναι βέ
την άμυνα και την ύδρευση32. Ανακατασκευάζονται
βαια τυχαία. Στα 1520-1530 έχουν ολοκληρωθεί οι τα παλιά περιμετρικά τείχη της χερσονήσου, ενισχύ-
οθωμανικές κατακτήσεις στην ευρύτερη περιοχή, α-
ποκαθίσταται η ηρεμία, η πολιτική και στρατιωτική 30. Σχετικές τουρκικές απόψεις, βλ Τονπόρωφ, Η Βαλ.καννκή πό
λη, ο. 42-43.
κυριαρχία των Οθωμανών είναι αδιαμφισβήτητη και 31. Κατά τον Kiel "Ottoman Building Activity'...”, ο. 151, η ανα-
σιγκρότηση της Καδάλ.ας έγινε με πρωτοβουλία της οθωμανικής
27. Το κατάστιχο τον 1528 δεν αναφέρει φρουρά στο κάστρο. κυβέρνησης, που αποφάσισε να πάρει δραστικά μέτρα για να α
Αν δεν πρόκειται για παράλχιψη, αλλά για προσωρινή απόσυρσή νακόψει τη φθίνουοα πορεία της πόλης.
της, τότε εξηγείται ευκολότερα και η θεαματική μείωση τον αριθ 32. Για την οχύριοοη και ύδρευση της Καβάλ.ας, βλ. την εξαιρε
μού των κατοίκων, αφού αυξανόταν ο κίνδυνος από επιθέσεις λη τική μελέτη του Κ. Τσουρή, Νεάπολις - Χριστούπολις - Καβάλ.α.
στών και πειρατών. Η μείωση τον πληθυσμού έχει αποδοθεί και Διορθώσεις - προσθήκες - παρατηρήσεις στην οχύρωση και την ύ
στην έξαρση της πειρατείας και στην πολυετή ξηρασία (Kiel, δρευση”, Αρχαιολογικό Δελτίο, 53 (1998), Μελέτες, ο. 387-454, ό
"Ottoman Building Activity...”, ο. 150-151). που και βιβλιογραφία, σχέδια, φωτογραφίες (στο εξής: Τσονρή,
28. Γα τα χαρακτηριστικά της ευρωπαϊκής πόλιγς, 6λ. στο τεύ “Οχύρωση - Υδρευση”). Για την κατασκευή και τη σημασία του
χος "Η μεσαιωνική πόλη”, Ελευθεροτυπία-Ιστορικά, 118 (17-1- Υδραγωγείου της Καβάλ.ας, βλ. Μ. Kiel, "Remarks on some
2002). Γα τις διαφορές ευρωπαϊκών - βαλ.κανικών πόλεων και τις Ottoman-Turkish aqueducts and WaterSupply in the Balkans -
τότε ενπυπιόσεις των δυτικών από τις δεύτερες, Τονπόρωφ, Η Βαλ.- Kavalla. Chalkis, Levkas. Aleksinac and FerraiJFerecik”, De
κανική πόλη, ο. 63-65. Turkikis Aliisque Rebus. Commentarii Henry Hofinan dedicati,
29. Belon. Les observations..., ο. 59. Utrecht 1992. o. 108-112.
Το άκρο τη; οχυρή; χερσόνησόυ αττό τα ανατ ολικά (q<nT. AyOj.ia Σαοηό.ιουλου) 65
εται η ακρόπολη καί πιθανότατα όιαπλατύνεται με κτείνονται τα όρια της. και επισκευάζεται ριζικά το
την προσθήκη του εξωτερικού της περίβολου, κτίζε- παλιό υδραγωγείο. που παίρνει τη σημερινή εντυπω-
ται ο νέος περίβολος της πόλης, με τον οποίο επε- σιακη του μορφή (Καμάρες).
Τμήμα τον Υδραγωγείου τη; Καοάά.α;, που ανοικοδομήθηκε μεταξύ 1529-1536 (αρχείο Δημοτικού Μουσείου Καβάλα;).
Την ίδια εποχή (πε Το Ιμαρέτ της Καβάλας πρέπει να περιλάμβανε
ρί το 1530) ο Ιμπραήμ μεγάλο τζαμί (τη σημερινή εκκλησία του Αγίου Νι
πασάς”, βεζύρης και κολάου), καραβάν σεράι (μεγάλο πανδοχείο για την
κουνιάδος του σουλτά εξυπηρέτηση των καραβανιών και των εμπόρων), χα
νου Σουλεϊμάν, ιδρύει μάμ, ιμαρέτ (πτωχοκομείο), μεντρεσέ (ιεροδιδασκα
στην Καβάλα Ιμαρέτ, λείο), μεκτέμπ (σχολείο για μικρά παιδιά), τεκέ (μο
με το θεσμό του βακου ναστήρι) και ζαβιγιέ (ησυχαστήριο) δερβίσηδων, με-
φιού34. Τα Ιμαρέτ35 ή στζίτ (μικρά τεμένη), χάνια, μαγαζιά, εργαστήρια, α
ταν μεγάλα συγκροτή ποθήκες και σεμπιλχανέ (δημόσιες κρήνες)36.
ματα που περιλάμβα Τα βακούφια είχαν μεγάλη συμβολή στην οικονο
ναν πολλά ιδρύματα μική ανασυγκρότηση των πόλεων: Κατασκεύαζαν έρ
κοινής ωφέλειας (τζα γα απαραίτητα για την οικονομική λειτουργία της
μιά, μεντρεσέδες, πτω- πόλης, προσέφεραν θέσεις εργασίας, χορηγούσαν δά-
χοκομεία κλπ.) αλλά 36. Για τα κτίσματα και ιδρύματα του βακουφιού, Belon, Les
και έργα προσοδοφόρα (χάνια, λουτρά, καταστήματα observations.... ο. 56-62, Ν. Μοσχόπουλου, “Η Ελλάς κατά τον
κλπ.), τα έσοδα των οποίων προορίζονταν για τη συ Εβλιά Τοελεμπή", Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 14
ντήρηση των πρώτων. (1938), 512 (στο εξής: Μοσχόπουλου, “Εβλιά Τοελεμπή'). Από το
κείμενο του δεύτερου δε γίνεται φανερό αν όλα αυτά αποτελούν
33. Για τον Ιμπραήμ πασά, Κ. Ορφανίόη, Ιστορικά και Τοπω- μέρος του βακουφιού, αν είναι κτίσματα μεμονωμένα ή ενοποιη
χνμικά της ΚαβάΟ.ας, Κα6ά).α 1997, ο. 61-64. μένα σε συγκροτήματα κλπ. Το τζαμί χτίστηκε πιθανότατα στη θέ
34. Κατά τους πρώτους αιώνες της οθωμανικής αυτοκρατορίας ση πα).αιοχριστιανικής βασιλικής (Γ. Μπακαλάκη, “Νεάπολις -
τα περισσότερα δημόσια έργα πραγματοποιούσαν, σχεδόν υποχρε Χριστούπολις - Καβόύ.α", Αρχαιολογική Εφημερίς, (1936), 6 κ.ε.)
ωτικά, από μέλη της σουλταηκής οικογένειας, υψηλούς αξιωμα- που κατά την παράδοση τιμούσε τη μνήμη του Α'γίου Λαζάρου ή
τοιχους, επαρχιακούς διοικητές ή πλούσιους ιδιώτες, οι οποίοι έ του Αγίου Παύλου. Το καραβάν σεράι καταλ.άμβανε το βόρειο μέ
τσι “έσωζαν την ψυχή τους” διαιώνιζαν το όνομά τους και εξα ρος της σημερινής κεντρικής πλατείας (μεταξύ των οδών I. Δρα-
σφάλιζαν διάφορα προνόμια και ευεργετύ]ματα. Για το θεσμό του γούμη, Ομονοίας και Δοϊράνης) και είχε έκταση 2.875 τ.μ. (cara
βακουφιού (αφιερώματος), Αιμ. Στεφανίόου - Φωτιάδου, “Το Ιμα vanserais κτίζονταν πάνω σε κύριους εμπορικούς δρόμους που συ-
ρέτ της Καβάλας", Μακεδονικά, 25 (1985-1986), 204-205, σημ. νέόεαν τις πόλεις, σε κανονικές αποστάσεις μεταξύ τους). Ο τεκές
3, όπου και βιβλιογραφία. βρισκόταν απέναντι από το τζαμί του Ιμπραήμ πασά, στη δεξιά
35. Ο όρος Ιμαρέτ σήμαινε το πολεοόομικό σύμπλεγμα που πε γωνία των οδών Κοιηπουριώτου - Πουλίδου, ανεβαίνο\πας προς
ριλάμβανε τα παραπάνω κτίρια εξοπλισμού των πόλεων, αλλά ε την Παναγία. Το χαμάμ βρισκόταν σε πάροδο της Κουντουριώτου
πίσης και το θεσμό της λειτουργίας τους. Για το ρόλο των Ιμα και καταλάμβανε έκταση 1.566 τ.μ. Κρήνες μαρτυροίνπαι δίπλα
ρέτ, Καρύδη, Χωρο-γραφία Νεωτερική, ο. 33-34. στο τζαμί και έξω από τις πύλες της πόλης.
νεια στους εμπόρους, τους επαγγελματίες και τους Είκοσι χρόνια μετά, ένα οθωμανικό κατάστιχο του
τεχνίτες, παραχωρούσαν με ευνοϊκούς όρους επαγ 1569 εμφανίζει τον πληθυσμό της πόλης διπλάσιο. 67
γελματική στέγη και απορροφούσαν μέρος της πα Σύμφωνα με μια πρώτη “ανάγνωση” της πηγής, η
ραγωγής, ανακυκλώνοντας έτσι συνεχώς τον πλούτο. Καβάλα κατοικείται από 113 φορολογούμενες μου
Ακόμη ασκούσαν φιλανθρωπικό έργο και παρείχαν σουλμανικές οικογένειες, 46 χριστιανικές και 23 εβρα
υπηρεσίες που αναβάθμιζαν την ποιότητα ζωής των ϊκές. Μια δεύτερη δίνει ένα σύνολο 208 νοικοκυριών,
κατοίκων. Αποτελούσαν, με δυο λόγια, έργο πνοής εκ των οποίων τα 45 είναι χριστιανικά, τα 113
για μια πόλη’7. Ειδικά για την Καβάλα, που μέχρι μουσουλμανικά και τα 50 εβραϊκά. Μια τρίτη κατα
το 1530 ήταν ένας ασήμαντος οικισμός, μπορούμε α λήγει σε 174 μουσουλμανικές, 52 χριστιανικές και 30
νεπιφύλακτα να υποστηρίξουμε ότι το Ιμαρέτ του I- εβραϊκές οικογένειες, δηλαδή συνολικά σε 256 νοικο
μπραήμ πασά υπήρξε συστατικό στοιχείο του γίγνε κυριά". Η απογραφή αυτή δίνει ένα πληθυσμό που
σθαι της πόλης* και καθοριστικός παράγοντας για κυμαίνεται ανάμεσα στα 900 και τα 1.300 άτομα, εκ
την εξέλιξή της. των οποίων τα 2/3 είναι μουσουλμάνοι, 20-25% χρι
Τα έργα που προαναφέραμε δεν άλλαξαν απλώς τη στιανοί και περίπου 12% Εβραίοι. Το φορολογικό κα
μορφή του μικρού οικισμού. Βελτιώνοντας τις συνθή τάστιχο του 1569 μαρτυρεί και μια σχετικά αναπτυγ
κες ασφάλειας και διαβίωσης και συμβάλλοντας στην μένη δραστηριότητα αγοράς: Από τα 13.327 akce της
τόνωση της οικονομικής δραστηριότητας, έθεσαν και ολικής φορολογικής απόδοσης της πόλης, τα 12.000
τις βάσεις για την ανάπτυξη και τον μετασχηματισμό περίπου προέρχονται από τους φόρους της αγοράς
της πόλης. Οι συνέπειες είναι εμφανείς σε λίγα χρό και τις προσόδους από το ζυγιστήριο (καντάρ).
νια: Όταν ο Belon επισκέπτεται την Καβάλα μεταξύ
1546-1549 βρίσκει έναν “πολύ ωραίο οικισμό”, όπου 1.2.2. Εποικισμοί και εξισλαμισμοί
κατοικούν “περισσότεροι από 500 Εβραίοι και μαζί Τα διαθέσιμα απογραφικά στοιχεία μας οδηγούν
Έλληνες καί Τούρκοι””.3789* σε δύο διαπιστώσεις. Αφενός ότι ο πληθυσμός της
37. Για τον χοι\τοΜχό ρόλο χαι τη σημασία των δαχονφιών, Εν.
πόλης αυξάνεται θεαματικά: Τριπλασιάζεται σε διά-
Balia. Les Vakifs de Sevres et de sa Region (X\'e et XVIe s). Athenes
1995, a 36-37, 87-88. 40. Sokoloski, "Αρεεςιι... ”, ο. 86, Καρύόη, “Πόλη χαι χωριό στην
38. Περιπτώσεις Ιμαρέτ που έγινα ν πυρήνες ανάπτυξης νέων Ελά.άόα των 15ου-16ον α υ \ ο. 47 χαι Kiel, ‘Ottoman Building
πόλεων, Καρύόη, Χωρο-ταξία Νεωτεριχή, ο. 35. Activity...”, ο. 154, αχπίστοιχα. Συχνά οι μελετητές των οθωμανι-
39. Belon, Les observations..., ο. 59. Το κείμενο στο σημείο αυ χών αρχείων δίνουν διαφορετικά πληθυσμιαχά μεγέθη, ακόμη χαι
τό είναι ασαφές, όπως -σκόπιμα- χαι η παραπάνω μετάφραση. όταν αναφέρο\παι στην ίδια πηγή. Αυτό οφείλεται στη διαφορετι
500 ήταν οι Εδραίοι ή συνολικά οι χάτοιχοι της πόλης; Πιό λο κέ] “ανάλω ση” των στοιχείων τους, κυρίως των ομαόοποιέ]οεων
γικό φαίνεται το δεύτερο. του πληθυσμού
στημα μισού αιώνα (περίπου 400 άτομα το 1519, κινείται το 15ο και 16ο αιώνα στην παράλια πόλη.
900-1.300 το 1569) ή πενταπλασιάζεται σε σχέση με Δε γνωρίζουμε αν οι όποιες μετακινήσεις μουσουλ
το 1528. Αφετέρου ότι η αναλογία μεταξύ των εθνο- μάνων προς την Καβάλα ήταν υποχρεωτικές
θρησκευτικών ομάδων ανατρέπεται υπέρ των μου (surgiin) ή συνηθισμένες μετακινήσεις από την ύπαι
σουλμάνων: Οι χριστιανοί αποτελούν περίπου το 85- θρο προς την πόλη, δυνατές υπό όρους και προϋπο
90% του πληθυσμού το 1478, ενώ μόλις το 20-25% θέσεις. Πάντως οι μετακινήσεις μουσουλμανικού πλη
το 1569. Αντίθετα το μουσουλμανικό στοιχείο, ενώ το θυσμού προς την Καβάλα δεν πρέπει να ήταν ιδιαί
1478 ήταν αμελητέο (περίπου 10%) το 1569 υπερβαί τερα μαζικές, αν λάβουμε υπόψη τα στοιχεία που α
νει το 60%41. κολουθούν.
Η αύξηση του πληθυσμού οφείλεται κυρίως στους Στό πλαίσιο του εποικιστικού προγράμματος των
οργανωμένους εποικισμούς, συνήθη πρακτική των Ο Οθωμανών εντάσσεται και η παροχή κινήτρων για
θωμανών, που αποσκοπούσε αφενός στη γονιμοποίη την εγκατάσταση στην παράλια πόλη. Οι νέοι μου
ση των πόλεων-εμπορικών κέντρων και αφετέρου σουλμάνοι κάτοικοι της Καβάλας και αρκετοί χρι
στην αλλαγή της εθνοθρησκευτικής τους υπόστασης. στιανοί, ίσως και Εβραίοι, είναι απαλλαγμένοι από
Όπως σημειώσαμε ήδη, κατά τη μαρτυρία του Belon, έκτακτους φόρους και υποχρεώσεις, γενικά δε η συ
μετά τον ουγγροτουρκικό πόλεμο, μάλλον του 154142, νολική φορολογική επιβάρυνση της πόλης κατά την
οι Τούρκοι μεταφέρουν και εγκαθιστούν στην Καβά περίοδο της ανασυγκρότησής της (το δεύτερο μισό
λα εβραϊκό πληθυσμό από πόλεις της Ουγγαρίας. Οι του 16ου αι.) είναι χαμηλή45.
Εβραίοι είχαν παραδοσιακά ιδιαίτερες επιδόσεις στον Η ανατροπή των δημογραφικών δεδομένων (με
την οποία, όπως προαναφέραμε, άλλαξε η εθνοθρη-
τομέα του εμπορίου, γι' αυτό και οι Οθωμανοί ευνο
σκευτική ταυτότητα της πόλης και παράλληλα δια
ούσαν την εγκατάστασή τους στα αστικά κέντρα.
σφαλίστηκε η κυριαρχία των Οθωμανών σ' αυτήν τη
Στην περίπτωση αυτή οι Εβραίοι της Ουγγαρίας ε
στρατηγικής σημασίας θέση) δεν πρέπει να αποδοθεί
γκαταστάθηκαν αρχικά στη Σόφια της Βουλγαρίας
μόνο στην εποικιστική πρακτική. Αν συγκρίνουμε τα
και από εκεί μετακινήθηκαν υποχρεωτικά στην Καβά
διαθέσιμα στοιχεία του 1528 και του 1569, θα κα
λα, σύμφωνα με τις μαρτυρίες ραβινικών πηγών. ταλήξουμε στο (επισφαλές) συμπέρασμα ότι περίπου
Εκτός από τους Εβραίους, στην Ανατολική Μα 120 μουσουλμανικές οικογένειες εποίκισαν την Κα
κεδονία μεταφέρονται, από το 14ο αι., Γιουρούκοι βάλα στα σαράντα αυτά χρόνια46.
(Τουρκομάνοι) και Κονιάροι από περιοχές της Μι- Η αλλαγή των εθνοθρησκευτικών συσχετισμών ο
κράς Αοίας, οι οποίοι ως γεωργοί και κτηνοτρόφοι φείλεται και στους εξισλαμισμούς, φαινόμενο που ε-
εγκαθίστανται κυρίως σε ορεινές και ημιορεινές πε ντείνεται στο βαλκανικό χώρο από τα μέσα του
ριοχές144. Μέρος αυτών εγκαθίσταται εξαρχής ή μετα 16ου αιώνα. Το βασικότερο κίνητρο για την αλλαξο-
πιστία ήταν το οικονομικό: η απόκτηση καλλιεργή
41. Τις πρώτες δεκαετίες μετά το 1520-30 παρατηρείται στις
βαλκανικές πόλεις μεγάλη αύξηση του πληθυσμού (Καρύόη, Χωρο
σιμης γης, οι κάθε είδους οικονομικές ενισχύσεις και
ταξία Νεωτερική, σ. 51-52), κυρίως του μουσουλμανικού (Τοντό- η απαλλαγή από τον κεφαλικό φόρο (συγχρόνως και
ρωφ, Η Βαλκανική πόλη, σ. 91-94). Στην περιοχή μας, εκτός της από τους εκκλησιαστικούς φόρους). Πέραν αυτών ό
Καβάλας, τεράστια αύξηοη παρουσιάζει η Θάσος: το 1569/70 ο μως οι χριστιανοί, αλλά και οι Εβραίοι, προσχωρού
Θεολόγος έχει 619 οικογένειες, αύξηοη 170% σε σχέση με το
1519, και όλο το νησί 1.586, από 681 (Καρύδη - Kiel, Μυτιλή σαν στο ισλάμ για να αποφύγουν τις κάθε είδους αυ
νης αστυγραψία, σ. 179) θαιρεσίες και καταπιέσεις, να εξισωθούν κοινωνικά
42. Κατά τον Κ. Χιόνι], Ιστορία της Καβάλας, σ. 67-68, οι Ε με τους μουσουλμάνους και να γλιτώσουν από το
βραίοι μετακινήθηκαν από την Ουγγαρία αμέσως μετά τη μάχη
“φόρο του αίματος”, το παιδομάζωμα47.
του Μοχάτς (1526), δηλ. στα 1527-1528. Όμως η απογραφή του
1528 παρουσιάζει την Καβάλα σε πλήρη παρακμή και δεν αναφέ
ρει καθόλου Εβραίους. Οι Τούρκοι κατανίκησαν τα στρατεύματα 45. Kiel, “Ottoman Building Activity... ”, ο. 154-155. Όπως Θα
τον Φερδινάνόου και κατέλαβαν τη Βούδα στα 1541. Συνεπώς η δούμε στη συνεχεία (κεφ. 2.3.4.), πολλές χριστιανικές οικ(τ/έ\τιες
μετακίνηση των Εβραίων πρέπει να χρονολογηθεί τα επόμενα χρό είχαν φορολογικές απαλλαγές, έναντι της υποχρέωσης να συ\πη-
νια (6λ. και Kiel, 'Ottoman Building Activity.··", a. 152). ρούν το σύστημα ύδρευσης και το Υδραγωγείο (Καμάρες)
43. Kiel, "Ottoman Building Activity...", a. 153. 46. Είναι πολύ πιθανό να εποίκισαν την Καβάλα όχι μόνο 123
44. T. Gogbilgin, Rumeli' de Yiinikler, Tatarlar ve Evldd-i Fdtihdn αλλά περισσότερες μουσουλμανικές οικογένειες. Οι υπολογισμοί έ
(Οι Γιουρούκοι, οι Τάταροι και ot απόγονοι των κατακτητών στη γιναν με βάση την εκδοχή ότι οι 35 εξισλαμισμένες οικογένειες
Ρούμελη), Istanbul 1957, a. 69-75, 262-265 (στοιχεία για το 16ο του 1569 (βλ. στη μεθεπόμενη παράγραφο) αλλαξοπίστησαν στην
και 17ο αιώνα), Τοντόρωψ, Η Βαλκανική πόλη, ο. 82-85, Στεφα- Καβάλα. Μπορεί όμως να μην ήταν ντόπιες και να είχαν προσχω
νίδον, Η πόλη - λιμάνι, σ. 38-41, όπου και αναλυτικά στοιχεία και ρήσει στο Ισλάμ, πριν εγκατασταθούν στην πόλη. Βλ. και σημ. 49.
βιβλιογραφία. Λίγες εστίες Γιουρούκων (μια εστία αριθμούσε 10- 47. Για τον εξισλαμισμό και το παιδομάζωμα, Ε. Ζεγκίνΐ], Γενί
40 άτομα) αναφέρονται από το 15ο αι. και στην περιοχή Καβά τσαροι και Μπεκταοισμός. Γενεσιουργοί παράγοχπες του Βαλκανι
λας, ενώ στην πόλη καταγράφονται απόγονοί τους στα τέλη του κού Ισλάμ, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 87-157, 241-252, Τοντόρωφ, Η
17ου αι. Για τους μουσουλμάνους εποίκους, 6λ. και Κεφ. 1.2.3. Βαλκανική πόλη, σ. 85-87.
Στα 1478/9 μόνο 3 από τις μουσουλμανικές οι πληΟυομό. Από τους υπολογισμούς προκύπτει ότι το
κογένειες της Καβάλας προέρχονταν από εξιολαμι- 43% των χριστιανών της Καβάλας έχει προσχωρήσει
ομό4*. Αυτό σημαίνει ότι στις τάξεις του χριστιανι στο Ισλάμ!
κού πληθυσμού ot εξισλαμισμένοι δεν ξεπερνούσαν Είναι φανερό ότι μετά τό 1530 νέοι παράγοντες
το 5%. Τα δεδομένα έχουν ανατραπεί άρδην ενενή- ασκούν πιέσεις στους χριστιανούς και ευνοούν τον ε-
ντα χρόνια μετά. Στην αναλυτικέ) απογραφέ) του ξισλαμισμό: Η εγκατάσταση πλήθους Οθωμανών α-
1569, από τους 113 αρχηγούς των μουσουλμανικών ξιωματούχων, στρατιωτών και εποίκων συνεπάγεται
οικογενειών της Καβάλας, οι 35 φέρουν το όνομα και την όιάδοση της τουρκικής γλώσσας, στην οποί
Ibn-i Abdoullah, απόδειξη ότι είχαν περάσει πρό α ενσωματώνονται σταδιακά και οι χριστιανοί. Επι
σφατα στο Ισλάμ (δηλ. οι πατέρες τους έ|ταν χρι πλέον η θρησκευτική ζωή των νέων κυρίαρχων είναι
στιανοί). Σύμφωνα με τα δεδομένα αυτέ|ς της πηγής, οργανωμένη. Τα μεγάλα τεμένη του Ιμπραήμ πασά
οι προερχόμενοι από εξισλαμισμό έφταναν το 31 %4'1 και του Χαλίλ μπέη δεσπόζουν στο χώρο και τη ζω
του μουσουλμανικού πληθυσμού της πόλης! Πιο ε ή της Καβάλας και επηρεάζουν τις συνειδήσεις, ενώ
ντυπωσιακά καταδεικνύεται το φαινόμενο, αν προ τα διάφορα θρησκευτικά ιδρύματα του βακουφιού
βάλουμε τις 35 αυτές οικογένειες στο χριστιανικό του Ιμπραήμ πασά αποτελούν πυρήνες θρησκευτικής
προπαγάνδας. Οι χριστιανοί δεν έχουν να αντιτάξουν
48. Στεφανίόου, Η πόλ η - λιμάνι, ο. 41.
49. Οι εγγραφές υπό το όνομα Ibn-i (ή Bin ή Ben) Abdoullah α
φορούσαν μόνο μία γενιά. Τα παιδιά των εξισλαμισμένων εγγρά-
φονπαν, όταν έμαν αρχηγοί οικογεντιών, με το μουσουλμανικό πα-
τρώννμο (π.χ. γιος τον Αχμέτ), κι όχι με το δηλωτικό Bin
Abdoullah (όψ~ δε φαίνεται στην εγγραφή ότι έμαν εξισλαμισμέ
νοι). Συνεπώς το πραγματικό ποσοστό των μουσουλμάνων που
προέρχονπαν από εξισλαμισμό Θα έμαν πολύ μεγαλ.ύτερο του 31%
και βέβαια ο πραγματικός αριθμός των εξισλαμισμένων χριστια
νών πολύ μεγαλύτερος από αυτόν που δείχνουν τα βιβλία απογρα-
φής! Η συμμετοχή των εξισλαμισμένων στο σύνολο τ ο υ μουσουλ
μανικού πληθιομού έμαν ακόμη μεγαλ.ύτερη σε άύά^ς πόλεις:
39,25 στις Σέρρες, 40,35 στη Θεσοαλ.ονίκη, 37,25 στη Βέροια κλπ.
(Sokoloski, Aper^u...", ο. 88, τα στατιστικά στοιχεία δικά μας).
Επειδή όμως τα στοιχεία της ανωτέρω πη'γης δεν είναι πλέ)ρη (ο
Kiel δίνει μεγα/.ύτερα πληθυσμιακά μεγέθη) τα ποσοστά αυτά πρέ
πει να εκληφθούν ως ενδεικτικά και όχι ως απολύτως ακριβέ). Το τζαμί του Ιμπραέμι πασά και η ακατοίκητη κενπρική και
δυτική περιοχή της πόλης στα 1860 (ΜΑ. Walker)
CAVALLA.
1.2.3. Το όνομα “Καβάλα” Στα 1470, οτο ημερολόγιο του Angionello, το ό
νομα Chavala αναφέρεται ως τοπωνύμιο της πλαγιάς
Κατά την πρώιμη αυτή περίοδο της τουρκοκρατί
του βουνού54. Την ίδια εποχή, όπως ήδη τονίσαμε, τα
ας εμφανίζεται και το νεότερο όνομα της πόλης. Το
οθωμανικά αρχεία δίνουν αρκετές πληροφορίες για
όνομα “Καβάλα" μνημονεύεται για πρώτη φορά στα την κατοικημένη πόλη Καβάλα.
τέλη του Μου αιώνα. Σύμφωνα με τουρκικά χρονι
Για την προέλευση και σημασία του ονόματος έ
κά, μία από τις θέσεις που κυρίευσαν οι Οθωμανοί
χουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις. Κατά μία εκδοχή,
κατά την προέλασή τους οτη Μακεδονία τη δεκαε
το σημερινό όνομα της πόλης είναι ελληνικό. Προέρ
τία του 1380, ήταν η Καβάλα (Qavala)*5152. Δε γνωρί
χεται από τα Σκάβαλα, αρχαία αποικία της Ερέτριας,
ζουμε βέβαια αν με το όνομα αυτό δηλώνεται η θέ
που βρισκόταν στη θέση της σημερινής Παλιάς Καβά
ση της σημερινής πόλης ή η περιοχή της σημερινής
λας, περιοχής κατάσπαρτης από μεταλλεία. Από το
Παλιάς Καβάλας.
αρχαίο όνομα, αλλοιωμένο μέσα στους αιώνες, ονομά
στηκε όλη η πλαγιά του βουνού, αργότερα δε και η
παράλια πόλη55.
Κατά άλλη εκδοχή, που ήδη υποδηλώθηκε, το ό
νομα Καβάλα προέρχεται από την τουρκική - αλβα
νική λέξη Kaval, που, όπως είδαμε, σημαίνει "φλογέ
ρα βοσκού"56. Κατά την εκδοχή αυτή, η λέξη υποδη
λώνει τις κτηνοτροφικές ασχολίες των πρώτων μου
σουλμάνων εποίκων της γύρω ημιορεινής περιοχής, ί
σως της Εσκί (Παλιάς) Καβάλας. Όταν αυτοί εποίκι
σαν αργότερα την παράλια πόλη, της έδωσαν το ό
νομα της αρχικής τους εγκατάστασης.
Μια διαφορετική άποψη συνδέει το όνομα της πό
_____________________________ λης με την καταγωγή των κατοίκων της. Σύμφωνα μ
αυτήν, οι πρώτοι μουσουλμάνοι έποικοι της γύρω πε
Το όνομα Καβάλα “επανεμφανίζεται" μισόν αιώνα
ριοχής, και αργότερα της παραθαλάσσιας πόλης, προ
αργότερα, σε σημειώσεις Γάλλου περιηγητή. Το 1433
έρχονταν από την περιοχή του Ικονίου όπου υπήρχε
ο Betrandon de la Broquiere περνά από μια κατε
το βυζαντινό φρούριο Καβάλα5 ("φροίνιον άνωθεν Ι
στραμμένη και έρημη πόλη, την οποία ονομάζει
κόνιου όιακεϊμενον, ό Καβάλαν ώνόμαζον"). Οι Κο-
Mussi. Πίσω από το περίεργο αυτό όνομα κρύβεται
νιάροι έποικοι, εξισλαμισμένοι χριστιανοί, μετέφεραν
η Καβάλα: Ο Γάλλος περιηγητής -εξηγεί ο εκδότης
το όνομα του βυζαντινού φρουρίου αρχικά στον ημιο
του έργου του- αντί για το όνομα ενός τόπου, σημεί
ρεινό οικισμό της Παλιάς Καβάλας, όπου πρωτοεγκα-
ωνε συχνά την σημασία του, όπως την άκουγε από
ταστάθηκαν, και αργότερα, με την κάθοδό τους στα
τούς ντόπιους. Qavala στα τουρκικά σημαίνει (όπως
παράλια, στο κάστρο της μέχρι τότε Χριστούπολης5*.
και η παραπάνω μεσαιωνική γαλλική λέξη) “αυλός”,
Θα μπορούσαμε βέβαια να υποστηρίξουμε και μια
“φλογέρα βοσκού”, “σουραύλι”53.
παραλλαγή της παραπάνω άποψης: Ότι δηλαδή οι
Το νέο όνομα αρχίζει να επικρατεί στο δεύτερο μι
Κόνιαροι έποικοι εγκαταστάθηκαν απευθείας στη χερ
σό του 15ου αιώνα. Σε μια από τις εκκλησιαστικές
σόνησο - κάστρο της Χριστούπολης, στην οποία και
πηγές αυτής της εποχής η μητρόπολη εμφανίζεται και
με τα δύο ονόματα: “Χριστούπολις ήτοι Καβάλα”55. 54. Μέρτζιον, Μπμιεία, ο. 203.
55. Ρ. Collart. Plullipes. ville de Macedoine, depuis ses origines
51. Ζαχαριάόον, όπ., ο. 206, Βακαλόπονλον, όπ., ο. 35. Οπως ju sq u ' a la fin de l ' epoque romaine. Paris 1937, a 106-107, K.
προαναφέραμε, το χροηκό τον Γιαχοή Φακίχ, γραμμένο οτα τέλη Ορφα\ίόη. Ιστορικά και τοπωχνμικά της Κα6ά).ας. ο. 15-19. Σύμ
τον 14ον αι., έχει σωθεί ενσωματωμένο στο χρονικό τον Ασήκ Πα- φωνα με την ετυμολογική ερμηνεία, η λέξη Σκάδαλ.α προήλθε α
σάζαλτε, πον γράφτηκε οτα τέλη τον 15ον αι., (Ζαχαριάόον, ό.π., πό το ρύ]μα σκάπτω (οκαπ-, οκαδ-), δψ.ωνε τα σκάμματα των με
ο. 41-44). Εάν το τοπω\τμιο Καΰάύ.α αναφερόταν στο κείμενο τον ταλλείων και μετά την αποσιώπηση - αποκοπή τον αρχικού Σ κα
παλιότερον χρονικού και όεν προστέθηκε στο δεύτερο (α\πικαθι- τέληξε Καβάλα (δλ. και οημ. 51).
οτώντας ίσως το “Χριστούπολις"), τότε έχει δάση η νπόθεση ότι 56. Ami Bone. Recueil d ’ itineraires dans la Turquie d ' Europe.
το “ Καδέΰ.α” προϋπήρχε της οθωμανικής κατάκτησΐ]ς (και άρα ότι Vienne 1842, a 149.
έχει ελληνική προέλενση). Πιο πιθανή όμως φαίνεται η σύνδεση 57. F. Badinger, "Kavalla (Anatolien) ”. Der Islam. 29 (1949-
τον ονόματος με τη μεταφορά μονσονλμάνων εποίκων στη γύρω 1950), 301-302.
ημιορεινή περιοχή πριν από την κατάληψη της πόλης (1382-83). 58. Γ. Μπακαλάκη, "To τοπω\τμιο Καδά/.α", A ' Τοπικό Συμπό
52. Betrandon de la Broquiere, Voyage d ' outre mer et retour de σιο, Η Καβάλα και η περιοχή r//c . θεοσαλονίκη 1980, ο. 129-132.
Jerusalem en France...1432 et 1433, Paris 1892, o. 571. Κατά το συγγραφέα, η εγκατάσταση των εποίκων στην περιοχή
53. A I. Λαζαρίόη, Νεάπολις, Χριστούπολις, Καβάλα Οδηγός έγι\ε μετά την κατάληψη π /c πόλιγς. Ομως από τις μαρτυρίες των
Μουσείου Κα6ά).ας, Αθήνα 1969, ο. 43. τουρκικών χρονικών εικάζεται το αντίθετο (6λ οημ. 51).
έδωσαν το όνομα Καβάλα". Ετσι όμως μένει ανεξή ξη cavallo (= όά.ογο). Σύμφωνα με τις διάφορες πα
γητο το όνομα του γειτονικού χωριού. “Εσκί (Πα>.ιά) ραλλαγές αυτής της εκδοχής, η πόλη ονομάστηκε έ
Καόάλ.α", το οποίο πρέπει να ονομαζόταν έτοι από τσι, είτε επειδή ο βράχος επί του οποίου είναι χτι
του: πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας"5. Για τον ί σμένη εμφανίζει από μακριά σχήμα αλόγου ή οπλής
διο λόγο άλλωστε θεωρείται παρακινδυνευμένη η βο αλόγου, είτε επειδή στο πολυσύχναστο αυτό πέρασμα
λική υπόθεση ότι το όνομα της πόλης προέρχεται α της Εγνατίας οδού υπήρχε ανέκαθεν σταθμός ταχυ
πλά από τη λέξη "Kavala", που στά τουρκικά σημαί δρομικών αλόγων, είτε επειδή εδώ υπήρχε παλιά κά
νει "παράπηγμα δίπλα στη θάλασσα'". ποιο άγαλμα αλόγου'5.
Σε αντίθεση με τις παραπάνω απόψεις, που φαί Με όά.ογο συνδέεται και η άλλη ετυμολογική ερ
νεται να έχουν κάποιο ιστορικό έρεισμα, ελάχιστα μηνεία, εξίσου αβάοιμη: Η πόλη ονομαζόταν στα αρ
πειστική είναι η ετυμολογική ερμηνεία πολλών δυτι χαία χρόνια Βουκεφάλα, όπως την είχε ονομάσει ο
κών περιηγητών. Κατ’ αυτούς το όνομα της πόλης εί Μέγας Αλέξανδρος προς τιμή του αλόγου του, και
ναι δυτικό (ρωμαϊκό, γενουάτικο, βενετσιάνικο ή γαλ από παραφθορά αυτού του ονόματος προήλ.θε το
λικό), δόθηκε είτε από τους σταυροφόρους είτε από Καβάλα."5
τους Γενουάτες ή τους Βενετούς εμπόρους, όταν ίδρυ
σαν εδώ εμπορικό σταθμό, και προέρχεται από τη λέ- 62. Ισχυρισμοί των pere Bracconier. pere Fr. Tarillon, Ch. Sonini.
Ed. Clarke. L. Heuzey: E. le Camus yxuj. F. Fraser. Για τις απόψεις
59. Υπόθεση της Στεψανίόον, Η πόλη - λ ιμ ά ν ι, α 24. αυτών yxu των ποοαιαφερθένπων Betrandon de la Broquiere.
60. Στα 1691 η Εσκί Καόά).α yxu το Κάστρο Κα6άλ.ας ανατρέ- Angionello yxu A. Boue, 6/- K ΛυκουρινοΓ, "11 Καβάλχι της Τουρ
οοιπαι ως τόποι ό.τοτ ξοίσαν Γιοιρούκοι, "απόγονοι των κατα κοκρατίας στα κείμενα των ξένων πεοιψγητών", Υπόστεγο, 8-9
χτητών" (Gogbi/gin. Rumeli' de Yunlkh r . a. 262-265). (Καβάλες qOiv. 1997). 166-206. όιάοπαρτες αιαψορές
61. Για τις λέξεις kav al yxu kavala. Α ντ. Β. 0>oq νλχζκτίόη, Λι - 63. Άπορη τον Belon, που επαναλ-αμβάνει και ο Robert de
ξιχόν Τονρκοελά.ηνυιόν. Κων/πολ.η 1960. σ. 361. Dreux (Λυκονρίισν. cLt , ο. 169-170. 175)
2.1. Εισαγωγικά - το ιστορικό πλαίσιο ρου της ιστορίας της. Συνεπώς η ιστορία μιας πόλης
πρέπει να “διαβαστεί" όχι μόνο μέσα από τα “γεγο
νότα" της αλλά και μέσα από τα στοιχεία και τις
κινήσεις του χώρου της.
Αυτό σκοπεύουμε νά κάνουμε στην τρέχουσα ενό
τητα. Όχι βέβαια με την αυστηρή μεθοδολογία του
ειδικού επιστήμονα που μελετά το δομημένο ανθρώ
πινο περιβάλλον, παρακολουθεί τις κινήσεις του στο
χώρο και το χρόνο και αναλύει τα μορφολογικά του
στοιχεία: τη χωροταξική - πολεοδομική του οργάνω
ση, την οικιστική του διάρθρωση, την αρχιτεκτονική
του κ.ά.
Στην εργασία μας τα στοιχεία του μελετούμενου
χώρου -η ακρόπολη, τα τείχη, το Ιμαρέτ, οι οικιστι
κές ενότητες των μαχαλάδων και τα διάφορα κτί-
σματα, θρησκευτικά ή κοσμικά- δεν εξετάζονται ως
αυτόνομες (αρχαιολογικές, μνημειακές, αρχιτεκτονι
κές) οντότητες, αλλά σε συνδυασμό με δεδομένα της
“ιστορίας" (της δημογραφίας, της οικονομικής-κοι-
νωνικής ιστορίας, της ιστορικής γεωγραφίας κ.ά.). Ο
χώρος, με δύο λόγια, δεν εξετάζεται τόσο ως “χώ
ρος” αλλά κυρίως ως “τόπος", δηλαδή χώρος μέσα
στον οποίο κινούνται τα δρώντα υποκείμενα της ι
στορίας.
Οι πληροφορίες μας για το χώρο της περίκλειστης
πόλης από τον 15ο μέχρι και τα μέσα του 19ου αι.
είναι ελλιπείς και αποσπασματικές. Μπορούμε ωστό
σο να σκιαγραφήσουμε το χώρο της χερσονήσου α
Όπως δηλώσαμε και στο "Εισαγωγικό σημείωμα πό τους πρώτους σκοτεινούς αιώνες.
- Πηγές", αντικείμενο εξέτασης τιγς παρούσας εργασί Ο στόχος είναι εν μέρει τουλάχιστον εφικτός, αν
ας είναι “η ιστορία της χερσονήσου της Παναγίας (ο αξιοποιηθούν συνδυαστικά: α. Οι γνώσεις για τις γε
χώρος και η ζωή)” κατά την οθωμανική - τουρκική πε νικές αρχές που διέπουν την οργάνωση του δομημέ
ρίοδο της πόλης μας. νου χώρου της οθωμανικής πόλης, β. τα διαθέσιμα
Η παρενθετική επεξί]γηση φαίνεται βέβαια περιττή, δημογραφικά στοιχεία των πρώτων αιώνων, γ. Οι
αφού δηλώνει το σχεδόν αυτονόητο. Στη (μικρό) ιστο πληροφορίες, από οθωμανικές ή άλλες πηγές, περιη
ρία ενός τόπου (εν προκειμένου μιας συνοικίας / πό γητικά κείμενα κλπ., για την ύπαρξη (όχι όμως και
λης) η αλληλένδετη σχέση του χώρου με τη ζωή, δηλα τη θέση) μαχαλάδων, θρησκευτικών χώρων, ιδρυμά
δή με τις ποικίλες εκφάνσεις του ιστορικού γίγνε των κλπ. κατά τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρα
σθαι, είναι προφανής. Τα ιστορικά γεγονότα δε δια τίας, δ. Τα ίδια τα σωζόμενα στοιχεία του χώρου της
δραματίζονται εν κενώ, αλλά αποτυπώνονται στο χερσονήσου (ακρόπολη, τείχη, τζαμιά, εκκλησίες, βα
χώρο και τον μετασχηματίζουν. Π.χ. οι δημογραφι- σικοί δρόμοι κλπ.). Τα τρία τελευταία - υπό το φως
κές μεταβολές αλλάζουν τη φυσιογνωμία της πόλης, του πρώτου - αποτελούν (κατά περίπτωση) σημαντι
η οικονομική ανάπτυξη αποτυπώνεται στην πολεοδο- κές ενδείξεις για την οργάνωση του χώρου της χερ
μική της εξέλιξη κλπ. Ό πως θα δούμε, αυτά παρα σονήσου και τις διάφορες φάσεις της εξέλιξής του,
τηρούνται και στην Καβάλα. Και τα στοιχεία του μας κατευθύνουν στην αναζήτηση αρχικών οικιστι
χώρου όμως δεν είναι απλό κέλυφος, στατικό σκηνι κών πυρήνων και στη χρονολόγηση χώρων λατρείας
κό της ιστορικής εξέλιξης, αλλά παράγοντες που ε και μαχαλάδων, στηρίζουν βεβαιότητες ή εικασίες
νίοτε καθορίζουν το ιστορικό γίγνεσθαι. Π.χ. στην για τη θέση των συνοικιών κλπ. ε. Οι συγκροτημέ
Καβάλα η κατασκευή του Υδραγωγείου τον 16ο αι. νες πληροφορίες των κτηματολογικών αρχείων (οθω
και η επέκταση της πόλης το 19ο αι. άλλαξαν το μανικού και ελληνικού) του τέλους του 19ου και των
και η νέα πόλη παίρνει πολύ σύντομα τη μορφή μιας
ανατολίτικης μουσουλμανικής πόλης, με τις χωριστές,
αμιγείς εθνοθρησκευτικές συνοικίες της, με τα τζα
μιά, τα μεστζίτ και τους μεντρεσέδες της, τα χαμάμ,
τα χάνια και τα παζάρια της, το υδραγωγείο, το κα-
ραβάν-σεράϊ, τους τεκέδες και το ιμαρέτ.
Χαρακτηριστικό της ιδιότυπης φυσιογνωμίας των
οθωμανικών πόλεων ήταν και η τυπική οργάνωση
και διαίρεση του χώρου τους. Σε πολλές περιπτώσεις
οι Οθωμανοί διατήρησαν τη διαίρεση των πρώην βυ
ζαντινών πόλεων σε “κάστρο”, “χώρα" (περιτειχισμέ
νη πόλη) και “εξέχωρο” ή "εξωχώριο” (περιοχή έξω
από τα τείχη), διαίρεση που αντιστοιχούσε πλέον
στις ενότητες του κάστρου, της κάτω πόλης και του
βαρός. Την οργάνωση των οθωμανικών πόλεων σε ε
νότητες υπαγόρευαν πολιτικοί, θρησκευτικοί και οι
κονομικοί λόγοι, μεταξύ των οποίων και η ανάγκη
μιας σαφούς κοινωνικής διαφοροποίησης του πληθυ
σμού. Από την άποψη της μουσουλμανικής νομοθε
σίας, τον πληθυσμό αποτελούσαν δύο κατηγορίες: οι
εκπρόσωποι της εξουσίας, οι διοικητικοί, στρατιωτι
κοί και θρησκευτικοί αξιωματούχοι, που ήταν απαλ
λαγμένοι από φόρους, και οι απλοί υπήκοοι, δηλα
δή ο παραγωγικός και φορολογούμενος πληθυσμός2.
Βέβαια η οργάνωση των οθωμανικών πόλεων δεν
χαρακτηριζόταν από άκαμπτη ομοιομορφία, αφού
Σελίδα από το Οθωμανικό Κτηματολόγιο, 1885-1912. κάθε πόλη είχε τα δικά της γνωρίσματα και διαφο
ρετικό τρόπο εξέλιξης. Π.χ. σε ορισμένες πόλεις, λό
αρχών του 20ού αιώνα1. Η βοήθεια αυτών είναι ι γω της ανάπτυξής τους, τα τείχη που συνήθως χώ
διαίτερα πολύτιμη. Αν και μας πληροφορούν άμεσα ριζαν την κάτω πόλη από το βαρός έπαψαν να έ
μόνο για τις τελευταίες δεκαετίες, μπορούν ωστόσο χουν νόημα, το ίδιο και η διαίρεση του χώρου της
να αποτελέσουν ασφαλές έρεισμα για την ανασύνθε πόλης στις δύο αυτές ενότητες. Αυτό έγινε και στην
ση και του απώτερου παρελθόντος. Όχι μόνο επει Καβάλα μετά το 1864.
δή αποτυπώνουν μια πραγματικότητα που ασφαλώς Η Καβάλα της περιόδου 1530-1864 ακολουθεί σε
προϋπήρχε της εποχής τους. Κυρίως, επειδή βάσει μεγάλο βαθμό την τυπική οργάνωση της οθωμανικής
των αναλυτικών στοιχείων τους αποκτούν νόημα και πόλης σε τρεις ενότητες, όπως λ.χ. την αποτυπώνει
γίνονται αξιοποιήσιμες οι πληροφορίες των προηγού στα 1667 ο Εβλιγιά Τσελεμπή. Ο Τούρκος περιηγη
μενων αιώνων (διαφορετικά λ.χ. θα γνωρίζαμε το ό τής φαίνεται να διαιρεί την πόλη σε τρία μέρη: α.
νομα ενός τζαμιού ή ενός μαχαλά του 16ου αι., δε Την ακρόπολη, που αποτελείται από το Ιτς Καλέ (ε
θα μπορούσαμε όμως να τα τοποθετήσουμε στο χώ σωτερικό κάστρο) και το ορτά χισάρ (μεσαίο κά
ρο ούτε να τα ταυτίσουμε με σημερινές θέσεις), στ. στρο), δηλ. τον εσωτερικό και εξωτερικό περίβολο
Οι προφορικές μαρτυρίες, που παρέχουν συμπληρω του κάστρου, 6. Την κάτω πόλη ή κάτω φρούριο,
ματικές πληροφορίες, λ.χ. για τη θέση και τα χαρα που αποτελείται από τους δύο περιβόλους των τει
κτηριστικά κτισμάτων που δε σώζονται πλέον, ενι χών και έχει 5 μαχαλάδες και 500 σπίτια και γ. Την
σχύουν εικασίες, επιβεβαιώνουν συμπεράσματα κλπ. εκτός τειχών περιοχή, που έχει λίγα μαγαζιά, χάνια,
Από τις αρχές του 16ου αι., συμβατικά από το αποθήκες κλπ.1
1530, και για τρεις αιώνες, δηλ. μέχρι τις αρχές του
19ου, η χερσόνησος της Παναγίας διαμορφώνει στα 2. Για τα τυπικά χωρίσματα και την οργάνωση της οθωμα\τκής
πόλης, Καρύόη, Χωρο-ταξία Νεωτερική, ο. 99-148. Για την κοινω
διακά τη νέα φυσιογνωμία της, ώστε να προσαρμο νική διαφοροποίηση του πληθυσμού, Το\πόρωφ, Η Βα).κα\νκ.ή πό
στεί στις ανάγκες των νέων κατόχων της. Τα ίχνη λη, ο. 35-36.
του βυζαντινού παρελθόντος της σβήνουν γρήγορα 3. Μοσχόπουλου, ‘Έ6λιά Τσελεμπή", ο. 511-512. Η περιγραφή
δεν πρέπει να είναι απολύτως κατανοητή, γι' αυτό και οι μελετη
1. Βλ. "Εισαγωγικό σημείωμα - Πηγές", τις αρχειακές πηγές με α/α τές - μεταφραστές του πρωτότυπου κειμένου ερμψεύουν κάπως
6 και 8. διαφορετικά τ ι/ν τριπλή διαίρεση του χώρου.
| / ·
S o u v en ir d e C avalla (Turqufe) jp/bjl J'P Ε ν ΰ 'ύ μ ιο ν Κ αβάλλας
L’Acqijeduc
Η ακρόπολη, τα τείχη τη; επέκταση; το υ Ιόον αι. και το ι 'όραγωγείο (ΓΑΚ · Αρχεία Ν. Καόάλ.α;).
Καβάγιας, Ιμπραήμ, το 1792 ο κοτζαμπάσης της νο και ασφαλές μέρος της χερσονήσου ήταν η ακρό
Θάσου Μεταξάς, επειδή αντιδίκησε με το βοεβόδα πολη, η οποία επιπλέον ως χώρος στρατοπέδου (α
της Λήμνου" κλπ. Όλοι αυτοί βρίσκονταν φυλακι πό το 1425;) πρέπει να διέθετε και τις στοιχειώδεις
σμένοι στο μεγάλο σκοτεινό υπόγειο που μέχρι και υλικές υποδομές.
σήμερα είναι γνωστό ως φυλακή, ενώ αρχικά ήταν Την άποψη αυτή ενισχύει και η μαρτυρία του Ε-
αποθήκη πυρομαχικών και τροφίμων. βλιγιά Τσελεμπή. Ο Τούρκος περιηγητής αναφέρει
Στην ακρόπολη της Καβάλας βρισκόταν μέχρι πε στα 1667 ότι μέσα στο ορτά χισάρ (μεσαίο κάστρο),
ρίπου το 1880 και το διοικητικό κέντρο της πόλης δηλ. στον εξωτερικό περίβολο του κάστρου, βρισκό
και της ευρύτερης περιοχής. Εδώ πρέπει να ήταν ε ταν το μέγαρο του σαντζάκμπεη (διοικητή σαντζακι
γκατεστημένες, μάλλον εξαρχής, οι οθωμανικές αρχές ού) της Καβάλας και γύρω απ' αυτό υπήρχαν 200
του οικισμού, του ναχιγιέ του μεταλλείου, της πόλης, (!) οικήματα13.
του καξά και του σαντζακιού, οι διάφοροι αξιωμα- Αν ερμηνεύουμε σωστά τη μαρτυρία του Εβλιγιά,
τούχοι, φυσικά και η μικρή φρουρά του κάστρου οδηγούμαστε στην εξής εικασία: Ο εσωτερικός περί
(50-300 άτομα, κατά περιόδους), με επικεφαλής το βολος της ακρόπολης είχε καθαρά στρατιωτικό χα
φρούραρχο12. Συνηγορούν σ' αυτό ένα γενικό και έ ρακτήρα, γι' αυτό και περιέκλειε όλους εκείνους τους
να ειδικό δεδομένο: Το πρώτο είναι ότι στις οθωμα χώρους που ήταν απαραίτητοι για μια τελευταία ά
νικές πόλεις η τουρκική διοίκηση και η στρατιωτική μυνα (λ.χ. τις αποθήκες πολεμοφοδίων και τροφίμων
φρουρά στεγάζονταν κατά κανόνα σε οχυρωμένο και τη δεξαμενή του νερού). Ο εξωτερικός όμως πε
τμήμα τους. Το δεύτερο είναι ότι στην Καβάλα μέ ρίβολος, ένα απλό οχύρωμα, λειτουργούσε παράλλη
χρι περίπου το 1530 το μόνο πραγματικά οχυρωμέ- λα και σαν περίκλειστος οικισμός. Αυτό, σύμφωνα με
τη λογική της οθωμανικής φεουδαρχίας, υπαγορευό
11. Garabedyan. ό.π., ο. 263-264, I. Βασδραβέλλη, Ιστορικά Αρ ταν από την ανάγκη να αποτυπωθεί και στο χώρο
χεία Μακεδονίας, τ. Α', Θεσσαλονίκη 1952, a 157-158, Μέρτζιου,
Μνημεία, σ. 276, Α τ . Βακα?,ύπουλου, Ιστορία της Θάσου 1453-
η κοινωνική διαφοροποίηση του πληθυσμού: Στην α
1912, Θεσσαλονίκη 1984, α. 57, αντίστοιχα. κρόπολη, το ασφαλέστερο τμήμα της χερσονήσου,
12. Ως πρωτεύουσα σαντζακιού (περίπου από το 1600) η Κα διαμένει η κυρίαρχη τάξη των διαφόρων αξιωματού-
βάλα ήταν έδρα διοικητικών, στρατιωτικών, θρησκευτικών, δικα
στικών κλπ. αρχών και πλήθους αξιωματοίχων, που αναφέρονται 13. Τοντόρωφ, Η Βαλκανική πόλη, ο. 47, Καρυόη, Χωρο-ταξία
αναλυτικά από τον Εβλιγιά Τσελεμπή (6λ. Μοοχόπουλου, “Εβλιά Νεωτερική, σ. 102 (όπου παραδείγματα από άλλες ελληνικές πό
Τοελεμπή", σ. 510-511). λεις) και Μοοχόπουλου, "Εβλιά Τσελεμπή", σ. 511, α\πίοτοιχα.
Το κάστρο σι’ρ ερ α
χων, ενώ στην υπόλοιπη χερσόνησο συγκεντρώνεται 2.2.2. Τα τείχη: Οριοθέτηση και οργάνωση
ο παραγωγικός και φορολογούμενος πληθυσμός, κα του χώρου της πόλης
τανεμημένος (όπως θα δούμε παρακάτω) οε ομόθρη
σκες ουνοικίες. 79
Η ακρόπολη εξακολουθούσε να αποτελεί το στρα-
τιωτικοόιοικητικό κέντρο της Καβάλας ακόμη και μί-
α-όύο δεκαετίες μετά την επέκταση της πόλης εκτός
των τειχών της (1864). Λίγο πριν απο το 1885 ό
λες οι αρχές και η οτρατιωτική δύναμη εγκαταλεί
πουν την ακρόπολη14, οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις
και η φυλακή μεταφέρονται οε άλλο μέρος της πό
λης, έξω από τα τείχη, τα άχρηστα πλέον πυροβόλα
αποούρονται και η σημαία υποοτέλλεται από τις ε
πάλξεις. Η Πύλη έχει υποβιβάσει το κάστρο “εις τήν
τάξιν των εγκαταλελειμμένων”15.
Στις αρχές του 20ού αιώνα ο χεδίβης της Αίγυ
πτου Αμπάς Χιλμί αγόρασε το άχρηστο πια φρούριο
από τους Τούρκους για να εγκαταοτήοει Βιομηχανι
κή και Βιοτεχνική Σχολή, σχέδιο που δεν υλοποιή
θηκε. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 το κάστρο
περιήλθε, κατόπιν αγοράς (70.000 δρχ.), στην κυριό
τητα του Δήμου Καβάλας.16
14. Ορισμένες από τις διοικητικές αρχές τη: πόλης μάλλον εί Τα τείχη που περιέβαλλαν τη χερσόνησο της Πα
χαν μεταφερθεί έξω από την ακρόπολη ν ω ρ ίτ ε ρ α Στο Οθωμανικό ναγίας ανακατασκευάστηκαν από τους Οθωμανούς
Κτηματολόγιο αναφέρεται συχνά από το 1885 δρόμος με το όνο οτις αρχές του 16ου αι. ίσως το (ή από το) 152 Γ ,
μα “λεωφόρος παλμού διοικητηρίου". Πρέπει να είναι ο κειπρικός
το πιθανότερο όμως κατά τη δεκαετία του 1530. Ο
δρόμος της χ ε ρ σ ο ν ή σ ο υ (οημ. Θ. Πουλίδου).
15. Ν. Σχινά, Οδοιπορικοί Σημειώσεις, ο. 456. πως και οτις προηγούμενες φάσεις του (του τείχους
16. Κ. Σκαλτοα. Ιστορία της Καβάλ.ας, Καβάλα 1930, ο. 62, Υ
ποθηκοφυλακείο Ku6av.au. Βιβλίο Μεταγραφών, τ. 14/640/10-9- 17. J. Hammer, Ιστορία της Οθωμανικές Αυτοκρατορίας, μτφρ.
1966. Κ.Σ. Κροκιδά, τ. 3, Αθέρα 1870-1874, ο. 346.
της αρχαίας Νεάπολης, των αρχών του 5ου π.Χ.
αιώνα, και του περίβολου της βυζαντινής Χριστού-
πολης, που οικοδομήθηκε το 926) παρακολουθούσαν
το σχήμα της τριγωνικής χερσονήσου και περιέ-
κλειαν την πόλη, έκτασης περίπου 13 εκταρίων (130
στρεμμάτων).
Τότε, περί τα 1530-1536, κτίστηκε και ο εξωτε
ρικός περίβολος των τειχών. Τα νέα τείχη, που έχουν
καταστραφεί σχεδόν στο σύνολό τους, ξεκινούσαν α
πό το σημερινό 5ο Γυμνάσιο (το παλιό Οικονομικό)
και ακολουθώντας την τότε παραλιακή γραμμή έ
φταναν στο Ν.Α. άκρο της κεντρικής πλατείας (γω
νία Βενιζέλου - Δοϊράνης) και μετά στο Β.Α. άκρο
της (περίπου στη συμβολή Δοϊράνης - Ομονοίας). Α
πό εκεί ανέβαιναν στην πλαγιά της χερσονήσου, πά
νω από το ναυπηγείο, για να ενωθούν με τον παλιό
περίβολο. Με τα νέα τείχη η πόλη επεκτείνεται έξω
από την οχυρή χερσόνησο και περιλαμβάνει πλέον κι
ένα τραπεζοειδές επίπεδο κομμάτι γης, δίπλα στη
θάλασσα και το λιμάνι, έκτασης περίπου 4 εκταρί
ων. Τα νέα όρια της πόλης και η συνολική έκταση
των 17 εκταρίων διατηρούνται μέχρι τα μέσα της
δεκαετίας του I860'8.
Τα τείχη συντηρούνταν επί αιώνες, γι' αυτό και
διατηρήθηκαν σε καλή κατάσταση, επισκευάζονταν
κατά διαστήματα (λ.χ. γύρω στα 1820 από το Μεχ-
μέτ Αλή) και προστάτευαν την πόλη από τους επι
δρομείς, λ.χ. τους πειρατές του 16ου-Που αι., το
στόλο του Μοροζίνι το 1687 κλπ1819. Σταδιακά όμως
η σημασία τους υποβαθμίζεται, αφού με την εμφά
νιση ολοένα και πιο καταστρεπτικών πυροβόλων ό
πλων η αμυντική ισχύς τους μειώνεται. Ήδη στα
1707 ο Bracconier θεωρεί τα τείχη ως απλή περί-
φραξη και χαρακτηρίζει την πόλη ανοχύρωτη20. Έ
τσι από αμυντικό οχυρό μεταβάλλονται σε φυλάκιο ε
πιτήρησης της ναυσιπλοΐας και του οδικού εμπορίου.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες της τουρκοκρατίας
δεν παίζουν κανένα ρόλο και φαίνεται ότι εγκατα-
λείπονται στη μοίρα τους. Γύρω στα 1860 ένας πε
ριηγητής σημειώνει ότι τα τείχη βρίσκονται σε άθλια
κατάσταση, ότι “για 4 αιώνες οι Τούρκοι δεν έχουν
τοποθετήσει μια πέτρα, δεν έχουν αντικαταστήσει έ
να τούβλο", και ότι η φροντίδα τους γι' αυτά εξα
ντλείται στο ασβέστωμα21!
18. Για τα τείχη της χερσόνησόν και της επέκτασης, τις πάλες
τους, τις Θέσεις και το ρ ό λ ο πύργων, προμαχώνων και πυλίδων,
Τσονρή, "Οχύρωση - Ύδρευση", ο. 390-400, 403-406, 412-413,
417, όπου σχέδια, διαγράμματα, φωτογραφίες.
19. Στεφανίόον, Η πόλη - λιμάνι, ο. 273, ΚΛ. Μέρτζιον, "Ο Φρα
γκίσκος Μοροζίνι, η Κασσάνδρα, η Καδάλλ.α, η Θάσος, αι διενεο-
νηθείσαι κατ' αυτών επιδρομαί", Μακεδονικά, 3 (1953-1955), 6-7.
20. Η. Omont, Missions archeologiques franpaises en Orient aux Εσωτερική και εξωτερική όψη της ανατολικής πύλης τον
XVII el XV111 s., Paris 1902, a. 1033-1034. εσωτερικού περίβολον των τειχών (φωτ. Μαρίας Καλ.ογιώργη).
21. Nikolaidy, Les Turcs el la Turquie contemporaine, o. 258.
Το παράλ.ιο τείχος με τους προμαχώνες στο νότιο άκρο της χεροο\·ήοου (φωτ. Αχιλ).έα Σαθόόπονλον) 81
Μετά την άδεια για επέκταση της πόλης εκτός Η είσοδος στο χώρο κατοίκησης γινόταν από τις
των παραδοσιακών της ορίων (1864) τα τείχη απο πύλες του εσωτερικού περίβολου. Η πρώτη, η Ορτά
τελούν φραγμό στην ανάπτυξη της πόλης. Μερικά Καπουσού, δηλ. Μεσαία Πύλη, βρισκόταν στην αρχή
τμήματά τους γκρεμίστηκαν μάλλον κατά τις τελευ της Θ. Πουλίδου, στο ύψος του σημερινού 5ου Γυ
ταίες δεκαετίες της τουρκοκρατίας, το μεγαλύτερο ό μνασίου, και συνέδεε τη χερσόνησο με το χώρο της
μως μέρος τους μετά το 1930, σε διάφορες φάσεις, αγοράς. Κατεδαφίστηκε στις αρχές της δεκαετίας
θυσία στις οικιστικές ανάγκες της πόλης. Το 1967- του 1930 για τη όιαπλάτυνση της οδού. Η δεύτερη,
1968 ισοπεδώθηκαν τα εναπομείναντα τμήματα του που κτίστηκε το 16ο αιώνα πιθανόν στη θέση της
τείχους της οδού Βενιζέλου, για τη όιαπλάτυνση του αρχαίας πύλης και σώζεται ακέραιη στο τέρμα της
δρόμου, και κατά τη δεκαετία του 1980 κατεδαφί Λ. Κατοώνη, οδηγούσε κατευθείαν έξω από την πό
στηκε το τελευταίο τμήμα της οδού Δοϊράνης22. Ε- λη, προς το ναυπηγείο και το Υδραγωγείο. Πιθανή
κτοτε σε σκάμματα της ΔΕΥΑΚ και σε σωστικές έ θεωρείται η ύπαρξη και τρίτης πύλης, επί της οδού
ρευνες της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων απο Ιουστινιανού25. Οι πύλες επιτηρούνταν και έκλειναν,
καλύπτονται κατά καιρούς διάφορα τμήματά του κατά παράδοση, με τη δύση του ήλιου. Βέβαια μετά
κάτω από τη γη, που επιτρέπουν να διαπιστωθεί η την επέκταση της πόλης εκτός των τειχών (1864)
κατεύθυνσή του, το πάχος του (από 1,85 μέχρι 2,60 παύουν να έχουν λόγο ύπαρξης (όπως άλλωστε και
μ.) οι θέσεις, το σχήμα και οι διαστάσεις των πύρ τα τείχη) και οι βαριές σιδερένιες πόρτες τους κρέ
γων του κλπ.23 μονται πλέον άχρηστες, "σαν κουρασμένοι παλιοί
Η είσοδος στην πόλη γινόταν από τις δύο πύ πολεμιστές”26.
λες, που αντιστοιχούσαν στα δύο άκρα της σημερι Οι Οθωμανοί δεν επιόόθηκαν συστηματικά στην
νής οδού Κουντουριώτου: την Ισ/.ελέ Καπουσού, δηλ. οχύρωση των πόλεων που κατέκτησαν. Αρκέστηκαν
Πύλη της Σκάλας, και την Ισταμπούλ Καπουσού, στις προϋπάρχουσες οχυρώσεις, πραγματοποίησαν
δηλ. Πύλη που οδηγεί προς την Κωνσταντινούπολη,
περιορισμένης έκτασης επισκευές ή προσθήκες και α
σύμφωνα με τις ονομασίες του Εβλιγιά Ταελεμπή24. γνόησαν την οχύρωση των νέων τμημάτων των πό
λεων ή των νέων οικισμών, αυτών που αναπτύχθη-
22. Τσονρή, "Οχύρωση - Υδρευση”, ο. 413.
23. Κατά τη δεκαετία τον 1970 στην οδό Βενιζέλου, το 1986 25. Στεφανίδου, Η πόλη - λιμάνι, ο. 26 7.
στην οδό Κοιηπονριώτου, το 1988 οτψ’ οδό Ψαρών κλπ. 26. Έκφραση τον G. F. Abbott, The tale o f a tour in Macedonia.
24. Ν. Μοοχό.τονλον, “Εδλιά Τσελεμπή”, ο. 512. London 1903. o. 294 (στο εξιj c Abbott. Macedonia).
Η “Μεσαία Πύλη" του εσωτερικού περίβολου (αρχείο Αρχαιολογικού Μουσείου Καβάλας).
ΦΡΟΥΡΕ/ΟΝ ΚΑΒΑΑΛΑΣ. Fort do CavaJIa.
Μέρος τον χεοοαίον τείχους rtf; χεροσνήοον στα τέλη τον 19ον (mum (αρχείο Διροττχον Μονοείον Κα&ίλχιςΧ
καν υπό την κυριαρχία τους". Δεν ήταν λοιπόν κα σης και των λειτουργιών του κάθε μέρους. Η χωρι
νόνας η ύπαρξη τειχών οτις οθωμανικές πόλεις. Συ κή αυτή διαίρεση προέκυψε απλώς από τη διαδικα
νήθως μόνο οι παράκτιες ήταν περιορισμένες οε τεί σία ανάπτυξης της πόλης, με την ένταξη μιας νέας
χη, τα οποία εκτός από τους αρχικούς αμυντικούς περιοχής στον πολεοδομικό της ιστό, στις αρχές του
σκοπούς χρησίμευαν και για τον έλεγχο των κατοί 16ου αι.
κων. Η νέα αυτή περιοχή, ο εξωτερικός περίβολος των
Στην Καβάλα -η οποία με τα εκτεταμένα οχυρω τειχών, βρισκόταν σε προνομιακή θέση, καθώς τη
ματικά έργα του 15ου-16ου αιώνα αποτελεί εξαίρε διέσχιζε από παλιά ο κύριος άξονας επικοινωνιάς Α
ση στον παραπάνω κανόνα- τα τείχη οριοθετούν δε νατολής - Δύσης, δηλ. η σημερινή οδός Κουντουριώ-
σμευτικά το χώρο μέσα στον οποίο αναπτύσσεται η του. Επιπλέον δεν παρουσίαζε τότε τη στενότητα και
πόλη για περίπου 330 χρόνια (1530-1864). Περι τα εδαφολογικά μειονεκτήματα της χερσονήσου, ού
κλείουν τις περιοχές κατοίκησης του πληθυσμού και τε είχε τις προυπάρχουσες δεσμεύσεις του χώρου της.
το χώρο των τοπικών οικονομικών δραστηριοτήτων Εκ των πραγμάτων λοιπόν θεωρήθηκε πρόσφορος
(της αγοράς/εργασίας) και χωρίζουν την πόλη σε δύ για να αποτελέσει κέντρο της πόλης (σύμφωνα με
ο μέρη: αυτό που ορίζεται από την ανακατασκευα την τυπική λειτουργική οργάνωση των οθωμανικών
σμένη παλιά βυζαντινή οχύρωση (δηλ. τον εσωτερικό πόλεων), μια από τις λειτουργικές εκφράσεις του ο
περίβολο) και αυτό που περικλείεται από το τείχος ποίου (κέντρου) ήταν και η αγορά18.
της επέκτασης του 16ου αιώνα (τον εξωτερικό περί
βολο).
Η διαίρεση της “κάτω πόλης” της Καβάλας σε
δύο μέρη δεν εντάσσεται στη λογική της κοινωνικής
- ταξικής διαφοροποίησης του πληθυσμού, δεν υπη
ρετεί σκοπούς εθνοθρησκευτικού διαχωρισμού των
κατοίκων (όπως συνέβαινε, κατά περίπτωση το ποώ-
το ή το δεύτερο, σε άλλες πόλεις) ούτε όμως και α 28. Οπως Θα δούμε παρακάτω (κεφ. 2.3.1., 2.3.5.), και τα όνο
ντιστοιχεί απόλυτα σε μια σαφή διάκριση της χρή-27 μέρη αποτελούν περιοχές κατοίκησης τον πληθυσμού. Ο Εδλιγιά
Τοελεμπή. που διαιρεί το χώρο της πόλης σε τρεις ενότητες, σν-
27. Τσονοή, "Οχνρωοη - Ύύρευοη", ο. 450-451. μπερΟ.αμδάιτι τον εσωτερικό και εξωτερικό περίβολο των τειχών
σε μια ενότητα. Για το κέντρο της πόλης, δλ. κεφ. 2.3.6.
2.3. Συνοικίες και εθνοθρησκευτικές ομάδες ώστε να αναπτύσσονται μεταξύ τους διαπροσωπικές
σχέσεις και πνεύμα αλληλεγγύης και συνυπευθυνότη-
2.3.1. Οι συνοικίες της οθωμανικής πόλης τας’0.
Οι οθωμανικές πόλεις χωρίζονται οε μαχαλάδες Στην οθωμανική πόλη η συγκρότηση των περιο
(συνοικίες, γειτονιές), ανάλογα με την εθνική - θρη χών κατοίκησης δε γινόταν τυχαία, αλλά βάσει ορι
σκευτική προέλευση των κατοίκων τους. Οι αμιγείς σμένων κριτηρίων31. Η θέση των μαχαλάδων εξαρτιό-
εθνοθρησκευτικές συνοικίες αποτελούν τον χώρο κα ταν πρώτα-πρώτα από τη σειρά εμφάνισης των ε-
τοίκησης του φορολογούμενου πληθυσμού, που όια- θνοθρησκευτικών ομάδων στην πόλη. Στην Καβάλα
κρίνεται σαφώς από τις περιοχές των αγορών, γενι λ.χ. η συνοικία των Εβραίων -της τρίτης, κατά σει
κά από τους χώρους εργασίας και οικονομικών δρα ρά εγκατάστασης, ομάδας της πόλης- βρισκόταν έξω
στηριοτήτων. Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα κάθε από την κατεξοχήν περιοχή κατοίκησης (τον εσωτε
συνοικία είναι μια αυτοτελής ενότητα- Συγκροτείται ρικό περίβολο των τειχών).
γύρω από ένα θρησκευτικό κέντρο (ναό, τέμενος, συ Ευνόητο είναι ότι οι μουσουλμάνοι κατά κανόνα
ναγωγή), έχει τη δική της διοικητική οργάνωση, τις καταλάμβαναν περιοχές κατοικούμενες από ντόπιο
δικές της λειτουργίες και τη δική της θρησκευτική χριστιανικό πληθυσμό, τον οποίο μετακινούσαν σε
και κοινωνική ζωή, που αναπτύσσεται με άξονα το άλλα μέρη της πόλης. Αναμφίβολα αυτό έγινε και
χώρο λατρείας και τα διάφορα ιδρύματά της (π.χ. τα στην Παναγία του 15ου-16ου αι. Συνήθως οι μου
σχολεία)39. σουλμάνοι καταλάμβαναν τα προνομιακά μέρη της
Η συγκρότηση του χώρου κατοίκησης σε αυτόνο πόλης: αυτά που παρουσίαζαν κλιματολσγικά ή το
μες οικιστικές και λειτουργικές ενότητες, τους μαχα πογραφικά πλεονεκτήματα και, κυρίως, τα ασφαλέ
λάδες, συναρτάται άμεσα με τη λειτουργία του οθω στερα (στα κάστρα σχεδόν ποτέ δε διέμεναν χριστια
μανικού φορολογικού συστήματος. Ο διανεμητικός νοί και στα ατείχιστα μέρη σχεδόν ποτέ μουσουλμά
χαρακτήρας του συστήματος επέβαλε το χωρισμό της νοι).
πόλης σε φορολογικές ενότητες, που έπρεπε να απο
30. Η κατανομή και η είσπραξη ορισμένων φόρων γινόταν όχι
τελούνται ατό ένα σχετικά μικρό αριθμό οικογενειών κατ' άτομο, αλλά και κατά φορολ.Ο',Λκές ενότητες πληθνομού, στις
(π.χ. 50) με κοινά στοιχεία (θρησκεία, γλώσσα κ.ά.),29* οποίες κάθε φορολο'/Όι-μενος ήταν σνπ,πείθννος y iα την καταβο
λή τον φόροι·. Ληλ.αόη σε περέττιυση πον κάποιοι αόηατοιοαν ή
29. Τεηπόρωφ, Η Βαλειαινκι) πόλη, ο. 39-35, Λ. Καραόι)μον - α ρ \Ό ΐΗ τ α ν να καταβάλ.οΐΎ το φόρο, έφενγαν κλ.τ_ έπρεπε τ ο ορι
Γέραλίμπον, Μεταξύ A v c r r o lijc και A l l Π μ. Βορειοελλαδικές πόλεις ζόμενο ποοό ν α καταβληθεί από τα άλλα μέλη τον μαχαλ.ά (βλ.
στην περίοόο τ ω ν οθωμαητχών μεταρρι-θμίσεων, Αθιγια 1997, ο. Καρί'όη, Χωρο-ταζία Χεωτερική, ο. 110-113).
87 (στο εξής: Καραόήμον - Γεροί, ιμπον, Βορειοελλαδικές πόλεις). 31. Καρί'όη, Χωρο-ταζία Χεωτερικι). ο. 117-127.
Το π α ρ α /ιο και χεροαίο τείχος απ ό εηατολικά στα τέλη τον 19ον αε (αρχείο Δημοτικού Χίονοείον Καβάλ,ας)I
Κριτήριο συγκρότησης του κατοικημένου χώρου Λαμβάνοντας υπόψη τα συνήθη μεγέθη των συνοι
ήταν και η σχέση των εθνοθρησκευτικών ομάδων με κιών της εποχής3 233, μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε
τους φορείς εξουσίας. Κατά κανόνα, όπως και στην ότι γύρω στα μέσα του 16ου αιώνα έχει αναπτυχθεί
Καβάλα, κοντά στις ακροπόλεις - κάστρα αναπτύσ και δεύτερη μουσουλμανική συνοικία οτη χερσόνησο
σονταν οι μαχαλάδες της κυρίαρχης ομάδας, ενώ της Παναγίας. Αυτό επιβεβαιώνεται άλλωστε και α
των χριστιανών ήταν συνήθως απομακρυσμένοι από πό οθωμανικές αρχειακές πηγές: Το κατάστιχο του
“κρίσιμα σημεία". 1569 σημειώνει ότι η Καβάλα διαιρείται σε 3 μαχα
Σε ορισμένες περιπτώσεις τα κριτήρια ήταν κοι λάδες: του Τζαμί-ι Σερίφ, του Αχμέτ Τσελεμπή, και
νωνικά, δηλαδή η χωροταξική κατανομή του πληθυ του Χαλίλ Μπέη34.
σμού, ακόμη και της ίδιας θρησκευτικής ομάδας, γι Υποθέτουμε ότι ο πρώτος μαχαλάς είναι η κατο
νόταν βάσει της κοινωνικής του θέσης. Σ' άλλες πε πινή “συνοικία” του Ιμπραήμ πασά, δηλαδή ο χώρος
ριπτώσεις ίαχυαν κριτήρια συγγενικών δεσμών, κοι του εξωτερικού περίβολου των τειχών, όπου βρίσκε
νής καταγωγής ή προέλευσης, κοινής επαγγελματι ται το μεγάλο τζαμί της πόλης (Τζαμί-ι Σερίφ = “το
κής απασχόλησης κ.ά. Δε γνωρίζουμε αν με κάποιο τζαμί του ένδοξου, του ευγενούς”). Ο χώρος αυτός
απ' αυτά τα κριτήρια συγκροτήθηκαν οι δύο πρώτες συγκέντρωνε τις περισσότερες λειτουργίες της πόλης
μουσουλμανικές συνοικίες της Παναγίας, του 16ου (τζαμί, ιμαρέτ, χαμάμ, εργαστήρια, αγορά κλπ.), άρα
αιώνα. Αντίθετα, με βάση τέτοια κριτήρια, οι γύφτοι και κάποιο αριθμό ατόμων. Δεν είναι τυχαίο ότι
μουσουλμάνοι της Καβάλας είχαν κατά το 19ο αιώ στην αναλυτική καταγραφή των κατοίκων της πό-
να χωριστές συνοικίες από τους ομόθρησκούς τους
Τούρκους. 33. Ενδεικτικά, το 16ο αιώνα οι μουσουλμανικές συνοικίες των
Σερρών και της Μυτιλή\Ί]ς αποτελούμαι κατά μέσο όρο από 30
2.3.2. Οι μουσουλμάνοι οικογένειες (Balia. Les Vakifs de Serres, ο. 263-271, Καρύδι; - Kiel,
Μυτιλήνης αστυγραφία..., ο. 36-39), της Θεσσα).ονίκης από 86,
ά λ λ ω ν πόλεων από 18 έως 50 (Στεφανίδου, Η πόλη - λιμάνι, σ.
Βάσει των ανωτέρω κριτηρίων, οι αρχικοί οικιστι
259).
κοί πυρήνες του μουσουλμανικού πληθυσμού πρέπει 34. Kiel, "Ottoman Building Activity’... ”, ο. 154. Πληροφορίες
να αναζητηθούν γύρω από την ακρόπολη (χώρο δια από το κατάστιχο του 1569, που απόκειται στα Αρχεία Εθνικού
μονής των στρατιωτικών και διοικητικών αρχών). Κτηματολογίου (Tapu ve Kadastro Genel MudUrliigu) της Άγκυρας,
Μετά τήν ανακατασκευή των τειχών της χερσονή μας έδωσε και ο κ. Δ. Καρύδης.
σου, περί το 1530, και τον ερχομό των νέων εποί-
κων, οι μουσουλμάνοι εκτείνονται και κοντά στις πύ
λες του εσωτερικού περίβολου των τειχών. Έτσι
μπορούσαν να έχουν πλήρη και άμεσο έλεγχο της ει
σόδου και εξόδου από τη χερσόνησο και να επιτη
ρούν τις κάθε είδους κινήσεις στο χαμηλότερο τμή
μα της πόλης και στις εκτός των τειχών περιοχές:
λιμάνι, υδραγωγείο, κολπίσκο ναυπηγείου, αγορά,
δρόμους κλπ. Οι αρχικές αυτές εγκαταστάσεις απο
τελούν προφανώς τους πυρήνες διαμόρφωσης των
συνοικιών. Αραιοκατοικημένες στην αρχή, με αρκε
τές ελεύθερες εκτάσεις (ίσως και για χρήση αγροτι
κή), πυκνώνουν σταδιακά, ενώ παράλληλα επεκτεί-
νονται προς τα νότια, απωθώντας το φθίνοντα χρι
στιανικό πληθυσμό στο άκρο της χερσονήσου”.
Από τα διαθέσιμα δημογραφικά στοιχεία συνάγε
ται ότι μέχρι το 1530 οι μουσουλμάνοι (περίπου 20
οικογένειες) συγκροτούν μία συνοικία. Καμία ρητή
μαρτυρία δεν έχουμε για τη θέση και τα όριά της,
ούτε για την ύπαρξη θρησκευτικού χώρου.
Μετά το 1530 ο μουσουλμανικός πληθυσμός της
πόλης σημειώνει μέσα σε λίγα χρόνια ραγδαία αύξη
ση και στα 1569 αριθμεί πάνω από 1.000 άτομα.
32. Για την οργάνωση τον χώρον οτη χερσόνησο, από τους
πρώτους αιώνες, 6λ. και Στεφανίόου, Η πόλη - λιμάνι, ο. 259- Το τζαμί του Χαλίλ μπέη στα μέσα τον 20ού αι.
267, 277-283. (από φωτ. αρχείου του Δημοτικού Μουσείου Καβάλας).
χε, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα και την
προφορική παράδοση, η βυζαντινή εκκλησία της Α
γίας Παρασκευής55. Δε 'γνωρίζουμε βέβαια αν εξακο
λουθούσε να υφίσταται το κτίσμα της μετά την κα
τάληψη της Χριστούπολης, αν ήταν εν χρήσει και
αν, κατά συνέπεια, στο μέρος αυτό της χερσονήσου
υπήρχε αρχικά χριστιανική συνοικία. Πάντως κατά
τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας ήταν σύνη-
θες φαινόμενο η ανέγερση τζαμιών στη θέση παλιών
εκκλησιών ή η μετατροπή εκκλησιών σε τζαμιά, προ-
κειμένου να ικανοποιηθούν οι θρησκευτικές ανάγκες
των νέων κατοίκων των πόλεων.
Ο δεύτερος μουσουλμανικός μαχαλάς του 16ου
αιώνα, του Αχμέτ Τσελεμπή (= “του ευγενούς Αχ
μέτ”), μπορεί να ταυτίζεται με τη γνωστή, από με
ταγενέστερες πηγές, συνοικία του Καδή Αχμέτ εφέ-
ντη (στο Β.Α. μέρος της χερσονήσου). Η εικασία δε
βασίζεται μόνο στην ομοιότητα του ονόματος. Ο μι-
σογκρεμισμένος μιναρές του τεμένους δείχνει ότι το
κτίσμα ανάγεται στους πρώτους αιώνες της τουρκο
κρατίας. Η άποψη ενισχύεται και από τα δεδομένα
του χώρου: ο πυρήνας (το τζαμί) της συνοικίας Κα
δή Αχμέτ εφέντη βρίσκεται πολύ κοντά στην ακρό
πολη, σε μικρή απόσταση από το τζαμί του Χαλίλ
μπέη κλπ. Η ταύτιση όμως είναι επισφαλής56.
Έ ναν αιώνα αργότερα, στα 1667, ο Εβλιγιά Τσε
λεμπή αναφέρει ότι η Καβάλα διαιρείται σε πέντε
συνοικίες, χωρίς να τις προσδιορίζει εθνολογικά’ . Αν
Ο μιναρές τον τζαμιού τον Καόή Αχμέτ εφέντη, σήμερα η πληροφορία είναι ακριβής, πρέπει λογικά να δε
(φωτ. ΑχΟλέα Σαΰόό.τονλον). χθούμε ότι στα μέσα του Που αιώνα έχει δημιουρ-
λης, πρώτη ομάδα που αναφέρεται είναι αυτή των γηθεί και τρίτη μουσουλμανική συνοικία στη χερσό
“υπηρετών του Ιμαρέτ του μακαρίτη Ιμπραήμ πα νησο της Παναγίας (με τέταρτη αυτή του Ιμπραήμ
σά", συνολικά 32 άτομα. πασά, στην οποία βρίσκεται και ο χώρος του εβρα
Αν η υπόθεση είναι βάσιμη, τότε στη χερσόνησο ϊκού συνοικισμού, και πέμπτη τη χριστιανική).
της Παναγίας (δηλ. στον εσωτερικό περίβολο των Στην αύξηση των συνοικιών της Παναγίας συνη
τειχών) αναπτύσσονται δυο μουσουλμανικές συνοικί γορούν και τα όημογραφικά δεδομένα: Στο διάστη
ες. Η θέση της μίας, της συνοικίας Χαλίλ μπέη, μα του ενός αιώνα που μεσολαβεί από την τελευταί
προσδιορίζεται με ασφάλεια, αφού, όπως θα δούμε α μαρτυρία των οθωμανικών αρχείων μέχρι την επί-
παρακάτω, σώζεται ακόμη το ομώνυμο τζαμί της. ακεψη του Εβλιγιά, ο μουσουλμανικός πληθυσμός
Δεν μπορούμε όμως να γνωρίζουμε το μέγεθος ή τα της πόλης έχει πολλαπλασιαστεί: Ενώ στα 1569 α
όρια που είχε κατά την περίοδο αυτή. Υποθέτουμε ριθμούσε περίπου 700-800 άτομα, στα 1667 ο Τούρ
απλώς ότι συγκροτείται γύρω από το τέμενος. Η θέ κος περιηγητής υπολογίζει ότι η πόλη έχει 500 σπί
ση του μαχαλά είχε μεγάλα πλεονεκτήματα: Βρίσκε τια (700 μαζί με τα οικήματα του κάστρου), που στη
ται στο κέντρο της χερσονήσου, κοντά στο κάστρο, μεγάλη τους πλειονότητα ήταν ασφαλώς τουρκικά.
σε μέρος υψηλό και σχετικά επίπεδο και αναπτύσ Κι αν την πληροφορία αυτή δεν μπορούμε να την
σεται σε δρόμους που οδηγούν αφενός στην ακρόπο πάρουμε τοις μετρητοίς, μπορούμε ωστόσο να τη θε
λη και αφετέρου στις πύλες των τειχών. Όλα αυτά, ωρήσουμε ως ένδειξη της μεγάλης αύξησης του πλη
ίσως ακόμη και η ύπαρξη μεγάλου μεντρεσέ στο συ θυσμού. Άλλωστε μερικές δεκαετίες αργότερα, γύρω
γκρότημα του τζαμιού, μας οδηγούν στη σκέψη ότι 35. Ch. Bakirtzis, "Byzantine Kavala: Archeological s u n e v ", H
η συνοικία του Χαλίλ μπέη ήταν η πρώτη από τις Καόάλ.α και η περιοχι] τιμ. o. 527.
μουσουλμανικές της χερσονήσου. 36. Συνοικίες ή τζαμιά με το όνομα Τζαμί-ι Σερίφ και Αχμέτ
Στη θέση του τζαμιού του Χαλίλ μπέη, προϋπήρ- Τοελεμ.τη όε μνημονεύονται οε καμία άλλη αηγή.
37. Χίοοχόαονλον, "Εβλιά Γοε/ιμ:τί]". ο. 512.
ΑΛΒΑΝΙΑ
ΑΝΑΤ0Λ1Κ1Ι ΡΩΜΥΛΙΑ
Ο^Ιρβ^ύττ*®»
ΜΑΥΡΟΒΟΥΧΙΟΚ
tat
88 ΒΟ ΥΛΓΑΡΙΛΣ , Σ ΕΡΒ 1Α Σ
Β Ο ΣΝ ΙΑ Σ
ΚλίΡ«ξ ι . 1100.000.
Χάρτη; της περιοχής οτα μέσα του 19ου at. Μετά το 1830 η Καβάλα αποτελεί έδρα χαζά τον σαντζακιού Δράμας.
στα 1700, δυτική πηγή αναφέρει ότι η Καβάλα κα- σεις”, υπερτριπλασιάζεται μέσα σε ενάμισι αιώνα:
τοικείται από 3.200 άτομα, εκ των οποίων 3.000 εί 900-1300 άτομα το 1569, εκ των οποίων πάνω α
ναι μουσουλμάνοι’8. πό 60% ήταν μουσουλμάνοι, περίπου 3.200 στα
Η άποψη ότι στα μέσα του Που αιώνα υπάρχουν 1707, με τους μουσουλμάνους να φτάνουν το 90%.
στη χερσόνησο της Παναγίας τρεις μουσουλμανικές Η συνέχεια όμως δεν ήταν ανάλογη. Αντίθετα, γύρω
συνοικίες, πέρα από λογική (βάσει των δημογραφι- στα 1800 ο πληθυσμός της πόλης εμφανίζεται μειω
κών στοιχείων) είναι και βολική, αφού συμφωνεί, ό μένος (2.500-3.000) και παραμένει περίπου στα ίδια
πως θα δούμε αμέσως παρακάτω, με γνωστά τεκμή μεγέθη μέχρι το 18304", ενώ ο διοικητικός της ρόλος
ρια του 19ου αιώνα.
Εύλογα όμως προκύπτει το ερώτημα: Η οργάνω 39. Η αύξηση οφείλεται προφανώς και στην ανάδειξη της πό
ση του χώρου της Παναγίας και η διαίρεσή της σε λης ως διοικητικού κέντρου της ευρύτερης περιοχής: Το 1570 η
Καβάλα αποτελεί έδρα καζά (επαρχίας) που περιλαμβάνει και τα
εθνοθρησκευτικές συνοικίες (όπως τις γνωρίζουμε α γύρω χωριά -Αάτο, Κρυονέρι, Λεκάνΐ] κ.ά.-, ε ν ώ περί το 1600
πό τις πηγές της περιόδου 1885-1927) είχε ολοκλη προάγεται σε πρωτεύουσα του ομώνυμο οαντζακ.ίου, που εκτείνε
ρωθεί ήδη από το 17ο αιώνα; Η απάντηση είναι θε ται από το Στρυμόνα μέχρι το Νέστο και προς βορράν μέχρι τις
βουλγαρικές περιοχές. Α τ ό το 1670 μέχρι τη δεκαετία του 1830
τική και επιβεβαιώνεται και πάλι από τα δημογρα-
τα σαντζάκια Θεσ/νίκης και Καβόά.ας αποτελούν μια ενιαία διοι
φικά δεδομένα. Όπως προαναφέραμε, ο πληθυσμός κητική περιφέρεια, το πασαλίκι Θεσσαλονίκης - Καβάλας. Μετά
της Καβάλας, ακολουθώντας έντονα αυξητικές τά- το 1840 η Καβάλα είναι έδρα ενός από τους έξι καζάδες του σα
ντζακιού Δράμας.
38. Γ. Κουτζακιώτη, “Ο πληθυσμός της Καβάλας τον 18ο αιώ 40. Πληροφορίες για τη μείωση του πληθυσμού το 18ο αι. δί
να: Αριθμητικά δεδομένα, εθνοθρησκευτικές ομάδες και όημογρα- νουν οι de Beaujour και Cousinery (Λυκουρίνου, “Καβάλα - Περι
φικές εκτιμήσεις", Η Καβάλα και τα Βαλκάνια, ο. 276. Το στοι ηγητές" σ. 180-181, 184). Στην απογραφή του 1831 ο καζάς της
χείο αναφέρεται σε ανέκδοτη έκθεση Ιησουιτών μιοιοναρίων του Καβάλας (η πόλη και αρκετά γειτονικά χωριά και τσιφλίκια) εμ
1707 (από τα Archives des Jesuites de la Province de Paris). Ευ φανίζεται να έχει 1.614 αρρένες κατοίκους (Κ. Karpcit, Ottoman
χαριστούμε το φίλο Γ. Κουτζακιώτη για τις επιπλέον πληροφορί Population, 1830-1914. Demographic and Social Characteristics,
ες και διευκρινίσεις. The University o f Winsconsin Press 1985, o. 109).
παρουοιάζεται υποβαθμισμένος, όπως δείχνει και η
ι
μεταφορά της πρωτεύουσας του σαντζακιού στη
Δράμα, γύρω στα 1840. Μπορούμε λοιπόν βάσιμα
να εικάσουμε ότι η χερσόνησος των αρχών του 19ου
αιώνα (ακριβέστερα: μέχρι την ανέγερση του Ιμαρέτ,
1817-1821), δε διαφέρει και πολύ από την “αρχο
ί
ηί;
ντική πόλη" που περιέγραφε ο Εβλιγιά Τσελεμπη
στα 1667 και ότι αυτό ισχύει και για την οργάνω
ση και διαίρεση του χώρου της σε εθνοθρηοκευτικές
συνοικίες.
Οι τρεις μουσουλμανικές συνοικίες της Παναγίας
του 19ου αιώνα ήταν του Χουοεΐν μπέη, του Χαλίλ
μπέη και του Καόή Αχμέτ εφέντη. Τα ονόματά τους,
που προέρχονται από το όνομα του δωρητή του τεμέ
νους τους, τα βρίσκουμε σε αρκετές πηγές των τελευ
ταίων δεκαετιών της τουρκοκρατίας. Ακόμη όμως και
σε τεκμήρια της εποχή; του μεσοπολέμου, αφού δια
τηρούνται και μετά την απελευθέρωση του 1912/13 και
συνυπάρχουν με τα αντίστοιχα ελληνικά4.
··, ·» *
ν ;~
ν'* .
'ί/Χ* w
it. Va
— β » * ··
% ; w
-*<>■
4*ι*
S ·
* ■'Ίλ . •>V.
Α τό το Οθωμανικό Κτηματολόγιο
(εγγραφές: Καβάλ.α, συνοικίες Καόή Αχμέτ εφέ\χη, Γενή μαχευ.έ, Το τζαμί του Χουοεΐν μχέη στις αρχές του 20ου αι. (αχο
Ιμχραι)μ χασά - Χαλ.ΐλ μχέη - Χοιοεΐν μχέη). φωτ. αρχείου του Δημοτικού Μουσείου Καβάλας).
Κάποιες από αυτές τις πηγές, κυρίως οι αρχεια
λίόου) και εκτεινόταν ανατολικά μέχρι την ακρόπο
κές, μας βοηθούν να χωροθετήσουμε τις συνοικίες,
λη και νότια μέχρι τη σημερινέ) πλατεία του Μεχμέτ
να διαπιστώσουμε την έκταση, τα όρια και το μέγε
Αλέ). Στα τέλη της τουρκοκρατίας περιλάμβανε ένα
θος τους, να εντοπίσουμε τους θρησκευτικούς χώρους
σύνολο 190 κτισμάτων44. Κέντρο της συνοικίας ήταν
και τα ιδρύματά τους, να βρούμε παλιά ονόματα των
το ομώνυμο μικρό τζαμί (μάλλον παλαιότερο του
τοποθεσιών και των δρόμων τους, με δυο λόγια να α
1800), στη συμβολή των οδών Μεχμέτ Αλέ) και Θ.
νασυνθέσουμε -οτο μέτρο του δυνατού- την εικόνα
Πουλίόου, απέναντι από το Ιμαρέτ. Στη θέση του υ
του πρόσφατου παρελθόντος της χερσονήσου4;
πάρχει από το 1958 διώροφη ιδιωτικέ) οικοδομή45.
Η συνοικία Χουοεΐν μπέη βρισκόταν στη δυτική
Στη συνοικία αναφέρεται και μεντρεσές (ιεροσπου
πλευρά της χερσονήσου, κατά μήκος της “αυτοκρα-
δαστήριο) του Ατζούζ Ογλού, δεν είναι όμως γνωστή
τορικής οδού" ή “οδού βαρός"4' (σημερινής Θ. Που-
η θέση του4*.
41. Ενδεικτικά: I. Πρώιου, Οδηγός τη: Καβάλας, Καβαλα 1926,
ο. 7, όχου αναφέρο\χαι οι οννοικίες Χριοτουχόλχως (Ιβραι)μ χα
Η συνοικία του Καόή Αχμέτ εφέντη καταλάμβα
σά), Ακροχόλειος (Καδή Αχμέτ) και Αγίας Σοφίας (Χοιοεΐν δέη). νε το βορειοανατολικό μέρος του εσωτερικού περίβο-
42. Η χωροθέτηοη των συνοικιών γίνεται με δάση τις καταγρα
φές των ακιπμων στα διό/.ία Κτηματολογίου τ ο υ αρχείου του Τμή 44. ΔΑΠ-Κ, αρ. 673-S62.
ματος Διαχείρισης Α\χαλλάζιμης Περιουσίας Καδάλ.ας (στο εζέμ: 45. ΔΑΠ-Κ, αρ. 7 9 7 και 5244. Εχίσης, £ . / / . Avvcrdi. Aurupa'
ΔΑΠ-Κ). Στα βιβλία αυτά αχοτιχώνεται η υφιστάμενη στις αρχές da Osmanli Mimari Eserleri. IT. Bulgaristan. Yunanistan.
της δεκαετίας του 1920 κ.ατάοταοη. χου δεν χρέχει να διαφέρει Amavudluk (Οσμανικά αρχιτεκτονικά μνημεία της Ευριυχης, IV.
αχ αυτι)ν των τελευταίων χρόνων της τουρκοκρατίας. Το Οθωμα Βουλγαρία, Ελλάδα, .Αλβανία), Istanbul 1982, ο. 236 (αρ 1555).
νικό Κτηματολόγιο ελάχιστα συμβάλλει στη χωροθέτηοη των συ Για την τίχη των τζαμιών της Παναγίας μετά το 1922. βλ„ στην
νοικιών, καθώς οι εγ'/ραφές γίνονται με χρονολογική σειρά και ό εργασία του X. Καραγια\Ύακίόη. ενότ. 15.2.
χι κατά συνοικία και ακόημο. Συνεχώς τα μουσουλμανικά ακίνη 46. Οθωμανικό Κτηματολόγιο, τ. 1. ο. 13 (εγγραφή του 1SS5),
τα της Παναγίας βρίοκο\χαι όιάοχαρτα στους 13 τόμους. Εχιχλ.έ- όχου διαβάζουμε: ’Συνοικία Χουοεΐν μχέη, τ οχοθεοία Ατζούζ Ο-
ον για το ίδιο ακίνητο μχορεί να υχάρχουν χολλές εγγραφές. γλού μεντρεσεσί". Ομιος με\χρεσές με αυτό το όνομα δεν αναφέ-
43. Έτσι εχονομάζεται συχνά η Θ. Πουλίόου, λ.χ. στα χοτζέτια ρεται ούτε στα βιβλία Κτηματολογίου της ΔΑΠ-Κ ούτε στο έργο
(τίτλους ιδιοκτησίας) των ακινέμων της ο δ ο ύ . του Ayverdi, ούτε σε άλλη γνωστή πηγή.
λου των τειχών κι έφτανε προς τα νότια περίπου μέ
χρι την οδό Ναυαρίνου και την τρίτη πάροδο της T o j t o ^ e c i a ^ / z m % S X t> c n J C CJL7"^ 3 L T L ·
Βυζαντίου. Ήταν η μεγαλύτερη σε έκταση, προφα c. ~cJc3a 6>£b· / / / .
νώς και σε πληθυσμό, συνοικία της χερσονήσου, α G OL.CJL·
φού αριθμούσε 306 κτίσματα47. Μεταξύ των οδών T i l s a d ’oTr r !
Ανθεμίου και Βυζαντίου βρισκόταν το ομώνυμο τζα _ ' / ___ -t
/L T ____-j—
t o r o S iu i 1.
. Tb O t TCClf* ΊΒ 7TT & U T T ^ il/Z 4 7 T
μί της, το οποίο με μισοκατεστραμμένο το μιναρέ
και πολλές αλλοιώσεις διασώζεται ως κατοικία επί
της οδού Ανθεμίου 26. Δίπλα στο τζαμί λειτουργού
/jx
σε από τα τέλη του 19ου αι. και μεκτέμπ, δηλ. σχο
ic&tlcm-b i Z / o i u o j ) cseT od^irda ·j
λείο στοιχειώδους εκπαίδευσης για αγόρια. Ένα δεύ 9 ---- „
vluA a -JCcT 4°,
τερο τέμενος χωρίς μιναρέ (μεστζίτ) υπήρχε στη δια
σταύρωση Ισιδώρου - Ανθεμίου, κοντά στην πύλη Α τό το αρχείο της ΔΑ Π Καβά/.αζ
της οδού Λ. Καταώνη48.
Νότια από αυτήν, και μέχρι την πλατεία Μεχμέτ ρίζονται μέσα στη χερσόνησο, έχουν δηλ. ως εξωτε
Αλή και τα όρια της χριστιανικής συνοικίας, βρισκό ρικά τους όρια το παράλιο και χερσαίο τείχος της.
ταν η συνοικία Χαλίλ μπέη, που κατά τις πρώτες δε Οφείλουμε όμως εδώ να διευκρινίσουμε το εξής: Τα
καετίες του 20ού αιώνα περιλάμβανε 117 //Γιόμα εξωτερικά όρια αυτών των τριών μαχαλάδων ισχύουν
τα4’. Στη συμβολή των οδών Μεχμέτ Αλή και Ανθε για την περίοδο μέχρι περίπου το 1880 και για τα
μίου υπάρχει το ομώνυμο τζαμί, που είναι σήμερα λίγα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας. Οχι όμως
γνωστό με την επωνυμία “τζαμί της Μουσικής". Ή και για την ενδιάμεση περίοδο, που συμβατικά ορί
ταν το δεύτερο σε μέγεθος τέμενος της πόλης και το ζεται ανάμεσα στο 1880 και στο 1905. Κατά το διά
παλαιότερο της χερσονήσου. Πρέπει να χρονολογη στημα αυτό οι τρεις συνοικίες εμφανίζονται να κα
θεί στα μέσα του 16ου αιώνα (μεταξύ 1535-1565), ταλαμβάνουν' μεγαλύτερη έκταση, να περιλαμβάνουν
αφού, όπως είδαμε, η συνοικία έφερε το όνομα αυ δηλαδή και τμήματα της πόλης που βρίσκονται εκτός
τό τουλάχιστον από το 156950. Το τζαμί αποτελού των τειχών της χερσονήσου.
σε μέρος ενός συγκροτήματος που περιλάμβανε και Αυτό προκύπτει σαφώς από τις εγγραφές στα βι
μεγάλο μεντρεσέ (ιεροδιδασκαλείο), ο οποίος επίσης βλία του Οθωμανικού Κτηματολογίου του καζά Κα
σώζεται. Δίπλα σ' αυτόν, ίσως ενταγμένο στον με βάλας της περιόδου 1885-1912. Σε πολλές από αυ
ντρεσέ, βρίσκουμε στις αρχές του 20ού αιώνα και τές τις εγγραφές, η αναφερόμενη τοποθεσία ή και ο
σχολείο κοριτσιών βασικής εκπαίδευσης. Στη συνοι δός βρίσκεται μέσα στα όρια της χερσονήσου (ή, του
κία Χαλίλ μπέη υπήρχε και δεύτερος μεντρεσές, του λάχιστον, φαίνεται να βρίσκεται, αφού δεν υπάρχει
Χατζή Αχμέτ μπέη. Βρισκόταν στο τετράγωνο της ο πάντα η δυνατότητα να ταυτίσουμε αυτές τις τοπο
δού Βυζαντίου και των δύο πρώτων παρόδων της51. θεσίες ή τους δρόμους με αντίστοιχες σημερινές θέ
Τα εσωτερικά σύνορα των τριών αυτών μαχαλά σεις): “λεωφόρος παλιού διοικητηρίου”, “μεγάλη μύ
δων πρέπει να ήταν ευδιάκριτα μέχρι τις αρχές του τη (μπουγιούκ μπουρούν”), “στην πύλη του κά
20ού αιώνα. Στα βιβλία Κτηματολογίου της ΔΑΠ στρου”, “στις δύο βρύσες", “στη μεσαία πύλη”, “στη
Καβάλας και στην οριοθέτηση των ακραίων ακινή βρύση της καμήλας (ντεβέ τσεσμέ)”, “στη ρίζα/στον
των κάθε συνοικίας σημειώνεται: "Τείχος χωρίζον (ή πάτο του κάστρου (χισάρ ντιπί)", “αδιέξοδο στους
"δπερ χωρίζει") τήν συνοικίαν Χονσεΐν Βέη άπό τήν βράχους”, “μέσα στη συνοικία (μαχαλεντέ)", “απότο
συνοικίαν Χαλήλ Βέη", "...τήν συνοικίαν Καόή Αχμέτ μος απόκρημνος ανήφορος" κλπ.
καί Χάλι)/. Βέη" κλπ.52 Σε άλλες όμως εγγραφές δίπλα στα ονόματα των
Όσον αφορά τα εξωτερικά τους όρια, σύμφωνα τριών αυτών συνοικιών διαβάζουμε τοποθεσίες ή ο
με την αδρομερή περιγραφή που προηγήθηκε, οι δούς που δεν έχουν καμία σχέση με τη χερσόνησο της
τρεις μουσουλμανικές συνοικίες της Παναγίας περιο- Παναγίας: “στά χάνια” (βρίσκονταν δίπλα στη σημε
47. ΔΑΠ-Κ, αρ. 980-1285.
ρινή κεντρική πλατεία), “αδιέξοδο Καμάρας”, “γύρω
48. ΔΑΠ-Κ, αρ. 1055 /.αι Ayverdi. ό_τ., σ. 236 (αρ. 1566), από την Καμάρα”, "πίσω από την Καμάρα”, “πίσω
ΔΑΠ-Κ, αρ. 7044, απίοτοιχα. από την Καμάρα στον ανεμόμυλο”, “στα Ποταμού-
49. ΔΑΠ-Κ, αρ. 863-979. δια”, “πάνω από τα Ποταμούδια”, “στο γύφτικο μα
50. ΔΑΠ-Κ, αρ. 916 και Ayverdi, ά . τ , ο. 237 (αρ. 1552),
Στεφανίόον, ά .τ., σ. 262. χαλά”, “πάνω από το γύφτικο μαχαλά” “Σταμπούλ
51. ΔΑΠ-Κ, αρ. 916 και Ayverdi, oji., ο. 237 (αρ. 1580), ΔΑΠ- τσαρσί” (σημ. οδός Βενιζέλου), “Σούγιολου”, “θέση Υ
Κ, αρ. 976, ΔΑΠ-Κ, αρ. 942 και Ayverdi, oji. σ. 237 (αρ. 1579), δραγωγείο και λεωφόρος Σαρή Σαμπάν”, “στο Καρά
αντίστοιχα. Ορμάν”, “πάνω από το Καρά Ορμάν” κλπ.
52. Ενδεικτικά, ΔΑΠ-Κ, αρ. 853, 854, 887, 913, 971, 974.
Τα παραπάνω μας οδηγούν στις εξής σκέψεις: τούς και εμφανίζονται ως τμήματα νέων συνοικιών54.
Μετά την έξοδο και των Τούρκων από τη χερσόνη Εκτός από τους θρησκευτικούς χώρους που προ-
σο (η οποία, όπως φαίνεται, δεν έγινε αμέσως μετά αναφέρθηκαν, υπήρχε ακόμη στο χώρο της χερσονή
την άδεια επέκτασης της πόλης, το 1864, αλλά με σου και το Ιτς Καλέ μεστζιτί, το οποίο, όπως δηλώ
καθυστέρηση 10-15 χρόνων, δηλ. γύρω στα 1880) νει και τό όνομά του, πρέπει να είναι το μικρό με-
αρχίζουν να διαμορφώνονται σταδιακά οι νέες πε ατζίτ που βρίσκεται ερειπωμένο στον εσωτερικό πε
ριοχές κατοικίας τους, κυρίως στο ανατολικό μέρος ρίβολο της ακρόπολης. Προφανώς εξυπηρετούσε τις
της πόλης. Οι περισσότερες από τις νέες αυτές πε θρησκευτικές ανάγκες των αξιωματούχων και των
ριοχές εντάσσονται αρχικά οτις συνοικίες της Πανα φρουρών του κάστρου. Οι οθωμανικές πηγές αναφέ
γίας, επειδέ] δεν είχαν ακόμη συγκροτηθεί ως συνοι ρουν ονομαστικά και πολλά άλλα τεμένη της Καβά
κίες5’. Όπως φαίνεται, για να αναγνωρισθεί μια οι λας, τα οποία δεν μπορούν να ταυτιστούν με κά
κιστική ενότητα ως “μαχαλάς" (δηλ. ως συγκροτημέ ποιον από τους γνωστούς θρησκευτικούς χώρους, ού
νη διοικητή, θρησκευτική και φορολογική οντότητα, τε να οριστεί η θέση τους” . Δεν αποκλείεται όμως
ανάλογη με τη χριστιανική ενορία), προϋπόθεση ή να πρόκειται για διαφορετικές επωνυμίες των γνω
ταν ένας επαρκής αριθμός οικιών αλλά και η ύπαρ στών θρησκευτικών κέντρων ή άλλων που τυχόν
ξη ενός χώρου λατρείας, δηλ. τουλάχιστον ενός με- προϋπήρξαν στους ίδιους χώρους.
στζίτ, όπου γινόταν η καθημερινή (εκτός της Παρα Στην παλιά πόλη πρέπει να υπήρχαν και αρκετοί
σκευές) προσευχή. Έτσι προφανώς εξηγείται γιατί οι τεκέδες (μικρότεροι θρησκευτικοί χώροι - μοναστή
προαναφερθείοες εκτός των τειχών περιοχές, ενώ ρια): Έναν τεκέ και ησυχαστήριο δερβίσηδων αναφέ-
αρχικά αναφέρονται ως "τοποθεσίες” των μαχαλά
δων της Παναγίας, αργότερα αποσπώνται από αυ- 54. Οι ανατολικότερες τοποθεσίες ανήκουν πλέον (σύμφωνα με
το Οθωμαηκό Κτηματολόγιο) στις συνοικίες Χαμιντιγιέ (οημερ. Α
γίας Βαρβάρας), nor πρωτοαναφέρεται στα 1896, και Σελιμιγιέ
53. Mia α\·αφορά τον Ε/λητη υπεκτρόξετΌυ της πόλης: "Ό όθω-
(οημερ. Τίμιου Σταυρού - Σούγιολον), που αναφέρεται μόλις τον
ματνχός πλΐ]θνομός τι}ς Καόάλλας μέχρι τον τελευταίου ρωοοτοιρ-
20ό ol Οι κεντρικές τοποθεσίες α\ι)κουν στη “συνοικία" Τμπραήμ
xixov πολέμου [1877-1878] άπετέλει μιχρόχοομον ιδιαίτερον, με -
πασά και οι μακριχτς (Ποταμούόια, Καρά Ορμάν, Κιουτσούκ Ορ-
μονωμένου, άπροοπέλ.αστον-." (ΑΥΕ, 1885/Α/5-Πολ.ιτ. ειόήοεις,
μάν) αποτελούν μέρος τον όαρός της Καόά/.ας.
Καβάλ,α 7-2-1885), μας επιτρέπει να ειχάοοιμε ότι η έξοδος των
55. Συνολικά 11 από τα 23 τζαμιά και μεστζίτ της Καδόά.ας
μουοουλμάνων από την περιτειχισμένη πόλη έγινε μετά τό 1878.
που αναφέρει ο Avverdi, ά ,τ ., ο. 235-237, και επιπλέον το προα-
Στα 1885 αναηέροιπαι ως οντχχχίες μόνο η Γένη Μαχαλέ (στα
ναφερθέν Τζαμί-ι Σερίφ της οθωμανικής πψγής του 1567/8. Ο Ε-
δντιχά τ ο υ Υόραγτογείου χαι χατά μήχος των ισημερινών οδών Ελ.-
βλιγιά (Μοοχόπουλου, όπ., ο. 511) κάνει λόγο για πολλά τεμένη
ληνιχής χαι Γαλλικής Δημοκρατίας) χαι ο έ ν α ς από τους ύ ί ο γύ
και αναφέρει ονομαστικά τα Ελτζέ (ή Α).ά) τζαμί, Μπέη τζαμί,
φτικους μαχαλ-άδες (περίπου στο χώρο του Αγίου Γεωργίου]
Σοφτά τζαμί και Κιλιοά μεστζίτ.
Οι ανατολικές περιοχές της πόλιγς, συνοικίες Χαμιντιγιέ (Αγ. Βαρβάρας) και Σελιμιγιέ (Σούγιολον - Τιμίου Σταυρού) αραιοκα-
τοικημένες οτις αρχές του 20ού αι. (αρχείο Δημοτικού Μουσείου Καβάλας).
ρει ο Εβλιγιά Ταελεμπή στο συγκρότημα του τζαμιού νικής ζωής των μουσουλμάνων της πόλης. Από τους
του Ιμπραήμ πασά56, έναν άλλο βρίσκουμε στην οδό Ευρωπαίους περιηγητές και προξένους, που εντυπω
Ντεβέ Τσεσμέ (Βυζαντίου), της συνοικίας Χαλίλ μπέ σιάζονται από τα “εξωτικά” στοιχεία του ανατολίτι
η, ένα στην οδό Λ. Κατσώνη της συνοικίας Καδή κου τρόπου ζωής, πληροφορούμαστε για τη θρησκευ
Αχμέτ εφέντη57 και έναν ακόμη τοποθετούν οι προ τικότητα των απλών μουσουλμάνων: Ανθρωποι του
φορικές μαρτυρίες στην αρχή της οδού Μεχμέτ Αλή Θεού ή και θρησκόληπτοι οι πιο πολλοί (γι’ αυτό
της συνοικίας Χουσεΐν μπέη58. και εύπιστοι σε κάθε κέλευσμα εναντίον των απί
στων, όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο) τηρού
σαν πιστά το χρέος της προσευχής, πέντε φορές την
ημέρα, και εναρμόνιζαν τη ζωή τους με τις αρχές
του θρησκευτικού τους νόμου, που απαγόρευε τις
προκλητικές διασκεδάσεις, το αλκοόλ, τη μοιχεία
κλπ. και επέβαλλε την ολιγάρκεια και την αγαθοερ
γία. Συγκεντρώνονταν κατά ομάδες έξω από τα τζα
μιά, φορώντας άσπρα ή πράσινα τουρμπάνια (στοιχεί
ο που πιστοποιεί την ισχυρή παρουσία μπεκτασήδων
στην πόλη) και διάβαζαν ή άκουγαν το Κοράνι.
Αφιέρωμα σε μουσουλ
μανικό χώρο λατρείας
Πρωτόγνωρη εμπειρία ήταν για τους ξένους επι
της περιοχής Καβάλας σκέπτες της πόλης ο τρόπος που άρχιζε το Ραμαζά
(φωτ. Θεόδωρου Δ. Λυ- νι: Ο Γάλλος Louis de Launay κατά το πρώτο βρά
μπεράκη). δυ του στην πόλη (1894), τρομάζει, καθώς από πα
ντού γύρω του ξεσπούν πυροβολισμοί. “Με πληροφό
Οι θρησκευτικοί χώροι -τα μεστζίτ των συνοικιών ρησαν -γράφει- ότι κάτι σοβαρό συνέβη: Ένα τηλ,ε-
και τα κεντρικά τεμένη- ήταν το κέντρο της κοινω- γράφημα έφτασε από τη Δράμα, που βεβαίωνε όχι
ότι έγινε επανάσταση στη Βουλ,γαρία ή ότι οι Ρώ
56. Μοαχόπουλου, ό.π., ο. 512, Βλ. και κεφ. 1.2.1.
σοι κατέβηκαν στην Κωνσταντινούπολη, αλλά... ότι
57. ΛΑΠ-Κ, αρ. 920 και ΛΑΠ-Κ, αρ. 1276 (καταγράφεται ως
“τέμενος"), αντίστοιχα. είχαν δει το φεγγάρι". Με τον τρόπο αυτό αρχίζει
58. Στα αρχεία ΔΑΠ-Κ δεν υπάρχει σχετικέ) καταγραφή. Πιθα η περίοδος του Ραμαζανιού. Για έναν ολόκληρο μή
νόν οι μαρτυρίες να αναφέρονται στο τζαμί του Χουσεΐν μπέη, το να, από την ανατολή μέχρι τη δύση του ήλιου οι πι
οποίο είναι καταγραμμένο (ΔΑΠ-Κ, αρ. 797) ως “τεκές, τέμενος,
τζαμείον".
στοί μουσουλμάνοι τηρούν απόλυτη νηστεία. Στο
Χοτζάόες σε ώρα προσευχής (αρχείο Ιστορικού και Λογοτεχνικού Αρχείου Καβάλας τον κ. Ν. Ρονδομέτωφ).
93
Πολιεθνικό καφενείο στη Μακεδονία (από Ενεπεκίδη, θεσοαλ.οντκη και Μακεδονία 1798-1912, έκό. Βι6λ.ιοπω)χίου της Εστίας).
γέρμα της μέρας συγκεντρώνονται στην παραλία, α- ροι εμφανίζονται στην Καβάλα μετά τα μέσα του
δημονώντας να εμφανιστεί το φεγγάρι, αφού μόνο 19ου αιώνα, στις νέες εκτός των τειχών κεντρικές
αυτό μπορεί να τους δει να τρώνε, να πίνουν και να περιοχές, όπου αρχίζει να επικρατεί ο σύγχρονος
καπνίζουν. Οι απλοί μουσουλμάνοι, όχι κατ' ανάγκη τρόπος ζωής. Ακόμη και τότε οι δημόσιες κοσμικές
και οι υψηλά ιστάμενοι. Ο διοικητής της Θάσου με- απολαύσεις ήταν σχεδόν απαγορευμένες στην Πανα
σούσης της ημέρας καταφεύγει σε ελληνικό σπίτι για γία, γενικά στην παλιά πόλη, αφού εκεί επαγρυπνού-
να απολαύσει, κρυφά από τους ομόθρησκούς του, σαν οι θεματοφύλακες του αυστηρού ισλαμικού νό
τον καφέ και το τσιγάρο του59. μου. Κατά τη δεκαετία του 1860, οι σοφτάδες
Ο αυστηρός θρησκευτικός νόμος περιορίζει την (σπουδαστές) του Ιμαρέτ κατέστρεψαν ένα ελληνικό
κοινωνική ζωή στο πλαίσιο της θρησκείας και δεν α μαγαζί, “επειδή είχε μουσική’'60.
φήνει περιθώρια για άλλου είδους ψυχαγωγία και Στοιχείο συνδεδεμένο με τη θρησκευτική ζωή των
δημόσιες διασκεδάσεις. Αυτό ιδιαίτερα ενοχλεί τους μουσουλμάνων ήταν και το χαμάμ. Τα δύο -μέχρι τις
ξένους, προξένους και εμπόρους, που μέχρι τις τε τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι.- λουτρά της Κα-
λευταίες δεκαετίες του 19ου αι. δυσκολεύονται να
προσαρμοστούν στις εδώ συνθήκες ζωής και αναγκά 60. Cousinery. Voyage dans la Macidoine. t. 2, Paris 1831. o. 71-
ζονται να ζουν σχεδόν ασκητικά. Η χερσόνησος της 74, A LA . Walker. Through Macedonia to the Albanian lakes. London
1864, o. 15, AYE, 1866/36/2, Καβάλα 22-7-1866. Οπως μαρτνρεί
Παναγίας, ως περιοχή κατοίκησης δε διέθετε κοινό
o Cousinery 'γύρω στα 1800, ε.τειόή στην .τόλη δεν υπήρχε
χρηστους χώρους για συναντήσεις των κατοίκων (ε καφενείο, οι εξέχονπες μοιοονλμάνοι τις Καδάλ.ας (μεταξύ τοις
κτός από τους θρησκευτικούς). Άλλωστε τέτοιοι χώ και ο νεαρός Μεχμέτ Αλή) και οι ξένοι έμποροι συγκεντρώνονταν
στο σπίτι τον Γάλλου έμπορον Lion, στο νοτιοδυτικό άκρο τις
59. J. Ε Fraser. Pictures from the Balkans. London-Paris-New χερσονήσου, και διασκέδαζαν με μονσικύ], σκάκι, σνζητύ}οεις και
York-Melboume 1906, a. 168, L. de Launay. Chez les Grecs de διηγήσεις 'για τοις ορειοίδιοις Γιοιρούκονς των 'γειτονικών περιο
Turquie. Pahs 1897, o. 175-176. Οι κολιοί ΚαβαλΛώτες δίνουν χών. Α τό την ίδια πηγή πληροφορούμαστε ότι οι εύποροι μου
διαφορετική μαρτιρία για την έναρξη τον Ραμαζανιού: Την εμφά σουλμάνοι τις Καβάλ.ας συνΐ]Θιζαν να χάνουν ημερύ]οιες εκδρομές
νιση τον φεγγαριού την ανακοίνωναν ε.τίσημα δύο Τούρκοι .τον σε μια εξοχή της πόλις (μάλλον στην Καλ.αμίτσα). Σε μία από αυ
ανέβαινανf για το σκοπό α υ τ ό , στα υψώματα τον Σούγιολον, ΒΙ τές, π ο υ ο ρ γ α ν ώ θ η κ ε προς τιμήν του Γάλλου επισκέπτη, υπό τοις
Α. Νησιώτη "Το Ραμαζάνι των Τούρκων παληών κατοίκων της ήχους της μοιοικής των Τσιγγάνων καταναλώθηκαν πάνω από 200
Καδάλχις", Έρευνα, 7 (Ιούν. 1952), 22. φιάλες γαλλικού λικέρ.
βάλας βρίσκονταν στο χώρο του εξωτερικού περίβο
λου των τειχών, στη “συνοικία” Ιμπραήμ πασά. Το
πρώτο, το χαμάμ του βακουφιού, αυτό δηλ. που κα
τασκεύασε ο Ιμπραήμ πασάς περί το 1530, βρισκό
ταν μέσα στην αγορά του Αγίου Νικολάου, οε πά
ροδο της Κουντουριώτου, και εξυπηρετούσε και τους
όιερχόμενους από την πόλη εμπόρους. Το μεταγενέ
στερο βρισκόταν στη γωνία Θ. Πουλίδου - Γραβιάς
και προφανώς εξυπηρετούσε τους μουσουλμάνους
της χερσονήσου61.
Για το Ισλάμ η καθαριότητα του σώματος αποτε
λούσε ζήτημα δογματικό: Οι πιστοί, προκειμένου να
εισέλθουν στο τέμενος για να προσευχηθούν, ιδίως
για την προσευχή της Παρασκευής, έπρεπε πρώτα
να εξαγνιστούν και να εξαλείψουν με το νερό τα α-
μαρτήματά της ψυχής. Πέρα όμως από τη θρησκευ
τική υπαγόρευση, τα λουτρά ήταν και μέσο ψυχαγω
γίας. Για τις γυναίκες μάλιστα το μόνο εκτός σπι
τιού. Στις ώρες και μέρες που λειτουργούσε ειδικά
γι' αυτές, το λουτρό ήταν ο χώρος που συναντούσαν
τις φίλες τους, κάπνιζαν, χόρευαν, τραγουδούσαν και
ακόμα έτρωγαν κι έπιναν. Απ' αυτή την άποψη το
χαμάμ άμβλυνε τους όποιους κοινωνικούς διαχωρι
σμούς. Βέβαια για την περιποίηση του σώματός τους Απομεινάρια λουτρού μουσουλμανικής οικίας οτην Παναγία
οι πλούσιοι μουσουλμάνοι αφήνονταν στα χέρια των (φιυτ. Αχιλλέα Σαββόπουλου).
υπηρετών τους, ενώ οι φτωχότεροι στα χέρια των υ- παλλήλων του λουτρού. Οι ιδιαίτερα εύπορες οικογέ
νειες των μουσουλμάνων είχαν στα σπίτια τους ιδιω
61. ΔΑΠ-Κ, αρ. 160 κ α ι 656, αντίοτοιχα. Ενα τρίτο, μεταγενέ
στερο, βρισκόταν στο χώρο της εβραϊκής συνοικίας (στο κέντρο τικά λουτρά, συχνά πολυτελέστατα. Εκτός από το
της πόλης). Για τα χαμάμ, "Οθωμανικά Λουτρά", Η Καθημερινή- σωζόμενο στο σπίτι του Μεχμέτ Αλή, απομεινάρια
Επτά ημέρες (20-5-2001). τους βρίσκει κανείς και σήμερα στην Παναγία.
ν
την τελική ρύθμιση του 1984, απομένουν υπό αιγυ Σε αντίθεση με την καθ' όλα ευεργετική παρουσί
πτιακή ιδιοκτησία το Ιμαρέτ, το (θεωρούμενο ως) α των Αιγυπτίων στην Καβάλα, πληγή για την πό
σπίτι χου Μεχμέτ Αλή και ένα οικόπεδο με οικία ε λη αποτελούσε η δράση των σοφτάδων (σπουδα
πί της οδού Ιουστινιανού7071*. Πέραν αυτού όμως οι Αι στών) του Ιμαρέτ. Όπως προαναφέραμε, στο Ιμαρέτ
γύπτιοι έδειξαν εξαιρετικά μεγάλο ενδιαφέρον για λειτουργούσαν, μέχρι το 1902, δύο μεντρεσέδες (ιε-
την Καβάλα, κυρίως για τη συνοικία της Παναγίας. οροδιδασκαλεία), εκπαιδευτικά ιδρύματα ανώτερης
Για έναν αιώνα περίπου, όλες οι παρεμβάσεις που έ βαθμίδας, όπου διδάσκονταν η θεολογική, η νομική
γιναν στη χερσόνησο φέρουν την σφραγίδα των Αι και οι άλλες επιστήμες του Ισλάμ. Οι σοφτάδες, που
γυπτίων. Απόδειξη της αδιάλειπτης φροντίδας τους κατά καιρούς ξεπερνούσαν τους 600 (τεράστιος ο α
για τη συνοικία είναι ότι στις αρχές του 20ού αιώ ριθμός τους για τα μέτρα της μικρής πόλης) έρχο
να (1908-1912) εκπονούν ποικίλα σχέδια για την α νταν στους μεντρεσέδες από διάφορα μέρη της οθω
ναμόρφωσή της (ύδρευσης, ρυμοτομικό κλπ.) τα ο μανικής επικράτειας και φοιτούσαν εδώ για μερικά
ποία ωστόσο δεν υλοποιήθηκαν7'. χρόνια ή για μερικές δεκαετίες77! Είχαν δωρεάν τρο
φή και στέγη (στα 61 δωμάτια των δύο μεντρεσέ-
δων), έπαιρναν ένα μικρό χρηματικό βοήθημα, απαλ
70. Ν. 1490/1984, "Κύρωση Πρακτικού μεταξύ της Ελλάδας
και της Αίγυπτου για τις βακουφικές ιδιοκτησίες Καβάλας και Θά- λάσσονταν από τη στρατιωτική υπηρεσία και μετά
οοι" (ΦΕΚ 172, τ. Λ ', 13-11-1984). Για το καθεστώς των αιγυ τήν αποφοίτησή τους τοποθετούνταν σε ηγετικές θέ
πτιακών ιδιοκτησιών από την απελευθέρωση (1912/13) μέχρι τις σεις του κρατικού μηχανισμού. Κέντρο της ζωής τους
μέρες μας, Μαρ. Τοεγγελίδον, "Το ζήτημα των βακουφικών ιδιο
κτησιών της Καβάν.ας και της νήσον Θάσον", Θασιακά, 5 (1988),
ήταν τα δύο dershane-mescid του Ιμαρέτ, οι θολω
134-131. τές αίθουσες διδασκαλίας που χρησιμοποιούνταν και
71. Οι Αιγύπτιοι ενιοχνοαν αρκετές φορές τη μουσουλμανική ως χώροι προσευχής. Η εκπαίδευσή τους βασιζόταν
και τη χριστιανική κοινότητα, χρηματοδότησαν διάφορα έργα στην στην εκμάθηση των ιερών βιβλίων και στην αποστή-
πόλη, επιχορηγούσαν το Διεθνές Νοσοκομείο των Α τ ό μ ω ν
"Gureba" και στήριξαν την Καόάλ.α σε δύσκολες στιγμές της. Π.χ.
το Νοέμβριο τον 1912, μετά την εγκατάσταση των βουλγαρικών 72. Ο Fraser, Picturesfrom the Balkans, o. 171, αναφέρει ότι οι
αρχών, η θαλ.αμιγγός του χεόίβη έφερε στην Καβάλα 2.000 σάκους σοφτάδες έρχο\παν στο Ιμαρέτ σε ηλικία 14-15 χρονών και έμε
αλ.εύρι για τ ο υ ς φ τ ω χ ο ύ ς τ η ς πόλης (Αρχείο Ιερός Μονής Λαζα- ναν ακόμη και 30 χρόνια, ενώ ο Σχινάς, Οδοιπορικοί Σημειώσεις,
μ ισ τώ ν . Documents Officiels 1887-1922, τ. 2, a. 50, 27-11-1912). ο. 458, σημειώ\τι στα 1885 ότι στο Ιμαρέτ έμεναν 600-700 σο-
Για τα σχέδια τους, Inira Mums. ο. 35-38. φτάόες, ηλικίας 17-40 ετών.
θιση περικοπών από το Κοράνι, ενώ οι κοσμικές μανικής κοινωνίας και απεχθάνονταν κάθε τι δυτικό
τους γνώσεις ήταν περιορισμένες και αναχρονιστικές. και χριστιανικό. Κατά τις περιόδους έντασης ή κρί
Ενδεικτικά του περιεχομένου και της ποιότητας σης των ελληνοτουρκικών σχέσεων (κυρίως στα
της εκπαίδευσής τους είναι οι απαντήσεις που πήρε 1854-56, 1866-69, 1876-78, 1897) οι σοφτάδες α
ένας φιλοπερίεργος Γάλλος στο Ιμαρέτ λίγο πριν α ποτελούσαν φόβητρο για το χριστιανικό πληθυσμό
πό το 1860. Εκεί οι έφηβοι μαθητές των μεντρεσέ- της πόλης. Κάθε φορά που οι τουρκικές αρχές έκρι
δων του ανέπτυξαν τις... αστρονομικές γνώσεις τους; ναν σκόπιμο να τρομοκρατήσουν τους Έλληνες της
Η γη είναι στρογγυλή σαν ταφή και αποτελεί το κέ Καβάλας, τους χρησιμοποιούσαν ως όργανά τους. Α-
ντρο του σύμπαντος, ενώ ο ήλιος περιστρέφεται αιω ναφέρεται μάλιστα ότι για το σκοπό αυτό υπήρχαν
νίως γύρω της. Η σελήνη κρύβεται τη μέρα για να στις αποθήκες του Ιμαρέτ όπλα και πολεμοφόδια71.
ξεφύγει από τα δόντια του κακού δράκου και τα α Πηγή δεινών για τους χριστιανούς το Ιμαρέτ, θεί
στέρια είναι φανάρια που να ανάβει ο θεός για να ο δώρο όμως για τους άπορους της πόλης, κυρίως
φωτίζουν τους βασιλιάδες του κόσμου. Πάνω από τον τους μουσουλμάνους, που ήταν φτωχότεροι συγκρι
ουρανό, αυτή την τεράστια τέντα, δεν υπάρχει τίποτε! τικά με τους Έλληνες και τους Εβραίους. Στις θο
Μετά από μια τέτοια εμπειρία ο Γάλλος επισκέπτης λωτές κουζίνες του κόχλαζαν οι μεγάλες χύτρες για
ευχαριστεί το θεό που τον αξίωσε να γνωρίσει από να χορτάσουν τους πελασμένους, καθημερινά με
κοντά την “Ακαδημία Επιστημών της Καβάλας"'*! σούπα ή πιλάφι και fodla (είδος λεπτής πίτας), μία
Στο χαρακτήρα της εκπαίδευσής τους και στην ή δύο φορές την εβδομάδα και με κρέας, ενώ τις
πολύχρονη απομάκρυνσή τους από την κοσμική ζω Παρασκευές και τις γιορτές και με ζερντέ (ρύζι με
ή οφείλεται ο ιερός φανατισμός από τον οποίο δια μέλι χρωματισμένο με κρόκο σαφράν). Εικόνες από
πνέονταν. Οι "μαθητές του Ισλάμ" διακρίνονταν για την παρασκευή και τη διανομή του φαγητού περι-
την άκαμπτη προσήλωσή τους στις αρχές της μου γράφονται αναλυτικά από τους ξένους επισκέπτες
σουλμανικής θρησκείας και πρέσβευαν την πιστή ε της πόλης, που έβλεπαν την όλη διαδικασία ως κά-
φαρμογή του ιερού ισλαμικού νόμου σε όλες τις εκ
δηλώσεις της ζωής. Έτσι αντιόρούσαν σε κάθε νεω 74. Για το ρόλο των σοφτάόων κατά την .7τρίοδο 1830-1880,
Κ. Λνκονρινον, Το Ελά.ψτκό Υποπροςΐ \τιο Καβάλα: (1835-1878).
τερισμό και κάθε μορφή εκκοσμίκενσης της μουσουλ-73 Σνμβολ.ή στην ιστορία τον Ελλψταμον τη: ανατολική: Μακεδονί
α: και δυτική: Θράκης. διπλ.ωματική tργαοία μεταπτιχιακών
73. Xikolaidy, Les Turcs et la Turquie conlemporaine, o 243-245. α τ σ ι δ ώ ν , Καόάλ.α 1994, ο. 76-94.
Imaret Cavaila.
ΙΜΑΡΕΤ ΚΑΒΑΛΛΑΣ.
aesr
Λ-τοιμη τον Ιμαρέτ (και τον τεαμιον του Χονοειν μπέη) ατα τέλη τον Ι9ον αι. (αρχείο Δημοτικού Μουσείου Καδάλ.ας).
100
Τμήμα τον πρώτου μεντρεοέ του Ιμαρέτ. Στοά του πρώτου μεντρεοέ του Ιμαρέτ.
τι αξιοπερίεργο και χαρακτηριστικό του πολιτισμού σαν. Ο Εγγλέζος G.F. Abbott, που οτα 1900 επισκέ-
της Ανατολής75. φτηκε το Ιμαρέτ και κατέγραψε τις εντυπώσεις του,
Το Ιμαρέτ αποθανατίζεται από τους ξένους ως έδωσε στο πολυσέλιδο σχετικό κεφάλαιο τον τίτλο
ενδεικτικό της ανατολίτικης νωχελικότητας και ως “Tembel-haneh” (τεμπελχανείο - κατοικία τεμπέληδων)76.
αιτία της ραθυμίας των κατοίκων της πόλης. Ο
Loher π.χ., που το επισκέφτηκε το 1873, αναφέρει 2.3.4. Οι χριστιανοί
ότι λόγω της ύπαρξης του Ιμαρέτ αυξήθηκε η έμφυ
τη οκνηρία των κατοίκων της Καβάλας. Αποφεύγουν Ο χριστιανικός πληθυσμός πρέπει αρχικά να κα
να εργαστούν κι αρκούνται στο πιλάφι που προσφέ- ταλάμβανε τη νοτιοδυτική πλευρά της αραιοκατοικη
ρεται εκεί καθημερινά. Όποιος στην πόλη θέλει να μένης χερσονήσου, όπου βρίσκονταν κατά τη βυζα
φάει ψάρια, τονίζει, πρέπει να τα πιάσει ο ίδιος, α ντινή περίοδο οι θρησκευτικοί του χώροι77: ο ναός
φού και οι ψαράδες ζουν τώρα από το Ιμαρέτ. Πά της Αγίας Παρασκευής (στη θέση του οποίου κτίστη
ντως η τρανότερη επιβεβαίωση για την (υποτιθέμε κε αργότερα το τζαμί του Χαλίλ μπέη, “της Μουσι
νη) οκνηρία των κατοίκων της Καβάλας ήταν οι ί κής”) και η εκκλησία - μονή στη θέση της σημερι
διοι οι σοφτάδες. Όταν δε βυσσοδομούσαν εναντίον νής Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Πιθανή θεωρείται και
των χριστιανών, κάθονταν οτα δωμάτιά τους (4-5 ή ύπαρξη κάποιου θρησκευτικού κτίσματος επί της
μαζί) προσεύχονταν, κάπνιζαν και ομφαλοσκοπού σημερινής οδού Θ. Πουλίδου, στο χώρο δηλ. των ιε
ρών της αρχαίας Νεάπολης, ίσως εκεί όπου ανεγεί-
75. Μια γριά -μνημονεύει ένας από αυτούς γύρω οτα I860 ρεται αργότερα το μικρό τζαμί του Χουσεΐν μπέη.
(Nikolaidy, ό.π., ο. 255-256)- καθισμένη αναπαυτικά στα σκαλιά
τρώει με τα χέρια το ζερντέ από ένα τσουκάλι, καινούργιο μεν,
αλλά προορισμένο για χρήση εντελώς διαφορετική! Μια τέτοια ει 76. Ενεπεκίδη, Μακεδονία και Τουρκία 1789 -1912, ο. 81,
κόνα, σχολιάζει ο ίδιος, θα συγκέντρωνε στη Γαλλία δέκα χιλιάδες Abbott, Macedonia, ο. 303-308, αντίστοιχα.
Θεατές. Εδώ όμως φαίνεται σαν το πιο φυσικό πράγμα του κό 77. Ch. Bakitzis, "Byzantine Kavala: Archeological survey", Η
σμου.' Καβάλα και η περιοχή της, ο. 527.
Η εχχ/.ηοία της Παναγίας (περύτον 1700 - 1958) στα μέσα του 20ού αι. 10
(αρχείο Ιστορικού και Λογοτεχηκού Αρχείου Καόόύ.ας τον κ. Ν. Ροι·όομέτωφ).
Όπως σημειώσαμε παραπάνω, ο Εβλιγιά Τσελεμπή 25% (47 οικογένειες επί συνόλου 182 ή 52 επί συ
ανάμεσα στα άλλα τζαμιά της πόλης αναφέρει στα νόλου 256). Από τις ελάχιστες διαθέσιμες μαρτυρίες
1667 και το άγνωστο σήμερα Κιλισά μεστζίτ, το ό συνάγεται ότι η φθίνουσα πορεία συνεχίζεται για δύ
νομα του οποίου υποδηλώνει ότι πρόκειται για πα ο ακόμη αιώνες: Το 1591 οι λίγοι χριστιανοί της πό
λιά εκκλησία (κιλισά ή κλισά = από το “εκκλησιά”). λης δεν μπορούν πλέον να συντηρούν τους ιερείς
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 15ου αιώνα, οι τους, που αναγκάζονται να δουλεύουν με μεροκάμα
χριστιανοί υπερείχαν αριθμητικά: Στα 1478/9 από το στο ναυπηγείο, για την κατασκευή της γαλέρας
τους περίπου 450 κατοίκους του οικισμού οι 400 ή του μπέη της Καβάλας. Το 1617 η Μητρόπολη Κα
ταν χριστιανοί. Ο αριθμός των 83 οικογενειών τους βάλας, "επειδή άπό χρόνων πολλών ήρημώθη εις τό
μπορεί άνετα να αντιστοιχεί σε δύο συνοικίες78, κα παντελές καί επιστάτην ίδιον άρχιερέα ού όύναται
μία όμως σχετική πληροφορία δεν υπάρχει. Ειδικό έχει ν, εις ευλογίαν καί άγιαομόν τών εκεί καταλει-
τερα, δε γνωρίζουμε αν μετά τα τέλη του 14ου αιώ φθέ\πων ολίγων χριστιανών", υπάγεται στη Μητρό
να εξακολουθούσαν να υφίστανται και να είναι εν πολη Φιλίππων καί το 1721, για τους ίδιους λόγους,
χρήσει οι παλιές βυζαντινές εκκλησίες, ο αριθμός εντάσσεται στη Μητρόπολη Ξάνθης'0.
των οποίων θα προσδιόριζε και την ύπαρξη αντί Γύρω στα 1700 οι χριστιανοί της Παναγίας είναι
στοιχων συνοικιών79. ελάχιστοι: Σύμφωνα με εκτιμήσεις Γάλλων Ιησουιτών
Όμως ο χριστιανικός πληθυσμός σταδιακά μειώ ιεραποστόλων, το 1707 η Καβάλα είχε 3.200 κατοί
νεται -και σε απόλυτους αριθμούς και, κυρίως, σε κους, ανάμεσα στους οποίους υπήρχαν “τουλάχιστον
ποσοστιαία αναλογία- κυρίως λόγω εξισλαμισμών: Ε 200 ορθόδοξοι" (ποσοστό 6%!). Τα μεγέθη αυτά δια
νώ το 1478/9 οι χριστιανοί αποτελούσαν το 90% τηρούνται πάνω-κάτω μέχρι τις αρχές του 19ου αιώ
του συνολικού πληθυσμού του οικισμού, στα μέσα να. Περί το 1800 οι ξένοι περιηγητές που επισκέ
του 16ου αιώνα το ποσοστό τους πέφτει στο 20- πτονται την πόλη σημειώνουν ότι οι 3.000 κάτοικοί
της είναι “σχεδόν όλοι Τούρκοι” ή “κυρίως Τούρκοι".
78. Στα 1478 κάποιες χριστια\ικές συνοικίες των Σερρών είχαν
μέχρι και μονοψι)φιο αριθμό οπιτιών (Balta, ό _ τ , ο. 253-256). 80. Μαρτυρία τον Gabrielle Cavazza (Μέρτζιον, Μνημεία, ο.
79. Σχετική μαρτυρία υπάρχει μόνο για το μοναστήρι της 138-139), Αθ. Αγγελόπονλου, Η όιαμόργωοις των ορίων της
Πανα'/ίας της Καμμ ντζιώτιοοας, που βρισκόταν στη θέση r//c Μ ητροπόλεως Φιλίππων, Νεαπόλεως και Θάσον”. Η Καβάλα και
σημερινής εκκλησίας (Bakirtzis, ό - τ , σ. 527). η περιοχή της, ο. 172-175, α\τίστοιχα..
Το άκρο της χερσονήσου, χώρος της χριστιανικής συνοικίας (από A. van den Brule, 1907)
Είναι φανερό όχι στη χερσόνησο της Παναγίας κυ κά ενταγμένοι στην παραγωγική διαδικασία82. Κατά
ριαρχεί πλέον απόλυτα το μουσουλμανικό στοιχείο, τους επόμενους αιώνες, λ.χ. το 18ο που η πόλη πα
ενώ οι χριστιανοί αποτελούν ισχνή μειονότητα81. ρουσιάζει αξιόλογη εμπορική ανάπτυξη, το εμπόριο
Πληροφορίες για τη μικρή χριστιανική κοινότητα πρέπει να βρίσκεται στα χέρια των Οθωμανών αξιω-
της Καβάλας αυτής της περιόδου (μέχρι τα μέσα του ματούχων, που αποτελούσαν την κυρίαρχη κοινωνι
19ου αι.) δεν έχουμε παρά ελάχιστες. Π.χ. ότι στα κοοικονομική ομάδα, και των ξένων. Είναι χαρακτη
μέσα του 16ου αιώνα οι χριστιανοί είχαν φοροαπαλ ριστικό ότι στο δημοσιευμένο αλλά και το ανέκδοτο
λαγές, έναντι της υποχρέωσης να συντηρούν το υ αρχειακό υλικό του 18ου αιώνα -από το οποίο α
δραγωγείο82. Συγκεκριμένα, 34 χριστιανικές οικογέ ντλούμε πλήθος πληροφοριών για την πόλη, το ε
νειες όφειλαν κάθε χρόνο να παραδίδουν 100 kile μπόριο του λιμανιού (της “σκάλας”) κλπ.- δε βρίσκει
(περίπου 2.600 κιλά) κιμωλία, ένα καντάρι (περίπου κανείς ούτε ένα ελληνικό όνομα εμπόρου, πλοιοκτή
54 κιλά) λινέλαιο και μεγάλη ποσότητα βαμβακιού, τη ή ναυτικού, ενώ αντίθετα βρίσκει πολλά Τούρκων
πρώτες ύλες για τη δημιουργία του μείγματος με το και Ευρωπαίων.84
οποίο έκλειναν τις τρύπες στις ενώσεις των υδροσω Ελάχιστες είναι και οι πληροφορίες μας για την
λήνων. Κάθε φορά που ερχόταν σουλτανική διαταγή προσωπογραφία των χριστιανών της πόλης κατά τήν
για την επιδιόρθωση του υδραγωγείου, έπρεπε να ε πρώιμη αυτή περίοδο. Στο οθωμανικό κατάστιχο του
τοιμάσουν το στόκο και να διαθέσουν την εργατική 1478/9 εκτός από τα ελληνικά ονόματα καταγράφο
τους δύναμη. Ακόμη 18 οικογένειες και 13 άγαμοι νται και ορισμένα σλαβικά, κυρίως σέρβικά85. Η με
νέοι ήταν επιφορτισμένοι με τις βοηθητικές εργασί λέτη των ονομάτων της αντίστοιχης καταγραφής του
ες της συντήρησης. 1569 καταδεικνύει ότι οι χριστιανοί της πόλης είναι
Κατά τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας οι όλοι Έλληνες86. Σε έγγραφο της μονής Εικοσιφοίνισ-
εθνοθρησκευτικές ομάδες δεν πρέπει να διαφέρουν σας του Παγγαίου (κατάλογο μνημονευόμενων νε
πολύ από την άποψη της συμμετοχής τους στην οι κρών) των αρχών του 18ου αιώνα καταχωρίζονται
κονομική ζωή της πόλης. Οι κάπως εξειόικευμένες τα ονόματα 34 χριστιανών της Καβάλας. Ορισμένα
εργασίες αρχικά βρίσκονται κυρίως στα χέρια των 83. Στοιχεία για τη συμμετοχή των χριστιανών στην οικονομική
μουσουλμάνων, αλλά και οι χριστιανοί είναι κανονί ζωή των πόλεων το 15ο-16ο αι., Sokoloski. "Aperqu...'\ ο. 89,
Καρύόη, Χωρο-ταξία Νεωτερική, ο. 63-64, Τοντόρωφ, Η
δι. Για την πηγή του 1707, Κουτζακιώτη, “Ο πληθυσμός της Βαλκανική πόλη, ο. 135-138.
Καβάλας τον 18ο αι...", ο. 276, 282-3 σημ. 12. Για τις μαρτυρίες 84. Για τις ανέκδοτες πηγές, Κουτζακιώτη, ό.π., ο. 275-286, για
των περιηγητών στα τέλη 18ου - αρχές 19ου αι., Λυκουρίνου, τις δημοσιευμένες αρχειακές πηγές του 18ου αι., Λυκουρίνου,
"Καβάλα - Περιηγητές", ο. 181-184. Πίνακα πληθιισμιακών μεγε Καβάλα 1391-1697. Βιβλιογραφικός Οδηγός, Καβάλα 1995,
θών της πόλης μέχρι τις αρχές του 19ου αι., Στεφανίόου, Η πό λι)ματα “εμπόριο” και “εμπόριο γαλλικό (18ου αι)”
λη - λιμάνι, ο. 78. 85. Σύμφωνα με πηγή της Στεφανίόου, Η πόλη - λιμάνι, ο. 30.
82. Kiel. "Ottoman Building Activity...", ο. 154-155. 86. Kiel, "Ottoman Building Activity...", ο. 154.
Στογιάνης κ.ά.). Κατά τους μελετητές του εγγράφου,
η ύπαρξη “χαρακτηριστικών βουλγαρικών ονομά
των” αποδεικνύει ότι μέρος του χριστιανικού πληθυ
σμού της περιοχής Καβάλας, “είχε βουλγαρική κατα
γωγή”*7. Την ίδια εποχή (1700-1720) στις σημειώσεις
των καθολικών μισιονάριων που επισκέπτονται την
Καβάλα γίνεται ρητή αναφορά σε ελληνική εκκλησί
α, ελληνική συνοικία, Έλληνες κατοίκους.
Η ελληνικότητα του χριστινιακού πληθυσμού της
περιοχής επιβεβαιώνεται ή υποδηλώνεται και από τις
μαρτυρίες των περιηγητών: Στα 1470 ο Angiolello
βλέπει στους Φιλίππους ένα εντυπωσιακό μνημείο
(την επιτύμβια ρωμαϊκή στήλη του G. Vibius Qua-
rtus), που “φανερώνει ότι οτο μέρος εκείνο ήταν ο
ο τα όλος τον Μεγάλου Αλεξάνδρου". Το μνημείο αυ
τό έξυναν επί αιώνες οι κάτοικοι της περιοχής, διέ
λυαν τη μαρμάρινη σκόνη στο νερό και την έδιναν
στις έγγυες γυναίκες για να κάνουν παιδιά αντρειω-
μένα σαν το Μ. Αλέξανδρο.
Το επιτύμβιο ρωμαϊκό μνημείο του G. Vibius Quartus οτονς Φιλίππους. Κατά τη λαϊκή παράδοση, ήταν "ο οταύλος τον Μ. Αλε
ξάνδρου" (από Μακεδονία, 4.000 χρόνια... της Εκδοτικής Αθηνών).
Το φανταστικό άγαλμα τον Μ. Αλεξάνδρου στο Άγιο Όρος, σε χα).κογραφία του 18ου αι. (από Ν.Χειλαόάκη, Εβλιά Τσελεμπή.
Ταξίδι στην Ελλάδα, εκό. Εκάτη).
104
Ο Belon, που επισκέφθηκε την Καβάλα στα R u i u e s t i e s P h i l i p p e s ( Γ ο ΐΡ - b e a u de V ib iu s )
Τμήμα τί)ς χριστιανικής συνχχκίας τον "Μαχα).ά" (Πανχτ/ίας), αρχές όεκ. 1910 (αρχείο Δημοτικού Μ οιοείον Καόά/.ας).
106 Εικόνες από την .ιταλ.ιά εκκλησία της Παναγίας Καβάλ.ας. Αριστερά ο Άγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος (τέλη 15ου - αρχές 16ου at),
δεξιά ο Άγ. Ιωά\·νης ο Χρυσόστομος (αρχές 15ου αι.). Προέρχομαι α.τό μακεδονικά εργαστήρια (από τ ο ν Κ α τ ά λ ο γ ο της Έκθεσης
για τα 100 χρόνια της Χ.Α.Ε., 1884-1984, τ ο υ Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών (Οκτ. 1984 - Ιούν. 1985).
βασιλική και μάλλον το 14ο αιώνα το μονύδριο της και γυναικείο μοναστήρι. Ασθενής απόηχος αυτής
Παναγίας της Καμμυτζιώτισσας, κτήμα της μονής της παράδοσης φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Ορισμέ
Παντοκράτορος του Αγίου Όρους51. Το τελευταίο νοι από τους παλιούς Καβαλιώτες διατηρούν στη
φαίνεται ότι βρισκόταν οε λειτουργία κατά τα πρώ μνήμη τους μαρτυρίες παλαιότερων, που “είχαν α
τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Μέχρι πότε; Άγνωστο. κούσει για τα απομεινάρια των κελιών, τα οποία ή
Οπως άγνωστος είναι και ο χρόνος της οικοδόμησης ταν σχεδόν υπόγεια”53.
του κατοπινού, “μεταβυζαντινού” ναού της Κοιμήσε Αναφορά σε χριστιανικό ναό της Καβάλας γίνεται
ως της Θεοτόκου, ο οποίος κατεδαφίστηκε στα τέ μόλις στις αρχές του 18ου αιώνα: Το 1710 ο Ιησουί
λη της δεκαετίας του 1950. της Ματθαίος Πιπέρης και το 1716 ο Γάλλος πρόξε
Για τριακόσια περίπου χρόνια (1400-1700) λεί νος Granier ζητούν να τους παραχωρηθεί “η μοναδι
πουν οι μαρτυρίες για την ύπαρξη εκκλησίας στην κή εκκλησία" της πόλης, ο πρώτος για να κατηχήσει
Καβάλα. Το κενό αυτό θα μπορούσε να καλύψει εν τους πιστούς, προφανώς τους ελάχιστους καθολικούς
μέρει η πληροφορία -από χειρόγραφο της Μονής εμπόρους, και ο δεύτερος για να τε/.έσει επιμνημόσυ
Διονυσίου του Αγίου Όρους- ότι από το 1526 μέχρι νη δέηση για το θανόντα αυτοκράτορα της Γαλλίας54.
το 1551 εμόνασε στο “Μοναοτήριον τής 'Αειπάρθε
93. Στην περίπτωση αυτή η συλλογική μνήμη αποτνπώνεται και
νου Θεοτόκου... εις τήν τής Μακεδονίας Χρυοτούπο- σε γραπτά κείμενα. Σε έγ~/ραφα rr/c Εκκλ.ιγηαοτικιγς Επιτροπής
λιν" ο όσιος Φιλόθεος51. Δεν είναι όμως βέβαιο αν η της Κοιμήσεως της Θεοτόκον, της δεκαετίας τον 1950, αναφέρε-
πληροφορία αυτή αφορά την Καβάλα ή, όπως φαί ται ότι η εκκλησία της Πανα'/ίας κτίστηκε περίπου στα 17ΙΟ
νεται πιθανότερο, την Χρυσούπολη, πόλη στις εκβο Ι 730 και ήταν παλ.ιά και "μοναοτήριον καλ.ογραιών". Πάντως τέ
τοιες "πληροφορίες" πρέπει να αντιμετωπίζομαι με μεγάλ,η επι
λές του Στρυμόνα. φύλαξη, καθώς σε πολλ,ές περιπτώσεις δεν έχουν καμία ιστορική
Πρέπει ωστόσο να σημειώσουμε ότι, σύμφωνα με βάση, αλλά είναι μεταγενέστερα επινοήματα. Δεν είναι λχ. τυχαί
τη συλλογική μνήμη και την προφορική παράδοση, ο ότι ανάλ.ογες παραδόσεις υπάρχουν για την εκκλησία τον Αγί
ου Ιωάν'νΐ] και της Αγίας Παρασκευής (στη σιιμερινή ομώνιμη συ
η εκκλησία της Παναγίας ήταν “τα παλιά χρόνια”912*
νοικία). Για την ανέγερση n / c πρώτης διαδίδονταν μάλαστα και
διάφοροι μύθοι, λχ. πως ο Ταχήρ Ομέρ μπέης n / c Δράμας, που
91. Ch. Bakirtzis, "Byzantine Kuvahi Archeological survey ".a. 527. επιχείρι/σε να οταματύ/οει τι/ν οικοδομική της το 1866, έπεσε χτν-
92. Γαβριήλ Αιονναιάτη, "Ένας άγνωστος άγιος Καβα).ιώτης", Η πημένος από το χέρι του Αγίου.
Καβά/.α και η περιοχή της, ο. 101-104. 94. Κοιτζακιώτη, όπ., ο. 277.
Ποια να ήταν άραγε αυτή η εκκλησία που μνη ριηγητών, οι κάτοικοι της πόλης ήταν "σχεδόν όλοι
μονεύουν οι πηγές; Η πιθανότητα να διατηρείται α Τούρκοι" ή “κυρίως Τούρκοι".
κόμη η βυζαντινή εκκλησία μάλλον πρέπει να απο Η επίσημη τουρκική απογραφή του 1831 κατα
κλειστεί. Αν λοιπόν πρόκειται για τη γνωστή μας (α γράφει 102 "ντόπιους" άρρενες χριστιανούς στον
πό τις πλούσιες πηγές του 19ου-20ού αιώνα) εκκλη καζά (επαρχία) της Καβάλας και 170 “ξένους” άρ
σία της Παναγίας, τότε πρέπει να τη χρονολογήσου ρενες χριστιανούς (δηλ. μετανάστες εγκατεστημένους
με γύρω στα 1700, αφού τα τυπολογικά της γνωρί για εργασία) στους καζάδες της Καβάλας και του
σματα δεν μας επιτρέπουν να τη θεωρήσουμε παλιό- Μπερεκετλή (Δάτου)959678*. Με δεδομένο ότι τα χωριά
τερη”. των δύο καζάδων είχαν αποκλειστικά ή κυρίως μου
Υπάρχει ωστόσο μια επιφύλαξη: Η εκκλησία της σουλμάνους κατοίκους, θεωρούμε ότι το άθροισμα
Παναγίας (με τη μορφή που έχει κατά τον 20ό αιώ αυτών των καταγραφών αντιστοιχεί, σχεδόν στο σύ
να) φαντάζει κάπως μεγάλη για την ασήμαντη χρι νολό του, στον ανδρικό χριστιανικό πληθυσμό της
στιανική κοινότητα των 40 φτωχών οικογενειών. πόλης Καβάλας.
Μήπως λοιπόν υπήρχε τότε (στα 1700), στον ίδιο Όπως φαίνεται, από τις πρώτες δεκαετίες του
χώρο, κάποια άλλη ταπεινή εκκλησία, η οποία κατά 19ου αιώνα αρχίζουν να μετακινούνται προς την
την πρώιμη ίσως τουρκοκρατία είχε διαδεχθεί το βυ Καβάλα Έλληνες από γειτονικά ή μακρινά μέρη, αρ
ζαντινό κτίσμα και έδωσε αργότερα τη θέση της κετοί από τους οποίους παραμένουν στην πόλη και
στην εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου; Αν η γίνονται μόνιμοι κάτοικοί της. Γύρω οτα 1860 η πό
υπόθεση αυτή έχει κάποια βάση, τότε δεν αποκλεί λη έχει πάνω από 500 σταθερούς κατοίκους” , ενώ
εται η εκκλησία της Παναγίας να οικοδομήθηκε αρ κατά τις περιόδους επεξεργασίας του καπνού πολύ
κετά αργότερα, ίσως και γύρω στα 1800, την επο περισσότερους. Μέρος του προσωρινού πληθυσμού
χή δηλ. που η χριστιανική κοινότητα αρχίζει να ενι- στεγάζεται σε παραπήγματα έξω από τα τείχη, αφού
σχύεται κάπως, πληθυσμιακά και οικονομικά. Σχετι η μικρή χριστιανική συνοικία της Παναγίας έχει πια
κή πληροφορία ωστόσο δεν υπάρχει"6. εξαντλήσει τα όριά της100.
Πιθανή όμως φαίνεται και μια άλλη εκδοχή: Να Το 1864 το χρόνιο αίτημα των Ελλήνων να κτί
οικοδομήθηκε όντως η εκκλησία αυτή γύρω στα σουν εκτός των τειχών γίνεται δεκτό. Μετά την έκ
1700, στην αρχική της όμως μορφή να ήταν μικρό δοση του αυτοκρατορικού διατάγματος που επιτρέ
τερη, δηλ. να καταλάμβανε το χώρο του κυρίως να πει την επέκταση της πόλης, αρχίζουν να σχηματί
ού, και να επεκτάθηκε αργότερα με την προσθήκη ζονται οι νέες χριστιανικές συνοικίες: η Νέα συνοι
του νάρθηκα (και του παρεκκλησιού). Την υπόθεση κία (του Αγίου Ιωάννου), η Κεντρική συνοικία (με-
αυτή ενισχύει το ότι η στέγη του νάρθηκα ήταν υ τέπειτα του Αγίου Παύλου), των Ποταμουόίων (Τσα-
περυψωμένη σε σχέση με τη στέγη του υπόλοιπου ϊλάρ), που είχε μικτό πληθυσμό, του Καρά Ορμάν -
ναού' 9 7 . Αγίου Αθανασίου, του Τηλέγραφου (πάνω από τα
Όπως και να είναι, ο ναός της Παναγίας υπήρ Δικαστήρια, μέσα στα όρια της τουρκικής συνοικίας
ξε επί μακρόν -και μάλιστα στα "πέτρινα χρόνια” Γενή μαχαλέ) και του Κιουτσούκ Ορμάν (οημ. Ραψά-
του Ελληνισμού της πόλης, μέχρι την επέκτασή της νη).
εκτός των τειχών (τη δεκαετία του I860)- ο μονα Μέχρι περίπου το 1880 η Παναγία είναι η μεγα
δικός θρησκευτικός χώρος και το κέντρο του ολιγά λύτερη χριστιανική συνοικία της Καβάλας. Το 1877,
ριθμου χριστιανικού πληθυσμού της Καβάλας. Κατε σύμφωνα με έκθεση του μητροπολίτη Ξάνθης, από
δαφίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1950 για να τις 287 μόνιμες οικογένειες της πόλης, 109 διαμέ
αντικατασταθεί το 1960 από τη σημερινή εκκλησία. νουν στη συνοικία “του Κάστρου” (δηλ. της Πανα
Όπως ήδη αναφέραμε, ο χριστιανικός πληθυσμός γίας), 93 στη “νέα συνοικία” (Αγίου Ιωάννη) και 85
παραμένει συρρικνωμένος μέχρι τις αρχές του 19ου στα "δύο προάστια” (προφανώς στα Ποταμούδια
αιώνα: Γύρω στα 1800, κατά τις μαρτυρίες των πε και το Καρά Ορμάν)101. Δεν έχει όμως περιθώρια α
νάπτυξης. Από το 1864 μέχρι το 1912, διάστημα
95. Χαρ. Μπούρα, Βυζαντινή κ α ι Μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική
στην Ελλάδα. Αθήνα 2001, ο. 267-282. 98. Στοιχεία της αναγραφής τον 1831, Κ. Karpat, Ottoman
96. Για τα χρόνια αυτά (1800-1830) οι γνώσεις μας είναι σχε Population 1830-1914, ο. 109. Σε στατιστική τον Αγγλικού Προ-
δόν ανύπαρκτες. Λίγο π ρ ι ν α π ό το 1800 οι Γάλλοι έ μ π ο ρ ο ι εγκα ξε\τίον Θεσσαλονίκης τον 1838 αναφέρο\παι 200 χριστιανοί (Στε-
ταλείπουν την Καβάλα και έτσι στερεύει η σχεδόν μοναδική πηγή φαηόον, Η πόλη - λιμάνι, ο. 78).
πληροφοριών για την π ό λ η . 99. Κατά τον Αγγλο νποπρόξενο, το 1859 η πόλη είχε 120 ελ
97. Σε παλ-ιές φωτογραφίες η στέγη του κυρίως ναού φαίνεται ληνικές οικογένειες (FO 295/2/f 62. Καδά/.α, 17-2-1859).
καλυμμένη με οχιοτόπλακες, ενώ του νάρθηκα με κεραμίδια (τα ο 100. Nikolaidv, Les Turcs el la Turquie contemporaine, τ. 1, a 260.
π ο ί α όμως μπορεί να τοποθετήθηκαν αργότερα). Για την εκκλησί 101. AYE, 1876/78/1, Ξά\Οη 22-10-1877 (έκθεση μητροπολίτη
α 6λ και στο κεφ. 3.3.1. Καλλίνικον).
Η χριστιανική συνοικία στα μέσα της δεκαετίας τον 1880 (Γ.Α.Κ - Αρχείο Π. Καβάλας).
κατά το οποίο ο ελληνικός πληθυσμός της πόλης αυ να, οι νικητές Οθωμανοί μετέφεραν μέρος των Εβραί
ξάνεται κατά 20-25 φορές (!), τα σπίτια των χρι ων της ουγγρικής μεγαλούπολης στη Σόφια της Βουλ
στιανών της Παναγίας μένουν σταθερά 100-120, μα γαρίας. Σε σύντομο χρονικό διάστημα και μετά από
ζί με αυτά της περιοχής “όπισθεν του Υδραγωγείου". σουλτανική απόφαση ο πληθυσμός αυτός μετακινήθη
Έτσι η συνοικία “του Κάστρου” ή “άνω συνοικί κε στα μακεδονικά παράλια.
α" ή “συνοικία του Μαχαλά” (όπως έχει πια επικρα
τήσει), μέσα στην οποία έζησε για τέσσερις αιώνες ο
τουρκοκρατούμενος ελληνικός πληθυσμός της Καβά
λας, περνά όλο και περισσότερο σε δεύτερη μοίρα.
108
Αναφέρουμε ενδεικτικά (αφού πληθυσμιακά στοιχεί
α κατά συνοικία δεν υπάρχουν) ότι το 1899 από
τους 729 εγγεγραμμένους στους εκλογικούς καταλό
γους της Ελληνικής Κοινότητας μόνο 135 ήταν της
εκλογικής περιφέρειας του Μαχαλά (ποσοστό 19%).
Το 1903 από τους 923 μόνο οι 97 (ποοοστό 11%)10"
Από τα τέλη του 19ου-αρχές 20ού αιώνα η Πανα
γία είναι η μικρότερη από τις πέντε χριστιανικές συ
νοικίες της πόλης. Στις παραμονές της απελευθέρω
σης, που ο ελληνικός πληθυσμός της Καβάλας ξεπερ
νά τις 12.000, οι Έλληνες της Παναγίας δεν αντι
προσωπεύουν παρά ένα ελάχιστο ποσοστό του (πε
ρίπου 4-5%).
2.3.5. Οι Εβραίοι
Η παρουσία των Εβραίων στην τουρκοκρατούμενη
Καβάλα ανάγεται στα μέσα του 16ου αιώνα. Κατά τη Εδραία πόλ.ης τη: Μακεδονίας στις αρχές τον 20ον αε
μαρτυρία του Belon, μετά το νικηφόρο πόλεμο της
Ουγγαρίας (μάλλον του 1541, κατάληψη της Βούδας) Η ραβινική πηγή διασώζει μια ενδιαφέρουσα μαρ
οι Τούρκοι συγκέντρωσαν όσους Εβραίους βρήκαν στή τυρία για τη μετοικεσία των Εβραίων: Νεαρή Ουγγα-
Βούδα, την Πέστη και την Albaregal ή Albareal και ροεβραία, πού είχε αρραβωνταστεί με ομόθρησκό της
τους εγκατέστησαν στην Καβάλα, τη Δράμα και τις από την Ουγγαρία, έποικο στην Καβάλα, αρνείται να
Σέρρες1 '. Σύμφωνα με εβραϊκή πηγή του 16ου αιώ-1023 τον παντρευτεί, με τα ακόλουθα επιχειρήματα: Δεν
μπορεί να εγκαταλείψει μια μεγάλη πόλη για να ε
102. Κώδικας 1895-1908, ο. 64, 134. Στην πραγματικότητα τα γκατασταθεί σε μια μικρή, όπου η ζωή της και η ζω
ποσοστά αντά τον ελεητικοί πλ.ηθνσμον της Παναγίας επί τον
αΐΎολ.ικού ελ.ληννκον πλ.ηθνσμον της πόλ.ης ήταν αρκετά μικρότερα, ή των παιδιών της θα απειλούνται διαρκώς από τους
αφού η εκλ.ογική περιφέρεια τον Μαχαλά περιλάμδαιτ, όπως θα πειρατές. Κυρίως όμως δεν μπορεί να παντρευτεί έ
δούμε στη συνέχεια, και περιοχές εκτός της χερσοιήσου. ναν άνθρωπο που έχει το καθεστώς siirgiin (= υπο
103. Belon. Les observations..., ο. 59. Η Albaregal είναι η Alba
χρεωτική μετεγκατάσταση), διότι έτσι θα καταδικάσει
Regia, μεσαιωνική πρωτεύουσα της Ουγγαρίας, σημερινή Szekes-
Feliervar.
rCND€* UE >0 Ο Α « ·νΛ
ΕΤ ΜΛΤ»ΑιίΕ P»S L£ 0 ia » C T K* BO M
iiATAfEUTOX THX 1 » ΚΓΥΑΚ3Τ |« h D u a j u il l x t
Ε Δ Ρ Α £N Κ Α Β Α Λ Α A . S l i G E SO CI A L C A V A L L A
ΕΤΑΙΡΙΚΟΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ· X 13.375 amu seem x. 11375
O A O U ir a i IA T A II1 A B K X X U T U R U IIT T T t* » B
τα μελλοντικά παιδιά της να μείνουν υποχρεωτικά στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.107
στην Καβάλα και να μην έχουν το δικαίωμα της με Αν και δεν επιβεβαιώνεται από καμία πηγή, πιθα
τανάστευσης σε άλλον τόπο. Ο ραβίνος βρήκε τα επι νολογούμε ότι αυτή ήταν η αρχική θέση της εβραϊκής
χειρήματα της νέας ακαταμάχητα και ακύρωσε τον συνοικίας (του 16ου αι.). Πρέπει άλλωστε να λάβου 109
αρραβώνα104. με υπόψη ότι οι Εβραίοι ήταν η εθνοθρησκευτική ο
Κατά τον Belon, οι έποικοι αυτοί ήταν οι πρώτοι μάδα που εγκαταστάθηκε τελευταία στην Καβάλα και
κάτοικοι της έρημης ως τότε πόλης. Ομως, όπως εί μάλιστα σε μια περίοδο που άρχιζε η ραγδαία πληθυ-
δαμε, το σκέλος αυτό της μαρτυρίας του δεν αντέχει σμιακή της ανάπτυξη και στο χώρο της χερσονήσου
σε κριτική. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, οτα αναπτύσσονταν ήδη δύο, ίσως και τρεις συνοικίες (ά-
1569 και μέχρι το τέλος του 16ου αιώνα οι Εβραίοι ρα υπήρχαν και χωροταξικές δεσμεύσεις). Η θέση της
της Καβάλας αριθμούσαν περίπου 150 άτομα105. συνοικίας τους δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Σ όλες
Για τη θέση της συνοικίας τους, από το 1540 μέ σχεδόν τις περιοχές των Βαλκανίων οι Εβραίοι είχαν
χρι τα τέλη του 19ου αιώνα, δεν υπάρχει κανένα τεκ τη δυνατότητα να κατοικούν σε μαχαλάδες τιγς πόλη;
μήριο, κτίσμα ούτε κάποια πληροφορία. Οι μόνες σχε που εκτείνονταν αμέσως κάτω από το κάστρο, επειδή το ο-
τικές μαρτυρίες είναι ότι στα 1885 υπάρχουν “έν τώ θωματτκό κράτος έδειχνε σ' αυτούς μεγαλύτερη εμπιστοσύνη
φρονρίω 100 ιουδαϊκοί οίκίαΓ καί ότι ο εβραϊκός απ' ό,τι στους χριστιανούς18.
πληθυσμός της Καβάλας ανέρχεται, κατά την ίδια πη Όμως τα ερωτηματικά δεν αφορούν μόνο την αρ
γή, σε 300 άτομα106. Από το συνδυασμό των δύο πλη χική θέση της εβραϊκής συνοικίας αλλά και γενικότε
ροφοριών προκύπτει ότι το σύνολο του εβραϊκού πλη ρα την παρουσία των Εβραίων στην πόλη. Μετά το
θυσμού κατοικεί ακόμη (είκοσι χρόνια μετά την άδεια 1597 (τότε καταγράφονται 22 οικογένειες και 8 ά
επέκτασης του 1864) στην εντός των τειχών περιοχή. γαμοι) καμία πηγή δεν αναφέρει Εβραίους στην Κα
Πού ακριβώς όμως; Πιθανότατα στον εξωτερικό πε βάλα, ούτε καν η επίσημη απογραφή του 18 3 1100. Οι
ρίβολο των τειχών, πάνω από τη σημερινή οδό Κου-
ντουριώτου, προς το μέρος του Υδραγωγείου. Είναι 107. Αντό επι6εόαιώ\εται από τα παλιά Δημοτο'/.&ρα (Αρχείο
άλλωστε το μόνο μέρος της περιτειχισμένης παλιάς Τμήματος Δημοτικές Κατάοταοιγς Δι)μον Καβά/.ας. 1914-1973)
και από άλλα αρχεία λχ. το Αρχείο Υπηρεσίας Ηλεκτροφωτισμον
πόλης όπου βρίσκει κανείς εβραϊκά σπίτια ακόμη και
Δήμον Καβά/.ας, 1920-1965, όπου και βιβλία με ονομαστικές κα
ταστάσεις των καταναλ.ωτών ηλεκτρικού ρεύματος, κατά σννοικία
104. Kiel. “Ottoman Building Activity...”, ο. 153. και οδό, από το 1920 (τα δύο αρχεία απόκεινται στα ΓΛ.Κ.-Αρ
105. To 1569 καταγράφομαι στην Καβάλ.α 23 ή 30 οικογένειες χεία Ν. Καβά/.ας).
(Sokoloski, “Αρβεςιι... ”, ο. 86. Kiel “Ottoman Building Activity... ”, 108. Καρνόη, Χωρο-ταξία Νεωτερικύ], σ. 101-102.
ο. 154 αντίστοιχα), ενώ το 1597 αναφέρονται 22 οικογένειες και 109. Αντό ωστόσο δε σημαίνει ότι δεν υπήρχαν τότε Εβραίοι
8 άγαμοι (Μ.Α. Epstein. The ottoman Jewish Communities and their στην Καβάλ.α. Η απογραφή τον 1831 δεν αναφέρει Εβραίοι,ς και
role in the fifteenth and sixteenth centuries, Freiburg 1980, o. 235). σε άλλες πόλεις (π.χ. Κομοτψι)), αν και η παροικία τοις εκεί εί
106. Σχινά, Οδοιπορικοί Σημειώσεις, ο. 457, 483. ναι επιβεβαιωμένη}.
(γερμανόφωνοι) της κεντρικής Ευρώπης, ενώ οι νέοι
είναι στο σύνολό τους σεφαραδίτες (ισπανόφωνοι)"1
και προέρχονται από διάφορα μέρη της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας, π.χ. τη Σμύρνη, τη Θεσσαλονίκη, την
Αδριανούπολη, την Καλλίπολη, τις Σέρρες κ.ά. Ο ε
βραϊκός πληθυσμός αναπτύσσεται ραγδαία: το 1876
αριθμεί 80 άτομα, γύρω στα 1900 ξεπερνά τα 1.000
και οτα 1912 φτάνει τα 2.500112.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1880 οι νέοι Ε
βραίοι έποικοι εγκαθίστανται στο κέντρο της πόλης,
fk \
στο χώρο του Διοικητηρίου (οημερ. Δικαστηρίων) στις αρχές τον 20ού αι. (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλας).
στο χώρο της σημερινής πλατείας Νικοτσάρα, ανάμε
σα στα Δικαστήρια και στις Καμάρες"*.
Στη “συνοικία” Ιμπραήμ πασά βρίσκονταν, όπως
προαναφέραμε, και τα δύο λουτρά της πόλης: τό χα
μάμ του βακουφιού στην αγορά του Αγίου Νικολά
ου και το μεταγενέστερο στην γωνία Θ. Πουλίόου -
Γραβιάς.
Κατάλοιπο των πρώτων αιώνων, που όμως διατη
ρήθηκε μέχρι το τέλος της τουρκοκρατίας, ήταν το
μουσουλμανικό Νεκροταφείο, που καταλάμβανε το
118. MB A. Hadschi Chalfa, Rumeli urid Bosna. μτφρΑ von
Hammer. Illen IS 12 a 71, Σχιντί. Ούοι.τοριχαί Σιρειώοεις. a 457 Ατό οθωμανικό νεκροταφείο τη; περιοχής ΚαόάΧ.α;
(στα 18S5X αντίοτεχχα. (φωτ. ,Υ. ΚαραγιανταχίόηΧ
Τμήμα τον κέντρο ν και των ανατολικών συνοικιών, στις αρχές τον 20ού αιώνα (ΓΛ.Κ. - Αρχεία Ν. Καδόό.ας, φωτ. Γ. Παπακοομά).
Ακόμη, μετά το 1880 ot συνοικίες παύουν να α ομοιογένεια των συνοικιών του.
ποτελούν τον αποκλειστικό χώρο άσκησης κοινωνικών Όμως από τα μέσα της δεκαετίας του 1860, οι
δραστηριοτήτων. Περίπου δύο δεκαετίες μετά την ε μαχαλάδες της Παναγίας, οι μουσουλμανικοί και ο
πέκταση της Καβάλας εκτός των τειχών της, αρχίζουν χριστιανικός, δεν είναι πια αυτόνομες ενότητες με δι
να διαμορφώνονται, παράλληλα με τις νέες συνοικίες, κή τους ζωή και λειτουργία, αλλά εντάσσονται σε ευ
και οι νέες κεντρικές περιοχές της πόλης, που παρέ ρύτερες ομάδες, τις εθνοθρησκευτικές κοινότητες της
χουν ξεχωριστούς χώρους για συλλογική ζωή, π.χ. για πόλης, τη μουσουλμανική και την ελληνορθόδοξη.
την εκπαίδευση, την ψυχαγωγία, τη νοσηλεία Ενδει
2.4. Ο χώρος της χερσονήσου και οι συνθήκες ζωής
κτικά αναφέρουμε ότι τα νέα ελληνικά σχολεία (το
Αρρεναγωγείο και το Παρθεναγωγείο), το νοσοκομεί 2.4.1. Το στεγαστικό πρόβλημα
ο “ο Ευαγγελισμός" και η “Μεγάλη Λέσχη" δε βρί
σκονται σε χώρους των ελληνικών συνοικιών, αλλά οε Όπως σημειώσαμε ήδη, ο χώρος της χερσονήσου
κεντρικές, "πολυεθνικές" περιοχές. Στις νέες αυτές κε δεν πρέπει να υφίσταται σημαντικές αλλαγές από το
ντρικές περιοχές μετακομίζουν σταδιακά και οι περισ 17ο αιώνα, την εποχή του Εβλιγιά Τοελεμπή (1667),
σότερες διοικητικές λειτουργίες της πόλης, π.χ. το μέχρι και τις αρχές του 19ου αιώνα Αυτό τουλάχι
Διοικητήριο (σημερινό κτίριο των Δικαστηρίων), που στον εικάζεται από τη στασιμότητα των πληθυσμια-
βρισκόταν παλιά στη χερσόνησο της Παναγίας, αλλά κών μεγεθών της.
και άλλοι φορείς: προξενεία, εμπορικοί οίκοι κλπ. Η εικόνα της περίκλειστης πόλης αρχίζει να αλλά
Ο παραδοσιακός διαχωρισμός του χώρου της πό ζει προς τα μέσα του 19ου αιώνα, την εποχή δηλ. της
λης σε περιοχές κατοικίας και εργασίας εξακολουθεί αρχόμενης εμπορικής της ανάπτυξης. Νέοι κάτοικοι
να υφίσταται σε μεγάλο βαθμό, όμως στα κεντρικά εισρέουν τότε στην Καβάλα και η χερσόνησος της
τμήματα της πόλης αρχίζουν να συνυπάρχουν στο ί Παναγίας αδυνατεί να ανταποκριθεί στις στεγαστικές
διο οίκημα οι δύο παραδοσιακά ασυμβίβαστες λει ανάγκες του ολοένα αυξανόμενου πληθυσμού της. Μέ
τουργίες (π.χ. κατάστημα στο ισόγειο, κατοικία στον χρι το 1864 η Καβάλα αναπτύσσεται στο χώρο που
όροφο), ενώ στις νέες συνοικίες κάνουν την εμφάνισή οριοθετούν τα τείχη της. Στις παραμονές της επέκτα
τους μαγαζιά και εργαστήρια. σής της εκτός των τειχών ο πολεοδομικός ιστός της
Στο χώρο της παλιάς πόλης οι αλλαγές αυτές βρί χερσονήσου έχει πυκνώσει υπερβολικά, οι διαθέσιμοι
σκουν πρόσφορο έδαφος μόνο στη "συνοικία" Ιμπρα- χώροι έχουν οικοδομηθεί, οι συνοικίες έχουν επεκτα
ήμ πασά, όπου συνυπάρχουν χώροι εργασίας και κα θεί και δεν ξεχωρίζουν πια μεταξύ τους, σπίτια έχουν
τοικίας και συμβιώνουν (κυρίως πάνω από τη σημε κτιοθεί σε επαφή με τα τείχη, οι αδιέξοδοι δρόμοι έ
ρινή οδό Κουντουριώτου) Τούρκοι, Έλληνες και Ε χουν αυξηθεί κλπ.
βραίοι. Αντίθετα ο εντός των εσωτερικών τειχών χώ Η πόλη έχει εξαντλήσει τα όριά της και ασφυκτιά
ρος της χερσονήσου ελάχιστα επηρεάζεται από τις ε υπό το βάρος των 5-6.000 κατοίκων της123. Ο πληθυ
ξελίξεις αυτές, εξακολουθεί να είναι μέχρι και το τέ σμός αυτός αντιστοιχεί σε μια μέση πυκνότητα 300-
λος της τουρκοκρατίας περιοχή κατοίκησης και δια
123. Κατά τον Α γγλο ι αοαρόξενο Mating, το 1859 η Καβάλα
τηρεί, με ελάχιστες εξαιρέσεις, την εθνοθρησκευτική είχε 6.000 κατοίκους (FO 2 9 5 /2 /6 0 . Καβάλα 17-2-1859).
Η Καβάλα στα μέσα τον 19ον αι. (υδατογραφία Ed. Lear, 1856). Ο χώρος τον εξωτερικόν ,τερίβολον φαί\·εται αραιοκατοικημένος,
ο εκτός των τειχών είναι ακόμη ακατοίκητος, οτψ Εγνατΐα οόό (οημ. Ελλην. και ΓαλΧ Δημοκρατίας) ύιακρίνεται καραβάνι με καμή
λες (Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας).
16
/\ρχο\Ίΐκο τον 18ον αιώνα στη σννοικία της Παναγίας (φωτ. Μιχ. Κονδνλίόη).
Γενική άποψη της πυχνοκατοιχοιμένης χερσονήσου στις αρχές του 20ού αι. (αρχείο ΑΜ Κ )
Το τελευταίο οφείλεται φυσικά στην πυκνή δόμη το δικαίωμα για άνετη και αξιοπρεπή κατοικία, εκ
ση, αφού στον περιορισμένο χώρο της ελληνικής συ φράζοντας συγχρόνως το παράπονό τους για τη μέ
νοικίας έπρεπε να ικανοποιηθούν οι ανάγκες στέγα χρι τότε κατάστασή τους: “Οί οίκίαι ημών ούσαι μι
σης ενός ραγδαία αναπτυσσόμενου πληθυσμού. Ηταν κρότατοι καί στενοχωρημένοι... ταλαιπώρως τη μεγί
όμως (αν κρίνουμε από σχετικές μαρτυρίες για άλ στη στενοχώρια ζωμεν”129
λες πόλεις) κι ένας “ενστικτώδης” τρόπος προστασί Σε αντίθεση με τα σπίτια της νέας πόλης, που α
ας από την καχυποψία και τις αντιδράσεις των κολουθούν δυτικοευρωπαϊκά, κυρίως, αρχιτεκτονικά
Τούρκων, που είχαν συνηθίσει επί αιώνες να βλέπουν πρότυπα130, τα σπίτια της Παναγίας διατηρούν μέχρι
τους χριστιανούς να ζουν σε συνθήκες ταπείνωσης.
129. Κώδικας 1864-1889, σ. 21.
Από τη δεκαετία όμως του 1860, αφότου κατο 130. Ζιώγα, Παραδοσιακά κτίρια της νεότερης Καβάλας, ο. 23-
χυρώνεται η ισοτιμία όλων των εθνικών ομάδων της 27, Σ. Αγγελονδη, “Ο Νεοκλαοοικιομός στην Καβάλα", Πρακτικά
αυτοκρατορίας, οι Έλληνες της Παναγίας διεκδικούν Πανελληνίου Συνεδρίου, Νεοκλαααική πόλη και Αρχιτεκτονική,
Θεσσαλονίκη 1990, ο. 39-48.
Παραδοσιακά σπίτια και "αρχοντικά" στη αρχή της οδού Πουλίδου (φωτ. Αχιλλέα Σαββόπουλου)
Το κονάκι τον Μ εχμ έτ Αν.ή στην ι.το /η μα; (φιυτ. Αχινό.να Σαόόό.τον/.ον)
το τέλος της τουρκοκρατίας, σχεδόν στο σύνολό της παραδοσιακής μακεδονικής κατοικίας, όπως αυ
τους, την παραδοσιακέ] μορφή και τεχνικέ]. Είναι κα τές έχουν προσαρμοστεί στο αστικό περιβάλλον. Σώ
τά κανόνα "μικτά", δηλ. από πέτρα (στο ισόγειο) και ζονται ακόμη περίπου 150, εκ των οποίων τα πε
τσατμά (στον όροφο έ] μέρος του ορόφου), με ξύλι ρισσότερα έχουν κτιστεί στα μέσα του 19ου αιώνα.
να πατώματα, επιστεγάσεις και κουφώματα και έ
χουν· δύο χώρους; το ημιυπαίθριο ισόγειο, για τις βο
ηθητικές ημερέ]σιες λειτουργίες, και το κλειστό χα
γιάτι του ορόφου, όπου υπάρχουν η σάλα και τα
δωμάτια13'.
Πολλά είχαν περιφραγμένη εσωτερικέ] αυλή, προς
την οποία ανοίγονταν οι βοηθητικοί ισόγειοι χώροι
αλλά και τα δωμάτια Η εσωστρεφέ]ς αυτή διάταξη
αποσκοπούσε στην προστασία της ιδιωτικής ζωέ]ς, γι'
αυτό και ήταν ιδιαίτερα συχνή στα σπίτια των μου
σουλμάνων, σύμφωνα με τις επιταγές των ηθών και
του τρόπου ζωής τους. Χαρακτηριστικό της τουρκι
κής κατοικίας ήταν επίσης η χωριστή διάταξη των
διαμερισμάτων ανόρών και γυναικών (selamlik και
harem), όπως έχει διασωθεί λχ. στο κονάκι του
Μεχμέτ Αλή. Επιπλέον, στα παλιότερα σπίτια της
Παναγίας, τουρκικά και ελληνικά, ο όροφος παρου
σιάζεται διευρυμένος σε σχέση με το ισόγειο, σχημα
τίζοντας έτσι τα σαχνισιά (χαρακτηριστικό της πα
ραδοσιακής αστικής κατοικίας), τα οποία ανοίγονται
προς την πλευρά του δρόμου ή της θέας.
Τα παλιά αυτά σπίτια της Παναγίας ανήκουν α
πό αρχιτεκτονική άποψη σε διάφορες παραλλαγές13
131. Για τους τέτο ν ς των ασιτιών της Παναγίας, Inlra Muros.
a. 29-33, ά το ν και σχετική χαρτσγράφιιση, με βάση τις
ατοτντώ σεις κατοικιών το ν έγιναν α τό τον Αρ-'γτρη Μτακιοτζή.
αναφέραμε, το 1684 μεγάλο μέρος των κτισμάτων
του φρουρίου καταστράφηκε από φωτιά. Τον Ιούνιο
του 1862 ξέσπασε “τρομερά πνρκαϊά, άποτεφρώσα-
αα πλεϊστον μέρος τής πόλεως”, σύμφωνα με πληρο
φορίες του Έλληνα υποπροξένου. Η φωτιά ξεκίνησε,
κατά τη μαρτυρία του Άγγλου ομόλογού του, ακρι
βώς έξω από τα τείχη, κατέκαψε ολόκληρο το τσάρ
οι (50 μαγαζιά και αποθήκες) και πέρασε στον εσω
τερικό περίβολο, όπου έκαψε λίγες κατοικίες και
προκάλεσε ζημιές σε αρκετά κτίσματα. Η καταστρο
φή της πόλης θα ήταν ολοσχερής, αν η φωτιά έφτα
νε στο χώρο όπου ήταν αποθηκευμένα 2.000 βαρέ
λια με πυρίτιδα, και πολλοί κάτοικοι θα εγκλωβίζο
νταν μέσα στη χερσόνησο, καθώς η μία από τις δύ
ο πύλες καιγόταν, εμποδίζοντας τη διαφυγή τους134.
Ο Έλληνας πρόξενος αναφέρει ότι οι τουρκικές
αρχές ελάχιστα ενδιαφέρθηκαν για την κατάσβεσή
της. Αυτό -αν και δεν επιβεβαιώνεται από καμία πη
γή- μπορεί να στηρίξει την υπόνοια ότι επρόκειτο
για ηθελημένο εμπρησμό, συνήθη πρακτική των
τουρκικών αρχών, όταν αποφάσιζαν να κάνουν έρ
γα που έθιγαν συμφέροντα και προκαλούσαν αντι
δράσεις των κατοίκων (π.χ. διάνοιξη ενός δρόμου, α
120
νάπλαση μιας περιοχής κλπ.)135.
2.4.4. Η ύδρευση της χερσονήσου γέφυρες, που είχαν κτιστεί για το σκοπό αυτό.
Περί το 1530 ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής επι
Μέρος του αιγυπτιακού σχεδίου αναμόρφωσης σκευάζει ορισμένα τμήματα του αγωγού του νερού,
της συνοικίας ήταν και ο εκσυγχρονισμός του συστή
οικοόομεί ή επισκευάζει ορισμένες από τις υδατογέ-
ματος ύδρευσής της. Καθ' όλη τη διάρκεια της τουρ
φυρες και κατασκευάζει πάνω στο κατεστραμμένο
κοκρατίας η ύδρευση της χερσονήσου γινόταν, όπως
παλιό υδραγωγείο (της ρωμαϊκής ή μεοοβυζαντινής
και παλιότερα, από πηγή της Παλιάς Καβάλας
περιόδου) τις επιβλητικές "Καμάρες”. Μέσω αυτών
(“Μάνα Νερού" ή “Σούμπαση" ή "Τρία Καραγά-
το νερό μεταφέρεται από τα απέναντι υψώματα στη
τσια") που βρίσκεται σε απόσταση 6.400 μ. από την
χερσόνησο της Παναγίας για να φτάσει στους κοι
πόλη και σε υψόμετρο 400 μ. Το νερό μεταφερόταν
νόχρηστους χώρους της πόλης: λουτρά, δεξαμενές
στην Καβάλα μέσω ενός τεράστιου επίγειου αγωγού,
και κρήνες140. Οι διαδρομές του νερού και οι θέσεις
μήκους 6 χιλιομέτρων περίπου. Στις ρεματιές της
όπου υπήρχαν κοινόχρηστες βρύσες υποδηλώνονται
διαδρομής ο αγωγός περνά πάνω από έξι κοιλαδο-
από τις παλιές ονομασίες μερικών τοποθεσιών ή ο
δών της χερσονήσου: Αράπ τσεσμέ (η μαύρη βρύση
= η οδός Βυζαντίου), Ντεβέ τσεσμέ (η βρύση της κα
μήλας = η οδός Ναυαρίνου), "στις δύο βρύσες" (το
ποθεσία που αναφέρεται στο Οθωμανικό Κτηματο
λόγιο, αλλά δεν μπορούμε να την ταυτίσουμε με ση
μερινή θέση) κλπ. Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρί
ες, βρύσες υπήρχαν στις κύριες οδούς της χερσονή
σου: Τρεις στην οδό Θ. Πουλίδου, δύο στη δεύτερη
πάροδο της Βυζαντίου και από μια στις οδούς Αν
θεμίου, Μεχμέτ Αλή, Ερμιόνης, Καψάλη, Δερβενακί
ων, Ναυαρίνου, Ιουστινιανού, Πιπίνου και Ιερολοχι-
Ε ργά τη ς οε καπνεμπορική επιχείρηση της Καβάλας (αρχείο Ιστορικού και Λ ογοτεχνικού Α ρχείου Καβάλας τον κ. Ρονόομέτωφ).
Το Διεθνές Νοσοκομείο των
Απόρων “Gureba" οτη συ
νοικία Χαμιόιέ, οημερ. Αγίας
Βαρβάρας (αρχείο Δημοτικού
Μουσείου Καβάλας).
ναρρωτική άδεια για “αλλαγή κλίματος■” ή “αλλαγή Η ίδια επιδημία εμφανίστηκε τον Ιούνιο του
αέρων”. Κατά καιρούς το πρόβλημα αυτό έπαιρνε 1835 και επί μήνες “έκαμεν έπαιοθητήν θραϋσιν καί
διαστάσεις επιδημίας, όπως λ.χ. το 1899, που τα έμάοτιζεν ανηλεώς τήν ανθρωπότητα”, όπως μαθαί
σχολεία διέκοψαν τη λειτουργία τους “επ' αόριστον νουμε από έγγραφα του πρώτου Έλληνα προξενικού
ένεκα τής έπιπολαζούσης επιδημικής νόσου” και α- πράκτορα. Καθώς τα κρύα του χειμώνα περιόρισαν
πολυμάνθηκαν. Κατά την τριετία 1890-1892 στην την εξάπλωση της νόσου, οι κάτοικοι αναθάρρησαν
Καβάλα “βασιλεύει η γρίπη”, “υπάρχουν αρκετά θύ και άρχισαν τις συνήθεις δραστηριότητές τους χωρίς
ματα" και “η πόλη είναι πραγματικό νοσοκομείο”, ό τις δέουσες προφυλάξεις. Μάλιστα “αί μολυνθεϊσαι
πως διαβάζουμε σε έγγραφα των Λαζαριστών της πό περιούσιοι τών έν Καβάλλα άποθανόντων έπωλήθη-
λης. Στα 1908, σύμφωνα με καταγραμμένη μαρτυρία, σαν έπί δημοπρασία”. Αποτέλεσμα ήταν η αναζωπύ
επιδημία σκαρλατίνας (οστρακιάς) προκάλεσε μέσα σε ρωση της νόσου το Μάρτιο του 1836. Το φθινόπω
λίγες μέρες το θάνατο αρκετών παιδιών. Βέβαια, η ε ρο του 1865 στην Καβάλα “ένέσκηψεν ή άνθρωπο-
πάρατη νόσος της εποχής ήταν η φυματίωση. Σ' αυ φάγος χολέρα” και η διά ξηράς και θαλάσσης επι
τήν οφείλονταν οι 20% των θανάτων στις αρχές του κοινωνία με την πόλη διακόπηκε151.
20ου αιώνα (π.χ. οι 148 από τους 709 καταγεγραμ- Στις αρχές του 1878 η πόλη δοκιμάστηκε από τη
μένους του 1915). Από τις υπόλοιπες ασθένειες, αυ συρροή 17.000 Κιρκάσιων προσφύγων εκ Βουλγαρί
τές που προκαλούσαν τους περισσότερους θανάτους ας, που “κατεμόλυναν τήν ατμόσφαιραν”. Τα ζώα
ήταν, κατά σειρά, η δυσεντερία, η γρίπη, η ευλογιά, τους -βόδια, βουβάλια καί άλογα- ψοφούσαν κατά ε
ο τύφος, η ελονοσία και η μηνιγγίτιδα149. κατοντάδες από έλλειψη ζωοτροφών και σάπιζαν
Κατά περιόδους όμως υπήρχαν ακόμη οξύτερα στους δρόμους της πόλης, με αποτέλεσμα τη διάδο
προβλήματα υγιεινής. Όλο το 18ο αιώνα η πόλη μα ση λοιμωδών νοσημάτων (τύφου, δυσεντερίας κ.ά.).
στίζεται από επιδημίες πανώλης, στις οποίες οφείλε Για την περίθαλψη των πληγέντων από τις επιδημί
ται εν μέρει, κατά τον Cousinery, και η μείωση του ες ιδρύθηκε -με πρωτοβουλία του Έλληνα υποπρό
πληθυσμού της μεταξύ 1700-1800. Ιδιαίτερη έξαρση ξενου και συνδρομές κατοίκων της πόλης- μικρό νο
εμφανίζει η πανούκλα στα 1729-1730, στα 1755 σοκομείο του Ερυθρού Σταυρού και της Ερυθρός Η
(“σκότωνε” 4-5 άτομα τη μέρα) και στα 1791-1792'50. μισελήνου, το πρώτο που αναφέρεται στην Καβά
λα152. Η λειτουργία του πρέπει να ήταν προσωρινή,
149. Κώδικας 1895-1908, ο. 76, Αρχείο Ααζαριοτών, Documents αφού μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα γίνεται συνε-
Officiels 1887-1922, ο. 46 (lav. 1890), ο. 72-74 (Απρ. 1892), από
ημερολόγιο της οικογένειας Ιωάννου Φέοοα (Κ. Χιόνη, Ο ποιητής
Ιωάννης Κωνοταντινίόης και το έργο του, 1848-1917, Καβάλα 151. AYE, 1835/VI, Θεσσαλονίκη 3-6-1835, 1836/111, ό.π., 8-3-
1978, ο. 75) και Τσακαλώτου, ό.π., ο. 6-7, αντίστοιχα. 1836, ΑΥΕ, 1866/36/2, Καβάλα 29-4-1866, αντίστοιχα.
150. Αναλυτικές πληροφορίες, Κουτξακιώτη, ό.π., ο. 280-281. 152. ΑΥΕ, 1878/αακΖ', Καβάλα 30-1-1878, 1878/αακΗ', ό.π.,
Βλ. και Cousinery, Voyage dans la Macedoine, τ. 2, a. 71. 13-2-1878 κ.ά. Η θέση τον νοσοκομείου δεν είναι γνωστή.
χώς λόγος για την ανάγκη ενός νοσοκομείου που θα 2.4.6. Η γενική εικόνα της Παναγίας
περιέθαλπτε τους φτωχούς της πόλης153.
Τα ανωτέρω προβλήματα της χερσονήσου δεν ε
153. Αρχείο Λαζαριστών, Documents Officiels 1887-1922, ο. 46 πηρεάζουν τη γενική εικόνα της, όπως έχει ήδη δια
(lav. 1890), 72 (Αιρ. 1892). Α τό τις αρχές τον 20ού αι. λειτοιρ- μορφωθεί στα μέσα προς τέλη του 19ου αιώνα. Αυ
γούν ο “Ευαγγελισμός", \τχκ>κομείο της ελλψτχι)ς κοινότητας, .τον
εγχαοιάζεται τον Αύγουστο τον 1900 (Κώδικα 1895-1908, ο. 93),
τή ήταν ειδυλλιακή: "Σ ε' ανατολικά /; γραφική τουρ
και το Διεθ\τς Νοσοκομείο των Α ι άριαν “Gureba ” (AYE 1912/α- κική πόλη, φιλάρεσκα χτισμένη πάνω ο έναν ψηλό
αχΒ'. Καόά/.α 11-1-1912Χ βράχο που δεσπόζει στη θάλ,ασσα, με σπίτια που π ε
ριβάλλονται από πλατάνια και κυπαρίσσια και με
μια ζώνη τείχους με επάλξεις", έγραφε το 1894 ο
Η* - V ϊ/ / ά - > γ · ■ Γάλλος μηχανικός και γεωλόγος Louis de Launay. “Η
■) -t,.. - ΐΑ Γ - r - r —ή «ί Γ β .
Καβάλα φαίνεται πανέμορφη. Τα τείχη της σαν να
αναόνονται από τα κύματα, κτίρια και τζαμιά υψώ-
— # - · ,< V» \ β * '· ’ ·Γ ·
/ Λ < I νοντα/ πάνω από την πόλη για να ξεπεραατούν κι
S- « V ς Π · 4 ΐ γ Χ · /-V » - Λ- · 4_A-r -
αυτά σε ύψος από το φρούριό της", περιέγραφε α
*■»·-*■· ι *c
/«»<►!«>» r *· V T 'w, -c
' t - ν λ--
V . ■» - J i ' πό πολύ μακριά ο Αυστριακός διπλωμάτης Anton
X * rr
•s♦ » , * 0 ’I,Si/)ist -TXw7- *> f -Wf*-
- Prokesch von Osten το 1828l5J. Πρόκειται για τυπι
✓-> ' »,--- , , / ,Ui · κές, σχεδόν στερεότυπες περιγραφές της χερσονήσου
t u »^· ^ ** -γ ' »“*-
*» · 4 7' ' ·» yr-»'» -y **«<*»--«- ’ ' *. ^ της Παναγίας ή, όπως αναφέρεται από τις τελευταί
ες δεκαετίες του 19ου αιώνα, της “τουρκικής” "πα
-~y· / ’ **1 .~ ν λιάς", “εσκή" Καβάλας, η οποία αντιδιαστέλλεται με
^ ^A * ^,/ T I " / 1 —t/7
‘ /i~4 τη "χριστιανική”, “σύγχρονη", "μοντέρνα", “ευρωπα
• —> , '< I ,r ϊκή", πόλη που απλώνεται στα δυτικά της.
.K j. _ V-k- C4±/ i 'ijC ru . Οι περισσότεροι επισκέπτες εντυπωσιάζονται από
-λ-7-c^fcTκ/·*γ— * i-*·7— την παλιά πόλη. "Όμορφη και γραφική” την χαρα
-v ' i 7' _(
-ZZ-+ *· I·»,* i T ' κτηρίζουν πολλοί, ενώ άλλοι προσθέτουν: "πολύχρω
£i- *»( μη, φιλάρεσκη, πρόσχαρη, αρχοντική". Οι παλιότεροι
^V. · f - O l εξαίρουν τη σπουδαία θέση της θεωρώντας την
Επιστολή τον 1890. “Άκρα υγεία μαστίζει την πάλιν μα; 154. L. de Launay. Che: les Grecs de Turquie, Paris 189 7. o. 174.
προ; μεγάλ,ην θλίψ ν των ιατρών". Ενεπεκϊόη, όπ., ο. 42, αιπίστοιχα.
Όψη της χεροοπ)σον από δυτικά, στις αρχές τον 20ού αι. (Ελληιικό Λογοτεχιτκό και Ιστορικό Αρχείο, Ε.Λ.ΙΛ.).
"κλειδί" ή "Θερμοπύλες της Μακεδονίας” (Ρ. Belon, Διάφορες αναπαραστάσεις της Παναγίας, όπως
F. Beaujour και L. Heuzey) και εγκωμιάζουν την α τις έχει αποθανατίσει το επιδέξιο χέρι του ζωγρά
μυντική ισχύ της: “φωλιά γερακιών πάνω στο λόφο" φου ή ο φωτογραφικός φακός από το 1850 μέχρι
χαρακτήριζε το κάστρο της ο Hadschi Chalfa, “στε και το τέλος της τουρκοκρατίας, μας βοηθούν να
ρεότατο και ερυμνό” το τείχος της ο Εβλιγιά Τσελε- παρακολουθήσουμε την εξέλιξη στο χώρο αυτό και
μπή, "απόρθητη" θεωρούσε την Καβάλα ο Ρ. Lucas, να διαπιστώσουμε ότι η χερσόνησος έχει διαμορφώ
"πολεμική πόλη" ο Ε.Μ. Cousinery. Σχεδόν όλοι πε σει πάνω-κάτω την οριστική εικόνα της γύρω στα
ριγράφουν με θαυμασμό το Υδραγωγείο (“ουράνιο 1880 (ή πάντως πολύ πριν εκπνεύσει ο 19ος αιώ
τόζο” θυμίζει στον Εβλιγιά Τσελεμπή) και αναφέρο- νας). Την επόμενη, “κοσμογονική” για την πόλη της
νται με ενδιαφέρον στο Ιμαρέτ, ενώ κάποιοι στρέ Καβάλας περίοδο, όταν επικρατεί οικοδομικός οργα
φουν την προσοχή τους και στο μεγάλο κεντρικό σμός και οι νέες περιοχές της αναπτύσσονται και αλ
τζαμί, το καραβάν σεράι, το λιμάνι, το ναυπηγείο, λάζουν με ραγδαίο ρυθμό, η παλιά συνοικία της Πα
τις κρήνες, τις διάσπαρτες αρχαιότητες κ.ά. ναγίας βρίσκεται στο περιθώριο των εξελίξεων, σχε
Τα γεωφυσικά χαρακτηριστικά της χερσονήσου δόν απομονώνεται, βραδυπορεί και κρατά καλά φυ
θυμίζουν, σε κάποιους πολυταξιδεμένους, άλλα μέρη: λαγμένα τα μυστικά της γοητείας της.
Η Καβάλα θυμίζει στον Ρ. Belon τη Μύρινα της Λή
μνου και στον H.F. Tozer το Cadiz, λιμάνι της Αν
δαλουσίας. Ο F. von Loher την παρομοιάζει με το ει-
δυλιακό Τόμπολε της ιταλικής λίμνης Garda και ο J.
F. Fraser βρίσκει ότι έχει “νεαπολιτάνικο χρώμα”. Α
πό την άλλη ο F. Tarillon και ο Ch. Sonini παρατη
ρούν' ότι ο βράχος πάνω στον οποίο είναι κτισμένη
μοιάζει από μακριά με άλογο.1”
155. Για τις περιγραφές, χαρακτηρισμούς, εντυπώσεις των περί -
ηγητών, Κ. Λνκονρίνον, "Η Κα&έύ,α της τουρκοκρατίας (1391-
1912) οτα κείμενα των ξένων περιηγητών’* Υπόστεγο, 8-9 (φθιν.
1997), 166-206.
3. Η Π αναγία στο πλαίσιο της ελληνικής κοινότητας (19ος -20ός αι.)
3.1. Εισαγωγικά - το ιστορικό πλαίσιο κέντρο επεξεργασίας του προϊόντος και διακίνησής
του προς τις εξωτερικές αγορές και η πόλη συγκε
Χάρη στη γεωγραφική της θέση η Καβάλα παρου
ντρώνει τις υπηρεσίες που ασχολούνται με τη διεκπε
σίασε κατά καιρούς (κυρίως κατά το 18ο αιώνα) φά
ραίωση των καπνεμπορικών υποθέσεων της ευρύτερης
σεις πρόσκαιρης εμπορικής δραστηριότητας. Ωστόσο η
περιοχής (προξενεία, εμπορικούς οίκους κλπ.).
ανάπτυξη αυτή -εξαιτίας του χαρακτήρα και της πε
Η εμπορική ανάπτυξη μεταμορφώνει μέσα σε λίγες
ριορισμένης κλίμακάς της αλλά και των γενικότερων
δεκαετίες την ασήμαντη κωμόπολη σε εύρωστη πόλη.
συνθηκών- δεν οδήγησε σε καθοριστικές, δομικού χα
Η Καβάλα γίνεται πόλος έλξης για Έλληνες, Εβραί
ρακτήρα αλλαγές στην πόλη. Αυτό έγινε μόνο κατά
ους και Ευρωπαίους εμπόρους και για εργάτες που
τις τελευταίες δεκαετίες της τουρκοκρατίας.1
αναζητούν δουλειά στα καπνομάγαζα Η αύξηση του
Η μεγάλη ανάπτυξη της Καβάλας αρχίζει στα μέ
πληθυσμού της είναι θεαματική: οι 3-4.000 του 1840
σα του 19ου αιώνα. Η διείσδυση του ευρωπαϊκού κε
γίνονται 7-8.000 στα 1875-1880, ξεπερνούν τις
φαλαίου στο χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας,
10.000 μετά το 1885, φθάνουν τις 20.000 μεταξύ
από το 1840 περίπου, δημιουργεί για την πόλη και
1900-1905, για να αγγίξουν τις 25.000 τις παραμο
την περιοχή προϋποθέσεις οικονομικής άνθησης. Η εν-
νές της απελευθέρωσης (1912-13).
δοχώρα εξειδικεύεται στην καλλιέργεια του καπνού,
Η πληθυσμιακή αύξηση οδηγεί στην οικιστική επέ
που είχε τεράστια ζήτηση, το λιμάνι αναδεικνύεται σε
κταση της πόλης εκτός των τειχών. Από το 1864 αρ
1. Εκτει7/ και συστηματική ανάλ.νση για την εξέλιξη των οικονο χίζουν να σχηματίζονται οι νέες συνοικίες. Πρώτα οι
μικών και κοινωνικών δομών της πόλ η: από το 16ο αι. μέχρι το χριστιανικές και αργότερα, μάλλον γύρω στα 1880, οι
τέλος της τουρκοκρατίας. Στεφανίδον, Η ,τόλη - λίΜίΜ, ο. 21-237. τουρκικές, η εβραϊκή και οι περιοχές των Τσιγγάνων.
Η παλιά πόλη και στα δυτικά η νέα χριστιανική συνοικία (από: Καραόήμου-Γερολύμπου, Βορειοελλαδικές πόλει.
Καπναποθήκες της Κομεροιάλ των αδελφών Αλλατίνι. Τον πίνακα έφτιαξε με κομμάτια από οτάχυα ο Σ. Φρεζάκης οτις
φυλακές Καβάλας, 1935 (από: Γ. Μέγα - Δ. Τάκα, Μετοχές & Ομόλογα. Θεσσαλονίκη - Μακεδονία 1870-1940, εκδ. Καπόν).
Οι ρυθμοί αύξησης του ελληνικού πληθυσμού είναι (ποσοστό 8-9%). Κατά τις τελευταίες δεκαετίες της
κατά πολύ ταχύτεροι των αντίστοιχων του τουρκικού, τουρκοκρατίας στην πόλη υπάρχουν επίσης μια πολυ
με αποτέλεσμα μέσα σε λίγες δεκαετίες να ανατρέπο- πληθής ομάδας Τσιγγάνων (πάνω από 2.500) και μι
νται και πάλι οι πληθυσμιακές αναλογίες. Μέχρι το κρές σχετικά ομάδες Βουλγάρων, Αρμενίων και Ευ
1840 οι Έλληνες, μόνιμοι και "πάροικοι” δεν ξεπερ- ρωπαίων.
νούσαν τους 350 (ποσοστό περίπου 8%), γύρω στα Η εμπορική ανάπτυξη συμβάλλει και στη διαστρω
1890 οι δύο εθνικές ομάδες είναι περίπου ισοδύναμες μάτωση της κοινωνίας. Στην πόλη εμφανίζεται ένα ι
130 (από 5-6.000), ενώ μετά το 1905 ο ελληνικός πληθυ σχυρό αστικό στρώμα, αποτελούμενο κυρίως από Έλ
σμός ξεπερνά τις 10-12.000 και εμφανίζεται κατά τι ληνες και Εβραίους, που συγκεντρώνει πλούτο από
ανώτερος του τουρκικού (περίπου 40%). Ραγδαία εί καπνεμπορικές και άλλες παράλληλες δραστηριότητες:
ναι και η αύξηση του πληθυσμού των Εβραίων της τραπεζιτικές εργασίες, αντιπροσωπεύσεις μεγάλων οί
πόλης: 80 άτομα το 1860, 200 περίπου το 1880, κων, ασφαλίσεις, πρακτορεύσεις κλπ. Στον αντίποδα
1.000 γύρω στα 1900, πάνω από 2.500 οτα 1912 βρίσκεται μια πολυπληθής εργατική τάξη, των εποχια-
Το μέγαρο του Ονγγροεβραίον Ρ. Herzog (οημ. Δημαρχείο), έδρα τον μεγαλύτερου χαπνεμποριχού οίκου της Καβάλας. (ΔΜΚ).
S o u v e n ir de Cavalla (Turquie) 0 ,b '> l J 'P Vuc du Phare et d’ un c o te d e la f o r l e r e s s e
E v & v u io v Κ α β ά λ λ α ς
Άποψη της χεροονήοου από Ν.Α. οτα τέλη rot) 19ον αε (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλας)
κά απασχολούμενων καπνεργατών. Ο επαγγελματικός Κατά την περίοδο αυτή συγκροτείται και η Ελλη
καταμερισμός ολοκληρώνεται με τους επιστήμονες, ε- νική Ορθόδοξη Κοινότητα της πόλης2. Η προ του
παγγελματίες, τεχνίτες, βιοτέχνες, εμπόρους κ.ά, που 1860 περίοδος της Ελληνικής Κοινότητας της Καβά
βρίσκονται ανάμεσα στους δύο πόλους και συγκρο λας καλύπτεται εξ ολοκλήρου από το σκοτάδι της ά
τούν τη μεσαία τάξη της πόλης. γνοιας. Τίποτε δε γνωρίζουμε για την οργάνωση και
Όπως υποδηλώνεται στην παραπάνω συνοπτική λειτουργία της μικρής κοινότητας των Ελλήνων Κα-
αναφορά, μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου βαλιωτών, λ.χ. τον τρόπο διοίκησης, την εκπαίδευση,
αιώνα η Καβάλα είναι μια μικρή επαρχιακή πόλη τις διαδικασίες του κοινοτικού βίου κλπ. Οι πληρο
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μια ασήμαντη φορίες μας για όλα αυτά αρχίζουν από το 1864, έ
τουρκόπολη. Στις μεσαίες δεκαετίες του 19ου αι. τος - τομή στην ελληνική ιστορία της πόλης.
(συμβατικά, κατά την πεντηκονταετία 1830-1880) η
πόλη διανύει τη φάση του οικονομικού και κοινωνι
κού μετασχηματισμού της, για να κάνει το μεγάλο
άλμα στις τελευταίες δεκαετίες της περιόδου που ι
στορούμε. Κατά την τρίτη αυτή φάση (περίπου
1880-1912) το κέντρο βάρους της πόλης δε βρίσκε
ται στην Παναγία, αλλά στην εκτός των τειχών σύγ
χρονη πόλη. Το ιστορικό κέντρο της Καβάλας, η χερ
σόνησος της Παναγίας, βρίσκεται τότε στο περιθώ
ριο των εξελίξεων.
Όμως μέχρι περίπου το 1880 η καρδιά της Κα
βάλας χτυπά στο περίκλειστο τμήμα της παλιάς πό
λης. Εδώ εξακολουθούν να βρίσκονται οι οθωμανικές Άποψη της χερσο\τ)σον από δυτικά, οτα τέλη τον 19ον αι.
διοικητικές αρχές και οι κεντρικές λειτουργίες της,
εδώ αναπτύσσονται ακόμη ο μουσουλμανικός και ο Τότε οι λίγοι Έλληνες της Καβάλας, υπό την κα
εβραϊκός πληθυσμός, εδώ άρα υπάρχουν και οι κοι θοδήγηση της εκκλησιαστική τους αρχής, αποφασί
νοτικές αρχές και τα ιδρύματά τους. Εδώ βρίσκεται ζουν να συνενώσουν τις δυνάμεις τους και να οργα
επίσης η μεγαλύτερη χριστιανική συνοικία και εδώ ε νώσουν σε νέες βάσεις την κοινότητά τους. Οι προσ
δρεύουν ακόμη οι σημαντικότεροι φορείς της Ελλη δοκίες τους υποδηλώνονται οτο εισαγωγικό έγγραφο
νικής Κοινότητας: οι εκκλησιαστικές αρχές, τα κοι του κώδικα της κοινότητας: “1864. Πάσα οικία, ή
νοτικά όργανα, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Εδώ λοι πόλις, ή βασιλεία, καθ' έαυτήν μεριοθεΐαα έρημοΰται.
πόν είναι το πεδίο όπου εκτυλίσσονται οι συγκρού
2. Ο όρος "ελληνικέ) κοινότητα", με πεζό αρχικά γράμματα δη
σεις, οι αντιφάσεις και οι κατακτήσεις της μεταβα λώνει τ ο σύνολο των Ελλήνων κατοίκων, την ελληνική κοινωνία
τικής αυτής περιόδου (1830-1880), που σηματοδοτεί τιμ: Καβάλας. Με κεφαλαία αρχικά (Ελληνική Κοινότητα, Ελληνι
το πέρασμα της πόλης από τη φάση της εσωστρέ κή Ορθόδοξη Κοινότητα κ.ά.), δηλώνει το θεσμοθετημένο και συ
φειας προς μια ανοιχτή σύγχρονη κοινωνία. γκροτημένο πολιτικό οργανισμό των Ελλήνων της πόλης.
Σνμτηχα ϋέ καί ομόνοια την πθητείαν έπ αυξήσει Το 1864 δε σηματοδοτεί απλώς το πέρασμα της
καί ενδαιμοιία καθιστά. Τής όμονοίας καί σιμπνοίας κοινότητας στη φάση του οργανωμένου βίου της. Το έ
οπαδοί όντες, τήν ανξηοιν όέ τής πο/ιτείας Καόά/ά&ς τος αυτό αποτελεί ορόσημο για την κοινότητα των χρι
ε.τι θνμοϋντες καί τήν πρόοδον τής αγαπητής νεοίναί- στιανών της Καβάλας και για άλλους λόγους. Οπως θα
α; θηρεύοιτες, τόν παρόντα Κώόηκα ίγνωμεν not ή- δούμε αναλυτικά στη συνέχειας την εποχή αυτή συντε-
σάι_" (1-11-1864)’. λούνται καθοριστικής σημασίας αλλαγές στο νομικό
Λίγε: ι^ιέρες μετά οι Ελληνες συγκαλοΰνται από καθεστώς και στον τρόπο διοίκησης των κοινοτήτων.
τον ιεράρχη του: σττρ· εκκλησία τη: Παναγίας για να Το νέο νομικό πλαίσιο παρέχει στους χριστιανούς με
λάβουν αποφάσεις για τα ζητήματα της κοινότητάς γάλα περιθώρια και δυνατότητες για ουσιαστική αυτο
τους. Καρπός της συγκέντρωσης αυτής είναι το "κοι διοίκηση, που στην Καβάλα αξιοποιούνται πλήρως α
τάν συμφωνητικάν και υποσχετικόν γράμμα", που κα πό τη δεκαετία του 1870. Η Ελληνική Ορθόδοξη Κοι
ταχωρισμένο στον κώδικα της κοινότητας επέχει θέ νότητα υπερβαίνει τό ρόλο της ως συστατικού της ο
ση ιδρυτικής πράξης της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοι θωμανικής διοίκησης, απομακρύνεται από το οθωμανι
νότητας της Καβάλας: "Διά τον παρόντος ήμετέοον κό πλαίσιο λειτουργίας και γίνεται πραγματικά αυτο-
κοινοί ημών Συμφωνητικού καί Υποσχετικοί γράμ διοικούμενος πολιτικός οργανισμός, με σαφείς ελληνι
ματος όή/.ον γίνεται ώς παοατηρήοαιτες ότι τά κοι κούς προσανατολισμούς. Η ρωμαίικη (ορθόδοξη οθωμα
νά ημών πράγματα όιενθυνόμενα κατά τό δοκοίν νική) κοινότητα μεταβάλλεται οε ελλ.ηντκή κοινότητα
έκάστω ίφθαοαν εις έσχάτην παοαά.νοίαν καί αντί νά Στα 50 χρόνια του οργανωμένου βίου της (1864-
προοόείοακχ επί τά χρείττω, ώς ή σημερινή εποχή 1912/3) η ελλ.ηντκή κοινότητα της Καβάλας έχει να
άπαιτεϊ, τουναντίον οπισθοδρομούν καθ' έκάστην επί παρουσιάσει μια αξιόλογη κοινοτική οργάνωση και
τά χείοω, ώς μή ώφεάζ, διά τοίτο συνε/.θόντε: άπαξ δραστηριότητα, έργα θαυμαστά, επιφανείς ανθρώπους
καί όίς εν τή προσωρινή Μ ητοοπό).ει προεόρείχητος και ευγενείς πράξεις. Έχει όμως να επιδείξει και αξιο
τον Σεβαστοί ημών Άρχιεοέως καί Κνοιάρχον άγιου πρόσεκτες διεργασίες: Συλλογικό πνεύμα και ομογυχί-
Ξάνθης Κνοίον Διοννοίον, καί λαβόιτες νπ όχςιν τήν α, αλλά και αντιπαλότητες και ρήξεις, προσήλωση στην
έ/εηνήν κατάστααν τών πραγμάτων τής Κοινότητάς παράδοση, αλλά και ανατροπές. Μια ενδιαφέρουσα, αν
μας. άτεφασίσαμεν ποός διόρθωσιν αντών_ Επί μη τι άλλο, και πολυποίκιλη κοινοτική ζωή, πράγμα
τοντω όέ ένήετο ή έπίσημος αντη ποά'ξις τής κοινό- πολ.ύ φυσικό για μια κοινότητα που στα μέσα του
τητος ημών, καί εις ένόειξιν διηνεκή καί ασφάλειαν 19ου αιώνα ήταν ισχνή και ασήμαντη, αλλά στις αρ
αίτής καταχωρειται έν τώόε τώ Κώόηχι τής Ιερός χές του 20ού αιώνα έφτασε να αποτελεί μια από τις
Μητροπό/εως Καοά/ό.ας. Τή Ζ 9όρίον 1S6T". πολυπληθέστερες και πιο εύρωστες του μακεδονικού
3. Κώύοιας 1864-1889, ο. 1.
Ελληνισμού.
4. Ο π, ο. 10-11 5. By. κεφ. 3-5.1.
^ Z JZ c> o ,ay> . / / f i Λ - Έ
V . — u J t 'j Μ , . . ^ / Λ ι / μ r£ jC a
134
a « ^ h , 1-1 a ' / c - i i . ^ s ί'ή Γ^ ρ a / 1ov : crirajOa c- ^ ί ι 'a.j
\ C rtLf , 'r i o ~ S t a ^ c 'y o w * c: V ^ 1 c 'n * / / i y 1
Μεγάλος είναι επίσης ο αριθμός εποίκων από νη Πελοπόννησο, κυρίως την περιοχή Αργολίδας, και
σιά του βόρειου Αιγαίου: κυρίως από τη Λήμνο, αλ δευτερευόντως από νησιά του Αιγαίου.8
λά και από τη Λέσβο (ιδίως το Πλωμάρι) και τη Χί Προβλήματα ενσωμάτωσης στην τοπική κοινωνία
ο. Από τους υπόλοιπους πολλοί κατάγονται από τη δε φαίνεται να υπήρχαν για τους εποίκους. Αλλωστε,
δυτική και ανατολική Θράκη (Ξάνθη, Μαρώνεια, όπως προαναφέρθηκε, ο ελληνικός πληθυσμός της Κα
Κωνσταντινούπολη, ιδίως κατά τις τελευταίες δεκα βάλας ήταν ετερόκλητος και από τα μέσα του 19ου
ετίες, κ.α.), αρκετοί από την περιοχή της Θεσσαλο αιώνα οι ξένοι ήταν περισσότεροι από τους ντόπιους.
νίκης και λίγοι από τη Μ. Ασία. Σημαντική είναι ε
8. Στους κώδικες της ελληνικές κοινότητας (1860-1913) αναφέ-
πίσης, μετά το 1870, η παρουσία ομογενών από πε ρεται πολύ συχνά η προέλευση των καταγραμμένων (ουμβαλλομέ-
ριοχές του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Οι Έλλη νων, προικοόοτούντων, μαρτύρων κ.ά.). Οι καταγραφές αυτές (και
νες υπήκοοι7 ήταν στην πλειονότητά τους από την μόνον αυτές, άρα τα όσα ακολουθούν είναι απλώς ενδεικτικά και
δεν έχουν αξιώσεις απόλυτης πιστότητας), δίνουν την εξής κατα
7. Έλληνες υπήκοοι δεν ήταν μόνο οι προερχόμενοι από νομή (τόπος προέλευσης επί του συνόλου των εποίκων): Περιοχή
περιοχές του ελεύθερου ελληνικού κράτους, αλλά και πολλοί άλλοι Σερρών και Ζίχνης, 20,3% - περιοχή Πραβίου, 19,8% - Ήπειρος
(λ.χ. από τη Μακεδονία, δηλ. οθωμανοί υπήκοοι), που κατάφερναν και Δυτ. Μακεδονία, 12,9% - Νησιά Β. Αιγαίου (εκτός Θάσου),
με “διάφορα μέσα” να εγγραφούν στα δημοτολόγια κάποιου δήμου 11% - περιοχή Δράμας, 10,5% - Θάσος, 9%> - Δυτ. Θράκη, 5,5% -
του ελληνικού κράτους και να αποκτι)οουν έτσι την ελληνική περιοχές ελεύθερου ελληνικού κράτους, 3,6% - Αν. Θράκη, 3,6% -
υπηκοότητα. Από τα τέλη του 19ου αι., οι Έλληνες υπήκοοι Θεσσαλονίκη και Χαλκιδική, 3,1% - Μικρά Ασία, 1,2% (τα στατι
έφταναν το 10% του ελληνικού πληθυσμού της Καβάλας. στικά στοιχεία δικά μας).
$s> ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗ ΚΗ
ΟΙΝΩΝ
Λ Ι Α Φ Ο Ο Π Ν T IM fX M
Κ Α Ι Π Ο ίΟ Τ Μ Τ η κ
ΤΙΙΠΟΥΡΑ,ΡΑΚΙΑ
H y p Γ . Ζ Α Ρ Ι H A ΚΟΚΙΔΚ
ΡΟΥΜΙ ΗΔΥΠΟΤΑ
Ο ΙΚ Ο Ι ΙΔΡΥΘΕΙ! Τ 2 1675
^0&<ΒΧΒΗΗ11ΚΜ
Δ ΙΑ Δ Ο Χ Ο Σ : Κ. Γ . Σ Α Ρ ΙΚ Α Χ &
Π.Μ.
Τιμολόγιο ποτοποιίας της οιχογέιειας Σαρίχα από την Ήπειρο, που εγκαταστάθηκε στην Καβάλα περί το 1870
(ΓΛ.Κ. -Αρχεία Ν. Καβάλας).
Είναι χαρακτηριστικό ότι οε προικοσύμφωνο του στην πατρίδα αλλά και η δυστυχία της ξενιτιάς. "Το
1861 ο γαμπρός αναφέρεται ως Γεώργιος (του) Πέ δισάκι ενός ζητιάνου δεν είναι τόσο σκληρό όσο η
τρου, Καβαλιώτη! Μία μόνο, πρώιμη (1866) αναφο ξενιτιά", λέει ένα απ' αυτά, ενώ κάποιο άλλο εκφρά
ρά για την “προσφορά των Βλάχων”910ίσως να υπο ζει την οδύνη του ξενιτεμένου, που μαγεύτηκε από
δηλώνει πως οι παλιότεροι αυτοί έποικοι κρατούσαν κάποια ξένη, λησμόνησε την αγαπημένη] του και δε
στη νέα τους πατρίδα τα ιδιαίτερα πολιτισμικά τους θα ξαναόεί τις ελιές της πατρίδας του11.
γνωρίσματα, πιθανότατα τη γλώσσα τους. Ωστόσο οι
Η πρώτη περίοδος, μετά το 1860 (από τότε δια
συνθήκες μιας ανοικτής εμπορικής πόλης, όπως η
θέτουμε στοιχεία για τους κατοίκους της πόλης), δεν
Καβάλα, ευνοούσαν την άμβλυνση των ιδιαιτεροτή
είναι μόνο περίοδος προσαρμογής αλλά και αποκρυ
των. Οι έποικοι διατηρούσαν βέβαια στενές σχέσεις
στάλλωσης της προσωπικής "ταυτότητας" του καθε-
με τους συντοπίτες του τόπου καταγωγής τους (φαί
νός. Οι περισσότεροι δεν έχουν ακόμη “επώνυμο".
νεται από την επιλογή μαρτύρων για τα προικοσύμ
Προσδιορίζονται από το πατρώνυμό τους, με αποτέ
φωνα ή τις διαθήκες τους) δε λειτουργούσαν όμως
λεσμα να είναι δυσχερής ο εντοπισμός της κάθετης
ως κλειστές κοινωνίες. Οι γάμοι λ.χ. μεταξύ Ηπειρω- συγγένειας (πατέρας, γιος και εγγονός έχουν διαφο
τών ή μεταξύ Λημνίων δεν ήταν περισσότεροι από
ρετικά “επώνυμα”). Σε πολλές περιπτώσεις ένα από
τους “μικτούς”.
τα πατρώνυμα παίρνει θέση επωνύμου, είτε αυτού
Πολύ ισχυροί ήταν οι συναισθηματικοί δεσμοί των
σιο (π.χ. Σταύρου, Θεοδώρου, Πούλου) είτε αργότε
εποίκων με τις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Δεν τις ξε
ρα με προσθήκη κατάληξης (Σταυρίδης, Θεοόωρίδης,
χνούσαν, ακόμη και αν είχαν περάσει 30-40 χρόνια
Πουλίδης). Συχνά το πατρώνυμο συνυπάρχει με το
από την εγκατάστασή τους στην Καβαλα, και συχνά
επαγγελματικό (του πατέρα ή του ίδιου). Π.χ. Ανα
άφηναν με τις διαθήκες τους διάφορα ποσά (ή ακί στάσιος Αργύρου, ντερμεντζής (χασάπης, ρακιτζής,
νητα) στις εκκλησίες ή τα σχολεία των χωριών τους μπακιρτζής, καφετζής, αλατάς, σχινάς κ.ά.). Ενίοτε
(της Λάιστας Ζαγορίου, της Λήμνου, της Σιάτιστας, και με του τόπου καταγωγής ή προέλευσης: Γεώρ
της Θάσου κ.ά.)'0. γιος Πέτρου, Καβαλιώτης (Αλιστρατινός, Μουσουρο-
Αυτό που δεν μπορούμε να μετρήσουμε είναι το πινός, Βλάχος, Αρτινός, Μαρωνίτης, Τηνιακός κ.ά.).
μέγεθος της νοσταλγίας τους. Ο Εγγλέζος Άμποτ γί Σ' άλλες περιπτώσεις συνυπάρχουν και τα τρία. Π.χ.
νεται στα 1900 μάρτυρας της νοσταλγίας των κα Πέτρος (του) Αντωνίου, χρυσοχόου, Νεβεσκαλής
πνεργατών από τη Θάσο, που μετά από μήνες επι (δηλ. από τη Νέβεοκα=Νυμφαίο). Στην τελευταία πε
στρέφουν στο νησί τους. Όσο ετοιμάζονται για το ρίπτωση επικράτησε το επαγγελματικό: Πέτρος Χρυ
ΙΟωρο ταξίδι, το λιμάνι αντηχεί από τα τραγούδια σοχόου. Σε λιγότερες περιπτώσεις κάποιοι επονομά
τους, στα οποία απεικονίζεται η χαρά του γυρισμού ζονται από τον πλευρά της μητέρας: το βαφτιστικό
της, το αντρωνυμικό της, της καταγωγής της κλπ.
9. Προσέφεραν 148 γρόοια υπέρ των σχολείων της πόλης (Κώ
δικας 1864-1889, ο. 40). Π.χ. Κωνσταντίνος Βενετίας, Νικόλαος Χρυσανθής,
10. Ο ι πληροφορίες προέρχονται από τον Κώδικα Διαθηκών
1896-1913. 11. Abbott, The tale o f a tour in Macedonia, o. 297-298.
Ο Ηπείρώτης Στέργιος Χαρισιάόης, εγκατεστημένος στην Καβά
λα στα μέσα του 19ου αι, ήταν προμηθευτής καπνών του οίκον
Μακρόπουλου - Χαριοιάδη (αδελφού του) των Ινδιών (από: Η
Ιστορία του Ελληνικού Τσιγάρου, έκδ. Ελληνικού Λογοτεχνικού
και Ιστορικού Αρχείου, Ε.Λ.Ι.Α., Αθήνα 1997).
Γιοβάνος Δραμιότισας, Παναγιώτης Σαμαράδινας. Α 3.2.2. Οι συνθήκες ζωής - οι σχέσεις με τις άλ
κόμη πιο σπάνια βρίσκουμε ονόματα που προέρχο λες εθνοθρησκευτικές ομάδες
νται από παρατσούκλι, κάποιο χαρακτηριστικό ή α
Θεωρούμε συνήθως ως δεδομένα χαρακτηριστικά
ξίωμα. Π.χ. Μαρίκα Αθανασίου, κοντού, Δημήτριος
της Καβάλας του 19ου-20ού αι., μιας ανοικτής εμπο
κοτζάμπαση, Κωνσταντίνος κουκοφάδενας κλπ.
ρικής πόλης, την “πολυπολιτισμικότητα” και την “α
Όλα αυτά παρατηρούνται μέχρι περίπου το
νεκτικότητα” μεταξύ των εθνοθρησκευτικών της ο
1870-1880. Στα τέλη του 19ου αι. κάποιο από το
μάδων. Οι αφοριστικοί αυτοί χαρακτηρισμοί ανταπο-
παραπάνω (πατρώνυμο, επαγγελματικό, καταγωγής
κρίνονται στις συνθήκες των τελευταίων δεκαετιών
ή άλλο) έχει παγιωθεί ως οικογενειακό όνομα. Σε
της τουρκοκρατίας. Όχι όμως και στην πραγματικό
πολλές όμως περιπτώσεις έχει αντικατασταθεί από
τητα της περιόδου 1830-1880, κατά την οποία η μι
άλλο (π.χ. Μπέζας -> Αστεριάδης). Είναι βέβαιο ότι
κρή ελληνική κοινότητα ζει υπό καθεστώς καταπίε
πολλοί από τους απογόνους των προαναφερθέντων
σης.
δεν θα αναγνωρίζουν σήμερα τον προπάππο τους
Δεν είναι τυχαίο ότι τα φαινόμενα καταπίεσης
στα παραπάνω ονόματα. Κάποια άλλα ονόματα κρά
(τουλάχιστον της μορφής και έκτασης που θα ιστο
τησαν τη ρίζα τους αλλά πέρασαν από πολλές πα
ρήσουμε) παρατηρούνται μέχρι περίπου το 1880.
ραλλαγές (στις σελίδες των κωδίκων της κοινότη
Πέρα από τις νωπές ακόμη μνήμες της Ελληνικής Ε
τας), μέχρι να καταλήξουν στην οριστική τους μορ
πανάστασης, κατά την περίοδο 1830-1880 οι σχέ
φή. Π.χ. Χαρουσίου, Χαρούση, Χαρουσιάδου, Χαρου-
σεις Ελλάδας - Τουρκίας είναι σχεδόν μονίμως τετα
σόπουλος, Χαρουσιάδης -> Χαρισιάδης / Κονσολού-
μένες και αρκετές φορές οι δύο χώρες φθάνουν στα
δη, Κονσολούδης, Κοντζολούδης, Κονσουλίδη -> Κον-
πρόθυρα του πολέμου (μάλιστα το 1847, το 1854
σουλίδης. Οι γυναίκες, όπως φαίνεται στα προικο
και το 1868 διακόπτουν τις διπλωματικές τους σχέ
σύμφωνα και τις διαθήκες, αρχικά προσδιορίζονταν
σεις). Την ίδια περίοδο αλλεπάλληλα επαναστατικά
πάντα από το βαφτιστικό του πατέρα τους. Π.χ. η
κινήματα ξεσπούν σε διάφορες περιοχές του αλύτρω
Μαρία, κόρη του Ευαγγέλου καφετζή, αναφέρεται
του Ελληνισμού (Κρήτη, Θεσσαλία, Ήπειρο, Μακε
ως Μαρία Ευαγγέλου (και όχι ως Μαρία Καφετζή),
δονία), ενώ προς το τέλος της περιόδου (1875-1878)
σύζυγος ή χήρα του...12
η Βαλκανική συγκλονίζεται από γενικευμένες εξεγέρ
σεις χριστιανικών πληθυσμών (στη Βοσνία-Ερζεγοβί-
12. Από τους κώδικες της Ελληνικής Κοινότητας. νη, Βουλγαρία, Μακεδονία) και πολέμους χριατιανι-
κών χωρών (Σερβίας και Ρωσίας) ενάντια οτο οθω
μανικό κράτος. Όπως είναι φυσικό, όλα αυτά συντη
ρούν το φυλετικό και θρησκευτικό φανατισμό των
Τούρκων, αποδέκτης του οποίου είναι μοιραία το
σύνοικο ελληνικό στοιχείο.15
Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα ε
πικρατούσε στην Καβάλα ένας μύθος, τόσο εδραιω
μένος στη συλλογική συνείδηση, ώστε να αναπαρά-
γεται ως ιστορικό δεδομένο, με εκφράσεις του τύπου:
"όπως είναι γνωστό...". Σύμφωνα μ’ αυτόν, όσοι από
τους γενίτσαρους είχαν διασωθεί μετά τη διάλυση
του επίλεκτου αυτού σώματος και την εξόντωσή
τους (1826), κατέφυγαν στην Καβάλα11! Η εξήγηση
13. Για τα γεγονότα αυτά και τις επιπτώσεις τοις στην Καβά
λα, Κ ΛΓκουρίνον, Το Ελλ.ηνιχό Υποπροξενείο Καβά).ας (1835-
1878). Συμβολή στην ιστορία του Ε/3.ψΊσμον τΐ)ς ανατολικής Μα
κεδονίας και δυτικής Θράκης, διπλωματική εργασία μεταπτνχια-
κών σπουδών, Καβέν.α 1994, ο. 68-99 (στο εξής: Λυκουρίνου, Υ
ποπροξενείο Καβάΐ.ας).
14. Γράφει )~χ. στα 1876 ο εν Καόά/.α υποπρόξενος Λρ. Παπα
δοπούλας προς τον Ε/ά.ηνα υπουργό των εξωτερικών: "Ως δέν
ά'/νοεί τ ο ΎποΐΌ'γεϊον, έν Καβέύλα ύπαρχουοιν οι φανατικώτεροι
Οθωμανοί, καθινοον τόν φανατισμόν αυτών διέδωσαν έκπα).αι,
διαοωθέντων ένταΐθα τών οποΐ'δαιοτέρων Γενιτσάρων κατά τήν
καταστροφήν αυτών, παρά τών όποιων καί μετέλαόον τόν κατά
τών χριστιανών μέγαν φανατισμόν τ ω ν _ ” (ΑΥΕ, 1876/99/1, Κα-
Γενίτσαροι (από: Dalvimart. 1804). Κατά τη ου'/λογική μ\ι)μη,
βά/.α 26-4-1976). Για την κατάργι^σΐ) του σώματος των Γενίτσα
τα υπο/Μμματα τ ο υ σώματος των γενίτσαρων κατέφΐ’γαν στην ρων, Ζεγκίνΐ], Γενίτσαροι και Μπεκτασισμός, ο. 229-240.
.ιόλ η τϊ}ς Καβά/.ας!
Το Ιμαρετ. Η μεγά).η Θολωτή αίθουσα όιδασκοά.ίας και τα δωμάτια των οοφτάδων (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καόά/.ας).
μπέης, ανηψιός του Μεχμέτ πασά της Δράμας (του
γνωστού από την Επανάσταση του 1821, Δράμαλη).
Μόνιμη επιδίωξη των μπέηδων ήταν, εκτός πολλών
άλλων, και η όξυνση των σχέσεων ανάμεσα σε χρι
στιανούς και μουσουλμάνους, ώστε να προσφέρουν
τις “καλές υπηρεσίες” τους και έτσι να αυξάνουν την
επιρροή τους στην οθωμανική κυβέρνηση17. Συχνά
δρούσαν σε αγαστή συνεργασία με τους σοφτάδες
του Ιμαρέτ.
Σταχυολογούμε στη συνέχεια ενδεικτικές απλώς
μαρτυρίες από τις πηγές της εποχής (1830-1880),
μέσα από τις οποίες διαγράφεται ολοκάθαρα το ζο
φερό για τους Έλληνες της Παναγίας κλίμα.
Η προφορική παράδοση διέσωσε την πληροφορία
ότι κατά την Επανάσταση του 1821 (άγνωστο πότε
ακριβώς) ο ελάχιστος χριστιανικός πληθυσμός βρέθη
κε στο έλεος της οργής του τουρκικού πλήθους. Κα
τά τη μαρτυρία, οι μουσουλμάνοι συναθροίστηκαν
στην κεντρική οδό της χερσονήσου και απειλούσαν
τους χριστιανούς με γενική σφαγή. Θύμα της αντεκ-
17. Για τονς μπέηδες τον 18ον αι., Γ. Κοντζακιώτη, “Οι ισχυροί
αγιάνηόες της Δράμας, της Ζίχνας και των Σερρών (τέλη 18ον - αρ
χές 19ον αι.)~", Η Δράμα και η περιοχή της, Γ Επιστημονική Σν-
Τούρκοι ζαπτιέδες (από: Π. Ενεπεκίδη, Θεσσαλονίκη και νάντηση, Πρακτικά, Δράμα 2002, σ. 189-205. Για το 19ο αιώνα, Λν-
Μακεδονία 1798-1912, εκδ. Εοτία, Αθήνα 1982). κονρίνον, Υποπροξενείο Καδόύ.ας, σ. 6-7 και διάσπαρτες αναφορές.
To χριστιανικό νεκροταφείο πλησίον της εκκλησίας του Ay. Ιωάννη (αρχείο Ι.Λ.Α.Κ. του κ. Ν. Ρονόομέτωφ). Στα 1866-69 και
1875-78 η εκφορά των νεκρών της Παναγίας, διά μέοου των τούρκικων μαχαλ,άόων, ήταν μαρτυρική
Η αντίδραση και ο φανατισμός των Τούρκων εκ Δραματικές στιγμές έζησε ο Ελληνισμός της Πα
δηλώθηκαν τότε και με μαζικές πράξεις βίας (κυρίως ναγίας το καλοκαίρι του 1866. Έναυσμα για την εκ
στις Σέρρες). Στην Καβάλα ιδιαίτερα ανησυχητική έ δήλωση ανθελληνικών ενεργειών αποτέλεσε η άδεια
γινε η κατάσταση τον Αύγουστο του 1858, καθώς της Πύλης για την ανέγερση της εκκλησίας του Τί
διαδίδονταν φήμες για μαζική σφαγή των Ελλήνων μιου Προδρόμου στη νέα χριστιανική συνοικία. Αυτό
από τους 200 σοφτάδες του Ιμαρέτ. Τον πανικό ε- όμως που πυροδότησε τις αγριότητες ήταν το ξέσπα
πέτεινε η είδηση ότι δύο υψηλόβαθμοι Τούρκοι έ σμα της Κρητικής Επανάστασης (1866-1869) και οι
φτασαν για το σκοπό αυτό από τις Σέρρες. Ο Άγ υπόνοιες για επέκταση των επαναστατικών κινήσεων
γλος πρόξενος, παρότι δεν συμμερίζεται τις ανησυχί και στη Μακεδονία27.
ες αυτές και θεωρεί πιθανές μόνο κάποιες μεμονω Απερίγραπτες ασχήμιες σημειώθηκαν κατά την
μένες πράξεις εκδίκησης, ζητεί να έρθει στην Καβά εκφορά της σωρού του Εμμανουήλ Σταυράκη, επι
λα ένα βρετανικό πολεμικό πλοίο, ώστε οι χριστια φανούς Καβαλιώτη, παρουσία πλ.ήθους χριστιανών
νοί να νιώθουν ασφαλείς.26 και όλων των προξενικών αντιπροσώπων της πόλης
(μέσα Μαΐου 1866). Μετά τις καθ' οδόν ύβρεις, προ-
26. FO 295/2/ff.28-29, Καβάλ.α 26-8-1858, FO 295/2/ff.iO-il.
Καόάλ.α 2-9-1858.
πηλ.ακισμούς και κατάρες (“όλοι οι γκιαούρηδες να
ψοφήσουν2’), τριακόσιοι Οθωμανοί έφραξαν την κε
ντρική πύλη του τείχους, μην αφήνοντας την πομπή
να κατευθυνθεί προς τα νεκροταφεία (που βρίσκο
νταν περίπου στο χώρο του σημερινού δημοτικού
σχολείου του Αγίου Ιωάννη)...
Λίγες μέρες αργότερα οι σοφτάδες χάραξαν σταυ
ρό στο πλ.ακόστρωτο έξω από το Ιμαρέτ και τον πα
τούσαν, ανάγκαζαν μάλιστα και τους διερχόμενους
χριστιανούς να κάνουν το ίδιο. Τις ίδιες μέρες ελλη
νικές περιουσίες καταστρέφονται και όσοι χριστιανοί
τολμούν να περάσουν από την κεντρική οδό της χερ
σονήσου κακοποιούνται. Μεταξύ αυτών, ο Μιχαήλ
Σπόντης, ο Έλληνας προξενικός πράκτορας Π. Κρη
τικός και η σύζυγος του Μάρκου Φώσκολ.ου, που λι-
θοβολήθηκε πηγαίνοντας στην εκκλησία
Το ΑΣ. της " Κ ομεροιά)στα 1897 (στη μέση με την άσπρη γενειάδα ο Λάζαρος A /λ α τ ίν ι) . Η οιχοεςένεια Α λ λ α τ ίν ι ξτχίτ-ηοε τη
συστηματική εκμετάλλευση των χοανών στην Καόά).α γύρω στα 1850 (a-τό: Μετοχές & Ομό/crraz. 1870-1940, εχό. KaacnJ l
πληθυσμός τής Καβάλλας μέχρι του τελευταίου ρω- και σε ελληνικά και σε τουρκικά σπίτια3’. Επίσης εί
σοτουρκικοϋ πολέμου (δη),. 18 77-1878) έιπετέλει μι- ναι γνωστό ότι σε αρκετές περιπτώσεις οι μουσουλ
κρόκοσμον ιδιαίτερον, μεμονωμένου, άπροσπέλαστον μάνοι βοήθησαν την ελληνική κοινότητα, λ.χ. '.τα την
και τόν φανατικότατου ίσως πασών των πόλεων τής ανέγερση ναών ή σχολείων ή γ ια φιλανθρωπικούς
εύρωπαΐκής Τουρκίας... Έκτοτε ό φανατισμός ούτος σκοπούς της. Ακόμη και η εθνική γιορτή των Ελλή
εξηαθένιαέ πως...”Η. νων (του Αγίου Γεωργίου, ονομαστική εορτή του βα-
Βέβαια κατά διαστήματα παρατηρείται κάποια έ σιλ.ιά της Ελλάδας) τελ.ούνταν με λαμπρότητα, πα
νταση στις σχέσεις των δύο κοινοτήτων (όπως λ.χ. ρουσία και Τούρκων.
το 1897 και σποραδικά μεταξύ 1906-1910). Γενικά Το ίδιο ισχύει και για τις σχέσεις του ελληνικού
όμως μετά το 1880 (σημειωτέον ότι τότε πεθαίνει ο με το εβραϊκό στοιχείο, οι οποίες άλλωστε δεν είχαν
Ταχήρ Ομέρ μπέης) η συνύπαρξη είναι ειρηνική και κάποιο παρελ.θόν μισαλλόδοξης αντιπαράθεσης. Στην
επικρατεί πνεύμα ανεκτικότητας. Δεν υπάρχουν άλ Καβάλ.α, όπως και σε όλ.η την οθωμανική επικρά
λωστε μέχρι τους Βαλκανικούς πολέμους γεγονότα ι τεια, οι Εβραίοι δε ζούσαν σε γκέτο, αλλά ήταν αρ
κανά να πυροδοτήσουν τη φυλετική και θρησκευτι μονικά ενσωματωμένοι στην τοπική κοινωνία και
κή προκατάληψη. Αντίθετα, καταγραμμένες αναμνή συμβίωναν ειρηνικά και με τους χριστιανούς συμπο-
σεις από τις τελευταίες δεκαετίες της τουρκοκρατί λ,ίτες τους. Το κλίμα συνεργασίας και συναδελφικό
ας βεβαιώνουν ότι ακόμη και οι θρησκευτικές εορ τητας δεν μπορούσαν να διασαλεύσουν ούτε οι θρη
τές δε χώριζαν τις αλλόθρησκες κοινότητες. Στα γλέ- σκευτικής προέλευσης λ.αΐκές δοξασίες (λ.χ. ότι οι Ε
ντια λ.χ. των μουσουλμάνων κατά το Μπαϊράμ και βραίοι θυσίαζαν χριστιανόπουλ.α για να φτιάξουν με
το Κουρμπάν Μπαϊράμ έπαιρναν μέρος και οι χρι το αίμα τους τα άζυμα του Πάσχα), ούτε οι προ
στιανοί. Κατά το δεύτερο οι Τούρκοι έσφαζαν αρνιά αιώνιες προκαταλήψεις, που ωστόσο σκίαζαν κάπως
που τα μοίραζαν σε όλους τους φτωχούς της πόλης, τις σχέσεις κατά την περίοδο της Μεγάλης Εβδομά-
ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Γλέντια γίνονταν τότε34
35. Α Νησιώτη. “Το Ραμαζάνι των Τούρκων της Καβάλας Η φ ι
34. ΑΥΕ, 1885/A/5-Ποι.ιτ. ειδήσεις, Kfirnv.fi 7-2-1885. λ ίατων όνο λαών”, Έρεινα, 7 (Ιούνιος 1952X 22.
Τ'? 1 > ,
7 "Τ' ' * **· > · / " ^ a - · f * - «*/ *-» ^* " » m *T ^ ^ *.* * r j > #-> *e * r % ' f·^» ( m /<» 7 - r *» »_
Ευχαριστήριο τον μητροπο ^ “ 1 ^~ *b*'V*«T /-S***“**,·£?-i'v . A·**, *C-*W~T*. « V» f.***·*■t*-V».
λίτη προς τ ο ν Εβραίο Φρ. *"**^N t *)^'V/*w*v»··^ -Wt -*<*.f,'^%- ^ “ A. Έ-S, *V%'^, “=>, >--
Σαρνώ, διευθυντή τον καπντ- *\ c-y * ■.^7S Λ
^T~4 <,/ -a·—
7 , “ .
3.2.3. Η οικονομική ανάπτυξη και ο κοινωνι Εργασία σε καπναποθήκη (αρχείο Αιμ. Στεφανίόου).
κός μετασχηματισμός
του πληθυσμού της ελληνικής κοινότητας, η οικονομι
Στα μέσα του 19ου αιώνα το ελληνικό στοιχείο κή ενδυνάμωσή της, ο κοινωνικός μετασχηματισμός
της Καβάλας διακρίνεται από δυσανάλογο για το μέ της και οι νέοι ιδεολογικοί προσανατολισμοί της.
γεθος του δυναμισμό. Αντιλαμβάνεται έγκαιρα τα μη
νύματα των καιρών και αγωνίζεται να αξιοποιήσει Κατά την εποχή αυτή δεν ήταν όλα ρόδινα για
προς όφελος του τις ευνοϊκές οικονομικές και πολιτι τους Έλληνες. Πέρα από την καχυποψία και τις α
κές συγκυρίες42. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, καρ ντιδράσεις των Τούρκων, στις οποίες αναφερθήκαμε,
πός των πρωτοβουλιών του ήταν η ραγδαία αύξηση είχαν να αντιμετωπίσουν και δυσμενείς συγκυρίες. Τα
γεγονότα της περιόδου 1868-1878, κατά την οποία
41. Abbott, Macedonia, ο. 297, ΑΛ.Β. (Ανό. Βέττα), Σένα τά παρατηρείται συρροή Ελλήνων εμπόρων στην πόλη,
λέγω πεθερά γιά ν ά τ ’ άκονη ή νέφη, Κωνσταντινούπολη 1899, ο. είχαν δυσμενείς επιπτώσεις στην οικονομία της περιο
15. To 6i6uo, μας πλ.ΐ)ροφορεί ο Abbott (ό~τ., ο. 299), εκδόθηκε με 147
χές και οι Ελληνες δέχθηκαν ισχυρά πλήγματα41. Α-
έρα\Ό που έκαναν ot καπνεργάτες της πόλι/ς.
42. Με την αγγλιστονρκική σύμβαση Balta Liman (1838), και ό
σες ακολ.ούθιρσν, παραχωροιΗ τα ι ειδικά προνόμια στις εισωπαϊ- 43. Σοβαρές επιπτώσεις στο εξαγωγικό εμπόριο της πόλης εί
κές χώρες. Με τις μεταρριθμίσεις -Χάττι Σερίφ (1839) και Χάτ- χαν η διακοπή τιγς απευθείας ακτοπλοϊκής σύνδεσης Καδάλ.ας -
τι Χοιμα'/ιοΐΎ (1856)- ανα'γνχορίζονπαι ίσα δικαιώματα ό όλονς Μασσαλίας (1868-1873). ο γαλέο'/ερμανικός πόλεμος (1870-
τους υπηκόους τον σουλτάνου Α τό τις ευνοϊκές αιπες σιγκισίες 1871), που παρέλισε το ευρωπαϊκό εμπόριο, και η καταστρεπτι
επωηελύ]θησαν οι μειονότητες, κισίως η ελέηνική και η εβραϊκή, κή οικονομική πολ.ιτική του οθωμανικού κρατοις, που είχε ως α
οι οποίες αποτέλεοαν το δίαυλο για ttjv οικονχνμική διείσδυση των ποτέλεσμα την πτώχεισή τον (1876). Μεγάλες ζημιές νπέστη το
Ευρωπαίων στον οθωμανικό χώρο. Συγκρότιμχιν έτσι, οι Ελέ.ηνες καπνεμπόριο της Καδάλ.ας και κατά t ij v περίοδο της Ανατολικής
και οι Εδραίοι, μία αξιόλο'γη μεταπρατική - αστική τάξη, που σι·- κρίσιγς (1875-1878), αηού λ.ό'/ω των αλάεπάλληλων επιστρατεύσε
νπομα κιριάρχησε στα αστικά - εμπορικά κέντρα. Για τις οικονο ων των χωρικών και της δράσης ληστρικών συμμοριών μειώθηκε
μικές και κοινωνικές εξελέξεις, ΛΓκοισίνσυ. Υποπροξενείο Καβά δραστικά η παραγωγΐ) και η διακίνηση του καπνού (Λυκουρίνου,
λας, ο. 20-29, όπου και διδ/ΛΟ'/ραψία. Υποπροξενείο Καδάλ.ας. ο. 23, 28-29, όπου και βιβλιογραφία).
Τμήμα τον λιμανιού στα τέλη του 19ον αιώνα (ΓΑ.Κ. - Αρχεία Ν. Καδάλ.ας).
ια ιο μ υ ιι u c ια υ α υ
πό τις πηγές της εποχής πληροφορούμαστε ότι πολλοί Τροχοπέδη στην πρόοδο αποτελούσαν κατ’ αρχήν
τότε πτώχευσαν “ένεκα τής φοράς τών καιρικών πε οι οθωμανικές αρχές και οι ισχυροί μπέηδες της πε
ριστάσεων' (δηλ. των συγκυριών) και ότι η ελληνική ριοχής. Οι πρώτοι, αμόρφωτοι, απαθείς και μοιρολά
κοινότητα αδυνατούσε να ανταποκριθεί στις οικονομι τρες (“ο θεός να δώσει”), αδιαφορούσαν εντελώς για
κές της υποχρεώσεις “ένεκα τής έπικρατούαης γενικής τα προβλήματα της πόλης. Οι δεύτεροι, δυνάστες της
δυστυχίας"*4. Και αυτά όμως ξεπεράστηκαν και τα τε περιοχής, αντιδρούσαν σε κάθε μέτρο εκσυγχρονι
ράστια χρέη (κυρίως από την ανέγερση της εκκλησίας σμού, καθώς ένιωθαν να απειλείται η κυρίαρχη θέση
του Αγ. Ιωάννη) αντιμετωπίστηκαν. τους και το αναχρονιστικό τους οικοδόμημα45. Η πιο
Κατά την περίοδο αυτή, που το οθωμανικό κράτος πειστική απόδειξη της διοικητικής ανεπάρκειας ήταν
βρισκόταν οε καλπάζουσα πορεία εσωτερικής αποσύν η παντελής έλλειψη έργων υποδομής για την εξυπη
148 θεσης, οι φορείς της προόδου έπρεπε επίσης να ανα ρέτηση του ραγδαία αναπτυσσόμενου και ζωτικού
μετρηθούν και με δυνάμεις ισχυρές: τις δομές ενός α για την πόλη τομέα του εμπορίου. Μέχρι το 1890
παρχαιωμένου συστήματος και τις παγιωμένες και α στις ετήσιες βρετανικές εκθέσεις επαναλαμβάνεται
ναχρονιστικές νοοτροπίες της κυρίαρχης εθνοθρησκευ- στερεότυπα η φράση “τίποτε δε γίνεται στον τομέα
τικής ομάδας.
45. Για τους μπέηδες της Δράμας, FO 295/2/ff.70-71, Καβάλ.α
44. Κώδικας 1864-1889, σ. 146 και 154 (του 1874 και 1875), 17-2-1859, 78/1256/f 261, ό.π. 12-3-1960. 295/2/ff.246-259, όπ. 20-
α\Ίίστοιχα. 6-1864. Βλ. και Αυκουρίνου, Υποπροξενείο Καβάλας, ο. 6.
Τμήμα του λιμανιού της Καβάλας (προς το μέρος του Τελωνείου) στα τέλη του 19ου αι. (αρχείο Ι.Α.Α.Κ. κ. Ν. Ρουόομέτωφ).
των δημόσιων έργων στην περιοχή Καβάλας'. Οι πη ποντας κοντόθωρα το συμφέρον τους, αντιδρούσαν
γές τονίζουν κυρίως την “αξιοθρήνητη κατάσταση” στην οικιστική ανάπτυξη της Καβάλας, αν και ήταν
των δρόμων (ήταν “ακατάλληλοι ακόμη και για αρα φανερό ότι αυτό αποτελούσε αναγκαίο όρο για την α
μπάδες”), την έλλειψη χώρων κατάλληλων για την α νάπτυξή της. “Οι γείτονες ημών Οθωμανοί έχοντες
ποθήκευση των καπνών (στιβάζονταν σε σταύλους ή ενρυχωτέρας οικίας καί πάντα τά εργαστήρια καί
χάνια και η πρώτη άδεια για την ανέγερση καπνα ένοικιάζοντες ύπερτίμως ταύτας, έμποόίζουσι ημάς τον
ποθήκης δόθηκε το 1859-60) και την ακαταλληλότη- κτίσαι εκτός τον φρονρίον, ίνα μή τυχόν αύξανομέ-
τα του λιμανιού (η κατασκευή του αποφασίστηκε μό νων τών οικιών καί τών εργαστηρίων ζημιωθώαι τάς
λις στα 1912Γ. άπό ενοίκια ώφελείας”, παραπονούνται οτα 1864 οι
Ομως και οι απλοί μουσουλμάνοι αποτελούσαν α- Έλληνες της πόλης4’.
νασχετικό παράγοντα για την πρόοδο της πόλης. Ή Γενικά ο φυσικός νόμος της αδράνειας ήταν αρκε
ταν διαφορετικό το σύστημα αξιών τους και η αντί- τά ισχυρός στην κοινωνία των Τούρκων της Καβάλας.
ληψη για τη ζωή. Στην οθωμανική κοινωνία (κοινωνί Την εποχή αυτή, οτα μέσα προς τέλη του 19ου αι., οι
α θεοκρατικού τύπου, δομημένη με βάση τις αρχές του μουσουλμάνοι παρακολουθούν αμήχανα τις αλλαγές
ιερού ισλαμικού νόμου, του σεριάτ) δεν ήταν κυρίαρ που συντελούνται στην πόλη. Συνηθισμένοι να βλέπουν
χο το πρότυπου του δραστήριου πολίτη, που θέτει τους χριστιανούς να ζουν σε συνθήκες ταπείνωσης, δυ
στόχους ατομικής προόδου και κοινωνικής καταξίω σκολεύονται να συνειδητοποιήσουν ότι οι ραγιάδες
σης. Το αντίθετο μάλιστα: Ο “πιστός" (καί όχι "πολί αρχίζουν να παίρνουν τη μοίρα τους στα χέρια τους.
της") όφειλε να είναι ολιγαρκής και ελεήμων. Η επι Οι πηγές της εποχής δεν παραλείπουν να τονίσουν ό
κερδής τοποθέτηση κεφαλαίων, ο τοκισμός του χρήμα τι η πρόοδος των Ελλήνων προκαλεί την οργή των
τος, ο τυχοδιωκτισμός, η τοκογλυφία, το εμπόριο εν Τούρκων και ότι ο φθόνος για την ευημερία τους εκ
τέλει, αποόοκ.ιμάζονται ως εκμετάλλευση ανθρώπου α φράζεται συχνά με βάναυση συμπεριφορά50.
πό άνθρωπο. Στα 1864 οι Έλληνες της Καβάλας προκειμένου να
Όλα αυτά μας βοηθούν να κατανοήσουμε γιατί α βελτιώσουν την οικονομική τους θέση και το περιβάλ
πό την οικονομική ανάπτυξη της Καβάλας επωφελού λον κατοικίας και εργασίας τους, αναλαμβάνουν μια
νται κυρίως οι εθνικές - θρησκευτικές μειονότητες. σημαντική πρωτοβουλία: Ζητούν να τους επιτραπεί η
Π.χ. οι περισσότεροι καπνέμποροι της πόλης ήταν Έ λ εγκατάσταση εκτός της περιτειχισμένης πόλης, σε "τό
ληνες, τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, λί πον κατοικίας εκτός τού φρονρίον, τόπον οικοπέδων,
γοι ήταν Εβραίοι και ελάχιστοι Τούρκοι. Αντίθετα, όσης είναι πετρώδης, κρημνώδης καί αμμώδης, μή δυ-
στη μουσουλμανική κοινότητα βρίσκονται οι φτωχότε νάμενος νά παρέςη ούδέ χόρτον πρός τροφήν ζώων,
ροι κάτοικοι της πόλης464748, πολλοί από τους οποίους ούτε δνναται χρηαιμενσαι εις έτερόν τι, είμή δέ οίκί-
στερούνταν και των απολύτως αναγκαίων4*, ενώ οι λί ας”. Από το έγγραφο πληροφορούμαστε ότι ανάλογο
γοι πλούσιοι ήταν κυρίως γαιοκτήμονες και εισοδημα- αίτημα είχε υποβληθεί και άλλες φορές στο παρελθόν,
τίες. Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι οι μουσουλμάνοι, βλέ αλλά προοέκρουοε στις αντιδράσεις των μουσουλμά
νων της πόλης. Αυτή τη φορά για να κάμψουν τη μα
46. Ενδεικτικά: FO 295/2/f.4. Καβάλ.α 28-1-1858. 295/2//19. ά .τ,
8-7-1858. 295/21/35. όζπ. 4-10-1858. 295/2///.63-64. ά χ 17-2-1859.
κάρια αδιαφορία των τοπικών τουρκικών αρχών απευ
Tozer. The Islands o f the Aegean, Oxford 1890. a 310-312. Η διοι θύνονται στην οθωμανική κυβέρνηση. Εκθέτους τους
κητική αποδιοργάνωση φανερώνεται και οτα θέματα της καθημε λόγους που καθιστούν αναγκαία την οικιστική επέκτα
ρινότητας. Π.χ. οτα μέοα τον 19ον at., η μόνη ενέργεια των τ ο υ ρ ση της πόλης: "... διά τής προσεγγίσεως τών ατμόπλοι
κ ι κ ώ ν αρχών για τα θέματα υγιεινέ]; τΐ]ς πάλι]; ήταν η δνθ]ΐενέ]ς
μετάθεση ntk. υγειονομικού υπαλλήλου που έκανε κ α λ ά τη δουλειά ων όσημέραι αύξανομένου τοΰ εμπορίου, σνναυξάνει
τον.’ Ακόμη, μεταξύ 1855-1860 νέγροι χαμό/.ΐ]δες του λιμανιού καί ό άριθμός τών εμπόρων...'' και επικαλούνται τα ο
σ κ α ρ φ ά λ ω ν α ν τα βράδια στα τείχη με σκάλες, έμπαιναν στην πό φέλη που θα προκύψουν: "Θά ανξηθή ή πολιτεία, θά
λη, έκλεβαν μαγαζιά και αποθήκες και πουλούσαν τα κλοπιμαία σε καλλωπισθή, θά ώφεληθή ή Κνβέρνησις, πωλονσα τά
μερικούς Τούρκους κλεπταποδόχους. Παρότι αυτό γινόταν για 4-5
χρόνια στη μικρή πόλη, δε συνελ.ήφθηοαν, παρά μόνο αφού άρχι οικόπεδα τών ήδη αχρήστων μερών, θά πολλαπλασια-
σαν να μαλώνουν για τη μοιρασιά! Τα ελ.άχιστα έργα της εποχής αθή τό προϊόν τον καπνού, όν έργαζόμεθα, καί θά
χαρακτηρίζονται από προχειρότητα Π.χ. από τις ετήσιε; βρετανι έκατονταπλαοιααθή τό τελώνειον'''. Μετά την έκδοση
κές εκθέσεις πληροφορούμαστε ότι το 1885 κατασκευάστηκε χωρίς
του σουλτανικού διατάγματος που επέτρεπε την επέ
ιδιαίτερη μελέτη ο κυματοθραύστης του λιμανιού, για τον οποίο έ
γραφε μετά από δύο χρόνια ο υποπρόξενος Pecchioli: "ο κατ' ό κταση της πόλης (1864), δημιουργούνται οι απαραί-
νομα κυματοθραύστη; συντελεί στο να φράζει με λάσπη ο χώρος
που προορίζεται για τα πλ.οία ‘κι έτσι σύντομα δε θα υπάρχει κα 49. Κώδικας 1864-1889, ο. 21.
θόλου λιμάνι!" (Diplomatic and Consular Reports. 1885 μέχρι και 50. ΑΥΕ. 1864/36/2, Καβάλα 11-8-1864 και 23-8-1864.
1890). 51. Κώδικας 1864-1889, ο. 21. Το έγγραφο της 3-11-1864 απο-
47. H E Tozer, Researches in the Highlands o f Turkey ... London στέλλεται λίγο μετά τη θέσπιση νόμον πον αναφέρεται και οε ε
1869, a. 51. πεκτάσεις πόλεων (Καραό ι)μον-Γερολ νμπο ν, Βορει οε)3.αόικ.ές πό-
48. Αρχείο Λαζαριστών, Anciennes Lettres 1888-1892, o. 21. λεις, ο. 68, 112).
clWImmc
• Ι Κ Μ ίΜ Ι !
^ K a u a K s in u iiiiw a im e iu iK n
Σήμα και μετοχή της εταιρείας TURMAK (Turkish
Stakedonian Tobacco Company). Η TURMAK είχε έδρα την ■*" K « n t* U H χ ι ν ι π
« ΊΙΙΧ SV O LU V dK U td -J H U J i v . i e
Καβάλ.α και ανήκε μάλλον σε Έλληνα της πόλης. Περί το
1930 εξαγοράστηκε από ξένη εταιρεία, μόύλον ελβετική
( 'α τ ό : Η ιστορία τον ελληνικού τσιγάρου, έκό. Ελληνικοί ’ ·■
3 V * U fl
f...
Λογοτεχνικοί και Ιστορικοί Αρχείου, Ε.Λ.ΙΛ.).
r' r“
τητες προϋποθέσεις για τη διεύρυνση της πόλης και αρχές του 19ου αιώνα ήταν, όπως φαίνεται, κοινωνι
150 κά και ταξικά αδιαμόρφωτος. Από έκθεση του Άγ
τη ραγδαία οικονομική της ανάπτυξη, από την οποί
α επωφελείται αρχικά κυρίως το ελληνικό στοιχείο. γλου προξένου της Θεσσαλονίκης γνωρίζουμε ότι στα
1838 μόνο 3 ραγιάδες της Καβάλας είχαν εμπορικούς
Τα αποτελέσματα της οικονομικής ανάπτυξης απο-
οίκους. Σύντομα όμως το εμπόριο του καπνού περιέρ
τυπώνονται στον κοινωνικό μετασχηματισμό του ελ
χεται σε ελληνικά χέρια: Το 1860 ο εδώ υποπρόξενος
ληνικού πληθυσμού της Καβάλας, ο οποίος μέχρι τις
οεΤΑΒΑΟ
n .v u :» o i« * K
A V A L L A
IX W ktTVM TIAXI
jcas^u j BE CAV.VUAYVnEMB:
V G .C O C S lS .fc
i v m i n x roun
Σήματα του εργοστασίου σιγαρέτων “ Μακεδονία ” τον Α. Κονζη (από: Η ιστορία τον ελληνικού
τσιγάρου, έκό. Ε.Λ.Ι.Α.). Ο Αναστάσιος Γ. Κοίζΐ}ς καταγόταν από το Άργος, εγκαταστάθηκε στην
Καβάλ.α τη όεκ. τον I860 και το 1868 διορίστηκε υποπρόξενος της Ελλάδος. Στην Καβάλ.α
ασχολήθηκε με το καπνεμπόριο και από απλός “καπνοπώλης" αναδείχθιγκε σε ισχυρό οικονομικό
.l.'i-TllvaBMWKY
παράγοντα. Ήταν ιδιοκτήτης τον μόνου την εποχή αυτή εργοστασίου τσιγάρων στην Καβάλ.α,
με την επωννμία “Μακεδονία ” Το 1878 εγκαινιάζει εργοστάσιο στο Κάιρο και το 1887
μεταφέρει την επιχείρησή τον στη Μάλ.τα.
περνούν σιγά-σιγά σε άλλες ομάδες (Τούρκους, Τσιγ
γάνους, Βουλγάρους).
Η κοινωνική διαστρωμάτωση του ελληνικού πληθυ
σμού -με κριτήρια την περιουσιακή κατάσταση και
την φοροόοτική ικανότητα, άρα, ως ένα βαθμό του
λάχιστον, και με το είδος της επαγγελματικής απα
σχόλησης- φαίνεται και σε έγγραφα της Κοινότητας.
Σε ονομαστικό κατάλογο του 1874 η Κοινότητα κα
τατάσσει τους υποχρεούμενους να πληρώσουν αρχιε
ρατική επιχορήγηση σε τέσσερις τάξεις, “άνα/.όγως
τής κοινωνικής έκαστον καταοτάστως", ορίζοντας και
τα ανάλογα ποσά: 100 γρόσια (1 λίρα), 50, 25 και
18 αντιατοίχως”.
Στις αρχές του 20ού αυ η Αντιπροσωπεία της Κοι-
νότητος, προκειμένου να καθορίσει το ύφ-ος των "ει
σιτηρίων" (δη), της εγγραφής των παιδιών στα σχο
λεία), κατατάσσει τους μαθητές "άνα/.όγως τής κοι
νωνικής τάξεως αϊτών". Το 1902 σε τέσσερις τάξεις,
ορίζοντας τα αντίστοιχα ποσά από 20 γρόσια μέχρι
2 λίρες. Το 1908 σε έξι τάξεις, με ποσά που κυμαί
νονται από 1/4 της λίρας μέχρι 5 λίρες. Το 1911 σε
πέντε τάξεις, με ποσά που αρχίζουν από μισή λίρα.
Τα διαθέσιμα στοιχεία μαρτυρούν τη σταδιακή ανύ-
φνυση του οικονομικού επιπέδου των Ελλήνων, δεί
χνουν όμως και μία αξιόλογη κοινωνική και επαγγελ
ματική κινητικότητα: άνοδο ορισμένων ατόμων σε α
νώτερη τάξη, αλλαγές επαγγέλματος κλπ.52*54
Καπνεργάτες, καπνεργάτριες, επιστάτες και αντίπερα νπάλλΐ)λα σε καπναποΘέρα], τέλη του 19ου αιώνα (Γ Α Χ - Αρχεία Ν. Καβάλας).
τες δεν ήταν μόνιμοι κάτοικοι της πόλης (έμεναν
στην Καβάλα μόνο κατά το διάστημα επεξεργασίας
των καπνών) και γι' αυτό προτιμούσαν να ρυθμίζουν
τις υποθέσεις τους στον τόπο τους, που κατά κανό
να ήταν κοντινός.
Η επαγγελματική ενασχόληση των κατοίκων της
Παναγίας (και γενικά της Καβάλας) φαίνεται να έ
χει, σε μεγάλο βαθμό, σχέση με την προέλευσή τους.
Οι καταγόμενοι από την Ήπειρο, τη δυτική Μακε
δονία, τα νησιά του βορείου Αιγαίου και τα αστικά
κέντρα δραστηροποιούνταν επί το πλείστον στον ε
μπορικό τομέα ή σε ελεύθερα επαγγέλματα, ενώ α
ντίθετα οι καπνεργάτες προέρχονταν στην πλειονό
τητά τους από την αγροτική ενδοχώρα της Ανατο
λικής Μακεδονίας, κυρίως τις περιοχές Πραβίου,
Δράμας και Ζίχνης, και από τη Θάσο5.
Αυτοί, παρά τη διαδεδομένη εντύπωση, κάθε άλ
λο παρά προνομιούχοι ήταν. Αν και το καπνεργατι
κό ημερομίσθιο ήταν (ιδίως στην Καβάλα) υψηλότε
ρο από το αντίστοιχο άλλων εργατών (βιομηχανικών,
αγροτικών, των οικοδομών), εν τούτοις λόγω της ε
ποχιακής απασχόλησης οι οικογένειες με μοναδική ή
κύρια εισοδηματική πηγή την καπνεργασία δύσκολα
εξασφάλιζαν ένα ανεκτό επίπεδο ζωής και μόνο με
την πρόσθετη εργασία της γυναίκας και ενός τουλά
χιστον παιδιού”. Έτσι κατά το διάστημα που στα
Ου'χτ/ήηα yxvr. αεχυύΐίρρμών τι/ς ,τεαοχΐ): Ιύηχι/εις, αρχές 20ού αε ματούσε η καπνεργασία, πολλοί απασχολούνταν και
(Γ Λ Κ - Αρχεία Ν. Καβάλας). σε άλλες εργασίες, κυρίως ως αγροτικοί εργάτες, που
ματικότητα ίοως να είναι μεγαλύτερο), καθώς πολ ήταν και οι χαμηλότερα αμειβόμενοι.
λοί καπνεργάτες δεν εμφανίζονται στα αρχεία της
Κοινότητας, αφού δε συνέτασσαν προικοσύμφωνα ή 57. Τα στοιχεία προέσχσπεα ατό τοις κώδικες n jc Ε)λη\νομ Κοοότημας
58. Οι γυναίκες χαι τα παιδιά είχαν πολύ χαμψ.ότερες αμοιβές,
διαθήκες. Αυτό οφείλεται στην περιουσιακή τους κα περίπου το 1/3 ενός τεχνίτη. Για τα ημερομίσθια των καπ\τργα-
τάσταση αλλά και σ' άλλο λόγο: Πολλοί καπνεργά τών, ΣτεφαΛίόον. Η πόλη - λ ιμ ά ν ι, ο. 209-210.
Ο χώρος τον Κιουτοούκ Ορμά\’ (σημερ Βχψάνης) είχε στα τέλη του 19ον aiunu κυρίως αγροτικί) χρίρΐ] (αρχείο Δημοτικού Μοιοείον Καοά/χαςλ
Οι περισσότεροι καπνεργάτες δε διέθεταν δικό
τους σπίτι, ενώ τα προικοσύμφωνά τους, όταν υπάρ
χουν, συνήθως περιορίζονται σε ρουχισμό και οικια
κά σκεύη αξίας λίγων χιλιάδων γροσίων, κατά κανό
να 2-3.000. Για λόγους σύγκρισης σημειώνουμε ότι
μια ευπρόσωπη προίκα ξεπερνούσε τις 20.000 γρό-
σια και των ιδιαίτερα εύπορων έφτανε τις 50-
100.000 γρόσια για κάθε κορίτσι. Αντίθετα, αρκετοί
από τους εμπόρους ή τους ελεύθερους επαγγελματί-
ες της Παναγίας ήταν κάτοχοι σημαντικής κινητής
(μετρητών, ομολόγων κλπ.) και ακίνητης περιουσίας
(οικιών ή και χωραφιών στο Καρά Ορμάν), όπως
φαίνεται από τα προικοσύμφωνα, τις διαθήκες τους
ή από έγγραφα διανομής των περιουσιών τους.
3.2.4. Οι νοοτροπίες και οι ιδεολογίες
Η ανύψωση του οικονομικού και βιοτικού επιπέ
δου συνεπάγεται και την αλλαγή των συνειδήσεων.
Οι μαρτυρίες και καταγγελίες αφθονούν: Στα 1870
εγκαθίσταται στην Καβάλα ο εκ Κρήτης Ιωάννης
Κωνσταντινίδης, ο γνωστός ποιητής της πόλης. Οι
πρώτες εντυπώσεις του για τον εδώ Ελληνισμό δεν
ήταν θετικές, αν κρίνουμε από το λακωνικό του τη
154 λεγράφημα: “Βόλος δόλος, Θεσσαλονίκη φρίκη, Κα
βάλα όλα τά κακά τ' άλλα"\ Σαφέστερος ήταν λίγα
χρόνια αργότερα ο Πέτρος Βουλγαρίδης, εξέχον μέ
λος της ελληνορθόδοξης κοινότητας της πόλης, που
έγραφε αγανακτισμένος στα τέλη του 1878: “ "Απας
N e s t o r G i a n a c u s Lt d ό έν Καβάλλα καί ταίς πέριξ ελληνικός κόσμος είναι
C a ip e G e n e v e Ca va lla έμπορικός, μόνο περί τών συμφερόντων του -τό λέ
γω μετά λύπΐ]ς- ακεπτόμενος έν ταίς παρούσαις χα-
λεπαϊς περιστάοεσι'™.
Η ιδεολογία του κέρδους και του συμφέροντος, ο
τυχοδιωκτισμός και η αδιαφορία για τα κοινά ζητή
ματα ήταν το τίμημα της προόδου και του “εξευρω-
παϊσμού”. “Το κακό παράδειγμα -έγραφε στα 1888
ο πατήρ C. Hypert, επικεφαλής της αποστολής των
Λαζαριστών της Καβάλας- δόθηκε από εμάς τους
Ευρωπαίους, που λειτουργήσαμε ως κακό πρότυπο.
Οι Έλληνες δεν ήταν καθόλου προετοιμασμένοι και
η δυτική πολυτέλεια διείσόυσε σαν καταιγίδα ανάμε
σα τους”60.
Το αποτέλεσμα ήταν όμως νομοτελειακό. Ο τρό
πος ζωής, οι αντιλήψεις και οι νοοτροπίες επηρεά
ζονται καταλυτικά από τον άνεμο του εκσυγχρονι
σμού που φυσά στην πόλη, ολοένα και πιο δυνατά
προς τα τέλη του 19ου αιώνα. Τα ευρωπαϊκά πρό
τυπα υιοθετούνται χωρίς αντιστάσεις, συνυπάρχουν
Η μεγαλύτερη ελληνική καπνεμπορική εταιρεία της Καβάλας ή
ταν του Νέοτορα Τοανακλή, τον οποίο αντιπροοώπενοε στη
59. Κ. Χιόνη, Ο ποιητής Ιωάινης Κωνσταντινίδης και το έργο
Καβάλα ο Χαρίτος Τοάκος. Ο Ν.Τ. καταγόταν από τη Κομο του (1848-1917), Καβάλα 1978, ο. 33-34, Ε. Κωφού, Η επανάστα-
τηνή, διετέλεσε πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας του Κάιρου σις της Μακεδονίας κατά το 1878..., Θεοσαλονίκη 1969, ο. 290-291,
και υπήρξε μύγας ευεργέτης της (από: Η ιστορία του ελληνικού αντίστοιχα
τσιγάρου, έκό. Ε.Λ.Ι.Α.). 60. Αρχείο Λαζαριστών, Documents Officiels 1887-1922, a. 23.
Ο ποιητής Ιωάννης Κωνοταιπι\ίόΐ]ς, 1848-1917 Ο λαϊκός ποιητή; Ανδρικός Βέττας, 1860-1928
(αρχείο ΙΛ.Α.Κ. τον χ. Λ . Ρονόομέτωφ) (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλ.ας).
155
όμως με τη νοσταλγία για τα πατροπαράδοτα και το " Ακούσατε τί γίνεται, δώ μέσα στην Καβάλλα,
παράπονο για την απώλεια τους. Ο γνωστός διχα μεθύσια, κακοριζικιαϊς καί μπικριλιά μεγάλα.
σμός της νεοελληνικής ταυτότητας. Δεν είναι τυχαί Καβάλλα, πώς κατήντηαες, μέ τά καπνά πού βρήκες!
ο ότι δύο τόσο ανόμοιοι ποιητές, ο εθνικός βάρδος καί ώς μαγνήτης έμασες τού κόσμου ταίς άντί-
I. Κωνσταντινίδης και ο λαϊκός στιχοπλόκος Α. Βέτ- κες...”*1.
τας, εκφράζουν σχεδόν πανομοιότυπα το παράπονό
Κατά την περίοδο αυτή δημιουργούνται και οι
τους για την επικράτηση των “φράγκικων συρμών"
προϋποθέσεις για τα πρώτα βήματα χειραφέτησης
και τον κλονισμό των ελληνικών ηθών και εθίμων:
της γυναίκας, που είναι ορατά στην Καβάλα προς τα
“κι ή φλόγα τού Ελληνισμού λίγο νά οάς ζεστάνει, τέλη του 19ου αιώνα. Βέβαια στην ελληνική κοινό
προτού ό φραγκικός συρμός όλους να σάς μαράνει... τητα η θέση της γυναίκας ήταν και πριν ασυγκρί-
Τά έθιμα τού γένους μας γιατί τά παραι τούμεν, τως ανώτερη απ' ό,τι στη μουσουλμανική. Οι πηγές
τό φώς τού ήλ.ιου έχομε, πού μάς γλυχοφωτίζει, της εποχής λ.χ. μαρτυρούν ότι η χριστιανική συνοι
κι εμείς τό παραιτήσαμεν καί μέ κεριά ζητούμεν κία της Παναγίας ήταν θορυβώδης και ζωντανή, α
νά δούμε φώς. πού τρέχομεν κανένας όέν γνωρίζει", φού στα στενά της σοκάκια οι πόρτες των απιτιών
γράφει ο πρώτος. Κι ο δεύτερος: έμεναν πάντα ανοιχτές και ομάδες φλύαρων γυναι
κών κάθονταν στο κατώφλι και συζητούσαν ή σχο
“...οντω κι οί φρότγκικα συρμοί 'ς τα τωρψά τά χοόηα, λίαζαν τους περαστικούς. Αντίθετα οι μουσουλμανι
μάς διαφθείρου\' ηθικώς, μάς δίδουν καταφρόνια. κές συνοικίες παρουσίαζαν όψη ασυνήθιστης ερήμω-
Κι' όλ.α μας έκλονίστηκαν, ήθη καί έθιμά μας, σης, αφού οι μουσουλμάνες κρύβονταν επιμελώς στα
κοντεύει που νά χάσουμε τό κάθε αίσθημά μας”61. άδυτα των ιδιωτικών χώρων, μακριά από αδιάκριτα
Ο τρόπος ζωής των ανώτερων στρωμάτων ήταν βλέμματα. Ο Γερμανός Franz von Loher και οι συνο
συχνά προκλητικός: Σπατάλες διασκεδάσεις, επίδειξη δοί του, που στα 1873 διαβαίνουν τα σοκάκια ενός
πλούτου, χαρτοπαιξία, αδιαφορία για τα κοινά προ τούρκικου μαχαλά στην Παναγία, γίνονται μάρτυρες
βλήματα κλπ., συμπεριφορές που συχνά στηλιτεύο των μουσουλμανικών ηθών και διαπιστώνουν ότι "σε
νται από τον I. Κωνσταντινίδη. Κι ο Α. Βέττας όμως μερικά χαρέμια της Καβάλας δεν είχε εισχωρήσει α
δε χαρίζεται στους συντρόφους του καπνεργάτες: κόμη ούτε μια πολύ μικρή αχτίδα φράγ/.ικου όιαφω-
6 1 . Χ ιό ν η , Ο ποιητή; Ιωάννη; Κωνοτανπινίόης, ο . 3 0 9 , Β έττα, 62. Στεφανίόον, Η πόλη - λιμάνι, α 213-214, Χιόνι], ό.π, α
Σένα τά λέγω πεθερά χ ι ά ν ά τ ' άχονη ή νύφη, ο . 7 . 258, 309, 315, 340, 343, Βέττα, ό.π, ο. 12-13.
τιαμου”’’. πως θα δούμε σε άλλα σημεία της εργασίας, πολλές
Ωστόσο στα μέσα του 19ου αιώνα δε λείπουν και νεαρές κοπέλες εναντιώνονται στις επιλογές των γο
από την ελληνική κοινότητα νοοτροπίες και συμπερι νιών τους, προασπίζουν τα δίκαια ή τις επιλογές
φορές άκρως συντηρητικές. Π.χ. γύρω στα 1860 οι τους, αψηφούν τον κοινωνικό έλεγχο και τις πιέσεις,
συγγενείς της κοπέλας την κρατούν έγκλειστη για να ακόμη και του μητροπολίτη, δηλώνουν ευθαρσώς ό
την πειθαναγκάσουν να επιστρέφει στον αγροίκο και τι δεν πρόκειται ποτέ να παντρευτούν το μνηστήρα
ανήθικο άντρα της (που την κακοποιούσε και την ε τους ή ότι δεν ανέχονται το σύζυγό τους και διαλύ
ξέδιδε επί χρήμασι), τη διώχνουν από το σπίτι και ουν έτσι τον αρραβώνα ή το γάμο τους. Και η κοι
την παραδίδουν στον ιερέα, επειδή “ήτον είσακουομέ- νωνία όμως, όπως θα δούμε, αρχίζει να αντιμετωπί
νη μέ ένα τοπτζήν”, κι ο μητροπολίτης διατάσσει τον ζει τα ζητήματα “τιμής” ή “ηθικής τάξης” με πολύ
κοτζάμπαση “νά 6άλη αύτήν εις τήρησιν καί μήν μεγαλύτερη ανεκτικότητα.66
άφήνη τινά είσελθεϊν εις τήν οικίαν της”64. Την ίδια Ενδείξεις μιας στοιχειώδους αναγνώρισης του γυ
εποχή αρκετές γυναίκες προσδιορίζονται ακόμη, όπως ναικείου αυτοδύναμου μπορούν να θεωρηθούν και τα
συνηθιζόταν στις παραδοσιακές κοινωνίες, από το ό εξής: Ότι σε προικοσύμφωνα και διαθήκες υπογρά
νομα του άντρα τους (Αθανάσαινα, Πολυχρόνινα). Τέ φουν και γυναίκες ως μάρτυρες (σπανίως βέβαια),
τοια περιστατικά αντιμετώπισης της γυναίκας είναι ό κάποιες φορές μάλιστα παρουσιάζονται ως εκπρόσω
μως μεμονωμένα και δεν παρατηρούνται αργότερα. ποι άλλων, αντρών ή γυναικών, και υπογράφουν γι'
Η θέση της γυναίκας επηρεάζεται, όπως είναι φυ αυτούς (π.χ. “κατεντωλλήν Νικολάου Iωάννου υπο
σικό, από τις ανανεωτικές αστικές ιδέες της σύγχρο γράφω εγώ, Αγλαΐα Λαζάρου"). Ακόμη ότι οι ορφα
νης πόλης. Βέβαια η γυναίκα παρέμενε αποκλεισμένη νές ή από ξένα μέρη κοπέλες σε ηλικία γάμου δεν
από τις βασικές διαδικασίες της κοινοτικής ζωής: δεν κηδεμονεύονται, αλλά “αυτοπροικίζονται” και υπο
είχε, όπως και πουθενά αλλού, δικαιώματα εκλέγειν γράφουν οι ίδιες τα απαραίτητα έγγραφα (π.χ. "... ή
και εκλέγεσθαι, συμμετοχής στις γενικές συνελεύσεις υποφαινόμενη Μαρία Γεωργίου, Σερρέα... υπανδρεύ
της κοινότητας κλπ.65. Όμως στα θέματα προσωπι ομαι σήμερον μετά νομίμου άνδρός κυρ. Μαργαρίτου
κών σχέσεων οι αντιλήψεις σταδιακά αλλάζουν. Ό- Χριστοδούλου και προκοόοτούμε έκ τής πατρικής
καί μητρικής μου περιουσίας...”). Επίσης ότι στα τέ
63. Abbott, Macedonia, ο. 294, Ενεπεκίδη, Μακεδονία και Τουρ
κία 1798-1912, ο. 80, 82-83. Οι Τουρκάλες, γράφει ο Loher, μό λη του 19ου αιώνα δηλώνεται ρητά στα προικοσύμ
λις αντίκρισαν αυτόν και τους συνοδούς του, γύρισαν τις πλάτες, φωνα πως ο γάμος γίνεται με τη συναίνεση της κο
κουκουλώθηκαν, άρχισαν να φωνάζουν και να πετούν πέτρες... πέλας, που το βεβαιώνει εγγράφως, ότι ορισμένα έγ
64. Κώδικας 1864-1889, ο. 12. γραφα υιοθεσίας υπογράφονται από γυναίκες, ενώ ο
65. Όπως θα δούμε αλλού (κεφ. 3.4.1.), υπάρχει μια εξαίρεση:
στα μέσα της δεκ. του 1860 μία γυναίκα συμμετέχει στη Γενικέ]
Συνέλευση των κατοίκων και υπογράφει το σχετικό πρακτικό στον 66. BL κεφ. 3.6.1. και 3.6.2.
κώδικα της κοινότητας.
σύζυγός τους υπογράφει ως μάρτυς κ>j i .67 σε επαφή με τις πρωτοποριακές ιδέες για ισότητα 157
Ισχυρότερη ένδειξη για τη βελτίωση της θέσης της και κοινωνική δικαιοσύνη.
γυναίκας είναι η σημαντική συμμετοχή των κορι- Η συσσώρευση πλούτου στην εμπορική πόλη αλλά
τσιών στην εκπαίδευση: 68 μαθήτριες φοιτούσαν στα ζει και τις συνήθειες των γυναικών, τις προτεραιότη
σχολεία της Καβάλας το 1877, έναντι 100 μαθητών, τες τους και τους τρόπους ζωής. Στα 1873 ο Loher
600 μαθήτριες το 1912, έναντι 700 μαθητών68. Επί ειρωνεύεται τις κυρίες της Καβάλας: πριν ακόμη απο-
σης η αξιοσημείωτη παρουσία γυναικείων συλλόγων πλεύσει το καράβι της γραμμής, γράφει, αυτές προβά
στην πόλη: Στην Καβάλα συστάθηκε ο πρώτος γυ ρουν τα νέα τους φορέματα που “φυσικά έρχονται κα
ναικείος σύλλογος της Μακεδονίας, ο "Φιλεκπαιδευ τευθείαν από το Παρίσι". Το όνειρο της κοινωνικής α
τικός Σύλλογος Κυριών Καβάλας "Αθηνά"” (1879), νόδου και της ευημερίας τροφοδοτεί τη “γυναικεία μα-
και το 1902 η “Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών Κα ταιοδοξία”, που δε γνωρίζει κοινωνικά και ταξικά σύ
βάλας”, με μακρόχρονη και σημαντική κοινωνική νορα:
προσφορά.69
Η κοινωνική δραστηριότητα μέσω των συλλόγων "Μιά ώμορφη π τόν μαχαλά,
αποτελούσε προνομιακό πεδίο για τις γυναίκες των μιά καλοκαμωμένη,
ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Για τις γυναίκες μά ή καρδιά μου πόνεσε,
των κατώτερων τάξεων τα πρώτα βήματα χειραφέ- μέ τήν άφωριαμένη...
τησης γίνονται με την ένταξή τους στην παραγωγι "Αμα τήν πούνε για τενκτσή,
κή διαδικασία, πολύ νωρίτερα από αλλού. Ήδη στα νά τήν άοραοωνιάσονν,
τέλη του 19ου αιώνα, όπως επιβεβαιώνεται από λί
κρεμνά εύθύς τά μούτρα της,
γες πράξεις των κωδίκων (π.χ. “... Χρυαάνθην, έπαγ-
θαρρείς θά τήν κρεμάσουν...",
γελομένην τήν καπνεργαοίαν", 189970), οι γυναίκες
εργάζονται στα καπνεργοστάσια, όπου και έρχονται γράφει ο Αντρικός Βέττας, που από τον κύκλο
των συντρόφων του καπνεργατών και από τα δικά
67. Κώδικας 1864-1889, ο. 103, 186, 237, 330, 311. του βιώματα βρίσκει αφορμές να διακωμωδήσει τις
68. ΑΥΕ 1876/78/1, Ξάνθη 22-10-1877, ΑΥΕ, 1912/αακΒ',
Καβάλα 11-1-1912, αντίστοιχα.
“γυναικείες απαιτήσεις”:
69. Κ. Χιόνι}. Η Παιδεία στην Καβάλα 1864-1912, Καβάλ.α "Αύριο θέλω μενταλιό, μεταξωτό ριπίδι,
1990, ο. 126-127, Αγγ. Κιούρτοι) - Μιχα/.οχούλον, Φιλόπτωχος
καί φέρε και τόν κουντουρά, νά πάρη τό μετρίδι"
Αδελφότης Κυριών Καβάλ.ας 1902-1922. Από το Μακεδονικό
Αγώνα μέχρι σήμερα, Καινό.a 1993, ο. 268, αντίστοιχα. ή ακόμη:
70. Κώδικας Προικοσυμφώνων 1896-1904, ο. 109.
“Παναγιώτη, νά σοΰ πώ σουμε τις αλλαγές αυτές και να τις εντάξουμε στο ι
δέν τό έβαλες σκοπό; στορικό πλαίσιο που τις υπαγόρευσε.
σοΰ γκρινιάζω ένα μήνα Ο Έλληνας υποπρόξενος Ηλίας Βασιλειάδης κα
θά μου πάρεις μπελεοίνα;" τά τις πρώτες ημέρες του στην Καβάλα (1867) εκ
Οι απαιτήσεις της γυναίκας δεν περιορίζονται μό φράζεται με τα χειρότερα λόγια για τον Ελληνισμό
νο στην εμφάνιση: της πόλης: “Οι ενταύθα χριστιανοί ουδόλως διαφέ-
ρουοι άπό τούς παντοδυνάμους οπαδούς τού Ό-
“Κάθε γιορτή περίπατον καί έξοδα μεγάλα, σμάν... Δέν λέγω ότι δέν εύρίοκονται εις τόν τόπον
γιατί τό θέλει ό συρμός κι' ή μόδα ς τήν Καβάλ.λ.α", μας καί χριστιανοί τινες ηθικής τινός αξίας, άλλ ’
μονολογεί ο καπνεργάτης ποιητής, που στα ποιή- αυτοί είναι τοσοϋτον ό/ίγοι, ώστε ουδέ καν όρώνται εις
ματά του απεικονίζονται αυθεντικά και χωρίς ω- τόν έκτεταμένον κύκλον των καλοθελητών τού Υψηλού
ραιοποίηση -συχνά με διάθεση σατιρική και περιπαι- Δοβλετιού"'2.
χτική, κάποτε και αυτοσαρκαστική- όψεις της καθη Φιλοοθωμανοί λοιπόν και χωρίς ελληνικό φρόνη
μερινής ζωής των κατώτερων στρωμάτων, κατά τις μα οι Έλληνες της Καβάλας; Όχι ακριβώς. Απλώς
τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα71. νομιμόφρονες υπήκοοι του κραταιού σουλτάνου. Ο
Κατά την περίοδο που ιστορούμε (ακριβέστερα, α εξ Αθηνών κύριος υποπρόξενος φανταζόταν ότι θα
πό τη δεκαετία του 1870) συντελείται στην Καβάλα βρει εδώ (σε εποχή, μάλιστα, έξαρσης του τουρκικού
φανατισμού) πατριώτες που να ομολογούν πίστη
στην “πατρίδα”, να φλέγονται από τα εθνικά ιδανι
Μ ΙΑΑΕΓΰΠ
ΕΘΕΡΑ κά της Μεγάλης Ιδέας και να διατρανώνουν την ελ
ληνική αυτοσυνειδησία τους. Ήθελε να αγνοεί ότι
για τη μικρή ελληνική κοινότητα, που ζούσε τότε υ
ΓΙΑ ΝΑ ΓΑΚΟΤΗ, Η ΝΤΦΗ πό καθεστώς τρόμου στην άκρη της χερσονήσου, η
αποφυγή οποιοσδήποτε πρόκλησης και η πάση θυ
σία ομαλή συνύπαρξη με το τουρκικό στοιχείο, ήταν
Η Τ Ο Ι όροι επιβίωσης.
Πρ^ΗΤΙΚΑ ΠΑΙΓΝΙΑ Είναι αλήθεια βέβαια ότι κατά την πρώιμη αυτή
rno περίοδο (μέχρι τη δεκαετία του 1870) οι ελληνικές
κοινότητες ήταν ακόμη πλήρως ενσωματωμένες στον
1, δ Ο , 4 , ΙΟ Ο , 1 0 , 2 0 , 7 0 , 4 0 0
οθωμανικό χώρο. Αυτό ισχύει και για την Καβάλα.
Κατά την επόμενη όμως περίοδο οτις αστικές ελλη
2, 6, 300, 300,, .c
νικές κοινότητες της οθωμανικής επικράτειας ανα
πτύσσονται φυγόκεντρες τάσεις, που τις απομακρύ
νουν από το οθωμανικό πλαίσιο. Στην Καβάλα από
τη δεκαετία του 1870 η κοινότητα περνά υπό τον
έλεγχο του ανώτερου κοινωνικοοικονομικού στρώμα
ΕΝΊ01ΝΓΤΑ ΝΤΙΝΟΓΠΟΛΕΙ τός της, που είναι εκφραστής της πολιτικής του ελ
• ΤΤΠΟΙΙ Κ ΖΙΒ1Α0Τ
Έν Γαλατά, όδώ ΧπρατόΛ, άριθ. 12. ληνικού κράτους και φορέας της εθνικής ιδεολογίας.
Το νέο αυτό ηγετικό σώμα των ισχυρών εμπόρων πε
1899 ριορίζει σταδιακά την εξουσία της Εκκλησίας και
της Δημογεροντίας (που εκφράζουν την παραδοσια
Τα ποιήματα τον Πραβινού Ανδρικού Βέττα εχόόθηχαν με κή λειτουργία της κοινότητας μέσα στο οθωμανικό
έ ρ α ν ο που έκαναν οι καπνεργάτες τη; Καβάλας. πλαίσιο εξουσίας), αναγνωρίζει το ελληνικό κράτος
(κι όχι το Οικουμενικό Πατριαρχείο) ως εθνική αρ
και μια ουσιώδης ιδεολογική στροφή: ο “αποοθωμα- χή των Ρωμιών και συμβάλλει στην ελληνοποίηση
νισμός” και η “ελληνοποίηση” της Ελληνορθόδοξης των θεσμών της κοινότητας και κατ' επέκταση της
Κοινότητας και της ρωμαίικης κοινωνίας της πόλης. ίδιας της κοινότητας73.
Οι νέοι ιδεολογικοί προσανατολισμοί εκφράζονται, Όντως η Ελληνική Ορθόδοξη Κοινότητα της Κα
όπως θα δούμε στη συνέχεια, με αντίστοιχες εξελί βάλας από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα
ξεις στους τομείς της διοίκησης και της εκπαίδευσης δεν είναι πια ρωμαίικη (ορθόδοξη οθωμανική), αλλά
της κοινότητας. Περιοριζόμαστε εδώ να σκιαγραφή-
72. ΑΥΕ, 1867/36/2, Καβάλ.α 14-8-1867.
71. Ενεπεκίδη, Θεσσαλονίκη και Μακεδονία 1798-1912, ο. 79, 73. Βλ. παρακάτω, οτις ενότητες για την εκπαίδευση και τη
Βέττα, ά . τ , σ. 24, 64, 28 και 63, αντίστοιχα. διοίκηση της κοινότητας (κεφ. 3.4.2. και 3.5.2.).
τερα. Στα 1878-1879 οι Έλληνες της πόλης ιδρύουν
φιλεκπαιδευτικούς συλλόγους που φέρουν τα ονόμα
τα “Αριστοτέλης", “Αθηνά”, “Ξενοφών” και παραπέ
μπουν στην Αθήνα και τον Παρθενώνα και όχι στην
Πόλη και την Αγιό Σόφιά.
Η ιδεολογική αυτή μεταστροφή της Ελληνικής
Κοινότητας ουναρτάται με τη νέα πολιτική του επί
σημου ελληνικού κράτους έναντι των υπόδουλων ο
μοεθνών. Μετά το 1870 το ελληνικό κράτος εργάζε
ται ουοτηματικά για την ενίσχυση της εθνικής συνεί
δησης του μακεδονικού Ελληνισμού, προκειμένου να
αποτρέψει τη βουλγαρική προπαγανδιστική διείσδυση
στη Μακεδονία. Μέχρι τότε το επίσημο ελληνικό
κράτος δεν είχε επιδιώξει να αναμειχθεί οτα εσωτε
ρικά ζητήματα του υπόδουλου Ελληνισμού ούτε είχε
διεκδικήσει πρωτεύοντα ρόλο στην ιδεολογική καθο
δήγηση των Ρωμιών. Κατά φυσική συνέπεια, οι αλύ
τρωτοι Έλληνες όχι μόνο είχαν συνδέσει τα συμφέ-
ροντά τους με τη διατήρηση του οθωμανικού κρά
τους και ήταν εφεκτικοί οε κάθε ιδέα εθνικής απο
κατάστασης, αλλά και δεν είχαν εδραιώσει τους ανα
γκαίους ψυχικούς δεσμούς με τη “μητέρα πατρίδα" 4.
Ομως η ελληνικότητά τους ήταν αδιαμφισβήτητη.
Αποδείχθηκε περίτρανα και έμπρακτα όχι μόνο στις
'f'.jdj;nn. ίζ ί
δεκαετίες που ακολούθησαν αλλά και τότε, όταν
Σ τις καπναποθήκες τω ν αρχώ ν του 20ού αι. η εργασία
γυναικώ ν α π όλες τις εθνοθρησκευτικές ομάδες της πόλ ης, 74. Σύμφωνα με την πολιτική τον ελληινκού κράτοις, οι υπόδουλοι
είναι πια μαζική (αρχείο Ι.Λ.Α.Κ. κ. Ν. Ρουδομέτωφ) έπρεπε απλώς να βελτιωοοίΎ την οικονομική και εκπαιδευτική
τους κατάσταση, ιυστε να εμπεδώσουν την κυρίαρχη θέση τους στο
ελληνική κοινότητα. Οι κατηγορίες περί “καλοθελη οθωμα\νκό κράτος. Ακόμη πιο οΐ’ντηρητική, α)λά σύμφίοΜ) με τις
απόψεις των α). ύτρωτων, ήταν η ιδέα της σιr/κυριαρχίας Ελλήνων
τών του υψηλού δοβλετιού" του 1867 φαντάζουν τό
- Τούρκων οτα Βαλκάνια (“ε/ληνοθωμαησμός”). Σχετικά, Λυκου-
σο μακρινές και αβάσιμες, μόλις λίγα χρόνια αργό ρίνου, Υποπροξε\τίο Καβαλ.ας, ο. 65-67, όπου και βιβλιογραφία.
Ιία λλα ικη διαδήλωσή των t -λ/,ηνων της ιναοα/.ας μπροστά στο Αιοικητύ]ριο (οημερ. Αικαστύ]ρια), πιθανότατα το 1904, όταν οι
οθωμανικές αρχές επέτρεψ αν την εγκ ατά σταση βουλγαρικού προξενείου στην πόλη. Η απόφα ση ανακλήθηκε (αρχείο ΔΜ Κ).
160
Η Φιλαρμονική στην αυλή τον Αρρεναγωγείον (ΓΛ.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλας).
χρειάστηκε να εκδηλωθεί. Π.χ. το 1878 με την πάν κού πυρήνα στην Καβάλα συντελεί στη βαθμιαία εν
δημη διαμαρτυρία τους ενάντια στην ενσωμάτωση της δυνάμωση του εθνικού φρονήματος όλου του ελληνι
Καβάλας στο υπό ίδρυση βουλγαρικό κράτος. Επίσης κού πληθυσμού της πόλης. Πρώτα-πρώτα, επειδή το
με την παράτολμη συμμετοχή τους στις εκδηλώσεις ανώτερο αυτό στρώμα κατέχει ηγετική θέση στην κοι
του Ελληνικού Υποπροξενείου για την ονομαστική ε νότητα και συνεπώς μπορεί να καθορίσει τους ιδεο
ορτή του Έλληνα βασιλιά (ανήμερα Αγίου Γεωργίου). λογικούς της προσανατολισμούς. Επιπλέον όμως, επει
Οι εκδηλώσεις αυτές εξελίχθηκαν σε παλλαϊκή διαδή δή η ίδια η κοινότητα αποτελεί σημείο ιδεολογικής α
λωση του Ελληνισμού της πόλης “νπέρ τής ένώαεως ναφοράς: Με τα θαυμάσια σχολικά κτίρια, τα περί
τών δούλων έλληνιχών έπαρχιών μετά τής έλενθέρας φημα αρχοντικά, τα επιβλητικά καπνεργοστάσια, τους
Ελλάδος και' υπέρ τής έλληνικωτάτης Μακεδονίας συλλόγους, τις αδελφότητες, τις λέσχες και τα σωμα
Από την πρώιμη αυτή περίοδο φορέας της εθνικής τεία, το γυμναστήριο και το γυμναστικό σύλλογο, το
ιδεολογίας είναι κατά κύριο λόγο η εύπορη εμπορική κοινοτικό νοσοκομείο, τη βιβλιοθήκη, τον τύπο και
τάξη της πόλης. Η ύπαρξη αυτού του ισχυρού αστι-75 την φιλαρμονική, μ' όλες γενικά τις αστικές πολιτι-
75. Σ τ ι ς 20 Μαρτίου 1878 -δύο εβδομάδες μετά την υπογραφή
της Συνθήκης τον Αγίου Στεφάνου (6λ κεφ. 3.4.2., οημ. 144), με
την ο.τοί'α η Καβά).α παραχωρείται στη Βουλγαρία- σύσσωμη η ελ
ληνική κοινότητα συγκεντρώνεται στο Ε/ά.ηνικό Υποπροξενείο για
να εκδηλώσει, ενώπιον εκπροσώπου της αγγλικής κυβέρνησης, "τά
αισθήματα λύπης καί άγανακτήσεως νφ' ών κατέχεται έπί τώ
άκούσματι ότι καί ή πόλις αΰτη ύπαχθήοεται υπό τήν βουλγαρι
κήν ηγεμονίαν”. Τονίζει ότι είναι έτοιμη “ ν α ύποστή πάσαν θισί-
αν καί αυτόν άκόμη τόν Θάνατον ή (=παρά) νά άνεχθή τήν έξαν-
όραπόδισιν τόπων, έν οίς πάσα σπιθαμή γης καί πάς λίθος μαρτυ-
ροϋοι ότι είναι έ/ά.ηνικώτατοι". Κάνει τέλος έκκληση στους ισχυ
ρούς της Ευρώπης νά “άναγνωρίσωσι τό προκαλούμενον τούτο μέ-
γα αδίκημα τώ Έ/ά.ηνισμώ καί παρεμποδίσωσι τόν έκβουλγαριομόν
τών μερών τούτων καί ένώσωσι ταΰτα μετά τής πολύπαθους μη-
τρός α ϊ τ ώ ν Ελλάδος” (Κωφού, Η επανάοτασις της Μακεδονίας
κατά το 1878..., ο. 281). Για τη διαδήλωση, ΑΥΕ 1878/27/1, Κα- Ο "Ευαγγελισμός", νοσοκομείο τη; ελληηκής κοινότητας
βάλ.α 26-4-1878. (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλας)
προσδιορίζεται τόοο από την ταξική τους κατάστα
ση, όοο κυρίως από την εθνική τους ταυτότητα’6.
ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟΝ Η αποτυχία της πανσλαβιστικής, ρουμανικής και
αυστριακής προπαγάνδας” να δημιουργήσουν, με ι
T O Y ΕΝ ΚΑΒΑΛΛΑ σχυρά οικονομικά κίνητρα, θύλακες προσηλυτισμού
στην πόλη (στα τέλη της δεκαετίας του 1870, αλλά
ΓΥ Μ Ν Α ΣΤΙΚ Ο Υ Σ Υ Λ Λ Ο ΓΟ Υ
και αργότερα, μέχρι την περίοδο του Μακεδονικού
αγώνα) είναι μια επιπλέον απόδειξη του ακμαίου ελ
“Ο Ι Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Ι,. ληνικού φρονήματος των κατοίκων.
Αυτό ισχύει και για το σύνολο των Βλάχων της
Καβάλας. Κανένα στοιχείο δεν έχουμε βέβαια για
ΕΤΟΣ ΙΔ ΡΥ Σ6Ω Σ 1906 την “εθνοτική” ταυτότητα της ομάδας αυτής πριν α
πό το 1860, αλλά και καμία ένδειξη ότι διαφορο
ποιούνται μέσα στο πλαίσιο της χριστιανικής κοινό
Ο Γυμναστικός Σϋλλ.ογος "Οι Φ ίλιπποι” υπήρξε το πρώ το τητας [ΐετά το 1860. Μία μόνο κατηγορία για “ρου-
αθλητικό σωματείο της πόλης (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλ.ας). μανοφροσύνη" αναφέρεται, οτα 1905-1906, για τον
“ήμέτερον πρόκριτον Ζήση Σ..., βλαχόφωνον, ... όσης
σμικές λειτουργίες, κι ακόμη με την οικονομική δύ άποπειράται καί έν Καβάλλα νά ύψωση μεταξύ τών
ναμη, την επιρροή και τα προξενικά αξιώματα των Ήπειρωτών τήν ασθενή φωνήν του υπέρ τής Ρουμα
μελών της, η Ελληνική Κοινότητα δεν ανύψωνε μό νικής ιδέας", σύμφωνα με τον Έλληνα υποπρόξενο
νο το εθνικό γόητρο (στο πλαίσιο μάλιστα της συ
νύπαρξης με το υποδεέστερο, οε όλα αυτά, τουρκι 76. Γα την ανάπτιξη της εθνικής ιόεολ.ογίας. Κ. Λυκουρίνον, "Το
κό στοιχείο), αλλά επιπλέον ασκούσε συνολική ιδεο χοπνιμποριο της Καόάλ.ας και το εθνικό ζήτημα οτις παραμονές
λογική ομίλευοη και εμπέδωνε την εθνική συνοχή. του Μακεδονικού αγώνα". )'πάστεγο, 8-9 (φθιν. 1997). 110-114
77. Για το Πανσλαόιστικό Κομιτάτο Καβάλας, Λυχοιρίνοι·, " Ο
Έτσι η εθνική ιδεολογία απλωνόταν σταδιακά ο' ό βουλγαρικός εθνικισμός μετά τη Συνθήκη του Αγιου Στεηάνου
λα τα κοινωνικά στρώματα. Είναι χαρακτηριστικό ό (1878): Προπαγάνδα και βλέψεις των Βουλγάρων στην περιοχή Κα-
τι και στην Καβάλα (όπου βρίσκουν, μετά το 1910, όάλ,ας". Εθνικισμός και Εθνική συνείδηση στα Βαλ.κ.άνια σήμερα,
Διεπιοτ. Συνέδριο. Καβάλ.α 17/18-10-1922 (δεν εκδόθηκαν Πρακτι
σημαντική απήχηση οι σοσιαλιστικές και διεθνιστικές
κά). Στο εξής: Λυκονρίνου, "Ο βουλγαρικός εθνικισμός...". Για τη
ιδέες της Φεντερασιόν) η εσωτερική αλληλεγγύη οτις ρουμανική και αιατριακή προπαγάνδα στην περιοχή μας, του ίδιου.
τάξεις των χιλιάδων Ελλήνων καπνεργατών δεν Υποπροξενείο Καόάλ.ας, ο. 121. 118-119, αντίστοιχα.
Η “Μ εγάλη Λ έσ χη " και πίσω το Παρθεναγωγείο, στις αρχές του 20ού αι. (αρχείο Ι.Λ.Α.Κ. τον κ. Ν. Ρουόομέτωφ)
της πόλης. Δεν αποκλείεται όμως μέρος τουλάχιστον
των Βλάχων της Καβάλας να είχε αρχικά συνείδηση
ιδιαίτερης εθνοτικής ομάδας, την οποία απώλεσε λό
γω των επιδράσεων του αστικού χώρου. Τι μας οδη
γεί σ' αυτήν την εικασία; Οι 300 “Ελληνοβλάχοι”
του Σαρή Σαμπάν (στις στατιστικές διαχωρίζονται
από τους 30 Έλληνες), οι οποίοι προέρχονταν από
τις ίδιες περιοχές (από τα Ζαγοροχώρια), διατήρη
σαν επί πολύ την εθνοπολιτισμική - εθνογλωσσική ι-
διαιτερότητά τους, εξαιτίας της απομόνωσής τους
και της απουσίας ελληνικής παιδείας στο χώρο εκεί
νο, και θεωρείται ότι εντάχθησαν πλήρως στον “ε
θνικό κορμό” στις αρχές του 20ού αιώνα.78
Δεν είναι επίσης τυχαίο ότι στα πρακτικά της ελ
ληνικής κοινότητας η πόλη αναφέρεται συχνά με το
αρχαίο της όνομα (“έν Νεαπόλει”, “οί κάτοικοι τής
μακεδονικής Νεαπόλεως” κ.ά), περήφανη υποδήλω
ση της ελληνικής της ταυτότητας και της “ιστορικής
της συνέχειας”.
3.3. Ο Ιερός Ναός της Κοιμήσεως της Θεο
τόκου και η Εκκλησία
3.3.1. Η εκκλησία και η ενορία της Παναγίας
Μέχρι το 1866 η μόνη εκκλησία της Καβάλας ή
ταν της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Παναγία. Δυ
στυχώς οι γνώσεις μας για το ιερό αυτό μνημείο εί
ναι ελάχιστες και προέρχονται κυρίως από τις θα
μπές αναμνήσεις των πρεσβυτερών. Η εκκλησία κα Βλάχοι από την Κλεισούρα, έποικοι στην Καβάλα, τέλη του
τεδαφίστηκε λίγο πριν από το 1960, σαν οποιοδή- 19ου αι. (Γ.Α.Κ. - Αρχεία Ν. Καβάλας, φωτ. Θ. Νάτσιου).
ποτε άχρηστο κτίσμα, με πρωτοβουλία της εκκλησια
στικής ηγεσίας και τη συνενοχή των πολιτικών και
δημοτικών αρχών του τόπου. Δυστυχώς, το παλαιό-
78. ΑΥΕ, 1906/αακΒ', ΥΚ - Περί Μαχεό. Αγώνος, Καβάλα 16-
6-1906. Για τους Βλάχους της Χρυσούπολης έγραφε ο υποπρόξε
νος: “μεταξύ τών Ρούμ (των Ρωμιών) συγκαταριΟμοΰνται 130 Έλ-
ληνοβλάχοι, ών ή έθνική συνείόησις ούτε διαυγής ούτε σταθερά
είναι έπί τού παρόντος. Επ' αυτών -έκ Λαΐοτης τής Ηπείρου κα
ταγόμενων καί ών πολλοί κτηματίαι έν τή έόρρ τού καζά- έξα-
οκεϊται έπιτηόείως Ρουμανική έπίδρασις ύπό τίνος έν Καβάλλςζ
έμπορευομένου συμπατριώτου των...”. Οι (ρόβοι του υπήρξαν αβά-
οιμοι, όπως απέδειξε άλλωστε η παρακολούθησή τους από πρά
κτορες του Ελληνικού Υποπροξενείου. Στα χρόνια του Μακεδονι
κού αγώνα (1906-1907) ο πληθυσμός αυτός έγινε στόχος και της
βουλγαρικής προπαγάνδας. Στην επαρχία Νέστου οι Βούλγαροι
(της ομάδας του Βισούλτεφ) δρούσαν σχεδόν ανενόχλητοι, σε βαθ
μό που να επιβάλλουν την Κυριακή του Πάσχα του 1906 την α-
νάγνωοη του Ευαγγελίου στη βουλγαρική γλώσσα. Τότε το Ελλη
νικό Υποπροξενείο Καβάλας ενέτεινε τις προσπάθειες για τον
“πλήρη εξελληνιομό των 130 Ελληνοβλάχων” αλλά και για την πύ-
κνωση του ελληνικού πληθυσμού της περιοχής, με την εγκατάστα
ση 25 οικογενειών Ελλήνων προσφύγων από την Κερασούντα, που
διέμεναν προσωρινά στην Καβάλα. (Λυκουρίνου, “Ο βουλγαρικός
εθνικισμός...”). Γενικά πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι οι Βλάχοι του
Σαρή Σαμπάν όχι μόνο αντιστάθηκαν στις ξένες προπαγάνδες, αλ
λά και υπήρξαν για περίπου μισόν αιώνα, μέχρι την εγκατάσταση
των μικρασιατών προσφύγων, σχεδόν η μόνη ελληνική νησίδα στον Η Εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκον
εκτεταμένο τουρκοκρατούμενο χώρο της επαρχίας Νέστου. σε πίνακα του Κ. Δελημπάση.
τερο χριστιανικό μνημείο της Καβάλας, στοιχείο της νη, προφανώς για να στεγάσει τον όροφο του γυναι-
συλλογικής μας ταυτότητας, εξαφανίστηκε σχεδόν σα κωνίτη. Εκεί υψωνόταν και μικρός φανός (φεγγίτης)
να μην υπήρξε: Ούτε μιας δημοσίευσης δεν αξιώθη για το φωτισμό του γυναικωνίτη. Το ψηλό καμπανα
κε, ούτε μιας αποτύπωσης, ούτε καν σε φωτογραφί ριό, το μόνο που διασώθηκε από την εκκλησία αυ
ες δεν αποθανατίστηκε ολόκληρο το μνημείο (παρά τή, πρέπει να είναι των τελευταίων δεκαετιών της
μόνο, τυχαία, ένα μέρος του7’). Αυτό που σε καιρούς τουρκοκρατίας (πιθανότατα μεταξύ 1850-1880).
χαλεπούς, κρατούσε υπό τη σκέπη του τους κατα Ο τετράπλευρος όγκος του ναού απλωνόταν σε ε
τρεγμένους Ρωμιούς, τους στήριζε για να μην τουρ πίπεδο χαμηλότερο απ' αυτό του περιβάλλοντος χώ
κέψουν, και ανταποκρινόταν στην απεγνωσμένη ικε ρου (μισό με ένα μέτρο), γι’ αυτό και η εκκλησία ει-
σία τους: "Σώσον, Κύριε, τόν λαόν Σου...” κονίζεται χθαμαλή. Υπολογίζοντας τις διαστάσεις της
Η εκκλησία της Παναγίας ήταν μια τυπική “με (20 μέτρα μήκος και 12,5 πλάτος) διαπιστώνουμε ό
ταβυζαντινή" εκκλησία της ύστερης τουρκοκρατίας τι πρόκειται για μια αρκετά μεγάλη εκκλησία, του
(πιθανότατα του 18 ου αιώνα), της εποχής δηλ. όπου λάχιστον για τα δεδομένα της χριστιανικής κοινότη
κυριαρχούν όχι πια τα βυζαντινά, αλλά τα στοιχεία τας του 18ου αιώνα. Πιθανολογούμε όμως ότι η αρ
της λαϊκής αρχιτεκτονικής7980. Ή ταν τρίκλιτη βασιλική χική εκκλησία ήταν αρκετά μικρότερη και επεκτάθη
χωρίς τρούλο, ξυλόστεγη, με δίκλινη στέγη, καλυμμέ κε αργότερα, με την προσθήκη του νάρθηκα (και του
νη στο μέρος του κυρίως ναού με σχιστόπλακες και παρεκκλησιού)8'.
στο μέρος του νάρθηκα με κεραμοσκεπή. Στην ανα Το μεσαίο από τα τρία κλίτη του ναού πρέπει να
τολική πλευρά η στέγη κατέληγε σε συνηθισμένη α- ήταν ελαφρώς υπερυψωμένο, χωρίς όμως φωταγωγό.
πότμηση, ενώ στη δυτική ήταν ελαφρώς υπερυψωμέ Είναι και το μόνο που έφερε κόγχη η οποία εξείχε
από το σώμα του κτιρίου (αψίδα του Ιερού). Στα άλ
79. Οσο και αν αναζητήσαμε, δε βρήκαμε φωτογραφία τη; ε
μπρόσθια; όψης τον ναού! Η πίσω όψη έχει αποτυπωθεί, τις πε- λα δύο κλίτη, το διακονικό και την πρόθεση, η κόγ
ριοαότερες φορές τυχαία, οε φωτογραφίες τ ο υ ετγάλματος του χη πρέπει να σχηματιζόταν στο πλάτος του τοίχου.
Μεχμέτ Αλ.ή! Η περιγραφή τον ν α ο ύ , πον ακολουθεί, στηρίχθηκε Στην ορατή, ανεπίχριστη (χωρίς σοβά) λιθοδομή, οι
θ' αυτές τις φωτογραφίες (6λ. ρελ. ΙΟΙ), καθώς και στις περιγρα
φές ανθρώπων που θυμοίππαι την παλιά εκκλ.ηοία.
80. Χαρ. \ίπονρα, Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική 81. Οι υπολογισμοί, βάσει κυρίως τον τοπογραφικον διαγράμ
στην Ε1λ.άόα, Αθέρα 2001, ο. 267-282. Για τ ο ν Π '.τ ο τι/ς τρίκλι- ματος γ ο γ 1939, έγιναν από την κ Σαπφώ Αγγελούδι], αρχιτέκτο
της βασιλική;, Λ ία ν , λύιτζηόάκη, Αρχιτεκτονική (1669-1821)", να με μελέτες, αποτυπώσεις και διροοιεέοεις για εκκλησίες της
ΙΕΕ, τ. ΙΑ ', ο. 266-269. τουρκοκρατίας (κυρίως της Θάσον). Την ειχαριστοέμε.
Εικόνα από την παλιά εκκλησία της Παναγίας. Οι Άγιοι Γεώργιος και Λημήτριος (τέλη 15ου - αρχές 16ου
αι.). Κάτω αριστερά, μικρογράμματη επιγραφή: “όέ(ησ)ης του δούλου τ(ο)ϋ θ(εο)ϋ στεφάνου". Προέρχεται από
εργαστήριο της Μακεδονίας (από τον Κατάλογο της Έκθεσης για τα 100 χρόνια της ΧΑΕ, του Βυζαντινού
και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών).
λίθοι φαίνονται ακατέργαοτοι και τοποθετημένοι α ρούνται σημαντικά δείγματα βυζαντινής τέχνης και
κανόνιστα, γενικά δε η όλη κατασκευή δεν παρου υψηλής καλλιτεχνικής αξίας: Μία εικόνα του Αγίου
σιάζεται ιδιαίτερα επιμελημένη. Ιωάννου του Χρυσοστόμου (διαστάσεων 0,60x0,90
Στην ανατολική πλευρά της εκκλησίας υπήρχε το μ.), μία του Ιωάννου Προδρόμου (0,75x1, ΙΟμ.) και
μονόχωρο παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου, διαστά μία των Αγίων Γεωργίου και Δημητρίου (0,85x1,20
σεων 12,5 μ. μήκους (20 μ. με την προέκτασή του) μ., μοναδική στο είδος της)84.
και 5,5 μ. πλάτους. Πρόκειται πιθανότατα για μετα Μετά την επέκταση της πόλης και τη δημιουργί
γενέστερο πρόσκτισμα. Το παρεκκλήσι αυτό αφιερώ α των νέων χριστιανικών συνοικιών, η εκκλησία της
θηκε το 1956 στον Άγιο Φανούριο, επειδή υπήρχε Παναγίας εξυπηρετεί τις ανάγκες όχι μόνο των κα
ήδη στην πόλη εκκλησία που τιμούσε τη μνήμη του τοίκων της χερσονήσου, αλλά και άλλων περιοχών
προστάτη των θαλασσινών. της πόλης που δεν είχαν δικό τους θρησκευτικό χώ
Το εσωτερικό του ναού παρουσιάζεται, στη μονα ρο: του Καρά Ορμάν, μέχρι την ανέγερση του Αγίου
δική σωζόμενη φωτογραφία του (περίπου του 1900)8:, Αθανασίου (1888), και του συνοικισμού Τηλεγράφου,
εξαιρετικά πλούσιο και φροντισμένο. Σε προηγούμε μέχρι το τέλος της τουρκοκρατίας.
νες περιόδους πρέπει βέβαια να ήταν πολύ ταπεινό Ατό τις αρχές του 20ού αιώνα στην ενορία της
τερο. Το εικονιζόμενο λευκό τέμπλο είναι μάλλον Παναγίας ανήκουν και άλλες περιοχές της πόλης.
κτιστό, καλύπτει όλο το πλάτος του ναού, είναι τρι Διαβάζουμε από τον 2ο Κώδικα Προικοσυμφώνων:
μερές καθ' ύψος και φέρει ανεπτυγμένο δωδεκάορτο. “κατά τήν συνοικίαν Μικρά ΓΙοταμούόια (ή “Τσαϊλί
Το τέμπλο αυτό πρέπει να αντικαταστάθηκε κατά το Μ αχαλεοΓ ή “ Τσαϊλάρ Γενή Μαχαλεοι') τής ένορί-
πρώτο μισό του 20ού αιώνα, αφού οι παλιοί Καβα- ας τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου...”, “έν τή συνοικία
λιώτες θυμούνται ότι γύρω στα 1950 ήταν ξύλινο Αγίου Παύλου καί Τσαϊλάρ Μαχαλεοί, υπαγόμενο)ν
και στο φυσικό χρώμα του ξύλου. Αυτό που πραγ εις τήν ενορίαν τής Παναγίας...”, ”... έν τή νέα συ
ματικά ξεχωρίζει στο εσωτερικό του ναού είναι ο πε νοικία Καοάλλας παρά τή Συναγωγή (ή “χάβρα σο
ρίτεχνος ξυλόγλυπτος δεσποτικός θρόνος, όπως και κάκι") πέμπτου τμήματος ενορίας Παναγίας?', “...συ
τα παραθρόνια. Διακρίνονται επίσης οι δύο κιονο- νοικία Αγίου Παύλου, ένορία Παναγίας, όόός Τηλε
στοιχίες, που χωρίζουν το ναό σε τρία κλίτη και γράφου...”, “έν τή ένορία τής Παναγίας καί συνοικί
στηρίζουν, συνδεόμενοι μάλλον με ημικυκλικά τόξα, αν Τηλεγράφου”, “...κατά τήν συνοικίαν Γενή Μαχα-
την οριζόντια ξύλινη οροφή. Μεταξύ των κυκλικής λέ τής ένορίας τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου...” κλπ.85
διατομής κιόνων, στην κατά μήκος κεραία του σταυ Ατό όλα αυτά συνάγεται ότι στη δικαιοδοσία του
ρού, υπάρχουν διατεταγμένα στασίδια. ιερέα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου υπάγονται οι
Στους τοίχους του ναού μαρτυρείται πλούσια ει χριστιανοί της γειτονικής προς τη χερσόνησο περιο
κονογράφηση, με παραστάσεις του παραδείσου, της χής του Υδραγωγείου (“Καμάρες”), του Διοικητηρί
κόλασης κλπ. (άγνωστο ποιας περιόδου). Μεγάλος ε ου (σημερινών Δικαστηρίων) και τα χαμηλά μέρη
πίσης πρέπει να ήταν ο αριθμός των φορητών εικό των σημερινών οδών Γαλλικής και Ελληνικής Δημο
νων και πλούσιος ο λοιπός λατρευτικός διάκοσμος κρατίας (το υψηλότερο μέρος, δηλ. η περιοχή του
της εκκλησίας, ανόιλογος της επί αιώνες φροντίδας Σούγιολου, υπάγεται στην εκκλησία του Αγίου Αθα
και προσφοράς των χριστιανών, ιδιωτών ή επαγγελ νασίου). Επίσης μέρος της συνοικίας των Ποταμου-
ματικών ομάδων, σ' αυτόν το χώρο πνευματικής κα δίων, (το υπόλοιπο υπάγεται στην ενορία του Αγίου
ταφυγής τους8283. Σε πρόχειρο κατάλογο της εκκλησί Ιωάννου) και ένα τμήμα της Κεντρικής Συνοικίας
ας, μάλλον της δεκαετίας του 1930, καταγράφονται
αναλυτικά 165 εικόνες, 54 κανδήλες (οι περισσότε 84. Α τ ό τις εικόνες, οι 28 αναφερονται ως “μεγόύ.αι ”, οριομέ-
νες χαρακτηρίζονται “πολύ παλαιοί" ή “παλαιαί", ενώ σ' άλλες ση-
ρες ασημένιες) και 7 πολυέλαιοι (5 υάλινοι και 2 μειώνεταα “ ραγισμένη ”, “ σπασμένη", "ρωσσική", “χαλκογραφία Αγ.
μπρούτζινοι). Εκ των ανωτέρω, 20 εικόνες βρίσκο Ορους" κλπ. Δε χωρίζουμε πόσες και ποιες από αυτές κοσμούν
νταν στο γυναικωνίτη, ενώ 61 εικόνες, 6 κανδήλες και τη σημεριπ) εκκλησία και πόσες “χάθηκαν" κατά την κατεδά
και 3 πολυέλαιοι στο παρεκκλήσιο του Αγίου Νικο φιση του παλιού ναού. Οι 3 εικόνες του 15ου αι. κλάπηκαν από
σπείρα αρχαιοκαπήλων το 1975, βρέθηκαν όνο χρόνια αργότερα
λάου. Τρεις από τις εικόνες του ναού (του 15ου- και εκτέθηκαν στο Βυζαντι νό Μουσείο Αθηνών μέχρι το 1990. Ε-
16ου αι., σύμφωνα με εγκυρότατες εκτιμήσεις) θεω κτοτε φυλάσσομαι στην Ιερά Μητρόπολη Φιλίππων, Νεαπόλεως
και Θάσον. Φάκελος με δημοσιεύματα εφημερίόιυν για την κλοπή
82. Ν. Ρουόομέτωφ, Η Ελληνορθόδοξη Κοινότητα Καβάλας από και την ανεύρεσή τους υπάρχει στο αρχείο τον ναού της Πανα'/ί-
έναν Κώδικα των ετών 1895-1908, Καβάλα 1998, ο. 236 (η ερ ας (απ' όπου και ο κατάλογος των εικόνων). Το νεότερο αρχείο
γασία περιέχει περιλήψεις και μεταγραφές των πράξεων του Διοι της εκκλησίας μελέτησε ο Ν. Καραγια\νακίόης, όμως θερμές ευχα
κητικού Κώδικα Αντιπροσωπείας και Δημογεροντίας, 1895-1908). ριστίες προς τον πατέρα Παναγιώτη Ζαχαριάδη, εφημέριο της Πα
83. Ορισμένα από τα αφιερώματα σώζονται στη σημερινή εκ ναγίας, οφείλουμε και εμείς.
κλησία, π.χ. εικόνα που προοέφεραν οι υποδηματοποιοί της Καβά 85. Κώδικας Προικοσυμφώνων 1904-1914, ο. 199, 211, 214,
λας το 1895. 219, 237, 247, 419.
Ca valla. E ^Iis e G rccq u e S t. A thanase Η κοινωνία των Ελλήνων της Καβάλας δεν είχε
'Eukijifa A|. 'Afavaai\v*
κάποια ιστορική συνέχεια στο χώρο αυτό ούτε ρίζες
παράδοσης, που να διαμορφώσουν ένα εθιμικό πλαί
σιο ζωής (λ.χ. ένα εθιμικό δίκαιο). Οι δεσμοί με το
παρελθόν έχουν προ πολλού διακοπεί. Μέχρι και το
17ο αιώνα ο πληθυσμός της περιοχής πρέπει να δια
τηρούσε αμυδρά μνήμες από το αρχαίο ένδοξο πα
ρελθόν86. Η συρρίκνωση όμως του ντόπιου πληθυ
σμού (όχι μόνο της πόλης αλλά και των χωριών της
περιοχής Καβάλας) επέφερε και την εξαφάνιση των
παραδόσεών του.
Οι νέοι κάτοικοι είναι φορείς των δικών τους πα
Η εκκλησία τον Αγίου Αθανασίου (1888) στις αρχές τον ραδόσεων, που κι αυτές όμως, ξεκομμένες από το
20ού at. (αρχείο Ι.Α.Α.Κ. του κ. Ν. Ρουδομέτωφ). ανθρώπινο και φυσικό περιβάλλον που τις γέννησε
και μεταφυτευμένες σε χώρο αστικό, δεν ευδοκιμούν
(το υπόλοιπο στην ενορία του Αγίου Παύλου). Η
για πολύ. Δεν είναι τυχαίο ότι δεν έχουν διασωθεί,
ρύθμιση αυτή πρέπει να έγινε στα τέλη του 1907,
από την εποχή αυτή, τραγούδια, θρύλοι, δοξασίες,
προφανώς για λόγους ισοκατανομής του πληθυσμού
παραμύθια κλπ.
κατά ενορία.
Τα μόνα έθιμα που διατηρούνται είναι όσα συν
Στην Καβάλα των μεσαίων δεκαετιών του 19ου αι. δέονται με τη θρησκεία, κοινό σημείο αναφοράς για
η Εκκλησία δεν υπηρετεί απλώς τις ανάγκες της θρη τον ετερόκλητο πληθυσμό. Ο αγιασμός των υδάτων
σκευτικής πίστης. Αποτελεί επιπλέον (περισσότερο ί στα Θεοφάνεια, η περιφορά του Επιταφίου, τα κόκ
σως από άλλες περιοχές του υπόδουλου Ελληνισμού) κινα αυγά του Πάσχα, στέρεες και κοινές παραδό
και ενοποιητικό παράγοντα, πυρήνα και οδηγό της σεις, είναι από τα λίγα για τα οποία έχουν διασω
ζωής. Για δύο κυρίως λόγους: Πρώτον, επειδή ο πλη θεί γραπτές μαρτυρίες (οι περισσότερες μάλιστα από
θυσμός της πόλης είναι, από άποψη προέλευσης και μη ορθοδόξους)87.
καταβολών, ανομοιογενής και συνεπώς η θρησκεία α
ποτελεί την κοινή συνισταμένη του. Δεύτερον, επειδή 86. Λυκονρίνου, "Καβάλα - Περιηγητές" σ. 170, 174-175, 202,
οημ. 23, όπου βιβλιογραφία για τις περί Μ Αλεξάνδρου παραδό
εδώ αποκλειστικός ρυθμιστής των κανόνων της κοι
σεις, που επιβίωναν οτην ευρύτερη περιοχή μας μέχρι χαι τις αρ
νωνικής ζωής και της ηθικής τάξης, δημιουργός και χές τον 20ού αι. Βλ. επίσης κεφ. 2.3.4.
θεματοφύλακάς τους, είναι η Εκκλησία. 87. Περιγράφονται στις επιστολές των Λαζαριοτών της Καβάλας.
S
V A i-
Ί <rxfiVo c j u, J. 0// ^
,
^
^ ■ >
u -.
^
^ ( a<-VS c-—-
y f e . h r i 'C .
ΛΛ. /υ * Λ'
tt£ .u r r
jW 7 ^
t *■ry J
•V
------_ <ΣΑ*·—&>ι
C->Jj1
Ευχαριστήριο έγγραφ ο της Ελληνιχής Κοινότητας Καβάλας π ρ ο ς το σουλτάνο. Σ το ελ/.ηνιχό rw n m ro Τ η
τριάρχη αναφέρεται: "ανέχφραοτον χαρα ν ησθάνθημεν λαβόντες παρά του Αρχιερέιος ημών το t o o a η ) ) ο ό ~ ■ ° ' ,y'ol)‘e'ly·0 α
νον αντοχρατοριχόν υψ η λόν) φιρμάιτον προς ανέγεροιν εκκλησίας εις Καραορμάνιον... η δε λ \ ι .. ..., ■, to? α ια μειομε-
ημων Ά ναξ Σουλτάν Απτού). Χ αμή τ Χαν, αυθέντης ημών, ηυόόχηοε να όωρήοη τέοοαρας περίπου νιλιάδασ τ ό ν ‘ ' - η
βριου 1886). Υπογράφουν 33 άτομα. Η εκκλησία τον Α γίου Αθανάσιον ανεγέρθηχε το 1888 (από τον Κώδικα 1 8 6 4 ^8 8 9 ) ^
Απόσπασμα από πρακτικό της
"ΤεδΊκής Συνελείνεως των
Προκρίτων” (1874Χ Η
συνέλευση καθορίζει τα ποσά
τις αρχιερατικής επ^χορήγησης,
α ν ά λ ο γ α με την οικοδομική
δυνατότητα των μελών της
κοινότητας, σε 100, 50, 25 και
18 γρόαια ετησίως. Ακολουθεί
κατάσταση 178 ονομάτων
(αρχη'/ών των οικογενειών ποι·
ήτα\· μο\ίμως Γςκατεστημέδες
στηδ’ Καδά/.α) με αδπίστοιχα
ποσά.
Κατά το διάστημα α π ό , η Μητρόπολη, έδρα του τα σημαντικότερα κοινοτικά ζητήματα (για την εκ
αρχιερατικού επιτρόπου, βρισκόταν στην Παναγία κλησία, το σχολείο, τα οικονομικά της κοινότητας,
Αρχικά πρέπει να στεγαζόταν σ' ένα ταπεινό κτίριο την ίδρυση συλλόγων κλπ.), ώστε να υποβάλ.ουν τις
στο προαύλιο της εκκλησίας, το οποίο αναφέρεται προτάσεις τους στη συνέλευση των κατοίκων.
σε πρακτικά του κώδικα ως "προσωρινή Μητρόπο- Από την άποψη της συμμετοχής των εκκλησιαστι
λις" (“σννελθόπες εν τη προσωρινή Μητροπόλει"*). κών αρχών στα κοινοτικά ζητήματα, ευτυχής περίο
Αργότερα μεταφέρθηκε σε άλλο κτίριο, πλησίον της δος για την πόλη υπήρξε η τριετία 1864-1866. Τό
εκκλησίας’7, και εκεί διατηρήθηκε πιθανότατα μέχρι τε, εξαιτίας σύγκρουσής του με ισχυρούς παράγοντες
το 1883. Αυτό τουλάχιστον εικάζεται από έγγραφο της Ξάνθης, ο μητροπολίτης Διονύσιος μένει για με
του κώδικα, στο οποίο η θέση μιας οικίας στην Πα γάλα διαστήματα στην Καβάλ.α και η συμβολή του
ναγία προσδιορίζεται ως εξής; “„οννορευομένη νπό στα επιτεύγματα της πόλης είναι καθοριστική. Όταν
των οικιών Αθανασίου Αγαπητού, Αποστόλου Δη- λ.οιπόν η μερίδα αυτή των κατοίκων της Ξάνθης ζη
μητρίον και Μ ητροπό/.εως' \ τεί την παύση του, οι λίγοι χριστιανοί της Καβάλας
Εκεί λοιπόν έπρεπε να επικυρωθούν, με την “τε- με έγγραφό τους προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο
τραμελήν Σφραγίδα τής Κοιμήσεως Θεοτόκον Κα- (Δεκ. 1866) απειλούν ότι δεν θα αναγνωρίσουν τον
δύύΐας... πά\πα τά έγγραφα οίασόήποτε κοινής καί αντικαταστάτη του και ότι θα διατηρήσουν τον αρ
μερικής ύποθέσεως", διαφορετικά θεωρούνταν άκυ χιερέα τους στην Καβάλα ισοβίως”! Α πό βέβαια δεν
ρα, "ώς άγραφος χ ά ρ τ η ^ . Εκεί επίσης έπρεπε να έγινε. Ήταν όμως τέτοια η δυσαρέσκεια των Καβα-
παρουσιαστούν οι χριστιανοί της πόλης για να επι λαωτών για την έκπτωση του Διονυσίου (Μάρτ.
λύσουν, ενώπιον του μητροπολίτη ή του εκπροσώπου 1867), ώστε ο διάδοχός του, Ιλαρίων, δεν τόλμησε,
του, ποικίλες διαφορές τους: διαζύγια, διαλύσεις αρ όπως φαίνεται, να έρθει στην Καβάλ.α ούτε μια φο
ραβώνων, διανομές περιουσίας κλπ. Εκεί τέλος ο αρ ρά, αν και παρέμεινε στο θρόνο της Ξάνθης για πε-
χιερέας και οι πρόκριτοι της κοινότητας συζητούσαν ντέμισι χρόνια!
96. Κώδικας 1864-1889, ο. 9 (έγγραφο τον 1864).
Κατά την πρώτη επίσκεψη του Καλλίνικου στην
97. Σε φν/3.ο τΐ£ εφ. Κήρνξ (14-7-1932) γίιτται λόγος για το Καβάλα, τον Μάιο του 1874, ενάμισι χρόνο μετά
"όπισθεν τι/ς εκκλ.ηοίας της Πανοεγίας νπερύψηλ,ον κτίριον, το ο την τοποθέτησή του στην Ξάνθη, τα μέλη της κοι
ποίον απεκαλπίτο ΧΙητρόπολις, καίτοι επί των ημερών μας δεν ε- νότητας εξέφρασαν την επιθυμία “όπως ό σεβαστός
χρηοιμοποιείτο ως τοιούτον". Όπως θα δούμε οτη οινέχεια (κεφ.
3.4.1.Χ οτις αρχές τοι* 20ού αι. -και το οχολΛχό κτίριο αναφέρεται
ημών Αρχιερείς όιαμένη τήν μιαν έξαμηνίαν έν τή9
ως "άλλοτε Λ ίητρόπολ,ις".
98. Κώδικας 1864-1889, ο. 272 και 1, αιπίοτοιχα. 99. On., ο. 54-53.
ήμετέρα πόλει .τρός ό*ενθτπ]οιν χαι έξομάλνναν τών να μετριαστεί κάπως το αίσθημα αδικίας των Ελλή
«3«αφήοων αναγκών και ϋτσβέσεων τής κοινότητας νων της Καβάλας. Η πόλη τους είχε δαρύνουσα θέ
ημών". Ο Μητροπολίτης αναγνώρισε το δίκαιο του ση στην ευρύτερη περιοχή, αποτελούσε όμως απλή ε
αιτήματος. αντέτεινε όμως ότι “δεν ήόώχττο νά ά α - παρχία της μητροπολιτικής περιφέρειας της Ξάνθης.
τΐ]ρή Μητράταλιν καί έν Ξαν&ι καί έν Νεα-τάλει"
για τον πρόσθετο λόγο ότι "έιεκα τής άποσκιρτήοε- 3.3.3. Η Επιτροπή του Ιερού Ναού Κοιμήσεως
ι χ τών Βουλγάρων τά εισοδήματα τής έ.ταρχίας της Θεοτόκου και τα οικονομικά της εκκλησίας
ταντης ήκρωττ/ριάσθτ/σαι· ΰτέρ τό ήμισν". Το αίτιιμα Οι επιτροπές των εκκλησιών ήταν διοικητικά
των Καβαλτωτών δεν ικανοποιήθηκε. παρότι για την “σωματεία" της κοινότητας, με αρμοδιότητα τη διεύ
υλοποίησή του η Κοινότητα αποφάσισε να εισπράξει θυνση και διαχείριση των ναών. Οι επίτροποι, πέντε
αρχιερατική επιχορήγηση και από αυτούς που είχαν τον αριθμό, με θητεία αρχικά ετήσια και αργότερα
εγκατασταθεί στην Καβάλα προ ολίγου καιρού"0. διετή, εκλέγονταν με μυστική ψηφοφορία από την
Ολα αυτά αποκαλύπτουν τον πόθο και την ανά κοινότητα; μέχρι το 1900 από τη γενική συνέλευση
γκη των κατοίκων της πόλης, μας επιτρέπουν όμως των κατοίκων ή τη συνέλευση των προκρίτων και έ-
παράλληλα να εικάσουμε ότι ένιωθαν και παραμελη- κτοτε από τους αιρετούς "αντιπροσώπους" της κοι
μένοι από τον εκάστοτε θρησκευτικό ηγέτη τους. Λεν νότητας '. Η διαδικασία αυτή προσέδιόε δημοκρατι
είναι τυχαίο ότι για μεγάλο διάστημα οι Καόαλιώτες κό χαρακτήρα στη διοίκηση των εκκλησιών.
δέ φαίνονταν διατεθειμένοι να καταβάλουν την αρ Καθήκον των επιτρόπων ήταν να διατηρούν σε
χιερατική επιχορήγηση. Ατό α ς πράξεις του παλιό- καλή κατάσταση το ναό, τα άμφια και τα ιερά σκεύ
τερου κώδικα μαθαίνουμε ότι δεν είχαν πληρώσει η. να διορίζουν, να παύουν και να ρυθμίζουν τη μι
καθόλου από τα τέλη του 1S72 μέχρι τις αρχές του σθοδοσία του βοηθητικού προσωπικού ττγς εκκλησί
1875 (δε γνωρίζουμε τι είχε γίνει κατά την περίοδο ας, κυρίως όμως να διαχειρίζονται τα οικονομικά
του "ανεπιθύμητου" Ιλαρίωνα, 1867-1872) και τα έ του ναού (έσοδα - έξοδα, δάνεια, εκποιήσεις, μισθώ
τη 1878 και 1S79 . Υπήρχαν βέβαια και αντικειμε σεις κλπ.), υπό τον έλεγχο της κοινότητας '*. Το κα
νικές δυσκολίες κατά τη δεκαετία του 1870 \ ωστό θήκον αυτό ήταν ιδιαίτερης σημασίας μέχρι περίπου
σο το αναλογούν στον καθένα ποσό ήταν τόσο μι το 1880, αφού μέχρι τότε τα έσοδα των εκκλησιών
κρό. ώστε η επίκληση οικονομικών λόγων να αποτε ήταν ο πιο σημαντικός πόρος της κοινότητας για τη
λεί. κατά τη γνώμη μας, πρόφαση. συντηρηση της Μητρόπολης, των εκκλησιών και των
σχολείων. Αξίζει εδώ να σημειώσουμε ότι κατά τη
δεκαετία του 1S90 η Επιτροπή της Κοιμήσεως της
Θεοτόκου έκοβε και "μάρκες" όηλ_ μικρής αξίας κέρ
ματα. για χρήση εντός της εκκλησίας1λ
Οι επίτροποι έχαιραν της καθολικής εκτίμησης
των ενοριτών και του συνόλου των χριστιανών της
πόλ.ιγς (άλλωστε για λίγα χρόνια, μεταξύ 1866-1880,
ήταν κοινοί στις δύο εκκλησίες της πόλης). Στις κα
Σφραγίδες α τό τονς χώόιχες της Ελλψχχής Κοι*ντητας. τά καιρούς επιτροπές της Κοιμήσεως τιγ: Θεοτόκου
συναντούμε πολλά διακεκριμένα μέλη τιις ελληνικής
Ατό το 18S5 στα έγγραφα της Κοινότητας τίθε κοινότητας της Καβαλ.ας. Αναφέρουμε τα ονόματά
ται η σφραγίδα “Ιερά Μητρόπολις Ξάνθης καί Κα- τους, με τη σειρά που εμφανίζονται κατά την πρώ
βάλλας" (καί όχι "Ξάνθης καί Περιθωρίου", όπως ή τη θητεία τους;
ταν η επίσημη επωνυμία της Μητρόπολης) και από Μιχαήλ Σπόντης, Μάρκος Φώσκολος, Πέτρος
το 1910 η σφραγίδα "Ιερά Μητρόπολις Ξάνθης καί Βάρδας, Παναγιώτης Θεοδωρίδι^ς, Γιαννάκης Σ.
Νεαπόλεως". Επίσης το 1913 ο μητροπολίτης Ανθι Φέσσας, Αγγελής Σούλου (Σολ.ού), Γεώργιος Ναούμ,
μος υπογράφει "ό Ξάνθης καί Καόάλλας_" και όχι
μόνα "ό Ξάνθης_", όπως υπέγραφαν μέχρι τότε όλοι 103. Για τα διοικητικά αυτά c y v tr v a . δλ. χεφ. 3-5.3.
οι μητροπολίτες. Αυτά πιθανόν αποσκοπούοαν στο*102 104. Κώδικας IS64-ISS9. ο. 143-145 (όπου “Κανονισμός τών
δύο ιερών έχχληοιών, τής Ύπεοα'/ίας Θεοτόκον χαί τού Τιμίοι·
I0Q. Κώδιχας IS64-ISS9. a 140-150 (όαον χαι χατάλοηνς ITS Προφήτου Προδρόμου χαι Βαπτιοτοϋ Ίω όπου” του IS 74), Κα-
μελών της χοοότητας. με τα αντίστοιχα ,τοαά| Προτρανυχ ο μη νονχαμός τής έν Καδόύλ.α Ελληνικής ‘Ορθοδόξου Κοινότητος, εν
τροπολίτης σ*χιςεροταν στην επαρχία Αχη Τοελεμτή της R& xnjc, Σμύρνη 1900. a I I - 13 χαι (ομοίωςΧ Καόάλ.α I90S, ο. 20-23 ( σ τ ο
ci xgum anoi της οποίας της είχα* προσχωρήσει στη Βουλγαριχή εξής: ΚαχχΜομός IS99 χαι Κανονισμός 1907)L
Εξαρχία (ΛοΒουρένοκ, Υποπροξενείο Κανάλαζ. a 103-Ι04Χ 105. Κώδιχας IS95-190S. a IS -19. X. Πηόομέτωφ. Τοπιχα
ΙΟΙ. Καδσαζς IS64-IS89. a 154 χαι 227. αντίστοτχα. Χομίοματα στψ Λνχιτ. Μακεδονία ISS0-19I0. Κα6ά/.α 1991. a
102 Βλ. σχετικά στο χ ες. 3 2 3 . 11-24.
Ο ναός του Αγίου Ιωάννου (1866), γύρω στα 1900 (αρχείο Ιστορικού και Λογοτεχνικού Αρχείου Καβάλας κ. Ν. Ρουδομέτωφ).
Παρασκευάς Παρίσσης, Φώτιος Κωνσταντίνου, Αθα σίου, Στέργιος Χαρισιάδης, Νικόλαος Γεωργιάδης,
νάσιος Παπά, Ιωάννης Ναλμπάντης, Γεώργιος Στά- Ιωάννης Κοντουμουσόπουλος (Κοντομισόπουλος),
νου (Στάνης), Αθανάσιος Παραδέλης, Κωνσταντίνος Χριστόφορος Χριστοδούλου, Πέτρος Αντωνίου (ή
Μεσσίδης, Μαργαρίτης Ιωάννου, Μιχαήλ Κωνστα Χρυσοχόος) και Βασίλειος Αντωνιάδης, από το 1876
ντίνου και Γιαννάκης Δεϊρμεντζής, από το 1864 μέ μέχρι το 1890.
χρι το 1875. Σ. Βαλάκος, Εμμανουήλ Γεωργίου, Σπύρος Σεκερ-
Κωνσταντίνος Γεωργίου, Γεώργιος Νικολαΐδης, Α τζής, Ιωάννης Βασιλείου, Δημήτριος Δ. Φέσσας, Γε
ναστάσιος Χαρούσης (Χαρουσιάδης - Χαρισιάδης), ώργιος Θεοδωρούδης, Απόστολος Σιώτας, Αριστείδης
Χρηστάκης Αθανασίου, Νικόλαος Παύλου, Παρα- Στεργίου, Χρήστος Τζιάτας, Ηλίας Θεοόώρου, Νικό
σκευάς Σταύρου (Σταυρίδης), Θεόδωρος Μπέλλας λαος Ωρολογάς, Κλεάνθης Τερμεντζής, Στέργιος I.
(Μπέλλου), Απόστολος Δημητρίου, Ιωάννης Αναστα Φέσσας, Δ. I. Φέσσας, Ζαχαριάς Θεοδώρου, Χρήστος
Τζάρας, Γεώργιος Αντωνιάδης, Δημήτριος Γκόγκας, εκκλησία της Παναγίας συνεισέφερε 100 λίρες για
Χρήστος Βλαχογιάννης, Πανάγος Στεργίου, Δημ. Τέ- την ανέγερση του Αγίου Παύλου, ποσό που ξεπερ-
γος, Δημήτριος Νικολής, Γ.Ν. Γεωργιάόης, Φίλιππος νούοε το 1/3 του ετήσιου προϋπολογισμού της"”.
Δημητρίου και Γ. Τερμεντζής, από το 1895 μέχρι το Γι' αυτούς τους λόγους η εκκλησία αντιμετώπιζε
τέλος της τουρκοκρατίας1". συχνά οξύ οικονομικό πρόβλημα και οι επίτροποι α
Τα οικονομικά του ναού της Παναγίας ποτέ όεν ναζητούσαν λύσεις για τη θεραπεία του. Το 1874 λ.χ.
ήταν ικανοποιητικά. Τα έοοδα'07 (από κεριά, δίσκους, ο Γ. Στάνου (Στάνης) καλεί τους ενορίτες της Πα
γάμους, βαπτίσεις, κηδείες, μνημόσυνα, μισθώσεις α ναγίας να εξοφλήσουν τα χρέη τους ή “νά όώσωσι
κινήτων, δωρεές κλπ.) ήταν χαμηλά, λόγω του μι έπί προθεσμία ομόλογα". Παράλληλα όμως προτείνει
κρού αριθμού των ενοριτών και της περιορισμένης να διαγραφούν από τον κατάλογο των οφειλετών ό
οικονομικής τους δυνατότητας. Τα έξοδα όμως, κυ σοι “έπτώχευσαν ένεκα τής φοράς τών καιρικών πε
ρίως για τη λειτουργία του ναού και των σχολείων, ριστάσεων”. Επίσης το 1898, παρά τις συνεχείς ο
δύσκολα μπορούσαν να περιοριστούν. Π.χ. στον προ χλήσεις της Δημογεροντίας, η εκκλησία αδυνατεί να
ϋπολογισμό του 1907 τα έσοδα της εκκλησίας ανέρ καταβάλει το ποσό των 700 γροσίων που της ανα
χονταν σε 28.000 γρόσια (έναντι 106.000 του Τίμι λογούσαν για αποπληρωμή χρεών της κοινότητας"0.
ου Προδρόμου και 27.000 του Αγίου Αθανασίου), ε Η Επιτροπή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου αξιο-
νώ τα έξοδα σε 30.000'°*. ποιούσε κάθε ευκαιρία για αγορά ακινήτων, οικοπέ
Από τα τέλη του 19ου αιώνα η εκκλησία της Πα δων και σπιτιών, τα οποία οικοδομούσε ή ενοίκιαζε,
ναγίας χορηγούσε στην Εφορεία των Σχολών 50 και με σκοπό την αύξηση των τακτικών εσόδων της εκ
μετά 60 λίρες ετησίως (έναντι 200 του Αγίου Ιωάν κλησίας: Το 1902 αγοράζει από τους αδελφούς Αγ-
νη και 40 του Αγίου Αθανασίου) καθώς και τις ει γελή οικόπεδό τους πού συνόρευε με το ναό, το σχο
σπράξεις των δίσκων κατά τις εορτές των Θεοφανεί- λείο και τις οικίες Καϊτζή, Φωτίου-Χασάπη, Πατρι
ων και των Τριών Ιεραρχών. Ακόμη κάθε Κυριακή κή και Μπόζογλου, αντί 4 οθωμ. λιρών. Το 1903 α
και εορτή στην εκκλησία περιφερόταν δίσκος υπέρ γοράζει την οικία της Αθανασίας Μπόζογλου, που
του νοσοκομείου “ο Ευαγγελισμός”. Μεγάλες ήταν ε συνόρευε με οικόπεδο της εκκλησίας και την οικία
πίσης οι έκτακτες δαπάνες. Ενδεικτικά, το 1905 η Ν. Πούλιου, αντί 35 λιρών. Το 1904 μετά από πρό-
106. Α τ ό τις ,τράξεις των κωδίκων τι/ς ΕΜηνιχί/ς Κοινότητας. 109. 0 . 7 . σ. 6 χαι 173, Κανονισμός 1899, ο. 10, 12-13, Κανο
107. Για τα έσοδα των εκκλησιών, Κανονισμός 1899, ο. 13, νισμός 1907, ο. 19, 23.
Κανονιομός 1907, ο. 23-24. 110. Κώόιχας 1864-1889, ο. 146. Κώόιχας 1895-1908. ο. 22,
108. Κώόιχας 1895-1908, ο. 211. αντίστοιχα.
Στη οννοιχια τον Αγιον Ιωάννου διέμεναν τα πιο εύπορα μέλη της ελληνικής κοινότητας. Στη φωτ. τμ ήμ α της σ η μ ε ρ ιν ή ς οδού
Βενιξέλον (αρχείο Ιστορικόν και Λογοτεχνικού Αρχείου Καόάλας τον χ. JV. Ρονόομέτωφ).
μήσεως τής Θεοτόκου...""3. Ανάλογα κληροδοτήματα
πρέπει να είχε η εκκλησία της Παναγίας και από πα-
λιότερες εποχές. Από τον Κώδικα πληροφορούμαστε
λ.χ. ότι το 1876 οι επίτροποι του ναού ενοικιάζουν
στον Ιωάννη Αν. Τερμεντζή “τό όσπήτιον τής εκκλη
σίας” που βρισκόταν στο Μυσοχώρι (πρόκειται μάλ
λον για το Μεσοχώρι, θέση της Μεσορόπης), αντί
300 γρ. ετησίως1'4.
3.3.4. Οι ιερείς και οι αρχιερατικοί επίτροποι
Οι Κώδικες της Κοινότητος και τα βιβλία της
Μητροπόλεως έχουν αποθανατίσει τα ονόματα των
κατά καιρούς εφημέριων της Παναγίας (υπήρχαν ό
μως πιθανότατα και άλλοι εφημέριοι που δεν ανα-
Πρακτικό εκλογιίς επιτρόπων των όύο εκκλησιών, 1887
φέρονται στις παραπάνω πηγές): π. Αλέξιος Ιωάννου
τάση 19 ενοριτών εξασφαλίζει την άδεια της Αντι Σακελλάριος (1864-1886), Αρχιμανδρίτης Ανθιμος
προσωπείας να αγοράσει, αντί 100-107 λιρών, την (1864-1866), Αρχιμανδρίτης Δανιήλ (1867-1879), π.
οικία ενός Τούρκου (πρώην ιδιοκτησία Φ. Παλάβρα- Δημήτριος Κυράτσης (Κυράτζης) Οικονόμος (1879-
τζη), που συνόρευε με τα χτίσματα Εμμ. Χασάπη και 1882), π. Ζήσης (Ζήσος) Ευθυμίου Σακελλάριος
Σεβαστής χήρας. Το 1905 ζητεί να ανεγείρει, με δα (1881-1888), π. Αλέξιος Οικονόμος (1886-1889), π.
πάνη 50 λιρών, “προσοδοφόρον οικίαν” στο “παρα-
πλεύρως τής νέας εισόδου” οικόπεδο, όμως με από 113. Κώδικας Διαθηκών 1896-1913, ο. 8, 24, 46, 80 και 159,
φαση της Αντιπροσωπείας το έργο αναβάλλεται για 174, 196, αντίστοιχα.
114. Κώδικας 1864-1889, α. 182.
αργότερα1". Όπως διαπιστώνεται, στόχος της επι
τροπής ήταν και η επέκταση του ζωτικού χώρου του
ναού, με την απόκτηση των οικοπέδων που τον πε
ριέβαλλαν.
Για την κάλυψη των ελλειμμάτων η εκκλησία στη
ρίζεται και στις προαιρετικές εισφορές και στα κλη
ροδοτήματα των πιστών. Αναφέρουμε τα πιο σημαντι
κά: Το 1869 η Σουλτάνα Αγαπητού διατάσσει “νά
όοθώσι εις τά εκπαιδευτικά καταστήματα Καβάλλας
καί εις τάς εκκλησίας αυτής τό όαπήτιόν της καί ό,τι
άλλο εύρεθή έν τώ κιβωτίω της’1"2. Το 1896 η Ελι
σάβετ Ιωάννου, σύζυγος Αθ. Αντωνίου, καταλείπει
στην εκκλησία 1 λίρα, το 1897 ο Ιωάννης Στεργίου,
ράφτης, 5 λίρες, ενώ το 1900 η Βασιλική Αναστασί
ου Τερμεντζή 2 λίρες. Το 1903 η εκ Σερρών καταγό
μενη Μαρία Νικολάου, κάτοχος πολλών ακινήτων
στην Καβάλα, αφήνει στην εκκλησία της Παναγίας
μια από τις οικίες της στη συνοικία αυτή. Το 1907 η
Μήτρω, χήρα Στοϊμένου Καραφύλλη, κληροδοτεί στην
ίδια εκκλησία “μίαν κοπάναν εκ χαλκού ζυγίζουσιν
περί τάς δεκαπέντε όκάδας”. Το 1909 ο Σπυρίδων
Σεκερτζής, “Αρχών Λογοθέτης της επαρχίας Ξάνθης”
και μέγας ευεργέτης της Ελληνορθόδοξης Κοινότητος,
κληροδοτεί “... τό εν Σταμπούλ τσάροι (σημ. οδός Βε-
νιζέλου) ιδιόκτητόν του καφεϊον (καφενείο), αξίας λι
ρών τουρκ. όιακοσίων... υπέρ τής έν τή Άνω Συνοι
κία (Μαχαλά) Καβάλλας Ελληνικής Εκκλησίας Κοι-12
111. Κώδικας Διαθηκών 1896-1913, α. 63-64, Κώδικας 1895- Ο αρχιερατικός επίτροπος Καβάλας Αιμιλιανός (Λαζαρίδης),
1908, ο. 133, 152-153, 173, αντίστοιχα. 1909, μετέπειτα μητροπολίτης Γρεβεν ώ ν (αρχείο Β. Παπαδάκη,
112. Κώδικας 1864-1889, ο. 104. από: Η Μακεδονική Θύελλα... 1903-1904, εκδ. Τροχαλία)
Παναγιώτης Πνευματικός (1886-1888), π. Χριστό ρ ίό ιο τού Α ο ιδ ίμ ο υ π α π ά - Ά π ο σ τ ό λ ο υ , ώ ο εί ο ϋ τ ο ς
δουλος Οικονόμος (1888-1897), π. Απόστολος Σα- ζ ώ ν υ π ή ρ χ ε " " 7.
κελλάριος (1896-1898), π. Ευθύμιος Σακελλάριος Τα οικονομικά των ιερέων εξαρτώνταν και από
(1899-1902), Πρωτοπρεσβύτερος Ευγένιος (1900- την ενορία που διακονούσαν, αφού δεν ήταν ίδιας
1904), π. Γεώργιος Ιωαννίδης (1900-1909), π. Πα οικονομικής δυνατότητας οι ενορίτες λ.χ. του Αγίου
ναγιώτης (1909-1913), π. Χρυσόστομος (1910- Ιωάννου και του Αγίου Αθανασίου. Γι αυτό κατά
1912), π. Ευφρόσυνος (1911-1912), π. Άγγελος καιρούς άλλαζαν περιφέρεια, κάποτε μάλιστα αυτό
Πνευματικός (1913). γινόταν με κλήρωση (μόνο η εκκλησία του Αγ. Αθα
Ελάχιστες είναι οι πληροφορίες που έχουμε για νασίου είχε, για μεγάλο διάστημα, σταθερό εφημέ
τους ταπεινούς αυτούς λευίτες και οι περισσότερες ριο). Η ρύθμιση αυτή επιβλήθηκε, στα τέλη του 19ου
αφορούν τη μόνιμη πενία τους. Οι ιερείς δεν είχαν αι., και γι' άλλο λόγο: ορισμένες από τις “εκκλησια
τακτική μισθοδοσία (εκτός του αρχιερατικού επιτρό στικές περιφέρειες" της πόλης, όπως καθορίστηκαν
που και, για ένα διάστημα, του ιερέα του Αγ. Αθα τότε από την κοινότητα, δεν είχαν δικό τους ναό.
νασίου)"5. Περιορίζονταν έτσι στα “τυχηρά” (τις Π.χ. ο ιερέας της περιφέρειας Τηλεγράφου λειτουρ
προαιρετικές προσφορές των πιστών) και στα δι- γούσε στην Παναγία1".
καιώματά τους από τις ιεροτελεστίες, που όμως δεν Οι ιερείς διορίζονταν και παύονταν από το μη
επαρκούσαν για αξιοπρεπή διαβίωση. Είναι χαρακτη
τροπολίτη. Ωστόσο λόγο για τη διατήρηση ή την α
ριστικό ότι το 1909 ο Σπ. Σεκερτζής κληροδότησε
ντικατάστασή τους είχε και η κοινότητα. Στα πρώ
στην εκκλησία της Παναγίας το καφενείο του, με
τα βήματα της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας, όταν οι
τον όρο " ό π ω ς τ ό ή μ ισ υ τ ο ύ ε ισ ο δ ή μ α τ ο ς α υ τ ο ύ δ ια
περισσότεροι χριστιανοί ζούσαν ακόμη στη χερσόνη
τίθ ετα ι υ π έρ τ ο ν κ α τ ά κ α ιρ ό ν ε φ η μ ε ρ ίο υ α υ τή ς , τω ν
σο, τίποτε δε φαίνεται να σκιάζει τις σχέσεις των ιε
τυχη ρ ώ ν α υ το ύ α πο λα βώ ν μ ή έπ α ρ κ ο υσ ώ ν π ρ ό ς
ρέων με το ποίμνιό τους. Ο εφημέριος της Παναγί
ά ξ ιο π ρ ε π ή α υ τ ο ύ σ ν ν τ ή ρ η σ ι\;’“*.
ας (ο παπα-Δανιήλ, ο παπα-Άνθιμος, ο παπα-Αλέ-
Η κοινότητα χορηγούσε στους ιερείς δωρεάν κα
ξιος), δεν είναι μόνο πνευματικός ποιμένας. Είναι
τοικία στην ενορία τους, εν προκειμένω στην Πανα
αυτός που μεσολαβεί στη διαμάχη δύο οικογενειών,
γία, ενίοτε και ένα μικρό ποσό για καύσιμη ύλη, τί
αυτός που θα συμφιλιώσει ένα ζευγάρι, που θα φέ
ποτε όμως περισσότερο. Στα τέλη του 19ου αιώνα
ρει στον ίσιο δρόμο τον παραστρατημένο, είναι ο έ
οι ιερείς ζητούν από την κοινότητα να εγκρίνει μια
μπιστος μάρτυς για το προικοσύμφωνο, τη διαθήκη,
συμπληρωματική μισθοδοσία τους. Το αίτημά τους,
το συμβόλαιο, αυτός που θα βοηθήσει τον αγράμμα
παρότι είχε και την υποστήριξη του μητροπολίτη,
το, θα υπογράψει το έγγραφο εκ μέρους του και θα
δεν ικανοποιήθηκε. Και σ' ( ύ λ ε ς περιπτώσεις η κοι
προστατεύσει τα συμφέροντά του και τόσα άλλα,
νότητα δε φάνηκε στοργική: Στα 1898 μετά το θά
που δεν τα αποκαλύπτουν οι τυπικές διατυπώσεις
νατο του παπα-Απόστολου, εφημέριου της Παναγί
των αρχειακών πηγών. Σπάνιες, μεμονωμένες και για
ας, η οικογένειά του αντιμετωπίζει οικονομικό πρό
επουσιώδη ζητήματα ήταν οι κατηγορίες εναντίον
βλημα Η Δημογεροντία “νίπτει τας χείρας της” και
τους (για αμφιοβητήσιμες ενέργειες τους σε θέματα
απλώς παρακαλεί τους τρεις άλλους ιερείς της πό
διαζυγίων και συνοικεσίων), ορισμένες μάλιστα αβά-
λης να χορηγούν στην οικογένεια του θανόντος " έ κ
σιμες (για υψηλά τέλη αδειών γάμου)"9.
τώ ν ο ν λ λ ε γ ο μ έ ν ω ν δ ικ α ιω μ ά τω ν _. τό ά ν α λ .ο γο ύ ν μ ε - 156
117. Κώδικας 1895-1908, α. 69, 78 και α. 31, αντίστοιχα
115. Κώδικας 1895-1908, α. 84, 121. 118. Κώδικας 1864-1889, σ. 227, Κώδικας 1895-1908, α. 79.
116. Κώδικας Διαθηκών 1896-1913, ο. 196. 119. Κώδικας 1864-1889, σ. 225-226.
Υποφραψίς αρχιερατικών επιτρόπων: Επισκόπου Πέτρας Αιμύτανού, Ευθύμιου Σακεώ.άριον, Επισκόπου Μυρέων Αθανάσιου
Αρχιμανδρίτη Σπυρίδωνος (μετέπειτα Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πόσης Εώ.άδος) και Αρχιμανδρίτη Δανιήλ
Καθώς όμως πορευόμαστε προς τα τέλη του 19ου ξεως καταλλήλου αρχιερατικόν επιτρόπου”123. Η αλή
αιώνα, φαίνεται πως οι απλοϊκοί και με ελλιπή μόρ θεια είναι ότι το έργο του εκάστοτε αρχιερατικού ε
φωση παπάδες δυσκολεύονται να ανταποκριθούν πιτρόπου δεν ήταν εύκολο. Επειδή ο μητροπολίτης
στα πιο σύνθετα καθήκοντα τους και στις αυξημένες Ξάνθης δεν μπορούσε να παραμένει επί μακρόν στην
απαιτήσεις της κοινότητας. Το 1879 η υπολειτουρ Καβάλα, ούτε καν να έρχεται συχνά εδώ (αρκεί να
γούσα Δημογεροντία αδυνατεί να συγκεντρώσει την σκεφτούμε ότι τότε η Ξάνθη απείχε από την Καβά
αρχιερατική επιχορήγηση του επόμενου έτους και α λα, δρόμο δέκα ωρών!) οι ευθύνες για την αποτελε
ναθέτει το έργο αυτό στους τέσσερις ιερείς της πό σματική λειτουργία των κοινοτικών οργάνων έπε
λης. Τους καλεί να προκαταβάλουν το ποσόν και με φταν στους αδύναμους ώμους του εκπροσώπου του.
τά να το εισπράξουν από τους ενορίτες τους. Για το Τα πράγματα αλλάζουν από τις αρχές του 20ού
σκοπό αυτό χωρίζει την πόλη σε τέσσερα τμήματα. αιώνα. Οι αρχιερατικοί επίτροποι των τελευταίων
Η απόφαση -τονίζεται- είναι υποχρεωτική για τους χρόνων της τουρκοκρατίας δεν είναι οι απλοϊκοί πα
ιερείς, οι οποίοι διαφορετικά οφείλουν να παραιτη πάδες της πρώτης περιόδου, αλλά ιερωμένοι με γνώ
θούν. Το 1898 πάλι η Δημογεροντία λαμβάνει “τήν σεις, ικανότητες και κύρος. Ορισμένοι μάλιστα ανα-
όικαίαν καί άμετάκλητον έχπόφασιν περί οριστικής δείχθηκαν σε ξεχωριστές μορφές της Εκκλησίας μας:
παύσεως των ιερέωνr και ζητεί πιεστικά από το μη
τροπολίτη να τους αντικαταστήσει “όι' άλλων εύπαι-
δεύτων καί καταλλήλων". Στην απόφαση υποκρύπτε-
ται η απειλή της δικαστικής λύσης, αν ο μητροπολί
της αγνοήσει την κοινή γνώμη και αναδιορίσει τους
ίδιους ιερείς1'0.
Όπως είναι φυσικό, τέτοια θέματα θίγονται στους
κώδικες της κοινότητας με μεγάλη λεπτότητα και γι'
αυτό δεν μπορούμε να γνωρίζουμε λεπτομέρειες ή τις
ακριβείς αιτίες αυτών των ενεργειών120121. Από την αλ
ληλογραφία όμως των καθολικών της Καβάλας (των
Λαζαριστών) πληροφορούμαστε, το 1888, ότι οι ορ
θόδοξοι ιερείς είναι λιγότερο μορφωμένοι από το
ποίμνιό τους, ότι η αγραμματοσύνη τους μειώνει την
εκτίμηση των πιστών προς το πρόσωπό τους, ότι οι
Έλληνες ντρέπονται γι' αυτούς και τους σχολιάζουν
αρνητικά κλπ. Ωστόσο ακόμη και στα 1912 από
τους επτά ιερείς της Καβάλας μόνον δύο ήταν “πε
παιδευμένοι” ενώ οι πέντε δεν είχαν κάποια ιδιαίτε
ρη μόρφωση (ήταν “απαίδευτοι”)122.
Στην έλλειψη ικανών ιερέων πρέπει κυρίως να ο Βλάχος, αρχιερατ. επίτροπος Καβάλχις (1901-1906),
Σ π υ ρ ίδ ω ν
φείλεται και η προβληματική, για μεγάλο διάστημα, Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πόσης Ελλ.άδος (1949-1956).
λειτουργία των κοινοτικών οργάνων, κυρίως της Δη
μογεροντίας. Αυτό αναφέρεται και ρητά δύο φορές: Ο αρχιμανδρίτης Σπυρίδων Βλάχος (1901-1906),
το 1878 η Γενική Συνέλευση ομολογεί ενώπιον του μετέπειτα μητροπολίτης Βελλάς και Κονίτσης
μητροπολίτη ότι “σννησθάνετσ τάς πο/λ.άς καί ποι (1906), Ιωαννίνων (1916) και από το 1949 Αρχιε
κίλας αυτή ελλείψεις, άλλα δυστυχώς δέν είχεν τόν πίσκοπος Αθηνών. Ο αρχιμανδρίτης Σωφρόνιος Στα-
κατάλληλο ν' άναλάβη τήν πρωτοβουλίαν καί την μούλης (1908), από τους πλέον λόγιους ιεράρχες της
διαρρύθμισιν τών κατ' αυτήν”. Το 1880, μετά από Εκκλησίας μας, αργότερα Μητροπολίτης Μυριοφύ-
μια άστοχη ενέργειά της, η Δημογεροντία “απολογεί του και Περιστάσεως (1917), Βέροιας και Ναούσης
ται": “τούτο προήλθεν κατά συνέπειαν τής μή ύπάρ- (1924) και Ελευθερουπόλεως (1927-1958). Ο Επί
σκοπος Πέτρας Αιμιλιανός (1909), μητροπολίτης
120. Κώδικας 1864-1889, α. 227-229, Κώδικας 1895-1908, ο.
40-11, αντίστοιχα. Γρεβενών μέχρι το μαρτυρικό θάνατό του το 1911.
121. Οι ιερείς δεν είχαν ανταποκριθεί, όπως φαίνεται, στην πα Ο Επίσκοπος Μυρέων Αθανάσιος (1911), όμηρος
ράκληση της κοινότητας να αναλάβονν χωρίς αμοιβή τις ιεροτελε στη Βουλγαρία το 1913, μητροπολίτης Αργολίδος το
στίες του θανόιπος πατα-Απόστολον (Κώδικας 1895-1908, ο. 31,
1914.
40), αυτό όμως πρέπει να ήταν η αφορμή της παύσης τους.
122. Αρχείο Λαζαριστών, Documents Officiels 1887-1922, a.
23 και AYE, 1912/αακ.Β', Καβάλ.α 11-1-1912, αντίστοιχα. 123. Κώδικας 1864-1889, ο. 200 και 228-229, απίστοιχα.
Το ελλψικο Παρθεναγωγείο (σιρερ. Wo Δημοτικό Σχο).ειο), 1991-93. Παρθεναγωγείο λειτούργησε στην Καβάλα (οτο όιόακτήριο
της Παναγίας) από το 1867-68, νωρίτερα από άλλες μεγάλες πόλεις τι/ς Μ ακεόοηας (αρχείο Ι.Λ.Α.Κ. κ. Ν. ΡΟνόομέτωφ).
177
3.4. Το Σχολείο της Παναγίας και η Εκπαίδευση ζονται πρός ωφέλειαν των πτωχών τής πολιτείας
Καβά/.λας"'1'. Από τη δήλωση μπορούμε να εικάσου
3.4.1. Τα σχολεία της Π αναγίας και οι πρώ με ότι η αναφερόμενη σχολή λειτουργούσε και προ
τες εκπαιδευτικές δομές (δεκαετία 1860) του 1860. Πιθανότατα όχι συνεχώς, αν κρίνουμε α
Μέχρι το 1879 όλα τα σχολεία της Καβάλας στε πό την υπόσχεση των δημογερόντων “εις τό εξής νά
γάζονταν στο διδακτήριο της Παναγίας. Το σχολικό μήν άφήοωοι τό κοινόν σχολεϊον άνευ διδασκάλου"
κτίριο βρισκόταν μέσα στην αυλή της εκκλησίας, πε (1864).
ρίπου στη θέση του σημερινού σχολείου, και κατά το Ο Κανονισμός της νεοσύστατης Δημογεροντίας
19ο αιώνα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε και ως έδρα (7-11-1864) -απ' όπου και η παραπάνω “υπόσχεση"-
του αρχιερατικού επιτρόπου ή να φιλοξένησε υπηρε φανερώνει ότι μια από τις πρώτες φροντίδες της Ελ
σίες της Μητρόπολης. Αυτό τουλάχιστον υποδηλώ ληνικής Κοινότητας ήταν η οργάνωση μιας στοιχειώ
νουν κάποιες αναφορές στους κώδικες της κοινότη δους εκπαιδευτικής δομής. Το 2ο άρθρο του αναφέ-
τας, όπως: (οικόπεδο) “κείμενον εν τι) συνοικία Μ α ρεται στην υποχρέωση των δημογερόντων “ Τνα άπό
χαλά καί συνορεΰον άφ' ενός μέ τόν ιερόν ναόν τής τής αι)μερον καί εις τό έξής νά μήν άφήοωοι τό Κοι
Κοιμήσεως τής Θεοτόκου... έκ τρίτου μέ Δημοτικήν νόν σχολεϊον άνευ διδασκάλου, είτε ένός είτε δύω,
Σχολήν (άλλοτε Μητρόπολιν)" ( 1902)':4. Κατεδαφί άναλόγως τών μέσων ότι να ήθελε χορηγηθώαιν
στηκε γύρω στα 1920 για να επεκταθεί η αυλή της αύτοϊς ύπό τής Κοινότητας, φυλ.άττοντες αύτώ έν
εκκλησίας. καλή καταστάσει καί αρμονία καί μιοθώνοντες όιδα-
Δε γνωρίζουμε αν η μικρή χριστιανική κοινότητα ακάλους όσον ένεση έπί τό συμφερότερον". Με το
της Καβάλας διατηρούσε σχολείο πριν από τη δεκα ίδιο άρθρο οι δημογέροντες “ ύποχρεοϋνται νά προα-
ετία του 1860. Η παλιότερη σχετική πληροφορία εί ύιορίζωσι καί Έφορον, είτε έκ τών μελών τής Δη
ναι μια δήλωση του Μ. Σπόντη: “ 1862, Νοεμβρίου μογεροντίας είτε έκ τών έξω συμπολιτών, ϊνα προ-
20. Ό υποφαινόμενος όηλοποιώ ότι καθ' όλην τήν βλέπη καί προμηθενη άπαντα τά άφορώντα τήν κα
διάρκειαν τής προεδρίας καί έπιστασίας μου μέχρι λήν όιατήρηαιν, τήν εσωτερικήν ευταξίαν διά τήν
τοϋδε εις τήν ενταύθα δημοσίαν σχολήν, έλληνικήν προόδον τής νεολαίας". Ο Κανονισμός μεριμνά και
καί άλληλοδιδακτικήν, άν καί άπέραοαν χρήματά για την εξεύρεση πρόσθετων πόρων "διά τά σχολεία
μου, εις άντιμισθίαν διδασκάλου όσα δήποτε, χαρί-124 τής πολιτείας μας", επιβάλλοντας τέλη σε κάθε ιδιω-
137. Η ίδρυση ανεξάρτητης βουλγαρικής εκκλησίας το 1870 (το 139. Κώδικας 1864-1889, α. 141, Ν. Φιλιππίδη, "Περιήγηαις
Οικουμενικό Πατριαρχείο την κήρυξε σχισματική το 1872) αποτε των εν Μακεδονία επαρχιών Ζίχνης και Ελενθερονπόλεως”, Παρ
λεί το έναυομα της σκληρής ελληνοβουλγαρικής διαμάχης στο χώ νασσός, 1 (1877), 290, ΑΥΕ, 1876/78/1, Ξάνθη 22-10-1877 (την
ρο της Μακεδονίας. Ο ανταγωνισμός δεν είχε θρησκευτική, αλλά έκθεση συνοδεύουν διάφοροι πίνακες), αντίστοιχα.
εθνική χροιά, αφού από τότε η εθνική ταυτότητα των πληθυσμών 140. Για την κατανόηση των στοιχείων πρέπει να γνωρίζουμε ό
προσδιοριζόταν με κριτήριο τη θρησκεία. Η προσχώρηση στη Βουλ τι ανήλικοι θεωρούνταν οι νέοι ηλικίας μέχρι 18 και οι νέες μέ
γαρική Εξαρχία ή η παραμονή στο Πατριαρχείο αήμαινε αντίστοι χρι 16 ετών. Όμως, σύμφωνα με το ια χ ν ό ν δ ίκ α ιο της Εκκλησίας,
χα την επιλογή της βουλγαρικής ή ελληνικής εθνικής μερίδας. που ακολουθεί τη βυζαντινή νομοθεοία, γάμο μπορούσαν να συνά
138. Κώδικας 1864-1889, ο. 154, ΑΥΕ, 1876/78/1, Ξάνθη 22- ψουν οι νέοι από την ηλικία των 14 και οι νέες από την ηλικία
10-1877. των 12 ετών.
α της Καβάλας), οι 82 από τη “Νέα συνοικία” (του
Αγίου Ιωάννη) και οι 18 από τα όύο προάστια της
πόλης (Αγιο Αθανάσιο-Καρά Ορμάν και Ποταμούδια).
Σε σχέση με το συνολικό αριθμό των ανηλίκων κάθε
συνοικίας (υπολογισμός ωστόσο επισφαλής, για λό
γους που προαναφέραμε) μεγαλύτερη συμμετοχή έ
χουν τα παιδιά του Αγίου Ιωάννη (1 μαθητής σε 2,3
ανηλίκους), μετά της Παναγίας (1 σε 3,4) και μικρό
τερη των δύο προαστίων (1 σε 7,2). Τη μικρή συμμε
τοχή των τελευταίων (προφανώς και για λόγους από
στασης) δείχνει και το εξέ|ς: από τα 39 "οίκου-
ροΰντα” τα 30 είναι παιδιά των δύο προαστίων της
πόλης. Τα στοιχεία μας επιτρέπουν να εικάσουμε γε
νικά ότι τα παιδιά των εύπορων συμμετέχουν πολύ
περισσότερο στην εκπαίδευση από τα παιδιά των κα
τώτερων στρωμάτων (καπνεργατών και καπνοκαλ-
λιεργητών).
7 1 } ”’ 7 ο ~ J ‘a « -'■ » Π 4 - . y~i
7 n j& y f T r , * y ~ y ~ ^ ^ ~ » V < -7 7 ·
Εκδήλωση σε σχολείο της πόλης ενώπιον κοινού (πιθανόν οι ετήσιες εξετάσεις των μαθητών).
Στο βάθρο και η Φιλαρμονική (αρχείο Δημοτικού Μουσείου Καβάλας).
σχολείο) ίσχυοε μέχρι το τέλος της τουρκοκρατίας. ναι πολύ αυστηροί. Ούτε όμως και υπερβολικά ανε
Εξετάσεις έδιναν ακόμη και οι μαθητές των νηπια κτικοί, καθώς η αδυναμία να “επιβληθούν” στους
γωγείων, προφορικές βέβαια, ενώ οι ανώτερες τάξεις μαθητές αποτελεί λόγο απόλυσής τους!160
και γραπτές159. Σύμφωνα με τους Κανονισμούς, η Εφορεία των
Με το ίδιο κείμενο ορίζονται και τα καθήκοντα Σχολείων μπορούσε να απολύσει έναν εκπαιδευτικό,
των μαθητών: Υποχρεούνται να είναι επιμελείς, να και μάλιστα χωρίς καμία αποζημίωση, “όταν άποόει-
συμμορφώνονται με τους νόμους της σχολέ|ς, να υ- χθή ανίκανος ή όλιγωρών των καθηκόντων αυτού ή
πακούουν “εις τάς όιαταγάς τον διδασκάλου" καί να φωραθή επί διαγωγή άπαόονση πρός τό δίδασκα?,ι-
δέχονται "τάς ύπό τον διδασκάλου έπιβαλομένας κ.όν επάγγελμα". Περιπτώσεις απόλυσης δασκάλων
ποινάς άγογγήοτως καί άνεν άντιοτάοεως". Αν κά μαρτυρούνται (από τα τέλη του 19ου αι.), ελάχιστες
ποιος φανεί “κακοήθης, ανεπανόρθωτος αμελής καί ωστόσο. Συνήθως για τους προαναφερθέντες λόγους
ηθικής βελτιώσεως ανεπίδεκτος, αποβάλλεται τής και επιπλέον λόγω διαφωνιών ή συγκρούσεών τους
σχολής αδυσώπητος". με τους εφόρους. Ot τελευταίοι είχαν το δικαίωμα
Δε γνωρίζουμε αν οι παραπάνω φοβερές και μι- να ελέγχουν τους εκπαιδευτικούς, ακόμη και τον
ξοβάρβαρες εκφράσεις απηχούν τις παιδαγωγικές α τρόπο διδασκαλίας τους, και να επιβάλλουν κυρώ
ντιλήψεις του συντάκτη του εγγράφου (του δάσκα σεις (λ.χ. πρόστιμο) ή να προβαίνουν σε παρατηρή
λου Αθανασιάδη) ή τις γενικότερες περί παιδαγωγι σεις. Όπως λ.χ. προς τη δασκάλα της σχολής του
κής αντιλήψεις της τότε εποχής, ή αν αποτελούσαν Μαχαλά, που καλείται να είναι “ ήττον (=λιγότερο)
απλώς φόβητρο διά πάσαν χρήσιν. Πάντως κατά τα αυστηρά έν ταϊς τιμωρίαις τών μαθητριών"'1’'.
επόμενα χρόνια τα σχολεία παρουσιάζονται λιγότερο Η κοινότητα έκρινε αυστηρά τους δασκάλους και
αυταρχικά. Βέβαια το μέτρο της αποβολής (μόνιμης απαιτούσε να είναι άμεμπτοι. Τα παράπονα εναντί
ή ορισμένου χρόνου) εξακολουθεί να ισχύει, συνήθως ον τους, δίκαια ή άδικα, φαίνεται πως δεν έλειπαν.
όμως οι παρεκτροπές των μαθητών τιμωρούνται με Ισως και οι υπερβολικές αντιδράσεις, αν κρίνουμε α
επιτίμηση ενώπιον των συμμαθητών τους, με πρόσθε πό την αυστηρή προειδοποίηση που εμπεριέχεται
τη εργασία ή με νηστεία! Ο “δαρμός" των μαθητών στους Κανονισμούς της κοινότητας: “Ούδείς τών νο-
απαγορεύεται και οι δάσκαλοι καλούνται να μην εί
160. Προκόπιον, όπ„ ο. 56-57.
159. Προκόπιον, Ή Εκπαίδενοις.-", ο. 76, Χιό γη, Παιδεία 161. Κανονισμός 1899, ο. 9, Κανονισμός 1907. ο. 18 και
ο. 72-73
Προκοπίου, ο.π., ο. 61, αχπίοτοιχα.
νέων ή κηδεμόνων δικαιούται νά ύορίση ή προαβάλ.η 3.4.4. Τα οικονομικά του σχολείου και η
τινά των διδασκάλων έπί άνοικείω αύτοϋ συμπερι Εφορεία των Σχολών
φορά πρός τό τέκνον του, άλλ' οφείλει νά ύποβάλ-
λη παν παράπονον έγγράφως τή Εφορεία’’. Το 1880 Το οικονομικό ήταν το μεγαλύτερο, μόνιμο και
οι δύο νηπιαγωγοί της πόλης υπέβαλαν τις παραιτή πιεστικό πρόβλημα των σχολείων, κυρίως της πρώ
σεις τους, παραπονούμενες για όσα εναντίον τους της περιόδου, μέχρι περίπου το 1880. Για την εξεύ
όημοσιεύθηκαν σε εφημερίδα της Κωνσταντινούπο ρεση των αναγκαίων πόρων η κοινότητα επιστρατεύ
λης. Η Εφορεία έκανε δεκτή την παραίτηση της Αι ει κατά καιρούς διάφορα μέσα: Κρατήσεις από κά
κατερίνης Β., “λαβούοα ύπ' όψιν τάς μεταξύ ενταύθα θε ιδιωτικό έγγραφο που επικυρώνει η κοινότητα,
έντιμων οικογενειών απερμολογηθείοας ραδιουργίας π.χ. “... έπί τών προικοσυμφώνων τρία γρόσια τούς
καί παράλει ψι ν των διδασκαλικών καθηκόντων της”, χιλίοις...” (1864 κ.ε.). Φόρο επί των εξαγομένων ε
ενώ ζήτησε από την Ελένη Κ. να την αποσύρει. Την μπορευμάτων: “τών δεσμάτων τού καπνού, τού 6α-
παραίτηση της υπέβαλε επίσης το 1909 και η δα μπακίου καί τών λ.οιπών έξερχομένων εμπορευμά
σκάλα του σχολείου του Μαχαλά, “συνέπεια τής κατ' των’, τον οποίο κάθε έμπορος, “κάτοικός τε ή πα
αυτής δυσαρέσκειας ενοριτών τινων”162. ρθικός” όφειλε να καταβάλει ανά εξάμηνο (1867).
Πρόστιμα υπέρ των σχολείων σε όσους δεν πειθαρ
Οι δάσκαλοι προσλαμβάνονταν από την κοινότη χούσαν στις αποφάσεις των κοινοτικών οργάνων
τα με ετήσιο συμβόλαιο, όπως υποδηλώνεται και στο (1864 κ.ε.). Εκκλήσεις για συνδρομή προς εύπορους
συμφωνητικό του 1866. Συνήθως αναζητούνταν ε ομογενείς, Εβραίους και Αιγύπτιους της Καβάλας, άλ
κτός Καβάλας. Η πόλη δεν είχε κάποια πνευματική λων πόλεων και του εξωτερικού (1866 κ.ε.)165. Περι
παράδοση και γι' αυτό δε διέθετε άτομα που να πλη φορά δίσκων στις εκκλησίες, λαχεία και, από τις αρ
ρούν τις αναγκαίες προϋποθέσεις, να έχουν δηλ. του χές του 20ού au, θεατρικές παραστάσεις, χορούς κλπ.
λάχιστον γυμνασιακή μόρφωση. Το τυπικό αυτό προ Περί το 1880 (πρωτοαναφέρεται το 1881) η κοι
σόν φαίνεται πως διέθετε ο δάσκαλος Αθανασιάδης νότητα θέσπισε την παρακράτηση ενός ημερομισθίου
(ήταν “κάτοχος μαθήσεως καί έπιμελής”), αν κρίνου το χρόνο από τους χριστιανούς εργάτες166. Αυτό ή
με από τον ικανοποιητικό, για το 1866, ετήσιο μι ταν το σημαντικότερο έσοδο των σχολείων: 700 λί
σθό του: 5.500 γρόσια, περίπου 55 λίρες. Οι απολα ρες ετησίως στα τέλη της τουρκοκρατίας. Σημαντική
βές των εκπαιδευτικών ήταν ανάλογες με τα προσό πηγή εσόδων ήταν επίσης τα “εισιτήρια” (εγγραφές)
ντα, την ειδικότητα, το επίπεδο της τάξης αλλά και των μαθητών, που έφταναν μετά το 1908 μέχρι και
το φύλο τους. Π.χ. στις αρχές του 20ού αιώνα, η α τις 500 λίρες ετησίως, και οι επιχορηγήσεις των εκ
μοιβή της νηπιαγωγού της Παναγίας ήταν 20-30 λί κλησιών: το 20% των καθαρών εσόδων τους (από
ρες το χρόνο, όταν ο ετήσιος μισθός της δασκάλας φαση του 1888) και 300 λίρες ετησίως από τα τέ
ήταν 30-40 λίρες, του δασκάλου 50-70, του καθηγη λη του 19ου αιώνα, εκ των οποίων 60 αναλογούσαν
τή 100-120163. στην εκκλησία της Παναγίας167.
Για τους δασκάλους και νηπιαγωγούς που υπηρέ Η οικονομική βοήθεια των εύπορων μελών της
τησαν στα σχολεία της Παναγίας ελάχιστα γνωρί Κοινότητας ήταν μεγάλη: Ο Μ. Σπόντης, πληρώνει
ζουμε. Όσα ονόματα μνημονεύουν οι πηγές του 19ου εξ ιδίων τους μισθούς των δασκάλων (προ του
αιώνα τα έχουμε ήδη αναφέρει. Ο Κώδικας της Ε 1862), ο Εμμ. Σταυράκης κληροδοτεί στα σχολεία
φορείας των Σχολών μας πληροφορεί για τις δασκά 10.000 γρόσια (1866), την ίδια χρονιά 12 Καβαλιώ-
λες και νηπιαγωγούς που δίδαξαν εκεί από το 1899 τες συγκεντρώνουν και προσφέρουν 4.130 γρόσια
μέχρι το τέλος της τουρκοκρατίας: Αποστόλου Ερνέ- (1.500 ο Γ.Δ. Ναλμπάντης, 1.000 ο Αγγελής Μ. Σου-
στη (1899-1903), Βόντα Μαρία (1903-1914), Κλέ λού, 600 τα ορφανά Αγαπητού κ.ά.), η Σουλτάνα Α
αρχου Ολυμπία (1903-1904), Κουτσουράδη Ολυμπί γαπητού κληροδοτεί, όπως είδαμε, το σπίτι της
α (1907-1910), Μολυβάδα Ουρανία (1903-1907) (1869) κλπ.168 Μετά το 1879 οι συνδρομές, δωρεές
και Μολυβάδα Πολυξένη (1903-1907), ίσως όμως και κληροδοτήματα αφορούν αρχικά την ανέγερση
και άλλες164.
των δύο σύγχρονων διδακτηρίων (του Αρρεναγωγεί-
ου, 1879-1881, και του Παρθεναγωγείου, 1891-
1893) και κατόπιν τη λειτουργία τους. Αλλωστε οι
ανάγκες του σχολείου της Παναγίας ήταν πολύ μι-
162. Κανονισμός 1899, ο. 10, Κανονισμός 1907, ο. 18-19, Κώ
δικας 1864-1889, ο. 235, Προκόπιον, ό.π, ο. 65, αντίστοιχα.
163. Προκόπιου, ά.τ, σ. 57, 88-89. 165. Κώδικας 1864-1889, ο. 10, 56, 11, 40, αντίστοιχα.
164. Από τον πίνακα που συνέταξε ο μητροπολίτης Προκόπιος, 166. Ό.π, ο. 206.
ό.π, ο. 60-72 (η πηγή δεν αναφέρει πάντα το σχολείο όπου δίδα 167. Όπ., ο. 352 και Κανονισμός 1899, ο. 12-13.
ξαν οι εκπαιδευτικοί). 168. Κώδικας 1864-1889, ο. 12, 49, 47, 104, αηίστοιχα.
(έσοδα - έξοδα) των εκπαιδευτηρίων, συντάσσοντας
στην αρχή του σχολικού έτους προϋπολογισμό και
στο τέλος απολογισμό, που έπρεπε να εγκριθούν α
πό την κοινότητα.
Οι αρμοδιότητές τους δεν περιορίζονταν σε τυπι
κά θέματα. Αντίθετα, καθόριζαν τις κατευθυντήριες
γραμμές της εκπαίδευσης, σύμφωνα με τις αποφά
σεις της κοινότητας, γνωμοδοτούσαν για το πρό
γραμμα των μαθημάτων, ενέκριναν τον κατάλογο
των διδακτικών βιβλίων, είχαν λόγο για τον τρόπο
διδασκαλίας, τις διδακτικές μεθόδους και τη διεξα
Α τό το 1880 οι Έλληνες καπνεργάτες προσέφεραν ένα ημερο γωγή των εξετάσεων και ασκούσαν ουσιαστική επο-
μίσθιο το χρόνο για τα σχολεία της πόλης (αρχείο ΔΜΚ). πτεία στα σχολεία. Από το 1866 καλούνται από την
κοινότητα "να άνέρχωνται εις τά σχολεία καί νά
κρότερες. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ ο συνολικός
προϋπολογισμός των σχολείων μεταξύ 1906-1912 α προτρέπουν τούς τε διδασκάλους καί μαθητάς εις
τήν έπψέλχιάν τε καί προόόον τών τέκνων, άρρένων
νέρχεται στις 1.400-2.000 λίρες το χρόνο, οι δαπά
νες για το σχολείο του Μαχαλά δεν ξεπερνούν τις τε καί κορασίων’’. Η υποχρέωση αυτή επαναλαμβά
νεται σχεδόν αυτούσια και στους κανονισμούς του
50-70 λίρες16*.
1899 και 1907.'70
Η διαχείριση των εκπαιδευτικών θεμάτων της πό Οι έφοροι των σχολών ήταν από τα πιο διακε
λης ανήκε στην Εφορεία των Σχολών, σωματείο ε κριμένα μέλη της κοινότητας. Κατά το διάστημα που
κλεγμένο κάθε δύο χρόνια από τη Γενική Συνέλευση η Παναγία ήταν το κέντρο της εκπαίδευσης στην
των κατοίκων ή, από τα τέλη του 19ου αιώνα, από πόλη (μέχρι δηλ. τις αρχές της δεκαετίας του 1880),
τους αιρετούς αντιπροσώπους αυτών. Οι έφοροι - έφοροι χρημάτισαν οι Μ. Σπόντης, Π. Βάρδας, Μ.
τρεις αρχικά, πέντε από τη δεκαετία του 1880- με-
Φώσκολος, Αγγ. Σολού, Παν. Θεοδωρίδης, Γ. Φέσ-
ριμνούσαν για τη συντήρηση και τη σωστή λειτουρ
σας, Γ. Ναλμπάντης, Γ. Στάνου, Αθ. Παραδέλης, Αθ.
γία των σχολείων, χορηγώντας στο δάσκαλο όλα τα
Παπά, ιατρός Λεοντίου, Κ. Πετμεζάς, (;) Φέσσας, ια
απαραίτητα, κατανέμοντας μαθητές και δασκάλους
τρός Τζολακίόης, Κ. Φέσσας, Χρ. Αθανασίου, Στ.
σε τάξεις ή εκπαιδευτήρια κλπ. Φρόντιζαν επίσης για
Πουλίδης, Αν. Παρτίδης, Λέων. Ευαγγελίδης, Νικ.
την πρόσληψη, τη μισθοδοσία και την αντικατάστα
Γιάντσος και I. Κωνσταντινίδης171.
ση των δασκάλων και του υπόλοιπου προσωπικού
των σχολείων. Διαχειρίζονταν τέλος τα οικονομικά
170. Κώδικας 1864-1889, ο. 46, 48, 275, Κανονισμός 1899,
169. Προκόπιον, Ή εχπαίδενας.", ο. 88-89, ΑΥΕ. 1912/αακ.Β' ο. 8-10, Κανονισμός 1907, ο. 16-19.
Καβάλα 11-1-191Ζ 171. Α τό τα πρακτικά εκλ.ογτ)ς τοις, στον Κώδικα 1864-1889.
ο Λ 1· ^
Υπογραφές σε
προικοσύμφωνο, 1876
τουρκοκρατίας όε λειτούργησε γυμνάσιο στην Καβά
λα, αλλά μόνο ορισμένες τάξεις ημιγυμνααίου, κατά
καιρούς174. Έτσι η γυμνασιακή μόρφωση, όπως φυσι
κά και η ανώτερη, αποτελούσε, σχεδόν αποκλειστι
κά, προνόμιο των εύπορων. Αυτοί μπορούσαν να ε
ξασφαλίσουν στα παιδιά τους την κοινωνική ανέλι ΚΑΝΘΝΙΞΜΘΞ
ξη, την κατάληψη τοπικών θέσεων εξουσίας και τη
συμμετοχή τους στην τοπική ελίτ, προσφέροντάς ΤΗΣ €Ν ΚΑΒΑΛΛΑ
τους γυμνασιακές και ανώτερες σπουδές εκτός Κα
βάλας. Σημαντική βοήθεια για τα παιδιά των κα
πνεργατών ήταν οι 3-4 υποτροφίες που χορηγούσε
κάθε χρόνο το ελληνικό τμήμα του Διεθνούς Συνδέ
σμου Καπνεργατών Καβάλας ‘‘Η Ευδαιμονία”175.
im
- / ----- 9
' W l j u ’W t w te y tty n y A . a . X o ') K ?
fctorstevj* JtiJtyiw , Jtfca 'rvciy l/fJJtf,
y / ^ fffr * * * ,uti 'j r f S t o w w
— —Σ C'-rt-
j j
Τα "Σωματεία" της
Κοινότητας, σύμφωνα με
Κανονισμό του 1907
Όπως προαναφέραμε, οτα τέλη της δεκαετίας του 3.5.3. Η διοίκηση της κοινότητας - τα διοι-
1870 η κοινότητα ταράσοεται από “φατριαομούς” κητικιί όργανα
και “κομματικόν σάλον", αποτέλεσμα της αντιπαρά
θεσης ανάμεσα στους εκφραστές της εθνικής πολιτι Στα πρώτα χρόνια του οργανωμένου βίου της (δε
κής των ελληνικών κυβερνήσεων και τους φορείς της καετίες 1860 και 1870) η κοινότητα διοικείται από
πανορθόδοξης πολιτικής του Οικουμενικού Πατριαρ τη Γενική Συνέλευση των κατοίκων, στην οποία κυ
χείου. Στα τέλη της δεκαετίας του 1880 οι εκθέσεις ρίαρχη παρουσία έχουν οι πλούσιοι έμποροι της πό
των Λαζαριστών της Καβάλας κάνουν λόγο για “γε λης. Οι κάτοικοι της Καβάλας συγκεντρώνονται τό
νική σύρραξη”, για την οποία υπεύθυνο θεωρούν το τε “έν τή μεγάλη αιθούση τής αλληλοδιδακτικής
“λαϊκό στοιχείο". "Η ελληνική Εκκλησία -τονίζουν- σχολής" ή “εν τή Μητροπόλει", στην Παναγία, και
είναι διαχωρισμένη από το λαϊκό στοιχείο, γνωστό με από τη δεκαετία του 1880 στο Αρρεναγωγείο, και
το όνομα "έφορος". Αετοί οι έφοροι κάνουν ό,τι θέ αποφασίζουν για τα τρέχοντα ζητήματα της κοινό
λουν... και ο επίσκοπος είναι υποχρεωμένος συχνά να τητας ή εκλέγουν τους εφόρους των σχολείων και
υφίσταται τις αποφύσεις τους:... κι έτσι είναι μια δύ τους επιτρόπους των εκκλησιών1851687. Οι αποφάσεις
ναμη απέναντι σε μια άλλ.η δύναμη". Λίγα χρόνια αρ λαμβάνονται αρχικά “διά βοής” και αργότερα με μυ
γότερα, το 1902, οε συνεδρίαση της Εφορείας των στική ψηφοφορία. Αυτή πρωτοαναφέρεται το 1883
Σχολών, αμφισβητείται αν ο αρχιερατικός επίτροπος, και πρέπει να καθιερώνεται με τον Κανονισμό του
πρόεδρος της Εφορείας, έχει δικαίωμα ψήφου'®5! 1888, που δυστυχώς δεν έχει καταχωριστεί οτον
Χαρακτηριστικό της αντιπαράθεσης των δύο πό Κώδικα. Η Γενική Συνέλευση εξακολουθεί να αποτε
λων εξουσίας, αλλά και της προσπάθειας να διατηρη λεί, τυπικά τουλάχιστον, το ανώτατο διοικητικό σώ
θούν οι ισορροπίες είναι το έξης: Η επταμελής επι μα της κοινότητας μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Η
τροπή που συνέταξε το σχέδιο του Κανονισμού της λειτουργία όμως ενός τόσο πολυπρόσωπου οργάνου
Κοινότητας Καβάλας του 1907 προτείνει για το άρ
θρο 2: " Η Κοινότης διοικεί τά έαυτής Κυδεονητικάκ 187. Ενδεικτικά. Κώδικας 1864-1889, ο. 6, 56.
y j^ J .r o X u ^ * ^ J L v . i^ ji,
i'~7 ^ T T V f '-f 7 ^ CL/, Z ^ - t j u l
7 1 ----- - * * « /? ^ u X j L j . n
/ / , u > . . r// / % A r - f l » / * · * .* ', ·>*-
Καθορισμός αριθμόν αντιπροσώπων των (► Λ
7 ~7 0—^ ,-‘7
1 ^ "Ju<s/'.__
" 7 — λr_ <··..cVe* ./ V/ r ^ , , 7. '· ^.,
συνοικιών για τις εκλογές τον 1908 V “ ' *~‘ ri
7 /7 V * r^ V ^ u ' Z J f > lV
7 r f < * *67 ' V * y ^ ' S'
ζε με εξουσίες. Δε χωρίζουμε επίσης αν η σύστασή λεξε 6 αντιπροσώπους (από τους συνολικά 35). Στις
της αποφασίστηκε από τη Γενική Συνέλευση των κα εκλογές του 1903 είχε 97 εκλογείς και εξέλεξε 5 α
τοίκων, ούτε αν τα μέλη της εκλέχτηκαν απ' αυ ντιπροσώπους, τους Απόστολο Σιώτα, Κλεάνθη Τερ-
τήν'90. μεντζή, Ιωάννη Βασιλείου, Δημήτριο Φέοοα και Νι
Τομή στα διοικητικά πράγματα της Ελληνικής κόλαο Γεωργιάδη. Επιλαχόντες ήταν οι Γεώργιος Α-
Ορθοδόξου Κοινότητος Καβάλας σημειώνεται στο ντωνιάδης, Δημήτριος Θάνου, Θεόδωρος Φέοσας,
πέρασμα του 19ου προς τον 20ό αιώνα. Τότε η κοι Χριστόφορος Χριστοδούλου και Χρήστος Τζιάτας192.
νότητα, προκειμένου να εκλέξει τα μέλη του νεοσύ Ο Κανονισμός του 1907 μειώνει τις εκλογικές πε
στατου ανώτατου διοικητικού οργάνου της, της Α ριφέρειες σε τέσσερις, ώστε να ταυτίζονται με τις α
ντιπροσωπείας, διαιρεί την πόλη σε πέντε (5) εκλο ντίστοιχες εκκλησιαστικές (Παναγίας, Αγ. Ιωάννου,
γικές περιφέρειες. Μία από αυτές είναι του Μαχα Αγ. Αθανασίου και Αγ. Παύλου). Περιορίζει επίσης
λά. Τα όριά της καθορίζονται από τον Κανονισμό τον αριθμό των αντιπροσώπων από 35 οε 21 και
του 1899: “ Ό Μαχαλάς περιλαμβάνει τάς εντός τού αλλάζει τον τρόπο εκλογής τους: Κάθε περιφέρεια ε
φρουρίου οικίας ώς καί τάς έξωθι αύτοϋ από τής κλέγει τους “πληρεξουσίους” της (5% των εκλογέων
κάτω πύλης, αριστερά τώ έξερχομένω, μέχρι τού Τε και εκλέξιμων της, συνολικά 75). Αυτοί συνέρχονται
λωνείου”. Σύμφωνα με τον Κανονισμό, σε κάθε πε και εκ των ιδίων εκλέγουν τους 21 αντιπροσώπους
ριφέρεια συντάσσεται χωριστός εκλογικός κατάλο της κοινότητας195.
γος, στον οποίο περιλαμβάνονται οι έχοντες δικαίω Όπως γίνεται αντιληπτό, με την τελευταία αυτή
μα ψήφου (εκλογείς) και οι υποψήφιοι αντιπρόσω αλλαγή του 1907 καταργείται ουσιαστικά η μέχρι
ποι (εκλέξιμοι). Οι τελευταίοι μπορεί να προέρχονται τότε ισότιμη εκπροσώπηση όλων των περιφερειών -
και από άλλη περιφέρεια της πόλης. Η εκλογική συ συνοικιών στην Αντιπροσωπεία της Κοινότητας (θε
νέλευση συγκαλείται κάθε τέσσερα χρόνια την 1η ωρητικά ισότιμη, βέβαια, αφού, όπως είδαμε, οι υ
Νοεμβρίου σε καθορισμένο τόπο, εν προκειμένω στο ποψήφιοι αντιπρόσωποι κάθε περιφέρειας μπορού
Νηπιαγωγείο της Παναγίας, και η εκλογή των αντι σαν να προέρχονται και από άλλες συνοικίες της πό
προσώπων γίνεται με μυστική ψηφοφορία. Ο αριθ λης). Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι στα ονόματα των
μός των αντιπροσώπων που εκλέγει κάθε περιφέρεια 21 αντιπροσώπων που αναδείχθηκαν από την εκλο
καθορίζεται οτο 5% των εκλογέων της191. Στις εκλο γική διαδικασία του 1907-1908l9J, δύσκολα μπορού
γές του 1899 η Παναγία είχε 135 εκλογείς και εξέ με να αναγνωρίσουμε πάνω από δύο αντιπροσώπους
190. Αναφέρεται ως “νεωοτί ουοταθείσα" οε επιστολή της 24- 192. Κώδικας 1895-1908, ο. 64 (1899) και 134, 137 (1903).
6- 1894, (Προκόπιον, ό.π., ο. 33) καί "έπαυσε ύφιοταμέτπ]" στις 193.
4- Κανονισμός 1907, ο. 6, 8-11.
7- 1896 (Κώδικας 1895-1908, Ότην πρώτη, χωρίς αρίθμηση σελί 194. Κώδικας 1895-1908, ο. 243 (ΙΟ. Τερμεντζής, θ. Καλ.αϊτζι'/ς,
δα). Στα λίγα πρακτικά οννεδριάοεών της νπογράφοιη' οι Λ. Μιχ. Αθαναοιάδης, Θεόδ. Ρακιτζής, Γ. Αόγης, Γ. Γοργίας, I. Κον-
Ευαγγελίόης, Κ Σπόντης, Η. Παπαηλιού, Ε. Βαλάκος, Α Αναστα- οονλίόης, Σ τ . /. Φέοσας, Γ. θεοδωρούδης, Κ. Βουλγαρίόης, 1. Ζω-
οιάδης, I. Κωνοταντινίδης και ο μητροπολίτης Ξάνθης Ιωακείμ, ίόης, Γρ. Γρηγοριάδης, I. Καλέντζης, Καρ. Σπόντης, Σ τ . Πονλίδης,
πρόεδρος (Κώδικας 1895-1908, ο. 3-6). Κ Χρ. Ιωάνναν, Ενοτ. Τζοάνον, Α).. Δημητρακόπουλος, Δημ. Μπα
191. Κανονισμός 1899, ο. 4-5, Κώδικας 1895-1908, ο. 65. κιρτζής, Κ Βαλαόάνογλον και Γ. Πρωτόπαπας).
του Μαχαλά, ίσως τους Κλ. Τερμεντζή και Στ. Που- Κριτήρια για την εκλογή των κοινοτικών αρχό
λίδη. Κι αυτό, παρότι από την εκλογική - εκκλησια ντων ήταν η τιμιότητα, η φρόνηση και οι ικανότη
στική περιφέρεια της Παναγίας εκλέχτηκαν οι περισ τες τους, κυρίως όμως η οικονομική δύναμη και το
σότεροι πληρεξούσιοι (25 επί συνόλου 75)'95. Δεν ή κύρος τους. Αρκετά από τα μέλη της κοινότητας ή
ταν βέβαια όλοι αυτοί κάτοικοι της Παναγίας, όπως ταν σχεδόν ιαόβια στα κοινοτικά “σωματεία” της (Ε
άλλωστε και πολλοί από τους εκλογείς της, αφού, ό φορεία των Σχολών, Επιτροπές των Ιερών Ναών
πως ήδη αναφέραμε, στην ενορία -άρα και εκλογική κλπ.). Αναφέρουμε ως παράδειγμα τον Μιχαήλ Σπό-
περιφέρεια- της Παναγίας ανέ|καν τότε, στα 1907, ντη, μεγάλο ευεργέτη της κοινότητας. Ήταν τέτοια
και περιοχές εκτός της χερσονήσου: μέρος της συνοι η εκτίμηση που έτρεφε προς το πρόσωπό του η πό
κίας των Ποταμουδίων (Τσάίλάρ), του Τηλέγραφου λη, ώστε απόντος αυτού κανένα όργανο δε συνεδρί
και των κεντρικών περιοχών. αζε ή δεν έπαιρνε αποφάσεις.
Η Αντιπροσωπεία, γνήσιος θεσμός της κοινοτικής
αυτοδιοίκησης της Καβάλας, είναι μετά το 1899 το
ανώτατο "σωματείο” της κοινότητας. Οι εξουσίες
της είναι εκτεταμένες: αποφασίζει για τα ζητήματα
της κοινοτικής ζωής, εκλέγει τα υπόλοιπα “σωματεί
α” και ελέγχει τη λειτουργία τους, έχοντας μέχρι και
τη δυνατότητα να τα παυσει.1,6
3.5.4. Η εκλογή των αρχόντων - ο ταξικός
και δημοκρατικός χαρακτήρας της κοινότητας
Οι κοινοτικές αρχές αναόεικνύονται, στις πλείστες
τουλάχιστον των περιπτώσεων, άμεσα ή έμμεσα με
την ψήφο των μελών της κοινότητας. Ισχύει έτσι, κατ'
επίφασιν έστω και βέβαια σε ατελή και προδρομική
μορφή, η αρχή της “λαϊκής κυριαρχίας”. Μέλη της
Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος της Καβάλας ήταν
όλοι οι ορθόδοξοι κάτοικοί της, ανεξαρτήτως υπηκο
ότητας. Δικαίωμα όμως του εκλέγειν και εκλέγεσθαι
είχαν μόνο οι μόνιμοι κάτοικοι, όσοι δηλ. είχαν συ
μπληρώσει πενταετή τουλάχιστον συνεχή διαμονή
στην Καβάλα (οι άνδρες εννοείται), ηλικίας άνω των
25 και 30 ετών, αντίστοιχα. Οι προσωρινοί κάτοικοι
θεωρούνταν κατά τα άλλα ισότιμοι με τους μόνιμους,
υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι εκπλήρωναν τις υπο-
χρώσεις τους προς την κοινότητα (π.χ. κατέβαλλαν
την αρχιερατική επιχορήγηση). Την υποχρέωση αυτή
φαίνεται πως την αναλάμβαναν με “υποσχετικό έγ
γραφο”. Π.χ. “ Ό Αναστάσιος Άργυρόπουλος άπό τό
Δίβρυ, δήμου Λαμπίας τής Στερεός Ελλάδος, υπόσχο
μαι νά φυλάξω πάντα όσα καί λοιποί κάτοικοι Κα-
βάλλας, νά δίδω κατ' έτος εκκλησιαστικά χρέη καί
λοιπά, όσα τής δυνάμεώς μου, ώς άποκαταοταθείς
ήδη ενταύθα εις Καβάλλαι?' (1864)1951697.
/• ο .^ , /y.,
Jf
Ε πιστολή περί τω ν διαθηκώ ν τον Σ π ιρ. Σεχερτζή, "Α ρχοντο;
Λ ογοθέτου τη ; επα ρχία ς Ξ άνθη;" χαι μεγάλ.ου ευεργέτη τη;
ελληνική; κοινότητα;. Η οημα\πιχότερη προσφορά του ήταν η
δα πάνη -για την ανέγερση τον νοσοκομείου "ο Ευαγγελ.ιομός"
200
Τμήμα της Παναγίας από Β.Α., στις αρχές της δεκαετίας του 1930 (φωτ. του αρχαιολόγου Collart).
3.5.5. Η αυτοτέλεια τη; κοινότητας ριουσίας, εξοφλητικά, χρεωστικά, συμβιβαστικά, συμ
φωνητικά, ομόλογα, επιτροπικά, δωρητήρια και άλ
Όοα αναφέραμε οτις προηγούμενες ενότητες αυ
λα ιδιωτικά έγγραφα, συντάοσονται και ισχύουν υπό
τού του κεφαλαίου φανερώνουν ότι η ελληνική κοι
την εγγύηση όχι της οθωμανικής διοίκησης, αλλά της
νότητα αποτελούοε έναν αυτοτελή οργανισμό με δι
“παρακρατικής” εξουσίας της Κοινότητας. Στα ζητή
κή του εσωτερική ζωή. Αυτή η αυτοτέλεια της κοι
ματα αυτά ο ρόλος της Εκκλησίας είναι επικυρωτι
νότητας εκτείνεται σ' όλες τις πτυχές του κοινοτικού
κός και νομιμοποιητικός.
βίου των χριστιανών, ακόμη και στις υποθέσεις της
Για να διασφαλίσει όμως η κοινότητα την αυτο
προσωπικής τους ζωής: Οι προσωπικές σχέσεις, οι
τέλειά της (στην ουσία, την ηθική και θρησκευτική
οικονομικές υποθέσεις και οι πόσης φύσεως διαφο
της αυθυπαρξία) έπρεπε να σφυρηλατήσει στα μέλη
ρές σ' αυτά τα πεδία ρυθμίζονται μέσα στο πλαίσιο
της δεσμούς ενότητας και αίσθημα κοινοτικής συνεί
της κοινότητας και σύμφωνα με τους όρους που αυ
δησης και ευθύνης. Θεμελιώδης και αυτονόητη ηθι
τή καθορίζει.
κή υποχρέωση των μελών της κοινότητας ήταν να
Ειδικότερα: Τα ζητήματα προσωπικών σχέσεων
διαφυλάσσουν τα "στεγανά" της κοινοτικής ζωής,
(αρραβώνες, γόμοι, προσωρινοί χωρισμοί, λύσεις μνη
μην επιτρέποντας ή προκαλώντας οθωμανικές πα
στείας, συμβιβασμοί, διαζύγια, υιοθεσίες, αθετήσεις
ρεμβάσεις στα εσωτερικά της ζητήματα. Κάτι τέτοιο
υπόσχεσης γάμου κλπ.), υπάγονται στην αποκλειστι
αποτελούσε ρήγμα στην αυτοτέλεια της κοινότητας
κή δικαιοδοσία της Εκκλησίας. Αυτή ορίζει τους κα
και ο υπαίτιος τιμωρούνταν αμείλικτα20'.
νόνες που διέπουν τις προσωπικές σχέσεις, εγγυάται
Για να αποφευχθεί αυτός ο κίνδυνος έπρεπε τα
τη νομιμότητα των διαδικασιών, διεκπεραιώνει και
μέλη της κοινότητας να συμμορφώνονται με τις α
επικυρώνει τις πράξεις. Αυτή επίσης εκδικάζει τις ό
ποφάσεις των κοινοτικών οργάνων. Στον κανονισμό
ποιες διαφορές, σύμφωνα με το παραδοσιακό θρη
της Δημογεροντίας (1864) καταγράφεται, όπως εί
σκευτικό δίκαιο20’.
δαμε, η υποχρέωση κάθε μέλους της κοινότητας να
Στη δικαιοδοσία της κοινότητας υπάγονται οι οι
αποδέχεται χωρίς αμφισβήτηση τις αποφάσεις της
κονομικού χαρακτήρα υποθέσεις των μελών της.
Δημογεροντίας, διαφορετικά "θέλει κατατρέχηται in
Προικοσύμφωνα, διαθήκες, πωλητήρια, διανομές πε-
αυτής είτε πρός τήν πολιτική αρχήν (δηλ. προς την
202. Για τα ισχνο\πα, βάσει τον Θρι^οκεντικού δίκαιον. σε θέ
οθωμανική διοίκηση) είτε πρός τήν εκκλησίαν, κατά
ματα προσωπικών σχέσεων (γόμονς, αρραβ<υ\τς. λύσεις μ\ιγπεΐας, τήν φνοιν τής ύποθέαεως, καί οντω θέλει παιδεύε
όιαζι·για κ)π.). Α. Λάμπρον, Ά ισ η μ\ΐ)οτειας. Υπομ\Ί)ματισμός ο ται αυστηρότατα πρός σωφρονισμόν’. Την ίδια απει-
απόφασΐ] τον έτονς 1895 τ ο ν Επισκοπικού Αικαστιχκον Ξά\Οης",
θρακικά λ ρονικά, 32 (1975-76), 71-76, όπον βιβλιογραφία και
παραπομπές σε κώδικες τον βιζαιπι νορωμαϊκον δίκαιον. 203. Για τη μοτυόική τέτοια '/ττυστή ηερί.ττωοη, 6Κ κεφ. 3.6.7.
S o u v e n ir d e C a v a 1la
*Ε ν ^ υ υ ΐ ' Λ V |\ 7 ζ
Τμι)μα της ατατολικής πλευράς τΐ)ς Παναγίας, περί το 1900 (αρχείο Λημοτικού Μ οισείον Καβόύ.ας).
λή επισείει το 1880 η Γενική Συνέλευση για όποιον των δύο δικαστηρίων είναι διακριτή: Το εκκλησιαστι
με τη στάση του παρακωλύει τη λειτουργία των κοι κό δικαστήριο εκδικάζει ζητήματα προσωπικών σχέ
νοτικών σωματείων: “ν’ άποβάλλεται καί καταγγελό- σεων, ενώ το κοινοτικό δικαστήριο ζητήματα υλικών
μενος άρμοόίως νά τιμωρείται’™. διαφορών. Επιπλέον το δεύτερο ακολουθεί πιστά το
Όπως υποδηλώνεται στα ανώτερω αποσπάσματα, επίσημο δίκαιο της Εκκλησίας. Το επιβεβαιώνουν οι
οι κοινότητες δεν είχαν τη δυνατότητα να επιβάλλουν ρητές αναφορές: “κατά τόν Άρμενόπουλοι/’, “κατά
τις αποφάσεις τους με δικά τους μέσα, παρά μόνο μέ τούς θρησκευτικούς μας νόμους” κλπ.
σω της οθωμανικής διοίκησης και της Εκκλησίας.
Στην Καβάλα, σύμφωνα με τα περιεχόμενα των κω 3.6. Όψεις του κοινοτικού βίου στην Παναγία207
δίκων, μία μόνο φορά η Κοινότητα βρέθηκε οτη δύ 3.6.1. Οι αρραβώνες, οι γάμοι και τα προικο
σκολη θέση να παραπέμψει μέλος της προς την οθω σύμφωνα
μανική διοίκηση για να τιμωρηθεί: το 1889, για μια
υπόθεση παράνομου γάμου, “άπεφάαιοεν καί έφυλά- Η ένωση δύο νέων αποτελεί θεμελιακή πράξη, α
κιοεν τόν παράνομον Χρηστόν Μπ... εις τό χουκημάτ φού απ' αυτήν εξαρτάται όχι μόνο η προσωπική ευ
(=διοικητήριο)”204205. Σπάνιες ήταν όμως και οι περιπτώ τυχία του ζευγαριού αλλά και η κοινωνική σταθερό
σεις που χρειάστηκε να ζητήσει τη συνδρομή της Εκ τητα. Προϋπόθεση για την εδραίωση της διά βίου έ
κλησίας. Ο φόβος και μόνο της πνευματικής τιμωρί νωσης δύο ανθρώπων είναι ο σεβασμός και η αφο
ας πειθανάγκαζε τους επίδοξους παραβάτες των κοι σίωση του ενός προς τον άλλον, η αγνότητα της κο
νοτικών αποφάσεων. πέλας, η γονιμότητα του ζευγαριού, η αρμονική συμ
Προδοσία θεωρούσε η ελληνική κοινότητα την βίωση με το στενό τους περιβάλλον και η καλή οι
προσφυγή κάποιου μέλους της στις τουρκικές αρχές κονομική τους κατάσταση. Έτσι μόνο θα μπορέσουν
για την ικανοποίηση προσωπικού του συμφέροντος. οι δύο νέοι να επιτελέσουν τον προορισμό τους, που
Κάθε ιδιωτική διαφορά έπρεπε να αντιμετωπιστεί στο είναι η διαιώνιση της ζωής. “Εύτεκνία, αγάπη, ζωή
202
εσωτερικό της κοινότητας, από τα αρμόδια όργανά μακροχρόνιος καί ειρηνική” καί “νά τοϊς χαρίση ό
της, το εκκλησιαστικό και το κοινοτικό δικαστήριο θεός άπαντα τά συζυγικά αύτοίς καθήκοντα” είναι
(για τα οποία γίνεται λόγος παρακάτω). οι στερεότυπα επαναλαμβανόμενες (στα προικοσύμ
Σε πολλές περιοχές του αλύτρωτου Ελληνισμού υ φωνα) ευχές των γονέων τους.
πήρχε διάσταση ανάμεσα στο επίσημο δίκαιο της Εκ
κλησίας και το τοπικό εθιμικό δίκαιο. Το φαινόμενο
207. Αντικείμενο της ενότητας δεν είναι όλες οι πτυχές της κοι
αυτό δεν παρατηρείται στην Καβάλα. Οι δυσμενείς ι νωνικής ζωής, αλλά μόνο εκείνες που αναπτύσσονται οτο πλαίσιο
στορικές συγκυρίες δεν επέτρεψαν να αναπτυχθεί εδώ του κοινοτικού βίου. Όσες δηλ. υπάγονται στη δικαιοδοσία των αρ
ένα ισχυρό εθιμικό δίκαιο, με αποτέλεσμα να μην πα χών της κοινότητας και ρυθμίζονται με αποφάσεις ή παρεμβάσεις
ρουσιάζονται τέτοια προβλήματα στην απονομή της των κοινοτικών οργάνων (μέρος του κοινοτικού βίου αποτελούν βέ
βαια και η θρησκευτική ζωή, η εκπαιδευτική - πολιτιστική δραστη
δικαιοσύνης206. Πρώτα-πρώτα η δικαιοδοτική εξουσία ριότητα και οι πολιτικές διεργασίες, περί των οποίων έγινε λόγος
στις τρεις προηγούμενες ενότητες του κεφαλαίου). Η ενότητα αυ
204. Κώδικας 1864-1889, ο. 10 και 238, αντίστοιχα τή δεν έχει αξιώσεις πληρότητας. Οι διαθέσιμες πηγές της εποχής
205. Ό.π. ο. 359.
δεν παρέχουν επαρκείς μαρτυρίες για όλες τις πτυχές του κοινο
206. Μ. Τουρτόγλου, “Το δίκαιον κατά την περίοδο της Τουρ τικού βίου (π.χ. δεν έχουμε καμία πληροφορία για τις βαπτίσεις)
κοκρατίας", ΙΕΕ, τ. ΙΑ', ο. 110-117.
ούτε καλύπτουν ομοιόμορφα την περίοδο 1864-1912.
Η /IX
^ //s p y . Α / ) Απ*β-τ/-.
q ’ '2 7 /~ V
1
Kf ' Λ νΑ Α
SS·'
f Pvr Ρνο—
Ευχές γονέων οε προικοούμφωνο, 1869. ________________ £
Η ένωση δύο νέων αποφασίζεται από τους γονείς, λιον 23 έ.τοίηοαν κατά τήν τοπική συνήθειαν τόν μέ-
κυρίως τον πατέρα. Η συγκατάθεση των νέων είναι γαν άρρεβώνα". Σύμφωνα με το απόσπασμα, ο αρ
απαραίτητη, καθώς ο εξαναγκασμός σε γάμο θεωρεί ραβώνας γινόταν σε δύο φάσεις: Μετά την αρχική
ται, κατά τους θρησκευτικούς νόμους, αξιόποινη συνεννόηση -είτε απευθείας μεταξύ των συμπέθερων
πράξη και ο γάμος αυτός είναι αυτοδίκαια άκυρος**. είτε διά μέσου προξενητή- η συμφωνία επισφραγιζό
Σε αρκετές όμως περιπτώσεις φαίνεται ότι η συναί ταν με την αλλαγή των δακτυλιδιών και την προ
νεση της κοπέλας ήταν αποτέλεσμα πειθαναγκασμού. σφορά δώρων από τις δύο πλευρές. Στην περίπτωση
Έτσι κάποιες νέες μετά την τέλεση του αρραβώνα αυτή ο γαμπρός πρόσφερε “έν μανόύλ[ι], δύο εικο
αρνούνται να παντρευτούν τον εκλεκτό των γονιών σαριά, εν μαμουτέν καί έν δακτυλίδι”, ενώ η νύφη
τους, είτε αναιτιολόγητα (ο έρωτας προς άλλον δεν “ένα τζεβρέ, έν δακτυλίδι, μία σακούλα, ένα πο-
ομολογείται, ούτε θεωρείται επαρκής αιτία για τη χτζιάν, μέ τόν τζεβρέν, έτέρα σακούλα καί έτερον
διάλυση της μνηστείας), είτε κάνοντας λόγο για “βί τζεβρέν'.
α" των γονιών της. Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι από Σε εύλογο χρονικό διάστημα τελείται ο “μέγας
τα τέλη του 19ου αιώνα αναφέρεται πάντα στα αρραβών" ενώπιον ιερέως, ο οποίος ψάλλει “τήν Γε
προικοσύμφωνα πως ο γάμος γίνεται "τή πλήρει καί ρόν Ακολουθίαν τού άρραβώνος, τήν άλλως Ίερο/.ο-
αυτής συγκαταθέσει” ή "τή αιτγκαταθέοει καί τής γίαν /.εγομένην". Η κάπως ασαφής αναφορά για
ίόίας" και ότι από τις αρχές του 20ού αιώνα υπο “χαλ.βά 3 οκ[άδες], μία λαμπάδα, κουφέτα καί γλυ
γράφει το προικοσύμφωνο και η μελλόνυμφη20*. κό“ πιθανότατα έχει σχέση μ' αυτή τη δεύτερη φά
Επειδή για τον αρραβώνα και τη μνηστεία ίσχυαν ση, την ιερολογία του αρραβώνα. Τότε οι μελλόνυμ
διάφοροι εθιμικοί κανόνες, που δεν συμβάδιζαν πά φοι της περίπτωσής μας ανταλλάσσουν εκ νέου δώ
ντα με το θρησκευτικό δίκαιο208291021*, συχνά η Εκκλησία ρα: Ο γαμπρός δίνει “12 είκοοάρια, τξοράπια, κάλ-
βρισκόταν στην ανάγκη να αποστέλλει “προνοητικός τζες, έν φέσ[ι] μέ τήν φούτπα καί έν τεπέ άποστο-
συμδούλάς και διαταγάς". Σύμφωνα μ' αυτές, οι αρ λιάτικα”, ενώ η νύφη “έν ποχτζαλ.ίκ.ι, δώδεκα τζε-
ραβώνες πρέπει να τελούνται παρουσία (απλώς) ιε- όρέδες, δεκατρείς σακούλες, έν ύποκ.άμίσον...”1'2. Με
203
ρέως και δύο μαρτύρων, "έκ τών προκριτοτέρων τής την ιερολογία, ο αρραβώνας παύει να αποτελεί μια
ένορίας", οι οποίοι και θα ελέγχουν αν οι μνηστευό- απλή ιδιωτική συμφωνία και γίνεται επίσημη εκκλη
μενοι έχουν τη νόμιμη ηλικία (των 14 ετών για τα σιαστική πράξη.
αγόρια, των 12 για τα κορίτσια, σύμφωνα με την ι- Σημειωτέον ότι κατά την περίοδο αυτή, στα μέ
σχύουσα τότε βυζαντινή νομοθεσία). Δώρο αρραβώ σα του 19ου αι., η Εκκλησία απαγόρευε την ιερολο
να θα θεωρείται μόνο το δαχτυλίδι που δίνει ο ένας γία της μνηστείας. Όπως φαίνεται όμως, στην Κα
στον άλλον. Σε περίπτωση λύσης της μνηστείας, η υ βάλα εξακολουθούσε να διατηρείται η μακραίωνη (α
παίτια πλευρά θα επιστρέφει διπλάσια την αξία του. πό το 15ο αι.) παράδοση, ίσως από τους λίγους ντό
Αλλα δώρα δεν πρέπει να δίνονται κατά τη σύναψη πιους κατοίκους (“κατά τήν τοπική συνήθειαν”), ί
ή τη διάρκεια της μνηστείας και δεν θα επιστρέφο- σως και από άλλους. Στα 1880 ο μητροπολίτης Φι
νται σε περίπτωση χωρισμού. Η προθεσμία για τη λόθεος με γράμμα του προς τους ιερείς, δημογέρο
σύναψη του γάμου δεν πρέπει να υπερβαίνει τους έ ντες και προκρίτους της πόλης καταδικάζει αυτή την
ξι μήνες, το πολύ ένα έτος. Κατά το διάστημα αυτό “έπίμεμπτον καί άφρονα υπερβολήν' των Καβαλιω-
οι μνηστήρες δεν έχουν το δικαίωμα της ελεύθερης τών και απευθύνει αυστηρή προειδοποίηση προς
συναναστροφής (παρά μόνο των επίσημων επισκέψε τους ιερείς της πόλης: “ούόείς έχει έπ ’ άδειας ϊνα τε-
ων στις γιορτές), για την αποφυγή δυσάρεστων συ λέση τοιούτον (ιερολογημένο αρραβώνα), τιμωρηθη-
νεπειών. Τη μέρα του αρραβώνα θα συντάσσεται και σομένου τού παραβάτου κατά τούς ιερούς κανόνας
το προικοσύμφωνο, που θα υπογράφεται από τα δύ αύατηράκΓ. Στο ίδιο γράμμα ο μητροπολίτης στηλι
ο μέρη και τους πάρευρισκομένους μάρτυρες2". τεύει την τακτική άλλων πιστών να τελούν τον αρ
Για τον τρόπο τέλεσης και τα σχετικά έθιμα του ραβώνα δέ απλής συμφωνίας, τονίζοντας ότι “ό κατ'
αρραβώνα στη μικρή κοινωνία των ντόπιων Καβα- ίδιαν μή παρόιπος ιερέως τελούμενος άρραβών πρός
λιωτών μας διαφωτίζει αρκετά ένα από τα έ γρ α φ α ούόέν λογίζεται, μή αναγνωριζόμενος2'213.
του Κώδικα: “...κατά Φεβρουάριον τού αύτοΰ έτους Ό πως φαίνεται, πολλές από τις οδηγίες της Εκ
(1861) ήρρεοωνίοθη τήν Βασιλικήν... καί κατά Άπρί- κλησίας δεν τηρούνταν. Αυτή που σχεδόν πάντα πα-
208. Λάμπρον, ά , τ , α 73. t
ραβιάζεται είναι η απαγόρευση των δώρων κατά τη
209. Από τονς όίο Κώδικες Προικοσνμφώΐ'ων, 1896-1904 και διάρκεια της μνηστείας. Βλέπουμε έτσι το γαμπρό
1904-1914. της προηγούμενης αναφοράς να ξοδεύει για την κα-
210. Λάμπρον, o u t , a. 72.
211. Κώδικας 1864-1889, a. 3-4, όπον Πατριαρχική - Σιποδική 212. Ο - τ , ο. 11.
Επιστολή (12-6-1868X 213. Ο.τ „ ο. 202.
της νύφης τα 21,5 (το ίδιο περίπου και στην υπό
λοιπη πόλη), ενώ την περίοδο 1921-1923 ήταν τα
32 και 21 αντιστοίχως. Πολλές κοπέλες παντρεύο
Ϊ4 - II- Itfo ο νταν οτα 17-19 χρόνια τους, ενώ αντίθετα ελάχιστοι
ΛοιΟ. ήταν οι άντρες που νυμφεύονταν σε ηλικία 18-21
χρόνων218. Πάντως κατά την περίοδο που εξετάζου
με (μέχρι δηλ. το 1912/3) πολλοί πρέπει να έκαναν
ΑΔΕΙΑ ΓΑΜΟΥ οικογένεια σε μικρότερη ηλικία. Στα 1877 από τα
------ 550 “ανήλικα” της Καβάλας τα 43 αναφέρονται ως
“νυμφευθέντα” (17 στη συνοικία της Παναγίας). Σε
πολλές περιπτώσεις, όπως φανερώνουν και οι παρα
Χωρίον ^ . πάνω πηγές, η διαφορά ηλικίας μεταξύ γαμπρού και
u«oc νύφης ήταν μεγάλη. Δεν είναι ίσως άσχετο μ’ αυτό
ότι το 1877 υπήρχαν στην Καβάλα 65 χήρες έναντι
N i'|i.j.n /- (\ ί-Z^y Ai-cr ^ / f y ^ scjs μόνο 2 χήρων (31 χήρες και κανένας χήρος στη συ
j u k , νοικία της Παναγίας).219
rduoc
Αυτό που πραγματικά εντυπωσιάζει είναι το με
Ίερεΰς <s^ < ^ »S c ^ lJ-~c>' γάλο ποσοστό δεύτερων γάμων. Θα περίμενε κανείς
πριν από έναν και πλέον αιώνα η διά βίου ένωση
δύο ανθρώπων να αποτελεί κανόνα στέρεο. Κι όμως
Έν .τη ^ <,
τα διαθέσιμα στοιχεία μας διαβεβαιώνουν για το α
ντίθετο. Στα Βιβλία Αδειών Γάμου της Ελληνορθό
Φύλλο αηό Βιβλίο Αόειών Γάμον της Μητρόπολης Καβάλας. δοξης Κοινότητας Καβάλας των ετών 1897-1913 κα
204 ταγράφονται 1.287 γάμου Απ’ αυτούς για τους άν-
λή του, κατά τη δεκάμηνη μνηστεία τους, εκτός
δρες 187 είναι δεύτεροι γάμοι (ποσοστό 14,5%) και
“τών φλωρίω^ και αρκετά χρήματα για “μανόύλια
18 τρίτοι (1,4%), ενώ για τις γυναίκες 176 είναι δεύ
μεταξωτά, τσεμπέρια πολίτικα, βάλα, κουντοϋρες,
τεροι γάμοι (ποσοστό 13,7%) και 12 τρίτοι (0,9%)220!
μακαρατέλια , όπως και για “ραχάτια, γλυκό και
Αν και δεν μπορεί να επαληθευτεί, πρέπει να θεω
καφέ'οτις γιορτές κλπ.214
ρείται βέβαιο ότι στη συντριπτική πλειονότητα των
Ο γάμος, αντίθετα με την εποχή μας, δε γινόταν περιπτώσεων ο δεύτερος γάμος δεν ήταν επιγενόμε-
κατά κανόνα στην εκκλησία. Από το μοναδικό Βι νο διαζυγίου, αλλά θανάτου ενός εκ των συζύγων. Η
βλίο Αδειών Γάμου που αναφέρει και τον τόπο τέ ανάγκη της συντροφικότητας αλλά και της ανατρο
λεσης (της περιόδου 1906-1909), πληροφορούμαστε φής των παιδιών σε οικογενειακό περιβάλλον δεν ή
ότι από τους 44 καταγεγραμμένους γάμους οι 18 τε- ταν βέβαια μικρότερη απ’ ό,τι στην εποχή μας.
λέστηκαν στο σπίτι του γαμπρού, οι 6 στο σπίτι της
Μέρος της διαδικασίας του αρραβώνα - γάμου ή
νύφης, οι 4 σε συγγενικό ή φιλικό τους σπίτι και μό
ταν και η σύνταξη του προικοσυμφώνου. “Παρά Κυ
νο οι 7 στην εκκλησία, ενώ σε 9 γάμους δεν αναφέ-
ρίου άρμόζεται άνόρί γυνή...” ή “Γένοιτο Κύριε τό
ρεται ο τόπος τέλεσης215.
έλεος σου έφ ημάς..." ή “Εις τό όνομα τής Αγίας
Για την ηλικία των νυμφευόμενων, εκτός από τα
Τριάδος καί τού Αγίου Μεγαλομάρτυρος Προκοπί
διάσπαρτα στοιχεία της περιόδου 1864-1912, μας
ου...". Μ’ αυτές τις φράσεις ή με άλλες παρόμοιες α
διαφωτίζουν τα νεότερα Βιβλία Ληξιαρχικών Πράξε
πό εκκλησιαστικά κείμενα αρχίζουν τα παλιότερα
ων Γάμου του Δήμου Καβάλας (του 1916)216 και τα
προικοσύμφωνα. Αργότερα, μετά το 1880, παίρνουν
Βιβλία Γάμων της εκκλησίας της Παναγίας (από το
την τυπική μορφή συμβολαιογραφικής πράξης.
1921 και μετά)217. Στα 1916 στην Παναγία ο μέσος
Ακολουθεί το πρακτικό, με το οποίο δηλώνεται η
όρος ηλικίας του γαμπρού ήταν τα 30 χρόνια και
σύναψη του αρραβώνα. Οι συνηθέστερες μορφές του
214. Ό.π., ο. 11. είναι: “ Επειδή τοίνυν καί έγώ ό υποφαινόμενος... διά
215. Α τ ό τ ο αρχείο της Ιερός Μητρόπολης Φιλίππων, Νεαπόλε- τοιούτου νομίμου καί κανονικού γάμου μέλλω ουνά-
ως και Θάσου. Και από μεταγενέστερα όμως τεκμήρια, λ.χ. ληξιαρ ψαι τήν θυγατέρα μου (ή τή δούλα, προγονή, ανε
χικές πράξεις γάμου του Δήμου Καβάλας (1916), φαίνεται ότι οι
περισσότεροι γόμοι γίνονταν οτο οπίτι του γαμπρού ή στο κοινό
ψιά, γυναικαδέλφη κλπ.)... μετά τού κυρίου... καί τήν
σπίτι των όνο συζύγων, ενώ στην εκκλησία τελούνταν οι 15-20%.
218. Τα στατιστικά στοιχεία δικά μας.
216. ΓΑΚ-Αρχεία Ν. Καβάλας, Αρχείο Τμήματος Δημοτικής Κα
219. ΑΥΕ, 1876/78/1, Ξάνθη 22-10-1877.
τάστασης Δήμου Καβάλας, 1914-1973.
220. Από το Αρχείο της Ιεράς Μητρόπολης Φιλίππων, Νεαπό-
217. Από το αρχείο της Ιερός Μητρόπολης Φιλίππων, Νεαπό-
λεως και Θάσου (τα στατιστικά στοιχεία δικά μας).
λειιίς και Θάοου.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα, που τα προικοσύμ
φωνα έχουν την τυπική μορφή συμβολαιογραφικής
πράξης, το πρακτικό είναι εκτενέστατο, καθώς πε
ριέχει τα βασικά στοιχεία της “ταυτότητας" των
συμβαλλομένων και των παρισταμένων μαρτύρων.
Για παράδειγμα: “Σήμερον... ό υποφαινόμενος γραμ
ματείς... μετέβην κατά πρόσκλησιν τού κυρίου Πέ
τρου Βουλγαρίδου, κατοίκου Καβάλλας, χριστιανού
ορθοδόξου, υπηκόου Γάλλου καί ύποπροξένου τής
Γαλλίας, καί τής συζύγου αυτού Μαρίας Π. Βουλγα
ρίδου καί του κυρίου Χρήστου Κο\ποϋ, κατοίκου Κα
βάλλας, χριστιανού ορθοδόξου, υπηκόου όθωμανού
καί ιατρού τό επάγγελμα, έπιθυμούντων νά αυντά-
ξωσι προικοούμφωνον εις τήν έν τή συνοικία τής
Κοιμήσεως τής Θεοτόκου κειμένην οικίαν αυτών...
καί έπί παρουσία τών κάτωθι συνυπογεγραμμένων
άξιοπίατων μαρτύρων Στεφάνου Πουλίδου ιατρού...,
Παντελή Κολοκύθα, εμπόρου..., Π. Χρυσοχόου, χρυ-
σοχόου... Ό μεν... καί ή... έχοντες γνηαίαν θυγατέραν,
όνόματι Ελένην... έπιθυμούοι νά συνάψωσιν αύτήν...
μετά τού κυρίου Χρήστου Κοντού, έπί τούτοι όέ πα-
ρέόωκ.αν αύτώ λόγω προικός..." (24-1 -1987)” '.
Μετά το πρακτικό ακολουθεί η αναλυτική περι
γραφή της προίκας, συνήθως σε τρεις στήλες: ποσό
205
τητα, είδος, αξία οε γρόοια. Παράδειγμα από προι
κοσύμφωνο του 188 1, με το οποίο ο Χριστόδουλος
Οζούν Φώτη προικίζει την κόρη του Αικατερίνη και
το γαμπρό του Στέφανο Χαρηοίου (Χαρισιάδη): “...
Νεόνυμφοι ώριμης ηλικία; στα τέλη του 19ον αι. (Ε.Λ.Ι.Α.). 1 δακτυλίόιον αρραυώνος, 231 γρόοια - 1 υποκάμι
σο ν καί 1 έσόόρακον, 60 γρ. - 3 σακούλες πλεκτές
προικίζω...” ή “Τοϊς θείοις, ίεροϊς, άποστολικοϊς καί και κεντητές, 500 γρ. - 2 τζυμπέρια και 3 μανόύλια
σννοδικοϊς κανόοιν, ώς καί τοϊς πατροπαραόότοις λυνά, 50 γρ. - 2 ζεύγη τζοράπια χύντικα, 30 γρ. -
έθίμοις επόμενος, ό υποφαινόμενος... υπανδρεύω 15 έσόδρακα τού γαμβρού, 300 γρ. - 8 ποχτξιάδες
τήν... μετά τού ... καί προικοδοτώ αυτήν...” ή “Σήμε και βρακοζώνες κεντηταϊς, 160 γρ. - 1 εφάπλωμα
ρον τή... παραστάντες ένώπιον ημών (ιερέως και μεταξοτόν μέ τό ουνδόνι του, 300 γρ. - 1 ζεύγος
μαρτύρων) οί ... (πατέρας ή μητέρα ή αδελφός ή α τζαρουχάκια, 110 γρ. - 5 σαχάνια καπακοτά και 1
φεντικό, ή άλλος, απανίως η ίδια η νύφη, από τη μί τάση, 176 γρ. - 1 μαατραπάν τού γλυκού, 4 ποτύ-
α και από την άλλη ο γαμπρός ή ο αντιπρόσωπός ρια, 12 φιλτζάνια και πιάτα τραπεζιού, 70 γρ. - 2
του) ήτήσαντο τήν σύνταξιν τού παρόντος προικο σεντούκια, 260 γρόοια... έγινεν όλη ή προίξ 15.910
συμφώνου...”. Σε αρκετά παλιά προικοσύμφωνα το γροσια... Ακόμη τής παραχωρώ τό όοπήτιόν μου εις
πρακτικό λείπει. Δηλώνεται απλώς στην αρχή του τον Μαχαλά ν διά νά καθήοουν τέσσερα έτη ό?,άκλη
εγγράφου το είδος της πράξης: ”Προικοούμφωνον ρα... . Ακολουθεί, με τον ίδιο τρόπο, η προγαμιαία
τής... (ή της... μετά του...)” ή “Καταγραφή προικός
τής... (ή της... μετά του...)” κ.ά. 221. Κώδικας Προικοσυμφώνων 1896-1904, ο. 23-24.
u Ύι
V ·*"' ^ — 3 X iiL ,* . ^
------ ‘ ΙΓ
^ ~ '· · ^
-------------1_I_______________
Από εκκλησιαστικού τύπον προικοσύμφωνο, 1874
207
AO,
αρραβώνα της με τον Βασίλειο Π., “έπί λόγφ ότι χρεώνονται να παρουσιαστούν τέσσερις φορές ενώ
ούτος πάσχει έξ αιμορροΐδων'. Όμως ο πραγματικός πιον του δικαστηρίου, συνοδεία μαρτύρων, και να
λόγος ήταν άλλος και αποκαλύφθηκε με τις ανακρί δηλώσουν ότι “ή Κυριάκα δέν είναι φυαικώς επιδε
σεις του μητροπολίτη: Η Ελένη, αφού αρχικά ενέδω- κτική άνδρός”, ώστε να εκδοθεί το “εκκλησιαστικόν
οε στις πιέσεις των γονιών της, τώρα “έτι μάλλον τής διαζεύξεως γράμμα” (1866) με το οποίο κηρύσ
άπεχθάνεται τόν μνηστήρα της... καί ουδέποτε σέ σονται οι δύο σύζυγοι, κατά τη συνήθη έκφραση,
γκατα τεθήαεται νά ύπανόρενθή αύτόν”2Χ>. “ξένοι καί άπαλλοτριονμενοι τού γαμικοϋ δεσμού καί
Πολύ σοβαρότερες ήταν βέβαια οι υποθέσεις των ανδρογύνου συνάφειας”2’1.
διαζυγίων. Δεν ήταν απλή υπόθεση το διαζύγιο στην Από την πλευρά του άντρα ως λόγος διαζυγίου
εποχή που ιστορούμε. Οι εκκλησιαστικές αρχές εξα προβάλλεται σχεδόν πάντα η μοιχεία. Αναφέρουμε
ντλούσαν κάθε περιθώριο συμβιβασμού και προσδο μία μόνο σχετική περίπτωση, αρκετά αποκαλυπτική
κώντας την αποκατάσταση των συζυγικών σχέσεων, κι αυτή για τα ήθη ενός άλλου κόσμου, που σκαν
εφάρμοζαν την τακτική του “τοπικού (προσωρινού) δαλίζει, προκαλεί και διασαλεύει την ηθική τάξη. Το
χωρισμού”. Ακόμη και σε ακραίες περιπτώσεις, όπως 1878 ο Ηλία X. διεκτραγωδεί ενώπιον των δικαστών
λ.χ. της Ελένης Σ., που “όε'ν όύναται σνζήοαι μετά τη θλιβερή ιστορία του: Παντρεύτηκε προ τριών ε
τού άνδρός της Σωτηρίου... ένεκα τών αταξιών του, τών (1875) την Αικατερίνη X., υπηρέτρια του εμπό
προαφέρων αυτήν εις ατιμίαν μετά άλλοθρήσκων ρου Αθανασίου Γ., ενώ αυτή ήταν έγκυος από τον
πρός τό όράξαι χρήματα” (1862)! Στην περίπτωση κύριό της. Την επομένη κιόλας του γάμου η Αικατε
αυτή ο μητροπολίτης αποφάσισε “τοπικό χωρισμό” ρίνη τον εγκατέλειψε για να επανελθεί στο αφεντι
τριών μηνών. Το 1864, μετά από δύο “τοπικούς χω κό της, με το οποίο έκτοτε συζούσε (1875-1878), έ
ρισμούς”, η Ελένη και ο Σωτήριος επαναφέρουν, συ χοντας αποκτήσει εν τω μεταξύ και παιδιά. Οι επα
ναινετικά πλέον, το αίτημα του διαζυγίου: “... επειδή νειλημμένες προσπάθειες του Ηλία να την επαναφέ
ουδέτερος έξ ήμών άμφοτέρων ήλθεν εις συναίσθησιν ρει στη νομιμότητα απέβησαν άκαρπες, γι' αυτό και
τών συζυγικών καθηκόντων αυτών καί επειδή θεω- ζητά διαζύγιο. Είχαν ήδη προηγηθεί τρεις “τοπικοί
ροϋμεν άδύνατον τήν μεταξύ ήμών έν αμοιβαία χωρισμοί" επί των ημερών του προηγούμενου αρχιε
αγάπη συμβίωαιν, σάς παρακαλοϋμεν άμφότεροι ρέα. Η Αικατερίνη ανακρινόμενη δεν αρνήθηκε τίπο
όμοφώνως καί μετ' αμοιβαίας εύχαριστήοεως νά τε από τα παραπάνω, τόνισε ότι “ήσθάνετο κλίσιν'
έκόώαητε τό πρός ημάς όιαζύγιον'. Σ' άλλες περι προς τον Αθανάσιον Γ., που της εξασφάλιζε μια ά
πτώσεις χρειάστηκαν ακόμη περισσότερες προσπά νετη ζωή, και ισχυρίσθηκε ότι ο μεν κύριός της την
θειες. Π.χ. ο Δημήτριος Π. και η Κυριάκα Α. υπο πάντρεψε με τον Ηλία για να “απαλλαγή τής έπιβα-
έ /f^ ·
^ f r—γ , - '* n / (.
' „ I* Λ ΛΓ / “ ' ft 1 ,1 , * ’ ' ■“ '* · '
233. Βέττα. -IV νι; Γό λέγω .τεθεοά γιά ν ά τ' άχοίη ή ητςη.
a 46-47.
232 Ο-χ, α 197-J9S νχη 364. αντίστοιχα. 234. Λ ά μ ,τ gov, " Λ ύ σ η μνηστείας", a 72.
Α το νη της Πατχτ/ίας στα τέλη τον 19ον αιώνα, α τό cane postale τον 1894 (ΓAJC. - Αρχεία Ν. ΚαβάλαςΧ
Όψη της Παναγίας στις αρχές της δεκαετίας του 1920, μετά απο κατεδάφιση του σχολείου και πριν την κατασκευή του λιμανιού
(ΓΑ.Κ. -Αρχεία Ν. Καβάλας).
νώπιον του ιερέα και των προκρίτων ότι “διέλυσαν πράξεις του Εκκλησιαστικού Δικαστηρίου της Καβά
ευχαρίστως... τόν πρό τεσσάρων ετών άρρεβώνα των, λας διαπιστώνουμε ότι μετά τα μέσα του 19ου αιώνα
λαβόντες άμφότεροι τά όσα εόοσαν”235. η κοινωνία της πόλης αρχίζει να αντιμετωπίζει τα ζη
Δε γνωρίζουμε τι ίσχυε παραδοσιακά στην Καβά τήματα “τιμής” ή “ηθικής τάξης”, με αρκετά μεγάλη
λα. Το βέβαιο είναι ότι οι έποικοι από διαφορετικές ανεκτικότητα, σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις και
212
περιοχές μετέφεραν στη νέα πατρίδα τους τις ιδιαί με κάποια αδιαφορία (λ.χ. πολλοί αρνούνται να κατα
τερες παραδόσεις τους, με αποτέλεσμα να συνυπάρ θέσουν ως μάρτυρες σε υποθέσεις ηθικών παρεκτρο
χουν στην αρχή διαφορετικά ήθη και πρακτικές. Πα πών).
ρατηρούμε λ.χ. άλλες μνηστείες να ιερολογούνται α Ενδεικτικό των αντιλήψεων είναι ότι οι κοπέλες
πό την Εκκλησία, σε άλλες να παρίσταται απλώς ο που αποφάσισαν να διαλύσουν μια μνηστεία, συνά
ιερέας ως μάρτυς και άλλες να συνάπτονται ερήμην πτουν αργότερα νέον αρραβώνα. Αυτό δείχνει πως μια
του. Αλλού να υπάρχει προξενητής, αλλού όχι. Βλέ τέτοια ενέργεια δεν αποτελούσε γι’ αυτές αιτία κοινω
πουμε επίσης ότι τα προικοσύμφωνα έχουν, μέχρι νικής κατακραυγής. Ακόμη και στη νέα που δεν ήταν
περίπου το 1880, ποικίλες μορφές, μολονότι συντάσ- αγνή (αλλά “έφθαρμένι/ καί άπάρθενος”) αναγνωρίζε
σονται από τα ίδια πρόσωπα. Ακόμη σ' άλλες περι ται συνήθως το δικαίωμα της συγγνώμης. Πολύ δυσκο
πτώσεις η μνηστεία δεν παρατείνεται πέραν του ε λότερα όμως οτην περίπτωση της μοιχείας, η οποία,
νός έτους, όπως συνιστούσε η Εκκλησία, σ' άλλες ό αν και δεν θεωρούνταν αυτομάτως αιτία διαζυγίου, α
μως το ξεπερνά κατά πολύ, όπως στο παραπάνω πα ποτελούσε για τη γυναίκα στίγμα σχεδόν ανεξίτηλο. Α-
ράδειγμα, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει πάντα και παξιωτικοί χαρακτηρισμοί (των εκκλησιαστικών αρ
την αυτοδίκαιη λύση της, όπως όριζε η Εκκλησία για χών) συνοδεύουν τη μοιχαλίδα και την πράξη της:
τις μνηστείες που συμπλήρωναν διετία. “ανήθικος καί ασελγής”, “έμίανε τήν κοίτην της?’,
Αυτή η συνύπαρξη εκκλησιαστικού και εθιμικού “εύρίσκεται έν τή όόω τής διαφθοράς, έξακολουθη-
δικαίου (ή δικαίων) στα θέματα της μνηστείας επη τικώς μοιχενομένη” κ.ά. Σε ορισμένες περιπτώσεις φαί
ρέαζε και την πρακτική του εδώ εκκλησιαστικού δι νεται πως η αιτία του σκανδάλου δεν χωρούσε πια
καστηρίου. Έτσι, ακόμη κι αν ο αρραβώνας γινόταν στην Καβάλα. Εκτός και αν μπορούσε να αποκαταστα
διά ιερολογίας, αρκούσαν διαπιστώσεις του τύπου: θεί κατά κάποιον τρόπο η ηθική τάξη, αν λ.χ. μετά το
“ή αρχική τών μεμνηατευμένων ψυχρότης βαθμηδόν διαζύγιο η γυναίκα παντρευόταν τον εραστή της. Πά
ηύξηαεν' κ.ά. και δηλώσεις όπως “πάντοτε απέχ ντως εγκλήματα τιμής δε μαρτυρούνται στην Καβάλα,
θειαν ήσθάνετο διά τόν μνηστήρα της3’ κ.ά. για να αν και οι αιτίες δεν έλειπαν216.
λυθεί η μνηστεία.
Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφέρουμε κάτι σχε 236. Ερωτικές σχέσεις Ελληνίδων με Τούρκους δεν αναφέρονται
τικό με το θέμα της ενότητας: Από τις σωζόμενες σε αρχειακές πηγές της Καβάλας. Υποθέτουμε ότι τέτοιες σχέσεις
δύσκολα μπορούσαν να γίνουν ανεκτές. Στις αρχές του 20ού αιώ
να οι Έλληνες του Πραβίου διαπόμπευσαν πάνω οε γάιδαρο μια
235. Κώδικας 1864-1889, ο. 24. μοιχαλίδα, ερωμένι; Τούρκου.
3.6.3. Τα γηρατειά, ο θάνατος και η διαθήκη 20 χρόνια της, και των πέντε (από τα οκτώ) μικρών
παιδιών του2®.
Ίήν εποχή που ιστορούμε για λίγους έγραφε η μοί Μια ιδέα για τη θνησιμότητα κατά την εποχή αυτή
ρα να φτάσουν στα γεράματα Ο θάνατος καραδοκού μπορούμε να πάρουμε από πληροφορίες διάσπαρτες
σε συνήθως πιο νωρίς. Και ήταν πιο αποτρόπαιος, όταν στους κώδικες της ελληνικής κοινότητας. Σαφέστερη ει
έκοβε το νήμα της ζωέ|ς στα πρώτα βήματά ττ^ς ή στα κόνα μας δίνουν τα "Βιβλία Θανάτων" της εκκλησίας
ωραιότερα χρόνια τΐ]ς. "Ή πλάξ αύτη καλύπτει άνθος της Παναγίας, που όμως διατηρούνται από το 1921. Α
άρτίως μαρανθώ', νεάνιόα, παρθένον είκοοιόιετή, τήν πό τους 148 θανάτους που καταγράφονται στην ενορία
Φρα\τζεσκονλαν Μ Φοσκόλον έκ Σμύρνΐ]ς, άποθα- τΐ)ς Παναγίας το 1921, οι 39 σημειώνονται σε ηλικία μι
νούσαν τήν Ιην Νοέμβριον 185Ζ'. Και στα γαλλικά: κρότερη των 2 ετών (ποσοστό πάνω από 26%!), οι 72
“Τελευταία μαρτυρία αγάπιγς απ' την οικογένεια π/ς
σε ηλικίες 2-50 ετών (48,5%), οι 28 σε ηλικίες 50-70 ε
που θρηνεί.”. Η μαρμάρινη αυτή επιτύμβια πλάκα είναι
τών (19%) και μόνον οι 9 σε ηλικία μεγαλύτερη των 70
το μόνο επιτάφιο μνημείο, από εκείνα τα χρόνια, που
ετών (ποσοστό 6%)! Θνησιμότητα μεγαλύτερη ακόμη και
αποθανατίζει τον αβάσταχτο πόνο για την απώλεια του
από τη βρεφική - παιδική, παρουσιάζουν οι γυναίκες κα
παιδιού2’7. Γεγονός όχι σπάνιο στις παλιές κοινωνίες, τίς
τά την ηλικία ττγς τεκνοποίησης. Πάνω από 35% των 'γυ
ανήμπορες απέναντι στην αρρώστια
ναικών πεθαίνουν μεταξύ 18-40 χρόνων! Ο μέσος όρος
“Ό θάνατος είναι ζωή, χαράς τούς πεθαμένους ζωής, όπως εξάγεται από τις 148 αυτές περιπτώσεις, ή
καί ή ζωή 'ναι θάνατος γιά τούς χαροκαημένους. ταν 31 έτη! (35 έτη το 1926, 42 το 1933-)2”
Δεξου γλυκό καμάρι μου, τό υστερνό ψιλί μου, Όσο ο άνθρωπος βαδίζει στο τέλος τιγς ζωής του, τό
αχ! νά μπορούσες νά παιρνες μαζί καί τήν ψιχή μου". σο συμφιλιώνεται με την ιδέα του αναπόφευκτου και
Η μοίρα θέλησε για τον ποιητή I. Κωνσταντινίδη να προετοιμάζεται γι’ αυτό. Θέλει να εξασφαλίσει τη συγχώ-
διαβάσει πολλές φορές τέτοιους σπαρακτικούς στίχους ρεση για κάθε ανθρώπινη αμαρτία του με τη δική του
του πάνω στον τάφο των αγαπημένων των: της πρώ- συγγνώμη προς τους άλλους, με εξομολόγηση, ελεημο-
της γυναίκας του, που την έχασε από φυματίωση στα 213
238. Χιόνη. Ο ποιητής Ιωάννης Κωνοταντινίόΐ};.., ο. 36. 39-10.
214
Έ γγραφα υιοθεσίας,
1874
Εκτός όμως από τις επίοημες υιοθεσίες, οικογέ Δικαίωμα στην προστασία και την αποκατάσταση
νειες της Καβάλας αναλάμβαναν πολύ συχνά την κη είχαν και οι υπηρέτριες (“δούλες") που απλώς εργά
δεμονία άπορων ή ορφανών μικρών κοριτσιών. Τα κο ζονταν σε σπίτια η καταστήματα για ένα μικρό διά
ρίτσια έπρεπε να υπηρετούν την οικογένεια μέχρι την στημα. Π.χ. ο Παναγιώτης Θεοδώρου (Θεοόωρίδης),
ενηλικίωση τους, ενώ η οικογένεια είχε την υποχρέω από τους πρώτους δημογέροντες, προικίζει την υπη-
ση της αποκατάστασής τους. Π.χ. “ Ό κ. Θεμ. Βαλ,οα- ρέτριά του Μαρία με διάφορα είδη ρουχισμού, αξίας
μίόης λαβών πρό έπτά ετών ύπό τήν εαυτόν κηδεμο 1.450 γροσιών, διευκρινίζοντας ότι τα τριακόσια εί
νίαν τήν κόρην Σταματίναν Κων/νου, κάτοικον Θά ναι για την ενός έτους δούλεψή της, ενώ τα υπόλοι
σου, όπως υπηρέτη εις τήν οικίαν του, μέ τόν όρον πα "τά έπρόοφερε ό κύριος Παναγιώτης Θεοδώρου
ινα άργότερον άποκαταστήαη αύτι/ν...”(1902). Αν τα διά ψυχικόν τής 'γυναικός του” (1870). Επίσης οι συ
ορφανά είχαν κάποια περιουσία από τους γονείς νεταίροι Αδάμ και Μαργαρίτης παντρεύουν την υπη
τους, οι κηδεμόνες ήταν υποχρεωμένοι να την απο ρέτρια του καταστήματος τους, Αρετή, και την προι
δώσουν στο παιδί, όταν θα ενηλικιωνόταν: “... ,ταρε- κίζουν από κοινού με είδη ρουχισμού αξίας 2.238
λαβον σήμερον τήν άπορφανισθεΐσαν Βασιλικήν Μαρ γροσίων (18 72)’51. Σε τέτοιες περιπτώσεις η υπηρέ
γαρίτου Χριστοδούλου, έτών 12, καί τό άνήκ.ον αυτή τρια συνήθως δηλώνει γραπτώς ότι έχει εξοφληθεί και
πατρικόν κληρονομικόν μερίόιον συνιστάμενον εις δεν έχει από τον κύριό της καμία άλλη απαίτηση.
γρόσια αργυρά 1.234 καί τά εξής κοσμήματα: Τέσοα- Η σχέση με την “ψυχοκόρη" ήταν βέβαια διαφο
ρα φλωρία μεγάλα άντίκες... εν όμοιον Κωναατ- ρετική. Σε διαθήκη του 1900 διαβάζουμε ότι η Βασι
ντινάτον„. Ε πί τώ δρω νά αναθρέψω τήν... καί φυλά λική Τερμεντζή “εις τήν ύπηρέτριάν της, πραότατευο-
ξω παρ' έμοί ώς παρακαταθήκην τό έμπιστευθέν μοι... μένην ύπ' αύτής Ελένην Νικολάου άπό χωρίον Μα-
υποσχόμενος νά αποδώσω αυτή τούτο έν καιρώ ένη- ριές τής Θάσου άφίνει... 5 όθωμανικάς λίρας”. Από
λικιότητος όμοϋ μετά των τόκων αύτοΰ..." (Θωμάς Α- προικοσύμφωνο του 1906 πληροφορούμαστε ότι η
λι[μ]πέρτης, 1897):5°.250 Βασιλική Τ., είχε προσλάβει την Ελένη το 1897, με
τον όρο να την αποκαταστήσει. Μετά το θάνατο της
250. Κώδικας Προικοσυμφώνων 1896-1904, ο. 203 και 29-30,
αντίστοιχα. 251. Ο π., ο. 110-111, 122-123.
γερόντισσας ΐ) υποχρέωση αυτή μεταβιβάζεται στο θε από τρίτους και να πληρώσουν τα χρέη του. Επίσης
τό γιο της: “Ό κ. Χρ. Συμεωνίδης προσλαβών άπό να διαχειρίζονται σωστά την περιουσία των ορφανών
εννέα ήδη ετών τήν δεσποινίδα Ελένην... επί σκοπώ (“νά καταστήσωσι τήν χρηματικήν περιουσίαν των
όπως αποκαταατήση αυτήν έν καιρώ τώ δεόντι... σύν παραγωγόν”) και να καταβάλλουν σ' αυτά και τη χή
τή πατρική αύτοϋ εύχή καί εύλογία δίόωαιν αυτή λό ρα ένα μηνιαίο επίδομα, π.χ. “λίρας Τουρκίας πέντε
γω προικός... έν όλω γρόαια 2.370’ λόγω έξόδων διατροφής έαυτής τε καί τών τέκνων,
Μ' αυτούς τους αγαθοεργούς αλλά καί επωφελείς αυξανόμενου ή έλατομένον εκ τών κερικών περιστά
τρόπους καλύπτεται το κενό “κοινωνικής πρόνοιας” σεων’. Οι επίτροποι είχαν περιθώρια πρωτοβουλιών,
του επισήμου οθωμανικού κράτους. Όχι όμως μόνο λ.χ. να εκποιούν κάθε περιττό στοιχείο της κινητής
από τους ιδιώτες. Η πρόνοια λ.χ. για τα ανήλικα ορ περιουσίας, έπρεπε όμως να κρατούν ακριβείς και τα
φανά ήταν καθήκον και της Κοινότητας. Αυτή ανέ κτικούς λογαριασμούς της διαχείρισής τους. Κατά τα
θετε τη διαχείριση της περιουσίας τους σε “επιτρό κτά διαστήματα, συνήθως άπαξ του έτους, οι λογα
218 πους" καί ενίοτε διόριζε και κηδεμόνα των ανηλίκων ριασμοί αυτοί ελέγχονταν από τον παρεπίτροπο και
(ακόμη και σε περιπτώσεις που η μητέρα τους βρι τους συγγενείς των ορφανών. Για το σκοπό αυτό συ-
σκόταν στη ζωή). Οι διαχειριστές αναλάμβαναν συνή νερχόταν το λεγόμενο “συγγενικόν συμβούλισν”253.
θως να απογράψουν την κινητή και ακίνητη περιου Αναφέρουμε μία ενδεικτική περίπτωση: Το 1885
σία του μακαρίτη (ενίοτε το έργο αυτό επωμίζονταν κατόπιν αιτήσεως της Αικατερίνης, χήρας του Ιωάν
οι δημογέροντες), να εισπράξουν όσα είχε λαμβάνειν νη Εμμανουήλ, οι δημογέροντες Γ. Χατζηλαμπρίδης,
o v u L ^ Z i ^ κώνο1 896-1913· “ 46· Κώό™ ς Προιχο- 253. Κώδικας ,864-1889, ο. 364-365, όπου Πρακτικό Συγγτ-
αυμφωνων 1904-1914, ο. 93, αντίστοιχα. Συμβουλίου του 1889.
ν ικ ο ιί
Μ. Κωνσταντίνου και Α. Δημητρίου προβαίνουν σε α Διαβάζουμε λ.χ. σε “παραχωρητήριο έγγραφο” του
ναλυτική καταγραφή της κινητής και ακίνητης περιου 1887: “ Ο κάτωθεν ύπογραφόμενος... δηλοποιώ διά
σίας των ορφανών του: “1 οικία συνορεύουσα ανατο τον παρόντος ιδιωτικόν μου εγγράφου, ισχνόντος ώς
λικά έκ τού κάστρου... 1 ταψί ,τήτας... 2 μαγκάλ,ια λα νά έγένετο έπί δημοσίας τινός αρχής... ότι... (αναφέ-
μαρίνα. 12 καθέκλ.αι μεταχειρισμένοι πράσινοι... 2 γε ρονται αναλυτικά και αιτιολογημένα το ποοό και τα
λέκια μεταχειρισμένα..." και όλα τα άλλα πράγματα πράγματα που παραχωρούνται). Προς πίατωαιν όέ
του σπιτιού. Στη συνέχεια, "τό όσον πράγμα εύρέθη έν τής άλ ηθείας συνετάχθη τό παρόν μου παραχωρητή
τώ μαγαζίω, ήτοι 150 ταμπάνια καατανίσια, γρόοια ριου ιόιοτικόν έγγραφον... καί ύπογραφέν πα ρ’ εμού
1.500. 345 ρε\πί\ες... 142 πινάρια άγιορίσια... 240 σα- ένώπιον τών ύποφενομένων αξιόπιστων μαρτύρων
ιιδια χονδρά... 105 τ ο ν ό λ α τό όλον γρόοια 10.929'. καί έπικνρομένον παρά τής Σεβαστής Δημογεροντί
Ακολουθούν τα "όερεαέόια: Άχμέτ έφέιπης Δήμαρχος, ας τής πόλε ως Καβάλ,λας καί τού αρχιερατικού επι
γρόοια 1.505... Χαόούζ τον Σαλίόεη νίός, γρ. 690... τρόπου...".
Μαστρο-Γεώργης όρβανίτης... Δημητράκης άόοκ.άτος... Επίσης σέ “πωλητήριο έγγραφο” του 1888: "Διά
Μιρτζάνης άράπης... Σόφιαλ.ης Μεμέτης... Ήλίας τού παρόντος έ\·γράφου πονλητηρίου όοιλοποιώ ό
έβραίος- φαναρτζής τον Βονλγαρίόη... Πικιόλης ια ύποφενόμενος... ότι έπονλησα εις τήν άδελφήν μου...
τρός... Χαμάλης γίφτος... Μαχμοντ έφφέτπης τον Ίμα- τά άναλογούντα μοι δένδρα... διά λίρας... τά όποια
ρέτ- Χασάν έφφέιπης καμπούρης- γρόοια 13.231". εύρίσκονται... νά τά έχη εις τήν έξοναίαν της, ώς
Κατόπιν συνέρχονται οι δημογέροντες και ο αρχιε ίδιάν της κτήμα, νά τό κάμη ό,τι βούλεται καί θέ
ρατικός επίτροπος και αποφασίζουν: Διαχειριστής της λει, καθώς έλαβον έξ αύτής τό άνω ποοόν μέχρι οβο
περιουσίας ορίζεται ο Απόστολος Σιώτας, ο οποίος υ- λού... Διό έγένετο τό παρόν καί νπεγράφη παρ εμού
ποχρεούται να "όώση χρεωστική των 10.929 γροσίων καί τών συγχωριανών μου... καί οφραγιοθέν παρά
σύν τώ τόκω αυτών 12%, νά πλ.ηρώνη ένοίκιον τον μα τής Μητροπόλεως καί τής Δημογεροντίας Καβάλλας
γαζιού 20 όθωμ. λίρας κατ' έτος... νά πληρώνη εις τά καί τών ύποφενομένων αξιόπιστων μαρτύρων...'"'6.
ορφανά πρός όιατήρησίν των ώς έξής: ένοίκιον... τό
Όπως φαίνεται και στα ανωτέρω ιδιωτικά έγγρα 219
κος- διά τροφήν καί πληατικ.ά... ήτοι κατά μήνα θά
φα, για τις υλικές υποθέσεις των μελών της κοινό
μετρά γρόοια τετρακόσια-". Ο ίδιος υποχρεούται να
τητας αρμόδια ήταν κατά κύριο λόγο η Δημογερο
συγκεντρώσει τα βερεσέδια: “_.έκ τών οερεαεόίων... όσα
ντία. Το σώμα αυτό είχε πρώτα πρώτα επικυρωτική
σιταχθώσΐ- αφού άφαιρεθώσι τό χρέος... καί τά έξοδα
λειτουργία: Κάθε ιδιωτική συμφωνία, για να θεωρη
θανής, ιατρών καί φαρμακοποιών, τό υπόλοιπον θά
θεί νόμιμη και έγκυρη, έπρεπε να φέρει την υπογρα-
προστίθεται εις τό κεφόύ.αιον τών ορφανών". Κηδεμό
φή των δημογερόντων και την επικύρωση της εκκλη
νας των ορφανών διορίστηκε από τη Μητρόπολη ο
σιαστικής αρχής.
Μιχαήλ Κωνσταντίνου*'·1.
Η Δημογεροντία είχε όμως και αρμοδιότητες λα
3.6.5. Το Κοινοτικό Δικαστήριο: υλικές διαφο ϊκού (μη εκκλησιαστικού) δικαστηρίου, που εκδίκαζε
ρές και περιουσιακά υποθέσεις υλικών διαφορών157. Το κοινοτικό αυτό δι
καστήριο λειτουργούσε σχεδόν πάντοτε διαμεσολαβη-
Στη δικαιοδοσία της κοινότητας υπάγονται, όπως τικά και διαιτητικά, γι' αυτό και οι αποφάσεις του
ήδη αναφέραμε, και οι δικαιοπρακτικές σχέσεις των γίνονταν στις πλείστες των περιπτώσεων σεβαστές.
μελών της. Όλες οι περί υλικών πραγμάτων ιδιωτικές Οι αντίδικοι συνομολογούσαν εγγράφω; ότι αποδέ
συμβάσεις (πωλητήρια, εξοφλητικά, συμφωνητικά χονται την απόφαση και υπόσχονταν την τήρησή
κλπ.) συντάσσονται και ισχύουν υπό την εγγύηση της της: " Ταύτα πάντα καθυποβάλοντες εις τά ενδιαφε
Κοινότητας. ρόμενο μέρη... καί έκτελέααντες χρέη ειρηνοδικείου
Τα κάθε είδους συμβόλαια, που αποτελούν κατά καί έρωτηθέντες άπαντες... καί παραδεχθέντες τήν
βάση εφαρμογές του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου, εκ άπόφασιν ταύτην... φαίνεται όέ ή παραδοχή τών ανμ-
φράζουν το πνεύμα απλότητας και εμπιστοσύνης που βαλομένων τών μερών έκ τής καταθέσεως τών υπο
διέπει τις τότε συναλλακτικές σχέσεις, με την εφαρ γραφών των'"".
μογή της γενικής ρήτρας της καλής πίστης. Σ' αυτά Πολλές φορές το δικαστήριο επέβαλλε και ποινι
περιγράφονται αναλυτικά και με ακρίβεια οι όροι της κή ρήτρα για να διασφαλίσει την εκτέλεση της από
συμφωνίας καί οι υποχρεώσεις των συναλλασσομένων,
φασης Λ.χ. το 1883, αφού τροποποιεί την αρχική
τήν εκπλήρωση των οποίων εγγυώνται οι μάρτυρες155. του απόφαση (διανομής περιουσίας), κατόπιν αιτή-25678
254. Ό - τ , α 298-301.
255. Περί των κάθε είόοΐ'ς ονμΰνλαίων, Α Τοιάτρα, Οι αγορα 256. Κώδικας 1864-1889, ο. 329 και 355, αντίστοιχα.
πωλησίες ακινήτων στην τονρκοκρατοί·με\ΐ] Ελίάδα, Αθήνα 1992, 257. Β). και Κανονισμός 1899, ο. 8, Κανονισμός 1907, ο. 7.
ο. 21-27 (στον πιπίλαγα του NJ. Πανταζόπονλου), 81-98. 258. Κώδικας 1864-1889, ο. 138.
ματος όλων των ενδιαφερομένων, τονίζει αυστηρά σ' δηλ. το μέρος της σοδειάς που έπρεπε να του παρα
αυτούς ότι “δεν εχουσι τοϋ λοιπού ούόέν ν’ άντιλέ- δώσουν οι επίμορτοι καλλιεργητές (ορτακτζήδες, κο
ξωοι” καί απειλεί την πλευρά εκείνη που θα εγείρει λίγοι) που έσπερναν τα χωράφια του. Αυτά θα χρη
ενστάσεις: “καταδικάζεται εις πρόοτψον πεντήκοντα σίμευαν για την εξόφληση των χρεών του μακαρίτη.
λιρών οθωμανικών... αϊτινες Θά δίόωνται εις τά Αν το χρέος ήταν μεγαλύτερο, θα το εξοφλούσαν ι
εκπαιδευτικά καταστήματα”™. σόποσα οι τρεις αδελφές.
Θα επιμείνουμε κάπως στην τελευταία αυτή υπό Η απόφαση αυτή τροποποιήθηκε εν μέρει, με τη
θεση, επειδή αποκαλύπτει τον τρόπο λειτουργίας του σύμφωνη γνώμη όλων των ενδιαφερομένων. Με τη νέ
κοινοτικού δικαστηρίου, φανερώνει τη οοφή αίσθηση α πράξη, εγκεκριμένη και επικυρωμένη και από τον
του δικαίου από την οποία διέπονταν οι αποφάσεις μητροπολίτη, οι τρεις αδελφές κηρύσσονται τέλειες ι-
του και δίνει μια ιδέα για τη διαδικασία με την ο διοκτήτριες των κτημάτων και πραγμάτων που τους
ποία καταρτίζονταν γενικά οι περί υλικών υποθέσε δόθηκαν και δηλώνουν ότι δεν έχουν καμιά άλλη α
ων συμβάσεις και ειδικότερα οι επί ακινήτων. παίτηση.
Στις αρχές Μαίου 1883 οι θυγατέρες του μακαρί Στο τέλος του πρακτικού σημειώνεται ότι “ή δη
τη Φώτιου Κωνσταντίνου -Βασιλική, Σταυρινή και μογεροντία θά δώση τήν άναγκαίαν μαρτυρίαν πρός
Ευαγγελίτζα- συμφωνούν και αποφασίζουν να χωρί εκδοαιν τών αναγκαίων χουτζετίωά' (τίτλων ιδιοκτη
σουν την πατρική περιουσία τους. Για το σκοπό αυ σίας) καί ότι οι τρεις αδελφές θα πληρώσουν από μι-
τό συσκέπτονται στις 10 Μαΐου ο αρχιερατικός επί σή λίρα για τα σχολεία της πόλης.
τροπος, οι δημογέροντες και οι αντιπρόσωποι - επί Ακολουθούν η τοποχρονολογία: “έν Καβάλλα τή
τροποι των τριών αδελφών. Εκτιμούν την αξία των 10 Μαΐου 188J’ (1 Ιουνίου 1883 στην έγκριση του
ακινήτων τους και χωρίζουν αυτά οε τρία κατά το μητροπολίτη) και οι υπογραφές: “Οί άντιπρόσωποι
δυνατόν ίοα μέρη: 1. Το μεγάλο χαγιάτι στο Καρά καί έπίτροποι τών Ορφανών... Οί παρευρεθέντες μάρ
Ορμάν (αξίας 200 οθ. λιρών), 2. Το μικρό χαγιάτι στο τυρες... Οί Δημογέροντες... Ό Αντιπρόσωπος τοϋ Α
220 Καρά Ορμάν (100 λιρών) και το σπίτι στην Παναγί γίου Ξάνθης 'Αλέξιος Σακελλάριος έπικυρεΐ τό γνή
α (100 λιρών) και 3. Το φούρνο και το 1/5 οικίας σιον τών υπογραφών'16'.
Μαρίας Καμπακούς οτο “βαρούσι”, δηλ. στην Πανα Η επικυρωτική παρέμβαση της οθωμανικής διοίκη
γία260 (180 λιρών). Με κλήρωση διανέμονται το πρώ σης ήταν αναγκαία μόνο στις αγοραπωλησίες ή δια
το στη Βαγγελίτσα, το δεύτερο στην Σταυρινή, το τρί νομές ακινήτων261262263. Τότε η πλευρά του πωλητή ή οι α
το στη Βασιλική. Οι δύο πρώτες θα πληρώσουν από ντιπρόσωποι των συμβαλλόμενων ή οι δημογέροντες
επτά λίρες στη Βασιλική, ώστε η διανομή να είναι α φροντίζουν για την έκδοση του “χοτζετίου” (τίτλου
πολύτως δίκαιη. Η Σταυρινή, στην οποία κληρώθηκε κυριότητας), ή “τοπίου” (τίτλου δικαιώματος επικαρ
το σπίτι της Παναγίας, υπόσχεται να αφήσει τη Βαγ πίας).
γελίτσα να μένει εκεί χωρίς ενοίκιο, μέχρι την απο Ιδιαιτερότητα παρουσίαζαν οι δωρεές ακινήτων
κατάστασή της.
προς τα ευαγή ιδρύματα (ναούς, σχολεία, νοσοκομεί
Η περιουσία του μακαρίτη περιλάμβανε επίσης χρε α κ.ά.). Επειδή η οθωμανική νομοθεσία δεν αναγνώ
ωστικά ομόλογα (2 Ελλήνων και ενός Τούρκου), συ ριζε νομικά πρόσωπα, παρά μόνο φυσικά, οι μεταγρα
νολικής αξίας 9.383 γροοίων και, επίσης σε ομόλογο,
φές έπρεπε να γίνουν, εικονικά, στο όνομα μέλους της
1,5 στρέμμα γης στο Μπερεκετλή (Δάτο). Το δικαστή κοινότητας. Π.χ. το 1909 ο Σπυρίδων Σεκερτζής, που
ριο αποφασίζει ότι μετά την πώληση του χωραφιού το κληροδότησε ένα καφενείο του στην εκκλησία της
συνολικό ποσό θα μοιραστεί σε τρία ίσα μέρη. Παναγίας, παραγγέλλει στον Στέφανο Πουλίδη να
Από τη διανομή εξαιρέθηκαν τα εξής: Ένα χρεω φροντίσει για τη μεταγραφή του καφενείου “έπ" όνό-
στικό ομόλογο αξίας 3.981 γροσίων και τα έπιπλα ματι έκείνου τόν όποιον ήθελεν υπόδειξη ή νόμιμος
του σπιτιού, τα οποία ο μακαρίτης είχε υποσχεθεί προϊοταμένη αρχή τής Ελληνικής 'Ορθοδόξου Κοινό-
στην Ευαγγελίτζα ως προίκα. Επίσης τρία χρεωστικά τητος Καβάλας”“3. Επίσης το 1908, μετά το θάνατο
ομόλογα του Ν. Δημητρίου (Μήτριτζικ), συζύγου της της Μαρίας Νικολάου, που κατέλιπε διάφορα ακίνη
Βασιλικής, τα οποία η Σταυρινή και η Βαγγελίτσα
τα στην Κοινότητα (μεταξύ αυτών και μια οικία της
συμφωνούν να τα χαρίσουν στο γαμπρό τους. Εξαιρέ
στην εκκλησία της Παναγίας), η Αντιπροσωπεία εξε
θηκαν ακόμη “τά δύο μαξούλια καπνών (του θανό-
τάζει το θέμα και αποφασίζει “νά γραφώαι, εί δυνα
ντος) καί τό παρά τών όρτακτζήόων του λαβεΐν του”, τόν, άπ' ευθείας επ' όνόματι τής Κοινότητος, έν ένα-
259. Ό.π., ο. 271.
260. Στην περίπτωση αυτή ο όρος “βαράς" χρησιμοποιείται για 261. Κώδικας 1864-1889, σ. 269-272.
να δηλώσει την χριστιανική συνοικία της Παναγίας (6λ. κεφ. 262. Τοιάτρα, ό.π., ο. 125-126.
2.3.7). 263. Κώδικας Διαθηκών 1896-1913, ο. 196.
'τ/α όέ περιπτώοει γενήοετα, οκέψις άργότερον"Μ Οι περισσότερες από τις υποθέσεις που απασχόλη
Η κοινότητα φρόντιζε βέβαια να διαοφαλίοει την σαν το κοινοτικό δικαστήριο ήταν οικονομικές διαφο
περιουσία της, λαμβάνοντας από τα μέλη της “έ γ ρ α ρές που προέκυπταν από τη διάλυση αρραβώνων. Ό
φα εικονικότητας”, δηλ. επίσημη δήλωση ότι δεν έχουν πως είδαμε, σύμφωνα με το εκκλησιαστικό δίκαιο, η
την κυριότητα των κοινοτικών κτημάτων που είναι υπαίτια πλευρά έπρεπε να επιστρέφει εις διπλούν τα
γραμμένα στο όνομά τους:65. δώρα της άλλης. Όταν όμως καμία από τις δύο πλευ
Οι αρμοδιότητες της Δημογεροντίας εκτείνονται ρές δεν παραδεχόταν την υπαιτιότητα, το έργο του
και σε θέματα προσωπικών σχέσεων (για τα οποία α δικαστηρίου γινόταν δυσχερές. Η επιβολή μιας από
ποκλειστική δικαιοδοσία είχε η εκκλησία), όταν η δια φασης δυσάρεστης για έναν από τους διαδίκους ε
φορά είναι οικονομικού χαρακτήρα. Εκεί, λ.χ. προ γκυμονούσε πάντα τον κίνδυνο της προσφυγής του
σφεύγει το 1887 η Ζωίτσα, την οποία εγκατέλειψε “αδικούμενου” σε οθωμανικό δικαστήριο, κάτι που έ
προ 14 μηνών ο σύζυγός της Αντώνιος Α., ώστε να πρεπε να αποφευχθεί πάοη θυοία. Έτσι το κοινοτι
αναγκάσει αυτόν αφενός μεν να καταβάλει τα έξοδα κό δικαστήριο εξαντλούσε όλα τα περιθώρια, ώστε
ανατροφής της μικρής τους κόρης, "άπό τής όυτοχω- να βρεθεί λύση αποδεκτή κι απ' τις δύο πλευρές.
ρήσεως αυτού μέχρι τής ενηλικιότητας τού θυγατρί- Αυτό έγινε λ.χ. το 1864 οτη μακροχρόνια διαμά
χη των οικογενειών Φ. και Σχ. Η δεύτερη παραδέ
οιΓ, αφετέρου δε να επιστρέφει την προίκα της. Οι
χεται ότι αποχώρησε αρχικά από τη μνηστεία, ζητεί
δημογέροντες τον υποχρεώνουν να υπογράψει χρεω
όμως να καταλογιστεί η ευθύνη στην πρώτη, επειδή
στική ομολογία 60 λιρών προς την ανήλικη θυγατέρα
προχώρησε σε νέον αρραβώνα και γάμο, πριν λυθεί
του Ευθυμία (40 για την προίκα της Ζωίτσας και 20
τυπικά και επίσημα η μνηστεία των παιδιών τους.
για τα μέχρι τότε έξοδαοτου παιδιού), “χρηοιμενου-
Μετά από αλλεπάλληλες άκαρπες συσκέψεις, το δι
οαι ώς προίκα μέχρη τής ένηλικιότητος αύτής""’.
καστήριο με μια βολικά σοφή απόφαση (την οποία
264. Κώδικας 1895-1908, a 282. αποδέχονται και οι δύο πλευρές) προσφέρει το δια-
265. Όπ„ a 71, 134, 160, 277.
266. Κώδικας 1864-1889, ο. 324.
S o u v e n ir d e s B a lk a n s 1 3 . T rib u n a l T u r c e n in s ta n c e
222 Οθωμανικό δικαστήριο στη Μακεδονία (αρχείο Γρ. Τρονφάκον, εκδ. Τροχαλία). Η προσφυγή Έλληνα σε τουρκικό δικαστήριο
για ζητήματα προσωπικών σχέσεων και υλικών διαφορών (της αρμοδιότητας τον εκκλησιαστικού και του κοινοτικού
δικαστηρίου, αντίστοιχα) θεωρούνταν προδοσία
φιλονικούμενο ποσό “έλεημοσύνης χάριν εις τά σχο επόμενον νά έπέμβη (ο Οθωμανός δικαστής) καί εις
λεία"11'1. Αυτό έγινε και σέ άλλες παρόμοιες περιπτώ άλλας πολλάς όίκας έκτελεαθείαας κατά τόν θρη
σεις “πρός σωφρονισμόν καί παράδειγμα άλλω ν'. σκευτικόν μας νόμον καί νά άνατρέψη πάντα τά κα
Σε μία μόνο περίπτωση “αστόχησε” το κοινοτικό θεστώτα”.
δικαστήριο. Περίπτωση που είναι βέβαιο ότι θα είχε Η απάντηση του μητροπολίτη είναι αμείλικτη: Α-
συγκλονίσει τη μικρή χριστιανική κοινωνία της Πα φορίζει τον Αναστάσιο και καλεί τον αρχιερατικό ε
ναγίας. Το Νοέμβριο του 1861 διαλύεται ο αρραβώ πίτροπο και τους δημογέροντες να αναγνώσουν το
νας της Βασιλικής Α. με το Γεώργιο Π., με ευθύνη “αφοριστικόν” στην εκκλησία, “ώστε νά γνωρίζη πάς
της κοπέλας. Σύμφωνα με τους νόμους, ο πατέρας έκαστος τόν τοιοϋτον άφορισμένον καί έξω τής Χρι
της, Αναστάσιος, υποχρεώνεται να επιστρέφει διπλά στού εκκλησίας καί κανείς νά δίδη ή παίρνη τήν κα-
τα δώρα αρραβώνα του γαμπρού: “...καί έπειδή ό λημέραν του ή κάμνη άλισβερίσι μετ’ αύτοϋ”.
άρραβών έπιοτρέφεται διπλούς, ό Αναστάσιος ύπο- Δύο εβδομάδες αργότερα (Δεκ. 1864) ο αρχιερα
χρεοϋται κατά τούς νόμους νά έπιατρέψη εις τόν Γε τικός επίτροπος και οι δημογέροντες ζητούν από το
ώργιον Π. πάντα όσα έλαβε άρρεβ.[ώνα] διά τήν θυ μητροπολίτη να δείξει επιείκεια και ευσπλαχνία προς
γατέρα του Βασιλικήν διπλά καί ούτω νά εχη τήν τον Αναστάσιο, “ό οποίος ύπέπεσε μέν εις έγκλημα
άδειαν άρραβωνήσαι τήν θυγατέραν του μετ' άλλου. τό όποιον έπέφερεν ποινήν άποκλείοεως οστό τήν
Εάν όέ δέν τά έπιατρέψη διπλά, μένει ό άρραβών κοινωνίαν τών πιστών', αλλά “έλθών εις εαυτόν
ώς έγένετο εις τά ίδια". συνήκε (συνειδητοποίησε) n /ν κακόβουλον πράξιν
Ο Αναστάσιος δεν πειθαρχεί στην απόφαση της του καί προαπεαών άναβοά μετά αυντετριμένης καρ
Δημογεροντίας και προσφεύγει σε οθωμανικό δικα διάς τό ήμαρτον'1^.
στήριο. Αυτό ακυρώνει την κοινοτική απόφαση και
εκδίδει νέα, ευνοϊκή για τον Αναστάσιο (Νοέμβρ.
1864).
Οι δημογέροντες θορυβημένοι ζητούν από τον αρ
χιερέα τους να αντιδράσει, γιατί διαφορετικά “είναι
261. ~0.π., α. 13, 21-23. 268. Ό.π, α. 11, 23-24.
Επίλογος μο με την ημισέληνο, τη σφραγίδα " Ελληνική Διοί-
κησις" και στη συνέχεια επικολλημένο το “Χαρτόση-
Η διετία 1912-1913 είναι για την Καβάλα, όπως μον Ελληνικής Διοικήσεως, δραχμών 1 ή 2", με την
και για όλη τη Μακεδονία, περίοδος ραγδαίων και παράσταση της πτερωτής νίκης. Η καθημερινότητα,
καταλυτικών εξελίξεων: Βαλκανικοί πόλεμοι, κατάλυ στο περιθώριο των μεγάλων πολιτικών και διπλωμα
ση της οθωμανικής κυριαρχίας πέντε αιώνων, οκτά τικών εξελίξεων, φαίνεται να κυλά πάνω-κάτω στους
μηνη οδυνηρή βουλγαρική κατοχή, απελευθέρωση α ίδιους, γνώριμους ρυθμούς.
πό τα ελληνικά στρατεύματα, ενσωμάτωση της πε Η ιστορία δεν είχε πει όμως την τελευταία της
ριοχής μας στο ελληνικό κράτος. Με τη Συνθήκη του λέξη. Τα τραγικά γεγονότα που ακολουθούν (ο Α'
Βουκουρεστίου (Αύγ. 1913) μια νέα περίοδος αρχί Παγκόσμιος Πόλεμος με τις επιπτώσεις του στην ευ
ζει για την Καβάλα. ρύτερη περιοχή, ο Μικρασιατικός πόλεμος και η κα
Στις γραπτές πηγές της Ελληνορθόδοξης Κοινότη ταστροφή), είχαν ως αποτέλεσμα τις μαζικές μετακι
τας της Καβάλας, οι καταλυτικές αλλαγές της μετα νήσεις πληθυσμών στο βαλκανικό χώρο, την αλλαγή
βατικής αυτής διετίας είναι σχεδόν αδιόρατες. Τα της εθνολογικής σύνθεσης σε πολλές περιοχές του
προικοσύμφωνα λ.χ. και οι διαθήκες εξακολουθούν και κατά συνέπεια τις ευρείας κλίμακας μεταβολές
να συντάσσονται με τον ίδιο τρόπο και από τις ί και ανακατατάξεις.
διες αρχές, μόνο που δίπλα στα ονόματα διαβάζου Στις στατιστικές της τριετίας 1913-1915 ο μου
με πλέον: "...ύπηκόοων τέως Οθωμανών', στα 1913, σουλμανικός πληθυσμός της πόλης εμφανίζεται μειω
υπηκόων Ελλήνων", στα 1914. Επίσης στα έγγρα μένος (7.000-9.000), αν και σ αυτόν έχουν προστε
φα βλέπουμε αρχικά πάνω στο οθωμανικό χαρτόση θεί οι μουσουλμάνοι πρόσφυγες εκ Βουλγαρίας. Α
ντίθετα, οι Έλληνες υπερβαίνουν τις 31.500, αφού
στον ντόπιο πληθυσμό προστίθενται τώρα πάνω α
πό 21.000 πρόσφυγες, κυρίως Θρακιώτες'.
Τις συνέπειες των εξελίξεων αυτών δέχθηκε και η
223
χερσόνησος της Παναγίας, στην οποία φιλοξενείται
ένα μεγάλο μέρος των προσφύγων. Ενδεικτικό είναι
το εξής: Από τους 35 γόμους που τελούνται το πρώ-
1. Επιτελικέ] Υπηρκιια Ε/ά.ηνικον Στρατού, Στατιστικοί πίνακες
τον πληθισμον κατ' εθιικότήτας των νομών Σερρών και Δράμας,
Χαρτόοιμια σ τ ο υ ς κώδικες μετά την Απεέενθέρωοη. Το ,τρώτο ΑΘιμηοι 1919, ο. 16
από πράξη τον 1913, το όεέτερο από πράξη τον 1914.
Από την απελευθέρωση της Καόαν.ας τον Ιούνιο τον 1913. Είοοόος τμημάτων της 7ης Μεραρχίας στην πόλη
ι.Γ.Λ Κ -Αρχεία 1V. Καδάέ,ας).
Caval la. lvo$ άλλα. Ijes Otatres. 0·. Ojuipo*.
224 Ο αρχιερατικός επίτροπος, επίσκοπος Μνοέων Αθανάσιος (Λάσκαοης), και οι πρόκριτοι της ελληνικής κοινότητας, όμηροι στη
Βουλγαρία, 1912-13 (Γ.Α.Κ. -Αρχεία Ν. Καβάλας).
το οκτάμηνο του 1916 οτην εκκλησία της Παναγί Το σκηνικό στην Παναγία ανατρέπεται πλήρως α
ας, μόνο στους 14 οι σύζυγοι είναι Καβαλιώτες. Οι πό τις αρχές της δεκαετίας του 1920. Ξεριζωμένοι
υπόλοιποι είναι νέοι κάτοικοί της: Πρόσφυγες από Θρακιώτες, Μικρασιάτες και Πόντιοι πρόσφυγες
τη βουλγαροκρατούμενη, από το 1912, δυτική Θρά βρίσκουν καταφύγιο σε σπίτια, τζαμιά, σχολεία και
κη, εκτοπισμένοι από την ανατολική Θράκη και θύ ιδρύματα των Τούρκων, που παίρνουν κι αυτοί με
ματα των ανθελληνικών διωγμών από τη Μικρά Α τη σειρά τους τον πικρό δρόμο της προσφυγιάς.
σία (από το 1914). Μόνο στους πρώτους η μοίρα ε Γάνος, Χώρα, Μυριόφυτο, Περίσταση, Σηλυβρία,
πιφύλαξε την τύχη της επιστροφής στη γενέθλια γη. Καλλίπολη, Κεσσάνη, Ορτάκιοϊ, Αδριανούπολη, 40
Εκκλησίες, Επιβάτες, Μάλγαρα, Στράντζα, Στέρνα,
Δαρδανέλλια, Πέραμος, Μουδανιά, Αρτάκη, Πάνορ-
μος, Κίος, Σμύρνη, Αϊδίνιο, Κυδωνιές, Αγία Παρα
σκευή του Τσεσμέ, Νικομήδεια, Νίγδη, Καισάρεια,
Σεβάστεια, Ικόνιο, Προύσα, Αδανα, Νικόπολη, Ινέ-
πολη, Σαμψούντα, Κερασούντα, Τραπεζούντα, είναι
κυρίως οι τόποι προέλευσης των νέων κατοίκων, που
ριζώνουν στη χερσόνησο της Παναγίας και σφραγί
ζουν τη νέα ταυτότητά της.
Οι αλλαγές στο χώρο της χερσονήσου, που είχαν
αρχίσει από την πρώτη βουλγαρική κατοχή της πό
λης (1912-13), γίνονται με βραδύτερους ρυθμούς.
Μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1920 τα νέα
ονόματα των συνοικιών και οδών της Παναγίας συ
νυπάρχουν με τα παλιά. Διαβάζουμε λ.χ.: συνοικία
Χριστουπόλεως ή Ιβραήμ πασά, Ακροπόλεως ή Κα-
δή Αχμέτ, Αγίας Σοφίας ή Χουσεΐν βέη2. Επίσης: ο
δός Ζαλόγγου, Ιμαρετίου, Φρουρίου, Χαλήλ βέη, Κα-
Ο χώρος της ελληνικής συνοικίας μετά τις βουλγαρικές κατα
στροφές του 1916-18 και πριν από τις παρεμβάσεις της δεκ. 2. I. Πρώιου, Οδηγός της Καδάλλας, Καβάλα 1926, ο. 7.
του 1930 (από: Στεφανίόου, Το κονάκι του Μ . Αλή...).
225
ψάλη, Μεχμέτ Αλή, Ταχυδρομείου, Καδή Αχμέτ, Π α Σταδιακά τα ονόματα των δρόμων και των τοπο
ναγίας, Ιμπραήμ πασά, Σφακτηρίας, Αράπ τσεσμέ, θεσιών εξελληνίζονται πλήρως, κάποιοι μιναρέδες
Μεσολογγίου, Ντεβέ Τοεομέ, Ανθεμίου, Χατζή Αχ γκρεμίζονται, ορισμένα κτίρια αλλάζουν χρήση κ.ά.3
μέτ, Γραβιάς κλπ. Οι αλλαγές είναι όμως ακόμη ελάχιστες, κυρίως συμ
βολικές. Οι μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις στη χερσό
νησο (κυρίως στο χώρο της χριστιανικής συνοικίας)
σημειώνονται μετά το 1930\
Όμως από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 η
Παναγία είναι μια “νέα συνοικία". Το παλιό ιστορι
κό κέντρο της οθωμανικής πόλης αλλάζει φυσιογνω
μία μετά από πέντε αιώνες και μετεξελίσσεται σε μια
προσφυγογειτονιά. Η ζωή που αναπτύσσεται εδώ
διέπεται πλέον από τους “νόμους” που ορίζουν την
κοινή μοίρα του ξεριζωμένου προοφυγικού Ελληνι
σμού:
"Εδώ ριζώσαμε βαθιά, με τους καημούς μας αρμαθιά
και μέσα στην αναποδιά κάναμε αγγόνια και παι
διά...’*
26
Π Η Γ Ε Σ - Β ΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑ II. Δ Η Μ Ο Σ ΙΕ Υ Μ Ε Ν Ε Σ ΙΙΗ Γ Ε Σ - ΒΟΗΘΗΜ ΑΤΑ
Κ α β ά λ .α ς ). ε π ι π τ ώ σ ε ι ς τ ο υ ς σ τ η ν ε μ π ο ρ ι κ ή ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς Θ ε σ α α λ .ο ν ίκ η ς κ α ι
τ η ς Κ α β ά λ α ς κ α τ ά τ η ν Α ν α τ ο λ ικ ή κ ρ ίσ η ( 1 8 7 5 - 1 8 7 8 ) κ α ι σ τ α
μ ε τ έ π ε ιτ α χ ρ ό ν ια " , Βαλκανικά Σύμμεικτα, 2 ( 1 9 8 3 ) , 1 1 3 -1 2 3 . E y ic e S ., " Y u n a n is ta n ’ d a ti ir k m im a ri e s e rle ri ( Τ ο υ ρ κ ικ ά
Β ακαλόπουλος Κ ., Το Μακεδονικό Ζήτημα , τ. Α ' (Τ ο υ ρ α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ά μ ν η μ ε ία σ τ η ν Ε λ λ ά δ α )" , Turkiyat Mecmuasi, 12
κ ο κ ρ α τ ία 1 8 5 6 - 1 9 1 2 ) , Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 8 9 . (1 9 5 5 ), 2 0 5 -2 3 0 .
B a k ir tz is C h ., " B y z a n tin e K a v a la : A r c h e o lo g i c a l s u r v e y " , Π ρ α F r a s e r J. F., Pictures from the Balkans, L o n d o n , P a r is , N e w Y o rk ,
κ τ ικ ά Σ υ μ π ο σ ίο υ Η Καβάλα και η περιοχή της , Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η M e lb o u r n e 1 9 0 6 .
1 9 8 0 , ο. 5 2 7 - 5 2 8 . G a r a b c d y a n A g o p , " Μ ε ρ ικ ά έ γ γ ρ α φ α α ρ χ ε ίο υ γ ι α τ η ν ισ τ ο ρ ία
B a lta Ε ν ., Les Vakifs de Serres et de sa Region (XVe et XVIe s.), τ η ς Κ α β ά λ α ς κ α ι τ η ν π ε ρ ιο χ ή τη ς" , Π ρ α κ τ ικ ά Σ υ ν ε δ ρ ίο υ τ ο υ
A th e n e s 1 9 9 5 . Ισ τ ο ρ ικ ο ύ κ α ι Λ ο γ ο τ ε χ ν ικ ο ύ Α ρ χ ε ίο υ Κ α β ά λ α ς , Η Καβάλα και
Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας, A
Β α σ ό ρ α β έ λ λ η ς I.K ., Αρχείον τα Βαλκάνια, Κ α β ά λ α 2 0 0 4 , ο. 2 6 1 - 2 6 6 .
Θεσοαλονίκης 1695-1912 , Θ ε ο σ α λ ο ν ίκ η 1 9 5 2 . Γ α β ρ ιή λ Δ ιο ν υ ο ιά τ η ς , 'Έ ν α ς ά γνω σ τος ά γ ιο ς Κ α β α λ ιώ τ η ς " ,
Β ασόραβέλλης Ι.Κ ., "Η π ε ιρ α τ ε ία ε ις τα π α ρ ά λ ια τη ς Π ρα- κ τ ικ ά Σ υ μ π ο σ ίο υ Η Καβάλα και η περιοχή της,
Μ α κ ε δ ο ν ί α ς κ α τ ά τ η ν τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ία ν " , Μακεδονικά , 5 (1 9 6 1 - Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 8 0 , σ. 1 0 1 - 1 0 4 .
6 3 ), 3 1 9 -3 6 2 . Γενικοί Κανονισμοί περί όιευθετήσεως των εκκλησιαστικών και
B c a u jo u r F. d e , Tableau du commerce de la Grece, τ . 1, P a r is 1 8 0 0 . εθνικών πραγμάτων των υπό τον Οικουμενικόν Θρόνον
B e a u jo u r F. d e , Voyage militaire dans T Empire Othoman..., τ. 1, διατελούντων Ορθοδόξων Χριστιανών, υπηκόων της Α.
P a r is 1 8 2 9 . Μ εγαλειότητος του Σουλτάνου, ε ν Κ ω ν σ τ α ν τ ιν ο υ π ό λ ε ι 1 9 0 8 .
Encyclopedic
B e l d ic e a n u - S t e in e r I. - G ia n n o p o u l o s J ., " K a w a la " , Γ ε ω ρ γ α ν τ ζ ή ς Π ., Σ υ μ β ο λ ή ε ις τ η ν ισ τ ο ρ ία ν τ η ς Ξ ά ν θ η ς , Ξ ά ν θ η
de T Islam, τ . 4 , L e id e n 1 9 7 8 , 7 7 6 - 7 7 7 . 1976.
B e lo n P., Les observations de plusieurs singularitez et choses Bdlgarite v Dramsko, Zahnensko,
G e o r g ie v J.P . - S is k o v S t.,
memorables trouvees en Grece..., P a r is 1 5 5 3 . Kavalsko, Pravisko i Sarasabansko. Izsledvanija i dokumenti
Β ε ρ έ μ η ς Θ ., "Ο ι ο θ ω μ α ν ικ έ ς μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ίσ ε ις ( Τ α ν ζ ιμ ά τ ) " , ΙΕΕ , τ. (Οι Βούλγαροι στις περιοχές Δράμας, Νέας Ζίχνης, Καβάλας,
Ι Γ ', ο. 1 6 8 -1 7 1 . Πραβίου και Χρυσούπολης. Έρευνες και ντοκουμέντα),
Β έ τ τ α ς Α ν ό ρ ., 'Σένα τα λέγω πεθερά για να τ' ακούη η νύφη, Φ ιλ ιπ π ο ύ π ο λ η 1 9 1 8 .
Κ ω ν σ τ α ν τ ιν ο ύ π ο λ η 1 8 9 9 . G o g b ilg i n Τ ., " K a n u n i S u lta n S u le y m a n D e v r i b a s la r in d a R u m e li
B o u e A m i, La Turquie d' Europe, τ. 4 , P a r is 1 8 4 0 . e y a le ti li v a la r i, s e h i r v e k a s a b a l a r i" ( Ο ι λ ιβ ά δ ε ς , ο ι π ό λ ε ις κ α ι
B o u e A m i, Recueil d ' itineraires dans la Turquie d' Europe, ο ι κ ω μ ο π ό λ ε ις τ ο υ ε γ ι α λ ε τ ι ο ύ τ η ς Ρ ο ύ μ ε λ η ς τ η ς ε π ο χ ή ς τ ο υ
V ie n n e 1 8 4 2 . σ ο υ λ τ ά ν ο υ Σ ο υ λ ε ϊμ ά ν τ ο υ Ν ομοθέτη ) Belle ten, 20 (Ά γ κ υ ρ α
Β ύ ζ ικ α ς Γ ., Χρονικό των εργατικών αγώνων, Κ α β ά λ α 1 9 9 4 . 1 9 5 6 ), 2 4 7 -2 9 4 .
228 Χ α ρ ιτ ά τ ο ς Μ .- Γ ια κ ο υ μ ά κ η Π ., Η Ιστορία του Ελλΐ]νικού Τσιγά G o g b ilg in Τ , Rumeli' de Yiiriikler, Tatarlar ve Evldd-i Fdtihdn (Oi
ρου, έκδ. Ε λ λ η ν ικ ο ύ Λ ο γ ο τ ε χ ν ικ ο ύ και Ι σ τ ο ρ ικ ο ύ Α ρ χ ε ίο υ , Γιουρούκοι, οι Τάταροι και οι απόγονοι των κατακτητών στη
Α θή να 1997. Ρούμελη), I s ta n b u l 1 9 5 7 .
Χ α τ ζ η ό ά κ η ς Μ α ν ., " Α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ή ( 1 6 6 9 - 1 8 2 1 ) , ΙΕΕ, τ. Ι Α ', ο. G u e o r g u i e f Ι.Ρ. - C h i c h k o f S t. Ν ., La Macedoine orientale du Sud.
2 6 6 -2 6 9 . II. La region de Drama, Zeukhna, Cavala, Pravichta et Sareu -
Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά
Χ α τ ζ η κ υ ρ ια κ ο ύ Γ ., Sabane, Φ ιλ ιπ π ο ύ π ο λ η 1 9 1 8 .
την Μακεδονίαν (1905-1906), Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 6 2 . Ι γ γ λ έ σ η ς Ν . Γ ., Οδηγός της Ελλάδος 1910-11, τ . Α ', Α θ ή ν α ι
Χ ε ιλ α ό ά κ η ς Ν ., Εβλιά Τσελεμπί. Ταξίδι στην Ελλάδα, Α θ ή ν α [1 9 1 1 ].
1991. I li a d o u D .,Inventaire des documents des archives de la Chambre
Χ ιό ν η ς Κ ., Ιστορία της Καβάλας, Κ α β ά λ α 1 9 6 8 . de commerce de Marseille. Lemme Salonique (XVll-XVIll sie-
Χ ιό ν η ς Κ ., Ο ποιητής Ιωάννΐ]ς Κωνσταντινίόης και το έργο του, cles), Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 8 1 .
1848-1917, Κ α β ά λ α 1 9 7 8 . Iv a n o fT J ., La Region de Cavalla, Β έ ρ ν η 1 9 1 8 .
Χ ιό ν η ς Κ ., Η Παιδεία στην Καβάλα 1864-1912, Κ α β ά λ α 1 9 9 0 . J o r g a N ., Chronique de T expedition des Turcs en Moree 1715
C la r k e E d . D ., Travels in various countries o f Europe, Asia and attribuee a Constantin Dioiketes..., B u c a r e s t 1 9 1 3 .
Africa, τ. 2 , L o n d o n 1 8 1 2 . H a d s c h i C h a l f a M .B .A ., Rumeli und Bosna..., μ ε τ ά φ ρ . J . v o n
C o ll a r t P., Phillipes, ville de Macedoine, depuis ses origines H a m m e r , W ie n 1 8 1 2 .
ju sq u ' a la Jin de T epoque romaine, P a r is 1 9 3 7 . H a m m e r J., Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μ τφ ρ . Κ.
C o u s in e r y E .M ., Voyage dans la Macedoine..., x. 2, P a r is 1 8 3 1 . Σ . Κ ρ ο κ ιδ ά , τ. 1 -6 , Α θ ή ν α 1 8 7 0 -1 8 7 4 .
Δ η μ η τ ρ ιά δ η ς Δ .Κ ., " Α π ό τ α χ ρ ό ν ι α τ η ς δ ρ ά σ ε ω ς . Ο λ ίγ η ισ τ ο ρ ία H e u z e y L . - D a u m e t Η ., Mission archeologique de Macedoine...,
τ η ς Κ α β ά λ α ς " , εφ . Κι)ρυξ Κ αβάλας (2 1 -6 έω ς 2 0 -1 1 -1 9 2 7 ) P a r is 1 8 7 6 .
Δ η μ η τ ρ ιά δ η ς Δ .Κ ., " Ι σ τ ο ρ ικ ά σ η μ ε ιώ μ α τ α . Ό ,τ ι μας εκ λ η - Καβάλα. Intra
Κ α λ ο γ ή ρ ο υ Ν . - Ν ο μ ικ ο ύ Μ . - Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ Τ .,
ρ ο ό ό τη σ εν η π α ρ ά δ ο σ ις δ ιά τ η ν Ε π α ν ά σ τ α σ ιν τ ο υ 1 8 2 1 " εφ . Muros, Κ α β ά λ α 1 9 9 2 .
Κι)ρυξ Κ αβάλας (2 4 -1 0 -1 9 3 0 ). Κανονισμός της εν Καβάλλα Ορθοδόξου Ελληνικές Κοινότητος,
Έ κ θ ε σ ι ς τ η ς ε κ π α ι δ ε υ τ ικ ή ς ε π ιτ ρ ο π ή ς . Ε κ π α ι δ ε υ τ ικ ή κ ίν η σ ις ε ν εν Σ μ ύ ρνη 1900.
τ α ις ε π α ρ χ ία ις του ο θ ω μ α ν ικ ο ύ κ ρ ά τ ο υ ς " , Ελληνικός Φιλο Κανονισμός της εν Καβάλλα Ορθοδόξου Ελληνικής Κοινότητος,
λογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως, ΙΓ ' (1 8 7 8 -7 9 ), 106- Κ α βάλα 1908.
121, Ι Δ ' (1 9 7 9 -8 0 ), 9 2 -9 7 . Α ., Μ εταξύ Ανατολής και Δύσης.
Κ α ρ α δ ή μ ο υ -Γ ερ ο λ ύ μ π ο υ
Ελευθεριάόης Ν., Ανατολικοί Μελέται. Τα προνόμια του Βορει-οελλαδικές πόλεις στην περίοδο των οθωμανικών
Οικουμενικού Πατριαρχείου, τ . 1, Σ μ ύ ρ ν η 1 9 0 9 . μεταρ-ρυθμίσεων, Α θ ή ν α 1 9 9 7 .
Ε ν ε π ε κ ί δ η ς Π . Κ ., Θεσσαλονίκη και Μακεδονία 1798-1912, K a r p a t Κ ., Ottoman Population 1830-1914. Demographic and
Α θή να 1982. Social Characteristics, T h e U n i v e r s i t y o f W i n s c o n s i n P r e s s
The ottoman Jewish Communities and their role in
E p s te in Μ . A ., 1985.
the fifteenth and sixteenth centuries, F r e ib u r g 1 9 8 0 . Κ αρύδης Δ ., Χωρο-γραφία Νεωτερική ή λόγος για τη συγ
Ε ρ ε υ ν η τή ς, "Ρ α μ α ζά ν ι - Μ π α ϊρ ά μ ι τ ω ν Τ ο ύ ρ κ ω ν τ η ς Κ α β ά λ α ς", κρότηση και εξέλιξη των ελληνικών πόλεων από το 15ο στον
εφ . Έρευνα (2 2 -5 -1 9 6 7 ). 19ο ol, Α θ ή ν α 2 0 0 0 .
Κ α ρ ύ δ η ς Δ . Μ , " Π ό λ η κ α ι χ ω ρ ιό σ τ η Ε λ λ ά δ α τ ω ν 1 5 ο υ -1 6 ο υ L u c a s P ., Voyage du sieur P.L. fa it p a r ordre du Roy dans la
α ι.”, σ τ ο τ ε ύ χ ο ς "Η μ ε σ α ι ω ν ικ ή π ό λ η " Ελευθεροτυπία- Ιστο Grece, I'A sie Mineure, la M acedoine . . . , τ . 1, A m s t e r d a m 1 7 1 4 .
ρικά 118 (1 7 -1 -2 0 0 2 ). L u c a s P., Voyage du sieur P.L. fa it en M DCCXIV (1714) p a r ordre
"Η Κ α β ά λ α χ θ ε ς κ α ι σ ή μ ερ α " ( α φ ιέ ρ ω μ α ) , Η Καθημερινή - Ε πτά de Louis X IV dans la Turquie..., τ . 1, A m s t e r d a m 1 7 2 0 .
Ημέρες (2 7 -6 -1 9 9 3 ). Λ υ κ ο υ ρ ίν ο ς K ., Ό β ο υ λ γ α ρ ι κ ό ς ε θ ν ικ ισ μ ό ς μ ε τ ά τ η Σ υ ν θ ή κ η τ ο υ
Κ α τοώ νη Π ο λ -, " Ο θ ω μ α ν ικ έ ς κ α τ α κ τ ή σ ε ις σ τη Β υ ζ α ν τ ιν ή Α γ ίο υ Σ τ ε φ ά ν ο υ ( 1 8 7 8 ) . Π ρ ο π α γ ά ν δ α κ α ι β λ έ ψ ε ις τ ω ν Β ο υ λ
Μ α κ ε δ ο ν ία . Η π ε ρ ίπ τ ω σ η τη ς Χ ρ ιο τ ο ύ π ο λ η ς (Κ α 6 ά λ α )", γ ά ρ ω ν σ τ η ν π ε ρ ιο χ ή Κ α β ά λ α ς", α ν α κ ο ίν ω σ η σ τ ο Σ υ ν έ δ ρ ιο Ε θ
Β υ ζ α ν τ ιν ά , 2 3 ( 2 0 0 2 - 2 0 0 3 ) , 1 8 1 -2 0 8 . νικισμός και Εθνική συνείδηση στα Βαλ.κάηα σήμερα (Κ α
Κ ιο υ ρ τ σ ή - Μ ι χ α λ ο π ο ύ λ ο υ Α ., Φ ι λ ό π τ ω χ ο ς Α δελφ ότης Κυριών βάλα 1 7 -1 8 Ο κ τ . 1 9 9 2 ).
Καβάλ.ας 1902-1992, Κ αβάλα 1993. Λ υ κ ο υ ρ ίν ο ς Κ „ Τ α ξ έ ν α Π ρ ο ξ ε ν ε ία . Η π α ρ ο υ σ ία κ α ι ο ρ ό λ ο ς
K ie l Μ ., " O t t o m a n B u i l d i n g A c t i v i t y a l o n g t h e V ia E g n a t i a . T h e τ ο υ ς σ τη ν τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ο ύ μ ε ν η Κ α β ά λ α ", Η Καθημερινή) - Ε π τά
C a s e s o f P a z a rg a h . K a v a la a n d F e r e c ik " , Π ρ α κ τ ικ ά Σ υ μ π ο σ ίο υ Η μέρες (2 7 -6 -1 9 9 3 ).
The lla Egnatia under Ottoman Rule 1380-1699, Ρ έθυμνο Κ „ Το Ελλ.ηνικό Υποπροξενείο Καβάλ.ας (1835-
Λ υ κ ο υ ρ ίν ο ς
1 9 9 6 , σ. 1 4 5 -1 5 8 . 1878). Συμβολή στη ν ιστορία τον Ελληνισμού της ανατο/,ικής
K ie l M ., " R e m a r k s o n s o m e O tto m a n -T u rk is h a q u e d u c ts a n d Μ ακεδονίας και δυτικής Θράκης, δ ι π λ ω μ α τ ι κ ή ε ρ γ α σ ί α μ ε τ α
w a t e r s u p p l y s y s t e m s in t h e B a l k a n s - K a v a l l a . L e v k a s a n d π τ υ χ ια κ ώ ν σ π ο υ δ ώ ν , έκ δ . φ ω τ ο α ν τ ιγ ρ α φ ικ ή . Κ α β ά λ α 1994.
F e ra i/F e re c ik " , D e Turkikis A liisque Rebus, C om m entarii Καβάλ.α 1391-1967. Βιβλ,ιογραφικός Ο δικό ς για
Λ υ κ ο υ ρ ίν ο ς Κ .,
H enry Hofman. U t r e c h t 1 9 9 2 . ο . 1 0 5 - 1 3 9 . τη νεότερη και σ ύ γ χ ρ ο ν η ιστορία της πόλης και της περιοχής.
Γ . Ν , Τα Οικονομικά της Μ ακεδονίας,
Κ ο φ ιν ά ς εν Α θ ή ν α ις Κ αβάλα 1995.
1914. Λ υ κ ο υ ρ ίν ο ς Κ ., Ή Κ α β ά λ α τ η ; Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ία ; ο τ α κ ε ίμ ε ν α τ ω ν
K o le d a ro v Ρ „ " N a ro d n o s tn ija t s a s ta v n a D ra m s k o d o s re d a ta n a ξένω ν π ε ρ ιη γ η τ ώ ν " , Υ πό σ τεγο , 8 -9 (Κ α β ά λ α , φ θ ιν . 1 9 9 7 ),
X IX v e k (Η ε θ ν ο λ ο γ ικ ή σ ύ ν θ εσ η τ η ; π ε ρ ιο χ ή ς Δ ρ ά μ α ς μ έχ ρ ι 1 6 6 -2 0 6 .
τα μέσα του 19ου α ι." , Izvestija na Istitula :α Balgarska Λ υ κ ο υ ρ ίν ο ς Κ ., Το κ α π ν ε μ π ό ρ ιο τη ς Κ αβάλας κα ι το ε θ ν ικ ό
Istirija. 10 (Σ ό φ ια 1 9 6 2 ), 1 4 7 -1 8 9 . ζ ή τ η μ α σ τ ι ς π α ρ α μ ο ν έ ς τ ο υ Μ α κ ε δ ο ν ι κ ο ύ Α γ ώ ν α ”, Υ π ό σ τ ε γ ο ,
Κ ω φ ό ; Ε υ ά γ γ ., Η Ε πανάστασις Tqe Μ ακεδονίας κα τά το 1878 8 - 9 (φ θ ιν . 1 9 9 7 ), 9 5 - 1 3 3 .
(Ανέκδοτα έγγρ α φ α μετά συντόμου ιοτ ο ρ ι κ ι / ς ε.τισκο.τήοεως), Λ υ κ ο υ ρ ίν ο ς Κ ., Τ ο Ε λ λ η ν ικ ό Π ρ ο ξ ε ν ικ ό Π ρ α κ τ ο ρ ε ίο - Υ πο
θ ε σ σ α λ .ο ν ίκ η 1969. π ρ ο ξ ε ν ε ίο τη ς Ε λ λ ά δ α ; σ τη ν Κ α β ά λ α ", Υπόστεγο, 1 0 ( φ θ ιν .
Κ ω φ ό ; Ε υ ά γ γ ., Ή Μ α κ ε δ ο ν ία κ α ι η Α ν α τ ο λ ικ ή κ ρ ίσ η ( 1 8 7 5 - 1 9 9 8 ), 1 4 5 -1 7 3 .
1 8 7 8 )" & "Α πό το Σ υ ν έ δ ρ ιο του Β ε ρ ο λ ίν ο υ ως το Λ υ κ ο υ ρ ί ν ο ς Κ ., " Θ ά σ ιε ς ( υ ι ο θ ε τ η μ έ ν α κ ο ρ ί τ σ ι α , ψ υ χ ο κ ό ρ ε ς , υ π η
Μ α κ ε δ ο ν ικ ό Α γώ να ", Μ ακεδονία, 4.000 χ ρ ό ν ια ελληνικής ρ έ τ ρ ιε ς κ α ι δ ε υ τ ε ρ ό γ α μ ε ς γ υ ν α ίκ ε ς , χ ή ρ ε ; κ α ι δ ια ζ ε υ γ μ έ ν ε ς )
ιστορίας.-, Α θήνα 1 9 8 2 , ο. 4 5 5 - 4 6 5 . σ τη ν Κ α β άλα , 1 8 6 0 -1 9 1 2 ", Δ Σ υ μ π ό σ ιο Θ α σ ια κ ώ ν Μ ε λ ε τ ώ ν
Κ ο υ κ ο ύ λ η - Χ ρ υ ο α ν θ ά κ η X ., Β υ ζ ά ν τ ιο κ α ι Τ ο υ ρ κ ο κ ρ α τ ία " , Η (Θ ά σ ο ς 6 -9 Σ ε π τ . 2 0 0 3 ).
Καθημερινή) - Ε π τά Η μέρες ( 2 7 - 6 - 1 9 9 3 ) . Μ α λ ο ύ χ ο υ Φ . - T u f a n o S ., Ή Α κ ρ ό π ο λ η τ η ς Κ α β ά λ α ς . Ι σ τ ο ρ ικ ή
Κ ρ α ν τ ο ν έ λ λ η Α>_, Ιστορία της πειρα τεία ς τους πρώ τους χρόνους εξ έ λ ιξ η - Π ρ ο τ ά σ ε ι ς σ υ ν τ ή ρ η σ η ς κ α ι α ν α β ίω σ η ς " , Π ρ α κ τ ικ ά
της Τουρκοκρατίας 1390-1538, Α θ ή ν α 1 9 8 5 . Σ υ μ π ο σ ίο υ Η Καβάλ.α και η περιοχή τ η ς , Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1980,
Κ ο υ κ ο ύ δ η ; Λ .Ι .. Οι μητροπόλεις και η διασπορά τ ω ν Βλάχων, ο. 3 4 1 - 3 5 9 .
Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1999. Μ έγα ς Γ. - Τάκας Δ ., Μ ετοχές και Ο μόλογα Μ ακεδονία -
Κ ο υ τ ζ α κ ι ώ τ η ς Γ ., Ό π λ η θ υ σ μ ό ; τ η ; Κ α β ά λ .α ς τ ο ν 1 8 ο α ιώ ν α : Θεσσαλονίκη, εκδ. Κ α πό ν, Α θή να 2 0 0 1 .
Α ρ ιθ μ η τ ικ ά δεδομ ένα, ε θ ν ο θ ρ η σ κ ε υ τ ικ έ ς ομάδες και δημο- Μ έ ρ τ ζ ιο ς Κ .Δ ., Μ νημεία Μ ακεδονικής Ιστορίας, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η
γ ρ α φ ικ έ ς ε κ τ ιμ ή σ ε ις " , Π ρ α κ τ ι κ ά Σ υ ν ε δ ρ ίο υ του Ι.Λ .Α .Κ ., Η 1947.
Κα6άλ.α και τα Βαλ.κάνια, Καβάλα 2 0 0 4 , ο . 2 7 5 - 2 8 6 . Μ έ ρ τ ζ ιο ς Κ. Δ -, Ό Φ ρ α γ κ ίσ κ ο ς Μ ο ρ ο ζ ίν τ , η Κ ασσάνδρα, η
Voyage d ‘ outre m er et retour de
L a B ro q u ie re B e r tr a n d o n d e . Κ α β ά λ λ α , η Θ ά σ ο ς , α ι δ ιε ν ε ρ γ η θ ε ί σ α ι κ α τ ' α υ τ ώ ν ε π ι δ ρ ο μ α ί ",
Jerusalem en F ra n ce...1432 et 1433, P a r i s 1 8 9 2 . Μ ακεδονικά, 3 ( 1 9 5 3 - 1 9 5 5 ) , 1 -7 .
Λ άμπρος Σ π ., Ε νθυμήσεω ν, ή το ι χ ρ ο ν ικ ώ ν σ η μ ε ιω μ ά τ ω ν " Μ ε σ α ι ω ν ι κ έ ς ο χ υ ρ ώ σ ε ις " , Η Κ α θ η μ ε ρ ιν ή - Ε π τά Η μέρες (5 -3 -
συλλογή πρώ τη" Ν έος Ελληνομνήμων, 7 (1 9 1 0 ), 1 1 3 -2 7 8 . 2000).
Λ ά μ π ρ ο υ Δ , " Λ ύ σ η μ ν η σ τ ε ία ς . Υ π ο μ ν η μ α τ ι σ μ ό ς σ ' α π ό φ α σ η τ ο υ Ή μ ε σ α ιω ν ικ ή πόλη", Ε λευθεροτυπία - Ιστορικά 118 (1 7 -1 -
έ τ ο υ ς 1 8 9 5 τ ο υ Ε π ισ κ ο π ικ ο ύ Δ ικ α σ τ η ρ ίο υ Ξ ά ν θ η ς" , θ ρ α κ ικ ά 2002).
Χρονικά, 3 2 (1 9 7 5 -7 6 ), 7 1 -7 6 . Μ εβοράχ Α β ρ ., Ή Ιο ρ α η λ ιτ ικ ή Κ ο ιν ό τ η ς " , Καβαλ.ιώτικο
L a s c a r i s Μ ., Salonique ά la fin du X V Ilie siecle. d ' apres les rap Η μ ε ρ ο λ ό γ ιο , 4 7 (Φ εβ ρ . 1 9 6 8 ), 37.
p orts consulaires franqais, A t h e n e s 1 9 3 9 . " Μ ν η μ ε ία κ α ι α ξ ιο θ έ α τ α τ η ; Κ α β ά λ α ς" (σ υ λ λ ο γ ικ ό ). Υπόστεγο,
L a u n a y L . d e , Chez les Grecs de Turquie..., P a r i s 1 8 9 7 . 4 (Ν ο ε. 1 9 8 8 ), 4 -4 8 .
Λ α ζ α ρ ί δ η ; Δ . I., Νεάπολ,ις, Χριατούπολπς, Καβάλ.α Ο δ η γ ό ς Μ οσχόπουλος Ν , Ή Ελλάς κατά τον Ε β λ ιά Τ αελεμπή (μ ια
Μ ουσείου Καβάλας, Α θ ή ν α 1 9 6 9 . τ ο υ ρ κ ικ ή π ε ρ ιγ ρ α φ ή τη ς Ε λλάδος κατά τον ΙΖ " α ιώ ν α " ,
L e C a m u s Ε . , Voyage aux sept eglises de I' Apocalypse p a r Γ Ε πετηρίς Ε ταιρεία ς Β υζαντινώ ν Σπουδών, 14 (1 9 3 8 ), 4 8 6 -
A bbe..., P a r i s 1 8 9 6 . 514.
L e m e r l e P ., Philippes et la M acedoine Orientate ά / ' epoque chre- Μ ουσ τά κα ς Κ ., "Α πό τη β υ ζ α ν τ ιν ή Χ ρ ισ τ ο ύ π ο λ η σ τη
tienne et byzantine, P a r i s 1 9 4 5 . ν ε ο ε λ λ η ν ικ ή Κ α β ά λ .α : δ ιε ρ ε ύ ν η σ η τη ς ισ τ ο ρ ία ς τη ς π ό / ,ε ω ς
Lettres edifianles et curieuses ecrites des M issions Etrangeres. κατά τη " σ κ ο τ ε ιν ή π ε ρ ίο δ ο ” από τα τέλη του 14ου έω ς
M emoires du Levant, t . 2, P a r i s 1 7 8 0 . τα μέσα του 1 6 ο υ α ι ώ ν α ", Π ρ α κ τ ι κ ά Σ υ ν ε δ ρ ί ο υ τ ο υ Ι.Λ .Α .Κ .,
L o e n e r t z R ., " P o u r Γ h i s t o i r e d u P e l o p o n e s e a u X l V e s i e c l e , E tu Η Καβάλ.α και τα Βαλ.κάνια, Κ α β ά λ .α 2 0 0 4 , ο . 2 4 3 - 2 6 0 σ τ .
des Byzantines, 1 ( 1 9 4 3 ) , 1 5 2 - 1 9 6 . Μ π α κ α λ .ά κ η ς Γ ., " Ν ε ά π ο λ ις - Χ ρ ισ τ ο ύ π ο λ ις - Κ α β ά λ .α ", Α ρ
L o h e r F r . v o n , Griechische Kiistenfahrten, B i e s e l f e l d u n d L e i p z i g χ α ιο λ ο γ ικ ή Ε φημερίς (1 9 3 6 ), 1 -4 8 .
1876. Μ π α κ α λ .ά κ η ς Γ ., "Α πό τη ζω ντα νή φυλλάδα του Μ.
Α λ εξ ά ν δ ρ ο υ " , Μακεδονικό Ημερολόγιο, (1 9 3 6 ), 9 7 -9 8 . Σ α ρ ρ ή ς Ν ., Οσμανική πραγματικότητα. II. Η δοσψατική διοί
Μ πακαλάκης Γ_ Το παρά τη ν Χ ρ ισ τ ο ύ π ο λ ιν τ ε ίχ ισ μ α " , κηση, Α θ ή ν α χ.χ .
Ελληνικά, 10 ( 1 9 3 8 ) , 3 0 7 - 3 1 8 . S e z g in H a lu k . " K av ala* d a M ehm ed A li P a s a K u lli y e s i ( τ ο
Μ π α κ α λ ά κ η ς ; Γ., 'Τ ο τ ο π ω ν ύ μ ιο Κ α β ά λ α " , Π ρ α κ τ ι κ ά Σ υ μ π ο σ ίο υ K u lli y e τ ο υ Μ ε χ μ ε τ Α . ή σ τ η ν Κ α β ά λ α )" , Arkitekt ( Mimarlik)
Η Καόάλ.α και η περιοχή της, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 8 0 , σ. 1 2 9 - 1 3 2 . Mec, 3 6 2 - 2 ( I s ta n b u l 1 9 7 6 ) , 6 5 - δ 9 .
Μ π ο ύ ρ α ς Χ α ρ .. Βυζαντινή και Μεταδιξαντινή αρχιτεκτονική Σ χ ιν ά ς Ν ., Οδοιπορικοί Σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, Νέας
στην Ελλάδα, Α θ ή ν α 2 0 0 1 . οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας, τ. Β \ ε ν Α θ ή ν α ις 1 8 8 6 .
Ν ά λ τ σ α ς Χ ρ „ Η Σΐ'νθήκη τον Αγίου Στεφάνου και ο Ελλη S c h r e i n e r R . Die Byzantinichen Kleinchroniken (CFHB. XII),
νισμός, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 5 3 . τ. 1, Βιέννη 1975, τ. 2, Βιέννη 1977.
N ik o la id y Β .. Les Turcs et la Turquie contemporaine..., τ . 1. P a r is Σ κ α λ τ σ ά ς Κ-, Ιστορία της Καβάλος. Κ α βάλα 1930.
1859. * S o k o lo s k i Μ .. " A p e r ? u s u r Γ e v o l u tio n d e c e r t a in e s v il le s p lu s
Ν η σ ιώ τ η ς A , 'T o Ρ α μ α ζ ά ν ι τ ω ν Τ ο ύ ρ κ ω ν π α λ η ώ ν κ α τ ο ίκ ω ν τ η ς im p o r ta n t e s d e la p a r t ie m e r id io n a le d e s B a l k a n s a u X V e e t a u
Έρειτα, 7 ( Ιο ύ ν . 1 9 5 2 ) , 2 2 .
Κ α β ά λ α ς" , X V I e s ie c le s " . A s s o c i a ti o n I n te r n a tio n a le d ' E tu d e s d u S u d - E s t
Nouveaux Memoires des Missions de la Conipagnie se Jesus dans E u ro p e e n . Bulletin. X IL 1 ( 1 9 7 4 ) , 8 1 - 8 9 .
le Levant, τ. 1, I X . P a r is 1 7 1 5 . S o n n in i C .S ., Voyage en Grece et Turquie fait par ordre de Louis
O m o n t H ., Missions atxheologiques franqaises en Orient awe A T / . . . . P a r is 1 8 0 1 .
X TU etXTH Is.,x. 2 , P a r is 1 9 0 2 . Σ ω τ η ρ ιά δ η ς Γ ., Ή Κ αβάλα μ ετά τ η ν β ο υ λ γ α ρ ικ ή ν κ α τ ο χ ή ν " ,
Ο ρ φ α ν ΐδ η ς Κ ., Ιστορικά και Τοπωντμικά της Καδάλ.ας, Κ α β ά λ α Παναθήναια, 2 5 (1 9 1 2 -1 3 ) 1 6 3 -1 6 9 .
1997. Σ π υ ρ ίδ ά κ η ς Γ .Κ ., "Σ υμ βολή ε ις τη ν μ ελέτην τω ν δημω δώ ν
'Ο θ ω μ α ν ικ ά λ ο υ τ ρ ά '. Η Καθημερινή] - Επτά ημέρες ( 2 0 - 5 - 2 0 0 1 ) . Γέρας
π α ρ α δ ό σ ε ω ν κ α ι δ ο ξ α σ ιώ ν π ε ρ ί Μ ε γ ά λ ο υ A /ε ξ ά ν δ ρ ο υ " ,
Π α λη ό ς, "Π ώ ς δ εν έ γ ιν ε τ ο λ ιμ ά ν ι τ η ς Κ α β ά λ α ς " , Ερευνα, 9 Α Κεραμοπούλ.ου, Α θ ή ν α 1 9 5 3 , σ. 3 8 6 - 3 8 8 .
( Σ ε π τ . 1 9 5 2 ), 2 0 . Στατιστικοί πίνακες του πλ.ηθισμού κατ' εθνικότητας των
Π απαδόπουλος Σ τ ., Ε ισ α γ ω γ ή σ τη ν ισ τ ο ρ ία τω ν ε λ λ η ν ικ ώ ν νομών Σερρών και Δράμας, έ κ δ . Ε π ιτ ε λ ικ ή Υ π η ρ ε σ ία
φ ιλ ε κ π α ιδ ε υ τ ικ ώ ν σ υ λ λ ό γ ω ν τ η ς Ο θ ω μ α ν ικ ή ς Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία ς Ε λ λ η ν ικ ο ύ Σ τ ρ α τ ο ύ , Α θ ή ν η σ ι 1 9 1 9 .
κ α τά το ν 1 9 ο ν κ α ι 2 0 ό αι_", Παρνασσός, π ερ . Β ’, 4 (1 9 6 2 ), Σ τ ε φ α ν ί δ ο υ - Φ ω τ ιά δ ο υ Α μ ^ 'Τ ο Ι μ α ρ έ τ τ η ς Κ α ο ά / α ς " , Μα
2 4 7 -2 5 8 . κεδονικά, 25 (1 9 8 5 -8 6 ), 2 0 3 -2 6 5 .
Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστιριότητα
Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Σ τ ., A il , Η πόλη - λεμόνι της Καβάλας κατά την
Σ τ ε φ α ν ίδ ο υ
του Ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα περίοδο της τουρκοκρατίας (1391-1912). Πολεοδομική
230 της Τοιρκοκοατίας, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 7 0 . διεοεύνηση δ ιδ α κ τ ο ρ ικ ή δ ια τ ρ ιβ ή . Τ μ ή μ α Α ρ χ ιτ ε κ τ ό ν ω ν
Π α π α σ τ ά θ η Χ α ρ ., Οι Κανονισμοί των Ορθοδόξων Ελληνικών Π ο λ υ -τε χ ν ικ ή ς Σ χολής Α Π .Θ - , έκδοση φ ω τ ο α ν τ ιγ ρ α φ ικ ή ,
Κοινοτήτων του οθωμανικού κράτους και της διασποράς, Θ ε σ σ α - λ ο ν ίκ η 1 9 9 1 .
Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 8 4 . Σ τ ε φ α ν ίδ ο υ Α μ ^ Τ ο κ ο ν ά κ ι το υ Μ ο υ χ α μ ά ν τ Α λί Π α σ ά σ τη ν
Π α π α θ α ν ά σ η - Μ ο υ σ ιο π ο υ λ ο υ Κ ., Ή Κ α β ά λ α τ ο ν κ α ιρ ό το υ Καόάλ.α , Επώντμα αρχοντικά των χρόνων της Τουρκοκρα
ρ ω σ ο τ ο υ ρ κ ικ ο ύ π ο λ έ μ ο υ τ ο υ 1 8 7 7 ”, Μακεδονική Ζωή, 192 τίας, έ κ δ . Ε Μ Π , Α θ ή ν α 1 9 8 6 , ο . 1 3 -2 8 .
( Μ ά ιο ς 1 9 8 2 ), 4 8 - 5 0 . Σ ύ λ λ ο γ ο ς π ρ ο ς Δ ιά δ ο σ ιν τ ω ν Ε λ λ η ν ικ ώ ν Γ ρ α μ μ ά τ ω ν , Η δοάας
την ιστορία του συνδικαλαστικού κινήματος π / ς
Π έ γ ιο ς Γ ., Α τ ό του Συλλόγου κατά την εκατονταετίαν 1869-1969, Α θ ή ν α ι
Κα6άλ.ας (1922-1953), Α θ ή ν α 1 9 8 4 . 1970.
P e m o t Η .. Τον age en Turquie et en Grece du R.P. Robert de S v o r o n o s N .G ., Salonique et Cavala 1686-1792. Inventaire des
Dreicx...(1665-1669), P a r is 1 9 2 5 . correspondances des consuls de France au Levant conservees
Φ ιλ ιπ π ίδ η ς N_, " Π ε ρ ιή γ η σ ις τ ω ν ε ν Μ α κ ε δ ο ν ί α ε π α ρ χ ι ώ ν Δ ρ ά awe Archives Xationales, P a r is 1 9 5 1 .
μ α ς, Ζ ίχ ν η ς και Ε λ ευ θ ερ ο υ π ό λ εω ς", Παρνασσός, 1 (1 8 7 7 ), S v o r o n o s N .G ., Le commerce de Salonique au XVUIe siecle, P a r is
1 2 3 -1 3 4 , 2 8 6 -3 0 2 . 1956.
P iri R e i s . Bahriye. Κατακτητική ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο (1521), θ ε ο χ α ρ ίδ η ς ΓΑ , " Μ ό ρ ο ι-ν α τ ς , το δήθεν σ λ α β ικ ό όνομα τη ς
ε ισ α γ . Π . Χ ιό ίρ ο γ λ ο υ , μ τ φ ρ . - σ χ ό λ ια Μ . Φ α ρ ά ν τ ο υ , Α θ ή ν α Κ α β ά λ α ς", Μακεδονικά, 6 (1 9 6 4 -6 5 ), 7 5 -8 9 .
[1 9 8 4 ]. Turski izvori za balgarskata istorija,
T o d o r o v Ν . - N e d k o v A .,
Π ρ ο κ ό π ιο ς , μ η τ ρ ο π ο λ ίτ η ς Φ ιλ ίπ π ω ν , Ν εαπόλεω ς και Θ άσου, sen)a A T - A T /. Fontes Turcici Historiae Bulgaricae. Senes A T -
Η ε κ π α ί δ ε υ σ ις ε ι ς τ η ν Κ α β ά λ α ν κ α ι η α ν έ γ ε ρ σ ις τ ο υ Π α ρ - XVI, τ . 2, Σ ό φ ι α 1 9 6 6 .
θ ε ν α γ ω γ ε ί ο υ α υ τ ή ς , 1 8 9 0 - 1 9 1 5 , κ α τ ά τ ο ν Κ ώ δ ικ α τ η ς Ε φ ο Τ ο ν τ ό ρ ω φ Ν ., Η Βαλκανική πόλη τον 15ου -19ου α/_, μ τ φ ρ .
Η Καόάλ.α και η
ρ ε ί α ς τ ω ν Σ χ ο λ ώ ν " , Π ρ α κ τ ι κ ά Σ υ μ π ο σ ίο υ Ε . Α β δ ε λ ά - Γ . Π α π α γ ε ω ρ γ ίο υ , Α θ ή ν α 1986.
περιοχή της, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 1 9 8 0 , σ. 9 - 9 2 . Τ ο υ ρ τό γλο υ Μ _ Το δ ίκ α ιο ν κ α τ ά τ η ν π ε ρ ίο δ ο ν τ η ς Τ ο υ ρ κ ο
Π ρ ώ ιο ς I., Οδηγός τ η ς Καδάλ.ας, Καόάλ.α 1 9 2 6 . κ ρ α τ ία ς " , ΙΕΕ, τ . Ι Α ', ο . 1 1 0 - 1 1 7 .
R e i n a c h S .. "L a r e c o n s t r u c t i o n d e s m u r s d e C a v a l l a a u lO e s ie c le " , T o z e r H .F ., Researches in the Highlands o f Turkey', τ . 1, L o n d o n
BCH^ 6 ( 1 8 8 2 ) , 2 6 7 -2 7 6 . 1869.
Ρ ιτ ζ α λ έ ο ς Β ., Ή υπόθεση του ε β ρ α ίο υ πρα γμ α τογνώ μ ονα E ., Περί της Υγιεινής της πόλεως Καοάλλας, της
Τ σ ακαλώ τος A
κ α π ν ώ ν Ρ α ζ ό ν : σ υ κ ο φ α ν τ ία α ί μ α τ ο ς κ α ι δ ια χ ε ί ρ ισ η κ ρ ίσ ε ω ν κωμοπόλεως Ποαδίου καί περιχώρων τούτων, Α θ ή ν α 1 9 2 1 ,
σ τη ν Κ αβάλα το υ 1 8 9 4 " , Πρακτικά ΚΔ Πανελληνίου Ιστο Τ σ ε γ γ ε λ ίδ ο υ Μ α ρ ., Τ ο ζήτημ α τω ν β α κ ο ιφ ικ ώ ν ιδ ιο κ τ η σ ι ώ ν
ρικού Συνεδρίου, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 2 0 0 4 , σ. 3 1 8 - 3 3 2 . τη ς Κ αβάλας και τη ς Ν ήσ ο υ Θ ά σ ο υ " , θασιακά, 5 (1 9 8 8 ),
Ρ ο υ δ ο μ έ τ ω φ Ν ., Τοπικά νομίσματα σπρ· Ανατολική Μακεδονία σ. 1 3 4 - 1 5 1 .
1880-1910, Κ α β ά λ α 1 9 9 1 . Τ σ ιά τ ρ α ς Α Οι αγοοαπωλ.ΐ)σίες ακινήτων στην τοιρκο-
Ρ ο υ δ ο μ έτ ω φ · Ν ., Η Ελληνορθόδοξη Κοινότητα Καδάλ.ας από κρατούμενη Ελλάδα, Α θ ή ν α 1 9 9 2 .
έναν Κώδικα των ετών 1895-1908, Κ α β ά λ α 1 9 9 8 . Τ σ ο υ ρ ή ς Κ ., " Ν ε ά π ο λ ις - Χ ρ ισ τ ο ύ π ο λ ις - Καβάλα. Α ο ρ θ ώ σ ε ις -
Ρ ο ύ σ ο ς - Μ ε λ ιδ ώ ν η ς Μ _ Α π ο σ τ ο λ ή Ι η σ ο υ ιτ ώ ν σ τ η Μ α κ ε δ ο ν ί α π ρ ο σ θ ή κ ε ς - π α ρ α τ ι μ ή σ ε ι ς σ τ η ν ο χ ύ ρ ω σ η κ α ι τ η ν ύ δ ρ ευ σ η " .
τ ο 1 7 ο κ α ι 1 8 ο α ιώ ν α " , Μακεδονικά, 2 7 (1 9 8 9 -9 0 ), 3 2 -6 1 . Αρχαιολογικό Δελτίο, 5 3 (1 9 9 8 ), Μ ελέτες, α 3 8 7 -4 5 4 .
Τσούρκας Κ>_, Το χ ρ ο ν ικ ό ενός Ι η σ ο υ ίτ ο υ ιε ρ α π ο σ τ ό λ ο υ ε ις
τη ν Ε λ λ ά δ α " κ α τά το 1 7 1 2 -1 7 1 4 " , Μ α κ ε δ ο ν ικ ά , 8 (1 9 6 8 ),
3 6 5 -3 9 8 .
V a c a l o p o u l o s C ., " L e c o m m e r c e d e s p o r t s d e T h e s s a l o n i q u e e t
Balkan Studies, 2 2 ( 1 9 8 3 ) , 8 5 - 1 0 8 .
C a v a la (1 8 7 0 -1 8 7 5 )" ,
W a l k e r M .A ., Through Macedonia to the Albanian lakes, L o n d o n
1864.
W a l k e r M .A . , Old Tracks and new landmarks. Wayside sketches
in Crete, Macedonia. Mitylene etc.. L o n d o n 1 8 9 7 .
W e b e r S h . H . , Voyages and travels in the Near East, made during
the X IX century, P r i n c e t o n 1 9 5 2 .
W e b e r S h . H . , Voyages in Greece, the Near East and adjacent
regions, made previous to the year I SOI. P r i n c e t o n 1 9 5 2 .
Ζ α χ α ρ ι ά δ ο υ E L , Ιστορία και Θρύλοι των Παλαιών Σουλτάνων
(1330-1400), Α θ ή ν α 1 9 9 9 .
Ζ ε γ κ ίν η ς Ε ., Γενίτσαροι και Μ.τεκ. ταοϊσμός. Γενεσιουργοί
παράγοντες του Βαλκανικού Ισλάμ, Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η 2 0 0 2 .
Ζ ιώ γ α ς Π ., Παραδοσιακά κτίρια n / c νεότερης Καδάλ.ας,
Κ αβάλα 1982.
231
φωτ. Αχιλλέας Σαββόπουλος
Copyright © 2005
ISBN 960-88715-0-6
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση καθώς και η ολική ή μερική αναπαραγωγή του περιεχομένου τ ο υ β ιβ λ ίο υ με οποιο-
δήποτε τρόπο χωρίς προηγούμενη άδεια του εκδότη, των συγγραφέων ή των φωτογράφων σύμφωνα με το νόμο
2121/1993 και τους κανόνες του διεθνούς δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.
.<Το Κ\'_Π’(' Λ
Γ0»·ΑιΓΤ«Λ ηΟΛίΠΙΓίκα» ; ι'ίΓ Ο ί ΠΑΝΑΓΙΑΣ