Μουσικό Σχολείο Λάρισας

Σημειώσεις για το μάθημα Ιστορία Μουσικής β΄ γυμνασίου 2016-2017

Διδάσκουσα: Βασιλική Κοσμάνου (ΠΕ 16)
Ονοματεπώνυμο μαθητή-μαθήτριας: _________________________________________
Ιστορία Β γυμνασίου

Κεφάλαιο 3ο: Θρησκευτική και Κοσμική Μουσική κατά

Περιεχόμενα τον Μεσαίωνα (5ο-15ο αι. μ.Χ.)
Κεφάλαιο 1ο: Αρχαία Ελληνική Μουσική - Ιστορικό και κοινωνικό-πολιτισμικό πλαίσιο
- Όρος και χρονικά πλαίσια - Θρησκευτική μουσική
- Πηγές - Κοσμική μουσική
- Περίοδοι - Μουσικά όργανα
- Μουσική θεωρία - Πρώιμη πολυφωνία (9oς-12ος αι. μ.Χ.)
- Γλώσσα-μελωδία - Σχολή της Notre Dame (1100-1250 μ.Χ.)
- Μουσικά όργανα - Ars Antiqua (1240-1320 μ.Χ.)
- Μουσικά είδη - Ars Nova (1340-1380 μ.Χ.) Γαλλία
- Φωνητική και οργανική μουσική - Trecento (Ιταλία 14ος αι.)
- Αποσπάσματα αρχαίας ελληνικής μουσικής - Ελλαδικός χώρος
Κεφάλαιο 4ο: Αναγέννηση (1400-1600 μ.Χ., 15ος – 16ος αι.)
Κεφάλαιο 2ο: Βυζαντινή Μουσική - Ιστορικό και κοινωνικό-πολιτισμικό πλαίσιο
- Όρος και χρονικά πλαίσια - Γενικά χαρακτηριστικά
- Ιστορικό και κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο - Μουσική των Γαλλοφλαμανδών
- Περίοδοι της Βυζαντινής Μουσικής - Κοσμική μουσική
- Θρησκευτική – εκκλησιαστική Μουσική - Θρησκευτική μουσική
- Κοσμική Μουσική - Ελλαδικός χώρος
- Εξέλιξη της γραφής Κεφάλαιο 5ο: Μπαρόκ (1600-1750 μ.Χ., 17ος – μέσα 18ου αι.)
- Είδη μέλους - Όρος, περίοδοι και ιστορικό πλαίσιο
- Μουσικά όργανα - Ιδεολογικό και κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο
- Νεωτερισμοί στη μουσική
- Είδη σύνθεσης
- Johann Sebastian Bach
- Ελλαδικός χώρος
Κεφάλαιο 3ο: Δυτική Ευρώπη
Θρησκευτική και Κοσμική Μουσική κατά τον Μεσαίωνα (5ο-15ο αι. μ.Χ.)
Ιστορικό και κοινωνικό-πολιτισμικό πλαίσιο
- Εξάπλωση του Χριστιανισμού
- Διάταγμα των Μεδιολάνων το 313 μ.Χ.
- Διαίρεση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε Ανατολικό και Δυτικό Κράτος
(395 μ.Χ.)
- Ίδρυση των Γερμανικών Βασιλείων, 5ος αι. μ.Χ.
- Προσάρτηση του Κράτους των Φράγκων στο Δυτικό Ρωμαϊκό Κράτος 9 ος
αι. μ.Χ.
- Φεουδαρχία, 8ος – 13ος αι. μ.Χ.
- Οι μονές είναι σημαντικά κέντρα εξέλιξης της εκκλησιαστικής μουσικής
πολυφωνίας
- Αναπαράσταση μουσικών οργάνων σε μινιατούρες και γλυπτούς
διακόσμους εκκλησιών
Θρησκευτική μουσική
α. Η Μουσική των πρώτων Χριστιανών στη
Δύση (100-300 μ.Χ.) ήταν μονόφωνη με
αντιφωνική ψαλμωδία επηρεασμένη από την
εβραϊκή θρησκευτική μουσική και την μουσική
των αρχαίων ελληνιστικών χρόνων. (Πάπυρος
της Οξυρρύγχου, Αίγυπτος, εικ.1.) εικ.1.
ος
β. Αμβροσιανό μέλος, 4 αι. μ.Χ. Ο άγιος Αμβρόσιος ο Μεδιολάνων
συνδυάζει την αντιφωνική ψαλμωδία με λαϊκότροπους ύμνους.
γ. Γρηγοριανό μέλος, 6ος – 9ος αιώνας. Καθορισμός του τυπικού της
ρωμαιοκαθολικής λειτουργίας με συγκεκριμένες μονόφωνες λειτουργίες από
τον πάπα Γρηγόριο Α΄. Χαρακτηριστικά:
- ελεύθερος ρυθμός σύμφωνα με τη ροή του κειμένου με λατινικά,
- μελωδία σε 8 εκκλησιαστικούς τρόπους (modi)
- διάδοση προφορική αρχικά και νευματική από τον 8ο αι. μ.Χ.
- εκτέλεση χωρίς συνοδεία μουσικών οργάνων (a capella) μέχρι τον 8ο αι.
δ. Μοdi: είναι οι 8 εκκλησιαστικοί τόποι, 4 αυθεντικοί: δώριος, φρύγιος,
λύδιος, μιξολύδιος και 4 πλάγιοι: υποδώριος, υποφρύγιος, υπολύδιος,
υπομιξολύδιος.
ε. Σημειογραφία: α) αλφαβητική από τον Βοήθιο (6 ος αι. μ.Χ.) με ονομασία
των φθόγγων σύμφωνα με τα πρώτα 7 γράμματα του λατινικού αλφαβήτου
(A, B, C, D, E, F, G), β) νευματική (8ος αι.): συμβολισμός της κίνησης της
μελωδίας με νεύματα και στιγμές (τελείες), γ) τετράγωνη γραφή (εικ.2.)
(Guido d’Arezzo, 11oς
αι.): Ονομασία των
φθόγγων UT, RE, MI, FA,
SOL, LA από την
ακροστιχίδα ενός ύμνου
στον Άγιο Ιωάννη τον
Βαπτιστή, τετράγραμμο,
τετράγωνοι φθόγγοι.
Εικ.2. Victimae paschalis laudes
στ. Λειτουργική – παραλειτουργική μουσική
Λειτουργία (Missa): 2 είδη, proprium και ordinarium
Λειτουργικό δράμα (10ος – 15ος αι. μ.Χ.)
Αναπαράσταση της ζωής και των Παθών του Χριστού, της ζωής της Παναγίας
και των Αγίων και των Προφητών μέσα στην Εκκλησία. Το 12 ο αι. ονομάζεται
Θαύμα και τον 15ο λέγεται Μυστήριο και λαμβάνει χώρα έξω από την
εκκλησία.
Σχόλιο: η εκκλησιαστική Βυζαντινή μουσική με την εκκλησιαστική μουσική
της Δυτικής Ευρώπης έχει τις παρακάτω ομοιότητες: είναι μονόφωνες
μελωδίες, έχουν αντιφωνική ψαλμωδία, υπάρχουν 8 εκκλησιαστικοί τρόποι
αντίστοιχοι με τους 8 ήχους της Βυζαντινής μουσικής, ερμηνεία χωρίς χρήση
οργάνων, σημειογραφία νευματική. Διαφορές: λατινική γλώσσα σε αντίθεση
με την ελληνική γλώσσα του βυζαντινού μέλους, διαστήματα στους
εκκλησιαστικούς τρόπους διαφορετικά από τα διαστήματα των ήχων της
βυζαντινής μουσικής.
Κοσμική μουσική

Α. Τροβαδούροι (troubadours) και Τρουβέροι (trouveres),

Γαλλία 11ος – 13ος αι. μ.Χ.
Ήταν τραγουδιστές, συνθέτες και ποιητές που προέρχονται από την τάξη των
ευγενών και των ιπποτών. Οι τροβαδούροι της Ν. Γαλλίας γράφουν ερωτική
ποίηση, ενώ οι τρουβέροι της Β.Γαλλίας επική ποίηση. Διάσημοι: Γουλιέλμος
ΙΧ της Ακουιτάνης, Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, Άνταμ ντε λα Χαλ.
Β. Ερωτοτραγουδιστές (minnesanger) και Αρχιτραγουδιστές (Meister-
singer), Γερμανία 12ος – 14ος αι. μ.Χ.
Οι ερωτοτραγουδιστές ήταν οι αντίστοιχοι των τροβαδούρων και τρουβέρων
στη Γερμανία 1100 μ.Χ., ενώ οι αρχιτραγουδιστές έζησαν τον 14 ο αιώνα και
προέρχονταν από την αστική τάξη. Ίδρυσαν συντεχνίες και μουσικές σχολές.
Διάσημοι ερωτοτραγουδιστές και αρχιτραγουδιστές: Ditemar von Aist, Hans
Sachs, W.Vogelweide.
Χαρακτηριστικά κοσμικής
μουσικής
Είδη τραγουδιών: chanson de
geste, sequenza, canzone,
χορευτικά τραγούδια όπως Χορδόφωνα όργανα του Μεσαίωνα
ballada, virelai, ροντώ -
Μουσικά όργανα: άρπα, λύρα,
χρότα, ψαλτήριο, σαντούρι,
λαούτο, βιέλα (χορδόφωνα),
οργάνιστρο, εκκλησιαστικό
όργανο, κόρνο, σάλπιγγα,
φλογέρα, σαλμάι, γκάιντα
(αερόφωνα), τύμπανο, ντέφι,
πιάτα, κύμβαλα, κρόταλα,
σείστρα, τρίγωνο, καμπάνες
(κρουστά).
Πρώιμη πολυφωνία (9oς-12ος αι. μ.Χ.)
Τον 9ο αι. μ.Χ. εισάγεται η χρήση του εκκλησιαστικού οργάνου προερχόμενου
από την Κωνσταντινούπολη, που συντελεί στη δημιουργία της πολυφωνικής
μουσικής.
Είδη φωνητικής μουσικής:
Organum: (Πηγή: Μusica Enchiriadis, ανώνυμου του 9ου αι.): Κάτω από μια
γρηγοριανή μελωδία (vox principalis ή cantus) αυτοσχεδιάζεται σε απόσταση
8ης, 5ης ή 4ης μια δεύτερη μελωδία – νότα προς νότα (vox organalis). Η
παλαιότερη συλλογή όργκανουμ είναι το Winchester Tropar (1050 μ.Χ.). Το
12ο αι. έχουμε και μελισματικό organum, το οποίο είναι ένα είδος organum
όπου οι δυο φωνές αλλάζουν θέσεις και κινούνται αντίθετα. Η vox organalis
συνοδεύει και με μελίσματα.

Σχολή της Notre-Dame (1100 – 1250 μ.Χ.)

Είδη μουσικής: organum (με χρήση τεχνικής discantus), moteto, conductus).
Moteto: Πάνω από τον tenor (η φωνή με το γρηγοριανό μέλος) μπαίνει μια
δεύτερη φωνή (duplum), αργότερα μια τρίτη (triplum) και μια τέταρτη φωνή
(quadruplum) με διαφορετικό κοσμικό κείμενο η κάθε μία.
Conductus: ανάλογο είδος με το μοτέτο. Ο tenor τραγουδά θρησκευτικό
κείμενο, όχι όμως λειτουργικό.
Σπουδαιότεροι συνθέτες: Λεονέν και Περοτέν. Ο Λεονέν έγραψε το Μεγάλο
βιβλίο του organum και ο Περοτέν έγραψε τετράφωνα μοτέτα και καθιέρωσε
το ρυθμό, που ως τότε ήταν ελεύθερος.

Ars Antiqua (1240-1320 μ.Χ.)

Κύριο είδος μουσικής το μοτέτο (απλό 2φωνές, διπλό 3 φωνές και τριπλό 4
φωνές). Ο tenor χωρίς κείμενο μπορεί να παίζεται από όργανα.
Μετρική σημειογραφία από τον Φράνκο της Κολωνίας. Χρονικές αξίες:
maxima, longa, brevis, semibrevis. Μέχρι τη longa ισχύει η αναλογία 3:1
(τριαδικό σύστημα).
Συνθέτες: Adam de la Halle, Petrus de Cruce, Jacques de Liege.
To παρακάτω μοτέτο γράφτηκε περίπου το 1300 μ.Χ. Άγνωστος συνθέτης
Ars Nova (1340-1380 μ.Χ.) Γαλλία
- Organumd-conductus σε παρακμή
- Κυριαρχία κοσμικού τραγουδιού, ιδιαίτερα του τρίφωνου ισορρυθμικού Εκκλησιαστική βυζαντινή μουσική (13ος – 15ος αι. μ.Χ.)
μοτέτου. Εμφανίζεται και ο contratenor στη μεσαία φωνή. Άλλα είδη 1η άνθηση: περίοδος των μεγάλων μαϊστόρων Ιωάννη Κουκουζέλη, Μανουήλ
τραγουδιού: καντιλένα, μπαλάντα, βιρελέ, ροντώ, chasse (κανόνας με Χρυσάφη (η ακμή του περίπου 1440-1463 μ.Χ.) κ.α.
θέματα κυνηγιού) Συνθέσεις: καλλοφωνικοί ειρμοί και πρώτες μεγάλες δοξολογίες
- Η λειτουργία έχει πολυφωνική επεξεργασία
- Εξελίσσεται η μετρική σημειογραφία με νέες χρονικές αξίες: minima,
semiminima
- Musica ficta: προσθήκη αλλοιώσεων, κυρίως στον προσαγωγέα από τον
ερμηνευτή
- Συνθέτες: Philippe de Vitry, Guillaume de Machaut (Γκιγιώμ ντε Μασώ)

Trecento (Ιταλία 14ος αι.)

- Κοσμικό τραγούδι για ψηλές αντρικές φωνές με συνοδεία μουσικών
οργάνων
- Είδη: μοτέτο, κάτσια (chasse), μπαλάτα…
- Συνθέτες: Ιάκωβος της Μπολόνια, Φρανσέσκο Λαντίνι.

Ελλαδικός χώρος
Δημοτικά τραγούδια (9ος – 12ος αι. μ.Χ.)
Α) Ακριτικά (το άσμα του Αρμούρη, το έπος του Διγενή Ακρίτα, του μικρού
βλαχόπουλου)
Β) Παραλογές (του νεκρού αδερφού)

Μάνα με τους εννιά σου γιους και με τη μια σου κόρη, Ο Θεός ήλθοσαν έθνη … Αργό μέλος (παπαδικό)
την κόρη τη μονάκριβη την πολυαγαπημένη…
Στα σκοτεινά την έλουζε, στ’ άφεγγα τη χτενίζει, Ακροάσεις – Προβολές
στ’ άστρι και τον αυγερινό έπλεκε τα μαλλιά της.
1.
Προξενητάδες ήρθανε από τη Βαβυλώνα,
να πάρουνε την Αρετή πολύ μακριά στα ξένα.
Οι οχτώ αδερφοί δε θέλουνε κι ο Κωνσταντίνος θέλει. 2.

3.
Κεφάλαιο 4ο: Αναγέννηση (1400-1600 μ.Χ., 15ος – 16ος αι.) Ισορρυθμικό μοτέτο από τον Γκιγιώμ Ντιφέ (1436 μ.Χ.) (απόσπασμα)
Ιστορικό και κοινωνικό-πολιτισμικό πλαίσιο
- Ανθρωπισμός: στροφή προς τον Ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και τον
άνθρωπο
- Στις τέχνες επικρατούν οι απλές γραμμές, η φυσικότητα και οι άνθρωπος
ως κεντρική μορφή
- Μουσική τυπογραφία 1498 μ.Χ.
- Κέντρα μουσικής δημιουργίας: Α) μετρίζ: εκκλησιαστικές σχολές και
Β) αυλές βασιλέων και αρχόντων
- Άνοδος εμπορικών πόλεων ιταλικής χερσονήσου
Γενικά χαρακτηριστικά
1. Κυριαρχία πολυφωνικής φωνητικής μουσικής
2. Μελωδία απλή με φυσικότητα χρησιμοποιώντας την αναπνοή
3. Οργανική μουσική: επισκιάζεται από την φωνητική
4. Σημειογραφία: Λευκή μετρική με νέες χρονικές αξίες (fusa, semifusa)

Μουσική των Γαλλοφλαμανδών

Σχολές:
1η Γαλλοφλαμανδική σχολή – Βουργουνδοί (1420-1460 μ.Χ.)
- Επισκίαση από αγγλικό στυλ: fauxbourdon: γραφή μιας μελωδίας μια 3 η
κάτω από τον tenor ερμηνεία όμως μια 6η πάνω
- Πνεύμα κοσμοπολιτισμού και εκκοσμίκευσης
Συνθέτες: Γκιγιώμ Ντιφέ, Ζιλ Μπινσουά (G. Dufay, G. Binchois)
Μουσικά είδη: Ορντινάριουμ Μίσα, Σανσόν

2η και 3η Γαλλοφλαμανδική σχολή (1460-1520 μ.Χ.)

- Καθιέρωση τετράφωνης πολυφωνίας
- Αυστηρή μίμηση (κανόνας) και χωρισμός φωνών σε 2 ομάδες
Συνθέτες: Όκεγκεμ, Όμπρεχτ, Ζοσκέν ντι Πρε.
Μουσικά είδη: λειτουργία-παρωδία και λειτουργία-παράφραση

Κοσμική μουσική
1. Φωνητική μουσική
Ιταλία: φρότολα, βιλανέλα, μαδριγάλι
Γαλλία: σανσόν Γερμανία: ληντ
Συνθέτες: Γαλλία: Ζανεκέν (γράφει τραγούδια-σανσόν με έντονο περιγραφικό
χαρακτήρα όπως το κυνήγι, το τραγούδι των πουλιών κλπ)
Αγγλία: Ουίλιαμ Μπιρντ, Τόμας Μόρλεϋ (γράφουν μαδριγάλια),
Γερμανία: Ορλάντο ντι Λάσο(γράφει μαδριγάλια, σανσόν και ληντ: δηλαδή
τραγούδια)
2. Οργανική μουσική:
Περιορίζεται να παίζει μια μελωδία (c.f.) ή να συνοδεύει τους χορούς και τα
κοσμικά τραγούδια. Τον 16ο αι. αποκτά σχετική αυτονομία.
Χοροί: παβάνα, γκαγιάρντα, μπρανσλ κ.α.
Αυτόνομα οργανικά είδη: ριτσερκάρε, καντσόνα, τοκάτα, φαντασία.
Οικογένειες μουσικών οργάνων: βιόλας, φλογέρας, νυκτά πληκτροφόρα.
Θρησκευτική μουσική
Κυριότερα είδη: Λειτουρία, μοτέτο και χορικό.
Λειτουργία: Αρχικά το ίδιο γρηγοριανό μέλος στον tenor σε όλα τα μέρη.
Αργότερα μπαίνει κοσμικό μέλος, Μοτέτο: κυρίως θρησκευτικό κείμενο,
σπάνια κοσμικό. Εγκαταλείπονται τα πολλά κείμενο και η ισορρυθμία, έχει
ελεύθερη μελωδική κίνηση και μίμηση, Χορικό: μονόφωνο λειτουργικό μέλος
της Λουθηρανικής εκκλησίας στη Γερμανία, συχνά από κοσμικές μελωδίες,
Χορικό μοτέτο: τετράφωνη σύνθεση με ή χωρίς συνοδεία οργάνων
βασισμένο σε χορικό.
Μεταρρύθυμιση του Λούθηρου
Χορικό και χορικό μοτέτο
Αντιμεταρρύθμιση της παπικής εκκλησίας (1600)
Παλεστρίνα: συνθέτης που καθιερώνει το στυλ «α capella», με έργα του 93
λειτουργίες και 179 μοτέτα.
Σχολή της Βενετίας
Πολυχορικό μοτέτο: συνθέτης : Βίλαερτ
Ελλαδικός χώρος
Ένας από τους συνθέτες στον ελλαδικό χώρο (περίοδος Τουρκοκρατίας) ο
Φραγκίσκος Λεονταρίτης (1518-1572 μ.Χ.). Έζησε στην Κρήτη και σπούδασε
στη Ρώμη, εργάστηκε ως μουσικός στη Βενετία και το Μόναχο. Έργα του
λειτουργίες και μοτέτα, μαδριγάλια κλπ.
Μετά από την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 μ.χ. η άνθηση της
εκκλησιαστικής βυζαντινής μουσικής μετατοπίζεται στην Κύπρο, την Κρήτη
και τη Σερβία.
Κλέφτικα τραγούδια: Τα κλέφτικα τραγούδια ως διακριτό είδος των επικών
δημοτικών τραγουδιών πήρε το όνομά του από το περιεχόμενο των στίχων
του. Σε ό,τι αφορά στον ελλαδικό χώρο τα κλέφτικα τραγούδια είναι
δημιουργήματα μιας συγκεκριμένης περιόδου της Τουρκοκρατίας μετά τον
16ο αιώνα και στα θέματά τους διαφαίνεται η επαναστατική δράση των
κλεφτών και των αρματολών. Στους στίχους εγκωμιάζεται η ζωή, τα
κατορθώματα, η νικηφόρα μάχη ή ο ένδοξος θάνατός τους. Μολονότι
αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα, δεν περιλαμβάνουν ακριβή διήγηση,
ούτε προσήλωση σε συγκεκριμένα πρόσωπα .Εδώ οι ήρωες, σε αντίθεση από
τα ακριτικά, δεν έχουν υπερφυσικές ικανότητες και είναι απλοί θνητοί. Στα
ολιγόστιχα λιτά, χωρίς εξηγήσεις και περιγραφές περιστατικών, κλέφτικα
τραγούδια η μετάβαση από την μια εικόνα στην άλλη γίνεται γρήγορα. Σε
όλα σχεδόν απαντάται ζωντανός διάλογος μεταξύ προσώπων, ενώ ενίοτε,
όταν δεν υπάρχει δεύτερο πρόσωπο, ο δημιουργός εισάγει μια συμβατική
εικόνα, ένα πουλί με ανθρώπινη λαλιά, μια κόρη, προκειμένου να παραχθεί ο
διάλογος.
Στα Τρίκορφα μες την κορφή (Πελοπόννησος)
Στα Τρίκορφα μες στην κορφή Κολοκοτρώνης πολεμεί
μες στα Τρίκορφα στη ράχη πάει το αίμα σαν αυλάκι.
Κολοκοτρώνης φώναξε κι ούλος ο κόσμος τρόμαξε,
γιεμ, ο Θοδωρής φωνάζει και το στράτευμα διατάζει.
- Πού ’σαι μωρέ Νικηταρά πο ’χουν τα πόδια σου φτερά,
γιεμ, και συ μωρέ Γιατράκο κάθε μέρα κάνεις τράκο.